مجموعه مقالات جلد2

مشخصات کتاب

سرشناسه : کنگره بزرگداشت علی بن ابراهیم قمی (ره) (1390 : قم)

عنوان و نام پدیدآور : مجموعه مقالات جلد2/ گروهی از نویسندگان.

مشخصات نشر : قم: آستانه مقدسه قم، انتشارات زائر، 1389 -

مشخصات ظاهری : ج.2

فروست : مجموعه آثار کنگره بزرگداشت علی بن ابراهیم قمی (ره)؛ شماره 31.

شابک : 35000 ریال: 978-964-180-113-9

یادداشت : کتابنامه.

موضوع : قمی، علی بن ابراهیم، قرن 3ق. -- کنگره ها

موضوع : محدثان شیعه -- ایران -- کنگره ها

شناسه افزوده : پژوهشکده علوم و معارف قرآنی علامه طباطبایی(ره)

رده بندی کنگره : BP116 /ق8 ک9 1389

رده بندی دیویی : 297/2924

شماره کتابشناسی ملی : 2620578

ص:1

اشاره

ص:2

ص:3

ص:4

فهرست تفضیلی

مقدمه کنگره........................... 17

مبانی نقد متنی در تفسیر قمی  (دکتر فتحیه فتاحی زاده) 21

چکیده............................... 21

بیان مسأله.......................... 22

1. عَرضۀ حدیث بر قرآن................ 23

1 _ 1 _ تحریف قرآن................. 24

1-2. رفع حضرت عیسی علیه السلام.............. 25

2. عَرضۀ حدیث بر سنت قطعیه........... 27

2-1. نسبتِ کفر به ابوطالب........... 28

3. عَرضۀ حدیث بر عقل................. 30

3-1. مسخ اساف و نائله.............. 31

4. عَرضۀ حدیث بر حس، مشاهده و قطعیات علمی  31

4-1. لایه های زمین................... 32

4-2. علت سوزانندگی خورشید نسبت به ماه 33

4-3. خسوف وکسوف.................... 33

منابع............................... 40

ص:5

زندگانی ابراهیم بن هاشم قمی  (معصومه باقری نژاد)    43

مقدمه:.............................. 43

ولادت................................ 43

خاندان.............................. 44

دوران جوانی......................... 45

انتقال از کوفه به قم................ 45

حوزه های درسی کوفه و قم.............. 46

روایت ابراهیم از امام صادق علیه السلام........ 48

روایت ابراهیم از امام رضا علیه السلام......... 48

یونس بن عبدالرحمان و تعامل او با ابراهیم  49

ابراهیم در کلام علما................. 50

مقام معنوی و اخلاقی ابراهیم.......... 52

فعالیت های فرهنگی و اجتماعی و سیاسی.. 52

وثاقت ابراهیم بن هاشم............... 53

تألیفات............................. 56

مشایخ و اساتید...................... 56

شاگردان............................ 57

تاریخ وفات و مدفن ابراهیم.......... 58

منابع و مآخذ........................ 58

بررسی علوم اهل بیت علیهم السلام در تفسیر قمی  (حسن مهدی فر)    61

دیباچه.............................. 61

چکیده............................... 62

مقدمه............................... 63

ص:6

فصل اول: کلیات و مفاهیم............... 65

الف) مفاهیم.............................. 65

1. علم و اقسام آن.................. 65

تعریف علم.......................... 65

اقسام علم.......................... 66

الف) علم حصولی و حضوری............. 66

ب) علم غیب و شهود.................. 67

2) اهل بیت علیهم السلام....................... 67

3 - تفسیر قمی...................... 68

الف) مؤلف کتاب..................... 69

ب) تفسیر قمی....................... 69

ب) کلیات علوم اهل بیت علیهم السلام............. 70

واقعیت های انکار ناپذیر............. 71

خبر های غیبی تحقق یافته............. 71

فقدان عجز و جهل در پاسخ به سؤالات... 72

مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام.............. 73

اعتراف دشمنان...................... 73

میراث عظیم علمی.................... 74

فصل دوم: آیاتی که بیانگر علوم اهلبیت علیهم السلام است  75

1. آدم علیه السلام و آیات تعلیم اسماء......... 75

2. ابراهیم علیه السلام و آیات علم به ملکوت آسمانها و زمین   77

3. آیه ارتضاء....................... 78

4. آیات شهادت پیامبر صلی الله علیه وآله بر اعمال...... 80

توضیح و بیان آیات.................. 81

5- آیه اهل الذکر.................... 85

ص:7

6. آیه علم الکتاب................... 88

روایاتی مبنی بر ابعاد علم اهل بیت علیهم السلام 89

الف) آگاهی به زمان مرگ خویش(علم منایا و بلایا):   89

ب) آگاهی اهل بیت علیهم السلام به آنچه که در آسمانها و زمین و بهشت و جهنم است و علم به گذشته و آینده تا روز قیامت و آگاهی به وقت مرگ خود.................................... صلی الله علیه و آله1

فصل سوم: منابع علم اهل بیت علیهم السلام.......... صلی الله علیه و آله2

1- وحی و قرآن....................... صلی الله علیه و آله2

2- وراثت از پیامبر.................. صلی الله علیه و آله4

3- الهام............................ صلی الله علیه و آله7

4- القای روح القدس.................. صلی الله علیه و آله9

5- تحدیث........................... 102

6- کتاب جفر و جامعه................ 104

آگاهی نسبت به ادیان و کتب آسمانی.. 105

خاتمه و نتیجه گیری:................ 106

منابع:............................. 108

تفسیر قمی بین رد و قبول  (سیّد حسن نقیبی) 111

مطالبی که مرحوم علامه بلاغی در تفسیر آلاء الرحمان؛ از تفسیر علی بن ابراهیم قمی نقل کرده است........... 113

علی بن ابراهیم در تفسیر آلاء الرحمان علامه محمد جواد بلاغی    138

مروری بر استفاده های مجمع البیان از «تفسیر قمی»  (سید حسن نقیبی)..................................... 141

علی بن ابراهیم در مجمع البیان...... 142

داستان داوود علیه السلام..................... 144

غزوه احد........................... 149

ص:8

اخلاق در تفسیر قمی  (سید مراد رضا رضوی هندی) 191

تعریف اخلاق......................... 191

اهمیت روایات اخلاقی................. 192

ارکان علم اخلاق..................... 194

مفهوم اعتدال و حد وسط.............. 206

روش بیان مطالب در علم اخلاق......... 208

رذایل و فضائل قوه نفس ناطقه........ 208

الف) رذیله جهل.................... 208

فضیلت علم......................... 210

فرق بین خشیت و خوف مذموم.......... 210

یقین در برابر جهل مرکب............ 211

سنگینی وظیفه عالم................. 212

عالم بدون عمل..................... 213

رابطه علم با زهد.................. 214

حب دنیا........................... 215

حقیقت لذات دنیا................... 216

فضیلت زهد......................... 219

تعریف زهد......................... 219

درجات زهد......................... 221

زهد در شبهه....................... 222

1. پاکیزگی نفس.................... 223

2. صعود و رفعت به سوی خدا......... 223

3. دوری از هم نشینی با فاسقان..... 223

زهد در فضول....................... 224

حصول وقت زیاد برای سلوک الی الله..... 224

قطع اضطراب........................ 224

ص:9

آراسته شدن به زیور انبیاء و صدیقین 224

زهد در زهد........................ 225

راه درک زهد....................... 226

رذیلت بخل......................... 228

بخیل کافر......................... 230

شح بدتر از بخل.................... 232

معالجه بخل........................ 234

فضیلت سخاوت....................... 235

حد سخاوت.......................... 235

مصادیق سخاوت...................... 236

1. انفاق در راه خدا............... 236

2. قرض و صدقه..................... 237

3. سخاوت در جان................... 237

ایثار بالاترین درجه سخاوت.......... 237

رذیلت غنا و بی نیازی.............. 238

فقر بعد از غِنی.................... 239

فضیلت فقر......................... 240

1. حسد............................ 242

حسود و دشمن با خدا................ 243

حسد سبب توهین به پیامبر........... 244

فضیلت نصیحت....................... 244

رذیلت قطع رحم..................... 245

صلهی رحم.......................... 246

معنا و حدود صله رحم............... 247

عقوق والدین....................... 248

اطاعت از والدین................... 249

ص:10

استهزاء........................... 250

عاقبت استهزاء کنندگان.............. 251

غیبت.............................. 256

حرمت مجلس غیبت.................... 259

علاج مرض غیبت...................... 260

فضیلت مدح مومنین.................. 261

کذب............................... 262

تهمت کذب به حضرت ابراهیم علیه السلام......... 262

تهمت دروغ به حضرت یوسف علیه السلام......... 266

صدق............................... 267

ریا............................... 268

اخلاص.............................. 269

مخلِصین و مخلَصین.................... 269

نشانههای اخلاص..................... 270

راههای رسیدن به اخلاص.............. 271

1- دل نبستن به دنیا............... 271

2- بی توجهی به اقبال و ادبار....... 272

3- اعتماد به خدا.................. 273

4- اخفای عمل...................... 273

آثار اخلاص......................... 273

1. هیبت و خشوع موجودات............ 273

2. کفایت امور..................... 275

3. روشن بینی...................... 275

اصرار بر معصیت.................... 276

توبه.............................. 277

مراحل توبه و استغفار.............. 278

ص:11

داستان قوم یونس علیه السلام................ 278

راه رسیدن به توبه................. 280

شرائط قبولی توبه.................. 281

کسانی که توبهشان پذیرفته نمیشود :. 282

چگونگی توبه....................... 283

رذیلت اعتماد به ما سوی الله........... 285

فضیلت توکل........................ 286

ارزش توکل......................... 286

توکل و توحید افعالی............... 287

مراحل توکل........................ 287

رذیلت کفران نعمت.................. 289

آثار کفران نعمت................... 290

1- فقر و فلاکت دنیوی............... 290

2- عذاب آخرت:..................... 291

فضیلت شکر نعمت.................... 293

تعریف شکر.......................... 294

ارکان و پایههای شکر................ 294

1- معرفت به نعمت و منعم........... 294

2- حالت خضوع و تواضع.............. 295

مراحل شکر......................... 296

شکر خلّصین......................... 297

رذیلت جزع و بیتابی................ 299

فضیلت صبر......................... 301

جایگاه صبر........................ 302

ارزش صبر شیعیان................... 303

راه رسیدن به صبر.................. 304

1_ حریت........................... 304

ص:12

2_ یقین به مبدأ و معاد............ 305

3_ چگونگی مقایسه خود و دیگران در مادیات و معنویات    305

4_ توجه به حکمت تکالیف و مصائب.... 306

صبر در مسائل اجتماعی.............. 306

ریشه صبر.......................... 307

فهرست منابع و مآخذ................. 309

الکلام العِلوی فی بیان الجنة و النار من تفسیر علی بن ابراهیم القمی   (السیّد قوامالدین هاشمی).............. 311

مقدّمة.............................. 311

ألف: الجنّة......................... 312

1. خلق الجنّة.......................... 312

2. مکان الجنّة.......................... 313

3. الجنّة الموعودة........................ 314

4. عظمة الجنّة عند أهلها.................... 314

5. سعة منزل أهل الجنّة..................... 315

6. زمان استقرار أهل الجنّة فیها................ 316

7. مسیرة انتشار طیب ریح الجنّة................ 316

8. من صفات طوبی....................... 316

9. سدرة المنتهی......................... 317

10. نعمات الجنّة:........................ 318

ألف: النعمات المعنویة...................... 318

1. رضوان الله.......................... 318

ص:13

2. فرح أهل الجنّة........................ 319

3. الإمارة الخاصّة........................ 319

4. النزاهة من الاباطیل..................... 320

ب: النعمات المادّیة....................... 320

1. المآکل و المشآرب...................... 320

2. الملابس............................ 321

3. الرفاهیّات........................... 322

4. النکاح............................ 324

ألف: کیفیّة خلق الجواری.................... 324

ب: ذوات الجواری........................ 324

ج: تعداد الجواری........................ 324

د: من صفات الحور العین.................... 325

11. مراتب أهل الجنّة...................... 326

ألف: درجة المؤمن........................ 326

ب: درجة رسول الله صلی الله علیه و آله...................... 326

12.أولاد المؤمنین فی الجنّة................... 327

13.حیاة عوالم الاخرة...................... 327

14.دوام الجنّة.......................... 327

15.الجنّة لیس محلّ الأجنّة المؤمنین... 328

16.عدم الموت فی الجنّة.................... 328

ب: جهنّم............................ 328

1. مخلوقیة جهنّم......................... 328

2. نسبة الصراط إلی الأرض و جهنّم.............. 329

ص:14

3. إتمام الحجّة علی أهل جهنّم................. 329

4. زمان ورود أهل جهنّم فیها.................. 330

5. إتیان جهنّم.......................... 330

6. جهنّم ماوی عُن_ُد....................... 331

7. مساواة الإنس و الجنّ لجهنّم................. 331

8. إحاطة جهنّم بأهلها...................... 331

9. ابواب جهنّم.......................... 331

10. درکات جهنّم........................ 333

11. حطب جهنّم......................... 334

12. أنواع عذاب جهنّم...................... 335

ألف: العذاب الروحانی...................... 335

1. الوارثون........................... 335

2. تحقیر أهل جهنّم....................... 335

ب: العذاب الجسمانی...................... 336

13.استمرار عذاب جهنّم.................... 337

14.شدّة حرّ نار جهنّم...................... 338

15.عظمة جهنّم......................... 339

16.قباحة وجوه أهل جهنّم.................... 339

17.حیاة عوالم الآخرة...................... 340

19.منیّة أهل جهنّم........................ 341

20. خلود أهل جهنّم....................... 341

21. قسیم النار.......................... 341

ص:15

آیات الاحکام در تفسیر قمی  (سید رضا حسینی کیا)   343

مقدمه.............................. 343

باب الطهارة........................ 344

باب الصلاة.......................... 344

باب الصوم.......................... 347

باب الزکاة......................... 349

باب الحج........................... 351

باب الجهاد......................... 356

باب النکاح و الطلاق................. 359

باب الظهار......................... 370

باب الایلاء.......................... 372

باب اللعان......................... 373

باب الأطعمة و الأشربة................ 374

باب الوصیة......................... 378

باب الاولاد.......................... 379

باب الارث........................... 380

باب القصاص......................... 385

باب الدیات......................... 388

باب الحدود......................... 388

ص:16

مقدمه کنگره

شناختِ هر علمی، پیوندی عمیق با شناخت تاریخ آن علم دارد، و در علوم انسانی به ویژه دانش هایی مانند فقه، حدیث و تفسیر، ضرورت آگاهی از تاریخ آن علوم بیش تر احساس می شود. چنان که یک فقیه هرگز نمی تواند بدون آگاهی از تاریخچهی مسألهی فقهی و تحولات آن در طول تاریخ، و نیز آرا و اقوال و موضع گیری فقهای گذشته به اظهارنظر صحیح و دقیق در آن مسأله اقدام کند؛ در مباحث تفسیری و حدیثی هم همین ضرورت وجود داشته، بلکه اهمیتی دو چندان می یابد.

درایت و فهم و فقه الحدیث بدون توجه و اطلاع کامل از تحولات تاریخی حدیث ممکن نیست. کسی که نمی داند احادیث موجود، عین الفاظ معصومانعلیهما السلام است یا نقل به معنا، یا نقل به مضمون شده، قطعاً در استنباط احکام از روایات با مشکل مواجه می گردد.

قرن چهارم هجری بی تردید نقطهی عطفی در تاریخ تحولات حدیث شیعه است. در قرن سوم غالب محدثان شیعه، عرب زبانان ساکن جنوب عراق بودند، اما در آغاز قرن چهارم، جایگاه خود را به راویان و محدثان ایران زمین داده، عالمان فرهیختهی ایرانی عهده دار منصب مهمّ نقل حدیث گردیدند.

حلقهی واسطهی این تحول بزرگ خاندان «علی بن ابراهیم بن هاشم بن خلیل کوفی» بود. ابراهیم بن هاشم سرآغاز این چرخش محسوب می شود، که احادیث و فرهنگ شیعه و میراث

ص:17

علمی و حدیثی گران بهای اهل بیت F را از کوفه به قم منتقل کرد.

در قرن دوم و سوم صدها کرسی درس حدیثی در کوفه وجود داشت، که همگی به «قال الباقر C» و «قال الصادق C» اشتغال داشتند و با کمال دقت و متانت، غبار تحریف و تبدیل را، که توسط دست نشاندگان بنی امیه یعنی وضّاعان پدید آمده بود؛ از سنّت پیامبر9 کنار می زدند و مردم را با معارف اصیل وحیاتی اسلام آشنا می کردند. ولی در پایان قرن سوم، یک باره قم جانشین کوفه گردید و عنوان پرافتخار حرم اهل بیت F مفهوم حقیقی خود را نشان داد. و این خاندان «علی بن ابراهیم قمی» بودند که قم را به جایگاه اصلی خود رساندند و آن را زیبندهی «حرم اهل بیت F» بودن قرار دادند.

مهاجرت حضرت ستی فاطمهی معصومه J بنت باب الحوائج الی الله به قم باعث گردید این شهر، مَهبط شیعیان و کانون توجه علویان و دوستداران اهل بیت F قرار گیرد، قطعاً مدفن بانوی کرامت و احادیث اهل بیت F در قم، در مهاجرت ابراهیم بن هاشم به این دیار بی تأثیر نبود، و قم این گونه مرکز فرهنگی تفکر شیعه و میراث دار حدیث اهل بیت F گردید.

علی بن ابراهیم قمی که دوران حضرات عسکریین علیهما السلام و بیش تر دوران غیبت صغریٰ را درک کرده از بزرگ ترین فقها، مفسران و محدثان شیعه است و در عمر پربرکت خود به رغم عارضهی چشم، که در نیمهی عمر به آن مبتلا گردید، نه تنها عهده دار نقل و روایت حدیث بود، بلکه به شرح و تفسیر و فقه الحدیث نیز پرداخته است.

کتاب شریف کافی که نخستین و مهم ترین

جامع حدیثی شیعه، از جوامع اولیهی حدیث، به شمار می رود و ثقة الاسلام کلینی بیش از شانزده هزار حدیث را در آن گردآورده، کاملاً نشان دهندهی تلاش شبانه روزی علی بن ابراهیم قمی در سامان بخشیدن به حدیث شیعه است.

ص:18

و مبالغه نیست اگر ادعا شود نیمی از احادیث کافی از او گرفته شده، گرچه نوع رابطه و پیوند این استاد و شاگرد (علی بن ابراهیم قمی و محمد بن یعقوب کلینی) برای ما چندان روشن نیست و آمدن مرحوم کلینی به قم، برای فراگیری حدیث از علی بن ابراهیم مورد تردید جدی است، به نظر می رسد در سفر دوم ابراهیم بن هاشم به قم که از مسیر ری آمده است وی در خدمت پدر بزرگوار خود بوده و در ری توقف کرده و کلینیرحمه الله از این فرصت به خوبی بهره برده و خمیر مایهی کتاب کافی را از علی بن ابراهیم فرا گرفته باشد.

اهتمام ویژهی علی بن ابراهیم به تفسیر قرآن و نگارش تفسیر روایی تفسیرالقمی سبب توجه به این روش حدیثی شد؛ به گونه ای که مرحوم صدوق از پرورش یافتگان همین مکتب، چنان به تفسیر روی آورد که درباره او گفتند: وی از مکثّرین در تفسیر قرآن است.

جمع آوری آرای فقهی علی بن ابراهیم قمی، بررسی اندیشه های تفسیری و نیز کاوِش در اقوال کلامی و اخلاقی وی می طلبد که ابتدا، آثارش گردآوری و به صورت مُصحَّح و مُنقَّح ارائه گردد؛ لذا آنچه اکنون بدین منظور عرضه می گردد نه تنها پایان کار در مورد این فقیه و محدث بزرگ نیست، بلکه آغازی برای پژوهش های دامنه دارتر خواهد بود. بِدان امید که حضرت حق- سبحانه و تعالی- این گام کوچک را بپذیرد.

در پایان برخود لازم می دانم از زحمات همه کسانی که در راه تعظیم شعائر دینی و نشر

فرهنگ و معارف اسلامی می کوشند، به ویژه تولیت مُعظّم آستانه مقدسه حضرت آیة الله مسعودی خمینی و تمام خدمتگزاران، نویسندگان، محققان و پژوهشگرانی که در تدوین مجموعهی آثار این کنگره سهیم بوده اند صمیمانه تشکر و قدردانی کنم. خداوند متعال برتوفیقاتشان بیفزاید.

احمد عابدی- دبیر کنگره

27 رجب 1430

ص:19

ص:20

مبانی نقد متنی در تفسیر قمی دکتر فتحیه فتاحی زاده

چکیده

علی بن ابراهیم از محدثان بنام شیعه است که در وثاقت وی اتفاق نظر وجود دارد. یکی از آثار مهّم این شخصیت برجسته کتاب تفسیر اوست که آمیختهای از چند تفسیر است؛ قسمتی از آن، تفسیر علی بن ابراهیم؛ بخشی از آن تفسیر ابوالجارود و پارهای نیز تفاسیر سایر مشایخ است.

بهکارگیری مبانی نقد حدیث در سنجش روایات تفسیر قمی میتواند میزان اعتبار کتاب موجود را بهتر بنمایانَد.

مقصود از مبانی نقد حدیث، معیارهایی است که به تشخیص حدیث صحیح از سقیم، یاری کرده، ما را به معیارهای صحت حدیث رهنمون میسازد.

مبانی نقد در تفسیر قمی، اعتبار تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم را بررسی میکند. قرآن کریم به عنوان نخستین منبع شناخت دین، معیار ارزشگذاری روایات است. در تفسیر قمی، روایاتی یافت می شود که با قرآن متعارض است.

پس از قرآن کریم، سنت معصومان علیهم السلام معیاری در ارزیابی حدیث معرفی شده است. برخی روایات تفسیر قمی به دلیل مخالفت با سنت

ص:21

قطعی باید کنار گذاشته شود. عقل و بداهتهای عقلی و نیز مسلّمات علمی، معیارهایی دیگر در سنجش روایات شمرده می شوند و ما در این پژوهش با بهکارگیری هریک از این معیارها به نقد روایات پرداختهایم. تأثیر اسراییلیات و روایات معارض با شأن معصومان علیهم السلام براعتبار تفسیر قمی را نمی توان نادیده گرفت. بر این اساس باید گفت: وجود روایاتی که در مقیاس معیارهای متنی به هیچ وجه قابل اعتماد نیست و نیز مصادیقی از روایات اسراییلی که به عنوان روایت تفسیری در کنار کلام الهی جای گرفته، اعتبار تفسیر قمی موجود را زیر سؤال میبَرد.

کلید واژه ها: تفسیر قمی _ علی بن ابراهیم _ مبانی نقد.

بیان مسأله

مؤلف تفسیر قمی، علی بن ابراهیم قمی از مشایخ کلینی بوده و در کتاب کافی از او بسیار روایت شده است. وی در عصر امام حسن عسکری علیه السلام می زیسته و تا سال 307ق، در قید حیات بوده است.(1)

نجاشی دربارۀ وثاقت و فزونی دانش علی بن ابراهیم مینویسد:

ثقه، ضابط و دارای عقیدهای ثابت و استوار است...کتاب های زیادی تألیف کرده و کتابی در تفسیر دارد.(2)

سید حسن صدر مینویسد:

شیعه در وثاقت و جلالت او اختلاف نظر ندارد.(3)

روایات علی بن ابراهیم درکتب اربعه بالغ بر 7 هزار روایت است که بیشتر آن از طریق پدرش است.(4)

ص:22


1- . الذریعه، ج4، ص302.
2- . رجال نجاشی، ص260.
3- . تأسیس الشیعه، ص232.
4- . نک: معجم رجال الحدیث، ج1، ص317.

این شخصیت و پدرش ابراهیم بن هاشم درنشرآثار معصومان درعصر حضور و غیبت صغری سهم بسزایی داشتند و خدمات ارزندهای انجام داده اند. هر دو- به ویژه پسر- آثارفراوانی در رشته های مختلف علوم اسلامی از خود به یادگار گذاشتهاند.(1)

اما تفسیر قمی که به گفتۀ یکی از نویسندگان: از قرن چهارم تا یازدهم وجود داشته، آمیختهای از چند تفسیر است.(2)

از آنجا که حدیث مشتمل بر سند و متن است برخی از این معیارها، صحت حدیث را به لحاظ سندی اثبات می کند و ملاکهایی نیز در بخش متنی، کاربرد دارد. عَرضۀ حدیث بر قرآن یکی از این ملاکهاست.

وقتی عَرضۀ روایت بر آیات صورت پذیرفت و انطباق حدیث با قرآن احراز شد؛ در این حالت ضابطۀ حدیث صحیح را دارد و میتوان به آن استناد کرد.(3)

بررسی معیارهای متنی روایات تفسیر قمی به لحاظ همخوانی با کتاب و سنت و سایر معیارها، محور اصلی این پژوهش است. در تفسیر قمی با روایاتی مواجه هستیم که معارض با شأن معصوم بوده، یا در تعارض با قرآن کریم، یا مشتمل برمفادی است که عقل و منطق از پذیرش آن رویگردان است.(4) اینک با بیان مهم ترین معیارهای متنی، روایات تفسیر قمی را محک میزنیم.

1. عَرضۀ حدیث بر قرآن

اشاره

قرآن کریم، نخستین منبع شناخت دین به شمار میآید و از لحاظ دلالت و صدور، قطعی است؛ لذا عَرضۀ روایات ابتدا باید بر قرآن صورت پذیرد. در روایاتی متعدد، کتاب خدا اولین مرجع ارزیابیِ روایات معرفی شده است.

ص:23


1- . التفسیر و المفسرون، ج2، ص184.
2- . الذریعه، ج4، ص308.
3- . مبانی و روش های نقد حدیث در کتب اربعه، ص77.
4- . التفسیر و المفسرون، ج1، ص485-480.

این معیار را رسول اکرم صلی الله علیه وآله به مسلمانان آموزش داده و می فرماید:

«ایُّها النّاس! ما جاءکُم عنّی یُوافقُ کتابَ الله فأنَا قُلته و ما جاءکم یُخالفُ کتابَ الله فلم أقله».(1) ای مردم! آنچه از من به شما می رسد در صورتی گفتارمن است که موافق قرآن کریم باشد و اگر مخالف کتاب خدا باشد من آن سخن را نگفتهام.

در خصوص عَرضۀ حدیث بر قرآن، روایاتی متعدد در کتابهای معتبر حدیثی وارد شده؛ از جمله: مرحوم کلینی در کتاب کافی، بابی را با عنوان «الاخذ بالسنه و شواهد الکتاب» به این روایات اختصاص داده است.

 در تفسیر قمی روایاتی است که مبنا در آنها لحاظ نشده و در تعارض با قرآن کریم هستند؛ از جمله:

1 _ 1 _ تحریف قرآن

روایتی بر تحریف قرآن از نوع زیاده دلالت دارد و اینکه بعد از پیامبر بعضی کلمات بر قرآن افزوده شده است، که این معنا با نصّ قرآن مبنی بر تحریفناپذیری کلام الهی در تعارض است:

علی بن ابراهیم با اسناد خود از حریز از امام صادق علیه السلام روایت می کند که آیۀ آخر سورۀ

حمد به این صورت بود:

((صِراطَ مَن أنعَمتَ عَلیهِم غَیرِ المَغضُوبِ عَلیهِم و لَا الضّالین))(2)

این در حالی است که قرآن کریم بر تغییر ناپذیری این کتاب مقدس تصریح کرده و می فرماید:

((إنّا نَحنُ نزّلنا الذّکرَ و إنّا لهُ لحافظون))(3)

و

ص:24


1- . الکافی، ج1، ص69.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص117.
3- . حجر / صلی الله علیه و آله.

نیز می فرماید:

((إنّهُ لَکِتابٌ عَزیزٌ. لا یأتیِه الباطل مِن بَین یدیهِ و لا مِن خَلفِه تنزیلٌ مِن حکیمٍ حمیدٍ))(1)

بر اساس این آیات، حفظ قرآن از هر نوع تغییر، وعده داده شده و نیز تحریف آن در گذشته و آینده نفی گردیده است.

در روایتی دیگر بر واژۀ تحریف تصریح شده است.

علی بن ابراهیم با اسناد خود از ابوذر نقل کرده است، وقتی آیه((یَومَ تَبیَضُّ وُجُوه وَ تَسودُّ وُجوه...))(2) نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: ُامّت من در روز قیامت با پنج نشانه نزدم میآیند. ابوذر در ادامه می گوید: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله از ُامّت خود میپرسد: با ثقلین یعنی دو امانت بزرگی که بعد از خود بهجا گذاردم، چه کردید؟

گروهی می گویند: ثقل اکبر را تحریف کرده و با دستورهای آن مخالفت ورزیدیم و با ثقل اصغر، دشمنی کردیم و با آنها جنگیدیم.(3)

در توجیه روایت میتوان گفت مقصود از تحریف ثقل اکبر، تحریف معنوی یعنی تغییر دادن مفهوم قرآن و تصرف در تفسیر آن است،

که این نوع تحریف صورت گرفته در قرآن، با تحریف مورد بحث، ارتباطی ندارد.

1-2. رفع حضرت عیسی علیه السلام

ذیل آیۀ «إنّی مُتوفّیک و رافِعُکَ إلیّ و مُطهّرکَ مِن الّذینَ کَفروا...؛(4)

ص:25


1- . فصلت / 43.
2- . آل عمران / 106.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص117.
4- . آل عمران / 55.

من تو را به تمامی خواهم گرفت و به سوی خود بالا خواهم برد و از شّر کسانی که کافر شدند پاک خواهم کرد».

علی بن ابراهیم با اسناد خود از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: عیسی علیه السلام هنگام عصر آن شبی که خداوند او را به آسمان بالا برد، یارانش را که دوازده تن بودند نزد خود خواند و آنان را داخل خانهای کرد. سپس از چشمهای که کنار خانه بود درآمد، و درحالی که آب از سر و رویَش می ریخت، فرمود: خدای تعالی به من وحی کرد که همین ساعت مرا به سوی خود بالا میبَرَد، و از یهود پاک میکند. کدام یک از شما داوطلب می شود به شکل من درآید وبه جای من کشته و به دار آویخته شود و در عوض در بهشت با من باشد؟ جوانی از میان آنان گفت: یا روح الله! من حاضرم، فرمود: بله، تو همانی.

آنگاه به بقیه گفت: بدانید که بعد از رفتن من یکی از شما قبل از رسیدن صبح، دوازده بار بر من کافر می شود! مردی از میان جمع گفت: یا نبی الله! آن منم؟ عیسی علیه السلام گفت: مثل اینکه از نَفس خودت چنین چیزی احساس کردی؛ باشد تو همان شخص باش.

سپس رو به جمع کرد و فرمود: بعد از من دیری نمیپاید که به سه فرقه متفرق میشَوید، دو فرقه به خدای تعالی افترا میبندند و در آتش خواهند بود و یک فرقه اهل نجات است، و

آن فرقه ای است که صادقانه از شمعون پیروی میکند و به خدا دروغ نمی بندد؛ که آن فرقه در بهشت خواهد بود. این را که گفت در جلو چشم همۀ اصحابش، و از زاویۀ خانه به طرف آسمان بالا رفت و ناپدید شد.(1)

علامه طباطبایی در نقد روایت مینویسد:

ص:26


1- . تفسیر قمی، ج1، ص111.

روایت این تفسیر نَه با لفظ آیۀ سازگار است و نه با معنای آن؛ زیرا ظاهر عبارت((إنّی مُتوفّیک و رافعک إلیّ و مُطَهّرکَ مِنَ الّذینَ کفرُوا و جاعِلُ الّذینَ اتّبعُوک...))این است که می خواهد از آینده خبر دهد و بفرماید: به زودی و بعد از این سخن تَوفّی ورفع وتطهیر وجعل تحقق مییابد، علاوه براین که جملۀ((وجاعِلُ الّذینَ اتّبعُوک))

وعدۀ خوشحال کننده و بشارت است و چنین وعدهای حتماً باید در آینده تحقق یابد و ما میدانیم که هیچ حجتی برای پیروان حضرت عیسی علیه السلام حجت نیست مگر آنکه برای خود آن حضرت هم حجت است. و این حجت همان است که خداوند در ضمن آیات بشارت، ذکر کرده و حجتهایی است که هم در زمان حضور حضرت عیسی علیه السلام تفوق داشته و هم بعد از به آسمان رفتنش، بلکه در زمان حضورش قاطع تر بوده و در قطع عذر کفار و ریشه کن ساختن خصومت آنان نافذتر است... .(1)

2. عَرضۀ حدیث بر سنت قطعیه

اشاره

مقصود از سنت قطعیه، سنتی است که مسلمانان آن را به مثابۀ یکی از مبانی دین پذیرفته و کارهای خود را بر اساس آن تنظیم میکنند.(2)

در روایات معصومان علیهم السلام بر این مبنا تأکید

شده و معیاری در ارزیابی حدیث معرفی گردیده است.

عبد الله بن ابی یعفور می گوید:

سألت ابا عبد الله علیه السلام عن إختلاف الحدیث یرویه من نثق به و منهم من لانثق به قال: إذا ورد حدیث فوجدتم له شاهداً من کتاب الله أو من قول رسول الله صلی الله علیه وآله و الّا فالذی جاءکم به اولی به.(3) از امام صادق علیه السلام در مورد احادیث متعارض سؤال کردم

ص:27


1- . المیزان فی تفسیر القرآن، ج3، ص218.
2- . احزاب / 21.
3- . الکافی، ج1، ص69.

که افراد موثق و غیر موثق نقل کردهاند. امام فرمود: هرگاه حدیثی به شما رسید اگر شاهدی از کتاب خدا یا گفتار پیامبر صلی الله علیه وآله یافتید [آن را بپذیرید] و در غیر این صورت کسی که آن حدیث را برای شما آورده به آن سزاوارتر است.

برخی روایات تفسیر قمی به دلیل مخالفت با سنت قطعی باید کنار گذاشته شود؛ از جمله:

2-1. نسبتِ کفر به ابوطالب

علی بن ابراهیم ذیل آیۀ((إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ))(1)

[ای رسول ما]! چنین نیست که تو هرکه را بخواهی هدایت توانی کرد، اما خدا هرکه را خواهد، هدایت می کند.

مینویسد: این آیه دربارۀ ابوطالب نازل شده است. رسول خدا صلی الله علیه وآله میگفت: ای عمو! بگو((لا إله إلا الله))تا در روز قیامت برایت مفید باشد و ابوطالب می گوید: برادرزادۀ من! خودم بهتر می دانم. وقتی که وفات کرد عباس بن عبدالمطّلب نزد پیامبر صلی الله علیه وآله شهادت داد که او هنگام مرگ به آن تکلم کرده است. پس رسول

خدا صلی الله علیه وآله فرمود: من آن را از او نشنیدم و امیدوارم روز قیامت برای او منفعت داشته باشد. و نیز فرمود: اگر مقام محمود را داشته باشم برای پدر و مادرم و عمو و برادر جاهلیام شفاعت خواهم کرد.(2)

علامه طباطبایی در نقد روایت مینویسد:

روایات متعددی از اهل بیت علیهم السلام رسیده که دلیل بر ایمانِ ابوطالب است.(3)

ص:28


1- . قَصص / 56.
2- . تفسیر قمی، ج2، 119.
3- . المیزان فی تفسیر القرآن، ج16، ص81.

عن اسحاق بن جعفر، عن أبیه علیه السلام قال: قیل له: إنّهم یزعُمون أنّ أباطالب کان کافراً؟ فقال: کذبوا، کیف یکون کافرا و هو یقول...(1) اسحاق بن جعفر از قول پدر بزرگوار خویش نقل می کند که به آن حضرت گفته شد که: مردم تصور می کنند ابوطالب کافر بوده است. آن حضرت فرمود: دروغ می گویند، چگونه کافر است درحالیکه می گوید....

اصبغ بن نباته میگوید: از امام امیر المؤمنین علیه السلام شنیدم که فرمود: به خدا سوگند! نَه پدرم (ابوطالب) و نَه جَدّم (عبدالمطلب) و نه (پدر او) هاشم و نه (پدرش) عبد مناف هرگز بت را سجده نکردند. عرض شد: پس چه چیزی را عبادت می کردند؟ فرمود: به سوی خانه خدا، بر دین ابراهیم علیه السلام نماز می گزاردند و به راه و رسم او متمسک بودند.(2)

روایت عبد الله بن عمر هم دلالت بر این معنا دارد که ابوبکر در روز فتح مکه پدرش را که درآن زمان نابینا بود، نزد پیامبر صلی الله علیه وآله آورد. حضرت فرمود: چرا این پیرمرد را زحمت دادی؟

به من می گفتی خودم نزد او می رفتم.

ابوبکر عرض کرد: خواستم تا خداوند به او ثواب مرحمت کند. به خدایی که تو را به حق مبعوث کرد من آن روزی که ابوطالب اسلام آورد بیشتر خوشحال بودم تا امروز که پدرم اسلام میآورد. منظورم خشنودی و روشنیِ چشم شماست. حضرت فرمود: راست میگویی.(3)

طبری نیز به سند خود روایت کرده که وقتی رؤسای  قریش حمایت ابوطالب از پیامبر صلی الله علیه وآله را دیدند نزد وی اجتماع کرده، گفتند: ما عمار بن ولید را که زیباترین و شجاع ترین جوانان قریش است آوردهایم به تو واگذار کنیم؛

ص:29


1- . الکافی، ج2، ص373.
2- . نقش ائمه در احیای دین، ج5، ص29.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص196.

تو هم برادر زادهات را که موجب تفرقۀ جماعت ما شده و عقایدمان را خرافه دانسته، به ما واگذار کن تا او را از میان برداریم. ابوطالب فرمود: شما با من انصاف نکردید، فرزندانتان را به من میدهید تا آب و نانشان دَهَم و من فرزند خود را به شما واگذارم تا او را بکشید؟

3. عَرضۀ حدیث بر عقل

اشاره

عقل، نیرویی مجرد درآدمی است و مبدأ صدور احکام کلی بوده، که انسان به وسیلۀ آن میان صلاح و فساد، حق و باطل و راست و دروغ فرق می گذارد.

با توجه به جایگاه و اعتبار عقل در آیات و روایات، بسیاری از محدثان آن را یکی ازمعیارهای نقد روایت دانستهاند.

از جمله ابن جوزی در این زمینه می گوید:

هر حدیثی که مشاهده کردید با حکم عقل سازگاری ندارد، بدانید که از روایات موضوعه است؛ لذا برای اثبات حجیّت و اعتبار

آن خود را به تکلّف میاندازید.

صلاح الدین ادلبی از محدثان معاصر اهل سنت در این باره مینویسد: از اموری که بر بطلان برخی روایات نقل شده از پیامبر صلی الله علیه وآله دلالت دارد، مخالف بودن محتوای آنها با عقل است و در این مطلب اختلافی نیست، زیرا از فرستاده خداوند و کسی که حامل رسالت الهی است، هیچ گاه سخنی بر خلاف عقل سلیم، صادر نمی شود.(1)

استاد جعفر سبحانی با استناد به آیاتی از قرآن کریم که درآن از عقل و صاحبان عقل تمجید شده، گفته است:

منطق قطعی عقل یکی از معیارها و ملاک های تشخیص حق از باطل در روایات

ص:30


1- . منهج نقد المتن عند العلماء الحدیث النبوی ص 303.

صحیح از سقیم به شمار میآید.(1)

درتفسیرقمی، روایاتی است که با عقل و منطق سازگاری ندارد و از این جهت قابل پذیرش نیست؛

از جمله:

3-1. مسخ اساف و نائله

در روایات وارد شده که: أساف و نائله، زن و مردی بودند که در کعبه به علت فحشا و زنا مسخ شدند و به صورت سنگ درآمدند. قریش آن دو را بت قرار داده پرستیدند؛ زیرا معتقد بودند اگر خدا به عبادت آن دو در کنار عبادت خود راضی نبود آنها را از حالت خود تغییر نمی داد.

پیوسته مورد پرستش بودند تا در فتح مکه از این دو بت، پیرزنی بد شکل که برسروصورت خود میزد، بیرون آمد. پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: این

نائله است که از پرستش خود نا امید شده است.(2)

علامه مجلسی اینگونه احادیث را جعلی دانسته، می گوید: این یک قصۀ خرافی و داستانی خلاف عقل است.(3)

4. عَرضۀ حدیث بر حس، مشاهده و قطعیات علمی

اشاره

دانش روز به روز گسترش یافته و در مسایل فراوانی، نتیجۀ پژوهشهای بشری به قطعیت رسیده است. روایت معصوم علیه السلام که منبع آن حق است، نباید با مسلّمات علمی در تعارض باشد. براین اساس، آن بخش از دانش بشری که حتمیت یافته، ملاک سنجش روایات قرار میگیرد.

ص:31


1- . الحدیث النبوی بین الروایة و الدرایة ، ص62-61.
2- . تفسیر قمی، ج2، ص58.
3- . بحارالانوار، ج3، ص249.

این معیار را برخی محدثان در نقد متن حدیث مورد توجه قرار داده و پذیرفتهاند.

ابن قیّم میگوید:

هر حدیثی که مخالف حس باشد، پذیرفتنی نیست؛ مانند إذا عطس الرجل عند الحدیث فهو دلیل صدقه؛ هرگاه کسی هنگام سخن گفتن، عطسه بزند، دلیل برراستگو بودن اوست.(1)

وی ذیل حدیث مینویسد:

این حدیث با حس مخالفت دارد؛ زیرا عطسه زدن، یک حالت طبیعی است که میتواند در حال دروغ گفتن نیز اتفاق بیفتد.(2)

تفسیر قمی به دلیل داشتن روایات معارض با مسلّمات علمی، قابل بررسی است.

4-1. لایه های زمین

از ابان بن تغلب نقل شده که: از امام

صادق علیه السلام سؤال کردم: زمین روی چه چیزی قرار دارد؟ فرمود: روی ماهی. پرسیدم: ماهی روی چه چیزی است؟ پاسخ داد: روی آب. پرسیدم: پس آب بر روی چه چیزی قرار دارد؟ فرمود: روی تخته سنگ. سؤال کردم: تخته سنگ درکجا قرار دارد؟ فرمود: بر شاخ گاو. گفتم: شاخ گاو برچه چیزی قرار گرفته است؟ فرمود: برخاک نمناک. پرسیدم: آن خاک بر چه استوار است؟ فرمود: دور رفتی، دانش دانشمندان در اینگونه مسایل ناچیز است. (بیش از این در اسرار آفرینش پرس و جو نکن).(3)

روشن است که اینگونه مطالب سست و بیپایه از معصوم علیه السلام صادر نمی شود.

ص:32


1- . کنزالعمال، ج9، ص16.
2- . اهتمام المحدثین بنقد الحدیث سنداً و متناً، ص204.
3- . تفسیر قمی، ج2، 33 - 32.

4-2. علت سوزانندگی خورشید نسبت به ماه

روایت شده که خداوند خورشید را در هفت طبقه آفریده و به ترتیب یک طبقه از آتش و طبقۀ دیگر از آب و در نهایت، طبقۀ هفتم آن از آتش است؛ از این رو، خورشید، سوزانتر از ماه است.

پرسیدم: پس ماه چگونه است؟ فرمود: خداوند ماه را از آب و آتش در هفت طبقه پدید آورد، اما طبقۀ هفتم آن را از آب پوشانید. از این جهت، ماه سردتر از خورشید است.(1)

4-3. خسوف وکسوف

نقل شده که خداوند مجاریِ خورشید و ماه و ستارگان (منظومۀ شمسی) را بر کشتی دریا مقدّر فرموده است. ادارۀ این کشتی را به فرشتهای سپرده که 70 هزار فرشته او را

همراهی می کنند.

حال وقتی گناهان بندگان فزونی یابد و خداوند بخواهد با نشانهای آنان را سرزنش کند، به فرشته فرمان می دهد که آن کشتی را از مجرای خودش خارج سازد؛ در این هنگام خورشید از مجرایش خارج شده، حرارتش گرفته می شود و رنگش تغییرمی یابد (خسوف) و همین اتفاق نیز ممکن است برای ماه بیفتد (کسوف).(2)

تأثیر اسرائیلیات بر روایات تفسیر قمی را نمی توان نادیده گرفت.

 اثر شگرف داستانها بر روح انسان و نقشی که داستانهای عبرت انگیز در هدایت وی ایفا میکند، سبب شده تا بخش قابل توجهی از آیات الهی به بیان تاریخِ پیشینیان اختصاص یابد.

ص:33


1- . تفسیر قمی، ج1، ص407.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص407.

در میان قَصص قرآن، داستان انبیا جلوهای خاص دارد، که دقت در زوایای زندگی آن پیام آوران آسمانی، تحول شگرفی در نهادِ هر حقیقت جویی پدید میآورد.

به دلیل نقش آفرینی انبیا در طول تاریخ، اسرائیلیات آفرینان و افسانهپردازان، جهتِ تهاجم، خود را به سمت آن اُسوههای کامل بُرده، کوشیدهاند تا چراغ هدایت آنان را خاموش سازند. روشن است که توطئۀ جاعلان حدیث و راویان اسرائیلی در به تصویرکشیدن چهره های ضدّ اخلاقی از انبیا در افکار عمومی بی تأثیر نبوده و این نسبتهای ناروا، گاه تا آنجا پیش رفته که دربطن روایات تفسیری و کنار کلام پروردگار جای گرفته است.

_در این نوشتار نمونه هایی از این روایات تفسیری را استخراج کرده و به نقد آن____ها می____پردازیم._

در روایت تفسیری علی بن ابراهیم که آن

را به امام باقر علیه السلام منسوب کردهاند، ذیل آیات 189 و 190 سوره أعراف آمده است: آنگاه که حوّا باردار شد، ابلیس نزدِ او آمد و گفت: اگر نام فرزندت را عبدالحارث (بندۀ شیطان) بگذاری، زنده خواهد ماند، وگرنه پس از 6 روز از دنیا خواهد رفت. حوّا دچار تردید شد و به آدم خبر داد. وی گفت: به این تهدید اعتنا نکن، امید که فرزندمان زنده بماند. اما فرزندشان پس از 6 روز از دنیا رفت. بار دیگر که حوّا حامله شد ابلیس نزدِ او آمده و تهدیدش کرد که اگر از پذیرش درخواست او سرپیچی کند، فرزندش صورت حیوانی (گاو، گوسفند و...) خواهد گرفت. دل آدم و حوّا از گفتۀ ابلیس لرزید. هنگام وضع حمل، ابلیس همان سخنان را باز گفت و به حوّا پیشنهاد کرد در صورت نپذیرفتن آدم، با او قطع رابطه کند. او نیز درخواستِ شیطان را با آدم درمیان نهاد و وی را تهدید کرد که اگر نام فرزندمان را عبدالحارث نگذاری، پیوندی میان من و تو نخواهد بود. آدم پذیرفت و به حوّا گفت: اما بدان که تو عامل معصیت و فریب من بودی. چون فرزند متولد شد و زنده ماند، روز هفتم نامش را عبدالحارث گذاشتند.(1)

ص:34


1- . تفسیر قمی، ج1، ص252-251.

بهترین دلیل بر بطلان روایت، مضمون آن است؛ چرا که به گفتۀ یکی از مفسران، زشتی چنین درخواستی برای هر انسان عاقلی روشن است؛ حال چگونه ممکن است حضرت آدم با وجود مقام پیامبری و داشتن علوم فراوان به زشتیِ نام گذاری فرزند خود به عبدالحارث (بندۀ شیطان) پی نَبَرد.(1) علاوه بر این، روایت مزبور مشتمل بر کرامتِ شیطان است که با

نامگذاری این فرزند به نام او، برخلاف فرزندان گذشته، زنده ماند!(2)

سوم آنکه در روایت، حوّا عامل گناه و فریب آدمی معرفی شده است. درحالی که ردپای این تفکر را میتوان در کتابهای تحریف شده جست وجو کرد.(3) و اما در قرآن کریم هیچ گاه فریب آدم به عهده حوّا گذاشته نشده و نقش شیطان را در فریب آدم و حوّا به طور یکسان مطرح می کند.(4)

علامه طباطبایی دربارۀ روایات شرک آدم و حوّا مینویسد: همۀ این احادیث جعلی، و از دسیسه هایی است که اسرائیلی ها در روایات ما وارد کردهاند.(5)

و نیز ذیل آیه((وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلا أَنْ رَأَی بُرْهَانَ رَبِّهِ...))(6) نسبت های ناروایی به حضرت یوسف علیه السلام دادهاند. از جمله در روایت تفسیری علی بن ابراهیم به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده که فرمود: هنگامی که یوسف علیه السلام مهیای گناه شد. زلیخا برخاست و بر بتی که درگوشۀ خانه اش بود پارچه ای انداخت. یوسف علیه السلام گفت: چه میکنی؟

ص:35


1- . التفسیر الکبیر، ج15، ص86.
2- . تفسیر نمونه، ج7، ص54.
3- . سفر پیدایش، 12:3 و 13؛ رسالۀ پولس به تیموتائوس 2:12 و 14.
4- . بقره/ 36-35؛ اعراف/ 20-19 و طه/ 121-120.
5- . المیزان فی تفسیر القرآن، ج8، ص565.
6- . یوسف/ 24.

گفت: پارچه ای را بر بت انداختم؛ چون شرم دارم که مرا در این حال ببیند. یوسف علیه السلام گفت: تو از بتی که نمی شنود و نمی بیند شرم می کنی و من از خدای خودم شرم نکنم؟ این بود آن برهانی که دید.(1)

این داستان از اسرائیلیات و داستانهای یهود سرچشمه می گیرد؛ چرا که پوشاندن بت

توسط زلیخا به دلیل شرم و حیا داستانی است در مدراش تنهوما (Tenhoma) و در بخشهایی از تورات آمده است.(2)

آیات 21 تا 26 سورۀ "ص" نیز که آزمایش حضرت داوود علیه السلام را گزارش کرده است؛ روایات اسرائیلی به چشم می خورد.

در روایت مستندی به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده است که فرمود: حضرت داوود علیه السلام خطاب به خداوند گفت: چرا انبیا را مورد حمدوثنا قرار دادهای و مرا خیر؟ خداوند به او وحی کرد آنان بندگانی هستند که درمعرض امتحانها قرارگرفتند و بلیهها تحمل کردند. داوود گفت: مرا نیز آزمایش کن تا صبر پیشه سازم. خداوند وحی کرد که تو را فلان سال و ماه و روز میآزمایم. چون آن روز فرا رسید، داوود وارد محراب و به عبادت مشغول شد. در این اثنا[شیطان] به صورت پرندهای که بالهایش از زمرد سبز، و پاهایش از یاقوت قرمز، و سر و منقارش از مروارید و زبرجد بود، آمد و پیش روی داوود قرار گرفت. داود برخاست که پرنده را بگیرد، اما پرنده پرواز کرد و روی دیوار همسایه نشست. داوود رفت تا آن را بگیرد. در این لحظه از بالای بام، زنی را دید که مشغول شست و شوی خود بود. چون زن، او را دید خود را با موهایش پوشاند. رفتار آن زن رغبت داوود را به او افزود و فریفتۀ محبّت وی شد.

ص:36


1- . تفسیر قمی، ج1، ص344.
2- . اعلام القرآن، ص674.

در خصوص او جست و جو کرد و دریافت که شوهرش (اوریا) در فلان اردوگاه است. داوود کسی را فرستاد تا به فرمانده اردوگاه دستور دهد اوریا را سوی دشمن بفرستد و او را پیشاپیش تابوت عهد قرار دهد.

این دستور دوبار تکرار شد و اوریا هر

بار پیروزمندانه از جنگ باز میگشت. برای بار سوم فرمان صادر شد، در این بار اوریا کشته شد و داود زن را هنوز به تزویج درنیاورده بود (چون زن درعده به سرمیبُرد) که خداوند دو فرشته به صورت انسان فرستاد... .(1)

همانگونه که دربرخی تفاسیروارد شده است.(2)

ریشۀ این نوع روایات را در تورات تحریف شده، جست و جو کردهاند.(3)

سیاق آیات گواه بر جعلی بودن چنین روایاتی است؛ زیرا خداوند قبل از داستان آزمون داوود علیه السلام، این پیامبر را با بهترین اوصاف؛ حمد کرده است. و به گفتۀ مفسران، خداوند دَه ویژگی برجسته را در آغاز این داستان به آن حضرت نسبت داده است.(4) علاوه بر اینکه مقام عصمت انبیا را نیز مخدوش میسازد و این اصل را زیر سؤال می برد. شیخ طوسی در این باره می گوید: آنچه برخی داستانسرایان جاهل در مورد عشق داوود به همسر اوریا نقل کردهاند، داستان هایی ساختگی و باطل است. علاوه برآن، از جمله خبرهای واحد است که اساسی ندارد...؛ چرا که خداوند انبیا را از این آلودگی منزه داشته و در منزلت آنان می فرماید:((لَقَدِ اختَرنَاهُم عَلَی عِلمٍ عَلَی العَالَمین))(5) بنابراین چگونه میتوان انتظار داشت خدای تعالی کسی را که (به گمان قصه پردازان) عاشق زنی از زنان دوستانش میشود و برای رسیدن به او شوهرش

ص:37


1- . تفسیر قمی، ج2، ص205-203.
2- . المیزان فی تفسیر القرآن، ج17، ص313؛ تفسیرقرآن العظیم، ج4، ص319.
3- . سموئیل، 11:2.
4- . المیزان فی تفسیر القرآن، ج17، ص316؛ التفسیر الکبیر، ج26، ص183.
5- . دخان / 32.

را درمعرض کشته شدن قرار میدهد، به پیامبری برگزیند و او را بر همگان برتری بخشیده، ثنا کُنَد.؟! چنین سخنانی را کسانی بر زبان می رانند که از مقام انبیا بیخبرند.(1)

و در ذیل بیماری ایوب علیه السلام،(2) داستان هایی مفصل در ابتلای آن حضرت به انواع مصایب و بیماریهای سخت نقل شده است. از جمله در تفسیر قمی که ابوبصیر از امام صادق علیه السلام دربارۀ ابتلای حضرت ایوب علیه السلام سؤال میکند و آن حضرت می فرماید: روح حسادت ابلیس به دلیل شکرگزاری بی حدّ ایوب علیه السلام برانگیخته شد و تصمیم گرفت تا او را غرق مصایب کند تا راهِ ناسپاسی در پیش گیرد. بدین جهت از خدا خواست او را بر اموال و اولاد ایوب علیه السلام مسلط گردانَد و چون به مقصود خود دست نیافت از خدا خواست تا بر بدن ایوب علیه السلام چیره شود. خداوند نیز ابلیس را بر بدن ایوب علیه السلام جز عقل و چشمش مسلط کرد. سپس ابلیس در وجود ایوب علیه السلام دمید و از سر تا پای ایوب علیه السلام زخمی شد و به تدریج در بدن ایوب علیه السلام کرم، پدید آمد. هرگاه کرمی از بدن ایوب علیه السلام به زمین میافتاد آن را سرِ جای خود میگذاشت و میگفت: برگرد به جایی که پروردگارت تو را آفریده است.

