بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 6 : کتاب عدل و معاد - 2

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

تتمة أبواب العدل

باب 19 عفو الله تعالی و غفرانه و سعة رحمته و نعمه علی العباد

الآیات

البقرة: «فَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ»(64) (و قال تعالی): «إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» (فی موضعین: 173 و 182) (و قال تعالی): «وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»(207) (و قال تعالی): «وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(218) (و قال تعالی): «وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلَی الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَ یُبَیِّنُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ»(221) (و قال تعالی): «وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ»(225) (و قال تعالی): «فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(226) (و قال): «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ»(235) (و قال): «وَ لکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعالَمِینَ»(251)

آل عمران: «وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»(30) (و قال تعالی): «قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ*یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»(73-74) (و قال تعالی): «وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(129) (و قال): «وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ»(152) (و قال): «وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ»(155) (و قال تعالی): «وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ»(174)

النساء: «إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً»(23) (و قال): «وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(25) (و قال): «وَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ و قال یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ»(28) (و قال): «إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً»(29) (و قال): «إِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا غَفُوراً»(43) (و قال تعالی): «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ»(48) (و قال): «لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً»(64) (و قال): «فَأُولئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً»(99)

المائدة: «فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(3) (و قال): «یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ»(18) (و قال تعالی): «فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(34) (و قال تعالی): «أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ»(40)

الأنعام: «فَقُلْ رَبُّکُمْ ذُو رَحْمَةٍ واسِعَةٍ»(147)

الأعراف: «قالَ عَذابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ»(156)

الأنفال: «قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ»(38)

التوبة: «اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ»(80) (و قال تعالی): «وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(102) (و قال تعالی): «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ»(106) (و قال تعالی): «ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکِینَ وَ لَوْ کانُوا أُولِی قُرْبی مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحِیمِ»(113) (و قال تعالی): «إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِیمٌ»(117) (و قال تعالی): «إِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ»(120) (و قال تعالی): «لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ»(121)

یوسف: «قالَ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ»(92)

إبراهیم: «یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی»(10)

الحجر: «نَبِّئْ عِبادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ* وَ أَنَّ عَذابِی هُوَ الْعَذابُ الْأَلِیمُ»(49-50)

الأسری: «رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِکُمْ إِنْ یَشَأْ یَرْحَمْکُمْ أَوْ إِنْ یَشَأْ یُعَذِّبْکُمْ»(54)

النور: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَکِیمٌ»(10) (و قال تعالی): «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ»(20) (و قال تعالی): «أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(22)

القصص: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزَی الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ إِلَّا ما کانُوا یَعْمَلُونَ»(84)

ص: 2

الأحزاب: «وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً»(47)

فاطر: «وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما کَسَبُوا ما تَرَکَ عَلی ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ وَ لکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِعِبادِهِ بَصِیراً»(45)

الزمر: «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»(53)

المؤمن: «إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ»(61)

حمعسق: «وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ»(23)

الفتح: «وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً»(14)

الحجرات: «وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(5)

النجم: «إِنَّ رَبَّکَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ»(32)

الحدید: «وَ إِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ»(9) (و قال تعالی): «وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ *لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ أَلَّا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»(28-29)

lt;meta info="- فَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ - . بقره / 64 -

{و اگر فضل خدا و رحمت او بر شما نبود، مسلما از زیانکاران بودید}

- إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . بقره / 173 -

{زیرا خدا آمرزنده و مهربان است}

- وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ - . بقره / 207 -

{و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است}

- وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . بقره / 218 -

{خدا آمرزنده و مهربان است}

- وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلَی الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَ یُبَیِّنُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ - . بقره / 221 -

{و خدا به فرمان خود، [شما را] به سوی بهشت و آمرزش می خواند، و آیات خود را برای مردم روشن می گرداند، باشد که متذکّر شوند}

- وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ - . بقره / 225 -

{خدا آمرزنده و مهربان است}

- فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . بقره / 226 -

{زیرا خدا آمرزنده و مهربان است}

- وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ - . بقره / 235 -

{و بدانید که خداوند آمرزنده و بردبار است.}

- وَ لکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعالَمِینَ - . بقره / 251 -

{خداوند نسبت به جهانیان تفضّل دارد}

- وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ - . آل عمران / 30 -

{خدا به بندگان [خود] مهربان است}

- قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ - . آل عمران / 73 - 74 -

{بگو: « [این] تفضل به دست خداست؛ آن را به هر کس که بخواهد می دهد، و خداوند، گشایشگر داناست. رحمت خود را به هر کس که بخواهد مخصوص می گرداند، و خداوند دارای بخشش بزرگ است}

- وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . آل عمران / 129 -

{و آن چه در آسمآن ها و آن چه در زمین است از آنِ خداست. هر که را بخواهد می آمرزد، و هر که را بخواهد عذاب می کند، و خداوند، آمرزنده مهربان است}

- وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ - . آل عمران / 152 -

{و خدا نسبت به مؤمنان، با تفضل است}

- وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ - آل عمران / 155 -

{زیرا خدا آمرزگار بردبار است}

- وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ - . آل عمران / 174 -

{و خداوند دارای بخششی عظیم است}

- إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً - . نساء / 23 -

{که خداوند آمرزنده مهربان است}

و فرمود: وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . نساء / 25 -

{و خداوند آمرزنده مهربان است}

- وَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ - . نساء / 27 -

{خدا می خواهد تا بر شما ببخشاید}

- یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ - . نساء / 28 -

{خدا می خواهد تا بارتان را سَبُک گرداند}

- إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً - . نساء / 29 -

{زیرا خدا همواره با شما مهربان است}

- إِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا غَفُوراً - . نساء / 43 -

{که خدا بخشنده و آمرزنده است}

- إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ - . نساء / 48 -

{مسلّماً خدا، این را که به او شرک ورزیده شود نمی بخشاید و غیر از آن را برای هر که بخواهد می بخشاید}

- لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً - . نساء / 64 - {قطعاً خدا را توبه پذیرِ مهربان می یافتند}

- فَأُولئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً - . نساء / 99 -

{پس آنان [که فی الجمله عذری دارند] باشد که خدا از ایشان درگذرد، که خدا همواره خطابخش و آمرزنده است}

ص: 1

- فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . مائده / 3 -

{بی تردید، خدا آمرزنده مهربان است.}

- یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ - . مائده / 18 -

{هر که را بخواهد می آمرزد، و هر که را بخواهد عذاب می کند}

- فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . مائده / 34 -

{پس بدانید که خدا آمرزنده مهربان است}

- أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ - . مائده / 40 -

{مگر ندانسته ای که فرمانروایی آسمآن ها و زمین از آنِ خداست. هر که را بخواهد عذاب می کند و هر که را بخواهد می بخشد، و خدا بر هر چیزی تواناست؟}

- فَقُلْ رَبُّکُمْ ذُو رَحْمَةٍ واسِعَةٍ - . أنعام / 147 -

{بگو: «پروردگار شما دارای رحمتی گسترده است}

- قالَ عَذابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ - . أعراف / 156 -

{فرمود: «عذاب خود را به هر کس بخواهم می رسانم، و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است؛ و به زودی آن را برای کسانی که پرهیزگاری می کنند}

- قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ - . أنفال / 38 -

{به کسانی که کفر ورزیده اند، بگو: «اگر بازایستند، آن چه گذشته است برایشان آمرزیده می شود}

- اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ - . توبه / 80 -

{چه برای آنان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی [یکسان است، حتّی] اگر هفتاد بار برایشان آمرزش طلب کنی هرگز خدا آنان را نخواهد آمرزید، چرا که آنان به خدا و فرستاده اش کفر ورزیدند، و خدا گروه فاسقان را هدایت نمی کند.}

- وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . توبه / 102 -

{و دیگرانی هستند که به گناهان خود اعتراف کرده و کار شایسته را با [کاری] دیگر که بد است درآمیخته اند. امید است خدا توبه آنان را بپذیرد، که خدا آمرزنده مهربان است.}

- وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ - . توبه / 106 -

{و عدّه ای دیگر [کارشان] موقوف به فرمان خداست: یا آنان را عذاب می کند و یا توبه آن ها را می پذیرد، و خدا دانای سنجیده کار است}

- ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکِینَ وَ لَوْ کانُوا أُولِی قُرْبی مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحِیمِ - . توبه / 113 -

{بر پیامبر و کسانی که ایمان آورده اند سزاوار نیست که برای مشرکان -پس از آن که برایشان آشکار گردید که آنان اهل دوزخند- طلب آمرزش کنند، هر چند خویشاوند [آنان] باشند.}

- إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِیمٌ - . توبه / 117 - {چرا که او نسبت به آنان مهربان و رحیم است.}

- إِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ - . توبه / 120 -

{زیرا خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند.}

- لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ - . توبه / 121 -

{تا خدا آنان را به بهتر از آن چه می کردند پاداش دهد.

- قالَ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ - . یوسف / 92 -

{[یوسف] گفت: «امروز بر شما سرزنشی نیست. خدا شما را می آمرزد و او مهربانترین مهربانان است.»}

- یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی - . ابراهیم / 10 -

{او شما را دعوت می کند تا پاره ای از گناهانتان را بر شما ببخشاید و تا زمان معینی شما را مهلت دهد.»}

- نَبِّئْ عِبادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ *وَ أَنَّ عَذابِی هُوَ الْعَذابُ الْأَلِیمُ - . حجر / 49 - 50 -

{به بندگان من خبر ده که منم آمرزنده مهربان. و این که عذاب من، عذابی است دردناک.}

- رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِکُمْ إِنْ یَشَأْ یَرْحَمْکُمْ أَوْ إِنْ یَشَأْ یُعَذِّبْکُمْ - . أسری / 54 -

{پروردگار شما به [حال] شما داناتر است؛ اگر بخواهد بر شما رحمت می آورد، یا اگر بخواهد شما را عذاب می کند.}

- وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَکِیمٌ - . نور / 10 -

{و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود و این که خدا توبه پذیر سنجیده کار است [رسوا می شدید]

- وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ - . نور / 20 -

{و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود و این که خدا رئوف و مهربان است [مجازات سختی در انتظارتان بود]

- أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . نور / 22 -

{مگر دوست ندارید که خدا بر شما ببخشاید؟ و خدا آمرزنده مهربان است.}

- مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزَی الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ إِلَّا ما کانُوا یَعْمَلُونَ - . قصص / 84 -

{هر کس نیکی به میان آورَد، برای او [پاداشی] بهتر از آن خواهد بود، و هر کس بدی به میان آورد، کسانی که کارهای بد کرده اند جز سزای آن چه کرده اند نخواهند یافت.}

ص: 2

- وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً - . أحزاب / 47 -

{و مؤمنان را مژده دِه که برای آنان از جانب خدا بخشایشی فراوان خواهد بود.}

- وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما کَسَبُوا ما تَرَکَ عَلی ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ وَ لکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِعِبادِهِ بَصِیراً - . فاطر / 45 -

{و اگر خدا مردم را به [سزای] آن چه انجام داده اند مؤاخذه می کرد، هیچ جنبنده ای را بر پشت زمین باقی نمی گذاشت؛ ولی تا مدّتی معیّن مهلتشان می دهد، و چون اجلشان فرا رسد خدا به [کار] بندگانش بیناست.}

- قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ - . زمر / 53 -

{بگو: «ای بندگان من -که بر خویشتن زیاده روی روا داشته اید- از رحمت خدا نومید مشوید. در حقیقت، خدا همه گناهان را می آمرزد، که او خود آمرزنده مهربان است.}

- إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ - . مومن / 61 -

{خداوند نسبت به مردم، صاحب بخشش است، ولی بیشتر مردم سپاسگزاری نمی کنند.}

- وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُور - حمعسق / 23 - ٌ

{و هر کس نیکی به جای آورد [و طاعتی اندوزد]، برای او در ثواب آن خواهیم افزود. قطعاً خدا آمرزنده و قدرشناس است.}

- وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً - . فتح / 14 -

{و فرمانروایی آسمآن ها و زمین از آنِ خداست: هر که را بخواهد می بخشاید و هر که را بخواهد عذاب می کند، و خدا همواره آمرزنده مهربان است.}

- وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . حجرات / 5 -

{و خدا آمرزنده و مهربان است.}

- إِنَّ رَبَّکَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ - . نجم / 32 -

{پروردگارت [نسبت به آن ها] فراخ آمرزش است.}

- وَ إِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ - . حدید / 9 -

{خدا [نسبت] به شما سخت رؤوف و مهربان است.}

- وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ أَلَّا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ - . حدید / 28 - 29 -

{و بر شما ببخشاید، و خدا آمرزنده مهربان است. تا اهل کتاب بدانند که به هیچ وجه فزون بخشی خدا در [حیطه] قدرت آنان نیست و فضل [و عنایت، تنها] در دست خداست: به هر کس بخواهد آن را عطا می کند، و خدا دارای کَرَم بسیار است.}

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْقَطَّانُ وَ النَّقَّاشُ وَ الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها قَالَ إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا رَبٌّ یَغْفِرُ لَهَا.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام در مورد این آیه: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها» - . اسراء / 7 - {اگر نیکی کنید به خود نیکی کرده اید و اگر بدی کنید نیز برای خود کرده اید} فرمودند: یعنی اگر نیکی کنید به خود نیکی کرده اید و اگر بدی کنید، پروردگاری هست که آن را می بخشد. - . عیون اخبار الرضا 1 : 264 -

**[ترجمه]

بیان

قیل اللام بمعنی علی أی إن أسأتم فعلی أنفسکم و قیل أی فلها الجزاء و العقاب و ما فی الخبر مبنی علی الاکتفاء ببعض الکلام و هو شائع.

**[ترجمه]گفته شده: «لام» در این جا به معنای «علی» است، یعنی اگر بدی کردید، در واقع به خود بدی کرده اید، و گفته می شود به این معناست که پاداش و کیفر در بر دارد، آن چه در خبر است مبنی بر این است که تنها به بخشی از حدیث که شایع تر بوده، اکتفا کرده است.

**[ترجمه]

«2»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَبِیبٍ عَنْ أَبِی الْعَیْنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِسْعَرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ فَجَاءَهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً ثُمَّ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَطَّلِعُ عَلَیْهِ غَفَرَ لَهُ فَقَالَ ابْنُ عُیَیْنَةَ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ

ص: 3

یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللَّهَ لا یَعْلَمُ کَثِیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ (1) فَإِذَا کَانَ الظَّنُّ هُوَ الْمُرْدِیَ کَانَ ضِدُّهُ هُوَ الْمُنْجِیَ.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: محمد بن مسعر گوید: نزد سفیان بن عیینه بودم که مردی نزد او آمد و از قول پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرد: هرگاه بنده مرتکب گناهی شود و سپس بداند که خدای عز و جل بر آن آگاه می شود، بر او می بخشد.

ابن عیینه گفت: این کتاب خداست که می فرماید: «وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ

ص: 3

یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللَّهَ لا یَعْلَمُ کَثِیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ - . حم السجدة:/ 22- 23 أرداکم: شما را هلاک می کند، هلاکت را به ظن و گمان نسبت داده است زیرا باعث هلاکت می شود، و هلاکت خداوند فقط به خاطر ارتکاب گناهان زشت و ظن و گمان بدشان است. - {و [شما] از این که مبادا گوش و دیدگان و پوستتان بر ضدّ شما گواهی دهند [گناهانتان را] پوشیده نمی داشتید لیکن گمان داشتید که خدا بسیاری از آن چه را که می کنید نمی داند. و همین بود گمانتان که درباره پروردگارتان بردید؛ شما را هلاک کرد}، پس اگر ظن و گمان هلاک کننده باشد، ضد آن نجات دهنده خواهد بود. - . امالی طوسی: 53 -

**[ترجمه]

«3»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُقْرِی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَاصِمٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عُثْمَانَ النَّهْدِیِّ (2) عَنْ جُنْدَبٍ (3) الْغِفَارِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ رَجُلًا قَالَ یَوْماً وَ اللَّهِ لَا یَغْفِرُ اللَّهُ لِفُلَانٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ ذَا الَّذِی تَأَلَّی عَلَیَّ أَنْ لَا أَغْفِرَ لِفُلَانٍ فَإِنِّی قَدْ غَفَرْتُ لِفُلَانٍ وَ أَحْبَطْتُ عَمَلَ الْمُتَأَلِّی بِقَوْلِهِ لَا یَغْفِرُ اللَّهُ لِفُلَانٍ.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مردی روزی چنین گفت: به خدا سوگند که خداوند فلانی را نمی آمرزد، خداوند عز و جل فرمود: کیست به من قسم خورد که من فلانی را نمی آمرزم، همانا من او را آمرزیدم و عمل این مرد را به خاطر این جمله اش (خداوند فلانی را نمی آمرزد) تباه گردانیدم. - . امالی طوسی: 53 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فیه من یتألی علی الله یکذبه أی من حکم علیه و حلف کقولک و الله لیدخلن الله فلانا النار و هو من الألیّة الیمین یقال آلی یؤلی إیلاء و تألی یتألی تألیا و الاسم الألیة و منه الحدیث مَنِ الْمُتَأَلِّی عَلَی اللَّهِ.

**[ترجمه]جزری درباره این حدیث گفته: کسی که چیزی بر خدا حکم کند، خداوند او را تکذیب می کند؛ یتألّی یعنی بر خدا چیزی را حکم کند و قسم بخورد.

مثل این که بگویی: به خدا قسم که قطعا خداوند فلان کس را داخل آتش خواهد نمود؛ و تألّی از ألیّة است که به معنای سوگند است و گفته می شود: آلی یؤلی إیلاءاً و تألّی یتألّی تألّیاً و اسم آن ألیّة است و از همین ریشه است حدیثی که می گوید: کیست که بر خدا حکم می کند و قسم می خورد؟

**[ترجمه]

«4»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّمَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سُلَیْمَانَ الزَّاهِدِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الطَّائِیَّ الْوَاعِظَ یَقُولُ سَمِعْتُ وَهْبَ بْنَ مُنَبِّهٍ یَقُولُ قَرَأْتُ فِی زَبُورِ دَاوُدَ أَسْطُراً مِنْهَا مَا حَفِظْتُ وَ مِنْهَا مَا نَسِیتُ فَمَا حَفِظْتُ قَوْلُهُ یَا دَاوُدُ اسْمَعْ مِنِّی مَا أَقُولُ وَ الْحَقَّ أَقُولُ مَنْ أَتَانِی وَ هُوَ یُحِبُّنِی أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ

ص: 4


1- حم السجدة: 22- 23 أرداکم أی أهلککم، نسب الهلاک إلی الظنّ لانه کان سببا لهلاکهم، و إنّما أهلکهم اللّه سبحانه جزاء علی أفعالهم القبیحة، و ظنونهم السیئة
2- بفتح النون و سکون الهاء، هو عبد الرحمن بن مل- بلام ثقیلة و المیم مثلثة- قال ابن حجر فی التقریب: مشهور بکنیته، مخضرم، من کبار الثانیة، ثقة، ثبت، عابد، مات سنة 95 و قیل: بعدها، و عاش 130 سنة، و قیل: أکثر.
3- بضم الجیم، و سکون النون، و فتح الدال المهملة، هو جندب بن جنادة، أبو ذر الغفاری، الصحابیّ الکبیر، أول من حیی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم بتحیة الإسلام، و فیه قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم: ما أظلت الخضراء، و لا أقلت الغبراء علی ذی لهجة أصدق من أبی ذر، و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلم: أبو ذرّ فی امتی شبیه عیسی بن مریم فی زهده و ورعه. و مناقبه کثیرة جدا، نفاه عثمان إلی الربذة فمات فیها سنة 32 و صلی علیه ابن مسعود، له خطبة یشرح فیها الأمور بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

یَا دَاوُدُ اسْمَعْ مِنِّی مَا أَقُولُ وَ الْحَقَّ أَقُولُ مَنْ أَتَانِی وَ هُوَ مُسْتَحْیٍ مِنَ الْمَعَاصِی الَّتِی عَصَانِی بِهَا غَفَرْتُهَا لَهُ وَ أَنْسَیْتُهَا حَافِظَیْهِ یَا دَاوُدُ اسْمَعْ مِنِّی مَا أَقُولُ وَ الْحَقَّ أَقُولُ مَنْ أَتَانِی بِحَسَنَةٍ وَاحِدَةٍ أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ قَالَ دَاوُدُ یَا رَبِّ وَ مَا هَذِهِ الْحَسَنَةُ قَالَ مَنْ فَرَّجَ عَنْ عَبْدٍ مُسْلِمٍ فَقَالَ دَاوُدُ إِلَهِی لِذَلِکَ لَا یَنْبَغِی لِمَنْ عَرَفَکَ أَنْ یَنْقَطِعَ (1) رَجَاؤُهُ مِنْکَ.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: وهب بن منبه می گوید: جملاتی در زبور داود خواندم ، جملاتی از آن را به یاد دارم و قسمتی از آن را از یاد بردم؛ آن چه به یاد دارم این است خداوند به داود پیامبر علیه السلام وحی کرد: هرکس به من وارد شود در حالی که علاقه مند به من است او را به بهشت می برم ،

ص: 4

ای داود ! کلامم را بشنو - که حق می گویم- کسی که بر من وارد شود و از گناهانی که کرده خجالت زده است او را ببخشم و گناهانش را از یاد محافظانش ببرم . ای داود از من بشنو که قول من حق است ، هرکس با حسنه واحدی بر من وارد گردد، او را به بهشت می برم ، داود گفت : این خوبی و حسنه چیست؟ فرمود : گره ای از کار بنده مسلمانی گشوده باشد ، داود گفت : پروردگارا! به خاطر همین عنایات تو است که هرکس تو را شناخت سزاوار نیست امیدش از تو قطع گردد . - . امالی طوسی: 107 -

**[ترجمه]

«5»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْبَزَّازِ عَنْ إِلْیَاسَ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِذَا دَخَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ بِأَعْمَالِهِمْ فَأَیْنَ عُتَقَاءُ اللَّهِ مِنَ النَّارِ (2).

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: ابی بصیر می گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: زمانی که اهل بهشت به خاطر اعمالشان وارد بهشت شوند، پس آزادشدگان خدا از آتش جهنّم کجایند؟» - . امالی طوسی : 179 -

**[ترجمه]

«6»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فُضَیْلُ بْنُ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ قَالَ: قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ ادْعُ اللَّهَ لِی فَإِنَّ لِیَ ذُنُوباً کَثِیرَةً فَقَالَ مَهْ یَا أَبَا عُبَیْدَةَ لَا یَکُونُ الشَّیْطَانُ عَوْناً عَلَی نَفْسِکَ(3) إِنَّ عَفْوَ اللَّهِ لَا یُشْبِهُهُ شَیْ ءٌ.

**[ترجمه]نوادر: ابا عبیده می گوید:به معصوم عرضه داشتم: برای من دعا کنید که گناهانم زیاد است، فرمود: ای اباعبیده! آرام باش، شیطان تو را از رحمت و عفو حضرت حق دلسرد و مأیوس نکند که عفو او را چیزی برابری نمی نماید. - . الزهد: 178

-

**[ترجمه]

«7»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَأُحَدِّثَنَّکُمْ بِحَدِیثٍ یَحِقُّ عَلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ أَنْ یَعِیَهُ(4) فَحَدَّثَنَا بِهِ غَدَاةً وَ نَسِینَاهُ عَشِیَّةً قَالَ فَرَجَعْنَا إِلَیْهِ فَقُلْنَا لَهُ الْحَدِیثُ الَّذِی حَدَّثْتَنَاهُ بِهِ غَدَاةً نَسِینَاهُ وَ قُلْتَ هُوَ حَقُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ أَنْ یَعِیَهُ فَأَعِدْهُ عَلَیْنَا فَقَالَ إِنَّهُ مَا مِنْ مُسْلِمٍ یُذْنِبُ ذَنْباً فَیَعْفُو اللَّهُ عَنْهُ فِی الدُّنْیَا إِلَّا کَانَ أَجَلَّ وَ أَکْرَمَ مِنْ أَنْ یَعُودَ عَلَیْهِ بِعُقُوبَةٍ فِی الْآخِرَةِ وَ قَدْ أَجَّلَهُ فِی الدُّنْیَا وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ.

**[ترجمه]نوادر: ابی اسحاق گوید: امیرالمومنین علیه السلام فرمود:

حدیثی بر شما گویم که شایسته است هر مسلمانی در آن تدبر کرده و آن را حفظ کند، صبح هنگام حدیث را برای ما نقل فرمود و ما شب هنگام آن را فراموش کردیم. بار دیگر نزد حضرت علیه السلام رفته و گفتیم حدیثی که صبح برایمان نقل فرمودید، اکنون فراموش کرده ایم و فرمودید شایسته است هر مسلمانی در آن تدبر کرده و آن را حفظ کند، آن را دوباره برایمان بازگو کنید.

حضرت علیه السلام فرمود: هیچ مسلمانی نیست که گناهی مرتکب شود و خدا آن را در دنیا عفو کند مگر این که خداوند بزرگوارتر و کریم تر است از این که او را در آخرت، عقوبت نماید، در حالی که در دنیا به او مهلت داده بود، سپس امام علیه السلام این آیه را تلاوت فرمود: « و ما أصابکم من مصیبة فبما کسبت أیدیکم و یعفواْ عن کثیر». - . شوری / 30 - یعنی { هر مصیبتی به شما رسد بخاطر اعمالی است که انجام داده اید، و بسیاری را نیز عفو می کند!} - . الزهد: 178 -

**[ترجمه]

«8»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ مَخْلَدٍ عَنِ الرَّزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَیْثَمِ الْقَاضِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ

ص: 5


1- فی المصدر: کذلک لا ینبغی لمن عرفک ان یقطع.
2- فی المصدر بعد ذلک: ان للّه عتقاء من النار. م.
3- أی عونا علی هلاک نفسک بیأسک و قنوطک عن رحمة اللّه.
4- أی جدیر لکل مسلم و حقیق علیه أن یقبله و یتدبره و یحفظه.

عَبَّاسٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَمْصَمِ بْنِ زُرْعَةَ عَنْ شُرَیْحِ بْنِ عُبَیْدٍ قَالَ کَانَ جُبَیْرُ بْنُ نُفَیْرٍ(1) یُحَدِّثُ أَنَّ رِجَالًا سَأَلُوا النُّوَاسَ بْنَ سِمْعَانَ(2)

فَقَالُوا مَا أَرْجَی شَیْ ءٍ سَمِعْتَ لَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ النُّوَاسُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ مَاتَ وَ هُوَ لَا یُشْرِکُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ شَیْئاً فَقَدْ حَلَّتْ لَهُ مَغْفِرَتُهُ إِنْ شَاءَ أَنْ یَغْفِرَ لَهُ قَالَ نُوَاسٌ عِنْدَ ذَلِکَ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ لَا یَمُوتَ أَحَدٌ تَحِلُّ لَهُ مَغْفِرَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا غَفَرَ لَهُ.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی:

ص: 5

جبیر بن نفیر می گفت: عده ای از نواس بن سمعان پرسیدند: امیدوار کننده ترین سخنی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدی، چه بود؟ نواس پاسخ داد: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که بمیرد و حال آن که هیچ گاه به خدا شرک نورزیده باشد، اگر خدا بخواهد که او را بیامرزد، مغفرت خدا بر او فرود آید؛ نواس در این هنگام گفت: من امید دارم که هر آن کس که مغفرت خدای عز و جل بر او فرود آمده نمیرد، مگر آن که آمرزیده شود. - . امالی طوسی: 392 -

**[ترجمه]

«9»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَکْرٍ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ مَنْ أَذْنَبَ ذَنْباً فَعَلِمَ أَنَّ لِی أَنْ أُعَذِّبَهُ وَ أَنَّ لِی أَنْ أَعْفُوَ عَنْهُ عَفَوْتُ عَنْهُ.

سن، المحاسن أبی عمن ذکره عن العلاء عن محمد بن مسلم مثله.

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرد که حضرت فرمود: خدای جلّ جلاله فرمود: هر کس گناهی انجام دهد و بداند اگر من بخواهم او را عذاب می کنم و اگر بخواهم او را می بخشم، از او می گذرم. - . ثواب الاعمال: 214 -

در محاسن نیز روایت مشابهی از محمد بن مسلم نقل شده است. - . محاسن: 26 -

**[ترجمه]

«10»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ رَجُلٍ یُقَالُ لَهُ رُوزْبِهُ وَ کَانَ مِنَ الزَّیْدِیَّةِ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا مِنْ عَبْدٍ یَعْمَلُ عَمَلًا لَا یَرْضَاهُ اللَّهُ إِلَّا سَتَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ أَوَّلًا فَإِذَا ثَنَّی سَتَرَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَإِذَا ثَلَّثَ أَهْبَطَ اللَّهُ مَلَکاً فِی صُورَةِ آدَمِیٍّ یَقُولُ لِلنَّاسِ فَعَلَ کَذَا وَ کَذَا.

**[ترجمه]نوادر: بنده ی مؤمنی نیست که عمل بدی انجام دهد و عمل او خدا را خوش نیاید، مگر این که در دفعه اول خدا سرّ او را می پوشاند، و در دفعه دوم، باز می پوشاند، و در دفعه سوم، خداوند فرشته ای را به صورت آدمی، می فرستد و او به مردم می گوید فلانی چنین و چنان کرد [و بدین وسیله فرشته، گناهان آن شخص گناهکار را به مردم می گوید و او مفتضح و رسوا می شود]. - . الزهد: 143 -

**[ترجمه]

«11»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ حُسَیْنِ بْنِ هَارُونَ شَیْخٍ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْهُ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام الثَّوْبَ وَ الشَّیْ ءَ لَمْ تَسْأَلْهُ إِیَّاهُ أَعْطَاکَ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: پیرمردی از یاران امام باقر علیه السلام نقل کرد: شنیدم حضرت علیه السلام آیه شریفه «وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ» - . ابراهیم / 34 - می خواند. راوی گوید: حضرت علیه السلام فرمود: لباس و حتی هرچه که از خداوند درخواست نکردی، به تو عطا فرمود. - . تفسیر عیاشی 2 : 248 -

**[ترجمه]

«12»

یج، الخرائج و الجرائح قَالَ أَبُو هَاشِمٍ سَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ لَیَعْفُو یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَفْواً یُحِیطُ عَلَی الْعِبَادِ (3) حَتَّی یَقُولَ أَهْلُ الشِّرْکِ وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ فَذَکَرْتُ

ص: 6


1- بالنون و الفاء مصغرا، هو جبیر بن نفیر بن مالک الحضرمی، وثقه ابن حجر و قال: جلیل من الثانیة، مخضرم و لابیه صحبة، مات سنة 80 و قیل: بعدها.
2- بالنون المفتوحة و الواو المشددة، هو ابن سمعان بن خالد الکلابی أو الأنصاریّ، صحابی مشهور، سکن الشام، قاله ابن حجر. و یوجد ذکره فی باب أصحاب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم من رجال الشیخ.
3- فی الخرائج المطبوع هکذا: عفوا لا یخطر علی بال العباد.

فِی نَفْسِی حَدِیثاً حَدَّثَنِی بِهِ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَرَأَ (1)إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ مَنْ أَشْرَکَ (2) فَأَنْکَرْتُ ذَلِکَ وَ تَنَمَّرْتُ(3) لِلرَّجُلِ فَأَنَا أَقُولُ فِی نَفْسِی إِذْ أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ بِئْسَمَا قَالَ هَذَا (4) وَ بِئْسَمَا رَوَی.

**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: ابوهاشم می گوید: شنیدم امام عسکری علیه السلام می فرمود: خداوند در روز قیامت چنان عفو می کند که عفوش بر بندگان احاطه پیدا می کند، تا آن جا که مشرکان می گویند: «وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ» - . انعام / 23 - سوگند به خدا، پروردگارمان، ما مشرک نبودیم.» به یاد حدیثی افتادم

ص: 6

که یکی از شیعیان از اهل مکه نقل کرده بود که: پیامبر خدا این آیه را تلاوت می فرمود: «إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ» - . زمر / 53 - خداوند گناهان را می بخشد.

آن مرد گفت: و هر کسی را که شرک ورزد. از آن سخن ناخشنود شدم و نسبت به آن مرد ابراز ناخشنودی کردم و در حالی که پیش خود چنان می گفتم، امام رو به من کرد و فرمود: «انّ اللّه لایغفر ان یشرک به ویغفر مادون ذلک لمن یشاء» - . نساء / 48 - خداوند شرک را نمی آمرزد و جز آن را برای هرکه بخواهد می آمرزد. او بد سخن گفت و بد چیزی روایت کرد. - . الخرائج و الجرائح 2 : 686 -

**[ترجمه]

«13»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی مَعْمَرٍ السَّعْدِیِّ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی قَوْلِهِ إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ یَعْنِی أَنَّهُ عَلَی حَقٍّ یَجْزِی بِالْإِحْسَانِ إِحْسَاناً وَ بِالسَّیِّئِ سَیِّئاً وَ یَعْفُو عَمَّنْ یَشَاءُ وَ یَغْفِرُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امیرالمومنین علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» - . هود / 56 - فرمود: حق این است که خداوند نیکی را پاداش نیکی و بدی را عقوبت نماید، و از هر که بخواهد در می گذرد و او را می بخشد. - . تفسیر عیاشی 2 : 161 -

**[ترجمه]

«14»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُ إِنِّی لَأَسْتَحْیِی مِنْ عَبْدِی وَ أَمَتِی یَشِیبَانِ فِی الْإِسْلَامِ ثُمَّ أُعَذِّبُهُمَا.

**[ترجمه]نوادر راوندی: امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمودند: خدای متعال می فرماید: من از عبد و کنیز خودم که در اسلام و مسلمانی پیر شده اند، حیا می کنم که آنان را در این سن و سال مجازات کنم. - . نوادر راوندی: 99 -

**[ترجمه]

«15»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، رَوَی أَنَّ فِی الْعَرْشِ تِمْثَالًا لِکُلِّ عَبْدٍ فَإِذَا اشْتَغَلَ الْعَبْدُ بِالْعِبَادَةِ رَأَتِ الْمَلَائِکَةُ تِمْثَالَهُ وَ إِذَا اشْتَغَلَ الْعَبْدُ بِالْمَعْصِیَةِ أَمَرَ اللَّهُ بَعْضَ الْمَلَائِکَةِ حَتَّی یَحْجُبُوهُ بِأَجْنِحَتِهِمْ لِئَلَّا تَرَاهُ الْمَلَائِکَةُ فَذَلِکَ مَعْنَی قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله یَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِیلَ وَ سَتَرَ الْقَبِیحَ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: هر مؤمنی در عرش خدا مثل و مانندی دارد، هرگاه مشغول عبادت شود ملائکه قالب مثالی او را می بینند؛[درست مثل این که آئینه ای گذاشته و در مقابل آن کاری انجام دهیم و یا فردی در مقابل ما هر کاری که می کنیم او نیز انجام دهد]. و هرگاه مؤ من به معصیتی مشغول شود خداوند به بعضی از ملائکه امر می کند تا آن قالب مثالی را با بالهایشان از چشم ملائکه بپوشانند. آنگاه امام علیه السلام فرمود: این معنای دعای «یا من اظهر الجمیل و ستر القبیح» است. یعنی ای خدایی که زیبا را آشکار می کنی و زشت را می پوشانی؛ - . دعوات راوندی: 60 -

**[ترجمه]

«16»

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام سَمِعْتُ اللَّهَ یَقُولُ وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ أَ فَتَرَاکَ یَجْمَعُ بَیْنَ أَهْلِ الْقِسْمَیْنِ فِی دَارٍ وَاحِدَةٍ وَ هِیَ النَّارُ.

**[ترجمه]امام صادق علیه السلام فرمود: شنیده ام خداوند می فرماید: « وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ» - . نحل / 38 - یعنی { و با سخت ترین سوگندهایشان به خدا سوگند یاد کردند که خدا کسی را که می میرد بر نخواهد انگیخت.} فرمود: آیا در نظر تو خدا اهل ایمان و کفر را در یک سرای واحد که دوزخ باشد، جمع می کند؟ - . دعوات راوندی: 240 -

**[ترجمه]

«17»

عدة، عدة الداعی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یُنَادِی مُنَادٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَحْتَ الْعَرْشِ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ مَا کَانَ لِی قِبَلَکُمْ فَقَدْ وَهَبْتُهُ لَکُمْ وَ قَدْ بَقِیَتِ التَّبِعَاتُ (5) بَیْنَکُمْ فَتَوَاهَبُوا وَ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِی.

أقول: سیأتی الأخبار فی ذلک فی أبواب الحشر.

**[ترجمه]عدة الداعی: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: روز قیامت منادی از جانب پروردگار ندا دهد: ای امت محمد! آن چه از من نزد شما است آن را به شما بخشیدم . و باقی مانده حقوقی که شما بر همدیگر دارید به هم ببخشید و به رحمت من داخل بهشت شوید. - . عدة الداعی: 148 -

می گویم: روایت هایی از این دست را در باب قیامت ذکر خواهیم کرد.

**[ترجمه]

فائدة

قال العلامة الدوانی فی شرح العقائد المعتزلة و الخوارج أوجبوا عقاب صاحب الکبیرة إذا مات بلا توبة و حرموا علیه العفو و استدلوا علیه بأن الله تعالی

ص: 7


1- فی المصدر: قد قرأ. م.
2- فی نسخة: و من المشرک.
3- أی تنکرت و تغیرت. و فی الخرائج المطبوع: و همزت للرجل، و انتهرت الرجل خ ل.
4- فی المصدر: قال ذلک الرجل. م.
5- التبعة: ما یترتب علی الفعل من الخیر أو الشر، الا أن استعماله فی الشر أکثر، و هو المراد هاهنا.

أوعد مرتکب الکبیرة بالعقاب فلو لم یعاقب لزم الخلف فی وعده و الکذب فی خبره و هما محالان ثم قال بعد ذکر أجوبة مردودة الوجه فی الجواب ما أشرنا إلیه سابقا من أن الوعد و الوعید مشروطان بقیود و شروط معلومة من النصوص فیجوز التخلف بسبب انتفاء بعض تلک الشروط و أن الغرض منها إنشاء الترغیب و الترهیب.

ثم قال و اعلم أن بعض العلماء ذهب إلی أن الخلف فی الوعید جائز علی الله تعالی و ممن صرح به الواحدی فی التفسیر الوسیط فی قوله تعالی فی سورة النساء وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ (1)الآیة حیث قال و الأصل فی هذا أن الله تعالی یجوز أن یخلف الوعید و إن کان لا یجوز أن یخلف الوعد و بهذا وردت السنة عن رسول الله ص

فِیمَا أَخْبَرَنَا أَبُو بَکْرٍ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَصْبَهَانِیُّ حَدَّثَنَا زَکَرِیَّا بْنُ یَحْیَی السَّاجِیُّ وَ أَبُو جَعْفَرٍ السُّلَمِیُّ وَ أَبُو یَعْلَی الْمَوْصِلِیُّ قَالُوا حَدَّثَنَا هُدْبَةُ بْنُ خَالِدٍ حَدَّثَنَا سَهْلُ بْنُ أَبِی حَزْمٍ حَدَّثَنَا ابْنُ الْمَیَّالِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ وَعَدَهُ اللَّهُ عَلَی عَمَلِهِ ثَوَاباً فَهُوَ مُنْجِزٌ لَهُ وَ مَنْ أَوْعَدَهُ عَلَی عَمَلِهِ عِقَاباً فَهُوَ بِالْخِیَارِ.

و أخبرنا أبو بکر حدثنا محمد بن عبد الله بن حمزة حدثنا أحمد بن الخلیل الأصمعی قال جاء عمرو بن عبید إلی أبی عمرو بن العلاء و قال یا أبا عمرو یخلف الله ما وعده قال لا قال أ فرأیت من أوعده الله علی عمل عقابا أ یخلف الله وعیده فیه فقال أبو عمرو من العجمة أتیت یا أبا عثمان إن الوعد غیر الوعید إن العرب لا یعد عیبا و لا خلفا أن یعد شرا ثم لم یفعله بل یری ذلک کرما و فضلا و إنما الخلف أن یعد خیرا ثم لم یفعله (2)قال فأوجدنی هذا العرب قال نعم أ ما سمعت قول الشاعر

ص: 8


1- النساء: 93.
2- و هذا ممّا اشتبه فیه الامر علی أبی عمرو فعد حکم المعنی حکما للفظ حتّی أنشد فیه الشعر مع أن البحث عقلی لا لفظی و ای ربط لمسألة خلف الوعید باللغة حتّی یختلف الحکم بالعربیة و العجمیة؟ و لهذا الاشتباه نظائر کثیرة فی الأبحاث الکلامیة یعثر علیه المتتبع؛ و حقیقة الامر أن الوفاء بالوعد واجب بحسب قضاء الفطرة غیر أن کرامة النفس و نشر الرحمة ربما یحکمان علی هذا الحکم بحسب المصلحة فیقدمان علیه أثرا و هو العفو عند المجازاة من غیر أن یبطلا أصل الامر و النهی حتّی یعود إلی التناقض أو ما یشبهه فافهم ذلک. ط.

و إنی إذا أوعدته أو وعدته لمخلف إیعادی و منجز موعدی.

و الذی ذکره أبو عمرو مذهب الکرام و مستحسن عند کل أحد خلف الوعید کما قال السری الموصلی

إذا وعد السراء أنجز وعده. و إن أوعد الضراء فالعفو مانعه.

و أحسن یحیی بن معاذ فی هذا المعنی حیث قال الوعد و الوعید حق فالوعد حق العباد علی الله تعالی إذ من ضمن أنهم إذا فعلوا ذلک أن یعطیهم کذا فالوفاء حقهم علیه و من أولی بالوفاء من الله و الوعید حق علی العباد قال لا تفعلوا کذا فأعذبکم ففعلوا فإن شاء عفا و إن شاء أخذ لأنه حقه و هو أولی بالعفو و الکرم إنه غفور رحیم انتهی لفظه.

و قیل إن المحققین علی خلافه کیف و هو تبدیل للقول و قد قال الله تعالی ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ (1) قلت إن حمل آیات الوعید علی إنشاء التهدید فلا خلف لأنه حینئذ لیس خبرا بحسب المعنی و إن حمل علی الإخبار کما هو الظاهر فیمکن أن یقال بتخصیص المذنب المغفور عن عمومات الوعید بالدلائل المنفصلة و لا خلف علی هذا التقدیر أیضا فلا یلزم تبدل القول و أما إذا لم نقل بأحد هذین الوجهین فیشکل التفصی عن لزوم التبدل و الکذب اللهم إلا أن یحمل آیات الوعید علی استحقاق ما أوعد به لا علی وقوعه بالفعل و فی الآیة المذکورة إشارة إلی ذلک حیث قال فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها انتهی.

و قال الشیخ المفید قدس الله روحه فی کتاب العیون و المحاسن حکی أبو القاسم الکعبی فی کتاب الغرر عن أبی الحسین الخیاط قال حدثنی أبو مجالد قال مر أبو عمرو بن العلاء بعمرو بن عبید و هو یتکلم فی الوعید قال إنما أتیتم من العجمة لأن العرب لا یری ترک الوعید ذما و إنما یری ترک الوعد ذما و أنشد

و إنی و إن أوعدته و وعدته لأخلف إیعادی و أنجز موعدی

قال فقال له عمرو أ فلیس تسمی تارک الإیعاد مخلفا قال بلی قال فتسمی

ص: 9


1- ق: 29.

الله تعالی مخلفا إذا لم یفعل ما أوعده قال لا قال فقد أبطلت شهادتک.

قال الشیخ رحمه الله و وجدت أبا القاسم قد اعتمد علی هذا الکلام و استحسنه و رأیته قد وضعه فی أماکن شتی من کتبه و احتج به علی أصحابنا الراجئة فیقال له إن عمرو بن عبید ذهب عن موضع الحجة فی الشعر و غالط أبا عمرو بن العلاء و جهل موضع المعتمد من کلامه و ذلک أنه إذا کانت العرب و العجم و کل عاقل یستحسن العفو بعد الوعید و لا یعلقون بصاحبه ذما فقد بطل أن یکون العفو من الله تعالی مع الوعید قبیحا لأنه لو جاز أن یکون منه قبیحا ما هو حسن فی الشاهد عند کل عاقل لجاز أن یکون منه حسنا ما هو قبیح فی الشاهد عند کل عاقل و هذا نقض العدل و المصیر إلی قول أهل الجور و الجبر مع أنه إذا کان العفو مستحسنا مع الخلف فهو أولی بأن یکون حسنا مع عدم الخلف و نحن إذا قلنا إن الله سبحانه یعفو مع الوعید فإنما نقول إنه توعد بشرط یخرجه من الخلف فی وعیده لأنه حکیم لا یعبث و إذا کان حسن العفو فی الشاهد منا یغمر قبح الخلف حتی یسقط الذم علیه و هو لو حصل فی موضع لم یجزیه العفو أو ما حاصل فی معناه من الحسن لکان الذم علیه قائما و یجعل وجود الخلف کعدمه فی ارتفاع اللوم علیه فهو فی إخراج الشرط المشهور عن القبح إلی صفة الحسن و إیجاب الحمد و الشکر لصاحبه أحری و أولی من إخراجه الخلف عما کان یستحق علیه من الذم عند حسن العفو و أوضح فی باب البرهان و هذا بین لمن تدبره.

و شی ء آخر و هو أنا لا نطلق علی کل تارک للإیعاد الوصف بأنه مخلف لأنه یجوز أن یکون قد شرط فی وعیده شرطا أخرجه به عن الخلف و إن أطلقنا ذلک فی البعض فلإحاطة العلم به أو عدم الدلیل علی الشرط فنحکم علی الظاهر فإن کان أبو عمرو بن العلاء أطلق القول فی الجواب إطلاقا فإنما أراد به الخصوص دون العموم و تکلم علی معنی البیت الذی استشهد به و ما رأیت أعجب من متکلم یقطع علی حسن معنی مع مضامته لقبیح و یجعل حسنه مسقطا للذم علی القبیح ثم یمتنع من حسن ذلک المعنی مع تعریه من ذلک القبیح ثم یفتخر بهذه النکتة عند أصحابه و یستحسن احتجاجه المؤدی إلی هذه المناقضة و لکن العصبیة ترین القلوب.

ص: 10

**[ترجمه]علامه دوانی در شرح عقاید فرمود: معتزله و خوارج عقاب را در حق مرتکب کبیره واجب دانسته اند، به شرطی که بدون توبه بمیرد و عفو خدا را بر او تحریم کرده اند و بر عقیده خود این گونه استدلال کرده اند که خداوند متعال

ص: 7

مرتکب کبیره را وعده عقاب داده و اگر عقابش نکند، خلف وعده و کذب در سخن لازم می آید و این هر دو محال است؛ سپس بعد از ذکر جواب هایی غیر قابل قبول، چنین گفته: وجه در جواب همان است که سابقا به آن اشاره نمودیم و آن این که وعد و وعید خداوند مشروط به قیود و شروطی است که از نصوص دانسته می شود؛ پس به سبب منتفی شدن برخی از آن شروط، جایز است که از وعد و وعید تخلف حاصل شود و غرض از وعد و وعید، ایجاد رغبت یا ترساندن باشد؛

سپس در ادامه می گوید: بدان که برخی از علما معتقد گشته اند که خلف در وعید( وعده به عذاب) بر خدای متعال جایز است و از جمله کسانی که بر این امر تصریح دارد، واحدی در تفسیر الوسیط است که درباره آیه« وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ.» - . نساء / 93 - یعنی { و هر کس عمداً مؤمنی را بکشد، کیفرش دوزخ است} تا آخر آیه، می گوید: اصل در این مطلب آنست که خدای متعال جایز است که در وعید خلف بورزد، اگر چه جایز نیست در وعد( وعده به ثواب) خلف بورزد و سنت رسول خدا (ص) نیز بر همین امر وارد و دالّ است که فرمود: کسی را که خدا بر عملش وعده ثواب دهد، قطعا آن ثواب را برایش عملی می سازد و کسی که خدا او را در عملی وعده عقاب کند، خدا در امر عقاب او مختار است که بکند یا نکند.

و اصمعی می گوید: عمرو بن عبید به نزد ابی عمرو بن علاء آمد و گفت: ای ابا عمرو! آیا خدا در آن چه وعده داده خلف می کند؟ گفت: نه؛ پرسید: آیا به نظر تو کسی که خدا او را وعده عقاب بر عملی نموده، خدا در وعید او به عقاب خلف می ورزد؟ ابو عمرو گفت: ای ابا عثمان! از عجمستان آمده ای؟ وعد غیر از وعید است؛ عرب عیب نمی شمرد و خلف وعده نمی داند که وعده به شر بدهد ولی آن را عملی نسازد؛ بلکه چنین چیزی را فضل و کرم می انگارد؛ بلکه خلف وعده تنها در فرضی است که وعده به خیر بدهد و سپس آن را عملی نسازد؛ عمرو بن عبید پرسید: پس این عرب مرا به خواسته ام رسانید؟ ابو عمر گفت: بله! آیا قول شاعر را نشنیده ای که می گوید:

ص: 8

و من وقتی به او وعیدی می دهم یا به او وعده خیری می دهم، نسبت به وعیدم خلف می ورزم و نسبت به وعده ام عمل خواهم کرد!

و آن چه ابو عمرو ذکر کرده مذهب کریمان است و خلف در وعید نزد همگان نیکو شمرده شده چنانچه سری موصلی شاعر می گوید:

وقتی به امر سرور آفرینی وعده دهد، به وعده اش وفا می کند و اگر بر گزند و امر بدی وعید کند، عفو او مانع از محقق کردن آن وعید است.

و یحیی بن معاذ در این باب نیکو سخن گفته که گفته: وعد و وعید حق هستند؛ پس وعد حق بندگان بر خدای متعال است؛ زیرا خدایی که ضمانت می کند که اگر چنین کنند فلان ثواب را به آنان عطا می کند، پس وفا به این وعده حق آنان است و چه کسی از خدا به وفای به وعده سزاوار تر است؟ و وعید نیز حق بر بندگان است که می فرماید: چنین نکنید که من شما را عذاب می کنم و آنان هم آن عمل را مرتکب شدند؛ پس اگر بخواهد عفو می کند و اگر بخواهدآنان را مؤاخذه می کند زیرا این حق اوست و خدا به عفو و کرم سزاوارتر است؛ خداوند غفور و رحیم است. پایان کلمات یحیی بن معاذ.

و گفته شده: محققان بر خلاف این مطلب معتقد هستند؛ چگونه خلف وعید روا باشد در حالی که تبدیل قول خداست؟ در حالی که خداوند فرمود:« ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَ ما أَنَا بِظَلاَّمٍ لِلْعَبیدِ.» - . ق / 29 - یعنی { پیش من حکم دگرگون نمی شود، و من [نسبت] به بندگانم بیدادگر نیستم.}

در جواب می گویم: حمل آیات وعید بر انشای تهدید که خلف نیست؛ زیرا انشاء تهدید به حسب معنی خبر نیست؛ و اگر آیات وعید را حمل بر خبر دادن کنیم، چنانچه ظاهر آیات نیز به همین شکل است، ممکن است بگوییم گناهکاری که مورد مغفرت قرار گرفته با دلایل منفصله از عمومات وعید تخصیص خورده و خارج گشته و بر این تقدیر نیز خلفی صورت نگرفته و در نتیجه تبدل قول صورت نمی گیرد؛ اما اگر قائل به هیچ یک از این دو وجه نباشیم، گریز از لزوم تبدل قول و کذب مشکل می شود، مگر آن که آیات وعید بر این حمل شود که وعید مورد استحقاق گنهکار است نه این که وعید بالفعل محقق شود و در آیه ای که ذکر شد اشاره ای به همین مطلب است که فرمود:« فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فیها. »یعنی { جزای او جهنم است در حالی که مستحق خلود در آن است} پایان کلام دوانی.

شیخ مفید قدس الله روحه در کتاب عیون و محاسن نقل کرده که ابو عمرو بن علاء از کنار عمرو بن عبید می گذشت در حالی که او درباره وعید سخن می گفت؛ ابو عمرو گفت: شما از عجمستان آمده اید؛ زیرا عرب ترک وعید را مذمت نمی کند و تنها ترک وعد را بد می داند و چنین سرود:

و من وقتی به او وعیدی می دهم یا به او وعده خیری می دهم، نسبت به وعیدم خلف می ورزم و نسبت به وعده ام عمل خواهم کرد!

پس عمرو به او گفت: آیا تو کسی که ایعادش را ترک و رها سازد، مخلف نمی دانی؟ گفت: چرا؛ پرسید: پس

ص: 9

خدای متعال را وقتی به وعیدش عمل نکند، مخلف می دانی؟ گفت: نه؛ عمرو گفت: پس شهادت خود را باطل کردی!

شیخ مفید رحمه الله فرمود: من ابو القاسم را دیدم که به این کلام اعتماد می کرد و آن را نیکو می شمرد و او را دیدم که این کلام را در مواضع متعددی از کتبش آورده و با این سخن بر اصحاب راجئی ما احتجاج کرده؛ پس به او گفته می شود: عمرو بن عبید از موضع حجت و دلیل در شعرش سخن نگفته و با اباعمرو بن علاء مغالطه نموده و محل اعتماد را در کلام او ندانسته و موضع اعتماد آن جاست که وقتی عرب و عجم و هر عاقلی عفو بعد از وعید را نیکو می شمرد و انجام دهنده آن را معقول نمی بیند که مذمت کند، پس باطل است که عفو از جانب خدای تعالی همراه با وعید او قبیح باشد؛ زیرا اگر جایز باشد که آن چه در نظر هر عاقلی نیکوست، قبیح دانسته شود، جایز است آن چه در نظر هر عاقلی قبیح است، نیکو دانسته شود و این نقض عدل و رفتن راه اهل ظلم و جبر است؛ مضافا بر این که وقتی عفو با خلف وعید نیکو باشد، پس عفو به طریق اولی با عدم خلف نیز نیکو است و ما وقتی می گوییم: خدای سبحان با وعید خود باز هم می بخشد، می گوییم: خدا وعده به شرطی داده که آن شرط او را در خلف در وعیدش خارج می سازد؛ زیرا خداوند حکیم است و کار بیهوده نمی کند، و وقتی حسن عفو در نظر ما قبح خلف وعید را بپوشاند تا ذمّ بر آن ساقط شود، در حالی که این خلف اگر در موضعی حاصل شود که عفو در آن جاری نشود یا هر چیز نیکویی که در معنای عفو است، مذمت بر آن همچنان هست و وجود خلف را مثل عدم آن می سازد در این که ملامت را از این مخلف بر می دارد، پس او در خارج کردن شرط مشهور از وصف قبح به وصف حسن و واجب کردن حمد و شکر برای صاحبش شایسته تر و سزاوارتر است از این که خلف را از مذمت مورد استحقاقش در جایی که عفو نیکوست خارج سازد و از نظر برهان آوردن نیز این مطلب واضح تر است و این برای کسی که در آن تدبر کند، آشکار است.

مطلب دیگر آن که ما برای هر کسی که در وعیدش خلف کند وصف مخلف را به کار نمی بریم؛ زیرا جایز است که او در وعید خود شرطی نموده باشد که با آن شرط از موضوع خلف خارج گردد؛ اگر چه وصف خلف وعده کننده را در برخی موارد به کار می بریم زیرا به آن احاطه علمی داریم یا دلیل بر شرط نیست، پس حکم به ظاهر می کنیم؛ پس اگر ابوعمرو بن علاء در جواب خود مطلق سخن گفته، از آن اراده خصوص کرده نه عموم و بر معنای بیتی که به آن استشهاد کرده سخن گفته و آن چه دیدی شگفت انگیز تر است از متکلمی که بر حسن یک معنا قطع دارد با وجود این که آن معنی از آن امر قبیح خالی است، سپس نزد اصحابش به این نکته افتخار می کند و احتجاجش را که منجر به این تناقض گویی می شود، نیکو می شمرد ولی تعصب دل را زنگار زده می کند.

ص: 10

**[ترجمه]

باب 20 التوبة و أنواعها و شرائطها

الآیات

البقرة: «فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ (1) فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»(37) (و قال تعالی): «وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»(54) (و قال): «وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»(128) (و قال تعالی): «إِلَّا الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»(160) (و قال تعالی): «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ»(222) (و قال تعالی): «وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ»(279)

آل عمران: «إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(89) (و قال تعالی): «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ»(128)

النساء: «وَ الَّذانِ یَأْتِیانِها مِنْکُمْ فَآذُوهُما فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما إِنَّ اللَّهَ کانَ تَوَّاباً رَحِیماً* إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً *وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً»(16-18) (و قال تعالی): «یُرِیدُ اللَّهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ وَ یَهْدِیَکُمْ سُنَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ*وَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ»(26-27) (و قال تعالی): «إِلَّا الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ اعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَ أَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِلَّهِ فَأُولئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ»(146)

المائدة: «وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ *إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَیْهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(33-34) (و قال تعالی): «فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ

ص: 11


1- تلقی الکلمات: استقبالها بالاخذ و القبول و العمل بها، أی أخذها من ربّه علی سبیل الطاعة و رغب إلی اللّه فیها. و یاتی تفسیر الکلمات فی محله.

اللَّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(39) (و قال تعالی): «وَ حَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا ثُمَّ تابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا کَثِیرٌ مِنْهُمْ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ»(71) (و قال تعالی): «أَ فَلا یَتُوبُونَ إِلَی اللَّهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(74)

الأنعام: «وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(54)

الأعراف: «فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ»(143) (و قال تعالی): «وَ الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ»(153)

التوبة: «فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ»(3) (و قال تعالی): «فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(5) (و قال تعالی): «فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ (و قال عز و جل): وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلی مَنْ یَشاءُ»(15) (و قال تعالی): «فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ»(74) (و قال سبحانه): «وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(102) (و قال جل شأنه): «أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»(104) (و قال تعالی): «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ»(106) (و قال سبحانه): التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ:(112) (و قال تعالی): «ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِیمٌ»(117) (و قال سبحانه): «ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»(118)

هود: «وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ»(3) (و قال تعالی-ناقلا عن هود-): «وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلی قُوَّتِکُمْ»(52) (و قال -ناقلا عن صالح علیه السلام-): «فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ»(61)

ص: 12

النحل: «ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ»(119)

مریم: «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً»(60)

طه: «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی»(82) (و قال سبحانه): «ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَ هَدی»(122)

النور: «إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(5) (و قال سبحانه): «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَکِیمٌ»(10) (و قال تعالی): «وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»(31)

الفرقان: «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً* وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَإِنَّهُ یَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مَتاباً»(70-71)

القصص: «قالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»(16) (و قال تعالی): «فَأَمَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَعَسی أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ»(67)

التنزیل: «قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ»(29)

الأحزاب: «وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ إِنْ شاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً»(24) (و قال تعالی): «لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یَتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً»(73)

الزمر: «وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ»(54)

المؤمن: «غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ»(3) (و قال تعالی): «فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ»(7)

حمعسق: «وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ وَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ»(25)

ص: 13

الأحقاف: «إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ»(15)

الحجرات: «وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ»(11) (و قال تعالی): «وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ»(12)

المجادلة: «فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ»(13)

التحریم: «إِنْ تَتُوبا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما (1)(4) (و قال تعالی): «قانِتاتٍ تائِباتٍ»(5) (و قال سبحانه): «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(8)

المزمل: «عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْکُمْ»(20)

البروج: «إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ لَمْ یَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذابُ جَهَنَّمَ»(10)

النصر: «وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً»(3)

lt;meta info="- فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ - . بقره / 37 -

{سپس آدم از پروردگارش کلماتی را دریافت نمود؛ و [خدا] بر او ببخشود؛ آری، او[ست که] توبه پذیرِ مهربان است.}

- وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ - . بقره / 54 -

{و چون موسی به قوم خود گفت: «ای قوم من، شما با [به پرستش] گرفتن گوساله، برخود ستم کردید، پس به درگاه آفریننده خود توبه کنید، و [خطاکاران] خودتان را به قتل برسانید، که این [کار] نزد آفریدگارتان برای شما بهتر است.» پس [خدا] توبه شما را پذیرفت، که او توبه پذیر مهربان است.}

- وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ - . بقره / 128 -

{و آداب دینی ما را به ما نشان ده؛ و بر ما ببخشای، که تویی توبه پذیر مهربان.}

- إِلَّا الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ - . بقره / 160 -

{مگر کسانی که توبه کردند، و [خود را] اصلاح نمودند، و [حقیقت را] آشکار کردند، پس بر آنان خواهم بخشود؛ و من توبه پذیر مهربانم.}

- إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ - . بقره / 122 - {خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست می دارد.}

- وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ - . بقره / 279 - {و اگر توبه کنید، سرمایه های شما از خودتان است.}

- إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . آل عمران / 89 -

{مگر کسانی که پس از آن توبه کردند و درستگاری [پیشه] نمودند، که خداوند آمرزنده مهربان است}

- لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ - . آل عمران / 128 -

{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست؛ یا [خدا] بر آنان می بخشاید، یا عذابشان می کند، زیرا آنان ستمکارند.}

- وَ الَّذانِ یَأْتِیآن ها مِنْکُمْ فَآذُوهُما فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما إِنَّ اللَّهَ کانَ تَوَّاباً رَحِیماً *إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً *وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً - . نساء / 16 - 18 -

{و از میان شما، آن دو تن را که مرتکب زشتکاری می شوند، آزارشان دهید؛ پس اگر توبه کردند و درستکار شدند از آنان صرف نظر کنید، زیرا خداوند توبه پذیر مهربان است. توبه، نزد خداوند، تنها برای کسانی است که از روی نادانی مرتکب گناه می شوند، سپس به زودی توبه می کنند؛ اینانند که خدا توبه شان را می پذیرد، و خداوند دانای حکیم است. و توبه کسانی که گناه می کنند، تا وقتی که مرگ یکی از ایشان دررسد، می گوید:«اکنون توبه کردم»، پذیرفته نیست؛ و [نیز توبه] کسانی که در

حال کفر می میرند، پذیرفته نخواهد بود، آنانند که برایشان عذابی دردناک آماده کرده ایم.}

- یُرِیدُ اللَّهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ وَ یَهْدِیَکُمْ سُنَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ *وَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ - . نساء / 26 - 27 -

{خدا می خواهد برای شما توضیح دهد، و راه [و رسمِ] کسانی را که پیش از شما بوده اند به شما بنمایاند، و بر شما ببخشاید، و خدا دانای حکیم است.خدا می خواهد تا بر شما ببخشاید}

- إِلَّا الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ اعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَ أَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِلَّهِ فَأُولئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ - . نساء / 146 -

{مگر کسانی که توبه کردند و [عمل خود را] اصلاح نمودند و به خدا تمسّک جستند و دین خود را برای خدا خالص گردانیدند که [در نتیجه] آنان با مؤمنان خواهند بود، و به زودی خدا مؤمنان را پاداشی بزرگ خواهد بخشید.}

- وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ *إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَیْهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . مائده / 33 - 34 -

{و در آخرت عذابی بزرگ خواهند داشت. مگر کسانی که پیش از آن که بر ایشان دست یابید، توبه کرده باشند. پس بدانید که خدا آمرزنده مهربان است.}

- فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَ

ص: 11

اللَّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . مائده / 39 -

{پس هر که بعد از ستم کردنش توبه کند و به صلاح آید، خدا توبه او را می پذیرد، که خدا آمرزنده مهربان است.}

- وَ حَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا ثُمَّ تابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا کَثِیرٌ مِنْهُمْ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ - . مائده / 71 -

{و پنداشتند کیفری در کار نیست. پس کور و کَر شدند. سپس خدا توبه آنان را پذیرفت. باز بسیاری از ایشان کور و کر شدند، و خدا به آن چه انجام می دهند بیناست.}

- أَ فَلا یَتُوبُونَ إِلَی اللَّهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . مائده / 74 -

{چرا به درگاه خدا توبه نمی کنند، و از وی آمرزش نمی خواهند؟ و خدا آمرزنده مهربان است.}

- وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ - أنعام / 54 -

{و چون کسانی که به آیات ما ایمان دارند، نزد تو آیند، بگو: «درود بر شما، پروردگارتان رحمت را بر خود مقرّر کرده که هر کس از شما به نادانی کار بدی کند و آنگاه به توبه و صلاح آید، پس وی آمرزنده مهربان است.»}

- فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ - . أعراف / 143 -

{و چون به خود آمد، گفت: «تو منزهی! به درگاهت توبه کردم و من نخستین مؤمنانم.»}

- وَ الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ - . أعراف / 153 -

{و[لی] کسانی که مرتکب گناهان شدند، آنگاه توبه کردند و ایمان آوردند، قطعاً پروردگار تو پس از آن آمرزنده مهربان خواهد بود.}

- فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ - . توبه / 3 -

{اگر [از کفر] توبه کنید آن برای شما بهتر است}

- فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . توبه / 5 -

{پس اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند، راه برایشان گشاده گردانید، زیرا خدا آمرزنده مهربان است}

- فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ - . توبه / 11 -

{پس اگر توبه کنند و نماز برپا دارند و زکات دهند، در این صورت برادران دینی شما می باشند}

- وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلی مَنْ یَشاءُ - . توبه / 15 -

{و خدا توبه هر که را بخواهد می پذیرد}

- فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ - . توبه / 74 -

{پس اگر توبه کنند برای آنان بهتر است}

- وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . توبه / 102 -

{و دیگرانی هستند که به گناهان خود اعتراف کرده و کار شایسته را با [کاری] دیگر که بد است درآمیخته اند. امید است خدا توبه آنان را بپذیرد، که خدا آمرزنده مهربان است.}

- أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ - . توبه / 104 -

{آیا ندانسته اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را می پذیرد و صدقات را می گیرد، و خداست که خود توبه پذیر مهربان است؟}

- وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ - . توبه / 106 -

{و عدّه ای دیگر [کارشان] موقوف به فرمان خداست: یا آنان را عذاب می کند و یا توبه آن ها را می پذیرد، و خدا دانای سنجیده کار است.}

- التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ - . توبه / 112 - {[آن مؤمنان،] همان توبه کنندگان}

- ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِیمٌ - . توبه / 117 -

{باز برایشان ببخشود، چرا که او نسبت به آنان مهربان و رحیم است.}

- ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ - . توبه / 118 -

{پس [خدا] به آنان [توفیق] توبه داد، تا توبه کنند. بی تردید خدا همان توبه پذیر مهربان است.}

- وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ - . هود / 3 -

{و این که از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به درگاه او توبه کنید، [تا این که] شما را با بهره مندی نیکویی تا زمانی معیّن بهره مند سازد، و به هر شایسته نعمتی از کَرَم خود عطا کند}

- وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلی قُوَّتِکُمْ - . هود / 54 -

{«و ای قوم من، از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به درگاه او توبه کنید [تا] از آسمان بر شما بارش فراوان فرستد و نیرویی بر نیروی شما بیفزاید»}

- فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ - هود / 61 -

{پس، از او آمرزش بخواهید، آنگاه به درگاه او توبه کنید، که پروردگارم نزدیک [و] اجابت کننده است.»}

ص: 12

- ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ - . نحل / 119 -

{[با این همه] پروردگار تو نسبت به کسانی که به نادانی مرتکب گناه شده، سپس توبه کرده و به صلاح آمده اند، البته پروردگارت پس از آن آمرزنده مهربان است.}

- إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً - . مریم / 60 -

{مگر آنان که توبه کرده و ایمان آورده و کار شایسته انجام دادند، که آنان به بهشت درمی آیند و ستمی بر ایشان نخواهد رفت.}

- وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی - . طه / 82 -

{و به یقین، من آمرزنده کسی هستم که توبه کند و ایمان بیاورد و کار شایسته نماید و به راه راست راهسپر شود.»}

- ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَ هَدی - . طه / 122 -

{سپس پروردگارش او را برگزید و بر او ببخشود و [وی را] هدایت کرد.}

- إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . نور / 5 -

{مگر کسانی که بعد از آن [بهتان] توبه کرده و به صلاح آمده باشند که خدا البته آمرزنده مهربان است.}

- وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَکِیمٌ - نور / 10 -

{و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود و این که خدا توبه پذیر سنجیده کار است [رسوا می شدید].}

- وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ - . نور / 31 -

{ای مؤمنان، همگی [از مرد و زن] به درگاه خدا توبه کنید، امید که رستگار شوید.}

- إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً *وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَإِنَّهُ یَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مَتاباً - . فرقان / 70 - 71 -

{مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند. پس خداوند بدی هایشان را به نیکیها تبدیل می کند، و خدا همواره آمرزنده مهربان است. و هر کس توبه کند و کار شایسته انجام دهد، در حقیقت به سوی خدا بازمی گردد.}

- قالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ - . قصص / 16 -

{گفت: «پروردگارا، من بر خویشتن ستم کردم، مرا ببخش.» پس خدا از او درگذشت که وی آمرزنده مهربان است.}

- فَأَمَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَعَسی أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ - . قصص / 67 -

{و امّا کسی که توبه کند و ایمان آورَد و به کار شایسته پردازد، امید که از رستگاران باشد.}

- قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ - . تنزیل / 29 -

{بگو: «روز پیروزی، ایمان کسانی که کافر شده اند سود نمی بخشد و آنان مهلت نمی یابند.»}

- وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ إِنْ شاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً - . احزاب / 24 -

{و منافقان را اگر بخواهد، عذاب کند یا بر ایشان ببخشاید که خدا همواره آمرزنده مهربان است.}

- لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یَتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً - احزاب / 73 -

{[آری، چنین است] تا خدا مردان و زنان منافق، و مردان و زنان مشرک را عذاب کند و توبه مردان و زنان با ایمان را بپذیرد، و خدا همواره آمرزنده مهربان است.}

- وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ - . زمر / 54 -

{و پیش از آن که شما را عذاب دررسد، و دیگر یاری نشوید، به سوی پروردگارتان بازگردید، و تسلیم او شوید.}

- غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ - . مومن / 3 -

{[که] گناه بخش و توبه پذیر}

- فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ - . مومن / 7 -

{کسانی را که توبه کرده و راه تو را دنبال کرده اند ببخش}

- وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ وَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُون - . شوری / 25 -

{و اوست کسی که توبه را از بندگان خود می پذیرد و از گناهان درمی گذرد و آن چه می کنید می داند.}

ص: 13

- إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ - . احقاف / 15 -

{در حقیقت، من به درگاه تو توبه آوردم و من از فرمان پذیرانم}

- وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ - . حجرات / 11 -

{و هر که توبه نکرد آنان خود ستمکارند.}

- وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ - . حجرات / 12 - {[پس] از خدا بترسید، که خدا توبه پذیر مهربان است.}

- فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ - . مجادله / 13 -

{و چون نکردید و خدا [هم] بر شما بخشود}

- إِنْ تَتُوبا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما

{اگر [شما دو زن] به درگاه خدا توبه کنید [بهتر است]، واقعاً دل هایتان انحراف پیدا کرده است}

- قانِتاتٍ تائِباتٍ - . تحریم / 5 -

{زنان فرمانبر، توبه کار}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْآن هارُ - . تحریم / 8 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، به درگاه خدا توبه ای راستین کنید، امید است که پروردگارتان بدیهایتان را از شما بزداید و شما را به باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است درآورد.}

- عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْکُمْ - . مزمل / 20 -

{می داند که [شما] هرگز حساب آن را ندارید، پس بر شما ببخشود}

- إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ لَمْ یَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذابُ جَهَنَّمَ - . بروج / 10 -

{کسانی که مردان و زنان مؤمن را آزار کرده و بعد توبه نکرده اند، ایشان راست عذاب جهنّم}

- وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً - . نصر / 3 -

{و از او آمرزش خواه، که وی همواره توبه پذیر است.}

**[ترجمه]

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: إِلَّا الَّذِینَ تابُوا أی ندموا علی ما قدموا وَ أَصْلَحُوا نیاتهم فیما یستقبل من الأوقات وَ بَیَّنُوا اختلف فیه فقال أکثر المفسرین بینوا ما کتموه من البشارة بالنبی صلی الله علیه و آله و قیل بینوا التوبة و إصلاح السریرة بالإظهار لذلک فإن من ارتکب المعصیة سرا کفاه التوبة سرا و من أظهر المعصیة یجب علیه أن یظهر التوبة و قیل بینوا التوبة بإصلاح العمل فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ أی أقبل توبتهم وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ هذه اللفظة للمبالغة إما لکثرة ما یقبل التوبة و إما لأنه لا یرد تائبا منیبا أصلا و وصفه نفسه بالرحیم عقیب التواب یدل علی أن إسقاط العقاب بعد التوبة تفضل من الله سبحانه و رحمة من جهته علی ما قاله أصحابنا و أنه غیر واجب عقلا علی ما ذهب

ص: 14


1- قال الطبرسیّ رحمه اللّه: ثم خاطب سبحانه عائشة و حفصة فقال: «إِنْ تَتُوبا إِلَی اللَّهِ» من التعاون علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم بالایذاء و التظاهر علیه فقد حقّ علیکما التوبة و وجب علیکما الرجوع إلی الحق؛ «فَقَدْ صَغَتْ» أی مالت «قُلُوبُکُما» إلی الاثم؛ عن ابن عبّاس و مجاهد. و قیل: معناه: ضاقت قلوبکما عن سبیل الاستقامة و عدلت عن الثواب إلی ما یوجب الاثم و قیل: تقدیره: إن تتوبا إلی اللّه یقبل توبتکما. و قیل: إنّه شرط فی معنی الامر، أی توبا إلی اللّه فقد صغت قلوبکما.

إلیه المعتزلة فإن قالوا قد یکون الفعل الواجب نعمة إذا کان منعما بسببه کالثواب و العوض لما کان منعما بالتکلیف و بالآلام التی یستحق بها الأعواض جاز أن یطلق علیهما اسم النعمة فالجواب أن ذلک إنما قلناه فی الثواب و العوض ضرورة و لا ضرورة هاهنا تدعو إلی ارتکابه.

و قال رحمه الله فی قوله تعالی إِنَّمَا التَّوْبَةُ معناه لا توبة مقبولة عَلَی اللَّهِ أی عند الله إلا لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ و اختلف فی معنی قوله بجهالة علی وجوه أحدها أن کل معصیة یفعلها العبد جهالة و إن کانت علی سبیل العمد لأنه یدعو إلیها الجهل و یزینها للعبد عن ابن عباس و عطاء و مجاهد و قتادة و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام.

و ثانیها أن معنی قوله تعالی بِجَهالَةٍ أنهم لا یعلمون کنه ما فیه من العقوبة کما یعلم الشی ء ضرورة عن الفراء.

و ثالثها أن معناه أنهم یجهلون أنها ذنوب و معاص فیفعلونها إما بتأویل یخطئون فیه و إما بأن یفرطوا فی الاستدلال علی قبحها عن الجبائی و ضعف الرمانی هذا القول لأنه بخلاف ما أجمع علیه المفسرون و لأنه یوجب أن لا یکون لمن علم أنها ذنوب توبة لأن قوله إِنَّمَا التَّوْبَةُ یفید أنها لهؤلاء دون غیرهم و قال أبو العالیة و قتادة أجمعت الصحابة علی أن کل ذنب أصابه العبد فبجهالة و قال الزجاج إنما قال بجهالة لأنهم فی اختیارهم اللذة الفانیة علی اللذة الباقیة جهال فهو جهل فی الاختیار و معنی یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ أی یتوبون قبل الموت لأن ما بین الإنسان و بین الموت قریب فالتوبة مقبولة قبل الیقین بالموت و قال الحسن و الضحاک و ابن عمر القریب ما لم یعاین الموت و قال السدی هو ما دام فی الصحة قبل المرض و الموت.

وَ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قِیلَ فَإِنْ عَادَ وَ تَابَ مِرَاراً قَالَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَهُ قِیلَ إِلَی مَتَی قَالَ حَتَّی یَکُونَ الشَّیْطَانُ هُوَ الْمَحْسُورَ.

وَ فِی کِتَابِ مَنْ لَا یَحْضُرُهُ الْفَقِیهُ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی آخِرِ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِسَنَةٍ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ السَّنَةَ لَکَثِیرَةٌ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِشَهْرٍ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ

ص: 15

وَ إِنَّ الشَّهْرَ لَکَثِیرٌ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِیَوْمٍ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ یَوْماً لَکَثِیرٌ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِسَاعَةٍ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ السَّاعَةَ لَکَثِیرَةٌ مَنْ تَابَ وَ قَدْ بَلَغَتْ نَفْسُهُ هَذِهِ وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ.

وَ رَوَی الثَّعْلَبِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُبَادَةَ بْنِ الصَّامِتِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله هَذَا الْخَبَرَ بِعَیْنِهِ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِی آخِرِهِ وَ إِنَّ السَّاعَةَ لَکَثِیرَةٌ مَنْ تَابَ قَبْلَ أَنْ یُغَرْغِرَ بِهَا تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ.

وَ رَوَی أَیْضاً بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا هَبَطَ إِبْلِیسُ قَالَ وَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ وَ عَظَمَتِکَ لَا أُفَارِقُ ابْنَ آدَمَ حَتَّی تُفَارِقَ رُوحُهُ جَسَدَهُ فَقَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عَظَمَتِی لَا أَحْجُبُ التَّوْبَةَ عَنْ عَبْدِی حَتَّی یُغَرْغِرَ بِهَا.

فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ أی یقبل توبتهم وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً بِمَصَالِحِ الْعِبَادِ حَکِیماً فِیمَا یُعَامِلُهُمْ بِهِ وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ المقبولة التی تنفع صاحبها لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أی المعاصی و یصرون علیها و یسوفون التوبة حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ أی أسبابه من معاینة ملک الموت و انقطع الرجاء من الحیاة و هو حال الیأس التی لا یعلمها أحد غیر المحتضر قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ أی فلیس عند ذلک توبة و أجمع أهل التأویل علی أن هذه قد تناولت عصاة أهل الإسلام إلا ما روی عن الربیع أنه قال إنها فی المنافقین و هذا لا یصح لأن المنافقین من جملة الکفار و قد بین الکفار بقوله وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أی و لیست التوبة أیضا للذین یموتون علی الکفر ثم یندمون بعد الموت أُولئِکَ أَعْتَدْنا أی هیأنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً أی موجعا إنما لم یقبل الله عز اسمه التوبة فی حال البأس و الیأس من الحیاة لأنه یکون العبد ملجئا هناک إلی فعل الحسنات و ترک القبائح فیکون خارجا من حد التکلیف إذ لا یستحق علی فعله المدح و لا الذم و إذا زال عنه التکلیف لم تصح منه التوبة و لهذا لم یکن أهل الآخرة مکلفین و لا تقبل توبتهم انتهی کلامه رفع الله مقامه.

أقول: قال بعض المفسرین و من لطف الله بالعباد أن أمر قابض الأرواح بالابتداء فی نزعها من أصابع الرجلین ثم یصعد شیئا فشیئا إلی أن تصل إلی الصدر ثم تنتهی إلی الحلق لیتمکن فی هذه المهلة من الإقبال بالقلب علی الله تعالی و الوصیة و التوبة ما

ص: 16

لم یعاین و الاستحلال و ذکر الله تعالی فیخرج روحه و ذکر الله علی لسانه فیرجی بذلک حسن خاتمته رزقنا الله ذلک بمنه و کرمه.

قوله تعالی قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ قال المفسرون أی یوم القیامة فإنه یوم نصر المسلمین علی الکفرة و الفصل بینهم و قیل یوم بدر أو یوم فتح مکة و المراد بالذین کفروا المقتولون منهم فیه فإنه لا ینفعهم إیمانهم حال القتل و لا یمهلون.

ثم اعلم أن المفسرین اختلفوا فی تفسیر التوبة النصوح علی أقوال منها أن المراد توبة تنصح الناس أی تدعوهم إلی أن یأتوا بمثلها لظهور آثارها الجمیلة فی صاحبها أو ینصح صاحبها فیقلع عن الذنوب ثم لا یعود إلیها أبدا.

و منها أن النصوح ما کانت خالصة لوجه الله سبحانه من قولهم عسل نصوح إذا کان خالصا من الشمع بأن یندم علی الذنوب لقبحها و کونها خلاف رضی الله تعالی لا لخوف النار مثلا.

و منها أن النصوح من النصاحة و هی الخیاطة لأنها تنصح من الدین ما مزقته الذنوب أو یجمع بین التائب و بین أولیائه و أحبائه کما تجمع الخیاطة بین قطع الثوب. (1) و منها أن النصوح وصف للتائب و إسناده إلی التوبة من قبیل الإسناد المجازی أی توبة تنصحون بها أنفسکم بأن تأتوا بها علی أکمل ما ینبغی أن تکون علیه حتی تکون قالعة لآثار الذنوب من القلوب بالکلیة و سیأتی فی الأخبار تفسیرها ببعض تلک الوجوه.

ص: 17


1- أو من نصح الغیث البلد: إذا سقاه حتّی اتصل نبته فلم یکن فیه فضاء، لان التوبة تسقی و تحیی القلب المیت بارتکاب المعاصی و المحرمات، و تصفیه من الکدورات العارضة من مزاولة القبائح و المنکرات، و تصقله و تجلوه عن رین الشبهات، فتحیط به و تشغله و لم تترک فیه محلا للعزم علی الرجوع، و العود إلی المحظور. و قیل: توبة نصوح أی صادقة. و قال الجزریّ فی النهایة: و فی حدیث ابی: سألت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم عن التوبة النصوح، فقال: هی الخالصة التی لا یعاود بعدها الذنب. و فعول من أبنیة المبالغة یقع علی الذکر و الأنثی، فکأن الإنسان بالغ فی نصح نفسه بها.

ثم اعلم أن من القوم من استدل بالخبر الذی نقله من الفقیه علی جواز النسخ قبل الفعل لأنه علیه السلام نسخ السنة بالشهر و الشهر بالیوم و فیه نظر إذ یمکن أن یکون هذا التدریج لبیان اختلاف مراتب التوبة فإن التوبة الکاملة هی ما کانت قبل الموت بسنة لیأتی منه تدارک لما فات منه من الطاعات و إزالة لما أثرت فیه الذنوب من الکدورات و الظلمات ثم إن لم یتأت منه و لم یمهل لذلک فلا بد من شهر لتدارک شی ء مما فات و إزالة قلیل من آثار السیئات و هکذا و أما توبة وقت الاحتضار فهی لأهل الاضطرار و الغرغرة تردد الماء و غیره من الأجسام المائعة فی الحلق و المراد هنا تردد الروح وقت النزع.

**[ترجمه]طبرسی رحمه الله گوید: «إِلَّا الَّذِینَ تابُوا» یعنی از اعمالی که پیش فرستادند پشیمان شدند و نیت های خود را برای آینده اصلاح نمودند؛ « وَ بَیَّنُوا» در این لفظ اختلاف نظر وجود دارد، برخی از مفسران بر این باورند که منظور از «وَ بَیَّنُوا» بشارت پیامبری محمد صلی الله علیه و اله است که آن را پنهان کردند.

عده ای معتقدند منظور از «وَ بَیَّنُوا» توبه و اصلاح باطن به صورت آشکارا توبه نمودن است، بنابراین هر کس مرتکب گناهی پنهانی شود، توبه پنهانی او را کفایت می کند و هرکس گناه آشکاری مرتکب شده، می بایست توبه خود را آشکار نماید. می گویند «وَ بَیَّنُوا» توبه و اصلاح عمل است.

«فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ» یعنی توبه آنان را می پذیرم؛ «وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ» این لفظ برای مبالغه به کار می رود: منظور از آن یا زیادی پذیرش توبه است و یا مراد آن است که خداوند توبه کننده با اخلاص را از خود رد نمی کند، و حق تعالی بلافاصله پس از لفظ «التواب» خود را با عبارت «الرحیم» توصیف می کند، که بر عدم کیفر پس از توبه دلالت دارد، و این از فضل و رحمت پروردگار است بنا بر آن چه هم مذهبان ما معتقد شده اند و بنا بر مذهب معتزله اسقاط عقاب عقلا واجب نیست.

ص: 14

پس اگر بگویند: ممکن است فعل واجب نعمت محسوب شود، و این هنگامی است که بنا به دلیلی مانند ثواب و عوض، از این نعمت برخوردار شود، و اگر این نعمت در عوض تکلیف و دردهایی باشد که شخص را مستحق عوض نماید، جایز است که اسم نعمت بر آن اطلاق شود.

در پاسخ باید گفت: این تنها در ثواب و عوض ضرورت پیدا می کند و حال آن که ضرورتی در این جا وجود ندارد که دعوت به ارتکاب آن نماید. - . مجمع البیان 1 : 448 -

وی در تفسیر «إِنَّمَا التَّوْبَةُ» می گوید: به معنای توبه پذیرفته شده نیست، «علی الله» یعنی نزد خدا؛ مگر «لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ» - . نساء / 15 - {تنها برای کسانی است که از روی نادانی مرتکب گناه می شوند، سپس به زودی توبه می کنند}. مفسران در لفظ «بجهاله» نظرهای متفاوتی دارند: وجه اول از ابن عباس و عطا و مجاهد و قتاده به نقل از امام صادق علیه السلام نقل شده است: همه گناهانی را شامل می شود که بنده از روی جهل و نادانی مرتکب شده است، هرچند عمدی باشد؛ زیرا جهل و نادانی آن را برای بنده زینت می دهد.

دوم: معنای عبارت «بجهاله» این است که آنان عمق عقوبت عملشان را، همان طور که ضرورت چیزی دانسته می شود، نمی دانند، این وجه از فرّاء است.

سوم: آن ها نمی دانند که آن گناه و معصیت است، پس مرتکب آن می شوند، خواه با تأویلی که در آن مرتکب اشتباه شده و خواه در استدلال بر زشتی آن افراط کرده باشند، به نقل از جبائی.

اما رمانی این تفسیر را ضعیف می داند، زیرا بر خلاف نظر همه مفسران است، و چرا که در این صورت کسی که با علم و آگاهی مرتکب گناهی شده است، توبه ندارد. زیرا عبارت «انما التوبه» تنها شامل کسانی می شود که از روی جهل و نادانی مرتکب گناه شده باشند و نه دیگران.

ابوعالیه و قتاده گفته اند: صحابه بر این اجماع دارند که هرگناهی که بنده مرتکب می شود از روی جهل و نادانی است. زجاج گوید: به این دلیل خداوند فرموده است « بجهاله» زیرا لذت فانی و گذرای دنیوی را به لذت ابدی برگزیده اند، و در این انتخاب جاهلانه عمل کرده اند، و جهل در انتخاب آن هاست.

معنای عبارت «یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ» یعنی پیش از مرگ توبه می کنند، زیرا فاصله بین انسان و مرگ کم است؛ پس توبه پیش از یقین به مرگ پذیرفته شده است. حسن و ضحاک و ابن عمر بر این اعتقادند که قریب یعنی مرگ در مقابل چشمانشان نباشد. سدی گوید: منظور توبه در سلامتی او پیش از بیماری و مرگ است.

- و خدمت امیرالمومنین علیه السلام عرض کردند: اگر باز گردد و بارها توبه کند فرمود: خداوند گناه او را می بخشد. گفتند: تا چه زمان خداوند او را می بخشد؟ فرمود: تا جایی که شیطان حسرت بخورد.

- من لایحضره الفقیه: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس یک سال پیش از مرگش توبه کند، خداوند توبه او را می پذیرد؛ سپس فرمودند: یک سال زیاد است، هر کس یک ماه پیش از مرگش توبه کند، خدا توبه او را می پذیرد؛

ص: 15

سپس فرمودند: یک ماه زیاد است، هر کس یک جمعه (یک هفته) پیش از مرگش توبه کند، خداوند توبه او را می پذیرد؛ سپس فرمودند: یک جمعه (هفته) زیاد است، هر کس یک روز پیش از مرگش توبه کند، خداوند توبه او را می پذیرد؛ سپس فرمودند: یک روز زیاد است، هر کس یک ساعت پیش از مشاهده مرگ توبه کند، خداوند توبه او را می پذیرد؛ سپس فرمودند: یک ساعت زیاد است کسی که پیش از آن که نفسش به این جا برسد- و با دست به حلقومشان اشاره فرمودند- توبه کند، خداوند توبه او را می پذیرد.

و از پیامبر عین این خبر نقل شده جز این که در آخرش فرمود: یک ساعت زیاد است، کسی که قبل از آن که جانش وقت احتضار به گلوگاه برسد توبه کند، خدا توبه او را می پذیرد.

- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که ابلیس از بهشت رانده شد، گفت: به عزت و جلال و عظمت تو سوگند، تا زمانی که روح در جسم بنی آدم است، از او جدا نمی شوم. خدای سبحان فرمود: به عزت و جلال و عظمتم سوگند، تا زمانی که جان به گلوی بنده ام نرسیده است، در توبه را به روی او باز می گذارم.

«فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ» یعنی توبه آنان را می پذیرد، «وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً» به منافع بندگان؛ «حکِیماً» در رفتاری که با آنان دارد؛ «وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ» مقبول که به توبه کننده سود می رساند؛ «لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ» یعنی گناهان و بر آن اصرار می ورزند و توبه را به تأخیر می اندازند.

«حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ» یعنی نشانه های مرگ مانند دیدن ملک الموت و قطع امید از زندگی و آن حال ناامیدی که کسی جز محتضر نمی تواند آن را درک کند؛ «قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ» یعنی در چنین زمانی توبه پذیرفته نمی شود، مفسران بر این اتفاق نظر دارند که این آیه شامل گناهکاران مسلمان می باشد.

اما ربیع معتقد است این آیه درباره منافقان نازل شده است. این مطلب صحیح نیست زیرا منافقان در شمار کافران هستند؛ و وضعیت کفار در آیه «وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ» مشخص شده ، و به این معنا است که کسانی که با حالت کفر از دنیا می روند، و سپس بعد از مرگ پشیمان می شوند، «أُولئِکَ أَعْتَدْنا» یعنی آماده کرده ایم «لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً» یعنی دردناک.

خدای متعال در حالت بیچارگی و قطع امید کردن از زندگی توبه را نمی پذیرد، زیرا بنده در بنده در این شرایط به اعمال نیک و ترک زشتی ها مجبور و ملتجی می شود، و از حد تکلیف خارج می شود، زیرا در این شرایط او مدح و ذم به عمل تعلق نمی گیرد، و هنگامی که تکلیف از وی برداشته شود، توبه صحیح نیست؛ بنابراین اهل آخرت مکلف نبوده و توبه آنان پذیرفته نمی شود. - . مجمع البیان 3 : 42 و 43 - پایان سخن ایشان که خدا مقامش را رفیع گرداند.

می گویم: برخی از مفسران می گویند: از لطف و رحمت خدا بر بندگان این است که روح ابتدا از انگشتان پا خارج شده و سپس به تدریج بالا آمده تا به سینه و پس از آن به حلق می رسد، تا در این فاصله به سوی خدا بازگردد و وصیت و توبه نموده و حلالیت بطلبد و خدای عز و جل را یاد نماید،

ص: 16

پس روحش در حالی خارج می شود که ذکر خدا بر لب دارد، و امید است که بدین وسیله عاقبت نیکویی داشته باشد. خداوند از فضل و کرم خود این را روزی ما گرداند.

«قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ» - . سجده / 29 - مفسران آن را روز قیامت تفسیر می کنند. زیرا روز پیروزی مسلمانان بر کفار و جدایی بین آن هاست. و می گویند منظور از آن روز بدر و با روز فتح مکه است. منظور از «کسانی که کافر شدند» کشته شده های آن ها در آن روز است. چرا که در حال جان دادن ایمانشان سودی ندارد و به آن ها مهلت داده نمی شود.

مفسران در تفسیر توبه نصوح نظرهای متفاوتی دارند؛ عده آن را توبه ای می دانند که مردم را نصیحت می کند، یعنی آنان را دعوت می کند که به آن صورت توبه نمایند تا آثار زیبای آن را در خود مشاهده کنند، و یا به این معناست که خیر شخص را می خواهد و وی از گناهان کنده می شود و دیگر هرگز به آن باز نمی گردد.

و یا به این معناست که خالص برای خدا باشد، و می گویند: عسل نصوح یعنی عسل خالص و بدون موم. توبه نصوح نیز یعنی به خاطر قبیح بودن گناهان و به این دلیل که بر خلاف رضای حق تعالی بوده، پشیمان شود، و این ندامت به خاطر ترس از آتش نباشد.

دیگر این که نصوح از نصاحه و به معنای خیاطی است، زیرا شکافی را که در دین به وسیله گناهان ایجاد شده است، اصلاح می کند، و یا به این معناست که توبه کننده را با دوستان و یارانش گرد می آورد، همانطور که خیاط گوشه های پارچه را جمع می کند و به هم پیوند می زند. نصوح وصفی برای توبه کننده بوده، و اسناد او به توبه، از نوع اسناد مجازی است. یعنی توبه ای که به وسیله آن خود را نصیحت کرده و به بهترین وجه که می بایست، باشد؛ به گونه ای که آثار گناهان را به طور تمام و کمال از قلب بزداید.

در تفسیر روایت ها نمونه هایی از آن را بیان خواهیم کرد.

ص: 17

لازم به ذکر است عده ای به روایتی استناد کرده اند که از کتاب فقیه نقل شده، وتغییر و نسخ را پیش از وقت عمل جایز می داند، زیرا حضرت علیه السلام توبه را از سال به ماه و از ماه به روز تغییر داده و مطرح می نماید.

اشکالی که این جا مطرح است اینست که تغییر برای بیان اختلاف مراتب توبه است. چرا که توبه کامل یک سال پیش از مرگ است، تا در این فاصله فرصت داشته باشد عبادت ها و اثر گناهان و تاریکی ها را جبران کند، اما اگر چنین فرصتی نداشته باشد، به ناچار توبه یک ماه پیش از مرگ است، و در این مدت تا حدودی به جبران گذشته پرداخته و اندکی از آثار گناهان را از بین می برد، در توبه یک روز پیش از مرگ نیز به همین صورت. اما توبه در هنگام جان دادن، توبه اضطراری است.

الغرغره: غرغره کردن آب و دیگر مایعات در حلق بوده و در این جا، منظور رسیدن جان به گلو در لحظه مرگ است.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْعَامِرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا زَالَتِ الْأَرْضُ إِلَّا وَ لِلَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فِیهَا حُجَّةٌ یُعَرِّفُ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ یَدْعُو إِلَی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا تَنْقَطِعُ الْحُجَّةُ مِنَ الْأَرْضِ إِلَّا أَرْبَعِینَ یَوْماً قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِذَا رُفِعَتِ الْحُجَّةُ أُغْلِقَتْ أَبْوَابُ التَّوْبَةِ وَ لَمْ یَنْفَعْ نَفْساً إِیمَانُهَا لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُرْفَعَ الْحُجَّةُ أُولَئِکَ شِرَارُ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ وَ هُمُ الَّذِینَ تَقُومُ عَلَیْهِمُ الْقِیَامَةُ.

**[ترجمه]کمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: زمین از حجت خدای متعال خالی نیست که حلال و حرام خدا را بشناسد و به راه خدا دعوت نماید، و زمین از حجت بریده نمی شود، مگر چهل روز پیش از قیامت، و چون حجت از زمین برداشته شود، راه توبه بسته می شود، دیگر «کسی که قبلا ایمان نیاورده، قبل از برداشته شدن حجت یا خیری در ایمان آوردن خود به دست نیاورده، ایمان آوردنش سود نمی بخشد»، و ایشان بدترین خلق خدای سبحان اند، و ایشانند که قیامت علیه آنان بر پا می شود. - . کمال الدین: 220 -

**[ترجمه]

«2»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ بُکَیْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ أَوْ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ إِنَّ آدَمَ علیه السلام قَالَ یَا رَبِّ سَلَّطْتَ عَلَیَّ الشَّیْطَانَ وَ أَجْرَیْتَهُ مِنِّی مَجْرَی الدَّمِ(1)فَاجْعَلْ لِی شَیْئاً فَقَالَ یَا آدَمُ جَعَلْتُ لَکَ أَنَّ مَنْ هَمَّ مِنْ

ص: 18


1- روی العامّة أیضا ان الشیطان یجری من ابن آدم مجری الدم قال بعضهم: ذهب قوم ممن ینتمی إلی ظاهر العلم إلی أن المراد به أن الشیطان لا یفارق ابن آدم ما دام حیا، کما لا یفارقه دمه، و حکی هذا عن الازهری، و قال: هذا طریق ضرب المثل، و الجمهور من علماء الأمة أجروا ذلک علی ظاهره، و قالوا: إن الشیطان جعل له هذا القدر من التطرق إلی باطن الآدمی بلطافة هیئته، لمحنة الابتلاء، و یجری فی العروق التی هی مجاری الدم من الآدمی إلی أن یصل إلی قلبه فیوسوسه علی حسب ضعف إیمان العبد و قلة ذکره و کثرة غفلته، و یبعد عنه و یقل تسلطه و سلوکه إلی باطنه بمقدار قوة إیمانه و یقظته و دوام ذکره و إخلاص عمله، و ما رواه المفسرون عن ابن عبّاس قال: ان اللّه جعل الشیاطین من بنی آدم مجری الدم، و صدور بنی آدم مساکن لهم یؤید لما ذهب إلیه الجمهور، و هم یسمون وسوسته لمة الشیطان. و من ألطافه تعالی أنّه هیأ ذوات الملائکة علی ذلک الوصف من أجل لطافتهم، و أعطاهم قوة الحفظ لبنی آدم و قوة الالمام فی بواطنهم و تلقین الخیر لهم فی مقابلة لمة الشیطان، کما روی أن للملک لمة بابن آدم، و للشیطان لمة، لمة الملک إیعاد بالخیر و تصدیق بالحق، و لمة الشیطان إیعاد بالشر و تکذیب بالحق. قاله المصنّف فی شرحه علی الکافی.

ذُرِّیَّتِکَ بِسَیِّئَةٍ لَمْ تُکْتَبْ عَلَیْهِ فَإِنْ عَمِلَهَا کُتِبَتْ عَلَیْهِ سَیِّئَةٌ وَ مَنْ هَمَّ مِنْهُمْ بِحَسَنَةٍ فَإِنْ لَمْ یَعْمَلْهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ إِنْ هُوَ عَمِلَهَا کُتِبَتْ لَهُ عَشْراً قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ جَعَلْتُ لَکَ أَنَّ مَنْ عَمِلَ مِنْهُمْ سَیِّئَةً ثُمَّ اسْتَغْفَرَ غَفَرْتُ لَهُ قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ جَعَلْتُ لَهُمُ التَّوْبَةَ وَ بَسَطْتُ لَهُمُ التَّوْبَةَ (1)حَتَّی تَبْلُغَ النَّفْسُ هَذِهِ قَالَ یَا رَبِّ حَسْبِی.

ین ابن أبی عمیر مثله.

**[ترجمه]کافی: حضرت باقر علیه السلام فرمود: همانا آدم علیه السلام عرض کرد: پروردگارا شیطان را بر من مسلط کردی ، و چون خون (که در رگهای من جریان دارد) او را بر من چیره کردی پس برای من هم چیزی مقرر فرما، خداوند فرمود: ای آدم قرار دادم برای تو که هر یک از فرزندانت آهنگ گناهی کند بر او نوشته نشود،

ص: 18

و اگر انجام داد یک گناه بر او نوشته شود، و هر که آهنگ کار نیک کرد اگر آنرا انجام نداد یک حسنه برای او نوشته شود، و اگر انجام داد ده حسنه برایش نوشته شود، عرض کرد: پروردگارا برایم بیفزا، فرمود: برایت مقرر ساختم که هر یک از فرزندانت گناهی کند سپس برای آن آمرزش خواهد برایش بیامرزم ، عرض کرد: پروردگارا برایم بیفزا، فرمود: برای آن ها توبه قرار دادم یا فرمود: توبه را برای ایشان گستردم تا آن که نفس به این جا (یعنی به گلو گاه ) رسد، عرض کرد: پروردگارا مرا بس است. - . کافی 2 : 556 -

مثل این روایت در کتاب نوادر نقل شده است. - . نوادر: 144 -

**[ترجمه]

«3»

یه، من لا یحضر الفقیه سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ قَالَ ذَلِکَ إِذَا عَایَنَ أَمْرَ الْآخِرَةِ.

**[ترجمه]من لایحضره الفقیه: از امام صادق علیه السلام درباه آیه شریفه «وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ» - . نساء / 18 - {و توبه کسانی که گناه می کنند، تا وقتی که مرگ یکی از ایشان دررسد، می گوید:«اکنون توبه کردم»، پذیرفته نیست}پرسیدند. فرمود: آن زمانی است که امر آخرت را با چشم مشاهده کنند. - . فقیه: 52 -

**[ترجمه]

«4»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِسَنَةٍ قَبِلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ السَّنَةَ لَکَثِیرَةٌ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِشَهْرٍ قَبِلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الشَّهْرَ لَکَثِیرٌ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِجُمْعَةٍ قَبِلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْجُمُعَةَ لَکَثِیرَةٌ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِیَوْمٍ قَبِلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْیَوْمَ لَکَثِیرٌ(2)مَنْ تَابَ قَبْلَ أَنْ یُعَایِنَ قَبِلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا (ص) فرمودند: کسی که یک سال قبل از مرگش توبه کند، خداوند توبه اش را می پذیرد؛ سپس فرمود: یک سال زیاد است! کسی که یک ماه قبل از مرگش توبه کند، خداوند توبه اش را می پذیرد؛ سپس فرمود: یک ماه زیاد است! کسی که یک هفته قبل از مرگش توبه کند، خداوند توبه اش را می پذیرد؛ سپس فرمود: یک هفته زیاد است! کسی که یک روز قبل از مرگش توبه کند، خداوند توبه اش را می پذیرد؛ سپس فرمود: یک روز زیاد است! کسی که پیش از دیدن مرگ توبه کند، خداوند توبه اش را می پذیرد. - . کافی 2 : 551 -

**[ترجمه]

«5»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ یَقْبَلُ تَوْبَةَ عَبْدِهِ مَا لَمْ یُغَرْغِرْ تُوبُوا إِلَی رَبِّکُمْ قَبْلَ أَنْ تَمُوتُوا وَ بَادِرُوا بِالْأَعْمَالِ الزَّاکِیَةِ قَبْلَ أَنْ تَشْتَغِلُوا وَ صِلُوا الَّذِی بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ بِکَثْرَةِ ذِکْرِکُمْ إِیَّاهُ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند توبه بنده اش را تا جانش به گلوگاه نرسیده قبول می کند. قبل از مرگ توبه کنید، به سرعت اعمال صالح را انجام دهید قبل از گرفتاری، و رابطه خود را با خدای متعال با یاد بیشتر خدا برقرار و مستحکم نمایید. - . دعوات راوندی: 237 -

**[ترجمه]

«6»

ف، تحف العقول لی، الأمالی للصدوق عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَا شَفِیعَ أَنْجَحُ مِنَ التَّوْبَةِ.

ص: 19


1- فی الکافی: أو قال: بسطت.
2- فی المصدر: إن یوما لکثیر. م.

**[ترجمه]تحف العقول ، امالی صدوق: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: هیچ شفیعی موفقتر و حاجت رواتر از توبه نمی باشد. - . امالی صدوق: 264 -

ص: 19

**[ترجمه]

«7»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَرَّ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام عَلَی قَوْمٍ یَبْکُونَ فَقَالَ عَلَی مَا یَبْکِی هَؤُلَاءِ فَقِیلَ یَبْکُونَ عَلَی ذُنُوبِهِمْ قَالَ فَلْیَدَعُوهَا یُغْفَرْ لَهُمْ.

ثو، ثواب الأعمال أبی عن محمد بن یحیی عن الحسین بن إسحاق عن علی بن مهزیار عن الحسین بن سعید عن محمد بن خالد عن ابن المغیرة مثله.

**[ترجمه]امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: حضرت عیسی بن مریم علیه السلام بر مردمی گذر کرد که می گریستند، پرسید: سبب گریه اینان چیست؟ گفتند: بر گناهانشان می گریند، فرمود: آن گناهان را رها کنند (آن گناهان را دیگر تکرار نکنند) آمرزیده می شوند. - . امالی صدوق: 401 -

در کتاب ثواب الاعمال نیز حدیث مشابهی از ابن مغیره نقل شده است. - . ثواب الاعمال: 164 -

**[ترجمه]

«8»

فس، تفسیر القمی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً قَالَ یَتُوبُ الْعَبْدُ ثُمَّ لَا یَرْجِعُ فِیهِ وَ أَحَبُّ (1) عِبَادِ اللَّهِ إِلَی اللَّهِ الْمُتَّقِی التَّائِبُ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: از امام موسی کاظم علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً» - . تحریم / 8 - فرمود: بنده از گناه توبه می کند و بار دیگر به آن باز نمی گردد و محبوب ترین بندگان خدا، تقواپیشه توبه کننده است. - . تفسیر قمی 2 : 362 -

**[ترجمه]

«9»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیٍّ الْجَهْضَمِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَفَی بِالنَّدَمِ تَوْبَةً.

**[ترجمه]خصال: امام باقر علیه السلام فرمود: پشیمانی برای توبه کافی است. - . خصال: 16 -

**[ترجمه]

بیان

إذ الندامة الصادقة تستلزم العزم علی الترک فی المستقبل غالبا أو المعنی أنه فرد من التوبة و إن لم یؤثر ما تؤثر التوبة الکاملة.

**[ترجمه]زیرا توبه صادقانه غالبا مستلزم عزم راسخ بر ترک گناه در آینده بوده و یا به این معناست که ندامت فردی از افراد توبه است، هرچند تاثیر توبه کامل را بر او نداشته باشد.

**[ترجمه]

«10»

ل، الخصال حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَعْبَدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَلْزَمُ الْحَقُّ لِأُمَّتِی فِی أَرْبَعٍ یُحِبُّونَ التَّائِبَ وَ یَرْحَمُونَ الضَّعِیفَ وَ یُعِینُونَ الْمُحْسِنَ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلْمُذْنِبِ (3)

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: چهار حق بر امتم لازم است: توبه کننده را دوست داشته باشند، و ناتوان را رحم کنند، و به نیکوکار کمک دهند، و برای گنهکار طلب آمرزش کنند - . خصال: 239 - .

**[ترجمه]

«11»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا تَکُونُ سَجِیَّتُهُ (4) الْکَذِبَ وَ لَا الْبُخْلَ وَ لَا الْفُجُورَ وَ لَکِنْ رُبَّمَا أَلَمَّ (5) بِشَیْ ءٍ مِنْ هَذَا لَا یَدُومُ عَلَیْهِ فَقِیلَ لَهُ

ص: 20


1- فی المصدر: و ان أحبّ. م.
2- فی نسخة: المفتن التواب. و فی أخری: المتقی الثابت.
3- فی نسخة: للذنب.
4- السجیة: الطبیعة و الخلق.
5- ألم: باشر اللمم أی صغار الذنوب.

أَ فَیَزْنِی قَالَ نَعَمْ هُوَ مُفَتَّنٌ تَوَّابٌ وَ لَکِنْ لَا یُولَدُ لَهُ مِنْ تِلْکَ النُّطْفَةِ.

**[ترجمه]خصال: حلبی گوید: شنیدم از امام صادق علیه السلام که می فرمود: به راستی که مؤمن با دروغ و بخل و ناپاکی خو نگیرد و لکن گاهی به یکی از این ها آلوده شود نه همیشه، به آن حضرت عرض شد: آیا مؤمن زنا هم می کند؟

ص: 20

فرمود: بلی به این کار مبتلا می گردد و توبه می کند ولی او را فرزندی از چنین نطفه متولد نمی شود. - . خصال: 129 -

**[ترجمه]

«12»

ل، الخصال الْعَسْکَرِیُّ عَنْ بَدْرِ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُنْذِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ قَالَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام مَنْ أُعْطِیَ أَرْبَعاً لَمْ یُحْرَمْ أَرْبَعاً مَنْ أُعْطِیَ الدُّعَاءَ لَمْ یُحْرَمِ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ یُحْرَمِ التَّوْبَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الشُّکْرَ لَمْ یُحْرَمِ الزِّیَادَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الصَّبْرَ لَمْ یُحْرَمِ الْأَجْرَ.

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی را که چهار چیز دادند، از چهار چیز محروم نباشد: با دعا از اجابت کردن، با توبه از پذیرفته شدن، با استغفار از آمرزش گناه، با شکرگزاری از فزونی نعمت ها - . خصال: 202 - .

**[ترجمه]

«13»

ل، الخصال الْعَطَّارُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَانَ فِی نُورِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ مَنْ کَانَتْ عِصْمَةُ أَمْرِهِ شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ مَنْ إِذَا أَصَابَتْهُ مُصِیبَةٌ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ مَنْ إِذَا أَصَابَ خَیْراً قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ مَنْ إِذَا أَصَابَ خَطِیئَةً قَالَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ.

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارشان به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چهارتن در نور اعظم خدای متعال قرار دارند کسی که پشت و پناه و مایه ایمنی خود [از عذاب آخرت] را لا اله الاّ اللّه و گواهی به رسالت من قرار دهد. آن که هرگاه مصیبتی به وی رسد بگوید: «انّا للّه وانّا الیه راجعون»، آن که در هر خوشی«الحمدللّه رب العالمین» گوید وکسی که هرگاه خطایی از او سرزد بگوید: «اَستغفراللّه واَتوب اِلیه». - . خصال: 222 -

**[ترجمه]

«14»

ل، الخصال الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ادْخُلُوا فِی مَحَبَّتِهِ فَ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ وَ الْمُؤْمِنُ تَوَّابٌ.

**[ترجمه]خصال: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: به درگاه خداوند عزّ و جلّ توبه بَرید و به محبّت او درآیید؛ زیرا «خداوند عزّ و جلّ توبه کاران و پاکیزگان را دوست می دارد» - . بقره / 222 - مؤمن، بسیار توبه کار است. - . خصال: 623 -

**[ترجمه]

«15»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَثَلُ الْمُؤْمِنِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَمَثَلِ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ مُؤْمِنٍ تَائِبٍ أَوْ مُؤْمِنَةٍ تَائِبَةٍ.

صح، صحیفة الرضا علیه السلام عن الرضا عن آبائه علیهم السلام مثله.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمودند: مؤمن نزد خداوند همانند ملک مقرّب است، و به حقیقت که مؤمن نزد خدای بزرگ از ملک مقرّب بالاتر است .نزد خدا چیزی محبوب تر از مؤمن توبه کننده یا زن مؤمنه توبه کننده نیست. - . عیون اخبار الرضا 2 : 33 -

در کتاب صحیفه الرضا علیه السلام حدیث مشابهی از حضرت به نقل از پدران بزرگوارشان نقل شده است.

**[ترجمه]

«16»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی دَارِمٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ التَّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ کَمَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمودند: توبه کننده از گناه مانند کسی است که هیچ گناهی مرتکب نشده است. - . عیون اخبار الرضا 2 : 74 -

**[ترجمه]

«17»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْمُقْرِی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُوسَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ أَبِی خَالِدٍ عَنِ الْعَیْنِیِّ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ

ص: 21

سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَقُولُ الْعَجَبُ مِمَّنْ یَقْنَطُ وَ مَعَهُ الْمِمْحَاةُ فَقِیلَ لَهُ وَ مَا الْمِمْحَاةُ قَالَ الِاسْتِغْفَارُ.

**[ترجمه]ص: 21

امالی شیخ طوسی: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: در شگفتم از کسی که از رحمت و آمرزش خداوند ناامید می گردد، در حالی که وسیله پاک کننده دارد. سئوال شد: پاک کننده چیست؟ فرمودند: استغفار و طلب آمرزش از خداوند. - . امالی طوسی: 88 -

**[ترجمه]

«18»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی بِإِسْنَادِ أَخِی دِعْبِلٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ تَعَطَّرُوا بِالاسْتِغْفَارِ لَا تَفْضَحْکُمْ رَوَائِحُ الذُّنُوبِ.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: : امام رضا علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از امام علی علیه السلام نقل فرمود: خود را با استغفار معطر کنید تا بوی بد گناه شما را رسوا نکند. - . امالی طوسی: 372 -

**[ترجمه]

«19»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ قَالَ هِیَ الْإِقَالَةُ (1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ» - .

توبه / 117 -

فرمود: یعنی از آنان درگذشت. - . معانی الاخبار: 215 -

**[ترجمه]

«20»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَخِیرَ علیه السلام عَنِ التَّوْبَةِ النَّصُوحِ مَا هِیَ فَکَتَبَ علیه السلام أَنْ یَکُونَ الْبَاطِنُ کَالظَّاهِرِ وَ أَفْضَلَ مِنْ ذَلِکَ.

**[ترجمه]معانی الاخبار: احمد بن هلال گوید: از امام هادی علیه السلام پرسیدم که : توبه نصوح (خالص) چیست؟ حضرت در پاسخ من نوشت: این که باطن و دورن (در مقام توبه) همانند ظاهر باشد و بلکه باطن از ظاهر برتر باشد. - . معانی الاخبار: 174 -

**[ترجمه]

«21»

مع، معانی الأخبار ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً قَالَ هُوَ صَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ (2) وَ الْخَمِیسِ وَ الْجُمُعَةِ.

قال الصدوق رحمه الله معناه أن یصوم هذه الأیام ثم یتوب.

**[ترجمه]معانی الاخبار: ابابصیر گوید: امام صادق علیه السلام درباره آیه شریفه «تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً» - . تحریم / 8 - فرمود: منظور روزه روز چهار شنبه و پنج شنبه و جمعه است.

شیخ صدوق رحمه الله گوید: به این معناست که در این روزها روزه بگیرد و سپس توبه کند. - . معانی الاخبار: 174 -

**[ترجمه]

«22»

مع، معانی الأخبار ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: التَّوْبَةُ النَّصُوحُ هُوَ أَنْ یَکُونَ بَاطِنُ الرَّجُلِ کَظَاهِرِهِ وَ أَفْضَلَ.

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: توبه خالص به این معناست که باطن شخص همانند ظاهرش، بلکه از آن بهتر باشد. - . معانی الاخبار: 174 -

**[ترجمه]

«23»

وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ تَوْبَةَ النَّصُوحِ (3) هُوَ أَنْ یَتُوبَ الرَّجُلُ مِنْ ذَنْبٍ وَ یَنْوِیَ أَنْ لَا یَعُودَ إِلَیْهِ أَبَداً.

**[ترجمه]روایت است: توبه نصوح به این معناست که شخص از گناه توبه نموده و قصد کند که تا ابد به آن برنگردد. - . معانی الاخبار: 174 -

**[ترجمه]

«24»

فس، تفسیر القمی وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ

ص: 22


1- أی هی الصفح عنه و الاعراض عن ذنبه.
2- فی المصدر: یوم الاربعاء و یوم فی الخمیس و یوم فی الجمعة. م.
3- فی المصدر: ان التوبة النصوح. م.

وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً قَالَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً عَلَی دِینِهِ لَمْ تُقْبَلْ تَوْبَتُهُ وَ مَنْ قَتَلَ نَبِیّاً أَوْ وَصِیَّ نَبِیٍّ فَلَا تَوْبَةَ لَهُ لِأَنَّهُ لَا یَکُونُ مِثْلَهُ فَیُقَادَ بِهِ (1)وَ قَدْ یَکُونُ الرَّجُلُ بَیْنَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی یَقْتُلُ رَجُلًا مِنَ الْمُسْلِمِینَ عَلَی أَنَّهُ مُسْلِمٌ فَإِذَا دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ مَحَاهُ اللَّهُ عَنْهُ لِقَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْإِسْلَامُ یَجُبُّ مَا کَانَ قَبْلَهُ أَیْ یَمْحُو لِأَنَّ أَعْظَمَ الذُّنُوبِ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ الشِّرْکُ بِاللَّهِ (2) فَإِذَا قُبِلَتْ تَوْبَتُهُ فِی الشِّرْکِ قُبِلَتْ فِیمَا سِوَاهُ فَأَمَّا قَوْلُ الصَّادِقِ علیه السلام لَیْسَتْ لَهُ تَوْبَةٌ فَإِنَّهُ عَنَی مَنْ قَتَلَ نَبِیّاً أَوْ وَصِیّاً فَلَیْسَتْ لَهُ تَوْبَةٌ لِأَنَّهُ لَا یُقَادُ أَحَدٌ بِالْأَنْبِیَاءِ وَ بِالْأَوْصِیَاءِ إِلَّا الْأَوْصِیَاءُ وَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَوْصِیَاءُ لَا یَقْتُلُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ غَیْرُ النَّبِیِّ وَ الْوَصِیِّ لَا یَکُونُ مِثْلَ النَّبِیِّ وَ الْوَصِیِّ فَیُقَادَ بِهِ وَ قَاتِلُهُمَا لَا یُوَفَّقُ بِالتَّوْبَةِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه شریفه «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً» - . نساء / 93 -

ص: 22

یعنی { و هر کس، فرد باایمانی را از روی عمد به قتل برساند، مجازاتِ او دوزخ است؛ در حالی که جاودانه در آن می ماند؛ و خداوند بر او غضب می کند؛ و او را از رحمتش دور می سازد؛ و عذاب عظیمی برای او آماده ساخته است.} فرمود: هر کس مومن هم کیش خود را به قتل برساند، توبه اش پذیرفته نیست، و هر کس پیامبر و یا وصی پیامبری را به قتل برساند نیز توبه اش پذیرفته نمی شود، زیرا در صورت قصاص قاتل هم پایه و همتای مقتول نیست.

ممکن است یک مشرک و یا یهودی و یا مسیحی، مسلمانی را به خاطر مسلمان بودنش به قتل برساند، و هنگامی که اسلام آورد، خداوند گناه او را ببخشد. زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله در این خصوص می فرماید: اسلام هر آن چه را که پیش از اسلام آوردن باشد، می پوشاند، یعنی پاک می کند؛ زیرا بزرگترین گناهان در پیشگاه الهی، شرک به خداست، و چون توبه از شرک پذیرفته شود، توبه از گناهان پیش از آن نیز پذیرفته می شود.

اما این که امام صادق علیه السلام می فرماید: هر کس پیامبر و یا وصی پیامبری را به قتل برساند، توبه او پذیرفته نیست، به این دلیل است که هیچکس جز انبیا و اوصیاء علیهم السلام هم تای انبیا و اوصیا قرار نمی گیرند، و انبیا و اوصیا همدیگر را به قتل نمی رسانند؛ و هیچ کس جز نبی و وصی، همانند نبی و وصی نیست تا قصاص گردد و هم پایه ایشان باشد، و قاتل اینان موفق به توبه نمی گردد. - . تفسیر قمی 1 : 155 -

**[ترجمه]

«25»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنُ قُتَیْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمَدَانِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ أَغْرَقَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ قَدْ آمَنَ بِهِ وَ أَقَرَّ بِتَوْحِیدِهِ قَالَ لِأَنَّهُ آمَنَ عِنْدَ رُؤْیَةِ الْبَأْسِ وَ الْإِیمَانُ عِنْدَ رُؤْیَةِ الْبَأْسِ غَیْرُ مَقْبُولٍ وَ ذَلِکَ حُکْمُ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فِی السَّلَفِ وَ الْخَلَفِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنا بِما کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً وَ هَکَذَا فِرْعَوْنُ لَمَّا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَقِیلَ لَهُ آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ الْخَبَرَ.

**[ترجمه]علل الشرائع، عیون اخبار الرضا: همدانی گوید: به امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام عرض کردم : به چه علتی خداوند عزوجل فرعون را در دریا غرق کرد در حالی که او به خداوند - . غافر / 84 - 85 -

ایمان آورد و به یگانگی او اقرار نمود؟ حضرت فرمود: زیرا او در هنگام دیدن عذاب الهی ایمان آورد و ایمان آوردن در وقت دیدن عذاب، پذیرفته نمی شود و این حکم خداوندی است که ذکر او در میان گذشتگان و آیندگان بلند مرتبه است: خدای تعالی می فرماید: «پس آنگاه که عذاب ما را دیدند گفتند: ما به خداوند یگانه ایمان آوردیم و به آن چه پیش از این شرک می ورزیدیم کافر گشتیم، پس ایمان آنان به حالشان سودمند نبود چرا که آنان عذاب ما را به چشم دیدند»

و خدای عزوجل می فرماید: «روزی که بعضی از نشانه های پروردگارت می آید در آن روز ایمان کسی که پیش از آن ایمان نداشته یا در ایمان خود خیری را کسب نکرده، به او سودی نمی بخشد.» - . انعام / 158 -

فرعون نیز « تا وقتی که در شُرُفِ غرق شدن قرار گرفت، گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آن که فرزندان اسرائیل به او گرویده اند، نیست، و من از تسلیم شدگانم.» - . یونس / 90 - به او گفته می شود: « اکنون؟ در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی؟» - . یونس / 91 - تا آخر خبر؛ - . علل الشرایع 1 : 76 ، عیون اخبار الرضا 2 : 83 -

**[ترجمه]

«26»

لی، الأمالی للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُوسَی بْنِ دَاوُدَ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ حَسَّانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ غَنْمٍ الدَّوْسِیِّ قَالَ: دَخَلَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَاکِیاً فَسَلَّمَ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ مَا یُبْکِیکَ یَا مُعَاذُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ بِالْبَابِ شَابّاً

ص: 23


1- فی النهایة: ای لا یکون مثله فیقتل به بدلا منه. م.
2- فی المصدر: الا ان أعظم الذنوب عند اللّه هو الشرک باللّه. م.

طَرِیَّ الْجَسَدِ (1) نَقِیَّ اللَّوْنِ حَسَنَ الصُّورَةِ یَبْکِی عَلَی شَبَابِهِ بُکَاءَ الثَّکْلَی عَلَی وَلَدِهَا یُرِیدُ الدُّخُولَ عَلَیْکَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَدْخِلْ عَلَیَّ الشَّابَّ یَا مُعَاذُ فَأَدْخَلَهُ عَلَیْهِ فَسَلَّمَ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ مَا یُبْکِیکَ یَا شَابُّ قَالَ کَیْفَ لَا أَبْکِی وَ قَدْ رَکِبْتُ ذُنُوباً (2) إِنْ أَخَذَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِبَعْضِهَا أَدْخَلَنِی نَارَ جَهَنَّمَ وَ لَا أَرَانِی إِلَّا سَیَأْخُذُنِی بِهَا وَ لَا یَغْفِرُ لِی أَبَداً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَلْ أَشْرَکْتَ بِاللَّهِ شَیْئاً قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أُشْرِکَ بِرَبِّی شَیْئاً قَالَ أَ قَتَلْتَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ قَالَ لَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَغْفِرُ اللَّهُ لَکَ ذُنُوبَکَ وَ إِنْ کَانَتْ مِثْلَ الْجِبَالِ الرَّوَاسِی(3) فَقَالَ الشَّابُّ فَإِنَّهَا أَعْظَمُ مِنَ الْجِبَالِ الرَّوَاسِی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَغْفِرُ اللَّهُ لَکَ ذُنُوبَکَ وَ إِنْ کَانَتْ مِثْلَ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ بِحَارِهَا وَ رِمَالِهَا وَ أَشْجَارِهَا وَ مَا فِیهَا مِنَ الْخَلْقِ قَالَ فَإِنَّهَا أَعْظَمُ مِنَ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ بِحَارِهَا وَ رِمَالِهَا وَ أَشْجَارِهَا وَ مَا فِیهَا مِنَ الْخَلْقِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَغْفِرُ اللَّهُ لَکَ ذُنُوبَکَ وَ إِنْ کَانَتْ مِثْلَ السَّمَاوَاتِ وَ نُجُومِهَا وَ مِثْلَ الْعَرْشِ وَ الْکُرْسِیِّ قَالَ فَإِنَّهَا أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ فَنَظَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَیْهِ کَهَیْئَةِ الْغَضْبَانِ ثُمَّ قَالَ وَیْحَکَ(4)یَا شَابُّ ذُنُوبُکَ أَعْظَمُ أَمْ رَبُّکَ فَخَرَّ الشَّابُّ لِوَجْهِهِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّی مَا شَیْ ءٌ أَعْظَمَ مِنْ رَبِّی رَبِّی أَعْظَمُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ مِنْ کُلِّ عَظِیمٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَهَلْ یَغْفِرُ الذَّنْبَ الْعَظِیمَ إِلَّا الرَّبُّ الْعَظِیمُ قَالَ الشَّابُّ لَا وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ ثُمَّ سَکَتَ الشَّابُّ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَیْحَکَ یَا شَابُّ أَ لَا تُخْبِرُنِی بِذَنْبٍ وَاحِدٍ مِنْ ذُنُوبِکَ قَالَ بَلَی أُخْبِرُکَ إِنِّی کُنْتُ أَنْبُشُ الْقُبُورَ سَبْعَ سِنِینَ أُخْرِجُ الْأَمْوَاتَ وَ أَنْزِعُ الْأَکْفَانَ فَمَاتَتْ جَارِیَةٌ مِنْ بَعْضِ بَنَاتِ الْأَنْصَارِ فَلَمَّا حُمِلَتْ إِلَی قَبْرِهَا وَ دُفِنَتْ وَ انْصَرَفَ عَنْهَا أَهْلُهَا وَ جَنَّ عَلَیْهِمُ اللَّیْلُ أَتَیْتُ قَبْرَهَا فَنَبَشْتُهَا ثُمَّ اسْتَخْرَجْتُهَا وَ نَزَعْتُ مَا کَانَ عَلَیْهَا مِنْ أَکْفَانِهَا وَ تَرَکْتُهَا مُتَجَرِّدَةً عَلَی شَفِیرِ قَبْرِهَا وَ مَضَیْتُ مُنْصَرِفاً

ص: 24


1- طری الغصن أو اللحم: کان غضا لینا فهو طری.
2- أی اقترفتها.
3- الرواسی: الجبال الثوابت الرواسخ.
4- کلمة ترحم و توجع، و قد یأتی بمعنی المدح و التعجب، و قیل: إنها بمعنی الویل؛ تقول: ویح لزید، و ویحا لزید، و ویحه؛ علی الابتداء أو باضمار فعل، کأنّک قلت: ألزمه اللّه ویحا.

فَأَتَانِی الشَّیْطَانُ فَأَقْبَلَ یُزَیِّنُهَا لِی وَ یَقُولُ أَ مَا تَرَی بَطْنَهَا وَ بَیَاضَهَا أَ مَا تَرَی وَرِکَیْهَا (1) فَلَمْ یَزَلْ یَقُولُ لِی هَذَا حَتَّی رَجَعْتُ إِلَیْهَا وَ لَمْ أَمْلِکْ نَفْسِی حَتَّی جَامَعْتُهَا وَ تَرَکْتُهَا مَکَانَهَا فَإِذَا أَنَا بِصَوْتٍ مِنْ وَرَائِی یَقُولُ یَا شَابُّ وَیْلٌ (2) لَکَ مِنْ دَیَّانِ یَوْمِ الدِّینِ یَوْمَ یَقِفُنِی وَ إِیَّاکَ کَمَا تَرَکْتَنِی عُرْیَانَةً فِی عَسَاکِرِ الْمَوْتَی وَ نَزَعْتَنِی مِنْ حُفْرَتِی وَ سَلَبْتَنِی أَکْفَانِی وَ تَرَکْتَنِی أَقُومُ جُنُبَةً إِلَی حِسَابِی فَوَیْلٌ لِشَبَابِکَ مِنَ النَّارِ فَمَا أَظُنُّ أَنِّی أَشَمُّ رِیحَ الْجَنَّةِ أَبَداً فَمَا تَرَی لِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تَنَحَّ عَنِّی یَا فَاسِقُ إِنِّی أَخَافُ أَنْ أَحْتَرِقَ بِنَارِکَ فَمَا أَقْرَبَکَ مِنَ النَّارِ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ علیه السلام یَقُولُ وَ یُشِیرُ إِلَیْهِ حَتَّی أَمْعَنَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ فَذَهَبَ فَأَتَی الْمَدِینَةَ فَتَزَوَّدَ مِنْهَا ثُمَّ أَتَی بَعْضَ جِبَالِهَا فَتَعَبَّدَ فِیهَا وَ لَبِسَ مِسْحاً (3) وَ غَلَّ یَدَیْهِ جَمِیعاً إِلَی عُنُقِهِ وَ نَادَی یَا رَبِّ هَذَا عَبْدُکَ بُهْلُولٌ (4) بَیْنَ یَدَیْکَ مَغْلُولٌ یَا رَبِّ أَنْتَ الَّذِی تَعْرِفُنِی وَ زَلَّ مِنِّی مَا تَعْلَمُ سَیِّدِی یَا رَبِّ أَصْبَحْتُ (5) مِنَ النَّادِمِینَ وَ أَتَیْتُ نَبِیَّکَ تَائِباً فَطَرَدَنِی وَ زَادَنِی خَوْفاً فَأَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ وَ جَلَالِکَ وَ عَظَمَةِ سُلْطَانِکَ أَنْ لَا تُخَیِّبَ رَجَائِی سَیِّدِی وَ لَا تُبْطِلْ دُعَائِی وَ لَا تُقَنِّطْنِی مِنْ رَحْمَتِکَ فَلَمْ یَزَلْ یَقُولُ ذَلِکَ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ لَیْلَةً تَبْکِی لَهُ السِّبَاعُ وَ الْوُحُوشُ فَلَمَّا تَمَّتْ لَهُ أَرْبَعُونَ یَوْماً وَ لَیْلَةً رَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ مَا فَعَلْتَ فِی حَاجَتِی إِنْ کُنْتَ اسْتَجَبْتَ دُعَائِی وَ غَفَرْتَ خَطِیئَتِی فَأَوْحِ إِلَی نَبِیِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَسْتَجِبْ لِی دُعَائِی وَ لَمْ تَغْفِرْ لِی خَطِیئَتِی وَ أَرَدْتَ عُقُوبَتِی فَعَجِّلْ بِنَارٍ تُحْرِقُنِی أَوْ عُقُوبَةٍ فِی الدُّنْیَا تُهْلِکُنِی وَ خَلِّصْنِی مِنْ فَضِیحَةِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً یَعْنِی الزِّنَا أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ یَعْنِی بِارْتِکَابِ ذَنْبٍ أَعْظَمَ مِنَ الزِّنَا

ص: 25


1- الورک بالفتح و الکسر و ککتف: ما فوق الفخذ، و الجمع أوراک.
2- الویل: حلول الشر. الهلاک. و یدعی به لمن وقع فی هلکة یستحقها، و کلمة عذاب و واد فی جهنم، أو بئر أو باب لها.
3- بکسر المیم و سکون السین ما یلبس من نسیج الشعر علی البدن تقشفا و قهرا للجسد.
4- لعله بمعنی المبتهل و المتضرع، أو بمعنی الملعون، أو کان الرجل یسمی بذلک. و أمّا ما فی المعاجم و کتب اللغة من أنّه بمعنی الضحّاک و السیّد الجامع لکل خیر فلا یناسب المقام.
5- فی المصدر: انی أصبحت. م.

وَ نَبْشِ الْقُبُورِ وَ أَخْذِ الْأَکْفَانِ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ یَقُولُ خَافُوا اللَّهَ فَعَجَّلُوا التَّوْبَةَ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ أَتَاکَ عَبْدِی یَا مُحَمَّدُ تَائِباً فَطَرَدْتَهُ فَأَیْنَ یَذْهَبُ وَ إِلَی مَنْ یَقْصِدُ وَ مَنْ یَسْأَلُ أَنْ یَغْفِرَ لَهُ ذَنْباً غَیْرِی ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ یَقُولُ لَمْ یُقِیمُوا عَلَی الزِّنَا وَ نَبْشِ الْقُبُورِ وَ أَخْذِ الْأَکْفَانِ أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ وَ هُوَ یَتْلُوهَا وَ یَتَبَسَّمُ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ مَنْ یَدُلُّنِی عَلَی ذَلِکَ الشَّابِّ التَّائِبِ فَقَالَ مُعَاذٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ بَلَغَنَا أَنَّهُ فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا فَمَضَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَصْحَابِهِ حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی ذَلِکَ الْجَبَلِ فَصَعِدُوا إِلَیْهِ یَطْلُبُونَ الشَّابَّ فَإِذَا هُمْ بِالشَّابِّ قَائِمٌ بَیْنَ صَخْرَتَیْنِ مَغْلُولَةً یَدَاهُ إِلَی عُنُقِهِ قَدِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ تَسَاقَطَتْ أَشْفَارُ عَیْنَیْهِ مِنَ الْبُکَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ سَیِّدِی قَدْ أَحْسَنْتَ خَلْقِی وَ أَحْسَنْتَ صُورَتِی فَلَیْتَ شِعْرِی مَا ذَا تُرِیدُ بِی أَ فِی النَّارِ تُحْرِقُنِی أَوْ فِی جِوَارِکَ تُسْکِنُنِی اللَّهُمَّ إِنَّکَ قَدْ أَکْثَرْتَ الْإِحْسَانَ إِلَیَّ وَ أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَیْتَ شِعْرِی مَا ذَا یَکُونُ آخِرُ أَمْرِی إِلَی الْجَنَّةِ تَزُفُّنِی (1) أَمْ إِلَی النَّارِ تَسُوقُنِی اللَّهُمَّ إِنَّ خَطِیئَتِی أَعْظَمُ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مِنْ کُرْسِیِّکَ الْوَاسِعِ وَ عَرْشِکَ الْعَظِیمِ فَلَیْتَ شِعْرِی تَغْفِرُ خَطِیئَتِی أَمْ تَفْضَحُنِی بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَلَمْ یَزَلْ یَقُولُ نَحْوَ هَذَا وَ هُوَ یَبْکِی وَ یَحْثُو التُّرَابَ عَلَی رَأْسِهِ (2) وَ قَدْ أَحَاطَتْ بِهِ السِّبَاعُ وَ صَفَّتْ فَوْقَهُ الطَّیْرُ وَ هُمْ یَبْکُونَ لِبُکَائِهِ فَدَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَطْلَقَ یَدَیْهِ مِنْ عُنُقِهِ وَ نَفَضَ التُّرَابَ عَنْ رَأْسِهِ وَ قَالَ یَا بُهْلُولُ أَبْشِرْ فَإِنَّکَ عَتِیقُ اللَّهِ مِنَ النَّارِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ هَکَذَا تَدَارَکُوا الذُّنُوبَ کَمَا تَدَارَکَهَا بُهْلُولٌ ثُمَّ تَلَا عَلَیْهِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ وَ بَشَّرَهُ بِالْجَنَّةِ.

**[ترجمه]امالی صدوق: روایت است که معاذ بن جبل روزی گریه کنان داخل مجلس رسول خدا (ص) شد و سلام کرد. حضرت بعد از ردّ سلام، فرمود: ای معاذ! سبب گریه تو چیست؟ معاذ گفت: یا رسول اللَّه جوانی نوخطّ خوش صورت،

ص: 23

در خانه ایستاده است و مانند زن بچه مرده، بر جوانی خود گریه و زاری می کند و اراده ادراک ملازمت شریف. حضرت فرمود: ای معاذ! آن جوان را داخل بیاور! جوان داخل مجلس شریف شد و به حضرت سلام کرد. حضرت بعد از جواب سلام، فرمود: چه چیز تو را می گریاند ای جوان؟ جوان گفت: چون نگریم و حال آن که من کاری کرده ام که اگر خدای تعالی مرا به برخی از آن گناهانم مؤاخذه نماید، مرا داخل جهنّم کند و می دانم به یقین که مرا به آن کردار بد، خواهد گرفت و تا ابد از جهنّم خلاصی نخواهم داشت. حضرت فرمود: آیا شرک به خدا آورده ای؟ جوان گفت: پناه می برم به خدا از شرک به خدا آوردن.

حضرت فرمود که: پس مؤمنی را به ظلم کشته ای؟ گفت: نه. حضرت فرمود: پس دیگر هر چه کرده ای خدا تو را می آمرزد، هر چند گناه تو به قدر کوه های بلند باشد. جوان گفت: گناه من عظیم تر از کوه های بلند است. حضرت فرمود که: خدا تو را می آمرزد هر چند گناه تو به قدر هفت طبقه زمین و دریاها و رمل ها و درختان و مخلوقات در آن ها باشد. جوان گفت: گناه من عظیم تر از زمین های هفت گانه و دریاها و رمل ها و درختان و مخلوقات در آن ها است. حضرت فرمود که: خدا می آمرزد گناهان تو را هر چند گناهان تو مثل آسمان ها و ستاره هایش باشد و مثل عرش و کرسی باشد. جوان گفت: گناه من از این ها عظیم تر است. حضرت غضب آلود شد و گفت: وای بر تو ای جوان، گناه تو بزرگ تر است یا خداوند عالم؟ جوان سر پیش انداخت و گفت:

خداوند از همه چیز عظیم تر است. حضرت فرمود که: پس گناه هر چند عظیم است که خداوند عالم از او عظیم تر است و امید عفو است. جوان گفت: نه یا رسول الله!. و ساکت شد. حضرت گفت: وای بر تو ای جوان، خبر کن مرا به یک گناه از گناهان خود. جوان گفت: بلی خبر می کنم، یا رسول الله بدان که من نبّاش قبورم و هفت سال است که کار من نبش قبور است و دزدیدن کفن موتی. تا آن که دختری از انصار فوت شد و بعد از آن که او را دفن کردند و اقوامش به خانه های خود رفتند و شب تاریک شد، بر سر قبر او رفتم و قبر او را شکافتم و میّت را از قبر بیرون آوردم و کفن ها از او جدا کردم و او را برهنه بر لب قبر گذاشتم و رفتم،

ص: 24

چند قدم که رفتم شیطان مرا وسوسه کرد که تو این دختر را خوب نگاه نکردی و او در حسن و جمال مشهور بود، بازگشتم و سفیدی بدن و ناف او را به من عرض کرد و کفل و سایر مواضع بدن او را به من جلوه نمود، تا مرا از راه برد و با او جماع کردم و به همان جا گذاشتم. پس ناگاه صدائی از او شنیدم که گفت: ای جوان وای بر تو و از سزا و جزا دهنده روز قیامت که در آن روز میان من و تو، به عدل حکم کند، که مرا در میان گروه مرده ها برهنه گذاشتی و کفن از من سلب کردی و مرا جنب تا روز قیامت بردادی. من گمان ندارم که از این عمل که تو کردی، هرگز بوی بهشت به مشام تو برسد، این است کار من یا رسول الله، چه می فرمائی؟ حضرت فرمود: دور شو از من ای فاسق نابکار که مبادا که از آتش تو، ماها بسوزیم. چه نزدیکی تو، به جهنّم و به عذاب جهنّم!؟ و این را حضرت چند مرتبه تکرار فرمود تا آن که آن جوان از نزد حضرت برخاست و متوجّه مدینه شد و در مدینه تردّد می کرد، تا روزی به بالای کوهی رفت و در آن جا به عبادت مشغول شد و پلاسی پوشید و دست ها را به گردن چنبر کرد و به حضرت پروردگار مناجات می کرد و می گفت:

خداوندا! من بنده عاصی توام، بهلول، ایستاده ام نزد تو، د ستها به گردن غل کرده و تو خداوند عالمی و به همه چیزها دانائی و از من چنین خطائی صادر شده است و از کرده خود پشیمانم و به خدمت پیغمبر تو رفتم، مرا راند و از پیش خود دور کرد و مرا بیشتر ترسانید.

و سؤال می کنم به حقّ نام های بزرگ تو و به حقّ سلطنت و بزرگواری تو، که مرا ناامید نکنی، و دعای مرا باطل نکنی، و از رحمت خود محروم برنگردانی. تا چهل روز و شب در آن سر کوه، این چنین استغاثه و ناله می کرد و درنده ها و وحوش صحرا به گریه او گریه می کردند و در روز چهلم دست ها را به جانب آسمان برداشت و گفت: خداوندا چه کردی در حاجت من؟ اگر اجابت دعای من کرده ای و مرا آمرزیده ای، پس وحی فرست به پیغمبر خود تا مرا معلوم شود که اجابت کرده ای، و اگر اجابت نکرده ای و اراده عذاب من داری در روز قیامت، پس در دنیا آتشی فرست و مرا بسوزان و کار مرا به آخرت مینداز.

پس خداوند وحی فرستاد به پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله و این آیه نازل شد: وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً، یعنی زنا؛ أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ: یعنی به ارتکاب گناهانی که بزرگ تر از زنا است،

ص: 25

و آن نبش قبر و دزدیدن کفن می باشد، «ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ»، یعنی از خداوند ترسیده و زود توبه کردند، «وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ» - . آل عمران / 135 - ، حضرت جبرئیل از نزد ملک جلیل، به پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله نازل شد و گفت که خداوند عالم دعا می رساند و می گوید که: بنده من نزد تو می آید که شفیع او شوی، از پیش خود می رانی پس به کجا رود؟! و به جانب که قصد کند؟! و آمرزش گناه خود از که خواهد؟!«وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» یعنی بر زنا و نبش قبور و گرفتن کفن ها مداومت ندارند. «أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلینَ.» - . آل عمران / 135 و 136 - {آن ها پاداششان آمرزش پروردگار، و بهشت هایی است که از زیر درختانش، نهرها جاری است؛ جاودانه در آن میمانند؛ چه نیکو است پاداش اهل عمل! } این آیه که به حضرت نازل شد و این خطاب عتاب آمیز که از جانب عزّت به او رسید، از شهر بیرون رفت و از اصحاب می پرسید: کیست از شما که دلالت کند مرا به جوان نبّاش توبه کار؟ معاذ گفت: یا رسول اللَّه من خبر دارم که او در فلان موضع است.

حضرت با اصحاب به آن جا رفت. نگاه کرد، دید که جوان ایستاده است بر بالای دو سنگ و دست ها را به گردن غل کرده و از زحمت گرسنگی و برهنگی، رنگش سیاه شده و از بسیاری گریه مژه های چشمش ریخته و به مناجات مشغول است، و می گوید: خداوندا، خوب خلق کردی مرا و صورت مرا زیبا کردی، کاش می دانستم که در جهنّم خواهی سوخت مرا؟ یا در همسایگی خود جا خواهی داد مرا؟ خداوندا، احسان بسیار به من کردی، و نعمت های عظیم به من دادی، کاش می دانستم که آخر من به کجا خواهد رسید؟ آیا بهشت روزی من خواهی کرد؟ یا به سوی جهنّم خواهی راند مرا؟

خداوندا، گناه من از آسمان ها و عرش و کرسی تو بزرگ تر است کاش می دانستم که خواهی آمرزید مرا در روز قیامت یا رسوا خواهی کرد مرا. این چنین می گفت و می گریست و خاک بر سر می کرد و دور او حیوانات درنده احاطه کرده بودند و در بالای سر او، مرغان صف بسته و همه این ها به گریه او گریه و زاری می کردند.

حضرت نزدیک او رفت و دست های او را از گردن جدا کرد و به دست مبارک خود خاک و خاشاک از سر او پاک کرد و گفت: ای بهلول! بشارت باد تو را که تو آزاد کرده خدائی از آتش دوزخ، و تو را خدای تعالی آمرزید و از تقصیر تو گذشت.

بعد از آن به اصحاب خود گفت: توبه این چنین می باید و تدارک گناه را چنین باید کرد. سپس آن چه را خداوند نازل کرده بود بر او قرائت فرمود و او را به بهشت بشارت داد. - . امالی صدوق: 45 -

**[ترجمه]

«27»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ غُلَامٌ مِنَ الْیَهُودِ یَأْتِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَثِیراً حَتَّی اسْتَخَفَّهُ وَ رُبَّمَا أَرْسَلَهُ فِی حَاجَتِهِ وَ رُبَّمَا کَتَبَ لَهُ الْکِتَابَ إِلَی قَوْمِهِ

ص: 26


1- من زف العروس إلی زوجها أی أهداها.
2- أی یصب التراب علی رأسه.

فَافْتَقَدَهُ أَیَّاماً فَسَأَلَ عَنْهُ فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ تَرَکْتُهُ فِی آخِرِ یَوْمٍ مِنْ أَیَّامِ الدُّنْیَا فَأَتَاهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی أُنَاسٍ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ کَانَ لَهُ علیه السلام بَرَکَةٌ لَا یُکَلِّمُ أَحَداً إِلَّا أَجَابَهُ فَقَالَ یَا فُلَانُ (1) فَفَتَحَ عَیْنَهُ وَ قَالَ لَبَّیْکَ یَا أَبَا الْقَاسِمِ قَالَ قُلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَنَظَرَ الْغُلَامُ إِلَی أَبِیهِ فَلَمْ یَقُلْ لَهُ شَیْئاً ثُمَّ نَادَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَانِیَةً وَ قَالَ لَهُ مِثْلَ قَوْلِهِ الْأَوَّلِ فَالْتَفَتَ الْغُلَامُ إِلَی أَبِیهِ فَلَمْ یَقُلْ لَهُ شَیْئاً ثُمَّ نَادَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الثَّالِثَةَ فَالْتَفَتَ الْغُلَامُ إِلَی أَبِیهِ فَقَالَ إِنْ شِئْتَ فَقُلْ وَ إِنْ شِئْتَ فَلَا فَقَالَ الْغُلَامُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ مَاتَ مَکَانَهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِیهِ اخْرُجْ عَنَّا ثُمَّ قَالَ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ اغْسِلُوهُ وَ کَفِّنُوهُ وَ أْتُونِی بِهِ أُصَلِّی عَلَیْهِ ثُمَّ خَرَجَ وَ هُوَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنْجَی بِیَ الْیَوْمَ نَسَمَةً مِنَ النَّارِ.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: امام باقر علیه السّلام فرمود: جوانی یهودی زیاد نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله می آمد تا حدی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله او را تند و تیز یافت، گاهی او را برای کاری می فرستاد، و گاهی به همراه نامه ای به سوی قومی می فرستاد،

ص: 26

تا این که چند روزی او را ندید، از او سراغ گرفت، کسی به ایشان عرض کرد: در یکی از آخرین روزهای عمرش او را ملاقات کردم.

پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به همراه عدّه ای از یارانش به دیدن او رفت، پیامبر برکتی داشت که هرگز با کسی صحبت نمی کرد مگر این که جوابش را می داد، سپس فرمود: ای جوان، جوان چشمانش را گشود، و گفت: لبیک ای ابا القاسم، فرمود: بگو شهادت می دهم به وحدانیت خدا و این که من محمد رسول خدایم.

جوان نگاهی به پدرش کرد و چیزی نگفت، سپس برای مرتبه دوم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله او را صدا زد و آن چه را در مرتبه اول به او گفته بود فرمود، جوان متوجه پدرش شد و چیزی نگفت، برای مرتبه سوم پیامبر او را صدا زد، جوان به طرف پدرش متوجه شد، پدرش گفت: اگر می خواهی بگو و اگر نمی خواهی نگو، غلام گفت: «أشهد أن لا اله الّا اللَّه و أنک رسول اللَّه» و در همان جا مرد.

رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به پدرش فرمود: شما بیرون بروید، سپس به یارانش فرمود: او را غسل دهید و کفن کنید و با من بیایید تا بر او نماز بخوانیم، سپس در حالی که خارج می شد می فرمود: سپاس خداوندی را که به وسیله من بنده ای را امروز از آتش جهنم رهایی بخشید. - . امالی طوسی: 438 -

**[ترجمه]

«28»

ف، تحف العقول عَنْ کُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ الْعَبْدُ یُصِیبُ الذَّنْبَ فَیَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْهُ فَمَا حَدُّ الِاسْتِغْفَارِ قَالَ یَا ابْنَ زِیَادٍ التَّوْبَةُ قُلْتُ بَسْ(2) قَالَ لَا قُلْتُ فَکَیْفَ قَالَ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَصَابَ ذَنْباً یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ بِالتَّحْرِیکِ قُلْتُ وَ مَا التَّحْرِیکُ قَالَ الشَّفَتَانِ وَ اللِّسَانُ یُرِیدُ أَنْ یَتْبَعَ ذَلِکَ بِالْحَقِیقَةِ قُلْتُ وَ مَا الْحَقِیقَةُ قَالَ تَصْدِیقٌ فِی الْقَلْبِ وَ إِضْمَارُ أَنْ لَا یَعُودَ إِلَی الذَّنْبِ الَّذِی اسْتَغْفَرَ مِنْهُ قَالَ کُمَیْلٌ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ فَإِنَّهُ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ (3) قَالَ لَا قَالَ کُمَیْلٌ فَکَیْفَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّکَ لَمْ تَبْلُغْ إِلَی الْأَصْلِ بَعْدُ قَالَ کُمَیْلٌ فَأَصْلُ الِاسْتِغْفَارِ مَا هُوَ قَالَ الرُّجُوعُ إِلَی التَّوْبَةِ مِنَ الذَّنْبِ الَّذِی اسْتَغْفَرْتَ مِنْهُ وَ هِیَ أَوَّلُ دَرَجَةِ الْعَابِدِینَ وَ تَرْکُ الذَّنْبِ وَ الِاسْتِغْفَارُ اسْمٌ وَاقِعٌ لِمَعَانٍ سِتٍّ أَوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَی مَا مَضَی وَ الثَّانِی الْعَزْمُ عَلَی تَرْکِ الْعَوْدِ أَبَداً وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّیَ حُقُوقَ الْمَخْلُوقِینَ الَّتِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ وَ الرَّابِعُ أَنْ تُؤَدِّیَ حَقَّ اللَّهِ فِی کُلِّ فَرْضٍ وَ الْخَامِسُ أَنْ تُذِیبَ اللَّحْمَ الَّذِی نَبَتَ عَلَی السُّحْتِ وَ الْحَرَامِ حَتَّی یَرْجِعَ الْجِلْدُ إِلَی عَظْمِهِ ثُمَ

ص: 27


1- فی المصدر: یا غلام. م.
2- أی حسب و کفایة؛ کلمة مأخوذة من الفارسیة.
3- فی المصدر: فاذا فعلت ذلک فأنا من المستغفرین؟. م.

تُنْشِئَ فِیمَا بَیْنَهُمَا لَحْماً جَدِیداً وَ السَّادِسُ أَنْ تُذِیقَ الْبَدَنَ أَلَمَ الطَّاعَاتِ کَمَا أَذَقْتَهُ لَذَّاتِ الْمَعَاصِی.

**[ترجمه]تحف العقول: کمیل بن زیاد گوید: به امیرالمومنین علیه السلام عرض کردم: یا امیر المؤمنین، بنده ای گناه می کند و «استغفار» (و طلب آمرزش) می نماید حد استغفار چیست؟ فرمود: پسر زیاد، (حد آن) توبه است، گفتم: همین؟ فرمود: نه، گفتم: پس چطور، فرمود: بنده چون گناه کند گوید: استغفر اللَّه با تحریک، گفتم: تحریک یعنی چه؟ فرمود: یعنی با حرکت لب و زبان، و می خواهد به دنبال این گفتار حقیقت آورد، گفتم: حقیقت چیست؟ فرمود: تصدیق قلبی (یعنی از صمیم قلب آمرزش خواهد، نه از سر زبان) و تصمیم بر عدم تکرار گناهی که از آن استغفار کرده. گفتم: اگر این کار را کردم جزء استغفارکنندگان محسوب شوم؟ فرمود: نه، گفتم: چطور؟ فرمود: برای این که هنوز به ریشه (استغفار) برنخورده ای، گفتم: ریشه استغفار چیست؟ فرمود: برگشت از آن گناه، این نخستین درجه عبادت کاران است (و دیگر) ترک (هر) گناه (در آینده).

استغفار کلمه ای است که بر شش معنی اطلاق می شود: اول: پشیمانی از گذشته، دوم: تصمیم بر ترک در آینده، سوم: پرداخت حقوق مردم، چهارم: ادای حق خدا در هر کار واجب، پنجم: آب کردن گوشت هائی که از حرام روئیده به طوری که پوست به استخوان بچسبد،

ص: 27

و سپس گوشت تازه آورد، ششم: چشاندن رنج طاعت به بدن چنان که لذت معصیت را چشیده. - . تحف العقول: 137 -

**[ترجمه]

«29»

عدة، عدة الداعی رُوِیَ عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا أُعْطِیَ مُؤْمِنٌ قَطُّ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِلَّا بِحُسْنِ ظَنِّهِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَجَائِهِ لَهُ وَ حُسْنِ خُلُقِهِ وَ الْکَفِّ عَنِ اغْتِیَابِ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهُ تَعَالَی لَا یُعَذِّبُ عَبْداً بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الِاسْتِغْفَارِ إِلَّا بِسُوءِ ظَنِّهِ وَ تَقْصِیرِهِ فِی رَجَائِهِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُوءِ خُلُقِهِ وَ اغْتِیَابِهِ الْمُؤْمِنِینَ الْخَبَرَ.

**[ترجمه]عدة الداعی: امام رضا علیه السلام فرمود: سوگند به خدا که نیست شایسته پرستشی جز او، به هیچ مؤمنی هرگز خیر دنیا و آخرت داده نشده جز به وسیله حسن ظن او به خدا و امیدواری او و خوش خلقی او و خودداری از غیبت مؤمنان و خدا هیچ مؤمنی را پس از توبه و استغفار عذاب نکند جز به خاطر بدگمانی او به خدا و تقصیر در امیدواری به خدای عز و جل و بدخلقی و غیبت از مؤمنین. تا آخر خبر؛ - . عدة الداعی: 147 -

**[ترجمه]

«30»

ثو، ثواب الأعمال ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ النَّبِیِّ عَلَی نَبِیِّنَا وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا دَاوُدُ إِنَّ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً ثُمَّ رَجَعَ وَ تَابَ مِنْ ذَلِکَ الذَّنْبِ وَ اسْتَحْیَا مِنِّی عِنْدَ ذِکْرِهِ غَفَرْتُ لَهُ وَ أَنْسَیْتُهُ الْحَفَظَةَ وَ أَبْدَلْتُهُ الْحَسَنَةَ وَ لَا أُبَالِی وَ أَنَا أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ.

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام می فرمود: خداوند عز و جل به داود پیغمبر علیه السّلام وحی کرد که: ای داود! اگر بنده مؤمن من گناه کند و سپس ترک آن گفته و از آن گناه توبه نماید و به خاطر گناهی که کرده است از من شرم کند، من او را بیامرزم و آن را از یاد فرشتگان نویسنده گناه می برم و به ثواب مبدّل می کنم و از این کار پروائی ندارم، و من مهربانترین مهربانانم. - . ثواب الاعمال: 160 -

**[ترجمه]

«31»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِذَا تَابَ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ تَوْبَةً نَصُوحاً أَحَبَّهُ اللَّهُ فَسَتَرَ عَلَیْهِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ قُلْتُ وَ کَیْفَ یَسْتُرُ عَلَیْهِ قَالَ یُنْسِی مَلَکَیْهِ مَا کَتَبَا عَلَیْهِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ أَوْحَی إِلَی جَوَارِحِهِ اکْتُمِی عَلَیْهِ ذُنُوبَهُ وَ أَوْحَی إِلَی بِقَاعِ الْأَرْضِ اکْتُمِی عَلَیْهِ مَا کَانَ یَعْمَلُ عَلَیْکِ مِنَ الذُّنُوبِ فَیَلْقَی اللَّهَ حِینَ یَلْقَاهُ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ یَشْهَدُ عَلَیْهِ بِشَیْ ءٍ مِنَ الذُّنُوبِ (1)

**[ترجمه]ثواب الاعمال: معاویة بن وهب گوید: شنیدم حضرت صادق علیه السلام می فرمود: چون بنده توبه نصوح کند خداوند او را دوست دارد، و در دنیا و آخرت بر او پرده پوشی کند، من عرض کردم: چگونه بر او پرده پوشی کند؟

فرمود: هر چه از گناهان که دو فرشته موکل بر او برایش نوشته اند از یادشان ببرد و به جوارح (و اعضای بدن) او وحی فرماید: که گناهان او را پنهان کنید، و به قطعه های زمین (که در آن جاها گناه کرده) وحی فرماید: که پنهان دار آن چه گناهان که بر روی تو کرده است، پس دیدار کند خدا را هنگام ملاقات او و چیزی که به ضرر او بر گناهانش گواهی دهد نیست. - . ثواب الاعمال: 206 -

**[ترجمه]

«32»

ثو، ثواب الأعمال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ بَشِیرٍ عَنِ الْمَسْعُودِیِّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَنْ تَابَ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أُمِرَتْ جَوَارِحُهُ أَنْ تَسْتُرَ عَلَیْهِ وَ بِقَاعُ الْأَرْضِ أَنْ تَکْتُمَ عَلَیْهِ وَ أُنْسِیَتِ الْحَفَظَةُ مَا کَانَتْ تَکْتُبُ عَلَیْهِ (2).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: هر کس توبه کند خداوند تعالی توبه وی بپذیرد، و اعضاء پیکرش مأمور شوند که گناهانش را بپوشانند، و سرزمین هائی که در آن معصیت کرده مأمور گرداند که آن را کتمان کنند، و مراقبانش آن چه از او نوشته اند فراموش نمایند. - . ثواب الاعمال: 214 -

**[ترجمه]

«33»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَلَمَةَ بَیَّاعِ

ص: 28


1- فی المصدر: علیه بالذنوب. م.
2- فی نسخة: ما کانت کتبت علیه.

السَّابِرِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ تَابَ فِی سَنَةٍ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ السَّنَةَ لَکَثِیرَةٌ ثُمَّ قَالَ مَنْ تَابَ فِی شَهْرٍ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الشَّهْرَ لَکَثِیرٌ ثُمَّ قَالَ مَنْ تَابَ فِی یَوْمِهِ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ یَوْماً لَکَثِیرٌ ثُمَّ قَالَ مَنْ تَابَ إِذَا بَلَغَتْ نَفْسُهُ هَذِهِ یَعْنِی حَلْقَهُ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ.

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن أبی عمیر عن سلمة عن جابر عنه علیه السلام مثله.

**[ترجمه]ص: 28

ثواب الاعمال: امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم روایت کرد که آن حضرت فرموده: هر کس یک سال پیش از مرگ توبه کند خداوند او را بیامرزد، بعد فرمود یک سال زیاد است، هر کس یک ماه قبل از مرگ توبه نماید خدا بر او ببخشد و از وی بپذیرد، باز فرمود یک ماه نیز بسیار است، هر کس یک روز پیش از مردن توبه کند خداوند از او درگذرد، باز فرمود یک روز هم بسیار است، هر کس (دمی قبل از مرگ) آنگاه که جان بدینجایش- اشاره فرمود به گلوگاه- رسیده باشد توبه نماید خداوند او را خواهد آمرزید. - . ثواب الاعمال: 214 -

جابر در کتاب نوادر حدیث مشابهی را از امام باقر علیه السلام روایت کرده است. - . الزهد: 140 -

**[ترجمه]

«34»

ثو، ثواب الأعمال مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فُضُولًا مِنْ رِزْقِهِ یَنْحَلُهُ مِنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ (1) وَ اللَّهُ بَاسِطٌ یَدَیْهِ عِنْدَ کُلِّ فَجْرٍ لِمُذْنِبِ اللَّیْلِ هَلْ یَتُوبُ فَیَغْفِرَ لَهُ وَ یَبْسُطُ یَدَیْهِ (2)عِنْدَ مَغِیبِ الشَّمْسِ لِمُذْنِبِ النَّهَارِ هَلْ یَتُوبُ فَیَغْفِرَ لَهُ.

**[ترجمه]ثواب الاعمال: حضرت صادق علیه السّلام از پدرانش علیهم السّلام روایت کرد: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و اله و سلّم فرمود: خداوند را افزونی هایی است از روزی ها به هر که بخواهد ارزانی دارد، و گوئی دست رحمت خویش هر بامداد به سوی آن که در شب گناهی از او سر زده پیش آورده که آیا توبه می کند تا از وی بپذیرد، و نیز هر شامگاه برای آن که در روز خطائی کرده است گوئی دست گشوده که آیا توبه می کند تا از وی بپذیرد. - . ثواب الاعمال: 214 -

**[ترجمه]

«35»

سن، المحاسن أَبِی رَفَعَهُ قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَعِدَ الْمِنْبَرَ بِالْکُوفَةِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الذُّنُوبَ ثَلَاثَةٌ ثُمَّ أَمْسَکَ فَقَالَ لَهُ حَبَّةُ الْعُرَنِیُّ (3) یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(4) فَسِّرْهَا لِی فَقَالَ مَا ذَکَرْتُهَا إِلَّا وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أُفَسِّرَهَا وَ لَکِنَّهُ عَرَضَ لِی بُهْرٌ (5)حَالَ بَیْنِی وَ بَیْنَ الْکَلَامِ نَعَمْ الذُّنُوبُ ثَلَاثَةٌ فَذَنْبٌ مَغْفُورٌ وَ ذَنْبٌ غَیْرُ مَغْفُورٍ وَ ذَنْبٌ نَرْجُو لِصَاحِبِهِ وَ نَخَافُ عَلَیْهِ قِیلَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَبَیِّنْهَا لَنَا قَالَ نَعَمْ أَمَّا الذَّنْبُ الْمَغْفُورُ فَعَبْدٌ عَاقَبَهُ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی ذَنْبِهِ فِی الدُّنْیَا فَاللَّهُ أَحْکَمُ وَ أَکْرَمُ أَنْ یُعَاقِبَ عَبْدَهُ مَرَّتَیْنِ وَ أَمَّا الذَّنْبُ الَّذِی لَا یُغْفَرُ فَظُلْمُ الْعِبَادِ بَعْضِهِمْ

ص: 29


1- أی یعطیه من یشاء.
2- بسط الید هنا کنایة عن البذل و الاعطاء.
3- هو حبة- بالحاء المفتوحة و الباء المشددة المفتوحة- ابن جوین- بالنون مصغرا کما فی رجال الشیخ و تقریب ابن حجر؛ أو بالراء کما فی القاموس- أبو قدامة العرنیّ- بضم العین المهملة و فتح الراء، منسوب إلی عرینة کجهینة قبیلة من العرب- عده الشیخ و العلامة و غیرهما من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام من الیمن، و قال ابن حجر فی التقریب بعد عنوانه و ضبطه: صدوق، له أغلاط، و کان غالیا فی التشیع، من الثانیة، مات سنة ست و قیل: تسع و سبعین.
4- فی المصدر: یا أمیر المؤمنین قلت: الذنوب ثلاثة ثمّ امسکت؛ فقال له: ما ذکرتها اه م.
5- البهر بضم الباء و سکون الهاء: انقطاع النفس من الاعیاء.

لِبَعْضٍ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا بَرَزَ لِخَلْقِهِ أَقْسَمَ قَسَماً عَلَی نَفْسِهِ فَقَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا یَجُوزُنِی ظُلْمُ ظَالِمٍ وَ لَوْ کَفٌّ بِکَفٍّ وَ لَوْ مَسْحَةٌ بِکَفٍّ وَ نَطْحَةٌ (1) مَا بَیْنَ الشَّاةِ الْقَرْنَاءِ إِلَی الشَّاةِ الْجَمَّاءِ فَیَقْتَصُّ اللَّهُ لِلْعِبَادِ بَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ حَتَّی لَا یَبْقَی لِأَحَدٍ عِنْدَ أَحَدٍ مَظْلِمَةٌ ثُمَّ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ إِلَی الْحِسَابِ وَ أَمَّا الذَّنْبُ الثَّالِثُ فَذَنْبٌ سَتَرَهُ اللَّهُ عَلَی عَبْدِهِ وَ رَزَقَهُ التَّوْبَةَ فَأَصْبَحَ خَاشِعاً مِنْ ذَنْبِهِ رَاجِیاً لِرَبِّهِ فَنَحْنُ لَهُ کَمَا هُوَ لِنَفْسِهِ نَرْجُو لَهُ الرَّحْمَةَ وَ نَخَافُ عَلَیْهِ الْعِقَابَ.

**[ترجمه]محاسن: امیر المؤمنین علیه السلام در کوفه بر منبر برآمد و خدا را سپاس گفت و بر او ستایش نمود و سپس فرمود: ای مردم! به راستی گناهان سه باشند و دم بست و حبّه عرنیّ گفت: یا امیر المؤمنین! فرمودی: گناهان سه اند و دم بستی؟ در پاسخ فرمود: من آن ها را یاد نکردم جز برای این که شرح دهم ولی نفس تنگی به من رخ داد و میان من و سخن گفتن مانع شد، آری گناهان سه باشند: گناهی که آمرزیده است و گناهی که آمرزیده نشود و گناهی که درباره مرتکب آن امیدوار و بیمناکم.

گفتند: یا امیر المؤمنین! آن ها را برای ما بیان کن، فرمود: آری، اما گناه آمرزیده آن است که خدا بنده را درباره آن در دنیا کیفر داده است و خدا بردبار و کریم است از این که بنده خود را دو بار کیفر کند، اما گناهی که آمرزیده نشود: ستم هائی است که مردم به یکدیگر کنند،

ص: 29

زیرا چون خدا تبارک و تعالی بر خلقش عیان شد (یعنی به وسیله پیغمبران و اعلام شریعت خود) به خود سوگند یاد کرد و فرمود:

به عزت و جلال خودم قسم که ستم هیچ ستمکاری را گذشت نکنم گو این که مشتی کوبد و یا سائیدن مشتی باشد و اگر چه شاخ زدن شاخ داری بی شاخی را باشد. برای بندگان از یکدیگر قصاص شود تا حقی از کسی بر کسی نماند و سپس آن ها را به پای حساب آرد.

و اما گناه سوم گناهی است که خدا آن را بر خلقش نهفته و به گنهکار توبه از آن را روزی کرده است و به وضعی در آمده که از گناهش بیمناک است و به پروردگارش امیدوار است و ما برای او همان حال را داریم که او برای خود دارد، برای او امید رحمت داریم و از عذاب هم بر او بیم داریم. - . محاسن: 7 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد بالکف أولا المنع و الزجر و بالثانی الید و یحتمل أن یکون المراد بهما معا الید أی تضرر کف إنسان بکف آخر بغمز و شبهه أو تلذذ کف بکف و المراد بالمسحة بالکف ما یشتمل علی إهانة و تحقیر أو تلذذ و یمکن حمل التلذذ فی الموضعین علی ما إذا کان من امرأة ذات بعل أو قهرا بدون رضی الممسوح لیکون من حق الناس و الجماء التی لا قرن لها قال فی النهایة فیه إن الله لیدین الجماء من ذوات القرن الجماء التی لا قرن لها و یدین أی یجزی انتهی و أما الخوف بعد التوبة فلعله لاحتمال التقصیر فی شرائط التوبة.

**[ترجمه]شاید مراد از کف اولی در عبارت کف بکف منع و نهی و مراد از کف دوم دست باشد و ممکن است مراد از هر دو کف، دست باشد یعنی دست انسان به دست دیگری با فشار و مانند آن صدمه بزند، و یا دستی از لمس دستی دیگر لذت ببرد؛ منظور از مسح با دست، اهانت و یا تحقیر و با لذت بردن است.

ممکن است بیان لفظ « تلذذ» در دو جا، از سوی زن شوهر دار بوده و یا بدون رضایت شخص مسح شده باشد، که در این صورت جزء حق الناس محسوب می شود. « الجماء»: بی شاخ. در نهایه آمده است: إن الله لیدین الجماء من ذوات القرن، « الجماء»: بی شاخ. « یدین» پاداش می دهد.

و اما ترس پس از توبه ممکن است به دلیل احتمال کوتاهی در شرایط توبه باشد.

**[ترجمه]

«36»

ف، تحف العقول عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: تَأْخِیرُ التَّوْبَةِ اغْتِرَارٌ وَ طُولُ التَّسْوِیفِ حَیْرَةٌ وَ الِاعْتِلَالُ عَلَی اللَّهِ هَلَکَةٌ وَ الْإِصْرَارُ عَلَی الذَّنْبِ أَمْنٌ لِمَکْرِ اللَّهِ وَ لا یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ

**[ترجمه]تحف العقول: ابوجعفر ثانی علیه السلام فرمود: تأخیر در توبه، خود را فریب دادن است و امروز و فردا کردن زیاد، باعث سرگردانی است و پیامد عذرتراشی برای خدا، هلاکت است و پافشاری بر گناه در اثر آسوده خاطر بودن از مکر خداست. « فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ.» - . اعراف / 99 - {و از مکر خدا آسوده خاطر نباشد مگر کسانی که زیانکارند.} - . تحف العقول: 336 -

**[ترجمه]

«37»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام کَانَ فِی الْحَجِّ وَ مَعَهُ ابْنُهُ جَعْفَرٌ علیه السلام فَأَتَاهُ رَجُلٌ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ جَلَسَ بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ قَالَ سَلْ ابْنِی جَعْفَراً قَالَ فَتَحَوَّلَ الرَّجُلُ فَجَلَسَ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَسْأَلُکَ قَالَ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ قَالَ أَسْأَلُکَ عَنْ رَجُلٍ أَذْنَبَ ذَنْباً عَظِیماً قَالَ أَفْطَرَ یَوْماً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً قَالَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ زَنَی فِی شَهْرِ رَمَضَانَ قَالَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ قَتَلَ النَّفْسَ قَالَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ إِنْ کَانَ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام مَشَی إِلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ وَ حَلَفَ أَنْ لَا یَعُودَ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ مِنْ شِیعَتِهِ فَلَا بَأْسَ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ رَحِمَکُمُ اللَّهُ یَا وُلْدَ فَاطِمَةَ ثَلَاثاً هَکَذَا

ص: 30


1- نطح الثور و نحوه: أصابه بقرنه.

سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ إِنَّ الرَّجُلَ ذَهَبَ فَالْتَفَتَ أَبُو جَعْفَرٍ فَقَالَ عَرَفْتَ الرَّجُلَ قَالَ لَا قَالَ ذَلِکَ الْخَضِرُ إِنَّمَا أَرَدْتُ أَنْ أُعَرِّفَکَهُ.

**[ترجمه]خرائج و جرائح: روایت شده که حضرت باقر علیه السّلام با فرزندش حضرت صادق علیه السّلام به مکه رفته بود مردی خدمتش رسیده سلام کرد و نشست عرض کرد من سؤالی داشتم. فرمود: از پسرم جعفر سؤال کن آن مرد به طرف حضرت صادق علیه السلام رفته عرض کرد سؤال کنم؟ فرمود: هر چه مایلی بپرس.

گفت: می خواهم از مردی سؤال کنم که گناه بزرگی کرده. فرمود: روزه ماه رمضان را عمدا خورده؟ گفت: از این بزرگتر. فرمود: در ماه رمضان مرتکب زنا شده؟ گفت از این بزرگتر. فرمود: آدم کشی کرده ؟گفت از این بزرگتر.

حضرت علیه السلام فرمود: اگر از شیعیان علی است پیاده رهسپار خانه خدا شود و سوگند یاد کند دیگر چنین کاری نکند چنانچه از شیعیان علی نیست راهی ندارد ، آن مرد سه مرتبه گفت: خدا تو را رحمت کند ای فرزند فاطمه زهرا،

ص: 30

همین جواب را از پیامبر اکرم شنیدم. سپس آن مرد رفت.

حضرت باقر علیه السّلام فرمود: این شخص را شناختی؟ امام صادق علیه السلام فرمود: خیر؛ فرمود: خضر بود، خواستم او را به تو معرفی کنم. - . الخرائج و الجرائح 2 : 631 -

**[ترجمه]

بیان

لعل فی الخبر سقطا و إنما أوردته کما وجدته و یحتمل أن یکون السائل غرضه السؤال عن حال من جمع بین تلک الأعمال و یکون سؤاله علیه السلام علی الإعجاز لعلمه بالمراد و یکون المراد بالجواب أن المقتول إن کان من الشیعة فلیمش إلی البیت لکمال قبول التوبة و إلا فلا بأس و لو کان الضمیر راجعا إلی القاتل فلا بد من ارتکاب تکلف فی قوله علیه السلام فلا بأس به.

**[ترجمه]ممکن است در این روایت سقطی رخ داده باشد، و من آن را دقیقا به همان صورتی که بود، نقل کردم. ممکن است منظور پرسشگر بیان وضعیت کسی باشد که مرتکب همه این اعمال شده است و پرسش حضرت علیه السلام در پایان روایت معجزه باشد، به دلیل علم ایشان به منظور گوینده؛ و منظور از این که می فرماید: « اگر قاتل شیعه است، پیاده به خانه خدا مشرف شود»، برای تکمیل توبه است و الا راهی ندارد. اگر ضمیر به قاتل برگردد، سخن حضرت علیه السلام دارای تکلف است و ایرادی ندارد.

**[ترجمه]

«38»

مص، مصباح الشریعة قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام التَّوْبَةُ حَبْلُ اللَّهِ وَ مَدَدُ عِنَایَتِهِ وَ لَا بُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ مُدَاوَمَةِ التَّوْبَةِ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ کُلُّ فِرْقَةٍ مِنَ الْعِبَادِ لَهُمْ تَوْبَةٌ فَتَوْبَةُ الْأَنْبِیَاءِ مِنِ اضْطِرَابِ السِّرِّ وَ تَوْبَةُ الْأَصْفِیَاءِ مِنَ التَّنَفُّسِ وَ تَوْبَةُ الْأَوْلِیَاءِ مِنْ تَلْوِینِ الْخَطَرَاتِ وَ تَوْبَةُ الْخَاصِّ مِنَ الِاشْتِغَالِ بِغَیْرِ اللَّهِ وَ تَوْبَةُ الْعَامِّ مِنَ الذُّنُوبِ وَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَعْرِفَةٌ وَ عِلْمٌ فِی أَصْلِ تَوْبَتِهِ وَ مُنْتَهَی أَمْرِهِ وَ ذَلِکَ یَطُولُ شَرْحُهُ هَاهُنَا فَأَمَّا تَوْبَةُ الْعَامِّ فَأَنْ یَغْسِلَ بَاطِنَهُ بِمَاءِ الْحَسْرَةِ وَ الِاعْتِرَافِ بِالْجِنَایَةِ دَائِماً وَ اعْتِقَادِ النَّدَمِ عَلَی مَا مَضَی وَ الْخَوْفِ عَلَی مَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِهِ وَ لَا یَسْتَصْغِرَ ذُنُوبَهُ فَیَحْمِلَهُ ذَلِکَ إِلَی الْکَسَلِ وَ یُدِیمَ الْبُکَاءَ وَ الْأَسَفَ عَلَی مَا فَاتَهُ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ وَ یَحْبِسَ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ یَسْتَغِیثَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی لِیَحْفَظَهُ عَلَی وَفَاءِ تَوْبَتِهِ وَ یَعْصِمَهُ عَنِ الْعَوْدِ إِلَی مَا سَلَفَ وَ یَرُوضَ نَفْسَهُ فِی مَیْدَانِ الْجَهْدِ وَ الْعِبَادَةِ وَ یَقْضِیَ عَنِ الْفَوَائِتِ مِنَ الْفَرَائِضِ وَ یَرُدَّ الْمَظَالِمَ وَ یَعْتَزِلَ قُرَنَاءَ السَّوْءِ وَ یَسْهَرَ لَیْلَهُ وَ یَظْمَأَ نَهَارَهُ وَ یَتَفَکَّرَ دَائِماً فِی عَاقِبَتِهِ وَ یستهین [یَسْتَعِینَ بِاللَّهِ سَائِلًا مِنْهُ الِاسْتِقَامَةَ فِی سَرَّائِهِ وَ ضَرَّائِهِ وَ یَثْبُتَ عِنْدَ الْمِحَنِ وَ الْبَلَاءِ کَیْلَا یَسْقُطَ عَنْ دَرَجَةِ التَّوَّابِینَ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ طَهَارَةً مِنْ ذُنُوبِهِ وَ زِیَادَةً فِی عَمَلِهِ وَ رِفْعَةً فِی دَرَجَاتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ

**[ترجمه]مصباح الشریعه: حضرت صادق علیه السلام فرموده است: توبه ریسمان خداوند بزرگ است، و یاری و کشش عنایت و لطف اوست، و بنده را باید که پیوسته و در همه حال به مقتضای حال و جریان امور خود در حال توبه باشد، و برای هر فرقه و طائفه ای توبه مخصوصی است؛ پس توبه پیامبران الهی از مضطرب شدن باطن و به هم خوردن حالت اطمینان است. توبه اولیاء از عوارض رنگارنگ و تلون خاطر است که بر خلاف ثبوت و استقامت است.

توبه اصفیاء و برگزیدگان حق از استراحت و فراغت و غفلت و کدورت می باشد که بر خلاف دوام توجه است و توبه افراد خاص و بندگان مخصوص از مشغول بودن به غیر پروردگار است که توجه به غیر خدا پیدا کرده و سر گرم به آن ها باشد، توبه عوام و عموم مردم از گناهان و معاصی و خلافها است.

برای هر کدام از این اصناف و طبقات نسبت به موضوع توبه مخصوص خود و نتیجه توبه و هدف و برنامه خود معرفت و علم مخصوصی است که به دیگری صدق نمی کند، و شرح و تفصیل آن ها به طول می انجامد. پس در این جا به توبه عمومی می پردازیم.

و حقیقت توبه عوام اینست که: بشوید باطن خود را که از معاصی آلوده و کدر شده است به اشک حسرت و ندامت، و اعتراف کند به تقصیر و جنایت خود دائما و در همه حال، و از صمیم دل بر اعمال سوء و غفلت گذشته خود اظهار پشیمانی کند، و پیوسته نسبت به آینده خود ترسناک و مضطرب باشد، و هرگز معصیت و خلاف را کوچک نشمارد، تا موجب جرأت و بی اعتنایی و کسل بودن او گردد.

بر آن چه از طاعات خدا که از دستش رفته گریه و تاسف را ادامه دهد؛ نفسش را از شهوات حبس کند؛ پس به پیشگاه خدای متعال استغاثه کند تا او را بر وفای به توبه حفظ نموده، از بازگشت به گذشته مصون دارد. و نیز خود را در میدان کوشش و عبادت ورزش دهد؛ واجبات از دست رفته را قضا کند؛ رد مظالم نماید؛ از همنشینان بد کناره گیرد؛ شبش را به بیداری وروزش را به تشنگی سپری سازد؛ دائما در عاقبتش بیندیشد؛ از خدا یاری جوید در حالی که از او در خوشی و ناراحتی خواستار کمک باشد، و به هنگام گرفتاریها و بلا پایدار بماند تا از درجه توابین سقوط نکند؛ که در این امور پاکی از گناهانش و زیادی در علمش (عملش) و بلندی در درجاتش نهفته است. خدای متعال فرموده: « فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبینَ.» - . عنکبوت / 3 -

{و البته خدا می داند کسانی را که راست گفته اند و البته می داند دروغگویان را.} - . مصباح الشریعه: 97 -

**[ترجمه]

بیان

من التنفس أی بغیر ذکر الله و فی بعض النسخ علی بناء التفعیل من تنفیس الهم أی تفریجه أی من الفرح و النشاط و الظاهر أنه مصحف و تلوین الخطرات إخطار الأمور المتفرقة بالبال و عدم اطمئنان القلب بذکر الله.

ص: 31

**[ترجمه]« من التنفس» یعنی نفس کشیدن بدون نام خدا؛ در برخی از نسخه ها بر وزن تفعیل آمده؛ تنفیس الهم: رها شدن از غم است، یعنی شادی و نشاط. به نظر می رسد اشتباهی رخ داده است؛ و « تلوین الخطرات»: خطور کردن امور متفرقه به ذهن و عدم اطمینان قلب به یاد خداست.

**[ترجمه]

«39»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً لَمْ یَرْضَ مِنْ نَفْسِهِ أَنْ یَکُونَ إِبْلِیسُ نَظِیراً لَهُ فِی دِینِهِ وَ فِی کِتَابِ اللَّهِ نَجَاةٌ مِنَ الرَّدَی وَ بَصِیرَةٌ مِنَ الْعَمَی وَ دَلِیلٌ إِلَی الْهُدَی وَ شِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ فِیمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ بِهِ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ مَعَ التَّوْبَةِ قَالَ اللَّهُ وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ وَ قَالَ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِیماً فَهَذَا مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ وَ اشْتَرَطَ مَعَهُ بِالتَّوْبَةِ وَ الْإِقْلَاعِ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ فَإِنَّهُ یَقُولُ إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ وَ هَذِهِ الْآیَةُ تَدُلُّ عَلَی أَنَّ الِاسْتِغْفَارَ لَا یَرْفَعُهُ إِلَی اللَّهِ إِلَّا الْعَمَلُ الصَّالِحُ وَ التَّوْبَةُ.

**[ترجمه]ص: 31

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: خدا رحمت کند بنده ای را که راضی نشود ابلیس همانند او در امور دینش باشد؛ و در کتاب خدای تعالی نجات از هر پستی و بصیرت از هر کوردلی و شفا از هر بیماری اخلاقی، وجود دارد، و شما آن را در آیاتی جستجو کنید که به توبه و استغفار امرتان می کند. خدای متعال می فرماید: « و آنان که چون کار زشتی کنند، یا بر خود ستم روا دارند، خدا را به یاد می آورند و برای گناهانشان آمرزش می خواهند -و چه کسی جز خدا گناهان را می آمرزد؟ و بر آن چه مرتکب شده اند، با آن که می دانند [که گناه است]، پافشاری نمی

کنند» - . آل عمران / 135 - و فرمود: «و هر کس کار بدی کند، یا بر خویشتن ستم ورزد؛ سپس از خدا آمرزش بخواهد، خدا را آمرزنده مهربان خواهد یافت» - . نساء / 110 -

و اینچنین خداوند به استغفار فرمان داده و توبه و بریدن از محارم الهی را شرط آن قرار داده است و می فرماید: «سخنان پاکیزه به سوی او بالا می رود، و کار شایسته به آن رفعت می بخشد» - . فاطر / 10 - . آیه بر این دلالت دارد که چیزی جز توبه و عمل صالح، استغفار را نزد خدا بالا نمی برد. - . تفسیر عیاشی 1 : 222 -

**[ترجمه]

«40»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ قَالَ الْإِصْرَارُ أَنْ یُذْنِبَ الْعَبْدُ وَ لَا یَسْتَغْفِرَ وَ لَا یُحَدِّثَ نَفْسَهُ بِالتَّوْبَةِ فَذَلِکَ الْإِصْرَارُ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام محمد باقر علیه السلام درباره آیه شریفه «وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» - . آل عمران / 135 - {چه کسی جز خدا گناهان را می آمرزد؟ و بر آن چه مرتکب شده اند، با آن که می دانند [که گناه است]، پافشاری نمی کنند.} فرمود: اصرار به این معنا است که انسان گناهی را مرتکب شود، نه از خدا طلب آمرزش کند و نه نفس خود را ملامت نماید و آن را وادار به توبه کند. - . تفسیر عیاشی 1 : 222 -

**[ترجمه]

«41»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی قَالَ لِهَذِهِ الْآیَةِ تَفْسِیرٌ یَدُلُّ ذَلِکَ التَّفْسِیرُ عَلَی أَنَّ اللَّهَ لَا یَقْبَلُ مَنْ عَمِلَ عَمَلًا إِلَّا مِمَّنْ لَقِیَهُ بِالْوَفَاءِ مِنْهُ بِذَلِکَ التَّفْسِیرِ وَ مَا اشْتَرَطَ فِیهِ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ قَالَ إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ یَعْنِی کُلَّ ذَنْبٍ عَمِلَهُ الْعَبْدُ وَ إِنْ کَانَ بِهِ عَالِماً فَهُوَ جَاهِلٌ حِینَ خَاطَرَ بِنَفْسِهِ فِی مَعْصِیَةِ رَبِّهِ وَ قَدْ قَالَ فِی ذَلِکَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَحْکِی قَوْلَ یُوسُفَ لِإِخْوَتِهِ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَ أَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ فَنَسَبَهُمْ إِلَی الْجَهْلِ لِمُخَاطَرَتِهِمْ بِأَنْفُسِهِمْ فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام درباره آیه« وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی - . طه / 82 - » یعنی { و من هر که را توبه کند، و ایمان آورد، و عمل صالح انجام دهد، سپس هدایت شود، می آمرزم!} فرمود: این آیه تفسیری دارد؛ آن تفسیر دلالت می کند بر این که خدا عمل هیچ کسی را که عملی کند را قبول نمی کند، مگر از کسی که با وفای به آن تفسیر با خدا ملاقات کند و کسی که به آن چه بر مؤمنان شرط کرده وفا دار باشد که شرط او چنین است:{ توبه، نزد خداوند، تنها برای کسانی است که از روی نادانی مرتکب گناه می شوند} حضرت فرمود: یعنی هر گناهی که بنده انجام می دهد هر چند که بدان عالم باشد، جاهل است، زیرا معصیت پروردگارش بر نفس وی خطور کرد چنانکه خدای تبارک و تعالی سخن یوسف را در خطاب به برادرانش چنین آورده است: «آیا دانستید که با یوسف و برادرش، آنگاه که جاهل بودید، چه کردید؟» - . یونس / 89 - در این جا چون معصیت خداوند در جانشان خطور کرد، خداوند نسبت جهل به آنان داد (در حالی که آنان به قبح عمل خویش، علم داشتند). - . تفسیر عیاشی 1 : 254 -

**[ترجمه]

«42»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ قَالَ هُوَ الْفَرَّارُ تَابَ حِینَ لَمْ یَنْفَعْهُ التَّوْبَةُ وَ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام درباره آیه « وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ.» - . نساء / 1 - { برای کسانی که کارهای بد را انجام می دهند، و هنگامی که مرگ یکی از آن ها فرا می رسد می گوید: «الان توبه کردم!» توبه نیست؛» فرمود: او کسی است که گریزنده است؛ توبه می کند زمانی که توبه نفعی به حالش ندارد و از او قبول نمی شود. - . تفسیر عیاشی 1 : 254 -

**[ترجمه]

«43»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا بَلَغَتِ النَّفْسُ هَذِهِ وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی حَنْجَرَتِهِ لَمْ یَکُنْ لِلْعَالِمِ تَوْبَةٌ وَ کَانَتْ لِلْجَاهِلِ تَوْبَةٌ.

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن أبی عمیر عن جمیل بن دراج عنه علیه السلام مثله

ص: 32

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی جان به این جا برسد- و با دست به حنجره اش اشاره فرمود- عالم راهی به توبه ندارد ولی جاهل می تواند توبه کند. - . تفسیر عیاشی 1 : 254 -

مثل این روایت در کتاب نوادر نقل شده است. - . الزهد: 140 -

ص: 32

**[ترجمه]

بیان

ظاهره الفرق بین العالم و الجاهل فی قبول التوبة عند مشاهدة أحوال الآخرة و هو مخالف لما ذهب إلیه المتکلمون من عدم قبول التوبة فی ذلک الوقت مطلقا و عدم الفرق فی التوبة مطلقا بین العالم و الجاهل و یمکن توجیهه بوجهین الأول أن یکون المراد بالعالم من شاهد أحوال الآخرة و بالجاهل من لم یشاهدها لأن بلوغ النفس إلی الحنجرة قد ینفک عن المشاهدة.

الثانی أن یکون المراد نفی التوبة الکاملة عن العالم فی هذا الوقت دون الجاهل مع حمل تلک الحالة علی عدم المشاهدة إذ العالم غیر معذور فی تأخیرها إلی هذا الوقت.

**[ترجمه]ظاهر این خبر این را می رساند که در قبول توبه هنگام مشاهده احوال آخرت بین عالم و جاهل فرق است و این سخن مخالف مذهب متکلمین است که معتقدند در آن وقت، توبه مطلقا مقبول نیست و در توبه مطلقا بین عالم و جاهل فرقی نیست و می توان این روایت را از دو راه توجیه کرد: اول آن که مراد از عالم، کسی باشد که احوال آخرت را دیده است و جاهل کسی باشد که این احوال را مشاهده نکرده است؛ زیرا چه بسا رسیدن جان به گلو ممکن است با دیدن احوال آخرت متفاوت باشد.

دوم این که: ممکن است منظور، نفی توبه کامل از عالم در آن زمان باشد، و نه از جاهل؛ به شرط حمل آن حالت رسیدن جان به گلوگاه بر عدم مشاهده احوال آخرت. زیرا عالم برای به تأخیر انداختن توبه تا آن زمان عذری ندارد.

**[ترجمه]

«44»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: کَانَ إِبْلِیسُ أَوَّلَ مَنْ نَاحَ وَ أَوَّلَ مَنْ تَغَنَّی وَ أَوَّلَ مَنْ حَدَا قَالَ لَمَّا أَکَلَ آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ تَغَنَّی قَالَ فَلَمَّا أَهْبَطَ حَدَا بِهِ قَالَ فَلَمَّا اسْتَقَرَّ عَلَی الْأَرْضِ نَاحَ فَأَذْکَرَهُ مَا فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ آدَمُ رَبِّ هَذَا الَّذِی جَعَلْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ الْعَدَاوَةَ لَمْ أَقْوَ عَلَیْهِ وَ أَنَا فِی الْجَنَّةِ وَ إِنْ لَمْ تُعِنِّی عَلَیْهِ لَمْ أَقْوَ عَلَیْهِ فَقَالَ اللَّهُ السَّیِّئَةُ بِالسَّیِّئَةِ وَ الْحَسَنَةُ بِعَشْرِ أَمْثَالِهَا إِلَی سَبْعِ مِائَةٍ قَالَ رَبِّ زِدْنِی قَالَ لَا یُولَدُ لَکَ وَلَدٌ إِلَّا جَعَلْتُ مَعَهُ مَلَکاً أَوْ مَلَکَیْنِ یَحْفَظَانِهِ قَالَ رَبِّ زِدْنِی قَالَ التَّوْبَةُ مَعْرُوضَةٌ (1)فِی الْجَسَدِ مَا دَامَ فِیهَا الرُّوحُ قَالَ رَبِّ زِدْنِی قَالَ أَغْفِرُ الذُّنُوبَ وَ لَا أُبَالِی قَالَ حَسْبِی.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اول کسی که نوحه و ناله کرد ابلیس بود و اول کسی که آواز به غنا خواند ابلیس بود و اول کسی که حُدی( آواز ساربان برای اشتران) نواخت ابلیس بود.

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: چون آدم از شجره منهیه، تناول کرد، ابلیس تغنّی کرد و چون به زمین هبوط کرد، برایش حدی نواخت ( نوعی آهنگ که برای شتران که آن ها را به وجد و حرکت می آورد) و چون آدم مستقر در زمین شد، ابلیس نوحه کرد و آن چه در بهشت از خاطرات و حالات بود برای آدم یاد آوری کرد. پس آدم گفت: خدایا این کسی را که بین او و من دشمن گذاشتی، وقتی من در بهشت بودم، بر او تسلط نداشتم. و اگرمرا یاری و کمک نکنی، بر او قوّت نگیرم. خداوند فرمود: یک گناه را یک گناه می نویسم و یک حسنه را ده برابر تا هفتصد برابر می نویسم. گفت: پروردگارا! بر من لطف بیشتری فرما! فرمود: از تو فرزندی زاده نشود مگر این که بر او یک یا دو فرشته بگمارم که از او حفاظت کنند؛ گفت: پروردگارا! بر من لطف بیشتری فرما! فرمود: ما دامی که روح در جسد آنان باشد، توبه را بر آنان معروض می دارم؛ گفت: پروردگارا! بر من لطف بیشتری فرما! فرمود: گناهان را می آمرزم و باکی ندارم؛ آدم علیه السلام عرض کرد: مرا بس است؛ - . تفسیر عیاشی 1 : 303 -

**[ترجمه]

«45»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً تَابَ إِلَی اللَّهِ قَبْلَ الْمَوْتِ فَإِنَّ التَّوْبَةَ مَطْهَرَةٌ مِنْ دَنَسِ الْخَطِیئَةِ وَ مَنْقَذَةٌ مِنْ شَفَا (2) الْهَلَکَةِ فَرَضَ اللَّهُ بِهَا عَلَی نَفْسِهِ لِعِبَادِهِ الصَّالِحِینَ فَقَالَ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِیماً

ص: 33


1- فی نسخة: مفروضة.
2- شفا کعصا: طرف کل شی ء و جانبه، و یضرب به المثل فی القرب من الهلاک.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند رحمت کند بنده ای را که پیش از مرگ توبه کند ،زیرا توبه پلیدی گناه و نادرستی را پاک می کند واز بدبختی نابودی رهایی بخش است، خداوند بر خود واجب کرده است که توبه را از بندگان صالح خود بپذیرد: «کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . انعام / 54 - وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِیماً» - . نساء / 110 - 111 - { پروردگارتان، رحمت را بر خود فرض کرده؛ هر کس از شما کار بدی از روی نادانی کند، سپس توبه و اصلاح (و جبران) نماید، (مشمول رحمت خدا می شود چرا که) او آمرزنده مهربان است.» و کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت. } - . تفسیر عیاشی 1 : 390 -

**[ترجمه]

«46»

م، تفسیر الإمام علیه السلام أَتَی أَعْرَابِیٌّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ التَّوْبَةِ إِلَی مَتَی تُقْبَلُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ بَابَهَا مَفْتُوحٌ لِابْنِ آدَمَ لَا یُسَدُّ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ وَ هِیَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً.

**[ترجمه]ص: 33

تفسیر امام علیه السلام : مرد عربی به نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله آمد و پرسید به من بگو توبه تا چه وقت پذیرفته می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: برادر عرب باب توبه بسته نمی شود تا وقتی که خورشید از طرف مغرب طلوع کند و این آیه اشاره به همان است:

«هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ» {آیا جز این انتظار دارند که فرشتگان به سویشان بیایند، یا پروردگارت بیاید، یا پاره ای از نشانه های پروردگارت بیاید؟} و این آمدن بعض آیات پروردگار همان طلوع خورشید است از مغرب «لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمآن ها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمآن ها خَیْراً» - . انعام / 158 - {روزی که پاره ای از نشانه های پروردگارت [پدید] آید، کسی که قبلاً ایمان نیاورده یا خیری در ایمان آوردن خود به دست نیاورده، ایمان آوردنش سود نمی بخشد} - . تفسیر امام عسکری: 478 -

**[ترجمه]

«47»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ فِی قَوْلِهِ فَإِنَّهُ کانَ لِلْأَوَّابِینَ غَفُوراً قَالَ هُمُ التَّوَّابُونَ الْمُتَعَبِّدُونَ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابابصیر گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «فَإِنَّهُ کانَ لِلْأَوَّابِینَ غَفُوراً» فرمود: أوّابین یعنی آن ها که به طرف خدا بازمی گردند و متعبد هستند. - . تفسیر عیاشی 2 : 309 -

**[ترجمه]

«48»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ بِأَبِی وَ أُمِّی إِنِّی أَدْخُلُ کَنِیفاً لِی وَ لِی جِیرَانٌ وَ عِنْدَهُمْ جَوَارٍ یَتَغَنَّیْنَ وَ یَضْرِبْنَ بِالْعُودِ فَرُبَّمَا أَطَلْتُ الْجُلُوسَ اسْتِمَاعاً مِنِّی لَهُنَّ فَقَالَ لَا تَفْعَلْ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ اللَّهِ مَا هُوَ شَیْ ءٌ آتِیهِ بِرِجْلِی إِنَّمَا هُوَ سَمَاعٌ أَسْمَعُهُ بِأُذُنِی فَقَالَ لَهُ أَنْتَ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا قَالَ بَلَی وَ اللَّهِ فَکَأَنِّی لَمْ أَسْمَعْ هَذِهِ الْآیَةَ قَطُّ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ مِنْ عَجَمِیٍّ وَ لَا مِنْ عَرَبِیٍّ لَا جَرَمَ (1)أَنِّی لَا أَعُودُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ أَنِّی أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فَقَالَ لَهُ قُمْ فَاغْتَسِلْ وَ صَلِّ مَا بَدَا لَکَ فَإِنَّکَ کُنْتَ مُقِیماً عَلَی أَمْرٍ عَظِیمٍ مَا کَانَ أَسْوَأَ حَالَکَ لَوْ مِتَّ عَلَی ذَلِکَ احْمَدِ اللَّهَ وَ سَلْهُ التَّوْبَةَ مِنْ کُلِّ مَا یَکْرَهُ إِنَّهُ لَا یَکْرَهُ إِلَّا الْقَبِیحَ (2) وَ الْقَبِیحَ دَعْهُ لِأَهْلِهِ فَإِنَّ لِکُلٍّ أَهْلًا.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابو بصیر می گوید: من نزد امام صادق علیه السّلام بودم که مردی به حضرت عرض کرد: پدرو مادرم فدایت! من وارد مستراحی که دارم می شوم و همسایه هایی دارم که دارای کنیزکانی هستند که آوازه خوانی می کنند و عود می نوازند . خیلی موارد پیش می آید که من داخل بیت الخلا می شوم و به خاطر گوش دادن به ساز و آواز آن کنیزکان ماندن در بیت الخلا را طولانی می کنم، پس امام صادق علیه السّلام به او فرمود: دیگر چنین کاری نکن، عرض کرد: به خدا سوگند چنین نیست که من از روی قصد با پای خود به آن مکان بروم که برای آن آواز و صدا رفته باشم. بلکه آن صدا و آوازیست که با گوشم می شنوم،(بدون قصد به گوشم می رسد)

امام صادق علیه السّلام به او فرمود: تو مگر نشنیده ای خدای عزّ و جلّ می فرماید:« إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً» - . اسراء / 36 - یعنی { همانا گوش و چشم و دل همگی در پیشگاه خداوند مورد باز پرسی قرار می گیرند.}

پس آن مرد گفت: بله به خدا قسم گویا من هرگز این آیه از کتاب خداوند عزّ و جلّ را از هیچ عرب و غیر عربی تاکنون نشنیده بودم، حال که شنیده ام بدون شک آن کار را ترک می کنم به یاری خدا. من از خداوند طلب بخشش و عفو و توبه می کنم، پس امام صادق علیه السّلام به او فرمود: برخیز و غسل کن و هر آن چه از نماز به خاطرت رسید به جای آر، که تو بر امر و گناهی بس بزرگ مصرّ و پایدار بودی و چه بد وضعی داشتی اگر بدان حال مرده بودی.

از خدای متعالی طلب آمرزش و بخشش کن و از او بخواه که توبه ات را از همه بدی ها بپذیرد، همانا خداوند عزّ و جلّ چیزی را زشت محسوب نکرده و نهی نکرده مگر عمل زشت را و تو کار زشت را برای طالبانش واگذار که هر چیزی سزاوار و در خور گروهی است که شایسته آن هستند. - . تفسیر عیاشی 2 : 315 -

**[ترجمه]

«49»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ شَجَرَةَ عَنْ عِیسَی بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یُذْنِبُ ذَنْباً إِلَّا أُجِّلَ سَبْعَ سَاعَاتٍ فَإِنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ غَفَرَ لَهُ وَ إِنَّهُ لَیَذْکُرُ ذَنْبَهُ بَعْدَ عِشْرِینَ سَنَةً فَیَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فَیَغْفِرُ لَهُ وَ إِنَّ الْکَافِرَ لَیُنْسَی ذَنْبَهُ لِئَلَّا یَسْتَغْفِرَ اللَّهَ.

**[ترجمه]نوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ مؤمنی گناه نمی کند مگر آن که هفت ساعت به او مهلت داده می شود؛ پس اگر استغفار کرد، خدا او را می آمرزد و او گناهش را بعد از بیست سال به خاطر می آورد و از خدا طلب مغفرت می کند و خدا او را می آمرزد و کافر گناهش را فراموش می کند تا از خدا طلب مغفرت نکند. - . الزهد: 143 -

**[ترجمه]

«50»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ

ص: 34


1- لا جرم بفتح الجیم و الراء، أو بضم الجیم و سکون الراء، أو ککرم أی لا بد، أو لا محالة أو حقا، و قد تحول إلی معنی القسم فیقال: لا جرم لافعلن.
2- فی نسخة: إلّا کل القبیح.

الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ احْتَجَّ فِیهِ عَلَی مُعَاوِیَةَ قَالَ فَأَمَّا الْقَرَابَةُ فَقَدْ نَفَعَتِ الْمُشْرِکَ وَ هِیَ وَ اللَّهِ لِلْمُؤْمِنِ أَنْفَعُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ فِی الْمَوْتِ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْفَعْ لَکَ بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَمْ یَکُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَهُ وَ یَعِدُ إِلَّا مَا یَکُونُ مِنْهُ عَلَی یَقِینٍ وَ لَیْسَ ذَلِکَ لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ کُلِّهِمْ غَیْرِ شَیْخِنَا أَعْنِی أَبَا طَالِبٍ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً الْخَبَرَ.

**[ترجمه]ص: 34

امالی شیخ طوسی: امام حسن علیه السلام در روایتی طولانی که به وسیله آن با معاویه احتجام می کند، می فرماید: قرابت و خویشاوندی با پیامبر صلی الله علیه و آله که برای مشرک سودمند است، به خدا قسم برای مؤمن سودمندتر است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عموی خود ابو طالب هنگام مرگ فرمود بگو «لا اله الا الله» تا به خاطر آن از تو روز قیامت شفاعت کنم. هرگز پیامبر به او چنین حرفی نمی زد و چنین وعده ای نمی داد مگر این که یقین داشت که او این مقام را دارد (شاید برای الزام مردم بود که مدعی بودند ابو طالب مشرک است تا آشکارا ایمان او را ببینند) چنین مقامی هیچ کس را نیست جز جد ما ابو طالب.

خداوند می فرماید وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً. - . نساء / 18 - {و توبه کسانی که گناه می کنند، تا وقتی که مرگ یکی از ایشان دررسد، می گوید:«اکنون توبه کردم»، پذیرفته نیست؛ و [نیز توبه] کسانی که در حال کفر می میرند، پذیرفته نخواهد بود، آنانند که برایشان عذابی دردناک آماده کرده ایم.} - . امالی طوسی: 566 -

**[ترجمه]

بیان

لعل هذا للإلزام علی العامة لقولهم بکفر أبی طالب علیه السلام و یحتمل أن یکون المراد أنه لما کان السؤال فی ذلک الوقت مع علمه صلی الله علیه و آله بإیمانه لعلم الناس بإیمانه فلو لم یکن للإیمان فی هذا الوقت فائدة لم یحصل الغرض.

**[ترجمه]ممکن است این برای ساکت کردن عامه باشد که عامه مردم معتقد بودند ابوطالب علیه السلام کافر است، و ممکن است منظور از سوال حضرت صلی الله علیه و آله در آن زمان، با آن که خود از ایمان ایشان آگاه بودند، برای آن بود که مردم از ایمان ایشان باخبر شوند، و اگر ایمان در چنین زمانی سودی نداشته باشد، غرض حضرت صلی الله علیه و آله حاصل نمی شد.

**[ترجمه]

«51»

جع، جامع الأخبار قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله التَّائِبُ إِذَا لَمْ یَسْتَبِنْ أَثَرُ التَّوْبَةِ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ یُرْضِی الْخُصَمَاءَ وَ یُعِیدُ الصَّلَوَاتِ وَ یَتَوَاضَعُ بَیْنَ الْخَلْقِ وَ یَتَّقِی نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ یُهَزِّلُ رَقَبَتَهُ بِصِیَامِ النَّهَارِ وَ یُصَفِّرُ لَوْنَهُ بِقِیَامِ اللَّیْلِ وَ یَخْمُصُ بَطْنَهُ (1) بِقِلَّةِ الْأَکْلِ وَ یُقَوِّسُ ظَهْرَهُ مِنْ مَخَافَةِ النَّارِ وَ یُذِیبُ عِظَامَهُ شَوْقاً إِلَی الْجَنَّةِ وَ یُرِقُّ قَلْبَهُ مِنْ هَوْلِ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ یُجَفِّفُ جِلْدَهُ عَلَی بَدَنِهِ بِتَفَکُّرِ الْأَجَلِ فَهَذَا أَثَرُ التَّوْبَةِ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ الْعَبْدَ عَلَی هَذِهِ الصُّورَةِ فَهُوَ تَائِبٌ نَاصِحٌ لِنَفْسِهِ.

**[ترجمه]جامع الاخبار: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: اگر نشان توبه در توبه گزار آشکار نشود توبه نکرده است، طلبکاران را خشنود سازد، نمازها را اعاده کند، میان مردم فروتنی کند، خود را از شهوات و خواهشهای نفسانی به دور دارد و با روزه گرفتن گردن خود را لاغر کند، رنگ خود را با شب زنده داری برای عبادت زرد نماید، و شکمش را با قوت اندک خالی نگه دارد، پشتش از ترس آتش دوزخ خمیده گردد و استخوان هایش از شوق بهشت ذوب شود، و قلبش از هول ملک الموت نرم گشته و از تفکر درباره اجل پوستش بر بدنش بچسبد، این است اثر توبه، هرگاه بنده ای را بدین اوصاف دیدید، او توبه کننده حقیقی و خیر خواه خویش است است. - . جامع الاخبار: 84 -

**[ترجمه]

«52»

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَدْرُونَ مَنِ التَّائِبُ قَالُوا اللَّهُمَّ لَا قَالَ إِذَا تَابَ الْعَبْدُ وَ لَمْ یُرْضِ الْخُصَمَاءَ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یَزِدْ فِی الْعِبَادَةِ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُغَیِّرْ لِبَاسَهُ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُغَیِّرْ رُفَقَاءَهُ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُغَیِّرْ مَجْلِسَهُ (2)فَلَیْسَ بِتَائِبٍ وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُغَیِّرْ فِرَاشَهُ وَ وِسَادَتَهُ (3) فَلَیْسَ بِتَائِبٍ

ص: 35


1- خمص بطنه: فرغ و ضمر.
2- فی نسخة: مجلسه و طعامه.
3- مثلثة الواو: المخدة أو أعم منها کما فی فقه اللغة للثعالبی، فانه قال: المصدغة و المخدة للرأس: المنبذة التی تنبذ أی تطرح للزائر و غیره. النمرقة واحدة النمارق و هی التی تصف،- و قد نطق بها القرآن- المسند: الوسادة التی یستند إلیها، المسورة: التی یتکأ علیها، الحسبانة ما صغر منها، الوسادة تجمعها کلها.

وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُغَیِّرْ خُلُقَهُ وَ نِیَّتَهُ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یَفْتَحْ قَلْبَهُ وَ لَمْ یُوَسِّعْ کَفَّهُ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُقَصِّرْ أَمَلَهُ وَ لَمْ یَحْفَظْ لِسَانَهُ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُقَدِّمْ (1) فَضْلَ قُوتِهِ مِنْ بَدَنِهِ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ وَ إِذَا اسْتَقَامَ عَلَی هَذِهِ الْخِصَالِ فَذَاکَ التَّائِبُ.

**[ترجمه]رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کس توبه کند ولی کسانی را که به آن ها ستم کرده ، از خود راضی نکند، توبه نکرده است .هر کس توبه کند ولی به عبادتش نیفزاید، توبه نکرده است .هر کس توبه کند ولی لباس هایش را (که با آن ها گناه کرده ) تغییر ندهد توبه نکرده است. هر کس توبه کند، ولی دوستان خود را تغییر ندهد، توبه نکرده است. هر کس توبه کند ولی گوش دل را باز نکند و کف دستش را به احسان نگشاید، توبه نکرده است.

ص: 35

هر کس توبه کند، ولی آرزوهای طول و درازش را کم نکند، و از زبانش (در بدگوئی) حفاظت ننماید، توبه نکرده است. هر کس توبه کند، ولی زیادی گوشت های بدنش نریزد، توبه نکرده، اگر کسی به همه این اوصاف و خصلت ها دارا شود، او حقیقتا توبه کرده است - . جامع الاخبار: 84 - .

**[ترجمه]

«53»

نبه، تنبیه الخاطر جَابِرُ بْنُ یَزِیدَ الْجُعْفِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ قَالَ الْإِصْرَارُ أَنْ یُذْنِبَ وَ لَا یُحَدِّثَ نَفْسَهُ بِتَوْبَةٍ فَذَاکَ الْإِصْرَارُ.

**[ترجمه]تنبیه الخواطر: ابی جعفر (امام باقر) علیه السلام در تفسیر آیه مبارکه: «وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» - . آل عمران / 135 - {و بر آن چه مرتکب شده اند، با آن که می دانند [که گناه است]، پافشاری نمی کنند} فرمود: «اصرار، عبارت از آن است که انسان مرتکب گناهی شود، و استغفار نکند، و خود را وادار به توبه نسازد. - . تنبیه الخواطر 1 : 18 -

**[ترجمه]

«54»

سَیْفُ بْنُ یَعْقُوبَ (2) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْمُقِیمُ عَلَی الذَّنْبِ وَ هُوَ مِنْهُ مُسْتَغْفِرٌ کَالْمُسْتَهْزِئِ.

**[ترجمه]امام صادق علیه السلام فرمود: «کسی که بر ارتکاب گناه ادامه می دهد، و در همان حال استغفار می کند همچون کسی است که مسخره کننده است (خود را به مسخره گرفته است). - . تنبیه الخواطر 1 : 18 -

**[ترجمه]

«55»

ابْنُ فَضَّالٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا وَ اللَّهِ مَا أَرَادَ اللَّهُ مِنَ النَّاسِ إِلَّا خَصْلَتَیْنِ أَنْ یُقِرُّوا لَهُ بِالنِّعَمِ فَیَزِیدَهُمْ وَ بِالذُّنُوبِ فَیَغْفِرَهَا لَهُمْ.

**[ترجمه]امام باقر علیه السلام فرمود: به خدا قسم خدا از مردم چیزی نخواسته مگر دو خصلت: بر نعمتهای او معترف باشند تا در نتیجه خدا نعمت را بر آنان بیفزاید . بر گناهانشان معترف باشند تا خدا آن را برایشان ببخشد. - . تنبیه الخواطر 1 : 18 -

**[ترجمه]

«56»

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: وَ اللَّهِ مَا یَنْجُو مِنَ الذَّنْبِ إِلَّا مَنْ أَقَرَّ بِهِ (3).

**[ترجمه]و امام صادق علیه السلام فرمود: سوگند به خدا، کسی از گناه نجات پیدا نکند مگر این که (نزد خدا) به گناهش اعتراف کند. - . تنبیه الخواطر 1 : 18 -

**[ترجمه]

«57»

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ أَذْنَبَ ذَنْباً وَ هُوَ ضَاحِکٌ دَخَلَ النَّارَ وَ هُوَ بَاکٍ.

**[ترجمه]امام صادق علیه اسلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: هر کس مرتکب گناهی شود در حالی که خندان است (در روز قیامت) با چشم گریان به آتش دوزخ در افتد. - . تنبیه الخواطر 1 : 18 -

**[ترجمه]

«58»

نهج، نهج البلاغة مَا کَانَ اللَّهُ لِیَفْتَحَ عَلَی عَبْدٍ بَابَ الشُّکْرِ وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الزِّیَادَةِ وَ لَا لِیَفْتَحَ عَلَی عَبْدٍ بَابَ الدُّعَاءِ وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْإِجَابَةِ وَ لَا لِیَفْتَحَ عَلَی عَبْدٍ بَابَ التَّوْبَةِ وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْمَغْفِرَةِ.

**[ترجمه]نهج البلاغه: این چنین نیست که خداوند متعال درِ شکر را بر روی بنده ای بگشاید و از آن طرف باب زیادتیِ نعمت را بر روی او ببندد؛ و درِ دعا را بر روی بنده ای بگشاید و از آن طرف باب اجابت را بر روی او ببندد؛ و درِ توبه را بر روی بنده ای بگشاید و از آن طرف باب مغفرت و آمرزش را بر روی او ببندد. - . نهج البلاغه: 723 -

**[ترجمه]

«59»

نهج، نهج البلاغة قَالَ علیه السلام لِقَائِلٍ بِحَضْرَتِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ أَ تَدْرِی مَا الِاسْتِغْفَارُ إِنَّ الِاسْتِغْفَارَ دَرَجَةُ الْعِلِّیِّینَ وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَی سِتَّةِ مَعَانٍ أَوَّلُهَا النَّدَمُ

ص: 36


1- فی النسخ کلها: «و لم یقدم» بالقاف، و لعله بالفاء من قولهم: فدم الابریق و علی الابریق وضع الفدام علیه، و الفدام مصفاة صغیرة أو خرقة تجعل علی فم الابریق لیصفی بها ما فیه.
2- الظاهر: یوسف بن یعقوب.
3- یأتی الحدیث مسندا تحت رقم 66 عن الاحمسی عمن ذکره.

عَلَی مَا مَضَی وَ الثَّانِی الْعَزْمُ عَلَی تَرْکِ الْعَوْدِ إِلَیْهِ أَبَداً وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَی الْمَخْلُوقِینَ حُقُوقَهُمْ حَتَّی تَلْقَی اللَّهَ أَمْلَسَ (1) لَیْسَ عَلَیْکَ تَبِعَةٌ وَ الرَّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَی کُلِّ فَرِیضَةٍ عَلَیْکَ ضَیَّعْتَهَا فَتُؤَدِّیَ حَقَّهَا وَ الْخَامِسُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَی اللَّحْمِ الَّذِی نَبَتَ عَلَی السُّحْتِ (2) فَتُذِیبَهُ بِالْأَحْزَانِ حَتَّی یَلْصَقَ الْجِلْدُ بِالْعَظْمِ وَ یَنْشَأَ بَیْنَهُمَا لَحْمٌ جَدِیدٌ وَ السَّادِسُ أَنْ تُذِیقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ کَمَا أَذَقْتَهُ حَلَاوَةَ الْمَعْصِیَةِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ.

**[ترجمه]نهج البلاغه: علی علیه السلام به کسی که در حضور حضرت استغفرالله می گفت، فرمود: مادرت به عزایت بنیشیند آیا می دانی که استغفرالله چیست؟ استغفار درجه ای بالایی است وآن اسمی است که دارای شش معنا است . اول آن پشیمانی است ازگنا هان گذشته؛

ص: 36

دوم : تصمیم گرفتن برترک بازگشت همیشگی ازگناه؛ سوم: اداء حقوق مردم به گونه ای که وقتی خدا را ملاقات کردی برگردنت چیزی نباشد؛ چهارم : انجام دادن واجبات که ازتو ضایع شده است تاحقش اداء شود.

پنجم : آن که گوشتهای که درا ثر حرام بر اندامت روئیده، با اندوه برگناه آب کنی تا چیزی ازآن با قی نماند وگوشت تازه به جای آن بروید؛ وششم آن که بهمان اندازه که شیرینی معصیت وگناه را چشیدی زحمت طاعت را نیز بچشی. پس از انجام این مراحل می گوئی « استغفرالله». - . نهج البلاغه: 719 -

**[ترجمه]

بیان

ما سوی الأولین عند جمهور المتکلمین من شرائط کمال التوبة کما ستعرف.

**[ترجمه]چنانچه خواهی دانست، به غیر از دو مورد اول، همه متکلمان بقیه موارد را جزء شرایط کمال توبه می دانند.

**[ترجمه]

«60»

نهج، نهج البلاغة وَ قَالَ علیه السلام لِرَجُلٍ سَأَلَهُ أَنْ یَعِظَهُ لَا تَکُنْ مِمَّنْ یَرْجُو الْآخِرَةَ بِغَیْرِ الْعَمَلِ وَ یُرْجِئُ التَّوْبَةَ (3) بِطُولِ الْأَمَلِ وَ سَاقَ الْکَلَامَ إِلَی أَنْ قَالَ علیه السلام إِنْ عَرَضَتْ لَهُ شَهْوَةٌ أَسْلَفَ الْمَعْصِیَةَ وَ سَوَّفَ التَّوْبَةَ (4).

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیر المؤمنین علیه السلام به کسی که از ایشان درخواست موعظه داشت، فرمود: از کسانی مباش که بدون عمل و کردار امید به آخرت دارند (و مقام های آن سرا را تمنّا می کنند)، و به واسطه آمال و آرزوهای طول و دراز توبه را تأخیر می اندازند. و سخنش را ادامه داد تا آن جا که فرمود: چون در برابر شهوت قرار گیرد، گناه را برگزیده ، توبه را به تأخیر اندازد. - . نهج البلاغه: 662 -

**[ترجمه]

«61»

نهج، نهج البلاغة وَ قَالَ علیه السلام مَنْ أُعْطِیَ أَرْبَعاً لَمْ یُحْرَمْ أَرْبَعاً مَنْ أُعْطِیَ الدُّعَاءَ لَمْ یُحْرَمِ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ التَّوْبَةَ لَمْ یُحْرَمِ الْقَبُولَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ یُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الشُّکْرَ لَمْ یُحْرَمِ الزِّیَادَةَ.

و تصدیق ذلک فی کتاب الله سبحانه قال الله عز و جل فی الدعاء ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ و قال فی الاستغفار وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِیماً و قال فی الشکر لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ و قال فی التوبة إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً ما، الأمالی للشیخ الطوسی الحسین بن إبراهیم عن محمد بن وهبان عن محمد بن أحمد بن زکریا عن الحسن بن فضال عن علی بن عقبة عن أبی کهمش عن بعض أصحابنا عن أبی عبد الله علیه السلام مثله(5).

ص: 37


1- الاملس: ضد الخشن، قال ابن میثم: استعار لفظ الاملس لنفاء الصحیفة من الآثام.
2- بالضم: المال من کسب حرام، و قال الثعالبی فی فقه اللغة: کل حرام قبیح الذکر یلزم منه العار کثمن الکلب فهو سحت.
3- یرجئ بالتشدید أی یؤخر المعصیة.
4- أسلف: قدم؛ و سوف: أخر. و الموعظة بتمامه فی ص 181 من ج 2 ط مصر.
5- الی قوله: و تصدیق ذلک اه. م.

**[ترجمه]نهج البلاغه: علی علیه السلام فرمود: کسی را که چهار چیز دادند ، از چهار چیز محروم نباشد :با دعا از اجابت کردن، با توبه از پذیرفته شدن، با استغفار از آمرزش گناه، با شکرگزاری از فزونی نعمت ها .

و تایید این سخن، قول خدای متعال است که می فرماید: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» - . غافر / 60 -

{ مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم} و در مورد استغفار می فرماید: «وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِیماً» - . نساء / 110 -

{ کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.} و در مورد شکر می فرماید: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ» - . ابراهیم / 7 -

{ اگر شکرگزاری کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود؛} و در مورد توبه می فرماید: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً» - . نساء / 17 - {توبه، نزد خداوند، تنها برای کسانی است که از روی نادانی مرتکب گناه می شوند، سپس به زودی توبه می کنند؛ اینانند که خدا توبه شان را می پذیرد، و خداوند دانای حکیم است.} - . نهج البلاغه: 657 -

در امالی شیخ طوسی نیز حدیث مشابهی از امام صادق علیه السلام نقل شده است. - -

**[ترجمه]

«62»

نهج، نهج البلاغة وَ سُئِلَ علیه السلام عَنِ الْخَیْرِ مَا هُوَ فَقَالَ لَیْسَ الْخَیْرَ أَنْ یَکْثُرَ مَالُکَ وَ وَلَدُکَ وَ لَکِنَّ الْخَیْرَ أَنْ یَکْثُرَ عِلْمُکَ (1)وَ یَعْظُمَ حِلْمُکَ وَ أَنْ تُبَاهِیَ النَّاسَ بِعِبَادَةِ رَبِّکَ فَإِنْ أَحْسَنْتَ حَمِدْتَ اللَّهَ وَ إِنْ أَسَأْتَ اسْتَغْفَرْتَ اللَّهَ وَ لَا خَیْرَ فِی الدُّنْیَا إِلَّا لِرَجُلَیْنِ رَجُلٍ أَذْنَبَ ذُنُوباً فَهُوَ یَتَدَارَکُهَا بِالتَّوْبَةِ وَ رَجُلٍ یُسَارِعُ فِی الْخَیْرَاتِ (2) وَ لَا یَقِلُّ عَمَلٌ مَعَ التَّقْوَی وَ کَیْفَ یَقِلُّ مَا یُتَقَبَّلُ.

**[ترجمه]ص: 37

نهج البلاغه: از حضرت امیر علیه السلام علیه السلام پرسیدند: خیر چیست؟ فرمود: خیر این نیست که مال و فرزندت بسیار شوند بلکه خیر زیاد شدن علم تو و بزرگ شدن حلم توست و این که بر مردم ببالی به عبادت پروردگارت و اگر کار خوبی کنی خدا را سپاس گوئی و اگر کار بدی کنی از خدا آمرزش خواهی.

در دنیا جز برای دو کس خیر نیست: یکی گناهکاری که با توبه جبران کند، و دیگر نیکوکاری که در کارهای نیکو شتاب ورزد. عملی که همراه با تقواست کم شمرده نمی شود و چگونه کم شمرده می شود چیزی که پذیرفته می گردد؟ - . نهج البلاغه: 645 -

**[ترجمه]

«63»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النَّضْرُ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ حَفْصٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ مَا مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ یُذْنِبُ ذَنْباً إِلَّا أَجَّلَهُ اللَّهُ سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنَ النَّهَارِ فَإِنْ هُوَ تَابَ لَمْ یَکْتُبْ عَلَیْهِ شَیْئاً وَ إِنْ لَمْ یَفْعَلْ کُتِبَتْ عَلَیْهِ سَیِّئَةٌ فَأَتَاهُ عَبَّادٌ الْبَصْرِیُّ فَقَالَ لَهُ بَلَغَنَا أَنَّکَ قُلْتَ مَا مِنْ عَبْدٍ یُذْنِبُ ذَنْباً إِلَّا أَجَّلَهُ اللَّهُ سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنَ النَّهَارِ فَقَالَ لَیْسَ هَکَذَا قُلْتُ وَ لَکِنِّی قُلْتُ مَا مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ یُذْنِبُ ذَنْباً إِلَّا أَجَّلَهُ اللَّهُ سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنْ نَهَارِهِ هَکَذَا قُلْتُ.

**[ترجمه]نوادر: حفص گوید: شنیدم از حضرت صادق علیه السلام که می فرمود: هیچ مؤ منی نیست که گناهی را مرتکب شود جز این که خدای عزوجل هفت ساعت از روز به او مهلت دهد، پس اگر (در این مدت ) توبه کرد چیزی بر او نوشته نشود، و اگر توبه نکرد، خداوند یک گناه بر او بنویسد.

عباد بصری نزد آن حضرت آمد و گفت : بما رسید که شما فرموده اید: «هیچ بنده ای» نیست که گناهی کند جز این که خداوند هفت ساعت از روز مهلتش دهد؟ فرمود: من چنین نگفتم بلکه من گفتم : هیچ « بنده مؤمنی» نیست و سخن من این بوده است. - . الزهد: 139 -

**[ترجمه]

«64»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فَضَالَةُ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ مِنْ أَحَبِّ عِبَادِ اللَّهِ إِلَی اللَّهِ الْمُفَتَّنَ التَّوَّابَ(3).

**[ترجمه]نوادر: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند از بندگانش آن بنده ای را که آزموده شده و بسیار توبه کننده است را دوست دارد. - . الزهد: 139 -

**[ترجمه]

«65»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً أُجِّلَ فِیهَا سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنَ النَّهَارِ فَإِنْ قَالَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ.

**[ترجمه]نوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس گناهی مرتکب شود، هفت ساعت به او مهلت داده می شود، اگر سه مرتبه بگوید « أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ» گناه او نوشته نمی شود. - . الزهد: 139 -

**[ترجمه]

«66»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیٍّ الْأَحْمَسِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا یَنْجُو مِنَ الذَّنْبِ إِلَّا مَنْ أَقَرَّ بِهِ.

**[ترجمه]نوادر: امام باقر علیه السلام فرمود: سوگند به خدا، کسی از گناه نجات پیدا نکند مگر این که (نزد خدا) به گناهش اعتراف کند. - . الزهد: 139 -

**[ترجمه]

«67»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر عَلِیُّ بْنُ الْمُغِیرَةِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام أَلَا إِنَّ اللَّهَ أَفْرَحُ بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ حِینَ یَتُوبُ مِنْ رَجُلٍ ضَلَّتْ رَاحِلَتُهُ فِی أَرْضٍ قَفْرٍ وَ عَلَیْهَا طَعَامُهُ وَ شَرَابُهُ فَبَیْنَمَا هُوَ کَذَلِکَ لَا یَدْرِی مَا یَصْنَعُ وَ لَا أَیْنَ یَتَوَجَّهُ حَتَّی وَضَعَ رَأْسَهُ لِیَنَامَ فَأَتَاهُ آتٍ فَقَالَ لَهُ هَلْ لَکَ فِی رَاحِلَتِکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ هُوَ ذِهْ

ص: 38


1- فی نسخة: علمک و عملک.
2- الظاهر أن ما یأتی بعد کلام آخر له، و لیس ملحقا بما قبله.
3- فی نسخة: المحسن التواب.

فَاقْبِضْهَا فَقَامَ إِلَیْهَا فَقَبَضَهَا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ اللَّهُ أَفْرَحُ بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ حِینَ یَتُوبُ مِنْ ذَلِکَ الرَّجُلِ حِینَ وَجَدَ رَاحِلَتَهُ (1).

**[ترجمه]امام باقر علیه السلام فرمود: آگاه باشید خداوند از توبه بنده اش که به سوی او توبه می کند خوشحال تر است از شخصی که در بیابانی خشک و سوزان تک و تنها مانده و مرکب و زاد و راحله خویش را گم کرده و دستش از همه جا و همه چیز کوتاه شده است. حتی آب و غذایش هم که بار آن مرکب بوده از دست داده است. حیران و سرگردان در آن بیابان گرم و خشک گاه به این سو و گاه به آن سو می رود.

ص: 38

سرانجام خسته و نا امید و در حالی که دیگر رمقی برایش باقی نمانده و تسلیم مرگ شده، دست را زیر سر می گذارد و روی زمین دراز می کشد. در این حال ناگهان چشم باز می کند و شخصی را می بیند که با شتر و زاد و راحله گم شده اش در جلوی او ایستاده و صدایش می زند تا مهار شترش را به دست او بدهد. خوشحالی خداوند از توبه بنده اش، از خوشحالی چنین کسی بیشتر است. - . الزهد: 139 -

**[ترجمه]

«68»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الْکِنَانِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً قَالَ یَتُوبُ الْعَبْدُ مِنَ الذَّنْبِ ثُمَّ لَا یَعُودُ فِیهِ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَیْلِ سَأَلْتُ عَنْهَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ یَتُوبُ مِنَ الذَّنْبِ ثُمَّ لَا یَعُودُ فِیهِ وَ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ الْمُفَتَّنُونَ التَّوَّابُونَ.

**[ترجمه]کافی: ابو الصباح کنانی گوید: پرسیدم از حضرت صادق علیه السلام از گفتار خدای عز و جل: «أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً» - . تحریم / 8 - {ای آنان که ایمان آوردید توبه کنید به سوی خدا توبه ای راستین} فرمود: یعنی بنده از گناه توبه کند و دیگر به آن باز نگردد.

محمد بن فضیل گوید: من از تفسیر این آیه از حضرت ابو الحسن (موسی بن جعفر علیهما السّلام) پرسیدم؟ فرمود: از گناه توبه کند و دیگر به آن بازنگردد، و دوست ترین بندگان نزد خدای تعالی آن کسانی هستند که آزموده شوند و بسیار توبه کنند. - . کافی 2 : 548 -

**[ترجمه]

«69»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً قَالَ هُوَ الذَّنْبُ الَّذِی لَا یَعُودُ فِیهِ أَبَداً قُلْتُ وَ أَیُّنَا لَمْ یَعُدْ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ مِنْ عِبَادِهِ الْمُفَتَّنَ (2) التَّوَّابَ.

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن أبی عمیر مثله.

**[ترجمه]کافی: ابو بصیر روایت کرده است که گفت: خدمت امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم که: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً».{ای آنان که ایمان آوردید توبه کنید به سوی خدا توبه ای راستین} فرمود که: «آن، گناهی است که هرگز در آن عود نکند». عرض کردم: کدام یک از ما است که عود نکرده و برنگشته؟ فرمود که: «ای ابامحمد! به درستی که خدای عز و جل دوست می دارد از بندگان خویش، کسی را که فریب خورده و در گناه افتاده باشد، و توبه کرده باشد». - . کافی 2 : 548

-

در کتاب نوادر نیز حدیث مشابهی از ابن ابو عمیر نقل شده است. - . الزهد: 141 -

**[ترجمه]

«70»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْطَی التَّائِبِینَ ثَلَاثَ خِصَالٍ لَوْ أَعْطَی خَصْلَةً مِنْهَا جَمِیعَ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ لَنَجَوْا بِهَا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ فَمَنْ أَحَبَّهُ اللَّهُ لَمْ یُعَذِّبْهُ وَ قَوْلُهُ الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ وَ لا یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لا یَزْنُونَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ

ص: 39


1- یأتی الحدیث بإسناد آخر عن ابی عبیدة تحت رقم 73.
2- قال الجزریّ فی النهایة: «إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ» قال: فتنوهم بالنار، أی امتحنوهم و عذبوهم، و منه الحدیث «المؤمن خلق مفتنا» أی ممتحنا یمتحنه اللّه بالذنب ثمّ یتوب، ثمّ یعود ثمّ یتوب، یقال: فتنته افتنه فتنا و فتونا: إذا امتحنته. و یقال فیها: أفتنته أیضا؛ و هو قلیل

یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهاناً إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً

**[ترجمه]کافی: ابن ابی عمیر، از بعضی از اصحاب ما روایت کرده و آن را مرفوع ساخته و گفته است: «به درستی که خدای- تبارک و تعالی- توبه کاران را سه خصلت عطا فرموده، که اگر یک خصلت از آن ها را به همه اهل آسمان ها و زمین عطا می فرمود، هر آینه به همان یک خصلت نجات می یافتند. و آن ها، قول خدای عز و جل است که:

«إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ» - . توبه / 222 - { یعنی خدا توبه کنندگان و پاکان را دوست دارد}؛ پس هر که خدای- تعالی- او را دوست دارد، او را عذاب نکند. و قول آن جناب که می فرماید: «الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ *رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ

وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ *وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» - . غافر / 7 - 9 - ؛ یعنی:{آنان که برمی دارند عرش خدا را، و کسانی که در گرداگرد آنند از کروبیّان، که همیشه به طواف آن مشغول اند، تسبیح می کنند به ستایش پروردگار خویش، و تصدیق می کنند به ربوبیّت و وحدانیّت آن جناب، و طلب آمرزش می کنند از برای کسانی که ایمان آورده اند، (و استغفار ایشان به این طریق است که از روی نیاز می گویند:) پروردگارا! فرا گرفته هر چیزی را از روی بخشش و دانش (یعنی رحمت و علمت به همه چیز رسیده) پس بیامرز کسانی را که توبه کردند و پیروی نمودند راه توبه را، که طریق ایمان است، و نگاه دار ایشان را از عذاب آتش سوزان. پروردگارا! و درآور ایشان را در بوستان هایی با اقامتگاه بهشت دائمت، آن بوستان ها که وعده داده ای ایشان را. و نیز درآور در آن با ایشان، کسانی را که شایسته باشند از پدران ایشان و زنان ایشان و فرزندان ایشان. به درستی که تویی غالب دانا، که از هیچ مقدوری عاجز نشوی، و هر چه کنی، بر وفق حکمت و مصلحت باشد. و نگاه دار ایشان را از بدی ها و از عقوبت آن ها. و هر که را که نگاه داری از عقوبت بدی ها در روز جزا، پس به حقیقت که رحم کرده ای او را (و به روضه رضوان رسانیده ای، یا هر که را نگاه داری از گناهان در دار دنیا، رحم کرده ای او را)، و آن نگاهداری تو، فیروزی بزرگ و ظفری بزرگوار است».

و قول آن جناب عز و جل: «وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ وَ لا یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لا یَزْنُونَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً *یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهاناً *إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً» - . فرقان / 68- 70 - ؛ یعنی: {و بندگان خداوند بسیار مهربان، آنانند که نمی خوانند و نمی پرستند با خدا، خدای دیگر را، و نمی کشند تنی را که خدا کشتن آن را حرام گردانیده، مگر به حقّ و موجبات کشتن، و زنا نمی کنند».

ص: 39

و ترجمه بعضی از باقی مانده گذشت، و ترجمه تتمّه این است که: «مگر آن کس که توبه کند و ایمان آورد، و بکند کاری را که شایسته باشد؛ پس آن گروه، بدل می کند خدا بدی های ایشان را که گناهان است، به خوبی ها (یعنی ثواب ها). و خدا آمرزنده و بخشنده بود و خواهد بود.} - . کافی 2 : 548

-

**[ترجمه]

«71»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: یَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ ذُنُوبُ الْمُؤْمِنِ إِذَا تَابَ مِنْهَا مَغْفُورَةٌ لَهُ فَلْیَعْمَلِ الْمُؤْمِنُ لِمَا یَسْتَأْنِفُ بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ أَمَا وَ اللَّهِ إِنَّهَا لَیْسَتْ إِلَّا لِأَهْلِ إِیمَانٍ قُلْتُ فَإِنْ عَادَ بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الِاسْتِغْفَارِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ عَادَ فِی التَّوْبَةِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ أَ تَرَی الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ یَنْدَمُ عَلَی ذَنْبِهِ وَ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ تَعَالَی مِنْهُ وَ یَتُوبُ ثُمَّ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ تَوْبَتَهُ قُلْتُ فَإِنَّهُ فَعَلَ ذَلِکَ مِرَاراً یُذْنِبُ ثُمَّ یَتُوبُ وَ یَسْتَغْفِرُ فَقَالَ کُلَّمَا عَادَ الْمُؤْمِنُ بِالاسْتِغْفَارِ وَ التَّوْبَةِ عَادَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِالْمَغْفِرَةِ وَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ ... وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ فَإِیَّاکَ أَنْ تُقَنِّطَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ.

**[ترجمه]کافی: امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: «ای محمد بن مسلم! گناهان، مؤمن چون از آن ها توبه کند، از برایش آمرزیده می شود؛ پس باید که مؤمن عمل کند، آن چه را که از سر می گیرد، بعد از توبه و آمرزش. بدان و آگاه باش! به خدا سوگند که این مغفرت نیست، مگر از برای اهل ایمان». عرض کردم: پس اگر برگردد، بعد از توبه و استغفار از گناهان، و دوباره گناه کند، و باز در توبه عود نماید، چه حال دارد؟

فرمود که: «ای محمد، پسر مسلم! آیا چنان می پنداری که بنده مؤمن، بر گناه خود پشیمان می شود، و از خدای عز و جل طلب آمرزش از آن می کند و توبه می کند، و خدای عز و جل با وجود این ها، توبه او را قبول نمی فرماید؟» عرض کردم: پس اگر چندین مرتبه چنین کند که مرتکب گناه شود، بعد از آن، توبه کند و آمرزش طلبد؟ فرمود: در هر زمان که مؤمن به استغفار و توبه باز گردد، خدای عز و جل از او بپذیرد، و به آمرزش بر او بازگردد و تفضّل فرماید.{و به درستی که خدای عز و جل آمرزنده ای است مهربان، که توبه را قبول می کند، و از گناهان در می گذرد} - . شوری / 25 - ؛ پس بپرهیز از آن که مؤمنان را از رحمت خدای عز و جل نومید گردانی. - . کافی 2 : 548 -

**[ترجمه]

«72»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ (1) مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ قَالَ هُوَ الْعَبْدُ یَهُمُّ بِالذَّنْبِ ثُمَّ یَتَذَکَّرُ فَیُمْسِکُ فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ.

**[ترجمه]کافی: ابو بصیر می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره آیه «إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ» - . اعراف / 201 - {هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می افتند؛ و (در پرتو یاد او، راه حق را می بینند و) ناگهان بینا می گردند.} فرمود: منظور بنده ای است که اهتمام به گناه می کند و سپس متذکر می شود و دست از گناه می کشد و این است معنای آیه که فرمود: متذکر می شوند و در آن وقت گویی بینا می گردند. - . کافی 2 : 548 -

**[ترجمه]

«73»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ رَجُلٍ أَضَلَّ رَاحِلَتَهُ وَ زَادَهُ فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاءَ فَوَجَدَهَا فَاللَّهُ أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ ذَلِکَ الرَّجُلِ بِرَاحِلَتِهِ حِینَ وَجَدَهَا (2).

**[ترجمه]کافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: «به درستی که خدای عز و جل به توبه بنده خویش شاد تر است، از مردی که شترِ سواری و توشه دان (یعنی سفره) خود را در شب تاری گم کرده باشد، سپس آن را بیابد؛ خوشحالی خداوند از توبه بنده اش، از خوشحالی چنین کسی بیشتر است». - . کافی 2 : 549 -

**[ترجمه]

«74»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُفَتَّنَ التَّوَّابَ (3)

ص: 40


1- الطوف: المشی حول الشی ء، و منه الطائف: لمن یدور حول البیت حافظا، و منه استعیر الطائف من الجن و الخیال و الحادثة و غیرها، قال تعالی: «إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ» و هو الذی یدور علی الإنسان من الشیطان یرید اقتناصه. قاله الراغب فی مفرداته.
2- تقدم الحدیث بإسناد آخر عن أبی عبیدة تحت رقم 67 أبسط من هذا.
3- فی المصدر: العبد المفتن التواب. م.

وَ مَنْ لَا یَکُونُ ذَلِکَ (1)مِنْهُ کَانَ أَفْضَلَ.

**[ترجمه]کافی: به درستی که خدا دوست می دارد بنده ای را که در گناه افتاده و توبه کار باشد.

ص: 40

و هر کس که چنین عملی از او سر نزده باشد، بهتر باشد. - . کافی 2 : 549

-

**[ترجمه]

«75»

کا، الکافی مُحَمَّدٌ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ أَبِی یَعْقُوبَ بَیَّاعِ الْأَرُزِّ (2) عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ التَّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ کَمَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ وَ الْمُقِیمُ عَلَی الذَّنْبِ وَ هُوَ مُسْتَغْفِرٌ مِنْهُ کَالْمُسْتَهْزِئِ.

**[ترجمه]کافی: جابر از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است: شنیدم از آن حضرت که می فرمود: «آن که از گناه توبه می کند، چون کسی است که او را گناهی نباشد، و آن که بر سر گناه ایستاده و از آن آمرزش می طلبد، چون کسی است که ریشخند می کند. - . کافی 2 : 548 -

**[ترجمه]

«76»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً أُجِّلَ مِنْ غَدَاةٍ إِلَی اللَّیْلِ فَإِنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ.

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن أبی عمیر مثله.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه بنده مرتکب گناهی شود، از اول روز تا شب به او مهلت داده می شود، اگر توبه کند گناهی بر او نوشته نمی شود. - . کافی 2 : 548 -

در کتاب نوادر نیز حدیث مشابهی از ابن ابی عمیر نقل شده است. - . الزهد: 140

-

**[ترجمه]

«77»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی جَمِیعاً عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً أَجَّلَهُ اللَّهُ سَبْعَ سَاعَاتٍ فَإِنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ (3)وَ إِنْ مَضَتِ السَّاعَاتُ وَ لَمْ یَسْتَغْفِرْ کُتِبَتْ عَلَیْهِ سَیِّئَةٌ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیُذَکَّرُ ذَنْبَهُ بَعْدَ عِشْرِینَ سَنَةً حَتَّی یَسْتَغْفِرَ رَبَّهُ فَیَغْفِرَ لَهُ وَ إِنَّ الْکَافِرَ لَیُنْسَاهُ مِنْ سَاعَتِهِ.

**[ترجمه]کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «بنده مؤمن چون گناهی را به عمل آورد، خدای عز و جل هفت ساعت او را مهلت دهد. پس اگر از خدا آمرزش طلب کند، چیزی بر او نوشته نشود، و اگر آن ساعت ها بگذرد و استغفار نکند، یک گناه بر او نوشته شود. و به درستی که مؤمن، بعد از بیست سال، گناه خود را به خاطر می آورد، تا آن که از پروردگار خود آمرزش طلب کند، و خدا او را بیامرزد. و به درستی که کافر، گناه را فراموش می کند، در همان ساعت که آن را به جا آورده [است]». - . کافی 2 : 549

-

**[ترجمه]

«78»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَحْوَلِ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَدَخَلَ عَلَیْهِ حُمْرَانُ بْنُ أَعْیَنَ وَ سَأَلَهُ عَنْ أَشْیَاءَ فَلَمَّا هَمَّ حُمْرَانُ بِالْقِیَامِ قَالَ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أُخْبِرُکَ أَطَالَ اللَّهُ بَقَاءَکَ لَنَا وَ أَمْتَعَنَا بِکَ (4)إِنَّا نَأْتِیکَ فَمَا نَخْرُجُ

ص: 41


1- أی المراجعة إلی الذنب بعد التوبة.
2- هو یوسف بن السخت، أورده العلامة فی القسم الثانی من الخلاصة و ترجمه بقوله: یوسف بن السخت- بالسین المهملة، و الخاء المعجمة، و التاء المنقطة فوقها النقطتین- بصری، ضعیف، مرتفع القول، استثناه القمیون من نوادر الحکمة. انتهی. و أضاف الفاضل المامقانی إلی الضبط ضم السین و سکون الخاء، و حکی أن الوحید مال إلی إصلاح حاله.
3- فی المصدر: علیه شی ء.
4- أی صیرنا ننتفع و نلتذ بک زمانا طویلا.

مِنْ عِنْدِکَ حَتَّی تَرِقُّ قُلُوبُنَا وَ تَسْلُو أَنْفُسُنَا عَنِ الدُّنْیَا وَ یَهُونُ عَلَیْنَا مَا فِی أَیْدِی النَّاسِ مِنْ هَذِهِ الْأَمْوَالِ ثُمَّ نَخْرُجُ مِنْ عِنْدِکَ فَإِذَا صِرْنَا مَعَ النَّاسِ وَ التُّجَّارِ أَحْبَبْنَا الدُّنْیَا قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّمَا هِیَ الْقُلُوبُ (1) مَرَّةً تَصْعُبُ وَ مَرَّةً تَسْهُلُ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَمَا إِنَّ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ نَخَافُ عَلَیْنَا النِّفَاقَ قَالَ فَقَالَ وَ لِمَ تَخَافُونَ ذَلِکَ قَالُوا إِذَا کُنَّا عِنْدَکَ فَذَکَّرْتَنَا وَ رَغَّبْتَنَا وَجِلْنَا وَ نَسِینَا الدُّنْیَا وَ زَهِدْنَا حَتَّی کَأَنَّنَا نُعَایِنُ الْآخِرَةَ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ نَحْنُ عِنْدَکَ فَإِذَا خَرَجْنَا مِنْ عِنْدِکَ وَ دَخَلْنَا هَذِهِ الْبُیُوتَ وَ شَمِمْنَا الْأَوْلَادَ وَ رَأَیْنَا الْعِیَالَ وَ الْأَهْلَ یَکَادُ أَنْ نُحَوَّلَ عَنِ الْحَالَةِ الَّتِی کُنَّا عَلَیْهَا عِنْدَکَ حَتَّی کَأَنَّا لَمْ نَکُنْ عَلَی شَیْ ءٍ أَ فَتَخَافُ عَلَیْنَا أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ نِفَاقاً فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَلَّا إِنَّ هَذِهِ خُطُوَاتُ الشَّیْطَانِ فَیُرَغِّبُکُمْ فِی الدُّنْیَا وَ اللَّهِ لَوْ تَدُومُونَ عَلَی الْحَالَةِ الَّتِی وَصَفْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِهَا لَصَافَحَتْکُمُ الْمَلَائِکَةُ وَ مَشَیْتُمْ عَلَی الْمَاءِ وَ لَوْ لَا أَنَّکُمْ تُذْنِبُونَ فَتَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَخَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً حَتَّی یُذْنِبُوا ثُمَّ یَسْتَغْفِرُوا اللَّهَ فَیَغْفِرَ لَهُمْ إِنَّ الْمُؤْمِنَ مُفَتَّنٌ تَوَّابٌ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ وَ قَالَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ.

**[ترجمه]کافی: سلام بن مستنیر گوید: من در خدمت حضرت باقر علیه السّلام بودم که حمران بن اعین (یکی از اصحاب آن حضرت) وارد شد، و از چیزهائی از آن حضرت پرسید، پس همین که خواست برخیزد به امام باقر علیه السلام عرض کرد: من شما را آگاه کنم- خداوند عمر شما را دراز کند و ما را به وجود شما بهره مند سازد- که ما خدمت شما می رسیم

ص: 41

و از نزد شما بیرون نمی رویم تا این که (در نتیجه) دل های ما نرم شود، و جان های ما از (نداشتن) این دنیا تسلی یابد، و آن چه از این اموال و دارائی که در دست مردم است بر ما خوار و پست شود، سپس از نزد شما بیرون رویم و همین که (دوباره) پیش مردم و تجار رویم دنیا را دوست می داریم! (این چگونه است؟) گوید: آن حضرت علیه السّلام فرمود: همانا این ها دل هاست که گاهی سخت شود، و گاهی هموار و آسان. سپس فرمود: هر آینه یاران محمد صلی الله علیه و آله عرض کردند: ای رسول خدا ما بر نفاق از خودمان ترسناکیم؟

فرمود: چرا از آن می ترسید؟ عرض کردند: هنگامی که نزد شما هستیم و شما ما را متذکر کنید و به آخرت تشویق کنید، از خدا می ترسیم و در دنیا را (یکسره) فراموش کنیم و در آن بی رغبت شویم، تا آن جا که گویا آن سرای آخرت را به چشم خود ببینیم و بهشت و دوزخ را بنگریم و چون از خدمت شما برویم و داخل این خانه ها گردیم، و بوی فرزندان را بشنویم و زنان و خاندان را بنگریم، از آن حالی که نزد شما داشتیم برگردیم، به حدی که گویا ما هیچ نداشته ایم (و شما را ندیده و خدمت شما نبوده ایم و آن حال قبلی را نداشته ایم) آیا شما از این که این تغییر حالت نفاق باشد، بر ما می ترسید؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن ها فرمود: هرگز (این نفاق نیست)، این ها وسوسه های شیطانیست که شما را به دنیا تشویق کند، به خدا سوگند اگر شما به همان حالی که به آن خودتان را توصیف کردید می ماندید هر آینه فرشتگان دست در دست شما می گذاردند (و بدون وسیله) روی آب راه می رفتید، و اگر نبود که شما گناه می کنید سپس از خدا آمرزش (آن گناه را) خواهید، هر آینه خداوند خلقی می آفرید تا گناه کنند و سپس از خدا آمرزش خواهند و خداوند آن ها را بیامرزد، و به راستی مؤمن در گناه افتد (یا به امتحان در گناه گرفتار شود) و بسیار توبه کند، آیا نشنیده ای گفتار خدای عز و جل را (که فرماید:) «همانا خداوند دوست دارد توبه کنندگان را و دوست دارد پاکیزگان را - . بقره / 222 - » و (نیز) فرماید: « وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْه.» - . هود / 90 - و آمرزش خواهید از پروردگار خویش سپس بازگشت کنید به سوی او.» - . کافی 2 : 544

-

**[ترجمه]

اختتام فیه مباحث رائقة

الأول فی وجوب التوبة

و لا خلاف فی وجوبها فی الجملة و الأظهر أنها إنما تجب لما لم یکفّر من الذنوب کالکبائر و الصغائر التی أصرّت علیها فإنها ملحقة بالکبائر و الصغائر التی لم یجتنب معها الکبائر فأما مع اجتناب الکبائر فهی مکفّرة إذا لم یصرّ علیها و لا یحتاج إلی التوبة عنها لقوله تعالی إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ و سیأتی تحقیق القول فی ذلک فی باب الکبائر إن شاء الله تعالی.

قال المحقق الطوسی قدس الله روحه فی التجرید التوبة واجبة لدفعها الضرر و لوجوب الندم علی کل قبیح أو إخلال بواجب.

ص: 42


1- قال المصنّف قدّس سرّه فی شرح الحدیث فی کتابه مرآة العقول: إنّما هی القلوب أی إنّما سمی بالقلب لتقلب أحواله، مرة تصعب اه.

و قال العلامة رحمه الله فی شرحه: التوبة هی الندم علی المعصیة لکونها معصیة و العزم علی ترک المعاودة فی المستقبل لأن ترک العزم یکشف عن نفی الندم و هی واجبة بالإجماع لکن اختلفوا فذهب جماعة من المعتزلة إلی أنها تجب من الکبائر المعلوم کونها کبائر أو المظنون فیها ذلک و لا تجب من الصغائر المعلوم أنها صغائر و قال آخرون إنها لا تجب من ذنوب تاب عنها من قبل و قال آخرون إنها تجب من کل صغیر و کبیر من المعاصی أو الإخلال بالواجب سواء تاب منها قبل أو لم یتب.

و قد استدل المصنف علی وجوبها بأمرین الأول أنها دافعة للضرر الذی هو العقاب أو الخوف فیه و دفع الضرر واجب الثانی أنا نعلم قطعا وجوب الندم علی فعل القبیح أو الإخلال بالواجب إذا عرفت هذا فنقول إنها تجب من کل ذنب لأنها تجب من المعصیة لکونها معصیة و من الإخلال بواجب لکونه کذلک و هذا عامّ فی کل ذنب و إخلال بواجب انتهی.

أقول ظاهر کلامه وجوب التوبة عن الذنب الذی تاب منه و لعله نظر إلی أن الندم علی القبیح واجب فی کل حال و کذا ترک العزم علی الحرام واجب دائما و فیه أن العزم علی الحرام ما لم یأت به لا یترتّب علیه إثم کما دلت علیه الأخبار الکثیرة إلا أن یقول إن العفو عنه تفضّلا لا ینافی کونه منهیا عنه کالصغائر المکفّرة و أما الندم علی ما صدر عنه فلا نسلم وجوبه بعد تحقیق الندم سابقا و سقوط العقاب و إن کان القول بوجوبه أقوی.

**[ترجمه]همه مفسران در وجوب و لزوم توبه اتفاق نظر دارند، واضح است گناهانی از قبیل گناهان کبیره و نیز گناهان صغیره ای که بر آن اصرار داشته باشد، بخشیده نمی شود، زیرا چنین گناهانی به گناهان کبیره منجر شده و با وجود آن از گناهان کبیره ابایی ندارد. اما کسی که از گناهان کبیره دوری کند، در صورتی که بر آن اصرار نداشته باشد، بخشیده می شود و نیازی به توبه نیست. زیرا خدای متعال می فرماید: {اگر از گناهان بزرگی که از آن[ها] نهی شده اید دوری گزینید، بدی های شما را از شما می زداییم} - . نساء / 31 - و تصدیق این سخن إن شاء الله در باب گناهان کبیره ذکر خواهد شد.

محقق طوسی قدس الله روحه در تجرید می گوید: برای دفع ضرر و برای وجوب پشیمانی بر هر عمل زشت و یا اخلال در امر واجب، توبه واجب است.

ص: 42

علامه رحمه الله، در شرح خود می نویسد: توبه همان پشیمانی از گناه است، چرا که مرتکب معصیت شده است، و عزم راسخ بر عدم بازگشت به آن در آینده؛ زیرا در غیر این صورت پشیمانی نفی می شود. و به اتفاق همه علما توبه واجب است. اما گروهی از معتزله واجب بودن آن را تنها در گناهان کبیره آشکار می دانند، یعنی گناهانی که به کبیره شناخته شده اند و یا گمان می رود در شمار گناهان کبیره قرار گیرند، و توبه را در گناهان صغیره که معلوم است صغیره هستند، واجب نمی دانند. برخی دیگر معتقدند: توبه در گناهانی که قبلا از آن توبه کرده است، واجب نیست و برخی دیگر بر این اعتقادند که توبه در همه گناهان صغیره و کبیره، و یا اخلال در امور واجب، واجب و لازم است؛ خواه قبلا از آن گناهان توبه کرده باشد و خواه توبه نکرده باشد.

مولف در بیان وجوب توبه به دو مورد استناد کرده است: اول این که توبه ضرر را که همان کیفر و ترس از آن است، دفع می کند و دفع ضرر واجب است.

دوم این که: ما قطعا به وجوب پشیمانی از عمل زشت و یا اخلال در امر واجب، معتقد هستیم؛ پس با اذعان به این امور می گوییم: توبه در هر گناهی واجب است، زیرا توبه از معصیت به دلیل معصیت بودن آن، واجب است، در کوتاهی در عمل واجب نیز به همین صورت. و این همه گناهان و کوتاهی در امور واجب را شامل می شود. - . کشف المراد: 395 -

علامه مجلسی رحمه الله می فرماید: می گویم: از ظاهر سخن چنین بر می آید که منظور، توبه از گناهی است که قبلا از آن توبه کرده است؛ و ممکن است به این نکته توجه داشته است که پشیمانی از عمل زشت در هر حالی واجب است، و نیز ترک عزم بر گناه نیز همیشه لازم می باشد. عزم بر گناه بدون ارتکاب آن، گناهی بر او نوشته نمی شود، احادیث زیادی نیز در این خصوص وجود دارد، مگر این که منظور

مولف رحمه الله این باشد که بخشش گناهان، لطف و کرمی از سوی خداست و با نهی کردن از آن گناهان منافات ندارد. مانند بخشش گناهان صغیره؛ اما وجوب پشیمانی از عملی که قبلا مرتکب شده و کیفر را از وی برداشته است، صحیح نمی دانیم، گرچه قول به لزوم و وجوب آن قوی تر است.

**[ترجمه]

الثانی اختلف المتکلمون فی أنه هل تتبعض التوبة أم لا

و الأول أقوی لعموم النصوص و ضعف المعارض.

قال المحقق فی التجرید و یندم علی القبیح لقبحه و إلا انتفت و خوف النار إن کان الغایة فکذلک و کذا الإخلال فلا تصح من البعض و لا یتم القیاس علی الواجب و لو اعتقد فیه الحسن صحت و کذا المستحقر و التحقیق أن ترجیح الداعی إلی الندم عن البعض یبعث علیه و إن اشترک الداعی فی الندم علی القبیح کما فی الداعی إلی الفعل و لو اشترک الترجیح اشترک وقوع الندم و به یتأوّل کلام أمیر المؤمنین و أولاده

ص: 43

علیهم السلام و إلا لزم الحکم ببقاء الکفر علی التائب منه المقیم علی صغیرة.

و قال العلامة اختلف شیوخ المعتزلة هنا فذهب أبو هاشم (1)إلی أن التوبة لا تصح من قبیح دون قبیح و ذهب أبو علی (2) إلی جواز ذلک و المصنف رحمه الله استدل علی مذهب أبی هاشم بأنا قد بینا بأنه یجب أن یندم علی القبیح لقبحه و لو لا ذلک لم تکن مقبولة و القبح حاصل فی الجمیع فلو تاب من قبیح دون قبیح کشف ذلک عن کونه تائبا عنه لا لقبحه و احتج أبو علی بأنه لو لم تصح التوبة من قبیح دون قبیح لم یصح الإتیان بواجب دون واجب و التالی باطل بیان الشرطیة أنه کما یجب علیه ترک القبیح لقبحه کذا بجب علیه فعل الواجب لوجوبه فلو لزم من اشتراک القبائح فی القبح عدم صحة التوبة من بعضها لزم من اشتراک الواجبات فی الوجوب عدم صحة الإتیان بواجب دون آخر و أما بطلان التالی فبالإجماع إذ لا خلاف فی صحة صلاة من أخل بالصوم.

و أجاب أبو هاشم بالفرق بین ترک القبیح لقبحه و فعل الواجب لوجوبه بالتعمیم فی الأول دون الثانی فإن من قال لا آکل الرمانة لحموضتها فإنه لا یقدم علی أکل کل حامض لاتحاد الجهة فی المنع و لو أکل الرمانة لحموضتها لم یلزم أن یأکل کل رمانة حامضة فافترقا.

و إلیه أشار المصنف رحمه الله و لا یتم القیاس علی الواجب أی لا یتم قیاس ترک القبیح لقبحه علی فعل الواجب لوجوبه و قد تصح التوبة من قبیح دون قبیح إذا اعتقد التائب فی بعض القبائح أنها حسنة و تاب عما یعتقده قبیحا فإنه تقبل توبته لحصول الشرط فیه و هو ندمه علی القبیح لقبحه و إذا کان هناک فعلان أحدهما عظیم القبح و الآخر صغیره و هو مستحقر بالنسبة إلیه حتی لا یکون معتدا به و یکون وجوده بالنسبة إلی

ص: 44


1- هو عبد السلام بن أبی علی محمّد بن عبد الوهاب، یلقب هو و أبوه أبو علیّ بالجبّائیّ، و کلاهما من رؤساء المعتزلة و لهما مقالات فی الکلام علی مذهب الاعتزال، توفی أبو هاشم سنة 321. و کانت ولادته سنة 247.
2- أی محمّد بن عبد الوهاب الجبّائیّ المتوفّی سنة 303، و قد أوعزنا سابقا إلی ترجمته.

العظیم کعدمه حتی تاب فاعل القبیح عن العظیم فإنه تقبل توبته و مثال ذلک أن الإنسان إذا قتل ولد غیره و کسر له قلما ثم تاب و أظهر الندم علی قتل الولد دون کسر القلم فإنه تقبل توبته و لا یعتد العقلاء بکسر القلم و إن کان لا بد من أن یندم علی جمیع إساءته و کما أن کسر القلم حال قتل الولد لا یعد إساءة فکذا العزم.

ثم قال رحمه الله و لما فرغ من تقریر کلام أبی هاشم ذکر التحقیق فی هذا المقام و تقریره أن نقول الحق أنه یجوز التوبة عن قبیح دون قبیح لأن الأفعال تقع بحسب الدواعی و تنتفی الصوارف فإذا ترجح الداعی وقع الفعل إذا عرفت هذا فنقول یجوز أن یرجح فاعل القبائح دواعیه إلی الندم علی بعض القبائح دون بعض و إن کانت القبائح مشترکة فی أن الداعی یدعو إلی الندم علیها و ذلک بأن یقترن ببعض القبائح قرائن زائدة کعظم الذنب أو کثرة الزواجر عنه أو الشناعة عند العقلاء عند فعله و لا تقترن هذه القرائن ببعض القبائح فلا یندم علیها و هذا کما فی دواعی الفعل فإن الأفعال الکثیرة قد تشترک فی الدواعی ثم یؤثر صاحب الدواعی بعض تلک الأفعال علی بعض بأن یترجح دواعیه إلی ذلک الفعل بما یقترن به من زیادة الدواعی فلا استبعاد فی کون قبح الفعل داعیا إلی العدم ثم یقترن ببعض القبائح زیادة الدواعی إلی الندم علیه فیرجح لأجلها الداعی إلی الندم علی ذلک البعض و لو اشترکت القبائح فی قوة الدواعی اشترکت فی وقوع الندم علیها و لم یصح الندم علی البعض دون الآخر و علی هذا ینبغی أن یحمل کلام أمیر المؤمنین علی علیه السلام و کلام أولاده کالرضا و غیره علیه السلام حیث نقل عنهم نفی تصحیح التوبة عن بعض القبائح دون بعض لأنه لو لا ذلک لزم خرق الإجماع و التالی باطل فالمقدم مثله بیان الملازمة أن الکافر إذا تاب عن کفره و أسلم و هو مقیم علی الکذب إما أن یحکم بإسلامه و تقبل توبته من الکفر أو لا و الثانی خرق الإجماع لاتفاق المسلمین علی إجراء حکم المسلم علیه و الأول هو المطلوب و قد التزم أبو هاشم استحقاقه عقاب الکفر و عدم قبول توبته و إسلامه و لکن لا یمتنع إطلاق اسم الإسلام علیه.

ص: 45

**[ترجمه]متکلمان در این اختلاف نظر دارند که آیا توبه بخش بخش می شود ( یعنی از یک کار قبیح توبه کند و از قبیحی دیگر توبه نکند) و یا خیر؟ بخش بخش شدن توبه در بیشتر متون قوی تر بوده و عقیده مخالف آن ضعیف است.

محقق طوسی در تجرید می گوید: از عمل زشت به علت زشت بودن آن پشیمان شود، در غیر این صورت توبه منتفی است، و ترس از آتش جهنم نیز چنانچه هدف باشد، و کوتاهی کردن در وظیفه واجب نیز به همین صورت می توانند علت ندامت باشند. پس توبه از برخی گناهان صحیح نیست و قیاس بر واجب صحیح نیست و اگر در توبه از بعض کارهای قبیح معتقد به نیکو بودن آن باشد، و همچنین در گناهانی که مرتکب آنان را کوچک می پندارد، توبه صحیح است و قول تحقیق اینست که انگیزه ندامت از بعضی گناهان، باعث راجح شدن انگیزه بر توبه از آن بعض می شود، اگر چه انگیزه پشیمانی از انجام قبیح مانند انگیزه انجام فعل است و اگر ترجیح در هر دو مشترک باشد، وقوع ندامت مشترک خواهد بود و سخن امیرالمومنین علی علیه السلام و فرزندان بزرگوارشان

ص: 43

علیهم السلام نیز بر همین امر تأویل می شود؛ در غیر این صورت حکم به باقی بودن کفر در توبه کننده از کفر که بر گناهان صغیره اصرار می ورزد، لازم می شود.

مرحوم علامه رحمه الله علیه گوید: شیوخ معتزله در این خصوص با یکدیگر اختلاف نظر دارند، ابوهاشم معتقد است: اگر شخص از عمل زشتی توبه کند اما از عمل زشت دیگر توبه ننماید ، توبه اش صحیح نیست. اما ابوعلی چنین توبه ای را صحیح می داند؛ مولف رحمه الله نیز بر مذهب ابوهاشم استناد می کند، و همانطور که ذکر شد واجب است پشیمانی از عمل زشت، به خاطر زشت بودن عمل باشد، در غیر این صورت توبه پذیرفته نیست، و این قبح و زشتی شامل همه گناهان می شود.

پس اگر از عمل زشتی توبه کند اما از عمل زشت دیگر توبه ننماید، معلوم می شود شخص به خاطر زشتی آن عمل توبه نکرده است.

ابو علی بر گفته ابوهاشم چنین احتجاج می کند که اگر شخصی از عمل زشتی توبه کند اما از عمل زشت دیگر توبه ننماید، و ما چنین توبه ای را صحیح ندانیم، پس عمل واجبی را هم که شخص انجام داده، صحیح نیست چرا که عمل واجب دیگر را ترک کرده است. و تالی باطل است.

بیان شرطیت در جمله شرطیه ای که گذشت آنست که لازم است از عمل زشت به خاطر زشت بودن آن توبه کند، به همین صورت نیز می بایست عمل واجب را به خاطر واجب بودن آن انجام دهد. در نتیجه اگر عدم پذیرش توبه برخی از گناهان مشروط به زشت دانستن و قبح همه اعمال باشد، به همین صورت نیز می بایست صحیح بودن عمل واجب نیز مشروط به صحیح بودن همه اعمال واجب دیگر باشد.

همه مفسران به اجماع تالی را باطل می دانند، زیرا اگر در روزه کسی اشکالی وجود داشته باشد، این اشکال متوجه نماز او نیست و نمازش صحیح می باشد.

ابو هاشم در پاسخ می گوید: میان ترک عمل زشت به خاطر زشت بودن آن و انجام عمل واجب به خاطر واجب بودن آن تفاوت وجود دارد، مورد اول تعمیم داده می شود اما مورد دوم خیر. پس اگر کسی بگوید: انار را به خاطر ترش بودن آن نمی خورم، به هیچ خوردنی ترش مزه ای لب نمی زند، زیرا همه آن ها در علت ممانعت او ( ترش بودن) مشترک هستند، و اگر اناری را به خطر ترش بودن آن بخورد، این دلیل نمی شود که هر انار ترشی را بخورد، پس این دو مطلب با یکدیگر متفاوت است.

و مولف رحمه الله علیه نیز به همین موضوع اشاره کرده است، و می گوید: قیاس قبیح بر واجب صحیح نیست به عبارت دیگر، قیاس ترک عمل زشت به خاطر زشت بودن عمل با انجام عمل واجب به خاطر وجوب آن درست نیست.

اگر شخصی از عمل زشتی توبه کرده اما از عمل زشت دیگر توبه نکند، ممکن است توبه او صحیح باشد؛ و این هنگامی است که توبه کننده تصور کند برخی

از اعمال زشت حسنه است، و از اعمالی که اعتقاد دارد گناه و معصیت است، توبه نماید. در این صورت توبه او پذیرفته بوده چرا که شرط توبه در آن محقق شده است، و آن همان پشیمانی بر عمل زشت به خاطر زشت بودن عمل است.

اگر شخص مرتکب دو گناه شود، یکی بزرگ و دیگری کوچک، تا زمانی که وی به انجام گناه کوچک عادت نکرده و اصرار نورزد، و شخص آن را کوچک بشمارد، و در مقایسه با گناه

ص: 44

بزرگ گویا مرتکب گناهی نشده است، تا در نهایت از گناه بزرگ خود توبه نماید، در این صورت توبه او پذیرفته است.

مثل این است که انسان فرزند شخصی را به قتل برساند و قلم او را نیز بشکند، و به خاطر قتل وی اظهار پشیمانی کند اما از شکستن قلم نادم نباشد، در این صورت توبه او پذیرفته است، و عاقلان شکستن قلم را به حساب نمی آورند هرچند لازم است شخص از همه گناهان خود اظهار پشیمانی نماید؛ همانطور که شکستن قلم هنگام قتل فرزند را عمل بدی به حساب نمی آورند؛ عزم و اراده بر انجام عمل نیز به همین صورت است. - . کشف المراد: 396 -

سپس علامه رحمه الله گوید: هنگامی که بیان سخن ابوهاشم به پایان می رسد، محقق طوسی رحمه الله تحقیق در این خصوص را مطرح می نماید و می گوید: حق این است که توبه از یک عمل زشت بدون توبه از عمل زشت دیگر، جایز باشد. زیرا اعمال با توجه به انگیزه و نیت آن صورت می گیرد و امور منصرف کننده از عمل منتفی می شود و وقتی انگیزه به انجام بر آن امور غلبه و ترجیح پیدا کرد، فعل واقع می شود؛ وقتی این را دانستی می گوییم: جایز است که گناهکار با توجه به انگیزه ای که از انجام گناه داشته است، پشیمانی از برخی از گناهان را بر برخی دیگر ترجیح دهد، گرچه انگیزه انجام آن گناهان مشترک باشد، در این که آن انگیزه، دعوت به پشیمانی بر آن می کند به این صورت که برخی از قرائن مانند بزرگی گناه، و یا زیاد بودن موانع و بازدارنده ها و یا سرزنش عاقلان هنگام ارتکاب، باعث می شود شخص از گناه پشیمان شود، اما ممکن است در مورد گناهان دیگر چنین عواملی وجود نداشته باشد و شخص پشیمان نشود.

در مورد انگیزه ارتکاب گناه نیز عوامل زیادی نقش دارند، و شخص برخی از این انگیزه ها را بر بعضی دیگر ترجیح می دهد، به این شکل که انگیزه های خود را برای انجام یک فعل با چیزی که موجب افزایش انگیزه است قرین می سازد؛ چرا که برخی انگیزه های انجام آن عمل را بر برخی دیگر ترجیح می دهد پس بعید نیست که قبح یک فعل، داعی و انگیزه عدم انجام آن باشد و سپس زیادی انگیزه ها بر پشیمانی از آن فعل قرین با برخی قبایح شود که به خاطر آن انگیزه ها، داعی بر پشیمانی بر آن پاره قبایح ترجیح داده شود و پشیمانی تنها بر برخی از آن ها صحیح نیست.