بوی تعفن، بدنش را فرا گرفت، بنابراین اهل قریه او را از قریه بیرون بردند و در مزبلهای افکندند و جز همسرش کسی به ایوب علیه السلام نزدیک نمیشد...(3).

سید مرتضی در ردّ این روایت موهون و

روایات مشابه مینویسد:

چگونه میتوان به روایت چنین افرادی که عقلشان چنان تنزّل یافته که این کفریات و موهومات را پذیرفتهاند، اعتماد کرد؟

ص:38


1- . التبیان فی تفسیر القرآن، ج8، ص554.
2- . سورۀ ص/ 44-41.
3- . تفسیر قمی، ج2، ص211-210.

چه سان سخنان کسانی که معتقدند خدا ابلیس را بر بنده اش مسلط کرد (تا هرچه می خواهد با وی انجام دهد) مورد اعتماد خواهد بود؟... البته ما منکر آن نیستیم که آن حضرت به بیماریهای سخت گرفتار آمد. آنچه مورد انکار ماست انزجار و تنفر قوم ایوب علیه السلام از وی به دلیل بیماریهای مشمئز کننده است؛ زیرا این امر با فلسفۀ رسالت پیامبر سازگار نیست.(1)

تفسیرهای ناروا و معارض با شأن معصومان علیهم السلام، جهت ضعف دیگری است که در روایات تفسیر قمی مشهود است. در روایتی وارد شده که: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله زینب دخترِ جحش را به ازدواج زید درآورد. وقتی آنان بر سرِ موضوعی مشاجره کرده، نزد پیامبر صلی الله علیه وآله رفتند، پیامبر صلی الله علیه وآله چشمش به زینب افتاد و زیبایی او رسول خدا صلی الله علیه وآله را شگفت زده کرد. زید گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله! اجازه میدهی او را طلاق دهم؟

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: برو از خدا بترس و همسرت را نگهدار. زید بعد از مدتی همسرش را طلاق داد. پس از سپری شدن عدۀ زینب، فرمان ازدواج پیامبر صلی الله علیه وآله با او صادر شد((...فَلَمَّا قَضَی زَیْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاکَهَا...))(2)

در روایتی دیگر، تطبیق ناروایی صورت گرفته که با شأن معصوم سازگار نیست. درآیۀ((إنّ الله لا یَستَحیی أن یَضرِبَ مَثلاً ما بَعُوضَهً فَما فَوقَها...))(3)((بَعُوضَهً))را

به علی علیه السلام و((فَما فَوقَها))را به رسول خدا صلی الله علیه وآله منطبق کرده است.(4) مضمون روایت، منکر و غیر قابل قبول است دست کم وجهۀ آن مبهم و نامعلوم است.

ص:39


1- . تنزیه الانبیاء، ص93-92.
2- . احزاب / 37.
3- . بقره / 26.
4- . تفسیر قمی، ج1، ص48.

خلاصۀ سخن، آنکه وجود روایاتی که در مقیاس معیارهای متنی به هیچ وجه قابل اعتماد نیست و نیز مصادیقی از روایات اسراییلی که توسط جاعلان حدیث وضع گردیده و به عنوان روایت تفسیری در کنار کلام الهی جای گرفته است، اعتبار تفسیر قمی موجود را زیر سؤال میبَرد.

منابع

1 . ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، ترکیه، دارالدعوه، 1408 ق.

2 . أدلبی، صلاح الدین احمد، منهج نقد المتن عند العلماء الحدیث النبوی، بیروت، منشورات دارالافاق، 1403 ق.

3 . جمعی از نویسندگان زیر نظر آیت الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371 ش.

4 . خزائلی، محمد، اعلام قرآن، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1355 ش.

5 . رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

6 . سبحانی، جعفر، الحدیث النبوی بین الروآیة و الدرایة، قم، مؤسسۀ امام صادق علیه السلام، 1419ق.

7 . سلفی، محمد لقمان، اهتمام المحدثین بنقد الحدیث سنداً و متناً، ریاض، بی نا، 1408ق.

8 . صدر، حسن، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

9 . طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسۀ اعلمی، 1391ق.

10 . طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفه، 1408 ق.

11 . طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

12. طهرانی، آقا بزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، 1403 ق.

13 . عسکری، مرتضی، نقش ائمه در احیای دین، تهران، مجمع علمی اسلامی، 1371 ش.14 . فتاحی زاده، فتحیه، مبانی و روش های نقد حدیث در کتب اربعه، قم، دانشگاه قم، 1385ش.

ص:40

15. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیرالقمی، بیروت، مؤسسۀ اعلمی، 1412 ق.16 . کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363 ش.17 . متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مکتبة التراث الاسلامی، 1397 ق.

18 . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 ق.19 . معرفت، محمد هادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، الجامعه الرضویه، 1418ق.20 . موسوی، علی بن حسین معروف به سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، بیروت، دارالاضواء، 1409ق.

21. نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، تحقیق، سیدموسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1424 ق.22 . هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، تهران، کتابخانۀ طهوری، 1349 ش.

ص:41

ص:42

زندگانی ابراهیم بن هاشم قمی (معصومه باقری نژاد )

مقدمه:

شناخت زندگانی فرزانگان و مسندنشینان علم و ایمان، می تواند ما را در پیمودن مسیر کمال یاری کند و دل ها را به طریق هدایت رهنمون گردد. از این رو، کاوش در زندگانی علمی و معنوی راویان و محدثان معاصر با اهل بیت علیهم السلام، کاری بس سترگ است و منزلتی والا دارد، ما را به درک بهتر مسایل و وقایع مختلف در عصر ائمه علیه السلام و نقش ارزنده آن بزرگواران سوق میدهد و فهم دقیق تر و بهره گیری کامل تر روایات را در پی دارد. در این مجال بر آنیم تا سیمایی کلّی از حیات پربار جناب ابراهیم بن هاشم قمی، را به دست دهیم.

ولادت

ابواسحاق، ابراهیم بن هاشم کوفی قمی، در اواخر قرن دوم هجری همزمان با عصر امامت امام کاظم علیه السلام در شهر کوفه دیده به جهان گشود.(1)

ص:43


1- . تهذیب المقال، ج1، ص275 .

وی در دامان خانواده ای بالندگی

یافت که دوستدار و پیرو اهل بیت علیهم السلام بودند. او از پاکان و عالمان روشن ضمیر و راویان سختکوشی است که همت خویش را در راه ترویج دین حق و اعتلای تشیّع بذل نموده است. وی از تبار کسانی است که ولایت و محبت اهل بیت علیهم السلام با جسم و روانشان در آمیخته، عاشقانه و شیدا، در طریق نشر معارف آل اللّه و عترت رسول اللّه صلی الله علیه وآله گام می نهند. او از محدثان خبیر و فقیهان بصیر و دانشمندان زمانه شناسی است که علم و ایمان و عقل و دین را با هم پیوندی ناگسستنی زده و در جاده های ظلمانی جهل و نادانی، اهل بیت علیهم السلام را راهبران امین و فانوس هدایت این مسیر، برگزیده است.

خاندان

خاندان ابراهیم بن هاشم، همه از محبّین و ولایتمداران عترت نبوی صلی الله علیه وآله بوده اند. فرزندان وی نیز از راویان علوم آل محمد صلی الله علیه وآله و بسیاری از ایشان، از علمای شیعه بوده اند. ابراهیم دو فرزند به نام علی و اسحاق داشت.

علی بن ابراهیم، از موثق ترین روات و والامقام ترین عالمان شیعی است. وی در تفسیر قرآن کتابی دارد که یکی از کتب معتبر در این موضوع است. ظاهراً سه فرزند دارد که هر سه از ستارگان آسمان علم و معرفتند: احمد بن علی بن ابراهیم، از اساتید شیخ صدوق؛ محمد بن علی، صاحب کتاب «العلل» که علامه مجلسی در بحارالانوار در موارد بسیاری به نام او تصریح می کند و ابراهیم بن علی که او هم از راویان و محدثان است.

از فرزند دیگر ابراهیم بن هاشم؛ یعنی اسحاق نیز روایاتی نقل شده است که از نظر

سنی، ظاهراً از برادرش علی بن ابراهیم بزرگ تر بوده است.(1)

ص:44


1- . مستدرکات علم رجال الحدیث، ج1، صص 226 و 225 .

دوران جوانی

دوران جوانی ابراهیم، در محیطی سرشار از نام و یاد امام علی علیه السلام بوده و در میان مردمانی که شیفته علوم آل علی علیه السلام بودند سپری گشت. او که جوانی خویش را غنیمتی بس بزرگ و فرصتی دست نایافتنی می دید، وجود و توان خویش را در راه تربیت اسلامی و آراستگی به اخلاق الهی صرف نمود؛ و لحظه ای از فراگیری علم و معرفت نمی آسود. وی در محضر هر آموزگار و عالمی که توشه ای از علم و ادب داشت، زانو می زد و از خرمن تجاربش بهره ها می برد و می کوشید تا نفس خویش را از زشتی ها و خودبینی ها بپیراید و بهترین و زیباترین لحظات عمر را در ستایش و پرستش خداوند بگذراند.

انتقال از کوفه به قم

دانشمندانی چون کشی، نجاشی و شیخ طوسی در کتب خود در شأن ابراهیم این گونه می گویند:

«انّه اول من نشر احادیث الکوفیین بقم؛ او نخستین کسی است که حدیث کوفیان را در قم منتشر نمود».(1)

ابراهیم پس از فراگیری علوم و کسب احادیث از استادان حدیث، به قصد انتشار اخبار اهل بیت علیهم السلام از کوفه بدین شهر روی آورد و به ترویج مکتب خویش در قم، همت گمارد. او دانش های گوناگون حدیث را از اطراف به

دست آورد و سپس به قم آمد تا این سامان را از حدیث اهل بیت علیهم السلام غنی سازد. او بعد از تحصیل حدیث در مکتب کوفه نزد محدثانی مانند ابن محبوب، به بغداد رفت و حدیث بغدادیان را از صاحبان کتاب و دانش فرا گرفت. وی ازمشایخ شام، عراق، کاشان، اصفهان، اهواز، ری، نیشابور، همدان , کرمان

ص:45


1- . نجاشی، 1416، ج1، ص16 و کشی، 1348، ص204.

نیز بهره ها جست. هم اینک حدود هفت هزار حدیث فقهی، اخلاقی و تاریخی در کتاب های مذهبی، از او وجود دارد.(1)

ابراهیم بن هاشم، پس از سال ها مجاهدت علمی و تلاش خستگی ناپذیر و دانش اندوزی، برای نشر اندوخته های خویش به قم می آید و در آشیانه اهل بیت علیهم السلام و حوزه مهم درسی شیعه، سکونت می گزیند. با حضور وی و فعالیت هایش در معارف غنی علوی و جعفری، تحولی شگرف در حوزه بزرگ قم به وجود آمد.

حوزه های درسی کوفه و قم

از آن جهت که ابراهیم بن هاشم، نقش مهمی در ارتباط و اتصال حوزه های علمی قم و کوفه داشته است، بیان مختصری پیرامون وضعیت این حوزه ها و نوع برخورد و تلقی آن ها با یکدیگر در آن زمان، موقعیت برتر و منزلت برجسته ابراهیم، مشخص می شود.

با انتقال مرکز خلافت به کوفه و اقامت حضرت علی علیه السلام در این شهر، به تدریج روح تشیّع در کالبد کوفه دمیده می شود، تا آنجا که هر گاه می خواستند به کسی نسبت شیّعی دهند، او را کوفی و یا کوفی مذهب می نامیدند.(2) فضای

باز سیاسی در اواخر عهد بنی امیه و اوایل حکومت بنی عباس و در دوران امامت صادقین علیه السلام، موجب شد تا کوفه به عنوان مرکز تشیع، تکاپویی علمی خود را آغاز کند. نخستین گروه از شاگردان امام باقر علیه السلام از کوفه بودند و در رأس آنها، خاندان پربرکت شیعی «اعین» می باشد. نجاشی می نویسد:

«حسین بن علی بن زیاد وشّاد، موفق گردید نهصد تن از شاگردان امام صادق علیه السلام را در مسجد کوفه درک نماید»(3)

ص:46


1- . کیهان فرهنگی، سال هفتم، ص28، بهبودی .
2- . فصل نامه قم، شمارۀ 7 و 8، محمد هادی معرفت، ص84 و صلی الله علیه و آله5.
3- . نجاشی،1408، ج1: ص 253.

بدین ترتیب، کوفه از نزدیک ترین پایگاه های شیعه به چشمه فیاض اهل بیت علیهم السلام شناخته می شود و پرچمدار نشر حقایق دینی و علمی می گردد. قم نیز اولین مرکز تشیع در ایران است. قم در قرن های سوم و چهارم، یکی از مهم ترین حوزه های شیعه در تدریس فقه و حدیث به شمار می رفته است. سابقه حدیثی قم به نیمه دوم قرن دوم باز می گردد. از همان زمان که برای نخستین بار، عمران بن عبداللّه قمی و برادرش عیسی بن عبداللّه، به خدمت امام صادق علیه السلام رسیدند و امام علیه السلام از آنان با عنوان «اهل بیت» خود یاد فرمودند.

از حدود اوایل قرن سوم به بعد، منازعات و اختلافات علمی حوزه ها با یکدیگر و بهویژه قم با عراق و مشخصاً کوفه را می توان شاهد بود. عوامل چندی در این اختلافات مؤثر بوده است که مهم ترین آنها، عبارتند از: اختلاف عقاید و نحوه برداشت از احادیث؛ اقدامات غالیان و تفرقه افکنی و حدیثسازی آنها، به گونه ای که حوزه قم برای مصون ماندن از آسیب های این جریان، به سختگیری در معیارهای پذیرش روایات روی آورد. سختگیری و شدت عمل ابن الولید و احمد بن محمد بن

عیسی اشعری، در این باره مشهور است. احمد بن محمد بن عیسی، روایت کردن از یونس بن عبدالرحمان و حسن بن محبوب را تحریم کرده بود؛ زیرا یونس، شنیدن مستقیم راوی را در نقل احادیث، شرط نمی دانست. در این میان، مشایخ قم، احمد بن محمد بن خالد برقی را از قم، به اتهام غلوّ، بیرون راندند.(1) در این عرصه، فعالیت و تلاش پویای ابراهیم بن هاشم، به عنوان یکی از پرورش یافتگان مکتب حدیثی عراق، برای نشر احادیث کوفیان در قم، اهمیتی به سزا می یابد و می توان او را بنیانگذار مکتب حدیثی جدید در قم دانست.

ص:47


1- . نجاشی،1408، ج1: ص 253.

روایت ابراهیم از امام صادق علیه السلام

ابراهیم بن هاشم قمی، از راویانی است که در روایتش از ائمه علیهم السلام تشتت آرای بسیاری وجود دارد. بیشتر رجال شناسان شیعه، ابراهیم را از زمره اصحاب و روایتگران امام صادق علیه السلام نمی دانند؛ البته برخی از ایشان همانند شهید ثانی؛ و میرداماد با استناد به روایتی از کتاب کافی و نیز فاصله اندک زمانی میان عصر امام صادق علیه السلام تا شهادت امام رضا علیه السلام، چنین موضوعی را بعید ندانسته اند. اگر پژوهشی در احادیث ابراهیم داشته باشیم، مشخص می گردد که او بدون واسطه - و حتی با یک واسطه هم - روایتی از امام صادق علیه السلام ندارد. روایت موجود در کتاب کافی را هم بسیاری از محققان بزرگ همچون علامه بحرالعلوم نپذیرفته اند.(1) از سوی دیگر اگر او از اصحاب و یا درک کنندگان امام صادق علیه السلام می بود، علمای شیعه، نام او را در زمره اصحاب امام صادق علیه السلام ذکر می نمودند. در آن صورت وی می بایست از امام کاظم علیه السلام هم

روایتی می داشت.(2)

روایت ابراهیم از امام رضا علیه السلام

ابراهیم بن هاشم قمی، از هم عصران و درک کنندگان محضر امام رضا علیه السلام است. با این حال، بسیاری از محققان و دانشمندان او را از اصحاب امام علیه السلام بر نمی شمارند. این گروه عدم وجود روایتی بدون واسطه از جانب او به نقل از امام رضا علیه السلام را آن هم در میان احادیث فراوان وی (حدود 7000 حدیث)، دلیل عدم مصاحبت ایشان با امام علیه السلام دانسته اند؛(3) اگر چه وی از بسیاری از اصحاب و یاران آن امام همام همانند یونس بن عبدالرحمان، روایت نقل نموده است.

ص:48


1- . رجال بحر العلوم، ج1، ص446 .
2- . بهجة الآمال ، ج1 .
3- . رجال بحر العلوم، ج1، ص445؛ معجم رجال الحدیث، ج1، ص312 و قاموس الرجال، ج1، ص324 .

یونس بن عبدالرحمان و تعامل او با ابراهیم

با روشن کردن ابعاد شاگردی ابراهیم نزد یونس بن عبدالرحمان، علاوه بر ترسیم بهتر فضای سیاسی و اجتماعی آن زمانه، ارزش فعالیت ها و تلاش های وی نیز نمایان می شود.

یونس بن عبدالرحمان از شاگردان و اصحاب ممتاز و گرانقدر امام رضا و امام جواد علیهم السلام بوده و از مشایخ حدیثی شیعه می باشد. ابراهیم بن هاشم مدتی در نزد او، علوم اسلامی و شیعی را آموخت، اما باز هم مورد طعن و ردّ مشایخ و علمای حوزه قم قرار گرفت. از همین جهت است که برخی از علما، شاگردی و روایت ابراهیم از یونس را نمی پذیرند؛ زیرا بر این باورند که اگر ابراهیم شاگرد

و روایت کننده یونس می بود، نمی بایست حوزه قم او را گرامی بدارد و روایاتش را قبول نماید.(1)

این استدلال، چندان پایه استواری ندارد، زیرا قبول روایات ابراهیم با وجود عدم پذیرش روایات یونس، دلالت بر نهایت تقوای ابراهیم و وثوق و اطمینان قمی ها به او دارد.(2) از سوی دیگر، ابراهیم برای نشر معارف و احادیث اهل بیت علیهم السلام و نیز به جهت آن که حساسیت حوزه قم را بر نینگیزد، تظاهری به شاگردی یونس و نیز روایت از او و حتی از شاگردان وی نمی کرده است.(3) مطلب مهم دیگر آن که ردّ و طعن یونس در اوایل امامت امام رضا علیه السلام و آغاز مسئله واقفیه که اعتقادی به امامت امام رضا علیه السلام نداشتند،

ص:49


1- . قاموس الرجال، ج1، ص332؛ منتهی المقال، ج1، ص216؛ معجم رجال الحدیث، ج 1 ، ص312 و تهذیب المقال، ج1، ص279 .
2- . تهذیب المقال، ج1، ص278 .
3- . تهذیب المقال، ج1، ص279 .

بوده و یونس نیز از مخالفان آنها به شمار می رفته است. گرچه واقفیه خیلی کوشیدند تا او را در جرگه خویش وارد کنند اما تلاششان بی ثمر ماند. حتی برخی از سران واقفیه ده هزار درهم برای او ضمانت کردند؛ اما یونس نپذیرفت.

در نتیجه این مخالفت ها بود که آنان به اشاعه شایعات و رواج مطالبی علیه او مبادرت ورزیدند تا او را در موضعی متقابل با امامت امام رضا علیه السلام نشان دهند و دیدگاه شیعیان را نسبت به وی مشوّه سازند؛ ولی همین که امر امامت امام رضا علیه السلام بر همگان آشکار گشت و از امام علیه السلام درباره یونس بن عبدالرحمان پرسیدند، حضرت او را ستودند. در این وضعیت مشایخ قم نیز به او مراجعه

کردند و از طعن او دست کشیدند، به گونه ای که برخی از ایشان توبه و استغفار نمودند.(1)

یونس بن عبدالرحمان که از شخصیت های مبرّز شیعی محسوب می شود، علاوه بر حدیث و فقه، در کلام و برخی علوم دیگر نیز از برجستگان است. بنابراین روایت نکردن ابراهیم از وی، نمی تواند دلیلی بر عدم شاگردی ابراهیم نزد او باشد.(2)

به هر حال نقش مهم و منحصر به فرد ابراهیم در پیوند حوزه های قم و عراق و به طور مشخص کوفه، را می توان از آنچه گفتیم، دریافت.

ابراهیم در کلام علما

محققین و دانشمندان علوم اسلامی، ابراهیم بن هاشم قمی را بسیار ستوده اند. او اولین نشردهنده اخبار کوفیان در قم است که این خود، دلالت بر جلالت مقام او دارد. شاید بتوان وی را پرچمدار و سلسله جنبان نهضت حدیثی، در میان راویان و محدثان حوزه درسی قم دانست.

ص:50


1- . همان.
2- . همان .

ابراهیم در میان راویان بیشترین و گسترده ترین روایات را دارد. در بسیاری از ابواب فقهی و اخلاقی، از او حدیث نقل شده و کمتر بابی است که از روایات او تهی باشد.(1) وی متجاوز از 6400 حدیث روایت کرده و مشایخ و اساتید او را در حدود 160 تن ذکر نموده اند.(2) که این همه، بر مقام شامخ و موقعیت سترگ او می افزاید. شهید ثانی وی را از اجلّ اصحاب و والاترین اعیان شیعه و

«کثیر العلم و الروایة» معرفی نموده و ایشان را از کسانی می داند که این حدیث امام صادق علیه السلام در شأن ایشان مصداق یافته است:

«اعرفوا منازل الرجال بقدر روایتهم عنّا؛ منزلت هر کس را به مقدار روایتش از ما بشناسید»(3).

علامه بحر العلوم؛ نیز ایشان را با عباراتی چون: «کثیرالروایة، واسع الطریق، سدید النقل و مقبول الحدیث» می ستاید.(4)

میر داماد؛ او را چنین می شناساند:

«هو (ابراهیم بن هاشم) شیخ الشیوخ، قطب الاشیاخ، وتد الاوتاد، و سند الاسناد.»(5)

آنچه برشمردیم، نمونه ای بود از رفعت مقام این محدث گرانمایه و روایتگر فرزانه علوم آل البیت علیهم السلام که بر زبان و قلم بزرگان دین و مذهب، جاری گشته است.

ص:51


1- . رجال بحر العلوم، ج1، ص439 .
2- . معجم رجال الحدیث، ج1، صص 321 - 317 .
3- . کتاب مسالک، بحث وقوع طلاق به صیغه امر و عدم توارث به عقد منقطع؛ شرح دروس: مسئله مسّ مصحف .
4- . رجال بحر العلوم، ج1، ص439 .
5- . همان، ص450 .

مقام معنوی و اخلاقی ابراهیم

ابراهیم بن هاشم، از زمره عالمانی است که علم و دانش بشری را با ایمان و تقوای الهی، توأم ساخته اند. اینان عمل شایسته را به علم بایسته، آراسته اند. او سال هایی دراز بر مرکب رمیده نفس، تازیانه ادب و معرفت نواخت و جان خویش را به نور حقیقت و ماهتاب هدایت جلا داد.

وی در این راه به مقاماتی ناگفته، دست یافت. او از کسانی است که توانست در زمان غیبت کبری به محضر نگین عالم خلقت و دُرّ جهان وجود، حضرت حجت بن الحسن المهدی - عجل

اللّه تعالی فرجه الشریف - راه یابد و به شرف دیدار حضرتش نایل آید.(1) این ویژگی ها افزون بر مقام علمی ابراهیم بن هاشم، نشان از عظمت روحی، معنوی و وارستگی اخلاقی وی دارد. و جایگاه او نزد اهل بیت علیهم السلام را می نمایاند.

فعالیت های فرهنگی و اجتماعی و سیاسی

حالات و احادیث ابراهیم نشان از آن دارد که وی دارای بینش و اندیشه عمیق شیعی با رویکردی اجتماعی و سیاسی بوده است. حضور پررنگ و تلاش فزاینده وی در جهت فراگیری معارف شیعه و ترویج و گسترش آنها، در شرایط سخت حاکمیت ظلم و خفقان، گویای چنین واقعیتی است. در شرایطی که حکومت عباسیان حلقه محاصره مادی و روانی شیعیان را تنگ تر می کرد، تا آنجا که امام جواد علیه السلام در 25 سالگی به شهادت رسیده و امام هادی و امام عسکری علیهما السلام، سال های بسیاری از عمر خویش را در قلعه نظامی عباسیان (سامرا) به سر می برند و در موقعیتی که مرقد مطهر سید الشهدا علیه السلام را ویران کردند تا تجلی روح تشیع را بازدارند، انتشار روایات اهل بیت علیهم السلام آن هم با مضامینی دقیق و والا،

ص:52


1- . تهذیب المقال، ج1، ص280 .

کاری بس سترگ است. روایات او، روح پر تلاطم و پویای اجتماعی و سیاسی را نمایان می سازد. پرسش های وی در مسایل مختلف فقهی، اجتماعی و سیاسی، اخبار او پیرامون جایگاه فراگیر و گسترده امامان علیهم السلام و مظلومیت ایشان، و عدم مشروعیت دستگاه جور خلافت، بازتاب چنین اندیشه ای است. به همین جهت است که ابراهیم برای اقتدار تشیع و یکسان سازی احادیث شیعه و یکپارچگی حوزه های درسی آن ها، گام های بزرگی بر می دارد. وی در این راه به

هر کجا که باید، سفر می کند و در نهایت، به مرکز مهم شیعه؛ یعنی قم می رسد.

وثاقت ابراهیم بن هاشم

شخصیت ارجمند ابواسحاق ابراهیم بن هاشم قمی، چونان مشعلی فروزان پرتو می دهد. او در میان محدثین و در نظر محققین، جایگاه برجسته ای را به خود اختصاص داده است. بسیاری از عالمان و بزرگان، او را موثّق دانسته اند و به عدالت او تصریح نموده اند. تمامی دانشمندان اسلامی در سده های اخیر، در این موضوع هم رأی هستند؛ گرچه برخی از عالمان قرن های نخستین اسلام، بدان جهت که کلام صریحی در مدح او به دستشان نرسیده است، حدیث او را حسن -یکی از مراتب سنجش احادیث که پایین تر از حد صحیح است _ خوانده اند، ولی حتی در سخن اینان نیز تردید و دوگانگی وجود دارد. همه علما، اجماعاً روایات او را پذیرفته اند. سید بن طاووس در روایتی که در سندش ابراهیم است، می فرماید: «و روات الحدیث ثقات بالاتفاق؛ و روایتگران این حدیث، همگی از موثّق ترین کسانند».(1)

ابن قولویه؛ در اسناد کتاب کامل الزیارات، بر وثاقت تمام کسانی که راوی احادیث این کتابند - که از جمله آنها ابراهیم می باشد - گواهی می دهد.(2)

ص:53


1- . فلاح السائل، ص158 .
2- . معجم رجال الحدیث، ج1، ص317 .

علّامه حلی در این مورد می نگارد: «من هیچ یک از اصحاب رانیافتم که او را قدح (مذمت) کرده و نیز کسی که به عدالت او تصریح کرده باشد. روایات او بسیار است و ارجح، قبول آن است.»(1)

شهید ثانی، حدیث ابراهیم را از بالاترین و بهترین مراتب «حسن» می داند و طریق روایی او را از بهترین طرق می شناسد. وی درباره ابراهیم می نویسد:«احادیث ابراهیم، از جمله روایاتی است که بدان اعتماد بسیار می ورزند. اگر چه نصّی در توثیق او وارد نگشته، اما بنا بر ظاهر او از بزرگان اصحاب و بلند مرتبگان آنهاست. این سخن به این منزلت بالا و موقعیت والا به کلام امام صادق علیه السلام اشاره دارد که فرمودند:«منزلت اشخاص را به مقدار روایات آنها از ما اهل بیت علیهم السلام بشناسید»(2).

شیخ بهایی از پدر بزرگوارش نقل کرده که می گفته است: «من از آن شرم دارم که حدیث ابراهیم را صحیح ندانم.»(3). از عبارات محقق اردبیلی و محقق بحرانی نیز بر می آید که ابراهیم را از زمره موثقین می دانسته اند. علّامه مجلسی؛ نیز روایات او را حسن، اما در مرتبه صحیح، معرفی می کند.

علامه بحرالعلوم؛ می فرماید: «قول صحیح تر نزد من، آن است که او ثقه و حدیثش صحیح است.»(4) مرحوم میر داماد؛ پس از آن که روایات ابراهیم را از دیدگاه علمای پیشین، نزدیک و تالی درجه صحّت می داند، می نویسد:«صحیح و صریح، نزد من آن است که طریق ابراهیم صحیح است. چه، جلالت و عظمت شأن او برتر از آن است که کسی او را تعدیل و توثیق نماید.» سپس می افزاید:«بزرگان و نام آورانی همچون شیخ مفید، شیخ صدوق و شیخ طوسی، شأنشان بالاتر از آن است که دیگران آنها را توثیق کنند. ابراهیم نیز که از نامدارترین و والاترین بزرگان شیعه

ص:54


1- . خلاصة الاقوال ، صص 138 و 137 .
2- . مسالک، بحث از وقوع امر به صیغه طلاق، شرح دروس .
3- . تهذیب المقال، ج1، ص277 .
4- . رجال بحر العلوم، ج1، ص462 .

است، سزاوار این ستایش است که:«هو اول من نشر احادیث الکوفیین بقم و هو تلمیذ یونس بن عبدالرحمان.» این لفظ کامل و تعبیری جامع.»(1) آنچه گذشت، معانی بلندی بود که از سوی عالمان شیعی در وصف شخصیت و وثاقت او نگاشته و گفته شده است.

عمده دلایلی که سید بحرالعلوم؛ و دیگران بر صحت روایات و وثاقت ابراهیم آورده اند، عبارت است از:

1- آنچه که علی بن ابراهیم بن هاشم فرزند فاضل و ثقه و بزرگوار او در خطبه تفسیر معروفش می گوید: «و نحن ذاکرون و مخبرون بما انتهی الینا و رواه مشایخنا و ثقاتنا عن الذین فرض اللّه طاعتهم و اوجب ولایتهم؛ ما آنچه را که به ما رسیده است، بیان می داریم؛ مشایخ و ثقات ما، از کسانی که خداوند اطاعت و ولایت آنها (اهل بیت علیه السلام) را بر ما واجب ساخته، آن را روایت کرده اند.» این در حالی است که بیش ترین روایات او از پدرش ابراهیم می باشد. چنان که می نگرید وی در ابتدای کتاب خویش، به وثاقت مشایخ اسناد کتاب، از جمله پدرش ابراهیم، اذعان می نماید.(2)

2- بسیاری از علمای پس از علامه حلی (متأخرین) وی را توثیق نموده اند. علت عدم توثیق قاطع علمای قبل از علامه؛ (متقدّمین) نیز به سبب دست نیافتن به اسباب توثیق بوده است. در این صورت باید گفت که سخن و نظر ایشان (متقدّمین) حجتی برای ما نخواهد بود.(3)

3- روایات ابراهیم در موارد متعددی از جانب فقهای بزرگ شیعه، همانند شهید اول، شهید ثانی و علامه حلی + به «صحت» توصیف

یافته است.(4)

ص:55


1- . همان، ص451 .
2- . همان، صص 463 و 462 و تنقیح المقال، ج1، ص41 .
3- . همان.
4- . همان.

4- اصحاب و علما بر قبول روایات ابراهیم بن هاشم، متفقاند، با آن که در حجیّت حدیث «حسن» آرای مختلفی ابراز نموده اند. این مطلب، وجه جمعی بر اعتبار و شایستگی اوست که با وجود توصیف روایاتش به «حسن» از سوی متقدمین، در قبول روایاتش درنگ نکرده اند.(1)

5- اصحاب و عالمان بزرگ شیعه، چونان کشّی، نجاشی و شیخ طوسی؛ در شرح حال این راوی فرهیخته نگاشته اند: «انّه اول من نشر احادیث الکوفیین بقم». این سخن، خود دلیل مستقلی بر وثاقت ابراهیم است، چه، حوزه قم که در پذیرش روایات، شیوهای سختگیرانه داشته است، نمی توانسته نسبت به روایات ابراهیم و انتشار آنها بی تفاوت باشد. از این جهت عدم طرد او از جانب مشایخ قم، دلیلی بر نهایت وثاقت اوست.(2)

تألیفات

علمای رجال در شرح حال ابراهیم بن هاشم قمی و در شمار آثار نوشتاری او، دو کتاب «قضایا امیرالمؤمنین علیه السلام» درباره قضاوت های حضرت علی علیه السلام و «کتاب النوادر» را ثبت نموده اند. این دو اثر ارزشمند، با کمال تأسف، در سوانح ایام و حوادث روزگار از بین رفته و به دست ما نرسیده است.(3)

مشایخ و اساتید

اشاره

ابو اسحاق، ابراهیم بن هاشم قمی، در

میان محدثان و روایتگران، شاید دارای پرشمارترین مشایخ و اساتید باشد. او از امام جواد علیه السلام بدون واسطه روایت دارد و از شاگردان و اصحاب این امام همام محسوب می گردد.

ص:56


1- . همان.
2- . همان، ص464 و تنقیح المقال، همان .
3- . رجال بحرالعلوم، ج1، ص439 و تنقیح المقال، ص44 .

وی در راه ترویج معارف آل الله، سر از پا نشناخته، دشواری و رنج سفر را به جان می خریده است و هماره در پی کسب حقایق نبوی و علوی بوده است. از این رو هر قطره ای از معارف دریای حقیقت را که نزد کسی می یافته، از او برگرفته است علما و محققین، نام 160 تن از کسانی را که ابراهیم از ایشان روایت دارد، ذکر نموده اند. چون بازگو نمودن تمامی آنها، در گنجایش این مقاله نیست، به ذکر اسامی تعدادی از ایشان که در رجال سید بحرالعلوم؛ آمده است، اکتفا می کنیم:

ابراهیم بن ابی محمود الخراسانی؛ ابراهیم بن محمد بن وکیل الهمدانی؛ احمد بن محمد بن ابی نصر؛ جعفر بن محمد بن یونس؛ حسن بن جهم؛ حسن بن علی الوشاء؛ حسن بن محبوب؛ حماد بن عیسی؛ حنان بن سدیر؛ حسین بن سعید؛ حسین بن یزید النوفلی؛ ریان بن صلت؛ سلیمان بن جعفر الجعفری؛ سهل بن الیسع؛ صفوان بن یحیی؛ عبدالرحمان بن حجاج؛ عبداللّه بن جندب؛ عبداللّه بن مغیره؛ عبداللّه بن میمون القراح؛ فضالة بن ایوب؛ محمد بن ابی عمیر؛ محمد بن عیسی بن عبید؛ یحیی بن عمران الحلبی و نضر بن سوید.(1)

شاگردان

شاگردان و دانش آموختگان مکتب درس و حدیث ابراهیم بن هاشم، هر یک از نامداران و شایستگان تشیع به شمار می روند. آنان خود جایگاهی ممتاز در میان همگنان خود داشته اند

که برخی از آنها عبارتند از:

1. احمد بن ادریس قمی 2. سعد بن عبداللّه اشعری 3. عبداللّه بن جعفر حمیری 4. علی بن ابراهیم بن هاشم قمی؛ 5. علی بن حسن بن فضال 6. محمد بن حسن بن صفار 7. محمد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری 8. محمد بن علی بن محبوب صلی الله علیه و آله. محمد بن یحیی العطار 10. حسن بن متیل.(2)

ص:57


1- . رجال بحرالعلوم، ج1، ص439 .
2- . تهذیب المقال، ج1، ص279 .

تاریخ وفات و مدفن ابراهیم

تاریخ وفات ابراهیم بن هاشم، محدّث برجسته و فقیه تلاشگر علوم اهل بیت علیهم السلام چونان ولادت او، به طور دقیق مشخص نیست، اما از آن رو که وی از شاگردان امام جواد، امام هادی و امام عسکری علیهم السلام روایت دارد،(1) چنان چه ولادت او در ایام امامت امام کاظم علیه السلام باشد، می توان وفاتش را در حدود اواخر نیمه اول و اوایل نیمه دوم قرن سوم، مثلاً سال 260 هجری دانست. مدفن وی نیز، به قرینه ورود وی به شهر قم و واقع بودن مقبره پسر بزرگوارش در این شهر مقدس، احتمالاً در قم می باشد، لکن امروزه نشانی از قبر او موجود نیست.

منابع و مآخذ

1 . ابطحی، سید محمد علی: تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال، الطبع الاولی، مطبعة سید الشهداءِ علیه السلام، قم، 1412ه_.

2 . امین، سید محسن: اعیان الشیعه، بیروت، دارالمعارف المطبوعات، 1403ق.

3 . استر آبادی، میرزا محمد علی: منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال، مؤسسة آل البیت الاحیاء التراث، 1422ق.

4. ابن شهر آشوب: مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم، بی تا.5 . بحر العلوم، سیدمحمد مهدی: فوائد الرجالیه، مکتبه الصادق، تهران، 1363ه_.6 . تبریزی، ملاعلی علیاری: بهجه الامال فی شرح زبدة المقال، بنیاد فرهنگی اسلامی کوشان پور، قم، 1395ق.

7. ترابی، علی اکبر و رهایی، یحیی: موسوعة الرجالیه المیسرة، مکتبه التوحید، قم، 1419ق.

8. تفرشی، سید مصطفی، نقدالرجال، مؤسسة آل البیت الاحیاء التراث، الطبعة الاولی، قم، 1418ق

ص:58


1- . همان، ص276 .

.

9. جابلقی، سید محمد شفیع: طرائف المقال فی معرفتة طبقات الرجال، مکتبه آیة الله مرعشی النجفی، قم، 1410ق.

10 . حائری، ابوعلی: منتهی المقال، مؤسسة آل البیت الاحیاء التراث، 1416ق.

11 . شوشتری، محمد تقی: قاموس الرجال، مؤسسه نشر اسلامی، قم، 1410ق.

12 . خویی، سید ابوالقاسم: معجم الرجال الحدیث، لجنة التحقیق، بیجا، الطبعة الخامسه، 1413ق.

13 . قهپایی، عنایة الله علی، مجمع الرجال، اسماعیلیان، قم، 1384ق.

14 . کاظمی، سید محسن بن الحسن: عدة الرجال، اسماعیلیان، قم، 1415ق.

15 . نجاشی، احمد بن علی: رجال النجاشی، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، 1416ه_.16.

نمازی شاهرودی، شیخ علی: مستدرکات علم رجال الحدیث، فرزند مؤلف و حسینی عمادزاده

اصفهان، اصفهان، 1412ق.17. کشی، محمد بن عمر: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن طوسی، مصطفوی، مشهد، 1348. 18.کیهان فرهنگی: سال هفتم، تفسیر قمی، ابراهیم بن هاشم قمی، بهبودی.

19. نامه قم: شمارۀ 7 و 8، مقاله محمد هادی معرفت، تفسیر قمی، قم، 1378.

ص:59

ص:60

بررسی علوم اهل بیت علیهم السلام در تفسیر قمی

اشاره

بررسی علوم اهل بیت علیهم السلام در تفسیر قمی

حسن مهدی فر(1)

دیباچه

لازم به ذکر است که گرچه در این پژوهش، سعی بر این بوده که تنها تفسیر قمی مورد استفاده و استناد قرار گیرد، اما در مواردی به خاطر تبیین دقیق دیدگاه ایشان، به روایاتی که اصول کافی از وی نقل کرده مراجعه شده است. هم چنین جهت روشن شدن ابعاد مسأله، ناگزیر شدیم به منابع دیگر و یا دیدگاههای سایر دانشمندان نیز، اشاراتی داشته باشیم.

این پژوهش به لحاظ محتوای آن، دارای یک مقدمه و سه فصل و یک خاتمه است در فصل اول به توضیح مفاهیم و نیز کلیاتی از علوم اهل بیت علیهم السلام پرداخته شده است.

در فصل دوم، آیاتی از قرآن که در تفسیر قمی درباره علوم اهل بیت علیهم السلام تفسیر شده است و نیز روایاتی که در ذیل آن آیات، از ایشان نقل شده آمده است.

ص:61


1- . عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور.

در فصل سوم، منابع علوم اهل بیت علیهم السلام با استفاده از روایات علی بن ابراهیم قمی تبیین شده است. در پایان، نتیجه مطالب فصول و قسمتهای مختلف، این پژوهش که در

حقیقت، بیانگر دیدگاه قمی در باب علوم اهل بیت علیهم السلام است، ارائه شده است.

چکیده

یکی از مسائل مهم در باره اهل بیت علیهم السلام مسأله علم و دانش آن بزرگواران به ویژه آگاهیهای غیبی است.

با توجه به آیات و روایات فراوان و ادلّه عقلی، داشتن آگاهی های گسترده برای اهل بیت علیهم السلام نه تنها امری ممکن، بلکه از جمله اموری است که واقع شده است. سیره اهل بیت علیهم السلام و نیز واقعیت های انکار ناپذیر تاریخی، شاهد وقوع چنین آگاهی هایی برای آنان است.

گستره علم اهل بیت علیهم السلام علاوه بر احکام شریعت، شامل علم الکتاب، بطون قرآن، شرایع آسمانی گذشته وآینده، زمان مرگ و پیشامدهای ناگوار، اسرار درونی آدمیان، زبان همه انسانها و زبان حیوانات می شود.

خاستگاه علوم اهل بیت علیهم السلام عبارت است از: وحی، وراثت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، الهام، تحدیث، استفاده از کتب جامعه و جفر و نیز کتب آسمانی پیامبران قبلی می باشد.

علی بن ابراهیم قمی که یکی از بزرگترین محدثان و مفسران مشهور امامیه است، دیدگاههای ذی قیمتی در باب علوم اهل بیت علیهم السلام مطرح کرده اند. ایشان چه در تفسیر آیات و چه در نقل روایات در ذیل آیات و یا در منابع دیگر، ابعاد مختلف علوم اهل بیت علیهم السلام را به بحث گذاشته اند.

_پژوهش حاضر ضمن گزارش اجمالی از علوم اهل بیت __ علیهم السلام__ دیدگاههای علی بن ابراهیم را در ابعاد مختلف آن، مورد بررسی قرار می دهد._

کلید واژه ها: اهل بیت، علم، علم غیب، علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی.

ص:62

مقدمه

پژوهش در رابطه با علوم اهل بیت علیهم السلام و نیز گستره و خاستگاه علم آنان یکی از مهمترین مسائل در مباحث کلامی است. علم اهل بیت علیهم السلام خصوصاً با ویژگی غیبی و لدنی آن، همواره با چالشهای زیادی روبرو بوده، و موافقان و مخالفان، دیدگاههای مختلفی پیرامون آن ابراز داشته اند.

ضرورت تحقیق پیرامون علم اهل بیت علیهم السلام به ضرورت شناخت وجود آنان بر می گردد. در فرهنگ و باور شیعی زندگی بدون شناخت امام زندگی جاهلانه است:

«من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة الجاهلیة».(1)

در بحث ضرورت شناخت امام، دو رهیافت علمی و عملی وجود دارد:

الف) رهیافت علمی: آنکه شناخت عمیق توحید منوط به شناخت امامت است و اخلال در امام شناسی مستلزم اخلال در خدا شناسی خواهد بود. امامت، شاخص فهم راستین عقاید دینی است و تمایز بین فهم درست از قرائت های نادرست از اصول عقاید دینی به وسیله امامت حاصل میشود.

ب) رهیافت عملی، به این معنا که تبعیت از اهل بیت علیهم السلام و برخورداری از هدایت آنان به عنوان رهبران هدایت انسان و بهره گیری از دانش فراوان آنان که ضامن سعادت بشریت است، منوط به شناخت دقیق آنان است.

بنابراین پژوهش و کنکاش این موضوع در قرآن و سنت و نیز بررسی آرای متکلمان و مفسران و سایر دانشمندان اسلامی در این باره، نتایج شگرف و ذی قیمتی را به دست

خواهد داد که به نوبه خود می تواند در عرصه مباحث کلامی و تبیین جایگاه واقعی اهل بیت علیهم السلام منشأ تحول علمی و عملی گردد.

ص:63


1- . الغیبه، شیخ مفید، ص63؛ بحارالانوار، ج78، ح صلی الله علیه و آله.

در این راستا، دیدگاه علی بن ابراهیم قمی به لحاظ وثاقت و فضل ایشان، خصوصاً زندگی وی در عصر ائمه معصومین علیهم السلام از منزلت علمی والایی برخوردار است. بدین خاطر بررسی دیدگاه ایشان در باب علوم اهل بیت علیهم السلام، در تبیین ابعاد این مسأله اهمیت به سزایی دارد.

لذا در این پژوهش سعی شده است با مراجعه به تفسیر علی بن ابراهیم قمی، دیدگاه ایشان در مسأله علم اهل بیت علیهم السلام و گستره و نیز منابع علم آنان بررسی گردد.

ص:64

فصل اول: کلیات و مفاهیم

الف) مفاهیم

1. علم و اقسام آن

تعریف علم

مفهوم لغوی علم و معادلهای آن در زبانهای دیگر، مانند دانش و دانستن در زبان فارسی، روشن و بی نیاز از توضیح است، ولی علم، معانی اصطلاحی مختلفی دارد از جمله: یقین کردن، ادراک، اتقان(1) و نیز به معنای معرفت(2) شعور و یا مجموع معرفت و شعور به کار رفته است.(3)

یکی از نکات مهم این است که آیا علم، اساساً قابل تعریف و شناسایی هست یا نه؟

ص:65


1- . لغت نامه دهخدا، علی اکبر دهخدا، ماده علم، علم هر گاه به معنای دانستن باشد احتیاج به یک مفعول دارد و در مفعول آن باء اضافه می کنند و اگر به معنای یقین کردن باشد دو مفعول می گیرد و در این حالت اگر به باب افعال برود دارای سه مفعول خواهد بود.
2- . صحاح، ج5، ص1990.
3- . تاج العروس، فصل العین، ص7826.

در پاسخ باید گفت که علم از مفاهیم بدیهی است و قابل تعریف نمی باشد. به خاطر این که ما همه چیز را به وسیله علم می شناسیم و اگر بخواهیم علم را به علم بشناسیم، این دور است و اگر به غیر علم

بشناسیم غیر علم چیزی نیست که با آن بتوان علم را شناخت. بنابراین آنچه در تعریف علم گفته می شود تعریف حقیقی نبوده، بلکه تعریف لفظی است. و اگر بخواهیم برای آن تعریفی لفظی ارائه دهیم که در برگیرنده تمام اقسام علم باشد، آن تعریف چنین خواهد بود:

علم عبارت است از: حضور معلوم نزد عالم، و این حضور یا به صورت مستقیم و بدون وساطت صورت و مفهومی حاصل می شود که آن را علم حضوری مینامند و یا با وساطت صورت حسی و خیالی یا مفهوم عقلی و وهمی تحقق می یابد که آن را علم حصولی می خوانند.

این تعریف شامل هر دو قسم حضوری و حصولی است و هر دو قسم علم، از طریق یافت وجدانی درک می شود و در این جهت فرقی بین حصولی و حضوری نیست. بنابراین مقصود از علم در این پژوهش، مطلق دانش و آگاهی به معنای حضور معلوم در نزد عالم است که شامل تمامی آگاهی های عادی و غیبی، حصولی و حضوری و غیره می شود.

اقسام علم
الف) علم حصولی و حضوری

علم تقسیماتی دارد از جمله:

الف) علم حصولی و حضوری

چنانچه گذشت علم یا بدون واسطه، به ذات معلوم تعلق می گیرد و وجود واقعی و عینی معلوم برای عالم و شخص درک کننده، حاضر می گردد و یا وجود خارجی آن، مورد شهود و آگاهی، قرار نمی گیرد بلکه شخص از راه صورت که نمایانگر معلوم است و اصطلاحاً صورت یا مفهوم ذهنی نامیده می شود، از آن آگاه می گردد. قسم اول «علم حضوری» و قسم دوم «علم حصولی» است.

ص:66

ب) علم غیب و شهود

علم به لحاظ طریق کسب آن، به علم غیب و علم شهود تقسیم می شود.

علم غیب، علم به امور غایب است که مستند به حس، عقل، علل و اسباب عادی نباشد، حال چه متعلق علم غیب(امور غایب) از اموری باشد که امکان دسترسی به آنها به وسیله حواس و عقل وجود دارد و چه از اموری باشد که چنین امکانی عادتاً وجود ندارد. شرط اساسی چنین علمی این است که از راههای عادی و از طریق حس و عقل حاصل نشده باشد، بلکه از طریق غیر عادی و به افاضه خداوند باشد. بنابراین علم شهود در مقابل آن قرار دارد. علم غیب از لحاظ ماهیت به دو قسم ذاتی و عرضی تقسیم می شود که اولی مختص ذات باری تعالی است. اما دومی که به آن علم لدنی(1) نیز اطلاق می شود، سایر انسانها می توانند از راه الهام و غیره از سوی خداوند، آن را به دست آورند. در این تحقیق سعی شده است تا علوم اهل بیت علیهم السلام خصوصاً علم غیبی آنان از منظر تفسیر قمی بررسی گردد.

2) اهل بیت علیهم السلام

مقصود از اهل بیت علیهم السلام در اینجا ذوات مقدسه چهارده معصوم علیهم السلام می باشد که از طریق آیه تطهیر و روایات معتبر که ذیل آن از طریق شیعه و سنی وارد شده، قابل اثبات است از جمله:

1. پیامبر صلی الله علیه وآله هنگام نزول آیه شریفه «تطهیر» علی علیه السلام، فاطمه زهرا J و حسنین علیهما السلام را

در زیر کساء و عبای مخصوص قرار می دهد و دیگران حتی امسلمه را نیز در زیر این پوشش راه نمی دهد.

ص:67


1- .این اصطلاح برگرفته از، آیه شریفه ﴿فَوَجَدا عبدًا مِنْ عبادنا آتیناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدنا وَ عَلّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْمًا﴾ است.

 نسائی در خصائص امیرالمؤمنین علیه السلام می نویسد:

«ولما نزلت انما یرید الله دعا رسول الله صلی الله علیه وآله علیا و فاطمه و حسنا و حسینا فقال: اللهم هولاء اهل بیتی»(1).

2. پیامبر صلی الله علیه وآله با خواندن مکرر آیه تطهیر هنگام گذر از در خانه حضرت امیر علیه السلام، فاطمه زهرا J، امام حسن و امام حسین علیهما السلام و مخاطب قرار دادن آنان به آیه تطهیر، مصادیق آن را مشخص کرده اند.

سیوطی در درّالمنثور روایت می کند که ابوالحمراء از اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله می گوید:

«مدت هشت ماه در مدینه مراقب پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بودم هیچ گاه برای نماز بیرون نیامد، مگر اینکه اول به در خانه علی علیه السلام می آمد، دستش را دو طرف در قرار می داد و می گفت: «نماز! نماز!خداوند اراده کرده است فقط از شما خانواده، پلیدی را دور کند و شما را به تمام پاک دارد».(2)

3 - تفسیر قمی

اشاره

کتاب«التفسیر» معروف به تفسیر قمی و تفسیر علی بن ابراهیم قمی، تفسیری از قرآن، تألیف شیخ ابوالحسن علی بن ابراهیم قمی، به شیوه روایی است که با دیدگاه حدیثی نوشته شده و غالب روایات را از طریق پدرش نقل می کند. او از اساتید و مشایخ ثقةالاسلام محمد بن یعقوب کلینی است. این تفسیر به روش«مأثور» روایات مربوط را جمع آوری کرده و مورد استناد کتب اربعه و یکی از

منابع این کتب و مربوط به قرن 3و 4 هجری قمری است. این تفسیر پایه و اساس بسیاری از تفاسیر شیعه است و روایات آن از امام صادق و امام باقر علیهما السلام با واسطه های کمی روایت شده است.

ص:68


1- . خصائص امیر المومنین علیه السلام ، ص49.
2- . درّالمنثور، ج5، ص199.
الف) مؤلف کتاب

شیخ ابوالحسن علی بن ابراهیم قمی، از بزرگان و موثقین حدیث و روایات، و از مفسران بزرگ شیعه و محدثین امامیه و عالم فقیهی است که در قرن سوم و چهارم زندگی می کرد. پدرش ابراهیم بن هاشم قمی، از علما و مشایخ بزرگ، و زمان دو امام معصوم شیعه را درک کرده است. علی بن ابراهیم، زمان امام یازدهم شیعه، حضرت امام حسن عسکری علیه السلام را درک کرد و تا سال 307 قمری، زنده بود. او همیشه مورد تعظیم و تکریم رجالیون بود و بهترین دلیل بر عظمت مقام او، نقل فراوان حدیث و روایات در کتاب گرانقدر«کافی»، یعنی یکی از مشهورترین کتب معتبر حدیث شیعه است. بنابراین کلینی خودش، شاگرد این مفسر بزرگ بود. علی بن ابراهیم، کنیه اش ابوالحسن بوده، ولی به «شیخ اقدم»مشهور بود. نجاشی در باره وثاقت و فزونی دانش علی بن ابراهیم می نویسد«ثقه، ضابط و دارای عقیده ای ثابت و استوار است... کتب زیادی تألیف کرده و کتابی در تفسیر دارد»(1).

ب) تفسیر قمی

آثار علی بن ابراهیم را بیشتر از 15 جلد کتاب گفته اند که از میان کتابهای پر ارزش

او، این تفسیر به طور کامل به دست ما رسیده است. تفاسیر و کتب دیگری به نام، اخبار القرآن و روایاته، نوادر القرآن، کتاب الناسخ و المنسوخ، شرایع، حیض، توحید و شرک و غیر از اینهاست که به عنوان تألیفات علی بن ابراهیم معرفی شده اند.(2) تفسیر قمی که به گفته یکی از نویسندگان، از قرن چهارم تا یازدهم وجود داشته است؛ آمیختهای از چند تفسیر است. قسمتی از آن، تفسیر علی بن ابراهیم، بخشی از آن تفسیر ابوالجارود و قسمتی هم شامل تفاسیر سایر مشایخ است.(3)

ص:69


1- . رجال نجاشی، ص260.
2- . فهرست ابن ندیم، ص89.
3- . ر.ک: آقا بزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج4، ص305 – 308.

ب) کلیات علوم اهل بیت علیهم السلام

اشاره

اهل بیت علیهم السلام دارای علمی گسترده، غیبی و لدنی می باشند به طوری که علم آنان، شامل علم به«ما کان» و «ما یکون» احکام و شرایع، موضوعات، زبان انسانها و حیوانات و پرندگان، علم به کتاب و غیره است. امکان و وقوع این علم ویژه، با توجه به دلائل عقلی و نیز از طرق دلائل نقلی قابل اثبات است.

آیات متعددی در قرآن وجود دارد، که گواهی می دهد خداوند، بخشی از علم غیب را در اختیار پیامبران و اهل بیت علیهم السلام قرار داده و این علمی است که دایرة بسیار گسترده ای دارد.(1) علاوه بر آیات، در منابع روایی شیعی و حتی در برخی از منابع اهل سنت نیز احادیث صریح و صحیح زیادی وجود دارد که بیانگر آگاهی های گسترده و غیبی اهل بیت علیهم السلام

است.

در اینجا به طور اختصار تنها به عناوین کلی این احادیث اشاره میشود. روایات مربوط به این ابواب خصوصاً آنچه که از طریق علی بن ابراهیم قمی صاحب تفسیر قمی وارد شده است در فصول بعدی خواهد آمد. اینک برخی از عناوین درباره علم اهل بیت علیهم السلام را از نظر میگذرانیم.

1. اهل بیت علیهم السلام خزانه دار علم خدایند.

2. اهل بیت علیهم السلام کانون علم و ظرف دانش خداوند هستند.

3. اهل بیت علیهم السلام آگاهترین مردمند.

4. علم صحیح تنها در نزد اهل بیت علیهم السلاماست.

ص:70


1- . در فصل بعد به برخی از آیات اشاره خواهد شد.

5. اهل بیت علیهم السلام به آنچه که در آسمانها و زمین و بهشت و جهنم است و به ما کان و ما یکون تا روز قیامت و به وقت مرگ خود نیز علم دارند.

6. به اهل بیت علیهم السلام الهام میشود.

7. اهل بیت علیهم السلام وارثان علم تمامی انبیا و اوصیا هستند.

8. اعمال انسانها به محضر اهل بیت علیهم السلام عرضه میشود و آنان به تک تک اعمال و رفتار و حتی به باطن انسانها آگاهی دارند.

واقعیت های انکار ناپذیر

علاوه بر آیات و روایاتی که خواهد آمد، دلائل دیگر و نیز واقعیتهایی مسلّم و انکار ناپذیر تاریخی وجود دارد که همگی وجود علم لدنی و گسترده اهل بیت علیهم السلام را به اثبات می رساند. اینک به برخی از آن مطالب به صورت اختصار اشاره می شود.

خبر های غیبی تحقق یافته

اهل بیت علیهم السلام ار برخی حوادث پیش از وقوع آن خبر داده اند، و آن حوادث مطابق پیشگویی آنان اتفاق افتاده و این دلیلی بر اثبات حقانیت آنان، مبنی بر داشتن علم غیب و لدنی است.

ابن ابی الحدید معتزلی، فصلی درباره امور غیبیه ای که علی علیه السلام فرموده است و به همان شکل و کیفیتی فرموده بود واقع شد، بازگو کرده است. او حدود بیست مورد از پیشگویی های آن حضرت را با خصوصیات آنها و از آن جمله شهادت خودش به دست ابن ملجم و شهادت امام حسین علیه السلام را در کربلا برشمرده است.

ایشان در شرح خطبه 58 نهج البلاغه که حضرت علی علیه السلام در مورد خوارج به اصحاب خود فرموده است:«قتلگاه آنان نزدیک نهر است و از آنان ده نفر باقی نمی ماند و از شما ده نفر کشته نمی شود» نوشته است:

ص:71

«این پیشگویی از قبیل اخبار به غیب با تفصیل و ذکر جزئیات است و از معجزات او می باشد، و این یک امر الهی است که بشر از درک آن عاجز است و علی علیه السلام آن را از پیامبر صلی الله علیه وآله یاد گرفته و پیامبر صلی الله علیه وآله از طریق وحی. و علی علیه السلام از این مقوله چیزهایی دارد که دیگران ندارند».(1)

فقدان عجز و جهل در پاسخ به سؤالات

تاریخ به صراحت و به تکرار نشان می دهد که اهل بیت علیهم السلام هیچ گاه در هیچ مسأله ای اظهار

عجز علمی نکرده اند و برخورد مردم با آنان به گونه برخورد با کسانی بود که همه چیز را می دانند. واژه هایی چون «نمی دانم»،«تخصص آن را ندارم»،«شاید چنین باشد»، «باید فکر کنم» و «اکنون فراموش کرده ام» در قاموس آنان نبود. اگر چنین امری وجود داشت در تاریخ و کتابها ثبت می شد، در حالی که هیچ یک از امور فوق در زندگی امامان علیهم السلام دیده نشده است. این بهترین دلیل بر لدنی و غیبی بودن علم آنان است، زیرا امکان ندارد کسی با علم عادی و معمولی چنین حالتی داشته باشد.

عکرمه از ابن عباس نقل می کند که روزی عمر بن خطاب به علی علیه السلام گفت:

ای ابا الحسن تو چرا در پاسخ پرسشها تأمل نمی کنی و با عجله جواب می دهی. آن حضرت دست خود را باز کرد و فرمود در دست من چند انگشت و جود دارد. عمر گفت: پنج تا حضرت فرمود: پس چرا عجله کردی؟ عمر گفت: این که مخفی نبود. علی علیه السلام فرمود: آشکار بودن پاسخها برای من از این هم بیشتر است.(2)

ص:72


1- . همان، ج5، ص3 . 4.
2- . جهت اختصار، از ذکر اخبار غیبی امامان علیهم السلام صرف نظر شد. برای اطلاعات بیشتر در این باره، رجوع شود به: احقاق الحق، ج8، باب پنجم اخبارات غیبی علی علیه السلام ص 87- 181؛ اثبات الهدا ة : بالنصوص و المعجزات، شیخ حر عاملی، ینابع المعاجز و مدینة المعاجز ، سید هاشم بحرانی. مناقب ابن شهر آشوب، ج1 ص 311. فصل فی المسابقة بالعلم «یا أبا الحسن إنک لتعجل فی الحکم و الفصل للشیء اذا سئلت عنه«فأبرز علی کفه و قال له: کم هذه؟ فقال عمر: خمسة، فقال: عجلت یا أبا حفص، قال: لم یخف علی، فقال علی: و أنا أسرع فیما لا یخفی علی».

مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام

در تاریخ احدی ادعا نکرده است که اهل بیت علیهم السلام به دانشمندی مراجعه و از او کسب علم

و دانش کرده باشند یا از کسی سؤالی پرسیده باشند، بلکه این دیگران بودند که همواره نیازمند علم اهل بیت علیهم السلام بودند و در هر مشکلی به آنان مراجعه می کردند.

خلفا، بزرگان صحابه و دانشمندان که عاجزانه و فروتنانه در حل نیازهای علمی خویش به اهل بیت علیهم السلام رجوع می کردند و آنان همیشه گره های دشوار علمی را برای ایشان می گشودند، مطلبی نیست که کسی درباره آن تردیدی داشته باشد.(1)

ص:73


1- . عمر ابن خطاب در سخنانی که از او نقل شده است بیش از دیگران به شخصیت علمی و معنوی علی علیه السلام واقف بود و در مشکلات و معضلات علمی از آن حضرت بهره می برد. بخشی از اعترافات او که در منابع اهل سنت آمده بدین قرار است: _ اعوذ بالله ان اعیش فی قوم لست فیهم یا ابا الحسن ای ابوالحسن! من پناه می برم به خدا از اینکه در میان قومی باشم که تو در آنجا حضور نداشته باشی. _ لولا علی لهلک عمر، اگر علی نبود عمر هلاک شده بود. _ انت(یاعلی) خیرهم فتویً، ای علی تو در میان مسلمانان بهترین فتوا دهنده هستی. _ لا ابقانی الله لمعضله لیس لها ابوالحسن، خدا نکند من زنده باشم و در مشکلی که پیش می آید ابوالحسن حاضر نباشد.

اعتراف دشمنان

عظمت شخصیت علمی اهل بیت علیهم السلام همانند سایر اوصاف و فضائل آنان نه تنها دوستان، بلکه سرسخت ترین دشمنان آنان را نیز، در برابر خود خاضع کرده و آنان را به اعتراف وادار نموده است.

از باب«الفضل ما شهدت به الاعداء» به عنوان نمونه تنها به یک مورد اشاره می شود:

معاویه بعد از شهادت علی علیه السلام گفت:«ذهب الفقه والعلم بموت ابن أبی طالب؛ همانا علم و دانش با مرگ علی از بین رفت. و

زمانی که برادرش عتبه به او گفت اهل شام این سخن را از تو نمی پذیرند معاویه گفت: دعنی عنک؛ آنها را رها کن».(1)

میراث عظیم علمی

وجود میراث غنی و گنجینه های علمی اهل بیت علیهم السلام که مجموعهای از سخنرانی ها، مناظرهها، کتابها، دعاها و زیارات است در هزاران کتاب نگارش یافته است و بنیان فکر، فرهنگ، فقه و اعتقادات جمع کثیری از انسانها گشته و اکنون پیش روی تمامی تشنگان معارف ناب الهی در ابعاد مختلف زندگی انسانی است.

هر محقق با انصاف در مییابد که این معارف عظیم، یافته بشر نیست و پایه دریافت های تخیّلی، عقلی، تجربی، و آزمایشگاهی ندارد، بلکه تنها تبلوری از علوم الهی و لدنی است که به اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت ارزانی شده است.

ص:74


1- . الاستیعاب، ج3، ص1108؛ الاصابة فی تمییز الصحابة ، ج3،ص 44 و العدد القویه، ص250.

فصل دوم: آیاتی که بیانگر علوم اهل بیت علیهم السلام است

اشاره

آیات زیادی در قرآن وجود دارد که بیانگر علم گسترده و غیبی است که از سوی خداوند در قالب وحی، الهام و یا غیره به پیامبران و اهل بیت علیهم السلام عطا شده است و طبق روایات معتبر، تمامی علوم انبیای پیشین نیز به پیامبر صلی الله علیه وآله منتقل گشته و از طریق آن حضرت به اهل بیت علیهم السلام به ارث رسیده است. ما در این فصل، تنها به آن دسته از آیات میپردازیم که تفسیر قمی آن آیات را با روایات مربوطه تفسیر کرده است:

1. آدم علیه السلام و آیات تعلیم اسماء

((وَعَلَّمَ آدَمَ الأسْمَاءَ کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلائِکَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْمَاءِ هَؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ * قَالُوا سُبْحَانَکَ لا عِلْمَ لَنَا إِلّا مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ * قَالَ یَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ))(1)

ص:75


1- . بقره / 33- 31.

خدا همه اسمها (حقایق موجودات) را به آدم آموخت، سپس آن (حقایق) را بر فرشتگان عرضه کرد و گفت از اسامی این حقایق به من خبر دهید اگر راستگو هستید. آنان گفتند: ما تو را تسبیح میکنیم، ما از چیزی آگاه نیستیم جز آنچه تو به ما آموختهای، تویی توانا و حکیم.

خداوند به آدم فرمود: آدم! اسامی این

حقایق را به فرشتگان بگو. هنگامی که آدم فرشتگان را از آن اسامی آگاه ساخت، خداوند به فرشتگان خطاب کرد و گفت: من به شما نگفتم که از (غیب) آسمان ها و زمین آگاهم و آنچه را آشکار کنید و پنهان نمایید میدانم.

دقت در معنای این سه آیه ما را به این حقیقت رهبری میکند که خداوند یک سلسله حقایقی را که از دید فرشتگان پنهان بود به آدم آموخت و سپس آدم علیه السلام به دستور خداوند آنان را از غیب آگاه ساخت. در روایات وارد شده است که علم اسماء که به حضرت آدم داده شد به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سپس به اهل بیت علیهم السلام آن حضرت منتقل شده است.(1)

تفسیر قمی روایتی در این باره میآورد که:

«و هو قول أمیرالمؤمنین علیه السلام ألا إن العلم الذی هبط به آدم علیه السلام من السماء إلی الأرض و جمیع ما فضلت به النبیون إلی خاتم النبین عندی و عند عترة خاتم النبیین فأین یتاه بکم بل أین تذهبون؛(2) و این سخن علی علیه السلام است که می فرماید: آگاه باشید، علمی که به همراه آدم به زمین آمد و تمامی آنچه پیامبران تا برسد به پیامبر صلی الله علیه وآله با آنها برتری پیدا کرده اند در اهل بیت علیهم السلام پیامبر صلی الله علیه وآله است، پس به کجا می روید».

ص:76


1- . در برخی روایات مقصود از اسماء، اسامی حجت های خداوند بیان شده است و اینکه ارواح آنها قبل از آدم خلق شده بودند. و در روایات طینت آمده است که ارواح پیامبر صلی الله علیه وآله و ائمه علیهم السلام قبل از همه موجودات آفریده شده و بقیه موجودات از نور آنها خلق شده اند. ر.ک: بحار الانوار ج2، ص209 و ج 25، ص3.
2- . تفسیر قمی ج 1، ص367.

اصول کافی نیز حدیثی را از صاحب تفسیر قمی با همان مضمون نقل می کند:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ إِنَّ الْعِلْمَ الَّذِی نَزَلَ مَعَ آدَمَ علیه السلام لَمْ یُرْفَعْ وَ الْعِلْمُ

یُتَوَارَثُ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام عَالِمَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ إِنَّهُ لَمْ یَهْلِکْ مِنَّا عَالِمٌ قَطُّ إِلَّا خَلَفَهُ مِنْ أَهْلِهِ مَنْ عَلِمَ مِثْلَ عِلْمِهِ أَوْ مَا شَاءَ اللهُ(1)؛ امام باقر علیه السلام فرمود: به درستی که علمی که به همراه آدم به زمین نازل گشت بالا نرفت و آن علم به ارث برده می شود و علی علیه السلام عالم این امت بود و هر عالمی از ما که از دنیا می رود کسی از اهلش جانشین او می گردد که یا علمی همانند او دارد و یا آنچه که خدا بخواهد.

2. ابراهیم علیه السلام و آیات علم به ملکوت آسمانها و زمین

((وَکَذَلِکَ نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ))(2).

این چنین ملکوت آسمانها و زمین (و حکومت مطلقه خداوند بر آنها) را به ابراهیم نشان دادیم تا اهل یقین گردد.

طبق این آیه، ابراهیم علیه السلام سلطه و قیومیت خداوند و ارتباط واقعی و تکوینی بین اشیاء و خداوند را مشاهده کرد. و این مشاهده، فوق مشاهده حسی و عقلی بود و نتیجه چنین مشاهده ای پیدا شدن صفت یقین است. و یقین مرتبه ای از علم است که به هیچ وجه شک و تردیدی در آن راه ندارد.

تفسیر قمی با نقل روایتی از طریق پدرش از امام صادق علیه السلام به تفسیر این آیه می پردازد:

«و أما قوله((وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ))»

ص:77


1- . الکافی، ج1، ص222، باب آن الائمة علیهم السلام ورثة العلم یرث بعضه .
2- . انعام / 75.

فإنه حدثنی ابی عن اسماعیل بن ضرار[مرار] عن یونس بن عبدالرحمن عن هشام عن ابی عبدالله علیه السلام قال:

«یَسُطَ کُشِطَ لَهُ عَنِ الْأَرْضِ وَ مَنْ عَلَیْهَا وَ عَنِ السَّمَاءِ وَ مَا فِیهَا وَ الْمَلَکِ

الَّذِی یَحْمِلُهَا وَ الْعَرْشِ وَ مَنْ عَلَیْهِ، وَ فُعِلَ ذَلِکَ بِرَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام».(1)

برای ابراهیم پرده ها کنار رفت تا اینکه زمین و آسمان و آنچه در آنها وجود دارد و همچنین مَلَکی را که آنها را حمل می کند مشاهده کرد و نیز عرش و آنچه را بر روی آن است دید و این کار برای رسول خدا و امیرالمومنین نیز انجام شد.(یعنی آنچه را که ابراهیم دیده است رسول خدا صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام نیز می بینند.(2)

3. آیه ارتضاء

((عَالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلَی غَیْبِهِ أَحَدًا * إِلا مَنِ ارْتَضَی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا))(3)

خدا دانای غیب است، پس هیچ کس را بر غیب خویش آگاه نمیکند، مگر پیامبران مورد رضایت خداوند، و خدا برای فرستادگان خود از جلو و پشت سرشان، نگهبان قرار می دهد.

مفاد آیه، سلب کلی است و آگاهی به غیب مختص به خدا را از غیر خدا به صورت عام نفی می کند.

ص:78


1- . تفسیر القمی، ج1، ص206.
2- . مشابه این حدیث از امام باقر علیه السلام نیز وارد شده است که سایر امامان را نیز در بر می گیرد: کُُشِطَ له عن الارض حتی رآها و من فیها و عن السماء حتی رآها و من فیها و الملک الذی یحملها و العرش و من علیه و کذلک أری صاحبکم مشاهده کرد و نیز عرش و آنچه را بر روی آن است دید و صاحب شما (امام شما) نیز چنین است. (بصائر الدرجات، ص126- 127)
3- . جن/ 26- 27.

جمله((الا من ارتضی من رسول))استثناء از کلمه «احد» است و جمله «من رسول» بیان از جمله «من ارتضی» است. در نتیجه می فهماند که خدای تعالی هر پیغمبری از پیامبران را به هر مقدار از غیب مختص به خود بخواهد آگاه

می سازد.

در روایات برای اثبات علم غیب اهل بیت علیهم السلام، به این آیه شریفه استشهاد شده است، فتح بن یزید جرجانی از امام هادی علیه السلام نقل می کند که فرمود:

«ان الله لم یظهر علی غیبه أحدا إلا من ارتضی من رسول، فکل ما کان عند الرسول کان عند العالم، و کل ما اطلع علیه الرسول فقد اطلع أوصیاؤه علیه، لئلا تخلو أرضه من حجة، یکون معه علم یدل علی صدق مقالته و جواز عدالته»(1).

همانا خداوند آگاه نمی کند برغیب خودش کسی را مگر پیامبر برگزیده خود را. و هر آنچه نزد رسول باشد نزد عالم (امام) نیز است و به هر آنچه که رسولش را آگاه کرده اوصیای او را نیز آگاه کرده است تا زمین از حجتش خالی نماند و آن عالم، علمی دارد که بر راستی گفتار او و وجود عدالت او دلالت می کند»

تفسیر قمی با بهره گیری از مضامین و متون روایات، برای این آیه تفسیری ویژه و متفاوت با سایر مفسیرین ارائه می کند:

«((عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ))یُعْنَی عَلِیٌّ الْمُرْتَضَی مِنَ الرَّسُولِ صلی الله علیه وآله وَ هُوَ مِنْهُ قَالَ اللهُ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً قَالَ: فِی قَلْبِهِ الْعِلْمُ وَ مِنْ خَلْفِهِ الرَّصَدُ یُعَلِّمُهُ علمه وَ یَزُقُّهُ الْعِلْمَ زَقّاً وَ یُعَلِّمُهُ اللهُ إِلْهَاماً، وَ الرَّصَدُ التَّعْلِیمُ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه وآله لِیَعْلَمَ النَّبِیُّ أَنْ قَدْ أَبْلَغَ رِسَالَاتِ رَبِّهِ وَ أَحَاطَ عَلِیٌّ علیه السلام بِمَا لَدَی الرَّسُولِ مِنَ الْعِلْمِ وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ مُنْذُ یَوْمَ خَلَقَ اللهُ آدَمَ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِنْ فِتْنَةٍ أَوْ زَلْزَلَةٍ أَوْ خَسْفٍ أَوْ قَذْفٍ أَوْ أُمَّةٍ هَلَکَتْ فِیمَا مَضَی أَوْ تَهْلِکُ فِیمَا بَقِیَ، وَ کَمْ مِنْ إِمَامٍ جَائِرٍ أَوْ عَادِلٍ یَعْرِفُهُ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِهِ وَ مَنْ یَمُوتُ مَوْتاً أَوْ یُقْتَلُ قَتْلًا وَ کَمْ مِنْ إِمَامٍ مَخْذُولٍ لَا یَضُرُّهُ خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُ وَ کَمْ مِنْ إِمَامٍ مَنْصُورٍ لَا یَنْفَعُهُ نُصْرَةُ مَنَ نَصَرَهُ».(2)

ص:79


1- . اربلی کشف الغمة فی معرفة الائمة ، ج2، ص386.
2- . تفسیر القمی، ج2، ص390.

4. آیات شهادت پیامبر صلی الله علیه وآله بر اعمال

در آیات چندی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به عنوان شاهد و گواه بر اعمال انسانها معرفی شده و در روز قیامت له و یا علیه آنان شهادت خواهد داد.

این آیات به قرار ذیل است:

الف)((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَافْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ *وَجَاهِدُوا فِی اللهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاکُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْرَاهِیمَ هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ وَفِی هَذَا لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیدًا عَلَیْکُمْ وَتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللهِ هُوَ مَوْلاکُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَی وَنِعْمَ النَّصِیرُ))(1)

و در راه خدا جهاد کنید، و حقّ جهادش را ادا نمایید! او شما را برگزید، و در دین (اسلام) کار سنگین و سختی بر شما قرار ندارد از آیین پدرتان ابراهیم پیروی کنید. خداوند شما را در کتابهای پیشین و در این کتاب آسمانی«مسلمان» نامید، تا پیامبر گواه بر شما باشد، و شما گواهان بر مردم! پس نماز را برپا دارید، و زکات را بدهید، و به خدا تمسّک جویید، که او مولا و سرپرست شما است! چه مولای خوب، و چه یاور خوبی.

ب)((وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا))(2)

ص:80


1- . حج/ 77و 78.
2- . بقره/ 143.

این چنین شما را امت وسط قرار دادیم تا آنکه گواهان مردم باشید و پیامبر گواه بر شما باشد.

ج)((فَکَیْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنَا بِکَ عَلَی هَؤُلاءِ شَهِیدًا))(1)

پس چگونه خواهد بود وقتی که از هر امتی گواهی آوردیم و تو را گواه بر اینان آوردیم.

د)((وَوُضِعَ الْکِتَابُ وَجِیءَ بِالنَّبِیِّینَ وَالشُّهَدَاءِ))(2)

نامه اعمال را پیش مینهند و پیامبران و گواهان را حاضر میسازند.

ه_)((وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَی عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ))(3)

بگو هر چه میخواهید انجام دهید به زودی خداوند و پیامبر او و مؤمنان کار شما را خواهند دید و به زودی به سوی عالم غیب و شهادت باز می گردید آنگاه خداوند شما را بدانچه عمل می کردید خبر خواهد داد.

توضیح و بیان آیات

این آیات بیانگر آگاهی پیامبر از اعمال مردم است. طبق این آیات هر امتی گواه و شاهدی از خود دارد و پیامبر نیز شاهد بر شهداء است و روز قیامت از هر گروهی شاهدی از خود مردم به عنوان گواه در محکمه عدل الهی بر انگیخته خواهد شد و پیامبر نیز گواه بر آن شهداء خواهد بود. در روایات، از اهل بیت علیهم السلام به عنوان گواهان بر مردم نام برده می شود. طبیعی است که لازمه گواهی، آگاهی و اطلاع بر اعمال، روحیات، ایمان و اخلاق به طور قطع و یقین است، و قهراً این گونه آگاهی ها از طریق وسائل و اسباب عادی فراهم نمی شود، بلکه اسباب آن باید از سوی خداوند افاضه شده باشد.

ص:81


1- . نساء/41.
2- . زمر/ 69.
3- . توبه / 105 .

تفسیر قمی مخاطب آیه نخست را اهل بیت علیهم السلام معرفی کرده، آنان را گواهان بر مردم می داند:

و هم الذین قال فی کتابه و خاطبهم فی قوله تعالی ﴿یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ وَ جاهِدُوا فِی

اللهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ وَ فِی هذا (القرآن) لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیْکُمْ وَ تَکُونُوا أنتم یا معشر الأئمة شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ﴾ فرسول الله صلی الله علیه وآله شهید علیهم و هم شهداء علی الناس فالعلم عندهم و القرآن معهم و دین الله عز و جل الذی ارتضاه لأنبیائه و ملائکته و رسله منهم یقتبس».(1)

ایشان در جای دیگر بار دیگر بر این تفسیر خود تاکید می کند:

«و قوله((لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیْکُمْ))یعنی یکون علی آل محمد((وَ تَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ))أی آل محمد یکونوا شهداء علی الناس بعد النبی صلی الله علیه و آله.(2)

وی درباره آیه دوم که مضمونی مشابه آیه قبلی دارد، می نویسد:

«و أما قوله ﴿وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً﴾ یعنی أئمة وسطا أی عدلا و واسطة بین الرسول و الناس و الدلیل علی أن هذا مخاطبة للأئمة علیهم السلام قوله فی سورة الحج((لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیْکُمْ))یا معشر الأئمة((وَ تَکُونُوا أنتم شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ))و إنما نزلت((و کذلک جعلناکم أئمة وسطا))(3)

ص:82


1- . تفسیر القمی، ج1، ص4.
2- . همان، ج2، ص88.
3- . همان، ج1، ص63.

اصول کافی نیز روایتی را از علی بن ابراهیم صاحب تفسیر قمی نقل می کند که بیانگر آن است که تفسیر ایشان از آیات فوق، برگرفته از روایات اهل بیت علیهم السلام است:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَوْلَ اللهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی((وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً))قَالَ: نَحْنُ الْأُمَّةُ الْوَسَطُ وَ نَحْنُ شُهَدَاءُ اللهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی خَلْقِهِ وَ حُجَجُهُ فِی أَرْضِهِ قُلْتُ قَوْلَهُ تَعَالَی((یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ وَ جاهِدُوا فِی اللهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ))قَالَ: إِیَّانَا عَنَی وَ نَحْنُ الْمُجْتَبَوْنَ وَ لَمْ یَجْعَلِ اللهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ فَالْحَرَجُ أَشَدُّ مِنَ الضِّیقِ مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ إِیَّانَا عَنَی خَاصَّةً وَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ اللهُ سَمَّانَا الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ فِی الْکُتُبِ الَّتِی مَضَتْ وَ فِی هَذَا الْقُرْآنِ لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیْکُمْ وَ تَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ فَرَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله الشَّهِیدُ عَلَیْنَا بِمَا بَلَّغَنَا عَنِ اللهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ نَحْنُ الشُّهَدَاءُ عَلَی النَّاسِ فَمَنْ صَدَّقَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ

صَدَّقْنَاهُ وَ مَنْ کَذَّبَ کَذَّبْنَاهُ».(1)

دیدگاه ایشان در باره آیه سوم نیز تأکید دیگری است بر تفسیر آیات قبلی:

«و قوله((فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ))یعنی الأئمة صلوات الله علیهم أجمعین وَ جِئْنا بِکَ یا محمد عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً یعنی علی الأئمة، فرسول الله صلی الله علیه وآله شهید علی الأئمة و هم شهداء علی الناس».(2)

ص:83


1- . اصول کافی، ج1، ص191، باب فی أن الائمة شهداء الله عز و جل، حدیث 4.
2- . همان ج1، ص131.

آیه پنجم بیانگر آن است که خداوند و پیامبر و مؤمنان بر اعمال مردم، اطلاع دارند. آگاهی خداوند بر اعمال مردم روشن است و پیامبر و مؤمنان نیز به واسطه خداوند اطلاع پیدا می کنند. اما نکته ای که وجود دارد این است که همه مؤمنان اعمال مردم را نمی بینند. پس معلوم می شود که تنها برخی از مؤمنان چنین هستند و قهراً این گروه غیر از اهل بیت علیهم السلام کسان دیگری نمی توانند باشند. این مطلب در روایات نیز مورد تأکید قرار گرفته است که اهل بیت علیهم السلام به وسیله عمودی از نور، اعمال مردم را می بینند و یا اینکه اعمال مردم در روزهای مشخصی بر پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام عرضه می گردد.

علی بن ابراهیم در تعیین مصادیق آیه مزبور به چند روایت استناد می کند:

الف) حدثنی أبی عن یعقوب بن شعیب عن أبی عبد الله علیه السلام فی قوله((وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ))المؤمنون هاهنا الأئمة الطاهرون صلی الله علیه و آله.

ب) وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَعْمَالَ الْعِبَادِ تُعْرَضُ عَلَی رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله کُلَّ صَبَاحٍ أَبْرَارِهَا وَ فُجَّارِهَا فَاحْذَرُوا فَلْیَسْتَحْیِ أَحَدُکُمْ أَنْ یَعْرِضَ عَلَی نَبِیِّهِ الْعَمَلَ الْقَبِیحَ.

ج) وعَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَمُوتُ أَوْ کَافِرٍ یُوضَعُ فِی قَبْرِهِ حَتَّی یُعْرَضَ عَمَلُهُ عَلَی رَسُولِ اللهِ وَ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیْهِمَا وَ هَلُمَّ

جَرّاً إِلَی آخِرِ مَنْ فَرَضَ اللهُ طَاعَتَهُ فَذَلِکَ قَوْلُهُ((وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ ))(1)

اصول کافی نیز روایتی را از ایشان در همین موضوع آورده است:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ مَا لَکُمْ تَسُوءُونَ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وآله فَقَالَ رَجُلٌ: کَیْفَ نَسُوؤُهُ فَقَالَ: أَ مَا تَعْلَمُونَ أَنَّ أَعْمَالَکُمْ تُعْرَضُ عَلَیْهِ فَإِذَا رَأَی فِیهَا مَعْصِیَةً سَاءَهُ ذَلِکَ فَلَا تَسُوءُوا رَسُولَ اللهِ وَ سُرُّوهُ».(2)

ص:84


1- . تفسیر القمی، ج1،ص 304.
2- . الکافی، ج1، ص219.

امام صادق علیه السلام می فرمود: شما را چه شده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله را ناراحت می کنید. مردی عرض کرد:

چگونه ناراحت می کنیم؟ امام فرمود: آیا نمی دانید که اعمال شما به آن حضرت عرضه می شود. پس وقتی گناهی را در آن می بیند ناراحت می شود. پس رسول خدا صلی الله علیه وآله را ناراحت نکنید بلکه سعی کنید تا او را خوشحال سازید:

5- آیه اهل الذکر

((فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ))(1)

از اهل ذکر بپرسید اگر نمی دانید.

در این آیه، مفعول «فسئلوا» یعنی چیزی که باید پرسید و مفعول «لاتعلمون» یعنی چیزی را که نمی دانیم، حذف شده است. این حذف دلالت بر عموم دارد؛ یعنی به طور کلی هر چیزی را که نمی دانیم باید از اهل ذکر بپرسیم.

این مستلزم آن است که اهل ذکر باید افرادی باشند که شایستگی و صلاحیت علمی این را داشته باشند. زیرا خداوند متعال هیچ گاه مردم را به طور مطلق به جاهلان یا به

کسانی که احتمال خطا در علمشان وجود دارد ارجاع نمی دهد.

بنابراین اهل ذکر باید عالمانی باشند که علمشان از خطا مصون است و غیر از معصومین علیهم السلام کسانی دیگر نمی توانند چنین باشند. لذا در روایات معتبر اهل بیت علیهم السلام به عنوان اهل ذکر معرفی شده اند. شواهد التنزیل از حارث روایت می کند که: از علی علیه السلام از آیه(فسئلوا أهل الذکر) پرسیدم پس فرمود:

«وَ اللهِ إِنَّا لَنَحْنُ أَهْلُ الذِّکْرِ، نَحْنُ أَهْلُ الْعِلْمِ، و نَحْنُ مَعْدِنُ التَّأْوِیلِ وَ التَّنْزِیلِ، و لقد سمعت رسول الله صلی الله علیه وآله یقول: أنا مدینة العلم و علی بابها، فمن أراد العلم فلیأته من بابه».(2)

ص:85


1- . نحل/ 43.
2- . الحاکم الحسکانی، شواهد التنزیل، ج1، ص432.

ابی بصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که آن حضرت در مورد آیه چهل و سوم زخرف فرمود: منظور از «الذکر» رسول الله است و اهل الذکر اهل بیت علیهم السلام او هستند که باید (معارف الهیه) از آنها پرسیده شود و آنها اهل الذکر هستند.(1)

در قرآن نیز پیامبر به عنوان ذکر معرفی شده است.

((قَدْ أَنْزَلَ اللهُ إِلَیْکُمْ ذِکْرًا * رَسُولا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیَاتِ اللهِ مُبَیِّنَاتٍ لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ وَمَنْ یُؤْمِنْ بِاللهِ وَیَعْمَلْ صَالِحًا یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللهُ لَهُ رِزْقًا))(2)

از سوی دیگر اهل بیت علیهم السلام همیشه آماده پاسخ گویی به تمامی سؤال های گوناگون مردم بوده اند و این جمله مشهور حضرت علی علیه السلام است که به طور مکرر می فرمود:

«سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی».(3)

ص:86


1- . (عدة من اصحابنا، عن احمد بن محمد، عن الحسین بن سعید، عن النضربن سوید، عن عاصم بن حمید، عن ابی بصیر، عن ابی عبدالله علیه السلام : فی قول الله عزوجل: ﴿و انه لذکرلک و لقومک و سوف تُسألون﴾ (الزخرف/43) فرسول الله سند این حدیث مشتمل بر6 نفر به ترتیب زیر است: الف) عدة من اصحابنا ، ثقه و مورد اعتماد است(.معجم الثقات/ص 307). ب) احمد بن محمد عیسی یا احمد بن محمد بن خالد البرقی، هر دو ثقه و مورد اعتماد هستند. (فهرست الشیخ/ص565و رجال الشیخ/ ص 366). ج) الحسین بن سعید الاهوازی، ثقه و مورد اعتماد است. (رجال الشیخ /ص 372 و الخلاصه/ ص49). د) النضر بن سوید، ثقه و مورد اعتماد است. (رجال النجاشی /ص 213و الخلاصه /ص 125). و) ابوبصیر، ثقه و مورد اعتماد است. (معجم الثقات/ص 134 تا 138).
2- . طلاق /10و 11.
3- . نهج البلاغه، خ صلی الله علیه و آله3.

امام علی علیه السلام در این حدیث مشخص نکرده که چه چیزی بپرسید و همین افاده عموم می کند؛ یعنی هر چه می خواهی بپرسید؛ سخنی که در طول تاریخ هیچ دانشمندی نتوانسته است چنین ادعایی بکند و از عهده آن بر آید.

سید بن طاووس در کتاب طرائف نقل می کند که حافظ بن مؤمن - که به تعبیر ایشان از فحول علمای اهل سنت است - در تفسیر آیه شریفه (فسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون) از ابن عباس نقل کرده است که گفت: «یعنی اهل بیت علیهم السلام، محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین اهل ذکر و اهل علم و عقل و بیان هستند».(1)

تفسیر قمی نیز معتقد است که مراد از اهل ذکر اهل بیت علیهم السلام هستند. ایشان می نویسد:

«و هم الذین وصفهم الله تبارک و تعالی و فرض سؤالهم و الأخذ منهم فقال((فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ))فعلمهم عن رسول الله».(2)

ایشان این برداشت خویش را با روایتی از امام باقر علیه السلام اثبات می نماید:

«حدثنا محمد بن جعفر قال حدثنا عبد الله بن محمد عن أبی داود [عن ] سلیمان بن سفیان عن ثعلبة [تغلبة] عن زرارة عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله:((فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ))من المعنون بذلک فقال: نحن و الله، فقلت فأنتم المسئولون؟ قال: نعم. قلت: و نحن السائلون؟ قال: نعم. قلت: فعلینا أن نسألکم؟ قال: نعم. قلت: و علیکم أن تجیبونا؟ قال: لا ذلک إلینا إن شئنا فعلنا و إن شئنا ترکنا ثم قال:((هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ))(3)

ص:87


1- . الطرائف، ص93- صلی الله علیه و آله4 روی الحافظ محمد بن مؤمن الشیرازی فیما أورده فی کتابه و استخرجه من التفاسیر الاثنی عشر، و هو من فحول علماء المخالفین فی تفسیر قوله تعالی ﴿فسئلوا أهل الذکر ان کنتم لا تعلمون﴾ باسناده الی ابن عباس، قال: یعنی اهل البیت محمدا و علیا و فاطمة و الحسن و الحسین هم اهل الذکر و العلم و العقل و البیان، هم اهل بیت النبوة، و معدن الرسالة، و مختلف الملائکة.)
2- . تفسیر القمی، ج1، ص4.
3- . همان، ج2، ص68.

6. آیه علم الکتاب

اشاره

((وَیَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کَفَی بِاللهِ شَهِیدًا بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ))(1)

و کافران می گویند تو پیامبر نیستی بگو همین بس که خداوند و کسی که علم کتاب نزد اوست گواه باشد.

«در این آیه شریفه، علم کتاب به طور مطلق برای شخصی ثابت است که به عنوان گواه بر رسالت پیامبر مطرح می شود. و این علمی است لدنی و آگاه به اسم اعظم الهی که دارنده آن دارای قدرت تکوینی است چنانچه در مورد آصف بن برخیا که مقداری از علم کتاب داشت توانست تخت بلقیس را حاضر سازد و بنا به روایات متعدد از شیعه و اهل سنت شخصی که در آیه شریفه فوق دارای چنین علمی است علی بن ابی طالب علیه السلام است».

تفسیر قمی با استفاده از حدیثی که از طریق پدرش نقل می کند اثبات می نماید که منظور از «من عنده علم الکتاب» علی علیه السلام است:

«و قوله قُلْ((کَفی بِاللهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتاب))فإنه حدثنی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ: الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ سُئِلَ عَنِ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ

أَعْلَمُ أَمِ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ فَقَالَ مَا کَانَ عِلْمُ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ عِنْدَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ إِلَّا بِقَدْرِ مَا تَأْخُذُ الْبَعُوضَةُ بِجَنَاحِهَا مِنْ مَاءِ الْبَحْر».(2)

ص:88


1- . رعد / 43.
2- . تفسیر القمی، ج1، ص367.

علی بن ابراهیم غیر از تفسیر خود روایتی را با دو طریق در رابطه با این موضوع از امام باقر علیه السلام نقل می کند که در اصول کافی موجود است آن روایت بدین قرار است:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام((قُلْ کَفی بِاللهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ))قَالَ: إِیَّانَا عَنَی وَ عَلِیٌّ أَوَّلُنَا وَ أَفْضَلُنَا وَ خَیْرُنَا بَعْدَ النَّبِیِّ.(1)

روایاتی مبنی بر ابعاد علم اهل بیت علیهم السلام

علاوه بر آیاتی که در تفسیر علی بن ابراهیم قمی بدانها اشاره شد و روایاتی که ایشان در ذیل آیات مذکور به آنها استناد کرده اند، روایات دیگری نیز از وی در اصول کافی موجود است که به ابعاد دیگری از علوم اهل بیت علیهم السلام می پردازد. جهت تکمیل مطلب و نیز جهت آشنایی بیشتر با دیدگاههای ایشان در باب علم اهل بیت علیهم السلام، به برخی از آن روایات اشاره می کنیم:

الف) آگاهی به زمان مرگ خویش(علم منایا و بلایا):

اهل بیت علیهم السلام به زمان و مکان مرگ خویش و سایر انسانها علم دارند. چنانچه گذشت اهل بیت علیهم السلام علم به گذشته و آینده دارند و در نتیجه به زمان و مکان مرگ خویش نیز علم خواهند داشت. زیرا از مهمترین وقایعی که در عصر هر امامی، واقع خواهد شد، رحلت آن امام و کیفیت و خصوصیات آن می باشد، و با

تصریح امام علیه السلام به این که وی علم به ما کان و ما یکون دارد، بدیهی است که وقت و علت و کیفیت رحلت خود را هم خواهد دانست. احادیث زیادی در این باره از اهل بیت علیهم السلام رسیده است. در اینجا به روایتی که علی بن ابراهیم قمی نقل می کند بسنده می کنیم:

ص:89


1- . الکافی، ج1، ص229، باب انه لم یجمع القرآن کله إلا الائمه.

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَشَّارٍ قَالَ حَدَّثَنِی شَیْخٌ مِنْ أَهْلِ قَطِیعَةِ الرَّبِیعِ مِنَ الْعَامَّةِ بِبَغْدَادَ مِمَّنْ کَانَ یُنْقَلُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ لِی قَدْ رَأَیْتُ بَعْضَ مَنْ یَقُولُونَ بِفَضْلِهِ مِنْ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ فَمَا رَأَیْتُ مِثْلَهُ قَطُّ فِی فَضْلِهِ وَ نُسُکِهِ. فَقُلْتُ لَهُ مَنْ وَ کَیْفَ رَأَیْتَهُ؟ قَالَ: جُمِعْنَا أَیَّامَ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ ثَمَانِینَ رَجُلًا مِنَ الْوُجُوهِ الْمَنْسُوبِینَ إِلَی الْخَیْرِ فَأُدْخِلْنَا عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ لَنَا السِّنْدِیُّ یَا هَؤُلَاءِ انْظُرُوا إِلَی هَذَا الرَّجُلِ هَلْ حَدَثَ بِهِ حَدَثٌ فَإِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ قَدْ فُعِلَ بِهِ وَ یُکْثِرُونَ فِی ذَلِکَ وَ هَذَا مَنْزِلُهُ وَ فِرَاشُهُ مُوَسَّعٌ عَلَیْهِ غَیْرُ مُضَیَّقٍ وَ لَمْ یُرِدْ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ سُوءاً وَ إِنَّمَا یَنْتَظِرُ بِهِ أَنْ یَقْدَمَ فَیُنَاظِرَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ هَذَا هُوَ صَحِیحٌ مُوَسَّعٌ عَلَیْهِ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ فَسَلُوهُ. قَالَ: وَ نَحْنُ لَیْسَ لَنَا هَمٌّ إِلَّا النَّظَرُ إِلَی الرَّجُلِ وَ إِلَی فَضْلِهِ وَ سَمْتِهِ. فَقَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام: أَمَّا مَا ذَکَرَ مِنَ التَّوْسِعَةِ وَ مَا أَشْبَهَهَا فَهُوَ عَلَی مَا ذَکَرَ غَیْرَ أَنِّی أُخْبِرُکُمْ أَیُّهَا النَّفَرُ أَنِّی قَدْ سُقِیتُ السَّمَّ فِی سَبْعِ تَمَرَاتٍ وَ أَنَا غَداً أَخْضَرُّ وَ بَعْدَ غَدٍ أَمُوتُ».(1)

علی بن ابراهیم از محمد بن عیسی و او از حسن بن محمد بن بشار نقل می کند که مردی از اهل قطیفه ربیع از شخصیت های مورد اعتماد اهل سنت گفت: من از اهل بیت علیهم السلام پیغمبر شخصیت های  برجسته خیلی دیده ام، ولی کسی را در فضل و عبادت همچون موسی ابن جعفر نیافته ام. گفتم: کجا او را دیدی؟ گفت: سندی بن شاهک هشتاد نفر از کسانی را که معروف به خیر و نیکی بودند جمع کرد و ما را وارد بر موسی بن جعفر علیه السلام نمود به ما گفت: درست نگاه کنید به این مرد آیا آزار و اذیتی کرده ایم؟ مردم خیال می کنند که نسبت به او سوء قصدی شده، در این باره

خیلی حرف می زنند این جایگاه اوست از نظر فرش و محل استراحت بسیار خوب و آسوده است،

ص:90


1- . الکافی، ج1، ص258، ح 5، باب أن الائمه علیهم السلام یعلمون متی یموتون.

هیچ سخت گیری بر او نمی شود و امیرالمؤمنین نظر بدی نسبت به ایشان ندارد اکنون منتظرم که بیاید و ایشان را از نزدیک ببینید ملاحظه می کنید صحیح و سالم است و از تمام جهت در آسایش. گفت: ما تمام کوشش مان این بود که سیما و منظر آن جناب را تماشا کنیم و از فضل و بزرگواریش بهره مند گردیم. در این موقع امام فرمود: آنچه راجع به آسایش و راحتی و وسعت گفته شد همان طور است ولی من به شما می گویم که مرا به وسیله نه دانه خرما مسموم کرده اند فردا پوست بدنم سبز می شود و پس فردا از دنیا می روم.

ب) آگاهی اهل بیت علیهم السلام به آنچه که در آسمان ها و زمین و بهشت و جهنم است و علم به گذشته و آینده تا روز قیامت و آگاهی به وقت مرگ خود.

این گروه از احادیث بیانگر آگاهیهای غیبی و وسیع اهل بیت علیهم السلام است که شامل تمامی حوادث تا روز قیامت و آنچه در آسمانها و زمین و حتی بهشت و جهنم و کسانی که در آن هستند میشود. در این روایات چنین استدلال شده است که خداوند بزرگتر و بزرگوارتر از آن است که فرمانبرداری از کسی را واجب کند که علم آسمان و زمینش را از او پنهان داشته است. بنابراین حجت خدا و امام معصوم که واجب الاطاعه است باید واجد چنین آگاهی هایی باشد.

در اینجا، تنها به ذکر روایتی که قمی نقل می کند اکتفا می کنیم:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام بِمِنًی عَنْ خَمْسِمِائَةِ حَرْفٍ مِنَ الْکَلَامِ فَأَقْبَلْتُ أَقُولُ یَقُولُونَ کَذَا وَ کَذَا. قَالَ: فَیَقُولُ قُلْ کَذَا وَ کَذَا. قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا الْحَلَالُ وَ هَذَا الْحَرَامُ أَعْلَمُ أَنَّکَ صَاحِبُهُ وَ أَنَّکَ أَعْلَمُ النَّاسِ بِهِ وَ هَذَا هُوَ الْکَلَامُ. فَقَالَ لِی: وَیْکَ یَا هِشَامُ لَا

یَحْتَجُّ اللهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی خَلْقِهِ بِحُجَّةٍ لَا یَکُونُ عِنْدَهُ کُلُّ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ».(1)

ص:91


1- . الکافی، ج1، ص262، باب أن الائمة علیهم السلام یعلمون علم ما کان.

فصل سوم: منابع علم اهل بیت علیهم السلام

اشاره

از مسائل مهم در باب علوم اهل بیت علیهم السلام مبادی و منابع علوم آنان است بحث در این است که اهل بیت علیهم السلام این همه علم و آگاهی وسیع را از کجا می گیرند و سرچشمه اصلی این همه معارف، اعم از غیبی و غیر آن که بر امور دین و دنیا به دست آورده اند کجاست. در پاسخ باید گفت که علوم اهل بیت علیهم السلام از منابع و طرق متعدد حاصل می شود. این منابع و طرق عبارتند از: وحی و قرآن، تعلیم پیامبر، کتب مُدَوَّن شامل جامعه، جفر، کتاب علی علیه السلام و مصحف فاطمه J و کتب آسمانی پیامبران پیشین، الهام تحدیث و روح القدوس.

1- وحی و قرآن

سرچشمه اصلی علم پیامبر ان وحی بوده است. وحی آسمانی دریچه های جهان غیب را به روی پیامبران الهی می گشاید و آنان را با حقایقی آشنا میسازد که ابزار ادراکی انسان، به خودی خود، توان دستیابی به آنها را ندارد. و این طریق، تنها اختصاص به پیامبران دارد و بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله درهای وحی برای همیشه بسته می شود.(1)

ص:92


1- . از برخی روایات می توان استفاده کرد که پیامبر صلی الله علیه وآله علاوه بر وحی از طریق الهام و ارتباط با روح القدس نیز معارف غیبی را دریافت می کرد. علامه طباطبایی معتقد است که خداوند دو نوع علم به پیامبر صلی الله علیه وآله آموخت؛ یکی از راه وحی و نزول روح الامین به دلیل آیه شریفه «انزل الله علیک الکتاب و الحکمه، نساء /113» و آیه(نزل به الروح الامین علی قلبک، شعرا /193.دیگری نوعی القاء بر قلب پیابر و الهام الهی، به دلیل آیه شریفه وعلمک ما لم تکن تعلم. نساء /113.ر.ک: محضر علامه طباطبائی، ص129.

علی علیه السلام در این باره چنین می فرماید:

«پدر و مادرم فدای تو ای رسول خدا، با مرگ تو رشته ای پاره شد که در مرگ دیگران این گونه قطع نشده بود، با مرگ تو رشته پیامبری و فرود آمدن پیام و اخبار آسمانی گسست».(1)

قرآن کریم یکی از مهمترین منابع علم اهل بیت علیهم السلام محسوب می شود. آگاهی کامل اهل بیت علیهم السلام به آیات قرآن، شأن نزول، تفسیر، تأویل، ظاهر و باطن، محکم و متشابه، خاص و عام، مطلق و مقید و اسرار و رموز کلام الهی موجب میشد که بتوانند احکام و قوانین دین و معارف اسلام را از عمق کتاب آسمانی استخراج نموده، در اختیار مسلمانان قرار دهند.

تفسیر قمی سخنی را از امام علی علیه السلام نقل می کند که بیانگر توانایی آن حضرت برای بهره گیری از کتاب الهی است. امام علیه السلام فرمود:

«و ذلک القرآن فاستنطقوه فلن ینطق لکم، أخبرکم عنه أن فیه علم ما مضی و علم ما یأتی إلی یوم القیامة و حکم ما بینکم و بیان ما أصبحتم فیه مختلفون فلو سألتمونی عنه لأخبرتکم عنه لأنی أعلمکم».(2)

ص:93


1- . «بابی انت و امی لقد انقطع بموتک ما لم ینقطع بموت غیرک من النبوه و الانباء و اخبار السماء» نهج البلاغه / خطبه235.
2- . تفسیر القمی، ج1، ص3.

این قرآن است پس او را به سخن آورید، ولی او برای شما خبر نمی دهد من از آن خبر می دهم. علم به گذشته ها و آینده ها و حکم آنچه در بین شما تحقق پیدا می کند و بیان

آنچه مورد اختلاف شما قرار می گیرد همه اینها در این قرآن وجود دارد و اگر از من سؤال کنید، شما را از آن خبر می دهم چرا که من داناترین شما هستم.

2- وراثت از پیامبر

یکی دیگر از منابع مهم علوم اهل بیت علیهم السلام به ارث بردن علم پیامبر صلی الله علیه وآله است. پیامبر گرامی می دانست که مسلمین در اوضاع و شرایط سخت و بحرانی صدر اسلام و مشکلات ناشی از جنگ و مسائل دیگر آن چنان آمادگی ندارند که مجموع قوانین و احکام و معارف دین را به صور کامل فرا بگیرند و در حفظ و نگهداری آن کوشش نمایند.

به همین منظور علی بن ابی طالب علیه السلام را برگزیدند و ایشان را از زمان کودکی به منزل خود بردند و به تربیت و تعلیم او پرداختند و تمام آنچه را به وسیله وحی از جانب خدا دریافت می نمود به علی علیه السلام آموخت و این علم و آگاهی نسل اندر نسل به فرزندان آن حضرت؛ یعنی امامان معصوم علیهم السلام رسید.(1)

ص:94


1- . علی علیه السلام درباره رابطه علمی خویش با پیامر صلی الله علیه وآله چنین می فرماید: «من چنان بودم که در هر روز یک مرتبه و هر شب یک مرتبه وارد بر رسول خدا صلی الله علیه وآله می شدم و با من خلوت می نمود. هر جا می رفت با او می رفتم. اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله می دانند که چنین رفتاری را جز با من با کس دیگری نداشت. گاهی رسول خدا به خانه ما می آمد و اکثر اوقات چنین بود. وقتی در بعض منازل داخل می شدم رسول خدا صلی الله علیه وآله با من خلوت می نمود، و حتی همسرانش را خارج می ساخت، و جز من کسی باقی نمی ماند. اما وقتی برای ملاقات خصوصی به منزل ما تشریف می آورد، نه فاطمه خارج می شد و نه هیچ یک از فرزندانم و چنان بود که وقتی از او سئوال می کردم جوابم را می داد. هنگامی که ساکت می شدم و سوالی نداشتم خود آن حضرت ابتدا به سخن می نمود . پس هیچ آیه ای بر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل نشد جز اینکه آن را برای من تلاوت و املاء می نمود و من به دست خودم می نوشتم و تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و خاص و عام آنها را برایم بیان می فرمود و از خدا خواست که فهم و حفظ آنها را به من عطا کند پس هیچ آیه ای از قرآن و هیچ علمی را که به من املاء کرد و نوشتم، فراموش نکردم و چیزی از آنچه را خدا به او تعلیم نموده بود از حلال و حرام و امر و نهی از گذشته از آینده، و نه کتابی که برگذشتگان نازل شده بود چه طاعت باشد چه معصیت، چیزی را نگذاشت مگر اینکه آن را به من تعلیم نمود. و من حفظ کردم و حتی یک حرف آن را فراموش نکردم . آنگاه دست مبارکش را برسینه ام نهاد و دعا کرد که خدا قلبم را از علم و فهم و حکم و نور پر نماید. پس گفتم یا نبی الله پدر و مادرم فدای تو باد از آن هنگامی که برایم دعا کردید چیزی را فراموش نکردم و چیزی از آنچه را نوشته بودم از من فوت نشد، آیا می ترسید بعد از این فراموش کنم؟ فرمود: نه از عروض جهل و نسیان بر تو نمی ترسم». کافی ج1 ص64؛ تاریخ دمشق، ابن عساکر، ج42، ص386، علم علی بن ابی طالب علیه السلام .

علی بن ابراهیم در این باره روایتی را نقل می کند که بیانگر وراثت علمی کامل علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه وآله می باشد:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَتَی رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وآله بِرُمَّانَتَیْنِ فَأَکَلَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله إِحْدَاهُمَا وَ کَسَرَ الْأُخْرَی بِنِصْفَیْنِ فَأَکَلَ نِصْفاً وَ أَطْعَمَ عَلِیّاً نِصْفاً ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله یَا أَخِی هَلْ تَدْرِی مَا هَاتَانِ الرُّمَّانَتَانِ قَالَ: لَا. قَالَ: أَمَّا الْأُولَی فَالنُّبُوَّةُ لَیْسَ لَکَ فِیهَا نَصِیبٌ وَ أَمَّا الْأُخْرَی فَالْعِلْمُ أَنْتَ شَرِیکِی فِیهِ فَقُلْتُ أَصْلَحَکَ اللهُ کَیْفَ کَانَ یَکُونُ شَرِیکَهُ فِیهِ قَالَ: لَمْ یُعَلِّمِ اللهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه وآله عِلْماً إِلَّا وَ أَمَرَهُ أَنْ یُعَلِّمَهُ عَلِیّاً علیه السلام».(1)

به علی علیه السلام گفته شد که چرا شما از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله بیشتر حدیث دارید فرمود:

«من چنان بودم که هر وقت از رسول خدا صلی الله علیه وآله سؤال می کردم پاسخ می داد و هر وقت ساکت می شدم خود آن جناب ابتداء به سخن می نمود».(2)

ص:95


1- . الکافی، ج1، ص263.
2- . طبقات ابن سعد،ج 2 بخش 2، ص101: «قیل لعلی علیه اسلام مالک اکثر اصحاب رسول الله حدیثا؟ قال انی کنت اذا سالته انبأنی و اذا سکت ابتدئنی»

اندیشمندان شیعه و سنی در این که علی علیه السلام بیش از هر کس از گنجینه علوم نبوی بهره برده و در محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله دانش اندوخته است اتفاق نظر دارند و احادیث زیادی را در این باره از پیامبر صلی الله علیه وآله در کتب خود آورده اند.

از جمله این که آن حضرت خطاب به علی علیه السلام فرمود:

«لِیَهْنِئْکَ الْعِلْمُ یَا أَبَا الْحَسَنِ، لَقَدْ شَرِبْتَ الْعِلْمَ شُرْباً وَ نَهَلْتَهُ نَهْلًا»؛(1)

علم گوارایت باد ای ابا الحسن تو علم را نوشیدی و سیراب شدی.

نیز فرمود:

«أَنَا دَارُ الْحِکْمَةِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا»؛(2)

من خانه علم و حکمت هستم و علی در آن است.