بنابراین، شایسته است سخن امیرالمومنین علیه السلام و دیگر فرزندان بزرگوارشان، از جمله امام رضا و دیگر ائمه علیهم السلام را حمل بر همین معنا نمود که از ایشان نقل شده که حضرات علیهم السلام صحت توبه از برخی قبایح را نفی فرموده اند؛ زیرا اگر کافر هنگامی که توبه کند و اسلام آورد، در حالی باشد که بر دروغگویی خود مصرّ باشد، یا باید بر مسلمان بودن او حکم کرده و توبه او را از کفر پذیرفت، و یا نه و احتمال عدم پذیرش توبه او خرق اجماع است زیرا مسلمین متفق هستند که حکم مسلمان بر او اجرا می شود؛ و نظر اول مطلوب است، و ابوهاشم استحقاق عقاب کفر را در مورد وی می پذیرد و توبه او و اسلام آوردنش را نمی پذیرد، اما نمی تواند از اطلاق اسم مسلمان بر وی امتناع ورزد. - . کشف المراد: 398 -

**[ترجمه]

الثالث

اعلم أن العزم علی عدم العود إلی الذنب فیما بقی من العمر لا بد منه فی التوبة کما عرفت و هل إمکان صدوره منه فی بقیة العمر شرط حتی لو زنی ثم جب (1) و عزم علی أن یعود إلی الزنا علی تقدیر قدرته علیه لم تصح توبته أم لیس بشرط فتصح الأکثر علی الثانی بل نقل بعض المتکلمین إجماع السلف علیه و أولی من هذا بصحة التوبة من تاب فی مرض مخوف غلب علی ظنه الموت فیه و أما التوبة عند حضور الموت و تیقن الفوت و هو المعبر عنه بالمعاینة فقد انعقد الإجماع علی عدم صحتها و قد مر ما یدل علیه من الآیات و الأخبار.

**[ترجمه]ص: 45

همان طور که می دانید، تصمیم بر عدم بازگشت به گناه تا زمانی که زنده است، شرط توبه می باشد، آیا امکان بازگشت به گناه در مابقی عمر شرط است؟ حتی اگر مرتکب زنا شود، سپس توبه کند و تصمیم بگیرد در صورت امکان به آن گناه بازگردد، در این صورت توبه او پذیرفته نیست، و یا چنین چیزی شرط توبه نبوده و توبه اش صحیح می باشد؟

اکثر متکلمان نظر دوم را قبول داشته و برخی از متکلمان نقل کرده اند که قدما بر نظریه دوم اتفاق نظر داشته اند. و بالاتر از این فرض در صحت توبه فرض صحت توبه کسی است که به بیماری سختی دچار شود و بیم مرگ داشته باشد و در این حال توبه کند، توبه او صحیح است؛ اما بنا بر اجماع نظر مفسران توبه کسی که در حال احتضار بوده و به از دست دادن فرصت ها یقین حاصل کرده است و مرگ را مقابل چشمان خود می بیند، صحیح نیست، آیات و روایات نیز بر این امر دلالت دارد.

**[ترجمه]

الرابع فی أنواع التوبة

قال العلامة رحمه الله: التوبة إما أن تکون من ذنب یتعلق به تعالی خاصة أو یتعلق به حق الآدمی.

و الأول إما أن یکون فعل قبیح کشرب الخمر و الزنا أو إخلالا بواجب کترک الزکاة و الصلاة فالأول یکفی فی التوبة منه الندم علیه و العزم علی ترک العود إلیه و أما الثانی فتختلف أحکامه بحسب القوانین الشرعیة فمنه ما لا بد مع التوبة من فعله أداء کالزکاة و منه ما یجب معه القضاء کالصلاة و منه ما یسقطان عنه کالعیدین و هذا الأخیر یکفی فیه الندم و العزم علی ترک المعاودة کما فی فعل القبیح و أما ما یتعلق به حق الآدمی فیجب فیه الخروج إلیهم منه فإن کان أخذ مال وجب رده علی مالکه أو ورثته إن مات و لو لم یتمکن من ذلک وجب العزم علیه و کذا إن کان حد قذف و إن کان قصاصا وجب الخروج إلیهم منه بأن یسلم نفسه إلی أولیاء المقتول فإما أن یقتلوه أو یعفوا عنه بالدیة أو بدونها و إن کان فی بعض الأعضاء وجب تسلیم نفسه لیقتص منه فی ذلک العضو إلی المستحق من المجنی علیه أو الورثة و إن کان إضلالا وجب إرشاد من أضله و رجوعه مما اعتقده بسببه من الباطل إن أمکن ذلک و اعلم أن هذه التوابع لیست أجزاء من التوبة فإن العقاب سقط بالتوبة ثم إن قام المکلف بالتبعات کان ذلک إتماما للتوبة من جهة المعنی لأن ترک التبعات لا یمنع من سقوط العقاب بالتوبة عما تاب منه بل یسقط العقاب و یکون ترک القیام بالتبعات بمنزلة ذنوب مستأنفة یلزمه التوبة منها نعم التائب إذا فعل التبعات بعد إظهار توبته کان ذلک دلالة

ص: 46


1- أی استؤصل ذکره و خصیاه.

علی صدق الندم و إن لم یقم بها أمکن جعله دلالة علی عدم صحة الندم ثم قال رحمه الله المغتاب إما أن یکون قد بلغه اغتیابه أو لا و یلزم الفاعل للغیبة فی الأول الاعتذار عنه إلیه لأنه أوصل إلیه ضرر الغم فوجب علیه الاعتذار منه و الندم علیه و فی الثانی لا یلزمه الاعتذار و لا الاستحلال منه لأنه لم یفعل به ألما و فی کلا القسمین یجب الندم لله تعالی لمخالفة النهی و العزم علی ترک المعاودة.

و قال المحقق فی التجرید و فی إیجاب التفصیل مع الذکر إشکال و قال العلامة ذهب قاضی القضاة (1) إلی أن التائب إن کان عالما بذنوبه علی التفصیل وجب علیه التوبة عن کل واحدة منها مفصلا و إن کان یعلمها علی الإجمال وجب علیه التوبة کذلک مجملا و إن کان یعلم بعضها علی التفصیل و بعضها علی الإجمال وجب علیه التوبة عن المفصل بالتفصیل و عن المجمل بالإجمال و استشکل المصنف رحمه الله إیجاب التفصیل مع الذکر لإمکان الاجتزاء بالندم علی کل قبیح وقع منه و إن لم یذکره مفصلا.

ثم قال المحقق رحمه الله و فی وجوب التجدید إشکال و قال العلامة قدس سره إذا تاب المکلف عن معصیة ثم ذکرها هل یجب علیه تجدید التوبة قال أبو علی نعم بناء علی أن المکلف القادر بقدرة لا ینفک عن الضدین إما الفعل أو الترک فعند ذکر المعصیة إما أن یکون نادما علیها أو مصرا علیها و الثانی قبیح فیجب الأول.

و قال أبو هاشم لا یجب لجواز خلو القادر بقدرة عنهما.

ثم قال المحقق و کذا المعلول مع العلة و قال الشارح إذا فعل المکلف العلة قبل وجود المعلول هل یجب علیه الندم علی المعلول أو علی العلة أو علیهما مثاله الرامی إذا رمی قبل الإصابة قال الشیوخ علیه الندم علی الإصابة لأنها هی القبیح و قد صارت فی حکم الموجود لوجوب حصوله عند حصول السبب و قال القاضی یجب علیه ندمان أحدهما علی الرمی لأنه قبیح و الثانی علی کونه مولدا للقبیح و لا یجوز أن یندم علی المعلول لأن الندم علی القبیح إنما هو لقبحه و قبل وجوده لا قبح.

ص: 47


1- هو عبد الجبار المعتزلی، ابن أحمد بن عبد الجبار الهمدانیّ الأسدآبادی، شیخ معتزلة عصره، المتوفّی سنة 415.

**[ترجمه]در باب انواع توبه، علامه رحمه الله علیه می فرماید: یا توبه از گناهی است که حق الله محسوب می شود، و یا توبه از حق الناس است.

اول: اگر انجام عمل زشتی مانند شراب خواری و یا زنا، و یا کوتاهی در امر واجبی باشد، مانند ترک نماز و زکات، پشیمانی از انجام این گناهان و تصمیم بر عدم بازگشت از آن کفایت می کند.

و اما دوم که اخلال به واجب باشد، احکام آن بسته به قوانین شرعی متفاوت است، در برخی موارد لازم است علاوه بر توبه، عملی که بر گردن اوست به جا آورد، مانند پرداخت زکات، و یا قضای عملی مانند نماز؛ و در برخی از مواقع عمل از گردن او ساقط می شود مثل ترک نماز در عید فطر و قربان. در این مورد که شخص نماز عیدیدن را ترک کرده، مانند فعل قبیح، پشیمانی از عمل و تصمیم بر عدم بازگشت به آن کفایت می کند.

اما اگر حق الناس مطرح باشد، می بایست حق و حقوقی را که بر گردن دارد، ادا کند اگر مالی را تصاحب کرده، باید آن را به صاحبش، و یا در صورت فوت صاحب مال به ورثه اش تحویل دهد، و اگر امکان آن فراهم نباشد، عزم بر انجام این کار واجب است. و همچنین است اگر مثلا حد قذف بر عهده او باشد. و اگر قصاصی بر گردن اوست می بایست برای ادای حق اقدام نماید: خود را به اولیای مقتول معرفی کند، یا او را قصاص کنند و یا با دیه و یا بدون دیه وی را ببخشند. اگر قصاص در اعضای بدن باشد، می بایست خود را به شاکی و یا ورثه او تسلیم کند تا او را قصاص نماید. اگر شخصی را گمراه کرده باشد، می بایست در صورت امکان وی را از باطل برحذر دارد و هدایت کند.

بدان که چنین تبعات و ادای حقی جزء توبه محسوب نمی شود و عقاب و کیفر با توبه از شخص ساقط می گردد، و در واقع شخص با ادای حقوقی که بر گردن دارد، توبه خود را از نظر معنا کامل می کند؛ زیرا عدم ادای حق و حقوق مانع از ساقط شدن کیفر آن چه از آن توبه کرده است، نمی شود بلکه عقاب و کیفر را از وی برمی دارد و عدم ادای حق و حقوق به معنای گناهان جدید است که می بایست از آن توبه کند.

آری، توبه کننده ای که پس از اظهار توبه حق و حقوق مردم را پرداخت می کند،

ص: 46

دلیل بر پشیمانی حقیقی اوست؛ اما اگر حق و حقوقی را که بر گردن دارد، ادا نکند، ممکن است بر این دلالت کند که وی حقیقتا از اعمال خود پشیمان نیست.

سپس علامه رحمه الله علیه می گوید: اما کسی که از وی غیبت شده است، یا غیبت به گوش او رسیده است، در این صورت می بایست غیبت کننده از وی عذرخواهی کند، زیرا ضرر اندوه را متوجه او ساخته، پس واجب است از او عذرخواهی کرده و اظهار پشیمانی نماید.

اما اگر غیبت به گوش غیبت شونده نرسیده باشد، لزومی به عذرخواهی و طلب حلالیت از او نیست چرا که درد و رنجی را برای غیبت شونده به وجود نیاورده است.

در هر دو مورد، واجب است به درگاه الهی اظهار پشیمانی نماید، چرا که با نهی خداوند مخالفت کرده است و تصمیم راسخ بگیرد که دیگر آن را تکرار نکند. - . کشف المراد: 399 -

محقق در تجرید گوید: در این که آیا وقتی گنهکار تک تکِ گناهانش را به خاطر داشته باشد لازم است از آن ها به تفصیل و یکی یکی توبه نماید؟ وجوب چنین چیزی اشکال دارد؛ علامه قدس سره گوید: قاضی القضاة معتقد است: شخص تائب اگر به تفصیل علم به گناهانش داشته باشد،واجب است از تک تک گناهانش توبه نماید و اگر آن ها را به نحو اجمال می داند، واجب است که از آن به نحو اجمال توبه نماید و اگر برخی گناهانش را به تفصیل می داند و برخی را اجمالا می داند، واجب است از تک تک گناهانی که علم به تک تک آن ها دارد به نحو تفصیلی توبه کند و از گناهانی که علم اجمالی به آن ها دارد به نحو اجمال توبه نماید و مصنف رحمه الله واجب کردن توبه تفصیلی را وجود علم به آن را مشکل دانسته زیرا ممکن است به توبه به نحو اجمال بر هر قبیحی که از او سر زده، اگر چه آن گناهان را مفصلا نمی داند، اکتفا نمود؛ - . کشف المراد: 400 -

سپس محقق رحمه الله فرموده: در وجوب تجدید توبه هنگام یادآوری یک معصیت اشکال است. و علامه قدس سره فرموده: وقتی مکلف از گناهی توبه کرد و سپس آن گناه را به خاطر آورد آیا تجدید توبه از آن واجب است؟ ابو علی گفته: بله؛ زیرا توبه کننده ای که قادر بر بازگشت به گناه باشد، از دو حال خارج نیست: یا مرتکب آن گناه می شود ویا آن را ترک می کند؛ و در هنگام یادآوری گناه یا از آن پشیمان است و یا بر آن اصرار دارد؛ که مورد دوم ( اصرار بر گناه) زشت و ناپسند است. پس اولی یعنی اعاده ندامت و پشیمانی واجب است. ابوهاشم گوید: لازم نیست، زیرا شخص دیگر قدرت ارتکاب یا ترک آن گناه را ندارد. - . کشف المراد: 400 -

سپس محقق گوید: و همچنین است معلول با علت؛ شارح گوید: اگر شخص علتی را پیش از وجود معلول انجام دهد، آیا واجب است بر معلول و یا بر علت و یا بر هر دو اظهار پشیمانی نماید؟ مثل تیراندازی که تیری را پرتاب می کند و پیش از اصابت به هدف. شیوخ معتقدند: باید به خاطر اصابت تیر اظهار پشیمانی نماید، چرا که مرتکب عمل ناپسندی شده است؛ و حکم موجود را دارد، زیرا هنگام حصول سبب، آن معلول نیز موجود می شود.

و قاضی گوید: لازم است بر دو مورد اظهار پشیمانی نماید: اول بر پرتاب تیر، چرا که مرتکب عمل ناپسندی شده است، و دوم به این دلیل که عمل او عمل ناپسند دیگری را موجب می شود. و جایز نیست که بر معلول پشیمان شود، زیرا پشیمانی به خاطر عمل ناپسند و تنها به خاطر قباحت و زشتی آن است، و چیزی که هنوز به وجود نیامده است، قباحتی ندارد. - . کشف المراد: 400 -

**[ترجمه]

الخامس اعلم أنه لا خلاف بین المتکلمین فی وجوب التوبة سمعا

و اختلفوا فی وجوبها عقلا فأثبته المعتزلة لدفعها ضرر العقاب قال الشیخ البهائی رحمه الله هذا لا یدل علی وجوب التوبة عن الصغائر ممن یجتنب الکبائر لکونها مکفرة و لهذا ذهبت البهشمیة (1) إلی وجوبها عن الصغائر سمعا لا عقلا نعم الاستدلال بأن الندم علی القبیح من مقتضیات العقل الصحیح یعم القسمین و أما فوریة الوجوب فقد صرح بها المعتزلة فقالوا یلزم بتأخیرها ساعة إثم آخر تجب التوبة منه أیضا حتی أن من أخر التوبة عن الکبیرة ساعة واحدة فقد فعل کبیرتین و ساعتین أربع کبائر الأولتان و ترک التوبة عن کل منهما و ثلاث ساعات ثمان کبائر و هکذا و أصحابنا یوافقونهم علی الفوریة لکنهم لم یذکروا هذا التفصیل فیما رأیته من کتبهم الکلامیة.

**[ترجمه]ص: 47

متکلمان در باب وجوب نقلی توبه، با هم اختلاف نظری نداشته بلکه در وجوب عقلی آن اختلاف نظر دارند. معتزله وجوب آن را اثبات کرده اند؛ زیرا توبه ضرر عقاب را دفع می کند شیخ بهایی رحمه الله علیه می گوید: این امر ( دفع ضرر عقاب) دلالت بر وجوب توبه از گناهان صغیره بر کسی که مرتکب کبائر است را ندارد، زیرا صغائر مورد بخشش و ستر قرار می گیرد. لذا بهشمیة معتقدند: توبه از گناهان صغیره نقلی است و نه عقلی؛ بله استدلال بر این که پشیمانی بر فعل قبیح از مقتضیات عقل صحیح است، هر دو قسم را شامل می شود؛ اما فوریت وجوی توبه را معتزله به آن تصریح کرده و اعتراف دارند، و می گویند: لحظه ای تأخیر در آن گناه دیگری است که باز هم توبه از آن واجب است، تا آن جا که اگر یک ساعت توبه از گناه کبیره را به تاخیز اندازد، دو گناه کبیره مرتکب شده است، و دو ساعت تاخیر معادل چهار گناه کبیره بوده که شامل دو گناه اول و ترک توبه از هر یک از آن دو است و سه ساعت تاخیر در توبه معادل هشت گناه کبیره است، به همین صورت تا آخر.

اصحاب ما نیز بر فوری بودن توبه اتفاق نظر دارند اما این جزئیاتی را که در کتاب های کلامی این ها دیدم، ذکر نکرده اند.

**[ترجمه]

السادس سقوط العقاب بالتوبة

مما أجمع علیه أهل الإسلام و إنما الخلاف فی أنه هل یجب علی الله حتی لو عاقب بعد التوبة کان ظلما أو هو تفضل یفعله سبحانه کرما منه و رحمة بعباده فالمعتزلة علی الأول و الأشاعرة علی الثانی و إلی الثانی ذهب شیخ الطائفة فی کتاب الاقتصاد و العلامة الحلی رحمه الله فی بعض کتبه الکلامیة و توقف المحقق الطوسی طاب ثراه فی التجرید و مختار الشیخین هو الظاهر من الأخبار و أدعیة الصحیفة الکاملة و غیرها و هو الذی اختاره الشیخ الطبرسی رحمه الله و نسبه إلی أصحابنا کما عرفت و دلیل الوجوب ضعیف مدخول کما لا یخفی علی من تأمل فیه.

أقول: أثبتنا بعض أخبار التوبة فی باب الاستغفار و باب صفات المؤمن و باب صفات خیار العباد و باب جوامع المکارم و سیأتی تحقیق الکبائر و الصغائر و الذنوب و أنواعها و حبط الصغائر بترک الکبائر فی أبوابها إن شاء الله تعالی.

ص: 48


1- اتباع أبی علی و أبی هاشم الجبائیین، و هؤلاء فرقة من المعتزلة، انفردوا عنهم بأمور کإثبات إرادات حادثة لا فی محل یکون الباری تعالی بها موصوفا، و تعظیما لا فی محل إذا أراد أن یعظم ذاته، و فناء لا فی محل إذا أراد أن یفنی العالم، و قالا: بأنه تعالی متکلم بکلام یخلقه فی محل و حقیقة الکلام أصوات مقطعة، و حروف منظومة، و المتکلم من فعل الکلام، و قالا بأنّه تعالی لا یری بالابصار فی دار القرار، و إن المعرفة و شکر المنعم و معرفة الحسن و القبح واجبات عقلیة و أن الذم و العقاب لیسا علی الفعل، و إن التوبة لا تصح من العاجز بعد العجز عن مثله إلی غیر ذلک ممّا هو مذکور فی تراجم الفرق، و کتب الملل و النحل، کالملل للشهرستانی، و الفرق بین الفرق للبغدادیّ.

**[ترجمه]اهل اسلام در این مورد اتفاق نظر دارند، و تنها اختلافشان در این است که آیا عدم کیفر پس از توبه بر خداوند واجب است، و چنانچه گناهکاران را پس از توبه کیفر نماید، به آنان ظلم کرده است؟ و یا عدم کیفر پس از توبه فضل و کرم الهی نسبت به بندگان محسوب می شود؟

معتزله به نظر اول معتقدند و اشاعره نظر دوم را می پذیرند. و اما شیخ الطائفه در کتاب اقتصاد، و علامه حلی در یکی از کتاب های کلامی خود، نظر دوم را انتخاب نموده اند و محقق طوسی رحمه الله علیه در تجرید، در این مسأله توقف نموده است مختار شیخ طوسی و علامه از روایات و دعاهای صحیفه کامله و دیگر کتاب ها بر می آید و شیخ طبرسی نیز این نظر را برگزیده و آن را به اصحاب امامیه نسبت داده، و کسی که این خصوص تفکر کند، در می یابد دلیل وجوب عدم کیفر پس از توبه، بر خدا ضعیف است.

می گویم: برخی از روایت های مربوط به توبه را در باب استغفار، و باب ویژگی های مومن، و باب ویژگی های بندگان برگزیده، و باب جوامع المکارم ذکر کردیم. ان شاء الله تحقیق درباره گناهان صغیره و کبیره، گناهان و انواع آن، از بین رفتن گناهان صغیره با ترک گناهان کبیره در باب های مربوطه بیان می شود.

**[ترجمه]

باب 21 نفی العبث و ما یوجب النقص من الاستهزاء و السخریة و المکر و الخدیعة عنه تعالی و تأویل الآیات فیها

الآیات

البقرة: «اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ»(15)

النساء: «یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ»(142)

الأنفال: «وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ»(30)

التوبة: «فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ»(79)

یونس: «قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَکْراً»(21)

الرعد: «وَ قَدْ مَکَرَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلَّهِ الْمَکْرُ جَمِیعاً»(42)

النمل: «وَ مَکَرُوا مَکْراً وَ مَکَرْنا مَکْراً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ»(50)

الطارق: «إِنَّهُمْ یَکِیدُونَ کَیْداً *وَ أَکِیدُ کَیْداً *فَمَهِّلِ الْکافِرِینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً»(15-17)

**[ترجمه]ص: 48

- اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُون - . بقره / 11 - َ

{خدا [است که] ریشخندشان می کند، و آنان را در طغیانشان فرو می گذارد تا سرگردان شوند.}

- یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ - . نساء / 142 -

{با خدا نیرنگ می کنند، و حال آن که او با آنان نیرنگ خواهد کرد}

- وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ - . انفال / 30 -

{و نیرنگ می زدند، و خدا تدبیر می کرد، و خدا بهترین تدبیرکنندگان است.}

- فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ - . توبه / 79 -

{و آنان را به ریشخند می گیرند، [بدانند که] خدا آنان را به ریشخند می گیرد}

- قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَکْرا - . یونس / 21 - ً

{نیرنگ خدا سریع تر است}

- وَ قَدْ مَکَرَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلَّهِ الْمَکْرُ جَمِیعاً - . رعد / 42 -

{و به یقین، کسانی که پیش از آنان بودند نیرنگ کردند، ولی همه تدبیرها نزد خداست}

- وَ مَکَرُوا مَکْراً وَ مَکَرْنا مَکْراً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ - . نمل / 50 -

{و دست به نیرنگ زدند و [ما نیز] دست به نیرنگ زدیم و خبر نداشتند}

- إِنَّهُمْ یَکِیدُونَ کَیْداً وَ أَکِیدُ کَیْداً فَمَهِّلِ الْکافِرِینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً

{آنان دست به نیرنگ می زنند و [من نیز] دست به نیرنگ می زنم، پس کافران را مهلت ده، و کمی آنان را به حال خود واگذار}

**[ترجمه]

تفسیر

قال البیضاوی: اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ (1) یجازیهم علی استهزائهم سمّی جزاء

ص: 49


1- قال الرضی رضوان اللّه تعالی علیه فی تلخیص البیان فی مجازات القرآن: و هاتان استعارتان: فالاولی منهما إطلاق صفة الاستهزاء علی اللّه سبحانه، و المراد بها أنّه یجازیهم علی استهزائهم بارصاد العقوبة لهم فسمی الجزاء علی الاستهزاء باسمه، إذ کان واقعا فی مقابلته، و إنّما قلنا: إن الوصف بحقیقة الاستهزاء غیر جائز علیه تعالی لانه عکس أوصاف الحکیم و ضد طرائق الحلیم. و الاستعارة الأخری قوله تعالی: «وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ» أی یمد لهم کأنّه یخلیهم، و الامتداد عمههم و الجماح فی غیهم إیجابا للحجة و انتظارا للمراجعة، تشبیها بمن أرخی الطول للفرس أو الراحلة لیتنفس خناقها و یتسع مجالها. و ربما حمل قوله سبحانه: «یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا» علی أنّه استعارة فی بعض الأقوال، و هو أن یکون المعنی: أنهم یمنون أنفسهم أن لا یعاقبوا و قد علموا أنهم مستحقون للعقاب، فقد أقاموا أنفسهم بذلک مقام المخادعین؛ و لذلک قال سبحانه: «وَ ما یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ» لان اللّه تعالی لا یجوز علیه الخداع و لا تخفی عنه الاسرار، و إذا حمل قوله سبحانه: «یُخادِعُونَ اللَّهَ» علی أن المراد به یخادعون رسول اللّه کان من باب إسقاط المضاف، و جری مجری قوله: «وَ سْئَلِ الْقَرْیَةَ» و أراد أهل القریة.

الاستهزاء باسمه کما سمّی جزاء السیئة سیئة إما لمقابلة اللفظ باللفظ أو لکونه مماثلا له فی القدر أو یرجع وبال الاستهزاء علیهم فیکون کالمستهزئ بهم أو ینزل بهم الحقارة و الهوان الذی هو لازم الاستهزاء و الغرض منه أو یعاملهم معاملة المستهزئ أما فی الدنیا فبإجراء أحکام المسلمین علیهم و استدراجهم بالإمهال و زیادة فی النعمة علی التمادی فی الطغیان و أما فی الآخرة فبأن یفتح لهم و هم فی النار بابا إلی الجنة فیسرعون نحوه فإذا صاروا إلیه سدّ علیهم الباب و ذلک قوله تعالی فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ من مد الجیش و أمده إذا زاده و قواه لا من المد فی العمر فإنه یعدی باللام و المعتزلة قالوا لما منعهم الله ألطافه التی یمنحها المؤمنین و خذلهم بسبب کفرهم و إصرارهم و سدهم طریق التوفیق علی أنفسهم فتزایدت بسببه قلوبهم رینا و ظلمة و تزاید قلوب المؤمنین انشراحا و نورا أو مکّن الشیطان من إغوائهم فزادهم طغیانا أسند ذلک إلی الله تعالی إسناد الفعل إلی المسبّب و أضاف الطغیان إلیهم لئلا یتوهّم أن إسناد الفعل إلیه علی الحقیقة و مصداق ذلک أنه لما أسند المدّ إلی الشیاطین أطلق الغیّ و قال وَ إِخْوانُهُمْ یَمُدُّونَهُمْ فِی الغَیِّ و قیل أصله نمد لهم یعنی نملی لهم و نمد فی أعمارهم کی ینتبهوا و یطیعوا فما زادوا إلا طغیانا و عمها فحذفت اللام و عدی الفعل بنفسه کما فی قوله تعالی وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ أو التقدیر یمدهم استصلاحا و هم مع ذلک یعمهون فی طغیانهم.

و قال فی قوله تعالی یُخادِعُونَ اللَّهَ الخدع أن توهم غیرک خلاف ما تخفیه من المکروه لتنزله عما هو بصدده و خداعهم مع الله لیس علی ظاهره لأنه لا تخفی علیه خافیة و لأنهم لم یقصدوا خدیعته بل المراد إما مخادعة رسوله علی حذف المضاف أو علی أن معاملة الرسول معاملة الله من حیث إنه خلیفته کما قال مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ و إما أن صورة صنعهم مع الله من إظهار الإیمان و استبطان الکفر و صنع الله معهم بإجراء أحکام المسلمین علیهم استدراجا لهم و امتثال الرسول و المؤمنین أمر الله فی إخفاء حالهم مجازاة لهم بمثل صنیعهم صورة صنیع المتخادعین.

و قال فی قوله تعالی وَ یَمْکُرُ اللَّهُ برد مکرهم أو بمجازاتهم علیه أو بمعاملة

ص: 50

الماکرین معهم بأن أخرجهم إلی بدر و قلل المسلمین فی أعینهم حتی حملوا علیهم فقتلوا وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ إذ لا یؤبه بمکرهم دون مکره و إسناد أمثال هذا إنما یحسن للمزاوجة و لا یجوز إطلاقها ابتداء لما فیه من إیهام الذم و قال فی قوله سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ جازاهم علی سخریتهم.

**[ترجمه]بیضاوی گوید: «اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ» آن ها را به خاطر تمسخرشان کیفر می کند، لفظ جزاء در این جا به معنای مسخره آنان است، همانطور که در عبارت آمده است:

ص: 49

«پاداش بدی، بدی است»؛ این امر یا برای مقابله لفظ با لفظ بوده، و یا برای مشابهت در قدر و اندازه بوده و یا وبال تمسخرشان را بر گردن خودشان می اندازد و گویا آنان را تمسخر می کند.

و یا حقارت و ذلتی را که لازمه و هدف تمسخر است، در مورد آنان عملی می سازد، و یا با آنان مانند مسخره کننده رفتار می کند: یا در دنیا که احکام مسلمانان را در مورد آنان پیاده می کند، و با سهل انگاری و غرق شدن در نعمت ها وی را مبتلا به استدراج نموده و به طغیان و سرکشی وا می دارد.

در آخرت نیز در حالی که در آتش جهنم هستند، تصور می کنند دری از بهشت به روی آنان باز شده است و با سرعت به سوی آن می شتابند، و چون به آن برسند، در به روی آنان بسته می شود. این همان سخن خدای متعال است که می فرماید:

«فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ» - . مطففین / 34 - {و[لی] امروز، مؤمنانند که بر کافران خنده می زنند.}«وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ» - . بقره / 15 - {و آنان را در طغیانشان فرو می گذارد تا سرگردان شوند.}

مد الجیش و أمده: هنگامی که ارتش را مجهز کند و نیرومند گرداند، و منظور افزایش عمر نیست. این فعل با « لام» متعدی می شود.

معتزله می گویند: «وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ» به خاطر این است که خداوند لطف و کرمی را که نسبت به مومنان دارد، از آنان دریغ داشته و آنان را به دلیل کفر و اصرار بر گناه و بستن راه توفیق بر خود، آن ها را رها کرده و یاری نمی نماید، در نتیجه در هایشان را ظلمت و تاریکی فرا گرفته و نور و شادمانی بر دل های مومنان افزوده می شود.و یا این که شیطان آن ها را فریب داده و بر طغیان و سرکشی آنان می افزاید.

نسبت این عمل را به خدای متعال، از نوع سناد فعل به مسبب است، و افزودن طغیان بر آن ها به این دلیل است که تصور کنند اسناد فعل به خداوند، حقیقی است. مصداق آن این است که هنگامی که مد و افزودن را به شیطان نسبت می دهد، لفظ الغی ( گمراهی) را به کار می برد و می فرماید: « وإخوانهم یمدونهم فی الغی» - . اعراف / 202 - {و یارانشان آنان را به گمراهی می کشانند}

و می گویند: اصل آن این است: « نمد لهم» یعنی به آنان مهلت می دهیم و بر عمر آن ها می افزاییم تا متنبه شده و فرمانبردار شوند، اما این مهلت جز بر طغیان و کوری آن ها نیفزود، «لام» حذف شده و فعل خود متعدی شده است، همانطور که خدای متعال می فرماید: «وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ» - . اعراف / 155 -

و یا تقدیر: برای اصلاح بر عمر آن ها می افزاید و با این حال آن ها در طغیان خود سرگردانند. - . تفسیر بیضاوی 1 : 46 -

در مورد آیه شریفه «یُخادِعُونَ اللَّهَ» - . بقره / 9 - الخدع: خلاف آن چه را که پنهان کرده ای برای دیگری بیان کنی تا او را از تصمیمش منصرف سازی. فریب دادن خدا، بنا بر ظاهر آن تفسیر نمی شود زیرا هیچ چیز بر خداوند پوشیده نیست، و نیز آن ها قصد فریب دادن خداوند را ندارند، بلکه منظور از نیرنگ با رسول، به خاطر حذف مضاف بوده و یا به این دلیل که با رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز مانند خدا برخورد می کنند، چرا که حضرت صلی الله علیه و آله جانشین پروردگار است، همانطور که خدای متعال نیز می فرماید: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ» - . نساء / 80 -

و اما تصویری که از خدا ساخته اند و ایمان خود را آشکار نموده و کفر خود را پنهان می سازند، خداوند نیز با آنان به همین صورت برخورد می کند، به این صورت که احکام مسلمانان را در مورد آنان جاری ساخته و بدین وسیله آنان را مهلت می دهد، و اما این که رسول خدا صلی الله علیه و آله و مومنان حال خود را از آنان پنهان می کنند، مجازاتی است که خداوند برای آنان در نظر گرفته است، درست مانند رفتار حیله گرانه ای که خودشان در پیش گرفته بودند. - . تفسیر بیضاوی 1 : 40 -

و اما آیه شریفه «ویمکر الله» یعنی: مکر آنان را به خودشان بر می گرداند، و یا منظور مجازات و کیفر آنان بوده و یا مانند مکاران با آن ها برخورد می کند،

ص: 50

به این صورت که آن ها را به سوی بدر روانه کرده و مسلمانان را در نظر آنان اندک جلوه می دهد، تا بر مسلمانان یورش برده و خود کشته شوند: «وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ» - . انفال / 30 - به مکر آنان در مقایسه با مکر خود توجه نمی دهد، اسناد به چنین مثال هایی تنها برای طرفینی بودن امر و نمی توان در ابتدا به کار برد زیرا شائبه مذمت در حق خدای متعال دارد. - . تفسیر بیضاوی 2 : 147 -

و اما «سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ » - . توبه / 79 - یعنی خداوند آنان را به خاطر تمسخرشان کیفر می کند. - . تفسیر بیضاوی 2 : 198 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

ید، التوحید مع، معانی الأخبار ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْمُعَاذِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ عَنْ قَوْلِهِ اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ عَنْ قَوْلِهِ وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ وَ عَنْ قَوْلِهِ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَسْخَرُ وَ لَا یَسْتَهْزِئُ وَ لَا یَمْکُرُ وَ لَا یُخَادِعُ وَ لَکِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یُجَازِیهِمْ جَزَاءَ السُّخْرِیَّةِ وَ جَزَاءَ الِاسْتِهْزَاءِ وَ جَزَاءَ الْمَکْرِ وَ الْخَدِیعَةِ تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یَقُولُ الظَّالِمُونَ عُلُوّاً کَبِیراً.

ج، الإحتجاج مرسلا مثله.

**[ترجمه]توحید و معانی الاخبار و عیون اخبار الرضا (ع): حسن بن فضال از پدرش نقل می کند: از امام رضا علیه السلام سؤال کردم از قول حق تعالی «سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ» و از قول خدا «یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ» و از قول خدا «وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ» و از قول خدا «یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ» - . نساء / 142 - فرمود خدای عز و جل سخریه و استهزاء و مکر و خدعه نمی کند و لکن مکافات می دهد ایشان را بر سخریه و استهزاء و جزاء و خدعه شان مجازاتشان می کند؛ بلند است مرتبه خدا از آن چه ظالمین می گویند بسیار بلند. - . توحید: 163، معانی الاخبار: 13 ، عیون اخبار الرضا 1 : 115 -

در احتجاج نیز حدیث مشابهی نقل شده است. - . احتجاج: 410 -

**[ترجمه]

«2»

م، تفسیر الإمام علیه السلام یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام لَمَّا نَصَبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ(1) وَ أَمَرَ عُمَرَ وَ تَمَامَ تِسْعَةٍ مِنْ رُؤَسَاءِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ أَنْ یُبَایِعُوهُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَفَعَلُوا ذَلِکَ وَ تَوَاطَئُوا بَیْنَهُمْ أَنْ یَدْفَعُوا هَذَا الْأَمْرَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ أَنْ یُهْلِکُوهُمَا کَانَ مِنْ مُوَاطَاتِهِمْ أَنْ قَالَ أَوَّلُهُمْ مَا اعْتَدَدْتُ بِشَیْ ءٍ کَاعْتِدَادِی بِهَذِهِ الْبَیْعَةِ وَ لَقَدْ رَجَوْتُ أَنْ یَفْسَحَ اللَّهُ بِهَا لِی فِی قُصُورِ الْجِنَانِ وَ یَجْعَلَنِی فِیهَا مِنْ أَفْضَلِ النُّزَّالِ وَ السُّکَّانِ وَ قَالَ ثَانِیهِمْ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا وَثِقْتُ بِدُخُولِ الْجَنَّةِ وَ النَّجَاةِ مِنَ النَّارِ إِلَّا بِهَذِهِ الْبَیْعَةِ وَ اللَّهِ مَا یَسُرُّنِی أَنْ نَقَضْتُهَا أَوْ نَکَثْتُ بَعْدَ مَا أَعْطَیْتُ وَ أنَّ لِی طِلَاعَ مَا بَیْنَ الثَّرَی إِلَی الْعَرْشِ لَآلِیَ رَطْبَةً وَ جَوَاهِرَ فَاخِرَةً وَ قَالَ ثَالِثُهُمْ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ صِرْتُ مِنَ الْفَرَحِ بِهَذِهِ الْبَیْعَةِ وَ مِنَ السُّرُورِ الْفَسِیحِ مِنَ الْآمَالِ فِی رِضْوَانِ اللَّهِ مَا أَیْقَنْتُ أَنَّهُ لَوْ کَانَتْ ذُنُوبُ أَهْلِ الْأَرْضِ کُلُّهَا عَلَیَّ لَمُحِّصَتْ عَنِّی بِهَذِهِ الْبَیْعَةِ وَ حَلَفَ عَلَی مَا قَالَ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ تَتَابَعَ بِمِثْلِ هَذَا الِاعْتِذَارِ مَنْ بَعْدَهُمْ مِنَ الْجَبَابِرَةِ وَ الْمُتَمَرِّدِینَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یُخادِعُونَ اللَّهَ

ص: 51


1- قال الفیروزآبادی فی القاموس: غدیر خم: موضعه علی ثلاثة أمیال من الجحفة بین الحرمین.

یَعْنِی یُخَادِعُونَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِأَیْمَانِهِمْ خِلَافَ مَا فِی جَوَانِحِهِمْ وَ الَّذِینَ آمَنُوا کَذَلِکَ أَیْضاً الَّذِینَ سَیِّدُهُمْ وَ فَاضِلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ ثُمَّ قَالَ وَ ما یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ مَا یَضُرُّونَ بِتِلْکَ الْخَدِیعَةِ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْهُمْ وَ عَنْ نُصْرَتِهِمْ وَ لَوْ لَا إِمْهَالُهُ لَهُمْ مَا قَدَرُوا عَلَی شَیْ ءٍ مِنْ فُجُورِهِمْ وَ طُغْیَانِهِمْ وَ ما یَشْعُرُونَ أَنَّ الْأَمْرَ کَذَلِکَ وَ أَنَّ اللَّهَ یُطْلِعُ نَبِیَّهُ عَلَی نِفَاقِهِمْ وَ کَذِبِهِمْ وَ کُفْرِهِمْ وَ یَأْمُرُهُ بِلَعْنِهِمْ فِی لَعْنَةِ الظَّالِمِینَ النَّاکِثِینَ وَ ذَلِکَ اللَّعْنُ لَا یُفَارِقُهُمْ فِی الدُّنْیَا یَلْعَنُهُمْ خِیَارُ عِبَادِ اللَّهِ وَ فِی الْآخِرَةِ یُبْتَلَوْنَ بِشَدَائِدِ عِقَابِ اللَّهِ وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَی قَوْلِهِ یَعْمَهُونَ قَالَ مُوسَی علیه السلام وَ إِذَا لَقِیَ هَؤُلَاءِ النَّاکِثُونَ لِلْبَیْعَةِ الْمُوَاطِئُونَ(1) عَلَی مُخَالَفَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ دَفْعِ الْأَمْرِ عَنْهُ الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا کَإِیمَانِکُمْ إِذَا لَقُوا سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ عَمَّاراً قَالُوا آمَنَّا بِمُحَمَّدٍ وَ سَلَّمْنَا لَهُ بَیْعَةَ عَلِیٍّ وَ فَضْلَهُ کَمَا آمَنْتُمْ وَ إِنَّ أَوَّلَهُمْ وَ ثَانِیَهُمْ وَ ثَالِثَهُمْ إِلَی تَاسِعِهِمْ رُبَّمَا کَانُوا یَلْتَقُونَ فِی بَعْضِ طُرُقِهِمْ مَعَ سَلْمَانَ وَ أَصْحَابِهِ فَإِذَا لَقُوهُمْ اشْمَأَزُّوا مِنْهُمْ وَ قَالُوا هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ السَّاحِرِ وَ الْأَهْوَجِ یَعْنُونَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً علیه السلام فَیَقُولُ أَوَّلُهُمْ انْظُرُوا کَیْفَ أَسْخَرُ مِنْهُمْ وَ أَکُفُّ عَادِیَتَهُمْ عَنْکُمْ فَإِذَا الْتَقَوْا قَالَ أَوَّلُهُمْ مَرْحَباً بِسَلْمَانَ ابْنِ الْإِسْلَامِ وَ یَمْدَحُهُ بِمَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِیهِ وَ کَذَا کَانَ یَمْدَحُ تَمَامَ الْأَرْبَعَةِ فَلَمَّا جَازُوا عَنْهُمْ کَانَ یَقُولُ الْأَوَّلُ کَیْفَ رَأَیْتُمْ سُخْرِیَّتِی لِهَؤُلَاءِ وَ کَفِّی عَادِیَتَهُمْ عَنِّی وَ عَنْکُمْ فَیَقُولُ لَهُ لَا نَزَالُ بِخَیْرٍ مَا عِشْتَ لَنَا فَیَقُولُ لَهُمْ فَهَکَذَا فَلْتَکُنْ مُعَامَلَتُکُمْ لَهُمْ إِلَی أَنْ تَنْتَهِزُوا الْفُرْصَةَ فِیهِمْ مِثْلَ هَذَا فَإِنَّ اللَّبِیبَ الْعَاقِلَ مَنْ تَجَرَّعَ عَلَی الْغُصَّةِ حَتَّی یَنَالَ الْفُرْصَةَ ثُمَّ یَعُودُونَ إِلَی أَخْدَانِهِمْ مِنَ الْمُنَافِقِینَ الْمُتَمَرِّدِینَ الْمُشَارِکِینَ لَهُمْ فِی تَکْذِیبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیمَا أَدَّاهُ إِلَیْهِمْ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ ذِکْرِ تَفْضِیلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ نَصْبِهِ إِمَاماً عَلَی کَافَّةِ الْمُسْلِمِینَ قَالُوا لَهُمْ إِنَّا مَعَکُمْ فِیمَا وَاطَأْنَاکُمْ عَلَیْهِ مِنْ دَفْعِ عَلِیٍّ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ إِنْ کَانَتْ لِمُحَمَّدٍ کَائِنَةٌ فَلَا یَغُرَّنَّکُمْ وَ لَا یُهَوِّلَنَّکُمْ مَا تَسْمَعُونَهُ مِنَّا مِنْ تَقْرِیظِهِمْ وَ تَرَوْنَا نَجْتَرِئُ عَلَیْهِمْ مِنْ مُدَارَاتِهِمْ فَإِنَّا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ بِهِمْ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ یُجَازِیهِمْ جَزَاءَ اسْتِهْزَائِهِمْ فِی الدُّنْیَا

ص: 52


1- أی الموافقون و المساهمون.

وَ الْآخِرَةِ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ یُمْهِلُهُمْ وَ یَتَأَنَّی بِهِمْ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی التَّوْبَةِ وَ یَعِدُهُمْ إِذَا تَابُوا الْمَغْفِرَةَ وَ هُمْ یَعْمَهُونَ لَا یَرْعَوُونَ عَنْ قَبِیحٍ وَ لَا یَتْرُکُونَ أَذًی بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ یُمْکِنُهُمْ إِیصَالُهُ إِلَیْهِمَا إِلَّا بَلَغُوهُ قَالَ الْعَالِمُ علیه السلام أَمَّا اسْتِهْزَاءُ اللَّهِ بِهِمْ فِی الدُّنْیَا فَهُوَ إِجْرَاؤُهُ إِیَّاهُمْ عَلَی ظَاهِرِ أَحْکَامِ الْمُسْلِمِینَ لِإِظْهَارِهِمُ السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ وَ أَمَّا اسْتِهْزَاؤُهُ بِهِمْ فِی الْآخِرَةِ فَهُوَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَقَرَّهُمْ فِی دَارِ اللَّعْنَةِ وَ الْهَوَانِ وَ عَذَّبَهُمْ بِتِلْکَ الْأَلْوَانِ الْعَجِیبَةِ مِنَ الْعَذَابِ وَ أَقَرَّ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِینَ فِی الْجِنَانِ بِحَضْرَةِ مُحَمَّدٍ صَفِیِّ اللَّهِ الْمَلِکِ الدَّیَّانِ أَطْلَعَهُمْ عَلَی هَؤُلَاءِ الْمُسْتَهْزِءِینَ بِهِمْ فِی الدُّنْیَا حَتَّی یَرَوْا مَا هُمْ فِیهِ مِنْ عَجَائِبِ اللَّعَائِنِ وَ بَدَائِعِ النَّقِمَاتِ فَیَکُونَ لَذَّتُهُمْ وَ سُرُورُهُمْ بِشَمَاتَتِهِمْ کَلَذَّتِهِمْ وَ سُرُورِهِمْ بِنَعِیمِهِمْ فِی جِنَانِ رَبِّهِمْ فَالْمُؤْمِنُونَ یَعْرِفُونَ أُولَئِکَ الْکَافِرِینَ الْمُنَافِقِینَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ صِفَاتِهِمْ وَ الْکَافِرُونَ وَ الْمُنَافِقُونَ یَنْظُرُونَ فَیَرَوْنَ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ کَانُوا بِهِمْ فِی الدُّنْیَا یَسْخَرُونَ لِمَا کَانُوا مِنْ مُوَالاةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا یَعْتَقِدُونَ فَیَرْونَهُمْ فِی أَنْوَاعِ الْکَرَامَةِ وَ النَّعِیمِ فَیَقُولُ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنُونَ الْمُشْرِفُونَ عَلَی هَؤُلَاءِ الْکَافِرِینَ الْمُنَافِقِینَ یَا فُلَانُ وَ یَا فُلَانُ وَ یَا فُلَانُ حَتَّی یُنَادُوهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ مَا بَالُکُمْ فِی مَوَاقِفِ خِزْیِکُمْ مَاکِثُونَ هَلُمُّوا إِلَیْنَا نَفْتَحْ لَکُمْ أَبْوَابَ الْجِنَانِ لِتَخَلَّصُوا مِنْ عَذَابِکُمْ وَ تَلْحَقُوا بِنَا فَیَقُولُونَ یَا وَیْلَنَا أَنَّی لَنَا هَذَا فَیَقُولُ الْمُؤْمِنُونَ انْظُرُوا إِلَی هَذِهِ الْأَبْوَابِ فَیَنْظُرُونَ إِلَی أَبْوَابٍ مِنَ الْجِنَانِ مُفَتَّحَةٍ یُخَیَّلُ إِلَیْهِمْ أَنَّهَا إِلَی جَهَنَّمَ الَّتِی فِیهَا یُعَذَّبُونَ وَ یَقْدِرُونَ أَنَّهُمْ یَتَمَکَّنُونَ مِنْ أَنْ یَخْلَصُوا إِلَیْهَا فَیَأْخُذُونَ فِی السِّبَاحَةِ فِی بِحَارِ حَمِیمِهَا وَ عَدْواً مِنْ بَیْنِ أَیْدِی زَبَانِیَتِهَا (1) وَ هُمْ یَلْحَقُونَهُمْ یَضْرِبُونَهُمْ بِأَعْمِدَتِهِمْ وَ مِرْزَبَاتِهِمْ(2) وَ سِیَاطِهِمْ فَلَا یَزَالُونَ هَکَذَا یَسِیرُونَ هُنَاکَ وَ هَذِهِ الْأَصْنَافُ مِنَ الْعَذَابِ تَمَسُّهُمْ حَتَّی إِذَا قَدَرُوا أَنْ قَدْ بَلَغُوا تِلْکَ الْأَبْوَابَ وَجَدُوهَا مَرْدُومَةً (3)عَنْهُمْ وَ

ص: 53


1- قال الجوهریّ: الزبانیة عند العرب: الشرط. و سموا بها بعض الملائکة لدفعهم أهل النار إلیها.
2- جمع المرزبة و قد یشدد الباء: عصیة من حدید.
3- أی مسدودة.

تُدَهْدِهُهُمُ الزَّبَانِیَةُ (1) بِأَعْمِدَتِهَا فَتُنَکِّسُهُمْ إِلَی سَوَاءِ الْجَحِیمِ وَ یَسْتَلْقِی أُولَئِکَ الْمُؤْمِنُونَ عَلَی فُرُشِهِمْ فِی مَجَالِسِهِمْ یَضْحَکُونَ مِنْهُمْ مُسْتَهْزِءِینَ بِهِمْ فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ.

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام عسکری علیه السلام در تفسیر آیه« یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ» - . بقره / 9 - { می خواهند خدا و مؤمنان را فریب دهند؛ در حالی که جز خودشان را فریب نمی دهند؛ (اما) نمی فهمند.} فرمود: موسی بن جعفر علیهما السلام فرمود: وقتی پیامبر (ص) علی علیه السلام را روز غذیر خم به امامت منصوب کرد و به عمر و همه نُه نفر از رؤسای مهاجرین و انصار امر فرمود که با علی علیه السلام به عنوان« امیر المؤمنین» بیعت کنند، آنان چنین کردند و بین خود توطئه کردند که امر امامت را از علی علیه السلام بردارند و پیامبر و علی صلوات الله علیهما را نابود کنند؛ و از جمه دسیسه هایشان این بود که اولین نفرشان گفت: تاکنون به هیچ بیعتی همچون این بیعت اطمینان نداشته ام. امید دارم که خداوند به خاطر آن دری از قصرهای بهشت را به روی من بگشاید و مرا از برترین ساکنان و مقیمان آن قرار دهد. نفر دوم عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا! تنها پس از این بیعت بود که از راه یافتن خود به بهشت و نجات یافتن از دوزخ اطمینان یافتم و به خدا سوگند در ازای سرباز زدن و روی بر تافتن از این بیعت هیچ عطا و پاداشی مرا خوشحال نمی کند، حتی اگر برایم سرتاسر زمین و آسمان را آکنده از مرواریدهای تر و گوهرهای درخشان کنند. سومی عرض کرد: ای رسول خدا! به خدا سوگند پس از این بیعت، شادمانی در جانم، جای هراس را گرفت و امید به بهشت خداوند متعال در دلم پر گشود و اطمینان یافتم که اگر بار گناه تمامی اهل زمین بر دوش من باشد، با این بیعت از همه ی آن پاک شده ام. سپس بر راستی گفته خود سوگند خورد؛ سپس دیگر ستمگران و سرکشان نیز پس از این سه تن، پوزش خواستند و چنین سخنانی گفتند. خداوند عز و جل به محمّد صلی الله علیه و آله فرمود: «یُخَادِعُونَ اللّهَ»

ص: 51

یعنی با سوگند خوردن بر آن چه که خلاف باورشان است، قصد دارند رسول خدا را فریب دهند «وَالَّذِینَ آمَنُوا» و نیز فریب دهند آنان را که علی بن ابی طالب علیه السلام سرور و مهترشان است. سپس فرمود: «وَمَا یَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنفُسَهُم» یعنی نیرنگ آن ها تنها به خودشان زیان می رساند؛ چرا که خداوند تبارک و تعالی از آن ها و یاریشان بی نیاز است و اگر نبود فرصتی که حق تعالی به آن ها داده است، هرگز یارای گستاخی و گردن کشی نداشتند. «وَمَا یَشْعُرُونَ» درک نکردند که ماجرا این گونه است و خداوند پیامبرش را از دورویی و کفرورزی و دروغ گویی آن ها آگاه ساخت و فرمان داد تا آنان را در جرگه ی ستمکاران و عهد شکنان لعنت گوید؛ لعنتی که در دنیا از آن ها جدا نشود و بر زبان بندگان برگزیده ی خداوند جاری شود و در آخرت به سخت ترین عذاب خداوند گرفتار آیند. - . تفسیر امام عسکری: 113 -

« وَ إِذا لَقُوا الَّذینَ آمَنُوا» - . بقره / 14 - تا آیه« یَعمَهونَ» امام کاظم علیه السلام فرمود: هنگامی که بیعت شکنان و دسیسه پردازان یعنی «الَّذِینَ آمَنُواْ قَالُواْ آمَنَّا» همچون ایمان شما، به قصد مخالفت با علی علیه السلام و کنار زدن او از امر خلافت، با مؤمنانی همچون سلمان و مقداد و ابوذر و عمار رویاروی می شدند، به ایشان می گفتند: ما نیز همان گونه که شما ایمان آورده اید، به محمّد صلی الله علیه و آله ایمان آورده ایم و به دعوت او برای بیعت با علی علیه السلام و تأیید برتری وی گردن نهاده ایم و بر فرمان او سر فرود آورده ایم.اولی و دومی و سومی تا نهمی آنان هر گاه در راه خود با سلمان و یارانش روبرو می شدند، از آن ها احساس تنفر کرده و دوری می جستند و می گفتند: اینان پیروان آن دو جادوگر سبک سرند و منظورشان محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام بود. سپس به یکدیگر می گفتند: مراقب باشید، مبادا اینان در لغزش های زبانتان چیزی از انکار گفته های محمّد صلی الله علیه و آله در باره علی علیه السلام بشنوند؛ چرا که نزد آن ها سخن چینی کرده موجب هلاک شدنتان می شوند. اولی گفت: بنگرید تا چگونه آنان را به ریشخند می گیرم و شرّشان را از سرتان کم می کنم. سپس به سلمان و یارانش نزدیک شد و گفت: سلام بر سلمان بن اسلام، و او را با جملاتی که پیامبر صلی الله علیه و آله در باره اش فرمود، مدح گفت و همچنین تمام چهار تن او را مدح گفتند؛ وقتی از کنار آنان گذشتند، اولی، از یاران خود پرسید: دیدید که چگونه آنان را ریشخند کردم و چگونه شر و دشمنی آنان را از سر خود و شما کم کردم، به نظر شما چگونه بود؟ آنان به او پاسخ دادند: تازمانی که تو در قید حیات باشی، گزندی به ما نرسد. او گفت: رفتار شما نیز با آنان بایست چنین باشد تا روزی که فرصتی دست دهد؛ چرا که دانا مرد هوشمند، جام غم سرکشیده، سکوت می کند تا روزی که فرصتی برایش فراهم شود. آن گاه نزد یاران منافق خود بازگشتند، یاغیانی که همچون خودشان آن چه را که پیامبر صلی الله علیه و آله از جانب خدای متعال در برتری امیر مؤمنان و امامت ایشان علیه السلام بر تمامی مکلّفان در دین بیان می فرمود، دروغ می انگاشتند. آن دیگران به آنان گفتند: ما با شما همراهیم در دسیسه ای که پیش گرفته اید تا اگر در محمد صلی الله علیه و آله شائبه ای وجود داشته باشد، علی علیه السلام را از این امر «خلافت» کنار زنید؛ اگر می بینید و می شنوید که آنان را می ستائیم و در چاپلوسی آن ها قدم پیش می گذاریم باور نکنید و هراسان نشوید که ما آنان را مسخره می کنیم؛ پس خداوند عز و جل فرمود: ای محمّد «اللّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ» یعنی خدا آنان را ریشخند خواهد کرد و سزای ریشخندشان را در دنیا و آخرت خواهد داد.

ص: 52

«وَیَمُدُّهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ» یعنی و آن ها را در طغیانشان نگه می دارد، تا سرگردان شوند و به آن ها مهلت می دهد و با لطف خویش با آن ها می سازد و آنان را دعوت به توبه می کند؛ پس اگر دعوت او را به توبه پاسخ دهند، آن ها را وعده به آمرزش می دهد. حال آن که آنان «یَعْمَهُونَ» دست از کردار نکوهیده خود بر نمی دارند و آزار رساندن به محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را که درود خداوند بر ایشان باد ترک نمی کنند وهر اذیت و آزاری که در توانشان باشد در حق آن دو بزرگوار انجام می دهند.

حضرت امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: و اما این که خداوند آن ها را در دنیا ریشخند می کند، از آن جا که آن ها در ظاهر، دین خدا را پذیرفته و از آن فرمان می برند، خداوند با آنان بر اساس ظاهر احکام دین برخورد می کند. اما به رسول خود صلی الله علیه و آله فرمان می دهد که آن ها را لعنت کند و با آنان به کنایه سخن گوید و رفتار کند تا مؤمنان بی ریا مراد حضرت را از این رفتار دریابند. و اما این که خداوند آن ها را در آخرت ریشخند می کند، پس از آن که خداوند عز و جل آنان را در سرای لعن و پستی جای داد و به شگفت ترین گونه های عذاب مجازاتشان کرد و نیز مؤمنان را در بهشت و در حضور محمّد صلی الله علیه و آله برگزیده پادشاه داور حاضر نمود، آن منافقان را که در دنیا مؤمنان را به ریشخند می گرفتند، در پیش چشم مؤمنان در خواهد آورد تا بنگرند چگونه این دورویان در شگفت ترین لعنت ها و خیره ساز ترین شکنجه ها گرفتار شده اند. در آن جا مؤمنان از شماتت منافقان، غرق در لذت و شادمانی خواهند شد مانند نعمت های بهشت خداوند که در آن در سرور و شادی به سر خواهند برد. مؤمنان آن سیاه بختان را با نام ها و صفت هایشان در چند گروه خواهند شناخت. و کافران و منافقان دیده باز کنند، کسانی را می بینند که در دنیا آن ها را به خاطر باور به ولایت محمّد صلی الله علیه و آله و علی و خاندان ایشان علیهم السلام به ریشخند می گرفته اند. آن مؤمنان از جایگاه والای خود به آن کافران و منافقان فرو نگرند و گویند: ای فلان کس و ای فلان کس و ای فلان کس و آن ها را به اسم این چنین ندا دهند: در سرای ننگ و رسوایی خود چگونه به سر می برید؟ بیایید درهای بهشت را به سویتان بگشاییم تا از این عذاب برهید و در شادی نعمت های بهشتی به ما بپیوندید. آن ها پاسخ دهند: وای بر ما از کجا می توانیم چنین کنیم؟ مؤمنان گویند: به این درها بنگرید. آن ها چشم به درهای گشوده بهشت اندازند و گمان برند این درها به سوی دوزخ عذاب آور آن ها باز شده و می توانند از آن جا به سوی بهشت رهایی یابند؛ به همین خاطر، گریزان شروع به شنا در آب های جوشان می کنند و در فرار از دست فرشتگان عذاب می کوشند، اما شکنجه گران دنبالشان می کنند و آن ها را به زیر گرز و پتک و شلاق می گیرند. همچنان بر آن ها چنین می گذرد و عذاب ها بر سرشان فرود می آید تا سرانجام به آن درها می رسند؛ اما به ناگاه آن درها به رویشان آوار می شود.

ص: 53

شکنجه گران سر رسیده با گرزهای خود آن ها را به درون می غلتانند و به سوی دوزخ باز می گردانند. در آن دم، مؤمنان در نشیمن گاه های خود بر فرش ها آرمیده اند و اینان را به خنده و ریشخند می گیرند؛ و این همان کلام خداوند عز و جل است: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ عَلَی الْأَرَائِکِ یَنظُرُونَ» - . مطففین / 34 و 35 -

[(ولی) امروز مؤمنانند که بر کافران خنده می زنند، بر تختها(ی خود نشسته) نظاره می کنند]. - . تفسیر امام عسکری: 118 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی القاموس الهوج محرکة طول فی حمق و طیش و تسرع و الهوجاء الناقة المسرعة.

أقول: سیأتی تمام الخبر فی موضعه إن شاء الله تعالی.

**[ترجمه]در قاموس گفته: الهوج با حرکت، طول در حماقت و عقل از سر پریدن را گویند. الهوجاء: ماده شتر تند رو.

من می گویم: ان شاء الله این روایت به طور کامل در محل خود ذکر خواهد شد.

**[ترجمه]

باب 22 عقاب الکفار و الفجار فی الدنیا

الآیات

الرعد: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ»(11)

الکهف: «وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَیْنِ جَعَلْنا لِأَحَدِهِما جَنَّتَیْنِ»(الآیات: 32-44)

طه: «فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیاةِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ»(97) (2)

حمعسق: «وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ* وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ»(30-31)

ن: «إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ* وَ لا یَسْتَثْنُونَ *فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ* فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ* فَتَنادَوْا مُصْبِحِینَ* أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمِینَ *فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ* أَنْ لا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ* وَ غَدَوْا عَلی حَرْدٍ قادِرِینَ* فَلَمَّا رَأَوْها قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ* بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ* قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ* قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ *فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ* قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا

ص: 54


1- أی و تدحرجهم الزبانیة.
2- أی لا مماسة و لا مخالطة، لا أمس و لا امس، عوقب السامری فی الدنیا بالمنع من مخالطة الناس، و حرم علیهم مکالمته و مخالطته و مجالسته و مؤاکلته، فإذا اتفق أن یماس أحدا حم الماس و الممسوس، فکان یهیم فی البریة مع الوحش، و إذا لقی أحدا قال: لا مساس، أی لا تقربنی و لا تماسنی.

طاغِینَ* عَسی رَبُّنا أَنْ یُبْدِلَنا خَیْراً مِنْها إِنَّا إِلی رَبِّنا راغِبُونَ *کَذلِکَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ»(17-33)

lt;meta info="- إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ - . رعد / 11 -

{در حقیقت، خدا حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند}

- وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَیْنِ جَعَلْنا لِأَحَدِهِما جَنَّتَیْنِ - . کهف / 32 -

{و برای آنان، آن دو مرد را مَثَل بزن که به یکی از آن ها دو باغ انگور دادیم}

- فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیاةِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ - . طه / 97 -

{بهره تو در زندگی این باشد که [به هر که نزدیک تو آمد] بگویی: [به من] دست مزنی}

- وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ *و ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ - . شوری / 30 - 31 -

{و هر [گونه] مصیبتی به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست، و [خدا] از بسیاری درمی گذرد. و شما در زمین درمانده کننده [خدا] نیستید، و جز خدا شما را سرپرست و یاوری نیست.}

- إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ وَ لا یَسْتَثْنُونَ *فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ *فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ فَتَنادَوْا مُصْبِحِینَ أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمِینَ*فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ أَنْ لا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ وَ غَدَوْا عَلی حَرْدٍ قادِرِینَ *فَلَمَّا رَأَوْها قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ *قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ *قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ *فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ *قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا طاغِینَ *عَسی رَبُّنا أَنْ یُبْدِلَنا خَیْراً مِنْها إِنَّا إِلی رَبِّنا راغِبُونَ *کَذلِکَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ - . قلم / 17 - 31 -

{ما آنان را همان گونه که باغداران را آزمودیم، مورد آزمایش قرار دادیم، آنگاه که سوگند خوردند که صبح برخیزند و [میوه] آن [باغ] را حتماً بچینند. و[لی] «ان شاء اللّه» نگفتند. پس در حالی که آنان غنوده بودند، بلایی از جانب پروردگارت بر آن [باغ] به گردش درآمد. و [باغ،] آفت زده [و زمین بایر] گردید. پس [باغداران] بامدادان یکدیگر را صدا زدند، که: «اگر میوه می چینید، بامدادان به سوی کشت خویش روید.» پس به راه افتادند و آهسته به هم می گفتند : امروز نباید در باغ بینوایی بر شما درآید. و صبحگاهان در حالی که خود را بر منع [بینوایان] توانا می دیدند، رفتند. و چون [باغ] را دیدند، گفتند: «قطعاً ما راه گم کرده ایم. [نه!] بلکه ما محرومیم. خردمندترینشان گفت: «آیا به شما نگفتم: چرا خدا را به پاکی نمی ستایید؟» گفتند: «پروردگارا، تو را به پاکی می ستاییم، ما واقعاً ستمگر بودیم.» پس بعضی شان رو به بعضی دیگر آوردند و همدیگر را به نکوهش گرفتند. گفتند: «ای وای بر ما که سرکش بوده ایم!}

**[ترجمه]

تفسیر

لَیَصْرِمُنَّها أی لیقطعنها وَ لا یَسْتَثْنُونَ أی لا یقولون إن شاء الله طائِفٌ أی بلاء طائف کَالصَّرِیمِ أی کالبستان الذی صرمت ثماره (1) وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ أی یتشاورون بینهم خفیة عَلی حَرْدٍ (2) أی نکد من حردت السنة إذا لم یکن فیها مطر قادِرِینَ عند أنفسهم علی صرامها و سیأتی تفسیر سائر الآیات و تأویلها فی مواضعها.

**[ترجمه]ص: 54

«لَیَصْرِمُنَّها» یعنی تا آن را بچینند، «وَ لا یَسْتَثْنُونَ» یعنی إن شاء الله نگفتند؛ «طائِفٌ» یعنی بلا و حادثه؛ «کَالصَّرِیمِ» یعنی مانند باغی که میوههایش آفت زده باشد. «وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ» یعنی پنهانی با یکدیگر مشورت کردند؛ «عَلی حَرْدٍ» یعنی سختی، حردت السنه: سالی که باران و آبش کم است. « قادرین» در نزد خود بر چیدن میوهها خود را توانا دیدند. تفسیر دیگر آیات در محل خود بیان خواهد شد.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا تُصِیبُهُمْ بِما صَنَعُوا قارِعَةٌ وَ هِیَ النَّقِمَةُ أَوْ تَحُلُّ قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ فَتَحُلُّ بِقَوْمٍ غَیْرِهِمْ فَیَرَوْنَ ذَلِکَ وَ یَسْمَعُونَ بِهِ وَ الَّذِینَ حَلَّتْ بِهِمْ عُصَاةٌ کُفَّارٌ مِثْلُهُمْ وَ لَا یَتَّعِظُ بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ وَ لَنْ یَزَالُوا کَذَلِکَ حَتَّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللَّهِ الَّذِی وَعَدَ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ النَّصْرِ وَ خِزْیِ الْکَافِرِینَ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: حضرت باقر علیه السلام در تفسیر آیه «وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا تُصِیبُهُمْ بِما صَنَعُوا قارِعَةٌ» {و پیوسته بلاهای کوبنده ای بر کافران بخاطر اعمالشان وارد می شود،} فرمود: قارعة یعنی کیفر «أَوْ تَحُلُّ قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ» - . رعد / 31 - { و یا به نزدیکی خانه آن ها فرود می آید،} آن کیفر می رسد به نزدیک آن ها و بر گروهی غیر از ایشان وارد می شود عذاب را می بینند و می شنوند کسانی که بر آن ها عذاب وارد می شود گنهکاران و کفار که از یکدیگر پند نمی گیرند و پیوسته چنین هستند «حَتَّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللَّهِ» - . رعد / 31 - یعنی وعده ای که خداوند به مؤمنین داده که نصر آن ها و خوار کردن کافران باشد. - . تفسیر قمی 1 : 367 -

**[ترجمه]

«2»

فس، تفسیر القمی وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَیْنِ جَعَلْنا لِأَحَدِهِما جَنَّتَیْنِ مِنْ أَعْنابٍ وَ حَفَفْناهُما بِنَخْلٍ وَ جَعَلْنا بَیْنَهُما زَرْعاً قَالَ نَزَلَتْ فِی رَجُلٍ کَانَ لَهُ بُسْتَانَانِ کَبِیرَانِ عَظِیمَانِ کَثِیرُ الثِّمَارِ کَمَا حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ فِیهِمَا نَخْلٌ وَ زَرْعٌ وَ مَاءٌ وَ کَانَ لَهُ جَارٌ فَقِیرٌ فَافْتَخَرَ الْغَنِیُّ عَلَی الْفَقِیرِ وَ قَالَ لَهُ أَنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مالًا وَ أَعَزُّ نَفَراً ثُمَّ دَخَلَ بُسْتَانَهُ وَ قَالَ ما أَظُنُّ أَنْ تَبِیدَ (3) هذِهِ أَبَداً وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلی رَبِّی لَأَجِدَنَّ خَیْراً مِنْها مُنْقَلَباً فَقَالَ لَهُ الْفَقِیرُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا لکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَداً ثُمَّ قَالَ الْفَقِیرُ لِلْغَنِیِّ فَهَلَّا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالًا وَ وَلَداً ثُمَّ قَالَ الْفَقِیرُ فَعَسی

ص: 55


1- و قیل: الصریم: اللیل ای صارت سوداء کاللیل لاحتراقها.
2- قال الشیخ فی التبیان: «وَ غَدَوْا عَلی حَرْدٍ» فالحرد: القصد، قال الحسن: معناه علی جهة من الفاهة. و قال مجاهد: معناه علی جد من أمرهم. و قال سفیان: معناه علی حنق. و قیل معناه علی منع، من قولهم: حاردت السنة: إذا منعت قطرها، و الأصل القصد، و قوله: «قادِرِینَ» معناه: مقدرین أنهم یصرمون ثمارها؛ و یجوز أن یکون المراد: و غدوا علی حرد قادرین عند أنفسهم علی صرام جنتهم.
3- أی أن تهلک.

رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ خَیْراً مِنْ جَنَّتِکَ وَ یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً (1) مِنَ السَّماءِ فَتُصْبِحَ صَعِیداً زَلَقاً (2) أَیْ مُحْتَرِقاً أَوْ یُصْبِحَ ماؤُها غَوْراً فَوَقَعَ فِیهَا مَا قَالَ الْفَقِیرُ فِی ذَلِکَ (3) اللَّیْلَةِ فَأَصْبَحَ الْغَنِیُّ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ (4) عَلَی مَا أَنْفَقَ فِیهَا وَ هِیَ خاوِیَةٌ (5) عَلی عُرُوشِها وَ یَقُولُ یا لَیْتَنِی لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَداً وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ فِئَةٌ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مُنْتَصِراً وَ هَذِهِ عُقُوبَةُ الْغَنِیِّ (6).

**[ترجمه]تفسیر قمی: حضرت علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَیْنِ جَعَلْنا لِأَحَدِهِما جَنَّتَیْنِ مِنْ أَعْنابٍ وَ حَفَفْناهُما بِنَخْلٍ وَ جَعَلْنا بَیْنَهُما زَرْعاً» - . کهف / 32 - { برای آنان مثالی بزن: آن دو مرد، که برای یکی از آن ها دو باغ از انواع انگورها قرار دادیم؛ و گرداگرد آن دو (باغ) را با درختان نخل پوشاندیم؛ و در میانشان زراعت پر برکتی قراردادیم. } فرمود: این آیه در مورد مردی نازل شده است که دو باغ بزرگ و پر ثمر داشت، همانطور که خدای متعال نیز فرموده است، و آن دو باغ درختان نخل و کشت و آب داشت. در همسایگی او فقیری بود.

روزی ثروتمند بر فقیر فخر فروشی کرده و گفت: «أَنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مالًا وَ أَعَزُّ نَفَراً» - . کهف / 34 - { من از تو داراتر و از حیث نفرات نیرومندترم} سپس وارد باغ شد و گفت «و در حالی که او به خویشتن ستمکار بود، داخل باغ شد [و] گفت: «گمان نمی کنم این نعمت هرگز زوال پذیرد. و گمان نمی کنم که رستاخیز بر پا شود، و اگر هم به سوی پروردگارم بازگردانده شوم قطعاً بهتر از این را در بازگشت، خواهم یافت.» - . کهف / 34 - 35 - فقیر به او پاسخ داد: «آیا به آن کسی که تو را از خاک، سپس از نطفه آفرید، آنگاه تو را [به صورت] مردی درآورد، کافر شدی؟» اما من [می گویم:] اوست خدا، پروردگار من، و هیچ کس را با پروردگارم شریک نمی سازم.» سپس فقیر به ثروتمند گفت: «و چون داخل باغت شدی، چرا نگفتی: ماشاء الله، نیرویی جز به [قدرت] خدا نیست. اگر مرا از حیث مال و فرزند کمتر از خود می بینی» و باز فقیر ادامه داد:

ص: 55

«امید است که پروردگارم بهتر از باغ تو به من عطا فرماید، و بر آن [باغ تو] آفتی از آسمان بفرستد، تا به زمینی هموار و لغزنده تبدیل گردد» یعنی بسوزد، و «یا آب آن [در زمین] فروکش کند» هر آن چه فقیر گفته بود، در آن شب اتفاق افتاد. پس ثروتمند از فرط پشیمانی «دستهایش را بر هم می زد» به خاطر هزینه ای که برای باغ صرف کرده بود، در حالی که «در حالی که داربستهای آن فرو ریخته بود و [به حسرت] می گفت: «ای کاش هیچ کس را شریک پروردگارم نمی ساختم، و او را در برابر خدا گروهی نبود، تا یاریش کنند، و توانی نداشت که خود را یاری کند.» و این است عاقبت ثروتمند. - . تفسیر قمی 2 : 9 -

**[ترجمه]

«3»

عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَاعِداً فَأُتِیَ بِامْرَأَةٍ قَدْ صَارَ وَجْهُهَا قَفَاهَا فَوَضَعَ یَدَهُ الْیُمْنَی فِی جَبِینِهَا وَ یَدَهُ الْیُسْرَی مِنْ خَلْفِ ذَلِکَ ثُمَّ عَصَرَ وَجْهَهَا عَنِ الْیَمِینِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ فَرَجَعَ وَجْهُهَا فَقَالَ احْذَرِی أَنْ تَفْعَلِی کَمَا فَعَلْتِ قَالُوا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَا فَعَلَتْ فَقَالَ ذَلِکَ مَسْتُورٌ إِلَّا أَنْ تَتَکَلَّمَ بِهِ فَسَأَلُوهَا فَقَالَتْ کَانَتْ لِی ضَرَّةٌ فَقُمْتُ أُصَلِّی فَظَنَنْتُ أَنَّ زَوْجِی مَعَهَا فَالْتَفَتُّ إِلَیْهَا فَرَأَیْتُهَا قَاعِدَةً وَ لَیْسَ هُوَ مَعَهَا فَرَجَعَ وَجْهُهَا عَلَی مَا کَانَ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: سلیمان بن عبد اللَّه گفت: در خدمت موسی بن جعفر علیهما السلام نشسته بودم که زنی را آوردند صورتش به پشت برگشته بود. پس حضرت یک دست را روی پیشانی او گذاشت و دست دیگر را به پشت سرش آنگاه فرمود: «إِنَ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» - .

رعد / 11 - { خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملّتی) را تغییر نمی دهد مگر آن که آنان آن چه را در خودشان است تغییر دهند!} صورتش را به حالت اول برگرداند فرمود: مبادا چنین کاری را دو مرتبه بکنی.

عرض کردند: یابن رسول الله! مگر چه کرده؟ فرمود: باید خودش بگوید. از خودش پرسیدند. گفت: من هوو داشتم مشغول نماز بودم، خیال کردم شوهرم با او است، صورت برگرداندم تا آن ها را تماشا کنم، دیدم آن زن تنها نشسته و شوهرم آن جا نیست، صورتم به همان حالت ماند. - . تفسیر عیاشی 2 : 220 -

**[ترجمه]

«4»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی عَمْرٍو الْمَدَائِنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ أَبِی کَانَ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ قَضَی قَضَاءً حَتْماً لَا یُنْعِمُ عَلَی عَبْدِهِ بِنِعْمَةٍ فَیَسْلُبَهَا إِیَّاهُ قَبْلَ أَنْ یُحْدِثَ الْعَبْدُ مَا یَسْتَوْجِبُ بِذَلِکَ الذَّنْبِ سَلْبَ تِلْکَ النِّعْمَةِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام روایت کند: پدرم امام باقر علیه السلام می فرمود: به راستی که خداوند حکم و قضای حتمی اش بر این قرار گرفته که نعمتی را به بنده ای نبخشد و سپس آن را از او بگیرد ( بلکه اگر نعمتی را به او بخشید آن را از وی سلب نمی کند) مگر این که آن بنده گناهی کند و در نتیجه سزاوار خشم الهی گردد (پس در واقع خود بنده با گناهش نعمت را از خود سلب می کند). خدای متعال می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ.»{ خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملّتی) را تغییر نمی دهد مگر آن که آنان آن چه را در خودشان است تغییر دهند!} - . تفسیر عیاشی 2 : 221 -

**[ترجمه]

«5»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ

ص: 56


1- بضم الحاء، قال الراغب فی مفرداته: قیل: نارا و عذابا و إنّما هو فی الحقیقة ما یحاسب علیه فیجازی بحسبه انتهی. و قیل: أصل السهام التی ترمی لتجری فی طلق واحد و کان ذلک من رمی الاساورة، و الحسبان: المرامی الکثیرة. و قیل: بردا.
2- أرض زاق: لمساء لیس بها شی ء.
3- فی المصدر: فی تلک اللیلة. م.
4- تقلیب الکف عبارة عن الندم ذکرا لحال ما یوجد علیه النادم، أی فاصبح یصفق ندامة.
5- خاویة أی ساقطة من خوی النجم: إذا سقط، أو خالیة من خلی المنزل: إذا خلی من أهله و کل مرتفع أظلک من سقف أو کرم أو بیت فهو عرش.
6- فی المصدر: فهذه عقوبة البغی. م.

ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ إِذا أَرادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ فَصَارَ الْأَمْرُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام رضا علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما

ص: 56

بِأَنْفُسِهِمْ وَ إِذا أَرادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ» {در حقیقت، خدا حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند. و چون خدا برای قومی آسیبی بخواهد، هیچ برگشتی برای آن نیست، و غیر از او حمایتگری برای آنان نخواهد بود.} فرمود: امر به دست خداست. - . تفسیر عیاشی 2 : 221 -

**[ترجمه]

«6»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ الْمَکْفُوفِ کَتَبَ إِلَیْهِ فِی کِتَابٍ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا سَیِّدِی عَلِّمْ مَوْلَاکَ مَا لَا یُقْبَلُ لِقَائِلِهِ دَعْوَةٌ وَ مَا لَا یُؤَخَّرُ لِفَاعِلِهِ دَعْوَةٌ وَ مَا حَدُّ الِاسْتِغْفَارِ الَّذِی وُعِدَ عَلَیْهِ نُوحٌ وَ الِاسْتِغْفَارِ الَّذِی لَا یُعَذَّبُ قَائِلُهُ وَ کَیْفَ یُلْفَظُ بِهِمَا وَ مَا مَعْنَی قَوْلِهِ وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ قَوْلِهِ فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی وَ إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ کَیْفَ تَغْیِیرُ الْقَوْمِ مَا بِأَنْفُسِهِمْ حَتَّی یُغَیِّرَ مَا بِأَنْفُسِهِمْ فَکَتَبَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ کَافَأَکُمُ اللَّهُ عَنِّی بِتَضْعِیفِ الثَّوَابِ وَ الْجَزَاءِ الْحَسَنِ الْجَمِیلِ وَ عَلَیْکُمْ جَمِیعاً السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ الِاسْتِغْفَارُ أَلْفٌ وَ التَّوَکُّلُ مَنْ تَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ مَنْ قَالَ بِالْإِمَامَةِ وَ اتَّبَعَ أَمْرَکُمْ بِحُسْنِ طَاعَتِهِمْ وَ أَمَّا التَّغَیُّرُ إِنَّهُ لَا یُسِی ءُ إِلَیْهِمْ حَتَّی یَتَوَلَّوْا ذَلِکَ بِأَنْفُسِهِمْ بِخَطَایَاهُمْ وَ ارْتِکَابِهِمْ مَا نُهِیَ عَنْهُ وَ کَتَبَ بِخَطِّهِ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حسین بن مکفوف به امام علیه السلام نامه نوشت و گفت: فدایت شوم، مولای من! به چاکر خویش، دعایی بیاموزید که گوینده اش امید اجابت ندارد و اگر کسی آن دعا را بخواند، استجابت آن به تأخیر نیفتد. حدود (تعریف) استغفاری که نوح به آن وعده داد، چیست و استغفاری که گوینده آن به عذاب مبتلا نمی شود کدام است؟ مفهوم آیه «وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ» - . طلاق/ 2، 4 و 5. -

[هر کس از خدا پروا کند] چیست؟ «وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ» - . طلاق/ 3. - [و هر کس بر خدا اعتماد کند] یعنی چه؟ و جمله «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ» - . طه/ 123. - [هر کس از هدایتم پیروی کند] و «وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی» - . طه/ 124. - [هر کس از یاد من دل بگرداند] و «إِنَّ اللّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ» به چه معناست و چگونه گروهی حال کنونی خود را تغییر می دهند؟

امام علیه السلام در پاسخ او نوشت: خداوند متعال از سوی من، اجر و ثواب شما را دوچندان کند و جزای نیکویتان عطا فرماید. سلام و درود خدا و رحمت و برکاتش بر همه شما باد. اما درباره پاسخ پرسش هایت؛ بدان که استغفار، هزار بار است و هر کس که بر خداوند توکل نماید، خداوند، او را کافی است و هر کس که از خداوند، پروا کند، خداوند همیشه راه بیرون شدنی برای او قرار داده و از جایی که در خیالش نمی گنجد به او روزی می دهد. اما عبارت «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ» یعنی هر کس به امامان معصوم علیهم السلام، ایمان داشته باشد و با حسن اطاعت، تابع اوامر آنان باشد، از هدایت خدا، پیروی کرده است. اما مقصود از تغییر حال کنونی افراد، آن است که خداوند برای هیچ کس بدی نمی آورد، مگر آن گاه که خود با گناهان خویش و مرتکب شدن به آن چه خداوند نهی کرده و بازداشته است، وضعیت و حال خود را تغییر دهند. امام علیه السلام این جمله ها را با دستخط خود نوشتند. - . تفسیر عیاشی 2 : 221 -

**[ترجمه]

«7»

نهج، نهج البلاغة وَ ایْمُ اللَّهِ مَا کَانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَةٍ مِنْ عَیْشٍ فَزَالَ عَنْهُمْ إِلَّا بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوهَا لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِینَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ فَزِعُوا إِلَی رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِیَّاتِهِمْ وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهِمْ لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ شَارِدٍ وَ أَصْلَحَ لَهُمْ کُلَّ فَاسِدٍ.

**[ترجمه]نهج البلاغه: به خدا سوگند، قومی که در فراخی نعمت و کامیابی بوده اند و نعمتشان روی به زوال نهاده، زوال نعمت را سببی جز ارتکاب گناهان نبوده است، زیرا {خدا بر بندگانش ستم روا ندارد} - . آل عمران / 182 - . اگر مردم هنگامی که محنت و بلایی بر آن ها فرود می آید و نعمتهایشان زوال می یابد، از روی صدق و صفای نیت و شیفتگی دل به درگاه خداوندی زاری کنند، خداوند نعمت رمیده را به آنان بازمی گرداند و کارهای تباهشان را به صلاح می آورد. - . نهج البلاغه : 360 -

**[ترجمه]

توضیح

فی غضّ نعمة أی فی نعمة غضّة طریّة ناضرة و الوله بالتحریک الحزن و الخوف و الشارد النافر.

**[ترجمه]«فی غضّ نعمة»: در فراوانی و تازگی و طراوت نعمت؛ الوله ( با حرکت): ناراحتی و ترس؛ الشارد: رمیده.

**[ترجمه]

«8»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام اتَّقُوا الذُّنُوبَ وَ حَذِّرُوهَا إِخْوَانَکُمْ فَوَ اللَّهِ مَا الْعُقُوبَةُ إِلَی أَحَدٍ أَسْرَعَ مِنْهَا إِلَیْکُمْ لِأَنَّکُمْ لَا تُؤَاخَذُونَ بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: امام صادق علیه السلام فرمود: از گناهان بپرهیزید و شیعیان ما را نیز از گناهان بر حذر دارید. سوگند به خدا که گناهان به سوی هیچ کس با شتاب تر از آن که به سوی شما می آیند، نمی روند. این به خاطر آن است که شما به سبب گناهانتان در آخرت مورد مؤ اخذه قرار نمی گیرید. - . دعوات راوندی: 291 -

**[ترجمه]

«9»

وَ قَالَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام مَا مِنْ مُؤْمِنٍ تُصِیبُهُ رَفَاهِیَةٌ فِی دَوْلَةِ الْبَاطِلِ إِلَّا ابْتُلِیَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِبَدَنِهِ أَوْ مَالِهِ حَتَّی یَتَوَفَّرَ حَظُّهُ فِی دَوْلَةِ الْحَقِّ.

ص: 57

**[ترجمه]دعوات راوندی: امام زین العابدین علیه السلام فرمود: هیچ مؤمنی نیست که در دولت باطل رفاه و آسایشی به او رسد مگر آن که پیش از مردن به بدن یا مالش آزمایش شود، تا بهره اش در دولت حق فراهم آید - . دعوات راوندی: 291 - .

**[ترجمه]

باب 23 علل الشرائع و الأحکام

الآیات

المائدة: «ما یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»(6)

الأعراف: «قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ»(28)

حمعسق: «اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ»(17)

الرحمن: «وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ* أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ»(7-8)

**[ترجمه]ص: 57

- ما یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ - . مائده / 6 - {خدا نمی خواهد بر شما تنگ بگیرد، لیکن می خواهد شما را پاک، و نعمتش را بر شما تمام گرداند، باشد که سپاس [او] بدارید.}

- قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ - . اعراف / 26 - {«قطعاً خدا به کار زشت فرمان نمی دهد}

- اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ - . شوری / 17 - {خدا همان کسی است که کتاب و وسیله سنجش را به حق فرود آورد}

- وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ *أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ - . الرحمان / 7 - 8 - {و آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت، تا مبادا از اندازه درگذرید.}

**[ترجمه]

تفسیر

قد فسر جماعة من المفسرین المیزان فی الآیتین بالشرع و بعضهم بالعدل و بعضهم بالمیزان المعروف

**[ترجمه]عدهای از مفسران، میزان را در این دو آیه به معنای شرع، و برخی به معنای عدل، و تعداد دیگر به معنای میزان شناخته شده گرفته اند.

**[ترجمه]

الأخبار

و أما الأخبار ففیها ثلاثة فصول:

**[ترجمه]روایت ها به سه فصل تقسیم می شود.

**[ترجمه]

الفصل الأول العلل التی رواها الفضل بن شاذان

«1»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع حَدَّثَنِی عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ النَّیْسَابُورِیُّ الْعَطَّارُ بِنَیْسَابُورَ فِی شَعْبَانَ سَنَةَ اثْنَتَیْنِ وَ خَمْسِینَ وَ ثَلَاثِ مِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ النَّیْسَابُورِیُّ قَالَ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ وَ حَدَّثَنَا الْحَاکِمُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ نُعَیْمِ بْنِ شَاذَانَ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ عَمِّهِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ قَالَ قَالَ الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ النَّیْسَابُورِیُّ إِنْ سَأَلَ سَائِلٌ فَقَالَ أَخْبِرْنِی هَلْ یَجُوزُ أَنْ یُکَلِّفَ الْحَکِیمُ(1) عَبْدَهُ فِعْلًا مِنَ الْأَفَاعِیلِ لِغَیْرِ عِلَّةٍ وَ لَا مَعْنِیٍّ قِیلَ لَهُ لَا یَجُوزُ ذَلِکَ لِأَنَّهُ حَکِیمٌ غَیْرُ عَابِثٍ وَ لَا جَاهِلٍ فَإِنْ قَالَ فَأَخْبِرْنِی لِمَ کَلَّفَ الْخَلْقَ قِیلَ لِعِلَلٍ فَإِنْ قَالَ فَأَخْبِرْنِی مِنْ تِلْکَ الْعِلَلِ مَعْرُوفَةٌ مَوْجُودَةٌ هِیَ أَمْ غَیْرُ مَعْرُوفَةٍ وَ لَا مَوْجُودَةٍ قِیلَ بَلْ هِیَ مَعْرُوفَةٌ وَ مَوْجُودَةٌ عِنْدَ أَهْلِهَا فَإِنْ قَالَ أَ تَعْرِفُونَهَا أَنْتُمْ أَمْ لَا تَعْرِفُونَهَا قِیلَ لَهُمْ مِنْهَا مَا نَعْرِفُهُ وَ مِنْهَا مَا لَا نَعْرِفُهُ فَإِنْ قَالَ فَمَا أَوَّلُ الْفَرَائِضِ قِیلَ (2) الْإِقْرَارُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِرَسُولِهِ وَ حُجَّتِهِ علیه السلام وَ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 58


1- فی العلل: هل یکلف الحکیم. م.
2- فی العیون: قیل له. م.

فَإِنْ قَالَ لِمَ أَمَرَ اللَّهُ الْخَلْقَ (1)بِالْإِقْرَارِ بِاللَّهِ وَ بِرُسُلِهِ(2)وَ حُجَجِهِ وَ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قِیلَ لِعِلَلٍ کَثِیرَةٍ مِنْهَا أَنَّ مَنْ لَمْ یُقِرَّ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَجْتَنِبْ مَعَاصِیَهُ وَ لَمْ یَنْتَهِ عَنِ ارْتِکَابِ الْکَبَائِرِ وَ لَمْ یُرَاقِبْ أَحَداً فِیمَا یَشْتَهِی وَ یَسْتَلِذُّ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ فَإِذَا فَعَلَ النَّاسُ هَذِهِ الْأَشْیَاءَ وَ ارْتَکَبَ کُلُّ إِنْسَانٍ مَا یَشْتَهِی وَ یَهْوَاهُ مِنْ غَیْرِ مُرَاقَبَةٍ لِأَحَدٍ کَانَ فِی ذَلِکَ فَسَادُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ وُثُوبُ بَعْضِهِمْ عَلَی بَعْضٍ فَغَصَبُوا الْفُرُوجَ وَ الْأَمْوَالَ وَ أَبَاحُوا الدِّمَاءَ وَ النِّسَاءَ وَ السَّبْیَ وَ قَتَلَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً مِنْ غَیْرِ حَقٍّ وَ لَا جَرَمَ فَیَکُونُ فِی ذَلِکَ خَرَابُ الدُّنْیَا وَ هَلَاکُ الْخَلْقِ وَ فَسَادُ الْحَرْثِ وَ النَّسْلِ وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَکِیمٌ وَ لَا یَکُونُ الْحَکِیمُ وَ لَا یُوصَفُ (3) بِالْحِکْمَةِ إِلَّا الَّذِی یَحْظُرُ الْفَسَادَ وَ یَأْمُرُ بِالصَّلَاحِ وَ یَزْجُرُ عَنِ الظُّلْمِ وَ یَنْهَی عَنِ الْفَوَاحِشِ وَ لَا یَکُونُ حَظْرُ الْفَسَادِ وَ الْأَمْرُ بِالصَّلَاحِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْفَوَاحِشِ إِلَّا بَعْدَ الْإِقْرَارِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَعْرِفَةِ الْآمِرِ وَ النَّاهِی فَلَوْ تُرِکَ النَّاسُ بِغَیْرِ إِقْرَارٍ بِاللَّهِ وَ لَا مَعْرِفَتِهِ لَمْ یَثْبُتْ أَمْرٌ بِصَلَاحٍ وَ لَا نَهْیٌ عَنْ فَسَادٍ إِذْ لَا آمِرَ وَ لَا نَاهِیَ وَ مِنْهَا أَنَّا وَجَدْنَا الْخَلْقَ قَدْ یُفْسِدُونَ بِأُمُورٍ بَاطِنَةٍ مَسْتُورَةٍ عَنِ الْخَلْقِ فَلَوْ لَا الْإِقْرَارُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَشْیَتُهُ بِالْغَیْبِ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ إِذَا خَلَا بِشَهْوَتِهِ وَ إِرَادَتِهِ یُرَاقِبُ أَحَداً فِی تَرْکِ مَعْصِیَةٍ وَ انْتِهَاکِ حُرْمَةٍ وَ ارْتِکَابِ کَبِیرَةٍ إِذَا کَانَ فِعْلُهُ ذَلِکَ مَسْتُوراً (4)عَنِ الْخَلْقِ غَیْرَ مُرَاقَبٍ لِأَحَدٍ وَ کَانَ یَکُونُ فِی ذَلِکَ هَلَاکُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ فَلَمْ یَکُنْ قِوَامُ الْخَلْقِ وَ صَلَاحُهُمْ إِلَّا بِالْإِقْرَارِ مِنْهُمْ بِعَلِیمٍ خَبِیرٍ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفَی آمِرٍ بِالصَّلَاحِ نَاهٍ عَنِ الْفَسَادِ لَا تَخْفَی عَلَیْهِ خَافِیَةٌ لِیَکُونَ فِی ذَلِکَ انْزِجَارٌ لَهُمْ عَمَّا یَخْلُونَ (5) بِهِ مِنْ أَنْوَاعِ الْفَسَادِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ عَلَیْهِمْ (6) مَعْرِفَةُ الرُّسُلِ وَ الْإِقْرَارُ بِهِمْ وَ الْإِذْعَانُ لَهُمْ بِالطَّاعَةِ قِیلَ لِأَنَّهُ لَمَّا لَمْ یَکُنْ (7) فِی خَلْقِهِمْ وَ قَوْلِهِمْ وَ قُوَاهُمْ مَا یَکْمُلُونَ لِمَصَالِحِهِمْ (8) وَ کَانَ

ص: 59


1- فی العلل: لم امر الخلق. م.
2- فی العلل: برسوله. م.
3- فی المصدر: و لا یکون حکیما و لا یوصف. م.
4- فی العلل: إذا فعل ذلک مستورا. م.
5- فی العلل عما یحلون به. م.
6- فی العلل: فان قال قائل: فلم وجب علیکم. م.
7- فی العیون: لما إن لم یکن؛ و فی العلل: لما لم یکتف. م.
8- فی العلل بعد قوله: و قواهم: ما یثبتون به لمباشرة الصانع عزّ و جلّ حتّی یکلمهم و یشافههم و کان الصانع اه. م.

الصَّانِعُ مُتَعَالِیاً عَنْ أَنْ یُرَی(1) وَ کَانَ ضَعْفُهُمْ وَ عَجْزُهُمْ عَنْ إِدْرَاکِهِ ظَاهِراً لَمْ یَکُنْ بُدٌّ (2) مِنْ رَسُولٍ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ مَعْصُومٍ یُؤَدِّی إِلَیْهِمْ أَمْرَهُ وَ نَهْیَهُ وَ أَدَبَهُ وَ یَقِفُهُمْ عَلَی مَا یَکُونُ بِهِ إِحْرَازُ مَنَافِعِهِمْ (3) وَ دَفْعُ مَضَارِّهِمْ إِذْ لَمْ یَکُنْ فِی خَلْقِهِمْ مَا یَعْرِفُونَ بِهِ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ مِنْ مَنَافِعِهِمْ وَ مَضَارِّهِمْ فَلَوْ لَمْ یَجِبْ عَلَیْهِمْ مَعْرِفَتُهُ وَ طَاعَتُهُ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ فِی مَجِی ءِ الرَّسُولِ مَنْفَعَةٌ وَ لَا سَدُّ حَاجَةٍ وَ لَکَانَ یَکُونُ إِتْیَانُهُ عَبَثاً لِغَیْرِ مَنْفَعَةٍ وَ لَا صَلَاحٍ وَ لَیْسَ هَذَا مِنْ صِفَةِ الْحَکِیمِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جَعَلَ أُولِی الْأَمْرِ وَ أَمَرَ بِطَاعَتِهِمْ قِیلَ لِعِلَلٍ کَثِیرَةٍ مِنْهَا أَنَّ الْخَلْقَ لَمَّا وَقَعُوا عَلَی حَدٍّ مَحْدُودٍ وَ أُمِرُوا أَنْ لَا یَتَعَدَّوْا ذَلِکَ الْحَدَّ (تِلْکَ الْحُدُودَ) لِمَا فِیهِ مِنْ فَسَادِهِمْ لَمْ یَکُنْ یَثْبُتُ ذَلِکَ وَ لَا یَقُومُ إِلَّا بِأَنْ یَجْعَلَ عَلَیْهِمْ فِیهِ أَمِیناً یَمْنَعُهُمْ مِنَ التَّعَدِّی وَ الدُّخُولِ فِیمَا حُظِرَ عَلَیْهِمْ لِأَنَّهُ لَوْ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ (4) کَذَلِکَ لَکَانَ أَحَدٌ لَا یَتْرُکُ لَذَّتَهُ وَ مَنْفَعَتَهُ لِفَسَادِ غَیْرِهِ فَجَعَلَ عَلَیْهِمْ قَیِّماً یَمْنَعُهُمْ مِنَ الْفَسَادِ وَ یُقِیمُ فِیهِمُ الْحُدُودَ وَ الْأَحْکَامَ وَ مِنْهَا أَنَّا (5)لَا نَجِدُ فِرْقَةً مِنَ الْفِرَقِ وَ لَا مِلَّةً مِنَ الْمِلَلِ بَقُوا وَ عَاشُوا إِلَّا بِقَیِّمٍ وَ رَئِیسٍ لِمَا لَا بُدَّ لَهُمْ (6) مِنْهُ فِی أَمْرِ الدِّینِ وَ الدُّنْیَا فَلَمْ یَجُزْ فِی حِکْمَةِ الْحَکِیمِ أَنْ یَتْرُکَ الْخَلْقَ مِمَّا یَعْلَمُ أَنَّهُ لَا بُدَّ لَهُمْ مِنْهُ وَ لَا قِوَامَ لَهُمْ إِلَّا بِهِ فَیُقَاتِلُونَ بِهِ عَدُوَّهُمْ وَ یَقْسِمُونَ بِهِ (7) فَیْئَهُمْ وَ یُقِیمُ (8) لَهُمْ جُمُعَتَهُمْ وَ جَمَاعَتَهُمْ وَ یَمْنَعُ ظَالِمَهُمْ مِنْ مَظْلُومِهِمْ وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَوْ لَمْ یَجْعَلْ لَهُمْ إِمَاماً قَیِّماً أَمِیناً حَافِظاً مُسْتَوْدَعاً لَدَرَسَتِ الْمِلَّةُ وَ ذَهَبَ الدِّینُ وَ غُیِّرَتِ السُّنَّةُ وَ الْأَحْکَامُ وَ لَزَادَ فِیهِ الْمُبْتَدِعُونَ وَ نَقَصَ مِنْهُ الْمُلْحِدُونَ وَ شَبَّهُوا ذَلِکَ عَلَی الْمُسْلِمِینَ لِأَنَّا قَدْ وَجَدْنَا(9)الْخَلْقَ مَنْقُوصِینَ مُحْتَاجِینَ

ص: 60


1- فی العلل: متعالیا عن أن یری و یباشر. م.
2- فی المصدرین: لم یکن بدلهم. م.
3- فی العلل: اجتلاب منافعهم. م.
4- فی العلل: ذلک لو لم یکن لکان. م.
5- فی العلل لم نجد. م.
6- فی العیون: و لما لا بدّ لهم. م.
7- لیس فی العیون لفظة به. م.
8- فی العلل و یقیمون به. م.
9- فی العلل: اذ قد وجدنا. م.

غَیْرَ کَامِلِینَ مَعَ اخْتِلَافِهِمْ وَ اخْتِلَافِ أَهْوَائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ أَنْحَائِهِمْ (1) فَلَوْ لَمْ یَجْعَلْ لَهُمْ قَیِّماً حَافِظاً (2) لِمَا جَاءَ بِهِ الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله لَفَسَدُوا عَلَی نَحْوِ مَا بَیَّنَّا وَ غُیِّرَتِ الشَّرَائِعُ وَ السُّنَنُ وَ الْأَحْکَامُ وَ الْإِیمَانُ وَ کَانَ فِی ذَلِکَ فَسَادُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ فَإِنْ قِیلَ فَلِمَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ فِی الْأَرْضِ إِمَامَانِ فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ أَوْ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ قِیلَ لِعِلَلٍ مِنْهَا أَنَّ الْوَاحِدَ لَا یَخْتَلِفُ فِعْلُهُ وَ تَدْبِیرُهُ وَ الِاثْنَیْنِ لَا یَتَّفِقُ فِعْلُهُمَا وَ تَدْبِیرُهُمَا وَ ذَلِکَ أَنَّا لَمْ نَجِدْ اثْنَیْنِ إِلَّا مُخْتَلِفَیِ الْهَمِّ وَ الْإِرَادَةِ فَإِذَا کَانَا اثْنَیْنِ ثُمَّ اخْتَلَفَ هَمُّهُمَا وَ إِرَادَتُهُمَا وَ تَدْبِیرُهُمَا وَ کَانَا کِلَاهُمَا مُفْتَرِضَیِ الطَّاعَةِ لَمْ یَکُنْ أَحَدُهُمَا أَوْلَی بِالطَّاعَةِ مِنْ صَاحِبِهِ فَکَانَ یَکُونُ فِی ذَلِکَ اخْتِلَافُ الْخَلْقِ وَ التَّشَاجُرُ وَ الْفَسَادُ ثُمَّ لَا یَکُونُ أَحَدٌ مُطِیعاً لِأَحَدِهِمَا إِلَّا وَ هُوَ عَاصٍ لِلْآخَرِ فَتَعُمُّ الْمَعْصِیَةُ أَهْلَ الْأَرْضِ ثُمَّ لَا یَکُونُ لَهُمْ مَعَ ذَلِکَ السَّبِیلُ إِلَی الطَّاعَةِ وَ الْإِیمَانِ وَ یَکُونُونَ إِنَّمَا أَتَوْا فِی ذَلِکَ مِنْ قِبَلِ الصَّانِعِ الَّذِی وَضَعَ لَهُمْ بَابَ الِاخْتِلَافِ(3) وَ التَّشَاجُرِ (4)إِذْ أَمَرَهُمْ بِاتِّبَاعِ الْمُخْتَلِفَیْنِ وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَوْ کَانَا إِمَامَیْنِ کَانَ لِکُلٍّ مِنَ الْخَصْمَیْنِ أَنْ یَدْعُوَ (5) إِلَی غَیْرِ مَا یَدْعُو إِلَیْهِ صَاحِبُهُ فِی الْحُکُومَةِ ثُمَّ لَا یَکُونُ أَحَدُهُمَا أَوْلَی بِأَنْ یُتَّبَعَ مِنْ صَاحِبِهِ فَتَبْطُلُ الْحُقُوقُ وَ الْأَحْکَامُ وَ الْحُدُودُ وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَا یَکُونُ وَاحِدٌ مِنَ الْحُجَّتَیْنِ أَوْلَی بِالنُّطْقِ (6) وَ الْحُکْمِ وَ الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ مِنَ الْآخَرِ فَإِذَا کَانَ هَذَا کَذَلِکَ وَجَبَ عَلَیْهِمَا أَنْ یَبْتَدِئَا بِالْکَلَامِ وَ لَیْسَ لِأَحَدِهِمَا أَنْ یَسْبِقَ صَاحِبَهُ بِشَیْ ءٍ إِذَا کَانَا فِی الْإِمَامَةِ شِرْعاً وَاحِداً فَإِنْ جَازَ لِأَحَدِهِمَا السُّکُوتُ جَازَ (7) السُّکُوتُ لِلْآخَرِ مِثْلَ ذَلِکَ وَ إِذَا جَازَ لَهُمَا السُّکُوتُ بَطَلَتِ الْحُقُوقُ وَ الْأَحْکَامُ وَ عُطِّلَتِ الْحُدُودُ وَ صَارَتِ (8) النَّاسُ کَأَنَّهُمْ لَا إِمَامَ لَهُمْ

ص: 61


1- فی العلل: حالاتهم. م.
2- فی العلل: لم یجعل فیها حافظا. م.
3- فی العلل بعد ذلک: و سبب التشاجر اذ امرهم. م.
4- فی العیون بعد ذلک: و الفساد. م.
5- فی العلل: الی غیر الذی یدعو. م.
6- فی العلل: بالنظر. م.
7- فی العلل: جاز للآخر. م.
8- فی العلل: و حار صار خ ل الناس. م.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ الْإِمَامُ مِنْ غَیْرِ جِنْسِ الرَّسُولِ علیه السلام قِیلَ لِعِلَلٍ مِنْهَا أَنَّهُ لَمَّا کَانَ الْإِمَامُ مُفْتَرَضَ الطَّاعَةِ لَمْ یَکُنْ بُدٌّ مِنْ دَلَالَةٍ تَدُلُّ عَلَیْهِ وَ یَتَمَیَّزُ بِهَا مِنْ غَیْرِهِ وَ هِیَ الْقَرَابَةُ الْمَشْهُورَةُ وَ الْوَصِیَّةُ الظَّاهِرَةُ لِیُعْرَفَ مِنْ غَیْرِهِ وَ یُهْتَدَی إِلَیْهِ بِعَیْنِهِ وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَوْ جَازَ فِی غَیْرِ جِنْسِ الرَّسُولِ لَکَانَ قَدْ فَضَّلَ مَنْ لَیْسَ بِرَسُولٍ عَلَی الرُّسُلِ إِذْ جَعَلَ أَوْلَادَ الرُّسُلِ أَتْبَاعاً لِأَوْلَادِ أَعْدَائِهِ کَأَبِی جَهْلٍ وَ ابْنِ أَبِی مُعَیْطٍ لِأَنَّهُ قَدْ یَجُوزُ بِزَعْمِهِ أَنْ یَنْتَقِلَ ذَلِکَ فِی أَوْلَادِهِمْ إِذَا کَانُوا مُؤْمِنِینَ فَیَصِیرَ أَوْلَادُ الرَّسُولِ تَابِعِینَ وَ أَوْلَادُ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ أَعْدَاءِ رَسُولِهِ مَتْبُوعِینَ وَ کَانَ الرَّسُولُ أَوْلَی بِهَذِهِ الْفَضِیلَةِ مِنْ غَیْرِهِ وَ أَحَقَّ وَ مِنْهَا أَنَّ الْخَلْقَ إِذَا أَقَرُّوا لِلرَّسُولِ بِالرِّسَالَةِ وَ أَذْعَنُوا لَهُ بِالطَّاعَةِ لَمْ یَتَکَبَّرْ أَحَدٌ مِنْهُمْ عَنْ أَنْ یَتَّبِعَ وُلْدَهُ وَ یُطِیعَ ذُرِّیَّتَهُ وَ لَمْ یَتَعَاظَمْ ذَلِکَ فِی أَنْفُسِ النَّاسِ وَ إِذَا کَانَ فِی غَیْرِ جِنْسِ الرَّسُولِ کَانَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِی نَفْسِهِ أَنَّهُ أَوْلَی بِهِ مِنْ غَیْرِهِ وَ دَخَلَهُمْ مِنْ ذَلِکَ الْکِبْرُ وَ لَمْ تَسْخَ (1) أَنْفُسُهُمْ بِالطَّاعَةِ لِمَنْ هُوَ عِنْدَهُمْ دُونَهُمْ فَکَانَ یَکُونُ فِی ذَلِکَ دَاعِیَةٌ لَهُمْ إِلَی الْفَسَادِ وَ النِّفَاقِ وَ الِاخْتِلَافِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ عَلَیْهِمُ الْإِقْرَارُ وَ الْمَعْرِفَةُ بِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَاحِدٌ أَحَدٌ قِیلَ لِعِلَلٍ مِنْهَا أَنَّهُ لَوْ لَمْ یَجِبْ عَلَیْهِمُ الْإِقْرَارُ وَ الْمَعْرِفَةُ لَجَازَ (2) أَنْ یَتَوَهَّمُوا مُدَبِّرَیْنِ أَوْ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ وَ إِذَا جَازَ ذَلِکَ لَمْ یَهْتَدُوا إِلَی الصَّانِعِ لَهُمْ مِنْ غَیْرِهِ لِأَنَّ کُلَّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ کَانَ لَا یَدْرِی لَعَلَّهُ إِنَّمَا یَعْبُدُ غَیْرَ الَّذِی خَلَقَهُ وَ یُطِیعُ غَیْرَ الَّذِی أَمَرَهُ فَلَا یَکُونُونَ عَلَی حَقِیقَةٍ مِنْ صَانِعِهِمْ وَ خَالِقِهِمْ وَ لَا یَثْبُتُ عِنْدَهُمْ أَمْرُ آمِرٍ وَ لَا نَهْیُ نَاهٍ إِذْ لَا یَعْرِفُ الْآمِرَ بِعَیْنِهِ وَ لَا النَّاهِیَ مِنْ غَیْرِهِ وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَوْ جَازَ أَنْ یَکُونَ اثْنَیْنِ لَمْ یَکُنْ أَحَدُ الشَّرِیکَیْنِ أَوْلَی بِأَنْ یُعْبَدَ وَ یُطَاعَ مِنَ الْآخَرِ وَ فِی إِجَازَةِ أَنْ یُطَاعَ ذَلِکَ الشَّرِیکُ إِجَازَةُ أَنْ لَا یُطَاعَ اللَّهُ وَ فِی أَنْ لَا یُطَاعَ (3)

ص: 62


1- فی العیون المطبوع و لم تسبح. م.
2- فی العلل: لو لم یجب ذلک علیهم لجاز لهم. م.
3- فی العیون: و فی اجازة ان لا یطاع اللّه. م.

اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْکُفْرُ بِاللَّهِ وَ بِجَمِیعِ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ إِثْبَاتُ کُلِّ بَاطِلٍ وَ تَرْکُ کُلِّ حَقٍّ وَ تَحْلِیلُ کُلِّ حَرَامٍ وَ تَحْرِیمُ کُلِّ حَلَالٍ وَ الدُّخُولُ فِی کُلِّ مَعْصِیَةٍ وَ الْخُرُوجُ مِنْ کُلِّ طَاعَةٍ وَ إِبَاحَةُ کُلِّ فَسَادٍ وَ إِبْطَالٌ لِکُلِّ حَقٍّ (1) وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَوْ جَازَ أَنْ یَکُونَ أَکْثَرَ مِنْ وَاحِدٍ لَجَازَ لِإِبْلِیسَ أَنْ یَدَّعِیَ أَنَّهُ ذَلِکَ الْآخَرُ حَتَّی یُضَادَّ اللَّهَ تَعَالَی فِی جَمِیعِ حُکْمِهِ وَ یَصْرِفَ الْعِبَادَ إِلَی نَفْسِهِ فَیَکُونُ فِی ذَلِکَ أَعْظَمُ الْکُفْرِ وَ أَشَدُّ النِّفَاقِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ عَلَیْهِمُ الْإِقْرَارُ لِلَّهِ بِأَنَّهُ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ قِیلَ لِعِلَلٍ مِنْهَا أَنْ یَکُونُوا قَاصِدِینَ نَحْوَهُ بِالْعِبَادَةِ وَ الطَّاعَةِ دُونَ غَیْرِهِ غَیْرَ مُشْتَبِهٍ عَلَیْهِمْ أَمْرُ رَبِّهِمْ وَ صَانِعِهِمْ وَ رَازِقِهِمْ(2) وَ مِنْهَا أَنَّهُمْ لَوْ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ لَمْ یَدْرُوا لَعَلَّ رَبَّهُمْ وَ صَانِعَهُمْ هَذِهِ الْأَصْنَامُ (3) الَّتِی نَصَبَتْهَا لَهُمْ آبَاؤُهُمْ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النِّیرَانُ إِذَا کَانَ جَائِزاً أَنْ یَکُونَ عَلَیْهِمْ مُشَبَّهَةً (4) وَ کَانَ یَکُونُ فِی ذَلِکَ الْفَسَادُ وَ تَرْکُ طَاعَاتِهِ کُلِّهَا وَ ارْتِکَابُ مَعَاصِیهِ کُلِّهَا عَلَی قَدْرِ مَا یَتَنَاهَی إِلَیْهِمْ مِنْ أَخْبَارِ هَذِهِ الْأَرْبَابِ وَ أَمْرِهَا وَ نَهْیِهَا وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَوْ لَمْ یَجِبْ عَلَیْهِمْ أَنْ یَعْرِفُوا أَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ لَجَازَ عِنْدَهُمْ أَنْ یَجْرِیَ عَلَیْهِ مَا یَجْرِی عَلَی الْمَخْلُوقِینَ مِنَ الْعَجْزِ وَ الْجَهْلِ وَ التَّغْیِیرِ وَ الزَّوَالِ وَ الْفَنَاءِ وَ الْکَذِبِ وَ الِاعْتِدَاءِ وَ مَنْ جَازَتْ عَلَیْهِ هَذِهِ الْأَشْیَاءُ لَمْ یُؤْمَنْ فَنَاؤُهُ وَ لَمْ یُوثَقْ بِعَدْلِهِ وَ لَمْ یُحَقَّقْ قَوْلُهُ وَ أَمْرُهُ وَ نَهْیُهُ وَ وَعْدُهُ وَ وَعِیدُهُ وَ ثَوَابُهُ وَ عِقَابُهُ وَ فِی ذَلِکَ فَسَادُ الْخَلْقِ وَ إِبْطَالُ الرُّبُوبِیَّةِ فَإِنْ قَالَ لِمَ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی الْعِبَادَ وَ نَهَاهُمْ قِیلَ لِأَنَّهُ لَا یَکُونُ بَقَاؤُهُمْ وَ صَلَاحُهُمْ إِلَّا بِالْأَمْرِ وَ النَّهْیِ وَ الْمَنْعِ عَنِ الْفَسَادِ وَ التَّغَاصُبِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ تَعَبَّدَهُمْ قِیلَ لِئَلَّا یَکُونُوا نَاسِینَ لِذِکْرِهِ وَ لَا تَارِکِینَ لِأَدَبِهِ وَ لَا لَاهِینَ عَنْ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ إِذْ کَانَ فِیهِ صَلَاحُهُمْ وَ قِوَامُهُمْ فَلَوْ تُرِکُوا بِغَیْرِ تَعَبُّدٍ لَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ

ص: 63


1- فی المصدرین: و إبطال کل حق. م.
2- فی العیون بعد ذلک: بهذا الأصنام. م.
3- فی نسخة: لعل ربهم وضع لهم هذه الأصنام.
4- فی نسخة: مشبها.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِالصَّلَاةِ قِیلَ لِأَنَّ فِی الصَّلَاةِ الْإِقْرَارَ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ هُوَ صَلَاحٌ عَامٌّ لِأَنَّ فِیهِ خَلْعَ الْأَنْدَادِ وَ الْقِیَامَ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ بِالذُّلِّ وَ الِاسْتِکَانَةِ وَ الْخُضُوعِ وَ الِاعْتِرَافِ وَ طَلَبِ الْإِقَالَةِ مِنْ سَالِفِ الذُّنُوبِ وَ وَضْعَ الْجَبْهَةِ عَلَی الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ لِیَکُونَ الْعَبْدُ ذَاکِراً لِلَّهِ تَعَالَی غَیْرَ نَاسٍ لَهُ وَ یَکُونَ خَاشِعاً وَجِلًا مُتَذَلِّلًا طَالِباً رَاغِباً فِی الزِّیَادَةِ لِلدِّینِ وَ الدُّنْیَا مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الِانْزِجَارِ عَنِ الْفَسَادِ وَ صَارَ ذَلِکَ عَلَیْهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ لِئَلَّا یَنْسَی الْعَبْدُ مُدَبِّرَهُ وَ خَالِقَهُ فَیَبْطَرَ (1) وَ یَطْغَی وَ لِیَکُونَ فِی ذِکْرِ خَالِقِهِ وَ الْقِیَامِ بَیْنَ یَدَیْ رَبِّهِ زَاجِراً لَهُ عَنِ الْمَعَاصِی وَ حَاجِزاً وَ مَانِعاً عَنْ أَنْوَاعِ الْفَسَادِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِالْوُضُوءِ وَ بُدِئَ بِهِ قِیلَ لِأَنْ یَکُونَ الْعَبْدُ طَاهِراً إِذَا قَامَ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ عِنْدَ مُنَاجَاتِهِ إِیَّاهُ مُطِیعاً لَهُ فِیمَا أَمَرَهُ نَقِیّاً مِنَ الْأَدْنَاسِ وَ النَّجَاسَةِ مَعَ مَا فِیهِ مِنْ ذَهَابِ الْکَسَلِ وَ طَرْدِ النُّعَاسِ وَ تَزْکِیَةِ الْفُؤَادِ لِلْقِیَامِ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ فَإِنْ قَالَ لِمَ وَجَبَ ذَلِکَ عَلَی الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ وَ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ قِیلَ لِأَنَّ الْعَبْدَ إِذَا قَامَ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ فَإِنَّمَا (2)یَنْکَشِفُ مِنْ جَوَارِحِهِ وَ یَظْهَرُ مَا وَجَبَ فِیهِ الْوُضُوءُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ بِوَجْهِهِ یَسْجُدُ وَ یَخْضَعُ وَ بِیَدِهِ یَسْأَلُ وَ یَرْغَبُ وَ یَرْهَبُ وَ یَتَبَتَّلُ وَ یَنْسُکُ (3)وَ بِرَأْسِهِ یَسْتَقْبِلُ فِی رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ وَ بِرِجْلَیْهِ یَقُومُ وَ یَقْعُدُ

ص: 64


1- بطر یبطر بطرا: أخذته دهشة و حیرة عند هجوم النعمة. طغی بالنعمة أو عندها فصرفها إلی غیر وجهها. بطر الحق: تکبر عنه و لم یقبله.
2- فی العلل: قائما.
3- أصل الرغبة: السعة فی الشی ء یقال: رغب الشی ء: اتسع، و الرغبة و الرغب و الرغبی: السعة فی الإرادة، قال تعالی: وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً، قاله الراغب. و فی لسان العرب: الرغب بفتح الراء و ضمها و الرغب بفتح الراء و الغین و الرغبة، و الرغبوت، و الرغبی بفتح الراء و ضمها و الرغباء: الضراعة و المسألة، و فی حدیث الدعاء: رغبة و رهبة إلیک. و فیه أن الرهبة الخوف و الفزع. و قال الراغب: الرهبة و الرهب: مخافة مع تحرز و اضطراب. و التبتل: الانقطاع إلی اللّه فی العبادة و إخلاص النیة انقطاعا یختص به، و أصله من بتل الشی ء: قطعه و أبانه من غیره، و سمیت فاطمة علیها سلام اللّه البتول لانقطاعها إلی اللّه، و عن نساء زمانها و نساء الأمة عملا و حسبا و دینا. و النسک: العبادة و التطوع بقربة، و فی الحدیث الرغبة: تبسط یدیک و تظهر باطنهما، و الرهبة: تبسط یدیک تظهر ظهرهما. و التبتل: تحرک السبابة الیسری ترفعها فی السماء رسلا و تضعها؛ کل ذلک فی حال الدعاء و التضرع.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ الْغَسْلُ عَلَی الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ وَ جُعِلَ الْمَسْحُ عَلَی الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ وَ لَمْ یُجْعَلْ ذَلِکَ غَسْلًا کُلُّهُ أَوْ مَسْحاً کُلُّهُ قِیلَ لِعِلَلٍ شَتَّی مِنْهَا أَنَّ الْعِبَادَةَ الْعُظْمَی إِنَّمَا هِیَ الرُّکُوعُ وَ السُّجُودُ وَ إِنَّمَا یَکُونُ الرُّکُوعُ وَ السُّجُودُ بِالْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ لَا بِالرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ وَ مِنْهَا أَنَّ الْخَلْقَ لَا یُطِیقُونَ فِی کُلِّ وَقْتٍ غَسْلَ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ وَ یَشْتَدُّ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ فِی الْبَرْدِ وَ السَّفَرِ وَ الْمَرَضِ وَ أَوْقَاتٍ مِنَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ غَسْلُ الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ أَخَفُّ مِنْ غَسْلِ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ وَ إِنَّمَا وُضِعَتِ الْفَرَائِضُ عَلَی قَدْرِ أَقَلِّ النَّاسِ طَاقَةً مِنْ أَهْلِ الصِّحَّةِ ثُمَّ عُمَّ فِیهَا الْقَوِیُّ وَ الضَّعِیفُ وَ مِنْهَا أَنَّ الرَّأْسَ وَ الرِّجْلَیْنِ لَیْسَا هُمَا فِی کُلِّ وَقْتٍ بَادِیَیْنِ ظَاهِرَیْنِ کَالْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ لِمَوْضِعِ الْعِمَامَةِ وَ الْخُفَّیْنِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ الْوُضُوءُ مِمَّا خَرَجَ مِنَ الطَّرَفَیْنِ خَاصَّةً وَ مِنَ النَّوْمِ دُونَ سَائِرِ الْأَشْیَاءِ قِیلَ لِأَنَّ الطَّرَفَیْنِ هُمَا طَرِیقُ النَّجَاسَةِ وَ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ طَرِیقٌ تُصِیبُهُ النَّجَاسَةُ مِنْ نَفْسِهِ إِلَّا مِنْهُمَا فَأُمِرُوا بِالطَّهَارَةِ عِنْدَ مَا تُصِیبُهُمْ تِلْکَ النَّجَاسَةُ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَمَّا النَّوْمُ فَإِنَّ النَّائِمَ (1)إِذَا غَلَبَ عَلَیْهِ النَّوْمُ یُفْتَحُ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنْهُ وَ اسْتَرْخَی وَ کَانَ أَغْلَبُ الْأَشْیَاءِ عَلَیْهِ فِی الْخُرُوجِ مِنْهُ الرِّیحَ فَوَجَبَ عَلَیْهِ الْوُضُوءُ لِهَذِهِ الْعِلَّةِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ لَمْ یُؤْمَرُوا بِالْغُسْلِ مِنْ هَذِهِ النَّجَاسَةِ کَمَا أُمِرُوا بِالْغُسْلِ مِنَ الْجَنَابَةِ قِیلَ لِأَنَّ هَذَا شَیْ ءٌ دَائِمٌ غَیْرُ مُمْکِنٍ لِلْخَلْقِ الِاغْتِسَالُ مِنْهُ کُلَّمَا یُصِیبُ ذَلِکَ وَ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها وَ الْجَنَابَةُ لَیْسَ (2) هِیَ أَمْراً دَائِماً إِنَّمَا هِیَ شَهْوَةٌ یُصِیبُهَا إِذَا أَرَادَ وَ یُمْکِنُهُ تَعْجِیلُهَا وَ تَأْخِیرُهَا الْأَیَّامَ الثَّلَاثَةَ وَ الْأَقَلَّ وَ الْأَکْثَرَ وَ لَیْسَ ذَلِکَ هَکَذَا فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِالْغُسْلِ مِنَ الْجَنَابَةِ وَ لَمْ یُؤْمَرُوا بِالْغُسْلِ مِنَ الْخَلَاءِ وَ هُوَ أَنْجَسُ مِنَ الْجَنَابَةِ وَ أَقْذَرُ قِیلَ مِنْ أَجْلِ أَنَّ الْجَنَابَةَ مِنْ نَفْسِ الْإِنْسَانِ وَ هُوَ شَیْ ءٌ یَخْرُجُ مِنْ جَمِیعِ جَسَدِهِ وَ الْخَلَاءُ لَیْسَ هُوَ مِنْ نَفْسِ الْإِنْسَانِ إِنَّمَا هُوَ غِذَاءٌ یَدْخُلُ مِنْ بَابٍ وَ یَخْرُجُ مِنْ بَابٍ.

ص: 65


1- فی العیون: فلان النائم. م.
2- فی المصدرین لیست. م.

أقول: فی بعض نسخ علل الشرائع زیادة هی هذه.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ صَارَ الِاسْتِنْجَاءُ فَرْضاً قِیلَ لِأَنَّهُ لَا یَجُوزُ لِلْعَبْدِ أَنْ یَقُومَ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ وَ شَیْ ءٌ مِنْ ثِیَابِهِ وَ جَسَدِهِ نَجِسٌ.

قال مصنف هذا الکتاب غلط الفضل و ذلک لأن الاستنجاء به لیس بفرض و إنما هو سنة (1)رجعنا إلی کلام الفضل انتهی.

و لنرجع إلی المشترک بین الکتابین.

فَإِنْ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْأَذَانِ لِمَ أُمِرُوا بِهِ قِیلَ لِعِلَلٍ کَثِیرَةٍ مِنْهَا أَنْ یَکُونَ تَذْکِیراً لِلسَّاهِی وَ تَنْبِیهاً لِلْغَافِلِ وَ تَعْرِیفاً لِمَنْ جَهِلَ الْوَقْتَ وَ اشْتَغَلَ عَنِ الصَّلَاةِ وَ لِیَکُونَ ذَلِکَ دَاعِیاً إِلَی عِبَادَةِ الْخَالِقِ مُرَغِّباً فِیهَا مُقِرّاً لَهُ بِالتَّوْحِیدِ مُجَاهِراً بِالْإِیمَانِ مُعْلِناً بِالْإِسْلَامِ مُؤَذِّناً لِمَنْ نَسِیَهَا (2) وَ إِنَّمَا یُقَالُ مُؤَذِّنٌ لِأَنَّهُ یُؤَذِّنُ بِالصَّلَاةِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ بُدِئَ فِیهِ بِالتَّکْبِیرِ قَبْلَ التَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ وَ التَّحْمِیدِ (3) قِیلَ لِأَنَّهُ أَرَادَ أَنْ یَبْدَأَ بِذِکْرِهِ وَ اسْمِهِ لِأَنَّ اسْمَ اللَّهِ تَعَالَی فِی التَّکْبِیرِ فِی أَوَّلِ الْحَرْفِ وَ فِی التَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ وَ التَّحْمِیدِ اسْمُ اللَّهِ فِی آخِرِ الْحَرْفِ فَبُدِئَ بِالْحَرْفِ الَّذِی اسْمُ اللَّهِ فِی أَوَّلِهِ لَا فِی آخِرِهِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ مَثْنَی مَثْنَی قِیلَ لِأَنْ یَکُونَ مُکَرَّراً فِی آذَانِ الْمُسْتَمِعِینَ مُؤَکَّداً عَلَیْهِمْ إِنْ سَهَا أَحَدٌ عَنِ الْأَوَّلِ لَمْ یَسْهُ عَنِ الثَّانِی وَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ رَکْعَتَانِ رَکْعَتَانِ فَلِذَلِکَ جُعِلَ الْأَذَانُ مَثْنَی مَثْنَی فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ التَّکْبِیرُ فِی أَوَّلِ الْأَذَانِ أَرْبَعاً قِیلَ لِأَنَّ أَوَّلَ الْأَذَانِ إِنَّمَا یَبْدُو غَفْلَةً وَ لَیْسَ قَبْلَهُ کَلَامٌ یَتَنَبَّهُ الْمُسْتَمِعُ لَهُ فَجُعِلَ ذَلِکَ تَنْبِیهاً لِلْمُسْتَمِعِینَ لِمَا بَعْدَهُ فِی الْأَذَانِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جَعَلَ بَعْدَ التَّکْبِیرِ شَهَادَتَیْنِ قِیلَ لِأَنَّ أَوَّلَ الْإِیمَانِ التَّوْحِیدُ وَ الْإِقْرَارُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ الثَّانِیَ الْإِقْرَارُ بِالرَّسُولِ بِالرِّسَالَةِ وَ أَنَّ طَاعَتَهُمَا

ص: 66


1- الظاهر عدم ورود هذا الاشکال کما یأتی عن المصنّف قدّس سرّه فی البیان الآتی.
2- فی العلل: لمن یتناهی. م.
3- فی العیون و بعض نسخ الکتاب ذکر التهلیل فقط و کذا فیما یأتی بعده. م.

وَ مَعْرِفَتَهُمَا مَقْرُونَتَانِ وَ أَنَّ أَصْلَ الْإِیمَانِ إِنَّمَا هُوَ الشَّهَادَةُ فَجَعَلَ شَهَادَتَیْنِ(1) فِی الْأَذَانِ کَمَا جَعَلَ فِی سَائِرِ الْحُقُوقِ شَهَادَتَیْنِ فَإِذَا أُقِرَّ لِلَّهِ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ أُقِرَّ لِلرَّسُولِ بِالرِّسَالَةِ فَقَدْ أُقِرَّ بِجُمْلَةِ الْإِیمَانِ لِأَنَّ أَصْلَ الْإِیمَانِ إِنَّمَا هُوَ الْإِقْرَارُ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ بَعْدَ الشَّهَادَتَیْنِ الدُّعَاءُ إِلَی الصَّلَاةِ قِیلَ لِأَنَّ الْأَذَانَ إِنَّمَا وُضِعَ لِمَوْضِعِ الصَّلَاةِ وَ إِنَّمَا هُوَ نِدَاءٌ إِلَی الصَّلَاةِ فَجُعِلَ النِّدَاءُ إِلَی الصَّلَاةِ فِی وَسَطِ الْأَذَانِ فَقَدَّمَ الْمُؤَذِّنُ قَبْلَهَا أَرْبَعاً التَّکْبِیرَتَیْنِ وَ الشَّهَادَتَیْنِ وَ أَخَّرَ بَعْدَهَا أَرْبَعاً یَدْعُو إِلَی الْفَلَاحِ حَثّاً عَلَی الْبِرِّ وَ الصَّلَاةِ ثُمَّ دَعَا إِلَی خَیْرِ الْعَمَلِ مُرَغِّباً فِیهَا وَ فِی عَمَلِهَا وَ فِی أَدَائِهَا ثُمَّ نَادَی بِالتَّکْبِیرِ وَ التَّهْلِیلِ لِیُتِمَّ بَعْدَهَا أَرْبَعاً کَمَا أَتَمَّ قَبْلَهَا أَرْبَعاً وَ لِیَخْتِمَ کَلَامَهُ بِذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَی کَمَا فَتَحَهُ بِذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَی (2) فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ آخِرُهَا التَّهْلِیلَ وَ لَمْ یُجْعَلْ آخِرُهَا التَّکْبِیرَ کَمَا جُعِلَ فِی أَوَّلِهَا التَّکْبِیرُ قِیلَ لِأَنَّ التَّهْلِیلَ اسْمُ اللَّهِ فِی آخِرِهِ فَأَحَبَّ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یَخْتِمَ الْکَلَامَ بِاسْمِهِ کَمَا فَتَحَهُ بِاسْمِهِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ لَمْ یُجْعَلْ بَدَلَ التَّهْلِیلِ التَّسْبِیحُ أَوِ التَّحْمِیدُ وَ اسْمُ اللَّهِ فِی آخِرِهِمَا-(3) قِیلَ لِأَنَّ التَّهْلِیلَ هُوَ إِقْرَارٌ لِلَّهِ تَعَالَی بِالتَّوْحِیدِ وَ خَلْعِ الْأَنْدَادِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ هُوَ أَوَّلُ الْإِیمَانِ وَ أَعْظَمُ التَّسْبِیحِ وَ التَّحْمِیدِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ بُدِئَ فِی الِاسْتِفْتَاحِ وَ الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ وَ الْقِیَامِ وَ الْقُعُودِ بِالتَّکْبِیرِ قِیلَ لِلْعِلَّةِ الَّتِی ذَکَرْنَاهَا فِی الْأَذَانِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جَعَلَ الدُّعَاءَ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی قَبْلَ الْقِرَاءَةِ وَ لِمَ جَعَلَ فِی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ الْقُنُوتَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ قِیلَ لِأَنَّهُ أَحَبَّ أَنْ یَفْتَحَ قِیَامَهُ لِرَبِّهِ وَ عِبَادَتَهُ بِالتَّحْمِیدِ وَ التَّقْدِیسِ وَ الرَّغْبَةِ وَ الرَّهْبَةِ وَ یَخْتِمَهُ بِمِثْلِ ذَلِکَ لِیَکُونَ فِی الْقِیَامِ عِنْدَ الْقُنُوتِ طُولٌ (4)

ص: 67


1- فی العلل: فجعلت شهادتین شهادتین کما جعل اه. م.
2- فی العلل: بذکر اللّه و تحمیده تعالی کما فتحه بذکر اللّه و تحمیده تعالی. م.
3- فی العلل: فی آخر الحرف من هذین الحرفین. م.
4- فی العلل: بعض الطول. م.

فَأَحْرَی أَنْ یُدْرِکَ الْمُدْرِکُ الرُّکُوعَ فَلَا تَفُوتَهُ الرَّکْعَةُ(1) فِی الْجَمَاعَةِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِالْقِرَاءَةِ فِی الصَّلَاةِ قِیلَ لِئَلَّا یَکُونَ الْقُرْآنُ مَهْجُوراً مُضَیَّعاً وَ لِیَکُونَ مَحْفُوظاً (2)فَلَا یَضْمَحِلَّ وَ لَا یُجْهَلَ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ بُدِئَ بِالْحَمْدِ فِی کُلِّ قِرَاءَةٍ دُونَ سَائِرِ السُّوَرِ قِیلَ لِأَنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ مِنَ الْقُرْآنِ (3)وَ الْکَلَامِ جُمِعَ فِیهِ مِنْ جَوَامِعِ الْخَیْرِ وَ الْحِکْمَةِ مَا جُمِعَ فِی سُورَةِ الْحَمْدِ وَ ذَلِکَ أَنَّ قَوْلَهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ إِنَّمَا هُوَ أَدَاءٌ لِمَا أَوْجَبَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی خَلْقِهِ مِنَ الشُّکْرِ وَ شُکْرٌ لِمَا وَفَّقَ عَبْدَهُ لِلْخَیْرِ رَبِّ الْعالَمِینَ تَمْجِیدٌ لَهُ وَ تَحْمِیدٌ وَ إِقْرَارٌ بِأَنَّهُ هُوَ الْخَالِقُ الْمَالِکُ لَا غَیْرُهُ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اسْتِعْطَافٌ وَ ذِکْرٌ لِآلَائِهِ وَ نَعْمَائِهِ (4)عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ إِقْرَارٌ بِالْبَعْثِ وَ الْحِسَابِ وَ الْمُجَازَاةِ وَ إِیجَابٌ لَهُ مُلْکَ الْآخِرَةِ کَمَا أَوْجَبَ لَهُ مُلْکَ الدُّنْیَا إِیَّاکَ نَعْبُدُ رَغْبَةٌ وَ تَقَرُّبٌ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِخْلَاصٌ بِالْعَمَلِ لَهُ دُونَ غَیْرِهِ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ اسْتِزَادَةٌ مِنْ تَوْفِیقِهِ وَ عِبَادَتِهِ وَ اسْتِدَامَةٌ لِمَا أَنْعَمَ عَلَیْهِ وَ نَصَرَهُ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ اسْتِرْشَادٌ لِأَدَبِهِ وَ اعْتِصَامٌ بِحَبْلِهِ وَ اسْتِزَادَةٌ فِی الْمَعْرِفَةِ بِرَبِّهِ وَ بِعَظَمَتِهِ وَ کِبْرِیَائِهِ صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ تَوْکِیدٌ فِی السُّؤَالِ وَ الرَّغْبَةِ وَ ذِکْرٌ لِمَا قَدْ تَقَدَّمَ مِنْ نِعَمِهِ عَلَی أَوْلِیَائِهِ وَ رَغْبَةٌ فِی ذَلِکَ النِّعَمِ (5)غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ اسْتِعَاذَةٌ مِنْ أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُعَانِدِینَ الْکَافِرِینَ الْمُسْتَخِفِّینَ بِهِ وَ بِأَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ وَ لَا الضَّالِّینَ اعْتِصَامٌ مِنْ أَنْ یَکُونَ مِنَ الضَّالِّینَ الَّذِینَ ضَلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ مِنْ غَیْرِ مَعْرِفَةٍ وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً فَقَدِ اجْتَمَعَ فِیهِ مِنْ جَوَامِعِ الْخَیْرِ وَ الْحِکْمَةِ فِی أَمْرِ الْآخِرَةِ وَ الدُّنْیَا مَا لَا یَجْمَعُهُ شَیْ ءٌ مِنَ الْأَشْیَاءِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ التَّسْبِیحُ فِی الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ قِیلَ لِعِلَلٍ مِنْهَا أَنْ یَکُونَ

ص: 68


1- فی العلل: الرکعتان. م.
2- فی العلل: بل یکون محفوظا مدروسا. م.
3- فی العیون: فی القرآن. م.
4- فی العلل: و ذکر لربه و نعمائه. م.
5- فی نسخة: تلک النعم. و فی العلل: مثل ذلک النعم.

الْعَبْدُ مَعَ خُضُوعِهِ وَ خُشُوعِهِ وَ تَعَبُّدِهِ وَ تَوَرُّعِهِ وَ اسْتِکَانَتِهِ وَ تَذَلُّلِهِ وَ تَوَاضُعِهِ وَ تَقَرُّبِهِ إِلَی رَبِّهِ مُقَدِّساً لَهُ مُمَجِّداً مُسَبِّحاً مُعَظِّماً (1) شَاکِراً لِخَالِقِهِ وَ رَازِقِهِ وَ لِیَسْتَعْمِلَ التَّسْبِیحَ وَ التَّحْمِیدَ کَمَا اسْتَعْمَلَ التَّکْبِیرَ وَ التَّهْلِیلَ وَ لِیَشْغَلَ قَلْبَهُ وَ ذِهْنَهُ بِذِکْرِ اللَّهِ فَلَا یَذْهَبَ بِهِ الْفِکْرُ وَ الْأَمَانِیُّ إِلَی غَیْرِ اللَّهِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ أَصْلُ الصَّلَاةِ رَکْعَتَیْنِ وَ لِمَ زِیدَ عَلَی بَعْضِهَا رَکْعَةٌ وَ عَلَی بَعْضِهَا رَکْعَتَانِ وَ لَمْ یُزَدْ عَلَی بَعْضِهَا شَیْ ءٌ قِیلَ لِأَنَّ أَصْلَ الصَّلَاةِ إِنَّمَا هِیَ رَکْعَةٌ وَاحِدَةٌ لِأَنَّ أَصْلَ الْعَدَدِ وَاحِدٌ فَإِذَا نَقَصَتْ(2) مِنْ وَاحِدٍ فَلَیْسَتْ هِیَ صَلَاةً فَعَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ الْعِبَادَ لَا یُؤَدُّونَ تِلْکَ الرَّکْعَةَ الْوَاحِدَةَ الَّتِی لَا صَلَاةَ أَقَلُّ مِنْهَا بِکَمَالِهَا وَ تَمَامِهَا وَ الْإِقْبَالِ عَلَیْهَا فَقَرَنَ إِلَیْهَا رَکْعَةً لِیَتِمَّ بِالثَّانِیَةِ مَا نَقَصَ مِنَ الْأُولَی فَفَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَصْلَ الصَّلَاةِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ عَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْعِبَادَ لَا یُؤَدُّونَ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ بِتَمَامِ مَا أُمِرُوا بِهِ وَ کَمَالِهِ فَضَمَّ إِلَی الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ رَکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ لِیَکُونَ فِیهِمَا تَمَامُ الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ ثُمَّ عَلِمَ أَنَّ صَلَاةَ الْمَغْرِبِ یَکُونُ شُغُلُ النَّاسِ فِی وَقْتِهَا أَکْثَرَ لِلِانْصِرَافِ إِلَی الْأَوْطَانِ وَ الْأَکْلِ وَ الْوُضُوءِ وَ التَّهْیِئَةِ لِلْمَبِیتِ فَزَادَ فِیهَا رَکْعَةً وَاحِدَةً لِیَکُونَ أَخَفَّ عَلَیْهِمْ وَ لِأَنْ تَصِیرَ رَکَعَاتُ الصَّلَاةِ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ فَرْداً ثُمَّ تَرَکَ الْغَدَاةَ عَلَی حَالِهَا لِأَنَّ الِاشْتِغَالَ فِی وَقْتِهَا أَکْثَرُ وَ الْمُبَادَرَةَ إِلَی الْحَوَائِجِ فِیهَا أَعَمُّ وَ لِأَنَّ الْقُلُوبَ فِیهَا أَخْلَی مِنَ الْفِکْرِ لِقِلَّةِ مُعَامَلَاتِ النَّاسِ بِاللَّیْلِ وَ لِقِلَّةِ الْأَخْذِ وَ الْإِعْطَاءِ فَالْإِنْسَانُ فِیهَا أَقْبَلُ عَلَی صَلَاتِهِ مِنْهُ فِی غَیْرِهَا مِنَ الصَّلَوَاتِ لِأَنَّ (3)الْفِکْرَ أَقَلُّ لِعَدَمِ الْعَمَلِ مِنَ اللَّیْلِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ (4)التَّکْبِیرُ فِی الِاسْتِفْتَاحِ سَبْعَ مَرَّاتٍ قِیلَ (5)لِأَنَّ الْفَرْضَ

ص: 69


1- فی العیون: مطیعا. م.
2- فی العیون: فان انقضت. م.
3- فی العیون: لان الذکر قد تقدم العمل من اللیل. م.
4- فی العلل: فلم جعل فی الاستفتاح سبع تکبیرات؟ قیل انما جعل ذلک لان التکبیر فی الصلاة الأولی التی هی الأصل اه. م.
5- فی العیون و بعض نسخ الکتاب: قیل: إنّما جعل ذلک إلخ. م.

مِنْهَا وَاحِدٌ وَ سَائِرَهَا سُنَّةٌ وَ إِنَّمَا جُعِلَ ذَلِکَ لِأَنَّ التَّکْبِیرَ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی الَّتِی هِیَ الْأَصْلُ کُلَّهُ سَبْعُ تَکْبِیرَاتٍ تَکْبِیرَةِ الِاسْتِفْتَاحِ وَ تَکْبِیرَةِ الرُّکُوعِ وَ تَکْبِیرَتَیِ السُّجُودِ وَ تَکْبِیرَةٍ أَیْضاً لِلرُّکُوعِ وَ تَکْبِیرَتَیْنِ لِلسُّجُودِ فَإِذَا کَبَّرَ الْإِنْسَانُ أَوَّلَ الصَّلَاةِ سَبْعَ تَکْبِیرَاتٍ فَقَدْ أَحْرَزَ التَّکْبِیرَ کُلَّهُ (1)فَإِنْ سَهَا فِی شَیْ ءٍ مِنْهَا أَوْ تَرَکَهَا لَمْ یَدْخُلْ عَلَیْهِ نَقْصٌ فِی صَلَاتِهِ.

أَقُولُ وَ فِی الْعِلَلِ کَمَا قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ کَبَّرَ أَوَّلَ صَلَاتِهِ سَبْعَ تَکْبِیرَاتٍ أَجْزَأَهُ وَ یُجْزِی تَکْبِیرَةٌ وَاحِدَةٌ ثُمَّ إِنْ لَمْ یُکَبِّرْ فِی شَیْ ءٍ مِنْ صَلَاتِهِ أَجْزَأَهُ عَنْهُ ذَلِکَ وَ إِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ إِذَا تَرَکَهَا سَاهِیاً أَوْ نَاسِیاً.

قَالَ مُصَنِّفُ هَذَا الْکِتَابِ غَلِطَ الْفَضْلُ أَنَّ تَکْبِیرَةَ الِافْتِتَاحِ فَرِیضَةٌ وَ إِنَّمَا هِیَ سُنَّةٌ وَاجِبَةٌ رَجَعْنَا إِلَی کَلَامِ الْفَضْلِ أَقُولُ رَجَعْنَا إِلَی الْمُشْتَرَکِ.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جَعَلَ رَکْعَةً وَ سَجْدَتَیْنِ (2)قِیلَ لِأَنَّ الرُّکُوعَ مِنْ فِعْلِ الْقِیَامِ وَ السُّجُودَ مِنْ فِعْلِ الْقُعُودِ وَ صَلَاةَ الْقَاعِدِ عَلَی النِّصْفِ مِنْ صَلَاةِ الْقِیَامِ فَضُوعِفَ السُّجُودُ لِیَسْتَوِیَ بِالرُّکُوعِ فَلَا یَکُونَ بَیْنَهُمَا تَفَاوُتٌ لِأَنَّ الصَّلَاةَ إِنَّمَا هِیَ رُکُوعٌ وَ سُجُودٌ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ التَّشَهُّدُ بَعْدَ الرَّکْعَتَیْنِ قِیلَ لِأَنَّهُ کَمَا قُدِّمَ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ الْأَذَانُ وَ الدُّعَاءُ وَ الْقِرَاءَةُ فَکَذَلِکَ أَیْضاً أُمِرَ (3)بَعْدَهَا بِالتَّشَهُّدِ وَ التَّحْمِیدِ وَ الدُّعَاءِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ التَّسْلِیمُ تَحْلِیلَ الصَّلَاةِ وَ لَمْ یُجْعَلْ بَدَلُهُ تَکْبِیراً أَوْ تَسْبِیحاً أَوْ ضَرْباً آخَرَ قِیلَ لِأَنَّهُ لَمَّا کَانَ فِی الدُّخُولِ فِی الصَّلَاةِ تَحْرِیمُ الْکَلَامِ لِلْمَخْلُوقِینَ وَ التَّوَجُّهُ إِلَی الْخَالِقِ کَانَ تَحْلِیلُهَا کَلَامَ الْمَخْلُوقِینَ وَ الِانْتِقَالَ عَنْهَا وَ ابْتِدَاءُ الْمَخْلُوقِینَ بِالْکَلَامِ إِنَّمَا هُوَ بِالتَّسْلِیمِ

ص: 70


1- فی العلل: فقد علم اجزاء التکبیر کله. م.
2- فی العلل: رکعة برکوع و سجدتین. م.
3- فی العلل: أخر. م.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ الْقِرَاءَةُ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ وَ التَّسْبِیحُ فِی الْأُخْرَیَیْنِ قِیلَ لِلْفَرْقِ بَیْنَ مَا فَرَضَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ عِنْدِهِ وَ مَا فَرَضَهُ مِنْ عِنْدِ رَسُولِهِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ قِیلَ لِأَنْ لَا یَکُونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَةُ لِلَّهِ إِلَّا ظَاهِراً مَکْشُوفاً مَشْهُوداً لِأَنَّ فِی إِظْهَارِهِ حُجَّةً عَلَی أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِیَکُونَ الْمُنَافِقُ الْمُسْتَخِفُّ مُؤَدِّیاً لِمَا أَقَرَّ بِهِ یُظْهِرُ الْإِسْلَامَ (1)وَ الْمُرَاقَبَةَ وَ لِتَکُونَ شَهَادَاتُ النَّاسِ بِالْإِسْلَامِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ جَائِزَةً مُمْکِنَةً مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الْمُسَاعَدَةِ عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی وَ الزَّجْرِ عَنْ کَثِیرٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ الْجَهْرُ فِی بَعْضِ الصَّلَاةِ وَ لَمْ یُجْعَلْ فِی بَعْضٍ قِیلَ لِأَنَّ الصَّلَوَاتِ الَّتِی یُجْهَرُ فِیهَا إِنَّمَا هِیَ صَلَوَاتٌ تُصَلَّی فِی أَوْقَاتٍ مُظْلِمَةٍ فَوَجَبَ أَنْ یُجْهَرَ فِیهَا لِأَنْ یَمُرَّ الْمَارُّ فَیَعْلَمَ أَنَّ هَاهُنَا جَمَاعَةً فَإِنْ أَرَادَ أَنْ یُصَلِّیَ صَلَّی وَ لِأَنَّهُ إِنْ لَمْ یَرَ جَمَاعَةً تُصَلِّی سَمِعَ وَ عَلِمَ ذَلِکَ مِنْ جِهَةِ السَّمَاعِ وَ الصَّلَاتَانِ اللَّتَانِ لَا یُجْهَرُ فِیهِمَا فَإِنَّهُمَا بِالنَّهَارِ وَ فِی أَوْقَاتٍ مُضِیئَةٍ فَهِیَ تُدْرَکُ مِنْ جِهَةِ الرُّؤْیَةِ فَلَا یَحْتَاجُ فِیهَا إِلَی السَّمَاعِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتِ الصَّلَوَاتُ فِی هَذِهِ الْأَوْقَاتِ وَ لَمْ تُقَدَّمْ وَ لَمْ تُؤَخَّرْ قِیلَ لِأَنَّ الْأَوْقَاتَ الْمَشْهُورَةَ الْمَعْلُومَةَ الَّتِی تَعُمُّ أَهْلَ الْأَرْضِ فَیَعْرِفُهَا الْجَاهِلُ وَ الْعَالِمُ أَرْبَعَةٌ غُرُوبُ الشَّمْسِ مَعْرُوفٌ (2)تَجِبُ عِنْدَهُ الْمَغْرِبُ وَ سُقُوطُ الشَّفَقِ مَشْهُورٌ تَجِبُ عِنْدَهُ الْعِشَاءُ الْآخِرَةُ وَ طُلُوعُ الْفَجْرِ مَشْهُورٌ مَعْلُومٌ تَجِبُ عِنْدَهُ الْغَدَاةُ وَ زَوَالُ الشَّمْسِ مَشْهُورٌ مَعْلُومٌ تَجِبُ عِنْدَهُ الظُّهْرُ وَ لَمْ یَکُنْ لِلْعَصْرِ وَقْتٌ مَعْرُوفٌ مَشْهُورٌ مِثْلُ هَذِهِ الْأَوْقَاتِ الْأَرْبَعَةِ فَجُعِلَ وَقْتُهَا عِنْدَ الْفَرَاغِ مِنَ الصَّلَاةِ الَّتِی قَبْلَهَا (3)وَ عِلَّةٌ أُخْرَی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّ أَنْ

ص: 71


1- فی المصدرین: بظاهر الإسلام: م.
2- فی العلل: مشهور معرفتها. م.
3- الموجود فی العلل هکذا: و زوال الشمس و إیفاء الفی ء معلوم فوجب عنده الظهر، و لم یکن للعصر وقت معلوم مشهور مثل هذه الأوقات الأربعة فجعل وقتها الفراغ من الصلاة التی قبلها إلی أن یصیر الظل من کل شی ء أربعة أضعافه انتهی. و الظاهر أن الجملة الأخیرة سقطت من قلم النسّاخ من المتن، لما أن المصنّف سیشیر فی شرحه للحدیث إلیها.

یَبْدَأَ النَّاسُ فِی کُلِّ عَمَلٍ أَوَّلًا بِطَاعَتِهِ وَ عِبَادَتِهِ فَأَمَرَهُمْ أَوَّلَ النَّهَارِ أَنْ یَبْدَءُوا بِعِبَادَتِهِ ثُمَّ یَنْتَشِرُوا فِیمَا أَحَبُّوا مِنْ مَرَمَّةِ (1)دُنْیَاهُمْ فَأَوْجَبَ صَلَاةَ الْغَدَاةِ عَلَیْهِمْ فَإِذَا کَانَ نِصْفُ النَّهَارِ وَ تَرَکُوا مَا کَانُوا فِیهِ مِنَ الشُّغُلِ (2)وَ هُوَ وَقْتٌ یَضَعُ النَّاسُ فِیهِ ثِیَابَهُمْ وَ یَسْتَرِیحُونَ وَ یَشْتَغِلُونَ بِطَعَامِهِمْ وَ قَیْلُولَتِهِمْ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَبْدَءُوا أَوَّلًا بِذِکْرِهِ وَ عِبَادَتِهِ فَأَوْجَبَ عَلَیْهِمُ الظُّهْرَ ثُمَّ یَتَفَرَّغُوا لِمَا أَحَبُّوا مِنْ ذَلِکَ فَإِذَا قَضَوْا وَطَرَهُمْ (3)وَ أَرَادُوا الِانْتِشَارَ فِی الْعَمَلِ لِآخِرِ النَّهَارِ بَدَءُوا أَیْضاً بِعِبَادَتِهِ ثُمَّ صَارُوا إِلَی مَا أَحَبُّوا مِنْ ذَلِکَ فَأَوْجَبَ عَلَیْهِمُ الْعَصْرَ ثُمَّ یَنْتَشِرُونَ فِیمَا شَاءُوا مِنْ مَرَمَّةِ دُنْیَاهُمْ فَإِذَا جَاءَ اللَّیْلُ وَ وَضَعُوا زِینَتَهُمْ وَ عَادُوا إِلَی أَوْطَانِهِمْ ابْتَدَءُوا أَوَّلًا بِعِبَادَةِ رَبِّهِمْ ثُمَّ یَتَفَرَّغُونَ (4)لِمَا أَحَبُّوا مِنْ ذَلِکَ فَأَوْجَبَ عَلَیْهِمُ الْمَغْرِبَ فَإِذَا جَاءَ وَقْتُ النَّوْمِ وَ فَرَغُوا مِمَّا کَانُوا بِهِ مُشْتَغِلِینَ أَحَبَّ أَنْ یَبْدَءُوا أَوَّلًا بِعِبَادَتِهِ وَ طَاعَتِهِ ثُمَّ یَصِیرُونَ إِلَی مَا شَاءُوا أَنْ یَصِیرُوا إِلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ فَیَکُونُوا قَدْ بَدَءُوا فِی کُلِّ عَمَلٍ بِطَاعَتِهِ وَ عِبَادَتِهِ فَأَوْجَبَ عَلَیْهِمُ الْعَتَمَةَ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ لَمْ یَنْسَوْهُ وَ لَمْ یَغْفُلُوا عَنْهُ وَ لَمْ تَقْسُ قُلُوبُهُمْ وَ لَمْ تَقِلَّ رَغْبَتُهُمْ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ إِذَا لَمْ یَکُنْ لِلْعَصْرِ وَقْتٌ مَشْهُورٌ مِثْلُ تِلْکَ الْأَوْقَاتِ أَوْجَبَهَا بَیْنَ الظُّهْرِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لَمْ یُوجِبْهَا بَیْنَ الْعَتَمَةِ وَ الْغَدَاةِ أَوْ بَیْنَ الْغَدَاةِ وَ الظُّهْرِ قِیلَ لِأَنَّهُ لَیْسَ وَقْتٌ عَلَی النَّاسِ أَخَفَّ وَ لَا أَیْسَرَ وَ لَا أَحْرَی أَنْ یَعُمَّ فِیهِ الضَّعِیفَ (5)وَ الْقَوِیَّ بِهَذِهِ الصَّلَاةِ مِنْ هَذَا الْوَقْتِ وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّاسَ عَامَّتَهُمْ یَشْتَغِلُونَ فِی أَوَّلِ النَّهَارِ بِالتِّجَارَاتِ وَ الْمُعَامَلَاتِ وَ الذَّهَابِ فِی الْحَوَائِجِ وَ إِقَامَةِ الْأَسْوَاقِ فَأَرَادَ أَنْ لَا یَشْغَلَهُمْ عَنْ طَلَبِ مَعَاشِهِمْ وَ مَصْلَحَةِ دُنْیَاهُمْ وَ لَیْسَ یَقْدِرُ الْخَلْقُ کُلُّهُمْ عَلَی قِیَامِ اللَّیْلِ وَ لَا یَشْعُرُونَ بِهِ (6)وَ لَا یَنْتَبِهُونَ لِوَقْتِهِ لَوْ کَانَ وَاجِباً وَ لَا یُمْکِنُهُمْ ذَلِکَ فَخَفَّفَ اللَّهُ تَعَالَی عَنْهُمْ وَ لَمْ یَجْعَلْهَا فِی أَشَدِّ الْأَوْقَاتِ عَلَیْهِمْ وَ لَکِنْ جَعَلَهَا فِی أَخَفِّ الْأَوْقَاتِ عَلَیْهِمْ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ

ص: 72


1- فی العلل: من مئونة. م.
2- فی العلل: ما کانوا من شغل. م.
3- فی العلل: ظهرهم. م.
4- فی العلل: یتضرعون. م.
5- فی العلل: و لا اثر فیه للضعیف. م.
6- فی العلل و فی نسخة من الکتاب: و لا یشتغلون به. م.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ یُرْفَعُ الْیَدَانِ فِی التَّکْبِیرِ قِیلَ لِأَنَّ رَفْعَ الْیَدَیْنِ هُوَ ضَرْبٌ مِنَ الِابْتِهَالِ وَ التَّبَتُّلِ وَ التَّضَرُّعِ فَأَوْجَبَ اللَّهُ (1)عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَکُونَ الْعَبْدُ فِی وَقْتِ ذِکْرِهِ مُتَبَتِّلًا مُتَضَرِّعاً مُبْتَهِلًا وَ لِأَنَّ فِی وَقْتِ رَفْعِ الْیَدَیْنِ إِحْضَارَ النِّیَّةِ وَ إِقْبَالَ الْقَلْبِ عَلَی مَا قَالَ وَ قَصَدَ.

أقول فی العلل لأن الفرض من الذکر إنما هو الاستفتاح و کل سنة فإنما تؤدی علی جهة الفرض فلما أن کان فی الاستفتاح الذی هو الفرض رفع الیدین أحب أن یؤدوا السنة علی جهة ما یؤدون الفرض و لنرجع إلی المشترک.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ صَلَاةُ السُّنَّةِ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِینَ رَکْعَةً قِیلَ لِأَنَّ الْفَرِیضَةَ سَبْعَ عَشْرَةَ رَکْعَةً فَجُعِلَتِ السُّنَّةُ مِثْلَیِ الْفَرِیضَةِ کَمَالًا لِلْفَرِیضَةِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ صَلَاةُ السُّنَّةِ فِی أَوْقَاتٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ لَمْ تُجْعَلْ فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ قِیلَ لِأَنَّ أَفْضَلَ الْأَوْقَاتِ ثَلَاثَةٌ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ وَ بَعْدَ الْمَغْرِبِ وَ بِالْأَسْحَارِ فَأَحَبَّ (2)أَنْ یُصَلَّی لَهُ فِی کُلِّ هَذِهِ الْأَوْقَاتِ الثَّلَاثَةِ لِأَنَّهُ إِذَا فُرِّقَتِ السُّنَّةُ فِی أَوْقَاتٍ شَتَّی کَانَ أَدَاؤُهَا أَیْسَرَ وَ أَخَفَّ مِنْ أَنْ تُجْمَعَ کُلُّهَا فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ صَارَتْ صَلَاةُ الْجُمُعَةِ إِذَا کَانَتْ مَعَ الْإِمَامِ رَکْعَتَیْنِ وَ إِذَا کَانَتْ بِغَیْرِ إِمَامٍ رَکْعَتَیْنِ وَ رَکْعَتَیْنِ قِیلَ لِعِلَلٍ شَتَّی مِنْهَا أَنَّ النَّاسَ یَتَخَطَّوْنَ إِلَی الْجُمُعَةِ (3)مِنْ بُعْدٍ فَأَحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْهُمْ لِمَوْضِعِ التَّعَبِ الَّذِی صَارُوا إِلَیْهِ وَ مِنْهَا أَنَّ الْإِمَامَ یَحْبِسُهُمْ لِلْخُطْبَةِ وَ هُمْ مُنْتَظِرُونَ لِلصَّلَاةِ وَ مَنِ انْتَظَرَ الصَّلَاةَ فَهُوَ فِی صَلَاةٍ (4)فِی حُکْمِ التَّمَامِ وَ مِنْهَا أَنَّ الصَّلَاةَ مَعَ الْإِمَامِ أَتَمُّ وَ أَکْمَلُ لِعِلْمِهِ وَ فِقْهِهِ وَ عَدْلِهِ وَ فَضْلِهِ وَ مِنْهَا أَنَّ الْجُمُعَةَ عِیدٌ وَ صَلَاةَ الْعِیدِ رَکْعَتَانِ وَ لَمْ تُقْصَرْ لِمَکَانِ الْخُطْبَتَیْنِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ قِیلَ لِأَنَّ الْجُمُعَةَ مَشْهَدٌ عَامٌّ فَأَرَادَ أَنْ یَکُونَ الْإِمَامُ سَبَباً لِمَوْعِظَتِهِمْ وَ تَرْغِیبِهِمْ فِی الطَّاعَةِ وَ تَرْهِیبِهِمْ مِنَ

ص: 73


1- فی المصدرین: فاحب اللّه. م.
2- فی العلل: فاوجب. م.
3- أی یتجاوزون و یتسابقون إلیها.
4- فی العلل: فی الصلاة. م.

الْمَعْصِیَةِ وَ تَوْفِیقِهِمْ عَلَی مَا أَرَادَ (1)مِنْ مَصْلَحَةِ دِینِهِمْ وَ دُنْیَاهُمْ وَ یُخْبِرُهُمْ بِمَا وَرَدَ عَلَیْهِمْ مِنَ الْآفَاتِ وَ مِنَ الْأَهْوَالِ الَّتِی لَهُمْ فِیهَا الْمَضَرَّةُ وَ الْمَنْفَعَةُ (2)فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتْ خُطْبَتَیْنِ قِیلَ لِأَنْ یَکُونَ وَاحِدَةٌ لِلثَّنَاءِ وَ التَّمْجِیدِ وَ التَّقْدِیسِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْأُخْرَی لِلْحَوَائِجِ وَ الْإِعْذَارِ وَ الْإِنْذَارِ وَ الدُّعَاءِ وَ مَا یُرِیدُ أَنْ یُعَلِّمَهُمْ مِنْ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ مَا فِیهِ (3)الصَّلَاحُ وَ الْفَسَادُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَبْلَ الصَّلَاةِ وَ جُعِلَتْ فِی الْعِیدَیْنِ بَعْدَ الصَّلَاةِ قِیلَ لِأَنَّ الْجُمُعَةَ أَمْرٌ دَائِمٌ وَ تَکُونُ فِی الشَّهْرِ مِرَاراً وَ فِی السَّنَةِ کَثِیراً (4)فَإِذَا کَثُرَ ذَلِکَ عَلَی النَّاسِ مَلُّوا وَ تَرَکُوا وَ لَمْ یُقِیمُوا عَلَیْهِ وَ تَفَرَّقُوا عَنْهُ فَجُعِلَتْ قَبْلَ الصَّلَاةِ لِیُحْتَبَسُوا عَلَی الصَّلَاةِ وَ لَا یَتَفَرَّقُوا وَ لَا یَذْهَبُوا وَ أَمَّا الْعِیدَیْنِ فَإِنَّمَا هُوَ فِی السَّنَةِ مَرَّتَیْنِ (5)وَ هُوَ أَعْظَمُ مِنَ الْجُمُعَةِ وَ الزِّحَامُ فِیهِ أَکْثَرُ وَ النَّاسُ فِیهِ أَرْغَبُ فَإِنْ تَفَرَّقَ بَعْضُ النَّاسِ بَقِیَ عَامَّتُهُمْ وَ لَیْسَ هُوَ بِکَثِیرٍ فَیَمَلُّوا وَ یَسْتَخِفُّوا بِهِ.

قال مصنف هذا الکتاب رحمه الله جاء هذا الخبر هکذا.

وَ الْخُطْبَتَانِ فِی الْجُمُعَةِ وَ الْعِیدَیْنِ بَعْدَ الصَّلَاةِ لِأَنَّهُمَا بِمَنْزِلَةِ الرَّکْعَتَیْنِ الْأُخْرَاوَیْنِ (6)وَ أَوَّلُ مَنْ قَدَّمَ الْخُطْبَتَیْنِ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ لِأَنَّهُ لَمَّا أَحْدَثَ مَا أَحْدَثَ لَمْ یَکُنِ النَّاسُ یَقِفُونَ (7)عَلَی خُطْبَتِهِ وَ یَقُولُونَ مَا نَصْنَعُ بِمَوَاعِظِهِ وَ قَدْ أَحْدَثَ مَا أَحْدَثَ فَقَدَّمَ الْخُطْبَتَیْنِ لِیَقِفَ النَّاسُ انْتِظَاراً لِلصَّلَاةِ (8)فَلَا یَتَفَرَّقُوا عَنْهُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَتِ الْجُمُعَةُ عَلَی مَنْ یَکُونُ عَلَی فَرْسَخَیْنِ لَا أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ

ص: 74


1- فی العلل: أرادوا. م.
2- فی العلل بعد هذه العبارة: و لا یکون الصائر فی الصلاة منفصلا و لیس بفاعل غیره ممن یؤم الناس فی غیر یوم الجمعة. م.
3- فی العیون: بما فیه. م.
4- و یکون فی الشهور و السنة کثیرا. م.
5- فی العیون: و اما العیدان فانما هو فی السنة مرتان. و هو الموافق للقواعد. م.
6- فی العیون: الأخیرتین. م.
7- فی العلل: لیقفوا. م.
8- لیس فی العلل بعد قوله: «للصلاة» شی ء. م.

قِیلَ لِأَنَّ مَا یُقَصَّرُ فِیهِ الصَّلَاةُ بَرِیدَانِ (1)ذَاهِباً أَوْ بَرِیدٌ ذَاهِباً وَ جَائِیاً وَ الْبَرِیدُ أَرْبَعَةُ فَرَاسِخَ فَوَجَبَتِ الْجُمُعَةُ عَلَی مَنْ هُوَ عَلَی نِصْفِ الْبَرِیدِ الَّذِی یَجِبُ فِیهِ التَّقْصِیرُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ یَجِی ءُ فَرْسَخَیْنِ(2) وَ یَذْهَبُ فَرْسَخَیْنِ فَذَلِکَ أَرْبَعَةُ فَرَاسِخَ وَ هُوَ نِصْفُ طَرِیقِ الْمُسَافِرِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ زِیدَ فِی صَلَاةِ السُّنَّةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ قِیلَ تَعْظِیماً لِذَلِکَ الْیَوْمِ وَ تَفْرِقَةً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ سَائِرِ الْأَیَّامِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ قُصِّرَتِ الصَّلَاةُ فِی السَّفَرِ قِیلَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ الْمَفْرُوضَةَ أَوَّلًا إِنَّمَا هِیَ عَشْرُ رَکَعَاتٍ وَ السَّبْعُ إِنَّمَا زِیدَتْ فِیهَا (3)

بَعْدُ فَخَفَّفَ اللَّهُ عَنْهُ (4)تِلْکَ الزِّیَادَةَ لِمَوْضِعِ سَفَرِهِ (5)وَ تَعَبِهِ وَ نَصَبِهِ وَ اشْتِغَالِهِ بِأَمْرِ نَفْسِهِ وَ ظَعْنِهِ (6)وَ إِقَامَتِهِ لِئَلَّا یَشْتَغِلَ عَمَّا لَا بُدَّ لَهُ مِنْ مَعِیشَتِهِ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ تَعَطُّفاً عَلَیْهِ إِلَّا صَلَاةَ الْمَغْرِبِ فَإِنَّهَا لَمْ تُقَصَّرْ لِأَنَّهَا صَلَاةٌ مُقَصَّرَةٌ (7)فِی الْأَصْلِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ یَجِبُ التَّقْصِیرُ فِی ثَمَانِیَةِ فَرَاسِخَ لَا أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ وَ لَا أَکْثَرَ قِیلَ لِأَنَّ ثَمَانِیَةَ فَرَاسِخَ مَسِیرَةُ یَوْمٍ لِلْعَامَّةِ وَ الْقَوَافِلِ وَ الْأَثْقَالِ فَوَجَبَ التَّقْصِیرُ فِی مَسِیرَةِ یَوْمٍ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ التَّقْصِیرُ فِی مَسِیرَةِ یَوْمٍ (8)قِیلَ لِأَنَّهُ لَوْ لَمْ یَجِبْ فِی مَسِیرَةِ یَوْمٍ لَمَا وَجَبَ فِی مَسِیرَةِ سَنَةٍ (9)وَ ذَلِکَ أَنَّ کُلَّ یَوْمٍ یَکُونُ بَعْدَ هَذَا الْیَوْمِ فَإِنَّمَا هُوَ نَظِیرُ هَذَا الْیَوْمِ فَلَوْ لَمْ یَجِبْ فِی هَذَا الْیَوْمِ لَمَا وَجَبَ فِی نَظِیرِهِ إِذَا کَانَ نَظِیرُهُ مِثْلَهُ لَا فَرْقَ بَیْنَهُمَا فَإِنْ قَالَ قَدْ یَخْتَلِفُ السَّیْرُ (10)فَلِمَ جَعَلْتَ أَنْتَ (11)مَسِیرَةَ یَوْمٍ ثَمَانِیَةَ فَرَاسِخَ قِیلَ لِأَنَّ ثَمَانِیَةَ فَرَاسِخَ هِیَ مَسِیرُ الْجِمَالِ وَ الْقَوَافِلِ (12)وَ هُوَ السَّیْرُ الَّذِی یَسِیرُهُ الْجَمَّالُونَ وَ الْمُکَارُونَ

ص: 75


1- فی بریدان ذاهب وکذا فی الفقرة الاخری
2- فی المصدرین: علی فرسخین.
3- فی العیون: علیها. م.
4- فی العیون: عنهم. و فی العلل: فخفف اللّه تلک اه.
5- فی العیون: لموضع السفر. م.
6- الظعن: السیر و الترحال.
7- فی المصدرین: مقصورة. م.
8- فی العیون: فی مسیرة یوم لا أکثر. م.
9- فی العلل: مسیرة الف سنة. م.
10- فی العلل هاهنا زیادة و هی هذه: و ذلک ان سیر البقر إنّما هو أربعة، و سیر الفرس عشرین فرسخا.
11- فی العیون: جعلت مسیرة. م.
12- فی العلل بعد هذه الفقرة: و هو الغالب علی المسیر و هو أعظم السیر الذی یسیره الجمالون و المکارون. م.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ تُرِکَ (1)تَطَوُّعُ النَّهَارِ وَ لَا یُتْرَکُ تَطَوُّعُ اللَّیْلِ قِیلَ لِأَنَّ کُلَّ صَلَاةٍ لَا تَقْصِیرَ فِیهَا فَلَا تَقْصِیرَ فِی تَطَوُّعِهَا وَ ذَلِکَ أَنَّ الْمَغْرِبَ لَا تَقْصِیرَ (2)فِیهَا فَلَا تَقْصِیرَ فِیمَا بَعْدَهَا مِنَ التَّطَوُّعِ وَ کَذَلِکَ الْغَدَاةُ لَا تَقْصِیرَ فِیمَا قَبْلَهَا مِنَ التَّطَوُّعِ فَإِنْ قَالَ فَمَا بَالُ الْعَتَمَةِ مُقَصَّرَةٌ وَ لَیْسَ تُتْرَکُ رَکْعَتَاهَا قِیلَ إِنَّ تِلْکَ الرَّکْعَتَیْنِ لَیْسَتَا مِنَ الْخَمْسِینَ وَ إِنَّمَا هِیَ زِیَادَةٌ فِی الْخَمْسِینَ تَطَوُّعاً لِیُتِمَّ بِهَا بَدَلَ کُلِّ رَکْعَةٍ مِنَ الْفَرِیضَةِ رَکْعَتَیْنِ مِنَ النَّوَافِلِ (3)فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جَازَ لِلْمُسَافِرِ وَ الْمَرِیضِ أَنْ یُصَلِّیَا صَلَاةَ اللَّیْلِ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ قِیلَ لِاشْتِغَالِهِ وَ ضَعْفِهِ لِیُحْرِزَ صَلَاتَهُ فَیَسْتَرِیحَ (4)الْمَرِیضُ فِی وَقْتِ رَاحَتِهِ وَ یَشْتَغِلَ الْمُسَافِرُ بِأَشْغَالِهِ وَ ارْتِحَالِهِ وَ سَفَرِهِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِالصَّلَاةِ عَلَی الْمَیِّتِ قِیلَ لِیَشْفَعُوا لَهُ وَ یَدْعُوا لَهُ بِالْمَغْفِرَةِ لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ فِی وَقْتٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ أَحْوَجَ إِلَی الشَّفَاعَةِ فِیهِ وَ الطَّلَبِ (5)وَ الِاسْتِغْفَارِ مِنْ تِلْکَ السَّاعَةِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتْ خَمْسُ تَکْبِیرَاتٍ دُونَ أَنْ یُکَبَّرَ أَرْبَعاً أَوْ سِتّاً (6)قِیلَ إِنَّ الْخَمْسَ إِنَّمَا أُخِذَتْ مِنَ الْخَمْسِ الصَّلَوَاتِ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ.

أقول فی العلل و ذلک أنه لیس فی الصلاة تکبیرة مفروضة إلا تکبیرة الافتتاح فجمعت التکبیرات المفروضات فی الیوم و اللیلة فجعلت صلاة علی المیت و لنرجع علی [إلی المشترک.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ لَمْ یَکُنْ فِیهَا رُکُوعٌ وَ سُجُودٌ قِیلَ لِأَنَّهُ (7)إِنَّمَا یُرِیدُ بِهَذِهِ الصَّلَاةِ الشَّفَاعَةَ لِهَذَا الْعَبْدِ الَّذِی قَدْ تَخَلَّی مِمَّا خَلَّفَ (8)وَ احْتَاجَ إِلَی مَا قَدَّمَ

ص: 76


1- فی العلل: ترک فی السفر. م.
2- فی العلل: لا تقصر و کذا فی الفقرتین الأخراوین. م.
3- فی المصدرین: من التطوع. م.
4- فی العلل: فیشرع م.
5- فی العلل: و الدعاء. م.
6- فی العلل: دون ان تصیر اربعا أو ستا. م.
7- فی العلل هاهنا زیادة و هی قوله: لم یکن یرید بهذه الصلاة التذلل و الخضوع إنّما أرید بها الشفاعة.
8- فی المصدرین عما خلف. م.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرَ بِغُسْلِ الْمَیِّتِ قِیلَ لِأَنَّهُ إِذَا مَاتَ کَانَ الْغَالِبُ عَلَیْهِ النَّجَاسَةَ وَ الْآفَةَ وَ الْأَذَی فَأَحَبَّ أَنْ یَکُونَ طَاهِراً إِذَا بَاشَرَ أَهْلَ الطَّهَارَةِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ یَلُونَهُ وَ یُمَاسُّونَهُ فِیمَا بَیْنَهُمْ نَظِیفاً مُوَجَّهاً بِهِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (1)وَ لَیْسَ مِنْ مَیِّتٍ یَمُوتُ إِلَّا خَرَجَتْ مِنْهُ الْجَنَابَةُ فَلِذَلِکَ أَیْضاً وَجَبَ الْغُسْلُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِکَفْنِ الْمَیِّتِ قِیلَ لِیَلْقَی رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ طَاهِرَ الْجَسَدِ وَ لِئَلَّا تَبْدُوَ عَوْرَتُهُ لِمَنْ یَحْمِلُهُ وَ یَدْفِنُهُ وَ لِئَلَّا یَظْهَرَ النَّاسُ عَلَی بَعْضِ حَالِهِ وَ قُبْحِ مَنْظَرِهِ (2)وَ لِئَلَّا یَقْسُوَ الْقَلْبُ مِنْ کَثْرَةِ النَّظَرِ إِلَی مِثْلِ ذَلِکَ لِلْعَاهَةِ وَ الْفَسَادِ وَ لِیَکُونَ أَطْیَبَ لِأَنْفُسِ الْأَحْیَاءِ وَ لِئَلَّا یُبْغِضَهُ حَمِیمٌ فَیُلْقِیَ ذِکْرَهُ وَ مَوَدَّتَهُ فَلَا یَحْفَظَهُ فِیمَا خَلَّفَ وَ أَوْصَاهُ وَ أَمَرَ بِهِ وَ أَحَبَّ (3)فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِدَفْنِهِ قِیلَ لِئَلَّا یَظْهَرَ النَّاسُ عَلَی فَسَادِ جَسَدِهِ وَ قُبْحِ مَنْظَرِهِ وَ تَغَیُّرِ رِیحِهِ وَ لَا یَتَأَذَّی بِهِ الْأَحْیَاءُ بِرِیحِهِ وَ بِمَا یَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنَ الْآفَةِ (4)وَ الْفَسَادِ وَ لِیَکُونَ مَسْتُوراً عَنِ الْأَوْلِیَاءِ وَ الْأَعْدَاءِ فَلَا یَشْمَتَ عَدُوٌّ وَ لَا یَحْزَنَ صَدِیقٌ (5)فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرَ مَنْ یَغْسِلُهُ بِالْغُسْلِ قِیلَ لِعِلَّةِ الطَّهَارَةِ مِمَّا أَصَابَهُ مِنْ نَضْحِ الْمَیِّتِ لِأَنَّ الْمَیِّتَ إِذَا خَرَجَ مِنْهُ الرُّوحُ بَقِیَ مِنْهُ أَکْثَرُ آفَتِهِ (6)فَإِنْ قَالَ فَلِمَ لَمْ یَجِبِ الْغُسْلُ عَلَی مَنْ مَسَّ شَیْئاً مِنَ الْأَمْوَاتِ غَیْرِ الْإِنْسَانِ کَالطَّیْرِ وَ الْبَهَائِمِ وَ السِّبَاعِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ قِیلَ لِأَنَّ هَذِهِ الْأَشْیَاءَ کُلَّهَا مُلَبَّسَةٌ رِیشاً وَ صُوفاً وَ شَعَراً وَ وَبَراً وَ هَذَا کُلُّهُ ذَکِیٌّ (7)وَ لَا یَمُوتُ وَ إِنَّمَا یُمَاسُّ مِنْهُ الشَّیْ ءُ الَّذِی هُوَ ذَکِیٌّ مِنَ الْحَیِّ وَ الْمَیِّتِ.

ص: 77


1- فی العلل هکذا: و قد روی عن بعض الأئمّة علیهم السلام أنّه قال: لیس من میت إلخ.
2- فی العیون بعد هذه الفقرة: و تغیر ریحه. م.
3- قد اضطربت النسخ فی هذه الجملة ففی العیون: و امر به واجبا کان او ندبا. و فی العلل: امر به واجب. و فی بعض نسخ الکتاب: امر به بواجب. م.
4- فی العلل بعد قوله الآفة: و الدنس. م.
5- فی العیون: فلا یشمت عدوه و لا یحزن صدیقه. م.
6- فی العلل هنا زیادة و هی هذه: و لئلا یلهج الناس به و بمماسته، إذ قد غلبت علیه علة النجاسة و الآفة.
7- فی العیون: ذکی طاهر. م.

أقول: فِی الْعِلَلِ الَّذِی قَدْ أُلْبِسَهُ وَ عَلَاهُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جَوَّزْتُمُ الصَّلَاةَ عَلَی الْمَیِّتِ بِغَیْرِ وُضُوءٍ قِیلَ لِأَنَّهُ لَیْسَ فِیهَا رُکُوعٌ وَ لَا سُجُودٌ وَ إِنَّمَا هِیَ دُعَاءٌ وَ مَسْأَلَةٌ وَ قَدْ یَجُوزُ أَنْ تَدْعُوَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَسْأَلَهُ عَلَی أَیِّ حَالٍ کُنْتَ وَ إِنَّمَا یَجِبُ الْوُضُوءُ فِی الصَّلَاةِ الَّتِی فِیهَا رُکُوعٌ وَ سُجُودٌ (1)و لنرجع إلی المشترک.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جَوَّزْتُمُ الصَّلَاةَ عَلَیْهِ قَبْلَ الْمَغْرِبِ وَ بَعْدَ الْفَجْرِ قِیلَ لِأَنَّ هَذِهِ الصَّلَاةَ إِنَّمَا تَجِبُ فِی وَقْتِ الْحُضُورِ وَ الْعِلَّةِ وَ لَیْسَتْ هِیَ مُوَقَّتَةً کَسَائِرِ الصَّلَوَاتِ وَ إِنَّمَا هِیَ صَلَاةٌ تَجِبُ فِی وَقْتِ حُدُوثِ الْحَدَثِ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ فِیهِ اخْتِیَارٌ وَ إِنَّمَا هُوَ حَقٌّ یُؤَدَّی وَ جَائِزٌ أَنْ یُؤَدَّی الْحُقُوقُ فِی أَیِّ وَقْتٍ کَانَ إِذَا لَمْ یَکُنِ الْحَقُّ مُوَقَّتاً فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتْ لِلْکُسُوفِ صَلَاةٌ قِیلَ لِأَنَّهُ آیَةٌ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُدْرَی أَ لِرَحْمَةٍ ظَهَرَتْ أَمْ لِعَذَابٍ فَأَحَبَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْ تَفْزَعَ أُمَّتُهُ إِلَی خَالِقِهَا وَ رَاحِمِهَا عِنْدَ ذَلِکَ لِیَصْرِفَ عَنْهُمْ شَرَّهَا وَ یَقِیَهُمْ مَکْرُوهَهَا کَمَا صَرَفَ عَنْ قَوْمِ یُونُسَ حِینَ تَضَرَّعُوا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتْ عَشْرَ رَکَعَاتٍ قِیلَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ الَّتِی نَزَلَ فَرْضُهَا مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ أَوَّلًا فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ فَإِنَّمَا هِیَ عَشْرُ رَکَعَاتٍ فَجُمِعَتْ تِلْکَ الرَّکَعَاتُ هَاهُنَا وَ إِنَّمَا جُعِلَ فِیهَا السُّجُودُ لِأَنَّهُ لَا یَکُونُ صَلَاةٌ فِیهَا رُکُوعٌ إِلَّا وَ فِیهَا سُجُودٌ وَ لِأَنْ یَخْتِمُوا صَلَاتَهُمْ أَیْضاً بِالسُّجُودِ وَ الْخُضُوعِ (2)وَ إِنَّمَا جُعِلَتْ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ لِأَنَّ کُلَّ صَلَاةٍ نَقَصَ سُجُودُهَا مِنْ أَرْبَعِ سَجَدَاتٍ لَا تَکُونُ صَلَاةً لِأَنَّ أَقَلَّ الْفَرْضِ مِنَ السُّجُودِ فِی الصَّلَاةِ لَا یَکُونُ إِلَّا عَلَی أَرْبَعِ سَجَدَاتٍ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ لَمْ یُجْعَلْ بَدَلُ الرُّکُوعِ سُجُوداً قِیلَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ قَائِماً أَفْضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ قَاعِداً وَ لِأَنَّ الْقَائِمَ یَرَی الْکُسُوفَ وَ الِانْجِلَاءَ وَ السَّاجِدُ لَا یَرَی فَإِنْ قَالَ فَلِمَ غُیِّرَتْ عَنْ أَصْلِ الصَّلَاةِ الَّتِی افْتَرَضَهَا اللَّهُ قِیلَ لِأَنَّهُ صَلَّی لِعِلَّةِ

ص: 78


1- ظاهر العبارة ان قوله: الذی قد البسه إلی قوله: رکوع و سجود مختص بالعلل و لیس فی العیون؛ و لکن فی العیون المطبوع لم یسقط شی ء غیر قوله: الذی قد البسه و علاه. م.
2- فی العلل: بالسجود و الخضوع و الخشوع. م.

تَغَیُّرِ أَمْرٍ مِنَ الْأُمُورِ وَ هُوَ الْکُسُوفُ فَلَمَّا تَغَیَّرَتِ الْعِلَّةُ تَغَیَّرَ الْمَعْلُولُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ یَوْمُ الْفِطْرِ الْعِیدَ قِیلَ لِأَنْ یَکُونَ لِلْمُسْلِمِینَ مَجْمَعاً یَجْتَمِعُونَ فِیهِ وَ یَبْرُزُونَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَحْمَدُونَهُ عَلَی مَا مَنَّ عَلَیْهِمْ فَیَکُونَ یَوْمَ عِیدٍ وَ یَوْمَ اجْتِمَاعٍ وَ یَوْمَ فِطْرٍ وَ یَوْمَ زَکَاةٍ وَ یَوْمَ رَغْبَةٍ وَ یَوْمَ تَضَرُّعٍ وَ لِأَنَّهُ أَوَّلُ یَوْمٍ مِنَ السَّنَةِ یَحِلُّ فِیهِ الْأَکْلُ وَ الشُّرْبُ لِأَنَّ أَوَّلَ شُهُورِ السَّنَةِ عِنْدَ أَهْلِ الْحَقِّ شَهْرُ رَمَضَانَ فَأَحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَکُونَ لَهُمْ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ مَجْمَعٌ یَحْمَدُونَهُ فِیهِ وَ یُقَدِّسُونَهُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ التَّکْبِیرُ فِیهَا أَکْثَرَ مِنْهُ فِی غَیْرِهَا مِنَ الصَّلَوَاتِ قِیلَ لِأَنَّ التَّکْبِیرَ إِنَّمَا هُوَ تَعْظِیمٌ لِلَّهِ وَ تَمْجِیدٌ عَلَی مَا هَدَی وَ عَافَی کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ (1)وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ فِیهَا اثْنَتَا عَشْرَةَ تَکْبِیرَةً قِیلَ لِأَنَّهُ یَکُونُ فِی رَکْعَتَیْنِ (2)اثْنَتَا عَشْرَةَ تَکْبِیرَةً فَلِذَلِکَ جُعِلَ فِیهَا اثْنَتَا عَشْرَةَ تَکْبِیرَةً فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ سَبْعٌ فِی الْأُولَی وَ خَمْسٌ فِی الْآخِرَةِ (3)وَ لَمْ یُسَوَّ بَیْنَهُمَا قِیلَ لِأَنَّ السُّنَّةَ فِی صَلَاةِ الْفَرِیضَةِ أَنْ یُسْتَفْتَحَ بِسَبْعِ تَکْبِیرَاتٍ فَلِذَلِکَ بُدِئَ هَاهُنَا بِسَبْعِ تَکْبِیرَاتٍ وَ جُعِلَ فِی الثَّانِیَةِ خَمْسُ تَکْبِیرَاتٍ لِأَنَّ التَّحْرِیمَ مِنَ التَّکْبِیرِ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ خَمْسُ تَکْبِیرَاتٍ وَ لِیَکُونَ التَّکْبِیرُ فِی الرَّکْعَتَیْنِ جَمِیعاً وَتْراً وَتْراً فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِالصَّوْمِ قِیلَ لِکَیْ یَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَیَسْتَدِلُّوا (4)عَلَی فَقْرِ الْآخِرَةِ وَ لِیَکُونَ الصَّائِمُ خَاشِعاً ذَلِیلًا مُسْتَکِیناً مَأْجُوراً مُحْتَسِباً عَارِفاً صَابِراً لِمَا أَصَابَهُ مِنَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَیَسْتَوْجِبَ الثَّوَابَ مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الِانْکِسَارِ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ لِیَکُونَ ذَلِکَ وَاعِظاً لَهُمْ فِی الْعَاجِلِ وَ رَائِضاً لَهُمْ عَلَی أَدَاءِ

ص: 79


1- لیست هذه الجملة موجودة فی العلل.
2- فی العلل: الرکعتین، و فی العیون: کل رکعتین. م.
3- فی العلل: فی الأولی سبع و خمس فی الثانیة؛ و فی العیون: سبع تکبیرات فی الأولی و خمس فی الثانیة. م.
4- فی العلل: و یستدلوا؛ و فی العیون: فلیستدلوا. م.

مَا کَلَّفَهُمْ وَ دَلِیلًا (1)فِی الْآجِلِ وَ لِیَعْرِفُوا شِدَّةَ مَبْلَغِ ذَلِکَ عَلَی أَهْلِ الْفَقْرِ وَ الْمَسْکَنَةِ فِی الدُّنْیَا فَیُؤَدُّوا إِلَیْهِمْ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُمْ فِی أَمْوَالِهِمْ فَإِنْ قَالَ لِمَ جُعِلَ الصَّوْمُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ خَاصَّةً دُونَ سَائِرِ الشُّهُورِ قِیلَ لِأَنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ هُوَ الشَّهْرُ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ الْقُرْآنَ وَ فِیهِ فَرَّقَ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ وَ فِیهِ نُبِّئَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ فِیهِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ الَّتِی هِیَ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ وَ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ وَ هِیَ رَأْسُ السَّنَةِ یُقَدَّرُ فِیهَا مَا یَکُونُ فِی السَّنَةِ مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ أَوْ مَضَرَّةٍ أَوْ مَنْفَعَةٍ أَوْ رِزْقٍ أَوْ أَجَلٍ وَ لِذَلِکَ سُمِّیَتْ لَیْلَةَ الْقَدْرِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِصَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ لَا أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ وَ لَا أَکْثَرَ قِیلَ لِأَنَّهُ قُوَّةُ الْعِبَادِ الَّتِی یُعَمُّ فِیهَا الْقَوِیُّ وَ الضَّعِیفُ وَ إِنَّمَا أَوْجَبَ اللَّهُ تَعَالَی الْفَرَائِضَ عَلَی أَغْلَبِ الْأَشْیَاءِ وَ أَعَمِّ الْقُوَی (2)ثُمَّ رَخَّصَ لِأَهْلِ الضَّعْفِ وَ رَغَّبَ أَهْلَ الْقُوَّةِ فِی الْفَضْلِ وَ لَوْ کَانُوا یَصْلُحُونَ عَلَی أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ لَنَقَصَهُمْ وَ لَوِ احْتَاجُوا إِلَی أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ لَزَادَهُمْ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ إِذَا حَاضَتِ الْمَرْأَةُ لَا تَصُومُ وَ لَا تُصَلِّی قِیلَ لِأَنَّهَا فِی حَدِّ النَّجَاسَةِ فَأَحَبَّ أَنْ لَا تَعْبُدَ إِلَّا طَاهِراً (3)وَ لِأَنَّهُ لَا صَوْمَ لِمَنْ لَا صَلَاةَ لَهُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ صَارَتْ تَقْضِی الصِّیَامَ (4)وَ لَا تَقْضِی الصَّلَاةَ قِیلَ لِعِلَلٍ شَتَّی فَمِنْهَا أَنَّ الصِّیَامَ لَا یَمْنَعُهَا مِنْ خِدْمَةِ نَفْسِهَا وَ خِدْمَةِ زَوْجِهَا وَ إِصْلَاحِ بَیْتِهَا وَ الْقِیَامِ بِأُمُورِهَا (5)وَ الِاشْتِغَالِ بِمَرَمَّةِ مَعِیشَتِهَا وَ الصَّلَاةُ تَمْنَعُهَا مِنْ ذَلِکَ کُلِّهِ لِأَنَّ الصَّلَاةَ تَکُونُ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ مِرَاراً فَلَا تَقْوَی عَلَی ذَلِکَ وَ الصَّوْمُ لَیْسَ کَذَلِکَ وَ مِنْهَا أَنَّ الصَّلَاةَ فِیهَا عَنَاءٌ وَ تَعَبٌ وَ اشْتِغَالُ الْأَرْکَانِ وَ لَیْسَ فِی الصَّوْمِ شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ وَ إِنَّمَا هُوَ الْإِمْسَاکُ عَنِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ لَیْسَ فِیهِ اشْتِغَالُ الْأَرْکَانِ

ص: 80


1- فی المصدرین: و دلیلا لهم. م.
2- فی نسخة: القوم.
3- فی العلل: فاحب ان لا یتعبد إلّا طاهرة؛ و فی العیون: فاحب اللّه أن لا تعبده إلّا طاهرا. م.
4- فی العیون: الصوم. م.
5- فی العیون: بامرها. م.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ وَقْتٍ یَجِی ءُ إِلَّا تَجِبُ عَلَیْهَا فِیهِ صَلَاةٌ جَدِیدَةٌ فِی یَوْمِهَا وَ لَیْلَتِهَا وَ لَیْسَ الصَّوْمُ کَذَلِکَ لِأَنَّهُ لَیْسَ کُلَّمَا حَدَثَ یَوْمٌ وَجَبَ عَلَیْهَا الصَّوْمُ وَ کُلَّمَا حَدَثَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَجَبَ عَلَیْهَا الصَّلَاةُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ إِذَا مَرِضَ الرَّجُلُ أَوْ سَافَرَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَمْ یَخْرُجْ مِنْ سَفَرِهِ أَوْ لَمْ یُفِقْ مِنْ مَرَضِهِ حَتَّی یَدْخُلَ عَلَیْهِ شَهْرُ رَمَضَانٍ آخَرُ وَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ لِلْأَوَّلِ وَ سَقَطَ الْقَضَاءُ فَإِذَا أَفَاقَ بَیْنَهُمَا أَوْ أَقَامَ وَ لَمْ یَقْضِهِ وَجَبَ عَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ الْفِدَاءُ قِیلَ لِأَنَّ ذَلِکَ الصَّوْمَ إِنَّمَا وَجَبَ عَلَیْهِ فِی تِلْکَ السَّنَةِ فِی ذَلِکَ الشَّهْرِ فَأَمَّا الَّذِی لَمْ یُفِقْ فَإِنَّهُ لَمَّا أَنْ مَرَّ (1)عَلَیْهِ السَّنَةُ کُلُّهَا وَ قَدْ غَلَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَلَمْ یَجْعَلْ لَهُ السَّبِیلَ إِلَی أَدَائِهِ سَقَطَ عَنْهُ وَ کَذَلِکَ کُلُّ مَا غَلَبَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِ مِثْلَ الْمُغْمَی الَّذِی یُغْمَی عَلَیْهِ یَوْماً وَ لَیْلَةً فَلَا یَجِبُ عَلَیْهِ قَضَاءُ الصَّلَاةِ کَمَا قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام کُلُّ مَا غَلَبَ اللَّهُ عَلَی الْعَبْدِ فَهُوَ أَعْذَرُ لَهُ لِأَنَّهُ دَخَلَ الشَّهْرَ وَ هُوَ مَرِیضٌ فَلَمْ یَجِبْ عَلَیْهِ الصَّوْمُ فِی شَهْرِهِ وَ لَا سَنَتِهِ لِلْمَرَضِ الَّذِی کَانَ فِیهِ وَ وَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ لِأَنَّهُ بِمَنْزِلَةِ مَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ صَوْمٌ فَلَمْ یَسْتَطِعْ أَدَاءَهُ فَوَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ ... فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً وَ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ فَأَقَامَ الصَّدَقَةَ مَقَامَ الصِّیَامِ إِذَا عَسُرَ عَلَیْهِ فَإِنْ قَالَ فَإِنْ لَمْ یَسْتَطِعْ إِذْ ذَاکَ فَهُوَ الْآنَ یَسْتَطِیعُ قِیلَ لَهُ لِأَنَّهُ لَمَّا أَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ شَهْرُ رَمَضَانٍ آخَرُ وَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ لِلْمَاضِی لِأَنَّهُ کَانَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ صَوْمٌ فِی کَفَّارَةٍ فَلَمْ یَسْتَطِعْهُ فَوَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ وَ إِذَا وَجَبَ الْفِدَاءُ سَقَطَ الصَّوْمُ وَ الصَّوْمُ سَاقِطٌ وَ الْفِدَاءُ لَازِمٌ فَإِنْ أَفَاقَ فِیمَا بَیْنَهُمَا وَ لَمْ یَصُمْهُ وَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ لِتَضْیِیعِهِ وَ الصَّوْمُ لِاسْتِطَاعَتِهِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ صَوْمُ السُّنَّةِ قِیلَ لِیَکْمُلَ بِهِ صَوْمُ الْفَرْضِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ فِی کُلِّ شَهْرٍ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ فِی کُلِّ عَشَرَةِ أَیَّامٍ یَوْماً قِیلَ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها فَمَنْ صَامَ فِی کُلِ

ص: 81


1- فی العیون: مرت. م.

عَشَرَةِ أَیَّامٍ یَوْماً فَکَأَنَّمَا صَامَ الدَّهْرَ کُلَّهُ کَمَا قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ صَوْمُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی الشَّهْرِ صَوْمُ الدَّهْرِ کُلِّهِ فَمَنْ وَجَدَ شَیْئاً غَیْرَ الدَّهْرِ فَلْیَصُمْهُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ أَوَّلَ خَمِیسٍ مِنَ الْعَشْرِ الْأُوَلِ وَ آخِرَ خَمِیسٍ مِنَ الْعَشْرِ الْآخِرِ وَ أَرْبِعَاءَ فِی الْعَشْرِ الْأَوْسَطِ قِیلَ أَمَّا الْخَمِیسُ فَإِنَّهُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یُعْرَضُ کُلَّ خَمِیسٍ أَعْمَالُ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ (1)فَأَحَبَّ أَنْ یُعْرَضَ عَمَلُ الْعَبْدِ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ هُوَ صَائِمٌ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ آخِرَ خَمِیسٍ قِیلَ لِأَنَّهُ إِذَا عُرِضَ عَمَلُ ثَمَانِیَةِ أَیَّامٍ وَ الْعَبْدُ صَائِمٌ کَانَ أَشْرَفَ وَ أَفْضَلَ مِنْ أَنْ یُعْرَضَ عَمَلُ یَوْمَیْنِ وَ هُوَ صَائِمٌ وَ إِنَّمَا جُعِلَ أَرْبِعَاءُ فِی الْعَشْرِ الْأَوْسَطِ لِأَنَّ الصَّادِقَ علیه السلام أَخْبَرَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ النَّارَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ فِیهِ أَهْلَکَ اللَّهُ الْقُرُونَ الْأُولَی وَ هُوَ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ فَأَحَبَّ أَنْ یَدْفَعَ الْعَبْدُ عَنْ نَفْسِهِ نَحْسَ ذَلِکَ الْیَوْمِ بِصَوْمِهِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ فِی الْکَفَّارَةِ عَلَی مَنْ لَمْ یَجِدْ تَحْرِیرَ رَقَبَةٍ الصِّیَامُ دُونَ الْحَجِّ وَ الصَّلَاةِ وَ غَیْرِهِمَا قِیلَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ وَ الْحَجَّ وَ سَائِرَ الْفَرَائِضِ مَانِعَةٌ لِلْإِنْسَانِ مِنَ التَّقَلُّبِ فِی أَمْرِ دُنْیَاهُ وَ مَصْلَحَةِ مَعِیشَتِهِ مَعَ تِلْکَ الْعِلَلِ الَّتِی ذَکَرْنَاهَا فِی الْحَائِضِ الَّتِی تَقْضِی الصِّیَامَ وَ لَا تَقْضِی الصَّلَاةَ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ عَلَیْهِ صَوْمُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ دُونَ أَنْ یَجِبَ عَلَیْهِ شَهْرٌ وَاحِدٌ أَوْ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ قِیلَ لِأَنَّ الْفَرْضَ الَّذِی فَرَضَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْخَلْقِ هُوَ شَهْرٌ وَاحِدٌ فَضُوعِفَ هَذَا الشَّهْرُ فِی الْکَفَّارَةِ (2)تَوْکِیداً وَ تَغْلِیظاً عَلَیْهِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتْ مُتَتَابِعَیْنِ قِیلَ لِئَلَّا یَهُونَ عَلَیْهِ الْأَدَاءُ فَیَسْتَخِفَّ بِهِ لِأَنَّهُ إِذَا قَضَاهُ مُتَفَرِّقاً هَانَ عَلَیْهِ الْقَضَاءُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرَ بِالْحَجِّ قِیلَ لِعِلَّةِ الْوِفَادَةِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ طَلَبِ الزِّیَادَةِ وَ الْخُرُوجِ مِنْ کُلِّ مَا اقْتَرَفَ الْعَبْدُ تَائِباً مِمَّا مَضَی مُسْتَأْنِفاً لِمَا یَسْتَقْبِلُ مَعَ

ص: 82


1- فی نسخة: علی اللّه.
2- فی العیون: فی کفّارته. م.

مَا فِیهِ مِنْ إِخْرَاجِ الْأَمْوَالِ وَ تَعَبِ الْأَبْدَانِ وَ الِاشْتِغَالِ عَنِ الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ وَ حَظْرِ الْأَنْفُسِ عَنِ اللَّذَّاتِ شَاخِصاً فِی الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ ثَابِتاً ذَلِکَ عَلَیْهِ دَائِماً مَعَ الْخُضُوعِ وَ الِاسْتِکَانَةِ وَ التَّذَلُّلِ مَعَ مَا فِی ذَلِکَ لِجَمِیعِ الْخَلْقِ مِنَ الْمَنَافِعِ.

أقول: فی العلل کُلُّ ذلک لطلب الرَّغبة إلی الله و الرَّهبة منه و ترک قساوة القلب و خَسارة الأنفس و نسیان الذکر و انقطاع الرجاء و الأمل و تجدید الحقوق و حَظْر الأنفس عن الفساد مع ما فی ذلک من المنافع لجمیع مَنْ «المشترک».

فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا وَ مَنْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ مِمَّنْ یَحِجُّ وَ مِمَّنْ لَا یَحِجُّ مِنْ بَیْنِ تَاجِرٍ وَ جَالِبٍ وَ بَائِعٍ وَ مُشْتَرٍ وَ کَاسِبٍ وَ مِسْکِینٍ وَ مُکَارٍ وَ فَقِیرٍ وَ قَضَاءِ حَوَائِجِ أَهْلِ الْأَطْرَافِ فِی الْمَوَاضِعِ الْمُمْکِنِ لَهُمُ الِاجْتِمَاعُ فِیهَا مَعَ مَا فِیهِ مِنَ التَّفَقُّهِ وَ نَقْلِ أَخْبَارِ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام إِلَی کُلِّ صُقْعٍ وَ نَاحِیَةٍ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ وَ لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِحَجَّةٍ وَاحِدَةٍ لَا أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ قِیلَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَضَعَ الْفَرَائِضَ عَلَی أَدْنَی الْقَوْمِ قُوَّةً کَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ یَعْنِی شَاةً لِیَسَعَ لَهُ الْقَوِیُّ وَ الضَّعِیفُ وَ کَذَلِکَ سَائِرُ الْفَرَائِضِ إِنَّمَا وُضِعَتْ عَلَی أَدْنَی الْقَوْمِ قُوَّةً (1)وَ کَانَ مِنْ تِلْکَ الْفَرَائِضِ الْحَجُّ الْمَفْرُوضُ وَاحِداً ثُمَّ رَغَّبَ بَعْدُ أَهْلَ الْقُوَّةِ بِقَدْرِ طَاقَتِهِمْ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِالتَّمَتُّعِ إِلَی الْحَجِّ (2)قِیلَ ذلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ لِأَنْ یَسْلَمَ النَّاسُ مِنْ إِحْرَامِهِمْ وَ لَا یَطُولَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ فَیَدْخُلَ (3)عَلَیْهِمُ الْفَسَادُ وَ أَنْ یَکُونَ الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ وَاجِبَیْنِ جَمِیعاً فَلَا تُعَطَّلَ الْعُمْرَةُ وَ لَا تَبْطُلَ وَ لَا یَکُونَ الْحَجُّ مُفْرَداً مِنَ الْعُمْرَةِ وَ یَکُونَ بَیْنَهُمَا فَصْلٌ وَ تَمْیِیزٌ وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِی الْحَجِ

ص: 83


1- فی العیون: مرة. م.
2- فی العیون: بالتمتع بالعمرة الی الحجّ؛ و فی العلل بالتمتع فی الحجّ.
3- فی العیون: فیتداخل. م.

إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَوْ لَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ سَاقَ الْهَدْیَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ أَنْ یُحِلَّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ لَفَعَلَ کَمَا أَمَرَ النَّاسَ وَ لِذَلِکَ قَالَ لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَفَعَلْتُ کَمَا أَمَرْتُکُمْ وَ لَکِنِّی سُقْتُ الْهَدْیَ وَ لَیْسَ لِسَائِقِ الْهَدْیِ أَنْ یُحِلَّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ نَخْرُجُ حُجَّاجاً وَ رُءُوسُنَا تَقْطُرُ مِنْ مَاءِ الْجَنَابَةِ فَقَالَ إِنَّکَ لَنْ تُؤْمِنَ بِهَذَا أَبَداً.

أقول: لیس فی العلل قوله و قال النبی صلی الله علیه و آله إلی قوله لن تؤمن بهذا و هو موجود فی العیون و فی العلل مکانه زیادة لیست فیه و هی هذه و یکون بینهما فصل و تمییز و أن لا یکون الطواف بالبیت محظورا لأن المحرم إذا طاف بالبیت قد أحل إلا لعلة فلو لا التمتع لم یکن للحاج أن یطوف لأنه إن طاف أحل و فسد إحرامه و یخرج منه قبل أداء الحج و لأن یجب علی الناس الهدی و الکفارة فیذبحون و ینحرون و یتقربون إلی الله جل جلاله فلا تبطل هراقة الدماء و الصدقة علی المسلمین و لنرجع إلی المشترک بین الکتابین.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ وَقْتُهَا عَشْرَ ذِی الْحِجَّةِ قِیلَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَحَبَّ أَنْ یُعْبَدَ بِهَذِهِ الْعِبَادَةِ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ فَکَانَ أَوَّلُ مَا حَجَّتْ إِلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ وَ طَافَتْ بِهِ فِی هَذَا الْوَقْتِ فَجَعَلَهُ سُنَّةً وَ وَقْتاً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَأَمَّا النَّبِیُّونَ آدَمُ وَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ غَیْرُهُمْ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ إِنَّمَا حَجُّوا فِی هَذَا الْوَقْتِ فَجُعِلَتْ سُنَّةً فِی أَوْلَادِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِالْإِحْرَامِ قِیلَ لِأَنْ یَخْشَعُوا قَبْلَ دُخُولِ حَرَمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمْنِهِ وَ لِئَلَّا یَلْهُوا وَ یَشْتَغِلُوا بِشَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ زِینَتِهَا وَ لَذَّاتِهَا وَ یَکُونُوا جَادِّینَ فِیمَا فِیهِ قَاصِدِینَ نَحْوَهُ مُقْبِلِینَ عَلَیْهِ بِکُلِّیَّتِهِمْ مَعَ مَا فِیهِ مِنَ التَّعْظِیمِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِنَبِیِّهِ (1)وَ التَّذَلُّلِ لِأَنْفُسِهِمْ عِنْدَ قَصْدِهِمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وِفَادَتِهِمْ إِلَیْهِ رَاجِینَ ثَوَابَهُ

ص: 84


1- فی العیون و لبیته و اعلم أنّه کان بین المصدرین و بینهما مع نسخ الکتاب اختلافات جزئیة عدا ما ذکرنا، و زوائد و نواقص لا یعبأ بها، أعرضنا عن التعرض لذکرها لعدم اختلال المعنی و تغیره بترکها. م.

رَاهِبِینَ مِنْ عِقَابِهِ مَاضِینَ نَحْوَهُ مُقْبِلِینَ إِلَیْهِ بِالذُّلِّ وَ الِاسْتِکَانَةِ وَ الْخُضُوعِ وَ اللَّهُ الْمُوَفِّقُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ.

**[ترجمه]عیون الاخبار علیه السلام ، علل الشرائع: از ابی عبد الله محمد بن شاذان مروی است: فضل بن شاذان نیشابوری گفت: اگر سائلی سؤال کند و بگوید: خبر بده مرا از این که آیا جایز است که خداوند حکیم، بنده خود را بدون علت و معنی تکلیف به فعلی از افعال کند؟ باید جواب او گفته شود: جایز نیست، زیرا که خداوند حکیم است و نه فعل عبث کند و نه از روی نادانی چیزی گوید.

و اگر گوید که خبر بده مرا از این که خلق چرا مکلف شدند؟ باید جواب او گفته شود: تکلیف بندگان علتی چند دارد. اگر بگوید که خبر بده مرا از آن علتها که آیا معروف و موجود است یا نه؟ در جواب گفته می شود: این علتها موجود و نزد اهلش معروف هستند.

پس اگر بگوید: آیا شما می شناسید و می دانید آن علتها را یا نمی شناسید و نمی دانید؟ باید جواب گفته شود: بعضی از آن ها را می دانیم و می شناسیم و بعضی از آن ها را نمی دانیم و نمی شناسیم.

و اگر بگوید که اول واجبات چیست؟ باید جواب گفته شود: اقرار به خدا و به آن چه از نزد خداوند عز و جل رسیده است.

ص: 58

پس اگر بگوید: که چرا خلق مامور شدند به اقرار به خدا و به فرستادگان خدا و به حجت های خدا و آن چه از خدا رسیده است؟ باید جواب گفته شود: به جهت علت های بی شمار است: بعضی از آن ها اینست که کسی که به خدا و به فرستادگان او، و به حجت های او و به آن چه از نزد او رسیده است، اقرار نکند، معصیت های او را اجتناب نکرده و قبول نهی از ارتکاب گناهان کبیره او نکرده، و از عذاب خدا نترسیده در آن چه شهوات او اقتضا کرده است و از ظلم و فساد، لذت برده است.

و چون مردم مرتکب این گونه افعال شوند و هر انسانی متحمل شود آن چه میل کند، و متابعت هوای نفس کند بدون ترس از احدی، در این کردار ایشان فساد تمامی خلق و باختن بعضی ایشان بر بعضی دیگر است، پس فروج را غصب کنند و خونریزی و مال مردم و اسیر کردن عیال مردم را مباح دانند، و بعضی ایشان بعضی دیگر را بدون حق و جرمی به قتل رسانند، پس خرابی دنیا و هلاکت خلق و فساد دین مردم بر آن مترتب شود.

و بعضی از آن ها اینست که خداوند حکیم است، و حکیم در عالم وجود صورت نپذیرد و حکمت به صفت نیاید، مگر در حق کسی که فساد را منع کند و به صلاح و سداد کوشد، و از ستم و جور زجر کند و از کردار ناشایسته نهی نماید، و منع از فساد و امر بصلاح و سداد نهی از اعمال ناشایسته متصور نشود، مگر بعد از اقرار به خدای عز و جل و معرفت آمر و ناهی؛ و اکثر مردم بدون اقرار و معرفت خداوند واگذاشته شوند امر به صلاح و نهی از فساد ثابت نشود، زیرا که در این صورت آمر و ناهی نباشد.

و بعضی از آن ها اینست که ما خلق را چنین یافته ایم که در باطن و مستور از خلق فسادها در امورات می کنند، پس اگر اقرار به خدا نداشته باشند و در غیاب خلق از خالق نترسند، احدی را خوف از احدی نیست، چون با میل و اراده نفسانی خود خلوت کند در ترک کردن معصیت و فرو گذاشتن عمل حرام و مرتکب شدن گناهان کبیره، چه فعل او از خلق مستور است و او را از احدی اضطراب و بیمی نیست.

پس در این گونه کردار هلاکت تمامی خلق است پس قوام امر خلق و صلاح ایشان صورت نپذیرد مگر با قرار ایشان به کسی که دانا و بینا است و به امور پوشیده و پنهان عالم است و امر به صلاح و ناهی از فساد است و هیچ امر پنهانی بر او پوشیده نیست تا این که در این اقرار منعی باشد ایشان را از انواع فساد در هنگامی که او و بندگان را به جانب خود روی دهد و در این عمل بزرگترین کفر و سخت ترین نفاق حاصل شود.

پس اگر بگوید: چرا بر مردم واجب است که از برای خداوند اقرار کنند به این که مثل او چیزی نیست؟ باید گفته شود: چون در خلقت و قوای مخلوق ضعیف آن مقدار دانش و بینش نمی بود که مصالح امورات خود را اتمام نمایند،

ص: 59

و صانع جل اسمه بلندتر از آن بود که دیده شود و پدیدار است ضعف و عجز این مخلوق از ادراک خداوند جلیل، پس چاره نبود از این که حق تعالی رسولی فرستد که از جمله عیوب و معاصی محفوظ بوده و واسطه میان او و خلق باشد، که امر و نهی و آداب پروردگار را به مردم برساند، و ایشان را مطلع سازد به این که منافع خود را در یابند، و از ضررهای خود احتراز کنند، چه در اصل آفرینش ایشان آن مقدار دانشوری نمی بود که بشناسند به آن، آن چه را محتاج باشند از منافع و ضررهای خود، پس اگر بر مردم واجب نمی بود اطاعت و معرفت این فرستاده خداوند جلیل، در آمدن این فرستاده ایشان را منفعتی و رفع احتیاجی حاصل نمی شد، و فرستادن او عبث و بدون منفعت و مصلحت بود و این عمل از صفت آن حکیمی نیست که {محکم کرده است هر چیزی را.} - . نمل / 88 -

پس اگر بگوید: چرا اولو الامر، یعنی ائمه و اوصیاء پیغمبران صلوات الله علیهم، در هر زمان مقرر شدند و به این منصب جلیل مفتخر گردیدند و خلق به اطاعت ایشان مأمور شدند؟ باید در جواب گفته شود: این مطلب را علتهای بسیار است: بعضی از آن ها اینست که چون خلق بر حدی محدود و احکامی مضبوط و معدود اطلاع یافتند، و مأمور شدند که از این حد تجاوز نکنند، زیرا که در تجاوز از این حد فسادهائی بی شمار می بود، و ثابت نمی شد و نظم نمی گرفت و قوام حاصل نمی کرد، مگر به این که در میان خلق قیمتی و امینی قرار داده شود که ایشان را منع کند، از تعدی کردن از حدود و داخل شدن در آن چه از ایشان ممنوع شده است.

چه اگر این بر این نهج مسلوک نشود، احدی لذت و منفعت خود را به جهت فساد غیر خود فرو نگذارد، پس حق تعالی در میان مردم قیمتی قرار داد که ایشان را از فساد منع کند و حدود و احکام الهی را اقامه نماید، و بعضی از آن ها اینست که ما نیافتیم فرقه از فرق و ملتی از ملل را که باقی باشند و زندگی کنند، مگر به وجود قیم و رئیسی در میان ایشان، که ناچارند از وجود او در امر دین و دنیای خود.

پس در حکمت حکیم جایز نباشد که مردم را واگذارد، و در میان ایشان قرار ندهد کسی را که می داند ایشان لا بد او را لازم دارند، و قوامی از برای ایشان نباشد مگر به وجود او، پس به سبب او با دشمنان خود مقاتله کنند، و به سبب او غنیمت های خود را قسمت کنند، و از برای ایشان اقامه نماز جمعه و جماعت کند، و از مظلوم ایشان ظالم ایشان را دفع و رفع نماید.

بعضی از آن ها اینست که اگر از برای مردم امامی که قیم ایشان و امین و حافظ و نگهبان شریعت باشد، قرار داده نمی شد هر آینه شریعت کهنه می گشت و دین از میان می رفت، و سنن و احکام تغییر می کرد، و بدعت کنندگان در دین زیاد، و ملحدان کم می کردند، و امر را بر مسلمانان مشتبه می ساختند.

ص: 60

زیرا که ما خلق را ناقص و محتاج و غیر کامل یافته ایم با اختلاف ایشان و اختلاف هوای نفسانی و پراکندگی قصدهای ایشان، پس اگر برای ایشان قیمی و حافظی در آن چه رسول خدا آورده است، قرار داده نشود، هر آینه فساد خواهند کرد به نوعی که بیان کردیم، و شرایع و سنن و احکام و ایمان تغییر خواهد یافت، و این موجب فساد کلی از برای تمام خلق شود.

پس اگر بگوید: چرا جایز نیست که در یک زمان دو امام یا بیشتر در زمین باشد؟ باید جواب گفته شود: از برای چند جهت است: بعضی از آن ها اینست که یک نفر فعل و تدبیر او مختلف نشود، و دو نفر فعل و تدبیر آن ها متفق نشود.

و سبب این مطلب آنست که ما هیچ دو نفر نمی یابیم مگر آن که قصدها و اراده آن ها مختلف است، پس اگر دو امام در یک زمان باشند، قصد و اراده و تدبیر آن ها مختلف باشد و هر دو واجب الاطاعه باشند یکی از آن دو نفر اولی به طاعت از دیگری نخواهد بود، پس این اختلاف خلق و تشاجر و فساد آن ها خواهد بود، علاوه بر آن که هیچ کس یکی از این دو نفر را اطاعت نکند، مگر آن که دیگری را معصیت و نافرمانی کرده است و هیچ یک از این دو نفر اولی از دیگری نیست که آن دیگر متابعت او کند، پس حقوق و احکام و حدود باطل شود.

و بعضی از آن ها اینست که هیچ یک از این دو حجت اولی از دیگری نیستند در تکلم و حکم دادن و امر و نهی فرمودن، و چون چنین باشد بر این دو نفر واجب است که بیک مرتبه ابتدا بسخن گفتن کنند، یعنی اگر چنین نکنند ترجیح بلا مرجح لازم آید، و هیچ یک از آن ها را نرسد که در چیزی بر دیگری سبقت گیرد، چه در امامت یک شرع مساوی خواهد بود، پس اگر از برای یکی از آن ها سکوت جایز باشد از برای دیگری نیز مثل او جایز باشد، یعنی از این جهت که هر دو مساویند، و چون از برای هر دو سکوت جایز شد، حقوق و احکام باطل شود و حدود معطل شود، و مردم چنین شوند که گویا امامی از برای آن ها نیست.

ص: 61

پس اگر بگوید: چرا جایز نیست که امام از غیر جنس رسول و نسل او باشد؟ باید گفته شود: از چند جهت است: بعضی از آن ها اینست که چون امام واجب الاطاعه است، چاره نیست از راهنمائی کردن که به او راه یافته شوند و او را از غیر او تمیز دهند، و این رهنما قرابت و خویشی مشهوره و وصیت ظاهر خواهد بود، تا این که او از غیر خودش شناخته شود و به عین وجود او هدایت یافته شود.

و بعضی از آن ها اینست که اگر امام از غیر جنس و نسل رسول باشد، پس باید حق تعالی غیر رسول را بر رسولان افضلیت داده باشد، زیرا که اولاد رسول را تابع اولاد دشمنان رسول قرار داده است، مثل ابی جهل و ابن أبی معیط، چه عقیده اینان آن بود که جایز است امامت در اولاد آن ها منتقل شود، اگر مؤمن باشد پس اولاد رسول تابع شوند و اولاد دشمنان رسول متبوع، بنا بر این رسول به این فضیلت اولی و احق است از غیر او.

و بعضی از آن ها اینست که خلق چون به رسالت رسول اقرار کردند، و به اطاعت او اعتقاد نمودند، احدی از ایشان تکبر نکند از این که فرزند او را متابعت کند و ذریه او را اطاعت نماید، و این مطلب در انظار مردم بزرگ ننماید، و لیکن هر گاه امام از غیر نسل رسول باشد، هر یک از مردم نزد خود چنین می پندارد که او از غیر خود در امامت اولی خواهد بود، و از این جهت این مطلب در نظر مردم زیاد عظیم آید و خود را نمی توانند راضی کنند به اطاعت کسی که در نزد ایشان پست تر است از ایشان، پس این داعی شود به فساد و فانی کردن مردم یکدیگر را و اختلاف در میان ایشان.

پس اگر بگوید: چرا بر مردم واجب است که اقرار کنند و معرفت حاصل نمایند به این که خداوند واحد و أَحَد است؟ باید در جواب گفته شود: از چند علت است: یکی از آن ها اینست که اگر اقرار و معرفت واجب نباشد، هر آینه جایز خواهد

بود که کسی دو پروردگار یا زیاد توهم کند، و چون این مطلب جایز باشد، مردم صانع خود را از غیر او راه نبرند زیرا که هر انسانی از ایشان نمی داند خدای خود را، و شاید که می پرستد غیر آفریننده خود را، و اطاعت می نماید غیر آن کسی که او را امر نموده است، پس حقیقت صانع و خالق خود را درک نکنند، و امر امرکننده و نهی نهی کننده نزد ایشان ثابت نباشد، زیرا که آمر و ناهی را بعینه از غیر او امتیاز نمی دهند.

و از جمله علت ها اینست که اگر خدا جایز باشد که دو تا باشد، یکی از آن دو شریک سزاوارتر و اولی به پرستش و اطاعت از دیگری نیست، و در تجویز نمودن این که این شریک اطاعت شود، این اجازه است

ص: 62

که خدا اطاعت نشود، و در این که خدا اطاعت نشود، کفر به خدا و جمیع کتابها و فرستادگان او، و اثبات هر باطلی و ترک هر حقی، و حلال کردن هر حرامی و حرام کردن هر حلالی، و داخل شدن در هر معصیتی و بیرون رفتن از هر اطاعتی، و مباح کردن هر گونه فسادی و باطل نمودن هر حقی است.

یعنی اگر اطاعت یکی از این دو شریک جایز باشد، پس اطاعت شریک دیگری جایز نباشد و در این صورت ممکن است گفته شود که این احکام از آن شریک خواهد بود که اطاعت نشده است، پس این احکام باید جاری نشود.

و بعضی از آن ها اینست که اگر جایز بود خدا بیش از یکی باشد، جایز بود از برای شیطان که ادعا کند خدا آن دیگریست، تا این که بر ضد خداوند جل شأنه شود در جمیع احکام، جواب داده شود که در نزد اهل خود معروف و موجود است.

پس اگر بگوید: چرا بر مردم واجب است که برای خداوند اقرار کنند به این که مثل او چیزی نیست؟ باید دو جواب گفته شود که از چند جهت است: یکی از آن ها اینست که مردم قصد نکنند جانب مثل خدا را در عبادت و اطاعت و غیر او را پرستش نکنند، و بر مردم اشتباه نشود امر پروردگار و صانع رزاق ایشان.

و یکی از آن ها اینست که اگر مردم ندانند که {مثل خدا چیزی نیست}، نمی دانند پروردگار ایشان کیست؟ و احتمال می دهند که شاید پروردگار ایشان این بت ها باشد، که پدرهای ایشان از برای ایشان درست کرده اند، و یا این که آفتاب یا ماه یا آتش باشد، چه جایز است که از برای ایشان اشتباهی حاصل شود در خداوند، و این سبب فساد و ترک اطاعت خداوند جل شانه و ارتکاب معصیتهای او شود، به مقداری که از این خدایان باطله اخبار به آن ها منتهی شود و امر و نهی آن ها به ایشان واصل شود.

و بعضی از آن ها اینست که اگر بر مردم واجب نباشد که بدانند {مثل خدا چیزی نیست}، جایز باشد نزد ایشان که بر خدا جاری شود آن چه بر مخلوق جاری می شود از عجز و جهل و تغییر و زوال و فنا و دروغ و ستم، و کسی که این گونه اشیاء بر او جایز است، از فنا ایمن نیست و به عدل او اعتمادی نیست، و قول او و امر او و نهی او وعد او و وعید او، و ثواب او و عقاب او محقق و درست نیست، و بر این ها مترتب شود فساد خلق و ابطال ربوبیت.

پس اگر بگوید: چرا خدا بندگان را امر و نهی فرمود: باید در جواب گفته شود: بقا و صلاح ایشان ممکن نشود مگر به امر و نهی و منع از فساد و غصب کردن از یکدیگر.

پس اگر بگوید: چرا ایشان را متعبد کرد یعنی از برای ایشان موقت و معین نمود که در هر زمانی متحمل عملی شوند؟ باید در جواب گفته شود: از برای این که ذکر او را فراموش نکنند، یعنی او جل شانه از یاد ایشان نرود، و آداب او را ترک نکنند و از امر و نهی او باز نایستند، زیرا که در آنست صلاح و فساد قوام ایشان، پس اگر بدون تعبد و تعین واگذاشته شوند، {مدت اشتغال بعمل آن ها طول می کشد و قلوب ایشان سخت می شود} - . حدید / 16 - یعنی خدا را فراموش می کنند و در آن هر گونه مفاسد پیدا می شود.

ص: 63

پس اگر بگوید: چرا مردم به نماز مأمور شدند؟ باید در جواب گفته شود: در نماز است اقرار به ربوبیت خداوند، و نماز صلاحی است که شامل قاطبه ناس می شود، زیرا که در نماز است مانند و نظیر سلب نمودن از خدا و ایستادن در درگاه او به ذلت و مسکنت و خضوع و اعتراف باو، و طلب بخشیدن گناهان گذشته و نهادن پیشانی را بر زمین در هر روزی و هر شبی.

و نماز موجب شود که بنده یادکننده خدا باشد و او را فراموش نکند، و خاشع و ترسان و ذلیل و طالب و راغب در زیادتی عبادت باشد که از برای دین و دنیای او مفید باشد، با این که در نماز است منزجر شدن از فساد، و نماز در هر شب و روز بر بنده واجب شده است تا این که آفریننده و خلق کننده خود را فراموش نکند، پس تکبر کند و طاغی شود، و تا این که در یاد کردن خالق خود و ایستادن در پیشگاه حضور پروردگار حائل شود از نافرمانیهای او، و حاضر و مانع شود او را از انواع فساد.

پس اگر بگوید: بندگان چرا به وضو مأمور شدند و باید به وضو ابتدا کنند؟ باید در جواب گفته شود: از جهت این که بنده طاهر باشد در وقتی که خواهد در پیشگاه حضور خداوند جبار بایستد، در هنگام مناجات با او در حالی که مطیع او باشد در آن چه امر فرموده است، و پاکیزه باشد از کثافات و نجاست، با این که وضو سبب برطرف کردن کسالت و رفع نمودن پینکی و پاک کردن قلب باشد از برای ایستادن در پیشگاه حضرت جبار.

پس اگر بگوید: چرا وضو گرفتن بر دو دست و سر و دو پای و صورت واجب شد؟ باید در جواب بگوید: از برای این که بنده چون خواهد در حضور حضرت جبار بایستد، منکشف و ظاهر می شود از جوارح و اعضای و آن چه وضو در آن واجب است، و به این اعضاء مباشر اعمال عبادت می شود، زیرا که چون سجده و خضوع می کند، بر وی خود سجده می کند، و به دست خود سؤال می کند و رغبه و رهبه و تبتل می نماید، و به سر خود در حالت رکوع و سجود استقبال می کند به قبله، و بر دو پای خود می ایستد و می نشیند.

ص: 64

پس اگر بگوید: چرا در شستن صورت و دو دست در وضو واجب شد؟ و مسح کردن در سر و دو پای و تمام وضو شستن پا مسح کردن قرار داده نشد؟ باید در جواب گفته شود: از برای علت های متعدده است:

یکی از آن ها اینست که عبادت بزرگ، رکوع و سجود است و رکوع و سجود به روی و دو دست است نه به سر و دو پای، و بعضی از آن ها اینست که مردم در همه اوقات طاقت ندارند شستن سر و دو پای را، سخت شود بر ایشان در سرما و سفر و در حالت ناخوشی و همه اوقات از شب و روز، و شستن روی و دو دست آسان تر است از شستن سر و دو پای، و واجبات بر اندازه کمترین مردم در طاقت از اهل صحت مقرر گردیده، و بعد از آن شامل قوی و ضعیف گردید.

و بعضی از آن علت ها اینست که سر و دو پای مانند روی و دو دست در هر وقتی ظاهر و مکشوف نیست، به جهت پوشیدن عمامه و موزه و غیر آن ها.

پس اگر بگوید: چرا وضو واجب شد در آن چیزی که از مخرج بول و غایط خارج می شود و در خوابیدن بدون سایر چیزها؟ باید جواب گفته شود از برای آن که این دو طرف راه نجاست است، و از برای انسان راهی نیست که از خودش نجاست به او رسد مگر از این دو راه، پس بندگان در وقت رسیدن این نجاست از خود ایشان مامور به طهارت شدند.

و اما خواب به آن سبب است که شخصی چون بخوابد خواب بر او غلبه می کند، و جمیع اعضای او گشوده و سست می شود، و اغلب چیزهائی که از او در این هنگام بیرون آید باد است، پس از این جهت وضو بر او واجب شده است.

پس اگر بگوید: چرا بندگان از بیرون آمدن این نجاست مأمور به غسل نشدند چنان که از جنابت مأمور به غسل شدند؟ باید در جواب گفته شود: چون بیرون آمدن بول و غایط دائمی است، و خلق را ممکن نیست غسل کند از این نجاست هر زمان که بیرون آید، و {خدا هیچ نفسی را تکلیف نفرموده است مگر به قدر وسع او} - . بقره / 286 - و جنابت امر دائمی نیست و جز این نیست که آن شهوتی است که هر وقت انسان اراده کند به آن می رسد و تعجیل و تاخیر آن در سه روز کمتر و زیادتر ممکن است و لیکن نجاست بول و غایط چنین نیست.

پس اگر بگوید: چرا مأمور شدند به غسل از جنابت و به غسل از تغوط مأمور نشدند؟ و حال این که غایط از جنابت نجس تر و کثیف تر است؟ باید در جواب گفته شود: از برای این که جنابت از نفس انسانی است، و آن چیزی است که از تمام جسد او خارج شود و غایط از نفس انسان نیست، زیرا که آن غذائی است که از دری داخل شود و از دری دیگر بیرون آید.

ص: 65

می گویم: در برخی نسخه های علل الشرایع یک زیاده وجود دارد و آن اینست: چرا تطهیر مخرج بول و غائط واجب شده؟ گفته می شود: زیرا جایز نیست که بنده در برابر خدای جبار بایستد و بخشی از لباس یا بدنش نجس باشد.

مولف گوید: فضل در این جا مرتکب اشتباه شده است، زیرا شستن محل بول و غائط واجب نبوده بلکه سنت است، روایت فضل را ادامه می دهیم.

می بایست به بخش های مشترک دو کتاب مراجعه کنیم.

پس اگر بگوید: خبر بده مرا از اذان که چرا به آن امر شده است؟ یعنی مستحب مؤکد شده است. باید جواب گفته شود که علتهای بسیار دارد: بعضی از آن ها اینست که اذان موجب متذکر شدن فراموش کننده و تنبیه غافل می شود، و کسی که وقت را نمی داند، که از جهت ندانستن وقت به نماز مشغول نشده است، وقت را بر او می شناساند، و اذان بندگان را به عبادت خالق دعوت کند و آن ها را به عبادت ترغیب و تحریص نماید و به اقرار آورد آن ها را به یگانگی خداوند، و ایمان را ظاهر کند و اسلام را واضح و روشن نماید و کسانی که نماز را فراموش کرده اند اعلام نماید، چه اذان گوینده را مؤذن گویند، از این جهت که نماز را اعلام می کند.

پس اگر بگوید: چرا در اذان ابتدا به تکبیر کنند پیش از گفتن تسبیح و تهلیل ( لا اله الا الله) و تحمید؟ باید جواب گفته شود: از این جهت است که خدا می خواست به ذکر و اسم او ابتدا شود، چه اسم خدا در الله اکبر اول حروف است و در لا اله الا الله آخر حروف است، پس باید ابتدا شود به حرفی که اسم خدا در اول آنست نه در آخر آن.

پس اگر بگوید: چرا اذان دو تا دو تا قرار داده شد؟ باید جواب گفته شود: یکی از آن جهت است که کلمات در اذان مکرر شود از برای شنوندگان، و تأکید کند

ایشان را که اگر کسی اول این کلمات را فراموش کند، یعنی ملتفت نشود، به دوم این کلمات متذکر شود و از این جهت است که نماز دو رکعت دو رکعت است پس اذان هم باید فصول آن دو تا دو تا باشد.

پس اگر بگوید: چرا در اول اذان چهار مرتبه الله اکبر قرار داده شده؟ باید در جواب گفته شود: به سبب آنست که شنوندگان در اول از آن غفلت دارند، قبل از آن کلامی نیست که آن ها را متنبه کند، پس این چهار مرتبه تکرار از برای آنست که شنوندگان متنبه فصول بعد از تکبیر شوند و در اذان مورد اعلام قرار گیرند.

پس اگر بگوید: چرا بعد از تکبیر شهادتین قرار داده شده؟ باید در جواب گفته شود: از برای آنست که اول ایمان توحید و اقرار کردن از برای خداوند است به وحدانیت، و دوم اقرار کردن از برای رسول است به رسالت و اطاعت و معرفت،

ص: 66

خداوند و رسول او مقرون به یکدیگر است؛ و از برای این جهت است که اصل ایمان شهادت است، پس در اذان دو شهادت قرار داده شده چنان که در سایر حقوق دو شهادت قرار داده شده است، و چون بنده اقرار کند از برای خدا به وحدانیت و یگانگی، و اقرار کند از برای رسول خدا به رسالت، پس اقرار کرده است به همه ایمان، زیرا که اصل ایمان اقرار به خدا و رسول است.

پس اگر بگوید: چرا بعد از شهادتین خواندن به نماز قرار داده شده؟ یعنی حی علی الصلاة. باید جواب گفته شود: از این جهت است که اذان از برای نماز مقرر شده است، چه آن نداء به نماز کردن است، پس نداء به نماز، یعنی حی علی الصلاة، در وسط اذان مقرر شده زیرا که مؤذن قبل از حی علی الصلاة چهار فصل مقدم می دارد، دو تکبیر و دو شهادت، و بعد از حی علی الصلاة چهار فصل دیگر می گوید: چه بعد از آن، به گفتن حی علی الفلاح می خواند مردم را به رستگاری و نجات به جهت ترغیب کردن به عمل نیک و نماز.

پس از آن به گفتن حی علی خیر العمل مردم را تحریص و ترغیب می کند به نماز و اداء آن، پس از آن صدای خود را به الله اکبر و لا اله الا الله بلند می کند، و به این چهار فصل که بعد از حی علی الصلاة است، اذان را اتمام می کند چنان که به چهار فصل قبل از آن ابتدا کرده بود، پس کلام خود را به ذکر الله تمام می کند، چنان که ابتدا به ذکر الله نموده است.

پس اگر بگوید: چرا آخر اذان لا اله الا الله قرار داده شده؟ و چنان که اول آن تکبیر قرار داده شد آخر آن تکبیر قرار داده نشد؟ باید در جواب گفته شود: چون لا اله الا الله اسم خدا در آخر آنست، پس خدا خواست که ختم شود کلام به اسم او، چنان که ابتداء شده است به اسم او.

پس اگر بگوید: چرا قرار داده نشد بدل از لا اله الا الله، سبحان الله یا الحمد الله؟ و حال این که اسم خدا در آخر این ها نیز هست؟ باید جواب گفته شود: از برای این که لا اله الا الله گفتن، اقرار نمودن به توحید است و نفی کردن مثل و شبه است از برای خداوند، و آن اول ایمان است، پس لا اله الا الله اعظم است از سبحان الله و الحمد الله.

پس اگر بگوید: چرا در ابتداء نماز و رکوع و سجود و قیام و قعود باید اللَّه اکبر گفته شود؟ باید جواب گفته شود: از برای آن سبب است که در اذان ذکر نمودیم، یعنی چون در هر عملی از این اعمال ابتداء کردن به ذکر خدا مناسب است، پس از این جهت باید الله اکبر گفته شود.

پس اگر بگوید: چرا دعا در رکعت ، پیش از قرائت قرار داده شد و در رکعت دوم، قنوت بعد از قرائت قرار داده شد؟ باید جواب گفته شود: از برای آنست که خدا خواست نمازکننده، ابتداء قیام خود از برای پروردگار باشد، و او را عبادت کند به تحمید و تقدیس و سؤال و خشیت، و ختم کند قیام خود را به مثل این اوراد و اذکار، چه در قیام در هنگام قنوت طولی حاصل شود، پس خواست که در این رکعت طولی حاصل شود،

ص: 67

از برای آن که نماز گذار درک رکوع کند و جماعت او در این رکعت فوت نشود، یعنی به نماز جماعت برسد.

پس اگر بگوید: چرا بندگان در نماز مأمور به قرائت شدند؟ باید در جواب گفته شود: از برای آنست که قرآن مهجور و متروک نشده و ضایع گذاشته نشود، و از برای آنست که قرآن محفوظ شده باشد، پس نه آثار آن برطرف شود و نه مجهول شود.

پس اگر بگوید: چرا بندگان مأمور شدند که در ابتدای هر قرائت سوره حمد بخوانند و سایر سوره های قرآنی را نخوانند؟ باید در جواب گفته شود: چیزی در قرآن و سایر کلمات جامعه نیست که در آن خیر و حکمت جمع شده باشد به قدر آن چه در سوره حمد جمع شده است، بدین سبب که « الْحَمْدُ لِلَّهِ» اداء شکری است که حق تعالی بر خلق خود واجب کرده است، و شکرگزاری است از برای این که خدا بنده خود را موفق به خیر گردانیده است، «رَبِّ الْعالَمِین» تمجید و تحمید و اقرار است به این که خداوند خالق و مالک است و غیر او کسی به این صفت نیست،« الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» اظهار عطوفت و ذکر آلاء و نعمتهای خداوندی است بر جمیع خلق او. «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» اقرار است از برای خدا به مبعوث شدن بنده و حساب و مکافات عمل اوست، و واجب دانستن و ثابت نمودن است از برای او ملک آخرت را، چنان که از برای او ملک دنیا ثابت شده است.

«إِیَّاکَ نَعْبُدُ» اظهار رغبت و تقرب است به سوی خدای تعالی، و اظهار اخلاص بعمل است از برای او نه غیر او، «إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» طلب زیادتی توفیق و بندگی و طلب دوام نعمت هائی است که خدا به او عطا فرموده است و طلب دوام یاری او است، «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیم» طلب رشد و راه حق است بر طریقه مقرره او، و چنگ زدن به ریسمان اطاعت او است، و طلب زیادتی معرفت پروردگار و معرفت عظمت و کبریائی او است.

«صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» تاکید است در سؤال و خواهش و یاد کردن است در نعمت ها و تفضلاتی که حق تعالی بر دوستان خود عطا فرموده است، و سؤال است از این که حق تعالی مثل این نعمت ها را بر او عطا فرماید، «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» پناه بردن به خدا است از این که از معاندان و کافران و استخفاف کنندگان به امر و به نهی او باشد، «وَ لَا الضَّالِّینَ» متمسک شدن به خدا است، از این که مبادا از کسانی باشد که بدون معرفت به خداوند گمراه شدند و راه او را نیافتند و گمان می کنند که عمل نیکوئی کردند، پس در این سوره مبارکه این مقدار از خیر و حکمت در امر دنیا و آخرت اجتماع یافته است که در هیچ کلامی اجتماع نیافته است.

پس اگر بگوید: چرا سبحان اللَّه در رکوع و سجود قرار داده شده است؟ باید در جواب گفته شود: از برای چند علت است بعضی از آن ها اینست

ص: 68

که بنده با خضوع و خشوع، و نهایت بندگی و تورع و مسکنت و تذلل و تواضع و تقرب او به سوی پروردگار خود، در حالتی که تقدیس و تمجید و تسبیح و بزرگ دانستن و شکرگزاری خالق و رازق خود کند، پس فکر و آرزوهای او به غیر از خدا نباشد.

پس اگر بگوید: چرا اصل نماز دو رکعت قرار داده شده؟ و چرا بر بعضی از نمازها یک رکعت افزوده شد، و بر بعضی دو رکعت و بر بعضی چیزی افزود نشد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که اصل نماز یک رکعت است، زیرا که یکی اصل عدد است، پس اگر یکی ناقص شود و بجای نیاید، نمازی نخواهد بود، و چون حق تعالی می دانست که بندگان ادا نمی کنند این یک رکعت نماز را، که کمتر از آن نماز صورت نپذیرد، به کمال و تمام و اقبال بر آن ادا نمی کنند، رکعت دیگر به آن مقترن فرمود تا این که به رکعت دوم آن چه از رکعت اول ناقص شده است، اتمام شود.

پس خدا از این جهت اصل نماز را دو رکعت قرار داد و پس از آن رسول خدا صلی الله علیه و آله، چون می دانست که بندگان این دو رکعت را به تمام و کمال آن چه مأمور شده اند ادا نمی کنند، به هر یک از ظهر و عصر و عشاء دو رکعت دیگر منضم نمود که به سبب آن دو رکعت، دو رکعت اول کامل شود.

پس از آن چون می دانست که در وقت نماز مغرب شغل مردم زیادتر از اوقات دیگر است، به جهت برگشتن آن ها به منزل های خود و خوردن و وضو گرفتن و مهیا شدن از برای خواب، پس در نماز مغرب یک رکعت زیاد کرد تا این که بر ایشان آسانتر باشد، و تا این که عدد رکعات نماز در روز و شب فرد باشد.

و نماز صبح را به حال خود گذاشت، زیرا که شغل های مردم در وقت نماز صبح زیادتر است و رفتن به سوی حاجت های خود در آن هنگام بیشتر بوده، و به جهت آن که دل ها در وقت نماز صبح از فکر بالنسبه به شب خالی تر است، به جهت قلت معاملات با مردم و قلت دادن و گرفتن، پس انسان در وقت نماز صبح اقبال او در نماز زیادتر است از غیر آن وقت در نمازهای خود، زیرا که فکر در آن وقت کمتر است از جهت این که در شب متحمل شغلی نشده است که در فکر آن باشد.

پس اگر بگوید: چرا در ابتدا نماز هفت مرتبه تکبیر مقرر گردید؟ باید در جواب گفته شود: از برای این جهت است که تکبیرات در رکعت اول از نماز،

ص: 69

که اصل نماز است، هفت تکبیر است: تکبیر افتتاح یعنی تکبیرة الاحرام و تکبیر رکوع و دو تکبیر از سجده اول، و یک تکبیر نیز از برای رکوع، و دو تکبیر از برای سجده دوم، پس چون انسان در اول نماز هفت تکبیر بگوید، تمام تکبیرات نماز را درک کرده است و اگر در چیزی از آن ها سهوی حاصل شود و یا آن که ترک شود، نقصی بر نماز او وارد نیاید.

می گویم: و در علل آمده: چنانچه امام باقر و و امام صادق علیهما السلام فرمودند، کسی که اول نمازش هفت تکبیر را بگوید، او را مجزی خواهد بود و یک تکبیر نیز مجزی است؛ سپس اگر تا آخر نماز هیچ تکبیر نگفت، همان یک تکبیر برای او مجزی است و منظور از عدم تکبیر فرضی است که از سر سهو و نسیان هفت تکبیر را ترک کند؛

مولف گوید: فضل دچار اشتباه شده است، زیرا تکبیر اولیه واجب بوده، و تنها این مورد است که سنت واجب محسوب می شود. روایت فضل را ادامه می دهیم.

پس اگر بگوید: چرا اصل نماز یک رکوع و دو سجده قرار داده شد؟ باید در جواب گفته شود: رکوع از فعل قیام است و سجود از فعل قعود است، و نماز قاعد نصف نماز قائم محسوب می شود ،پس یک سجده مضاعف شد تا این که با رکوع مساوی شود و میان آن ها تفاوتی نباشد، زیرا که نماز یک رکوع است و یک سجود.

پس اگر بگوید: چرا تشهد بعد از دو رکعت مقرر گردید؟ باید در جواب گفته شود: از برای آنست که همچنان که قبل از رکوع و سجود اذان و دعا و قرائت مقرر شد، بعد از رکوع و سجود، شهادت و تحمید و دعا مقرر گردید.

پس اگر بگوید: چرا سلام تحلیل نماز شد؟ یعنی بعد از سلام حلال شد ارتکاب افعالی که در نماز حرام است و بدل از سلام تکبیر و یا تسبیح و یا چیز دیگر قرار داده نشد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آنست که چون در داخل شدن در نماز است حرام بودن سخن گفتن با مخلوق و توجه کردن به خالق، پس باید به سبب حلال بودن سخن گفتن با مخلوق و انتقال از نماز، سخن مخلوق باشد و ابتدای سخن گفتن مخلوق با یکدیگر سلام کردن است.

ص: 70

پس اگر بگوید: چرا قرائت در دو رکعت اول قرار داده شد و تسبیح در دو رکعت آخر باید؟ جواب گفته شود که از برای فرق گذاشتن میان آن چه خدا از نزد خود واجب کرده و آن چه از نزد رسول خود واجب کرده است.

پس اگر بگوید: چرا نماز جماعت قرار داده شد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که اخلاص و توحید و اسلام و بندگی خدا ظاهر و مکشوف و مشهور باشد، زیرا که در اظهار آن حجتی است بر اهل مشرق و مغرب که از برای خدا به تنهائی عبادت کنند، و از برای آن که هر کسی که منافق است و در صدد استخفاف دین خدا می باشد، آن چه را اقرار کند، ادا کرده است به ظاهر اسلام و خوف از خدا را ظاهر کند، و از برای آنست شهادت دادن بعضی مردم از برای بعضی دیگر در اسلام آوردن جایز و ممکن باشد، علاوه بر این که در نماز جماعت است پیشی گرفتن بر نیکوکاری و پرهیزکاری و منع از بسیاری از معصیتهای خداوندی.

پس اگر بگوید: چرا در بعضی از نمازها به جهر خواندن مقرر شد و در بعضی دیگر مقرر نشد؟ باید در جواب گفته شود از برای نمازهائی که در آن ها به جهر خواندن مقرر شده است، نمازهائی است که در وقتهای تاریک است، پس واجب شد که بلند خوانده شود تا این که اگر کسی بگذرد، بداند که در آن جا نماز جماعت بر پا شده است و اگر بخواهد نماز گذارد، چه اگر نمی بیند که به جماعت نماز گزارده می شود، می شنود و از جهت شنیدن می فهمد که نماز گزارده می شود.

اما آن دو نمازی که به جهر خواندن مقرر نشده است، در روز است و در اوقاتی است که روشن است پس از جهت دیدن درک می کند آن را و احتیاج به شنیدن نیست.

پس اگر بگوید: چرا نماز در این اوقات مخصوصه مقرر شد و تقدیم و تاخیر از این اوقات جایز نیست؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که اوقات مشهوره معلومه که جمیع اهل زمین آن را درک کنند و جاهل آن اوقات را می شناسد، چهار وقت است غروب شمس مشهور است که در آن وقت نماز مغرب واجب شده است، و سقوط شفق مشهور است که در آن وقت نماز عشاء واجب شده است، و طلوع فجر مشهور و معلوم است که در آن وقت نماز صبح واجب شده است، و زوال شمس مشهور و معلوم است که در آن وقت نماز ظهر واجب شده است، و از برای عصر وقتی معلوم و مشهور نیست مثل این اوقات چهارگانه، پس وقت آن در هنگام فراق از نماز ظهر که قبل از آنست، مقرر شد.

علت دیگر آنست که خدا دوست می داشت

ص: 71

که مردم در هر عملی ابتدا کنند اولا به طاعت و عبادت او، پس در اول روز ایشان را مأمور کرد که به عبادت او ابتدا کنند، پس از آن پراکنده شوند در آن چه بخواهند از اصلاح امور دنیای خود. پس از این جهت نماز صبح را بر ایشان واجب کرد.

پس از آن چون نیمه روز شود و مردم شغل های خود را ترک می کنند، و جامه های خود را می نهند و استراحت می کنند و به طعام و قیلوله مشغول می شوند، خدا ایشان را امر کرد که اولا ابتدا کنند به ذکر و عبادت او، پس ایشان را مأمور کرد به نماز ظهر، پس از آن مشغول شوند به آن چه بخواهند از استراحت و طعام و قیلوله.

پس چون در این گونه اعمال رفع حاجت خود کنند و بخواهند پراکنده شوند و مشغول شوند به عمل خود در آخر روز، ابتدا کنند به عبادت او پس از آن در عمل خود مشغول شوند و آن چه دوست دارند به آن اشتغال یابند، پس از این جهت نماز عصر را بر ایشان واجب گردانید، پس از نماز عصر پراکنده شوند در آن چه خواهند از اصلاح امور دنیای خود، و چون شب در آید و از کار خود دست کشند و به منزل های خود مراجعت کنند، اولا ابتدا کنند به عبادت پروردگار خود و بعد از آن به آن چه دوست دارند مشغول شوند، پس از این جهت نماز مغرب را بر ایشان واجب کرد.

و چون وقت خواب در آید و از اعمال خود که به آن مشغول بودند فارغ شوند، خدا دوست داشت که اولا ابتدا کنند به عبادت و طاعت او، پس از آن به آن چه خواهند مشغول شوند تا این که هر عملی به طاعت و عبادت او ابتدا کرده باشند، پس از این جهت نماز عشا را بر ایشان واجب کرد، و چون چنین کنند در این اوقات خدا را فراموش نکنند و از او غافل نشوند و دل های ایشان سخت نشود و میل ایشان به عبادت کم نگردد.

پس اگر بگوید: که اگر از برای عصر وقت مشهوری مثل این اوقات نبود، چرا نماز عصر را میان نماز ظهر و مغرب واجب کرد و میان عشا و صبح و ظهر آن را واجب نکرد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که وقتی از این وقت از برای مردم سهل و آسانتر و سزاوارتر نیست که قاطبه مردم از ضعیف و قوی آن را درک کنند، زیرا که عموم مردم در اول صبح مشغولند به تجارت و معامله و رفتن در حاجت های خود و به پاداشتن بازارها، پس خدا خواست که ایشان را از طلب معاش و اصلاح دنیای خود باز ندارد و تمام خلق قدرت نداشتند بر این که شب را برخیزند و شب را بیدار نمی شدند، و در آن وقت اگر نماز واجب بودی آن را در نیافته و تنبیه نمی شدند و این عمل ممکن ایشان نبود، پس حق تعالی ایشان را تخفیف داد و در سخت ترین اوقات مکلف نکرد ایشان را، و این نماز را در آسانترین اوقات بر ایشان قرار داد چنان که فرموده است:« یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ.» - . بقره / 185 - { خداوند، راحتی شما را می خواهد، نه زحمت شما را!}

ص: 72

پس اگر بگوید: چرا دو دست را در هنگام تکبیر گفتن بلند کرد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که بلند کردن دو دست قسمی از سؤال کردن و تذلل و تضرع است، پس خدا واجب کرد که بنده در وقتی که او را ذکر می کند، تذلل و تضرع و زاری نماید، و از برای آن که در بلند کردن دو دست حاضر ساختن نیت و اقبال قلب است بر آن چه می گوید: و قصد می کند.

می گویم: در علل آمده: واجب از ذکر تنها تکبیر برای آغاز نماز است و هر سنتی بر جهت و در راستای فریضه واجب می شود، پس اگر در تکبیر آغاز بهتر است که دو دست را بالا ببرد، پس بهتر است که تکبیرات مستحب را هم مانند تکبیر فرض انجام دهند؛ می بایست به احادیث مشترک رجوع کنیم.

پس اگر بگوید: چرا نماز نافله سی و چهار رکعت است؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که نماز فریضه هفده رکعت است ، و نماز نافله دو برابر نماز فریضه قرار داده شد از برای اکمال آن اگر نقصانی داشته باشد.

پس اگر بگوید: چرا نماز نافله در اوقات مختلفه قرار داده شد و در یک وقت قرار داده نشد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که افضل اوقات سه وقت است: هنگام زوال شمس و بعد از مغرب و سحر، پس خداوند دوست داشت که در جمیع این اوقات سه گانه بنده از برای او نماز کند، زیرا که اگر این نماز نافله متفرق شود و در اوقات بسیار به جا آورده شود، آسانتر و خفیف تر است از این که مجموع آن در یک وقت به جا آورده شود.

پس اگر بگوید: چرا نماز جمعه اگر با امام گذارده شود دو رکعت است و اگر فرادی گذاشته شود چهار رکعت است؟ یعنی اگر شرائط آن جمع نشود باید مبدل به ظهر بشود. باید در جواب گفته شود: علتهای بسیار دارد: بعضی از آن ها اینست که مردم از راه دور به نماز جمعه مجتمع می شوند، پس خدا دوست داشت که بر ایشان تخفیف دهد به جهت آن تعبی که کشیده اند و از راه دور از برای این نماز حاضر شده اند.

و بعضی از آن ها اینست که چون امام ایشان را از برای خطبه نگاه می دارد و ایشان از برای نماز منتظر می شوند، و کسی که از برای نماز منتظر شود در نمازی خواهد بود که در حکم نماز تمام است، و بعضی از آن ها اینست که نماز با امام تمامتر و کاملتر است به جهت علم و دانش و عدالت و فضل امام، و بعضی از آن ها اینست که جمعه عید است و نماز عید دو رکعت است، و به جهت آن دو خطبه که در آنست کمتر از سایر نمازها نیست.

پس اگر بگوید: چرا خطبه مقرر شد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که نماز جمعه در محلی واقع شود که عموم مردم در آن محل حاضر باشند، پس خدا خواست که امام سبب شود از برای موعظه ایشان و ترغیب کردن ایشان در طاعت، و ترسانیدن ایشان از معصیت،

ص: 73

و توفیق ایشان بر آن چه اراده کرده است از اصلاح دین و دنیای ایشان، و خبر دهد ایشان را به آن چه به او رسیده است از آفات و اهوالی که از برای مردم در آن احوال ضرر و منفعت است.

پس اگر بگوید: چرا دو خطبه مقرر شد؟ باید در جواب گفته شود: برای این که یک خطبه برای ثناء و تمجید و تقدیس خداوند است، و خطبه دیگر برای حوائج و برطرف کردن اعمال قبیحه و ترسانیدن مردم است از معصیت خدا و از برای دعا کردن و آن چه خواسته است تعلیم مردم کند از امر و نهی خدا و آن چه صلاح و فساد در آنست.

پس اگر بگوید: چرا خطبه در روز جمعه پیش از نماز و در عیدین بعد از نماز مقرر شد؟ باید در جواب گفته شود: از برای این که نماز جمعه امر دائمی است که در ماه زیاد و در سال بسیار واقع شود و چون مردم زیاد متحمل این عمل می شوند، از شنیدن خطبه ملول گشته و آن را ترک می کنند و نمی ایستند و متفرق می شوند، پس قبل از نماز خدا قرار داد تا این که مردم از برای نماز نگاه داشته شوند و متفرق نشوند و نروند.

اما نماز عیدین در سال دو مرتبه واقع می شود و عظمت آن از نماز جمعه زیادتر است، و جمعیت مردم در آن بیشتر و میل مردم به آن زیادتر است، و اگر بعضی متفرق شوند بیشتر آن ها باقی می مانند و بسیار واقع نمی شود تا این که مردم ملول شوند و به آن استخفاف کنند.

مؤلف گوید: این خبر شریف باین صورت وارد شده است که خطبه در نماز جمعه و عیدین بعد از نماز است، زیرا که این دو خطبه به منزله دو رکعت دیگر است، و اول کسی که دو خطبه را در نماز مقدم داشت عثمان بن عفان بود، زیرا که چون احداث کرد و بدعت گذاشت آن چه بدعت گذاشت مردم بر خطبه او توقف نمی کردند و می گفتند که ما مواعظ او را گوش نمی دهیم زیرا که احداث بدعت نموده است، پس دو خطبه را مقدم داشت بر نماز تا این که مردم به جهت انتظار نماز توقف کنند و متفرق نشوند از گرد او.

پس اگر بگوید: چرا نماز جمعه واجب شد بر کسی که مسافت او تا مکان اجتماع نماز جمعه دو فرسنگ و کمتر باشد و اگر زیاده بر دو فرسنگ باشد، واجب نیست؟

ص: 74

باید در جواب گفته شود: از برای آن که آن مقدار مسافتی که موجب قصر نماز می شود و دو برید است یک برید در رفتن و یک برید در آمدن و برید چهار فرسنگ است، پس نماز جمعه واجب شد بر کسی که مسافت او نصف مسافت این دو برید باشد که موجب قصر نماز می شود و آن در مسافت دو فرسنگ صورت می پذیرد، زیرا که دو فرسنگ رفتن و دو فرسنگ برگشتن، چهار فرسنگ می شود و آن نصف راه مسافری است که نماز او قصر می شود.

پس اگر بگوید: چرا بر نماز مستحبی روز جمعه چهار رکعت افزوده شد؟ باید در جواب گفته شود از برای تعظیم این روز شریف و فرق آن با سایر ایام.

پس اگر بگوید: چرا در سفر نماز قصر شد؟ باید جواب گفته شود: از برای آن که نماز واجب در اول امر ده رکعت بود و بعد از آن هفت رکعت بر آن افزوده شد، و خدا در سفر این هفت رکعت زیاده را تخفیف داد به جهت تعب و رنج سفر و اشتغال مسافر به امر خود از کوچ کردن و فرود آمدن، تا این که دست نکشد از آن چه در سفر ناچار است از زندگانی خود، و این مرحمتی است از خداوند و ترحمی است بر مسافر، سوای نماز مغرب که قصر نشده است زیرا که آن نمازی است که در اصل قصر است.

پس اگر بگوید: چرا قصر کردن نماز در هشت فرسنگ واجب شد و در زیاده از آن و در کمتر از آن واجب نشد؟ یعنی معیار قصر هشت فرسنگ و زیاده شد و معیار زیاده و کمتر از هشت فرسنگ نشد. باید در جواب گفته شود: از برای آن که هشت فرسنگ میزان راه پیمودن یک روز است از برای عموم مردم و قافله ها و کسانی که بارهای سنگینی دارند، پس قصر نماز در پیمودن یک روز راه مقرر شد.

پس اگر بگوید: چرا قصر کردن نماز در پیمودن یک روز راه مقرر شد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که اگر در پیمودن یک روز راه قصر واجب نمی شد، باید در پیمودن یک سال راه واجب نشود، زیرا که هر روز بعد از روز سابق یک روز است، پس روز لاحق نظیر روز سابق است و اگر در روز سابق واجب نشود، باید در روز لاحق نیز واجب نشود، زیرا که روزها مانند یک دیگرند و فرقی در آن ها نیست.

پس اگر بگوید: پیمودن راه از برای مردم مختلف است چرا شما معیار هشت فرسنگ مقرر کرده اید؟ در جواب باید گفته شود: از برای آن که هشت فرسنگ معیار پیمودن ساربانان و قافله ها است و همانست پیمودنی که ساربانان و کرایه کشان می پیمایند.

ص: 75

پس اگر بگوید: چرا نماز نافله روز در سفر باید ترک شود و نافله شب باید ترک نشود؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که هر نمازی که در آن قصر نیست، در نافله آن نیز قصر نیست، زیرا که در نماز مغرب و در نافله بعد از آن قصر نیست و همچنین در نماز صبح و در نافله پیش از آن قصر نیست.

پس اگر بگوید: چرا نماز عشا قصر می شود و دو رکعت نافله آن قصر نمی شود؟ باید در جواب گفته شود: این دو رکعت نماز از جمله پنجاه رکعت نماز فریضه و نافله نیست، بلکه این نماز نافله عشا بر پنجاه رکعت افزوده شد از برای آن که بدل از هر یک رکعت فریضه دو رکعت نافله تمام شود، یعنی این نماز نافله عشا جزء متمم دو برابر شدن نماز نافله نسبت به نماز فریضه است.

پس اگر بگوید: چرا جایز شد از برای مسافر و مریض که نماز شب را در اول شب بخوانند باید در جواب گفته شود از برای مشغله مسافر و ضعف مریض تا این که مریض نماز خود را درک کند و بعد از آن در وقت راحت استراحت کند و مسافر نماز خود را درک کند و مشغول شود به اعمال خود از تهیه اسباب و کوچ کردن.

پس اگر بگوید: چرا مردم به نماز میت مأمور شدند؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که مردم شفیع میت شوند و اصرار و التماس نموده و آمرزش او را از خدا طلب کنند، زیرا که وقتی از اوقات احتیاج میت به شفاعت و طلب بخشیدن و آمرزش خداوند زیادتر از ساعت بعد از مرگ نیست.

پس اگر بگوید: چرا نماز میت پنج تکبیر قرار داده شد و چهار یا شش تکبیر قرار داده نشد؟ باید در جواب گفته شود: پنج تکبیر از پنج نماز روز و شب اخذ شده است.

می گویم: در کتاب علل آمده است: در این نماز تنها تکبیر اول واجب است، و تکبیرهای واجب از شب و روز جمع شده و نماز میت را شکل می دهد. می بایست به احادیث مشترک مراجعه کنیم.

پس اگر بگوید: چرا در نماز میت رکوع و سجود نیست؟ باید در جواب گفته شود: مقصود این نماز شفاعت این بنده است که آن چه از برای او عقب افتاده واگذاشته است و محتاج به آن اعمالی است که از او صادر شده.

ص: 76

پس اگر بگوید: چرا امر شد به غسل میت؟ باید در جواب گفته شود: انسان چون بمیرد نجاست و آفت و اذیت بر او غالب آید، یعنی از جهت ناخوشی، پس خدای عز و جل دوست دارد که چون مباشرت کند با اهل طهارت از فرشتگان که با وی معاشرت کنند و خود را به او مالند، طاهر باشد و در میان ایشان نظیف باشد و با طهارت او را روی به خدا برند، و هیچ میتی نیست که بمیرد مگر آن که جنابت از او خارج می شود، یعنی نطفه که اصل تکوین این میت از آن نطفه بوده است در هنگام مردن از او بیرون می رود، پس از این جهت غسل دادن او نیز واجب شد.

پس اگر بگوید: چرا امر شد که میت را کفن کنند؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که چون خدای خود را ملاقات می کند، جسد او طاهر باشد چه اگر او را به لباس خود دفن کنند، ایمن از نجاست نیست و از برای این که عورت او از برای کسانی که او را حمل می کنند و دفنش می نمایند، ظاهر نباشد.

و از برای آن که مردم بر بعضی احوال او و قبح منظر او اطلاعی نیابند و از برای آن که دل سخت نشوند از کثرت نظر کردن به مثل میت، چه او را آفت رسیده و فاسد شده است و از برای آن که نیکوتر در قلوب زندگان واقع شود، و از برای آن که مبغوض ندارد او را خویشی از او پس ذکر او و مودت او را بیفکند، و نکوشد در آن چه عقب گذاشته است و وصیت کرده است و امر به آن کرده و دوست داشته است که واقع شود.

پس اگر بگوید: چرا امر شد به دفن میت؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که مردم مطلع نشوند بر فساد جسد او و قبح منظر او و تغییر بوی او، و زندگان به سبب بوی او اذیت نبینند و به سبب ورود آفت و فساد او متألم نشوند، و از برای آن که از دوستان و دشمنان پوشیده باشد تا این که دشمنان شماتتش نکنند و دوستان بر او محزون نشوند.

پس اگر بگوید: چرا امر شد به غسل کردن کسی که میت را غسل داده است؟ باید در جواب گفته شود: به جهت طاهر شدن از آن چه به او ریخته است از پاشیدن آب به میت، چه میت چون روح از او خارج می شود، اکثر آفت او در غاسل باقی می ماند.

پس اگر بگوید: چرا غسل واجب نشد بر کسی که دست بمالد بر چیزی از مردگان چون مرغان و حیوانات و درندگان و غیر این ها، غیر از انسان که چون او را لمس کند باید غسل کند؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که جمیع حیوانات لباس آن ها پر یا پشم یا مو یا کرک بوده و تمام این ها پاک است و نمی میرد، یعنی حیات در این ها حلول نمی کند و آن چه از این ها به انسان مالیده شود پاک است، خواه از زنده و خواه از مرده آن ها.

ص: 77

مؤلف می گوید: در علل آمده: آن چه را پوشیده و بالا برده است. پس اگر بگوید: چرا شما نماز کردن را بر میت بدون وضو تجویز کردید؟ باید در جواب گفته شود از برای آن که در نماز میت رکوع و سجودی نیست بلکه آن دعا و سؤال است و جایز است که خدا را بخوانی و از او سؤال کنی بر هر حالتی که باشی، و وضو واجب است در نمازی که رکوع و سجود در آن باشد. و بایستی به نقل مشترک برگردیم:

پس اگر بگوید: چرا شما تجویز کردید نماز خواندن بر میت را قبل از مغرب و بعد از فجر؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که این نماز میت واجب است در وقت حضور میت و صدور علت آن که موقت باشد، و این موقت نیست مثل سایر نمازها بلکه این نمازی است که در وقت حدوث و حادثه مرگ واجب می شود، و انسان را در مرگ اختیاری نیست که در وقت معین آن را واقع سازد، و این نماز حقی است که باید ادا شود و جایز است که حقوق در هر وقتی ادا شود هر گاه موقت به وقتی نباشد.

پس اگر بگوید: چرا از برای کسوف نماز قرار داده شد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که آفتاب یا ماه گرفتن علاماتی است از علامات خداوندی، و معلوم نیست که ظهور این حادثه علامت رحمت است یا علامت عذاب و غضب، پس پیغمبر خواست که امت در این وقت فزع کنند در نزد خالق و راحم خود بلکه خدا شر این حادثه را از ایشان بگرداند و ایشان را از مکروه آن نگاه دارد، چنانچه قوم یونس هنگامی که توبه کردند و باز گشتند به سوی خدا بلا از ایشان گردانیده شد.

پس اگر بگوید: چرا ده رکعت یعنی ده رکوع قرار داده شد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که نماز فریضه که اولا از آسمان به زمین نازل شد ده رکعت بود و این رکعات در این نماز اجتماع یافت، و سجده از این جهت در آن قرار داده شد که نیست نمازی که در آن رکوع باشد مگر این که سجود در آن نماز است، و از برای آن که مردم این نماز خود را به سجود و خضوع ختم کنند، و چهار سجده از این جهت در آن قرار داده شد که هر نمازی که سجود آن از چهار سجده کمتر باشد، نماز نیست زیرا که اقل سجده واجبی در نمازها نیست مگر چهار سجده، یعنی اقل نمازهای واجبی نماز صبح است و در آن چهار سجده واجب است.

پس اگر بگوید: چرا بدل از رکوع، سجود قرار داده نشد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که نماز ایستاده افضل است از نماز نشسته، و از برای آن که شخص قائم گرفتن و باز شدن خورشید را می بیند و شخص ساجد نمی بیند.

پس اگر بگوید: چرا این نماز از اصل نماز واجبی یعنی از هیئت و صورت آن تغییر داده شد؟ باید در جواب گفته شود:

ص: 78

از برای این که انسان در این هنگام به علت تغییر امری در امور که کسوف است، باید نماز گذارد و چون تغییر کرده است باید معلول که نماز است تغییر کند.

پس اگر بگوید: چرا روز فطر عید قرار داده شد؟ باید در جواب گفته شود از جهت این که از برای مسلمانان مجمعی باشد که در آن روز جمع شوند و ظاهر شوند به سوی خدا و او را حمد کنند بر آن چه بر ایشان منت گذاشته است، پس این روز روز عید ایشان و روز اجتماع و روز افطار کردن و روز زکات دادن، و روز رغبت و سؤال و روز تضرع و زاری ایشان است.

و از برای آن که این روز، اول روزی از سال است که در آن حلال شده است اکل و شرب، چه اول از ماههای سال نزد اهل حق ماه رمضان است، پس خدا دوست داشت که از برای مردم در این روز مجمعی باشد که او را حمد گویند و تقدیس کنند.

پس اگر بگوید: چرا تکبیر در نماز این روز بیشتر از تکبیر در غیر نماز این روز از سایر نمازها قرار داده شد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که تکبیر تعظیم و تمجید نمودن خدا است بر آن چه هدایت کرده است و عافیت عنایت فرموده است، یعنی این تعظیم مناسب این روز شریف است، چنان که فرموده است «وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.» - . بقره / 185 - {تا شماره [مقرر] را تکمیل کنید و خدا را به پاس آن که رهنمونیتان کرده است به بزرگی بستایید، و باشد که شکرگزاری کنید.}

پس اگر بگوید: چرا در نماز روز عید فطر دوازده تکبیر در دو رکعت قرار داده شد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که در هر دو رکعتی از نماز دوازده تکبیر است، پس از این جهت در این دو رکعت نیز دوازده تکبیر قرار داده شد.

پس اگر بگوید: چرا هفت تکبیر در رکعت اول و پنج تکبیر در رکعت دوم قرار داده شد و میان این دو رکعت تسویه نشد، که در هر رکعتی شش تکبیر قرار داده شود؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که سنت در نماز فریضه آنست که تکبیر افتتاحیه گفته شود، پس از این جهت در این جا باید ابتدا به هفت تکبیر شود و در رکعت دوم پنج تکبیر از این جهت قرار داده شد که تکبیرة الاحرام نمازهای شبانه روزی پنج تکبیر است، و از برای آن که تکبیر در هر دو رکعت فرد فرد باشد نه زوج زوج.

پس اگر بگوید: چرا امر به روزه شد باید در جواب گفته شود: از برای این که مردم درد گرسنگی و تشنگی را بچشند و از این جهت راه یابند بر فقر و احتیاج آخرت، و از برای آن که روزه دار خاشع و ذلیل و مسکین و مأجور و طالب راه خدا و ثواب او باشد، و صابر باشد بر آن چه به او می رسد از درد گرسنگی و تشنگی، پس مستوجب ثواب شود.