و این حدیث مشهور بین شیعه و سنی است که آن حضرت فرمود:

«أَنَا دَارُ الْحِکْمَةِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا فَمَنْ أَرَادَ الْحِکْمَةَ فَلْیَأْتِ الْبَابَ»؛(3)

من شهر علم هستم و علی در آن است، پس هر کس طالب علم است باید از در آن وارد شود.

تفسیر قمی در تفسیر آیه شریفه 189 سوره بقره، معتقد است که این آیه در شأن علی علیه السلام نازل گشته و حدیث فوق مؤید آن است:

«و أما قوله((لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی

وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها))قال: نزلت فی أمیر المؤمنین علیه السلام «أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا وَ هَلْ تُدْخَلُ الْمَدِینَةُ إِلَّا مِنْ بَابِهَا».(4)

ص:96


1- . ذخائر العقبی، ص78، مناقب خوارزمی، ص84 و حلیة الاولیاء ، ج1،ص 33.
2- . ینابیع الموده، ص81 و ذخائر العقبی، ص77.
3- . بحار الانوار، ج40، ص87؛ الارشاد، ج1، ص33 و بسیاری از منابع مهم شیعی. و نیز در بسیاری از منابع اهل سنت که از طرق مختلف نقل شده از جمله آنها: مستدرک علی الصحیحین، ج5، ص350؛ معرفة الصحابه ، ج1، ص372؛ تاریخ بغداد، ج11ص 49؛ تاریخ دمشق، ج42، ص379؛ اسد الغابه ج1، ص794؛ ذخائر العقبی، ج1، ص77 الاستیعاب ج 1ص 339؛ تاریخ الخلفاء، سیوطی، ج1،ص 69و ینابیع الموده، ص82.
4- . تفسیر القمی، ج1، ص68.

اصول کافی نیز روایتی از صاحب تفسیر قمی مبنی بر وراثت علمی اهل بیت علیهم السلام از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل می کند:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ الْمُهْتَدِی عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ جُنْدَبٍ أَنَّهُ کَتَبَ إِلَیْهِ الرِّضَا علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه وآله کَانَ أَمِینَ اللهِ فِی خَلْقِهِ فَلَمَّا قُبِضَ صلی الله علیه وآله کُنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ وَرَثَتَهُ فَنَحْنُ أُمَنَاءُ اللهِ فِی أَرْضِهِ عِنْدَنَا عِلْمُ الْبَلَایَا وَ الْمَنَایَا وَ أَنْسَابُ الْعَرَبِ وَ مَوْلِدُ الْإِسْلَامِ وَ إِنَّا لَنَعْرِفُ الرَّجُلَ إِذَا رَأَیْنَاهُ بِحَقِیقَ_ةِ الْإِیمَانِ وَ حَقِیقَةِ النِّفَاق».(1)

طبق روایت ذیل از قمی، علوم اهل بیت علیهم السلام برگرفته از پیامبر صلی الله علیه وآله و سپس یکی پس از دیگری به امامان بعدی می رسد:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ یَخْرُجُ شَیْ ءٌ مِنْ عِنْدِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی یَبْدَأَ بِرَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله ثُمَّ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ بِوَاحِدٍ بَعْدَ وَاحِدٍ لِکَیْلَا یَکُونَ آخِرُنَا أَعْلَمَ مِنْ أَوَّلِنَا».(2)

3- الهام

هر چند با رحلت پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله راه وحی بسته شد، اما راه الهام برای اولیای الهی و اوصیای پیامبر همچنان باز است و قرآن به افرادی چون خضر، مریم بنت عمران، مادر حضرت موسی اشاره شده که در عین حال که پیامبر نبوده اند اما به آنان وحی(الهام) شده است.

ص:97


1- . الکافی، ج1، ص223، باب أن الائمة ورثوا علم النبی صلی الله علیه وآله .
2- . الکافی، ج1، ص255، باب لو لا أن الائمه علیهم السلام یزدادون لنفد.

در برخی روایات از این الهام به «نکت فی القلوب»یا«قذف فی القوب» تعبیر شده است.

امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود:

«مَبْلَغُ عِلْمِنَا عَلَی ثَلَاثَةِ وُجُوهٍ: مَاضٍ وَ غَابِرٍ وَ حَادِثٍ. فَأَمَّا الْمَاضِی فَمُفَسَّرٌ وَ أَمَّا الْغَابِرُ فَمَزْبُورٌ وَ أَمَّا الْحَادِثُ فَقَذْفٌ فِی الْقُلُوبِ وَ نَقْرٌ فِی الْأَسْمَاعِ وَ هُوَ أَفْضَلُ عِلْمِنَا وَ لَا نَبِیَّ بَعْدَ نَبِیِّنَا».(1)

طریق وصول علم ما سه گونه است: گذشته و آینده و حادث. اما علوم گذشته برای ما تفسیر شده و اما آینده نوشته و در اختیار ما نهاده شده است و اما حادث در اثر القا، در قلب و تأثیر در گوش حاصل می شود. و نوع آخر افضل علوم ما می باشد در اثر القاء در قلب و تأثیر در گوش حاصل می شود. و نوع آخر افضل علوم ما می باشد در صورتی که بعد از پیامبر ما پیامبری نخواهد آمد».

چنانکه ملاحظه می شود در این حدیث، سه طریق برای علوم ائمه ذکر شده است. اول تفسیر و توضیحی که به وسیله پیامبر یا امام سابق انجام گرفته؛ دوم نوشته و کتابی که به دستشان رسیده و سوم القای در قلب و تأثیر در گوش که نوعی است دیگر که افضل علوم نامیده شده است.

قمی از طریق پدرش روایتی را نقل می کند که مطلب فوق را تأیید و تأکید می کند:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام رُوِّینَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ عِلْمَنَا غَابِرٌ وَ مَزْبُورٌ وَ نَکْتٌ فِی الْقُلُوبِ وَ نَقْرٌ فِی الْأَسْمَاعِ فَقَالَ أَمَّا الْغَابِرُ فَمَا تَقَدَّمَ مِنْ عِلْمِنَا وَ أَمَّا الْمَزْبُورُ فَمَا یَأْتِینَا وَ أَمَّا النَّکْتُ فِی الْقُلُوبِ فَإِلْهَامٌ وَ أَمَّا النَّقْرُ فِی الْأَسْمَاعِ فَأَمْرُ الْمَلَکِ».(2)

ص:98


1- . الکافی،ج1، ص264، باب جهات علوم ائمه. مشابه این حدیث امام عصر(عج) از طریق علی بن محمد سمری صادر شده است. ر.ک دلائل الامامه. ابن جریر طبری، ص286.
2- . الکافی، ج1، ص264، باب جهات علوم الائمه علیهم السلام .

4- القای روح القدس

یکی دیگر از منابع علوم اهل بیت علیهم السلام بهره مندی از روح القدس است. از آیات قرآن و روایاتی که در منابع اهل بیت علیهم السلام وارد

شده(1)به خوبی بر می آید که روح القدس، روح مقدسی بوده که با همه پیامبران و انبیاء و معصومین علیهم السلام بوده و امدادهای الهی را در موارد مختلف به آنها منتقل می ساخته است. حتی از روایات متعددی که در منابع اهل سنت نیز وارد شده است استفاده می شود که گاه که کارهای مهم یا سخنان و اشعار پرمغز از کسی صادر می شد، می فرمودند:«این به کمک روح القدس بوده است».

از جمله، حدیثی در تفسیر درالمنثور آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله درباره شاعر معروف اسلامی«حسان بن ثابت» فرمود:

«اللهم أید حسانا بروح القدس کما نافخ عن نبیه؛(2) خداوندا «حسّان» را به روح القدس تقویت کن آن گونه که از پیامبرش دفاع کرد».

درباره شاعر معروف اهل بیت علیهم السلام «کمیت بن زید اسدی»می خوانیم که امام باقر علیه السلام به او فرمود: «برای تو همان است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به حسّان بن ثابت فرمود: لن یزال معک روح القدس ما ذببت عنا؛(3) همیشه روح القدس با تو خواهد بود مادامی که از ما دفاع می کنی».

ص:99


1- . مرحوم کلینی در «اصول کافی» دو باب به نام باب«فیه ذکر الارواح التی فی الائمه» و باب«الروح التی یسددالله بها الائمه» ایجاد کرده که در هر کدام روایاتی را آورده است. اصول کافی، ج1، ص271- 273.
2- . الدر المنثور، جلد 1، ص87(ذیل آیه 87 سوره بقره) دو روایت نیز قریب به همین مضمون در صحیح مسلم، جلد 4، ص19و 32 باب فضائل حسان بن ثابت آمده است.
3- . الکافی، ج8، ص102، ح 75 و رجال کشی، ص207.

در حدیث دیگری آمده است که امام علی بن موسی الرضا علیه السلام هنگامی که دعبل خزاعی، بعضی از اشعار قصیده معروف«مدارس آیات»را خواند، امام گریه شدیدی کرد و سپس فرمود:

«نطق روح القدس علی لسانک بهذین البیتین؛(1) روح القدس در این دو بیت به زبان تو سخن گفت».

در روایات متعددی آمده که پیامبران و اهل بیت علیهم السلام دارای پنج روح می باشند، در حالی بقیه مردم دارای چهار روح هستند. و آن روح پنجمی که مختص آنان است و به واسطه آن به حقایق غیبی علم دارند در لسان روایات به «روح القدس» و یا «عمود نور» تعبیر شده است.(2)

امام صادق علیه السلام در تفسیر((والسابقون السابقون اولئک المقربون))می فرماید:

فَالسَّابِقُونَ هُمْ رُسُلُ اللهِ علیهم السلام وَ خَاصَّةُ اللهِ مِنْ خَلْقِهِ، جَعَلَ فِیهِمْ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ، أَیَّدَهُمْ بِرُوحِ الْقُدُسِ فَبِهِ عَرَفُوا الْأَشْیَاءَ؛(3)

«پیشگامان همان رسولان الهی علیهم السلام و خاصان خداوند از خلقند که در آنها پنج روح قرار داده، از جمله اینکه آنها را با روح القدس تقویت نموده که به وسیله آن به حقیقت اشیاء معرفت دارند.»

تفسیر قمی در تفسیر آیه، ذیل روح القدس می گوید که آن، مختص اهل بیت علیهم السلام است:

«و قوله: رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» قال: روح القدس و هو خاص لرسول الله صلی الله علیه وآله و الأئمة علیهم السلام».(4)

ص:100


1- . کشف الغمه، جلد3، ص118 و اعلام الوری، ص331.
2- . بصائر الدرجات بیش از پنجاه روایت در این زمینه آورده است .ر.ک: ص 443-465.
3- . الکافی، ج1، ص271
4- . تفسیر القمی، ج2، ص265.

به نظر ایشان در دو آیه زیر نیز، مقصود از روح، روح القدس است که طبق روایت امام صادق علیه السلام موجودی است بزرگتر از جبرئیل و میکائیل که همیشه به همراه اهل بیت علیهم السلام بوده و آنان را یاری می رساند:

ثُمَّ قَالَ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه وآله وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ(1) قَالَ رُوحُ الْقُدُسِ هِیَ الَّتِی قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فِی قَوْلِهِ((وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی))(2) قَالَ: هُوَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ».(3)

مشابه روایت فوق، روایتی است که اصول کافی از ایشان نقل می کند:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ((یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی))قَالَ: خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ وَ هُوَ مِنَ الْمَلَکُوتِ».(4)

همچنین روایت دیگری از ایشان رسیده است که طبق آن پیامبر صلی الله علیه وآله همواره مورد تأیید روح القدس بوده است:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام یَقُولُ لِبَعْضِ أَصْحَابِ قَیْسٍ الْمَاصِرِ إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ فَأَحْسَنَ أَدَبَهُ فَلَمَّا أَکْمَلَ لَهُ الْأَدَبَ قَالَ (إِنَّکَ لَعَلی) خُلُقٍ عَظِیمٍ ثُمَّ

ص:101


1- . شوری / 56.
2- . اسراء / 85.
3- . تفسیر القمی، ج2،ص 279. این حدیث را بصائر الدرجات با اندک اختلافی از طریق ابو بصیر از امام صادق علیه السلام نقل می کند ابی بصیر می گوید از امام صادق علیه السلام در باره قول خداوند«و کذلک اوحینا الیک روحا من امرنا ما کنت تدری ما الکتاب و لا الایمان»پرسیدم آن حضرت فرمود: خلق من خلق الله، اعظم من جبرئیل و میکائیل، کان مع رسول الله صلی الله علیه وآله یخبره و یسدده و هو مع الائمه من بعده. بصائر الدرجات، ص445.
4- . الکافی، ج1، ص273، باب الوح التی یسدد الله بها الائمه.

فَوَّضَ إِلَیْهِ أَمْرَ الدِّینِ وَ الْأُمَّةِ لِیَسُوسَ عِبَادَهُ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ((ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا))وَ إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وآله کَانَ مُسَدَّداً مُوَفَّقاً مُؤَیَّداً بِرُوحِ الْقُدُسِ لَا یَزِلُّ وَ لَا یُخْطِئُ فِی شَیْ ءٍ مِمَّا یَسُوسُ بِهِ الْخَلْقَ فَتَأَدَّبَ بِآدَابِ اللهِ».(1)

هم چنین در جای دیگری از تفسیر قمی، در تفسیر آیه اول تا هفتم آل عمران آمده است:

1- «فإنه حدثنی أبی عن ابن أبی عمیر عن ابن أذینة عن یزید بن معاویة عن أبی جعفر علیه السلام قال إن رسول الله صلی الله علیه وآله أفضل الراسخین فی العلم قد علم جمیع ما أنزل الله علیه من التنزیل و التأویل و ما کان الله لینزل علیه شیئا لم یعلمه تأویله و أوصیاؤه من بعده یعلمونه کله، قال: قلت: جعلت فداک إن أبا الخطاب کان یقول فیکم قولا عظیما، قال و ما کان یقول قلت إنه یقول إنکم تعلمون علم الحلال و الحرام و القرآن. قال: علم الحلال و الحرام و القرآن یسیر فی جنب العلم الذی یحدث فی اللیل و النهار».

5- تحدیث

تحدیث، یعنی سخن گفتن فرشتگان با انسانها، به این صورت که فرشتگان به صورت های مختلف با پیامبران و حتی غیر پیامبران سخن گفته و آنان را از یک رشته امور پنهان از حس، مطلع می سازد. چنین انسانی را اصطلاحاً محّدث گویند.(2)

ص:102


1- . الکافی، ج1، ص226، باب التفویض الی رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم و .....
2- . اگر چه محّدث بودن، سخن گفتن فرشته با انسان است اما برخی محّدث را اعم از سخن گفتن با فرشته و الهام و مکاشفه دانسته اند. علامه امینی در الغدیر می گوید: المحّدث من تکلمه الملائکه بلانبوه و لارویه صوره او یلهم له و یلقی فی روعه شی من العلم علی وجه الالهام و المکاشفه من المبدأ الاعلی، اوینکت له فی قبله من حقایق تخفی علی غیره او غیر ذالک من المعانی التی یمکن ان یراد منه.(الغدیر، ج5 ص 42).

طبق روایات صحیح، اهل بیت علیهم السلام محدّث بودند و یکی از منابع علم اهل بیت علیهم السلام ارتباط آنها با فرشتگان است. ارتباط اهل بیت علیهم السلام با فرشتگان به صورتهای مختلف است، در مواقعی فرشتگان بر آنان نازل می شوند و اعمال انسانها را بر آنان عرضه می کنند. در شب قدر، فرشتگان بر آنان نازل می شوند و مقدرات خداوند را بر آنان ابلاغ می کنند. گاهی نیز ملائکه الهی با آنان گفتگو می کنند و ممکن است که فقط صدای فرشته را بشنوند.

علی علیه السلام می فرماید: من و جانشینانم محدّث

هستیم.(1)

علی بن ابراهیم قمی در این باره، روایتی دارد که در اصول کافی موجود است:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: ذُکِرَ الْمُحَدَّثُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السلام فَقَالَ إِنَّهُ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یَرَی الشَّخْصَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَیْفَ یَعْلَمُ أَنَّهُ کَلَامُ الْمَلَکِ قَالَ إِنَّهُ یُعْطَی السَّکِینَةَ وَ الْوَقَارَ حَتَّی یَعْلَمَ أَنَّهُ کَلَامُ مَلَکٍ».(2)

هم چنین در اینکه فرشتگان بر اهل بیت علیهم السلام نازل می گشته اند روایتی را از امام باقر علیه السلام نقل می کند:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ شَهَادَةِ وَلَدِ الزِّنَا تَجُوزُ فَقَالَ: لَا فَقُلْتُ: إِنَّ الْحَکَمَ بْنَ عُتَیْبَةَ یَزْعُمُ أَنَّهَا تَجُوزُ

ص:103


1- . بحار الانوار ج 26، ص79 . روایت دیگری بدین مضمون از امام باقر علیه السلام است که می فرماید: ان أمیر المومنین علیه السلام قال لابن عباس: ان لیلة القدر فی کل سنه، و انه یتنزل فی تلک الیلة أمر السنة، و لذالک الامر ولاة بعد رسول الله صلی الله علیه وآله فقال ابن عباس: من هم؟ قال: أنا وأحد عشر من صلبی أئمة محدّثون خصال، ص479، إکمال الدین ص 299، و بحارالانوار، ج97، ص15 .
2- . الکافی، ج1، ص271،ح4، باب أن الائمة علیهم السلام محدّثون مفهمون.

فَقَالَ: اللهُمَّ لَا تَغْفِرْ ذَنْبَهُ مَا قَالَ اللهُ لِلْحَکَمِ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ فَلْیَذْهَبِ الْحَکَمُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَوَ اللهِ لَا یُؤْخَذُ الْعِلْمُ إِلَّا مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ نَزَلَ عَلَیْهِمْ جَبْرَئِیلُ علیه السلام».(1)

6- کتاب جفر و جامعه

از جمله منابع علوم اهل بیت علیهم السلام منابع مکتوبی است که همواره نزد آنان بوده و از آن استفاده و مطالب آنها را برای مسلمانان نقل می کردند و به مندرجات آنها استناد و استشهاد می نمودند. این کتب، حاوی احکام و قوانین اسلامی، تفسیر و شأن نزول آیات قرآن، حوادث و وقایع گذشته و آینده است که علی علیه السلام آنها را به دستور و املای پیامبر صلی الله علیه وآله نوشته اند.

خود آن حضرت به این مطالب تصریح می کند که پیامبر صلی الله علیه وآله به من فرمود:

«یا علی اکتب ما املی علیک. قلت: یا رسول الله اتخاف علی النسیان؟ قال: لا و قد دعوت الله عزوجل ان یجعلک حافظا و لکن اکتب لشرکائک الائمة من ولدک».(2)

«یا علی آنچه را برای تو املاء می کنم بنویس. حضرت علی علیه السلام عرض کرد: یا رسول الله صلی الله علیه وآله آیا می ترسی مطالب را فراموش کنم؟ فرمود: نه من از خدا خواسته ام که تو را حافظ قرار دهد، لیکن مطالب را برای شریکانت در علم و امام های از فرزندانت بنویس».

از جمله آن منابع، کتاب جامعه و کتاب جعفر و مصحف فاطمه J است.(3)

علی بن ابراهیم قمی روایتی را از طریق پدرش نقل می کند که در آن، امام صادق علیه السلام به دو مورد از آن کتابها استناد کرده است:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ وَ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ وَزُرَارَةَ أَنَّ عَبْدَ الْمَلِکِ بْنَ أَعْیَنَ قَالَ: لِأَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السلام إِنَّ الزَّیْدِیَّةَ وَ الْمُعْتَزِلَةَ

ص:104


1- . الکافی، ج1، ص400، باب انه لیس شیء من الحق فی ید الناس.
2- . ینابع الموده، ص، 22 و بصائر الدرجات، ص167.
3- . به جهت رعایت اختصار از توضیح تفصیلی در رابطه با سه کتاب مذکور خودداری گردید.

قَدْ أَطَافُوا بِمُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللهِ فَهَلْ لَهُ سُلْطَانٌ فَقَالَ وَ اللهِ إِنَّ عِنْدِی لَکِتَابَیْنِ فِیهِمَا تَسْمِیَةُ کُلِّ نَبِیٍّ وَ کُلِّ مَلِکٍ یَمْلِکُ الْأَرْضَ لَا وَ اللهِ مَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللهِ فِی وَاحِدٍ مِنْهُمَا».(1)

آگاهی نسبت به ادیان و کتب آسمانی

طبق روایات متعدد، کتب آسمانی انبیای گذشته نزد اهل بیت علیهم السلام است و آنان به مضمون کتب مذکور آگاهی کامل داشته، گاهگاهی به آنها استناد می کردند.

چنانچه علی علیه السلام می فرمود:

«می توانم بین اهل تورات با تورات، بین

اهل انجیل با انجیل، بین اهل زبور با زبور و بین اهل قرآن با قرآن قضاوت کنم.»(2)

قمی روایتی را از طریق پدرش از هشام بن حکم نقل میکند که نشان از تسلط امام کاظم علیه السلام به کتب آسمانی انبیای قبلی دارد:

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ یُونُسَ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ فِی حَدِیثِ بُرَیْهٍ أَنَّهُ لَمَّا جَاءَ مَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السلام فَلَقِیَ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام فَحَکَی لَهُ هِشَامٌ الْحِکَایَةَ فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام لِبُرَیْهٍ یَا بُرَیْهُ کَیْفَ عِلْمُکَ بِکِتَابِکَ؟ قَالَ: أَنَا بِهِ عَالِمٌ ثُمَّ قَالَ: کَیْفَ ثِقَتُکَ بِتَأْوِیلِهِ؟ قَالَ مَا أَوْثَقَنِی بِعِلْمِی فِیهِ.

ص:105


1- . الکافی، ج1، ص242، باب فیه ذکر الصحیفۀ و الجفر و الجامعه.
2- . احتجاج، ج1ص258.«بصائرالدرجات»،ص 123؛توحید صدوق، ص304؛ امالی شیخ طوسی، ص523، عن الاصبغ بن نباته قال لما بویع امیر المومنین علیه السلام خرج الی المسجد متعمما بعمامة رسول الله صلی الله علیه وآله لابسا بردته منتعلا بنعل رسول الله و متقلدا بسیف رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم فصعد المنبر فجلس متمکنا ثم شبک بین اصابعه فوضعها اسفل بطنه ثم قال یا معشر الناس سلونی قبل ان تفقدونی و هذا سفط العلم هذا لعاب رسول الله صلی الله علیه وآله هذا ما زقنی رسول الله زقا زقا سلونی فان عندی علم الاولین و الاخرین اما و الله لو ثنیت لی الوسادة فجلست علیها لافتیت اهل التوراة بتوراة بتوراتهم و اهل الانجیل بانجیلهم و اهل الزبور بزبورهم و اهل القرآن بقرآنهم حتی ینطق کل کتاب من کتب الله فیقول صدق علی لقد افتاکم بما انزل الله فی شیء فیقول لا ادری.

قَالَ: فَابْتَدَأَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَقْرَأُ الْإِنْجِیلَ فَقَالَ بُرَیْهٌ إِیَّاکَ کُنْتُ أَطْلُبُ مُنْذُ خَمْسِینَ سَنَةً أَوْ مِثْلَکَ قَالَ فَآمَنَ بُرَیْهٌ وَ حَسُنَ إِیمَانُهُ وَ آمَنَتِ الْمَرْأَةُ الَّتِی کَانَتْ مَعَهُ فَدَخَلَ هِشَامٌ وَ بُرَیْهٌ وَ الْمَرْأَةُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السلام فَحَکَی لَهُ هِشَامٌ الْکَلَامَ الَّذِی جَرَی بَیْنَ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام وَ بَیْنَ بُرَیْهٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللهِ علیه السلام((ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ))فَقَالَ بُرَیْهٌ أَنَّی لَکُمُ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِیلُ وَ کُتُبُ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ هِیَ عِنْدَنَا وِرَاثَةً مِنْ عِنْدِهِمْ نَقْرَؤُهَا کَمَا قَرَءُوهَا وَ نَقُولُهَا کَمَا قَالُوا إِنَّ اللهَ لَا یَجْعَلُ حُجَّةً فِی أَرْضِهِ یُسْأَلُ عَنْ شَیْ ءٍ فَیَقُولُ لَا أَدْرِی».(1)

سپس در ادامه روایت، امام صادق علیه السلام در جواب بریه که از ایشان پرسید: تورات، انجیل و کتب پیامبران از کجا به شما رسیده است؟ فرمود:

«این کتابها از ایشان به ما به ارث رسیده است. ماهم آن کتب را چنانچه ایشان می خوانده اند می خوانیم و به آنها اعتقاد داریم چنانچه آنها اعتقاد داشته اند. خداوند در زمین حجتی قرار نمی دهد که

پیرامون مسأله ای از او پرسش شود و او بگوید نمی دانم».

خاتمه و نتیجه گیری:

از مجموع فصول و مطالب این پژوهش چند نتیجه به دست می آید:

1. با توجه به آیات و روایات مثبته، اهل بیت علیهم السلام دارای علمی گسترده و با مشخصه غیبی بودن هستند، و این افاضه از جانب خداوند بوده است.

2. منابعی که اهل بیت علیهم السلام این همه علم را از آن به دست آورده اند عبارتند از: وحی، تعلیم پیامبر، الهام، تحدیث و القای روح القدس، کتب مدوّن همچون جامعه، جفر، مصحف فاطمه و نیز کتب آسمانی پیامبران پیشین که البته وحی تنها مختص پیامبر صلی الله علیه وآله است.

ص:106


1- . الکافی، ج1،ص 227، باب أن الائمه علیهم السلام عند هم جمیع الکتب.

3. علم اهل بیت علیهم السلام دارای گستره بس عظیمی است که شامل علم کتاب، آشنایی با تفسیر و تأویل قرآن، آشنایی با زبانهای مختلف انسانهای مختلف انسانها و حتی حیوانات، آگاهی به زمان و نحوه شهادت خویش، آگاهی به زمان مرگ سایر انسانها، آگاهی به ما کان و ما یکون وما هو کائن می باشد.

4. نداشتن عجز علمی در پاسخ گویی به پرسش های مختلف عالمان و دانشمندان عرصه های گوناگون علمی و دینی، و ناتوانی و خضوع دانشمندان، خلفاء، صحابه و حتی دشمنان و اعتراف آنان به علم عمیق و گسترده اهل بیت علیهم السلام که همگی مؤید وجود علم غیب اهل بیت علیهم السلام است.

5. وجود میراث علمی اهل بیت علیهم السلام که در قالب سخنرانی، نامه، مناظره و کتاب ارائه شده، گنجینه های عظیمی هستند که تبلور علوم الهی و لدنی است که به اهل بیت علیهم السلام عطا شده است.

6. همه علمای امامیه به اینکه اهل بیت علیهم السلام دارای آگاهی های غیبی هستند، اتفاق نظر دارند گر چه در جزئیات و تفاصیل آن از جمله داشتن ضرورت عقلی و یا عدم آن و نیز ارادی و فعلی بودن آن اختلاف نظرهایی دارند.

7. تفسیر قمی به عنوان یکی از تفاسیر معتبر و قدیمی شیعه، با استفاده از آیات و روایات، بردیدگاه مشهور امامیه در باب علم اهل بیت علیهم السلام صحه می گذارد. و این موضوع به لحاظ هم عصر بودن وی با امامان علیهم السلام اهمیت فوق العاده ای دارد.

8. علی بن ابراهیم قمی علاوه بر تفسیر خویش در کتب روایی دیگر با ذکر روایاتی متعدد از اهل بیت علیهم السلام ضمن تبین ابعاد دیگری از علوم اهل بیت، همگامی خویش را با سایر دانشمندان امامیه در معرض نمایش قرار می دهد.

در پایان برخود لازم می دانم که از استاد معظم جناب حجت الاسلام و المسلمین آقای دکتر عابدی که با سفارش و راهنمایی های عالمانه خویش، زمینه نگارش این تحقیق را برای بنده فراهم آوردند، صمیمانه تشکر نمایم و از خداوند متعال، طول عمر و دوام توفیقات معظم له را خواستارم.

ص:107

منابع:

1 . القرآن الکریم.

2 . اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، محمد بن حسن حر عاملی، دار کتب الاسلامیه. بی تا. بی جا.

3 . اسدالغابة فی معرفة الصحابة، عز الدین بن اثیر، دار الفکر، بیروت، 1409ق.

4 . الاحتجاج علی اهل اللجاج، ابو منصور احمد بن علی طبرسی، نشر مرتضی، مشهد مقدس، 1409ق.

5 . الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن نعمان(شیخ مفید)، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، قم، 1413ق.

6 . الاستیعاب، ابن عبدالبر، تحقیق علی محمد البجاوی، دارالجیل، بیروت، 1412ق.

7 . الإصابة فی تمییز الصحابة، أحمد بن علی بن حجر العسقلانی الشافعی، تحقیق علی محمد البجاوی، دار الجیل، بیروت، 1412.

8 . اعلام الوری باعلام الهدی، ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (امین الاسلام)، موسسه آل البیت، قم، 1417ق.

9 . الأمالی، ابو جعفر محمد بن حسن(شیخ طوسی)، انتشارات دارالثقافة، قم 1414 ق.

10 . الایضاح، فضل بن شاذان ازدی نیشابوری، سید جلا الدین حسینی ارموی، دانشگاه تهران، 1363ش.

11 . بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404ق.

12 . بصائر الدرجات، محمد بن حسن بن فروخ الصفار القمی، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، 1404ق.

13 . تاج العروس من جواهر القاموس، محب الدین محمد مرتضی الزبیدی، علی شیری، دار الفکر، بیروت، 1414ق.

14 . تاریخ الخلفاء، عبدالرحمن بن أبی بکر السیوطی، محمد محیی الدین عبدالحمید، مطبعه السعاده، مصر، 1371ق.

15 . تفسیر قمی، علی بن ابراهیم قمی، تحقیق: سید طیب موسوی جزائری، دارالکتاب، قم، 1367ش.

ص:108

16 . التوحید، محمد بن علی بن بابویه(شیخ صدوق)، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1398ق.

17.حیلة الاولیاء وطبقات الاصفیاء، أبو نعیم أحمد بن عبدالله الأصبهانی، چاپ چهارم، دارالکتاب

. العربی، بیروت، 1405ق.

18 . خصائص أمیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام، أحمد بن شعیب النسائی الشافعی، أحمد میرین البلوشی، مکتبة المعلا، الکویت، 1406ق.

19 . الدر المنثور فی تفسیر المأثور، جلال الدین سیوطی، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم.

20 . الذریعة الی تصانیف الشیعة، آغا بزرگ طهرانی، دارالاضواء، بیروت، 1403.

21 . رجال ابن الغضائری، احمد بن حسین بن ابراهیم غضائری، مؤسسه اسماعیلیان، قم، 1364 ق.

22 . رجال ابن داود، تقی الدین حسن بن علی داود حلی، انتشارات دانشگاه تهران، 1383ق.

23 . رجال البرقی، احمد بن محمد بن خالد برقی، انتشارات دانشگاه تهران، 1383 ق، 1348ش.

24 . رجال الکشی، محمد بن عمر(کشی)، انتشارات دانشگاه مشهد، 1348ش.

25 . رجال النجاشی، احمد بن علی بن احمد بن عباس النجاشی الاسدی الکوفی، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1407ق.

26 . رجال الشیخ الطوسی، ابو جعفر محمد بن حسن(شیخ طوسی)، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، 1415ق.

27 . شرح الأخبار، ابوحنیفه القاضی النعمان المغربی، چاپ دوم، موسسه نشر اسلامی، قم، 1414ق.

28 . شرح نهج البلاغه، ابوحامد عبد الحمید بن هبه الله بن ابی الحدید معتزلی، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، 1404ق.

29 . شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، عبید الله بن احمد،(حاکم حسکانی)، تحقیق: محمد باقر محمودی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1411ق.

30 . صحیح مسلم(الجامع الصحیح)، مسلم بن حجاج القشیری النیشابوری، دار الفکر، بیروت، بی تا.

31 . الصحاح اللغه، جوهری، احمد بن الغفور العطار، چاپ چهارم، دارالعلم للملایین، بیروت، 1407ق.

ص:109

32 . الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، سید علی بن موسی بن طاووس، چاپخانه خیام، قم،1400ق.

33 . فرهنگ دهخدا، علی اکبر دهخدا، دانشگاه تهران، 1337ش.

34 . الفهرست، محمد بن اسحاق ابوالفرج الندیم، دارالمعرفة، بیروت، 1398ق.

35 . الفهرست، ابو جعفر محمد بن حسن(شیخ طوسی)، المکتبه المرتضویه، نجف اشرف. بی تا.

36 . الکافی، ابی جعفر، محمد بن یعقوب الکلینی الرازی، تصحیح علی اکبر غفاری، دارالکتب الاسلامیه، 1363ش.

37 . کشف الغمة فی معرفة الائمة، علی بن عیسی اربلی، مکتبه بنی هاشمی، تبریز، 1381ق.

38 . کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، علاء الدین علی متقی هندی، چاپ پنجم، موسسه الرساله، بیروت، 1409ق.

39 . مدینة المعاجز، سید هاشم بحرانی، تحقیق: سید غریب مساکر مجد، انتشارات ارمغان یوسف، قم، 1386ش.

40 . المستدرک علی الصحیحین، محمد بن عبدالله الحاکم النیشابوری، دارالمعرفه، بیروت، بی تا.

41 . مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، محمد بن طلحه شافعی، موسسه بلاغ، بیروت، 1419ق.

42 . المناقب، موفق بن احمد خوارزمی، دوم، موسسه نشر اسلامی، قم، 1411ق.

43 . مناقب آل ابی طالب علیه السلام، ابن شهر آشوب مازندرانی، مؤسسه انتشارات علامه، قم، 1379ق.

44 . نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، نشر مشرقین، قم، هشتم، 1379ش.

45 . ینابع المعاجز و اصول الدلائل، هاشم حسن بحرانی، انتشارات دارالتفسیر، قم، 1385ش.

46 . ینا بیع المودة لذوی القربی، شیخ سلیمان قندوزی حنفی، دارالاسوه، 1416ق.

ص:110

تفسیر قمی بین رد و قبول سیّد حسن نقیبی

اشاره

بدون شک دانشمندان والامقام شیعه از دیرباز جهت غنا و بالندگی فرهنگ اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و همچنین برای نشر و ماندگاری آثار ارزشمند آن ستارگان معرفت بشری تلاش و کوشش فراوان نموده اند، و در هر عصر و زمانی- با وجود خطرهای جانی و مالی، و بیدادگری خلفای بی دادگر- رنجها کشیده، و گنجهای بسیار ذی قیمتی را برای نسلهای پس از خود به ارمغان بر جای نهادهاند.

از سوی دیگر میدانیم که دشمنان فرهنگ اصیل وناب شیعه آرام ننشسته برای - نابودی و یا- مخدوش کردن آن؛ یا برای رسید به اهداف فاسد خود؛ به مبانی فرهنگی ما دست اندازی نموده؛ آن را تحریف یا کم و زیاد کردهاند.

و گاهی باگذشت زمان و دست به دست شدن کتاب یا هر اثر دیگر؛ و به کار رفتن ذوق وسلیقۀ ناسخان و کاتبان تغییر و تبدل و کاستی و افزایش در آن اثر راه یافته است.

به ویژه اخبار و روایات امامان پاک و رسول اعظم اسلام صلی الله علیه وآله که این رشته سر دراز دارد، و الحدیث ذوشجون و اشجان.(1)

ص:111


1- . داستان راههای پر پیچ و خم و غم های فراوان دارد.

از این رو بود که از قرنهای نخستین علم رجال و درایه پدید آمد، که اولی برای

شخصیت شناسی فرد فرد راویان و ناقلان حدیث، تاریخ؛ تفسیر و هرچه به فرهنگ شیعه رابطه دارد. پایه گذاری شد: و دوّمی برای شناسائی معنی و محتوای حدیث، تاریخ، تفسیر و جز آنها ابداع گردید. و نیک میدانیم که این فرهنگ ارزشمند _ که هویّت واقعی مکتب تشیع هست _ آسان به دست نیامده که ما آن را به آسانی از دست بدهیم!!

پس چه باید کرد؟ روشن است که باید حتی کوچکترین برگ و کوتاهترین جملهای از این میراث گرانسنگ را با دقت تمام تر و کوشش و جدیت کامل پاس بداریم.

اینک سخن بر سر کتابی است با ارزش، بنام تفسیر قمی، میراثی از اواخر قرن سوم، و اوائل قرن چهارم، منسوب به شخصیتی بزرگوار که عصر شریف حضرت امام هادی و امام حسن عسکری علیهما السلام را درک نموده است، او از راویان موثقی است که بخش عظیمی از روایات کتاب شریف کافی محمد بن یعقوب کلینی(م 329 ق) از وی نقل شده است، و پدرش ابراهیم بن هاشم بن خلیل را اولین کسی میدانند که مکتب حدیثی کوفه را به قم انتقال داد. و خود این تفسیر خمیر مایه بسیاری از تفاسیر پس از خود میباشد.

از سوی دیگر این تفسیر مجموعهای است از تفسیر علی بن ابراهیم و تفسیر زیاد بن منذر معروف به ابوالجارود که از امام محمد باقر علیه السلام روایت میکند؛ و تفسیر راوی کل مجموعه ابوالفضل العباس بن محمد بن قاسم بن حمزة بن موسی بن جعفر علیه السلام که از اساتید خود روایت میکند.

آنچه باعث شده که کاوشگران و محققان ژرف اندیش و موشکاف بر سر دو راهی واقع شوند: پذیرش و آنرا بخشی از نظریات تفسیری شیعه دانستن، یا مردود نمودن؟ برای حل این معضل

ما سه راه در پیش رو داریم:

ص:112

1. تفسیر را به کلی مردود بدانیم، و آن را از حیز انتفاع بیرون کنیم، که در این صورت بخشی از میراث فرهنگی خود را به دست خود زیرخاک فراموشی از دست دادهایم که به نظر میرسد این راه شایسته نیست.

2. تفسیر و کلیه محتوای آن را پذیرا باشیم، که این راه نیز با عقائد و باورهای دینی ما ناسازگار است، افزون بر این؛ راه را برای تاخت و تاز دشمن و انتقادهای مغرضانه آنان باز کردهایم.

3. همه مطالب کتاب را بی کم وکاست به کتاب و سنت وسیرۀ عملی معصومین علیهم السلام و اعتقادات حق و متقن شیعه عرضه کنیم، و موضوعات ناسازگار را با پا نوشتهای علمی دقیق توضیح دهیم، که در این راستا اعتماد عملی دانشمندان سترگ و بزرگان فن برای ما بسیار کارساز است.

بدین منظور بخشی از تفسیر مزبور را _ تا آنجا که عمر پر برکت دانشمند معظم مرحوم محمد جواد بلاغی (م 1352 ق) یاری نموده؛ و در تفیسر خود «آلاء الرحمان فی تفسیر القرآن» آورده- میآوریم، و با خود تفسیر قمی مطابقت مینماییم، و این گامی است بسیار کوچک در این راه پر خیر و برکت و الله المستعان.

مطالبی که در تفسیر آلاء الرحمان؛ مرحوم علامه بلاغی از تفسیر علی بن ابراهیم قمی نقل کرده است.

مطالبی که مرحوم علامه بزرگوار محمد جواد بلاغی فرزند شیخ حسن نجفی(تولد 1285 ق-

وفات شب 22 شعبان 1352 ق)(1) از تفسیر علی بن ابراهیم قمی نقل فرموده اند، که در مقدمه کتاب تفسیر آلاء الرحمن بیان داشته که از جمله منابع تفسیری من از کتب شیعه که از آنها نقل مینمایم: تفسیر علی بن ابراهیم قمی است...

ص:113


1- . زندگینامه علامه بلاغی، اعیان الشیعه، ج4، ص255.

تا آنجا که میگوید: اما تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام در رساله جداگانهای درباره آن توضیح دادیم که نسبت دروغ است و ساختگی، و از جمله دلائل ساختگی آن تناقض و ناسازگاری است که در خود تفسیر میان دو راوی وجود دارد که آنان گمان میکنند (گفته آنان یک روایت است) (و باز دلیل ساختگی آن) مخالفت برخی مطالب آن با قرآن مجید و معلوم التاریخ است، همانگونه که علامه در خلاصه به آن اشاره کرده است.(1)

از این فراز میشود نتیجه گرفت که مرحوم بلاغی تفسیر قمی را معتبر میدانسته است.

اینک _ انشاءالله _ آغاز میکنیم به بیان مطالب و مواردی که آلاء الرّحمن از تفسیر قمی گزارش نموده است.

1-((وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأرْضِ خَلِیفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا وَیَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لا تَعْلَمُونَ))(2)

(به خاطر بیاورید) هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: من در روی زمین جانشینی (نمایندهای) قرار خواهم داد، فرشتگان گفتند: (پروردگارا) آیا کسی را در آن قرار میدهی که فساد و خونریزی کند!؟ زیرا موجودات زمینی دیگر؛ که قبل از این آدم وجود داشتند نیز به فساد و خونریزی

آلوده شدند، (اگر هدف از آفرینش انسان عبادت است) ما تسبیح و حمد تو را بهجا میآوریم و تو را تقدیس میکنیم، پروردگار فرمود: من حقایقی را میدانم که شما نمیدانید.

از اهل بیت علیهم السلام به فراوانی روایت شده است که پیش از آدم علیه السلام در زمین نوعی از آفریده و مخلوق بودند که فساد کرده به هلاکت رسیدند، همچنانکه علی بن ابراهیم در تفسیر خود دو روایت صحیح از حضرت صادق علیه السلام و(روایت) قوی از حضرت امام باقر علیه السلام از امیرالمؤمنین علیه السلام آورده است.(3)

ص:114


1- . آلاء الرحمن، ج1، ص49.
2- . بقره / 30.
3- . آلاء الرحمن، ج1،ص 82.

در تفسیر قمی - ضمن حدیثی- از حضرت امام صادق علیه السلام آمده است:

خداوند پیش از آفرینش آدم خلقی را آفرید که شیطان از آنان بود، و در روی زمین حکومت میکرد. آنان سرکشی کرده تباهی نمودند، خونریزی کردند خداوند فرشتگانی فرستاده آنان را کشتند و شیطان را اسیر نموده به آسمانش بردند، شیطان با فرشتگان پرستش خدا میکرد تا خداوند تبارک و تعالی آدم را آفرید.(1)

و از امام محمد باقر علیه السلام از امیرالمؤمنین علیه السلام که: خداوند تبارک و تعالی اراده فرمود خلقی را به ید قدرت خود بیافریند و این بعد از گذشت هفت هزار سال از جن و نسناس (شیطان) بود، و میخواست آدم را بیافریند، از طبقات آسمان پرده برداشت، و به فرشتگان فرمود: آفریدههایم! جن و شیطان را در زمین بنگرید، فرشتگان وقتی کارهای نافرمانی و خونریزی و فساد ناحق آنان را در زمین

دیدند، (این کارها) در نظر آنان بزرگ امده به خشم آمدند، و تأسف خوردند الخ.(2)

2-((... إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأرْضِ خَلِیفَةً...))(3)

در روی زمین جانشینی قرار خواهم داد.

در تفسیر قمی از امیرمؤمنان علیه السلام آمده است که:((جَاعِلٌ فِی الأرْضِ خَلِیفَة)): حجت من باشد برخلقم و نیز در آن آمده است: از ذرّیۀ وی پیامبران و بندگانی شایسته و رهبرانی هدایت شده قرار خواهم داد و آنان را جانشینان قرار میدهیم تا پایان حدیث(4).(5)

ص:115


1- . تفسیر قمی، ج1، ص49 از امام صادق علیه السلام .
2- . تفسیر قمی، ج1، ص49.
3- . بقره / 30.
4- . آلاء الرحمن، ج1، صص 83 – 84.
5- . تفسیر قمی، ج1، ص50.

3-((وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ لا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ))(1)

(به خاطر بیاورید) زمانی را که خداوند ابراهیم را باوسائل گوناگون آزمود، و او به خوبی از عهدۀ این آزمایشها برآمد، خداوند به او فرمود «من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم، ابراهیم عرض کرد: از دودمان من (نیز امامانی قرار بده) خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نرسد».

در تفسیر قمی آمده است: «فرمود: اتمام کلمات همان آزمایش خداوند است ابراهیم را، به وسیله خوابی که خداوند به ابراهیم علیه السلام نشان داد که عبارت باشد از سر بریدن فرزندش، و حضرت ابراهیم علیه السلام آن را به اتمام رساند (تا پایان).

و معلوم نیست گویندۀ (این گفتار) خود

قمی است یا امام معصوم علیه السلام(2)،(3)

4-((وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّی...))(4)

و (به خاطر بیاورید) زمانی که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم، و (برای خاطره) از مقام ابراهیم عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید... .

در تفسیر قمی در سورۀ حج این است که:

مقام ابراهیم - در زمان ابراهیم علیه السلام - به بیت (و خانه کعبه) چسبیده بود و (حضرت) ابراهیم علیه السلام بالای آن به حج فرا خواند.(5)،(6)

ص:116


1- . بقره / 124.
2- . آلاء الرحمن، ج1، ص123.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص68.
4- . بقره / 125.
5- . آلاء الرحمن، ج1، ص125.
6- . تفسیر قمی، ج2، ص58.

5-((رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَیُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ))(1)

(به یاد آور هنگامی را که ابراهیم علیه السلام عرض کرد) پرودگارا در میان امت ما پیامبری از خودشان برانگیز، تا آیات تو را بر آنان بخواند، و آنان را کتاب و حکمت بیاموزد، و آنها را پاکیزه کند، زیرا تو توانا و حکیمی.

در تفسیر قمی است که: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «(منظور از) دعای پدرم ابراهیم من هستم».(2)،(3)

6-((قَدْ نَرَی تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ...))(4)

(نگاههای انتظار آمیز تو را به سوی آسمان(برای تعیین قبله نهایی) میبینم! اکنون تو را به سوی قبلهای که از آن خشنود باشی بر میگردانیم، پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن...).

قمی در تفسیر خود فرموده است:

که یهود پیوسته رسول خدا صلی الله علیه وآله را سرزنش نموده میگفتند: او پیرو ما است و به قبله ما نماز میگزارد، رسول خدا صلی الله علیه وآله غمگین شد، و شب هنگام بیرون آمده به آسمان نظاره میکرد، انتظار فرمان خدا را میکشید، تا پایان.(5)،(6)

ص:117


1- . بقره / 129.
2- . آلاء الرحمن، ج1، ص128.
3- . تفسیر قمی، ج1 , ص 71.
4- . بقره / 144.
5- . آلاء الرحمن، ج1، ص135.
6- . تفسیر قمی، ج1، ص72 با مختصر اختلافی در عبارت.

7-((أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَی نِسَائِکُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنْکُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ...))(1)

آمیزش جنسی با همسرانتان _ در شبِ روزهایی که روزه میگیرید _ حلال است، آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنان (زینت یگدیگر و سبب نگهداری یکدیگرید) خداوند میدانست که شما به خود خیانت میورزید، (و اینکه کار ممنوع را انجام میدهید) پس او توبه شما را پذیرفت و شما را بخشید، اکنون با آنان آمیزش کنید... .

در کافی در روایت صحیح با سند از حضرت صادق علیه السلام مطلبی وارد شده که حاصل آن این است که: در ماه رمضان آمیزش جنسی و خوردن و نوشیدن- بر کسی که پس از نماز عشاء بخوابد- حرام بوده است، برای مردی اتفاق افتاد که به خواب رفت، وقتی روز در خندق (کندن) کارکرد به حالت بیهوشی در آمد، پس آیه نازل شد، در تفسیر قمی از پدر خود

مرفوعاً (سند را میرساند به) حضرت صادق علیه السلام، مثل آن وارد شده است، و افزوده که گروهی از جوانان به صورت پنهان شبانه آمیزش جنسی به عمل میآوردند، پس آیه مزبور را خداوند نازل فرمود.(2)،(3)

8-((وَإِذَا تَوَلَّی سَعَی فِی الأرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهَا وَیُهْلِکَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللهُ لا یُحِبُّ الْفَسَادَ))(4)

ص:118


1- . بقره / 187.
2- . آلاء الرحمان، ج1، ص162.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص75.
4- . بقره / 205.

(نشانه دشمنان سر سخت خوش ظاهر این است که) هنگامی که سلطه پیدا کنند در راه فساد در زمین کوشش میکنند، و زراعت و چهارپایان را نابود میسازند(با اینکه میدانند) خداوند فساد را دوست ندارد. و در مجمع البیان آمده است: و از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که حرث در اینجا دین است و نسل مردم، و گمان میکنم که مجمع البیان این معنی را از تفسیر قمی برگرفته است، زیرا در آن آمده است که گفته: «حرث در این جا دین است» و این سخن دلالت نمیکند که روایت از حضرت صادق علیه السلام باشد.(1)،(2)

9-((... وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْیَتَامَی قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ...))(3)

و از تو درباره یتیمان میپرسند، بگو: اصلاح کار آنها بهتر است، و اگر زندگی خود را با زندگی آنان بیامیزید (مانعی ندارد) آنها برادر (دینی) شما هستند.

در تفسیر قمی:

در روایت صحیح از حضرت صادق علیه السلام آمده است

که: زمانی که فرمایش خداوند متعال در سورۀ نساء:

((إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَی ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا))(4)

نازل شد، هر کس یتیمی نزدش بود بیرون کرد، و از رسول خدا صلی الله علیه وآله دربارۀ بیرون نمودن یتیمان سؤال نمودند، آیۀ((وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْیَتَامَی))نازل شد.(5)،(6)

ص:119


1- . آلاء الرحمن، ج1، ص184.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص79.
3- . بقره / 220
4- . نساء / 10؛ کسانی که اموال یتمیان را به ظلم و ستم می خورند(در حقیقت) تنها آتش جهنم می خورند، و به زودی در شعله های آتش (دوزخ) می سوزند.
5- . آلاء الرحمان، ج1، ص196.
6- . تفسیر قمی، ج1، ص81.

10-((... وَلا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ...))(1)

... و اگر (زنان مطلّقه) به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند برای آنها حلال نیست که آنچه را خداوند در رحمهایشان آفریده پنهان نمایند....

و دربارۀ این آیه در تفسیر قمی آمده است: فرمود: برای زن حلال نیست که حمل یا حیض یا پاکی خود را کتمان کند، و خداوند تعالی سه چیز را به زنان واگذارده: پاکی، حیض، حاملگی(پایان) از مقام روشن نیست که مطلب مزبور روایتی است از امام معصوم علیه السلام در بیان مقصود از آنچه خداوند در رحم آنان آفریده است؟(2)،(3)

11-((وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ

بِالْمَعْرُوفِ وَاللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ))(4)

و کسانی که از شما میمیرند و همسرانی باقی میگذارند؛ باید چهار ماه و ده روز انتظار بکشند (و عده نگه دارند) و هنگامی که به آخر مدّتشان رسیدند؛ گناهی بر شما نیست که هر چه میخواهند دربارۀ خودشان به طور شایسته انجام دهند (و با مرد دلخواه خود ازدواج کنند) و خداوند به آنچه میکنید آگاه است.

در تفسیر قمی و التبیان و مجمع البیان و جز آنها این است که این آیه ناسخ حکم هفتمین آیه بعد از خود است. یعنی آیه 240 از همین سوره:((وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِیَّةً لأزْوَاجِهِمْ))(5)،(6)

ص:120


1- . بقره / 228.
2- . آلاء الرحمان، ج1، ص204.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص82.
4- . بقره / 234.
5- . آلاء الرحمان، ج1، ص211.
6- . تفسیر قمی، ج1، ص85.

12-((أَلَمْ تَرَ إِلَی الْمَلإ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَی إِذْ قَالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِکًا نُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللهِ...))(1)

آیا مشاهده نکردی گروهی از بنی اسرائیل را _ پس از موسی _ که به پیامبر خود گفتند: زمامدار (و فرمانده ای) برای ما انتخاب کن، تا (زیر فرمان او) در راه خدا پیکار کنیم... .

در تفسیر قمی در روایت صحیح از حضرت باقر علیه السلام وارد شده است که بنی اسرائیل معصیت کردند، و دین خدا را تغییر دادند، و از دستور پروردگارشان سرپیچی نمودند، و در بین آنان پیامبری بود که امر و نهیشان میکرد، و روایت شده که نام وی ارمیا بوده است.(2)

من(بلاغی) میگویم: این مطلب و ما بعد آن

صحیح نیست، بلکه سخن بی توجهی است از قمی، و در آن سخنی است نادرست، زیرا خود قمی به زودی در تفسیر آیه 261 در روایتی صحیح از حضرت صادق علیه السلام روایت می کند که ارمیای پیامبر، هم عصر بخت نصّر و قتل و غارت بابل بوده(3)، همچنانکه مقتضی تاریخ است، و بین آن عصر و عصر طالوت حدود چهار صد سال و نه نسل است.(4)

13-((وَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکًا قَالُوا أَنَّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَلَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ...))(5)

ص:121


1- . بقره / 246.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص89.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص95.
4- . آلاء الرحمان، ج1، ص220.
5- . بقره / 247.

و پیامبرشان (بنی اسرائیل) به آنان گفت: خداوند طالوت را برای زمامداری شما فرستاده(و انتخاب نموده) گفتند: چگونه او بر ما حکومت کند با اینکه ما از او شایسته تریم، و او ثروت زیادی ندارد؟!.

و در تفسیر قمی یا در روایت آن است که:

طالوت از نوادگانِ دختری بنیامین بود.(1)

من میگویم: تاریخ یهود در اواخر سِفر قاضیان بیان میکند که از برخی نوادگان بنیامین خطای زشتی سر زد، بنی اسرائیل خواستند وی را ادب کنند، نوادگان دیگر به حمایت از آنها برخاستند، بقیه نوادگان (یعقوب) با آنان (نوادگان بنیامین) پیکار کردند، تا آنجا که آنان را مایه عبرت دیگران نمودند، پس از آن نوادگان بنیامین از نظر نفرات کم شدند، و در نزد بنی اسرائیل پست.(2)

14-((وَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَی وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ...))(3)

و پیامبرشان به آنان گفت: «نشانه حکومت او این است که (صندوق عهد) به سوی شما خواهد آمد (همان صندوقی که) در آن آرامشی از پروردگار شما؛ و یادگارهایی از خاندان موسی و هارون علیهما السلام قرار دارد، در حالی که فرشتگان آن را حمل میکنند.

در تفسیر قمی از امام رضا علیه السلام است که: آن سکینه و آرامش بادی است از بهشت که رخساری چون رخسار انسان دارد.(4)،(5)

ص:122


1- . تفسیر قمی، ج1، ص89.
2- . آلاء الرّحمن، ج1، ص221.
3- . بقره / 248.
4- . آلاء الرحمن، ج1، ص221.
5- . تفسیر قمی، ج1، ص90.

15-((...إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ...))(1)

در این (صندوق عهد) نشانهای برای شما هست اگر ایمان داشته باشید.

در تفسیر قمی به سند صحیح از حضرت رضا علیه السلام است که: هرگاه تابوت(صندوق عهد) در میان مسلمانان و کافران گذاشته میشد، اگر مردی جلو تابوت میافتاد بر نمیگشت تا کشته شود یا پیروز گردد، خداوند وحی فرستاد به پیامبرشان که جالوت رئیس مشرکان و شجاعشان را کسی میکشد که زره موسی بر اندام او مناسب باشد، و نام وی داود فرزند آسی است «و در کتابهای یهود در عبرانی یسّی» و آسی چوپان بود، و دارای ده پسر؛ کوچکترین آنها داود بود، وقتی که طالوت لشکر برای جنگ جالوت فراهم نمود، دنبال آسی فرستاد که فرزندانت را حاضر کن، وقتی حاضر گشتند یکی یکی آنان را فرا خواند و زره موسی را بر وی پوشانید، برای بعضی کوتاه و برای برخی دیگر بلند آمد، به آسی گفت: از فرزندانت کسی جا گذاشتهای؟ گفت: آری کوچکترینشان که

او را پهلوی گوسفندان گذاشتم، دنبال او کسی را فرستاد، وقتی دعوت شد او آمد و همراهش فلاخنی بود، در راه سه عدد سنگ وی را صدا کرده گفتند: ای داود! ما را بردار، آنها را برداشته در توبرهاش نهاد، وقتی نزد طالوت آمد زره موسی را بر او پوشانید، زره با اندام داود برابر آمد، طالوت لشکر را جدا نمود.(2)،(3)

16-((فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَمَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلّا قَلِیلا مِنْهُمْ...))(4)

ص:123


1- . بقره / 248.
2- . آلاء الرحمان، ج1، ص223.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص90.
4- . بقره، 249.

هنگامی که طالوت (به فرماندهی لشگر بنی اسرائیل منصوب شد و) سپاهیان را با خود بیرون برد، به آنها گفت: «خداوند شما را به وسیله نهر آبی آزمایش میکند، آنها که (به هنگام تشنگی) از آن بنوشند از من نیستند، و آنها که جز یک پیمانه با دست خود از آن ننوشند از من هستند.، جز اندکی از آنان از چشمه نوشیدند.

و در تفسیر قمی است: از حضرت صادق علیه السلام که آنان که ننوشیدند و دست خود را (از آب) پر نکردند سیصد و سیزده مرد بودند.(1)،(2)

17-((فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لا طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُو اللهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللهِ وَاللهُ مَعَ الصَّابِرِینَ))(3)

سپس هنگامی که او و افرادی که با او ایمان آورده بودند از آن نهر گذشتند(از کمی نفرات خود ناراحت شدند، و عدّهای) گفتند: امروز ما توانائی مقابله با جالوت

و سپاهیان او را نداریم، و آنان که میدانستند با خداوند ملاقات خواهند کرد، گفتند: چه بسیار گروههای کوچکی که به فرمان خدا بر گروههای عظیمی پیروز شدند، و خداوند با شکیبایان (و استقامت ورزان) است.

در روضه کافی در روایت صحیح از امام باقر علیه السلام؛ همانگونه که در تفسیر قمی از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که: کسانی که با پیمانه دست آب خوردند این گفتار((لا طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ))را گفتند، و کسانی که با پیمانه دست آب نخوردند آن کسانی هستند که خداوند دربارۀ آنان فرموده است: گفتند کسانی که میدانستند با خداوند ملاقات خواهند کرد(4).(5)

ص:124


1- . آلاء الرحمان، ج1، ص224.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص91.
3- . بقره / 249.
4- . آلاء الرحمان، ج1، ص224.
5- . تفسیر قمی، ج1، ص91 با اختلافی در عبارت.

18-((تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ...))(1)

بعضی از آن رسولان را بر بعض دیگر برتری دادیم، برخی از آنها خدا با او سخن میگفت، و برخی را درجات برتر داد...،

برخی از رسولان خدا با او سخن گفت، و بدین وسیله او را برتری داد، چون موسی علیه السلام و رسول خدا صلی الله علیه و آله، حقیقتاً به طور مستفیض از حضرت صادق علیه السلام وارد شده است که تغیّر و دگرگونی که به وجود مقدس پیامبر صلی الله علیه وآله هنگام وحی عارض میشد، فقط به خاطر سخن گفتن خداوند بدون واسطه جبرئیل با آن حضرت بود، همانگونه که با سند در محاسن برقی و علل الشرایع و توحید صدوق و اکمال الدین و امالی شیخ روایت شده است، بلکه احادیث معراج از رسول خدا صلی الله علیه وآله گویا است که خداوند با رسول الله صلی الله علیه وآله سخن گفت و مناجات نمود و صدا کرد، همانطور که

در تفسیر قمی و... از حضرت کاظم و صادق و باقر و امیرمؤمنان علیهم السلام و ابن عباس وارد شده است.(2)،(3)

19-((أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلَی قَرْیَةٍ وَهِیَ خَاوِیَةٌ عَلَی عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّی یُحْیِی هَذِهِ اللهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللهُ مِائَةَ عَامٍ...))(4)

یا مانند کسی که از کنار آبادی(ویران) عبور کرد، در حالی دیوارهای آن بر روی سقفها فروریخته بود (و اجساد و استخوانهای اهل آن در هر سو پراکنده بود، او با خود) گفت: چگونه خداوند اینها را پس از مرگ زنده میکند.(در این هنگام خدا او را یکصد سال میراند).

ص:125


1- . بقره / 253.
2- . آلاء الرحمان، ج1، ص225.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص403. فقال الله: فنادانی.
4- . بقره / 259.

((کَالَّذِی مَرَّ عَلَی قَرْیَةٍ))قمی در تفسیر خود روایت نموده از حضرت صادق علیه السلام که او ارمیای پیامبر بود.(1)،(2)

((أَنَّی یُحْیِی هَذِهِ اللهُ بَعْدَ مَوْتِهَا))در روایت قمی در تفسیر خود از حضرت صادق علیه السلام: پس به درندگان نگاه کرد که مردار را میخورند پس گفت: چگونه خدا این جسدها را پس از مرگ زنده خواهد کرد؟(3)،(4)

20-((الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لا یَقُومُونَ إِلا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ...))(5)

کسانی که ربا میخورند(در قیامت) بر نمیخیزند؛ مگر مانند کسی که بر اثر تماس شیطان دیوانه شده(و نمیتواند تعادل خود را حفظ کند؛ گاهی زمین میخورد و گاهی بر

میخیزد).

در تفسیر قمی از روایات ما این است که شبی که رسول خدا صلی الله علیه وآله به آسمان (به عنوان معراج) برده شد؛ حال اینان به حضرت ارائه شد.(6)،(7)

21-((آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللهِ وَمَلائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ...))(8)

پیامبر به آن چه از طرف پروردگارش نازل شده ایمان آورده است: و همه مؤمنان (نیز) به خدا و کتابها و فرستادگانش ایمان آوردهاند.

ص:126


1- . آلاء الرحمن، ج1، ص231.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص94.
3- . آلاء الرحمن: ج 1، ص231.
4- . تفسیر قمی، ج1، ص97.
5- . بقره / 275.
6- . آلاء الرحمان، ج1، ص242.
7- . تفسیر قمی، ج1، ص100.
8- . بقره / 285.

از حضرت صادق علیه السلام و در تفسیر برهان از علی امیرالمؤمنین علیه السلام و از مقتضب الأثر با سند از رسول خدا صلی الله علیه و آله: آنگاه که حضرت را به معراج بردند خداوند وی را آواز داد:((آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ))؛ رسول خدا پاسخ داد از جانب خود و امّتش.(1)،(2)

22-((... وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ * مِنْ قَبْلُ هُدًی لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ...))(3)

تورات و انجیل را پیش از آن برای هدایت مردم فرستاد، و (نیز) کتابی فرستاد که حق را از باطل جدا سازد.

در تفسیر قمی در روایت صحیح از عبدالله بن سنان از حضرت صادق علیه السلام؛ در این آیه: فرقان هر امر محکم و استوار؛ و کتاب مجموعه قرآنی که آن را پیامبران پیش از آن تصدیق

نمودهاند.(4)،(5)

23-((... وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلا اللهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ...))(6)

در حالی که تفسیر (صحیح) آن متشابهات (قرآن) را جز خدا و راسخان در علم نمیدانند.

و اما حدیث از طریق ما (شیعیان) پس در تفسیر قمی در حدیث صحیح از حضرت صادق علیه السلام که فرمود: به راستی رسول خدا صلی الله علیه وآله برترین راسخان در علم است که همه آنچه را از تنزیل و تأویل در قرآن نازل شده میداند، و خداوند چیزی را بر وی ناز ل نکرده که تأویل آن را نداند، و جانشینان آن حضرت که پس از اویند همه را میدانند.(7)(8)

ص:127


1- . آلاء الرحمان، ج1، ص252.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص102؛ فقلت: أنا مجیب عنّی و عن أمّتی.
3- . آل عمران / 2، 3.
4- . آلاء الرحمان، ج1، ص253.
5- . تفسیر قمی، ج1، ص104؛ قال: الفرقان کلّ أمر محکم الخ.
6- . آل عمران / 7.
7- . آلاء الرحمان، ج1، ص257.
8- . تفسیر قمی، ج1، ص105.

24-((قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَی جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ))(1)

به کسانی که کافر شدند بگو: (از پیروزی موقت خود در جنگ احد شاد نباشید به زودی مغلوب خواهید شد، (سپس در رستاخیز) به سوی جهنم محشور خواهید شد، و چه جایگاه بدی است).

در تفسیر قمی است که: اینها یهودیان بنی قَینُقاع بودند، که پس از جنگ بدر پیمان خود با رسول خدا صلی الله علیه وآله را شکستند، رسول خدا صلی الله علیه وآله با آنان جنگید، و آنان را به وسیله آنچه خداوند با مشرکان کرد ترسانید، و آنها به (وجود) مردانشان مباحات نمودند، خداوند این آیه را نازل فرمود، پس شکست خورده از دیار و ثروتشان اخراج شده با ذلت و خواری

جلای وطن شدند.(2)،(3)

25-((إِنَّ اللهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ))(4)

خداوند؛ آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برتری داد.

در تفسیر قمی است: «عالم فرموده است: آل ابراهیم و آل عمران و آل محمّد علی العالمین نازل شده است»(5)،(6)

ص:128


1- . آل عمران / 12.
2- . آلاء الرحمان، ج1، ص261.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص105.
4- . آل عمران / 33.
5- . آلاء الرحمن، ج1، ص277.
6- . تفسیر قمی، ج1، ص108؛ و قال العالم علیه السلام : نزل الخ.

26-((إِذْ قَالَتِ امْرَأَةُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا...))(1)

(به یاد آور) هنگامی را که همسر عمران گفت: خدایا آنجه را در رحم دارم برای تو نذر نمودم، که محرر (آزاد برای خدمت خانه تو باشد...).

در تفسیر قمی است در روایت حسن چون صحیح از حضرت صادق علیه السلام: که نام همسر عمران حنه است.(2)،(3)

27- نیز در ذیل همان آیه آمده است:

و در تفسیر قمی در سورۀ مریم: و روایت را از ابی الجارود از امام باقر علیه السلام نقل کرده که:

زکریا رئیس احبار(روحانیان بزرگ یهود) بود، و همسرش خواهر مریم دختر عمران پسر ماثان بود، و فرزندان ماثان از فرزندان سلیمان بن داود بودند.(4)،(5)

28- نیز ذیل همان آیه:

و در تفسیر قمی در روایت حسن چون صحیح از حضرت صادق علیه السلام اینکه:

خداوند به عمران وحی نمود که من به تو فرزند مبارک پسری میبخشم که به اجازه من کور مادرزاد و بیمار به مرض پیسی را بهبودی میبخشد، و مرده را زنده میکند، وی را پیامبر به سوی بنی اسرائیل قرار میدهم.

زکریا این مطلب را به همسر خود حنه حکایت نمود، پس وقتی همسرش باردار شد؛ در پیش خود گمان میکرد پسر است تا پایان روایت.(6)،(7)

29-((وَمَکَرُوا وَمَکَرَ اللهُ وَاللهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ))(8)

ص:129


1- . آل عمران / 35.
2- . آلاء الرحمن، ج1، ص278.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص109(در ضمن حدیثی): عمران ابن مطلب را به همسر خود حنه مادر مریم نقل نمود.
4- . آلاء الرحمن، ج1، ص278.
5- . تفسیر قمی، ج2، ص22 بازیادتی.
6- . آلاء الرحمان، ج1، ص279.
7- . تفسیر قمی، ج1، ص109.
8- . آل عمران / 54.

آنها مکر و حیله کردند، و خدا (جزا و پاداش) مکرشان داد، و خدا بهترین (جزا دهنده) مکر کنندگان است و در تفسیر قمی با ذکر سند از حضرت باقر علیه السلام آمده است که:

مسیح به یاران خود فرمود: کدامیک از شما شبیه من خواهید شد تا کشته شود، و به دار آویخته شود، و در مقام و درجه با من باشد؟ جوانی گفت: ای روح خدا! من، فرمود: تو همانی.(1)،(2)

30-((وَإِذْ أَخَذَ اللهُ مِیثَاقَ النَّبِیِّینَ لَمَا آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتَابٍ وَحِکْمَةٍ ثُمَّ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَی ذَلِکُمْ إِصْرِی قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینََ))(3)

(به یاد آور) هنگامی را که خدا (از امتهای) پیامبران پیمان گرفت هرگاه به شما کتاب و حکمت دادیم سپس پیامبری (به سوی) شما آمد که آنچه را با شما است تصدیق کند، البته به او ایمان آورده؛ و یاریش کنید،

(خداوند) فرمود: آیا اقرار نمودید، و بر این مطلبتان پیمانم را (در ابلاغ بین امتها) گرفتید؟ گفتند: اقرار نمودیم (خداوند) فرمود: پس شما (بر این عهد و پیمان امتتان) گواه باشید، و من (نیز) با شما از گواهانم.

در این آیه دو وجه و دو روایت است: 1- اینکه عهد و پیمان برای پیامبران بر امتهای خودشان باشد... و میثاق برای پیامبران به اعتبار تبلیغ میثاق به امتهایشان باشد... در تبیان از ابی عبدالله علیه السلام یعنی حضرت صادق علیه السلام روایت نموده که فرمود: «تقدیر آن و اذا اخذالله میثاق امم النّبیّین بتصدیق نبیّها و العمل بما جاء به، و انهم خالفوهم فی ما بعد، و ما وفوابه، و ترکوا کثیرأ من شریعته، و حرّفوا کثیرأ منها».

ص:130


1- . آلاء الرحمان، ج1، ص287.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص111.
3- . آل عمران / 81.

و زمانی که خداوند پیمان امتهای پیامبران را گرفت، به وسیله تصدیق پیامبرشان، و عمل به آنچه آورده، و به حقیقت آنان بعدا مخالفت ورزیدند، و به پیمان و عهد وفا ننمودند، بسیاری از شریعت خدا را رها نمودند، و بسیاری دیگر از شرایع را تحریف کردند.

... و ابن جریر از امیرمؤمنان علی علیه السلام آورده در قول خداوند متعال: قال فاشهدوا میفرماید شما بر امتهای خودتان گواه باشید بر این پیمان و من با شما از گواهانم، بنابراین خطاب بعدا به امتها است.

2- گرفتن پیمان از پیامبران باشد، و خطاب بعدا به آنان (پیامبران) باشد، همچنانکه حاصل تفسیر قمی و روایت وی از حضرت صادق علیه السلام همین است.(1)،(2)

31-((کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ

الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللهِ...))(3)

شما بهترین امّت و گروه بودید که برای مردم آشکار گشتید، به کارهای نیک دستور میدادید، و از کارهای زشت باز میداشتید، و به خداوند ایمان میآوردید.

در تفسیر قمی است: در حدیث حسن چون صحیح یا صحیح از حضرت صادق علیه السلام:

-در مقام انکار - بهترین امت بودید که امیرمؤمنان و حسن و حسین علیهم السلام را کشتید!! تا پایان حدیث.(4)،(5)

ص:131


1- . آلاء الرحمان، ج1، ص303.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص114.
3- . آل عمران / 110.
4- . آلاء الرحمان، ج1، ص330.
5- . تفسیر قمی، ج1، ص118.

32-((إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْکُمْ أَنْ تَفْشَلا وَاللهُ وَلِیُّهُمَا وَعَلَی اللهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ))(1)

(به خاطر آور) هنگامی را که دو طائفه از شما خواستند بترسند، وسستی کنند و خداوند سرپرست آنان است، پس مؤمنان فقط به خداوند توکل کنند.

در تفسیر قمی است که این آیه دربارۀ عبدالله بن اُبی و گروهی از یاران وی نازل شده که نظریه او را -در اینکه یاری پیامبر صلی الله علیه وآله نکنند _ پیروی نمودند.(2)

این شأن نزول تفسیر قمی را رد میکند که آیه میفرماید:((هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْکُمْ أَنْ تَفْشَلا))(قصد کردند که بترسند و یاری نکنند).

بدیهی است که عبدالله بن ابی و یاران وی ترسیدند و از یاری حضرت عقب نشینی کردند، و نفاق و دورویی به خرج دادند؛ همچنانکه از آیه 160 آتیه حالشان معلوم میشود.(3)

33-((وَلَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَأَنْتُمْ

تَنْظُرُونَ))(4)

و شما آرزوی مرگ (و شهادت در راه خدا) میکردید پیش از آن که (دستور جهاد بیاید و مرگ را) ملاقات کنید (حالا که دستور آمده) و مرگ را نظاره گرید (چرا) نگرانید؟.

در تفسیر قمی در روایت ابی الجارود از حضرت باقر علیه السلام است که: مؤمنان وقتی خبر یافتند به آنچه در جنگ بدر برسر شهیدانشان آوردهاند؛ و مقام آنان در بهشت؛ آرزوی شهادت نموده، عرض کردند؛ پروردگارا پیکار و کشتار نصیب ما فرما تا ما در آن به شهادت برسیم، خداوند این جنگ را در احد قسمتشان کرد، جز آنان که خدا خواست ثابت قدم نماندند.(عدهای ماندند و به شهادت رسیدند.)(5)،(6)

ص:132


1- . آل عمران/ 122.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص118.
3- . آلاء الرحمان، ج1،ص 337.
4- . آل عمران / 143.
5- . آلاء الرحمان، ج1، ص351.
6- . تفسیر قمی، ج1، ص126.

34-((وَکَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَکَانُوا وَاللهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ))(1)

چه بسیار (اتفاق افتاده) که جمعیت زیادی از پیروان پیامبران در جنگ کشته شدهاند، و به خاطر گرفتاری و مشکلاتی که به آنان در راه خدا رسیده سستی به خرج نداده و ضعیف و زبون نشدند، و خداوند شکیبایان را دوست میدارد.

و در تفسیر قمی است: ربیّون جمعیتهای بسیار است، و ربوة مفرد؛ ده هزار کس است.(2)،(3)

35-((لَقَدْ سَمِعَ اللهُ قَوْلَ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ اللهَ فَقِیرٌ وَنَحْنُ أَغْنِیَاءُ سَنَکْتُبُ مَا قَالُوا...))(4)

خداوند شنید گفتار کسانی را که (چون

دستور آمد که به خدا قرض الحسنه بدهید) (آنها به تمسخر) گفتند: که خدا فقیر است و ما اغنیاء و دارا، ما گفتار آنان را ثبت خواهیم کرد...

و در تفسیرقمی قال (گفته): «(یهود) اولیاء خدا را فقیر و نیازمند دیدند، پس گفتند: اگر خدا غنی و دارا بود اولیاء و دوستان خود را بی نیاز و دارا میکرد» نسبت این نقل به امام شناخته نمیشود، و خدا دانا است.

آری از ما بعد آیه معلوم میشود که گویندگان این گفتار یهودند.(5)،(6)

ص:133


1- . آل عمران / 146.
2- . آلاء الرحمان، ج1، ص354.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص127.
4- . آل عمران / 181.
5- . آلاء الرحمان، ج1، ص375.
6- . تفسیر قمی، ج1، ص134.

36-((الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ اللهَ عَهِدَ إِلَیْنَا أَلّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ...))(1)

آنان که گفتند: خدا از ما پیمان گرفته که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم، تا آنکه قربانی آورد که آتش آن را بسوزاند

در تفسیر قمی است که: نزد بنی اسرائیل طشتی بوده که قربانی را نزدیک نموده در طشت مینهادندپس آتشی میآمده در آن میافتاد وآن را میسوزاند(2).(3)

37-((وَلا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللهُ لَکُمْ قِیَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِیهَا وَاکْسُوهُمْ...))(4)

اموالی را که خداوند قوام زندگانی شما را به آن مقرر نموده به تصرف سفیهان ندهید، و از (مالشان به قدر لزوم و نیاز) نفقه و لباس به آنها بدهید... .

در تفسیر قمی در روایت صحیح از حضرت صادق علیه السلام است از رسول خدا صلی الله علیه وآله - در حدیث

شرابخوار- وی را امین ندانید، زیرا خدا میفرماید:((وَلا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَکُمُ)): دارایی خودتان را به سفیهان (نابخردان) مدهید، کدام نابخرد از شرابخوار نابخردتر است.(5)،(6)

38-((إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَی ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا))(7)

ص:134


1- . آل عمران / 183.
2- . آلاء الرحمان، ج1، ص376.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص134.
4- . نساء / 5.
5- . آلاء الرحمان، ج2، ص13.
6- . تفسیر قمی، ج1، ص139.
7- . نساء / 10.

حقیقتاً کسانی که اموال یتمیان را به ستمگری میخورند؛ در حقیقت آنان در شکم خود آتش فرو میبرند، و به زودی (در دوزخ) به آتش فروزان خواهند افتاد.

در تفسیر قمی از حضرت صادق علیه السلام، از رسول خدا صلی الله علیه وآله است که فرمود:

آنگاه که مرا به عنوان معراج به آسمان بردند گروهی را دیدم که بردهانشان آتش پر میشد؛ و از نشیمنگاه آنان بیرون میآمد! گفتم: ای جبرئیل اینان کیانند؟ گفت: کسانی هستند که دارائی یتیمان را به ستمگری میخورند.(1)،(2)

39-((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ کَرْهًا...))(3)

ای اهل ایمان! برای شما حلال نیست که زنان را به اکراه و اجبار به میراث گیرید.

در تفسیر قمی از روایت ابی الجارود از امام باقر علیه السلام: در قبائل عرب (رسم بر این بود که) وقتی یکی از بستگان نزدیک مردی میمُرد؛ و زن داشت، مرد (وارث) لباسش را بر وی میافکند، در نتیجه همسر بودن او را به ارث میبرد، به مهریه همان خویشی که برای وی مهر قرار داده است، نکاح او را ارث

میبرد، همانگونه که مال و دارائی او را ارث میبرد، و آیه مزبور در این باره نازل شده است.(4)،(5)

40-((الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَیْبِ بِمَا حَفِظَ اللهُ...))(6)

ص:135


1- . آلاء الرحمان، ج2، ص23.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص140.
3- . نساء / 19.
4- . آلاء الرحمان، ج2، ص59.
5- . تفسیر قمی، ج1، ص142.
6- . نساء / 34.

مردان را بر زنان سلطه و حق نگهبانی است، به واسطه آن برتری که خداوند بعضی را بر برخی مقرر نموده، و هم به واسطه آن که مردان از مال خود باید به زن نفقه بدهند، پس زنان شایسته و فرمانبر، در غیبت مردان، حافظ حقوق شوهران باشند، و آنچه را که خدا امر به حفظ آن فرموده نگهدارند... .

و در تفسیر قمی از روایت ابوالجارود: قَانِتَاتٌ ای مطیعات، قانتات یعنی فرمانبران و اطاعت کنندگان.(1)،(2)

41-((وَاعْبُدُوا اللهَ وَلا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَبِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَالْجَارِ ذِی الْقُرْبَی وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِیلِ...))(3)

خدای یگانه را بپرستید، و هیچ چیز را شریک وی نگیرید، و نسبت به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و فقیران و همسایه خویش و همسایه بیگانه و دوستان نزدیک و رهگذران... احسان و نیکی کنید.

و در تفسیر قمی است: ابناء الطریق کسانی هستند که در راهشان از تو یاری میطلبند.(4)،(5)

42-((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَأَنْتُمْ سُکَارَی حَتَّی تَعْلَمُوا مَا

تَقُولُونَ وَلا جُنُبًا إِلا عَابِرِی سَبِیلٍ حَتَّی تَغْتَسِلُوا...))(6)

ای اهل ایمان! در حال مستی به نماز نزدیک نشوید، تا بدانید چه میگویید، و نه در حال جنابت مگر آنکه مسافر باشید، تا وقتی که غسل کنید... .

ص:136


1- . آلاء الرحمان، ج2، ص105.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص145.
3- . نساء / 36.
4- . آلاء الرحمان، ج2، ص111.
5- . تفسیر قمی، ج1، ص146.
6- . نساء / 43.

در علل (الشرایع) صدوق در روایت صحیح از زراره و محمد بن مسلم از حضرت باقر علیه السلام که هر دو (راوی) گفتند: ما به حضرت عرض کردیم حائض و جنب به مسجد میتوانند وارد شوند یا نه؟

فرمود: حائض و جنب نمیتوانند داخل مسجد شوند، جز به عنوان عبور، به راستی خداوند تبارک و تعالی میفرماید:((وَلا جُنُبًا إِلا عَابِرِی سَبِیلٍ حَتَّی تَغْتَسِلُوا))و نه جنب مگر عبوری راه تا غسل کنید، از (تفسیر) عیّاشی از زراره از حضرت باقر علیه السلام مثل حدیث علل.

و در تفسیر قمی است: از حضرت صادق علیه السلام از (وظیفه) جنب وحائض سؤال شد همانند حدیث علل الشرایع را بیان داشته است.(1)،(2)

43-((أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللهُ یُزَکِّی مَنْ یَشَاءُ وَلا یُظْلَمُونَ فَتِیلا))(3)

نمیبینی آنان را که دعوی پاک دلی و نیک نفسی میکنند(و در عمل ناپاکند) خدا است که هر کس را بخواهد پاک و منزه میکند، و به اندازه فتیلی (رشته باریک خرما؛ در قضا و قدر الهی) به کسی ستم نشود.

و فتیل در تفسیر قمی: پوستی است که بر روی هسته خرما هست.(4)،(5)

44-((رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِیًا یُنَادِی لِلإیمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا...))(6)

پرودگارا! ما چون صدای منادیی را شنیدیم که خلق را به ایمان میخواند، اجابت کردیم، و ایمان آوردیم.

در مجمع البیان از ابن عباس و ابن مسعود: که منادی همان رسول خدا صلی الله علیه وآله است. و قمی منادی را به این معنی تفسیر نموده است.(7)،(8)

ص:137


1- . آلاء الرحمان، ج2، ص122.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص147، حدیث دنباله دارد.
3- . نساء / 49.
4- . آلاء الرحمان، ج1، ص139.
5- . تفسیر قمی، ج1، ص148.
6- . آل عمران / 193.
7- . آلاء الرحمان، ج1، ص381.
8- . تفسیر قمی، ج1، ص136.

علی بن ابراهیم در تفسیر آلاء الرحمان علامه محمد جواد بلاغی

1-((کُلُّ الطَّعَامِ کَانَ حِلّاً لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِلّا مَا حَرَّمَ إِسْرَائِیلُ عَلَی نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْرَاةُ...))(1)

همه خوراکها برای بنی اسرائیل حلال بود، جز آن را که یعقوب پیش از نزول تورات برخود حرام کرد.

علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود فرموده: «این کلام حکایت از یهود است، و لفظ آن لفظ خبر».(2)،(3)

2-((وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ))(4)

و مردانی که بمیرند و زنانشان زنده بمانند، آن زنان باید از شوهر کردن خودداری کنند (و عدّه نگهدارند) تا مدّت

چهار ماه و ده روز بگذرد، پس از انقضاء این مدت؛ بر شما گناهی نیست که آنان در حق خویش کاری شایسته نمایند (از زینت کردن و شوهر نمودن اگر کردارشان به خوبی و قانون شرع باشد) و خداوند از کردارتان آگاه است.

ص:138


1- . آل عمران / صلی الله علیه و آله3.
2- . آلاء الرحمان، ج1، ص310.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص116.
4- . بقره / 234.

و در تفسیر قمی و تبیان و مجمع البیان و جز آنها این است که این آیه ناسخ حکم آیه هفتمین بعد از خود میباشد.(1)،(2)

یعنی آیه((وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِیَّةً لأزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَی الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرَاجٍ...))(3)

مردانی که بمیرند و زنانشان باقی بمانند؛ وصیت کنند آنان را تا یکسال نفقه بدهند، و از خانه شوهر اخراج نکنند (عدّه در این آیه یکسال بوده و در آیه پیشین چهار ماه و ده روز که این آیه را نسخ نموده است).

ص:139


1- . آلاء الرحمان، ج1، ص211.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص85.
3- . بقره / 240.

ص:140

مروری بر استفاده های مجمع البیان از «تفسیر قمی» سید حسن نقیبی

اشاره

تفسیر گران سنگ مجمع البیان از بهترین تفاسیر شیعه به شمار می آید که به مباحث مختلف علوم قرآنی اهتمام دارد. این تفسیر به روشنی تحت تأثیر تفسیر تبیان شیخ طوسی بوده است، اما میزان تأثیر گذاری تفسیر قمی بر مجمع البیان و اینکه مرحوم طبرسی چقدر از این تفسیر بهره برده موضوع و محور این مقاله است.

واضح است که ما در این مقاله صرفاً به استقصاء و جمع آوری مواردی که مجمع البیان از تفسیر قمی نقل کرده است بسنده نموده، تحلیل و نقد و بررسی را به عهده خواننده واگذار می کنیم.

از طرف دیگر روشن است که این مقاله ابتدای راهی عمیق و طولانی در این موضوع است که تفسیر مجمع البیان در چه مواردی تحت تأثیر تفسیر قمی بوده و ازآن بهره برده و بدون کم و کاست یا افزایش آن را نقل نموده است و یا مواردی که مرحوم طبرسی با مؤلف تفسیر قمی هم عقیده نبوده و در تفسیر آیات با او تفاوت دیدگاه دارد و میزان این موافقت ها و مخالفت ها در مجموع

ص:141

کاری تطبیقی و تحلیلی این دو تفسیر نیاز به بحثی دراز و دامنه دار است که از عهده این مقاله خارج میباشد، بنابراین: ما فقط

در اینجا به نقل مواردی که مرحوم طبرسی از تفسیر قمی نقل کرده می پردازیم.

ضمناً فایده و ضرورت این تحقیق برای کسانی که در موضوع تفسیر قمی کاوش می کنند و در انتساب آن به مؤلف و کم و زیاد شدن های این تفسیر جای کلام و بحث دارند به خوبی روشن است. امید است که این تلاش، گامی بسیار کوچک درجهت اعتلای فرهنگ قرآنی باشد.

علی بن ابراهیم در مجمع البیان طبرسی

در تفسیر آیه 124 سوره بقره:((وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ لا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ))

(به خاطر بیاورید) هنگامی که خداوند ابراهیم را با وسائل گوناگون آزمود، و او به خوبی از عهده این آزمایش ها برآمد، خداوند به او فرمود: من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم، ابراهیم عرض کرد: از دودمان من (نیز امامانی قراربده) خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی رسد و تنها آن دسته از فرزندان تو که پاک و معصوم باشند شایسته این مقام هستند.

می فرماید: ثم انزل علیه الحنیفیة، وهی الطهارة، و هی عشرة اشیاء، خمسة منها فی الرأس و خمسة منها فی البدن الی آخر.

سپس خداوند به ابراهیم علیه السلام حنیفیه؛ یعنی سنت مستقیمه را نازل کرد که پنج مورد از آنها مربوط به سر انسان است که عبارتند از:

1. چیدن شارب

2. ریش گذاشتن

3. اصلاح و کوتاه نمودن موها

4. مسواک کردن

ص:142

5. خلال کردن دندانها

پنج مورد از آنها نیز مربوط به بدن انسان است که عبارتند از:

1. زایل کردن موها

2. ختنه کردن

3. چیدن ناخن

4. غسل جنابت

5. شستشوی با آب

سپس این دستورها که حنیفیه (سنت مستقیمه) آشکار نامیده می شود، تا کنون منسوخ نشده است و تا روزقیامت منسوخ نخواهد شد، و در آیه((وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا))(1) نیز به همین دستورها اشاره دارد.

عین این مطلب(2) در تفسیر قمی نیز آمده است.(3)

2- در تفسیر آیه((وَلِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ))(4) و مردان بر زنان برتری دارند.

و فی تفسیر علی بن ابراهیم بن هاشم قال: «حق الرجال علی النساء افضل من حق النساء علی الرجال»(5) برای مردان بر زنان برتری و درجه است که علی بن ابراهیم فرموده: حق مردان بر زنان برتر است از حق زنان بر مردان.

3- در تفسیر آیه((وَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ))(6)

(و پیامبرشان به آنها گفت: نشانه حکومت او این است که (صندوق عهد) به سوی شما خواهد آمد).

ص:143


1- 1. نساء / 125.
2- 2. مجمع البیان، ج1، ص374.
3- 3. تفسیر قمی، ج1، ص68.
4- . بقره / 228.  
5- 5. مجمع البیان، ج2، ص101 و تفسیر قمی، ج1، ص82 .
6- 6. بقره / 248.

و روی علی بن ابراهیم فی تفسیره عن ابی جعفر علیه السلام: ان التابوت الذی انزله الله الخ. علی بن ابراهیم در تفسیر خود از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که آن حضرت فرمود:

مراد از تابوت، آن صندوقی است که خداوند برای مادر موسی علیه السلام فرستاد که موسی علیه السلام را در آن گذاشت و به دریا انداخت و این تابوت نزد بنی اسرائیل بسیار محترم و با ارزش بود، و بدان تبرک می جستند، تا زمانی که مرگ موسی علیه السلام فرا رسید، و آن حضرت لوح های تورات و زره و آنچه را از آثار نبوت داشت در آن گذاشت و به هنگام وصیت، آن را نزد وصی خود یوشع بن نون به امانت سپرد. تا وقتی این تابوت در دست بنی اسرائیل بود از عزت و عظمت برخوردار بودند، ولی به علت بی اعتنایی آنان نسبت به تابوت تا آنجا که بچه ها در کوچه ها با آن بازی می کردند- وقتی دستشان به گناه آلوده شد و تابوت را خوار شمردند، خداوند تابوت را از آنان گرفت.

بنی اسرائیل وقتی از پیامبر خود درخواست کردند که برای آنان پادشاهی بفرستد، خداوند طالوت را برای آنها فرستاد، و تابوت را به ایشان بازگردانید.(1) عین این مطلب با اختلاف بسیار ناچیزی در تفسیر قمی آمده است.(2)

4-((فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ))(3)

(سپس به فرمان خدا آنها سپاه دشمن را به هزیمت وا داشتند).

داستان داوود علیه السلام

بنابر آنچه علی بن ابراهیم بن هاشم از حضرت امام صادق علیه السلام نقل کرده، داستان به این صورت است که خداوند به پیامبر آنان وحی فرستاد که جالوت را کسی می کشد که زره

ص:144


1- 1. مجمع البیان، ج2، ص143.
2- 2. تفسیر قمی، ج1، ص90.
3- 3. بقره/ 251.

موسی علیه السلام براندام او مناسب باشد، و او یکی از فرزندان لاوی فرزند یعقوب و اسمش داوود است که فرزند ایشاء چوپان است. ایشاء پسرانی داشت که داوود کوچکتر از همه بود. وقتی خداوند طالوت را برای بنی اسرائیل برانگیخت و او آنان را به جنگ با جالوت فراخواند، طالوت به سوی پدر داوود (ایشاء) فرستاده شد و به وی گفت پسرانت را حاضر کن. وقتی همه حاضر شدند، یک یک آنها را خواست و زره موسی علیه السلام را بر آنها پوشاند که بر بعضی بلند و بر بعضی کوتاه بود.

طالوت، به ایشاء گفت: آیا پسر دیگری هم داری که نیامده باشد؟ او گفت: آری کوچکترین فرزندم را برای چراندن گوسفند به صحرا فرستاده ام طالوت گفت: او را حاضر کن. ایشاء کسی را به دنبال داوود فرستاد و او را آورد، داوود از صحرا برگشت و با خود فلاخن داشت. در بین راه که می آمد سه عدد سنگ صدا کردند ای داوود! مارا بردار. او هم آنها را برداشت و در خورجین نهاد و آنها سنگ های فیروزه بودند. داوود با سطوت و دلیر و نیرومند بود. وقتی نزد طالوت آمد، داوود زره موسی علیه السلام را بروی پوشاند که، مناسب اندام او بود.

سپس داوود در میدان نبرد در برابر جالوت ایستاد در حالی که جالوت برفیلی سوار و بر سرش تاجی بود و در پیشانی اش یاقوتی درخشنده، و لشکریان در کنارش بودند. داوود سنگی از سنگ ها را برداشت و در طرف راست لشکریان انداخت، که به آنان اصابت کرد و آنها فرار کردند. سپس سنگ دیگری برداشت و به طرف چپ لشکریان انداخت که به آنان نیز اصابت کرد و فرار کردند. داوود علیه السلام سنگ سوم را برداشت به طرف جالوت انداخت که به

یاقوت پیشانی جالوت خورد و به مغز سرش رسید و جالوت مرده برزمین افتاد.(1)

همین مطالب با اندک اختلافی در تفسیر قمی نیز آمده است.(2)

ص:145


1- 1. مجمع البیان، ج2، صص 150 و 151.
2- 2. تفسیر قمی، صص صلی الله علیه و آله0 و صلی الله علیه و آله1.

5-((اللهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلا بِإِذْنِهِ))(1)

(هیچ معبودی نیست جز خداوند یگانه زنده که قائم به ذات خویش است، و موجودات دیگر قائم به او هستند، هیچ گاه خواب سبک و سنگین او را فرا نمی گیرد، آنچه در آسمانها و آن چه در زمین است از آن اوست. کیست که در نزد او جز به فرمان او شفاعت کند؟)

علی بن ابراهیم از پدرش، از حسین بن خالد روایت نموده که حضرت امام رضا علیه السلام این آیه را این گونه خوانده است:((اللهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ- وَ ما تَحْتَ الثَّری عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهاَدَةِ أَلرَّحْمانُ الرَّحیْمُ - مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلا بِإِذْنِهِ))(2)

همین مطلب با اندکی اختلاف در تفسیر قمی آمده است.(3)

6- در تفسیر آیه((إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ))(4)

(اگر انفاق ها را آشکار کنید خوب است، و اگر آنها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است). علی بن ابراهیم از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود:

(زکات واجب خارج می شود و آشکارا داده

می شود، ولی غیر زکات واجب اگر به صورت پنهانی داده شود بهتر است). همین مطلب در تفسیر قمی به عنوان (قال) - نه به عنوان روایت آمده است.(5)

ص:146


1- . بقره / 255.
2- . مجمع البیان، ج2، ص161.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص92.
4- . بقره / 271.
5- 1. ر.ک: تفسیر قمی، ج1، ص100.

7- در تفسیر آیه((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی فَاکْتُبُوهُ... وَاتَّقُوا اللهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللهُ وَاللهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ))(1)

(ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که بدهی مدت داری به یکدیگر پیدا کنید آن را بنویسید.... از خداوند بپرهیزید، و خداوند به شما یاد می دهد، خداوند به همه چیز داناست).

در تفسیر خود بیان کرده که درسوره بقره پانصد حکم موجود است و در این آیه نیز پانزده حکم وجود دارد.(2) همین مطلب بدون کم و کاست در تفسیر قمی نیز آمده است، به عنوان (فقد روی فی الخبر؛ حقّا در خبر روایت شده است).(3)

8- در تفسیر آیه((إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللهِ الإسْلامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ))(4)

(دین در نزد خدا اسلام و تسلیم بودن در برابر حق است، و کسانی که کتاب آسمانی به آنان داده شد اختلافی (درآن) ایجاد نکردند مگر بعد از...). در خطبه امیر المؤمنین علیه السلام _ از آن حضرت _ روایت شده است که فرمود: اسلام را آن چنان تعریف کنم که پیش از من کسی تعریف نکرده باشد. اسلام همان تسلیم است و تسلیم همان یقین، و یقین همان تصدیق، و تصدیق همان اقرار است، و اقرار همان اداء و اداء همان عمل است. این روایت را علی بن ابراهیم در تفسیر خود آورده و

ص:147


1- 2. بقره / 282.
2- 3. مجمع البیان، ج2، ص223.
3- 4. تفسیر قمی، ج1، ص101.
4- 5. آل عمران / 19.

سپس فرموده است که حضرت فرمود (مؤمن دین خود را از پروردگارش فرا گرفته نه از خود، ایمان مؤمن از کردارش شناخته می شود، و کفر کافر از انکار او معلوم می گردد، ای مردم! مواظب دین خود باشید، زیرا به راستی گناه در این دین (اسلام) بهتر است از نیکی در سایر دینها، بدیها و گناهان در اسلام آمرزیده می شود و نیکی ها در سایر دین ها پذیرفته نمی شود).(1) همین مطلب را در تفسیر قمی مشاهده می کنیم، البته به اضافه (پس از من هم کسی این چنین تعریف نخواهد کرد).(2)

9- در تفسیر آیه((إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِیُّ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَاللهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ))(3) (سزاورترین مردم به ابراهیم آنها هستند که از او پیروی کردند و این پیامبر و کسانی که (به او) ایمان آورده اند، و خداوند ولیّ و سر پرست مؤمنان است). از عمر بن یزید روایت کرده که حضرت صادق علیه السلام فرمود: «به خدا قسم شما از آل محمد علیهم السلام هستید، گفتم: از خود ایشان قربانت گردم، فرمود: آری، به خدا سوگند از خود آنان، این جمله را سه بار تکرار کرد. سپس آن حضرت به من نگاه کرد و من به وی نگریستم، و فرمود: ای عمر! خداوند در کتاب خود می فرماید:((إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ))- شایسته ترین افراد به ابراهیم کسانی هستند که از او پیروی کردند.

این حدیث را علی بن ابراهیم از پدرش از ابن ابی عمیر از منصور بن یونس از عمر بن یزید روایت کرده است.(4)

به همین ترتیب این روایت بدون کم و کاست

در تفسیر قمی آمده است.(5)

10- در تفسیر آیه((وَإِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِکَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِینَ مَقَاعِدَ لِلْقِتَالِ وَاللهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ * إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْکُمْ أَنْ تَفْشَلا وَاللهُ وَلِیُّهُمَا وَعَلَی اللهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ))(6)

ص:148


1- 1. مجمع البیان، ج2، ص259.
2- 2. تفسیر قمی، ج1، ص108.
3- 3. آل عمران / 68.
4- 4. مجمع البیان، ج2، ص318.
5- 5. تفسیر قمی، ج1، ص113.
6- . آل عمران / 121 و 122 .

(به یاد آور زمانی را که صبحگاهان از میان خانواده خود _ جهت انتخاب اردوگاه جنگ برای مؤمنان _ بیرون رفتی! و خداوند شنوا و داناست) و نیز به یاد آور زمانی را که دو طایفه از شما تصمیم گرفتند سستی نشان دهند (و از وسط راه برگردند) وخداوند پشتیبان آنان بود (و به آنها کمک کرد تا از این اندیشه برگردند) و افراد با ایمان باید تنها بر خدا توکل می کنند).

غزوه احد

از حضرت صادق علیه السلام روایت است که سبب غزوه احد این بود که قریش چون از جنگ بدر بازگشتند، و هفتاد کشته و هفتاد نفر اسیر به مسلمین دادند، ابوسفیان گفت: ای گروه قریش! نگذارید زنانتان بر مرده های شما گریه کنند، زیرا اشک چشم وقتی که بیرون آید غم و کینه نسبت به محمد را از دل بزداید، پس از جنگ احد اجازه دهید که گریه و زاری کنند.

قریش با سه هزار سواره نظام و دو هزار پیاده نظام از مکه بیرون آمدند و زنانشان را نیز با خود بردند. چون این خبر به رسول خدا صلی الله علیه وآله رسید، اصحاب خود را جمع کرد و آنان را به جنگ تشویق فرمود. عبدالله ابن ابی سلول گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله از مدینه بیرون نمی رویم تا در کوچه های مدینه با دشمن بجنگیم، تا

همه اهل مدینه از کوچک و بزرگ و زن و مرد و پیر و جوان و قوی و ضعیف و غلام و کنیز بر سر راه ها و پشت بام ها با دشمن جنگ کنند. تا کنون با هیچ دشمنی در داخل مدینه و اندرون حصارهای خود نجنگیده ایم جز اینکه پیروز شده ایم و در هر جنگی که از مدینه بیرون رفتیم شکست خوردیم.

ص:149

سعد بن معاذ و گروهی دیگر از قبیله اوس برخاسته، عرضه داشتند:«ای رسول خدا! تا کنون کسی از طایفه عرب بر ما طمع نکرده، درحالی که ما مشرک بودیم، و اکنون که شما در بین ما هستی چگونه می توانند طمع نمایند!؟ما حتماً به سوی آنان خواهیم رفت، و با آنان جنگ خواهیم کرد. هرکس از ما کشته شد شهید است، و هر کس ماند ثواب مجاهد در راه خدا را دارد». رسول خدا صلی الله علیه وآله نظر وی را پذیرفت و با جمعی از اصحاب برای سنگر گرفتن از مدینه خارج شدند، چنان که خداوند متعال می فرماید:((وَإِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِکَ...))

عبدالله بن ابی سلول از رفتن با رسول خدا صلی الله علیه وآله خودداری نمود وجمعی از قبیله خزرج نیز همراه با وی از رفتن به جنگ خودداری کردند. وقتی قریش به احد رسیدند، رسول خدا صلی الله علیه وآله به یارانش که 700 نفر بودند آماده باش داده بود و عبدالله بن جبیر را با پنجاه تیر انداز بر درگاه شکاف کوه گماشت تا کفار ازآنجا حمله نکنند. آن حضرت به عبدالله بن جبیر و یارانش فرمود: اگر دیدی که کفار را حتّی تا پشت دروازه مکه فراری داده ایم، هرگز از اینجا برنخیزید، و اگر دیدید آنان مارا تا مدینه فراری دادند اینجا را خالی نگذارید، بلکه همین جا ثابت قدم باشید.

ابوسفیان خالد بن ولید را با 200 نفر سواره نظام در کمین نهاد و گفت: وقتی دیدی که لشکر ما درحال شکست است، از این شکاف

بر ایشان درآیید و از پشت به آنان حمله کنید.

رسول خدا صلی الله علیه وآله دستور داد و اصحاب موضع گرفتند و پرچم را به دست امیر مؤمنان علیه السلام داد. انصار برکفار قریش حمله کردند، و آنان راشکستی مفتضحانه دادند و به این ترتیب اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله در مرکز خیمه ها و سپاه و ادوات قریش قرار گرفتند.

خالد بن ولید با 200 سوار بر عبدالله بن جبیر حمله ور شدند، ولی با تیر باران آنان روبه رو شده، مراجعت نمودند. همراهان عبدالله بن جبیر چون دیدند یاران

ص:150

رسول خدا صلی الله علیه وآله اموال و اثاث قریش را غارت می کنند به وی گفتند: یاران ما غنایم جنگی به چنگ می آورند و ما بدون غنائم می مانیم. عبدالله گفت: از خدا بترسید، پیامبر صلی الله علیه وآله به ما قبلاً فرمود تا جای خود را هرگز رها نکنیم. ولی آنان سخن وی را نپذیرفتند و یکی یکی جای خود را خالی کردند. در نهایت عبدالله بن جبیر تنها با 12 نفر باقی ماند.

پرچمدار قریش طلحة بن ابی طلحه عبدی از طائفه بنی عبدالدار بود اما علی علیه السلام او را کشت. پرچم وی را ابوسعید بن ابی طلحه گرفت که علی علیه السلام او را هم کشت و پرچم افتاد. سپس مسافع بن ابی طلحه پرچم را گرفت، ولی علی علیه السلام او را نیز کشت و به همین طریق نه نفر از بنی عبدالدار بر سر پرچم به دست علی علیه السلام کشته شدند، تا اینکه بنده سیاهی از آنان به نام صواب آن را گرفت. علی علیه السلام به وی رسید و دست راستش را انداخت. صواب پرچم را به دست چپ گرفت که حضرت دست چپش را نیز برید. غلام پرچم را با باقی مانده دو دست به سینه چسبانید و رو به ابوسفیان کرد و گفت: آیا وظیفه خود را نسبت به عبدالدار

به انجام رساندم؟ علی علیه السلام ضربتی بر سرش زد و او را کشت و پرچم بر زمین افتاد. در این حال عمره دختر علقمه کنانی پرچم را برداشت و بلند کرد.

از سوی دیگر خالد به طرف عبدالله بن جبیر حمله ور شد و یاران عبدالله به جز چند نفر فرار کردند سرانجام خالد آنان را کشت و از آن شکاف از پشت به مسلمانان حمله کرد. قریش که در حال فرار بودند چون دیدند که پرچمشان بلند شد بازگشتند و به آن پناه آوردند و به مسلمانان حمله ور شدند، یاران رسول خدا صلی الله علیه وآله که از جلو و عقب در محاصره قرار گرفته بودند و سرگرم جمع آوری غنیمت جنگی بودند شکست سختی خوردند و به بالای کوه و هر طرفی فرار می کردند. چون رسول خدا صلی الله علیه وآله مسلمانان را در حال فرار دید عمامه از سر برداشت و فرمود: «به سوی من بیایید من رسول خدایم، کجا فرار می کنید؟ آیا از خدا و پیامبرش می گریزید!؟»

ص:151

هند دختر عتبه همسر ابوسفیان در میان لشکر بود و هر مردی که از مشرکان فرار می کرد، میل و سرمه دانی به طرف او می انداخت و می گفت: تو زنی بیش نیستی، بگیر و خود را با آن آرایش کن.

حمزه علیه السلام عموی پیامبر صلی الله علیه وآله فرزند عبدالمطلب بر مشرکان حمله می کرد و مشرکین چون وی را می دیدند فرار می کردند، و هیچ کس در برابر او قدرت ماندن نداشت. هند به غلام خود، وحشی وعده داده بود که اگر پیامبر صلی الله علیه وآله یا علی علیه السلام یا حمزه را بکشد، جایزه ی آن چنانی به او ببخشد و پاداش دهد.

وحشی قبلاً غلام حبشی جبیر بن مطعم بود. وحشی گفت: اما محمد صلی الله علیه وآله که من بر او قدرت ندارم. اما علی را دیدم که آدم بسیار با

احتیاطی است و همه اطراف خود را در نظر دارد و امیدی در کشتن او نیست. پس برای حمزه کمین کردم و دیدم مردم را درهم می پیچد و از کنار من گذشت و بر کنار نهری پا نهاد. پایش فرو رفت و به سر درآمد. من در این زمان اسلحه خود را بر دست گرفته به حرکت درآوردم و به سوی وی پرتاب نمودم، حربه به تهیگاه حمزه نشسته، از جلو بیرون آمد و حمزه به رو در افتاد. من جلو رفتم و شکمش را شکافتم و جگرش را درآورده، برای هند بردم و گفتم: «این جگر حمزه است». هند، جگر حمزه را گرفت و در دهان خود نهاد و در دهان گردانید. خداوند جگر حمزه را در دهان هند چون سنگ سخت گردانید و ناچار هند آن را بیرون افکند. رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: خداوند فرشته ای را فرستاد تا جگر حمزه را به جای خود برگردانید. هند نزدیک جنازه حمزه آمد و گوش و دست و پای وی را برید.

همراه با رسول خدا صلی الله علیه وآله جز دو نفر؛ یعنی حضرت علی علیه السلام و ابودجانه سماک بن خرشه کسی نماند. هر وقت گروهی به پیامبر صلی الله علیه وآله حمله می کردند حضرت علی علیه السلام به جلو می شتافت وآنان را دفع می کرد تا آنکه شمشیرش شکست. رسول خدا صلی الله علیه وآله شمشیر خود ذوالفقار را به علی علیه السلام داد و خود به گوشه ای از دامنه احد رفت و ایستاد. جنگ منحصر به یک طرف شد و علی علیه السلام همواره با مشرکان می جنگید تا این که هفتاد زخم به سر و صورت و شکم و دست و پای حضرت رسید.

ص:152

علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود چنین آورده است: جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه وآله عرض کرد: ای رسول خدا! الحق این فداکاری علی علیه السلام مواسات با توست، حضرت فرمود: من از علی ام و علی از من است. جبرئیل عرض کرد: من نیز از

شمایم.(1)

همین مطلب در تفسیر قمی با اختلافاتی اندک آمده است.(2)

11-((فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللهِ وَفَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعُوا رِضْوَانَ اللهِ وَاللهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ))(3)

(به همین جهت آنها از این میدان با نعمت و فضل پروردگار بازگشتند در حالی که هیچ ناراحتی به آنها نرسید، و از رضای خدا پیروی کردند، و خداوند دارای فضل و بخشش بزرگی است).

چون ابوسفیان و یارانش از احد بازگشتند، و به «روحاء» رسیدند، از بازگشت خود و این که مسلمانان را تعقیب نکردند پشیمان شده، همدیگر را سرزنش نمودند که چرا نه پیامبر را کشتند و نه از زنان مسلمانان اسیر گرفتند و در میان خود گفتند: مسلمانان را کشتید و با این که حتی از آنان رمقی نمانده بود، رهایشان کردید، اکنون بازگردید و همه آنان را ریشه کن نمایید.

این خبر به رسول خدا صلی الله علیه وآله رسید و تصمیم گرفت دشمن را بترساند، و قدرت خود و یارانش را به دشمن نشان دهد، لذا یاران خود را برای بیرون رفتن و تعقیب ابوسفیان فرا خواند و فرمود: آیا گروهی که برای خدا محکم باشند وجود ندارد که به دنبال دشمن بروند زیرا این کارباعث خواری دشمن است و دور از شنیدن (گوش ها به خاطر شگفتی آن).

ص:153


1- 1. مجمع البیان، ج2، صص 376.
2- 2. تفسیر قمی، ج1، صص 118 – 123.
3- 3. آل عمران / 174.

گروهی با همه زخم هایی که داشتند حاضر شدند. رسول خدا صلی الله علیه وآله ندا داد که با ما حاضر نشود جز گروهی که دیروز با ما حضور داشت. رسول خدا صلی الله علیه وآله به این علت بیرون آمده اند که

دشمن را بترساند و نیروی خود را در تعقیب آنان نشان دهد و به آنان ثابت کند که کشته و زخمی دادن پیشین آنان را سست نکرده است و در نهایت دشمن از بازگشت منصرف شود. پیامبر صلی الله علیه وآله با هفتاد تن بیرون آمدند تا به حمراء الأسد رسیدند، که تا مدینه هشت میل فاصله داشت.