با این که در روزه است ظهور شکستگی در شهوات نفسانیه و از برای این که روزه پند ایشان باشد در دنیا، یعنی کمتر بخورند و بیاشامند و کشنده ایشان باشد بر اداء

ص: 79

آن چه مکلف شده اند و راهنمای ایشان باشد در آخرت، یعنی علامت باشد از برای شدائد و پریشانی آخرت.

و از برای این که بدانند سختی آن چه از تشنگی و گرسنگی بر فقر او مساکین در دنیا می رسد، پس به ایشان دهند آن چه خدا به ایشان واجب کرده است در اموال ایشان.

پس اگر بگوید: چرا روزه در ماه رمضان به خصوص قرار داده شد نه در سایر ماه ها؟ باید در جواب گفته شود: از برای این که ماه رمضان ماهی است که خدا در آن ماه قرآن را نازل کرد، و در این ماه فرق گذاشته شد میان حق و باطل چنان که خدا فرموده است:

«شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ» - . بقره / 185 - {ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است}و در این ماه پیغمبر صلی الله علیه و آله پیغام داده شد، و در این ماه است {شب قدر که از هزار ماه بهتر است} - . قدر / 3 - و {در شب قدر هر امر با حکمت و مصلحت محقق و معین شود} - . دخان / 4 - و ماه رمضان است اول هر سال، و در شب قدر این ماه مقدر می شود آن چه در سال واقع می شود از خیر یا شر یا ضرر یا منفعت یا رزق یا مردن، و از این جهت به شب قدر موسوم شده است.

پس اگر بگوید: چرا مردم مأمور شدند به یک ماه روزه گرفتن نه کمتر و نه زیادتر از آن؟ باید در جواب گفته شود: همین مقدار است طاقت و قوت بندگان که ضعیف و قوی در این مقدار از طاقت شرکت دارند، و خداوند فرائض خود را بر اغلب اشیاء واجب گردانید و بعد از آن قوی را در آن شریک کرد، یعنی اغلب مردم ضعیفند پس ملاحظه اضعف شد، پس حق تعالی ضعیفان را مرخص فرموده که زیاده بر این متحمل نشوند و اهل قوت را بر زیاده بر این ترغیب فرموده، و اگر بر کمتر از این صلاحیت داشتند کمتر از این مقرر می فرمود و اگر به زیادتر از این محتاج بودند، زیاده از این حکم می نمود.

پس اگر بگوید: چرا زنی که حائض می شود باید روزه نگیرد و نماز نخواند؟ باید در جواب گفته شود از برای آن که زن در حد نجاست واقع شود، پس خدا دوست داشت که بندگی او را نکند مگر در حال طهارت، و از برای آن که روزه نیست از برای کسی که نماز نیست، یعنی چون شرط نماز طهارتست و چون حائض طهارت ندارد پس نماز ندارد، در نتیجه روزه هم ندارد.

پس اگر بگوید: چرا حائض باید روزه اش را قضا کند و نمازش را قضا نکند؟ باید در جواب گفته شود: علتهای بسیار دارد: بعضی از آن ها اینست که روزه زن را مانع نیست از خدمت خود و خدمت شوهرش و اصلاح خانه اش و ایستادگی به اموراتش و اشتغال به اصلاح زندگیش، و نماز او را از تمام این ها منع کند زیرا که نماز را در شب و روز باید مکرر بخواند، پس قدرت ندارد بر امور مذکوره و روزه چنین نیست.

یعنی نماز شبانه روزی پنج مرتبه است اما روزه چنین نیست بلکه محض امساک است، و بعضی از آن ها اینست که نماز در آن رنج و تعب و اشتغال جمیع ارکان بدن است و روزه چنین نیست، بلکه آن نخوردن و نیاشامیدن است و ارکان بدن او اشتغال به چیزی ندارد،

ص: 80

و بعضی از آن ها اینست که وقتی نیاید مگر آن که در آن وقت بر زن نمازی جدید در شب و روز او واجب شود و روزه چنین نیست، زیرا که هر روزی که حادث شود بر او روزه واجب نیست، اما هر زمان که وقت نماز برآید واجب می شود بر او نماز.

پس اگر بگوید: چرا مردی چون در ماه رمضان ناخوش شود یا سفر کند پس پیوسته در سفر باشد یا علی الاتصال ناخوشی او افاقه نشود، تا ماه رمضان دیگر در آید واجب می شود بر او که از برای ماه رمضان اول فدیه دهد؟ یعنی از عوض هر روزی قدری از طعام به مسکینی دهد و قضاء از او ساقط شود، و اگر در میان این دو ماه رمضان ناخوشی مرض او افاقه شود و مسافر در مقامی اقامه کند، یعنی خواه در وطن خود یا غیر آن و قضاء روزه نکند، واجب می شود بر او فدیه و قضاء؟

باید در جواب گفته شود: از برای آن که روزه در این سال بر او در این ماه واجب است اما کسی که مرض او افاقه نشود، چون بر او تمام این سال گذشته است و حق تعالی ناخوشی را بر او غلبه داده است، پس راه از برای اداء این تکلیف از برای او قرار نداده است از این جهت این تکلیف از او ساقط می شود، و همچنین است به حکم هر چیزی که خدا بر او غلبه دهد مثل بیهوش که یک شبانه روزی بیهوش باشد، پس بر او قضاء نماز واجب نیست، چنانچه حضرت صادق علیه السلام فرموده است: هر چیزی را که خدا بر بنده غلبه دهد، پس او را معذور ساخته است، زیرا که ماه داخل شد و او مریض بود، پس نه در آن ماه روزه بر او واجب است و نه در آن سال، به جهت مرضی که در او پیدا شده است و بر او فدیه واجب است، زیرا که او به منزله کسی است که روزه بر او واجب شده باشد و استطاعت اداء آن را نداشته باشد، فدیه بر او واجب شود چنان که حق تعالی فرموده است:

«فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً» - . مجادله / 4 - {باید پیش از تماس [با زن خود] دو ماه پیاپی روزه بدارد؛ و هر که نتواند، باید شصت بینوا را خوراک بدهد} و چنان که فرموده است « فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ» - . بقره / 196 - {به کفّاره [آن، باید] روزه ای بدارد، یا صدقه ای دهد، یا قربانیی بکند} پس چون روزه بر او مشکل باشد صدقه را قائم مقام آن قرار داده است.

پس اگر بگوید: که اگر آن وقت را استطاعت نداشته الان که ناخوشی از او رفع شده است، استطاعت دارد؟ باید در جواب گفته شود: چون ماه رمضان دیگر بر او داخل شده، فدیه از برای ماه رمضان گذشته واجب است زیرا که این شخص به منزله کسی است که روزه کفاره بر او واجب و استطاعت داشته باشد و از این جهت فدیه بر او واجب شده باشد، و چون که فدیه بر او واجب شد، روزه از او ساقط می شود و روزه از او ساقط است و فدیه بر او لازم است.

و اگر ناخوشی او در میان این دو ماه رمضان افاقه شود و قضاء روزه را نگیرد، فدیه بر او واجب است، به جهت این که قضا را ضایع گذاشته است، و قضاء بر او واجب است به جهت این که استطاعت داشته باشد.

پس اگر بگوید: چرا روزه مستحبی قرار داده شد؟ باید در جواب گفته شود: از برای این که روزه واجبی را کامل کند.

پس اگر بگوید: چرا در هر ماه سه روز روزه مستحبی قرار داده شد، که در هر ده روز یک روز روزه دارد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که خداوند می فرماید «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها» - . انعام / 160 - {هر کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت}.

ص: 81

پس هر کسی که از هر ده روز، یک روز روزه بگیرد گویا تمام روزگار را روزه گرفته است چنان که سلمان فارسی (ره) گفته است: روزه داشتن سه روز در هر ماه، روزه داشتن روزگار است پس هر کسی زمانی غیر از روزگار خود بیابد، در آن زمان روزه بدارد، یعنی دیگر زمانی نیست که در آن روزه داشته شود.

پس اگر بگوید: چرا در هر ماه در دهه اول روز پنج شنبه اول و در دهه آخر، روز پنج شنبه آخر روزه داشتن مقرر شد و در دهه وسط روز چهارشنبه معین گردید؟ باید در جواب گفته شود: اما روز پنج شنبه از این جهت است که حضرت صادق علیه السلام فرموده است: در هر پنجشنبه اعمال بندگان بر خدا عرضه شود، پس خدا دوست داشت که بنده روزه دار باشد در وقتی که اعمال او عرضه شود.

پس اگر بگوید: چرا آخرین پنجشنبه ماه قرار داده شد، یعنی در دهه آخر پنج شنبه آخر قرار داده شد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که هر گاه عرضه شود عمل هشت روز و بنده روزه دار باشد، اشرف و افضل است از این که عمل دو روز عرض شود و بنده صائم باشد.

و روزه چهار شنبه از دهه وسط، از این جهت قرار داده شد که حضرت صادق علیه السلام خبر داده است که خدا فرمود: آتش در این روز خلق شده و در این روز خدا هلاک کرد امتهای گذشته را و این روز پیوسته روز نحسی است، پس خدا دوست داشت که بنده او بر روزه داشتن نحوست این روز را از خود دفع کند.

پس اگر بگوید: چرا در کفاره بر کسی که نتواند بنده آزاد کند واجب شد روزه بدارد نه این که حج کند یا نماز کند یا غیر از این ها؟ باید در جواب گفته شود: برای این که نماز و حج و سایر فرائض مانع است از این که انسان امر دنیای خود را بگرداند و اصلاح زندگانی خود کند، با آن علت هائی که ذکر کردیم در حق حائض که روزه خود را قضا می کند و نماز خود را قضا نمی کند.

پس اگر بگوید: چرا بر او واجب شد که دو ماه پی در پی روزه بدارد و واجب نشد که یک ماه یا سه ماه روزه بدارد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که آن واجبی که خدا بر خلق واجب کرده، یک ماه روزه بود و در کفاره یک ماه افزوده شد به جهت تأکید و سختی بر او.

پس اگر بگوید: چرا پی در پی قرار داده شد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که اداء آن بر او آسان نباشد پس از کفاره باک نداشته باشد و استخفاف کند در دین خدا، چه اگر این دو ماه را متفرق روزه بگیرد و پی در پی نگیرد، اداء آن بسیار سهل باشد.

پس اگر بگوید: چرا امر شد به حج کردن؟ باید در جواب گفته شود: از برای رفتن به سوی خدا و طلب کردن ثواب بسیار و بیرون رفتن بنده از گناهان، در حالتی که از گذشته تائب باشد و شروع در آینده کند، یعنی به نوعی شود که ابتدای عمل او باشد مثل طفل مادر زاد.

ص: 82

علاوه بر آن چه در حج است از بیرون کردن اموال و تعب انداختن ابدان، و روی گردانیدن از اهل و فرزند و منع کردن نفس را از لذتها، چه او در میان گرما و سرما به سر برد و پیوسته متحمل صدمات سرما و گرما باشد، و علی الدوام چنین کند تا به مقصود خود برسد، و با خضوع و مسکنت و تذلل باشد، علاوه بر این که در حج برای جمیع مردم منافعی است.

می گویم: در علل: همه این امور برای جلب رضای خدا و ترس از او، و ترک قساوت قلب و ضرر جانی و فراموشی یاد خدا و قطع امید و آرزو صورت می گیرد و نیز برای تجدید حق و حقوق و بازداشتن نفس از فساد است، به علاوه منافعی که برای( از این جا عبارات مشترک است) همه کسانی است که در در مشرق و مغرب زمین و کسانی که در بیابان یا دریا باشند حج کنند و یا حج نکنند، از تاجر و جالب و بایع و مشتری و کاسب و مسکین و مکاری فقیر، و آن چه در حج است از قضا شدن حاجت های اهل اطراف در مواضعی که اجتماع ممکن باشد از برای حاجیان، و ایشان با آن چه در حج است از پیدا کردن فهم و دانش و نقل اخبار ائمه علیهم السلام به هر سمت و به هر جانبی، چنان که حق تعالی فرموده است:

«فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ» - . توبه / 122 - {پس چرا از هر فرقه ای از آنان، دسته ای کوچ نمی کنند تا [دسته ای بمانند و] در دین آگاهی پیدا کنند و قوم خود را -وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند- باشد که آنان [از کیفر الهی] بترسند؟} و«ولِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ» - . حج / 28 - {تا شاهد منافع خویش باشند.}

پس اگر بگوید: مردم چرا مأمور شدند به یک مرتبه حج کردن و به بیشتر از آن مأمور نشدند؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که خدا واجبات را به ملاحظه حال پست ترین مردم در قوت قرار داد، چنان که فرمود «فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ» - . بقره / 196 - {آن چه از قربانی میسّر است [قربانی کند]} یعنی گوسفند هدی حج گذار باشد که در آن روز قربانی کند، پس قرار دادن گوسفند از برای آنست که ضعیف و قوی وسعت آن را داشته باشند، و همچنین سایر واجبات ملاحظه پست ترین مردم در قوت شده است و از جمله فرائض حج است که یک مرتبه واجب شده است و بعد از آن از برای کسانی که قوت دارند، به قدر طاقت ایشان ترغیب و تحریص شده است که حج کنند.

پس اگر بگوید: چرا مردم مأمور شدند به تمتع به عمره به سوی حج، یعنی چرا مأمور شدند که اولا احرام بندند و اعمال عمره را به جای آورند و بعد از آن از برای حج محرم شوند، و آن چه بر ایشان در حین احرام بوده است از آن لذت و بهره برند و بعد از آن از برای حج محرم شوند و افعال حج را به جای آورند، و به عوض این دو احرام یک احرام نبندند؟

و حاصل سؤال اینست که چرا مردم باید عمره بگذارند و چون از احرام عمره فارغ شوند ثانیا احرام از برای حج بندند؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که در این فاصله میان دو احرام و علی حده عمره گذاشته تخفیف و رحمتی است از جانب پروردگار، زیرا که مردم از عارضه احرام سالم می مانند و این احرام بر ایشان طول نمی کشد تا آفت و فسادی بر ایشان داخل شود.

یعنی اگر فاصله میان حج و عمره واقع نشود و عمره علی حده از حج گزارده نشود، احرام حج و احرام عمره یکی خواهد شد و طول کشد و موجب آفت بر محرم شود، و از برای آنست که حج و عمره هر دو واجب باشد پس عمره تعطیل و باطل نشود، یعنی اگر فاصله میان حج و عمره نشود و علی حده عمره گزارده نشود، امتیاز میان حج و عمره نخواهد بود، پس هر چه به جای آورده از اجرای حج محسوب خواهد شد پس عمره باطل شود، و از برای آنست که حج علی حده از عمره باشد و میان حج و عمره فاصله و تمیزی باشد، یعنی ثواب بر دو واجب مترتب شود. پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: عمره منضم شد به حج تا روز قیامت، و عمره واجبی است سوای حج و باید هر دو با یکدیگر گزارده شود، و در این حکم تبدیلی تا روز قیامت نیست.

ص: 83

و اگر پیغمبر صلی الله علیه و آله قربانی نیاورده بود، نمی توانست محل شود، تا این که قربانی را به محل خود برساند هر آینه مثل مردم محل می شد و از این جهت فرمود: اگر پیش از این مثل شما سوق هدی نکرده بودم، خود نیز چنان که شما را امر کردم عمل می نمودم( یعنی قبل از رسانیدن هدی را به محل خود سر می تراشیدم و محل می شدم) و لیکن چون سوق هدی کردم، سائق به هدی را نمی تواند سر بتراشد تا این که هدی را به محل خود برساند، پس مردی برخاست و عرض کرد: یا رسول اللَّه! ما به عنوان حاجی بیرون می رویم در حالی که سرهای ما از آب غسل جنابت می چکد، و مقصود غسل جنابت است یعنی در هنگام حج جماع کرده باشیم، آن جناب فرمود: تو هرگز ایمان به حج نخواهی آورد.

می گویم: در کتاب علل عبارت « و قال النبی صلی الله علیه و آله» تا «لن تؤمن بهذا» ذکر نشده است اما در کتاب عیون آمده است. در کتاب علل به جای این مطلب آمده است که در عیون نیست: و بین حج و عمره فاصله و تمییزی است و برای این که در طواف خانه محذوری پیش نیاید زیرا محرم وقتی دور خانه خدا طواف اگر تمتع نبود، حاجی نمی توانست طواف کند؛ زیرا اگر طواف می کرد، محل می شد و احرامش فاسد می گشت و قبل از ادای حج از احرام خارج می شد و به این خاطر که بر مردم قربانی و کفاره کرد، محل می شود مگر به خاطر عذری؛ پس واجب است و به همین خاطر مردم ذبح و نحر می کنند و به خدای جل جلاله تقرب می جویند و در نتیجه ریختن خون و صدقه بر مسلمانان باطل نمی گردد؛ بایستی به قسمت مشترک بین دو کتاب برگردیم:

پس اگر بگوید: چرا وقت حج دهم ذی حجه قرار داده شد؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که خدا دوست داشت که به این عبادت در ایام تشریق عبادت کرده شود و این ایام، اول وقتی بود که ملائکه حج گزاردند و طواف کردند پس خدا این وقت را سنت قرار داد و معین کرد تا روز قیامت.

اما پیغمبران از آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد صلوات اللَّه علیهم و غیر ایشان از سایر پیغمبران، در این وقت حج کردند پس در این وقت در میان اولاد ایشان سنت شد تا روز قیامت.

پس اگر بگوید: چرا مردم مأمور به احرام شدند؟ باید در جواب گفته شود: از برای آن که خاشع شوند پیش از دخول حرم خدا و محل امن او، و از برای این که مشغول نشوند به لهو و چیزی از امر دنیا یا زینت دنیا و لذات دنیوی، و جدّی باشند در آن عملی که از برای آن عمل آمده اند و قصد کنند آن عمل را، و با تمام وجود به آن روی بیاورند با این که در احرام است تعظیم خدا و پیغمبر او و تذلل کردن بندگان در وقتی که قصد خدای عزوجل را کرده اند. و به خاطر رفتن به سوی خدا، در حالتی که به ثواب او امیدوار هستند

ص: 84

و از عقاب او ترسان و هراسان باشند و گذشتگان به سوی او و روکنندگان به او باشند به ذلت و خضوع و مسکنت و خدا توفیق دهنده است و صلی اللَّه علی محمد و آله. - . عیون اخبار الرضا 2 : 106 ، علل الشرایع 1 : 294 -

**[ترجمه]

«2»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام حَدَّثَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ النَّیْسَابُورِیُّ الْعَطَّارُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ النَّیْسَابُورِیُّ قَالَ: قُلْتُ لِلْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ لَمَّا سَمِعْتُ مِنْهُ هَذِهِ الْعِلَلَ أَخْبِرْنِی عَنْ هَذِهِ الْعِلَلِ أَ ذَکَرْتَهَا عَنِ الِاسْتِنْبَاطِ وَ الِاسْتِخْرَاجِ وَ هِیَ مِنْ نَتَائِجِ الْعَقْلِ أَوْ هِیَ مِمَّا سَمِعْتَهُ وَ رَوَیْتَهُ فَقَالَ لِی مَا کُنْتُ لِأَعْلَمَ مُرَادَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا فَرَضَ وَ لَا مُرَادَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا شَرَعَ وَ سَنَّ وَ لَا عِلَلَ (1)ذَلِکَ مِنْ ذَاتِ نَفْسِی بَلْ سَمِعْتُهَا مِنْ مَوْلَایَ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام الْمَرَّةَ بَعْدَ الْمَرَّةِ وَ الشَّیْ ءَ بَعْدَ الشَّیْ ءِ فَجَمَعْتُهَا فَقُلْتُ فَأُحَدِّثُ بِهَا عَنْکَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ نَعَمْ.

**[ترجمه]علل الشرائع، عیون أخبار الرضا علیه السلام : از علی بن محمد بن قتیبه نیشابوری مروی است: چون این علل را از فضل بن شاذان شنیدم، به او گفتم: خبر بده مرا از این علت ها که آیا از استنباط و استخراج خودت بود و این ها از نتیجه های عقل تو بود یا این که این ها را شنیده و از امام روایت کرده ای؟ به من گفت: من نمی دانم مراد خدا را از واجبات او و نمی دانم مراد پیغمبر را از شرع و سنت او، و این علت ها را از نزد خود نمی گویم بلکه این ها از مولای خود حضرت ابی الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام مرتبه به مرتبه شنیدم و اندک اندک این ها را جمع کرده ام، من به او گفتم: من این ها را به توسط تو از حضرت رضا علیه السلام روایت کنم؟ گفت: بلی؛ - . علل الشرایع 1 : 318 ، عیون اخبار الرضا 2 : 127 -

**[ترجمه]

«3»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام وَ حَدَّثَنَا الْحَاکِمُ أَبُو مُحَمَّدٍ جَعْفَرُ بْنُ نُعَیْمِ بْنِ شَاذَانَ النَّیْسَابُورِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ عَمِّهِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ أَنَّهُ قَالَ: سَمِعْتُ هَذِهِ الْعِلَلَ مِنْ مَوْلَایَ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام مُتَفَرِّقَةً فَجَمَعْتُهَا وَ أَلَّفْتُهَا.

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا علیه السلام : فضل بن شاذان گفت: من این علل را یکی یکی از مولای خود حضرت ابی الحسن علی بن موسی الرضا علیهما السلام شنیدم و این ها را جمع کردم و تألیف نمودم. - . عیون اخبار الرضا 2 : 127 -

**[ترجمه]

بیان

قوله منها أن من لم یقرّ أقول لعل الفرق بین الوجه الأول و الثانی هو أن المحذور فی الوجه الأول عدم تحقق الأفعال الحسنة و عدم ترک الأفعال القبیحة و فی ذلک فساد الخلق و عدم بقائهم و اختلال نظامهم و فی الثانی المحذور عدم تحقق الأمر و النهی اللذین هما مقتضی حکمة الحکیم فلو فرض الإتیان بالأفعال الحسنة و الانتهاء عن الأعمال الفاحشة بدون أمر الله تعالی و نهیه أیضا لتم الوجه الثانی بدون الأول و الفرق بین الأول و الثالث هو أن الأول جار فی الأمور الظاهرة بخلاف الثالث فإنه مختص بالأمور الباطنة فلو فرض أن یکون للناس حیاء یردعهم عن إظهار الفواحش و الظلم و الفساد لتم الوجه الثالث أیضا بخلاف الأول. قوله فلو لم یجب علیهم معرفته أی الرسول قوله ثم اختلف همهما أقول لعل المقصود نفی إمامة من کان فی عصر الأئمة علیهم السلام من أئمة الضلال إذ کانت آراؤهم مخالفة لآراء أئمتنا و أفعالهم مناقضة لأفعالهم و یحتمل أن یکون إلزاما علی المخالفین

ص: 85


1- فی المصدرین: و لا اعلل.

إذ هم قائلون باجتهاد النبی و الإمام فی الأحکام و الاجتهاد مظنة الاختلاف کما یقولون فی أمیر المؤمنین علیه السلام و معاویة ثم اعلم أن المراد بالإمامین الأمیران علی طائفة واحدة أو اللذان تکون لهما الرئاسة العامة و إلا فینتقض باجتماع الأنبیاء الکثیرین فی عصر واحد فی زمن بنی إسرائیل قوله منها أن یکونوا قاصدین أقول لعل المنظور فی الوجه الأول عدم تعیین شی ء للعبادة لأنه یحتمل أن یکون کل شی ء ربهم حتی الأشیاء التی لم یعبدها أحد و فی الثانی إضلال الناس بعبادة الأصنام و أشباهها باحتمال أن تکون هی ربهم و یحتمل أن یکون المراد بالوجه الأول هو أنه لا بد لهم من معرفة ربهم لتصح العبادة له و لا یمکنهم المعرفة بالکنه و أقرب الوجوه التی تصل إلیها عقول الخلق هو معرفته تعالی بأنه لا یشبه شیئا من الأشیاء فی ذاته و صفاته و یحتمل أن یکون غرض السائل من الإقرار بأنه لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ الإقرار بجمیع الصفات الثبوتیة و السلبیة فإن جمیعها راجعة إلیه داخلة فیه إجمالا و لعل هذا أظهر. قوله لأن فی الصلاة الإقرار بالربوبیة أقول إما لأنها مشتملة علی الإقرار بالربوبیة فی رب العالمین و علی التوحید فی التشهد و علی الإخلاص فی إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ و إما لأن أصل عبادته تعالی دون غیره خلع للأنداد و إقرار بالربوبیة و أما الزجر عن الفساد فلأن من خواص الصلاة أنها تصلح صاحبها و تزجره عن الفساد کما قال تعالی إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ (1)و لا أقل أنه فی حال الصلاة ینزجر عن المعاصی و بعدها یستحیی عن ارتکاب کثیر منها و اسم کان الضمیر الراجع إلی المصلی و خبره الظرف و زاجرا و حاجزا منصوبان بالحالیة. (2)قوله علیه السلام لیسا هما فی کل وقت بادیین أی لا یحصل فیهما الکثافة و القذارة مثل ما یحصل فی الوجه و الیدین قوله و ذلک لأن الاستنجاء به لیس بفرض أقول لم یقید الفضل الاستنجاء بالماء حتی یرد علیه إیراد الصدوق مع أنه یمکن تخصیصه

ص: 86


1- العنکبوت: 45.
2- و یحتمل زیادة کلمة فی اشتباها من النسّاخ، أو کان فی الأصل زاجرا و حاجزا و مانعا مرفوعات.

بالمتعدی أو یقال إن مراده الأعم من الوجوب التخییری و یمکن توجیه کلامه بأن الفرض فی عرف الحدیث ما ثبت وجوبه بالقرآن و الاستنجاء لم یثبت وجوبه بنص القرآن حتی یکون فرضا و یرد علیه أن استعمال الفرض فی الوجوب بالمعنی الأعم أیضا شائع و غایة الأمر أن یکون مجازا فی عرفهم و ارتکابه لتوجیه الکلام مجوز. قوله و تعریفا لمن جهل الوقت یمکن تخصیصه بمن لا یمکنه العلم بدخول الوقت و یحتمل أن یکون المراد أنه یتنبه لاحتمال دخول الوقت فیحصل العلم به مع أنه سیأتی کثیر من الأخبار الدالة علی جواز الاعتماد علی المؤذنین فی دخول الوقت. قوله مجاهرا بالإیمان أی الصلاة کما قال الله تعالی وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ (1)أو للتکلم بالکلمتین (2)قوله فجعل الأولین یفهم منه أن التکبیرتین الأولیین لیستا من الأذان و إنما هما من المقدمات الخارجة عنه و به یمکن الجمع بین الأخبار المختلفة فی ذلک قوله لیکون لعل الأظهر و لیکون. قوله إنما هو أداء أی علمهم طریق الشکر أو حمد نفسه بدلا عن خلقه و قوله و شکر تخصیص بعد التعمیم قوله و إقرار بأنه هو الخالق لأن المراد بالعالم ما یعلم به الصانع و هو کل ما سوی الله و جمع لیدل علی جمیع أنواعه فإذا کان تعالی خالق الجمیع و مدبرهم فیکون هو الواجب تعالی و غیره آثاره. قوله علیه السلام استعطاف لأن ذکره تعالی بالرحمانیة و الرحیمیة نوع من طلب الرحمة بل أکمل أفراده. قوله لأن التکبیر فی الرکعة الأولی فی العلل فی الصلوات الأول و هو الصواب أی التکبیرات الافتتاحیة إذ الأولی افتتاح للقراءة و الثانیة افتتاح للرکوع و الثالثة للسجود الأول و الرابعة للسجود الثانی و هکذا إلی تمام الرکعتین و لیست التکبیرات التی للرفع من الرکوع و السجود بافتتاحیة.

ص: 87


1- البقرة: 143.
2- أی الشهادتین. و یحتمل أن یکون المراد بالایمان مجموع الشهادتین و الدعوة إلی الصلاة و إلی خیر العمل.

قوله غلط الفضل أقول بل اشتبه علی الصدوق رحمه الله إذ الظاهر أن تکبیرة الافتتاح فریضة لقوله تعالی وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ (1)و لذا تبطل الصلاة بترکها عمدا و سهوا علی أنه یحتمل أن یکون مراده بالفرض الواجب کما مر و العجب من الصدوق أنه مع ذکره فی آخر الخبر أن هذا العلل کلها مأخوذة عن الرضا علیه السلام و تصریحه فی سائر کتبه بأنها مرویة عنه علیه السلام کیف یجتری علی الاعتراض علیها و لعله ظن أن الفضل أدخل بینها بعض کلامه فما لا یوافق مذهبه یحمله علی أنه من کلام الفضل و یعترض علیه و فیه أیضا ما لا یخفی. قوله إلی أن یصیر فی کل شی ء أربعة أضعافه أقول هذه العبارة غیر موجودة فی العیون و فیه أنه لا یوافق شیئا من الأخبار المختلفة الواردة فی آخر وقت العصر فإنه لم یرد فی شی ء من الأخبار أکثر من المثلین و لعل فیه تصحیفا و لذا أسقطه فی العیون. قوله و لأن فی وقت رفع الیدین أقول لعل المعنی أن فی وقت ذکر الله تعالی یناسب التضرع و الابتهال خصوصا فی وقت هذا الذکر المخصوص لأنه وقت إحضار النیة و إقبال القلب فیکون التضرع و الابتهال أنسب و لما کان هذا الوجه إنما یناسب تکبیرة الاستفتاح ذکر لاطراده فی سائر التکبیرات وجها آخر علی ما فی العلل و لعل التضرع و الابتهال فی رفع الیدین إنما هو لدلالته علی اختصاص الکبریاء بالله و نفیه عما سواه و أنه تعالی لا یدرک بالأخماس و الحواس الظاهرة و الباطنة کما سیأتی فی علل الصلاة. قوله علیه السلام فجعلت السنة مثلی الفریضة قال الوالد العلامة رحمه الله لأن الغالب فی أحوال الناس أنهم لا یمکنهم لتشبثهم بعلائقهم إحضار القلب فی أکثر من ثلث الصلاة فلما صارت النافلة مثلی الفریضة أمکن تحصیل ثلث المجموع و هو یساوی عدد الفریضة. قوله علیه السلام و لم تقصر لمکان الخطبتین الأظهر أنه لا یختص بالوجه الأخیر بل الغرض دفع توهم أنها صلاة مقصورة کصلاة السفر و ذلک لأن الخطبتین فیها بمنزلة الرکعتین فلیست بمقصورة أو الغرض بیان عدم جواز إیقاعها فی السفر بتوهم

ص: 88


1- المدّثّر: 3.

أنها صلاة مقصورة إذ الخطبة من شرائطها فلا یتحقق بدونها و معها لیست بمقصورة لأنها بمنزلة الرکعتین و یمکن أن یقرأ لم بکسر اللام استفهاما أی إنما تقصر العید لمکان خطبتیه. قوله علیه السلام و المنفعة أقول کأنها معطوفة علی الأهوال و لا یبعد أن یکون الأهوال تصحیف الأحوال و بعد ذلک فی نسخ العلل زیادة لیست فی العیون و هی هذه و لا یکون الصائر فی الصلاة منفصلا و لیس بفاعل غیره ممن یؤم الناس فی غیر یوم الجمعة و لعله لإغلاقه و عدم وضوح معناه أسقطه عن العیون و یمکن توجیهه بوجوه. الأول أن یکون المراد بیان کون حالة الخطبة حالة متوسطة بین حالة الصلاة و غیرها فیکون تقدیر الکلام أنه لا یکون الصائر فی الصلاة أی المتلبس بها منفصلا عنها فی غیر یوم الجمعة و فی یوم الجمعة فی حال الخطبة کذلک لأنه کالداخل فی الصلاة لاشتراط کثیر من أحکام الصلاة فیها و کونها عوضا عن الرکعتین و لیس بداخل حقیقة فیها و لیس فاعل غیر الصلاة یؤم الناس فی غیر یوم الجمعة و یوم الجمعة کذلک لأن الإمام فی الخطبة یؤم الناس من حیث یلزمهم الاجتماع إلیه و الاستماع لکلامه کالاستماع لقراءته حال الصلاة و لیست الخطبة بصلاة حقیقة فالباء فی قوله بفاعل زائدة و الضمیر فی غیره راجع إلی الصلاة بتأویل الفعل. الثانی أن یرجع المعنی إلی الأول و یوجه العبارة بوجه آخر بأن یکون و لیس بفاعل عطف تفسیر لقوله منفصلا و یکون قوله و غیره حالا للصائر و قوله ممن یؤم صفة لغیره أو حالا أخری للصائر و حاصل المعنی أن الصائر فی الصلاة الذی یکون غیر إمام الجمعة و یؤم الناس فی غیر یوم الجمعة لا یکون منفصلا عن الصلاة غیر فاعل لها بخلاف یوم الجمعة فإنه کذلک فی حال الخطبة و لیس فی هذا الوجه شی ء من التکلیفین السابقین. الثالث أن یکون ممن یؤم خبر کان و قوله منفصلا و قوله لیس بفاعل غیره حالین للصائر فیکون لبیان علة أخری للخطبة و الحاصل أنه إنما جعلت الخطبة لئلا یکون الصائر فی صلاة الجمعة حال کونه منفصلا ممتازا عن سائر الأئمة و لا یفعلها

ص: 89

غیره ممن یؤم الناس فی غیر الجمعة إذ یشترط فی الخطبة العلم بما یعظ الناس و یأمرهم به و العمل بها و لا یشترک ذلک فی سائر الأئمة و هذا وجه قریب و إن کان فیه بعد ما لفظا بل الأظهر عندی أنه کان فی الأصل لیکون أی إنما جعلت الخطبة لیکون الإمام فی تلک الصلاة منفصلا ممتازا و لا یفعل تلک الصلاة غیره من أئمة الصلوات فی سائر الأیام و فی هذا الوجه و فی قوله فأراد أن یکون للأمیر إشعار بأن هذه الصلاة إنما یفعلها الأمراء أو المنصوبون من قبل الإمام علیه السلام. الرابع أن یکون قوله ممن یؤم متعلقا بقوله منفصلا و یکون قوله و لیس بفاعل غیره تفسیرا لقوله منفصلا و یکون حاصل الکلام أنه إنما جعلت الخطبة لئلا یکون المصلی فی یوم الجمعة منفصلا عن المصلی فی غیره بأن یکون صلاته رکعتین فإنها مع الخطبتین بمنزلة أربع رکعات. قوله و الخطبتان فی الجمعة و العیدین بعد الصلاة أقول لم یذهب إلی هذا القول فیما علمنا أحد من علمائنا غیره فی هذین الکتابین و سیأتی القول فی ذلک فی بابه قوله فوجبت الجمعة علی من هو علی نصف البرید فی مناسبة هذا الأصل الحکم خفاء و لعله مبنی علی ما لا یصل إلیه علمنا من المناسبات الواقعیة و یمکن أن یقال لما کان الغالب فی المسافرین الرکبان و القوافل المحملة المثقلة إنما تقطع فی بیاض الأیام القصار ثمانیة فراسخ و التکلیف بحضور صلاة الجمعة یتعلق بالرکبان و المشاة و الغالب فیهم المشاة و الماشی یسیر غالبا نصف الراکب فلذا جعل هنا نصف ما جعل للمسافر أو أن لیوم الجمعة أعمالا أخری غیر الصلاة فجعل نصفه للصلاة و نصفه لسائر الأعمال فلو وجب علیهم المسیر أکثر من فرسخین لم یتیسر له سائر الأعمال و الله یعلم. قوله لیلقی ربه طاهر الجسد أی لا یصیر جسده کثیفا من تراب القبر و غیره و المراد بملاقاة الرب ملاقاة ملائکته و رحمته قوله لأن هذه الأشیاء کلها ملبّسة لعل المعنی أنه لما کان غالب المماسة فیها هکذا فلذا رفع الغسل من رأس فلا یتوهم منه وجوب الغسل بمس ما تحله الحیاة منها قوله علیه السلام یری الکسوف أی آثاره من ضوء الشمس و القمر.

ص: 90

قوله علیه السلام فلما تغیرت العلة أی المناسب لهذا العلة الدالة علی نزول العذاب زیادة تضرع و استکانة لیست فی سائر الصلوات فلذا زید فی رکوعاتها قوله لأن أول شهور السنة علة للتقیید بسنة الأکل قوله لأنه یکون فی رکعتین اثنتا عشرة تکبیرة أی مع تکبیرة القنوت. قوله فلذلک جعل فیها أی فی القیام فقط و إلا فالمجموع أزید بعدد ما زید فیها و یقال راض الفرس ریاضا و ریاضة ذلله فهو رائض قوله و فیه فرق أی فی شهر رمضان بسبب نزول القرآن و یحتمل إرجاع الضمیر إلی القرآن. قوله علیه السلام و فیه نبئ محمد صلی الله علیه و آله لعل النبوة و الوحی کان فی شهر رمضان و الرسالة و الأمر بالتبلیغ کان فی شهر رجب. قوله علیه السلام لأنه کان بمنزلة من وجب علیه صوم أقول لعل التعلیل مبنی علی أن وقت القضاء هو ما بین الرمضانین إذ لا یجوز له التأخیر اختیارا عنه فلما کان فیما بین ذلک معذورا سهل الله علیه و قبل منه الفداء و لم یکن الله لیجمع علیه العوض و المعوض فلذا أسقط القضاء عنه بعد القدرة لانتقال فرضه إلی شی ء آخر قوله لأنه إذا عرض عمل ثمانیة أیام کذا فی العیون و فی العلل ثلاثة أیام و علی التقدیرین یشکل فهمه أما علی الأول فیمکن توجیهه بوجهین الأول أن یقال العرض غیر مختص بعمل الأسبوع بل یعرض عمل ما مر من الشهر فی کل خمیس و إذا لم یکن فی العشر الآخر خمیسان فلیس مورد هذه العلة و إذا کان فیه خمیسان ففیه ثلاثة احتمالات الأول أن یکون الخمیس الأول الحادی و العشرین و الخمیس الثانی الثامن و العشرین الثانی أن یکون الخمیس الثانی التاسع و العشرین الثالث أن یکون الخمیس الثانی الثلاثین و هذا الأخیر أیضا لیس بداخل فی المفروض لأن المفروض هو ما علم دخول خمیسین فیه أوّلا و هاهنا غیر معلوم لاحتمال أن لا یکون للشهر سلخ فبقی الاحتمالان الأولان و فی الثانی منهما یکون استیعاب الخمیس الأول لأعمال الشهر أکثر کالثانی فلذا خصه بالذکر فنقول دخول أعمال الشهر إلی العشرین معلوم فیهما فأما بعده فما یدخل فی عرض الخمیس الأول منه یومان أی یوم و بعض یوم و یدخل فی

ص: 91

الثانی زائدا علی هذا ثمانیة أیام أی سبعة أیام و بعض یوم فبعض الخمیس الأول حسب من الیومین و بعضه من الثمانیة فالمراد بقوله إذا عرض عمل ثمانیة أیام أی زائدا علی ما سیأتی من الیومین و علی ما هو المعلوم دخوله فیهما من العشرین علی أنه یحتمل أن یکون المعروض فی الخمیس عمل العشر فلا یحتاج إلی إضافة العشرین و یمکن أن یقال أخذ فی الخمیس الأول أکثر محتملاته و فی الخمیس الثانی أقل محتملاته استظهارا و تأکیدا إذ علی ما قررنا أکثر محتملات الخمیس الأول أن یدخل فیه عرض عمل یومین من العشر بأن یکون فی الثانی و العشرین أقل محتملات الثانی أن یدخل فیه ثمانیة بأن یکون الأول فی الحادی و العشرین و علی هذا یندفع و یرتفع أکثر التکلفات. الثانی أن یکون المعروض فی الخمیس عمل الأسبوع فقط لکن لما خص کل عشر بصوم یوم کان الأنسب أن یکون ما یعرض فی خمیس العشر الآخر أکثر استیعابا لأیامه فإذا عرض فی الخمیس الأول فما هو من احتمالیه أکثر استیعابا هو أن یشمل یومین منه کما مر بیانه و إذا عرض فی الخمیس الثانی یستوعب ثمانیة أیام من ذلک العشر علی کل احتمال من الاحتمالات فیکون أولی بالصوم و أما علی الثانی فیمکن توجیهه أیضا بوجهین الأول أنه إذا لزمه صوم الخمیس الثانی ففی بعض الشهور أی ما یکون سلخه الخمیس یلزمه احتیاطا صوم خمیسین کما ورد فی أخبار أخر فیعرض عمله فی ثلاثة أیام و هو صائم فی بعض الأحیان (1)بخلاف ما إذا کان المستحب صوم الخمیس الأول من العشر الآخر فإنه یکون دائما عرض العمل فی الشهر فی یومین و هو صائم. الثانی أن یکون المقصود من السؤال بیان علة جعل الخمیس الثانی بعد الأربعاء سواء کان فی العشر الوسط أو فی العشر الأخیر و سواء کان الخمیس الأول من العشر الأخیر أو الثانی منه فالمراد بالجواب أنه إنما جعل هذا الخمیس بعد الأربعاء لأن یعرض فیه صوم ثلاثة أیام فی هذا الشهر مع أنه یکون فی یوم العرض صائما أیضا و علی التقادیر لا یخلو من تکلف. قوله علیه السلام و استخف بالإیمان أی بأعماله و المراد هنا الصوم و سائر ما تلزم فیه

ص: 92


1- فی نسخة: الایام.

الکفارة و یحتمل أن یکون بفتح الهمزة بناء علی إطلاق الیمین علی النذر و أن کفارته کذلک. قوله علیه السلام لعلة الوفادة الوفد القوم یجتمعون و یردون البلاد الواحد وافد و کذا من یقصد الأمراء بالزیادة و الاسترفاد و الانتجاع یقال وفد یفد وفادة قوله ثابتا ذلک علیه دائما أی فی مدة مدیدة زائدا علی أزمنة سائر الطاعات قوله علیه السلام و لأن یجب علی الناس الهدی لعله مبنی علی أن هدی التمتع جبران لا نسک فیکون قوله و الکفارة عطف تفسیر.

**[ترجمه]عبارت «منها أن من لم یقر»، می گویم: بین وجه اول و دوم تفاوت است، ترس در وجه اول، عدم تحقق افعال نیک و عدم ترک افعال زشت است، که در این صورت اخلاقشان تباه و خودشان نابود و نظامشان مختل می شود.

در وجه دوم، ترس از عدم تحقق امر و نهی است که مقتضای حکمت خدای حکیم می باشد. اگر انجام اعمال نیک و نهی از اعمال زشت بدون امر و نهی الهی نیز واجب شود، وجه دوم بدون وجه اول صورت می گیرد.

تفاوت بین وجه اول و سوم این است که: وجه اول بر خلاف وجه سوم، در امور ظاهری است، زیرا وجه سوم به امور باطنی اختصاص دارد. پس اگر واجب است مردم از چنان حیای برخوردار باشند که آنان را از آشکار کردن عمل زشت و ظلم و فساد حفظ نماید، وجه سوم بر خلاف وجه اول، محقق می شود.

عبارت «اگر شناخت او بر آنان واجب نبود» یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله.

عبارت «ثم اختلف همّهما» می گویم: ممکن است منظور، نفی امامت از ائمه گمراهی باشد که در عصر ائمه علیهم السلام ادعای امامت کرده، حال آن که عقیده و عمل آن ها متناقض با عقیده و عمل ائمه علیهم السلام است.

ص: 85

ممکن است الزامی بر مخالفان باشد، که به اجتهاد پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علیه السلام در احکام معتقدند، اجتهاد همان امری است که مورد اختلاف می باشد، همان اختلافی که در مورد امیرالمومنین علیه السلام و معاویه لعنه الله می گویند.

لازم به ذکر است، منظور از دو امام، دو امیر بر یک طایفه، و یا دو نفری را گویند که ریاست عامه دارند، در غیر این صورت با اجتماع بسیاری از پیامبران در یک دوره در زمان بنی اسرائیل نقض می شود.

می گویم: منظور از عبارت «منها أن یکونوا قاصدین» ممکن است در وجه اول، عدم تعیین چیزی برای عبادت باشد؛ زیرا ممکن است هر چیزی پروردگار آن ها باشد، حتی اشیایی که هیچکس آن ها را نمی پرستد.

و در وجه دوم، گمراهی مردم به خاطر پرستش بت ها و چیزهایی از این قبیل است، با این احتمال که پروردگار آن هاست. ممکن است منظور از وجه اول این باشد که آن ها می بایست پروردگار خود را بشناسند تا عبادت آن ها صحیح باشد، گرچه نمی توانند به عمق معرفت الهی دست یابند. نزدیک ترین وجهی که عقل خلق به آن می رسد، معرفت الهی است، زیرا چیزی به ذات و صفات او شبیه نیست. ممکن است منظور پرسش کننده از اقرار به این که « هیچ چیز مانند او نیست»، اقرار به همه صفت های ثبوتیه و سلبیه باشد، زیرا همه این صفت ها به خدا باز می گردد، و به طور خلاصه در وجود اوست. ممکن است این نظر واضح تر باشد.

در عبارت« لأن فی الصلاة الاقرار بالربوبیة» من می گویم: «نماز اقرار به ربوبیت الهی است»، زیرا «رب العالمین» اقرار به ربوبیت الهی، تشهد اقرار به توحید،

«إیاک نعبد و إیاک نستعین» اقرار به اخلاص، زیرا اصل عبادت پرستش خدای یکتاست، و نفی پرستش دیگری و اقرار به ربوبیت خدای یگانه است.

و اما «دوری از فساد»: یکی از ویژگی های نماز این است که شخص را اصلاح می کند و او را از فساد و بدی باز می دارد؛ همانطور که خدای متعال می فرماید: «إن الصلوة تنهی عن الفحشاء والمنکر» - . عنکبوت / 45 - حداقل این است که در حال نماز و از گناهان دوری می کند و پس از آن از ارتکاب بسیاری از گناهان دوری می کند.

اسم کان، ضمیری است که به المصلی باز می گردد، خبر آن الظرف، و زاجرا و حاجزا حال و منصوب هستند.

عبارت حضرت علیه السلام که می فرماید: «لیسا هما فی کل وقت بادیین» یعنی کثافت و پلیدی، در آن راه نمی یابد، مانند آلودگی که در صورت و دست ها است.

عبارت «وذلک لان الاستنجاء به لیس بفرض» می گویم: فضل استنجا را مقید به آب نکرده است تا ایراد شیخ صدوق بر آن وارد باشد، حال آن که ممکن است با نجاست متعدی تخصیص یابد.

ص: 86

و یا گفته می شود: منظور از آن اعم از وجوب تخییری است، ممکن است سخن او به این صورت توجیه شود که وجوب شناخت حدیث، آن چیزی است که وجوب آن به وسیله قرآن ثابت شده باشد. اما وجوب استنجاء در نص صریح قرآن وجود ندارد تا واجب شود، و اشکال می شود: کاربرد «فرض» در وجوب در معنای اعم آن نیز شایع است؛ نتیجه این که در عرف آنان مجاز بوده و ارتکاب آن در توجیه سخن مجوز به شمار می رود.

عبارت« و تعریفاً لمن جهل الوقت» ممکن است این عبارت را اختصاص داد به کسی که نمی تواند علم به دخول وقت حاصل کند و محتمل است مراد این باشد که او متنبه به احتمال دخول وقت می شود، در نتیجه علم به دخول وقت حاصل می کند، با این که اخبار بسیاری خواهد آمد که دلالت دارد بر این که اعتماد بر مؤذّنین در دخول وقت جایز است.

عبارت «مجاهرا بالایمان» یعنی نماز، همانطور که خدای متعال می فرماید: «وما کان الله لیضیع إیمانکم» - . بقره / 143 - و یا گفتن شهادتین.

عبارت «فجعل الاولین»، این معنا از آن برداشت می شود که دو تکبیر اول جزء اذان نیست، و از مقدمات خارج از آن محسوب می شود، و تنها به این وسیله است که می توان بین روایت های مختلف در این زمینه جمع نمود.

ممکن است عبارت «ولیکون» واضح تر و مناسب تر از عبارت «لیکون» باشد. «إنما هو أداء» یعنی روش شکرگزاری را به آنان آموخت، و یا به این معناست که به جای خلق، خود را ستوده است. عبارت «و شکر» تخصیص بعد از تصمیم است.

عبارت «وإقرار بأنه هو الخالق»، منظور از عالم، همه چیزهایی است که سازنده از آن باخبر است، و شامل همه چیز جز خدا می شود؛ و جمع بسته شده، تا بر همه انواع آن دلالت کند؛ پس هنگامی که خدای متعال خالق و مدبر همه است، پس اوست که وجودش واجب است و همه چیزهای دیگر آثار آن است.

عبارت «استعطاف» که حضرت علیه السلام می فرماید، به این دلیل است که خداوند را به رحمانیت توصیف کرده است. رحیمیت نه تنها نوعی طلب رحمت است بلکه اکمل افراد رحمت اوست.

عبارت «لان التکبیر فی الرکعة الاولی»: در علل آمده است: در صلوات اول که پاداش نیز دارد، یعنی در تکبیرهای آغاز نماز؛ تکبیر اول برای شروع قرائت و تکبیر دوم برای شروع رکوع، و تکبیر سوم برای سجده اول، و تکبیر چهارم برای سجده دوم؛ و به همین صورت تا رکعت ها تمام شود. تکبیرهایی که برای برخاستن از رکوع و سجود است، جزء تکبیرهای آغازین به شمار نمی رود.

ص: 87

می گویم: در عبارت «غلط الفضل»: امر بر شیخ صدوق رحمه الله پوشیده شده است، زیرا تکبیر اولیه واجب است، همانطور که خدای متعال می فرماید: «و ربک فکبر» - . مدثر / 3 - و لذا ترک سهوی و یا عمدی آن نماز را باطل می کند، ممکن است همان طور که بیان شد منظور از فرض، واجب باشد.

شیخ صدوق رحمه الله با وجود این که در آخر روایت ذکر می کند همه این علت ها از قول امام رضا علیه السلام نقل شده، و در دیگر کتاب های خود نیز این موضوع را تصریح کرده است، گونه جرأت اعتراض بر آن ها را دارد؟ ممکن است تصور کرده باشد فضل برخی از سخنان را از قول خود در این روایت وارد کرده باشد، و هر چه با عقاید او مخالف باشد، آن را سخن فضل دانسته و بر آن اعتراض می کند، و اشکالات دیگری نیز وجود دارد که شناخته شده نیست.

در مورد عبارت «إلی أن یصیر فی کل شئ أربعة أضعافه» می گویم: این عبارت ها در کتاب عیون ذکر نشده است، این عبارت با روایت های مختلفی که در آخرین وقت عصر نقل شده، هیچ وجه مشترکی ندارد، زیرا در هیچ یک از روایت ها بیش از دو مثال ذکر نشده است و ممکن است اشتباهی رخ داده باشد و لذا در عیون ذکر نکرده باشد.

در مورد عبارت «ولان فی وقت رفع الیدین» می گویم: ممکن است به این معنا باشد که در زمانی خداوند را یاد کند و با تضرع و زاری مناسب باشد، خصوصا در زمان این ذکر مخصوص، چرا که وقت خطور نیت بوده و قلب آمادگی بیشتری دارد، پس لفظ تضرع و زاری مناسب تر است. ممکن است این وجه تنها مناسب تکبیره آغازین باشد که با توجه به آن چه در کتاب علل آمده، به خاطر پی در پی آمدن آن در دیگر تکبیرها، وجه دیگری پیدا می کند. ممکن است تضرع و زاری هنگام بالا بردن دست، دلالت بر اختصاص داشتن کبریایی به ذات پاک خداوند باشد و آن را از دیگر موجودات نفی کند، زیرا حق تعالی با نمازهای پنجگانه و حواس ظاهری و باطنی درک نمی شود، در علت های نماز به این موضوع می پردازیم.

اما این که حضرت علیه السلام فرمود: «فجعلت السنة مثلی الفریضة»، پدرم علامه محمد تقی مجلسی رحمه الله گوید: زیرا بیشتر مردم به دلیل پرداختن به مشغله های خود نمی توانند بیش از یک سوم از نماز را حضور قلب داشته باشند، پس نافله را بیشتر از فریضه قرار داد، تا دو ثلث مجموع حاصل گشته و با فریضه برابر می شود.

این که حضرت علیه السلام می فرماید: «ولم تقصر لمکان الخطبتین»، مناسب تر این است که آن به وجه اخیر اختصاص نداشته باشد، بلکه هدف از آن از بین بردن این تصور باشد که این نماز مانند نماز مسافر شکسته است، زیرا دو خطبه در این جا معادل دو رکعت بوده و شکسته نیست، و یا هدف از آن، این است که تصور نکنیم

ص: 88

در سفر این نماز شکسته می شود. زیرا خطبه از شرایط نماز بوده و بدون آن نماز اقامه نمی شود، و با وجود این دو خطبه نماز شکسته محسوب نمی شود، و ممکن است «لم» با کسره لام و به صورت استفهامی خوانده شود، به این معنا که نماز روز عید تنها به این دلیل شکسته شده که خطبه آن معادل دو رکعت است.

من می گویم: عبارت «و المنفعه» بر الاهوال عطف شده، و بعید نیست که الاهوال همان الاحوال باشد، و آن چه پس از آن آمده، در کتاب علل بوده و در عیون ذکر نشده است. آن عبارت این است: و چنین امر مهمی از کسی جز امیر ساخته نیست و از امامان جماعت که در غیر روز جمعه پیشوایی می کنند، چنین اموری بر نمی آید.

ممکن است به خاطر مبهم بودن معنای آن، در عیون ذکر نشده باشد و ممکن است به وجوهی قابل توجیه باشد:

اول: ممکن است منظور، حالت خطبه باشد که حد وسط بین نماز و دیگر اوقات است؛ و تقدیر کلام این می شود که مصلی نماز در غیر روز جمعه از نماز جدا نیست، و در روز جمعه و در هنگام خطبه ها اینگونه است، و نیز به این دلیل است که بسیاری از شرایط و احکام نماز بر او جاری بوده و به جای دو رکعت نماز او محسوب می شود، در حالی که حقیقتا چنین نیست. و در غیر روز جمعه که امامت می کند، چنین نبوده و این تنها به روز جمعه اختصاص دارد، زیرا امام در خطبه روز جمعه مردم را امامت می کند، از آن جهت که آنان را ملزم به گردآمدن نزد او و گوش دادن به سخنان وی می نماید، همانطور که هنگام خواندن قرائت نماز به وی گوش می دهند، و حال آن که خطبه در حقیقت نماز نیست. پس «باء» در عبارت «بفاعل» زائد بوده و ضمیر در «غیره» بنا به تأویل فعل، به نماز بر می گردد.

دوم: معنا به اول باز می گردد و عبارت را به صورت دیگری بیان می کند: «و لیس بفاعل» عطف تفسیر عبارت «منفصلا» بوده و «و غیره» حال برای صائر؛ و «ممن یؤم» صفت غیره و یا حال دیگری صائر؛ و معنای آن به این صورت است:

امامان جماعت دیگر، غیر از امام جمعه که روزهای دیگر غیر از جمعه امامت نماز را به عهده دارند، از نماز منفصل نیستند و آن را انجام نمی دهند، بر خلاف روز جمعه که در حال خطبه از نماز منصرف هستند وضع به همین صورت است، و در این وجه چیزی از دو تکلف قبلی وجود ندارد.

سوم: «أن یکون ممن یؤم» خبر کان و منفصلا» و «لیس بفاعل غیره» حال صائر است. و علت دیگر خطبه این است که: خطبه تنها به این دلیل است که کسی که پیشوایی نماز جمعه را بر عهده دارد، از دیگر امام های جماعت جدا و متمایز بوده،

ص: 89

و دیگر پیشوایان نماز در روزهای دیگر عمل او را انجام نمی دهند.

در این خطبه شرط است: به آن چه می خواهد مردم را به آن پند دهد، و امر دهد، آگاه باشد و خود به آن عمل کند. این مورد در دیگر امامان جماعت نبوده، و این وجه نزدیکی است، گرچه از نظر لفظی ناصافی دارد. به عقیده بنده در اصل چنین بوده است: «لیکون» یعنی خطبه تنها به این دلیل قرار داده شده است که امام جمعه در آن نماز متمایز و برتر باشد، دیگر امامان جماعت در دیگر روزهای هفته چنین نمی کنند.

در این وجه و نیز عبارت «فأراد أن یکون للامیر» به این نکته اشاره دارد که این نماز تنها را تنها امیران و کسانی که از سوی امام علیه السلام تعیین شده باشند، اقامه می نمایند.

چهارم: عبارت «ممن یؤم» متعلق به «منفصلا» و عبارت «لیس بفاعل غیره» توضیح «منفصلا» است و حاصل سخن: خطبه به این دلیل قرار داده شده که نمازگزار روز جمعه از نمازگزار دیگر روزها متمایز باشد، چرا که نمازش دو رکعت است و با دو خطبه به منزله چهار رکعت می باشد.

عبارت «والخطبتان فی الجمعة والعیدین بعد الصلاة» می گویم: به این سخن عقیده نداریم، چرا که هیچ یک از علمای ما در این دو کتاب به این قول متمایل نشده بحث در این خصوص در باب خود بیان می شود.

عبارت « فوجبت الجمعة علی من هو علی نصف البرید» در مناسبت این اصل با حکم آن خفایی وجود دارد و شاید مبتنی بر مناسبتهای واقعیه ای باشد که علم ما به آن نمی رسد و ممکن است گفته شود: وقتی غالب مسافران سواره هستند، و کاروانهای حامل آنان که سنگین بار هستند،در روزهای روشن و کوتاه هشت فرسخ طی طریق می کنند و تکلیف به حضور در نماز جمعه متوجه سواران و پیادگان است و غالب آنان پیادپان هستند، و پیاده غالبا نصف سواره سیر می کند، به همین جهت این جا نصف آن چه برای مسافر جعل شده، قرار داده شده است؛

و یا به این دلیل که روز جمعه اعمال دیگری غیر از نماز دارد، نیمی از آن را برای نماز و نیم دیگر برای اعمال دیگر است، و اگر لازم باشد بیش از دو فرسخ راه بپیمایند، اعمال دیگر برای او امکان پذیر نخواهد بود.

عبارت «لیلقی ربه طاهر الجسد» یعنی جسدش به خاک قبر و غیره آلوده نمی شود. منظور از ملاقات پروردگار، دیدار با فرشتگان و رحمت الهی است.

عبارت «لان هذه الاشیاء کلها ملبسة» ممکن است معنای آن این باشد که هرگاه بیشتر لمس به این صورت باشد، غسل سر برداشته می شود، پس نباید تصور کند با لمس آن چه که حیات در آن حلول کرده غسل واجب می شود.

عبارت «یری الکسوف» یعنی آثار کسوف را در نور خورشید و ماه می بیند.

ص: 90

عبارت: «فلما تغیرت العلة» یعنی مناسب با این علتی که دلالت بر نزول عذاب می کند، افزایش زاری و تضرع و فروتنی در دیگر نمازها وجود ندارد، لذا در رکوع آن می افزاید.

عبارت «لان أول شهور السنة» علتی برای تقیید سالی است که خوردن در آن رواست. و عبارت «لانه یکون فی رکعتین اثنا عشر تکبیرة» یعنی با تکبیرات قنوت دوازده عدد می شود. و عبارت «فلذلک جعل فیها» یعنی در قیام فقط؛ در غیر این صورت به همان تعداد که بر تعداد آن افزوده می شود، بر مجموع آن نیز افزوده می شود. و گفته می شود: راض الفرس ریاضا و ریاضة: آن که کُرّه ی اسب را برای راه رفتن و دویدن و غیره آموزش دهد.

عبارت «وفیه فرق» یعنی در ماه رمضان به دلیل نزول قرآن؛ و ممکن است ضمیر به قرآن بازگردد.

عبارت «وفیه نبئ محمد صلی الله علیه واله» ممکن است نبوت و وحی در ماه رمضان باشد، و رسالت و امر به تبلیغ در ماه رجب.

عبارت «لانه کان بمنزلة من وجب علیه صوم» من می گویم: ممکن است علت آن این باشد که وقت قضای روزه بین این رمضان تا رمضان آینده است، که تاخیر از آن جایز نیست، اما چنانچه معذور باشد، خداوند بر او آسان گرفته، و کفاره را از او می پذیرد، خداوند عوض و معوض را با هم از او نمی خواهد، لذا در صورتی که روزه واجب خود را به صورت دیگری به جای آورد، قضای آن از گردن او برداشته می شود.

در کتاب عیون نیز عبارت «لانه إذا عرض عمل ثمانیة أیام» آمده است اما در علل «ثلاثه ایام» ذکر شده است، و فهم آن بر دو تقدیر آن مشکل است: اما بنا بر اول، به دو صورت تعبیر می شود:

اول: انجام عمل اختصاص به هفته نداشته بلکه عملی است که هر ماه در روز پنج شنبه صورت می گیرد، و چنانچه در دهه آخر دو پنج شنبه نباشد، شامل این مورد نمی شود و چنانچه دو پنج شنبه باشد، سه احتمال وجود دارد:

اول: پنج شنبه اول بیست و یکم، و پنج شنبه دوم بیست و هشتم باشد. احتمال دوم: پنج شنبه دوم بیست و نهم. احتمال سوم: پنج شنبه سوم روز سی ام باشد.

مورد آخر جزء احتمالات محسوب نمی شود، زیرا فرض بر این است که می داند دو پنج شنبه داخل آنست و حال این که در این جا معلوم نیست، زیرا ممکن است ماه پایان نداشته باشد، پس دو احتمال اول باقی می ماند. در احتمال دوم، فراگرفتن پنج شنبه اول برای انجام اعمال ماه بیشتر است، پنج شنبه دوم نیز همینطور، لذا به این مورد توجه کرده است. پس می گوییم: دخول اعمال ماه تا بیستم در هر دو معلوم است، اما بعد از بیستم، پس آن چه در عرض پنج شنبه اول آن داخل می شود دو روز است یعنی یک روز و مقداری از یک روز

ص: 91

و در دومی اضافه بر این هشت روز یعنی هفت روز و بخشی از یک روز داخل می شود؛ پس بخشی از پنجشنبه اول از دو روز محسوب می شود و بعضی از آن از هشت روز؛ پس مراد از عبارت« اذا عرض عمل ثمانیة ایام یعنی زائد بر آن چه بیش از دو روز خواهد آمد و زائد بر آنجه دخول آن در آن دو معلوم است از بیست روز؛ بنا بر این که ممکن است معروض در پنجشنبه عمل دهه باشد، پس نیازی به اضافه کردن بیست روز نیست و می توان گفت: بیشترین محتملات در پنجشنبه اول اخذ شده و در پنجشنبه دوم کمترین محتملات آن گرفته شده از باب استظهار و تأکید؛ زیرا بنا بر آن چه ما تقریر کردیم، اکثر محتملات پنجشنبه اول آنست که داخل شود در آن عرض عمل دو روز از دهه به این که در بیست و دوم باشد و کمترین محتملات دوم آنست که هشت روز در آن داخل شود به این که اولی در بیست و یکم باشد و بنا بر این اکثر تکلفات مندفع و مرتفع می شود.

دوم آن که معروض در پنجشنبه فقط عمل هفته باشد؛ اما ار آن جا که هر دهد به روزه یک روز اختصاص داده شده، مناسبتر بود که آن چه در پنجشنبه دهه آخر عارض می شود نسبت به ایام آن فراگیرتر باشد؛ پس وقتی در پنجشنبه اول عارض شد، آن چه از میان دو احتمال فراگیرتر است آنست که شامل دو روز آن شود چنانچه بیان آن گذشت و وقتی در پنجشنبه دوم عارض شد، تمام هشت روز آن دهه را بنا بر هر احتمالی می گیرد، پس برای روزه اولویت دارد؛ اما بنا بر دومی، نیز می توان به دو وجه توجیهش نمود: اول آن که وقتی لازمه آن روزه پنجشنبه دوم باشد، پس در برخی ماهها یعنی ماههایی که آخر آن پنجشنبه باشد، احتیاطا لازم است دو پنجشنبه را روزه بدارد، چنانچه در اخبار دیگر نیز وارد شده، پس عملش را در سه روز معروض می کند و او در برخی احیان روزه دار است، به خلاف فرضی که مستحب، روز پنجشنبه اول دهه سوم باشد که دائما عملش در ماه در دو روز معروض داشته می شود در حالی که روزه دار است.

دوم آن که مقصود از سؤال بیان علت جعل پنجشنبه، دوم بعد از چهارشنبه باشد؛ خواه در دهه دوم یا در دهه سوم باشد و خواه پنجشنبه اول از دهه آخر یا از دهه دوم باشد؛ پس مراد از جواب آنست که این پنجشنبه بعد از چهارشنبه باشد تا روزه سه روز در این ماه بر او معروض شود؛ با این که او در عرض نیز روزه است و بنا بر این تقادیر، کلام خالی از تکلف نیست.

عبارت «واستخف بالایمان» یعنی با اعمال خود؛ و منظور در این جا روزه و آن چه لزوم کفاره را موجب می شود،

ص: 92

و ممکن است با فتح همزه باشد، بنا بر اطلاق قسم بر نذر و کفاره آن نیز همین است.

عبارت« لعلة الوفادة» الوفد یعنی قومی که جمع می شدند و وارد شهرها می شدند و مفرد آن وافد است و همچنین به معنای کسانی است که قصد زیارت امرا می کنند و استرفاد و استنجاع طلب مال و علوفه است و وفد یفد وفادة به کار می رود.

عبارت «ثابتا ذلک علیه دائما» یعنی در مدت مدیدی علاوه بر زمان دیگر عبادت ها.

عبارت «ولان یجب علی الناس الهدی» ممکن است بر این اساس باشد که قربانی تمتع کفاره است و نه عبادت؛ پس عبارت « الکفارة» عطف تفسیر است.

**[ترجمه]

الفصل الثانی ما ورد من ذلک بروایة ابن سنان

«1»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الرَّبِیعِ الصَّحَّافِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام کَتَبَ إِلَیْهِ بِمَا فِی هَذَا الْکِتَابِ جَوَابَ کِتَابِهِ إِلَیْهِ یَسْأَلُهُ عَنْهُ جَاءَنِی کِتَابُکَ تَذْکُرُ أَنَّ بَعْضَ أَهْلِ الْقِبْلَةِ یَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یُحِلَّ شَیْئاً وَ لَمْ یُحَرِّمْهُ لِعِلَّةٍ أَکْثَرَ مِنَ التَّعَبُّدِ لِعِبَادِهِ بِذَلِکَ قَدْ ضَلَّ مَنْ قَالَ ذَلِکَ ضَلَالًا بَعِیداً وَ خَسِرَ خُسْراناً مُبِیناً لِأَنَّهُ لَوْ کَانَ کَذَلِکَ لَکَانَ جَائِزاً أَنْ یَسْتَعْبِدَهُمْ بِتَحْلِیلِ مَا حَرَّمَ وَ تَحْرِیمِ مَا أَحَلَّ حَتَّی یَسْتَعْبِدَهُمْ بِتَرْکِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ وَ أَعْمَالِ الْبِرِّ کُلِّهَا وَ الْإِنْکَارِ لَهُ وَ لِرُسُلِهِ وَ کُتُبِهِ وَ الْجُحُودِ بِالزِّنَا وَ السَّرِقَةِ وَ تَحْرِیمِ ذَوَاتِ الْمَحَارِمِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ مِنَ الْأُمُورِ الَّتِی فِیهَا فَسَادُ التَّدْبِیرِ وَ فَنَاءُ الْخَلْقِ إِذِ الْعِلَّةُ فِی التَّحْلِیلِ وَ التَّحْرِیمِ التَّعَبُّدُ لَا غَیْرُهُ فَکَانَ کَمَا أَبْطَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ قَوْلَ مَنْ قَالَ ذَلِکَ أَنَّا وَجَدْنَا کُلَّ مَا أَحَلَّ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَفِیهِ صَلَاحُ الْعِبَادِ وَ بَقَاؤُهُمْ وَ لَهُمْ إِلَیْهِ الْحَاجَةُ الَّتِی لَا یَسْتَغْنُونَ عَنْهَا وَ وَجَدْنَا الْمُحَرَّمَ مِنَ الْأَشْیَاءِ لَا حَاجَةَ لِلْعِبَادِ إِلَیْهِ وَ وَجَدْنَاهُ مُفْسِداً دَاعِیاً إِلَی الْفَنَاءِ وَ الْهَلَاکِ ثُمَّ رَأَیْنَاهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ أَحَلَّ بَعْضَ مَا حَرَّمَ فِی وَقْتِ الْحَاجَةِ لِمَا فِیهِ مِنَ الصَّلَاحِ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ نَظِیرَ مَا أَحَلَّ مِنَ الْمَیْتَةِ وَ الدَّمِ وَ لَحْمِ الْخِنْزِیرِ

ص: 93

إِذَا اضْطُرَّ إِلَیْهِ الْمُضْطَرُّ لِمَا فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ مِنَ الصَّلَاحِ وَ الْعِصْمَةِ وَ دَفْعِ الْمَوْتِ فَکَیْفَ دَلَّ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّهُ لَمْ یُحِلَّ إِلَّا لِمَا فِیهِ مِنَ الْمَصْلَحَةِ لِلْأَبْدَانِ وَ حَرَّمَ مَا حَرَّمَ لِمَا فِیهِ مِنَ الْفَسَادِ وَ کَذَلِکَ وَصَفَ فِی کِتَابِهِ وَ أَدَّتْ عَنْهُ رُسُلُهُ وَ حُجَجُهُ کَمَا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَوْ یَعْلَمُ الْعِبَادُ کَیْفَ کَانَ بَدْءُ الْخَلْقِ مَا اخْتَلَفَ اثْنَانِ وَ قَوْلُهُ علیه السلام لَیْسَ بَیْنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ إِلَّا شَیْ ءٌ یَسِیرٌ یُحَوِّلُهُ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَی شَیْ ءٍ فَیَصِیرُ حَلَالًا وَ حَرَاماً.

**[ترجمه]علل الشرائع: محمد بن سنان گوید که امام رضا علیه السلام در پاسخ نامه وی به او چنین نوشت: نامه ات به من رسید که در آن نوشته ای برخی از اهل قبله می پندارند که خداوند متعال، هیچ چیز را بنابر حکمتی حلال یا حرام نکرده است، بلکه (احکام حلال و حرام ) همه برای تعبد بندگان است (یعنی هر چه خدا فرموده است به جا آورند یا ترک کنند، از روی تعبد و پذیرش بی دلیل، بی آن که حکمتی و علتی در آن ها باشد). هر کس چنین گفته است سخت گمراه است و آشکارا در زیان، زیرا اگر چنین می بود (عکس آن چه هست نیز درست بود، یعنی) درست بود که مردمان را به تعبد فرا خواند با حلال قرار دادن حرام ها و حرام قرار دادن حلال ها:

یعنی (مثلا) عبادت را در این قرار دهد که مردمان نماز نخوانند، روزه نگیرند، هیچ کاری از کارهای نیک انجام ندهند، و خدا و پیامبران و کتابهای آسمانی را انکار کنند...(یعنی ترک عبادت عبادت باشد، و ترک کار نیک کار نیک، و ترک عقیده عقیده ... در صورتی که هرگز چنین نیست و) ما این را دریافته ایم که آن چه خداوند متعال حلال کرده است به صلاح بندگان و بقای ایشان مربوط است، و آنان (برای زندگی مادی و تکامل روحی ) بدان نیاز دارند، و چیزی جایگزین آن نتواند شد.

و نیز دریافتیم که آن چه حرام شده است، چیزهایی است که بندگان خدا به آن ها نیازی ندارند، بلکه آن ها مایه فساد و نابودی و تباهی است. سپس دیده ایم که حق تبارک و تعالی برخی از محرّمات را در بعضی از اوقات که مورد احتیاج واقع شده اند و صلاح و مصلحت عباد در آن وقت استفاده از آن ها است، حلال کرده نظیر میته و خون و گوشت خوک،

ص: 93

زمانی که شخص مضطرّ بوده و اضطرار ایجاب می کند که از این ها استفاده نماید، مثل این که حفظ نفس و دفع مرگ موقوف به تناول خون و گوشت خوک یا میته باشد، پس با قطع نظر از وجود دلیل وجدان چنین حکم می کند، چه رسد به این که دلیل قایم است بر این که: حق تعالی حلال نفرموده مگر چیزی را که در آن برای ابدان مصلحت بوده، و حرام نکرده مگر آن چه را که در آن برای نفوس فساد می باشد، و به همین بیان خداوند در کتابش محلّلات و محرّمات را توصیف فرموده، و انبیاء و رسل گرامش حکم را بیان کرده و حجج عظامش برای مردم اظهار فرموده اند، چنانچه حضرت ابو عبد اللَّه علیه السّلام فرموده:

اگر مردم می دانستند که حق تعالی برای چه آن ها را آفریده، دو نفر با هم به نزاع بر نمی خواستند. یا در جای دیگر حضرتش فرموده: بین حلال و حرام مائز و فارقی نیست، مگر چیزی اندک و ناچیز که هر کدام را به دیگری تغییر داده و تبدیل می کند، در نتیجه حلال حرام یا حرام حلال می شود. - . علل الشرایع 2 : 316 -

**[ترجمه]

بیان

قوله بما فی هذا الکتاب جواب کتابه إلیه هذا کلام الصدوق و لما فرق فی کتاب العلل هذه العلل الواردة فی هذا الخبر علی الأبواب المناسبة لها ذکر صدر الخبر و أشار إلی أن ما فرقه کلها من تتمة هذا الخبر و لعله أسقط هذا مما رواه فی العیون اختصارا أو لم یکن هذا فی بعض ما أورده هناک من الأسانید. قوله علیه السلام فکان کما أبطل الله یحتمل أن یکون أنا وجدنا اسم کان و کما أبطل الله خبره أی یبطل ذلک وجداننا کما یبطله صریح الآیات الدالة علی أن الأحکام الشرعیة معللة بالحکم الکاملة و یحتمل أن یکون إنا وجدنا استئنافا. قوله علیه السلام کیف کان بدء الخلق أی لأی علة خلقهم و لأی حکمة کلفهم لم یختلفوا فی أمثال تلک المسائل المتعلقة بذلک قوله علیه السلام یحوله من شی ء إلی شی ء أی اختلاف الأحوال و الأوقات و الأزمان یوجب تغیر الحکم لتبدل الحکمة کحرمة المیتة فی حال الاختیار و حلیتها فی حال الاضطرار و کحرمة الأجنبیة بدون الصیغة و حلیتها معها فظهر أن دقائق الحکم مرعیة فی کل حکم من الأحکام.

**[ترجمه]عبارت « بما فی هذا الکتاب» پاسخی است که حضرت علیه السلام به نامه محمد بن سنان می دهد، و این کلام شیخ صدوق است و در کتاب علل علت هایی که در این روایت ذکر شده در باب های مناسب آن آمده است، و ابتدای روایت ذکرکرده و در ادامه روایت به تفاوت های آن ها اشاره می کند، و ممکن این بخش به خاطر اختصار در عیون ذکر نشده باشد و یا این که در اسناد کتاب عیون نیز ذکر نشده باشد.

در عبارت «فکان کما أبطل الله» ممکن است «إنا وجدنا» اسم کان باشد و «کما أبطل الله» خبر آن؛ به این معنا که وجدان ما این امر را باطل می داند، همانطور که آیات صریح قرآن آن را باطل می کند، این آیات دلالت بر این دارد که احکام شرعی حکمت های کامل و شاملی دارد، و ممکن است « إنا وجدنا» استیناف و از سر گرفتن جمله باشد.

عبارت «کیف کان بدء الخلق» یعنی به چه دلیل آن ها را خلق کرده و برای چه حکمتی آن ها را مکلف کرده است، در خصوص چنین مسائل مربوط به آن با یکدیگر اختلاف نظر ندارند.

عبارت «یحوله من شئ إلی شئ» یعنی اختلاف احوال و وقت و زمان، موجب تغییر حکم می شود را که حکمت آن تغییر می کند. مثلا خوردن میته در حال اختیار و در حال اضطرار، و حرام بودن مردار در حال اختیار و حلال بودن آن با ذبح شرعی. پس مشخص می شود که جزئیات حکمت ها در همه احکام قابل مشاهده است.

**[ترجمه]

«2»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ السِّنَانِیُّ وَ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ الْمُکَتِّبُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ قَالُوا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ حَدَّثَنَا الْقَاسِمُ بْنُ الرَّبِیعِ الصَّحَّافُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ وَ عَلِیُّ بْنُ عِیسَی الْمُجَاوِرُ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی الْبَرْقِیُ

ص: 94

بِالرَّیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ قَالُوا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام کَتَبَ إِلَیْهِ فِی جَوَابِ مَسَائِلِهِ عِلَّةُ غُسْلِ الْجَنَابَةِ النَّظَافَةُ وَ تَطْهِیرُ الْإِنْسَانِ نَفْسَهُ مِمَّا أَصَابَهُ مِنْ أَذَاهُ وَ تَطْهِیرُ سَائِرِ جَسَدِهِ لِأَنَّ الْجَنَابَةَ خَارِجَةٌ مِنْ کُلِّ جَسَدِهِ فَلِذَلِکَ وَجَبَ عَلَیْهِ تَطْهِیرُ جَسَدِهِ کُلِّهِ وَ عِلَّةُ التَّخْفِیفِ فِی الْبَوْلِ وَ الْغَائِطِ لِأَنَّهُ أَکْثَرُ وَ أَدْوَمُ مِنَ الْجَنَابَةِ فَرَضِیَ فِیهِ بِالْوُضُوءِ لِکَثْرَتِهِ وَ مَشَقَّتِهِ وَ مَجِیئِهِ بِغَیْرِ إِرَادَةٍ مِنْهُ وَ لَا شَهْوَةٍ وَ الْجَنَابَةُ لَا تَکُونُ إِلَّا بِالاسْتِلْذَاذِ مِنْهُمْ وَ الْإِکْرَاهِ لِأَنْفُسِهِمْ وَ عِلَّةُ غُسْلِ الْعِیدِ وَ الْجُمُعَةِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنَ الْأَغْسَالِ لِمَا فِیهِ مِنْ تَعْظِیمِ الْعَبْدِ رَبَّهُ وَ اسْتِقْبَالِهِ الْکَرِیمَ الْجَلِیلَ وَ طَلَبِ الْمَغْفِرَةِ لِذُنُوبِهِ وَ لِیَکُونَ لَهُمْ یَوْمَ عِیدٍ مَعْرُوفٍ یَجْتَمِعُونَ فِیهِ عَلَی ذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَجَعَلَ فِیهِ الْغُسْلَ تَعْظِیماً لِذَلِکَ الْیَوْمِ وَ تَفْضِیلًا لَهُ عَلَی سَائِرِ الْأَیَّامِ وَ زِیَادَةً فِی النَّوَافِلِ وَ الْعِبَادَةِ وَ لِیَکُونَ تِلْکَ طَهَارَةً لَهُ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ وَ عِلَّةُ غُسْلِ الْمَیِّتِ أَنَّهُ یُغَسَّلُ لِأَنَّهُ یُطَهَّرُ وَ یُنَظَّفُ مِنْ أَدْنَاسِ أَمْرَاضِهِ وَ مَا أَصَابَهُ مِنْ صُنُوفِ عِلَلِهِ لِأَنَّهُ یَلْقَی الْمَلَائِکَةَ وَ یُبَاشِرُ أَهْلَ الْآخِرَةِ فَیُسْتَحَبُّ إِذَا وَرَدَ عَلَی اللَّهِ وَ لَقِیَ أَهْلَ الطَّهَارَةِ وَ یُمَاسُّونَهُ وَ یُمَاسُّهُمْ أَنْ یَکُونَ طَاهِراً نَظِیفاً مُوَجَّهاً بِهِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِیُطْلَبَ بِهِ وَ یُشْفَعَ لَهُ وَ عِلَّةٌ أُخْرَی أَنَّهُ یَخْرُجُ مِنْهُ الْأَذَی (1)الَّذِی مِنْهُ خُلِقَ فَیُجْنِبُ فَیَکُونُ غُسْلُهُ لَهُ وَ عِلَّةُ اغْتِسَالِ مَنْ غَسَلَهُ أَوْ مَسَّهُ فَظَاهِرَةٌ لِمَا أَصَابَهُ مِنْ نَضْحِ الْمَیِّتِ لِأَنَّ الْمَیِّتَ إِذَا خَرَجَتِ الرُّوحُ مِنْهُ بَقِیَ أَکْثَرَ آفَةً فَلِذَلِکَ یُتَطَهَّرُ مِنْهُ وَ یُطَهَّرُ وَ عِلَّةُ الْوُضُوءِ الَّتِی مِنْ أَجْلِهَا صَارَ غَسْلُ الْوَجْهِ وَ الذِّرَاعَیْنِ وَ مَسْحُ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ فَلِقِیَامِهِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اسْتِقْبَالِهِ إِیَّاهُ بِجَوَارِحِهِ الظَّاهِرَةِ وَ مُلَاقَاتِهِ بِهَا الْکِرَامَ الْکَاتِبِینَ فَغَسْلُ الْوَجْهِ لِلسُّجُودِ وَ الْخُضُوعِ وَ غَسْلُ الْیَدَیْنِ لِیَقْلِبَهُمَا وَ یَرْغَبَ بِهِمَا وَ یَرْهَبَ وَ یَتَبَتَّلَ وَ مَسْحُ الرَّأْسِ وَ الْقَدَمَیْنِ لِأَنَّهُمَا ظَاهِرَانِ مَکْشُوفَانِ یَسْتَقْبِلُ بِهِمَا فِی حَالاتِهِ وَ لَیْسَ فِیهِمَا مِنَ الْخُضُوعِ وَ التَّبَتُّلِ مَا فِی الْوَجْهِ وَ الذِّرَاعَیْنِ

ص: 95


1- فی المصدر: المنی الاذی خ ل. م.

وَ عِلَّةُ الزَّکَاةِ مِنْ أَجْلِ قُوتِ الْفُقَرَاءِ وَ تَحْصِینِ أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَلَّفَ أَهْلَ الصِّحَّةِ الْقِیَامَ بِشَأْنِ أَهْلِ الزَّمَانَةِ وَ الْبَلْوَی کَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِکُمْ بِإِخْرَاجِ الزَّکَاةِ (1)وَ أَنْفُسِکُمْ بِتَوْطِینِ الْأَنْفُسِ عَلَی الصَّبْرِ مَعَ مَا فِی ذَلِکَ مِنْ أَدَاءِ شُکْرِ نِعَمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الطَّمَعِ فِی الزِّیَادَةِ مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ الرَّأْفَةِ لِأَهْلِ الضَّعْفِ وَ الْعَطْفِ عَلَی أَهْلِ الْمَسْکَنَةِ وَ الْحَثِّ لَهُمْ عَلَی الْمُوَاسَاةِ وَ تَقْوِیَةِ الْفُقَرَاءِ وَ الْمَعُونَةِ لَهُمْ عَلَی أَمْرِ الدِّینِ وَ هُمْ عِظَةٌ لِأَهْلِ الْغِنَی وَ عِبْرَةٌ لَهُمْ لِیَسْتَدِلُّوا عَلَی فَقْرِ الْآخِرَةِ بِهِمْ وَ مَا لَهُمْ مِنَ الْحَثِّ فِی ذَلِکَ عَلَی الشُّکْرِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَا خَوَّلَهُمْ وَ أَعْطَاهُمْ وَ الدُّعَاءِ وَ التَّضَرُّعِ وَ الْخَوْفِ مِنْ أَنْ یَصِیرُوا مِثْلَهُمْ فِی أُمُورٍ کَثِیرَةٍ مِنْ أَدَاءِ الزَّکَاةِ (2)وَ الصَّدَقَاتِ وَ صِلَةِ الْأَرْحَامِ وَ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ وَ عِلَّةُ الْحَجِّ الْوِفَادَةُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ طَلَبُ الزِّیَادَةِ وَ الْخُرُوجُ مِنْ کُلِّ مَا اقْتَرَفَ وَ لِیَکُونَ تَائِباً مِمَّا مَضَی مُسْتَأْنِفاً لِمَا یَسْتَقْبِلُ وَ مَا فِیهِ مِنِ اسْتِخْرَاجِ الْأَمْوَالِ وَ تَعَبِ الْأَبْدَانِ وَ حَظْرِهَا عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ اللَّذَّاتِ وَ التَّقَرُّبِ بِالْعِبَادَةِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْخُضُوعِ وَ الِاسْتِکَانَةِ وَ الذُّلِّ شَاخِصاً فِی الْحَرِّ (3)وَ الْبَرْدِ وَ الْخَوْفِ وَ الْأَمْنِ دَائِباً فِی ذَلِکَ دَائِماً وَ مَا فِی ذَلِکَ لِجَمِیعِ الْخَلْقِ مِنَ الْمَنَافِعِ وَ الرَّغْبَةِ وَ الرَّهْبَةِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْهُ تَرْکُ قَسَاوَةِ الْقَلْبِ وَ جَسَارَةِ الْأَنْفُسِ وَ نِسْیَانِ الذِّکْرِ وَ انْقِطَاعِ الرَّجَاءِ وَ الْأَمَلِ وَ تَجْدِیدُ الْحُقُوقِ وَ حَظْرُ النَّفْسِ عَنِ الْفَسَادِ وَ مَنْفَعَةُ مَنْ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا وَ مَنْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ مِمَّنْ یَحِجُّ وَ مَنْ لَا یَحِجُّ مِنْ تَاجِرٍ وَ جَالِبٍ وَ بَائِعٍ وَ مُشْتَرٍ وَ کَاسِبٍ وَ مِسْکِینٍ وَ قَضَاءُ حَوَائِجِ أَهْلِ الْأَطْرَافِ وَ الْمَوَاضِعِ الْمُمْکِنِ لَهُمُ الِاجْتِمَاعُ فِیهَا کَذَلِکَ لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ عِلَّةُ فَرْضِ الْحَجِّ مَرَّةً وَاحِدَةً لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَضَعَ الْفَرَائِضَ عَلَی أَدْنَی الْقَوْمِ قُوَّةً فَمِنْ تِلْکَ الْفَرَائِضِ الْحَجُّ الْمَفْرُوضُ وَاحِدٌ ثُمَّ رَغَّبَ أَهْلَ الْقُوَّةِ عَلَی قَدْرِ طَاقَتِهِمْ

ص: 96


1- فی المصدر: «لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ» فی اموالکم بإخراج الزکاة اه. م.
2- فی المصدر: فی أداء الزکاة. م.
3- فی المصدر: شاخصا إلیه فی الحر. م.

وَ عِلَّةُ وَضْعِ الْبَیْتِ وَسَطَ الْأَرْضِ أَنَّهُ الْمَوْضِعُ الَّذِی مِنْ تَحْتِهِ دُحِیَتِ الْأَرْضُ وَ کُلُّ رِیحٍ تَهُبُّ فِی الدُّنْیَا فَإِنَّهَا تَخْرُجُ مِنْ تَحْتِ الرُّکْنِ الشَّامِیِّ وَ هِیَ أَوَّلُ بُقْعَةٍ وُضِعَتْ فِی الْأَرْضِ لِأَنَّهَا الْوَسَطُ لِیَکُونَ الْفَرْضُ لِأَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ فِی ذَلِکَ سَوَاءً وَ سُمِّیَتْ مَکَّةُ مَکَّةَ لِأَنَّ النَّاسَ کَانُوا یَمْکُونَ فِیهَا وَ کَانَ یُقَالُ لِمَنْ قَصَدَهَا قَدْ مَکَا وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَةً فَالْمُکَاءُ الصَّفِیرُ وَ التَّصْدِیَةُ صَفْقُ الْیَدَیْنِ وَ عِلَّةُ الطَّوَافِ بِالْبَیْتِ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ فَرَدُّوا عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَذَا الْجَوَابَ فَنَدِمُوا فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ وَ اسْتَغْفَرُوا فَأَحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَتَعَبَّدَ بِمِثْلِ ذَلِکَ الْعِبَادُ فَوَضَعَ فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ بَیْتاً بِحِذَاءِ الْعَرْشِ یُسَمَّی الضُّرَاحَ ثُمَّ وَضَعَ فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا بَیْتاً یُسَمَّی الْمَعْمُورَ بِحِذَاءِ الضُّرَاحِ ثُمَّ وَضَعَ هَذَا الْبَیْتَ بِحِذَاءِ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ علیه السلام فَطَافَ بِهِ فَتَابَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ فَجَرَی ذَلِکَ فِی وُلْدِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ عِلَّةُ اسْتِلَامِ الْحَجَرِ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَخَذَ مِیثَاقَ بَنِی آدَمَ الْتَقَمَهُ الْحَجَرُ فَمِنْ ثَمَّ کَلَّفَ النَّاسَ تَعَاهُدَ ذَلِکَ الْمِیثَاقِ وَ مِنْ ثَمَّ یُقَالُ عِنْدَ الْحَجَرِ أَمَانَتِی أَدَّیْتُهَا وَ مِیثَاقِی تَعَاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِی بِالْمُوَافَاةِ وَ مِنْهُ قَوْلُ سَلْمَانَ رَحِمَهُ اللَّهُ لَیَجِیئَنَّ الْحَجَرُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِثْلَ أَبِی قُبَیْسٍ لَهُ لِسَانٌ وَ شَفَتَانِ یَشْهَدُ لِمَنْ وَافَاهُ بِالْمُوَافَاةِ وَ الْعِلَّةُ الَّتِی مِنْ أَجْلِهَا سُمِّیَتْ مِنًی مِنًی أَنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام قَالَ هُنَاکَ لِإِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ تَمَنَّ عَلَی رَبِّکَ مَا شِئْتَ فَتَمَنَّی إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فِی نَفْسِهِ أَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ مَکَانَ ابْنِهِ إِسْمَاعِیلَ کَبْشاً یَأْمُرُهُ بِذَبْحِهِ فِدَاءً لَهُ فَأُعْطِیَ مُنَاهُ وَ عِلَّةُ الصَّوْمِ لِعِرْفَانِ مَسِّ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ لِیَکُونَ الْعَبْدُ ذَلِیلًا مُسْتَکِیناً مَأْجُوراً مُحْتَسِباً صَابِراً وَ یَکُونَ ذَلِکَ دَلِیلًا لَهُ عَلَی شَدَائِدِ الْآخِرَةِ مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الِانْکِسَارِ لَهُ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَاعِظاً لَهُ فِی الْعَاجِلِ دَلِیلًا عَلَی الْآجِلِ لِیَعْلَمَ شِدَّةَ مَبْلَغِ ذَلِکَ مِنْ أَهْلِ الْفَقْرِ وَ الْمَسْکَنَةِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ حَرَّمَ قَتْلَ النَّفْسِ لِعِلَّةِ فَسَادِ الْخَلْقِ فِی تَحْلِیلِهِ لَوْ أَحَلَّ وَ فَنَائِهِمْ وَ فَسَادِ التَّدْبِیرِ

ص: 97

وَ حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عُقُوقَ الْوَالِدَیْنِ لِمَا فِیهِ مِنَ الْخُرُوجِ عَنِ التَّوْقِیرِ (1)لِطَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ التَّوْقِیرِ لِلْوَالِدَیْنِ وَ تَجَنُّبِ کُفْرِ النِّعْمَةِ وَ إِبْطَالِ الشُّکْرِ وَ مَا یَدْعُو مِنْ ذَلِکَ إِلَی قِلَّةِ النَّسْلِ وَ انْقِطَاعِهِ لِمَا فِی الْعُقُوقِ مِنْ قِلَّةِ تَوْقِیرِ الْوَالِدَیْنِ وَ الْعِرْفَانِ بِحَقِّهِمَا وَ قَطْعِ الْأَرْحَامِ وَ الزُّهْدِ مِنَ الْوَالِدَیْنِ فِی الْوَلَدِ وَ تَرْکِ التَّرْبِیَةِ لِعِلَّةِ تَرْکِ الْوَلَدِ بِرَّهُمَا وَ حَرَّمَ الزِّنَا لِمَا فِیهِ مِنَ الْفَسَادِ مِنْ قَتْلِ الْأَنْفُسِ وَ ذَهَابِ الْأَنْسَابِ وَ تَرْکِ التَّرْبِیَةِ لِلْأَطْفَالِ وَ فَسَادِ الْمَوَارِیثِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَادِ وَ حَرَّمَ أَکْلَ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً لِعِلَلٍ کَثِیرَةٍ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَادِ أَوَّلُ ذَلِکَ أَنَّهُ إِذَا أَکَلَ الْإِنْسَانُ مَالَ الْیَتِیمِ ظُلْماً فَقَدْ أَعَانَ عَلَی قَتْلِهِ إِذِ الْیَتِیمُ غَیْرُ مُسْتَغْنٍ وَ لَا مُحْتَمِلٍ لِنَفْسِهِ وَ لَا عَلِیمٍ بِشَأْنِهِ وَ لَا لَهُ مَنْ یَقُومُ عَلَیْهِ وَ یَکْفِیهِ کَقِیَامِ وَالِدَیْهِ فَإِذَا أَکَلَ مَالَهُ فَکَأَنَّهُ قَدْ قَتَلَهُ وَ صَیَّرَهُ إِلَی الْفَقْرِ وَ الْفَاقَةِ مَعَ مَا خَوَّفَ اللَّهُ تَعَالَی وَ جَعَلَ مِنَ الْعُقُوبَةِ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ کَقَوْلِ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ وَعَدَ فِی أَکْلِ مَالِ الْیَتِیمِ عُقُوبَتَیْنِ عُقُوبَةً فِی الدُّنْیَا وَ عُقُوبَةً فِی الْآخِرَةِ فَفِی تَحْرِیمِ مَالِ الْیَتِیمِ اسْتِغْنَاءُ الْیَتِیمِ (2)وَ اسْتِقْلَالُهُ بِنَفْسِهِ وَ السَّلَامَةُ لِلْعَقِبِ أَنْ یُصِیبَهُ مَا أَصَابَهُ لِمَا وَعَدَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ مِنَ الْعُقُوبَةِ مَعَ مَا فِی ذَلِکَ مِنْ طَلَبِ الْیَتِیمِ بِثَارِهِ إِذَا أَدْرَکَ وَ وُقُوعِ الشَّحْنَاءِ وَ الْعَدَاوَةِ وَ الْبَغْضَاءِ حَتَّی یَتَفَانَوْا وَ حَرَّمَ اللَّهُ تَعَالَی الْفِرَارَ مِنَ الزَّحْفِ لِمَا فِیهِ مِنَ الْوَهْنِ فِی الدِّینِ وَ الِاسْتِخْفَافِ بِالرُّسُلِ وَ الْأَئِمَّةِ الْعَادِلَةِ علیهم السلام وَ تَرْکِ نُصْرَتِهِمْ عَلَی الْأَعْدَاءِ وَ الْعُقُوبَةِ لَهُمْ عَلَی إِنْکَارِ مَا دُعُوا إِلَیْهِ مِنَ الْإِقْرَارِ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ إِظْهَارِ الْعَدْلِ وَ تَرْکِ الْجَوْرِ وَ إِمَاتَةِ الْفَسَادِ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنْ جُرْأَةِ الْعَدُوِّ عَلَی الْمُسْلِمِینَ وَ مَا یَکُونُ فِی ذَلِکَ مِنَ السَّبْیِ وَ الْقَتْلِ وَ إِبْطَالِ دِینِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ غَیْرِهِ مِنَ الْفَسَادِ وَ حَرَّمَ التَّعَرُّبَ بَعْدَ الْهِجْرَةِ لِلرُّجُوعِ عَنِ الدِّینِ وَ تَرْکِ الْمُؤَازَرَةِ لِلْأَنْبِیَاءِ وَ الْحُجَجِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ مَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ وَ إِبْطَالِ حَقِّ کُلِّ ذِی حَقٍّ لَا لِعِلَّةِ سُکْنَی الْبَدْوِ

ص: 98


1- فی نسخة: التوفیق.
2- فی المصدر: استبقاء الیتیم. م.

وَ کَذَلِکَ لَوْ عَرَفَ الرَّجُلُ الدِّینَ کَامِلَةً لَمْ یَجُزْ لَهُ مُسَاکَنَةُ أَهْلِ الْجَهْلِ وَ الْخَوْفِ عَلَیْهِ لِأَنَّهُ لَا یُؤْمَنُ أَنْ یَقَعَ مِنْهُ تَرْکُ الْعِلْمِ وَ الدُّخُولُ مَعَ أَهْلِ الْجَهْلِ وَ التَّمَادِی فِی ذَلِکَ وَ حَرَّمَ مَا أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِلَّذِی أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی خَلْقِهِ مِنَ الْإِقْرَارِ بِهِ وَ ذِکْرِ اسْمِهِ عَلَی الذَّبَائِحِ الْمُحَلَّلَةِ وَ لِئَلَّا یُسَوِّیَ بَیْنَ مَا تُقُرِّبَ بِهِ إِلَیْهِ وَ بَیْنَ مَا جُعِلَ عِبَادَةً لِلشَّیَاطِینِ وَ الْأَوْثَانِ لِأَنَّ فِی تَسْمِیَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْإِقْرَارَ بِرُبُوبِیَّتِهِ وَ تَوْحِیدِهِ وَ مَا فِی الْإِهْلَالِ لِغَیْرِ اللَّهِ مِنَ الشِّرْکِ بِهِ وَ التَّقَرُّبِ بِهِ إِلَی غَیْرِهِ لِیَکُونَ ذِکْرُ اللَّهِ تَعَالَی وَ تَسْمِیَتُهُ عَلَی الذَّبِیحَةِ فَرْقاً بَیْنَ مَا أَحَلَّ اللَّهُ وَ بَیْنَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ حَرَّمَ سِبَاعَ الطَّیْرِ الْوَحْشِ کُلَّهَا لِأَکْلِهَا مِنَ الْجِیَفِ وَ لُحُومِ النَّاسِ وَ الْعَذِرَةِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ دَلَائِلَ مَا أَحَلَّ مِنَ الْوَحْشِ وَ الطَّیْرِ وَ مَا حَرَّمَ کَمَا قَالَ أَبِی علیه السلام کُلُّ ذِی نَابٍ مِنَ السِّبَاعِ وَ ذِی مِخْلَبٍ مِنَ الطَّیْرِ حَرَامٌ وَ کُلُّ مَا کَانَتْ لَهُ قَانِصَةٌ مِنَ الطَّیْرِ فَحَلَالٌ وَ عِلَّةٌ أُخْرَی یُفَرِّقُ بَیْنَ مَا أُحِلَّ مِنَ الطَّیْرِ وَ مَا حُرِّمَ قَوْلُهُ علیه السلام کُلْ مَا دَفَّ وَ لَا تَأْکُلْ مَا صَفَّ وَ حَرَّمَ الْأَرْنَبَ لِأَنَّهَا بِمَنْزِلَةِ السِّنَّوْرِ وَ لَهَا مَخَالِیبُ کَمَخَالِیبِ السِّنَّوْرِ وَ سِبَاعِ الْوَحْشِ فَجَرَتْ مَجْرَاهَا مَعَ قَذَرِهَا فِی نَفْسِهَا وَ مَا یَکُونُ مِنْهَا مِنَ الدَّمِ کَمَا یَکُونُ مِنَ النِّسَاءِ لِأَنَّهَا مَسْخٌ وَ عَلَیْهِ تَحْرِیمُ الرِّبَا إِنَّمَا نَهَی اللَّهُ عَنْهُ لِمَا فِیهِ مِنْ فَسَادِ الْأَمْوَالِ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا اشْتَرَی الدِّرْهَمَ بِالدِّرْهَمَیْنِ کَانَ ثَمَنُ الدِّرْهَمِ دِرْهَماً وَ ثَمَنُ الْآخَرِ بَاطِلًا فَبَیْعُ الرِّبَا وَ شِرَاهُ وَکْسٌ عَلَی کُلِّ حَالٍ عَلَی الْمُشْتَرِی وَ عَلَی الْبَائِعِ فَحَظَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الرِّبَا لِعِلَّةِ فَسَادِ الْأَمْوَالِ کَمَا حَظَرَ عَلَی السَّفِیهِ أَنْ یُدْفَعَ إِلَیْهِ مَالُهُ لِمَا یُتَخَوَّفُ عَلَیْهِ مِنْ إِفْسَادِهِ حَتَّی یُؤْنَسَ مِنْهُ رُشْدٌ (1)فَلِهَذِهِ الْعِلَّةِ حَرَّمَ اللَّهُ الرِّبَا وَ بَیْعَ الدِّرْهَمِ بِالدِّرْهَمَیْنِ یَداً بِیَدٍ وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَةِ لِمَا فِیهِ مِنَ الِاسْتِخْفَافِ بِالْحَرَامِ الْمُحَرَّمِ وَ هِیَ کَبِیرَةٌ بَعْدَ الْبَیَانِ وَ تَحْرِیمِ اللَّهِ لَهَا وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ مِنْهُ إِلَّا اسْتِخْفَافاً بِالْمُحَرِّمِ لِلْحَرَامِ وَ الِاسْتِخْفَافُ بِذَلِکَ دُخُولٌ فِی الْکُفْرِ

ص: 99


1- فی بعض النسخ: رشده. م.

وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بِالنَّسِیئَةِ لِعِلَّةِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ وَ رَغْبَةِ النَّاسِ فِی الرِّبْحِ وَ تَرْکِهِمُ الْقَرْضَ وَ الْقَرْضُ مِنْ صَنَائِعِ الْمَعْرُوفِ وَ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَنَاءِ الْأَمْوَالِ وَ حَرَّمَ الْخِنْزِیرَ لِأَنَّهُ مُشَوَّهٌ جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِظَةً لِلْخَلْقِ وَ عِبْرَةً وَ تَخْوِیفاً وَ دَلِیلًا عَلَی مَا مُسِخَ عَلَی خِلْقَتِهِ وَ لِأَنَّ غِذَاءَهُ أَقْذَرُ الْأَقْذَارِ مَعَ عِلَلٍ کَثِیرَةٍ وَ کَذَلِکَ حَرَّمَ الْقِرْدَ لِأَنَّهُ مُسِخَ مِثْلَ الْخِنْزِیرِ وَ جُعِلَ عِظَةً وَ عِبْرَةً لِلْخَلْقِ وَ دَلِیلًا عَلَی مَا مُسِخَ عَلَی خِلْقَتِهِ وَ صُورَتِهِ وَ جَعَلَ فِیهِ شَیْئاً مِنَ الْإِنْسَانِ (1)لِیَدُلَّ عَلَی أَنَّهُ مِنَ الْخَلْقِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِ وَ حُرِّمَتِ الْمَیْتَةُ لِمَا فِیهَا مِنْ فَسَادِ الْأَبْدَانِ وَ الْآفَةِ وَ لِمَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَجْعَلَ التَّسْمِیَةَ سَبَباً لِلتَّحْلِیلِ وَ فَرْقاً بَیْنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الدَّمَ کَتَحْرِیمِ الْمَیْتَةِ لِمَا فِیهِ مِنْ فَسَادِ الْأَبْدَانِ وَ لِأَنَّهُ یُورِثُ الْمَاءَ الْأَصْفَرَ وَ یُبْخِرُ الْفَمَ وَ یُنَتِّنُ الرِّیحَ وَ یُسِیئُ الْخُلُقَ وَ یُورِثُ الْقَسْوَةَ لِلْقَلْبِ وَ قِلَّةَ الرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ حَتَّی لَا یُؤْمَنَ أَنْ یَقْتُلَ وَلَدَهُ وَ وَالِدَهُ وَ صَاحِبَهُ وَ حَرَّمَ الطِّحَالَ لِمَا فِیهِ مِنَ الدَّمِ وَ لِأَنَّ عِلَّتَهُ وَ عِلَّةَ الدَّمِ وَ الْمَیْتَةِ وَاحِدَةٌ لِأَنَّهُ یَجْرِی مَجْرَاهَا فِی الْفَسَادِ وَ عِلَّةُ الْمَهْرِ وَ وُجُوبِهِ عَلَی الرِّجَالِ وَ لَا یَجِبُ عَلَی النِّسَاءِ أَنْ یُعْطِینَ أَزْوَاجَهُنَّ لِأَنَّ عَلَی الرَّجُلِ مَئُونَةَ الْمَرْأَةِ لِأَنَّ الْمَرْأَةَ بَائِعَةٌ نَفْسَهَا وَ الرَّجُلَ مُشْتَرٍ وَ لَا یَکُونُ الْبَیْعُ إِلَّا بِثَمَنٍ وَ لَا الشِّرَاءُ بِغَیْرِ إِعْطَاءِ الثَّمَنِ مَعَ أَنَّ النِّسَاءَ مَحْظُورَاتٌ عَنِ التَّعَامُلِ وَ الْمَجِی ءِ (2)مَعَ عِلَلٍ کَثِیرَةٍ وَ عِلَّةُ تَزْوِیجِ الرَّجُلِ أَرْبَعَ نِسْوَةٍ وَ تَحْرِیمِ أَنْ تَتَزَوَّجَ الْمَرْأَةُ أَکْثَرَ مِنْ وَاحِدٍ لِأَنَّ الرَّجُلَ إِذَا تَزَوَّجَ أَرْبَعَ نِسْوَةٍ کَانَ الْوَلَدُ مَنْسُوباً إِلَیْهِ وَ الْمَرْأَةُ لَوْ کَانَ لَهَا زَوْجَانِ أَوْ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ لَمْ یُعْرَفِ الْوَلَدُ لِمَنْ هُوَ إِذْ هُمْ مُشْتَرِکُونَ فِی نِکَاحِهَا وَ فِی ذَلِکَ فَسَادُ الْأَنْسَابِ وَ الْمَوَارِیثِ وَ الْمَعَارِفِ

ص: 100


1- فی المصدر: شبها من الإنسان. م.
2- فی نسخة: المتجر.

وَ عِلَّةُ تَزْوِیجِ الْعَبْدِ اثْنَتَیْنِ لَا أَکْثَرَ مِنْهُ لِأَنَّهُ نِصْفُ رَجُلٍ حُرٍّ فِی الطَّلَاقِ وَ النِّکَاحِ لَا یَمْلِکُ نَفْسَهُ وَ لَا لَهُ مَالٌ إِنَّمَا یُنْفِقُ عَلَیْهِ مَوْلَاهُ وَ لِیَکُونَ ذَلِکَ فَرْقاً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْحُرِّ وَ لِیَکُونَ أَقَلَّ لِاشْتِغَالِهِ عَنْ خِدْمَةِ مَوَالِیهِ وَ عِلَّةُ الطَّلَاقِ ثَلَاثاً لِمَا فِیهِ مِنَ الْمُهْلَةِ فِیمَا بَیْنَ الْوَاحِدَةِ إِلَی الثَّلَاثِ لِرَغْبَةٍ تَحْدُثُ أَوْ سُکُونِ غَضَبٍ إِنْ کَانَ وَ لِیَکُونَ ذَلِکَ تَخْوِیفاً وَ تَأْدِیباً لِلنِّسَاءِ وَ زَجْراً لَهُنَّ عَنْ مَعْصِیَةِ أَزْوَاجِهِنَّ فَاسْتَحَقَّتِ الْمَرْأَةُ الْفُرْقَةَ وَ الْمُبَایَنَةَ لِدُخُولِهَا فِیمَا لَا یَنْبَغِی مِنْ مَعْصِیَةِ زَوْجِهَا وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الْمَرْأَةِ بَعْدَ تِسْعِ تَطْلِیقَاتٍ فَلَا تَحِلُّ لَهُ أَبَداً عُقُوبَةً لِئَلَّا یُتَلَاعَبَ بِالطَّلَاقِ وَ لَا تُسْتَضْعَفَ الْمَرْأَةُ وَ لِیَکُونَ نَاظِراً فِی أَمْرِهِ مُتَیَقِّظاً مُعْتَبِراً وَ لِیَکُونَ یَأْساً لَهُمَا مِنَ الِاجْتِمَاعِ بَعْدَ تِسْعِ تَطْلِیقَاتٍ وَ عِلَّةُ طَلَاقِ الْمَمْلُوکِ اثْنَتَیْنِ لِأَنَّ طَلَاقَ الْأَمَةِ عَلَی النِّصْفِ فَجَعَلَهُ اثْنَتَیْنِ احْتِیَاطاً لِکَمَالِ الْفَرَائِضِ وَ کَذَلِکَ فِی الْفَرْقِ فِی الْعِدَّةِ لِلْمُتَوَفَّی (1)عَنْهَا زَوْجُهَا وَ عِلَّةُ تَرْکِ شَهَادَةِ النِّسَاءِ فِی الطَّلَاقِ وَ الْهِلَالِ لِضَعْفِهِنَّ عَنِ الرُّؤْیَةِ وَ مُحَابَاتِهِنَّ النِّسَاءَ فِی الطَّلَاقِ فَلِذَلِکَ لَا یَجُوزُ شَهَادَتُهُنَّ إِلَّا فِی مَوْضِعِ ضَرُورَةٍ مِثْلِ شَهَادَةِ الْقَابِلَةِ وَ مَا لَا یَجُوزُ لِلرِّجَالِ أَنْ یَنْظُرُوا إِلَیْهِ کَضَرُورَةِ تَجْوِیزِ شَهَادَةِ أَهْلِ الْکِتَابِ إِذَا لَمْ یُوجَدْ غَیْرُهُمْ وَ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْکُمْ مُسْلِمَیْنِ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ کَافِرَیْنِ وَ مِثْلِ شَهَادَةِ الصِّبْیَانِ عَلَی الْقَتْلِ إِذَا لَمْ یُوجَدْ غَیْرُهُمْ وَ الْعِلَّةُ فِی شَهَادَةِ أَرْبَعَةٍ فِی الزِّنَا وَ اثْنَیْنِ فِی سَائِرِ الْحُقُوقِ لِشِدَّةِ حَدِّ الْمُحْصَنِ لِأَنَّ فِیهِ الْقَتْلَ فَجُعِلَتِ الشَّهَادَةُ فِیهِ مُضَاعَفَةً مُغَلَّظَةً لِمَا فِیهِ مِنْ قَتْلِ نَفْسِهِ وَ ذَهَابِ نَسَبِ وَلَدِهِ وَ لِفَسَادِ الْمِیرَاثِ وَ عِلَّةُ تَحْلِیلِ مَالِ الْوَلَدِ لِوَالِدِهِ بِغَیْرِ إِذْنِهِ وَ لَیْسَ ذَلِکَ لِلْوَلَدِ لِأَنَّ الْوَلَدَ مَوْهُوبٌ لِلْوَالِدِ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ مَعَ أَنَّهُ الْمَأْخُوذُ بِمَئُونَتِهِ صَغِیراً وَ کَبِیراً وَ الْمَنْسُوبُ إِلَیْهِ وَ الْمَدْعُوُّ لَهُ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَ قَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنْتَ وَ مَالُکَ لِأَبِیکَ وَ لَیْسَتِ الْوَالِدَةُ کَذَلِکَ

ص: 101


1- فی نسخة: المتوفی.

لَا تَأْخُذُ مِنْ مَالِهِ إِلَّا بِإِذْنِهِ أَوْ بِإِذْنِ الْأَبِ لِأَنَّ الْأَبَ مَأْخُوذٌ بِنَفَقَةِ الْوَلَدِ وَ لَا تُؤْخَذُ الْمَرْأَةُ بِنَفَقَةِ وَلَدِهَا وَ الْعِلَّةُ فِی أَنَّ الْبَیِّنَةَ فِی جَمِیعِ الْحُقُوقِ عَلَی الْمُدَّعِی وَ الْیَمِینَ عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ مَا خَلَا الدَّمَ لِأَنَّ الْمُدَّعَی عَلَیْهِ جَاحِدٌ وَ لَا یُمْکِنُ إِقَامَةُ الْبَیِّنَةِ عَلَی الْجُحُودِ لِأَنَّهُ مَجْهُولٌ وَ صَارَتِ الْبَیِّنَةُ فِی الدَّمِ عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ وَ الْیَمِینُ عَلَی الْمُدَّعِی لِأَنَّهُ حَوْطٌ یَحْتَاطُ بِهِ الْمُسْلِمُونَ لِئَلَّا یَبْطُلَ دَمُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ وَ لِیَکُونَ ذَلِکَ زَاجِراً وَ نَاهِیاً لِلْقَاتِلِ لِشِدَّةِ إِقَامَةِ الْبَیِّنَةِ عَلَیْهِ لِأَنَّ مَنْ یَشْهَدُ عَلَی أَنَّهُ لَمْ یَفْعَلْ قَلِیلٌ وَ أَمَّا عِلَّةُ الْقَسَامَةِ أَنْ جُعِلَتْ خَمْسِینَ رَجُلًا فَلِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ التَّغْلِیظِ وَ التَّشْدِیدِ وَ الِاحْتِیَاطِ لِئَلَّا یَهْدِرَ دَمُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ وَ عِلَّةُ قَطْعِ الْیَمِینِ مِنَ السَّارِقِ لِأَنَّهُ یُبَاشِرُ الْأَشْیَاءَ غَالِباً بِیَمِینِهِ وَ هِیَ أَفْضَلُ أَعْضَائِهِ وَ أَنْفَعُهَا لَهُ فَجُعِلَ قَطْعُهَا نَکَالًا وَ عِبْرَةً لِلْخَلْقِ لِئَلَّا یَبْتَغُوا أَخْذَ الْأَمْوَالِ مِنْ غَیْرِ حِلِّهَا وَ لِأَنَّهُ أَکْثَرُ مَا یُبَاشِرُ السَّرِقَةَ بِیَمِینِهِ وَ حُرِّمَ غَصْبُ الْأَمْوَالِ وَ أَخْذُهَا مِنْ غَیْرِ حِلِّهَا لِمَا فِیهِ مِنْ أَنْوَاعِ الْفَسَادِ وَ الْفَسَادُ مُحَرَّمٌ لِمَا فِیهِ مِنَ الْفَنَاءِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَادِ وَ حُرِّمَ السَّرِقَةُ لِمَا فِیهَا مِنْ فَسَادِ الْأَمْوَالِ وَ قَتْلِ الْأَنْفُسِ لَوْ کَانَتْ مُبَاحَةً وَ لِمَا یَأْتِی فِی التَّغَاصُبِ مِنَ الْقَتْلِ وَ التَّنَازُعِ وَ التَّحَاسُدِ وَ مَا یَدْعُو إِلَی تَرْکِ التِّجَارَاتِ وَ الصِّنَاعَاتِ فِی الْمَکَاسِبِ وَ اقْتِنَاءِ الْأَمْوَالِ إِذَا کَانَ الشَّیْ ءُ الْمُقْتَنَی لَا یَکُونُ أَحَدٌ أَحَقَّ بِهِ مِنْ أَحَدٍ وَ عِلَّةُ ضَرْبِ الزَّانِی عَلَی جَسَدِهِ بِأَشَدِّ الضَّرْبِ لِمُبَاشَرَتِهِ الزِّنَا وَ اسْتِلْذَاذِ الْجَسَدِ کُلِّهِ بِهِ فَجُعِلَ الضَّرْبُ عُقُوبَةً لَهُ وَ عِبْرَةً لِغَیْرِهِ وَ هُوَ أَعْظَمُ الْجِنَایَاتِ وَ عِلَّةُ ضَرْبِ الْقَاذِفِ وَ شَارِبِ الْخَمْرِ ثَمَانِینَ جَلْدَةً لِأَنَّ فِی الْقَذْفِ نَفْیَ الْوَلَدِ وَ قَطْعَ النَّسْلِ وَ ذَهَابَ النَّسَبِ وَ کَذَلِکَ شَارِبُ الْخَمْرِ لِأَنَّهُ إِذَا شَرِبَ هَذَی وَ إِذَا هَذَی افْتَرَی فَوَجَبَ حَدُّ الْمُفْتَرِی وَ عِلَّةُ الْقَتْلِ بَعْدَ إِقَامَةِ الْحَدِّ فِی الثَّالِثَةِ عَلَی الزَّانِی وَ الزَّانِیَةِ لِاسْتِخْفَافِهِمَا وَ قِلَّةِ مُبَالاتِهِمَا بِالضَّرْبِ حَتَّی کَأَنَّهُمَا مُطْلَقٌ لَهُمَا ذَلِکَ الشَّیْ ءُ وَ عِلَّةٌ أُخْرَی أَنَّ الْمُسْتَخِفَّ بِاللَّهِ وَ بِالْحَدِّ کَافِرٌ فَوَجَبَ عَلَیْهِ الْقَتْلُ لِدُخُولِهِ فِی الْکُفْرِ

ص: 102

وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الذُّکْرَانِ لِلذُّکْرَانِ وَ الْإِنَاثِ لِلْإِنَاثِ لِمَا رُکِّبَ فِی الْإِنَاثِ وَ مَا طُبِعَ عَلَیْهِ الذُّکْرَانُ وَ لِمَا فِی إِتْیَانِ الذُّکْرَانِ الذُّکْرَانَ وَ الْإِنَاثِ لِلْإِنَاثِ مِنِ انْقِطَاعِ النَّسْلِ وَ فَسَادِ التَّدْبِیرِ وَ خَرَابِ الدُّنْیَا وَ أَحَلَّ اللَّهُ تَعَالَی الْبَقَرَ وَ الْغَنَمَ وَ الْإِبِلَ لِکَثْرَتِهَا وَ إِمْکَانِ وُجُودِهَا وَ تَحْلِیلِ بَقَرِ الْوَحْشِ وَ غَیْرِهَا مِنْ أَصْنَافِ مَا یُؤْکَلُ مِنَ الْوَحْشِ الْمُحَلَّلَةِ لِأَنَّ غِذَاءَهَا غَیْرُ مَکْرُوهٍ وَ لَا مُحَرَّمٍ وَ لَا هِیَ مُضِرَّةٌ بَعْضُهَا بِبَعْضٍ وَ لَا مُضِرَّةٌ بِالْإِنْسِ وَ لَا فِی خَلْقِهَا تَشْوِیهٌ وَ کُرِهَ أَکْلُ لُحُومِ الْبِغَالِ وَ الْحَمِیرِ الْأَهْلِیَّةِ لِحَاجَةِ النَّاسِ إِلَی ظُهُورِهَا وَ اسْتِعْمَالِهَا وَ الْخَوْفِ مِنْ قِلَّتِهَا لَا لِقَذَرِ خَلْقِهَا وَ لَا قَذَرِ غِذَائِهَا وَ حُرِّمَ النَّظَرُ إِلَی شُعُورِ النِّسَاءِ الْمَحْجُوبِ بِالْأَزْوَاجِ وَ إِلَی غَیْرِهِنَّ مِنَ النِّسَاءِ لِمَا فِیهِ مِنْ تَهْیِیجِ الرِّجَالِ وَ مَا یَدْعُو التَّهْیِیجُ إِلَیْهِ مِنَ الْفَسَادِ وَ الدُّخُولِ فِیمَا لَا یَحِلُّ وَ لَا یَجْمُلُ (1)وَ کَذَلِکَ مَا أَشْبَهَ الشُّعُورَ إِلَّا الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِی لا یَرْجُونَ نِکاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجاتٍ أَیْ غَیْرَ الْجِلْبَابِ فَلَا بَأْسَ بِالنَّظَرِ إِلَی شُعُورِ مِثْلِهِنَّ وَ عِلَّةُ إِعْطَاءِ النِّسَاءِ نِصْفَ مَا یُعْطَی الرِّجَالَ مِنَ الْمِیرَاثِ لِأَنَّ الْمَرْأَةَ إِذَا تَزَوَّجَتْ أَخَذَتْ وَ الرَّجُلَ یُعْطِی فَلِذَلِکَ وُفِّرَ عَلَی الرِّجَالِ وَ عِلَّةٌ أُخْرَی فِی إِعْطَاءِ الذَّکَرِ مِثْلَیْ مَا تُعْطَی الْأُنْثَی لِأَنَّ الْأُنْثَی فِی عِیَالِ الذَّکَرِ إِنِ احْتَاجَتْ وَ عَلَیْهِ أَنْ یَعُولَهَا وَ عَلَیْهِ نَفَقَتُهَا وَ لَیْسَ عَلَی الْمَرْأَةِ أَنْ تَعُولَ الرَّجُلَ وَ لَا تُؤْخَذَ بِنَفَقَتِهِ إِذَا احْتَاجَ فَوَفَّرَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی الرِّجَالِ لِذَلِکَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ وَ عِلَّةُ الْمَرْأَةِ أَنَّهَا لَا تَرِثُ مِنَ الْعَقَارِ شَیْئاً إِلَّا قِیمَةَ الطُّوبِ وَ النِّقْضِ لِأَنَّ الْعَقَارَ لَا یُمْکِنُ تَغْیِیرُهُ وَ قَلْبُهُ وَ الْمَرْأَةُ یَجُوزُ أَنْ یَنْقَطِعَ مَا بَیْنَهَا وَ بَیْنَهُ مِنَ الْعِصْمَةِ وَ یَجُوزُ تَغْیِیرُهَا وَ تَبْدِیلُهَا وَ لَیْسَ الْوَلَدُ وَ الْوَالِدُ کَذَلِکَ لِأَنَّهُ لَا یُمْکِنُ التَّفَصِّی مِنْهُمَا وَ الْمَرْأَةُ یُمْکِنُ الِاسْتِبْدَالُ بِهَا فَمَا یَجُوزُ أَنْ یَجِی ءَ وَ یَذْهَبَ کَانَ مِیرَاثُهُ فِیمَا یَجُوزُ تَبْدِیلُهُ وَ تَغْیِیرُهُ إِذْ أَشْبَهَهُ وَ کَانَ الثَّابِتُ الْمُقِیمُ عَلَی حَالِهِ لِمَنْ کَانَ مِثْلَهُ فِی الثَّبَاتِ وَ الْقِیَامِ.

ص: 103


1- فی نسخة: و لا یحمد.

**[ترجمه]ص: 94

عیون اخبار الرضا علیه السلام : از محمد بن سنان مروی است که حضرت علی بن موسی الرضا علیهما السلام در جواب مسائل او به او نوشت: علت غسل جنابت نظافت و پاکیزگی است، و طاهر کردن انسان است خود را از آن چه رسیده است به او از منی او، و طاهر کردن او جسد خود را، زیرا که جنابت از تمام جسد او خارج می شود پس از این جهت واجب شده است بر او تطهیر تمام بدن او.

علت تخفیف در بول و غایط که در آن غسل نباید کرد، بلکه مجرد شستن و وضو گرفتن کافی است، اینست که هر یک از این ها بیشتر از جنابت واقع شوند و دوام هر یک از جنابت زیادتر است، پس خدا در این ها به وضو راضی شد به جهت کثرت و مشقت آن ها و آمدن آن ها بدون اراده انسان و حال این که در این ها لذت و شهوتی نیست. اما جنابت حاصل نشود مگر با لذت و اکراه نفس، یعنی به اختیار خود خود را بر آن وا می دارد. و علت غسل جمعه و عید و غیر این ها از غسل های دیگر آنست که در غسل نمودن تعظیم کردن بنده است پروردگار خود را، و استقبال او است کریم جلیل را، و طلب کردن آمرزش گناهان او است. و از برای آنست که روز عید از برای ایشان معروف باشد و به ذکر خدا اجتماع کنند، پس خدا غسل آن روز را تعظیم آن روز قرار داد، و از برای این قرار داد که دلالت کند بر تفضیل آن روز بر سایر ایام، و به جهت این که این زیادتی در مستحبات و عبادت در این روز از برای آنست که این غسل طهارتی است از برای او از این جمعه تا جمعه دیگر.

علت غسل میت اینست که میت را غسل دهند تا این که تطهیر و پاک شود از چرکهای ناخوشی و آن چه به او رسیده است از اقسام علتها و دردها، چه او ملائکه را ملاقات کند و با اهل آخرت همنشین شود، پس نیکو است که چون بر خدا وارد شود اهل طهارت را ملاقات کند و با ایشان مباشرت و معاشرت کند و ایشان با وی خلط و آمیزش کنند. علت دیگر آنست که آن منی که از آن آفریده شده است در هنگام مرگ از میت بیرون می رود و جنب می شود، پس غسل دادن او از آن جهت است. علت غسل کردن کسی که میت را غسل می دهد و کسی که او را مس کرده، طاهر شدن از آن چیزی است که به او رسیده است از کثافت و آفت میت، زیرا چون روح از میت خارج شود اکثر آفت او در او باقی می ماند، پس از این جهت است که باید او را تطهیر کرد و از او تطهیر نمود.

علت وضو که بدان علت مقرر شده است شستن رو و دو ذراع و مسح سر و دو پا، ایستادن بنده است پیش روی خدا، و استقبال نمودن او است خدا را به جوارح ظاهره خود، و ملاقات نمودن او است به آن جوارح ظاهره که اعضای وضو است ملائکه کرام الکاتبین را، پس باید روی خود را به جهت سجده کردن و خضوع نمودن بشوید، و شستن دو دست از آن جهت است که خواهد آن ها را بلند کند به درگاه خدا و پائین آورد و به آن ها رغبت (آنست که کف دو دست به آسمان بلند شود) و رهبت (آنست که پشت دو دست به آسمان بلند شود ) و تبتل (به یک انگشت اشاره کردن در هنگام دعا است) کند.

ص: 95

علت زکات دادن قوت فقرا دادن و حفظ کردن مال اغنیا است، و خداوند تبارک و تعالی اهل صحت و سلامت را به قیام و ایستادگی کردن امر اهل آفات و بلیات مکلف ساخته است، چنانچه فرموده است: «لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِکُمْ - . آل عمران / 186 - » { به یقین (همه شما) در اموال خود، آزمایش می شوید!} با خارج کردن زکات مال، «وَ أَنْفُسِکُمْ»{ یعنی در جانهای خود} در مقام ابتلا و امتحان آورده شوید به مال ها و نفس های خود، در مالهای خود به زکات دادن و در نفسهای خود به مهیا کردن خود را از برای صبر بر بلیات، با این که در زکات دادن رأفت و رحم کردن به ضعفا و رأفت بر پریشان حالان، و تحریص کردن فقرا است بر مواساة و مشارکت در امر معاش، و قوت دادن درویشان و یاری کردن ایشان است بر امر دین، و این فقرا نصیحت و موعظه اند از برای اهل ثروت و مکنت و عبرتند از برای ایشان، تا این که به سبب ایشان بر پریشانی آخرت راه یابند، و بر مال خود پی برند و تحریص شوند در زکات دادن بر شکرگزاری خدا که ایشان را فضیلت داده و مال به این ها عطا فرموده، و دعا و تضرع کنند و بترسند که مثل این فقرا شوند و این مراتب مذکوره حاصل شود در امور بسیار، چون زکات دادن و صدقه دادن و صله رحم کردن و احسان کردن به مردم به بذل مال.

علت حج، رفتن به سوی خدا و طلب کردن بسیاری ثواب و بیرون رفتن از جمیع گناهان است که از او صادر شده است، و از برای آنست که از گذشته تائب باشد که آینده را از سر گیرد، یعنی چون حج کند گویا تازه به دنیا آمده است و ابتداء عمل او است و او را هیچ معصیتی نیست.

و نیز علت حج لوازم آنست از خرج کردن اموال و به تعب انداختن بدن و منع کردن بدن را از شهوات و لذات، و تقرب یافتن به سبب عبادت پروردگار، و خضوع و خواری و ذلت رفتن مدتی مدید در میان سرما و گرما و در میان امن و ترس، و نیز در حج است از برای جمیع خلائق از منافع و سؤال کردن از خدا و ترسیدن از او، و ترک قساوت قلب و سختی نفس، و فراموش نکردن ذکر و انقطاع امید و آرزو کردن. و نیز در حج است تازه کردن حقوق، و منع کردن نفس را از فساد و به منفعت رسیدن کسانی که در شرق و غرب زمین هستند و کسانی که در بیابان و دریا هستند، از کسانی که حج می کنند و کسانی که حج نمی کنند، از تاجر و جالب و بایع و مشتری و کاسب و مسکین، و برآوردن حوائج اهل اطراف عالم و مواضعی که ممکن است ایشان را اجتماع در آن یعنی حاجیان را کذلک «لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ.» - . حج / 28 - { تا شاهد منافع گوناگون خویش) باشند}

علت واجب شدن حج یک مرتبه، اینست که حق تعالی در واجب کردن فرائض ملاحظه پست ترین مکلفین در طاقت و قوت فرموده است، و از آن جمله حج است پس آن را یک مرتبه واجب گردانید، پس از آن مستحب گردانیده است از برای اهل قوت و طاقت به مقدار طاعت ایشان.

ص: 96

علت این که خانه کعبه در وسط زمین است، اینست که خانه کعبه موضعی است که از زیر این موضع زمین منبسط شد، و هر بادی که در دنیا می وزد از زیر رکن شامی بیرون می آید، و خانه کعبه اول بقعه ای است که در زمین بنا شد، چه آن وسط زمین است و باید عرض اهل مشرق و مغرب در آن مساوی باشد، یعنی از هر جانب که قصد آن کنند مسافت نسبت به جمع مساوی باشد، چه اگر در کنار زمین می بود نسبت به بعضی نهایت قرب می داشت و نسبت به بعضی نهایت بعد. مکه را مکه نامیدند از آن جهت که مردم قصد مکه می کردند، چه کسی که قصد مکه کند، گویند: «قد مکا» و از این جهت است که حق تعالی می فرماید «وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَةً» - . انفال / 35 - { نمازشان نزد خانه (خدا)، چیزی جز «سوت کشیدن» «کف زدن» نبود؛} و مکاء به معنی صفیر زدنست، و تصدیه کف زدن است.

علت طواف خانه این بود که حق تعالی به ملائکه فرمود: «من خلیفه در زمین قرار دهم. ملائکه عرض کردند: آیا قرار دهی در زمین کسی را که افساد کند و خونی بریزد»، - . بقره / 30 - چون این جواب را به خدا عرض کردند، پشیمان شدند و پناه به عرش بردند و استغفار کردند. حق تعالی خواست که سایر عبادت کنندگان مانند آن ملائکه عبادت کنند و آن ها را پناهی باشد، پس در آسمان چهارم به محاذی عرش خانه بنا نهاد که آن را ضراح نامند، پس از آن در آسمان دنیا خانه بنا نهاد که آن خانه را معمور نامند، و آن خانه محاذی ضراح بود، پس از آن این خانه (مکه) را به محاذی بیت المعمور بنا نهاد.

و آدم علیه السلام را امر کرد که طواف کند آن خانه را، و توبه او را قبول کرد و این عمل میان فرزندان او جاری شد تا روز قیامت. علت استلام حجر الاسود و لمس کردن آن، اینست که حق تعالی چون میثاق و عهد گرفت از بنی آدم از حجر، این عهد را چون لقمه از برای خود قرار داد، یعنی درخواست که وفا به این عهد به توسط او شود، و از این جهت است که مردم مکلف شدند که این میثاق را حفظ کنند و وفا کنند، و از این جهت است که نزد حجر می گویند: «امانتی ادیتها و میثاقی تعاهدته لتشهد لی بالموافات» یعنی امانتم را تأدیه کردم و میثاقم را به آن متعهدم تا تو ای سنگ برای من شهادت به وفاداری بدهی!

و از این جا است قول سلمان «ره» که در روز قیامت، حجر را چون کوه ابو قبیس بیاورند و او را زبان و دو لب باشد و شهادت دهد به این وفاء به عهد، برای کسی که وفا کرده باشد.

علت این که منا را منا نام گذاشتند، اینست که جبرئیل در آن محل به ابراهیم علیه السلام فرمود: «تمن علی ربک ما شئت» آرزو کن از پروردگارت آن چه خواهی، پس ابراهیم در نزد خود آرزو کرد که خدا در مکان اسماعیل قوچ قرار دهد، که مامور باشد آن قوچ را به عوض اسماعیل فدا کند، حق تعالی منی و آرزوی او را به او عطا فرمود.

علت روزه گرفتن، دانستن و فهمیدن تشنگی و گرسنگی است تا این که بنده ذلیل و مسکین و ماجور و مثاب و صابر باشد، پس این دلیل است بر سختی های آخرت، با این که روزه باعث شکستگی شهوات شود، چه آن در دنیا چون پند و موعظه است، و نسبت به آخرت علامت و نشانه آنست تا این که دانسته شود مقدار سختی آن نسبت به اهل فقر و بیچارگی در دنیا و آخرت؛ یعنی چون روزه دار روزه گیرد، سختی و شدت فقرا را در دنیا درک کند و مشقت اهوال آخرت را بداند، و پند گیرد که باید کم خورد و کم آشامید.

و قتل نفس را حرام گردانید به علت فاسد شدن خلق در تحلیل آن، اگر حلال می کرد به جهت فناء خلق و فساد تدبیر و نظم امور،

ص: 97

عقوق والدین را خدا از این جهت حرام کرد که در عقوق والدین است بیرون رفتن از اطاعت خدا و از احترام کردن والدین و از اجتناب کردن از کفران نعمت، از این جهت که منجر شود به باطل کردن شکر و قلت نسل، زیرا که در عقوق است احترام نداشتن والدین و عارف نبودن به حق آن ها و قطع ارحام، و ترسیدن والدین در پس انداختن ولد و ترک کردن تربیت، به جهت ترک کردن ولد نیکوئی آن ها را.

زنا را از این جهت حرام کرده که در زنا است فسادها، چون قتل نفس و از میان بردن نسبها و ترک تربیت اطفال و فساد میراثها و مانند آن از وجوه فساد.

خوردن مال یتیم را از روی ظلم، از آن جهت حرام کرد که در آن وجوهی از فساد است: اول آن ها اینست که اگر مال یتیم از روی ظلم خورده شود، این اعانت بر قتل یتیم است، زیرا که یتیم نه مستغنی است و نه می تواند متحمل خود شود، و نه به امر خود دانا است و نه کسی از برای او است که در امر او قائم شده و او را چون والدین کفایت کند، پس چون کسی مال او را بخورد مثل اینست که او را کشته باشد، و او را فقیر و پریشان گردانیده باشد، با این که حق تعالی خورنده مال یتیم را تخویف نموده و عقوبت از برای او قرار داده در قول خود: «وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ» - . نساء / 9 - { و باید بترسند کسانی که اگر بگذارند از پس مرگ خود فرزندان ضعیف و عاجز که بر انان می ترسند. پس باید از خدا بترسند.}

حضرت امام محمد باقر علیه السلام فرمود: «همانا حق تعالی در خوردن مال یتیم دو عقوبت و جزاء بد وعده فرموده، یکی در دنیا و دیگری در آخرت.» پس در حرام گردانیدن خدا مال یتیم را، بی نیاز کردن یتیم و مستقل نمودن او است به خود که محتاج به غیر نباشد، و سالم گردانیدن فرزندان خورنده های مال یتیم است از این که به آن ها رسد آن چه به آن ایتام رسیده، چه حق تعالی وعده داده به این که هر کس مال یتیم خورد، فرزندان او چون ایتام محتاج شوند و مال آن ها را خورند، با این که در این خوردن مال یتیم است از طلب کردن یتیم چون به حد رشد رسید حقوق خود را، و وقوع دشمنی و عداوت و بغض ما بین آن یتیم و خورنده مال او، تا آن که یکدیگر را فانی سازند.

و حرام کرده است خدا فرار کردن از جهاد را، زیرا که در فرار از جهاد وهن در دین است، و استخفاف پیغمبران و پیشوایان، و عدول و نصرت ندادن ایشان را بر اعداء و صدمه زدن بر ایشان، چه این عمل موجب انکار ادعاهای ایشان شود از قبیل اقرار بربوبیت و اظهار عدل و ترک جور و رفع ستم و فساد نکردن. و نیز در فرار از جهاد است جرأت پیدا کردن دشمنان بر مسلمانان و اسیر کردن ایشان و قتل مسلمانان و ابطال دین خدا و غیر این ها از مفاسدی که مترتب خواهد شد.

و حرام کرده است سکنی کردن در بلاد کفار بعد از سکنی کردن در بلاد اسلام را، زیرا که در آن رجوع کردن از دین، و ترک اعانت کردن پیغمبران و حجتهای خداست، و در آن فساد و باطل کردن حق هر صاحب حقی است، نه به سبب سکنای اول، یعنی مثلا هر گاه از اهل اسلام قرض کند و بعد از رفتن به بلاد کفر آن قرض را ادا نکند، پس این قرض ابطال شده است، و به سبب سکنای ثانی است که آمدن به بلاد اسلام باشد،

ص: 98

و همچنین هر گاه مردی شناسائی کامل در دین پیدا کند، از برای او جایز نیست سکنا کردن نزد اهل جهل و معاشرت با ایشان، چه در محل خوف است که ایمن نیست از این که شناسائی او به حق مرتفع شده و با اهل جهل یکسان شود، و پیوسته چون ایشان عمل کند.

و حرام کرده است ذبیحه که در هنگام ذبح غیر اسم خدا بر آن گفته شود، یعنی غیر «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» بر آن بخوانند، زیرا که حق تعالی بر خلق خود واجب کرده است که بر او اقرار کرده و ذکر او کنند در هنگام ذبح کردن ذبیح های حلال، و از این جهت است که مساوی نشود میان چیزی که باعث تقرب به او جل اسمه شود و چیزی که باعث پرستش بتان و شیاطین شود، زیرا که در بردن نام خدا اقرار به ربوبیت و وحدانیت او است، و در بردن نام غیر خدا است شرک به خدا و تقرب به غیر او، پس بردن نام خدا هنگام ذبح کردن و بردن نام غیر او در آن هنگام، فارق میان حلال و حرام شود که اول حلال و ثانی حرام باشد.

حرام کرده است درندگان وحوش و طیور را، از این جهت که مردار و گوشت انسان و غایط و مانند آن می خورند، پس از این جهت حق تعالی قرار داد دلائل و علامات در وحوش و طیور، از برای آن که فارق باشد میان حلال و حرام گوشت آن ها، چنان چه پدر بزرگوارم می فرماید: «یعنی هر صاحب نیش از درندگان و هر صاحب چنگال از پرندگان حرام است و هر پرنده که از برای آن قانصه باشد، یعنی چینه دان داشته باشد حلال است» و علت دیگری که باعث فرق شود میان حلال از پرنده و حرام از آن، قول حضرت علیه السلام است که فرمود: «بخور از پرنده گوشت آن پرنده که در حین پریدن بال های خود را حرکت دهد (چون کبوتر)، و نخور از آن پرنده که در وقت پریدن بال های وی حرکت نمی کند (چون کرکس).»

و حرام گردانیده خرگوش را زیرا که آن به منزله گربه ای است، و او را چنگال چون چنگال های گربه و درندگان وحوش است، پس خرگوش را خدا مانند درندگان قرار داد با این که خرگوش در نفس او نجاستی هست، زیرا که در آن خون به مثل خون زنان است، که مقصود خون حیض و استحاضه و نفاس است، به این جهت که حیوانی است که مسخ شده است.

علت حرام گردانیدن ربا و نهی کردن خدا از آن، اینست که در ربا است فساد اموال زیرا که چون انسان یک درهم را به دو درهم خرید، ثمن این درهم که خریده است یکی از آن دو درهم است که داده، پس یکی از آن دو درهم را لغو و عبث داده و از این جهت مال خود را فاسد کرده، پس بیع و شراء ربا در هر حال و هر قسمی نقصان است بر مشتری و بر بایع، یعنی نقصان یا بر مشتری خواهد بود یا بر بایع، و حق تعالی از آن منع کرده است به سبب فساد اموال، چنان که منع کرد که مال سفیه را بخودش دهند تا وقتی که رشید شود، و این از آن جهت است که ترسیده می شود بر او از این که این مال را فاسد کند، و باین سبب خدا حرام کرد ربا و فروختن یک درهم را بدو درهم، و لیکن در صورتی که دست بدست کنند، یعنی عین او را بدهد و عین مثل آن را بگیرد، اما در غیر از آن قسم از فروضات دیگر می توان صحیحش نمود، و مقصود از دست به دست آنست که نقد معامله کنند اما نسیه بعد از این مذکور شود.

علت تحریم ربا بعد از اطلاع مکلف، استخفاف به حرام و حرام کننده است بعد از بیان و بعد از حرام گردانیدن خدا آن را، پس این نیست مگر استخفاف به محرم و حرام و استخفاف به خدا و به فرموده او دخول در کفر است.

ص: 99

علت حرام گردانیدن رباء نسیه، آنست که در ربای نسیه، رفتن احسان و ترحم است از میان مردم، و تلف کردن اموال و رغبت مردم است در سود و ترک قرض کردن و قرض دادن و عمل های حسنه است، و در رباء نسیه است فساد و ظلم و فنا اموال.

حرام گردانیده است خوک را، زیرا که خوک آن قبیح الوجه است که حق تعالی وی را پند و موعظه و عبرت و ترسانیدن از برای خلق قرار داده است، و آن را خلق فرموده و باقی گذاشته است تا این که دلیل و علامت باشد از برای آن خلقی که مسخ شده اند و به این صورت شده اند، و از این جهت است که غذای خوک نجس ترین نجس ها است یا سبب های دیگر که بی شمار است.

همچنین حرام کرده است بوزینه را، از جهت این که بوزینه نیز چون خوک مسخ شده، و نصیحت و پند و عبرت از برای خلق قرار داده شده است، و آن را خدا واگذاشته است از برای این که علامت و دلیل باشد که آن چیزی که مسخ شده است به صورت و خلقت بوزینه مسخ شده، و در آن شباهتی از انسان قرار داده شده تا این که دلالت کند بر این که بوزینه انسانی بوده که حق تعالی بر آن غضب کرده و به این صورتش مبتلا نموده است.

حرام کرده مردار را، زیرا که در آن مردار است فساد بدن و آفت، و از این جهت که حق تعالی خواست بردن نام مبارکش سبب از برای تحلیل شود و در مردار نام مبارکش برده نشده است، پس چون که خواست فرق گذارد میان حلال و حرام، مردار را حرام کرد.

حرام کرد خون را مانند حرام کردن مردار، زیرا که خون بدن را فاسد کند و آفت رساند و موجب ماء الاصفر شود (یعنی خلط صفراوی)، و باعث گند دهان و بوی بد خلق بد، و مورث قساوت قلب و قلت رأفت و رحمت شود، تا به حدی که ایمن نیست خورنده خون از این که بکشد فرزند و پدر و مصاحب خود را.

حرام کرده سپرز( طحال) را، از این جهت که خون در آنست و علت آن با علت حرمت خون و مردار یکی است، زیرا که سپرز مانند آن ها است در فساد.

علت مهر و واجب گردانیدن آن بر مردان و واجب نبودن بر زنان که چیزی به شوهرهای خود دهند، اینست که بر مردانست نفقه و کسوه زن، زیرا که زن در هنگام شوهر کردن خود را می فروشد و مرد آن را می خرد، و بیع بدون ثمن و شراء بدون دادن ثمن صورت نمی گیرد، با این که زنان از معامله کردن و آمدن در محل معامله ممنوع هستند و علت های بسیار دیگر هم دارد.

علت تزویج کردن مرد چهار زن را و حرام بودن زیاده از یک شوهر از برای زن، آنست که مرد چون چهار زن تزویج کرد، ولد منسوب به اوست اما زن اگر دو شوهر یا بیشتر داشته باشد، معلوم نخواهد شد که ولد از کیست، زیرا که ایشان در نکاح و وطی او شرکت دارند و چون ولد معلوم نشد از کیست، مفسده انساب و میراث بردن و نشناختن او متحقق گردد.

ص: 100

علت تزویج کردن بنده دو زن را و حرام بودن زیاده از آن بر او، اینست که بنده در طلاق و نکاح نصف مرد آزاد است، نه خود را مالک شود و نه او را مالی باشد و نفقه او بر مولایش باشد، تا این که این باعث فرق می شود میان بنده و آزاد، و از برای آن که بنده را کار کمتر باشد و در خدمت مولای خود به اشتغال و خدمات او مستمر و مستقر باشد.

علت جایز بودن طلاق سه مرتبه، آنست که در سه طلاق مهلتی حاصل آید از یکی تا سه طلاق و بسا هست که رغبتی حاصل شود، و یا آن که اگر غضب بوده است فرو نشیند و از برای آنست که سبب شود ترسانیدن و تأدیب کردن زنان و زجر نمودن ایشان را از نافرمانی شوهران خود، پس زن مستحق مفارقت و جدائی خواهد شد، زیرا که در عملی داخل شده است که سزاوار او نیست و آن مخالفت و نافرمانی شوهر است.

علت حرام شدن زن بعد از نه طلاق که ابدا از برای او حلالیت حاصل نشود و حرام ابدی گردد، آنست که این حرام شدن از برای او عقوبت و پاداش باشد، که مرد طلاق را بازی نپندارد و زن را ضعیف نشمرد؛ و از برای اینست که مرد در امور خود نظر کند و در اعمال و کردار خود بیدار باشد و عبرت گیرد، و این نه مرتبه طلاق دادن سبب شود از برای یأس و ناامیدی طرفین از تزویج کردن، یعنی بعد از این براحت افتد و آن ها را بر این زحمت و مشقت روی ندهد.

علت طلاق دادن بنده زوجه خود را دو مرتبه، یعنی بعد از دو مرتبه طلاق زوجه بر وی حرام شود و محتاج به محلل خواهد بود، آنست که طلاق کنیز بر نصف است پس در طلاق دادن من باب احتیاط و کمال در فرائض است؛ یعنی به حسب قاعده نصف می باید و یک نصف طلاق سبب حرمت شود، زیرا که در آزاد سه طلاق سبب از برای حرمت می شود، و به اقتضای قاعده نصف یک طلاق و نصف طلاق می شود پس دو طلاق من باب اکمال فرائض است؛ و همچنین است در فرق در عده از برای زوجه که شوهر آن وفات کند، یعنی عده آزاد که چهار ماه و ده روز است، وعده کنیز نصف آنست که دو ماه و پنج روز باشد.

علت مسموع نبودن شهادت زنان در طلاق و دیدن هلال، ضعف زنان است از رؤیت هلال و دوستی ایشان است با یکدیگر در طلاق، پس از این جهت جایز نباشد شهادت زنان در هیچ مقامی مگر در مقام ضرورت، مثل شهادت زن قابله در حیات طفل مثلا و مثل چیزهائی که مردان را نظر در آن جایز نباشد. و این مطلب نظیر شهادت اهل کتاب است چون یهود و نصاری و مجوس، در وقتی که غیر از این ها یافت نشود چه در قرآن مجید فرمود: شهادت دو نفر عادل از مسلمانان مسموع است، و اگر یافت نشوند دو نفر از کافران کافی است، و این قضیه مانند شهادت کودکان است بر قتل، هر گاه غیر ایشان کسی یافت نشود.

علت لزوم شهادت چهار نفر شاهد عادل در زنا، و کفایت دو نفر شاهد عادل در سایر حقوق، به جهت شدت حد زنای محصنه است، زیرا که حکم در زنای محصنه قتل است، پس شهادت در آن مضاعف و سخت تر خواهد بود زیرا که در آن قتل نفس و قطع فرزند از پدر در نسب و فساد میراث محقق خواهد شد.

علت حلال بودن مال فرزند از برای پدرش بدون اذن او، و حال این که مال پدر از برای پسر بدون اذن او حلال نیست، آنست که فرزند بپدر بخشیده شده است در آیه شریفه«یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ » - . شوری / 49 - {به هر کس بخواهد فرزند دختر و به هرکس بخواهد فرزند پسر می دهد}، با این که فرزند را مئونه با پدر است، خواه صغیر باشد خواه کبیر، یعنی پدر متکفل امور او است و فرزند منسوب به پدر است و منتسب به او خوانده شده است، چنان چه حق تعالی می فرماید: «ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ» - . احزاب / 5 - {آنان را به [نام] پدرانشان بخوانید، که این نزد خدا عادلانه تر است}و قول پیغمبر صلی الله علیه و آله، پس فی الحقیقه چیزی را خود مالک نیست، اما نسبت به مادر چنین نیست و مادر بدون اذن فرزند نمی تواند چیزی را از مال او تصرف کند،

ص: 101

پس باید یا باذن او تصرف کند یا به اذن پدر او، زیرا که پدر است که هر گونه نفقه فرزند با اوست و هر چه را فرزند است از آن اوست، و لکن نفقه فرزند با مادر نیست و به او منسوب نیست.

علت این که در جمیع حقوق شاهد و بینه با مدعی است، و قسم از برای مدعی علیه و منکر است سوای قتل آنست که مدعی علیه منکر است، و او را اقامه شاهد ممکن نیست بر انکار خود، زیرا که انکار امریست مجهول، اما در قتل که بینه با مدعی علیه است و قسم بر مدعی است، از این جهت است که خون رعایتی است که باید آن را مسلمانان اخذ کنند، تا این که خون مرد مسلمان باطل نشود، و تا این که زاجر و ناهی شود از برای قاتل که دیگر مرتکب این گونه اعمال نشود به جهت شدت و سختی اقامه شاهد بر منکر، زیرا که کم است کسی که شهادت دهد بر این که این عمل از او صادر نشده است.

اما علت این که باید اولیاء مقتول پنجاه قسم بخورند، آنست که در قسم شدت و سختی و احتیاط است، پس از این جهت خون مسلمانی هدر نخواهد شد.

علت جدا کردن دست راست دزد، آنست که چون به دست راست خود مباشر عمل دزدی می شود و این دست انفع و افضل اعضای او است، پس بریدن دست عقوبت و عبرت خلق است که بدون حلیت اموال مردم را تصرف نکنند، و از آن جهت است که با دست راست خود بیشتر مباشر عمل دزدی می شود.

علت حرمت غصب کردن اموال و گرفتن آن را بدون مستند، حلیت آنست که انواع فساد بر آن مترتب شود و این مفاسد حرام است، چه این مفاسد از قبیل فنا کردن هر یک از مردم است دیگری را، به جهت غصب اموال و غیر از این مفسده از سایر مفاسد.

دزدی از این جهت حرام شده است که اگر مباح بود، اموال فاسد می شد و جان های مردم در معرض تلف بود و چون خواهند از یکدیگر غصب اموال کنند، یکدیگر را می کشند و منازعه می کنند و حسد بر یکدیگر می برند، و تجارت و صنعت متروک شود و کسی کسب نمی کند، زیرا که بنا بر این آن مال که کاسب کسب کرده است از دیگران به آن سزاوارتر نیست.

علت این که زنا کار را به سختی و شدت تازیانه بر بدنش زنند، آنست که با آن بدن مباشر زنا شده است و به تمام این بدن از زنا لذت حاصل نموده، پس زدن تازیانه به جهت عقوبت و مکافات عمل او و عبرت دیگران است، چه این تازیانه زدن بزرگترین جنایتها باشد.

و علت این که هشتاد تازیانه باید زد کسی را که نسبت زنا یا لواط به کسی دهد، و یا آن که شراب خورده باشد، آنست که بر آن ها و سبب حلال کردن گاو وحشی و غیر آن از اقسام حیوان های وحشی که گوشت آن ها حلال است و خوردن گوشت آن ها جایز است، این است که غذای آن ها نه مکروه است و نه حرام، و نه بعضی از این حیوانات به بعضی دیگر ضرر رسانند و نه در خلقت آن ها قبح و زشتی است.

ص: 102

و گوشت استر و حمار اهلی مکروه شد، به جهت احتیاج مردم به زیاد شدن آن ها و کار کردن با آن ها و ترس از فانی شدن آن ها، پس این کراهت نه از برای خباثت خلقت آن ها است و نه از برای خباثت غذای آن ها است.

و حرام شده است نظر کردن به موهای زنانی که از جهت شوهران خود در پرده هستند و غیر از زنان از سایر زنان، به جهت این که به واسطه نظر کردن مردان به هیجان آیند و آتش شهوت آن ها مشتعل شود، و این باعث فساد و دخول در عمل حرام و افعال غیر جمیله شود، و همچنین است چیزهائی که مانند موهای زنان باشد، یعنی سایر عورات ایشان، مگر آن چه حق تعالی فرموده است در کلام خود: «وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِی لا یَرْجُونَ نِکاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِینَةٍ» - . نور / 60 - {و زنانی که از شدت بزرگی و پیری از حیض و ولد باز ایستاده باشند و امید به نکاح نداشته باشند، پس باکی بر آن ها نیست که جامه های خود را بنهند و لیکن زینت خود را ظاهر نکنند، که غرض از نهادن جامه اظهار زینت خود نباشد}، یعنی غیر از سایر جامه های خود را نپوشند، چون چادر و سرانداز که بر بالای مقنعه می پوشند، پس باکی نیست نظر کردن به موهای مثل ایشان.

علت آن که زنان را در میراث نصف مردان دهند، آنست که چون زن شوهر کند اخذ مال از شوهر خود کند، و مرد را چون زنی از برایش تزویج کنند باید عطا کند، پس از این جهت است که میراث را به مردان زیادتر دهند.

علت دیگر برای این که مرد را دو برابر زن میراث دهند، آنست که زن اگر محتاج شود در عیال مرد داخل شود، و بر مرد لازم است که او را عیال خود گیرد و نفقه او را بدهد، و لیکن بر زن لازم نیست که مرد را عیال خود گیرد و اگر محتاج شود نفقه او را بدهد، پس از این جهت خدا سهم مرد را وافر گردانیده است چه حق تعالی فرموده است: «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ» - . نساء / 34 - {مردان، سرپرست زنانند، به دلیل آن که خدا برخی از ایشان را بر برخی برتری داده و [نیز] به دلیل آن که از اموالشان خرج می کنند.}

علت این که زوجه از شوهر خود خانه و املاک او را به میراث نمی برد، بلکه باید آن ها را قیمت کنند و به مقدار سهمی آن ها و سایر ورثه را از قیمت آن بدهند، اینست که خانه و املاک را تغییر دادن و از مکانی به مکان دیگر بردن ممکن نیست، و زوجه ممکن است که از نکاح شوهرش رهائی حاصل کند و به کسی دیگر تزویج کند، پس تغییر و تبدیل نمودن زوجه جایز است و لیکن فرزند و پدر را این عمل ممکن نیست، زیرا که جدا کردن پدر و فرزند را در نسب محال است و تبدیل کردن زوجه ممکن است، پس کسی که تغییر و تبدیل او جایز باشد، باید میراث او از چیزی باشد که تغییر و تبدیل آن جایز باشد، چه این وارث و میراث مانند یکدیگر باشند، و چیزی که ثابت و برقرار است مانند خانه و املاک، از برای کسی است که ثابت و مقیم است، مانند فرزند و پدر. - . عیون اخبار الرضا 2 : 95 -

**[ترجمه]

توضیح

قوله علیه السلام لأنه أکثر الضمیر راجع إلی کل واحد من البول و الغائط و قوله و أدوم عطف تفسیر لقوله أکثر قوله علیه السلام و مشقته لأنه اشتغال بفعل لا استلذاذ فیه. قوله علیه السلام و الإکراه لأنفسهم أی بإرادتهم کأن المرید لشی ء یکره نفسه علیه و الأظهر أنه تصحیف و لا إکراه ثم اعلم أن الاختیار فی الجنابة مبنی علی الغالب إذ الاحتلام یقع بغیر اختیار. قوله لما فیه من تعظیم العبد الضمیر راجع إلی العید أو إلی الغسل قوله علیه السلام و زیادة فی النوافل أی ثوابها أو هو نفسه زیادة فیها. قوله علیه السلام لیطلب به أی لیطلب الناس الأجر بسببه للصلاة علیه و تشییعه و دفنه و یؤیده ما فی العلل لیطلب وجهه إلی وجه الله و رضاه و فی بعض نسخ العیون لیطالب فیه فیکون قوله و یشفع له عطفا تفسیریا له. قوله علیه السلام لأنهما ظاهران مکشوفان علة لأصل المسح و قوله و لیس فیهما علة للاکتفاء به بدون الغسل. قوله علیه السلام و تحصین أموال الأغنیاء أی حفظها من الضیاع فإن أداء الزکاة یوجب عدم تلفها و ضیاعها قوله علیه السلام و الحث لهم أی للأغنیاء علی المواساة بإعطاء أصل الزکاة أو لأن إعطاء الزکاة یوجب تزکیة النفس عن البخل و هذا أنسب بلفظ المواساة إذ هی المساهمة و المساواة فی المال بأن یعطی الفقراء مثل ما یأخذ لنفسه قوله علیه السلام من الحث فی ذلک أی فی الاستدلال و العبرة قوله علیه السلام فی أمور کثیرة متعلق بقوله الشکر لله أو بمقدر أی تحصل تلک الفضائل فی أمور کثیرة. قوله علیه السلام و منه متعلق بالرهبة کما أن إلی الله متعلق بالرغبة قوله علیه السلام و تجدید الحقوق عطف علی الترک کما أن ما قبله معطوف علی مدخوله. قوله علیه السلام و علة وضع البیت وسط الأرض أی لم یقال إنه وضع وسط الأرض لأن الأرض دحیت من تحته إلی أطراف الأرض فلذا یقال إنه الوسط أو المراد

ص: 104

بالوسط وسط المعمورة تقریبا لکون بعض العمارة فی العرض الجنوبی أیضا و یحتمل علی بعد أن یکون الوسط بمعنی الأشرف و علی الاحتمال الأول یمکن أن یکون هبوب الریح أیضا علة أخری لکونه وسطا قوله علیه السلام کانوا یمکون فیها هذا لا یساعده الاشتقاق إلا أن یقال کان أصل مکة مکوة فصارت بکثرة الاستعمال هکذا أو یقال کان أصل المکاء المک فقلبت الکاف الثانیة من باب أملیت و أمللت أو یقال إن بیان ذلک لیس لبیان مبدإ الاشتقاق بل لبیان أن الذین کان ذلک فعالهم أهلکهم و نقصهم یقال مکة أهلکه و نقصه و یمکن أن یکون مبنیا علی الاشتقاق الکبیر. قوله علیه السلام لیعلم فیه لف و نشر فإن العلم بحال أهل الفقر فی الدنیا علة لکونه واعظا و العلم بحال أهل الفقر فی الآخرة علة لکونه دلیلا. قوله علیه السلام من قتل الأنفس أی للتغایر قوله علیه السلام و العقوبة لهم لعلها معطوفة علی نصرتهم أو علی الأعداء و علی التقدیرین ضمیر الجمع راجع إلی الأعداء أو إلی الرسول و الأئمة و دعوا علی المعلوم أو علی المجهول. قوله علیه السلام و کذلک لو عرف الرجل أی أن التعرب بعد الهجرة إنما یحرم لتضمنه ترک نصرة الأنبیاء و الحجج علیهم السلام و ترک الحقوق اللازمة بین المسلمین و الرجوع إلی الجهل لا لخصوص کونه فی الأصل من أهل البادیة إذ یحرم علی من کمل علمه من غیر أهل البادیة أیضا أن یساکنهم لتلک العلة أو المعنی أنه لیس لخصوص سکنی البادیة مدخل فی ذلک بل لا یجوز لمن کمل علمه أن یساکن أهل الجهل من أهل القری و البلاد أیضا و فی العلل و لذلک و هو أظهر قوله علیه السلام و الخوف علیه کأنه معطوف علی الجهل أی مساکنة جماعة یخاف علیه من مجالستهم الضلال و ترک الحق و یحتمل أن یکون معطوفا علی ذلک إذا کان لذلک و علی التقدیرین المراد عدم جواز مساکنة من یخاف علیه فی مجالستهم (1)ترک الدین أو الوقوع فی المحرمات. قوله علیه السلام فجعل الله عز و جل المفعول الثانی لجعل قوله کل ذی ناب أی لما کانت العلة فی حرمتها أکلها اللحوم و افتراسها الحیوانات جعل ضابط الحکم ما

ص: 105


1- فی نسخة: من مجالستهم.

یدل علیه من الناب و المخلب و قوله و علة أخری یمکن أن یکون لبیان قاعدة أخری ذکرها استطرادا و یکون المراد بالعلة القاعدة و یحتمل أن یکون الصفیف أیضا من علامات الجلادة و السبعیة و لا یبعد أن یکون و علة أخری کلام ابن سنان أدخلها بین کلامه علیه السلام بقرینة تغییر الأسلوب و أما عدم القانصة فمن لوازم سباع الطیر غالبا. قوله علیه السلام وکس أی نقص قوله علیه السلام علی المشتری متعلق بالبیع و قوله علیه السلام علی البائع متعلق بالشراء علی اللف و النشر قوله علیه السلام بالحرام المحرم أی المبین حرمته. قوله علیه السلام و لما أراد الله لما کانت المیتة نوعین الأول أن یکون موتها بغیر الذبح فیجمد الدم فی بدنها و یورث أکلها فساد الأبدان و الآفة و الثانی أن یکون ترک التسمیة أو الاستقبال فقوله لما أراد الله لهذا الفرد منها أی العلة فیها أمر آخر یرجع إلی صلاح أدیانهم لا أبدانهم. قوله علیه السلام احتیاطا لکمال الفرائض أی لیس لثلاث تطلیقات نصف لعدم تنصف الطلاق فإما أن یؤخذ واحد أو اثنان فاختیر الاثنان لرعایة الاحتیاط. قوله علیه السلام و لا تؤخذ المرأة أی مع وجود الوالد و قدرته علی الإنفاق قوله علیه السلام لما رکب فی الإناث أی من المیل إلی الرجال أو من العضو الذی یناسب وطی الرجال لهن. و قال فی النهایة الجلباب الإزار و الرداء و قیل الملحفة و قیل هو کالمقنعة تغطی به المرأة رأسها و ظهرها و صدرها و قیل ثوب أوسع من الخمار و دون الرداء انتهی و قد ورد فی الأخبار المعتبرة أنها تضع من الثیاب الجلباب و هذا الخبر یدل علی أنه لا تضعه و لعل لفظ غیر زید من النساخ کما هو فی بعض النسخ أو المراد بالجلباب ما یکشف بوضعه سائر الجسد غیر الشعر و ما یجوز لهن کشفه إذ قد فسر بالقمیص أیضا. قوله علیه السلام و علیه نفقتها لعل المراد أنه یجبر الرجال علی نفقة النساء کالبنت

ص: 106

و الأم و إن کان فقیرا إذا کان قادرا علی الکسب بخلاف العکس و الطوب بالضم الآجر و سیأتی توضیح تلک العلل فی الأبواب المناسبة لها.

**[ترجمه]عبارت «لأنه أکثر» ضمیر به هر یک از بول و غائط بر می گردد، عبارت «و أدوم» عطف تفسیر عبارت «أکثر» است. عبارت «ومشقته» یعنی به خاطر این که این کار اشتغال به فعلی است که در آن هیچ لذتی نیست.

عبارت « والاکراه لأنفسهم» یعنی به اراده خودشان. گویا مرید چیزی نفس خود را بر آن به اکراه وا می دارد، به نظر می رسد عبارت صحیح تر «ولا إکراه» بوده است. لازم به ذکر است که اختیار در جنابت مبنی بر غالب است؛ زیرا احتلام بدون اختیار روی می دهد.

عبارت «لما فیه من تعظیم العبد» ضمیر به عید و یا به غسل بر می گردد. عبارت« و زیادة فی النوافل» منظور پاداش نافله ها و یا خود غسل موجب زیادت است. عبارت« لیطلب به» یعنی تا از مردم بابت نماز و تشییع و دفن پاداش بخواهد، عبارت:« لیطلب وجهه» یعنی رضا و خشنودی خداوند را طلب کند که در کتاب علل آمده، تاییدی بر این موضوع است.

در برخی از نسخه های عیون آمده است:« لیطالب فیه»؛ پس در نتیجه «یشفع له» عطف تفسیری آن است.

عبارت «لأنهما ظاهران مکشوفان» علت اصلی مسح سر و پاها را بیان می کند، و عبارت« و لیس فیهما» علت است برای اکتفا به مسح بدون نیاز به شستن پا.

« وتحصین أموال الأغنیاء» یعنی حفظ ثروت آنان از حیف و میل شدن. زیرا پرداخت زکات، مال و دارایی آنان را از تلف شدن حفظ می کند. عبارت «والحث لهم» یعنی تشویق ثروتمندان به نیکی و پرداخت اصل زکات، و یا به این دلیل که پرداخت زکات موجب تزکیه نفس از بخل می شود، این تعبیر به «مواساه» نزدیک تر بوده، چرا که به معنای همکاری و مشارکت است. مواسات در مال به این معناست که به فقیران چیزی را ببخشد که آن را برای خود می پسندد.

عبارت« من الحث فی ذلک» یعنی در استدلال و عبرت. عبارت« فی أمور کثیرة» متعلق به «الشکر لله» و یا متعلق به فعل مقدری است، یعنی کسب چنین فضائلی در بسیاری از امور. عبارت« ومنه» متلق به الرهبه بوده، و «الی الله» نیز متعلق به الرغبه است.

عبارت« و تجدید الحقوق» عطف بر ترک بوده کما این که ماقبل کلمه تجدید عطف بر مدخول ترک یعنی کلمه قساوت و ما بعد از آن است.

عبارت« وعلة وضع البیت وسط الأرض» یعنی چرا گفته می شود: بیت خدا وسط زمین قرار داده شده است؟ زیرا زمین از زیر کعبه کشیده شد و گسترش یافت، به همین دلیل می گویند: خانه کعبه در وسط زمین قرار دارد،

ص: 104

و یا منظور تقریبا وسط بیت معمور است، چرا که در بخش جنوبی نیز تا حدودی از آن عمارت وجود داشت. احتمال ضعیفی وجود دارد که وسط به معنای اشراف و احاطه باشد؛ با توجه به احتمال اول، ممکن است وزش باد نیز علت دیگری برای وسط بودن کعبه بدانند.

عبارت« کانوا یمکون فیها» این معنا مساعدتی با ریشه اشتقاقی مکه ندارد مگر این که گفته شود: اصل واژه مکه، مکوه بوده و بعد به دلیل کاربرد زیاد آن به مکه تغییر یافته است. و یا اصل واژه المکاء، «مک» بوده و مثل باب أملیت و أمللت کاف دوم تغییر کرده باشد؛ و یا بیان این معنا برای ذکر مصدر اشتقاق نیست بلکه برای بیان این نکته است: کسانی که مرتکب چنین اعمالی می شوند، آنان را هلاک کرده و ناقص و کمشان کرد. و« مَکَّهُ» یعنی او را هلاک و ناقص کرد؛ و ممکن است مبتنی بر اساس اشتقاق کبیر باشد.

در عبارت« لیعلم» لف و نشر وجود دارد، علم به حال فقیران در دنیا علت واعظ بودن او، و علم به حال فقیران در آخرت علت دلیل و راهنما بودن اوست. عبارت« من قتل الأنفس» یعنی به دلیل غیرت بر نوامیس قتل نفس صورت می گرفت. عبارت« والعقوبة لهم» ممکن است معطوف به نصرتهم و یا الاعداء باشد، و در هر دو صورت، ضمیر به الاعداء و یا به الرسول و الائمه علیهم السلام بر می گردد، و عبارت« دعوا» به صورت معلوم و یا مجهول خوانده می شود.

عبارت« وکذلک لو عرف الرجل» یعنی تعرب ( برگشتن به بدویت و ارتداد) پس از هجرت است؛ و تنها به این دلیل حرام شده است که شخص یاری پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام را ترک می کند، و حق و حقوق بین مسلمانان را از بین برده و به جاهلیت بر می گردد؛ و به این معنا نیست که شخص به بادیه و زادگاهش بازگردد، زیرا بر غیر بادیه نشین ها نیز که عقلشان کامل شده باشد، حرام است که با چنین افرادی مجالست کنند، به همان علت که بیان شد. و یا به این معناست که بادیه نشینان نه تنها حق ورود به این را نداشته بلکه جایز نیست کسانی که علم خود را پنهان می کنند، با جاهلان روستاها و شهرها هم نشین شوند. در علل عبارت« و لذلک لو عرف...» به جای« و کذلک لو عرف» دارد و این واضح تر می باشد.

عبارت «والخوف علیه» معطوف به جهل است، یعنی هم نشینی با گروهی که به خاطر گمراهی و رها کردن حق، بر او می ترسد؛ و ممکن است معطوف بر «ذلک» باشد، و این در صورتی است که عبارت« لذلک» باشد.

با توجه به دو تقدیر ، منظور عدم جایز بودن هم نشینی با کسانی است که هم نشینی با آنان به دلیل رها کردن دین و ارتکاب اعمال حرام، خطرناک است.

عبارت« فجعل الله عز و جل» مفعول دوم جعل« کل ذی ناب» است؛ یعنی از آن جا که علت حرام بودن گوشت این پرندگان و حیوانات این است که خود گوشت خوار هستند و حیوانات را شکار می کنند،

ص: 105

حکم کلی بر آن را دندان نیش و چنگال می داند.

عبارت« وعلة أخری» ممکن است بیان قانون و حکم دیگری باشد که آن را برای توضیح اضافه تر ذکر می کند، و منظور از العله، قاعده است. ممکن است صفیف( باز نگه داشتن بال هنگام پرواز) نیز نشانه دیگری برای قدرت مندی و درندگی پرنده باشد. بعید نیست که« و عله أخری» سخن ابن سنان باشد که در بین فرمایشات حضرت علیه السلام آورده است به قرینه تغییر اسلوب. اما نداشتن چینه دان نیز غالبا ویژگی لازم پرندگان درنده است.

« وکس» به معنای نقص است؛ و« علی المشتری» متعلق به البیع؛ و« علی البائع» متعلق به الشراء و لف و نشر می باشد.« بالحرام المحرم» به معنای حرامی است که حرام بودنش آشکار است.

عبارت« ولما أراد الله» بر این اساس است که میته دو نوع می باشد: اول این که قربانی با ذبح غیر شرعی ذبح شده باشد که در این صورت خون در بدن او جامد و سفت می شود، و خوردن آن باعث بیماری بدن و باعث آفت می شود؛ دوم این که: نام خدا بر آن نبرده باشند یا رو به قبله بودن را ترک نموده باشند. و« و لما أراد الله» یعنی به خاطر آن چه خدا برای این فرد از آنان اراده نموده یعنی علت در آن امر دیگری است که به صلاح دین و دنیایشان بر می گردد.

عبارت« احتیاطا لکمال الفرائض» یعنی سه طلاق قابل تنصیف نیست زیرا طلاق قابل نصف شدن نیست پس اگر بخواهد یک یا دو طلاق اختیار کند، و برای رعایت احتیاط دو طلاقه انتخاب می کنند.

عبارت «ولا تؤخذ المرأة» یعنی به خاطر وجود پدر و توانایی او در نفقه، زن مورد مؤاخذه برای گرفتن نفقه فرزند قرار نمی گیرد.« لما رکب فی الإناث» یعنی به خاطر آن چه در زنان قرار داده شده از نظر میل به مردان یا عضوی که زنان دارند و مناسبت دارد با این که مردان آنان را وطی کنند.

در نهایه آمده است: جلباب: جامه و رداست؛ و گویند به معنای ملحفه است و عده ای نیز معتقدند: جلباب شبیه مقنعه بوده و زنان سر و پشت و سینه های خود را با آن می پوشانند. و گویند: لباس گشادتر از روسری و کمتر از چادر است. در روایت های معتبر آمده است: پیرزنان جلباب خود را از بین البسه شان می توانند نپوشند. این روایت بر این دلالت دارد که پیرزن آن را نمی تواند نپوشد. شاید لفظ «غیر» توسط نساخ به روایت اضافه شده باشد، در برخی از نسخه ها نیز به همین صورت نقل شده است؛ ممکن است منظور از جلباب پوششی باشد که با نپوشیدن آن همه بدن به جز موها و آن چه آشکار شدن آن جایز است، در آن آشکار باشد. زیرا برخی آن را به پیراهن نیز تفسیر کرده اند.

عبارت« و علیه نفقتها» ممکن منظور این باشد که خداوند مردان را به دادن نفقه زنان،

ص: 106

مانند دختر و مادر اگر چه مردان فقیر باشند، به شرطی که قدرت بر کسب داشته باشند، مکلف کرده است به خلاف فرض عکس که زنان بر نفقه دادن مجبور نمی شوند.

الطوب با ضمه، آجر است. توضیح این علت ها در باب های مناسب آن خواهد آمد.

**[ترجمه]

«3»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام یَقُولُ حَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ لِمَا فِیهَا مِنَ الْفَسَادِ وَ مِنْ تَغْیِیرِهَا عُقُولَ شَارِبِیهَا وَ حَمْلِهَا إِیَّاهُمْ عَلَی إِنْکَارِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْفِرْیَةِ عَلَیْهِ وَ عَلَی رُسُلِهِ وَ سَائِرِ مَا یَکُونُ مِنْهُمْ مِنَ الْفَسَادِ وَ الْقَتْلِ وَ الْقَذْفِ وَ الزِّنَا وَ قِلَّةِ الِاحْتِجَازِ مِنْ شَیْ ءٍ مِنَ الْحَرَامِ فَبِذَلِکَ قَضَیْنَا عَلَی کُلِّ مُسْکِرٍ مِنَ الْأَشْرِبَةِ أَنَّهُ حَرَامٌ مُحَرَّمٌ لِأَنَّهُ یَأْتِی مِنْ عَاقِبَتِهَا مَا یَأْتِی مِنْ عَاقِبَةِ الْخَمْرِ فَلْیَجْتَنِبْ مَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَتَوَلَّانَا وَ یَنْتَحِلُ مَوَدَّتَنَا کُلَّ شَرَابٍ مُسْکِرٍ فَإِنَّهُ لَا عِصْمَةَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ شَارِبِیهَا.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : از محمد بن سنان مروی است: از حضرت رضا علیه السلام شنیدم که فرمود: خدا شراب را از این جهت حرام کرد که موجب فساد شود، و سبب تغییر عقل آشامنده آن بشود و او را وادارد بر انکار کردن خداوند عالم و دروغ بستن بر او و پیغمبران او و سایر محرماتی که خدا و رسول او رسیده است، مثل فساد و قتل و نسبت به زنا دادن و زنا کردن و منع نکردن خود را از چیزی از محرمات، یعنی باک نداشتن از هر عمل حرام.

پس به این سبب ما حکم نمودیم به این که هر مست کننده حرام است، زیرا که عاقبت آن چون عاقبت خمر است و مفاسد وی بر آن مرتب شود، پس کسی که به خدا و رسول و روز قیامت ایمان آورده و ولایت ما را قبول کرده است و ادعای دوستی ما می کند، باید از هر چیزی که مست کننده باشد و سبب زوال عقل شود، اجتناب کند؛ زیرا که میان ما و شرابخوار ربطی و عهدی نیست، یعنی این طائفه به ما ائمه امیدوار نباشند، زیرا که از حفاظت ما محرومند. - . عیون اخبار الرضا 2 : 105 -

**[ترجمه]

الفصل الثالث فی نوادر العلل و متفرقاتها

«1»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَابِرٍ عَنْ زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَتْ قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فِی خُطْبَتِهَا فِی مَعْنَی فَدَکَ لِلَّهِ فِیکُمْ عَهْدٌ قَدَّمَهُ إِلَیْکُمْ وَ بَقِیَّةٌ اسْتَخْلَفَهَا عَلَیْکُمْ کِتَابُ اللَّهِ بَیِّنَةٌ بَصَائِرُهُ وَ آیٌ مُنْکَشِفَةٌ سَرَائِرُهُ وَ بُرْهَانٌ مُتَجَلِّیَةٌ ظَوَاهِرُهُ مُدِیمٌ لِلْبَرِیَّةِ اسْتِمَاعُهُ وَ قَائِدٌ إِلَی الرِّضْوَانِ أَتْبَاعَهُ وَ مُؤَدٍّ إِلَی النَّجَاةِ أَشْیَاعَهُ فِیهِ تِبْیَانُ حُجَجِ اللَّهِ الْمُنِیرَةِ وَ مَحَارِمِهِ الْمُحَرَّمَةِ وَ فَضَائِلِهِ الْمُدَوَّنَةِ وَ جُمَلِهِ الْکَافِیَةِ وَ رُخَصِهِ الْمَوْهُوبَةِ وَ شَرَائِعِهِ الْمَکْتُوبَةِ وَ بَیِّنَاتِهِ الْجَالِیَةِ فَفَرَضَ الْإِیمَانَ تَطْهِیراً مِنَ الشِّرْکِ وَ الصَّلَاةَ تَنْزِیهاً مِنَ الْکِبْرِ وَ الزَّکَاةَ زِیَادَةً فِی الرِّزْقِ وَ الصِّیَامَ تَثْبِیتاً لِلْإِخْلَاصِ وَ الْحَجَّ تَسْلِیَةً لِلدِّینِ وَ الْعَدْلَ مُسْکاً لِلْقُلُوبِ وَ الطَّاعَةَ نِظَاماً لِلْمِلَّةِ وَ الْإِمَامَةَ لَمّاً مِنَ الْفُرْقَةِ وَ الْجِهَادَ عِزّاً لِلْإِسْلَامِ وَ الصَّبْرَ مَعُونَةً عَلَی الِاسْتِیجَابِ وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَةً لِلْعَامَّةِ وَ بِرَّ الْوَالِدَیْنِ وِقَایَةً عَنِ السَّخَطِ (1)وَ صِلَةَ الْأَرْحَامِ مَنْمَاةً لِلْعَدَدِ وَ الْقِصَاصَ حَقْناً لِلدِّمَاءِ وَ الْوَفَاءَ لِلنَّذْرِپ

ص: 107


1- فی نسخة: من السخط.

تَعَرُّضاً لِلْمَغْفِرَةِ وَ تَوْفِیَةَ الْمَکَایِیلِ وَ الْمَوَازِینِ تَغْیِیراً لِلْبَخْسَةِ وَ اجْتِنَابَ قَذْفِ الْمُحْصَنَاتِ حَجْباً عَنِ اللَّعْنَةِ وَ اجْتِنَابَ السَّرِقَةِ إِیجَاباً لِلْعِفَّةِ وَ مُجَانَبَةَ أَکْلِ أَمْوَالِ الْیَتَامَی إِجَارَةً مِنَ الظُّلْمِ وَ الْعَدْلَ فِی الْأَحْکَامِ إِینَاساً لِلرَّعِیَّةِ وَ حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الشِّرْکَ إِخْلَاصاً لِلرُّبُوبِیَّةِ فَ اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ فِیمَا أَمَرَکُمْ بِهِ وَ انْتَهُوا عَمَّا نَهَاکُمْ عَنْهُ.

قال الصدوق رحمه الله أخبرنا علی بن حاتم عن محمد بن أسلم عن عبد الجلیل الباقطانی عن الحسن بن موسی الخشاب عن عبد الله بن محمد العلوی عن رجال من أهل بیته عن زینب بنت علی عن فاطمة علیها السلام بمثله

وَ أَخْبَرَنِی عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ أَیْضاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمِصْرِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ یَحْیَی النَّاشِبِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الْعَبْسِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الْمَعْمَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ الْأَحْمَرِ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَمَّتِهِ زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیٍّ عَنْ فَاطِمَةَ علیها السلام بِمِثْلِهِ وَ زَادَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ فِی اللَّفْظِ.

**[ترجمه]علل الشرائع: زینب دختر علی علیهما السلام فرمود: فاطمه علیهاالسلام در خطبه اش درباره فدک فرمود: خدا را با شما عهد و پیمانی است که برایتان فرستاده، و بازمانده ای است که در میان شما به جای گذاشته است. اولی کتاب خداست که دلیل و برهان او است، نشانه ای که کشف کننده اسرارش است و دلیلی است که ظواهر آن را روشن می کند و جلا می دهد. گوش دادن به آن، پیوسته برای نیکی و خیر است، و رهبری است که پیروانش را به سوی بهشت می خواند، و پیروانش را به سوی نجات سوق می دهد. به وسیله آن می توان به حجّتهای نورانی الهی، و واجباتی که تفسیر شده، و محرّماتی که از ارتکاب آن منع گردیده، و نیز به گواهی های جلوه گرش و برهان های کافی اش و فضائل پسندیده اش، و رخصت های بخشیده شده اش و قوانین واجبش، دست یافت.

پس خدای بزرگ ایمان را برای پاک کردن شما از شرک، و نماز را برای پاک نمودن شما از تکبّر، و زکات را برای تزکیه نفس و افزایش روزی، و روزه را برای تثبیت اخلاص، و حج را برای استحکام دین، و عدالت ورزی را برای التیام قلب ها، و اطاعت ما خاندان را برای نظم یافتن ملتها، و امامتمان را برای رهایی از تفرقه، و جهاد را برای عزت اسلام، و صبر را برای کمک در بدست آوردن پاداش قرار داد و امر به معروف را برای مصلحت جامعه، و نیکی به پدر و مادر را برای رهایی از غضب الهی. و صله ارحام را برای افزایش جمعیت، و قصاص را وسیله حفظ خون ها، و وفای به نذر را برای در معرض مغفرت الهی قرار گرفتن،

ص: 107

و دقت در کیل و وزن را برای رفع کم فروشی مقرر فرمود. نهی از شراب خواری را برای پاکیزگی از زشتی، و حرمت نسبت ناروا دادن را برای عدم دوری از رحمت الهی، و ترک دزدی را برای پاکدامنی قرار داد، و شرک را حرام کرد تا در یگانه پرستی خالص شوند. پس آن گونه که شایسته است از خدا بترسید، و از دنیا نروید جز آن که مسلمان باشید، و از خدا در آن چه بدان امر کرده بپرهیزید و از آن بازداشته اطاعت نمائید. - . علل الشرایع 1 : 289 -

شیخ صدوق مثل این روایت را به اسناد دیگری نیز نقل فرموده و اضافه کرده که برخی از اخبار با برخی دیگر از نظر لفظی کم و زیادی دارند. - . علل الشرایع 1 : 289 -

**[ترجمه]

بیان

قولها و بقیة أی من رحمته أقامها مقام نبیکم قولها بصائره أی دلائله المبصرة الواضحة. قولها علیها السلام مدیم للبریة استماعه أی ما دام القرآن بینهم لا ینزل علیهم العذاب کما ورد فی الأخبار هذا إذا قرئ استماعه بالرفع و إذا قرئ بالنصب فالمعنی أنه یجب علی الخلائق استماعه و العمل به إلی یوم القیامة أو لا یکرر بتکرر الاستماع و لا یخلق بکثرة التلاوة. قولها اتباعه بصیغة المصدر لیناسب ما تقدمه أو الجمع لیوافق ما بعده و فی الفقیه المنورة مکان المنیرة و المحدودة مکان المحرمة و المندوبة مکان المدونة. قولها و شرائعها المکتوبة أی الواجبة أو المقرّرة و الجالیة الواضحة قولها تثبیتا للإخلاص لأنه أمر عدمی لیس فیه ریاء و السناء الرفعة قولها مسکا للقلوب أی یمسکها عن الخوف و القلق و الاضطراب أو عن الجور و الظلم. قولها علیها السلام و الطاعة أی طاعة الله و النبی و الإمام و اللم الاجتماع قولها

ص: 108

علیها السلام معونة علی الاستیجاب أی طلب إیجاب المطلوب و الظفر به و فی بعض النسخ الاستنجاب أی طلب نجابة النفس. قولها علیها السلام منماة للعدد أی إذا وصلهم أحبوه و أعانوه فیکثر عدد أتباعه و أحبائه بهم أو یزید الله أولاده و أحفاده و سیأتی شرح تمام الخطبة مفصلا فی کتاب الفتن إن شاء الله تعالی.

**[ترجمه]« و بقیه» یعنی به رحمت خود آن را همتای مقام پیامبرتان قرار داد، عبارت« بصائره» یعنی دلائل روشن و آشکارش.« مدیم للبریة استماعه» یعنی تا زمانی که قرآن در میان آن هاست، عذاب بر آنان نازل نمی شود، همانطور که در روایات آمده است. این معنا در فرضی است که استماعه به رفع خوانده شود، و اگر به نصب خوانده شود معنایش اینست که بر مردم واجب است تا روز قیامت به آن گوش دهند و عمل کنند، و یا با تکرار شنیدن تکراری نشده و با تلاوت زیاد کهنه نمی گردد.

عبارت« اتباعه» با صیغه مصدر یعنی إتباع آمده تا با آن چه پیش از آن آمده است، مناسب باشد، و یا به صورت جمع ذکر شده یعنی أتباع تا با آن چه پس از آن می آید مطابق باشد. در کتاب فقیه« المنوره» به جای« المنیّره» ذکر شده، و « المحدوده» به جای « المحرّمه» و« المندوبه» به جای« المدوّنه» آمده است.

عبارت:« و شرائها المکتوبه» یعنی دینهای واجب و مقرر؛« الجالیه» یعنی واضح و آشکار.« تثبیتا للاخلاص» زیرا روزه امری عدمی بوده و هیچ ریایی در آن نیست.« السناء» یعنی رفعت؛ عبارت« مسکا للقلوب» یعنی قلب ها را از ترس و نگرانی و اضطراب و یا از ظلم و ستم باز می دارد.

عبارت« و الطاعه» یعنی اطاعت از خدا و رسول صلی الله علیه و آله و امام علیه السلام . «اللّمّ»: اجتماع.

ص: 108

عبارت« معونة علی الاستیجاب» یعنی درخواست به دست آوردن مطلوب و دست یافتن به آن. در برخی از نسخه ها استنجاب به معنای درخواست نجابت نفس است.

عبارت« منماة للعدد» یعنی اگر با خویشان بپیوندد، او را دوست داشته و یاری اش می نمایند، در نتیجه طرفداران و دوست دارانش زیاد می شود. و یا این که خداوند فرزندان و نسل او را زیاد می کند. ان شاء الله شرح این خطبه مفصلا در کتاب فتن خواهد آمد.

**[ترجمه]

«2»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْعَبْدِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الدَّیْرِیِّ عَنْ عَبْدِ الْوَرَّاقِ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ مَعْمَرٍ بن [عَنْ قَتَادَةَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَنِی جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لِی یَا أَحْمَدُ الْإِسْلَامُ عَشَرَةُ أَسْهُمٍ وَ قَدْ خَابَ مَنْ لَا سَهْمَ لَهُ فِیهَا أَوَّلُهَا شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ هِیَ الْکَلِمَةُ وَ الثَّانِیَةُ الصَّلَاةُ وَ هِیَ الطُّهْرُ وَ الثَّالِثَةُ الزَّکَاةُ وَ هِیَ الْفِطْرَةُ وَ الرَّابِعَةُ الصَّوْمُ وَ هِیَ الْجُنَّةُ وَ الْخَامِسَةُ الْحَجُّ وَ هِیَ الشَّرِیعَةُ وَ السَّادِسَةُ الْجِهَادُ وَ هُوَ الْعِزُّ وَ السَّابِعَةُ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ هُوَ الْوَفَاءُ وَ الثَّامِنَةُ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ هُوَ الْحُجَّةُ وَ التَّاسِعَةُ الْجَمَاعَةُ وَ هِیَ الْأُلْفَةُ وَ الْعَاشِرَةُ الطَّاعَةُ وَ هِیَ الْعِصْمَةُ قَالَ قَالَ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ إِنَّ مَثَلَ هَذَا الدِّینِ کَمَثَلِ شَجَرَةٍ ثَابِتَةٍ (1)الْإِیمَانُ أَصْلُهَا وَ الصَّلَاةُ عُرُوقُهَا وَ الزَّکَاةُ مَاؤُهَا وَ الصَّوْمُ سَعَفُهَا وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَرَقُهَا وَ الْکَفُّ عَنِ الْمَحَارِمِ ثَمَرُهَا فَلَا تَکْمُلُ شَجَرَةٌ إِلَّا بِالثَّمَرِ کَذَلِکَ الْإِیمَانُ لَا یَکْمُلُ إِلَّا بِالْکَفِّ عَنِ الْمَحَارِمِ.

**[ترجمه]علل الشرائع: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: ای احمد! اسلام ده جزء دارد و کسی که سهمی و جزئی از آن را ندارد زیانکار و ناامید می باشد، اوّل آن ده جزء عبارت است از: شهادت دادن به لا اله الّا اللَّه و آن کلمه توحید است. دوّم نماز است که پاک کننده از گناهان می باشد، سوّم زکات بوده که آن فطرت می باشد، چهارم روزه است که سپر از آتش جهنّم می باشد، پنجم حج است که شریعت می باشد، ششم جهاد است که موجب عزّت و بزرگی دین می باشد، هفتم امر به معروف است که وفاء به عهد خدا می باشد، هشتم نهی از منکر است که اتمام حجّت حقّ تعالی است بر خلائق، نهم جماعت است در نماز و آن موجب الفت بین مردم می باشد، دهم طاعت است که آن مردم را از گناهان باز می دارد.

حبیب من جبرئیل به من خبر داد که مثل این دین همچون مثل درخت ثابت بوده که ایمان پایه آن، و نماز ریشه هایش، و زکات آبش، و روزه شاخه هایش، و حسن خلق برگ های آن، و خودداری از محارم میوه اش می باشد، و همان طوری که درخت کامل نمی شود مگر با میوه، همان طور ایمان کامل نمی گردد مگر با خود داری از محارم. - . علل الشرایع 1 : 291 -

**[ترجمه]

إیضاح

قوله صلی الله علیه و آله و هی الکلمة أی هی الکلمة الجامعة التامة التی تستحق أن تسمی کلمة أو هی مع الشهادة بالرسالة التی هی قرینتها کلمة بها یحکم بالإسلام. قوله صلی الله علیه و آله و هی الطهر أی مطهرة من الذنوب قوله صلی الله علیه و آله و هی الفطرة تطلق الفطرة علی دین الإسلام لأن الناس مفطورون علیه و الحمل هنا للمبالغة فی بیان اشتراط الإیمان بالزکاة. قوله صلی الله علیه و آله و هی الشریعة أی من أعظم الشرائع و لذا سمی الله تعالی ترکه

ص: 109


1- فی نسخة: نابتة.

کفرا قوله صلی الله علیه و آله و هو العز أی یوجب عز الدین و غلبته علی سائر الأدیان قوله صلی الله علیه و آله و هو الوفاء أی بعهد الله حیث أخذ عهدهم علی الأمر بالمعروف قوله صلی الله علیه و آله و هو الحجة أی إتمام الحجة لله علی الخلق قوله صلی الله علیه و آله الجماعة أی فی الصلاة أو الاجتماع علی الحق قوله صلی الله علیه و آله و هی العصمة أی تعصم الناس عن الذنوب و عن استیلاء الشیطان و السعف بالتحریک أغصان النخیل.

**[ترجمه]این که حضرت صلی الله علیه و آله می فرماید:« و هی الکلمة» یعنی کلمه جامع و شاملی که استحقاق آن را دارد که کلمه نام نهاده شود، و یا توحید همراه با شهادت به رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله که قرین آن است، کلمه ای است که فقط به وسیله آن بر اسلام شخص حکم می شود.

« و هی الطهر» یعنی پاکیزه کننده از گناهان. « و هی الفطره» فطرت بر دین اسلام اطلاق می شود چرا که بر آن آفریده شده اند، و زکات در این جا به عنوان یکی از شروط ایمان، به صورت مبالغه به کار رفته است.

عبارت« و هی الشریعه» یعنی از بزرگترین شریعت هاست؛ لذا خدای عز و جل ترک آن را کفر می داند. ص: 109

« و هو العز» یعنی موجب عزت دین و غلبه آن بر دیگر دین ها می شود. عبارت« و هو الوفاء» یعنی وفا به عهد الهی است که از مردم پیمان امر به معروف گرفته است. عبارت« و هو الحجه» یعنی تمام کردن حجت خدا بر خلق؛« الجماعه» یعنی در نماز، و یا اجتماع بر حق؛ عبارت« و هی العصمه» یعنی محافظت از گناهان و از سیطره شیطان، و «السعف» با فتح سین و عین، یعنی شاخه های نخل.

**[ترجمه]

«3»

ع، علل الشرائع أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنْ شَیْ ءٍ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ فَقَالَ إِنَّهُ لَمْ یُجْعَلْ شَیْ ءٌ إِلَّا لِشَیْ ءٍ.

**[ترجمه]علل الشرائع: جمیل از امام صادق علیه السلام درباره حلال و حرام پرسید، حضرت علیه السلام فرمود: خداوند، هیچ چیز را قرار نداده است، مگر این که حکمتی داشته باشد. - . علل الشرایع 1 : 19 -

**[ترجمه]

بیان

أی لم یشرع الله تعالی حکما من الأحکام إلا لحکمة من الحکم و لم یحلل الحلال إلا لحسنه و لم یحرم الحرام إلا لقبحه لا کما تقوله الأشاعرة من نفی الغرض و إنکار الحسن و القبح العقلیین و یمکن أن یعم بحیث یشمل الخلق و التقدیر أیضا فإنه تعالی لم یخلق شیئا أیضا إلا لحکمة کاملة و علة باعثة و علی نسخة الباء أیضا یرجع إلی ما ذکرنا بأن تکون سببیة و یحتمل أن تکون للملابسة أی لم یخلق و لم یقدر شیئا فی الدنیا إلا متلبسا بحکم من الأحکام یتعلق به و هو مخزون عند أهله من الأئمة علیهم السلام.

**[ترجمه]یعنی خداوند هیچ حکمی را قرار نداده است مگر این که حکمتی دارد، و چیزی را حلال نکرده است مگر برای حسنه و نیکی، و چیزی را حرام نکرده است جز به خاطر قباحت و زشتی آن. نه مانند سخن اشاعره که غرض و حکمت را نفی کرده و حسن و قبح عقلی را انکار می کنند. و می توان حکمت را تعیمم داد به طوری که خلق و تقدیر را نیز در بر بگیرد، پس خدای متعال هیچ چیز را خلق نکرده است مگر این که بنا به حکمتی کامل و علتی برانگیزاننده؛ و بنا بر یکی از نسخه ها، « بشیء» بوده که معنای آن نیز به آن چه ذکر کردیم باز می گردد، به این صورت که باء سببیه باشد و ممکن است باء برای ملابسه باشد، یعنی خدا هیچ چیز را در دنیا خلق نکرد و مقدر ننمود مگر دارای حکمی از احکام الهی به آن پیوسته باشد، و علم آن نزد اهلش یعنی ائمه علیهم السلام محفوظ است.

**[ترجمه]

«4»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ أَحَدٍ أَغْیَرَ مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ مَنْ أَغْیَرُ مِمَّنْ حَرَّمَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: هیچ کس غیورتر از خداوند تبارک و تعالی نیست. کیست غیورتر از کسی که « فواحش ظاهری و باطنی را حرام کرده است«. - . تفسیر عیاشی 2 : 20 -

**[ترجمه]

«5»

نهج، نهج البلاغة قب، المناقب لابن شهرآشوب قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَرَضَ اللَّهُ تَعَالَی الْإِیمَانَ تَطْهِیراً مِنَ الشِّرْکِ وَ الصَّلَاةَ تَنْزِیهاً عَنِ الْکِبْرِ وَ الزَّکَاةَ تَسْبِیباً لِلرِّزْقِ وَ الصِّیَامَ ابْتِلَاءً لِإِخْلَاصِ الْمُحِقِّ وَ الْحَجَّ تَقْوِیَةً لِلدِّینِ (1)وَ الْجِهَادَ عِزّاً لِلْإِسْلَامِ وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَةً لِلْعَوَامِّ وَ النَّهْیَ

ص: 110


1- فی النهج: و الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق، و الحجّ تقربة للدین. أی سببا لتقرب أهل الدین بعضهم من بعض إذ یجتمعون من جمیع الاقطار فی مقام واحد لغرض واحد. و علی ما فی المتن فالمعنی ظاهر، إذ الحجّ عبادة تستلزم اجتماع أکثر أهل الملّة فی مجمع واحد علی غایة من الذلة و الخضوع و الانقیاد، فمن یری من الملوک و غیرهم هذا المجتمع و المحشد عظم الدین فی عینه و لم یطمع فیهم ففی ذلک تقویة الدین و إعزاز للمسلمین.

عَنِ الْمُنْکَرِ رَدْعاً لِلسُّفَهَاءِ وَ صِلَةَ الْأَرْحَامِ مَنْمَاةً لِلْعَدَدِ وَ الْقِصَاصَ حَقْناً لِلدِّمَاءِ وَ إِقَامَةَ الْحُدُودِ إِعْظَاماً لِلْمَحَارِمِ وَ تَرْکَ شُرْبِ الْخَمْرِ تَحْصِیناً لِلْعَقْلِ وَ مُجَانَبَةَ السَّرِقَةِ إِیجَاباً لِلْعِفَّةِ وَ تَرْکَ الزِّنَا تَحْقِیقاً لِلنَّسَبِ وَ تَرْکَ اللِّوَاطِ تَکْثِیراً لِلنَّسْلِ وَ الشَّهَادَاتِ (1)اسْتِظْهَاراً عَلَی الْمُجَاحَدَاتِ وَ تَرْکَ الْکَذِبِ تَشْرِیفاً لِلصِّدْقِ وَ السَّلَامَ أَمَاناً مِنَ الْمَخَاوِفِ وَ الْإِمَامَةَ نِظَاماً لِلْأُمَّةِ (2)وَ الطَّاعَةَ تَعْظِیماً لِلسُّلْطَانِ (3)

**[ترجمه]نهج البلاغه، مناقب: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: پس خداوند ایمان را برای تطهیر از شرک و بت پرستی مقرّر فرمود، و نماز را برای دوری از کبر و نخوت، و زکات را برای فراوانی و افزونی روزی دستور داد، و روزه را برای آشکار شدن اخلاص شخص، و حجّ را برای ترفیع یا تشدید و محکم ساختن دیانت و آئین، و جهاد را سبب عزّت و شوکت اسلام، و پایداری را در مواقع سخت برای یاری و ظفر و غلبه بر هدف، و أمر به معروف را برای مصلحت و خیرخواهی امّت و همه مردم،

ص: 110

نهی از منکر را برای بازداشتن سفیهان، و نیکی به پدر و مادر را برای جلوگیری از خشم، و صله رحم را برای نموّ و بیشتر گشتن جماعت. و قصاص را برای جلوگیری از خون ریزی، و وفای و قصاص را برای حفظ خونها، و اقامه حدود را برای بزرگداشت حرامها، و ترک خوردن مسکر را برای حفظ عقل، و دوری از دزدی را برای پا بر جایی پاکدامنی، و ترک زنا را برای حفظ نسب، و ترک لواط را برای ازدیاد نسل، و شهادات را برای پشتوانه حق علیه انکارها، و ترک دروغ را به خاطر شرافت راستی، و سلام را امانی از خطرات، و امامت را برای نظام امت، و فرمانبرداری را برای بزرگداشت مقام امامت. - . نهج البلاغه: 680 ، مناقب ابن شهر آشوب 2 : 42 -

**[ترجمه]

«6»

قب، المناقب لابن شهرآشوب مِمَّا أَجَابَ الرِّضَا علیه السلام بِحَضْرَةِ الْمَأْمُونِ لِصَبَّاحِ بْنِ نَصْرٍ الْهِنْدِیِّ وَ عِمْرَانَ الصَّابِی عَنْ مَسَائِلِهِمَا قَالَ عِمْرَانُ الْعَیْنُ نُورٌ مُرَکَّبَةٌ أَمِ الرُّوحُ تُبْصِرُ الْأَشْیَاءَ مِنْ مَنْظَرِهَا قَالَ علیه السلام الْعَیْنُ شَحْمَةٌ وَ هُوَ الْبَیَاضُ وَ السَّوَادُ وَ النَّظَرُ لِلرُّوحِ دَلِیلُهُ أَنَّکَ تَنْظُرُ فِیهِ فَتَرَی صُورَتَکَ فِی وَسَطِهِ وَ الْإِنْسَانُ لَا یَرَی صُورَتَهُ إِلَّا فِی مَاءٍ أَوْ مِرْآةٍ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ قَالَ صَبَّاحٌ فَإِذَا عَمِیَتِ الْعَیْنُ کَیْفَ صَارَتِ الرُّوحُ قَائِمَةً وَ النَّظَرُ ذَاهِبٌ قَالَ کَالشَّمْسِ طَالِعَةً یَغْشَاهَا الظَّلَامُ قَالا (4)أَیْنَ تَذْهَبُ الرُّوحُ قَالَ أَیْنَ یَذْهَبُ الضَّوْءُ الطَّالِعُ مِنَ الْکُوَّةِ (5)فِی الْبَیْتِ إِذَا سُدَّتِ الْکُوَّةُ قَالَ أَوْضِحْ لِی ذَلِکَ قَالَ الرُّوحُ مَسْکَنُهَا فِی الدِّمَاغِ وَ شُعَاعُهَا مُنْبَثٌّ فِی الْجَسَدِ بِمَنْزِلَةِ الشَّمْسِ دَارَتُهَا فِی السَّمَاءِ وَ شُعَاعُهَا مُنْبَسِطٌ عَلَی الْأَرْضِ فَإِذَا غَابَتِ الدَّارَةُ فَلَا شَمْسَ وَ إِذَا قُطِعَتِ الرَّأْسُ فَلَا رُوحَ قَالا فَمَا بَالُ الرَّجُلِ یَلْتَحِی دُونَ الْمَرْأَةِ قَالَ علیه السلام زَیَّنَ اللَّهُ الرِّجَالَ بِاللِّحَی وَ جَعَلَهَا فَصْلًا یُسْتَدَلُّ بِهَا عَلَی الرِّجَالِ مِنَ النِّسَاءِ

ص: 111


1- و فی نسخة من النهج: و الشهادة. قیل: هی الموت فی نصر الحق لیستعان بذلک علی قهر الجاحدین له فیبطل جحوده. و قیل: هی الاخبار بما شاهده و شهده، و غایتها استظهار المستشهد علی مجاهدة خصمه کی لا یضیع لو لم یکن بینهما شاهد.
2- و فی نسخة من النهج: و الامانات نظاما للامة. قیل: لانه إذا روعیت الأمانة فی الاعمال أدی کل عامل ما یجب علیه فتنتظم شئون الأمة، أما لو کثرت الخیانات فقد فسدت و کثر الاهمال فاختل النظام.
3- فی النهج: تعظیما للإمامة.
4- فی المصدر: قال. م.
5- بضم الکاف و فتحها مع الواو المشددة المفتوحة: الخرق فی الحائط.

قَالَ عِمْرَانُ مَا بَالُ الرَّجُلِ إِذَا کَانَ مُؤَنَّثاً وَ الْمَرْأَةُ إِذَا کَانَتْ مُذَکَّرَةً قَالَ علیه السلام عِلَّةُ ذَلِکَ أَنَّ الْمَرْأَةَ إِذَا حَمَلَتْ وَ صَارَ الْغُلَامُ مِنْهَا فِی الرَّحِمِ مَوْضِعَ الْجَارِیَةِ کَانَ مُؤَنَّثاً وَ إِذَا صَارَتِ الْجَارِیَةُ مَوْضِعَ الْغُلَامِ کَانَتْ مُذَکَّرَةً وَ ذَلِکَ أَنَّ مَوْضِعَ الْغُلَامِ فِی الرَّحِمِ مِمَّا یَلِی مَیَامِنَهَا وَ الْجَارِیَةِ مِمَّا یَلِی مَیَاسِرَهَا وَ رُبَّمَا وَلَدَتِ الْمَرْأَةُ وَلَدَیْنِ فِی بَطْنٍ وَاحِدٍ فَإِنْ عَظُمَ ثَدْیَاهَا جَمِیعاً تَحْمِلُ تَوْأَمَیْنِ وَ إِنْ عَظُمَ أَحَدُ ثَدْیَیْهَا کَانَ ذَلِکَ دَلِیلًا عَلَی أَنَّهَا تَلِدُ وَاحِداً إِلَّا أَنَّهُ إِذَا کَانَ الثَّدْیُ الْأَیْمَنُ أَعْظَمَ کَانَ الْمَوْلُودُ ذَکَراً وَ إِذَا کَانَ الْأَیْسَرُ أَعْظَمَ کَانَ الْمَوْلُودُ أُنْثَی وَ إِذَا کَانَتْ حَامِلًا فَضَمُرَ ثَدْیُهَا الْأَیْمَنُ فَإِنَّهَا تُسْقِطُ غُلَاماً وَ إِذَا ضَمُرَ (1)ثَدْیُهَا الْأَیْسَرُ فَإِنَّهَا تُسْقِطُ أُنْثَی وَ إِذَا ضَمُرَا جَمِیعاً تُسْقِطُهُمَا جَمِیعاً قَالا مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ الطُّولُ وَ الْقِصَرُ فِی الْإِنْسَانِ فَقَالَ مِنْ قِبَلِ النُّطْفَةِ إِذَا خَرَجَتْ مِنَ الذَّکَرِ فَاسْتَدَارَتْ جَاءَ الْقِصَرُ وَ إِنْ اسْتَطَالَتْ جَاءَ الطُّولُ قَالَ صَبَّاحٌ مَا أَصْلُ الْمَاءِ قَالَ علیه السلام أَصْلُ الْمَاءِ خَشْیَةُ اللَّهِ بَعْضُهُ مِنَ السَّمَاءِ وَ یَسْلُکُهُ فِی الْأَرْضِ یَنَابِیعَ وَ بَعْضُهُ مَاءٌ عَلَیْهِ (2)الْأَرَضُونَ وَ أَصْلُهُ وَاحِدٌ عَذْبٌ فُرَاتٌ قَالَ فَکَیْفَ مِنْهَا عُیُونُ نِفْطٍ وَ کِبْرِیتٍ وَ قَارٍ (3)وَ مِلْحٍ وَ أَشْبَاهِ ذَلِکَ قَالَ غَیَّرَهُ الْجَوْهَرُ وَ انْقَلَبَتْ کَانْقِلَابِ الْعَصِیرِ خَمْراً وَ کَمَا انْقَلَبَتِ الْخَمْرُ فَصَارَتْ خَلًّا وَ کَمَا یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خَالِصاً قَالَ فَمِنْ أَیْنَ أُخْرِجَتْ أَنْوَاعُ الْجَوَاهِرِ قَالَ انْقَلَبَ مِنْهَا کَانْقِلَابِ النُّطْفَةِ عَلَقَةً ثُمَّ مُضْغَةً ثُمَّ خِلْقَةً مُجْتَمِعَةً مَبْنِیَّةً عَلَی الْمُتَضَادَّاتِ الْأَرْبَعِ قَالَ عِمْرَانُ إِذَا کَانَتِ الْأَرْضُ خُلِقَتْ مِنَ الْمَاءِ وَ الْمَاءُ بَارِدٌ رَطْبٌ فَکَیْفَ صَارَتِ الْأَرْضُ بَارِدَةً یَابِسَةً قَالَ سُلِبَتِ النَّدَاوَةُ فَصَارَتْ یَابِسَةً قَالَ الْحَرُّ أَنْفَعُ أَمِ الْبَرْدُ قَالَ بَلِ الْحَرُّ أَنْفَعُ مِنَ الْبَرْدِ لِأَنَّ الْحَرَّ مِنْ حَرِّ الحیات [الْحَیَاةِ] وَ الْبَرْدَ مِنْ بَرْدِ الْمَوْتِ وَ کَذَلِکَ السُّمُومُ الْقَاتِلَةُ الْحَارُّ مِنْهَا أَسْلَمُ وَ أَقَلُّ ضَرَراً مِنَ السُّمُومِ الْبَارِدَةِ

ص: 112


1- أی هزل و دق و قل لحمه.
2- فی نسخة: علته.
3- فی المصدر: فکیف منها عیون نفط و کبریت و منها قار. و القار مادة سوداء تطلی بها السفن یقال بالفارسیة: قیر.

وَ سَأَلَاهُ عَنْ عِلَّةِ الصَّلَاةِ فَقَالَ طَاعَةٌ أَمَرَهُمْ بِهَا وَ شَرِیعَةٌ حَمَلَهُمْ عَلَیْهَا وَ فِی الصَّلَاةِ تَوْقِیرٌ لَهُ وَ تَبْجِیلٌ وَ خُضُوعٌ مِنَ الْعَبْدِ إِذَا سَجَدَ وَ الْإِقْرَارُ بِأَنَّ فَوْقَهُ رَبّاً یَعْبُدُهُ وَ یَسْجُدُ لَهُ وَ سَأَلَاهُ عَنِ الصَّوْمِ فَقَالَ علیه السلام امْتَحَنَهُمْ بِضَرْبٍ مِنَ الطَّاعَةِ کَیْمَا یَنَالُوا بِهَا عِنْدَهُ الدَّرَجَاتِ لِیُعَرِّفَهُمْ فَضْلَ مَا أَنْعَمَ عَلَیْهِمْ مِنْ لَذَّةِ الْمَاءِ وَ طِیبِ الْخُبُزِ وَ إِذَا عَطِشُوا یَوْمَ صَوْمِهِمْ ذَکَرُوا یَوْمَ الْعَطَشِ الْأَکْبَرِ فِی الْآخِرَةِ وَ زَادَهُمْ ذَلِکَ رَغْبَةً فِی الطَّاعَةِ وَ سَأَلَاهُ لِمَ حَرَّمَ الزِّنَا قَالَ لِمَا فِیهِ مِنَ الْفَسَادِ وَ ذَهَابِ الْمَوَارِیثِ وَ انْقِطَاعِ الْأَنْسَابِ لَا تَعْلَمُ الْمَرْأَةُ فِی الزِّنَا مَنْ أَحْبَلَهَا وَ لَا الْمَوْلُودُ یَعْلَمُ مَنْ أَبُوهُ وَ لَا أَرْحَامَ مَوْصُولَةَ وَ لَا قَرَابَةَ مَعْرُوفَةَ.

**[ترجمه]المناقب: از جمله مسائلی که حضرت امام رضا علیه السلام در حضور مأمون جواب داده است، در مسائل صباح بن نصر هندی و عمران صابی، یکی این است که عمران به آن حضرت عرض کرد: چشم نوری است مرکب یا روح اشیاء را از منظر آن ها می بیند؟ چشم پیه است و آن سفید و سیاه است و نظر و دیدن برای روح است، دلیل آن این است که تو در آن نظر می کنی و صورت خود را در میان دیده ات می بینی، و حال آن که انسان صورت خود را جز در آب یا آینه و آن چه مانند آن ها است نمی بیند. صباح عرض کرد: چون چشم کور شد چگونه روح قائم و دیدن از بین رفته است؟ فرمود: مانند خورشید فروزان که ظلمت پرده ی آن شود. گفتند: روح کجا رفته است؟ فرمود: به کجا می رود آن روشنائی که از روزنه خانه پدید می آید گاهی که آن روزنه را مسدود می داری؟ صباح بن نصر هندی از آن حضرت پرسید: برایم بیشتر توضیح بدهید! فرمود: مکان روح دماغست و شعاع و اثر آن در تمام بدن پراکنده می باشد، مانند خورشید که در آسمان است و شعاع آن پراکنده است در زمین و برای همین است وقتی که سر انسان بریده شد، روح خارج می گردد و انسان می میرد.

عرض کردند: از چه روی است که مرد ریش دارد و زن ندارد؟ و امام رضا علیه السلام فرمود: زینت بخشید خداوند مردان را به واسطه ریش و لحیه، و این ریش را فاصله و تمیزی قرار داد که مردان را از زنان به آن دلیل بشناسند.

ص: 111

عمران صابی از امام رضا علیه السّلام پرسید: چرا مرد زن منش شود و زن مردمنش؟ فرمود: علتش اینست که چون زن آبستن شد به پسر، و در رحم آن پسر در جای دختر قرار گرفت، زن منش شود و اگر دختر در جای پسر قرار گرفت، مردمنش گردد. چون جای پسر در رحم سمت راست است و جای دختر سمت چپ. و چه بسا زنی دو قلو زاید از یک شکم، و نشانش اینست که هر دو پستانش بزرگ شوند، و اگر یکی بزرگ شود نشان آنست که یکی است جز این که اگر پستان راست بزرگتر است، پسر است و اگر چپ، دختر است؛ و اگر هر دو پستان آبستن لاغر شوند، پسرش را بیندازد.

گفت: بلندی و کوتاهی آدمی از کجا است؟ فرمود: از نطفه اگر وقتی بیرون آمد گرد شد، قد بچه کوتاه شود و اگر دراز شد، بلند شود.

صباح هندی پرسید: اصل آب چیست؟ فرمود: مایه آب ترس خداست، برخی از آسمانست که در زمین روانش سازد در چشمه ها، و برخی آنست که بر آنست زمین ها، و مایه همه یکی است شیرین و گوارا.

گفت: چگونه از آن ها چشمه های نفت و کبریت و قیر باشند و نمک و مانند آن؟ فرمود: گوهر زمین آن ها را دگرگون کرده و منقلب شدند، مانند تبدیل آب انگور به خمر، و تبدیل خمر به سرکه، و چنانچه از میان سرگین و خون، شیر پاک بر آید.

گفت: از کجا انواع جواهر بر آیند؟ فرمود: از همان برگردند مانند برگشتن نطفه به علقه و علقه به مضغه، در آن جا ترکیبی است بر بنیاد چهار ضد.

عمران گفت: وقتی زمین از آب آفریده شده و آب سرد و تر است، چگونه زمین سرد و خشک شده؟ فرمود: تری رفته و خشک شده. گفت: گرما سودمندتر است یا سرما؟ فرمود: گرما، زیرا گرما از گرمی زندگی است، و سرما از سردی مرگ؛ و همچنین زهرهای کشنده گرم، کم زیانتر و سالم تر از زهرهای سرد هستند.

ص: 112

آن دو از حضرت درباره علت نماز پرسیدند، فرمود: نماز اطاعتی است که آنان را امر به آن نموده و شریعتی است که آنان را وادار به آن نموده و نماز مایه بزرگداشت خدا و تکریم او و خضوع عبد در هنگامی است که به سجده افتاده و اقرار است به این که ما فوق او پرودگاری است که او را می پرستد و برایش به خاک می افتد.

از حضرت علیه السلام درباره روزه پرسیدند. فرمود: خداوند، از آن رو بندگان را با انواع طاعت ها آزموده است که نزد خداوند به درجاتی برسند، تا ارزش آن چه را خداوند از لذّت آب و گوارایی نان روزیِ آنان ساخته است، دریابند و هر گاه در روزِ روزه داری خود تشنه شوند، به یاد روز تشنگی بزرگ در قیامت بیفتند و این، مایه رغبت بیشتر آنان در طاعت گردد .

پرسیدند: چرا خداوند زنا را تحریم کرده است؟ فرمود: برای این که این عمل مفاسد زیادی را ایجاد می کند، قانون ارث [و ارتباط مالی پدر و فرزند] را نابود می سازد، ریشه نسبها را قطع می کند، زن بدکار نمی داند از نطفه چه کسی باردار شده و فرزندش هم پدر و بستگان پدری خود را نمی شناسد و نمی داند نزدیکان متصل به او و خویشاوندان معروف او کیستند. - . مناقب ابن شهرآشوب 4 : 382 -

**[ترجمه]

بیان

الدارة الحلقة و الشعر المستدیر علی قرن الإنسان أو موضع الذؤابة أطلقت هنا علی جرم الشمس مجازا قوله علیه السلام خشیة الله أی لما نظر الله بالهیبة فی الدرة صارت ماء کما ورد فی الخبر و النظر مجاز فلذا نسب الماء إلی الخشیة و یحتمل أن یکون تصحیف خلقة الله.

**[ترجمه]« الداره» حلقه و موی گرد شده بر ابروها و پیشانی انسان؛ و یا زلف پیشانی در این جا مجاز از جرم خورشید است؛ عبارت« خشیة الله» یعنی وقتی خدا با هیبت نظر بر درّه افکند، آن درّه مبدل به آب شد. نظر افکندن در این جا مجاز است، و لذا آب را به ترس از خدا نسبت داده اند و ممکن است عبارت« خلقة الله» باشد که به اشتباه نقل شده است.

**[ترجمه]

«7»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فَضَالَةُ عَنْ أَبَانٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ أَبِی رَجَاءٍ (1)عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی سُخَیْلَةَ (2)عَنْ سَلْمَانَ قَالَ: بَیْنَا أَنَا جَالِسٌ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا قَصَدَ لَهُ رَجُلٌ فَقَالَ

ص: 113


1- قال النجاشیّ فی ص 122 من رجاله: زیاد بن عیسی أبو عبیدة الحذاء کوفیّ، مولی ثقة، روی عن أبی جعفر و أبی عبد اللّه علیهما السلام، و أخته حمادة بنت رجاء. و قیل: بنت الحسن روت عن أبی عبد اللّه، قاله ابن نوح، عن أبی سعید. و قال الحسن بن علیّ بن فضال: و من أصحاب أبی جعفر أبو عبیدة الحذاء و اسمه زیاد، مات فی حیاة أبی عبد اللّه علیه السلام. قال سعد بن عبد اللّه الأشعریّ: و من أصحاب أبی جعفر أبو عبیدة و هو زیاد بن أبی رجاء، کوفیّ، ثقة، صحیح، و اسم أبی رجاء منذر، و قیل: زیاد بن أحرم و لم یصحّ. و قال العقیقی العلوی: أبو عبیدة زیاد الحذاء، و کان حسن المنزلة عند آل محمّد صلّی اللّه علیه و علیهم و کان زامل أبا جعفر علیه السلام إلی مکّة، له کتاب یرویه علیّ بن رئاب. انتهی. أقول: الظاهر من کلام النجاشیّ اتّحاد زیاد بن أبی رجاء و أبی عبیدة الحذاء، فعلیه یحتمل إمّا زیادة کلمة عن فی السند و إرساله لغرابة روایة زیاد و هو من أصحاب الصادقین علیهما السلام عن أبی سخیلة و هو من أصحاب علیّ علیه السلام؛ و إمّا کون أبی عبیدة کنیة لشخص آخر مجهول غیر الحذاء، و فی نسخة من البحار عن عبیدة باسقاط کلمة «أبی».
2- مصغرا، و حکی المامقانی فی فصل الکنی عن رجال البرقی أن اسمه عاصم بن طریف، و أنه مجهول من أصحاب علیّ علیه السلام.

یَا رَسُولَ اللَّهِ الْمَمْلُوکُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ابْتُلِیَ بِکَ وَ بُلِیتَ بِهِ لِیَنْظُرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَیْفَ تَشْکُرُ وَ یَنْظُرَ کَیْفَ یَصْبِرُ.

**[ترجمه]نوادر: سلمان گوید: نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم که مردی خدمت حضرت رسید و عرض کرد:

ص: 113

ای رسول خدا، صلی الله علیه و آله، حکمت وجود بنده مملوک چیست؟ فرمود: او به تو آزمایش می شود و تو نیز به او آزمایش می شوی تا خدای عز و جل ببیند چگونه شکر به جای می آوری و ببیند او چگونه صبر پیشه می کند. - . الزهد: 112 -

**[ترجمه]

«8»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّ مِنْ عِبَادِی مَنْ یَسْأَلُنِی الشَّیْ ءَ مِنْ طَاعَتِی لِأُحِبَّهُ فَأَصْرِفُ ذَلِکَ عَنْهُ لِکَیْ لَا یُعْجِبَهُ عَمَلُهُ.

**[ترجمه]نوادر: یکی از صادقین علیهما السلام فرمود: خدای تبارک و تعالی می فرماید: برخی از بندگان من چیزی از اطاعت مرا می طلبد، تا من او را دوست بدارم؛ من حاجتش را بر نمی آورم تا عملش او را مغرور نسازد. - . الزهد: 137 -

**[ترجمه]

«9»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ لَا أَنَّ الذَّنْبَ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعُجْبِ مَا خَلَّی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَیْنَ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ وَ بَیْنَ ذَنْبٍ أَبَداً.

ع، (1)علل الشرائع أبی عن سعد عن ابن عیسی عن علی بن الحکم عن ابن أسباط رفعه إلی أبی عبد الله علیه السلام مثله.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارش، از امیرالمومنین علیه السلام نقل می کند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر گناه برای بنده مومن از عجب و خودپسندی بهتر نبود، خدای عز و جل هیچ گاه بین بنده خود و گناه، جمع نمی کرد. - . امالی طوسی: 571 -

در علل الشرائع حدیث مشابهی از امام صادق علیه السلام نقل شده است. - . علل الشرایع 2 : 550 -

**[ترجمه]

«10»

نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَضَعَ الثَّوَابَ عَلَی طَاعَتِهِ وَ الْعِقَابَ عَلَی مَعْصِیَتِهِ زِیَادَةً لِعِبَادِهِ عَنْ نَقِمَتِهِ وَ حِیَاشَةً لَهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ (2)

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: به درستی که خدای تعالی وضع کرد ثواب را بر فرمانداری خود، و عقوبت را بر نافرمانی خود، به جهت بازداشتن بندگان را از عقوبت خود و به جهت جمع کردن ایشان را و داخل ساختن به بهشت. - . نهج البلاغه: 709 -

**[ترجمه]

«11»

وَ قَالَ علیه السلام فِی الْقَاصِعَةِ وَ کُلَّمَا کَانَتِ الْبَلْوَی وَ الِاخْتِبَارُ أَعْظَمَ کَانَتِ الْمَثُوبَةُ وَ الْجَزَاءُ أَجْزَلَ أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ اخْتَبَرَ الْأَوَّلِینَ مِنْ لَدُنْ آدَمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِلَی الْآخِرِینَ مِنْ هَذَا الْعَالَمِ بِأَحْجَارٍ لَا تَضُرُّ وَ لَا تَنْفَعُ وَ لَا تُبْصِرُ وَ لَا تَسْمَعُ فَجَعَلَهَا بَیْتَهُ الْحَرَامَ الَّذِی جَعَلَهُ لِلنَّاسِ قِیَاماً ثُمَّ وَضَعَهُ بِأَوْعَرِ (3)بُقَاعِ الْأَرْضِ حَجَراً وَ أَقَلِّ نَتَائِقِ (4)الدُّنْیَا مَدَراً إِلَی قَوْلِهِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ یَخْتَبِرُ عِبَادَهُ بِأَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ وَ

ص: 114


1- من هنا إلی آخر الباب سقط عن طبع أمین الضرب و هو موجود فی نسخة المصنّف بخطه الشریف.
2- من حاش الإبل: جمعها و ساقها.
3- الوهر بالتسکین: الصعب: ضد السهل.
4- النتائق جمع نتیقة: البقاع المرتفعة، سمیت مکّة بذلک لارتفاعها و ارتفاع بنائها و شهرتها و علوها من الأرض.

یَتَعَبَّدُهُمْ بِأَلْوَانِ الْمَجَاهِدِ وَ یَبْتَلِیهِمْ بِضُرُوبِ الْمَکَارِهِ إِخْرَاجاً لِلتَّکَبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ وَ إِسْکَاناً لِلتَّذَلُّلِ فِی نُفُوسِهِمْ وَ لِیَجْعَلَ ذَلِکَ أَبْوَاباً فُتُحاً (1)إِلَی فَضْلِهِ وَ أَسْبَاباً ذُلُلًا لِعَفْوِهِ فَاللَّهَ اللَّهَ فِی عَاجِلِ الْبَغْیِ وَ آجِلِ وَخَامَةِ الظُّلْمِ وَ سُوءِ عَاقِبَةِ الْکِبْرِ إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام وَ عَنْ ذَلِکَ مَا حَرَسَ اللَّهُ عِبَادَهُ الْمُؤْمِنِینَ بِالصَّلَوَاتِ وَ الزَّکَوَاتِ وَ مُجَاهَدَةِ الصِّیَامِ فِی الْأَیَّامِ الْمَفْرُوضَاتِ تَسْکِیناً لِأَطْرَافِهِمْ (2)وَ تَخْشِیعاً لِأَبْصَارِهِمْ وَ تَذْلِیلًا لِنُفُوسِهِمْ وَ تَخْفِیضاً لِقُلُوبِهِمْ وَ إِذْهَاباً لِلْخُیَلَاءِ عَنْهُمْ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنْ تَعْفِیرِ عَتَاقِ الْوُجُوهِ (3)بِالتُّرَابِ تَوَاضُعاً وَ إِلْصَاقِ کَرَائِمِ الْجَوَارِحِ بِالْأَرْضِ تَصَاغُراً وَ لُحُوقِ الْبُطُونِ بِالْمُتُونِ (4)مِنَ الصِّیَامِ تَذَلُّلًا مَعَ مَا فِی الزَّکَاةِ مِنْ صَرْفِ ثَمَرَاتِ الْأَرْضِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ إِلَی أَهْلِ الْمَسْکَنَةِ وَ الْفَقْرِ انْظُرُوا إِلَی مَا فِی هَذِهِ الْأَفْعَالِ مِنْ قَمْعِ نَوَاجِمِ الْفَخْرِ وَ قَدْعِ طَوَالِعِ الْکِبْرِ (5)

إلی آخر ما سیأتی مشروحا فی آخر المجلد الخامس (6)

ص: 115


1- بضمتین أی مفتوحة موسعة.
2- المراد بالاطراف هنا الأیدی و الارجل.
3- عتاق الوجوه: کرامها و حسانها، و هو جمع عتیق من عتق: إذا رقت بشرته.
4- المتون: الظهور.
5- القمع: القهر. النواجم: الطوالع جمع ناجمة. القدع: الکف و المنع.
6- و هو کتاب النبوّة، فی باب ما ورد بلفظ نبی من الأنبیاء و بعض نوادر أحوالهم.

**[ترجمه]نهج البلاغه: و حضرت علیه السلام در خطبه قاصعه می فرماید: هر چه گرفتاری و آزمون عظیم تر باشد، بازده و پاداشش نیز سنگین تر خواهد بود مگر نمی بینید خداوند انسان ها را از زمان آدم تا انسان های آخرین این جهان، با سنگ هائی که نه زیان می رسانند و نه نفع می بخشند، نه می بینند و نه می شنوند، آزمایش نموده. این سنگ ها را خانه محترم خود قرار داده، و آن را موجب پایداری و پابرجائی مردم گردانیده است. سپس آن را در پر سنگلاخ ترین مکان ها و بی گیاه ترین نقاط زمین و کم فاصله ترین دره ها قرار داد. سپس می فرماید: خداوند، بندگانش را به آزمون های گوناگون می آزماید،

ص: 114

و به کوشش های رنگارنگ در مسیر تعبد و بندگی خالص قرار می دهد، و به انواع سختی ها مبتلایشان می سازد، تا خانه دل را از لوث خود خواهی و تکبر فروشوید، و فروتنی را در عمق جانشان بر نشاند، تا درهای فضل و رحمت به سویشان گشوده شود و به سهولت وسیله بخشایش فراهم گردد، پس از خدا بترسید، از خدا بترسید، از کیفر سرکشی در این جهان و سرانجام وخیم ستم در آن سرا و بد فرجامی نخوت.

تا آن جا که می فرماید: خداوند بندگان مؤمن را با نمازها و زکاتها و روزه های دشوار، از کبر و خودبینی محافظت و حراست می کند، و به پیکر آنان آرامش می بخشد، به دیدگان آنان فروتنی می دهد، به پیکر آنان آرامش می بخشد، به دیدگان آنان فروتنی می دهد، نَفْس آنان را رام می سازد، دل های آنان را افتادگی می آموزد، و خودپسندی را از آنان دور می کند. وانگهی ساییدن پیشانی که بهترین جاهای صورت است، بر خاک در سجده نماز، موجب تواضع است، و نهادن اعضای پر ارزش بدن بر زمین دلیل و نشانه ای کوچک، و چسبیدن شکم به پشت بر اثر روزه، باعث فروتنی است. به برکت زکات، بهره های زمین و جز این در راه مستمندان مصرف شود. به اسرار آنچه در این کارهاست با همه وجود بنگرید: از سرکوبی جوانه های فخر و ریشه کن کردن درختان کبر - . نهج البلاغه: 399 - .

و تا آخر خطبه، که به طور کامل در پایان جلد پنج بیان می شود.

**[ترجمه]

أبواب الموت و ما یلحقه إلی وقت البعث و النشور

باب 1 حکمة الموت و حقیقته و ما ینبغی أن یعبر عنه

الآیات

الملک: «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ»(3)

lt;meta info="- الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ - . ملک / 2 - {همانکه مرگ و زندگی را پدید آورد تا شما را بیازماید که کددوق: امتان نیکوکارترید، و اوست ارجمند آمرزنده}

**[ترجمه]

تفسیر

قال الطبرسی أی خلق الموت للتعبد بالصبر علیه و الحیاة للتعبد بالشکر علیها أو الموت للاعتبار و الحیاة للتزود و قیل قدم الموت لأنه إلی القهر أقرب أو لأنه أقدم لِیَبْلُوَکُمْ أی لیعاملکم معاملة المختبر بالأمر و النهی فیجازی کلا بقدر عمله و قیل لیبلوکم أیکم أکثر ذکرا للموت و أحسن له استعدادا و علیه صبرا و أکثر امتثالا فی الحیاة.

**[ترجمه]طبرسی گوید: مرگ را برای بندگی و صبر بر آن و زندگی را برای بندگی و شکر بر آن قرار داد؛ و یا مرگ را برای عبرت گرفتن، و زندگی را برای توشه اندوختن قرار داد.

گویند: خداوند مرگ را مقدم داشته است زیرا به قهاریت خدا نزدیک تر است، و یا به این دلیل است که مرگ بر زندگی مقدم است. «لیبلوکم» یعنی مانند کسی که آزمایشتان می کند، است، با شما رفتار کرده و به هر کس به اندازه عملش پاداش می دهد.

و گویند: «لیبلوکم» تا شما را بیازماید تا کدامیک از شما بیشتر به یاد مرگ هستید، و بهتر برای آن آماده شده، و بر آن صبر پیشه می کنید، و در زندگی فرمانبردارتر هستید. - . مجمع البیان 10 : 69 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ قَوْماً أَتَوْا نَبِیّاً لَهُمْ فَقَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّکَ (1)یَرْفَعْ عَنَّا الْمَوْتَ فَدَعَا لَهُمْ فَرَفَعَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْهُمُ الْمَوْتَ وَ کَثُرُوا حَتَّی ضَاقَتْ بِهِمُ الْمَنَازِلُ وَ کَثُرَ النَّسْلُ وَ کَانَ الرَّجُلُ یُصْبِحُ فَیَحْتَاجُ أَنْ یُطْعِمَ أَبَاهُ وَ أُمَّهُ وَ جَدَّهُ وَ جَدَّ جَدِّهِ وَ یُوَضِّیَهُمْ (2)وَ یَتَعَاهَدَهُمْ فَشُغِلُوا عَنْ طَلَبِ الْمَعَاشِ فَأَتَوْهُ فَقَالُوا سَلْ رَبَّکَ أَنْ یَرُدَّنَا إِلَی آجَالِنَا الَّتِی کُنَّا عَلَیْهَا فَسَأَلَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَدَّهُمْ إِلَی آجَالِهِمْ.

ص: 116


1- فی المصدر: ربنا. م.
2- أی ینظفهم. و فی المصدر: یرضیهم.

کا، الکافی علی عن أبیه عن ابن أبی عمیر مثله (1)

**[ترجمه]امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: قومی نزد پیغمبر عصر خود آمدند و گفتند: دعا کن پروردگار تو مرگ را از ما بردارد، برای آنان دعا کرد و خدای تبارک و تعالی مرگ را از میانشان برداشت و بسیار شدند، تا جا بر آن ها تنگ شد و نسل فراوان شد و صبح که می شد، هر مردی باید پدر و مادر و تا جد سی ام را خوراک دهد، و آنان را نظافت کند و وارسی کند، و از طلب معاش باز ماندند. نزد آن پیغمبر آمدند و گفتند: از پروردگارت بخواه که ما را به همان عمرهای خود برگرداند او از خدا خواست و خدای عز و جل آن ها را به عمرهاشان برگرداند. - . امالی صدوق: 412 -

ص: 116

مثل این روایت در کافی نیز منقول است. - . کافی 3 : 133 -

**[ترجمه]

«2»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْحَیَاةُ وَ الْمَوْتُ خَلْقَانِ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فَإِذَا جَاءَ الْمَوْتُ فَدَخَلَ فِی الْإِنْسَانِ لَمْ یَدْخُلْ فِی شَیْ ءٍ إِلَّا وَ خَرَجَتْ (2)مِنْهُ الْحَیَاةُ.

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: زندگی و مرگ دو آفریدة خداوند هستند. اگر مرگ بیاید و به انسان روی آورد، داخل در او می شود و مرگ داخل چیزی نمی شود مگر این که زندگی از آن خارج بشود. - . کافی 3 : 133 -

**[ترجمه]

«3»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُکَیْنٍ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَقُولُ اسْتَأْثَرَ اللَّهُ بِفُلَانٍ فَقَالَ ذَا مَکْرُوهٌ فَقِیلَ فُلَانٌ یَجُودُ بِنَفْسِهِ فَقَالَ لَا بَأْسَ أَ مَا تَرَاهُ یَفْتَحُ فَاهُ عِنْدَ مَوْتِهِ مَرَّتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً فَذَلِکَ حِینَ یَجُودُ بِهَا لِمَا یَرَی مِنْ ثَوَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَدْ کَانَ بِهَا ضَنِیناً.

**[ترجمه]کافی: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال شد که می گفت: خداوند فلان چیز را به خود اختصاص داد؛ فرمود: این بد و ناپسند است.؛ پس گفته شد: فلانی خود را آماده مرگ کرد؛ فرمود: اشکال ندارد؛ آیا او را نمی بینی که دهان خود را موقع مردن دو یا سه بار می گشاید؟ پس این هنگامه ایست که خود را آماده مرگ می کند، زیرا ثواب خدای عز و جل را می بیند، در حالی که قبلا نسبت به آن بخیل و تنگ نظر بود. - . کافی 3 : 133 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری الاستیثار الانفراد بالشی ء و منه الحدیث إذا استأثر الله بشی ء فاله عنه انتهی أقول لعل کراهة ذلک لإشعاره بأنه قبل ذلک لم یکن الله متفردا بالقدرة و التدبیر فیه أو لإیمائه إلی افتقاره سبحانه بذلک و انتفاعه تعالی به.

**[ترجمه]جزری گوید: « الاستیثار» به معنای چیزی را به خود اختصاص دادن است، و از همین باب است حدیثی که نقل شده است: وقتی خداوند چیزی را به خود اختصاص داد، پس از آن روی برگردان و آن را فراموش کن. پایان سخن جزری. می گویم: ممکن است علت کراهت آن باشد که پیش از این خداوند متفرد در قدرت و تدبیر در آن نبود و یا اشاره دارد به نیاز خدای سبحان به آن و سود بردن خدا از آن.

**[ترجمه]

«4»

ع، علل الشرائع عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا صَارَ الْإِنْسَانُ یَأْکُلُ وَ یَشْرَبُ بِالنَّارِ وَ یُبْصِرُ وَ یَعْمَلُ بِالنُّورِ وَ یَسْمَعُ وَ یَشَمُّ بِالرِّیحِ وَ یَجِدُ الطَّعَامَ وَ الشَّرَابَ بِالْمَاءِ وَ یَتَحَرَّکُ بِالرُّوحِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ فَهَکَذَا الْإِنْسَانُ خُلِقَ مِنْ شَأْنِ الدُّنْیَا وَ شَأْنِ الْآخِرَةِ فَإِذَا جَمَعَ اللَّهُ بَیْنَهُمَا صَارَتْ حَیَاتُهُ فِی الْأَرْضِ لِأَنَّهُ نَزَلَ مِنْ شَأْنِ السَّمَاءِ إِلَی الدُّنْیَا فَإِذَا فَرَّقَ اللَّهُ بَیْنَهُمَا صَارَتْ تِلْکَ الْفُرْقَةُ الْمَوْتَ تَرُدُّ شَأْنَ الْأُخْرَی إِلَی السَّمَاءِ فَالْحَیَاةُ فِی الْأَرْضِ وَ الْمَوْتُ فِی السَّمَاءِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ یُفَرَّقُ بَیْنَ الْأَرْوَاحِ وَ الْجَسَدِ فَرُدَّتِ الرُّوحُ وَ النُّورُ إِلَی (3)الْقُدْرَةِ [الْقُدُسِ الْأُولَی وَ تُرِکَ الْجَسَدُ لِأَنَّهُ مِنْ شَأْنِ الدُّنْیَا وَ إِنَّمَا فَسَدَ الْجَسَدُ فِی الدُّنْیَا لِأَنَّ الرِّیحَ تُنَشِّفُ الْمَاءَ فَیَیْبَسُ فَیَبْقَی الطِّینُ فَیَصِیرُ رُفَاتاً وَ یَبْلَی وَ یَرْجِعُ

ص: 117


1- الا أن فیه: فردهم إلی حالهم. م.
2- فی المصدر: و قد خرجت. م.
3- فی المصدر: إلی القدرة القدس خ ل الأولی. م.

کُلٌّ إِلَی جَوْهَرِهِ الْأَوَّلِ وَ تَحَرَّکَتِ الرُّوحُ (1)بِالنَّفْسِ حَرَکَتَهَا مِنَ الرِّیحِ فَمَا کَانَ مِنْ نَفْسِ الْمُؤْمِنِ فَهُوَ نُورٌ مُؤَیَّدٌ بِالْعَقْلِ وَ مَا کَانَ مِنْ نَفْسِ الْکَافِرِ فَهُوَ نَارٌ مُؤَیَّدٌ بِالنُّکْرِ(2) فَهَذِهِ صُورَةُ نَارٍ وَ هَذِهِ صُورَةُ نُورٍ وَ الْمَوْتُ رَحْمَةٌ مِنَ اللَّهِ لِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ وَ نَقِمَةٌ عَلَی الْکَافِرِینَ.

أقول: سیأتی الخبر بتمامه و أسناده و شرحه فی کتاب السماء و العالم.

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: انسان با آتش می خورد و می آشامد و با نور می بیند و کار می کند و با باد می شنود و بوی اشیا را می فهمد و غذا و نوشیدنی را با آب می یابد و با روح حرگت می کند و حدیث را ادامه داد تا آن جا که فرمود: انسان این چنین آفریده شده برای کار دنیا و کار آخرت، و چون خدا میان این دو را جمع می کند، زندگی او در زمین قرار می گیرد، زیرا از یک مقام آسمانی به دنیا فرود آمده، و چون خدا میان این دو جدائی افکند، این جدائی مرگ است و آن چه از آخرتست، به آسمان گراید، پس زندگی در زمین است، و دوران مرگ در آسمان؛ و این برای آنست که میان جان و تن جدائی افتد، و جان و روشنی به عالم قدس نخست برگردد و تن بماند، زیرا که از مقام دنیا است، و همانا که تن در این دنیا تباه شود برای این که باد آب را بخشکاند، و خاک خشک گردد و نرم گردد و بپوسد،

ص: 117

و هر کدام به عنصر نخست خود برگردند، و روح به سبب نفس تحرک پیدا می کند، تحرکی که از باد است پس انچه از نفس مؤمن باشد، نوریست که مؤید به عقل است و آن چه از نفس کافر است آتشی است که به شیطنت و بدی مؤید است. این از صورت آتش خود باشد و آن از صورت نور خود، و مرگ رحمتی است از خدا برای بنده مؤمنش و نقمت و عذابی است بر کافر. - . علل الشرایع 1 : 132 -

می گویم: این روایت به طور کامل همراه با شرح و اسناد آن در کتاب « آسمان و جهان» بیان می شود.

**[ترجمه]

«5»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، (3)قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَوْ لَا ثَلَاثَةٌ فِی ابْنِ آدَمَ مَا طَأْطَأَ رَأْسَهُ شَیْ ءٌ الْمَرَضُ وَ الْمَوْتُ وَ الْفَقْرُ وَ کُلُّهُنَّ فِیهِ وَ إِنَّهُ لَمَعَهُنَّ وَثَّابٌ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر سه چیز در انسان وجود نداشت، در برابر هیچ چیز سر فرو نمی آورد: بیماری و مرگ و فقر. همه این امور در او وجود دارد اما با این وجود طغیان می کند. - . دعوات راوندی: 171 -

**[ترجمه]

باب 2 علامات الکبر و أن ما بین الستین إلی السبعین معترک المنایا و تفسیر أرذل العمر

الآیات

النحل: «وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ ثُمَّ یَتَوَفَّاکُمْ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْ لا یَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ قَدِیرٌ»(70)

الحج: «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّی وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً»(5)

یس: «وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ»(68)

lt;meta info="- وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ ثُمَّ یَتَوَفَّاکُمْ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْ لا یَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ قَدِیرٌ - . نحل / 70 -

{و خدا شما را آفرید، سپس [جان] شما را می گیرد، و بعضی از شما تا خوارترین [دوره] سالهای زندگی [فرتوتی] بازگردانده می شود، به طوری که بعد از [آن همه] دانستن، [دیگر] چیزی نمی دانند. قطعاً خدا دانایِ تواناست.}

- یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّی وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً - . حج / 5 -

{ای مردم، اگر در باره برانگیخته شدن در شکّید، پس [بدانید] که ما شما را از خاک آفریده ایم، سپس از نطفه، سپس از علقه، آنگاه از مضغه، دارای خلقت کامل و [احیاناً] خلقت ناقص، تا [قدرت خود را] بر شما روشن گردانیم. و آن چه را اراده می کنیم تا مدتی معین در رحمها قرار می دهیم، آنگاه شما را [به صورت] کودک برون می آوریم، سپس [حیات شما را ادامه می دهیم] تا به حد رشدتان برسید، و برخی از شما [زودرس] می میرد، و برخی از شما به غایت پیری می رسد به گونه ای که پس از دانستن [بسی چیزها] چیزی نمی داند. و زمین را خشکیده می بینی و[لی] چون آب بر آن فرود آوریم به جنبش درمی آید وبه گونه ای که پس از دانستن [بسی چیزها] چیزی نمی داند. و زمین را خشکیده می بینی و[لی] چون آب بر آن فرود آوریم به جنبش درمی آید و نمو می کند و از هر نوع [رستنیهای] نیکو می رویاند.}

- وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ - . یس / 68 -

{و هر که را عمر دراز دهیم، او را در خلقت دچار اُفْت می کنیم؛ آیا نمی اندیشند؟}

**[ترجمه]

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ أی أدون العمر و أوضعه أی یبقیه حتی یصیر إلی حال الهرم و الخوف فیظهر النقصان فی جوارحه و حواسه و عقله.

ص: 118


1- فی المصدر: و حرکت تحرکت خ ل الأرواح الروح خ ل.
2- فی المصدر: النکر له. م.
3- سقط هذا الخبر عن طبع أمین الضرب و هو موجود فی نسخة المصنّف بخطه الشریف.

و روی عن علی علیه السلام أَنَّ أَرْذَلَ الْعُمُرِ خَمْسٌ وَ سَبْعُونَ سَنَةً.

و روی مثل ذلک عن النبی صلی الله علیه و آله و عن قتادة تسعون سنة. لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً أی لیرجع إلی حال الطفولیة بنسیان ما کان علمه لأجل الکبر فکأنه لا یعلم شیئا مما کان علیه و قیل لیقل علمه بخلاف ما کان علیه فی حال شبابه.

**[ترجمه]طبرسی رحمه الله گوید: «إلی أرذل العمر» پست ترین مرحله عمر آدمی، یعنی چنان عمر کند تا به مرحله پیری و ترس برسد و در اعضا و حواس و عقل و خرد او نشانه های نقصان و ضعف آشکار شود.

ص: 118

از امام علی علیه السلام روایت شده است که ارذل العمر، هفتاد و پنج سالگی است. از رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز همین سن روایت شده است؛ و از قتاده، نود سالگی روایت شده است. - . مجمع البیان 6 : 177 -

«لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً» - . حج / 5 - {به گونه ای که پس از دانستن [بسی چیزها] چیزی نمی داند} یعنی به دوران کودکی برگردد و بسیاری از چیزهایی را که می دانست، فراموش می کند، گویا هیچ یک از دانسته های خود را به یاد نمی آورد. و گفته می شود: بر خلاف دوران جوانی، از علم و آگاهی او کم می شود. - . مجمع البیان 6 : 177 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ الصَّبَّاحِ مَوْلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلَمَّا مَرَرْنَا بِأُحُدٍ قَالَ تَرَی الثَّقْبَ الَّذِی فِیهِ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَمَّا أَنَا فَلَسْتُ أَرَاهُ وَ عَلَامَةُ الْکِبَرِ ثَلَاثٌ کَلَالُ الْبَصَرِ وَ انْحِنَاءُ الظَّهْرِ وَ رِقَّةُ الْقَدَمِ.

**[ترجمه]خصال: صباح، غلام امام صادق علیه السلام گوید: در خدمت امام صادق علیه السّلام بودم. از کنار کوه احد که می گذشتیم، فرمود: شکافی را که در کوه است می بینی؟ عرض کردم: بلی، فرمود: اما من نمی بینم و نشانه پیری سه چیز است: کم سوئی چشم و خمیدگی پشت و نازکی پا. - . خصال: 88 -

**[ترجمه]

«2»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ قَالَ: مَاتَ رَجُلٌ مِنْ آلِ أَبِی طَالِبٍ لَمْ یَکُنْ حَضَرَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَجَاءَهُ قَوْمٌ فَلَمَّا جَلَسَ أَمْسَکَ الْقَوْمُ کَأَنَّ عَلَی رُءُوسِهِمُ الطَّیْرَ فَکَانُوا فِی ذِکْرِ الْفُقَرَاءِ (1)وَ الْمَوْتِ فَلَمَّا جَلَسَ قَالَ ابْتِدَاءً مِنْهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا بَیْنَ السِّتِّینَ إِلَی السَّبْعِینَ مُعْتَرَکُ الْمَنَایَا ثُمَّ قَالَ علیه السلام الْفُقَرَاءُ مِحَنُ الْإِسْلَامِ.

**[ترجمه]معانی الاخبار: یکی از راویان می گوید: یکی از اولاد آل ابو طالب درگذشت؛ امام کاظم علیه السّلام در آن جا حضور نداشتند، بعد از این که آمدند و در جای خود مستقر شدند مردم از سخن گفتن باز ماندند، آن ها قبل از آمدن امام علیه السّلام در مسائل فقر و مرگ گفتگو می کردند. هنگامی که حضرت در جای خود قرار گرفتند، فرمودند: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بین شصت و هفتاد مرگ و میر زیاد است، و بیشترین مرگ ها در این سالها واقع می شود، و بعد فرمودند: فقراء نیکوکاران اسلام می باشند. - . معانی الاخبار: 402 -

**[ترجمه]

«3»

فس، تفسیر القمی مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْعَبَّاسِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا بَلَغَ الْعَبْدُ مِائَةَ سَنَةٍ فَهِیَ أَرْذَلُ الْعُمُرِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام به نقل از پدران بزرگوارشان نقل فرمود: هنگامی که بنده به صد سالگی رسد، به سراشیبی (ارذل العمر) رسیده است. - . تفسیر قمی 2 : 53 -

**[ترجمه]

«4»

ل، الخصال رُوِیَ أَنَّهُ إِذَا بَلَغَ الْمِائَةَ فَذَلِکَ أَرْذَلُ الْعُمُرِ.

**[ترجمه]خصال: نقل شده است: هنگامی که شخص به صد سالگی رسد، پست ترین دوران عمر اوست.

**[ترجمه]

«5»

وَ رُوِیَ أَنَّ أَرْذَلَ الْعُمُرِ أَنْ یَکُونَ عَقْلُهُ عَقْلَ ابْنِ سَبْعِ سِنِینَ (2)

**[ترجمه]خصال: پست ترین دوران عمر زمانی است که عقل انسان، همانند عقل بچه هفت ساله گردد. - . خصال: 546 -

**[ترجمه]

«6»

ف، تحف العقول عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ یَوْماً إِنَّ أَکْلَ الْبِطِّیخِ یُورِثُ الْجُذَامَ فَقِیلَ لَهُ أَ لَیْسَ قَدْ أَمِنَ الْمُؤْمِنُ إِذَا أَتَی عَلَیْهِ أَرْبَعُونَ سَنَةً مِنَ الْجُنُونِ وَ الْجُذَامِ وَ الْبَرَصِ قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنْ إِذَا خَالَفَ الْمُؤْمِنُ مَا أُمِرَ بِهِ مِمَّنْ آمَنَهُ لَمْ یَأْمَنْ أَنْ تُصِیبَهُ عُقُوبَةُ الْخِلَافِ.

ص: 119


1- فی المصدر: الفقر. و کذا فی الفقرة الأخیرة. م.
2- فی المصدر: عقل سبع سنین. م.

**[ترجمه]تحف العقول: روزی امام هادی علیه السلام فرمود: خوردن خربزه جذام می آورد، به ایشان گفته شد: آیا چنین نیست که مؤمن که به چهل سالگی می رسد، از جنون و جذام و برص در امان است؟ فرمود: آری، اما هر گاه مؤمن با آن چه بدان امر می شود، از اموری که به او ایمنی می بخشد، مخالفت می کند از وارد آمدن عقوبت مخالفت با آن در امان نیست. - . تحف العقول: 357 -

**[ترجمه]

«7»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا بَلَغَ الْعَبْدُ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً فَقَدْ بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ إِذَا بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً فَقَدِ انْتَهَی مُنْتَهَاهُ وَ إِذَا بَلَغَ إِحْدَی وَ أَرْبَعِینَ فَهُوَ فِی النُّقْصَانِ وَ یَنْبَغِی لِصَاحِبِ الْخَمْسِینَ أَنْ یَکُونَ کَمَنْ هُوَ فِی النَّزْعِ.

**[ترجمه]ص: 119

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر گاه بنده به سی و سه سالگی برسد، به حد رشد خود رسیده است و هر گاه به چهل سال برسد، به نهایت خود رسیده است، و هر گاه به چهل و یک سالگی رسد، رو به کاستی است، و کسی که عمرش به پنجاه رسیده، سزاوار است همانند کسی باشد که در حال نزع و جان کندن است - . تفسیر عیاشی 2 : 315 - .

**[ترجمه]

«8»

(1)

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْمُسْلِمُ إِذَا ضَعُفَ مِنَ الْکِبَرِ یَأْمُرُ اللَّهُ الْمَلَکَ أَنْ یَکْتُبَ لَهُ فِی حَالِهِ تِلْکَ مَا کَانَ یَعْمَلُ وَ هُوَ شَابٌّ نَشِیطٌ مُجْتَمِعٌ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مسلمان هنگامی که ضعف پیری بر او غلبه کند، خداوند به فرشته ای دستور می دهد که در این حال اعمال (نیکی) را که او در جوانی و شادابی و سلامت انجام می داد، برایش بنویسد. - . دعوات راوندی: 163 -

**[ترجمه]

«9»

نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْعُمُرُ الَّذِی أَعْذَرَ اللَّهُ فِیهِ إِلَی ابْنِ آدَمَ سِتُّونَ سَنَةً.

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: آن مدت عمری که خداوند برای فرزندان آدم جای عذر و بهانه را باقی گذارده است، شصت سال است - . نهج البلاغه: 328 - .

**[ترجمه]

باب 3 الطاعون و الفرار منه

اشاره

باب 3 الطاعون و الفرار منه (2)

**[ترجمه]طاعون و فرار از آن

**[ترجمه]

الآیات

البقرة: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ»(243)

lt;meta info="- أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ - . بقره / 243 -

{آیا از [حال] کسانی که از بیم مرگ از خانه های خود خارج شدند، و هزاران تن بودند، خبر نیافتی؟ پس خداوند به آنان گفت: «تن به مرگ بسپارید» آنگاه آنان را زنده ساخت. آری، خداوند نسبت به مردم، صاحب بخشش است، ولی بیشتر مردم سپاسگزاری نمی کنند.}

**[ترجمه]

تفسیر

قیل نزلت فی أهل داوردان قریة قبل واسط وقع فیهم طاعون فخرجوا هاربین فأماتهم الله فمر بهم حزقیل (3) و قد عریت عظامهم و تفرقت أوصالهم فتعجب من ذلک فأوحی الله إلیه ناد فیهم أن قوموا بإذن الله فنادی فقاموا یقولون سبحانک اللهم و بحمدک لا إله إلا أنت و قیل نزلت فی قوم من بنی إسرائیل دعاهم ملکهم إلی الجهاد ففروا حذر الموت فأماتهم الله ثمانیة أیام ثم أحیاهم.

ص: 120


1- (*)سقط هذا الخبر و تالیه عن طبع أمین الضرب و هما موجودان فی نسخة المصنّف بخطه الشریف.
2- الطاعون: مرض معروف، هو بثر و ورم مؤلم جدا، یخرج مع لهب، و یسود ما حوالیه أو یخضر أو یحمر حمرة بنفسجیة کدرة، و یحصل معه خفقان القلب و القی ء، و یخرج فی المراق و الآباط غالبا و الأیدی و الأصابع و سائر الجسد. قاله النووی فی تهذیب الأسماء و اللغات.
3- هو حزقیل بن بوری و یلقب بابن العجوز، من سلالة لاوی أحد أنبیاء بنی إسرائیل، یأتی ذکره فی کتاب النبوّة.

**[ترجمه]این آیه در شأن اهالی داوردان، روستایی نرسیده به واسط است که طاعون در بینشان شایع شد، و برای فرار از طاعون از شهر خارج شدند و خداوند جان آن ها را گرفت، حزقیلِ پیامبر بر آن ها گذشت و مشاهده کرد استخوان هایشان پوسیده و اعضای بدنشان پراکنده شده است، از این امر شگفت زده شد. خدای متعال به او وحی فرمود: از آن ها بخواه تا به اذن خداوند برخیزند، حزقیل آن ها را صدا کرد و برخاستند، در حالی که می گفتند: سبحانک اللهم وبحمدک لا إله إلا أنت.

و گویند: این آیه در شأن قومی از بنی اسرائیل است که پادشاهشان آنان را به جهاد دعوت کرد و آن ها از مرگ گریختند، سپس خداوند هشت روز جانشان را گرفت و دوباره آنان را زنده کرد. - . تفسیر بیضاوی 1 : 209 -

ص: 120

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْمُفَسِّرُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبائه عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: قِیلَ لِلصَّادِقِ علیه السلام أَخْبِرْنَا عَنِ الطَّاعُونِ فَقَالَ عَذَابُ اللَّهِ لِقَوْمٍ (1)وَ رَحْمَةٌ لِآخَرِینَ قَالُوا وَ کَیْفَ تَکُونُ الرَّحْمَةُ عَذَاباً قَالَ أَ مَا تَعْرِفُونَ أَنَّ نِیرَانَ جَهَنَّمَ عَذَابٌ عَلَی الْکُفَّارِ وَ خَزَنَةُ جَهَنَّمَ مَعَهُمْ فِیهَا فَهِیَ رَحْمَةٌ عَلَیْهِمْ.

ع، علل الشرائع الْمُفَسِّرُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ النَّاصِرِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْجَوَادِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ مثله.

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا علیه السلام : از امام صادق علیه السّلام در باره طاعون سؤال شد، آن حضرت فرمودند: برای عدّه ای عذاب و برای عدّه ای دیگر رحمت است، گفتند: چگونه ممکن است رحمت عذاب باشد؟! فرمود: آیا نمی دانید آتش جهنّم برای کافرین عذاب است ولی برای خزنه جهنّم که با کافرین در آن جا هستند، مایه رحمت است؟ - . عیون اخبار الرضا 2 : 6 -

در علل الشرائع نیز حدیث مشابهی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است. - . علل الشرایع 1 : 289

-

**[ترجمه]

«2»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الطَّاعُونُ مِیتَةٌ وَحِیَّةٌ.

صح، صحیفة الرضا علیه السلام عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از پدران بزرگوارشان نقل می کند که امیرالمومنین علی علیه السلام فرمود: طاعون، مرگ سریع است. - . عیون اخبار الرضا 2 : 6 -

حدیث مشابهی در صحیفه الرضا علیه السلام از حضرت علیه السلام نقل کرده است.

**[ترجمه]

بیان

وحیّة أی سریعة.

**[ترجمه]وحیّه به معنای سریع است.

**[ترجمه]

«3»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْقَوْمُ یَکُونُونَ فِی الْبَلَدِ یَقَعُ فِیهَا الْمَوْتُ أَ لَهُمْ أَنْ یَتَحَوَّلُوا عَنْهَا إِلَی غَیْرِهَا قَالَ نَعَمْ قُلْتُ بَلَغَنَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَابَ قَوْماً بِذَلِکَ فَقَالَ أُولَئِکَ کَانُوا رَتَبَةً بِإِزَاءِ الْعَدُوِّ فَأَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَثْبُتُوا فِی مَوْضِعِهِمْ وَ لَا یَتَحَوَّلُوا مِنْهُ إِلَی غَیْرِهِ فَلَمَّا وَقَعَ فِیهِمُ الْمَوْتُ تَحَوَّلُوا مِنْ ذَلِکَ الْمَکَانِ إِلَی غَیْرِهِ فَکَانَ تَحْوِیلُهُمْ مِنْ ذَلِکَ الْمَکَانِ إِلَی غَیْرِهِ کَالْفِرَارِ مِنَ الزَّحْفِ.

**[ترجمه]علل الشرائع: از علی بن مغیره نقل شده که گفت: محضر مبارک حضرت ابی عبدالله علیه السلام عرض کردم: «مردم در شهر بوده و مرگ در بینشان واقع می شود؛ مثل این که مرض وبا در بین ایشان شایع می گردد و آن ها را از پای در می آورد. آیا می توانند از آن شهر گریخته و جای دیگر بروند؟» حضرت فرمود: «آری.» عرضه داشتم: «به ما رسیده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گروهی را به خاطر این کار، ملامت و سرزنش کردند؟ حضرت فرمود: آن ها گروهی بودند در مقابل دشمن، که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مأمورشان کرده بود

در جای خود مانده و به جای دیگری نروند. وقتی مرگ و هلاکت در بینشان واقع شد، از آن مکان به جای دیگری گریختند و این گریز به مثابه این بود که از صحنه نبرد (جهاد) گریخته بودند، از این رو مورد نهی و ملامت قرار گرفتند». - [1]. علل الشرایع 2 : 237 -

**[ترجمه]

بیان

فی بعض النسخ رئیة بالهمزة من الرؤیة أی کانوا یتراءون العدوّ و یترقّبونهم و فی بعضها رتبة بالتاء قبل الباء الموحّدة أی رتّبوا و أثبتوا بإزاء العدوّ.

**[ترجمه]در برخی از نسخه ها، رئیه با همزه از الرؤیه گرفته شده است، یعنی دشمن را می دیدند و زیر نظر داشتند، در برخی از نسخه ها «رتبه» با تاء و قبل از باء موحده است، یعنی ایستادگی کرده و در برابر دشمن مقاومت کردند.

**[ترجمه]

«4»

مع، معانی الأخبار ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ قَالَ: سَأَلَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ الطَّاعُونِ یَقَعُ فِی بَلْدَةٍ وَ أَنَا فِیهَا أَتَحَوَّلُ عَنْهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَفِی الْقَرْیَةِ وَ أَنَا فِیهَا أَتَحَوَّلُ عَنْهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَفِی الدَّارِ وَ أَنَا فِیهَا أَتَحَوَّلُ عَنْهَا قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَإِنَّا نَتَحَدَّثُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ

ص: 121


1- فی نسخة: عذاب لقوم.

صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ الْفِرَارُ مِنَ الطَّاعُونِ کَالْفِرَارِ مِنَ الزَّحْفِ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا قَالَ هَذَا فِی قَوْمٍ کَانُوا یَکُونُونَ فِی الثُّغُورِ فِی نَحْوِ الْعَدُوِّ فَیَقَعُ الطَّاعُونُ فَیُخَلُّونَ أَمَاکِنَهُمْ وَ یَفِرُّونَ مِنْهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ فِیهِمْ.

**[ترجمه]معانی الاخبار: کسی از اصحاب موسی بن جعفر علیه السلام از ایشان سؤال می کند: من در شهری هستم که بیماری طاعون شایع شده، می شود به شهر دیگر بروم؟ حضرت فرمودند: بله، آن فرد گفت: اگر طاعون به روستای ما بیاید و من به روستای دیگر بروم. حضرت فرمودند: اشکالی ندارد.

شخص گفت در خانه ام باشم این بیماری بیاید، می شود بیرون بروم؟ حضرت فرمودند: بله. شخص گفت: این خبر به ما رسیده است از رسول الله صلی الله علیه و آله که فرمودند: « اگر کسی از طاعون فرار کند، مثل این که از جهاد فرار کرده است.

حضرت فرمودند: موردی که پیامبر صلی الله علیه و آله

ص: 121

فرمودند: فرار از طاعون مثل فرار از جهاد است، درباره گروهی از ساکنین مرزها در مقابل دشمن بود، در آن جا طاعون آمد، آن ها خانه هایشان را خالی و فرار کردند. پس رسول خدا (ص) آن سخن را در خصوص این افراد فرمودند. - . معانی الاخبار: 254 -

**[ترجمه]

«5»

وَ رُوِیَ أَنَّهُ إِذَا وَقَعَ الطَّاعُونُ فِی أَهْلِ مَسْجِدٍ فَلَیْسَ لَهُمْ أَنْ یَفِرُّوا مِنْهُ إِلَی غَیْرِهِ.

**[ترجمه]روایت شده است: اگر طاعون در میان اهل مسجدی شایع شود، جایز نیست که از آن جا به جای دیگری فرار کنند. - . معانی الاخبار: 254 -

**[ترجمه]

بیان

یمکن أن یکون الروایة الأخیرة علی تقدیر صحتها محمولة علی الکراهة جمعا بینها و بین ما سبق و الظاهر أن لخصوصیة المسجد مدخلا و لیس لبیان الفرد الخفی

لِمَا رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِی کِتَابِ الْمَسَائِلِ، عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْوَبَاءِ (1)یَقَعُ فِی الْأَرْضِ هَلْ یَصْلُحُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَهْرُبَ مِنْهُ قَالَ یَهْرُبُ مِنْهُ مَا لَمْ یَقَعْ فِی مَسْجِدِهِ الَّذِی یُصَلِّی فِیهِ فَإِذَا وَقَعَ فِی أَهْلِ مَسْجِدِهِ الَّذِی یُصَلِّی فِیهِ فَلَا یَصْلُحُ الْهَرَبُ مِنْهُ

**[ترجمه]ممکن است این روایت اخیر چندان صحیح نباشد و نتوان با روایت پیشین جمع کرد، به نظر می رسد خصوصیت مسجد مدخلیت و سببیت دارد و برای بیان فرد خفیّ نیست؛ زیرا در کتاب المسائل از امام کاظم علیه السلام درباره وبا که در زمین واقع می شود، پرسیدم که آیا صلاح است کسی از آن بگریزد؟ فرمود: تا زمانی که در مسجدی که در آن نماز می گزارد واقع نشده، بگریزد. اما وقتی که در میان اهل مسجدی که در آن نماز می گذارد واقع شد، صلاح نیست که بگریزد.

**[ترجمه]

«6»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام جَعْفَرُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَمَّنْ سَمِعَ الْحَسَنَ بْنَ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیَّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ قَوْماً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ هَرَبُوا مِنْ بِلَادِهِمْ مِنَ الطَّاعُونِ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَعَمَدَ أَهْلُ تِلْکَ الْقَرْیَةِ فَحَظَرُوا عَلَیْهِمْ حَظِیرَةً (2)فَلَمْ یَزَالُوا فِیهَا حَتَّی نَخِرَتْ عِظَامُهُمْ (3)فَصَارُوا رَمِیماً فَمَرَّ بِهِمْ نَبِیٌّ مِنْ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَتَعَجَّبَ مِنْهُمْ وَ مِنْ کَثْرَةِ الْعِظَامِ الْبَالِیَةِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَ تُحِبُّ أَنْ أُحْیِیَهُمْ لَکَ فَتُنْذِرَهُمْ فَقَالَ نَعَمْ یَا رَبِّ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ نَادِهِمْ فَقَالَ أَیَّتُهَا الْعِظَامُ الْبَالِیَةُ قُومِی بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَامُوا أَحْیَاءً أَجْمَعُونَ یَنْفُضُونَ التُّرَابَ عَنْ رُءُوسِهِمْ.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام فرمود: قومی از بنی اسرائیل از بیم طاعون از شهرهای خود خارج شدند،« وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ» - . بقره / 243 - {از ترس مرگ، از خانه های خود فرار کردند؟ و آنان، هزارها نفر بودند} خداوند به یکباره جان آنان را گرفت، مردم آن روستا در زیر ستونی سقفی نصب کردند و سایبانی بر آن ها ساختند، به همین حال بودند تا این که استخوان هایشان پوسید و متلاشی شد.

یکی از پیامبران بنی اسرائیل بر آن ها گذشت، و از آن ها و از استخوان های زیادی که پوسیده بود، شگفت زده شد. خدای عز و جل به او وحی کرد: دوست داری آن ها را برای تو زنده کنم تا آن ها را بیم دهی؟ پاسخ داد: آری، پروردگارا. خدای عز و جل به او وحی کرد که آنان را فرا بخواند. آن پیامبر فرمود: ای استخوان های پوسیده به اذن و اراده خدای عز و جل برخیزید. پس همه آن ها زنده شدند و خاک را از سر و روی خود زدودند. - . عیون اخبار الرضا 1 : 160 -

**[ترجمه]

«7»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی یَرْفَعُهُ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: دَعَا نَبِیٌّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ عَلَی قَوْمِهِ فَقِیلَ لَهُ أُسَلِّطُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ فَقَالَ لَا فَقِیلَ لَهُ فَالْجُوعَ فَقَالَ لَا

ص: 122


1- قال ابن منظور فی لسان العرب: الوباء: الطاعون بالقصر و المد و الهمز، و قیل: هو کل مرض عام.
2- الحظیرة: ما یحاط بالشی ء خشبا أو قصبا.
3- أی بلیت و تفتّت.

فَقِیلَ لَهُ مَا تُرِیدُ فَقَالَ مَوْتٌ دَفِیفٌ یَحْزُنُ الْقَلْبَ وَ یُقِلُّ الْعَدَدَ فَأُرْسِلَ عَلَیْهِمُ الطَّاعُونُ.

**[ترجمه]کافی: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: یکی از پیامبران بنی اسرائیل قوم خود را نفرین کرد، به او گفته شد: دشمن را بر آن ها مسلط کنم؟ گفت: خیر. گفت: گرسنگی چطور؟ گفت: خیر.

ص: 122

به او گفتند: چه می خواهی؟ گفت: مرگ آرام و آهسته که قلب را اندوهگین سازد و از تعدادشان بکاهد. پس خداوند طاعون را بر آن ها مسلط ساخت. - . کافی 3 : 134 -

**[ترجمه]

«8»

فس، تفسیر القمی أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا الْآیَةَ قَالَ إِنَّهُ کَانَ وَقَعَ طَاعُونٌ بِالشَّامِ فِی بَعْضِ الْمَوَاضِعِ فَخَرَجَ مِنْهُمْ خَلْقٌ کَثِیرٌ هَرَباً مِنَ الطَّاعُونِ فَصَارُوا إِلَی مَفَازَةٍ فَمَاتُوا فِی لَیْلَةٍ وَاحِدَةٍ کُلُّهُمْ وَ کَانُوا حَتَّی إِنَّ الْمَارَّ فِی تِلْکَ الطُّرُقِ کَانَ یُنَحِّی عِظَامَهُمْ بِرِجْلِهِ عَنِ الطَّرِیقِ ثُمَّ أَحْیَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَدَّهُمْ إِلَی مَنَازِلِهِمْ وَ عَاشُوا دَهْراً طَوِیلًا ثُمَّ مَاتُوا وَ دُفِنُوا.

**[ترجمه]تفسیر قمی: در تفسیر آیه شریفه« أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا» - . بقره / 243 - {آیا ندیدی جمعیتی را که از ترس مرگ، از خانه های خود فرار کردند؟ و آنان، هزارها نفر بودند} فرمود: شام از ترس ابتلا به طاعون به سوی بیابان ها می گریختند، و در یک شب همه آن ها مردند. تعداد کشته شدگان به حدی بود که برای عبور از خیابان ها می بایست از روی جنازه آن ها گذشت. سپس خدای عز و جل بار دیگر آنان را زنده ساخت و به خانه هایشان بازگرداند و روزگاری طولانی زندگانی کردند، سپس مرده و دفن شدند. - . تفسیر قمی 1 : 88 -

**[ترجمه]

«9»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ وَ غَیْرِهِ عَنْ بَعْضِهِمْ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ بَعْضِهِمْ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ فَقَالَ إِنَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ مَدِینَةٍ مِنْ مَدَائِنِ الشَّامِ وَ کَانُوا سَبْعِینَ أَلْفَ بَیْتٍ وَ کَانَ الطَّاعُونُ یَقَعُ فِیهِمْ فِی کُلِّ أَوَانٍ فَکَانُوا إِذَا أَحَسُّوا بِهِ خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَةِ الْأَغْنِیَاءُ لِقُوَّتِهِمْ وَ بَقِیَ فِیهَا الْفُقَرَاءُ لِضَعْفِهِمْ فَکَانَ الْمَوْتُ یَکْثُرُ فِی الَّذِینَ أَقَامُوا وَ یَقِلُّ فِی الَّذِینَ خَرَجُوا فَیَقُولُ الَّذِینَ خَرَجُوا لَوْ کُنَّا أَقَمْنَا لَکَثُرَ فِینَا الْمَوْتُ وَ یَقُولُ الَّذِینَ أَقَامُوا لَوْ کُنَّا خَرَجْنَا لَقَلَّ فِینَا الْمَوْتُ قَالَ فَأَجْمَعَ رَأْیُهُمْ جَمِیعاً أَنَّهُ إِذَا وَقَعَ الطَّاعُونُ وَ أَحَسُّوا بِهِ خَرَجُوا کُلُّهُمْ مِنَ الْمَدِینَةِ فَلَمَّا أَحَسُّوا بِالطَّاعُونِ خَرَجُوا جَمِیعاً وَ تَنَحَّوْا عَنِ الطَّاعُونِ حَذَرَ الْمَوْتِ فَسَارُوا فِی الْبِلَادِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّهُمْ مَرُّوا بِمَدِینَةٍ خَرِبَةٍ قَدْ جَلَا أَهْلُهَا عَنْهَا وَ أَفْنَاهُمُ الطَّاعُونُ فَنَزَلُوا بِهَا فَلَمَّا حَطُّوا رِحَالَهُمْ وَ اطْمَأَنُّوا بِهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوتُوا جَمِیعاً فَمَاتُوا مِنْ سَاعَتِهِمْ وَ صَارُوا رَمِیماً عِظَاماً تَلُوحُ وَ کَانُوا عَلَی طَرِیقِ الْمَارَّةِ فَکَنَسَتْهُمُ الْمَارَّةُ فَنَحَّوْهُمْ وَ جَمَعُوهُمْ فِی مَوْضِعٍ فَمَرَّ بِهِمْ نَبِیٌّ مِنْ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ یُقَالُ لَهُ حِزْقِیلُ فَلَمَّا رَأَی تِلْکَ الْعِظَامَ بَکَی وَ اسْتَعْبَرَ (1)وَ قَالَ یَا رَبِّ لَوْ شِئْتَ لَأَحْیَیْتَهُمُ السَّاعَةَ کَمَا أَمَتَّهُمْ فَعَمَرُوا بِلَادَکَ وَ وَلَدُوا عِبَادَکَ وَ عَبَدُوکَ مَعَ مَنْ یَعْبُدُکَ مِنْ خَلْقِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ أَ فَتُحِبُ

ص: 123


1- أی جرت عبرته أی دمعته.

ذَلِکَ فَقَالَ نَعَمْ یَا رَبِّ فَأَحْیِهِمْ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ قُلْ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ الَّذِی أَمَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَقُولَهُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هُوَ الِاسْمُ الْأَعْظَمُ فَلَمَّا قَالَ حِزْقِیلُ ذَلِکَ الْکَلَامَ نَظَرَ إِلَی الْعِظَامِ یَطِیرُ بَعْضُهَا إِلَی بَعْضٍ فَعَادُوا أَحْیَاءً یَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ یُکَبِّرُونَهُ وَ یُهَلِّلُونَهُ فَقَالَ حِزْقِیلُ عِنْدَ ذَلِکَ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ قَالَ عُمَرُ بْنُ یَزِیدَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِیهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ.

**[ترجمه]کافی: ز امام باقر و امام صادق علیهما السلام در باره آیه« أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ حَذَرَ الْمَوْتِ» - . بقره / 243 - {آیا ندیدی جمعیتی را که از ترس مرگ، از خانه های خود فرار کردند؟ و آنان، هزارها نفر بودند} نقل شده: این قوم اهل شهری از شهرهای شام و از بنی اسرائیل بودند و تعداد آن ها هفتاد هزار نفر بود، که بیماری طاعون هر از چند گاهی میان آن ها شایع می شد، و هرگاه احساس می کردند این مرض حادث شده، ثروتمندان از شهر خارج شدند و فقراء به جهت ناداری در شهر باقی ماندند، و لذا مرگ و میر بیشتر در میان فقرا واقع شد و ثروتمندانی که از شهر فرار کرده بودند، اکثرا نجات پیدا کردند، بعد فقرا گفتند: اگر ما هم از شهر خارج شده بودیم زنده می ماندیم، و اغنیاء گفتند: اگر ما در شهر مانده بودیم، می مردیم. پس فقرا نیز تصمیم گرفتند مثل اغنیاء از شهر خارج شوند، بار دیگر که طاعون شایع شد، همگی از بیم مرگ از شهر خارج شدند و در شهرها به راه افتادند تا به شهر ویرانی رسیدند که طاعون اهالی آن جا را هلاک کرده بود، وقتی بار و بنه خود را نهادند امر الهی مبنی بر مرگ آن ها صادر شد،پس همگی هلاک شدند. اینان بر سر راه گذر کاروانیان بودند، رهگذران استخوان های آنان را از کنار راه دور کردند و همه را در یک جا گرد آوردند. پس از این ماجرا یکی از پیامبران بنی اسرائیل به نام حزقیل از آن جا گذشت و چون آن استخوان ها را دید، آب در دیده گرداند و گریست. و گفت: پروردگارا! اگر بخواهی این ها را هم اینک زنده می گردانی چنان که آن ها را میراندی تا شهرهایت را آباد کنند و از بندگانت فرزند آرند و همراه دیگر خلائق تو که پرستشت می کنند تو را بپرستند. خدای متعال به او وحی فرمود: آیا دوست داری

ص: 123

آن ها زنده شوند؟ عرض کرد: آری، بار خدایا! آن ها را زنده کن. خدای عزّ و جلّ بدو وحی فرمود که چنین و چنان بگو. او نیز همان را بر زبان جاری کرد که خدای عزّ و جلّ به او دستور داده بود. امام صادق علیه السّلام فرمود: آن اسم اعظم بود، و چون حزقیل آن کلام را بر زبان جاری کرد، دید استخوان های پراکنده را که به سوی یکدیگر می پرند، و همه آن ها زنده شدند و به یکدیگر می نگریستند «و سبحان اللَّه و اللَّه اکبر و لا اله الا اللَّه» می گفتند. در این هنگام حزقیل گفت: گواهی می دهم که «خدای بر هر کاری توانا است» - طلاق / 12 - . عمر بن یزید می گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: این آیه درباره این ها نازل شد. - . کافی 8 : 199 -

**[ترجمه]

«10»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، سُئِلَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام عَنِ الطَّاعُونِ أَ نَبْرَأُ مِمَّنْ یَلْحَقُهُ فَإِنَّهُ مُعَذَّبٌ فَقَالَ علیه السلام إِنْ کَانَ عَاصِیاً فَابْرَأْ مِنْهُ طُعِنَ أَوْ لَمْ یُطْعَنْ (1)وَ إِنْ کَانَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُطِیعاً فَإِنَّ الطَّاعُونَ مِمَّا تُمَحَّصُ بِهِ ذُنُوبُهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَذَّبَ بِهِ قَوْماً وَ یَرْحَمُ بِهِ آخَرِینَ وَاسِعَةٌ قُدْرَتُهُ لِمَا یَشَاءُ أَ مَا تَرَوْنَ أَنَّهُ جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاءً لِعِبَادِهِ وَ مُنْضِجاً لِثِمَارِهِمْ وَ مُبْلِغاً لِأَقْوَاتِهِمْ وَ قَدْ یُعَذِّبُ بِهَا قَوْماً یَبْتَلِیهِمْ بِحَرِّهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِذُنُوبِهِمْ وَ فِی الدُّنْیَا بِسُوءِ أَعْمَالِهِمْ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: از امام زین العابدین علیه السلام درباره طاعون پرسیدند: آیا از کسی که بدان دچار گشته است دوری و تبری جوییم، به خاطر این که عذاب دامن گیرش شده است؟ امام علیه السلام فرمود: اگر او گناه کار باشد، من از او برائت می جویم؛ چه گرفتار طاعون باشد و چه نباشد. و اگر او پیرو فرمان خداوند عزّوجل باشد، هرآینه طاعون از ناحیه کسی است که با آن گناهان او را پاک می کند. همانا خداوند عزّوجل به وسیله آن قومی را کیفر دهد و قوم دیگر را رحمت کند. قدرت او هر چیزی را بخواهد فرا می گیرد. آیا نمی نگرید که او خورشید را برای بندگانش مایه روشنایی، و برای میوه هایش مایه رسیدن، و برای روزی هایشان مایه دستیابی قرارداده است؟ در حالی که گاهی به وسیله آن قومی را کیفر می دهد؛ یعنی در روز قیامت با حرارت آن به خاطر گناهانشان و در دنیا به خاطر رفتاربدشان گرفتار می سازد. - . دعوات راوندی: 171 -

**[ترجمه]

باب 4 حب لقاء الله و ذم الفرار من الموت

الآیات

البقرة: «قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ* وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلی حَیاةٍ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ»(94-96)

آل عمران: «وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ»(143) (و قال تعالی): «الَّذِینَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ وَ قَعَدُوا لَوْ أَطاعُونا ما قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُا عَنْ أَنْفُسِکُمُ الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»(168)

ص: 124


1- أی أصابه الطاعون أولا.

النساء: «أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ»(78)

یونس: «إِنَّ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ* أُولئِکَ مَأْواهُمُ النَّارُ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»(7-8)

الأحزاب: «قُلْ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَ إِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلًا»(16)

الجمعة: «قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ *وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ* قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(6-8)

lt;meta info="- قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ * وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلی حَیاةٍ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ - . بقره / 94 - 96 -

{بگو: «اگر در نزد خدا، سرای بازپسین یکسر به شما اختصاص دارد، نه دیگر مردم، پس اگر راست می گویید آرزوی مرگ کنید.» ولی به سبب کارهایی که از پیش کرده اند، هرگز آن را آرزو نخواهند کرد. و خدا به [حال] ستمگران داناست. و آنان را مسلماً آزمندترین مردم به زندگی، و [حتی حریص تر] از کسانی که شرک می ورزند خواهی یافت. هر یک از ایشان آرزو دارد که کاش هزار سال عمر کند با آن که اگر چنین عمری هم به او داده شود، وی را از عذاب دور نتواند داشت. و خدا بر آن چه می کنند بیناست.}

- وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُون - . آل عمران / 143 - َ

{و شما مرگ را پیش از آن که با آن روبرو شوید، سخت آرزو می کردید؛ پس، آن را دیدید و [همچنان] نگاه می کردید.}

- الَّذِینَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ وَ قَعَدُوا لَوْ أَطاعُونا ما قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُا عَنْ أَنْفُسِکُمُ الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ - . آل عمران / 168 -

ص: 124

{همان کسانی که [خود در خانه] نشستند و در باره دوستان خود گفتند: «اگر از ما پیروی می کردند کشته نمی شدند.» بگو: «اگر راست می گویید مرگ را از خودتان دور کنید.»}

- أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ - . نساء / 78 -

{هر کجا باشید، شما را مرگ درمی یابد؛ هر چند در بُرجهای استوار باشید.}

- إِنَّ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ* أُولئِکَ مَأْواهُمُ النَّارُ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ - یونس / 7 - 8 -

{کسانی که امید به دیدار ما ندارند، و به زندگی دنیا دل خوش کرده و بدان اطمینان یافته اند، و کسانی که از آیات ما غافلند، آنان به [کیفر] آن چه به دست می آوردند، جایگاهشان آتش است.}

- قُلْ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَ إِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلًا - . احزاب / 16 -

{بگو: «اگر از مرگ یا کشته شدن بگریزید، هرگز این گریز برای شما سود نمی بخشد، و در آن صورت جز اندکی برخوردار نخواهید شد.»}

- قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ * قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ - .جمعه / 6 -8 -

{بگو: «ای کسانی که یهودی شده اید، اگر پندارید که شما دوستان خدایید نه مردم دیگر، پس اگر راست می گویید درخواست مرگ کنید.» و[لی] هرگز آن را به سبب آن چه از پیش به دست خویش کرده اند، آرزو نخواهند کرد، و خدا به [حال] ستمگران داناست. بگو: «آن مرگی که از آن می گریزید، قطعاً به سر وقت شما می آید؛ آنگاه به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانیده خواهید شد، و به آن چه [در روی زمین] می کردید، آگاهتان خواهد کرد.»}

**[ترجمه]

تفسیر

خالِصَةً أی خاصة بکم و الخطاب للیهود لقولهم لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ لأنه من أیقن أنه من أهل الجنة اشتاقها و أحب التخلص إلیها من الدار ذات الشوائب بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ أی من موجبات النار و روی أنهم لو تمنوا الموت لغص (1)کل إنسان بریقه فمات مکانه و ما بقی علی وجه الأرض یهودی وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أی أحرص منهم أو خبر مبتداء محذوف صفته یَوَدُّ أَحَدُهُمْ أی و منهم ناس یود أحدهم و علی هذا أیضا یحتمل أن یکون المراد بالمشرکین الیهود لقولهم عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ و الزحزحة التبعید و یحتمل أن یکون المراد عذاب الآخرة أو الأعم فیکون الزحزحة کنایة عن رفعه عنهم إذ بمقدار زیادة العمر یبعد عنهم عذاب البرزخ وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ أی الحرب فإنها من أسباب الموت أو الموت بالشهادة و هو توبیخ لمن لم یشهد بدرا و تمنی الجهاد ثم شهد أحدا و فر لا یَرْجُونَ لِقاءَنا أی لا یتوقعونه لإنکارهم البعث أو لا یخافون عقابنا إذ قد یکون الرجاء بمعنی الخوف فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ الخطاب و إن توجه ظاهرا إلی الیهود لکنه تعریض عام لکل من یدعی ولایة الله و یکره الموت.

**[ترجمه]«خالصه» یعنی مخصوص شما، و خطاب به یهودیان است زیرا گفتند «لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً» - . بقره / 111 - «فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ» - . بقره / 94 - زیرا هر کس یقین دارد بهشتی است، مشتاق آن بوده و دوست دارد از خانه آلودگی خلاص شود، و «بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ» - . بقره / 95 - یعنی از موجبات آتش؛ و روایت شده است اگر آن ها آرزوی مرگ می کردند، آب دهان هر کس راه گلوی او را گرفته و جان می داد و در روی زمین هیچ یهودی باقی نمی ماند. - . تفسیر بیضاوی 1 : 123 - 125 -

«وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا» - . بقره / 96 - یعنی حریص تر از آن ها هستند، و یا خبر برای مبتدای محذوف است، صفت آن « یود أحدهم» یعنی از میان آن ها گروهی هستند که هر یک از آنان دوست دارد؛

بر همین اساس احتمال دارد منظور از مشرکان، یهود باشد که می گویند: «عزیر ابن الله» یعنی عزیر پسر خداست و الزحزحه: تبعید؛ و ممکن است منظور عذاب آخرت باشد و ممکن است اعم از آن و کنایه از دور کردن عذاب از آن ها باشد، به میزان افزایش عمر، عذاب برزخ نیز از آنان دور می شود. - . تفسیر بیضاوی 1 : 123 - 125 -

« و لقد کنتم تمنون الموت» - . آل عمران / 143 - منظور جنگ است زیرا جنگ از اسباب مرگ به شمار می رود، و یا منظور مرگ با شهادت است، و سرزنشی است برای کسانی که در جنگ بدر حضور نداشتند و آرزوی جهاد داشتند، اما هنگامی که در جنگ احد حضور یافتند، پا به فرار گذاشتند؛ «لا یرجون لقائنا» یعنی: انتظار آن را ندارند، چرا که معاد را انکار می کنند، و یا از عقاب و کیفر ما نمی ترسند؛ زیرا گاهی الرجاء به معنای ترس است.

«فتمنوا الموت» خطاب است و ظاهرا یهود را مخاطب قرار داده اما کنایه ای است به همه کسانی که ادعای دوستی خدا را دارند اما از مرگ بیزارند.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ قَالَ إِنَّ فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوبٌ

ص: 125


1- غص بالطعام أو الماء اعترض فی حلقه شی ء منه فمنعه التنفس.

أَوْلِیَاءُ اللَّهِ یَتَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ

**[ترجمه]تفسیر قمی: «فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» - . بقره / 94 - فرمود: در تورات نوشته شده است:

ص: 125

اولیای الهی آرزوی مرگ می کنند، سپس فرمود: بگو: «إِنَّ الْمَوْتَ الَّذی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقیکُمْ .» - . جمعه / 8 - { آن مرگی که از آن می گریزید، قطعاً به سر وقت شما می آید}. - . تفسیر قمی 2 : 248 -

**[ترجمه]

«2»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ أَیْمَنَ عَنْ دَاوُدَ الْأَبْزَارِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: یُنَادِی مُنَادٍ کُلَّ یَوْمٍ لِدْ لِلْمَوْتِ وَ اجْمَعْ لِلْفَنَاءِ وَ ابْنِ لِلْخَرَابِ (1)

**[ترجمه]نوادر: امام باقر علیه السلام فرمود: هر روز فرشته ای ندا سر می دهد: ای فرزندان آدم، برای مرگ بزایید، برای نابودی جمع کن و برای خراب شدن بساز.» - . الزهد: 148 -

**[ترجمه]

«3»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ حَدِّثْنِی بِمَا أَنْتَفِعُ بِهِ فَقَالَ یَا أَبَا عُبَیْدَةَ مَا أَکْثَرَ ذِکْرَ الْمَوْتِ إِنْسَانٌ إِلَّا زَهِدَ فِی الدُّنْیَا.

**[ترجمه]نوادر: ابی عبیده حذّاء، گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: برای من بازگو کنید آن چه را بدان سود گیرم. فرمود: ای ابا عبیده، بسیار یاد مرگ کن، زیرا آدمی نباشد که یاد مرگ کند جز آن که در دنیا بی رغبت شود. - . الزهد: 148 -

**[ترجمه]

«4»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ دَاوُدَ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَوْتَ الْمَوْتَ جَاءَ الْمَوْتُ بِمَا فِیهِ جَاءَ بِالرَّوْحِ وَ الرَّاحَةِ وَ الْکَرَّةِ الْمُبَارَکَةِ إِلَی جَنَّةٍ عَالِیَةٍ لِأَهْلِ دَارِ الْخُلُودِ الَّذِینَ کَانَ لَهَا سَعْیُهُمْ وَ فِیهَا رَغْبَتُهُمْ وَ جَاءَ الْمَوْتُ بِمَا فِیهِ جَاءَ بِالشِّقْوَةِ وَ النَّدَامَةِ وَ الْکَرَّةِ الْخَاسِرَةِ إِلَی نَارٍ حَامِیَةٍ (2)لِأَهْلِ دَارِ الْغُرُورِ الَّذِینَ کَانَ لَهَا سَعْیُهُمْ وَ فِیهَا رَغْبَتُهُمْ.

**[ترجمه]نوادر: امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هان ای مردم! مرگ را، مرگ را در نظر آورید! مرگ با آن چه در اوست، آمد با رَوْح و راحت و یورشی مبارک برای بردن به بهشت بلند مرتبه، از برای آنان که در دنیا زیست می کردند ولی دل به آخرت داشتند، و این جا را مزرعه آن جا قرار داده و نسبت به عالم خلود شوق وافر داشتند. مرگ با آن چه در اوست آمد، با تیره بختی، پشیمانی و بازگشت زیانبار آمد به سوی جهنم. برای آن هایی که در دنیا فریب خورده اند کسانی که تلاششان برای دنیا و رغبتشان در آن بود. - . الزهد: 148 -

**[ترجمه]

«5»

وَ قَالَ: إِذَا اسْتَحَقَّتْ وِلَایَةُ الشَّیْطَانِ وَ الشَّقَاوَةُ جَاءَ الْأَمَلُ بَیْنَ الْعَیْنَیْنِ وَ ذَهَبَ الْأَجَلُ وَرَاءَ الظَّهْرِ.

**[ترجمه]نوادر: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند: هرگاه کسی مستحقّ دوستی شیطان و بدبختی شود، آرزو پیش چشم آید و مرگ، پشت سر قرار گیرد. - . الزهد: 148 -

**[ترجمه]

«6»

قَالَ وَ قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّ الْمُؤْمِنِینَ أَکْیَسُ قَالَ أَکْثَرُهُمْ ذِکْراً لِلْمَوْتِ وَ أَشَدُّهُمُ اسْتِعْدَاداً لَهُ.

**[ترجمه]نوادر: از رسول خدا صلی الله علیه و آله سوال شد: زیرکترین مومنان چه کسی است؟ فرمود: کسی که همیشه به یاد مرگ است و برای آن مهیا تر است. - . الزهد: 148 -

**[ترجمه]

«7»

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَیُّهَا النَّاسُ کُلُّ امْرِئٍ لَاقٍ فِی فِرَارِهِ مَا مِنْهُ یَفِرُّ وَ الْأَجَلُ مَسَاقُ النَّفْسِ إِلَیْهِ وَ الْهَرَبُ مِنْهُ مُوَافَاتُهُ.

**[ترجمه]امیرالمومنین علیه السلام فرمود: ای مردم، تمام افراد بشر در گریز خود برخورد می کنند با چیزی که از آن فرار می کرده اند، که همان مرگست و اجل و مدت زندگی همان زمانی است که نفس، او را به مرگ سوق می دهد و رهبری می کند، و فرار از آن عین برخورد و رسیدن به آن است.

**[ترجمه]

أقول

سیأتی شرحه فی باب شهادة أمیر المؤمنین علیه السلام (3)

ص: 126


1- اللام فی الجمل الثلاثة للعاقبة.
2- فی نسخة: خاصّة.
3- قال رضی اللّه عنه هناک: قوله: کل امرئ لاق فی فراره أی من الأمور المقدرة الحتمیة کالموت، قال اللّه تعالی: «قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ» و إنّما قال علیه السلام: فی فراره، لان کل أحد یفر دائما من الموت و إن کان تبعدا، و المساق مصدر میمی، فیحتمل أن یکون المراد بالاجل منتهی العمر و المساق ما یساق إلیه، و أن یکون المراد به المدة فالمساق زمان السوق و قوله علیه السلام: و الهرب منه موافاته من حمل اللازم علی الملزوم، فان الإنسان ما دام یهرب من موته بحرکات و تصرفات یفنی عمره فیها فکان الهرب منه موافاته، و المعنی: أنه إذا قدر زوال عمر أو دولة فکل ما یدبره الإنسان لرفع ما یهرب منه یصیر سببا لحصوله، إذ تأثیر الأدویة و الأسباب باذنه تعالی، مع أنّه عند حلول الأجل یصیر أحذق الاطباء أجهلهم و یغفل عما ینفع المریض و هکذا فی سائر الأمور انتهی.

**[ترجمه]شرح آن در باب شهادت امیرالمومنین علیه السلام بیان خواهد شد.

ص: 126

**[ترجمه]

«8»

لی، الأمالی للصدوق الدَّقَّاقُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِحْصَنٍ عَنِ ابْنِ ظَبْیَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَبْضَ رُوحِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَهْبَطَ اللَّهُ مَلَکَ الْمَوْتِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِبْرَاهِیمُ قَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ أَ دَاعٍ أَمْ نَاعٍ قَالَ بَلْ دَاعٍ یَا إِبْرَاهِیمُ فَأَجِبْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ فَهَلْ رَأَیْتَ خَلِیلًا یُمِیتُ خَلِیلَهُ قَالَ فَرَجَعَ مَلَکُ الْمَوْتِ حَتَّی وَقَفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ فَقَالَ إِلَهِی قَدْ سَمِعْتَ مَا قَالَ خَلِیلُکَ إِبْرَاهِیمُ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ اذْهَبْ إِلَیْهِ وَ قُلْ لَهُ هَلْ رَأَیْتَ حَبِیباً یَکْرَهُ لِقَاءَ حَبِیبِهِ إِنَّ الْحَبِیبَ یُحِبُّ لِقَاءَ حَبِیبِهِ.

**[ترجمه]امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از امیرالمومنین علیه السلام نقل فرمود: زمانی که خداوند می خواست ابراهیم را قبض روح کند، ملک الموت را فرستاد. گفت : درود بر تو باد. ابراهیم علیه السلام سلام او را پاسخ داد و گفت : آیا برای دعوت کردن آمده ای یا برای مرگ؟ ملک الموت گفت: برای مرگ، باید که اجابت کنی.

پس ابراهیم گفت: آیا دیده ای دوستی، دوست خود را بمیراند؟ ملک الموت برگشت و مقابل خدای عز و جل ایستاد و گفت: معبودا! خود شنیدی که خلیلت ابراهیم چه گفت. پس خدای جل جلاله خطاب کرد: ای فرشته مرگ! برو به او بگو: آیا دید ه ای که دوستی ملاقات دوست را ناخوش دارد؟ به درستی که هر دوستی، خواهان ملاقات با دوستش است. - . امالی صدوق: 164 -

**[ترجمه]

«9»

ل، الخصال ابْنُ الْمُغِیرَةِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ فَقَالَ مَا لِی لَا أُحِبُّ الْمَوْتَ فَقَالَ لَهُ أَ لَکَ مَالٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَقَدَّمْتَهُ قَالَ لَا قَالَ فَمِنْ ثَمَّ لَا تُحِبُّ الْمَوْتَ.

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: مردی به خدمت پیامبر صلی الله علیه وآله آمد و عرض کرد: چرا من از مرگ نفرت دارم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آل فرمود: آیا ثروتمند هستی؟ پاسخ داد: آری. آیا حق و حقوق مالت را پرداخته ای؟ گفت: خیر. فرمود: به همین دلیل است که مرگ را دوست نداری. - . خصال: 13 -

**[ترجمه]

«10»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقِیناً لَا شَکَّ فِیهِ أَشْبَهَ بِشَکٍّ لَا یَقِینَ فِیهِ مِنَ الْمَوْتِ.

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عز و جل هیچ یقینی خالی از شک و تردید نیافرید چون مرگ که شبیه تر باشد به شکی که در آن یقین نیست. - . خصال: 14 -

**[ترجمه]

«11»

ل، الخصال الْفَامِیُّ وَ ابْنُ مَسْرُورٍ مَعاً عَنِ ابْنِ بُطَّةَ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِمَا ذَا أَحْبَبْتَ لِقَاءَ اللَّهِ قَالَ لَمَّا رَأَیْتُهُ قَدِ اخْتَارَ لِی دِینَ مَلَائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ أَنْبِیَائِهِ عَلِمْتُ أَنَّ الَّذِی أَکْرَمَنِی بِهَذَا لَیْسَ یَنْسَانِی فَأَحْبَبْتُ لِقَاءَهُ.

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش و او از جدش علیهم السلام نقل فرمود: از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام پرسیدند: به چه علّت این همه به مرگ و مردن اشتیاق داری؟ فرمود: وقتی دیدم خداوندی که دین ملائکه و انبیا و رسولانش را برای من انتخاب کرد، دانستم آن کسی که با من با این لطف و کرامت برخورد کرد، به یقین مرا فراموش نمی کند، به همین خاطر مشتاق لقایش هستم. - . خصال: 33 -

**[ترجمه]

«12»

ید، التوحید الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام مِثْلَهُ.

ص: 127

**[ترجمه]در کتاب توحید، همدانی حدیث مشابهی از امام باقر علیه السلام از پدران بزرگوارشان نقل فرموده است.

ص: 127

**[ترجمه]

«13»

ل، الخصال الْخَلِیلُ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ السَّرَّاجِ عَنْ قُتَیْبَةَ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی عَمْرٍو عَنْ عَاصِمِ بْنِ عُمَرَ بْنِ قَتَادَةَ عَنْ مَحْمُودِ بْنِ لَبِیدٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: شَیْئَانِ یَکْرَهُهُمَا ابْنُ آدَمَ یَکْرَهُ الْمَوْتَ وَ الْمَوْتُ رَاحَةٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْفِتْنَةِ وَ یَکْرَهُ قِلَّةَ الْمَالِ وَ قِلَّةُ الْمَالِ أَقَلُّ لِلْحِسَابِ.

**[ترجمه]خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آدمی زاده دو چیز را ناخوش می دارد: نخست مرگ را، و حال آن که مرگ برای مؤمن مایه آسودگی از آزمایش است، و دوم اندکی مال را و حال آن که اندکی مال موجب اندکی حساب است. - . خصال: 74 -

**[ترجمه]

«14»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَحَبَّ الْحَیَاةَ ذَلَّ.

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس به زندگی دنیا دل ببندد، ذلیل شود. - . خصال: 120 -

**[ترجمه]

«15»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْمُفَسِّرُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی الصَّادِقِ علیه السلام فَقَالَ قَدْ سَئِمْتُ الدُّنْیَا فَأَتَمَنَّی عَلَی اللَّهِ الْمَوْتَ فَقَالَ تَمَنَّ الْحَیَاةَ لِتُطِیعَ لَا لِتَعْصِیَ فَلَأَنْ تَعِیشَ فَتُطِیعَ خَیْرٌ لَکَ مِنْ أَنْ تَمُوتَ فَلَا تَعْصِیَ وَ لَا تُطِیعَ.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام: امام رضا علیه السلام فرمود: مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: از دنیا خسته شده ام و از خدا مرگ می طلبم. حضرت فرمود: از خدا حیات و زندگی بخواه برای آن که او را اطاعت کنی، نه آن که به نافرمانی اش آلوده شوی. پس اگر زنده باشی و به اطاعت خدا بپردازی، برایت بهتر از آن است که بمیری و نه معصیتی از تو برآید و نه طاعتی. - . عیون اخبار الرضا 2 : 6 -

**[ترجمه]

«16»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ مَخْلَدٍ عَنْ أَبِی عَمْرٍو عَنِ الْحَارِثِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَاقِدِیِّ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الزُّهْرِیِّ عَنْ یَزِیدَ بْنِ الْهَادِ عَنْ هِنْدٍ بِنْتِ الْحَارِثِ الْفِرَاسِیَّةِ (1)عَنْ أُمِّ الْفَضْلِ (2)قَالَتْ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی رَجُلٍ یَعُودُهُ وَ هُوَ شَاکٍ فَتَمَنَّی الْمَوْتَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَتَمَنَّ الْمَوْتَ فَإِنَّکَ إِنْ تَکُ مُحْسِناً تَزْدَدْ إِحْسَاناً إِلَی إِحْسَانِکَ وَ إِنْ کُنْتَ مُسِیئاً (3)فَتُؤَخَّرُ لِتَسْتَعْتِبَ فَلَا تَمَنَّوُا الْمَوْتَ.

ص: 128


1- بکسر الفاء و تخفیف الراء بعدها مهملة. و یقال: القرشیة، أوردها ابن حجر فی فصل النساء من التقریب، و وثقها.
2- اسمها لبابة بتخفیف الباء، بنت الحارث بن حزن بن بجیر بن الهزم الهلالیة، زوج العباس ابن عبد المطلب، و اخت میمونة زوج النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، عدها الشیخ فی رجاله من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله. و قیل: إنها أول امرأة أسلمت بعد خدیجة؛ حکی عن ابن حبان أنّها ماتت بعد العباس فی خلافة عثمان، و أوردها النسابة البغدادیّ محمّد بن حبیب ابن أمیّة بن عمرو الهاشمی المتوفّی سنة 245 فی کتابه المحبر فی فصل المنجبات من النساء فقال: ولدت الفضل: الردف، و عبد اللّه الحبر، و عبید اللّه الجواد، و معبدا- شهیدا بافریقیة- و عبد الرحمن- شهیدا بافریقیة- و قثم- شهیدا بسمرقند- بنی العباس بن عبد المطلب، مات الفضل بالشام فی طاعون عمواس، و عبد اللّه بالطائف، و عبید اللّه بالمدینة. انتهی.
3- فی المصدر: و ان تک. م.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله به عیادت شخصی رفت که از بیماری شکایت داست و آرزوی مرگ کرد. حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: آرزوی مرگ مکن؛ زیرا اگر نیکوکار باشی بر نیکی های خود می افزایی، و اگر گناه کار باشی، مهلت می یابی و عذر تقصیر می طلبی. پس آرزوی مرگ مکنید. - . امالی طوسی: 385 -

ص: 128

**[ترجمه]

«17»

مع، معانی الأخبار ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ مَنْ أَحَبَّ لِقَاءَ اللَّهِ أَحَبَّ اللَّهُ لِقَاءَهُ وَ مَنْ أَبْغَضَ لِقَاءَ اللَّهِ أَبْغَضَ اللَّهُ لِقَاءَهُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَوَ اللَّهِ إِنَّا لَنَکْرَهُ الْمَوْتَ فَقَالَ لَیْسَ ذَاکَ حَیْثُ تَذْهَبُ إِنَّمَا ذَلِکَ عِنْدَ الْمُعَایَنَةِ إِذَا رَأَی مَا یُحِبُّ فَلَیْسَ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ أَنْ یَتَقَدَّمَ وَ اللَّهُ یُحِبُّ لِقَاءَهُ وَ هُوَ یُحِبُّ لِقَاءَ اللَّهِ حِینَئِذٍ وَ إِذَا رَأَی مَا یَکْرَهُ فَلَیْسَ شَیْ ءٌ أَبْغَضَ إِلَیْهِ مِنْ لِقَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یُبْغِضُ لِقَاءَهُ.

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر القاسم بن محمد مثله.

**[ترجمه]معانی الاخبار: راوی گوید: خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا کسی که ملاقات خدا را دوست دارد، خدا هم ملاقات او را دوست دارد؟ و کسی که از ملاقات خدا کراهت ونفرت دارد، خدا هم از ملاقات او کراهت دارد؟ فرمود: بلی. گفتم: پس قسم به خدا ما از مرگ کراهت داریم. گفت: اینطور نیست که شما فکرمی کنید، حبّ و بغض در هنگام مشاهده و معاینه معلوم می شود. اگرانسان آن چه را دوست دارد ببیند، پس هیچ چیز برای او دوست داشتنی تر از این نیست که به سوی خدا برود، و خدا هم ملاقات او رادوست دارد و او هم در این هنگام ملاقات خدا را دوست می دارد، واگر برعکس ببیند آن چه را که از آن کراهت دارد، در این هنگام هیچ چیز برای او مبغوض تر از ملاقات خداوند نیست و خداوند ملاقات او را مبغوض می دارد. - . معانی الاخبار: 237 -

در کتاب نوادر نیز حدیث مشابهی نقل شده است. - . الزهد: 155 -

**[ترجمه]

«18»

مع، معانی الأخبار مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یُونُسَ الْمُعَاذِیِّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: کَانَ لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا صَدِیقٌ وَ کَانَ مَاجِناً فَتَبَاطَی عَلَیْهِ أَیَّاماً فَجَاءَهُ یَوْماً فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام کَیْفَ أَصْبَحْتَ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَصْبَحْتُ بِخِلَافِ مَا أُحِبُّ وَ یُحِبُّ اللَّهُ وَ یُحِبُّ الشَّیْطَانُ فَضَحِکَ الْحَسَنُ علیه السلام ثُمَّ قَالَ وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ أَنْ أُطِیعَهُ وَ لَا أَعْصِیَهُ وَ لَسْتُ کَذَلِکَ وَ الشَّیْطَانُ یُحِبُّ أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ وَ لَا أُطِیعَهُ وَ لَسْتُ کَذَلِکَ وَ أَنَا أُحِبُّ أَنْ لَا أَمُوتَ وَ لَسْتُ کَذَلِکَ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا بَالُنَا نَکْرَهُ الْمَوْتَ وَ لَا نُحِبُّهُ قَالَ فَقَالَ الْحَسَنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّکُمْ أَخْرَبْتُمْ آخِرَتَکُمْ وَ عَمَرْتُمْ دُنْیَاکُمْ فَأَنْتُمْ تَکْرَهُونَ النُّقْلَةَ مِنَ الْعُمْرَانِ إِلَی الْخَرَابِ.

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: امام حسن علیه السلام دوستی داشت که به کردار و گفتار خود بی توجه بود. روزی خدمت امام حسن علیه السلام آمد. حضرت علیه السلام فرمود: چگونه صبح کردی؟ پاسخ داد: نه آنگونه است که خود می خواهم و نه آنگونه که خدا می خواهد و نه آنگونه که شیطان می خواهد. امام حسن علیه السلام خندید و فرمود: چگونه چنین است؟ عرض کرد: خداوند می خواهد او را اطاعت کنم و معصیت ننمایم، اما من این گونه نیستم. شیطان می خواهد معصیت خدا را بکنم، این گونه هم نیستم، این طور هم نیستم که همیشه با خدا مخالفت کنم، خودم هم نمی خواهم بمیرم، اما می میرم. پس شخصی برخاست و به حضرت علیه السلام عرض کرد: یابن رسول الله! چرا ما مرگ را دوست نداریم؟ حضرت فرمود: چون شما آخرت خود را ویران کرده و دنیایتان را آباد ساخته اید. پس شما دوست ندارید از آبادی به خرابه انتقال یابید. به جهت این است که شما دنیا را آباد کرده اید و آخرت را خراب کرده­اید. - . معانی الاخبار: 389 -

**[ترجمه]

توضیح

الماجن من لا یبالی قولا و فعلا.

**[ترجمه]ماجن به کسی اطلاق می شود که به گفتار و کردار خود بی توجه است.

**[ترجمه]

«19»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ (1)قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام شَیْ ءٌ یُرْوَی عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ

ص: 129


1- بالعین المهملة و القاف المثناة المفتوحتین، ثمّ الراء المهملة الساکنة، ثمّ القاف و الواو، ثمّ الفاء الموحدة، ثمّ الیاء، نسبة إلی عقرقوف، و هو علی ما حکی عن مراصد الاطلاع قریة من نواحی نهر عیسی، بینها و بین بغداد أربع فراسخ، إلی جانبها تل عظیم یری من خمسة فراسخ أو اکثر، و فی وسطه بناء باللبن و القصب؛ و الرجل هو شعیب بن یعقوب ابن اخت یحیی بن القاسم أبی بصیر، روی عن أبی عبد اللّه و أبی الحسن علیهما السلام، ثقة، عین، له کتاب یرویه حماد بن عیسی و غیره.

أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ ثَلَاثَةٌ یُبْغِضُهَا النَّاسُ وَ أَنَا أُحِبُّهَا أُحِبُّ الْمَوْتَ وَ أُحِبُّ الْفَقْرَ وَ أُحِبُّ الْبَلَاءَ فَقَالَ إِنَّ هَذَا لَیْسَ عَلَی مَا تَرْوُونَ (1)إِنَّمَا عَنَی الْمَوْتُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الْحَیَاةِ فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ وَ الْفَقْرُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الْغِنَی فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ وَ الْبَلَاءُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الصِّحَّةِ فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ.

جا، المجالس للمفید أحمد بن الولید عن أبیه عن الصفار عن ابن معروف عن ابن مهزیار عن ابن فضال مثله.

**[ترجمه]معانی الاخبار: شعیب عقرقوفی گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: حدیثی از ابوذر رضی اللَّه عنه

ص: 129

رسیده که گفته است: سه چیز است که مردم آن ها را خوش ندارند و من آن ها را دوست دارم، من مرگ را دوست دارم، و نداری و فقر را دوست دارم، و بلا و گرفتاری را دوست دارم.

حضرت فرمود: این کلام به این گونه نیست که مردم روایت می کنند بلکه مقصود ابوذر این است که من مرگ در راه اطاعت خدا را بیشتر از زندگی در راه نافرمانی خدا دوست دارم، و بلای در راه فرمانبرداری خدا را بیش از تندرستی در نافرمانی خدا دوست دارم، و نداری در راه فرمانبرداری خدا را بیش از توانگری در نافرمانی خدا دوست دارم. - . معانی الاخبار: 165 -

در مجالس مفید حدیث مشابهی از ابن فضال نقل شده است. - . امالی مفید: 190 -

**[ترجمه]

«20»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْحَسَنِ الطَّحَّانِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا یَبْلُغُ أَحَدُکُمْ حَقِیقَةَ الْإِیمَانِ حَتَّی یَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ یَکُونُ الْمَوْتُ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنَ الْحَیَاةِ وَ الْفَقْرُ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنَ الْغِنَی وَ الْمَرَضُ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنَ الصِّحَّةِ قُلْنَا وَ مَنْ یَکُونُ کَذَلِکَ قَالَ کُلُّکُمْ ثُمَّ قَالَ أَیُّمَا أَحَبُّ إِلَی أَحَدِکُمْ یَمُوتُ فِی حُبِّنَا أَوْ یَعِیشُ فِی بُغْضِنَا فَقُلْتُ نَمُوتُ وَ اللَّهِ فِی حُبِّکُمْ أَحَبُّ إِلَیْنَا قَالَ وَ کَذَلِکَ الْفَقْرُ وَ الْغِنَی وَ الْمَرَضُ وَ الصِّحَّةُ قُلْتُ إِی وَ اللَّهِ.

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام باقر علیه السلام فرمود: بنده تا سه ویژگی را دارا نباشد حقیقت ایمان را کامل درنیابد: مرگ را بیشتر از زندگی، فقر را بیشتر از ثروت، و بیماری را بیشتر از تندرستی دوست داشته باشد؛ گفتیم: کدامیک از ما چنین است؟ فرمود: همه شما؛ سپس فرمود: شما دوست دارید در حب و دوستی ما بمیرید و یا در بغض و دشمنی ما زندگی کنید؟ پاسخ دادم: به خدا سوگند، مردن در دوستی شما برای ما بهتر است. حضرت علیه السلام فرمود: فقر و ثروت، بیماری و تندرستی، نیز به همین صورت است. گفتم: به خدا سوگند چنین است. - . معانی الاخبار: 129 -

**[ترجمه]

«21»

لی، الأمالی للصدوق عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَکْیَسُ النَّاسِ مَنْ کَانَ أَشَدَّ ذِکْراً لِلْمَوْتِ.

**[ترجمه]امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: زیرک ترین مردم کسی است که مرگ را بیشتر یاد می کند. - . امالی صدوق: 27 -

**[ترجمه]

«22»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُغِیرَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا أَنْزَلَ الْمَوْتَ حَقَّ مَنْزِلَتِهِ مَنْ عَدَّ غَداً مِنْ أَجَلِهِ.

**[ترجمه]امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارشان و از امیرالمومنین علیه السلام نقل فرمود: کسی که فردا را از عمرش حساب کند مرگ را در جایگاه حقیقی آن قرار نداده است. - . امالی صدوق: 96 -

**[ترجمه]

«23»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر حَمَّادُ بْنُ عِیسَی عَنْ حُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ رَفَعَهُ إِلَی سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّهُ قَالَ: لَوْ لَا السُّجُودُ لِلَّهِ وَ مُجَالَسَةُ قَوْمٍ یَتَلَفَّظُونَ طَیِّبَ الْکَلَامِ کَمَا یُتَلَفَّظُ طَیِّبُ التَّمْرِ لَتَمَنَّیْتُ الْمَوْتَ.

**[ترجمه]نوادر: سلمان فارسی رضی الله عنه می گوید: اگر سجده کردن برای خدا و همنشینی با عدّه ای که از دهانشان سخنان نیکویی چون خرمای ناب بیرون می ریزد، در میان نبود، هر آینه تمنّای مرگ می کردم - . الزهد: 149 - .

ص: 130

**[ترجمه]

«24»

لی، الأمالی للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ

ص: 130


1- فی نسخة: علی ما یرون.

أَبِی الْحَسَنِ الْعَبْدِیِّ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ (1)قَالَ: إِنَّ شَابّاً مِنَ الْأَنْصَارِ کَانَ یَأْتِی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْعَبَّاسِ وَ کَانَ عَبْدُ اللَّهِ یُکْرِمُهُ وَ یدینه (2) [یُدْنِیهِ] فَقِیلَ لَهُ إِنَّکَ تُکْرِمُ هَذَا الشَّابَّ وَ تدینه [تُدْنِیهِ] وَ هُوَ شَابُّ سَوْءٍ یَأْتِی الْقُبُورَ فَیَنْبُشُهَا بِاللَّیَالِی فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ إِذَا کَانَ ذَلِکَ فَأَعْلِمُونِی قَالَ فَخَرَجَ الشَّابُّ فِی بَعْضِ اللَّیَالِی یَتَخَلَّلُ الْقُبُورَ فَأُعْلِمَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ بِذَلِکَ فَخَرَجَ لِیَنْظُرَ مَا یَکُونُ مِنْ أَمْرِهِ وَ وَقَفَ نَاحِیَةً یَنْظُرُ إِلَیْهِ مِنْ حَیْثُ لَا یَرَاهُ الشَّابُّ قَالَ فَدَخَلَ قَبْراً قَدْ حَفَرَ ثُمَّ اضْطَجَعَ فِی اللَّحْدِ وَ نَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا وَیْحِی إِذَا دَخَلْتُ لَحْدِی وَحْدِی وَ نَطَقَتِ الْأَرْضُ مِنْ تَحْتِی فَقَالَتْ لَا مَرْحَباً بِکَ وَ لَا أَهْلًا قَدْ کُنْتُ أُبْغِضُکَ وَ أَنْتَ عَلَی ظَهْرِی فَکَیْفَ وَ قَدْ صِرْتَ فِی بَطْنِی بَلْ وَیْحِی إِذَا نَظَرْتُ إِلَی الْأَنْبِیَاءِ وُقُوفاً وَ الْمَلَائِکَةِ صُفُوفاً فَمِنْ عَدْلِکَ غَداً مَنْ یُخَلِّصُنِی وَ مِنَ الْمَظْلُومِینَ مَنْ یَسْتَنْقِذُنِی وَ مِنْ عَذَابِ النَّارِ مَنْ یُجِیرُنِی عَصَیْتُ مَنْ لَیْسَ بِأَهْلٍ أَنْ یُعْصَی عَاهَدْتُ رَبِّی مَرَّةً بَعْدَ أُخْرَی فَلَمْ یَجِدْ عِنْدِی صِدْقاً وَ لَا وَفَاءً وَ جَعَلَ یُرَدِّدُ هَذَا الْکَلَامَ وَ یَبْکِی فَلَمَّا خَرَجَ مِنَ الْقَبْرِ الْتَزَمَهُ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ عَانَقَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ نِعْمَ النَّبَّاشُ نِعْمَ النَّبَّاشُ مَا أَنْبَشَکَ لِلذُّنُوبِ وَ الْخَطَایَا ثُمَّ تَفَرَّقَا.

**[ترجمه]امالی صدوق: عبایة بن ربعی گوید: جوانی از انصار نزد ابن عباس می آمد و عبد اللَّه بن عباس او را گرامی داشت و به خود نزدیک می کرد. به او گفتند: این جوان را گرامی داری و به خود نزدیک می کنی با این که جوان بد کرداریست؛ جوان شب ها می رفت و نبش قبور می کرد؛ ابن عباس گفت: در چنین وقتی به من آگاهی دهید.

آن جوان شبی میان گورستان رفت و به عبد اللَّه خبر دادند، و او بیرون شد تا کار او را بنگرد. در گوشه ای که جوان او را نمی دید، ایستاد و به او نگاه می کرد، آن جوان گوری کند، خوابید و فریاد کشید: وای بر من از آن هنگامه ای که تنها در لحد بخوایم و زمین زیر بالینم به سخن آید و گوید: خوش نیامدی و اهل نیستی، من تو را در پشت من که بودی، دشمن می داشتم، چگونه است زمانی که در دل من آمدی، وای بر من گاهی که به انبیاء بنگرم که ایستاده اند و فرشتگان در صفند، چه کسی فردای قیامت مرا از عدل تو می رهاند، و از مظلومین نجات می دهد و از شکنجه دوزخ پناه می دهد؟ نافرمانی کردم کسی را که نباید نافرمانیش کرد، با پروردگارم مکراً عهد بستم خدا صدق و وفایی در عهد من از من ندید! این سخن را تکرار می کرد و می گریست. چون از گور برآمد، ابن عباس خود را به او رسانید و او را در آغوش کشید و گفت: چه خوب گورکنی هستی، چه خوب گورکنی هستی، چه خوب گناهان و خطاها را نبش می کنی. سپس از هم جدا شدند. - . امالی صدوق: 271 -

**[ترجمه]

«25»

ب، قرب الإسناد الْیَقْطِینِیُّ عَنِ الْقَدَّاحِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اسْتَحْیُوا مِنَ اللَّهِ حَقَّ الْحَیَاءِ قَالُوا وَ مَا نَفْعَلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَإِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ فَلَا یَبِیتَنَّ أَحَدُکُمْ إِلَّا وَ أَجَلُهُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ لْیَحْفَظِ الرَّأْسَ وَ مَا وَعَی وَ الْبَطْنَ وَ مَا حَوَی وَ لْیَذْکُرِ الْقَبْرَ وَ الْبِلَی وَ مَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ فَلْیَدَعْ زِینَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا.

**[ترجمه]قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارشان وایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: به معنای حقیقی از خداوند حیا کنید! عرض کردند یا رسول اللَّه چه کنیم؟ فرمود: اگر اهل حیا هستید، پس هیچگاه نباید هیچ یک از شما بخوابد، مگر آن که اجلش را مقابل چشمش ببیند، و باید سر و قوائی را که در سر است (از چشم و گوش و زبان) نگاه دارد، و اندرون شکم را از حرام خالی نگهدارد، و قبر و پوسیدن در زیر خاک را فراموش نکند، و هر که آخرت را بخواهد باید آرایش زندگی دنیا را رها کند. - . قرب الاسناد: 23 -

**[ترجمه]

بیان

و ما وعی أی و لیحفظ ما وعاه الرأس من البصر و السمع و اللسان و غیرها من المشاعر عن ارتکاب ما یسخط الله و لیحفظ البطن و ما حواه من الطعام و الشراب أن یکونا من حرام و یمکن أن یعمّ البطن بحیث یشمل الفرج أیضا.

ص: 131


1- عبایة بفتح العین و تخفیف الباء و فتح الیاء، و ربعی بکسر الراء و سکون الباء و العین المهملة المکسورة ثمّ الیاء هو عبایة بن عمرو بن ربعی، عده الشیخ فی رجاله من أصحاب أمیر المؤمنین و الحسن علیهما السلام، و عده البرقی- علی ما حکی- من خواص علیّ علیه السلام
2- أی یحسن إلیه.

**[ترجمه]«و ما وعی» آن چه در سر جمع شده است: چشم و گوش و زبان و دیگر حواس را از ارتکاب آن چه موجب خشم خداست، حفظ کند. «و الْبَطْنَ وَ مَا حَوَی» یعنی خوردنی و نوشیدنی اش را از حرام حفظ کند؛ و ممکن است شکم را تعمیم داده و فرج را نیز شامل شود.

ص: 131

**[ترجمه]

«26»

ل، الخصال الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَکْثِرُوا ذِکْرَ الْمَوْتِ وَ یَوْمِ خُرُوجِکُمْ مِنَ الْقُبُورِ وَ قِیَامِکُمْ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ تُهَوَّنْ عَلَیْکُمُ الْمَصَائِبُ.

**[ترجمه]خصال: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: مرگ و روز بیرون آمدنتان از گورها، و ایستادن در پیشگاه خدای عزوجل را فراوان یاد کنید، تا مصائب بر شما آسان شود - . خصال: 616 - .

**[ترجمه]

«27»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْمُفَسِّرُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَمْ مِنْ غَافِلٍ یَنْسِجُ ثَوْباً لِیَلْبَسَهُ وَ إِنَّمَا هُوَ کَفَنُهُ وَ یَبْنِی بَیْتاً لِیَسْکُنَهُ وَ إِنَّمَا هُوَ مَوْضِعُ قَبْرِهِ.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : امام عسکری علیه السلام از پدران بزرگوارشان و از امیرالمومنین علیه السلام نقل فرمود: بسا غفلت زده، که جامه ای را می بافد تا بپوشد و همان کفنش گردد، و خانه ای بنا کند تا ساکن شود که همان جا محل دفن اوست. - . عیون اخبار الرضا 1 : 297 -

**[ترجمه]

«28»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی دَارِمٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَکْثِرُوا مِنْ ذِکْرِ هَادِمِ اللَّذَّاتِ.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از از پدران بزرگوارشان و از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: نابودکننده خوشی ها (مرگ) را بسیار یاد کنید. - . عیون اخبار الرضا 2 : 70 -

**[ترجمه]

«29»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی فِیمَا أَوْصَی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عِنْدَ وَفَاتِهِ قَصِّرِ الْأَمَلَ وَ اذْکُرِ الْمَوْتَ وَ ازْهَدْ فِی الدُّنْیَا فَإِنَّکَ رَهْنُ مَوْتٍ وَ غَرَضُ بَلَاءٍ وَ صَرِیعُ سُقْمٍ (1)

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: امیر مومنان علیه السلام در سفارشات هنگام رحلت فرمودند: آرزو را کوتاه کن، و مرگ را به یاد آور، و در دنیا پارسا باش، چرا که تو در گرو مرگ، و مورد هدف بلا و مورد هجوم بیماری هستی. - . امالی طوسی: 7 -

**[ترجمه]

«30»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی فِیمَا کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ الْمَوْتَ لَیْسَ مِنْهُ (2)فَوْتٌ فَاحْذَرُوا قَبْلَ وُقُوعِهِ وَ أَعِدُّوا لَهُ عُدَّتَهُ فَإِنَّکُمْ طَرْدُ الْمَوْتِ إِنْ أَقَمْتُمْ لَهُ أَخَذَکُمْ وَ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنْهُ أَدْرَکَکُمْ وَ هُوَ أَلْزَمُ لَکُمْ مِنْ ظِلِّکُمْ الْمَوْتُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِیکُمْ وَ الدُّنْیَا تُطْوَی خَلْفَکُمْ فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ الْمَوْتِ عِنْدَ مَا تُنَازِعُکُمْ إِلَیْهِ أَنْفُسُکُمْ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ کَفَی بِالْمَوْتِ وَاعِظاً وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَثِیراً مَا یُوصِی أَصْحَابَهُ بِذِکْرِ الْمَوْتِ فَیَقُولُ أَکْثِرُوا ذِکْرَ الْمَوْتِ فَإِنَّهُ هَادِمُ اللَّذَّاتِ حَائِلٌ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الشَّهَوَاتِ.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: امیرالمومنین علیه السلام در نامه ای به محمد بن ابی بکر فرمود: بندگان خدا! از مرگ رهائی نیست، پس پیش از فرا رسیدن آن، ترس و احتیاط را مراعات کنید، و توشه لازم آن را آماده نمائید که شما هدف مرگ قرار گرفته اید. اگر بایستید شما را می گیرد، و اگر فرار کنید شما را به چنگ می آورد، و مرگ از سایه شما برای شما لازم تر و نزدیک تر است، مرگ به پیشانی شما نوشته شده، و دنیا پس از شما در نوردیده خواهد شد.

بنا بر این، هنگامی که هواهای نفسانی و شهوات هجوم می آورند، مرگ را بسیار یادآور شوید، که مرگ برای وعظ و پند کفایت می کند. و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله اکثر اوقات اصحابش را به یاد مرگ توصیه می فرمود و می فرمود: زیاد در یاد مرگ باشید که او لذت ها را از بین می برد، و میان شما و شهوات شما حائل و مانع می شود. - . امالی طوسی: 27 -

ص: 132

**[ترجمه]

«31»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ بَشِیرٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ عَبَّادٍ الْمِنْقَرِیِّ (3)

ص: 132


1- قوله: «رهن موت» شبه علیه السلام الموت للزومه الإنسان و عدم انفکاک الإنسان منه بالرهن فی ید المرتهن. و الغرض: الهدف. و الصریع بمعنی مصروع أی المطروح علی الأرض و الساقط علیها، لان طبیعة الإنسان دائما یصارع المرض و السقم و یدافعه حتّی تضعف و یغلب علیه المرض و السقم فیصرعها و یطرحها علی الأرض، فهو إمّا زمن مقعد علی فراشه، و إمّا راکب علی سریره و نعشه.
2- فی نسخة: فیه.
3- نسبة إلی منقر وزان منبر؛ أبی بطن من سعد و هو منقر بن عبید بن مقاعس.

عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ أَنَّ الْبَهَائِمَ یَعْلَمُونَ مِنَ الْمَوْتِ مَا تَعْلَمُونَ أَنْتُمْ مَا أَکَلْتُمْ مِنْهَا سَمِیناً.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارشان وایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: اگر چارپایان نیز به میزان شما از مرگ و سختیهای پس از آن خبر داشتند، هرگز از آن ها، گوشت حیوان فرب حیوان فربهی را نمی خوردید( یعنی از باد مرگ حیوانات چاق نمی شدند). - . امالی طوسی: 453 -

**[ترجمه]

بیان

لا ینافی هذا الخبر ما سیأتی من الأخبار فی أن الموت مما لم تبهم عنه البهائم إذ المعنی فیه لو علموا کما تعلمون من خصوصیات الموت و شدائده فلا ینافی علمهم بأصل الموت أو المراد أنهم لو کانوا مکلفین و علموا ما أوعد الله من العقاب لما کانوا غافلین کغفلتکم و لذا قال صلی الله علیه و آله من الموت.

**[ترجمه]این روایت با آن چه که در دیگر روایت ها آمده است و حکایت از آن دارد که حیوانات نیز از مرگ بی خبر و نادان نیستند، منافات ندارد؛ معنای روایت در خود آن است: دانستن سختی های مرگ و خصوصیات آن، منافاتی با علم حیوانات با اصل مرگ ندارد؛ و یا منظور این است که اگر آنان نیز موظف و مکلف بودند و از وعده کیفر الهی آگاه بودند، به اندازه شما انسان ها از مرگ غافل نبودند. از همین رو، حضرت صلی الله علیه و آله فرموده است:« ا گر چارپایان نیز از مرگ خبر داشتند».

**[ترجمه]

«32»

مص، مصباح الشریعة قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام ذِکْرُ الْمَوْتِ یُمِیتُ الشَّهَوَاتِ فِی النَّفْسِ وَ یَقْلَعُ مَنَابِتَ الْغَفْلَةِ وَ یُقَوِّی الْقَلْبَ بِمَوَاعِدِ اللَّهِ وَ یُرِقُّ الطَّبْعَ وَ یَکْسِرُ أَعْلَامَ الْهَوَی وَ یُطْفِئُ نَارَ الْحِرْصِ وَ یُحَقِّرُ الدُّنْیَا وَ هُوَ مَعْنَی مَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِکْرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ وَ ذَلِکَ عِنْدَ مَا یَحُلُّ أَطْنَابَ خِیَامِ الدُّنْیَا وَ یَشُدُّهَا فِی الْآخِرَةِ وَ لَا یُشَکُّ بِنُزُولِ الرَّحْمَةِ عَلَی ذَاکِرِ الْمَوْتِ بِهَذِهِ الصِّفَةِ وَ مَنْ لَا یَعْتَبِرُ بِالْمَوْتِ وَ قِلَّةِ حِیلَتِهِ وَ کَثْرَةِ عَجْزِهِ وَ طُولِ مُقَامِهِ فِی الْقَبْرِ وَ تَحَیُّرِهِ فِی الْقِیَامَةِ فَلَا خَیْرَ فِیهِ.

: (1)قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اذْکُرُوا هَادِمَ اللَّذَّاتِ فَقِیلَ وَ مَا هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ الْمَوْتُ فَمَا ذَکَرَهُ عَبْدٌ عَلَی الْحَقِیقَةِ فِی سَعَةٍ إِلَّا ضَاقَتْ عَلَیْهِ الدُّنْیَا وَ لَا فِی شِدَّةٍ إِلَّا اتَّسَعَتْ عَلَیْهِ وَ الْمَوْتُ أَوَّلُ مَنْزِلٍ مِنْ مَنَازِلِ الْآخِرَةِ وَ آخِرُ مَنْزِلٍ مِنْ مَنَازِلِ الدُّنْیَا فَطُوبَی لِمَنْ أُکْرِمَ عِنْدَ النُّزُولِ بِأَوَّلِهَا وَ طُوبَی لِمَنْ أُحْسِنَ مُشَایَعَتُهُ فِی آخِرِهَا وَ الْمَوْتُ أَقْرَبُ الْأَشْیَاءِ مِنْ بَنِی آدَمَ وَ هُوَ یَعُدُّهُ أَبْعَدَ فَمَا أَجْرَأَ الْإِنْسَانَ عَلَی نَفْسِهِ وَ مَا أَضْعَفَهُ مِنْ خَلْقٍ وَ فِی الْمَوْتِ نَجَاةُ الْمُخْلِصِینَ وَ هَلَاکُ الْمُجْرِمِینَ وَ لِذَلِکَ اشْتَاقَ مَنِ اشْتَاقَ إِلَی الْمَوْتِ وَ کَرِهَ مَنْ کَرِهَ.

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ أَحَبَّ لِقَاءَ اللَّهِ أَحَبَّ اللَّهُ لِقَاءَهُ وَ مَنْ کَرِهَ لِقَاءَ اللَّهِ کَرِهَ اللَّهُ لِقَاءَهُ.

ص: 133


1- یحتمل أن یکون ذلک و الحدیث الآتی بعده من بقیة کلام الإمام الصّادق علیه السلام استشهد بهما علی ما قال أولا من الترغیب فی ذکر الموت، أو یکونان خبرین مرسلین من جامع المصباح و الظاهر من المصنّف الأول.

**[ترجمه]مصباح الشریعه: امام صادق علیه السلام فرمود: یاد مرگ خواهشهای نفس را می میراند، و رویش گاه های غفلت را ریشه کن می کند، و دل را با وعدههای خدا نیرو می بخشد، و طبع را رقیق می سازد، و پرچم های هوس را می شکند، و آتش حرص را خاموش می سازد، و دنیا در نظر کوچک می کند. و اینست معنای سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله که می فرماید: یک ساعت تفکر برتر از یک سال عبادت است، و این هنگامی است که انسان طناب های خیال دنیا را باز کند و در پایگاه آخرت ببندد، و هیچ تردیدی به دل راه ندهد که چنین رحمتی بر یاد کننده مرگ فرود می آید. کسی که مرگ را وسیله ی عبرت خویش، و اندک بودن زاد و توشه، و زیاد بودن عجز و ناتوانی و طول اقامت در قبر و سرگردانی قیامت قرار ندهد، در وجودش خیری نیست؛.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود - . ممکن است این حدیث و حدیث بعدی ادامه فرمایش امام رضا علیه السلام باشد،که این احادیث را برای ترغیب به یاد مرگ، شاهد آورده است. و یا دو روایتی باشند که از جامع المصباح نقل شده است. به نظر مولف مورد اول صحیح است. - : از بین برنده لذتها را یاد کنید، سؤ ال شد: یا رسول الله! آن چیست؟ فرمود: مرگ؛ و مرگ اولین منزل از منازل سرای آخرت، و آخرین مرحله از مراحل (زندگی ) دنیاست. خوشا به حال کسی که در وقت نزول موت، اوّل منزل آخرت به او سبک باشد، بلکه خوش تر از دنیا باشد، و خوشا به حال کسی که مشایعت او بعد از موتش ، که آخر منزل از منازل دنیای او است، خوب به جا آورده شود؛ موت نزدیکترین چیزها است به آدمی و او، آن را دورتر از همه چیز حساب می کند؛ و چه جرأت عظیمی است که انسان دارد و چه جسم و خلقت ضعیفی دارد! و موت باعث نجات مخلصان است از زحمت دنیا، و موجب هلاکت و عذاب گناهکاران است؛ و از این جهت است که مشتاقان مرگ، مشتاق مرگ هستند و آرزوی موت می کنند، و کراهت داران مرگ از مرگ می ترسند و از موت کراهت دارند.

پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم می فرماید: هر که دوست می دارد لقای رحمت پروردگار را، حضرت پروردگار نیز لقای او را دوست می دارد، و هر که کراهت دارد ملاقات موت و ملاقات رحمت الهی را، خدا نیز ملاقات او را کراهت دارد. - . مصباح الشریعه: 171 -

ص: 133

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام و ذلک أی فکر الساعة الذی هو خیر من عبادة سنة و حلّ أطناب خیام الدنیا کنایة عن قطع العلائق عنها و عن شهواتها و کذا شدها فی الآخرة عبارة عن جعل ما یأخذه و یدعه فی الدنیا لتحصیل الآخرة.

**[ترجمه]عبارت« و ذلک» یعنی اندیشیدن درباره قیامت که از یک سال عبادت برتر است؛« حلّ أطناب خیام الدنیا» کنایه از بریدن از علایق دنیوی و از شهوت های آن است.« و کذا شدها فی الآخرة» یعنی آن چه که در دنیا به دست آورده و رها می کند، برای تحصیل آخرت رها کند.

**[ترجمه]

«33»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنِ الْکَافِرِ الْمَوْتُ خَیْرٌ لَهُ أَمِ الْحَیَاةُ فَقَالَ الْمَوْتُ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ وَ الْکَافِرِ قُلْتُ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ وَ یَقُولُ وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: محمد بن مسلم نقل می کند: خدمت امام باقر علیه السلام عرض کردم: مرگ برای کافر بهتر است و یا زندگی؟ فرمود: مرگ هم برای مومن بهتر است و هم برای کافر. پرسیدم: چگونه چنین است؟ فرمود: خدای متعال می فرماید:« وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ» - . آل عمران / 198 - {آن چه نزد خداست برای نیکان بهتر است.} و نیز می فرماید: «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ.» - . آل عمران / 178 - {و البته نباید کسانی که کافر شده اند تصور کنند این که به ایشان مهلت می دهیم برای آنان نیکوست؛ ما فقط به ایشان مهلت می دهیم تا بر گناه [خود] بیفزایند، و [آنگاه] عذابی خفت آور خواهند داشت.} - . تفسیر عیاشی 1 : 230 -

**[ترجمه]

«34»

سر، السرائر مِنْ کِتَابِ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ قُولَوَیْهِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بَلَغَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَوْتُ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ ثُمَّ جَاءَ خَبَرٌ آخَرُ أَنَّهُ لَمْ یَمُتْ فَکَتَبَ إِلَیْهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ قَدْ کَانَ أَتَانَا خَبَرٌ ارْتَاعَ لَهُ إِخْوَانُکَ (1)ثُمَّ جَاءَ تَکْذِیبُ الْخَبَرِ الْأَوَّلِ فَأَنْعَمَ ذَلِکَ أَنْ سُرِرْنَا وَ إِنَّ السُّرُورَ وَشِیکُ الِانْقِطَاعِ (2)یَبْلُغُهُ عَمَّا قَلِیلٍ تَصْدِیقُ الْخَبَرِ الْأَوَّلِ فَهَلْ أَنْتَ کَائِنٌ کَرَجُلٍ قَدْ ذَاقَ الْمَوْتَ ثُمَّ عَاشَ بَعْدَهُ فَسَأَلَ الرَّجْعَةَ (3)فَأُسْعِفَ بِطَلِبَتِهِ فَهُوَ مُتَأَهِّبٌ بِنَقْلِ مَا سَرَّهُ مِنْ مَالِهِ إِلَی دَارِ قَرَارِهِ لَا یَرَی أَنَّ لَهُ مَالًا غَیْرَهُ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ دَائِبَانِ (4)فِی نَقْصِ الْأَعْمَارِ وَ إِنْفَادِ الْأَمْوَالِ وَ طَیِّ الْآجَالِ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ قَدْ صَبَّحَا عاداً وَ ثَمُودَ ... وَ قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثِیراً فَأَصْبَحُوا قَدْ وَرَدُوا عَلَی رَبِّهِمْ وَ قَدِمُوا عَلَی أَعْمَالِهِمْ وَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ غَضَّانِ جَدِیدَانِ لَا یُبْلِیهِمَا مَا مَرَّا بِهِ یَسْتَعِدَّانِ لِمَنْ بَقِیَ بِمِثْلِ مَا أَصَابَا مَنْ مَضَی (5)وَ اعْلَمْ أَنَّمَا أَنْتَ نَظِیرُ إِخْوَانِکَ وَ أَشْبَاهِکَ مَثَلُکَ کَمَثَلِ الْجَسَدِ قَدْ نُزِعَتْ قُوَّتُهُ فَلَمْ یَبْقَ إِلَّا حُشَاشَةُ نَفْسِهِ یَنْتَظِرُ الدَّاعِیَ فَنَعُوذُ بِاللَّهِ مِمَّا نَعِظُ بِهِ ثُمَّ نَقْصُرُ عَنْهُ.

ص: 134


1- ارتاع منه و له: فزع و تفزع.
2- أی سریع الانقطاع و قریبه.
3- فی السرائر المطبوع: قد ذاق الموت و عاین ما بعده یسأل الرجعة.
4- دأب فی العمل: جد و تعب و استمر علیه فهو دائب. و فی السرائر المطبوع: و اعلم أن اللیل و النهار لم یزالا دائبین فی قصر نقص خ ل الاعمار.
5- فی نسخة: یستعدان لمن بقی أن یصیباه ما أصابا من مضی.

**[ترجمه]سرائر: امام صادق علیه السلام فرمود: خبر مرگ یکی از اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام به ایشان رسید و سپس خبر دیگری رسید که او نمرده است! حضرت به آن صحابی نوشتند: بسم الله الرحمن الرحیم اما بعد خبری به ما رسید که موجب ترس برادران تو گردید و سپس خبری رسید که تکذیب خبر اول بود! چشم روشنی این خبر دوم این بود که موجب مسرّت ما شد؛ و انقطاع سرور نزدیک است و به زودی تصدیق خبر اول به آن خبر می رسد؛ آیا تو مانند مردی آماده هستی که طعم مرگ را چشیده و سپس بعد از آن زنده شده و درخواست رجعت به دنیا کرده و به خواهش او عمل شده؛ پس او مهیا شده که مالش را که موجب شادی اوست، به خانه محل استقرارش منتقل کند در حالی که مالی غیر از آن مال برای خود نمی بیند و بدان که شب و روز با برنامه منظم در کارند تا عمرها کاسته شوند و اموال تمام شوند و اجل ها طی گردند؛ چه دور است! چه دور است! عاد و ثمود و نسلهایی بین آن ها بر پروردگارشان رسیدند و بر اعمال خود وارد گشتند و شب و روز وشکفته هایی جدید هستند که آن چه آن دو بر آن گذشته اند آن ها را پیر نمی کند و برای آیندگان مثل آن چه به گذشتگان رسانده اند فراهم می کنند؛ و بدان که تو مانند برادرانت هستی و نظائر تو مانند تو بر مثال جسد هستند که قوت آن کم گشته و جز باقی مانده روحشان در آنان نمانده و منتظر دعوت کننده است؛ پس پناه می بریم به خدا از آن چه بدان موعظه می کنیم و سپس در آن کوتاهی می کنیم. - . سرائر 3 : 634 -

ص: 134

**[ترجمه]

بیان

فأنعم ذلک أی أقر عیون إخوانک یقال نعم الله بک عینا و أنعم الله بک عینا و أنعم صباحا و یقال ما أنعمنا بک أی ما أقدمک فسررنا بلقائک و أنعمت علی فلان أی أصرت إلیه نعمة و الحشاش و الحشاشة بضمهما بقیة الروح فی الجسد فی المرض.

**[ترجمه]«فأنعم ذلک» یعنی چشم برادرانت روشن شد، و گفته می شود: نعم الله بک عینا و أنعم الله بک عینا و أنعم صباحا: خداوند چشم تو را روشن سازد؛ و صبح چشم شما روشن باشد.

گفته می شود ما أنعمنا بک: یعنی آن چه سبب شد تو بیایی در نتیجه سبب چشم روشنی ما شد؛ و أنعمت علی فلان: نعمت و بخششی به فلانی عطا کردم. الحشاش و الحشاشه با ضمه: باقی مانده روح در بدن در هنگام بیماری.

**[ترجمه]

«35»

ضه، روضة الواعظین قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَکْیَسُ النَّاسِ مَنْ کَانَ أَشَدَّ ذِکْراً لِلْمَوْتِ.

**[ترجمه]روضه الواعظین: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: زیرک ترین مردم کسی است که بیش از دیگران مرگ را یاد می کند. - . روضة الواعظین: 534 و 537 -

**[ترجمه]

«36»

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خُطْبَتِهِ فَإِنَّ الْغَایَةَ أَمَامَکُمْ وَ إِنَّ وَرَاءَکُمْ السَّاعَةَ تَحْدُوکُمْ تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا فَإِنَّمَا یُنْتَظَرُ بِأَوَّلِکُمْ آخِرُکُمْ (1)

ص: 135


1- قال السیّد فی نهج البلاغة بعد ایراده هذا الکلام: إن هذا الکلام لو وزن بعد کلام اللّه سبحانه و بعد کلام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بکل کلام لمال به راجحا و برز علیه سابقا، فأما قوله علیه السلام: «تخففوا تلحقوا» فما سمع کلام أقل منه مسموعا و لا أکثر محصولا و ما أبعد غورها من کلمة!، و أنقع نطفتها من حکمة!، و قد نبهنا فی کتاب الخصائص علی عظم قدرها و شرف جوهرها انتهی. منه أقول: و قال بعض الشارحین: الغایة: الثواب و العقاب، و النعیم و الشقاء، فعلیکم أن تعدوا للغایة ما یصل بکم إلیها، و لا تستبطئوها فان الساعة التی تصیبونها فیها- و هی القیامة- آزفة إلیکم فکأنها فی تقربها نحوکم و تقلیل المسافة بینها و بینکم بمنزلة سائق یسوقکم إلی ما تسیرون إلیه، سبق السابقون بأعمالهم إلی الحسنی فمن أراد اللحاق بهم فعلیه أن یتخفف من أثقال الشهوات و أوزار العناء فی تحصیل اللذات، و یحفز بنفسه عن هذه الفانیات فیلحق بالذین فازوا بعقبی الدار، و أصله الرجل یسعی و هو غیر مثقل بما یحمله یکون أجدر أن یلحق الذین سبقوه. قال ابن میثم: کون الساعة وراءهم فلان الإنسان لما کان بطبعه ینفر من الموت و یفر منه و کانت العادة فی الهارب من الشی ء أن یکون وراءه المهروب منه و کانت الموت متأخرا عن وجود الإنسان و لاحقا تأخرا و لحوقا عقلیا أشبه المهروب منه المتأخر اللاحق هربا و تأخرا و لحوقا حسیا فلا جرم استعیر لفظ المحسوسة و هی الوراء. و أمّا کونهم تحدوهم فلان الحادی لما کان من شأنه سوق الإبل بالحداء و کان تذکر الموت و سماع نوادبه مزعجا للنفوس إلی الاستعداد للامور الآخرة و الاهبة للقاء اللّه سبحانه فهو یحملها علی قطع عقبات طریق الآخرة، کما یحمل الحادی الإبل علی قطع الطریق البعیدة الوعرة لا جرم أشبه الحادی فاسند الحداء إلیه. قوله: «تخففوا تلحقوا» لما نبههم بکون الغایة أمامهم و أن الساعة تحدوهم فی سفر واجب و کان السابق إلی الغایة من ذلک السفر هو الفائز برضوان اللّه و قد علم أن التخفیف و قطع العلائق فی الاسفار سبب للسبق و الفوز بلحوق السابقین لا جرم أمرهم بالتخفیف لغایة اللحوق فی کلمتین فالاولی منهما قوله: «تخففوا» و کنی بهذا الامر عن الزهد الحقیقی الذی هو أقوی أسباب السلوک إلی اللّه سبحانه، و هو عبارة عن حذف کل شاغل عن التوجه إلی القبلة الحقیقیة، و الاعراض عن متاع الدنیا و طیباتها، فان ذلک تخفیف للاوزار المانعة عن الصعود فی درجات الابرار، و الموجبة لحلول دار البوار، و هی کنایة باللفظ المستعار و هذا الامر فی معنی الشرط. و الثانیة قوله: «تلحقوا» و هو جزاء الشرط، أی إن تتخففوا تلحقوا. إلی آخر کلامه و من شاء فلیراجعه.

**[ترجمه]روضه الواعظین: امیرالمومنین علیه السلام در خطبه ای می فرماید: آخرین منزل ، رویاروی شماست و مرگ پشت سرتان . و با آواز خود شما را به پیش می راند. سبکبار شوید تا برسید. زیرا آنان که از پیش رفته اند چشم به راه شما واپس ماندگان اند. - . روضة الواعظین: 534 و 537 -

ص: 135

**[ترجمه]

«37»

وَ قَالَ أَیْضاً فِی خُطْبَتِهِ فَمَا یَنْجُو مِنَ الْمَوْتِ مَنْ یَخَافُهُ وَ لَا یُعْطَی الْبَقَاءَ مَنْ أَحَبَّهُ وَ مَنْ جَرَی فِی عِنَانِ أَمَلِهِ عَثَرَ بِهِ أَجَلُهُ وَ إِذَا کُنْتَ فِی إِدْبَارٍ وَ الْمَوْتُ فِی إِقْبَالٍ فَمَا أَسْرَعَ الْمُلْتَقَی الْحَذَرَ الْحَذَرَ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ سَتَرَ حَتَّی کَأَنَّهُ غَفَرَ.

**[ترجمه]روضه الواعظین: و نیز در خطبه ای دیگر می فرماید: پس نجات و خلاصی از مرگ نیست کسی را که می ترسد از مرگ، و عطا نشده است بقائی در دنیا کسی را که بقا را دوست می دارد. و کسی که به دنبال عنان آرزوهایش رفته، اجلش او را لغزانده! زمانی که تو (در اثر گذشتن ایام عمر) پشت به دنیا کرده (و رو به طرف مرگ نهاده ای) و مرگ (هم به سوی) تو رو می آورد، پس چه زود (میان تو و مرگ) ملاقات خواهد بود. بر حذر باشید! بر حذر باشید! به خدا قسم هر آینه بر گناه پرده پوشیده، تا جایی که گویا آمرزیده است. - . روضة الواعظین: 534 و 537 -

**[ترجمه]

«38»

وَ تَبِعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ جِنَازَةً فَسَمِعَ رَجُلًا یَضْحَکُ فَقَالَ کَأَنَّ الْمَوْتَ فِیهَا عَلَی غَیْرِنَا کُتِبَ وَ کَأَنَّ الْحَقَّ فِیهَا عَلَی غَیْرِنَا وَجَبَ وَ کَأَنَّ الَّذِی نَرَی مِنَ الْأَمْوَاتِ سَفْرٌ عَمَّا قَلِیلٍ إِلَیْنَا رَاجِعُونَ نُبَوِّئُهُمْ أَجْدَاثَهُمْ وَ نَأْکُلُ تُرَاثَهُمْ قَدْ نَسِینَا کُلَّ وَاعِظٍ وَ وَاعِظَةٍ وَ رُمِینَا بِکُلِّ جَائِحَةٍ وَ عَجِبْتُ لِمَنْ نَسِیَ الْمَوْتَ وَ هُوَ یَرَی الْمَوْتَ وَ مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ الْمَوْتِ رَضِیَ مِنَ الدُّنْیَا بِالْیَسِیرِ (1)

**[ترجمه]روضه الواعظین: امام علی علیه السلام در تشییع جنازه ای شرکت فرموده بود، شنید که مردی می خندد، پس فرمود: گویا مرگ برای دیگران نه برای ما مقرر شده است، و گویا حق در آن نه برای ما، بلکه برای جز ما ثابت شده است. و گویا این مردگان که رو به خاک نهاده اند، مسافرانی هستند که به زودی به سوی ما برمی گردند، بدن های آنان را زیر خاک می پوشانیم و آن چه را که ارث گذاشته اند می خوریم، گویی ما بعد از رفتن آنان جاویدان خواهیم ماند، سپس هر گونه پند دهنده را فراموش می کنیم و نشانه هر بلا و مصیبتی می شویم. در شگفتم از آن کس که مردگان را می بیند و مرگ را از یاد برده است. و کسی که زیاد یاد مرگ کند، به کم دنیا راضی می شود. - . روضة الواعظین: 534 و 537 -

**[ترجمه]

«39»

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ نُحْنَا لَکُمْ فَلَمْ تَبْکُوا وَ شَوَّقْنَاکُمْ فَلَمْ تَشْتَاقُوا أَعْلِمِ الْقَتَّالِینَ أَنَّ لِلَّهِ سَیْفاً لَا یَنَامُ وَ هُوَ جَهَنَّمُ أَبْنَاءَ الْأَرْبَعِینَ أَوْفُوا لِلْحِسَابِ أَبْنَاءَ الْخَمْسِینَ زَرْعٌ قَدْ دَنَا حَصَادُهُ أَبْنَاءَ السِّتِّینَ مَا ذَا قَدَّمْتُمْ وَ مَا ذَا أَخَّرْتُمْ أَبْنَاءَ السَّبْعِینَ عُدُّوا أَنْفُسَکُمْ فِی الْمَوْتَی أَبْنَاءَ الثَّمَانِینَ تُکْتَبُ لَکُمُ الْحَسَنَاتُ وَ لَا تُکْتَبُ عَلَیْکُمُ السَّیِّئَاتُ أَبْنَاءَ التِّسْعِینَ أَنْتُمْ أُسَرَاءُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ ثُمَّ قَالَ مَا یَقُولُ کَرِیمٌ أَسَرَ رَجُلًا مَا ذَا یَصْنَعُ بِهِ قُلْتُ یُطْعِمُهُ وَ یَسْقِیهِ وَ یَفْعَلُ بِهِ فَقَالَ مَا تَرَی اللَّهَ صَانِعاً بِأَسِیرِهِ.

**[ترجمه]روضه الواعظین: امام صادق علیه السلام فرمود: در تورات چنین مکتوب است: برایتان نوحه سرایی کردیم، اما نگریستید، تشویقتان کردیم اما به شوق نیامدید. ای پیامبر! به خونریزان بفهمان که خدای را شمشیری است که آرامش ندارد، وآن جهنم است. پس ای چهل ساله ها آماده حساب باشید، پنجاه ساله ها شما کاشته ای هستید که زمان برداشتش نزدیک است. شصت ساله ها! چه پیش فرستاده اید وچه به جای نهاده اید؟ هفتاد ساله ها! خود را جزء رفتگان به حساب آرید، هشتاد ساله ها! فقط برایتان حسنه می نویسند و گناه برایتان نوشته نمی شود، نود ساله ها! شما اسیران خدا در زمینید، سپس می گوید: کریمی که مردی را اسیر کرده چه می گوید؟ و با او چه می کند؟ راوی می گوید: عرض کردم او را نان و آب می دهد و از او کار می کشد؟ امام فرمود: بنا بر این، می خواهی رفتار خدا با اسیرش چگونه باشد؟ - . روضة الواعظین: 534 و 537 -

**[ترجمه]

بیان

الغایة الموت أو الجنة و النار قوله علیه السلام ینتظر بأولکم أی إنما ینتظر ببعث الأولین و نشرهم مجی ء الآخرین و موتهم لقد ستر أی الذنوب حتی

ص: 136


1- أورده السیّد فی نهج البلاغة فی باب المختار من حکم أمیر المؤمنین علیه السلام. و السفر بفتح السین و سکون الفاء: مسافرون. نبوّئهم أی ننزلهم. فی أجداثهم أی قبورهم. الجائحة: الآفة تهلک الأصل و الفرع.

کأنه قد غفرها فاحذروا عقاب ما ستره و اشکروه علی هذا الستر و یحتمل علی بعد أن یکون المعنی ستر الموت عن الخلائق بحیث یظنون أنه رفع عنهم لکثرة غفلتهم عنه قوله أوفوا أی أکملوا و سلموا ما طلب منکم من الأعمال لأنکم تحاسبون علیها قوله زرع أی أنتم أو أعمالکم.

**[ترجمه]الغایه» مرگ و یا بهشت و دوزخ است.« ینتظر بأولکم» یعنی آمدن و مرگ آخرین شما با برانگیختن اولین از شما مورد انتظار است.« لقد ستر» یعنی گناهان را پوشانده،

ص: 136

تا جایی که گویی آن ها را بخشیده است، پس از کیفر آن چه پرده پوشی گرده است، بپرهیزید و شکر این پرده پوشی را به جای آورید. و احتمال ضعیفی هم وجود دارد که یعنی مرگ از مخلوقات مستور شده، به گونه ای که تصور می کنند گناهانشان بخشیده شده است، چرا که بسیار از گناهان خود غافلند.« أوفوا» یعنی کامل بپردازید و اعمالی را که از شما خواسته است، کامل و سالم به جای آورید، زیرا به خاطر آن محاسبه می شوید. «زرع» یعنی شما و یا اعمالتان.

**[ترجمه]

«40»

تم، فلاح السائل فِی کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ بِإِسْنَادِهِ أَنَّ مَوْلَانَا عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: مَا رَأَیْتُ إِیمَاناً مَعَ یَقِینٍ أَشْبَهَ مِنْهُ بِشَکٍّ عَلَی هَذَا الْإِنْسَانِ إِنَّهُ کُلَّ یَوْمٍ یُوَدِّعُ إِلَی الْقُبُورِ وَ یُشَیِّعُ وَ إِلَی غُرُورِ الدُّنْیَا یَرْجِعُ وَ عَنِ الشَّهْوَةِ وَ الذُّنُوبِ لَا یُقْلِعُ فَلَوْ لَمْ یَکُنْ لِابْنِ آدَمَ الْمِسْکِینِ ذَنْبٌ یَتَوَکَّفُهُ وَ لَا حِسَابٌ یَقِفُ عَلَیْهِ إِلَّا مَوْتٌ یُبَدِّدُ شَمْلَهُ وَ یُفَرِّقُ جَمْعَهُ وَ یؤتم [یُوتِمُ وُلْدَهُ لَکَانَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُحَاذِرَ مَا هُوَ فِیهِ بِأَشَدِّ النُّصُبِ وَ التَّعَبِ وَ لَقَدْ غَفَلْنَا عَنِ الْمَوْتِ غَفْلَةَ أَقْوَامٍ غَیْرِ نَازِلٍ بِهِمْ وَ رَکَنَّا إِلَی الدُّنْیَا وَ شَهَوَاتِهَا رُکُونَ أَقْوَامٍ قَدْ أَیْقَنُوا بِالْمُقَامِ وَ غَفَلْنَا عَنِ الْمَعَاصِی وَ الذُّنُوبِ غَفْلَةَ أَقْوَامٍ لَا یَرْجُونَ حِسَاباً وَ لَا یَخَافُونَ عِقَاباً.

**[ترجمه]فلاح السائل: امام علی علیه السلام فرمود: هیچ ایمانِ توأم با یقینی ندیدم که برای این انسان به شک شبیه تر باشد؛ او هر روز مردگان را به سوی گورستان تودیع و تشییع می کند و با این حال باز به دنیای فریبنده روی می آورد و از شهوت و گناهان دست نمی کشد. اگر این بینوا فرزند آدم را، نه گناهی بود که منتظر عقاب آن باشد و نه حساب و کتابی در کارش بود، به جز همین مرگ، که اجتماع او را پراکنده و جمعش را متفرّق و فرزندانش را یتیم می کند، بی گمان سزاوار بود که از سرایی انسان در آن دارای تلاش و خستگی بیشتری است، بر حذر باشد. ما از مرگ مانند غفلت اقوامی که مرگ گویا بر آنان فرود نخواهد آمد، غافل گشته و به دنیا و شهوات آن تکیه داده ایم مانند تکیه اقوامی که به ماندن یقین دارند و از معاصی و ذنوب غفلت ورزیدیم مانند غفلت اقوامی که امید حساب رسی و ترس عقاب خدا را ندارند. - . فلاح السائل: 214 -

**[ترجمه]

بیان

لعل الضمیر فی قوله علیه السلام منه راجع إلی الموت المتقدم ذکره فی الروایة أو المعلوم بقرینة المقام و قوله علی الإنسان متعلق بقوله أشبه و الظاهر أنه سقط منه شی ء و التوکف التوقع أی یتوقع و ینتظر عقابه.

**[ترجمه]ممکن است ضمیر در« منه» به مرگ برگردد که در روایت به آن اشاره شده است، و یا این که ضمیر به قرینه مقام به معلوم بر گردد. عبارت« علی الانسان» متعلق به« أشبه» است و به نظر می رسد چیزی از آن حذف شده است.« التوکف» توقع، یعنی توقع و انتظار عقاب را می کشد.

**[ترجمه]

«41»

جع، جامع الأخبار قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ الزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا ذِکْرُ الْمَوْتِ وَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ ذِکْرُ الْمَوْتِ وَ أَفْضَلُ التَّفَکُّرِ ذِکْرُ الْمَوْتِ فَمَنْ أَثْقَلَهُ ذِکْرُ الْمَوْتِ وَجَدَ قَبْرَهُ رَوْضَةً مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ.

**[ترجمه]جامع الاخبار: از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود: برترین زهد در دنیا یاد مرگ است؛ برترین عبادت یاد مرگ است؛ برترین تفکر یاد مرگ است؛ کسی که سنگینی یاد مرگ را احساس کند (یاد مرگ بر او اثر گذارد)، قبر خود را باغی از باغ های بهشت می یابد. - . جامع الاخبار: 162 -

**[ترجمه]

«42»

وَ قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ مَا لَنَا نَکْرَهُ الْمَوْتَ قَالَ لِأَنَّکُمْ عَمَّرْتُمُ الدُّنْیَا وَ خَرَّبْتُمُ الْآخِرَةَ فَتَکْرَهُونَ أَنْ تَنْتَقِلُوا مِنْ عُمْرَانٍ إِلَی خَرَابٍ قِیلَ لَهُ فَکَیْفَ تَرَی قُدُومَنَا عَلَی اللَّهِ قَالَ أَمَّا الْمُحْسِنُ فَکَالْغَائِبِ یَقْدَمُ عَلَی أَهْلِهِ وَ أَمَّا الْمُسِی ءُ فَکَالْآبِقِ یَقْدَمُ عَلَی مَوْلَاهُ قِیلَ فَکَیْفَ تَرَی حَالَنَا عِنْدَ اللَّهِ قَالَ أَعْرِضُوا أَعْمَالَکُمْ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ قَالَ الرَّجُلُ فَأَیْنَ رَحْمَةُ اللَّهِ قَالَ إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ

**[ترجمه]جامع الاخبار: مردی به ابوذر- رحمة اللَّه علیه- گفت که: ای ابوذر! ما را چه می شود که مرگ را ناخوش داریم؟ ابوذر گفت: از برای آن که شما دنیا را آبادان کرده اید، و آخرت را ویران ساخته اید، پس ناخوش دارید که از آبادی به سوی ویرانه منتقل شوید؛ پس به ابوذر گفت که: آمدن و ورود ما را بر خدای عز و جل چگونه می بینی؟ ابوذر گفت: امّا نیکوکار، چون غائب و مسافری است که از سفر باز آید، و بر کسان خود وارد شود. و امّا بدکار، چون غلام گریخته است که بر آقای خود وارد گردد. آن مرد گفت: حالِ ما را در نزد خدای- تعالی- چگونه می بینی؟ ابوذر گفت که: عمل های خود را بر کتاب خدا عرضه دارید. به درستی که خدای تعالی می فرماید:« إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ». - . انفطار / 13 و 14 - { بی تردید نیکان در نعمت اند و قطعا بدکاران در دوزخ هستند} آن مرد گفت: پس رحمت خدا در کجا است؟ ابوذر گفت: {رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است. - . اعراف / 56 - }. - . جامع الاخبار: 164 -

**[ترجمه]

«43»

کِتَابُ الدُّرَّةِ الْبَاهِرَةِ، قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ

ص: 137

فَقَالَ أَدَاءُ الْفَرَائِضِ وَ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ الِاشْتِمَالُ عَلَی الْمَکَارِمِ ثُمَّ لَا یُبَالِی أَ وَقَعَ عَلَی الْمَوْتِ أَوْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَیْهِ وَ اللَّهِ لَا یُبَالِی ابْنُ أَبِی طَالِبٍ أَ وَقَعَ عَلَی الْمَوْتِ أَمْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَیْهِ.

**[ترجمه]الدره الباهره: به امیرالمومنین علیه السلام عرض شد: آمادگی برای مرگ چگونه است؟

ص: 137

فرمود: انجام واجبات و دوری از محرمات و تخلق به مکارم اخلاق! پسر جانم! پدرت باکی ندارد که رو به مرگ رود یا مرگ به سوی او آید، به خدا قسم پسر ابی طالب برایش فرق ندارد که او به سراغ مرگ برود یا مرگ به سراغ او بیاید. - . الدرة الباهرة: 28 -

**[ترجمه]

«44»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَتَمَنَیَنَّ أَحَدُکُمُ الْمَوْتَ لِفَتْرٍ نَزَلَ بِهِ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: رسول خدا (ص) فرمود: هیچ یک از شما به خاطر سستی که به او رسیده، آرزوی مرگ نکند. - . دعوات راوندی: 122 -

**[ترجمه]

«45»

وَ قَالَ: لَا تَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ فَإِنَّ هَوْلَ الْمُطَّلَعِ شَدِیدٌ وَ إِنَّ مِنْ سَعَادَةِ الْمَرْءِ أَنْ یَطُولَ عُمُرُهُ وَ یَرْزُقَهُ اللَّهُ الْإِنَابَةَ إِلَی دَارِ الْخُلُودِ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: آرزوی مرگ نکنید؛ زیرا ترس و اضطراب کسی که از مرگ خبر می شود، بسیار شدید و سخت است. یکی از خوشبختی های انسان، این است که عمرش طولانی باشد و در نتیجه با توبه و انابه به سوی قیامت و سرای ابدی برود. - . دعوات راوندی: 122 -

**[ترجمه]

«46»

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَقِیَّةُ عُمُرِ الْمَرْءِ لَا قِیمَةَ لَهُ یُدْرِکُ بِهَا مَا قَدْ فَاتَ وَ یُحْیِی مَا مَاتَ.

أقول: سیأتی أخبار الاستعداد للموت فی باب موضوع له فی کتاب المکارم.

**[ترجمه]دعوات راوندی: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: نمی توان برای باقی مانده ی عمر انسان بهایی معین نمود، زیرا می توان با آن باقی مانده، گذشته را جبران کرد و کوتاهی ها را به ثمر رساند. - . دعوات راوندی: 122 -

می گویم: روایت های مربوط به مرگ در باب مخصوص به آن در کتاب مکارم ذکر می شود.

**[ترجمه]

تحقیق مقام لرفع شکوک و أوهام

ربما یتوهم التنافی بین الآیات و الأخبار الدالة علی حبّ لقاء الله و بین ما یدل علی ذم طلب الموت و ما ورد فی الأدعیة من استدعاء طول العمر و بقاء الحیاة و ما روی من کراهة الموت عن کثیر من الأنبیاء و الأولیاء و یمکن الجواب عنه بوجوه

**[ترجمه]ممکن است تصور شود بین آیات و روایاتی که دلالت بر حب لقای الهی دارد و آیات و روایاتی که آرزو کردن مرگ را نکوهش می کند، بین دعاهایی که طول عمر و بقای زندگی را از خدا طلب می کند و روایت هایی که درباره کراهت از مرگ از پیامبران و اولیای الهی روایت شده، توهم شود که منافات وجود داشته شود.

پاسخ به این تصور به چند وجه است:

**[ترجمه]

الأول

ما ذکره الشهید رحمه الله فی الذکری من أن حب لقاء الله غیر مقید بوقت فیحمل علی حال الاحتضار و معاینة ما یحب و استشهد لذلک بما مر من خبر عبد الصمد بن بشیر. (1)

**[ترجمه]آن چه شهید رحمه الله در کتاب ذکری بیان می کند: هر کس لقای الهی را دوست داشته باشد، مقید به وقت و زمان خاصی نیست، و این بر حال احتضار و دیدن آن چه دوست دارد، تعبیر می شود. و برای اثبات سخن خود به روایت عبد الصمد بن بشیر - . روایت شماره 17 - استشهاد نموده است.

**[ترجمه]

الثانی

أن الموت لیس نفس لقاء الله فکراهته من حیث الألم الحاصل منه لا یستلزم کراهة لقاء الله و هذا لا ینفع فی کثیر من الأخبار.

**[ترجمه]مرگ به معنای نفس لقای پروردگار نیست، و کراهت از آن به خاطر درد و رنج حاصل از مرگ موجب نمی شود لقای الهی مستلزم کراهت و بیزاری باشد؛ البته این وجه در در بسیاری از روایت ها بی فائده است.

**[ترجمه]

الثالث

أن ما ورد فی ذم کراهة الموت فهی محمولة علی ما إذا کرهه لحب الدنیا و شهواتها و التعلق بملاذها و ما ورد بخلاف ذلک علی ما إذا کرهه لطاعة الله تعالی و تحصیل مرضاته و توفیر ما یوجب سعادة النشأة الأخری و یؤیده خبر سلمان. (2)

**[ترجمه]آن چه در مورد کراهت از مرگ بیان شده است حاکی از این است که این کراهت به خاطر حب دنیا و شهوت های و تعلق به لذت های آن است؛ در برخی از روایت ها نیز بر عکس آن چه ذکر شد، علت کراهت از مرگ را اطاعت از خدای متعال و به دست آوردن رضا و خشنودی او و اندوختن زاد و توشه ای می داند تا بتواند به وسیله آن به سعادت آخروی برسد. روایت سلمان - . روایت شماره 23 - تأییدی بر این مطلب است.

**[ترجمه]

الرابع

أن کراهة الموت إنما تذم إذا کانت مانعة من تحصیل السعادات الأخرویة بأن یترک الجهاد و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و هجران الظالمین لحب الحیاة

ص: 138


1- الواقع تحت رقم 17.
2- الواقع تحت رقم 23.

و البقاء و الحاصل أن حب الحیاة الفانیة الدنیویة إنما یذم إذا آثرها علی ما یوجب الحیاة الباقیة الأخرویة و یدل علیه خبر شعیب العقرقوفی و فضیل بن یسار (1)و هذا الوجه قریب من الوجه الثالث.

**[ترجمه]کراهت از مرگ، تنها زمانی نکوهش می شود که مانع از کسب سعادت اخروی باشد و شخص جهاد و امر به معروف و نهی از منکر را ترک کرده و به خاطر حب دنیا

ص: 138

و حب بقا، ظالمان را به حال خود رها کند. و در نتیجه حب زندگی در دنیای فانی تنها زمانی نکوهش می شود که بر تحصیل حیات جاودان و اخروی ترجیح داده شود. روایت های شعیب عقرقونی و فضیل بن یسار نیز بر همین موضوع دلالت می کند. - . روایت های شماره 19 و 20 - این وجه به وجه سوم نزدیک است.

**[ترجمه]

الخامس

أن العبد یلزم أن یکون فی مقام الرضا بقضاء الله فإذا اختار الله له الحیاة فیلزمه الرضا بها و الشکر علیها فلو کره الحیاة و الحال هذه فقد سخط ما ارتضاه الله له و علم صلاحه فیه و هذا مما لا یجوز و إذا اختار الله تعالی له الموت یجب أن یرضی بذلک و یعلم أن صلاحه فیما اختاره الله له فلو کره ذلک کان مذموما و أما الدعاء لطلب الحیاة و البقاء لأمره تعالی بذلک فلا ینافی الرضاء بالقضاء و کذا فی الصحة و المرض و الغنی و الفقر و سائر الأحوال المتضادة یلزم الرضا بکل منها فی وقته و أمرنا بالدعاء لطلب خیر الأمرین عندنا فما ورد فی حب الموت إنما هو إذا أحب الله تعالی ذلک لنا و أما الاقتراح علیه فی ذلک و طلب الموت فهو کفر لنعمة الحیاة غیر ممدوح عقلا و شرعا کطلب المرض و الفقر و أشباه ذلک و هذا وجه قریب و یؤیده کثیر من الآیات و الأخبار و الله تعالی یعلم.

**[ترجمه]بنده ملزم است که در مقام رضا به قضای الهی باشد؛ پس وقتی خدا زندگی را برای او برگزید باید به آن زندگی راضی باشد و به خاطر آن خدا را شکر کند؛ پس اگر در چنین حالی ادامه زندگی را مکروه بدارد، از آن چه خدا برای او بدان رضایت داده و صلاحش را در آن دانسته، خشمگین گشته و این از اموری است که جایز نمی باشد و وقتی خدا مرگ را برای او برگزیند، باید به آن راضی شود و بداند که صلاح او در همان چیزی است که خدا برگزیده و اگر این امر را ناشسند بشمرد مورد مذمت است؛ اما دعا کردن و درخواست زندگی و بقا به این دلیل است که خدای متعال خود به این امر فرمان داده است، و با رضا و خشنودی از قضا و قدر الهی منافات ندارد. در مورد سلامتی و بیماری و فقر وثروت و دیگر امور متضاد یکدیگر نیز می بایست بنده در آن زمان راضی و خشنود بوده، و ضمن این که خداوند از ما خواسته است تا بین این امور آن چه خیر و صلاح ماست، از خداوند بخواهیم. پس آن چه درباره حب مرگ آمده است، تنها زمانی است که خداوند آن را برای ما بیشتر دوست داشته باشد، اما طلب مرگ و آرزوی نیستی، کفران نعمت زندگی است و این که انسان طلب بیماری و فقر و مانند آن نماید، عقلا و شرعا پسندیده نیست.

این پاسخ مناسب تر از دیگر پاسخ هاست و بسیاری از آیات و روایات بر این نکته دلالت دارد. و الله أعلم.

**[ترجمه]

باب 5 ملک الموت و أحواله و أعوانه و کیفیة نزعه للروح

الآیات

الأنعام: «وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ»(61)

الأعراف: «حَتَّی إِذا جاءَتْهُمْ رُسُلُنا یَتَوَفَّوْنَهُمْ قالُوا أَیْنَ ما کُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَ شَهِدُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کانُوا کافِرِینَ»(37)

یونس: «وَ لکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ»(104)

النحل: «الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ»(28) (و قال تعالی): «الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ»(32)

ص: 139


1- الواقعان تحت رقمی 19 و 20.

التنزیل: «قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ»(11)

الزمر: «اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضی عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْری إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی»(42)

lt;meta info="- وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ - . انعام / 61 -

{و اوست که بر بندگانش قاهر [و غالب] است؛ و نگهبانانی بر شما می فرستد، تا هنگامی که یکی از شما را مرگ فرا رسد، فرشتگان ما جانش بستانند، در حالی که کوتاهی نمی کنند.}

- حَتَّی إِذا جاءَتْهُمْ رُسُلُنا یَتَوَفَّوْنَهُمْ قالُوا أَیْنَ ما کُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَ شَهِدُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کانُوا کافِرِینَ - . اعراف / 37 -

{تا آنگاه که فرشتگان ما به سراغشان بیایند که جانشان بستانند، می گویند: «آن چه غیر از خدا می خواندید کجاست؟» می گویند: «از [چشم] ما ناپدید شدند» و علیه خود گواهی می دهند که آنان کافر بودند.}

- وَ لکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ - یونس / 104 -

{بلکه خدایی را می پرستم که جان شما را می ستاند}

- الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ - . نحل / 28 -

{همانان که فرشتگان جانشان را می گیرند در حالی که بر خود ستمکار بوده اند} و فرمود: الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ - . نحل / 32 - {همان کسانی که فرشتگان جانشان را -در حالی که پاکند- می ستانند}

ص: 139

- قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ - . سجده / 11 -

{بگو: «فرشته مرگی که بر شما گمارده شده، جانتان را می ستاند، آنگاه به سوی پروردگارتان بازگردانیده می شوید.»}

- اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضی عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْری إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی - . زمر / 42 -

{خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی بازمی ستاند، و [نیز] روحی را که در [موقع] خوابش نمرده است [قبض می کند]؛ پس آن [نفسی] را که مرگ را بر او واجب کرده نگاه می دارد، و آن دیگر [نَفْسها] را تا هنگامی معیّن [به سوی زندگیِ دنیا] بازپس می فرستد. قطعاً در این [امر] برای مردمی که می اندیشند نشانه هایی [از قدرت خدا]ست.}

**[ترجمه]

تفسیر

وَ هُوَ الْقاهِرُ أی المقتدر المستولی علی عباده وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً أی ملائکة یحفظون أعمالکم و یحصونها علیکم تَوَفَّتْهُ أی تقبض روحه رُسُلُنا یعنی أعوان ملک الموت وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ لا یضیعون و لا یقصرون فیما أمروا به من ذلک حَتَّی إِذا جاءَتْهُمْ رُسُلُنا أی ملک الموت و أعوانه یَتَوَفَّوْنَهُمْ أی یقبضون أرواحهم و قیل معناه حتی إذا جاءتهم الملائکة لحشرهم یتوفونهم إلی النار یوم القیامة قالُوا ضَلُّوا عَنَّا أی ذهبوا عنا و افتقدناهم فلا یقدرون علی الدفع عنا و بطلت عبادتنا إیاهم.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ أی وکل بقبض أرواحکم عن ابن عباس قال جعلت الدنیا بین یدی ملک الموت مثل جام یأخذ منها ما شاء إذا قضی علیه الموت من غیر عناء و خطوته ما بین المشرق و المغرب و قیل إن له أعوانا کثیرة من ملائکة الرحمة و ملائکة العذاب فعلی هذا المراد بملک الموت الجنس و یدل علیه قوله تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا و قوله تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ و أما إضافة التوفی إلی نفسه فی قوله یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها فلأنه سبحانه خلق الموت و لا یقدر علیه أحد سواه.

**[ترجمه]« و هو القاهر» یعنی مقتدر و مسلط بر بندگانش؛« و یرسل علیکم حفظه» یعنی فرشتگانی که اعمال شما را ثبت و ضبط می کنند؛ « توفته» یعنی او را قبض روح می کند؛ « رسلنا» یعنی دستیاران ملک الموت؛« و هم لایفرطون» یعنی در مأموریت خود کم و کاستی ندارند؛ - .

مجمع البیان 4 : 74 -

« حتی إذا جاءتهم رسلنا» یعنی ملک الموت و دستیارانش؛« یتوفونهم» یعنی آن ها را قبض روح می کنند؛ و گفته شده به این معناست: روز قیامت هنگامی که فرشتگان برای حشر آن ها می آیند، آن ها را در آتش دوزخ گرد می آورند.« قالوا ضلوا عنا» یعنی از نزد ما رفتند و آن ها را گم کردیم، و قادر به دفع عذاب از ما نیستند و پرستش کردن آن ها باطل شد و هیچ سودی نداشت. - . مجمع البیان 4 : 250 -

طبرسی رحمه الله گوید: «قل یتوفیکم ملک الموت الذی وکل بکم» یعنی مأمور به قبض روح شماست. از ابن عباس نقل شده است: دنیا در برابر ملک الموت همچون جامی است که هرچقدر از آن بخواهد، بدون هیچ رنجی می گیرد از کسی که اجلش فرا رسیده است؛ گام ملک الموت به اندازه مشرق تا مغرب است. و گفته شده: بسیاری از فرشتگان رحمت و فرشتگان عذاب دستیاران ملک الموت هستند؛ بنابراین، منظور از ملک الموت اسم جنس است و آیه شریفه« توفته رسلنا» و« توفتهم الملائکه» نیز بر همین امر دلالت دارد.

اما اضافه شدن التوفی به نفس در عبارت« یتوفی الانفس حین موتها» به این دلیل است که خدای متعال خود مرگ را آفریده است و جز او کسی بر آن قادر نیست. - . مجمع البیان 8 : 104 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

ج، الإحتجاج فِی خَبَرِ الزِّنْدِیقِ الْمُدَّعِی لِلتَّنَاقُضِ فِی الْقُرْآنِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ قَوْلِهِ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ وَ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ فَهُوَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَتَوَلَّی ذَلِکَ بِنَفْسِهِ وَ فِعْلُ رُسُلِهِ وَ مَلَائِکَتِهِ فِعْلُهُ لِأَنَّهُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ فَاصْطَفَی جَلَّ ذِکْرُهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ رُسُلًا وَ سَفَرَةً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِیهِمْ اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ فَمَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الطَّاعَةِ

ص: 140

تَوَلَّتْ قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِکَةُ الرَّحْمَةِ وَ مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْمَعْصِیَةِ تَوَلَّی (1)قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِکَةُ النَّقِمَةِ وَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ أَعْوَانٌ مِنْ مَلَائِکَةِ الرَّحْمَةِ وَ النَّقِمَةِ یَصْدُرُونَ عَنْ أَمْرِهِ وَ فِعْلُهُمْ فِعْلُهُ وَ کُلُّ مَا یَأْتُونَهُ مَنْسُوبٌ إِلَیْهِ وَ إِذَا کَانَ فِعْلُهُمْ فِعْلَ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ فِعْلُ مَلَکِ الْمَوْتِ فِعْلُ اللَّهِ لِأَنَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ عَلَی یَدِ مَنْ یَشَاءُ وَ یُعْطِی وَ یَمْنَعُ وَ یُثِیبُ وَ یُعَاقِبُ عَلَی یَدِ مَنْ یَشَاءُ وَ إِنَّ فِعْلَ أُمَنَائِهِ فِعْلُهُ کَمَا قَالَ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ

**[ترجمه]احتجاج: امیرالمومنین علیه السلام در تفسیر آیه شریفه « اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها» - . زمر / 42 - وَ «َتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ» - . انعام / 61 - و «وَ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ» - . نحل / 32 - وَ «الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ» - . نحل / 28 - فرمود: خداوند تبارک و تعالی اجلّ و اعظم از آن است خود متولّی این امور شود، و فعل رسولان و ملائکه او همان فعل خداوند است، زیرا اینان عمل به امر او می کنند، بنا بر این خداوند جلیل گروهی از ملائکه را به عنوان رسول و سفیر میان خود و خلق برگزیده است، و ایشان همان کسانند که می فرماید: « اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ» - . حج / 75 - { خداوند از فرشتگان رسولانی برمی گزیند، و همچنین از مردم؛} بنا بر این تولّی قبض روح أهل طاعت

ص: 140

را ملائکه رحمت به عهده دارند، و قبض روح أهل معصیت را ملائکه عذاب انجام می دهند.

و ملک الموت یارانی از فرشتگان رحمت و عذاب دارد، که تحت فرمان او بوده و فعل ایشان همان فعل او است، و سراغ هر که می روند کارشان منسوب به ملک الموت است، در این صورت کار ملک الموت نیز همان فعل خداوند است، زیرا پروردگار، قبض روح بر دست هر که خواهد جاری می سازد، عطا می کند و منع می فرماید، پاداش و عقوبت را در دست هر که خواهد روان می کند، چرا که فعل افراد امین او همان فعل خداوند است، «وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ.» - . انسان / 30 - { و شما هیچ چیز را نمی خواهید مگر این که خدا بخواهد،}. - . احتجاج: 247 -

**[ترجمه]

«2»

فس، (2)تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عن هِشَامٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ رَأَیْتُ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ بِیَدِهِ لَوْحٌ مِنْ نُورٍ لَا یَلْتَفِتُ یَمِیناً وَ لَا شِمَالًا مُقْبِلًا عَلَیْهِ ثَبُّهُ کَهَیْئَةِ الْحَزِینِ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذَا مَلَکُ الْمَوْتِ مَشْغُولٌ فِی قَبْضِ الْأَرْوَاحِ فَقُلْتُ أَدْنِنِی مِنْهُ یَا جَبْرَئِیلُ لِأُکَلِّمَهُ فَأَدْنَانِی مِنْهُ فَقُلْتُ لَهُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ أَ کُلُّ مَنْ مَاتَ أَوْ هُوَ مَیِّتٌ فِیمَا بَعْدُ أَنْتَ تَقْبِضُ رُوحَهُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ تَحْضُرُهُمْ بِنَفْسِکَ قَالَ نَعَمْ مَا الدُّنْیَا کُلُّهَا عِنْدِی فِیمَا سَخَّرَهَا اللَّهُ لِی وَ مَکَّنَنِی مِنْهَا إِلَّا کَدِرْهَمٍ فِی کَفِّ الرَّجُلِ یُقَلِّبُهُ کَیْفَ یَشَاءُ وَ مَا مِنْ دَارٍ فِی الدُّنْیَا إِلَّا وَ أَدْخُلُهَا فِی کُلِّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ (3)وَ أَقُولُ إِذَا بَکَی أَهْلُ الْبَیْتِ عَلَی مَیِّتِهِمْ لَا تَبْکُوا عَلَیْهِ فَإِنَّ لِی إِلَیْکُمْ عَوْدَةً وَ عَوْدَةً حَتَّی لَا یَبْقَی مِنْکُمْ أَحَدٌ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ کَفَی بِالْمَوْتِ طَامَّةً (4)یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ أَطَمُّ (5)وَ أَعْظَمُ مِنَ الْمَوْتِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: چون مرا به آسمان بردند فرشته ای دیدم که لوح نوری به دست داشت و پیوسته بی این که به راست و چپ رو کند بدان نگاه می کرد، بر هیئت حریر بود، به جبرئیل گفتم: این کیست؟ گفت این ملک الموت است و مشغول جان گرفتن است، گفتم: ای جبرئیل مرا نزد او ببر تا با او سخن گویم. مرا نزدش برد و به او گفتم: آیا هر که مرده و می میرد تو جانش را ستانی؟ گفت: آری، گفتم: خود بالای سرش روی؟ گفت: آری، خدا همه دنیا را به مانند یک درهمی برای من مسخر کرده که در دست کسی باشد و آن را بچرخاند، هیچ خانه در جهان نیست جز این که من هر روز پنج بار در آن درآیم و به خاندانی که بر مرده خود گریند می گویم: گریه نکنید که من باز آیم و باز آیم تا هیچ کدام شما نمانید. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: ای جبرئیل، مرگ بس است برای کوبنده گی؟ گفت: آن چه پس از مرگ است، کوبنده تر و بزرگتر است. - . تفسیر قمی 1 : 389 -

**[ترجمه]

«3»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ

ص: 141


1- فی المصدر: تولت. م.
2- فی المطبوع «ن» و هو وهم من النسّاخ و الصحیح «فس» أی تفسیر علیّ بن إبراهیم.
3- أی فی أوقات الصلوات، علی ما فی حدیث آخر یأتی تحت رقم 44 من الباب الآتی.
4- الطامة: الداهیة تفوق ما سواها.
5- أی أعظم و أفقم.

صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ رَأَیْتُ فِی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ رَجُلًا قَاعِداً رِجْلٌ لَهُ فِی الْمَشْرِقِ وَ رِجْلٌ (1)فِی الْمَغْرِبِ وَ بِیَدِهِ لَوْحٌ یَنْظُرُ فِیهِ وَ یُحَرِّکُ رَأْسَهُ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ مَنْ هَذَا فَقَالَ مَلَکُ الْمَوْتِ علیه السلام (2)

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمودند که حضرت فرمود:

ص: 141

هنگامی که به آسمان ها عروج کردم، در آسمان سوم مردی را نشسته دیدم، که یک پای او در مشرق و پای دیگر او در مغرب است، و در دستش لوحی دارد و به آن نگاه می کند و سر خود را تکان می دهد. به جبرئیل گفتم، ای جبرئیل این چه کسی است؟ پاسخ گفت: این عزرائیل ملک الموت علیه السلام است. - . عیون اخبار الرضا 2 : 35 -

**[ترجمه]

«4»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَلَکِ الْمَوْتِ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ ارْتِفَاعِی فِی عُلُوِّی لَأُذِیقَنَّکَ طَعْمَ الْمَوْتِ کَمَا أَذَقْتَ عِبَادِی.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : در همین سند از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: هنگامی که روز قیامت فرا برسد، خدای عز و جل به ملک الموت می فرماید: ای ملک الموت! به عزت و جلال و رفعت مقام خودم سوگند که من مزّه مرگ را به تو می چشانم، آن چنان که تو طعم مرگ را به بندگان من چشانیدی. - . عیون اخبار الرضا 2 : 35 -

**[ترجمه]

«5»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ دَاوُدَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِثْلَهُ (3)

**[ترجمه]در کتاب امالی شیخ طوسی حدیث مشابهی از امام رضا علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است. - . امالی طوسی: 336 -

**[ترجمه]

«6»

ید، التوحید الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ مَطَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ أَبِی مَعْمَرٍ السَّعْدَانِیِّ فِی خَبَرِ مَنْ أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُدَّعِیاً لِلتَّنَاقُضِ فِی الْقُرْآنِ قَالَ علیه السلام أَمَّا قَوْلُهُ قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ (4)وَ قَوْلُهُ اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ قَوْلُهُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ وَ قَوْلُهُ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ وَ قَوْلُهُ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُدَبِّرُ الْأُمُورَ کَیْفَ یَشَاءُ وَ یُوَکِّلُ مِنْ خَلْقِهِ مَنْ یَشَاءُ بِمَا یَشَاءُ أَمَّا مَلَکُ الْمَوْتِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُوَکِّلُهُ بِخَاصَّتِهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ وَ یُوَکِّلُ رُسُلَهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ خَاصَّةً بِمَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ الْمَلَائِکَةُ الَّذِینَ سَمَّاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَکَّلَهُمْ بِخَاصَّةِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ إِنَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (5)یُدَبِّرُ الْأُمُورَ کَیْفَ یَشَاءُ وَ لَیْسَ کُلُّ الْعِلْمِ یَسْتَطِیعُ صَاحِبُ الْعِلْمِ أَنْ یُفَسِّرَهُ لِکُلِّ النَّاسِ لِأَنَّ مِنْهُمُ الْقَوِیَ

ص: 142


1- فی المصدر: و رجل له. م.
2- فی المصدر: قال: هذا ملک الموت. م.
3- الا ان فیه: و ارتفاعی فی علو مکانی. م.
4- فی المصدر بعد هذه الجملة: ثم الی ربکم ترجعون. م.
5- لیس فی المصدر قوله: إنّه تبارک و تعالی. م.

وَ الضَّعِیفَ وَ لِأَنَّ مِنْهُ مَا یُطَاقُ حَمْلُهُ وَ مِنْهُ مَا لَا یُطَاقُ حَمْلُهُ إِلَّا مَنْ یُسَهِّلُ اللَّهُ لَهُ (1)حَمْلَهُ وَ أَعَانَهُ عَلَیْهِ مِنْ خَاصَّةِ أَوْلِیَائِهِ وَ إِنَّمَا یَکْفِیکَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ الْمُحْیِی الْمُمِیتُ وَ أَنَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ عَلَی یَدَیْ مَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ مِنْ مَلَائِکَتِهِ وَ غَیْرِهِمْ.

أقول تمامه فی کتاب القرآن.

**[ترجمه]کتاب توحید: مردی خدمت امیرالمومنین علیه السلام آمده و مدعی تناقض در قرآن شد. حضرت در پاسخ او فرمود: و اما قول آن جناب «قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ» - . سجده / 11 - و قول آن جناب «اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها» - . زمر / 42 - و قول آن جناب «تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ» - . انعام / 61 - و قول آن جناب «إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ» - . نحل / 28 - و قول آن جناب «الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ.» - . محل / 32 - پس به درستی که خدای تبارک و تعالی کارها را تدبیر کند به هر وضعی که خواهد، و می گمارد از خلق خویش هر که را خواهد به آن چه خواهد، اما ملک الموت، پس به درستی که خدای عز و جل او را می گمارد بر خاصه و مخصوصان کسانی که می خواهد از خلق خویش، و فرستادگان خود را از فرشتگان به خصوص می گمارد بر کسی که می خواهد از خلق خویش، و فرشتگانی که خدای عز و جل ایشان را نام برد، بر جماعت خاصی از کسانی که می خواهد از خلق خویش تبارک و تعالی گماشته و امور را به هر وضع که خواهد تدبیر می کند.

و هر علمی چنان نیست که صاحب علم بتواند که آن را از برای همه مردمان تفسیر و بیان کند، زیرا که بعضی از ایشان قوی

ص: 142

و بعضی از ایشان ضعیف اند، و به جهت آن که بعضی از آن چیزیست که طاقت حمل آن باشد و می توان برداشت، و بعضی از آن چیزیست که حملش در تحت طاقت نیست، مگر آن که خدا حمل آن را از برایش آسان گرداند و او را بر آن یاری کند از دوستان مخصوصش، و جز این نیست که همین تو را بس باشد که بدانی خدا زنده کننده ای است میراننده، و بدانی که او جانها را می میراند بر دستهای هر که خواهد از خلق خویش از فرشتگانش و غیر ایشان. - . توحید: 268 -

متن کامل این حدیث در کتاب قرآن بیان می کنیم.

**[ترجمه]

«7»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ قَالَ هُوَ الَّذِی سُمِّیَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ علیه السلام فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام درباره تفسیر آیه شریفه «إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لایَسْتَقْدِمُونَ» - . یونس / 49 - { و هنگامی که سرآمد آن ها فرا رسد، نه ساعتی از آن تأخیر می کنند، و نه بر آن پیشی می گیرند.} پرسیدم. حضرت علیه السلام فرمود: منظور همان است که در شب قدر برای ملک الموت نام برده شده است. - . تفسیر عیاشی 2 : 131 -

**[ترجمه]

«8»

جع، جامع الأخبار قَالَ إِبْرَاهِیمُ الْخَلِیلُ علیه السلام لِمَلَکِ الْمَوْتِ هَلْ تَسْتَطِیعُ أَنْ تُرِیَنِی صُورَتَکَ الَّتِی تَقْبِضُ فِیهَا رُوحَ الْفَاجِرِ قَالَ لَا تُطِیقُ ذَلِکَ قَالَ بَلَی قَالَ فَأَعْرِضْ عَنِّی فَأَعْرَضَ عَنْهُ ثُمَّ الْتَفَتَ فَإِذَا هُوَ بِرَجُلٍ أَسْوَدَ قَائِمِ الشَّعْرِ مُنْتِنِ الرِّیحِ أَسْوَدِ الثِّیَابِ یَخْرُجُ مِنْ فِیهِ وَ مَنَاخِرِهِ لَهِیبُ النَّارِ وَ الدُّخَانُ فَغُشِیَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ أَفَاقَ فَقَالَ لَوْ لَمْ یَلْقَ الْفَاجِرُ عِنْدَ مَوْتِهِ إِلَّا صُورَةَ وَجْهِکَ لَکَانَ حَسْبَهُ.

**[ترجمه]جامع الاخبار: ابراهیم علیه السلام به ملک الموت فرمود: می توانی چهره ای که با آن جان بدکاران را می گیری به من نشان بدهی؟ ملک الموت فرمود: طاقت دیدن آن را نداری. فرمود: طاقت دارم. ملک الموت فرمود: روی خود را برگردان و دوباره به او نگاه کرد، مردی دید با چهره ای بسیار سیاه، موهایی رها شده، بدبو، از دهان و از تمام منافذ بدنش آتش و دود خارج می شد، ابراهیم علیه السلام با دیدن او بی هوش بر زمین افتاد. وقتی به هوش آمد و فرمود: اگر انسان فاجر هیچ چیز جز چهره تو را در هنگام جان دادن نبیند، برای عذاب او کافی است. - . جامع الاخبار: 166 -

**[ترجمه]

«9»

نهج، نهج البلاغة مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام ذَکَرَ فِیهَا مَلَکَ الْمَوْتِ هَلْ تُحِسُّ بِهِ إِذَا دَخَلَ مَنْزِلًا أَمْ هَلْ تَرَاهُ إِذَا تَوَفَّی أَحَداً بَلْ کَیْفَ یَتَوَفَّی الْجَنِینَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَ یَلِجُ عَلَیْهِ مِنْ بَعْضِ جَوَارِحِهَا أَمِ الرُّوحُ أَجَابَتْهُ بِإِذْنِ رَبِّهَا أَمْ هُوَ سَاکِنٌ مَعَهُ فِی أَحْشَائِهَا کَیْفَ یَصِفُ إِلَهَهُ مَنْ یَعْجِزُ عَنْ صِفَةِ مَخْلُوقٍ مِثْلِهِ.

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمومنین علیه السلام در خطبه ای که ملک الموت را در آن ذکر می کند، می فرماید: آیا هنگامی که فرشته مرگ وارد منزلی می شود، او را با حس درک می کنید؟ و آیا وقتی که کسی را قبض روح می نماید وی را می بینید؟ و حتی چگونگی قبض روح کردن چنین را در شکم مادر می توانید تشخیص دهید؟ که آیا از پیکر مادر وارد می شود یا این که روح به اذن پروردگار دعوت او را اجابت می کند (و خارج می شود)؟ یا این که همراه او در رحم مادر ساکن است؟ آن کس که از صفات مخلوقی مانند خود عاجز است، چگونه می تواند پروردگار خویش را توصیف کند؟ - . نهج البلاعه: 248 -

**[ترجمه]

«10»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا مِنْ أَهْلِ بَیْتِ شَعْرٍ وَ لَا وَبَرٍ إِلَّا وَ مَلَکُ الْمَوْتِ یَتَصَفَّحُهُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: اهل هیچ خانه ای که از درخت و کرک است نیست، مگر این که ملک الموت روزی پنج نوبت با آنان دست می دهد و مصافحه می کند. - . کافی 3 : 132 -

**[ترجمه]

بیان

لعل الأظهر مدر مکان وبر.

**[ترجمه]به نظر می رسد« مدر» به جای« وبر» صحیح تر باشد.

**[ترجمه]

«11»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ لَحْظَةِ مَلَکِ

ص: 143


1- فی المصدر: الا ان یسهل اللّه له.

الْمَوْتِ قَالَ أَ مَا رَأَیْتَ النَّاسَ یَکُونُونَ جُلُوساً فَتَعْتَرِیهِمُ السَّکْتَةُ (1)فَمَا یَتَکَلَّمُ أَحَدٌ مِنْهُمْ فَتِلْکَ لَحْظَةُ مَلَکِ الْمَوْتِ حَیْثُ یَلْحَظُهُمْ.

: ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن علوان مثله.

**[ترجمه]کافی: جابر می گوید: از امام باقر علیه السلام درباره لحظه آمدن ملک

ص: 143

الموت پرسیدم، فرمود: آیا ندیده ای که مردم نشسته اند و ناگهان سکته بر آنان عارض می شود و در نتیجه احدی از آنان سخن نمی گوید؟ پس آن لحظه ایست که ملک الموت با گوشه چشم به آنان نظر می اندازد. - . کافی 3 : 132 -

مانند این روایت در نوادر نقل شده است؛ - . الزهد: 123 -

**[ترجمه]

«12»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مَلَکِ الْمَوْتِ یُقَالُ (2)الْأَرْضُ بَیْنَ یَدَیْهِ کَالْقَصْعَةِ یَمُدُّ یَدَهُ حَیْثُ یَشَاءُ فَقَالَ نَعَمْ.

**[ترجمه]کافی: از امام صادق علیه السلام درباره ملک الموت پرسیده شد که گفته می شود: زمین در دستان ملک الموت همانند کاسه ای است که به هر جای آن که بخواهد دست خود را می کشد، آیا صحیح است؟ فرمود: آری. - . کافی 3 : 132 -

**[ترجمه]

«13»

یه، من لا یحضره الفقیه قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام قِیلَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ علیه السلام کَیْفَ تَقْبِضُ الْأَرْوَاحَ وَ بَعْضُهَا فِی الْمَغْرِبِ وَ بَعْضُهَا فِی الْمَشْرِقِ فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَقَالَ أَدْعُوهَا فَتُجِیبُنِی قَالَ وَ قَالَ مَلَکُ الْمَوْتِ علیه السلام إِنَّ الدُّنْیَا بَیْنَ یَدَیَّ کَالْقَصْعَةِ بَیْنَ یَدَیْ أَحَدِکُمْ یَتَنَاوَلُ مِنْهَا مَا یَشَاءُ وَ الدُّنْیَا عِنْدِی کَالدِّرْهَمِ فِی کَفِّ أَحَدِکُمْ یُقَلِّبُهُ کَیْفَ شَاءَ.

**[ترجمه]من لایحضره الفقیه: امام صادق علیه السّلام فرمود: از ملک الموت پرسیدند: تو چگونه چندین نفر را در یک زمان قبض روح می کنی، در صورتی که پاره از آنان در مغرب زمین هستند و بعضی در مشرق زمین؟ گفت: من آنان را به سوی خود می خوانم و آن ها مرا اطاعت می کنند. امام علیه السّلام ادامه می دهد: باز ملک الموت گفت: همانا همه جهان پیش من چون کاسه ای است که در برابر یکی از شما باشد، از هر کجای آن که بخواهد می خورد، و جمیع دنیا نزد من مانند یک درهم است که در کف شما باشد، هر طور که بخواهد آن را می گرداند. - . فقیه: 52 -

**[ترجمه]

«14»

ل، الخصال ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اخْتَارَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ أَرْبَعَةً اخْتَارَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ مَلَکَ الْمَوْتِ علیه السلام.

**[ترجمه]خصال: رسول خدا (ص) فرمود: خداوند از هر چیزی چهار مورد را برگزیده است، از فرشتگان: جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل علیهم السلام را برگزیده است. - . خصال: 225 -

**[ترجمه]

«15»

یه، من لا یحضره الفقیه سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ وَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ وَ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ وَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ تَری إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ وَ قَدْ یَمُوتُ فِی السَّاعَةِ الْوَاحِدَةِ فِی جَمِیعِ الْآفَاقِ مَا لَا یُحْصِیهِ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَکَیْفَ هَذَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ أَعْوَاناً مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَقْبِضُونَ الْأَرْوَاحَ بِمَنْزِلَةِ صَاحِبِ الشُّرْطَةِ لَهُ أَعْوَانٌ مِنَ الْإِنْسِ یَبْعَثُهُمْ فِی حَوَائِجِهِمْ فَتَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِکَةُ وَ یَتَوَفَّاهُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مَعَ مَا یَقْبِضُ هُوَ وَ یَتَوَفَّاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ مَلَکِ الْمَوْتِ.

ص: 144


1- فی المصدر: السکینة السکتة خ ل. م.
2- فی المصدر: فقال الأرض. و الظاهر ان النسخة مغلوطة لتکرر الجواب بناء علیه. م.

**[ترجمه]من لایحضره الفقیه: از امام صادق علیه السّلام سؤال شد در مورد این فرمایش خداوند عزّ و جلّ:« اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها» - . زمر / 42 - و از آیه« قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ» - . سجده / 11 - و باز می فرماید: «الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ» - . نحل / 32 - و باز می فرماید: «الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ» - . نحل / 28 - و باز در جای دیگر می فرماید: «تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا» - . انعام / 61 - و باز در جای دیگر می فرماید: «وَ لَوْ تَری إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ.» - . انفال / 50 - در یک زمان آنقدر نفوس در اطراف جهان از دنیا می روند که شمارش آن ها را جز خدا نتواند، اگر تنها ملک الموت قبض روح می کند، با توجه به مضمون آیات یاد شده چگونه چنین چیزی ممکن است؟ آن حضرت پاسخ فرمود: خداوند تبارک و تعالی برای ملک الموت دستیاران و کمک کارانی از فرشتگان قرار داده است که آن ها جان ها را می ستانند، بسان رئیس نظمیه (پلیس) که دارای مددکاران و دستیارانی از میان انسان هاست و برای انجام کارها و نیازهای خود به ایشان مأموریت می دهد و آنان را به نقاط مختلف گسیل می دارد، ملائکه نیز به همین ترتیب از طرف ملک الموت اعزام می شوند و قبض روح انسان ها می کنند، و ملک الموت نیز جان های قبض شده را از فرشتگان می ستاند، علاوه بر آن چه که خود قبض کرده است، و آن جمله را خداوند عزّ و جلّ از ملک الموت می ستاند. - . فقیه: 53 -

ص: 144

**[ترجمه]

«16»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ مَوْلَی أَبَانٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ یَعْلَمُ مَلَکُ الْمَوْتِ بِقَبْضِ مَنْ یَقْبِضُ قَالَ لَا إِنَّمَا هِیَ صِکَاکٌ (1)تَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ اقْبِضْ نَفْسَ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ.

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الحسین بن إبراهیم القزوینی عن محمد بن وهبان عن محمد بن أحمد بن زکریا عن الحسن بن فضال عن علی بن عقبة مثله.

**[ترجمه]کافی: اسباط می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم؛ آیا فرشته مرگ می داند جان چه کسی را باید بگیرد؟ فرمودند: نه بلکه فرمانهایی از آسمان نازل می شود که جان فلانی فرزند فلانی را بگیر. - . کافی 3 : 131 -

در کتاب امالی شیخ طوسی حدیث مشابهی از علی بن عقبه نقل شده است. - . امالی طوسی: 693 -

**[ترجمه]

«17»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی مَوْلَی آلِ سَامٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا قَالَ فَمَا هُوَ (2)عِنْدَکَ قُلْتُ عَدَدُ الْأَیَّامِ قَالَ إِنَّ الْآبَاءَ وَ الْأُمَّهَاتِ یُحْصُونَ ذَلِکَ لَا وَ لَکِنَّهُ عَدَدُ الْأَنْفَاسِ.

**[ترجمه]کافی: عبدالاعلی می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم معنای آیه« إِنَّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا» - . مریم / 84 - { ما آن ها (و اعمالشان) را به دقت شماره می کنیم! } چیست؟ فرمود: معنای آن نزد تو چیست؟ گفتم: مراد تعداد روزهاست! فرمود: پدران و مادران روزها را می شمرند و تعداد آن ها را می دانند؛ نه؛ مراد تعداد دم ها و بازدم های خلائق است که خدا آن را می داند. - . کافی 3 : 131 -

**[ترجمه]

«18»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ إِلَی قَوْلِهِ تَعْمَلُونَ قَالَ تَعُدُّ (3)السِّنِینَ ثُمَّ تَعُدُّ الشُّهُورَ ثُمَّ تَعُدُّ الْأَیَّامَ ثُمَّ تَعُدُّ السَّاعَاتِ ثُمَّ یَعُدُّ النَّفَسَ فَ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ

ب، قرب الإسناد ابن سعد عن الأزدی مِثْلَهُ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه« إنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ... تعملون» - . جمعه / 8 - { بگو: «این مرگی که از آن فرار می کنید سرانجام با شما ملاقات خواهد کرد؛ سپس به سوی کسی که دانای پنهان و آشکار است بازگردانده می شوید؛ آنگاه شما را از آن چه انجام می دادید خبر می دهد!»} فرمود: سال ها، سپس ماه ها و روزها و ساعت ها و سپس تعداد نفس ها شمرده می شود،« فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ.» - . یونس / 49 - { و هنگامی که سرآمد آن ها فرا رسد، نه ساعتی از آن تأخیر می کنند، و نه بر آن پیشی می گیرند} - . کافی 3 : 134 -

در قرب الاسناد حدیث مشابهی از ازدی نقل شده است. - . قرب الاسناد: 41 -

**[ترجمه]

باب 6 سکرات الموت و شدائده و ما یلحق المؤمن و الکافر عنده

الآیات

النساء: «إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً»(97)

ص: 145


1- وزان بحار جمع الصک و هو الکتاب.
2- فی المصدر: ما هو عندک؟. م.
3- فی المصدر: بعد السنین ثمّ بعد الشهور؛ و هکذا. م.

الأنفال: «وَ لَوْ تَری إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ»(50)

یونس: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ* لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ لا تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(63-64)

الأحزاب: «تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ»(44)

السجدة: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ»(30)

محمد: «فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ»(27)

ق: «وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِکَ ما کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ»(19) (1)

الواقعة: «فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ* وَ أَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ *وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ* فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ *تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ* فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ* وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ* فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ *وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ *فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ* وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ»(83-94)

المنافقین: «وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ»(10)

القیامة: «کَلَّا إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ* وَ قِیلَ مَنْ راقٍ *وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ* وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ* (2)إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ»(26-30)

ص: 146


1- قال الرضی رحمه اللّه: هذه استعارة، و المراد بسکرة الموت هاهنا الکرب الذی یتغشی المحتضر عند الموت فیفقد تمییزه و یفارق معه معقوله، فشبه تعالی بالسکرة من الشراب، إلّا أن تلک السکرة منعمة، و هذه السکرة مؤلمة. و قوله: «بالحق» یحتمل معنیین: إحداهما أن یکون و جاءت بالحق من أمر الآخرة حتّی عرفه الإنسان اضطرارا و رآه جهارا، و الآخر أن یکون المراد بالحق هاهنا أی بالموت الذی هو الحق. تلخیص البیان ص 228.
2- قال السیّد الرضیّ رضوان اللّه علیه فی ص 268 من تلخیص البیان: هذه استعارة علی أکثر الأقوال و المراد به- و اللّه أعلم- صفة الشدتین المجتمعین علی المرء من فراق الدنیا و لقاء أسباب الآخرة، و قد ذکرنا فیما تقدم مذهب العرب فی العبارة عن الامر الشدید و الخطب الفظیع بذکر الکشف عن الساق و القیام علی ساق، و قد یجوز أیضا أن یکون الساق هاهنا جمع ساقة کما قالوا: حاجة و حاج، و غایة و غای، و الساقة: هم الذین یکونون فی أعقاب الناس یحفزونهم علی السیر، و هذا فی صفة أحوال الآخرة و سوق الملائکة للناس إلی القیامة، فکأنّه تعالی وصف الملائکة السابقین بالکثرة (بالکرة خ) حتی یلتف بعضهم ببعض من شدة الحفز و عنیف السیر و السوق، و ممّا یقوی ذلک قوله تعالی: «إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ» و الوجه الأوّل أقرب، و هذا الوجه أغرب. انتهی. أقول: قوله: الملائکة السابقین هکذا فی النسخ و لعلّ الصحیح «السائقین».

الفجر: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ* ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً* فَادْخُلِی فِی عِبادِی* وَ ادْخُلِی جَنَّتِی»(27-30)

lt;meta info="- إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً - . نساء / 97 -

{کسانی که بر خویشتن ستمکار بوده اند، [وقتی] فرشتگان جانشان را می گیرند، می گویند: «در چه [حال] بودید؟» پاسخ می دهند: «ما در زمین از مستضعفان بودیم.» می گویند: «مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید؟» پس آنان جایگاهشان دوزخ است، و [دوزخ] بد سرانجامی است.}

ص: 145

- وَ لَوْ تَری إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ - . انفال / 50 -

{و اگر ببینی آنگاه که فرشتگان جان کافران را می ستانند، بر چهره و پشت آنان می زنند و [گویند:] عذاب سوزان را بچشید.}

- الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ *لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ لا تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ - . یونس / 63 - 64 -

{همانان که ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیده اند.در زندگی دنیا و در آخرت مژده برای آنان است. وعده های خدا را تبدیلی نیست؛ این همان کامیابی بزرگ است.}

- تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلام - . احزاب / 44 - ٌ

{درودشان - روزی که دیدارش کنند- سلام خواهد بود}

- إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ - . سجده / 30 -

{در حقیقت، کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست»؛ سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند:] «هان، بیم مدارید و غمین مباشید، و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید.}

- فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ ق وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِکَ ما کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ - . محمد / 27 -

{پس چگونه [تاب می آورند] وقتی که فرشتگان [عذاب]، جانشان را می ستانند و بر چهره و پشت آنان تازیانه می نوازند؟}

- فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَ أَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ *وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ *فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ* َرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ *فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ *فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ *وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ *فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ *وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ * َنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ - .

واقعه / 83 - 94 -

{پس چرا آنگاه که [جان شما] به گلو می رسد، و در آن هنگام خود نظاره گرید- و ما به آن [محتضر] از شما نزدیکتریم ولی نمی بینید- پس چرا، اگر شما بی جزا می مانید [و حساب و کتابی در کار نیست]، اگر راست می گویید، [روح] را برنمی گردانید؟ و امّا اگر [او] از مقرّبان باشد، [در] آسایش و راحت و بهشت پر نعمت [خواهد بود]. و امّا اگر از یاران راست باشد، از یاران راست بر تو سلام باد. و امّا اگر از دروغزنان گمراه است، پس با آبی جوشان پذیرایی خواهد شد، و [فرجامش] درافتادن به جهنّم است.}

- وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ - . منافقین / 10 -

{و از آن چه روزیِ شما گردانیده ایم، انفاق کنید، پیش از آن که یکی از شما را مرگ فرا رسد و بگوید: «پروردگارا، چرا تا مدّتی بیشتر [اجل] مرا به تأخیر نینداختی تا صدقه دهم و از نیکوکاران باشم؟»}

- کَلَّا إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ * وَ قِیلَ مَنْ راقٍ *وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ *وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ *إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ - . قیامت / 26 - 30 -

{نه چنین است [که او پندارد، زیرا]آنگاه که جان میان گلوگاهش رسد، و گفته شود: «چاره ساز کیست؟» و داند که همان [زمان] فراق است، و [محتضر را] ساق به ساق دیگر درپیچد، آن روز است که بسوی پروردگارت سوق دادن باشد.}

ص: 146

- یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ *ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً *فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی - . فجر / 27 - 30 -

{ای نفس مطمئنّه، خشنود و خداپسند به سوی پروردگارت بازگرد، و در میان بندگان من درآی، و در بهشت من داخل شو.}

**[ترجمه]

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله تَوَفَّاهُمُ أی تَقْبِضُ أَرْوَاحَهُمْ الْمَلائِکَةُ ملک الموت أو ملک الموت و غیره فإن الملائکة تتوفی و ملک الموت یتوفی و الله یتوفی و ما یفعله ملک الموت أو الملائکة یجوز أن یضاف إلی الله تعالی إذا فعلوه بأمره و ما تفعله الملائکة جاز أن یضاف إلی ملک الموت إذا فعلوه بأمره فِیمَ کُنْتُمْ أی فی أی شی ء کنتم من دینکم علی وجه التقریر لهم و التوبیخ لفعلهم قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ یستضعفنا أهل الشرک بالله فی أرضنا و بلادنا و یمنعوننا من الإیمان بالله و اتباع رسوله وَ لَوْ تَری یا محمد إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ أی یقبضون أرواحهم عند الموت یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ یرید أستاههم و لکن الله سبحانه کنی عنها و قیل وجوههم ما أقبل منهم و أدبارهم ما أدبر منهم و المراد یضربون أجسادهم من قدامهم و من خلفهم و المراد بهم قتلی بدر و قیل معناه سیضربهم الملائکة عند الموت وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ أی و تقول الملائکة للکفار استخفافا بهم ذوقوا عذاب الحریق بعد هذا فی الآخرة و قیل إنه کان مع الملائکة یوم بدر مقامع من حدید کلما ضربوا المشرکین بها التهبت النار فی جراحاتهم فذلک قوله وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ الَّذِینَ آمَنُوا أی صدقوا بالله و وحدانیته وَ کانُوا یَتَّقُونَ مع ذلک معاصیه لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ قیل فیه أقوال.

أحدها أن البشری فی الحیاة الدنیا هی ما بشرهم الله تعالی به فی القرآن علی

ص: 147

الأعمال الصالحة و نظیره قوله تعالی: وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ و قوله یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ و ثانیها أن البشارة فی الحیاة الدنیا بشارة الملائکة للمؤمنین عند موتهم أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ و ثالثها أنها فی الدنیا الرؤیا الصالحة یراها المؤمن لنفسه أو تری له و فی الآخرة الجنة و هی ما تبشرهم الملائکة عند خروجهم من القبور و فی القیامة إلی أن یدخلوا الجنة یبشرونهم بها حالا بعد حال و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام و روی ذلک فی حدیث مرفوع عن النبی صلی الله علیه و آله.

وَ رَوَی عُقْبَةُ بْنُ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَا عُقْبَةُ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا هَذَا الدِّینَ الَّذِی أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَرَی مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنُهُ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ إِلَی هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الْوَرِیدِ الْخَبَرَ بِطُولِهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ هَذَا فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ.

و قیل إن المؤمن یفتح له باب إلی الجنة فی قبره فیشاهد ما أعد له فی الجنة قبل دخولها لا تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ أی لا خلف لما وعد الله و لا خلاف.

و فی قوله تعالی تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ روی عن البراء (1)أنه قال یوم یلقون ملک الموت لا یقبض روح مؤمن إلا سلم علیه.

و فی قوله إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا أی استمروا علی أن الله ربهم وحده لم یشرکوا به شیئا أو ثم استقاموا علی طاعته و أداء فرائضه

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَیْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الِاسْتِقَامَةِ فَقَالَ هِیَ وَ اللَّهِ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ یَعْنِی عِنْدَ الْمَوْتِ: وَ رُوِیَ ذَلِکَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام.

و قیل تستقبلهم الملائکة إذا خرجوا من قبورهم فی الموقف بالبشارة من الله تعالی و قیل إن البشری تکون فی ثلاثة مواطن عند الموت و فی القبر و عند البعث أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا أی یقولون لهم لا تخافوا عقاب الله و لا تحزنوا لفوت الثواب و قیل لا تخافوا ما أمامکم من أمور الآخرة و لا تحزنوا علی ما وراءکم و علی ما خلفتم من أهل و ولد.

ص: 148


1- بالباء المفتوحة و الراء المهملة، و الالف و الهمزة.

و قیل لا تخافوا و لا تحزنوا علی ذنوبکم فإنی أغفرها لکم و قیل إن الخوف یتناول المستقبل و الحزن یتناول الماضی أی لا تخافوا فیما یستقبل من الأوقات و لا تحزنوا علی ما مضی.

وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ أی غمرة الموت (1)و شدته التی تغشی الإنسان و تغلب علی عقله بِالْحَقِّ أی أمر الآخرة حتی عرفه صاحبه و اضطر إلیه و قیل معناه جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ الذی هو الموت ذلِکَ أَیْ ذَلِکَ الْمَوْتُ ما کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ أی تهرب و تمیل.

فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ أی فهلا إذا بلغت النفس الحلقوم عند الموت وَ أَنْتُمْ یا أهل المیت حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ أی ترون تلک الحال و قد صار إلی أن یخرج نفسه و قیل معناه تنظرون لا یمکنکم الدفع و لا تملکون شیئا وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ بالعلم و القدرة وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ ذلک و لا تعلمونه و قیل معناه و رسلنا الذین یقبضون روحه أقرب إلیه منکم و لکن لا تبصرون رسلنا فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ تَرْجِعُونَها یعنی فهلا ترجعون نفس من یعز علیکم إذا بلغت الحلقوم و تردونها إلی موضعها إن کنتم غیر مجزیین بثواب و عقاب و غیر محاسبین و قیل أی غیر مملوکین و قیل أی غیر مبعوثین و المراد أن الأمر لو کان کما تقولونه من أنه لا بعث و لا حساب و لا جزاء و لا إله یحاسب و یجازی فهلا رددتم الأرواح و النفوس من حلوقکم إلی أبدانکم إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی قولکم فإذا لم تقدروا علی ذلک فاعلموا أنه من تقدیر مقدر حکیم و تدبیر مدبر علیم.

فَأَمَّا إِنْ کانَ ذلک المحتضر مِنَ الْمُقَرَّبِینَ عند الله فَرَوْحٌ أی فله روح و هو الراحة و الاستراحة من تکالیف الدنیا و مشاقها و قیل الروح الهواء الذی تستلذه النفس و یزیل عنها الهم وَ رَیْحانٌ یعنی الرزق فی الجنة و قیل هو الریحان المشموم من ریحان الجنة یؤتی به عند الموت فیشمه.

و قیل الروح الرحمة و الریحان کل نباهة و شرف و قیل الروح النجاة

ص: 149


1- غمرة الشی ء: شدته و مزدحمه، غمرة الموت: مکارهه و شدائده.

من النار و الریحان الدخول فی دار القرار و قیل روح فی القبر و ریحان فی الجنة و قیل روح فی القبر و ریحان فی القیامة. فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ أی فتری فیهم ما تحب لهم من السلامة من المکاره و الخوف و قیل معناه فسلام لک أیها الإنسان الذی هو من أصحاب الیمین من عذاب الله و سلمت علیک ملائکة الله قال الفراء فسلام لک إنک من أصحاب الیمین فحذف إنک و قیل معناه فسلام لک منهم فی الجنة لأنهم یکونون معک و یکون لک بمعنی علیک.

فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ أی فنزلهم الذی أعد لهم من الطعام و الشراب من حمیم جهنم وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ أی إدخال نار عظیمة کَلَّا أی لیس یؤمن الکافر بهذا و قیل معناه حقا إِذا بَلَغَتِ أی النفس أو الروح التَّراقِیَ أی العظام المکتنفة بالحلق و کنی بذلک عن الإشفاء علی الموت وَ قِیلَ مَنْ راقٍ أی و قال من حضره هل من راق أی من طبیب شاف یرقیه و یداویه فلا یجدونه أو قالت الملائکة من یرقی بروحه أ ملائکة الرحمة أم ملائکة العذاب و قال الضحاک أهل الدنیا یجهزون البدن و أهل الآخرة یجهزون الروح وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ أی و علم عند ذلک أنه الفراق من الدنیا و الأهل و المال و الولد و جاء فی الحدیث أن العبد لیعالج کرب الموت و سکراته و مفاصله یسلم بعضها علی بعض تقول علیک السلام تفارقنی و أفارقک إلی یوم القیامة.

وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ فیه وجوه أحدها التفت شدة أمر الآخرة بأمر الدنیا و الثانی التفت حال الموت بحال الحیاة و الثالث التفت ساقاه عند الموت لأنه تذهب القوة فتصیر کجلد یلتف بعضه ببعض و قیل هو أن یضطرب فلا یزال یمد إحدی رجلیه و یرسل الأخری و یلف إحداهما بالأخری و قیل هو التفاف الساقین فی الکفن و الرابع التفت ساق الدنیا بساق الآخرة و هو شدة کرب الموت بشدة هول المطلع و المعنی فی الجمیع أنه تتابعت علیه الشدائد فلا یخرج من شدة إلا جاء أشد منها.

إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ أی مساق الخلائق إلی المحشر الذی لا یملک فیه الأمر

ص: 150

و النهی إلا الله تعالی و قیل یسوق الملک بروحه إلی حیث أمر الله به إن کان من أهل الجنة فإلی علیین و إن کان من أهل النار فإلی سجین.

یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ بالإیمان المؤمنة الموقنة بالثواب و البعث و قیل المطمئنة الآمنة بالبشارة بالجنة عند الموت و یوم البعث و قیل النفس المطمئنة التی یبیض وجهها و تعطی کتابها بیمینها فحینئذ تطمئن ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ أی یقال لها عند الموت و قیل عند البعث ارجعی إلی ثواب ربک و ما أعده لک من النعیم و قیل ارجعی إلی الموضع الذی یختص الله سبحانه بالأمر و النهی فیه دون خلقه و قیل إن المراد ارجعی إلی صاحبک و جسدک فیکون الخطاب للروح أن ترجع إلی الجسد راضِیَةً بثواب الله مَرْضِیَّةً أعمالها التی عملتها و قیل راضیة عن الله بما أعدلها مرضیة رضی عنها ربها بما عملت من طاعته و قیل راضیة بقضاء الله فی الدنیا حتی رضی الله عنها و رضی باعتقادها و أفعالها فَادْخُلِی فِی عِبادِی أی فی زمرة عبادی الصالحین المصطفین الذین رضیت عنهم وَ ادْخُلِی جَنَّتِی التی وعدتکم بها و أعددت نعیمکم فیها (1)

**[ترجمه]طبرسی رحمه الله گوید:« توفتهم» یعنی فرشتگان جان آن ها را می گیرند: ملک الموت و یا او و دیگر دستیارانش؛ زیرا فرشتگان آن ها را قبض روح می کنند، و ملک الموت قبض روح می کند، و خداوند نیز قبض روح می کند. و هنگامی که فرشتگان و ملک الموت به امر خدا کسی را قبض روح می کنند، جایز است قبض روح به خداوند نسبت داده شود. و نیز جایز است قبض روحی را که توسط فرشتگان صورت می گیرد، به ملک الموت نسبت داده شود چرا که به فرمان او انجام شده است.

« فیم کنتم» یعنی در هر کاری که بودید، تقدیرا دینشان مورد نظر است و عملشان را توبیخ و سرزنش می کند.« قالوا کنا مستضعفین فی الارض» یعنی مشرکان ما را در سرزمین و شهرمان ضعیف نگه داشتند و ما را از ایمان به خدا و پیروی رسول صلی الله علیه و آله بازداشتند. - . مجمع البیان 3 : 169 و 170 -

و ای محمد صلی الله علیه و آله، می دیدی« إذ یتوفی الذین کفروا الملائکة» یعنی جانشان را هنگام مرگ می گرفتند؛« یضربون وجوههم وأدبارهم» منظور ضربه بر پشت و باسن های آنان است، اما خدای تعالی به صورت کنایه به این موضوع اشاره می فرماید.

«وجوههم» آن چه مقابل آن هاست، و« أدبارهم» آن چه پشت آن هاست و یعنی از جلو وعقب بر بدن آن ها می زنند و منظور کشتگان مشرک بدر هستند. و گویند: به این معناست: فرشتگان در هنگام مرگ به آن ها می زنند.

« و ذوقوا عذاب الحریق»: فرشتگان برای تحقیر کافران به آن ها می گویند: از این پس آتش سوزان را در قیامت بچشید. و گویند: در جنگ بدر فرشتگان گرزهای آتشینی داشتند که هرگاه بر مشرکان ضربه می زندند، آتش از زخم هایشان زبانه می کشید، از همین رو خدای متعال می فرماید:« وذوقوا عذاب الحریق». - . مجمع البیان 4 : 480 -

« الذین آمنوا» یعنی به خداوند و یگانگی او ایمان آوردند؛ «و کانوا یتقون»: با وجود ایمانشان از معاصی خدا تقوی پیشه می کردند.« لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ» گفته شده: چند وجه دارد:

اول: بشارت در زندگی دنیا، همان بشارتی است که خدای متعال در قرآن به

ص: 147

اعمال صالح داده است، و می فرماید:« وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ» - . یونس / 2 - { و به کسانی که ایمان آورده اند بشارت ده که برای آن ها، سابقه نیک (و پاداشهای مسلّم) نزد پروردگارشان است} و نیز «یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ» - . توبه / 21 - { پروردگارشان آن ها را به رحمتی از ناحیه خود، بشارت می دهد}.

دوم: بشارت در زندگی دنیا، بشارتی است که فرشتگان هنگام مرگ به مومنان می دهند: « ألا تخافوا ولا تحزنوا وأبشروا بالجنة التی کنتم توعدون» - . فصلت / 30 - {هان، بیم مدارید و غمین مباشید، و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید}

سوم: بشارت در دنیا رویای خوبی است که مومن برای خود می بیند و یا برای او می بینند، و در آخرت بهشت و آن بشارتی است که فرشتگان هنگام خروج از قبر و در قیامت و تا زمانی که وارد بهشت شود، پی در پی او را بشارت می دهند. این روایت از امام باقر علیه السلام و نیز از رسول خدا صلی الله علیه و آله مرفوعاً نقل شده است.

از عقبه بن خالد نقل شده است: امام صادق علیه السلام فرمود: ای عتبه! خداوند روز قیامت هیچ دینی از بندگان نمی پذیرد، جز دینی که شما بر آن هستید، بین شما و بین آن چه به دیدن آن چشمتان روشن می شود چیزی نیست جز این که جانتان به این جا برسد، و با دست به گلوی خود اشاره فرمود. تا آخر روایت با طولی که دارد، سپس حضرت علیه السلام فرمود: این در کتاب خدا است و همین آیه را تلاوت فرمود.

و گفته شده: دری از بهشت در قبر به روی مومن گشوده می شود و پیش از آن که وارد بهشت شود آن چه را خدا برای او در بهشت مهیا کرده می بیند. «لاتبدیل لکلمات الله» - . یونس / 64 - یعنی در وعده الهی هیچ خلف و خلافی راه ندارد. - . مجمع البیان 5 : 205 -

« تحیتهم یوم یلقونه سلام» - . احزاب / 44 - : از براء نقل شده است: ملک الموت هنگام قبض روح مومن جان وی را نمی گیرد مگر این که به او سلام می کند.

« إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا» - . صلت / 30 - یعنی بر این استقامت کردند که پروردگارشان یگانه است و چیزی را شریک او نگرفتند، و یا بر اطاعت خدا و انجام واجبات استقامت و پایداری نمودند. محمد بن فضیل روایت کرده است: از امام رضا علیه السلام درباره استقامت پرسیدم. فرمود: به خدا سوگند، همان است که شما بر آن هستید،« تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ» یعنی هنگام مرگ فرشتگان بر آنان نازل می شوند. چنین روایتی از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است.

و گفته شده: استقبال فرشتگان از آنان، هنگامی است که از قبر خارج شوند و از سوی خدا آنان را بشارت دهند. و گویند: بشارت در سه مکان می باشد: هنگام مرگ، در قبر و هنگام قیامت.

ص: 148

« ألا تخافوا ولا تحزنوا» یعنی فرشتگان به آن ها گویند: از کیفر خدا نترسید و به خاطر از دست دادن ثواب اندوهگین مباشید. و گویند: از هول و هراس قیامت که پیش روی شماست، ترس به دل راه مدهید، و آن چه پیش شماست، از اهل و فرزند، نگران نباشید.

و گفته شده: به خاطر گناهانتان نگران و اندوهگین نباشید، چرا که من آن ها را می بخشم. و گویند: خوف مربوط به آینده و حزن مربوط به گذشته است، به این معنا که: از آن چه پیش روست نترسید، و بر آن چه گذشته اندوهگین مباشید. - . مجمع البیان 9 : 20 و 21 -

« و جاءت سکرة الموت» یعنی شدت و سختی مرگ که بر قلب انسان چیره شده و بر عقلش مسلط می شود.« بالحق» یعنی امر آخرت تا این که صاحبش آن را بشناسد و گرفتار آن گردد.

و گفته شده: یعنی سختی مرگ حقیقت را که همان مرگ است، به پیش آورد.« ذلک» یعنی آن مرگ.« ما کنت منه تحید» یعنی از آن فرار می کردید و منحرف می شدید. - . مجمع البیان 9 : 240 -

« فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ» یعنی وقت مردن، هنگامی که جان به گلو می رسد، « و أنتم» یعنی خانواده مرده،« حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ» یعنی حال او را مشاهده می کنید، در حالی که روح در حال خارج شدن از بدن اوست.

و گفته شده: به این معناست: نگاه می کنید و حال آن که قدرت دفع آن را ندارید و هیچ کاری از دستتان بر نمی آید. « ونحن أقرب إلیه منکم » با علم و قدرت؛ «ولکن لا تبصرون» آن را نمی بینید و از آن آگاه نیستید.

و گفته شده: به این معناست: رسولان ما که او را قبض روح می کنند، از شما به او نزدیک ترند اما شما این رسولان را نمی بینید.« فلولا إن کنتم غیر مدینین ترجعونها» یعنی اگر می توانید جان کسی را که به گلویش رسیده و برایتان عزیز است، باز گردانید، اگر ثواب و کتابی در کار نیست و محاسبه نمی شوید.

و گفته شده: یعنی غیر مملوک و بنده خدا نیستید. و گفته شده: یعنی برانگیخته نمی شوید. و منظور این است که اگر ادعای شما درست است و همانطور که می گویید نه معادی است و نه حسابی و نه پاداشی و نه خدایی که به حساب بندگان رسیدگی کند و پاداش دهد، پس جان هایی را که به گلو رسیده است به بدن هایتان بازگردانید، اگر در گفتار خود صادق هستید، پس اگر قدر بر چنین عملی نیستید، پس بدانید که این امر تقدیر خدای حکیم و تدبیر مدبری داناست. - . مجمع البیان 9 : 377 -

« فأما إن کان»: منظور محتضر است،« من المقربین» نزد خداوند؛« فروح» یعنی روح دارد و آن راحتی و آسایش از تکالیف و سختی های دنیاست؛ و گفته شده: الروح: هوایی است که نفس از استنشاق آن لذت می برد و غم و اندوهش از بین می رود.

« و ریحان» رزق و روزی در بهشت است. گفته شده: آن ریحانی بهشتی است که بنده هنگام مرگ استنشاق می کند و جان می دهد. و گویند: الروح: رحمت و الریحان: هر شرف و بزرگی را گویند.

و گفته شده: الروح: نجات

ص: 149

از آتش؛ و الریحان: ورود به خانه آسایش است. و گفته شده: روح در قبر و ریحان در بهشت است. و گویند: روح در قبر و ریحان در قیامت می باشد. - . مجمع البیان 9 : 379 -

« فسلام لک من أصحاب الیمین»: در آن از ناخوشی ها و ترس و بیم ها سلامت بوده و هر آن چه دوست داری مشاهده می کنی. و گفته شده: به این معناست که سلام بر تو، ای انسانی که از اصحاب یمین بوده و از عذاب خدا در امان هستی، و فرشتگان الهی نیز بر تو درود می فرستند؛

پس سلام بر تو که از اصحاب یمین هستی، و« إنک» حذف شده است. و گفته شده: به این معناست: سلام بر تو، در بهشت، زیرا آنان با تو هستند.« لک» در این جا به معنای« علیک» است.

« فنزل من حمیم»: یعنی خوردنی و نوشیدنی که برایشان فراهم شده، از حمیم ( آب جوشان) است و« تصلیه جحیم»: یعنی به آتشی بزرگ. - . مجمع البیان 4 : 379 و 380 -

« کلا» یعنی به حقیقت؛ «إذا بلغت» یعنی جان و یا روح؛« التراقی» یعنی به استخوان های ترقوه که حلق را احاطه کرده، و کنایه از لحظه جان دادن است.

« من راق» یعنی اطرافیان به او گویند: آیا چاره سازی هست؟ یعنی آیا طبیبی شفابخش هشت تا درد او را چاره کند و وی را درمان نماید؟ چنین کسی را نمی یابند. و یا فرشتگان می گویند: چه کسی روح او را بالا می برد؟ فرشتگان رحمت یا عذاب؟ ضحاک گوید: اهل دنیا جسمشان را فربه می کنند و اهل آخرت روحشان را.

« وظن إنه الفراق » یعنی در این هنگام در می یابد زمان فراق و جدایی از دنیا و خانواده و مال و فرزندان فرا رسیده است.

در حدیثی آمده است: بنده سکرات مرگ و سختی آن را معالجه کند، در حالی که مفاصلش به یکدیگر سلام کرده و می گویند: سلام بر تو، از من جدا می شوی و من از تو جدا می شوم تا روز قیامت.

« إلتفت الساق بالساق» چند تفسیر دارد:

یعنی شدت و سختی امر آخرت به سختی امر دنیا می پیچد؛ دوم: حال مرگ به حال حیات می پیچد؛ سوم: هنگام مرگ پاهایش به هم می پیچد چرا که قدرت و نیروی او از بین رفته و مانند پوست شده است که بخشی از آن به بخش دیگر پیچیده است. و گفته شده: سراسیمه تکان می خورد و بر خود می لرزد و دائم یکی از پاهایش را دراز کرده و پای دیگر را رها می کند و یکی از پاها را بر دیگری می پیچد. و گفته شده: منظور به هم پیچیدن ساق ها در کفن است.

چهارم: ساق دنیا را به ساق آخرت می پیچد، و آن شدت سختی مرگ در مقایسه با شدت ترس کسی است که از اوضاع قیامت با خبر شده است. در همه موارد، به این معناست که سختی ها پی در پی بر او وارد شد و هنوز از این سختی بیرون نرفته سختی سنگین تر و بزرگتری بر او وارد می شود.

« إلی ربک یومئذ المساق» یعنی سوق دادن خلایق به سوی محشر که در آن جا امر

ص: 150

و نهی فقط برای خداست. و گفته شده: فرشته مرگ روح او ر به هر کجا خداوند امر فرماید، سوق می دهد. اگر بهشتی باشد به سوی اعلی علیین و اگر جهنمی باشد به سوی سجین و آتش. - . مجمع البیان 10 : 203 -

« یا أیتها النفس المطمئنه»یعنی با ایمان و مومن و معتقد به پاداش و معاد. گفته شده: المطمئنه یعنی مومن به بشارت به بهشت هنگام مرگ و روز رستاخیز. و گفته شده: نفس مطمئنه ای که چهره اش روشن شده و نامه عملش را به دست راستش می دهند و در این هنگام مطمئن می شود.

« ارجعی إلی ربک» یعنی در هنگام مرگ به وی گفته می شود. و گفته شده: هنگام حشر به وی گویند: به پاداش پروردگار و نعمت هایی که برایت فراهم کرده است، بازگرد. و گفته شده: به جایگاه امر و نهی که مخصوص پروردگار است و بندگان در آن تصرفی ندارند، بازگرد. و گفته شده: منظور این است: به صاحب خود و جسم خود بازگرد و این خطاب به روح است که به جسم برگردد.

« راضیه»یعنی خشنود به پاداش الهی،« مرضیه» یعنی از اعمالی که انجام داده ای؛ و گفته شده: راضی از آن چه خداوند برای او فراهم کرده است و مرضی و خشنود بودن خداوند از او به خاطر طاعاتی که بر جای آورده است.

و گفته شده: راضی به قضای الهی در دنیا تا رضایت پروردگار را به دست آورد و از اعتقاد و اعمال او خشنود شود.

« فادخلی فی عبادی» یعنی در زمره بندگان صالح و برگزیده که از آنان خشنود است.« وادخلی جنتی»: بهشتی که به شما وعده دادم و نعمت ها را در آن برایتان فراهم ساختم. - . مجمع البیان 10 : 355 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

ل، الخصال ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّاسُ اثْنَانِ وَاحِدٌ أَرَاحَ وَ آخَرُ اسْتَرَاحَ فَأَمَّا الَّذِی اسْتَرَاحَ فَالْمُؤْمِنُ إِذَا مَاتَ اسْتَرَاحَ مِنَ الدُّنْیَا وَ بَلَائِهَا وَ أَمَّا الَّذِی أَرَاحَ فَالْکَافِرُ إِذَا مَاتَ أَرَاحَ الشَّجَرَ وَ الدَّوَابَّ وَ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ.

**[ترجمه]خصال: امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: مردم در جهت مرگ بر دو دسته اند: یکی راحت می نماید و دیگری راحت می شود. امّا آن که راحت می شود مؤمن است، چون بمیرد از دنیا و بلایش و تنگی و سختی هایش می رهد. امّا آن که راحت می نماید کافر است، چون بمیرد درخت و جنبنده و بسیاری از مردم را با مرگ خودش راحت می نماید. - . خصال: 38 -

**[ترجمه]

«2»

مع، معانی الأخبار مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ.

**[ترجمه]در معانی الخبار نیز حدیث مشابهی از امام صادق علیه السلام نقل شده است. - . معانی الاخبار: 143 -

**[ترجمه]

«3»

جا، المجالس للمفید ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَوْتُ کَفَّارَةٌ لِذُنُوبِ الْمُؤْمِنِینَ.

ص: 151


1- سیأتی فی تفسیر الآیة حدیث عن الکافی فی باب ما یعاین المؤمن عند الموت تحت رقم 50.

**[ترجمه]مجالس مفید: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: مرگ کفاره گناهان مومنان است. - . امالی مفید: 283 ، امالی طوسی: 110 -

ص: 151

**[ترجمه]

«4»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَذُکِرَ عِنْدَهُ الْمُؤْمِنُ وَ مَا یَجِبُ مِنْ حَقِّهِ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لِی یَا أَبَا الْفَضْلِ أَ لَا أُحَدِّثُکَ بِحَالِ الْمُؤْمِنِ عِنْدَ اللَّهِ فَقُلْتُ بَلَی فَحَدِّثْنِی جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ إِذَا قَبَضَ اللَّهُ رُوحَ الْمُؤْمِنِ صَعِدَ مَلَکَاهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالا یَا رَبِّ عَبْدُکَ وَ نِعْمَ الْعَبْدُ کَانَ سَرِیعاً إِلَی طَاعَتِکَ بَطِیئاً عَنْ مَعْصِیَتِکَ وَ قَدْ قَبَضْتَهُ إِلَیْکَ فَمَا تَأْمُرُنَا مِنْ بَعْدِهِ فَیَقُولُ الْجَلِیلُ الْجَبَّارُ اهْبِطَا إِلَی الدُّنْیَا وَ کُونَا عِنْدَ قَبْرِ عَبْدِی وَ مَجِّدَانِی وَ سَبِّحَانِی وَ هَلِّلَانِی وَ کَبِّرَانِی وَ اکْتُبَا ذَلِکَ لِعَبْدِی حَتَّی أَبْعَثَهُ مِنْ قَبْرِهِ.

أقول: سیأتی تمامه فی باب قضاء حاجة المؤمن.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: سدیر صیرفی روایت کرده است که: در محضر امام صادق علیه السلام بودم و اصحاب در باره مؤمن و مقام و منزلت او صحبت می کردند، حضرت از آن میان روی به من کرد و فرمود: ای ابا الفضل! آیا دوست داری که با تو از شأن و منزلت مؤمن در پیشگاه خداوند سخن بگویم؟ عرض کردم: آری بفرمائید! فرمود: چون خداوند روح مؤمن را بگیرد، دو فرشته ای که بر او گمارده شده بودند، به طرف آسمان بالا می روند و عرضه می دارند:

پروردگارا! فلان بنده تو که بنده خوب و شایسته ای بود، و در انجام طاعات و فرامین تو کوشا و سخت کوش، و در نافرمانی از دستورات تو کند و کم جنب و جوش، جان او را گرفتی و به سوی خود فراخواندی، اینک فرمان چیست؟! خداوند به آن دو فرشته خطاب فرماید که: به زمین فرود آیید و در کنار قبر بنده ام مستقر شوید و (مدام) به حمد و تسبیح و تهلیل و تکبیر من مشغول باشید و (ثواب) این عبادات را برای بنده ام بنویسید تا زمانی که او را از قبر برانگیزم. - . امالی طوسی: 195 -

می گویم: شرح کامل آن در باب برآوردن حاجت مومن بیان می شود.

**[ترجمه]

«5»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَمْرِو بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الْفَزَارِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ضَوْءٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا مِنْ شَیْ ءٍ أَتَرَدَّدُ عَنْهُ تَرَدُّدِی عَنْ قَبْضِ رُوحِ الْمُؤْمِنِ (1)یَکْرَهُ الْمَوْتَ وَ أَنَا أَکْرَهُ مَسَاءَتَهُ فَإِذَا حَضَرَهُ أَجَلُهُ الَّذِی لَا یُؤَخَّرُ فِیهِ (2)بَعَثْتُ إِلَیْهِ بِرَیْحَانَتَیْنِ مِنَ الْجَنَّةِ تُسَمَّی إِحْدَاهُمَا الْمُسْخِیَةُ وَ الْأُخْرَی الْمُنْسِیَةُ فَأَمَّا الْمُسْخِیَةُ فَتُسْخِیهِ عَنْ مَالِهِ (3)وَ أَمَّا الْمُنْسِیَةُ فَتُنْسِیهِ أَمْرَ الدُّنْیَا.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: امام صادق علیه السلام از امام زین العابدین علیه السلام نقل فرمود که حضرت فرمود: خدای عز و جل فرمود: من در کاری که انجام دهم هیچ گاه تردید نداشته ام مانند تردیدی که در مرگ مؤمن دارم، (زیرا) او مرگ را خوش ندارد، و من ناخوش کردن او را خوش نمی دارم. پس هرگاه زمان مرگش فرا برسد، که هیچ تاخیری در آن نیست، خداوند دو گل بهشتی می آورد، یکی گلی به نام «مسخیه» (از یاد برنده) و دیگری گلی به نام «منسیه». امّا «مسخیه» نفس او را از مالش باز می دارد و «منسیه» امر دنیا را از یاد او می برد. - . امالی طوسی: 412 -

**[ترجمه]

«6»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْمُفَسِّرُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قِیلَ لِلصَّادِقِ علیه السلام صِفْ لَنَا الْمَوْتَ قَالَ علیه السلام لِلْمُؤْمِنِ کَأَطْیَبِ رِیحٍ یَشَمُّهُ فَیَنْعُسُ (4)لِطِیبِهِ وَ یَنْقَطِعُ التَّعَبُ وَ الْأَلَمُ کُلُّهُ عَنْهُ وَ لِلْکَافِرِ کَلَسْعِ الْأَفَاعِی وَ لَدْغِ الْعَقَارِبِ أَوْ أَشَدَّ قِیلَ فَإِنَّ قَوْماً یَقُولُونَ إِنَّهُ أَشَدُّ مِنْ نَشْرٍ بِالْمَنَاشِیرِ (5)وَ قَرْضٍ بِالْمَقَارِیضِ وَ رَضْخٍ بِالْأَحْجَارِ وَ تَدْوِیرِ قُطْبِ الْأَرْحِیَةِ عَلَی الْأَحْدَاقِ قَالَ کَذَلِکَ هُوَ عَلَی

ص: 152


1- فی المصدر: اتردد فیه مثل ترددی عند قبض روح المؤمن. م.
2- فی المصدر: لا تأخیر فیه. م.
3- کأنّه من سخوت نفسی عن الشی ء ای ترکته و لم تنازعنی إلیه نفسی.
4- أی تأخذه فترة فی حواسه فقارب النوم.
5- جمع المنشار و هی آلة ذات أسنان ینشر بها الخشب و نحوه.

بَعْضِ الْکَافِرِینَ وَ الْفَاجِرِینَ أَ لَا تَرَوْنَ مِنْهُمْ مَنْ یُعَایِنُ تِلْکَ الشَّدَائِدَ فَذَلِکُمُ الَّذِی هُوَ أَشَدُّ مِنْ هَذَا لَا مِنْ عَذَابِ الْآخِرَةِ فَإِنَّهُ أَشَدُّ مِنْ عَذَابِ الدُّنْیَا قِیلَ فَمَا بَالُنَا نَرَی کَافِراً یَسْهُلُ عَلَیْهِ النَّزْعُ فَیَنْطَفِئُ وَ هُوَ یُحَدِّثُ وَ یَضْحَکُ وَ یَتَکَلَّمُ وَ فِی الْمُؤْمِنِینَ أَیْضاً مَنْ یَکُونُ کَذَلِکَ وَ فِی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْکَافِرِینَ مَنْ یُقَاسِی عِنْدَ سَکَرَاتِ الْمَوْتِ هَذِهِ الشَّدَائِدَ فَقَالَ مَا کَانَ مِنْ رَاحَةٍ لِلْمُؤْمِنِینَ هُنَاکَ فَهُوَ عَاجِلُ ثَوَابِهِ وَ مَا کَانَ مِنْ شَدِیدَةٍ فَتَمْحِیصُهُ مِنْ ذُنُوبِهِ لِیَرِدَ الْآخِرَةَ نَقِیّاً نَظِیفاً مُسْتَحِقّاً لِثَوَابِ الْأَبَدِ لَا مَانِعَ لَهُ دُونَهُ وَ مَا کَانَ مِنْ سُهُولَةٍ هُنَاکَ عَلَی الْکَافِرِ فَلِیُوَفَّی أَجْرَ حَسَنَاتِهِ فِی الدُّنْیَا لِیَرِدَ الْآخِرَةَ وَ لَیْسَ لَهُ إِلَّا مَا یُوجِبُ عَلَیْهِ الْعَذَابَ وَ مَا کَانَ مِنْ شِدَّةٍ عَلَی الْکَافِرِ هُنَاکَ فَهُوَ ابْتِدَاءُ عَذَابِ اللَّهِ لَهُ بَعْدَ نَفَادِ حَسَنَاتِهِ (1)ذَلِکُمْ بِأَنَّ اللَّهَ عَدْلٌ لَا یَجُورُ.

ع، علل الشرائع مع، معانی الأخبار المفسر عن أحمد بن الحسن الحسینی عن الحسن بن علی الناصری عن أبیه عن أبی جعفر الثانی عن أبیه عن جده عن الصادق علیه السلام مثله.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : امام حسن عسکری علیه السلام از پدران بزرگوارشان نقل فرمود: به امام صادق علیه السّلام عرض شد: مرگ را برای ما توصیف فرمایید؟ حضرت فرمودند: مرگ برای مؤمن مثل خوشترین بویی است که آن را استشمام کرده و به خاطر خوش بودنش حالت چرتی بر او عارض شود و به دنبالش تمام رنج ها و محنت ها تمام می شود و برای کافر همچون گزیدن افعی ها و نیش عقرب ها یا سخت تر از این ها است.

محضرش عرض شد: جماعتی می گویند: مرگ سخت تر و دردش شدیدتر از بریدن با ارّه و چیدن با قیچی و کوبیدن با سنگ و گردیدن قطب آسیاب در چشم می باشد.

حضرت فرمودند: نسبت به

ص: 152

برخی از کافرین و فاجرین البته همین طور است مگر نمی بینی برخی از ایشان چنین رنج هایی را کشیده و متحمّل می شوند، ایشان همان کسانی هستند که درد مرگ بر آن ها شدیدتر و سخت تر از آن چه ذکر شد می باشد.

توجّه داشته باشید این عذاب دنیا است و عذاب آخرت محقّقا شدیدتر از عذاب دنیا خواهد بود.

محضرش عرض شد: پس چرا برخی از کفّار را می بینیم که حالت نزع و جان دادنشان سهل بوده، به طوری که در حال صحبت نمودن و خندیدن تکلم کردن خاموش می شوند و بعضی از مؤمنین نیز همین طور می باشند، ولی پاره ای از اهل ایمان و کفر را مشاهده کرده ایم که هنگام سکرات مرگ این شدائد و سختی ها را رفته رفته و کم کم متحمّل می شوند؟

حضرت فرمودند: اگر مؤمنی را دیدی که به سهولت از دنیا رفت این از باب آن است که ثوابش را خداوند به تأخیر نینداخت، بلکه عاجلا به او مرحمت فرموده و اگر مؤمنی سخت جان داد به خاطر محو نمودن گناهانش بوده، تا در آخرت پاک و پاکیزه وارد شده و مستحق ثواب دائم و ابدی باشد و اگر کافری به راحتی و سهولت از دنیا رفت به خاطر آن است که حقّ تبارک و تعالی اجر حسنات و اعمال نیکش را که در دنیا انجام داده بدین ترتیب عنایت فرموده تا در آخرت وقتی وارد شد عملی نداشته باشد، مگر آن چه که موجب عذاب و عقوبت است، و اگر کافری به سختی و شدّت جان داد این سختی آغاز عذاب او است که استحقاقش را دارد و خداوند هرگز جور و ستم نمی کند. - . عیون اخبار الرضا 1 : 248 -

در علل الشرایع و معانی الاخبار مثل این حدیث نقل شده است. - . علل الشرایع 1 : 288 ، معانی الاخبار: 287 -

**[ترجمه]

«7»

مع، معانی الأخبار الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْأَنْصَارِیِّ وَ کَانَ خَیِّراً عَنْ عَمَّارٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ أَنَّ مُؤْمِناً أَقْسَمَ عَلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ لَا یُمِیتَهُ مَا أَمَاتَهُ أَبَداً وَ لَکِنْ إِذَا حَضَرَ أَجَلُهُ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ رِیحَیْنِ رِیحاً یُقَالُ لَهُ الْمُنْسِیَةُ وَ رِیحاً یُقَالُ لَهُ الْمُسْخِیَةُ فَأَمَّا الْمُنْسِیَةُ فَإِنَّهَا تُنْسِیهِ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ فَأَمَّا الْمُسْخِیَةُ فَإِنَّهَا تُسْخِی نَفْسَهُ عَنِ الدُّنْیَا حَتَّی یَخْتَارَ مَا عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی.

**[ترجمه]معانی الاخبار: رسول خدا (ص) فرمود: اگر مؤمنی بر پرودگار عز و جل خود قسم یاد کند که خدا او را نمیراند، خدا ابدا او را نمی میراند، ولی وقتی اجل او فرا می رسد، خداوند عز و جل بر او دو باد می فرستد: بادی که آن را منسیّه خوانند و بادی که آن را مسخیّه خوانند؛ اما منسیه آنست که موجب فراموشی اهل و مالش می شود و اما مسخیّه چیزی است که سبب می شود نفس او دنیا را ترک کند تا آن چه نزد خدای تباک و تعالی است را برگزیند. - . معانی الاخبار: 142 -

**[ترجمه]

«8»

ل، الخصال الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تَمَسَّکُوا بِمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ بِهِ فَمَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَغْتَبِطَ وَ یَرَی مَا یُحِبُّ إِلَّا أَنْ یَحْضُرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی وَ تَأْتِیهِ الْبِشَارَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَقَرُّ عَیْنُهُ وَ یُحِبُّ لِقَاءَ اللَّهِ.

**[ترجمه]خصال: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: به آن چه خداوند بدان فرمان داده است، متوسل شوید؛ پس بین شما و بین آن که شادمان شود و آن چه دوست دارد را ببیند نیست مگر آن که( موقع مرگ) رسول خدا (ص) نزد او بیاید و آن چه نزد خداست بهتر و باقی تر است و بشارت از جانب خدای عز و جل نزد او می آید؛ پس چشم او روشن می شود و لقای الهی را دوست دارد. - . خصال: 614 -

**[ترجمه]

بیان

الاغتباط کون الإنسان علی حال یغبطه الناس و یتمنون حاله.

**[ترجمه]الاغتباط: انسان در حالتی باشد که دیگران به او غبطه بخورند و آرزو کنند کاش جای او بودند.

**[ترجمه]

«9»

مع، معانی الأخبار الْمُفَسِّرُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ النَّاصِرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْجَوَادِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صِفْ

ص: 153


1- لیس فی المصدر قوله: بعد نفاد حسناته. م.

لَنَا الْمَوْتَ فَقَالَ عَلَی الْخَبِیرِ سَقَطْتُمْ هُوَ أَحَدُ ثَلَاثَةِ أُمُورٍ یَرِدُ عَلَیْهِ إِمَّا بِشَارَةٌ بِنَعِیمِ الْأَبَدِ وَ إِمَّا بِشَارَةٌ بِعَذَابِ الْأَبَدِ وَ إِمَّا تَحْزِینٌ (1)وَ تَهْوِیلٌ وَ أَمْرُهُ مُبْهَمٌ لَا تَدْرِی مِنْ أَیِّ الْفِرَقِ هُوَ فَأَمَّا وَلِیُّنَا الْمُطِیعُ لِأَمْرِنَا فَهُوَ الْمُبَشَّرُ بِنَعِیمِ الْأَبَدِ وَ أَمَّا عَدُوُّنَا الْمُخَالِفُ عَلَیْنَا فَهُوَ الْمُبَشَّرُ بِعَذَابِ الْأَبَدِ وَ أَمَّا الْمُبْهَمُ أَمْرُهُ الَّذِی لَا یُدْرَی مَا حَالُهُ فَهُوَ الْمُؤْمِنُ الْمُسْرِفُ عَلَی نَفْسِهِ لَا یَدْرِی مَا یَئُولُ إِلَیْهِ حَالُهُ یَأْتِیهِ الْخَبَرُ مُبْهَماً مَخُوفاً ثُمَّ لَنْ یُسَوِّیَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِأَعْدَائِنَا لَکِنْ یُخْرِجُهُ مِنَ النَّارِ بِشَفَاعَتِنَا فَاعْمَلُوا وَ أَطِیعُوا وَ لَا تَتَّکِلُوا (2)وَ لَا تَسْتَصْغِرُوا عُقُوبَةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ مِنَ الْمُسْرِفِینَ مَنْ لَا تَلْحَقُهُ شَفَاعَتُنَا إِلَّا بَعْدَ عَذَابِ ثَلَاثِمِائَةِ أَلْفِ سَنَةٍ.

وَ سُئِلَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مَا الْمَوْتُ الَّذِی جَهِلُوهُ قَالَ أَعْظَمُ سُرُورٍ یَرِدُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذَا نُقِلُوا عَنْ دَارِ النَّکَدِ إِلَی نَعِیمِ الْأَبَدِ وَ أَعْظَمُ ثُبُورٍ یَرِدُ عَلَی الْکَافِرِینَ إِذَا نُقِلُوا عَنْ جَنَّتِهِمْ إِلَی نَارٍ لَا تَبِیدُ وَ لَا تَنْفَدُ.

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: لَمَّا اشْتَدَّ الْأَمْرُ بِالْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام نَظَرَ إِلَیْهِ مَنْ کَانَ مَعَهُ فَإِذَا هُوَ بِخِلَافِهِمْ لِأَنَّهُمْ کُلَّمَا اشْتَدَّ الْأَمْرُ تَغَیَّرَتْ أَلْوَانُهُمْ وَ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُمْ وَ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَانَ الْحُسَیْنُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ بَعْضُ مَنْ مَعَهُ مِنْ خَصَائِصِهِ تُشْرِقُ أَلْوَانُهُمْ وَ تَهْدَأُ جَوَارِحُهُمْ وَ تَسْکُنُ نُفُوسُهُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ انْظُرُوا لَا یُبَالِی بِالْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ الْحُسَیْنُ علیه السلام صَبْراً بَنِی الْکِرَامِ فَمَا الْمَوْتُ إِلَّا قَنْطَرَةٌ یَعْبُرُ بِکُمْ عَنِ الْبُؤْسِ وَ الضَّرَّاءِ إِلَی الْجِنَانِ الْوَاسِطَةِ وَ النَّعِیمِ الدَّائِمَةِ فَأَیُّکُمْ یَکْرَهُ أَنْ یَنْتَقِلَ مِنْ سِجْنٍ إِلَی قَصْرٍ وَ مَا هُوَ لِأَعْدَائِکُمْ إِلَّا کَمَنْ یَنْتَقِلُ مِنْ قَصْرٍ إِلَی سِجْنٍ وَ عَذَابٍ إِنَّ أَبِی حَدَّثَنِی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الدُّنْیَا (3)سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ وَ الْمَوْتُ جِسْرُ هَؤُلَاءِ إِلَی جِنَانِهِمْ وَ جِسْرُ هَؤُلَاءِ إِلَی جَحِیمِهِمْ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ.

ص: 154


1- فی المصدر: تخوین تخویف خ ل. م.
2- فی المصدر: فاعلموا و اطیعوا و لا تتکلموا. م.
3- فی المصدر: الدنیا.

وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام: قِیلَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام مَا الْمَوْتُ قَالَ لِلْمُؤْمِنِ کَنَزْعِ ثِیَابٍ وَسِخَةٍ قَمِلَةٍ وَ فَکِّ قُیُودٍ وَ أَغْلَالٍ ثَقِیلَةٍ وَ الِاسْتِبْدَالِ بِأَفْخَرِ الثِّیَابِ وَ أَطْیَبِهَا رَوَائِحَ وَ أَوْطَإِ الْمَرَاکِبِ وَ آنَسِ الْمَنَازِلِ وَ لِلْکَافِرِ کَخَلْعِ ثِیَابٍ فَاخِرَةٍ وَ النَّقْلِ عَنْ مَنَازِلَ أَنِیسَةٍ وَ الِاسْتِبْدَالِ بِأَوْسَخِ الثِّیَابِ وَ أَخْشَنِهَا وَ أَوْحَشِ الْمَنَازِلِ وَ أَعْظَمِ الْعَذَابِ.

وَ قِیلَ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام مَا الْمَوْتُ قَالَ هُوَ النَّوْمُ الَّذِی یَأْتِیکُمْ کُلَّ لَیْلَةٍ إِلَّا أَنَّهُ طَوِیلٌ مُدَّتُهُ لَا یُنْتَبَهُ مِنْهُ إِلَّا یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَمَنْ رَأَی فِی نَوْمِهِ مِنْ أَصْنَافِ الْفَرَحِ مَا لَا یُقَادِرُ قَدْرَهُ وَ مِنْ أَصْنَافِ الْأَهْوَالِ مَا لَا یُقَادِرُ قَدْرَهُ فَکَیْفَ حَالُ فَرَحٍ فِی النَّوْمِ وَ وَجَلٍ فِیهِ هَذَا هُوَ الْمَوْتُ فَاسْتَعِدُّوا لَهُ.

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام جواد علیه السلام از پدران خود علیهم السلام نقل فرمود که شخصی به امیر المؤمنین علیه السلام عرض کرد: مرگ را برایم وصف کن.

ص: 153

حضرت فرمود: با مرد آگاهی رو برو شده اید. مرگ یکی از سه أمری است که بر آدمی وارد می شود: یا نوید به نعمتهای جاودان است و یا خبری است به عذاب همیشگی؛ و یا اندوهگین نمودن و ترسانیدن است، و کار شخص« محتضر» مبهم می باشد، زیرا نمی داند جزو کدامیک از این سه گروه خواهد بود.

اما انسانی که دوستدار و مطیع ما باشد، به نعمتهای جاودان نوید داده شده، و دشمنانی که با ما سر ستیز دارند، عذاب ابدی در پیش خواهند داشت و اما آن کس که وضعش معلوم نیست و نمی داند سرانجامش چه خواهد شد، مؤمنی است که به زیان خود زیاده روی نموده و مشخص نیست سرانجامش به کجا خواهد کشید، خبر مبهم و ترسناکی به او می رسد، ولی خداوند هرگز او را با دشمنان ما برابر نخواهد کرد، و به شفاعت ما او را از جهنّم بیرون می آورد، پس کار نیک انجام دهید و از خدا اطاعت کنید. مطمئن نباشید و سزای گناه را از طرف خدا ناچیز مشمارید! زیرا شفاعت شامل حال «مسرفین» نخواهد شد، مگر بعد از سیصد هزار سال.

و از امام حسن مجتبی علیه السّلام پرسیده شد: چه مرگی است که مردم آن را نمی شناسند، فرمود: یا بزرگترین شادمانی است که بر مؤمنین وارد می آید، زیرا از سرای رنج (دنیا) به نعمتهای جاودان آخرت منتقل می گردند، و یا بزرگترین هلاکتی است که بر کافران وارد می آید. زیرا از بهشت خودشان (دنیا) به عذاب و جهنّمی منتقل می شوند که نه نابودی دارد و نه پایانی.

و حضرت زین العابدین- علیّ بن الحسین- علیهما السّلام فرمود: (در روز عاشورا) آنگاه که کار بر امام حسین علیه السّلام دشوار گردید، چون یاران آن حضرت نگاه بر چهره اش می افکندند، به روشنی محسوس بود، بر خلاف دیگران که رنگ پریده و مضطرب گشته و دندانشان می لرزد و طپش قلبشان بیشتر شده و تغییر کرده، ایشان و چند تن از خواص با چهره و روئی درخشان و بدنی کاملا آرام و دلی مطمئنّ (در صحنه) بودند.

بعضی از آنان به بعض دیگر گفتند: بنگرید که آنان چگونه از مرگ نمی هراسند! در آن صحنه وحشتناک، امام حسین علیه السّلام به ایشان می فرمود: پایداری کنید! ای گرامی زادگان، مرگ چیزی نیست جز پلی که شما را از سختی و آسیب می گذراند، و به بهشت عظیم و نعمتهای جاودان می رساند، کدامیک از شما دوست ندارد، که از زندانی به قصر منتقل گردد. در حالی که آن برای دشمنانتان همانند پلی است که آن ها را از کاخ به زندان و شکنجه گاه می رساند.

زیرا پدرم از پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله برایم بازگو کرد: دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است و مرگ پل مؤمنان به بهشت ایشان، و پل کافران به آتش سوزان دوزخ می باشد، نه این را به من دروغ گفته اند و نه من دروغ می گویم.

حضرت محمّد بن علیّ علیهما السّلام فرمود: شخصی به علیّ بن الحسین علیهما السّلام عرض کرد: مرگ چیست؟ فرمود: برای مؤمن، مانند از تن در آوردن لباس چرکین و پر از شپش، و رهائی از قیدها و زنجیرهای گران و ملبس شدن به فاخرترین لباس و (بوئیدن) خوشبوترین بوی ها، و سوارشدن بر (رام ترین) مرکب ها و مأوا گرفتن در مأنوس ترین منازل، و برای کافران مانند از تن بدر آوردن لباس های فاخر و انتقال از منزل های مأنوس و بر تن کردن چرکین ترین و زبرترین لباس ها، و رفتن به وحشتناک ترین منازل، و (چشیدن) سخت ترین شکنجه هاست.

ص: 154

از محمّد بن علیّ علیهما السّلام پرسیدند که مرگ چیست؟ فرمود: همان خوابی است که شب هنگام شما را فرا می گیرد، با این تفاوت که مرگ مدّتش طولانی تر است و شخص از آن بیدار نگردد، مگر در روز قیامت، وقتی انسان در خواب انواع شادمانی را ببیند که نتواند وصف کند، و همچنین از اقسام ترس چیزهایی ببیند که قادر به توصیف حدّ آن نباشد، پس آن حال شادی یا ترس در خواب چگونه است؟ این است مرگ، پس خود را برای آن مهیّا سازید. - . معانی الاخبار: 288 -

**[ترجمه]

بیان

النکد الشدة و العسر و الثبور الهلاک.

**[ترجمه]کلمه النکد شدت و سختی و الثبور یعنی هلاک.

**[ترجمه]

«10»

مع، معانی الأخبار الْمُفَسِّرُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: دَخَلَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام عَلَی رَجُلٍ قَدْ غَرِقَ فِی سَکَرَاتِ الْمَوْتِ وَ هُوَ لَا یُجِیبُ دَاعِیاً فَقَالُوا لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَدِدْنَا لَوْ عَرَفْنَا کَیْفَ الْمَوْتُ وَ کَیْفَ حَالُ صَاحِبِنَا فَقَالَ الْمَوْتُ هُوَ الْمِصْفَاةُ تُصَفِّی الْمُؤْمِنِینَ مِنْ ذُنُوبِهِمْ فَیَکُونُ آخَرُ أَلَمٍ یُصِیبُهُمْ کَفَّارَةَ آخِرِ وِزْرٍ بَقِیَ عَلَیْهِمْ وَ تُصَفِّی الْکَافِرِینَ مِنْ حَسَنَاتِهِمْ فَیَکُونُ آخِرُ لَذَّةٍ أَوْ رَاحَةٍ تَلْحَقُهُمْ هُوَ آخِرَ ثَوَابِ حَسَنَةٍ تَکُونُ لَهُمْ وَ أَمَّا صَاحِبُکُمْ هَذَا فَقَدْ نُخِلَ (1)مِنَ الذُّنُوبِ نَخْلًا وَ صُفِّیَ مِنَ الْآثَامِ تَصْفِیَةً وَ خُلِّصَ حَتَّی نُقِّیَ کَمَا یُنَقَّی الثَّوْبُ مِنَ الْوَسَخِ وَ صَلُحَ لِمُعَاشَرَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فِی دَارِنَا دَارِ الْأَبَدِ.

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام حسن عسکری علیه السلام از نیای بزرگوار خود روایت نموده، حضرت موسی ابن جعفر علیهما السّلام به عیادت مردی رفتند که در سکرات مرگ غوطه ور بود، و پاسخ هر کس را که صدایش می زد، نمی داد. حاضران به حضرت عرض کردند: ای فرزند پیامبر خدا اگر ما را آگاه سازید که مرگ چه حالتی باشد، خوشحال می شویم. اکنون وضع رفیق ما چگونه است؟

فرمود: مرگ وسیله تصفیه است، مؤمنان را از گناهانشان پاکیزه و خالص می گرداند، پس آخرین رنجی که به آنان برسد کفّاره آخرین گناهی است که بر گردنشان باقی مانده، و کافران را از حسناتشان تصفیه می نماید، و آخرین لذّت یا آسودگی است که به آنان می رسد، و آن آخرین پاداش نیکی است که به نفع انسان می باشد. امّا این دوست شما کاملا از گناه پاک شد و از کیفر آن خلاص گشت، و خالص شد همچون لباسی که از چرک پاک شود، و صلاحیّت یافت که با ما اهل بیت در سرای بهشت جاودانه معاشرت کند. - . معانی الاخبار: 289 -

**[ترجمه]

«11»

مع، معانی الأخبار بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: مَرِضَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ الرِّضَا علیه السلام فَعَادَهُ فَقَالَ کَیْفَ تَجِدُکَ قَالَ لَقِیتُ الْمَوْتَ بَعْدَکَ یُرِیدُ مَا لَقِیَهُ مِنْ شِدَّةِ مَرَضِهِ فَقَالَ کَیْفَ لَقِیتَهُ فَقَالَ أَلِیماً شَدِیداً فَقَالَ مَا لَقِیتَهُ إِنَّمَا لَقِیتَ مَا یُنْذِرُکَ بِهِ وَ یُعَرِّفُکَ بَعْضَ حَالِهِ إِنَّمَا النَّاسُ رَجُلَانِ مُسْتَرِیحٌ بِالْمَوْتِ وَ مُسْتَرَاحٌ بِهِ مِنْهُ

ص: 155


1- نخل الدقیق: غربله و أزال نخالته، و نخل الشی ء: اختاره و صفاه.

فَجَدِّدِ الْإِیمَانَ بِاللَّهِ وَ بِالْوَلَایَةِ تَکُنْ مُسْتَرِیحاً فَفَعَلَ الرَّجُلُ ذَلِکَ وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ أَخَذْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ (1)

**[ترجمه]معانی الاخبار: از امام جواد علیه السلام روایت شده که فرمود: مردی از یاران حضرت رضا علیه السّلام بیمار شد حضرت به عیادت او رفت و به او فرمود: خود را چگونه می بینی یعنی حالت چطور است؟ گفت: بعد از ورود شما مرگ را دیدار کردم- مقصودش شدّت یافتن بیماریش بود- حضرت فرمود: چگونه آن را یافتی؟ گفت: دردناک و بسیار سخت. فرمود: آن را ندیده ای بلکه فقط چیزی را دیده ای که تو را می ترساند، تو را به آن (یعنی به مرگ) و بعضی حالات آن را به تو می شناساند، مردم دو قسمند: یکی شخصی که با مرگ راحت می شود، و دیگری شخصی که با مرگش مردم از او آسوده می شوند،

ص: 155

پس ایمان خودت را به خدا و به ولایت تجدید بنما تا طلب راحت کننده باشی یعنی مرگ را راحتی خود بینی، پس آن مرد چنان کرد. - . معانی الاخبار: 289 - روایت طولانی است و ما به قدر نیاز از آن بهره گرفتیم.

**[ترجمه]

«12»

مع، معانی الأخبار بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: قِیلَ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَا بَالُ هَؤُلَاءِ الْمُسْلِمِینَ یَکْرَهُونَ الْمَوْتَ قَالَ لِأَنَّهُمْ جَهِلُوهُ فَکَرِهُوهُ وَ لَوْ عَرَفُوهُ وَ کَانُوا مِنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَأَحَبُّوهُ وَ لَعَلِمُوا أَنَّ الْآخِرَةَ خَیْرٌ لَهُمْ مِنَ الدُّنْیَا ثُمَّ قَالَ علیه السلام یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا بَالُ الصَّبِیِّ وَ الْمَجْنُونِ یَمْتَنِعُ مِنَ الدَّوَاءِ الْمُنَقِّی لِبَدَنِهِ وَ النَّافِی لِلْأَلَمِ عَنْهُ قَالَ لِجَهْلِهِمْ بِنَفْعِ الدَّوَاءِ قَالَ وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ مَنِ اسْتَعَدَّ لِلْمَوْتِ حَقَّ الِاسْتِعْدَادِ فَهُوَ (2)أَنْفَعُ لَهُ مِنْ هَذَا الدَّوَاءِ لِهَذَا الْمُتَعَالِجِ أَمَا إِنَّهُمْ لَوْ عَرَفُوا مَا یُؤَدِّی إِلَیْهِ الْمَوْتُ مِنَ النَّعِیمِ لَاسْتَدْعَوْهُ وَ أَحَبُّوهُ أَشَدَّ مَا یَسْتَدْعِی الْعَاقِلُ الْحَازِمُ الدَّوَاءَ لِدَفْعِ الْآفَاتِ وَ اجْتِلَابِ السَّلَامَةِ.

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام هادی علیه السّلام فرمود: شخصی به حضرت جواد علیه السّلام عرض نمود: چرا این مسلمان ها مرگ را دوست ندارند؟ فرمود: بدین جهت به آن مایل نیستند که آن را نشاخته اند ولی اگر آن را بشناسند و از اولیاء خدا باشند، هر آینه آن را دوست خواهند داشت، و یقین دارند که آخرت برایشان بهتر از دنیاست.

سپس فرمود: ای ابا عبد اللَّه! چرا کودک یا شخص دیوانه از خوردن داروئی که بدنش را از میکروبها پاک کرده و سلامتش می نماید، سرباز می زند؟ گفت: زیرا آن ها سود دارو را نمی دانند، فرمود: سوگند به آن که محمّد را به حقّ به پیامبری مبعوث کرد، آن کس که کاملا مهیّای مرگ بشود، برایش از داروئی که بیماری را درمان می نماید سودمندتر است. بدانید! اگر آگاه بودند که مرگ، آنان را به چه نعمت هائی می رساند، آن را می طلبیدند، و دوستش می داشتند بیشتر از آن که یک انسان خردمند و هوشیار برای به دست آوردن تندرستی و دفع آسیب بدنش دارو طلب کند. - . معانی الاخبار: 289 - 291 -

**[ترجمه]

«13»

مع، معانی الأخبار بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: دَخَلَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَلَی مَرِیضٍ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ هُوَ یَبْکِی وَ یَجْزَعُ مِنَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ تَخَافُ مِنَ الْمَوْتِ لِأَنَّکَ لَا تَعْرِفُهُ أَ رَأَیْتَکَ إِذَا اتَّسَخْتَ وَ تَقَذَّرْتَ وَ تَأَذَّیْتَ مِنْ کَثْرَةِ الْقَذَرِ وَ الْوَسَخِ عَلَیْکَ وَ أَصَابَکَ قُرُوحٌ وَ جَرَبٌ وَ عَلِمْتَ أَنَّ الْغَسْلَ فِی حَمَّامٍ یُزِیلُ ذَلِکَ کُلَّهُ أَ مَا تُرِیدُ أَنْ تَدْخُلَهُ فَتَغْسِلَ ذَلِکَ عَنْکَ أَوْ تَکْرَهُ أَنْ تَدْخُلَهُ فَیَبْقَی ذَلِکَ عَلَیْکَ قَالَ بَلَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ فَذَلِکَ الْمَوْتُ هُوَ ذَلِکَ الْحَمَّامُ هُوَ آخِرُ مَا بَقِیَ عَلَیْکَ مِنْ تَمْحِیصِ ذُنُوبِکَ وَ تَنْقِیَتِکَ مِنْ سَیِّئَاتِکَ فَإِذَا أَنْتَ وَرَدْتَ عَلَیْهِ وَ جَاوَرْتَهُ فَقَدْ نَجَوْتَ مِنْ کُلِّ غَمٍّ وَ هَمٍّ وَ أَذًی وَ وَصَلْتَ إِلَی کُلِّ سُرُورٍ وَ فَرَحٍ فَسَکَنَ الرَّجُلُ وَ نَشِطَ وَ اسْتَسْلَمَ وَ غَمَّضَ عَیْنَ نَفْسِهِ وَ مَضَی لِسَبِیلِهِ وَ سُئِلَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام عَنِ الْمَوْتِ مَا هُوَ فَقَالَ هُوَ التَّصْدِیقُ بِمَا لَا یَکُونُ.

حَدَّثَنَا أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا مَاتَ لَمْ یَکُنْ مَیِّتاً فَإِنَّ الْمَیِّتَ هُوَ الْکَافِرُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ یَعْنِی الْمُؤْمِنَ مِنَ الْکَافِرِ وَ الْکَافِرَ مِنَ الْمُؤْمِنِ.

ص: 156


1- یأتی الحدیث مرسلا فی باب ما یعاین المؤمن تحت رقم 46 عن دعوات الراوندیّ فی صورة مفصلة.
2- فی المصدر: لهو. م.

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام حسن عسکری علیه السّلام فرمود: حضرت علیّ بن محمّد الهادی علیهما السّلام بر بالین یکی از اصحاب خود رفت که بیمار شده بود و از ترس مرگ گریه و بی تابی می کرد، سپس به او فرمود: ای بنده خدا ترس تو از مرگ بدین سبب است که آن را نمی شناسی، آیا هر گاه بدنت را چرک و کثافت فرا گیرد، و از شدّت کثافت و چرکی که بر تو است، آزرده شوی و به بیماری های پوستی و دمل و گری مبتلا گردی، و بدانی که شستشو در گرما به همه آن ها را بر طرف می کند، آیا به آن جا نمی روی تا خودت را از آن آلودگی ها پاک کنی؟ یا این که (دوست داری) به گرمابه نروی تا آن کثافت ها بر بدنت باقی بماند؟

عرض کرد: آری، ای فرزند پیامبر خدا (دوست دارم خود را پاک گردانم). فرمود: پس مرگ نقش همان گرمابه را دارد و آن آخرین چیزی است که از غربال کردن گناهانت و پاکیزه ساختن تو برایت مانده، پس چون به آن رسیدی و از آن گذر کردی یقینا از هر غصّه و اندوه و آزاری رسته ای و به همه خوشیها و شادکامی ها رسیده ای. بر اثر موعظه آن حضرت، مرد آرام شد و تسلیم مرگ گردید و شادمانی کرد و چشم خود را بر دنیا بست و جان داد.

از امام عسکری علیه السّلام از مرگ پرسیدند، فرمود: تصدیق به آن چیزی است که توقع حصول آن را ندارد، بعد از امام صادق علیه السّلام نقل کرد که مؤمن به مرگ نمی میرد، و مرده، کافر است، خدا می فرماید:« یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِ» - . روم / 17 - یعنی مؤمن را از کافر و کافر را از مؤمن می آورد. - . معانی الاخبار: 289 - 291 -

ص: 156

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام هو التصدیق بما لا یکون أی هو ما یستلزم التصدیق بأمور لا تکون بزعمه أی لا یتوقع حصولها مما یشاهده من غرائب أحوال النشأة الآخرة أو المعنی أن الموت أمر التصدیق به تصدیق بما لا یکون إذ المؤمن لا یموت بالموت و الکافر أیضا لا یموت بالموت بل کان میتا قبله ففیه حذف مضاف أی التصدیق بالموت تصدیق بما لا یکون.

**[ترجمه]«هو التصدیق بما لا یکون» یعنی مستلزم تصدیق اموری است که تصورش را هم نمی کرد، یعنی احوال قیامت که انتظار رخ دادن آن را نداشت. و یا به این معناست: مرگ امری است، و تصدیق آن تصدیق چیزی است که وجود ندارد، بنابر این مومن با مرگ نمی میرد، و کافر نیز با مرگ نمی میرد بلکه پیش از آن مرده است.

پس در عبارت مضاف حذف شده است: یعنی تصدیق مرگ تصدیق چیزی است که وجود ندارد.

**[ترجمه]

«14»

ل، الخصال الْأَرْبَعُمِائَةِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: مَا مِنَ الشِّیعَةِ عَبْدٌ یُقَارِفُ أَمْراً نَهَیْنَاهُ عَنْهُ فَیَمُوتُ حَتَّی یُبْتَلَی بِبَلِیَّةٍ تُمَحَّصُ بِهَا ذُنُوبُهُ إِمَّا فِی مَالٍ وَ إِمَّا فِی وَلَدٍ وَ إِمَّا فِی نَفْسِهِ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا لَهُ ذَنْبٌ وَ إِنَّهُ لَیَبْقَی عَلَیْهِ الشَّیْ ءُ مِنْ ذُنُوبِهِ فَیُشَدَّدُ بِهِ عَلَیْهِ عِنْدَ مَوْتِهِ.

**[ترجمه]خصال: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: کسی از شیعیان ما نیست که مرتکب گناهی شود، که ما از آن نهی کرده ایم، مگر این که تا زمان مرگش مبتلای به امتحاناتی شود که به وسیله آن از گناه پاک شود، یا امتحان در مال، یا در اولاد، یا در وجود خودش، و اگر گناهی بر او بماند، با سخت گرفتن در جان دادنش از گناه پاک می گردد. - . خصال: 635 -

**[ترجمه]

«15»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ مَاجِیلَوَیْهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا مُفَضَّلُ إِیَّاکَ وَ الذُّنُوبَ وَ حَذِّرْهَا شِیعَتَنَا فَوَ اللَّهِ مَا هِیَ إِلَی أَحَدٍ أَسْرَعَ مِنْهَا إِلَیْکُمْ إِنَّ أَحَدَکُمْ لَتُصِیبُهُ الْمَعَرَّةُ مِنَ السُّلْطَانِ وَ مَا ذَاکَ إِلَّا بِذُنُوبِهِ وَ إِنَّهُ لَیُصِیبُهُ السُّقْمُ وَ مَا ذَاکَ إِلَّا بِذُنُوبِهِ وَ إِنَّهُ لَیُحْبَسُ عَنْهُ الرِّزْقُ وَ مَا هُوَ إِلَّا بِذُنُوبِهِ وَ إِنَّهُ لَیُشَدَّدُ عَلَیْهِ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ مَا هُوَ إِلَّا بِذُنُوبِهِ حَتَّی یَقُولَ مَنْ حَضَرَهُ لَقَدْ غُمَّ بِالْمَوْتِ فَلَمَّا رَأَی مَا قَدْ دَخَلَنِی قَالَ أَ تَدْرِی لِمَ ذَاکَ یَا مُفَضَّلُ قَالَ قُلْتُ لَا أَدْرِی جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ ذَاکَ وَ اللَّهِ إِنَّکُمْ لَا تُؤَاخَذُونَ بِهَا فِی الْآخِرَةِ وَ عُجِّلَتْ لَکُمْ فِی الدُّنْیَا.

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: ای مفصل! از گناهان بپرهیز و شیعیان ما را نیز از گناهان بر حذر دار، سوگند به خدا که گناهان به سوی هیچ کس با شتاب تر از آن که به سوی شما می آیند نمی روند. همانا کسی از شما را از ناحیه سلطان رنج و سختی می رسد و این نیست مگر به خاطر گناهانش و کسی از شما دچار بیماری می شود و این نیست مگر به خاطر گناهانش و کسی از شما رزق و روزی اش از او باز داشته می شود و این نیست مگر به دلیل گناهانش. و کسی از شما هنگام مرگ دچار فشار زیاد می شود تا آن جا که کسی که در نزد او حاضر است می گوید: او به خاطر مرگ دلتنگ و غمگین شده است و این نیست مگر به خاطر گناهانش. روای گوید: در این جا من از سخنان حضرت به فکر فرو رفتم که چرا باید شیعیان به چنین بلاهایی دچار شوند؟ و حضرت چون مرا به این حال دید فرمود: آیا می دانی که چرا چنین است؟ عرض کردم : خیر. حضرت فرمود: سوگند به خدا که این به خاطر آن است که شما به سبب گناهانتان در آخرت مورد مواخذه قرار نگیرید و در عقوبت و کیفرتان در این دنیا تعجیل شده است (تا پاک به آن دنیا کوچ کنید). - . علل الشرایع 1 : 346 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی المعرة الإثم و الأذی و الغرم و الدیة و الخیانة قوله علیه السلام لقد غم بالموت أی صار مغموما متألما بالموت غایة الغم لشدته و قال الجوهری غم یومنا بالفتح فهو یوم غم إذا کان یأخذ بالنفس من شدة الحر.

**[ترجمه]فیروزآبادی گوید: المعره به معنای گناه و آزار و اذیت و ضرر و زیان و دیه و خیانت.« لقد غم بالموت» یعنی به خاطر شدت و سختی مرگ سخت غمگین و اندوهگین می شود.

جوهری گوید: غم یومَنا (با فتحه) فهو یوم غمٍّ، یعنی روز گرمی که از شدت گرما نفس بگیرد.

**[ترجمه]

«16»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الصَّلْتِ (1)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُنَّا مَعَهُ فِی جِنَازَةٍ فَقَالَ بَعْضُ الْقَوْمِ بَارَکَ اللَّهُ

ص: 157


1- أقول: الموجود فی نسخة المصنّف و المطبوع و نسخة مخطوطة اخری من البحار علی بن الصلت و الظاهر أنّه لا یصحّ لان علیّ بن الصلت لم یدرک أبا عبد اللّه علیه السلام، و لعله تصحیف علی بن الصامت کما فی معانی الأخبار المطبوع، فلیراجع الحدیث فی ص 108 منه.

لِی فِی الْمَوْتِ وَ فِیمَا بَعْدَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِیمَا بَعْدَ الْمَوْتِ فَضْلٌ إِذَا بُورِکَ لَکَ فِی الْمَوْتِ فَقَدْ بُورِکَ لَکَ فِیمَا بَعْدَهُ.

**[ترجمه]معانی الاخبار: علی بن صلت - . در نسخه مولف و نسخه چاپی و نسخه خطی دیگری از بحار، « علی بن صلت» آمده است و به نظر می رسد صحیح نباشد. زیرا علی بن صلت در زمان امام صادق علیه السلام نبوده است؛ ممکن است « علی بن صامت» باشد، که معانی الاخبار چاپی نیز به همین صورت ۀمده است. ر. ک کتاب معانی حدیث ص 108. -

می گوید: همراه با امام صادق علیه السلام در تشییع جنازه ای بودیم که یکی از مردم گفت: خدا در مرگ و در بعد از مرگ به من برکت دهد!

ص: 157

حضرت به او فرمود: دعای کسب برکت در بعد از مرگ زیادی بود و لازم نبود چنین دعایی کنی! زیرا وقتی خود مرگ برایت مبارک باشد، ما بعد از آن نیز برای تو مبارک خواهد بود؛ - . معانی الاخبار: 382 -

**[ترجمه]

«17»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لِأَیِّ عِلَّةٍ إِذَا خَرَجَ الرُّوحُ مِنَ الْجَسَدِ وَجَدَ لَهُ مَسّاً وَ حَیْثُ رُکِّبَتْ لَمْ یَعْلَمْ بِهِ قَالَ لِأَنَّهُ نَمَا عَلَیْهَا الْبَدَنُ.

**[ترجمه]علل الشرائع: عبدالرحمن می گوید محضر امام صادق علیه السّلام عرض کردم: به چه علّت وقتی روح از جسد و کالبد انسان خارج می شود، درد و الم حسّ می شود؟ ولی وقتی با آن ترکیب می گردد، یعنی روح وارد بدن می شود انسان چنین حسّی نمی کند؟

حضرت فرمودند: به خاطر آن که بدن با روح نموّ کرده و الفت پیدا کرده، لا جرم وقت جدا شدن روح از بدن درد و الم جدایی را انسان حسّ و درک می کند. - . علل الشرایع 1 : 359 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام لأنه نما علیها البدن أی إن الألم إنما هو لألفة الروح بالبدن لنموه علیها لا لمحض الإخراج حتی یکون لإدخال الروح أیضا ألم أو أنه لما نما علیها البدن و بلغ حدا یعرف الآلام و الأوجاع فلذا یتألم بإخراج الروح بخلاف حالة الإدخال فإنه قبل دخول الروح ما کان یجد شیئا لعدم الحیاة و بعده لا ألم یحس به و یحتمل وجها ثالثا و هو أن السائل لما توهم أن الروح یدخل حقیقة فی البدن سأل عن الحکمة فی عدم تأثر البدن بدخول الروح و تأثره بالخروج مع أن العکس أنسب فأجاب علیه السلام بأن الروح الحیوانی لا یدخل من خارج فی البدن بل إنما تتولد فیه و ینمو البدن علیها (1)و المس أول ما یحس به من التعب و الألم منه.

**[ترجمه]« لانه نما علیها البدن» یعنی این درد و رنج تنها به خاطر الفت روح با بدن است که با آن رشد کرده، و نه به خاطر خارج شدن روح تا خروج روح نیز دردناک باشد. و یا این که چون بدن با آن رشد و نمو کرده و به حدی رسیده است که درد و رنج را می شناسد، بنابراین به خاطر خروج روح از بدن درد می کشد؛ بر خلاف زمانی که روح وارد بدن می شود، زیرا قبل از ورود روح به خاطر پایان یافتن زندگی، چیزی وجود ندارد و روح پس از ورود درد نمی کشد.

ممکن است وجه سومی هم داشته باشد: پرسش کننده چون تصور می کند روح حقیقتا وارد بدن می شود، از حکمت این می پرسد که چرا بدن از ورود روح تاثیر نمی پذیرد اما از خروج آن متأثر می شود؟ حال آن که عکس این مورد مناسب تر است.

پس حضرت علیه السلام پاسخ می دهد: روح حیوانی از خارج وارد بدن نمی شود، بلکه در بدن متولد شده و با آن رشد می کند. و این درد و رنج اولین سختی و دردی است که از بدن احساس می کند.

**[ترجمه]

«18»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَمْزَةَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ إِنَّ أَوْحَشَ مَا یَکُونُ هَذَا الْخَلْقُ فِی ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ یَوْمَ یُولَدُ وَ یَخْرُجُ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ فَیَرَی الدُّنْیَا وَ یَوْمَ یَمُوتُ فَیُعَایِنُ الْآخِرَةَ وَ أَهْلَهَا وَ یَوْمَ یُبْعَثُ فَیَرَی أَحْکَاماً لَمْ یَرَهَا فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ قَدْ سَلَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی یَحْیَی علیه السلام فِی هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْمَوَاطِنِ وَ آمَنَ رَوْعَتَهُ فَقَالَ وَ سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا وَ قَدْ سَلَّمَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام عَلَی نَفْسِهِ فِی هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْمَوَاطِنِ فَقَالَ وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا

ص: 158


1- لو بدل رحمه اللّه الروح الحیوانی بالروح الانسانی انطبق علی الحرکة الجوهریة القائلة بکون الروح الانسانی إحدی مراتب البدن الاستکمالیة کما یدلّ علیه قوله تعالی: «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» الآیة و المدرک للذة و الالم هو النفس فیتم البیان؛ فالروح حدوثه کمال للبدن و هو نفسه فلا یشعر به، و مفارقته مفارقة ما أنس به بالتعلق و التصرف فیوجب التألم. ط.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام ، خصال : یاسر، خادم حضرت رضا علیه السّلام گوید: شنیدم امام رضا علیه السلام فرمود: وحشت ناک ترین چیزی که این خلق در پیش دارد سه جاست: روزی که متولد و از بطن مادرش خارج می گردد و دنیا را می بیند؛ و روزی که می میرد و آخرت و اهل آن را مشاهده می کند و روزی که برانگیخته می شود و أحکامی را که در دار دنیا ندیده بود می بیند و خداوند عز و جل در این سه موضع بر یحیی سلام و درود فرستاده و ترس او را فرو نشانده است، خداوند می فرماید: «وَ سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا» - . مریم / 15 - {و سلام بر او آن روز که زاده شد و آن روز که می میرد و آن روز که مجدّدا زنده می شود} و عیسی بن مریم نیز در این سه موضع بر خود درود فرستاده و گفته است: «وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا» - . مریم / 33 - {و سلام بر من روزی که زاده شدم و روزی که می میرم و روزی که مجدّدا زنده می شوم.} - . عیون اخبار الرضا 1 : 257 -

ص: 158

**[ترجمه]

«19»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مَعْمَرٍ عَنِ الزُّهْرِیِّ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أَشَدُّ سَاعَاتِ ابْنِ آدَمَ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ السَّاعَةُ الَّتِی یُعَایِنُ فِیهَا مَلَکَ الْمَوْتِ وَ السَّاعَةُ الَّتِی یَقُومُ فِیهَا مِنْ قَبْرِهِ وَ السَّاعَةُ الَّتِی یَقِفُ فِیهَا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَإِمَّا إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِمَّا إِلَی النَّارِ ثُمَّ قَالَ إِنْ نَجَوْتَ یَا ابْنَ آدَمَ عِنْدَ الْمَوْتِ فَأَنْتَ أَنْتَ وَ إِلَّا هَلَکْتَ وَ إِنْ نَجَوْتَ یَا ابْنَ آدَمَ حِینَ تُوضَعُ فِی قَبْرِکَ فَأَنْتَ أَنْتَ وَ إِلَّا هَلَکْتَ وَ إِنْ نَجَوْتَ حِینَ یُحْمَلُ النَّاسُ عَلَی الصِّرَاطِ فَأَنْتَ أَنْتَ وَ إِلَّا هَلَکْتَ وَ إِنْ نَجَوْتَ حِینَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ فَأَنْتَ أَنْتَ وَ إِلَّا هَلَکْتَ ثُمَّ تَلَا وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ قَالَ هُوَ الْقَبْرُ وَ إِنَّ لَهُمْ فِیهِ لَ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ اللَّهِ إِنَّ الْقَبْرَ لَرَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّارِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی رَجُلٍ مِنْ جُلَسَائِهِ فَقَالَ لَهُ قَدْ عَلِمَ سَاکِنُ السَّمَاءِ سَاکِنَ الْجَنَّةِ مِنْ سَاکِنِ النَّارِ فَأَیُّ الرَّجُلَیْنِ أَنْتَ وَ أَیُّ الدَّارَیْنِ دَارُکَ.

**[ترجمه]خصال: امام سجاد علیه السلام فرمود: سخت ترین هنگام آدمیزاد سه وقت است: هنگامی که ملک الموت را می بیند و هنگامی که از گور برخیزد و هنگامی که در پیشگاه الهی می ایستد که یا بهشتی شود و یا جهنمی، سپس فرمود: ای آدمیزاده! اگر هنگام مرگ نجات یافتی، شخصیت خود را احراز کرده ای و گر نه نابود گشته ای و اگر هنگامی که به خاکت بسپارند، نجات یافتی، خود را دریافته ای و گر نه نابود گشته ای و اگر هنگامی که مردم بر سر پل صراط درگذرند نجات یافتی تو شخصیتی داری و گر نه نابود گشته ای، و اگر هنگامی که {مردم در پیشگاه رب العالمین به پا خیزند} - . مطففین / 6 - نجات یافتی تو را مقامی است و گر نه نابودی، سپس این آیه تلاوت فرمود: { از پس مرگشان عالم برزخ است تا روز رستاخیز} - . مومنون / 100 - و فرمود:

این عالم برزخ همان عالم قبر است که {به تنگنای زندگی دچارند} - .

طه / 124 - به خدای سوگند که قبر یا گلستانی است از بوستان بهشتی یا گودالی است از گودالهای آتش، سپس روی بر یکی از اهل مجلس کرده و به او فرمود: آن که در آسمان است شخص بهشتی را از دوزخی می شناسد تو از کدامین هستی و خانه ات کدام یک از این دو خانه است؟ - . خصال: 119 -

**[ترجمه]

«20»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قِیلَ مَنْ راقٍ قَالَ ذَاکَ قَوْلُ ابْنِ آدَمَ إِذَا حَضَرَهُ الْمَوْتُ قَالَ هَلْ مِنْ طَبِیبٍ هَلْ مِنْ دَافِعٍ (1)قَالَ وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ یَعْنِی فِرَاقَ الْأَهْلِ وَ الْأَحِبَّةِ عِنْدَ ذَلِکَ قَالَ وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ قَالَ الْتَفَّتِ الدُّنْیَا بِالْآخِرَةِ قَالَ إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ إِلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ یَوْمَئِذٍ الْمَصِیرُ.

**[ترجمه]امالی صدوق: از امام باقر علیه السلام درباره تفسیر آیه شریفه «وَ قِیلَ مَنْ راقٍ» - . قیامه / 27 - { و گفته شود: «آیا کسی هست که (این بیمار را از مرگ) نجات دهد؟!} پرسیده شد؛ فرمود: این سخن آدمی زاد است هنگامی که زمان مرگش فرا رسید، گفت: آیا طبیبی هست؟ آیا کسی هست که مرگ را دفع کند؟؛« وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ» - . قیامه / 28ُ - یعنی جدایی از خانواده و دوستان هنگام مرگ؛« وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ» - . قیامه / 29ُ - دنیا به آخرت در می پیچد؛« اِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ» - . قیماه / 30 -

در آن روز به سوی پروردگار جهانیان باز می گردند. - . امالی صدوق: 253 -

**[ترجمه]

«21»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مِثْلَهُ (2)

**[ترجمه]در کتاب کافی نیز حدیث مشابهی از امام باقر علیه السلام نقل شده است. - . کافی 3 : 132 -

**[ترجمه]

«22»

لی، الأمالی للصدوق ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الطَّالَقَانِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: لَمَّا حَضَرَتِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام الْوَفَاةُ بَکَی فَقِیلَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ تَبْکِی وَ مَکَانُکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَانُکَ الَّذِی أَنْتَ بِهِ (3)

ص: 159


1- فی الأمالی المطبوع: هل من طبیب؟ هل من راق؟ الخ.
2- مع اختلاف فی الألفاظ م.
3- فی الأمالی: و مکانک من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الذی انت به. م.

وَ قَدْ قَالَ فِیکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا قَالَ وَ قَدْ حَجَجْتَ عِشْرِینَ حَجَّةً مَاشِیاً وَ قَدْ قَاسَمْتَ رَبَّکَ مَالَکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حَتَّی النَّعْلَ وَ النَّعْلَ فَقَالَ علیه السلام إِنَّمَا أَبْکِی لِخَصْلَتَیْنِ لِهَوْلِ الْمُطَّلَعِ وَ فِرَاقِ الْأَحِبَّةِ.

**[ترجمه]امالی صدوق: حضرت علی بن موسی الرضا علیهما السلام به توسط آباء امجاد خود علیهم السلام از حضرت حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام روایت کرد: آن جناب فرمود: چون وقت وفات حضرت حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام رسید، آن جناب گریه کرد. به او گفتند: یا ابن رسول اللَّه، آیا گریه می کنی و حال این که مکان تو در نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و منزلت تو، آن

ص: 159

مکان است که می دانی، و رسول خدا در حق تو فرموده آن چه فرموده، و بیست مرتبه پیاده حج کرده، و سه مرتبه جمیع مال خودت را از کلی و جزئی با پروردگار خود قسمت کرده ای، فرمود: من به جهت دو خصلت گریه می کنم: یکی از هول کسی که بر ان آگاهی می یابد و دیگری فراق دوستان. - . امالی صدوق: 184 ، عیون اخبار الرضا 1 : 303 -

**[ترجمه]

«23»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النَّضْرُ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَمَّنْ سَمِعَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام مِثْلَهُ وَ فِیهِ وَ قَدْ حَجَجْتَ عِشْرِینَ حَجَّةً رَاکِباً وَ عِشْرِینَ حَجَّةً مَاشِیاً.

و ما فی روایة الصدوق أظهر.

**[ترجمه]نوادر: از امام باقر علیه السلام نیز چنین روایتی را نقل کرده اند، با این تفاوت که در آن آمده است: به امام مجتبی علیه السلام عرض شد: شما که بیست حج سواره و بیست حج پیاده انجام داده ای. - . الزهد: 150 -

آن چه در روایت صدوق آمده است، واضح تر می باشد.

**[ترجمه]

«24»

سن، المحاسن ابْنُ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ فُضَیْلٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَا تَرَدَّدْتُ عَنْ شَیْ ءٍ أَنَا فَاعِلُهُ کَتَرَدُّدِی عَنِ الْمُؤْمِنِ فَإِنِّی أُحِبُّ لِقَاءَهُ وَ یَکْرَهُ الْمَوْتَ فَأَزْوِیهِ عَنْهُ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَاحِدٌ لَاکْتَفَیْتُ بِهِ عَنْ جَمِیعِ خَلْقِی وَ جَعَلْتُ لَهُ مِنْ إِیمَانِهِ أُنْساً لَا یَحْتَاجُ مَعَهُ إِلَی أَحَدٍ.

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای تبارک و تعالی می فرماید: در کاری که انجام می دهم هیچ تردیدی ندارم، چون تردیدم در مرگ بنده مؤمنم، که ملاقات او را دوست دارم و او مرگ را نخواهد، پس مرگ را از او بر می گردانم. و اگر در تمام زمین جز یک بنده مومن وجود نداشته باشد، در میان همه خلق برای من کافی است و ایمانش را چنان انیس و همدم او قرار می دهم، که با وجود آن به احدی محتاج نباشد. - . محاسن: 159 -

**[ترجمه]

«25»

سن، المحاسن ابْنُ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِیَأْذَنْ بِحَرْبٍ مِنِّی مُسْتَذِلُّ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ وَ مَا تَرَدَّدْتُ عَنْ شَیْ ءٍ کَتَرَدُّدِی فِی مَوْتِ الْمُؤْمِنِ إِنِّی لَأُحِبُّ لِقَاءَهُ وَ یَکْرَهُ الْمَوْتَ فَأَصْرِفُهُ عَنْهُ وَ إِنَّهُ لَیَدْعُونِی فِی أَمْرٍ (1)فَأَسْتَجِیبُ لَهُ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ (2)وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الدُّنْیَا إِلَّا وَاحِدٌ مِنْ عَبِیدِی مُؤْمِنٌ لَاسْتَغْنَیْتُ بِهِ عَنْ جَمِیعِ خَلْقِی وَ لَجَعَلْتُ لَهُ مِنْ إِیمَانِهِ أُنْساً لَا یَسْتَوْحِشُ فِیهِ إِلَی أَحَدٍ.

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی می فرماید: هر کس به بنده مؤمن من اهانت کند، باید اذن به جنگ با من بدهد و تردید ندارم در چیزی که کنم، چون تردیدم در مرگ بنده مؤمنم، که ملاقات او را خواهانم و او مرگ را نخواهد، و آن را از او بگردانم. و راستی که او از من خواهش کند، منش ببخشم و آن چه برای او بهتر است، اجابت کنم و اگر در دنیا جز یک بنده مؤمن نباشد، بدو بی نیازم از همه آفریده هایم؛ و از ایمانش برایش همدمی سازم که از کسی هراس نکند. - . محاسن: 160 -

**[ترجمه]

بیان

قوله تعالی فأستجیب له لما هو خیر له أی أعطیه عوضا عما یسألنی من الأمور الفانیة ما أعلمه أنه خیر له من اللذات الباقیة.

**[ترجمه]این که خداوند می فرماید:« فأستجیب له لما هو خیر له»، یعنی در عوض لذت های فانی که از من درخواست می کند، من لذت های جاودان اخروی به او می دهم، از آن چه می دانم که برای او بهتر است.

**[ترجمه]

«26»

سن، المحاسن أَبِی عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی سَلَّامٍ النَّحَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ اللَّهِ لَا یَصِفُ عَبْدٌ هَذَا الْأَمْرَ فَتَطْعَمَهُ النَّارُ قُلْتُ إِنَّ فِیهِمْ مَنْ یَفْعَلُ وَ یَفْعَلُ فَقَالَ إِنَّهُ إِذَا کَانَ ذَلِکَ ابْتَلَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَحَدَهُمْ فِی جَسَدِهِ فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِهِ وَ إِلَّا ضَیَّقَ اللَّهُ عَلَیْهِ فِی رِزْقِهِ فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِهِ

ص: 160


1- فی المصدر: فی الامر. م.
2- لیست هذه الجملة الی قوله: عن جمیع خلقی موجودة فی المصدر؛ و فیه أیضا: «اجعل له» بدل «لجعلت له». م.

وَ إِلَّا شَدَّدَ اللَّهُ عَلَیْهِ عِنْدَ مَوْتِهِ حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهَ وَ لَا ذَنْبَ لَهُ ثُمَّ یُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ.

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا قسم هیچ بنده ای نیست که این امر امامت را وصف کند و بدان معتقد باشد و آتش در او طمع کند؛ گفتم: در بین معتقدان امر امامت هستند کسانی که اهل انجام گناه هستند؛ حضرت فرمود: وقتی گناه کنند، خدای تبارک و تعالی او را در جسمش مبتلا به مرض می کند و آن مرض، کفاره گناهان اوست و اگر او را مریض نکند، در روزی اش بر او تنگ می گیرد و آن تنگی رزق، کفاره گناهان اوست

ص: 160

و اگر او را تنگ روزی نکند، هنگام مرگ را بر او سخت می گیرد تا با حالی به نزد خدا بیاید که گناهی بر او نباشد، سپس خدا او را داخل بهشت می کند؛ - . محاسن: 172 -

**[ترجمه]

«27»

سن، المحاسن ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ یَعْمَلُ بِکَذَا وَ کَذَا فَلَمْ أَدَعْ شَیْئاً إِلَّا قُلْتُهُ وَ هُوَ یَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ فَقَالَ هَذَا یُرْجَی لَهُ وَ النَّاصِبُ لَا یُرْجَی لَهُ وَ إِنْ کَانَ کَمَا تَقُولُ لَا یَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یُسَلِّطَ اللَّهُ عَلَیْهِ شَیْئاً یُکَفِّرُ اللَّهُ عَنْهُ بِهِ إِمَّا فَقْراً وَ إِمَّا مَرَضاً.

**[ترجمه]محاسن: یعقوب بن شعیب گوید: خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: شخصی چنین و چنان می کند، و همه گناهان را بر شمردم، اما به امر امامت معتقد است. حضرت علیه السلام فرمود: جای امید برای او وجود دارد، اما هیچ امیدی به ناصب نیست؛ اگر چنین باشد که بیان کردی، خداوند او را از دنیا نمی برد مگر این که چیزی را کفاره گناهانش قرار دهد، یا فقر و یا بیماری. - . محاسن: 172 -

**[ترجمه]

«28»

جع، جامع الأخبار قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَوْ یَرَوْنَ مَکَانَهُ وَ یَسْمَعُونَ کَلَامَهُ لَذَهَلُوا عَنْ مَیِّتِهِمْ وَ لَبَکَوْا عَلَی نُفُوسِهِمْ حَتَّی إِذَا حُمِلَ الْمَیِّتُ عَلَی نَعْشِهِ رَفْرَفَ رُوحُهُ فَوْقَ النَّعْشِ وَ هُوَ یُنَادِی یَا أَهْلِی وَ یَا وُلْدِی لَا تَلْعَبَنَّ بِکُمُ الدُّنْیَا کَمَا لَعِبَتْ بِی فَجَمَعْتُ الْمَالَ مِنْ حِلِّهِ وَ غَیْرِ حِلِّهِ ثُمَّ خَلَّفْتُهُ لِغَیْرِی فَالْمَهْنَأُ لَهُ وَ التَّبِعَةُ عَلَیَّ فَاحْذَرُوا مِثْلَ مَا حَلَّ بِی وَ قِیلَ مَا مِنْ مَیِّتٍ یَمُوتُ حَتَّی یَتَرَاءَی لَهُ مَلَکَانِ الْکَاتِبَانِ عَمَلَهُ فَإِنْ کَانَ مُطِیعاً قَالا لَهُ جَزَاکَ اللَّهُ عَنَّا خَیْراً فَرُبَّ مَجْلِسِ صِدْقٍ أَجْلَسْتَنَا وَ عَمَلٍ صَالِحٍ قَدْ أَحْضَرْتَنَا وَ إِنْ کَانَ فَاجِراً قَالا لَا جَزَاکَ اللَّهُ عَنَّا خَیْراً فَرُبَّ مَجْلِسِ سَوْءٍ قَدْ أَجْلَسْتَنَا وَ عَمَلٍ غَیْرِ صَالِحٍ قَدْ أَحْضَرْتَنَا وَ کَلَامٍ قَبِیحٍ قَدْ أَسْمَعْتَنَا.

**[ترجمه]جامع الاخبار: رسول خدا (ص) فرمود: سوگند به آن کسی که جانم در دست قدرت اوست، اگر جای او را ببینند و سخنش را بشنوند مرده ی خود را فراموش کنند و بر حال خویش بگریند، هر گاه مرده را در تابوت گذارند، روحش بر فراز جسد قرار گیرد و صدا زند: ای اهل و فرزندانم! دنیا با شما بازی نکند چنانچه با من بازی کرد، گرد آوردم آن را از حلال و حرام و برای غیر خودم گذاشتم، گواراست برای او ولی گناهش برای من، بترسید از آن چه که بر من فرود آمد.

هیچ مرده ای نیست مگر این که دو فرشته نویسنده اعمال او را به وی نشان می دهند، اگر فرمانبردار باشد، به او می گویند: خداوند از طرف ما جزای خیر به تو دهد، چه مجالس نیکویی که ما را در آن شرکت دادی و چه عمل صالحی که ما را در آن حاضر نمودی.

اگر مرده گناهکار باشد به او می گویند: خداوند تو را جزای خیر ندهد، چه مجالس پلیدی که ما را ما را در آن شرکت دادی و چه عمل زشتی که ما را در آن حاضر نمودی، و چه سخنان ناپسندی که به گوش ما رساندی. - . جامع الاخبار: 167 -

**[ترجمه]

«29»

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا رَضِیَ اللَّهُ عَنْ عَبْدٍ قَالَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ اذْهَبْ إِلَی فُلَانٍ فَأْتِنِی بِرُوحِهِ حَسْبِی مِنْ عَمَلِهِ قَدْ بَلَوْتُهُ فَوَجَدْتُهُ حَیْثُ أُحِبُّ فَیَنْزِلُ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ مَعَهُ خَمْسُمِائَةٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مَعَهُمْ قُضْبَانُ الرَّیَاحِینِ وَ أُصُولُ الزَّعْفَرَانِ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ یُبَشِّرُهُ بِبِشَارَةٍ سِوَی بِشَارَةِ صَاحِبِهِ وَ یَقُومُ الْمَلَائِکَةُ صَفَّیْنِ لِخُرُوجِ رُوحِهِ مَعَهُمْ الرَّیْحَانُ فَإِذَا نَظَرَ إِلَیْهِمْ إِبْلِیسُ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ ثُمَّ صَرَخَ فَیَقُولُ لَهُ جُنُودُهُ مَا لَکَ یَا سَیِّدَنَا فَیَقُولُ أَ مَا تَرَوْنَ مَا أُعْطِیَ هَذَا الْعَبْدُ مِنَ الْکَرَامَةِ أَیْنَ کُنْتُمْ عَنْ هَذَا قَالُوا جَهَدْنَا بِهِ فَلَمْ یُطِعْنَا.

**[ترجمه]جامع الاخبار: حضرت رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: «چون پروردگار تبارک و تعالی از بنده خود راضی باشد، به فرشته مرگ می گوید: ای ملک الموت از نزد من به سوی فلان کس برو، و روح او را برای من بیاور؛ دیگر اعمال شایسته ای که به جا آورده کافی است، من او را امتحان نموده ام و در منزلگاه خوبی که مورد محبّت من بوده است او را یافته ام.

ملک الموت از بارگاه عزّ جلال الهی نازل می شود، با پانصد فرشته که با آن ها شاخه های گل و دسته های ریشه دار گُل زعفران است. هر یک از آن فرشتگان او را بشارت می دهند، به بشارتی غیر از آن چه فرشته دیگر بشارت بدان داده است.

در آن هنگام، فرشتگان همه شاخه های گل و شاخه های زعفران را در دست می گیرند و برای خروج روح او، از طرفین به دو صفّ طولانی صفّ می بندند. چون إبلیس که رئیس شیاطین است، چشمش به این منظره می افتد، دو دست خود را به روی سرش گذارده و فریاد می کشد. پیروان او که او را در چنین حالی می بینند، می گویند: ای بزرگ ما، چه حادثه ای روی داده است که چنین برافروخته شدی؟ او می گوید: مگر شما نمی بینید که این بنده خدا چه اندازه مورد کرامت و احترام واقع شده است؟ کجا بودید شما که او را گمراه نکردید؟ آن ها می گویند: ما کوشش خود را درباره او نمودیم، چون از ما اطاعت نکرد مؤثّر واقع نشد. - . جامع الاخبار: 167 -

**[ترجمه]

«30»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة أَبُو طَاهِرٍ الْمُقَلَّدُ بْنُ غَالِبٍ عَنْ رِجَالِهِ بِإِسْنَادِهِ الْمُتَّصِلِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ هُوَ سَاجِدٌ یَبْکِی حَتَّی عَلَا نَحِیبُهُ وَ ارْتَفَعَ صَوْتُهُ بِالْبُکَاءِ فَقُلْنَا یَا أَمِیرَ

ص: 161

الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ أَمْرَضَنَا بُکَاؤُکَ وَ أَمَضَّنَا وَ شَجَانَا (1)وَ مَا رَأَیْنَاکَ قَدْ فَعَلْتَ مِثْلَ هَذَا الْفِعْلِ قَطُّ فَقَالَ کُنْتُ سَاجِداً أَدْعُو رَبِّی بِدُعَاءِ الْخَیْرَاتِ فِی سَجْدَتِی فَغَلَبَنِی عَیْنِی فَرَأَیْتُ رُؤْیَا هَالَتْنِی وَ أَقْلَقَتْنِی رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَائِماً وَ هُوَ یَقُولُ یَا أَبَا الْحَسَنِ طَالَتْ غَیْبَتُکَ فَقَدْ اشْتَقْتُ إِلَی رُؤْیَاکَ وَ قَدْ أَنْجَزَ لِی رَبِّی مَا وَعَدَنِی فِیکَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الَّذِی أَنْجَزَ لَکَ فِیَّ قَالَ أَنْجَزَ لِی فِیکَ وَ فِی زَوْجَتِکَ وَ ابْنَیْکَ وَ ذُرِّیَّتِکَ فِی الدَّرَجَاتِ الْعُلَی فِی عِلِّیِّینَ قُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَشِیعَتُنَا قَالَ شِیعَتُنَا مَعَنَا وَ قُصُورُهُمْ بِحِذَاءِ قُصُورِنَا وَ مَنَازِلُهُمْ مُقَابِلَ مَنَازِلِنَا قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا لِشِیعَتِنَا فِی الدُّنْیَا قَالَ الْأَمْنُ وَ الْعَافِیَةُ قُلْتُ فَمَا لَهُمْ عِنْدَ الْمَوْتِ قَالَ یَحْکُمُ الرَّجُلُ فِی نَفْسِهِ وَ یُؤْمَرُ مَلَکُ الْمَوْتِ بِطَاعَتِهِ قُلْتُ فَمَا لِذَلِکَ حَدٌّ یُعْرَفُ قَالَ بَلَی إِنَّ أَشَدَّ شِیعَتِنَا لَنَا حُبّاً یَکُونُ خُرُوجُ نَفْسِهِ کَشُرْبِ أَحَدِکُمْ فِی یَوْمِ الصَّیْفِ الْمَاءَ الْبَارِدَ الَّذِی یَنْتَقِعُ بِهِ الْقُلُوبُ وَ إِنَّ سَائِرَهُمْ لَیَمُوتُ کَمَا یُغْبَطُ أَحَدُکُمْ عَلَی فِرَاشِهِ کَأَقَرِّ مَا کَانَتْ عَیْنُهُ بِمَوْتِهِ.

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد: حضرت امیرالمومنین علیه السلام در سجده بودند و گریه می کردند، تا به حدّی که صدای ناله او بلند شد و صدای گریه بالا گرفت. ما گفتیم: ای أمیرالمؤمنین،

ص: 161

گریه تو ما را آتش زد، و ما را به حزن و غصّه فرود برد، و هیچگاه ما تو را همانند این حالی که در سجده داشتی ندیدیم. أمیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: «من در سجده بودم و از پروردگارم طلب خیرات می نمودم که چشم مرا چرت گرفت، و خوابی دیدم که مرا به دهشت آورد و مرا از آن دعا و طلب جدا کرد.

من دیدم رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم را که ایستاده است و می گوید: ای أبوالحسن، غیبت تو طول کشید و من مشتاق دیدار تو می باشم و آن چه خداوند به من درباره تو وعده داده بود، وفا کرده است. من گفتم: یا رسول الله آن چه خدا درباره من به تو وعده داده بود و آن را منجّز نمود، چیست؟ رسول خدا گفت: وعده خود را به من منجزّ کرده است درباره تو و زوجه ات و دو پسرانت و ذُرّیّه ات در درجات بلند و مقام عالی در علیّین.

من گفتم: پدرم و مادرم به فدای تو باد ای رسول خدا، پس شیعیان ما چه خواهند شد؟ رسول خدا گفت: شیعیان ما با ما هستند. قصرهای ایشان در برابر قصرهای ماست. و منزل های آنان در مقابل منزل های ما. من گفتم: ای رسول خدا - که درود خدا بر او و آل او باد - برای شیعیان ما در دنیا چه بهره ای است؟ گفت: امن و عافیت (که از دستبرد شیطان در امانند، و از خرابی دین و ایمان در عافیت).

من گفتم: بهره آن ها در وقت مردن چیست؟ گفت: امور آن مرد را به خود او می سپارند و مَلَک الموت را امر به اطاعت او می کنند. من گفتم: آیا برای این جریان، حدّی هست که شناخته شود؟ رسول خدا گفت: آری آن شیعه ای که محبّتش به ما از همه بیشتر است خروج جان از بدن وی، مانند آب خوردن یکی از شماست در روز تابستانی، آب سرد خوشگواری را که دل ها بدان شفا یابد.

و أمّا سایرین از شیعیان، مانند چشم داشت و اهمیّتی است که چون یکی از شما به رخت خواب می رود انتظار خوشی و راحتی را دارد، مثل بهترین چیزی که چشمش را به واسطه مرگ، تر و تازه و خرّم کرده باشد.» - . تأویل الآیات الظاهره: 751 -

**[ترجمه]

«31»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ یُسْتَکْرَهُ الْمُؤْمِنُ عَلَی خُرُوجِ نَفْسِهِ قَالَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ قَالَ قُلْتُ وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ حَضَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَهْلُ بَیْتِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ جَمِیعُ الْأَئِمَّةِ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ وَ لَکِنِ اکْنُوا عَنِ اسْمِ فَاطِمَةَ وَ یَحْضُرُهُ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ عِزْرَائِیلُ علیه السلام (2)قَالَ فَیَقُولُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُ کَانَ مِمَّنْ یُحِبُّنَا وَ یَتَوَلَّانَا فَأَحِبَّهُ قَالَ فَیَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ إِنَّهُ مِمَّنْ کَانَ یُحِبُّ عَلِیّاً وَ ذُرِّیَّتَهُ فَأَحِبَّهُ وَ قَالَ جَبْرَئِیلُ لِمِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ علیهم السلام مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ یَقُولُونَ جَمِیعاً لِمَلَکِ الْمَوْتِ إِنَّهُ مِمَّنْ کَانَ یُحِبُّ مُحَمَّداً وَ آلَهُ یَتَوَلَّی عَلِیّاً وَ ذُرِّیَّتَهُ فَارْفُقْ بِهِ قَالَ فَیَقُولُ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ الَّذِی اخْتَارَکُمْ وَ کَرَّمَکُمْ وَ اصْطَفَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ خَصَّهُ بِالرِّسَالَةِ لَأَنَا أَرْفَقُ بِهِ مِنْ وَالِدٍ رَفِیقٍ وَ أَشْفَقُ عَلَیْهِ مِنْ أَخٍ شَفِیقٍ ثُمَّ قَامَ إِلَیْهِ

ص: 162


1- أمضه الامر: أحرقه و شق علیه. أمضه الجرح و نحوه: أوجعه. و شجا الرجل: أحزنه.
2- فی المصدر: و عزرائیل و ملک الموت. م.

مَلَکُ الْمَوْتِ فَیَقُولُ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَخَذْتَ فَکَاکَ رَقَبَتِکَ أَخَذْتَ رِهَانَ أَمَانِکَ فَیَقُولُ نَعَمْ فَیَقُولُ الْمَلَکُ فَبِمَا ذَا فَیَقُولُ بِحُبِّی مُحَمَّداً وَ آلَهُ وَ بِوَلَایَتِی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ ذُرِّیَّتَهُ فَیَقُولُ أَمَّا مَا کُنْتَ تَحْذَرُ فَقَدْ آمَنَکَ اللَّهُ مِنْهُ وَ أَمَّا مَا کُنْتَ تَرْجُو فَقَدْ أَتَاکَ اللَّهُ بِهِ افْتَحْ عَیْنَیْکَ فَانْظُرْ إِلَی مَا عِنْدَکَ قَالَ فَیَفْتَحُ عَیْنَیْهِ فَیَنْظُرُ إِلَیْهِمْ وَاحِداً وَاحِداً وَ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَنْظُرُ إِلَیْهَا فَیَقُولُ لَهُ هَذَا مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَکَ وَ هَؤُلَاءِ رُفَقَاؤُکَ أَ فَتُحِبُّ اللَّحَاقَ بِهِمْ أَوِ الرُّجُوعَ إِلَی الدُّنْیَا قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ مَا رَأَیْتَ شُخُوصَهُ (1)وَ رَفْعَ حَاجِبَیْهِ إِلَی فَوْقٍ مِنْ قَوْلِهِ لَا حَاجَةَ لِی إِلَی الدُّنْیَا وَ لَا الرُّجُوعِ إِلَیْهَا وَ یُنَادِیهِ مُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ یَسْمَعُهُ وَ یَسْمَعُ مَنْ بِحَضْرَتِهِ یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ إِلَی مُحَمَّدٍ وَ وَصِیِّهِ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً بِالْوَلَایَةِ مَرْضِیَّةً بِالثَّوَابِ فَادْخُلِی فِی عِبادِی مَعَ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ ادْخُلِی جَنَّتِی غَیْرَ مَشُوبَةٍ.

**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: ابو بصیر به امام صادق علیه السلام عرض کرد: فدایت گردم! آیا مومن، مرگ و خروج روح از کالبدش را ناخوش دارد؟ امام صادق: نه به خدا سوگند ابو بصیر: چگونه می شود که او به مرگ علاقه مند باشد؟ (با این که هر کسی مرگ را دوست ندارد) امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که مومن در لحظه مرگ قرار گرفت، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و امیر مومنان علی علیه السلام، و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام و همه امامان علیهم السلام در بالین او حاضر می شوند، جبرئیل و اسرافیل و میکائیل و عزرائیل نیز حاضر می شوند، امیر مومنان علی علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عرض می کند، ای رسول خدا، این مومن ما را دوست داشت و ولایت ما را داشت، پس او را دوست بدار.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به جبرئیل می گوید: این مومن، علی علیه السلام و فرزندان او را دوست داشت، پس او را دوست بدار. جبرئیل هم همین سخن را به اسرافیل و میکائیل می گوید و سپس همه به عزرائیل می گویند: این مومن، محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم را دوست داشت، و علی علیه السلام و فرزندانش را امام خود قرار داد، به او مدارا کن.

عزرائیل در پاسخ می گوید: سوگند به کسی که شما را برگزید و گرامی داشت، محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به پیامبری برگزید و به مقام رسالت، اختصاص داد، من از پدر صمیمی، نسبت به او صمیمی ترم، و از برادر مهربان، نسبت به او مهربان تر می باشم. سپس عزرائیل به آن مومن متوجه می شود،

ص: 162

تا روح او را قبض کند، به او می گوید: ای بنده خدا! آیا برات آزادی و کارت نجات خود را گرفتی؟ مؤمن، می گوید: آری. عزرائیل می گوید: برای چه؟ مؤمن می گوید: به خاطر محبتی که محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم داشتم، و به خاطر آن که ولایت علی علیه السلام و فرزندان او را پذیرفته بودم.

عزرائیل می گوید: از آن چه از آن می ترسیدی، خداوند تو را از آن ایمن نمود، و به آن چه که امید داشتی خداوند تو را به امیدت رسانید، دو چشم خود را بگشا و به آن چه در حضورت است، بنگر.

مؤمن چشم خود را می گشاید، و به پیامبر و امامان علیه السلام یکی یکی نگاه می کند، و دری از بهشت به روی او گشوده می گردد، و به او گفته می شود: خداوند این بهشت را برای تو آماده ساخته، و این ها پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و آلش رفقا و دوستان تواند، آیا دوست داری به این ها محمد صلی الله علیه و آله و سلم و آلش بپیوندی یا به دنیا باز گردی؟

مؤمن در پاسخ می گوید: نیازی به دنیا و بازگشت به آن ندارم. منادی خدا از درون عرش فریاد می زند که هم او و هم همه حاضران صدای آن منادی را می شنوند ندای او این است: ای کسی که به محمد صلی الله علیه و آله و سلم و وصی او و امامان بعد از او اطمینان داشتی، باز گرد به سوی پروردگارت، در حالی که که تو به ولایت آن ها راضی هستی، و با او ثوابش از تو خوشنود است، داخل شو در میان

بندگانم محمد صلی الله علیه و آله و سلم و خاندانش و داخل شو در بهشتم که هیچ گونه گرفتاری و رنج در آن نیست. - . تفسیر فرات: 553 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام و لکن اکنوا عن اسم فاطمة أی لا تصرّحوا باسمها علیها السلام لئلا یصیر سببا لإنکار الضعفاء من الناس.

قوله علیه السلام من قوله لا حاجة أی رفع حاجبیه إشارة إلی الإباء و الامتناع عن الرجوع إلی الدنیا قوله علیه السلام غیر مشوبة أی حال کون الجنة غیر مشوبة بالمحن و الآلام.

**[ترجمه]عبارت« ولکن أکنوا عن اسم فاطمة علیها سلام» یعنی اسم حضرت سلام الله علیها را به طور آشکار بیان نکنید، زیرا ممکن است موجب شود مردم ضعیف انکار کنند.

« من قوله : لا حاجة» یعنی ابروهای خود را بالا برد، به نشانه ابا و امتناع از بازگشت به دنیا است. «غیر مشوبة» یعنی بهشت آمیخته با درد و رنج و سختی نیست.

**[ترجمه]

«32»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی بْنِ زَکَرِیَّا الدِّهْقَانُ مُعَنْعَناً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ الْإِفْرِیقِیَّ یَقُولُ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمُؤْمِنِ أَ یُسْتَکْرَهُ عَلَی قَبْضِ رُوحِهِ قَالَ لَا وَ اللَّهِ قُلْتُ وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّهُ إِذَا حَضَرَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ جَزِعَ فَیَقُولُ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ لَا تَجْزَعْ فَوَ اللَّهِ لَأَنَا أَبَرُّ بِکَ وَ أَشْفَقُ (2)مِنْ وَالِدٍ رَحِیمٍ لَوْ حَضَرَکَ افْتَحْ عَیْنَیْکَ وَ انْظُرْ قَالَ وَ یَتَهَلَّلُ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ الزَّهْرَاءُ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ قَالَ فَیَنْظُرُ إِلَیْهِمْ فَیَسْتَبْشِرُ بِهِمْ

ص: 163


1- شخص الشی ء: ارتفع. شخص بصره: فتح عینیه فلم یطرف، شخص المیت بصره و ببصره: رفعه. و فی المصدر: شخصه.
2- فی المصدر: و اشفق علیک. م.

فَمَا رَأَیْتَ شُخُوصَهُ (1)قُلْتُ بَلَی قَالَ فَإِنَّمَا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ یَشْخَصُ الْمُؤْمِنُ وَ الْکَافِرُ قَالَ وَیْحَکَ إِنَّ الْکَافِرَ یَشْخَصُ مُنْقَلِباً إِلَی خَلْفِهِ لِأَنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ إِنَّمَا یَأْتِیهِ لِیَحْمِلَهُ مِنْ خَلْفِهِ وَ الْمُؤْمِنَ أَمَامَهُ وَ یُنَادِی رُوحَهُ مُنَادٍ مِنْ قِبَلِ رَبِّ الْعِزَّةِ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ فَوْقَ الْأُفُقِ الْأَعْلَی وَ یَقُولُ یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ إِلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی فَیَقُولُ مَلَکُ الْمَوْتِ علیه السلام إِنِّی قَدْ أُمِرْتُ أَنْ أُخَیِّرَکَ الرُّجُوعَ إِلَی الدُّنْیَا وَ الْمُضِیَّ فَلَیْسَ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ إسْلَالِ رُوحِهِ (2)

**[ترجمه]تفسیر فرات کوفی: افریقی نقل می کند که به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آقا فدایت شوم آیا مؤمن مردن را کراهت دارد؟ فرمود: نه وقتی فرشته مرگ برای قبض روح او می آید ناراحت می شود، ملک الموت به او می گوید: ای دوست خدا! ناراحت نباش، به آن خدائی که محمّد را به حق برانگیخته، من به تو از پدر مهربان که بر تو حاضر شود، مهربانترم؛ چشم بگشا و نگاه کن.

در این موقع پیامبر اکرم و امیر المؤمنین و فاطمه و حسن و حسین و ائمه علیهم السّلام با شادمانی با او مواجه می شوند، می گوید: این ها رفیق های تو هستند، آن ها را مشاهده می کند و با دیدنشان شادمان می گردد. بعد حضرت از من پرسید:

ص: 163

آیا ندیده ای میت چشم خود را باز می گذارد؟ عرض کردم: بله؛ فرمود: با چشم خود به این خوبان نظر می کند. راوی می گوید: عرض کردم: فدایت شوم! هم مؤمن و هم کافر موقع مردن چشم خود را باز می گذارند! فرمود: وای بر تو کافر به پشت خود نظر می کند؛ زیرا ملک الموت می آید تا او را از پشت سر ببرد ولی مؤمن را از مقابل می آید و روح او را یک منادی از درون عرش و از جانب پروردگار عزت و از بالای افق بلندتر صدا می زند و می گوید: ای نفسی که به محمد و آل او صلوات الله علیهم مطمئن بودی! بر گرد به سوی خدا با خشنودی و خوشحال از ثواب، داخل بندگانم محمّد و اهل بیت او بشو، داخل بهشت شو. پس ملک الموت می گوید: فرمان داده شده ام که تو را بین بازگشت به دنیا و رفتن مخیر نمایم. پس چیزی نزد او محبوب تر از آسان جان دادن نیست. - . تفسیر فرات: 554 -

**[ترجمه]

«33»

نهج، نهج البلاغة لَا یَنْزَجِرُ مِنَ اللَّهِ بِزَاجِرٍ وَ لَا یَتَّعِظُ مِنْهُ بِوَاعِظٍ وَ هُوَ یَرَی الْمَأْخُوذِینَ عَلَی الْغِرَّةِ (3)حَیْثُ لَا إِقَالَةَ وَ لَا رَجْعَةَ کَیْفَ نَزَلَ بِهِمْ مَا کَانُوا یَجْهَلُونَ وَ جَاءَهُمْ مِنْ فِرَاقِ الدُّنْیَا مَا کَانُوا یَأْمَنُونَ (4)وَ قَدِمُوا مِنَ الْآخِرَةِ عَلَی مَا کَانُوا یُوعَدُونَ فَغَیْرُ مَوْصُوفٍ مَا نَزَلَ بِهِمْ (5)اجْتَمَعَتْ عَلَیْهِمْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ وَ حَسْرَةُ الْفَوْتِ فَفَتَرَتْ لَهَا أَطْرَافُهُمْ وَ تَغَیَّرَتْ لَهَا أَلْوَانُهُمْ ثُمَّ ازْدَادَ الْمَوْتُ فِیهِمْ وُلُوجاً فَحِیلَ بَیْنَ أَحَدِهِمْ وَ بَیْنَ مَنْطِقِهِ وَ إِنَّهُ لَبَیْنَ أَهْلِهِ یَنْظُرُ بِبَصَرِهِ وَ یَسْمَعُ بِأُذُنِهِ عَلَی صِحَّةٍ مِنْ عَقْلِهِ وَ بَقَاءٍ مِنْ لُبِّهِ وَ یُفَکِّرُ فِیمَ أَفْنَی عُمُرَهُ وَ فِیمَ أَذْهَبَ دَهْرَهُ وَ یَتَذَکَّرُ أَمْوَالًا جَمَعَهَا أَغْمَضَ فِی مَطَالِبِهَا (6)وَ أَخَذَهَا مِنْ مُصَرَّحَاتِهَا (7)وَ مُشْتَبِهَاتِهَا قَدْ لَزِمَتْهُ تَبِعَاتُ جَمْعِهَا (8)وَ أَشْرَفَ عَلَی فِرَاقِهَا تَبْقَی

ص: 164


1- فی المصدر: شخصه. م.
2- من سل الشی ء من الشی ء: إذا انتزعه و أخرجه برفق.
3- بکسر الغین المعجمة أی بغتة و علی غفلة.
4- من الموت و ما بعده، لان الغافل حال انهماکه فی لذات الدنیا و اشتغاله باللهو و اللعب فیها لا یعرض له خوف الموت، بل یکون آمنا منه و غافلا عنه.
5- أی لا یمکن توصیف ما نزل بهم من الاهوال و الحسرات حقیقة، بل کل ما یقال فی ذلک تمثیل یقرب ذلک إلی ذهن الفاهم.
6- أی تساهل فی وجوه اکتسابها، لم یفرق بین حلالها و حرامها، فکأنّه أغمض عینیه و أطبق جفنیها فلم ینظر إلی حرامها و مشتبهها.
7- الصرح: الخالص من کل شی ء.
8- تبعات بفتح فکسر: ما یطالبه به الناس من حقوقهم فیها أو ما یحاسبه به اللّه من منع حقه منها و تخطی حدود شرعه فی جمعها.

لِمَنْ وَرَاءَهُ یُنَعَّمُونَ بِهَا (1)فَیَکُونُ الْمَهْنَأُ لِغَیْرِهِ (2)وَ الْعِبْ ءُ عَلَی ظَهْرِهِ وَ الْمَرْءُ قَدْ غَلِقَتْ رُهُونُهُ بِهَا یَعَضُّ یَدَهُ نَدَامَةً عَلَی مَا أَصْحَرَ لَهُ عِنْدَ الْمَوْتِ مِنْ أَمْرِهِ وَ یَزْهَدُ فِیمَا کَانَ یَرْغَبُ فِیهِ أَیَّامَ عُمُرِهِ وَ یَتَمَنَّی أَنَّ الَّذِی کَانَ یَغْبِطُهُ بِهَا وَ یَحْسُدُهُ عَلَیْهَا قَدْ حَازَهَا دُونَهُ فَلَمْ یَزَلِ الْمَوْتُ یُبَالِغُ فِی جَسَدِهِ حَتَّی خَالَطَ سَمْعَهُ (3)فَصَارَ بَیْنَ أَهْلِهِ لَا یَنْطِقُ بِلِسَانِهِ وَ لَا یَسْمَعُ بِسَمْعِهِ یُرَدِّدُ طَرْفَهُ بِالنَّظَرِ فِی وُجُوهِهِمْ یَرَی حَرَکَاتِ أَلْسِنَتِهِمْ وَ لَا یَسْمَعُ رَجْعَ کَلَامِهِمْ ثُمَّ ازْدَادَ الْمَوْتُ الْتِیَاطاً فَقَبَضَ بَصَرَهُ کَمَا قَبَضَ سَمْعَهُ وَ خَرَجَتِ الرُّوحُ مِنْ جَسَدِهِ فَصَارَ جِیفَةً بَیْنَ أَهْلِهِ قَدْ أَوْحَشُوا مِنْ جَانِبِهِ وَ تَبَاعَدُوا مِنْ قُرْبِهِ لَا یُسْعِدُ بَاکِیاً وَ لَا یُجِیبُ دَاعِیاً ثُمَّ حَمَلُوهُ إِلَی مَخَطٍّ مِنَ الْأَرْضِ (4)وَ أَسْلَمُوهُ فِیهِ إِلَی عَمَلِهِ وَ انْقَطَعُوا عَنْ زَوْرَتِهِ حَتَّی إِذَا بَلَغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ.

إلی آخر ما سیأتی فی باب صفة المحشر

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: از هیچ بیم دهنده ای از خدا بیمناک نشود، و از هیچ اندرزگویی پند نپذیرد، با این که می بیند آن هایی را که مرگ غافلگیر کرده است، نه توان فسخ عزیمت دارند، و نه به «دنیا» راه بازگشتی است و چگونه آن چه را پیش بینی نمی کردند، بر سر آن ها فرود آمد، و جدایی آن ها از دنیایی که در آن ایمن و آسوده خاطر بودند فرا رسید، و بر آن چه در آخرت وعده داده شده بودند وارد شدند، آن چه بر سر این ها آمده قابل توصیف نیست، سختی جان دادن و اندوه از دست رفتن، آنان را فرا گرفت، در برابر آن دست و پایشان سست و رنگشان دگرگون شد. پس از آن مرگ بر آن ها بیشتر چنگ انداخت، تا این که میان او و زبان هر کدام از آن ها جدایی افکند، در این هنگام وی در میان کسان خود با چشم می بیند و با گوش می شنود، خردش سالم و عقلش برجاست، می اندیشد که عمرش را در چه راهی فانی کرده و روزگارش را در چه راه سپری کرده است از دارایی ها یی که گرد آورده یاد می کند که چگونه در جمع آوری آن ها چشم بر هم نهاده و آن ها را از حلال و حرام و مشتبه به چنگ آورده، در حالی که وبال گرد آوری آن ها دامنگیر اوست، هنگام جدایی

ص: 164

او از آن ها فرا رسیده، و همه برای بازماندگانش به جای مانده است تا از آن ها بهره مند و کامیاب شوند، این دارایی ها برای غیر او مایه خوشی و بهره وری، ولی بر پشت وی باری گران است، و او همچنان در گرو حسابرسی آن هاست، وی بر اثر آن چه در هنگام مرگ بر او آشکار می شود دست خود را از شدّت پشیمانی می گزد، و از آن چه در روزگار زندگی خود بدان دلبستگی داشته، دل می کَند، و آرزو می کند که این دارایی ها از آن همان کس می بود که به سبب داشتن آن ها بدو رشک می برد و حسد می ورزید، نه از آن او.

امّا مرگ همچنان در درون کالبد او پیش می رود تا این که گوشش همچون زبانش از کار می افتد، و در میان کسان خود نه می تواند با زبانش سخن گوید، و نه با گوشش بشنود، پیوسته چشمان او به چهره آنان در گردش است، حرکات زبان آنان را می بیند ولی آوای گفتگوی آن ها را نمی شنود، پس از آن مرگ بیشتر به او گلاویز می شود، و چشم او مانند گوشش از کار می افتد و جان از تنش بیرون می رود، و در میان کسانش به مرداری بدل می شود که همه از او وحشت دارند، و از نزدیک شدن به او دوری می جویند، نه گریه کننده ای را کمک می کند، و نه آواز دهنده ای را پاسخ می گوید، سپس او را به سوی منزلگاهش در اندرون زمین حمل می کنند، و او را در آن جا به دست عملش می سپارند، و دیگر به دیدارش نمی آیند تا زمان مقرر به سر رسد. - . نهج البلاغه: 239 -

تا آخر آن چه در باب وصف محشر خواهد آمد.

**[ترجمه]

بیان

ما کانوا یجهلون أی من تفصیل أهواله و سکراته أو لعدم استعدادهم له کأنهم جاهلون و الولوج الدخول و المصرّحات یحتمل الحلال الصریح و الحرام الصریح و العب ء بالکسر الحمل (5)و یقال غلق الرهن یغلق غلوقا إذا بقی فی ید المرتهن لا یقدر راهنه علی فکّه علی ما أصحر له أی انکشف و أصله الخروج إلی الصحراء و الضمیر فی أمره راجع إلی الموت أو المرء و لا یسمع رجع کلامهم أی ما یتراجعونه بینهم من الکلام و الالتیاط الالتصاق قد أوحشوا من جانبه أی و جعلوا مستوحشین و المستوحش المهموم الفزع.