علی بن ابراهیم بن هاشم در تفسیرخود می گوید:

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: آیا کسی هست که خبر مشرکان را برایم بیاورد؟ هیچ کس جواب حضرت را نداد جز علی علیه السلام که عرض کرد: من خبر آنان را برای شما می آوردم. حضرت فرمود: برو و بنگر اگر آنان سوار اسب شده و شتران را کنار گذاشته اند آهنگ مدینه دارند و اگر شتر سوار شده و اسبها را کنار گذاشته اند قصد مکه دارند».

امیرمؤمنان علی علیه السلام با همه زخم ها و دردها تا نزدیک مشرکان رفت و آنان را دید که بر شتر سوارند و اسب ها را رها کرده اند. حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام برگشت و جریان را به رسول خدا صلی الله علیه وآله گزارش داد حضرت فرمود: آنان قصد رفتن به مکه دارند. چون حضرت به مدینه رسید جبرئیل فرود آمد که یا محمد صلی الله علیه و آله! خداوند دستور می دهد که برای تعقیب آنان از شهر بیرون بروی و جز زخمی ها با تو نیایند. زخمی ها به مداوی زخمهایشان پرداختند و خداوند این آیه را فرستاد: «در تعقیب مشرکان سستی نکنید، اگر شما زخمی شدید و دردناکید آنان نیز زخمی شده درد می کشند»(1).

ص:154


1- 1. نساء / 104.

پس از آن مسلمانان با همه زخم و جراحتی که داشتند با پیامبر صلی الله علیه وآله از مدینه بیرون

رفتند.(1)

12-((الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَی جُنُوبِهِمْ...))(2)

(خردمندان که با آفرینش آسمانها و زمین به یگانگی خداوند استدلال می کنند کسانی اند که در حال ایستاده (سلامتی) و نشسته و خوابیده (بیماری) یعنی همه حالات خدا را یاد می کنند).

علی بن ابراهیم قمی آن را در تفسیر خود روایت کرده است.(3)

13-((یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا...))(4)

(ای مردم! از پروردگارتان بپرهیزید، پروردگاری که شما را از یک نفس آفرید و همسرش را از وی آفرید).

از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که خداوند متعال حوّاء را از بهترین سرشت باقی مانده از آفرینش آدم علیه السلام خلق نمود و در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است(5): او را از پایین ترین دنده وی آفریده.(6)

14-((وَإِذَا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللهَ کَانَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ حَسِیبًا))(7)

(هر گاه به شما تحیت گویند پاسخ آن را بهتر از آن بدهید یا (لااقل) همان گونه پاسخ گویید، خداوندحساب همه چیز را دارد).

ص:155


1- 1. تفسیر قمی، ج1، ص131.
2- 2. آل عمران / 191.
3- 3. مجمع البیان، ج2، ص473 و تفسیر قمی، ج1، ص136.
4- 4. نساء / 1.
5- 5. تفسیر قمی، ج1، ص138.
6- 6. مجمع البیان، ج3، ص8.
7- 7. نساء / 86.

علی بن ابراهیم در تفسیر(1) خود از صادقین علیهما السلام آورده است که منظور از تحیت در

آیه، سلام است و نیکیهای دیگر.(2)

15 -((إِلا الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلَی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ مِیثَاقٌ أَوْ جَاءُوکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ یُقَاتِلُوکُمْ أَوْ یُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ...))(3)

(کافران را بگیرید و بکشید) جز آنان که به قومی می پیوندند که میان شما و ایشان عهد و پیمانی باشد یا نزد شما آیند در حالی که از جنگ با شما و جنگ با آنان سینه شان به تنگ آمده است).

علی بن ابراهیم در تفسیر خود فرموده:(4) منظور از این آیه قبیله اشجع است که هفتصد نفر بودند و با سرکردگی مسعود بن دخیله به مدینه آمدند. پیامبر صلی الله علیه وآله برای آنان بارهای خرما به عنوان مهمانی فرستاد و فرمود: «بهترین هدیه چیزی است که در وقت نیاز فرستاده شود». سپس از آنان پرسید: برای چه به مدینه آمده اید؟ عرض کردند خانه های ما به شما نزدیک است، و دوست نداشتیم که با شما و قوم بنی ضمره که میان ایشان پیمان صلح بود جنگ کنیم، زیرا در برابر آنان در اقلیت هستیم. ما آمده ایم با شما پیمان دوستی ببندیم و در امان باشیم. پیامبر گرامی با آنان پیمان بست و آنان به شهرهای خویش باز گشتند، به همین جهت خداوند دستور فرمود که متعرض آنان نشوند.(5)

16-((لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ...))(6)

ص:156


1- 1. تفسیر قمی، ج1، ص153.
2- 2. مجمع البیان، ج3، ص148.
3- 3. نساء / صلی الله علیه و آله0.
4- 4. تفسیر قمی، ج1، ص154.
5- 5. مجمع البیان، ج3، ص153.
6- 6. نساء / 114.

(در بسیاری از گفت و گوهای در گوشی (و محرمانه) آنان خیری نیست، جز کسی که دستور دهد به صدقه دادن یا نیکی نمودن یا اصلاح میان مردم).

علی بن ابراهیم در تفسیر خود می گوید:(1) پدرم از ابن ابی عمیر، از حماد، از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که: خداوند تحمّل را در قرآن واجب کرده است، راوی عرض کرد: فدایت شوم تحمّل چیست؟ فرمود: تحمّل این است که صورتت از صورت برادر دینیت اعراض کرده باشد، و تو آن را با گشادگی متوجه وی سازی، و منظور از((لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ))همین است. هم چنین در حدیثی دیگر می گوید: پدرم از بعضی مردان (و استادان) خود روایتی که خود سندش را به حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام می رساند نقل کرده که آن حضرت فرمود:

«خداوند زکات جاه و مقام را بر شما واجب کرده است همان گونه که زکات مال را بر شما واجب نموده است».(2)

17-((وَمَنْ أَحْسَنُ دِینًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ للهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا وَاتَّخَذَ اللهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلا))(3)

(دین و آیین چه کسی بهتر است از آن کس که خود را تسلیم خدا کند و نیکوکار باشد و پیرو آیین خالص و پاک ابراهیم گردد، وخدا ابراهیم را به دوستی خود انتخاب کرد).

وجه دیگری که درباره خلیل بودن ابراهیم علیه السلام گفته شده این است که در تفسیر روایت شده که ابراهیم علیه السلام از مهمانان پذیرایی می نمود و مسکینان را اطعام می کرد تا این که مردم گرفتار قحطی شدند. حضرت ابراهیم علیه السلام دوستی در مصر داشت و به قصد فراهم نمودن خوراک خانواده رهسپار مصر شد. ولی از جانب او چیزی نصیب آن حضرت نشد. در بازگشت به طرف

ص:157


1- 1. تفسیر قمی، ج1، ص160.
2- 2. مجمع البیان، ج3، ص189.
3- 3. نساء / 125.

خانواده از شنزاری نرم گذشت و جوال های خود را برای این که خانواده اش ناراحت نشوند از ماسه نرم پر کرد و به خانه آمد. برای این که خجالت می کشید در گوشه ای خوابید و خوابش برد. خداوند ماسه ها را به آرد بدل نمود. خانواده اش جوال ها را گشوده، نان پختند و از آن نان برای حضرت ابراهیم آوردند. ایشان پرسید این نان را ازکجا آوردید؟ گفتند: از آردی که از رفیق مصری ات آوردی. گفت: آری او دوست من است، ولی مصری نیست، از این رو خداوند سبحان وی را خلیل نامید.

این مطلب را علی بن ابراهیم(1) از پدر خود از هارون بن مسلم از مسعده بن صدقه از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است.(2)

18-((وَلَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّسَاءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ...))(3)

(شما هرگز نمی توانید در میان زنان عدالت برقرار کنید، هر چند کوشش کنید).

علی بن ابراهیم در تفسیر(4) خود فرموده که مردی از زندیقان (مجوسان) از ابوجعفر احول(5) درباره این دو عبارت از فرمایش خداوند سبحان سئوال کرد.((فَإِنْ خِفْتُمْ أَلّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً))(6)

ص:158


1- 1. تفسیر قمی، ج1، ص160.
2- 2. مجمع البیان، ج3، ص201.
3- 3. نساء / 129.
4- 4. تفسیر قمی، ج1، ص162 .
5- 5. ابوجعفر محمد بن علی بن نعمان بجلی، کوفی، صیرفی (احول) مؤمن الطاق که از اصحاب حضرت صادق علیه السلام بود.
6- 6. نساء / 3.

و نیز این فرموده که:((وَإِنْ خِفْتُمْ أَلّا تُقْسِطُوا فِی الْیَتَامَی فَانْکِحُوا مَا طَابَ لَکُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَی وَثُلاثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ ذَلِکَ أَدْنَی أَلا تَعُولُوا))(1)

(و اگر می ترسید که هنگام ازدواج با دختران یتیم عدالت را رعایت نکنید (از ازدواج با آنان چشم پوشی کنید) با زنان

پاک (دیگر) ازدواج نمایید، دو یا سه یا چهار همسر، و اگر می ترسید عدالت را (درباره همسران متعدد رعایت نکنید) تنها یک همسر بگیرید و یا از زنانی که مالک آنهایید استفاده نمایید، این کار از ظلم و ستم، بهتر جلوگیری می کند).

فرد زندیق ادعا کرد که میان این دو فرمایش ناسازگاری است. ابوجعفرمی گوید: در این باره جوابی نداشتم تا آنکه به مدینه رفته خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و از ایشان پرسیدم، فرمود: امّا فرمایش خدای متعال:((فَإِنْ خِفْتُمْ أَلّا تَعْدِلُوا))منظور نفقه است و اما فرمایش((وَلَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا))منظور محبت است، زیرا هیچ کس نمی تواند میان دو همسر در محبت، عدالت و تساوی بر قرار کند. ابوجعفر احول می گوید: به طرف آن مرد (زندیق) بازگشتم و به او پاسخ دادم گفت این پاسخی است که ازحجاز با خود آورده ای.(2)

19-((وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ...))(3)

(هیچ یک از اهل کتاب (یهود و نصارا) نیستند؛ جز اینکه پیش از مرگ خود به او ایمان می آورند).

ص:159


1- 1. نساء / 3.
2- 2. مجمع البیان، ج3، ص207.
3- 3. نساء / 159.

علی بن ابراهیم در تفسیر خود(1) بیان کرده که پدرش از سلیمان بن داود منقری از ابوحمزه ثمالی از شهر بن حوشب نقل کرده که حجاج بن یوسف می گفت: آیه ای در کتاب خدا مرا حیران و درمانده کرده است و آن فرمایش خداوند است که:((وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ))، به خدا سوگند دستور می دهم و گردن یهودی یا نصرانی زده می شود، سپس چشمانم را می دوزم و می بینم که لب های آنان حرکت نمی کند (و حرفی

نمی زنند) تا از روی زمین برداشته شوند.گفتم: خداوند کار امیر را به صلاح آورد، معنی آیه این نیست. گفت پس مقصود چیست؟ گفتم: حضرت عیسی علیه السلام پیش از رستاخیز به جهان فرود خواهد آمد و هیچ یک از پیروان کیش یهود و نصرانی و جز او نمی ماند مگر اینکه پیش از مرگ حضرت عیسی علیه السلام به وی ایمان خواهند آورد و آن حضرت پشت سر حضرت مهدی [عج الله] نماز خواهد خواند.

حجاج گفت: وای بر تو! این مطلب را از کجا فهمیدی و ازکجا آورده ای؟ گفتم: محمد بن علی باقر فرزندعلی بن الحسین فرزند علی بن ابی طالب برایم نقل فرموده است.

حجّاج گفت: سوگند به خداوند از چشمه سار زلال آورده ای!

به شهر بن حوشب گفتند: منظورت چه بود (که این گونه پاسخش دادی؟) گفت: می خواستم وی را به خشم آورم.(2)

20-((...وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالأزْلامِ...))(3)

(و همچنین حرام است قسمت کردن گوشت حیوان به وسیله چوبه های تیر مخصوص بخت آزمایی...)

ص:160


1- 4. تفسیر قمی، ج1، ص165.
2- 1. مجمع البیان، ج3، ص236.
3- 2. مائده / 3.

علی بن ابراهیم در تفسیر خود(1) از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت کرده، است که تعداد تیرها ده عدد بود که از هفت عدد آنها سهم داشتند و در سه عدد تیر سهم نداشتند. هفت عدد سهم دار بدین نام بوده اند: فذ، توأم، مسبل، نافس، حلس، رقیب، معلی و آن سه عدد که سهم نداشتند به نام های سفح، المنیع، و وغد خوانده می شدند.

تیرهای سهمدار به ترتیب هر کدام یک سهم بیشتر از قبلی داشته است بدین گونه که فذ یک سهم،توأم دو سهم و معلی هفت سهم.

آنان گوسفندی را می کشتند و گوشت آن را به بخش هایی قسمت می کردند.آن گاه تیرها را به دست یک نفر داده، تا به نام افراد تیرها را بیرون بیاورد و بهای گوسفند به گردن کسانی بود که آن سه تیر بدون سهم به نامشان در می آمد و تیر های سهمدار به نام هر کس در می آمد برابر آن، صاحب تیر سهم خود را می گرفت.(2)

21-((...الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ...))(3)

(امروز دین شما را کامل کردم)

علی بن ابراهیم در تفسیر خود(4) فرموده که پدرم از صفوان از علا و محمد بن مسلم، از حضرت امام باقر علیه السلام نقل نموده است که نزول آیه در کراع الغمیم(5) بوده، و رسول خدا صلی الله علیه وآله در حجفه به پا داشت.(6)

22-((یَسْأَلُونَکَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ...فَکُلُوا مِمَّا أَمْسَکْنَ عَلَیْکُمْ...))(7)

(از تو (ای رسول من) می پرسند: برای آنان چه چیز حلال است؟ بگو: چیزهای پاکیزه برای شما حلال است و شکارسگان که با آنها شکار می کنید... پس از آنچه برای شما نگه میدارند بخورید).

ص:161


1- 3. تفسیر قمی، ج1، ص169 او این روایت را به هیچ یک از صادقین علیهما السلام نسبت نداده است، بلکه به عنوان قال بیان شده.
2- 1. مجمع البیان، ج3، ص272.
3- 2. مائده / 3.
4- 3. تفسیر قمی، ج1، ص170 با اختلاف جزئی.
5- 4. مکانی است میان مکه و مدینه.
6- . مجمع البیان، ج3، ص274.
7- 6. مائده / 4.

علی بن ابراهیم در تفسیر خویش به اسناد خود از ابوبکر حضرمی از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که از آن حضرت سئوال کردم از شکار بازها وکرکس ها و یوزپلنگ ها و سگ ها؟ فرمود: جز آنچه تذکیه کرده اید نخورید مگر شکار سگ ها، عرض کردم: اگر کشته باشد؟

فرمود: بخورید که خداوند می فرماید (و ما علمتم من الجوارح مکلبین) (و نیز صید) حیوانات شکاری و سگ های آموخته و تربیت یافته سپس فرمود: تمام حیوانات درنده، شکار را برای خود شکار می کنند، جز سگ آموزش یافته که شکار را برای صاحبش می گیرد. سپس فرمود: هر گاه سگ تعلیم دیده را فرستادی، نام خدا را ذکر کن که همین در حکم سر بریدن آن شکار است.(1)

23-((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکَافِرِینَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ وَلا یَخَافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ...))(2) (ای کسانی که ایمان آورده اید! هر کس از شما از آیین خود باز گردد. خداوند گروهی را می آورد که آنها را دوست دارد و آنها او را دوست دارند، دربرابر مؤمنان متواضع، و در برابر کافران سرسخت و نیرومندند، آنها در راه خدا جهاد کنند، و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی هراسند).

علی بن ابراهیم بن هاشم بیان کرده که: آیه درباره حضرت مهدی عجل الله تعالی فی فرجه و یاران وی نازل شده است(3).

24-((جَعَلَ اللهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَامًا لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ...))(4)

(خداوند کعبه _ بیت الحرام _ را وسیله ای برای استواری و سامان بخشیدن به کار مردم قرارداده، و هم چنین ماه حرام).

ص:162


1- 1. مجمع البیان، ج3، ص278 و تفسیر قمی، ج1، ص170.
2- 2. مائده / 54 .
3- 3. مجمع البیان، ج3، ص278 و تفسیر قمی، ج1، ص170.
4- 4. مائده / 54.

گفته شده معنی (قیاما للناس) این است که اگر خانه کعبه را یک سال رها کنند و حج نکنند، مهلت داده نخواهند شد و هلاک شوند، این معنی را علی بن ابراهیم از معصومین علیهم السلام روایت کرده و فرموده «تا وقتی که مردم به سوی کعبه حج گزارند هلاک نخواهند شد، اما هر گاه کعبه ویران شود و حج را رها کنند،

نابود خواهند شد.(1)

25-((بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ))سوره انعام

علی بن ابراهیم بن هاشم، از پدر خود از حسین بن خالد، از ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام روایت کرده که فرمود: سوره انعام یکباره نازل شده که هفتاد فرشته آن را بدرقه کردند به طوری که صدای تسبیح و تهلیل و تکبیر آنان بلند بود. هر کس این سوره راتلاوت نماید آن فرشته ها بر وی تا روز رستاخیز درود فرستند.(2)

26-((فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَالْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ))(3)

(و دنباله جمعیتی که ستم کرده بودند قطع شد و ستایش مخصوص خداوند جهانیان است).

علی بن ابراهیم از پدرش از قاسم بن محمد از سلیمان بن داود مقری از فضیل بن عیاض از ابی عبدالله علیه السلام روایت کرده که درباره ورع از حضرت پرسیدم، فرمود: کسی ورع دارد که از محرمات الهی پرهیز و دوری نماید. کسی که از امور شبهه ناک پرهیز نکند، درحرام می افتد بدون این که حرام را بشناسد. وکسی که کارزشت و بد را ببیند و با داشتن توانایی درصدد جلوگیری برنیاید او دوست دارد معصیت خدا شود، و چنین شخصی دشمنی خود را با خدا آشکار نموده است. و کسی که بقا و ماندن ستمکاران را دوست داشته باشد او دوستدار معصیت خداست و خداوند خود را به خاطر هلاک ستمکاران ستایش نموده است. و فرموده((فقطع...))دنباله و نسل گروهی که ستم می کردند قطع شد و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است.(4)

ص:163


1- 1. مجمع البیان، ج3، ص424 و تفسیر قمی، ج1، ص194.
2- 2. مجمع البیان، ج4، ص6 و تفسیر قمی، ج1، ص201.
3- . انعام / 45.
4- 1. مجمع البیان، ج4، ص56 و تفسیر قمی، ج1، ص208.

27-((وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ

فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ))(1)

(او کسی است که برای شما ستارگان را قرارداد تا به وسیله آنها در تاریکی های بیابان و دریا راه یابید، براستی ما آیات و نشانه های خود را برای گروهی که خواهان هدایتند توضیح دادیم).

در تفسیر علی بن ابراهیم بن هاشم آمده: «به راستی ستارگان؛ آل محمد علیهم السلام هستند».(2)

28-((وَعَلَی الَّذِینَ هَادُوا حَرَّمْنَا کُلَّ ذِی ظُفُرٍ وَمِنَ الْبَقَرِ وَالْغَنَمِ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُمَا إِلا مَا حَمَلَتْ ظُهُورُهُمَا أَوِ الْحَوَایَا أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذَلِکَ جَزَیْنَاهُمْ بِبَغْیِهِمْ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ))(3)

و بر یهودیان هر حیوان سمدار را حرام کردیم، و از گاو و گوسفند چربی آنها را تحریم نمودیم، جز چربی هایی که بر پشت یا دو پهلوی آنها قرار دارد یا آن مقداری که با گوشت به هم آمیخته است، این تحریم را به خاطر ستمی که می کردند به آنها کیفر دادیم، حقّاً ما راست می گوییم. (در تفسیر ذلک جزیناهم ببغیهم) گفته شده که پادشاهان بنی اسرائیل نیازمندان خودشان را از گوشت پرنده و چربی ممنوع کرده بودند. خداوند به علت ستم آنان نسبت به فقرا و نیازمندان، گوشت و چربی را بر ملوک تحریم فرمود. این معنی را علی بن ابراهیم در تفسیر خود فرموده است.(4)

ص:164


1- 2. انعام / صلی الله علیه و آله7.
2- 3. مجمع البیان، ج4، ص120 و تفسیر قمی، ج1، ص218.
3- . انعام / 146.
4- 1. مجمع البیان، ج4، ص185 و تفسیر قمی، ج1، ص226.

29-((وَنَادَی أَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا قَالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللهِ عَلَی الظَّالِمِینَ))(1)

(بهشتیان دوزخیان را صدا می زنند که: آنچه پروردگار ما به ما وعده داده بود همه

را حق یافتیم، آیا شما نیز آنچه پروردگارتان وعده داده بود حق یافتید؟ گویند: آری. پس اعلان کننده ای در میان آنها ندا کند که لعنت و دوری از رحمت خداوند بر ستمکاران باد).

از امام رضا علیه السلام نقل شده که اعلان کننده، حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام است. این حدیث را علی بن ابراهیم در تفسیر خود نقل نموده است.(2)

30 -((ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْیَةً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ))(3)

(پروردگار خود را از روی تضرع و پنهانی بخوانید، همانا خداوند تجاوزکاران را دوست نمی دارد).

گفته شده که تضرع، بلندی صدا و خفیه، آهستگی صداست؛ یعنی او را آشکارا و پنهان بخوانید. این معنی را علی بن ابراهیم در تفسیر خود از ابومسلم نقل کرده است.

31-((فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ))(4)

(سرانجام زمین لرزه آنها را فرا گرفت و صبحگاهان (تنها) جسم بی جانشان در خانه هاشان باقی مانده بود). و در کتاب علی بن ابراهیم آمده است که خداوند صیحه و زلزله را برایشان فرستاد و آنها به هلاکت رسیدند.(5)

ص:165


1- 2. اعراف / 44.
2- 3. مجمع البیان، ج4، ص259 و تفسیر قمی، ج1، ص235 «یؤذن أذاناً یسمع الخلائق کلها».
3- . اعراف / 55.
4- . اعراف/ 78.
5- 1. مجمع البیان، ج4، ص296 و تفسیر قمی، ج1، ص333.

32-((فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمُ الطُّوفَانَ وَالْجَرَادَ وَالْقُمَّلَ وَالضَّفَادِعَ وَالدَّمَ آیَاتٍ مُفَصَّلاتٍ فَاسْتَکْبَرُوا وَکَانُوا قَوْمًا مُجْرِمِینَ))(1)

سپس طوفان و ملخ و آفت گیاهی و قورباغه ها و خون را بر آنها- به عنوان نشانه های جدا از هم - فرستادیم. پس آنها

کبر ورزیدند و گروه بزهکاری بودند.

ابن عباس و سعید بن جبیر و محمد بن اسحاق بن یسار و علی بن ابراهیم به روایت از امام باقر و امام صادق علیهما السلام می گویند: آنگاه که جادوگران ایمان آوردند و فرعون مغلوب شد، او و قومش بر کفر ماندند: هامان به فرعون گفت: بنی اسرائیل به موسی ایمان آورده اند، آنها را زندانی کن. فرعون همه افرادی را که به موسی ایمان آورده بودند زندانی کرد. خداوند نشان های خود را پی در پی برای آنها آورد و آنان را گرفتار قحطی نمود و سپس طوفان را بر آنها نازل کرد و خانه هایشان را ویران نمود. آنان در صحرا خیمه زدند و خانه های فرعونیان را آب فرا گرفت، ولی به خانه های بنی اسرائیل حتی یک قطره آب وارد نشد. زمین های زراعتی در زیر آب پنهان شد و نتوانستند کشت کنند. به موسی علیه السلام گفتند از پروردگارت بخواه که ما را از این باران نجات دهد تا ما به تو ایمان بیاوریم و بنی اسرائیل را همراه تو بفرستیم، موسی علیه السلام دعا کرد و آنها نجات یافتند، ولی ایمان نیاوردند. هامان به فرعون گفت: اگر بنی اسرائیل را آزاد کنی موسی علیه السلام بر تو غالب می شود و سلطنت تو از بین می رود.

خداوند آن سال زمین را سر سبز و خرم، و کشتزار و میوه را فراوان نمود، فرعونیان گفتند: این آب و فراوانی فقط نعمتی است برای ما. بنا به قول علی بن ابراهیم در سال دوم، و به قول دیگر مفسران: در ماه دوم، خداوند ملخ

ص:166


1- 2. اعراف / 133.

فرستاد و همه زراعتها را خورد. آنگاه به خوردن درها و لباسها و اثاثیه پرداخت تا آنجا که موها و ریش های آنان را نیز می کند. ملخ ها در خانه های بنی اسرائیل وارد نمی شدند و هیچ گونه صدمه ای

بر آنان وارد نمی نمودند. فرعونیان به ناله در آمدند تا این که فرعون به موسی علیه السلام گفت: از خداوند بخواه ملخ ها را دفع کند تا بنی اسرائیل را آزاد کنیم. موسی علیه السلام دعا کرد و ملخ ها پس از یک هفته - از شنبه تا شنبه _ رفتند.

می گویند موسی علیه السلام بیرون آمد و با عصا به مشرق و مغرب اشاره نمود و ملخ ها از همان جا که آمده بودند بازگشتند، آن چنان که گویی ملخ ها هرگز نبودند. بازهم هامان نگذاشت فرعون بنی اسرائیل را آزاد کند.

بنا به روایت علی بن ابراهیم، در سال سوم و به قول سایر مفسران درماه سوم، خداوند ملخ هایی ریز و بی بال فرستاد که بدترین نوع ملخ بودند و در کمترین مدت همه چیز را خوردند، و زمین را برهنه نمودند.

برخی می گویند: موسی علیه السلام مأمور شد به عین الشمس برود و عصای خود را به تلّی از ماسه بزند همین که عصای خود را زد، شپش های بسیاری پدیدار شد. این شپش ها به لباس های مردم داخل می شدند و آنها را می گزیدند و هر کس خوراک می خورد، خوارکش پر از شپش می شد الخ.(1)

33-((... سَأُرِیکُمْ دَارَ الْفَاسِقِینَ))(2)

(برای او (موسی علیه السلام) در الواح اندرزی از هر موضوعی نوشتیم، و بیانی از هر چیز نمودیم، پس آن را با جدیت بگیر، به قوم خود دستور بده، به نیکوترین آنها عمل کنند؛ (و آنها که به مخالفت برخیزند کیفر آنها دوزخ است) و به زودی جایگاه فاسقان را به شما نشان خواهیم داد).

ص:167


1- 1. مجمع البیان: ج 4، ص340؛ تفسیر قمی، ج1، ص239: بدون سند و اسناد به امام و با اختلاف در عبارت و معنی.
2- 2. اعراف / 145 .

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده که معانی((سَأُرِیکُمْ دَارَ الْفَاسِقِینَ))این است که گروهی فاسق و بزهکار می آیند که حکومت را به دست می گیرند.(1)

34-((وَاخْتَارَ مُوسَی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلاً لِمِیقَاتِنَا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِیَّایَ...))(2)

(موسی علیه السلام از قوم خود هفتاد تن از مردان را برای میعادگاه ما برگزید و هنگامی که زمین لرزه آنها را فرا گرفت (و هلاک شدند) گفت: پروردگارا اگر می خواستی می توانستی آنها و مرا پیش از این نیز هلاک کنی، آیا ما را به آنچه سفیهانمان انجام داده اند (مجازات و) هلاک می کنی؟...).

در بین دانشمندان تفسیر، اختلاف است که موسی علیه السلام برای چه و کی هفتاد نفر را برگزید. ابوعلی جبائی و ابومسلم و جمعی از مفسران می گویند: موسی علیه السلام هنگامی آنها را برگزید که برای سخن گفتن با خداوند به میقات می رفت، برای این که آنها در موقع تکلم و نزول تورات حاضر و شاهد باشند تا اگر بنی اسرائیل به فرمایش موسی علیه السلام اعتماد نکردند آنان گواه باشند. هنگامی که در میقات حاضر شدند و سخن حق تعالی را شنیدند، درخواست رؤیت و دیدن خدا را نمودند، در نتیجه صاعقه آنان رافرا گرفت. سپس خداوند آنان را زنده کرد.

خداوند سبحان سخن را از داستان میقات آغاز کرد و سپس به بیان داستان گوساله پرداخت و هنگامی که به اتمام رسید به باقی مانده داستان بازگشت. سپس این میقات همان اولین میعادی است که (در سابق) گذشت.

این قول را علی بن ابراهیم درتفسیر خود روایت کرده و صحیح است.(3)

ص:168


1- 1. مجمع البیان، ج4، ص355 و تفسیر قمی، ج1، ص242.
2- 2. اعراف / 155 .
3- 3. مجمع البیان، ج4، ص368 و تفسیر قمی، ج1، ص243.

35-((وَإِذْ قَالُوا اللهُمَّ إِنْ کَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ))(1)

(و به خاطر بیاور) زمانی را که گفتند: پروردگارا! اگر این قرآن حق است، و از طرف توست، بارانی از سنگ از آسمان بر ما فرودآر، یا عذابی دردناک برای ما بفرست).

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است: وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله به قریش فرمود: من پادشاهان دنیا را می کشم، و سلطنت را به شما می دهم، از من پیروی کنید تا بر عرب وعجم حکومت نمایید. ابوجهل از روی حسادت به پیامبر صلی الله علیه وآله گفت: بار پروردگارا! اگر این قرآن حق است تا پایان آیه. سپس گفت: خداوندا ما آمرزش تو را خواهانیم، پس خداوند (ما کان الله لیعذبهم) تا آخر را نازل فرمود.(2)

36-((مَا کَانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْرَی حَتَّی یُثْخِنَ فِی الأرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیَا وَاللهُ یُرِیدُ الآخِرَةَ وَاللهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ))(3)

(هیچ پیامبری حق ندارد اسیرانی (از دشمن) بگیرد تا کاملاً بر آنها پیروز گردد. (جای پای خود را در زمین استوار کند) شما متاع ناپایدار دنیا را می خواهید و مایلید اسیران بیشتری بگیرید و در برابر گرفتن فدیه آزاد کنید، ولی خداوند سرای دیگر را (برای شما) می خواهد و خداوند توانا و حکیم است).

در کتاب علی بن ابراهیم آمده است: آنگاه که رسول خدا صلی الله علیه وآله نضر بن حارث و عقبة بن ابی معیط را کشت؛ انصار ترسیدند که همه اسیران کشته شوند، گفتند: ای رسول خدا! ما هفتاد نفر را کشتیم و آنان قوم و قبیله تو هستند، می خواهی آنان را ریشه کن کنی؟ از

ص:169


1- 1. انفال/ 32.
2- 2. مجمع البیان، ج4، ص461 و تفسیرقمی، ج1، ص275.
3- 3. انفال / 67.

آنها فدیه بگیر، این سخن را وقتی گفتند که در ارتش قریش هرچه را از غنائم جنگی یافتند گرفته بودند. وقتی این درخواست را از رسول خدا صلی الله علیه وآله نمودند این آیه نازل شد((مَا کَانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْرَی))تا پایان و به آنان اجازه گرفتن فدیه داده شد که فدیه گیرند و اسیران را آزاد کنند.(1)

37-((وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْیًا وَعَدْوًا حَتَّی إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ *آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ))(2)

(و بنی اسرائیل را از دریا (رود نیل) عبور دادیم، فرعون و لشگریانش از روی ستم و تجاوز دنبال آن ها رفتند تا این که غرق شدن دامنش را گرفت (فرعون) گفت: ایمان آوردم به اینکه معبودی نیست جز خدایی که بنی اسرائیل به او ایمان آوردند، و من از مسلمانانم (به او گفته شد) اکنون در حالی که قبلاً عصیان کردی و از مفسدان بودی).

علی بن ابراهیم بن هاشم به استناد خود از حضرت صادق علیه السلام روایت نموده، است که جبرئیل خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله نرسید جز غمگین و گرفته. همواره از زمانی که خداوند فرعون را هلاک کرد افسرده و غمگین بود. وقتی خداوند دستور داد این آیه را نازل کند، جبرئیل شاد و خندان نازل شد رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: حبیب من جبرئیل! تا این ساعت هر گاه می آمدی غم و اندوه در رخسارت نمایان بود،جبرئیل عرض کرد: آری ای محمد وقتی خداوند فرعون را غرق کرد؛ گفت ایمان آوردم به این که معبودی نیست جز آنکه بنی اسرائیل به وی ایمان آورد، من مشتی گل برداشته به دهانش انداختم. سپس به او

ص:170


1- 1. مجمع البیان، ج4، ص494 و تفسیر قمی، ج1، ص268.
2- 2. یونس / صلی الله علیه و آله0 و صلی الله علیه و آله1.

گفتم: الآن ایمان می آوری و حال آنکه قبلاً عصیان نمودی و از مفسدان بودی!؟ پس از آن ترسیدم رحمت خداوند شامل حال او شود. وخداوند مرا بر آنچه کردم عذاب فرماید، اکنون که مأمور شدم این آیه را بر تو نازل کنم. ایمن گشتم و فهمیدم که کارم مورد رضای خداوند بوده است.(1)

38-((فَلَوْلا کَانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِیمَانُهَا إِلا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَی حِینٍ))(2)

چرا هیچ یک از آبادی ها ایمان نیاوردند (و ایمانشان به موقع باشد) و به حالشان سود دهد، جز قوم یونس آنگاه که ایمان آوردند، عذاب رسوا کننده را در دنیا از آنان برطرف کردیم، و آنان را تا مدت معینی (تا پایان عمرشان) بهره مند ساختیم.

علی بن ابراهیم بن هاشم از پدر خود، از ابن ابی عمیر از جمیل روایت کرده که حضرت صادق علیه السلام فرمود: در میان ایشان مردی بود عابد که نام وی ملیخا بود و مرد دیگری بود عالم به نام روبیل. عابد به یونس علیه السلام می گفت: این گروه را نفرین کن، ولی عالم یونس علیه السلام را از نفرین کردن جلوگیری می کرد و می گفت: نفرین نکن، زیرا که خداوند نفرین تو را اجابت می کند، و خدا هلاک و نابودی بندگانش را دوست ندارد حضرت یونس علیه السلام گفتار عابد را پذیرفت و نفرین کرد. سپس خداوند به آن حضرت وحی فرستاد که در فلان ماه و فلان روز عذاب بر آنان نازل خواهد شد.

وقتی زمان عذاب نزدیک شد، یونس علیه السلام همراه عابد از میان آنان بیرون رفت، ولی عالم در میان آنان ماند. وقتی روز عذاب فرا رسید؛

ص:171


1- 1. مجمع البیان، ج5، ص223 و تفسیر قمی، ج1، ص316.
2- 2. یونس / صلی الله علیه و آله8.

عالم به آنان گفت به درگاه خدا رو آورده، به او پناه ببرید، شاید خداوند بر شما رحم کند، و عذاب را از شما برگرداند، شما از شهر به بیابان بروید و میان زنان و فرزندان و حیوانات و بچه هایشان جدایی افکنید و سپس گریه کنید و خدا را بخوانید و دعا کنید.

قوم یونس دستور عالم را اجرا کردند، و خداوند عذابی را که نازل شده و به آنان نزدیک بود بازگرداند. حضرت یونس علیه السلام عصبانی شد و از آنجا بیرون رفت - همچنان که خداوند متعال از او نقل می کند - تا به ساحل دریا رسید. کشتی را دید که بارگرفته و آماده حرکت بود. یونس علیه السلام از آنان خواست او را هم سوار کنند. آنان نیزحضرت یونس علیه السلام را سوار کردند تا به وسط دریا رسیدند، خداوند نهنگ بزرگی را فرستاد و کشتی را نگه داشت. در این حال قرعه کشیدند و قرعه، به نام یونس علیه السلام درآمد. بنابراین او را بیرون نمودند و در دریا انداختند. نهنگ وی را بلعید و درمیان آب به راه افتاد.

گفته شده که به کشتی بانان گفتند: قرعه می کشیم، وهرکس قرعه به نام وی درآمد او را در آب می اندازیم، زیرا در این کشتی بنده ای نافرمان و فراری است. هفت بار قرعه کشیدند که در هربار نام یونس علیه السلام درآمد. آن حضرت برخاست و گفت: من بنده نافرمان فراری ام، و خود را در آب انداخت و نهنگ وی را بلعید. خداوند به آن نهنگ وحی کرد، مویی از وی را میازار، چون من شکم تو را زندان وی قراردادم، و او را خوراک تو قرار ندادم. یونس علیه السلام در شکم نهنگ سه روز و به قولی هفت روز و بنابر نقلی دیگر چهل روز درنگ کرد

تا آخر.(1)

39-((وَیَصْنَعُ الْفُلْکَ وَکُلَّمَا مَرَّ عَلَیْهِ مَلأ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قَالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْکُمْ کَمَا تَسْخَرُونَ * فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذَابٌ یُخْزِیهِ وَیَحِلُّ عَلَیْهِ عَذَابٌ مُقِیمٌ))(2)

ص:172


1- 1. مجمع البیان، ج5، ص230 و تفسیر قمی، ج1، ص318. با اختلاف در عبارت.
2- 2. هود / 38 و 39.

(او کشتی می ساخت، و هرگاه گروهی از قو م او می گذشتند؛ وی را مسخره می کردند، گفت: اگر امروز شما ما را مسخره می کنید، ما هم شما را (روزی) مسخره خواهیم کرد، آنچنان که شما مسخره می کنید. به زودی خواهید فهمید عذاب، چه کسی را خوار خواهد کرد، و عذاب همیشگی بر او فرود می آید؟!)

علی بن ابراهیم از پدر خود از صفوان از ابی بصیر از حضرت صادق علیه السلام روایت نموده که: آن حضرت فرمود: وقتی خداوند خواست قوم نوح را به هلاکت برساند، تا چهل سال رحم زنان را نازا نمود، و فرزندی متولد نگشت. وقتی نوح علیه السلام از ساختن کشتی فراغت یافت؛ خداوند به وی دستورداد که به زبان سریانی فریاد کند که همه حیوانات کنار اوجمع شوند، سپس همه حیوانات جمع شدند و از هر جنس حیوانی یک جفت را داخل کشتی نمود.(1)

40-((قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ یَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیَّارَةِ إِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ))(2)

(یکی از آنان گفت: یوسف را نکشید، وی را در نهانگاه چاه بیفکنید، تا برخی از کاروانیان او را برگیرند (و او را با خود به جای دیگری دور ببرند).

گوینده این سخن «روبین» بود بنا بر قول قتاده و ابن اسحاق و او پسر خاله یوسف بود که بهترین آنان از جهت نظر و رأی بود که

آنان را از کشتن یوسف باز داشت. و گفته شده او «یهودا» بود و بنا برقولی گفته شده او «لاوی» بود که این قول را علی بن ابراهیم در تفسیر خود آورده است.(3)

41-((فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَأَجْمَعُوا أَنْ یَجْعَلُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ))(4)

ص:173


1- 1. مجمع البیان، ج5، ص272 و تفسیر قمی، ج1، ص328.
2- 2. یوسف / 10.
3- 3. مجمع البیان، ج5، ص365 و تفسیر قمی، ج1، ص342.
4- 4. یوسف /15.

(چون یوسف را بردند، و توافق کردند که وی را در ته چاه قرار دهند، ما به او وحی نمودیم که تو آنان را به این کارشان آگاه خواهی کرد، و آنان نمی فهمند).

علی بن ابراهیم روایت نموده که یوسف علیه السلام در چاه گفت: یا اله ابراهیم و اسحاق و یعقوب! به ناتوانی و بیچارگی و خردسالی من ترحم فرما.(1)

42-((وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَیَانِ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّی أَرَانِی أَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الآخَرُ إِنِّی أَرَانِی أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِی خُبْزًا تَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِیلِهِ إِنَّا نَرَاکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ))(2)

(و دوجوان همراه او (یوسف) وارد زندان شدند، یکی از آنان گفت: من درخواب دیدم (انگور) برای شراب می فشارم، و دیگری گفت: من درخواب دیدم که نان برسرم حمل می کنم و پرندگان از آن می خورند، ما را از تعبیر این خواب آگاه کن که ما تو را از نیکوکاران می بیینم).

یوسف علیه السلام وقتی وارد زندان شد به زندانیان فرمود: من خواب تعبیر می نمایم. یکی از غلامان به رفقیش گفت: بیا وی را بیازماییم، لذا از وی - بدون این که خوابی ببینند- تعبیر خوابشان را پرسیدند. ابن مسعود چنین گفته است.

همچنین گفته شده که خواب دیدنشان راست و

حقیقت بود، ولی انکارشان (که ماخواب ندیده بودیم) دروغ بود. این مطلب از مجاهد وجبائی نقل شده است. و گفته شده آن کس که به دار آویخته شد دروغگو بود و دیگری راستگو. این قول ابی مجلز است که آن را علی بن ابراهیم نیز در تفسیر خود از امامان علیهم السلام روایت کرده است.(3)

43 -((ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ عَامٌ فِیهِ یُغَاثُ النَّاسُ وَفِیهِ یَعْصِرُونَ))(4)

ص:174


1- 1. مجمع البیان، ج5، ص373 و تفسیر قمی، ج1، ص343.
2- 2. یوسف / 36.
3- 3. مجمع البیان، ج5، ص400 و تفسیر قمی، ج1، ص346.
4- 4. یوسف / 49.

(پس از آن سالی فرا می رسد که باران بسیار نصیب مردم می شود و در آن سال مردم عصاره (میوه ها و دانه های روغنی را) می گیرند (و سالی پر باران و برکت خواهد شد).

در کتاب علی بن ابراهیم آمده است که حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: مردی در محضر امیرمؤمنان علی علیه السلام این آیه را خواند، و گفت: (یعصرون) با یاء و کسر صاد. حضرت فرمود: وای برتو! چه چیز را می فشارند؟ آیا شراب را می فشارند؟ آن مرد عرض کرد: ای امیر مؤمنان! پس آیه را چگونه بخوانم؟ فرمود:((عَامٌ فِیهِ یُغَاثُ النَّاسُ وَفِیهِ یُعْصَرُونَ))با یاء مضمومه و صاد مفتوحه، یعنی پس از سال های خشک سالی از نعمت باران بهره مند می شوند. و براین دلالت می کند فرمایش خدای متعال((وَأَنْزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاءً ثَجَّاجًا))(1) از ابرهای بارانی آب فراوان فرو ریختیم.(2)

44-((وَکَذَلِکَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الأرْضِ یَتَبَوَّأُ مِنْهَا حَیْثُ یَشَاءُ نُصِیبُ بِرَحْمَتِنَا مَنْ نَشَاءُ وَلا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ))(3)

و ما اینگونه به یوسف توانائی دادیم، که

در هرجای زمین (مصر) بخواهد منزل گزیند، ما به رحمت خود هر کس را بخواهیم بهره مند سازیم و پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کنیم.

در تفسیر علی بن ابراهیم است که گفت: وقتی عزیر (مصر) مرد؛ که سال های قحطی بود، زن عزیز فقیر و نیازمند شد (به آن اندازه که) محتاج شد از مردم دریوزگی کند، مردم به وی گفتند: چه زیان دارد که بر سر راه عزیز بنشینی، و یوسف عزیز نامیده می شد، (مصریان) هر پادشاهی داشتند او را عزیز می نامیدند

ص:175


1- 1. نبأ / 14.
2- 2. مجمع البیان، ج5، ص407 و تفسیر قمی، ج1، ص347.
3- 3. یوسف /56.

(زلیخا) گفت: از یوسف خجالت می کشم مردم به قدری اصرار کردند تا زلیخا بر سر راه یوسف نشست، یوسف با همراهان و کاروان سلطنت رسید، زلیخا به پاخاست و گفت: پاک و منزه خدایی که پادشاهان را به خاطر معصیت وگناه بنده قرارداد و بندگان را به خاطر اطاعت و فرمانبری پادشاه نمود. گفت: تو همان زنی؟ گفت آری، و نام وی زلیخا بود، یوسف گفت: هنوز به من علاقه داری؟ زلیخا گفت: پس از پیری و نا امیدی مرا رها کن، آیا مرا مسخره می کنی؟! یوسف علیه السلام فرمود: نه، زلیخا گفت: آری. یوسف علیه السلام دستور داد وی را به خانه اش بردند و زلیخا به سن پیری رسیده بود. حضرت یوسف گفت: تو همان نیستی که با من چنین و چنان کرد؟ زلیخا گفت: ای پیامبر خدا مرا سرزنش نکن، من گرفتار بلایی شدم که کسی به آن گرفتار نشد، یوسف گفت: چه بلایی؟ گفت به محبت وعشق تو مبتلا گشتم، زیرا خداوند مانند تو را در دنیا نیافریده است و من گرفتارشدم با این که در مصر زنی زیباتر و ثروتمند تر ازمن نبود. و نیز گرفتار شدم به شوهری عنین (که توانایی عمل آمیزش نداشت).

یوسف علیه السلام به وی فرمود: چه می خواهی؟ گفت: این که ازخداوند درخواست کنی جوانی ام را

به من برگرداند یوسف علیه السلام از خدا تقاضا کرد، و خداوند جوانی زلیخا را برگرداند، و یوسف علیه السلام با وی ازدواج نمود و دید که او دوشیزه است.(1)

45-((وَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ قَالَ ائْتُونِی بِأَخٍ لَکُمْ مِنْ أَبِیکُمْ أَلا تَرَوْنَ أَنِّی أُوفِی الْکَیْلَ وَأَنَا خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ))(2)

(و هنگامی که بارهای آنان را آماده نمود؛ گفت: برادر پدری خود را نزد من آورید آیا نمی بینید که من حق پیمانه را ادا می کنم و من بهترین مهاندارانم).

ص:176


1- 1. مجمع البیان، ج5، ص418 و تفسیر قمی، ج1، ص358.
2- 2. یوسف / 59.

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است که وقتی یوسف علیه السلام برادران را تجهیز کرد و بارهای آنان را داد و در دادن بار به آنان نیکی کرد، به ایشان گفت: شما کیستید؟ گفتند: ما گروهی از رعیت های زمین شام هستیم و گرفتار قحطی شده ایم، آمده ایم تا آذوقه تهیه کنیم. یوسف علیه السلام گفت: شاید شما جاسوسید و آمده اید تا از اسرار کشور من آگاه شوید. آنان گفتند: نه، به خدا سوگند ما جاسوس نیستیم. ما برادران، فرزرندان یک پدریم و او یعقوب، فرزند اسحاق، فرزند ابراهیم خلیل الرحمن است. اگر پدر ما را می شناختی ما را گرامی می داشتی، چون وی پیامبر خداست، و فرزند پیامبران الهی، و او غمناک است. یوسف علیه السلام گفت: چرا غمگین است؟ شایدغم و اندوه وی از ناحیه بی خردی ونادانی شماست. گفتند: شاها! ما نه بی خردیم و نه نادان، ونه غمناکی وی ازجانب ماست، ولی او فرزندی داشت که از ما کوچکتر بود...(1).

46-((فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا قَالَ کَبِیرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاکُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَیْکُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللهِ...))(2)

(هنگامی که (برادران) از او مأیوس شدند؛ به کناری رفته، به نجوا پرداختند. (برادر) بزرگشان گفت: آیا نمی دانید پدر از شما پیمان الهی گرفته است...).

قال کبیرهم: و او «رو بین» است که مسن ترین آنها و پسر خاله یوسف بود و همو بود که برادران را از کشتن یوسف علیه السلام باز داشت، و این قول قتاده و سدی و ضحاک و کعب است. برخی گفته اند که مراد از بزرگترین آنها «شمعون» بوده که از نظر خرد و دانش بزرگترین آنان بود، نه در سن. و او رئیس آنان بود. این قول از مجاهد است و گفته شده که منظور یهوداست که عاقل ترین آنهاست، این قول وهب کلبی است. و گفته شده مقصود «لاوی» است و این قول از محمد بن اسحاق و از علی بن ابراهیم بن هاشم است.(3)

ص:177


1- 1. مجمع البیان، ج5، ص422 و تفسیر قمی، ج1، ص348. به صورت بسیار موجز و کوتاه برخی از مطالب مجمع را در بر دارد.
2- 2. یوسف / 80.
3- 1. مجمع البیان، ج5، ص440 و تفسیر قمی، ج1، ص351.

47-((وَرَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَی الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا...))(1)

(پدر و مادر خود را بر فراز تخت نشاند و به خاطر او همگی به خاک افتادند...).

علی بن ابراهیم گفته است: محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین برایم حدیث کرد که یحیی بن اکثم از موسی بن محمد بن علی بن موسی مسائلی پرسید، و موسی بن محمد آن مسائل را به حضرت ابی الحسن علی بن محمد (امام هادی) علیه السلام عرضه نمود، یکی از سؤال ها این بود که: آیا حضرت یعقوب و فرزندانش برای یعقوب سجده کردند درحالی که آنان پیامبر بودند؟!

حضرت امام هادی علیه السلام پاسخ فرمود: سجده یعقوب و فرزندانش برای یوسف نبود، بلکه تنها به

جهت طاعت خدای متعال، و تحیّت حضرت یوسف علیه السلام بود، همان گونه که سجود فرشتگان برای آدم به خاطر طاعت و فرمانبرداری خداوند و تحیت حضرت آدم بود. پس حضرت یعقوب و فرزندانش وحضرت یوسف به خاطر سپاس گزاری خداوند متعال سجده نمودند به جهت گردهم جمع شدن و نعمت به هم پیوستن که پس از پراکندگی آنان بود، و شاهد این مطلب آن است که حضرت یوسف در دعای خود عرض می کند: (ربّ قد آتیتنی من الملک) پروردگارا به من سلطنت بخشیدی.(2)

48-((الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَی لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ))(3)

(آنان که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند برای ایشان است پاکیزه ترین (زندگی) و فرجام نیک).

ص:178


1- . یوسف / 100.
2- . مجمع البیان، ج 5، ص457 و تفسیر قمی، ج1، ص357.
3- . رعد / 29.

ریشه شجره طوبی در بهشت درخانه پیامبر صلی الله علیه وآله است و درخانه هر مؤمن، شاخه ای از آن می باشد. علی بن ابراهیم از پدر خود، از حسن بن محبوب، از علی بن رئاب، از ابی عبیده حذّاء از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه وآله فاطمه J را بسیار می بوسید تا آنجا که برخی از همسران حضرت اعتراض نمودند. حضرت فرمود: آنگاه که به معراج رفتم و وارد بهشت شدم، جبرئیل مرا نزد شجره طوبی برد، و از آن سیبی به من داد و من آن سیب را خوردم. خداوند آن سیب را در پشت من به آب بدل کرد و بر زمین فرود آمدم و باخدیجه همبستر شدم و خدیجه به فاطمه J باردار شد، و من هرگاه مشتاق بهشت شوم فاطمه را می بوسم، و هر زمان فاطمه را ببوسم، بوی درخت طوبی را می یابم. فاطمه فرشته ای است بشری (به صورت انسان).(1)

49 -((أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَة اللهِ کُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ))(2)

(آیا ندیدی کسانی که نعمت خدا را به کفران تبدیل نمودند، و قوم خود را به نیستی و نابودی کشاندند؟!)

احتمال دارد که مقصود این باشد که آیا نمی بینی این گروه کافران را که نعمت خدا را به وسیله محمد صلی الله علیه وآله شناختند؛ یعنی محمد صلی الله علیه وآله را شناختند و سپس به وی کفر ورزیدند، پس به جای شکر و سپاس کفران نمودند.

از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: سوگند به خدا ما نعمت خداوندیم که خدا آن را انعام فرموده و، بر بندگانش انعام کرده است و هرکس رستگار می شود به وسیله ما رستگار می گردد. این مطلب را علی بن ابراهیم در تفسیرخود بیان کرده است.(3)

ص:179


1- . مجمع البیان، ج6، ص37 و تفسیر قمی، ج1، ص366، با اختلاف بسیار ناچیز.
2- . ابراهیم / 28.
3- . مجمع البیان، ج6، ص78 و تفسیر قمی، ج1، ص373.

50-((إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ * وَإِنَّهَا لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ))(1)

(حقیقتا در این (هلاکت و نابودی قوم لوط) نشانه هایی است برای هوشیاران و ویرانه های سرزمین آنان برسر راه (کاروانیان) همواره ثابت و برقرار است).

از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: ما متوسّمین و هوشیاران هستیم. و راه در (روش و منش) ما ثابت و پا برجا است و سبیل راه بهشت است.(2)

51-((وَلا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولا))(3)

(از آنچه به آن آگاهی نداری پیروی مکن،

زیرا چشم و گوش و دل همه مسئولند).

علی بن ابراهیم در تفسیر خود از پدرش ازحسن بن محبوب از ابوحمزه ثمالی از حضرت امام باقر علیه السلام روایت نموده که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: روز قیامت بنده در برابر خداوند عزّوجلّ قدم از قدم بر نمی دارد تا از چهار خصلت مورد بازخواست قرار گیرد:

عمر خود را در چه فانی و نابودکردی؟! و بدن خود را درچه پوساندی؟! و مال و دارایی خود را ازکجا به دست آوردی و کجا هزینه نمودی؟! و از محبت ما خاندان.(4)

52-((وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلاً رَجُلَیْنِ جَعَلْنَا لأحَدِهِمَا جَنَّتَیْنِ مِنْ أَعْنَابٍ وَحَفَفْنَاهُمَا بِنَخْلٍ وَجَعَلْنَا بَیْنَهُمَا زَرْعًا))(5)

ص:180


1- 1. الحجر / 76 و 75.
2- 2. مجمع البیان، ج6، ص126 و تفسیر قمی، ج1، ص379.
3- 3. اسراء / 36.
4- 4. مجمع البیان، ج6، ص251 و تفسیر قمی، ج1، ص410.
5- 5. کهف / 18.

(ای پیامبر!) برای آنان مثالی بزن، آن دو مرد، که برای یکی از آنها دو باغ و از انواع انگورها قراردادیم، و گرداگرد باغ ها را با درخت خرما پوشاندیم، و درمیان باغها زراعت پربرکتی قرار دادیم).

در تفسیر علی بن ابراهیم بن هاشم آمده که منظور، مردی است که دو بستان بزرگ و پر میو ه ای داشت- آن گونه که خدای سبحان حکایت فرموده - و او همسایه فقیری داشت. ثروتمند بر مستمند مباهات کرد و به وی گفت: من از نظر ثروت از تو بیشتر و از نظر نفرات گرامی ترم.(1)

53-((وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِفَتَاهُ لا أَبْرَحُ حَتَّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُبًا))(2)

(به یاد آور هنگامی را که موسی به دوست خود گفت: دست از جست وجو بر نمی دارم تا به محل برخورد دو دریا برسم، هرچند مدت طولانی

به راه خود ادامه دهم).

درباره شأن نزول این آیه علی بن ابراهیم در تفسیرخود فرموده: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وآله داستان اصحاب کهف را به قریش خبرداد؛ گفتند: آن عالمی که خداوند به موسی دستور فرمود از وی پیروی کند؛ کیست؟ و چگونه از وی تبعیت نمود و داستانش چیست؟ خداوند تعالی این آیات را فرو فرستاد.(3)

54-((فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءَنَا لَقَدْ لَقِینَا مِنْ سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا))(4)

(هنگامی که از آنجا گذشتند (موسی) به همسفر خود گفت: غذای مرا بیاور، که دراین سفر خسته شدیم).

علی بن ابراهیم فرمود: محمد بن علی بن بلال برایم حدیث نمود و گفت: یونس و هشام بن ابراهیم درباره عالمی که موسی علیه السلام به نزد وی رفت و این

ص:181


1- 1. مجمع البیان، ج6، ص342؛ تفسیر قمی، ج2، ص10، با اختلاف ناچیز در عبارت.
2- 2. الکهف / 60.
3- 3. مجمع البیان، ج6، ص362 و تفسیر قمی، ج2، ص11. با اختلاف جزیی در عبارت.
4- 4. الکهف / 62.

که کدام یک از آنها عالمتر بودند اختلاف نمودند و نیز این که آیا جایز است بر حضرت موسی در زمان خویش حجتی باشد، و حال آنکه او خودش حجت خدا است بر خلق. پس موضوع را خدمت حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام نوشتند و مسأله را از حضرتش پرسیدند. آن حضرت در پاسخ نوشت: «موسی علیه السلام پیش عالم رفت و او را درجزیره ای از جزیره های دریا ملاقات کرد. موسی علیه السلام بر او سلام نمود، ولی عالم متوجه سلام نشد، چون در زمینی بود که در آن سلام (دادن) نبود. عالم گفت: تو کیستی؟ آن حضرت گفت: من موسی بن عمرانم.گفت همان موسی بن عمرانی که خداوند با وی سخن گفت؟ گفت: آری، گفت: چه کار داری؟ گفت آمده ام تا آنچه از رشد و صلاح آموخته ای به من بیاموزی. گفت من مأمور به

کاری هستم که تو طاقت آن نداری، و تو به کاری مأموری که من تاب و توان آن را ندارم تا پایان خبر.(1)

55-((لا یَمْلِکُونَ الشَّفَاعَةَ إِلا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا))(2)

(آنان (مجرمان) هرگز مالک شفاعت نیستند، مگر کسانی که نزد خدای رحمان عهد و پیمانی دارند).

علی بن ابراهیم در تفسیر خود فرموده است: پدرم برای من حدیث کرد، از حسن بن محبوب از سلیمان بن جعفر از حضرت صادق علیه السلام، از پدرخود، از پدرانش که می فرمود پیامبر صلی الله علیه وآله فرموده است: هر کس هنگام مرگ، وصیتش را نیکو نکند نقص وعیبی درمردانگی و انصاف او خواهد بود. گفته شد: ای رسول خدا! میت چگونه وصیت کند؟ فرمود: وقتی مرگ وی فرا رسید ومردم نزد او اجتماع کردند بگوید:

ص:182


1- 1. مجمع البیان، ج6، ص362 و تفسیر قمی، ج2، ص12، با اختلاف جزیی و ادامه حدیث.
2- 2. مریم / 87.

«اللهم فاطر السموات و الارض عالم الغیب و الشهادة، الرحمن الرحیم، انی اعهد الیک فی دارالدنیا، انی اشهد ان لااله إلّا انت، وحدک لاشریک لک، و ان محمدا صلی الله علیه وآله عبدک و رسولک و انّ الجنة حق، و انّ النار حق، و ان البعث حق، و الحساب حق، والقدر و المیزان حق، و ان الدین کما وصفت، و ان الاسلام کما شرعت و ان القول کما حدثت، و ان القرآن کما انزلت، وانک انت الحق المبین، جزی الله محمداً عناخیر الجزاء وحیّا الله محمداً و آله بالسلام. اللهم یاعدتی عندکربتی، ویا صاحبی عند شدّتی یا ولی نعمتی، والهی و اله آبائی، لاتکلنی الی نفسی طرفة عین، فانک ان تکلنی الی نفسی اقرب من الشر و ابعد من الخیر، و آنس فی القبر وحشتی و اجعل له عهدا یوم القاک منشورا».

سپس حاجتش را وصیت نماید، و شاهد این وصیت در سوره مریم و فرمایش خداوند است.

((لا یَمْلِکُونَ الشَّفَاعَةَ إِلا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا))این پیمان میت است، و وصیت بر هر مسلمانی حق است و بر وی حق است که این وصیت را حفظ کرده، آن

را آموزش دهد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله آن را به من یاد داد و فرمود که جبرئیل علیه السلام آن را به من آموخت.(1)

56-((وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلا مَا ظَهَرَ مِنْهَا.... وَلا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ...))(2)

(به مؤمنان بگو چشمانشان را (از نگاه به نامحرم) فروپوشند، و دامنشان را نگهدارند و زیورشان را آشکار نکنند جز آنچه آشکار است.....و (هنگام راه رفتن) پاهای خود را به زمین نزنند تا زیور پنهانشان معلوم شود).

ص:183


1- 1. مجمع البیان، ج6، ص452 و تفسیر قمی، ج2، ص30، با اختلاف جزیی.
2- 2. نور / 31.

درباره زینت سه قول است: اول از ابن مسعود که مقصود از زینت آشکار لباس و زینت باطن دو خلخال و دو گوشواره و دو دست بند و النگو ست. قول دوم از ابن عباس است که مراد از زینت ظاهر، سرمه و انگشتر و دو گونه صورت و خضاب کف دست است و قتاده گوید: مقصود سرمه و النگو و انگشتر است. قول سوم از ضحاک وعطاست که منظورصورت و دو کف دست است، وحسن گفته: صورت و انگشتان است.

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده: دوکف دست و انگشتان مراد است.(1)

57-((وَالشُّعَرَاءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ))(2)

(شاعران کسانی هستند که گمراهان از آنان پیروی می کنند).

این که منظور از غاوون (گمراهان) چه کسانی هستند؟ برخی می گویند مراد شیطان ها هستند که این قول قتاده و مجاهد است، و گفته شده: مقصود کسانی هستند که شعر بر آنان چیره گشته که دیگر به قرآن و سنت نمی رسند...

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده که آنان فقط کسانی هستند که دین خدای تعالی را دگرگون می کنند، و با فرمان خدا مخالفت می ورزند. همچنین فرمود: آیا شاعری را دیده ای که یک نفر از وی پیروی نماید؟ خداوند کسانی را منظور نموده که با آرای خود، دینی ساختند، و مردم در آن دین پیرو او شدند.(3)

58-((قُلِ الْحَمْدُ للهِ وَسَلامٌ عَلَی عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَی آللهُ خَیْرٌ أَمَّا یُشْرِکُونَ))(4)

(بگو حمد مخصوص خدا است، و سلام بر بندگان برگزیده اش...)

ص:184


1- 1. مجمع البیان، ج7، ص241 و تفسیر قمی، ج2، ص77. زیور آشکار لباس است و سرمه و انگشتر و خضاب کف دست و النگو.
2- 2. شعراء / 224.
3- 3. مجمع البیان، ج7، ص359 و تفسیر قمی، ج2، ص100. با اندکی اختلاف در لفظ.
4- 4. نمل / 59.

مقاتل گفته است که بندگان برگزیده پیامبرانند. ابن عباس و حسن گفته اند منظور یاران محمد صلی الله علیه وآله هستند. هم چنین گفته شده که آنان امت محمد صلی الله علیه وآله هستند. از علی بن ابراهیم نقل شده که آنان خاندان محمد صلی الله علیه وآله هستند.(1)

59-((وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الأرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کَانُوا بِآیَاتِنَا لا یُوقِنُونَ))(2)

(و هنگامی که فرمان عذاب آنها برسد (و در آستانه رستاخیز قرار بگیرند) جنبنده ای را از زمین برای آنها خارج کنیم که با آنان سخن بگوید).

علی بن ابراهیم در تفسیر خود از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: مردی به عمار یاسر گفت: ای ابو یقظان! (کنیه عمار) در کتاب خدا آیه ای است که دل مرا تباه نموده! عمار گفت آن آیه کدام است؟ گفت: این آیه، (آن جنبندة زمین کدام است؟) عمار گفت: سوگند به خدا نمی نشینم و نمی خورم و نمی آشامم _ تا آن را به تو نشان دهم. عمار همراه باآن مرد به خدمت امیرمؤمنان علیه السلام آمد، در حالی که حضرت خرما و کره می خورد. حضرت به عمار فرمود: ای ابو الیقظان! بیا و بخور. عمار نشست و با حضرت مشغول خوردن شد و آن مرد شگفت زده شد. وقتی عمار برخاست، مرد (با تعجب) گفت: سبحان الله سوگند خوردی که نخوری و نیاشامی تا دابة الارض را به من بنمایانی. عمار پاسخ داد: اگر بفهمی نشانت دادم.(3)

60-((وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللهُ عَلَیْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَیْهِ أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَاتَّقِ اللهَ وَتُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللهُ مُبْدِیهِ...))(4)

ص:185


1- 1. مجمع البیان، ج7، ص393 و تفسیر قمی،ج 2، ص105.
2- 2. نمل / 82.
3- 3. مجمع البیان، ج7، ص404 و تفسیر قمی، ج2، ص107.
4- 4. احزاب / 37.

(به خاطر بیاور) زمانی را که به آن کس که خدا به او نعمت داده بود، و تو نیز به وی نعمت داده بودی (به فرزند خوانده ات زید) می گفتی: همسرت را نگهدار و از خدا بپرهیز! (و پیوسته در دل این امر را تکرار می کردی) و در دل چیزی را پنهان می داشتی که خداوند آن را آشکارمی کند).

علی بن ابراهیم در تفسیر خود فرموده که رسول خدا صلی الله علیه وآله زید را بسیار دوست داشت هرگاه زید دیر به خدمتش می رسید رسول خدا صلی الله علیه وآله به منزل وی تشریف می برد و سراغش را می گرفت. روزی زید دیر کرد و رسول خدا صلی الله علیه وآله به منزل وی تشریف

برد. ناگهان زینب در میان حجره نشسته با سنگی که داشت عطر می سایید. رسول خدا صلی الله علیه وآله در را گشود، آن گاه زینب را دید. فرمود: سبحان الله خالق النور تبارک الله احسن الخالقین؛ منزه و پاک است آفریدگار نور، مبارک باد خداوند بهترین آفرینندگان، و برگشت، زید آمد و زینب جریان را به وی بازگو کرد، گفت: شاید تو بر دل پیامبر صلی الله علیه وآله نشسته ای؟ آیا مایلی من طلاقت بدهم تا حضرت با تو ازدواج کند؟ زینب گفت: می ترسم طلاقم بدهی و حضرت با من ازدواج نکند، زید خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله آمد تا پایان داستان. پس آیه((وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللهُ عَلَیْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَیْهِ...))نازل شد.(1)

61-((وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّی عَادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ))(2)

(و برای ماه منزلگاهی قراردادیم (هر گاه این منازل را طی کرد) سرانجام به صورت «شاخه کهنه قوسی شکل و زرد رنگ خرما» درمی آید).

علی بن ابراهیم به اسناد خود روایت کرده که ابوسعید مکاری که از واقفیه(3) بود بر حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام واردشد،

ص:186


1- 1. مجمع البیان، ج8، ص161 و تفسیر قمی، ج2، ص150، با اختلافی در الفاظ.
2- 2. یس / 36.
3- 3. فرقه واقفه از شیعه که حضرت موسی بن جعفر علیه السلام را امام شناختند و رحلت آن حضرت را انکار کردند، و آن حضرت را قائم و مهدی دانسته، امامت را به ایشان ختم کردند. و گفتند: امام هفتم زنده است. و تا دنیا را پر از عدل ننماید رحلت نخواهد کرد. فرهنگ معین، ج6 ص 2185.

وعرض کرد: مقام تو به جایی رسیده که آنچه را پدرت ادعا می کرد تو ادعا می کنی؟ حضرت به وی فرمود بر تو چه شده؟ خدا نور تو را خاموش کند و فقر را داخل خانه ات نماید، مگر نمی دانی که خداوند عزوجل به عمران وحی کرد که پسری به تو عطا می کنم که کور مادر

زاد و بیمار پیسی گرفته را شفا می دهد، پس مریم J را به وی عطا فرمود، و به مریم عیسی علیه السلام را عطا نمود. پس عیسی علیه السلام از مریم است و مریم از عیسی علیه السلام، و مریم و عیسی علیه السلام یک چیزند. من از پدرم هستم و پدرم از من است و من و پدرم یک چیزیم.

ابوسعید گفت: از تو سؤالی می کنم؟ فرمود: بی برادر بپرس ازمن می پذیری در حالی که بهره من نیستی (جز و شیعیان من نیستی) ولی بپرس. او گفت: چه می گویی درباره کسی که درحال مرگ می گوید: هر چه غلام و کنیز از قدیم دارم به خاطر خدا آزاد است؟ حضرت فرمود: هر کس را از شش ماه پیش مالک شده قدیم است و آزاد. گفت: چرا؟ فرمود: زیرا خداوند تعالی می فرماید:((وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّی عَادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ))ماه را قدیم نامیده، چون در شش ماه برمی گردد و آن گونه می شود. راوی می گوید: ابوسعید بیرون رفت و نابینا شد و در خانه ها دریوزگی می کرد تا مرد.(1)

62-((یَا قَوْمَنَا أَجِیبُوا دَاعِیَ اللهِ وَآمِنُوا بِهِ یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَیُجِرْکُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ))(2)

(ای گروه ما! دعوت کننده الهی را پاسخ گویید، و به او ایمان بیاورید تا گناهاتان را ببخشد، و شما را از عذابی دردناک پناه بدهد).

علی بن ابراهیم فرموده: خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله آمدند و به وی ایمان آوردند و رسول خدا صلی الله علیه وآله شرایع و احکام اسلام را به آنان آموخت. و خداوند سبحان نازل فرمود:((قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ))تا پایان سوره. و در هر زمان به

ص:187


1- 1. مجمع البیان، ج8، ص275 و تفسیر قمی، ج2، ص189.
2- 2. احقاف / 31.

رسول خدا صلی الله علیه وآله مراجعه می نمودند.(1)

63-((وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُکِ))(2)

(سوگند به آسمان که دارای خطوط و راه های ارتباطی است).

علی بن ابراهیم بن هاشم از پدر خود از حسین بن خالد از ابوالحسن امام رضا علیه السلام روایت کرده است که به حضرت عرض کردم: از قول خدای تعالی((وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُکِ))مرا با خبر کن.

فرمود: آسمان به زمین مربوط است و انگشتان (دو دست خود) را دریکدیگر فرو برد.گفتم: چگونه آسمان به زمین مربوط می شود. در حالی که خداوند متعال می فرماید:((رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ))آن حضرت فرمود: سبحان الله! آیا خداوند نفرموده((بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا))؟ عرض کردم: بلی. فرمود: پس آنجا ستونی است، ولی ما آن را نمی بینیم، گفتم قربانت گردم این چگونه است؟ حسین بن خالد می گوید: حضرت دست چپ خود را باز کرد و کف دست راستش را روی آن قرارداد، و سپس فرمود: این زمین دنیا است، وآسمان دنیا به صورت گنبدی روی آن است، و زمین دوم برفراز آسمان دنیاست، و آسمان دوم گنبدی است که بالای آن قرار گرفته است، و زمین سوم بالای آسمان دوم است، و آسمان سوم گنبدی است برفراز آن، همین گونه تا زمین هفتم که بالای آسمان ششم است، و آسمان هفتم گنبدی است بالای آن و عرش پروردگار برفراز آسمان هفتم است، آنجا که می فرماید:((اللهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الأرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الأمْرُ بَیْنَهُنَّ))(3) و

ص:188


1- 1. مجمع البیان، ج9، ص157 و تفسیر قمی، ج2، ص275، با اختلافی اندک و زیادی مطلب.
2- 2. ذاریات/ 7.
3- 3. طلاق / 12. (خداوند) هفت آسمان را آفرید، و از زمین نیز همانند آنها را فرمان او در میان آنها پیوسته فرود می آید.

صاحب این امر پیامبر صلی الله علیه وآله و وصی او بر روی زمین پس از وی می باشد، و این امر از بالای این آسمان ها و زمین ها به صاحب امر می رسد. گفتم: زیر پای مایک زمین بیشتر نیست، فرمود: آری زیر پای ما یک زمین بیشتر نیست، ولی شش زمین دیگر بالای سر ما قرار گرفته است.(1)

64-((إِنَّ الأبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُورًا))(2)

(به یقین نیکان ازجامی می نوشند که با عطر خوش بویی آمیخته است).

علی بن ابراهیم از پدر خود، از عبدالله بن میمون، ازحضرت صادق علیه السلام نقل کرده که آن حضرت فرمود: نزد حضرت فاطمه J مقداری جو بود که آن را شوربا نمودند. زمانی که آن را پخت و (برای خوردن) آوردند، مسکینی آمد و گفت: خدا شما را رحمت کند. حضرت علی علیه السلام برخاست و یک سوم آن را به او داد، چیزی نگذشت که یتیمی آمد و گفت: خدا شما را رحمت کند، حضرت علی علیه السلام برخاست و یک سوم دیگر آن را به وی داد. سپس اسیری آمد. گفت: خدا شما را رحمت کند. حضرت علی علیه السلام برخاست و یک سوم باقی مانده را به وی داد، و چیزی از آن را خود نچشید. خداوند سبحان این آیات را درباره آنان نازل فرمود و این آیات جاری و ساری است درباره هرمؤمن که چنین ایثار و ازخودگذشتگی برای خداوند عزّوجلّ داشته باشد.(3)

65-((یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ

وَقَالَ صَوَابًا))(4)

(روزی که روح و ملائکه در یک صف می ایستند، و هیچ یک جز به اجازه خداوند رحمان سخن نمی گوید (و آن گاه که می گویند) درست می گویند).

ص:189


1- 1. مجمع البیان، ج9، ص254 و تفسیر قمی، ج2،ص 304. با اختلاف اندکی در عبارت.
2- 2. انسان / 5.
3- 3. مجمع البیان، ج10، ص210 و تفسیر قمی ج 2، ص390، با اختلافی اندک.
4- 4. نبأ / 38.

(مفسران در معنی و مقصود روح اختلاف نموده اند). علی بن ابراهیم با سند خود از حضرت صادق علیه السلام روایت نموده است که فرمود: این روح فرشته ای است بزرگتر از جبرئیل و مکائیل.(1)

66-((فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا))(2)

(قسم به فرشتگانی که امور را تدبیر می نمایند).

در باره «مدّبرات امر» اقوالی است. سوّمین آنها این است که مقصود افلاکی است که فرمان خداوند متعال در آنها واقع و به وسیله آنها قضا و قدر در دنیا جاری می شود. این قول را علی بن ابراهیم روایت کرده است.(3)

ص:190


1- 1. مجمع البیان، ج10 ص 248و تفسیر قمی، ج2، ص395، با زیادی: این اضافه که:«آن ملک با رسول خدا صلی الله علیه وآله بود و با امامان علیهم السلام است.»
2- 2. نازعات / 5.
3- 3. مجمع البیان، ج10، ص254. این مورد را در تفسیر قمی نیافتیم.

اخلاق در تفسیر قمی سید مراد رضا رضوی هندی

تعریف اخلاق

اخلاق جمع خلق، به معنای سیرت و سجایاست، همچنان که خَلق صورت و شکل ظاهری است.

راغب اصفهانی در مفردات میگوید: «الخَلق و الخُلق فی الاصل واحد...لکن خُصَّ الخَلق بالهیئات و الاشکال و الصور المُدرکةَ بالبصر، و خُصّ الخُلق بالقوی و السجایا المدرکة بالبصیرة»(1).

در اصطلاح، علم اخلاق اعم از اینهاست؛ یعنی علم اخلاق، افعال و اقوال و افکاری است که از آن صفات صادر میشوند چه آن صفات حسنه باشد چه رذیله. بنابراین تعریف علم اخلاق این شد که علمی است که از صفات پوشیدهی نفس و از افعال و اقوال و افکار صادره از آن صفات و از کیفیت تهذیب نفس از رذایل و از کیفیت و تخلق به فضایل و نشان دادن راههای سعادت ابدی و... بحث میکند.(2)

ص:191


1- . مفردات الفاظ القرآن، ماده خلق، ص297.
2- . اخلاق مظاهری ص 21؛ اخلاق اسلامی، ص22؛اخلاق حسنه از فیض کاشانی، صص 10- صلی الله علیه و آله.

اهمیت روایات اخلاقی

در اهمیت روایات اخلاقی همین بس که این روایات اخلاقی نشان دهنده راه و هدف بعثت انبیاء به خصوص خاتم پیامبران صلی الله علیه وآله است. این سجایای باطنی هستند که انسان را به مقام

عالی میرسانند و به وسیلهی آن، انسان به هدف بعثت ختم الرسل میرسد. اکنون به برخی از روایات اخلاقی اشاره می کنیم:

1. پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «بعثت لاُتمم مکارم الاخلاق».(1)

2. در جای دیگری نیز فرمودند: «علیکم بمکارم الاخلاق فان ربی بعثنی بها».(2)

3. در حدیثی دیگر نزدیکترین شخص را به خود در روز قیامت چنین معرفی فرمودهاند: «ان احبکم الیَّ و اقربُکم منّی مجلسا یوم القیامة احسنکم خلقا».(3)

4. امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام میفرماید: «راسُ الایمان حسن الخُلق و الَتحلی بالصدق»(4).

5. امام حسن علیه السلام فرمودند: «ان احسن الحَسن خُلق حَسن»(5).

6. امام صادق علیه السلام میفرماید: «ان الله تبارک و تعالی لیعطی العبد من الثواب علی حسن الخلق کما یعطی المجاهد فی سبیل الله»(6).

این روایات، اهمیت اخلاق را روشن میسازند و وظیفه انسان را در موارد گوناگون مشخص میکند که اگر در جسم ظاهری، سر نباشد جسم بیجان است، هم چنانکه اگر در نفس انسان، اخلاق نباشد، جانش مرده است.

ص:192


1- . متقی هندی، کنزلِ العمال، ح 5217.
2- . حر عاملی، وسائل، ج12، ص174، ح 15998.
3- . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج71، ص385، ح 26.
4- . عیون الحکم و المواعظ، ص264.
5- . بحارالانوار، ج68، ص386، خصال، ج1، ص17.
6- . کافی، ج2، ص101، ح 12، بحار، ج68، ص377.

اگر کسی چهرهای زیبا نداشته باشد بلکه زشت صورت باشد یا خدای نه کرده مبتلای مرض جذام شده باشد و به سبب آن چهرهاش خراب شده باشد اگر روح، پاکیزه و آراسته نباشد، کسی خریدار روح انسان نمیشود، لذا مرکز حسن و صفا امام حسن مجتبی علیه السلام میفرماید: «ان

احسن الحسن الخلق الحسن.»(1)

اهمیت روایات اخلاقی زمانی جلوهگری خود را نمایان میکندکه این مطلب را باور کنیم که این روایات اخلاقیاند و ما را در تجسم باطن خود کمک به سزایی میکنند.

خَلق را خدای متعال به عهدهی خود گرفته و در خلقت ظاهری، انسان هیچکاره است. سیاه و سفید، حسن و جمیل و زشت رو، کامل الخلقه و ناقص الخلقه، همه اینها به دست خدای متعال است. البته در حد معدّات، پدر و مادر هم شریک هستند و شریعت اسلامی آداب زناشویی را برای این امر معین کرده، لکن خداوند متعال در ساختار وجود انسان به او اختیار نداده است.

اما در خلقت باطنی، انسان، مخیر است که هر طوری میخواهد خود را آماده کند. اگر نفس خودش را ریاضت بدهد «احسن الخلق خُلقا» میشود و اگر نفس را آزاد بگذارد «اسوء الخلق خلقا» میشود و روز قیامت که روز((یَوْمَ تُبْلَی السَّرَائِرُ))(2) است شهود غالب و ملک مقهور است. در آنجا صورت خُلقی انسان آشکار میشود. بعضیها مثل مخبوط الحواس وارد میشوند  زیرا که در دنیا باطن خود را بخاطر رباخواری غیر متعادل کرده است لذا آنجا مخبوط الحواس وارد میشود همچنان کسانی که غرور و تکبر میورزند بصورت مورچه به عرصه محشر وارد و مردم بر آنها گام میزنند تا اینکه متکبر از حساب فارغ شود.(3) البته اگر با ریاضت نفسانی چشم برزخی باز شود. انسان درهمین دنیا نیز میتواند انسان صورت اصلی خود و دیگران را ببیند، البته اینگونه افراد همیشه

کتوماند.

ص:193


1- . الخصال، ج 1، ص 17.
2- . طارق / صلی الله علیه و آله.
3- . «ان المتکبرین یجعلون فی صور الذی یتوطاءهم الناس حتی یفرغ الله من الحساب»؛ کافی، ج2، ص 311، ح11، کتاب الایمان و الکفر، باب الکبر.

ارکان علم اخلاق

در خلقت ظاهری، چهرهی هر فرد اهمیت بسیاری دارد. اگر کسی خوب رو است حسن و خوش سیما گفته میشود. اگر در سیمای انسان یک یا چند چیز خوب باشد، دیگران همان را خوب میدانند؛ مثلاً میگویند بینی فلان آقا چه قدر خوب است یا ابروی فلانی چه قدر خوب است. لب و دندانش متوازن هستند و یا گردنش کشیده است. اما اگر همهی اجزای چهرهی یک انسان خوب باشد میگویند چهرهی فلانی مثل مهتاب نورانی است.

در خلقت باطنی انسان نیز سه رکن اساسی وجود دارد که چهرهی اخلاق را نور باران میکند. اگر همهی اینها به درجهی عالی برسند، چهرهی اخلاق مثل مهتاب نورانی میشود و اگر هر یک از اینها خوب باشد، انسان به همان صفت متخلق است.

آن سه رکن مهم اخلاق، حکمت، عفت و شجاعت است که به مجموعه آنها عدالت میگویند. در حقیقت، انسان مرکب از جسم و روح است. آنچه که مربوط به جسم انسان است، آداب زندگی است؛ یعنی چگونه نشستن، چگونه خوردن، چگونه خوابیدن و چگونه صحبت کردن که همگی از آداب زندگی هستند؛ یعنی چه کاری را با چه نحوی میتوان انجام داد. در این صورت به انجام آن کار به نحو احسن، ادب گفته میشود.

جنبهی دیگر انسان، روح یا نفس است که اخلاق، مربوط به این جنبه روحی انسان است.

روح سه قوه دارد:

1. قوهی درک که نفس ناطقه نامیده میشود.

2. قوهی جذب که نفس اماره از اینجا نشأت میگیرد.

ص:194

3. قوهی دفع که نفس لوامه از اینجاست.

نفس ناطقه نیز سه مرحله دارد:

_مرحله اول:_ افراط که وسوسه نامیده میشود و قرآن مجید به ما میآموزد که از آن به خدا پناه ببریم، زیرا وقتی نفس ناطقه به مرحلهی افراط میرسد، شیطان جن و انس، انسان را وسوسه میکنند و او را از راه خدا و محبت خدا دور میکنند.

مرحوم علی بن ابراهیم رحمه الله در ذیل سورهی الناس روایتی از ابن عباس نقل میکند که شیطان ملعون میخواهد که در قلب آدم رسوخ پیدا کند و زمانیکه انسان رو به دنیا میآورد و چیزهایی انجام میدهد که خدا دوست ندارد انسان را به وسوسه میاندازد.(1) در ذیل همین سوره روایتی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که هر قلب، دو تا گوش دارد. بر یک گوش ملک مرشد و بر دیگری شیطان فتنهگر است که یکی حکم میدهد و دیگری نهی میکند.

به همین ترتیب بین انسانها هم شیطانهایی هستند که انسان را بر گناه بر میانگیزند و اگر انسان، قوه ناطقه را کنترل نکند این وسوسه انسان را به چاه ذلت و خواری میاندازد.

_مرحله دوم:_ قوه ناطقه یا نفس ناطقه، مرحله حد وسط است که آن را حکمت میگویند. حکمت به حدی اهمیت دارد که تمام دنیا در برابر آن از نظر خدای متعال قلیل است.((قُلْ مَتَاعُ الدُّنْیَا قَلِیلٌ))(2). اما حکمت خیر کثیر است.((مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا))(3).

در روایات، حکمت هم به معرفت خدا و هم به معرفت امام تفسیر شده است که حقیقت و کمال نفس ناطقه همینطور است. همچنین به معنای فهم و قضاوت معنی شده است.

ص:195


1- . تفسیر قمی، ص774 .
2- . نساء/ 77.
3- . بقره / 269.

مرحوم علی ابن ابراهیم در تفسیر خود ذیل

آیه 54 سوره نساء((أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنَا آلَ إِبْرَاهِیمَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَآتَیْنَاهُمْ مُلْکًا عَظِیمًا))روایتی از ابی جعفر احول آورده که او از امام صادق علیه السلام سؤال میکند که حکمت چیست؟ایشان جواب میدهند: الفهم و القضا؛

یعنی دو امر فهم و شعور و قضاوت بین مردم فضیلتی است که خدا آن را برای ائمه اطهار علیهم السلام قرار داده است. اگر کسی خوش فهم باشد مطالب را خوب درک میکند و در واقع حکمت به او رسیده است. یقیناً اگر لطف خدا شامل حال انسان نشود، کسی به این صفت متصف نمیشود لذا برای حصول این صفت، اخلاص عمل لازم است.

روایت است که اگر کسی چهل روز برای خدا کار کند چشمههای حکمت از قلب او به زبان او جاری میشود.(1)

حکمت دولت لایزالی است که خدا به خلّصین از عباد اعطا میکند. این دولت نه به سبب حسب و نسب حاصل میشود و نه به مال و دولت و نه خاندان و فامیل و نه قوت جسمی و زیبایی صورت، لذا هیچ کدام از این موارد موجب حکمت نمیشود، بلکه استقامت در امر خدا، پرهیزگاری در نواهی الهی، سکوت، ژرف نگری، فکر و اندیشه طولانی، تیزبینی، عبرت گرفتن از عبرتها، حیا و عفت، بیجا نخندیدن، غیض و غضب نکردن، با کسی مزاح نکردن، به یاد مرگ بودن و... اسباب حصول حکمت است. این مطلب را امام جعفر صادق علیه السلام در روایتی به حماد فرمودهاند.

علی بن ابراهیم قمی رحمه الله در تفسیر گرانقدر خویش ذیل آیه 12 سوره لقمان((و لقد آتینا لقمان الحکمة...))در حدیث مفصلی علت اعطای حکمت را به جناب لقمان ذکر کرده است.

ص:196


1- . بحارالانوار، ج 53، ص 326، چاپ بیروت موسسه الوفا.

امام علیه السلام در

این حدیث میفرماید: «به خدا قسم به لقمان به سبب حسب و مال و اهل و قوت جسمی و زیبایی، حکمت داده نشد، بلکه او در امر خدا شخصی قوی و پرهیزکار، سکوت پیشیه، ژرف نگر، طویل الفکر و تیزبین بود. او از عبرتها عبرت میگرفت، لذا به او حکمت داده شد.

داستان رسیدن به حکمت را بعد از بیان اوصاف مفصل اینگونه نقل میکند که خداوند متعال گروهی از فرشتگان را در نصف النهار حکم داده که پیش لقمان بروند پس ملائکه به لقمان ندا دادند؛ به گونهایکه او صدای آنها را میشنید اما آنها را نمیدید. پس آنها گفتند: آیا تو میپسندی که خدا تو را خلیفه روی زمین قرار دهد که تو بین مردم قضاوت کنی. لقمان جواب داد: اگر خدا مرا امر کند، میپذیرم و اطاعت میکنم. زیرا اگر خدا با من چنین کاری بکند، در این امر به من کمک خواهد کرد و مرا علم عطا میکند و نگه میدارد و اگر مرا اختیار بدهد من عافیت این کار را میپذیرم.

ملائکه از او پرسیدند: ای لقمان چرا اینطور گفتی؟ لقمان جواب داد: زیرا حکومت و قضاوت بین مردم از سختترین کارهای دینی است و بزرگترین فتنه و بلا با آن همراه است...صاحب این کار، بین دو امر اسیر است یا مصیب میشود پس سزاوار تسلیم است و یا راه خطا را پیش میگیرد که در این صورت از راه جنت دورمیشود. کسیکه در دنیا رنج و سختی میبیند، کار او در قیامت آسان است، زیرا آنجا حکیم و شریف میشود. اما کسیکه دنیا را بر آخرت مقدم میکند در دنیا و آخرت خسارت میبیند زیرا دنیا زود میگذرد و در نهایت آخرت را از دست میدهد.

با این بیان حکمت آمیز ملائکه از گفتار

حکمت آمیز وی سخت در شگفت شدند و خدای رحمان منطق وی را نیکو شمرد. پس زمانیکه که شامگاه شد و بستر خود را گسترد و خوابید، خدای متعال بر او حکمت نازل کرد و از سر تا پا او را از حکمت پوشانید. زمانیکه

ص:197

لقمان بیدار شد حکیمترین شخص روزگار بود.(1) پس این درک و فهم بود که او را به درجه عالی حکمت رساند. خدای متعال زمانی به لقمان حکمت داد که او فهم و فراست خود را در بوته اخلاص گذاشت. بنابراین افرادی که خدا به آنان حکمت اعطا کرده است، در فهم و قضاوت دارای درجهای عالی بودند.

وقتی انسان با حکمت پیش برود، بلایا و فتنه از او دور و در قضاوت او نیز حکمت متجلی میشود.

حضرت علی علیه السلام که نه درجه حکمت را به خود اختصاص داده بود و در درجه دهم حکمت نیز اعلم در بین مردم است، قضاوت آن حضرت نمودار حکمت بود و فهم و فراست و قضاوت ایشان جهانیان را به شگفتی در آورده است.

علی ابن ابراهیم قمی در ذیل آیه 3 سوره نور:((الزَّانِی لا یَنْکِحُ...))میفرماید: زنا بر چند قسم است، همچنان که حد آن نیز مختلف است. او برای اثبات قول خود نمونهای از قضاوت امیرالمؤمنین علیه السلام را ذکر کرده است که در زمان عمر بن خطاب شش نفر به جرم زنا احضار شدند. عمر هم قضاوت کرد که بر همه اینها باید حد جاری شود.

امیرالمؤمنین علیه السلام که در آن مجلس حضور داشت فرمود: ای عمر! حکم این افراد، چنین نیست، عمر گفت: اکنون شما برخیزید و بر اینها حد جاری کنید.

پس حضرت یکی از آنها را آورد و گردنش را زد و دومی را رجم کرد و بر سومی حد جاری کرد؛ یعنی صد تازیانه زد و چهارمی را نصف حد زد و پنجمی را تعزیر کرد؛ یعنی کمتر از حد زد و ششمی را هم آزاد کرد. با این کار حضرت، عمر و مردم حاضر در آنجا بسیار شگفت زده شدند.

ص:198


1- . تفسیر قمی، ص520.

عمر گفت: ای ابوالحسن شش نفر مرتکب جرم شده بودند، اما شما شش کیفر متفاوت برای آنها انتخاب کردید، در حالیکه همه در جرم شبیه هم بودند.

حضرت جواب دادند: بله همینطور است. شخص اول کافر ذمی بود و با زنی مسلمان زنا کرده بود و با این کار از ذمه خود خارج شده، بنابراین حکم درباره او شمشیر بود. دومی، شخصی بود که همسر داشت، پس بر او را رجم کردیم. سومی، فردی غیر محصن بود، پس بر او حد جاری کردیم. چهارمی، غلامی بود که زنا کرده بود، پس بر او نصف حد را جاری کردیم. پنجمی شخصی بود که این فعل، اشتباهاً از او سر زده بود پس او را تعزیر و تأدیب کردیم. ششمین نفر نیز دیوانه بود و قوه عاقله نداشت، بنابراین تکلیف از او ساقط است.

_مرحله سوم:_ نفس ناطقه، تفریط آن قوه است که به آن حماقت میگویند. در این حالت فهم و ادراک انسان از حد معمولی پایینتر میآید و انسان کج فهم میشود و مطالب را خوب درک نمیکند و در آخر به حدی میرسد که به تعبیر پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله حماقت سراسر وجودش را فرا میگیرد.(1)

قوه دوم روح، قوه جذب و نفس اماره و به عبارت دیگر شهوت است. نفس اماره یا قوه جاذبه، خود دارای سه مرحله است:

الف) مرحله اول افراط است که به آن شره گفته میشود؛ یعنی وقتی انسان نفس خود را کنترل نکند، شهوت او از حد و مرز معمولی پا را فراتر میگذارد. لذا شره، یک صفت ناپسند اخلاقی است و سوء اخلاق را به بار میآورد.

جناب لقمان وقتی پسرش را موعظه میکرد، به او سفارش نمود که روزه بگیرد، زیرا روزه، شهوت و شره را کنترل میکند. در این حدیث آمده «صم صوما یقطع شهوتک؛(2) روزهای بگیر که شهوتت را قطع کند». از این موعظه فهمیده میشود که یکی از ص:199


1- . علی بن ابراهیم قمی رحمه الله می گوید: عیینة بن حصین خزاری کسی است که پیغمبر صلی الله علیه وآله او را احمق نامیدهاند و آیه صلی الله علیه و آله1 سوره نسا درباره او نازل شده است. نک: تفسیر قمی، ص140.
2- . ذیل تفسیر آیه 12 سوره لقمان، ص521.

فلسفههای روزه این است که انسان از شره نجات مییابد و مرحله افراط نفس اماره به حدی کشنده و سمی است که اگر رحمت خدا شامل حال بندهاش نباشد این نفس همیشه فرمان به بدیها میدهد. قرآن مجید در سوره یوسف نفس اماره را ذکر کرده است و آنجا نص قرآن است که نفس اماره یعنی همان مرحله افراط نفس اماره که شره است حکم به بدی میدهد((وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأمَّارَةٌ بِالسُّوءِ))(1) علی بن ابراهیم رحمه الله در تفسیر خود میگوید «ای تأمر بالسوء» و بنابراین انسان باید همیشه از خدا در این زمینه طلب رحمت کند.

ب) مرحله دوم نفس اماره حد وسط است که آن را عفت میگویند. عفت، کنترل شهوت و استفاده درست از آن در راهی است که عقل و شرع مشخص کرده است.

عفیف بودن هرگز منافی تولید مثل نیست، زیرا زاد و ولد امری پسندیده است و خدا

اینگونه افراد را دوست دارد. آیات مختلفی در قرآن مجید بر این مطلب دلالت میکنند؛ مثلاً در سوره فرقان وقتی «عباد الرحمان» را توصیف میکند میفرماید: «آنان زنا نمیکنند، ولی دعا میکنند که از ازواج و ذریّات ما، خنکی چشم به ما مرحمت فرما»(2).

امام صادق علیه السلام درباره لقمان فرمودهاند: «قد نکح من النساء و ولد له من الاولاد الکثیر»(3). پس عفت و عفیف بودن یک صفت پسندیده اخلاقی است که حد وسط قوه جاذبه نفس میباشد. عفت ضد شره و خمود است؛ یعنی قوه شهویه باید در برابر قوه عقلیه مطیع و منقاد باشد و این امر در شرع و عقل بسیار مورد پسند است.

ص:200


1- . یوسف / 53.
2- . فرقان / 74.
3- . تفسیر قمی، ذیل آیه 12 سوره لقمان ص 520.

از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که عفت افضل عبادات است.(1) از امام محمد باقر علیه السلام هم روایت شده که هیچ عبادتی افضل از عفت شکم و فرج نیست.(2) عفاف و پاکدامنی به حدی مورد پسند ذات باری تعالی است که ذات حق، آن را به لباس تقوا تعبیر کرده است.

در سوره اعراف آیه 26 خدای تعالی میفرماید:((یَا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاسًا یُوَارِی سَوْآتِکُمْ وَرِیشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَی ذَلِکَ خَیْرٌ ذَلِکَ مِنْ آیَاتِ اللهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ))

در ذیل این آیه شریفه، تفسیر قمی روایت جالبی ذکر کرده است که امام محمد باقر علیه السلام فرمودند: مراد از لباس همان پارچهای است که میپوشند و ریش متاع و مال است و لباس تقوا عفاف است. «لِاَن عفیف لا تبدُوُ له عورة و ان کان عاَریا من الثیاب»؛ شخص عفیف عورت خود را آشکار نمیکند گرچه برهنه از لباس باشد، ولی شخص فاجر آشکار کنندهی عورت است، گرچه لباس بر تنش

باشد. و الفاجر بادی العورة و ان کان کاسیا من الثیاب. لباس التقوی ذلک خیر؛ یعنی العفاف خیر. لباس عفاف و پاکدامنی و حیا از لباس مادی بهتر است.

از این حدیث به خوبی استنباط میشود که یکی از مصادیق عفت حیاست. بنابراین شخص عفیف صاحب حیاست و فاجر بیحیاست.

با لباس بودن و یا برهنه بودن مایهی عفاف و بیعفتی نیست، بلکه حیاست که به عفت معنی میدهد، لذا مؤمن اگر برهنه هم باشد عفیف است. چنانکه در مورد جناب لقمان گفتهاند: این قدر حیا داشت که هیچ وقت به هنگام دستشویی رفتن و غسل کردن دیده نشد؛(3) یعنی اینها را خیلی پوشیده و مستور انجام میداد.

ص:201


1- . کافی، ج2، ص79، ح 3.
2- . همان، ص80، ح 8.
3- . تفسیر قمی، ص520.

پس شهوت و عدم شهوت ملاک عفت و شره و یا خمود نیست، بلکه اگر انسان در چارچوب موازین شرعی به دنبال شهوت برود این عین عفت است. اما اگر بدون رعایت موازین شرعی از شهوت دست بکشد و خود را از تولید مثل دور نگه دارد، این کار شره محسوب میشود همچنین اگر به تفریط گرایش داشته باشد در واقع دچار خمودی شده است.

همچنان که اگر لباس و تجمل در حد موازین شرعی باشد، استفاده از نعمات الهی به حساب میآید، زیرا خدا میفرماید که لباس را ما بر شما نازل کردیم، پس اگر کسی برهنگی را کمال تصور کند، در واقع انکار نعمت الهی کرده است و کفران نعمت الهی موجب ازدیاد عذاب میشود.

اگر لباس از چارچوب موازین شرعی خارج شود لباس تکبر و غرور و تجمل گرایی میشود که نتیجه انحطاط فکری انسان است. پس نتیجه بحث این شد که تقوا بدون عفاف قابل تصور

نیست. و انسان متقی همیشه عفیف است و حیا جزء وجود اوست و او هیچ وقت از حیا دور نیست. از سوی دیگر کسی که عفت ندارد، در افراط(شره) و تفریط(خمود) قرار میگیرد.

ج) مرحله سوم قوهی جاذبهی مرحله تفریط است که آن را خمود مینامند. انسان خمود، صفت پسندیدهی اخلاقی ندارد، بنابراین از این صفت باید به خدا پناه ببریم.

1) قوه سوم نفس قوه دافعه است. این خود در سه مرحله است.

مرحله افراط آن غضب نامیده میشود که بدترین صفت اخلاقی است و انسان را از حد طبیعی خارج میکند. شیطان، هنگام غضب، انسان را همراهی میکند، لذا در مورد حضرت لقمان فرمودهاند که ایشان هیچ وقت غضب نمیکرد «و لم یغضب قط»(1).

ص:202


1- . تفسیر قمی، ص520.

این صفت را گاهی تهوّر هم مینامند؛(1) یعنی قوه دافعه انسان یا نفس لوامه وقتی از حد خود تجاوز میکند انسان متهوّر میشود و با هر کسی دست به گریبان میشود که این امر همیشه موجب پشیمانی و مایه ملامت نفس است. این نفس لوامه، همان نفس ملامتگر است که انسان را بعد از عصیان، سرزنش میکند.(2) غضب اگر در حد وسط نباشد؛ یعنی برای خدا نباشد و یا مقابل دشمن خدا نباشد و به دیگر سخن اگر انسان مصداق((أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ))(3) نباشد، همیشه مایه شرمندگی و سرافکندگی است. پس غضب مطلقا چیز بدی نیست، بلکه اگر از حد تجاوز کند و به افراط بگراید موجب نکوهش است. اما اگر در راه خدا و برای خدا

باشد امری مستحسن است. به عبارت دیگر اگر غضب در چارچوب دین و شریعت نباشد کلید همه بدیها میشود.(4)

نکته دیگر این که غضب، قلب حکیم را از بین میبرد. کسیکه قدرت ندارد غضب خود را مهار کند عقل خود را هم مهار نمیکند. لذا در دین اسلام به کظم غیظ خیلی سفارش شده است.(5)

2) مرحله دوم قوه دافعه، مرحله حد وسط است که آن را شجاعت مینامند. مهار قوه غضبیه و آن را در چار چوب موازین شرعی قرار دادن و از افراط و تفریط دور نگه داشتن، همان شجاعت است. شجاعت در واقع همراه با صدق و صفاست. حضرت علی علیه السلام میفرماید: «لو تمیزت الاشیاء لکان الصدق مع الشجاعه؛

ص:203


1- . در حدیثی از امام حسن عسکری علیه السلام آمده که «للشجاعة مقدار فان زاد علیه فهو تهوّا» بحارالانوار، ج87، ص377، ح3.
2- . تفسیر قمی، ص731، ذیل آیه دوم سوره قیامت.
3- . فتح / 29.
4- . کافی، ج2، ص303 و منتخب میزان الحکمه، باب غضب، ص389.
5- . آل عمران / 134. من کفّ غضبه کفّ الله عنه عذابه، نِعم الجرعه الغیط لمن جبرع علیها. . .، منتخب میزان الحکمه، ماده غضب.

اگر اشیاء با یک دیگر جدائی پیدا کنند و جدا از هم قرار گیرند صدق و راست گوئی همراه شجاعت خواهد شد».(1) در جایی دیگر فرمودهاند: شجاعت یک عزت است.(2) همچنین میفرمایند: سخیترین مردم شجاعترین انسان است.(3) در روایتی دیگر فرمودهاند: هر قدر حمیت انسان بالا میرود شجاعت به آن اندازه نمود پیدا میکند.(4)

داستان شجاعت علی علیه السلام در تفسیر قمی موجود است؛ مثلاً در تفسیر سوره العادیات به طورمفصل شجاعت حضرت علی علیه السلام مورد بررسی قرار

گرفته است که ایشان چگونه دشمنان خدا را نابود کرده است.(5)

در جنگ بدر در لشکر رسول اکرم صلی الله علیه وآله فقط دو اسب موجود بود یکی از آن زبیر و دیگری متعلق به مقداد. مسلمانان در این جنگ هفتاد شتر داشتند و حضرت علی علیه السلام بر شتر سوار بود. اما در سپاه قریش چهارصد اسب بود،(6) ولی باز هم به خاطر شجاعت علی علیه السلام و مجاهدین بدر، فتح و ظفر پیشانی این سلحشوران را بوسید.

3) مرحله سوم قوه دافعه، مرحله تفریط است که آن را خوف یا جبن مینامند. این صفت ناپسند اخلاقی انسان را در مرحله تفریط قرار میدهد. خوف و ترس، مطلقا مورد نکوهش واقع نشده است، بلکه اگر این خوف برای خدا باشد مورد ستایش است. در حدیثی آمده است: «من خاف الله، اخاف الله منه کل شیء و من لم یخف الله اخافه الله من کل شیء». ملاک خوف این است که اگر انسان از خدا بترسد همه موجودات از او میترسند و شجاعت وجود انسان را احاطه میکند. اما اگر در دل کسی خوف خدا نباشد از همه چیز میترسد.

ص:204


1- . منتخب میزان الحکمۀ – ماده شجاعت.
2- . همان.
3- . همان
4- . همان
5- . تفسیر قمی، تفسیر والعادیات ص 765 -763.
6- . تفسیر قمی، ص242.

حضرت علی علیه السلام چون از خدا میترسید، مثل مار گزیده به خود میپیچید، اما از هیچکس دیگری نمیترسید و جبن و ترس اصلاً در او راه نداشت. در جنگها هیچ وقت پشت به میدان نبرد نکرد و خودش فرمود: «لو تظاهرت العرب علیّ ما ولیت منهم»(1) اگر تمام عرب در برابر من بیایند من به آنها پشت نمیکنم. البته آن حضرت این ادعای خودشان را در میدانهای نبرد به اثبات رساندند.

علی بن ابراهیم قمی رحمه الله در تفسیر خودش مینویسد: وقتی اهل وادی یابس قرار گذاشتند که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله و علی بن ابی طالب علیه السلام را به قتل برسانند، جبرئیل به پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ماجرا را خبر داد. آنها ده هزار سوار بودند، پیغمبر صلی الله علیه وآله اولی را فرستاد، اما او از ترس از آنجا فرار کرد و به نزد پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله برگشت. سپس دومی را فرستاد، اما او هم عصیان کرد و برگشت. پیغمبر صلی الله علیه وآله فرمود: «یا فلان عصیت الله فی عرشه و عصیتنی و خالفت قولی و عملت برأیک و اَلاَقبح الله رأیک» در ادامه نیز فرمود: «و اَنّ جبریل قد امرنی ان ابعث علی بن ابی طالب فی هولاء المسلمین و اخبرنی ان الله یفتح علیه و علی اصحابه فدعا علیا و اوصاه بما اوصی به الاول و الثانی...» حضرت علی علیه السلام هم شجاعانه بر آنها حمله ور شد؛ مردان را به قتل رساند ذریه آنها را اسیر کرد و اموال آنها را مباح ساخت. جبرئیل خبر این فتح را به پیغمبر صلی الله علیه وآله رساند. آن حضرت خارج از مدینه به استقبال علی علیه السلام رفت و بین دو چشم آن حضرت را بوسه زد. همان روز بود که سوره والعادیات نازل شد.

ص:205


1- . نهج البلاغه، نامه 45، فیض الاسلام، ص صلی الله علیه و آله71.

این است شجاعت و نتیجه ترس از خدا که مایه خوشحالی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله میشود و این است نتیجه جبن و خوف از غیر الله که انسان، از زبان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله مورد سرزنش واقع میشود.

خلاصه کلام اینکه ارکان علم اخلاق سه چیز است: حکمت، عفت و شجاعت که مجموعه اینها را عدالت میگویند. این سه ویژگی ریشه همه فضایل اخلاقی است. در مقابل این ویژگی شش صفت است که مرحله افراط و تفریط است که عبارتند از: وسوسه، حماقت، شره، خمود، غضب و خوف یا جبن که ریشهی رذایل اخلاقی

میباشند.

مفهوم اعتدال و حد وسط

مفهومی که باید در این بحث مورد توجه قرار گیرد، این است که حد وسط به چه معناست. بعضی بر این باورند که هر چیزی که دور از افراط و تفریط باشد، حد وسط است. ولی به نظر میرسد که این سخن، اشتباه است. زیرا بعضی چیزها هستند که اگر هم اندک باشند ارزش دارند و هرچه بیشتر به آنها پرداخته شود خوب است؛

مثلاً درباره رضای خدا باید گفت که اگر خداوند تنها اندکی از ما راضی شود از تمام دنیا و مافیها بیشتر ارزش دارد.(1)

همچنان که عدالت، چه فردی باشد و چه اجتماعی، هرچه بیشتر باشد بهتر است. حتی اگر انسان به حدی برسد که در عدالت اجتماعی بین برادر حقیقی خود و یک شخص عادی فرق نگذارد، این معراج عدالت است، گرچه مردم این را شدت عدل مینامند اما این عین عدل است.

ص:206


1- . آل عمران / 15.

پس حد وسط دوری از افراط و تفریط نیست. این یک نظریهی فلسفی است که ارسطو آن را مطرح کرده است و اخلاق حسنه را میانه روی در همه چیز قرار داده و بر اساس آن، فضایل و رذایل اخلاقی را مطرح کرده است. بعد از او افرادی مثل علامه نراقی صاحب جامع السعادات و فرزند وی صاحب معراج السعاده، چون فلسفی بودند لذا کتاب این بزرگواران در همین راه و روش گام بر میدارد.

اما بعضیها مثل امام خمینی رحمه الله بر این باور بودند که هرچه مقرب الی الله است، اخلاق حسنه

است و هرچه مبعد عن الله است اخلاق سیئه است.(1)

این نگرش، همان مطلبی است که یحیی بن عدی معاصر امام حسن عسکری علیه السلام در تعریف حد وسط میگوید که حد وسط؛ یعنی چیزیکه با عقل و شرع مطابقت داشته باشد. بنابراین ممکن است که چیزی خیلی کم باشد، اما چون در چارچوب شرع است، لذا خلق و خوی خوب و فضیلت اخلاقی محسوب میشود. از سوی دیگر ممکن است که چیزی ذاتاً خیلی خوب باشد، اما چون خلاف شرع است افراط و تفریط است. مثلاً صبر و حبس نفس خیلی خوب است و در دین اسلام هم خیلی به آن سفارش شده اما در بعضی موارد چون خلاف موازین شرعی است و مورد پسند خدای متعال نیست، لذا باید از آن دست بکشیم و اگر عمل کردیم ممکن است که به نتیجه وضعی آن نائل بشویم. اما این فعل ما موجب رضایت الهی نمیشود، لذا این فضیلت اخلاقی شمرده نمیشود.

این مطلب هم قابل ذکر است که علم اخلاق به سه بخش تقسیم میشود:

تهذیب نفس

تدبیر منزل

تدبیر مُدُن

ص:207


1- . سخنرانی آیت الله عابدی در ساوه.

بحث ما در این نوشتار در بخش اول علم اخلاق است؛ یعنی ما در مورد تهذیب نفس، فضایل و رذایل و یافتن راه چاره و تدبیر برای تجلیه نفس بعد از تخلیه رذایل صحبت میکنیم.

در اینجا ما بر اساس کتاب جامع السعادات و معراج السعاده بحث را پی میگیریم.

روش بیان مطالب در علم اخلاق

علمای اخلاق در بیان فضائل و رذایل اخلاقی دو روش را به پیش میگیرند:

یک بار فضایل اخلاقی را مقدم بر رذایل اخلاقی و بار دیگر رذایل اخلاقی را بر فضایل اخلاقی مقدم میکنند. از آنجا که بحث علم اخلاق به ترتیب در سه مرحله تجلیه،(1) تخلیه(2) و تحلیه(3) میباشد و صاحب جامع السعادات هم تخلیه را بر تحلیه مقدم کرده، لذا به تبع او ما هم ابتدا رذایل اخلاقی را برای خواننده ذکر میکنیم و سپس علاج آن امراض روحانی را ذکر میکنیم که در واقع همان مرحله تجلیه است.

به این طریق همانگونه که در صفحات قبل ادراک نفس را در سه مرحله بحث کردیم و قوه ناطقه را در مرحله اول ذکر کردیم به تبع آن رذایل و فضایل اخلاقی را به همین ترتیب ذکر میکنیم.

ص:208


1- . تجلیه یعنی آراسته نمودن ظاهر که این توسط انجام واجبات و ترک محرمات محقق می شود.
2- . تخلیه یعنی خالی کردن نفس از صفات رذیله و ناپسند.
3- . تحیله یعنی آراسته نمودن نفس به صفات حسنه و پسندیده.