**[ترجمه]« ما کانوا یجهلون» یعنی جزئیات هول و بیم و سکرات مرگ را نمی دانند و یا به خاطر عدم آمادگی آن ها برای مرگ که گویا از آن بی خبرند. الولوج یعنی ورود؛ المصرحات: ممکن است حلال آشکار و یا حرام آشکار باشد؛ و العبء با کسره: بار و سنگینی را گویند.

گفته شده: غلق الرهن یغلق غلوقا: هنگامی که گرو در دست رهن گیرنده بماند و رهن دهنده نتواند آن را پس بگیرد. علی ما اصحر له: آشکار شود، و اصل آن به معنای خارج شدن به سوی صحراست.

ضمیر در أمره به مرگ و یا انسان باز می گردد. ولا یسمع رجع کلامهم: یعنی سخنی که بین یکدیگر رد و بدل می کنند را نمی شنوند. الالتیاط: چسبیدن و پیوست شدن. قد أوحشوا من جانبه: وحشت زده شدند. المستوحش: غمگین و محزون.

**[ترجمه]

«34»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ (6)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ

ص: 165


1- الموجود فی النهج: ینعمون فیها و یتمتعون بها.
2- المهنأ: ما أتاک بلا مشقة.
3- فی النهج: حتی خالط لسانه سمعه. أی شارک السمع اللسان عن أداء وظیفته، و فیه إشارة إلی أن ما تبطل أولا من الأعضاء اللسان، ثمّ السمع، ثمّ البصر.
4- المخط: موضع الخط: کنایة عن القبر، یخط أولا ثمّ یحفر. و یروی بالحاء، و محط القوم: منزلهم، قاله ابن میثم.
5- و الثقل.
6- الصحیح کما فی الکافی و المرآة: سهل بن زیاد، عن محمّد بن علی، عن محمّد بن الفضیل.

أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ آیَةَ الْمُؤْمِنِ إِذَا حَضَرَهُ الْمَوْتُ یَبْیَضُّ وَجْهُهُ أَشَدَّ مِنْ بَیَاضِ لَوْنِهِ وَ یَرْشَحُ جَبِینُهُ وَ یَسِیلُ مِنْ عَیْنَیْهِ کَهَیْئَةِ الدُّمُوعِ فَیَکُونُ ذَلِکَ خُرُوجَ نَفْسِهِ وَ إِنَّ الْکَافِرَ تَخْرُجُ نَفْسُهُ سَیْلًا مِنْ شِدْقِهِ (1)کَزَبَدِ الْبَعِیرِ أَوْ کَمَا تَخْرُجُ نَفْسُ الْبَعِیرِ.

**[ترجمه]کافی: ابو حمزه می گوید: شنیدم

ص: 165

امام محمد باقر صلوات الله علیه فرمودند: علامت احتضار مومن آنست که روی او سفید می شود، زیاده از سفیدی که داشت، یا از سفیدی سایر بدنش و طرف پیشانی او به عرق می افتد، و از چشم های او آبی روان می شود مانند آب گریه، پس این ها علامت آن است که روح او بدر می رود، و روح کافر از اطراف دهانش بیرون می رود مثل کف دهان شتر یا هم چنان که جان شتر بیرون می رود. - . کافی 3 : 70 -

**[ترجمه]

«35»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ إِدْرِیسَ الْقُمِّیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْمُرُ مَلَکَ الْمَوْتِ فَیَرُدُّ نَفْسَ الْمُؤْمِنِ لِیُهَوِّنَ عَلَیْهِ وَ یُخْرِجَهَا مِنْ أَحْسَنِ وَجْهِهَا فَیَقُولُ النَّاسُ لَقَدْ شُدِّدَ عَلَی فُلَانٍ الْمَوْتُ وَ ذَلِکَ تَهْوِینٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ وَ قَالَ یُصْرَفُ عَنْهُ إِذَا کَانَ مِمَّنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْهِ أَوْ مِمَّنْ أَبْغَضَ اللَّهُ أَمْرَهُ أَنْ یُجْذَبَ الْجَذْبَةَ الَّتِی بَلَغَتْکُمْ بِمِثْلِ السَّفُّودِ مِنَ الصُّوفِ الْمَبْلُولِ فَیَقُولُ النَّاسُ لَقَدْ هُوِّنَ عَلَی فُلَانٍ الْمَوْتُ.

**[ترجمه]کافی: ادریس قمی می گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: خدای عز و جل امر می کند به ملک الموت که روح مؤمن را به او بر می گرداند تا کار بر او آسان شود و آن جان را از بهترین وجه ممکن می گیرد؛ پس مردم می گویند: جان دادن بر فلانی سخت شد؛ و این آسان گیری خدای عز و جل بر اوست و فرمود: اگر شخص از کسانی باشد که خدا بر او خشم کرده، یا از کسانی باشد که خدا امر او را مورد غضب قرار داده ملک الموت از او منصرف می شود و مثل چسبیدنی که شما دیده اید که پشم تر به آهن گداخته می چسبد، قبض روح می شود؛ پس مردم می گویند: مرگ بر فلانی آسان شد! - . کافی 3 : 71 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام فیرد نفس المؤمن أی یرد الروح إلی بدنه بعد قرب النزع مرة بعد أخری لئلا یشق علیه مفارقة الدنیا دفعة و الکافر یصرف عنه ذلک و قیل یراه منزله فی الجنة ثم یرد إلیه الروح کاملا لیرضی بالموت و یهون علیه أو یرد علیه روحه مرة بعد أخری لیخفف بذلک سیئاته و یهون علیه أمره الآخرة و الأول أظهر و السفّود بالتشدید الحدیدة التی یشوی بها اللحم.

**[ترجمه]« فیرد نفس المؤمن» یعنی با نزدیک شدن جان کندن او، بارها و بارها روح به بدن او باز می گرداند، تا جدا شدن یکباره از دنیا برای او سخت نباشد، اما این موضوع در مورد کافر صدق نمی کند.و گفته شده: جایگاه خود را در بهشت می بیند و سپس روح به طور کامل به بدنش باز می گردد تا به مرگ رضایت دهد، و جان دادن بر او آسان شود؛ و یا بازگرداندن چندباره روح به بدن برای این است که بار گناهانش سبک شده و امر آخرت برایش آسان شود. معنای اول واضح تر است. السفّود با تشدید یعنی آهنی که با آن گوشت را کباب می کنند.

**[ترجمه]

«36»

فس، تفسیر القمی فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا أَیْ عَلَی وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ قَالَ عِنْدَ الْمَوْتِ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا قَالَ کُنَّا نَحْرُسُکُمْ مِنَ الشَّیَاطِینِ وَ فِی الْآخِرَةِ أَیْ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ لَکُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ یَعْنِی فِی الْجَنَّةِ نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ

**[ترجمه]تفسیر قمی:« إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا» یعنی کسانی که گفتند: الله پروردگار ماست و سپس بر ولایت امیرالمومنین علیه السلام استقامت کردند،« َتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ» فرمود: یعنی در هنگام مرگ،« أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» فرمود: شما را از شر شیطان حفظ می کنیم،« وَ فِی الْآخِرَةِ» یعنی در هنگام مرگ،« وَ لَکُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ» یعنی در بهشت،« نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ». - . فصلت / 30 - 32 - {اینها وسیله پذیرایی از سوی خداوند غفور و رحیم است!»} - . تفسیر قمی 2 : 237 -

**[ترجمه]

«37»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمَیِّتَ إِذَا حَضَرَهُ الْمَوْتُ أَوْثَقَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا اسْتَقَرَّ (2)

ص: 166


1- الشدق: جانب الفم.
2- قال المصنّف قدس اللّه روحه فی کتابه مرآة العقول- بعد تضعیفه الحدیث-: الایثاق إما علی الحقیقة و إن لم تر الوثاق، أو هو کنایة عن أن بعد رؤیته لا تبقی له قوة تقدر علی الحرکة، و قال الوالد رحمه اللّه: یوثقه بالبشارة بما أعد اللّه له، أو بإراءة الجنة و مراتبها المعدة له، أو بمشاهدته؛ کما تری أنّه إذا رأی الشخص أسدا کأنّه یتوثق و لا یمکنه الحرکة، أو بأنیاب المنیة، أو بغیر ذلک ممّا لا یعلمه إلّا اللّه تعالی و حججه علیهم السلام.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که زمان مرگ شخصی فرا می رسد، ملک الموت او را می بندد، در غیر این صورت آرام نمی گیرد. - .

ص: 16

مولف ( قدس الله روحه) در کتاب مرآه العقول – بعد از ضعیف شمردن حدیث- می گوید: ایثاق یا بستن حقیقی است هرچند ریسمان را نبیند و یا کنایه از این دارد که بعد از دیدن ملک الموت قدرت حرکت برای او باقی نمی ماند. والد رحمه الله گوید: او را به نعمت هایی که خداوند برای او آماده ساخته است، میخکوب می سازد؛ و یا به ارئه بهشت و جایگاه هایی که برای او آماده شده است، و یا به مشاهده ملک الموت. همانطور که اگر شخص شیری را مقابل خود ببیند، بر جا ثابت شده و قدرت حرکت ندارد، و یا با دیدن نیش مرگ، و یا با دین چیزهای دیگری که جز خدا و حجت های الهی از آن آگاه نیستند. -

**[ترجمه]

«38»

یه، من لا یحضره الفقیه سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَیْفَ یَتَوَفَّی مَلَکُ الْمَوْتِ الْمُؤْمِنَ فَقَالَ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ لَیَقِفُ مِنَ الْمُؤْمِنِ عِنْدَ مَوْتِهِ مَوْقِفَ الْعَبْدِ الذَّلِیلِ مِنَ الْمَوْلَی فَیَقُومُ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ لَا یَدْنُو مِنْهُ حَتَّی یَبْدَأَ (1)بِالتَّسْلِیمِ وَ یُبَشِّرَهُ بِالْجَنَّةِ.

**[ترجمه]من لایحضره الفقیه: از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند: ملک الموت چگونه جان مومن را می گیرد؟ فرمود: ملک الموت در هنگام مرگ مومن در مقابل او می ایستد مانند ایستادن بنده ذلیل در مقابل مولای خودش، او و یارانش نزدیک مومن نمی شوند تا این که به او سلام می کند واو را به بهشت بشارت می دهد. - . فقیه: 53 -

**[ترجمه]

«39»

لی، الأمالی للصدوق بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ یَوْماً فَإِذَا نَزَلَ بِهِ مَلَکُ الْمَوْتِ تَرَاءَی لَهُ فِی صُورَةِ شَابٍّ عَلَیْهِ حُلَّةٌ مِنْ دِیبَاجٍ أَخْضَرَ عَلَی فَرَسٍ مِنْ أَفْرَاسِ الْجِنَانِ وَ بِیَدِهِ حَرِیرٌ أَخْضَرُ مُمَسَّکٌ بِالْمِسْکِ الْأَذْفَرِ وَ بِیَدِهِ قَدَحٌ مِنْ ذَهَبٍ مَمْلُوءٌ مِنْ شَرَابِ الْجِنَانِ فَسَقَاهُ إِیَّاهُ عِنْدَ خُرُوجِ نَفْسِهِ یُهَوِّنُ عَلَیْهِ سَکَرَاتِ الْمَوْتِ ثُمَّ یَأْخُذُ رُوحَهُ فِی تِلْکَ الْحَرِیرِ فَیَفُوحُ مِنْهَا رَائِحَةٌ یَسْتَنْشِقُهَا أَهْلُ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ فَیَظَلُّ فِی قَبْرِهِ رَیَّانَ حَتَّی یَرِدَ حَوْضَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله.

أقول سیأتی الحدیث بإسناده فی کتاب الصوم.

**[ترجمه]امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: و هر کس بیست و چهار روز از ماه رجب را روزه بدارد، (به هنگام مرگ) فرشته مرگ به صورت جوانی زیبا با لباسی از دیبای سبز و سوار بر اسبی از اسبان بهشتی، در حالی که در یک دست او پارچه سبز ابریشمی که با عطر مشک، معطّر شده است و در دست دیگرش قدحی زرّین و سرشار از شراب بهشتی قرار دارد، بر او ظاهر شود و او را سیراب کند تا سختیهای مرگ بر او آسان گردد، سپس روح او را در آن پارچه سبز معطّر قرار دهد، پس بوی عطر از آن برمی خیزد که فرشتگان هفت آسمان از آن بهره می گیرند، و (جسدش) در قبر با طراوت می ماند، و با طراوت از قبر برانگیخته می شود تا در کنار حوض بر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم وارد شود. - . امالی صدوق: 432 -

می گویم: این حدیث با سندهای آن در کتاب روزه ذکر می شود.

**[ترجمه]

«40»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حُذَیْفَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَرِضَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ سَلْمَانَ رَحِمَهُ اللَّهُ فَافْتَقَدَهُ فَقَالَ أَیْنَ صَاحِبُکُمْ قَالُوا مَرِیضٌ قَالَ امْشُوا بِنَا نَعُودُهُ فَقَامُوا مَعَهُ فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَی الرَّجُلِ إِذَا هُوَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ فَقَالَ سَلْمَانُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ ارْفُقْ بِوَلِیِّ اللَّهِ فَقَالَ مَلَکُ الْمَوْتِ بِکَلَامٍ سَمِعَهُ مَنْ حَضَرَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنِّی أَرْفُقُ بِالْمُؤْمِنِینَ وَ لَوْ ظَهَرْتُ لِأَحَدٍ لَظَهَرْتُ لَکَ.

عد، العقائد الِاعْتِقَادُ فِی الْمَوْتِ قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صِفْ لَنَا الْمَوْتَ فَقَالَ عَلَی الْخَبِیرِ سَقَطْتُمْ.

و ساق الحدیث إلی آخر ما رویناه من کتاب معانی الأخبار عن کل إمام فی ذلک (2)و قال الشیخ المفید قدس الله روحه فی شرحه ترجم الباب بالموت و ذکره غیره و قد کان ینبغی أن یذکر حقیقة الموت أو یترجم الباب بمآل الموت و عاقبة الأموات

ص: 167


1- فی المصدر: حتی یبدأه. م.
2- تقدم الحدیث تحت رقم 9.

فالموت هو مضادّ الحیاة یبطل معه النموّ و یستحیل معه الإحساس و هو من فعل الله تعالی لیس لأحد فیه صنع و لا یقدر علیه أحد إلا الله تعالی قال الله سبحانه وَ هُوَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ (1)فأضاف الإحیاء و الإماتة إلی نفسه و قال الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا (2)فالحیاة ما کان بها النمو و الإحساس و یصح معها القدرة و العلم و الموت ما استحال معه النمو و الإحساس و لم یصح معه القدرة و العلم و فعل الله تعالی الموت بالأحیاء لنقلهم من دار العمل و الامتحان إلی دار الجزاء و المکافاة و لیس یمیت الله عبدا إلا و إماتته أصلح له من بقائه و لا یحییه إلا و حیاته أصلح له من موته و کل ما یفعله الله تعالی بخلقه فهو أصلح لهم و أصوب فی التدبیر و قد یمتحن الله تعالی کثیرا من خلقه بالآلام الشدیدة قبل الموت و یعفی آخرین من ذلک و قد یکون الألم المتقدم للموت ضربا من العقوبة لمن حل به و یکون استصلاحا له و لغیره و یعقبه نفعا عظیما و عوضا کثیرا و لیس کل من صعب علیه خروج نفسه کان بذلک معاقبا و لا کل من سهل علیه الأمر فی ذلک کان به مکرما مثابا و قد ورد الخبر (3)بأن الآلام التی تتقدم الموت تکون کفارات لذنوب المؤمنین و تکون عقابا للکافرین و تکون الراحة قبل الموت استدراجا للکافرین و ضربا من ثواب المؤمنین و هذا أمر مغیب عن الخلق لم یظهر الله تعالی أحدا من خلقه علی إرادته فیه تنبیها له حتی یمیز له حال الامتحان من حال العقاب و حال الثواب من حال الاستدراج تغلیظا للمحنة لیتم التدبیر الحکمی فی الخلق.

فأما ما ذکره أبو جعفر من أحوال الموتی بعد وفاتهم فقد جاءت الآثار به علی التفصیل و قد أورد بعض ما جاء فی ذلک إلا أنه لیس مما ترجم به الباب فی شی ء و الموت علی کل حال أحد بشارات المؤمن إذ کان أول طرقه إلی محل النعیم و به یصل إلی ثواب الأعمال الجمیلة فی الدنیا و هو أول شدة تلحق الکافر من شدائد العقاب

ص: 168


1- المؤمن: 68.
2- الملک: 2.
3- تقدم فی الباب أخبار عدیدة تدلّ علی ذلک.

و أول طرقه إلی حلول العقاب إذ کان الله تعالی جعل الجزاء علی الأعمال بعده و صیره سببا لنقله من دار التکلیف إلی دار الجزاء و حال المؤمن بعد موته أحسن من حاله قبله و حال الکافر بعد موته أسوأ من حاله قبله إذ المؤمن صائر إلی جزائه بعد مماته و الکافر صائر إلی جزائه بعد مماته.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: حسن بن حذیفه از امام صادق علیه السلام نقل کرد: یکی از دوستان سلمان رحمه الله بیمار شد و سلمان جویای حالش شد و پرسید: دوستتان کجاست؟ گفتند: بیمار است. گفت: بیایید به عیادت او برویم و با هم به عیادت وی رفتند، هنگامی که بر او وارد شدند در حال احتضار بود، سلمان گفت: ای ملک الموت با دوست خدا مدارا کن. ملک الموت با سخنی که همه آن را شنیدند پاسخ داد: من با همه مومنان مدارا می کنم و اگر بر کسی ظاهر شوم، آن شما هستید. - . امالی طوسی: 128 -

اعتقادات الامامیة: به امیرالمومنین علیه السلام عرض کردند: مرگ را برای ما توصیف کن. فرمود: از آگاه پرسش کردید.

این حدیث تا به آخر در کتاب معانی الاخبار نقل کردیم. از عبارت« کل امام فی ذلک». - . اعتقادات صدوق: 77 - شیخ مفید رحمه الله علیه در شرح خود می نویسد: باب مرگ ترجمه شده است و موارد دیگر بیان شده است، بهتر بود به حقیقت مرگ نیز می پرداختند، و یا باب سرانجام موت و عاقبت اموات ترجمه شود.

ص: 167

مرگ متضاد زندگی است و رشد و نمو را از بین می برد، و با وجود آن احساس دیگر هیچ جایگاهی ندارد، و این امر به دست قدرت الهی است، و هیچ کس در آن دخالتی ندارد؛ و هیچ کس جز خدا بر آن قادر و توانا نیست؛

خدای متعال می فرماید:« او کسی است که زنده می کند و می میراند» - . غافر / 68 - «الذی خلق الموت والحیاة لیبلوکم أیکم أحسن عملا » - . ملک / 2 - { آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می کنید،} پس زندگی آن است که در آن رشد و نمو و احساس وجود داشته و قدرت و علم در آن است؛ و مرگ آن است که رشد و نمو و احساس در آن غیر ممکن بوده و دیگر قدرت و علمی در آن وجود ندارد.

این که خدای متعال زندگان را می میراند، برای این است که آنان را از خانه عمل و امتحان به خانه پاداش و کیفر منتقل می کند، و خداوند هیچ بنده ای را نمی میراند مگر این که مرگ او بهتر از زندگی اش باشد؛ و او را زنده نمی کند مگر این که زندگی او بهتر از مرگش باشد.

هر آن چه که خداوند نسبت به بندگان انجام می دهد، به خیر و صلاح آن هاست و به تدبیر الهی بهتر و نیکوتر است؛ خداوند بسیاری از بندگان خود را پیش از مرگ به دردهای سخت می آزماید و دیگران را از این درد و رنج ها عافیت می بخشد؛ درد و رنجی انسان پیش از مرگ بخشی از کیفر و مجازات اعمال اوست و برای اصلاح وی و دیگران صورت می گیرد، و در پی آن سودی سرشار و عوض و پاداشی بزرگ خواهد بود. اما به این معنا نیست که هرکس به سختی جان دهد، کیفر شده باشد، خیر، هر کس که در این خصوص به وی آسان گیرند و راحت جان دهد، لطف و کرم پروردگار و پاداشی برای بنده است.

در روایات آمده است: درد و رنج های پیش از مرگ، کفاره گناهان مومنان است، و کیفر کافران؛ و راحتی پیش از مرگ استدراج و مهلت دادن کافران، و بخشی از پاداش برای مومنان محسوب می شود. و این امر بر خلق پوشیده است، و خداوند هیچیک از بندگان را بر اراده خود در این امر آگاه نمی گرداند تا وی را متذکر سازد، تا حال امتحان را از حال کیفر و پاداش را از استدراج و مهلت دادن برای او متمایز شود تا محنت و رنج را سخت نموده و بدین وسیله تدبیر حکمت آمیز الهی در مورد خلق محقق شود.

اما آن چه که شیخ صدوق در مورد احوال مردگان بیان فرمود، و آثار آن به تفصیل آورده شده است؛ ممکن است برخی از احادیث در این خصوص در این باب ترجمه نشده باشد؛ به هر حال مرگ یکی از بشارت های مومن است، چرا که دروازه ورود او به نعمت های الهی می باشد، و تنها به وسیله مرگ است که می تواند به پاداش اعمال نیکش در دنیا برسد.

اما مرگ برای کافر، اولین طعم تلخ کیفری است که کافر می چشد،

ص: 168

و دروازه ورود او به کیفر است، چرا که پس از آن خدای متعال کیفر اعمال او را فراهم کرده است، و مرگ را وسیله انتقال او از خانه تکلیف به خانه کیفر قرار داده است.

حال مومن پس از مرگ بهتر از حال او پیش از مرگ است، و حال کافر پس از مرگ بدتر از حال او پیش از مرگ می باشد؛ چرا که مومن پس از مرگ به سوی پاداش عمل خود پیش می رود و کافر به سوی کیفر اعمال خود. - . تصحیح الاعتقاد: 74 -

**[ترجمه]

«41»

وَ قَدْ جَاءَ الْحَدِیثُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام أَنَّهُمْ قَالُوا الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ الْقَبْرُ بَیْتُهُ وَ الْجَنَّةُ مَأْوَاهُ وَ الدُّنْیَا جَنَّةُ الْکَافِرِ وَ الْقَبْرُ سِجْنُهُ وَ النَّارُ مَأْوَاهُ.

**[ترجمه]از ائمه آل محمد علیهم السلام نقل شده است: دنیا زندان مؤمن و قبر حصار او و بهشت جایگاه اوست، و دنیا بهشت کافر و قبر زندان او و آتش جایگاه اوست. - . تصحیح الاعتقاد: 74 -

**[ترجمه]

«42»

وَ رُوِیَ عَنْهُمْ علیهم السلام أَنَّهُمْ قَالُوا الْخَیْرُ کُلُّهُ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ الشَّرُّ کُلُّهُ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ لَا حَاجَةَ بِنَا مَعَ نَصِّ الْقُرْآنِ بِالْعَوَاقِبِ إِلَی الْأَخْبَارِ وَ قَدْ ذَکَرَ اللَّهُ جَزَاءَ الصَّالِحِینَ فَبَیَّنَهُ وَ ذَکَرَ عِقَابَ الْفَاسِقِینَ فَفَصَّلَهُ وَ فِی بَیَانِ اللَّهِ وَ تَفْصِیلِهِ غِنًی عَمَّا سِوَاهُ انْتَهَی.

أقول: سیأتی خبر طویل یشتمل علی تکلم سلمان مع الأموات فی باب أحواله رضی الله عنه.

**[ترجمه]و نیز روایت شده است: تمام خیر بعد از مرگ است و تمام شر بعد از مرگ است، و ما با نص قرآن به عواقب کار نیازی به اخبار نداریم و خداوند تعالی جزاء صالحین را، بیان نموده و جزاء فاسقین را تفصیل داده است و با تفصیل خداوند از غیرش بی نیازی حاصل است. - . تصحیح الاعتقاد: 74 -

می گویم: روایتی طولانی در خصوص گفتگوی سلمان رضی الله عنه با مردگان در باب احوال سلمان رضی الله عنه بیان می شود.

**[ترجمه]

«43»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ إِلَی قَوْلِهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَقَالَ إِنَّهَا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ أُرِیَ (1)مَنْزِلَهُ فِی الْجَنَّةِ فَیَقُولُ رُدُّونِی إِلَی الدُّنْیَا حَتَّی أُخْبِرَ أَهْلِی بِمَا أَرَی فَیُقَالُ لَهُ لَیْسَ إِلَی ذَلِکَ سَبِیلٌ.

**[ترجمه]کافی: ابا بصیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره تفسیر این آیه شریفه« فلولا إذا بلغت الحلقوم ... إن کنتم صادقین» - . واقعه / 83 - 87 - پرسیدم. فرمود: هنگامی که جانشان به گلویشان می رسد، جایگاهش را در بهشت به او نشان می دهند، و او می گوید: مرا به دنیا باز گردانید تا خانواده ام را از آن چه دیدم باخبر سازم. به او می گویند: دیگر راه بازگشتی نیست. - . کافی 3 : 71 -

**[ترجمه]

«44»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ هُوَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ فَقَالَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ ارْفُقْ بِصَاحِبِی فَإِنَّهُ مُؤْمِنٌ فَقَالَ أَبْشِرْ یَا مُحَمَّدُ فَإِنِّی بِکُلِّ مُؤْمِنٍ رَفِیقٌ وَ اعْلَمْ یَا مُحَمَّدُ أَنِّی أَقْبِضُ رُوحَ ابْنِ آدَمَ فَیَجْزَعُ أَهْلُهُ فَأَقُومُ فِی نَاحِیَةٍ مِنْ دَارِهِمْ فَأَقُولُ مَا هَذَا الْجَزَعُ فَوَ اللَّهِ مَا تَعَجَّلْنَاهُ قَبْلَ أَجَلِهِ وَ مَا کَانَ لَنَا فِی قَبْضِهِ مِنْ ذَنْبٍ فَإِنْ تَحْتَسِبُوهُ وَ تَصْبِرُوا تُؤْجَرُوا وَ إِنْ تَجْزَعُوا تَأْثَمُوا وَ تُوزَرُوا وَ اعْلَمُوا أَنَّ لَنَا فِیکُمْ عَوْدَةً ثُمَّ عَوْدَةً فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ إِنَّهُ لَیْسَ فِی شَرْقِهَا وَ لَا فِی غَرْبِهَا (2)أَهْلُ بَیْتِ

ص: 169


1- فی المصدر: ثم اری. م.
2- الضمیر فی الکلمتین یرجع إلی الأرض، و لم یذکرها اعتمادا علی القرینة.

مَدَرٍ وَ لَا وَبَرٍ (1)إِلَّا وَ أَنَا أَتَصَفَّحُهُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ وَ لَأَنَا أَعْلَمُ بِصَغِیرِهِمْ وَ کَبِیرِهِمْ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ أَرَدْتُ قَبْضَ رُوحِ بَعُوضَةٍ مَا قَدَرْتُ عَلَیْهَا حَتَّی یَأْمُرَنِی رَبِّی بِهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا یَتَصَفَّحُهُمْ فِی مَوَاقِیتِ الصَّلَاةِ فَإِنْ کَانَ مِمَّنْ یُوَاظِبُ عَلَیْهَا عِنْدَ مَوَاقِیتِهَا لَقَّنَهُ شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ نَحَّی عَنْهُ مَلَکُ الْمَوْتِ إِبْلِیسَ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بر یکی از یاران خود وارد شد که در حال جان دادن بود. حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: ای ملک الموت با دوست ما مهربان باش، او مومن است.

ملک الموت فرمود: تو را بشارت باد ای محمد صلی الله علیه و آله من با هر مومنی دوست هستم، و بدان ای محمد صلی الله علیه و آله، من روح هر بنی آدمی را که قبض می کنم خانواده او گریه و شیون می کنند، من در گوشه ای از خانه ایستاده و می گویم: این بی تابی و شیون برای چیست؟ به خدا سوگند ما پیش از فرا رسیدن زمان مرگش به سراغ او نیامده ایم، و در قبض روح او گناهی نداریم، اگر این امر را پذیرفته و بر آن صبر پیشه کنید، پاداش می برید، و اگر بی تابی نمایید مرتکب گناه شده اید. و بدانید که ما بارها و بارها به سوی شما باز می گردیم، پس بپرهیزید و بر حذر باشید!

در شرق و غرب عالم و در شهر و روستا هیچ کس نیست

ص: 169

مگر این که من روزی پنج نوبت بر احوال آن ها می نگرم و من به ریز و درشت اعمالشان از خودشان آگاه ترم، و حتی اگر بخواهم جان پشه ای را بگیرم، قدرت این کار را ندارم مگر این که پروردگار مرا به آن امر کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ملک الموت در زمان نمازهای پنجگانه بر آن ها وارد می شود، و آنان را نظاره می کند، اگر از کسانی باشد که بر نماز خود مداومت دارد، خود شهادت به لا اله الا الله و محمد رسول الله را به او تلقین می کند و ملک الموت، ابلیس را از او دور می سازد. - . کافی 3 : 71 -

**[ترجمه]

«45»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مِثْلَهُ بِأَدْنَی تَغْیِیرٍ.

**[ترجمه]در کتاب کافی حدیث مشابهی با اندکی تغییر از امام باقر علیه السلام نقل شده است.

**[ترجمه]

بیان

استدل بهذا الخبر علی أن القابض لأرواح غیر الإنسان من الحیوانات أیضا هو ملک الموت علیه السلام و فیه نظر.

**[ترجمه]روایت بر این دلالت دارد که قبض روح غیر انسان مانند حیوانات نیز بر عهده ملک الموت است، و این نکته قابل تأمل می باشد.

**[ترجمه]

«46»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ اشْتَکَی عَیْنَهُ فَعَادَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَإِذَا هُوَ یَصِیحُ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله (2)أَ جَزَعاً أَمْ وَجَعاً فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا وَجِعْتُ وَجَعاً قَطُّ أَشَدَّ مِنْهُ فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ إِذَا نَزَلَ لِقَبْضِ رُوحِ الْکَافِرِ نَزَلَ مَعَهُ سَفُّودٌ مِنْ نَارٍ فَنَزَعَ رُوحَهُ بِهِ فَتَصِیحُ جَهَنَّمُ فَاسْتَوَی عَلِیٌّ علیه السلام جَالِساً فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَعِدْ عَلَیَّ حَدِیثَکَ فَقَدْ أَنْسَانِی وَجَعِی مَا قُلْتَ ثُمَّ قَالَ هَلْ یُصِیبُ ذَلِکَ أَحَداً مِنْ أُمَّتِکَ قَالَ نَعَمْ حَاکِمٌ جَائِرٌ وَ آکِلُ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً وَ شَاهِدُ زُورٍ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمومنین علیه السلام دچار چشم درد شدیدی شد. پیامبرصلی الله علیه و آله به عیادت او رفتند. آنگاه پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: بی تابی است و یا شدت درد؟ علی علیه السلام فرمود: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، تا کنون چنین دردی نکشیده ام. حضرت فرمود: ای علی! ملک الموت هنگامی که برای قبض روح کافر فرود آید، درحالی فرود می آید که همراه خود سیخی آتشین دارد پس به وسیله آن سیخ آتشین آنچنان جان او را می گیرد که جهنم فریاد و صیحه می زند. آنقدر قبض روح او سخت است که جهنم صیحه می کشد.

در این هنگام علی علیه السلام صاف نشست و عرض کرد: یا رسول الله سخنت را دوباره برایم بازگو بفرما زیرا آن چه فرمودی باعث شد درد خود را فراموش کنم. سپس گفت: آیا این عذاب سخت به کسی از امت تو نیز می رسد؟ پیامبر فرمود: بله، حاکم ستمگر، و خورنده مال یتیم به ستم، و گواه دروغین. - . کافی 3 : 129 -

**[ترجمه]

«47»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ رَبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمٍ الْعَامِرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عِیسَی بْنَ مَرْیَمَ علیه السلام جَاءَ إِلَی قَبْرِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام وَ کَانَ سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یُحْیِیَهُ لَهُ فَدَعَاهُ فَأَجَابَهُ وَ خَرَجَ إِلَیْهِ مِنَ الْقَبْرِ فَقَالَ لَهُ مَا تُرِیدُ مِنِّی فَقَالَ لَهُ أُرِیدُ أَنْ تُؤْنِسَنِی کَمَا کُنْتَ فِی الدُّنْیَا فَقَالَ لَهُ یَا عِیسَی مَا سَکَنَتْ عَنِّی حَرَارَةُ الْمَوْتِ (3)وَ أَنْتَ تُرِیدُ أَنْ تُعِیدَنِی إِلَی

ص: 170


1- أراد من أهل بیت المدر أهل القری، و من أهل بیت الوبر أهل البوادی و أهل الفساطیط و الخیم.
2- فی المصدر: فقال النبیّ. م.
3- فی نسخة من الکافی: مرارة السوق. و فی الوافی: حزازة السوق. و هو وجع فی القلب من الغیظ و نحوه. و السوق بالفتح: النزع کأنّ روح الإنسان تساق لتخرج من بدنه.

الدُّنْیَا وَ تَعُودَ عَلَیَّ حَرَارَةُ الْمَوْتِ فَتَرَکَهُ فَعَادَ إِلَی قَبْرِهِ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام کنار قبر یحیی علیه السلام آمد، و از درگاه خدا خواست تا یحیی علیه السلام را زنده کند. دعایش به اجابت رسید، یحیی علیه السلام زنده شد و از میان قبر بیرون آمد و به عیسی علیه السلام گفت: «از من چه میخواهی؟» عیسی علیه السلام گفت: «میخواهم با من انس و الفت بگیری همان گونه که در دنیا با هم مأنوس بودیم.» یحیی علیه السلام گفت: «ای عیسی! هنوز از مرارت و سختی مرگ، آرامش نیافتهام، میخواهی مرا به

ص: 170

دنیا برگردانی! تا بار دیگر به سختی مرگ مبتلا شوم.» این را گفت و سپس به قبر خود بازگشت - . کافی 3 : 133 - .

**[ترجمه]

بیان

لعل ذوق حرارة الموت إنما یکون بعد استمرار التعیش فی الدنیا و عود التعلقات کما کانت.

**[ترجمه]چشیدن طعم مرگ، تنها پس از زندگی در دنیا و عادت کردن به تعلقات آن است، به همان صورت که بوده است.

**[ترجمه]

«48»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ یَزِیدَ الْکُنَاسِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِتْیَةً مِنْ أَوْلَادِ مُلُوکِ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانُوا مُتَعَبِّدِینَ وَ کَانَتِ الْعِبَادَةُ فِی أَوْلَادِ مُلُوکِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ إِنَّهُمْ خَرَجُوا یَسِیرُونَ فِی الْبِلَادِ لِیَعْتَبِرُوا فَمَرُّوا بِقَبْرٍ عَلَی ظَهْرِ الطَّرِیقِ (1)قَدْ سَفَی عَلَیْهِ السَّافِی لَیْسَ یَتَبَیَّنُ مِنْهُ إِلَّا رَسْمُهُ (2)فَقَالُوا لَوْ دَعَوْنَا اللَّهَ السَّاعَةَ فَیَنْشُرَ لَنَا صَاحِبَ هَذَا الْقَبْرِ فَسَاءَلْنَاهُ کَیْفَ وَجَدَ طَعْمَ الْمَوْتِ فَدَعَوُا اللَّهَ وَ کَانَ دُعَاؤُهُمُ الَّذِی دَعَوُا اللَّهَ بِهِ أَنْتَ إِلَهُنَا یَا رَبَّنَا لَیْسَ لَنَا إِلَهٌ غَیْرُکَ وَ الْبَدِیعُ الدَّائِمُ غَیْرُ الْغَافِلِ الْحَیُّ الَّذِی لَا یَمُوتُ لَکَ فِی کُلِّ یَوْمٍ شَأْنٌ تَعْلَمُ کُلَّ شَیْ ءٍ بِغَیْرِ تَعْلِیمٍ انْشُرْ لَنَا هَذَا الْمَیِّتَ بِقُدْرَتِکَ قَالَ فَخَرَجَ مِنْ ذَلِکَ الْقَبْرِ رَجُلٌ أَبْیَضُ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ یَنْفُضُ رَأْسَهُ مِنَ التُّرَابِ فَزِعاً شَاخِصاً بَصَرَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ لَهُمْ مَا یُوقِفُکُمْ عَلَی قَبْرِی فَقَالُوا دَعَوْنَاکَ لِنَسْأَلَکَ کَیْفَ وَجَدْتَ طَعْمَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمْ لَقَدْ سَکَنْتُ (3)فِی قَبْرِی تِسْعاً وَ تِسْعِینَ سَنَةً مَا ذَهَبَ عَنِّی أَلَمُ الْمَوْتِ وَ کَرْبُهُ وَ لَا خَرَجَ مَرَارَةُ طَعْمِ الْمَوْتِ مِنْ حَلْقِی فَقَالُوا لَهُ مِتَّ یَوْمَ مِتَّ وَ أَنْتَ عَلَی مَا نَرَی أَبْیَضَ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ قَالَ لَا وَ لَکِنْ لَمَّا سَمِعْتُ الصَّیْحَةَ اخْرُجْ اجْتَمَعَتْ تُرْبَةُ عِظَامِی إِلَی رُوحِی فَبَقِیتُ فِیهِ فَخَرَجْتُ فَزِعاً شَاخِصاً بَصَرِی مُهْطِعاً (4)إِلَی صَوْتِ الدَّاعِی فَابْیَضَّ لِذَلِکَ رَأْسِی وَ لِحْیَتِی.

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: جوانانی از پسران سلاطین بنی اسرائیل- که عابد و زاهد بودند- از راهی می گذشتند، در میان راه قبری دیدند که بادها بر آن وزیده؛ و جز اثر مختصری از آن نمانده بود، گفتند: خوب است دعا کنیم خدا صاحب این قبر را زنده کند، از او بپرسیم: طعم مرگ را چگونه یافتی؟ به این نحو دعا کردند گفتند: پروردگارا توئی خدای ما، خدائی غیر از تو نیست ... این مرده را به قدرت خویش زنده کن، چون دعا تمام شد مردی با سر و ریش سفید در حالی که خاک از سر خویش می فشاند بیمناک از قبر بیرون آمده، چشم به جانب آسمان دوخت، گفت: به چه سبب این جا ایستاده اید؟

گفتند: تو را خواندیم که بگوئی طعم مرگ را چگونه یافتی؟ گفت: نود و نه سال است در قبر به سر می برم هنوز تلخی مرگ از کامم نرفته و سختی و ناراحتیش برطرف نشده گفتند: به همین حال با سر و ریش سفید مردی؟ گفت: نه چون صدائی شنیدم که بیرون شو، خاک استخوان هایم گردآمد و به روح پیوسته شد و به جانب آن صدا شتافتم، و ترسان و خیره بیرون آمدم از این جهت سر و ریشم سفید شد. - . کافی 3 : 133 -

**[ترجمه]

توضیح

قال الجزری السافی الریح التی تسفی التراب.

ص: 171


1- فی المصدر: علی ظهر طریق الطریق خ ل. م.
2- فی المصدر: لیس منه الا رسمه. م.
3- فی المصدر: سکنت مکثت خ ل. م.
4- هطع کمنع هطعا و هطوعا: أسرع مقبلا خائفا، و أقبل ببصره علی الشی ء و لا یقلع عنه، و أهطع: مد عنقه و صوب رأسه.

**[ترجمه]جزری گوید: السافی یعنی بادی که همراه خود گرد و خاک داشته باشد.

ص: 171

**[ترجمه]

«49»

محص، التمحیص عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُ تَعَالَی مَا مِنْ عَبْدٍ أُرِیدُ أَنْ أُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ إِلَّا ابْتَلَیْتُهُ فِی جَسَدِهِ فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِهِ وَ إِلَّا سَلَّطْتُ عَلَیْهِ سُلْطَاناً فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِهِ وَ إِلَّا ضَیَّقْتُ عَلَیْهِ فِی رِزْقِهِ فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِهِ وَ إِلَّا شَدَّدْتُ عَلَیْهِ عِنْدَ الْمَوْتِ حَتَّی یَأْتِیَنِی وَ لَا ذَنْبَ لَهُ ثُمَّ أُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ أُرِیدُ أَنْ أُدْخِلَهُ النَّارَ إِلَّا صَحَّحْتُ لَهُ جِسْمَهُ فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ تَمَامَ طَلِبَتِهِ عِنْدِی وَ إِلَّا آمَنْتُ خَوْفَهُ مِنْ سُلْطَانِهِ فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ تَمَامَ طَلِبَتِهِ عِنْدِی وَ إِلَّا وَسَّعْتُ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَإِنْ کَانَ ذَلِکَ تَمَامَ طَلِبَتِهِ عِنْدِی وَ إِلَّا یَسَّرْتُ عَلَیْهِ عِنْدَ الْمَوْتِ حَتَّی یَأْتِیَنِی وَ لَا حَسَنَةَ لَهُ ثُمَّ أُدْخِلُهُ النَّارَ.

أقول: سیأتی مثله بأسانید فی باب شدة ابتلاء المؤمن و باب علة ابتلائه.

**[ترجمه]تمحیص: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که حضرت فرمود: خداوند متعال می فرماید: هر بنده ای را که بخواهم وارد بهشت کنم او را مبتلا می کنم و این ابتلاء موجب کفاره گناهان او می گردد، و اگر گرفتاری بدنی برای او پیش نیامد روزی او را تنگ می گردانم تا گناهانش سبک شود، و یا حاکمی را بر او مسلط می گردانم تا کفاره گناهان او شود و اگر آن هم نشد، در هنگام مرگ برای او سختی می آورم تا بدون گناه وارد قیامت شود و داخل بهشت گردد.

از آن طرف هر بنده ای را که بخواهم وارد دوزخ کنم بدن او را سالم می گردانم، و اگر به این راضی نشد، او را در امن و امان از حاکم و سلطان قرار می دهم، و اگر آن هم نشد رزق او را وسیع می گردانم، و اگر آن هم نشد مرگ را بر او آسان خواهم گرفت، تا روز قیامت حسنه ای نداشته باشد و وارد دوزخ گردد. - . کتاب تمحیص: 405 -

می گویم: حدیث مشابه آن با سندهای مربوطه در باب شدت ابتلای مومن و باب علت ابتلای مومن بیان می شود.

**[ترجمه]

«50»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْغَضَائِرِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ صَالِحٍ الصُّوفِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ: قِیلَ لِلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام صِفْ لَنَا الْمَوْتَ قَالَ لِلْمُؤْمِنِ کَأَطْیَبِ طِیبٍ یَشَمُّهُ فَیَنْعُسُ لِطِیبِهِ وَ یَنْقَطِعُ التَّعَبُ وَ الْأَلَمُ عَنْهُ وَ الْکَافِرِ (1)کَلَسْعِ الْأَفَاعِی وَ لَدْغِ الْعَقَارِبِ وَ أَشَدَّ.

**[ترجمه]امالی طوسی: از حضرت صادق علیه السّلام سؤال شد: مرگ را برای ما توصیف بفرمائید، فرمود: مرگ برای مؤمن مثل خوشترین بوئیست که ببوید و از عطرش به وجد آید و بالمره تعب و الم از او منقطع گردد، و برای کافر مثل گزیدن افعیها و عقربها و سخت تر از این ها است. - . امالی طوسی: 652 -

**[ترجمه]

«51»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّاسُ اثْنَانِ رَجُلٌ أَرَاحَ وَ رَجُلٌ اسْتَرَاحَ فَأَمَّا الَّذِی اسْتَرَاحَ (2)فَالْمُؤْمِنُ اسْتَرَاحَ مِنَ الدُّنْیَا وَ نَصَبِهَا وَ أَفْضَی إِلَی رَحْمَةِ اللَّهِ وَ کَرِیمِ ثَوَابِهِ وَ أَمَّا الَّذِی أَرَاحَ فَالْفَاجِرُ أَرَاحَ (3)مِنْهُ النَّاسُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ أَفْضَی إِلَی مَا قَدَّمَ.

**[ترجمه]امالی طوسی: جابر از امام باقر علیه السلام نقل می کند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مردم دو گروهند: یکی راحت می کند و دیگری راحت می شود، آن که راحت می شود مؤمن است که چون می میرد، از دنیا و گرفتاری آن راحت می شود، و آن که راحت می کند کافر است که چون می میرد، درختان و حیوانات و بسیاری از مردم را راحت می کند (منظور این است که کافر به خاطر دوری از خدا، وصله ناجوری در جهان است و موجودات عالم از او بیزارند.) - . امالی طوسی: 571 -

**[ترجمه]

«52»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، رُوِیَ بِأَنَّ الْمُحْتَضَرَ یَحْضُرُهُ صَفٌّ مِنَ الْمَلَائِکَةِ عَنْ یَمِینِهِ عَلَیْهِمْ ثِیَابٌ خُضْرٌ وَ صَفٌّ عَنْ یَسَارِهِ عَلَیْهِمْ ثِیَابٌ سُودٌ وَ یَنْتَظِرُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَ الْفَرِیقَیْنِ فِی قَبْضِ رُوحِهِ وَ الْمَرِیضُ یَنْظُرُ إِلَی هَؤُلَاءِ مَرَّةً وَ إِلَی هَؤُلَاءِ أُخْرَی وَ یَبْعَثُ اللَّهُ

ص: 172


1- کذا فی النسخ و الظاهر: للکافر.
2- لیس فی المصدر جملة «فاما الذی استراح». م.
3- فی المصدر: راح.

مَلَکاً إِلَی الْمُؤْمِنِ یُبَشِّرُهُ وَ یَأْمُرُ مَلَکَ الْمَوْتِ أَنْ یَتَرَاءَی لَهُ فِی أَحْسَنِ صُورَةٍ فَإِذَا أَخَذَ فِی قَبْضِ رُوحِهِ وَ ارْتَقَی إِلَی رُکْبَتَیْهِ شَفَعَ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ قَدْ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَنْزِلَ إِلَی عَبْدِهِ أَنْ یُرَخِّصَ لَهُ فِی تَوْدِیعِ أَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ فَیَقُولُ لَهُ أَنْتَ مُخَیَّرٌ بَیْنَ أَنْ أَمْسَحَ عَلَیْکَ جَنَاحِی أَوْ تَنْظُرَ إِلَی مِیکَائِیلَ فَیَقُولُ أَیْنَ مِیکَائِیلُ فَإِذَا بِهِ وَ قَدْ نَزَلَ فِی جَوْقٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَیَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ یُسَلِّمُ عَلَیْهِ فَإِذَا بَلَغَتِ الرُّوحُ إِلَی بَطْنِهِ وَ سُرَّتِهِ شَفَعَ إِلَی مِیکَائِیلَ أَنْ یُمْهِلَهُ فَیَقُولُ لَهُ أَنْتَ مُخَیَّرٌ بَیْنَ أَنْ أَمْسَحَ عَلَیْکَ جَنَاحِی أَوْ تَنْظُرَ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَخْتَارُ النَّظَرَ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَتَضَاحَکُ وَ یَأْمُرُ اللَّهُ مَلَکَ الْمَوْتِ أَنْ یَرْفُقَ بِهِ فَإِذَا فَارَقَتْهُ رُوحُهُ تَبِعَاهُ الْمَلَکَانِ اللَّذَانِ کَانَا مُوَکَّلَیْنِ بِهِ یَبْکِیَانِ وَ یَتَرَحَّمَانِ عَلَیْهِ وَ یَقُولَانِ رَحِمَ اللَّهُ هَذَا الْعَبْدَ کَمْ أَسْمَعَنَا الْخَیْرَ وَ کَمْ أَشْهَدَنَا عَلَی الصَّالِحَاتِ وَ قَالا یَا رَبَّنَا إِنَّا کُنَّا مُوَکَّلَیْنِ بِهِ وَ قَدْ نَقَلْتَهُ إِلَی جِوَارِکَ فَمَا تَأْمُرُنَا فَیَقُولُ تَعَالَی تَلْزَمَانِ قَبْرَهُ وَ تَتَرَحَّمَانِ عَلَیْهِ وَ تَسْتَغْفِرَانِ لَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَتَیَاهُ بِمَرْکَبٍ فَأَرْکَبَاهُ وَ مَشَیَا بَیْنَ یَدَیْهِ إِلَی الْجَنَّةِ وَ خَدَمَاهُ فِی الْجَنَّةِ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: روایت شده که صفی از ملائکه با البسه ای سبز رنگ در سمت راست محتضر و صفی در سمت چپ با البسه سیاه نزد او حاضر می شوند و هر یک از افراد دو گروه منتظر قبض روح او می مانند و این شخص بیمار گاهی به این دسته و گاهی به دسته دیگر نظر می کند و خداوند فرشته ای

ص: 172

را به سمت مؤمن می فرستد که او را بشارت بدهد و به ملک الموت امر می کند که در بهترین شکل برای او دیده شود؛ پس وقتی شروع به قبض روح او نمود، و تا زانوانش بالا آمد جبرئیل را شفیع او می کند در حالی که خداوند به او امر نموده که بر بنده اش نازل گردد و به او اجازه وداع اهل و فرزندانش بدهد؛ پس به او می گوید: تو مخیّری بین این که من بالم را بر تو بکشم یا به میکائیل نظر نمایی؛ پس آن مریض می گوید: میکائیل کجاست؟ ناگهان میکائیل را می بیند در گروهی از ملائکه می بیند که به او نظر نموده و بر او سلام می کند؛ پس وقتی روح به شکم و ناف او رسید، میکائیل شفیع او می شود که به او مهلت داده شود؛ پس میکائیل به او می گوید: تو مخیّری بین این که من بالم را بر تو بکشم یا به بهشت نظر نمایی؛ پس مریض نظر به بهشت را بر می گزیند و او می خندد و خدا به ملک الموت امر می کند که بر او ارفاق کند؛ پس وقتی روح او از او جدا شد، آن دو ملک موکل او از روح او تبعیت نموده و دنبال آن می روند و می گریند و بر او ترحم می جویند و می گویند: خدا این بنده را رحمت کند! چقدر به ما نیکی شنواند و چقدر بر اعمال صالح ما را شاهد گرفت! و می گویند: پروردگارا! ما موکل بر او بودیم و تو او را منتقل به جوار خود فرمودی؛ پس به ما چه امر می کنی؟ پس خدای تعالی می فرماید: شما دو نفر کنار قبر او باشبد و بر او طلب رحمت کنید و تا روز قیامت برایش طلب آمرزش کنید؛ پس وقتی روز قیامت فرا می رسد، مرکبی برای او می آورند و او را سوار آن نموده و مقابل او راه می روند تا به بهشت و او را در بهشت خدمت می کنند. - . دعوات راوندی: 281 -

**[ترجمه]

باب 7 ما یعاین المؤمن و الکافر عند الموت و حضور الأئمة علیهم السلام عند ذلک و عند الدفن و عرض الأعمال علیهم صلوات الله علیهم

الأخبار

«1»

م، تفسیر الإمام علیه السلام إِنَّ الْمُؤْمِنَ الْمُوَالِیَ لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الْمُتَّخِذَ لِعَلِیٍّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ إِمَامَهُ الَّذِی یَحْتَذِی مِثَالَهُ وَ سَیِّدَهُ الَّذِی یُصَدِّقُ أَقْوَالَهُ وَ یُصَوِّبُ أَفْعَالَهُ وَ یُطِیعُهُ بِطَاعَةِ مَنْ یَنْدُبُهُ مِنْ أَطَایِبِ ذُرِّیَّتِهِ لِأُمُورِ الدِّینِ وَ سِیَاسَتِهِ إِذَا حَضَرَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی مَا لَا یُرَدُّ وَ نَزَلَ بِهِ مِنْ قَضَائِهِ مَا لَا یُصَدُّ وَ حَضَرَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ أَعْوَانُهُ وَجَدَ عِنْدَ رَأْسِهِ مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ وَ مِنْ جَانِبٍ آخَرَ عَلِیّاً سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ وَ عِنْدَ رِجْلَیْهِ مِنْ جَانِبٍ الْحَسَنَ سِبْطَ سَیِّدِ النَّبِیِّینَ وَ مِنْ جَانِبٍ آخَرَ الْحُسَیْنَ سَیِّدَ الشُّهَدَاءِ أَجْمَعِینَ وَ حَوَالَیْهِ بَعْدَهُمْ خِیَارَ خَوَاصِّهِمْ وَ مُحِبِّیهِمْ الَّذِینَ هُمْ سَادَةُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ سَادَاتِهِمْ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ یَنْظُرُ الْعَلِیلُ الْمُؤْمِنُ إِلَیْهِمْ فَیُخَاطِبُهُمْ بِحَیْثُ یَحْجُبُ اللَّهُ صَوْتَهُ عَنْ آذَانِ حَاضِرِیهِ کَمَا یَحْجُبُ رُؤْیَتَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ

ص: 173

وَ رُؤْیَةَ خَواصِّنَا عَنْ أَعْیُنِهِمْ لِیَکُونَ إِیمَانُهُمْ بِذَلِکَ أَعْظَمَ ثَوَاباً لِشِدَّةِ الْمِحْنَةِ عَلَیْهِمْ فَیَقُولُ الْمُؤْمِنُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ رَبِّ الْعِزَّةِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا وَصِیَّ رَسُولِ رَبِّ الرَّحْمَةِ بِأَبِی أَنْتُمَا وَ أُمِّی یَا شِبْلَیْ مُحَمَّدٍ وَ ضِرْغَامَیْهِ یَا وَلَدَیْهِ وَ سِبْطَیْهِ یَا سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ الْمُقَرَّبِینَ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ مَرْحَباً بِکُمْ مَعَاشِرَ خِیَارِ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ وَلَدَیْهِمَا مَا کَانَ أَعْظَمَ شَوْقِی إِلَیْکُمْ وَ مَا أَشَدَّ سُرُورِی الْآنَ بِلِقَائِکُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا مَلَکُ الْمَوْتِ قَدْ حَضَرَنِی وَ لَا أَشُکُّ فِی جَلَالَتِی فِی صَدْرِهِ لِمَکَانِکَ وَ مَکَانِ أَخِیکَ فَیَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ هُوَ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی مَلَکِ الْمَوْتِ فَیَقُولُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ اسْتَوْصِ بِوَصِیَّةِ اللَّهِ فِی الْإِحْسَانِ إِلَی مَوْلَانَا وَ خَادِمِنَا وَ مُحِبِّنَا وَ مُؤْثِرِنَا فَیَقُولُ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ یَا رَسُولَ اللَّهِ مُرْهُ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَهُ فِی الْجِنَانِ فَیَقُولُ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیَنْظُرَ إِلَی الْعُلُوِّ فَیَنْظُرُ إِلَی مَا لَا یُحِیطُ بِهِ الْأَلْبَابُ (1)وَ لَا یَأْتِی عَلَیْهِ الْعَدَدُ وَ الْحِسَابُ فَیَقُولُ مَلَکُ الْمَوْتِ کَیْفَ لَا أَرْفُقُ بِمَنْ ذَلِکَ ثَوَابُهُ وَ هَذَا مُحَمَّدٌ وَ أَعِزَّتُهُ زُوَّارُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْمَوْتَ عَقَبَةً (2)لَا یَصِلُ إِلَی تِلْکَ الْجِنَانِ إِلَّا مَنْ قَطَعَهَا لَمَا تَنَاوَلْتُ رُوحَهُ وَ لَکِنْ لِخَادِمِکَ وَ مُحِبِّکَ هَذَا أُسْوَةٌ (3)بِکَ وَ بِسَائِرِ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ الَّذِینَ أُذِیقُوا الْمَوْتَ لِحُکْمِ اللَّهِ تَعَالَی ثُمَّ یَقُولُ مُحَمَّدٌ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ هَاکَ أَخَانَا قَدْ سَلَّمْنَاهُ إِلَیْکَ فَاسْتَوْصِ بِهِ خَیْراً ثُمَّ یَرْتَفِعُ هُوَ وَ مَنْ مَعَهُ إِلَی رَوْضِ الْجِنَانِ وَ قَدْ کُشِفَ مِنَ الْغِطَاءِ وَ الْحِجَابِ لِعَیْنِ ذَلِکَ الْمُؤْمِنِ الْعَلِیلِ فَیَرَاهُمُ الْمُؤْمِنُ هُنَاکَ بَعْدَ مَا کَانُوا حَوْلَ فِرَاشِهِ فَیَقُولُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ الْوَحَا الْوَحَا (4)تَنَاوَلْ رُوحِی وَ لَا تُلْبِثْنِی هَاهُنَا فَلَا صَبْرَ لِی عَنْ مُحَمَّدٍ وَ أَعِزَّتِهِ وَ أَلْحِقْنِی بِهِمْ

ص: 174


1- الموجود فی التفسیر المطبوع هکذا: فیقول له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: انظر، فینظر إلی العلو و ینظر إلی ما لا یحیط به الالباب.
2- العقبة: المرقی الصعب من الجبال.
3- الاسوة بضم الهمزة و کسرها و سکون السین: القدوة.
4- کلمة تقال فی الاستعجال و المعنی: البدار البدار.

فَعِنْدَ ذَلِکَ یَتَنَاوَلُ مَلَکُ الْمَوْتِ رُوحَهُ فَیَسُلُّهَا کَمَا یَسُلُّ الشَّعْرَةَ مِنَ الدَّقِیقِ وَ إِنْ کُنْتُمْ تَرَوْنَ أَنَّهُ فِی شِدَّةٍ فَلَیْسَ هُوَ فِی شِدَّةٍ بَلْ هُوَ فِی رَخَاءٍ وَ لَذَّةٍ فَإِذَا أُدْخِلَ قَبْرَهُ وَجَدَ جَمَاعَتَنَا هُنَاکَ وَ إِذَا جَاءَهُ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ قَالَ أَحَدُهُمَا لِلْآخَرِ هَذَا مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ خِیَارُ صَحَابَتِهِمْ بِحَضْرَةِ صَاحِبِنَا فَلْنَتَّضِعْ لَهُمَا (1)فَیَأْتِیَانِ فَیُسَلِّمَانِ عَلَی مُحَمَّدٍ سَلَاماً مُفْرَداً ثُمَّ یُسَلِّمَانِ عَلَی عَلِیٍّ سَلَاماً مُفْرَداً ثُمَّ یُسَلِّمَانِ عَلَی الْحَسَنَیْنِ سَلَاماً یَجْمَعَانِهِمَا فِیهِ ثُمَّ یُسَلِّمَانِ عَلَی سَائِرِ مَنْ مَعَنَا مِنْ أَصْحَابِنَا ثُمَّ یَقُولُونَ قَدْ عَلِمْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ زِیَارَتَکَ فِی خَاصَّتِکَ لِخَادِمِکَ وَ مَوْلَاکَ وَ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ یُرِیدُ إِظْهَارَ فَضْلِهِ لِمَنْ بِهَذِهِ الْحَضْرَةِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ مَنْ یَسْمَعُنَا مِنْ مَلَائِکَتِهِ بَعْدَهُمْ لَمَا سَأَلْنَاهُ وَ لَکِنْ أَمْرُ اللَّهِ لَا بُدَّ مِنْ امْتِثَالِهِ ثُمَّ یَسْأَلَانِهِ فَیَقُولَانِ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ وَ مَنْ إِمَامُکَ وَ مَا قِبْلَتُکَ وَ مَنْ شِیعَتُکَ وَ مَنْ إِخْوَانُکَ فَیَقُولُ اللَّهُ رَبِّی وَ مُحَمَّدٌ نَبِیِّی وَ عَلِیٌّ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ إِمَامِی وَ الْکَعْبَةُ قِبْلَتِی وَ الْمُؤْمِنُونَ الْمُوَالُونَ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا وَ أَوْلِیَاؤُهُمَا الْمُعَادُونَ لِأَعْدَائِهِمَا إِخْوَانِی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ أَخَاهُ عَلِیّاً وَلِیُّ اللَّهِ وَ أَنَّ مَنْ نَصَبَهُمْ لِلْإِمَامَةِ مِنْ أَطَایِبِ عِتْرَتِهِ وَ خِیَارِ ذُرِّیَّتِهِ خُلَفَاءُ الْأُمَّةِ وَ وُلَاةُ الْحَقِّ وَ الْقَوَّامُونَ بِالصِّدْقِ فَیَقُولَانِ عَلَی هَذَا حَیِیتَ وَ عَلَی هَذَا مِتَّ وَ عَلَی هَذَا تُبْعَثُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی وَ تَکُونُ مَعَ مَنْ تَتَوَلَّاهُ فِی دَارِ کَرَامَةِ اللَّهِ وَ مُسْتَقَرِّ رَحْمَتِهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ کَانَ لِأَوْلِیَائِنَا مُعَادِیاً وَ لِأَعْدَائِنَا مُوَالِیاً وَ لِأَضْدَادِنَا بِأَلْقَابِنَا مُلَقِّباً فَإِذَا جَاءَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ لِنَزْعِ رُوحِهِ مَثَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِذَلِکَ الْفَاجِرِ سَادَتَهُ الَّذِینَ اتَّخَذَهُمُ أَرْبَاباً مِنْ دُونِ اللَّهِ عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْوَاعِ الْعَذَابِ مَا یَکَادُ نَظَرُهُ إِلَیْهِمْ یُهْلِکُهُ وَ لَا یَزَالُ یَصِلُ إِلَیْهِ مِنْ حَرِّ عَذَابِهِمْ مَا لَا طَاقَةَ لَهُ بِهِ فَیَقُولُ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ یَا أَیُّهَا الْفَاجِرُ الْکَافِرُ تَرَکْتَ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ إِلَی أَعْدَائِهِ فَالْیَوْمَ لَا یُغْنُونَ عَنْکَ شَیْئاً وَ لَا تَجِدُ إِلَی مَنَاصٍ (2)سَبِیلًا فَیَرِدُ عَلَیْهِ مِنَ الْعَذَابِ مَا لَوْ قُسِمَ أَدْنَاهُ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا لَأَهْلَکَهُمْ ثُمَّ إِذَا دُلِّیَ فِی

ص: 175


1- أی فلنتذلل و لنتخشع لهما.
2- المناص: الملجأ و المفر.

قَبْرِهِ رَأَی بَاباً مِنَ الْجَنَّةِ مَفْتُوحاً إِلَی قَبْرِهِ یَرَی مِنْهُ خَیْرَاتِهَا فَیَقُولُ لَهُ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ انْظُرْ إِلَی مَا حُرِمْتَ مِنْ تِلْکَ الْخَیْرَاتِ ثُمَّ یُفْتَحُ لَهُ فِی قَبْرِهِ بَابٌ مِنَ النَّارِ یَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنْهُ مِنْ عَذَابِهَا فَیَقُولُ رَبِّ لَا تُقِمِ السَّاعَةَ یَا رَبِّ لَا تُقِمِ السَّاعَةَ.

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام : امام عسکری علیه السلام فرمود: مؤمنی که ولایت محمد و آل پاک او را دارد و علی را بعد از محمد به عنوان امام خود گرفته؛ علی که مثل و مانند محمد صلوات الله علیهما عمل می کند و علی را آقای خود گرفته و اقوال او را تصدیق و افعال او را تصویب می کند و از او اطاعت می کند مثل اطاعت کسی که او را از ذریه پاک او برای امور دین و سیاستش می خواند، زمانی که از امر خدای تعالی امری بر او عارض می شود که قابل ردّ کردن نیست و از قضای او چیزی بر او فرود آید که قابل بازداشتن نیست و ملک الموت و اعوان او نزد وی حاضر می شوند، نزد سر خود محمد رسول الله (ص) را می بیند و در طرف دیگر خود علی سید اوصیا را می بیند و نزد پای خود در یک سمت امام حسن سبط سید انبیا و در جانب دیگر امام حسین سید همه شهیدان علیهما السلام است و در اطراف او بعد از اینان، برگزیدگان از خواص و محبانشان حضور دارند؛ همان ها که سروران این امت هستند، بعد از سروران خود از آل محمد (ص) بیمار مؤمن به آنان نظر می کند و آنان را مورد خطاب قرار می دهد به گونه ای که خدا صوت او را از گوش های حاضرین در بستر احتضارش می پوشاند، همان طور که رویت ما اهل بیت و رویت خواص ما از

ص: 173

چشم های آنان محجوب گشته تا ایمانشان به ولایت از حیث ثواب بزرگتر گردد به خاطر شدت رنج و محنتی که بر آنان است؛ پس مؤمن می گوید: ای رسول پروردگار عزت! پدر و مادرم به فدایت باد! ای وصی رسول پروردگار رحمت! پدر و مادرم به فدایت باد! ای شیر بچگان محمد و دو شیر او! ای دو فرزند و نواده او! ای دو آقای جوانان اهل بهشت که به رحمت و رضوان خدا نزدیک هستید! پدر و مادرم به فدایتان باد! ای گروه های نیکان از اصحاب محمد و علی و دو فرزندشان علیهم السلام خوش آمدید! چقدر اشتیاق من به شما زیاد بود و چقدر سرور من اکنون از دیدن شما زیاد گشته! ای رسول خدا! این ملک الموت است که بر من حاضر شده و من در جلالت خودم در سینه او شکی ندارم به خاطر جایگاه تو و جایگاه برادرت!

پس رسول خدا (ص)می فرماید: بله چنین است؛ پس رسول خدا (ص) روی به ملک الموت نموده و می فرماید: ای ملک الموت! وصیت خدا را در باب احسان به دوست و خادم و محب و ایثارگر ما بپذیر! پس ملک الموت می گوید: یا رسول الله! به او امر کن که نظر کند به آن چه خدا در بهشت برایش مهیا کرده؛ پس رسول خدا (ص) به او می فرماید: باید به بالا نظر نماید و به آن چه خردها بر آن محیط نمی گردد و قابل شمارش و محاسبه نیست، نگاه کند!

پس ملک الموت می گوید: چگونه آسان نگیرم به کسی که چنین ثوابی دارد؟ در حالی که این محمد و عزیران او هستند که زائران او هستند؛ ای رسول خدا! اگر خدا مرگ را گردنه ای قرار نداده بود که به آن بهشت نمی رسد مگر کسی که از آن بگذرد، من به سمت قبض روح او نمی رفتم ولی این خادم و محب تو به تو و سایر انبیا و رسولان خدا و اولیای او که به خاطر حکم خدای متعال مرگ را چشیده اند، تأسی نموده است؛

پس محمد (ص) می گوید: ای ملک الموت! برادر ما را بگیر که ما او را به تو سپردیم؛ پس وصیت به خیر ما را در حق او بپذیر؛ سپس پیامبر و همراهان او به سوی باغهای بهشت اوج می گیرند در حالی که پرده و حجاب از چشم آن مؤمن بیمار برداشته شده، پس آن مؤمن آنان را در بهشت می بیند بعد از آن که دور بستر او بودند؛ پس می گوید: ای ملک الموت! سریع باش و روح مرا بگیر و مرا این جا نگذار! زیرا من نمی توانم نسبت به دوری محمد و عزیزانش صبر کنم! مرا به آنان ملحق ساز؛

ص: 174

پس در این هنگام ملک الموت روح او را می گیرد و مثل جدا شدن مو از آرد از تنش جدا می کند و اگر شما می بینید که او در شدت است، او در شدت نیست بلکه او در راحتی و لذت است؛ پس وقتی وارد قبرش می گردد جماعت ما را آن جا می بیند.

و وقتی منکر و نکیر به نزد او می ایند، یکی از آنان به دیگری می گوید: این محمد و علی و حسن و حسین و برگزیدگان از اصحاب ایشانند که نزد این رفیق ما هستند؛ پس ما باید برای آن دو خضوع به خرج دهیم؛ پس می آیند و بر محمد و علی جداگانه سلام می کنند و سپس بر حسنین سلام می کنند و آن دو را در آن سلام شریک می سازند؛ سپس بر سایر اصحاب ما که همراه ما هستند سلام می کنند و سپس می گویند: ای رسول الله! ما زیارت تو را در بین خواص خود از این خادم و دوستت دیدیم و اگر خدا نمی خواست فضل خود را در حق ملائکه ای که در این محضر هستند و ملائکه ای که بعد از ما سخن ما را می شنوند ظاهر سازد، ما از او سؤال شب اول قبر نمی کردیم؛ ولی امر خدا را ناچار باید امتثال کرد؛ سپس از آن مؤمن سؤال می پرسند و می گویند: پروردگارت کیست؟ دینت چیست؟ پیامبرت کیست؟ امامت کیست؟ قبله ات کجاست؟ پیروان و برادران تو کیستند؟

پس می گوید: خدا پروردگار من است و محمد پیامبرم و علی وصی محمد امام من است و کعبه قبله من و مؤمنین ولایت مدار محمد و علی و آل آن دو که دشمنان دشمنان آن دو هستند، برادران من هستند؛ گواهی می دهم که معبودی جز خدای لا شریک له نیست و گواهی می دهم که محمد عبدو رسول اوست و این که برادر او عل ولیّ خداست و این که کسانی از پاکان عترت و برگزیدگان از ذریه او خلفای امت و والیان حق و برپادراندگان به راستی هستند؛ پس می گویند: بر این زادی و بر این مردی و ان شاء الله بر این عقیده مبعوث می شوی و با کسانی که در دار کرامت خدا و محل استقرار رحمتش تولّی داشتی، خواهی بود.

رسول خدا (ص) فرمود: و اگر دشمن دوستان ما و دوست دشمنان ما باشد، و ملقب به القاب دشمنان ما باشد، وقتی ملک الموت برای قبض روح او می آید، خداوند عز و جل برای آن فاجر سرورانش را که آنان را به جای خدا ارباب گرفته متمثل می کند؛ بر آنان از انواع عذاب به قدری است که نزدیک است نگاه او به ایشان( دشمنان خدا و اهل بیت) او را هلاک کند و پیوسته از حرارت عذاب آنان به قدری که تاب آن را ندارد به ایشان می رسد؛ پس ملک الموت به او می گوید: ای فاجر کافر! اولیای خدا را با اعدائشان رها کردی! امروز چیزی را از تو بی نیاز نمی کنند و راه گریزی نداری؛ پس از عذاب به قدری بر او وارد می شود که کمترین آن اگر بر اهل دنیا تقسیم شود، آنان را هلاک می کند و سپس وقتی روانه

ص: 175

قبرش می شود، دری از بهشت را باز می بیند که از آن در خیراتش را می بیند؛ پس منکر و نکیر به او می گویند: نگاه کن به آن چه از آن خیرات حران کردی! سپس دری از آتش در قبرش برای او گشوده می شود که از آنن در عذاب او بر او داخل می شود، پس می گوید: پروردگارا! قیامت را مرسان! پروردگارا! قیامت را مرسان! - . تفسیر امام عسکری: 221 -

**[ترجمه]

بیان

الضرغام بالکسر الأسد.

**[ترجمه]الضرغام با کسره به معنای شیر است.

**[ترجمه]

«2»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ (1)الَّذِینَ یُقَدِّرُونَ أَنَّهُمْ یَلْقَوْنَ رَبَّهُمْ اللِّقَاءَ الَّذِی هُوَ أَعْظَمُ کَرَامَاتِهِ وَ إِنَّمَا قَالَ یَظُنُّونَ لِأَنَّهُمْ لَا یَرَوْنَ بِمَا ذَا یُخْتَمُ لَهُمْ وَ الْعَاقِبَةُ مَسْتُورَةٌ عَنْهُمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ إِلَی کَرَامَاتِهِ وَ نَعِیمِ جِنَانِهِ لِإِیمَانِهِمْ وَ خُشُوعِهِمْ لَا یَعْلَمُونَ ذَلِکَ یَقِیناً لِأَنَّهُمْ لَا یَأْمَنُونَ أَنْ یُغَیَّرُوا وَ یُبَدَّلُوا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَزَالُ الْمُؤْمِنُ خَائِفاً مِنْ سُوءِ الْعَاقِبَةِ وَ لَا یَتَیَقَّنُ الْوُصُولَ إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ حَتَّی یَکُونَ وَقْتُ نَزْعِ رُوحِهِ وَ ظُهُورِ مَلَکِ الْمَوْتِ لَهُ وَ ذَلِکَ أَنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ یَرِدُ عَلَی الْمُؤْمِنِ وَ هُوَ فِی شِدَّةِ عِلَّةٍ وَ عَظِیمِ ضِیقِ صَدْرِهِ بِمَا یُخَلِّفُ مِنْ أَمْوَالِهِ وَ لِمَا هُوَ عَلَیْهِ مِنِ اضْطِرَابِ أَحْوَالِهِ فِی مُعَامِلِیهِ وَ عِیَالِهِ وَ قَدْ بَقِیَتْ فِی نَفْسِهِ مَرَارَتُهَا وَ حَسَرَاتُهَا وَ اقْتَطَعَ دُونَ أَمَانِیِّهِ فَلَمْ یَنَلْهَا فَیَقُولُ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ مَا لَکَ تَجَرَّعُ غُصَصَکَ قَالَ لِاضْطِرَابِ أَحْوَالِی وَ اقْتِطَاعِکَ لِی دُونَ آمَالِی فَیَقُولُ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ هَلْ یَحْزَنُ عَاقِلٌ مِنْ فَقْدِ دِرْهَمٍ زَائِفٍ وَ اعْتِیَاضِ أَلْفِ أَلْفِ ضِعْفِ الدُّنْیَا فَیَقُولُ لَا فَیَقُولُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَانْظُرْ فَوْقَکَ فَیَنْظُرُ فَیَرَی دَرَجَاتِ الْجَنَّةِ وَ قُصُورَهَا الَّتِی یَقْصُرُ دُونَهَا الْأَمَانِیُّ فَیَقُولُ مَلَکُ الْمَوْتِ تِلْکَ مَنَازِلُکَ وَ نِعَمُکَ وَ أَمْوَالُکَ وَ أَهْلُکَ وَ عِیَالُکَ وَ مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِکَ هَاهُنَا وَ ذُرِّیَّتِکَ صَالِحاً فَهُمْ هُنَاکَ مَعَکَ أَ فَتَرْضَی بِهِ بَدَلًا مِمَّا هُنَاکَ فَیَقُولُ بَلَی وَ اللَّهِ ثُمَّ یَقُولُ انْظُرْ فَیَنْظُرُ فَیَرَی مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِمَا فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ فَیَقُولُ أَ وَ تَرَاهُمْ هَؤُلَاءِ سَادَاتُکَ وَ أَئِمَّتُکَ هُمْ هُنَاکَ جُلَّاسُکَ وَ آنَاسُکَ (2)أَ فَمَا تَرْضَی

ص: 176


1- البقرة: 46.
2- الجلاس جمع الجلیس. الاناس جمع الانس: من تأنس به.

بِهِمْ بَدَلًا مِمَّنْ تُفَارِقُ هَاهُنَا فَیَقُولُ بَلَی وَ رَبِّی فَذَلِکَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا فَمَا أَمَامَکُمْ مِنَ الْأَهْوَالِ کُفِیتُمُوهَا وَ لَا تَحْزَنُوا عَلَی مَا تُخَلِّفُونَهُ مِنَ الذَّرَارِیِّ وَ الْعِیَالِ فَهَذَا الَّذِی شَاهَدْتُمُوهُ فِی الْجِنَانِ بَدَلًا مِنْهُمْ وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ هَذِهِ مَنَازِلُکُمْ وَ هَؤُلَاءِ سَادَاتُکُمْ آنَاسُکُمْ وَ جُلَّاسُکُمْ.

**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : منظور از« الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ» - . بقره / 46 - کسانی هستند که مقدر شده است پروردگار خود را ملاقات کنند، ملاقاتی که از بزرگترین کرامت های الهی است. و تنهابه این خاطر واژه« یظنون» به کار رفته است، که آن ها نمی دانند عاقبت امرشان چگونه خواهد بود و سرانجام کار بر آن ها پوشیده است.

« وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ» به کرامت های الهی و نعمت های بهشتی باز می گردند و این به خاطر ایمان و خشوع آنان است و حال آن که به طور یقین از آن آگاه نیستند، زیرا اطمینان ندارند که این ایمانشان تغییر نیابد و دگرگون نشود.

پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: مؤمن پیوسته از آینه قیامت بیمناک است، و یقین ندارد که آیا مقام خشنودی و رضای خدا را دریافت خواهد کرد یا نه، تا هنگام مرگ و آمدن ملک الموت.

جریان چنین است که ملک الموت در هنگام شدت بیماری و کمال ناراحتی او، از رها کردن اموال و خانواده و گرفتاری های دیگر می آید. مؤمن به واسطه جدا شدن از زن و زندگی حسرت و اندوه فراوان دارد چون آرزوهایش نقش بر آب شده، ملک الموت به او می گوید: این چه اندوه و ناراحتی است که داری آیا عاقل ناراحت می شود به واسطه از دست دادن پشیزی بی ارزش، در صورتی که به جای آن میلیون ها برابر دنیا به او ارزانی داشته اند.

در پاسخ می گوید: نه. ملک الموت اشاره به او می کند که نگاه کن به بالای سرت. محتضر درجات بهشت و قصرها که از حد آرزو هم بالاتر است می بیند. فرشته مرگ به او می گوید: این جا منزل تو است و نعمت پایدار و اموال و خانواده و خویشاوندانت در این جایند، هر کدام از خویشاوندان و خانواده ات صالح باشند در این جا با تو خواهند بود، آیا راضی هستی به جای مال و ملک دنیا این نعمت ها را دریابی می گوید: به خدا قسم مشتاقم و حاضرم.

فرشته مرگ به او می گوید: اینک تماشا کن محتضر نگاه می کند محمّد و علی و پیشوایان معصوم از فرزندان پیامبر و علی را در اعلی علیین مشاهده می کند. فرشته به او می گوید: می بینی آن ها را پیشوایان و رهبران تو هستند آن ها در آن جا همنشین و مأنوس با تو خواهند بود، حالا حاضری

ص: 176

به جای کسانی که اکنون در دنیا از آن ها مفارقت می کنی این همنشین ها را انتخاب نمائی؟ می گوید:

به خدا سوگند آری اینست تفسیر آیه ای که خداوند می فرماید:« ِإنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا» - . فصلت / 30 - کسانی که موحد و خدا شناسند و استقامت در راه ائمه دارند ملائکه به آن ها می گویند: از آینده ناراحت نباشید ما رفع نگرانیهای شما را کرده ایم:« وَ لا تَحْزَنُوا »و اندوهگین نباشید از زن و بچه های خود و اموالی که می گذارید آن چه در بهشت مشاهده می کنید به جای آن ها است که در دنیا می گذارید:

« وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ» مژده باد شما را به بهشتی که در انتظارتان هست، اینست قصرهای بهشتی و این هایند که همنشین و مأنوس با شما خواهند بود (ائمه گرام علیهم السّلام). - . تفسیر امام عسکری: 238 -

**[ترجمه]

«3»

ین، کِتَابُ حُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ وَ النَّوَادِرُ الْقَاسِمُ عَنْ کُلَیْبٍ الْأَسَدِیِّ (1)قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ بَلَغَنَا عَنْکَ حَدِیثٌ قَالَ وَ مَا هُوَ قُلْتُ قَوْلُکَ إِنَّمَا یَغْتَبِطُ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ إِذَا کَانَ فِی هَذِهِ وَ أَوْمَأْتَ بِیَدِکَ إِلَی حَلْقِکَ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّمَا یَغْتَبِطُ أَهْلُ هَذَا الْأَمْرِ إِذَا بَلَغَتْ هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ أَمَّا مَا کَانَ یَتَخَوَّفُ مِنَ الدُّنْیَا فَقَدْ وَلَّی عَنْهُ وَ أَمَامَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (2)

**[ترجمه]نوادر: کلیب اسدی گوید: خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم، حدیثی از شما به ما رسیده است. فرمود: کدام حدیث؟ عرض کردم: این که فرموده اید: زمانی معتقدان به این امر( ولایت) شاد می شوند( دیگران به حالشان غبطه می خورند) که جانشان به این جا برسد، و با دست به گلوی مبارک اشاره فرموده اید.

حضرت علیه السلام فرمود: آری، معتقدان به این امر تنها زمانی شاد می شوند که جانشان به این جا برسد، و با دست به گلوی مبارکش اشاره فرمود، آن چه از امور دنیا که از آن بیم داشت، پشت سر گذاشته، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و امام علی و امام حسن و امام حسین علیهم السلام را پیش روی خود می بیند. - . الزهد: 157 -

**[ترجمه]

«4»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النَّضْرُ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ أَیُّوبَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ أَشَدَّ مَا یَکُونُ عَدُوُّکُمْ کَرَاهِیَةً لِهَذَا الْأَمْرِ حِینَ تَبْلُغُ نَفْسُهُ هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی حَنْجَرَتِهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ رَجُلًا مِنْ آلِ عُثْمَانَ کَانَ سَبَّابَةً لِعَلِیٍّ علیه السلام فَحَدَّثَتْنِی مَوْلَاةٌ لَهُ کَانَتْ تَأْتِینَا قَالَتْ لَمَّا احْتُضِرَ قَالَ مَا لِی وَ لَهُمْ قُلْتُ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ مَا لَهُ قَالَ هَذَا فَقَالَ لِمَا أُرِیَ مِنَ الْعَذَابِ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی یَکُونَ ثَبَاتُ الشَّیْ ءِ فِی الْقَلْبِ وَ إِنْ صَلَّی وَ صَامَ.

**[ترجمه]نوادر: ایوب می گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: بدترین زمانی که دشمن شما پیدا می کند از کراهتی که نسبت به این امر امامت دارد، زمانی است که جانش به این جا برسد و با دست به حنجره اش اشاره فرمود؛ سپس فرمود: مردی از آل عثمان بود که بسیار به علی علیه السلام ناسزا می گفت. پس کنیز او که به نزد ما رفت و آمد داشت به من گفت: وقتی این شخص محتضر شد، گفت: مرا با آنان چه کار؟ ایوب می گوید: به حضرت عرضه داشتم: خدا مرا فدای شما بگرداند؛ چه شد که این جمله را گفت؟ فرمود: به خاطر عذابی که به او نشان داده شد! مگر نشنیده ای آن آیه را که فرمود:« فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلیماً - . نساء / 65 - {به پروردگارت سوگند که آن ها مؤمن نخواهند بود، مگر این که در اختلافات خود، تو را به داوری طلبند؛ و سپس از داوری تو، در دل خود احساس ناراحتی نکنند؛ و کاملا تسلیم باشند.} هیهات؛ هیهات؛ نه به خدا قسم ایمان نمی آورند تا این که در قلبشان ثبات پیدا کند؛ اگر چه نماز و روزه به جای بیاورند( تا در قلب ایمان نباشد، مؤمن نیستند ولو اهل نماز و روزه باشند.) - . الزهد: 157 -

**[ترجمه]

«5»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّمَا أَحَدُکُمْ حِینَ یَبْلُغُ نَفْسُهُ هَاهُنَا یَنْزِلُ عَلَیْهِ مَلَکُ الْمَوْتِ فَیَقُولُ أَمَّا مَا کُنْتَ تَرْجُو فَقَدْ أُعْطِیتَهُ وَ أَمَّا مَا کُنْتَ تَخَافُهُ فَقَدْ أَمِنْتَ مِنْهُ وَ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَی مَنْزِلِهِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ یُقَالُ لَهُ انْظُرْ إِلَی مَسْکَنِکَ

ص: 177


1- کلیب وزان زبیر هو کلیب بن معاویة بن جبلة الصیداوی الأسدی، أبو محمد، و قیل أبو الحسین، روی عن أبی جعفر و أبی عبد اللّه علیهما السلام، له کتاب. أورد ترجمته النجاشیّ فی ص 223 من رجاله، و فی سائر کتب التراجم یوجد ترجمته و بیان حاله فلیراجع.
2- تأتی صورة اخری للحدیث تحت رقم 14.

فِی الْجَنَّةِ وَ انْظُرْ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام رُفَقَاؤُکَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: فقط از شما شیعیان هنگامی که نفسش به گلویش رسید، ملک الموت بر او فرود می آید و می گوید: آن چه را امید می بردی به تو اعطا شد، و آن چه را از آن می ترسیدی نسبت به آن امان و ایمنی یافتی، و دری از بهشت به سوی مسکنش باز می کند و به او گفته می شود : به مسکنت در بهشت نگاه کن

ص: 177

و بنگر این رسول خدا و علی و حسن و حسین علیهم السلام دوستانت هستند و این است گفتار خدا:{ همانان که ایمان آورده اند و همواره پرهیزکاری دارند . آنان را در زندگی دنیا وآخرت مژده و بشارت است در دنیا به وسیله وحی و در آخرت به خطاب خدا و گفتار فرشتگان - . یونس / 63 - 64 - .} - . تفسیر عیاشی 2 : 133 -

**[ترجمه]

«6»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مَا یُصْنَعُ بِأَحَدِنَا عِنْدَ الْمَوْتِ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ یَا أَبَا حَمْزَةَ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَرَی مَکَانَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَکَانَهُ مِنَّا إِلَّا أَنْ یَبْلُغَ نَفْسُهُ هَاهُنَا ثُمَّ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی نَحْرِهِ أَ لَا أُبَشِّرُکَ یَا أَبَا حَمْزَةَ فَقُلْتُ بَلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ إِذَا کَانَ ذَلِکَ أَتَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام مَعَهُ یَقْعُدُ عِنْدَ رَأْسِهِ فَقَالَ لَهُ إِذَا کَانَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَعْرِفُنِی أَنَا رَسُولُ اللَّهِ هَلُمَّ إِلَیْنَا فَمَا أَمَامَکَ خَیْرٌ لَکَ مِمَّا خَلَّفْتَ أَمَّا مَا کُنْتَ تَخَافُ فَقَدْ أَمِنْتَهُ وَ أَمَّا مَا کُنْتَ تَرْجُو فَقَدْ هَجَمْتَ عَلَیْهِ (1)أَیَّتُهَا الرُّوحُ اخْرُجِی إِلَی رَوْحِ اللَّهِ وَ رِضْوَانِهِ وَ یَقُولُ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا حَمْزَةَ أَ لَا أُخْبِرُکَ بِذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ قَوْلِ اللَّهِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ الْآیَةَ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابوحمزه ثمالی گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: هنگام مرگ با یکی از ما شیعیان شما چه می کنند؟ حضرت فرمود: هشیار باش ای ابا حمزه! به خدا قسمم نیست بین شما و بین این که جایگاه خود را نزد خدا و نزد ما ببیند، مگر آن که جانش به این جا برسد و با دست به گلوی خود اشاره فرمود؛ بعد فرمود: آیا بشارت ندهم تو را ای اباحمزه؟ عرض کردم: چرا فدای تو شوم. فرمود: آن گاه که مرگ فرارسد، رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که علی علیه السلام با اوست می آیند؛ نزد سر او می نشیند و رسول خدا صلی الله علیه و آله در این هنگام می فرماید: آیا مرا نمی شناسی؟ من رسول خدایم به سوی ما بیا آن چه در پیش رو داری بهتر است برای تو از آن چه برجای گذاشتی، اما از آن چه می ترسیدی امان یافتی، و آن چه را امید داشتی بر آن دست یافتی. ای روح! برای رسیدن به راحتی و خشنودی خدا خارج شو. پس علی علیه السلام نیز سخنی مانند سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید. سپس امام باقر علیه السلام فرمود: ای اباحمزه! آیا تو را به همین مطلب از کتاب خدا خبر ندهم؟ سخن خداوند است: «الذین آمنوا و کانوا یتقون» - . یونس / 63 - {همان ها که ایمان آوردند، و (از مخالفت فرمان خدا) پرهیز می کردند. } - . تفسیر عیاشی 2 : 134 -

**[ترجمه]

«7»

جا، المجالس للمفید عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَهْدِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: دَخَلَ الْحَارِثُ الْهَمْدَانِیُّ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ علیه السلام فِی نَفَرٍ مِنَ الشِّیعَةِ وَ کُنْتُ فِیهِمْ فَجَعَلَ الْحَارِثُ یَتَّئِدُ فِی مِشْیَتِهِ وَ یَخْبِطُ الْأَرْضَ بِمِحْجَنِهِ وَ کَانَ مَرِیضاً فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کَانَتْ لَهُ مِنْهُ مَنْزِلَةٌ فَقَالَ کَیْفَ تَجِدُکَ یَا حَارِثُ فَقَالَ نَالَ الدَّهْرُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مِنِّی وَ زَادَنِی أَوْباً غَلِیلًا اخْتِصَامُ أَصْحَابِکَ بِبَابِکَ قَالَ وَ فِیمَ خُصُومَتُهُمْ قَالَ فِیکَ وَ فِی الثَّلَاثَةِ مِنْ قَبْلِکَ (2)فَمِنْ مُفْرِطٍ مِنْهُمْ غَالٍ وَ مُقْتَصِدٍ تَالٍ وَ مِنْ مُتَرَدِّدٍ مُرْتَابٍ لَا یَدْرِی أَ یُقْدِمُ أَمْ یُحْجِمُ فَقَالَ حَسْبُکَ یَا أَخَا هَمْدَانَ أَلَا إِنَّ خَیْرَ شِیعَتِی النَّمَطُ (3)الْأَوْسَطُ إِلَیْهِمْ یَرْجِعُ الْغَالِی وَ بِهِمْ یَلْحَقُ التَّالِی فَقَالَ لَهُ الْحَارِثُ لَوْ کَشَفْتَ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی الرَّیْنَ عَنْ قُلُوبِنَا وَ جَعَلْتَنَا فِی ذَلِکَ عَلَی بَصِیرَةٍ مِنْ أَمْرِنَا قَالَ قَدْکَ

ص: 178


1- أی انتهیت إلیه بغتة علی غفلة منک.
2- فی کشف الغمّة ص 123 هکذا: قال: فی شأنک و البلیة من قبلک. و فی ذیل ص 3 من الأمالی للمفید جعله بدلا عما فی المتن.
3- النمط: جماعة من الناس أمرهم واحد.

فَإِنَّکَ امْرُؤٌ مَلْبُوسٌ عَلَیْکَ إِنَّ دِینَ اللَّهِ لَا یُعْرَفُ بِالرِّجَالِ بَلْ بِآیَةِ الْحَقِّ فَاعْرِفِ الْحَقَّ تَعْرِفْ أَهْلَهُ یَا حَارِثُ إِنَّ الْحَقَّ أَحْسَنُ الْحَدِیثِ وَ الصَّادِعَ (1)بِهِ مُجَاهِدٌ وَ بِالْحَقِّ أُخْبِرُکَ فَأَرْعِنِی سَمْعَکَ ثُمَّ خَبِّرْ بِهِ مَنْ کَانَتْ لَهُ حَصَانَةٌ مِنْ أَصْحَابِکَ أَلَا إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ وَ صَدِیقُهُ الْأَوَّلُ قَدْ صَدَّقْتُهُ وَ آدَمُ بَیْنَ الرُّوحِ وَ الْجَسَدِ ثُمَّ إِنِّی صَدِیقُهُ الْأَوَّلُ فِی أُمَّتِکُمْ حَقّاً فَنَحْنُ الْأَوَّلُونَ وَ نَحْنُ الْآخِرُونَ وَ نَحْنُ خَاصَّتُهُ یَا حَارِثُ وَ خَالِصَتُهُ وَ أَنَا صَفْوُهُ وَ وَصِیُّهُ وَ وَلِیُّهُ وَ صَاحِبُ نَجْوَاهُ وَ سِرِّهِ أُوتِیتُ فَهْمَ الْکِتَابِ وَ فَصْلَ الْخِطَابِ وَ عِلْمَ الْقُرُونِ وَ الْأَسْبَابِ وَ اسْتُودِعْتُ أَلْفَ مِفْتَاحٍ یَفْتَحُ کُلُّ مِفْتَاحٍ أَلْفَ بَابٍ یُفْضِی کُلُّ بَابٍ إِلَی أَلْفِ عَهْدٍ (2)وَ أُیِّدْتُ وَ اتُّخِذْتُ وَ أُمْدِدْتُ بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ نَفْلًا وَ إِنَّ ذَلِکَ لَیَجْرِی لِی وَ لِمَنْ تَحَفَّظَ (3)مِنْ ذُرِّیَّتِی مَا جَرَی اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ حَتَّی یَرِثَ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْهَا وَ أُبَشِّرُکَ یَا حَارِثُ لَتَعْرِفُنِی عِنْدَ الْمَمَاتِ وَ عِنْدَ الصِّرَاطِ وَ عِنْدَ الْحَوْضِ وَ عِنْدَ الْمُقَاسَمَةِ قَالَ الْحَارِثُ وَ مَا الْمُقَاسَمَةُ قَالَ مُقَاسَمَةُ النَّارِ أُقَاسِمُهَا قِسْمَةً صَحِیحَةً أَقُولُ هَذَا وَلِیِّی فَاتْرُکِیهِ وَ هَذَا عَدُوِّی فَخُذِیهِ ثُمَّ أَخَذَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِیَدِ الْحَارِثِ- فَقَالَ یَا حَارِثُ أَخَذْتُ بِیَدِکَ کَمَا أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِی فَقَالَ لِی وَ قَدْ شَکَوْتُ إِلَیْهِ حَسَدَ قُرَیْشٍ وَ الْمُنَافِقِینَ لِی إِنَّهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَخَذْتُ بِحَبْلِ اللَّهِ وَ بِحُجْزَتِهِ یَعْنِی عِصْمَتَهُ مِنْ ذِی الْعَرْشِ تَعَالَی وَ أَخَذْتَ أَنْتَ یَا عَلِیُّ بِحُجْزَتِی وَ أَخَذَ ذُرِّیَّتُکَ بِحُجْزَتِکَ وَ أَخَذَ شِیعَتُکُمْ بِحُجَزِکُمْ فَمَا ذَا یَصْنَعُ اللَّهُ بِنَبِیِّهِ وَ مَا یَصْنَعُ نَبِیُّهُ بِوَصِیِّهِ خُذْهَا إِلَیْکَ یَا حَارِثُ قَصِیرَةٌ مِنْ طَوِیلَةٍ أَنْتَ مَعَ مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لَکَ مَا اکْتَسَبْتَ یَقُولُهَا ثَلَاثاً فَقَامَ الْحَارِثُ یَجُرُّ رِدَاءَهُ وَ یَقُولُ مَا أُبَالِی بَعْدَهَا مَتَی لَقِیتُ الْمَوْتَ أَوْ لَقِیَنِی قَالَ جَمِیلُ بْنُ صَالِحٍ وَ أَنْشَدَنِی أَبُو هَاشِمٍ السَّیِّدُ الْحِمْیَرِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِیمَا تَضَمَّنَهُ هَذَا الْخَبَرُ:

قَوْلُ عَلِیٍّ لِحَارِثٍ عَجَبٌ*** کَمْ ثَمَّ أُعْجُوبَةً لَهُ حَمَلًا

ص: 179


1- صدع بالحق. تکلم به جهارا.
2- فی نسخة: الف الف.
3- فی نسخة: استحفظ.

یَا حَارِ هَمْدَانَ مَنْ یَمُتْ یَرَنِی*** مِنْ مُؤْمِنٍ أَوْ مُنَافِقٍ قُبُلًا

یَعْرِفُنِی طَرْفُهُ وَ أَعْرِفُهُ*** بِنَعْتِهِ (1)وَ اسْمِهِ وَ مَا عَمِلَا

وَ أَنْتَ عِنْدَ الصِّرَاطِ تَعْرِفُنِی*** فَلَا تَخَفْ عَثْرَةً وَ لَا زَلَلًا

أَسْقِیکَ مِنْ بَارِدٍ عَلَی ظَمَإٍ*** تَخَالُهُ فِی الْحَلَاوَةِ الْعَسَلَا

أَقُولُ لِلنَّارِ حِینَ تُوقَفُ لِلْعَرْضِ ***دَعِیهِ لَا تَقْتُلِی الرَّجُلَا

دَعِیهِ لَا تَقْرَبِیهِ إِنَّ لَهُ*** حَبْلًا بِحَبْلِ الْوَصِیِّ مُتَّصِلًا

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جماعة عن أبی المفضل عن محمد بن علی بن مهدی و غیره عن محمد بن علی بن عمرو مثله (2)

**[ترجمه]مجالس مفید: اصبغ بن نباته روایت کرده: حارث همدانی بر امیر المؤمنین علیه السّلام با گروهی از شیعیان، که من هم با آنان بودم، وارد شد. حارث هنگام راه رفتن پاهایش تا می خورد و زمین را با پا خط می کشید، حارث مریض هم بود، با این حال به سوی علی علیه السّلام رو آورد او در پیش علی علیه السلام مقام و منزلتی داشت.

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: چطور می بینم تو را ای حارث؟ عرض کرد روزگارم به پایان رسیده ای امیر المؤمنین، دشمنی شیعیانت بر در خانه ات سوز اندوه مرا بیشتر می کند، حضرت فرمود: دشمنی آنان در چه چیز است؟ عرض کرد: در باره ی تو و سه چیز درباره تو؛ پس یک دسته از آنان غلوّ کنندگان درباره ی تو هستند که تو را خدا می دانند، یک دسته میانه رو اند که تو را نه خدا می دانند و نه هم یک بشر عادی، یک دسته هم در باره تو سرگردان هستند و شک دارند و نمی دانند تو را پیشوا قرار دهند یا دیگری را.

حضرت فرمود: ای برادر همدانی، کافیست تو را که بهترین شیعیان من دسته ی وسط باشند، غلوّکنندگان و آنانی که شک دارند، به این دسته می پیوندند. عرض کرد: چه می شود اگر مطلب را آشکار کنی پدر و مادرم قربانت، و شک را از دل ما بزدائی و ما را در یک بینائی از وظیفه مان قرار دهی؟ فرمود: این امریست

ص: 178

پوشیده ی بر تو، دین خدا به مردان شناخته نمی شود، بلکه به نشانه ی حق شناخته می شود. ای حارث، حق را بشناس، بعد اهل حق را خواهی شناخت. ای حارث، حق بهترین حدیث است، و فریادزننده به حق مجاهد است، تو را از حق خبر دهم گوشت را فرا سوی من دار!

بعد او را خبر داد که گمراهست هر کس جز این عقیده داشته باشد که من بنده ی خدا و برادر رسول خدایم، صدیق اول منم، من رسول خدا را تصدیق کردم در صورتی که آدم میان روح و جسم بود، بعد او را در میان شما مردم به حق تصدیق کردم، مائیم اول ها و آخرها، ما خواص پیامبریم. ای حارث! محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر خدا و من وصی و ولی او و صاحب کار وی هستم، من محرم رازهای اویم، خدا به من فهم کتاب و فصل الخطاب و دانش قرآن بخشیده، به من یک هزار کلید سپرده شد که با هر کلید یک هزار در از دانش باز می شود، و در هر بابی هزار پیمانست، با سه وسیله من تایید و یاری می شوم، این همه دانش برای من و فرزندانم که حفظ این امانت را کنند، جاریست تا هنگامی که روز شب در جریانست، تا زمانی که خدا زمین را ارث برد، و هر کس را که بر زمین است. تو را مژده دهم ای حارث تا مرا هنگام مرگ بشناسی، و نزد صراط و نزد حوض و هنگام تقسیم کردن؛ حارث پرسید: مقاسمه و تقسیم چیست؟ فرمود: بهشت و جهنم را بخش می کنم، تقسیمی صحیح و درست؛ به آتش می گویم: این دوست من است؛ آن را رها کن و این دشمن من است او را بگیر؛

سپس حضرت امیر المؤمنین علیه السلام دست حارث را گرفت و فرمود: ای حارث، دست تو را گرفتم همان طوری که رسول خدا (ص) دست مرا گرفت، در آن هنگام که از قریش و منافقین شکایت کردم. پیامبر فرمود: هر گاه روز قیامت شود چنگ به ریسمان خدا و حفظ و نگهداری صاحب عرش می زنم، و تو نیز یا علی به دامن من چنگ می زنی؛ فرزندانت به دامن تو چنگ می زنند، و شیعیانت چنگ به دامن شما می زنند، چه می کند خدا با پیامبرش؟ و پیامبرش با وصی او چه می کند؟ بگیر این ها که گفتم که اندکی از بسیار است، تو با هر کس که دوست داری باشی و برای تو است هر چه انجام داده ای، این حرف را سه مرتبه علی برای حارث تکرار کرد.

حارث برخاست و دامنش به زمین کشیده می شد و می گفت: چه باکی دارم از پروردگارت بعد از این هر گاه بمیرم و مرگ مرا ملاقات کند.

جمیل بن صالح می گوید: گفتار علی علیه السلام به حارث همدانی بسی شگفت انگیز است، و حارث چه شگفتیها از آن گفتار بر گرفته و با خود به همراه برد.

سید حمیری رحمه الله نیز مضمون این خبر را برای من به شعر در آورد:

سخن علی علیه السلام به حارث عجیب بود و چه بسیار سخن عجیب در آن جا برای او حمل فرمود!

ص: 179

ای حارث همدانی! هر کس چه مؤمن و چه منافق پیش از مرگ مرا در مقابل و روبرو خواهد دید.

او مرا با دیدگان خود می بیند، و من او را با تمام صفات و نام و نشان و کردار و عملش می شناسم.

و تو ای حارث در کنار پل دوزخ مرا خواهی دید و خواهی شناخت، بنا بر این از لغزش و افتادن از روی پل در میان دوزخ بیم مدار.

من در آن حال که تو در نهایت تشنگی و فرط عطش هستی از آبهای سرد و خوشگوار سیرابت می کنم که از فرط شیرینی پنداری که عسل است.

در هنگامی که در مقام عرض و حساب تو را در برابر آتش متوقّف سازند، به آتش گویم: او را رها کن و این مرد را نکُش.

او را رها کن و ابداً گرد ساحت او مگرد و به وی نزدیک نشو، که او به ریسمانی چنگ زده که به ریسمان ولایت وصیّ رسول خدا متّصل است. - . امالی مفید: 3 -

مثل این روایت در امالی شیخ طوسی نیز نقل شده است. - . امالی طوسی: 625 -

**[ترجمه]

بیان

یتّئد أی یتثبّت و یتأنّی من التؤدة و فی ما یتأوّد أی یتعوج و خبطه ضربه شدیدا و المحجن کمنبر العصا المعوجة و أوب کفرح غضب و فی ما أوارا و غلیلا و الأوار بالضم حرارة الشمس و حرارة العطش و الغلیل الحقد و الضغن و حرارة الحب و الحزن و أحجم عنه کفّ أو نکص هیبة و قد إذا کانت اسمیة تکون علی وجهین اسم فعل مرادفة لیکفی نحو قولهم قدنی درهم و اسم مرادف لحسب ذکره الفیروزآبادی و قال أرعنی سمعک و راعنی استمع لمقالی قوله علیه السلام نفلا أی زائدا علی ما أعطیت من الفضائل و الکرائم قوله علیه السلام قبلا أی مقابلة و عیانا و قوله علیه السلام تخاله أی تظنه.

**[ترجمه]« یتّئد»: در گام برداشتن ثابت شد و تأمل و درنگ نمود، از التؤده گرفته شده. در نسخه امالی شیخ عبارت« یتأود»: کج یا خم شد.« خبطه»: به شدت او را کتک زد،« المحجن» بر وزن منبر: عصای کج؛« أوب» بر وزن فرح: خشمگین شد.

در نسخه امالی« أُوارا و غلیلا»، الاوار با ضمه: حرارت خورشید، و شدت عطش را گویند. «الغلیل»: حقد و کینه، سوزش غم و شادی. « أحجم عنه» : خودداری کرد و یا از روی ترس از آن کار صرف نظر کرد. و قد اگر اسمیه باشد دو وجه دارد: اسم فعل که مرادف آن یکفی می باشد، مانند:« قدنی درهم»: برای من یک درهم بس است، و به معنای « حسب» نیز می باشد. فیروز آبادی ضمن بیان آن می گوید:« أرعنی سمعک وراعنی» : به سخنان من گوش بده.

« نفلا»: اضافه بر آن فضل و کرم هایی که به تو عطا نمودم.« قبلا»: رو به رو و آشکارا.« و تخاله»: گمان می کنی.

**[ترجمه]

«8»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا یَمُوتُ مُوَالٍ لَنَا مُبْغِضٌ لِأَعْدَائِنَا إِلَّا وَ یَحْضُرُهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنُ

ص: 180


1- فی نسخة: بعینه.
2- أورده الطبریّ أیضا فی ص 4 من بشارة المصطفی باختلاف یسیر بإسناده عن أبی البقاء إبراهیم بن الحسین البصری، عن أبی طالب محمّد بن الحسین بن عتبة، عن محمّد بن الحسن بن الحسین بن أحمد الفقیه، عن حمویه أبی عبد اللّه بن علیّ بن حمویه، عن محمّد بن عبد اللّه بن المطلب الشیبانی، عن محمّد بن علیّ بن مهدیّ. إلا أن فیه: أقول للنار حین توقف للعرض*** علی حرها دعی الرجلا و زاد فی آخره: هذا لنا شیعة و شیعتنا*** أعطانی اللّه فیهم الاملا و أورده أیضا الاربلی فی ص 123 من کشف الغمّة و فیه: دعیه لا تقربی لا تقبل الرجلا.

وَ الْحُسَیْنُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَیَرَوْنَهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ مُوَالٍ لَنَا یَرَاهُمْ بِحَیْثُ یَسُوؤُهُ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِحَارِثٍ الْهَمْدَانِیِ:

یَا حَارِ هَمْدَانَ مَنْ یَمُتْ یَرَنِی*** مِنْ مُؤْمِنٍ أَوْ مُنَافِقٍ قُبُلًا

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ دوست دار ما و بیزار از دشمنان ما از دنیا نمی رود مگر این که رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمومنین و امام حسن

ص: 180

و امام حسین علیهم السلام را دیده و او را بشارت می دهند، و اگر دوستدار ما نباشد، ایشان را به گونه ای می بیند که نمی پسندد. تأیید این سخن، فرمایش امیرالمومنین علیه السلام به حارث همدانی است که فرمود:

ای حارث همدانی هر کس چه مؤمن و چه منافق پیش از مرگ مرا بالعیان و روبرو خواهد دید. - . تفسیر قمی 2 : 227 -

**[ترجمه]

«9»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْمَرَاغِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَالِحٍ السَّبِیعِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعُرَنِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْحَارِثِ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ مَا جَاءَ بِکَ فَقُلْتُ حُبِّی لَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ یَا حَارِثُ أَ تُحِبُّنِی قُلْتُ نَعَمْ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ أَمَا لَوْ بَلَغَتْ نَفْسُکَ الْحُلْقُومَ رَأَیْتَنِی حَیْثُ تُحِبُّ وَ لَوْ رَأَیْتَنِی وَ أَنَا أَذُودُ (1)الرِّجَالَ عَنِ الْحَوْضِ ذَوْدَ غَرِیبَةِ الْإِبِلِ لَرَأَیْتَنِی حَیْثُ تُحِبُّ وَ لَوْ رَأَیْتَنِی وَ أَنَا مَارٌّ عَلَی الصِّرَاطِ بِلِوَاءِ الْحَمْدِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَرَأَیْتَنِی حَیْثُ تُحِبُّ: (2).

ما، الأمالی للشیخ الطوسی المفید عن المرزبانی عن عبد الله بن الحسن عن محمد بن رشید قال آخر شعر قاله السید بن محمد رحمه الله قبل وفاته بساعة و ذلک أنه أغمی علیه و اسود لونه ثم أفاق و قد ابیض وجهه و هو یقول

أحب الذی من مات من أهل وده ***تلقاه بالبشری لدی الموت یضحک

و من مات یهوی غیره من عدوه ***فلیس له إلا إلی النار مسلک

أبا حسن تفدیک نفسی و أسرتی*** و مالی و ما أصبحت فی الأرض أملک

أبا حسن إنی بفضلک عارف ***و إنی بحبل من هواک لممسک

ص: 181


1- ذاد الإبل عن الماء: دفعه و طرده.
2- أورد الشاعر المضمون فی سبیکة النظم و القریض فی قوله: لنحن علی الحوض ذواده*** نذود و تسعد وراده و ما فاز من فاز إلّا بنا*** و ما خاب من حبنا زاده و من سرنا نال منا السرور*** و من ساءنا ساء میلاده و من کان ظالمنا حقنا*** فان القیامة میعاده أورده الطبریّ فی ص 136 من بشارة المصطفی باسناد له عن أحمد بن زیاد الهمدانیّ قال: رأیت صبیا صغیرا یکون سباعیا أو ثمانیا بالمدینة ینشد، فقلت: یا فتی لمن هذه الأبیات؟ فقال: لمنشدها فقلت: من الفتی؟ قال: علوی فاطمی، إیها عنک.

و أنت وصی المصطفی و ابن عمه*** و إنا نعادی مبغضیک و نترک

موالیک ناج مؤمن بین الهدی*** و غالیک معروف الضلالة مشرک

و لاحٍ لحانی فی علی و حزبه*** فقلت لحاک الله إنک أعفک

و معنی أعفک أحمق (1)(ص 30)

**[ترجمه]امالی طوسی: از حارث روایت است که گفت: خدمت امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام رسیدم، فرمود: تو را چه به این جا آورده؟ گفتم: یا امیر المؤمنین! دوستی شما! فرمود: حارث! مرا دوست داری؟ گفتم: یا امیرالمؤمنین! به خدا قسم آری! فرمود: آگاه باش! هنگامی که نَفَست به گلویت برسد، هر جا که دوست داشته باشی مرا می بینی؛ و و اگر مرا ببینی که مردم را از حوض می رانم مانند رانده شتران غریبه از حوض؛ و مرا ببینی که مقابل رسول خدا (ص) با پرچم حمد از پل صراط عبور می کنم، هر جا که دوست داشته باشی مرا خواهی دید. - . امالی طوسی: 48 -

در امالی شیخ طوسی آمده که محمد بن رشید می گوید: آخرین شعری را که سید پسر محمد رحمه الله سرود، یک ساعت قبل از وفاتش بود و علت این بود که بیهوش شد و رنگش تیره شد، سپس به هوش آمد در حالی که چهره اش سفید شده بود در حالی که چنین می گفت:

من دوست دارم آن کسی را که هر کس از اهل مودت او بمیرد، او را با شادمانی به هنگام مرگ خواهد دید و آن محبّ می خندد؛

و کسی که بمیرد و غیر او از دشمنانش را دوست بدارد، جز به سمت آتش راهی ندارد!

یا ابا الحسن! علی جان! جان و خانواده ام و دارای ام و هر آن چه که در زمین دارم، فدای تو باد!

ای ابا الحسن! من به فضل تو عارفم و به ریسمان هر آن کس که تو را دوست دارد چنگ زننده ام؛

ص: 181

و تو وصیّ مصطفی (ص) و پسر عموی او هستی و ما با مبغضان تو دشمنی داریم و ترکشان می کنیم.

دوستان تو اهل نجات و مؤمن اند و هدایتشان آشکار است و غلوّ کنندگان در حق تو گمراهیشان آشکار و مشرک هستند.

و ملامت کننده ای مرا در مورد علی و حزب او سرزنش نمود؛ پس گفتم: خدا تو را قبیح و زشت کند که تو حقیقتاً احمق هستی!

و واژه اعفک به معنای احمق است. - . امالی طوسی: 49 -

**[ترجمه]

توضیح

لحا الله فلانا قبّحه و لعنه و لحیت الرجل ألحاه لحیا لمته و الملاحاة المنازعة.

**[ترجمه]« لحا الله فلانا»: خداوند او را زشت گردانیده و لعنت نمود.« لحیت الرجل ألحاه لحیا»: او را سرزنش کردم.« الملاحاه»: مجادله و دشمنی.

**[ترجمه]

«10»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَابُورَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ فِی الْمَیِّتِ تَدْمَعُ عَیْنُهُ عِنْدَ الْمَوْتِ فَقَالَ ذَلِکَ عِنْدَ مُعَایَنَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَرَی مَا یَسُرُّهُ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَ مَا تَرَی الرَّجُلَ إِذَا یَرَی مَا یَسُرُّهُ فَتَدْمَعُ عَیْنُهُ وَ یَضْحَکُ.

کا، الکافی محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن علی بن الحکم عن معاویة بن وهب مثله: (2)- ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فضالة مثله- مع، معانی الأخبار ابن الولید عن الصفار عن ابن معروف عن علی بن مهزیار عن فضالة مثله (3).

**[ترجمه]علل الشرائع: یحیی بن سابور می گوید: از حضرت ابی عبد اللَّه علیه السّلام شنیدم که درباره میّت می فرمودند: چشم او هنگام مرگ گریان است! این در وقتی است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را می بیند که آن چه او را مسرور می سازد را می بیند. سپس امام علیه السّلام فرمودند: آیا ندیده ای انسانی وقتی چیزی می بیند که مسرورش می کند، در نتیجه اشک از چشم هایش جاری می گردد و می خندد؟ - . علل الشرایع 1 : 356 -

در کتاب کافی - . کافی 3 : 70 - و نوادر - . الزهد: 155 - و معانی الاخبار - . معانی الاخبار: 236 - مثل این روایت نقل شده است.

**[ترجمه]

«11»

فس، تفسیر القمی یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً قَالَ إِذَا حَضَرَ الْمُؤْمِنَ الْوَفَاةُ نَادَی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی راضِیَةً بِوَلَاءِ عَلِیٍ

ص: 182


1- أورده الطبریّ فی ص 92 من کتابه بشارة المصطفی بإسناده عن الحسن بن الحسین بن بابویه عن محمّد بن الحسن الطوسیّ، عن المفید؛ و فیه ثلاثة عشر بیتا.
2- باختلاف یسیر. م.
3- باختلاف یسیر. م.

مَرْضِیَّةً بِالثَّوَابِ فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی فَلَا یَکُونُ لَهُ هِمَّةٌ إِلَّا اللُّحُوقُ بِالنِّدَاءِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه شریفه« یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً» - . فجر / 28 - 30 - فرمود: هنگام مرگ مومن، منادی از سوی خدا ندا می دهد: ای نفس مطمئنه! برگرد به سوی پروردگارت در حالی که راضی به ولایت علی علیه السلام،

ص: 181

و خشنود به ثواب الهی هستی، پس داخل بین بندگان من شو و داخل بهشت من شو! پس هم و غمی جز پیوستن به ندای الهی ندارد. - . تفسیر قمی 2 : 418 -

**[ترجمه]

«12»

ل، الخصال الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تَمَسَّکُوا بِمَا أَمَرَکُمْ اللَّهُ بِهِ فَمَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَغْتَبِطَ وَ یَرَی مَا یُحِبُّ إِلَّا أَنْ یَحْضُرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی وَ تَأْتِیهِ الْبِشَارَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَقَرُّ عَیْنُهُ وَ یُحِبُّ لِقَاءَ اللَّهِ.

**[ترجمه]خصال: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: به آن چه خدا به آن امرتان فرموده چنگ بزنید؛ پس فاصله بین یکی از شما و بین این که خوشحال شود و آن چه را دوست دارد ببیند نیست مگر این که رسول خدا (ص) نزد او حاضر گردد و آن چه نزد خداست بهتر و باقی تر است و بشارت از جانب خدای عز و جل به او می رسد و در نتیجه چشمش روشن می گردد و ملاقات خدا را دوست دارد. - . خصال 2 : 614 -

**[ترجمه]

«13»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ یَحْیَی الْخَثْعَمِیِّ عَنْ بُرَیْدِ (1)بْنِ مُعَاوِیَةَ الْعِجْلِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ فَقَالَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَمُوتُ وَ لَا کَافِرٍ فَیُوضَعُ فِی قَبْرِهِ حَتَّی یُعْرَضَ عَمَلُهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَهَلُمَّ جَرّاً إِلَی آخِرِ مَنْ فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُ عَلَی الْعِبَادِ.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: برید عجلی گوید: برای امام باقر علیه السلام این آیه را خواندم که:« عمل کنید که به زودی خداوند و رسولش و مؤمنین عمل شما را می بینند» - . توبه / 109 - حضرت فرمود: هیچ مؤ من و کافری نیست که بمیرد و در قبرش نهاده شود مگر این که عملش بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و بر علی علیه السلام و همین طور تا آخر بر همه آنانی که خداوند طاعت آنان را بندگان واجب ساخته است عرضه می شود. - . بصائر الدرجات: 397 -

**[ترجمه]

«14»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ کُلَیْبِ بْنِ مُعَاوِیَةَ الْأَسَدِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا بَیْنَ مَنْ وَصَفَ هَذَا الْأَمْرَ وَ بَیْنَ أَنْ یَغْتَبِطَ وَ یَرَی مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنُهُ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ هَذِهِ فَیُقَالُ أَمَّا مَا کُنْتَ تَرْجُو فَقَدْ قَدِمْتَ عَلَیْهِ وَ أَمَّا مَا کُنْتَ تَتَخَوَّفُ فَقَدْ أَمِنْتَ مِنْهُ وَ إِنَّ أَمَامَکَ لَإِمَامَ صِدْقٍ اقْدَمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام (2)

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: بین توصیف این امر (سعادت ابدی شیعیان) و بین این که شخص خوشحال شود و آن چه چشمش بدان روشن می شود را ببیند فاصله ای نیست مگر این که جانش به حلقومش برسد؛ پس به او گفته می شود: اما آن چه آرزویش را داشتی که بر آن وارد گشتی و اما از آن چه می ترسیدی ایمن شدی و امام تو امام راستینی است؛ بر رسول خدا و علی و حسن و حسین علیهم السلام وارد شو! - . محاسن: 174 -

**[ترجمه]

«15»

سن، المحاسن ابْنُ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ (3)عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ النَّخَعِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ أَشْهَدُ عَلَی أَبِی علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ

ص: 183


1- برید- وزان زبیر- بن معاویة العجلیّ، أبو القاسم، عربی، روی عن أبی عبد اللّه و أبی جعفر علیهما السلام، مات فی حیاة أبی عبد اللّه علیه السلام و قیل: فی سنة 150، و الرجل وجه من وجوه أصحابنا، و فقیه من أکابر فقهائنا، له محل عند الأئمّة علیهم السلام، قال الکشّیّ: إنّه ممن اتفقت العصابة علی تصدیقه، و ممن انقادوا له بالفقه، و روی أخبارا کثیرة فی فضله و توثیقه عن الأئمّة، یوجد ترجمته فی ص 155 من رجال الکشّیّ، و فی ص 81 من النجاشیّ، و فصل الفاضل المامقانی ترجمته فی ج 1 ص 164 فلیراجع.
2- تقدم الحدیث بألفاظ اخری تحت رقم 3 مع ضبط کلیب.
3- عقبة بضم العین و سکون القاف.

أَنْ یَغْتَبِطَ وَ یَرَی مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنُهُ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً فَنَحْنُ وَ اللَّهِ ذُرِّیَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: من گواهم بر پدرم که می فرمود: فاصله بین شما و بین

ص: 183

این که دیگران حسرت مقامتان را بخورند و شاد و خرم از آینده خود شوید، به همین است که جانتان به این جا برسد، و اشاره به حلق خود کرد، خداوند تبارک و تعالی در کتاب خود فرموده است« وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً» - . رعد / 38 - {و قطعاً پیش از تو [نیز] رسولانی فرستادیم، و برای آنان زنان و فرزندانی قرار دادیم} پس به خدا قسم ما ذریه پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم هستیم. - . محاسن: 175 -

**[ترجمه]

«16»

سن، المحاسن أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ شَجَرَةَ (1)أَخِی بَشِیرٍ النَّبَّالِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یُعَایِنَ مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنُهُ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ.

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: فاصله بین شما و بین این که چیزی ببیند که شاد و خرم از آینده خود شود به همین است که جانتان به این جا برسد و با دستش اشاره به حلق خود کرد. - . محاسن: 175 -

**[ترجمه]

«17»

سن، المحاسن ابْنُ فَضَّالٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ عَوَّاضٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِذَا بَلَغَتْ نَفْسُ أَحَدِکُمْ هَذِهِ قِیلَ لَهُ أَمَّا مَا کُنْتَ تَحْزَنُ مِنْ هَمِّ الدُّنْیَا وَ حُزْنِهَا فَقَدْ أَمِنْتَ مِنْهُ وَ یُقَالُ لَهُ أَمَامَکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ(2).

: سن، المحاسن ابن فضال عن أبی جمیلة عن أبی بکر الحضرمی عن أبی عبد الله علیه السلام مثله و زاد فیه الحسن و الحسین علیهما السلام.

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه جان یکی از شما به این جا ( گلو) برسد، به او گویند: هر غم و غصه ای که در دنیا داشتی، از آن در امان هستی؛ و گویند: اکنون رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و فاطمه سلام الله علیها مقابل تو هستند. - . محاسن: 175 -

در کتاب محاسن نیز این حدیث از امام صادق علیه السلام روایت شده است، با این تفاوت که امام حسن و امام حسین علیهما السلام نیز به آن افزوده شده است. - . محاسن: 175 -

**[ترجمه]

«18»

سن، المحاسن أَبِی عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ الطَّائِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ أَشَدَّ مَا یَکُونُ عَدُوُّکُمْ کَرَاهَةً لِهَذَا الْأَمْرِ إِذَا بَلَغَتْ نَفْسُهُ هَذِهِ (3)وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ وَ أَشَدَّ مَا یَکُونُ أَحَدُکُمْ اغْتِبَاطاً بِهَذَا الْأَمْرِ إِذَا بَلَغَتْ نَفْسُهُ هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ فَیَنْقَطِعُ عَنْهُ أَهْوَالُ الدُّنْیَا وَ مَا کَانَ یُحَاذِرُ مِنْهَا وَ یُقَالُ أَمَامَکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ ثُمَّ قَالَ أَمَّا فَاطِمَةَ فَلَا تَذْکُرْهَا.

: ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النضر مثله و فی آخره و یقال له أمامک رسول الله صلی الله علیه و آله و علی و الأئمة.

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: بدترین و سخت ترین لحظه بر دشمن شما لحظه ای است که جانش به این جا برسد، و با دست به گلوی مبارکش اشاره فرمود؛ و بیشترین زمانی که به شما به خاطر این امر( ولایت) خوشحال می شود، زمانی است که جان به این جا برسد، و با دست به گلوی مبارکش اشاره فرمود، پس درد و رنج های دنیا و آن چه بیم آن را داشت، پشت سر گذاشته و به او گویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و فاطمه سلام الله علیها مقابل تو هستند. سپس فرمود: نام فاطمه سلام الله علیها را در میان اینان نقل نکن و نیاور( از باب تقیه). - . محاسن: 175 -

در کتاب نوادر مثل این روایت نقل شده و در آخر آن دارد: رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و امامان علیهم السلام مقابل تو هستند. - . الزهد: 157 -

**[ترجمه]

«19»

سن، المحاسن ابْنُ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَدِ اسْتَحْیَیْتُ مِمَّا أُرَدِّدُ هَذَا الْکَلَامَ عَلَیْکُمْ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ

ص: 184


1- هو شجرة بن میمون بن أبی أراکة النبال الوابشی، مولاهم الکوفیّ، ثقة و من وجوه الاصحاب و أجلائهم.
2- رواه الکلینی کما یأتی تحت رقم 55.
3- فی المصدر: إلی هذه. م.

یَغْتَبِطَ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ هَذِهِ وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی حَنْجَرَتِهِ یَأْتِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام فَیَقُولَانِ لَهُ أَمَّا مَا کُنْتَ تَخَافُ فَقَدْ آمَنَکَ اللَّهُ مِنْهُ وَ أَمَّا مَا کُنْتَ تَرْجُو فَأَمَامَکَ.

**[ترجمه]محاسن: ابی یعفور گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: از بس این سخن را برای شما بیان کردم، حیا می کنم و خجالت می کشم! فاصله بین شما و بین این که

ص: 184

دیگران حسرت مقامتان را بخورند و شاد و خرم از آینده خود شوید، به همین است که جانتان به این جا برسد، و اشاره به حلق خود کرد، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام نزد او آمده و می فرمایند: از هر چه بیم داشتی خدا تو را از آن ایمنی بخشید، و به هرچه امید داشتی اکنون در برابر تو است. - . محاسن: 175 و 176 -

**[ترجمه]

«20»

سن، المحاسن ابْنُ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَا وَ الْمُعَلَّی بْنُ خُنَیْسٍ فَقَالَ یَا عُقْبَةُ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا هَذَا الَّذِی أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَرَی مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنُهُ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ هَذَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الْوَرِیدِ قَالَ ثُمَّ اتَّکَأَ وَ غَمَزَ إِلَیَّ الْمُعَلَّی أَنْ سَلْهُ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِذَا بَلَغَتْ نَفْسُهُ هَذِهِ فَأَیَّ شَیْ ءٍ یَرَی فَرَدَّدَ عَلَیْهِ بضعة عشر [بِضْعَ عَشْرَةَ] مَرَّةً أَیَّ شَیْ ءٍ یَرَی (1)فَقَالَ فِی کُلِّهَا یَرَی لَا یَزِیدُ عَلَیْهَا ثُمَّ جَلَسَ فِی آخِرِهَا فَقَالَ یَا عُقْبَةُ قُلْتُ لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ فَقَالَ أَبَیْتَ إِلَّا أَنْ تَعْلَمَ فَقُلْتُ نَعَمْ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّمَا دِینِی مَعَ دَمِی فَإِذَا ذَهَبَ دَمِی کَانَ ذَلِکَ وَ کَیْفَ بِکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ کُلَّ سَاعَةٍ وَ بَکَیْتُ فَرَقَّ لِی فَقَالَ یَرَاهُمَا وَ اللَّهِ قُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَنْ هُمَا فَقَالَ ذَاکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا عُقْبَةُ لَنْ تَمُوتَ نَفْسٌ مُؤْمِنَةٌ أَبَداً حَتَّی تَرَاهُمَا قُلْتُ فَإِذَا نَظَرَ إِلَیْهِمَا الْمُؤْمِنُ أَ یَرْجِعُ إِلَی الدُّنْیَا قَالَ لَا بَلْ یَمْضِی أَمَامَهُ فَقُلْتُ لَهُ یَقُولَانِ شَیْئاً جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ نَعَمْ یَدْخُلَانِ جَمِیعاً عَلَی الْمُؤْمِنِ فَیَجْلِسُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ رَأْسِهِ وَ عَلِیٌّ عِنْدَ رِجْلَیْهِ فَیُکِبُّ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ أَبْشِرْ أَنَا رَسُولُ اللَّهِ إِنِّی خَیْرٌ لَکَ مِمَّا تَتْرُکُ مِنَ الدُّنْیَا ثُمَّ یَنْهَضُ رَسُولُ اللَّهِ فَیَقُومُ عَلَیْهِ (2)عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا حَتَّی یُکِبَّ عَلَیْهِ فَیَقُولُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ أَبْشِرْ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الَّذِی کُنْتَ تُحِبُّنِی أَمَا لَأَنْفَعُکَ (3)ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَمَا إِنَّ هَذَا فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْتُ أَیْنَ هَذَا جُعِلْتُ فِدَاکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ قَالَ فِی سُورَةِ یُونُسَ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی هَاهُنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ لا تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ.

ص: 185


1- فی الکافی: فقلت له بضع عشر مرة: أی شی ء یری؟.
2- فی المصدر: فیقدم علیه. م.
3- فی المصدر: لانفعنک. م.

شی، تفسیر العیاشی عن عقبة بن خالد مثله

**[ترجمه]محاسن: عقبه می گوید: من و معلی بن خنیس وارد بر امام صادق علیه السلام شدیم؛ حضرت فرمود: ای عقبه! خداوند در روز قیامت چیزی از بندگان قبول نمی کند مگر آن چه شما بدان اعتقاد دارید( از ولایت) و فاصله ای بین یکی از شما با این که ببیند آن چه چشمش را روشن می کند نیست مگر این که جانش به این جا برسد- و با دست به رگ گردنش اشاره فرمود- سپس حضرت تکیه داد و معلّی با چشم به من اشاره کرد که از حضرت سؤال کن! پس من گفتم: یابن رسول الله! وقتی جانم به گلویم رسید چه چیز دیده می شود؟- و عقبه چند ده بار دیگر نیز این را پرسید که در وقت مردن چه چیز دیده می شود؟ حضتر در تمام جوابهای خود فقط می فرمود:« دیده می شود» و چیزی بر آن نمی افزود! سپس در آخرین مرتبه نشست و فرمود: ای عقبه! عرض کردم: من در اطاعت شما هستم بفرمایید! فرمود: جز این که بخواهی بدانی به جواب دیگری راضی نیستی؟( چاره ای نداری و حتما می خواهی بیاموزی؟) عرض کردم: بله یابن رسول الله! همانا دین من همراه با خون من است و تا وقتی جان بدهم طلب دین را رها نمی کنم! شما در هر ساعت و چگونه اید یابن رسول الله؟ و شروع به گریه کردم؛ حضرت به حال من مهربانی کرد و فرمود: به خدا قسم که محتضر آن دو را می بیند! عرض کردم: پدر و مادرم به فدایت آن دو کیستند؟ فرمود: آن دو رسول خدا (ص) و علی علیه السلام هستند! ای عقبه! هیچ مؤمنی هرگز نمی میرد تا آن دو را ببیند؛ گفتم: وقتی مؤمن به آن دو نظر کرد به دنیا بر می گردد؟ فرمود: نه بلکه به سمت مقابلش می رود؛ عرض کردک: فدایت شوم آیا آن دو سرور چیزی و مطلبی می گویند؟ فرمود: بله هر دو با هم بر مؤمن وارد می شوند و رسول خدا (ص) نزد سر او و علی علیه السلام نزد پای او می نشینند؛ رسول خدا (ص) بر روی او خم می شود و می فرماید: ای ولیّ خدا! بر تو بشارت باد که من رسول خدا هستم و من برای تو بهترم از آن چه داری از دنیا ترک می کنی! سپس رسول خدا (ص) بر می خیزد و علی علیه السلام بلند می شود و به روی او خم می شود و می فرماید: ای ولیّ خدا! بر تو بشارت باد که من همان علی بن ابی طالب علیه السلام هستم که دوستم می داشتی! بدان که من به تو نفع رسانم! سپس امام صادق علیه السلام فرمود: بدانید که این مطلب در کتاب خدای عز و جل نیز هست! عرض کردم: فدایت شوم در کجای کتاب خدا آمده؟ فرمود: در سور یونس سخن خدای تبارک و تعالی در این خصوص است که فرمود:« الَّذینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ لا تَبْدیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ.» - . یونس / 63 و 64 - { همان ها که ایمان آوردند، و (از مخالفت فرمان خدا) پرهیز می کردند. در زندگی دنیا و در آخرت، شاد (و مسرور)ند؛ وعده های الهی تخلّف ناپذیر است! این است آن رستگاری بزرگ!} - . محاسن: 175 و 176 -

ص: 185

در تفسیر عیاشی نیز حدیث مشابهی از عقبه بن خالد نقل شده است. - . تفسیر عیاشی 2 : 133 -

**[ترجمه]

بیان

إنما دینی مع دمی المراد بالدم الحیاة أی لا أترک طلب الدین ما دمت حیا فإذا ذهب دمی أی مت کان ذلک أی ترک الطلب أو المعنی أنه إنما یمکننی تحصیل الدین ما دمت حیا فقوله فإذا ذهب دمی استفهام إنکاری أی بعد الموت کیف یمکننی طلب الدین و فی شی، تفسیر العیاشی فإذا ذهب دینی کان ذلک فالمعنی أن دینی مقرون بحیاتی فمع عدم الدین فکأنی لست بحی فقوله کان ذلک أی کان الموت و فی الکافی (1)إنما دینی مع دینک فإذا ذهب دینی کان ذلک أی إن دینی إنما یستقیم إذا کان موافقا لدینک فإذا ذهب دینی لعدم علمی بما تعتقده کان ذلک أی الخسران و الهلاک و العذاب الأبدی أشار إلیه مبهما لتفخیمه و أما استشهاده علیه السلام بالآیة فالظاهر أنه فسر البشری فی الحیاة الدنیا بما یکون عند الموت و یحتمل أن یکون علیه السلام فسر البشری فی الآخرة بذلک لأن تلک الحالة من مقدمات النشأة الآخرة فالبشری فی الحیاة الدنیا بالمنامات الحسنة کما ورد فی أخبار أخر أو بما بشر الله فی کتبه و علی لسان أنبیائه و الأول أظهر.

**[ترجمه]منظور از الدم در عبارت« إنما دینی مع دمی»، زندگی است، یعنی تا زمانی که زنده هستم از طلب دین دست بر نمی دارم.« فإذا ذهب دمی» استفهام انکاری است، یعنی پس از مرگ چگونه می توانم در طلب دین برآیم؟ در نقل تفسیر عیاشی آمده:« فإذا ذهب دمی کان ذلک» به این معنا که دین من وابسته به زندگی من است، و اگر دین نداشته باشم مثل این است که جان خود را از دست داده ام.

پس عبارت« کان ذلک» یعنی مرگ و نابودی من می رسد. و در کافی دارد:« إنما دینی مع دینک فإذا ذهب دینی کان ذلک» یعنی دین من تنها زمانی مستقیم خواهد بود که با دین تو موافق و هم راستا باشد، پس هرگاه به خاطر ناآگاهی من به عقاید شما، دینم تباه شود، آن اتفاق رخ می دهد. یعنی خسران و هلاک و عذاب ابدی، راوی یعنی عقبه به صورت مبهم به این موضوع اشاره کرده است تا آن را بزرگ جلوه دهد.

و اما این که حضرت علیه السلام به آیه استشهاد می کند، به نظر می رسد بشارت در زندگی دنیا را به بشارت هنگام مرگ تفسیر می کند، و ممکن است حضرت علیه السلام بشارت در آخرت را به بشارت هنگام مرگ تفسیر فرموده است، زیرا این حالت در مقدمه مراحل آخرت می باشد. بنابراین همانطور که در روایت های دیگر آمده است، بشارت در زندگی دنیا با خواب های نیکو است، و یا بشارت به چیزی است که خدای متعال در کتاب خود و از زبان پیامبر خود صلی الله علیه و آله فرموده است. و مورد اول واضح تر به نظر می رسد.

**[ترجمه]

«21»

سن، المحاسن مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنِ الْخَطَّابِ الْکُوفِیِّ وَ مُصْعَبٍ الْکُوفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِسَدِیرٍ (2)وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالنُّبُوَّةِ وَ عَجَّلَ رُوحَهُ إِلَی الْجَنَّةِ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَغْتَبِطَ وَ یَرَی سُرُوراً (3)أَوْ تَبَیَّنَ لَهُ النَّدَامَةُ وَ الْحَسْرَةُ إِلَّا أَنْ یُعَایِنَ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ وَ أَتَاهُ مَلَکُ الْمَوْتِ بِقَبْضِ (4)رُوحِهِ فَیُنَادِی رُوحَهُ فَتَخْرُجُ مِنْ جَسَدِهِ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ فَمَا یُحِسُّ بِخُرُوجِهَا وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی ثُمَّ قَالَ ذَلِکَ لِمَنْ کَانَ وَرِعاً

ص: 186


1- فی ج 1 ص 36 من فروعه، فی باب ما یعاین المؤمن و الکافر بإسناده عن العدة، عن سهل بن زیاد، عن ابن فضال.
2- وزان شریف هو سدیر بن حکیم بن صهیب الصیرفی.
3- فی المصدر: السرور. م.
4- فی المصدر: یقبض. م.

مُوَاسِیاً لِإِخْوَانِهِ وَصُولًا لَهُمْ (1)وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ وَرِعٍ وَ لَا وَصُولٍ (2)لِإِخْوَانِهِ قِیلَ لَهُ مَا مَنَعَکَ مِنَ الْوَرَعِ وَ الْمُوَاسَاةِ لِإِخْوَانِکَ أَنْتَ مِمَّنِ انْتَحَلَ الْمَحَبَّةَ بِلِسَانِهِ وَ لَمْ یُصَدِّقْ ذَلِکَ بِفِعْلٍ وَ إِذَا لَقِیَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَقِیَاهُمَا مُعْرِضَیْنِ مُقَطِّبَیْنِ فِی وَجْهِهِ غَیْرَ شَافِعَیْنِ لَهُ قَالَ سَدِیرٌ مَنْ جَدَعَ اللَّهُ أَنْفَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَهُوَ ذَاکَ (3)

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام به سدیر فرمود: قسم به کسی که فرستاده محمد را به پیغمبری، و شتابانه روحش را به بهشت برده میان هر یک از شما با خوشی و شادمانی یا پشیمان شدن و افسوس فاصله ای نباشد جز که به چشم خود بیند آن چه را خدا عز و جل در قرآنش فرموده:« عَنِ الْیَمینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعیدٌ». - . ق / 17 - {از راست و از چپ نشسته ای باشد} و ملک الموت آید تا جانش را بگیرد، و روحش را فریاد دهد تا از تنش به در آید، اما آن که مؤمن باشد آمدنش را احساس نکند (یعنی برایش هیچ تلخی و ناگواری ندارد) و اینست سخن خدای سبحانه و تعالی که می فرماید: {ای جان با ایمان برگرد به سوی پروردگارت که خوشی و خوشت دارند و درآی در میان بندگانم و درآی در بهشتم.} - . فجر / 28 - و آن گاه فرمود: این مقام برای کسی است که پارسا باشد

ص: 186

و با برادران دینی خود همراهی دارد و به آن ها خیر می رساند اگر ناپارسا است و خیررسان به برادران خود نیست به او گفته شود: چه تو را بازداشت از پارسائی و همراهی کردن برادرانت؟ تو از کسانی باشی که به زبان اظهار دوستی کنند و با کردار آن را پیاده نکنند، و چون برخورد کند با رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان از او رو گردانند و در روی او ترشرو باشند و شفاعت او نکنند، سدیر گفت: از کسانیست که خدا بینی آن ها را بریده؟ آن حضرت فرمود: همانست. - . محاسن: 177 و 178 -

**[ترجمه]

بیان

جدع الأنف أی قطعه کنایة عن المذلة أی من أذله الله یکون کذلک و یحتمل أن یکون من استفهاما أی من یکون کذلک فقوله جدع الله أنفه جملة دعائیة فأجاب علیه السلام بأنه هو الذی ذکرت لک سابقا.

**[ترجمه]جدع الأنف: بریدن بینی، و کنایه از ذلت و خواری است، یعنی خداوند هر کس را که خوار نماید، به این صورت خواهد بود. و ممکن است« من» استفهامی باشد، یعنی: چه کسی چنین است؟ و عبارت« جدع الله أنفه» جمله دعایی باشد، و حضرت علیه السلام پاسخ می دهد: بینی بریده همان کسی است که قبلا برایت ذکر نمودم؛

**[ترجمه]

«22»

سن، المحاسن ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اسْتَعِینُوا عَلَی مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ بِالْوَرَعِ وَ الِاجْتِهَادِ فِی طَاعَةِ اللَّهِ فَإِنَّ أَشَدَّ مَا یَکُونُ أَحَدُکُمْ اغْتِبَاطاً بِمَا هُوَ عَلَیْهِ لَوْ قَدْ صَارَ فِی حَدِّ الْآخِرَةِ وَ انْقَطَعَتِ الدُّنْیَا عَنْهُ فَإِذَا کَانَ فِی ذَلِکَ الْحَدِّ عَرَفَ أَنَّهُ قَدِ اسْتَقْبَلَ النَّعِیمَ وَ الْکَرَامَةَ مِنَ اللَّهِ وَ الْبُشْرَی بِالْجَنَّةِ وَ أَمِنَ مِمَّنْ کَانَ یَخَافُ وَ أَیْقَنَ أَنَّ الَّذِی کَانَ عَلَیْهِ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ مَنْ خَالَفَ دِینَهُ عَلَی بَاطِلٍ هَالِکٌ.

**[ترجمه]محاسن: محمد می گوید: شنیدم امام باقر علیه السلام فرمود: از خدا بترسید و اعتقادی که به امر امامت ما دارید را با ورع و سخت کوشی در طاعت خدا یاری کنید که بیشترین حدی که یکی از شما به شادی و خوشحالی می رسد آن لحظه ای است که به حدّ آخرت برسد و دنیا از او بریده شود؛ وقتی به آن حد رسید می فهمد که در مقابل خود نعمتها و کرامت های خدا و بشارت به بهشت را پیش رو دارد و از کسانی که از آنان می ترسید، ایمن می شود و یقین می کند که باوری که داشت حق بوده و کسی که با باور او مخالفت ورزیده باطل و هلاک شونده است؛ - . محاسن: 177 و 178 -

**[ترجمه]

«23»

سن، المحاسن أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی عَنْ قُتَیْبَةَ الْأَعْشَی (4)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَمَا إِنَّ أَحْوَجَ مَا تَکُونُونَ فِیهِ إِلَی حُبِّنَا حِینَ تَبْلُغُ نَفْسُ أَحَدِکُمْ هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی نَحْرِهِ ثُمَّ قَالَ لَا بَلْ إِلَی هَاهُنَا وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی حَنْجَرَتِهِ فَیَأْتِیهِ الْبَشِیرُ فَیَقُولُ أَمَّا مَا کُنْتَ تَخَافُهُ فَقَدْ أَمِنْتَ مِنْهُ.

ص: 187


1- أی کثیر الاعطاء لهم.
2- فی المصدر: و لا وصولا. م.
3- فی المصدر: فهو ذلک. م.
4- قتیبة مصغرا، و أعشی بفتح الهمزة، و سکون العین، و فتح الشین، بعدها الف مقصورة، قال النجاشیّ فی ص 223 من رجاله: قتیبة بن محمّد الاعشی المؤدّب، أبو محمّد المقری، مولی الازد، ثقة، عین، روی عن أبی عبد اللّه علیه السلام، له کتاب یرویه عدة من أصحابنا اه.

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: بیشترین زمانی که شما به محبت ما نیازمندید، زمانی است که جان شما به این جا برسد- و با دست به بالای سینه مبارکش اشاره فرمود و بعد فرمود: نه! بلکه زمانی که به این جا برسد و با دست به حنجره شریفش اشاره فرمود و فرمود: پس بشارت دهنده نزد او آمده و می گوید: از آن چه بر آن خائف بودی ایمنی یافتی! - . محاسن: 177 و 178 -

ص: 187

**[ترجمه]

«24»

سن، المحاسن بِالْإِسْنَادِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ بَشِیرٍ الْکُنَاسِیِّ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ حَدَّثَ أَصْحَابُکُمْ أَنَّ أَبِی کَانَ یَقُولُ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَغْتَبِطَ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ.

**[ترجمه]محاسن: بشیر کناسی گوید: بر امام صادق علیه السلام وارد شدیم، حضرت فرمود: به شیعیان و اصحابت بگو که پدرم می فرمود: فاصله بین یکی از شما و بین آن که خوشحال شود، نیست مگر آن که جانش به این جا برسد و با دست به حلقوم مبارکش اشاره فرمود؛ - . محاسن: 177 و 178 -

**[ترجمه]

«25»

صح، صحیفة الرضا علیه السلام عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مَنْ أَحَبَّنِی وَجَدَنِی عِنْدَ مَمَاتِهِ بِحَیْثُ یُحِبُّ وَ مَنْ أَبْغَضَنِی وَجَدَنِی عِنْدَ مَمَاتِهِ بِحَیْثُ یَکْرَهُ.

**[ترجمه]صحیفه الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از پدران بزرگوارشان و از امیرالمومنین علیه السلام نقل کردند که فرمود: کسی که مرا دوست بدارد موقع مردنش آن گونه که دوست دارد مرا می یابد و کسی که مرا دشمن بدارد موقع مردنش آن گونه که ناپسند دارد مرا می یابد. - . صحیفة الرضا: 57 -

**[ترجمه]

«26»

شی، تفسیر العیاشی مُحَمَّدٌ عَنْ یُونُسَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَ مَبْشُورَةٌ کَذَا نُزِلَ بِهَا عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِلَّا یَسْتَبْشِرُونَ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَیُبَشَّرُونَ إِلَی قُرَّةِ عَیْنٍ وَ أَمَّا الْفُجَّارُ فَیُبَشَّرُونَ إِلَی خِزْیِ اللَّهِ إِیَّاهُمْ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند آیه« کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ومَبشورة» - . بقره / 185 - { هر کسی طعم مرگ را می چشد و بشارت داده می گردد.} این گونه بر محمد (ص) نازل کرد؛ احدی از این امت نیست مگر این که به او بشارت داده می شود: اما مؤمنان به روشنی چشمشان بشارت داده می شوند و فاجران به این که خدا آنان را خوار و ذلیل می کند بشارت داده می شوند. - . تفسیر عیاشی 1 : 309 -

**[ترجمه]

«27»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً قَالَ هُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه« وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً» - . نساء / 159 - {و از اهلِ کتاب، کسی نیست مگر آن که پیش از مرگ خود حتماً به او ایمان می آورد، و روز قیامت [عیسی نیز] بر آنان شاهد خواهد بود.} فرمود: منظور رسول خدا صلی الله علیه و آله است. - . تفسیر عیاشی 1 : 309 -

**[ترجمه]

«28»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ فِی عِیسَی علیه السلام وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً فَقَالَ إِیمَانُ أَهْلِ الْکِتَابِ إِنَّمَا هُوَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه« وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً» درباره حضرت عیسی علیه السلام فرمود: ایمان اهل کتاب نسبت به محمد صلی الله علیه و آله است. - . تفسیر عیاشی 1 : 310 -

**[ترجمه]

«29»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْمَشْرِقِیِّ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ فِی قَوْلِهِ وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ یَعْنِی بِذَلِکَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَا یَمُوتُ یَهُودِیٌّ وَ لَا نَصْرَانِیٌّ أَبَداً حَتَّی یَعْرِفَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّهُ قَدْ کَانَ بِهِ کَافِراً.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه« وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ» فرمود: مقصود ایمان به محمد (ص) است؛ هیچ یهودی و نصرانی هرگز نمی میرد تا بداند که محمد (ص) رسول الله است و او به نبوت آن حضرت کافر بود. - . تفسیر عیاشی 1 : 310 -

**[ترجمه]

«30»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً قَالَ لَیْسَ مِنْ أَحَدٍ مِنْ جَمِیعِ الْأَدْیَانِ یَمُوتُ إِلَّا رَأَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه« وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً» فرمود: پیروان هیچ دینی از اولین و آخرین نمی ماند جز این که قبل از مرگ رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمومنین علی علیه السلام را در جایگاه حقانیت می بینند. - . تفسیر عیاشی 1 : 310 -

**[ترجمه]

«31»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الشَّیْطَانَ لَیَأْتِی الرَّجُلَ مِنْ أَوْلِیَائِنَا عِنْدَ مَوْتِهِ یَأْتِیهِ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ یَسَارِهِ لِیَصُدَّهُ عَمَّا هُوَ عَلَیْهِ

ص: 188

فَیَأْبَی اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ وَ کَذَلِکَ قَالَ اللَّهُ یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: زمان مرگ یکی از طرفداران و شیعیان ما شیطان از راست و چپ به بالین او می آید تا او را از آن چه بدان اعتقاد دارد گمراه سازد،

ص: 188

ولی خداوند عزّ و جلّ از آن جلوگیری می کند و نمی گذارد و این همان فرمایش خداوند تعالی است که:« یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ» - . ابراهیم / 27 - {خداوند سبحان آنان را که ایمان آورده اند در زندگانی دنیا و به سرای آخرت بر قول ثابت (که همان اعتقادات حقّه صحیح و واقعی است) استوار و پا بر جای نگه می دارد.} - . تفسیر عیاشی 2 : 242 -

**[ترجمه]

«32»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر صَفْوَانُ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَمْرٍو الْبَزَّازِ (1)قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام جُلُوساً فَقَامَ فَدَخَلَ الْبَیْتَ وَ خَرَجَ فَأَخَذَ بِعِضَادَتَیِ الْبَابِ (2)فَسَلَّمَ فَرَدَدْنَا عَلَیْهِ السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُحِبُّ رِیحَکُمْ وَ أَرْوَاحَکُمْ وَ إِنَّکُمْ لَعَلَی دِینِ اللَّهِ وَ دِینِ مَلَائِکَتِهِ وَ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَرَی مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنُهُ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ هَاهُنَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی حَنْجَرَتِهِ وَ قَالَ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَعِینُوا عَلَی ذَلِکَ بِوَرَعٍ.

**[ترجمه]نوادر : ابو عمرو بزاز می گوید: ما نزد امام باقر علیه السلام نشسته بودیم که حضرت برخاست و داخل خانه شد و برگشت و دو بازوی در را گرفت و بر ما سلام فرمود و ما به ایشان جواب سلام دادیم؛ سپس فرمود: به خدا که من بوی شما و جان های شما را دوست دارم، شما بر دین خدا و دین فرشته هائید، فاصله بین شما و بین این که شاد و خرم از آینده خود شوید، به همین است که جانتان به این جا برسد، و با دست اشاره به حلق خود کرد، و کمک کنید بر آن با تقوای زیاد. - . الزهد: 158 -

**[ترجمه]

«33»

م، تفسیر الإمام علیه السلام إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ خالِدِینَ فِیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِاللَّهِ فِی رَدِّهِمْ نُبُوَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ وَلَایَةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ آلِهِمَا علیهم السلام وَ ماتُوا عَلَی کُفْرِهِمْ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ یُوجِبُ اللَّهُ تَعَالَی لَهُمُ الْبُعْدَ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ السَّحْقَ مِنَ الثَّوَابِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ الْمَلَائِکَةِ یَلْعَنُونَهُمْ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ کُلٌّ یَلْعَنُهُمْ لِأَنَّ کُلًّا مِنَ الْمَأْمُورِینَ الْمُنْتَهِینَ یَلْعَنُونَ الْکَافِرِینَ وَ الْکَافِرُونَ أَیْضاً یَقُولُونَ لَعَنَ اللَّهُ الْکَافِرِینَ فَهُمْ فِی لَعْنِ أَنْفُسِهِمْ أَیْضاً خالِدِینَ فِیها فِی اللَّعْنَةِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ یَوْماً وَ لَا سَاعَةً وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ لَا یُؤَخَّرُونَ سَاعَةً إِلَّا یَحِلُ

ص: 189


1- هو حفص بن سلیمان الأسدی الکوفیّ الغاضری- بمعجمتین- و هو حفص بن أبی داود القاری، صاحب عاصم، و یقال له: حفیص، أورده هکذا ابن حجر فی ص 118 من التقریب و قال بعد ذلک: متروک الحدیث مع إمامته فی القراءة، من الثامنة، مات سنة ثمانین و له تسعون انتهی. و فی هامش التقریب: و هو ثبت فی القراءة عند ابن معین و أحمد، و متروک فی الحدیث عند البخاری و غیره، وثقه ثقة وکیع، قال الذهبی: هو فی نفسه صادق غیر أنّه لم یتقین الحدیث، قال حنبل بن إسحاق، عن أحمد قال: ما به بأس، و روی أبو علیّ الصواف، عن عبد اللّه، عن أبیه قال: هو صالح اه. أقول: أورده الشیخ بالعنوان فی أصحاب الصادق علیه السلام و قال: أسند عنه و أورده أیضا فی باب الکنی من أصحاب الباقر علیه السلام.
2- عضادتا الباب: خشبتاه من جانبیه.

بِهِمُ الْعَذَابُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَؤُلَاءِ الْکَاتِمِینَ لِصِفَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْجَاحِدِینَ لِحِلْیَةِ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ إِذَا أَتَاهُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ لِیَقْبِضَ أَرْوَاحَهُمْ أَتَاهُمْ بِأَفْظَعِ الْمَنَاظِرِ وَ أَقْبَحِ الْوُجُوهِ فَیُحِیطُ بِهِمْ عِنْدَ نَزْعِ أَرْوَاحِهِمْ مَرَدَةُ شَیَاطِینِهِمْ الَّذِینَ کَانُوا یَعْرِفُونَهُمْ ثُمَّ یَقُولُ مَلَکُ الْمَوْتِ أَبْشِرِی أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْخَبِیثَةُ الْکَافِرَةُ بِرَبِّهَا بِجَحْدِ نُبُوَّةِ نَبِیِّهَا صلی الله علیه و آله وَ إِمَامَةِ عَلِیٍّ وَصِیِّهِ علیه السلام بِلَعْنَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ غَضَبٍ ثُمَّ یَقُولُ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ طَرْفَکَ وَ انْظُرْ فَیَرَی دُونَ الْعَرْشِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَی سَرِیرٍ بَیْنَ یَدَیْ عَرْشِ الرَّحْمَنِ وَ یَرَی عَلِیّاً علیه السلام عَلَی کُرْسِیٍّ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ سَائِرَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام عَلَی مَرَاتِبِهِمُ الشَّرِیفَةِ بِحَضْرَتِهِ ثُمَّ یَرَی الْجِنَانَ قَدْ فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَ یَرَی الْقُصُورَ وَ الدَّرَجَاتِ وَ الْمَنَازِلَ الَّتِی تَقْصُرُ عَنْهَا أَمَانِیُّ الْمُتَمَنِّینَ فَیَقُولُ لَهُ لَوْ کُنْتَ لِأَوْلِیَائِکَ مُوَالِیاً کَانَتْ رُوحُکَ یُعْرَجُ بِهَا إِلَی حَضْرَتِهِمْ وَ کَانَ یَکُونُ مَأْوَاکَ فِی تِلْکَ الْجِنَانِ وَ کَانَتْ تَکُونُ مَنَازِلُکَ (1)[فِیهَا] و أولیاؤک وَ [أُولَئِکَ مُجَاوِرُوکَ وَ مُقَارِبُوکَ فَانْظُرْ فَیُرْفَعُ حُجُبُ الْهَاوِیَةِ (2)فَیَرَاهَا بِمَا فِیهَا مِنْ بَلَایَاهَا وَ دَوَاهِیهَا وَ عَقَارِبِهَا وَ حَیَّاتِهَا وَ أَفَاعِیهَا وَ صُرُوفِ عَذَابِهَا وَ نَکَالِهَا فَیُقَالُ لَهُ فَتِلْکَ إِذاً مَنَازِلُکَ ثُمَّ تَمَثَّلُ لَهُ شَیَاطِینُهُ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ کَانُوا یُغْوُونَهُ وَ یَقْبَلُ مِنْهُمْ مُقَرَّنِینَ هُنَاکَ فِی الْأَصْفَادِ (3)وَ الْأَغْلَالِ فَیَکُونُ مَوْتُهُ بِأَشَدِّ حَسْرَةٍ وَ أَعْظَمِ أَسَفٍ.

**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: امام علیه السلام فرموده است: خداوند متعال فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا» یعنی به خداوند با نپذیرفتن نبوّت محمد صلی الله علیه و آله و ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام و آل آن دو نفر علیهم السلام کافر شدند؛ «وَمَاتُوا وَهمْ کُفَّارٌ» یعنی بر کفرشان، «أُولَئِکَ عَلَیهمْ لَعْنَةُ اللّه» یعنی خداوند متعال دوری از رحمت و دوری از ثواب را برای آنان مقرر می سازد. «وَالْمَلآئِکَةِ» یعنی و ملائکه آنان را لعنت می کنند. «وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ» یعنی تمام مردم آنان را مورد لعن خود قرار می دهند؛ زیرا تمامی مأمورین نهی شده (شاید منهی به معنای عاقل باشد)، کافران را لعنت می کنند و کافران نیز می گویند: خداوند، کافران را لعنت کند. و آنان نیز در لعنت فرستادن بر خود، سهیم می شوند. «خَالِدِینَ فِیها» یعنی در لعنت و در آتش جهنم، «لاَ یخَفَّفُ عَنْهمُ الْعَذَابُ» یعنی نه یک روز و نه یک ساعت، «وَلاَ همْ ینظَرُونَ» یعنی حتی یک لحظه، آنان را از شکنجه شدن رها نمی کنند.«و لا هم یُنظرون» یعنی یک ساعت هم به عقب انداخته نمی شوند مگر این که

ص: 189

عذاب به آنان برسد. امام علی بن الحسین علیهما السلام فرمود: رسول خدا (ص) فرمود: اینان که کتمان گر صفت رسول خدا و منکر زینت علی ولی الله علیهما السلام هستند، وقتی ملک الموت برای قبض روحشان می آید، با زشت ترین منظره و قبیح ترین چهره بر آنان وارد می شود و هنگام کندن جانشان شیاطین رانده شده شان بر آنان احاطه می یابند، همان شیاطینی که این کافران آنان را می شناختند؛ سپس ملک الموت می گوید: ای نفس خبیثی که به پروردگارش کافر و نبوت پیامبرش (ص) و امامت علی وصیّ او علیه السلام را منکر بود! بر تو باد بشارت به نفرین و خشم خدا. سپس می گوید: سرت را بلند کن و چشمت را بالا بیاور و ببین! پس زیر عرش محمد (ص) را می بیند که بر تختی مقابل عرش خدای رحمان نشسته و علی علیه السلام را بر صندلی مقابل او می بیند و سایر امامان علیهم السلام را بر مراتب با شرافتی که دارند در محضر پیامبر (ص) می بیند، سپس بهشت را می بیند که درهای آن گشوده گشته و قصرها و درجات و منازل آن را می بیند که آرزوهای آرزومندان از رسیدن به آن ها کوتاه است! پس به او می گوید: اگر دوست اولیای خود بودی، روح تو نیز به محضر آنان عروج می کرد و مأوای تو نیز در آن بهشت بود و آن جا محل نزول تو و اولیا و مجاوران و نزدیکانت بود؛ پس نگاه کن؛ پس حجابهای جهنم برداشته می شود و آن را با بلیّات و مصیباتش و با عقربها و مارها و افعی هایش و انواع عذاب و عقوباتش می بیند؛ پس به او گفته می شود: این جا منزلگاه توست؛ سپس شیاطینش بر او مجسم می شوند و ( گفته می شود:) اینان کسانی بودند که او را گمراه می کردند و او از آنان حرف شنوی داشت که همگی با هم در غل و زنجیرهایند؛ و مرگ او در نتیجه با شدیدترین حسرت ها و بزرگترین تأسف ها خواهد بود. - . تفسیر امام عسکری: 572 -

**[ترجمه]

«34»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر صَفْوَانُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَرَی مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنُهُ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ هَذِهِ فَیَأْتِیَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَیَقُولَ أَمَّا مَا کُنْتَ تَطْمَعُ فِیهِ مِنَ الدُّنْیَا فَقَدْ فَاتَکَ فَأَمَّا مَا کُنْتَ تَطْمَعُ فِیهِ مِنَ الْآخِرَةِ فَقَدْ أَشْرَفْتَ عَلَیْهِ وَ أَمَامَکَ سَلَفُ (4)صِدْقٍ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ وَ إِبْرَاهِیمُ.

ص: 190


1- الموجود فی التفسیر المطبوع هکذا: و کانت تکون منازلک فیها، و إذ کنت علی مخالفتهم فقد حرمت حضرتهم و منعت مجاورتهم، و تلک منازلک، و اولئک مجاوروک و مقاربوک فانظر إلخ. و هو الصحیح. فلیراجع ص 238 من تفسیر الإمام المطبوع سنة 1315 و ص 223 من المطبوع فی هامش تفسیر علیّ بن إبراهیم.
2- من أسماء جهنم، معرفة ممنوعة من الصرف، و تدخلها أل للمح الصفة فیقال: الهاویة.
3- قرنه أی جمعه و شدده یقال: قرنت الأساری فی الحبال. و الاصفاد: ما یوثق به الاسیر من قد أو قید أو غل.
4- السلف: کل من تقدمک بالموت من آبائک و ذوی قرابتک و لذا سمی الصدر الأول بالسلف الصالح، و منه الحدیث: ابشر بالسلف الصالح مرافقة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و علی و فاطمة علیهما السلام؛ قاله الطریحی فی المجمع.

**[ترجمه]نوادر: امام باقر علیه السلام فرمود: فاصله بین شما و بین این که ببینید آن چه را مایه چشم روشنی شماست، همین است که جانتان به این جا( حلقوم) برسد! پس ملک الموت نزد او آمده و می گوید: اما آن چه در دنیا در آن طمع داشتی که از دست تو رفت و آن چه در امر آخرت خود بر ان طمع داشتی که اکنون در شرف رسیدن به آن هستی و رو به روی تو پدرانت هستند که رسول خدا و علی و ابراهیم علیهم و آلهم السلام را تصدیق کردند. - . الزهد: 159 -

ص: 190

**[ترجمه]

«35»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر صَفْوَانُ عَنْ قُتَیْبَةَ الْأَعْشَی قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ عَادَیْتُمْ فِینَا الْآبَاءَ وَ الْأَبْنَاءَ وَ الْأَزْوَاجَ وَ ثَوَابُکُمْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ أَحْوَجَ مَا تَکُونُونَ فِیهِ إِلَی حُبِّنَا إِذَا بَلَغَتِ النَّفْسُ هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ.

**[ترجمه]نوادر: قتیبه اعشی گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: شماها به خاطر ما با پدران و پسران وهمسران (خویش ) دشمنی کردید و در عوض، پاداش شما بر خدای عز و جل می باشد، و بدانید که نیازمندترین وقت شما (به ولایت و دوستی ما) آن وقتی است که جان ها به این جا رسد، و با دست، اشاره به گلوی خویش کرد - . الزهد: 159 - .

**[ترجمه]

«36»

قب، المناقب لابن شهرآشوب زُرَیْقٌ (1)عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا قَالَ هُوَ أَنْ یُبَشِّرَاهُ بِالْجَنَّةِ عِنْدَ الْمَوْتِ یَعْنِی مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً علیه السلام.

**[ترجمه]مناقب: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» - . یونس / 64 - فرمود: هنگام مرگ او را به بهشت بشارت می دهند، یعنی به دیدار پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام . - . مناقب ابن شهرآشوب 3 : 258 -

**[ترجمه]

«37»

الْفُضَیْلُ بْنُ یَسَارٍ عَنِ الْبَاقِرَیْنِ علیهما السلام قَالا حَرَامٌ عَلَی رُوحٍ أَنْ تُفَارِقَ جَسَدَهَا حَتَّی تَرَی مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ حَسَناً وَ حُسَیْناً بِحَیْثُ تَقَرُّ عَیْنُهَا (2).

**[ترجمه]مناقب: امام باقر و امام صادق علیهما السلام فرمودند: بر روح حرام است تا زمانی که محمد و علی و حسن و حسین علیهم السلام را ندیده، از جسم خود خارج شود. - . این حدیث در شماره 43 بیان می شود. -

**[ترجمه]

«38»

الْحَافِظُ أَبُو نُعَیْمٍ بِالْإِسْنَادِ عَنْ هِنْدٍ الْجَمَلِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ رَوَی الشَّعْبِیُّ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ عَنْهُ علیه السلام وَ لَا یَمُوتُ عَبْدٌ یُحِبُّنِی إِلَّا رَآنِی حَیْثُ یُحِبُّ وَ لَا یَمُوتُ عَبْدٌ یُبْغِضُنِی إِلَّا رَآنِی حَیْثُ یَکْرَهُ.

**[ترجمه]مناقب: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: امیرمؤمنان علیه السلام فرمودند: سوگند به خداوند، دشمن ندارد مرا انسانی مگر این که اگر با همین حالت دشمنی بمیرد، خواهد دید مرا به گونه ای که ناراحت گردد، و دوست نمی دارد مرا کسی مگر آن که اگر با دوستی من بمیرد مرا می بیند به گونه ای که خشنود گردد - . مناقب ابن شهرآشوب 3 : 258 - .

**[ترجمه]

«39»

سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنِ الْمَیِّتِ تَدْمَعُ عَیْنُهُ عِنْدَ الْمَوْتِ فَقَالَ علیه السلام ذَاکَ عِنْدَ مُعَایَنَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَرَی مَا یَسُرُّ.

**[ترجمه]مناقب: از امام صادق علیه السلام درباره میت پرسیدند که هنگام مرگ اشک از چشمش جاری می شود. حضرت علیه السلام فرمود: این هنگامی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله را می بیند، پس آن چه مسرورش می کند را رؤیت می نماید( و اشک شوق می ریزد). - . مناقب ابن شهرآشوب 3 : 258 -

**[ترجمه]

«40»

لی، الأمالی للصدوق حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ مَعاً عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ فُضَیْلٍ الرَّسَّانِ عَنْ أَبِی عَمْرٍو الْبَزَّازِ (3)عَنِ الشَّعْبِیِّ (4)عَنِ الْحَارِثِ

ص: 191


1- اختلف فی ضبطه فالنجاشیّ علی تقدیم المهملة، مصغر «رزق» و الشیخ بتقدیم المعجمة، مصغر «زرق».
2- للحدیث ذیل یأتی فی خبر 43.
3- تقدم ترجمته فی الباب تحت رقم 32 فلیراجع.
4- بفتح الشین و سکون العین المهملة نسبة الی شعب او شعبان، قال ابن منظور فی مادة «شعب» من لسان العرب: شعبان: بطن من همدان، تشعب من الیمن، الیهم ینسب عامر الشعبی علی طرح الزائد. و قیل: شعب جبل بالیمن و هو ذو شعبین، فمن کان منهم بالکوفة یقال لهم: الشعبیون منهم عامر بن شراحیل الشعبی، و عداده فی الهمدان؛ و من کان منهم بالشام یقال لهم: الشعبانیون؛ و من کان منهم بالیمن یقال لهم: آل ذی شعبین؛ و من کان منهم بمصر و المغرب یقال لهم: الاشعوب. انتهی. و قال السویدی فی صفحة 18 من السبائک: الشعبیون: بطن من ولد عمرو بن حسان ابن عمرو الحمیری قال الجوهریّ: کان عمرو بن حسان قد نزل هو و ولده جبلا بالیمن ذا شعبتین فنسبوا إلیه، ثمّ تفرقوا فی البلاد فنزلت فرقة منهم بالکوفة فقیل لهم: الشعبیون علی الأصل، و إلیهم ینسب عامر الشعبی و إن کان عداده فی همدان اه. و قال فی شعبان بن عمرو بن زهیر بن ابیر بن الهمیسع بن حمیر: فبنو شعبان بطن من حمیر و إلیهم ینسب الشعبی إه. و الرجل عامر بن شراحیل، أبو عمرو من فقهاء العامّة وثقه ابن حجر فی ص 247 من تقریبه، و قال: ثقة، مشهور، فقیه، فاضل، من الثالثة؛ قال مکحول فما رأیت أفقه منه؛ مات بعد المائة و له نحو من ثمانین انتهی. أقول: فصل ابن خلّکان ترجمته و مدحه و قال: و کانت ولادته سنة لست سنین خلت من خلافة عثمان، و قیل: سنة عشرین للهجرة و قیل: إحدی و ثلاثین. و روی عنه أنّه قال: ولدت سنة جلولاء و هی سنة تسع عشرة. و توفی بالکوفة سنة 104 و قیل: 103 و قیل: 107 و قیل: 106 و قیل 105، و کانت أمه من سبی جلولاء.

الْأَعْوَرِ قَالَ: أَتَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَاتَ لَیْلَةٍ فَقَالَ یَا أَعْوَرُ مَا جَاءَ بِکَ قَالَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ جَاءَ بِی وَ اللَّهِ حُبُّکَ قَالَ أَمَا إِنِّی سَأُحَدِّثُکَ لِشُکْرِهَا أَمَا إِنَّهُ لَا یَمُوتُ عَبْدٌ یُحِبُّنِی فَتَخْرُجُ نَفْسُهُ حَتَّی یَرَانِی حَیْثُ یُحِبُّ وَ لَا یَمُوتُ عَبْدٌ یُبْغِضُنِی فَتَخْرُجُ نَفْسُهُ حَتَّی یَرَانِی حَیْثُ یَکْرَهُ قَالَ ثُمَّ قَالَ لِیَ الشَّعْبِیُّ بَعْدُ أَمَا إِنَّ حُبَّهُ لَا یَنْفَعُکَ وَ بُغْضَهُ لَا یَضُرُّکَ.

**[ترجمه]امالی صدوق: حارث اعور

ص: 191

می گوید: شبی خدمت امیرمؤمنان علیه السلام رسیدم، فرمود: ای اعور، چه چیز تو را به این جا آورده ؟ گفتم: ای امیرمؤمنان، به خدا سوگند دوستی تو مرا به این جا کشانده است. فرمود: اینک تو را خبری دهم که شکرگزار آن باشی، آگاه باش که هیچ بنده ای که مرا دوست می دارد، نمیرد وجانش به در نرود تا آن که مرا آن گونه که دوست می دارد ببیند. وهیچ بنده ای که مرا دشمن می دارد، نمیرد وجانش به در نرود تا آن که مرا آن گونه که ناخوش می دارد ببیند. راوی می گوید: شعبی به من گفت: دوستی او به تو سود نمی رساند و دشمنی او نیز به تو ضرر نمی زند. - . امالی طوسی: 34 -

**[ترجمه]

«41»

کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَیُّوبَ عَنِ الْعَمْرَکِیِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَسَارٍ أَنَّهُ حَضَرَ أَحَدَ ابْنَیْ سَابُورَ وَ کَانَ لَهُمَا وَرَعٌ وَ إِخْبَاتٌ فَمَرِضَ أَحَدُهُمَا وَ لَا أَحْسَبُهُ إِلَّا زَکَرِیَّا بْنَ سَابُورَ قَالَ فَحَضَرْتُهُ عِنْدَ مَوْتِهِ قَالَ فَبَسَطَ یَدَهُ ثُمَّ قَالَ ابْیَضَّتْ یَدِی یَا عَلِیُّ قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عِنْدَهُ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ فَلَمَّا قُمْتُ مِنْ عِنْدِهِ ظَنَنْتُ أَنَّ مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ أَخْبَرَهُ بِخَبَرِ الرَّجُلِ فَأَتْبَعَنِی بِرَسُولٍ فَرَجَعْتُ إِلَیْهِ فَقَالَ أَخْبِرْنِی خَبَرَ الرَّجُلِ الَّذِی حَضَرْتَهُ عِنْدَ الْمَوْتِ أَیَّ شَیْ ءٍ سَمِعْتَهُ یَقُولُ قُلْتُ بَسَطَ یَدَهُ فَقَالَ ابْیَضَّتْ یَدِی یَا عَلِیُّ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَآهُ وَ اللَّهِ رَآهُ وَ اللَّهِ رَآهُ وَ اللَّهِ.

کا، الکافی محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن ابن فضال مثله (1)

**[ترجمه]رجال کشی: سعید بن یسار می گوید: نزد یکی از دو پسر شاپور وارد شدم و هر دو پسر او تقوای زیاد و تسلیم محض در برابر خدا داشتند؛ پس یکی از آن دو مریض شد و من گمان نمی کنم کسی جز زکریا پسر شاپور بود؛ من هنگام مرگ او نزد وی حاضر شدم که دست خود را گشود و سپس گفت: ای علیّ! دستم سفید شد! سعید می گوید: من وارد بر امام صادق علیه السلام شدم و محمد مسلم نزد آن حضرت بود. وقتی از نزد او برخاستم، گمان کردم محمد بن مسلم خبر اتفاقی را که موقع مردن زکریا بن شاپور افتاده بود را به اطلاع حضرت رسانده است. حضرت کسی را به دنبال من فرستاد و من به نزد ایشان برگشتم؛ فرمود: به من خبر بده از مردی که هنگام مرگ نزد او حاضر بودی! چه چیزی از او شنیدی که می گفت؟ عرض کردم: دست خود را باز کرد و گفت: یا علی! دستم سفید شد! پس امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا قسم او( علی (ع)) را دید؛ به خدا قسم او را دید؛ به خدا قسم او را دید؛ - . رجال کشی: 626 -

مثل این روایت در کافی نیز نقل شده است. - . کافی 3 : 67 -

**[ترجمه]

«42»

کشف، کشف الغمة حَدَّثَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَوْنٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی السَّیِّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَائِداً فِی عِلَّتِهِ الَّتِی مَاتَ فِیهَا فَوَجَدْتُهُ یُسَاقُ بِهِ وَ وَجَدْتُ عِنْدَهُ جَمَاعَةً مِنْ جِیرَانِهِ وَ کَانُوا

ص: 192


1- باختلاف یسیر.

عُثْمَانِیَّةً وَ کَانَ السَّیِّدُ جَمِیلَ الْوَجْهِ رَحْبَ الْجَبْهَةِ عَرِیضَ مَا بَیْنَ السَّالِفَیْنِ فَبَدَتْ فِی وَجْهِهِ نُکْتَةٌ سَوْدَاءُ مِثْلُ النُّقْطَةِ مِنَ الْمِدَادِ ثُمَّ لَمْ تَزَلْ تَزِیدُ وَ تَنْمِی حَتَّی طَبَّقَتْ وَجْهَهُ بِسَوَادِهَا فَاغْتَمَّ لِذَلِکَ مَنْ حَضَرَهُ مِنَ الشِّیعَةِ وَ ظَهَرَ مِنَ النَّاصِبَةِ سُرُورٌ وَ شَمَاتَةٌ فَلَمْ یَلْبَثْ بِذَلِکَ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی بَدَتْ فِی ذَلِکَ الْمَکَانِ مِنْ وَجْهِهِ لُمْعَةٌ بَیْضَاءُ فَلَمْ تَزَلْ تَزِیدُ أَیْضاً وَ تَنْمِی حَتَّی أَسْفَرَ وَجْهُهُ وَ أَشْرَقَ وَ افْتَرَّ السَّیِّدُ (1)ضَاحِکاً مُسْتَبْشِراً فَقَالَ شعر:

کَذَبَ الزَّاعِمُونَ أَنَّ عَلِیّاً ***لَنْ یُنَجِّیَ مُحِبَّهُ مِنْ هَنَاتٍ (2)

قَدْ وَ رَبِّی دَخَلْتُ جَنَّةَ عَدْنٍ***وَ عَفَا لِیَ الْإِلَهُ عَنْ سَیِّئَاتِی

فَأَبْشِرُوا الْیَوْمَ أَوْلِیَاءَ عَلِیٍ***وَ تَوَالَوُا الْوَصِیَّ حَتَّی الْمَمَاتِ

ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ تَوَلَّوْا بَنِیهِ***وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ بِالصِّفَاتِ

ثُمَّ أَتْبَعَ قَوْلَهُ هَذَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ حَقّاً حَقّاً وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً حَقّاً أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ ثُمَّ أَغْمَضَ عَیْنَهُ لِنَفْسِهِ فَکَأَنَّمَا کَانَتْ رُوحُهُ زُبَالَةً طَفِئَتْ أَوْ حَصَاةً سَقَطَتْ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ قَالَ لِی أَبِی الْحُسَیْنُ بْنُ عَوْنٍ وَ کَانَ أُذَیْنَةُ حَاضِراً فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ مَا مَنْ شَهِدَ کَمَنْ لَمْ یَشْهَدْ أَخْبَرَنِی وَ إِلَّا صَمَّتَا- الْفُضَیْلُ بْنُ یَسَارٍ- عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ عَنْ جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُمَا قَالا حَرَامٌ عَلَی رُوحٍ أَنْ تُفَارِقَ جَسَدَهَا حَتَّی تَرَی الْخَمْسَةَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ حَسَناً وَ حُسَیْناً بِحَیْثُ تَقَرُّ عَیْنُهَا أَوْ تَسْخَنُ عَیْنُهَا فَانْتَشَرَ هَذَا الْحَدِیثُ فِی النَّاسِ فَشَهِدَ جِنَازَتَهُ وَ اللَّهِ الْمُوَافِقُ وَ الْمُفَارِقُ.

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جماعة عن أبی المفضل عن یحیی بن علی بن عبد الجبار عن عمه محمد بن عبد الجبار عن علی عن أبیه الحسین بن عون مثله- قب، المناقب لابن شهرآشوب لَمَّا احْتُضِرَ السَّیِّدُ الْحِمْیَرِیُّ بَدَتْ فِی وَجْهِهِ نُکْتَةٌ سَوْدَاءُ و ساق الحدیث مثله و زاد بعد قوله واحدا بعد واحد بالصفات ثُمَّ قَالَ

أُحِبُّ الَّذِی مَنْ مَاتَ مِنْ أَهْلِ وُدِّهِ*** تَلَقَّاهُ بِالْبُشْرَی لَدَی الْمَوْتِ یَضْحَکُ

وَ مَنْ کَانَ یَهْوَی غَیْرَهُ مِنْ عَدُوِّهِ*** فَلَیْسَ لَهُ إِلَّا إِلَی النَّارِ مَسْلَکٌ

الْقَصِیدَةَ

ص: 193


1- افتر الرجل: ضحک ضحکا حسنا.
2- الهنات: الداهیة.

**[ترجمه]کشف الغمه: حسین بن عون می گوید: من به عیادت سید بن محمد حمیری رفتم در بیماری که در آن وفات کرد، و دیدم که در حال جان دادن است و نزد او جماعتی از همسایه های او بودند که عثمانی مسلک بودند،

ص: 192

و او مردی بود زیبا چهره و گشاده پیشانی، و میان دو شانه و گردن او عریض بود، اتفاقا در روی او نقطه سیاهی ظاهر شد مثل نقطه ای از مرکّب و بزرگ می گشت و زیاده می شد تا تمام روی او را آن سیاهی فرو گرفت، و برای این شیعیانی که حاضر بودند غمگین گشتند؛ و از ناصبیان حاضر شادی و شماتت ظاهر گشت. اندکی بر این حال گذشت تا این که در آن مکان از صورتش که در آن نقطه سیاه پیدا شده بود قطعه سفیدی پیدا شد، و ترقی می کرد و زیاده می گشت تا روی او به حال اول باز گشت و به اشراق و نورانیت مایل شد، در آن حال سید خنده ای نیکو نمود و با خوشحالی و لبخند این ابیات را گفت:

دروغ پنداشتند کسانی که خیال کردند که علی علیه السلام دوست و محب خود را از آن عیب و ننگ نجات نخواهد داد؛

به خدا سوگند که همانا به بهشت عدن رفتم و معبود گناهان و سیئاتی که داشتم را عفو فرمود؛

پس بشارت دهید امروز دوستان علی را و تا وقت وفات به ولایت علی علیه السلام پای بند باشید؛ و بعد از آن تولی نمایید به پسران او یکی بعد از یکی و هر که به آن صفات باشد.

بعد از این گفت:« اشهد ان لا اله الا اللَّه حقا حقا، اشهد ان محمدا رسول اللَّه حقا حقا، اشهد ان علیا امیر المؤمنین حقا حقا؛ اشهد ان لا اله الا اللَّه»، بعد از آن چشم ها را بر هم نهاد، گوئیا روح او فتیله چراغ بود که خاموش شد، یا سنگ ریزه ای بود که افتاد.

علی بن حسین بن عون روایت کند که پدرم در حالی که أذینه نیز حاضر بود به من گفت: اللَّه اکبر، کسی که می بیند مثل آن کسی که نمی بیند نیست؛ من به این دو گوش خود شنیدم و اگر نشنیده باشم، هر دو گوشم کر باد که فضیل بن یسار مرا خبر داد از امام باقر و امام صادق علیهما السلام که ایشان هر دو فرمودند: حرام است بر روح که مفارقت کند از جسد خود تا پنج کس را ببیند: محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم صلوات اللَّه را به گونه ای که چشم های او روشن شود یا چشم هایش داغ گردد؛ پس این حدیث در میان مردم انتشار یافت و بر جنازه او حاضر گشت و خداست که توفیق دهنده و جدا کننده است. - . کشف الغمه 2 : 40 -

در امالی شیخ طوسی مثل این حدیث نقل شده است. - . امالی طوسی: 627 -

مناقب: وقتی سید حمیری در بستر احتضار افتاد، در صورتش نقطه سیاهی آشکار شد؛ و حدیث را مثل روایت قبلی ادامه داد و بعد از آخرین بیتی که نقل شد و گفت« واحداً بعد واحد بالصفات» چنین سرود:

دوست دارم آن کسی را که هر کس از اهل مودت او بمیرد، او را هنگام مرگ با بشارتی می بیند در حالی که خندان است.

و هر کس که غیر او از دشمنانش را دست دارد، جز به سمت آتش جهنم راهی برای او نیست. تا پایان قصیده؛ - . مناقب ابن شهرآشوب 3 : 258 -

ص: 193

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری السالفة ناحیة مقدم العنق من لدن معلق القرط إلی قلت الترقوة و الذبالة بالضم الفتیلة.

**[ترجمه]جوهری گوید: السالفه به معنای قسمت جلوی گردن از محل آویزان کردن گوشواره تا گودی استخوان ترقوه است. الذباله با ضم یعنی فتیله (پنبه تابیده، نوار نخی).

**[ترجمه]

«43»

بشا، بشارة المصطفی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَهْرَیَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْسِیِّ (1)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْقُرَشِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْأَحْمَسِیِّ (2)عَنْ عُبَیْدِ بْنِ کَثِیرٍ الْهِلَالِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ مُسَاوِرٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ یَحْیَی بْنُ مُسَاوِرٍ أَخْبَرَنَا أَبُو خَالِدٍ الْوَاسِطِیُّ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالُوا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا تُفَارِقُ رُوحٌ جَسَدَ صَاحِبِهَا حَتَّی تَأْکُلَ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ أَوْ مِنْ شَجَرَةِ الزَّقُّومِ وَ حِینَ تَرَی مَلَکَ الْمَوْتِ تَرَانِی وَ تَرَی عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ حَسَناً وَ حُسَیْناً علیهم السلام فَإِنْ کَانَ یُحِبُّنَا قُلْتُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ ارْفُقْ بِهِ إِنَّهُ کَانَ یُحِبُّنِی وَ یُحِبُّ أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنْ کَانَ یُبْغِضُنَا قُلْتُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ شَدِّدْ عَلَیْهِ إِنَّهُ کَانَ یُبْغِضُنِی وَ یُبْغِضُ أَهْلَ بَیْتِی.

**[ترجمه]بشاره المصطفی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سوگند به کسی که جانم به دست اوست، روح بدنی از صاحبش جدا نمی شود مگر این که از میوه های بهشت یا از درخت زقوم بخورد، و هنگامی که ملک الموت را ببیند مرا و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را می بیند، پس اگر محبّ ما باشد به ملک الموت می گویم : با او مدارا کن، زیرا او مرا و اهل بیتم را دوست داشت و اگر دشمن ما باشد به ملک الموت می گویم: به او سخت بگیر زیرا او دشمن من و اهل بیتم بود. - . بشارة المصطفی: 6 -

**[ترجمه]

«44»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ مُعَنْعَناً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ إِنَّ فِیکَ مَثَلًا مِنْ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً یَا عَلِیُّ إِنَّهُ لَا یَمُوتُ رَجُلٌ یَفْتَرِی عَلَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ حَتَّی یُؤْمِنَ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَقُولَ فِیهِ الْحَقَّ حَیْثُ لَا یَنْفَعُهُ ذَلِکَ شَیْئاً وَ إِنَّکَ عَلَی مَثَلِهِ لَا یَمُوتُ عَدُوُّکَ حَتَّی یَرَاکَ عِنْدَ الْمَوْتِ فَتَکُونَ عَلَیْهِ غَیْظاً وَ حُزْناً حَتَّی یُقِرَّ بِالْحَقِّ مِنْ أَمْرِکَ وَ یَقُولَ فِیکَ الْحَقَّ وَ یُقِرَّ بِوَلَایَتِکَ حَیْثُ لَا یَنْفَعُهُ ذَلِکَ شَیْئاً وَ أَمَّا وَلِیُّکَ فَإِنَّهُ یَرَاکَ عِنْدَ الْمَوْتِ فَتَکُونُ لَهُ شَفِیعاً وَ مُبَشِّراً وَ قُرَّةَ عَیْنٍ.

**[ترجمه]تفسیر فرات کوفی: امام باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا (ص) فرمود: ای علی! در تو مثلی از عیسی بن مریم علیهما السلام است؛ خدای تعالی می فرماید:« وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً» - . نساء / 159 - { و هیچ یک از اهل کتاب نیست مگر این که پیش از مرگش به او [= حضرت مسیح] ایمان می آورد؛ و روز قیامت، بر آن ها گواه خواهد بود.} ای علی! مردی که بر عیسی بن مریم علیهما الصلاة و السلام افترا زد نمرد تا این که قبل از مرگش به او ایمان بیاورد و در مورد آن حضرت، معتقد به حق شود، جایی که این اقرار نفعی به حال او نخواهد داشت؛ تو نیز مثل عیسی علیه السلام خواهی بود؛ دشمن تو نخواهد مرد تا تو را هنگام مرگ ببیند و تو موجب خشم و اندوه او شوی تا او در مورد امر امامت تو اعتراف به حق کند و در مورد تو حقیقت را معتقد شود و به ولایت تو اقرار کند، جایی که این اعتراف نفعی به حال او ندارد؛ اما دوست تو، تو را هنگام مرگ می بیند و تو شفیع و مبشّر و نور چشم خواهی بود؛ - . تفسیر فرات: 116 -

**[ترجمه]

«45»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: مَرِضَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ الرِّضَا علیه السلام فَعَادَهُ فَقَالَ کَیْفَ تَجِدُکَ قَالَ لَقِیتُ الْمَوْتَ بَعْدَکَ یُرِیدُ مَا لَقِیَهُ مِنْ شِدَّةِ

ص: 194


1- الموجود فی بشارة المصطفی المطبوع: «النرسی».
2- الموجود فی بشارة المصطفی هکذا: «الاحمسی من أصل خطّ أبی سعید بیده قال: أخبرنا أبو سعید بن کثیر الهلالی التمار».

مَرَضِهِ فَقَالَ کَیْفَ لَقِیتَهُ قَالَ شَدِیداً أَلِیماً قَالَ مَا لَقِیتَهُ إِنَّمَا لَقِیتَ مَا یَبْدَؤُکَ بِهِ وَ یُعَرِّفُکَ بَعْضَ حَالِهِ إِنَّمَا النَّاسُ رَجُلَانِ مُسْتَرِیحٌ بِالْمَوْتِ وَ مُسْتَرَاحٌ مِنْهُ فَجَدِّدِ الْإِیمَانَ بِاللَّهِ وَ بِالْوَلَایَةِ تَکُنْ مُسْتَرِیحاً فَفَعَلَ الرَّجُلُ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَذِهِ مَلَائِکَةُ رَبِّی بِالتَّحِیَّاتِ وَ التُّحَفِ یُسَلِّمُونَ عَلَیْکَ وَ هُمْ قِیَامٌ بَیْنَ یَدَیْکَ فَأْذَنْ لَهُمْ فِی الْجُلُوسِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام اجْلِسُوا مَلَائِکَةَ رَبِّی ثُمَّ قَالَ لِلْمَرِیضِ سَلْهُمْ أُمِرُوا بِالْقِیَامِ بِحَضْرَتِی فَقَالَ الْمَرِیضُ سَأَلْتُهُمْ فَذَکَرُوا أَنَّهُ لَوْ حَضَرَکَ کُلُّ مَنْ خَلَقَهُ اللَّهُ مِنْ مَلَائِکَتِهِ لَقَامُوا لَکَ وَ لَمْ یَجْلِسُوا حَتَّی تَأْذَنَ لَهُمْ هَکَذَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ غَمَّضَ الرَّجُلُ عَیْنَیْهِ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَذَا شَخْصُکَ مَاثِلٌ لِی مَعَ أَشْخَاصِ مُحَمَّدٍ وَ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ قَضَی الرَّجُلُ (1)

**[ترجمه]دعوات راوندی: از حضرت محمّد بن علیّ علیهما السّلام (امام جواد) روایت شده که فرمود: مردی از یاران حضرت رضا علیه السّلام بیمار شد، حضرت به عیادت او رفت و به او فرمود: خود را چگونه می بینی؟

گفت: بعد از ورود شما مرگ را دیدار کردم مقصودش شدّت یافتن

ص: 194

بیماریش بود حضرت فرمود: چگونه آن را یافتی؟ گفت: دردناک و بسیار سخت. فرمود: آن را ندیده ای بلکه فقط چیزی را دیده ای که تو را می ترساند و تو را به آن (یعنی به مرگ) و بعضی حالات آن را به تو می شناساند؛ مردم دو قسمند: یکی شخصی که با مرگ راحت می شود، و دیگری شخصی که با مرگش مردم از او آسوده می شوند، پس ایمان خودت را به خدا و به ولایت تجدید بنما تا طلب راحت شوی، پس آن مرد چنان کرد.

سپس عرض کرد: یابن رسول الله! این فرشتگان الهی هستند که با درود بر شما درود می فرستند و در برابر شما ایستاده اند، به ایشان اجازه نشستن بفرمایید. حضرت علیه السلام اجازه داد و فرمود: ای فرشتگان پروردگار من! بنشینید. سپس فرمود: از ایشان بپرس امر شده اند که در برابر من بایستند؟

بیمار پاسخ داد: از ایشان پرسیدم و عرض کردند اگر همه فرشتگان مخلوق الهی خدمت شما برسند در برابرتان می ایستند و تا زمانی که اجازه نفرموده اید نمی نشینند، این فرمان خدای عز و جل است.

سپس مرد چشمانش را بست و گفت: سلام بر تو ای فرزند رسول خدا! این شمایی که بر من تمثل پیدا کرده ای با محمد (ص) و امامان پس از او و مرد از دنیا رفت؛ - . دعوات راوندی: 248 -

**[ترجمه]

«46»

وَ عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ قَالَ قَالَ: أَتَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ نِصْفَ النَّهَارِ فَقَالَ مَا جَاءَ بِکَ قُلْتُ حُبُّکَ وَ اللَّهِ قَالَ إِنْ کُنْتَ صَادِقاً لَتَرَانِی فِی ثَلَاثِ مَوَاطِنَ حَیْثُ تَبْلُغُ نَفْسُکَ هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی حَنْجَرَتِهِ وَ عِنْدَ الصِّرَاطِ وَ عِنْدَ الْحَوْضِ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: حارث اعور نقل می کند: در نیم روزی خدمت امیرمؤمنان علیه السلام رسیدم، فرمود: تو را چه به این جا آورده؟ گفتم: به خدا سوگند، دوستی شما! فرمود: اگر راست بگویی حتماً مرا در سه جا خواهی دید: هنگامی که نَفَست به این جا برسد و اشاره به گلوی مبارک کرد و در صراط و بر سر حوض (کوثر). - . دعوات راوندی: 248 -

**[ترجمه]

«47»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ أَحَدٍ یَحْضُرُهُ الْمَوْتُ إِلَّا وَکَّلَ بِهِ إِبْلِیسُ مِنْ شَیَاطِینِهِ مَنْ یَأْمُرُهُ (2)بِالْکُفْرِ وَ یُشَکِّکُهُ فِی دِینِهِ حَتَّی تَخْرُجَ نَفْسُهُ فَمَنْ کَانَ مُؤْمِناً لَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ فَإِذَا حَضَرْتُمْ مَوْتَاکُمْ فَلَقِّنُوهُمْ شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَتَّی یَمُوتَ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ انسانی نیست مگر این که در هنگام مرگ، شیطان یکی از مأمورین خود را نزد او حاضر می کند تا وی را وسوسه کند و در دینش به شک اندازد و او را به کفر بکشاند. این وسوسه ادامه دارد تا این که روح از بدن او خارج شود. اگر ایمان محتضر، سست و عاریه ای باشد، شیطان به آسانی آن را از او می گیرد و کافر از دنیا می رود. و اگر محتضر از مؤمنان حقیقی باشد، شیطان نمی تواند بر او غالب شود و دین و ایمانش را بگیرد.

سپس فرمود: هرگاه یکی از شما بر بالین شخصی از کسان خود رفتید که مرگش فرا رسیده است ، شهادت به لا اله الا الله و محمد رسول الله (ص) را به او تلقین کنید تا شیطان به او دست نیابد. - . کافی 3 : 65 -

**[ترجمه]

«48»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: حَضَرَ رَجُلًا الْمَوْتُ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ فُلَاناً قَدْ حَضَرَهُ الْمَوْتُ فَنَهَضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَعَهُ نَاسٌ (3)مِنْ أَصْحَابِهِ حَتَّی أَتَاهُ وَ هُوَ مُغْمًی عَلَیْهِ قَالَ فَقَالَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ کُفَّ عَنِ الرَّجُلِ حَتَّی أَسْأَلَهُ

ص: 195


1- تقدم صدر الحدیث مسندا عن کتاب المعانی فی باب سکرات الموت تحت رقم 11.
2- فی المصدر: من شیطانه أن یأمره إلخ. م.
3- فی المصدر: اناس م.

فَأَفَاقَ الرَّجُلُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا رَأَیْتَ قَالَ رَأَیْتُ بَیَاضاً کَثِیراً وَ سَوَاداً کَثِیراً فَقَالَ فَأَیُّهُمَا کَانَ أَقْرَبَ إِلَیْکَ فَقَالَ السَّوَادُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قُلِ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِیَ الْکَثِیرَ مِنْ مَعَاصِیکَ وَ اقْبَلْ مِنِّی الْیَسِیرَ مِنْ طَاعَتِکَ فَقَالَهُ ثُمَّ أُغْمِیَ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ خَفِّفْ عَنْهُ سَاعَةً حَتَّی أَسْأَلَهُ (1)فَأَفَاقَ الرَّجُلُ فَقَالَ مَا رَأَیْتَ قَالَ رَأَیْتُ بَیَاضاً کَثِیراً وَ سَوَاداً کَثِیراً قَالَ فَأَیُّهُمَا کَانَ أَقْرَبَ إِلَیْکَ فَقَالَ الْبَیَاضُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَفَرَ اللَّهُ لِصَاحِبِکُمْ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا حَضَرْتُمْ مَیِّتاً فَقُولُوا لَهُ هَذَا الْکَلَامَ لِیَقُولَهُ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: شخصی را مرگ در رسید، به حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله خبر دادند: فلانی در حال احتضار است. حضرت صلی الله علیه و آله نزد او حاضر شدند با جماعتی از صحابه و او بیهوش بود. پس حضرت فرمود: که ای ملک الموت! دست از او بر دار تا از او سوال کنم. پس آن شخص به هوش آمد، حضرت فرمود: چه چیز می بینی؟ گفت: سفیدی بسیار و سیاهی بسیار می بینم. فرمود: کدام یک به تو نزدیکترند؟ گفت: سیاهی. حضرت فرمود: بگو:« خدایا گناهان زیادی که مرتکب شدم را بر من ببخش و طاعت کم مرا قبول فرما». پس آن شخص بیهوش شد، باز به ملک الموت فرمود: دست از او بر دار تا از او پرسش کنم.

ص: 195

پس او به هوش آمد. حضرت فرمود: چه چیز می بینی؟ گفت: سفیدی بسیار و سیاهی بسیار می بینم. فرمود که کدام یک به تو نزدیکتر است؟ گفت سفیدی. حضرت فرمود : او را آمرزیدند. پس حضرت صادق علیه السلام فرمودند: نزد هر که محتضری که حاضر شوید در این حال بگویید که این دعا بخواند. - . کافی 3 : 66 -

**[ترجمه]

«49»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَلْ یُکْرَهُ الْمُؤْمِنُ عَلَی قَبْضِ رُوحِهِ قَالَ لَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ إِذَا أَتَاهُ مَلَکُ الْمَوْتِ لِقَبْضِ رُوحِهِ جَزِعَ عِنْدَ ذَلِکَ فَیَقُولُ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ یَا وَلِیَّ اللَّهِ لَا تَجْزَعْ فَوَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله لَأَنَا أَبَرُّ بِکَ وَ أَشْفَقُ عَلَیْکَ مِنْ وَالِدٍ رَحِیمٍ لَوْ حَضَرَکَ افْتَحْ عَیْنَیْکَ فَانْظُرْ قَالَ وَ یُمَثَّلُ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیَّتِهِمْ علیهم السلام فَیُقَالُ لَهُ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأَئِمَّةُ رُفَقَاؤُکَ قَالَ فَیَفْتَحُ عَیْنَیْهِ فَیَنْظُرُ فَیُنَادِی رُوحَهُ مُنَادٍ مِنْ قِبَلِ رَبِّ الْعِزَّةِ فَیَقُولُ یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ إِلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً بِالْوَلَایَةِ مَرْضِیَّةً بِالثَّوَابِ فَادْخُلِی فِی عِبادِی یَعْنِی مُحَمَّداً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ وَ ادْخُلِی جَنَّتِی فَمَا مِنْ شَیْ ءٍ (2)أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنِ اسْتِلَالِ رُوحِهِ وَ اللُّحُوقِ بِالْمُنَادِی.

**[ترجمه]کافی: سدیر صیرفی می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: قربانت شوم آیا مومن از قبض روح خود کراهت دارد؟ فرمود: نه به خدا سوگند هنگامی که فرشته ی مرگ برای قبض روحش می آید بیتابی می کند. فرشته ی مرگ به او می گوید: ای دوست خدا! بی تابی مکن. به کسی که محمد صلی الله علیه و آله را به پیامبری برانگیخت سوگند، من از پدری مهربان نسبت به تو خوش رفتارتر و مهربانترم. چشمانت را باز کن و بنگر.

حضرت فرمود: در این هنگام پیامبر خدا و امیر مومنان و فاطمه و حسن و حسین و امامان معصوم علیهم السلام در نظر او ظاهر می شوند. به او می گوید: این پیامبر خدا و امیرمومنان و فاطمه و حسن و حسین و امامان معصوم علیهم السلام اند که رفیقان تو هستند؛ او چشمانش را باز کرده و نگاه می کند و ندا کننده ای از جانب خداوند متعال به روح او ندا می دهد: ای نفسی که به محمد و خاندانش اطمینان داری! به سوی پروردگارت بازگرد در حالی که به ولایت آن ها راضی و به ثواب هایت خوشنود هستی و در زمره ی بندگان من یعنی محمد و خاندانش علیهم السلام در آی و به بهشت من داخل شو. در این هنگام در نزد او چیزی محبوب تر از بیرون آمدن روحش از تن و پیوستن به ندا کننده نیست. - . کافی 3 : 67 -

**[ترجمه]

«50»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ خَالِدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا حِیلَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْکَلَامِ أَتَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ شَاءَ اللَّهُ فَجَلَسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ یَمِینِهِ وَ الْآخَرُ عَنْ یَسَارِهِ فَیَقُولُ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا مَا کُنْتَ تَرْجُو فَهُوَ ذَا أَمَامَکَ وَ أَمَّا مَا کُنْتَ تَخَافُ مِنْهُ فَقَدْ أَمِنْتَ

ص: 196


1- فی المصدر: خفف عنه حتّی أسأله. م.
2- فی المصدر: فما شی ء. م.

مِنْهُ ثُمَّ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَی الْجَنَّةِ (1)فَیَقُولُ هَذَا مَنْزِلُکَ فِی الْجَنَّةِ فَإِنْ شِئْتَ رَدَدْنَاکَ إِلَی الدُّنْیَا وَ لَکَ فِیهَا ذَهَبٌ وَ فِضَّةٌ فَیَقُولُ لَا حَاجَةَ فِی الدُّنْیَا فَعِنْدَ ذَلِکَ یَبْیَضُّ لَوْنُهُ وَ یَرْشَحُ جَبِینُهُ وَ تَتَقَلَّصُ شَفَتَاهُ (2)وَ تَنْتَشِرُ مَنْخِرَاهُ وَ تَدْمَعُ عَیْنُهُ الْیُسْرَی فَأَیَّ هَذِهِ الْعَلَامَاتِ رَأَیْتَ فَاکْتَفِ بِهَا فَإِذَا خَرَجَتِ النَّفْسُ مِنَ الْجَسَدِ فَیُعْرَضُ عَلَیْهَا کَمَا یُعْرَضُ (3)عَلَیْهِ وَ هِیَ فِی الْجَسَدِ فَیَخْتَارُ الْآخِرَةَ فَیُغَسِّلُهُ فِیمَنْ یُغَسِّلُهُ وَ یُقَلِّبُهُ فِیمَنْ یُقَلِّبُهُ فَإِذَا أُدْرِجَ فِی أَکْفَانِهِ وَ وُضِعَ عَلَی سَرِیرِهِ خَرَجَتْ رُوحُهُ تَمْشِی بَیْنَ أَیْدِی الْقَوْمِ قُدُماً وَ تَلَقَّاهُ أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِینَ یُسَلِّمُونَ عَلَیْهِ وَ یُبَشِّرُونَهُ بِمَا أَعَدَّ اللَّهُ لَهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ مِنَ النَّعِیمِ فَإِذَا وُضِعَ فِی قَبْرِهِ رُدَّ إِلَیْهِ الرُّوحُ إِلَی وَرِکَیْهِ ثُمَّ یُسْأَلُ عَمَّا یَعْلَمُ فَإِذَا جَاءَ بِمَا یَعْلَمُ فُتِحَ لَهُ ذَلِکَ الْبَابُ الَّذِی أَرَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنْ نُورِهَا وَ بَرْدِهَا وَ طِیبِ رِیحِهَا قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَأَیْنَ ضَغْطَةُ الْقَبْرِ فَقَالَ هَیْهَاتَ مَا عَلَی الْمُؤْمِنِینَ مِنْهَا شَیْ ءٌ وَ اللَّهِ إِنَّ هَذِهِ الْأَرْضَ لَتَفْتَخِرُ عَلَی هَذِهِ فَتَقُولُ وَطِئَ عَلَی ظَهْرِی مُؤْمِنٌ وَ لَمْ یَطَأْ عَلَی ظَهْرِکِ مُؤْمِنٌ وَ تَقُولُ لَهُ الْأَرْضُ لَقَدْ کُنْتُ (4)أُحِبُّکَ وَ أَنْتَ تَمْشِی عَلَی ظَهْرِی فَأَمَّا إِذَا وُلِّیتُکَ فَسَتَعْلَمُ مَا أَصْنَعُ بِکَ فَیُفْتَحُ لَهُ مَدَّ بَصَرِهِ (5)

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که بین مؤمن و بین قدرت بر گفتن حائل می شود، یعنی نتواند سخن بگوید پیامبر خداصلی الله علیه و آله و کسانی که خدا خواهد کنار او می آیند. رسول خداصلی الله علیه و آله سمت راست شخص و دیگران به جانب چپ او می نشینند.

رسول خدا شروع به سخن کرده می فرماید: آن چه را امیدوارش بودی اکنون روبروی توست (دیدار پیامبر و ائمه علیهم السلام) و امّا آن چه را از آن می ترسیدی (کیفر) از آن ایمن هستی.

ص: 196

سپس دری از بهشت برایش گشوده می شود و رسول خدا می فرماید: این منزل تو در بهشت است. اگر خواستی تو را به دنیا باز می گردانیم که در آن جا طلا و نقره است. محتضر در این هنگام می گوید: مرا نیازی به دنیا نیست؛ در این هنگام رنگش سفید شده و پیشانیش عرق می کند و لبهایش می لرزد و بینی او فراخ می شود و چشم چپ او اشک می ریزد؛ پس هر یک از این علامات را دیدی به آن اکتفا نما؛ پس وقتی جان از جسم خارج شد، چنانچه بهشت بر او عرضه شد، باز بر نفس او عرضه می شود در حالی که هنوز نفس و جان در جسم او هست و او آخرت را بر می گزیند و او را در میان اموات غسل می دهند و جنازه اش را بالا و پایین و دگرگون می کنند؛ پس وقتی در کفنش نهاده شد و بر تابوت نهاده شد، جانش خارج می شود و در مقابل تشییع کنندگان راه می رود و ارواح مؤمنان او را ملاقات می کنند و بر او سلام داده بشارتش می دهند به نعماتی که خدای عز و جل برایش مهیا کرده؛ وقتی در قبرش نهاده می شود روح به بالای ران پایش بر می گردد؛ سپس از آن چه می داند، پرسیده می شود؛ پس وقتی آن چه می دانست را بر زبان آورد، همان در بهشتی که رسول خداصلی الله علیه و آله به او نمود بر او گشوده می شود و نور، خنکی و بوی خوش آن بر او داخل می گردد. سَدیر صیرفی (راوی خبر) در ادامه می گوید: گفتم: یابن رسول الله! پس فشار قبر چه می شود؟ فرمود: هرگز چنین چیزی برای مؤمنان نیست؛ به خدا قسم! این زمین بر مؤمن افتخار می کند و می گوید: بر پشت من راه رفت. و زمین می گوید: به درستی که من تو را دوست داشتم، آن هنگامی که بر پشت من راه می رفتی و اکنون که به من سپرده شده ای، خواهی دید که چگونه با تو رفتار می کنم! و آن گاه به قدر دید چشم برایش گشایش می یابد. - . کافی 3 : 68 -

**[ترجمه]

بیان

یشکل الجمع بین هذا الخبر و خبر فاطمة بنت أسد و سعد بن معاذ إلا أن یقال کان ذلک العموم فی صدر الإسلام ثم نسخه الله و رفعه عن کمل المؤمنین أو یخص المؤمن فی هذا الخبر بالمعصومین (6)و یمکن أن یقال فی خبر فاطمة أن النبی صلی الله علیه و آله إنما فعل ذلک لما وعدها لمزید اطمئنانها و الله یعلم.

**[ترجمه]جمع بین این روایت و روایت فاطمه بنت اسد و سعد بن معاذ مشکل است مگر این که گفته شود: فضار قبر در صدر اسلام عمومیت داشته و سپس خدای متعال آن را منسوخ کرده و آن را از مومنان کامل برداشت و یا مومن در این روایت اختصاص به معصومین علیهم السلام باشد. ممکن است در مورد روایت فاطمه بنت اسد بگویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله تنها به این خاطر این کار را انجام داد که به او قول داده بود، تا بر اطمینان او بیفزاید. و الله یعلم.

**[ترجمه]

«51»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ حَدَّثَنِی مَنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ مِنْکُمْ وَ اللَّهِ یُقْبَلُ وَ لَکُمْ وَ اللَّهِ یُغْفَرُ إِنَّهُ

ص: 197


1- فی المصدر: من الجنة. م.
2- أی انضمتا و انزوتا الی علو. م.
3- فی المصدر: کما عرض. م.
4- فی المصدر: و اللّه لقد کنت. م.
5- فی المصدر: فیفسح له مد بصره. و هو الأصحّ. م.
6- یبعده مورد الخبر؛ و یمکن أن یخصص المؤمنین بمن لم یأتوا ما یوجب الضغطة.

لَیْسَ بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَغْتَبِطَ وَ یَرَی السُّرُورَ وَ قُرَّةَ الْعَیْنِ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ هَاهُنَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّهُ إِذَا کَانَ ذَلِکَ وَ احْتُضِرَ حَضَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ وَ جَبْرَئِیلُ وَ مَلَکُ الْمَوْتِ علیه السلام فَیَدْنُو مِنْهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَیَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ هَذَا کَانَ یُحِبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَأَحِبَّهُ وَ یَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ إِنَّ هَذَا کَانَ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ أَهْلَ بَیْتِ رَسُولِهِ فَأَحِبَّهُ وَ یَقُولُ جَبْرَئِیلُ لِمَلَکِ الْمَوْتِ إِنَّ هَذَا کَانَ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ أَهْلَ بَیْتِ رَسُولِهِ فَأَحِبَّهُ وَ ارْفُقْ بِهِ فَیَدْنُو مِنْهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَیَقُولُ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَخَذْتَ فَکَاکَ رَقَبَتِکَ أَخَذْتَ أَمَانَ بَرَاءَتِکَ تَمَسَّکْتَ بِالْعِصْمَةِ الْکُبْرَی فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا قَالَ فَیُوَفِّقُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَقُولُ نَعَمْ فَیَقُولُ وَ مَا ذَاکَ فَیَقُولُ وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَیَقُولُ صَدَقْتَ أَمَّا الَّذِی کُنْتَ تَحْذَرُهُ فَقَدْ آمَنَکَ اللَّهُ عَنْهُ (1)وَ أَمَّا الَّذِی کُنْتَ تَرْجُوهُ فَقَدْ أَدْرَکْتَهُ أَبْشِرْ بِالسَّلَفِ الصَّالِحِ مُرَافَقَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیهما السلام ثُمَّ یَسُلُّ نَفْسَهُ سَلًّا رَفِیقاً ثُمَّ یُنْزَلُ بِکَفَنِهِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ حَنُوطِهِ مِنَ الْجَنَّةِ بِمِسْکٍ أَذْفَرَ فَیُکَفَّنُ بِذَلِکَ الْکَفَنِ وَ یُحَنَّطُ بِذَلِکَ الْحَنُوطِ ثُمَّ یُکْسَی حُلَّةً صَفْرَاءَ مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ فَإِذَا وُضِعَ فِی قَبْرِهِ فَتَحَ اللَّهُ لَهُ بَاباً مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ یَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنْ رَوْحِهَا وَ رَیْحَانِهَا ثُمَّ یُفْسَحُ لَهُ عَنْ أَمَامِهِ مَسِیرَةَ شَهْرٍ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ یَسَارِهِ ثُمَّ یُقَالُ لَهُ نَمْ نَوْمَةَ الْعَرُوسِ عَلَی فِرَاشِهَا أَبْشِرْ بِرَوْحٍ وَ رَیْحَانٍ وَ جَنَّةِ نَعِیمٍ وَ رَبٍّ غَیْرِ غَضْبَانَ ثُمَّ یَزُورُ آلَ مُحَمَّدٍ فِی جِنَانِ رَضْوَی فَیَأْکُلُ مَعَهُمْ مِنْ طَعَامِهِمْ وَ یَشْرَبُ مَعَهُمْ مِنْ شَرَابِهِمْ وَ یَتَحَدَّثُ مَعَهُمْ فِی مَجَالِسِهِمْ حَتَّی یَقُومَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِذَا قَامَ قَائِمُنَا بَعَثَهُمُ اللَّهُ فَأَقْبَلُوا مَعَهُ یُلَبُّونَ زُمَراً زُمَراً فَعِنْدَ ذَلِکَ یَرْتَابُ الْمُبْطِلُونَ وَ یَضْمَحِلُّ الْمُحِلُّونَ وَ قَلِیلٌ مَا یَکُونُونَ هَلَکَتِ الْمَحَاضِیرُ وَ نَجَا الْمُقَرَّبُونَ مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام أَنْتَ أَخِی وَ مِیعَادُ مَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَادِی السَّلَامِ قَالَ وَ إِذَا احْتُضِرَ الْکَافِرُ حَضَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ وَ جَبْرَئِیلُ وَ مَلَکُ الْمَوْتِ علیه السلام فَیَدْنُو مِنْهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَیَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ هَذَا کَانَ یُبْغِضُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَأَبْغِضْهُ وَ یَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ إِنَّ هَذَا کَانَ یُبْغِضُ اللَّهَ

ص: 198


1- فی المصدر: منه. م.

وَ رَسُولَهُ وَ أَهْلَ بَیْتِ رَسُولِهِ فَأَبْغِضْهُ (1)وَ یَقُولُ جَبْرَئِیلُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ إِنَّ هَذَا کَانَ یُبْغِضُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ أَهْلَ بَیْتِ رَسُولِهِ فَأَبْغِضْهُ وَ أَعْنِفْ عَلَیْهِ فَیَدْنُو مِنْهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَیَقُولُ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَخَذْتَ فَکَاکَ رِهَانِکَ (2)أَخَذْتَ أَمَانَ بَرَاءَتِکَ مِنَ النَّارِ تَمَسَّکْتَ بِالْعِصْمَةِ الْکُبْرَی فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَیَقُولُ لَا فَیَقُولُ أَبْشِرْ یَا عَدُوَّ اللَّهِ بِسَخَطِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَذَابِهِ وَ النَّارِ أَمَّا الَّذِی کُنْتَ تَحْذَرُهُ فَقَدْ نَزَلَ بِکَ ثُمَّ یَسُلُّ نَفْسَهُ سَلًّا عَنِیفاً ثُمَّ یُوَکِّلُ بِرُوحِهِ ثَلَاثَمِائَةِ شَیْطَانٍ کُلُّهُمْ یَبْزُقُ فِی وَجْهِهِ وَ یَتَأَذَّی بِرُوحِهِ فَإِذَا وُضِعَ فِی قَبْرِهِ فُتِحَ لَهُ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ النَّارِ (3)فَیَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنْ قَیْحِهَا وَ لَهَبِهَا.

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر محمد بن سنان مثله

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا قسم تنها از شما شیعیان قبول می شود و به خدا قسم خدا شما را می آمرزد

ص: 197

و فاصله بین یکی از شما و بین این که شاد و خرم شود و شادی و نور چشمش را ببیند، به همین است که جانتان به این جا برسد، اشاره به حلق خود کرد؛ سپس فرمود: چون کافر محتضر شود، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و علی علیه السّلام و جبرئیل و ملک الموت بالینش آیند، و علی علیه السّلام بدو نزدیک شود و گوید: یا رسول اللَّه! راستی این بود که دوست ما اهل بیت بود؛ او را دوست دار! رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم می فرماید: ای جبرئیل! راستی اینست که دوست می داشت خدا و رسولش و خاندان رسولش را پس او را دوست دار، جبرئیل به ملک الموت گوید: راستی این دوست می داشت خدا و رسولش و خاندان رسولش را پس او را دوست دار و بر او آسان بگیر، و ملک الموت نزدیک او آید و گوید: ای بنده خدا! برات آزادیت را گرفتی؟ سند امانت را گرفتی؟ به عصمت کبری در زندگی دنیا چنگ زدی؟ پس خدای عز و جل به او توفیق می دهد و می گوید: بله؛ ملک الموت می گوید: آن چه بود؟ پس می گوید: ولایت علیّ بن ابی طالب (ع). پس ملک الموت می گوید: راست گفتی! از آن چه از آن بر حذر بودی خدا تو را از آن و به آن چه امید داشتی رسیدی و بر تو بشارت باد به گذشتگان صالحت؛ همراهی با رسول خدا (ص) و علی و فاطمه صلوات الله علیهما؛ سپس جان او به آرامی از تنش خارج می شود و از بهشت مشک خوش بوی و کافور آورده می شود و در آن کفن پیچیده می شود و با آن کافور حنوط می گردد و سپس لباس زردی از لباس های بهشتی پوشانده می شود و وقتی در قبرش نهاده می شود، خدا دری از درهای بهشت به روی او می گشاید که روح و ریحان بهشتی داخل قبرش می گردد، سپس به قدر مسافت یک ماه از سمت راست و چپش برایش گشوده می شود؛ بعد به او گفته می شود: مانند خفتن عروس بر بسترش بخواب و بر تو باد به روح و ریحان و بهشت پر نعمت و پروردگاری که خشمگین نیست؛ سپس آل محمد (ص) را در بهشت رَضوَی زیارت می کند؛ پس با آنان از طعامشان می خورد و از شرابشان می آشامد و در مجالسشان با آنان گفتگو می کند تا این که قائم ما قیام کند؛ وقتی قیام کرد، خدا آنان را بر می انگیزد و آنان با او گروه گروه لبّیک می گویند و در این هنگام اهل تردید به شک می افتند و نافرمانان مضمحلّ می شوند و چه کم هستند و عجولان هلاک می شوند و اهل تسلیم و انقیاد نجات می یابند و به همین خاطر رسول خدا (ص) به علی علیه السلام فرمود: تو برادر من هستی و موعد بین من و تو وادی سلام است. و وقتی کافر به حال احتضار می افتد، رسول خدا و علی صلوات الله علیهما و جبرئیل و ملک الموت نزد او حاضر می شوند؛ پس علی علیه السلام به او نزدیک شده و عرضه می دارد: یا رسول الله! راستی این بود که دشمن ما اهل بیت بود؛ او را دشمن دار، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم می فرماید: ای جبرئیل! راستی اینست که

ص: 198

خدا و رسولش و خاندان رسولش را دشمن می داشت؛ پس او را دشمن دار، جبرئیل گوید: ای ملک الموت! راستی این دشمن می داشت خدا و رسولش و خاندان رسولش را پس او را دشمن دار و بر او سخت بگیر، و ملک الموت در بر او آید و گوید: ای بنده خدا! آیا برات آزادی ات را گرفتی؟ امان برائت از آتشت را گرفتی؟ در حیات دنیا به عصمت کبری چنگ زدی؟ پس می گوید: نه؛ پس می گوید: ای دشمن خدا مژده ات باد به سخط خدای عز و جل و عذاب او در دوزخ؛ اما از آن چه می ترسیدی بر تو فرود آمده، سپس جانش را به سختی از تنش بکشد.

سپس صد شیطان به روحش گمارد که همه به رویش آب دهان اندازند و از بویش آزار کشند، و چون در گورش نهند یک در از دوزخ در آن گشوده شود، که از چرک و خون و شرارش بر او وارد می شود. - . کافی 3 : 63 -

در کتاب نوادر نیز حدیث مشابهی از محمد بن سنان نقل شده است. - . الزهد: 154 -

**[ترجمه]

بیان

المحلون الذین لا یرون حرمة الأئمة علیهم السلام و لا یتابعونهم قال الفیروزآبادی رجل محل منتهک للحرام أو لا یری للشهر الحرام حرمة و یقال رجل محضیر أی کثیر العدو و المحاضیر جمعه أی الذین یستعجلون فی طلب الفرج بقیام القائم علیه السلام و المقربون بفتح الراء أی أهل التسلیم و الانقیاد فإنهم المقربون عند الله أو بکسر الراء أی الذین یقولون الفرج قریب و لا یستبطئونه.

**[ترجمه]المحلّون کسانی هستند که نه حرمت ائمه علیهم السلام را نگه می دارند و نه از ایشان پیروی می کنند. فیروزآبادی گوید: رجل محل: کسی که هتک حرمت می کند، و یا حرمت ماه حرام را نگه نمی دارد.

و گویند: رجل محضیر یعنی کسی که به سرعت می دود، المحاضیر جمع آن است، یعنی کسانی که در طلب فرج قائم علیه السلام عجولی به خرج می دهند. المقربون با فتحه راء: اهل تسلیم و خضوع، پس آنان مقربان درگاه الهی هستند؛ و یا با کسره راء: کسانی که می گویند: فرج نزدیک است و آن را دیر نمی دانند.

**[ترجمه]

«52»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْقَصِیرِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام حَدَّثَنِی صَالِحُ بْنُ مِیثَمٍ عَنْ عَبَایَةَ الْأَسَدِیِّ أَنَّهُ سَمِعَ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ وَ اللَّهِ لَا یُبْغِضُنِی عَبْدٌ أَبَداً یَمُوتُ عَلَی بُغْضِی إِلَّا رَآنِی عِنْدَ مَوْتِهِ حَیْثُ یَکْرَهُ وَ لَا یُحِبُّنِی عَبْدٌ أَبَداً فَیَمُوتُ عَلَی حُبِّی إِلَّا رَآنِی عِنْدَ مَوْتِهِ حَیْثُ یُحِبُّ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام نَعَمْ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْیَمِینِ.

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النضر مثله.

**[ترجمه]کافی: عبد الرحیم قصیر گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: صالح بن میثم از عبایه اسدی از امیرالمومنین علیه السلام نقل کرده است که فرمود: امیرمؤمنان علیه السلام فرمودند: سوگند به خداوند دشمن ندارد مرا انسانی مگر این که اگر با همین حالت دشمنی بمیرد خواهد دید مرا به گونه ای که ناراحت گردد و دوست نمی دارد مرا کسی مگر آن که اگر با دوستی من بمیرد مرا می بیند به گونه ای که خشنود گردد .

حضرت باقرعلیه السلام فرمودند: آری این چنین است و اضافه کردند که حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله نیز در طرف راست محتضر می باشند . - . کافی 3 : 69 -

مثل این حدیث در نوادر نقل شده است. - . الزهد: 156 -

**[ترجمه]

«53»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْعَبْدِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: کَانَ خَطَّابٌ الْجُهَنِیُّ خَلِیطاً لَنَا وَ کَانَ شَدِیدَ النَّصْبِ لِآلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله

ص: 199


1- فی نسخة: فأبغضه و اعنف علیه.
2- فی نسخة: رقبتک.
3- فی المصدر: فتح له من أبواب النار. م.

وَ کَانَ یَصْحَبُ نَجْدَةَ الْحَرُورِیَّ قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ أَعُودُهُ لِلْخُلْطَةِ وَ التَّقِیَّةِ فَإِذَا هُوَ مُغْمًی عَلَیْهِ فِی حَدِّ الْمَوْتِ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ مَا لِی وَ لَکَ یَا عَلِیُّ فَأَخْبَرْتُ بِذَلِکَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَآهُ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ رَآهُ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ رَآهُ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ (1)

**[ترجمه]کافی: ابن ابی یعفور می گوید: خطاب جهنی با ما رفت و آمد داشت و خیلی دشمن آل محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم بود

ص: 199

و از اصحاب نجده حروری به شمار می رفت. من به جهت آمیزشی که داشتم و هم از روی تقیه به عیادتش رفتم، بی هوش بود در حال مرگ. شنیدم می گفت: مرا با تو چه کار یا علی؟ این جریان را به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم فرمود: به خدای کعبه قسم او را دیده و این سخن را سه مرتبه تکرار کرد. - . کافی 3 : 70 -

**[ترجمه]

«54»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ عَوَّاضٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِذَا بَلَغَتْ نَفْسُ أَحَدِکُمْ هَذِهِ قِیلَ لَهُ أَمَّا مَا کُنْتَ تَحْذَرُ مِنْ هَمِّ الدُّنْیَا وَ حُزْنِهَا فَقَدْ أَمِنْتَ مِنْهُ وَ یُقَالُ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ علیهم السلام أَمَامَکَ (2)

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه جان یکی از شما به این جا برسد، به او گویند: از غم و اندوه دنیا که بر حذر بودی، در امان مانده ای و به او می گویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و فاطمه سلام الله مقابل تو هستند. - . کافی 3 : 70 -

**[ترجمه]

«55»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النَّضْرُ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَ أَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ الْآیَاتِ قَالَ إِنَّ نَفْسَ الْمُحْتَضَرِ إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَ کَانَ مُؤْمِناً رَأَی مَنْزِلَهُ مِنَ الْجَنَّةِ فَیَقُولُ رُدُّونِی إِلَی الدُّنْیَا حَتَّی أُخْبِرَ أَهْلَهَا بِمَا أَرَی فَیُقَالُ لَهُ لَیْسَ إِلَی ذَلِکَ سَبِیلٌ.

**[ترجمه]نوادر: ابا بصیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره تفسیر آیه شریفه« فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَ أَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ» - . واقعه / 83- 84 - { پس چرا هنگامی که جان به گلوگاه می رسد (توانایی بازگرداندن آن را ندارید)؟! و شما در این حال نظاره می کنید (و کاری از دستتان ساخته نیست)؛} پرسیدم. فرمود: هنگامی که جان محتضر به گلویش برسد، اگر مومن باشد جایگاه خود را در بهشت می بیند و می گوید: مرا به دنیا بازگردانید تا اهل آن را از آن چه دیده ام باخبر سازم، به او می گویند: دیگر راه بازگشتی نیست. - . الزهد: 156 -

**[ترجمه]

«56»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر حَمَّادُ بْنُ عِیسَی عَنْ حُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا مَاتَ رَأَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیّاً بِحَضْرَتِهِ.

أقول: قد مر کثیر من أخبار هذا الباب فی الأبواب السابقة و سیأتی کثیر منها فی باب البرزخ و غیرها.

وَ قَالَ الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ، رَوَی الْمُفِیدُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ إِنَّ مُحِبِّیکَ یَفْرَحُونَ فِی ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ عِنْدَ خُرُوجِ أَنْفُسِهِمْ وَ أَنْتَ هُنَاکَ تَشْهَدُهُمْ وَ عِنْدَ الْمُسَاءَلَةِ فِی الْقُبُورِ وَ أَنْتَ هُنَاکَ تُلَقِّنُهُمْ وَ عِنْدَ الْعَرْضِ عَلَی اللَّهِ وَ أَنْتَ هُنَاکَ تَعْرِفُهُمْ.

تذییل: اعلم أن حضور النبی صلی الله علیه و آله و الأئمة صلوات الله علیهم عند الموت مما قد ورد به الأخبار المستفیضة و قد اشتهر بین الشیعة غایة الاشتهار و إنکار مثل

ص: 200


1- ذکرت هذه الجملة فی المصدر مرتین. م.
2- تقدم الحدیث عن المحاسن تحت رقم 17.

ذلک لمحض استبعاد الأوهام لیس من طریقة الأخیار و أما نحو حضورهم و کیفیته فلا یلزم الفحص عنه بل یکفی فیه و فی أمثاله الإیمان به مجملا علی ما صدر عنهم علیهم السلام و ما یقال من أن هذا خلاف الحس و العقل أما الأول فلأنا نحضر الموتی إلی قبض روحهم و لا نری عندهم أحدا و أما الثانی فلأنه یمکن أن یتفق فی آن واحد قبض أرواح آلاف من الناس فی مشارق الأرض و مغاربها و لا یمکن حضور الجسم فی زمان واحد فی أمکنة متعددة فیمکن الجواب عن الأول بوجوه.

الأول أن الله تعالی قادر علی أن یحجبهم عن أبصارنا لضرب من المصلحة کما ورد فی أخبار الخاصة و العامة فی تفسیر قوله تعالی جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً إن الله تعالی أخفی شخص النبی صلی الله علیه و آله عن أعدائه مع أن أولیاءه کانوا یرونه و إنکار أمثال ذلک یفضی إلی إنکار أکثر معجزات الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام و قد مر فیما نقلنا من تفسیر العسکری علیه السلام التصریح بهذا الوجه.

الثانی أنه یمکن أن یکون حضورهم بجسد مثالی لطیف لا یراه غیر المحتضر کحضور ملک الموت و أعوانه و سیأتی الأخبار فی سائر الموتی أن أرواحهم فی البرزخ تتعلق بأجساد مثالیة و أما الحیّ من الأئمة علیهم السلام فلا یبعد تصرف روحه لقوّته فی جسد مثالی أیضا.

الثالث أنه یمکن أن یخلق الله تعالی لکل منهم مثالا بصورته و هذه الأمثلة یکلمون الموتی و یبشرونهم من قبلهم علیهم السلام کما ورد فی بعض الأخبار بلفظ التمثیل.

الرابع أنه یمکن أن یرتسم صورهم فی الحس المشترک بحیث یشاهدهم المحتضر و یتکلم معهم کما فی المبرسم.

الخامس ما ذکره السید المرتضی رضی الله عنه و هو أن المعنی أنه یعلم فی تلک الحال ثمرة ولایتهم و انحرافه عنهم لأن المحبّ لهم یری فی تلک الحال ما یدله علی أنه من أهل الجنة و کذا المبغض لهم یری ما یدله علی أنه من أهل النار فیکون حضورهم و تکلمهم استعارة تمثیلیة و لا یخفی أن الوجهین الأخیرین بعیدان عن

ص: 201

سیاق الأخبار بل مثل هذه التأویلات ردّ للأخبار و طعن فی الآثار و أما الجواب عن الوجه الثانی فبأنه إنما یتمّ الشبهة إذا ثبت وقوع هذا الاتفاق و محض الإمکان لا یکفی فی ذلک مع أنه إذا قلنا بأن حضورهم فی الأجساد المثالیة یمکن أن یکون لهم أجساد مثالیة کثیرة لما جعل الله لهم من القدرة الکاملة التی بها امتازوا عن سائر البشر و فی الوجوه الثلاثة الأخیرة علی تقدیر صحتها اندفاع هذا الإیراد ظاهر و الأحوط و الأولی فی أمثال تلک المتشابهات الإیمان بها و عدم التعرض لخصوصیاتها و تفاصیلها و إحالة علمها إلی العالم علیه السلام کما مر فی الأخبار التی أوردناها فی باب التسلیم: وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ

**[ترجمه]نوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: مومن هنگامی که از دنیا می رود، رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را مشاهده می کند. - . الزهد: 156 -

می گویم: بسیاری از روایت های این باب در باب های قبلی آمده است و بسیاری از روایت های دیگر نیز در باب برزخ و دیگر باب ها خواهد آمد.

برسی در مشارق الانوار می گوید: ای علی! محبان تو در سه جا شاد می شوند: اول: هنگام خروج جان از بدنشان در حالی که تو شاهد بر آن هستی؛ دوم: هنگام سؤال و جواب در قبر در حالی که تو در آن جا در حال تلقین به آن ها هستی؛

سوم: هنگام عرضه اعمال ایشان در برابر خداوند متعال، در حالی که تو در آن جا آن ها را می شناسی و یا آن ها را معرفی می نمایی.

تذییل: لازم به ذکر است که حضور پیامبر صلی الله علیه و اله و ائمه علیهم السلام در هنگام مرگ، از روایت هایی است که بسیار نقل شده است، و در میان شیعه بسیار مشهور است، و انکار چنین

ص: 200

روایت هایی به جهت این که اوهام مردم آن را بعید می شمرد، راه و روش نیکان نیست. اما نحوه حضور و چگونگی آن نیازی به جستجو ندارد. بلکه در این مورد و امثال آن ایمان اجمالی به آن چه از امامان علیهم السلام صادر شده کفایت می کند.

و این که گفته می شود: این خلاف حس و عقل است. اما خلاف حسّ است زیرا ما نزد محتضر تا قبض روح او حاضر می شویم و هیچ کس را نزد او نمی بینیم. و اما خلاف عقل است زیرا ممکن است در آن واحد جان هزاران نفر در شرق و غرب عالم گرفته شود، و جسم پیامبر و اهل بیت علیهم السلام نمی تواند در یک لحظه در چندین مکان متفاوت باشد، در جواب می گوییم:

پاسخ اول چند وجه دارد: خداوند قادر است بنا به مصلحت، ایشان را از چشم ما پنهان بدارد، همان طور که در تفسیر خاصه و عامه از آیه شریفه «جعلنا بینک وبین الذین لا یؤمنون بالآخرة حجابا مستورا» - . اسراء / 45 - { میان تو و آن ها که به آخرت ایمان نمی آورند، حجاب ناپیدایی قرارمی دهیم؛} بیان شده است که خدای متعال پیامبر صلی الله علیه و آله را از دید دشمنانش پنهان داشت و حال آن که دوستانش حضرت را می دیدند و انکار چنین روایت هایی منجر به انکار بسیاری از معجزات پیامبران و ائمه علیهم السلام می شود. در تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام که پیش از این بیان شد، به این موضوح تصریح شده است.

دوم: ممکن است حضور ایشان در بدن مثالی لطیف باشد که غیر محتضر آنان را نمی بیند، مانند حضور ملک الموت و دست یارانش. روایت های دیگر درباره دیگر مردگانی نقل خواهد شد که ارواحشان در برزخ در بدن های مثالی قرار می گیرد. اما امام زنده بعید نیست که در روح خود تصرف نماید؛ چرا که در بدن مثالی نیز قدرت مند است.

سوم: ممکن است خدای متعال برای هر یک از ایشان تمثیل قرار دهد و این تمثیل ها با مردگان سخن گویند و از سوی ایشان، آنان را بشارت دهند، چنانچه در روایت ها نیز به لفظ تمثیل اشاره شده است.

چهارم: ممکن است صورتهای آنان در محسوس مشترکی بین آنان و محتضر رسم گردد به طوری که محتضر ایشان را مشاهده کرده و با آن ها سخن بگوید چنانچه در بیمار مبتلی به مرض ذات الجنب چنین است.

پنجم: سید مرتضی رضی الله عنه می گوید: به این معناست که شخص در آن حال ثمره ولایت ایشان و یا انحراف خود را می بیند، زیرا دوستدار ایشان در آن حال چیزی را می بیند که نشان می دهد او از اهل بهشت است و نیز دشمن ایشان نیز چیزی را مشاهده می کند که نشان می دهد او از جهنمیان است.

پس حضور و سخن گفتن ایشان استعاره تمثیلیه است، و کاملا مشخص است که دو وجه اخیر از سیاق روایت ها کاملا به دور بوده

ص: 201

بلکه چنین تفسیرهایی به منزله رد این روایت ها است.

و به آثار لطمه می زند، اما پاسخ به وجه دوم: این شبهه زمانی صحیح است که حضور آنان ثابت شود، و تنها امکان مردن افراد زیادی در آن واحد در دنیا کفایت نمی کند، مضافا بر این که خاطر نشان کردیم حضور ائمه علیهم السلام در جسم مثالی صورت می گیرد، ممکن است خدای متعال با قدرت کامل خود بدن های مثالی زیادی برای ایشان قرار داده باشد، که بدین وسیله آنان را از دیگر انسان ها متمایز می نماید.

با وجوه سه گانه ای که در آخر وجوه و احتمالات ذکر شد، با تقدیر صحیح بودن آن، دفع این شبهه آشکار است. در همه این امثال این متشابهات آن چه به احتیاط نزدیک تر و اولی می باشد، ایمان به آن است، و این که به خصوصیت ها و جزئیات آن ورود پیدا نکند، و علم ان را به امام که محیط به انست واگذار نماید چنانچه در روایت هایی که در باب تسلیم نقل کردیم نیز گذشت، خداوند هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند.

**[ترجمه]

باب 8 أحوال البرزخ و القبر و عذابه و سؤاله و سائر ما یتعلق بذلک

الآیات

البقرة: «وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ»(154)

آل عمران: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ* فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ *یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ»(169)

إبراهیم: «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ»(27)

طه: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی»()

المؤمنون: «حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ»(99-100)

المؤمن: «قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ»(11)

ص: 202

lt;meta info="- وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ - . بقره / 154 -

{و کسانی را که در راه خدا کشته می شوند، مرده نخوانید، بلکه زنده اند؛ ولی شما نمی دانید.}

- وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ *فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ*یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ - . آل عمران / 169 - 171 -

{هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار، بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند. به آن چه خدا از فضل خود به آنان داده است شادمانند، و برای کسانی که از پی ایشانند و هنوز به آنان نپیوسته اند شادی می کنند که نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین می شوند. بر نعمت و فضل خدا و این که خداوند پاداش مؤمنان را تباه نمی گرداند، شادی می کنند.}

- یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ - . ابراهیم/ 27 -

{خدا کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا و در آخرت با سخن استوار ثابت می گرداند}

- وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی - . طه / 124 -

{و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگیِ تنگ [و سختی] خواهد داشت، و روز رستاخیز او را نابینا محشور می کنیم.»}

- حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلَّا آن ها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ - . مومنون / 99 - 100 -

{تا آنگاه که مرگ یکی از ایشان فرا رسد، می گوید:«پروردگارا، مرا بازگردانید، شاید من در آن چه وآن هاده ام کار نیکی انجام دهم. نه چنین است، این سخنی است که او گوینده آن است و پشاپیش آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته خواهند شد.}

- قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ - . مومن / 11 -

{می گویند: «پروردگارا، دو بار ما را به مرگ رسانیدی و دو بار ما را زنده گردانیدی. به گناهانمان اعتراف کردیم؛ پس آیا راه بیرون شدنی [از آتش] هست؟»}

ص: 202

**[ترجمه]

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله قوله تعالی بَلْ أَحْیاءٌ فیه أقوال أحدها و هو الصحیح أنهم أحیاء علی الحقیقة إلی أن تقوم الساعة و هو قول ابن عباس و مجاهد و قتادة و إلیه ذهب الحسن و عمرو بن عبید و واصل بن عطاء و اختاره الجبائی و الرمّانی و جمیع المفسرین.

الثانی أن المشرکین کانوا یقولون أصحاب محمد یقتلون نفوسهم فی الحروب بغیر سبب ثم یموتون فیذهبون فأعلمهم الله أنه لیس الأمر علی ما قالوه و أنهم سیحیون یوم القیامة و یثابون عن البلخی و لم یذکر ذلک غیره.

و الثالث معناه لا تقولوا هم أموات فی الدین بل هم أحیاء بالطاعة و الهدی و مثله قوله سبحانه أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ فجعل الضلال موتا و الهدایة حیاة عن الأصمّ.

و الرابع أن المراد أنهم أحیاء لما نالوا من جمیل الذکر و الثناء کما روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام من قوله هلک خزّان الأموال و العلماء باقون ما بقی الدهر أعیانهم مفقودة و آثارهم فی القلوب موجودة و المعتمد هو القول الأول لأن علیه إجماع المفسرین و لأن الخطاب للمؤمنین و کانوا یعلمون أن الشهداء علی الحق و الهدی و أنهم ینشرون و یحیون یوم القیامة فلا یجوز أن یقال لهم وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ من حیث إنهم کانوا یشعرون بذلک و یقرّون به و لأن حمله علی ذلک یبطل فائدة تخصیصهم بالذکر و لو کانوا أیضا أحیاء بما حصل لهم من جمیل الثناء لما قیل أیضا وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ لأنهم کانوا یشعرون بذلک و وجه تخصیص الشهداء بکونهم أحیاء و إن کان غیرهم من المؤمنین قد یکونون أحیاء فی البرزخ أنه علی جهة البشارة بذکر حالهم ثم البیان لما یختصون به من أنهم یرزقون کما فی الآیة الأخری فإن قیل فنحن نری جثث الشهداء مطروحة علی الأرض لا یتصرف و لا یری فیها شی ء من علامات الأحیاء فالجواب علی مذهب من یقول بأن الإنسان هو الروح من أصحابنا أن الله تعالی جعل لهم أجساما کأجسامهم فی دار الدنیا یتنعمون فیها دون أجسامهم التی فی القبور فإن النعیم و العذاب إنما یصل عنده إلی النفس التی هی الإنسان المکلّف عنده دون الجثة و یؤیده کثیر من الأخبار.

و أما علی مذهب من قال من أصحابنا إن الإنسان هذه الجثة المشاهدة و إن الروح

ص: 203

هو النفس المتردد فی مخارق الحیوان و هو أجزاء الجو فیقول إنه یلطف أجزاء من الإنسان لا یمکن أن یکون الحی حیا بأقل منها یوصل إلیها النعیم و إن لم تکن تلک الجملة بکمالها لأنه لا معتبر بالأطراف و أجزاء السمن فی کون الحی حیا فإن الحی لا یخرج بمفارقتها من کونه حیا و ربما قیل بأن الجثة یجوز أن تکون مطروحة فی الصورة و لا یکون میتا فیصل إلیها اللذات کما أن النائم حی و تصل إلیه اللذات مع أنه لا یحس و لا یشعر بشی ء من ذلک فیری فی النوم ما یحدثه السرور و الالتذاذ حتی أنه یود أن یطول نومه و لا ینتبه و قد جاء فی الحدیث (1)أنه یفسح له مد بصره و یقال له نم نومة العروس و قوله وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ أی لا تعلمون أنهم أحیاء و فی هذه الآیة دلالة علی صحة مذهبنا فی سؤال القبر و إثابة المؤمن فیه و عقاب العصاة علی ما تظاهرت به الأخبار و إنما حمل البلخی الآیة علی حیاة الحشر لإنکاره عذاب القبر انتهی کلامه رفع الله مقامه.

و قال الرازی فی تفسیر تلک الآیة بعد نقل ما ذکره الطبرسی رحمه الله من الأقوال الأربعة و اختیار القول الأول و هذا قول أکثر المفسرین و هذا دلیل علی أن المطیعین یصل ثوابهم إلیهم و هم فی القبر فإن قیل نحن نشاهد أجسادهم میتة فی القبور فکیف یصح ما ذهبتم إلیه قلنا أما عندنا فالبنیة لیست شرطا فی الحیاة و لا امتناع فی أن الله تعالی یعید الحیاة إلی کل واحد من تلک الذرات و الأجزاء الصغیرة من غیر حاجة إلی الترکیب و التألیف و أما عند المعتزلة فلا یبعد أن یعید الله الحیاة إلی الأجزاء التی لا بد منها فی مائیة الحیاة بغیر الأطراف و یحتمل أن یحییهم إذا لم یشاهدوا ثم قال و أکثر العلماء علی ترجیح هذا القول و یدل علیه وجوه أحدها أن الآیات الدالة علی عذاب القبر کثیرة کقوله تعالی قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ (2)و الموتان لا یحصلان إلا عند حصول الحیاة فی القبر و قال تعالی أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً (3)و الفاء للتعقیب و قال النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ

ص: 204


1- تقدم مسندا تحت رقم 52.
2- المؤمن: 11.
3- نوح: 25.

أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ (1)و إذا ثبت عذاب القبر وجب القول بثواب القبر أیضا لأن العذاب حق الله تعالی علی العبد و الثواب حق العبد علی الله تعالی فإسقاط العذاب أحسن من إسقاط الثواب فحیث ما أسقط العقاب إلی القیامة بل حققه فی القبر کان ذلک فی الثواب أولی.

و ثانیها أن المعنی لو کان علی ما قیل فی سائر الأقوال لم یکن لقوله وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ معنی لأن الخطاب للمؤمنین و قد کانوا یعلمون أنهم سیحیون یوم القیامة و أنهم ماتوا علی هدی و نور.

و ثالثها أن قوله وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ دلیل علی حصول الحیاة فی البرزخ مثل المبعث.

و رابعها قوله صلی الله علیه و آله القبر روضة من ریاض الجنة أو حفرة من حفر النیران و الأخبار فی ثواب القبر و عذابه کالمتواترة

و کان صلی الله علیه و آله یقول فی آخر صلاته: و أعوذ بک من عذاب القبر.

و خامسها لو کان المراد بقوله إنهم أحیاء أنهم سیحیون فحینئذ لا یبقی لتخصیصهم بهذا فائدة.

و سادسها أن الناس یزورون قبور الشهداء و یعظّمونها و ذلک یدل من بعض الوجوه علی ما ذکرناه و اعلم أن فی الآیة قولا آخر و هو أن ثواب القبر و عذابه للروح لا للقالب و هذا القول مبنی علی معرفة الروح و لنشر إلی حاصل قول هؤلاء فنقول إنهم قالوا إنه لا یجوز أن یکون الإنسان عبارة عن هذا الهیکل المخصوص لوجهین الأول أن أجزاء هذا الهیکل أبدا فی النمو و الذبول و الزیادة و النقصان و الاستکمال و الذوبان (2)و لا شک أن الإنسان من حیث هو هو باق من أول عمره إلی آخره و الباقی غیر ما هو غیر باق فالمشار إلیه عند کل أحد بقوله أنا وجب أن یکون مغایرا لهذا الهیکل.

ص: 205


1- المؤمن: 46.
2- الذبول: ذهاب النضارة. و الذوبان: الهزال.

الثانی أنی أکون عالما بأنی أنا حال ما أکون غافلا عن هذه الأعضاء الظاهرة فما دل علیه قولنا أنا مغایر لهذه الأعضاء و الأبعاض ثم اختلفوا عند ذلک فی أن الذی یشیر إلیه کل أحد بقوله أنا أی شی ء هو و الأقوال فیها کثیرة إلا أن أشدها تحصیلا وجهان أحدهما أنها أجزاء جسمانیة ساریة فی هذا الهیکل سریان النار فی الفحم و الدهن فی السمسم و ماء الورد فی الورد و القائلون بهذا القول فریقان أحدهما الذین اعتقدوا تماثل الأجسام فقالوا إن تلک الأجسام متماثلة لسائر الأجزاء التی منها یؤلف هذا الهیکل إلا أن القادر المختار سبحانه یبقی بعض الأجزاء من أول العمر إلی آخره فتلک الأجزاء هی التی یشیر إلیها کل أحد بأنا ثم إن تلک الأجزاء حیّة بحیاة یخلقها الله فیها فإذا أزال الحیاة عنها ماتت و هذا قول أکثر المتکلمین.

و ثانیهما أن الذین اعتقدوا اختلاف الأجسام زعموا أن الأجسام التی هی باقیة من أول العمر إلی آخره أجسام مخالفة بالماهیة للأجسام التی منها ائتلف هذا الهیکل و تلک الأجسام حیة لذاتها مدرکة لذاتها نورانیة لذاتها فإذا خالطت هذا البدن و صارت ساریة فی هذا الهیکل سریان النار فی الفحم صار هذا الهیکل مستنیرا بنور ذلک الروح متحرکا بتحریکه ثم إن هذا الهیکل أبدا فی الذوبان و التحلیل إلا أن تلک الأجزاء باقیة بحالها و إنما لا یعرض لها التحلیل لأنها مخالفة بالماهیة لهذه الأجسام فإذا فسد هذا القالب انفصلت تلک الأجسام اللطیفة النورانیة إلی عالم السماوات و القدس و الطهارة إن کانت من جملة السعداء أو إلی الجحیم و عالم الآفات إن کانت من جملة الأشقیاء.

و القول الثانی أن الذی یشیر إلیه کل أحد بقوله أنا موجود لیس بمتحیز و لا قائم بالمتحیز و أنه لیس داخل العالم و لا خارجا عنه و لا یلزم من کونه کذلک أن یکون مثلا لله تعالی لأنه الاشتراک فی السلوب لا یوجب الاشتراک فی الماهیة و قالوا هذه الأرواح بعد مفارقة الأبدان تتألم و تلتذ إلی أن یردها الله تعالی إلی الأبدان یوم القیامة فهناک یحصل الالتذاذ و التألم للأبدان فهذا قول قال به عالم من الناس قالوا و إن لم یقم علیه برهان قاهر علی القول به و لکن لم یقم دلیل علی

ص: 206

فساده و أنه مما یزیل الشکوک و الشبهات عما ورد فی کتاب الله من ثواب القبر و عقابه فوجب المصیر إلیه فهذا هو الإنسان فی توجیه هذا القول.

أقول ثم قال الرازی فی تفسیر آیة آل عمران بعد اختیار القول الأول فیها أیضا یحتمل أن یکون الروح جسما مخصوصا ساریا فی هذه الجثة سریان النار فی الفحم و یحتمل أن یکون جوهرا قائما بنفسه لیس بجسم و لا حال فی الجسم و علی کلا المذهبین فإنه لا یبعد أنه لما مات البدن انفصل ذلک الشی ء حیا و إن قلنا أماته الله إلا أنه تعالی یعید الحیاة إلیه و علی هذا التقدیر تزول الشبهات بالکلیة عن ثواب القبر کما فی هذه الآیة و عن عذابه کما فی قوله تعالی أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً فثبت أنه لا امتناع فی ذلک و ظاهر الآیة دالة علیه فوجب المصیر إلیه و الذی یؤکد ما قلناه القرآن و الحدیث و العقل أما القرآن فآیات إحداها قوله تعالی یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ (1)الآیة و لا شک أن المراد بقوله ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ بالموت ثم قال فَادْخُلِی فِی عِبادِی و فاء التعقیب یدل علی أن حصول هذه الحالة یکون عقیب الموت و ثانیها قوله حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ (2)و هذا عبارة عن موت البدن ثم قال ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ (3)فقوله رُدُّوا ضمیر عنهم و إنما هو هو بحیاته و ذاته المخصوصة فدل علی أن ذلک باق بعد موت البدن و ثالثها قوله فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ (4)و فاء التعقیب یدل علی أن قیامة کل أحد حاصلة بعد موته و أما قیامته الکبری فهی حاصلة فی الوقت المعلوم عند الله. و أیضا

رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ کَانَ یُنَادِی الْمَقْتُولِینَ وَ یَقُولُ فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُمْ أَمْوَاتٌ فَکَیْفَ تُنَادِیهِمْ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّهُمْ أَسْمَعُ مِنْکُمْ.

وَ أَیْضاً قَالَ صلی الله علیه و آله أَنْبِیَاءُ اللَّهِ لَا یَمُوتُونَ بَلْ یُنْقَلُونَ مِنْ دَارٍ إِلَی دَارٍ.

و أما المعقول فمن وجوه الأول أن وقت النوم یضعف البدن و ضعفه لا یقتضی

ص: 207


1- الفجر: 27- 28.
2- الأنعام: 61.
3- الأنعام: 62.
4- الواقعة: 88- 89.

ضعف النفس بل النفس تقوی عند النوم فتشاهد الأحوال و تطلع علی المغیبات فهذا یقوی الظن فی أن موت البدن لا یستعقب موت النفس.

الثانی أن کثرة الأفکار سبب لجفاف الدماغ و جفافه مؤد إلی الموت و هذه الأفکار سبب لاستکمال النفس بالمعارف الإلهیة و هو غایة کمال النفس فما هو سبب لکمال النفس فهو سبب لنقصان البدن فهذا یقوی الظن فی أن النفس لا تموت بموت البدن.

الثالث أن أحوال النفس علی ضد أحوال البدن و ذلک لأن النفس إنما تفرح و تبتهج بالمعارف الإلهیة کما قال تعالی أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (1)

وَ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَبِیتُ عِنْدَ رَبِّی یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِی.

و لا شکّ أن ذلک الشراب لیس إلا عبارة عن المعرفة و المحبة و الاستنارة بأنوار عالم الغیب و أیضا فإنا نری أن الإنسان إذا غلب علیه الاستبشار بخدمة سلطان أو الفوز بمنصب أو بالوصول إلی معشوق قد ینسی الطعام و الشراب و بالجملة فالسعادات النفسانیة کالمضادات للسعادات الجسمانیة و کل ذلک یغلب علی الظن أن النفس مستقلة بذاتها و لا تعلق لها بالبدن و متی کان کذلک وجب أن لا تموت النفس بموت البدن و أما قوله تعالی یُرْزَقُونَ فاعلم أن المتکلمین قالوا الثواب منفعة خالصة دائمة مقرونة بالتعظیم فقوله یُرْزَقُونَ إشارة إلی المنفعة و قوله فَرِحِینَ إشارة إلی الفرح الحاصل بسبب ذلک التعظیم و أما الحکماء فإنهم قالوا إذا أشرقت جواهر الأرواح القدسیة بالأنوار الإلهیة کانت مبتهجة من وجهین أحدهما بکون ذواتها مستنیرة مشرقة متلألئة بتلک المعارف الإلهیة و الثانی بکونها ناظرة إلی ینبوع النور و مصدر الرحمة و الجلالة قالوا و ابتهاجها بهذا القسم الثانی أتم من ابتهاجها بالأول فقوله یُرْزَقُونَ إشارة إلی الدرجة الأولی و قوله فَرِحِینَ إلی الدرجة الثانیة و لذا قال فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ یعنی فرحهم لیس بالرزق بل بإیتاء الرزق لأن المشغول بالرزق مشغول بنفسه و الناظر إلی إیتاء الرزق مشغول بالرازق و من طلب الرزق لغیره فهو محجوب انتهی.

ص: 208


1- الرعد: 28.

و قال الشیخ الطبرسی رحمه الله فی تفسیر تلک الآیة قول عِنْدَ رَبِّهِمْ فیه وجهان أحدهما أنهم بحیث لا یملک أحد لهم نفعا و لا ضرا إلا ربهم و لیس المراد فی ذلک قرب المسافة لأنه مستحیل علیه سبحانه و الآخر أنهم عند ربهم أحیاء من حیث یعلمهم کذلک دون الناس.

وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ ابْنِ مَسْعودٍ وَ جَابِرٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا أُصِیبَ إِخْوَانُکُمْ بِأُحُدٍ جَعَلَ اللَّهُ أَرْوَاحَهُمْ فِی حَوَاصِلِ طُیُورٍ خُضْرٍ تَرِدُ أَنْهَارَ الْجَنَّةِ وَ تَأْکُلُ مِنْ ثِمَارِهَا.

وَ رُوِیَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ لِجَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ قَدْ اسْتُشْهِدَ فِی غَزَاةِ مُؤْتَةَ رَأَیْتُهُ لَهُ جَنَاحَانِ یَطِیرُ بِهِمَا مَعَ الْمَلَائِکَةِ فِی الْجَنَّةِ.

و أنکر بعضهم حدیث الأرواح و قال إن الروح عرض لا یجوز أن یتنعم و هذا لا یجوز لأن الروح جسم رقیق هوائی مأخوذ من الریح و یدل علی ذلک أنه یخرج من البدن و یرد علیه و هی الحساسة الفعالة دون البدن و لیست من الحیاة فی شی ء لأن ضد الحیاة الموت و لیس کذلک الروح و هذا قول علی بن عیسی یُرْزَقُونَ من نعیم الجنة غُدُوًّا وَ عَشِیًّا و قیل یرزقون النعیم فی قبورهم.

فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ أی مسرورین بما أعطاهم الله من ضروب نعمه فی الجنة و قیل فی قبورهم و قیل فرحین بما نالوا من الشهادة و جزائها وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أی یسرون بإخوانهم الذین فارقوهم و هم أحیاء فی الدنیا علی مناهجهم من الإیمان و الجهاد لعلمهم بأنهم إذا استشهدوا لحقوا بهم و صاروا من کرامة الله تعالی إلی مثل ما صاروا إلیه یقولون إخواننا یقتلون کما قتلنا فیصیبون من النعیم مثل ما أصبنا.

و قیل إنه یؤتی الشهید بکتاب فیه ذکر من تقدم علیه من إخوانه فیسر بذلک و یستبشر کما یستبشر أهل الغائب بقدومه فی الدنیا و قیل معناه لم یلحقوا بهم فی الفضل إلا أن لهم فضلا عظیما بتصدیقهم و إیمانهم أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ أی یستبشرون بأن لا خوف علیهم و ذلک لأنه بدل من قوله بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ لأن

ص: 209

الذین یلحقون بهم مشتملون علی عدم الحزن و الاستبشار هنا إنما یقع بعدم خوف هؤلاء اللاحقین و معناه لا خوف علیهم فیمن خلفوه من ذریتهم لأن الله تعالی یتولاهم وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ علی ما خلفوا من أموالهم لأن الله قد أجزل لهم ما عوضهم و قیل معناه لا خوف علیهم فیما یقدمون علیه لأن الله تعالی محص ذنوبهم بالشهادة و لا هم یحزنون علی مفارقة الدنیا فرحا بالآخرة و یَسْتَبْشِرُونَ یعنی هؤلاء الذین قتلوا فی سبیل الله بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ الفضل و النعمة عبارتان یعبر بهما عن معنی واحد و قیل النعمة ما استحقوه بطاعتهم و الفضل ما زادهم سبحانه من المضاعفة.

و قال رحمه الله فی قوله تعالی یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا أی یثبتهم فی کرامته و ثوابه بقولهم الثابت الذی وجد منهم و هو کلمة الإیمان لأنه ثابت بالحجج و الأدلة.

و قیل معناه یثبت الله المؤمنین بسبب کلمة التوحید و حرمتها فی الحیاة الدنیا حتی لا یزلوا و لا یضلوا عن طریق الحق و یثبتهم بها فی الآخرة حتی لا یزلوا و لا یضلوا عن طریق الجنة و قیل معناه یثبتهم بالتمکین فی الأرض و النصرة و الفتح فی الدنیا و بإسکانهم الجنة فی الآخرة و قال أکثر المفسرین إن المراد بقوله فِی الْآخِرَةِ فی القبر و الآیة وردت فی سؤال القبر و هو قول ابن عباس و ابن مسعود و هو المروی عن أئمتنا علیهم السلام.

و قال رحمه الله فی قوله تعالی حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ یعنی أن هؤلاء الکفار إذا أشرفوا علی الموت سألوا الله تعالی عند ذلک الرجعة إلی دار التکلیف فیقول أحدهم رَبِّ ارْجِعُونِ و فی معناه قولان أحدهما أنهم استغاثوا أولا بالله ثم رجعوا إلی مساءلة الملائکة فقال لهم ارجعونی أی ردونی إلی الدنیا و الآخر أنه علی عادة العرب فی تعظیم المخاطب لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ أی فی ترکتی أو فی دنیای فإنه ترک الدنیا و صار إلی الآخرة أو فیما ضیعت و فرطت أی فی صلاتی و صیامی و طاعاتی ثم قال سبحانه فی الجواب عن سؤالهم کَلَّا أی لا یرجع إلی الدنیا إِنَّها أی مسألة الرجعة کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها أی کلام یقوله و لا فائدة له فی ذلک أو کلمة

ص: 210

یقولها بلسانه و لیس لها حقیقة مثل قوله وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ (1)وَ مِنْ وَرائِهِمْ أی و من بین أیدیهم بَرْزَخٌ أی حاجز بین الموت و البعث فی القیامة من القبور و قیل حاجز بینهم و بین الرجوع إلی الدنیا و هم فیه إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ و قیل البرزخ الإمهال إلی یوم القیامة و هو القبر و کل فصل بین شیئین فهو برزخ.

و قال رضی الله عنه فی قوله تعالی قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ اختلف فی معناه علی وجوه أحدها أن الإماتة الأولی فی الدنیا بعد الحیاة و الثانیة فی القبر قبل البعث و الإحیاء الأولی فی القبر للمساءلة و الثانیة فی الحشر عن السدی و هو اختیار البلخی.

و ثانیها أن الإماتة الأولی حال کونهم نطفا فأحیاهم الله فی الدنیا ثم أماتهم الموتة الثانیة ثم أحیاهم للبعث فهاتان حیاتان و مماتان.

و ثالثها أن الحیاة الأولی فی الدنیا و الثانیة فی القبر و لم یرد الحیاة یوم القیامة و الموتة الأولی فی الدنیا و الثانیة فی القبر انتهی.

أقول اختار الرازی فی تفسیره الوجه الأول ثم ذکر علیه وجوها من الاعتراض و أجاب عنها و لا نطیل الکلام بذکرها.

و قال الشیخ البهائی قدس الله روحه اشتهر الاحتجاج فی الکتب الکلامیة فی إثبات عذاب القبر بقوله تعالی حکایة عن الکفار رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ الآیة و تقریره أنه سبحانه حکی عنهم علی وجه یشعر بتصدیق الاعتراف بإماتتین و إحیاءین فإحدی الإماتتین فی الدنیا و الأخری فی القبر بعد السؤال و أحد الإحیاءین فیه للسؤال و الآخر فی القیامة و أما الإحیاء فی الدنیا فإنما سکتوا لأن غرضهم الإحیاء الذی عرفوا فیه قدرة الله سبحانه علی البعث و لهذا قالوا فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا أی بالذنوب التی حصلت بسبب إنکار الحشر و الإحیاء فی الدنیا لم یکونوا فیه معترفین بذنوبهم.

قال المحقق الشریف فی شرح المواقف إن تفسیر هذه الآیة علی هذا الوجه هو الشائع المستفیض بین المفسرین ثم قال و أما حمل الإماتة الأولی علی خلقهم أمواتا فی أطوار النطفة و حمل الإماتة الثانیة علی الإماتة الطاریة علی الحیاة و حمل الإحیاءین

ص: 211


1- الأنعام: 28.

علی الإحیاء فی الدنیا و الحشر فقد رد بأن الإماتة إنما تکون بعد سابقة الحیاة و لا حیاة فی أطوار النطفة و بأنه قول شذاذ من المفسرین و المعتمد هو قول الأکثرین انتهی کلامه.

فقد جعل التفسیر بالوجه الأول مستفیضا و بالوجه الثانی شاذّا و یخطر بالبال أن الأمر بالعکس فإن الشائع المستفیض بین المفسرین هو ما جعله شاذّا و الشاذّ النادر هو ما جعله مستفیضا و لعل هذا من سهو قلمه فإن التفاسیر المشهورة التی علیها المدار فی هذه الأعصار هی الکشاف و مفاتح الغیب و معالم التنزیل و مجمع البیان و جوامع الجامع و تفسیر النیشابوری و تفسیر البیضاوی و لم یختر أحد من هؤلاء تفسیر الآیة بالوجه الأول بل أکثرهم إنما اختاروا التفسیر الثانی.

و أما التفسیر الأول فبعضهم نقله ثم زیّفه و بعضهم اقتصر علی مجرد نقله من غیر ترجیح فلو کان هو الشائع المستفیض کما زعمه السید المحقق لما کان الحال علی هذا المنوال قال فی الکشاف أراد بالإماتتین خلقهم أمواتا أولا و إماتتهم عند انقضاء آجالهم و بالإحیاءین الإحیاء الأولی و إحیاء البعث. ثم قال بعد ذلک فإن قلت کیف صح أن یسمی خلقهم أمواتا إماتة قلت کما صح أن تقول سبحان من صغّر جسم البعوضة و کبّر جسم الفیل و قولک للحفّار ضیّق فم الرکیة و وسّع أسفلها و لیس ثم نقل من کبر إلی صغر و لا من صغر إلی کبر و لا من ضیق إلی سعة و لا من سعة إلی ضیق و إنما أردت الإنشاء علی تلک الصفات و السبب فی صحته أن الصغر و الکبر جائزان معا علی المصنوع الواحد من غیر ترجیح لأحدهما و کذلک الضیق و السعة فإذا اختار الصانع أحد الجائزین و هو متمکن منهما علی السواء فقد صرف المصنوع عن الجائز الآخر فجعل صرفه عنه کنقله منه و من جعل الإماتتین التی بعد حیاة الدنیا و التی بعد حیاة القبر لزمه إثبات ثلاث إحیاءات و هو خلاف ما فی القرآن إلا أن یتمحّل فیجعل إحداها غیر معتدّ بها أو یزعم أن الله یحییهم فی القبور و تستمرّ بهم تلک الحیاة فلا یموتون بعدها و

ص: 212

یعدّهم فی المستثنین من الصعقة فی قوله تعالی إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ فإن قلت کیف تسبّب هذا لقوله فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا قلت قد أنکروا البعث فکفروا و تبع ذلک من الذنوب ما لا یحصی لأن من لم یخش العاقبة تخرّق فی المعاصی فلما رأوا الإماتة و الإحیاء قد تکررا علیهم علموا بأن الله تعالی قادر علی الإعادة قدرته علی الإنشاء فاعترفوا بذنوبهم التی اقترفوها من إنکار البعث و ما تبعه من معاصیهم انتهی کلامه.

و قال الشیخ أمین الإسلام فی جوامع الجامع أراد بالإماتتین خلقهم أمواتا أولا و إماتتهم عند انقضاء آجالهم و بالإحیاءین الإحیاء الأولی و إحیاء البعث و قیل الإماتتان هما التی فی الدنیا بعد الحیاة و التی فی القبر قبل البعث و الإحیاءان هما التی فی القبر للمساءلة و التی فی البعث انتهی و فی کلام هذین الفاضلین کفایة و الله الموفّق.

ثم قال رحمه الله و عساک تقول إن تفسیر الآیة علی ما هو الشائع المستفیض کما ذکرته یقتضی سکوت الکفار عن الإحیاء و الإماتة الواقعین فی القبر فما السبب فی سکوتهم عنهما فنقول إن الحیاة فی القبر حیاة برزخیة ناقصة لیس معها من آثار الحیاة سوی الإحساس بالألم أو اللذة حتی أنه قد توقف بعض الأمة فی عود الروح إلی المیت فلذلک لم یعتدوا بها فی جنب الحیاتین الأخریین قال فی شرح المقاصد اتفق أهل الحق علی أنه تعالی یعید إلی المیت فی القبر نوع حیاة قدر ما یتألّم و یلتذّ لکن توقّفوا فی أنه هل یعاد الروح إلیه أم لا و ما یتوهم من امتناع الحیاة بدون الروح ممنوع و إنما ذلک فی الحیاة الکاملة التی تکون معها القدرة و الأفعال الاختیاریة انتهی کلامه و الحق أن الروح یتعلق به و إلا لما قدر علی إجابة الملکین و لکنه تعلق ضعیف کما یشعر به

ما رواه فی الکافی عن الصادق علیه السلام فی حدیث طویل فَیَدْخُلُ عَلَیْهِ مَلَکَا الْقَبْرِ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ فَیُلْقِیَانِ فِیهِ الرُّوحَ إِلَی حَقْوَیْهِ الْحَدِیثَ.

و قد یستبعد تعلق الروح بمن أکلته السباع أو أحرق و تفرقت أجزاؤه یمینا و شمالا و لا استبعاد فیه نظرا إلی قدرة الله سبحانه علی حفظ أجزائه الأصلیة عن

ص: 213

التفرق أو جمعها بعده و تعلق الروح بها تعلقا ما و قد روی عن أئمتنا علیهم السلام ما یدل علی أن الأجزاء الأصلیة محفوظة إلی یوم القیامة انتهی کلامه ضاعف الله إکرامه.

أقول الشیخ الطبرسی رحمه الله و إن اختار فی الجوامع التفسیر الثانی اختار فی المجمع التفسیر الأول حیث قدمه علی غیره و الرازی بالغ فی اختیار الأول و ذب عنه قول من أنکره و قال احتج أکثر العلماء بهذه الآیة علی إثبات عذاب القبر و البیضاوی ذکرهما و قدم الثانی لأنه یقتص أثر الزمخشری غالبا فظهر أن ما ذکر السید الشریف لیس ببعید عن الصواب فی هذا الباب.

**[ترجمه]طبرسی رحمه الله علیه گوید:« بل أحیاء» چند تفسیر دارد:

اولین مورد، که مورد صحیح است، حقیقتا آن ها زنده هستند تا زمانی که قیامت بر پا شود، و ابن عباس و مجاهد و قتاده نیز چنین مطلبی را نقل کرده اند، حسن و عمرو بن عبید و واصل بن عطاء نیز تنها به این موضوع معتقدند، جبایی رمانی و همه مفسران نیز این مطلب را بیان کرده اند.

دوم: مشرکان می گفتند: یاران محمد بی دلیل خود را در جنگ به کشتن می دهند، و می میرند و همه چیز برایشان پایان می پذیرد. خدای متعال به آن ها آموخت آنگونه که تصور می کنند نیست، و روز قیامت زنده شده و پاداش عمل خود را می بینند، این مطلب فقط از بلخی نقل شده است و در کتاب های دیگر نیامده است.

سوم: به این معناست: نگویید آن ها در دین کشته شده اند، بلکه با اطاعت و هدایت زنده هستند. خدای متعال نیز در آیه شریفه« أو من کان میتا فأحییناه» - . انعام / 122 - گمراهی را مرگ و هدایت را زندگی می داند. به نقل از اصم.

چهارم: منظور این است: آن ها زنده هستند چرا که نام نیکو و مدح و ستایش از خود باقی گذاشتند؛ امیرالمومنین علیه السلام نیز می فرماید: خزانه داران مال و ثروت تباه شدند و علما تا زمانی که روزگار باقی است، ماندگارند. در مقابل دیدگان نیستند اما نشانه ها و آثارشان در دل ها زنده است.

مورد اول قابل اعتماد است چرا که همه مفسران نیز بر آن اتفاق نظر دارند، زیرا خطاب به مومنان است و می دانستند شهدا بر حق و هدایت هستند و روز قیامت زنده و محشور می شوند، جایز نیست به آن ها بگویند:« ولکن لاتشعرون» - . بقره / 154 - زیرا آن را احساس کرده و به آن اقرار دارند، و چنین تصوری فایده تخصیص خبر را از بین می برد، و اگر آن ها نیز بنا بر مدح و سنای نیکو زنده باشند، به آن ها نیز گفته نمی شود:« ولکن لاتشرون»، زیرا آن ها چنین امری را درک می نمایند. وجه تخصیص شهدا به زنده بودن، هر چند دیگر مومنان ممکن است در برزخ زنده باشند برای بشارت به حال آنان و بیان نعمت هایی است که به آنان اختصاص دارد. از جمله این که نزد خدا روزی داده می شوند، در آیه بعد نیز به این موضوع اشاره شده است.

اگر بگویند: ما به چشم خود جسد شهدا را می بینیم که بر روی زمین افتاده است و هیچ نشانه زندگی در آن به چشم نمی خورد. پاسخ ما بر اساس اعتقاد اصحاب امامیه است که می گویند انسان همان روح است:

خدای متعال بدن هایی مانند بدن های مادی برایشان قرار می دهد تا از آن بهرمند شوند، و با بدن های آنان در قبر متفاوت است، نعمت و عذاب تنها به روح می رسد، روحی که انسان نزد آن مکلف است، و عذاب به جسم انسان نمی رسد، بسیاری از روایت ها نیز بر این امر دلالت دارد.

اما کسانی که معتقدند انسان همین بدن ظاهری بوده و روح

ص: 203

همان نفسی است که در دشت حیوانی جولان می دهد و جزئی از هواست، می گویند: اجزائی از انسان لطیف بوده و موجود زنده بدون آن نمی تواند زنده بماند که نعمت ها به این جزء می رسد، اگر چه آن اجزاء تمام انسان نباشد؛ زیرا در این که یک موجود زنده، زنده باشد، اعتباری به اعضا و اجزای موجب چاقی جثه او نیست؛ زیرا موجود زنده با جدا شدن آن اجزا از حالت زنده بودن خارج نمی گردد و چه بسا گفته شود: جایز است جثه انسان در صورت و شکل انداخته شود در حالی که او مرده نیست، در نتیجه لذت ها به او برسد، همانطور که کسی که خواب است، زنده بوده و لذت ها به وی می رسد با آن که نه چیزی را حس می کند و نه چیزی از این امور درک می نماید، اما در خواب چیزی را می بیند که برایش لذت و شادی به همراه دارد، تا آن جا که ناخودآگاه دوست دارد خواب خود را ادامه دهد، در حدیث آمده است: تا چشمش کار می کند قبر او را گسترش می دهند و می گویند: مانند عروس با خیالی آسوده بخواب.

عبارت « ولکن لاتشعرون» یعنی نمی دانید که آن ها زنده اند، و این آیه دلالت بر درستی اعتقاد و مذهب ما درباره سوال قبر و پاداش مومن در آن و کیفر گناهکار دارد، و این بر اساس روایت هایی است که نقل شده است.

تنها بلخی این آیه را به زندگی قیامت تفسیر کرده زیرا وی عذاب قبر را انکار می کند. مطلب طبرسی به پایان رسید، خداوند جایگاه او را رفیع گرداند. - . مجمع البیان 1 : 437 - 439 -

رازی در تفسیر این آیات و پس از تفسیر طبرسی رحمه الله علیه و ذکر وجه های چهارگانه، ضمن تأیید و انتخاب وجه اول می گوید: بیشتر مفسرین بر همین اعتقاد هستند و به این معناست که مطیعان الهی پاداش خود را در قبر دریافت می کنند.

اگر بگویند: ما به چشم خود جسدشان را در قبر می بینیم، پس چگونه چنین چیزی ممکن است؟ در پاسخ می گوییم: بنا بر اعتقاد ما، جسم شرط زندگی نبوده و مانعی ندارد که خدای متعال روح را به هر یک از آن ذرات و اجزای کوچک باز گرداند، بدون این که نیازی به ترکیب و گردآوری آن ها داشته باشد.

اما معتزله معتقدند: بعید نیست که خداوند روح را به اجزایی که در حیات جسم بدون نیاز به اعضا و جوارح تأثیر دارد و احتمال دارد که آنان را زنده کند در وقتی که دیده نشوند. سپس رازی می گوید: بسیاری از علما این سخن و عقیده را ترجیح می دهند، و چند وجه بر این عقیده دلالت می کند:

آیه شریفه« قالوا ربنا أمتنا اثنتین وأحییتنا اثنتین» - . مومن / 11 - و دو مرگ تنها زمانی صورت می پذیرد که در قبر زنده شوند.و نیز آیه شریفه« اغرقوا فادخلوا نارا» - . نوح / 25 - فاء برای تعقیب است، و گوید: آتش جهنم هر صبح و شام و روز قیمت بر آن ها عرضه می شود،

ص: 204

و« أدخلوا آل فرعون أشد العذاب» - . مومن / 46 - پس هنگامی که عذاب قبر به اثبات می رسد، ثواب و پاداش در قبر نیز واجب می شود، زیرا عذاب حق الهی بر بندگان است، و پاداش حق بندگان بر حق تعالی، و از بین رفتن عذاب بهتر از ازبین رفتن ثواب است، پس از آن جا که عذاب در قبر بوده و به قیامت موکول نشده است، پاداش در قبر از آن سزاوارتر است.

دوم: اگر معنا به همان صورت باشد که بیان شد، پس« ولکن لا تشعرون» نباید معنایی داشته باشد، زیرا خطاب به مومنان بوده و حال آن که آن ها می دانند روز قیامت زنده می شوند، و با نور و هدایت از دنیا رفته اند.

سوم: آیه شریفه «ویستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم» - . آل عمران / 170 - دلیل بر وجود زندگی در برزخ، مانند روز قیامت است.

چهارم: سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله است که می فرماید: قبر باغی از باغ های بهشت و یا حفره ای از حفره های جهنم است، و روایات بسیار پیرامون ثواب و عذاب قبر، و نیز این که حضرت صلی الله علیه و آله در پایان نماز های خود دعا می کرد: از عذاب قبر به تو پناه می آورم، همگی بر زندگی در قبر دلالت دارد.

پنجم: اگر منظور از« إنهم أحیاء» این باشد که آن ها زنده خواهند شد، در این صورت فایده ای در اختصاص دادن آن ها به این امتیاز وجود ندارد.

ششم: مردم به زیارت قبر شهدا رفته و آن ها را بزرگ می شمارند، این کار از برخی از جنبه ها گفته های ما را تأیید می کند.

لازم به ذکر است در این آیه نکته دیگری وجود دارد، و آن این که ثواب و عذاب قبر برای روح است و نه جسم، و این سخن بر پایه شناخت روح است. و باید به حاصل سخن اینان اشاره نماییم؛

پس می گوییم: آن ها معتقدند: بنا به دو دلیل انسان نمی تواند عبارت از این پیکر مخصوص باشد: زیرا اولا این که اجزای این پیکر رشد و نمو می کند، پژمرده می شود و زیادی و نقصان می یابد و به کمال می رسد و پس از آن رو به کاستی می نهد، بی شک انسان از این جهت که انسان است، از آغاز تا پایان عمر باقی می ماند، و آن چه باقی می ماند، متفاوت از امور فناپذیر می باشد، و کسی که خود را نزد همه با لفظ« من» معرفی می کند، می بایست با این هیکل و جسم متفاوت باشد.

ص: 205

دوم: از کجا معلوم که «من» من هستم، در حالی که از این اعضای ظاهری غافلم؛ پس آن چه که لفظ «من» بر آن دلالت می کند، با این اعضا و جوارح مغایر است. پس آن ها بر سر این موضوع که «من» چیست؟ با یکدیگر اختلاف نظر پیدا می کنند، نقل قول ها در این خصوص زیاد است، دو مورد از مهم ترین آن ها این است: یکی آن که اجزای جسمانی هستند که در این هیکل جریان دارند، مانند جریان آتش در زغال، و روغن در کنجد، و آب در گل.

کسانی که چنین اعتقادی دارند، دو گروه هستند: کسانی که معتقدند این اجزا شبیه هم بوده و می گویند: این اجسام شبیه دیگر اجزایی هستند که این هیکل و ساختار از آن ساخته شده است، اما خدای توانای صاحب اختیار برخی از اجزا را از ابتدای عمر تا پایان آن نگه می دارد، و این اجزا همان است که هر کس با لفظ« من» به آن اشاره می کند، پس این اجزا با حیات و زندگی که خداوند به آن ها ارزانی داشته است، به زندگی خود ادامه می دهد، و چون روح زندگی از آن ها گرفته شود، می میرند. این عقیده بیشتر متکلمان است.

دوم: کسانی که به اختلاف اجسام معتقدند، تصور می کنند اجسامی که از اول تا پایان عمر باقی می مانند، اجسامی هستند که ماهیتشان با ماهیت اجسامی از آن ساخته شده اند، متفاوت است، و این اجسام به ذات خود زنده بوده، به ذات خود مدرک بوده و نورانیت آن نیز ذاتی است، و هنگامی که بدن آمیخته شود و مانند آتش در زغال در این هیکل و ساختار جاری شود، این ساختار با نور روح نورانی شده و با حرکت آن به جنبش و حرکت در می آید.

سپس این ساختار رو به تحلیل می رود، اما آن اجزا همچنان پابرجا هستند، و هیچ تحلیلی در آن ها صورت نمی گیرد، چرا که با ماهیت این اجسام متفاوتند، و هنگامی که این قالب فاسد شود و از بین برود، آن اجسام لطیف نورانی جدا شده و به سوی عالم آسمانی و مقدس و پاک بالا می رود، یا در شمار سعادتمندان در می آید و یا اگر از شقاوتمندان باشد در دوزخ و عالم آفت ها جای می گیرد.

سوم: آن چه که هر کسی با لفظ« من» می شناسد، نه مکان دار است و نه وابسته به مکان است؛ نه داخل عالم است و نه خارج از آن، و نه لازم است در چنین حالتی مثل خدای متعال باشد، زیرا اشتراک در صفات سلبی لزوما موجب اشتراک در ماهیت نمی شود.

و می گویند: این ارواح پس از جدا شدن از بدن درد می کشند و لذت می برند، تا زمانی که خداوند روز قیامت آن ها را به بدن هایشان باز گرداند. پس لذت بردن و درد کشیدن برای بدن حاصل می شود، و این سخن عالمی از میان مردم است.

می گویند: گرچه این سخن دلیل محکمی ندارد که بتوان به آن معتقد شد، اما دلیلی نیز بر نادرستی آن وجود ندارد،

ص: 206

و این سخن شک و شبهه را در مورد آیاتی که بر پاداش قبر و کیفر دلالت دارد، از بین می برد؛ پس باید این سخن را پذیرفت، چرا که این همان انسان در توجیه این سخن است. - . تفسیر رازی 4 : 126 و 127 -

می گویم: سپس رازی در تفسیر آیه مربوط به سوره آل عمران پس از انتخاب عقیده اول می گوید: احتمال دارد روح جسمی مخصوص باشد که در بدن جریان دارد، مانند آتشی که در زغال جریان دارد؛ و ممکن است روح جوهری قائم به خود باشد، نه جسم باشد و نه در جسم حل شود.

و بنا بر هر دو عقیده، بعید نیست هنگامی که بدن از بین رفت، آن شیء زنده از بدن جدا شود، و این که گفتیم خدای متعال آن را می میراند به این دلیل است که حق تعالی خود دوباره زندگی را به او باز می گرداند.

با این تقدیر، تمامی شبهه ها درباره ثواب و عذاب در قبر از بین می رود، خدای متعال نیز در این آیه شریفه می فرماید:« اغرقوا فادخلوا نارا». - . نوح / 25 - و ثابت می کند هیچ انکاری در آن نیست، و می بایست این را پذیرفت. آن چه که بر ثواب و عذاب در قبر صحه می گذارد، قرآن و حدیث و عقل است.

اما در قرآن، آیاتی مانند:« یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ - . فجر / 27- 28 - » و قطعا منظور از« ارجعی الی ربک» مرگ است. سپس خدای متعال می فرماید:« فادخلی فی عبادی» فاء در این جا برای تعقیب است، به این معنا که حصول این حالت بلافاصله پس از مرگ است؛ و نیز آیه شریفه« حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ

رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ» - . انعام / 61 - و این آیه بر مرگ بدن دلالت دارد، و نیز« ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِ» - . انعام / 62 - واژه «ردوا» در این آیه دارای ضمیری است که به مردگان بر می گردد و روح درست همان است که بر می گردد با حیات و ذات مخصوص به خودش؛ پس بر این دلالت دارد که روح پس از مرگ بدن باقی می ماند.

سومین آیه:« فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ - . واقعه / 88- 89 - »، فاء در این آیه فاء تعقیب است، به این معنا که قیامت هر کس پس از مرگ او است، اما علم به زمان برپایی قیامت کبری نزد خداست.

و نیز روایت شده: رسول خدا صلی الله علیه و آله کشته شدگان جنگ بدر را مخاطب قرار داده و فرمود:« فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا» - . اعراف / 44 - گفتند: یا رسول الله ، آن ها مرده اند، پس چرا آن ها را صدا می زنید؟ حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: آن ها اکنون از شما شنواترند.

و نیز حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: انبیای الهی نمی میرند بلکه از خانه ای به خانه دیگر منتقل می شوند.

اما این موضوع از چند وجه با عقل نیز قابل اثبات است: اول این که هنگام خواب بدن ضعیف می شود، و ضعف بدن موجب نمی شود که روح ضعیف می شود بلکه روح در هنگام خواب قدرتمندتر شده و حالت های مختلف را مشاهده می کند و از امور غیبی باخبر می گردد و این وجه این تصور را تقویت می کند که مرگ بدن، مرگ روح را به دنبال ندارد.

دوم: کثرت افکار قدرت تفکر را می خشکاند، و خشکی اندیشه به مرگ منجر می گردد، و این افکار موجب تکمیل آگاهی روح به معرف الهی است، و این نهایت کمال روح است، و آن چه موجب کمال روح می شود، نقصان جسم را به دنبال دارد، و این تأییدی است بر این که روح با مرگ بدن از بین نمی رود و نمی میرد.

سوم: احوال نفس بر خلاف احوال جسم بوده، و به این دلیل است که روح تنها به وسیله معارف الهی خرسند و شادمان می گردد، خدای متعال نیز می فرماید:« أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.» - . رد / 28 - {آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش می یابد!}

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: نزد پروردگارم شب را به صبح می رسانم، در حالی که مرا طعام داده و سیراب می گرداند.

شکی نیست که این سیراب شدن، چیزی جز معرفت و محبت و نورانی شدن با انوار عالم غیب نیست. همچنین معتقدیم هنگامی که انسان به خدمت سلطان و یا رسیدن به مقام و منصب و یا وصال معشوقی شادمان است، به کلی خوردن و آشامیدن را فراموش می کند.

و به طور خلاصه سعادت روحی با سعادت جسمی در تضاد است، و همه این امور تأییدی است بر این که روح به ذات خود مستقل بوده و به بدن وابسته نیست، و در چنین حالتی می بایست روح با مرگ بدن از بین نرود.

اما بیشتر متکلمان معتقدند: ثواب منفعت خالص، دائمی و همراه با تعظیم و بزرگداشت است، و واژه« یرزقون» به منفعت اشاره دارد، و« فرحین» به شادی اشاره دارد که در اثر این تعظیم و بزرگداشت حاصل می شود.

اما حکما معتقدند: هنگامی که ارواح قدسی با انوار الهی نورانی می شود، این سرور از دو جنبه است: خود این روح نورانی بوده و به وسیله این معارف الهی درخشان است؛ دوم این که درخشش روح به این دلیل است که به سرچشمه نور و منبع رحمت و جلال چشم دوخته اند.

می گویند: سرور و شادی روح از نظاره به سرچشمه نور کامل تر از مورد نور خودشان است، عبارت« یرزقون» اشاره به مورد اول ( نور ذاتی) و« فرحین» به مورد دوم اشاره دارد.

و بر همین اساس خدای متعال می فرماید:« فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ» - . آل عمران / 170 - یعنی

شادیشان به خاطر رزق خودشان نیست بلکه به دلیل رزق و روزی است که خدای متعال به آن ها ارزانی می فرماید. زیرا کسی که به رزق مشغول است در حقیقت به خود مشغول بوده و کسی که به عطای روزی چشم دوخته است، در حقیقت به روزی دهنده چشم دوخته است، و هر کس از دیگری رزق و روزی می طلبد، محجوب می ماند. - . تفسیر رازی 9 : 428 و 429 -

ص: 208

شیخ طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه شریفه« عند ربهم» دو وجه بیان می کند: یکی این که هیچ کس جز پروردگارشان مالک سود و ضرر آن ها نخواهد بود، و منظور قرب مسافت نیست چرا که چنین چیزی محال خواهد بود، و دیگر این که آن ها نزد پرودرگارشان زنده هستند از آن جهت که خدا آنان را زنده می داند و نه مردم؛

و روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: وقتی برادران شما در غزوه أُحُد شهید شدند، باری تعالی ارواحشان را در پرندگان سبز رنگ که در بهشت هستند داخل کرد، و این پرندگان به رودهای بهشت آمده و از میوه های آن می خورند.

و حضرت صلی الله علیه و آله در مورد جعفر بن ابی طالب که در جنگ موته به شهادت رسید فرمود: او را دیدم که با دو بال در بهشت با فرشتگان به هر کجا خواهد پرواز کند.

برخی حدیث ارواح را انکار کرده و گویند: روح عرض بوده و جایز نیست از نعمت ها بهرمند شود، و حال این که چنین سخنی درست نیست، زیرا روح جسم لطیف و هوایی بوده و از الریح گرفته شده است، و بر این دلالت دارد که آن از بدن خارج شده و به آن باز می گردد، و بدون بدن حساس و فعال است؛ و زندگی در بدن جریان ندارد، چرا که زندگی متضاد مرگ است، و اما روح این چنین نیست. و این قول علی بن عیسی است؛« یرزقون» یعنی صبح و شام از نعمت های بهشتی برخوردار می شوند، و گویند: از نعمت ها در قبر بهرمند می شوند.

« فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ» یعنی به خاطر نعمت ها در بهشت شاد و خوشحالند، و گویند در قبرهایشان متنعم می شوند، و گویند: از مشاهدات و پاداش ها خرسند و شادمان هستند.

«وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ» یعنی از دیدار برادران دینی خود که در دنیا زنده بوده و با ایمان و جهادگر هستند، خرسند و شادمان اند، زیرا می دانند که اگر آن ها نیز به شهادت برسند، به شهدا پیوسته و از همان نعمت هایی برخوردار می شوند که آنان در حال حاضر از آن بهرمند هستند.

ص: 209

می گویند: همان طور که ما به شهادت رسیدیم برادرانمان نیز به شهادت می رسند، و از همان نعمت هایی برخوردار می شوند که ما از آن بهرمند شدیم.

و گویند: فهرستی از اسامی شهدا را که پیش از وی وارد بهشت شده اند، به شهید می دهند و او از همین رو خوشحال می شود، و او را بشارت می دهند، همانطور که به مژده آمدن غایب به اهل او در دنیا داده می شود.

و گویند: یعنی از نظر فضل و مرتبه به آنان نمی رسند، جز این که به سبب تصدیق و ایمان به آن ها، از فضل و روزی بهرمند می شوند.« أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» - . آل عمران / 170 - یعنی بشارت می دهند که هیچ ترسی نخواهند داشت، و این به این خاطر است که بدل است از« بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ» - . آل عمران / 170 - است، زیرا کسانی که به آنان پیوسته اند، نیز هیچ غم و اندوهی ندارند و بشارت دادن در این جا تنها به عدم ترس کسانی اشاره دارد که به آن ها می پیوندند. و به این معناست که هیچ نگرانی و ترسی نسبت به اهل و عیالی که بر جای گذاشته، ندارد، چرا که خداوند آن ها را سرپرستی می کند.

«و لا هم یحزنون» یعنی بر اموالی که بر جای گذاشته اند، چرا که خداوند عوض آن را به او عطا می کند، و گویند: بر اعمالی که پیش فرستاده اند، ترس و نگرانی ندارند، چرا که خداوند با شهادت گناهان آن ها را پاک کرده، و به خاطر جدایی از دنیا ناراحت نیستند چرا که به آخرت خود خرسند و شادمانند. « و یستبشرون» یعنی کسانی را که در راه خدا به شهادت رسیدند،« بنعمة من الله وفضل» فضل و نعمت دو واژه هستند اما معنای یکسانی دارند.

و گویند: النعمه یعنی آن چه که در اثر طاعت استحقاق آن را یافته اند؛ الفضل یعنی چند برابر ساختنی که خداوند از فضل و کرم خود بر آن ها بیفزاید؛ - . مجمع البیان 2 : 444 -

طبرسی رحمه الله در تفسیر« یثبت الله الذین آمنوا» می گوید: یعنی آنان را در کرامت و ثوابش ثابت می گرداند، و این پاداش، سخن ثابت که همان ایمان است، می باشد، زیرا ایمانشان با حجت ها و ادله ثابت شده است.

و گویند: به این معناست که خدای متعال مومنان را به خاطر کلمه توحید و حرمت آن در زندگی دنیا ثابت قدم می گرداند، تا پایشان نلغزد و از مسیر حق منصرف نشوند؛ و در آخرت نیز به همین وسیله آنان را ثابت قدم می گرداند تا پایشان نلغزد و از مسیر بهشت منحرف نشوند.

و گویند: آنان را با قدرت دادن در زمین و فتح و پیروزی در دنیا و با سکونت در بهشت در آخرت ثابت قدم می گرداند. بیشتر مفسران بر این اعتقادند که منظور از« فی الاخره» در قبر بوده و آیه درباره سوال قبر نازل شده است، به نقل از ابن عباس و ابن مسعود، و از ائمه ما علیهم السلام نیز نقل شده است. - . مجمع البیان 6 : 76 -

شیخ طبرسی رحمه الله گوید:« حتی إذا جاء أحدهم الموت» - . مومنون / 99 - یعنی این کافران هنگامی که مرگشان فرا می رسد، از خدای متعال درخواست می کنند تا آنان را به سرای تکلیف برگرداند، و یکی از آنان می گوید:« رب ارجعون»، این آیه دو تفسیر دارد:

یکی این که آنان ابتدا از خدا درخواست کرده و سپس دست به دامن ملائکه می شوند و می گویند:« ارجعونی» یعنی مرا به دنیا بازگردانید. دوم این که جمع آوردن فعل امر، عادت عرب برای احترام و بزرگداشت مخاطب است.

« لعلی أعمل صالحا فیما ترکت» - . مومنون / 100 - یعنی در آن چه وا نهاده ام، و یا در دنیای خودم، زیرا او دنیا را ترک کرده و به آخرت سفر کرده است، و یا در آن چه که تباه کرده و افراط نموده ام، یعنی در نماز و روزه و عبادت هایم. سپس خدای متعال در پاسخ به درخواست آن ها می فرماید:« کلا» یعنی به دنیا باز نمی گردید،« انَّها» یعنی مسأله رجعت،« کلمة هو قائلها» - . مومنون . 100 - یعنی سخنی است که بر زبان می آورد اما هیچ سودی برای او ندارد، و یا سخنی است که تنها لقلقه

ص: 210

زبانش است و از دل نیست و حقیقت ندارد؛ مانند:« ولو ردوا لعادوا لما نهوا عنه» - . انعام / 28 - .

« و من ورائهم» یعنی و در مقابلشان« برزخ» قرار دارد. برزخ بین مرگ و رستاخیز از قبرها در قیامت است، و گویند: فاصله و مانعی بین آن ها و بازگشت به دنیا است، و در آن هستند تا« إلی یوم یبعثون». و گویند: برزخ تاخیر و مهلتی در قبر تا روز قیامت است، و فصل و جدایی بین دو چیز را برزخ گویند. - . مجمع البیان 7 : 208 -

شیخ رضی الله عنه در تفسیر آیه شریفه «قالوا ربنا أمتنا اثنتین وأحییتنا اثنتین» - . غافر / 11 - {می گویند: «پروردگارا، دو بار ما را به مرگ رسانیدی و دو بار ما را زنده گردانیدی} فرموده: معنای آن چند وجه دارد:

مرگ اول در دنیا و پس از زندگی است، و مرگ دوم در قبر و پیش از قیامت است؛ زنده شدن اول در قبر برای پاسخ گفتن به سوال و زنده شدن دوم در قیامت می باشد. به نقل از سدی و انتخاب بلخی.

وجه دوم این که مرگ اول زمانی است که نطفه بودند و خداوند آن ها را در دنیا زندگی بخشید، و سپس در مرگ دوم دوباره جان آن ها را گرفت، و پس از آن آنان را برای محاسبه قیامت زنده کرد. این دو مرگ و دو زنده شدن است.

سومین وجه آن که زندگی اول در دنیا و زندگی دوم در قبر است، و روز قیامت زندگی بازنمی گردد؛ و مرگ اول در دنیا و مرگ دوم در قبر می باشد. - . مجمع البیان 8 : 429 -

می گویم: رازی در تفسیر خود وجه اول را انتخاب کرده است، و سپس دو ایراد بر آن وارد می کند و به آن ها پاسخ می دهد، و ما برای جلوگیری از طولانی شدن سخن از ذکر آن خودداری می کنیم.

شیخ بهایی قدس الله روحه می گوید: در کتب کلامی در اثبات عذاب قبر و تفسیر آیه شریفه از قول کفار که می گویند:« ربنا أمتنا اثنتین» - . غافر / 11 - تا آخر آیه، احتجاج های مشهوری نقل شده است، و تقریر آن این است که خدای متعال در این آیه از قول آن ها به گونه ای سخن می گوید که احساس می شود وجود دو مرگ و دو زندگی را تایید می فرماید.

یکی از مرگ ها در دنیا و دیگری در قبر پس از سوال نکیر و منکر است؛ و زنده شدن ها نیز یکی برای پاسخ به سوال نکیر و منکر و دیگری در قیامت می باشد. اما آن ها درباره زنده شدن اول سخنی بر زبان نمی آورند زیرا هدفشان زنده شدنی است که در آن به قدرت الهی بر زنده کردن موجودات پی برده اند، و بر همین اساس می گویند:« فاعترفنا بذنوبنا» یعنی گناهانی که به خاطر انکار معاد مرتکب شده اند، و در زنده شدن در دنیا، به گناهان خود اعتراف نمی کنند.

محقق شریف در شرح مواقف می گوید: تفسیر این آیه به همین صورت همان تفسیری است که بین مفسران شایع می باشد. سپس می گوید: اما تفسیر مرگ اول به خلق آنان از مرگ و نیستی در شکل های نطفه، و تفسیر مرگ دوم به مرگ ناگهانی در زندگی، و تفسیر دو زنده شدن

ص: 211

به احیا در زندگی و در قیامت، به این صورت پاسخ داده شده است که مرگ تنها پس از زندگی صورت می گیرد و حال آن که هیچ زندگی قبل از نطفه وجود ندارد. تعداد کمی از مفسران این تفسیر را می پذیرند و ملاک و معیار قابل اعتماد، نظر اکثریت مفسران است. پایان کلام محقق شریف؛

می گویم: محقق شریف تفسیر اول را رایج و تفسیر دوم را شاذ و مخالف با قیاس قرار داده است، و تصور می شود بر عکس بوده و آن چه بین مفسران رایج و مستفیض است، همان باشد که این محقق آن را نادر و شاذ تلقی نموده و تفسیر نادر و شاذ آن است که این محقق آن را رایج دانسته؛ ممکن است این کار سهوا صورت گرفته باشد.

تفسیرهای مشهوری که در زمان ما مدار فهم قرآن هستند، عبارت اند از: تفسیر کشاف، مفاتیح الغیب، معالم التنزیل، مجمع البیان، جوامع الجامع وتفسیر نیشابوری، وتفسیر بیضاوی که هیچ یک از آن ها تفسیر اول را انتخاب نکرده اند، بلکه بیشترشان تفسیر دوم را برگزیده اند.

و اما تفسیر اول را عده ای از مفسران آن را نقل کرده و سپس ناصواب دانسته اند، برخی دیگر نیز تنها به نقل آن اکتفا کرده، بدون این که آن را ترجیح دهند، و اگر بنا بر تصور سید محقق این تفسیر رایج بود، وضعیت به این صورت نبود.

در تفسیر کشاف آمده است: منظور از دو مرگ این است که آن ها را از مرگ و نیستی آفرید، و بار دیگر جان آن ها را هنگام فرا رسیدن اجل هایشان می گیرد؛ و منظور از دوبار زنده شدن: زنده شدن اولیه و زنده شدن هنگام معاد است.

سپس در ادامه می گوید: پس اگر بپرسی چطور می توانی بگویی آن ها را از مرگ و نیستی خلق کرد؟ در پاسخ می گویم: همان طور که می توانی بگویی: پاک و منزه است کسی که پیکر پشه را کوچک و پیکر فیل را بزرگ آفرید، و به این دلیل که به حفار می گویی: دهانه چاه پر از آب را تنگ و پایین آن را گشاد کن؛ و در آن جا انتقالی وجود ندارد که از بزرگ( فیل) به کوچک( پشه) و از کوچک به بزرگ، و نه از تنگی( دهانه چاه) به وسعت( پایین آن) و نه از وسعت به تنگی رسیده باشد؛ بلکه هدف تنها این بود که این صفت ها ایجاد شود، علت درستی آن این است: جایز است یک خالق کوچکی و بزرگی را بدون ترجیح یکی بر دیگری خلق کند، تنگی و وسعت نیز همین طور؛ پس هنگامی که آفریننده یکی از دو امر ممکن را انتخاب می کند، و حال آن که به طور یکسان می تواند هر یک از آن ها را که بخواهد، برگزیند، در این صورت از امر دوم صرف نظر می کند، و این صرف نظر مانند منتقل شدن از آن است؛

و از قرار دادن دو مرگ یکی پس از زندگی دنیا و دیگری پس از عالم قبر، می بایست سه بار زنده شدن را ثابت نمود که این بر خلاف قرآن است، مگر این که زرنگی کرده و یکی از آن ها را نادیده بگیرند، و یا تصور شود خداوند آن ها را در قبر زنده کرده و زندگیشان را ادامه دهند و پس از آن نمیرند،

ص: 212

و با توجه به آیه شریفه« إلا من شاء الله» - . نمل / 87 - آن ها را جزء استثناها شمرد.

اگر بپرسی: این امر چگونه با« فاعترفنا بذنوبنا» جمع می شود؟ می گویم: آن ها معاد را انکار کردند و مرتکب گناهان بی شماری شدند، زیرا کسی که از عاقبت کار واهمه ای ندارد، در گناهان غرق می شود؛ اما هنگامی که مردن و زنده شدن را به چشم مشاهده می کنند، در می یابند که خدای متعال قادر است دوباره آن ها را زنده کند، و در نتیجه به گناهانی که در اثر انکار معاد و دیگر گناهانی که به تبع آن مرتکب شده اند، اعتراف می کنند.

شیخ امین الاسلام در جوامع الجوامع می گوید: منظور از دو مرگ این است که ابتدا آن ها را از عدم و نیستی و مرگ آفرید، و بار دیگر در زمان فرا رسیدن مرگشان، جان آن ها را می گیرد؛ و منظور از دو زنده شدن، زنده شدن و تولد اول و نیز به هنگام قیامت است.

و می گویند: دو مرگ آن است که در دنیا و پس از پایان زندگی، و نیز در قبر و پیش از قیامت است؛ و دو زنده شدن، یکی در قبر و برای پاسخ به سوال نکیر و منکر و دیگری هنگام قیامت است.

سخن این دو عالم در این خصوص کفایت می کند، و خداوند توفیق دهنده است.

سپس طبرسی رحمه الله می گوید: شاید است بگویی: ممکن است تفسیر آیه بر اساس آن چیزی باشد که شایع است و همان طور که گفته شد، می بایست کافران را در برابر زندگی و مرگ در قبر به سکوت وادارد، علت سکوت آن ها چیست؟

می گوییم: زندگی در قبر، زندگی برزخی و ناقصی است و از آثار زندگی چیزی جز درد و رنج درک نمی کند، برخی از امت ها در برابر مساله بازگشت روح به مرده درنگ کرده اند، بنابراین در کنار دو زندگی دیگر به آن اعتمادی نکرده اند.

و در شرح مقاصد می نویسد: اهل حق بر این اتفاق نظر دارند که خدای متعال نوعی زندگی، به اندازه ای که رنج بکشد و لذت ببرد، در قبر به مرده باز می گرداند، اما در خصوص این که آیا روح به او باز می گردد و یا خیر، درنگ کرده اند. و توهم محال بودن زندگی بدون روح ممنوع است؛ و این تنها در زندگی کاملی است که قدرت و اعمال اختیاری در آن وجود دارد. پایان کلام شارح مقاصد.

حق این است که روح وابسته به جسم است، اگر چنین نبود نمی توانست به دو فرشته پاسخ دهد، اما این تعلق ضعیف است، چنانچه به این مطلب اشعار دارد آن چه در کافی در حدیثی طولانی از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: و دو فرشته قبر نکیر و منکر بر او وارد شده و روح را به او القا می کنند تا کمرش تا آخر خبر.

و بعید است کسی که درندگان او را می خورند و یا در آتش می سوزد و اجزای بدنش همه جا پراکنده می شود، روح در او وجود داشته باشد، اما با توجه به قدرت خدای سبحان بر حفظ اجزای اصلی و جلوگیری از

ص: 213

پراکنده شدن آن و یا گردآوری آن ها چنین امری بعید نیست، و روح به طور کامل به آن تعلق دارد، و بر اساس آن چه از ائمه علیهم السلام روایت شده است اجزای اصلی بدن تا روز قیامت محفوظ باقی می ماند.

می گویم: شیخ طبرسی رحمه الله گرچه در جوامع تفسیر دوم را انتخاب می کند اما در مجمع تفسیر اول را بر می گزیند و آن را بر دیگر تفاسیر ترجیح می دهد؛ رازی در انتخاب قول اول مبالغه کرده و در مقابل، سخن کسی را که آن را انکار می کند، رد نموده و به دفاع از قول اول بر می خیزد و می گوید: بسیاری از علما از این آیه برای اثبات عذاب قبر استفاده کرده اند، بیضاوی نیز دو وجه را ذکر کرده و تفسیر دوم را مقدم می داند، زیرا دأب او اینست که مو به مو اثر زمخشری را نقل می کند، پس معلوم می شود آن چه سید شریف در این باب بیان کرده، صحیح است.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الْآیَةَ: فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: هُمْ وَ اللَّهِ شِیعَتُنَا إِذَا دَخَلُوا الْجَنَّةَ وَ اسْتَقْبَلُوا الْکَرَامَةَ مِنَ اللَّهِ اسْتَبْشَرُوا بِمَنْ لَمْ یَلْحَقْ بِهِمْ مِنْ إِخْوَانِهِمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الدُّنْیَا أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ وَ هُوَ رَدٌّ عَلَی مَنْ یُبْطِلُ الثَّوَابَ وَ الْعِقَابَ بَعْدَ الْمَوْتِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه« وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ» - . آل عمران / 169 - تا آخر آیه؛ {(ای پیامبر!) هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند!} فرمود: به خدا سوگند، آن ها شیعیان ما هستند، هنگامی که وارد بهشت می شوند و کرامت و بخشش الهی می بینند، به برادران مومن خود که هنوز به آن ها نپیوسته اند چنین می گویند. و نیز« أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» - . آل عمران / 170 - {که نه ترسی بر آن هاست، و نه غمی خواهند داشت.} این پاسخی است به کسانی که پاداش و کیفر پس از مرگ را انکار می کنند. - . تفسیر قمی 1 : 34 -

**[ترجمه]

«2»

فس، تفسیر القمی حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی مَانِعِ الزَّکَاةِ- (1)قَوْلُهُ وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ قَالَ الْبَرْزَخُ هُوَ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ وَ هُوَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ هُوَ رَدٌّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ عَذَابَ الْقَبْرِ وَ الثَّوَابَ وَ الْعِقَابَ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ (2)وَ هُوَ قَوْلُ الصَّادِقِ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ إِلَّا الْبَرْزَخَ فَأَمَّا إِذَا صَارَ الْأَمْرُ إِلَیْنَا فَنَحْنُ أَوْلَی بِکُمْ.

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِنَّ الْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّیرَانِ.

و أقول قد مضی خبر علی بن الحسین علیهما السلام فی باب الموت أنه علیه السلام تلا وَ مِنْ

ص: 214


1- فی المصدر: فی مانع الزکاة و الخمس. م.
2- فی المصدر: قبل القیامة. م.

وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ قَالَ هُوَ الْقَبْرُ وَ إِنَّ لَهُمْ فِیهِ لَ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ اللَّهِ إِنَّ الْقَبْرَ لَرَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّیرَانِ.

أقول: هذا الخبر یدل علی أن المراد بالمعیشة الضنک فی الآیة هو عذاب القبر و یؤیده ذکر القیامة بعدها و إلیه ذهب کثیر من المفسرین و لا یجوز أن یراد بها سوء الحال فی الدنیا لأن کثیرا من الکفار فی الدنیا فی معیشة طیبة هنیئة غیر ضنک و المؤمنین بالضد من ذلک.

قال الطبرسی رحمه الله فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً أی عیشا ضیقا و هو أن یقتر الله علیه الرزق عقوبة له علی إعراضه فإن وسع علیه فإنه یضیق علیه المعیشة بأن یمسکه و لا ینفقه علی نفسه و إن أنفقه فإن الحرص علی الجمع و زیادة الطلب یضیق المعیشة علیه و قیل هو عذاب القبر عن ابن مسعود و أبی سعید الخدری و السدی و رواه أبو هریرة مرفوعا و قیل هو طعام الزقوم و الضریع فی جهنم لأن ماله إلیها و إن کان فی سعة من الدنیا و قیل معناه أن یکون عیشه منغّصا بأن ینفق إنفاق من لا یوقن بالخلف و قیل و هو الحرام فی الدنیا و الذی یؤدی إلی النار و قیل عیشا ضیقا فی الدنیا لقصرها و سائر ما یشوبها و یکدرها و إنما العیش الرغد فی الجنة.

**[ترجمه]تفسیر قمی: آیه شریفه« حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ ...انها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها» - . مومنون / 99 - 100 - در مورد کسی نازل شده است که زکات مالش را نمی پردازد، و آیه« وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ» - . مومنون / 100 - «برزخ همان امر بین دو امر ثواب و عقاب بین دنیا و آخرت است و پاسخی است به کسانی که عذاب قبر و پاداش و کیفر پیش از قیامت را انکار می کنند، و آن قول امام صادق علیه السلام است که می فرماید:« به خدا سوگند من بر شما (شیعیان) نمی ترسم جز از مرحله برزخ بین دنیا و آخرت. چون در قیامت کار به دست ما برسد، ما بر شما سزاوارتریم.

و علی بن حسین علیهما السلام فرمود: قبر باغی از باغ های بهشت و یا گودالی از گودال های جهنم است.

در روایتی از علی بن حسین علیهما السلام در باب مرگ آمده است که حضرت در تفسیر آیه شریفه« و من

ص: 214

وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ» فرمود: منظور قبر است و در آن« مَعِیشَةً ضَنْکاً» - . طه / 124 - زندگی سختی خواهند داشت. به خدا سوگند قبر باغی از باغ های بهشت و یا گودالی از گودال های جهنم است. - . تفسیر قمی 2 : 69 -

می گویم: منظور از زندگی سخت در این آیه، عذاب قبر است، و لفظ قیامت که پس از آن ذکر شده، تاییدی بر آن است، بسیاری از مفسران نیز بر این اعتقادند، منظور از آن نمی تواند حال بد و زندگی سخت در دنیا باشد، زیرا بسیاری از کفار در دنیا زندگی آرام و راحت و بدون سختی دارند، و حال آن که زندگی مومنان بر عکس این است.

طبرسی رحمه الله گوید:« فإن له معیشة ضنکا » یعنی زندگی تنگ و سخت، و این که خداوند روزی او را تنگ گرداند، و این به کیفر مخالفت اوست، و اگر خدا روزی او را وسیع گرداند، بخل ورزیده و از انفاق آن خودداری می کند و یا در صورت انفاق، دچار حرص و طمع شده و با گردآوری مال زندگی را بر خود سخت می سازد.

و گویند: منظور عذاب قبراست، به نقل از ابن مسعود و ابوسعید خدری و سدی، که از ابوهریره نقل کرده اند.

و گویند: منظور طعام و غذای ناگوار جهنمیان است، چرا که به سوی آن گرایش داشته است، حال آن که در زندگی دنیا در وسعت و فراوانی به سر می برد. و گویند: به این معناست که زندگی ناگواری داشته زیرا مانند کسی که یقین به جبران ندارد انفاق می کند.

و گویند: منظور هز چیز حرام در دنیاست که به آتش جهنم ختم می شود. و گویند: زندگی سخت در دنیاست زیرا مدت آن محدود است و نیز دیگر اموری که آن را تیره و سخت می گرداند، و زندگی فراخ تنها در بهشت است. - .

مجمع البیان 7 : 63 و 64 -

**[ترجمه]

«3»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَ رَأَیْتَ الْمَیِّتَ إِذَا مَاتَ لِمَ تُجْعَلُ مَعَهُ الْجَرِیدَةُ قَالَ یَتَجَافَی عَنْهُ الْعَذَابُ وَ الْحِسَابُ مَا دَامَ الْعُودُ رَطْباً قَالَ وَ الْعَذَابُ کُلُّهُ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ قَدْرَ مَا یُدْخَلُ الْقَبْرَ وَ یَرْجِعُ الْقَوْمُ وَ إِنَّمَا جُعِلَتِ السَّعَفَتَانِ لِذَلِکَ فَلَا یُصِیبُهُ عَذَابٌ وَ لَا حِسَابٌ بَعْدَ جُفُوفِهِمَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

**[ترجمه]کافی: زراره می گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: چرا چوب تازه در همراه میت قرار داده می شود؟ فرمود: زیرا همین دو چوب تازه، عذاب و حساب قبر را تا مدتی که خشک نشده اند، دور می کند، سپس فرمود: به خواست خدا، پس از آن که آن دو چوب، خشک شدند، عذاب و حساب قبر به سراغ میت نمی رود. - . کافی 3 : 79 -

**[ترجمه]

«4»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ حَرِیزٍ وَ فُضَیْلٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالُوا قِیلَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ شَیْ ءٍ یُوضَعُ مَعَ الْمَیِّتِ الْجَرِیدَةُ قَالَ إِنَّهُ یَتَجَافَی عَنْهُ [الْعَذَابُ مَا دَامَتْ رَطْبَةً.

**[ترجمه]کافی: عبدالرحمن گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: به چه دلیل چوب تر همراه مرده می گذارند؟ حضرت فرمود: زیرا تا وقتی آن دو چوب تر و تازه اند صاحب قبر عذاب نمی شود. - . کافی 3 : 80 -

**[ترجمه]

«5»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ یَرْفَعُهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ کَیْفَ أَنْتَ إِذَا أَتَاکَ فَتَّانَا الْقَبْرِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا فَتَّانَا الْقَبْرِ قَالَ مَلَکَانِ فَظَّانِ غَلِیظَانِ أَصْوَاتُهُمَا کَالرَّعْدِ الْقَاصِفِ وَ أَبْصَارُهُمَا کَالْبَرْقِ

ص: 215

الْخَاطِفِ یَطَئَانِ فِی أَشْعَارِهِمَا وَ یَحْفِرَانِ بِأَنْیَابِهِمَا فَیَسْأَلَانِکَ قَالَ وَ أَنَا عَلَی مِثْلِ هَذِهِ الْحَالِ قَالَ وَ أَنْتَ عَلَی مِثْلِ حَالِکَ هَذِهِ قَالَ إِذَنْ أَکْفِیَهُمَا.

**[ترجمه]نوادر: رسول خدا صلی الله علیه و آله به یکی از یاران فرمود: حالت چگونه خواهد بود هنگامی که دو فتان قبر نزد تو بیاید؟ پرسیدند: یا رسول الله! دو فتان قبر که هستند؟ فرمود: دو فرشته ای که خشن و سنگدل هستند؛ صدایی دارند چون رعد کوبنده، دیدگانی چون برق

ص: 215

خاطف، برقی که چشم را می زند، موی بدنشان آن قدر بلند است که روی زمین کشیده می شود و با دندان خود زمین را می شکافند، و از تو سوال می پرسند. راوی گوید: خدمت حضرت علیه السلام عرض کردم: من نیز چنین حالی خواهم داشت؟ فرمود: تو بر حالی که الآن داری خواهی بود. راوی گفت: بنا بر این من از آن دو خود را حفظ خواهم کرد؛ - . الزهد: 146 -

**[ترجمه]

«6»

شف، کشف الیقین مِنْ تَفْسِیرِ الْحَافِظِ مُحَمَّدِ بْنِ مُؤْمِنٍ الشِّیرَازِیِّ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ قَالَ: أَقْبَلَ صَخْرُ بْنُ حَرْبٍ حَتَّی جَلَسَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْأَمْرُ لَنَا بَعْدَکَ أَمْ لِمَنْ قَالَ یَا صَخْرُ الْأَمْرُ بَعْدِی لِمَنْ هُوَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَمَّ یَتَساءَلُونَ یَعْنِی یَسْأَلُکَ أَهْلُ مَکَّةَ عَنْ خِلَافَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ مِنْهُمُ الْمُصَدِّقُ بِوَلَایَتِهِ وَ خِلَافَتِهِ وَ مِنْهُمُ الْمُکَذِّبُ کَلَّا رَدٌّ عَلَیْهِمْ سَیَعْلَمُونَ سَیَعْرِفُونَ خِلَافَتَهُ بَعْدَکَ أَنَّهَا حَقٌّ یَکُونُ ثُمَّ کَلَّا سَیَعْلَمُونَ سَیَعْرِفُونَ خِلَافَتَهُ وَ وَلَایَتَهُ إِذْ یُسْأَلُونَ عَنْهَا فِی قُبُورِهِمْ فَلَا یَبْقَی مَیِّتٌ فِی شَرْقٍ وَ لَا غَرْبٍ وَ لَا فِی بَرٍّ وَ لَا فِی بَحْرٍ إِلَّا وَ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ یَسْأَلَانِهِ عَنْ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ بَعْدَ الْمَوْتِ یَقُولَانِ لِلْمَیِّتِ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ وَ مَنْ إِمَامُکَ.

**[ترجمه]کشف الیقین: صخر بن حرب به حضور رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله رسید و در کنارش نشست و سؤال کرد: حکومت و خلافت بعد از تو به عهده کیست؟ پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: آن کس که برای من به منزله هارون برای موسی علیه السّلام بود، او جانشین من است.

در همین حین آیه کریمه« عَمَّ یَتَساءَلُونَ» - . نبأ / 1 - بر رسول اللَّه فرود آمد. آن هنگام که اهل مکّه از خلافت علی علیه السّلام از تو می پرسیدند.« عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ» - . نبأ / 2- 3 - بعضی ولایت او را تصدیق و بعضی دیگر تکذیب می کردند.

« کَلَّا» ردّ آن هاست؛« سَیَعْلَمُونَ» در آینده نزدیک می فهمند که خلافت او بر حقّ بود« ثُمَّ کَلَّا سَیَعْلَمُونَ» - . نبأ / 5 - ، به خلافت و ولایت او پی خواهند برند، چون در قبر از آنان سؤال می شود، و هیچ مرده ای در شرق و غرب عالم و در خشکی و دریا نیست مگر این که نکیر و منکر از او درباره ولایت امیرالمومنین علیه السلام سوال کرده، و پس از مرگ می پرسند: پروردگار تو کیست؟ دین تو چیست؟ پیامبر تو کیست؟ امام تو کیست؟ - . الیقین فی امرة امیرالمؤمنین: 4 -

**[ترجمه]

«7»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ الصَّیْقَلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (1)قَالَ: الْجَرِیدَةُ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنَ وَ الْکَافِرَ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: چوب های تر مومن و کافر را سود می رساند. - . کافی 3 : 79 -

**[ترجمه]

«8»

ج، الإحتجاج فِی حَدِیثِ الزِّنْدِیقِ الَّذِی سَأَلَ الصَّادِقَ علیه السلام عَنْ مَسَائِلَ أَنْ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ السِّرَاجِ إِذَا انْطَفَأَ أَیْنَ یَذْهَبُ نُورُهُ قَالَ یَذْهَبُ فَلَا یَعُودُ قَالَ فَمَا أَنْکَرْتَ أَنْ یَکُونَ الْإِنْسَانُ مِثْلَ ذَلِکَ إِذَا مَاتَ وَ فَارَقَ الرُّوحُ الْبَدَنَ لَمْ یَرْجِعْ إِلَیْهِ أَبَداً کَمَا لَا یَرْجِعُ ضَوْءُ السِّرَاجِ إِلَیْهِ إِذَا انْطَفَأَ قَالَ لَمْ تُصِبِ الْقِیَاسَ إِنَّ النَّارَ فِی الْأَجْسَامِ کَامِنَةٌ وَ الْأَجْسَامَ قَائِمَةٌ بِأَعْیَانِهَا کَالْحَجَرِ وَ الْحَدِیدِ فَإِذَا ضُرِبَ أَحَدُهُمَا بِالْآخَرِ سَطَعَتْ (2)مِنْ بَیْنِهِمَا نَارٌ تُقْتَبَسُ مِنْهَا سِرَاجٌ لَهُ الضَّوْءُ فَالنَّارُ ثَابِتَةٌ فِی أَجْسَامِهَا وَ الضَّوْءُ ذَاهِبٌ وَ الرُّوحُ جِسْمٌ رَقِیقٌ قَدْ أُلْبِسَ قَالَباً کَثِیفاً لَیْسَ بِمَنْزِلَةِ السِّرَاجِ الَّذِی

ص: 216


1- فی المصدر: قال: یوضع للمیت جریدتان واحدة فی الیمین و الأخری فی الایسر، قال: قال: الجریدة اه. م.
2- فی المصدر: سقطت. م.

ذَکَرْتَ إِنَّ الَّذِی خَلَقَ فِی الرَّحِمِ جَنِیناً مِنْ مَاءٍ صَافٍ وَ رَکَّبَ فِیهِ ضُرُوباً مُخْتَلِفَةً مِنْ عُرُوقٍ وَ عَصَبٍ وَ أَسْنَانٍ وَ شَعْرٍ وَ عِظَامٍ وَ غَیْرِ ذَلِکَ هُوَ یُحْیِیهِ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ یُعِیدُهُ بَعْدَ فَنَائِهِ قَالَ فَأَیْنَ الرُّوحُ قَالَ فِی بَطْنِ الْأَرْضِ حَیْثُ مَصْرَعُ الْبَدَنِ إِلَی وَقْتِ الْبَعْثِ قَالَ فَمَنْ صُلِبَ أَیْنَ رُوحُهُ قَالَ فِی کَفِّ الْمَلِکِ الَّذِی قَبَضَهَا حَتَّی یُودِعَهَا الْأَرْضَ (1)قَالَ أَ فَیَتَلَاشَی الرُّوحُ بَعْدَ خُرُوجِهِ عَنْ قَالَبِهِ أَمْ هُوَ بَاقٍ قَالَ بَلْ هُوَ بَاقٍ إِلَی وَقْتٍ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَبْطُلُ الْأَشْیَاءُ وَ تَفْنَی فَلَا حِسَّ وَ لَا مَحْسُوسَ ثُمَّ أُعِیدَتِ الْأَشْیَاءُ کَمَا بَدَأَهَا مُدَبِّرُهَا وَ ذَلِکَ أَرْبَعُمِائَةِ سَنَةٍ تَسْبِتُ فِیهَا الْخَلْقُ وَ ذَلِکَ بَیْنَ النَّفْخَتَیْنِ.

أقول: سیأتی تمام الخبر مشروحا فی کتاب الاحتجاجات.

**[ترجمه]احتجاج: در حدیثی زندیق از امام صادق علیه السلام پرسید: مرا درباره چراغ آگاه کنید، بفرمائید وقتی چراغ خاموش می شود نورش کجا می رود؟ فرمود: می رود و برنمی گردد. گفت پس شما انکار نمی کنی که انسان هم همان طور باشد، وقتی مرد و روح از بدن خارج شد دیگر هیچ وقت برنگردد، مانند نور چراغ که دیگر برنگردد؟ فرمود: قیاس ناصحیح کردی.

فرمود: آتش در درون اجسام نهفته است اما اجسام پایدار به ذات خویشند، مانند سنگ و آهن وقتی یکی را به دیگری زدی از بین آن دو آتشی افروخته می شود که چراغ روشن می گردد و دارای نور است، پس آتش در درون اشیاء است و نور می رود.

روح جسم لطیفی است که به او لباس کلفتی پوشیده اند، مانند چراغی که

ص: 216

گفتی نیست. آن کسی که در رحم جنین را از آب صاف آفریده، و در آن چیزهای مختلفی ترکیب نموده از رگ و پی و دندان و موی و استخوان و چیزهای دیگر، بعد از مرگ زنده اش می کند و دو مرتبه پس از فنا بازش می گرداند. گفت: روح کجاست؟ فرمود: در دل زمین، همان جا که بدن به خاک سپرده شده تا روز قیامت. گفت: کسی را که به دار آویخته اند روحش کجاست؟ گفت: در اختیار فرشته ای که روحش را گرفته تا به زمین تحویل دهد.

گفت: آیا روح وقتی از قالب خارج شد متلاشی می شود یا باقی است؟ فرمود: باقی است تا وقتی در صور دمیده شود، در این موقع همه چیز از بین می رود دیگر حس و محسوسی وجود ندارد، باز دو مرتبه برمی گردند چنانچه ابتدا مدبّر اشیاء آن ها را به وجود آورد و این در فاصله چهار صد سال است که مخلوقات آسوده اند. این چهار صد سال همان فاصله بین دو نفخه است. - . احتجاج: 349 -

می گویم: این روایت به طور کامل در کتاب احتجاجات ذکر می شود.

**[ترجمه]

«9»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر الْقَاسِمُ وَ عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ سَعْداً (2)لَمَّا مَاتَ شَیَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی قَبْرِهِ فَقَالَ وَ مِثْلُ سَعْدٍ یُضَمُّ فَقَالَتْ أُمُّهُ هَنِیئاً لَکَ یَا سَعْدُ وَ کَرَامَةً فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ یَا أُمَّ سَعْدٍ لَا تَحْتِمِی عَلَی اللَّهِ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ سَمِعْنَاکَ وَ مَا تَقُولُ فِی سَعْدٍ فَقَالَ إِنَّ سَعْداً کَانَ فِی لِسَانِهِ غِلَظٌ عَلَی أَهْلِهِ.

**[ترجمه]نوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که سعد از دنیا رفت، هفتاد هزار فرشته او را تشییع کردند، رسول خدا صلی الله علیه و آله بالای قبر او ایستاد. مادر سعد گفت: ای سعد! بهشت و کرامت الهی گوارای تو باد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چیزی را حتمی بر خدا ندان. ام سعد گفت: آن چه در مورد سعد فرمودی را شنیدیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این فشار قبر به خاطر بداخلاقی با خانواده اش بود. - . الزهد: 162 -

**[ترجمه]

«10»

وَ قَالَ أَبُو بَصِیرٍ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ رُقَیَّةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا مَاتَتْ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی قَبْرِهَا فَرَفَعَ یَدَهُ تِلْقَاءَ السَّمَاءِ وَ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ فَقَالُوا لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا قَدْ رَأَیْنَاکَ رَفَعْتَ رَأْسَکَ إِلَی السَّمَاءِ وَ دَمَعَتْ عَیْنَاکَ فَقَالَ إِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یَهَبَ لِی رُقَیَّةَ مِنْ ضَمَّةِ الْقَبْرِ.

**[ترجمه]امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که رقیه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا رفت، رسول خدا صلی الله علیه و آله بر سر قبر او ایستاده و دست به آسمان بلند نمود و اشک از چشمان مبارکش جاری شد. عرض کردند: شما را دیدیم که سر را به سوی آسمان بلند کرده و گریستید. حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: از پروردگار درخواست کردم عذاب قبر رقیه را بر من ببخشاید. - . الزهد: 162 -

**[ترجمه]

«11»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ قَالَ فِی قَبْرِهِ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ قَالَ فِی الْآخِرَةِ وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ فِی الْقَبْرِ (3)وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ فِی الْآخِرَةِ.

ص: 217


1- فی المصدر بین قوله: یودعها الأرض و قوله: قال: أ فیتلاشی سؤالان آخران. م.
2- هو سعد بن معاذ، و تأتی صورة اخری مفصلة من الحدیث تحت رقم 14.
3- فی المصدر: فی قبره. م.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه« فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ» - . واقعه / 88 - 89 - {و امّا اگر [او] از مقرّبان باشد، [در] آسایش و راحت و بهشت پر نعمت [خواهد بود]} فرمود: یعنی در قبرش؛« وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ» در آخرت؛« وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ» - . واقعه / 92 - 93 - {و امّا اگر از دروغزنان گمراه است، پس با آبی جوشان پذیرایی خواهد شد} در قبر؛ « وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ» - . واقعه / 94 - {و [فرجامش] درافتادن به جهنّم است} در آخرت است. - . تفسیر قمی 2 : 329 -

ص: 217

**[ترجمه]

«12»

فس، تفسیر القمی وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ الثَّوَابَ وَ الْعِقَابَ فَقَوْلُهُ یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ (1)فَإِذَا قَامَتِ الْقِیَامَةُ (2)تُبَدَّلُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ قَوْلُهُ النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا (3)فَأَمَّا الْغُدُوُّ وَ الْعَشِیُّ إِنَّمَا یَکُونَانِ فِی الدُّنْیَا فِی دَارِ الْمُشْرِکِینَ وَ أَمَّا فِی الْقِیَامَةِ فَلَا یَکُونُ غُدُوٌّ وَ لَا عَشِیٌّ وَ قَوْلُهُ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا یَعْنِی فِی جِنَانِ الدُّنْیَا الَّتِی یُنْقَلُ إِلَیْهَا أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِینَ فَأَمَّا فِی جَنَّاتِ الْخُلْدِ فَلَا یَکُونُ غُدُوٌّ وَ لَا عَشِیٌّ وَ قَوْلُهُ وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ (4)فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام الْبَرْزَخُ الْقَبْرُ وَ هُوَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ أَیْضاً قَوْلُ الْعَالِمِ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا یُخَافُ عَلَیْکُمْ إِلَّا الْبَرْزَخُ وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (5)وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یَسْتَبْشِرُونَ وَ اللَّهِ فِی الْجَنَّةِ بِمَنْ لَمْ یَلْحَقْ بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الدُّنْیَا وَ مِثْلُهُ کَثِیرٌ مِمَّا هُوَ رَدٌّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ عَذَابَ الْقَبْرِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: اما در پاسخ کسانی که ثواب و عقاب را انکار می کنند، این آیه شریفه است که می فرماید:« یوم یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ» - . هود / 105 - 107 - {روزی [است] که چون فرا رسد هیچ کس جز به اذن وی سخن نگوید. آنگاه بعضی از آنان تیره بختند و [برخی] نیکبخت. و اما کسانی که تیره بخت شده اند، در آتش، فریاد و ناله ای دارند. تا آسمآن ها و زمین برجاست، در آن ماندگار خواهند بود، مگر آن چه پروردگارت بخواهد، زیرا پروردگار تو همان کند که خواهد.}

هنگامی که قیامت بر پا شده، و آسمان ها و زمین دگرگون شود، و نیز« النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا» - . غافر / 46 - {[اینک هر] صبح و شام بر آتش عرضه می شوند} صبح و شام در دنیا و در سرای مشرکان است، چرا که قیامت صبح و شام ندارد، و نیز« لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا» - . مریم / 62 - {و روزی شان صبح و شام در آن جا [آماده] است.} یعنی در بهشت دنیا که ارواح مومنان از آن جا منتقل می شود، اما در بهشت جاویدان دیگر صبح و شامی وجود ندارد.

و آیه« مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ» - . مومنون / 100 - {و پشاپیش آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته خواهند شد} امام صادق علیه السلام فرمود: برزخ قبر است و همان ثواب و عقاب بین دنیا و آخرت، و دلیل این سخن نیز، حدیث حضرت علیه السلام است که می فرماید: « از هیچ چیز جز برزخ بر شما نمی ترسم» و نیز سخن خدای متعال است که می فرماید:

« وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» - . آل عمران / 169 - 170 - {هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار، بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند. به آن چه خدا از فضل خود به آنان داده است شادمانند، و برای کسانی که از پی ایشانند و هنوز به آنان نپیوسته اند شادی می کنند که نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین می شوند.} امام صادق علیه السلام می فرماید: به خدا سوگند در بهشت به مومنانی که در دنیا بوده و هنوز به ایشان ملحق نشده اند، بشارت می دهند. احادیثی از این دست که بر منکران عذاب قبر پاسخ می دهد، زیاد است. - . تفسیر قمی 1 : 31 -

**[ترجمه]

«13»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی فِیمَا کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ یَا عِبَادَ اللَّهِ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ لِمَنْ لَا یُغْفَرُ لَهُ أَشَدُّ مِنَ الْمَوْتِ الْقَبْرُ فَاحْذَرُوا ضِیقَهُ وَ ضَنْکَهُ وَ ظُلْمَتَهُ وَ غُرْبَتَهُ إِنَّ الْقَبْرَ یَقُولُ کُلَّ یَوْمٍ أَنَا بَیْتُ الْغُرْبَةِ أَنَا بَیْتُ التُّرَابِ أَنَا بَیْتُ الْوَحْشَةِ أَنَا بَیْتُ الدُّودِ وَ الْهَوَامِّ وَ الْقَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّارِ (6)إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ إِذَا دُفِنَ قَالَتْ لَهُ الْأَرْضُ مَرْحَباً وَ أَهْلًا قَدْ کُنْتَ مِمَّنْ أُحِبُّ أَنْ تَمْشِیَ عَلَی ظَهْرِی فَإِذَا وُلِّیتُکَ (7)فَسَتَعْلَمُ کَیْفَ

ص: 218


1- هود: 105- 107.
2- فی المصدر: و أمّا قوله: «ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ» انما هو فی الدنیا ما دامت السموات و الأرض فإذا قامت اه. م.
3- غافر: 46.
4- المؤمنون: 100.
5- آل عمران: 169- 171.
6- فی المصدر: النیران. م.
7- إما من ولی فلانا: دنا منه و قرب، أو من ولی یلی ولایة الشی ء: قام به و ملک أمره.

صَنِیعِی (1)بِکَ فَیُتَّسَعُ لَهُ مَدَّ الْبَصَرِ وَ إِنَّ الْکَافِرَ إِذَا دُفِنَ قَالَتْ لَهُ الْأَرْضُ لَا مَرْحَباً بِکَ وَ لَا أَهْلًا (2)لَقَدْ کُنْتَ مِنْ أَبْغَضِ مَنْ یَمْشِی عَلَی ظَهْرِی فَإِذَا وُلِّیتُکَ فَسَتَعْلَمُ کَیْفَ صَنِیعِی بِکَ فَتَضُمُّهُ حَتَّی تَلْتَقِیَ أَضْلَاعُهُ وَ إِنَّ الْمَعِیشَةَ الضَّنْکَ الَّتِی حَذَّرَ اللَّهُ مِنْهَا عَدُوَّهُ عَذَابُ الْقَبْرِ إِنَّهُ یُسَلِّطُ عَلَی الْکَافِرِ فِی قَبْرِهِ تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ تِنِّیناً (3)فَیَنْهَشْنَ لَحْمَهُ وَ یَکْسِرْنَ عَظْمَهُ یَتَرَدَّدْنَ عَلَیْهِ کَذَلِکَ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُ لَوْ أَنَّ تِنِّیناً مِنْهَا نَفَخَ فِی الْأَرْضِ لَمْ تُنْبِتْ زَرْعاً یَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ أَنْفُسَکُمُ الضَّعِیفَةَ وَ أَجْسَادَکُمُ النَّاعِمَةَ الرَّقِیقَةَ الَّتِی یَکْفِیهَا الْیَسِیرُ تَضْعُفُ عَنْ هَذَا فَإِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَجْزَعُوا لِأَجْسَادِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ بِمَا لَا طَاقَةَ (4)لَکُمْ بِهِ وَ لَا صَبْرَ لَکُمْ عَلَیْهِ فَاعْمَلُوا بِمَا أَحَبَّ اللَّهُ وَ اتْرُکُوا مَا کَرِهَ اللَّهُ.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: از مکتوبات امیر المؤمنین علیه السلام به محمد بن ابی بکر است که فرمود: ای بندگان خدا، دوران پس از مرگ برای کسی که آمرزیده نشده، از مرگ سخت تر است.

از قبر، تنگی ، فشار، تاریکی و غربت آن بر حذر باشید ؛ زیرا به یقین هر روز، قبر فریاد می زند و می گوید: من خانه غربت و تنهایی ام، من خانه خاکی هستم، من خانه وحشتم، من خانه کرم ها و خزنده هایم . قبر باغی ار باغ های بهشت یا گودالی از گودال های آتش است؛ زمانی که بنده مؤمنی دفن شود به او گوید: خوش آمدی (مرحبا و اهلا)، تو از افرادی بودی که دوست داشتم بر پشتم راه بروی. پس چون تو را دریابم به زودی خواهی دانست

ص: 218

که با تو چگونه رفتار می کنم، پس قبر به اندازه مسافتی که چشمش کار می کند وسعت یابد.

و چون کافر به گور رود، زمین به او گوید: خوش نیامدی (لا مرحبا بک و لا اهلا)، مبغوض ترین افراد بودی که بر پشتم گام می زدی، چون تو را دریابم به زودی خواهی دانست که با تو چه می کنم. پس به هم بچسبید تا دنده های دو پهلویش به هم رسد. به یقین زندگی در تنگی و فشار که خداوند دشمنش را از آن بر حذر داشته، عذاب قبر است، به تحقیق خدا در قبر بر کافران نود و نه اژدها می گمارد که گوشت او را با نیش می گزند (و کم کم می خورند)، و استخوان های او را می شکنند و تا روز قیامت این گونه با او رفتار می کنند. اگر یکی از آن ها (اژدهاها ) بر زمین دمد هرگز کشت و گیاهی در زمین نروید. ای بندگان خدا، بدانید که جان های شما ضعیف و تنهای شما نازک و نرمند؛ به گونه ای که اندکی از عذاب، آن ها را بس است و از تحمل چنین عذابی ناتوانند.

اگر می توانید جسمها و جان هایتان را جدا کنید از آن چه تاب و طاقت و تحمل آن را نداشته و توان صبر بر آن را ندارید ؛ پس عمل کنید به آن چه خدا دوست دارد و وانهید، آن چه را که او بد دارد. - . امالی طوسی: 28 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام تسعة و تسعین تنینا قال الشیخ البهائی رحمه الله قال بعض أصحاب الحال و لا ینبغی أن یتعجب من التخصیص بهذا العدد فلعل عدد هذه الحیات بقدر عدد الصفات المذمومة من الکبر و الریا و الحسد و الحقد و سائر الأخلاق و الملکات الردیة فإنها تنشعب و تتنوع أنواعا کثیرة و هی بعینها تنقلب حیات فی تلک النشأة انتهی کلامه و لبعض أصحاب الحدیث فی نکتة التخصیص بهذا العدد وجه ظاهری إقناعی محصله أنه

قد ورد فی الحدیث أَنَّ لِلَّهِ تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ اسْماً مَنْ أَحْصَاهَا دَخَلَ الْجَنَّةَ.

و معنی إحصائها الإذعان باتصافه عز و علا بکل منها

وَ رَوَی الصَّادِقُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ مِائَةَ رَحْمَةٍ أَنْزَلَ مِنْهَا رَحْمَةً وَاحِدَةً بَیْنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الْبَهَائِمِ وَ أَخَّرَ تسعة [تِسْعاً] وَ تِسْعِینَ رَحْمَةً یَرْحَمُ بِهَا عِبَادَهُ.

فتبین من الحدیث الأول أنه سبحانه بین لعباده معالم معرفته بهذه الأسماء التسعة و التسعین و من الحدیث الثانی أن لهم عنده فی النشأة الأخرویّة تسعة [تسعا] و تسعین رحمة و حیث إن الکافر لم یعرف الله سبحانه بشی ء من تلک الأسماء جعل له فی مقابل کل اسم رحمة تنّین ینهشه فی قبره هذا حاصل کلامه و هو کما تری.

ص: 219


1- فی المصدر: «صنعی» فی الموضعین. م.
2- فی المصدر: لا مرحبا و لا أهلا. م.
3- کسکین حیة عظیمة.
4- فی المصدر: مما لا طاقة. م.

**[ترجمه]شیخ بهایی رحمه الله در تفسیر« تسعة وتسعین تنّینا» می گوید: برخی از صاحب دلان می گویند: نباید از این عدد تعجب کرد، ممکن است تعداد این مارها به اندازه صفت های نکوهیده مانند کبر و ریا و حسد و کینه و دیگر اخلاق و ویژگی های پست است، که شاخه شاخه شده و انواع مختلفی دارد، و این صفت ها در قبر به مار تبدیل می شود. پایان کلام شیخ بهایی.

برخی از اصحاب امامیه در خصوص این عدد عقیده ظاهری و قانع کننده ای دارند؛ حاصل آن اینست که در احادیث آمده است: خداوند نود و نه اسم دارد که هر کس آن ها را شمارش کند، وارد بهشت می شود.

شمردن به این معناست که حق تعالی را موصوف به هر یک از این اسم ها بداند.

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: خداوند صد رحمت دارد که یکی از آن ها را نازل فرموده و به آن رحمت میان جن و انس و درندگان و حشرات، دوستی و مهر افکند که به واسطه آن با هم انس می گیرند. نود و نه رحمت باقی مانده ذخیره ای است که پروردگار به وسیله آن در قیامت بندگان خود را با آن مورد ترحم قرار می دهد.

از حدیث اول مشخص می شود خدای سبحان نشانه های معرفتی خود را با این نود و نه اسم برای بندگان مشخص کرده است، و از حدیث دوم چنین برداشت می شود که بندگان در قیامت از نود و نه رحمت الهی برخوردار می شوند، و از آن جا که کافران خدای متعال را با این اسم ها نمی شناسند، در مقابل هر رحمت ماری قرار می دهد که او را در قبرش می گزند، این منظور وی از این روایت است، و این حاصل چیزی است که شیخ بهایی رحمه الله بدان معتقد است و می بینی که خالی از اشکال نیست.

ص: 219

**[ترجمه]

«14»

ع، علل الشرائع لی، الأمالی للصدوق عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ الشُّقَیْرِ الْهَمْدَانِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یُوسُفَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بُزُرْجَ الْخَیَّاطِ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْیَسَعِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْیَسَعِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أُتِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ لَهُ إِنَّ سَعْدَ بْنَ مُعَاذٍ قَدْ مَاتَ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَامَ أَصْحَابُهُ مَعَهُ فَأَمَرَ بِغُسْلِ سَعْدٍ وَ هُوَ قَائِمٌ عَلَی عِضَادَةِ الْبَابِ فَلَمَّا أَنْ حُنِّطَ وَ کُفِّنَ وَ حُمِلَ عَلَی سَرِیرِهِ تَبِعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِلَا حِذَاءٍ وَ لَا رِدَاءٍ ثُمَّ کَانَ یَأْخُذُ یَمْنَةَ السَّرِیرِ مَرَّةً وَ یَسْرَةَ السَّرِیرِ مَرَّةً حَتَّی انْتَهَی بِهِ إِلَی الْقَبْرِ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی لَحَدَهُ وَ سَوَّی اللَّبِنَ عَلَیْهِ وَ جَعَلَ یَقُولُ نَاوِلُونِی حَجَراً نَاوِلُونِی تُرَاباً رَطْباً یَسُدُّ بِهِ مَا بَیْنَ اللَّبِنِ فَلَمَّا أَنْ فَرَغَ وَ حَثَا التُّرَابَ عَلَیْهِ وَ سَوَّی قَبْرَهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّهُ سَیَبْلَی وَ یَصِلُ الْبِلَی إِلَیْهِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ عَبْداً إِذَا عَمِلَ عَمَلًا أَحْکَمَهُ فَلَمَّا أَنْ سَوَّی التُّرْبَةَ عَلَیْهِ قَالَتْ أُمُّ سَعْدٍ یَا سَعْدُ هَنِیئاً لَکَ الْجَنَّةُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أُمَّ سَعْدٍ مَهْ لَا تَجْزِمِی عَلَی رَبِّکِ فَإِنَّ سَعْداً قَدْ أَصَابَتْهُ ضَمَّةٌ قَالَ فَرَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَجَعَ النَّاسُ فَقَالُوا لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْنَاکَ صَنَعْتَ عَلَی سَعْدٍ مَا لَمْ تَصْنَعْهُ عَلَی أَحَدٍ إِنَّکَ تَبِعْتَ جَنَازَتَهُ بِلَا رِدَاءٍ وَ لَا حِذَاءٍ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْمَلَائِکَةَ کَانَتْ بِلَا رِدَاءٍ وَ لَا حِذَاءٍ فَتَأَسَّیْتُ بِهَا قَالُوا وَ کُنْتَ تَأْخُذُ یَمْنَةَ السَّرِیرِ مَرَّةً وَ یَسْرَةَ السَّرِیرِ مَرَّةً قَالَ کَانَتْ یَدِی فِی یَدِ جَبْرَئِیلَ آخُذُ حَیْثُ یَأْخُذُ قَالُوا أَمَرْتَ بِغُسْلِهِ وَ صَلَّیْتَ عَلَی جِنَازَتِهِ وَ لَحَدْتَهُ فِی قَبْرِهِ ثُمَّ قُلْتَ إِنَّ سَعْداً قَدْ أَصَابَتْهُ ضَمَّةٌ قَالَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله نَعَمْ إِنَّهُ کَانَ فِی خُلُقِهِ مَعَ أَهْلِهِ سُوءٌ.

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الغضائری عن الصدوق مثله.

**[ترجمه]علل الشرائع، امالی شیخ صدوق: محضر مبارک رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله عرض شد: سعد بن معاذ از دنیا رفت، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از جا برخاستند و صحابه آن حضرت نیز برخاسته و جنازه سعد را حمل کرده، و آن را به مغسل برده روی چهارچوبه درب غسل دادند. وقتی او را حنوط و کفن نموده و روی تخت حملش نمودند، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله جنازه اش را تشییع نمودند، سپس حضرت جانب راست تابوت را یک بار و جانب چپش را بار دیگر گرفتند، و جنازه را نقل داده تا به قبر رسیدند، حضرت داخل قبر شدند و او را در لحد گذارده و خشت های لحد را روی وی قرار دادند و پیوسته می فرمودند:

سنگ به من دهید، گل دهید تا درز خشت ها را مسدود کنم، هنگامی که حضرت از چیدن لحد فارغ شدند و خاک در قبر ریخته و آن را پر نمودند، فرمودند: من می دانم که این قبر به زودی کهنه و فرسوده می شود، ولی خداوند متعال دوست دارد که بنده اش وقتی عملی انجام داد محکم و استوار به جا آورد.

باری وقتی حضرت خاک روی قبر ریخت و آن را تسویه فرمود، مادر سعد خطاب به فرزندش گفت: بهشت بر تو گوارا باد.

رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: ای مادر سعد ساکت باش، تو جزم و یقین نداری که پروردگارت با او چه می کند، در این ساعت قبر او را فشار داد.

رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از دفن او مراجعت فرمود و مردم نیز برگشتند، اصحاب عرضه داشتند: یا رسول اللَّه مشاهده کردیم و دیدیم که با سعد کاری انجام دادید که در حقّ احدی به جا نیاورده اید، جنازه اش را تشییع نموده و در وقت تشییع بدون عباء و بدون کفش حرکت می فرمودید.

رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: فرشتگان به این هیئت او را تشییع کردند من نیز تأسّی به ایشان نمودم.

عرضه داشتند: جانب راست تابوت را یک بار و طرف چپ آن را بار دیگر گرفتید و او را حمل نمودید. حضرت فرمودند: دستم در دست جبرئیل بود هر کجا را که او می گرفت من نیز می گرفتم.

عرض کردند: امر به غسل فرموده و نماز بر او گذاردید و لحدش را چیدید سپس فرمودید: قبر سعد را فشار داد!! حضرت فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: بلی، این فشار به خاطر سوء خلقی بود که وی با همسرش داشت. - . علل الشرایع 1 : 370 ، امالی صدوق: 314 -

مثل این روایت در امالی شیخ طوسی نیز نقل شده است. - . امالی صدوق: 427 -

**[ترجمه]

«15»

لی، الأمالی للصدوق الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ التَّفْلِیسِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام بِقَبْرٍ یُعَذَّبُ صَاحِبُهُ ثُمَّ مَرَّ بِهِ مِنْ قَابِلٍ فَإِذَا هُوَ لَیْسَ یُعَذَّبُ فَقَالَ یَا رَبِّ مَرَرْتُ بِهَذَا الْقَبْرِ عَامَ أَوَّلَ فَکَانَ صَاحِبُهُ یُعَذَّبُ ثُمَّ مَرَرْتُ بِهِ الْعَامَ فَإِذَا هُوَ لَیْسَ یُعَذَّبُ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا رُوحَ اللَّهِ إِنَّهُ أَدْرَکَ لَهُ وَلَدٌ صَالِحٌ فَأَصْلَحَ طَرِیقاً وَ آوَی یَتِیماً فَغَفَرْتُ لَهُ بِمَا عَمِلَ ابْنُهُ.

ص: 220

**[ترجمه]امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: عیسی بن مریم علیهما السلام بر قبری گذشت، صاحبش را در عذاب دید، بار دیگر از همان قبر عبور کرد، اما از عذاب خبری نبود!

گفت: خدایا! سال پیش، از این قبر گذشتم، صاحبش در عذاب بود! امسال چنین نیست! (این چه حکمتی است)؟ از سوی پروردگار به عیسی وحی شد: ای روح اللَّه! فرزند این شخص، راهی را بازسازی کرده و یتیمی را پناه داده؛ پس به سبب کردار نیک او، پدرش را آمرزیدیم. - . امالی صدوق: 414 -

ص: 220

**[ترجمه]

«16»

ثو، ثواب الأعمال لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَغْطَةُ الْقَبْرِ لِلْمُؤْمِنِ کَفَّارَةٌ لِمَا کَانَ مِنْهُ مِنْ تَضْیِیعِ النِّعَمِ.

ع، علل الشرائع أبی عن علی عن أبیه عن النوفلی مثله.

**[ترجمه]ثواب الاعمال، امالی صدوق: امام صادق علیه السّلام از پدران خود از رسول خدا (ص) نقل کرد که حضرت فرمود: فشار قبر برای مؤمن کفاره ایست که به سبب تضییع نعمتها بر او روا گشته است. - . امالی صدوق: 231 ، ثواب الاعمال: 234 -

مثل این روایت در علل الشرایع نیز نقل شده است. - . علل الشرایع 1 : 370 -

**[ترجمه]

«17»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ مَعاً عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ مَاتَ مَا بَیْنَ زَوَالِ الشَّمْسِ یَوْمَ الْخَمِیسِ إِلَی زَوَالِ الشَّمْسِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَعَاذَهُ اللَّهُ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ.

ثو، ثواب الأعمال أبی عن أحمد بن إدریس عن الأشعری عن علی بن إسماعیل عن حماد مثله.

**[ترجمه]امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: هر که بین ظهر پنج شنبه تا ظهر جمعه از دنیا برود، خداوند او را از فشار قبر در امان دارد. - . امالی صدوق: 231 -

در کتاب ثواب الاعمال حدیث مشابهی از حماد نقل شده است. - . ثواب الاعمال: 230 -

**[ترجمه]

«18»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أُقْعِدَ رَجُلٌ مِنَ الْأَخْیَارِ فِی قَبْرِهِ فَقِیلَ لَهُ إِنَّا جَالِدُوکَ مِائَةَ جَلْدَةٍ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ فَقَالَ لَا أُطِیقُهَا فَلَمْ یَزَالُوا بِهِ حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی جَلْدَةٍ وَاحِدَةٍ فَقَالُوا لَیْسَ مِنْهَا بُدٌّ قَالَ فَبِمَا تَجْلِدُونِیهَا قَالُوا نَجْلِدُکَ لِأَنَّکَ صَلَّیْتَ یَوْماً بِغَیْرِ وُضُوءٍ وَ مَرَرْتَ عَلَی ضَعِیفٍ فَلَمْ تَنْصُرْهُ قَالَ فَجَلَدُوهُ جَلْدَةً مِنْ عَذَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَامْتَلَأَ قَبْرُهُ نَاراً.

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: مردی از نیکان را در قبر نهادند و به او گفتند: ما تو را صد تازیانه از عذاب خداوند عزّ و جلّ می زنیم. گفت: طاقت ندارم. پیوسته از تازیانه ها کم کردند تا به یک تازیانه رسید. باز گفت که طاقت ندارم. گفتند: چاره ای غیر از تازیانه نیست.

گفت: چرا به من تازیانه می زنید؟ گفتند: روزی بدون وضو نماز خواندی، و بر فردی ضعیف گذشتی ولی او را یاری نکردی. آنگاه تازیانه ای از عذاب خدای متعال به او زدند که قبرش پر از آتش شد. - . علل الشرایع 1 : 359 -

**[ترجمه]

«19»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فَضَالَةُ عَنْ أَبَانٍ عَنْ بَشِیرٍ النَّبَّالِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ خَاطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبْرَ سَعْدٍ فَمَسَحَهُ بِیَدِهِ وَ اخْتَلَجَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ رَأَیْنَاکَ خَاطَبْتَ وَ اخْتَلَجَ بَیْنَ کَتِفَیْکَ وَ قُلْتَ سَعْدٌ یُفْعَلُ بِهِ هَذَا فَقَالَ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ لَهُ ضَمَّةٌ.

**[ترجمه]نوادر: بشیر نبال می گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله قبر سعد را مورد خطاب قرار داد و بر آن دست کشید و بین دو کتف حضرت تکانی خورد؛ راوی عرض کرد: با سعد نیز چنین برخورد می شود؟ فرمود: هیچ مؤمنی نیست مگر این که فشاری در قبر دارد. - . الزهد: 162 -

**[ترجمه]

«20»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَمَّا یَلْقَی صَاحِبُ الْقَبْرِ فَقَالَ إِنَّ مَلَکَیْنِ یُقَالُ لَهُمَا مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ یَأْتِیَانِ صَاحِبَ الْقَبْرِ فَیَسْأَلَانِهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولَانِ مَا تَقُولُ فِی هَذَا الرَّجُلِ الَّذِی خَرَجَ فِیکُمْ فَیَقُولُ مَنْ هُوَ فَیَقُولَانِ الَّذِی کَانَ یَقُولُ إِنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ أَ حَقٌّ ذَلِکَ

ص: 221

قَالَ فَإِذَا کَانَ مِنْ أَهْلِ الشَّکِّ قَالَ مَا أَدْرِی قَدْ سَمِعْتُ النَّاسَ یَقُولُونَ فَلَسْتُ أَدْرِی أَ حَقٌّ ذَلِکَ أَمْ کَذِبٌ فَیَضْرِبَانِهِ ضَرْبَةً یَسْمَعُهَا أَهْلُ السَّمَاوَاتِ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ إِلَّا الْمُشْرِکِینَ وَ إِذَا کَانَ مُتَیَقِّناً فَإِنَّهُ لَا یَفْزَعُ فَیَقُولُ أَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ تَسْأَلَانِی فَیَقُولَانِ أَ تَعْلَمُ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ فَیَقُولُ أَشْهَدُ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ حَقّاً جَاءَ بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ قَالَ فَیُرَی مَقْعَدَهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ یُفْسَحُ لَهُ عَنْ قَبْرِهِ ثُمَّ یَقُولَانِ لَهُ نَمْ نَوْمَةً لَیْسَ فِیهَا حُلُمٌ فِی أَطْیَبِ مَا یَکُونُ النَّائِمُ.

**[ترجمه]نوادر: سلیمان بن خالد می گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آن چه که انسان در قبر (برزخ) با آن برخورد می کند، سؤال کردم. امام علیه السلام [در پاسخ]فرمود: دو ملک که به آن ها منکر و نکیر گفته می شود، به سراغ انسان در قبر (برزخ) می آیند و از وی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله پرسش می کنند و می گویند: رأی و نظر تو در خصوص این شخص که در میان شما خروج کرد چیست؟

می گوید: مقصود شما چه کسی است؟ [ آن دو ملک ]می گویند: کسی که گفت: رسول خدا است، آیا گفتار او حق بود؟

ص: 221

اگر متوفا از اهل شک بود، می گوید: نمی دانم، شنیدم که مردم این چنین می گفتند، ولی من نمی دانم آیا حق بود یا دروغ. سپس به او ضربتی می زنند که اهل آسمان و زمین جز مشرکان می شنوند. اما اگر متوفا از اهل یقین بود [ از نحوه پرسش دو ملک] ترسی به دل راه نداده [خود را گم نمی کند و] می گوید:

آیا از رسول خدا از من سؤال می کنید؟ می گویند: آیا تو علم داری به این که او رسول خدا است؟ می گوید: من شهادت می دهم که او به حق رسول خدا است و از جانب خدا هدایت و دین حق آورده است. پس جایگاه خود را در بهشت می بیند و عالم او در برزخ و قبر وسعت داده می شود و سپس آن دو ملک به او می گویند: آرام گیر [ به صورتی که] هیچ گونه ناراحتی در این آرامش نداشته و [ در حقیقت] در بهترین آرامشی که کسی که خواب است، آن را دارد. - . الزهد: 162 -

**[ترجمه]

«21»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنِ الْمُنْذِرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: عَذَابُ الْقَبْرِ یَکُونُ مِنَ النَّمِیمَةِ وَ الْبَوْلِ وَ عَزَبِ الرَّجُلِ عَنْ أَهْلِهِ (1)

**[ترجمه]علل الشرائع: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: عذاب قبر از سخن چینی و پرهیز نکردن از بول و دوری مرد از زنش پیدا می شود، که رختخواب خود را جدا نموده و در غذا و خواب از او دوری کند. - . علل الشرایع 1 : 360 -

**[ترجمه]

«22»

لی، الأمالی للصدوق عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ النَّحْوِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مُقْبِلٍ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ شَیَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ إِلَی قَبْرِهِ فَإِذَا أُدْخِلَ قَبْرَهُ أَتَاهُ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ فَیُقْعِدَانِهِ وَ یَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ فَیَقُولُ رَبِّیَ اللَّهُ وَ مُحَمَّدٌ نَبِیِّی وَ الْإِسْلَامُ دِینِی فَیَفْسَحَانِ لَهُ فِی قَبْرِهِ مَدَّ بَصَرِهِ وَ یَأْتِیَانِهِ بِالطَّعَامِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ یُدْخِلَانِ عَلَیْهِ الرَّوْحَ وَ الرَّیْحَانَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ یَعْنِی فِی قَبْرِهِ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ یَعْنِی فِی الْآخِرَةِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِذَا مَاتَ الْکَافِرُ شَیَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنَ الزَّبَانِیَةِ (2)إِلَی قَبْرِهِ وَ إِنَّهُ لَیُنَاشِدُ حَامِلِیهِ بِصَوْتٍ یَسْمَعُهُ کُلُّ شَیْ ءٍ إِلَّا الثَّقَلَانِ وَ یَقُولُ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً فَأَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَقُولُ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ فَتُجِیبُهُ الزَّبَانِیَةُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ أَنْتَ قَائِلُهَا وَ یُنَادِیهِمْ مَلَکٌ لَوْ رُدَّ لَعَادَ لِمَا نُهِیَ عَنْهُ فَإِذَا أُدْخِلَ قَبْرَهُ وَ فَارَقَهُ النَّاسُ أَتَاهُ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ فِی أَهْوَلِ صُورَةٍ فَیُقِیمَانِهِ ثُمَّ یَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ فَیَتَلَجْلَجُ لِسَانُهُ (3)وَ لَا یَقْدِرُ عَلَی

ص: 222


1- أی بعده و اعتزاله عن أهله، و لعله کنایة عن نشوزه علیها.
2- الزبانیة عند العرب: الشرط و سموا بها بعض الملائکة لدفعهم أهل النار إلیها.
3- أی یثقل لسانه و یتردد فی کلامه.

الْجَوَابِ فَیَضْرِبَانِهِ ضَرْبَةً مِنْ عَذَابِ اللَّهِ یُذْعَرُ لَهَا کُلُّ شَیْ ءٍ ثُمَّ یَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ فَیَقُولُ لَا أَدْرِی فَیَقُولَانِ لَهُ لَا دَرَیْتَ وَ لَا هَدَیْتَ وَ لَا أَفْلَحْتَ ثُمَّ یَفْتَحَانِ لَهُ بَاباً إِلَی النَّارِ وَ یُنْزِلَانِ إِلَیْهِ مِنَ الْحَمِیمِ مِنْ جَهَنَّمَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ یَعْنِی فِی الْقَبْرِ وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ یَعْنِی فِی الْآخِرَةِ.

**[ترجمه]امالی صدوق: امام صادق علیه السلام می فرماید: وقتی مومن از دنیا رود، هفتاد هزار فرشته او را تا قبرش تشییع می کنند. وقتی وارد قبر شد، منکر و نکیر به سراغ او می آیند و به او می گویند: پروردگار تو کیست؟ دین تو چیست؟ پیغمبر تو کیست؟ پس می گوید: خداوند پروردگار من است و محمد (ص) پیغمبر من و اسلام دین من است. پس قبرش تا چشم کار می کند وسیع می شود، و برای او طعام می آورند و روح و ریحان بر او وارد می شود.

خدای متعال می فرماید:« فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ» - . واقعه / 88 - 89 - یعنی در قبر؛ و« وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ» - . واقعه / 89 - در آخرت. سپس حضرت علیه السلام می فرماید: پس چون کافر بمیرد، هفتاد هزار فرشته عذاب او را تا قبرش همراهی کنند، و او فریادی می کشد که همه چیز جز جن و انس بشنود و می گوید:« کاش بر می گشتم و مومن می شدم» - . زمر / 58 - و به عاملان خود قسم می دهد و می گوید: « مرا برگردانید تا شاید آن چه ترک کردم عمل کنم»، - . مومنون / 99 - 100 - فرشتگان عذاب به او پاسخ دهند:« نه هرگز، این کلمه ای است که به زبان می گوید»؛ و فرشته ای ندا کند به آن ها که اگر برگردد، دوباره به آن چه نهی شده باز می گردد.

و زمانی که او را در قبرش گذارند و مردم از او جدا شوند، نکیر و منکر در هراسناک ترین شکل بر او وارد شوند و او را بر پا دارند و از پروردگار، پیغمبر و دینش سوال می کنند. کافر زبانش به لکنت می افتد و قادر به

ص: 222

جواب نیست. در آن زمان آن چنان ضربتی از عذاب خدا بر او زنند که همه چیز از آن ضربه به لرزه و ترس می افتد، و دوباره از او سوال می کنند، گوید: نمی دانم، به او می گویند: ندانستی و ره نیافتی و رستگار نباشی. پس دری از دوزخ بر روی او باز می کنند و آب جوشان مخصوص دوزخ برایش می آورند. و این سخن خدای متعال است که می فرماید:« وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ» - . واقعه / 92 - 93 - یعنی در قبر؛ و «وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ» یعنی در آخرت. - . امالی صدوق: 239 -

**[ترجمه]

«23»

لی، الأمالی للصدوق الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام مَنْ أَنْکَرَ ثَلَاثَةَ أَشْیَاءَ فَلَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا الْمِعْرَاجَ وَ الْمُسَاءَلَةَ فِی الْقَبْرِ وَ الشَّفَاعَةَ.

**[ترجمه]امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: امام صادق علیه السلام فرمودند: هر کس، این سه چیز را انکار کند، شیعه ما نیست: معراج و سؤال قبر و شفاعت. - . امالی صدوق: 242 -

**[ترجمه]

«24»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ غَالِبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَعِظُ النَّاسَ وَ یُزَهِّدُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ یُرَغِّبُهُمْ فِی أَعْمَالِ الْآخِرَةِ بِهَذَا الْکَلَامِ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ حُفِظَ عَنْهُ وَ کُتِبَ کَانَ یَقُولُ أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ فَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَیْحَکَ ابْنَ آدَمَ الْغَافِلَ وَ لَیْسَ بِمَغْفُولٍ عَنْهُ ابْنَ آدَمَ إِنَّ أَجَلَکَ أَسْرَعُ شَیْ ءٍ إِلَیْکَ قَدْ أَقْبَلَ نَحْوَکَ حَثِیثاً یَطْلُبُکَ وَ یُوشِکُ أَنْ یُدْرِکَکَ وَ کَأَنْ قَدْ أَوْفَیْتَ أَجَلَکَ وَ قَبَضَ الْمَلَکُ رُوحَکَ وَ صِرْتَ إِلَی مَنْزِلٍ وَحِیداً فَرَدَّ إِلَیْکَ فِیهِ رُوحَکَ وَ اقْتَحَمَ عَلَیْکَ فِیهِ مَلَکَاکَ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ لِمُسَاءَلَتِکَ وَ شَدِیدِ امْتِحَانِکَ أَلَا وَ إِنَّ أَوَّلَ مَا یَسْأَلَانِکَ عَنْ رَبِّکَ الَّذِی کُنْتَ تَعْبُدُهُ وَ عَنْ نَبِیِّکَ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکَ وَ عَنْ دِینِکَ الَّذِی کُنْتَ تَدِینُ بِهِ وَ عَنْ کِتَابِکَ الَّذِی کُنْتَ تَتْلُوهُ وَ عَنْ إِمَامِکَ الَّذِی کُنْتَ تَتَوَلَّاهُ ثُمَّ عَنْ عُمُرِکَ فِیمَا أَفْنَیْتَهُ وَ مَالِکَ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبْتَهُ وَ فِیمَا أَتْلَفْتَهُ فَخُذْ حِذْرَکَ وَ انْظُرْ لِنَفْسِکَ وَ أَعِدْ لِلْجَوَابِ قَبْلَ الِامْتِحَانِ وَ الْمُسَاءَلَةِ وَ الِاخْتِبَارِ فَإِنْ تَکُ مُؤْمِناً تَقِیّاً عَارِفاً بِدِینِکَ مُتَّبِعاً لِلصَّادِقِینَ مُوَالِیاً لِأَوْلِیَاءِ اللَّهِ لَقَّاکَ اللَّهُ حُجَّتَکَ وَ أَنْطَقَ لِسَانَکَ بِالصَّوَابِ فَأَحْسَنْتَ الْجَوَابَ فَبُشِّرْتَ بِالْجَنَّةِ وَ الرِّضْوَانِ مِنَ اللَّهِ وَ الْخَیْرَاتِ الْحِسَانِ وَ اسْتَقْبَلَتْکَ الْمَلَائِکَةُ بِالرَّوْحِ وَ الرَّیْحَانِ وَ إِنْ لَمْ تَکُنْ کَذَلِکَ تَلَجْلَجَ لِسَانُکَ

ص: 223

وَ دَحَضَتْ حُجَّتُکَ وَ عَمِیتَ عَنِ الْجَوَابِ وَ بُشِّرْتَ بِالنَّارِ وَ اسْتَقْبَلَتْکَ مَلَائِکَةُ الْعَذَابِ بِنُزُلٍ مِنْ حَمِیمٍ وَ تَصْلِیَةِ جَحِیمٍ.

أقول: تمامه فی أبواب المواعظ.

**[ترجمه]امالی صدوق: امام زین العابدین علیه السلام - که هر جمعه در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله با این جملات مردم را اندرز می داد و به دل برکندن از دنیا و رغبت به آخرت فرا می خواند - می فرمود : ای مردم! از خدا بترسید و بدانید که شما به سوی او باز می گردید و هر کس هر کاری را که در این دنیا کرده است، می یابد.« وَ ما عَمِلَت منْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ.» - . آل عمران / 30 - { آن چه را از کار نیک انجام داده، حاضر می بیند؛ و آرزو می کند میان او، و آن چه از اعمال بد انجام داده، فاصله زمانیِ زیادی باشد. خداوند شما را از (نافرمانی) خودش، برحذر می دارد}

وای بر تو ای آدمیزاد که تو خود غافلی اما (چشم های بیدار عالم) از تو غافل نیستند، مرگ از هر چیز سریع تر به سوی تو روان است. شتابان به تو روی آورده، به دنبالت می آید و به زودی گریبانت را می گیرد. آنگاه که عمرت سر آید، فرشته روحت را بستاند، تنها وارد قبر شوی، روحت باز گردد، و دو ملک منکر و نکیر، برای پرسش و آزمایشی سخت در آیند، و نخستین سؤال آن ها از پروردگاری باشد که می پرستیدی، پیامبری که برایت فرستاده بودند، دینی که به آن عقیده داشتی، کتابی که می خواندی، امامی که ولایتش را داشتی، و از عمرت که در چه راه گذراندی، و مالت که از کجا به دست آوردی و به کجا مصرف کردی.

پس وسیله دفاع را فراهم کن. به حال خود بیندیش، پیش از پرسش و آزمایش پاسخ را آماده ساز، که اگر مؤمن باشی، دینت را بشناسی، و اگر پیرو راستگویان، و تسلیم دوستان خدا باشی، خداوند حجت و برهانت (و پاسخ سؤالت) را به تو تلقین کند، زبانت را به گفتار درست بگشاید، و نیکو جواب دهی، مژده بهشت و رضایت خدا را دریابی و ملائکه با« روح و ریحان» (دلگشائی و خرمی) به استقبالت آیند، و گر نه زبانت لکنت یابد،

ص: 223

دلیلت باطل شود، از جواب درمانی، و به دوزخ نویدت دهند، و فرشتگان عذاب به استقبالت آمده، با آب جوشان از تو پذیرائی کنند، و به آتشت افکنند. - . امالی صدوق: 407 -

همه این روایت را در باب پندها بیان می کنیم.

**[ترجمه]

«25»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ الطَّائِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أُدْخِلَ قَبْرَهُ أَتَاهُ مُنْکَرٌ فَفَزِعَ مِنْهُ یَسْأَلُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُ لَهُ مَا تَقُولُ فِی هَذَا الرَّجُلِ الَّذِی کَانَ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ فَإِنْ کَانَ مُؤْمِناً قَالَ أَشْهَدُ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ جَاءَ بِالْحَقِّ فَیُقَالُ لَهُ ارْقُدْ رَقْدَةً لَا حُلُمَ فِیهَا وَ یَتَنَحَّی عَنْهُ الشَّیْطَانُ وَ یُفْسَحُ لَهُ فِی قَبْرِهِ سَبْعَةَ أَذْرُعٍ وَ یَرَی مَکَانَهُ مِنَ الْجَنَّةِ قَالَ وَ إِذَا کَانَ کَافِراً قَالَ مَا أَدْرِی فَیُضْرَبُ ضَرْبَةً یَسْمَعُهَا کُلُّ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ إِلَّا الْإِنْسَانَ وَ سُلِّطَ عَلَیْهِ الشَّیْطَانُ وَ لَهُ عَیْنَانِ مِنْ نُحَاسٍ أَوْ نَارٍ کَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ فَیَقُولُ لَهُ أَنَا أَخُوکَ وَ یُسَلَّطُ عَلَیْهِ الْحَیَّاتُ وَ الْعَقَارِبُ وَ یُظْلَمُ عَلَیْهِ قَبْرُهُ ثُمَّ یَضْغَطُهُ ضَغْطَةً یَخْتَلِفُ أَضْلَاعُهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ بِأَصَابِعِهِ فَشَرَجَهَا.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که شخص وارد قبر می شود، فرشته منکر می آید و شخص از منکر وحشت می کند، می پرسد که آیا پیامبر را می شناسی؟ از پیامبر سؤال می کند؛« فإن کان مؤمناً» اگر این آدم مؤمن باشد در همان عالم قبر می گوید: او رسول خدا صلی الله علیه و آله است که به حق مبعوث شد، به او می گویند: آرام بخواب و راحت باش، خوابی که در آن هیچ پریشانی و ناراحتی نیست، شیطان از او دور می شود، قبرش را گشاد قرار می دهند به اندازه هفت زراع، جایگاه خودش را هم در بهشت می بیند.

و اگر میت کافر باشد، گوید نمی دانم، و چنان ضربه ای بر سرش وارد می کنند که همه مخلوقات خدا جز انسان، آن را می شنود، و هم نشینی بر او مسلط می سازد که چشمانش مانند سرب و مانند برق خاطف است و به او می گوید: من برادر تو هستم و بر او مارها و عقرب ها را مسلط می کند، قبرش را تاریک می کند و چنان فشارش می دهد که استخوان هایش می شکند.

امام علیه السلام دست های مبارکشان را قلاب کردند و نشان دادند که چگونه بر مرده فشار می آورند. - . تفسیر قمی 2 : 120 -

**[ترجمه]

بیان

ثم قال بأصابعه القول هنا بمعنی الفعل أی أدخل أصابعه بعضها فی بعض لتوضیح اختلاف الأضلاع أی تدخل أضلاعه من جانب فی أضلاعه من جانب آخر و قوله شرجها فی أکثر النسخ بالجیم قال الفیروزآبادی الشرج الفرقة و المزج و الجمع و نضد اللبن و التشریج الخیاطة المتباعدة و تشرج اللحم بالشحم تداخل انتهی و فی بعض النسخ بالحاء المهملة أی أوضح و بین اختلاف الأضلاع.

**[ترجمه]« ثم قال بأصابعه» قول در این جا به معنای فعل است، یعنی انگشتانش را در هم فرو برد تا در هم رفتن دنده ها را نشان دهد، یعنی دنده هایش در یکدیگر فرو می روند و بر مرده فشار وارد می کنند.

« شرجها» در بیشتر نسخه ها با «جیم» است. فیروزآبادی گوید: الشرج به معنای جدایی است و آمیختن و جمع کردن و ضمیمه کردن شیر به هم؛ التشریج: خیاطی و کوک زدن درشت بر روی پارچه، وتشرج اللحم بالشحم: گوشت و چربی با هم آمیخت. در برخی از نسخه ها این واژه با حاء مهمله آمده، یعنی آشکار کرد و در هم رفتن دنده ها را مشخص نمود.

**[ترجمه]

«26»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَلَاءِ (1)عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: إِنَّ ابْنَ آدَمَ إِذَا کَانَ فِی آخِرِ یَوْمٍ مِنَ الدُّنْیَا وَ أَوَّلِ یَوْمٍ مِنَ الْآخِرَةِ مُثِّلَ لَهُ مَالُهُ (2)وَ وَلَدُهُ وَ عَمَلُهُ فَیَلْتَفِتُ إِلَی مَالِهِ فَیَقُولُ وَ اللَّهِ إِنِّی کُنْتُ عَلَیْکَ لَحَرِیصاً شَحِیحاً فَمَا لِی عِنْدَکَ فَیَقُولُ خُذْ مِنِّی کَفَنَکَ ثُمَّ یَلْتَفِتُ إِلَی وَلَدِهِ فَیَقُولُ

ص: 224


1- هکذا فی النسخ المطبوعة من التفسیر، و فی الأمالی و الکافی: إبراهیم بن عن خ عبد الأعلی. و علی أی فالرجل مجهول.
2- فی نسخة: مثل له أهله و ما له اه.

وَ اللَّهِ إِنِّی کُنْتُ لَکُمْ لَمُحِبّاً وَ إِنِّی کُنْتُ عَلَیْکُمْ لَمُحَامِیاً فَمَا ذَا لِی عِنْدَکُمْ فَیَقُولُونَ نُؤَدِّیکَ إِلَی حُفْرَتِکَ وَ نُوَارِیکَ فِیهَا ثُمَّ یَلْتَفِتُ إِلَی عَمَلِهِ فَیَقُولُ وَ اللَّهِ إِنِّی کُنْتُ فِیکَ لَزَاهِداً وَ إِنَّکَ کُنْتَ عَلَیَّ لَثَقِیلًا فَمَا ذَا عِنْدَکَ فَیَقُولُ أَنَا قَرِینُکَ فِی قَبْرِکَ وَ یَوْمِ حَشْرِکَ حَتَّی أُعْرَضَ أَنَا وَ أَنْتَ عَلَی رَبِّکَ فَإِنْ کَانَ لِلَّهِ وَلِیّاً أَتَاهُ أَطْیَبَ النَّاسِ رِیحاً وَ أَحْسَنَهُمْ مَنْظَراً وَ أَزْیَنَهُمْ رِیَاشاً فَیَقُولُ أَبْشِرْ بِرَوْحٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَیْحَانٍ وَ جَنَّةِ نَعِیمٍ قَدْ قَدِمْتَ خَیْرَ مَقْدَمٍ فَیَقُولُ مَنْ أَنْتَ فَیَقُولُ أَنَا عَمَلُکَ الصَّالِحُ ارْتَحِلْ مِنَ الدُّنْیَا إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِنَّهُ لَیَعْرِفُ غَاسِلَهُ وَ یُنَاشِدُ حَامِلَهُ أَنْ یُعَجِّلَهُ (1)فَإِذَا أُدْخِلَ قَبْرَهُ أَتَاهُ مَلَکَانِ وَ هُمَا فَتَّانَا الْقَبْرِ یَجُرَّانِ أَشْعَارَهُمَا وَ یَبْحَثَانِ الْأَرْضَ بِأَنْیَابِهِمَا (2)وَ أَصْوَاتُهُمَا کَالرَّعْدِ الْقَاصِفِ وَ أَبْصَارُهُمَا کَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ فَیَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ وَ مَا دِینُکَ فَیَقُولُ اللَّهُ رَبِّی وَ مُحَمَّدٌ نَبِیِّی وَ الْإِسْلَامُ دِینِی فَیَقُولَانِ ثَبَّتَکَ اللَّهُ فِیمَا تُحِبُّ وَ تَرْضَی وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا الْآیَةَ فَیَفْسَحَانِ لَهُ فِی قَبْرِهِ مَدَّ بَصَرِهِ وَ یَفْتَحَانِ لَهُ بَاباً إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَقُولَانِ لَهُ نَمْ قَرِیرَ الْعَیْنِ نَوْمَ الشَّابِّ النَّاعِمِ وَ هُوَ قَوْلُهُ أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا وَ إِذَا کَانَ لِرَبِّهِ عَدُوّاً فَإِنَّهُ یَأْتِیهِ أَقْبَحَ خَلْقِ اللَّهِ رِیَاشاً (3)وَ أَنْتَنَهُ رِیحاً فَیَقُولُ لَهُ أَبْشِرْ (4)بِنُزُلٍ مِنْ حَمِیمٍ وَ تَصْلِیَةِ جَحِیمٍ وَ إِنَّهُ لَیَعْرِفُ غَاسِلَهُ وَ یُنَاشِدُ حَامِلَهُ أَنْ یَحْبِسَهُ فَإِذَا أُدْخِلَ قَبْرَهُ أَتَیَاهُ مُمْتَحِنَا (5)الْقَبْرِ فَأَلْقَیَا عَنْهُ أَکْفَانَهُ ثُمَّ قَالا لَهُ مَنْ رَبُّکَ وَ مَنْ

ص: 225


1- قال المصنّف فی مرآة العقول: قوله: ارتحل بصیغة الامر، و فی قوله: و إنّه لیعرف غاسله فعل مقدر یدلّ علیه السیاق، و الواو حالیة، و التقدیر: فیرتحل و الحال انه لیعرف غاسله، و یحتمل أن تکون عاطفة علی أتاه فلا تقدیر. و یناشد حامله فی الصحاح: نشدت فلانا انشده نشدا: إذا قلت له: نشدتک اللّه، أی سألتک باللّه، و ملکا القبر: مبشر و بشیر.
2- فی الکافی هکذا: أتاه ملکا القبر یجران أشعارهما و یخدان الأرض بأقدامهما.
3- فی الکافی: أقبح خلق اللّه زیا و رؤیا.
4- فی التفسیر المطبوع سنة 1315 هکذا: فیقول له: من أنت؟ فیقول له: أنا عملک ابشر.
5- فی التفسیر المطبوع مقتحما. خ ل.

نَبِیُّکَ وَ مَا دِینُکَ فَیَقُولُ لَا أَدْرِی فَیَقُولَانِ لَهُ مَا دَرَیْتَ وَ لَا هَدَیْتَ فَیَضْرِبَانِهِ (1)بِمِرْزَبَةٍ ضَرْبَةً مَا خَلَقَ اللَّهُ دَابَّةً إِلَّا وَ تُذْعَرُ لَهَا مَا خَلَا الثَّقَلَیْنِ ثُمَّ یَفْتَحَانِ لَهُ بَاباً إِلَی النَّارِ ثُمَّ یَقُولَانِ لَهُ نَمْ بِشَرِّ حَالٍ فَهُوَ مِنَ الضَّیْقِ مِثْلُ مَا فِیهِ الْقَنَا مِنَ الزُّجِّ حَتَّی إِنَّ دِمَاغَهُ یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ ظُفُرِهِ وَ لَحْمِهِ وَ یُسَلِّطُ اللَّهُ عَلَیْهِ حَیَّاتِ الْأَرْضِ وَ عَقَارِبَهَا وَ هَوَامَّهَا فَتَنْهَشُهُ حَتَّی یَبْعَثَهُ اللَّهُ مِنْ قَبْرِهِ وَ إِنَّهُ لَیَتَمَنَّی قِیَامَ السَّاعَةِ مِمَّا هُوَ فِیهِ مِنَ الشَّرِّ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: انسان هنگام مرگ مال و فرزندان و عمل خود را متمثّل می بیند و به مال خود می گوید: من برای کسب و اندوختن تو بسیار حریص و بخیل بودم. تو برای من چگونه ای؟ مال در پاسخ گوید: به مقدار کفن از من برگیر.

سپس به فرزندان می گوید:

ص: 224

به خدا سوگند من شما را بسیار دوست داشته و حفاظت می کردم. شما برای من چه می کنید؟ آنان می گویند: تو را به قبر رسانده، در آن دفن می کنیم. آنگاه به کردار خویش می گوید من به تو رغبتی نشان نمی دادم و برایم سنگین بودی. تو برای من چه می کنی؟ عمل انسان می گوید: من در قبر و قیامت و نشور با تو خواهم بود، تا به حضور پروردگارت برسیم. و آدمی در آن روز غسل دهنده ی خود را می شناسد و با کسانی که جنازه اش را بر می دارند سخن می گوید و سوگندشان می دهد که عجله کنند. - . مولف در مرآه العقول می گوید: إرتحل صیغه امر، و عبارت « و إنّه لیعرف غاسله» فعل مقدری است که سیاق جمله بر آن دلالت می کند، و « واو» حالیه، و تقدیر جمله به این صورت است: « فیرتحل و الحال انه لیعرف غاسله». ممکن است بر « أتاه» عطف شده و مقدر نباشد. عبارت « یناشد حامله فی الصحاح» نشدت فلانا انشده نشدا: او را به خدا سوگند داد و درخواست چیزی کرد، ملکا القبر: بشیر و نذیر ( نکیر و منکر) هستند. - .

پس همین که داخل قبر شد، دو فرشته نزدش می آیند که همان دو شکافنده ی قبرند، موی بدنشان آن قدر بلند است که روی زمین کشیده می شود، و با دندان خود زمین را می شکافند، صدایی دارند چون رعد کوبنده، دیدگانی چون برق خاطف، برقی که چشم را می زند، از او می پرسند: پروردگارت کیست؟ و پیرو کدامیک از انبیایی؟ و چه دینی داری؟

می گوید:پروردگارم اللَّه است، و پیامبرم محمد صلی الله علیه و آله و سلم و دینم اسلام است، می گویند: (به خاطر این که در سخن حق پایدار مانده ای) خدایت بر آن چه دوست می داری و بدان خوشنودی ثابت بدارد، و این فرموده خدای تعالی است:« یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» - . ابراهیم / 27 - { خدای تعالی کسانی را که ایمان آورده اند بر قول حق و ثابت، هم در دنیا و هم در آخرت پایداری می دهد.}

این جاست که قبر او را تا آن جا که چشمش کار کند وسعت می دهند و دری از بهشت به رویش می گشایند و به او می گویند: با دیده روشن و با خرسندی خاطر بخواب، آن طور که جوان نورس و آسوده خاطر می خوابد، و این دعای خیر همان است که خدای تعالی در باره اش فرموده:« أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا»، - . فرقان / 24 - {بهشتیان آن روز بهترین جایگاه و زیباترین خوابگاه را دارند.}

و اگر دشمن پروردگارش باشد، فرشته اش به صورت زشت ترین صورت و جامه و بدبوترین شخص نزدش می آید و به او می گوید: بشارت باد تو را به ضیافتی از حمیم دوزخ، جایگاه آتشی افروخته و او نیز غسل دهنده ی خود را می شناسد و حامل خود را سوگند می دهد: که مرا به طرف قبر مبر، و چون داخل قبرش می کنند، دو فرشته ممتحن نزدش می آیند و کفن او را از بدنش انداخته، می پرسند: پروردگار تو و پیغمبرت کیست؟

ص: 22

و چه دینی داری؟

می گوید: نمی دانم، می گویند: هرگز ندانستی و هدایت نشدی. پس او را با گرزی آن چنان می زنند که تمامی جنبنده هایی که خدا آفریده، به غیر از جن و انس، همه از آن ضربت تکان می خورند. آن گاه دری از جهنم به رویش باز نموده، به او می گویند: بخواب با بدترین حال.

آن گاه قبرش آن قدر تنگ می شود که بر اندامش می چسبد، آن طور که نوک نیزه به غلافش به طوری که مغز سرش از بین ناخن و گوشتش بیرون آید، و خداوند مار و عقرب زمین و حشرات آن را بر او مسلط می کند تا نیشش بزنند، و او بدین حال خواهد بود، تا خداوند از قبرش مبعوث کند، در این مدت آن قدر در فشار است که دائما آرزو می کند که قیامت بر پا شود. - . تفسیر قمی 1 : 371 -

**[ترجمه]

«27»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ قَاسِمِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَبَّادِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْأَعْلَی عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ ذَکَرَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسٍ ذَکَرَا أَنَّ ابْنَ آدَمَ إِذَا کَانَ فِی آخِرِ یَوْمٍ مِنَ الدُّنْیَا وَ أَوَّلِ یَوْمٍ مِنَ الْآخِرَةِ مُثِّلَ لَهُ مَالُهُ وَ وَلَدُهُ وَ عَمَلُهُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ مِثْلَ مَا مَرَّ.

شی، تفسیر العیاشی عن ابن غفلة مثله.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: علی بن ابی طالب علیه السلام و عبد الله بن عباس روایت کرده اند: انسان در آخرین روز از زندگی دنیوی و در اولین روز از زندگی اخروی، مال و فرزندان و عمل خود را متجسم می بیند. و ادامه حدیث به همان نحوی است که بیان شد. - . امالی طوسی: 347 -

در تفسیر عیاشی نیز حدیث مشابهی از ابن غفله نقل شده است. - . تفسیر عیاشی 2 : 244 -

**[ترجمه]

«28»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ جَمِیعاً عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْأَعْلَی عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ مِثْلَهُ وَ قَالَ فِی آخِرِهِ وَ قَالَ جَابِرٌ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنِّی کُنْتُ أَنْظُرُ إِلَی الْإِبِلِ وَ الْغَنَمِ وَ أَنَا أَرْعَاهَا وَ لَیْسَ مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا وَ قَدْ رَعَی الْغَنَمَ وَ کُنْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهَا قَبْلَ النُّبُوَّةِ وَ هِیَ مُتَمَکِّنَةٌ فِی الْمَکِینَةِ مَا حَوْلَهَا شَیْ ءٌ یُهَیِّجُهَا حَتَّی تُذْعَرَ فَتَطِیرَ فَأَقُولُ مَا هَذَا وَ أَعْجَبُ حَتَّی حَدَّثَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنَّ الْکَافِرَ یُضْرَبُ ضَرْبَةً مَا خَلَقَ اللَّهُ شَیْئاً إِلَّا سَمِعَهَا وَ یُذْعَرُ لَهَا إِلَّا الثَّقَلَیْنِ فَقُلْنَا ذَلِکَ لِضَرْبَةِ الْکَافِرِ فَنَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ.

**[ترجمه]کافی: ابن غفلیه نیز چنین حدیثی را نقل کرده است و در آخر آن می افزاید: جابر از امام باقر علیه السلام نقل کرد: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود : همه پیامبران، زمانی چوپان بودند - من هم پیش از رسیدن به این مقام چوپان بودم- گاهی می دیدم که گوسفندان وشتران بی جهت، رم کرده اند و با ترس و وحشت سر از چرا بر می دارند.

از این موضوع بسیار در شگفت بودم، تا این که پس از پیامبری، فرشته وحی (جبرئیل امین) ماجرا را برایم چنین گفت:

هنگامی که کافری را در قبر تازیانه می زنند، همه موجودات - غیر از جن و انس صدای ضربات تازیانه را می شنوند و با شنیدن این صدای مهیب وحشت و ترس بر آن ها چیره می شود.

پس گفتم: آن به خاطر زدن کافر بوده است ، پس پناه بر خدا از عذاب سخت قبر! - . کافی 3 : 119 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام مثل له أی صور له کل من الثلاثة بصورة مثالیة یخاطبها و تخاطبه و یجوز أن یراد بالتمثل خطور هذه الثلاثة بالبال و حضور صورها فی الخیال و حینئذ یکون المخاطبة بلسان الحال لا بلسان المقال و الشحّ البخل مع الحرص و الزهد فی الشی ء ضد الرغبة فیه و الریاش اللباس الفاخر و قال الجزری

ص: 226


1- فی الکافی: فیضربان یافوخه.

فیه تفتنون فی القبور یرید مساءلة منکر و نکیر من فتنة الامتحان و الاختبار.

قوله علیه السلام یخدّان الأرض (1)أی یشقّانها و القاصف الشدید الصوت.

قوله علیه السلام و هو قول الله الضمیر عائد إلی قول الملکین ثبّتک الله و المضاف محذوف و التقدیر هو مدلول قول الله عز و جل و قیل هو عائد إلی تثبیت المؤمن علی ما یجیب به الملکین

کَمَا یَدُلُّ عَلَیْهِ مَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ ذَکَرَ قَبْضَ رُوحِ الْمُؤْمِنِ فَقَالَ ثُمَّ یُعَادُ رُوحُهُ فِی جَسَدِهِ وَ یَأْتِیهِ مَلَکَانِ فَیُجْلِسَانِهِ فِی قَبْرِهِ وَ یَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ فَیَقُولُ رَبِّیَ اللَّهُ وَ دِینِیَ الْإِسْلَامُ وَ نَبِیِّی مُحَمَّدٌ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ أَنْ صَدَقَ عَبْدِی فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ

و الفسحة بالضم السعة و المراد بمد البصر مداه و غایته التی ینتهی إلیها و قرّة العین برودتها و انقطاع بکائها و رؤیتها ما کانت مشتاقة إلیه و القرّة بالضم ضدّ الحر و العرب تزعم أن دمع الباکی من شدة السرور بارد و دمع الباکی من الحزن حارّ فقرّة العین کنایة عن الفرح و السرور و الناعم من النعمة بالکسر و هو ما یتنعّم به من المال و نحوه أو بالفتح و هی نفس التنعّم و لعل الثانی أولی.

قوله تعالی أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ المراد الیوم المذکور فی قوله تعالی قبل هذه الآیة یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلائِکَةَ لا بُشْری یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِینَ وَ یَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً و هذا الحدیث یدل علی أن المراد بذلک الیوم یوم الموت و بالملائکة ملائکة الموت و هو قول کثیر من المفسرین و فسر بعضهم ذلک الیوم بیوم القیامة و الملائکة بملائکة النار و المراد بالمستقر المکان الذی یستقر فیه و بالمقیل مکان الاستراحة مأخوذ من مکان القیلولة قال الشیخ البهائی رحمه الله و یحتمل أن یراد بأحدهما الزمان أی إن مکانهم و زمانهم أطیب ما یتخیل من الأمکنة و الأزمان و یحتمل المصدریة فیهما أو فی أحدهما.

ص: 227


1- قد عرفت سابقا أن جملة یخدان الأرض لیست فی التفسیر، و أنّها موجودة فی الکافی، و متن الحدیث من الکافی غیر مذکور فی الکتاب.

أبشر بنزل من حمیم البشارة هنا علی سبیل التهکم و النزل بضمتین ما یعدّ للضیف النازل علی الإنسان من الطعام و الشراب و فیه تهکّم أیضا و الحمیم الماء الشدیدة الحرارة یسقی منه أهل النار أو یصبّ علی أبدانهم و الأنسب بالنزل السقی و التصلیة التلویح علی النار أتاه ممتحنا القبر إضافة اسم الفاعل إما إلی معموله علی حذف المضاف أی ممتحنا صاحب القبر أو إلی غیر معموله کمصارع مصر و هذا أولی و تخصیص إلقاء الأکفان بعدو الله ظاهر لما فیه من الشناعة المناسبة لحاله و الیافوخ هو الموضع الذی یتحرک من رأس الطفل إذا کان قریب عهد بالولادة و المرزبة بالراء المهملة و الزاء المعجمة و الباء الموحدة عصاة من حدید و القنا جمع قناة و هی الرمح و الزجّ الحدیدة التی فی أسفل الرمح.

**[ترجمه]عبارت« مثل له» یعنی هر یک از این سه مورد ( مال و فرزندان و عمل) صورت مثالی دارند که شخص با آن ها سخن گفته و آنان نیز با او سخن می گویند، و می توان منظور از تمثیل را حضور این سه مورد در ذهن و یا تصویر آن ها در ذهن دانست، در این صورت گفتگو به زبان حال است و نه مقال.

الشح یعنی بخل همراه با حرص، الزهد یعنی متضاد رغبت در چیزی است، الریاش یعنی لباس فاخر.

جزری در مورد این حدیث می گوید:

ص: 226

در قبر آزمایش می شوند، منظور سوال پرسیدن نکیر و منکر است که امتحان و آزمایش محسوب می شود.

عبارت« خدان الأرض» یعنی زمین را می شکافند؛ القاصف یعنی صدای مهیب؛ عبارت« و هو قول الله» ضمیر به سخن فرشتگان که گفتند:« ثبتک الله» بر می گردد و مضاف محذوف بوده و تقدیر آن به این صورت است که این سخن مدلول کلام خدای متعال است.

و گویند:« هو» به ثبات مومن در برابر پاسخ هایی است که به فرشتگان می دهد، آن چه از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است، نیز بر این امر دلالت می کند:

نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله ذکری از قبض روح مؤمن شد، حضرت فرمود: سپس روح به کالبدش برمی گردد و دو فرشته می آیند و در قبر او می نشینند، و می پرسند: خدای تو کیست و دین تو چیست؟ پاسخ می دهد: پروردگار یکتا خدای من و اسلام دین من و محمد صلی الله علیه و آله پیامبر من است. پس منادی از آسمان ندا می دهد: بنده من راست گفت. این همان سخن خدای متعال است که می فرماید:« یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ». - . ابراهیم / 27 -

الفسح با ضمه: وسعت و فراخی؛ منظور از مدالبصر امتداد و نهایتی است که چشم می بیند؛ قره العین: خنکی چشم و قطع شدن گریه و دیدن آن چه بدان مشتاق است؛ القره با ضم: متضاد حرارت و گرمی. عرب تصور می کند اشک شوق سرد، و اشک غم و اندوه گرم است. قره العین کنایه از سرور و شادی است. الناعم: از نعمت و با کسره، آن چه بدان بهرمند می شود مانند مال و غیره، و یا الناعم با فتحه: همان تنعم است و ممکن است مورد دوم اولویت داشته باشد.

« أصحاب الجنة یومئذ» منظور از الیوم آن است که در آیه قبل بیان شده:« یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلائِکَةَ لا بُشْری یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِینَ وَ یَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً» - . فرقان / 22 - {روزی که فرشتگان را ببینند، آن روز برای گناهکاران بشارتی نیست، و می گویند: «دور و ممنوع [از رحمت خدایید].»}

حدیث بر این دلالت دارد که منظور از الیوم، روز مرگ است و الملائکه فرشتگان مرگ هستند؛ بیشتر مفسران بر این اعتقادند. برخی نیز الیوم را به روز قیامت تفسیر می کنند، و الملائکه را به فرشتگان نگهبان دوزخ.

منظور از« المستقر» مکانی است که در آن قرار می گیرند؛« المقیل» مکان استراحت و از مکان قیلوله( محل استراحت) گرفته شده است. شیخ بهایی رحمه الله گوید: ممکن است منظور از یکی از این دو واژه زمان باشد، یعنی مکان و زمان آن ها از هرچه تصور کنند بهتر است، و ممکن است هر دو و یا یکی از آن ها مصدریه باشد.

ص: 227

« ابشر بنزل من حمیم» بشارت در این جا برای استهزاء است، النزل با تنوین: غذا و نوشیدنی که برای میهمان آماده می شود، در این جا نیز از باب استهزاء است؛

الحمیم: آب جوشان که جهنمیان از آن می نوشند و یا بر بدن هایشان ریخته می شود، واژه مناسب تر برای النزل: نوشاندن است.

التصلیه: اشاره به آتش است،« أتاه ممتحنا القبر» اضافه اسم فاعل به معمول و حذف مضاف است، یعنی ممتحنا صاحب القبر؛ و یا اضافه به غیر معمول خود مانند عبارت مصارع مصر، و این مناسب تر است. و تخصیص القاء الاکفان به دشمن خدا نیز مشخص است، زیرا زشتی و پلیدی در آن است که با حالش متناسب می باشد. الیافوخ: نرمه سر کودک، ملاج بچه تازه متولد شده که برای مدت کوتاهی نرم و بی استخوان است؛ المرزبه با راء مهمله و زاء معجمه و باء موحده: عصای آهنین؛ القنا: جمع قناه و آن نیزه است؛ الزج: آهنی که در بُنِ نیزه می باشد.

**[ترجمه]

«29»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحَفَّارُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الدِّعْبِلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَخِی دِعْبِلٍ عَنْ شُعْبَةَ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ مَزْیَدٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ عُبَیْدَةَ عَنِ الْبَرَاءِ بْنِ (1)عَازِبٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ قَالَ فِی الْقَبْرِ إِذَا سُئِلَ الْمَوْتَی.

أقول سیأتی فی باب الدفن فی خبر فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدٍ أَنَّهُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَقَدْ سَمِعَتْ فَاطِمَةُ تَصْفِیقَ یَمِینِی عَلَی شِمَالِی

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله در تفسیر آیه شریفه« یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ» فرمود: آن در قبر و زمانی است که از میت سوال می پرسند. - . امالی طوسی: 377 -

می گویم: در باب دفن بیان خواهیم کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره فاطمه بنت اسد می فرماید: قسم به آن خدائیکه جان من در قبضه قدرت اوست صدای بهم زدن دست های مرا فاطمه شنید.

**[ترجمه]

«30»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً یَعْنِی أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ (2)سَبَقَ أَرْوَاحُهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ بِمِثْلِ الدُّنْیَا وَ أَرْوَاحُ الْکَافِرِینَ إِلَی النَّارِ بِمِثْلِ ذَلِکَ (3)

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه شریفه« فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً» - . نازات / 4 - فرمود: ارواح مومنان سبقت می گیرند به سوی بهشت که (برای هر کدام شان) به بزرگی و مثل دنیا داده می شود، و ارواح کافران به سوی دوزخ سبقت می گیرند که آن نیز به مثل دنیا است. - . تفسیر قمی 2 : 396 -

**[ترجمه]

«31»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مَنْ قَوَّی مِسْکِیناً فِی دِینِهِ ضَعِیفاً فِی مَعْرِفَتِهِ عَلَی نَاصِبٍ مُخَالِفٍ فَأَفْحَمَهُ لَقَّنَهُ اللَّهُ یَوْمَ یُدْلَی فِی قَبْرِهِ أَنْ یَقُولَ اللَّهُ رَبِّی وَ مُحَمَّدٌ

ص: 228


1- البراء بالباء المفتوحة، و عازب بالعین المهملة و الزای المعجمة المکسورة.
2- فی المصدر: تسبق. م.
3- فی المصدر: بمثل ذلک النار. م.

نَبِیِّی وَ عَلِیٌّ وَلِیِّی وَ الْکَعْبَةُ قِبْلَتِی وَ الْقُرْآنُ بَهْجَتِی وَ عُدَّتِی وَ الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَانِی وَ الْمُؤْمِنَاتُ أَخَوَاتِی فَیَقُولُ اللَّهُ أَدْلَیْتَ بِالْحُجَّةِ (1)فَوَجَبَتْ لَکَ أَعَالِی دَرَجَاتِ الْجَنَّةِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَتَحَوَّلُ عَلَیْهِ قَبْرُهُ أَنْزَهَ رِیَاضِ الْجَنَّةِ.

**[ترجمه]تفسیر امام عسکری علیه السلام: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: کسی که درمانده ای را در دین و ناتوانی را در معرفت ، در برابر دشمن مخالف ما توانا سازد تا آن دشمن را شکست دهد و به جایش بنشاند، خداوند روزی که او را به سوی گورش می فرستند، به او تلقین می فرماید تا بگوید: الله پروردگار من است و محمد (ص)

ص: 228

پیامبر و علی ولی ّ من و کعبه قبله و قرآن موجب شادمانی و ذخیره ی من و مؤمنان، برادران من اند.

آن گاه خداوند خطاب به او می فرماید: حجّت را ادا کردی؛ پس اینک درجات بالای بهشت از آن توست. در این هنگام قبر او برایش به شاداب ترین باغ های بهشت مبدل می شود. - . تفسیر امام عسکری: 346 -

**[ترجمه]

«32»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ ظَبْیَانَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ مَا یَقُولُ النَّاسُ فِی أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ بَعْدَ مَوْتِهِمْ قُلْتُ یَقُولُونَ فِی حَوَاصِلِ طُیُورٍ خُضْرٍ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ الْمُؤْمِنُ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِنْ ذَلِکَ إِذَا کَانَ ذَلِکَ أَتَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام وَ مَعَهُمْ مَلَائِکَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُقَرَّبُونَ فَإِنْ أَنْطَقَ اللَّهُ لِسَانَهُ بِالشَّهَادَةِ لَهُ بِالتَّوْحِیدِ وَ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالنُّبُوَّةِ وَ الْوَلَایَةِ لِأَهْلِ الْبَیْتِ شَهِدَ عَلَی ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام وَ الْمَلَائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ مَعَهُمْ وَ إِنِ اعْتُقِلَ لِسَانُهُ خَصَّ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِعِلْمِ مَا فِی قَلْبِهِ مِنْ ذَلِکَ فَشَهِدَ بِهِ وَ شَهِدَ عَلَی شَهَادَةِ النَّبِیِّ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عَلَی جَمَاعَتِهِمْ مِنَ اللَّهِ أَفْضَلُ السَّلَامِ وَ مَنْ حَضَرَ مَعَهُمْ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَإِذَا قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ صَیَّرَ تِلْکَ الرُّوحَ إِلَی الْجَنَّةِ فِی صُورَةٍ کَصُورَتِهِ فَیَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ فَإِذَا قَدِمَ عَلَیْهِمُ الْقَادِمُ عَرَفَهُمْ بِتِلْکَ الصُّورَةِ الَّتِی کَانَتْ فِی الدُّنْیَا.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: ابن ظبیان می گوید نزد حضرت صادق علیه السلام نشسته بودم، فرمود: مردم درباره ارواح مومنان بعد از مرگ چه می گویند؟ گفتم: می گویند: در چینه دان مرغانی سبز قرار دارند؛ فرمود: سبحان الله! مومن در نزد خداوند گرامی تر از این است که روحش را در چینه دان مرغی قرار دهد.

وقتی هنگام مرگ مؤمن رسید، رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و فاطمه سلام الله علیها و حسن و حسین علیهم السلام نزد او می آیند، و فرشتگان الهی نیز با ایشان همراه هستند. در این هنگام خداوند زبان او را به شهادت بر توحید و نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و ولایت اهل بیت علیهم السلام گویا می کند، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و فاطمه سلام الله علیها و حسن و حسین علیهما السلام نیز بر آن شهادت می دهند.

و اگر زبانش بند آید، خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله را به آن چه که در دل اوست، آگاه کرده و به آن شهادت می دهد، و علی علیه السلام و فاطمه سلام الله علیها و حسن و حسین علیهم السلام و همه فرشتگان نیز بر شهادت پیامبر صلی الله علیه و آله گواهی می دهند؛

پس از قبض روح وی خداوند روح او را در بهشت، در قالبی چون قالب دنیائی قرار می دهد. پس مؤمنین در عالم برزخ در قیافه ای همچون قیافه دنیائی جلوه می کنند، و در حقیقت بدن برزخی همانند همین بدن دنیائی است. با آن می خورند و می آشامند و اگر کسی پیش آن ها آمد، او را به همان صورتی که در دنیا بود، می شناسد. - . امالی طوسی: 418 -

**[ترجمه]

«33»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ سَعِیدٍ الْهَاشِمِیُّ عَنْ فُرَاتٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْهَمْدَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الشَّامِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَرِیرٍ عَنْ عَطَاءٍ الْخُرَاسَانِیِّ رَفَعَهُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ غَنْمٍ (2)قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَرَّ عَلَی شَیْخٍ قَاعِدٍ تَحْتَ شَجَرَةٍ وَ حَوْلَهُ أَطْفَالٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ هَذَا الشَّیْخُ یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ هَذَا أَبُوکَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام قَالَ فَمَا هَؤُلَاءِ الْأَطْفَالُ حَوْلَهُ قَالَ هَؤُلَاءِ أَطْفَالُ الْمُؤْمِنِینَ حَوْلَهُ یَغْذُوهُمْ.

**[ترجمه]امالی صدوق: عبدالرحمان بن غنم می گوید: چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به معراج رفت، عبورش افتاد به پیرمردی که در زیر درختی نشسته بود و در اطراف او کودکانی گرد آمده بودند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم سؤال کرد: ای جبرئیل! این پیرمرد کیست؟ جبرائیل گفت: این شیخ، پدر تو إبراهیم است.

رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم سؤال کرد: این اطفال در اطراف او کیانند؟ جبرائیل گفت: این ها اطفال مؤمنان هستند که دور او هستند و حضرت إبراهیم به آن ها غذا می دهد. - . امالی صدوق: 365 -

**[ترجمه]

«34»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَطْفَالَ شِیعَتِنَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ تُرَبِّیهِمْ فَاطِمَةُ علیها السلام.

ص: 229


1- أدلی بحجته: أحضرها و احتج بها.
2- ضبطه المامقانی رحمه اللّه فی تنقیح الرجال بضم الغین المعجمة و سکون النون، و ابن حجر فی التقریب بفتح الغین، و قال: مختلف فی صحبته، ذکره العجلیّ فی کبار ثقات التابعین، مات سنة 78.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: بی شک خردسالان شیعه ما از مؤمنان را فاطمه علیها السلام پرورش می دهد. - . تفسیر قمی 2 : 309 -

ص: 229

**[ترجمه]

«35»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَرْحُومٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلَ الْمُؤْمِنُ قَبْرَهُ کَانَتِ الصَّلَاةُ عَنْ یَمِینِهِ وَ الزَّکَاةُ عَنْ یَسَارِهِ وَ الْبِرُّ مُطِلٌّ عَلَیْهِ وَ یَتَنَحَّی الصَّبْرُ نَاحِیَةً قَالَ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ الْمَلَکَانِ اللَّذَانِ یَلِیَانِ مُسَاءَلَتَهُ قَالَ الصَّبْرُ لِلصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الْبِرِّ دُونَکُمْ صَاحِبَکُمْ فَإِنْ عَجَزْتُمْ عَنْهُ فَأَنَا دُونَهُ.

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی که مؤمن وارد قبرش می شود، نماز در سمت راست و زکات در سمت چپ او قرار می گیرد، و احسان بر او سایه می افکند، و صبر در کناری می ایستد؛ چون دو فرشته مأمور باز خواست (نکیر و منکر) بر او وارد شوند، صبر به نماز و زکات و نیکوکاری خطاب می کند که مواظب رفیق خود باشید! و اگر نتوانستید، من به یاری او خواهم شتافت. - . کافی 2 : 380 -

**[ترجمه]

بیان

أطلّ علیه أشرف و فی بعض النسخ بالظاء المعجمة.

**[ترجمه]أطل علیه: مشرف بودن، در برخی از نسخه ها با ظاء معجمه آمده است.

**[ترجمه]

«36»

سن، المحاسن ابْنُ مَحْبُوبٍ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ کُتِبَ لَهُ بَرَاءَةٌ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ.

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس روز جمعه از دنیا برود، از فشار قبر در امان است. - . محاسن: 60 -

**[ترجمه]

«37»

سن، المحاسن ابْنُ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ مَاتَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنْ عَذَابِ النَّارِ وَ مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أُعْتِقَ مِنَ النَّارِ.

**[ترجمه]محاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: به من خبر رسیده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس شب جمعه بمیرد، خداوند جواز برائت از آتش جهنم را برای او می نویسد و هر کس روز جمعه از دنیا برود، از آتش آزاد می شود. - . محاسن: 60 -

**[ترجمه]

«38»

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام بَلَغَنِی أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَوْ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ رُفِعَ عَنْهُ عَذَابُ الْقَبْرِ.

**[ترجمه]امام باقر علیه السلام فرمود: به من خبر رسیده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس شب جمعه ویا روز جمعه بمیرد، عذاب قبر از او برداشته می شود. - . محاسن: 60 -

**[ترجمه]

«39»

یر، بصائر الدرجات سَلَمَةُ بْنُ خَطَّابٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عِیسَی بْنِ شَلَقَانَ (1)قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیّاً علیه السلام کَانَتْ لَهُ خُئُولَةٌ فِی بَنِی مَخْزُومٍ وَ إِنَّ شَابّاً مِنْهُمْ أَتَاهُ فَقَالَ یَا خَالِی إِنَّ أَخِی وَ ابْنَ أَبِی مَاتَ وَ قَدْ حَزِنْتُ عَلَیْهِ حُزْناً شَدِیداً قَالَ فَتَشْتَهِی أَنْ تَرَاهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَرِنِی قَبْرَهُ فَخَرَجَ وَ مَعَهُ بُرْدُ رَسُولِ اللَّهِ السَّحَابُ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی الْقَبْرِ تَمَلْمَلَتْ شَفَتَاهُ ثُمَّ رَکَضَهُ بِرِجْلِهِ فَخَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ وَ هُوَ یَقُولُ رمیکا بِلِسَانِ الْفُرْسِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَ لَمْ تَمُتْ وَ أَنْتَ رَجُلٌ مِنَ الْعَرَبِ قَالَ بَلَی وَ لَکِنَّا مِتْنَا عَلَی سُنَّةِ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ فَانْقَلَبَتْ أَلْسِنَتُنَا.

ص: 230


1- بفتح الشین المعجمة و اللام و القاف هو عیسی بن صبیح العزرمی، عربی صلیب، روی عن أبی عبد اللّه علیه السلام، وثقه النجاشیّ و قال: له کتاب.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین دایی اشخاصی از قبیله بنی مخزوم بود؛ جوانی از آنان به نزد حضرت آمد و گفت: دایی جان! برادر من و فرزند پدرم، مُرد و من به شدت از مرگش محزون گشتم! حضرت فرمود: دوست داری او را ببینی؟ گفت: بله؛ فرمود: قبرش را به من نشان بده! پس حضرت در حالی که« سحاب» جامه رسول خدا را به تن داشت؛ وقتی به نزد قبر رسید، دو لب مبارکش تکانی خورد، سپس با پای خود به سمت او شتابان رفت؛ آن میت از قبرش خارج شد در حالی که به زبان فارسی می گفت:« رمیکا» پس علی علیه السلام به او فرمود: آیا تو در حالی که مردی از عرب بودی نمردی؟ گفت: بله؛ ولی بر سنت فلانی و فلانی( یعنی اولی و دومی) مردیم، پس درر نتیجه زبان های ما منقلب و دگرگون گردید! - . بصائر الدرجات 6 : 262 -

ص: 230

**[ترجمه]

«40»

یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلَاءِ بْنِ یَحْیَی الْمَکْفُوفِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبِی زِیَادٍ عَنْ عَطِیَّةَ الْأَبْزَارِیِّ (1)قَالَ: طَافَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْکَعْبَةِ فَإِذَا آدَمُ بِحِذَاءِ الرُّکْنِ الْیَمَانِیِّ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ انْتَهَی إِلَی الْحَجَرِ فَإِذَا نُوحٌ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِحِذَائِهِ رَجُلٌ طَوِیلٌ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابزاری می گوید: رسول خدا (ص) کعبه را طواف کرد و ناگهان دید که آدم مقابل رکن یمانی است. پس رسول خدا (ص) به او سلام کرد و به حجر الاسود رسید و ناگهان نوح علیه السلام را که مرد بلند قامتی بود را مقابل آن دید و بر او نیز سلام نمود. - . بصائر الدرجات 6 : 266 -

**[ترجمه]

«41»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ بَکْرٍ (2)عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْمُکَارِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَقِیَ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ لَهُ مَا أَمَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تُطِیعَنِی فَقَالَ لَا وَ لَوْ أَمَرَنِی لَفَعَلْتُ قَالَ فَانْطَلِقْ بِنَا إِلَی مَسْجِدِ قُبَاءَ فَانْطَلَقَ مَعَهُ فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ عَلِیٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی قُلْتُ لِأَبِی بَکْرٍ مَا أَمَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ أَنْ تُطِیعَنِی فَقَالَ لَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلَی قَدْ أَمَرْتُکَ فَأَطِعْهُ قَالَ فَخَرَجَ فَلَقِیَ عُمَرَ وَ هُوَ ذَعِرٌ فَقَالَ لَهُ مَا لَکَ فَقَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَا وَ کَذَا قَالَ تَبّاً لِأُمَّتِکَ تَتْرُکُ أَمْرَهُمْ مَا تَعْرِفُ سِحْرَ بَنِی هَاشِمٍ.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام ابا بکر را دید، به او فرمود: مگر پیامبر اکرم به تو دستور نداد که از من اطاعت کنی؟ جواب داد: نه، اگر دستور بدهد انجام می دهم. فرمود: برویم به مسجد قبا. پس ابو بکر با حضرت راه افتاد و ناگهان مشاهده کردند پیامبر صلی الله علیه و آله مشغول نماز است، پس از تمام شدن نماز علی علیه السّلام عرض کرد: یا رسول اللَّه، من به ابو بکر گفتم: خدا و پیامبرش به تو دستور داده اند از من اطاعت کنی، جواب داد: نه.

پیامبر اکرم(ص) فرمود من تو را دستور می دهم از او اطاعت کن. ابو بکر خارج شد در بین راه، عمر او را دید که بیمناک است. پرسید: چه شده؟ جواب داد: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به من چنین و چنان فرمود.

عمر گفت: مرگ بر ملتی که تو را فرمان روای خود کنند، تو سحر بنی هاشم را نمی دانی؟ - . بصائر الدرجات 6 : 269 -

**[ترجمه]

«42»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْخَثْعَمِیِّ (3)عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ أَبِی إِلَی بَعْضِ أَمْوَالِهِ فَلَمَّا بَرَزْنَا إِلَی الصَّحْرَاءِ اسْتَقْبَلَهُ شَیْخٌ أَبْیَضُ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَنَزَلَ إِلَیْهِ أَبِی أَسْمَعُهُ یَقُولُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ ثُمَّ جَلَسَا فَتَسَاءَلَا طَوِیلًا ثُمَّ قَامَ الشَّیْخُ وَ انْصَرَفَ وَ وَدَّعَ أَبِی وَ قَامَ یَنْظُرُ فِی قَفَاهُ حَتَّی تَوَارَی عَنْهُ فَقُلْتُ لِأَبِی مَنْ هَذَا الشَّیْخُ الَّذِی سَمِعْتُکَ تَقُولُ لَهُ مَا لَمْ تَقُلْهُ لِأَحَدٍ قَالَ هَذَا أَبِی.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: با پدرم بر سر یکی از مزرعه ها رفتیم، در راه پیرمردی با مو و ریش سپید دیدیم که جلو آمد، پدرم پیاده شد و سلام کرد، شنیدم پدرم به او می گوید: فدایت شوم. مدتی با هم سخن گفتند، سپس پیرمرد برخاست، پدرم با او وداع کرد و رفت و ما به او نگاه می کردیم تا وقتی که ناپدید شد.

به پدرم گفتم: این پیرمرد که بود؟ شنیدم با او به گونه ای صحبت می کردید که با کسی چنین سخن نگفته اید. پاسخ داد: او پدرم بود. - . بصائر الدرجات 6 : 270 -

**[ترجمه]

«43»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ عَبَایَةَ الْأَسَدِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عِنْدَهُ رَجُلٌ رَثُّ الْهَیْئَةِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع

ص: 231


1- عده الشیخ فی رجاله من أصحاب الصادق علیه السلام، و حاله مجهول.
2- لم نجد له ذکرا فی کتب التراجم، و الموجود فی البصائر. عن بکر. و فی طریق آخر للروایة یوجد فی البصائر: محمّد بن الحسین، عن الحکم بن مسکین، عن أبی سعید. و فی ذیله: تبا لامة ولوک أمرهم إلخ. و فی البصائر روایات اخری فی ذلک.
3- لم نجد له ذکرا فی کتب التراجم.

مُقْبِلٌ عَلَیْهِ یُکَلِّمُهُ فَلَمَّا قَامَ الرَّجُلُ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَنْ هَذَا الَّذِی أَشْغَلَکَ عَنَّا قَالَ هَذَا وَصِیُّ مُوسَی علیه السلام.

أقول قد أوردنا أمثال تلک الأخبار الدالة علی الأجساد المثالیة فی باب احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی أبی بکر و فی باب غصب الخلافة و فی باب کفر الثلاثة و فی باب أن الأئمة علیهم السلام یظهرون بعد الموت و فی أبواب المعجزات فلا نوردها هنا حذرا من الإطالة و التکرار.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبایه اسدی گفت: خدمت امیر المؤمنین علیه السّلام رسیدم مردی با لباس کهنه خدمت ایشان بود، امیر المؤمنین علیه السّلام

ص: 231

روی به جانب او کرده با او صحبت می کرد. همین که از جای حرکت کرد، من گفتم: یا امیر المؤمنین، این که بود که شما را به خود مشغول کرده بود و ما را از شما باز داشته بود؟ فرمود: این شخص وصی موسی علیه السّلام بود. - . بصائر الدرجات 6 : 270 -

می گویم: چنین روایت هایی که بر بدن مثالی دلالت می کند، در باب احتجاج های امیرالمومنین علیه السلام بر ابوبکر و باب غصب خلافت، و در باب کفر خلفای سه گانه، و باب ظهور ائمه علیهم السلام پس از مرگ، و باب معجزه ها ذکر کردیم، و در این جا برای پرهیز از طولانی شدن سخن از بیان آن خودداری نمودیم.

**[ترجمه]

«44»

یر، بصائر الدرجات إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا مَاتَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ أُمُّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ جَاءَ عَلِیٌّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا لَکَ قَالَ أُمِّی مَاتَتْ قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أُمِّی وَ اللَّهِ ثُمَّ بَکَی وَ قَالَ وَا أُمَّاهْ ثُمَّ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام هَذَا قَمِیصِی فَکَفِّنْهَا فِیهِ وَ هَذَا رِدَائِی فَکَفِّنْهَا فِیهِ فَإِذَا فَرَغْتُمْ فَآذِنُونِی فَلَمَّا أُخْرِجَتْ صَلَّی عَلَیْهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَلَاةً لَمْ یُصَلِّ قَبْلَهَا وَ لَا بَعْدَهَا عَلَی أَحَدٍ مِثْلَهَا ثُمَّ نَزَلَ عَلَی قَبْرِهَا فَاضْطَجَعَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ لَهَا یَا فَاطِمَةُ قَالَتْ لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ فَهَلْ وَجَدْتِ مَا وَعَدَ رَبُّکِ حَقّاً قَالَتْ نَعَمْ فَجَزَاکَ اللَّهُ خَیْرَ جَزَاءٍ وَ طَالَتْ مُنَاجَاتُهُ فِی الْقَبْرِ فَلَمَّا خَرَجَ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ صَنَعْتَ بِهَا شَیْئاً فِی تَکْفِینِکَ إِیَّاهَا ثِیَابَکَ وَ دُخُولِکَ فِی قَبْرِهَا وَ طُولِ مُنَاجَاتِکَ وَ طُولِ صَلَاتِکَ مَا رَأَیْنَاکَ صَنَعْتَهُ بِأَحَدٍ قَبْلَهَا قَالَ أَمَّا تَکْفِینِی إِیَّاهَا فَإِنِّی لَمَّا قُلْتُ لَهَا یُعْرَضُ النَّاسُ یَوْمَ یُحْشَرُونَ مِنْ قُبُورِهِمْ فَصَاحَتْ وَ قَالَتْ وَا سَوْأَتَاهْ فَلَبِسْتُهَا ثِیَابِی وَ سَأَلْتُ اللَّهَ فِی صَلَاتِی عَلَیْهَا أَنْ لَا یُبْلِیَ أَکْفَانَهَا حَتَّی تَدْخُلَ الْجَنَّةَ فَأَجَابَنِی إِلَی ذَلِکَ وَ أَمَّا دُخُولِی فِی قَبْرِهَا فَإِنِّی قُلْتُ لَهَا یَوْماً إِنَّ الْمَیِّتَ إِذَا أُدْخِلَ قَبْرَهُ وَ انْصَرَفَ النَّاسُ عَنْهُ دَخَلَ عَلَیْهِ مَلَکَانِ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ فَیَسْأَلَانِهِ فَقَالَتْ وَا غَوْثَاهْ بِاللَّهِ فَمَا زِلْتُ أَسْأَلُ رَبِّی فِی قَبْرِهَا حَتَّی فُتِحَ لَهَا بَابٌ مِنْ قَبْرِهَا إِلَی الْجَنَّةِ فَصَارَ رَوْضَةً مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ.

یج، الخرائج و الجرائح مرسلا (1)مثله.

ص: 232


1- مع اختلاف یسیر. م.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که فاطمه بنت اسد، از دنیا رفت، امیرالمومنین علیه السلام نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و رسول خدا به او فرمود: ای ابالحسن، چه شده است؟ فرمود: مادرم از دنیا رفت. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به خدا قسم او مادر من نیز بود و سپس گریست و فرمود: وا اماه، آنگاه به علی علیه السلام فرمود: این پیراهن من است، او را در این پیراهن کفن کن، و این ردای من است، او را در این ردا کفن کن. هنگامی که از این کار فارغ شدی، به من خبر ده.

پس از غسل و کفن ایشان، پیامبر صلی الله علیه و آله چنان نمازی بر او خواند که قبل و بعد از آن برای هیچ کس چنین نماز میتی را به جا نیاورد، پیامبرصلی الله علیه وآله در میان قبر مادر امیر مومنان علیه السلام( فاطمه بنت اسد علیها السلام) کمی دراز کشید و توقف کرد،( با او صحبت نمود و مسایلی را به او تلقین کرد تا از عذاب قبر رهایی یابد.)

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد قبر فاطمه بنت اسد علیها السلام شد و خطاب به ایشان فرمود: ای فاطمه! فاطمه علیها السلام در جواب عرض کرد: بلی ای رسول خدا. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آیا آن چه را که پروردگارت وعده داد، حق یافته ای؟ عرض کرد: بلی خداوند به شما جزای خیر دهد. مناجات آن حضرت در قبر طولانی شد. پس وقتی که از قبر خارج شد، به حضور آن حضرت عرض شد: ای رسول خدا! چرا نسبت به فاطمه بنت اسد علیها السلام کارهایی انجام دادی، از قبیل این که او را با لباس خودت کفن کردی، و در قبرش وارد شدی و با ایشان نجوای طولانی داشتی، همچنین در حقش دعای طولانی نمودی، در حالی که تا به حال ندیدیم که با کسی دیگر این اعمال را انجام داده باشید؟

حضرت فرمودند: اما این که او را با لباس خودم کفن نمودم، به خاطر این بود که وقتی به او گفتم: روز قیامت مردم لخت و عریان از قبرهایشان محشور و زنده می شوند، فریاد زد و گفت: وای بر رسوایی آن روز، پس لباسم را به او پوشاندم و دعایی که برای او نمودم از خدا خواستم کفن هایش را کهنه و پاره نکند تا این که وارد بهشت شود، پس خداوند دعایم را اجابت نمود.

و اما این که وارد قبر شدم، برای این بود که روزی به او گفتم: وقتی که میت را وارد قبرش می کنند و مردم بر می گردند، دو ملک منکر و نکیر بر او وارد می شوند و از او سوال می کنند. فاطمه گفت: وای به خدا پناه می برم. پس مادامی که در قبرش بودم از خدا تقاضا می نمودم تا این که از قبرش به طرف بهشت دری گشوده شد و قبرش باغی از باغ های بهشت گردید. - . بصائر الدرجات 6 : 274 -

مثل این حدیث در کتاب خرائج و جرائح نیز نقل شده است. - . الخرائج و الجرائح 1 : 90 -

ص: 232

**[ترجمه]

«45»

سن، المحاسن عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ جُلَّ عَذَابِ الْقَبْرِ فِی الْبَوْلِ.

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: همانا بیشترین عامل عذاب قبر از ناحیه( عدم رعایت طهارت از) ادرار است، (یعنی کسی که در مورد نجاست و طهارت، لاابالی است.) - . محاسن: 78 -

**[ترجمه]

«46»

خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ أَبِی الْفَضْلِ الْمَدِینِیِّ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ مِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیْشٍ (1)قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أُدْخِلَ حُفْرَتَهُ أَتَاهُ مَلَکَانِ اسْمُهُمَا مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ فَأَوَّلُ مَنْ یَسْأَلَانِهِ عَنْ رَبِّهِ ثُمَّ عَنْ نَبِیِّهِ ثُمَّ عَنْ وَلِیِّهِ فَإِنْ أَجَابَ نَجَا وَ إِنْ عَجَزَ عَذَّبَاهُ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مَا لِمَنْ عَرَفَ رَبَّهُ وَ نَبِیَّهُ وَ لَمْ یَعْرِفْ وَلِیَّهُ فَقَالَ مُذَبْذَبٌ (2)لَا إِلَی هَؤُلَاءِ وَ لَا إِلَی هَؤُلَاءِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا ذَلِکَ لَا سَبِیلَ لَهُ وَ قَدْ قِیلَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنِ الْوَلِیُّ یَا نَبِیَّ اللَّهِ قَالَ وَلِیُّکُمْ فِی هَذَا الزَّمَانِ عَلِیٌّ وَ مِنْ بَعْدِهِ وَصِیُّهُ وَ لِکُلِّ زَمَانٍ عَالِمٌ یَحْتَجُّ اللَّهُ بِهِ لِئَلَّا یَکُونَ کَمَا قَالَ الضُّلَّالُ قَبْلَهُمْ حِینَ فَارَقَتْهُمْ أَنْبِیَاؤُهُمْ رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزی تَمَامُ ضَلَالَتِهِمْ جَهَالَتُهُمْ بِالْآیَاتِ وَ هُمُ الْأَوْصِیَاءُ فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِیِّ وَ مَنِ اهْتَدی وَ إِنَّمَا کَانَ تَرَبُّصُهُمْ أَنْ قَالُوا نَحْنُ فِی سَعَةٍ عَنْ مَعْرِفَةِ الْأَوْصِیَاءِ حَتَّی نَعْرِفَ إِمَاماً فَعَیَّرَهُمُ اللَّهُ بِذَلِکَ وَ الْأَوْصِیَاءُ هُمْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ وُقُوفٌ عَلَیْهِ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَهُمْ وَ أَنْکَرُوهُ لِأَنَّهُمْ عُرَفَاءُ اللَّهِ عَرَّفَهُمْ عَلَیْهِمْ عِنْدَ أَخْذِ الْمَوَاثِیقِ عَلَیْهِمْ وَ وَصَفَهُمْ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ جَلَّ وَ عَزَّ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ هُمُ الشُّهَدَاءُ عَلَی أَوْلِیَائِهِمْ وَ النَّبِیُّ الشَّهِیدُ عَلَیْهِمْ أَخَذَ لَهُمْ مَوَاثِیقَ الْعِبَادِ بِالطَّاعَةِ وَ أَخَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَیْهِمُ الْمَوَاثِیقَ بِالطَّاعَةِ

ص: 233


1- قال ابن حجر فی ص 163 من التقریب: زر- بکسر أوله و تشدید الراء- ابن حبیش- بمهملة و موحدة و معجمة مصغر- ابن حباشة- بضم المهملة- الأسدی، الکوفیّ، أبو مریم، ثقة، جلیل، مخضرم، مات سنة إحدی أو اثنین، أو ثلاث و ثمانین، و هو ابن 127 سنة انتهی. أقول: کان زر عالما بالقرآن، اعرب الناس، و کان ابن مسعود یسأله عن العربیة، أورده الشیخ فی رجاله فی أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام و قال: کان فاضلا.
2- المذبذب: المتحیر و المتردد بین أمرین.

فَجَرَتْ نُبُوَّتُهُ عَلَیْهِمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً یَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّی بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لا یَکْتُمُونَ اللَّهَ حَدِیثاً.

**[ترجمه]منتخب البصائر: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: همانا بنده هنگامی که داخل قبر خود شود دو ملک نزد او حاضر شوند( یکی منکر و دیگری نکیر است) و اول چیزی که از وی سؤال کنند( از پروردگار، و پیغمبر، و امام او سؤال نمایند) پس اگر جواب دهد نجات یافته است، و اگر متحیر بماند و جواب نگوید عذابش نمایند مردی از حضرت پرسید: کسی که خدا و رسولش را بشناسد ولی امامش را نشناسد چه سرنوشتی دارد؟ فرمود: متحیر و مردد است و نه به سمت خوبان و نه به سمت بدان می رود؛ و هر کس را خدا گمراه کند تو بر( هدایت) او راهی نخواهی یافت. این چنین شخصی راهی ندارد. و به پیامبر (ص) عرض شد: ای نبیّ خدا! امام کیست؟ فرمود: امام درر این زمان علی علیه السلام است و پس از او وصیّ او و در هر زمانی عالمی وجود دارد که خدا او را حجت قرار داده و به او احتجاج می کند تا مانند گمراهان سابق نباشند که هنگامی که انبیایشان از آنان جدا شدند، گفتند: پروردگارا! چرا پیامبری برای ما نفرستادی تا از آیات تو پیروی کنیم، پیش از آن که ذلیل و رسوا شویم؟ تمام گمراهی آنان این بود که به آیات که همان اوصیا بودند، جهالت داشتند؛ پس خداوند به آنان پاسخ داد:« بگو: «همه (ما و شما) در انتظاریم! (ما در انتظار وعده پیروزی، و شما در انتظار شکست ما!) حال که چنین است، انتظار بکشید! امّا به زودی می دانید چه کسی از اصحاب صراط مستقیم، و چه کسی هدایت یافته است» و انتظار آنان این بود که می گفتند: ما از معرفت اوصیا راحتیم تا امامی را بشناسیم! پس خدا آنان را در قبال این سخنشان سرزنش فرمود و اوصیا همان اصحاب صراط هستند که بر صراط ایستاده اند و داخل بهشت نمی شود مگر کسی که آنان را بشناسد و آن اوصیا نیز او را بشناسند و داخل جهنم نمی شود مگر کسی که آنان را نشناسد و آنان نیز او را نشناسند؛ زیرا آنان عارفان به خدایند که خدا آنان را به مردم شناساند هنگامی که از آنان اخذ پیمان می کرد و در کتاب خود آنان را وصف فرمود:« و بر «اعراف» مردانی هستند که هر یک از آنان را از چهره شان می شناسند» آنان بر دوستانشان گواه و پیامبر بر آنان گواه است و خدا پیمان اطاعت از ایشان را از آنان گرفته است و پیامبر نیز پیمان اطاعت از ایشان را از آنان گرفته است

ص: 233

و نبوت او بر آنان جاری است و اینست سخن خدا که فرمود:« حال آن ها چگونه است آن روزی که از هر امتی، شاهد و گواهی (بر اعمالشان) می آوریم، و تو را نیز بر آنان گواه خواهیم آورد؟ در آن روز، آن ها که کافر شدند و با پیامبر (ص) بمخالفت برخاستند، آرزو می کنند که ای کاش (خاک بودند، و) خاک آن ها با زمینهای اطراف یکسان می شد (و بکلی محو و فراموش می شدند). در آن روز، (با آن همه گواهان،) سخنی را نمی توانند از خدا پنهان کنند.» - . بصائر الدرجات 10 : 454 -

**[ترجمه]

«47»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْمُؤْمِنِینَ إِذَا أَخَذُوا مَضَاجِعَهُمْ أَصْعَدَ اللَّهُ بِأَرْوَاحِهِمْ إِلَیْهِ فَمَنْ قَضَی لَهُ عَلَیْهِ الْمَوْتَ جَعَلَهُ فِی رِیَاضِ الْجَنَّةِ کُنُوزِ (1)رَحْمَتِهِ وَ نُورِ عِزَّتِهِ وَ إِنْ لَمْ یُقَدِّرْ عَلَیْهَا الْمَوْتَ بَعَثَ بِهَا مَعَ أُمَنَائِهِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِلَی الْأَبْدَانِ الَّتِی هِیَ فِیهَا.

**[ترجمه]محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: مؤمنین، وقتی که در خوابگاه های خود خوابیدند، خدا روح آن ها را به سوی خود می برد. اگر مرگ بر آن ها مقدر شده باشد، در باغ های بهشت و گنج های رحمتش و نور عزتش جای دهد، و اگر حکم فرمان مرگ برای او نباشد، با ملائکه به ابدان خود برگرداند. - . محاسن: 178 -

**[ترجمه]

«48»

سن، المحاسن ابْنُ فَضَّالٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (2)قَالَ: ذَکَرَ الْأَرْوَاحَ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ یَلْتَقُونَ قُلْتُ یَلْتَقُونَ قَالَ نَعَمْ وَ یَتَسَاءَلُونَ وَ یَتَعَارَفُونَ حَتَّی إِذَا رَأَیْتَهُ قُلْتَ فُلَانٌ.

**[ترجمه]محاسن: در حضور امام صادق علیه السلام سخن از ارواح مومنان به میان آمد، حضرت فرمود: ارواح مومنان در برزخ با هم ملاقات و دیدار می کنند. آن گاه شخصی با تعجب و شگفتی از حضرت پرسید: آیا ملاقات می کنند؟ فرمود: بلی، و با یک دیگر گفتگو می نمایند و همدیگر را می شناسند. وقتی کسی را دیدی، می گویی فلانی است. - . محاسن: 178 -

**[ترجمه]

«49»

سن، المحاسن ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْجَازِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَیْنَ أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِینَ فِی حُجُرَاتٍ فِی الْجَنَّةِ یَأْکُلُونَ مِنْ طَعَامِهَا وَ یَشْرَبُونَ مِنْ شَرَابِهَا وَ یَتَزَاوَرُونَ فِیهَا وَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَقِمْ لَنَا السَّاعَةَ لِتُنْجِزَ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا قَالَ قُلْتُ فَأَیْنَ أَرْوَاحُ الْکُفَّارِ فَقَالَ فِی حُجُرَاتِ النَّارِ (3)یَأْکُلُونَ مِنْ طَعَامِهَا وَ یَشْرَبُونَ مِنْ شَرَابِهَا وَ یَتَزَاوَرُونَ فِیهَا وَ یَقُولُونَ رَبَّنَا لَا تُقِمْ لَنَا السَّاعَةَ لِتُنْجِزَ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا.

**[ترجمه]محاسن: راوی گوید از محضر امام صادق علیه السلام پرسیدم:

ارواح مومنین کجا هستند؟ امام فرمودند: در حجره هایی از بهشت (برزخی) از غذاهای بهشتی می خورند و از شرابهای بهشتی می نوشند و همدیگر را زیارت می کنند و این چنین می گویند: خدایا زمان قیامت را برسان تا آن وعده هایی که به ما دادی به ما برسد. پرسیدم ارواح کفار کجا هستند؟

امام فرمودند: آن ها نیز در حجره هایی از آتش گرفتار غذا و نوشیدنی های جهنمی هستند و این دعارا دارند: خدایا قیامت را نرسان تا آن وعده هایی که به ما داده ای به ما نرسد. - . محاسن: 178 -

**[ترجمه]

«50»

سن، المحاسن ابْنُ أَبِی نَجْرَانَ وَ الْبَزَنْطِیُّ مَعاً عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: إِذَا مَاتَ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ دَخَلَ مَعَهُ فِی قَبْرِهِ سِتَّةُ صُوَرٍ فِیهِنَّ صُورَةٌ أَحْسَنُهُنَّ وَجْهاً وَ أَبْهَاهُنَّ هَیْئَةً وَ أَطْیَبُهُنَّ رِیحاً وَ أَنْظَفُهُنَّ صُورَةً قَالَ فَیَقِفُ صُورَةٌ عَنْ یَمِینِهِ وَ أُخْرَی عَنْ یَسَارِهِ وَ أُخْرَی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أُخْرَی خَلْفَهُ وَ أُخْرَی عِنْدَ رِجْلِهِ وَ تَقِفُ

ص: 234


1- فی المصدر: فی کنوز.
2- فی المصدر: عن أبی بصیر عن أبی عبد اللّه علیه السلام.
3- فی المصدر: فی النار.

الَّتِی هِیَ أَحْسَنُهُنَّ فَوْقَ رَأْسِهِ فَإِنْ أُتِیَ عَنْ یَمِینِهِ مَنَعَتْهُ الَّتِی عَنْ یَمِینِهِ ثُمَّ کَذَلِکَ إِلَی أَنْ یُؤْتَی مِنَ الْجِهَاتِ السِّتِّ قَالَ فَتَقُولُ أَحْسَنُهُنَّ صُورَةً وَ مَنْ أَنْتُمْ جَزَاکُمُ اللَّهُ عَنِّی خَیْراً فَتَقُولُ الَّتِی عَنْ یَمِینِ الْعَبْدِ أَنَا الصَّلَاةُ وَ تَقُولُ الَّتِی عَنْ یَسَارِهِ أَنَا الزَّکَاةُ وَ تَقُولُ الَّتِی بَیْنَ یَدَیْهِ أَنَا الصِّیَامُ وَ تَقُولُ الَّتِی خَلْفَهُ أَنَا الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ وَ تَقُولُ الَّتِی عِنْدَ رِجْلَیْهِ أَنَا بِرُّ مَنْ وَصَلْتِ مِنْ إِخْوَانِکِ ثُمَّ یَقُلْنَ مَنْ أَنْتِ فَأَنْتِ أَحْسَنُنَا وَجْهاً وَ أَطْیَبُنَا رِیحاً وَ أَبْهَانَا هَیْئَةً فَتَقُولُ أَنَا الْوَلَایَةُ لِآلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ.

**[ترجمه]محاسن: یکی از صادقین علیهما السلام فرمود: وقتی بنده مومن می میرد و وارد قبر و برزخ می شود شش چهره ی نورانی با او وارد قبر می شوند، در بین این شش صورت یکی از همه نورانی تر و زیباتر و بشاش تر و زیباتر است، یکی از آن ها طرف راست این شخص در قبر قرار می گیرد، یکی چپ او، یکی روبروی او، یکی پشت سر او، یکی نزدیک پاهای او، آن که از

ص: 234

همه نورانی تر است بالای سر او می ایستد. این شخص که در قبر آرمید، این شش صورت در برابر هر حادثه و مشکلی که بخواهد به او آسیب برساند از هر طرف از وی حمایت می کنند.

آن که از همه نورانی تر است از دیگران می پرسد: شما کیستید؟ خدا جزای خیر به شما بدهد آن که طرف راست قرار دارد می گوید: من نمازم، و آن که طرف چپ قرار دارد می گوید: من زکاتم، و آن که جلو او قرار دارد می گوید: من روزه ام، و آن که پشت سر او قرار دارد می گوید: من حج و عمره ام، و آن که نزدیک پاهای او قرار دارد می گوید: من نیکی و احسانم که به برادران مومنت روا داشتی. بعد می گویند: شما که هستید که از ما زیباتر و خوش بوتر و با هیبت ترید؟ می گوید: من ولایت آل محمد صلوات الله علیهم هستم. - . محاسن: 288 -

**[ترجمه]

«51»

یج، الخرائج و الجرائح رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ طَلْحَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْوَزَغِ قَالَ هُوَ الرِّجْسُ مَسْخٌ فَإِذَا قَتَلْتَهُ فَاغْتَسِلْ یَعْنِی شُکْراً وَ قَالَ إِنَّ أَبِی کَانَ قَاعِداً فِی الْحِجْرِ وَ مَعَهُ رَجُلٌ یُحَدِّثُهُ فَإِذَا هُوَ الْوَزَغُ یُوَلْوِلُ بِلِسَانِهِ فَقَالَ أَبِی علیه السلام لِلرَّجُلِ أَ تَدْرِی مَا یَقُولُ هَذَا الْوَزَغُ قَالَ الرَّجُلُ لَا أَعْلَمُ مَا یَقُولُ قَالَ فَإِنَّهُ یَقُولُ لَئِنْ ذَکَرْتَ عُثْمَانَ لَأَسُبَّنَّ عَلِیّاً وَ قَالَ إِنَّهُ لَیْسَ یَمُوتُ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ مَیِّتٌ إِلَّا مُسِخَ وَزَغاً وَ قَالَ علیه السلام إِنَّ عَبْدَ الْمَلِکِ لَمَّا نَزَلَ بِهِ الْمَوْتُ مُسِخَ وَزَغاً فَکَانَ عِنْدَهُ وُلْدُهُ وَ لَمْ یَدْرُوا کَیْفَ یَصْنَعُونَ وَ ذَهَبَ ثُمَّ فَقَدُوهُ فَأَجْمَعُوا عَلَی أَنْ أَخَذُوا جَذَعاً فَصَنَعُوهُ کَهَیْئَةِ رَجُلٍ فَفَعَلُوا ذَلِکَ وَ أَلْبَسُوا الْجَذَعَ ثُمَّ کَفَّنُوهُ فِی الْأَکْفَانِ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا وُلْدُهُ وَ أَنَا.

**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: عبد اللَّه بن طلحه می گوید: از امام صادق علیه السّلام در باره « وزغ» پرسیدم؟ فرمود: پلید است و همه انواعش از حیوانات مسخ شده هستند و هر گاه آن را بکشی باید غسل کنی. آن گاه فرمود: روزی پدرم در حجر اسماعیل نشسته بود و در کنار او مردی بود که با او سخن می گفت، ناگاه وزغی را دید که با زبانش ولوله می کند. پدرم به آن مرد فرمود: آیا می دانی این وزغ چه می گوید؟ آن مرد گفت: نه، من سخن او را نمی فهمم.

امام علیه السّلام فرمود: می گوید: به خدا سوگند اگر عثمان را به دشنام یاد کنید، من نیز تا این مرد این جا است علی علیه السلام را دشنام دهم. نیز پدرم فرمود: کسی از بنی امیه نمیرد مگر آن که به صورت وزغی مسخ شود، و فرمود: هنگامی که مرگ عبد الملک فرا رسید به صورت وزغی مسخ شد و از نزد آنان که پیش او بودند بگریخت. آنان که نزد او بودند فرزندانش بودند، و چون او را از دست دادند بر آن ها گران آمد و ندانستند چه کنند، و سرانجام بر آن شدند تنه درخت خرمایی را بیاورند و آن را به شکل مردی درآورند. آن ها همین کار را کردند و به آن مجسمه چوبی زره ای آهنی پوشانیدند و در کفنش پیچیدند، و هیچ کس از آن آگاهی نیافت مگر فرزندانش و من. - . الخزائج و الجرایح 1 : 283 -

**[ترجمه]

«52»

خص، منتخب البصائر سَعْدٌ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ مَعاً عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا یُسْأَلُ فِی الْقَبْرِ إِلَّا مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً أَوْ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً فَقُلْتُ لَهُ فَسَائِرُ النَّاسِ فَقَالَ یُلْهَی عَنْهُمْ.

**[ترجمه]منتخب البصائر: امام باقر علیه السلام فرمود: در قبر سئوال نمی شود مگر از کسانی که ایمان محض داشته و یا کافر محض بوده اند، گفتم پس وضع دیگران چگونه است؟ فرمود : به حال خود واگذار می شوند.

**[ترجمه]

«53»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ عَذَابِ الْقَبْرِ قَالَ إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام حَدَّثَنَا أَنَّ رَجُلًا أَتَی سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ فَقَالَ حَدِّثْنِی فَسَکَتَ عَنْهُ ثُمَّ عَادَ فَسَکَتَ فَأَدْبَرَ الرَّجُلُ وَ هُوَ یَقُولُ وَ یَتْلُو هَذِهِ الْآیَةَ إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَ الْهُدی مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتابِ فَقَالَ لَهُ أَقْبِلْ

ص: 235

إِنَّا لَوْ وَجَدْنَا أَمِیناً لَحَدَّثْنَاهُ وَ لَکِنْ أَعِدَّ لِمُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ (1)إِذَا أَتَیَاکَ فِی الْقَبْرِ فَسَأَلَاکَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنْ شَکَکْتَ أَوِ الْتَوَیْتَ ضَرَبَاکَ عَلَی رَأْسِکَ بِمِطْرَقَةٍ (2)مَعَهُمَا تَصِیرُ مِنْهُ رَمَاداً قَالَ فَقُلْتُ ثُمَّ مَهْ قَالَ تَعُودُ ثُمَّ تُعَذَّبُ قُلْتُ وَ مَا مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ قَالَ هُمَا قَعِیدَا الْقَبْرِ قُلْتُ أَ مَلَکَانِ یُعَذِّبَانِ النَّاسَ فِی قُبُورِهِمْ فَقَالَ نَعَمْ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: زید شحام می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره عذاب قبر سؤال شد، فرمود: امام باقر علیه السلام برای ما حدیث فرمود که مردی به نزد سلمان فارسی آمد و گفت: برای من حدیثی بگو، ولی سلمان با او سخن نگفت و در حالی که خاموش بود بازگشت. آن مرد نیز در حالی که آیه: «إِنَّ الَّذِینَ یکْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَینَاتِ وَالْهدَی مِن بَعْدِ مَا بَینَّاه لِلنَّاسِ فِی الْکِتَابِ» را تلاوت می کرد، روی برگرداند که برود. سلمان به او گفت: به سوی من رو کن

ص: 235

چرا که ما اگر انسان امینی را بیابیم، احادیث را برای او بازگو می کنیم؛ اما خود را برای نکیر و منکر که در قبر به پیش تو می آیند، آماده ساز که آن دو در باره رسول الله صلی الله علیه و آله از تو می پرسند و اگر شک کنی یا به خود بپیچی و به سختی جواب دهی، با گرزی که همراهشان است بر سرت می کوبند و تو تبدیل به خاکستر می شوی. آن مرد به سلمان عرض کرد: سپس چه می شود؟ سلمان گفت: سپس باز می گردی و عذاب داده می شوی. آن مرد عرض کرد: نکیر و منکر چیست؟ سلمان گفت: آن دو، نگهبانان قبر هستند. آن مرد عرض کرد: آیا دو فرشته، مردم را در قبرهایشان شکنجه می کنند؟ سلمان گفت: آری. - . تفسیر عیاشی 1 : 90 -

**[ترجمه]

«54»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ کُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِکُفَّارِ قُرَیْشٍ وَ الْیَهُودِ کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ الَّذِی دَلَّکُمْ عَلَی طُرُقِ الْهُدَی وَ جَنَّبَکُمْ إِنْ أَطَعْتُمُوهُ سُبُلَ الرَّدَی وَ کُنْتُمْ أَمْوَاتاً فِی أَصْلَابِ آبَائِکُمْ وَ أَرْحَامِ أُمَّهَاتِکُمْ فَأَحْیَاکُمْ أَخْرَجَکُمْ أَحْیَاءً ثُمَّ یُمِیتُکُمْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا وَ یُقْبِرُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ فِی الْقُبُورِ وَ یُنْعِمُ فِیهَا الْمُؤْمِنِینَ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ وَ وَلَایَةِ عَلِیٍّ وَ یُعَذِّبُ فِیهَا الْکَافِرِینَ بِهِمَا ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ فِی الْآخِرَةِ بِأَنْ تَمُوتُوا فِی الْقُبُورِ بَعْدُ ثُمَّ تُحْیَوْا لِلْبَعْثِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تُرْجَعُونَ إِلَی مَا وَعَدَکُمْ مِنَ الثَّوَابِ عَلَی الطَّاعَاتِ إِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِیهَا وَ مِنَ الْعِقَابِ عَلَی الْمَعَاصِی إِنْ کُنْتُمْ مُقَارِفِیهَا فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَفِی الْقُبُورِ نَعِیمٌ وَ عَذَابٌ قَالَ إِی وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ نَبِیّاً وَ جَعَلَهُ زَکِیّاً هَادِیاً مَهْدِیّاً وَ جَعَلَ أَخَاهُ عَلِیّاً بِالْعَهْدِ وَفِیّاً وَ بِالْحَقِّ مَلِیّاً وَ لَدَی اللَّهِ مَرْضِیّاً وَ إِلَی الْجِهَادِ سَابِقاً وَ لِلَّهِ فِی أَحْوَالِهِ مُوَافِقاً وَ لِلْمَکَارِمِ حَائِزاً وَ بِنَصْرِ اللَّهِ عَلَی أَعْدَائِهِ فَائِزاً وَ لِلْعُلُومِ حَاوِیاً وَ لِأَوْلِیَاءِ اللَّهِ مُوَالِیاً وَ لِأَعْدَائِهِ مُنَاوِیاً وَ بِالْخَیْرَاتِ نَاوِیاً وَ لِلْقَبَائِحِ رَافِضاً وَ لِلشَّیْطَانِ مُخْزِیاً وَ لِلْفَسَقَةِ الْمَرَدَةِ مُقْصِیاً (3)وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله نَفْساً وَ بَیْنَ یَدَیْهِ لَدَی الْمَکَارِهِ جُنَّةً وَ تُرْساً آمَنْتُ بِهِ أَنَا وَ أَبِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَبْدُ رَبِّ الْأَرْبَابِ الْمُفَضَّلُ عَلَی أُولِی الْأَلْبَابِ الْحَاوِی لِعُلُومِ الْکِتَابِ زَیْنُ

ص: 236


1- أی هیأ لمساءلتهما.
2- المطرقة: آلة من حدید و نحوه یضرب بها الحدید و نحوه.
3- فی تفسیر العسکریّ المطبوع: مغضبا.

مَنْ یُوَافِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی عَرَصَاتِ الْحِسَابِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صَفِیِّ الْکَرِیمِ الْعَزِیزِ الْوَهَّابِ إِنَّ فِی الْقَبْرِ نَعِیماً یُوَفِّرُ اللَّهُ بِهِ حُظُوظَ أَوْلِیَائِهِ وَ إِنَّ فِی الْقَبْرِ عَذَاباً یُشَدِّدُ اللَّهُ بِهِ عَلَی أَشْقِیَاءِ أَعْدَائِهِ.

أقول تمامه فی باب ما یعاین المؤمن و الکافر عند الموت من قوله إن المؤمن الموالی إلی آخر الخبر.

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: حضرت امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به کفرپیشگان قریش و یهود فرمود: «کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ» او که شما را به سوی هدایت رهنمون شد و اگر از او پیروی کنید از راه هلاکت دورتان می دارد «وَکُنتُمْ أَمْوَاتًا» در کمرهای پدرانتان و رحم های مادرانتان «فَأَحْیَاکُمْ» زنده بیرونتان آورد «ثُمَّ یُمِیتُکُمْ» در این دنیا و به قبر سرازیرتان کند «ثُمَّ یُحْیِیکُمْ» در قبرها و آن جا کسانی را که به پیامبری محمّد صلی الله علیه و آله و ولایت علی علیه السلام ایمان دارند در رفاه و آسایش گذارد و کفرپیشگان را به عذاب گرفتار سازد. «ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» پس از این که در قبرها می میرید و برای برانگیخته شدن در روز قیامت زنده می شوید، به سوی وعده های خداوند باز می گردید، وعده ی پاداش فرمانبری از او اگر چنین کرده باشید و وعده کیفر نافرمانی از او اگر بدان آلوده شده باشید. پس به حضرت گفته شد: یابن رسول الله! پس در قبور نعمت و عذاب وجود دارد؟ فرمود: بله قسم به کسی که محمد صلی الله علیه و اله را به حق به نبوت برگزید و او را پاک و هادی و مهدیّ قرار داد و برادرش را علی قرار داد که به عهد وفادار بود و مدت درازی با حق بود و نزد خدا مورد رضایت بود و به جهاد سبقت گیر و در احوالش با خدا موافق و حائز مکارم و به یاری خدا بر دشمنان او پیروز و دارنده علوم و موالی دوستان خدا و دشمن دشمنان خدا بود و نیت خیرات را داشت و ترک کننده قبایح بود و شیطان را خوار و فاسقان متمرّد را دور نمود و جان محمد (ص) بود و در سختی ها در برابر او سپر بود؛ من و پدرم علی بن ابی طالب بنده ربّ الارباب و همان که بر صاحبان خرد تفضل می کند و دارنده علوم کتاب است و زینت

ص: 236

کسانی است که در مواقف قیامت وفا دارند، بعد از محمد پیامبر برگزیده و با کرامت و عزیز و بخشنده به عذاب و ثواب قبر ایمان داریم؛ در قبر نعمتهایی است که خدا با آن نصیب اولیایش را زیاد می کند و عذابی است که خدا آن را بر شقاوت مندان از دشمنانش شدید و سخت می کند. - . تفسیر امام عسکری: 210 -

این روایت را به طور کامل در باب مشاهدات مومن و کافر هنگام مرگ، از عبارت «إن المؤمن الموالی» تا پایان ذکر می کنیم.

**[ترجمه]

«55»

الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ مِنْ کِتَابِ صَحَائِفِ الْأَبْرَارِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اضْطَجَعَ فِی نَجَفِ الْکُوفَةِ عَلَی الْحَصَی فَقَالَ قَنْبَرٌ یَا مَوْلَایَ أَ لَا أَفْرُشُ لَکَ ثَوْبِی تَحْتَکَ فَقَالَ لَا إِنْ هِیَ إِلَّا تُرْبَةُ مُؤْمِنٍ أَوْ مُزَاحَمَتُهُ فِی مَجْلِسِهِ فَقَالَ الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ أَمَّا تُرْبَةُ مُؤْمِنٍ فَقَدْ عَلِمْنَا أَنَّهَا کَانَتْ أَوْ سَتَکُونُ فَمَا مَعْنَی مُزَاحَمَتِهِ فِی مَجْلِسِهِ فَقَالَ یَا ابْنَ نُبَاتَةَ إِنَّ فِی هَذَا الظَّهْرِ أَرْوَاحَ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ فِی قَوَالِبَ مِنْ نُورٍ عَلَی مَنَابِرَ مِنْ نُورٍ.

**[ترجمه]مشارق الانوار: امیرالمومنین علیه السلام در نجف بر سنگ ها دراز کشید در حالی که به پشت روی زمین خوابیده بود زیرش فرشی نبود. قنبر عرض کرد: یا امیر المؤمنین، اجازه می دهی فرشی زیر شما پهن کنیم؟ فرمود: نه، مگر نه این است که این خاک خوابگاه مؤمن است یا محل تنگنای او در مجلسش.

اصبغ می گوید: گفتم: یا امیر المؤمنین، تربت مؤمن را می دانیم که یا بوده و یا می شود، اما تنگنای او در مجلسش چگونه است؟ فرمود: ای پسر نباته، اگر دیده شما باز شود خواهید دید در پشت این نجف( قبرستان وادی السلام) ارواح هر مؤمنی را در قالب هایی از نور که بر منبرهایی از نور قرار دارد. - . مشارق انوار الیقین: 134 -

**[ترجمه]

«56»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا وُضِعَ الرَّجُلُ فِی قَبْرِهِ أَتَاهُ مَلَکَانِ مَلَکٌ عَنْ یَمِینِهِ وَ مَلَکٌ عَنْ شِمَالِهِ وَ أُقِیمَ الشَّیْطَانُ بَیْنَ یَدَیْهِ عَیْنَاهُ مِنْ نُحَاسٍ فَیُقَالُ لَهُ کَیْفَ تَقُولُ فِی هَذَا الرَّجُلِ الَّذِی خَرَجَ بَیْنَ ظَهْرَانَیْکُمْ قَالَ فَیَفْزَعُ لِذَلِکَ فَیَقُولُ إِنْ کَانَ مُؤْمِناً عَنْ مُحَمَّدٍ تَسْأَلَانِی فَیَقُولَانِ لَهُ عِنْدَ ذَلِکَ نَمْ نَوْمَةً لَا حُلُمَ فِیهَا وَ یُفْسَحُ لَهُ فِی قَبْرِهِ سَبْعَةَ أَذْرُعٍ وَ یَرَی مَقْعَدَهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ إِنْ کَانَ کَافِراً قِیلَ لَهُ مَا تَقُولُ فِی هَذَا الرَّجُلِ الَّذِی خَرَجَ بَیْنَ ظَهْرَانَیْکُمْ فَیَقُولُ مَا أَدْرِی وَ یُخَلَّی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الشَّیْطَانِ وَ یُضْرَبُ بِمِرْزَبَةٍ مِنْ حَدِیدٍ یَسْمَعُ صَوْتَهُ کُلُّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ.

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که مرد در قبرش قرار می گیرد، دوملک یکی از جانب راست و دیگری از جانب چپ بر وی حاضر می شوند و شیطان [نیز در آن جا] در برابرش قرار دارد [تا او را اغوا کند]، چشم هایش مانند مس گداخته است، [به او از سوی فرشتگان] گفته می شود: تو چه می گویی در خصوص مردی که در میان شما ظاهر شد و گمان می کرد که پیامبر است؟

[شخص مرده] ناراحت شده و وحشت خاصی برایش پیش می آید. پس اگر مؤمن بود[ و تحت حفظ ملائکه قرار داشت] می گوید: محمد رسول خداست؛ پس در این هنگام گفته می شود: آرام گیر [به صورتی که] هیچ گونه ناراحتی در این آرامش نداشته باشد و عالم او [در برزخ و] قبر وسعت داده می شود به اندازه ی هفت زراع و جایگاه خویش را در بهشت می بیند. و اگر کافر باشد، به او گفته می شود: در مورد این مردی که در میان شما ظاهر شد( و ادعای نبوت داشت) چه می گویی؟ می گوید: نمی دانم! و بین او و شیطان خالی می شود و با عصایی از آهن بر سرش کوبیده می شود که صدای آن را هر چیزی می شنود و این همان گفتار خداوند است: «خدا کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا و آخرت با سخن استوار و ثابت می گرداند و ظالمان را گمراه می کند و خدا آن چه بخواهد انجام می دهد». - . تفسیر عیاشی 2 : 244 -

در تفسیر عیاشی نیز حدیث مشابهی از امام صادق علیه السلام نقل شده است. - . تفسیر عیاشی 2 : 244 -

**[ترجمه]

«57»

قب، المناقب لابن شهرآشوب کِتَابُ الشِّیرَازِیِّ سُفْیَانُ بْنُ عُیَیْنَةَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ فِی قَوْلِهِ یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ یَعْنِی بِقَوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ

ص: 237

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ قَالَ وَ فِی الْآخِرَةِ قَالَ هَذَا فِی الْقَبْرِ یَدْخُلَانِ عَلَیْهِ مَلَکَانِ فَظَّانِ غَلِیظَانِ یَحْفِرَانِ الْقَبْرَ بِأَنْیَابِهِمَا وَ أَصْوَاتُهُمَا کَالرَّعْدِ الْقَاصِفِ (1)وَ أَعْیُنُهُمَا کَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ وَ مَعَ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِرْزَبَةٌ فِیهَا ثَلَاثُمِائَةٍ وَ سِتُّونَ عُقْدَةً فِی کُلِّ عُقْدَةٍ (2)ثَلَاثُمِائَةٍ وَ سِتُّونَ حَلْقَةً وَزْنُ کُلِّ حَلْقَةٍ کَوَزْنِ حَدِیدِ الدُّنْیَا لَوِ اجْتَمَعَ عَلَیْهَا أَهْلُ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ أَنْ یُقِلُّوهَا (3)مَا أَقَلُّوهَا هِیَ فِی أَیْدِیهِمْ أَخَفُّ مِنْ جَنَاحِ بَعُوضٍ فَیَدْخُلَانِ الْقَبْرَ عَلَی الْمَیِّتِ وَ یُجْلِسَانِهِ فِی قَبْرِهِ وَ یَسْأَلَانِهِ مَنْ رَبُّکَ فَیَقُولُ الْمُؤْمِنُ اللَّهُ رَبِّی ثُمَّ یَقُولَانِ فَمَنْ نَبِیُّکَ فَیَقُولُ الْمُؤْمِنُ مُحَمَّدٌ نَبِیِّی فَیَقُولَانِ مَا قِبْلَتُکَ فَیَقُولُ الْمُؤْمِنُ الْکَعْبَةُ قِبْلَتِی فَیَقُولَانِ لَهُ مَنْ إِمَامُکَ فَیَقُولُ الْمُؤْمِنُ إِمَامِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَیَقُولَانِ لَهُ صَدَقْتَ ثُمَّ قَالَ وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ یَعْنِی عَنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ فِی الْقَبْرِ وَ اللَّهِ لَیُسْأَلُنَّ عَنْ وَلَایَتِهِ عَلَی الصِّرَاطِ وَ اللَّهِ لَیُسْأَلُنَّ عَنْ وَلَایَتِهِ فِی الْحِسَابِ (4)ثُمَّ قَالَ سُفْیَانُ بْنُ عُیَیْنَةَ وَ مَنْ رَوَی عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ الْمُؤْمِنَ یَقُولُ الْقُرْآنُ إِمَامِی فَقَدْ أَصَابَ أَیْضاً وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَیَّنَ إِمَامَةَ عَلِیٍّ علیه السلام فِی الْقُرْآنِ.

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: ابو هریره در تفسیر آیه «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ» - . ابراهیم / 27 -

گفته: قول ثابت یعنی لا اله الا الله،

ص: 237

محمد رسول الله در دنیا و سپس گفته: و فی الآخرة یعنی در قبر که دو فرشته خشن و سنگدل بر او داخل می شوند و با نیشهای خود قبر حفر می کنند و صداهای اینان مثل رعد کوبنده است و چشمانشان مثل برق رباینده است و با هر یک عصایی از آهن است که در آن سیصد و شصت گیره است و در هر گیره ای سی صد و شصت حلقه است و وزن هر حلقه ای مثل وزن آهن های دنیا است که اگر اهل آسمان و زمین بخواهند آن را بلند کنند نمی توانند ولی در دست آن دو سبک تر از پشه است؛ پس وارد بر میت در قبر می شوند و او را در قبرش می نشانند و از او می پرسند: پروردگار تو کیست؟ پس مؤمن می گوید: الله تعالی پروردگار من است؛ سپس می گویند: پیامبرت کیست؟ مؤمن می گوید: محمد (ص) پیامبر من است؛ می گویند: قبله ات کجاست؟ مؤمن می گوید: کعبه قبله من است؛ به او می گویند: امام تو کیست؟ مؤمن می گوید: امام من علیّ بن ابی طالب است؛ به او می گویند: راست گفتی؛ سپس ابو هریره گفت: «وَ یُضِلّ اللهُ الظّالمینَ» یعنی خداوند ظالمان به ولایت علی را در قبر گمراه می کند و خدا حتما از ولایت او بر صراط خواهد پرسید و خدا حتما از ولایت او در محاسبه خواهد پرسید؛ سپس سفیان بن عیینه گفت: و کسانی که از ابن عباس روایت کرده اند که مؤمن می گوید: قرآن امام من است، نیز درست گفته و علت آنست که خدای تعالی امامت علی علیه السلام را در قرآن تبیین فرموده است. - . مناقب ابن شهرآشوب 3 : 259 -

**[ترجمه]

«58»

جا، المجالس للمفید عَلِیُّ بْنُ بِلَالٍ الْمُهَلَّبِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَسَدٍ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَسَارٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِلْحٍ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی صَادِقٍ عَنْ مُزَاحِمِ بْنِ عَبْدِ الْوَارِثِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ شُعَیْبِ بْنِ وَاقِدٍ الْمُزَنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ مَوْلَی سُلَیْمَانَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ قَیْسٍ مَوْلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ قَرِیباً مِنَ الْجَبَلِ بِصِفِّینَ فَحَضَرَتْ صَلَاةُ الْمَغْرِبِ فَأَمْعَنَ (5)بَعِیداً ثُمَّ أَذَّنَ فَلَمَّا فَرَغَ عَنْ أَذَانِهِ إِذَا رَجُلٌ مُقْبِلٌ نَحْوَ الْجَبَلِ أَبْیَضُ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ وَ الْوَجْهِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ

ص: 238


1- فی المصدر: العاصف.
2- فی المصدر: کل عقد.
3- قل الشی ء: رفعه.
4- فی المصدر: یوم الحساب.
5- أی فأبعد.

یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ مَرْحَباً بِوَصِیِّ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ قَائِدِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ الْأَعَزِّ الْمَأْمُونِ وَ الْفَاضِلِ الْفَائِزِ بِثَوَابِ الصِّدِّیقِینَ وَ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ (1)کَیْفَ حَالُکَ فَقَالَ بِخَیْرٍ أَنَا مُنْتَظِرُ رُوحِ الْقُدُسِ وَ لَا أَعْلَمُ أَحَداً أَعْظَمَ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اسْمُهُ بَلَاءً وَ لَا أَحْسَنَ ثَوَاباً مِنْکَ وَ لَا أَرْفَعَ عِنْدَ اللَّهِ مَکَاناً اصْبِرْ یَا أَخِی عَلَی مَا أَنْتَ فِیهِ حَتَّی تَلْقَی الْحَبِیبَ فَقَدْ رَأَیْتَ أَصْحَابَنَا مَا لَقُوا بِالْأَمْسِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ نَشَرُوهُمْ بِالْمَنَاشِیرِ وَ حَمَلُوهُمْ عَلَی الْخَشَبِ وَ لَوْ تَعْلَمُ هَذِهِ الْوُجُوهُ التَّرِبَةُ الشَّائِهَةُ (2)وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی أَهْلِ الشَّامِ مَا أُعِدَّ لَهُمْ فِی قِتَالِکَ مِنْ عَذَابٍ وَ سُوءِ نَکَالٍ لَأَقْصَرُوا وَ لَوْ تَعْلَمُ هَذِهِ الْوُجُوهُ الْمُبْیَضَّةُ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی أَهْلِ الْعِرَاقِ مَا ذَا لَهُمْ مِنَ الثَّوَابِ فِی طَاعَتِکَ لَوَدَّتْ أَنَّهَا قُرِضَتْ بِالْمَقَارِیضِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ ثُمَّ غَابَ مِنْ مَوْضِعِهِ فَقَامَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ وَ هَاشِمٌ الْمِرْقَالُ فِی جَمَاعَةٍ مِنْ شِیعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَدْ کَانُوا سَمِعُوا کَلَامَ الرَّجُلِ فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَنْ هَذَا الرَّجُلُ فَقَالَ لَهُمْ (3)أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَذَا شَمْعُونُ وَصِیُّ عِیسَی علیه السلام بَعَثَهُ اللَّهُ یُصَبِّرُنِی عَلَی قِتَالِ أَعْدَائِهِ فَقَالُوا لَهُ فِدَاکَ آبَاؤُنَا وَ أُمَّهَاتُنَا وَ اللَّهِ لَنَنْصُرَنَّکَ (4)نَصْرَنَا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا یَتَخَلَّفُ عَنْکَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِلَّا شَقِیٌّ فَقَالَ لَهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَعْرُوفاً.

یج، الخرائج و الجرائح عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ.

**[ترجمه]مجالس مفید: قیس غلام امیر المؤمنین علیه السلام می گوید: امیرالمومنین علیه السلام نزدیک کوه بود در صفین، چون هنگام نماز مغرب فرا رسید به مکانی دور دست رفته و در آن جا ندای اذان در داد، و چون از اذان فارغ گردید، مردی به نزد او آمد و به کوه نزدیک می شد. چون پیش آمد دیدیم مردی است که موهای سر و صورتش سپید و صورتی روشن دارد. گفت: سلام خدا بر تو باد ای

ص: 238

أمیرالمؤمنین! و رحمت خدا و برکات خدا بر تو باد، آفرین بر وصی خاتم النبیین و پیشوای پیشتازان سفیدرو و نشانه دار بهشت، و آفرین بر عزیزترین امین درگاه الهی، و مرد پر بهره و فیضی که به ثواب صدیقان فائز شده، و سید و سالار اوصیای پیامبران است. أمیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: وَ عَلَیْکَ السلاَمُ حال شما چطور است؟ آن مرد گفت: حالم خوب است، و من در انتظار روح القدس هستم و به خاطر ندارم هیچکس در راه رضای خداوند عزوجل امتحانش از تو بزرگتر و ثوابش از تو نیکوتر باشد، و نه مکانت و منزلت او در نزد خدا رفیع تر و بلند پایه تر.

ای برادر من! بر این مشکلات و رنج هائی که دست به گریبان هستی پایداری و استقامت داشته باش تا آن که حبیب را ملاقات نمائی! من اصحاب و یاران خود را دیدم که دیروز از دست بنی إسرائیل چه به آن ها می رسید؛ بدن آن ها را با اره می بریدند و بدن آن ها را روی تخته های چوب میخ کوب نموده و حمل می کردند. سپس با دست خود اشاره به اهل شام نموده گفت:

اگر این صورت های مسکین و مُتنکر می دانستند که چه عذاب سخت و پاداش بدی برای آن ها به جهت نبرد با تو معین گردیده است، البته دست از جنگ بر می داشتند. و پس از آن با دست خود، نیز اشاره به اهل عراق نموده گفت: اگر این چهره های روشن می دانستند که چه پاداش و اجر بزرگی به جهت اطاعت از فرمان تو برای آن ها مهیا گردیده است، دوست داشتند که بدن آن ها را با قیچی های آهن پاره پاره کنند و در یاری از تو ایستادگی و مقاومت بنمایند. پس گفت: و السلاَمُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَهِ وَ بَرَکَاتُهُ، سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد». سلام خود را نمود و از نظرها پنهان شد.

در این حال عمار بن یاسر و أبوالهیثمِ بن التیهان و ابو أیوب انصاری و عبادَة بن صامت و خزیمة بن ثابت و هاشم مِرْقال، و جماعتی دیگر از پیروان خاص و حواریّین أمیرالمؤمنین علیه السلام که گفتار آن مرد را شنیده بودند برخاستند و عرض کردند: ای أمیر مؤمنان! این مرد که بود؟ حضرت أمیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: این مرد شَمعون بن صَفا وصی حضرت عیسی علیه السلام بود که خداوند او را فرستاده بود تا مرا در جنگ و نبرد با دشمنان خودش تأیید و تقویت نماید. تمامی آن یاران گفتند:

پدران ما و مادران ما فدای تو باد؛ سوگند به خدا چنان جنگی در رکاب تو خواهیم نمود و چنان یاری و نصرتی از تو خواهیم کرد که از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم می نمودیم؛ و هیچیک از مهاجرین و انصار دست از یاری تو بر نخواهند داشت مگر آن کسی که شقی بوده باشد. أمیرالمؤمنین علیه السلام در باره آن ها دعای خیر نموده و کردار آنان را به ستودگی یاد فرمود. - . امالی مفید: 104 -

در الخرائج و الجرئح نیز حدیث مشابهی از امام صادق علیه السلام نقل شده است. - . الخرائج و الجرائح 2 : 743 -

**[ترجمه]

«59»

فس، تفسیر القمی فِی الْخَبَرِ الطَّوِیلِ فِی الْمِعْرَاجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَی أَنْ قَالَ: فَإِذَا أَنَا بِقَوْمٍ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ مَوَائِدُ مِنْ لَحْمٍ طَیِّبٍ وَ لَحْمٍ خَبِیثٍ وَ هُمْ یَأْکُلُونَ الْخَبِیثَ (5)

ص: 239


1- لیست فی المصدر جملة «و علیک السلام».
2- التربة: الفقیرة، کأنها لصقت بالتراب. الشائهة: القبیحة المتنکرة.
3- فی المصدر: فقال أمیر المؤمنین: هذا شمعون.
4- فی المصدر: لننصرک.
5- فی المصدر: و یأکلون الخبیث.

وَ یَدَعُونَ الطَّیِّبَ فَسَأَلْتُ جَبْرَئِیلَ مَنْ هَؤُلَاءِ (1)فَقَالَ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الْحَرَامَ وَ یَدَعُونَ الْحَلَالَ مِنْ أُمَّتِکَ (2)قَالَ ثُمَّ مَرَرْتُ بِأَقْوَامٍ (3)لَهُمْ مَشَافِرُ (4)کَمَشَافِرِ الْإِبِلِ یُقْرَضُ اللَّحْمُ مِنْ أَجْسَامِهِمْ (5)وَ یُلْقَی فِی أَفْوَاهِهِمْ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هُمُ (6)الْهَمَّازُونَ اللَّمَّازُونَ ثُمَّ مَرَرْتُ بِأَقْوَامٍ تُرْضَخُ وُجُوهُهُمْ وَ رُءُوسُهُمْ بِالصَّخْرِ (7)فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ الَّذِینَ یَتْرُکُونَ (8)صَلَاةَ الْعِشَاءِ ثُمَّ مَضَیْتُ فَإِذَا أَنَا بِأَقْوَامٍ یُقْذَفُ بِالنَّارِ فِی أَفْوَاهِهِمْ فَتَخْرُجُ مِنْ أَدْبَارِهِمْ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ (9)قَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً ثُمَّ مَضَیْتُ فَإِذَا أَنَا بِأَقْوَامٍ یُرِیدُ أَحَدُهُمْ أَنْ یَقُومَ فَلَا یَقْدِرُ مِنْ عِظَمِ بَطْنِهِ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ فَهُمُ (10)الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلَّا کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ وَ إِنَّهُمْ لَبِسَبِیلِ آلِ فِرْعَوْنَ یُعْرَضُونَ عَلَی النَّارِ غُدُوًّا وَ عَشِیًّا یَقُولُونَ رَبَّنَا مَتَی تَقُومُ السَّاعَةُ وَ لَا یَعْلَمُونَ أَنَّ السَّاعَةَ أَدْهی وَ أَمَرُّ ثُمَّ مَرَرْتُ بِنِسَاءٍ (11)مُعَلَّقَاتٍ بِثَدْیِهِنَّ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ

ص: 240


1- فی المصدر: فقلت من هؤلاء یا جبرئیل؟ فقال: هؤلاء.
2- فی المصدر و هم من امتک یا محمد.
3- فی المصدر: ثم مضیت فإذا انا باقوام.
4- جمع المشفر: الشفة للبعیر.
5- فی المصدر: من جنوبهم.
6- فی المصدر: هؤلاء.
7- فی المصدر: ثم مضیت فإذا أنا باقوام ترضخ رءوسهم بالصخر. و الرضخ: الدق و الکسر، و یمکن أن یکون من قولهم: تراضخ القوم بالحجارة: إذا تراموا بها. الصخر: الحجر العظیم الصلب.
8- فی المصدر: هؤلاء الذین ینامون عن صلاة العشاء.
9- فی المصدر: من هؤلاء یا جبرئیل؟.
10- فی المصدر: هؤلاء الذین.
11- فی المصدر: ثم مضیت فإذا أنا بنسوان.

هُنَّ اللَّوَاتِی (1)یُوَرِّثْنَ أَمْوَالَ أَزْوَاجِهِنَّ أَوْلَادَ غَیْرِهِمْ.

أقول سیأتی الخبر بإسناده تماما فی باب المعراج.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: رس.ل خدا (ص) فرمود: شب معراج گروهی را دیدم که در برابر آنان سفره هایی از گوشت پاکیزه و پلید قرار داشت، و آن گروه از گوشت پلید می خوردند

ص: 239

و گوشت پاکیزه را رها کرده بودند. از جبرئیل سؤال کردم این گروه کیستند؟ گفت: اینان گروهی از امت تو هستند که حرام می خورند و حلال را ترک می کنند.

سپس گروهی دیگر را دیدم که دهانشان همانند دهان شتر بود، از تنشان گوشت می برید و در دهانشان می افکند. پرسیدم اینان کیستند؟ فرمود: اینان عیب جویان سخن چین اند. پس برگروهی گذشتم که صورت و سرهایشان را با سنگ می کوبیدند. سؤال کردم اینان کیستند؟ فرمود: اینان کسانی اند که نماز عشاء را ترک کنند.

سپس به گروهی گذشتیم که در دهان آن ها آتش افکنده و از پشتشان خارج می شد، گفتم: اینان کیانند؟

گفت: اینان کسانی هستند که « اموال یتیمان را به ستم می خورند و جز این نیست که آتش در شکم خود می افکنند که در دورخ جای می گیرند.» - . نساء / 10 - سپس به گروهی گذشتم که یکی از آن ها، آهنگ برخاستن داشت لیکن از بزرگی شکم نمی توانست برخیزد، گفتم: ای جبرئیل! اینان کیانند؟ فرمود: اینان «کسانی هستند که ربا می خورند و نمی توانند برخیزند، مگر همچون کسانی که جن زده شده اند» - . بقره / 275 - و آنان به شیوه آل فرعون، » بام و شام » - . غافر / 46 - به آتش عرضه می شوند و می گویند: خدایا، کی رستخیز به پا خواهد شد و نمی دانند که رستخیز بسیار «گرانتر و تلختر» - . قمر / 46 - است.

سپس به زنانی برخوردم که از پستان هایشان آویزان شده بودند، گفتم: ای جبرئیل! اینان کیانند ؟گفت:

ص: 240

اینان زنانی هستند که اموال شوهرانشان را به فرزندان دیگران به ارث می گذارند. - . تفسیر قمی 1 : 358 -

**[ترجمه]

«60»

یل، الفضائل لابن شاذان فض، کتاب الروضة قِیلَ لَمَّا مَاتَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ أُمُّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَقْبَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بَاکِیاً فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا یُبْکِیکَ لَا أَبْکَی اللَّهُ عَیْنَکَ قَالَ توفت [تُوُفِّیَتْ وَالِدَتِی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَلْ وَ وَالِدَتِی یَا عَلِیُّ فَلَقَدْ کَانَتْ تُجَوِّعُ أَوْلَادَهَا وَ تُشْبِعُنِی وَ تُشَعِّثُ أَوْلَادَهَا وَ تُدَهِّنُنِی وَ اللَّهِ لَقَدْ کَانَ فِی دَارِ أَبِی طَالِبٍ نَخْلَةٌ فَکَانَتْ تُسَابِقُ إِلَیْهَا مِنَ الْغَدَاةِ لِتَلْتَقِطَ ثُمَّ تَجْنِیَهُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا فَإِذَا خَرَجُوا بَنُو عَمِّی تُنَاوِلُنِی ذَلِکَ ثُمَّ نَهَضَ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ فِی جَهَازِهَا وَ کَفَّنَهَا بِقَمِیصِهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ فِی حَالِ تَشْیِیعِ جَنَازَتِهَا یَرْفَعُ قَدَماً وَ یَتَأَنَّی فِی رَفْعِ الْآخَرِ وَ هُوَ حَافِی الْقَدَمِ فَلَمَّا صَلَّی عَلَیْهَا کَبَّرَ سَبْعِینَ تَکْبِیرَةً ثُمَّ لَحَدَهَا فِی قَبْرِهَا بِیَدِهِ الْکَرِیمَةِ بَعْدَ أَنْ نَامَ فِی قَبْرِهَا وَ لَقَّنَهَا الشَّهَادَةَ فَلَمَّا أُهِیلَ عَلَیْهَا التُّرَابُ (2)وَ أَرَادَ النَّاسُ الِانْصِرَافَ جَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَهَا ابْنُکِ ابْنُکِ ابْنُکِ لَا جَعْفَرٌ وَ لَا عَقِیلٌ ابْنُکِ ابْنُکِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَعَلْتَ فِعْلًا مَا رَأَیْنَا مِثْلَهُ قَطُّ مَشْیُکَ حَافِیَ الْقَدَمِ وَ کَبَّرْتَ سَبْعِینَ تَکْبِیرَةً وَ نَوْمُکَ فِی لَحْدِهَا وَ قَمِیصُکَ عَلَیْهَا وَ قَوْلُکَ لَهَا ابْنُکِ ابْنُکِ لَا جَعْفَرٌ وَ لَا عَقِیلٌ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَمَّا التَّأَنِّی فِی وَضْعِ أَقْدَامِی وَ رَفْعِهَا فِی حَالِ التَّشْیِیعِ لِلْجَنَازَةِ فَلِکَثْرَةِ ازْدِحَامِ الْمَلَائِکَةِ وَ أَمَّا تَکْبِیرِی سَبْعِینَ تَکْبِیرَةً فَإِنَّهَا صَلَّی عَلَیْهَا سَبْعُونَ صَفّاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ أَمَّا نَوْمِی فِی لَحْدِهَا فَإِنِّی ذَکَرْتُ فِی حَالِ حَیَاتِهَا ضَغْطَةَ الْقَبْرِ فَقَالَتْ وَا ضَعْفَاهْ فَنِمْتُ فِی لَحْدِهَا لِأَجْلِ ذَلِکَ حَتَّی کَفَیْتُهَا ذَلِکَ وَ أَمَّا تَکْفِینِی لَهَا بِقَمِیصِی فَإِنِّی ذَکَرْتُ لَهَا فِی حَیَاتِهَا الْقِیَامَةَ وَ حَشْرَ النَّاسِ عُرَاةً فَقَالَتْ وَا سَوْأَتَاهْ فَکَفَّنْتُهَا بِهِ لِتَقُومَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَسْتُورَةً وَ أَمَّا قَوْلِی لَهَا ابْنُکِ ابْنُکِ لَا جَعْفَرٌ وَ لَا عَقِیلٌ فَإِنَّهَا لَمَّا نَزَلَ عَلَیْهَا الْمَلَکَانِ وَ سَأَلَاهَا عَنْ رَبِّهَا فَقَالَتْ اللَّهُ رَبِّی وَ قَالا مَنْ نَبِیُّکِ قَالَتْ

ص: 241


1- فی المصدر: هؤلاء.
2- أی صب علیها التراب.

مُحَمَّدٌ نَبِیِّی فَقَالا مَنْ وَلِیُّکِ وَ إِمَامُکِ فَاسْتَحْیَتْ أَنْ تَقُولَ وَلَدِی فَقُلْتُ لَهَا قُولِی ابْنُکِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَأَقَرَّ اللَّهُ بِذَلِکَ عَیْنَهَا.

**[ترجمه]فضائل ، کتاب روضه: هنگامی که فاطمه بنت اسد از دنیا رفت، امیرالمومنین علیه السلام نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و رسول خدا به او فرمود: ای ابالحسن، چه شده است؟ فرمود: مادرم از دنیا رفت. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: او مادر من نیز بود و سپس گریست و فرمود: ای علی، کودکان خود را گرسنه می گذاشت و مرا سیر می کرد. آنان را گردآلود می گذاشت و مرا تمیز و آراسته می نمود، به خدا سوگند، در خانه ابوطالب نخلی بود، صبح گاهان از نخل بالا رفته و خرما را می چید و هنگامی که پسر عموهایم از خانه خارج می شدند، به من می داد. سپس رسول خدا (ص) برخاست و شروع به تجهیز او نمود و او را در لباس خود کفن نمود، و در تشییع جنازه او با پای برهنه، قدمی برداشته و قدم بعد را با تأنی برمی داشت. هنگامی که بر او نماز گزارد، هفتاد تکبیر گفت و در قبرش فرود آمد و به اطراف قبرش اشاره می نمود، گویی که آن را فراخ و بر او هموار می­کرد و شهادتین را بر او تلقین نمود و هنگامی که روی قبر او خاک ریختند، و مردم باز می گشتند، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پسرت پسرت پسرت، نه جعفر و نه عقیل؛ پسرت، پسرت علی بن ابی طالب.

عرض کردند: یا رسول الله صلی الله علیه و آله، شما کاری را انجام دادید که پیش از این هرگز از شما ندیده بودیم: با پای برهنه و آرام رام او را تشییع نمودید، و هفتاد تکبیر گفتید، و در قبر خوابیدید، و با پیراهن خود او را کفن کردید و فرمودید: پسرت پسرت، نه جعفر و نه عقیل. حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: درنگ من در هنگام تشییع جنازه به خاطر ازدحام فرشتگان بود، و این که در نماز هفتاد تکبیر گفتم، برای این بود که فرشتگان در هفتاد صف بر نماز فاطمه ایستاده بودند.

و این که در قبرش خوابیدم، بدین جهت بود روزی به او درباه فشار قبر گفتم. فاطمه ترسید و گفت: وای از ضعف و ناتوانی! آه! به خدا پناه می برم از چنین روزی! من در قبرش خوابیدم تا فشار قبر از او برداشته شود.

و اما این که لباس خود را به او کفن کردم، به خاطر این بود که روزی از قیامت صحبت کردم و گفتم : مردم در آن روز برهنه محشور می شوند. فاطمه خیلی ناراحت شد و گفت: وای از این رسوایی! من لباسم را به او کفن کردم و از خداوند خواستم کفن او نپوسد و با همان کفن وارد محشر گردد

و این که گفتم: پسرت! پسرت!

چون آن دو فرشته وارد قبر شدند از فاطمه پرسیدند: پروردگارت کیست؟ گفت: پروردگارم الله است . پرسیدند: پیغمبرت کیست؟

ص: 241

پاسخ داد: محمد صلی الله علیه و آله پیغمبر من است . پرسیدند: امامت کیست ؟ فاطمه حیا کرد از این که بگوید فرزندم علی است . لذا من گفتم : پسرت ! پسرت ! علی بن ابی طالب علیه السلام است و خداوند نیز از او پذیرفت. - . فضائل ابن شاذان: 101 -

**[ترجمه]

«61»

کش، رجال الکشی رَوَی أَصْحَابُنَا أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ بَعْدَ مَوْتِ ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ (1)إِنَّهُ أُقْعِدَ فِی قَبْرِهِ فَسُئِلَ عَنِ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام فَأَخْبَرَ بِأَسْمَائِهِمْ حَتَّی انْتَهَی إِلَیَّ فَسُئِلَ فَوَقَفَ فَضُرِبَ عَلَی رَأْسِهِ ضَرْبَةً امْتَلَأَ قَبْرُهُ نَاراً.

**[ترجمه]رجال کشی: از امام رضا علیه السلام روایت شده است: پس از مرگ علی بن ابی حمزه فرمود: او در قبرش نشسته، از او درباره ائمه علیه السلام سؤال شد، او به اسمائشان خبر داد تا به من رسید و توقف کرد، پس ضربه ای به سرش زدند و قبرش از آتش پر شد. - . رجال کشی: 705 -

**[ترجمه]

«62»

کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْفَارِسِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لِی مَاتَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ قَدْ دَخَلَ النَّارَ قَالَ فَفَزِعْتُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ أَمَا إِنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْإِمَامِ بَعْدَ مُوسَی أَبِی فَقَالَ لَا أَعْرِفُ إِمَاماً بَعْدَهُ فَقِیلَ لَا فَضُرِبَ فِی قَبْرِهِ ضَرْبَةً اشْتَعَلَ قَبْرُهُ نَاراً.

**[ترجمه]رجال کشی: یونس گوید: خدمت امام رضا علیه السلام رسیدم. به من فرمود: علی بن ابی حمزه از دنیا رفت. عرض کردم: آری. فرمود: وارد آتش شد. از این سخن ترسیدم. حضرت علیه السلام فرمود: از او درباره امام پس از موسی علیه السلام ، پدرم، پرسیدند. پاسخ داد: امام پس از او را نمی شناسم. گفتند: او را نمی شناسی؟ پس ضربه ای به سرش زدند و قبرش از آتش پر شد. - . رجال کشی: 705 -

**[ترجمه]

بیان

فقیل لا هذا استفهام إنکاری.

**[ترجمه]« فقیل لا» در این جا استفهام انکاری است.

**[ترجمه]

«63»

جع، جامع الأخبار رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ مَاتَ مَا بَیْنَ زَوَالِ الشَّمْسِ مِنْ یَوْمِ الْخَمِیسِ إِلَی زَوَالِ الشَّمْسِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَعَاذَهُ اللَّهُ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ.

**[ترجمه]جامع الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس بین ظهر پنج شنبه تا ظهر روز جمعه بمیرد خداوند او را از فشار قبر محافظت می کند. - . جامع الاخبار: 161 -

**[ترجمه]

«64»

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْقَبْرَ أَوَّلُ مَنَازِلِ الْآخِرَةِ فَإِنْ نَجَا مِنْهُ فَمَا بَعْدَهُ أَیْسَرُ مِنْهُ وَ إِنْ لَمْ یَنْجُ مِنْهُ فَمْا بَعْدَهُ لَیْسَ أَقَلَّ مِنْهُ.

**[ترجمه]رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همانا قبر نخستین منزل آخرت است، اگر انسان در این منزل نجات یابد، حوادث بعد از آن آسانتر از آن است، و اگر در این منزل نجات نیابد، سختی حوادث بعد از آن، کمتر از آن نیست. - . جامع الاخبار: 166 -

**[ترجمه]

«65»

کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ، لِلْحَسَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ رَوَی الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ فِی کِتَابِ الْقَائِمِ علیه السلام عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ یَذْکُرُ فِیهِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَرَجَ مِنَ الْکُوفَةِ وَ مَرَّ حَتَّی أَتَی الْغَرِیَّیْنِ فَجَازَهُ فَلَحِقْنَاهُ وَ هُوَ مُسْتَلْقٍ عَلَی الْأَرْضِ بِجَسَدِهِ لَیْسَ تَحْتَهُ ثَوْبٌ فَقَالَ لَهُ قَنْبَرٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ لَا أَبْسُطُ ثَوْبِی تَحْتَکَ قَالَ لَا هَلْ هِیَ إِلَّا تُرْبَةُ مُؤْمِنٍ أَوْ مُزَاحَمَتُهُ فِی مَجْلِسِهِ قَالَ الْأَصْبَغُ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تُرْبَةُ مُؤْمِنٍ قَدْ

ص: 242


1- أی علیّ بن أبی حمزة البطائنی، قائد أبی بصیر یحیی بن القاسم، روی عن أبی عبد اللّه و أبی الحسن علیهما السلام، ثمّ وقف علی الرضا علیه السلام، و هو أحد عمد الواقفة، قیل: کان هو أحد قوام ابی الحسن علیه السلام، و کان عنده ثلاثون الف دینار، و لم یرد المال إلی الرضا علیه السلام، و کان ذلک سبب وقوفه و جهوده موته.

عَرَفْنَاهُ کَانَتْ أَوْ تَکُونُ فَمَا مُزَاحَمَتُهُ فِی مَجْلِسِهِ فَقَالَ یَا ابْنَ نُبَاتَةَ لَوْ کُشِفَ لَکُمْ لَرَأَیْتُمْ (1)أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ فِی هَذَا الظَّهْرِ حَلَقاً یَتَزَاوَرُونَ وَ یَتَحَدَّثُونَ إِنَّ فِی هَذَا الظَّهْرِ رُوحَ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ بِوَادِی (2)بَرَهُوتَ نَسَمَةَ کُلِّ کَافِرٍ.

**[ترجمه]کتاب محتضر: ابن نباته در حدیث طویلی نقل می کند که امیر المؤمنین علیه السّلام از کوفه خارج شد رفت تا رسید به غریین از آن جا نیز رد شد ما به آن جناب رسیدیم در حالی که به پشت روی زمین خوابیده بود و زیرش فرشی نبود. قنبر عرض کرد یا امیر المؤمنین، اجازه می دهی فرشی زیر شما پهن کنیم؟ فرمود: نه، مگر نه این است که این خاک خوابگاه مؤمن است یا مزاحم شدن برای او در مجلسش.

اصبغ گفت: گفتم: یا امیر المؤمنین، تربت مؤمن

ص: 242

را می دانیم که یا بوده و یا می شود، اما مزاحمت در مجلسش چگونه است؟ فرمود: ای پسر نباته، اگر دیده شما باز شود، خواهید دید ارواح مومنان را در این بیابان که با یکدیگر ملاقات کرده و با

هم سخن می گویند. روح هر مؤمنی را در این بیابان و در وادی برهوت ارواح هر کافری قرار دارد.

**[ترجمه]

«66»

وَ مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ لِلْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ یَرَوْنَ آلَ مُحَمَّدٍ علیهم السلام فِی جِبَالِ رَضْوَی فَتَأْکُلُ مِنْ طَعَامِهِمْ وَ تَشْرَبُ مِنْ شَرَابِهِمْ وَ تُحَدِّثُ مَعَهُمْ فِی مَجَالِسِهِمْ حَتَّی یَقُومَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ علیهم السلام فَإِذَا قَامَ قَائِمُنَا بَعَثَهُمُ اللَّهُ وَ أَقْبَلُوا مَعَهُ یُلَبُّونَ زُمَراً فَزُمَراً فَعِنْدَ ذَلِکَ یَرْتَابُ الْمُبْطِلُونَ وَ یَضْمَحِلُّ الْمُنْتَحِلُونَ وَ یَنْجُو الْمُقَرَّبُونَ.

**[ترجمه]از همان کتاب: امام صادق علیه السلام فرمود: ارواح مؤمنان آل محمد (ص) را در کوههای رضوی می بینند و از طعامشان می خورند و از شرابشان می نوشند و در مجالسشان با آنان سخن می گویند تا قائم ما اهل بیت علیه السلام ظهور کند که وقتی قیام کند، خداوند مؤمنان را بر می انگیزد و آنان با او می آیند در حالی که دسته پشت دسته تلبیه می گویند و در این هنگام باطل انگارندگان به شک می افتند و کسانی که نحله ای غیر از شیعه دارند نابود می شوند و مقربان نجات می یابند.

**[ترجمه]

«67»

وَ مِنْ کِتَابِ الشِّفَاءِ وَ الْجِلَاءِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیُقَالُ لِرُوحِهِ وَ هُوَ یُغَسَّلُ أَ یَسُرُّکَ أَنْ تُرَدَّ إِلَی الْجَسَدِ الَّذِی کُنْتَ فِیهِ فَیَقُولُ مَا أَصْنَعُ بِالْبَلَاءِ وَ الْخُسْرَانِ وَ الْغَمِّ.

**[ترجمه]کتاب شفاء و جلاء: وقتی مؤمن را غسل می دهند ملائکه می پرسند: «می خواهی به جسد خود برگردی که در آن بودی؟»، می گوید: چه می خواهم بلا و خسران و غم را؟

**[ترجمه]

«68»

کا، الکافی بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْأَحْلَامَ لَمْ تَکُنْ فِی مَا مَضَی فِی أَوَّلِ الْخَلْقِ وَ إِنَّمَا حَدَثَتْ فَقُلْتُ وَ مَا الْعِلَّةُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ بَعَثَ رَسُولًا إِلَی أَهْلِ زَمَانِهِ فَدَعَاهُمْ إِلَی عِبَادَةِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ فَقَالُوا إِنْ فَعَلْنَا ذَلِکَ فَمَا لَنَا مَا أَنْتَ بِأَکْثَرِنَا مَالًا وَ لَا بِأَعَزِّنَا عَشِیرَةً فَقَالَ إِنْ أَطَعْتُمُونِی أَدْخَلَکُمُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ إِنْ عَصَیْتُمُونِی أَدْخَلَکُمُ اللَّهُ النَّارَ فَقَالُوا وَ مَا الْجَنَّةُ وَ النَّارُ فَوَصَفَ لَهُمْ ذَلِکَ فَقَالُوا مَتَی نَصِیرُ إِلَی ذَلِکَ فَقَالَ إِذَا مِتُّمْ فَقَالُوا لَقَدْ رَأَیْنَا أَمْوَاتَنَا صَارُوا عِظَاماً وَ رُفَاتاً فَازْدَادُوا لَهُ تَکْذِیباً وَ بِهِ اسْتِخْفَافاً فَأَحْدَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِمُ الْأَحْلَامَ فَأَتَوْهُ فَأَخْبَرُوهُ بِمَا رَأَوْا وَ مَا أَنْکَرُوا مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ أَرَادَ أَنْ یَحْتَجَّ عَلَیْکُمْ بِهَذَا هَکَذَا تَکُونُ أَرْوَاحُکُمْ إِذَا مِتُّمْ وَ إِنْ بُلِیَتْ أَبْدَانُکُمْ تَصِیرُ الْأَرْوَاحُ إِلَی عِقَابٍ حَتَّی تُبْعَثَ الْأَبْدَانُ.

**[ترجمه]کافی: امام کاظم علیه السلام فرمود: در ابتدای خلقت انسان، خواب دیدن وجود نداشته ولی بعد به وجود آمده است؛ راوی حدیث می گوید: به حضرت گفتم: چه علتی داشت؟ حضرت فرمود: خداوند تبارک و تعالی پیامبری برای هدایت مردم آن زمان فرستاد، او نیز مردم زمان خود را به عبادت و اطاعت از خداوند فرا خواند، گفتند: اگر عبادت کنیم چه بهره ای خواهیم برد؟ تو که مالت از ما بیشتر نیست و از حیث قبیله از ما عزیرتر نیستی! پیامبر گفت : اگر اطاعتم کنید خدا شما را داخل بهشت می کند و اگر نافرمانی ام کنید شما را به جهنم می برد.

پرسیدند: بهشت و جهنم چیست؟ برای آن ها توضیح داد.

گفتند: چه وقت به آن می رسیم ؟ گفت : پس از مرگ. گفتند: بسیار دیده ایم که پس از مرگ استخوان های مردگان پوسیده و بدن های آن ها از میان می رود. و خلاصه، هر چه بیشتر برای آن ها توضیح می داد و آن ها را موعظه می کرد، بیشتر آن حضرت را انکار می کردند، تا این که خداوند خواب دیدن را بر آن ها ایجاد فرمود، و از این پس هر وقت به خواب می رفتند، مناظری را در خواب مشاهده می کردند و پیش پیامبر آمدند و آن چه را در خواب دیده بودند و برایشان کریه بود، برای او بازگو می کردند.

و سپس فرمود: خدای عز و جل خواست با این خوابها بر شما احتجاج کند، ارواح شما وقتی می میرید همین طور خواهد بود و اگر بدن های شما بپوسد ارواح دچار عقاب می شود تا ابدان زنده گردند. - [1] . کافی 8 : 90 -

**[ترجمه]

«69»

نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ حَتَّی إِذَا انْصَرَفَ الْمُشَیِّعُ وَ رَجَعَ

ص: 243


1- فی المحتضر المطبوع ص 4: لألفیتم.
2- فی المحتضر المطبوع ص 4: و فی وادی.

الْمُتَفَجِّعُ أُقْعِدَ فِی حُفْرَتِهِ نَجِیّاً لِبَهْتَةِ السُّؤَالِ وَ عَثْرَةِ الِامْتِحَانِ وَ أَعْظَمُ مَا هُنَالِکَ بَلِیَّةً نُزُلُ الْحَمِیمِ وَ تَصْلِیَةُ الْجَحِیمِ وَ فَوْرَاتُ السَّعِیرِ لَا فَتْرَةٌ مُرِیحَةٌ وَ لَا دَعَةٌ مُزِیحَةٌ وَ لَا قُوَّةٌ حَاجِزَةٌ وَ لَا مَوْتَةٌ نَاجِزَةٌ وَ لَا سِنَةٌ مُسَلِّیَةٌ بَیْنَ أَطْوَارِ الْمَوْتَاتِ وَ عَذَابِ السَّاعَاتِ (1)

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: هنگامی که تشییع کنندگان بروند و مصیبت زدگان باز گردند،

ص: 243

در گودال قبر نشانده می شود، برای حیرت سؤال، و لغزش امتحان، زمزمه غم آلود دارد. و بزرگ ترین بلای آن جا، فرود آمدن در آتش سوزان دوزخ و بر افروختگی شعله ها و نعره های آتش است، که نه یک لحظه آرام گیرد تا استراحت کند، و نه آرامشی وجود دارد که از درد او بکاهد، و نه قدرتی که مانع کیفر او شود، نه مرگی که او را از این همه ناراحتی برهاند، و نه خوابی که اندوهش را بر طرف سازد، در میان انواع مرگ ها و ساعت ها مجازات گوناگون گرفتار است. - . نهج البلاغه: 173 -

**[ترجمه]

بیان

بهته أخذه بغتة و بهت أی دهش و تحیّر و فورة الحرّ شدّته.

**[ترجمه]«بهته» یعنی او را ناگهان گرفت و به معنای مدهوش و متحیر شد نیز می آید و «فورة الحرّ» یعنی شدت گرما.

**[ترجمه]

«70»

نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ وَ بَادِرُوا الْمَوْتَ فِی غَمَرَاتِهِ وَ امْهَدُوا لَهُ قَبْلَ حُلُولِهِ وَ أَعِدُّوا لَهُ قَبْلَ نُزُولِهِ فَإِنَّ الْغَایَةَ الْقِیَامَةُ وَ کَفَی بِذَلِکَ وَاعِظاً لِمَنْ عَقَلَ وَ مُعْتَبَراً لِمَنْ جَهِلَ وَ قَبْلَ بُلُوغِ الْغَایَةِ مَا تَعْلَمُونَ مِنْ ضِیقِ الْأَرْمَاسِ وَ شِدَّةِ الْإِبْلَاسِ وَ هَوْلِ الْمُطَّلَعِ وَ رَوْعَاتِ الْفَزَعِ وَ اخْتِلَافِ الْأَضْلَاعِ وَ اسْتِکَاکِ الْأَسْمَاعِ وَ ظُلْمَةِ اللَّحْدِ وَ خِیفَةِ الْوَعْدِ وَ غَمِّ الضَّرِیحِ وَ رَدْمِ الصَّفِیحِ.

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: بر مرگ و سختی های آن پیشدستی کنید، و پیش از رسیدنش مهیا شوید، و قبل از این که فرود آید (با اعمال صالحه برای آخرت) آماده شوید. و به (طاعت و بندگی و اسباب مغفرت و آمرزش پیش از رسیدن) مرگ و سختی های آن بشتابید، و برای آن پیش از آمدنش (خود را) آراسته کنید، و پیش از آن که وارد شود آماده باشید (تا مرگ نرسیده به دستور خدا و رسول رفتار کرده از شیطان و نفس امّاره دوری گزینید که پس از آمدن آن راه بسته می شود)، زیرا قیامت (هنگام پاداش و کیفر) پایان کار است (و مرگ اوّل منزل آن می باشد)، و بس است مرگ پند دهنده برای خردمند، و عبرت برای نادان و غافل.

و پیش از رسیدن به پایان دنیا (قیامت) چیزهائی را می دانید از تنگی قبرها، و فراوانی غمّ و اندوه (به مفارقت و جدائی مال و فرزند و دوستان)، و از ترس محلّی که (اوضاع قیامت را) آگاه می شوید (و آن برزخ است)، و پیاپی رسیدن خوف و بیم، و جابجا شدن دهنده ها (بر اثر فشار قبر)، و کر شدن گوش ها (از صداهای وحشت انگیز)، و تاریکی لحد، و ترس عذابی که خداوند (به زبان پیغمبرانش) خبر داده است، و پوشاندن قبر، و استوار کردن سنگ پهن (که قبر را به آن مسدود می نمایند). - . نهج البلاغه: 388 -

**[ترجمه]

بیان

الأرماس جمع الرمس و هو القبر و الإبلاس الیأس و الانکسار و الحزن و قال الجزری المطّلع مکان الاطّلاع من الموضع العالی و منه الحدیث لَافْتَدَیْتُ [بِهِ مِنْ هَوْلِ الْمُطَّلَعِ أی الموقف یوم القیامة أو ما یشرف علیه من أمر الآخرة عقیب الموت فشبّهه بالمطّلع الذی یشرف علیه من موضع عال و اختلاف الأضلاع کنایة عن ضغطة القبر إذ یحصل بسببها تداخل الأضلاع و اختلافها و الضریح الشق فی وسط القبر و اللحد فی الجانب و الصفیح الحجر و المراد بردمه هنا سدّ القبر به.

**[ترجمه]«الارماس»: جمع المرس و آن قبر است. «الابلاس»: اندوه و غم و تأسف (که در اثر شدّت و سختی به انسان روی می آورد) به نقل از جزری. «المطلع»: مکان مرتفعی که از آن جا نگاه کنند، و نقل شده است: لافتدیت من هول المطلع: یعنی از موقف قیامت فدیه دادم، و یا امر آخرتی که پس از مرگ بر آن مشرف می شود، و به مکان مرتفعی تشبیه کرده است که به جاهای دیگر اشراف دارد.

«اختلاف الاضلاع» کنایه از فشار قبر است، چرا که در اثر آن دنده ها در هم فرو می روند. الضریح: شکاف در وسط قبر و لحد در جانب قبر است، «الصفیح»: سنگ و منظور از بستن شکاف در این جا بستن قبر با سنگ است.

**[ترجمه]

«71»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَنْ أَتَمَّ رُکُوعَهُ لَمْ یَدْخُلْهُ وَحْشَةُ الْقَبْرِ.

ص: 244


1- الفترة: السکون، أی لا یفتر العذاب حتّی یستریح من الالم. و الدعة: الراحة و خفض العیش؛ و المزیح: المزیل، أی لا تکون له راحة تزیل ما أصابه من تعب العذاب و ألمه. و الحاجز: المانع. و الناجز: الحاضر، أی لا تکون له موتة حاضرة تذهب باحساسه عن الشعور بتلک الآلام. و السنة بالکسر و التخفیف: فتور یتقدم النوم. و المسلیة: المذهلة و الملهیة عن العذاب و الآلام. و أطوار الموتات: أنواعها و ألوانها، و کل نوبة من نوب العذاب کأنها موت لشدتها. أشار علیه السلام بهذه الجملات إلی شدة العذاب و الخلود فیه، کقوله تعالی: «إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ» و فی قوله: و لا موتة ناجزة، إشارة إلی عدم الفناء.

**[ترجمه]دعوات راوندی: امام باقر علیه السلام فرمود: کسی که رکوعش را درست انجام دهد، وحشت قبر نخواهد داشت. - . دعوات راوندی: 276 -

ص: 244

**[ترجمه]

«72»

وَ رَوَی ابْنُ عَبَّاسٍ عَذَابُ الْقَبْرِ ثَلَاثَةُ أَثْلَاثٍ ثُلُثٌ لِلْغِیبَةِ وَ ثُلُثٌ لِلنَّمِیمَةِ وَ ثُلُثٌ لِلْبَوْلِ (1)

**[ترجمه]ابن عباس نقل می کند: عذاب قبر سه ثلث است: یک سوم برای غیبت، و یک سوم برای سخن چینی، و یک سوم برای بی احتیاطی در تطهیر بول. - . دعوات راوندی: 279 -

**[ترجمه]

«73»

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ لِلَّهِ تَعَالَی مَلَکَیْنِ یُقَالُ لَهُمَا نَاکِرٌ وَ نَکِیرٌ یَنْزِلَانِ عَلَی الْمَیِّتِ فَیَسْأَلَانِهِ عَنْ رَبِّهِ وَ نَبِیِّهِ وَ دِینِهِ وَ إِمَامِهِ فَإِنْ أَجَابَ بِالْحَقِّ سَلَّمُوهُ إِلَی مَلَائِکَةِ النَّعِیمِ وَ إِنْ أُرْتِجَ عَلَیْهِ (2)سَلَّمُوهُ إِلَی مَلَائِکَةِ الْعَذَابِ.

**[ترجمه]رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند دو فرشته به نام نکیر و منکر دارد که نزد مرده حاضر می شوند و از او درباره خدا و پیامبر و دین و امامش می پرسند، اگر پاسخ داد او را به فرشتگان نعمت تحویل می دهند و اگر از پاسخ دادن عاجز بماند، او را به فرشتگان عذاب تحویل می دهند. - . دعوات راوندی: 280 -

**[ترجمه]

«74»

سن، المحاسن أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ الْمَیِّتَ مِنْکُمْ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ شَهِیدٌ قُلْتُ وَ إِنْ مَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ قَالَ وَ إِنْ مَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ حَیٌّ عِنْدَ رَبِّهِ یُرْزَقُ.

**[ترجمه]محاسن: ابو بصیر می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: ابا محمد! کسی که بر این امر (محبّت اهل بیت پیامبرصلی الله علیه و آله بمیرد، شهید است. عرض کردم: فدایت شوم! اگرچه به طور طبیعی و در بستر بمیرد؟ حضرت فرمود: (آری)، اگرچه در بستر بمیرد، پس او زنده است و (نزد خدا) روزی می خورد. - . محاسن: 164 -

**[ترجمه]

«75»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَرَکَضَ بِرِجْلِهِ الْأَرْضَ فَإِذَا بَحْرٌ فِیهِ سُفُنٌ مِنْ فِضَّةٍ فَرَکِبَ وَ رَکِبْتُ مَعَهُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی مَوْضِعٍ فِیهِ خِیَامٌ مِنْ فِضَّةٍ فَدَخَلَهَا ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ رَأَیْتَ الْخَیْمَةَ الَّتِی دَخَلْتُهَا أَوَّلًا فَقُلْتُ نَعَمْ قَالَ تِلْکَ خَیْمَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْأُخْرَی خَیْمَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الثَّالِثَةُ خَیْمَةُ فَاطِمَةَ وَ الرَّابِعَةُ خَیْمَةُ خَدِیجَةَ وَ الْخَامِسَةُ خَیْمَةُ الْحَسَنِ وَ السَّادِسَةُ خَیْمَةُ الْحُسَیْنِ وَ السَّابِعَةُ خَیْمَةُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ الثَّامِنَةُ خَیْمَةُ أَبِی وَ التَّاسِعَةُ خَیْمَتِی وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَّا یَمُوتُ إِلَّا وَ لَهُ خَیْمَةٌ یَسْکُنُ فِیهَا.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابوبصیر می گوید: نزد حضرت صادق علیه السلام بودم که حضرت با پا روی زمین کشیدند و خداوند با دست قدرت خود دریائی نمایان فرمود که روی آن چند کشتی از نقره وجود داشت. حضرت سوار شدند، من هم همراه آن حضرت سوار شدم. مقداری راه رفتیم تا به جائی رسیدیم که تعدادی خیمه سر پا بود، حضرت از کشتی پیاده شدند و به داخل یکی از خیمه ها رفتند، و بعد از چندی از آن خیمه خارج شدند و پیش من آمدند و فرمودند: آن خیمه ای که در آن داخل شدم دیدی؟ گفتم: بلی یابن رسول الله، فرمود: آن خیمه از رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، و خیمه بعدی از علی بن ابی طالب است، و خیمه سوم از فاطمه زهراست، و چهارم از خدیجه کبری است، و پنجم از امام حسن مجتبی، و ششم از امام حسین، و خیمه هفتم از امام سجاد، و هشتمین خیمه از پدرم امام باقر، و خیمه نهم از من است. آنگاه فرمود: نمی شود یکی از ما بمیرد، مگر این که برای او خیمه ای است که در آن سکونت خواهد نمود. - . بصائر 8 : 376 -

**[ترجمه]

«76»

تَفْسِیرُ النُّعْمَانِیِّ، فِیمَا سَیَأْتِی فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ الثَّوَابَ وَ الْعِقَابَ فِی الدُّنْیَا بَعْدَ الْمَوْتِ قَبْلَ الْقِیَامَةِ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ الْآیَةَ وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا

ص: 245


1- أی لعدم التوقی من البول. و قد وردت روایات تدلّ علی النهی عن الاستحقار بالبول و عن عدم المبالاة باصابة البول الجسد، راجع أبواب التخلی من الکتاب و من الوسائل.
2- أی استغلق علیه الکلام.

ما شاءَ رَبُّکَ یَعْنِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ قَبْلَ الْقِیَامَةِ فَإِذَا کَانَتِ الْقِیَامَةُ بُدِّلَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ وَ هُوَ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ وَ هُوَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مِثْلُهُ قَوْلُهُ تَعَالَی النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ وَ الْغُدُوُّ وَ الْعَشِیُّ لَا یَکُونَانِ فِی الْقِیَامَةِ الَّتِی هِیَ دَارُ الْخُلُودِ وَ إِنَّمَا یَکُونَانِ فِی الدُّنْیَا وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا وَ الْبُکْرَةُ وَ الْعَشِیُّ إِنَّمَا یَکُونَانِ مِنَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فِی جَنَّةِ الْحَیَاةِ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِیراً وَ مِثْلُهُ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ الْآیَةَ.

**[ترجمه]تفسیر نعمانی: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: برای ردّ منکرین ثواب و عقاب پس از مرگ و قبل از قیامت، این کلام حقّ تعالی کافی است: «اما کسانی که به شقاوت گراییدند در آتش ناله می زنند و در آن جاودانه اند، تا وقتی که آسمان ها و زمین برقرار است، مگر آن چه پروردگارت بخواهد، که پروردگارت هر چه را اراده کند بدون شک انجام می دهد» - . هود / 105 - 107 - ، و« امّا کسانی که سعادتمند شدند در بهشت جاودان خواهند بود، مادام که آسمان ها و زمین برقرار است، مگر

ص: 245

آن چه پروردگارت بخواهد» - . هود / 108 - ، یعنی آسمان ها و زمین قبل از روز قیامت، به آسمان و زمین دیگری تبدیل می شود، و نیز خداوند می فرماید: «و پشاپیش آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته خواهند شد» - . مومنون / 100 - و آن امری بین دو امر است، پاداش و کیفر بین دنیا و آخرت.

خدای متعال می فرماید: «[اینک هر] صبح و شام بر آتش عرضه می شوند،» - . غافر / 46 - صبح و شام در قیامت که خانه ابدی است، وجود ندارد، بلکه این امر تنها در در دنیا صدق می کند، خدای متعال درباره اهل بهشت می فرماید: «و روزی شان صبح و شام در آن جا [آماده] است.» - . مریم / 62 - صبحگاه و شامگاه تنها در شب و روز بهشت دنیوی و قبل از روز قیامت صدق می کند، خدای متعال می فرماید: «در آن جا نه آفتابی بینند و نه سرمایی» - . انسان / 13 - و نیز می فرماید: «هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار، بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند، به آن چه خدا از فضل خود به آنان داده است شادمانند. - . آل عمران / 69 - 170 - »

**[ترجمه]

«77»

فس، تفسیر القمی فَیَوْمَئِذٍ لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ قَالَ مِنْکُمْ یَعْنِی مِنَ الشِّیعَةِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ قَالَ مَعْنَاهُ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ تَبَرَّأَ مِنْ أَعْدَائِهِ وَ أَحَلَّ حَلَالَهُ وَ حَرَّمَ حَرَامَهُ ثُمَّ دَخَلَ فِی الذُّنُوبِ وَ لَمْ یَتُبْ فِی الدُّنْیَا عُذِّبَ لَهَا (1)فِی الْبَرْزَخِ وَ یَخْرُجُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَیْسَ لَهُ ذَنْبٌ یُسْأَلُ عَنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: «فَیَوْمَئِذٍ لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ» فرمود: یعنی از شما شیعه بابت گناهانتان نمی پرسند، «إِنْسٌ وَ لا جَانٌ» - . رحمن / 32 - فرمود: به این معناست که هر کس ولایت امیرالمومنین علیه السلام را بپذیرد و از دشمنان حضرت بیزاری جوید، و حلال خدا را حلال و حرام خدا را حرام بداند، و سپس مرتکب گناه شود و در دنیا توبه نکند، در برزخ عذاب می شود و در روز قیامت در حالی محشور می شود که از گناهان پاک شده، و چیزی باقی نمانده است تا از آن سوال شود. - . تفسیر قمی 2 : 323

-

**[ترجمه]

«78»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی الزُّهْرِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَصْبَغَ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: تَوَجَّهْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2)لِأُسَلِّمَ عَلَیْهِ فَلَمْ أَلْبَثْ أَنْ خَرَجَ فَقُمْتُ قَائِماً عَلَی رِجْلِی فَاسْتَقْبَلْتُهُ فَضَرَبَ بِکَفِّهِ إِلَی کَفِّی فَشَبَّکَ أَصَابِعَهُ فِی أَصَابِعِی ثُمَّ قَالَ لِی یَا أَصْبَغَ بْنَ نُبَاتَةَ قُلْتُ لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ إِنَّ وَلِیَّنَا وَلِیُّ اللَّهِ فَإِذَا مَاتَ کَانَ فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی وَ سَقَاهُ اللَّهُ مِنْ نَهَرٍ أَبْرَدَ مِنَ الثَّلْجِ وَ أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ إِنْ کَانَ مُذْنِباً قَالَ نَعَمْ أَ لَمْ تَقْرَأْ کِتَابَ اللَّهِ فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً.

**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: اصبغ بن نباته می گوید: به قصد زیارت امیر المؤمنین علیه السّلام رفتم تا سلامی عرض کنم، ناگهان آن حضرت بیرون آمد، از جا پریدم و بر سر پا برابرش ایستادم. حضرت دستش را به دست من زد و انگشتانش را در انگشتان من قرار داد و فرمود: ای اصبغ بن نباته، گفتم: لبیک و سعدیک یا امیر المؤمنین! فرمود: همانا دوست ما دوست خداست، و چون بمیرد در رفیق اعلی (نزد خدا) خواهد بود، و خداوند او را از نهری که از برف سردتر و از انگبین شیرین تر است، سیراب نماید. عرض کردم: قربانت گردم ای امیر المؤمنین علیه السّلام، اگر چه گنهکار باشد؟ فرمود: بلی، مگر کتاب خدا را نخواندی که می فرماید: «خدا گناهان آن ها را مبدل به ثواب گرداند که خداوند در حق بندگان بسیار آمرزنده و مهربانست. - . فرقان / 70 - » - . تفسیر فرات: 393 -

ص: 246

**[ترجمه]

«79»

لی، الأمالی للصدوق الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ

ص: 246


1- فی المصدر: علیها. م.
2- فی المصدر: توجهت نحو أمیر المؤمنین. م.

عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ زُرْعَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ کَانَ وِلَادَةُ فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ علیه السلام وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ فَبَیْنَا هِیَ کَذَلِکَ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهَا أَرْبَعُ نِسْوَةٍ سُمْرٍ طِوَالٍ کَأَنَّهُنَّ مِنْ نِسَاءِ بَنِی هَاشِمٍ فَفَزِعَتْ مِنْهُنَّ لَمَّا رَأَتْهُنَّ فَقَالَتْ إِحْدَاهُنَّ لَا تَحْزَنِی یَا خَدِیجَةُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّکِ إِلَیْکِ نَحْنُ أَخَوَاتُکِ أَنَا سَارَةُ وَ هَذِهِ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ وَ هِیَ رَفِیقَتُکِ فِی الْجَنَّةِ وَ هَذِهِ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ هَذِهِ کُلْثُمُ (1)أُخْتُ مُوسَی بَعَثَنَا اللَّهُ إِلَیْکِ لِنَلِیَ مِنْکِ مَا تَلِی النِّسَاءُ مِنَ النِّسَاءِ الْحَدِیثَ.

**[ترجمه]امالی صدوق: مفضل بن عمر گوید: خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: ولادت فاطمه سلام الله علیها چگونه بود؟ حضرت علیه السلام شرح داد تا آن جا که فرمود:

و در این میان چهار زن گندم گون بلند بالا، مانند زنان بنی هاشم بر او( خدیجه) وارد شدند و از آن ها در هراس شد، یکی از آن ها گفت: ای خدیجه، غم مخور که ما فرستاده پروردگاریم نزد تو و خواهران توئیم، من ساره ام و این آسیه دختر مزاحم که رفیق تو است در بهشت، و این مریم دختر عمران، و این کلثوم خواهر موسی بن عمرانست. خدا ما را فرستاده که از تو پذیرائی کنیم مانند زنان. تا آخر روایت؛ - . امالی صدوق: 475 -

**[ترجمه]

«80»

یر، بصائر الدرجات عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ: قَالَ لِیَ الرِّضَا علیه السلام بِخُرَاسَانَ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَاهُنَا وَ الْتَزَمْتُهُ.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: وشاء گوید: امام رضا علیه السلام در خراسان به من فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله را در این جا دیدم و ایشان را در آغوش گرفتم. - . بصائر الدرجات 6 : 263 -

**[ترجمه]

«81»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ أَبِی عُمَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَقِیَ أَبَا بَکْرٍ فَاحْتَجَّ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَ مَا تَرْضَی بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنِی وَ بَیْنَکَ قَالَ وَ کَیْفَ لِی بِهِ فَأَخَذَ بِیَدِهِ وَ أَتَی مَسْجِدَ قُبَا فَإِذَنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیهِ فَقَضَی عَلَی أَبِی بَکْرٍ فَرَجَعَ أَبُو بَکْرٍ مَذْعُوراً فَلَقِیَ عُمَرَ فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ تَبّاً لَکَ أَ مَا عَلِمْتَ سِحْرَ بَنِی هَاشِمٍ.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام ابابکر را ملاقات کرد و با او احتجاج نمود، سپس فرمود: آیا داوری رسول خدا صلی الله علیه و آله را بین من و خود می پذیری؟ گفت: چگونه چنین چیزی ممکن است؟ حضرت علیه السلام دست او را گرفت و به مسجد قبا آورد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن جا حضور داشت و بر ابوبکر حکم نمود. ابوبکر ترسان و هراسان بازگشت. در راه عمر را دید و او را از موضوع باخبر کرد. عمر گفت: وای بر تو، آیا از سحر بنی هاشم بی خبری؟ - . بصائر الدرجات 6 : 263 -

**[ترجمه]

«82»

ختص، الإختصاص عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالُ عَنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّیِّ عَنْ أَخِیهِ إِدْرِیسَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ بَیْنَا أَنَا وَ أَبِی مُتَوَجِّهَیْنِ إِلَی مَکَّةَ وَ أَبِی قَدْ تَقَدَّمَنِی فِی مَوْضِعٍ یُقَالُ لَهُ ضَجْنَانُ إِذْ جَاءَ رَجُلٌ فِی عُنُقِهِ سِلْسِلَةٌ یَجُرُّهَا فَأَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ اسْقِنِی اسْقِنِی فَصَاحَ بِی أَبِی لَا تَسْقِهِ لَا سَقَاهُ اللَّهُ قَالَ وَ فِی طَلَبِهِ رَجُلٌ یَتْبَعُهُ فَجَذَبَ سِلْسِلَتَهُ جَذْبَةً طَرَحَهُ بِهَا فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنَ النَّارِ.

**[ترجمه]اختصاص: ادریس گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: یحیی بن ام الطویل می گوید: من و پدرم در مسیر بودیم، پدرم پیشاپیش من بود. به وادی ضجنان رسیدیم، ناگهان مردی سیاه که برگردنش زنجیری بسته شده بود، مشاهده کردیم و آن مرد به من نزدیک شد و گفت: مرا سیراب کن، مرا سیراب کن.

پدرم فریاد زد: او را سیراب مکن، که خدا او را سیراب نکند. حضرت علیه السلام فرمود: در پی او مردی زنجیر او را گرفته و در قعر جهنم کشاند. - . اختصاص: 276 -

ص: 247

**[ترجمه]

«83»

ختص، الإختصاص ابْنُ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ

ص: 247


1- فی المصدر: کلثوم. م.

عَنْ بَشِیرٍ النَّبَّالِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کُنْتُ مَعَ أَبِی بِعُسْفَانَ (1)فِی وَادٍ بِهَا أَوْ بِضَجْنَانَ فَنَفَرَتْ بَغْلَتُهُ فَإِذَا رَجُلٌ فِی عُنُقِهِ سِلْسِلَةٌ وَ طَرَفُهَا فِی یَدِ آخَرَ یَجُرُّهُ فَقَالَ اسْقِنِی فَقَالَ الرَّجُلُ لَا تَسْقِهِ لَا سَقَاهُ اللَّهُ فَقُلْتُ لِأَبِی مَنْ هَذَا فَقَالَ هَذَا مُعَاوِیَةُ.

**[ترجمه]اختصاص: امام صادق علی السلام فرمود: همراه پدرم در عسفان( محلی بین مکه و مدینه) و در وادی از آن به نام ضجنان بودیم. استر ایشان رم کرد. در این هنگام مردی مقابلمان ظاهر شد که زنجیر به گردن داشت، و یک سر آن در دست دیگری بود و آن را می کشید، و گفت: مرا سیراب کن. آن مرد گفت: به او آب نده، خداوند او را سیراب نکند. از پدرم پرسیدم او کیست؟ فرمود: او معاویه است. - . اختصاص: 276 -

**[ترجمه]

«84»

یر، بصائر الدرجات عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام حَدَّثَنِی عَبْدُ الْکَرِیمِ بْنُ حَسَّانَ عَنْ عُبَیْدَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بِشْرٍ الْخَثْعَمِیِّ (2)عَنْ أَبِیهِ أَنَّهُ قَالَ کُنْتُ رِدْفَ أَبِی وَ هُوَ یُرِیدُ الْعُرَیْضَ (3)فَقَالَ فَلَقِیَهُ شَیْخٌ أَبْیَضُ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ یَمْشِی قَالَ فَنَزَلَ إِلَیْهِ فَقَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ وَ لَا أَعْلَمُهُ إِلَّا أَنَّهُ قَبَّلَ یَدَهُ ثُمَّ جَعَلَ یَقُولُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ الشَّیْخُ یُوصِیهِ (4)قَالَ وَ قَامَ أَبِی حَتَّی تَوَارَی الشَّیْخُ ثُمَّ رَکِبَ فَقُلْتُ یَا أَبَهْ مَنْ هَذَا الَّذِی صَنَعْتَ بِهِ مَا لَمْ أَرَکَ صَنَعْتَهُ بِأَحَدٍ قَالَ هَذَا أَبِی یَا بُنَیَّ.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابراهیم بن ابی البلاد گفت: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: عبد الکریم بن حسان از عبیدة بن عبد اللَّه بن بشر خثعمی از پدر بزرگوار شما علیه السلام نقل کرد که فرمود: من پشت سر پدرم نشسته بودم بر مرکب می خواست برود به عریض ( منطقه ای در مدینه)، پیرمردی را که سر و ریشش سفید شده بود ملاقات کرد، گفت پائین آمد و پیشانی او را بوسید. ابراهیم گفت: من نمی دانم آیا فرمود دست او را هم بوسید یا نه بعد شروع کرد به گفتن فدایت شوم. آن پیرمرد هم پیوسته او را سفارش می کرد، گفت: پدرم از جای حرکت کرد تا آن پیرمرد پنهان شد، بعد سوار شد، گفتم: پدر جان این شخص که بود که کاری نسبت به او نمودی که با احدی انجام ندادی؟ فرمود: پسرم او پدرم بود. - . بصائر الدرجات 6 : 263 -

**[ترجمه]

«85»

یر، بصائر الدرجات الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَأَطَلْتُ الْجُلُوسَ عِنْدَهُ فَقَالَ أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ وَدِدْتُ وَ اللَّهِ فَقَالَ قُمْ وَ ادْخُلْ ذَلِکَ الْبَیْتَ فَدَخَلْتُ الْبَیْتَ فَإِذَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَاعِدٌ.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: سماعه گوید: نزد ابالحسن علیه السلام بودم. مدت ماندن نزد حضرت علیه السلام را طول دادم. حضرت علیه السلام فرمود: دوست داری ابا عبدالله علیه السلام را زیارت کنی؟ گفتم: به خدا سوگند، دوست دارم. فرمود: برخیز و وارد این خانه شو. وارد خانه شدم و ابا عبد الله علیه السلام را دیدم که ایستاده است. - . بصائر الدرجات 6 : 265 -

**[ترجمه]

«86»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ یَحْیَی ابْنِ أُمِّ الطَّوِیلِ قَالَ: صَحِبْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی مَکَّةَ وَ هُوَ عَلَی بَغْلَتِهِ وَ أَنَا عَلَی رَاحِلَةٍ فَجُزْنَا وَادِیَ ضَجْنَانَ فَإِذَا نَحْنُ

ص: 248


1- عسفان کعثمان: موضع علی مرحلتین من مکّة. و ضجنان کسکران: جبل قرب مکّة، و جبل آخر بالبادیة.
2- الموجود فی رجال الشیخ: عبید بن عبد اللّه بن بشر الخثعمیّ الکوفیّ، عده من أصحاب الصادق علیه السلام.
3- عریض کزبیر: واد بالمدینة به اموال لأهلها.
4- فی المصدر بعد ذلک: فکان فی آخر ما قال له: انظر لارتفع فلا ندعها قال: اه. م.

بِرَجُلٍ أَسْوَدَ فِی رَقَبَتِهِ سِلْسِلَةٌ وَ هُوَ یَقُولُ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ اسْقِنِی فَوَضَعَ رَأْسَهُ عَلَی صَدْرِهِ ثُمَّ حَرَّکَ دَابَّتَهُ قَالَ فَالْتَفَتُّ فَإِذَا بِرَجُلٍ یَجْذِبُهُ وَ هُوَ یَقُولُ لَا تَسْقِهِ لَا سَقَاهُ اللَّهُ قَالَ فَحَرَّکْتُ رَاحِلَتِی وَ لَحِقْتُ بِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَقَالَ لِی أَیَّ شَیْ ءٍ رَأَیْتَ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ ذَلِکَ مُعَاوِیَةُ لَعَنَهُ اللَّهُ.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: یحیی بن ام طویل گوید: از مدینه تا مکه در مصاحبت علی بن الحسین علیهما السلام بودم. در حالی که ایشان سوار بر استر بودند و من هم بر شترم. به وادی ضجنان رسیدیم، ناگهان

ص: 248

مردی سیاه که برگردنش زنجیری بسته شده بود، مشاهده کردیم. و آن مرد می گفت: یا علی بن الحسین، تشنه ام مرا سیراب کن. حضرت سرشان را پایین انداختند و مرکبشان را حرکت دادند. من ( راوی حدیث ) به قصد نوشاندن آب متوجه او شدم. ناگهان مردی اورا به سوی خودش کشید و گفت نه! او را سیراب نکنید که خدا او را سیراب نکرده است.

راوی در ادامه گفت: شترم را حرکت دادم و به امام پیوستم. امام به من فرمود: چه چیزی را دیدی؟ آن چه که دیده بودم به عرض رسانیدم. فرمود: آن شخص (مرد سیاه تشنه) معاویه بود. لعنت خدا بر او باد. - . بصائر الدرجات 6 : 273 -

**[ترجمه]

«87»

عد، العقائد اعتقادنا فی النفوس أنها هی الأرواح التی بها الحیاة و أنها الخلق الأول

لقول النبی صلی الله علیه و آله إن أول ما أبدع الله سبحانه و تعالی هی النفوس.

مقدسة مطهرة فأنطقها بتوحیده ثم خلق بعد ذلک سائر خلقه و اعتقادنا فیها أنها خلقت للبقاء و لم تخلق للفناء

لقول النبی صلی الله علیه و آله ما خلقتم للفناء بل خلقتم للبقاء.

و إنما تنقلون من دار إلی دار و أنها فی الأرض غریبة و فی الأبدان مسجونة و اعتقادنا فیها أنها إذا فارقت الأبدان فهی باقیة منها منعمة و منها معذبة إلی أن یردها الله عز و جل بقدرته إلی أبدانها.

وَ قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوَارِیِّینَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّهُ لَا یَصْعَدُ إِلَی السَّمَاءِ إِلَّا مَا نَزَلَ مِنْهَا وَ قَالَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَا لَمْ یَرْفَعْ مِنْهَا إِلَی الْمَلَکُوتِ فَهِیَ تَهْوِی فِی الْهَاوِیَةِ وَ ذَلِکَ لِأَنَّ الْجَنَّةَ دَرَجَاتٌ وَ النَّارَ دَرَکَاتٌ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ وَ قَالَ تَعَالَی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ إِلَی آخِرِهَا وَ قَالَ تَعَالَی وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ إِلَی آخِرِهَا وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْأَرْوَاحُ جُنُودٌ مُجَنَّدَةٌ فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا ائْتَلَفَ وَ مَا تَنَاکَرَ مِنْهَا اخْتَلَفَ.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ آخَی بَیْنَ الْأَرْوَاحِ فِی الْأَظِلَّةِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْأَبْدَانَ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَلَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ لَوُرِّثَ الْأَخُ الَّذِی آخَی بَیْنَهُمَا فِی الْأَظِلَّةِ وَ لَمْ یُوَرَّثِ الْأَخُ مِنَ الْوِلَادَةِ وَ قَالَ علیه السلام إِنَّ الْأَرْوَاحَ لَتَلْتَقِی فِی الْهَوَاءِ فَتَعَارَفُ وَ تَسَاءَلُ فَإِذَا أَقْبَلَ رُوحٌ مِنَ

ص: 249

الْأَرْضِ قَالُوا دَعُوهُ (1)فَقَدْ أَفْلَتَ مِنْ هَوْلٍ عَظِیمٍ ثُمَّ سَأَلُوهُ مَا فَعَلَ فُلَانٌ وَ مَا فَعَلَ فُلَانٌ فَکُلَّمَا قَالَ قَدْ بَقِیَ رَجَوْهُ أَنْ یَلْحَقَ بِهِمْ وَ کُلَّمَا قَالَ قَدْ مَاتَ قَالُوا هَوَی هَوَی وَ قَالَ تَعَالَی وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوی وَ قَالَ تَعَالَی وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ وَ ما أَدْراکَ ما هِیَهْ نارٌ حامِیَةٌ وَ مَثَلُ الدُّنْیَا کَمَثَلِ الْبَحْرِ وَ الْمَلَّاحِ وَ السَّفِینَةِ.

وَ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ إِنَّ الدُّنْیَا بَحْرٌ عَمِیقٌ وَ قَدْ هَلَکَ فِیهَا عَالَمٌ کَثِیرٌ فَاجْعَلْ سَفِینَتَکَ فِیهَا الْإِیمَانَ بِاللَّهِ وَ اجْعَلْ زَادَکَ فِیهَا تَقْوَی اللَّهِ وَ اجْعَلْ شِرَاعَهَا التَّوَکُّلَ عَلَی اللَّهِ فَإِنْ نَجَوْتَ فَبِرَحْمَةِ اللَّهِ وَ إِنْ هَلَکْتَ فَبِذُنُوبِکَ (2)وَ أَشَدُّ سَاعَاتِهِ (3)یَوْمَ یُولَدُ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ (4)وَ لَقَدْ سَلَّمَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی یَحْیَی فِی هَذِهِ السَّاعَاتِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا وَ قَدْ سَلَّمَ (5)عِیسَی عَلَی نَفْسِهِ فَقَالَ وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا وَ الِاعْتِقَادُ فِی الرُّوحِ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ جِنْسِ الْبَدَنِ وَ أَنَّهُ خَلْقٌ آخَرُ لِقَوْلِهِ تَعَالَی ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ وَ اعْتِقَادُنَا فِی الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام أَنَّ فِیهِمْ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْقُدُسِ وَ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْمَدْرَجِ وَ فِی الْمُؤْمِنِینَ أَرْبَعَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْمَدْرَجِ وَ فِی الْکَافِرِینَ وَ الْبَهَائِمِ ثَلَاثَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْمَدْرَجِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَی وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی فَإِنَّهُ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعَ (6)الْأَئِمَّةِ وَ هُوَ مِنَ الْمَلَکُوتِ (7).

ص: 250


1- فی المصدر: فقالت الأرواح دعوه.
2- فی المصدر: فبذنوبک لا من اللّه.
3- فی المصدر: و أشد ساعات ابن آدم ثلاث ساعات اه.
4- فی المصدر: یبعث حیا.
5- فی المصدر: و قد سلم فیها.
6- فی المصدر: و مع الملائکة و مع الأئمّة.
7- قال الصدوق بعد هذه الکلمات: و انا اصنف فی هذا المعنی کتابا اشرع فیه معانی هذه الجمل.

أقول قال الشیخ المفید قدس الله روحه فی شرح هذا الکلام کلام أبی جعفر فی النفس و الروح لیس علی مذهب التحقیق فلو اقتصر علی الأخبار و لم یتعاط ذکر معانیها کان أسلم له من الدخول فی باب یضیق عنه سلوکه ثم قال رحمه الله النفس عبارة عن معان أحدها ذات الشی ء و الآخر الدم السائل و الآخر النفس الذی هو الهواء و الرابع هو الهوی و میل الطبع فأما شاهد المعنی الأول فهو قولهم هذا نفس الشی ء أی ذاته و عینه و شاهد الثانی قولهم کلما کانت النفس سائلة فحکمه کذا و کذا و شاهد الثالث قولهم فلان هلکت نفسه إذا انقطع نفسه و لم یبق فی جسمه هواء یخرج من حواسه و شاهد الرابع قول الله تعالی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ یعنی الهوی داع إلی القبیح و قد یعبر بالنفس عن النقمة قال الله وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ یرید به نقمته و عقابه (1)و أما الروح فعبارة عن معان أحدها الحیاة و الثانی القرآن و الثالث ملک من ملائکة الله و الرابع جبرئیل علیه السلام فشاهد الأول قولهم کل ذی روح فحکمه کذا یریدون کل ذی حیاة و قولهم فیمن مات قد خرجت منه الروح یعنون الحیاة و شاهد الثانی قوله تعالی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا یعنی القرآن و شاهد الثالث قوله یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ و شاهد الرابع قوله

ص: 251


1- و للنفس معنی آخر یستعمل کثیرا فی الکتاب و السنة کقوله تعالی: «لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ، و یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً» و قوله: «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها» و قوله: «وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی و کقول علیّ علیه السلام: من عرف نفسه فقد عرف ربّه. کما ان للروح معنی آخر کقوله تعالی: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» و قوله: «فَنَفَخْنا فِیها مِنْ رُوحِنا» و قوله: «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی»* و هو الذی یسمی بالنفس الناطقة و الروح الانسانی و هو جوهر مجرد مدرک للکلیات و المعقولات و مبدأ لجمیع الافاعیل الصادرة عن الإنسان، لیس داخل العالم الجسمانی و لا خارجه، و لا متصل به و لا منفصل عنه، لکنه متعلق بالبدن تعلق التدبیر و التصرف، و هو الذی یشیر الإنسان إلیه بقوله: «انا» و علی هذا المعنی استقر رأی الفلاسفة الإسلامیة و الحکماء الالهیین، و أکثر المتکلّمین من المذهب الإسلامیة و سیجی ء منه ایعاز الی ذلک، و اشارة الی تجرده.

تعالی قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ یعنی جبرئیل علیه السلام فأما ما ذکره أبو جعفر و رواه أن الأرواح مخلوقة قبل الأجسام بألفی عام فما تعارف منها ائتلف و ما تناکر منها اختلف فهو حدیث من أحادیث الآحاد و خبر من طرق الأفراد و له وجه غیر ما ظنه من لا علم له بحقائق الأشیاء و هو أن الله تعالی خلق الملائکة علیهم السلام قبل البشر بألفی عام فما تعارف منها قبل خلق البشر ائتلف عند خلق البشر و ما لم یتعارف منها إذ ذاک اختلف بعد خلق البشر و لیس الأمر کما ظنه أصحاب التناسخ و دخلت الشبهة فیه علی حشویة الشیعة فتوهموا أن الذوات الفعالة المأمورة المنهیة کانت مخلوقة فی الذر و تتعارف و تعقل و تفهم و تنطق ثم خلق الله لها أجسادا من بعد ذلک فرکبها فیها و لو کان ذلک کذلک لکنا نعرف ما کنا علیه و إذا ذکرنا به ذکرناه و لا یخفی علینا الحال فیه أ لا تری أن من نشأ ببلد من البلاد فأقام فیها حولا ثم انتقل إلی غیره لم یذهب عنه علم ذلک و إن خفی علیه لسهوه عنه فذکر به ذکره و لو لا أن الأمر کذلک لجاز أن یولد إنسان منا ببغداد و ینشأ بها و یقیم عشرین سنة فیها ثم ینتقل منها إلی مصر آخر فینسی حاله ببغداد و لا یذکر منها شیئا و إن ذکر به و عدد علیه علامات حاله و مکانه و نشوه و هذا ما لا یذهب إلیه عاقل.

و الذی صرح به أبو جعفر فی معنی الروح و النفس هو قول التناسخیة بعینه من غیر أن یعلم أنه قولهم فالجنایة بذلک علی نفسه و غیره عظیمة.

و أما ما ذکره من أن الأنفس باقیة فعبارة مذمومة و لفظ یضاد ألفاظ القرآن قال الله تعالی کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ و الذی حکاه من ذلک و توهمه هو مذهب کثیر من الفلاسفة الملحدین الذین زعموا أن الأنفس لا یلحقها الکون و الفساد و أنها باقیة و إنما تفنی و تفسد الأجسام المرکبة و إلی هذا ذهب بعض أصحاب التناسخ و زعموا أن الأنفس لم تزل تتکرر فی الصور و الهیاکل لم تحدث و لم تفن و لم تعدم و أنها باقیة غیر فانیة و هذا من أخبث قول و أبعده من الصواب و شنع به الناصبة علی الشیعة و نسبوهم به إلی الزندقة و لو عرف مثبته ما فیه لما تعرض له لکن أصحابنا المتعلقین بالأخبار أصحاب سلامة و بعد ذهن و قلة فطنة یمرون علی

ص: 252

وجوههم فیما سمعوه من الأحادیث و لا ینظرون فی سندها و لا یفرقون بین حقها و باطلها و لا یفهمون ما یدخل علیهم فی إثباتها و لا یحصلون معانی ما یطلقونه منها و الذی ثبت من الحدیث فی هذا الباب أن الأرواح بعد موت الأجساد علی ضربین منها ما ینقل إلی الثواب و العقاب و منها ما یبطل فلا یشعر بثواب و لا عقاب.

و قد روی عن الصادق علیه السلام ما ذکرناه فی هذا المعنی و بیناه

- فَسُئِلَ عَمَّنْ مَاتَ فِی هَذِهِ الدَّارِ أَیْنَ تَکُونُ رُوحُهُ فَقَالَ مَنْ مَاتَ وَ هُوَ مَاحِضٌ لِلْإِیمَانِ مَحْضاً أَوْ مَاحِضٌ لِلْکُفْرِ مَحْضاً نُقِلَتْ رُوحُهُ مِنْ هَیْکَلِهِ إِلَی مِثْلِهِ فِی الصُّورَةِ وَ جُوزِیَ بِأَعْمَالِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِذَا بَعَثَ اللَّهُ مَنْ فِی الْقُبُورِ أَنْشَأَ جِسْمَهُ وَ رَدَّ رُوحَهُ إِلَی جَسَدِهِ وَ حَشَرَهُ لِیُوَفِّیَهُ أَعْمَالَهُ فَالْمُؤْمِنُ یَنْتَقِلُ رُوحُهُ مِنْ جَسَدِهِ إِلَی مِثْلِ جَسَدِهِ فِی الصُّورَةِ فَیُجْعَلُ فِی جَنَّاتٍ مِنْ جِنَانِ الدُّنْیَا یَتَنَعَّمُ فِیهَا إِلَی یَوْمِ الْمَآبِ وَ الْکَافِرُ یَنْتَقِلُ رُوحُهُ مِنْ جَسَدِهِ إِلَی مِثْلِهِ بِعَیْنِهِ وَ یُجْعَلُ فِی نَارٍ فَیُعَذَّبُ بِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

و شاهد ذلک فی المؤمن قوله تعالی قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ بِما غَفَرَ لِی رَبِّی و شاهد ما ذکرناه فی الکافر قوله تعالی النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا فأخبر سبحانه أن مؤمنا قال بعد موته و قد أدخل الجنة یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ و أخبر أن کافرا یعذب بعد موته غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یخلد فی النار و الضرب الآخر من یلهی عنه و یعدم نفسه عند فساد جسمه فلا یشعر بشی ء حتی یبعث و هو من لم یمحض الإیمان محضا و لا الکفر محضا و قد بین الله تعالی ذلک عند قوله إِذْ یَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَةً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا یَوْماً فبین أن قوما عند الحشر لا یعلمون مقدار لبثهم فی القبور حتی یظن بعضهم أن ذلک کان عشرا أو یظن بعضهم أن ذلک کان یوما و لیس یجوز أن یکون ذلک من وصف من عذب إلی بعثه و نعم إلی بعثه لأن من لم یزل منعما أو معذبا لا یجهل علیه حاله فیما عومل به و لا یلتبس علیه الأمر فی بقائه بعد وفاته.

وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّمَا یُسْأَلُ فِی قَبْرِهِ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً أَوْ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً فَأَمَّا مَا سِوَی هَذَیْنِ فَإِنَّهُ یُلْهَی عَنْهُ وَ قَالَ فِی الرَّجْعَةِ

ص: 253

إِنَّمَا یَرْجِعُ إِلَی الدُّنْیَا عِنْدَ قِیَامِ الْقَائِمِ علیه السلام مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً أَوْ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً فَأَمَّا مَا سِوَی هَذَیْنِ فَلَا رُجُوعَ لَهُمْ إِلَی یَوْمِ الْمَآبِ.

و قد اختلف أصحابنا فیمن ینعم و یعذب بعد موته فقال بعضهم المنعم و المعذب هو الروح التی توجه إلیها الأمر و النهی و التکلیف و سموها جوهرا و قال آخرون بل الروح الحیاة جعلت فی جسد کجسده فی دار الدنیا و کلا الأمرین یجوزان فی العقل و الأظهر عندی قول من قال إنها الجوهر المخاطب و هو الذی تسمیه الفلاسفة البسیط و قد جاء فی الحدیث أن الأنبیاء صلوات الله علیهم خاصة و الأئمة علیهم السلام من بعدهم ینقلون بأجسادهم و أرواحهم من الأرض إلی السماء فینعمون فی أجسادهم التی کانوا فیها عند مقامهم فی الدنیا و هذا خاص بحجج الله دون من سواهم من الناس.

وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ صَلَّی عَلَیَّ عِنْدَ قَبْرِی سَمِعْتُهُ وَ مَنْ صَلَّی عَلَیَّ مِنْ بَعِیدٍ بُلِّغْتُهُ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ صَلَّی عَلَیَّ مَرَّةً صَلَّیْتُ عَلَیْهِ عَشْراً وَ مَنْ صَلَّی عَلَیَّ عَشْراً صَلَّیْتُ عَلَیْهِ مِائَةً فَلْیُکْثِرِ امْرُؤٌ مِنْکُمُ الصَّلَاةَ عَلَیَّ أَوْ فَلْیُقِلَّ.

فبین أنه صلی الله علیه و آله بعد خروجه من الدنیا یسمع الصلاة علیه و لا یکون کذلک إلا و هو حی عند الله تعالی و کذلک أئمة الهدی صلوات الله علیهم یسمعون سلام المسلم علیهم من قرب و یبلغهم سلامه من بعد و بذلک جاءت الآثار الصادقة عنهم و قد قال الله تعالی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ الآیة.

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ وَقَفَ عَلَی قَلِیبِ (1)بَدْرٍ فَقَالَ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ قُتِلُوا یَوْمَئِذٍ وَ قَدْ أُلْقُوا فِی الْقَلِیبِ لَقَدْ کُنْتُمْ جِیرَانَ سَوْءٍ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْرَجْتُمُوهُ مِنْ مَنْزِلِهِ وَ طَرَدْتُمُوهُ ثُمَّ اجْتَمَعْتُمْ عَلَیْهِ فَحَارَبْتُمُوهُ فَقَدْ وَجَدْتُ مَا وَعَدَنِی رَبِّی حَقّاً (2)فَقَالَ لَهُ عُمَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا خِطَابُکَ لِهَامٍ قَدْ صَدِیَتْ (3)فَقَالَ لَهُ مَهْ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ فَوَ اللَّهِ

ص: 254


1- القلیب: البئر.
2- فی شرح العقائد المطبوع هنا زیادة و هی: فهل وجدتم ما وعدکم ربکم حقا.
3- الهام جمع الهامة: رأس کل شی ء. رئیس القوم و سیدهم. جماعة الناس، و تطلق علی الجثة أیضا. صدیت أی ماتت.

مَا أَنْتَ بِأَسْمَعَ مِنْهُمْ وَ مَا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أَنْ تَأْخُذَهُمُ الْمَلَائِکَةُ بِمَقَامِعِ الْحَدِیدِ (1)إِلَّا أَنْ أُعْرِضَ بِوَجْهِی هَکَذَا عَنْهُمْ.

وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ رَکِبَ بَعْدَ انْفِصَالِ الْأَمْرِ مِنْ حَرْبِ الْبَصْرَةِ فَصَارَ یَتَخَلَّلُ بَیْنَ الصُّفُوفِ حَتَّی مَرَّ عَلَی کَعْبِ بْنِ سَوْرَةَ وَ کَانَ هَذَا قَاضِیَ الْبَصْرَةِ وَلَّاهُ إِیَّاهَا عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَأَقَامَ بِهَا قَاضِیاً بَیْنَ أَهْلِهَا زَمَنَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ فَلَمَّا وَقَعَتِ الْفِتْنَةُ بِالْبَصْرَةِ عَلَّقَ فِی عُنُقِهِ مُصْحَفاً وَ خَرَجَ بِأَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ یُقَاتِلُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُتِلُوا بِأَجْمَعِهِمْ فَوَقَفَ عَلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ صَرِیعٌ بَیْنَ الْقَتْلَی فَقَالَ أَجْلِسُوا کَعْبَ بْنَ سَوْرَةَ فَأُجْلِسَ بَیْنَ نَفْسَیْنِ فَقَالَ یَا کَعْبَ بْنَ سُورَةَ قَدْ وَجَدْتُ مَا وَعَدَنِی رَبِّی حَقّاً فَهَلْ وَجَدْتَ مَا وَعَدَکَ رَبُّکَ حَقّاً ثُمَّ قَالَ أَضْجِعُوا کَعْباً وَ سَارَ قَلِیلًا فَمَرَّ بِطَلْحَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ صَرِیعاً فَقَالَ أَجْلِسُوا طَلْحَةَ فَأَجْلَسُوهُ فَقَالَ یَا طَلْحَةُ قَدْ وَجَدْتُ مَا وَعَدَنِی رَبِّی حَقّاً فَهَلْ وَجَدْتَ مَا وَعَدَکَ رَبُّکَ حَقّاً ثُمَّ قَالَ أَضْجِعُوا طَلْحَةَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا کَلَامُکَ لِقَتِیلَیْنِ لَا یَسْمَعَانِ مِنْکَ فَقَالَ یَا رَجُلُ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعَا کَلَامِی کَمَا سَمِعَ أَهْلُ الْقَلِیبِ کَلَامَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

و هذا من الأخبار الدالة علی أن بعض من یموت ترد إلیه روحه لتنعیمه أو لتعذیبه و لیس ذلک بعام فی کل من یموت بل هو علی ما بیناه انتهی کلامه رحمه الله.

و أقول أما تشنیعه علی الصدوق رحمه الله بالقول بسبق الأرواح فسیأتی فی کتاب السماء و العالم أخبار مستفیضة فی ذلک و لا استبعاد فیه و لم یقم برهان تام علی نفیه و ما ذکره من أنه لا بد أن یذکر الإنسان تلک الحالة فغیر مسلم مع بعد العهد و تخلل حالة الجنینیة و الطفولیة و غیرهما بینهما و لا استبعاد فی أن ینسیه الله تعالی ذلک لکثیر من المصالح مع أنا لا نذکر أکثر أحوال الطفولیة فأی استبعاد فی نسیان ما قبلها و أما القول ببقاء الأرواح فقد قال رحمه الله به فی بعضها فأی استبعاد فی القول بذلک فی جمیعها و ما ذکره من الأخبار لا یدل علی فناء الأرواح الملهو عنهم بل علی

ص: 255


1- فی نسخة: بمقامع من حدید. و المقامع جمع المقمعة، و هی خشبة أو حدیدة یضرب بها الإنسان لیذل.

عدم إثابتها و تعذیبها و إن کان الطعن علی الصدوق فی أنه یتضمن کلامه أنه لا یفنی الله الأرواح فی وقت من الأوقات فلیس کلامه مصرحا بذلک مع أن فی إفنائها أیضا کلاما سیأتی فی موضعه.

**[ترجمه]عقائد: شیخ صدوق رحمه الله می فرماید: ما عقیده داریم نفوس همان ارواحی هستند که زنده بوده و خلق اولین هستند؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اولین چیزی که خداوند متعال آفرید، نفوس و ارواح بود.

ارواح مقدس و پاک که آنان را به توحید خود گویا ساخت، و پس از آن دیگر خلق خود را آفرید. ما بر این اعتقاد هستیم که آن ارواح برای بقا آفریده شده اند و نه برای فنا و نابودی.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شما را نه برای فنا بلکه برای بقا آفریدند.

و تنها از خانه ای به خانه دیگری نقل مکان می کنید، این ارواح در زمین غریب و در بدن زندانی هستند؛ ما معتقدیم هنگامی که از بدن جدا می شوند، باقی بوده و برخی برخوردار از نعمت و برخی معذب هستند، تا هنگامی که خدای عز و جل بار دیگر به قدرت خود آن ها را به بدن هایشان بازگرداند.

عیسی بن مریم به حواریون فرمود: حقیقت را به شما می گویم: به سمت آسمان نمی رود مگر آن چه از آن فرود آید و خدای عز و جل فرمود: « وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ» - . اعراف / 176 -

{ و اگر می خواستیم، (مقام) او را با این آیات (و علوم و دانشها) بالا می بردیم؛ و او به پستی گرایید، و از هوای نفس پیروی کرد!} پس آن چه از آن به سمت ملکوت نرود به قعر جهنم سقوط می کند و سبب آنست که بهشت درجات دارد و جهنم هم درکاتی دارد و خدای عز و جل فرمود: «ملائکه و روح به سوی او عروج می کنند» و فرمود: « متقین در باغها و نهرهای بهشتی هستند در جایگاه راستی و نزد خدای مالک مقتدر» و فرمود: «و نپندارید کسانی را که در راه خدا کشته شدند مردگان هستند؛ بلکه زنده هستند و نزد خدای خود روزی می خورند.» و فرمود: «و به کسانی که در راه خدا کشته می شوند مردگان نگویید» تا آخر آیه؛ و پیامبر (ص) فرمود: ارواح سپاهیانی بسیج شده هستند که هر کدام یکدیگر را بشناسند با هم الفت می گیرند و هر کدام که یکدیگر را نشناسند، اختلاف پیدا می کنند؛ حضرت صادق علیه السّلام فرموده اند: به درستی که حق تعالی برادری قرار داده میان ارواح در عالم اظلّه، پیش از آن که خلق کند بدن ها را به دو هزار سال؛ پس اگر قائم ما اهل بیت، قیام کند هر آینه آن برادرانی را که حق تعالی میانشان در عالم اظلّه اخوت قرار داده، میراث خواهد داد و برادر ولادتی را میراث نخواهد داد.

و حضرت علیه السلام فرمود: ارواح در هوا با هم ملاقات می کنند و یک دیگر را می شناسند و از هم سؤال می کنند. پس وقتی یک روح از زمین می آید،

ص: 249

می گویند: رهایش کنید که از ترسی بزرگ خارج شده؛ سپس از او می پرسند: فلان کس و فلان کس چه کردند؟ پس هر بار که می گوید که هنوز زنده است، امید دارند که به آنان ملحق شود و هر گاه که می گوید: مُرد، می گویند: سقوط کرد و افتاد! و خدای تعالی می فرماید: « و هر کس غضبم بر او وارد شود، سقوط می کند!» و می فرماید: « و اما کسی که سنجیده هایش سبک برآید، پس جایش هاویه باشد؛ و تو چه می دانی که هاویه چیست؛ آتشی است سوزنده» - . قارعه / 11 - و مثل دنیا مثل دریا و ملوان و کشتی است. و لقمان به پسرش گفت: پسرکم! دنیا دریای عمیقی است که خلق بسیاری در آن غرق شده اند، تو کشتی خود را در این دریا ایمان به خدا قرار ده، بادبان آن را توکل بر خدا، زاد و توشه ات را در آن تقوای الهی، اگر از این دریا رهایی یابی، به برکت رحمت خداست واگر هلاک شوی به خاطر گناهان توست.

سخت ترین ساعات او روزی است که به دنیا می آید، و روزی که از دنیا می رود و روزی است که برانگیخته می شود. خدای متعال در این سه زمان بر یحیی علیه السلام درود می فرستد: «و درود بر او، روزی که زاده شد و روزی که می میرد و روزی که زنده برانگیخته می شود» - . مریم / 15 - و عیسی علیه السلام نیز بر خود درود فرستاده و می فرماید: «و درود بر من، روزی که زاده شدم و روزی که می میرم و روزی که زنده برانگیخته می شوم.» - . مریم / 33 -

اعتقاد ما این است که روح از جنس بدن نیست و مخلوق دیگری است، خدای متعال در این خصوص می فرماید: «آنگاه [جنین را در] آفرینشی دیگر پدید آوردیم. آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است.» - . مومنون / 14 -

و ما بر این اعتقادیم که در انبیاء و اوصیاء و ائمه علیهم السلام پنج روح است: روح القدس و و روح الایمان و روح القوة و روح الشهوة و روح تدریج.

و در مؤمنین چهار روح است: روح الایمان و روح القوة و روح الشهوة و روح تدریج( روح القدس ندارند)، و در کفار و بهائم سه روح است: روح قوت و روح شهوت و روح مدرج.

و اما خدای متعال می فرماید: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسراء / 85 - { و از تو درباره «روح» سؤال می کنند، بگو: «روح از فرمان پروردگار من است؛} روح مخلوقیست از مخلوقات خدای عزوجل، بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، که همراه پیغمبر صلی اللّه علیه و آله است، به او خبر می دهد و رهبریش می کند، و همراه امامان پس از وی هم می باشد و او از ملکوت است. - . اعتقادات صدوق: 75 -

ص: 250

می گویم: شیخ مفید قدس الله روحه در شرح این سخن می گوید: فرمایش شیخ صدوق درباره نفس و روح طبق مذهب تحقیق نیست؛ اگر تنها به روایت ها اکتفا می کرد و به ذکر معانی آن نمی پرداخت، برای ایشان بهتر بود از ورود به بابی است که رفتن در آن برایش مضیقه آور است.

سپس در ادامه می گوید: نفس چند معنا دارد: یکی به معنای خود شیء است، دوم خون جاری، سوم: نفس به معنای هوا، چهارم هوا و خواسته طبع؛ اما شاهد معنای اول عبارت «هذا نفس الشئ» یعنی این همان است می باشد؛ شاهد معنای دوم عبارت «کلما کانت النفس سائلة فحکمه کذا وکذا» هرگاه خون جهنده باشد حکم آن چنین و چنان است. شاهد معنای سوم عبارت «فلان هلکت نفسه» فلانی نفَسش هلاک شد، هنگامی که نفسش بریده شود و در بدنش هوایی باقی نماند تا از حواس او خارج شود؛ شاهد معنای چهارم آیه شریفه «إن النفس لامارة بالسوء» - . یوسف / 53 - هوا و هوسی که به بدی دعوت می کند، و ممکن است از نفس به کیفر تعبیر شود، خدای متعال می فرماید: «ویحذرکم الله نفسه» - . آل عمران / 28 - منظور کیفر و عقاب است.

اما روح چند معنا دارد: یکی به معنای زندگی، دوم: قرآن، سوم: فرشتگان الهی، چهارم: جبرئیل علیه السلام، شاهد معنای اول عبارت: «حکم هر صاحب روحی چنین است»، و منظور هر موجود زنده می باشد؛ در مورد کسی نیز که از دنیا رفته است می گویند: روح از بدنش خارج شده، که منظور زندگی است.

شاهد معنای دوم: «وکذلک أوحینا إلیک روحا من أمرنا» - . شوری / 52 - یعنی قرآن؛ و شاهد سوم: «یوم یقوم الروح والملائکة» - . نبأ / 38 - ؛ و شاهد چهارم:

ص: 251

«قل نزله روح القدس» - . نحل / 102 - یعنی جبرئیل علیه السلام .

اما آن چه که شیخ صدوق نقل کرد، مبنی بر این که ارواح هزار سال پیش از اجسام خلق شده اند، ارواحی که یکدیگر را شناختند، به گرد هم جمع شدند و ارواحی که یکدیگر را نشناختند، با هم اختلاف پیدا کردند خبری از اخبار آحاد است و خبری است که یک نفر آن را نقل نموده و معنایی دارد غیر از برداشتی که ناآگاهان به حقایق اشیا دارند، و آن وجه این است که خدای متعال فرشتگان علیهم السلام را هزار سال پیش از بشر آفرید، ارواحی که قبل از خلق بشر با یکدیگر آشنا شدند، به هنگام خلقت گرد یکدیگر جمع آمده، و ارواحی که در آن زمان با یکدیگر آشنا نشدند، پس از خلقت با یکدیگر اختلاف پیدا کردند؛ و حقیقت امر آن طور نیست که معتقدان به تناسخ ارواح تصور می کنند، و در این زمین بر حشویّه از شیعه شبهه وارد کرده اند و تصور کردند که ذواتی که فعّال و مأمور و منهیّ هستند در عالم ذرّ مخلوق بودند و با یکدیگر آشنا شدند و تفکر کردند و سخن را فهمیدند و سخن گفتند، سپس خدای متعال بدن های آنان را آفرید و در آن جای گرفتند، اگر وضعیت به همین صورت بود که آن ها می گویند، به آن آگاه بودیم و هرگاه آن را یادآوری می کردیم آن خاطرات را به یاد می آوردیم، و بر ما پوشیده نبود.

مگر نه این که کسی که در شهری از شهرها بزرگ می شود و یک سال در آن اقامت کند و سپس به شهر دیگری برود، خاطرات آن جا از ذهنش پاک نمی شود، و هرگاه آن را فراموش کند بار دیگر با یادآوری آن ها را به خاطر می آورد، اگر غیر از این باشد، هر یک از ما می تواند در بغداد بزرگ شود و پس از بیست سال زندگی در آن جا، به شهری دیگر نقل مکان کند، همه خاطراتش را در بغداد فراموش کند و حتی اگر وضعیت و محل زندگی اش را به وی یادآوری کنند، هیچ چیز را به خاطر نیاورد، هیچ انسان عاقلی چنین طرز تفکری را نمی پذیرد.

آن چه که شیخ صدوق درباره روح و نفس بیان کرده است، همان قول تناسخیّه است بدون آن که شیخ بداند این همان گفتار آن ها است، با این کار جنایت بزرگی را در حق خود و دیگران روا داشته است.

اما این که می گوید روح باقی می ماند، سخن نادرست و لفظی مخالف گفته قرآن است، خدای متعال می فرماید: «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرام» - . الرحمن / 26- 27 - { همه کسانی که روی آن [= زمین] هستند فانی می شوند، و تنها ذات ذوالجلال و گرامی پروردگارت باقی می ماند!} اما آن چه که شیخ حکایت می کند و توهم نموده، عقیده و نظر بسیاری از فلاسفه کافر است که گمان می کنند روح هرگز زوال نداشته و از بین نمی رود و جاودان بوده و تنها اجسام مرکب نابود می شوند، برخی از تناسخیه نیز چنین اعتقادی ندارند، و گمان می کنند روح ها پیوسته در صورت ها و بدن ها تکرار می شوند، نه تازه شده و نه از بین می روند و جاودان و فنا ناشدنی هستند، این بدترین و نادرست ترین عقیده است، که ناصبی ها برای زشت کردن وجهه شیعه به آن ها نسبت داده اند و به همین دلیل آن ها را کافر می شمارند، و اگر مثبت این قول اشکالات آن را می دانست، متعرض آن نمی شد، اما اصحاب امامیه ما که تعلق خاطر به اخبار دارند، ذهنی کم کار و بعید دارند و زیرکی کمی دارند

ص: 252

که به احادیثی که می شنوند اکتفا کرده و به سندیت آن توجه ندارند و درست و غلط را از هم تشحیص نمی دهند، و ایرادهایی که در اثبات درستی چنین احادیثی وارد می شود، درک نمی کنند، و معانی را که از آن ها حاصل می شود، در نمی یابند.

نتیجه ای که از احادیث این باب می توان گرفت این است که ارواح پس از مرگ به دو گروه تقسیم می شوند: برخی برای پاداش و کیفر منتقل می شوند و برخی از بین می روند و نه پاداش می برند و نه کیفر می شوند.

و حدیثی که از امام صادق علیه السلام نقل شده است، در این خصوص می باشد:

حضرت صادق علیه السلام در جواب سؤالی که از آن حضرت در مورد روح پس از مرگ کردند، فرمود: کسی که از دنیا می رود چه در درجه اعلای ایمان و یا در درجه ادنای کفر باشد، روحش به هیکلی که مثل همین هیکل دنیائی است، منتقل می شود و تا روز قیامت با اعمال خود همراه است.

پس روح مؤمن وقتی از این بدن خارج می شود، به بدنی مثل این بدن داخل می شود و تا روز قیامت از نعمت های خدا استفاده می کند، روح کافر نیز وقتی از این بدن خارج می شود، به بدنی مثل همین بدن داخل می شود و در جهنم دنیا قرار می گیرد تا قیامت برپا شود.

شاهد آن درباره مومن، آیه شریفه «قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ بِما غَفَرَ لِی رَبِّی» - . یس/ 26 - 27 - { به او گفته شد: «وارد بهشت شو!» گفت: «ای کاش قوم من می دانستند.} است، و شاهد درباره کافران آیه شریفه «النار یعرضون علیها غدوا وعشیا.» - . غافر / 46 - { عذاب آن ها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می شوند؛} خدای متعال خبر می دهد مومن پس از مرگ و هنگام ورود به بهشت می گوید: «یالیت قومی یعلمون» - . غافر / 46 - و نیز خبر می دهد کافر پس از مرگ صبح و شام عذاب می شود و تا زمانی که قیامت بر پا می گردد در جهنم باقی می ماند.

نوع دیگر ارواح، ارواحی هستند که به آن توجه نمی شود و با فساد جسمش خود را از بین می برد و تا قیامت چیزی را احساس نمی کنند، و او کسی است نه ایمان محض دارد و نه کفر محض، و خدای متعال در آیه شریفه «إذ یقول أمثلهم طریقة إن لبثتم إلا یوما» - . طه / 104 - { هنگامی که نیکوروش ترین آن ها می گوید: «شما تنها یک روز درنگ کردید!»}به این نکته اشاره کرده و بیان می کند قومی هنگام قیامت مدت زمانی را که در قبر به سر برده اند، نمی دانند و حتی برخی تصور می کنند ده روز در دنیا زندگی کرده اند، و یا عده ای دیگر گمان می کنند یک روز در دنیا زیسته اند.

این توصیف نمی تواند از زبان کسی باشد که تا روز قیامت عذاب می شود، و یا تا آن روز از نعمت های الهی برخوردار می گردد، زیرا کسی که دائم عذاب و یا از نعمت ها برخوردار می شود، از حال خود غافل نیست، و پس از مرگ مدت زمان زندگی بر او پوشیده نیست.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است: در قبر سؤال نمی شود مگر از کسانی که ایمان محض داشته و یا کافر محض بودند، و کسانی که بین این دو باشند به حال خود واگذار می شوند. و در خصوص رجعت فرموده:

ص: 253

اما هنگام قیام قائم عجل الله تعالی فرجه تنها کسانی به دنیا رجعت می کنند که ایمان محض و کفر محض دارند، و کسانی که بین این دو هستند به دنیا باز نمی گردند.

اصحاب شیعه مذهب ما درباره کسانی که پس از مرگ از نعمت برخوردار شده و یا عذاب می شوند، اختلاف نظر دارند، برخی می گویند: آن چه از نعمت برخوردار شده و یا عذاب می کشد، روحی است که امر و نهی و تکلیف بر گردن اوست، و آن را جوهر می نامند.

برخی دیگر عقیده دارند: روح، همان زندگی است که در جسمی مانند بدن او در دنیا قرار می گیرد. هر دو مورد از نظر عقل قابل قبول است. به عقیده من، وجه آشکارتر سخن کسی است که معتقد است: روح جوهر مخاطب است، و فلاسفه آن را بسیط می نامند.

در حدیث آمده است انبیای الهی علیهم السلام به طور خاص، و پس از ایشان ائمه علیهم السلام جسم و روحشان از زمین به آسمان می رود و در همان بدن های دنیوی خود از نعمت های الهی بهره مند می شوند، و این تنها به حجت های الهی اختصاص داشته و شامل حال مردم عادی نمی شود.

از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است: هر کس نزد قبرم بر من سلام دهد آن را می شنوم و هر کس از دور سلام دهد، آن را به من می رسانند.

و نیز فرمود: هر کس یک بار بر من صلوات بفرستد، من ده بار بر او صلوات می فرستم؛ و هر کس ده مرتبه بر من صلوات بفرستد، من صد بار بر او صلوات می فرستم، پس هر کس می خواهد بر آن بیفزاید یا از آن کم کند.

مشخص می شود حضرت صلی الله علیه و آله پس از خروج از دنیا، سلامی را که به حضرتش فرستاده می شود، می شنود؛ چنین امری جز در صورت زنده بودن ایشان نزد خدای عز و جل امکان پذیر نیست، ائمه علیهم السلام نیز به همین صورت صدای کسی را که از نزدیک به ایشان سلام کند، می شنوند و سلام کسی را که از راه دور به ایشان عرض ادب می کند، به آن ها می رسد، و اخبار صادقه از آنان نیز به همین امر دلالت دارد؛ خدای متعال می فرماید: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ» - . آل عمران / 169 - تا پایان آیه.

از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که بعد از جنگ بدر وقتی کشته های کفار را در چاه بدر ریخته بودند، بر سر چاه آمدند و در حالی که به کشته های آن جنگ خطاب می کردند، فرمودند: همسایه های بدی برای رسول خدا بودید، او را از خانه و کاشانه اش بیرون کرده از وطن آواره اش ساختید، به این کار نیز اکتفا نکرده دست به هم دادید و علیه او لشگرکشی کردید و با او جنگیدید. پس آیا آن چه را خدایم به من وعده داده بود صحیح یافتید؟

عمر گفت : ای رسول خدا، با جماعتی که هلاک شده و ادراک ندارند، سخن می گوئید؟ حضرت فرمود: عمر! ساکت باش، به خدا سوگند

ص: 254

این ها بهتر از تو می شنوند و بهتر از تو درک می کنند. و بین آن ها و ملائکه ای که با گرزهای آهنین آن ها را بگیرند هیچ فاصله ای نیست، مگر آن که من صورت خود را برگردانم.

از امیرالمومنین علیه السلام روایت شده است: چون آن حضرت از قتال اهل جَمَل در بصره فارغ شد، سوار شد و در میان صفوف حرکت می کرد و آن ها را می شکافت تا آن که رسید به کَعب بن سورۀ. (کعب قاضی بصره بود، و این ولایت را عمر بن خطّاب به او داده بود. کعب در میان اهل بصره در زمان عمر و عثمان به قضاوت باقی بود؛ چون فتنه اهل جمل در بصره علیه أمیرالمؤمنین علیه السّلام برپا شد، کعب قرآنی بر گردن خود حمایل نمود، و با تمام فرزندان و اهل خود برای جنگ با آن حضرت خارج شد؛ و همگی آن ها کشته شدند.)

چون حضرت بر جنازۀ کعب عبور فرمود و او در میان کشتگان افتاده بود، در آن جا درنگ کرد و فرمود: کعب را بنشانید، کعب را بین دو نفر نشاندند.

حضرت فرمود: ای کعب بن سوره! «آن چه را که پروردگار من به من وعده داد، یافتم که تمامش حقّ بود، آیا تو هم وعیدهای پروردگارت را به حقّ یافتی؟» و سپس فرمود: کعب را بخوابانید.

و حضرت کمی حرکت کرد تا رسید به طَلحَة بن عبدالله که آنهم در میان کشتگان افتاده بود، حضرت فرمود: او را بنشانید، نشاندند و همان خطاب را عیناً به طلحه فرمود، و سپس فرمود طلحه را بخوابانید.

یکی از اصحاب بدان حضرت گفت: ای أمیرالمؤمنین! در گفتار شما با این دو مرد کشته که کلامی را نمی شنوند چه فائده ای بود؟

حضرت فرمود: ای مرد! سوگند به خدا آن ها کلام مرا شنیدند، همانطوری که اهل قَلیب (چاه بدر) کلام رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم را شنیدند.

این از جمله روایت هایی است که می گوید برخی از کسانی که می میرند، روح به بدنشان باز می گردد تا از نعمت بهرمند و یا عذاب شوند، و این عمومیت ندارد و هر کس بمیرد، روح به او باز نمی گردد، و بر همان اساسی است که بیان شد. - . تصحیح الاعتقاد: 63 -

علامه مجلسی رحمه الله می فرماید: می گویم: اما درباره زشت دانستن عقیده صدوق رحمه الله درباره پیشی گرفتن ارواح، در کتاب «آسمان و جهان» روایت های شایعی بیان می شود و هیچ بعید نیست، و برهان قاطعی بر نفی آن وجود ندارد، و آن چه که شیخ مفید بیان کرده است که انسان می بایست آن حالت را به یاد آورد، با فاصله زمانی و فاصله شدن حالت جنینی و طفولیت بعید نیست که خداوند بنا به مصالح زیادی آن را از خاطر او برده باشد، با توجه به این که ما بسیاری از خاطرات کودکی را از یاد برده ایم، پس چطور بعید است خاطرات پیش از آن را فراموش نکرده باشیم؟

اما این که شیخ رحمه الله معتقد است که روح در برخی از اجساد باقی می ماند، ایشان به بقای روح در برخی از آن ارواح معتقد شده؛ پس چه بُعدی دارد که قائل شویم روح در همه آن ها باقی نمی ماند؟ و روایت هایی که نقل کرده بر فنای ارواح واگذار شده به حال خود دلالت ندارد، بلکه

ص: 255

عدم ثواب و تعذیب آن را بیان می کند؛ و اگر بر صدوق طعنه زنند که سخن او به این معناست که خداوند هیچگاه ارواح را از بین نمی برد؛ باید گفت: سخن صدوق چنین عقیده ای را القا نمی کند، ضمن این که در خصوص فنای ارواح کلامی است که در جایگاه خود بیان می شود.

**[ترجمه]

«88»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ الْقُمِّیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ بُطَّةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ یَعْلَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ النَّهْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ (1)عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ (2)عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ زِیَارَةِ الْقُبُورِ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ فَزُرْهُمْ فَإِنَّهُ مَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی ضِیقٍ وُسِّعَ عَلَیْهِ مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ یَعْلَمُونَ بِمَنْ أَتَاهُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ کَانُوا سُدًی قُلْتُ فَیَعْلَمُونَ بِمَنْ أَتَاهُمْ فَیَفْرَحُونَ بِهِ قَالَ نَعَمْ وَ یَسْتَوْحِشُونَ لَهُ إِذَا انْصَرَفَ عَنْهُمْ.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: عبد الله بن سلیمان گوید: از امام باقر علیه السلام درباره زیارت اهل قبور پرسیدم. حضرت علیه السلام فرمود: هر گاه روز جمعه شد، آن ها را زیارت کن، زیرا بین طلوع فجر و طلوع خورشید به هر کدام از آن ها که در تنگی باشد، وسعت و فراخی داده می شود و کسانی را که به نزد آنان می آیند را می شناسند؛ پس وقتی خورشید طلوع کرد، رها می شوند؛ عرض کردم: آیا کسانی را که به نزدشان می آیند را می شناسند و با دیدنشان خوشحال می شوند؟ فرمود: بله و وقتی می روند، وحشت زده می شوند. - . امالی طوسی: 688 -

**[ترجمه]

بیان

السدی بالضم و یفتح المهمل و لعل المعنی أنهم یوم الجمعة بعد طلوع الشمس أیضا مهملون غیر معذبین أو المعنی أنه یوسع علیهم فی یوم الجمعة أو الزیارة فی یوم الجمعة تصیر سببا لذلک و قوله ما بین طلوع الفجر استئناف کلام أی فی کل یوم یطلعون علی زوارهم فی ذلک الوقت لأنهم فی القبور فإذا طلعت الشمس یرخص لهم فیخرجون من قبورهم.

**[ترجمه]السدی با ضمه و گاهی با فتحه به معنای مهمل و رها است، ممکن است به این معنا باشد: آن ها روز جمعه پس از طلوع خورشید هم مهلت داده شده و عذاب نمی شوند؛ و یا به این معناست که روز جمعه به آن ها فراخی و گشایش داده می شود، و یا زیارت مردگان در روز جمعه سبب این فراخی می شود. عبارت «بین طلوع خورشید» از سر گیری سخن است، یعنی هر روز به دیدارکنندگان خود نگاه می کنند، زیرا در قبر هستند و هنگامی که خورشید طلوع کند، به آن ها اجازه می دهند از قبرهای خود خارج شوند.

**[ترجمه]

«89»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَزُورُ أَهْلَهُ فَیَرَی مَا یُحِبُّ وَ یُسْتَرُ عَنْهُ مَا یَکْرَهُ وَ إِنَّ الْکَافِرَ لَیَزُورُ أَهْلَهُ فَیَرَی مَا یَکْرَهُ وَ یُسْتَرُ عَنْهُ مَا یُحِبُّ قَالَ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَزُورُ کُلَّ جُمُعَةٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَزُورُ عَلَی قَدْرِ عَمَلِهِ.

ص: 256


1- قال النجاشیّ: ربیع بن محمّد بن عمر بن حسان الأصمّ المسلی- و مسلیة قبیلة من مذحج و هی مسلیة بن عامر بن عمرو بن علة بن خالد بن مالک بن ادد- روی عن أبی عبد اللّه علیه السلام ذکره أصحاب الرجال فی کتبهم، له کتاب یرویه جماعة اه. قال الفیروزآبادی فی القاموس: مسلیة کمحسنة أبو بطن.
2- لعله عبد اللّه بن سلیمان العامری الکوفیّ المذکور فی رجال الشیخ فی أصحاب الصادق علیه السلام، راجع جامع الروات ج 1 ص 486.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: همانا مومنی که از دنیا رفته به دیدار خانواده خود می آید، و خوبی ها و خوشی های خانواده اش را می بیند (و خوشحال می شود)، ولی کافر، تنها بدی ها و ناخشنودیها را می نگرد و خوشی ها را نمی بیند و غمگین می شود.

سپس فرمودند: بعضی از ارواح در هفته، یک مرتبه به زیارت و ملاقات خویشان می روند و بعضی به اندازه عمل خود. - . کافی 3 : 117 -

ص: 256

**[ترجمه]

«90»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ وَ لَا کَافِرٍ إِلَّا وَ هُوَ یَأْتِی أَهْلَهُ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِذَا رَأَی أَهْلَهُ یَعْمَلُونَ بِالصَّالِحَاتِ حَمِدَ اللَّهَ عَلَی ذَلِکَ وَ إِذَا رَأَی الْکَافِرُ أَهْلَهُ یَعْمَلُونَ بِالصَّالِحَاتِ کَانَتْ عَلَیْهِ حَسْرَةً.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ مومن و کافری (که از دنیا رفته) نیست مگر این که هنگام ظهر به دیدار خانواده خود می آید، و اگر دید که خانواده اش به انجام کارهای نیک، اشتغال دارند، سپاس و حمد خدای را بر این نعمت، به جای می آورد، و وقتی کافر ببیند که افراد خانواده اش به انجام کارهای نیک اشتغال دارند، برای او موجب حسرت و ندامت خواهد شد. - . کافی 3 : 118 -

**[ترجمه]

«91»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَیِّتِ یَزُورُ أَهْلَهُ قَالَ نَعَمْ فَقُلْتُ فِی کَمْ یَزُورُ قَالَ فِی الْجُمُعَةِ وَ فِی الشَّهْرِ وَ فِی السَّنَةِ عَلَی قَدْرِ مَنْزِلَتِهِ فَقُلْتُ فِی أَیِّ صُورَةٍ یَأْتِیهِمْ قَالَ فِی صُورَةِ طَائِرٍ لَطِیفٍ یَسْقُطُ عَلَی جُدُرِهِمْ وَ یُشْرِفُ عَلَیْهِمْ فَإِنْ رَآهُمْ بِخَیْرٍ فَرِحَ وَ إِنْ رَآهُمْ بِشَرٍّ وَ حَاجَةٍ وَ حُزْنٍ اغْتَمَّ.

**[ترجمه]کافی: اسحاق بن عمار می گوید: از امام موسی کاظم علیه السلام در مورد این که آیا متوفّی به ملاقات خانواده اش می آید سؤال کردم، حضرت فرمود: آری. عرض کردم: چند وقت به چند وقت؟ فرمود: در یک جمعه یا یک ماه یا یک سال، به اندازه ی مقامی که دارد. گفتم: به چه صورتی نزدشان آید؟ فرمود: در صورت پرنده ی لطیفی بر دیوارهایشان می نشیند. و بر آنان اشراف پیدا می کند؛ پس اگر آن ها را در خیر و خوبی بنگرد، خوشحال می شود، و اگر آن ها را در بدی و نیاز و اندوه ببیند، غمگین می گردد. - . کافی 3 : 117 -

**[ترجمه]

«92»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ دُرُسْتَ الْوَاسِطِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْقَصِیرِ قَالَ: قُلْتُ لَهُ الْمُؤْمِنُ یَزُورُ أَهْلَهُ فَقَالَ نَعَمْ یَسْتَأْذِنُ رَبَّهُ فَیَأْذَنُ لَهُ فَیَبْعَثُ مَعَهُ مَلَکَیْنِ فَیَأْتِیهِمْ فِی بَعْضِ صُوَرِ الطَّیْرِ یَقَعُ فِی دَارِهِ یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ وَ یَسْمَعُ کَلَامَهُمْ.

**[ترجمه]کافی: عبد الرحیم قصیر گوید: خدمت امام موسی بن جعفر علیه السلام عرض کردم: آیا مومن خانواده خود را می بیند؟ فرمود: آری مؤمن با اهل و عیال خود ملاقات می کند، زیرا خداوند به او اجازه می دهد همراه دو فرشته ای که با او هستند و در قالب پرنده ای به خانه خود بیاید و به خانواده خود نگاه کند و سخن آن ها را بشنود. - . کافی 3 : 118 -

**[ترجمه]

«93»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام یَزُورُ الْمُؤْمِنُ أَهْلَهُ فَقَالَ نَعَمْ فَقُلْتُ فِی کَمْ قَالَ عَلَی قَدْرِ فَضَائِلِهِمْ مِنْهُمْ مَنْ یَزُورُ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَزُورُ فِی کُلِّ یَوْمَیْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَزُورُ فِی کُلِّ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ قَالَ ثُمَّ رَأَیْتُ فِی مَجْرَی کَلَامِهِ یَقُولُ (1)أَدْنَاهُمْ مَنْزِلَةً یَزُورُ کُلَّ جُمُعَةٍ قَالَ قُلْتُ فِی أَیِّ سَاعَةٍ قَالَ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ وَ مِثْلِ ذَلِکَ قَالَ قُلْتُ فِی أَیِّ صُورَةٍ قَالَ فِی صُورَةِ الْعُصْفُورِ أَوْ أَصْغَرَ مِنْ ذَلِکَ یَبْعَثُ (2)اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَهُ مَلَکاً فَیُرِیهِ مَا یَسُرُّهُ وَ یَسْتُرُ عَنْهُ مَا یَکْرَهُ فَیَرَی مَا یَسُرُّهُ وَ یَرْجِعُ إِلَی قُرَّةِ عَیْنٍ.

ص: 257


1- فی المصدر: انه یقول.
2- فی المصدر: فیبعث اللّه.

أَقُولُ رَوَی السَّیِّدُ فِی سَعْدِ السُّعُودِ، مِنْ کِتَابِ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یُونُسَ الْمَوْصِلِیِّ قَالَ أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ قَالَ: کَانَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فِی دَارِ أَبِیهِ فَتَحَوَّلَ مِنْهَا بِعِیَالِهِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ تَحَوَّلْتَ مِنْ دَارِ أَبِیکَ فَقَالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ أَنْ أُوَسِّعَ عَلَی عِیَالِ أَبِی إِنَّهُمْ کَانُوا فِی ضِیقٍ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أُوَسِّعَ عَلَیْهِمْ حَتَّی یَعْلَمَ أَنِّی وَسَّعْتُ عَلَی عِیَالِهِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا لِلْإِمَامِ خَاصَّةً أَوْ لِلْمُؤْمِنِینَ قَالَ هَذَا لِلْإِمَامِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ هُوَ یُلِمُّ (1)بِأَهْلِهِ کُلَّ جُمُعَةٍ فَإِنْ رَأَی خَیْراً حَمِدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ رَأَی غَیْرَ ذَلِکَ اسْتَغْفَرَ وَ اسْتَرْجَعَ.

**[ترجمه]کافی: اسحاق بن عمار گوید: خدمت امام موسی بن جعفر علیهما السلام عرض کردم: آیا مؤمن با اهل و عیال و خویشاوندان خویش بعد از مردن ملاقات می کند؟ فرمود: آری؛ سپس سؤال کردم: مدت این ملاقات چه مقدار است؟ فرمود: مقدار این ملاقات وابسته است به اندازه فضائل و نیکی های آنان، برخی از مردگان در هر روز با خویشاوندان خویش ملاقات دارند، و برخی از آنان در هر دو روز و برخی دیگر هر سه روز.

راوی سپس می گوید: امام علیه السلام در ضمن کلماتشان فرمودند: کمترین افرادی که می توانند ملاقات با خویشاوندان خویش داشته باشند، همان روز جمعه می باشد. سپس راوی سؤال می کند که این ملاقات در روز جمعه در کدام ساعت می تواند باشد؟ فرمود: به هنگام ظهر و مانند آن.»

و نیز راوی می گوید: عرض کردم به چه صورتی به دیدار خانواده اش می آید؟ فرمود: به شکل گنجشک و یا کوچکتر از آن. خداوند عز و جل همراه او فرشته ای می فرستد تا آن چه که او را خوش آید، می بیند و کارهای ناپسند از او پوشیده می گردد و با نشاط به سمت نور چشمش بر می گردد. - . کافی 3 : 117 - - -

ص: 257

علامه مجلسی رحمه الله می فرماید: ابراهیم بن عبدالحمید می گوید: نزد امام کاظم علیه السلام در خانه پدرشان بودم که حضرت از آن خانه به سمت عیال ظدرشان منتقل شدند؛ به ایشان عرض کردم: فدایت شوم؛ آیا از خانه پدرت منتقل شدی؟ فرمود: من دوست دارم بر عیال پدرم توسعه دهم؛ آنان در مضیقه بودند و من دوست داشتم بر آنان توسعه دهم تا پدرم بداند که من بر عالش توسعه دادم و به انها کمک نمودم؛ عرض کردم: فدایت شوم؛ آیا با خبر شدن از احوال دنیا فقط برای امام است یا برای مؤمنین هم هست؟ فرمود: این برای امام و مؤمنین است؛ هیچ مؤمنی نیست مگر این که هر هفته بر اهلش فرود می آید؛ پس اگر خیری در آنان ببیند، خدای عز و جل را حمد می کند و اگر غیر نیکی ببیند، به خاطر آن استغفار می کند و کلمه انا لله و انا الیه راجعون به کار می برد. - . سعد السعود: 236 -

**[ترجمه]

«94»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا حُمِلَ عَدُوُّ اللَّهِ إِلَی قَبْرِهِ نَادَی حَمَلَتَهُ أَ لَا تَسْمَعُونَ یَا إِخْوَتَاهْ أَنِّی أَشْکُو إِلَیْکُمْ مَا وَقَعَ فِیهِ أَخُوکُمُ الشَّقِیُّ أَنَّ عَدُوَّ اللَّهِ (2)خَدَعَنِی فَأَوْرَدَنِی ثُمَّ لَمْ یُصْدِرْنِی وَ أَقْسَمَ لِی أَنَّهُ نَاصِحٌ لِی فَغَشَّنِی وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ دُنْیَا غَرَّتْنِی حَتَّی إِذَا اطْمَأْنَنْتُ إِلَیْهَا صَرَعَتْنِی وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ أَخِلَّاءَ الْهَوَی مَنَّوْنِی (3)ثُمَّ تَبَرَّءُوا مِنِّی وَ خَذَلُونِی وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ أَوْلَاداً حَمَیْتُ عَنْهُمْ وَ آثَرْتُهُمْ عَلَی نَفْسِی فَأَکَلُوا مَالِی وَ أَسْلَمُونِی وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ مَالًا مَنَعْتُ فِیهِ (4)حَقَّ اللَّهِ فَکَانَ وَبَالُهُ عَلَیَّ وَ کَانَ نَفْعُهُ لِغَیْرِی وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ دَاراً أَنْفَقْتُ عَلَیْهَا حَرِیبَتِی وَ صَارَ سُکَّانُهَا غَیْرِی وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ طُولَ الثَّوَی (5)فِی قَبْرِی یُنَادِی أَنَا بَیْتُ الدُّودِ أَنَا بَیْتُ الظُّلْمَةِ وَ الْوَحْشَةِ وَ الضَّیْقِ یَا إِخْوَتَاهْ فَاحْبِسُونِی مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ احْذَرُوا مِثْلَ مَا لَقِیتُ فَإِنِّی قَدْ بُشِّرْتُ بِالنَّارِ وَ الذُّلِّ وَ الصَّغَارِ وَ غَضَبِ الْعَزِیزِ الْجَبَّارِ وَا حَسْرَتَاهْ عَلَی مَا فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ (6)وَ یَا طُولَ

ص: 258


1- ألم بفلان: أتاه فنزل به.
2- أراد الشیطان.
3- أی ابتلونی.
4- فی المصدر: منعت منه خ ل ضیعت فیه.
5- الصحیح کما فی الکافی الثواء بالمد، و هو الإقامة.
6- أی فی طاعة اللّه.

عَوْلَتَاهْ (1)فَمَا لِی مِنْ شَفِیعٍ یُطاعُ وَ لَا صَدِیقٍ یَرْحَمُنِی فَ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً (2)فَأَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ.

**[ترجمه]کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون دشمن خدا را برداشتند تا به سوی قبرش ببرند با صدای بلند به آنان که جنازه اش را می برند، می گوید: برادرانم! آیا شکایت مرا نمی شنوید، نسبت به آن چه سر این برادر بدبختتان وارد شد، دشمن خدا( شیطان) مرا فریب داد و مرا به بدبختی وادار کرد، آنگاه مرا رها کرد. برایم سوگند یاد کرد که خیرخواه من است اما به من خیانت کرد، از دست دنیا شکایت می کنم که مرا فریب داد تا وقتی بدان دل بستم، ناگاه مرا به زمین زد.

به شما شکایت می کنم از دوستانم که اهل هوا و هوس بودند و مرا گرفتار کردند، سپس از من بریدند و مرا ذلیل کردند. به شما شکایت می کنم از فرزندان که از آنان حمایت کردم، و آنان را به خودم مقدم داشتم ولی آنان مال مرا خوردند و مرا واگذاشتند، به شما شکایت می کنم از ثروتم که حق خدا را از آن نپرداختم، پس وبالش بر من شد و سودش به دیگری رسید.

شِکوه می کنم از خانه ام که چقدر برای آبادی اش خرج کردم و اکنون دیگری در آن سکنی گزیده است. و شکوه می کنم از مدت طولانی ماندنم. قبرم به صدای بلند می گوید: من خانه تاریکی و تنهایی هستم؛ ای برادران! تا آن جا که می توانید از من درس بگیرید و بپرهیزید از آن چه که به من رسید تا به شما نرسد، من به آتش و ذلت و غضب خدای جبار بشارت داده شدم، ای وای بر من به خاطر کوتاهی هایی که در اطاعت خدا کردم، وای بر من که

ص: 258

«شفاعت کننده ای که شفاعتش پذیرفته شود ندارم» - . غافر / 18 - و دوستی که به من ترحم کند نیست. «اکنون اگر برایم بازگشتی بود» - . زمر / 58 - من از اهل ایمان بودم. - . کافی 3 : 199 -

**[ترجمه]

«95»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مِثْلَهُ وَ زَادَ فِیهِ فَمَا یَفْتُرُ (3)یُنَادِی حَتَّی یُدْخَلَ قَبْرَهُ فَإِذَا أُدْخِلَ حُفْرَتَهُ رُدَّتِ الرُّوحُ فِی جَسَدِهِ وَ جَاءَ مَلَکَا الْقَبْرِ فَامْتَحَنَاهُ قَالَ وَ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَبْکِی إِذَا ذَکَرَ هَذَا الْحَدِیثَ.

**[ترجمه]در کافی حدیث مشابهی از امام باقر علیه السلام نقل شده است و حضرت می افزاید: پیوسته و دائما ندا سر می دهد تا این که وارد قبر می شود و چون داخل شود، روح به جسمش باز می گردد و دو فرشته قبر آمده و و از او سوال می پرسند. راوی می گوید امام باقر علیه السلام هنگام ذکر این حدیث می گریست. - . کافی 3 : 199 -

**[ترجمه]

«96»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام مَا نَدْرِی کَیْفَ نَصْنَعُ بِالنَّاسِ إِنْ حَدَّثْنَاهُمْ بِمَا سَمِعْنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَحِکُوا وَ إِنْ سَکَتْنَا لَمْ یَسَعْنَا قَالَ فَقَالَ ضَمْرَةُ بْنُ مَعْبَدٍ (4)حَدِّثْنَا فَقَالَ هَلْ تَدْرُونَ مَا یَقُولُ عَدُوُّ اللَّهِ إِذَا حُمِلَ عَلَی سَرِیرِهِ قَالَ فَقُلْنَا لَا قَالَ فَإِنَّهُ یَقُولُ لِحَمَلَتِهِ أَ لَا تَسْمَعُونَ أَنِّی أَشْکُو إِلَیْکُمْ عَدُوَّ اللَّهِ خَدَعَنِی وَ أَوْرَدَنِی ثُمَّ لَمْ یُصْدِرْنِی وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ إِخْوَاناً وَاخَیْتُهُمْ فَخَذَلُونِی (5)وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ دَاراً أَنْفَقْتُ فِیهَا حَرِیبَتِی فَصَارَ سُکَّانُهَا غَیْرِی فَارْفُقُوا بِی وَ لَا تَسْتَعْجِلُوا قَالَ ضَمْرَةُ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنْ کَانَ هَذَا یَتَکَلَّمُ بِهَذَا الْکَلَامِ یُوشِکُ أَنْ یَثِبَ عَلَی أَعْنَاقِ الَّذِینَ یَحْمِلُونَهُ قَالَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ ضَمْرَةُ هَزِئَ مِنْ حَدِیثِ رَسُولِکَ فَخُذْهُ أَخْذَ أَسَفٍ قَالَ فَمَکَثَ أَرْبَعِینَ یَوْماً ثُمَّ مَاتَ فَحَضَرَهُ مَوْلًی لَهُ قَالَ فَلَمَّا دُفِنَ أَتَی عَلِیَّ بْنَ

ص: 259


1- العولة و العویل: رفع الصوت بالبکاء و فی المصدر: عویلاه خ ل.
2- الکرة: الرجوع إلی الدنیا.
3- أی لا یسکن و لا ینقطع.
4- فی الکافی و المرآة المطبوعین: ضمرة بن معید سعید خ ل و لعله هو ضمرة بن سعید بن أبی حنة المترجم فی تقریب التهذیب بقوله: ضمرة بن سعید بن أبی حنة- بمهملة ثمّ نون، و قیل: موحدة- الأنصاریّ المدنیّ ثقة من الرابعة.
5- فی الکافی المطبوع هنا زیادة و هی هذه: و أشکو إلیکم أولادا حامیت علیهم عنهم خ ل فخذلونی.

الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَجَلَسَ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ مِنْ أَیْنَ جِئْتَ یَا فُلَانُ قَالَ مِنْ جِنَازَةِ ضَمْرَةَ فَوَضَعْتُ وَجْهِی عَلَیْهِ حِینَ سُوِّیَ عَلَیْهِ فَسَمِعْتُ صَوْتَهُ وَ اللَّهِ أَعْرِفُهُ کَمَا کُنْتُ أَعْرِفُهُ وَ هُوَ حَیٌّ وَ هُوَ یَقُولُ وَیْلَکَ یَا ضَمْرَةَ بْنَ مَعْبَدٍ الْیَوْمَ خَذَلَکَ کُلُّ خَلِیلٍ وَ صَارَ مَصِیرُکَ إِلَی الْجَحِیمِ فِیهَا مَسْکَنُکَ وَ مَبِیتُکَ وَ الْمَقِیلُ قَالَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أَسْأَلُ اللَّهَ الْعَافِیَةَ هَذَا جَزَاءُ مَنْ یَهْزَأُ مِنْ حَدِیثِ رَسُولِ اللَّهِ.

**[ترجمه]کافی: علی بن حسین علیهما السلام فرمود: انسان نمی داند با مردم چه کند! اگر بعضی امور که از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیده ایم به آنان بگوییم ممکن است مورد تمسخر قرار دهند، از طرفی طاقت هم نداریم این حقایق را ناگفته بگذاریم ! ضمرة بن معبد، کلام امام تمام نشده، انگار بی تاب شنیدن کلام پیامبر باشد، گفت: شما آن چه شنیده اید بگویید!

امام با تأملی سنگین فرمود: می دانید وقتی دشمن خدا را در تابوت می گذارند، و به گورستان می برند، چه می گوید؟ حاضران گفتند: خیر؛ امام ادامه داد: فریاد می زند و به آنان که او را بر دوشهای خود به سوی قبر می برند می گوید: آیا نمی شنوید؟ از دشمن خدا (شیطان) به شما شکایت دارم که مرا فریب داد و به این روز سیاهم افکند، و با آن که وعده داده بود اما نجاتم نداد.

من شکایت دارم از دوستانی که با من دوستی کردند و مرا خوار نمودند. من از اولادی که حمایتشان کردم ولی مرا ذلیل کردند، و نیز از خانه ای که ثروتم را در آبادی آن خرج کردم ولی سرانجام، دیگران آن جا ساکن شدند، شاکی ام. به من رحم کنید! این قدر عجله نکنید! تا کلام امام به این جا رسید، ضمره گفت :اگر مُرده، بتواند به این خوبی صحبت کند، پس ممکن است حتی حرکت کند و روی شانه حاملین بنشیند! امام علیه السلام، فرمود: خدایا! اگر ضمرة سخنان پیغمبر صلی الله علیه وآله را مسخره می کند از او انتقام بگیر!

چهل روزی بعد ضمره از دنیا رفت و غلامش نزد امام علیه السلام آمد.

ص: 259

حضرت علیه السلام از کار و بارش پرسید و فرمود: از کجا می آیی؟

غلام گفت: ضمره از دنیا رفت و من اکنون از مراسم خاکسپاری او می آیم. وقتی او را در گور گذاشتند و خاک ریختند، صورت به قبر او نهادم و صدایش را می شناختم، خود او بود، مثل وقتی که زنده بود. من صدایش را شنیدم که می گفت:

وای بر تو ای ضمرة بن معبد! امروز هر دوستی که داشتی خوارت کرد و عاقبت رهسپار جهنم شدی جهنمی که پناهگاه و خوابگاه ابدی توست. آنگاه حضرت فرمود: از خداوند مسألتِ عافیت دارم، زیرا سزای کسی که حدیث پیغمبر صلی الله علیه و آله را مسخره کند، همین است - . کافی 3 : 199 - .

**[ترجمه]

توضیح

حریبة الرجل ماله الذی یعیش به.

**[ترجمه]حریبة الرجل: مالی که با آن زندگی می گذراند.

**[ترجمه]

«97»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا یُسْأَلُ فِی الْقَبْرِ إِلَّا مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً أَوْ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً وَ الْآخَرُونَ یُلْهَوْنَ عَنْهُمْ (1)

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام : در قبر سوال نمی شود مگر از کسانی که ایمان محض داشته و یا کافر محض بودند و دیگران به حال خود واگذار می شوند. - . کافی 3 : 120 -

**[ترجمه]

«98»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا یُسْأَلُ فِی قَبْرِهِ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ وَ الْکُفْرَ مَحْضاً وَ أَمَّا مَا سِوَی ذَلِکَ فَیُلْهَی عَنْهُ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: در قبر سوال نمی شود، مگر از کسانی که ایمان محض داشته و یا کافر محض بودند، و دیگران به حال خود واگذار می شوند. - . کافی 3 : 120 -

**[ترجمه]

«99»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مِثْلَهُ (2)

**[ترجمه]در کافی حدیث مشابهی از ابن بکیر به نقل از امام باقر علیه السلام نقل شده است. - . کافی 3 : 120 -

**[ترجمه]

«100»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا یُسْأَلُ فِی الْقَبْرِ إِلَّا مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً أَوْ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: در قبر تنها از کسانی سوال می شود که ایمان محض و یا کفر محض داشته باشند. - . کافی 3 : 120 -

**[ترجمه]

بیان

من محض بفتح المیم اسم موصول و بکسر المیم حرف جر و قراءة محض مصدرا لیکون المعنی أنه لا یسأل عن الأعمال بل عن العقائد تصحیف یأباه صریح الأخبار بل المعنی أنه لا یسأل عن المستضعفین المتوسطین بین الإیمان و الکفر.

**[ترجمه]«من محض» با فتحه میم، اسم موصول است، و با کسره میم: حرف جر و خواندن «محض» به صورت مصدر، به این معنا که نه از اعمال بلکه از عقاید می پرسند، غلط و اشتباهی است که روایات صریح آن را نمی پذیرد؛ بلکه معنا اینست که از مستضعفان و کسانی که بین ایمان و کفر هستند، سوال نمی پرسند.

**[ترجمه]

«101»

کا، الکافی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یُسْأَلُ وَ هُوَ مَضْغُوطٌ.

ص: 260


1- لیس اللهو علی معناه الحقیقی، بل هو کنایة عن عدم التعرض لهم بسؤال أو ثواب و عقاب.
2- فی هامش الکافی المطبوع: هذا الحدیث لم یوجد فی کثیر من النسخ.

lt;meta info=". کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: از او سوال می شود درحالی که در قبر به فشار قبر مبتلاست؛ - . کافی 3 : 120 -

ص: 260

**[ترجمه]

بیان

لعل المعنی أن الضغطة و السؤال متلازمان فکل من لا یضغط لا یسأل و بالعکس أو یسأل فی حالة الضغطة و یحتمل أن یکون الغرض إثبات الحالتین حسب.

**[ترجمه]ممکن است به این معنا باشد که فشار و سوال با هم است. پس هر کس که فشار قبر ندارد، سؤال هم ندارد و بالعکس یا در حال فشار قبر از او می پرسند و ممکن است غرض اثبات مجرد هر یک از دو حالت فشار و سؤال باشد؛

**[ترجمه]

«102»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ أَ یُفْلِتُ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ أَحَدٌ قَالَ فَقَالَ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْهَا مَا أَقَلَّ مَنْ یُفْلِتُ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ (1)إِنَّ رُقَیَّةَ لَمَّا قَتَلَهَا عُثْمَانُ وَقَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی قَبْرِهَا فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَدَمَعَتْ عَیْنَاهُ وَ قَالَ لِلنَّاسِ إِنِّی ذَکَرْتُ هَذِهِ وَ مَا لَقِیَتْ فَرَقَقْتُ لَهَا وَ اسْتَوْهَبْتُهَا مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ قَالَ فَقَالَ اللَّهُمَّ هَبْ لِی رُقَیَّةَ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ فَوَهَبَهَا اللَّهُ لَهُ قَالَ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ فِی جِنَازَةِ سَعْدٍ وَ قَدْ شَیَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فَرَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ قَالَ مِثْلُ سَعْدٍ یُضَمُّ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّمَا نُحَدَّثُ أَنَّهُ کَانَ یَسْتَخِفُّ بِالْبَوْلِ فَقَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّمَا کَانَ مِنْ زَعَارَّةٍ (2)فِی خُلُقِهِ عَلَی أَهْلِهِ قَالَ فَقَالَتْ أُمُّ سَعْدٍ هَنِیئاً لَکَ یَا سَعْدُ قَالَ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أُمَّ سَعْدٍ لَا تَحْتِمِی عَلَی اللَّهِ (3)

**[ترجمه]ابابصیر گوید: خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا کسی از عذاب قبر رهایی می یابد؟ فرمود: از آن به خدا پناه می بریم؛ چه کم هستند کسانی که از عذاب قبر نجات می یابند؛ وقتی عثمان، رقیه (دختر رسول خدا) را کشت، پیامبر صلی الله علیه و آله بر کنار قبر او ایستاد و در حالی که سر خود را به آسمان بلند کرده بود و اشک از دیدگانش جاری بود، به مردم فرمود: من دخترم را و هر آن چه بر او گذشته بود، به یاد آوردم و دلم شکست. پس از خدا خواستم او را از فشار قبر برهاند و عرض کردم: بار پروردگارا! به خاطر من رقیه را از فشار قبر برهان. خداوند نیز او را به خاطر پیامبر بخشید.

و حضرت فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله برای تشییع جنازه ی سعد حاضر شدند، در حالی که هفتاد هزار ملک او را همراهی می کردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله سر به آسمان بلند کرد، سپس فرمود: حتی افرادی همچون سعد هم به فشار قبر مبتلا می شوند. راوی می گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: فدایت شوم؛ شنیده ایم که وی نسبت به بول بی مبالات بوده است. حضرت فرمود: پناه بر خدا! این فشار به خاطر بدخویی و کج خلقی او بر خانواده اش بود.

در این هنگام مادر سعد گفت: بهشت بر تو گوارا باد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: ای مادر سعد! عملی را از سر یقین به خدا نسبت نده! - . کافی 3 : 120 -

**[ترجمه]

«103»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ غَالِبِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَجِی ءُ الْمَلَکَانِ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ إِلَی الْمَیِّتِ حِینَ یُدْفَنُ أَصْوَاتُهُمَا کَالرَّعْدِ الْقَاصِفِ وَ أَبْصَارُهُمَا کَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ یَخُطَّانِ الْأَرْضَ (4)بِأَنْیَابِهِمَا وَ یَطَئَانِ فِی شُعُورِهِمَا فَیَسْأَلَانِ الْمَیِّتَ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ قَالَ فَإِذَا کَانَ مُؤْمِناً قَالَ اللَّهُ رَبِّی وَ دِینِیَ الْإِسْلَامُ فَیَقُولَانِ لَهُ مَا تَقُولُ فِی هَذَا الرَّجُلِ الَّذِی خَرَجَ بَیْنَ ظَهْرَانَیْکُمْ فَیَقُولُ أَ عَنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ تَسْأَلَانِی فَیَقُولَانِ لَهُ تَشْهَدُ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُ أَشْهَدُ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ فَیَقُولَانِ لَهُ نَمْ نَوْمَةً لَا حُلُمَ فِیهَا وَ یُفْسَحُ لَهُ فِی قَبْرِهِ تِسْعَةَ أَذْرُعٍ وَ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَرَی مَقْعَدَهُ فِیهَا وَ إِذَا کَانَ الرَّجُلُ کَافِراً دَخَلَا عَلَیْهِ وَ أُقِیمَ الشَّیْطَانُ بَیْنَ یَدَیْهِ عَیْنَاهُ مِنْ

ص: 261


1- فی الکافی المطبوع: من ضمة القبر، و کذا فیما بعده. و هو أیضا بمعنی الضغطة.
2- الزعارة بتخفیف الراء و تشدیدها: سوء الخلق.
3- أی لا توجبی علی اللّه؛ من حتم الشی ء علیه: أوجبه.
4- من یخط القبر أی یحفره. و فی الکافی المطبوع: یخدان الأرض، أی یشقان الأرض.

نُحَاسٍ فَیَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَا تَقُولُ فِی هَذَا الرَّجُلِ الَّذِی قَدْ خَرَجَ مِنْ بَیْنِ ظَهْرَانَیْکُمْ فَیَقُولُ لَا أَدْرِی فَیُخَلِّیَانِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الشَّیْطَانِ فَیُسَلِّطُ عَلَیْهِ فِی قَبْرِهِ تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ تِنِّیناً وَ لَوْ أَنَّ تِنِّیناً وَاحِداً مِنْهَا نَفَخَ فِی الْأَرْضِ مَا أَنْبَتَتْ شَجَراً أَبَداً وَ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَی النَّارِ وَ یَرَی مَقْعَدَهُ فِیهَا.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: دو فرشته منکر و نکیر نزد میت در هنگامی که دفن می شود، می آیند؛ در حالی که صدای آن ها همانند رعد بلند آهنگ و چشمانشان همانند برقی سهمناک و خیره کننده است، در این حال زمین را با دندان های خود زیر و رو می کنند و موهای خود را می کشند؛ پس از میت می پرسند: پروردگار تو کیست؟ دین تو چیست؟

اگر او مؤمن باشد، می گوید: الله پرودگار من است و اسلام دین من. آنان به او می گویند: درباره مردی که از برای پشتیبانی شما بیرون آمده چه می گویی؟ می گوید: آیا از محمد صلی الله علیه وآله پیامبر خدا می پرسید؟ می گویند: شهادت بده که او پیامبر خدا است. او می گوید: شهادت می دهم که او پیامبر خدا است. به او می گویند: بخواب! خوابی که در آن رویایی نیست. و قبرش را به اندازه نه ذراع توسعه می دهند و برای او، دری به سوی بهشت باز می کنند و او جایگاهش را می بیند.

اما اگر او کافر باشد، بر او وارد می شوند؛ در حالی که شیطان چونان دودی در کنار دیدگان او نشسته است.

ص: 261

از او می پرسند: پرودگار تو کیست و دین تو چیست؟ درباره این شخص که در میان شما بیرون آمده( و ادعای نبوت دارد) چه می گویی؟ می گوید: نمی دانم! [در این هنگام] بین او و شیطان را خالی می کنند، و بر او در قبر نود و نُه مار بزرگ را مسلط می سازند، که اگر یکی از این مارها در زمین نفس بکشد، هرگز درختی نخواهد رویید. و دیدگان او را به سوی آتش می گشایند و او جایگاه خود را در آن می بیند. - . کافی 3 : 121 -

**[ترجمه]

إیضاح

قال الجزری فیه الرؤیا من الله و الحلم من الشیطان الحلم عبارة عما یراه النائم فی نومه من الأشیاء لکن غلبت الرؤیا علی ما یراه من الخیر و الشی ء الحسن و الحلم علی ما یراه من الشر و الشی ء القبیح.

**[ترجمه]جزری درباره این حدیث می گوید: رویا از خدا و احتلام از شیطان است، الحلُُُم: چیزی است که در خواب دیده شود، لکن غالبا رؤیا در خواب خوب و امور نیک است و حلم در مورد خواب پریشان و قبیح به کار می رود.

**[ترجمه]

«104»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَصْلَحَکَ اللَّهُ مَنِ الْمَسْئُولُونَ فِی قُبُورِهِمْ قَالَ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ وَ مَنْ مَحَضَ الْکُفْرَ قَالَ قُلْتُ فَبَقِیَّةُ هَذَا الْخَلْقِ قَالَ یُلْهَوْنَ (1)وَ اللَّهِ عَنْهُمْ مَا یُعْبَأُ بِهِمْ قَالَ وَ قُلْتُ وَ عَمَّ یُسْأَلُونَ قَالَ عَنِ الْحُجَّةِ الْقَائِمَةِ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ فَیُقَالُ لِلْمُؤْمِنِ مَا تَقُولُ فِی فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فَیَقُولُ ذَاکَ إِمَامِی فَیَقُولُ نَمْ أَنَامَ اللَّهُ عَیْنَیْکَ وَ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ مِنَ الْجَنَّةِ فَمَا یَزَالُ یُتْحِفُهُ مِنْ رَوْحِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ یُقَالُ لِلْکَافِرِ مَا تَقُولُ فِی فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ قَالَ فَیَقُولُ قَدْ سَمِعْتُ بِهِ وَ مَا أَدْرِی مَا هُوَ فَیُقَالُ لَهُ لَا دَرَیْتَ قَالَ وَ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ مِنَ النَّارِ فَلَا یَزَالُ یُتْحِفُهُ مِنْ حَرِّهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

**[ترجمه]کافی: ابابکر حضرمی می گوید: خدمت امام باقر علیه السلام عرض کردم: خداوند شما را اصلاح کند، در قبر از چه کسانی سؤال می شود؟ فرمود: سوال نمی شود مگر از کسانی که ایمان محض داشته و یا کافر محض بودند؛ پس وضع دیگران چگونه است؟ فرمود: به خدا قسم به حال خود واگذار می شوند و به آنان توجهی نمی شود.

گفتم: از چه چیز دیگری پرسش می شوند؟ فرمود : از حجت خدا که در میان آن هاست. پس به مومن گفته می شود: درباره ی آن شخص (امام عصرت) چه می گویی ؟ مؤمن می گوید: او امام من است. پس به او گفته می شود: بخواب، خدا خواب را بر تو گوارا گرداند، و دری از بهشت به روی او باز می شود و پیوسته تا قیامت نسیمی از آن بر او ارزانی داشته می شود.

و به کافر گفته می شود: درباره ی فلان بن فلان چه می گویی؟ وی می گوید: درباره ی او شنیده ام، اما نمی دانم کیست، پس به او گفته می شود: دانستی ( ولی انکار کردی ) و دری از جهنم به روی وی گشاده می شود و پیوسته تا قیامت آتشی از آن به او وزیده می شود. - . کافی 3 : 121 -

**[ترجمه]

«105»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ الْأَشْعَثِ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ یُسْأَلُ الرَّجُلُ فِی قَبْرِهِ فَإِذَا أَثْبَتَ فُسِحَ لَهُ فِی قَبْرِهِ سَبْعَةَ أَذْرُعٍ وَ فُتِحَ لَهُ بَابٌ إِلَی الْجَنَّةِ وَ قِیلَ لَهُ نَمْ نَوْمَةَ الْعَرُوسِ قَرِیرَ الْعَیْنِ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که شخص در قبرش است، از او سوال می پرسند و هنگامی که ایمانش ثابت شد، قبرش به اندازه هفت ذراع گسترده می شود و دری به سوی بهشت بر او باز می کنند و به او می گویند: مانند عروس با روشنی دیده بخواب. - . کافی 3 : 121 -

**[ترجمه]

«106»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِذَا وُضِعَ الرَّجُلُ فِی قَبْرِهِ أَتَاهُ مَلَکَانِ مَلَکٌ عَنْ یَمِینِهِ وَ مَلَکٌ عَنْ یَسَارِهِ وَ أُقِیمَ الشَّیْطَانُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ عَیْنَاهُ

ص: 262


1- فی المصدر: یلهی.

مِنْ نُحَاسٍ فَیُقَالُ لَهُ کَیْفَ تَقُولُ فِی الرَّجُلِ الَّذِی کَانَ (1)بَیْنَ ظَهْرَانَیْکُمْ قَالَ فَیَفْزَعُ لَهُ فَزْعَةً فَیَقُولُ إِذَا کَانَ مُؤْمِناً أَ عَنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَسْأَلَانِی فَیَقُولَانِ لَهُ نَمْ نَوْمَةً لَا حُلُمَ فِیهَا وَ یُفْسَحُ لَهُ فِی قَبْرِهِ تِسْعَةَ أَذْرُعٍ وَ یَرَی مَقْعَدَهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ فَإِذَا (2)کَانَ کَافِراً قَالا لَهُ مَنْ هَذَا الرَّجُلُ الَّذِی خَرَجَ بَیْنَ ظَهْرَانَیْکُمْ فَیَقُولُ لَا أَدْرِی فَیُخَلِّیَانِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الشَّیْطَانِ.

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النضر عن عاصم مثله.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که مرد در قبرش قرار می گیرد دوملک یکی از جانب راست و دیگری از جانب چپ بر وی حاضر می شوند و شیطان [نیز در آن جا] در برابرش قرار دارد [تا او را اغوا کند]، چشم هایش

ص: 262

مانند مس گداخته است، [به او از سوی فرشتگان] گفته می شود: تو چه می گویی در خصوص مردی که در میان شما ظاهر شد و گمان می کرد که پیامبر است؟

[شخص مرده] ناراحت شده و وحشت خاصی برایش پیش می آید. پس اگر مؤمن بود می گوید: محمد رسول خداست؛ پس در این هنگام گفته می شود: آرام گیر [به صورتی که] هیچ گونه ناراحتی در این آرامش نداشته باشد و عالم او [در برزخ و] قبر وسعت داده می شود به اندازه ی نه زراع و جایگاه خویش را در بهشت می بیند.

این همان گفتار خداوند است: «خدا کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا و آخرت با سخن استوار و ثابت می گرداند». - . ابراهیم / 27 - و اگر [مرده] کافر بود[و] فرشتگان به او می گویند: [تو در خصوص] این مردی که در میان شما ظاهر شد و می گوید: رسول خدا است [چه می گویی] پس می گوید: نمی دانم [در این هنگام] میان او و شیطان خالی گذاشته می شود. - . کافی 3 : 121 -

در کتاب نوادر مثل این حدیث نقل شده است. - . الزهد: 160 -

**[ترجمه]

«107»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: یُقَالُ لِلْمُؤْمِنِ فِی قَبْرِهِ مَنْ رَبُّکَ قَالَ فَیَقُولُ اللَّهُ فَیُقَالُ لَهُ مَا دِینُکَ فَیَقُولُ الْإِسْلَامُ فَیُقَالُ مَنْ نَبِیُّکَ فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَیُقَالُ مَنْ إِمَامُکَ فَیَقُولُ فُلَانٌ فَیُقَالُ کَیْفَ عَلِمْتَ بِذَلِکَ فَیَقُولُ أَمْرٌ هَدَانِیَ اللَّهُ لَهُ وَ ثَبَّتَنِی عَلَیْهِ فَیُقَالُ لَهُ نَمْ نَوْمَةً لَا حُلُمَ فِیهَا نَوْمَةَ الْعَرُوسِ ثُمَّ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَدْخُلُ إِلَیْهِ مِنْ رَوْحِهَا وَ رَیْحَانِهَا فَیَقُولُ یَا رَبِّ عَجِّلْ قِیَامَ السَّاعَةِ لَعَلِّی أَرْجِعُ إِلَی أَهْلِی وَ مَالِی وَ یُقَالُ لِلْکَافِرِ مَنْ رَبُّکَ فَیَقُولُ اللَّهُ فَیُقَالُ مَنْ نَبِیُّکَ فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ فَیُقَالُ مَا دِینُکَ فَیَقُولُ الْإِسْلَامُ فَیُقَالُ مِنْ أَیْنَ عَلِمْتَ ذَلِکَ فَیَقُولُ سَمِعْتُ النَّاسَ یَقُولُونَ فَقُلْتُ فَیَضْرِبَانِهِ بِمِرْزَبَةٍ لَوِ اجْتَمَعَ عَلَیْهَا الثَّقَلَانِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ لَمْ یُطِیقُوهَا قَالَ فَیَذُوبُ کَمَا یَذُوبُ الرَّصَاصُ ثُمَّ یُعِیدَانِ فِیهِ الرُّوحَ فَیُوضَعُ قَلْبُهُ بَیْنَ لَوْحَیْنِ مِنْ نَارٍ فَیَقُولُ یَا رَبِّ أَخِّرْ قِیَامَ السَّاعَةِ.

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن أبی البلاد مثله

**[ترجمه]کافی: امام موسی کاظم علیه السلام فرمودند: هنگامیکه مومن را در قبرش قرار می دهند، از او پرسیده می شود پرورردگارت کیست؟ می گوید: الله(خدا پروردگار من است)؛ از او پرسیده می شود دین تو چیست؟ می گوید: اسلام؛ بعد، از او پرسیده می شود پیامبرت کیست؟ می گوید: محمد صلی الله علیه وآله وسلم. بعد، از او پرسیده می شود امامت کیست؟ می گوید: فلان شخص؛ از او می پرسند: این ها را چگونه یاد گرفتی؟ می گوید: این امری است که خدا مرا به آن راهنمایی کرده و بر آن استوار نموده است. (یعنی اگر راهنمایی و هدایت خداوند نبود من چیزی نمی آموختم)

پس به او گفته می شود بخواب همانند خوابیدن عروس که هیچ ترس و هیجانی در او نیست؛ سپس برای او دری به بهشت گشوده می شود و به او گفته می شود: داخل بهشت شو در حالیکه در آرامش و راحتی هستی؛ او هم می گوید: پروردگارا زودتر قیامت را برپا کن (تا به حساب وکتابها رسیدگی کنی)، شاید که من به سوی اهل و مالم برگردم (یعنی شاید زودتر به نعمتهایی که لایق آن ها هستم برسم)

و از کافر پرسیده می شود پرورردگارت کیست؟ می گوید: الله(خدا پروردگار من است)؛ از او پرسیده می شود دین تو چیست؟ می گوید: اسلام؛ بعد، از او پرسیده می شود پیامبرت کیست؟ می گوید: محمد؛ از او می پرسند: این ها را چگونه یاد گرفتی؟ می گوید از زبان مردم شنیدم (دیدم همه می گویند، من هم گفتم؛ بدون هیچ اعتقاد قلبی) پس من (خدا) می گویم: او را با عصایی آهنین بزنید، که اگر جن و انس جمع شوند نمی توانند( عذاب) آن را تحمل کنند، پس بدن او ذوب می شود همانگونه که سرب ذوب می شود؛ سپس روح را دوباره به بدن او باز می گردانند و قلبش را بین دو لوح از آتش قرار می دهند، و او می گوید: پروردگارا برپایی قیامت را به تاخیر بینداز (تا دیرتر به آن عذاب اصلی که در انتظارم است برسم.) - . کافی 3 : 121 -

در کتاب نوادر نیز حدیث مشابهی نقل شده است. - . الزهد: 161 -

**[ترجمه]

بیان

هذا الخبر یدل علی أن إسلام المخالفین لعدم توسلهم بأئمة الهدی علیهم السلام ظنی تقلیدی لم یهدهم الله للرسوخ فیه و إنما الهدایة و الیقین مع متابعتهم علیهم السلام.

**[ترجمه]روایت بر این دلالت دارد که اسلام مخالفان به دلیل عدم توسل به ائمه علیهم السلام، از روی ظن و گمان و تقلید بوده و خداوند آن ها را به استوار ماندن در آن، هدایت نمی کند، هدایت و یقین تنها با پیروی از ائمه علیهم السلام امکان پذیر است.

ص: 263

**[ترجمه]

«108»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ

ص: 263


1- لیست فی المصدر: کلمة «کان».
2- فی المصدر: و إذا.

عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أُخْرِجَ مِنْ بَیْتِهِ شَیَّعَهُ (1)الْمَلَائِکَةُ إِلَی قَبْرِهِ یَزْدَحِمُونَ عَلَیْهِ حَتَّی إِذَا انْتُهِیَ بِهِ إِلَی قَبْرِهِ قَالَتْ لَهُ الْأَرْضُ مَرْحَباً بِکَ وَ أَهْلًا أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أُحِبُّ أَنْ یَمْشِیَ عَلَیَّ مِثْلُکَ لَتَرَیَنَّ مَا أَصْنَعُ بِکَ فَیُوَسَّعُ لَهُ مَدَّ بَصَرِهِ وَ یَدْخُلُ عَلَیْهِ فِی قَبْرِهِ مَلَکَا الْقَبْرِ وَ هُمَا قَعِیدَا الْقَبْرِ (2)مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ فَیُلْقِیَانِ فِیهِ الرُّوحَ إِلَی حَقْوَیْهِ فَیُقْعِدَانِهِ وَ یَسْأَلَانِهِ فَیَقُولَانِ (3)مَنْ رَبُّکَ فَیَقُولُ اللَّهُ فَیَقُولَانِ مَا دِینُکَ فَیَقُولُ الْإِسْلَامُ فَیَقُولَانِ مَنْ نَبِیُّکَ فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَیَقُولَانِ وَ مَنْ إِمَامُکَ فَیَقُولُ فُلَانٌ قَالَ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ صَدَقَ عَبْدِی افْرُشُوا لَهُ فِی قَبْرِهِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ افْتَحُوا لَهُ فِی قَبْرِهِ بَاباً إِلَی الْجَنَّةِ وَ أَلْبِسُوهُ مِنْ ثِیَابِ الْجَنَّةِ حَتَّی یَأْتِیَنَا وَ مَا عِنْدَنَا خَیْرٌ لَهُ ثُمَّ یُقَالُ لَهُ نَمْ نَوْمَةَ الْعَرُوسِ نَمْ نَوْمَةً لَا حُلُمَ فِیهَا قَالَ وَ إِنْ کَانَ کَافِراً خَرَجَتِ الْمَلَائِکَةُ تُشَیِّعُهُ إِلَی قَبْرِهِ یَلْعَنُونَهُ حَتَّی إِذَا انْتُهِیَ إِلَی قَبْرِهِ قَالَتْ لَهُ الْأَرْضُ لَا مَرْحَباً بِکَ وَ لَا أَهْلًا أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أُبْغِضُ أَنْ یَمْشِیَ عَلَیَّ مِثْلُکَ لَا جَرَمَ لَتَرَیَنَّ مَا أَصْنَعُ بِکَ الْیَوْمَ فَتَضِیقُ عَلَیْهِ حَتَّی تَلْتَقِیَ جَوَانِحُهُ (4)قَالَ ثُمَّ یَدْخُلُ عَلَیْهِ مَلَکَا الْقَبْرِ وَ هُمَا قَعِیدَا الْقَبْرِ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ قَالَ أَبُو بَصِیرٍ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَدْخُلَانِ عَلَی الْمُؤْمِنِ وَ الْکَافِرُ فِی صُورَةٍ وَاحِدَةٍ فَقَالَ لَا قَالَ فَیُقْعِدَانِهِ وَ یُلْقِیَانِ فِیهِ الرُّوحَ إِلَی حَقْوَیْهِ فَیَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ فَیَتَلَجْلَجُ (5)وَ یَقُولُ قَدْ سَمِعْتُ النَّاسَ یَقُولُونَ فَیَقُولَانِ لَهُ لَا دَرَیْتَ وَ یَقُولَانِ لَهُ مَا دِینُکَ فَیَتَلَجْلَجُ فَیَقُولَانِ لَهُ لَا دَرَیْتَ وَ یَقُولَانِ لَهُ مَنْ نَبِیُّکَ فَیَقُولُ قَدْ سَمِعْتُ النَّاسَ یَقُولُونَ فَیَقُولَانِ لَهُ لَا دَرَیْتَ وَ یُسْأَلُ مِنْ إِمَامِ زَمَانِهِ قَالَ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ کَذَبَ عَبْدِی افْرُشُوا لَهُ فِی قَبْرِهِ مِنَ النَّارِ وَ أَلْبِسُوهُ مِنْ ثِیَابِ النَّارِ وَ افْتَحُوا لَهُ بَاباً إِلَی النَّارِ حَتَّی یَأْتِیَنَا وَ مَا عِنْدَنَا شَرٌّ لَهُ فَیَضْرِبَانِهِ بِمِرْزَبَةٍ ثَلَاثَ ضَرَبَاتٍ لَیْسَ مِنْهَا ضَرْبَةٌ إِلَّا یَتَطَایَرُ قَبْرُهُ نَاراً لَوْ ضُرِبَ بِتِلْکَ الْمِرْزَبَةِ جِبَالُ

ص: 264


1- فی المصدر: شیعته.
2- القعید فعیل بمعنی الفاعل: الذی یصاحبک فی قعودک.
3- فی المصدر: فیقولان له.
4- الجوانح: الاضلاع ممّا یلی الصدر، و الواحدة منها جانحة.
5- اللجلجة و التلجلج: التردد فی الکلام.

تِهَامَةَ لَکَانَتْ رَمِیماً وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ یُسَلِّطُ اللَّهُ عَلَیْهِ فِی قَبْرِهِ الْحَیَّاتِ تَنْهَشُهُ نَهْشاً وَ الشَّیْطَانَ یَغُمُّهُ غَمّاً قَالَ وَ یَسْمَعُ عَذَابَهُ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ إِلَّا الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ قَالَ وَ إِنَّهُ لَیَسْمَعُ خَفْقَ نِعَالِهِمْ وَ نَفْضَ أَیْدِیهِمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ.

شی، تفسیر العیاشی عن أبی بصیر مثله

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: جنازه مومن هنگامی که از خانه خود خارج می شود، فرشتگان او را تشییع می کنند و بر او ازدحام می کنند، تا زمانی که بنده مؤمن دفن شود زمین به او گوید: خوش آمدی (مرحبا و اهلا)، دوست داشتم افرادی چون تو بر پشتم راه بروند. پس چون تو را دریابم به زودی خواهی دانست که با تو چگونه رفتار می کنم، پس قبر به اندازه چشم اندازه وسعت یابد. دو فرشته قبر بر او وارد می شوند و آن ها دو نگهبان قبر، نکیر و منکر هستند، پس جان را تا کمرش بر او می اندازند و از او می پرسند: پروردگار تو کیست؟ می گوید: الله؛ می گویند: دین تو چیست؟ می گوید: اسلام؛ می گویند: پیامبر تو کیست؟ می گوید: محمد صلی الله علیه و آله. می گویند: امام تو کیست؟ می گوید: فلانی. حضرت علیه السلام فرمود: پس منادی از آسمان می گوید: بنده من راست گفت، از بهشت قبر او را فرش کنید، و از قبرش دری به سوی بهشت بگشایید، و از لباس های بهشتی به او بپوشانید، تا این که نزد ما بیاید، و آن چه نزد ماست برای او بهتر است. سپس به او می گویند: بخواب همانند خوابیدن عروس که هیچ ترس و هیجانی در او نیست.

و اگر کافر باشد، فرشتگان لعنت کنان وی را تا قبرش تشییع می کنند، وقتی در قبر گذاشته می شود، زمین به او می گوید: خوش نیامدی به خدا سوگند دوست نداشتم کسی مانند تو بر پشت من راه برود، چاره ای نیست و اکنون خواهی دید با تو چه خواهم کرد، پس بر او فشار می آورد تا این که دنده هایش در هم فرو رود.

حضرت علیه السلام فرمود: سپس فرشتگان قبر که نگهبانان آن و نکیر و منکر هستند، بر او وارد می شوند. ابو بصیر می گوید: عرض کردم: فدایتان شوم؛ آیا بر مومن و کافر به یک صورت وارد می شوند؟ فرمود: خیر. و فرمود: کافر را می نشانند و روح را در کالبدش می دمند و به او می گویند: خدای تو کیست؟ با شک و تردید می گوید: شنیدم مردم چنین و چنان می گفتند. آن ها می گویند: ندانستی.

و می پرسند: دینت چیست؟ باز تردید می کند و به او می گویند: ندانستی. و می پرسند: پیامبر تو کیست؟ می گوید: شنیدم مردم چنین و چنان می گفتند. فرشتگان به او می گویند: ندانستی. و از او درباره امام زمانش می پرسند. حضرت فرمود: منادی از آسمان ندا می دهد: دروغ گفت بنده من، قبرش را از آتش فرش کنید، و او را لباسی از آتش بپوشانید، و دری به سوی آتش به رویش بگشایید، تا قیامت که نزد ما می آید و آن چه نزد ماست برای او بدتر است. پس سه ضربه با گرز بر او می زنند، و با هر ضربه آتش از قبرش به آسمان شعله می کشد، اگر یکی از این ضربه ها بر کوه وارد شود،

ص: 264

خاکستر می گردد.

امام صادق علیه السلام فرمود: و خداوند مارها را در قبرش مسلط می کند تا او را بگزند و شیطان را بر او چیره می سازد تا او را غمگین نماید، و عذاب او را مخلوقات خدا، به غیر از جن و انس، می شنوند، و فرمود: او صدای حرکت نعلین آن ها را و تکاندن دستهایشان را می شنود و اینست که خدای متعال می فرماید: « ُیثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ» - . ابراهیم / 27 - {خدا کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا و در آخرت با سخن استوار ثابت می گرداند، و ستمگران را بی راه می گذارد، و خدا هر چه بخواهد انجام می دهد.} - . کافی 3 : 122 -

در تفسیر عیاشی نیز حدیث مشابهی نقل شده است. - . تفسیر عیاشی 1 : 243 -

**[ترجمه]

بیان

قوله لا دریت دعاء علیه أو استفهام إنکاری أی علمت و تمت الحجة علیک فی الدنیا و إنما جحدت بشقاوتک.

**[ترجمه]«لا دریت» نفرین و یا استفهام انکاری است، یعنی دانستی و حجت در دنیا بر تو تمام شد، و تو فقط به خاطر بدبختی خود انکار کردی.

**[ترجمه]

«109»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ کُولُومٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلَ الْمُؤْمِنُ قَبْرَهُ کَانَتِ الصَّلَاةُ عَنْ یَمِینِهِ وَ الزَّکَاةُ عَنْ یَسَارِهِ وَ الْبِرُّ مُطِلٌّ عَلَیْهِ (1)قَالَ فَیَتَنَحَّی الصَّبْرُ نَاحِیَةً فَإِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ الْمَلَکَانِ اللَّذَانِ یَلِیَانِ مُسَاءَلَتَهُ قَالَ الصَّبْرُ لِلصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ دُونَکُمَا صَاحِبَکُمْ فَإِنْ عَجَزْتُمْ عَنْهُ فَأَنَا دُونَهُ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: چون مومن را داخل قبر کنند نماز در طرف راست او٬ زکات در طرف چپ او، و برّ و نیکویی و احسان مشرف بر او شود، و صبر او در ناحیه ای قرار گیرد، پس وقتی که دو ملک سوال بیایند، صبر به نماز و زکات و برّ گوید: شما صاحب خود را دریابید، یعنی میت را نگاهداری کنید، پس هرگاه از آن عاجز شدید من نزد او هستم - . کافی 3 : 122 - .

**[ترجمه]

«110»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ الْخُرَاسَانِیِّ (2)عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا وُضِعَ الْمَیِّتُ فِی قَبْرِهِ مُثِّلَ لَهُ شَخْصٌ فَقَالَ لَهُ یَا هَذَا کُنَّا ثَلَاثَةً کَانَ رِزْقَکَ فَانْقَطَعَ بِانْقِطَاعِ أَجَلِکَ وَ کَانَ أَهْلَکَ فَخَلَّفُوکَ وَ انْصَرَفُوا عَنْکَ وَ کُنْتُ عَمَلَکَ فَبَقِیتُ مَعَکَ أَمَا إِنِّی کُنْتُ أَهْوَنَ الثَّلَاثَةِ عَلَیْکَ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: چون مومن را داخل قبر کنند، شخصی برای او متمثل می شود و به او می گوید: فلانی! ما سه چیز بودیم، اول: رزق و روزی تو که با فرا رسیدن مرگ تو، قطع شد. دوم: بستگان تو که تو را در این جا نهادند و از تو روی برگرداندند و رفتند، و سوم من که عمل تو هستم که همراه تو باقی می مانم، با این که من در نزد تو بی ارزش تر از دو چیز دیگر بودم. - . کافی 3 : 122 -

**[ترجمه]

«111»

کا، الکافی عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یُسْأَلُ الْمَیِّتُ فِی قَبْرِهِ

ص: 265


1- أطل علیه: أشرف: و فی المصدر بالظاء المعجمة. و ربما یستدل بأمثاله علی تجسم الاعمال فی النشأة الآخرة، و یمکن ان یخلق اللّه تعالی بازاء کل منها صورة تناسبه، و یمکن حمله علی الاستعارة التمثیلیة أیضا، لکن عدم التصرف فی الظواهر مع عدم الضرورة أحوط و أولی، قاله المصنّف فی کتابه مرآة العقول.
2- فی المصدر: عن محمّد بن أحمد الخراسانیّ، عن أبیه.

عَنْ خَمْسٍ عَنْ صَلَاتِهِ وَ زَکَاتِهِ وَ حَجِّهِ وَ صِیَامِهِ وَ وَلَایَتِهِ إِیَّانَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَتَقُولُ الْوَلَایَةُ عَنْ جَانِبِ الْقَبْرِ لِلْأَرْبَعِ مَا دَخَلَ فِیکُنَّ مِنْ نَقْصٍ فَعَلَیَّ تَمَامُهُ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که مومن را در قبر می گذارند،

ص: 265

از پنج چیز سوال می کنند: نماز، زکات و حج و روزه و ولایت ما اهل بیت. ولایت از گوشه قبر به آن چهار مورد دیگر می گوید: اگر نقصی در شما باشد، کامل کردن آن بر عهده من است. - . کافی 3 : 123 -

**[ترجمه]

«112»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَصْلُوبِ یُعَذَّبُ عَذَابَ الْقَبْرِ قَالَ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْمُرُ الْهَوَاءَ أَنْ یَضْغَطَهُ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمَصْلُوبِ یُصِیبُهُ عَذَابُ الْقَبْرِ فَقَالَ إِنَّ رَبَّ الْأَرْضِ هُوَ رَبُّ الْهَوَاءِ فَیُوحِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی الْهَوَاءِ فَیَضْغَطُهُ ضَغْطَةً أَشَدَّ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ.

**[ترجمه]کافی: عیسی بن یونس می گوید: از حضرت علیه السلام پرسیدم: آیا کسی که به دار آویخته شده است، فشار قبر دارد؟ فرمود: آری، خدای عز و جل به هوا فرمان می دهد که بر او فشار بیاورد.

در روایت دیگری آمده است: از امام صادق علیه السلام سوال شد: آیا کسی که به دار آویخته شده است، عذاب قبر دارد؟ فرمود: خدای زمین همان خدای هواست، خدای عز و جل به هوا وحی می کند، پس چنان بر او فشار می آورد که از فشار قبر بیشتر است. - . کافی 3 : 123 -

**[ترجمه]

«113»

کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: لَمَّا مَاتَتْ رُقَیَّةُ ابْنَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَقِی بِسَلَفِنَا الصَّالِحِ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ وَ أَصْحَابِهِ قَالَ وَ فَاطِمَةُ علیها السلام عَلَی شَفِیرِ الْقَبْرِ تَنْحَدِرُ دُمُوعُهَا فِی الْقَبْرِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَلَقَّاهُ (1)بِثَوْبِهِ قَائِمٌ (2)یَدْعُو قَالَ إِنِّی لَأَعْرِفُ ضَعْفَهَا وَ سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُجِیرَهَا مِنْ ضَمَّةِ الْقَبْرِ.

**[ترجمه]کافی: امام باقر و یا امام صادق علیهما السلام فرمودند: چون رقیّه دختر رسول الله صلّی الله علیه وآله وفات کرد، رسول خدا فرمود: ای دخترم! بپیوند به سلفِ صالحِ ما عثمان بن مظعون و اصحاب او؛ و فاطمه علیها السّلام بر کنارۀ قبر ایستاده بود و چنان گریه می کرد که اشک های چشم او در قبر فرو می ریخت، و رسول خدا صلّی الله علیه وآله در حالی که ایستاده دعا می نمود، آن اشک ها را با لباس خود پاک می کرد.

رسول خدا (ص) فرمود: من از ضعف رقیّه خبر دارم و از خداوند عزّوجلّ خواهش کردم که او را از فشار قبر خلاصی بخشد. - . کافی 3 : 123 -

**[ترجمه]

«114»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ قَبْرٍ إِلَّا وَ هُوَ یَنْطِقُ کُلَّ یَوْمٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ أَنَا بَیْتُ التُّرَابِ أَنَا بَیْتُ الْبِلَی (3)أَنَا بَیْتُ الدُّودِ قَالَ فَإِذَا دَخَلَهُ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ قَالَ مَرْحَباً وَ أَهْلًا أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أُحِبُّکَ وَ أَنْتَ تَمْشِی عَلَی ظَهْرِی فَکَیْفَ إِذَا دَخَلْتَ بَطْنِی فَسَتَرَی ذَلِکَ (4)قَالَ فَیُفْسَحُ لَهُ مَدَّ الْبَصَرِ (5)وَ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ یَرَی مَقْعَدَهُ مِنَ الْجَنَّةِ قَالَ وَ یَخْرُجُ مِنْ ذَلِکَ رَجُلٌ لَمْ تَرَ عَیْنَاهُ شَیْئاً أَحْسَنَ مِنْهُ فَیَقُولُ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ شَیْئاً قَطُّ أَحْسَنَ

ص: 266


1- أی یحفظ دموعه.
2- فی المصدر: قائما.
3- فی المصدر: البلاء.
4- فی نسخة من الکافی: فستری مالک.
5- فی المصدر: مد بصره.

مِنْکَ فَیَقُولُ أَنَا رَأْیُکَ الْحَسَنُ الَّذِی کُنْتَ عَلَیْهِ وَ عَمَلُکَ الصَّالِحُ الَّذِی کُنْتَ تَعْمَلُهُ قَالَ ثُمَّ تُؤْخَذُ رُوحُهُ فَتُوضَعُ فِی الْجَنَّةِ حَیْثُ رَأَی مَنْزِلَهُ ثُمَّ یُقَالُ لَهُ نَمْ قَرِیرَ الْعَیْنِ فَلَا تَزَالُ نَفْحَةٌ مِنَ الْجَنَّةِ تُصِیبُ جَسَدَهُ یَجِدُ لَذَّتَهَا وَ طِیبَهَا حَتَّی یُبْعَثَ قَالَ وَ إِذَا دَخَلَ الْکَافِرُ قَالَتْ لَا مَرْحَباً بِکَ وَ لَا أَهْلًا أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أُبْغِضُکَ وَ أَنْتَ تَمْشِی عَلَی ظَهْرِی فَکَیْفَ إِذَا دَخَلْتَ بَطْنِی سَتَرَی ذَلِکَ فَتَضُمُّ عَلَیْهِ فَتَجْعَلُهُ رَمِیماً وَ یُعَادُ کَمَا کَانَ وَ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَی النَّارِ فَیَرَی مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ ثُمَّ قَالَ ثُمَّ إِنَّهُ یَخْرُجُ مِنْهُ رَجُلٌ أَقْبَحُ مَنْ رَأَی قَطُّ قَالَ فَیَقُولُ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَنْ أَنْتَ مَا رَأَیْتُ شَیْئاً أَقْبَحَ مِنْکَ قَالَ فَیَقُولُ أَنَا عَمَلُکَ السَّیِّئُ الَّذِی کُنْتَ تَعْمَلُهُ وَ رَأْیُکَ الْخَبِیثُ قَالَ ثُمَّ تُؤْخَذُ رُوحُهُ فَتُوضَعُ حَیْثُ رَأَی مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ ثُمَّ لَمْ تَزَلْ نَفْحَةٌ مِنَ النَّارِ تُصِیبُ جَسَدَهُ فَیَجِدُ أَلَمَهَا وَ حَرَّهَا إِلَی یَوْمِ الْبَعْثِ وَ یُسَلَّطُ (1)عَلَی رُوحِهِ تِسْعَةٌ وَ تِسْعُونَ تِنِّیناً تَنْهَشُهُ لَیْسَ فِیهَا تِنِّینٌ تَنْفُخُ عَلَی ظَهْرِ الْأَرْضِ (2)فَتُنْبِتَ شَیْئاً.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ قبری نیست مگر این که هر روز سه بار می گوید :من خانه ی خاک هستم، من خانه پوسیدن هستم، من خانه ی کرم هستم. وقتی که بنده مومن وارد قبر می گردد، زمین به او می گوید: مرحبا! خوش آمدی. سوگند به خدا که من تو را دوست داشتم، در آن وقت که بر روی من راه می رفتی، و اکنون که در شکم من قرار گرفتی بیشتر تو را دوست دارم و به زودی نشانه ی دوستی مرا در می یابی. در این هنگام به اندازه ی دید چشمش، قبر وسیع می شود و دری در قبر به روی او گشوده می شود، و او جایگاهش را در بهشت می بیند، و از آن در مردی بیرون می آید که هیچ چشمی زیباتر از او ندیده است، و به آن مرد می گوید: ای بنده ی خدا! من هرگز چیزی را زیباتر از تو ندیده ام. تو کیستی؟

ص: 266

آن مرد زیبا در پاسخ می گوید: من رأی نیک تو هستم که دارای آن بودی، و کارهای شایسته ی تو هستم که دارای آن بودی، و اعمال نیک تو هستم که در دنیا انجام داده ای. سپس به او می گویند: بخواب و بیارام در حالی که چشمت روشن است و شادمان هستی. از آن پس همواره نسیمی از بهشت، بر جسد او می وزد که لذّت و بوی خوش آن را تا روز فرا رسیدن قیامت، در می یابد.

امّا وقتی که جسد کافر را در میان قبر می گذارند، زمین قبر به اومی گوید: نه خوش آمدی و نه جا آمدی! سوگند به خدا، که تو را در آن هنگام که بر روی من راه می رفتی، دشمن می داشتم و اکنون که در شکم من قرار گرفته ای، دشمنی من نسبت به تو بیشتر شده است و به زودی نشانه ی دشمنی مرا خواهی دید.

آنگاه قبر او را فشار می دهد و جسد او را خورد و خاکستر می کند، و او را به همان خاکی که قبلا بود، بر می گرداند و دری از دوزخ به روی او گشوده می شود. او جایگاهش را در دوزخ می بیند. سپس مردی بسیار زشت از آن در وارد می گردد و او به آن مرد می گوید: ای بنده خدا! تو کیستی؟

آن مرد در پاسخ می گوید: من کردار زشت تو هستم که در دنیا انجام می دادی، و رأی ناپاک تو می باشم. بعد از آن روح او گرفته می شود و در جایگاه خود در دوزخ نهاده می گردد. سپس همواره باد مسمومی از آتش بر جسد او می وزد و او درد و سوزش آن را تا قیامت، در می یابد و خداوند نود و نُه مار را بر روح او مسلّط می کند که او را می گزند. مارهایی که از نوع مارهای روی زمین نیست، که اگر بر روی زمین چنان ماری بیاید و در زمینی بدمد، بر آن زمین گیاهی نخواهد روئید. - . کافی 3 : 123 -

**[ترجمه]

«115»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ غَالِبِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلْقَبْرِ کَلَاماً فِی کُلِّ یَوْمٍ یَقُولُ أَنَا بَیْتُ الْغُرْبَةِ أَنَا بَیْتُ الْوَحْشَةِ أَنَا بَیْتُ الدُّودِ أَنَا الْقَبْرُ أَنَا رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّارِ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: قبر سخنی دارد؛ هر روز می گوید: من خانه غربتم، من خانه وحشتم، من خانه کرم هستم؛ من قبر هستم: باغی از باغ های بهشت و یا حفره ای از حفره های جهنم. - . کافی 3 : 124 -

**[ترجمه]

«116»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی سَمِعْتُکَ وَ أَنْتَ تَقُولُ کُلُّ شِیعَتِنَا فِی الْجَنَّةِ عَلَی مَا کَانَ فِیهِمْ قَالَ صَدَقْتُکَ کُلُّهُمْ وَ اللَّهِ فِی الْجَنَّةِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ الذُّنُوبَ کَثِیرَةٌ کَبَائِرُ فَقَالَ أَمَّا فِی الْقِیَامَةِ فَکُلُّکُمْ فِی الْجَنَّةِ بِشَفَاعَةِ النَّبِیِّ الْمُطَاعِ أَوْ وَصِیِّ النَّبِیِّ وَ لَکِنِّی وَ اللَّهِ أَتَخَوَّفُ عَلَیْکُمْ فِی الْبَرْزَخِ قُلْتُ وَ مَا الْبَرْزَخُ قَالَ الْقَبْرُ مُنْذُ حِینِ مَوْتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

**[ترجمه]کافی: عمر بن یزید گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: من شنیدم که شما می گفتید: تمام شیعیان ما با هر کرداری که دارند در بهشت هستند.

حضرت فرمود: این قول تو را تصدیق می کنم، سوگند به خدا که همه در بهشتند. عرض کردم: فدایت شوم! گناهان، بسیار و بزرگ است. حضرت فرمود: امّا در قیامت پس همه شما در بهشتید به واسطه شفاعت پیامبرِ مُطاع یا به شفاعت وصیّ آن پیامبر؛ ولیکن من از برزخ شما نگرانم و در هراس می باشم. عرض کردم: برزخ چیست؟ فرمود: برزخ عبارت است از عالم قبر از وقتی که انسان می میرد تا زمانی که قیامت بر پا می شود. - . کافی 3 : 124 -

ص: 267

**[ترجمه]

«117»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنِ الْمُرْتَجِلِ بْنِ

ص: 267


1- فی المصدر: فیجد ألمها و حرها فی جسده إلی یوم یبعث و یسلط اللّه. اه.
2- فی المصدر: علی وجه الأرض خ ل.

مَعْمَرٍ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ عَبَایَةَ الْأَسَدِیِّ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الظَّهْرِ فَوَقَفَ بِوَادِی السَّلَامِ کَأَنَّهُ مُخَاطِبٌ لِأَقْوَامٍ فَقُمْتُ بِقِیَامِهِ حَتَّی أَعْیَیْتُ ثُمَّ جَلَسْتُ حَتَّی مَلِلْتُ ثُمَّ قُمْتُ حَتَّی نَالَنِی مِثْلُ مَا نَالَنِی أَوَّلًا ثُمَّ جَلَسْتُ حَتَّی مَلِلْتُ ثُمَّ قُمْتُ وَ جَمَعْتُ رِدَائِی فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی قَدْ أَشْفَقْتُ عَلَیْکَ مِنْ طُولِ الْقِیَامِ فَرَاحَةَ سَاعَةٍ ثُمَّ طَرَحْتُ الرِّدَاءَ لِیَجْلِسَ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا حَبَّةُ إِنْ هُوَ إِلَّا مُحَادَثَةُ مُؤْمِنٍ أَوْ مُؤَانَسَتُهُ قَالَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّهُمْ لَکَذَلِکَ قَالَ نَعَمْ وَ لَوْ کُشِفَ لَکَ لَرَأَیْتَهُمْ حَلَقاً حَلَقاً مُحْتَبِینَ (1)یَتَحَادَثُونَ فَقُلْتُ أَجْسَامٌ أَمْ أَرْوَاحٌ فَقَالَ أَرْوَاحٌ وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَمُوتُ فِی بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا قِیلَ لِرُوحِهِ الْحَقِی بِوَادِی السَّلَامِ وَ إِنَّهَا لَبُقْعَةٌ مِنْ جَنَّةِ عَدْنٍ.

**[ترجمه]کافی: حبه عرنی می گوید: با امیر مومنان به سوی پشت کوفه خارج شدیم؛ امیر المومنین علیه السلام در پشت کوفه در وادی السلام ایستاده بود و گویی با کسانی سخن می گفت. من نیز با او ایستادم تا خسته شدم، پس نشستم تا این که ملول شدم ، دوباره برخاستم و ردایم را جمع کرده و گفتم یا امیرالمومنین! من بر تو نگرانم از ایستادن زیاد، بنشین و استراحت کن! سپس ردایم را بر زمین پهن کردم تا بنشیند.

فرمودند: ای حبّه! آن چه دیدی نبود مگر سخن گفتن و مؤانست با مؤمن. گفتم: یا امیرالمومنین! آن ها نیز چنین هستند؟ فرمود: آری، اگر آن چه من می بینم برای تو هم کشف می شد ، می دیدی که مؤمنان حلقه وار نشسته و با هم سخن می گویند. گفتم اجسادند یا ارواح؟ فرمودند: ارواح؛ و مومنی نمی میرد مگر این که به روح او گفته می شود: به وادی السلام ملحق شو. همانا وادی السلام قطعه ای از بهشت عدن است. - . کافی 3 : 124 -

**[ترجمه]

«118»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَخِی بِبَغْدَادَ وَ أَخَافُ أَنْ یَمُوتَ بِهَا فَقَالَ مَا تُبَالِی حَیْثُمَا مَاتَ أَمَا إِنَّهُ لَا یَبْقَی مُؤْمِنٌ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا إِلَّا حَشَرَهُ اللَّهُ رُوحَهُ (2)إِلَی وَادِی السَّلَامِ فَقُلْتُ لَهُ وَ أَیْنَ وَادِی السَّلَامِ قَالَ ظَهْرَ الْکُوفَةِ أَمَا إِنِّی کَأَنِّی بِهِمْ حَلَقٌ حَلَقٌ قُعُودٌ یَتَحَدَّثُونَ.

**[ترجمه]کافی: راوی می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: برادر من در بغداد است، و نگرانم که در همانجا بمیرد. فرمود: باک نداشته باش، هر جا که خواهد بمیرد؛ چون هیچ مؤمن در شرق زمین و یا در غرب زمین باقی نمی ماند، مگر آن که خداوند روح او را در وادی السّلام با ارواح مؤمنین دیگر قرار می دهد. عرض کردم: وادی السّلام کجاست؟ فرمود: در پشت کوفه، و آگاه باش مثل این که من منظره اجتماع ارواح را می بینم که حلقه حلقه نشسته اند و با یکدیگر گفتگو دارند. - . کافی 3 : 124 -

**[ترجمه]

«119»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَرْوُونَ أَنَّ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ فِی حَوَاصِلِ طُیُورٍ خُضْرٍ حَوْلَ الْعَرْشِ فَقَالَ لَا الْمُؤْمِنُ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِنْ أَنْ یَجْعَلَ رُوحَهُ فِی حَوْصَلَةِ طَیْرٍ (3)لَکِنْ (4)فِی أَبْدَانٍ کَأَبْدَانِهِمْ.

**[ترجمه]کافی: أبی ولاّد حنّاط روایت می کند: من به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: فدایت شوم، چنین روایت می کنند که ارواح مؤمنین پس از مرگ در سنگ دان های مرغان سبزی که در حول عرش در پروازند قرار دارند.

حضرت فرمودند: نه، چنین نیست، مؤمن در نزد خدا بزرگتر و والاتر است از آن که روح او را در سنگدان پرنده ای قرار دهد، لیکن در بدن هائی مانند بدن های خود آن ها قرار می دهد. - . کافی 3 : 124 -

**[ترجمه]

«120»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ مُثَنًّی الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ لَفِی شَجَرَةٍ مِنَ الْجَنَّةِ یَأْکُلُونَ مِنْ طَعَامِهَا وَ یَشْرَبُونَ مِنْ شَرَابِهَا وَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَقِمْ لَنَا السَّاعَةَ وَ أَنْجِزْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا وَ أَلْحِقْ آخِرَنَا بِأَوَّلِنَا.

ص: 268


1- احتبی بالثوب: اشتمل به. جمع بین ظهره و ساقیه بعمامة و نحوها.
2- فی المصدر: حشر اللّه روحه.
3- حوصلة بتخفیف اللام و تشدیدها من الطیر بمنزلة المعدة للإنسان.
4- فی المصدر: و لکن.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: ارواح مومنان در کنار درختی از درختان بهشتی، از غذای بهشتی خورده و از نوشیدنی های آن می نوشند و می گویند: قیامت را برای ما بر پا دار و آن چه به ما وعده دادی، محقق ساز و آخرین ما را به اولینمان ملحق نما. - . کافی 3 : 124 و 125 -

ص: 268

**[ترجمه]

«121»

کا، الکافی سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْأَرْوَاحَ فِی صِفَةِ الْأَجْسَادِ فِی شَجَرَةٍ فِی الْجَنَّةِ تَعَارَفُ وَ تَسَاءَلُ فَإِذَا قَدِمَتِ الرُّوحُ عَلَی الْأَرْوَاحِ تَقُولُ دَعُوهَا فَإِنَّهَا قَدْ أَفْلَتَتْ مِنْ هَوْلٍ عَظِیمٍ ثُمَّ یَسْأَلُونَهَا مَا فَعَلَ فُلَانٌ وَ مَا فَعَلَ فُلَانٌ فَإِنْ قَالَتْ لَهُمْ تَرَکْتُهُ حَیّاً ارْتَجَوْهُ وَ إِنْ قَالَتْ لَهُمْ قَدْ هَلَکَ قَالُوا قَدْ هَوَی هَوَی (1)

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: ارواح مؤمنان در بهشت در کنار درختی در صورت اجسام بشریّه قرار دارند و بدین صورت ها یکدیگر را می شناسند و با یکدیگر گفتگو دارند. چون یک روح تازه بر آن ها وارد شود، می گویند: فعلاً او را از پرسش واگذارید، چون از مقام هول و ترس عظیمی رهائی یافته است.

و سپس از او می پرسند: فلان کس چه کرد؟ و فلان کس چه کرد؟ اگر در پاسخ بگوید: او زنده بود، ارواح امید خیر و رحمت و سعادت درباره او دارند؛ و اگر بگوید: هلاک شده است، ارواح می گویند: به پستی و خواری گرائید، به پستی و خواری گرائید. - . کافی 3 : 124 و 125 -

**[ترجمه]

«122»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ فِی حُجُرَاتٍ فِی الْجَنَّةِ یَأْکُلُونَ مِنْ طَعَامِهَا وَ یَشْرَبُونَ مِنْ شَرَابِهَا وَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَقِمْ لَنَا السَّاعَةَ (2)وَ أَنْجِزْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا وَ أَلْحِقْ آخِرَنَا بِأَوَّلِنَا.

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن أبی عمیر عن علی عن أبی بصیر مثله.

**[ترجمه]کافی: ابا بصیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباه ارواح مومنان پرسیدم. فرمود: در در حجره هائی در بهشت سکونت دارند، از غذای بهشتی می خورند و از آشامیدنی های آن می آشامند و می گویند: بار پروردگارِ ما! ساعت قیامت را برای ما به پا دار، و بر آن چه به ما وعده فرمودی وفا کن، و آخرین فردِ ما را به اوّلین فردِ ما ملحق گردان. - . کافی 3 : 124 و 125 -

و نظیر این روایت را در نوادر نقل نموده است. - . الزهد: 164 -

**[ترجمه]

«123»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَسِّنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا مَاتَ الْمَیِّتُ اجْتَمَعُوا عِنْدَهُ یَسْأَلُونَهُ عَمَّنْ مَضَی وَ عَمَّنْ بَقِیَ فَإِنْ کَانَ مَاتَ وَ لَمْ یَرِدْ عَلَیْهِمْ قَالُوا قَدْ هَوَی هَوَی (3)وَ یَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ دَعُوهُ حَتَّی یَسْکُنَ مِمَّا مَرَّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که شخصی می میرد، مردگان گرد او جمع می شوند و از کسانی که از دنیا رفته اند و یا زنده اند، می پرسند. پس اگر مرده باشد و به آن ها نپیوسته باشد، می گویند: به پستی و خواری گرائید، به پستی و خواری گرائید و برخی به برخی دیگر می گویند: فعلاً او را از پرسش واگذارید، تا از مقام هول و ترس عظیمی که رهائی یافته است، آرام گیرد. - . کافی 3 : 124 و 125 -

**[ترجمه]

«124»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ مَا یَقُولُ النَّاسُ فِی أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ فَقُلْتُ یَقُولُونَ تَکُونُ فِی حَوَاصِلِ طُیُورٍ خُضْرٍ فِی قَنَادِیلَ تَحْتَ الْعَرْشِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ الْمُؤْمِنُ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِنْ أَنْ یَجْعَلَ رُوحَهُ فِی حَوْصَلَةِ طَیْرٍ یَا یُونُسُ إِذَا کَانَ ذَلِکَ أَتَاهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْمَلَائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ علیهم السلام فَإِذَا قَبَضَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَیَّرَ تِلْکَ الرُّوحَ

ص: 269


1- هوی یهوی هویا: سقط من علو إلی أسفل، أی سقط إلی درکات الجحیم، إذ لو کان من السعداء لکان یلحق بنا.
2- فی المصدر: اقم الساعة لنا.
3- فی المصدر: هوی بدون التکریر.

فِی قَالَبٍ کَقَالَبِهِ فِی الدُّنْیَا فَیَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ فَإِذَا قَدِمَ عَلَیْهِمُ الْقَادِمُ عَرَفُوهُ بِتِلْکَ الصُّورَةِ الَّتِی کَانَتْ فِی الدُّنْیَا.

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر القاسم مثله.

**[ترجمه]کافی: یونس بن ظَبْیان می گوید: من در خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام بودم که فرمود: مردم درباره ارواح مؤمنین پس از مرگ چه می گویند؟ عرض کردم: می گویند: آن ها پس از مرگ در سنگدان و چینه دان مرغان سبز رنگ قرار می گیرند. حضرت فرمود: سبحان الله! مؤمن در نزد خدا گرامی تر از آن است که روح او را در سنگدان مرغی قرار دهد؛ ولیکن چون وقت مرگ مؤمن می رسد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و علیّ و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام به نزد مؤمن می آیند، و با آن ها ملائکه مقرّب پروردگار هستند.

و چون پروردگار روح آن مؤمن را به سوی خود قبض کند، آن روح را در بهشت می برد

ص: 269

و در صورتی مثل صورت خود آن مؤمن قرار می دهد به طوری که در بهشت می خورند و می آشامند؛ و چون روح تازه و شخص تازه ای از دنیا بر آن ها وارد شود، آن ها را به همان صورت هائی که در دنیا داشتند می شناسد. - . کافی 3 : 124 و 125 -

در کتاب نوادر نیز حدیث مشابهی نقل شده است. - . الزهد: 164 -

**[ترجمه]

«125»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَخِیهِ الْحَسَنِ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا نَتَحَدَّثُ عَنْ أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّهَا فِی حَوَاصِلِ طَیْرٍ خُضْرٍ تَرْعَی فِی الْجَنَّةِ وَ تَأْوِی إِلَی قَنَادِیلَ تَحْتَ الْعَرْشِ فَقَالَ لَا إِذاً مَا هِیَ فِی حَوَاصِلِ طَیْرٍ قُلْتُ فَأَیْنَ هِیَ قَالَ فِی رَوْضَةٍ کَهَیْئَةِ الْأَجْسَادِ فِی الْجَنَّةِ.

**[ترجمه]کافی: ابابصیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: به ما گفته می شود: ارواح مومنان در چینه دان پرندگانی سبز رنگ قرار می گیرد که در بهشت پرواز می کند و از غذاهای بهشتی می خورد، و در قندیل هایی در زیر عرش الهی گرد می آید. حضرت علیه السلام فرمود: چنین نیست، عرض کردم: پس به چه صورت است؟ فرمود: ارواح آن ها به بدن های شبیه به بدن های دنیوی قرار می گیرد - . کافی 3 : 124 و 125 - .

**[ترجمه]

«126»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ أَرْوَاحِ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ فِی النَّارِ یُعَذَّبُونَ یَقُولُونَ رَبَّنَا لَا تُقِمْ لَنَا السَّاعَةَ وَ لَا تُنْجِزْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا وَ لَا تُلْحِقْ آخِرَنَا بِأَوَّلِنَا.

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن أبی عمیر عن علی عن أبی بصیر مثله.

**[ترجمه]کافی: ابا بصیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ارواح مشرکان پرسیدم، فرمود: ارواح مشرکان در آتش معذّبند، می گویند: پروردگارا قیامت را برپا مکن و وعده های خود را درباره ما محقق نساز. - . کافی 3 : 125 -

در کتاب نوادر نیز مثل این روایت نقل شده است. - . الزهد: 164 -

**[ترجمه]

«127»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ مُثَنًّی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَرْوَاحَ الْکُفَّارِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا یَقُولُونَ رَبَّنَا لَا تُقِمْ لَنَا السَّاعَةَ وَ لَا تُنْجِزْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا وَ لَا تُلْحِقْ آخِرَنَا بِأَوَّلِنَا.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: روح کافران در آتش جهنم است، آن ها بر آتش عرضه می شوند و دراین هنگام می گویند: پروردگارا! قیامت را بر پا مکن و وعده خود را در حق ما محقق مکن و اول و آخر ما را یکی مکن. - . کافی 3 : 125 -

**[ترجمه]

«128»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَیْسَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ الْجَنَّةِ أَوِ النَّارِ إِلَّا الْمَوْتُ.

فذلکة اعلم أن الذی ظهر من الآیات الکثیرة و الأخبار المستفیضة و البراهین القاطعة هو أن النفس باقیة بعد الموت إما معذبة إن کان ممن محض الکفر أو منعمة إن کان ممن محض الإیمان أو یلهی عنه إن کان من المستضعفین و یرد إلیه الحیاة فی القبر إما کاملا أو إلی بعض بدنه کما مر فی بعض الأخبار و یسأل بعضهم عن بعض العقائد و بعض الأعمال و یثاب و یعاقب بحسب ذلک و تضغط أجساد بعضهم و إنما السؤال و الضغطة فی الأجساد الأصلیة و قد یرتفعان عن بعض المؤمنین کمن لقن کما سیأتی أو مات فی لیلة الجمعة أو یومها أو غیر ذلک مما مر و سیأتی فی تضاعیف أخبار

ص: 270

هذا الکتاب ثم تتعلق الروح بالأجساد المثالیة اللطیفة الشبیهة بأجسام الجن و الملائکة المضاهیة فی الصورة للأبدان الأصلیة فینعم و یعذب فیها و لا یبعد أن یصل إلیه الآلام ببعض ما یقع علی الأبدان الأصلیة لسبق تعلقه بها و بذلک یستقیم جمیع ما ورد فی ثواب القبر و عذابه و اتساع القبر و ضیقه و حرکة الروح و طیرانه فی الهواء و زیارته لأهله و رؤیة الأئمة علیهم السلام بأشکالهم و مشاهدة أعدائهم معذبین و سائر ما ورد فی أمثال ذلک مما مر و سیأتی فالمراد بالقبر فی أکثر الأخبار ما یکون الروح فیه فی عالم البرزخ و هذا یتم علی تجسم الروح و تجرده و إن کان یمکن تصحیح بعض الأخبار بالقول بتجسم الروح أیضا بدون الأجساد المثالیة لکن مع ورود الأجساد المثالیة فی الأخبار المعتبرة المؤیدة بالأخبار المستفیضة لا محیص عن القول بها و لیس هذا من التناسخ الباطل فی شی ء إذ التناسخ لم یتم دلیل عقلی علی امتناعه إذ أکثرها علیلة مدخولة و لو تمت لا تجری أکثرها فیما نحن فیه کما لا یخفی علی من تدبر فیها و العمدة فی نفیه (1)ضرورة الدین و إجماع المسلمین و ظاهر أن هذا غیر داخل فیما انعقد الإجماع و الضرورة علی نفیه کیف و قد قال به کثیر من المسلمین کشیخنا المفید قدس الله روحه و غیره من علمائنا المتکلمین و المحدثین بل لا یبعد القول بتعلق الروح بالأجساد المثالیة عند النوم أیضا کما یشهد به ما یری فی المنام و قد وقع فی الأخبار تشبیه حالة البرزخ و ما یجری فیها بحالة الرؤیا و ما یشاهد فیها کما مر بل یمکن أن یکون للنفوس القویة العالیة أجساد مثالیة کثیرة کأئمتنا صلوات الله علیهم حتی لا نحتاج إلی بعض التأویلات و التوجیهات فی حضورهم عند کل میت و سائر ما سیأتی فی کتاب الإمامة فی غرائب أحوالهم من عروجهم إلی السماوات کل لیلة جمعة و غیر ذلک.

ثم اعلم أن عذاب البرزخ و ثوابه مما اتفقت علیه الأمة سلفا و خلفا و قال به

ص: 271


1- العمدة فی نفی التناسخ لزوم رجوع الشی ء بعد الفعلیة إلی القوّة و هو من الممتنعات بالضرورة لکنها لا تجری الا فی البدن العنصری دون المثالی الذی هو من شئون النفس و مراتبها و لوازم وجودها. ط.

أکثر أهل الملل و لم ینکره من المسلمین إلا شرذمة قلیلة لا عبرة بهم و قد انعقد الإجماع علی خلافهم سابقا و لاحقا و الأحادیث الواردة فیه من طرق العامة و الخاصة متواترة المضمون و کذا بقاء النفوس بعد خراب الأبدان مذهب أکثر العقلاء من الملیین و الفلاسفة و لم ینکره إلا فرقة قلیلة کالقائلین بأن النفس هی المزاج و أمثاله ممن لا یعبأ بهم و لا بکلامهم و قد عرفت ما یدل علیه من الأخبار الجلیة و قد أقیمت علیه البراهین العقلیة و لنذکر بعض کلمات علماء الفریقین فی المقامین.

قال نصیر الملة و الدین قدس الله روحه فی التجرید عذاب القبر واقع لإمکانه و تواتر السمع بوقوعه.

و قال العلامة الحلی نور الله ضریحه فی شرحه نقل عن ضرار أنه أنکر عذاب القبر و الإجماع علی خلافه.

و قال الشیخ المفید رحمه الله فی أجوبة المسائل السرویة حیث سئل ما قوله أدام الله تأییده فی عذاب القبر و کیفیته و متی یکون و هل ترد الأرواح إلی الأجساد عند التعذیب أم لا و هل یکون العذاب فی القبر أو یکون بین النفختین الجواب الکلام فی عذاب القبر طریقة السمع دون العقل.

و قد ورد عن أئمة الهدی علیهم السلام أنهم قالوا لیس یعذب فی القبر کل میت و إنما یعذب من جملتهم من محض الکفر محضا و لا ینعم کل ماض لسبیله و إنما ینعم منهم من محض الإیمان محضا فأما ما سوی هذین الصنفین فإنه یلهی عنهم و کذلک روی أنه لا یسأل فی قبره إلا هذان الصنفان خاصة فعلی ما جاء به الأثر من ذلک یکون الحکم ما ذکرناه فأما عذاب الکافر فی قبره و نعیم المؤمنین فیه فإن الخبر أیضا قد ورد بأن الله تعالی یجعل روح المؤمن فی قالب مثل قالبه فی الدنیا فی جنة من جناته ینعمه فیها إلی یوم الساعة فإذا نفخ فی الصور أنشأ جسده الذی بلی فی التراب و تمزق ثم أعاده إلیه و حشره إلی الموقف و أمر به إلی جنة الخلد فلا یزال منعما ببقاء الله عز و جل غیر أن جسده الذی یعاد فیه لا یکون علی ترکیبه فی الدنیا بل تعدل طباعه و تحسن صورته فلا یهرم مع تعدیل الطباع و لا یمسه نصب فی الجنة و لا لغوب و الکافر یجعل

ص: 272

فی قالب کقالبه فی الدنیا فی محل عذاب یعاقب به و نار یعذب بها حتی الساعة ثم أنشئ جسده الذی فارقه فی القبر و یعاد إلیه ثم یعذب به فی الآخرة عذاب الأبد و یرکب أیضا جسده ترکیبا لا یفنی معه و قد قال الله عز و جل اسمه النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ و قال فی قصة الشهداء وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فدل علی أن العذاب و الثواب یکونان قبل یوم القیامة و بعدها و الخبر وارد بأنه یکون مع فراق الروح الجسد من الدنیا و الروح هاهنا عبارة عن الفعال الجوهر البسیط و لیس بعبارة عن الحیاة التی یصح معها العلم و القدرة لأن هذه الحیاة عرض لا یبقی و لا یصح الإعادة فیه فهذا ما عول علیه بالنقل و جاء به الخبر علی ما بیناه.

ثم سئل رحمه الله ما قوله أدام الله تمکینه فی معنی قول الله تعالی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ أ هم أحیاء فی الحقیقة علی ما تقتضیه الآیة أم الآیة مجاز و أن أجسادهم الآن فی قبورهم أم فی الجنة فإن المعتزلة من أصحاب أبی هاشم یقولون إن الله تعالی ینزع من جسد کل واحد منهم أجزاء قدر ما یتعلق به الروح و إنه تعالی یرزقهم علی ما نطقت به الآیة و ما سوی هذا من أجزاء أبدانهم فهی فی قبورهم کأجساد سائر الموتی. الجواب هذا المحکی عن أصحاب أبی هاشم لأن المحفوظ عنه الإنسان المخاطب المأمور المنهی هو البنیة التی لا تصح الحیاة إلا بها و ما سوی ذلک من الجسد لیس بإنسان و لا یتوجه إلیه أمر و لا نهی و لا تکلیف و إن کان القوم یزعمون أن تلک البنیة لا تفارق ما جاورها من الجسد فیعذب أو ینعم فهو مقال یستمر علی أن البنیة التی ذکروها هو المکلف المأمور المنهی و باقی جسده فی القبر إلا أنهم لم یذکروا کیف یعذب من عذب و یثاب من أثیب أ فی دار غیر الدنیا أم فیها و هل یحیا بعد الموت أو تفارق الجملة فی الدنیا فلا یلحقه موت ثم لم یحک عنهم فی أی محل یعذبون و یثابون و فیما قالوه من ذلک فلیس به أثر و لا یدل علیه العقل و إنما هو یخرج منهم علی الظن و الحساب و من بنی مذهبه علی الظن فی مثل هذا الباب کان بمقالته مفتریا ثم الذی

ص: 273

یفسد قولهم من بعد ما دل علی أن الإنسان المأمور المنهی هو الجوهر البسیط و أن الأجزاء المؤلفة لا یصح أن تکون فعالة و دلائل ذلک یطول بإثباتها الکتاب و فیما أومأنا إلیه منها کفایة فیما تعلق به السؤال و بالله التوفیق.

و سئل عنه قدس الله روحه فی المسائل العکبریة عن قول الله تعالی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الآیة هل یکون الرزق لغیر جسم و ما صورة هذه الحیاة فإنا مجمعون علی أن الجواهر لا تبلی شیئا فما الفرق حینئذ فی الحیاة بین المؤمن و الکافر فأجاب رحمه الله بأن الرزق لا یکون عندنا إلا للحیوان و الحیوان عندنا لیسوا بأجسام بل ذوات أخرجوا فی هذه الدار إلی الأجساد و تعذر علیهم کثیر من الأفعال إلا بها فإن أغنوا عنها بعد الوفاة جاز أن یرزقوا مع عدمها رزقا یحصل لهم به اللذات و إن افتقروا إلیها کان الرزق لهم حینئذ بحسبه فی الدنیا علی السواء فأما قوله ما صورة هذه الحیاة فالحیاة لا صورة لها لأنها عرض من الأعراض و هی تقوم بالذات الفعالة دون الأجساد التی تقوم بها حیاة النمو دون الحیاة التی هی شرط فی العلم و القدرة و نحوهما من الأعراض و قوله إنا مجمعون علی أن الجواهر لا تبلی شیئا فلیس ذلک کما ظن و لو کان کما توهم لم یمتنع أن توجد الحیاة لبعض الجواهر و ترفع عن بعض کما توجد حیاة النمو لبعض الأجساد و ترفع من بعض بالاتفاق و لو قلنا إن الحیاة بعد النقلة من هذه الدار تعم أهل الکفر و الإیمان لم یفسد ذلک علینا أصلا فی الدین فکانت الحیاة لأهل الإیمان شرطا فی وصول اللذات إلیهم و الحیاة لأهل الکفر شرطا فی وصول الآلام إلیهم بالعقاب انتهی.

و قال شارح المقاصد اتفق الإسلامیون علی حقیقة سؤال منکر و نکیر فی القبر و عذاب الکفار و بعض العصاة فیه و نسب خلافه إلی بعض المعتزلة قال بعض المتأخرین منهم حکی إنکار ذلک عن ضرار بن عمرو و إنما نسب إلی المعتزلة و هم برءاء منه لمخالطة ضرار إیاهم و تبعه قوم من السفهاء من المعاندین للحق و نحوه قال فی المواقف و قال المحقق الدوانی فی شرح العقائد العضدیة عذاب القبر للمؤمن و الفاسق و الکافر حق لقوله تعالی النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا

ص: 274

الآیة و قوله رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ

وَ لِقَوْلِهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَحَدَکُمْ إِذَا مَاتَ عُرِضَ عَلَیْهِ مَقْعَدُهُ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِیِّ إِنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَمِنَ الْجَنَّةِ وَ إِنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ فَمِنَ النَّارِ فَیُقَالُ هَذَا مَقْعَدُکَ حَتَّی نَبْعَثَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

وَ قَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اسْتَنْزِهُوا مِنَ الْبَوْلِ فَإِنَّ عَامَّةَ عَذَابِ الْقَبْرِ مِنْهُ.

وَ قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله الْقَبْرُ إِمَّا رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّیرَانِ.

و نقل العلامة التفتازانی عن السید أبی الشجاع أن الصبیان یسألون و کذا الأنبیاء علیهم السلام و قیل إن الأنبیاء لا یسألون لأن السؤال علی ما ورد فی الحدیث عن ربه و عن دینه و عن نبیه و لا یعقل السؤال عن النبی صلی الله علیه و آله من نفس النبی و أنت خبیر بأنه لا یدل علی عدم السؤال مطلقا بل عدم السؤال عن نبیه فقط و ذلک أیضا فی الذی لا یکون علی ملة نبی آخر و اختلف الناس فی عذاب القبر فأنکره قوم بالکلیة و أثبته آخرون ثم اختلف هؤلاء فمنهم من أثبت التعذیب و أنکر الإحیاء و هو خلاف العقل و بعضهم لم یثبت العذاب بالفعل بل قال تجتمع الآلام فی جسده فإذا حشر أحس بها دفعة و هذا إنکار لعذاب القبر حقیقة و منهم من قال بإحیائه لکن من غیر إعادة الروح و منهم من قال بالإحیاء و إعادة الروح و لا یلزم أن یری أثر الحیاة فیه حتی أن المأکول فی بطن الحیوانات یحیا و یسأل و ینعم و یعذب و لا ینبغی أن ینکر لأن من أخفی النار فی الشجر الأخضر قادر علی إخفاء العذاب و النعیم قال الإمام الغزالی فی الإحیاء.

اعلم أن لک ثلاث مقامات فی التصدیق بأمثال هذا.

أحدها و هو الأظهر و الأصح أن تصدق بأن الحیة مثلا موجودة تلدغ المیت و لکنا لا نشاهد ذلک فإن ذلک العین لا یصلح لمشاهدة تلک الأمور الملکوتیة و کل ما یتعلق بالآخرة فهو من عالم الملکوت أ ما تری أن الصحابة کیف کانوا یؤمنون بنزول جبرئیل علیه السلام و ما کانوا یشاهدونه و یؤمنون أنه صلی الله علیه و آله یشاهده فإن کنت لا تؤمن بهذا فتصحیح الإیمان بالملائکة و الوحی علیک أوجب و إن آمنت به و جوزت أن یشاهد النبی صلی الله علیه و آله ما لا تشاهده الأمة فکیف لا تجوز هذا فی المیت.

المقام الثانی أن تتذکر أمر النائم فإنه یری فی نومه حیة تلدغه و هو یتألم

ص: 275

بذلک حتی یری فی نومه یصیح و یعرق جبینه و قد ینزعج من مکانه کل ذلک یدرک من نفسه و یتأذی به کما یتأذی الیقظان و أنت تری ظاهره ساکنا و لا تری فی حوالیه حیة و الحیة موجودة فی حقه و العذاب حاصل و لکنه فی حقک غیر مشاهد و إن کان العذاب ألم اللدغ فلا فرق بین حیة تتخیل أو تشاهد.

المقام الثالث أن الحیة بنفسها لا تؤلم بل الذی یلقاک منها هو السم ثم السم لیس هو الألم بل عذابک فی الأثر الذی یحصل فیک من السم فلو حصل مثل ذلک من غیر سم فکان ذلک العذاب قد توفر و قد لا یمکن تعریف ذلک النوع من العذاب إلا بأن یضاف إلی السبب الذی یفضی إلیه فی العادة و الصفات المهلکات تنقلب موذیات و مولمات فی النفس عند الموت فتکون آلامها کآلام لدغ الحیات من غیر وجود الحیات.

فإن قلت ما الصحیح من هذه المقامات الثلاثة فاعلم أن من الناس من لم یثبت إلا الثالث و إنما الحق الذی انکشف لنا من طریق الاستبصار أن کل ذلک فی حیز الإمکان و أن من ینکر بعض ذلک فهو لضیق حوصلته و جهله باتساع قدرة الله و عجائب تدبیره منکر من أفعال الله تعالی ما لم یأنس به و لم یألفه و ذلک جهل و قصور بل هذه الطرق الثلاثة فی التعذیب ممکن و التصدیق بها واجب و رب عبد یعاقب بنوع واحد من هذه الأنواع الثلاثة هذا هو الحق فصدق به.

ثم قال و سؤال منکر و نکیر حق

لِقَوْلِهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أُقْبِرَ الْمَیِّتُ أَتَاهُ مَلَکَانِ أَسْوَدَانِ أَزْرَقَانِ یُقَالُ لِأَحَدِهِمَا مُنْکَرٌ وَ لِلْآخَرِ نَکِیرٌ یَقُولَانِ مَا کُنْتَ تَقُولُ فِی هَذَا الرَّجُلِ فَإِنْ کَانَ مُؤْمِناً فَیَقُولُ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَیَقُولَانِ قَدْ کُنَّا نَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُولُ هَذَا ثُمَّ یُفْسَحُ فِی قَبْرِهِ سَبْعِینَ ذِرَاعاً فِی سَبْعِینَ ذِرَاعاً ثُمَّ یُنَوَّرُ لَهُ فِیهِ ثُمَّ یُقَالُ لَهُ نَمْ فَیَقُولُ أَرْجِعُ إِلَی أَهْلِی فَأُخْبِرَهُمْ فَیَقُولَانِ نَمْ کَنَوْمَةِ الْعَرُوسِ الَّذِی لَا یُوقِظُهُ إِلَّا أَحَبُّ أَهْلِهِ حَتَّی یَبْعَثَهُ اللَّهُ مِنْ مَضْجَعِهِ ذَلِکَ وَ إِنْ کَانَ مُنَافِقاً قَالَ سَمِعْتُ النَّاسَ یَقُولُونَ فَقُلْتُ مِثْلَهُ لَا أَدْرِی فَیَقُولَانِ قَدْ کُنَّا نَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُولُ ذَلِکَ فَیُقَالُ لِلْأَرْضِ الْتَئِمِی عَلَیْهِ فَتَلْتَئِمُ عَلَیْهِ فَتَخْتَلِفُ أَضْلَاعُهُ فَلَا یَزَالُ فِیهِ مُعَذَّباً حَتَّی یَبْعَثَهُ اللَّهُ مِنْ مَضْجَعِهِ ذَلِکَ.

و أنکر الجبائی و ابنه و

ص: 276

البلخی تسمیة الملکین منکرا و نکیرا و قالوا إنما المنکر ما یصدر من الکافر عند تلجلجه إذا سئل و النکیر إنما هو تقریع الکافر و هو خلاف ظاهر الحدیث و الأحادیث الصحیحة الدالة علی عذاب القبر و نعیمه و سؤال الملکین أکثر من أن تحصر بحیث یبلغ قدره المشترک حد التواتر و إن کان کل منها خبر الآحاد و اتفق علیه السلف الصالح قبل ظهور المخالف و أنکره مطلقا ضرار بن عمرو و أکثر متأخری المعتزلة و بعض الروافض متمسکین بأن المیت جماد فلا یعذب و ما سبق حجة علیهم و من تأمل عجائب الملک و الملکوت و غرائب صنعه تعالی لم یستنکف عن قبول أمثال هذا فإن للنفس نشئات و فی کل نشأة تشاهد صورا تقتضیها تلک النشأة فکما أنها تشاهد فی المنام أمورا لم تکن تشاهد فی الیقظة فکذا تشاهد فی حال الانخلاع عن البدن أمورا لم تکن تشاهد فی الحیاة و إلی هذا یشیر من قال الناس نیام فإذا ماتوا انتبهوا انتهی کلامه.

و لا یخفی علی أحد أن ما نسبه هو و غیره إلی الشیعة فی هذا الباب فریة بلا مریة و لا یوجد من ذلک فی کتبهم عین و لا أثر و قد سمعت بعض کلماتهم فی ذلک و لعله رأی ذلک فی بعض کتب الملاحدة من الإسماعیلیة و غیرهم الملصقین بهذه الفرقة المحقة فنسب ذلک إلیهم مجملا و هذا تدلیس قبیح و لا سیما من الفضلاء.

ثم اعلم أنه

رَوَی الْعَامَّةُ فِی کُتُبِهِمْ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ الْبَاهِلِیِّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا مَاتَ أَحَدُکُمْ وَ سَوَّیْتُمْ عَلَیْهِ التُّرَابَ فَلْیَقُمْ أَحَدُکُمْ عِنْدَ قَبْرِهِ ثُمَّ لْیَقُلْ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانَةَ فَإِنَّهُ یَسْمَعُ وَ لَا یُجِیبُ ثُمَّ لْیَقُلْ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ الثَّانِیَةَ فَیَسْتَوِی قَاعِداً ثُمَّ لْیَقُلْ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانَةَ فَإِنَّهُ یَقُولُ أَرْشِدْنَا رَحِمَکَ اللَّهُ فَیَقُولُ اذْکُرْ مَا خَرَجْتَ عَلَیْهِ مِنَ الدُّنْیَا شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّکَ رَضِیتَ بِاللَّهِ رَبّاً وَ بِالْإِسْلَامِ دِیناً وَ بِمُحَمَّدٍ نَبِیّاً وَ بِالْقُرْآنِ إِمَاماً فَإِنَّ مُنْکَراً وَ نَکِیراً یَتَأَخَّرُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فَیَقُولُ انْطَلِقْ فَمَا یُقْعِدُنَا عِنْدَ هَذَا وَ قَدْ لُقِّنَ حُجَّتَهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ یَعْرِفْ أُمَّهُ قَالَ فَلْیَنْسِبْهُ إِلَی حَوَّاءَ.

و قال الشیخ البهائی قدس الله روحه قد یتوهم أن القول بتعلق الأرواح بعد

ص: 277

مفارقة أبدانها العنصریة بأشباح أخر کما دلت علیه الأحادیث قول بالتناسخ و هذا توهم سخیف لأن التناسخ الذی أطبق المسلمون علی بطلانه هو تعلق الأرواح بعد خراب أجسادها بأجسام أخر فی هذا العالم إما عنصریة کما یزعم بعضهم و یقسمه إلی النسخ و المسخ و الرسخ أو فلکیة ابتداء أو بعد ترددها فی الأبدان العنصریة علی اختلاف آرائهم الواهیة المفصلة فی محلها و أما القول بتعلقها فی عالم آخر بأبدان مثالیة مدة البرزخ إلی أن تقوم قیامتها الکبری فتعود إلی أبدانها الأولیة بإذن مبدعها إما بجمع أجزائها المتشتتة أو بإیجادها من کتم العدم کما أنشأها أول مرة فلیس من التناسخ فی شی ء و إن سمیته تناسخا فلا مشاحة فی التسمیة إذا اختلف المسمی و لیس إنکارنا علی التناسخیة و حکمنا بتکفیرهم بمجرد قولهم بانتقال الروح من بدن إلی آخر فإن المعاد الجسمانی کذلک عند کثیر من أهل الإسلام بل بقولهم بقدم النفوس و ترددها فی أجسام هذا العالم و إنکارهم المعاد الجسمانی فی النشأة الأخرویة.

قال الفخر الرازی فی نهایة العقول إن المسلمین یقولون بحدوث الأرواح و ردها إلی الأبدان لا فی هذا العالم و التناسخیة یقولون بقدمها و ردها إلیها فی هذا العالم و ینکرون الآخرة و الجنة و النار و إنما کفروا من أجل هذا الإنکار انتهی کلامه ملخصا فقد ظهر البون البعید بین القولین انتهی کلامه زاد الله فی إکرامه.

ثم اعلم أن مقتضی قواعد العدلیة و ظواهر النصوص الماضیة و الآتیة أنه إنما یسأل فی القبر المکلفون الکاملون لا الأطفال و المجانین و المستضعفون و أما الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام و إن کان المفهوم من فحوی عدم سؤال من لقن و أمثالهم و ما مر أنه یسأل و هو مضغوط علی بعض محتملاته و غیره مما یدل علی رفعة شأنهم عدم السؤال عنهم لکن لما لم نر فیه نصا صریحا فالأولی عدم التعرض له نفیا و إثباتا و لذا لم یتعرض له علماؤنا رضوان الله علیهم.

قال صاحب المحجة البیضاء فی مذهب آل العباء اختلف أهل السنة فی أن الأنبیاء علیهم السلام هل یسألون فی القبر أم لا و کذا فی الأطفال فقیل الأصح أن الأنبیاء علیهم السلام لا یسألون و قال الصفار لیس فی هذا نص و لا خبر و لا دلیل فانتفی ذلک عنهم و ما روی عنه صلی الله علیه و آله من الاستعاذة عن عذاب القبر فذلک للمبالغة فی إظهار الافتقار إلی الله

ص: 278

تعالی و قیل هو تحکم محض لجواز أن یقال آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ فکما جاز أن یسأل المؤمن عما آمن به فیقال من ربک و ما دینک فکذا الرسول یسأل عما آمن به فعلم أن حمل الاستعاذة علی المبالغة تحکم بغیر دلیل و لأن النبی صلی الله علیه و آله صاحب عهدة عظیمة لأنه إنما بعث لبیان الشرائع و صرف القلوب إلی الله تعالی فلم لا یجوز أن یسأل عما کان فی عهدته حتی قیل و سؤالهما الأنبیاء بهذه العبارة علی ما ذا ترکتم أمتکم و الحق أن الأئمة کالأنبیاء صلوات الله علیهم أجمعین فی هذه الأمور کلها و لم أر فی کتب الإمامیة المسألة لا نفیا و لا إثباتا و الذی یطمئن إلیه قلبی أنهم مع الأئمة سلام الله علیهم مستثنون من هذه الأحکام انتهی.

و قال الصدوق رحمه الله فی رسالة العقائد اعتقادنا فی المساءلة فی القبر أنها حق لا بد منها فمن أجاب بالصواب فإذا بروح و ریحان فی قبره بجنة نعیم فی الآخرة و من لم یأت بالصواب فله نزل من حمیم فی قبره و تصلیة جحیم فی الآخرة و أکثر ما یکون عذاب القبر من النمیمة و سوء الخلق و الاستخفاف بالبول و أشد ما یکون عذاب القبر علی المؤمن مثل اختلاج العین أو شرطة حجام و یکون ذلک کفارة لما بقی علیه من الذنوب التی تکفرها الهموم و الغموم و الأمراض و شدة النزف عند الموت فإن رسول الله صلی الله علیه و آله کفن فاطمة بنت أسد فی قمیصه بعد ما فرغت النساء من غسلها و حمل جنازتها علی عاتقه حتی أوردها قبرها ثم وضعها و دخل القبر و اضطجع فیه ثم قام فأخذها علی یدیه و وضعها فی قبرها ثم انکب علیها یناجیها طویلا و یقول لها ابنک ابنک ثم خرج و سوی علیها التراب ثم انکب علی قبرها فسمعوه و هو یقول اللهم إنی أودعتها إیاک ثم انصرف فقال له المسلمون یا رسول الله إنا رأیناک صنعت الیوم شیئا لم تصنعه قبل الیوم فقال الیوم فقدت بر أبی طالب إنها کانت یکون عندها الشی ء فتؤثرنی به علی نفسها و ولدها و إنی ذکرت القیامة و أن الناس یحشرون عراة فقالت وا سوأتاه فضمنت لها أن یبعثها الله تعالی کاسیة و ذکرت ضغطة القبر فقالت وا ضعفاه فضمنت لها أن یکفیها الله تعالی ذلک فکفنتها بقمیصی و اضطجعت فی قبرها لذلک و انکببت علیها فلقنتها ما تسأل عنه و إنما سئلت عن ربها فقالت الله و سئلت عن

ص: 279

نبیها فأجابت و سئلت عن ولیها و إمامها فارتج علیها فقلت لها ابنک ابنک.

أقول و قال الشیخ المفید نور الله ضریحه فی شرح هذا الکلام جاءت الأخبار الصحیحة عن النبی صلی الله علیه و آله أن الملائکة تنزل علی المقبورین فتسألهم عن أدیانهم و ألفاظ الأخبار بذلک متقاربة فمنها أن ملکین لله تعالی یقال لهما ناکر و نکیر ینزلان علی المیت فیسألانه عن ربه و نبیه و دینه و إمامه فإن أجاب بالحق سلموه إلی ملائکة النعیم و إن أرتج علیه سلموه إلی ملائکة العذاب و قیل فی بعض الأخبار إن اسمی الملکین الذین ینزلان علی المؤمن مبشر و بشیر و قیل إنه إنما سمی ملکا الکافر ناکرا و نکیرا لأنه ینکر الحق و ینکر ما یأتیانه به و یکرهه و سمی ملکا المؤمن مبشرا و بشیرا لأنهما یبشرانه من الله تعالی بالرضا و الثواب المقیم و إن هذین الاسمین لیسا بلقب لهما و إنهما عبارة عن فعلهما و هذه أمور تتقارب بعضها من بعض و لا تستحیل معانیها و الله أعلم بحقیقة الأمر فیها و قد قلنا فیما سلف إنما ینزل الملکان علی من محض الإیمان محضا أو محض الکفر محضا و من سوی هذین فیلهی عنه و بینا أن الخبر جاء بذلک فمن جهته قلنا فیه ما ذکرناه.

فصل و لیس ینزل الملکان إلا علی حی و لا یسألان إلا من یفهم المسألة و یعرف معناها و هذا یدل علی أن الله تعالی یحیی العبد بعد موته للمساءلة و یدیم حیاته بنعیم إن کان یستحقه أو بعذاب إن کان یستحقه (1)نعوذ بالله من سخطه و نسأله التوفیق لما یرضیه برحمته و الغرض من نزول الملکین و مسألتهما العبد أن الله یوکل بالعبد بعد موته ملائکة النعیم و ملائکة العذاب و لیس للملائکة طریق إلی ما یستحقه العبد إلا بإعلام الله تعالی ذلک لهم فالملکان اللذان ینزلان علی العبد أحدهما من ملائکة النعیم و الآخر من ملائکة العذاب فإذا هبطا لما وکلا به استفهما حال العبد بالمساءلة

ص: 280


1- لعل المراد أن الإنسان لا یبطل بعد الموت و لا ینعدم بالکلیة بل له نوع من الحیاة غیر الحیاة الحسیة التی یفقدها بالموت، قال صلّی اللّه علیه و آله: و إنّما تنتقلون من دار إلی دار الحدیث. و أما الروایات الدالة علی إدخال الروح فیه إلی حقویه فی القبر فهی تمثیل للمساءلة کما أن الروایات الدالة علی قولهما له: نم نومة العروس و إنامتهما له و غیر ذلک تمثیل لمکثه فی القبر فی انتظار البعث. ط.

فإن أجاب بما یستحق به النعیم قام بذلک ملک النعیم و عرج عنه ملک العذاب و إن ظهرت فیه علامة استحقاقه العذاب وکل به ملک العذاب و عرج عنه ملک النعیم و قد قیل إن الملائکة الموکلین بالنعیم و العقاب غیر الملکین الموکلین بالمساءلة و إنما یعرف ملائکة النعیم و ملائکة العقاب ما یستحقه العبد من جهة ملکی المساءلة فإذا ساءلا العبد و ظهر منه ما یستحق به الجزاء تولی منه ذلک ملائکة الجزاء و عرج ملکا المساءلة إلی مکانهما من السماء و هذا کله جائز و لسنا نقطع بأحد دون صاحبه إذ الأخبار فیه متکافئة و العادة لنا فی معنی ما ذکرناه التوقف و التجویز.

فصل و إنما وکل الله تعالی ملائکة المساءلة و ملائکة العذاب و النعیم بالخلق تعبدا لهم بذلک کما وکل الکتبة من الملائکة علیهم السلام بحفظ أعمال الخلق و کتبها و نسخها و رفعها تعبدا لهم بذلک و کما تعبد طائفة من الملائکة بحفظ بنی آدم و طائفة منهم بإهلاک الأمم و طائفة بحمل العرش و طائفة بالطواف حول البیت المعمور و طائفة بالتسبیح و طائفة بالاستغفار للمؤمنین و طائفة بتنعیم أهل الجنة و طائفة بتعذیب أهل النار و التعبد لهم بذلک لیثیبهم علیها و لم یتعبد الله الملائکة بذلک عبثا کما لم یتعبد البشر و الجن بما تعبدهم به لعبا بل تعبد الکل للجزاء و ما تقتضیه الحکمة من تعریفهم نفسه تعالی و التزامهم شکر النعمة علیهم و قد کان الله تعالی قادرا علی أن یفعل العذاب بمستحقه من غیر واسطة و ینعم المطیع من غیر واسطة لکنه علق ذلک علی الوسائط لما ذکرناه و بینا وجه الحکمة فیه و وصفناه و طریق مساءلة الملکین الأموات بعد خروجهم من الدنیا بالوفاة هو السمع و طریق العلم برد الحیاة إلیهم عند المساءلة هو العقل إذ لا تصح مساءلة الأموات و استخبار الجمادات و إنما یحسن الکلام للحی العاقل لما یکلم به و تقریره و إلزامه بما یقدر علیه مع أنه قد جاء فی الخبر أن کل مساءل ترد إلیه الحیاة عند مساءلتهم لیفهم ما یقال له فالخبر بذلک أکد ما فی العقل و لو لم یرد بذلک خبر لکفی حجة العقل فیه علی ما بیناه انتهی کلامه رحمه الله.

و أقول لما کانت هذه المسألة من أعظم الأصول الإسلامیة و قد أکثرت المتفلسفة و الملاحدة الشبه فیها و رام بعض من آمن بلسانه و لم یؤمن بقلبه تأویلها و تحریفها

ص: 281

أطنبت الکلام فیها بعض الإطناب و أرجو من فضل ربی أن یوفقنی لأن أعمل فی ذلک رسالة مفردة عن هذا الکتاب و الله الموفق لکل خیر و صواب و قد أثبتنا الأخبار النافعة فی هذا المقصد الأقصی فی باب الاحتضار و باب الجریدتین و باب الدفن و باب التلقین و غیرها من أبواب الجنائز و باب أحوال أولاد آدم و أبواب معجزات الأئمة علیهم السلام و غرائب أحوالهم و سیأتی خبر طویل فی تکلم سلمان مع بعض الأموات فی باب أحواله رضی الله عنه و سیأتی فی أکثر الأبواب ما یناسب الباب لا سیما فی باب فضل فاطمة بنت أسد رضی الله عنها و باب فضل لیلة الجمعة و یومها و أبواب المواعظ و أبواب فضائل الأعمال و غیرها مما تطول الإشارة إلیها فکیف ذکرها.

**[ترجمه]دعوات راوندی: امبرالمومنین علیه السلام فرمود: بین ما و بین بهشت یا جهنم فاصله ای جز مرگ نیست. - . دعوات راوندی: 236 -

خلاصه: آن چه از آیات فراوان و روایت های شایع و براهین محکم بر می آید، این است که روح پس از مرگ باقی می ماند، یا معذب می شود، و این در صورتی است که کفر محض داشته باشد، و یا از نعمت های الهی بهرمند می شود، و این در صورتی است که ایمان محض داسته باشد، و یا جزء مستضعفین است و خداوند از او در می گذرد.

بر اساس روایت ها زندگی و روح در قبر یا به صورت کامل و یا به برخی از اعضای بدن باز می گردد، از بعضی از آن ها درباره برخی از اعمال و عقاید سوال می شود، و بر اساس آن پاداش می بینند و یا کیفر می شوند، و بدن برزخی دچار فشار قبر می شود، سوال و فشار قبر تنها در اجساد اصلی است، و از برخی از مومنان برداشته می شود: کسانی که به آن ها تلقین شود، و یا در شب و روز جمعه بمیرد، و یا موارد دیگری که بیان شد و یا در روایت های اضافی

ص: 270

کتاب بیان می شود.

سپس روح در قالب بدن های مثالی و لطیفی شبیه بدن جن و ملائکه قرار می گیرد، قالب هایی مانند بدن های اصلی، و در آن از نعمت های الهی برخوردار می شود و در آن معذب می گردد، و بعید نیست که درد و رنج به روح برسد به سبب بعضی از عذابهایی که به بدن های اصلی می رسد؛ زیرا روح در تعلق گرفتن به آن اعضا سبقت گرفته بوده است.

به این ترتیب روایاتی که درباره پاداش و عذاب و فراخی و تنگی قبر، و حرکت روح و پرواز آن در هوا و دیدار خانواده و زیارت ائمه علیهم السلام به همان صورت که هستند، و مشاهده دشمنان که عذاب می کشند و موارد دیگری که پیش از این بیان شد و در ادامه نیز ذکر می گردد، ثابت می شود.

در اکثر روایت ها، منظور از قبر آن است که روح در عالم برزخ در آن قرار دارد، و این معنا بنا بر تجسم روح و تجرد آن صحیح است، اگرچه می توان برخی از روایت ها در باب تجسم روح بدون اجساد مثالی را نیز صحیح انگاشت، اما با توجه به ذکر اجسام مثالی در روایت های معتبر که احادیث رایج در این خصوص را تایید می کند، گریزی از بیان آن نیست؛

و این از قبیل تناسخ باطل نیست، زیرا دلیل عقلی بر رد تناسخ وجود ندارد، و بیشتر دلائل ضعیف و غیر قابل قبول است و چنانچه دلیلی نیز وجود داشته باشد، بیشتر آن ها در این بحث جاری نیست، چنانچه بر هر کس در آن تدبر و تفکر کند، پوشیده نخواهد بود؛

دلیل عمده در رد تناسخ ضرورت دین و اجماع نظر مسلمانان است، و واضح است که این معنا داخل در آن چه اجماع و ضرورت بر نفی آن قائم است، داخل نمی باشد. چطور چنین چیزی ممکن است و حال آن که شیخ مفید قدس الله روحه، و دیگر علما از متکلمین و محدثین به آن معتقد شده اند؟ بلکه بعید هم نیست که روح به بدن های مثالی در هنگام خواب نیز تعلق بگیرد، همان طور که به این امر گواهی می دهد آن چه در خواب و رؤیا دیده می شود.

و در روایت ها، حالت برزخ را به حالت خواب و رویا و آن چه در آن می بیند، تشبیه می کنند، علاوه بر این ممکن است روح های قدرتمند و عالی، مانند روح ائمه علیهم السلام بدن های مثالی فراوانی داشته باشند، به طوری که برای توجیه حضور آنان در نزد مردگان و نیز شگفتی هایی درباره احوال و عروج ایشان به آسمان ها در هر شب جمعه که در کتاب امامت خواهد آمد و اموری از این قبیل ، ما را از تأویل و توجیه بی نیاز می کند.

لازم به ذکر است که ثواب و عذاب برزخ از مسائلی است که امت های پیشین و پسین در آن اتفاق نظر دارند،

ص: 271

و بیشتر امت ها درباره آن سخن گفته اند، و جز عده اندک و غیر قابل توجه کسی آن را انکار نکرده است، و اجماع گذشتگان و آیندگان بر خلاف این است، و احادیث عامه و خاصه ای که در این خصوص وارد شده، معانی آن در حد تواتر است.

همچنین بقای نفوس بعد از نابودی بدن ها مذهب اکثر عقلا از اهل ادیان و فلاسفه است، و تنها عده اندکی مانند قائلین به این که نفس و روح مزاج است، و نیز کسانی که نه خود و نه سخنشان چندان قابل اعتنا نیست، منکر آن شده اند و روایت های آشکاری که بر آن دلالت دارد، دانستی که برهان های عقلی بر آن اقامه شده است؛ و باید برخی از سخنان علمای دو گروه را بیان کنیم.

خواجه نصیر الملة و الدین قدس الله روحه در تجرید می گوید: عذاب قبر بی شک وجود دارد و ادله نقلی دالّ بر وقوع آن متواتر هستند.

علامه حلی، که خداوند قبر او را نورانی کند، در شرح این فراز می نویسد: از ضرار نقل شده که وی عذاب قبر را انکار کرده است، اما اجماع بر خلاف آن است.

شیخ مفید رحمه الله در کتاب اجوبة المسائل السرویّة وقتی از وی می پرسند: نظر شما که خداوند تأییدات شما را مستدام بدارد، در خصوص عذاب قبر و چگونگی آن و این که چه زمان خواهد بود چیست؟ و این که آیا روح هنگام عذاب به جسم باز می گردد و یا خیر؟ و آیا عذاب در قبر است و یا بین دو نفخه؟ پاسخ می دهد: دلیل وقوع عذاب قبر ادله نقلی است و نه ادله نقلی؛

و از ائمه علیهم السلام روایت شده است که همه مردگان در قبر عذاب نمی شوند، بلکه کسانی عذاب قبر دارند که کفر محض داشته باشند، و همه آن ها نیز از نعمت های الهی بهرمند نمی شوند، بلکه تنها کسانی که ایمان محض دارند، و غیر از این دو گروه، عذاب و ثواب از آن ها فروگذار می شود.

و نیز روایت شده است که در قبر جز از این دو گروه مورد سوال قرار نمی گیرند، و بر اساس آن چه روایت بیان می کند، حکم همان است که ذکر کردیم. اما در خصوص عذاب کافر و برخورداری مومن از نعمت ها در قبر، روایت شده است خدای متعال روح مومن را در قالبی مانند قالب دنیایی او در بهشتی از بهشت های خود قرار می دهد و تا روز قیامت از آن بهرمند می شود.

هنگامی که در صور دمیده شود، جسدی که در خاک پوسیده و متلاشی شده است، بار دیگر ساخته شده و روح به آن باز می گردد و برای حساب رسی آماده می شود، و در بهشت جاوید قرار گرفته و تا زمانی که خداوند باقی است، از نعمت های بهشتی بهرمند می شود، اما جسدی که در آن قرار می گیرد به همان صورت دنیوی نیست، بلکه طبع آن اصلاح شده و صورتش نیکو می گردد و با اصلاح طبع پیری در او راه نمی یابد، و در بهشت هیچ رنج و سختی و ناگواری به او نمی رسد.

ص: 272

کافر نیز در قالبی مانند قالب های دنیایی در محل عذاب قرار می گیرد و به وسیله آن کیفر و عذاب می شود، و سپس تا روز قیامت در آتش است، سپس جسدی که در قبر از آن جدا شده بار دیگر تجدید و به او باز می گردد و در قیامت تا ابد با آن بدن عذاب می شود، و بدنش نیز چنان ترکیب می یابد که با او از بین نمی رود.

خدای متعال می فرماید: «النار یعرضون علیها غدوا وعشیا ویوم تقوم الساعة أدخلوا آل فرعون أشد العذاب» - . غافر / 46 - { عذاب آن ها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می شوند؛ و روزی که قیامت برپا شود (می فرماید:) «آل فرعون را در سخت ترین عذابها وارد کنید!» }و درباره شهدا می فرماید: «ولا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله أمواتا بل أحیاء عند ربهم یرزقون» - . آل عمران / 169 - { هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده اند، و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند. } و بر این دلالت دارد که عذاب و ثواب قبل از روز قیامت و پس از آن است.

در روایت است که این همزمان با جدا شدن روح از بدن در دنیاست، روح در این جا فعال جوهر بسیط است و نه حیاتی که همراه با علم و قدرت باشد، زیرا چنین زندگی نه باقی می ماند و نه بازگشت به آن درست است، این همان مطلبی است که در روایت ها به آن پرداخته شده و بر اساس آن چه نقل کردیم، احادیث در این خصوص نقل شده است.

سپس از شیخ مفید رحمه الله پرسیدند: معنای آیه شریفه « ولا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله أمواتا بل أحیاء عند ربهم یرزقون» چیست؟ آیا آن ها همان طور که آیه شریفه اشاره دارد، زنده هستند و یا این آیه مجاز است؟ بدن های ایشان در حال حاضر در قبرهایشان است و یا در بهشت؟ معتزله از یاران ابوهاشم معتقدند: خدای متعال از جسد هر یک از آن ها، به اندازه ای که روح به آن تعلق دارد، اجزایی را می گیرد و همانطور که در آیه بیان شده است، آنان را روزی می دهد، و دیگر اجزای بدن آن ها مانند بدن دیگر مردگان در قبر می ماند.

پاسخ: این جواب از اصحاب ابوهاشم نقل شده است زیرا آن چه از انسان که مخاطب امر و نهی است، حفظ می شود، همان جسمی است که زندگی بدون آن امکان پذیر نمی باشد، و ماسوای آن جسد انسان نبوده و هیچ امر و نهی و تکلیفی متوجه او نمی باشد.

و اگر اینان تصور می کنند آن بنیه از آن چه مجاور آنست جدا نمی شود و عذاب شده و یا از نعمت بهرمند می گردد، این سخنی است که بر این مبنا درست است که بنیه ای که از آن نام می برند همان مکلف امر و نهی شده است و باقی جسد او در قبر می باشد.

اما آن ها به این نکته اشاره نمی کنند که آنان که عذاب می شوند، چگونه عذاب شده و آنان که متنعم می شوند، چگونه متنعم می گردند؟ آیا در خانه ای غیر از دنیاست و یا در همین دنیا؟ آیا پس از مرگ زنده می شود و یا همگی از دنیا جدا شده و مرگ به سراغ او نمی آید؟ و ذکر نکرده اند در کجا عذاب شده و یا پاداش می بینند؟

آن چه در این خصوص نقل کرده اند نه روایتی دارد و نه عقل بر آن دلالت دارد، و تنها از ظن و گمان آن ها ناشی می شود، و کسی که اعتقاد خود را در این باب بر پایه ظن و گمان قرار داده باشد، با گفته خود، افترا می بندد.

ص: 273

آن چه سخنان آن ها را نقض می کند، این است که بعد از آن چه دلالت کرد که انسان امر و نهی شده همان جوهر بسیط است، و درست نیست که اجزای به هم پیوسته فعال باشد، که دلائل آن از حوصله این کتاب خارج است، و آن چه بدان اشاره شد برای پاسخ به سوال کفایت می کند. و توفیق از خداست.

از ایشان در کتاب مسائل عکبریه درباره آیه شریفه « ولا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله» سوال شد که آیا رزق به غیر از جسم تعلق می گیرد؟ تصویر این زندگی چیست؟ ما معتقدیم جوهر هرگز فرسوده نمی شود، در این صورت چه فرقی بین زندگی مومن و کافر است؟

شیخ مفید رحمه الله پاسخ می دهد: به عقیده ما رزق جز برای حیوان نیست، و حیوانات اجسام نیستند بلکه ذات هایی هستند که از این خانه خارج شده و به جسد ها منتقل شده اند، و بسیاری از اعمال جز به وسیله آن امکان پذیر نیست، و اگر پس از مرگ از آن ها بی نیاز باشیم، جایز است در صورت عدم وجود آن چنان روزی داده شوند که از آن لذت ببرند، و اگر به آن نیازمند شوند، در این زمان رزق آن ها بر حسب دنیا و به طور یکسان خواهد بود.

و اما این که شکل این حیات به چه صورت است، روح صورت ندارد، زیرا عرض بوده و به ذات فعال قائم است نه به اجسامی که به وسیله آن حیاتش نباتی دارد؛ غیر از حیاتی که در علم و قدرت و در دیگر امور عرضی شرط می باشد.

عبارت « ما بر این اعتقادیم که جوهر اشیا هرگز از بین نمی رود» این طور که تصور فرموده نیست، و حتی اگر چنین باشد، روح در برخی از جوهرها وجود دارد و در برخی دیگر وجود ندارد، همان طور که رشد و نمو در برخی از اجسام بوده و در برخی دیگر چنین نیست. اگر بگوییم: روح پس از انتقال از این دنیا هم شامل کافران می شود و هم مومنان، این سخن دین ما را فاسد نمی کند، حیات برای اهل ایمان شرط رسیدن به لذت است و برای اهل کفر نیز شرط رسیدن به درد و رنج و کیفر اعمالشان. پایان کلام مفید.

شارح مقاصد می گوید: اسلامیون بر حقیقت سوال نکیر و منکر در قبر و عذاب کفار و برخی از گردنکشان در قبر اتفاق نظر دارند، و خلاف آن را به برخی از معتزله نسبت داده اند.

برخی از متأخرین از معتزله معتقدند: انکار پاداش و عذاب در قبر از ضرار بن عمرو نقل شده است، و تنها به این دلیل به معتزله نسبت داده شده که ضرار با معتزله معاشرت داشته و حال آن که معتزله از آن بری هستند و برخی از سفیهان مخالف حق و افرادی از این قبیل نیز از او پیروی کرده اند.

در مواقف می گوید: محقق دوانی در شرح عقائد عضدیه می گوید: عذاب قبر برای مومن و فاسق و کافر حق است، خدای متعال می فرماید: «النار یعرضون علیها غدوا وعشیا» - . غافر / 46 - { عذاب آن ها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می شوند؛}

ص: 274

و «ربنا أمتنا اثنتین وأحییتنا اثنتین» - . غافر / 11 - { پروردگارا! ما را دو بار میراندی و دو بار زنده کردی؛} و به دلیل سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: هر وقت یکی از شما فوت کند، صبح و شام، جایگاهش به او عرضه می شود. اگر بهشتی باشد جایگاهش در بهشت و اگر دوزخی باشد، جایگاهش در دوزخ، به او نشان داده می شود. و به او گفته می شود: این، جای توست تا روز قیامت که ما تو را محشور می نماییم.

و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همانا بیشترین عامل عذاب قبر از ناحیه (عدم رعایت طهارت از) ادرار است. (یعنی کسی که در مورد نجاست و طهارت، لا ابالی هستند).

و نیز فرمود: قبر باغی از باغ های بهشت یا گودالی از گودال های جهنم است.

علامه تفتازانی از سید ابوشجاع نقل می کند: از کودکان و همچنین از پیامبران علیهم السلام در قبر سوال می شود.

گویند: از انبیا سوال نمی شود، زیرا بنا بر روایت از خدا و دین و پیامبر سوال می پرسند، و عاقلانه نیست که از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره خود ایشان بپرسند، و همان طور که می دانید این به معنای عدم سوال به طور مطلق در قبر نیست بلکه تنها عدم سوال از پیامبر مورد نظر است، و نیز از کسی که بر آیین پیامبر دیگر نیست.

مردم درباره عذاب قبر با یکدیگر اختلاف نظر دارند، برخی آن را به طور کامل رد کرده و عده دیگر آن را می پذیرند، و این گروه نیز با یکدیگر اختلاف نظر دارند: برخی عذاب را اثبات کرده اما زنده شدن را انکار می کنند و این خلاف عقل است.

و برخی نیز عذاب را حقیقتا اثبات نکرده اند، بلکه معتقدند: همه درد و رنج ها در جسم جمع شده و هنگامی که قیامت بر پا شود، به یکباره احساس درد می کند، و این حقیقتا انکار عذاب قبر است، و برخی نیز به زنده شدن اعتقاد دارند اما به بازگشت روح معتقد نیستند.

برخی به زنده شدن و بازگشت روح ایمان دارند، اما لزومی نمی بینند اثر زندگی را در آن مشاهده کنند، حتی کسانی که توسط حیوانات وحشی خورده شده اند، زنده شده و از آن ها سوال می شود و از نعمت برخوردار شده و عذاب می شوند، شایسته نیست عذاب قبر انکار شود، زیرا کسی که آتش را در درخت سبز پنهان می کند، قادر است عذاب و نعمت را پنهان سازد.

امام غزالی در کتاب احیاء علوم الدین می گوید: در صورت تصدیق چنین اموری سه مقام به تو داده می شود:

اولین آن ها – که صحیح تر و واضح تر می باشد این است که تصدیق کنی که مثلا ماری وجود دارد و مرده را نیش می زند، اما ما آن را نمی بینیم، زیرا چشم ما صلاحیت دیدن چنین امور ملکوتی را ندارد، و هر آن چه مربوط به آخرت می شود، از عالم ملکوت است، پس چگونه صحابه به فرود آمدن جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان داشتند؟ و حال آن که او را نمی دیدند، و ایمان داشتند رسول خدا صلی الله علیه و آله او را می بیند؟ اگر تو به چنین چیزی ایمان نداشته باشی، ایمان به ملائکه و وحی بر تو واجب تر است، و اگر به این امور ایمان داری، و جایز می دانی که پیامبر صلی الله علیه و آله اموری را مشاهده کند که دیگر امت از مشاهده آن عاجزند، پس چگونه دیدن چنین اموری را توسط میت جایز نمی دانی؟

مقام دوم: وضعیت کسی که خواب می بیند، به یاد آورید، او در خواب می بیند ماری او را نیش شده و از آن درد می کشد،

ص: 275

حتی در خواب می بیند که فریاد می کشد و پیشانی اش عرق می کند، و از جا می پرد، همه این امور را درک کرده و مانند شخصی که بیدار است، درد می کشد؛ و شما مشاهده می کنید که او خوابید و آرام است و هیچ ماری در اطراف او نیست، در صورتی که مار حقیقتا وجود دارد، و عذاب صورت می پذیرد، اما شما آن را نمی بیند، و هنگامی که درد حاصل از نیش مار وجود دارد، فرقی نمی کند که این مار در ذهن باشد و یا به چشم آن را ببینید.

مقام سوم: خود مار دردناک نیست بلکه آن چه از مار می بینی که همان سم می باشد، دردناک است، و باز هم نه خود سم، بلکه عذاب شما بر اثر تأثیر سم است، و اگر چنین تأثیری به وسیله چیزی غیر از سم نیز حاصل شود، این عذاب و شکنجه فراهم می شود.

تعریف چنین عذابی معمولا جز با سبب و علت عذاب امکان پذیر نیست، و صفت های هلاک کننده هنگام مرگ به موجودات موذی و دردناک در روح تبدیل می شود، و درد و رنج آن مانند نیش مارها است و بی آن که ماری در عالم خارج به چشم آید.

اگر بگویی: از این سه رفتار کدامیک صحیح است؟ لازم به ذکر است برخی از مردم تنها مورد سوم برایشان رخ می دهد، تنها حق و حقیقتی که از طریق بصیرت برای ما حاصل شد، این است که تحقق همه این امور امکان پذیر است؛ و کسی که یکی از آن ها را انکار می کند، به خاطر کم حوصلگی و ناآگاهی وی به دامنه قدرت الهی و شگفتی های تدبیر اوست که اعمال و افعال الهی را که با آن ها مأنوس نیست و بدان عادت ندارد، انکار می کند.

این انکار جهل و کوتاهی است، همه این سه روش بیان شده در عذاب ممکن بوده و تصدیق و تأیید آن واجب می باشد، و چه بسا بنده ای که به یک نوع از آن ها معذب شود، این عذاب حق است پس به آن ایمان بیاورید.

سپس می گوید: سوال نکیر و منکر حق است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که مرده دفن می شود، دو فرشته سیاه و آبی نزد او می آیند که به یکی منکر و به دیگری نکیر می گویند سپس از میت سؤال می کنند: دربارهء آن مردی که در بین شما ظهور کرد چه می گفتی؟ (مقصود رسول اکرم صلی الله علیه و آله است).

مرده جواب می دهد: آن چه او می گفت که بنده و فرستادهء خداست، همان می گفتم، و گواهی می دهم که معبودی به حق جز خدای یکتا نیست، و گواهی می دهم که محمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستادهء خداست، پس دو فرشته می گویند: ما می دانستیم که تو چنین جواب خواهی داد.

سپس قبرش به اندازه هفتاد زراع فراخ و نورانی و روشن می گردد به او گفته می شود: بخواب. میت می گوید: من می خواهم نزد خانواده ام برگردم و آن ها را از وضعیت خوب خود خبر دهم. می گویند: بخواب مانند عروسی که او را کسی جز محبوب ترین فرد خانواده اش بیدار نمی کند، تا این که خداوند او را در قبرش بر می انگیزد.

اگر شخص سوال شونده منافقی باشد، در جواب منکر و نکیر می گوید: هر آن چه را که مردم می گفتند من نیز می گفتم، ومن چیز دیگری نمی دانم. می گویند: ما می دانستیم که تو این چنین پاسخ می دهی، به زمین دستور داده می شود بر او تنگ شود، زمین آن چنان او را می فشارد که دنده ها و پهلوهایش در یکدیگر فرو می روند و همیشه معذب باقی می ماند، تا زمانی که خداوند او را از قبرش بر می انگیزد.

جبائی و فرزندش

ص: 276

و بلخی نام گذاری دو فرشته به نکیر و منکر را انکار می کنند، منکر تنها آن حالتی است که هنگام لکنت زبان کافر در هنگام سوال حاصل می شود، و نکیر توبیخ کافر می باشد، این بیان بر خلاف ظاهر حدیث است، احادیث مستند درباره عذاب و نعمت قبر و سوال دو فرشته بیش از آن است که در شمار آید، به گونه ای که قدر مشترک آن به حد تواتر می رسد، اگر چه هر یک از آن ها از اخبار آحد است و پیش از ظهور مخالف، سلف صالح به آن معتقد بودند، و ضرار بن عمرو و اکثر متأخرین معتزله آن را به طور مطلق انکار کرده اند.

برخی از روافض توجیهشان این است که مرده جماد بوده و عذاب نمی کشد؛ کسی که در شگفتی های جهان و خلقت و عجایب آفرنش تأمل کند، از پذیرش چنین طرز تفکری خودداری نمی کند. زیرا نفس چند خلقت دارد، و در هر خلقتصو رتی را مشاهده می کند که با آن خلقت می طلبد، همانطور که در خواب اموری را مشاهده می کند که در بیداری آن ها را نمی بیند، در جدا شدن روح از بدن نیز به همین صورت اموری را مشاهده می کند که در طول زندگی آن را ندیده بود، و این که «مردم خواب هستند، وقتی مردند، از خواب غفلت بیدار شده و هشیار می شوند»، نیز به همین نکته اشاره دارد.

علامه مجلسی رحمه الله می فرماید: بر کسی پوشیده نیست که آن چه اینان و دیگران در این خصوص به شیعه نسبت می دهند، دروغ و افترایی بی پایه و اساس بیش نیست، و در کتاب هایشان هیچ اثری از آن وجود ندارد، برخی از عقاید آن ها را در این باره شنیده ام، ممکن است برخی از این عقاید در کتب کفرآمیز اسماعیلیه و دیگر فرقه های چسبیده به این فرقه مشاهده شود که همه آن ها را به شیعه نسبت می دهند، این حقه ای کثیف است، به ویژه اگر از طرف عالمان صورت گیرد.

لازم به ذکر است که عامه در کتب خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده اند که فرمود: هرگاه یکی از شما از دنیا رفت و بر او خاک ریختید، یکی از شما نزد قبر او برود و بگوید: فلان بن فلانه، او می شنود و پاسخ نمی گوید؛ بار دیگر بگوید: فلانی! او می نشیند.

سپس باید بگویی: فلانی. او می گوید: ما را راهنمایی کن خدا تو را رحمت کند، پس بگوید: به یاد آور آن چه را که در دنیا به آن اعتقاد داشتی. شهادت به این که خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد بنده و فرستاده اوست و خشنودی به این که خدا پروردگارت باشد و محمّد (درود خدا بر او و خاندانش باد) پیامبرت، و اسلام آیینت و قرآن پیشوایت.

نکیر و منکر هر یک از این سوال ها را به تأخیر می اندازد و می گوید: برویم، چرا نزد کسی نشسته ایم که حجت به وی تلقین شد؟ پرسید: یا رسول الله، اگر مادر او را نشناسد؟ فرمود: او را به حوا نسبت دهد.

شیخ بهایی قدس الله روحه گوید: ممکن است تصور شود سخن از تعلق ارواح پس از

ص: 277

جدا شدن از بدن های عنصری و ملحق شدن به دیگر اشباح، همان طور که در احادیث هم بیان شده است، تناسخ باشد، اما این تصور نادرست است،

زیرا تناسخی که مسلمانان آن را باطل می دانند، منتقل شدن روح پس از نابودی جسم، به جسم دیگر در همین عالم است که آن جسم یا عنصریّ است بنا بر تصور برخی از آن ها که به نسخ ( تناسخ ارواح) مسخ، فسخ و رسخ تقسیم می شود؛ و یا این که در ابتدا فلکی بوده است و یا پس از نقل و انتقال در بدن های عنصری با توجه به اختلاف عقاید سست آنان که در محل خود مفصلاً بیان شده، فلکی بوده است.

اما این که ارواح در عالم آخرت به بدن های مثالی تعلق می گیرند و این انتقال از برزخ تا زمان قیامت کبری رخ می دهد که به اذن خالق خود و یا با جمع اجزای پراکنده و یا آفرینش آن ها از عدم و نیستی به بدن های اصلی خود باز می گردند، همانطور که اولین بار آن ها را از عدم آفرید، اما این امور به معنای تناسخ نیست، و اگر آن را تناسخ نامیدیم بحث و مناقشه ای در این نامگذاری نمی باشد، زیرا مسمی ها متفاوت است.

اما انکار ما نسبت به فرقه تناسخیه و حکم به کافر بودن آن ها، تنها به این دلیل نیست که معتقدند: روح از بدنی به بدن دیگر منتقل می شود، زیرا بسیاری از اهل اسلام نیز به معاد جسمانی اعتقاد دارند، حکم ما به این خاطر است که آن ها عقیده دارند روح در همین عالم از جسمی به جسم دیگر منتقل شده، و معاد جسمانی را در نشئه آخرت انکار می کنند.

فخر رازی در نهایه العقول می گوید: مسلمانان معتقدند حدوث ارواح و بازگشت آن ها به بدن هایشان نه در این عالم بلکه در عالم آخرت رخ می دهد، اما فرقه تناسخیه بر قدم ارواح و انتقال ارواح در همین عالم اعتقاد دارند، و آخرت و بهشت و جهنم را انکار می کنند، و تنها به خاطر همین انکار کافر شده اند. سخن فخر رازی در این جا به پایان می رسد؛ تفاوت و فاصله میان این دو عقیده آشکار شد. کلام شیخ بهایی تمام شد، خداوند بر اکرامش بر وی بیفزاید.

لازم به ذکر است، مقتضای قوانین عدالت الهی و نیز با توجه به متون گذشته و کنونی، سوال و جواب در قبر تنها از انسان های مکلف و کامل است و از کودکان و دیوانگان و مستضعفان سوال نمی پرسند.

اما انبیا و ائمه علیهم السلام و نیز گرچه از فحوای این سخن که کسانی که به آن ها تلقین می شود سؤال ندارند، و مانند آن، و آن چه گذشت که احتمال می رود از آن ها سوال شود و فشار قبر نیز داشته باشند، و از سایر اموری که دالّ بر رفعت شأن امامان علیهم السلام است، استفادهی می شود که از ایشان سوال نمی شود، اما نص صریحی در این خصوص وجود ندارد و بهتر است به این موضوع نپردازیم، خواه در جهت نفی باشد و یا اثبات آن، به همین دلیل علمای ما رضوان الله علیهم از این موضوع صرف نظر کرده اند.

نویسنده کتاب « المحجة البیضاء فی مذهب آل العباء» می گوید: اهل سنت در این که آیا پیامبران علیهم السلام و نیز کودکان در قبر سوال و جواب می شوند و یا خیر؟ اختلاف نظر دارند.

گویند: انبیا علیهم السلام در قبر سوال و جواب نمی شوند. صفار گوید: در این خصوص نه نص صریحی موجود است و نه روایتی و نه دلیلی، بنابراین این مسأله از آنان نفی می شود، و این که پیامبر صلی الله علیه و آله از عذاب قبر به خدا پناه می برد، اظهار نهایت فقر و نیاز به حق تعالی است.

ص: 278

و گویند: سؤال از انبیا زورگویی محض است زیرا جایز است که گفته شود: « آمن الرسول بما انزل إلیه من ربه» - . بقره / 285 - { پیامبر، به آن چه از سوی پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده است. } پس همانطور که جایز است از مومن درباره آن چه بدان ایمان آورده سوال شود، و بپرسند: پروردگارت کیست؟ و دینت چیست؟ پس از پیامبر نیز درباره آن چه بدان ایمان آورده، سوال می شود، پس فهمیده می شود که حمل استعاذه بر مبالغه زورگویی بی دلیل است؛ و به این سبب که پیامبر صلی الله علیه و آله مسئولیت بزرگی بر دوش دارد، زیرا حضرت صلی الله علیه و آله تنها برای بیان احکام و هدایت دل ها به سوی خالق یکتا مبعوث شده است، پس به چه دلیل نباید از وظیفه و مسئولیت ایشان سوال شود؟

حتی می گویند: سوال دو فرشته از پیامبران این است: امت خود را به چه چیز واگذاشته اید؟ حقیقت این است که ائمه علیهم السلام نیز در این مورد مانند انبیا علیهم السلام هستند، در کتب امامیه هیچ مطلبی در خصوص نفی و یا اثبات این موضوع مطرح نشده است، آن چه قلب مرا آرام می کند این است که امامیه نیز مانند ائمه علیهم السلام از این احکام مستثنی هستند.

شیخ صدوق رحمه الله در رساله عقاید می نویسد: اعتقاد ما به سوال و جواب در قبر حق و حقیقت بوده و گریزی از آن نیست، هر کس پاسخ صحیح دهد، به روح و ریحان در قبر و به بهشت پرنعمت در آخرت بشارت می دهند.

هرکس پاسخ صحیح ندهد، به آب جوشان در قبر و آتش جهنم در آخرت برای او خواهد بود. بیشترین عذاب قبر به خاطر سخن چینی و بد اخلاقی و بی اعتنایی به ادرار است، و بیشترین عذاب قبر مومن از جنبیدن چشم یا نیشتر حجامت گر است.و این کفاره گناهان باقی مانده اوست که کفاره آن غم و اندوه و بیماری و سختی جان کندن می باشد. زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فاطمه بنت اسد را پس از فراغت زنان از غسل وی، با لباس خود کفن فرمود، و جنازه او را بر دوش خود تشییع نمود تا به قبرش رسید، سپس او را بر زمین گذاشته و وارد قبر شد و در آن خوابید، سپس برخاست و او را بر دست گرفته و در قبر گذاشت، مدتی طولانی بر جنازه خم شده و در گوش او تلقین نموده و می فرمود: پسرت، پسرت؛ سپس از قبر خارج شد و قبر را با خاک پوشاند، سپس بر قبر خم شده و شنیدند که می فرماید: بارالها، من او را به تو سپردم. و سپس بازگشت.

مسلمانان گفتند: یا رسول الله، کاری را انجام دادید که تا به حال ندیدیم که با کسی دیگر این اعمال را انجام داده باشید؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: امروز همسر ابوطالب از دنیا رفت، او مرا بر خود و فرزندش ترجیح می داد؛

من قیامت را یاد کرده و به او گفتم: روز قیامت مردم لخت و عریان از قبرهایشان محشور و زنده می شوند، فریاد زد و گفت: وای بر رسوایی آن روز، ضمانت کردم که پوشیده وارد محشر شود.

فشار قبر را یاد کردم، فاطمه گفت: وای به خدا پناه می برم از ضعف. پس ضمانت کردم که خداوند او را از فشار قبر حفظ کند، لذا پیراهن خود را بر او کفن نموده و در قبرش خوابیدم، و بر او خم شده و آن چه را از وی پرسیده می شود، به او تلقین نمودم.

هنگامی که از پروردگارش پرسیدند، پاسخ داد: خدای یکتا، از پیامبرش پرسیدند

ص: 279

و پاسخ داد، از ولی و امامش پرسیدند، بر او پوشیده بود، پس به او گفتم: پسرت، پسرت!

می گویم: شیخ مفید، خداوند ضریح او را نورانی گرداند، در شرح این سخن می گوید: در اخبار صحیحی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرشتگان بر مردگان فرود می آیند و از آن ها درباره دینشان می پرسند. واژه هایی که در این روایت ها نقل شده نزدیک به هم است، از جمله این که دو فرشته حق تعالی به نام نکیر و منکر بر مرده نازل می شوند و از او درباره پروردگار و پیامبر و دین و امامش می پرسند، اگر پاسخ صحیح دهد، او را به فرشتگان نعمت تحویل می دهند و اگر از پاسخ دادن باز بماند، او را به فرشتگان عذاب می سپارند.

در برخی از روایت ها آمده است: نام دو فرشته ای که بر آن ها نازل می شود: مبشر و بشیر است، و نکیر و منکر تنها برای کافر است، زیرا حق را انکار کرده اند، و آن چه را که بر او می آورند، انکار می کند و کراهت دارد. فرشتگان وارد بر مومنین را بشیر و مبشر گویند، زیرا مومن را به رضا و خشنودی خداوند و پاداش جاودان بشارت می دهند.

این دو نام لقبی نیست که به فرشته نسبت می دهند، بلکه فعل و عمل خود شخص است، این امور به هم نزدیک بوده و شباهت دارند، و بعید نیست چنین معنایی داشته باشد، خداوند به حقیقت امر آگاه تر است.

پیش از این گفتیم: فرشتگان تنها بر کسانی که ایمان محض و یا کفر محض داشته باشند، وارد می شوند، و از غیر از این دو دسته صرف نظر می کنند، و مشخص است که این روایت بر این امر دلالت دارد، و از همین رو این موضوع را مطرح کردیم.

فصل: فرشتگان جز بر انسان زنده فرود نمی آیند، و تنها از کسی سوال می پرسند که مساله را می فهمد و درک می کند، این موضوع بر این دلالت دارد که خدای متعال بنده را پس از مرگ برای سول و جواب زنده می کند، و اگر استحقاق داشته باشد زندگی اش با نعمت های الهی، و یا با عذاب ادامه می یابد، از خشم و غضب الهی به خود او پناه می بریم و درخواست داریم به رحمت خود ما را به آن چه که رضایت و خشنودی اش در آن است، توفیق دهد.

منظور از فرود دو فرشته و سوال و جواب بنده این است که خدای متعال پس از مرگ انسان، دو فرشته: یکی فرشته رحمت و دیگری فرشته عذاب بر او می گمارد، و فرشته ها از طرف خود نمی توانند آن چه سزاوار بنده است، انجام دهند مگر این که از سوی حق تعالی به آن ها امر شود.

دو فرشته ای که بر بنده فرود می آیند، یکی فرشته رحمت و دیگری فرشته عذاب است، هنگامی که بر آن چه بر آن گماشته شده اند وارد می شوند، حال بنده را به وسیله سوال و جواب در می یابند.

ص: 280

اگر چنان پاسخ گوید که سزاوار نعمت و رحمت الهی باشد، فرشته رحمت کار را به عهده می گیرد و فرشته عذاب به آسمان عروج می کند؛ و چنانچه نشانه استحقاق عذاب آشکار شود، کار او به فرشته عذاب واگذار می شود و فرشته رحمت عروج می کند.

و گویند: فرشته های رحمت و عذاب، غیر از فرشته هایی هستند که مسئولیت سوال و جواب را برعهده دارند و فرشته های رحمت و عذاب تنها از جهت دو فرشته سؤال پی می برند که بنده سزاوار چیست؟

اگر از بنده سوال کنند و نشانه های استحقاق جزا و پاداش آشکار شود، فرشته جزا آن را به عهده می گیرد، و فرشته های پرسش و پاسخ به مکان خود در آسمان عروج می کنند، و همه این امور جایز است و به یکی بدون دیگری نمی توانیم قطع پیدا کنیم، زیرا روایت ها در این زمینه به همسان و هم وزن است، و معمولا موضع ما در برابر معنای آن چه بیان کردیم توقف و ممکن دانستن آن است.

فصل: خداوند تنها برای تعبّد خلق، فرشتگان سوال و جواب و عذاب و رحمت را بر آنان گماشته است، همانطور که فرشتگان نویسنده را برای حفظ اعمال و نوشتن و ثبت کردن و بالابردن آن به سوی خالق مأمور کرده است، و همانطور که گروهی از فرشتگان را مأمور حفظ بنی آدم و گروهی را برای هلاک ملت ها، گروهی را برای حمل عرش الهی، گروهی را برای طواف بیت المعمور، و گروهی را برای تسبیح، گروهی را برای استغفار برای مومنان، جمعی را برای خدمت به بهشتیان، و گروهی را برای عذاب جهنمیان قرار داده است، و همه این ها برای بندگی و عبادت خلق قرار داده تا بر آن ثابت قدم گردند.

فرشتگان خداوند را بیهوده پرستش نمی کنند، همانطور که پرستش انس و جن نیز برای بازی نیست بلکه برای پاداش دادن آنان است، و نیز اقتضای حکمت الهی برای معرفی خود و ملزم کردن بندگان به ادای شکر نعمت به همین منظور است. حق تعالی خود قادر است مستقیم و بی واسطه عذاب را به مستحق آن فرو آورد، اما برای این کار فرشتگان را مأمور می کند، علت و حکمت این امر را ذکر کردیم و توصیف نمودیم.

اما راه اثبات پرسش فرشتگان مرگ پس از خروج مردگان از دنیا، استدلال نقلی و راه علم به بازگشت روح به آن ها هنگام پرسش و پاسخ، استدلال عقلی است، چرا که مسأله مردگان و پرسش از جمادات صحیح نیست، و تنها سخن گفتن با انسان عاقل صحیح بوده و در این صورت اعتراف گرفتن و ملزم ساختن او به آن چه برایش مقدر شده، امکان پذیر است.

با وجود آن که در روایت ها آمده است، روح به هنگام پرسش و پاسخ به مردگان باز می گردد تا آن چه را که به وی گفته می شود، درک کند، روایت نیز تأییدی بر این استدلال عقلی است، حتی اگر احادیث بر این موضوع دلالت نمی کرد، حجت عقلی برای آن چه بیان کردیم، کافی بود. - - پایان کلام شیخ مفید.

می گویم: از آن جا که این مسأله از بزرگترین اصول اسلامی به شمار می رود و فیلسوف نماها و کافران دهریه در آن شبهه افکنده و جمعی از کسانی که به زبان ایمان آورده اما به دل مومن نیستند نیز در پی تأویل و تفسیر آن بودند،

ص: 281

سخن در این باب به درازا کشید، و از فضل و کرم پروردگار مسألت دارم به بنده این توفیق را بدهد که رساله جداگانه ای در این مبحث به رشته تحریر درآورم. و خداوند به هر خیر و درستی رهنمون است.

روایت های سودمندی در این مقصد بلند در باب احتضار، و باب دو چوب تر، و باب دفن، و باب تلقین و دیگر باب های جنازه ها، باب احوال بنی آدم، و باب های معجزات ائمه علیهم السلام و شگفتی های احوال ایشان بیان کردیم.

روایتی طولانی درباره سخن گفتن سلمان با یکی از مردگان در باب احوال وی رضی الله عنه بیان می شود، در بیشتر باب ها آن چه مناسب این باب باشد، ذکر می شود، به ویژه در باب فضل فاطمه بنت اسد رضی الله عنها، و باب برتری روز و شب جمعه، و باب های مواعظ و پندها، و باب های فضیلت اعمال و غیره، که اشاره به آن ها به درازا می کشد چه رسد به ذکرشان.

**[ترجمه]

باب 9 آخر فی جنة الدنیا و نارها و هو من الباب الأول

الآیات

مریم: «جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّهُ کانَ وَعْدُهُ مَأْتِیًّا *لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً إِلَّا سَلاماً وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا»(61-62)

الحج: «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ* لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ»(58-59)

یس: «إِنِّی آمَنْتُ بِرَبِّکُمْ فَاسْمَعُونِ* قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ* بِما غَفَرَ لِی رَبِّی وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ»(25-27)

المؤمن: «وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ* النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ»(45-46)

نوح: «مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً»(25)

lt;meta info="- جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّهُ کانَ وَعْدُهُ مَأْتِیًّا لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً إِلَّا سَلاماً وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا - . مریم / 61 - 62 -

{باغهای جاودانی که [خدای] رحمان به بندگانش در جهان ناپیدا وعده داده است. در حقیقت، وعده او انجام شدنی است.در آن جا سخن بیهوده ای نمی شنوند، جز درود. و روزی شان صبح و شام در آن جا [آماده] است.}

- وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ *لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ - . حج / 58 - 59 -

{و آنان که در راه خدا مهاجرت کرده، و آنگاه کشته شده یا مرده اند، قطعاً خداوند به آنان رزقی نیکو می بخشد. و راستی این خداست که بهترین روزی دهندگان است. آنان را به جایگاهی که آن را می پسندند درخواهد آورد، و شک نیست که خداوند دانایی بردبار است.}

- إِنِّی آمَنْتُ بِرَبِّکُمْ فَاسْمَعُونِ *قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ *بِما غَفَرَ لِی رَبِّی وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ - . یس / 25 - 27 -

{من به پروردگارتان ایمان آوردم. [اقرار] مرا بشنوید.» [سرانجام به جرم ایمان کشته شد، و بدو] گفته شد: «به بهشت درآی.» گفت: «ای کاش، قوم من می دانستند،که پروردگارم چگونه مرا آمرزید و در زمره عزیزانم قرار داد.»}

- وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ - . مومن / 45 - 46 -

{پس خدا او را از عواقب سوء آن چه نیرنگ می کردند حمایت فرمود، و فرعونیان را عذاب سخت فروگرفت. [اینک هر] صبح و شام بر آتش عرضه می شوند، و روزی که رستاخیز برپا شود [فریاد می رسد که:] «فرعونیان را در سخت ترین [انواع] عذاب درآورید.»}

- مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً - . نوح / 25 -

{[تا] به سبب گناهانشان غرقه گشتند و [پس از مرگ] در آتشی درآورده شدند }

**[ترجمه]

تفسیر

جَنَّاتِ عَدْنٍ أی جنات إقامة الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَیْبِ أی وعدها إیاهم و هی غائبة عنهم أو و هم غائبون عنها أو وعدهم بإیمانهم بالغیب إِنَّهُ کانَ وَعْدُهُ الذی هو الجنة مَأْتِیًّا یأتیها أهلها الموعود لهم و قیل المفعول بمعنی الفاعل أی آتیا لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً أی فضول کلام إِلَّا سَلاماً أی و لکن یسمعون قولا یسلمون

ص: 282

فیه من العیب و النقیصة أو إلا تسلیم الملائکة علیهم أو تسلیم بعضهم علی بعض علی الاستثناء المنقطع.

وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا قال الطبرسی رحمه الله قال المفسرون لیس فی الجنة شمس و لا قمر فیکون لهم بکرة و عشی و المراد أنهم یؤتون رزقهم علی ما یعرفونه من مقدار الغداة و العشی و قیل کانت العرب إذا أصاب أحدهم الغداء و العشاء أعجب به و کانت تکره الأکلة الواحدة فی الیوم فأخبر الله تعالی أن لهم فی الجنة رزقهم بکرة و عشیا علی قدر ذلک الوقت و لیس ثم لیل و إنما هو ضوء و نور و قیل إنهم یعرفون مقدار اللیل بإرخاء الحجب و فتح الأبواب انتهی.

أقول: سیأتی نقلا من تفسیر علی بن إبراهیم أن هذا فی جنة الدنیا فلا یحتاج إلی هذه التکلفات. (1)قوله تعالی لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً قیل هذا فی جنة الدنیا کقوله تعالی فی الآیة الأخری بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ و قال الطبرسی فی قصة مؤمن آل یس عند قوله تعالی إِنِّی آمَنْتُ بِرَبِّکُمْ فَاسْمَعُونِ عن ابن مسعود قال إن قومه لما سمعوا ذلک القول منه وطئوه بأرجلهم حتی مات فأدخله الله الجنة و هو حی فیها یرزق و هو قوله قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ و قیل رجموه حتی قتلوه و قیل إن القوم لما أرادوا أن یقتلوه رفعه الله إلیه فهو فی الجنة و لا یموت إلا بفناء الدنیا و هلاک الجنة عن الحسن و مجاهد و قالا إن الجنة التی دخلها یجوز هلاکها و قیل إنهم قتلوه إلا أن الله سبحانه أحیاه و أدخله الجنة فلما دخلها قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ الآیة و فی هذا دلالة علی نعیم القبر لأنه إنما قال ذلک و قومه أحیاء و إذا جاز نعیم القبر جاز عذاب القبر فإن الخلاف فیهما واحد.

و قال رحمه الله فی قوله تعالی وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ أی أحاط و نزل بهم سُوءُ الْعَذابِ أی مکروهه و ما یسوء منه و سوء العذاب فی الدنیا الغرق و فی الآخرة النار و ذلک قوله النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا أی یعرض آل فرعون علی النار فی قبورهم

ص: 283


1- انظر ما یأتی تحت رقم 4.

صباحا و مساء فیعذبون

وَ عَنْ نَافِعٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ أَحَدَکُمْ إِذَا مَاتَ عُرِضَ عَلَیْهِ مَقْعَدُهُ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِیِّ إِنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ إِنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ فَمِنَ النَّارِ یُقَالُ هَذَا مَقْعَدُکَ حَتَّی یَبْعَثَکَ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَوْرَدَهُ الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحَیْنِ.

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (1)ذَلِکَ فِی الدُّنْیَا قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ لِأَنَّ نَارَ الْقِیَامَةِ لَا تَکُونُ غُدُوّاً وَ عَشِیّاً ثُمَّ قَالَ إِنْ کَانُوا إِنَّمَا یُعَذَّبُونَ غُدُوّاً وَ عَشِیّاً فَفِیمَا بَیْنَ ذَلِکَ هُمْ مِنَ السُّعَدَاءِ وَ لَکِنْ هَذَا فِی نَارِ الْبَرْزَخِ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ أَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ.

و قال البیضاوی مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أی من أجل خطیئاتهم و ما مزیدة للتأکید و التفخیم أُغْرِقُوا بالطوفان فَأُدْخِلُوا ناراً المراد عذاب القبر أو عذاب الآخرة و التعقیب لعدم الاعتداد بما بین الإغراق و الإدخال أو لأن المسبب کالمتعقب للسبب و إن تراخی عنه لفقد شرط أو وجود مانع.

**[ترجمه]«جنات عدن»: بهشت های اقامت؛ «التی وعد الرحمن عباده بالغیب»: به آن ها وعده داده درحالی که از چشم آن ها پنهان است، و یا آن ها خود از آن پنهان اند، و یا آن ها را به خاطر ایمان به غیب بدان وعده داده است.

«إنه کان وعده» که همان بهشت است؛ «مأتیّا» اهل آن وارد بهشتی می شوند که وعده داده شده اند. و گویند: مفعول به معنای فاعل است، یعنی «آتیا». «لا یسمعون فیها لغوا»: سخنان بیهوده و اضافی؛ «إلا سلاما»: یعنی سخنانی را می شنوند

ص: 282

که از عیب و نقص در سلامت است، و یا جز سلام کردن فرشتگان به آن ها، و یا سلام کردن آن ها به یکدیگر نمی شنوند، بنا بر این که استثنای منقطع است.

«ولهم رزقهم فیها بکرة وعشیا»، طبرسی رحمه الله در تفسیر این آیه می گوید: مفسران معتقدند: در بهشت ماه و خورشیدی وجود ندارد تا صبح و شامی داشته باشند، منظور: رزق آن ها در صبح و شامی که خود می دانند، به قدر زمان صبح و شام به آن ها می رسد ، و گویند: عرب دوست داشت صبح و شام غذا بخورد، و یک وعده غذایی را در طول شبانه روز نمی پسندید، پس خدای متعال به آنان خبر داد که در بهشت رزق آن ها به تناسب همان صبح و شامی که عادت داشتند، به ایشان می رسد، در بهشت شب وجود ندارد بلکه همه روشنایی و نور است. و گویند: بهشتیان فرا رسیدن شب را با آویختن پرده ها و گشودن درها در می یابند. - . مجمع البیان 6 : 433 و 434 -

می گویم: بنا به نقلی از تفسیر علی بن ابراهیم بیان می شود که این در بهشت دنیا است، پس نیازی به این تکلفات نیست. - . در روایت شماره 4 بیان می شود. -

«لیرزقنهم الله رزقا حسنا» گویند: این در بهشت دنیا است، همانطور که خدای متعال در آیه دیگری می فرماید: «بل أحیاء عند ربهم یرزقون». طبرسی درباره قصه آل یس، در تفسیر آیه شریفه «إنی آمنت بربکم فاسمعون» می گوید: قومش هنگامی که این سخن را از او شنیدند، آنقدر او را لگد مال کردند تا از دنیا رفت، و خداوند او را وارد بهشت نمود، و او در آن جا زنده است و روزی داده می شود. آیه شریفه «قیل ادخل الجنة» نیز به همین موضوع اشاره دارد.

و گویند: او را سنگسار کرده و کشتند، و گویند: قومش هنگامی که کمر به قتل او بستند، خداوند او را نزد خود بالا برد و اکنون در بهشت است و با نابودی دنیا و بهشت ( دنیوی) او نیز می میرد.

حسن و مجاهد می گویند: بهشتی که وارد آن شده است می تواند نابود شود، و بنا بر نقل دیگری: قومش او را به قتل رساندند اما خداوند او را زنده کرد و وارد بهشت نمود، و او گفت: «یا لیت قومی یعلمون» تا آخر آیه، این آیه بر وجود نعمت در قبر دلالت دارد، زیرا وی هنگامی این سخن را بیان کرد که قومش هنوز زنده بودند، پس هنگامی که وجود نعمت در قبر جایز است، عذاب قبر نیز جایز می باشد، و مخالفت با این دو یکسان است. - . مجمع البیان 8 : 269 -

شیخ طبرسی در تفسیر آیه شریفه «وحاق بآل فرعون» می گوید: یعنی آن ها را احاطه کرده و بر آن ها فرود آمد؛ «سوء العذاب»: یعنی عذاب ناپسند و آن چه برای او ناخوشایند است، سوء العذاب و بدترین عذاب در دنیا غرق شدن و در آخرت، آتش است. «النار یعرضون علیها غدوا وعشیا» یعنی آل فرعون در قبرهای خود در آتش هستند

ص: 283

و صبح و شام عذاب می شوند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر وقت، یکی از شما فوت کند، صبح و شام، جایگاهش به او عرضه می شود. اگر بهشتی باشد جایگاهش در بهشت و اگر دوزخی باشد، جایگاهش در دوزخ، به او نشان داده می شود. و به او گفته می شود: این، جای توست تا روز قیامت که خداوند تو را محشور می نماید.

امام صادق علیه السلام فرمود: این در دنیا قبل از روز قیامت است، زیرا آتش قیامت صبح و شام ندارد سپس فرمود: اگر آن ها در قیامت تنها صبح و شام در آتش دوزخ عذاب شوند در میان این دو باید سعادتمند باشند، چنین نیست، این مربوط به برزخ است پیش از روز قیامت، آیا سخن خدا را (بعد از این جمله) نشنیده ای که می فرماید: «هنگامی که قیامت برپا می گردد فرمان داده می شود آل فرعون را در اشد عذاب وارد کنید. - . غافر / 46 - » - . مجمع البیان 8 : 445 -

بیضاوی گوید: «مما خطیئاتهم» یعنی به خاطر خطاهایشان، «ما» برای تأکید و بزرگ نمایی بیان شده است، «اغرقوا»: با طوفان، و «فادخلوا»: آتش جهنم. منظور عذاب قبر و یا عذاب آخرت است، و این پشت سر هم بیان شدن به دلیل عدم توجه به چیزی است که بین غرق شدن و ورود به آتش است، و یا مسبب نیز مانند چیزی است که در پی سبب می آید، و این دور شدن از آن به خاطر فقدان شرط و یا وجود مانع است. - . تفسیر بیضاوی 4 : 330 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

ل، الخصال أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنِ ابْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلَ الشَّامِیُّ الَّذِی بَعَثَهُ مُعَاوِیَةُ لِیَسْأَلَ عَمَّا بَعَثَ إِلَیْهِ ابْنُ الْأَصْفَرِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام عَنِ الْعَیْنِ الَّتِی تَأْوِی إِلَیْهَا أَرْوَاحُ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ هِیَ عَیْنٌ یُقَالُ لَهَا سَلْمَی الْخَبَرَ.

ج، الإحتجاج مرسلا مثله (2)

**[ترجمه]خصال: امام باقر علیه السلام فرمود: مردی شامی که معاویه او را فرستاده بود تا از امام حسن علیه السلام سؤالی را که بن اصفر کرده بود را بپرسد و سؤال درباره چشمه ای بود که ارواح مشرکان به آن پناه می گیرد؛ حضرت فرمود: آن چشمه ایست که به آن سلمی گفته می شود. - . خصال: 441 -

در کتاب احتجاج نیز حدیث مشابهی نقل شده است. - . احتجاج: 268 -

**[ترجمه]

«2»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ عُثْمَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ جَنَّةِ آدَمَ فَقَالَ جَنَّةٌ مِنْ جِنَانِ الدُّنْیَا تَطْلُعُ فِیهَا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ لَوْ کَانَتْ مِنْ جِنَانِ الْخُلْدِ مَا خَرَجَ مِنْهَا أَبَداً.

کا، الکافی علی عن أبیه عن البزنطی عن الحسین بن میسر عنه علیه السلام مثله.

ص: 284


1- راجع الحدیث تحت رقم 6.
2- عبارة الکتابین هکذا: عین یقال لها: برهوت، و اما العین التی تأوی إلیها ارواح المؤمنین فهی عین یقال لها: سلمی. م.

**[ترجمه]علل الشرائع: حسین بن بشار گوید: خدمت امام صادق علیه السلام از بهشتی که آدم در آن بوده سؤال کردم . حضرت فرمودند: آن باغی است از باغهای دنیا که خورشید و ماه بر آن طلوع و غروب می کرد، و اگر از باغ های سرای جاودان بود هرگز آدم علیه السلام از آن خارج نمی شد. - . علل الشرایع 2 : 325 -

در کتاب کافی نیز حدیث مشابهی در این خصوص نقل شده است. - . کافی 3 : 126 -

ص: 284

**[ترجمه]

«3»

فس، تفسیر القمی أَبِی رَفَعَهُ قَالَ: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ جَنَّةِ آدَمَ أَ مِنْ جِنَانِ (1)الدُّنْیَا کَانَتْ أَمْ مِنْ جِنَانِ الْآخِرَةِ فَقَالَ کَانَتْ مِنْ جِنَانِ الدُّنْیَا تَطْلُعُ فِیهَا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ لَوْ کَانَتْ مِنْ جِنَانِ الْآخِرَةِ مَا خَرَجَ مِنْهَا أَبَداً (2)الْخَبَرَ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: از امام صادق علیه السلام درباره بهشتی که آدم علیه السلام در آن بوده است، سوال شد آیا از بهشت های دنیا است و یا از بهشت های آخرت؟ فرمود: آن باغی است از باغهای دنیا که خورشید و ماه بر آن طلوع و غروب می کنند، و اگر از باغ های قیامت بود هرگز آدم علیه السلام از آن خارج نمی شد تا آخر خبر. - . تفسیر قمی 1 : 53 -

**[ترجمه]

«4»

فس، تفسیر القمی وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا قَالَ ذَلِکَ فِی جَنَّاتِ الدُّنْیَا قَبْلَ الْقِیَامَةِ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ بُکْرَةً وَ عَشِیًّا فَالْبُکْرَةُ وَ الْعَشِیُّ لَا تَکُونَانِ فِی الْآخِرَةِ فِی جِنَانِ الْخُلْدِ (3)وَ إِنَّمَا یَکُونُ الْغُدُوُّ وَ الْعَشِیُّ فِی جِنَانِ الدُّنْیَا الَّتِی تَنْقُلُ إِلَیْهَا أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِینَ (4) وَ تَطْلُعُ فِیهَا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه شریفه «وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا» - . مریم / 62 - {و هر صبح و شام، روزی آنان در بهشت مقرّر است. } فرمود: این امر در بهشت دنیا و قبل از قیامت بوده و دلیل بر این سخن، آیه شریفه «بُکْرَةً وَ عَشِیًّا» است، صبح و شام در آخرت و در بهشت جاودان وجود ندارد، و صبح و شام تنها در بهشت دنیا است که روح مومنان به آن جا منتقل می شود و ماه و خورشید در آن طلوع می کند. - . تفسیر قمی 2 : 26 -

**[ترجمه]

«5»

فس، تفسیر القمی وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلَّا لِأَجَلٍ مَعْدُودٍ یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ فَهَذَا هُوَ فِی نَارِ الدُّنْیَا قَبْلَ الْقِیَامَةِ (5)وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها یَعْنِی فِی جِنَانِ الدُّنْیَا الَّتِی تَنْقُلُ إِلَیْهَا أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِینَ ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ یَعْنِی غَیْرَ مَقْطُوعٍ مِنْ نَعِیمِ الْآخِرَةِ فِی الْجَنَّةِ یَکُونُ مُتَّصِلًا بِهِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: «وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلَّا لِأَجَلٍ مَعْدُودٍ *یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ *فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ *خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ» - . هود / 104 - 107 - {و ما آن را جز تا زمان معیّنی به تأخیر نمی افکنیم. روزی [است] که چون فرا رسد هیچ کس جز به اذن وی سخن نگوید. آنگاه بعضی از آنان تیره بختند و [برخی] نیکبخت. و اما کسانی که تیره بخت شده اند، در آتش، فریاد و ناله ای دارند. تا آسمان ها و زمین برجاست، در آن ماندگار خواهند بود، مگر آن چه پروردگارت بخواهد، زیرا پروردگار تو همان کند که خواهد.} و این در جهنم دنیا و پیش از قیامت است و اما آیه شریفه «وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها» - . هود / 108 - {و اما کسانی که نیکبخت شده اند، تا آسمآن ها و زمین برجاست، در بهشت جاودانند} یعنی در بهشت دنیا که ارواح مومنان به آن جا منتقل می شود، «ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ»{مگر آن چه پروردگارت بخواهد. [که این] بخششی است که بریدنی نیست.} یعنی قطع نشدنی از نعمت های آخرت در بهشتی که به آن متصل است. - . تفسیر قمی 1 : 339 -

**[ترجمه]

«6»

فس، تفسیر القمی النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا قَالَ ذَلِکَ فِی الدُّنْیَا قَبْلَ الْقِیَامَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّ فِی الْقِیَامَةِ لَا یَکُونُ غُدُوّاً وَ لَا عَشِیّاً (6)لِأَنَّ الْغُدُوَّ وَ الْعِشَاءَ إِنَّمَا یَکُونُ فِی الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ لَیْسَ فِی جِنَانِ الْخُلْدِ وَ نِیرَانِهَا شَمْسٌ وَ لَا قَمَرٌ قَالَ وَ قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا تَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا یَقُولُ النَّاسُ فِیهَا فَقَالَ یَقُولُونَ إِنَّهَا فِی نَارِ الْخُلْدِ وَ هُمْ لَا یُعَذَّبُونَ

ص: 285


1- فی المصدر: جنات. و کذا فی الفقرتین الأخیرتین. م.
2- فی المصدر: ما اخرج منها ابدا. م.
3- فی المصدر: جنات. و کذا فی الفقرة الأخری. م.
4- فی المصدر : تنتقل ارواح المؤمنین الیها. م
5- فی المصدر بعد ذلک: ما دامت السماوات و الأرض و أمّا قوله اه. م.
6- فی المصدر: غدو و لا عشی. م.

فِیمَا بَیْنَ ذَلِکَ فَقَالَ علیه السلام فَهُمْ مِنَ السُّعَدَاءِ (1)فَقِیلَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَکَیْفَ هَذَا فَقَالَ إِنَّمَا هَذَا فِی الدُّنْیَا فَأَمَّا فِی نَارِ الْخُلْدِ (2)فَهُوَ قَوْلُهُ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: «النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا» - . غافر / 46 - فرمود: این در دنیا و پیش از قیامت است، و به این دلیل است که در قیامت صبح و شام وجود ندارد زیرا صبح و شام تنها در مورد ماه و خورشید صدق می کند و در بهشت جاودان و جهنم، ماه و خورشیدی وجود ندارد.

مردی خدمت امام صادق علیه السلام عرض کرد: نظر شما درباره آیه شریفه «النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا» چیست؟ امام صادق علیه السلام فرمود: اهل سنت درمورد آیه چه می گویند؟ جواب داد: آن ها معتقدند مقصود آتش جهنم است و ارواح در عالم برزخ عذاب نمی شوند.

ص: 285

حضرت فرمودند: ارواحی که در عالم برزخ عذاب نمی شوند، ارواح اهل سعادت هستند. به حضرت عرض شد: پس معنای آیه چیست؟ حضرت فرمودند: «عرضه کردن آتش به آن ها هنگام شب و صبح» مربوط به دنیا {و پس از مرگ} است ، اما در مورد آتش جهنم خداوند در ذیل همین آیه فرموده است : «وقتی قیامت برپا شود آل فرعون را داخل عذاب سخت کنید». - . تفسیر قمی 2 : 229 -

**[ترجمه]

«7»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ ضُرَیْسٍ (3)الْکُنَاسِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا حَالُ الْمُوَحِّدِینَ الْمُقِرِّینَ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمُسْلِمِینَ الْمُذْنِبِینَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ لَیْسَ لَهُمْ إِمَامٌ وَ لَا یَعْرِفُونَ وَلَایَتَکُمْ فَقَالَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَإِنَّهُمْ فِی حُفَرِهِمْ لَا یَخْرُجُونَ مِنْهَا فَمَنْ کَانَ لَهُ عَمَلٌ صَالِحٌ وَ لَمْ یَظْهَرْ مِنْهُ عَدَاوَةٌ فَإِنَّهُ یُخَدُّ لَهُ خَدّاً إِلَی الْجَنَّةِ الَّتِی خَلَقَهَا اللَّهُ بِالْمَغْرِبِ فَیَدْخُلُ عَلَیْهِ الرَّوْحُ فِی حُفْرَتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ فَیُحَاسِبَهُ بِحَسَنَاتِهِ وَ سَیِّئَاتِهِ فَإِمَّا إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِمَّا إِلَی النَّارِ فَهَؤُلَاءِ الْمَوْقُوفُونَ لِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ وَ کَذَلِکَ یُفْعَلُ بِالْمُسْتَضْعَفِینَ وَ الْبُلْهِ وَ الْأَطْفَالِ وَ أَوْلَادِ الْمُسْلِمِینَ الَّذِینَ لَمْ یبلغ [یَبْلُغُوا] الْحُلُمَ وَ أَمَّا النُّصَّابُ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ فَإِنَّهُ یُخَدُّ لَهُمْ خَدّاً إِلَی النَّارِ الَّتِی خَلَقَهَا اللَّهُ فِی الْمَشْرِقِ فَیَدْخُلُ عَلَیْهِمُ اللَّهَبُ (4)وَ الشَّرَرُ وَ الدُّخَانُ وَ فَوْرَةُ (5)الْحَمِیمِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ بَعْدَ ذَلِکَ مَصِیرُهُمْ إِلَی الْجَحِیمِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: ضریس کناسی گوید: خدمت امام باقر علیه السلام

عرض کردم: قربانت گردم خداشناسانی که به محمد صلی اللَّه علیه و آله ایمان دارند و مسلمان هستند و از دنیا می روند، ولی امامی را نمی شناسند و به ولایت شما معتقد نیستند، پایان کار آن ها چه خواهد شد؟

امام علیه السّلام فرموند: آن ها در قبرهای خود خواهند ماند و از آن جا بیرون نخواهند گردید، هر کدام از آن ها که کارهای نیک انجام داده باشند و عداوت و عنادی از آن ها نسبت به ما ظاهر نشده باشد، از قبر او راهی به طرف بهشتی که خداوند در مغرب آفریده است، باز می گردد و روح و بشارت به قبر او می رسد. این چنین آدمی در قبر خود ( جایگاه برزخی خود ) زندگی می کند تا روز قیامت برپا شود، در آن هنگام در پیشگاه عدل خداوندی حاضر می گردد و به حساب کار او می رسند و خوبی ها و بدیهای او را در نظر می گیرند، در این جا یا به طرف بهشت می روند و یا به طرف دوزخ رهسپار می شوند، وضع این ها بستگی به امر خداوند دارد.

امام علیه السلام فرمود: با مستضعفان و افرادی که عقل درستی ندارند و نیک و بد را از هم تمیز نمی دهند، و با اطفال و فرزندان مسلمانان که هنوز به سن بلوغ نرسیده اند، همین گونه رفتار می گردد، اما ناصبیان (دشمنان اهل بیت) که اهل قبله هستند، برای آن ها هم خطّی از قبر (جایگاه برزخی او) به طرف دوزخ کشیده می شود. این دوزخ را خداوند در مشرق خلق کرده است و از آن دوزخ شعله های آتش و دود و گرمی به قبرش وارد می گردد و او را معذّب می کند، و بعد از این هم راه آن ها به جهنم (جهنّم اخروی) ختم می شود. - . تفسیر قمی 2 : 232 -

**[ترجمه]

«8»

فس، تفسیر القمی الْحُسَیْنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ السُّکَیْنِیُّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْبَجَلِیِّ (6)عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ هَارُونَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ صَلَوَاتُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَالَ: کَانَ فِیمَا سَأَلَ مَلِکُ الرُّومِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنْ سَأَلَهُ عَنْ أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ أَیْنَ یَکُونُونَ إِذَا مَاتُوا قَالَ تَجْتَمِعُ عِنْدَ صَخْرَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فِی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ وَ هُوَ عَرْشُ اللَّهِ الْأَدْنَی

ص: 286


1- فی المصدر بعد ذلک: فهم سعداء؛ بحذف قوله: فقال علیه السلام. م.
2- فی المصدر: فی الخلد. م.
3- وزان زبیر.
4- فی المصدر: علیهم منها اللهب. م.
5- الظاهر: و فورة الجحیم. و الفورة من الحر: حدته.
6- کنیة ثابت البجلیّ الکوفیّ المذکور فی رجال الشیخ فی باب أصحاب الصادق علیه السلام و لکن لم ینص هو و لا غیره علی توثیقه.

مِنْهَا یَبْسُطُ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ إِلَیْهَا یَطْوِیهَا وَ إِلَیْهِ الْمَحْشَرُ وَ مِنْهَا اسْتَوَی رَبُّنَا إِلَی السَّمَاءِ (1)وَ الْمَلَائِکَةِ ثُمَّ سَأَلَ عَنْ أَرْوَاحِ الْکُفَّارِ أَیْنَ تَجْتَمِعُ قَالَ تَجْتَمِعُ فِی وَادِی حَضْرَمَوْتَ وَرَاءَ مَدِینَةِ الْیَمَنِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارشان نقل فرمود: پادشاه روم از امام حسن مجتبی علیه السلام در مورد ارواح مومین پس از مرگ پرسید که در کدام مکان قرار می گیرند؟ امام فرمود: ایشان در صخره ای در نزد بیت المقدس اجتماع می نمایند در شب جمعه، چرا که آن جا عرش زیرین خداوند است که از آن جا زمین گسترش یافته است،

ص: 286

و به آن جا نیز دوباره در پایان جهان پیچیده خواهد شد، و در آن جا محشر بر پا می گردد و از آن جا پرودگار و ملائکه بر عرش قرار گرفتند. سپس سائل از ارواح کفار پرسید که در چه مکانی اجتماع می کنند؟ امام پاسخ داد در سرزمین حضر موت پشت شهر یمن. - . تفسیر قمی 2 : 244 -

**[ترجمه]

«9»

ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات الْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ سَلَمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بَقَّاحٍ (2)عَنِ ابْنِ جَبَلَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْحَوْضِ فَقَالَ لِی حَوْضٌ مَا بَیْنَ بُصْرَی إِلَی صَنْعَاءَ أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُ قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ فَأَخَذَ بِیَدِی وَ أَخْرَجَنِی إِلَی ظَهْرِ الْمَدِینَةِ ثُمَّ ضَرَبَ رِجْلَهُ فَنَظَرْتُ إِلَی نَهَرٍ یَجْرِی لَا تُدْرِکُ حَافَتَیْهِ إِلَّا الْمَوْضِعَ الَّذِی أَنَا فِیهِ قَائِمٌ فَإِنَّهُ شَبِیهٌ بِالْجَزِیرَةِ فَکُنْتُ أَنَا وَ هُوَ وُقُوفاً فَنَظَرْتُ إِلَی نَهَرٍ یَجْرِی مِنْ جَانِبِهِ هَذَا مَاءٌ أَبْیَضُ مِنَ الثَّلْجِ وَ مِنْ جَانِبِهِ هَذَا لَبَنٌ أَبْیَضُ مِنَ الثَّلْجِ وَ فِی وَسَطِهِ خَمْرٌ أَحْسَنُ مِنَ الْیَاقُوتِ فَمَا رَأَیْتُ شَیْئاً أَحْسَنَ مِنْ تِلْکَ الْخَمْرِ بَیْنَ اللَّبَنِ وَ الْمَاءِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مِنْ أَیْنَ یَخْرُجُ هَذَا وَ مِنْ أَیْنَ مَجْرَاهُ فَقَالَ هَذِهِ الْعُیُونُ الَّتِی ذَکَرَهَا اللَّهُ فِی کِتَابِهِ أَنْهَارٌ فِی الْجَنَّةِ عَیْنٌ مِنْ مَاءٍ وَ عَیْنٌ مِنْ لَبَنٍ وَ عَیْنٌ مِنْ خَمْرٍ تَجْرِی فِی هَذَا النَّهَرِ وَ رَأَیْتُ حَافَتَیْهِ عَلَیْهِمَا شَجَرٌ (3)فِیهِنَّ حُورٌ مُعَلَّقَاتٌ بِرُءُوسِهِنَّ شَعْرٌ مَا رَأَیْتُ شَیْئاً أَحْسَنَ مِنْهُنَّ وَ بِأَیْدِیهِنَّ آنِیَةٌ مَا رَأَیْتُ آنِیَةً أَحْسَنَ مِنْهَا لَیْسَتْ مِنْ آنِیَةِ الدُّنْیَا فَدَنَا مِنْ إِحْدَاهُنَّ فَأَوْمَأَ إِلَیْهَا بِیَدِهِ لِتَسْقِیَهُ فَنَظَرْتُ إِلَیْهَا وَ قَدْ مَالَتْ لِتَغْرِفَ مِنَ النَّهَرِ فَمَالَ الشَّجَرُ مَعَهَا فَاغْتَرَفَتْ ثُمَّ نَاوَلَتْهُ فَشَرِبَ ثُمَّ نَاوَلَهَا وَ أَوْمَأَ إِلَیْهَا فَمَالَتْ لِتَغْرِفَ فَمَالَتِ الشَّجَرَةُ مَعَهَا فَاغْتَرَفَتْ ثُمَّ نَاوَلَتْهُ فَنَاوَلَنِی فَشَرِبْتُ فَمَا رَأَیْتُ شَرَاباً کَانَ أَلْیَنَ مِنْهُ وَ لَا أَلَذَّ مِنْهُ وَ کَانَتْ رَائِحَتُهُ رَائِحَةَ الْمِسْکِ فَنَظَرْتُ فِی الْکَأْسِ فَإِذَا فِیهِ ثَلَاثَةُ أَلْوَانٍ مِنَ الشَّرَابِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا رَأَیْتُ کَالْیَوْمِ قَطُّ وَ لَا کُنْتُ أَرَی أَنَّ الْأَمْرَ هَکَذَا فَقَالَ لِی هَذَا أَقَلُّ مَا أَعَدَّهُ اللَّهُ لِشِیعَتِنَا إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا تُوُفِّیَ صَارَتْ رُوحُهُ إِلَی هَذَا النَّهَرِ وَ رَعَتْ فِی رِیَاضِهِ وَ شَرِبَتْ مِنْ شَرَابِهِ وَ إِنَّ عَدُوَّنَا إِذَا تُوُفِّیَ صَارَتْ رُوحُهُ إِلَی وَادِی بَرَهُوتَ فَأُخْلِدَتْ فِی عَذَابِهِ وَ أُطْعِمَتْ مِنْ زَقُّومِهِ وَ أُسْقِیَتْ مِنْ حَمِیمِهِ فَاسْتَعِیذُوا بِاللَّهِ مِنْ ذَلِکَ الْوَادِی.

ص: 287


1- فی المصدر بعد ذلک: أی استولی الی السماء و الملائکة اه. م.
2- بفتح الباء و تشدید القاف
3- فی نسخة: و رأیت حافاته علیها شجر.

**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: عبدالله بن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی حوض کوثر سوال کردم. حضرت فرمود: حوضی است که وسعت آن از بصری (در راه شام) تا صنعا (در یمن) است، آیا دوست داری آن را ببینی؟

گفتم:بله. ابن سنان گوید: حضرت دست مرا گرفت، و به بیرون مدینه برد، سپس با پای مبارکش به زمین زد، من نگاه کردم نهری را دیدم که از یک طرف آن آبی جاری است از یخ سفیدتر، و در طرف دیگر آن شیری سفیدتر از یخ، و در وسط آن شرابی که از یاقوت زیباتر است، و من تا به آن روز چیزی زیباتر از آن شرابی که بین شیر و آب بود هرگز ندیده بودم.

عرض کردم: فدایت شوم؛ این از کجا سرچشمه می گیرد؟ و منبع آن از کجا است؟ حضرت فرمود: این ها چشمه هایی است که خداوند آن ها را در کتابش ذکر نموده است، این ها چشمه ای از آب، و چشمه ای از شیر، و چشمه ای از شراب است که جایگاهش در بهشت است و در این نهر جاریند.

و من در کناره های آن نهر درخت هایی دیدم که دختران بهشتی با موهایی آویزان کنارشان بود، که به زیبایی آن هرگز ندیده بودم، و در دست هر کدام جامی بود که زیباتر از آن هرگز ندیده بودم، و آن ها از جام های دنیا نیستند.

پس حضرت به یکی از آنان نزدیک شد و به او اشاره کرد که آبش بدهد، من به او نگاه کردم، دیدم خم شد تا از نهر آب بردارد درخت نیز با او خم شد، از آب برداشت سپس به حضرت تقدیم نمود، حضرت جام را از دست او گرفت و آشامید، سپس ظرف را به او برگردانید، و به او اشاره کرد او خم شد تا از نهر آب بردارد درخت نیز با او خم شد، از آب برداشت، و ظرف را به او داد، حضرت ظرف را به من داد من آشامیدم، هرگز شرابی گواراتر و لذیذتر از آن نخورده بودم، و بوی و رایحه ی آن مانند رایحه و بوی مشک بود، و من در جام نظری افکندم در او سه رنگ دیدم.

به حضرت عرض کردم: فدایت شوم؛ من هرگز مانند این روز ندیدم و گمان نمی کردم که قضیه این چنین است. حضرت فرمود: این کمترین چیزی است که خداوند برای شیعیان ما آماده کرده است. همانا مومن هرگاه بمیرد، روحش به کنار این نهر منتقل می شود، و در مرغزارها و باغهایش می خورد و از شرابش می نوشد. و همانا دشمن ما هرگاه بمیرد روحش به دره ی برهوت برده می شود و برای همیشه در آن عذاب می شود، و از زقومش (که غذای بسیار تلخ و بد طعمی است) می خورد، و از آب بسیار داغ و جوشانش می آشامد. پس از (عذاب) آن دره به خدا پناه ببرید - . اختصاص: 321 ، بصائر الدرجات:374 - .

ص: 287

**[ترجمه]

«10»

مل، کامل الزیارات مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصَمِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَکْرٍ الْأَرَّجَانِیِّ قَالَ: صَحِبْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی طَرِیقِ مَکَّةَ مِنَ الْمَدِینَةِ فَنَزَلْنَا مَنْزِلًا یُقَالُ لَهُ عُسْفَانُ ثُمَّ مَرَرْنَا بِجَبَلٍ أَسْوَدَ عَنْ یَسَارِ الطَّرِیقِ مُوحِشٍ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا أَوْحَشَ هَذَا الْجَبَلَ مَا رَأَیْتُ فِی الطُّرُقِ مِثْلَ هَذَا فَقَالَ لِی یَا ابْنَ بَکْرٍ تَدْرِی أَیُّ جَبَلٍ هَذَا قُلْتُ لَا قَالَ هَذَا جَبَلٌ یُقَالُ لَهُ الْکَمَدُ وَ هُوَ عَلَی وَادٍ مِنْ أَوْدِیَةِ جَهَنَّمَ وَ فِیهِ قَتَلَةُ أَبِی الْحُسَیْنِ علیه السلام اسْتَوْدَعَهُمْ فِیهِ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمْ مِیَاهُ جَهَنَّمَ مِنَ الْغِسْلِینِ وَ الصَّدِیدِ وَ الْحَمِیمِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ جُبِّ الْحَوَی (1)وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الْفَلَقِ مِنْ آثَامٍ (2) وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ طِینَةِ الْخَبَالِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ جَهَنَّمَ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ لَظَی مِنَ الْحُطَمَةِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ سَقَرَ وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الْجَحِیمِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الْهَاوِیَةِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ السَّعِیرِ وَ فِی نُسْخَهٍ أُخْرَی وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ جَهَنَّمَ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ لَظَی وَ مِنَ الْحُطَمَةِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ سَقَرَ وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الْحَمِیمِ وَ مَا مَرَرْتُ بِهَذَا الْجَبَلِ فِی سَفَرِی فَوَقَفْتُ بِهِ إِلَّا رَأَیْتُهُمَا یَسْتَغِیثَانِ إِلَیَّ وَ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَی قَتَلَةِ أَبِی فَأَقُولُ لَهُمَا هَؤُلَاءِ إِنَّمَا فَعَلُوا مَا أَسَّسْتُمَا لَمْ تَرْحَمُونَا إِذْ وُلِّیتُمْ وَ قَتَلْتُمُونَا وَ حَرَمْتُمُونَا وَ وَثَبْتُمْ عَلَی حَقِّنَا وَ اسْتَبْدَدْتُمْ بِالْأَمْرِ دُونَنَا فَلَا رَحِمَ اللَّهُ مَنْ یَرْحَمُکُمَا ذُوقَا وَبَالَ مَا قَدَّمْتُمَا وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیْنَ مُنْتَهَی هَذَا الْجَبَلِ قَالَ إِلَی الْأَرْضِ السَّادِسَةِ وَ فِیهَا جَهَنَّمُ عَلَی وَادٍ مِنْ أَوْدِیَتِهِ عَلَیْهِ حَفَظَةٌ أَکْثَرُ مِنْ نُجُومِ السَّمَاءِ وَ قَطْرِ الْمَطَرِ وَ عَدَدِ مَا فِی الْبِحَارِ وَ عَدَدِ الثَّرَی وَ قَدْ وُکِّلَ کُلُّ مَلَکٍ مِنْهُمْ بِشَیْ ءٍ وَ هُوَ مُقِیمٌ عَلَیْهِ لَا یُفَارِقُهُ.

**[ترجمه]کامل الزیارات: از عبد اللّه بن بکیر ارجانیّ نقل شده، وی گفت: با حضرت ابا عبد اللّه علیه السّلام در راه مکه از مدینه همراه بودم، پس به جایی که «عسفان» نامیده می شد فرود آمدیم و سپس از کنار کوهی سیاه که در سمت چپ جاده بود و کوهی وحشت ناک به نظر می آمد عبور کردیم، محضر آن حضرت عرض کردم:

ای پسر رسول خدا! صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، چقدر این کوه وحشت ناک است! در این راه کوهی مثل این ندیده ام. حضرت فرمودند: ای پسر بکیر، می دانی این چه کوهی است؟ عرض کردم: خیر .فرمودند: این کوهی است بنام «کمد» و آن در یک وادی از وادی های دوزخ بوده و در آن قاتلین پدرم امام حسین علیه السّلام نگه داشته شده اند، در این کوه از زیر قاتلین آب های جهنّمی جاری می باشند، این آب ها عبارتند از غسلین (آبی که از پوست و گوشت دوزخیان جاری است)، صدید (آبی که ناشی از چرک و زرد آب باشد) حمیم (عرق دوزخیان را گویند) آبی که از چاه جوی خارج می شود و آن آبی است گندیده و متعفّن، آبی که از چاه فلق در دوزخ خارج می شود و آن آبی است حاصل از چرک و خون مجرمین، آبی که از خبال یعنی چرک بدن دوزخیان جاری است، آبی که از جهنم روان است، آبی که از لظی (وادی از وادی های جهنم) بیرون می آید، آبی که از حطمه (وادی از وادی های جهنم) خارج می شود، آبی که از سقر (وادی از وادی های جهنّم) بیرون می آید آبی که از حمیم (وادی از وادی های دوزخ) خارج می شود، آبی که از هاویه (وادی از وادی های دوزخ) بیرون می آید، آبی که از سعیر (وادی از وادی های دوزخ) خارج می شود.

و من در هیچ یک از سفرهایم به این کوه عبور نکرده و نه ایستادم مگر آن که آن دو {ابوبکر و عمر} را دیدم که به من استغاثه و التماس می کردند و نیز قاتلین پدرم را مشاهده نمودم، به آن دو گفته و می گویم:

این قاتلین آن چه را که شما تأسیس کرده اید انجام داده اند، چرا وقتی زمام امور به دستتان بود به ما رحم نکرده و ما را کشتید، و از حقوق خود محروممان نمودید، و بر قتل و کشتن ما اقدام کرده و استبداد محض و کامل را به اجراء گذاردید؟ خدا رحم نکند به کسی که به شما دو نفر رحم کند، بچشید وزر و وبالی را که خود فراهمش نموده اید، و خدا نسبت به بندگانش ظالم و ستمکار نیست.

به حضرت علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم، پایان این کوه به کجا می رسد ؟ فرمود: تا طبقه هفتم زمین ادامه داشته، و در آن جا دوزخی است که وادی از وادی های جهنم می باشد و نگهبانانی که مستحفظ آن هستند از ستارگان آسمان و دانه های باران و قطره های آب در دریاها و از عدد خاک های در کره زمین بیشتر می باشند، هر کدام از این فرشتگان موکّل بر امری بوده که مراقب آن بوده و از آن تخلّف نمی کنند. - . کامل الزیارات: 539 -

**[ترجمه]

بیان

تمامه فی باب غرائب أحوال الأئمة علیهم السلام و جب الحوی لعله تصحیف جب الحزن لما روی أن النبی صلی الله علیه و آله قال تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ جُبِّ الْحَزْنِ و هو اسم جبّ فی جهنم.

**[ترجمه]متن کامل این حدیث در کتاب شگفتی های احوال ائمه علیهم السلام بیان شده است. «و جب الحوی» ممکن است همان «جب الحزن» باشد، چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: از چاه غم و اندوه به خدا پناه ببرید، و آن نام چاهی در جهنم است.

**[ترجمه]

«11»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بِإِسْنَادٍ لَهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع

ص: 288


1- فی کامل الزیارة المطبوع: من جب الجوی، أی المتغیر المنتن.
2- فی هامش الکامل المطبوع ، وفی روایة شیخنا المفید : وما یخرج من آثام.

شَرُّ بِئْرٍ فِی النَّارِ بَرَهُوتُ (1)الَّذِی فِیهِ أَرْوَاحُ الْکُفَّارِ.

**[ترجمه]کافی: امیرالمومنین علیه السلام فرمود:

ص: 288

بدترین کوه در جهنم، برهوت است که ارواح کافران در آن قرار دارد. - . کافی 3 : 125 -

**[ترجمه]

«12»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ شَرُّ مَاءٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءُ بَرَهُوتَ وَ هُوَ الَّذِی بِحَضْرَمَوْتَ یَرِدُهُ هَامُ الْکُفَّارِ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از امیرالمومنین علیه السلام نقل فرمود: بدترین آبی که در روی زمین است آب بَرَهوت است و برهوت در حَضرموت است که ارواح کفار در آن جا قرار می گیرد. - . کافی 3 : 125 -

**[ترجمه]

«13»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَرُّ الْیَهُودِ یَهُودُ بَیْسَانَ (2)وَ شَرُّ النَّصَارَی نَصَارَی نَجْرَانَ (3)وَ خَیْرُ مَاءٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءُ زَمْزَمَ وَ شَرُّ مَاءٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءُ بَرَهُوتَ وَ هُوَ وَادٍ بِحَضْرَمَوْتَ تَرِدُ عَلَیْهِ هَامُ الْکُفَّارِ وَ صَدَاهُمْ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: بدترین یهودی ها یهود «بیسان»( در شام) و بدترین نصاری، نصارای «نجران»( بین حجاز و شام و یمن) است و بهترین آب روی زمین، زمزم و بدترین آن آب برهوت وادی است در حضرموت که أرواح و أبدان کفار بر آن وارد می شود. - . کافی 3 : 125 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فیه لا عدوی و لا هامة الهامة الرأس و اسم طائر و هو المراد فی الحدیث و ذلک أنهم کانوا یتشاءمون بها و هی من طیر اللیل و قیل هی البومة و قیل إن العرب کانت تزعم أن روح القتیل الذی لا یدرک بثاره تصیر هامة فتقول اسقونی اسقونی فإذا أدرک بثاره طارت و قیل کانوا یزعمون أن عظام المیت و قیل روحه تصیر هامة فتطیر و یسمونه الصدی فنفاه الإسلام و نهاهم عنه انتهی و المراد بالهام و الصدی فی الخبر أرواح الکفار و إنما عبر عنها بهما لأنهم کانوا هکذا یعبرون عنها و إن کان ما زعموه فی ذلک باطلا.

**[ترجمه]جزری گوید: «لا عدوی و لا هامه»: هامه: سر او، نام پرنده که منظور در این جا نیز همان پرنده ای است که با آن فال بد می زدند، و از پرندگانی است که شب پرواز می کند، و گویند: جغد است.

گویند: عرب تصور می کرد روح مقتولی که انتقام خون او را نگرفته اند، به جغد تبدیل می شود و می گوید: مرا سیراب کنید، مرا سیراب کنید. اگر انتقام خون او گرفته شود، پرواز می کند و می رود.

و گویند: عرب تصور می کرد استخوان های مرده – و به نقلی روح میت به پرنده ای به نام صدی بدیل می شود و پرواز می کند، اما اسلام این عقیده را نفی کرده و آنان را نهی نموده است. پایان کلام جزری.

در روایت ها منظور از هام و صدر، ارواح کافران است، و تنها به این دلیل از ارواح کافران به این اسامی تعبیر شده است که خود عرب ها ارواح را چنین می نامیدند، گرچه عقیده و تصور آن ها باطل است.

**[ترجمه]

«14»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ ضُرَیْسٍ الْکُنَاسِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ

ص: 289


1- فی النهایة: فی حدیث علیّ علیه السلام شر بئر فی الأرض برهوت. هو بفتح الباء و الراء بئر عمیقة بحضر موت لا یستطاع النزول إلی قعرها؛ و یقال: برهوت بضم الباء و سکون الراء، و تکون تاؤها علی الأول زائدة، و علی الثانی أصلیة انتهی. و فی القاموس: برهوت کحلزون: واد أو بئر بحضر موت. أخرجه الهروی عن علیّ علیه السلام، و أخرجه الطبرانی فی المعجم عن ابن عباس عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله
2- فی القاموس: بیسان: بلدة بالشام.
3- فی النهایة: نجران: موضع معروف بین الحجاز و الشام و الیمن.

علیه السلام أَنَّ النَّاسَ یَذْکُرُونَ أَنَّ فُرَاتَنَا (1)یَخْرُجُ مِنَ الْجَنَّةِ فَکَیْفَ هُوَ وَ هُوَ یُقْبِلُ مِنَ الْمَغْرِبِ وَ تُصَبُّ فِیهِ الْعُیُونُ وَ الْأَوْدِیَةُ قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ أَنَا أَسْمَعُ أَنَّ لِلَّهِ جَنَّةً خَلَقَهَا اللَّهُ فِی الْمَغْرِبِ وَ مَاءُ فُرَاتِکُمْ هَذِهِ یَخْرُجُ مِنْهَا (2)وَ إِلَیْهَا تَخْرُجُ أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ حُفَرِهِمْ عِنْدَ کُلِّ مَسَاءٍ فَتَسْقُطُ عَلَی ثِمَارِهَا وَ تَأْکُلُ مِنْهَا وَ تَتَنَعَّمُ فِیهَا وَ تَتَلَاقَی وَ تَتَعَارَفُ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ هَاجَتْ مِنَ الْجَنَّةِ فَکَانَتْ فِی الْهَوَاءِ فِیمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ تَطِیرُ ذَاهِبَةً وَ جَائِیَةً وَ تَعْهَدُ حُفَرَهَا إِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ وَ تَتَلَاقَی فِی الْهَوَاءِ وَ تَتَعَارَفُ قَالَ وَ إِنَّ لِلَّهِ نَاراً فِی الْمَشْرِقِ خَلَقَهَا لِیُسْکِنَهَا أَرْوَاحَ الْکُفَّارِ وَ یَأْکُلُونَ مِنْ زَقُّومِهَا وَ یَشْرَبُونَ مِنْ حَمِیمِهَا لَیْلَهُمْ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ هَاجَتْ إِلَی وَادٍ بِالْیَمَنِ یُقَالُ لَهُ بَرَهُوتُ أَشَدُّ حَرّاً مِنْ نِیرَانِ الدُّنْیَا کَانُوا فِیهِ یَتَلَاقَوْنَ وَ یَتَعَارَفُونَ فَإِذَا کَانَ الْمَسَاءُ عَادُوا إِلَی النَّارِ فَهُمْ کَذَلِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ مَا حَالُ الْمُوَحِّدِینَ الْمُقِرِّینَ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمُسْلِمِینَ الْمُذْنِبِینَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ لَیْسَ لَهُمْ إِمَامٌ وَ لَا یَعْرِفُونَ وَلَایَتَکُمْ فَقَالَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَإِنَّهُمْ فِی حُفَرِهِمْ لَا یَخْرُجُونَ مِنْهَا فَمَنْ کَانَ مِنْهُمْ لَهُ عَمَلٌ صَالِحٌ وَ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ عَدَاوَةٌ فَإِنَّهُ یُخَدُّ لَهُ خَدٌّ إِلَی الْجَنَّةِ الَّتِی خَلَقَهَا اللَّهُ فِی الْمَغْرِبِ فَیَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنْهَا الرَّوْحُ فِی حُفْرَتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَیَلْقَی اللَّهَ فَیُحَاسِبُهُ بِحَسَنَاتِهِ وَ سَیِّئَاتِهِ فَإِمَّا إِلَی الْجَنَّةِ أَوْ إِلَی نَارٍ فَهَؤُلَاءِ مَوْقُوفُونَ لِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ وَ کَذَلِکَ یَفْعَلُ اللَّهُ بِالْمُسْتَضْعَفِینَ وَ الْبُلْهِ وَ الْأَطْفَالِ وَ أَوْلَادِ الْمُسْلِمِینَ الَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ فَأَمَّا النُّصَّابُ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ فَإِنَّهُمْ یُخَدُّ لَهُمْ خَدٌّ إِلَی النَّارِ الَّتِی خَلَقَهَا اللَّهُ فِی الْمَشْرِقِ فَیَدْخُلُ عَلَیْهِمْ مِنْهَا اللَّهَبُ وَ الشَّرَرُ وَ الدُّخَانُ وَ فَوْرَةُ الْحَمِیمِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ مَصِیرُهُمْ إِلَی الْحَمِیمِ ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ ثُمَّ قِیلَ

ص: 290


1- الفرات نهر عظیم مبدأ نبعه فی أرمینیة إحدی الممالک الجمهوریة فی روسیا، ثمّ یجری فی جبال طوروس من ترکیا، ثمّ یجتاز السوریة و العراق، ثمّ یتّحد بدجلة فیکون منهما شط العرب فینصب فی بحر العمان؛ و للتوراة الموجودة عنایة فی شأن هذا النهر و تبریکه و تقدیسه و انها من انهار الجنة؛ و هذا ممّا یؤکد احتمال الدس فی هذه الروایة و ما یقرب منها مضمونا، و لو کانت صحیحة مقبولة کان المراد بکون جنة الدنیا فی ارمینیة مثال کون نار الدنیا فی برهوت؛ و الجنة و النار فی حفرة القبر کنایة عن نحو من التعلق بها. ط.
2- فی المصدر: و ماء فراتکم یخرج منها. م.

لَهُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَیْنَ إِمَامُکُمُ الَّذِی اتَّخَذْتُمُوهُ دُونَ الْإِمَامِ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً.

**[ترجمه]کافی: ضریس کنانی گوید: از حضرت باقر علیه السلام پرسیدم:

ص: 289

مردم (مقصود اهل سنت است) می گویند آب فرات از بهشت خارج می شود. چگونه می شود درست باشد در صورتی که این آب از مغرب جاری است (یعنی سر چشمه اش مغرب زمین است) و در بین راه چشمه ها و جویبارهای دیگری به آن ریخته می شود؟ حضرت فرمودند: بلی من هم شنیده ام ( مقصود شنیدن از پدران و اجدادشان می باشد) که خداوند در مغرب زمین بهشتی خلق فرموده و آب فرات شما از آن خارج می گردد، و ارواح مؤمنین عصر هر روز به آن بهشت می روند و از میوه های آن می خورند و از نعمت های دیگر خداوند بهره می گیرند، و همدیگر را ملاقات می کنند و چون فجر صادق طلوع کند از آن خارج می شوند. و در هوا میان آسمان و زمین بپرند و رفت و آمد کنند و چون خورشید برآید، به گور خود رسند و در هوا با هم ملاقات نمایند و همدیگر را بشناسند.

و فرمود: و خدا را دوزخی است در مشرق که آن را برای جایگاه کفار آفریده؛ که شبانه در آن از زقّوم بخورند و از حمیم بنوشند، و چون سپیده بدمد به سرزمینی در یمن بجهند به نام برهوت، که از همه ی آتش های دنیا گرم تر است، و در آن با هم ملاقات کنند و همدیگر را بشناسند و چون شب شود به آتش بازگردند، و پیوسته چنین باشند تا روز قیامت.

به حضرت باقر علیه السّلام عرض کردم: فدایت شوم، افرادی هستند که به وحدانیّت خداوند عزّوجلّ اقرار و اعتراف نموده اند و به نبوّت محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم اقرار کرده اند ولی به ولایت شما آشنا نشده اند، و از گناه کارانی هستند که می میرند و امامی ندارند ؛ حال آن ها چگونه است؟

حضرت فرمودند: این افراد را در قبرهای خود نگاه می دارند به طوری که خارج نمی شوند. از میان آن ها افرادی که اعمال صالحه انجام داده اند و نسبت به ما از آن ها عداوتی بروز ننموده است، از زیر قبور آنان نقبی می کشند تا بهشتی که پروردگار در مغرب خلق فرموده است، و از این راه رَوح از آن بهشت پیوسته در این قبور می آید تا روز قیامت و تا این که خدا را ملاقات کنند، پس خداوند به حساب آنان رسیدگی فرموده و یا به بهشت و یا به دوزخ بفرستد ؛ این افراد هستند که منتظر امر خدا هستند.

حضرت فرمودند: و به همین کیفیّت رفتار می شود با مستضعفین و افرادی که أبله هستند و اطفال، و فرزندانی از مسلمین که بالغ نشده اند.

اما ناصبیان (دشمنان اهل بیت) که اهل قبله هستند، برای آن ها هم خطّی از قبر (جایگاه برزخی او) به طرف دوزخ کشیده می شود. این دوزخ را خداوند در مشرق خلق کرده است، و از آن دوزخ شعله های آتش و دود و گرمی به قبرش وارد می گردد و او را معذّب می کند، و بعد از این هم راه آن ها به جهنم( جهنّم اخروی ) ختم می شود، «و در آن جا نگهداری می گردند

ص: 290

و به آن ها می گویند: کجاست آن چه را غیر از خدا می خواندید» - . اعراف / 37 - ، کجا هست آن امامی که خود اختیار کردید و امام منصوب از طرف خدا را رها نمودید. - . کافی 3 : 126 -

**[ترجمه]

«15»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مِنْ وَرَاءِ الْیَمَنِ وَادِیاً یُقَالُ لَهُ وَادِی بَرَهُوتَ وَ لَا یُجَاوِرُ ذَلِکَ الْوَادِیَ إِلَّا الْحَیَّاتُ السُّودُ وَ الْبُومُ مِنَ الطَّیْرِ فِی ذَلِکَ الْوَادِی بِئْرٌ یُقَالُ لَهَا بَلَهُوتُ یُغْدَی وَ یُرَاحُ إِلَیْهَا بِأَرْوَاحِ الْمُشْرِکِینَ یُسْقَوْنَ مِنْ مَاءِ الصَّدِیدِ.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرموده است : پشت یمن بیابانی است که به آن وادی حضرموت می گویند، در این بیابان از جانداران به جز مارهای سیاه و جغد، موجود زنده دیگری یافت نمی شود. سپس فرمود: در این بیابان چاهی است که به آن «بلهوت» می گویند، این بیابان محل سکونت ارواح مشرکین است، آن ها به آن چاه رفت و آمد می کنند و از آب آن چاه که مانند چرک و خون است، می آشامند. - . کافی 8 : 261 -

**[ترجمه]

«16»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ رَأَیْتُ أَمْراً عَظِیماً فَقَالَ وَ مَا رَأَیْتَ قَالَ کَانَ لِی مَرِیضٌ وَ نُعِتَ لَهُ مِنْ مَاءِ بِئْرِ الْأَحْقَافِ یُسْتَشْفَی بِهِ فِی بَرَهُوتَ (1)قَالَ فَتَهَیَّأْتُ وَ مَعِی قِرْبَةٌ وَ قَدَحٌ لِآخُذَ (2)مِنْ مَائِهَا وَ أَصُبَّ فِی الْقِرْبَةِ إِذَا شَیْ ءٌ قَدْ هَبَطَ مِنْ جَوِّ السَّمَاءِ کَهَیْئَةِ السِّلْسِلَةِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا هَذَا اسْقِنِی السَّاعَةَ أَمُوتُ فَرَفَعْتُ رَأْسِی وَ رَفَعْتُ إِلَیْهِ الْقَدَحَ لِأَسْقِیَهُ فَإِذَا رَجُلٌ فِی عُنُقِهِ سِلْسِلَةٌ فَلَمَّا ذَهَبْتُ أُنَاوِلُهُ الْقَدَحَ اجْتُذِبَ حَتَّی عُلِّقَ بِالشَّمْسِ ثُمَّ أَقْبَلْتُ عَلَی الْمَاءِ أَغْتَرِفُ إِذْ أَقْبَلَ الثَّانِیَةَ وَ هُوَ یَقُولُ الْعَطَشَ الْعَطَشَ یَا هَذَا اسْقِنِی السَّاعَةَ أَمُوتُ فَرَفَعْتُ الْقَدَحَ لِأَسْقِیَهُ فَاجْتُذِبَ حَتَّی عُلِّقَ بِعَیْنِ الشَّمْسِ (3)حَتَّی فُعِلَ ذَلِکَ الثَّالِثَةَ وَ شَدَدْتُ قِرْبَتِی وَ لَمْ أَسْقِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاکَ قَابِیلُ بْنُ آدَمَ قَتَلَ أَخَاهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ (4)

ص: 291


1- فی المصدر: نستسقی فی برهوت. م.
2- فی المصدر: قال: فانتهیت و معی قربة لاخذ اه. م.
3- فی المصدر: علق بالشمس. م.
4- یشکل الخبر بأن ما ذکر فیه من القصة اولا لا ینطبق علی ما ذکر من الآیة أخیرا، علی أن أخبار تعذیب قابیل فی عین الشمس و منها هذا الخبر موضوعة و سنبین ذلک إن شاء اللّه فیما سیجی ء من قصة هابیل و قابیل من کتاب قصص الأنبیاء. ط.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام فرمود: مردی به حضور پیامبرصلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا، چیز عظیمی را دیدم. فرمود: چه چیزی را دیده ای؟ گفت: مریضی داشتم، گفتند برایش از آب چاه احقاف (منطقه ای در شمال یمن) که مردم از آن شفا می جویند، در صحرای برهوت، بیاور. پس آماده شده و رفتم، مشک و کاسه ای به همراه داشتم تا خواستم از آب آن بردارم و مشک را پرکنم ناگهان چیزی از آسمان با صدای شبیه (صدای) زنجیر افتاد و می گفت: ای تو، سیرابم کن اَلان می میرم. سرم را بلند کردم، کاسه را به طرفش بردم تا سیرابش کنم، دیدم مردی است زنجیری در گردنش. رفتم کاسه را به او بدهم، کشیده شد تا به چشمه خورشید آویخته گشت. برگشتم از آب (برای مشکم) بردارم، ناگهان بار دوم آمد و می گفت: تشنگی، تشنگی، ای تو، سیرابم کن السّاعه می میرم کاسه را برداشتم تا سیرابش کنم باز برداشته شد و به سوی بالا کشیده شد، تا به چشمه خورشید رسید. سه بار این ماجرا تکرار شد. من دهانه مشکم را بستم و سیرابش نکردم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آن قابیل پسر آدم است که برادرش را کشت. و این است سخن خداوند که می فرماید: «مانند کسی هستند که دستان خود را باز کرده تا آب به دهانش برسد و هرگز نخواهد رسید. و دعای کافران جز در گمراهی نیست». - . تفسیر قمی 1 : 362 -

ص: 291

**[ترجمه]

بیان

سیأتی أمثال هذا الخبر بطرق متعددة فی أبواب أحوال الأئمة علیهم السلام و باب أحوال أولاد آدم علیه السلام و غیرها.

**[ترجمه]روایت هایی از این قبیل با نقل های مختلف در باب احوال ائمه علیهم السلام و نیز در باب احوال فرزندان آدم علیه السلام و دیگر باب ها بیان می شود.

**[ترجمه]

«17»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: جَاءَ أَعْرَابِیٌّ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ مِنْ أَیْنَ جِئْتَ یَا أَعْرَابِیُّ قَالَ مِنَ الْأَحْقَافِ أَحْقَافِ عَادٍ قَالَ رَأَیْتُ وَادِیاً مُظْلِماً فِیهِ الْهَامُ وَ الْبُومُ لَا یُبْصَرُ قَعْرُهُ قَالَ وَ تَدْرِی مَا ذَاکَ الْوَادِی قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی قَالَ ذَاکَ بَرَهُوتُ فِیهِ نَسَمَةُ (1) کُلِّ کَافِرٍ (2)

**[ترجمه]بصائر الدرجات: امام باقر علیه السلام فرمود: مردی اعرابی خدمت امام باقر علیه السلام آمد، حضرت علیه السلام فرمود: ای اعرابی، از کجا آمده ای؟ گفت: از احقاف، احقاف عاد آمده ام، و گفت: وادی سیاه و تاریکی را دیدم که بوم ها و جغدها در آن بودند و به اندازه ای بزرگ بود که پایان آن دیده نمی شد. حضرت علیه السلام فرمود: آیا می دانی آن چه وادی است؟ عرض کرد: سوگند به خدا، نمی دانم. حضرت علیه السلام فرمود: آن وادی برهوت است که روح هر کافری در آن است. - . بصائر الدرجات: 462 -

**[ترجمه]

«18»

کِتَابُ زَیْدٍ النَّرْسِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَا الْعِیدَیْنِ أَمَرَ اللَّهُ رِضْوَانَ خَازِنَ الْجِنَانِ أَنْ یُنَادِیَ فِی أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُمْ فِی عَرَصَاتِ الْجِنَانِ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَذِنَ لَکُمُ الْجُمُعَةَ بِالزِّیَارَةِ إِلَی أَهَالِیکُمْ وَ أَحِبَّائِکُمْ مِنْ أَهْلِ الدُّنْیَا ثُمَّ یَأْمُرُ اللَّهُ رِضْوَانَ أَنْ یَأْتِیَ لِکُلِّ رُوحٍ بِنَاقَةٍ مِنْ نُوقِ الْجَنَّةِ عَلَیْهَا قُبَّةٌ مِنْ زَبَرْجَدَةٍ خَضْرَاءَ غِشَاؤُهَا مِنْ یَاقُوتَةٍ رَطْبَةٍ صَفْرَاءَ عَلَی النُّوقِ جِلَالٌ وَ بَرَاقِعُ مِنْ سُنْدُسِ الْجِنَانِ وَ إِسْتَبْرَقِهَا فَیَرْکَبُونَ تِلْکَ النُّوقَ عَلَیْهِمْ حُلَلُ الْجَنَّةِ مُتَوَّجُونَ بِتِیجَانِ الدُّرِّ الرَّطْبِ تُضِی ءُ کَمَا تُضِی ءُ الْکَوَاکِبُ الدُّرِّیَّةُ فِی جَوِّ السَّمَاءِ مِنْ قُرْبِ النَّاظِرِ إِلَیْهَا لَا مِنَ الْبُعْدِ فَیَجْتَمِعُونَ فِی الْعَرْصَةِ ثُمَّ یَأْمُرُ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ أَنْ تَسْتَقْبِلُوهُمْ فَتَسْتَقْبِلُهُمْ مَلَائِکَةُ کُلِّ سَمَاءٍ وَ تُشَیِّعُهُمْ مَلَائِکَةُ کُلِّ سَمَاءٍ إِلَی السَّمَاءِ الْأُخْرَی فَیَنْزِلُونَ بِوَادِی السَّلَامِ وَ هُوَ وَادٍ بِظَهْرِ الْکُوفَةِ ثُمَّ یَتَفَرَّقُونَ فِی الْبُلْدَانِ وَ الْأَمْصَارِ حَتَّی یَزُورُوا أَهَالِیَهُمُ الَّذِینَ کَانُوا مَعَهُمْ فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ مَعَهُمْ مَلَائِکَةٌ تَصْرِفُونَ وُجُوهَهُمْ عَمَّا یَکْرَهُونَ النَّظَرَ إِلَیْهِ إِلَی مَا یُحِبُّونَ (3)وَ یَزُورُونَ حُفَرَ الْأَبْدَانِ حَتَّی مَا إِذَا صَلَّی النَّاسُ وَ رَاحَ أَهْلُ الدُّنْیَا إِلَی مَنَازِلِهِمْ مِنْ مُصَلَّاهُمْ نَادَی فِیهِمْ جَبْرَئِیلُ بِالرَّحِیلِ إِلَی غُرُفَاتِ الْجِنَانِ فَیَرْحَلُونَ قَالَ فَبَکَی رَجُلٌ فِی الْمَجْلِسِ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا لِلْمُؤْمِنِ فَمَا حَالُ الْکَافِرِ فَقَالَ أَبُو

ص: 292


1- النسمة: الروح.
2- اسقط رحمه اللّه صدر الخبر و ذیله. م.
3- فی کتاب زید النرسی المطبوع: فیصرفون وجوههم عما یکرهون النظر إلیه إلی ما یحبون.

عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَبْدَانٌ مَلْعُونَةٌ تَحْتَ الثَّرَی فِی بِقَاعِ النَّارِ وَ أَرْوَاحٌ خَبِیثَةٌ مَسْکُونَةٌ بِوَادِی بَرَهُوتَ مِنْ بِئْرِ الْکِبْرِیتِ فِی مُرَکَّبَاتِ الْخَبِیثَاتِ الْمَلْعُونَاتِ یُؤَدِّی ذَلِکَ الْفَزَعَ وَ الْأَهْوَالَ إِلَی الْأَبْدَانِ الْمَلْعُونَةِ الْخَبِیثَةِ تَحْتَ الثَّرَی فِی بِقَاعِ النَّارِ فَهِیَ بِمَنْزِلَةِ النَّائِمِ إِذَا رَأَی الْأَهْوَالَ فَلَا تَزَالُ تِلْکَ الْأَبْدَانُ فَزِعَةً زَعِرَةً وَ تِلْکَ الْأَرْوَاحُ مُعَذَّبَةً بِأَنْوَاعِ الْعَذَابِ فِی أَنْوَاعِ الْمُرَکَّبَاتِ الْمَسْخُوطَاتِ الْمَلْعُونَاتِ الْمَصْفُوفَاتِ (1)مَسْجُونَاتٍ فِیهَا لَا تَرَی رَوْحاً وَ لَا رَاحَةً إِلَی مَبْعَثِ قَائِمِنَا فَیَحْشُرُهَا اللَّهُ مِنْ تِلْکَ الْمُرَکَّبَاتِ فَتُرَدُّ فِی الْأَبْدَانِ وَ ذَلِکَ عِنْدَ النَّشَرَاتِ (2)فَتُضْرَبُ أَعْنَاقُهُمْ ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی النَّارِ أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ.

**[ترجمه]کتاب زید نرسی: امام صادق علیه السلام فرمود: در روز جمعه و روز عید فطر و قربان خداوند، متعال به رضوان، خازن بهشت می فرماید: به ارواح مؤمنان [در حالی که در غرفه های بهشتی به سر می برند ]ندا بدهید که خداوند به شما اجازه داده است، به زیارت خانواده و دوستان خود در دنیا بروید. سپس خداوند به رضوان امر می کند که برای هر روحی یک ناقه از ناقه های بهشتی بیاورند که بر آن قبّه ای از زبرجد سبز است و دور آن از یاقوت مرطوب زرد است؛ بر ناقه ها، پوشش ها و برقع هایی است از پرنیان نازک بهشت و حریر ستبر آن؛ پس بر آن ناقه ها سوار می شوند و حلّه های بهشتی به تن دارند و تاجهایی از درّ مرطوب به سر دارند که مانند نور افشانی ستارگان در مانند در جوّ آسمان در نزدیگی بیننده و نه دور از او نور افشانی می کنند؛ پس مؤمنان در موقف جمع می شوند؛ سپس خداوند جبرئیل را از بین اهل آسمان امر می کند ککه همگی از آنان استقبال کنند؛ پس ملائکه هر آسمانی از آنان استقبال می کنند و ملائکه هر آسمانی تا آسمان دیگر آنان را مشایعت می کنند؛ پس آنان در وادی السلام که منطقه ای در پشت کوفه است فرود می آیند، سپس در شهرها پراکنده می شوند تا با اهل خود که در دنیا با آنان بودند دیدار کنند و ملائکه ای با ایشان هستند که روهای ایشان را از آن چه بر دیدنش کراهت دارند به آن چه دوست دارند ببینند منصرف می گردانند و گورستان ها را نیز زیارت می کنند، تا این که وقتی مردم نماز خواندند و اهل دنیا از مصلای خود به منازلشان رفتند، جبرئیل بر آنان ندای کوچ به غرفه های بهشتی می دهد و آنان سوار می شوند؛ راوی می گوید: پس مردی در مجلس گریست و عرض کرد: فدایت شوم! این حال مؤمن است؛ کافر در چه وضع است؟ امام صادق علیه السلام فرمود:

ص: 292

آنان بدن هایی نفرین شده در زیر خاک و در بقعه های آتش هستند و ارواحی خبیث که در وادی برهوت در چاه کبریت ساکن هستند در بدن های مثالی که خبیث و ملعون هستند و آن ترس و هراس ها به بدن های ملعون و خبیث زیر خاک می رسد و آن بدن ها به منزله شخص خوابی است که خواب ترسناک می بیند؛ پس پیوسته آن بدن ها هراسان و وحشت زده هستند و آن ارواح به انواع عذاب معذب هستند در انواع بدن های مثالی مورد خشم و ملعون و صف کشیده و محبوس هستند در ابدان مثالی و روح و راحتی ندارند تا قائم ما بر انگیخته شود؛ پس خدا آن ارواح را از آن بدنهای مثالی بر می انگیزد و به بدنها بر می گرداند و آن به هنگام زنده شدن است و گردنهای آنان زده می شود و سپس تا ابد الدهر و روزگار جاودان در آتش قرار می گیرند. - . الاصول الستة عشر: 43 -

**[ترجمه]

بیان

ظاهره کون أرواح السعداء فی عالم البرزخ فی الجنة التی فی السماء و یمکن تخصیصها ببعض المقربین و المراد بالمرکبات الخبیثات الأجساد المثالیة المناسبة لأرواحهم الملعونة و یدل علی أن للأجساد الأصلیة أیضا حظّا من العذاب.

**[ترجمه]ظاهرا ارواح سعادتمندان در عالم برزخ در بهشتی در آسمان قرار دارد، و ممکن این بهشت تنها به مقربان درگه الهی اختصاص داشته باشد. منظور از «المرکبات الخبیثات» بدن های مثالی ارواح ملعون است، و بر این دلالت دارد که بدن های اصلی آنان نیز عذاب می کشند.

**[ترجمه]

باب 10 ما یلحق الرجل بعد موته من الأجر

الأخبار

«1»

ل، الخصال أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ یَتْبَعُ الرَّجُلَ بَعْدَ مَوْتِهِ مِنَ الْأَجْرِ إِلَّا ثَلَاثُ خِصَالٍ صَدَقَةٌ أَجْرَاهَا فِی حَیَاتِهِ فَهِیَ تَجْرِی بَعْدَ مَوْتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ صَدَقَةً مَوْقُوفَةً لَا تُورَثُ أَوْ سُنَّةُ هُدًی سَنَّهَا وَ کَانَ یَعْمَلُ بِهَا وَ عَمِلَ بِهَا مِنْ بَعْدِهِ غَیْرُهُ أَوْ وَلَدٌ صَالِحٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ.

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر گاه فرزند آدم بمیرد عمل او قطع می شود، مگر از سه چیز: صدقه ی که در دوران زندگی خود آن را خارج کرده و پس از مرگش و تا روز قیامت ادامه دارد، و روش پسندیده و هدایت گری که پس از مرگش بدان عمل شود، یا فرزند شایسته ای که برای او دعاء کند. - . خصال: 151 -

**[ترجمه]

«2»

ل أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنِ الْهَیْثَمِ عَنْ أَبِی کَهْمَشٍ (3)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سِتُّ خِصَالٍ یَنْتَفِعُ بِهَا الْمُؤْمِنُ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِ وَلَدٌ

ص: 293


1- فی کتاب زید النرسی المطبوع: المصفدات.
2- فی کتاب زید النرسی المطبوع: النشرات النبشات خ ل.
3- هکذا فی النسخ و لکن الصحیح الهیثم أبی کهمس.

صَالِحٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ مُصْحَفٌ یُقْرَأُ فِیهِ وَ قَلِیبٌ (1)یَحْفِرُهُ وَ غَرْسٌ یَغْرِسُهُ وَ صَدَقَةُ مَاءٍ یُجْرِیهِ وَ سُنَّةٌ حَسَنَةٌ یُؤْخَذُ بِهَا بَعْدَهُ.

**[ترجمه]امام صادق علیه السلام فرمود: شش چیز از مرگ مؤمن به وی می رسد: فرزند

ص: 293

صالحی که برای وی استغفار کند و قرآن کریمی که از خود یادگار گذارده باشد و چاهی که حفر نموده و درختی که غرس و صدقه جاریه و سنت و روشی که پس از وی بدان عمل شود. - . خصال: 151 -

**[ترجمه]

«3»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ السَّرِیِّ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الْخَالِقِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام خَیْرُ مَا یُخَلِّفُهُ الرَّجُلُ بَعْدَهُ ثَلَاثَةٌ وَلَدٌ بَارٌّ یَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ سُنَّةُ خَیْرٍ یُقْتَدَی بِهِ فِیهَا وَ صَدَقَةٌ تَجْرِی مِنْ بَعْدِهِ.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: بهترین چیزی که انسان از خود باقی می گذارد سه چیز است: فرزند نیکی که برای او استغفار کند و روش و سنت خوبی که بدان پیروی شود و صدقه ای که پس از او جاری بماند - . امالی طوسی: 237 - .

**[ترجمه]

«4»

لی، الأمالی للصدوق مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: لَیْسَ یَتْبَعُ الرَّجُلَ بَعْدَ مَوْتِهِ مِنَ الْأَجْرِ إِلَّا ثَلَاثُ خِصَالٍ صَدَقَةٌ أَجْرَاهَا فِی حَیَاتِهِ فَهِیَ تَجْرِی بَعْدَ مَوْتِهِ وَ سُنَّةُ هُدًی سَنَّهَا فَهِیَ تُعْمَلُ بِهَا بَعْدَ مَوْتِهِ وَ وَلَدٌ صَالِحٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ.

**[ترجمه]امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: پس از مرگ آدمی چیزی (از زندگی) به دنبال او نمی رود به جز سه خصلت: صدقه ای که خود در مال زندگی آن را جاری کرده و پس از مرگش نیز جاری باشد، و روش پسندیده و هدایت گری که پس از مرگش بدان عمل شود، یا فرزند شایسته ای که برای او دعاء کند. - . امالی صدوق: 38 -

**[ترجمه]

«5»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَیُّ شَیْ ءٍ یَلْحَقُ الرَّجُلَ بَعْدَ مَوْتِهِ قَالَ یَلْحَقُهُ الْحَجُّ عَنْهُ وَ الصَّدَقَةُ عَنْهُ وَ الصَّوْمُ عَنْهُ.

ص: 294


1- القلیب: البئر.

**[ترجمه]محاسن: معاویه بن عمار گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: پس از مرگ آدمی چه چیز به او می رسد؟ فرمود: حج و صدقه و روزه ای که از جانب میت به جا آورده می شود. - . محاسن: 72 -

ص: 294

**[ترجمه]

أبواب المعاد و ما یتبعه و یتعلق به

باب 1 أشراط الساعة و قصة یأجوج و مأجوج

الآیات

الأنعام: «هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ»(158)

الکهف: «حَتَّی إِذا بَلَغَ بَیْنَ السَّدَّیْنِ وَجَدَ مِنْ دُونِهِما قَوْماً* لا یَکادُونَ یَفْقَهُونَ قَوْلًا قالُوا یا ذَا الْقَرْنَیْنِ إِنَّ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَکَ خَرْجاً عَلی أَنْ تَجْعَلَ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُمْ سَدًّا* (1)قالَ ما مَکَّنِّی فِیهِ رَبِّی خَیْرٌ فَأَعِینُونِی بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ رَدْماً *(2)آتُونِی زُبَرَ (3)الْحَدِیدِ حَتَّی إِذا ساوی بَیْنَ الصَّدَفَیْنِ (4)قالَ انْفُخُوا حَتَّی إِذا جَعَلَهُ ناراً قالَ آتُونِی أُفْرِغْ عَلَیْهِ قِطْراً *(5)فَمَا اسْطاعُوا أَنْ یَظْهَرُوهُ وَ مَا اسْتَطاعُوا لَهُ نَقْباً *قالَ هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّی فَإِذا جاءَ وَعْدُ رَبِّی

ص: 295


1- السد بالفتح و الضم بمعنی واحد و هو الحاجز بین الشیئین، و قیل: السد بالضم ما کان خلقة و بالفتح ما کان صنعة.
2- الردم: سد الثلمة بالحجر، و یستعمل فی الحاجز الحصین، و هو أکبر من السد.
3- الزبر: قطع عظیمة من الحدید، مفردها زبرة.
4- الصدفین. جانبی جبلین متقابلین، ای ما بین الناحیتین من الجبلین، مفردها صدف، و هو منقطع الجبل او ناحیته.
5- القطر: النحاس المذاب.

جَعَلَهُ دَکَّاءَ (1)وَ کانَ وَعْدُ رَبِّی حَقًّا *وَ تَرَکْنا بَعْضَهُمْ یَوْمَئِذٍ یَمُوجُ فِی بَعْضٍ وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَجَمَعْناهُمْ جَمْعاً»(93-99)

الأنبیاء: «حَتَّی إِذا فُتِحَتْ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ* وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذا هِیَ شاخِصَةٌ أَبْصارُ الَّذِینَ کَفَرُوا یا وَیْلَنا قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا بَلْ کُنَّا ظالِمِینَ»(96-97) (و قال): «وَ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ أَمْ بَعِیدٌ ما تُوعَدُونَ»(109)

النمل: «وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ»(82)

الزخرف: «وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ»(61)

الدخان: «یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ* یَغْشَی النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِیمٌ* رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ* أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ* ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ* إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلًا إِنَّکُمْ عائِدُونَ *یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری إِنَّا مُنْتَقِمُونَ»(11-16)

محمد: «فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها»(2) (2)«فَأَنَّی لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکْراهُمْ»(18)

lt;meta info="- هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمآن ها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمآن ها خَیْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُون - . انعام / 158 - َ

{آیا جز این انتظار دارند که فرشتگان به سویشان بیایند، یا پروردگارت بیاید، یا پاره ای از نشانه های پروردگارت بیاید؟ [اما] روزی که پاره ای از نشانه های پروردگارت [پدید] آید، کسی که قبلاً ایمان نیاورده یا خیری در ایمان آوردن خود به دست نیاورده، ایمان آوردنش سود نمی بخشد. بگو: «منتظر باشید که ما [هم] منتظریم.»}

- حَتَّی إِذا بَلَغَ بَیْنَ السَّدَّیْنِ وَجَدَ مِنْ دُونِهِما قَوْماً لا یَکادُونَ یَفْقَهُونَ قَوْلًا *قالُوا یا ذَا الْقَرْنَیْنِ إِنَّ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَکَ خَرْجاً عَلی أَنْ تَجْعَلَ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُمْ سَدًّا*قالَ ما مَکَّنِّی فِیهِ رَبِّی خَیْرٌ فَأَعِینُونِی بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ رَدْماً*آتُونِی زُبَرَ الْحَدِیدِ حَتَّی إِذا ساوی بَیْنَ الصَّدَفَیْنِ قالَ انْفُخُوا حَتَّی إِذا جَعَلَهُ ناراً *قالَ آتُونِی أُفْرِغْ عَلَیْهِ قِطْراً *فَمَا اسْطاعُوا أَنْ یَظْهَرُوهُ وَ مَا اسْتَطاعُوا لَهُ نَقْباً *قالَ هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّی فَإِذا جاءَ وَعْدُ رَبِّی جَعَلَهُ دَکَّاءَ وَ کانَ وَعْدُ رَبِّی حَقًّا *وَ تَرَکْنا بَعْضَهُمْ یَوْمَئِذٍ یَمُوجُ فِی بَعْضٍ وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَجَمَعْناهُمْ جَمْعاً - . کهف / 93 - 99 -

{تا وقتی به میان دو سدّ رسید، در برابر آن دو [سدّ]، طایفه ای را یافت که نمی توانستند هیچ زبانی را بفهمند. گفتند: «ای ذوالقرنین، یأجوج و مأجوج سخت در زمین فساد می کنند، آیا [ممکن است] مالی در اختیار تو قرار دهیم تا میان ما و آنان سدّی قرار دهی؟» گفت: «آن چه پروردگارم به من در آن تمکّن داده، [از کمک مالی شما] بهتر است. مرا با نیرویی [انسانی] یاری کنید [تا] میان شما و آن ها سدّی استوار قرار دهم.» برای من قطعات آهن بیاورید، تا آنگاه که میان دو کوه برابر شد، گفت: «بدمید» تا وقتی که آن [قطعات] را آتش گردانید، گفت: «مس گداخته برایم بیاورید تا روی آن بریزم.» [در نتیجه، اقوام وحشی] نتوانستند از آن [مانع] بالا روند و نتوانستند آن را سوراخ کنند. گفت: «این رحمتی از جانب پروردگار من است، و[لی] چون وعده پروردگارم فرا رسد، آن [سدّ] را درهم کوبد، و وعده پروردگارم حق است.» و در آن روز آنان را رها می کنیم تا موج آسا بعضی با برخی درآمیزند و [همین که] در صور دمیده شود، همه آن ها را گرد خواهیم آورد.}

- حَتَّی إِذا فُتِحَتْ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ *وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذا هِیَ شاخِصَةٌ أَبْصارُ الَّذِینَ کَفَرُوا یا وَیْلَنا قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا بَلْ کُنَّا ظالِمِینَ - . انبیاء / 96- 97 -

{تا وقتی که یأجوج و مأجوج [راهشان] گشوده شود و آن ها از هر پشته ای بتازند، و وعده حق نزدیک گردد، ناگهان دیدگان کسانی که کفر ورزیده اند خیره می شود [و می گویند:] «ای وای بر ما که از این [روز] در غفلت بودیم، بلکه ما ستمگر بودیم.»}

- آیه ؟؟

{و نمی دانم آن چه وعده داده شده اید آیا نزدیک است یا دور.»} - . انبیاء / 109 -

- وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ - . نمل / 82 -

{و چون قول [عذاب] بر ایشان واجب گردد، جنبنده ای را از زمین برای آنان بیرون می آوریم که با ایشان سخن گوید که: مردم [چنانکه باید] به نشانه های ما یقین نداشتند.}

- وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ - . زخزف / 61 -

{و همانا آن، نشآن های برای [فهم] رستاخیز است، پس زنهار در آن تردید مکن، و از من پیروی کنید؛ این است راه راست!}

- یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ یَغْشَی النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِیمٌ رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ *أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ *ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ *إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلًا إِنَّکُمْ عائِدُونَ *یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری إِنَّا مُنْتَقِمُونَ - . دخان / 10 - 16 -

{پس در انتظار روزی باش که آسمان دودی نمایان برمی آورد، که مردم را فرومی گیرد؛ این است عذاب پردرد. [می گویند:] «پروردگارا، این عذاب را از ما دفع کن که ما ایمان داریم.» آنان را کجا [جای] پند[گرفتن] باشد، و حال آن که به یقین برای آنان پیامبری روشنگر آمده است. پس، از او روی برتافتند و گفتند: «تعلیم یافته ای دیوانه است.» ما این عذاب را اندکی از شما برمی داریم [ولی شما] در حقیقت باز از سر می گیرید. روزی که دست به حمله می زنیم، همان حمله بزرگ؛ [آنگاه] ما انتقام کشنده ایم.}

- فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها فَأَنَّی لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکْراهُمْ - . محمد / 18 -

{آیا [کافران] جز این انتظار می برند که رستاخیز به ناگاه بر آنان فرارسد؟ و علامات آن اینک پدید آمده است. پس اگر [رستاخیز] بر آنان دررسد، دیگر کجا جای اندرزشان است؟}

**[ترجمه]

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله هَلْ یَنْظُرُونَ أی ما ینتظر هؤلاء الکفار إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ لقبض أرواحهم و قیل لإنزال العذاب و الخسف بهم و قیل لعذاب القبر أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أی أمر ربک بالعذاب فحذف المضاف أو یأتی ربک بجلائل آیاته فیکون حذف الجار فوصل الفصل ثم حذف المفعول لدلالة الکلام علیه لقیام الدلیل فی العقل علیه أو المعنی أو یأتی إهلاک ربک إیاهم بعذاب عاجل أو آجل بالقیامة کما یقال قد أتاهم فلان أی قد أوقع بهم أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ و ذلک نحو خروج الدابة أو طلوع الشمس من مغربها

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: بَادِرُوا بِالْأَعْمَالِ سِتّاً طُلُوعَ الشَّمْسِ مِنْ

ص: 296


1- أی مدکوکا، مستویا، مبسوطا.
2- أی علاماتها.

مَغْرِبِهَا وَ الدَّابَّةَ وَ الدَّجَّالَ وَ الدُّخَانَ وَ خَرِیصَةَ أَحَدِکُمْ أَیْ مَوْتَهُ وَ أَمْرَ الْعَامَّةِ یَعْنِی الْقِیَامَةَ.

یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ الذی یضطرهم إلی المعرفة و یزول التکلیف عندها لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ لأنه ینسد باب التوبة بظهور آیات القیامة أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً عطف علی قوله آمَنَتْ و فیه أقوال. أحدها أنه إنما قال ذلک علی جهة التغلیب لأن أکثر من ینتفع بإیمانه حینئذ من کسب فی إیمانه خیرا. و ثانیها أنه لا ینفع أحدا فعل الإیمان و لا فعل خیر فی تلک الحال لأنه حال زوال التکلیف فالمعنی أنه لا ینفعه إیمانه حینئذ و إن کسب فی إیمانه خیرا. و ثالثها أنه للإبهام فی أحد الأمرین و المعنی أنه لا ینفع فی ذلک الیوم إیمان نفس إذا لم تکن آمنت قبل ذلک الیوم أو ضمت إلی إیمانها أعمال الخیر فإنها إذا آمنت قبل نفعها إیمانها و کذلک إذا ضمت إلی الإیمان طاعة نفعتها أیضا و هذا أقوی. و قال رحمه الله فی قوله إِنَّ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ فسادهم أنهم کانوا یخرجون فیقتلونهم و یأکلون لحومهم و دوابهم و قیل کانوا یخرجون أیام الربیع فلا یدعون شیئا أخضر إلا أکلوه و لا یابسا إلا احتملوه عن الکلبی. و قیل إنهم أرادوا سیفسدون فی المستقبل عند خروجهم

وَ وَرَدَ فِی الْخَبَرِ عَنْ حُذَیْفَةَ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ قَالَ یَأْجُوجُ أُمَّةٌ وَ مَأْجُوجُ أُمَّةٌ کُلُّ أُمَّةٍ أَرْبَعُمِائَةِ أُمَّةٍ لَا یَمُوتُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ حَتَّی یَنْظُرَ إِلَی أَلْفِ ذَکَرٍ مِنْ صُلْبِهِ کُلٌّ قَدْ حَمَلَ السِّلَاحَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صِفْهُمْ لَنَا قَالَ هُمْ ثَلَاثَةُ أَصْنَافٍ صِنْفٌ مِنْهُمْ أَمْثَالُ الْأَرْزِ- (1)قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْأَرْزُ قَالَ شَجَرٌ بِالشَّامِ طَوِیلٌ وَ صِنْفٌ مِنْهُمْ طُولُهُمْ وَ عَرْضُهُمْ سَوَاءٌ وَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ لَا یَقُومُ لَهُمْ جَبَلٌ وَ لَا حَدِیدٌ وَ صِنْفٌ مِنْهُمْ یَفْتَرِشُ أَحَدُهُمْ إِحْدَی أُذُنَیْهِ وَ یَلْتَحِفُ بِالْأُخْرَی وَ لَا یَمُرُّونَ بِفِیلٍ وَ لَا وَحْشٍ وَ لَا جَمَلٍ

ص: 297


1- بالفتح ثمّ السکون.

وَ لَا خِنْزِیرٍ إِلَّا أَکَلُوهُ مَنْ مَاتَ مِنْهُمْ أَکَلُوهُ مُقَدِّمَتُهُمْ بِالشَّامِ وَ سَاقَتُهُمْ (1)بِخُرَاسَانَ یَشْرَبُونَ أَنْهَارَ الْمَشْرِقِ وَ بُحَیْرَةَ طَبَرِیَّةَ.

. (2)قال وهب و مقاتل إنهم من ولد یافث بن نوح أبی الترک و قال السدی الترک سریة من یأجوج و مأجوج خرجت تغیر فجاء ذو القرنین فضرب السد فبقیت خارجة و قال قتادة إن ذا القرنین بنی السد علی إحدی و عشرین قبیلة و بقیت منهم قبیلة دون السد فهم الترک و قال کعب هم نادرة من ولد آدم و ذلک أن آدم احتلم ذات یوم و امتزجت نطفته بالتراب فخلق الله من ذلک الماء و التراب یأجوج و مأجوج فهم متصلون بنا من جهة الأب دون الأم و هذا بعید. (3)فَمَا اسْطاعُوا أَنْ یَظْهَرُوهُ أی یعلوه و یصعدوه وَ مَا اسْتَطاعُوا لَهُ نَقْباً أی لم یستطیعوا أن ینقبوا أسفله لکثافته و صلابته فنفی بذلک کل عیب یکون فی السد و قیل إن هذا السد وراء بحر الروم بین جبلین هناک یلی مؤخرهما البحر المحیط و قیل إنه وراء دربند و خزران من ناحیة إرمینیة و أذربیجان و قیل إن مقدار ارتفاع السد مائتا ذراع و عرض الحائط نحو من خمسین ذراعا. قالَ ذو القرنین هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّی أی هذا السد نعمة من الله لعباده أنعم بها علیهم فی دفع شر یأجوج و مأجوج عنهم فَإِذا جاءَ وَعْدُ رَبِّی یعنی إذا جاء وقت أشراط الساعة و وقت خروجهم الذی قدره الله تعالی جَعَلَهُ دَکَّاءَ أی جعل السد مستویا مع الأرض مدکوکا أو ذا دک و إنما یکون ذلک بعد قتل عیسی ابن مریم الدجال عن ابن مسعود و جاء فی الحدیث أنهم یدأبون فی حفره نهارهم حتی إذا أمسوا و کادوا لا یبصرون شعاع الشمس قالوا نرجع غدا و نفتحه و لا یستثنون فیعودون من الغد و قد استوی کما کان حتی إذا جاء وعد الله قالوا غدا نخرج و نفتح إن شاء الله فیعودون إلیه و هو کهیئة حین ترکوه بالأمس فیخرقونه فیخرجون علی الناس فینشفون

ص: 298


1- فی نسخة: مؤخرتهم.
2- الحدیث عامی. و کذا ما یأتی بعد ذلک ضمن التفسیر.
3- بل یشبه الاساطیر. و الاعاجیب التی حکیت فیهم، لم ترد فی الکتاب العزیز و لا فی أثر صحیح.

المیاه و تتحصن الناس فی حصونهم منهم فیرمون سهامهم إلی السماء فترجع و فیها کهیئة الدماء فیقولون قد قهرنا أهل الأرض و علونا أهل السماء فیبعث الله نغفا (1)فی أقفائهم فتدخل فی آذانهم فیهلکون بها

فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ إِنَّ دَوَابَّ الْأَرْضِ لَتَسْمَنُ وَ تَشْکَرُ مِنْ لُحُومِهِمْ شَکَراً (2)

و فی تفسیر الکلبی أن الخضر و الیسع یجتمعان کل لیلة علی ذلک السدّ یحجبان یأجوج و مأجوج عن الخروج. وَ تَرَکْنا بَعْضَهُمْ یَوْمَئِذٍ یَمُوجُ فِی بَعْضٍ أی و ترکنا یأجوج و مأجوج یوم انقضاء أمر السد یموجون فی الدنیا مختلطین لکثرتهم و یکون حالهم کحال الماء الذی یتموج باضطراب أمواجه و قیل إنه أراد سائر الخلق الجن و الإنس أی ترکنا الناس یوم خروج یأجوج و مأجوج یختلط بعضهم ببعض لأن ذلک علم للساعة. و قال رحمه الله فی قوله تعالی حَتَّی إِذا فُتِحَتْ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ أی فتحت جهتهم و المعنی انفرج سدهم بسقوط أو هدم أو کسر و ذلک من أشراط الساعة وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ أی من کل نشز (3)من الأرض یسرعون یعنی أنهم یتفرقون فی الأرض فلا تری أکمة (4)إلا و قوم منهم یهبطون منها مسرعین وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ أی الموعود الصدق و هو قیام الساعة فَإِذا هِیَ شاخِصَةٌ أَبْصارُ الَّذِینَ کَفَرُوا أی لا تکاد تطرف من شدة ذلک الیوم و هوله یقولون یا وَیْلَنا قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا أی اشتغلنا بأمور الدنیا و غفلنا من هذا الیوم فلم نتفکر فیه بَلْ کُنَّا ظالِمِینَ بأن عصینا الله تعالی و عبدنا غیره. و قال فی قوله تعالی وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أی وجب العذاب و الوعید علیهم و قیل معناه إذا صاروا بحیث لا یفلح أحد منهم و لا أحد بسببهم و قیل إذا غضب الله علیهم و قیل إذا نزل العذاب بهم عند اقتراب الساعة فسمی المقول قولا أَخْرَجْنا لَهُمْ

ص: 299


1- النغفة: دود یکون فی انوف الإبل و الغنم.
2- أی تمتلئ ضرعها لبنا. و فی مجمع البیان المطبوع: و تسکر من لحومهم سکرا. و لعله مصحف.
3- النشز: المکان المرتفع.
4- أکمة: التل.

دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تخرج بین الصفا و المروة فتخبر المؤمن بأنه مؤمن و الکافر بأنه کافر و عند ذلک یرتفع التکلیف و لا تقبل التوبة و هو عَلَمٌ من أعلام الساعة و قیل لا یبقی مؤمن إلا مسحته و لا یبقی منافق إلا حطمته تخرج لیلة جمع و الناس یسیرون إلی منی

عَنِ ابْنِ عُمَرَ وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ کَعْبٍ قَالَ: سُئِلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَنِ الدَّابَّةِ فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ مَا لَهَا ذَنَبٌ وَ إِنَّ لَهَا لَلِحْیَةً.

و فی هذا إشارة إلی أنها من الإنس. و روی ابن عباس أنها دابة من دواب الأرض لها زغب (1)و ریش و لها أربع قوائم

وَ عَنْ حُذَیْفَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: دَابَّةُ الْأَرْضِ طُولُهَا سِتُّونَ ذِرَاعاً لَا یُدْرِکُهَا طَالِبٌ وَ لَا یَفُوتُهَا هَارِبٌ فَتَسِمُ الْمُؤْمِنَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ تَکْتُبُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ «مُؤْمِنٌ» وَ تَسِمُ الْکَافِرَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ تَکْتُبُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ «کَافِرٌ» وَ مَعَهَا عَصَا مُوسَی وَ خَاتَمُ سُلَیْمَانَ فَتَجْلُو وَجْهَ الْمُؤْمِنِ بِالْعَصَا وَ تَخْطِمُ أَنْفَ الْکَافِرِ بِالْخَاتَمِ حَتَّی یُقَالَ یَا مُؤْمِنُ وَ یَا کَافِرُ.

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ تَکُونُ لِلدَّابَّةِ ثَلَاثُ خَرْجَاتٍ مِنَ الدَّهْرِ فَتَخْرُجُ خُرُوجاً بِأَقْصَی الْمَدِینَةِ فَیَفْشُو ذِکْرُهَا بِالْبَادِیَةِ وَ لَا یَدْخُلُ ذِکْرُهَا الْقَرْیَةَ یَعْنِی مَکَّةَ ثُمَّ تَمْکُثُ زَمَاناً طَوِیلًا ثُمَّ تَخْرُجُ خَرْجَةً أُخْرَی قَرِیباً مِنْ مَکَّةَ فَیَفْشُو ذِکْرُهَا فِی الْبَادِیَةِ وَ یَدْخُلُ ذِکْرُهَا الْقَرْیَةَ یَعْنِی مَکَّةَ ثُمَّ صَارَ النَّاسُ یَوْماً فِی أَعْظَمِ الْمَسَاجِدِ عَلَی اللَّهِ حُرْمَةً وَ أَکْرَمِهَا عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَعْنِی الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ لَمْ تَرْعَهُمْ إِلَّا وَ هِیَ فِی نَاحِیَةِ الْمَسْجِدِ تَدْنُو وَ تَدْنُو کَذَا مَا بَیْنَ الرُّکْنِ الْأَسْوَدِ إِلَی بَابِ بَنِی مَخْزُومٍ عَنْ یَمِینِ الْخَارِجِ فِی وَسَطٍ مِنْ ذَلِکَ فَیُرْفَضُ النَّاسُ عَنْهَا وَ تَثْبُتُ لَهَا عِصَابَةٌ عَرَفُوا أَنَّهُمْ لَنْ یُعْجِزُوا اللَّهَ فَخَرَجَتْ عَلَیْهِمْ تَنْفُضُ رَأْسَهَا مِنَ التُّرَابِ فَمَرَّتْ بِهِمْ فَجَلَّتْ عَنْ وُجُوهِهِمْ حَتَّی تَرَکَتْهَا کَأَنَّهَا الْکَوَاکِبُ الدُّرِّیَّةُ ثُمَّ وَلَّتْ فِی الْأَرْضِ لَا یُدْرِکُهَا طَالِبٌ وَ لَا یُعْجِزُهَا هَارِبٌ حَتَّی إِنَّ الرَّجُلَ یَقُومُ فَیَتَعَوَّذُ مِنْهَا بِالصَّلَاةِ فَتَأْتِیهِ مِنْ خَلْفِهِ فَتَقُولُ یَا فُلَانُ الْآنَ تُصَلِّی فَیُقْبِلُ عَلَیْهَا بِوَجْهٍ فَتَسِمُهُ فِی وَجْهِهِ فَیَتَجَاوَرُ النَّاسُ فِی دِیَارِهِمْ وَ یَصْطَحِبُونَ فِی أَسْفَارِهِمْ وَ یَشْتَرِکُونَ فِی الْأَمْوَالِ یُعْرَفُ الْمُؤْمِنُ مِنَ الْکَافِرِ فَیُقَالُ لِلْمُؤْمِنِ یَا مُؤْمِنُ وَ لِلْکَافِرِ یَا کَافِرُ.

و روی عن وهب أنه قال وجهها وجه رجل و سائر خلقها خلق الطیر و مثل هذا لا یعرف إلا من النبوّات الإلهیة.

ص: 300


1- الزغب: أول ما یبدو من الشعر او الریش.

و قوله تُکَلِّمُهُمْ أی تکلمهم بما یسوؤهم و هو أنهم یصیرون إلی النار بلسان یفهمونه و قیل تحدثهم بأن هذا مؤمن و هذا کافر و قیل تکلمهم بأن تقول لهم ب أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ و هو الظاهر و قیل بآیاتنا معناه بکلامها و خروجها. و قال فی قوله تعالی وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ یعنی أن نزول عیسی علیه السلام من أشراط الساعة یعلم به قربها فَلا تَمْتَرُنَّ بِها أی بالساعة لا تکذبوا بها و لا تشکوا فیها

وَ قَالَ ابْنُ جَرِیحٍ أَخْبَرَنِی أَبُو الزُّبَیْرِ أَنَّهُ سَمِعَ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا نَزَلَ (1) عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ فَیَقُولُ أَمِیرُهُمْ تَعَالَ صَلِّ بِنَا فَیَقُولُ لَا إِنَّ بَعْضَکُمْ عَلَی بَعْضٍ أُمَرَاءُ تَکْرِمَةً مِنَ اللَّهِ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ أَوْرَدَهُ مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحِ.

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ کَیْفَ بِکُمْ إِذَا نَزَلَ فِیکُمْ ابْنُ مَرْیَمَ وَ إِمَامُکُمْ مِنْکُمْ.

و قیل إن الهاء یعود إلی القرآن و معناه أن القرآن لدلالته علی قیام الساعة و البعث یعلم به و قیل معناه أن القرآن لدلیل الساعة لأنه آخر الکتب أنزل علی آخر الأنبیاء. و قال فی قوله یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ و ذلک أن رسول الله صلی الله علیه و آله دعا علی قومه لما کذبوه (2)فأجدبت الأرض فأصابت قریشا المجاعة و کان الرجل لما به من الجوع یری بینه و بین السماء کالدخان و قیل إن الدخان آیة من أشراط الساعة تدخل فی مسامع الکفار و المنافقین و هو لم یأت بعد و إنه یأتی قبل قیام الساعة فیدخل أسماعهم حتی أن رءوسهم تکون کالرأس الحنیذ (3)و یصیب کل مؤمن منه مثل الزکمة و تکون الأرض کلها کبیت أوقد فیه لیس فیه خصاص (4)و یمکث ذلک أربعین یوما عن ابن عباس و ابن عمر و الحسن و الجبائی.

ص: 301


1- لیست جملة : « کیف أنتم إذا » فی المجمع والصحیح المطبوعین ، والموجود فی الاول هکذا : سمعت النبی صلی الله علیه و آله یقول : ینزل عیسی إه. وفی الثانی هکذا : سمعت النبی صلی الله علیه وسلم یقول : لا تزال طائفة من امتی یقاتلون علی الحق ظاهرین إلی یوم القیامة قال : فینزل عیسی إه. راجع مجمع البیان ج ٨ ص ٥٤ وصحیح المسلم ج ١ ص ٩٥.
2- فی المجمع هنا جملة و هی: فقال: اللّهمّ سنین کسنی یوسف.
3- أی المشوی من قولهم: حنذ اللحم: إذا شواه و أنضجه بین حجرین، فاللحم حنیذ. و یمکن أن یکون من حنذ الفرس أی أجراه لیعرق، فالفرس محنوذ و حنیذ.
4- الخصاص بفتح الخاء: الفرجة و الخلة.

یَغْشَی النَّاسَ یعنی أن الدخان یعم جمیع الناس و علی القول الأول المراد بالناس أهل مکة فقالوا رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ بمحمد صلی الله علیه و آله و القرآن قال سبحانه أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری أی من أین لهم التذکر و الاتعاظ وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ أی و حالهم أنهم قد جاءهم رسول ظاهر الصدق و الدلالة ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ أی أعرضوا عنه و لم یقبلوا قوله وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ ثم قال سبحانه إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ أی الجوع و الدخان قَلِیلًا أی زمانا یسیرا إلی یوم بدر إِنَّکُمْ عائِدُونَ فی کفرکم و تکذیبکم أو عائدون إلی العذاب الأکبر و هو عذاب جهنم و القلیل مدة بین العذابین یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری أی و اذکر ذلک الیوم یعنی یوم بدر علی القول الأول و علی القول الآخر یوم القیامة و البطش هو الأخذ بشدة إِنَّا مُنْتَقِمُونَ منهم ذلک الیوم. و قال رحمه الله فی قوله تعالی فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أی فلیس ینتظرون إلا القیامة أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً أی فجأة فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها أی علاماتها فَأَنَّی لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکْراهُمْ أی فمن أین لهم الذکری و الاتعاظ و التوبة إذا جاءتهم الساعة. و قال الرازی فی تفسیره إن موضع السدین فی ناحیة الشمال و قیل جبلان بین إرمینیة و بین أذربیجان و قیل هذا المکان فی مقطع عرض الترک. و حکی محمد بن جریر الطبری فی تاریخه أن صاحب آذربیجان أیام فتحها وجه إنسانا من ناحیة الخزر فشاهده و وصف أنه بنیان رفیع وراء خندق عمیق وثیق متسع. و ذکر ابن خرداد فی کتاب المسالک و الممالک أن الواثق بالله رأی فی المنام کأنه فتح هذا الردم فبعث بعض الخدم إلیه لیعاینوه فخرجوا من باب الأبواب حتی وصلوا إلیه و شاهدوه فوصفوا أنه بناء من اللبن من حدید مشدود بالنحاس المذاب و علیه باب مقفل ثم إن ذلک الإنسان لما حاول الرجوع أخرجهم الدلیل إلی البقاع المحاذیة لسمرقند. قال أبو الریحان مقتضی هذا أن موضعه فی الربع الشمالی فی الغربی من المعمورة و الله أعلم بحقیقة الحال ثم قال عند الخروج من وراء السد یموجون مزدحمین فی البلاد یأتون البحر فیشربون ماءه و یأکلون دوابه ثم یأکلون الشجر و یأکلون

ص: 302

لحوم الناس و لا یقدرون أن یأتوا مکة و المدینة و بیت المقدس ثم یبعث الله علیهم حیوانات فتدخل آذانهم فیموتون. أقول قال فی النهایة فیه تخرج الدابة و عصا موسی و خاتم سلیمان فتجلی وجه المؤمن بالعصا و تخطم وجه أنف الکافر بالخاتم أی تسمه بها من خطمت البعیر إذا کریته خطما من الأنف إلی أحد خدیه و تسمی تلک السمة الخطام و منه حدیث حذیفة تأتی الدابة المؤمن فتسلم علیه و تأتی الکافر فتخطمه.

**[ترجمه]طبرسی رحمه الله گوید: «هل ینظرون»: آن چه که این کافران انتظار آن را می کشند؛ «إلا أن تأتیهم الملائکة»: برای قبض روحشان؛ و گویند: برای نزول عذاب و خواری و ذلت آنان، و گویند: برای عذاب قبر.

«أو یأتی ربک» یعنی امر پروردگار مبنی بر عذاب آنان، و مضاف حذف شده است، و یا پروردگار تو با نشانه های روشن و آشکار بیاید، پس حرف جر حذف شده و فصل، وصل گردیده و سپس بنا به وجود قرینه و دلالت عقلی مفعول حذف شده است. و یا به این معناست: و یا هلاک پروردگار با عذاب نزدیک ( در دنیا) و عذاب دورتر در قیامت بر آنان فرود آید، همانطور که گفته می شود: قدأتاهم فلان: یعنی نزد آن ها آمد. «أو یأتی بعض آیات ربک» مانند خروج دابة الأرض و طلوع خورشید از مغرب است.

- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: قبل از شش چیز اعمال صالح انجام دهید: طلوع خورشید از

ص: 296

مغرب، دابه و دجال و دود و مرگ ناگهانی و امر عمومی یعنی قیامت.

«یوم یأتی بعض آیات ربک»: که آنان را وادار به شناخت کرده و در این زمان تکلیف از دوششان برداشته می شود، «لا ینفع نفسا إیمانها لم تکن آمنت من قبل» زیرا با ظهور نشانه های قیامت در توبه بسته می شود. «أو کسبت فی إیمانها خیرا» عطف به «آمنت» است. و چند تفسیر دارد:

اول: این عبارت تنها بر وجه غلبه دادن عنوان اکثر است، زیرا بیشترین زمانی که ایمان شخص به وی سود می رساند همین زمان است.

دوم: در این زمان نه ایمان و نه هیچ عمل خیری سود نمی رساند، زیرا تکلیف از دوش انسان برداشته شده است، و به این معناست که ایمانش به وی سود نمی رساند هرچند ایمانش برایش خیر و مفید باشد.

سوم: به خاطر ابهام در یکی از دو امر است، یعنی: اگر کسی قبل از آن روز ایمان نیاورده باشد، با دیدن نشانه های قیامت دیگر ایمان آوردن او و یا انجام دادن عمل خیر سودی ندارد، اما اگر پیش از این ایمان آورده باشد، ایمان برای او مفید است، و نیز اگر عمل خیری نیز با ایمان خود همراه کند، برای او مفید خواهد بود، این تفسیر قوی تر است. - . مجمع البیان 4 : 200 -

شیخ طبرسی رحمه الله در تفسیر «إن یأجوج ومأجوج مفسدون فی الارض» می گوید: فساد آن ها این بود که خارج شده و مردم را به قتل رسانده و گوشت آن ها و حیواناتشان را می خوردند. و گویند: ایام بهار خارج شده و هر سبزه ای را می خوردند و هیچ چیز باقی نمی گذاشتند، و هر چیز خشکی را با خود می بردند. به نقل از کلبی.

و گویند: قصد دارند هنگام خروجشان در آینده فساد و تباهی به بار آورند.

از حذیفه نقل شده است: از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله درباره یأجوج و مأجوج پرسیدم. فرمود: یأجوج یک امتند و مأجوج امت دیگر هر کدام چهارصد امتند، که نمیرد از آن ها تنی تا هزار مرد از نژاد خود را بیند که اسلحه بر دوش است. گفتم: یا رسول اللَّه، وصف کن آن ها را برای ما فرمود: سه دسته اند: یک دسته شان چون آذرند گفتم: یا رسول اللَّه، آذر چیست؟ فرمود: درختی است بلند در شام، و دسته ای درازا و پهناشان یکیست و اینانند که هیچ کوه و آهنی برابرشان نایستد، و دسته دیگری باشند که یک گوش خود را فرش کنند و دیگری را لحاف، و به فیل و هر وحش و شتر

ص: 297

و خنزیر بر نخورند جز آن که آن را بخورند، هر کدامشان بمیرد او را بخورند پیش قراولشان به شام رسد و دنباله شان در خراسان باشد، آب رودهای مشرق را بنوشند و آب دریای خزر را.

وهب و مقاتل گویند: آن ها از فرزندان یافث بن نوح، پدر ترکان هستند. سدی گوید: تُرک لشکریان یأجوج و مأجوج هستند که خارج شده و آشوب به پا کردند، ذوالقرنین آمده و سدی ساخت و آنان آن طرف سد قرار گرفتند.

قتاده گوید: ذوالقرنین سد را بر بیست و یک قبیله بنا کرد، و تنها یک قبیله باقی ماند که آن قبیله ترک است. کعب گوید: آن ها فرزندان نادری از نسل آدم هستند، آدم علیه السلام روزی محتلم شد و نطفه آن با خاک درآمیخت و خداوند از آن آب و خاک یأجوج و مأجوج را آفرید، آن ها از طرف پدر به ما منسوب هستند اما از طرف مادر خیر، اما چنین چیزی بعید است.

«فَمَا اسْطاعُوا أَنْ یَظْهَرُوهُ»: از آن بالا روند و صعود کنند، «وما استطاعوا له نقبا» یعنی به خاطر استحکام و دوامش نتوانستند پایین آن را سوراخ کنند، و به این وسیله هر عیب و ایرادی را از سد نفی می کند.

و گویند: این سد پشت دریای روم و بین دو کوه قرار دارد، که انتهای آن به بحر محیط می رسد و گویند: این سد پشت دربند و خزران از نواحی أرمینیه و آذربایجان قرار دارد. و گویند: میزان ارتفاع سد دویست ذراع و عرض آن حدود پنجاه متر است.

ذوالقرنین گفت: «هذا رحمه ربی»» این سد نعمت خداوند برای دفع شر یأجوج و مأجوج از بندگان خویش است، «فإذا جاء وعد ربی» یعنی هنگامی که نشانه های قیامت و زمان خروج آنان که خداوند مقرر کرده است، «جعله دکاء»: سد را هم سطح زمین کرده و بر زمین می ریزد، و یا صاف و هموار شد، و این امر پس از کشته شدن دجال به دست عیسی بن مریم است، به نقل از ابن مسعود.

در روایت آمده است: آن ها روزشان را صرف حفر آن می کنند تا این که آنان را دستگیر کنند، و تقریبا هیچ پرتو خورشیدی نمی بینند، گویند: فردا باز می گردیم و آن را باز می کنیم، و هیچ استثنا نمی کنند، فردا باز می گردند در حالی که راست و استوار است، به همان صورت که بوده؛ هنگامی که وعده الهی فرا برسد، گویند: فردا باز می گردیم و اگر خدا بخواهد آن را می گشاییم، و باز می گردند و آن را به همان صورتی می بینند که روز پیش رها کرده اند، پس آن را شکافته و بر مردم خارج می شوند و آب ها را به زمین فرو می برند،

ص: 298

و مردم از ترس آن ها در خانه های خود تحصن می کنند و پناه می گیرند، و تیرهای خود را به آسمان پرتاب می کنند، آن تیرها خون آلود باز می گردد، و می گویند: بر اهل زمین چیره شدیم و بر اهل آسمان برتری یافتیم، و خداوند پشت گردن آن ها کرمی قرار می دهد که وارد گوششان شده و آنان را هلاک می کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سوگند به کسی که جان محمد در دست اوست، دابة الارض چاق می شود و از گوشت آن ها و از گوشت آن ها پستانش پر شیر می شود.

در تفسیر کلبی آمده است: خضر و یسع ( از پیامبران الهی) هر شب بر آن سد گرد می آیند و مانع از خروج یأجوج و مأجوج می شوند.

«وترکنا بعضهم یومئذ یموج فی بعض» یعنی هنگامی که زمان نابودی سد فرا برسد، یأجوج و مأجوج را به حال خود رها می کنیم تا در دنیا موج زنند و از شدت کثرت با یکدیگر درآمیزند، و مانند موج های آب که با هر حرکت امواج آن زیر و رو می شود.

و گویند: منظور دیگر مخلوقات مانند جن و انس است، یعنی هنگام خروج یأجوج و مأجوج جن و انس با یکدیگر در می آمیزند زیرا در آن زمان قیامت بر پا می شود. - . مجمع البیان 6 : 387 - 391 -

شیخ رحمه الله در تفسیر آیه شریفه «حتی إذا فتحت یأجوج ومأجوج» می گوید: یعنی راهشان باز شود، به این معنا که سد سقوط کند و یا فرو ریزد و یا بشکند و این از شرایط برپایی قیامت است.

«وهم من کل حدب ینسلون»: از هر مکان مرتفع و بلند زمین می شتابند، یعنی بر روی زمین پراکنده می شوند و هیچ تپه ای نمی بینی مگر این که عده ای از آن شتابان سرازیر می شوند.

«واقترب الوعد الحق»: وعده راستین که همان برپایی قیامت است، در این هنگام چشمان کافران به زیر می افتد، یعنی از شدت ترس و وحشت آن روز پلک نمی زنند. «یقولون یاویلنا قد کنا فی غفلة من هذا»: به امور دنیا مشغول شده و از این روز غافل شدیم و به فکر آن نبودیم، بلکه با نافرمانی از خدای یکتا و پرستش غیر او ظالم بودیم. - . مجمع البیان 7 : 114 و 115 -

«وإذا وقع القول علیهم»: عذاب و وعید بر آن ها واجب شود، و گویند: یعنی وضعیتشان به گونه ای شود که نه خود رستگار شوند و نه کسی از قبل آن ها به رستگاری برسد، و گویند: آن هنگامی است که خشم الهی آن ها را فرا گیرد، و گویند: هنگام نزدیکی قیامت است که عذاب بر آنان نازل شود، مقول را در این جا به معنای قول گرفته اند. «أخرجنا لهم

ص: 299

دابة من الارض»: آن از بین صفا و مروه خارج می شود، و مومن را مومن و کافر را کافر خطاب می کند، در این هنگام تکلیف از دوش آدمی برداشته شده و در توبه بسته می شود، دابة الأرض نشانه ای از نشانه های قیامت است.

و گویند: هیچ مومنی باقی نمی ماند مگر این که دابه او را مسح می کند، و هیچ منافقی نمی ماند، مگر این که دابه الأرض او را نابود می کند، دابه شب جمعه خارج شده در حالی که مردم به طرف منی حرکت می کنند، به نقل از ابن عمرو و محمد بن کعب روایت می کند: از امام علی علیه السلام درباره دابه الارض پرسیدند، فرمود: به خدا سوگند دُم ندارد، بلکه ریش دارد. این روایت اشاره به این دارد که دابه الارض انسان است.

از ابن عباس نقل شده است: دابة الأرض از جنبندگان زمین بوده و مو و ریش و چهار پا دارد.

حذیفه از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرد: طول دابة الارض شصت ذراع است و او به قدری نیرومند است که هیچ کس، نه به او می رسد و نه از دست او می تواند بگریزد، بر پیشانی مؤمن علامت می گذارد ومی نویسد: مؤمن و در پیشانی کافر نشان می گذارد و می نویسد: کافر! با او عصای موسی وانگشتر سلیمان است. پس با عصا جلوه می بخشد چهره ی مؤمن را و با انگشتر بینی کافر مهار می شود تا آن جا که مردم اهل خیام جمع شوند سپس گوید: ای مؤمن و گوید: ای کافر.

از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: دابه الارض سه مرتبه خروج می کند: یک بار از دورترین نقطه مدینه خروج می کند، و یاد او در مدینه افشا و آشکار می شود و آوازه آن به مکه نمی رسد. سپس زمان طولانی درنگ می کند؛ سپس خروج دومی دارد که نزدیک مکه است، که آوازه آن از مدینه به مکه می رسد، سپس مردم در بزرگترین مساجد از حیث حرمت و گرامی ترین آن ها نزد خداوند، یعنی مسجد الاحرام، سیر می کنند، و در گوشه مسجد مردم را می ترساند و به آن ها نزدیک می شود، و میان رکن حجر الاسود تا باب بنی محزوم از سمت راست کسی که به خارج می رود، قرار دارد؛ گروهی از او دور می شوند و گروهی اطراف او می مانند و می دانند که خدا را عاجز نمی کنند، آنگاه سرخود را از خاک پاک می کند و به پاک کردن صورتها می پردازد، آنچنان که مثل ستاره های درخشان شوند.

آنگاه در زمین حرکت می کند و هیچکس نمی تواند او را دریابد یا از او فرار کند، حتی این که بعضی از مردم از ترس او به نماز می ایستند و او از پشت سر نزد او آمده و می گوید: اکنون نماز می گذاری، آنگاه پیش روی او آمده، او را مس می کند و مردم به وطن های خود می روند و در سفرها رفیق می شوند و در اموال شرکت می کنند، و کافر از مومن شناخته می شود، طوری که مومن را به نام مومن و کافر را به نام کافر می خوانند.

وهب گوید: صورت او صورت مرد، و سایر اجزای بدنش مانند پرنده است و مثل چنین چیزی جز به جهت اخبار الهی نمی تواند شناخته شود.

ص: 300

«تکلمهم» یعنی با آن ها درباه چیزی سخن می گوید که آن را نمی پسندند، با زبانی که آن را می فهمند می گوید آن ها به سوی آتش می روند، و گویند: یعنی آن ها را با لفظ مومن و یا کافر خطاب می کند، و گویند: به آن ها می گوید: «مردم به آیات ما ایمان نمی آوردند»، ظاهرا این گونه است، و گویند: «بآیاتنا»: منظور سخن دابه الارض و خروج آن است. - . مجمع البیان 7 : 403 - 405 -

«وإنه لعلم الساعة» یعنی نزول عیسی علیه السلام از نشانه های قیامت است که نزدیک بودن زمان آن را می رساند. «فلا تمترن بها» یعنی نه آن را تکذیب کرده و نه در آن شک می کنند.

- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حال شما چگونه خواهید بود هنگامی که حضرت عیسی بن مریم نازل می شود. امیر مسلمانان، مهدی می گوید: بیا برای ما نماز بخوان او می گوید: خیر، به خاطر احترام خداوند به این امت، باید امیرشان از خودشان باشد. این روایت را مسلم در کتاب صحیح آورده است.

در حدیث دیگری نقل شده است: حال شما چگونه خواهید بود هنگامی که فرزند مریم در میان شما نازل شود در حالی که امام شما از خود شماست.

گویند: «هاء» به قرآن باز می گردد و به این معناست که قرآن به این دلیل که از نشانه های قیامت و حشر می باشد، از آن خبر می دهد، و گویند: یعنی قرآن از نشانه های قیامت است زیرا آخرین کتابی است که بر پیامبران علیهم السلام نازل شده است. - . مجمع البیان 9 : 91 -

«یوم تأتی السماء بدخان مبین»: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که قومش او را تکذیب کردند، آن ها را نفرین کرد، زمین خشک شد و قریش دچار قحطی و گرسنگی شدند، انسان از شدت گرسنگی آن چه را مقابل چشمانش است، به صورت دود می بیند.

و گویند: دود یکی از نشانه های قیامت است که وارد گوش منافقان و کافران می شود، این نشانه هنوز ظاهر نشده و پیش از برپایی قیامت آشکار می شود و وارد گوش های آن ها می گردد، حتی سرهایشان مانند سر بریان شده است، مومن در آن مثل این است که دچار زکام شده باشد، همه دنیا مانند خانه ای است که آتش گرفته و هیچ سوراخی در آن نیست، و تا چهل روز طول می کشد. به نقل از ابن عباس و ابن عمر و حسن و جبائی.

ص: 301

« یغشی الناس»: این دود همه مردم را در بر می گیرد، و بنا بر نقل اول، منظور از مردم، مردم مکه است، پس گفتند: «ربنا اکشف عنا العذاب إنا مؤمنون» به محمد صلی الله علیه و آله و قرآن، خدای متعال در پاسخ آنان می فرماید: «أنی لهم الذکری» یعنی کجا جای پند گرفتن باشد؟ «وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ»: و حال آن ها هنگامی که پیامبری با نشانه های راستین نزدشان آمد، «ثمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ» یعنی از او روی برگرداندند و سخنش را نپذیرفتند، «قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ».

سپس خدای متعال می فرماید: «إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ» یعنی گرسنگی و دود را، «قلیلا» زمان کوتاهی تا روز جنگ بدر، «إِنَّکُمْ عائِدُونَ»: به کفر و تکذیب خود و یا به عذاب بزرگ تر، عذاب جهنم، باز می گردید، « قلیلا» مدت زمان بین دو عذاب است. «یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری» یعنی آن روز را به یاد آور، بنا بر قول اول منظور روز بدر است و یا به نقلی دیگر، روز قیامت؛ البطش: سخت انتقام گرفتن است. «إِنَّا مُنْتَقِمُونَ» از آن ها در آن روز. - . مجمع البیان 9 : 103 - 105 -

شیخ طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه شریفه «فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ» می گوید: منتظر چیزی جز قیامت نیستند، «أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً» یعنی به طور ناگهانی، «فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها» یعنی نشانه های آن، «فَأَنَّی لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکْراهُمْ»: هنگامی که قیامت فرا برسد، دیگر کجا جای پند و اندرز و توبه است؟ - . مجمع البیان 9 : 170 -

رازی در تفسیر آیه شریفه گوید: محل این دو سد در ناحیه شمال است. و گویند: بین دو کوه در أرمینیه و آذربایجان است، و گویند: محل آن در محل پیمودن زمین تُرک می باشد.

محمد بن جریر طبری در تاریخ خود نقل می کند مالک آذربایجان، در هنگام فتح آن با شخصی در ناحیه خزر رو به رو می شود، که سد را دیده و به این صورت توصیف می کند: بنایی بلند، پشت خندقی عمیق و محکم و گسترده است.

ابن خرداد در کتاب مسالک و ممالک گوید: واثق بالله در خواب دید این سد را فتح کرده است، یکی از خادمان خود را برای مشاهده و بررسی آن فرستاد. از یکی از درها خارج شدند تا این که به سد رسیده و آن را مشاهده کردند. سد را بنایی با خشت های آهنین توصیف کردند که با مس مذاب محکم شده و دری بر روی آن است که قفل می باشد، آن شخصی هنگامی که قصد بازگشت نمود، راهنما او را به مناطق رو به روی سمرقند خارج کرد.

ابوریحان گوید: مقتضای آن ایجاب می کند که در ربع شمالی باشد، و خداوند به حقیقت حال آگاه تر است. سپس می گوید: هنگام خروج از پشت سد ازدحام کرده و در شهرها پراکنده می شوند، به دریا آمده و آب آن را می نوشند، موجودات آن را می خورند، سپس درختان و

ص: 301

گوشت مردم را می خورند، اما نمی توانند وارد مکه و مدینه و بیت المقدس شوند، سپس خداوند حیواناتی بر آن ها می گمارد که وارد گوششان شده و می میرند. - . تفسیر رازی 21 : 498 -

می گویم: در کتاب نهایه آمده است: دابه خارج می شود و عصای موسی و انگشتر سلیمان را به همراه دارد، و با عصا بر صورت مومن زده و نورانی می شود، و بینی کافر را با انگشتر مهر می زند، یعنی او را نشان دار می کند. و از عبارت «خطمت البعیر» گرفته شده یعنی چوبی از بینی تا یکی از گونه های شتر وارد کنند، و این نشانه زدن را خطام ( آن چه را که در بینی شتر برای کشانیدن آن قرار دهند) گویند. به نقل از حذیفه: دابه نزد مومن آمده و به او سلام می کند، و نزد کافر رفته و او را داغ می زند.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

ل، الخصال عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حَامِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَمْرٍو عَنْ تَمِیمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ عُثْمَانَ عَنْ وَکِیعٍ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ فُرَاتٍ الْقَزَّازِ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ أَسِیدٍ (1)قَالَ: اطَّلَعَ عَلَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ غُرْفَةٍ لَهُ وَ نَحْنُ نَتَذَاکَرُ السَّاعَةَ فَقَالَ لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی تَکُونَ عَشْرُ آیَاتٍ الدَّجَّالُ وَ الدُّخَانُ وَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا وَ دَابَّةُ الْأَرْضِ وَ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ ثَلَاثَةُ خُسُوفٍ خَسْفٌ بِالْمَشْرِقِ وَ خَسْفٌ بِالْمَغْرِبِ وَ خَسْفٌ بِجَزِیرَةِ الْعَرَبِ وَ نَارٌ تَخْرُجُ مِنْ قَعْرِ عَدَنٍ تَسُوقُ النَّاسَ إِلَی الْمَحْشَرِ تَنْزِلُ مَعَهُمْ إِذَا نَزَلُوا وَ تُقْبِلُ مَعَهُمْ إِذَا أَقْبَلُوا (2)

**[ترجمه]خصال: حذیفة بن اسید گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از حجره خود به سوی ما متوجه شد و ما در باره قیامت گفتگو می کردیم، حضرت فرمود: قیامت برپا نمی شود، تا ده نشانه پدید آید: دجّال، (بلند شدن) دود، و طلوع خورشید از مغربش، و جنبنده زمین و (خروج) یأجوج و مأجوج، و فرو رفتن در زمین در سه جا، یکی در مشرق و دیگری در مغرب و دیگری در جزیرة العرب، و آتشی که از قصر عدن (شهری است در یمن) که مردم را به سوی محشر سوق می دهد، هر گاه منزل کنند آن نیز منزل کند و هر گاه راه می افتند، به همراهشان راه می افتد. (هر کدام از این ها نشانه های قیامت است که به آن ها (اشراط الساعه می گویند.) - . خصال: 431 -

**[ترجمه]

«2»

ل، الخصال الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ الْعَسْکَرِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ الْقَاضِی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَاکِرٍ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ حَمْزَةَ الْبُخَارِیُّ وَ عَمِّی قَالا حَدَّثَنَا عِیسَی بْنُ مُوسَی غُنْجَارُ (3)عَنْ أَبِی حَمْزَةَ بْنِ رَقَبَةَ وَ هُوَ ابْنُ مَصْقَلَةَ الشَّیْبَانِیُّ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عُتَیْبَةَ (4)عَمَّنْ سَمِعَ حُذَیْفَةَ بْنَ أَسِیدٍ یَقُولُ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ

ص: 303


1- وزان أمیر هو حذیفة بن أسید أبو سریحة- بمهملتین مفتوحة الأولی- صحابی من أصحاب الشجرة، مات سنة 42 قاله ابن حجر فی التقریب ص 98.
2- لم نجد الحدیث فی الخصال المطبوع و الظاهر سقوط واحدة من الآیات و هو نزول عیسی بن مریم، و الحدیث مذکور فی صحیح مسلم، راجع ج 8 ص 179.
3- بضم الغین و سکون النون، هو عیسی بن موسی البخاری أبو أحمد الأزرق، لقبه غنجار، قال ابن حجر: صدوق ربما أخطأ و ربما دلس، مکثر من الحدیث، عن المتروکین، من الثامنة، مات سنة 87.
4- بالتاء ثمّ الیاء مصغرا أبو محمّد الکندی الکوفیّ، قال ابن حجر: ثقة ثبت فقیه إلّا أنه ربما دلس، من الخامسة، مات سنة ثلاث عشرة أی 113 أو بعدها و له نیف و ستون انتهی. و عده الشیخ فی رجاله زیدیا تبریا، و قال توفّی سنة 114 و قیل: 115 و یوجد فی رجال الکشّیّ روایات تدلّ علی ذمه.

عَشْرُ آیَاتٍ بَیْنَ یَدَیِ السَّاعَةِ خَمْسٌ بِالْمَشْرِقِ وَ خَمْسٌ بِالْمَغْرِبِ فَذَکَرَ الدَّابَّةَ وَ الدَّجَّالَ وَ طُلُوعَ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا وَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام وَ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ وَ أَنَّهُ یَغْلِبُهُمُ وَ یُغْرِقُهُمْ فِی الْبَحْرِ وَ لَمْ یَذْکُرْ تَمَامَ الْآیَاتِ.

**[ترجمه]خصال: حذیفة بن اسید می گوید از پیامبر (ص) شنیدم که فرمود:

ص: 302

پیش از برپایی قیامت ده نشانه وجود دارد: پنج نشانه در مشرق و پنج نشانه در مغرب، آنگاه این نشانه ها را بیان کرد: دابّة الارض و دجّال و طلوع آفتاب از مغرب و آمدن عیسی بن مریم و یأجوج و مأجوج و این که او بر آنان غلبه می کند و آنان را در دریا غرق می سازد، و همه آن نشانه ها را بیان نکرد. - . خصال: 431 -

**[ترجمه]

«3»

ل، الخصال مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَرَجِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بُنَانِ الْمُقْرِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَابِقٍ عَنْ زَائِدَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ قَالَ حَدَّثَنَا فُرَاتٌ الْقَزَّازُ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ أَسِیدٍ الْغِفَارِیِّ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً فِی الْمَدِینَةِ فِی ظِلِّ حَائِطٍ قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غُرْفَةٍ فَاطَّلَعَ عَلَیْنَا فَقَالَ فِیمَ أَنْتُمْ فَقُلْنَا نَتَحَدَّثُ قَالَ عَمَّ ذَا قُلْنَا عَنِ السَّاعَةِ فَقَالَ إِنَّکُمْ لَا تَرَوْنَ السَّاعَةَ حَتَّی تَرَوْا قَبْلَهَا عَشْرَ آیَاتٍ طُلُوعَ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا وَ الدَّجَّالَ وَ دَابَّةَ الْأَرْضِ وَ ثَلَاثَةَ خُسُوفٍ تَکُونُ فِی الْأَرْضِ خَسْفٌ بِالْمَشْرِقِ وَ خَسْفٌ بِالْمَغْرِبِ وَ خَسْفٌ بِجَزِیرَةِ الْعَرَبِ وَ خُرُوجَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام وَ خُرُوجَ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ وَ تَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ نَارٌ تَخْرُجُ مِنَ الْیَمَنِ مِنْ قَعْرِ الْأَرْضِ لَا تَدَعُ خَلْفَهَا أَحَداً تَسُوقُ النَّاسَ إِلَی الْمَحْشَرِ کُلَّمَا قَامُوا قَامَتْ لَهُمْ تَسُوقُهُمْ إِلَی الْمَحْشَرِ (1)

**[ترجمه]خصال: حذیفة بن اسید گوید: در سایه درختی در شهر مدینه نشسته بودیم و رسول خدا صلی الله علیه و آله که در اتاقی حضور داشت به ما نگاهی افکند و فرمود: چه می کنید؟ عرض کردیم: با یکدیگر گفتگو می کنیم. فرمود: در چه مورد؟ عرضه داشتیم: در مورد «قیامت» فرمود: تا شما ده نشانه را قبل از آن مشاهده نکنید، آن دوران را درک نخواهید کرد که عبارتند از: طلوع خورشید از مغرب، جنبش دجّال، حضور دابة الأرض، سه بار فرو رفتن زمین، یک بار در مشرق، دیگری در مغرب و یکی در جزیرة العرب و ظاهر شدن عیسی بن مریم و پدیدار گشتن یأجوج و مأجوج. در آخر الزمان از سوی یمن، آتشی از دورترین نقطه گیتی پدیدار می گردد که آتش نیز شعله ور خواهد گشت و مردم را به سوی محشر می راند. - . خصال: 446 -

**[ترجمه]

«4»

ل، الخصال الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ الْعَسْکَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَزَّازِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ فَرَجِ بْنِ فَضَالَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا عَمِلَتْ أُمَّتِی خَمْسَ عَشْرَةَ خَصْلَةً حَلَّ بِهَا الْبَلَاءُ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا هِیَ قَالَ إِذَا کَانَتِ الْمَغَانِمُ دُوَلًا وَ الْأَمَانَةُ مَغْنَماً وَ الزَّکَاةُ مَغْرَماً وَ أَطَاعَ الرَّجُلُ زَوْجَتَهُ وَ عَقَّ أُمَّهُ وَ بَرَّ صَدِیقَهُ وَ جَفَا أَبَاهُ وَ کَانَ زَعِیمُ الْقَوْمِ أَرْذَلَهُمْ وَ الْقَوْمُ أَکْرَمَهُ (2)مَخَافَةَ شَرِّهِ وَ ارْتَفَعَتِ الْأَصْوَاتُ فِی الْمَسَاجِدِ وَ لَبِسُوا الْحَرِیرَ وَ اتَّخَذُوا

ص: 304


1- لم یذکر فی الحدیث آیة منها و هی الدخان. و الحدیث مذکور فی صحیح مسلم و غیره من کتب العامّة، راجع الصحیح ج 8 ص 179.
2- فی المصدر: و اکرمه القوم. و فی نسخة مخطوطة منه: و اکرم الرجل مخافة شره. م.

الْقَیْنَاتِ وَ ضَرَبُوا بِالْمَعَازِفِ (1)وَ لَعَنَ آخِرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَوَّلَهَا فَلْیُرْتَقَبْ عِنْدَ ذَلِکَ ثَلَاثَةٌ الرِّیحُ الْحَمْرَاءُ أَوِ الْخَسْفُ أَوِ الْمَسْخُ (2)

**[ترجمه]خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر گاه امّت من پانزده خصلت را دارا شوند به بلا دچار می شوند. عرض شد: ای پیامبر خدا! آن خصلت ها چیست؟ فرمود: هر گاه درآمدها در دست عده مخصوصی باشد؛ امانت را غنیمت شمارند؛ پرداخت زکات را خسارت پندارند، مرد به فرمان همسرش باشد ولی با مادرش نافرمانی کند؛ نسبت به دوست خود نیکوکار باشد ولی نسبت به پدر خود جفاکار؛ آوازهای نامشروع در مسجدها بلند شود، مرد را از ترس گزندش گرامی دارند؛ پیشوای قوم، پست ترین فرد جامعه باشد، هر گاه ابریشم پوشند، می بنوشند،

ص: 304

کنیزان آوازه خوان استخدام نمایند؛ ساز بنوازند و آیندگان این امّت، پیشینیان خود را لعنت کنند، در چنین شرائطی می بایست در انتظار این سه پیشامد باشند: باد سرخ و ماه گرفتگی و مسخ شدن مردم. - . خصال: 449 -

**[ترجمه]

«5»

ل، الخصال مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْمُذَکِّرُ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْبَزَّازِ النَّیْشَابُورِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خُشْنَامَ (3)الْبَلْخِیِّ عَنْ قُتَیْبَةَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَرَجِ بْنِ فَضَالَةَ مِثْلَهُ.

قال الصدوق رضی الله عنه یعنی بقوله و لعن آخر الأمة أولها الخوارج الذین یلعنون أمیر المؤمنین علیه السلام و هو أول الأمة إیمانا بالله عز و جل و برسوله صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]در کتاب خصال نیز حدیث مشابهی از فرج بن نضاله نقل شده است.

شیخ صدوق رضی الله عنه گوید: منظور از عبارت «آیندگان این امّت، پیشینیان خود را لعنت کنند»، خوارج هستند که امیرالمومنین علیه السلام را لعن می کردند، و حال آن که اولین امتی بودند که به خدای عز و جل و پیامبرش صلی الله علیه و آله ایمان آوردند. - . خصال: 500 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فی حدیث أشراط الساعة إذا کان المغنم دولا جمع دولة بالضم و هو ما یتداول من المال فیکون لقوم دون قوم و الزکاة مغرما أی یری رب المال أن إخراج زکاته غرامة یغرمها انتهی قوله صلی الله علیه و آله و الأمانة مغنما أی یتصرف فیها کالغنیمة و لا یردها علی مالکها أو یحرص علی أخذها لأنه لا ینوی ردها یقال فلان یتغنم الأمر أی یحرص علیه کما یحرص علی الغنیمة و قال ابن الأثیر فی جامع الأصول أی یعد الخیانة من الغنیمة.

**[ترجمه]جزری گوید: در حدیث نشانه های قیامت، عبارت «إذا کان المغنم دولا»، دولا جمع دوله و با ضم، نقدینه و مال را گویند که مختص قومی غیر قوم دیگر باشد. «الزکات مغرما»: صاحب مال پرداخت زکات را خسارتی می داند که متحمل می شود؛ «الامانه مغنما» یعنی مانند غنیمت در آن دخل و تصرف می کند و به صاحب آن باز نمی گرداند، و یا نسبت به کسب آن حریص بوده چرا که قصد بازگرداندن آن را ندارد؛ گویند: «فلان یتغنم الامر» یعنی نسبت به آن حرص می ورزد همانطور که برای به دست آوردن غنیمت حرص می زند.

**[ترجمه]

«6»

فس، تفسیر القمی فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ یَعْنِی الْقِیَامَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها

فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مُسْلِمٍ الْخَشَّابِ (4)عَنْ عَبْدِ اللَّهِ

ص: 305


1- القینات جمع القینة و هی المغنیة، و کثیرا ما تطلق علی المغنیة من الإماء، قال فی النهایة: نهی عن بیع القینات أی الإماء المغنیات. و قال: المعازف هی الدفوف و غیرها ممّا یضرب. قلت: تشمل الطنبور و العود و القیثارة و غیرها من آلات الطرب.
2- غیر خفی ان تلک الخصال المعدودة فی هذه الروایة لا تتجاوز عن أربع عشر خصلة و هکذا کانت فیما رأیناه من نسخ المصدر مطبوعة و مخطوطة. م.
3- بضم الخاء و سکون النون: لقب عجمی، و فی الخصال المطبوع: محمّد بن حسام بن عمران البلخیّ.
4- بفتح الخاء و تشدید الشین: بیاع الخشب. و الخبر یشتمل علی الانباء بجلائل من الأمور التی تقع بعده صلّی اللّه علیه و آله التی لا یطلع علیه إلّا من له صلة بعالم الغیب و علام الغیوب، ففیه من أعلام النبوّة و آیات الرسالة ما یبصر کل ناظر و یرشده إلی الایمان بنبوة خاتم النبیین صلّی اللّه علیه و آله.

بْنِ جَرِیحٍ الْمَکِّیِّ عَنْ عَطَاءِ بْنِ أَبِی رِیَاحٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: حَجَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَجَّةَ الْوَدَاعِ فَأَخَذَ بَابَ الْکَعْبَةِ (1)ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ فَقَالَ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِأَشْرَاطِ السَّاعَةِ وَ کَانَ أَدْنَی النَّاسِ مِنْهُ یَوْمَئِذٍ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ مِنْ أَشْرَاطِ الْقِیَامَةِ إِضَاعَةَ الصَّلَاةِ وَ اتِّبَاعَ الشَّهَوَاتِ وَ الْمَیْلَ مَعَ الْأَهْوَاءِ وَ تَعْظِیمَ الْمَالِ (2)وَ بَیْعَ الدِّینِ بِالدُّنْیَا فَعِنْدَهَا یُذَابُ قَلْبُ الْمُؤْمِنِ وَ جَوْفُهُ کَمَا یَذُوبُ الْمِلْحُ فِی الْمَاءِ مِمَّا یَرَی مِنَ الْمُنْکَرِ فَلَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُغَیِّرَهُ قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ إِنَّ عِنْدَهَا أُمَرَاءَ جَوَرَةً وَ وُزَرَاءَ فَسَقَةً وَ عُرَفَاءَ ظَلَمَةً وَ أُمَنَاءَ خَوَنَةً فَقَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ إِنَّ عِنْدَهَا یَکُونُ الْمُنْکَرُ مَعْرُوفاً وَ الْمَعْرُوفُ مُنْکَراً وَ اؤْتُمِنَ الْخَائِنُ (3)وَ یُخَوَّنُ الْأَمِینُ وَ یُصَدَّقُ الْکَاذِبُ وَ یُکَذَّبُ الصَّادِقُ قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ فَعِنْدَهَا إِمَارَةُ النِّسَاءِ وَ مُشَاوَرَةُ الْإِمَاءِ وَ قُعُودُ الصِّبْیَانِ عَلَی الْمَنَابِرِ وَ یَکُونُ الْکَذِبُ طَرَفاً وَ الزَّکَاةُ مَغْرَماً وَ الْفَیْ ءُ مَغْنَماً وَ یَجْفُو الرَّجُلُ وَالِدَیْهِ وَ یَبَرُّ صَدِیقَهُ وَ یَطْلُعُ الْکَوْکَبُ الْمُذْنِبُ قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ وَ عِنْدَهَا تُشَارِکُ الْمَرْأَةُ زَوْجَهَا فِی التِّجَارَةِ وَ یَکُونُ الْمَطَرُ قَیْظاً وَ یَغِیظُ الْکِرَامَ غَیْظاً وَ یُحْتَقَرُ الرَّجُلُ الْمُعْسِرُ فَعِنْدَهَا یُقَارِبُ الْأَسْوَاقُ إِذَا قَالَ هَذَا لَمْ أَبِعْ شَیْئاً (4)وَ قَالَ هَذَا لَمْ أَرْبَحْ شَیْئاً فَلَا تَرَی إِلَّا ذَامّاً لِلَّهِ قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ

ص: 306


1- فی المصدر: بحلقة باب الکعبة. م.
2- فی المصدر: و تعظیم أصحاب المال. م.
3- فی المصدر: و یؤتمن الخائن. م.
4- فی المصدر: لم ابع یقینا. م.

یَا سَلْمَانُ فَعِنْدَهَا یَلِیهِمْ أَقْوَامٌ إِنْ تَکَلَّمُوا قَتَلُوهُمْ وَ إِنْ سَکَتُوا اسْتَبَاحُوهُمْ لِیَسْتَأْثِرُوا بِفَیْئِهِمْ (1)وَ لِیَطَؤُنَّ حُرْمَتَهُمْ وَ لِیَسْفِکُنَّ دِمَاءَهُمْ وَ لِتُمْلَأَنَّ قُلُوبُهُمْ رُعْباً فَلَا تَرَاهُمْ إِلَّا وَجِلِینَ خَائِفِینَ مَرْعُوبِینَ مَرْهُوبِینَ قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ إِنَّ عِنْدَهَا یُؤْتَی بِشَیْ ءٍ مِنَ الْمَشْرِقِ وَ شَیْ ءٍ مِنَ الْمَغْرِبِ یُلَوَّنُ أُمَّتِی (2)فَالْوَیْلُ لِضُعَفَاءِ أُمَّتِی مِنْهُمْ وَ الْوَیْلُ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ لَا یَرْحَمُونَ صَغِیراً وَ لَا یُوَقِّرُونَ کَبِیراً وَ لَا یَتَجَاوَزُونَ عَنْ مُسِی ءٍ أَخْبَارُهُمْ خَنَاءٌ جُثَّتُهُمْ جُثَّةُ الْآدَمِیِّینَ (3)وَ قُلُوبُهُمْ قُلُوبُ الشَّیَاطِینِ قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ وَ عِنْدَهَا تَکْتَفِی الرِّجَالٌ بِالرِّجَالِ وَ النِّسَاءُ بِالنِّسَاءِ وَ یُغَارُ عَلَی الْغِلْمَانِ (4)کَمَا یُغَارُ عَلَی الْجَارِیَةِ فِی بَیْتِ أَهْلِهَا وَ یَشَّبَّهُ الرِّجَالُ بِالنِّسَاءِ وَ النِّسَاءُ بِالرِّجَالِ وَ یَرْکَبْنَ ذَوَاتُ الْفُرُوجِ السُّرُوجَ فَعَلَیْهِنَّ مِنْ أُمَّتِی لَعْنَةُ اللَّهِ قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ إِنَّ عِنْدَهَا تُزَخْرَفُ الْمَسَاجِدُ کَمَا تُزَخْرَفُ الْبِیَعُ وَ الْکَنَائِسُ (5)وَ یُحَلَّی الْمَصَاحِفُ وَ تَطُولُ الْمَنَارَاتُ وَ تَکْثُرُ الصُّفُوفُ بِقُلُوبٍ مُتَبَاغِضَةٍ وَ أَلْسُنٍ مُخْتَلِفَةٍ قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ وَ عِنْدَهَا تَحَلَّی ذُکُورُ أُمَّتِی بِالذَّهَبِ وَ یَلْبَسُونَ الْحَرِیرَ وَ الدِّیبَاجَ وَ یَتَّخِذُونَ جُلُودَ النُّمُورِ صِفَاقاً (6)قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ

ص: 307


1- فی المصدر: لیستأثرن بفیئهم. م.
2- أی تختلف أخلاقهم، فلا تری فیهم الخلق الإسلامیة.
3- فی المصدر: و لا یتجافون عن شی ء، جئثهم جثث اه. م.
4- أغار علیهم: هجم و أوقع بهم.
5- بیع کعنب: معابد النصاری، مفردها بیعة بالکسر. و کنائس: معابد الیهود و النصاری مفردها کنیسة.
6- فی المصدر: صفافا. م.

یَا سَلْمَانُ وَ عِنْدَهَا یَظْهَرُ الرِّبَا وَ یَتَعَامَلُونَ بِالْغِیبَةِ وَ الرِّشَاءِ (1)وَ یُوضَعُ الدِّینُ وَ تُرْفَعُ الدُّنْیَا قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ وَ عِنْدَهَا یَکْثُرُ الطَّلَاقُ فَلَا یُقَامُ لِلَّهِ حَدٌّ وَ لَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ وَ عِنْدَهَا تَظْهَرُ الْقَیْنَاتُ وَ الْمَعَازِفُ وَ یَلِیهِمْ أَشْرَارُ أُمَّتِی قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ وَ عِنْدَهَا تَحُجُّ أَغْنِیَاءُ أُمَّتِی لِلنُّزْهَةِ وَ تَحُجُّ أَوْسَاطُهَا لِلتِّجَارَةِ وَ تَحُجُّ فُقَرَاؤُهُمْ لِلرِّیَاءِ وَ السُّمْعَةِ فَعِنْدَهَا یَکُونُ أَقْوَامٌ یَتَعَلَّمُونَ الْقُرْآنَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَ یَتَّخِذُونَهُ مَزَامِیرَ وَ یَکُونُ أَقْوَامٌ یَتَفَقَّهُونَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَ یَکْثُرُ أَوْلَادُ الزِّنَا وَ یَتَغَنَّوْنَ بِالْقُرْآنِ وَ یَتَهَافَتُونَ بِالدُّنْیَا (2)قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ ذَاکَ إِذَا انْتُهِکَتِ الْمَحَارِمُ وَ اکْتُسِبَتِ الْمَآثِمُ وَ سُلِّطَ الْأَشْرَارُ عَلَی الْأَخْیَارِ وَ یَفْشُو الْکَذِبُ وَ تَظْهَرُ اللَّجَاجَةُ وَ یَفْشُو الْحَاجَةُ (3)وَ یَتَبَاهَوْنَ فِی اللِّبَاسِ وَ یُمْطَرُونَ فِی غَیْرِ أَوَانِ الْمَطَرِ وَ یَسْتَحْسِنُونَ الْکُوبَةَ وَ الْمَعَازِفَ وَ یُنْکِرُونَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ حَتَّی یَکُونَ الْمُؤْمِنُ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ أَذَلَّ مِنَ الْأَمَةِ (4)وَ یُظْهِرُ قُرَّاؤُهُمْ وَ عُبَّادُهُمْ فِیمَا بَیْنَهُمُ التَّلَاوُمَ فَأُولَئِکَ یُدْعَوْنَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ الْأَرْجَاسَ وَ الْأَنْجَاسَ قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ

ص: 308


1- فی المصدر: بالعینة و الرشاء. م.
2- أی یتساقطون بها. و أکثر استعماله فی الشر.
3- فی المصدر: و یفشو الفاقة. م.
4- فی المصدر: اذل من فی الأمة. م.

یَا سَلْمَانُ فَعِنْدَهَا لَا یَخْشَی الْغَنِیُّ إِلَّا الْفَقْرَ (1)حَتَّی إِنَّ السَّائِلَ لَیَسْأَلُ فِیمَا بَیْنَ الْجُمُعَتَیْنِ لَا یُصِیبُ أَحَداً یَضَعُ فِی یَدِهِ شَیْئاً قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ عِنْدَهَا یَتَکَلَّمُ الرُّوَیْبِضَةُ فَقَالَ وَ مَا الرُّوَیْبِضَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی قَالَ صلی الله علیه و آله یَتَکَلَّمُ فِی أَمْرِ الْعَامَّةِ مَنْ لَمْ یَکُنْ یَتَکَلَّمُ فَلَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی تَخُورَ الْأَرْضُ خَوْرَةً فَلَا یَظُنُّ کُلُّ قَوْمٍ إِلَّا أَنَّهَا خَارَتْ فِی نَاحِیَتِهِمْ فَیَمْکُثُونَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَنْکُتُونَ فِی مَکْثِهِمْ فَتُلْقِی لَهُمُ الْأَرْضُ أَفْلَاذَ کَبِدِهَا قَالَ ذَهَبٌ وَ فِضَّةٌ ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الْأَسَاطِینِ فَقَالَ مِثْلَ هَذَا فَیَوْمَئِذٍ لَا یَنْفَعُ ذَهَبٌ وَ لَا فِضَّةٌ فَهَذَا مَعْنَی قَوْلِهِ فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا.

**[ترجمه]تفسیر قمی: «فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ» یعنی قیامت، « أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها» - . محمد / 18 - .{آیا [کافران] جز این انتظار می برند که رستاخیز به ناگاه بر آنان فرارسد؟ و علامات آن اینک پدید آمده است. پس اگر [رستاخیز] بر آنان دررسد، دیگر کجا جای اندرزشان است؟}

ص: 305

ابن عباس گوید: با پیامبر حجة الوداع را به جای آوردیم پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله درب کعبه را گرفت و به ما رو کرد و فرمود: از نشانه های قیامت تباه کردن نماز، پیروی شهوات، گرایش به هوسها، بزرگ شمردن مال دنیا و دین را به دنیا فروختن است، در این هنگام است که دل مؤمن در درونش گداخته و آب می شود، مانند نمک که در آب حل می گردد، به خاطر منکراتی که می بیند و نمی تواند تغییر داده و اصلاح کند.

سلمان رضی الله عنه پرسید: این ها از اموری است که حتما تحقق می یابد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آری، سوگند به کسی که جانم در دست اوست، ای سلمان! در آن وقت افرادی که بر مردم حکومت دارند و زمام آن ها را در دست داشته و بر آن ها ولایت و سیطره دارند، عبارتند از حاکمانی که همه آن ها ستمکار و ظالمند، و وزرائی که فاسقند، و حکّام و استانداران و فرماندارانی که همه اهل جور و ستم هستند، و امین هائی که همه اهل خیانتند.

سلمان رضی الله عنه پرسید: این ها از اموری است که حتما تحقق می یابد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آری، سوگند به کسی که جانم در دست اوست، در این زمان است که معروف منکر شده و منکر معروف می شود، آدم خائن امین به حساب می آید و دروغگو صادق به حساب آمده، و راستگو تکذیب شود.

سلمان رضی الله عنه پرسید: این ها از اموری است که حتما تحقق می یابد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آری، سوگند به کسی که جانم در دست اوست، در این زمان است که زنان به ریاست رسند و مورد مشورت قرار گیرند، کودکان بالای منبر روند، دروغ گوئی هنر شمرده می شود، پرداخت زکات غرامت و زیان به حساب می آید، و فی ء (سهم مسلمین و خدا و پیغمبر و امام) غنیمت شمرده می شود. فرزندان به پدر و مادرشان جفا و بی مهری می کنند در حالی که به دوستانشان مهربانی و نیکوئی می کنند.

سلمان رضی الله عنه پرسید: این ها از اموری است که حتما تحقق می یابد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آری، سوگند به کسی که جانم در دست اوست،

ص: 306

ای سلمان! در آن زمان زنان با شوهرانشان در امور خارج از منزل مانند تجارت شرکت می کنند. و باران در تابستان می بارد و مردمان بزرگ و بزرگوار پیوسته مورد خشم و غضب و غیظ قرار می گیرند و مردم بی چیز و تنگدست مورد اهانت و تحقیر قرار می گیرند. در آن زمان بازارها به هم نزدیک می شوند. و در صورتی که محلّ خرید و فروش بسیار است همه مردم از کار و کسب خود در گله و شکوه هستند، یکی می گوید: من چیزی نفروختم، و دیگری می گوید:

سودی نبردم؛ و در آن وقت می نگری که تمام مردم در مقام گلایه از خدا و مذمّت او هستند.

سلمان رضی الله عنه پرسید: این ها از اموری است که حتما تحقق می یابد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آری، سوگند به کسی که جانم در دست اوست، ای سلمان! در آن زمان بر مردم حکومت می کنند کسانی که اگر مردم برای دفاع از حقوق خود و برای حقّ اوّلیّۀ خود و کوچکترین مطلبی که در آن شائبه سیادت و حرّیّت و آزادی فکر باشد، سخن گویند، آن ها را می کُشند، و اگر مردم سکوت هم اختیار کنند آنان اموال و نفوس و أعراض ایشان را مباح می شمرند، و برای استفاده از کار و زحمت و دسترنج آن ها از خوردن خون آن ها دریغ نمی کنند، و در آن زمان تمام مردم رعیّت ترسناک و خائف و وحشت زده و هراسناک خواهند بود.

سلمان گفت: ای رسول خدا! آیا این امور واقع شدنی است؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری، سوگند به کسی که جانم در دست اوست، ای سلمان! در آن زمان چیزی را از طرف مشرق برای مردم می آورند و چیز دیگری را از طرف مغرب و بدین وسیله امّت مرا رنگ می کنند؛ پس ای وای بر ضعیفان امّت من از دست این ستمگران، و ای وای بر ایشان از خدا؛ به افراد کوچک و زیردست رحم نمی آورند، و بزرگان را توقیر و احترام نمی کنند و از خطاکار و شخصی که در امور شخصی بدی کند در نمی گذرند و او را مورد عفو و اغماض خود قرار نمی دهند. گفتار آنان همه فحش و زشتی است. هیکل آنان هیکل آدمی است ولی دل های آن ها دل های شیاطین است.

سلمان گفت: ای رسول خدا! آیا این امور واقع شدنی است؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری، سوگند به کسی که جانم در دست اوست، ای سلمان! در این زمان است که مردها (از نظر شهوت) به مردها و زن ها به زن ها اکتفا نمایند، و بر پسران (در انحصار در آوردن شهوت بر ایشان) غیرت به کار می رود، مانند غیرتی که بر زنان و کنیزان در خانه ها به کار رود، و مردان به زنان شباهت پیدا کنند و زنان به مردان شبیه شوند، زنان بر مرکبها سوار شوند، پس لعنت خدا بر این گروه از امت من باد.

سلمان رضی الله عنه پرسید: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، و این قطعی خواهد بود؟ فرمود: آری سوگند به کسی که جانم در دست اوست، ای سلمان! در این زمان است که مسجدها مانند معابد نصاری و یهود زینت داده شوند، قرآن ها و کتابها زیور گردند، مناره ها را بلند سازند، صفهای مردم زیاد ولی قلب هایشان از هم جدا و زبان هایشان مختلف باشد.

سلمان رضی الله عنه پرسید: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، و این قطعی خواهد بود؟ فرمود: آری سوگند به کسی که جانم در دست اوست، ای سلمان! در این زمان مردان امت من خود را با طلا زیور می کنند، لباس حریر و دیباج می پوشند، و از پوست پلنگ برای خود جامه و پوستین درست می نمایند.

سلمان رضی الله عنه پرسید: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، و این قطعی خواهد بود؟ فرمود: آری سوگند به کسی که جانم در دست اوست،

ص: 307

ای سلمان! در این هنگام است که ربا ظاهر شده و غیبت و رشوه رایج شود، دین فرو گذارده شده و دنیا مورد توجه قرار گیرد.

سلمان رضی الله عنه پرسید: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، و این قطعی خواهد بود؟ فرمود: آری سوگند به کسی که جانم در دست اوست، ای سلمان! و در این هنگام طلاق زیاد شده و حدی جاری نمی شود. و خداوند را هیچ چیز ضرر نمی دهد.

سلمان رضی الله عنه پرسید: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، و این قطعی خواهد بود؟ فرمود: آری سوگند به کسی که جانم در دست اوست، ای سلمان! در این هنگام خنیاگری و موسیقی آشکار شده و توسط بدترین امتم اجراء می شود.

سلمان رضی الله عنه پرسید: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، و این قطعی خواهد بود؟ فرمود: آری سوگند به کسی که جانم در دست اوست، ای سلمان! در این زمان ثروتمندان امتم برای تفریح و گردش به حج می روند، و خرده ثروتمندان برای تجارت به حج می روند، و فقیران جهت ریا و خود نمائی به حج می روند، در این زمان مردمی باشند که قرآن را به خاطر غیر خدا فرا می گیرند و آن را با آهنگ آلات موسیقی همساز می کنند، و نیز مردمی باشند که احکام خدا را به خاطر غیر از خدا بیاموزند، اولاد زنا فراوان شود، قرآن را به غنا می خوانند، و به دنیا پرداخته و در آن غوطه ور شوند.

سلمان رضی الله عنه پرسید: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، و این قطعی خواهد بود؟ فرمود: آری سوگند به کسی که جانم در دست اوست، ای سلمان! و در این زمان باشد که حرمت ها هتک شود، و گناهان انجام شود، و بدان بر خوبان مسلط گردند، و دروغ رایج باشد، و نیازمندی بر ملا گردد، و تنگدستی آشکار شود. مردم به لباس خود بر یکدیگر فخر و مباهات می کنند، و باران های فراوان در غیر فصل باران پیدا می شود، و اشتغال به لهو و لعب از قبیل بازی کردن با باطل و تار و آلات موسیقی را امری پسندیده و نیکو می شمرند و امر به معروف و نهی از منکر را گذشته از آن که به جای نمی آورند امر نکوهیده و ناپسند می دانند.

زمانه و وضعیّت محیط در آن زمان به قدری انحطاط پیدا می کند که مردمان مؤمن و استوار با ایمان راستین در آن زمان از تمام افراد امّت پست تر و حقیرتر و ذلیل تر خواهند بود. و در بین زهّاد و عبّاد و همچنین در بین علماء و قُرّائشان حسّ بدبینی و بدخواهی ظهور نموده و پیوسته در صدد عیب جوئی و ملامت از یکدگر بر می آیند.

این چنین افرادی با چنین روحیّه و عادتی و با چنین ملکات و صفاتی در ملکوت آسمان ها به أرجاس و أنجاس یعنی موجودات پلید و کثیف و نجس خوانده می شوند.

سلمان رضی الله عنه پرسید: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، و این قطعی خواهد بود؟ فرمود: آری سوگند به کسی که جانم در دست اوست،

ص: 308

ای سلمان! در آن هنگام افراد ثروتمند و متموّل بیش از همه کس از فقر نگرانند، به فقراء و ضعفاء کمکی نمی شود و کسی بر آنان رحمت نمی آورد، حتّی افراد سائل در طول مدّت یک

هفته که از این جمعه تا آن جمعه باشد، سؤال می کنند و کسی پیدا نمی شود که در دست آنان چیزی گذارد.

سلمان رضی الله عنه پرسید: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، و این قطعی خواهد بود فرمود: آری سوگند به کسی که جانم در دست اوست، ای سلمان! در آن موقعیّت «رویبضة» تکلّم می کند و سخن می گوید:. سلمان گفت: فدایت شود پدرم و مادرم ای رسول خدا! مراد از رویبضة چیست؟

رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: در امور اجتماعی مردم و اوضاع عامّه کسی تکلّم می کند و ارشادات مردم را به عهده دارد که شأن او ارشاد و هدایت و ولایت بر مردم نیست.

چون این قضایا واقع گردد و این علائم تحقّق یابد، دیگر مدّت درازی به طول نمی انجامد، بلکه درنگ نمی کنند مردم مگر زمان اندکی که ناگهان زمین فریاد عجیبی می کشد، و این صدا و صیحه به طوری تمام بسیط زمین را فرا می گیرد، که هر کس چنین می پندارد که این صیحه در ناحیه و موطن او واقع شده است.

و پس از صیحه به قدری که خداوند اراده اش تعلّق گیرد باز مردم در روی زمین درنگ می کنند، و در این اقامت و درنگ دچار گرفتاری ها و مشقّات و تکانه ها می گردند.

و زمین پاره های جگر خود را بیرون می ریزد، و منظور از پاره های جگر طلاها و نقره هاست.

حضرت رسول اکرم در این حال با دست خود اشاره کردند به ستون هائی که در آن جا نصب شده بود و فرمودند: پاره های جگر زمین و قطعات طلا و نقره مثل این ستون ها.

امّا در آن روز دیگر طلا و نقره فائده ای ندارد، و اینست معنای گفتار خدای تعالی: «فَقَدْ جَآءَ أَشْرَاطُهَا»: پس به درستی که حقّاً علائم قیامت به وقوع پیوسته است. - . تفسیر قمی 2 : 279 -

**[ترجمه]

بیان

قوله صلی الله علیه و آله و یکون الکذب طرفا أی یستطرفه الناس و یعجبهم و الکوکب المذنب ذو الذنب و قال الجزری یوم قائظ شدید الحر و منه حدیث أشراط الساعة یکون الولد غیظا و المطر قیظا لأن المطر إنما یراد للنبات و برد الهواء و القیظ ضد ذلک انتهی و یقال استباحهم أی استأصلهم. قوله صلی الله علیه و آله یلون أمتی من اللون أی یتلوّنون و یتزیّنون بألوان مختلفة مما یؤتی إلیهم من المشرق و المغرب. قوله صلی الله علیه و آله و یتخذون جلود النمور صفاقا أی یرقّقونها و یلبسونها و الثوب الصفیق ضد السخیف أو یعملونها للدفّ و العود و سائر آلات اللهو یقال صفق العود أی حرک أوتاره و الصفق الضرب یسمع له صوت و القینة الأمة المغنّیة و المعازف الملاهی کالعود و الطنبور. قوله صلی الله علیه و آله یتخذونه مزامیر أی یتغنون به

قَالَ الْجَزَرِیُّ فِی حَدِیثِ أَبِی مُوسَی سَمِعَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقْرَأُ فَقَالَ لَقَدْ أُعْطِیتَ مِزْمَاراً مِنْ مَزَامِیرِ آلِ دَاوُدَ شَبَّهَ حُسْنَ

ص: 309


1- فی نسخة: لا یخشی الغنی إلّا الفقیر و هکذا فی المصدر. م.

صَوْتِهِ وَ حَلَاوَةَ نَغْمَتِهِ بِصَوْتِ الْمِزْمَارِ.

انتهی و التهافت التساقط و الکوبة بالضم النرد و الشطرنج و الطبل الصغیر المخصر و البربط. و قال الجزری فی حدیث أشراط الساعة أن ینطق الرویبضة فی أمر العامة قیل و ما الرویبضة یا رسول الله قال الرجل التافه یتکلم فی أمر العامة و الرویبضة تصغیر الرابضة و هو العاجز الذی ربض عن معالی الأمور و قعد عن طلبها و زیادة التاء للمبالغة و التافه الحقیر الخسیس و قال صلی الله علیه و آله فی أشراط الساعة تلقی الأرض أفلاذ کبدها أی تخرج کنوزها المدفونة فیها و هو استعارة و الأفلاذ جمع فلذ و الفلذ جمع فلذة و هی القطعة المقطوعة طولا و مثله قوله تعالی وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها انتهی و خار الثور صاح.

و قال السید المرتضی رضی الله عنه فی کتاب الغرر: رَوَی أَبُو هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ: تَقِی ءُ الْأَرْضُ أَفْلَاذَ کَبِدِهَا مِثْلَ الْأُسْطُوَانِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ فَیَجِی ءُ الْقَاتِلُ فَیَقُولُ فِی مِثْلِ هَذَا قَتَلْتُ وَ یَجِی ءُ الْقَاطِعُ لِلرَّحِمِ فَیَقُولُ فِی مِثْلِ هَذَا قَطَعْتُ رَحِمِی وَ یَجِی ءُ السَّارِقُ فَیَقُولُ فِی هَذَا قُطِعَتْ یَدِی ثُمَّ یَتْرُکُونَهُ وَ لَا یَأْخُذُونَ مِنْهُ شَیْئاً.

معنی تقی ء أی تخرج ما فیها من الذهب و الفضة و ذلک من علامات قرب الساعة و قوله تقی ء تشبیه و استعارة من حیث کان إخراجا و إظهارا و کذلک تسمیة ما فی الأرض من الکنوز کبدا تشبیها بالکبد التی فی بطن البعیر و غیره و للعرب فی هذا مذهب معروف و اختلف أهل اللغة فی الأفلاذ فقال یعقوب بن السکیت الفلذ لا یکون إلا للبعیر و هو قطعة من کبده و لا یقال فلذ الشاة و لا فلذ البقر إلی آخر ما ذکره رحمه الله و نقله.

**[ترجمه]«و یکون الکذب طرفا»: مردم دروغ را می پسندند و از آن خوششان می آید؛ الکوکب المذنب: ستاره دنباله دار. جزری گوید: یوم قائظ: روز بسیار گرم. از این ریشه است حدیثی که درباره نشانه های قیامت نقل شده است که حضرت فرمود: فرزند موجب خشم و باران موجب در وسط تابستان است. زیرا باران، موجب رویش گیاه و خنکی هواست، و خشکی و گرمای شدید متضاد آن است. استباحهم: آن ها را بیچاره نمود.

عبارت «یلون امتی من اللون»: رنگ پذیرفته و خود را با رنگ های مختلفی که از شرق و غرب می آید، رنگ آمیزی می کنند. عبارت «ویتخذون جلود النمور صفاقا» یعنی آن را نرم کرده و می پوشند.

«والثوب الصفیق»: جامه ریز بافت و ضخیم، و یا این که آن را برای دف و عود و دیگر ابزار لهو و لعب استفاده می کنند، صفق العود: بر تارهای آن نواخت، الصفق: زدنی که صدای آن شنیده شود، القینه: کنیز آوازخوان؛ المعازف: سازهایی مانند عود و تنبور.

«یتخذونه مزامیر» یعنی با آن آواز می خوانند. جزری گوید: در حدیثی از ابو موسی نقل شده: شنید که رسو ل خدا صلی الله علیه و آله شنید که ابو موسی چیزی می خواند؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نغمه و آهنگی از نغمات داود به تو داده شده است.

ص: 309

صدا و دل نشینی نغمه آن را به نغمه و آهنگ تشبیه کرده است. التهافت: افتادن. الکوبه با ضمه: تخته نرد یا شطرنج، طبل کوچک، کمر باریک و بربط و عود.

جزری گوید: در حدیث نشانه های قیامت فرمود: در آن موقعیّت «رویبضة» تکلّم می کند و سخن می گوید:. پرسیدند: ای رسول خدا، مراد از رویبضة چیست؟

رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: در امور اجتماعی مردم و اوضاع عامّه کسی تکلّم می کند و ارشادات مردم را به عهده دارد که شأن او ارشاد و هدایت و ولایت بر مردم نیست.

الرویبضه، مصغر رابضه است و شخص ناتوانی را گویند که از رسیدن به امور عالی عاجز باشد و از طلب آن باز نشیند، « تاء» برای مبالغه است. التافه: شخص پست و خسیس.

در حدیث اشراط الساعه که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «زمین پاره های جگرش را بیرون می ریزد»، یعنی گنج های پنهان خود را آشکار می سازد، و به صورت استعاره بیان شده است.

الافلاذ: جمع فلذه، قطعه ای که از طول بریده باشند، خدای متعال نیز می فرماید: «وأخرجت الارض أثقالها» - . زلزال / 2 - ، خار الثور: گاو بانگ زد.

سید مرتضی رضی الله عنه در کتاب غرر می نویسد: از ابوهریره روایت شده است رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: زمین تکه های جگرش(یعنی طلا و نقره) که مانند استوانه هستند، بیرون می اندازد. قاتل می آید و می گوید: به خاطر همین ها مردم را کشتم. قاطع رحم می گوید: من نیز به سبب این ها صله رحم را قطع کردم. دزد می گوید: بر اثر این دستم قطع شد است. در اثر این اختلاف و جنجال همه طلا را رها می کنند و چیزی از آنرا بر نمی دارند.

«تقیء» یعنی زمین طلا و نقره هایی که درونش است، قی می کند، و این از نشانه های نزدیکی قیامت است. «تقیء» تشبیه و استعاره برای اخراج و آشکار شدن گنج هاست، و نیز نامیدن گنج های زمین به پاره های جگر تشبیه به همان کبدی است که در شکم شتر و غیره وجود دارد، و عرب دراین زمینه عقیده خاصی دارند.

زبان شناسان درباره واژه «الافلاذ» نظرات متفاوتی دارند، یعقوب بن سکیت گوید: الفلذ تنها برای شتر به کار می رود، و به پاره ای از جگر شتر اطلاق می شود، و نمی گویند: فلذ الشاه (جگر گوسفند) و نه فلذ البقر (جگر گاو) و غیره که شیخ رحمه الله آن را نقل کرده است. - . امالی مرتض 1 : 65 -

ص: 310

**[ترجمه]

«7»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَالِدٍ الْقَاضِی قَالَ أَبُو الْمُفَضَّلِ وَ حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ حَدَّثَنَا فَرَجُ بْنُ فَضَالَةَ قَالَ وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ یُوسُفَ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ فَرَجٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ

ص: 310

مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ أَبُو خَیْثَمَةَ (1)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا صَنَعَتْ وَ قَالَ أَحَدُهُمْ إِذَا فَعَلَتْ أُمَّتِی خَمْسَ عَشْرَةَ خَصْلَةً حَلَّ بِهَا الْبَلَاءُ إِذَا صَارَتِ الدُّنْیَا عِنْدَهُمْ دُوَلًا وَ قَالَ أَحَدُهُمْ إِذَا کَانَ الْمَالُ فِیهِمْ دُوَلًا وَ الْخِیَانَةُ مَغْنَماً وَ الزَّکَاةُ مَغْرَماً وَ أَطَاعَ الرَّجُلُ زَوْجَتَهُ وَ عَقَّ أُمَّهُ وَ بَرَّ صَدِیقَهُ وَ جَفَا أَبَاهُ وَ ارْتَفَعَتِ الْأَصْوَاتُ فِی الْمَسَاجِدِ وَ أُکْرِمَ الرَّجُلُ مَخَافَةَ شَرِّهِ وَ کَانَ زَعِیمُ الْقَوْمِ أَرْذَلَهُمْ وَ لُبِسَ الْحَرِیرُ وَ شُرِبَ الْخُمُورُ وَ اتُّخِذَتِ الْقِیَانُ (2)وَ ضُرِبَ بِالْمَعَازِفِ وَ لَعَنَ آخِرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَوَّلَهَا فَارْتَقِبُوا إِذَا عَمِلُوا ذَلِکَ ثَلَاثاً رِیحاً حَمْرَاءَ وَ خَسْفاً وَ مَسْخاً.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: محمد بن علی علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از امیرالمومنین علیه السلام نقل فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر گاه امّت من پانزده خصلت را دارا شوند به بلا دچار می شوند. عرض شد: ای پیامبر خدا! آن خصلت ها چیست؟ فرمود: هر گاه درآمدها در دست عده مخصوصی باشد؛ امانت را غنیمت شمارند؛ پرداخت زکات را خسارت پندارند، مرد به فرمان همسرش باشد ولی با مادرش نافرمانی کند؛ نسبت به دوست خود نیکوکار باشد ولی نسبت به پدر خود جفاکار. آوازهای نامشروع در مسجدها بلند شود، مرد را از ترس گزندش گرامی دارند؛ پیشوای قوم، پست ترین فرد جامعه باشد، هر گاه ابریشم پوشند، می بنوشند کنیزان آوازه خوان استخدام نمایند؛ ساز بنوازند و آیندگان این امّت، پیشینیان خود را لعنت کنند، در چنین شرائطی می بایست در انتظار این سه پیشامد باشند: باد سرخ، خسوف و مسخ شدن مردم. - . امالی طوسی: 515 -

**[ترجمه]

«8»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ الشَّامِیِّ عَنْ عَبَّادِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ أَبِی رَافِعٍ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَنْ أَهْلِ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ قَالَ إِنَّ الْقَوْمَ لَیَنْقُرُونَ بِمَعَاوِلِهِمْ دَائِبِینَ فَإِذَا کَانَ اللَّیْلُ قَالُوا غَداً نَفْرُغُ فَیُصْبِحُونَ وَ هُوَ أَقْوَی مِنَ الْأَمْسِ حَتَّی یُسْلِمَ مِنْهُمْ رَجُلٌ حِینَ یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یَبْلُغَ أَمْرَهُ فَیَقُولُ الْمُؤْمِنُ غَداً نَفْتَحُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَیُصْبِحُونَ ثُمَّ یَغْدُونَ عَلَیْهِ فَیَفْتَحُهُ اللَّهُ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَیَمُرَّنَّ الرَّجُلُ مِنْهُمْ عَلَی شَاطِئِ الْوَادِی الَّذِی بِکُوفَانَ وَ قَدْ شَرِبُوهُ حَتَّی نَزَحُوهُ فَیَقُولُ وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ هَذَا الْوَادِیَ مَرَّةً وَ إِنَّ الْمَاءَ لَیَجْرِی فِی أَرْضِهِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَتَی هَذَا قَالَ حِینَ لَا یَبْقَی مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا مِثْلُ صُبَابَةِ الْإِنَاءِ (3)

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره یأجوج و مأجوج فرمود: آن قوم با بیل های خود پشت سر هم حفره ایجاد می کردند؛ وقتی شب شد، گفتند: فردا مس مذاب می ریزیم و وقتی صبح می شد، سد را محکم تر از دیروز می یافتند تا این که مردی از ایشان هنگامی که خدا خواست امر خود را انجام دهد، سلام می کرد؛ پس مؤمن می گفت: فردا ان شاء الله آن را باز می کنیم؛ پس صبح می کردند و در صبح بر ان وارد می شدند و خدا آن را می گشود؛ پس قسم به کسی که جانم در دست اوست مردی از آنان بر ساحل وادی که در کوفه است می گذرد و از آن می نوشند تا آب آن بسیار کم گردد؛ پس آن مرد می گوید: به خدا قسم من یک بار این وادی را دیده ام و آب در زمین آن جاری بود! گفته شد: یا رسول الله! این اتفاق چه زمانی می افتد؟ فرمود: زمانی که از دنیا باقی نمانده باشد مثل ریختن آب کم ته ظرف! - . امالی طوسی: 346 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری الصبابة البقیة الیسیرة من الشراب تبقی فی أسفل الإناء.

**[ترجمه]جزری گفته: « صبابه» باقی مانده آب و مانند آن در ته ظرف.

**[ترجمه]

«9»

ع، علل الشرائع فِی خَبَرِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَامٍ أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنْ أَوَّلِ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ فَقَالَ نَارٌ تَحْشُرُ النَّاسَ مِنَ الْمَشْرِقِ إِلَی الْمَغْرِبِ.

**[ترجمه]علل الشرائع: عبد الله بن سلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره اولین نشانه قیامت پرسید. حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: آتشی است که مردم را از مشرق تا مغرب در بر گیرد. - . علل الشرایع 1 : 117 -

ص: 311

**[ترجمه]

«10»

ک، إکمال الدین الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ فَهْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُقْبَةَ

ص: 311


1- بالخاء المضمومة ثمّ الیاء الساکنة، ثمّ الثاء المفتوحة.
2- قیان ککتاب جمع القینة: الأمة المغنیة.
3- الحدیث عامی.

عَنْ حُسَیْنِ بْنِ حَسَنٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عُمَرَ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُوسَی الْوَجِیهِیِّ عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ قَالَ: قُلْتُ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی بِمَا یَکُونُ مِنَ الْأَحْدَاثِ بَعْدَ قَائِمِکُمْ قَالَ یَا ابْنَ الْحَارِثِ ذَلِکَ شَیْ ءٌ ذِکْرُهُ مَوْکُولٌ إِلَیْهِ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَهِدَ إِلَیَّ أَنْ لَا أُخْبِرَ بِهِ إِلَّا الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ.

**[ترجمه]کمال الدین: عبد اللَّه بن حارث گوید به امام علی علیه السلام عرض کردم: یا امیر المؤمنین، به من خبر ده از حوادث بعد از امام قائم عجل الله تعالی فرجه، فرمود: ای پسر حارث، این چیزیست که ذکر آن موکول به خود او است و رسول خدا به من سفارش کرده است که جز حسن و حسین علیهما السلام کسی را از آن مطلع نکنم. - . کمال الدین: 82 -

**[ترجمه]

«11»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: قَالَ عِیسَی علیه السلام لِجَبْرَئِیلَ مَتَی قِیَامُ السَّاعَةِ فَانْتَفَضَ جَبْرَئِیلُ انْتِفَاضَةً أُغْمِیَ عَلَیْهِ مِنْهَا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ یَا رُوحَ اللَّهِ مَا الْمَسْئُولُ أَعْلَمَ بِهَا مِنَ السَّائِلِ وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا تَأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَةً

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: حضرت عیسی علیه السلام از جبرئیل پرسید: چه زمانی قیامت برپا خواهد شد؟ جبرئیل چون اسم قیامت شنید به لرزه افتاد و غش کرد؛ پس چون به حال آمد گفت: یا روح الله، مسئول به امر قیامت اعلم از سائل نیست. سپس آیه شریفه «وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا تَأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَةً» - . اعراف / 187 - { در آسمانها و زمین، سنگین (و بسیار پر اهمیت) است؛ و جز به طور ناگهانی، به سراغ شما نمی آید} را خواند. - . قصص الانبیا: 271 -

**[ترجمه]

«12»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ النَّاسَ یُوشِکُونَ أَنْ یَنْقَطِعَ بِهِمُ الْعَمَلُ وَ یُسَدَّ عَلَیْهِمْ بَابُ التَّوْبَةِ فَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: نزدیک است که آرزوی مردم قطع شده و مرگ آنان را دریابد و باب توبه برایشان بسته شود: «لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمآن ها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمآن ها خَیْراً» - . انبیاء / 158 - {کسی که قبلاً ایمان نیاورده یا خیری در ایمان آوردن خود به دست نیاورده، ایمان آوردنش سود نمی بخشد} - . تفسیر عیاشی 1 : 413 -

**[ترجمه]

«13»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها قَالَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنَ الْمَغْرِبِ وَ خُرُوجُ الدَّابَّةِ وَ الدُّخَانُ وَ الرَّجُلُ یَکُونُ مُصِرّاً وَ لَمْ یَعْمَلْ عَلَی الْإِیمَانِ ثُمَّ تَجِی ءُ الْآیَاتُ فَلَا یَنْفَعُهُ إِیمَانُهُ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: صادقین علیهما السلام در تفسیر آیه شریفه که می فرماید «هنگامی که نشانه های پروردگار آشکار شود، ایمانشان دیگر سودی نخواهد داشت» - . انعام / 158 - ، فرمود: طلوع خورشید از سمت مغرب و خروج دابه و دود است و وقتی این نشانه ها ظاهر شود، کسی که بر گناهان اصرار کرده و عمل شایسته ای نداشته، ایمانش سودی نخواهد داشت. - . تفسیر عیاشی 1 : 413 -

**[ترجمه]

«14»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام فِی قَوْلِهِ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً قَالَ الْمُؤْمِنُ حَالَتِ الْمَعَاصِی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ إِیمَانِهِ کَثُرَتْ ذُنُوبُهُ وَ قَلَّتْ حَسَنَاتُهُ فَلَمْ یَکْسِبْ فِی إِیمَانِهِ خَیْراً.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانها خَیْراً» فرمود: گناهان بین مومن و ایمانش فاصله می اندازد، گناهانش زیاد و نیکی هایش اندک است و ایمانش به او سود نمی رساند. - . تفسیر عیاشی 1 : 441 -

**[ترجمه]

«15»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ أَنْ یَفْشُوَ الْفَالِجُ وَ مَوْتُ الْفَجْأَةِ.

**[ترجمه]کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از نشانه های قیامت، شفای فلج و مرگ ناگهانی است. - . کافی 3 : 134 -

**[ترجمه]

«16»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ الْقَاسَانِیِّ جَمِیعاً عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عِیَاضٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِخَمْسَةِ أَسْیَافٍ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا شَاهِرَةٌ فَلَا تُغْمَدُ حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها وَ لَنْ تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا فَإِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا أَمِنَ النَّاسُ کُلُّهُمْ فِی ذَلِکَ

ص: 312

الْیَوْمِ فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارشان نقل فرمود: خداوند محمد صلی الله علیه و اله را با پنج شمشیر برانگیخت که سه تای آن کشیده است و غلاف نخواهد شد «تا جنگ تمام شود» - . محمد / 4 - و جنگ تمام نمی شود تا آن که خورشید از مغرب طلوع کند. آن گاه که خورشید از مغرب در آید، همه مردم ایمان آوردند

ص: 312

و آن روز «هرکس تا آن زمان ایمان نیاورده یا عمل شایسته ای نداشته، ایمانش سودی ندارد - . انعام . 158 - .» - . کافی 5 : 597 -

**[ترجمه]

«17»

کا، الکافی عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام مِثْلَهُ.

**[ترجمه]در کتاب کافی حدیث مشابهی از امام صادق علیه السلام به نقل از پدر بزرگوارشان نقل شده است.

**[ترجمه]

«18»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً قَالَ نَزَلَ أَوِ اکْتَسَبَتْ فِی إِیمَانِهَا خَیْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ قَالَ إِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا فَکُلُّ مَنْ آمَنَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ لَا یَنْفَعُهُ إِیمَانُهُ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه شریفه « َوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانها خَیْراً» فرمود: هنگامی که خورشید از مغرب طلوع کند، هر کس در آن روز ایمان آورد، ایمانش هیچ سودی ندارد. - . تفسیر قمی 1 : 228 -

**[ترجمه]

«19»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ظَرِیفِ بْنِ نَاصِحٍ عَنْ أَبِی الْحُصَیْنِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ السَّاعَةِ فَقَالَ عِنْدَ إِیمَانٍ بِالنُّجُومِ وَ تَکْذِیبٍ بِالْقَدَرِ.

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره قیامت پرسیدند. فرمود: قیامت هنگامی است که به ستارگان ایمان آورده و قدر الهی را تکذیب می کنند. - . خصال: 62 -

**[ترجمه]

«20»

ک، إکمال الدین الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ وَ کَانَ قَارِیاً لِلْکُتُبِ قَالَ: قَرَأْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ اللَّهِ أَنَّ ذَا الْقَرْنَیْنِ وَ سَاقَ الْحِکَایَةَ الطَّوِیلَةَ فِی ذِی الْقَرْنَیْنِ وَ عَمَلِهِ السَّدَّ عَلَی یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ إِلَی أَنْ قَالَ فَیَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ یَنْتَابُونَهُ فِی کُلِّ سَنَةٍ مَرَّةً وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ یَسِیحُونَ فِی بِلَادِهِمْ حَتَّی إِذَا وَقَعُوا إِلَی ذَلِکَ الرَّدْمِ حَبَسَهُمْ فَیَرْجِعُونَ فَیَسِیحُونَ فِی بِلَادِهِمْ فَلَا یَزَالُونَ کَذَلِکَ حَتَّی تَقْرُبَ السَّاعَةُ وَ تَجِی ءَ أَشْرَاطُهَا فَإِذَا جَاءَ أَشْرَاطُهَا وَ هُوَ قِیَامُ الْقَائِمِ علیه الصلوة و السلام فَتَحَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی إِذا فُتِحَتْ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ

**[ترجمه]کمال دین: عبد الله بن سلیمان که مردی کتاب خوانده بود می گوید: در برخی کتب آسمانی خواندم که ذو القرنین- و حکایتی طولانی را درباره او و ساخت سد او بر یأجوج و مأجوج را نقل نمود تا آن جا که گفت: یأجوج و مأجوج در هر سال یک بار به او وارد می شدند و علت آن بود که آنان در شهرهای خود سیاحت می کردند تا وقتی وارد بر آن سدّ محکم می شدند، ذوالقرنین آنان را حبس می کرد و آنان بر می گشتند و در شهرهای خود سیاحت می کردند و پیوسته این گونه هستند تا قیامت نزدیک شود و شرایط آن مهیا گردد؛ وقتی شرایط آن فراهم گردید که شرط آن قیام قائم علیه السلام است، خدای عز و جل آن سدّ را برایشان فتح خواهد کرد و اینست سخن خدای عز و جل که فرمود:« حَتَّی إِذا فُتِحَتْ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ» - . انبیا / 96 - { تا آن زمان که «یأجوج» و «مأجوج» گشوده شوند؛ و آن ها از هر محلّ مرتفعی بسرعت عبور می کنند.} - . کمال الدین: 358 -

**[ترجمه]

«21»

فس، تفسیر القمی فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ یَسْئَلُونَکَ عَنْ ذِی الْقَرْنَیْنِ فِی بَیَانِ عَمَلِ السَّدِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ فَحَالَ بَیْنَ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ وَ بَیْنَ الْخُرُوجِ ثُمَّ قَالَ ذُو الْقَرْنَیْنِ هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّی فَإِذا جاءَ وَعْدُ رَبِّی جَعَلَهُ دَکَّاءَ وَ کانَ وَعْدُ رَبِّی حَقًّا قَالَ إِذَا کَانَ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ انْهَدَمَ السَّدُّ (1)وَ خَرَجَ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ إِلَی الْعُمْرَانِ (2)وَ أَکَلُوا النَّاسَ

ص: 313


1- فی المصدر: إذا کان قبل یوم القیامة فی آخر الزمان انهدم اه. م.
2- فی المصدر: الی الدنیا. م.

وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ فَلَمَّا أَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُرَیْشاً عَمَّا سَأَلُوا قَالُوا قَدْ بَقِیَتْ مَسْأَلَةٌ وَاحِدَةٌ أَخْبِرْنَا مَتَی تَقُومُ السَّاعَةُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنْ ذِی الْقَرْنَیْنِ» - . کهف / 83 - { از تو درباره ذو القرنین می پرسند} در ساخت سد فرمود: مانع از خروج یاجوج و ماجوج شد، سپس ذوالقرنین گفت: «هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّی فَإِذا جاءَ وَعْدُ رَبِّی جَعَلَهُ دَکَّاءَ وَ کانَ وَعْدُ رَبِّی حَقًّا» - . کهف / 98 - { این از رحمت پروردگار من است! امّا هنگامی که وعده پروردگارم فرا رسد، آن را در هم می کوبد؛ و وعده پروردگارم حق است!»} چون قیامت شود، سد نابود شده و یاجوج و ماجوج خارج می شوند و به آبادانی هاحمله کرده و مردم را می خورند.

ص: 313

حضرت علیه السلام سخن خود را ادامه داد تا آن جا که فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخ سوال قریش را در این خصوص بیان فرمود، گفتند: تنها یک سوال باقی می ماند و آن این که به ما بگویید قیامت کی بر پا می شود؟ در این هنگام خدای عز و جل این آیه را ناز فرمود: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی ... وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ» - . اعراف / 187 - {از تو در باره قیامت می پرسند [که] وقوع آن چه وقت است؟ بگو: «علم آن، تنها نزد پروردگار من است. جز او [هیچ کس] آن را به موقع خود آشکار نمی گرداند. [این حادثه] بر آسمآن ها و زمین گران است، جز ناگهان به شما نمی رسد.» [باز] از تو می پرسند گویا تو از [زمان وقوع] آن آگاهی. بگو: «علم آن، تنها نزد خداست، ولی بیشتر مردم نمی دانند.»} - . تفسیر قمی 2 : 15 -

**[ترجمه]

«22»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیَّ علیهما السلام یَقُولُ عَاشَ نُوحٌ أَلْفَیْنِ وَ خَمْسَمِائَةِ سَنَةٍ وَ کَانَ یَوْماً فِی السَّفِینَةِ نَائِماً فَهَبَّتْ رِیحٌ فَکَشَفَتْ عَوْرَتَهُ (1)فَضَحِکَ حَامٌ وَ یَافِثُ فَزَجَرَهُمَا سَامٌ علیه السلام وَ نَهَاهُمَا عَنِ الضَّحِکِ وَ کَانَ کُلَّمَا غَطَّی سَامٌ شَیْئاً تَکْشِفُهُ الرِّیحُ کَشَفَهُ حَامٌ وَ یَافِثُ فَانْتَبَهَ نُوحٌ علیه السلام فَرَآهُمْ وَ هُمْ یَضْحَکُونَ فَقَالَ مَا هَذَا فَأَخْبَرَهُ سَامٌ بِمَا کَانَ فَرَفَعَ نُوحٌ علیه السلام یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ یَدْعُو وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ غَیِّرْ مَاءَ صُلْبِ حَامٍ حَتَّی لَا یُولَدَ لَهُ إِلَّا السُّودَانُ اللَّهُمَّ غَیِّرْ مَاءَ صُلْبِ یَافِثَ فَغَیَّرَ اللَّهُ مَاءَ صُلْبِهِمَا فَجَمِیعُ السُّودَانِ حَیْثُ کَانُوا مِنْ حَامٍ وَ جَمِیعُ التُّرْکِ وَ الصَّقَالِبَةِ (2)وَ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ وَ الصِّینِ مِنْ یَافِثَ حَیْثُ کَانُوا وَ جَمِیعُ الْبِیضِ سِوَاهُمْ مِنْ سَامٍ.

**[ترجمه]علل الشرائع: عبد العظیم حسنی علیه السلام از امام هادی علیه السّلام می فرمود: نوح دو هزار و پانصد سال زیست و روزی در کشتی خواب بود و باد وزید و عورتش آشکار شد و حام و یافث خندیدند و سام آن ها را تشر زد و از خنده باز داشت، و هر چه را سام می پوشید که باد فاش کرده بود حام و یافث آن را پدیدار می کردند، نوح علیه السّلام بیدار شد و دید می خندند، فرمود: چه شده است؟ سام آن چه شده بود بدو گزارش داد، نوح دست به آسمان برداشت و دعا کرد و می گفت:

بار خدایا آب پشت سام را دگرگون ساز تا جز سیاهان فرزند نیاورد، بار خدایا آب پشت یافث را دگرگون ساز، و خدا آب پشت آن ها را دگرگون ساخت، و همه سیاهان هر جا باشند از حامند، و همه ترک و صقالبه - . صقالبه گروهی باشند که وطنشان هم مرز خزر است میان بلغار و قسطنطینیه، و سپس در دیگر شهرها از جمله اروپا پراکنده شدند. - و یأجوج و مأجوج و چین هر جا باشند از یافث، و سفید پوستان همه از سام. - . علل الشرایع 1 : 45 -

**[ترجمه]

«23»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنِ الْخَلْقِ فَقَالَ خَلَقَ اللَّهُ أَلْفاً وَ مِائَتَیْنِ فِی الْبَرِّ وَ أَلْفاً وَ مِائَتَیْنِ فِی الْبَحْرِ وَ أَجْنَاسُ بَنِی آدَمَ سَبْعُونَ جِنْساً وَ النَّاسُ وُلْدُ آدَمَ مَا خَلَا یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ.

**[ترجمه]کافی: ابن عباس گوید: از امیر المؤمنین علیه السلام از خلق پرسیدند؛ در پاسخ فرمود: خداوند، هزار و دویست در دشت آفریده، و هزار و دویست در دریا، و آدمی زاده هفتاد جنس است و همه فرزندان آدم هستند، به جز یأجوج و مأجوج. - . کافی 8 : 220 -

**[ترجمه]

بیان

الخبر الأول الدال علی کون یأجوج و مأجوج من ولد آدم أقوی سندا و یمکن حمل هذا الخبر علی أن المعنی أنه لیس غیر الناس من ولد آدم ما خلا یأجوج و مأجوج فإنهم لیسوا من الناس و هم من ولد آدم.

**[ترجمه]روایت اول که دلالت دارد که یأجوج و مأجوج فرزند آدم است، از حیث سند قوی تر است و ممکن است روایت این معنا را برساند که همه مردم جز یأجوج و مأجوج فرزند آدم هستند، پس در نتیجه جزء فرزندان آدم محسوب می شوند اما آدمی زاد نیستند.

ص: 314

**[ترجمه]

«24»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام

ص: 314


1- فی المصدر: عن عورته. م.
2- الصقالبة: جیل تتاخم بلادهم بلاد الخزر بین بلغر و قسطنطنیة، ثمّ انتشروا منها إلی بلاد سواها من اروبا.

قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْقُرُونُ أَرْبَعَةٌ أَنَا فِی أَفْضَلِهَا قَرْناً ثُمَّ الثَّانِی ثُمَّ الثَّالِثُ فَإِذَا کَانَ الرَّابِعُ اتَّقَی الرِّجَالُ بِالرِّجَالِ وَ النِّسَاءُ بِالنِّسَاءِ فَقَبَضَ اللَّهُ کِتَابَهُ مِنْ صُدُورِ بَنِی آدَمَ فَیَبْعَثُ اللَّهُ رِیحاً سَوْدَاءَ ثُمَّ لَا یَبْقَی أَحَدٌ سِوَی اللَّهِ تَعَالَی إِلَّا قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ.

**[ترجمه]نوادر راوندی: امام موسی بن جعفر علیهما السلام از پدران بزرگوارشان و از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: نسلها بر چهار دسته هستند؛ من در بهترین نسلها هستم، سپس نسل دوم بهتر است و بعد نسل سوم و وقتی نسل چهارم برسد، مردان از مردان پرهیز کردن و زنان نیز از زنان پرهیز می کنند؛ پس خدا کتاب خود را از سینه های بنی آدم می گیرد و بادی سیاه می فرستد و سپس احدی جز خدای متعال باقی نمی ماند مگر آن که خدا او را به سوی خود قبض روح می نماید؛ - . نوادر راوندی: 125 -

**[ترجمه]

«25»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَزْدَادُ الْمَالُ إِلَّا کَثْرَةً وَ لَا یَزْدَادُ النَّاسُ إِلَّا شُحّاً (1)وَ لَا تَقُومُ السَّاعَةُ إِلَّا عَلَی شِرَارِ الْخَلْقِ.

**[ترجمه]به همین سند از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: مال جز با اندوختن زیاد نشود و مردم جز بخل چیزی بر خود نمی افزایند و قیامت جز بر بدترین مردم جاری نمی شود. - . نوادر راوندی: 126 و 127 -

**[ترجمه]

«26»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بُعِثْتُ وَ السَّاعَةُ کَهَاتَیْنِ وَ أَشَارَ بِإِصْبَعَیْهِ صلی الله علیه و آله السَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَی ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِیَدِهِ إِنِّی لَأَجِدُ السَّاعَةَ بَیْنَ کَتِفَیَّ.

**[ترجمه]در همین سند از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: [فاصله زمانی میان] برانگیخته شدن من و قیامت مانند این دو می باشد – و به انگشت سبابه و وسطی خود اشاره فرمود- آن گاه فرمود: سوگند به آن که جانم در دست اوست، من زمان قیامت را در میان شانه خود می یابم. - . نوادر راوندی: 126 و 127 -

**[ترجمه]

«27»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بُعِثْتُ وَ السَّاعَةُ کَفَرَسَیْ رِهَانٍ یَسْبِقُ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ بِأُذُنِهِ إِنْ کَانَتِ السَّاعَةُ لَتَسْبِقُنِی إِلَیْکُمْ.

**[ترجمه]در همین سند از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: من برانگیخته شدم و [فاصله بعثت من و] قیامت مانند دو اسب مسابقه است، که یکی از دیگری فقط گوشش جلوتر باشد؛ نزدیک بود قیامت از من به سوی شما پیشی گیرد. - . نوادر راوندی: 126 و 127 -

**[ترجمه]

«28»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی یَطْفِرَ الْفَاجِرُ (2)وَ یَعْجِزَ الْمُنْصِفُ وَ یَقْرُبَ الْمَاجِنُ (3)وَ یَکُونَ الْعِبَادَةُ اسْتِطَالَةً عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الصَّدَقَةُ مَغْرَماً وَ الْأَمَانَةُ مَغْنَماً وَ الصَّلَاةُ مَنّاً (4)

**[ترجمه]در همین سند از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: قیامت بر پا نمی گردد تا این که معصیت کار اوج بگیرد و منصف از این امر عاجز گردد و بی حیا مقرّب گردد و عبادت خدا سبب چیرگی بر مردم تلقی شود و صدقه دادن را زیان بر خود ببینند و امانت گرفتن را سود بر خود و نماز را موجب منت خدا بر خود انگارند. - . نوادر راوندی: 127 -

**[ترجمه]

«29»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا طَفَّفَتْ أُمَّتِی مِکْیَالَهَا وَ مِیزَانَهَا وَ اخْتَانُوا وَ خَفَرُوا الذِّمَّةَ وَ طَلَبُوا الآخرة [بِعَمَلِ الْآخِرَةِ الدُّنْیَا] فَعِنْدَ ذَلِکَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ وَ یُتَوَرَّعُ مِنْهُمْ.

**[ترجمه]در همین سند از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: هنگامی که امت من پیمانه ها و ترازوها را کم دهند، و خیانت ورزند، و عهد و پیمان را بشکنند، و با عمل آخرت دنیا را طلب کنند، به خودستایی پردازند( به گمان این که مسلمانان خوبی هستند) و حال آن که باید از آنان پرهیز کرد( که مسلمانان بدی هستند). - . نوادر راوندی: 130 -

**[ترجمه]

«30»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی یَذْهَبَ الْحَیَاءُ مِنَ الصِّبْیَانِ وَ النِّسَاءِ وَ حَتَّی تُؤْکَلَ الْمَغَاثِیرُ کَمَا تُؤْکَلُ الْخَضِرُ.

ص: 315


1- الشح مثلثة: البخل و الحرص.
2- طفر: وثب فی ارتفاع کما یطفر الإنسان علی الحائط.
3- مجن یمجن مجونا و مجنا: مزح و قل حیاؤه، کأنّه صلب وجهه فهو ماجن.
4- فی نهج البلاغة: یأتی علی الناس زمان لا یقرب فیه إلّا الماحل، و لا یظرف فیه إلّا الفاجر، و لا یضعف فیه إلّا المنصف، یعدون الصدقة فیه غرما، و صلة الرحم منا، و العبادة استطالة علی الناس، فعند ذلک یکون السلطان بمشورة النساء و إمارة الصبیان و تدبیر الخصیان انتهی. الماحل: الساعی فی الناس بالوشایة عند السلطان. و لا یظرف: أی لا یعد ظریفا، و لا یضعف ای لا یعد ضعیفا. الغرم بالضم: الغرامة. الاستطالة علی الناس: التفوق و التزید علیهم فی الفضل.

**[ترجمه]در همین سند از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: قیامت بر پا نمی شود مگر این که حیا از کودکان وزنان برود، و گیاهان هرزه مانند سبزیجات خورده شود. - . دعوات راوندی: 235 -

ص: 315

**[ترجمه]

بیان

قال فی القاموس المغثر کمنبر شی ء ینضحه الثمام و العشر و الرمث کالعسل و الجمع مغاثیر.

**[ترجمه]در فرهنگ لغت: المغثر بر وزن منبر چیزی است که گیاهان ریز و درختان پر صمغ و تخته چوبها از آن سیراب می شوند.

**[ترجمه]

«31»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا تَقَارَبَ الزَّمَانُ انْتَقَی الْمَوْتُ خِیَارَ أُمَّتِی کَمَا یَنْتَقِی أَحَدُکُمْ خِیَارَ الرُّطَبِ مِنَ الطَّبَقِ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: یامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه زمان [ قیامت]نزدیک شود مرگ، نیکان امّت مرا گلچین می کند همان گونه که شما خرماهای خوب را از سینی می چینید.

**[ترجمه]

«32»

نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّهُ سَیَأْتِی عَلَیْکُمْ زَمَانٌ یُکْفَأُ فِیهِ الْإِسْلَامُ کَمَا یُکْفَأُ الْإِسْلَامُ بِمَا فِیهِ.

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: زمانی برای شما مسلمانان فرا می رسد که در آن، اسلام همچون ظرف پری که اگر آن را برگردانند خالی می شود، خالی و تهی می گردد، یعنی به آن عمل نمی شود. - . نهج البلاغه: 226 -

**[ترجمه]

باب 2 نفخ الصور و فناء الدنیا و إن کل نفس تذوق الموت

الآیات

آل عمران: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ»(185) (1)

إسراء: «وَ إِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شَدِیداً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً»(58)

الکهف: «وَ تَرَکْنا بَعْضَهُمْ یَوْمَئِذٍ یَمُوجُ فِی بَعْضٍ»(2) (2)«وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَجَمَعْناهُمْ جَمْعاً»(99)

طه: «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقاً»(102)

الأنبیاء: «وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ* کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ»(34-35)

ص: 316


1- قال السیّد الرضیّ فی مجازات القرآن: هذه استعارة، لان حقیقة الذوق ما ادرک بحاسة و إنّما حسن وصف النفس بذلک لما تحسه به من کرب الموت و علزه فکانها تحسه بذوقه انتهی. اقول: العلز بالتحریک: القلق و الهلع.
2- قال السیّد قدّس سرّه: هذه استعارة لان أصل الموجان من صفات الماء الکثیر، و إنّما عبر سبحانه بذلک عن شدة اختلاطهم، و دخول بعضهم فی بعض لکثرة أعدادهم، تشبیها بموج البحر المتلاطم و التفات الدبا المتعاظل.

المؤمنون: «ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ لَمَیِّتُونَ»(15) (و قال تعالی): «فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ»(101)

النمل: «وَ یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ وَ کُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِینَ* (1)وَ تَرَی الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِما تَفْعَلُونَ»(87-88)

العنکبوت: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ»(57)

یس: «وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* ما یَنْظُرُونَ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ یَخِصِّمُونَ* فَلا یَسْتَطِیعُونَ تَوْصِیَةً وَ لا إِلی أَهْلِهِمْ یَرْجِعُونَ* وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلی رَبِّهِمْ یَنْسِلُونَ* قالُوا یا وَیْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ *إِنْ کانَتْ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ* فَالْیَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ لا تُجْزَوْنَ إِلَّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(48-54)

ص: «وَ ما یَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً ما لَها مِنْ فَواقٍ»(15) (2)

الزمر: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ*ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ»(30-31) (و قال تعالی): «وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ* (3)وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ

ص: 317


1- أی أذلاء.
2- قال السیّد فی المجازات: و قرئ فواق بالضم، و قد قیل: إنهما لغتان، و ذلک قول الکسائی. و قال أبو عبیدة: من فتح أراد ما لها من راحة، و من ضم أراد ما لها فی اهلاکهم من مهلة بمقدار فواق الناقة، و هی الوقفة التی بین الحلبتین، و الموضع الذی یحقق فیه الکلام بالاستعارة علی قراءة من قرأ «من فواق» بالفتح أن یکون سبحانه وصف تلک الصیحة بأنها لا إفاقة من سکرتها و لا استراحة من کربتها کما یفیق المریض من علته و السکران من نشوته، و المراد أنّه لا راحة للقوم منها، فجعل تعالی الراحة لها علی طریق المجاز و الاتساع.
3- و قال: معنی قبضته هاهنا أی ملک له خالص، قد ارتفعت عنه أیدی المالکین من بریته و المتصرفین فیه من خلیقته، و قد ورث تعالی عباده ما کان فی ملکهم فی دار الدنیا من ذلک، فلم یبق ملک إلّا انتقل و لا مالک إلّا بطل. و قیل أیضا: معنی ذلک: أن الأرض فی مقدوره کالذی یقبض علیه القابض و یستولی علیه کفه و یحوزه ملکه و لا یشارکه فیه غیره، و معنی قوله: «وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ» أی مجموعات فی ملکه، مضمونات بقدرته، و الیمین هاهنا بمعنی الملک، و قد یعبرون عن القوّة أیضا بالیمین فیجوز علی هذا التأویل أن یکون معنی قوله تعالی: «مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ» أی یجمع أقطارها و یطوی انتشارها بقوته، کما قال سبحانه: «یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ» إه.

فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ* وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وُضِعَ الْکِتابُ وَ جِی ءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ* وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِما یَفْعَلُونَ»(67-70)

ق: «وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ ذلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ* وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ* لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ»(20-22) (و قال): «وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ *یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ* إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ وَ إِلَیْنَا الْمَصِیرُ* یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً ذلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنا یَسِیرٌ»(41-44)

الرحمن: «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ* وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ»(26-27)

المدثر: «فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ *(1)فَذلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسِیرٌ* عَلَی الْکافِرِینَ غَیْرُ یَسِیرٍ»(8-10)

lt;meta info="- کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ - . آل عمران / 185

اقول: العلز بالتحریک: القلق و الهلع. -

{هر جانداری چشنده [طعم] مرگ است}

-وَ إِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شَدِیداً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً - . اسراء / 58 -

{و هیچ شهری نیست مگر این که ما آن را [در صورت نافرمانی،] پیش از روز رستاخیز، به هلاکت می رسانیم یا آن را سخت عذاب می کنیم. این [عقوبت] در کتاب [الهی] به قلم رفته است.}

- وَ تَرَکْنا بَعْضَهُمْ یَوْمَئِذٍ یَمُوجُ فِی بَعْضٍ وَ نُفِخَ فِی الصُّورِفَجَمَعْناهُمْ جَمْعاً - . کهف / 99 -

{و در آن روز آنان را رها می کنیم تا موج آسا بعضی با برخی درآمیزند و [همین که] در صور دمیده شود، همه آن ها را گرد خواهیم آورد.}

- یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقا - . طه / 102 - ً

{[همان] روزی که در صور دمیده می شود، و در آن روز مجرمان را کبودچشم برمی انگیزیم.}

- وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ - . انباء / 34- 35 -

{و پیش از تو برای هیچ بشری جاودانگی [در دنیا] قرار ندادیم. آیا اگر تو از دنیا بروی آنان جاویدانند؟ هر نفسی چشنده مرگ است، و شما را از راه آزمایش به بد و نیک خواهیم آزمود، و به سوی ما بازگردانیده می شوید.}

ص: 316

- ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ لَمَیِّتُونَ - . مومنون / 15 -

{بعد از این [مراحل] قطعاً خواهید مرد.}

- فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ - . مومنون / 101 - {پس آنگاه که در صور دمیده شود، [دیگر]آن روز میانشان نسبت خویشاوندی وجود ندارد، و از [حال] یکدیگر نمی پرسند.}

- وَ یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ وَ کُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِینَ - . یعنی خوار و ذلیل. - *وَ تَرَی الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِما تَفْعَلُونَ - . نمل / 87 - 88 -

{و روزی که در صور دمیده شود، پس هر که در آسمآن ها و هر که در زمین است به هراس اُفتد، مگر آن کس که خدا بخواهد. و جملگی با زبونی رو به سوی او آورند. و کوهها را می بینی [و] می پنداری که آن ها بی حرکتند و حال آن که آن ها ابرآسا در حرکتند. [این] صُنعِ خدایی است که هر چیزی را در کمال استواری پدید آورده است. در حقیقت، او به آن چه انجام می دهید آگاه است}

- کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ - . عنکبوت / 57 -

{هر نفسی چشنده مرگ است، آنگاه به سوی ما بازگردانیده خواهید شد.}

- وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ *ما یَنْظُرُونَ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ یَخِصِّمُونَ *فَلا یَسْتَطِیعُونَ تَوْصِیَةً وَ لا إِلی أَهْلِهِمْ یَرْجِعُونَ *وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلی رَبِّهِمْ یَنْسِلُونَ *قالُوا یا وَیْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ *إِنْ کانَتْ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ *فَالْیَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ لا تُجْزَوْنَ إِلَّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ - . یس / 48 - 54 -

{و می گویند: «اگر راست می گویید، پس این وعده [عذاب] کی خواهد بود؟» جز یک فریاد [مرگبار] را انتظار نخواهند کشید که هنگامی که سرگرم جدالند غافلگیرشان کند. آنگاه نه توانایی وصیّتی دارند و نه می توانند به سوی کسان خود برگردند. و در صور دمیده خواهد شد، پس بناگاه از گورهای خود شتابان به سویِ پروردگار خویش می آیند. می گویند: «ای وای بر ما، چه کسی ما را از آرامگاهمان برانگیخت؟ این است همان وعده خدای رحمان، و پیامبران راست می گفتند.» [باز هم] یک فریاد است و بس؛ و بناگاه همه در پیشگاه ما حاضر آیند. امروز بر کسی هیچ ستم نمی رود، جز در برابر آن چه کرده اید پاداشی نخواهید یافت.}

- وَ ما یَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً ما لَها مِنْ فَواقٍ

{و اینان جز یک فریاد را انتظار نمی برند که هیچ [مجال] سر خاراندنی در آن نیست.}

- إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ *ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ - . زمر / 30- 31 - {قطعاً تو خواهی مُرد، و آنان [نیز] خواهند مُرد؛ سپس شما روز قیامت پیش پروردگارتان مجادله خواهید کرد.} و فرمود: وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ *وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ

ص: 317

فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ *وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وُضِعَ الْکِتابُ وَ جِی ءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ *وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِما یَفْعَلُونَ - . زمر/ 67 - 70 -

{ و خدا را آنچنان که باید به بزرگی نشناخته اند، و حال آن که روز قیامت زمین یکسره در قبضه [قدرت] اوست، و آسمآن ها درپیچیده به دست اوست؛ او منزّه است و برتر است از آن چه [با وی] شریک می گردانند. و در صور دمیده می شود، پس هر که در آسمان ها و هر که در زمین است بیهوش درمی افتد، مگر کسی که خدا بخواهد؛ سپس بار دیگر در آن دمیده می شود و بناگاه آنان بر پای ایستاده می نگرند. و در صور دمیده می شود، پس هر که در آسمان ها و هر که در زمین است بیهوش درمی افتد، مگر کسی که خدا بخواهد؛ سپس بار دیگر در آن دمیده می شود و بناگاه آنان بر پای ایستاده می نگرند. و زمین به نور پروردگارش روشن گردد، و کارنامه [اعمال در میان] نهاده شود، و پیامبران و شاهدان را بیاورند، و میانشان به حق داوری گردد، و مورد ستم قرار نگیرند. و هر کسی [نتیجه] آن چه انجام داده است به تمام بیابد و او به آن چه می کنند داناتر است.}

- وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ ذلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ - . ق/ 20 22 -

{و در صور دمیده شود؛ این است روز تهدید [من]. و هر کسی می آید [در حالی که] با او سوق دهنده و گواهی دهنده ای است. [به او می گویند:] «واقعاً که از این [حال] سخت در غفلت بودی. و[لی] ما پرده ات را [از جلوی چشمانت] برداشتیم و دیده ات امروز تیز است.»}

- وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ *یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ *إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ وَ إِلَیْنَا الْمَصِیرُ *یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً ذلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنا یَسِیرٌ - . ق / 41 - 44 -

{و روزی که منادی از جایی نزدیک ندا درمی دهد، به گوش باش. روزی که فریاد [رستاخیز] را به حقّ می شنوند، آن [روز] روز بیرون آمدن [از زمین] است. ماییم که خود، زندگی می بخشیم و به مرگ می رسانیم و برگشت به سوی ماست. روزی که زمین به سرعت از [اجسادِ] آنان جدا و شکافته می شود؛ این حشری است که بر ما آسان خواهد بود.}

- کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ *وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ - .

رحمن / 26 - 27 -

{هر چه بر [زمین] است فانی شونده است. و ذاتِ باشکوه و ارجمند پروردگارت باقی خواهد ماند.}

- فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ*فَذلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسِیرٌ *عَلَی الْکافِرِینَ غَیْرُ یَسِیرٍ - . مدثر / 8 - 10 -

{پس چون در صور دمیده شود، آن روز [چه] روز ناگواری است! بر کافران آسان نیست.}

**[ترجمه]

تفسیر

قال البیضاوی: إِلَّا نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ بالموت و الاستیصال أَوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شَدِیداً بالقتل و أنواع البلیة کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ فی اللوح المحفوظ مَسْطُوراً مکتوبا. و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ اختلف فی الصور فقیل هو قرن ینفخ فیه و قیل جمع صورة فإن الله یصور الخلق فی القبور کما صورهم فی أرحام الأمهات ثم ینفخ فیهم الأرواح کما نفخ و هم فی أرحام أمهاتهم و قیل إنه ینفخ إسرافیل فی الصور ثلاث نفخات النفخة الأولی نفخة الفزع و الثانیة نفخة الصعق التی یصعق من فی السماوات و الأرض بها فیموتون و الثالثة نفخة القیام لرب

ص: 318


1- الناقور: الصور أو البوق.

العالمین فیحشر الناس بها من قبورهم فَجَمَعْناهُمْ جَمْعاً أی حشرنا الخلق کلهم یوم القیامة فی صعید واحد. و فی قوله تعالی أَ فَإِنْ مِتَّ أی علی ما یتوقعونه و ینتظرونه فَهُمُ الْخالِدُونَ أی إنهم یخلدون بعدک یعنی مشرکی مکة حین قالوا نتربص بمحمد ریب المنون. و فی قوله تعالی فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ قیل إن المراد به نفخة الصعق عن ابن عباس و قیل نفخة البعث عن ابن مسعود و الصور جمع صورة عن الحسن و قیل قرن ینفخ فیه إسرافیل بالصوت العظیم الهائل علی ما وصفه الله تعالی علامة لوقت إعادة الخلق عن أکثر المفسرین فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ أی لا یتواصلون بالأنساب و لا یتعاطفون بها مع معرفة بعضهم بعضا أی لا یرحم قریب قریبه لشغله عنه و قیل معناه لا یتفاخرون بالأنساب و المعنی أنه لا یفضل بعضهم بعضا یومئذ بنسب و إنما یتفاضلون بأعمالهم

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کُلُّ حَسَبٍ وَ نَسَبٍ مُنْقَطِعٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا حَسَبِی وَ نَسَبِی.

وَ لا یَتَساءَلُونَ أی و لا یسأل بعضهم بعضا عن حاله و خبره کما کانوا یسألون فی الدنیا لشغل کل واحد بنفسه و قیل لا یسأل بعضهم بعضا أن یحمل عنه ذنبه و لا تنافی بینها و بین قوله فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ لأن للقیامة أحوالا و مواطن فمنها حال یشغلهم عظم الأمر فیها عن المسألة و منها حال یلتفتون فیها فیتساءلون و هذا معنی قول ابن عباس لما سئل عن الآیتین فقال هذه تارات یوم القیامة و قیل إنما یتساءلون بعد دخول الجنة. و فی قوله تعالی فَفَزِعَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ أی ماتوا لشدة الخوف و الفزع کما قال فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ و قیل هی ثلاث نفخات کما مر إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ من الملائکة الذین یثبت الله قلوبهم و هم جبرئیل و میکائیل و إسرافیل و عزرائیل و قیل هم الشهداء فإنهم لا یفزعون فی ذلک الیوم روی ذلک فی خبر مرفوع وَ کُلٌّ من الأحیاء الذین ماتوا ثم أحیوا أَتَوْهُ أی یأتونه فی المحشر داخِرِینَ أی أذلاء صاغرین وَ تَرَی الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً أی واقفة مکانها لا تسیر و لا تتحرک فی مرأی

ص: 319

العین وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ أی تسیر سیرا حثیثا سیر السحاب و المعنی أنک لا تری سیرها لبعد أطرافها کما لا تری سیر السحاب إذا انبسط لبعد أطرافه و ذلک إذا أزیلت الجبال عن أماکنها للتلاشی صُنْعَ اللَّهِ أی صنع الله ذلک صنعا الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ أی خلق کل شی ء علی وجه الإتقان. و فی قوله ما یَنْظُرُونَ أی ما ینتظرون إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً یرید النفخة الأولی یعنی أن القیامة تَأْتِیهِمْ بَغْتَةً تَأْخُذُهُمْ الصیحة وَ هُمْ یَخِصِّمُونَ أی یختصمون فی أمورهم و یتبایعون فی الأسواق و فی الحدیث تقوم الساعة و الرجلان قد نشرا ثوبهما یتبایعانه فما یطویانه حتی تقوم و الرجل یرفع أکلته إلی فیه فما تصل إلی فیه حتی تقوم و الرجل یلیط حوضه (1)لیسقی ماشیته فما یسقیها حتی تقوم و قیل و هم یختصمون هل ینزل بهم العذاب أم لا فَلا یَسْتَطِیعُونَ تَوْصِیَةً یعنی أن الساعة إذا أخذتهم بغتة لم یقدروا علی الإیصاء بشی ء وَ لا إِلی أَهْلِهِمْ یَرْجِعُونَ أی و لا إلی منازلهم یرجعون من الأسواق و هذا إخبار عما یلقونه فی النفخة الأولی عند قیام الساعة ثم أخبر سبحانه عن النفخة الثانیة فقال وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ و هی القبور إِلی رَبِّهِمْ أی إلی الموضع الذی یحکم الله فیه لا حکم لغیره هناک یَنْسِلُونَ أی یخرجون سراعا فلما رأوا أهوال القیامة قالُوا یا وَیْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا أی من حشرنا من منامنا الذی کنا فیه نیاما ثم یقولون هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ فیما أخبرونا عن هذا المقام و هذا البعث قال قتادة أول الآیة للکافرین و آخرها للمسلمین قیل إنهم لما عاینوا أهوال القیامة عدوا أحوالهم فی قبورهم بالإضافة إلی تلک رقادا قال قتادة هی النومة بین النفختین لا یفتر عذاب القبر إلا فیما بینهما فیرقدون ثم أخبر سبحانه عن سرعة بعثهم فقال إِنْ کانَتْ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً أی لم تکن المدة إلا مدة صیحة واحدة فَإِذا هُمْ جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ أی فإذا الأولون و الآخرون مجموعون فی عرصات القیامة فَالْیَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً أی لا ینقص من له حق شیئا من حقه من الثواب أو غیر ذلک و لا یفعل به ما لا یستحقه من العذاب بل

ص: 320


1- أی مدّره لئلا ینشف الماء.

الأمور جاریة علی مقتضی العدل و ذلک قوله وَ لا تُجْزَوْنَ إِلَّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ و فی قوله ما لَها مِنْ فَواقٍ أی لا یکون لتلک الصیحة إفاقة بالرجوع إلی الدنیا و قیل معناه ما لها مثنویة أی صرف و رد و قیل ما لها من فتور کما یفتر المریض. و فی قوله تعالی وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ أی ما عظموا الله حق عظمته وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ القبضة فی اللغة ما قبضت علیه بجمیع کفک أخبر الله سبحانه عن کمال قدرته فذکر أن الأرض کلها مع عظمها فی مقدوره کالشی ء الذی یقبض علیه القابض بکفه فیکون فی قبضته و هذا تفهیم لنا علی عادة التخاطب فیما بیننا لأنا نقول هذا فی قبضة فلان و فی ید فلان إذا هان علیه التصرف فیه و إن لم یقبض علیه و کذا قوله وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ أی یطویها بقدرته کما یطوی أحد منا الشی ء المقدور له طیه بیمینه و ذکر الیمین للمبالغة فی الاقتدار و التحقیق للملک کما قال تعالی أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ و قیل معناه أنها محفوظات مصونات بقوته و الیمین القوة سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ أی عما یضیفونه إلیه من الشبیه و المثل وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ و هو قرن ینفخ فیه إسرافیل و وجه الحکمة فی ذلک أنها علامة جعلها الله لیعلم بها العقلاء آخر أمرهم فی دار التکلیف فشبه ذلک بما یتعارفونه من بوق الرحیل و النزول فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ أی یموت من شدة تلک الصیحة التی تخرج من الصور جمیع من فی السماوات و الأرض یقال صعق فلان إذا مات بحال هائلة شبیهة بالصیحة العظیمة إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ قیل هم جبرئیل و میکائیل و إسرافیل و ملک الموت و هو المروی و قیل هم الشهداء ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری یعنی نفخة البعث و هی النفخة الثانیة قال قتادة فی حدیث رفعه إن ما بین النفختین أربعین سنة و قیل إن الله تعالی یفنی الأجسام کلها بعد الصعق و موت الخلق ثم یعیدها فَإِذا هُمْ قِیامٌ إخبار عن سرعة إیجادهم لأنه سبحانه إذا نفخ الثانیة أعادهم عقیب ذلک فیقومون من قبورهم أحیاء یَنْظُرُونَ أی ینتظرون ما یفعل بهم و ما یؤمرون به وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها أی أضاءت الأرض بعدل ربها یوم القیامة لأن نور

ص: 321

الأرض بالعدل و قیل بنور یخلقه الله عز و جل یضی ء به الأرض یوم القیامة من غیر شمس و لا قمر وَ وُضِعَ الْکِتابُ أی کتب الأعمال التی کتبتها الملائکة علی بنی آدم توضع فی أیدیهم لیقرءوا منها أعمالهم وَ جِی ءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ هم الذین یشهدون للأنبیاء علی الأمم بأنهم قد بلغوا و أن الأمم قد کذبوا و قیل هم الذین استشهدوا فی سبیل الله و قیل هم عدول الآخرة یشهدون علی الأمم بما شاهدوا و قیل هم الحفظة من الملائکة و قیل هم جمیع الشهداء من الجوارح و المکان و الزمان و هی قوله تعالی ذلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ أی ذلک الیوم یوم وقوع الوعید الذی خوف الله به عباده. وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ أی تجی ء کل نفس من المکلفین فی یوم الوعید و مَعَها سائِقٌ من الملائکة یسوقها أی یحثها علی السیر إلی الحساب وَ شَهِیدٌ من الملائکة یشهد علیها بما یعلم من حالها و شاهد بما کتبه لها و علیها فلا یجدوا إلی الهرب و لا إلی الجحود سبیلا و قیل السائق من الملائکة و الشهید الجوارح تشهد علیه لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ أی یقال له لقد کنت فی سهو و نسیان مِنْ هذا الیوم فی الدنیا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ الذی کان فی الدنیا یغشی قلبک و سمعک و بصرک حتی ظهر لک الأمر فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ أی فعینک الیوم حادة النظر لا یدخل علیها شک و لا شبهة و قیل معناه فعلمک بما کنت فیه من أحوال الدنیا نافذ و لا یراد به بصر العین کما یقال فلان بصیر بالنجوم و الفقه. و فی قوله تعالی وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ أی أصغ إلی النداء و توقعه یعنی صیحة یوم القیامة و البعث و النشور ینادی به المنادی و هی النفخة الثانیة و یجوز أن یکون المراد و استمع ذکر حالهم یوم ینادی المنادی و قیل إنه ینادی مناد من صخرة بیت المقدس أیتها العظام البالیة و الأوصال المنقطعة و اللحوم المتمزقة قومی لفصل القضاء و ما أعد الله لک من الجزاء و قیل إن المنادی إسرافیل علیه السلام یقول یا معشر الخلائق قوموا للحساب عن مقاتل و إنما قال مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ لأنه یسمعه الخلائق کلهم علی حد واحد فلا یخفی علی أحد قریب و لا بعید فکأنهم نودوا من مکان یقرب منهم یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ الصیحة المرة الواحدة من الصوت

ص: 322

الشدید و هذه الصیحة هی النفخة الثانیة و قوله بِالْحَقِّ أی بالبعث و قیل یعنی أنها کائنة حقا ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ من القبور إلی أرض الموقف و قیل هو اسم من أسماء القیامة إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ أخبر سبحانه عن نفسه أنه هو الذی یحیی الخلق بعد أن کانوا جمادا أمواتا ثم یمیتهم بعد أن کانوا أحیاء ثم یحییهم یوم القیامة و هو قوله وَ إِلَیْنَا الْمَصِیرُ یَوْمَ تَشَقَّقُ أی تتشقق الْأَرْضُ عَنْهُمْ و تتصدع فیخرجون منها سِراعاً یسرعون إلی الداعی بلا تأخیر ذلِکَ حَشْرٌ الحشر الجمع بالسوق من کل جهة عَلَیْنا یَسِیرٌ أی سهل علینا غیر شاق مع تباعد دیارهم و قبورهم. و فی قوله تعالی کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ أی کل من علی الأرض من حیوان فهو هالک یفنون و یخرجون من الوجود إلی العدم وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ أی و یبقی ربک الظاهر بالأدلة ظهور الإنسان بوجهه ذُو الْجَلالِ أی ذو العظمة و الکبریاء و استحقاق الحمد و المدح وَ الْإِکْرامِ یکرم أنبیاءه و أولیاءه بألطافه. و فی قوله تعالی فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ معناه إذا نفخ فی الصور و هی کهیئة البوق و قیل إن ذلک فی النفخة الأولی و هو أول الشدة الهائلة العامة و قیل النفخة الثانیة و عندها یحیی الله الخلق و تقوم القیامة و هی صیحة الساعة فَذلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسِیرٌ أی شدید عَلَی الْکافِرِینَ لنعم الله الجاحدین لآیاته غَیْرُ یَسِیرٍ غیر هین و هو بمعنی قوله عَسِیرٌ إلا أنه أعاده بلفظ آخر للتأکید و قیل معناه عسیر فی نفسه غیر عسیر علی المؤمنین لما یرون من حسن العاقبة.

**[ترجمه]بیضاوی گوید: «إلا نحن مهلکوها قبل یوم القیمة» با مرگ و یا استیصال آن را هلاک می کنیم، «أو معذبوها عذابا شدیدا» با قتل و انواع بلاها، « کان ذلک فی الکتاب» یعنی در لوح محفوظ، «مسطورا»: نوشته شده. - . تفسیر بیضاوی 2 : 452 -

طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه شریفه «ونفخ فی الصور»، فرموده: در مورد صور نظرات گوناگونی وجود دارد، برخی گویند: صور شاخی است که در آن می دمند، و گویند: آن جمع صورة بوده و خداوند بندگان را در قبر صورت گری می کند همانطور که در رحم مادران صورت گری کرده است، سپس روح را در آن می دمد همان طور که وقتی در رحم مادران بودند، روح را دمید.

و گویند: اسرافیل سه بار در صور می دمد: نفخه اول، نفخه ترس است؛ نفخه دوم: صعق و صدای مهیب، که با شنیدن آن هر آن که در آسمان و زمین است، می میرد؛ نفخه سوم: قیام در برابر پروردگار

ص: 318

جهانیان است که مردم را از قبر بر می انگیزد. «فجمعناهم جمعا» یعنی روز قیامت همه خلق را در یک سطح محشور می کند. - . مجمع البیان 6 : 391 -

«أفإن متّ»: یعنی تو بمیری آن طور که توقع دارند و انتظار آن را می کشند، «فهم الخالدون» یعنی پس از تو جاودان زندگی می کنند، منظور مشرکان مکه است که گفتند: منتظریم مرگ محمد صلی الله علیه و آله فرا برسد. - . مجمع البیان 7 : 84 -

«فإذا نفخ فی الصور»: ابن عباس گوید منظور نفخه صعق و مرگ است. ابن مسعود گوید: نفخه حشر است. به نقل از حسن: صور جمع صورة می باشد. و گویند: بنا به اعتقاد بیشتر مفسران، شاخی است که اسرافیل با صدای مهیبی، آن طور که خداوند توصیف کرده، در آن می دمد و نشانه زنده شدن دوباره مردم است.

«فلا أنساب بینهم یومئذ» یعنی با اصل و نسبشان هیچ ارتباطی ندارند، و با آن که عده ای همدیگر را می شناسند باز هم به او رحم نمی کنند، یعنی خویشاوند به خویشاوند مهربانی نمی کند زیرا هر کس به خود پرداخته و به دیگری توجهی ندارد.

و گویند: به این معناست: با اصل و نسب خود فخر فروشی نمی کنند. معنی: در آن روز هیچ کس را بنا بر اصل و نسبش بر دیگری برتری نمی دهند، بلکه تنها با اعمالشان برتری داده می شوند.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر اصل و نسبی روز قیامت بریده شده است، جز اصل و نسب من.

«لایتسائلون»: هیچکس از حال و احوال دیگری نمی پرسد، و حال آن که در دنیا چنین می کردند، زیرا در آن روز هر کس به خود مشغول است. و گویند: هیچکس از دیگری نمی خواهد تا بار گناه او را به دوش کشد، و بین این عبارت و این که خدای متعال می فرماید: «فأقبل بعضهم علی بعض یتسائلون» منافاتی وجود ندارد، زیرا قیامت احوال و مشاهد گوناگونی دارد، از جمله وضعیتی که شدت و بزرگ بودن امر قیامت آنان را از پرسیدن باز می دارد، و نیز وضعیتی که به یکدیگر توجه کرده و از یکدیگر می پرسند. و این است معنای سخن ابن عباس هنگامی که از نشانه ها پرسید و حضرت فرمود: این زمان قیامت است. و گفته شده بعد از داخل بهشت شدن از هم سؤال می پرسند. - . مجمع البیان 7 : 211 -

«ففزع من فی السموات ومن فی الارض»: از شدت ترس و وحشت جان می دهند، همان طور که می فرماید: «فصعق من فی السموات»، و گویند سه نفخه است، که شرح آن بیان شد.

«الا من شاء» منظور فرشتگانی است که خداوند قلب آنان را استوار می گرداند، و آن ها جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل هستند. و گویند: منظور شهدا هستند که در آن روز ترس و وحشت آنان را فرا نمی گیرد. این موضوع در حدیث مرفوعی بیان شده است.

«وَ کُلٌ» یعنی هر یک از زندگانی که مردند و دوباره زنده شدند، «أتوه»: در محشر نزد او حاضر می شوند، «داخرین» خوار و ذلیل، «وَ تَرَی الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً» یعنی در جای خود ایستاده و در مقابل چشم نه حرکت می کنند و نه جنبشی دارند،

ص: 319

«وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ» حرکتشان مانند حرکت ابر نامحسوس است، و به این معناست که شما وقتی ابرها باز می شوند، به خاطر دوری اطراف آن متوجه حرکت آن ها نمی شوید، همانطور که به حرکت ابرها نیز به همین خاطر پی نمی برید، و این هنگامی است که کوه ها در اثر متلاشی شدن از جای خود کنده شوند.

«صُنْعَ اللَّهِ»: یعنی خداوند آن را ساخت، «الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ» هر چیزی را در کمال استواری پدید آورده است. - . مجمع البیان 7 : 408 -

«ما یَنْظُرُونَ»: آن چه که انتظار آن را دارند، «إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً» منظور نفخه اول و همان قیامت است، «تَأْتِیهِمْ بَغْتَةً تَأْخُذُهُمْ» منظور صیحه است، «وَ هُمْ یَخِصِّمُونَ»: یعنی در امور خود مشغول بحث و جدل هستند، و در کوچه و بازار مشغول داد و ستد و صحبت هستند که قیامت بر پا می شود، و دو نفر پارچه خود را برای فروش پهن کرده و هنوز آن را جمع نکرده قیامت بر پا می شود، و یا شخصی

لقمه را تا دهان بالا می برد و هنوز در دهان نگذاشته، قیامت بر پا می شود، و یا شخصی سنگ های حوض خود را با گل خالص اندود می دهد تا گوسفندان خود را آب دهد، و هنوز این کار را انجام نداده، قیامت بر پا می شود، و گویند: آن ها در خصوص گفتگو می کنند که آیا عذاب بر آن ها نازل می شود یا خیر؟

«فَلا یَسْتَطِیعُونَ تَوْصِیَةً» یعنی هنگامی که قیامت ناگهان فرا برسد، - . مجمع البیان 8 : 279 - دیگر هیچ فرصت وصیتی ندارند، «وَ لا إِلی أَهْلِهِمْ یَرْجِعُونَ» یعنی: و نه از بازار به خانه های بازگردند، این روایت هایی در خصوص نفخه اول و برپایی قیامت است، سپس خدای متعال درباره مفخه دوم می فرماید:

«وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ»: منظور قبر است، «الی ربهم»: به محلی که خداوند در آن جا حکم می کند و تنها خداوند حاکم است، «ینسلون» شتابان از گورهای خود خارج می شوند، اما هنگامی که ترس و وحشت قیامت را می بینند، «قالُوا یا وَیْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا»: چه کسی ما را از خوابی که در آن بودیم، بر انگیخت.

سپس می گویند: «هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ»، یعنی رسولان راست گفتند در خصوص اخباری که در خصوص این جایگاه و این حشر، برای ما نقل شده است.

قتاده گوید: اول آیه مربوط به کافران و آخر آن مربوط به مسلمانان است. و گویند: آن ها هنگامی که اهوال قیامت را به چشم خود می بینند، حال خود را در قبورشان نسبت به آن اوضاع در قیامت صرف خواب تلقّی می کنند

قتاده گوید: منظور خوابی بین دو نفخه است و تنها در این زمان است که از عذاب قبر در آسایش هستند، و پس از آن بیدار می شوند، سپس خدای متعال درباره سرعت مبعوث شدن آنان سخن گفته و فرموده است: «إن کانت إلا صیحة واحدة» این مدت زمان تنها به اندازه یک صیحه است.

«فإذا هم جمیع لدینا محضرون» در این هنگام اولین و آخرین خلایق در عرصه قیامت گرد می آیند، «فَالْیَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً» هر کس حق و حقوقی از ثواب داشته باشد، تمام و کمال به وی پرداخت می شود، و به عذابی که مستحقش نیست دچار نمی گردد،

ص: 320

و همه امور بر اساس عدل و عدالت الهی صورت می گیرد، و خدای متعال نیز می فرماید: «وَ لا تُجْزَوْنَ إِلَّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ». - . مجمع البیان 8 : 281 و 282 -

«ما لَها مِنْ فَواقٍ»: پس از آن صیحه مهلتی برای بازگشت به دنیا وجود ندارد، و گویند: به این معناست که در آن استثنایی وجود ندارد، یعنی بازگشتی در کار نیست، و گویند: در آن هیچ آسایش و راحتی وجود ندارد، همانطور که مریض آسایش ندارد. - . مجمع البیان 8 : 347 -

«وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قدره» : خدا را آن گونه که شایسته عظمت و بزرگی اوست، نشناختند. «وَ الْأَرْضُ جَمیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَة »، قبضه در لغت: آن چه که با همه دست در اختیار گرفته باشی، خداوند بدین وسیله کمال قدرت خود را بیان می کند، و یاد آوری می فرماید همه زمین در دست قدرت او مانند شیئی است که شخص در دست گرفته و در اختیار دارد، و این به عادت بین خود ما اشاره دارد که می گوییم: این در قبضه فلانی و در دست فلانی است، هنگامی که تصرف در آن برای وی آسان باشد، گرچه آن را در دست نداشته باشد.

و نیز «والسموات مطویات بیمینه» یعنی درپیچیده به دست قدرت اوست، همان طور که هر یک از ما شیء مورد قدرت و توان خود را در دست قدرت خود می گیرد، و واژه «دست» را برای مبالغه در اقتدار و تحقیق مالکیت به کار برده است. همانطور که خدای متعال می فرماید: «أو ما ملکت أیمانکم » و گویند به این معناست که آن به قدرت الهی محفوظ و در امان است. الیمین: قدرت.

«سبحانه وتعالی عما یشرکون» یعنی از هر تشبیه و مثلی که به حق تعالی نسبت می دهند، «ونفخ فی الصور» و آن شاخی است که اسرافیل در آن می دمد، و حکمت نامگذاری آن این است که خداوند آن را نشانه ای قرار داده تا عاقلان سرانجام کار خود را در عالم تکلیف دریابند، و آن را به شیپور کوچ و نزول تشبیه کرده است.

«فصعق من فی السموات والارض»: یعنی هر آن کس در آسمان ها و زمین است از صدای مهیب آن می میرد، گویند: صعق فلان: از شنیدن صدای مهیب از هوش رفت و جان داد. «إلا من شاء الله» بنا به نقلی گویند: منظور جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل است، و گویند: منظور شهدا هستند.

«ثم نفخ فیه اخری» یعنی نفخه حشر که دومین نفخه است، قتاده در حدیثی مرفوع گوید: بین دو نفخه چهل سال فاصله است، و گویند: خدای متعال پس از مرگ همه بدن ها را می پوساند و دوباره آن ها را زنده می کند.

«فإذا هم قیام»: آگاهی از سرعت خلق دوباره آن هاست، زیرا خدای متعال هنگامی که برای بار دوم در صور دمیده شود، بلافاصله پس از آن مردم را زنده می کند، و از قبرهای خود بر می خیزند. «ینظرون: یعنی منتظرند که ببینند با آن ها چه می کنند و چه حکمی درباره آن ها صادر می شود.

« وأشرقت الارض بنور ربها»: روز قیامت زمین به نور عدل الهی روشن می شود، زیرا نور

ص: 321

زمین در اثر برپایی عدل و عدالت است، و گویند: به نوری روشن می شود که خداوند روز قیامت آن را می آفریند و نور ماه و خورشید نیست.

«و وضع الکتاب» یعنی نامه های اعمال بندگان که فرشتگان آن را نوشته اند، در دستانشان قرار می دهند تا بخوانند، «وجیئ بالنبیین والشهداء»: کسانی که برای انبیا در خصوص امت هایشان شهادت می دهند که آن ها رسالت خود را ابلاغ کرده اند و این که امت ها دروغ می گویند، و گویند: منظور کسانی هستند که در راه خدا شهید شدند، و گویند: آن ها عادلان قیامت هستند که به آن چه از امت ها مشاهده کرده اند شهادت می دهند، و گویند: فرشتگان نگهبان هستند، و گویند: همه شاهدان از قبیل اعضا و جوارح و مکان و زمان، - . مجمع البیان 8 : 415 - 417 - و این همان سخن خدای متعال است که می فرماید: «ذلک یوم الوعید»: یعنی این همان روزی وقوع وعیدی است که خداوند بندگان را از آن بیم می داد.

«وجاءت کل نفس»: یعنی هر نفس مکلفی در روز وعید، «معها سائق» یعنی فرشتگانی که آن ها را پیش می برند، یعنی آن ها را به سوی حساب و دادرسی پیش می برند و سوق می دهند، «و شهید»: فرشتگانی که از حال او آگاه هستند و به هر نیک و بدی که انجام داده است، شهادت می دهند، و نه هیچ راه فراری دارند و نه می توانند انکار کنند، و گویند: فرشتگان پیش برنده، جوارح و اعضای او هستند که شهادت می دهند.

«لقد کنت فی غفلة»: یعنی به او می گویند: در دنیا از این روز غافل بوده و آن را فراموش کرده بودم. «فکشفنا عنک غطاءک» حجابی که قلب و گوش و چشم تو را پوشانده بود، بر می داریم تا حقیقت امر آشکار شود.

«فبصرک الیوم حدید»: چشمان تو در این روز تیزبین شده و هیچ شک و شبهه ای در آن راه نمی یابد، و گویند به این معناست: نسبت به آن چه در دنیا انجام دادی، آگاهی و بصیرت داری، منظور چشم سر نیست، همانطور که می گویند: فلانی در نجوم و فقه بصیر است. - . مجمع البیان 9 : 241 و 243 -

«واستمع یوم یناد المناد من مکان قریب»: به این ندا گوش ده و در انتظار باش، یعنی به صیحه روز قیامت و مبعوث و محشور شدن، منادی آن را ندا می دهد و آن نفخه دوم است، می تواند منظور این باشد که به حال آن ها گوش فرا ده هنگامی که منادی ندا می دهد. و گویند: آن منادی است که از صخره بیت المقدس ندا می دهد: ای استخوان های پوسیده شده و ای مفاصل بند بند شده و ای گوشت های پاره پاره برخیزید برای حکمی که در انتظارتان است و پاداشی که خداوند برایتان مهیا کرده است. و گویند: منادی اسرافیل علیه السلام است که می فرماید: ای گروه مخلوقات! برای حساب و کتاب از قبرهای خود برخیزید.

و خداوند تنها به این دلیل می فرماید: «عن مکان قریب» که همه خلایق به طور یکسان این ندا را می شنوند چه دور باشند و چه نزدیک، گویا از مکانی نزدیک به آن ها فرا خوانده شده اند.

«یوم یسمعون الصیحة بالحق» صیحه مصدر مرة و به معنای یک صیحه است

ص: 322

و از صوت شدید گرفته می شود. و این صیحه همان نفخه دوم است، و «بالحق» یه معنای بعث و حشر است و گویند: آن حقیقتا پنهان است. «ذلک یوم الخروج» از قبرها به صحرای محشر، و گویند: خروج نامی از نام های قیامت است.

«إنا نحن نحیی ونمیت» خدای سبحان درباره خود خبر می دهد که او همان کسی است که مردم را پس از این که مرده و جماد بودند، دوباره زنده می کند، و پس از آن که زنده کرد دوباره آن ها را قبض روح می کند، و سپس روز قیامت باز آن ها را زنده می گرداند، و این سخن خدای متعال است که می فرماید: «و إلینا المصیر».

«یوم تشقق»: یعنی شکافته شدن، «الأرض عنهم» و شکافته و پاره شود و از آن خارج شوند، «سراعا»: بدون تأخیر به سوی دعوت کننده می شتابند، «ذلک حشر»: حشر: گرد آوردن در بازار از هر طرف، «علینا یسیر» یعنی حشر آنان بر ما آسان بوده و با وجود دور بودن دیار و قبرهای آنان، این کار بر ما سخت نیست. - . مجمع البیان 9 : 250 و 251 -

«کل من علیها فان»: هر حیوانی که بر روی زمین است، هلاک و نابود می شود، و از وجود به عدم می رسد، «ویبقی وجه ربک»: پروردگار تو باقی می ماند، خدایی که با ادله دالّ بر وجودش آشکار است مانند آشکار شدن انسان به سبب صورت خویش، «ذوالجلال»: صاحب عظمت و کبریا و سزاوار حمد وستایش، «و الإکرام»: انبیا و اولیای خود را با الطاف خود اکرام می نماید. - . مجمع البیان 9 : 337 -

«فإذا نقر فی الناقور»: هنگامی که در صور دمیده شود، ناقور شبیه شیپور است، و گویند: این در نفخه اول است، و این اولین سختی و امر وحشتناک عمومی است، و گویند: نفخه دوم است، و در آن زمان خداوند بندگان را زنده می کند و قیامت بر پا می شود، و آن همان صیحه قیامن می باشد.

«فذلک یومئذ یوم عسیر»: روز سختی است برای کافران به نعمت الهی و کسانی که آیات الهی را انکار می کنند. «غیر یسیر» آسان نیست، و به معنای عسیر و سخت می باشد، اما برای تأکید با لفظ دیگری بیان کرده است، و گویند: به این معناست که برای خود او سخت بوده اما برای مومنانی که عاقبت نیکوی خود را می بینند، سخت نیست. - . مجمع البیان 10 : 176 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی قَوْلِهِ وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ إِلَی قَوْلِهِ یَخِصِّمُونَ قَالَ ذَلِکَ فِی آخِرِ الزَّمَانِ یُصَاحُ فِیهِمْ صَیْحَةٌ وَ هُمْ فِی أَسْوَاقِهِمْ یَتَخَاصَمُونَ فَیَمُوتُونَ کُلُّهُمْ فِی مَکَانِهِمْ لَا یَرْجِعُ أَحَدٌ مِنْهُمْ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ لَا یُوصِی بِوَصِیَّةٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ فَلا یَسْتَطِیعُونَ تَوْصِیَةً وَ لا إِلی أَهْلِهِمْ یَرْجِعُونَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ ذَکَرَ النَّفْخَةَ الثَّانِیَةَ فَقَالَ إِنْ کانَتْ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ

ص: 323

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه شریفه « وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ... یخصمون» - . یس / 48 - 49 - { آن ها می گویند: «اگر راست می گویید، این وعده (قیامت) کی خواهد بود؟} فرمود: این در آخر الزمان است که صیحه ایشان را می گیرد در حالی که ایشان در کارهایشان با هم گلاویز و ستیزگی می کنند و در بازارها مشغول داد و ستد هستند که قیامت بر پا می شود، و همه می میرند، نه هیچ کس به خانه خود بر می گردد و نه وصیتی می کند، این همان سخن خدای متعال است که می فرماید: «فَلا یَسْتَطِیعُونَ تَوْصِیَةً وَ لا إِلی أَهْلِهِمْ یَرْجِعُونَ» - . یس / 50 - { نمی توانند وصیّتی کنند یا به سوی خانواده خود بازگردند! }علی بن ابراهیم گوید: خداوند فرمود: سپس صیحه دوم زده می شود و فرمود: «إِنْ کانَتْ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ» - . یس / 53 - { صیحه واحدی بیش نیست، (فریادی عظیم برمی خیزد) ناگهان همگی نزد ما احضار می شوند!} - . تفسیر قمی 2 : 190 -

ص: 323

**[ترجمه]

«2»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ:- فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَحْوَلِ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: سُئِلَ عَنِ النَّفْخَتَیْنِ کَمْ بَیْنَهُمَا قَالَ مَا شَاءَ اللَّهُ فَقِیلَ لَهُ فَأَخْبِرْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ کَیْفَ یُنْفَخُ فِیهِ فَقَالَ أَمَّا النَّفْخَةُ الْأُولَی فَإِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ إِسْرَافِیلَ فَیَهْبِطُ إِلَی الدُّنْیَا وَ مَعَهُ صُورٌ (1)وَ لِلصُّورِ رَأْسٌ وَاحِدٌ وَ طَرَفَانِ وَ بَیْنَ طَرَفِ کُلِّ رَأْسٍ مِنْهُمَا مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ قَالَ فَإِذَا رَأَتِ الْمَلَائِکَةُ إِسْرَافِیلَ وَ قَدْ هَبَطَ إِلَی الدُّنْیَا (2)وَ مَعَهُ الصُّورُ قَالُوا قَدْ أَذِنَ اللَّهُ فِی مَوْتِ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ فِی مَوْتِ أَهْلِ السَّمَاءِ قَالَ فَیَهْبِطُ إِسْرَافِیلُ بِحَظِیرَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ (3)وَ یَسْتَقْبِلُ الْکَعْبَةَ فَإِذَا رَأَوْا (4)أَهْلُ الْأَرْضِ قَالُوا أَذِنَ اللَّهُ فِی مَوْتِ أَهْلِ الْأَرْضِ قَالَ فَیَنْفُخُ فِیهِ نَفْخَةً فَیَخْرُجُ الصَّوْتُ مِنَ الطَّرَفِ الَّذِی یَلِی الْأَرْضَ فَلَا یَبْقَی فِی الْأَرْضِ ذُو رُوحٍ إِلَّا صَعِقَ وَ مَاتَ وَ یَخْرُجُ الصَّوْتُ مِنَ الطَّرَفِ الَّذِی یَلِی السَّمَاوَاتِ (5)فَلَا یَبْقَی فِی السَّمَاوَاتِ ذُو رُوحٍ إِلَّا صَعِقَ وَ مَاتَ إِلَّا إِسْرَافِیلَ قَالَ فَیَقُولُ اللَّهُ لِإِسْرَافِیلَ یَا إِسْرَافِیلُ مُتْ فَیَمُوتُ إِسْرَافِیلُ فَیَمْکُثُونَ فِی ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَأْمُرُ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ فَتَمُورُ وَ یَأْمُرُ الْجِبَالَ فَتَسِیرُ وَ هُوَ قَوْلُهُ یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً (6)وَ تَسِیرُ الْجِبالُ سَیْراً یَعْنِی تَبْسُطُ وَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ یَعْنِی بِأَرْضٍ لَمْ یُکْتَسَبْ عَلَیْهَا الذُّنُوبُ بَارِزَةً لَیْسَ عَلَیْهَا الْجِبَالُ (7)وَ لَا نَبَاتٌ کَمَا دَحَاهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ یُعِیدُ عَرْشَهُ عَلَی الْمَاءِ کَمَا کَانَ أَوَّلَ مَرَّةٍ مُسْتَقِلًّا بِعَظَمَتِهِ وَ قُدْرَتِهِ قَالَ فَعِنْدَ ذَلِکَ یُنَادِی الْجَبَّارُ جَلَّ جَلَالُهُ بِصَوْتٍ جَهْوَرِیٍّ (8)یَسْمَعُ أَقْطَارُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ لِمَنِ الْمُلْکُ

ص: 324


1- فی المصدر: و معه الصور. م
2- فی المصدر: الی الأرض. م.
3- فی المصدر: بحضرة بیت المقدس. م.
4- فی المصدر: فاذا رأوه. م.
5- فی المصدر: السماء. م.
6- المور: الجریان السریع.
7- فی المصدر: جبال. م.
8- فی المصدر: بصوت من قبله جهوری اه. م.

الْیَوْمَ فَلَا یُجِیبُهُ مُجِیبٌ فَعِنْدَ ذَلِکَ یُنَادِی الْجَبَّارُ جَلَّ جَلَالُهُ مُجِیباً لِنَفْسِهِ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ وَ أَنَا قَهَرْتُ الْخَلَائِقَ کُلَّهُمْ وَ أَمَتُّهُمْ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِی لَا شَرِیکَ لِی وَ لَا وَزِیرَ (1)وَ أَنَا خَلَقْتُ خَلْقِی بِیَدِی وَ أَنَا أَمَتُّهُمْ بِمَشِیَّتِی وَ أَنَا أُحْیِیهِمْ بِقُدْرَتِی قَالَ فَنَفَخَ الْجَبَّارُ نَفْخَةً فِی الصُّورِ یَخْرُجُ (2)الصَّوْتُ مِنْ أَحَدِ الطَّرَفَیْنِ الَّذِی یَلِی السَّمَاوَاتِ فَلَا یَبْقَی فِی السَّمَاوَاتِ أَحَدٌ إِلَّا حَیَّ وَ قَامَ کَمَا کَانَ وَ یَعُودُ حَمَلَةُ الْعَرْشِ وَ یُحْضَرُ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ وَ یُحْشَرُ الْخَلَائِقُ لِلْحِسَابِ قَالَ فَرَأَیْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا یَبْکِی عِنْدَ ذَلِکَ بُکَاءً شَدِیداً.

**[ترجمه]تفسیر قمی: « وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ» - . زمر / 68 - { و در «صور» دمیده

می شود، پس همه کسانی که در آسمانها و زمینند می میرند، مگر کسانی که خدا بخواهد؛ سپس بار دیگر در «صور» دمیده می شود، ناگهان همگی به پا می خیزند و در انتظار (حساب و جزا) هستند.} ثویر بن ابی فاخته از علی بن الحسین علیهما السلام روایت کرده که شخصی از آن جناب از فاصله بین دو نفخه پرسید که چقدر است ؟ فرمود: هر قدر که خدا بخواهد. به حضرت علیه السلام عرض شد: مرا از آن باخبر سازید. فرمود: حق تعالی به اسرافیل فرمان هبوط به دنیا می دهد و به همراه او شیپوری است. شیپور یک سر و دو طرف دارد. فاصله میان هر یک از دو طرف آن به اندازه فاصله آسمان تا زمین است.

پس هنگامی که ملائکه اسرافیل را می بینند که به دنیا آمده و با او صور است، می گویند خداوند اذن داده است در مرگ اهل و آسمان، پس اسرافیل در بیت المقدس فرود آمده رو به کعبه می نماید، وقتی اهل زمین او را می بینند می گویند خداوند به او اذن داده است برای مرگ اهل زمین، پس در صور، نفخه موت را می دمد. پس صدا از طرفی که به جانب زمین است خارج می شود پس باقی نماند در زمین کسانی که صاحب روح هستند مگر این که بمیرند. صدا از طرفی که به جانب آسمان است خارج می شود پس باقی نماند در آسمان صاحب روحی مگر این که بمیرد. خدا می فرماید: ملک الموت بمیر به اذن من! پس ملک الموت می میرد. و این زمان تا هر چقدر خدا بخواهد طول می کشد.

سپس خداوند آسمان ها را فرمان می دهد تا به تب و تاب افتد، و کوه ها را فرمان می دهد تا به حرکت درآیند. این سخن خدای متعال است که می فرماید: «یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً وَ تَسِیرُ الْجِبالُ سَیْراً» - . طور / 9 - 10 - { (این عذاب الهی) در آن روزی است که آسمان به شدّت به حرکت درمی آید، و کوه ها از جا کنده و متحرّک می شوند! } و « یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ» - . ابراهیم / 48 - فرمود: یعنی این زمین تبدیل می شود به زمینی که در روی آن آشکارا گناه نشده است، و کوه و گیاهی ندارند به مانند همان روزی که آن را گسترده بود، همانطور که خداوند در وهله نخستین آن را گسترد. و خداوند عرش خود را نیز بر روی آب اعاده می کند کما این که در وهله نخستین چنین بوده است، در حالی که مستقل به عظمت و قدرتش است.

پس چون که از خلق خدا احدی در آسمان و زمین باقی نماند خدای جبار جل جلاله با صدای بلند ندا فرماید: «امروز ملک از آن کیست ؟» - . غافر / 16 -

ص: 324

احدی نیست که جواب دهد. پس ذات مقدس حق تعالی خود جواب خود را می فرماید و می گوید «برای خدای یگانه قهار است» - . غافر / 16 -

من بر همه خلایق چیره شدم، و آن ها را میراندم. من آن خدایی هستم که جز من کسی نیست، نه شریکی دارم و نه وزیری. خلق را به دست خود آفریدم و با مشیت خود می میرانم و با قدرت خود زنده می کنم.

خداوند جبار، خود در صور، یک نفخه می دمد و از آن جهتی که به سمت آسمان ها است، صدایی خارج می شود که هیچ کس در آسمان ها نمی ماند؛ مگر آن که زنده می شود و برپای می ایستد و قیام می کند؛ همان گونه که بود و فرشتگان حامل عرش بر می گردند و بهشت و جهنم حاضر می شوند و همه مخلوقات برای حساب رسی محشور می گردند».

راوی می گوید:« دیدم امام سجاد علیه السلام هنگامی که [ در بازگو کردن این مطلب ]بدین جا رسیدند، گریه شدیدی کردند.» - . تفسیر قمی 2 : 222 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام مستقلا بعظمته أی بلا حامل و الجهوری العالی. أقول سئل عن المفید رحمه الله فی المسائل السرویة عن قوله تعالی لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ إن هذا خطاب منه لمعدوم لأنه یقوله عند فناء الخلق ثم یجیب نفسه فیقول لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ و کلام المعدوم سفه لا یقع من حکیم و جوابه عن سؤاله لمعدوم أو تقریره إیاه خلاف الحکمة فی المعقول فأجاب المفید رحمه الله بأن الآیة غیر متضمنة للخبر عن خطاب معلوم و هو قوله عز و جل لِیُنْذِرَ یَوْمَ التَّلاقِ یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا یَخْفی عَلَی اللَّهِ مِنْهُمْ شَیْ ءٌ و یوم التلاق هو یوم المحشر عند التقاء الأرواح و الأجساد و تلاقی الخلق بالاجتماع فی صعید واحد و قوله یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ تأکید لذلک إذ کان البروز لا یکون إلا لموجود ثم لیس فی الآیة أن الله هو القائل لذلک فیحتمل أن یکون القائل ملکا أمر بالنداء فأجابه أهل الموقف و یحتمل أن یکون الله تعالی هو القائل مقررا غیر مستخبر و المجیبون هم البشر المبعوثون أو الملائکة الحاضرون و وجه آخر و هو أن قوله لِمَنِ الْمُلْکُ یفید وقوعه فی حال إنزال الآیة دون المستقبل أ لا تری إلی قوله لِیُنْذِرَ یَوْمَ التَّلاقِ الآیة فکان قوله لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ تنبیها علی أن الملک لله تعالی وحده یومئذ و لم یقصد به إلی تقریر و لا استخبار و قوله تعالی لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ تأکید للتنبیه و الدلالة علی تفرده تعالی بالملک دون من سواه انتهی.

ص: 325


1- فی المصدر: و لا وزیر لی، انا اه. م.
2- فی المصدر: فیخرج. م.

أقول: هذه الأخبار دافعة لتلک الاحتمالات و الشبهة مندفعة بأن الخطاب قد یصدر من الحکیم من غیر أن یکون الغرض إفهام المخاطب أو استعلام شی ء بل لحکمة أخری کما هو الشائع بین العرب من خطاب التلال و الأماکن و المواضع لإظهار الشوق أو الحزن أو غیر ذلک فلعل الحکمة هاهنا اللطف للمتکلفین من حیث الإخبار به قبل وقوعه لیکون أدعی لهم إلی ترک الدنیا و عدم الاغترار بملکها و دولاتها و إلی العلم بتفرد الصانع بالتدبیر و غیر ذلک من الصالح للمکلفین (1)

**[ترجمه]عبارت « مستقلّا بعظمته» یعنی بدون حمل کننده ای و جهوریّ یعنی بلند.

می گویم: از شیخ مفید رحمه الله در کتاب مسائل سرویه درباره آیه شریفه «لمن الملک الیوم» پرسیئه شد که این خطاب از سوی خدای متعال خطاب به معدوم شده هاست، زیرا حق تعالی این سخن را زمانی می فرماید که خلق نابود شده اند و سپس خود پاسخ می دهد: «لله الواحد القهار»، سخن شخص معدوم عاقلانه نیست و چنین عملی از شخص حکیم صادر نمی شود، و پاسخ به چنین سوالی و یا تقریر آن، خلاف حکمت بوده و عاقلانه نیست، شیخ مفید رحمه الله در پاسخ می گوید:

آیه متضمن خبر از خطاب معدوم نیست، و خدای متعال می فرماید: «لینذر یوم التلاق یوم هم بارزون لا یخفی علی الله منهم شئ»، یوم التلاق: روز محشر و هنگام برخورد روح و جسم است، و رو به رو شدن مردم در یک مکان.

«یوم هم بارزون» تأکید آن است، زیرا بروز جز برای موجود زنده رخ نمی دهد، در آیه نیز مشخص نیست که گوینده این سخن خدای متعال باشد، ممکن است این سخن گفته فرشته ای باشد که فرمان ندا به وی داده شده و اهل محشر به وی پاسخ می دهند، و ممکن است گوینده خدای سبحان باشد که مطلب را تثبیت می کند نه این که از آن خبر می گیرد و انسان های محشور شده و یا فرشتگان حاضر به وی پاسخ می دهند.

وجه دیگر آیه شریفه «لمن الملک» این است که زمان وقوع آن هنگام نازل شدن آیه بوده و آینده مد نظر نیست، آیا به آیه شریفه « لتنذر یوم التلاق» توجه نداری؟ پس «لمن الملک الیوم» تذکری است به این که در آن روز ملک و سلطنت تنها از آن خدای یکتاست، و منظور از بیان آن تنها آگاه کردن مردم بوده است.

«لله الواحد القهار» تأکید برای یادآوری بوده و به این نکته اشاره دارد که ملک منحصر به خداوند است و نه موجودات دیگر. پایان سخن شیخ مفید.

ص: 325

می گویم: چنین روایت هایی آن احتمالات را دفع می کند، شبهه ای که حاصل شده، این است که خطاب از حکیم صادر شده، بدون آن که هدف تفهیم مخاطب و یا استعلام چیزی باشد، بلکه هدف دیگری دارد، همانطور که بین عرب شائع است و تپه ها و اماکن و جاها را مورد خطاب قرار داده و اظهار شوق و غم و اندوه و غیره می نمایند.

ممکن است حکمت خطاب در این جا لطفی باشد که خداوند نسبت به متکلفان دارد، چرا که قبل از وقوع قیامت آنان را آگاه کرده و به ترک دنیا و مغرور نشدن به ملک و دولت آن دعوت می کند، و آنان را از یگانگی آفریننده در تدبیر جهان و دیگر مصالح بندگان باخبر می سازد.

**[ترجمه]

«3»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ- قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ زَیْدٍ النَّرْسِیِّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِذَا أَمَاتَ اللَّهُ أَهْلَ الْأَرْضِ لَبِثَ کَمِثْلِ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلِ مَا أَمَاتَهُمْ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ وَ السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ فِی کُلِّ سَمَاءٍ مِثْلَ ذَلِکَ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ مِیکَائِیلَ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ ذَلِکَ کُلِّهِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ جَبْرَئِیلَ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ ذَلِکَ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ إِسْرَافِیلَ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ ذَلِکَ کُلِّهِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ مَلَکَ الْمَوْتِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ ذَلِکَ کُلِّهِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ فَیَرُدُّ عَلَی نَفْسِهِ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ أَیْنَ الْجَبَّارُونَ أَیْنَ الَّذِینَ ادَّعَوْا

ص: 326


1- الاخبار إنّما تدلّ علی إفناء الأشیاء و إماتتها بمعنی نزع الروح من کل بدن ذی روح و قطع العلقة بین کل نفس و متعلقها، و أمّا إبطال الأرواح و إعدام النفوس من أصلها فلا دلیل علیه من جهة الروایات فمن الممکن أن یکون المجیب و المسئول بعض هذه الأرواح کما فی بعض الروایات أنه یجیبه أرواح الأنبیاء و غیرهم؛ و أمّا ما فی بعض الروایات من التعبیر بفناء الأشیاء فیفسره ما سیأتی فی روایة 12 أن المراد بالاهلاک و الافناء الاماتة و القتل و نحوهما. ط.

مَعِی إِلَهاً (1)أَیْنَ الْمُتَکَبِّرُونَ وَ نَحْوَهُمَا (2)ثُمَّ یَبْعَثُ الْخَلْقَ قَالَ عُبَیْدُ بْنُ زُرَارَةَ فَقُلْتُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ کُلَّهُ کَائِنٌ طَوَّلْتَ ذَلِکَ فَقَالَ أَ رَأَیْتَ مَا کَانَ هَلْ عَلِمْتَ بِهِ فَقُلْتُ لَا قَالَ فَکَذَلِکَ هَذَا.

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن أبی عمیر مثله.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ» - . غافر / 16 - { حکومت امروز برای کیست؟ برای خداوند یکتای قهّار است!} فرمود: چون خدا اهل زمین را بمیراند درنگ کند به اندازه زمانی که خلق بوده اند و به اندازه آن چه آن ها را میرانیده و چند برابرش، سپس اهل آسمان اول را میراند، سپس درنگ کند به مانند آن چه خلق را آفریده و مانند آن چه اهل زمین و اهل آسمان اول را می رانده و چند برابر آن، سپس اهل آسمان دوم را بمیراند، و به همین ترتیب بیان کرده تا مرگ اهل آسمان هفتم، و فرمود: پس از آن درنگ کند به مانند دوران خلقت و دوران مرگ اهل زمین و اهل هفت آسمان و چند برابر آن، سپس میکائیل را بمیراند، سپس درنگ کند به مانند زمان آفرینش خلق و مانند همه این ها و چند برابر، سپس جبرائیل را بمیراند. و پس از درنگ همه این مدت و چند برابرش اسرافیل را بمیراند، و پس از درنگ همه آن مدت و چند برابر عزرائیل را بمیراند.

گفت: سپس خدا تبارک و تعالی می فرماید: «امروزه پادشاهی از آن کیست ؟» و خود پاسخ گوید: از آن یگانه قهّار، کجایند جبارها؟ کجایند آنان که معبودی با

ص: 326

من ادعا می کردند؟ کجایند متکبران؟ و مانند این ها سپس درنگ کند به اندازه دوران آفرینش خلق و به اندازه همه این مدت و چند برابر آن همه، سپس زنده کند خلق را. عبید بن زراره می گوید: من گفتم: تمام این امور واقع می شود؟ این به طول می انجامد! فرمود: آیا به آن چه اتفاق خواهد افتاد علم پیدا کردی؟ گفتم: نه؛ فرمود: این امر نیز چنین است. - . تفسیر قمی 2 : 228 -

مثل این روایت در کتاب نوادر منقول است. - . الزهد: 166 -

**[ترجمه]

«4»

کِتَابُ زَیْدٍ النَّرْسِیِّ، عَنْهُ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ وَ السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ وَ السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ وَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ الثَّانِیَةِ وَ الثَّالِثَةِ وَ الرَّابِعَةِ وَ الْخَامِسَةِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ السَّادِسَةِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ الثَّانِیَةِ وَ الثَّالِثَةِ وَ الرَّابِعَةِ وَ الْخَامِسَةِ وَ السَّادِسَةِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ أَهْلَ السَّمَاوَاتِ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ مِیکَائِیلَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ أَیْنَ الْمُتَکَبِّرُونَ وَ نَحْوِ هَذَا ثُمَّ یَلْبَثُ مِثْلَ مَا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ مِثْلَ ذَلِکَ کُلِّهِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ یَبْعَثُ الْخَلْقَ أَوْ یَنْفَخُ فِی الصُّورِ قَالَ عُبَیْدُ بْنُ زُرَارَةَ قُلْتُ هَذَا الْأَمْرُ کَائِنٌ طَوَّلْتَ ذَلِکَ فَقَالَ أَ رَأَیْتَ مَا کَانَ قَبْلَ أَنْ یُخْلَقَ الْخَلْقُ أَطْوَلُ أَوْ ذَا قَالَ قُلْتُ ذَا قَالَ فَهَلْ عَلِمْتَ بِهِ قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ فَکَذَلِکَ هَذَا.

**[ترجمه]کتاب زید نرسی: عبید بن زراره از حضرت مثل این روایت را نقل کرده تا آن جا که می فرماید: و به اندازه ای که از اهل زمین و آسمان دنیا و آسمان دوم و آسمان سوم و چندین برابر آن می میراند؛ سپس اهل آسمان چهارم را می میراند؛ سپس به اندازه ای که خلایق را آفرید درنگ نموده و به اندازه اهل زمین و آسمان دنیا و آسمان دوم و آسمان سوم و آسمان چهارم چندین برابر آن می میراند. سپس اهل آسمان پنجم را می میراند؛ سپس به اندازه ای که خلایق را آفرید درنگ نموده و به اندازه اهل زمین و آسمان دنیا و آسمان دوم و سوم و چهارم و پنجم و چندین برابر آن می میراند. سپس اهل آسمان ششم را می میراند؛ سپس به اندازه ای که خلایق را آفرید درنگ نموده و به اندازه اهل زمین و آسمان دنیا و آسمان دوم و سوم و چهارم و پنجم و ششم چندین برابر آن می میراند. سپس اهل آسمان هفتم را می میراند؛ سپس به اندازه ای که خلایق را آفرید درنگ نموده و به اندازه اهل زمین و آسمانها تا آسمان هفتم چندین برابر آن می میراند. سپس میکائیل را میرانده و حدیث را ادامه داد تا آن جا که فرمود: متکبران کجایند؟ و مانند آن. سپس به اندازه ای که خلایق را آفرید و مانند همه آن و چند برابر آن درنگ می کند و سپس خلق را بر می انگیزد یا در صور دمیده می شود؛ عبید بن زراره می گوید: عرض کردم: آیا این امر شدنی است؟ این خیلی طول خواهد کشید! حضرت فرمود: آیا آن چه قبل از خلقت خلق اول بود طولانی تر است یا این؟ عبید می گوید: گفتم: این؛ فرمود: آیا به آن علم داشتی؟ عبید می گوید: گفتم: نه؛ فرمود: این نیز مانند همان است. - . الاصول السته عشر: 47 -

**[ترجمه]

بیان

کأن المراد بقول الراوی ذا الإشارة إلی الزمان قبل خلق الخلق لأنه غیر متناه و إن کان مراده هذه الأزمنة لم ینبهه علیه السلام علی خطائه و أجاب بوجه آخر رفع استبعاده و ظاهره أنهم لا یحسون بتلک الأزمنة الطویلة إما لانعدامهم بالمرة کما سیأتی أو لکونهم منعمین لا یضرهم طول الأزمنة و الأول أظهر ثم إنه ینافی ظواهر الآیات و الأخبار الدالة علی أن موت أهل السماوات بالنفخة دفعة و یمکن التوفیق بینهما

ص: 327


1- فی المصدر: إلها آخر. م.
2- فی المصدر: و نحوهم. م.

بتکلفات بعیدة لکن هذا الخبر لجهالة النرسی لا یصلح لمعارضة تلک الآیات و الأخبار.

**[ترجمه]منظور راوی از «ذا» اشاره به زمان قبل از خلق موجودات است زیرا این زمان نا متناهی است و اگر مراد راوی این زمان باشد، حضرت علیه السلام او را به خطایش متنبه نساخت و و به صورت دیگری پاسخ وی را می داد که بعید شمردن راوی را رفع نماید؛ ظاهرا آن ها گذشت این برهه های زمانی طولانی را متوجه نمی شوند، و این یا به خاطر نابودی یکباره آن هاست، که در ادامه بیان می شود، و یا به این دلیل که در ناز و نعمت به سر می برند و طول زمان به آن ها ضرری نمی رساند، مورد اول واضح تر است. و این که با ظاهر آیات و روایاتی منافات دارد که بر مرگ ناگهانی اهل آسمان دلالت می کند، ممکن است سازگاری بین این

ص: 327

دو مورد تکلفات دور از ذهن اما این روایت به دلیل مجهول بودن نرسی برای مخالفت و تعارض با آن آیات و روایت ها صلاحیت ندارد.

**[ترجمه]

«5»

فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ قَالَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا وَ الرَّادِفَةُ الصَّیْحَةُ وَ الزَّجْرَةُ النَّفْخَةُ الثَّانِیَةُ فِی الصُّورِ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه شریفه «یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ» - . نازعات / 6 - 7 - {آن روز که لرزنده بلرزد،و از پی آن لرزه ای [دگر] افتد} فرمود: مراد از رادفه، صیحه است، و مراد از راجفه همان نفخه دوم است که در صور دمیده می شود. - . تفسیر قمی 2 : 396 -

**[ترجمه]

«6»

فس، تفسیر القمی فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِیباً قَالَ یَشِیبُ الْوِلْدَانُ مِنَ الْفَزَعِ حَیْثُ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه شریفه «فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِیباً» - . مزمل / 17 - { شما (نیز) اگر کافر شوید، چگونه خود را (از عذاب الهی) بر کنار می دارید؟! در آن روز که کودکان را پیر می کند،}فرمود: پیر شدن کودکان از ترس به خاطر شنیدن صیحه آسمانی است. - . تفسیر قمی 2 : 383 -

**[ترجمه]

«7»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَلَکِ الْمَوْتِ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ ارْتِفَاعِی وَ عُلُوِّی (1)لَأُذِیقَنَّکَ طَعْمَ الْمَوْتِ کَمَا أَذَقْتَ عِبَادِی.

صح، صحیفة الرضا علیه السلام عنه عن آبائه علیهم السلام مثله

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ دَاوُدَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام مِثْلَهُ وَ فِیهِ فِی عُلُوِّ مَکَانِی

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: خدای عز و جل به ملک الموت می فرماید: ای ملک الموت! به عزت و جلال و رفعت مقام خودم سوگند که من مزّه مرگ را به تو می چشانم، آن چنان که تو طعم مرگ را به بندگان من چشانیدی. - . عیون اخبار الرضا 2 : 32 -

در صحیفه الرضا علیه السلام نیز حدیث مشابهی از حضرت به نقل از پدران بزرگوارشان نقل شده است. - . صحیفة الرضا: 98 -

در امالی شیخ طوسی نیز این حدیث به نقل از امام رضا علیه السلام نقل شده، با تفاوت در عبارت «سوگند به رفعت مقامم» بیان شده است. - . امالی طوسی: 336 -

**[ترجمه]

«8»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ قُلْتُ یَا رَبِّ أَ یَمُوتُ الْخَلَائِقُ وَ یَبْقَی الْأَنْبِیَاءُ فَنَزَلَتْ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ.

صح، صحیفة الرضا علیه السلام عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ وَ فِیهِ وَ تَبْقَی الْمَلَائِکَةُ.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که آیه شریفه «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ» - . زمر / 30 - { تو می میری و آن ها نیز خواهند مرد! } نازل شد، عرض کردم: بارالها، آیا بندگان می میرند و پیامبران زنده می مانند؟ پس آیه «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ» - . عنکبوت / 57 - { هر انسانی مرگ را می چشد، سپس شما را بسوی ما بازمی گردانند.}نازل شد. - . عیون اخبار الرضا 2 : 32 -

در صحیفه الرضا علیه السلام نیز حدیث مشابهی نقل شده، با این تفاوت که عبارت «وَ تَبْقَی الْمَلَائِکَةُ» نیز ذکر شده است.

**[ترجمه]

بیان

الصواب ما فی صحیفة الرضا علیه السلام و ما فی العیون لا یستقیم إلا بتکلفات بعیدة.

**[ترجمه]مطلبی که در صحیفه امام رضا علیه السلام آمده درست است و آن چه در کتاب عیون آمده است، تنها تکلفات بعید از ذهن درست می شود.

**[ترجمه]

«9»

ید، التوحید ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ: کَتَبَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَی رَجُلٍ بِخَطِّهِ وَ قَرَأْتُهُ فِی دُعَاءٍ کَتَبَ بِهِ أَنْ یَقُولَ یَا ذَا الَّذِی کَانَ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ ثُمَّ خَلَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ ثُمَّ یَبْقَی وَ یَفْنَی کُلُّ شَیْ ءٍ الْخَبَرَ.

**[ترجمه]توحید: علی بن مهزیار گوید: امام باقر علیه السلام با خط خود به مردی (آن را در دعایی که به آن شخص نوشته بود خواندم.) نوشتند که بگوید: ای کسی که قبل از هر چیزی بوده ای و سپس همه چیز را آفریدی و سپس باقی می مانی، در حالی که تمام چیزها نابود می شوند. تا پایان روایت. - . توحید: 47 -

**[ترجمه]

«10»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ حَبَشِیِّ بْنِ قُونِیٍّ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ یَوْمُ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ نَفْخَةٌ واحِدَةٌ فَیَمُوتُ إِبْلِیسُ مَا بَیْنَ النَّفْخَةِ الْأُولَی وَ الثَّانِیَةِ الْخَبَرَ.

ص: 328


1- فی المصدر: و ارتفاعی فی علوی. م.

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: روز وقت مشخص، روزی است که یک بار در صور دمیده شود ابلیس در فاصله بین نفخه اول و دوم می میرد. تا آخر روایت. - . علل الشرایع 2 : 105 -

ص: 328

**[ترجمه]

«11»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شَدِیداً قَالَ إِنَّمَا أُمَّةُ مُحَمَّدٍ مِنَ الْأُمَمِ فَمَنْ مَاتَ فَقَدْ هَلَکَ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام درباره تفسیر آیه شریفه «وَ إِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شَدِیداً» - . اسراء / 58 - { هیچ شهر و آبادی نیست مگر این که آن را پیش از روز قیامت هلاک می کنیم؛ یا (اگر گناهکارند،) به عذاب شدیدی گرفتارشان خواهیم ساخت} پرسیدم.

فرمود: تنها امت محمد صلی الله علیه و آله است که هلاکشان می کنیم یا عذابشان می کنیم؛ پس هر کس که بمیرد هلاک گشته است. - . تفسیر عیاشی 2 : 319 -

**[ترجمه]

«12»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ إِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ قَالَ هُوَ الْفَنَاءُ بِالْمَوْتِ أَوْ غَیْرِهِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْهُ قَالَ بِالْقَتْلِ وَ الْمَوْتِ وَ غَیْرِهِ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «وَ إِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ» فرمود: این هلاکت با مرگ و غیره است. در روایت دیگری فرمود: هلاکت با قتل و مرگ و غیره است. - . تفسیر عیاشی 2 : 319 -

**[ترجمه]

«13»

م، تفسیر الإمام علیه السلام إِنَّ اللَّهَ یُنْزِلُ بَیْنَ نَفْخَتَیِ الصُّورِ بَعْدَ مَا یُنْفَخُ النَّفْخَةُ الْأُولَی مِنْ دُوَیْنِ سَمَاءِ الدُّنْیَا مِنَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ وَ هِیَ مِنْ مَنِیٍّ کَمَنِیِّ الرَّجُلِ فَیَمْطُرُ ذَلِکَ عَلَی الْأَرْضِ فَیَلْقَی الْمَاءُ الْمَنِیُّ مَعَ الْأَمْوَاتِ الْبَالِیَةِ فَیَنْبُتُونَ مِنَ الْأَرْضِ وَ یَحْیَوْنَ.

**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: خداوند بین نفخه اول و دوم بعد از نفخه اولی در از کمی پایین تر از آسمان دنیا از بحر مسجور بارانی می فرستد، خدای متعال می فرماید: «البحر المسجور» - . طور / 6 - که آن از منی است، مثل منی مرد که آن بر زمین می بارد و آب با منی با اجسام پوسیده ملاقات می کنند و مردم از زمین مانند گیاه می رویند و زنده می شوند. - . تفسیر امام عسکری: 282 -

**[ترجمه]

«14»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ قَالَ حَدَّثَنِی یَعْقُوبُ الْأَحْمَرُ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام نُعَزِّیهِ بِإِسْمَاعِیلَ فَتَرَحَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَعَی إِلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله نَفْسَهُ فَقَالَ إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ قَالَ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ أَنْشَأَ یُحَدِّثُ فَقَالَ إِنَّهُ یَمُوتُ أَهْلُ الْأَرْضِ حَتَّی لَا یَبْقَی أَحَدٌ ثُمَّ یَمُوتُ أَهْلُ السَّمَاءِ حَتَّی لَا یَبْقَی أَحَدٌ إِلَّا مَلَکُ الْمَوْتِ وَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ وَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ قَالَ فَیَجِی ءُ مَلَکُ الْمَوْتِ حَتَّی یَقُومَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُقَالُ لَهُ مَنْ بَقِیَ وَ هُوَ أَعْلَمُ فَیَقُولُ یَا رَبِّ لَمْ یَبْقَ إِلَّا مَلَکُ الْمَوْتِ وَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ وَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ فَیُقَالُ قُلْ لِجَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ فَلْیَمُوتَا فَیَقُولُ الْمَلَائِکَةُ عِنْدَ ذَلِکَ یَا رَبِّ رَسُولَاکَ وَ أَمِینَاکَ فَیَقُولُ إِنِّی قَدْ قَضَیْتُ عَلَی کُلِّ نَفْسٍ فِیهَا الرُّوحُ الْمَوْتَ ثُمَّ یَجِی ءُ مَلَکُ الْمَوْتِ حَتَّی یَقِفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُقَالُ لَهُ مَنْ بَقِیَ وَ هُوَ أَعْلَمُ فَیَقُولُ یَا رَبِّ لَمْ یَبْقَ إِلَّا مَلَکُ الْمَوْتِ وَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ فَیَقُولُ قُلْ لِحَمَلَةِ الْعَرْشِ فَلْیَمُوتُوا قَالَ ثُمَّ یَجِی ءُ کَئِیباً حَزِیناً لَا یَرْفَعُ طَرْفَهُ فَیُقَالُ لَهُ مَنْ بَقِیَ فَیَقُولُ یَا رَبِّ لَمْ یَبْقَ إِلَّا مَلَکُ الْمَوْتِ فَیُقَالُ لَهُ مُتْ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ فَیَمُوتُ ثُمَّ یَأْخُذُ الْأَرْضَ بِیَمِینِهِ وَ السَّمَاوَاتِ بِیَمِینِهِ وَ یَقُولُ أَیْنَ الَّذِینَ کَانُوا یَدْعُونَ مَعِی شَرِیکاً أَیْنَ الَّذِینَ کَانُوا یَجْعَلُونَ مَعِی إِلَهاً آخَرَ.

ص: 329

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فَضَالَةُ مِثْلَهُ وَ فِیهِ وَ السَّمَاوَاتِ بِیَمِینِهِ فَیَهُزُّهُنَّ هَزّاً مَرَّاتٍ ثُمَّ یَقُولُ

**[ترجمه]کافی: یعقوب احمر گوید: در جریان مرگ اسماعیل فرزند امام صادق علیه السلام به خدمت ایشان رفتیم تا تسلیت بگوییم. ایشان پس از آن که برای فرزندش اسماعیل از خداوند طلب رحمت نمود، سپس فرمود: خدای متعال خبر وفات پیامبر صلی الله علیه و آله را به ایشان داد و فرمود: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ» و «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ».

حضرت علیه السلام فرمود: همه اهل زمین خواهند مرد، حتی یک نفر نیز باقی نمی ماند، سپس همه اهل آسمان ها خواهند مرد و حتی یک نفر نیز باقی نمی ماند، مگر فرشته ای که مأمور قبض ارواح است و حاملان عرش و جبرئیل و میکائیل. پس ملک الموت می آید و در مقابل خدا می ایستد، به او گفته می شود چه کسی باقی مانده است؟ در حالی که خودش عالم تر است ملک الموت می گوید: پروردگارا! کسی نمانده مگر ملک الموت و حاملان عرش و جبرئیل و میکائیل.

آن گاه به او امر می شود که به جبرئیل و میکائیل بگو بمیرند. در این موقع فرشته ها یعنی حاملان عرش می گویند: ای ربّ ما، این دو فرشته رسول و امین تو هستند. پاسخ می رسد که قضای حتمی من این است که هر نفسی که در آن روح باشد باید بمیرد. ملک الموت می آید و در برابر خدا می ایستد. آن گاه به او گفته می شود چه کسی باقی مانده است؟ در حالی که خودش بهتر می داند ملک الموت می گوید:

پروردگارا، جز ملک الموت و حاملان عرش کسی باقی نمانده است. در این حال گفته می شود: به حاملان عرش بگو بمیرند. امام علیه السلام فرمود: سپس ملک الموت غمگین و محزون و سرافکنده در برابر خدا می ایستد. به او گفته می شود: چه کسی باقی مانده است؟

ملک الموت پاسخ می دهد: ای پروردگار، غیر از ملک الموت کسی باقی نیست، آن گاه از جانب خدا به او گفته می شود: ای ملک الموت بمیر. سپس خداوند زمین را با دست راست (یعنی با قدرت) می گیرد و می گوید: کجایند آنان که همتای من قرار داده می شدند؟ کجایند کسانی که با من خدای دیگری را می پرستیدند؟ - . کافی 3 : 131 -

ص: 329

در کتاب نوادر نیز این حدیث نقل شده، با این تفاوت که در آن آمده است: آسمان ها را با دست قدرت خود می گیرد و آن ها را چند بار تکان داده و می فرماید. - . الزهد: 151 -

**[ترجمه]

«15»

ج، الإحتجاج عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ فِی خَبَرِ الزِّنْدِیقِ الَّذِی سَأَلَ الصَّادِقَ علیه السلام عَنْ مَسَائِلَ إِلَی أَنْ قَالَ أَ یَتَلَاشَی الرُّوحُ بَعْدَ خُرُوجِهِ عَنْ قَالَبِهِ أَمْ هُوَ بَاقٍ قَالَ بَلْ هُوَ بَاقٍ إِلَی وَقْتٍ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَبْطُلُ الْأَشْیَاءُ وَ تَفْنَی فَلَا حِسَّ وَ لَا مَحْسُوسَ ثُمَّ أُعِیدَتِ الْأَشْیَاءُ کَمَا بَدَأَهَا مُدَبِّرُهَا وَ ذَلِکَ أَرْبَعُمِائَةِ سَنَةٍ تَسْبُتُ فِیهَا الْخَلْقُ وَ ذَلِکَ بَیْنَ النَّفْخَتَیْنِ.

**[ترجمه]احتجاج: زندیق از امام صادق علیه السلام درباره مسائل گوناگون پرسید تا این که از آن حضرت سوال کرد: «آیا روح، بعد از خروج از قالب خود متلاشی می شود و از بین می رود یا باقی می ماند؟» حضرت صادق علیه السلام فرمود: «آری، روح بعد از خروج از بدن، باقی می ماند تا هنگام نفخه در صور. در این هنگام، تمام چیزها که یکی از آن ها روح است فانی می شوند و دیگر نه حاسّه ای هست و نه حسّی و نه محسوسی!

پس از آن مدبّر این عالم، اشیا را به صورت اوّلیه بازگشت می دهد؛ همچنان که در ابتدای امر، آنان را ابداع و انشا فرمود و این امر، پس از گذشتن چهارصد سال از نفخه اوّل صور که نفخه ممات است در نفخه حیات انجام می شود - . احتجاج: 350 - .

**[ترجمه]

بیان

هذا الخبر یدل علی فناء الأشیاء و انعدامها بعد نفخ الصور و علی أن الزمان أمر موهوم و إلا فلا یمکن تقدیره بأربعمائة سنة بعد فناء الأفلاک (1)و یمکن أن یکون المراد ما سوی الأفلاک أو ما سوی فلک واحد یتقدر به الأزمان.

**[ترجمه]این روایت بر فنای اشیا و نابودی آن ها پس از نفخ صور دلالت می کند و نیز بر این که زمان امری موهوم است، در غیر این صورت نمی توان آن را چهارصد سال پس از فنای آسمآن ها تخمین زد. ممکن است منظور هر چیزی غیر از افلاک و یا هر چیزی غیر از یک فلک باشد که زمان به وسیله آن اندازه گیری می شود.

**[ترجمه]

«16»

نهج، نهج البلاغة هُوَ الْمُفْنِی لَهَا بَعْدَ وُجُودِهَا حَتَّی یَصِیرَ مَوْجُودُهَا کَمَفْقُودِهَا وَ لَیْسَ فَنَاءُ الدُّنْیَا بَعْدَ ابْتِدَاعِهَا بِأَعْجَبَ مِنْ إِنْشَائِهَا وَ اخْتِرَاعِهَا وَ کَیْفَ وَ لَوِ اجْتَمَعَ جَمِیعُ حَیَوَانِهَا مِنْ طَیْرِهَا وَ بَهَائِمِهَا وَ مَا کَانَ مِنْ مُرَاحِهَا وَ سَائِمِهَا وَ أَصْنَافِ أَسْنَاخِهَا وَ أَجْنَاسِهَا وَ مُتَبَلِّدَةِ أُمَمِهَا وَ أَکْیَاسِهَا عَلَی إِحْدَاثِ بَعُوضَةٍ مَا قَدَرَتْ عَلَی إِحْدَاثِهَا وَ لَا عَرَفَتْ کَیْفَ السَّبِیلُ إِلَی إِیجَادِهَا وَ لَتَحَیَّرَتْ عُقُولُهَا فِی عِلْمِ ذَلِکَ وَ تَاهَتْ وَ عَجَزَتْ قُوَاهَا وَ تَنَاهَتْ وَ رَجَعَتْ خَاسِئَةً حَسِیرَةً عَارِفَةً بِأَنَّهَا مَقْهُورَةٌ مُقِرَّةٌ بِالْعَجْزِ عَنْ إِنْشَائِهَا مُذْعِنَةٌ بِالضَّعْفِ عَنْ إِفْنَائِهَا وَ أَنَّهُ سُبْحَانَهُ یَعُودُ بَعْدَ فَنَاءِ الدُّنْیَا وَحْدَهُ لَا شَیْ ءَ مَعَهُ کَمَا کَانَ قَبْلَ ابْتِدَائِهَا کَذَلِکَ

ص: 330


1- ظاهر الخبر بطلان الأشیاء و فناؤها بذواتها و آثارها، فیشکل حینئذ أولا بأن بطلان الأشیاء و حرکاتها یوجب بطلان الزمان فما معنی التقدیر بأربعمائة سنة؟ و ثانیا أن فرض بطلان الأشیاء مع بطلان الزمان لا یبقی معنی للاعادة إذ مع بطلان الزمان و انقطاع اتصال ما فرض أصلا و ما فرض معادا یبطل نسبة السابقیة و اللاحقیة بینهما و لا معنی للاعادة حینئذ. و اما ما ذکره المؤلّف قدّس سرّه الشریف اولا من احتمال کون الزمان أمرا موهوما فلا یدفع الاشکال لاستلزامه بطلان کل تقدم و تأخر زمانی فی العالم حتّی قبل نفخ الصور و لا یمکن الالتزام به؛ و ما ذکره ثانیا: أن المراد بطلان ما سوی الافلاک فهو ممّا یأبی عنه لسان الخبر و الخبر الآتی، علی أن ما اعتمد علیه فی ثبوت وجود الافلاک لو تمّ لدل علی وجوب اشتمال الفلک علی عالم العناصر فی جوفه. و ما ذکره من کون المراد بطلان الأشیاء ما سوی فلک واحد یتقدر بها الزمان یشکل علیه ما یشکل علی سابقه و یزید أن هذه الفلک علی فرض وجودها تقدر الزمان بحرکتها الوضعیة و لا معنی للحرکة الوضعیة مع انعدام الأشیاء الخارجة من الفلک. و هو ظاهر. علی أن فرضیة وجود الافلاک البطلمیوسیة ممّا اتضح فسادها فی هذا العصر؛ و الروایة مع ذلک کله غیر مطروحة و لبیان معناها الدقیق محل آخر ذو مجال و سعة. ط.

یَکُونُ بَعْدَ فَنَائِهَا بِلَا وَقْتٍ وَ لَا مَکَانٍ وَ لَا حِینٍ وَ لَا زَمَانٍ عُدِمَتْ عِنْدَ ذَلِکَ الْآجَالُ وَ الْأَوْقَاتُ وَ زَالَتِ السِّنُونَ وَ السَّاعَاتُ فَلَا شَیْ ءَ إِلَّا الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ الَّذِی إِلَیْهِ مَصِیرُ جَمِیعِ الْأُمُورِ بِلَا قُدْرَةٍ مِنْهَا کَانَ ابْتِدَاءُ خَلْقِهَا وَ بِغَیْرِ امْتِنَاعٍ مِنْهَا کَانَ فَنَاؤُهَا وَ لَوْ قَدَرَتْ عَلَی الِامْتِنَاعِ لَدَامَ بَقَاؤُهَا لَمْ یَتَکَأَّدْهُ صُنْعُ شَیْ ءٍ مِنْهَا إِذْ صَنَعَهُ وَ لَمْ یَؤُدْهُ مِنْهَا خَلْقُ مَا خَلَقَهُ وَ بَرَأَهُ وَ لَمْ یُکَوِّنْهَا لِتَشْدِیدِ سُلْطَانٍ وَ لَا لِخَوْفٍ مِنْ زَوَالٍ وَ نُقْصَانٍ وَ لَا لِلِاسْتِعَانَةِ بِهَا عَلَی نِدٍّ مُکَاثِرٍ وَ لَا لِلِاحْتِرَازِ بِهَا مِنْ ضِدٍّ مُثَاوِرٍ وَ لَا لِلِازْدِیَادِ بِهَا فِی مُلْکِهِ وَ لَا لِمُکَاثَرَةِ شَرِیکٍ فِی شِرْکِهِ وَ لَا لِوَحْشَةٍ کَانَتْ مِنْهُ فَأَرَادَ أَنْ یَسْتَأْنِسَ إِلَیْهَا ثُمَّ هُوَ یُفْنِیهَا بَعْدَ تَکْوِینِهَا لَا لِسَأَمٍ دَخَلَ عَلَیْهِ فِی تَصْرِیفِهَا وَ تَدْبِیرِهَا وَ لَا لِرَاحَةٍ وَاصِلَةٍ إِلَیْهِ وَ لَا لِثِقَلِ شَیْ ءٍ مِنْهَا عَلَیْهِ لَمْ یُمِلَّهُ طُولُ بَقَائِهَا فَیَدْعُوَهُ إِلَی سُرْعَةِ إِفْنَائِهَا لَکِنَّهُ سُبْحَانَهُ دَبَّرَهَا بِلُطْفِهِ وَ أَمْسَکَهَا بِأَمْرِهِ وَ أَتْقَنَهَا بِقُدْرَتِهِ ثُمَّ یُعِیدُهَا بَعْدَ الْفَنَاءِ مِنْ غَیْرِ حَاجَةٍ مِنْهُ إِلَیْهَا وَ لَا اسْتِعَانَةٍ بِشَیْ ءٍ مِنْهَا عَلَیْهَا.

أقول: قد مرّت الخطبة بتمامها و شرحها فی کتاب التوحید.

تتمیم اعلم أن ظاهر هذا الخبر فناء جمیع المخلوقات عند انقضاء العالم کما هو مذهب جماعة من المتکلمین قال شارح المواقف قد سبقت فی مباحث الجسم إشارة إلی أن الأجسام باقیة غیر متزایلة علی ما یراه النظام و قابلة للفناء غیر دائمة البقاء علی ما یراه الفلاسفة قولا بأنها أزلیة أبدیة و الجاحظ و جمع من الکرامیة قولا بأنها أبدیة غیر أزلیة و توقف أصحاب أبی الحسین فی صحة الفناء و اختلف القائلون بها فی أن الفناء بإعدام معدم أو بحدوث ضد أو بانتفاء شرط أما الأول فذهب القاضی و بعض المعتزلة إلی أن الله تعالی یعدم العالم بلا واسطة فیصیر معدوما کما أوجده کذلک فصار موجودا و ذهب أبو الهذیل إلی أنه تعالی یقول له افن فیفنی کما قال له کن فکان و أما الثانی فذهب جمهور المعتزلة إلی أن فناء الجوهر بحدوث ضد له هو الفناء فذهب ابن إخشید إلی أن الفناء و إن لم یکن متحیزا لکنه یکون حاصلا فی جهة معینة فإذا أحدثه الله تعالی فیها عدمت الجواهر بأسرها و ذهب ابن شبیب إلی أن الله تعالی یحدث فی کل جوهر فناء ثم ذلک الفناء یقتضی عدم الجوهر فی الزمان الثانی و ذهب أبو علی و أتباعه إلی أنه یخلق بعدد کل جوهر فناء

ص: 331

لا فی محل فتفنی الجواهر و قال أبو هاشم و أشیاعه یخلق فناء واحدا لا فی محل فیفنی به الجواهر بأسرها و أما الثالث و هو أن فناء الجوهر بانقطاع شرط وجوده فزعم بشر أن ذلک الشرط بقاء یخلقه الله تعالی لا فی محل فإذا لم یخلقه الله تعالی عدم الجوهر و ذهب الأکثرون من أصحابنا و الکلبی من المعتزلة إلی أنه بقاء قائم به یخلقه الله حالا فحالا فإذا لم یخلقه الله تعالی فیه انتفی الجوهر و قال إمام الحرمین إنها الأعراض التی یجب اتصاف الجسم بها فإذا لم یخلقها الله تعالی فیه فنی و قال القاضی فی أحد قولیه هو الأکوان التی یخلقها الله فی الجسم حالا فحالا فمتی لم یخلقها الله فیه انعدم و قال النظام إنه لیس بباق بل یخلق الله حالا فحالا فمتی لم یخلق فنی و أکثر هذه الأقاویل من قبیل الأباطیل سیما القول بکون الفناء أمرا محققا فی الخارج ضدا للبقاء قائما بنفسه أو بالجوهر و کون البقاء موجودا لا فی محل و لعل وجه البطلان غنی عن البیان ثم القائلون بصحة الفناء و بحقیة حشر الأجساد اختلفوا فی أن ذلک بالإیجاد بعد الفناء أو بالجمع بعد تفرق الأجزاء و الحق التوقف و هو اختیار إمام الحرمین حیث قال یجوز عقلا أن تعدم الجواهر ثم تعاد و أن تبقی و تزول أعراضها المعهودة ثم تعاد بنیتها و لم یدل قاطع سمعی علی تعیین أحدهما فلا یبعد أن یغیر أجساد العباد علی صفة أجسام التراب ثم یعاد ترکیبها إلی ما عهد و لا یحیل أن یعدم منها شی ء ثم یعاد و الله أعلم. احتج الأولون بوجوه الأول الإجماع علی ذلک قبل ظهور المخالفین کبعض المتأخرین من المعتزلة و أهل السنة و رد بالمنع کیف و قد أطبقت معتزلة بغداد علی خلافه نعم کان الصحابة یجمعون علی بقاء الحق و فناء الخلق بمعنی هلاک الأشیاء و موت الأحیاء و تفرق الأجزاء لا بمعنی انعدام الجواهر بالکلیة لأن الظاهر أنهم لم یکونوا یخوضون فی هذه التدقیقات. الثانی هو قوله تعالی هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ (1)أی فی الوجود و لا یتصور ذلک إلا بانعدام ما سواه و لیس بعد القیامة وفاقا فیکون قبلها و أجیب بأنه یجوز أن

ص: 332


1- الحدید: 3.

یکون المعنی هو مبدأ کل موجود و غایة کل مقصود أو هو المتوحد فی الألوهیة أو فی صفات الکمال کما إذا قیل لک هذا أول من زارک أو آخرهم فتقول هو الأول و الآخر و ترید أنه لا زائر سواه أو هو الأول و الآخر بالنسبة إلی کل حی بمعنی أنه یبقی بعد موت جمیع الأحیاء أو هو الأول خلقا و الآخر رزقا کما قال خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ (1)و بالجملة فلیس المراد أنه آخر کل شی ء بحسب الزمان للاتفاق علی أبدیة الجنة و من فیها. الثالث قوله تعالی کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ (2)فإن المراد به الانعدام لا الخروج عن کونه منتفعا به لأن الشی ء بعد التفرق یبقی دلیلا علی الصانع و ذلک من أعظم المنافع و أجیب بأن المعنی أنه هالک فی حد ذاته لکونه ممکنا لا یستحق الوجود إلا بالنظر إلی العلة أو المراد بالهلاک الموت أو الخروج عن الانتفاع المقصود به اللائق بحاله کما یقال هلک الطعام إذا لم یبق صالحا للأکل و إن صلح لمنفعة أخری و معلوم أن لیس مقصود الباری تعالی من کل جوهر الدلالة علیه و إن صلح لذلک کما أن من کتب کتابا لیس مقصوده بکل کلمة الدلالة علی الکاتب أو المراد الموت کما فی قوله تعالی إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ و قیل معناه کل عمل لم یقصد به وجه الله تعالی فهو هالک أی غیر مثاب علیه. الرابع قوله تعالی وَ هُوَ الَّذِی یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ (3)کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ (4)و البدء من العدم فکذا العود و أیضا إعادة الخلق بعد إبدائه لا یتصور بدون تخلل العدم و أجیب بأنا لا نسلم أن المراد بإبداء الخلق الإیجاد و الإخراج عن العدم بل الجمع و الترکیب علی ما یشعر به قوله تعالی وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ و لهذا یوصف بکونه مرئیا مشاهدا کقوله تعالی أَ وَ لَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ (5)أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ و أما القول بأن الخلق حقیقة فی الترکیب تمسکا بمثل قوله تعالی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ (6)أی رکبکم وَ تَخْلُقُونَ إِفْکاً (7)أی ترکبونه فلا یکون حقیقة فی الإیجاد دفعا للاشتراک فضعیف جدا لإطباق

ص: 333


1- الروم: 40.
2- القصص: 88.
3- الروم: 27.
4- الأنبیاء: 104.
5- العنکبوت: 19.
6- فاطر: 13.
7- العنکبوت: 17.

أهل اللغة علی أنه إحداث و إیجاد مع تقدیر سواء کان عن مادة کما فی خلقکم من تراب أو بدونه کما فی خلق الله العالم. الخامس قوله تعالی کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ (1)و الفناء هو العدم و أجیب بالمنع بل هو خروج الشی ء من الصفة التی ینتفع به عندها کما یقال فنی زاد القوم و فنی الطعام و الشراب و لذا یستعمل فی الموت مثل أفناهم الحرب و قیل معنی الآیة کل من علی وجه الأرض من الأحیاء فهو میت قال الإمام و لو سلم کون الفناء و الهلاک بمعنی العدم فلا بد فی الآیتین من تأویل إذ لو حملتا علی ظاهرهما لزم کون الکل هالکا فانیا فی الحال و لیس کذلک و لیس التأویل بکونه آئلا إلی العدم علی ما ذکرتم أولی من التأویل بکونه قابلا له و هذه منه إشارة إلی ما اتفق علیه أئمة العربیة من کون اسم الفاعل و نحوه مجازا فی الاستقبال و أنه لا بد من الاتصاف بالمعنی المشتق منه و إنما الخلاف فی أنه هل یشترط بقاء ذلک المعنی و قد توهم صاحب التلخیص أنه کالمضارع یشترک بین الحال و الاستقبال فاعترض بأن حمله علی الاستقبال لیس تأویلا و صرفا عن الظاهر. و احتج الآخرون بوجوه الأول أنه لو کان کذلک لما کان الجزاء واصلا إلی مستحقه و اللازم باطل عندنا سمعا للنصوص الواردة فی أن الله لا یضیع أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا و عقلا عند المعتزلة لما سبق من وجوب ثواب المطیع و عقاب العاصی و بیان اللزوم أن المنشأ لا یکون هو المبتدأ بل مثله لامتناع إعادة المعدوم بعینه و رد بالمنع و قد مر بیان ضعف أدلته و لو سلم فلا یقوم علی من یقول ببقاء الروح أو الأجزاء الأصلیة و إعدام البواقی ثم إیجادها و إن لم یکن الثانی هو الأول بعینه بل مغایرا له فی وصفه الابتداء و الإعادة أو باعتبار آخر و لا شک أن العمدة فی الاستحقاق هو الروح علی ما مر و قد یقرر بأنها لو عدمت لما علم إیصال الجزاء إلی مستحقه لأنه لا یعلم أن ذلک المحشور هو الأول أعید بعینه أم مثل له خلق علی صفته أما علی تقدیر الفناء بالکلیة فظاهر و أما علی تقدیر بقاء الروح و الأجزاء الأصلیة فلانعدام الترکیب و الهیئات و الصفات التی بها یتمایز المسلمون سیما علی قول من یجعل

ص: 334


1- الرحمن: 26.

الروح أیضا من قبیل الأجسام و اللازم منتف لأن الأدلة قائمة علی وصول الجزاء إلی المستحق. لا یقال لعل الله یحفظ الروح و الأجزاء الأصلیة عن التفرق و الانحلال بل الحکمة تقتضی ذلک لیعلم وصول الحق إلی المستحق لأنا نقول المقصود إبطال رأی من یقول بفناء الأجساد بجمیع الأجزاء بل أجسام العالم بأسرها ثم الإیجاد و قد حصل و لو سلم فقد علمت أن العمدة فی الحشر هو الأجزاء الأصلیة لا الفضلیة و قد سلمتم أنها لا تتفرق فضلا عن الانعدام بالکلیة بل الجواب أن المعلوم بالأدلة هو أن الله تعالی یوصل الجزاء إلی المستحق و لا دلالة علی أنا نعلم ذلک عند الإیصال البتة وَ کَفی بِاللَّهِ عَلِیماً و لو سلم فلعل الله تعالی یخلق علما ضروریا أو طریقا جلیا جزئیا أو کلیا. الثانی و هو للمعتزلة أن فعل الحکیم لا بد أن یکون لغرض لامتناع العبث علیه و لا یتصور له غرض فی الإعدام إذ لا منفعة فیه لأحد لأنها إنما تکون مع الوجود بل الحیاة و لیس به أیضا جزاء المستحق کالعذاب و السؤال و الحساب و نحو ذلک و هذا ظاهر و رد بمنع انحصار الغرض فی المنفعة و الجزاء فلعل لله فی ذلک حکما و مصالح لا یعلمها غیره علی أن فی الإخبار بالإعدام لطفا للمکلفین و إظهارا لغایة العظمة و الاستغناء و التفرد بالدوام و البقاء ثم الإعدام تحقیق لذلک و تصدیق. الثالث النصوص الدالة علی کون النشور بالإحیاء بعد الموت و الجمع بعد التفریق کقوله تعالی وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی الآیة (1)و کقوله تعالی أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها إلی قوله وَ انْظُرْ إِلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْماً (2)و کقوله تعالی و کَذلِکَ النُّشُورُ (3)وَ کَذلِکَ تُخْرَجُونَ (4)و کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ (5)بعد ما ذکر بدء الخلق من الطین و علی وجه نری و نشاهد مثل أَ وَ لَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ (6)أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ و کقوله تعالی

ص: 335


1- البقرة: 263.
2- البقرة: 262.
3- فاطر: 9.
4- الروم: 19.
5- الأعراف: 29.
6- العنکبوت: 19.

یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ (1)إلی غیر ذلک من الآیات المشعرة بالتفریق دون الإعدام. و الجواب أنها لا تنفی الانعدام و إن لم تدل علیه و إنما سیقت لکیفیة الإحیاء بعد الموت و الجمع بعد التفریق لأن السؤال وقع عن ذلک و لأنه أظهر فی بادئ النظر و الشواهد علیه أکثر ثم هی معارضة بالآیات المشعرة بالإعدام و الفناء انتهی کلامه. و الحق أنه لا یمکن الجزم فی تلک المسألة بأحد الجانبین لتعارض الظواهر فیها و علی تقدیر ثبوته لا یتوقف انعدامها علی شی ء سوی تعلق إرادة الرب تعالی بإعدامها و أکثر متکلمی الإمامیة علی عدم الانعدام بالکلیة لا سیما فی الأجساد (2)قال المحقق الطوسی رحمه الله فی التجرید و السمع دل علیه و یتأول فی المکلف بالتفریق کما فی قصة إبراهیم علیه السلام انتهی. و أما الصور فیجب الإیمان به علی ما ورد فی النصوص الصریحة و تأویله بأنه جمع للصورة کما مر من الطبرسی و قد سبقه الشیخ المفید رحمه الله فهو خروج عن ظواهر الآیات بل صریحها إذ لا یتأتی ذلک فی النفخة الأولی و یأبی عنه أیضا توحید الضمیر فی قوله تعالی ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری و إطراح للنصوص الصحیحة الصریحة من غیر حاجة و قد قال سید الساجدین صلوات الله علیه فی الدعاء الثالث من الصحیفة الکاملة و إسرافیل صاحب الصور الشاخص الذی ینتظر منک الإذن و حلول الأمر فینبه بالنفخة صرعی رهائن القبور.

ص: 336


1- القارعة: 4 و 5.
2- لما کان انعدام کل شی ء الا اللّه سبحانه یبطل التقدّم و التأخر و کل معنی حقیقی و یبطل به النسبة بین الدنیا و الآخرة و المبتدأ و المعاد و جمیع المعارف الإلهیّة المبینة تلو ذلک فی الکتاب و السنة القطعیة لم یکن مجال لاحتماله، و ما ظاهره ذلک من النصوص مبین بما یعارضه، و أمّا أحادیث الصور فهی آحاد لا تبلغ حدّ التواتر و لا یؤید الکتاب تفاصیل ما فیها من صفة الصور و الأمور المذکورة مع نفخه و لا دلیل علی حجیة الآحاد فی غیر الاحکام الفرعیة من المعارف الاصلیة لا من طریق سیرة العقلاء و لا من طریق الشرع علی ما بین فی الأصول، فالواجب هو الایمان باجمال ما أرید من الصور لوروده فی کتاب اللّه، و أمّا الاخبار فالواجب تسلیمها و عدم طرحها لعدم مخالفتها الکتاب و الضرورة و ارجاع علمها إلی اللّه و رسوله و الأئمّة من أهل بیته صلوات اللّه علیهم أجمعین. ط.

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: اوست که آفریده ها را نابود کند پس از وجود چنان که بوده آن چنان شود که گویی نبود. و سپری شدن دنیا پس از نو برون آوردن آن، شگفت تر نیست از برآوردن و آفریدن آن، و چگونه که اگر همه جانداران جهان، از پرندگان و چهارپایان، و آن چه در آغل است، و آن چه چرا کند در بیابان، از هر جنس و ریشه و بن، و نادانان از مردمان و یا زیرکان، فراهم آیند تا پشه ای را هست نمایند، برآفریدن آن توانا نیستند. و راه پدید آوردن آن را ندانند، و خردهاشان سرگشته شود و در شناخت آن سرگردان مانند، و نیروی آن ها سست شود و به پایان رسد، و رانده و مانده بازگردند. آن گاه دانند که شکست خورده اند، و در آفرینش آن به ناتوانی خویش اعتراف کننده، و به درماندگی در نابود ساختن آن فروتنی نشان دهنده. و خدای سبحان پس از سپری کردن جهان، یگانه ماند و تنها، و چیزی با او نبود از آن چه آفرید در دنیا آن سان که بود پیش از آفریدن جهان، همان خواهد بود

ص: 330

پس از سپری ساختن آن.

نه زمانی و نه مکان بی وقت و بی زمان ، در آن هنگام مدت ها و وقت ها نیست و نابود گردیده و سال ها و ساعت ها از میان می رود. پس در آن هنگام چیزی جز خداوند یگانه قهار وجود نخواهد داشت؛ همان که بازگشت تمامی امور به سوی اوست؛ بدون قدرتی در اشیا، ابتدائاً آنان را آفرید و بدون امتناعی از جانب مخلوقات، آن ها نابود می شوند؛ و اگر قدرت بر امتناع و جلوگیری داشته باشند، بقایشان دائمی است و ساختن چیزی از اشیا وقتی آن را می ساخت بر او دشوار نمی بود خلقت آن چه خلق کرد و آفرید بر او سنگین نبود و آن را به خاطر سخت گیری یک سلطان و به خاطر ترس از زوال و نقصان خود نیافرید و به خاطر یاری جستن از آنان در برابر همتای چیره شونده آنان را نیافرید و به خاطر احتراز از ضدی که علیه او به پا خیزد خلق نکرد و به خاطر این که با مخلوقاتش ملکش افزون گردد نیافرید و به خاطر این که وحشتی داشت و می خواست با خلق به آنان انس بگیرد نیز تکوین خلق ننمود و سپس بعد از آفرینش نیز آن را نابود می کند نه به خاطر خستگی در تصرف و تدبیر در امور آن و نه به خاطر این که راحتی به او برسد و نه به خاطر سنگینی چیزی از آن بر او؛ طول بقای مخلوقات او را خسته نکرد که باعث شود به سرعت آن را نابود کند بلکه خدای سبحان اشیا را با لطف خود تدبیر نمود و با امر خود نگه داشت و با قدرتش آن را متقن نمود و بدون احتیاج به اشیا و استعانت از آنان، آن ها را بعد از نابودی زنده می کند. - . نهج البلاغه: 382 -

می گویم: این خطبه و شرح آن به صورت تمام و کمال در کتاب توحید بیان شد.

توضیح تکمیلی: این روایت، همانطور که برخی از متکلمان نیز معتقدند، بر نابودی همه موجودات در پایان جهان دلالت دارد، شارح مواقف می گوید: در مباحث جسم و بدن به این موضوع اشاره شد که بنا بر اعتقاد نَظّام اجسام باقی بوده و از بین نمی روند، و بنا به اعتقاد فلاسفه که معتقدند اجسام ازلی ابدی هستند، اجسام قابل فنا و غیر دائمیّ البقا هستند؛

جاحظ و برخی از کرّامیه معتقدند اجسام ابدی اما غیر ازلی هستند، اصحاب ابوالحسین در صحت فنا توقف نموده اند و قائلان به صحت فنا آن را یا به معنای نابودکردن شخص نابود کننده و یا به معنای حدوث ضد آن و یا منتفی شدن شرط، می گیرند..

اما عقیده اول، مذهب قاضی و برخی از معتزله است که خداوند جهان را بدون واسطه نابود می کند، و جهان نابود می شود، همان طور که در ابتدا معدوم بود و سپس به وجود آمد، اما ابوهذیل عقیده دارد: خدای متعال می فرماید: نابود شو، و نابود می شود، همانطور که می فرماید: کن فیکون (موجود باش پس موجود می شود).

اما عقیده دوم: بیشتر معتزله بر این اعتقادند که فنای جوهر با حدوث ضد آن، همان فنا و نابودی است، ابن اخشید معتقد است فنا اگر چه حائز مکان نیست اما در جهت خاصی صورت می پذیرد، پس هنگامی که خداوند ضد جوهر را خلق کند، همه جواهر از بین می رود.

ابن شبیب عقیده دارد: خداوند در هر جوهری فنا و نابودی قرار داده است، سپس این فنا نابودی، عدم وجود جوهر را در زمان دوم می طلبد، ابوعلی و پیروانش نیز معتقدند خداوند به تعداد هر جوهر، فنا و نابودی قرار داده است،

ص: 331

نه در یک جا، پس جوهرها از بین می رود.

ابوهاشم و پیروانش معتقدند: یک فنا و نابودی بدون محل خلق می کند تا همه جواهر به وسیله آن از بین رود.

اما عقیده سوم: فنای جوهر با از بین رفتن شرط وجود آن است، و بشر گمان می کند این شرط، بقایی است که خدای متعال آن را بدون محل می آفریند، پس وقتی خداوند متعال آن شرط را خلق نکند، جوهر معدوم می شود؛ بیشتر اصحاب ما و نیز کلبی و معتزله بر این اعتقادند که بقاء قائم به جوهر است و خداوند آن را آن به آن می آفریند.

امام الحرمین معتقد است: آن امور عرضی است که لازم است جسم به آن موصوف شود، در صورتی که خداوند فنا و نابودی در آن قرار ندهد، نابود می شود. مرحوم قاضی در یکی از دو مذهب خود می گوید: آن وجودهایی است که خدای متعال در جسم آفریده است به صورت آن به آن؛ پس اگر خداوند فنا در آن قرار نداده باشد، نابود می شود.

نظام گوید: جوهر باقی نمی ماند، بلکه خداوند آن را از آن به آن می آفریند و هرگاه آفریده نشود، جوهر از بین می رود؛ بیشتر این سخنان باطل است، به ویژه این سخن که می گوید: فنا امری محقق در خارج بوده، و ضد بقا و قائم به خود و یا جوهر است، و همچنین این که بقاء در خارج بدون داشتن محل موجود است؛ ممکن است وجه بطلان این عقاید نیازی به شرح نداشته باشد.

طرفداران درست بودن فنا و حقانیت حشر اجساد در این خصوص که آیا پس از فنا و نابودی و یا پس از پراکنده شدن اجزا دوباره خلق می شوند، با یکدیگر اختلاف نظر دارند.

حق، توقف و درنگ کردن است، و این قول منتخب امام حرمین است که می گوید: عقلا جایز است جوهرها از بین برود و سپس دوباره ایجاد شود، و امور عرضی شناخته شده باقی بماند و ادامه یابد، سپس به جسم باز گردد؛ اما دلیل محکم نقلی بر تعیین یکی از این دو مورد وجود ندارد، پس بعید نیست که اجساد بندگان به خاک تبدیل شود و سپس دوباره به صورت اول ساخته شود، و بعید نیست که چیزی از آن معدوم شود و سپس اعاده گردد. الله أعلم.

گروه اول با دلائلی احتجاج می کنند: اولین اجماع بر آن پیش از ظهور مخالفانی مانند برخی از متأخرین معتزله و اهل سنت صورت گرفت، اما این ادعای اجماع مردود است؛ چگونه اجماع صورت گرفته در حالی که معتزله بغداد خلاف آن را عقیده دارند؟ آری، صحابه به بقای حق و نابودی خلق عقیده داشتند، و این نابودی به معنای هلاک اشیا و مرگ زندگان و پراکنده شدن اجزای آنان است و نه به معنای نابودی کامل جوهر، چرا که ظاهرا آن ها در مسائلی که به اثبات نظریه با ژرف نگری نیاز داشته باشد، وارد نمی شوند.

دوم این که خدای متعال می فرماید: « هو الاول و الآخر» - . حدید / 3 - یعنی در وجود، و چنین امری جز با نابودی هر چیزی غیر از خدا امکان پذیر نیست، و پس از قیامت نیز چنین امری محقق نمی شود، پس قبل از قیامت است.

من پاسخ می دهم: می تواند آیه به

ص: 332

این معنا باشد: خداوند آفریننده هر موجود و غایت و هدف هر مقصودی است، و یا خداوند در الهویت و یا در صفات کمال خود یگانه می باشد. همانطور که اگر به شما بگویند: این اولین کسی است که شما را ملاقات کرده است و یا آخرین نفر؟ پاسخ می دهید: اولین و آخرین نفر است، و منظور شما این است که کسی غیر از او زائر شما نبوده است.

و یا به این معناست که او اول و آخر در مقایسه با همه موجودات است، به این معنا که خداوند پس از مرگ همه زندگان باقی و ازلی است، و یا او ابتدا موجودات را خلق کرد و در آخر روزی داد، همانطور که خداوند می فرماید: «خلقکم ثم رزقکم» - . روم / 40 - ، و خلاصه این که منظور این نیست که خداوند بر اساس زمان، آخرین است، چرا که همه بر ابدی بودن بهشت و بهشتیان اتفاق نظر دارند.

سوم آیه «کل شئ هالک إلا وجهه» - . قصص / 88 - ، منظور از هلاکت نابودی است، نه این که از ذی نفع بودن خارج شود، زیرا شیء پس از متفرق شدن دالّ بر آفریننده خود است، و این از بزرگترین منافع و مصلحتها به شمار می رود.

پاسخ من این است: ممکن است به این معنا باشد که آن به خودی خود هلاک و نابود می شود، زیرا با توجه به علت ممکن است استحقاق وجود و هستی را نداشته باشد، و یا منظور از هلاک، مرگ است، و یا خارج شدن از دایره سودمندی هدفی که برای آن خلق شده است، همان طور که گفته می شود: غذا فاسد شد، یعنی برای خوردن مناسب نیست، هر چند ممکن است برای کار دیگری مناسب باشد.

مشخص است که هدف باری تعالی از آفرینش هر جوهری، دلالت بر ذات حق نیست، گرچه ممکن است برای این هدف مناسب باشد، همانطور که همه واژ های کتابی که نویسنده به رشته تحریر در آورده است، بر خود نویسنده دلالت نمی کند.

و یا منظور از هلاک، مرگ است، همانطور که خدای متعال نیز می فرماید: «إن امرؤ هلک» - . نساء / 176 - . و گویند: به این معناست: هر عملی که برای رضای خدا نباشد، هالک است، به این معنا که پاداشی به آن تعلق نمی گیرد.

چهارم: خدای متعال می فرماید: « وهو الذی یبدؤ الخلق ثم یعیده» - . روم / 27 - و «کما بدأنا أول خلق نعیده» - . انبیاء / 104 - آفرینش از عدم است، و حشر نیز همین طور، علاوه بر این، آفرینش دوباره خلق بدون تصور عدم و نابودی امکان پذیر نیست.

پاسخ من این است: ما این عقیده را نمی پذیریم که منظور از آفرینش خلق، ایجاد و آفرینش آن ها از عدم است، بلکه جمع و ترکیب بر اساس آن چیزی است که خدای متعال می فرماید: «وبدأ خلق الانسان من طین» - . سجده / 7 - ، به همین دلیل به صورت موجود مرئی و قابل مشاهده توصیف می شود، خدای متعال می فرماید: «أو لم یروا کیف یبدئ الله الخلق» - . عنکبوت / 19 - و « أو لم یسیروا فی الارض فینظروا کیف بدء الخلق» - . روم / 9 - .

اما حقیقت خلق در ترکیب و آفرینش با توجه به این آیه شریفه است: «خلقکم من تراب» - . روم / 20 - یعنی شما را از خاک ترکیب کرد و « وتخلقون إفکا» - . عنکبوت / 17 - یعنی مرتکب کذب می شوید، پس خلقت به صورت حقیقت در ایجاد برای دفع اشتراک نبوده و این عقیده ضعیف است،

ص: 333

زبان شناسان بر این اعتقادند که ایجاد و آفرینش همراه با اندازه گیری است؛ خواه از ماده باشد مانند « خلقکم من تراب» و یا بدون آن باشد مانند «خلق الله العالم».

پنجم: «کل من علیها فان» - . رحمن / 26 - فنا همان عدم و نابودی است. من پاسخ می دهم: بلکه خارج شدن چیزی از صفتی می باشد که به وسیله آن صفت سود می رساند. همان طور که می گویند: توشه قوم فنا و نابود شد و آب و غذا از بین رفت؛ به همین صورت برای مرگ نیز از واژه فنا استفاده می شود، مانند: أفناهم الحرب: جنگ آن ها را نابود کرد. و گویند: آیه به این معناست: هر موجود زنده ای که روی کره خاکی است، می میرد.

امام الحرمین می گوید: حتی اگر فنا و هلاک به معنای عدم نیز باشد، می بایست این دو آیه تأویل شود، اگر با توجه به ظاهر آیه تأویل شود، لازم است کل هستی یک باره فانی و نابود گردد، حال آن که چنین نیست، و تأویل به حرکت جهان به سوی عدم بهتر از تأویل آیه مبنی بر قابلیت نابودی یکباره جهان، نیست. و این کلام از او اشاره است به اتفاق نظر زبان شناسان عرب که آن ها معتقدند اسم فاعل و مانند آن می تواند به معنای آینده به کار رود، و می بایست موصوف به معنایی باشد که از آن مشتق شده، و تنها اختلاف در این است که آیا بقای این معنا شرط است؟ صاحب تخلیص تصور می کند اسم فاعل نیز مانند مضارع بین حال و آینده مشترک است، اما این ایراد بر آن وارد می شود که حمل آن به معنای آینده تأویل و برگرداندن معنا از ظاهر نیست.

دیگران دلائل دیگری بیان کرده اند: اول: اگر چنین بود پاداش به مستحق آن نمی رسید، و آن چه در احادیث شنیده ایم که خداوند اجر نیکوکاران را ضایع نمی کند، می بایست باطل شود.

در مورد عقاید معتزله بیان شد که عقلا وجوب پاداش نیکوکار و جزای بدکار ثابت شد، و ذکر گردید که منشأ همان مبتدا نیست بلکه شبیه آن است، زیرا معدوم دقیقا به همان صورت باز نمی گردد، این اعتقاد رد شد و دلائل ضعف آن بیان گردید. حتی اگر این اعتقاد درست هم باشد، در مورد کسانی صدق نمی کند که معتقدند روح و یا اجزای اصلی باقی مانده و دیگر اجزا نابود می شوند و سپس دوباره خلق می گردد، عقیده دوم دقیقا مانند عقیده اول نیست بلکه در توصیف اولیه و بازگشت و یا بنا به دلیل دیگری مغایر آن می باشد.

با توجه به آن چه بیان شد، شکی نیست که استحقاق اصلی متعلق به روح است، ممکن است مقرر شود اگر روح از بین برود، رسیدن مستحق به پاداش آن مشخص نمی شود، زیرا نمی دانند آن که محشور شده است، دقیقا همان اولی است که بازگشته است و یا شبیه آن است که با همان ویژگی ها خلق شده است؟

اگر به فنای کلی معتقد باشیم که موضوع مشخص است، اما در صورتی که به بقای روح و اجزای اصلی آن معتقد باشیم، پس به خاطر نابودی ترکیب و ساختار و صفاتی است که مسلمانان به آن متمایز می شوند، به ویژه کسانی که معتقدند

ص: 334

روح نیز مانند جسم است، و لازمه این سخن منتفی است چرا که دلائل بر رسیدن جزا به مستحق استوار دلالت دارد.

نباید اشکال شود و گفته شود: ممکن است خداوند روح و اجزای اصلی آن را از پراکندگی و متلاشی شدن حفظ کند، بلکه حکمت الهی چنین چیزی را اقتضا می کند تا مشخص شود حق به حق دار می رسد. ما در پاسخ این اشکال می گوییم: مقصود باطل کردن عقیده کسانی است که معتقدند نه تنها همه اجزا نابود می شوند، بلکه همه عالم از بین رفته و سپس دوباره خلق می شود، و به وجود می آید

حتی اگر این عقیده صحیح باشد، متوجه شدید اصل عمده در حشر، بازگشت اجزای اصلی است و نه اضافی، و دانستید که اجزای اصلی صرف نظر از نابودی کلی، متلاشی نمی شوند؛ بلکه پاسخ این است که با توجه به ادله مشخص می شود خدای متعال است که پاداش را به مستحق آن می رساند و بر این دلالت ندارد که ما به طور قطع این را هنگام تحقق آن در می یابیم و علم خدا کافی است. اگر این عقیده درست باشد، خدای متعال علمی ضروری و یا راهی آشکار به صورت جزئی و یا کلی می آفریند.

دوم این که معتزله معتقدند: می بایست عمل حکیم بنا به مصلحتی باشد تا کار وی عبث و بیهوده تلقی نشود، و نابودی هنگامی که به هیچکس سودی نمی رساند پس هیچ هدف و غرضی در بر ندارد، زیرا تنها در وجود بلکه در زندگی، منفعت وجود دارد، و پاداش مستحق و عذاب و سوال و حساب و غیره نیز در صورت نابودی صورت نمی گیرد و این امر کاملا مشخص است، از سوی دیگر این که در روایات از نابودی خبر داده شده، لطف و رحمتی است برای مکلفان و بیان نهایت عظمت و بی نیازی و یکتایی در دوام و بقای الهی، و نابودی این امور را محقق ساخته و بر این موضوع صحه می گذارد.

سوم این که: اما متونی که بر نشر و زنده شدن پس از مرگ و جمع شدن پس از پراکندگی دلالت دارد، آیاتی از قبیل: «وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی» - . بقره / 263 - تا آخر آیه و «أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها» تا آن جا که می فرماید: «وَ انْظُرْ إِلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْماً» - . بقره / 262 - و نیز «و کَذلِکَ النُّشُورُ» - . فاطر / 9 - وَ «کَذلِکَ تُخْرَجُونَ» - . روم / 19 - و «کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ» - . اعراف / 29 - پس از آن که آفرینش با گل را به صورتی که می بینیم، ذکر می فرماید: «أَ وَ لَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ» - . عنکبوت / 19 - «أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ» - . بقره / 259 -

تا آن جا که می فرماید:

ص: 335

«یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ» - . قارعه / 4 و 5 - و دیگر آیاتی که بر جدا شدن و نه بر نابودی دلالت دارد.

پاسخ: هر چند در این آیات اشاره ای به نابودی نشده اما آن را نفی نیز نمی کند، بلکه تنها بر چگونگی زنده شدن و گردآوری پس از پراکندگی دلالت دارد، زیرا سوال و جواب از آن صورت می گیرد، و نیز به این دلیل که در دید اولیه واضح تر است و شواهد بیشتری بر آن دلالت دارد، و این در مخالفت با آیاتی است که به فنا و نابودی اشاره دارد. پایان کلام شارح مواقف.

حقیقت این است که نمی توان یکی از این دو عقیده را پذیرفت، زیرا با یکدیگر در تعارضند، و در صورت اثبات، نابودی تنها بر چیزی محقق می شود که اراده حق تعالی بر آن صورت گرفته باشد، و بیشتر متکلمان امامیه بر این عقیده اند که نابودی کلی صورت نمی گیرد، به ویژه در اجساد.

محقق طوسی رحمه الله در تجرید می نویسد: ادله نقلی بر این امر دلالت می کند و در موارد تکلف آور به تفریق تأویل می گردد، همانطور که در داستان ابراهیم علیه السلام نیز بیان شده است.

اما همانطور که در متون صریح آمده لازم است به صور ایمان بیاوریم، تأویل آن این است که صور جمع تصاویر است، طبرسی و نیز شیخ مفید رحمه الله نیز پیش از او آن را بیان کرده اند، و این معنا به معنای خروج از ظاهر آیات و بلکه صراحت آیات است، چرا که این در نفخه اول ممکن نیست. و مفرد آوردن ضمیر نیز در آیه شریفه «ونفخ فیه اخری» آن را رد می کند و موجب طرح بی جهت متون صحیح و صریح آشکار است؛ و سیدالساجدین علیه السلام در دعای سوم صحیفه کامله می فرماید: و اسرافیل که صاحب صور شاخصی استکه منتظر اذن و حلول امر از جانب توست و با نفخ خود به خاک افتادگان و کسانی را که در گروی قبور خود هستند را بیدار می کند.

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

**[ترجمه]

کلام المصحّح

تصویر

إلی هنا تمّ الجزء السادس من هذه الطبعة المزدانة بتعالیق نفیسة قیّمة و فوائد جمّة ثمینة؛ و یحوی هذا الجزء 501 حدیثاً فی 17 بابا.

و قد بالغنا فی تصحیح الکتاب و قابلناه بنسخة المصنّف قدسّ سرّه الشریف، و النسخة لخزانة کتب فضیلة الفقید ثقة الإسلام و المحدّثین الحاج السیّد (صدر الدین العاملیّ) الخطیب الشهیر الأصفهانیّ رضوان اللّه علیه؛ و أتحفنا إیّاه ولده المعظّم العاام العامل الحاج السیّد (مهدیّ الصدر العاملیّ) نزیل طهران، فمن واجبنا أن نقدّم إلیه ثناءنا العاطر و شکرنا الجزیل. و لا ننسی الثناء علی الشریف الجلیل، المحقّق الفاضل السیّد جلال الدین المحدّث- أدام اللّه تأییده- فإنّه لم یضنّ علینا بنفائس مخطوطات کتاب بحار الأنوار الّتی تعدّ أعلاق أصوله القیّمة؛ وفّقه اللّه تعالی و إیّانا لجمیع مرضاته إنّه ولیّ التوفیق.

یحیی عابدی

ص: 337

تصویر

ص: 338

**[ترجمه]ص: 337

ص: 338

**[ترجمه]

فهرست ما فی هذا الجزء

الموضوع/ الصفحه

بقیّة أبواب العدل

باب 19 عفو اللّه تعالی و غفرانه؛ و فیه 17 حدیثاً. 1- 10

باب 30 التوبةو أنواعها و شرائطها؛ و فیه 78 حدیثاً. 11- 48

باب 21 نفی البعث و مایوجب النقص من الاستهزاء و السخریّة و المکر و الخدیعة عنه تعالی، و تأویل الآیات فیها؛ و فیه؛ حدیثان. 49- 54

باب 22 عقاب الکفّار و الفجّار فی الدنیا؛ و فیه تسعة أحادیث. 54- 57

باب 23 عللل الشرائع و الأحکام؛ الفصل الأوّل العلل الّتی رواها الفضل بن شاذان. 58- 63

الفصل الثانیّ: ما ورد من ذلک بروایة ابن سنان. 93- 107

الفصل الثالث: فی نوادر العلل و متفرّقاتها. 107- 115

أبواب الموت

باب 1 حکمة الموت و حقیقته، وما ینبغی أن یعبّر عنه؛ و فیه خمسة أحادیث. 116- 118

باب 2 علامات الکبَر، و أنّ ما بین الستّین إلی السبعین معترک المنایا، و تفسیر أَرْذَلِ الْعُمُرِ*؛ و فیه تسعة أحادیث. 118- 120

باب 3 الطاعون و الفرار منه؛ و فیه عشرة أحادیث. 120- 124

باب 4 حبّ لقاء اللّه و ذمّ الفرار من الموت؛ و فیه 46 حدیثاً. 124- 139

باب 5 ملک الموت و أحواله و أعوانه و کیفیة نزعه للروح؛ و فیه 18 حدیثاً. 139- 145

باب 6 سکرات الموت و شدائده، و ما یلحق المؤمن و الکافر عنده؛ و فیه 52 حدیثاً. 145- 137

ص: 339

باب 7 ما یعاین المؤمن و الکافر عند الموت، و حضور الأئمة علیهم السلام عند ذلک و عند الدفن، و عرض الأعمال علیهم صلوات اللّه علیهم، و فیه 56 حدیثا. 173- 202

باب 8 أحوال البرزخ و القبر و عذابه و سؤاله و سائر ما یتعلق بذلک، و فیه 128 حدیثا. 202- 282

باب 9 فی جنّة الدنیا و نارها؛ و فیه 18 حدیثا. 282- 293

باب 10 ما یلحق الرجل بعد موته من الأجر؛ و فیه خمسة أحادیث. 293- 294

أبواب المعاد و ما یتبعه و یلحق به

باب 1 ما أشراط الساعة، و قصّة یأجوج؛ و فیه 32 حدیثا. 295- 316

باب 2 نفخ الصور و فناء الدنیا و أنّ کل نفس تذوق الموت؛ و فیه 16 حدیثا. 316- 336

ص: 340

**[ترجمه]ص: 339

ص: 340

**[ترجمه]

تعريف مرکز

بسم الله الرحمن الرحیم
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
(التوبه : 41)
منذ عدة سنوات حتى الآن ، يقوم مركز القائمية لأبحاث الكمبيوتر بإنتاج برامج الهاتف المحمول والمكتبات الرقمية وتقديمها مجانًا. يحظى هذا المركز بشعبية كبيرة ويدعمه الهدايا والنذور والأوقاف وتخصيص النصيب المبارك للإمام علیه السلام. لمزيد من الخدمة ، يمكنك أيضًا الانضمام إلى الأشخاص الخيريين في المركز أينما كنت.
هل تعلم أن ليس كل مال يستحق أن ينفق على طريق أهل البيت عليهم السلام؟
ولن ينال كل شخص هذا النجاح؟
تهانينا لكم.
رقم البطاقة :
6104-3388-0008-7732
رقم حساب بنك ميلات:
9586839652
رقم حساب شيبا:
IR390120020000009586839652
المسمى: (معهد الغيمية لبحوث الحاسوب).
قم بإيداع مبالغ الهدية الخاصة بك.

عنوان المکتب المرکزي :
أصفهان، شارع عبد الرزاق، سوق حاج محمد جعفر آباده ای، زقاق الشهید محمد حسن التوکلی، الرقم 129، الطبقة الأولی.

عنوان الموقع : : www.ghbook.ir
البرید الالکتروني : Info@ghbook.ir
هاتف المکتب المرکزي 03134490125
هاتف المکتب في طهران 88318722 ـ 021
قسم البیع 09132000109شؤون المستخدمین 09132000109.