رذایل و فضائل قوه نفس ناطقه

الف) رذیله جهل

یکی از رذایل نفس ناطقه، جهل و نادانی است که انسان باید بدان آشنایی داشته باشد و کاری نکند که دچار جهل مرکب شود که در این صورت برای همیشه در قعر جهل باقی خواهد ماند.

جهل مرکب این است که انسان چیزی را نداند و یا خلاف واقع بداند و در عین حال بپندارد که حق را یافته است، پس او نمیداند و نمیداند که نمیداند و آن بدترین رذایل و دفع آن بسیار مشکل است. سبب این است که انسان تا وقتیکه نداند مریض است چگونه پیش طبیب میرود. حال اگر مریض این را بفهمد که صحیح و سالم است دیگر هیچ کس نمیتواند او را مداوا کند.

قرآن مجید در مقامات مختلف، جهل و نادانی را نکوهش کرده و در برخی آیات، جهل را کوری و علم را بینایی خوانده است و میفرماید:((قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الأعْمَی وَالْبَصِیرُ أَفَلا تَتَفَکَّرُونَ))(1). آیا کور و بینا مساویاند؟ علی بن ابراهیم قمی رحمه الله در تفسیر خود میفرماید: مراد از کوری، جهل و مراد از بصیر، علم است.(2)

در سوره زمر میفرماید: آیا عالم و نادان مساویاند که مراد همان صاحبان عقل و بیخردان هستند. خلاصه اینکه جهل از بدترین رذایل اخلاقی است. اگر آدمی این موضوع را بفهمد و جهل را از خود دور کند و خویش را به زیور علم آراسته کند، امری پسندیده است. اما اگر انسان خود را به زیور علم آراسته نکند همیشه در فریب جهل باقی میماند، لذا امام جعفر صادق علیه السلام در یک حدیث مفصل فرمودند: «کفی بالاغترار بالله جهلاً؛(3) جهل برای فریب کافی است.»

این جمله در ظاهر یک جمله کوچک است، اما امام علیه السلام تمام ضرر و زیان جهل را در این جمله خلاصه کردهاند. همه فریب خوردن انسان،

ص:209


1- . انعام / 50.
2- . تفسیر قمی، ذیل آیه 50 سوره انعام و ذیل آیه صلی الله علیه و آله- زمر.
3- . تفسیر قمی، ذیل آیه 83 عنکبوت.

چه در جنبه مادی و چه در جنبه معنوی، چه از شیطان جنی (ابلیس) و عفاریت آن باشد و چه از شیاطین انسی باشد، همه و همه به علت جهالت و نادانی است. در واقع انسان نادان از همه فریب میخورد پس باید خود را با زیور دانایی آراسته کند.

فضیلت علم

علم فضیلتی است نورانیکه خدا به همه نمیدهد، بلکه در قلب هر کسیکه میخواهد به ودیعه میگذارد.

قرآن مجید در جاهای مختلف از صاحبان علم تعریف کرده است.

در قرآن مجید خدای متعال خشیّت را مخصوص علما ذکرکرده است((إِنَّمَا یَخْشَی اللهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ))(1) قابل ذکر است که «العلماء» جمع محلی به «ال» است یعنی عموم علما هر کسی که عالم است خشیت پروردگار را دارد؛ یعنی اگر کسی صاحب علم است، ولی خشیت ندارد اصلاً علم ندارد، زیرا خشیت مخصوص علماست. البته همانطور که مراتب علم گوناگون است، مراتب خشیت هم مختلف است.

امام جعفر صادق علیه السلام میفرماید: «کفی بخشیة الله علما»(2) برای خشیت خدا علم کافی است؛ یعنی اگر کسی عالم باشد خشیت خدا را دارد.

فرق بین خشیت و خوف مذموم

محقق طوسی رحمه الله در فرق این دو واژه میفرماید: خوف و خشیت گرچه در لغت به یک معنی است، ولی نزد ارباب علم بین این دو،

ص:210


1- . فاطر / 28.
2- . تفسیر قمی، ذیل آیه 83 عنکبوت.

فرق است. اینکه خوف، تالّم درد نفس از عقاب متوقع به سبب ارتکاب منهیات و تقصیر در طاعات است و این چیزی است که برای اکثر خلق حاصل میشود گرچه مراتب آن مختلف است. اما خشیت، وقتی برای انسان حاصل میشود که شعور به عظمت خالق و هیبت را حاصل میکند و خوف این را دارد که نکند حجاب برای او انداخته شود. این حالت فقط برای کسانی حاصل میشود که مطلع بر حال کبریا باشند و لذت قرب را چشیده باشند لذا خدای متعال فرموده که((انما یخشی الله من عباده العلماء))(1).

یقین در برابر جهل مرکب

گفتیم جهل مرکب مرضی است که انسان را فریب خورده نگه میدارد و این بدترین و مستهجن ترین اقسام جهل است اگر انسان میخواهد از این مرض نجات پیدا کند باید به درجه یقین برسد. یقین، اعتقاد ثابت و جازم مطابق واقع است؛ یعنی صددرصد در مقابل جهل مرکب که اعتقاد به غیر واقع است قرار دارد.

یقین؛ مطلقا خوب است، اما در امور دینی مایه سعادت و کمال و در تکمیل نفوس بشری دخیل است، زیرا ایمان موقوف به یقین بلکه اصل آن است. خلاصه اینکه مرتبه یقین، اشرف فضایل است و افضل کمالات است. حتی در روایت است که اگر کسی عاقل باشد گناه به او ضرر نمیرساند. زیرا هرگاه گناهی کند پشیمان میشود و استغفار میکند و گناهان وی آمرزیده میشود و فضیلتی برای او باقی میماند که او را داخل بهشت میکند.(2)

قرآن مجید یقین و صاحبان یقین را مورد تعریف و تمجید قرار داده است.

در یک آیه یقین را بنیاد و اساس امامت قرار داده است:((وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یُوقِنُونَ))(3).

ص:211


1- . معجم الفروق اللغویه، ص218.
2- . حقایق فیض، ص195 و به حواله معراج السعاده، ص121.
3- . سجده / 24.

اثر یقین این است که به امر مردم هدایت نمیکنند بلکه امر خدا را بر امر مردم مقدم میدارند اما اگر یقین نباشد انسان، دیگران را به آتش جهنم راهنمایی میکند.

امام صادق علیه السلام در ذیل این آیه شریفه میفرماید که پدرم فرموده: «الائمه فی کتاب الله امامان؛ امام عدل و امام جور. قال الله و جعلنا منهم ائمة یهدون بامرنا لا بامر الناس یقدمون امر الله قبل امرهم و حکم الله قبل حکمهم قال:((وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ))(1) یقدمون امرهم قبل امر الله و حکمهم قبل حکم الله و یأخذون بأهوائهم خلافا لما فی کتاب الله»(2).

سنگینی وظیفه عالم

خود علم فضیلت دارد و حفظ آن هم فضیلت است وگرنه شیطان آن را به رذیلت تبدیل میکند، لذا وظیفه عالم و حساب و کتاب وی هم سنگین است.

در حدیثی مفصل امام صادق علیه السلام خطاب به حفص بن غیاث میفرماید: «انه یغفر للجاهل سبعون ذنبا قبل ان یغفر

للعالم ذنب واحد؛ خدا هفتاد گناه جاهل را میبخشد قبل از اینکه یک گناه عالم را ببخشد»(3).

ص:212


1- . قصص / 41.
2- . تفسیر قمی، ذیل آیه 24 سوره سجده، ص527؛ ائمه در کتاب خدا دوگونه هستند امام عدل و امام جور خدای متعال میفرماید که ما از این ها پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می کنند نه به امر مردم آنها امر خدا را بر امر مردم مقدم می دارند و حکم خدا قبل از حکم مردم است . بعد می فرماید ما آن ها پیشوایانی قرار دادیم که به آتش دعوت می کنند و امر و حکم خودشان را برابر امر و حکم خدا مقدم می دارند و بر خلاف آنچه که در کتاب خدا است عمل به هوا و هوس خود می کنند.
3- . همان، ص504، ذیل آیه 83 عنکبوت.

از این حدیث فهمیده میشود که وظیفه عالم بسیار سنگین است و رفتار و گفتار وی قابل حساب و کتاب است. لذا شخص عالم باید سنجیده قدم بردارد و هر کاری را که انجام میدهد فقط برای خدا باشد. اگر مراء و ریا و کبر و عجب، علم را آفت زده کند، این آفت به عالم نیز میرسد. البته اگر علم و تعلیم و تعلّم فقط برای خدا باشد، آن وقت انسان در عالم ملکوت با عظمت شناخته میشود، زیرا عالم ملکوت جایی است که حقیقت وجود در آنجا آشکار است.

در آنجا دنیا مقهور و شهود غالب است؛ یعنی اگر علم برای خدا باشد انسان خودش را به حدی میرساند که عظمت خودش را در عالم ملکوت اثبات میکند. لذا امام صادق علیه السلام میفرمایند: «من تعلم لله و عمل لله و علّم لله دعی فی ملکوت السموات عظیما؛ کسی که برای خدا علم حاصل کند و بر آن عمل کند و برای خدا تعلیم دهد در ملکوت آسمانها عظیم خوانده می شود»(1).

لذا شخص عالم نزد خدا اهمیت زیادی دارد، در صورتیکه علم خود را توأم با عمل کند.

عالم بدون عمل

یکی از آفات علم، علم بلا عمل است. اگرانسان، علم خود را توأم با عمل کند در ملکوت سماوات عظیم شناخته میشود.

حدیث میگوید: «من تعلّم و علّم و عمل بما علم دعی فی ملکوت السموات، عظیما؛ اما اگر عالم علم خود را با

عملتوأم نکند، ارزش علم او اندک میشود و دعای برای زیاد شدن علم هم قبول نمیشود بلکه موجب دوری از خداست».

امام زین العابدین علیه السلام میفرماید:

ص:213


1- . تفسیر ص 504.

«لاتطلبوا علم ما لا تعلمون و لَمّا عملتم بما علمتم فان العالم اذا لم یعمل به لم یزده من الله الا بعدا(1)؛ علمی را که نمیدانید طلب نکنید حال آنکه آنچه میدانید هنوز بدان عمل نکردهاید، زیرا عالم وقتی به علم خود عمل نمیکند غیر از بُعد و دوری از خدای متعال چیزی از جانب خداوند برای او زیاد نمیشود».

پس عالمی که به علم خود عمل نکند موجب دوری از خدای متعال میشود و چه مصیبتی بزرگتر از اینکه ازخدای متعال به وسیله چیزی دور شود که آن چیز مایه تقرب خدای متعال است.

رابطه علم با زهد

زهد صفتی است که انسان به وسیله آن، فریب دنیا را نمیخورد. موضوع مهم این است که چگونه انسان به حدی میرسد که از دنیا فریب نمیخورد. جواب این سؤال در مناجات حضرت موسی علیه السلام و خدای متعال است.

خدای متعال به جناب موسی علیه السلام فرمود: «یا موسی ان عبادی الصالحین زهدوا فیها بقدر علمهم بها و سایرهم من خلقی رغبوا فیها بقدر جهلهم»(2).

از این حدیث ثابت میشود که زهد، کار صالحین است و آن صالحینی که زهد پیشهاند بهخاطر علمشان زهد و پارسایی را زینت وجود

خود قرار میدهند و برعکس کسانیکه از حقیقت دنیا جاهلاند و به آن رغبت دارند. از این بحث معلوم میشود که بین زهد و علم ارتباطی خاص و مرموز وجود دارد؛ یعنی این علم، انسان را به حدی میرساند که او را بندهی صالح الهی قرار میدهد.

ص:214


1- . همان، ذیل آیه 65 غافر.
2- . همان، ذیل آیه 157 اعراف، ص 224 ؛ ای موسی بندهای صالح من در این بحسب و مقدار علمشان بیرغبت و زاهداند و سائر مخلوقات من دراین دنیا به اندازۀ جهلشان رغبت دارند.

حب دنیا

محبت به دنیا یکی از مهمترین صفات رذیله برخاسته از قوه غضبیه است. در روایتی آمده است که حب دنیا ریشه همه بدیهاست.(1)

اگر جرایم و مجرمین مورد بررسی قرار گیرند، معلوم میشود که دوستی دنیا چقدر مؤثر بوده است. اگر انسان از زیان و ضرر این دنیا آگاه شود هیچ وقت به دنیا دل نمیبندد. اکنون لازم است جهت روشن شدن بحث، برخی از ویژگیهای دنیا را نام ببریم:

1. فریبندگی دنیا.(2)

2. دنیا مثل آب است که هرچه از آن نوشیده شود تشنگی زیادتر میشود.(3)

3. دنیا مثل کرم ابریشم است و هرچه این کرم چاقتر شود زمان هلاکت او نزدیکتر میشود.(4)

البت_ه انس_ان دل بسته به دنیا نمیفهم_د که دنیا مثل کرم ابریشم است؛ یعنی این حقیقت را نمیفهمد، اگر این حقیقت را درک میکرد به دام دنیا نمیافتاد. انسان اگر بفهمد که اقبال دنیا به او، نعمت نیست

بلکه در واقع نوعی عقاب به علت گناهان وی است نظرش عوض میش_ود و با نگ_اهی دیگ_ر به دنی_ا مینگرد.

امام جعفر صادق علیه السلام به حفص بن غیاث میفرماید که خداوند متعال به حضرت موسی فرمود: «یا موسی اذا رایت الفقر مقبلا فقل مرحبا بشعار الصالحین و اذا رایت الغنی مقبلاً فقل: ذنب عجلت عقوبة فما فتح الله علی احد هذه الدنیا بذنب لینسیه ذلک فلا یتوب فیکون اقبال الدنیا علیه عقوبه لذنوبه»(5).

ص:215


1- . بحار، ج73، ص90.
2- . همان، ص55.
3- . همان، ج87، ص311.
4- . بحار، ج73، ص23.
5- . تفسیر قمی، ذیل آیه 44 سوره انعام، ص190.

این حدیث میگوید که اقبال دنیا به خاطر گناهی است که انسان، آن را فراموش کرده و از آن گناه توبه نکرده است. پس اقبال دنیا به یک شخص، عقاب گناهان وی میشود. در حقیقت روی آوردن دنیا یک عذاب است در حالی که انسان میپندارد که خداوند از او راضی است. این حدیث در واقع اقبال دنیا را نوعی عذاب گناه میداند کما اینکه قرآن مجید میفرماید: مهلت، نوعی عذاب است تا اینکه گناهکار زیاد گناه کند و این همان آیه شریفهای است که حضرت زینب J در خطبه خود در دربار یزید استفاده فرموده بودند:

((وَلا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لأنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُوا إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ))(1)

عادت انسان همین است که وقتی بدو مهلت داده میشود میپندارد خدا از او راضی است، اما آیه شریفه میگوید: خود این مهلت، نوعی عذاب است تا اینکه کفار زیاد گناه کنند.

از مذکوره حدیث شریف نیز همین نکته را میگوید که اقبال دنیا عقابُ گناه است.

حقیقت لذات دنیا

اگر انسان حقیقت لذایذ دنیا را بفهمد

هرگز به دنیا روی نمیآورد چه رسد به این که به آن دل ببندد.

حضرت داوود علیه السلام از عابدی به نام حزقیل سؤال کرد که آیا شما به دنیا اعتماد

ص:216


1- . آل عمران / 178.

کردید و دوست داشتید که از شهوات و لذات دنیا استفاده کنید؟ حزقیل عابد جواب داد: آری گاهی این چیزها به قلب خطور میکند. داوود علیه السلام گفت: در آن وقت شما چه میکنید؟ حزقیل عابد گفت: آن وقت من به دره این کوه وارد میشوم و از آنچه که در آن است عبرت میگیرم. پس حضرت داوود علیه السلام داخل آن شعب و درّه کوه رفته در آنجا دید که بر یک سریر آهنین جمجمه ای قدیمی و استخوانهایی پوسیده موجود است و آنجا یک لوحی از آهن است که روی آن نوشتهای است. پس حضرت داوود علیه السلام آن را خواند، در آن نوشته چنین آمده بود: من اروی بن سلمه هستم. که هزار سال حکومت کردهام. هزار شهر را ساختهام و با هزار کنیز جماع کردهام، ولی آخر امر من، این است که خاک رختخواب من است و سنگها متکای من هستند و مارها و حشرات همجوار من، لذا کسی فریب این دنیا را نخورد.(1)

 این است حقیقت دنیا و کسیکه فریب دنیا را بخورد آن را نشناخته است، بنابراین انسان باید از دنیا در حد «اکل میته» استفاده کند.

امام جعفر صادق علیه السلام به حفص بن غیاث فرمود: «یا حفص ما منزلة الدنیا من نفسی الا بمنزلة المیتة اذا اضطررت الیها اکلت منها»(2). قانون مردار این است که وقتی انسان مضطر بشود از آن استفاده میکند. کسیکه مثل

امام صادق علیه السلام دنیا شناس باشد، وقت ضرورت از دنیا استفاده میکند و به دنیا دل نمیبندد. به هر حال حب دنیا رذیلت است اما استفاده از دنیا کار ناپسندی نیست، بلکه اگر انسان از دنیا برای رسیدن به آخرت استفاده کند، این دنیا مورد نکوهش واقع نشده است.

ص:217


1- . تفسیر قمی، ذیل سوره ص آیه24، ص597.
2- . همان، ذیل آیه 83 سوره القصص، ص 504؛ ای حفص! قدر و منزلت دنیا نزد من فقط به اندازۀ مردار است زمانیکه کسی به آن مضطر میشود از آن میخورد.

امام جعفر صادق علیه السلام به شخصی که میگفت: «انا لنحبّ الدنیا»؛ ما دنیا را دوست داریم. پرسیدند: برای چه دنیا را میخواهی؟ جواب داد برای اینکه ازدواج کنم؛ حج بروم؛ به خانواده انفاق کنم و مخارج آنها را تأمین کنم و به دوستان کمک کنم و در راه خدا صدقه بدهم. امام فرمودند: لیس هذا من الدنیا هذا من الآخرة؛(1) این دنیا نیست بلکه این از آخرت است.

از این حدیث استفاده میشود که انسان اگر از دنیا در راه خدا استفاده کند، این امر نه تنها مورد ستایش است، بلکه به فرمودهی امام علیه السلام این دنیا نیست، این آخرت است.

در ذیل آیه 26 سوره یونس:((للذین احسنو الحسنی و زیادة...))امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: «اما الحسنی الجنة الحسنی» همان بهشت است و اما الزیادة فالدنیا و زیاده، دنیاست. ما اعطاهم الله فی الدنیا لم یحاسبهم به فی الآخرة...،(2) آنچه که خدا به خوبان در دنیا عطا نموده است در آخرت به آن محاسبه نمیکند و ثواب دنیا و آخرت را یکجا به آنها میدهد و بهترین ثواب دنیا و آخرت را به آنها اعطا میکند.

بنابراین اگر انسان در دنیا اعمال صالح انجام دهد و جزء خوبان شود، دنیا برای او مایه ذلت و رسوایی نیست، بلکه سبب عزت و ثواب دنیا وآخرت است. البته باید توجه

داشته باشیم که شیطان ما را نفریبد؛ یعنی وسوسه نکند که چون تو آدم خوبی هستی خدا این دنیا را به تو داده است. انسان باید اهل محاسبه و بر نفس خود بصیر باشد و همیشه دعا کند که((رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّار))(3)

ص:218


1- . بحار، ج73، ص106 و تفسیر قمی، ص288.
2- . تفسیر قمی، ص 288.
3- . بقره 201.

امام جعفر صادق علیه السلام میفرماید: هر کسی که از حج بر میگردد خدای متعال گناهان او را میبخشد، البته منازل مغفرت سه گونه است:

«مؤمن غفر الله له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر و اعتقه من النار و ذلک قوله و منهم من یقول ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخرة حسنة و قنا عذاب النار»(1)، وقتی خدای متعال مؤمن را میبخشد همه گناهان قبل و بعد او را میبخشد و همین است قول خدای متعال و منهم من یقول... . پس اگر انسان با صدق دل این دعا را بخواند خدای متعال همه گناهان او را میبخشد.

فضیلت زهد

اشاره

وقتی انسان قلب خود را از محبت دنیا خالی کند فضیلت زهد را در آن جایگزین میکند تا محبت خدای متعال در ظرف وجود او قرار بگیرد، زیرا زهد ضد محبت دنیاست. وقتی دل انسان از محبت دنیا تهی شد باید زهد جای آن را بگیرد او باید بیرغبتی به دنیا را در وجود خود جای دهد و به آخرت روی آورد، بلکه از غیر خدا خود را منقطع سازد.

تعریف زهد

عالم ربانی ملا احمد نراقی در معراج السعاده میفرماید: «ضد محبت دنیا و مال را

زهد میگویند و آن عبارت است از دل کندن از دنیا و دست کشیدن از آن و اکتفا کردن به قدر ضرورت برای حفظ بدن».(2)

خواجه عبدلله انصاری در منازل السائرین میگوید: «الزهد اسقاط الرغبة عن الشیء بالکلیه».(3)

ص:219


1- . تفسیر قمی، ص67.
2- . معراج السعاده، ص335.
3- . شرح منازل السائرین، قاسانی، ص257.

زهد دل کندن از تمام اشیاء به تمام معنا و بیرغبت شدن است؛ یعنی زهد آن است که انسان شوق به دنیا نداشته باشد و نفس خود را از میل به دنیا خالی کند. از این تعریف معلوم میشود که داشتن مال دنیا یا نداشتن آن به زهد تعلق ندارد. ممکن است که کسی مال و منال زیادی داشته باشد، ولی باز هم زاهد زمانه باشد، زیرا دل به دنیا و مال آن نداده است. اما ممکن است یک نفر هیچ چیز از مال دنیا نداشته باشد، ولی زاهد هم نباشد، زیرا او به دنیا دل بسته است. در حدیثی امام معصوم علیه السلام دنیا را تعریف نمودهاند که دال بر همین معناست.

حفص بن غیاث از امام جعفر صادق علیه السلام میپرسد: جعلت فداک فما حد الزهد؟ فقال: قد حد الله فی کتابه فقال عزّوجلّ:((لکیلا تأسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما آتاکم))(1)؛ قربانت شوم تعریف زهد چیست؟ حضرت جواب دادند: خدای متعال در کتاب خود تعریف کرده است و فرموده بر آنچه که فوت شده تأسف نخورید و به آنچه که مییابید خوشحال نشوید. پس اقبال و ادبار دنیا برای شخص زاهد باید مساوی باشد.

جناب علم الهدی سید مرتضی اعلی الله مقامه معروف به ذوالثمانین بودند، چون از همه چیز مثل خانه، اسب و... هشتاد تا داشتند،

لذا معروف به صاحب هشتاد شدند. داستان معروفی درباره ایشان نقل شده که یک روز گدایی همراه با زنبیل و کاسه خود وارد باغ و بوستان سید مرتضی شد و بر سیّد اشکال کرد که شما زاهد نیستید و راه و روش امیرالمؤمنین علیه السلام را ترک کردهاید؛ زاهد من هستم زیرا از مال و منال دنیا فقط همین زنبیل را دارم.

سیّد جواب نداد و بعد از دقایقی سؤال کرد که آیا شما با من به مکه میآیی. آن گدا اظهار رضایت کرد. سید مرتضی کاری کرد که گدا آن زنبیلش را فراموش کند. وقتی هر دو وسط راه رسیدند گدا به یاد زنبیلش افتاد و به سیّد گفت برگردیم تا آن زنبیل را برداریم و بعد بیاییم.

ص:220


1- . تفسیر قمی، ذیل آیه 83 سوره عنکبوت، ص504 و حدید / 23.

جناب علم الهدی گفت: آن را رها کن، ما به مکه میرویم، پس نگران نباش. ولی آن فقیر اصرار کرد. آن وقت سیّد به مرد فقیر گفت: الان معلوم شد که چه کسی زاهد است و چه کسی زاهد نیست. من این قدر دارایی دارم ولی به خاطر سفر مکه به همه آنها پشت کردم و راه سفر را اختیار نمودم ولی در دل شما محبت آن زنبیل جا گرفته است و نمیتوانید دل از آن بردارید پس شما زاهد نیستید، بلکه من زاهد هستم.

از آیة الله العظمی مکارم شیرازی مد ظله العالی نقل میکنند که ایشان فرموده است: من از امروز تا برای صد سال آینده برنامه ریزی کردهام و در عین حال همین امروز نیز آمادهی مرگ هستم.(1)

پس معنای زهد، خمود و سستی نیست بلکه حرکتی جاودانه است که زاهد را برای خدا حرکت میدهد و هرچه برای خدا و در راه خدا

باشد از آن استفاده میکند ولی به هیچ وجه به دنیا دل نمیبندد و به همین سبب است که درجات زهد مختلف است، زیرا دل کندن از دنیا کار آسانی نیست لذا افراد در این زمینه مختلفند.

درجات زهد

از امام زین العابدین علیه السلام سؤال شد که زهد چیست؟ ایشان جواب دادند: «الزهد عشرة اجزاء فاعلی درجات الزهد ادنی درجات الرضا ألا و ان الزهد فی آیة من کتاب الله((لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ)) . (2) زهد ده جزء است که عالی ترین درجه ی زهد، پایین ترین درجات رضاست. آگاه باشید که زهد در آیه ای از کتاب خدا این است که برآنچه که فوت شده، تأسف نخورید و برای آنچه که به شما رسیده خوشحال نشوید».

ص:221


1- . درس خارج فقه، استاد عابدی زیدعزه
2- حدید / 23. تفسیر قمی، (ذیل آیه 65 سوره غافر)، ص601.

از این حدیث شریف استفاده میشود که زهد دارای مراتب است و انسان سعی کند که به عالیترین درجات زهد برسد.

معراج السعاده سه درجه و هفت قِسم برای زهد ذکر کرده است. این سه درجه عبارتند از: ادنی، وسطی و اعلی.

درجهی ادنی این است که انسان دل به دنیا داده باشد ولی با مجاهدت و مشقت آن را ترک کند.

درجه وسطی این است که گرچه دنیا در نظر او قدری اهمیت داشته باشد ولی نسبت به آخرت آن را حقیر میداند و برای آخرت با رغبت دنیا را ترک کند.

درجه اعلی این است که دنیا در نظر زاهد مطلقا قدری نداشته باشد و آن را هیچ بداند و کم بشمارد.

اقسام زهد نیز عبارتند از: زهد فرض، زهد سلامت، زهد فضل، زهد معرفت، زهد خائفین، زهد راجین و زهد عارفین.(1)

در کتاب منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری ده درجهی زهد را آورده است. درجه اول همان تعریف زهد است که قبلاً گذشت؛ یعنی بیرغبتی به تمام دنیا. در درجات بعدی زهد را به سه درجه تقسیم میکند که هر درجهای نیز سه رتبه دارد:

زهد در شبهه

وقتی انسان حرام را ترک کند، باید به حدی برسد که از چیزهای شبهه ناک هم پرهیز کند. این نوع زهد، خود دارای سه رتبه است.

ص:222


1- . معراج السعاده، صص 343 - 348.
1. پاکیزگی نفس

چنین انسانی از چیزهای شبهه ناک پرهیز میکند، زیرا اینگونه موارد، موجب عتاب و سخط الهی میگردد و بنابراین نسبت به موارد شبهه ناک بیرغبت میشود و نفس او به طرف پاکیزگی و نزاهت سیر میکند.

2. صعود و رفعت به سوی خدا

وقتی انسان از شبهه بپرهیزد به سوی کمال صعود میکند و آنچه را که نزد خدا نقص است، ترک کرده، رفعت پیدا میکند، یعنی از آنچه که نزد خداوند متعال موجب نقص انسان است گرچه برای بندگان نقص نباشد، دوری میکند.

3. دوری از هم نشینی با فاسقان

وقتی انسان به طرف خدا صعود میکند هم نشینی با فساق را ترک میکند چرا که آنان مانع سیر الی الله هستند و انسان را به طرف دنیا میکشانند تا انسان شهوات خود را از دنیا اکتساب کند. زیرا مال مایه شهوت است و اگر شخص زاهد با این افراد هم نشینی کند و در رغبت به دنیا با آنان مشارکت داشته باشد جزئی از آنها شمرده میشود. و در این صورت در مجالسی که رنگ و بوی دنیا دارد شرکت میکند، در حالیکه شخص زاهد نسبت به وقت خود و هدر دادن آن، بسیار بخیل است و درحقیقت چنین افرادی را ناپسند میشمارد ارتباط با اهل فسق در رغبت و حرص انسان به دنیا تأثیر دارد و در نتیجه سبب هلاکت زاهد میشود.

پس زاهد واقعی آن کسی است که با حرکت در مسیر الهی خود را از اینگونه افراد دور نگه دارد.

ص:223

زهد در فضول

به این معنا که آنچه را بیش از قدر حاجت و گذران زندگی وی است کنار بگذارد. بیش از قدر حاجت را فضل و فضول میگویند که زاهد باید نسبت به آنها بیرغبت باشد؛ یعنی به حد قوت لایموت برسد و تنها برای رمق در جان جهت زندگی در دنیا استفاده کند. چنین زهدی سه درجه دارد:

حصول وقت زیاد برای سلوک الی الله

وقتی انسان، فضولیات خود را کنار

میگذارد فراغت بیشتری پیدا میکند. این فراغت باعث میشود تا در حضور الهی بیشتر وقت خود را مصرف کند.

قطع اضطراب

وقتی انسان خود را از فضولیات دور میکند قلب او از اضطراب منقطع میشود و سکون و اطمینان به طرف خدای متعال حاصل میشود و تمام همت خود را برای خدا میگمارد. اگر میل به دنیا در دل او باقی بماند اضطراب خاطر، گاهی او را به دنیا و گاهی به حق متمایل میکند، در این صورت با اطمینان خاطر سراغ ذات باری تعالی نمیرود.

آراسته شدن به زیور انبیاء و صدیقین

مرتبه سوم این است که انسان با ترک فضولیات، وقت کافی برای خدا و اطمینان خاطر پیدا میکند، در این حال وجود او به صفات انبیا و صدیقین آراسته میشود و شخص زاهد در وصف و اوصاف به انبیا و صدیقین شباهت پیدا میکند و به آنها اقتدا میکند زیرا همه انبیا و صدیقین زاهد در دنیا بودند مثل حضرت ابراهیم و حضرت سلیمان علیهما السلام. زیرا با وجودی که دنیا زیر پای آنان بود و حاکم بر تمام عالم بودند، ولی باز هم زاهد بودند و با کثرت اموال، قلوبشان نسبت به دنیا بیرغبت بود و خود را از تعلق و محبت به دنیا منقطع ساخته بودند.

ص:224

زهد در زهد

این تعبیر به این جهت است که در دو مرحله دیگر در قلب زاهد، دنیا وجود دارد،

اما او آخرت را بزرگ میشمارد. اما در این درجه از زاهد خواسته شده که تعلق خود را از دنیا منقطع سازد و تجلی نور حق تعالی را در خود جای دهد. این درجه، خود سه مرتبه دارد:

1. کوچک شمردن آنچه که از آن زهد ورزیده؛ یعنی آن چیزی که دنیا را به خاطر آن ترک کرده، کوچک بشمارد؛ یعنی آن ثواب و عقابی را که به خاطر، آن دنیا را ترک کرده، کوچک بشمارد و فقط خدا در نظر او باشد و از دنیا و آخرت و نعمات وی هم بیرغبت باشد و به حدی برسد که بگوید الهی انت المُنی و فوق المُنی.

2. مساوی بودن حالت فقر و غنا، انسان باید به حدی برسد که اگر دنیا به او روی آورد و یا به او پشت کند هیچ غم و غصهای نداشته باشد.

این درجهای است که امام جعفر صادق علیه السلام و امام زین العابدین علیه السلام در تعریف زهد فرمودند که((لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ))(1) یعنی ائمه معصومین علیه السلام این درجه

را از ما خواستهاند و درجات دیگر را در نظر نداشتند.

ص:225


1- . حدید/23.

3. زاهد چون وادی حقایق را میخواهد، لذا آنچه را که کسب کرده نمیخواهد ببیند. در مرحله سوم از زهد در زهد، زاهد از خود هم بیرغبتی نشان میدهد زیرا او فانی فی الله شده است و به وسیله آن، شاهد حقایق و صفات میشود. وقتیکه همه چیز در نگاه او بیارزش است پس در چه چیز زهد کند؟

لذا خواجه عبدالله انصاری میگوید: «و هو للعامة قربة و للمرید ضرورة و للخاصة خسّة»(1) بنابراین مردم

عادی برای تقرب به خدا زهد میکنند تا به وسیله زهد ثواب ببرند. اوساط مردم زهد میورزند تا به مرحله جمعی برسند و همت و رغبت آنها در راستای الهی یکجا شود و اگر زهد نداشته باشند افکارشان مشوش میشود لذا برای آنها زهد ضرورت دارد. اما برای خواص زهد توهین است، زیرا آنها برای غیر خدا اهمیتی قائل نیستند و دنیا به نظر آنها ارزش ندارد که ترک کردن آن را مقام بدانند. لذا اگر کسی به آنها زاهد بگوید برای آنان توهین است. مرحله سوم از درجه سوم یعنی جز دهم زهد همین است که انسان زاهد، فقط خدا را میخواهد و او را میبیند و برای ما سوی الله ارزشی قایل نیست تا به آن بها دهد.

راه درک زهد

در باب زهد بحث اصلی این است که انسان چگونه عمل کند تا زهد برای او آسان شود. در موجبات زهد مطالب زیادی گفته شده که خلاصه آنها این است که آشنایی با حقیقت اشیاء انسان را با زهد نزدیک میکند.

حضرت علی علیه السلام میفرماید: «احق الناس بالزهادة من عرف نقص الدنیا»(2) کسیکه نقص دنیا را بشناسد به زندگی زاهدانه سزاوارتر است». در جایی دیگر آن بزرگوار میفرماید: «کیف یزهد فی الدنیا من لا یعرف قدر الاخرة»(3). از امام محمد باقر علیه السلام نیز روایت شده که «کثرت یاد مرگ، ضامن زهد در دنیاست»(4).

ص:226


1- . منازل السائرین، ص54 – 53.
2- . غرر الحکم، ح صلی الله علیه و آله، 32.
3- . همان، ح 6987.
4- . بحار، ج73، ص64.

خلاصه همه این فرمایشها این است که هرچه

علم به حقیقت دنیا زیادتر شود زهد انسان نیز بیشتر میشود؛ یعنی رابطه زهد با علم یک رابطه عمیقی است. در مناجاتی که موسی علیه السلام با ذات باری تعالی داشته است خدای متعال فرموده:

«یا موسی: ان عبادی الصالحین زهدوا فیها بقدر علمهم بها و سائرهم من خلقی رغبوا فیها بقدر جهلهم...»(1).

در این کلمات خدای متعال فرموده است که بندگان صالح من به سبب علم خودشان از دنیا زاهدند و هرچه درجه علم بالا میرود درجه زهد بالا میرود، اما سایر مخلوقین را به لقب خاصی معنون نفرموده است، بلکه جهل و نادانی بقیه مردم سبب میشود که راغب در دنیا باشند و اسیر زرق و برق دنیا شوند. ولی کسیکه علم به حقیقت اشیاء دارد میفهمد که اگر دنیا مانند طلا و آخرت هم چون خزف باشد، عاقل، آخرت را اختیار میکند، زیرا آخرت ابدی است و دنیا فانی. در حقیقت که دنیای فانی خزف است و آخرت پایدار و مافوق طلاست، به حدی که اوصافش قابل ستایش نیست لذا کسیکه علم او از همه بالاتر است و مصداق((من عنده علم الکتاب))(2) است، او میفرماید: «غرّی غیری طلقتک ثَلاثة؛ برو ای دنیا و دیگری را فریب بده که من تو را سه طلاقه کردهام که بعد از آن رجوعی نیست.»(3)

ص:227


1- تفسیر قمی، ذیل آیه 157 سوره اعراف، ص 227.
2- . رعد /23.
3- . هیهات غرّی غیری لاحاجتۀ لی فیک طلقتک ثلاثالا رجعۀ فیها- نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص1119، کلمه قصار 74.

رذیلت بخل

بخل؛ یعنی امساک و نگه داشتن آنچه باید

انفاق کرد و ندادن آنچه باید داد. این طرف تفریط است و آن طرف افراط و اسراف است و مراد این است که آنچه را نباید خرج کند، هزینه میکند که هر دو مذمومند.

اسراف مورد مذمت قرآن مجید قرار گرفته است لذا میفرماید:((کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا))(1) خوردن و آشامیدن مشکل ندارد، اما اسراف مورد نهی واقع شده است. اما بخل که نتیجه و ثمره محبت به دنیاست یکی از بدترین صفات خبیثه و اخلاق رذیله است.

خداوند متعال در قرآن مجید میفرماید:

((وَلا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ))(2)

کسانیکه بخل میورزند گمان نکنند آنچه خدا به فضل خود به آنها عطا کرده است، خیر ایشان است، بلکه این، برای اینها شر است. به زودی آنچه که بخل کردهاند طوق شود و در روز قیامت به گردن آنان افتد.

پس این مرض روحی به حدی شدید است که اگر انسان خودش را علاج نکند همین مال برای او وبال جان میشود. در حدیث آمده است که: «من بخل و لم ینفق ما له فی طاعة الله صار ذلک یوم القیامة طوقا من نار فی عنقه و هو قوله سیطوقون؛(3) کسانیکه بخل میورزند و مال خود را در راه طاعت خدا خرج نمیکنند همین مال در روز قیامت طوق آتشین درگردن آنها میشود». این حدیث، همان مطلبی است که در آیه اخیر بدان اشاره شده بود.

ص:228


1- . اعراف / 31.
2- . آل عمران / 180.
3- . تفسیر قمی، ذیل آیه 180 آل عمران.

مرض بخل به حدی سنگین است که اگر کسی به آن مبتلا بشود خدا برای عبرت، اوصاف او را در قرآن مجید آورده و آن فرد را منافق معرفی کرده است.

در سوره توبه میفرماید:

((وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَکُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِینَ * فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ * فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِی قُلُوبِهِمْ إِلَی یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا کَانُوا یَکْذِبُونَ))(1).

این آیه شریفه به صراحت میگوید: نفاقی که در روز قیامت در دل این گونه افراد قرار گرفته به سبب این است که آنان با خدا خُلف وعده کردند و کارشان دروغ گویی است زیرا همیشه وعده میکنند که اگر پولدار شدم صدقه میدهم، ولی وقتی به فضل خدا به آنان نعمتی عطا میشود بخل میورزند.

ذیل این آیات از امام ابو جعفر محمد باقر علیه السلام روایت شده که آن شخصی که به خدا وعده کرده ثعلبۀ بن حاطب بن عمرو بن عوف بوده که شخصی محتاج و نادار بود. او با خدا عهد بست که اگر خدا به او از فضل خود عطا کند، انفاق خواهد کرد، ولی وقتی که خداوند به او عطا کرد، بخل ورزید و خداوند عالم هم در آخر این آیه اظهار کرد که خدا از ظاهر و باطن همه این افراد خبردار است، بلکه او علام الغیوب است:((أَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللهَ یَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُمْ وَأَنَّ اللهَ عَلامُ الْغُیُوبِ))(2) در جای دیگر در همین سوره به آنان که مال را انباشته میکنند، و در راه خدا خرج نمیکنند وعدهی عذاب داده است.

)).. وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلا یُنْفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ * یَوْمَ یُحْمَی عَلَیْهَا فِی نَارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوَی بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَذَا مَا کَنَزْتُمْ لأنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ))(3)

ص:229


1- . توبه 77-76-75.
2- . توبه / 78.
3- . ه مان /35 – 34.

و کسانی که طلا و نقره را اندوخته میکنند و آن را در راه خدا انفاق نمیکنند پس آنان را به عذابی دردناک بشارت بده روزی که آن

طلاها و نقرهها در آتش گداخته میشوند و با آنها پیشانیها و پهلوها و پشتهای آنان را داغ میکنند و فرشتگان عذاب به آنها میگویند این است آنچه برای خود اندوختید، پس مزهی آنچه را که اندوختید بچشید.

این همان آیات شریفه هستند که جناب ابوذر غفاری در اعتراض به زراندوزیهای معاویه و عثمان و عمال حکومت و حیف و میل اموال عمومی، صبح و شام با صدای بلند در برابر معاویه و سپس در مقابل عثمان میخواند و میفرمود که این آیه مخصوص برای ما تعین زکات نیست، بلکه هر نوع زراندوزی را شامل میشود.

در تفسیر قمی ذیل این آیات شریفه آمده است که «کان ابوذر الغفاری یندو کل یوم و هو بالشام و ینادی بِأعلی صوته: بشر اهل الکنوز بِکیِّ فی الجباه و کَیِّ فی الجنوب و کی فی الظهور حتی یتردد الحّرفی اجوافهم»(1).

ابوذر زمانی که در شام بود هر روز با صدای بلند میگفت: بشارت باد به اهل خزانهها که پیشانیشان داغ نهاده میشود و پهلوی آنان طلا و نقرهی گداخته شده، چسپانده میشود و در پشتهای آنها گنجهای گداخته شده چسپانده میشود تا اینکه گرمی این چیزها در شکمهای آنان قرار بگیرد.

بخیل کافر

جرم بخل از نظر اخلاقی به این حداست که بخیل به زبان قرآن مجید کافر شناخته شده است:

ص:230


1- . تفسیر قمی، ص267.

((إِنَّ اللهَ لا یُحِبُّ مَنْ کَانَ مُخْتَالا فَخُورًا * الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَیَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَیَکْتُمُونَ مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ عَذَابًا مُهِینًا))(1).

همانا خداوند هر که را متکبر و فخر فروش باشد دوست نمیدارد. اینها کسانیاند که بخل میورزند و مردم را به بخل فرمان میدهند و آنچه را که خداوند از فضل خود به آنان عطا فرموده کتمان میکنند و ما برای کافران عذابی خوار کننده آماده کردهایم.

علی بن ابراهیم در تفسیر این آیه شریفه میفرماید که «فسمّی الله البخیل کافرا»(2) خدای متعال بخیل را کافر نام گذاری کرده است. حال سؤال این است که مراد از کفر چیست و کافر در این بحثها به چه معنی است. به عبارت دیگر بین کافر اخلاقی و کافر فقهی چه تفاوتی وجود دارد.

جناب علی بن ابراهیم در اوایل سوره بقره حدیثی از امام جعفر صادق علیه السلام ذیل آیه 6 سوره بقره آورده که کفر بر چهار قسم است:

1- کفر جحود: یعنی انکار کردن که خود این بر دو قسم است: یکی جحود به علم و دیگری جحود به غیر علم اینها کسانیاند که خدای متعال درباره آنان فرموده است:((وَقَالُوا مَا هِیَ إِلا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَنَحْیَا وَمَا یُهْلِکُنَا إِلا الدَّهْرُ وَمَا لَهُمْ بِذَلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلا یَظُنُّونَ))(3) اما کسانی که با علم انکار میکنند خدای متعال میفرماید((وَکَانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ))(4).

ص:231


1- . نساء / 37 و 36.
2- . تفسیر قمی، ص132.
3- . جاثیه /24.
4- . بقره /89.

2- کفر برائت: خدای متعال میفرماید:((ثُمَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ))(1) یعنی از یک دیگر دوری میجویند.

3- کفر ترک: خدای متعال میفرماید:((وَللهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلا وَمَنْ کَفَرَ))(2) یعنی کسی که

استطاعت داشته باشد و حج را ترک کند، کافر است.

4- کفر نعمات: خدای متعال میفرماید:((لِیَبْلُوَنِی أَأَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَمَنْ شَکَرَ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ))(3) یعنی کسی که شکر نعمت الهی را به جای نمی آورد کافر است.

با توجه به این تقسیم کفر، بخیل جزء قسم چهارم است، زیرا که آیه شریفه فرموده که بخیل آنچه که خدای متعال از فضل خود به او داده است آن را پنهان میکند، پس بخیل، کافر نعمت الهی است.

سؤال دیگر این بود که آیا این کفر حکم فقهی دارد یا خیر؟ جواب این است که خیر این کفر آثار فقهی مثل قتل، حرام بودن همسر و به ارث تقسیم شدن اموال وی در حیات و غیر ذلک ندارد، بلکه این کفر اخلاقی است که باطن انسان را خراب میکند و او را از خداوند دور میکند.

شح بدتر از بخل

از نظر لغت، شح همان بخل است.(4) در کتاب فروق اللغویه فرق این دو را اینگونه گفتهاند:

ص:232


1- . عنکبوت /25.
2- . آل عمران / صلی الله علیه و آله7.
3- . نمل / 40.
4- . المصباح المنیر، فیومی، ص306 ، القاموس المحیط، فیروز آبادی،  باب الشین.

الف: شح، همان حرص و اشد از بخل است.

ب: شح، نفس حریص بر منع.

ج: شح، افراط حرص بر چیزی است چه در مال باشد چه در غیر مال، ولی بخل فقط در مال است.(1)

این صفت به حدی شنیع است که امام جعفر صادق علیه السلام میفرماید:

«الشح اشد من البخل ان البخیل یبخل بما

فی یده و الشحیح یشح علی ما فی ایدی الناس و علی ما فی یده حتی لایری فی ایدی الناس شیاء الاتمنّی ان یکون له بالحل و الحرام و لا یقنع بمارزقه الله تعالی»(2)؛ شح از بخل شدیدتر است، زیرا بخیل نسبت به آنچه که در دست اوست بخل میورزد ولی شحیح نسبت به آنچه که در دست مردم و در دست خود اوست حریص است. هیچ چیزی در دست مردم نمیبیند مگر اینکه تمنا میکند که برای او باشد چه از حلال و چه از حرام و او به رزق خدای متعال قانع نمیشود. در نسخهای دیگر «لا یشبع و لا ینتفع بما رزقه الله» دارد؛ یعنی او سیر نمیشود و از رزق خدا نفع نمیبرد. این مرض به حدی سنگین است که خدای متعال در قرآن مجید رستگاری را موقوف بر مصونیت از شح نفس قرار داده است.

((وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ))(3) کسانی که نفس خود را از شح و بخل مصون بدارند پس آنها رستگارند.

فضل بن ابی قرن گوید: من اباعبدالله علیه السلام را دیدم که از اول شب تا صبح طواف میکند و این جمله را میگوید: «اللهم قنی شح نفسی» بار الها مرا از شح نفس خودم نگهداری فرما. من عرض کردم: «جعلت فداک ما سمعتک تدعو بغیر هذا الدعاء» فدایت شوم من از شما غیر از این دعا نشنیدم. حضرت جواب داد.

ص:233


1- . معجم الفروق اللغویه، باب الشین، ص295.
2- . تحف العقول، ص371؛ معجم فروق اللغویه، ص295.
3- . حشر /9 – تغابن /16.

«و ایّ شیء أشدّ من شح النفس ان الله یقول((و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون))(1) چه چیزی اشد از شح نفس است، چرا که خدای متعال میفرماید کسانی که شح نفس خود را نگهداری کنند پس آنها رستگارند.

از این کلام فهمیده میشود که اگر کسی شح

نفس را مهار نکند، باطن او به حدی تاریک میشود که فلاح و رستگاری نصیب او نمیشود، در نتیجه آن شخص طعمه آتش جهنم میشود.

معالجه بخل

با توجه به اینکه عذاب آخرت و مشکلات بخل را بیان کردیم، راه علاج این مرض سنگین هم روشن میشود. اگر انسان توجه کند که بخیل هیچ وقت رستگار نمیشود و یا کفر بخیل، یقینی است، و نیز عذاب بخل رسوا کننده است میتواند از این مرض نجات پیدا کند. در یک جمله اگر انسان حقیقت دنیا را بفهمد و به فریب آن آشنا شود به خوبی میتواند از این مرض رهایی پیدا کند. از سوی دیگر اگر به خدای متعال توکل کند و همه اموال را از آن خدا بداند دیگر جایی برای بخل نمیماند. همچنین اگر به آثار اجتماعی بخل بنگرد بازهم از بخل نجات مییابد، زیرا بخیل هیچ وقت عزیز نمیشود بلکه همیشه ذلیل است.(2) محبت بخیل در دل مردم جای نمیگیرد(3) و از همه مهمتر بخیل آنچه میخواهد بدان نمیرسد، بلکه فقری که از آن فرار میکند زود به او میرسد و غنایی را که میخواهد از او فوت میشود و نکته مهم این است که در دنیا زندگیاش آمیخته با فقر است و در آخرت حسابش، حساب اغنیاست(4).

ص:234


1- . تفسیر قمی، ذیل آیه 16 سوره تغابن، ص707.
2- . غرر الحکم،7921-7922.
3- . همان، 7473.
4- . بحار، ج72، ص199.

اگر انسان به این مطالب توجه کند، قلب او از مرض بخل و شح نفس نجات پیدا میکند، در این قسمت باید سراغ فضیلتی برود که جایگزین این مرض مهلک باشد و آن سخاوت است.

فضیلت سخاوت

اشاره

بعد از این که انسان خود را از رذیله بخل دور نگه داشت باید خود را با زیور جود و سخا آراسته کند. سخاوت در واقع نمونه ای از زهد و بیتوجهی به دنیا و مال دنیاست و این صفت از ویژگیهای انبیا و اوصیاست. از امیرالمؤمنین علی علیه السلام است که «من جاد ساد؛(1) هر که جود ورزد بزرگ و آقا میشود». این صفت به حدی ممدوح است که در منفورترین انسانها نیز اثر مثبت ایجاد میکند.

سامری که به واسطهی او قوم موسی علیه السلام به انحراف کشیده شدند. و همه زحمات حضرت موسی علیه السلام را بر باد داد، وقتی که حضرت موسی علیه السلام میخواست آن ملعون را بکشد، خطاب الهی رسید که ای موسی او را نکش زیرا که او سخی است(2).

حد سخاوت

سخاوت در همه وقت و در همه موارد خوب است، اما نه در حدی که برای خود هیچ نداشته باشد. در تفسیر قمی روایتی است که عادت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله این بود که هیچ سائلی را رد نمیکرد. روزی سائلی آمد و درخواستی داشت. اتفاقاً نزد پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله هیچ چیز نبود که به او بدهد. پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: که ان شاء الله میشود.

ص:235


1- . معراج السعاده، ص374.
2- . تفسیر قمی ذیل آیه صلی الله علیه و آله7، سوره طه، ص419.

پس سائل گفت: یا رسول الله این پیراهن خود را به من عطا کنید و چون پیغمبر صلی الله علیه وآله کسی را رد نمیکرد، لذا آن پیراهن را به آن شخص داد. در این وقت این آیه نازل شد((وَلا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ

مَلُومًا مَحْسُورًا))امام صادق علیه السلام فرمودند که مراد از محسور، عریان است(1).

از این آیه شریفه استفاده میشود که انسان در مراحل عادی نباید در سخاوت زیاده روی کند. البته ایثار مرحله بالاتری است که در همه جا قابل توصیه نیست.

مصادیق سخاوت
1. انفاق در راه خدا

مصداق بارز سخاوت، انفاق در راه خداست. زمانی انفاق در مال و یک وقت، انفاق در علم است. خدای متعال یکی از صفات متقین را همین انفاق دانسته است. در ذیل آیه سوم سوره بقره:((وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ))علی بن ابراهیم قمی رحمه الله فرموده که «مما علمنا هم ینبئون و مما علمنا هم من القرآن یتلون»(2) آنچه که آنها را از قرآن علم دادیم آن را تلاوت میکنند و آنچه که به آنها علم دادهایم خبرش را میدهند.

در جای دیگر خدای متعال فرمود((لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ))(3) در این آیه شریفه خدای متعال شرط رسیدن به نیکی را انفاق از اشیاء محبوب بر شمرده است. علی بن ابراهیم قمی رحمه الله فرموده که «لن تنالو البر حتی تردِّدوا علی آل محمد حقهم من الخمس و الانفال و الفئی».(4)

ص:236


1- . همان، اسراء / 29، ص379-378.
2- . تفسیر قمی، ص 33.
3- . آل عمران/ صلی الله علیه و آله2.
4- . تفسیر قمی، ص 104.
2. قرض و صدقه

یکی از مصادیق سخاوت صدقه و خیرات و قرض دادن است، ولی قرض دادن بیشتر فضیلت دارد.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام است که بر باب جنت مکتوب است ثواب قرض 18 درجه است و ثواب صدقه 10 درجه است، زیرا قرض فقط به محتاج تعلق میگیرد، لکن صدقه گاهی به دست غیر محتاج هم میرسد(1).

3. سخاوت در جان

یکی از مصادیق سخاوت، شهادت در راه خداست که البته این صفت نصیب همه نمیشود، بلکه برای کسانی است که دلشان از محبت اهل بیت علیهم السلام سرشار است. امام جعفر صادق علیه السلام در ذیل آیه((وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ))(2) میفرماید: «هم والله شیعتنا؛ به خدا قسم اینها فقط شیعیان ما هستند اذا دخلوا الجنه و استقبلوا الکرامه من الله استبشروا بمن لم یلحق بهم من اخوانهم من المومنین فی الدنیا».

ایثار بالاترین درجه سخاوت

ایثار آن است که انسان به خود سختی دهد و مشکل دیگران را حل کند. این مرتبه برای هر کس نیست هر کسی به این درجه نمیرسد. خدای متعال در مدح این گروه میگوید((وَیُؤْثِرُونَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ))(3) اینها کسانیاند که دیگران را بر خود اختیار میکنند گرچه خودشان احتیاج داشته باشند.

ص:237


1- . تفسیر قمی، ذیل آیه 3، سوره حدید، ص 686.
2- . آل عمران /169.
3- . حشر /9.

این صفت به حدی بالاست که مخصوص به حضرت علی علیه السلام و فرزندان وی علیهم السلام و حضرت فاطمه J شده که تمام سوره دهر در مدحشان نازل شد و در آخر نیز خداوند از سعی آنها تشکر کرده

است. البته راه ایثار باز است، گرچه انسان به آن درجه بالا نرسد که خود بحثی دیگر است، اما به هر حال راه باز است لذا بعد از داستان آمدن فرشتهها و بردن نان، علی بن ابراهیم قمی رحمه الله فرموده که «و هی جاریة فی کل مؤمن فعل مثل ذلک لله عزوجل»(1) این راه برای هر مؤمنی که میخواهد اینطور افعال را در راه خدا انجام دهد باز است و خدا هم از او تشکر میکند به شرطی که برای خدا باشد.

رذیلت غنا و بی نیازی

یکی از رذائل اخلاقی که ناشی از قوه شهویه است غنا و بی نیازی میباشد. این صفت مراتب زیادی دارد. معنای این سخن آن نیست که غنا و بی نیازی مطلقا از صفات رذیله باشد، بلکه بنابر قول مرحوم نراقی در معراج السعاده غنا چند قسم دارد:

الف) غنایی مورد مذمت است که انسان تمام وقت خود را در آن صرف نماید و اگر چیزی از دستش برود غمگین شود.

ب) کسی که سختی و زحمت نکشیده، اما از آنچه که خدا از ثروت به او میدهد خیلی خوشحال میشود، اما اگر از دستش برود اندوهناک میشود.(2)

ص:238


1- . تفسیر قمی، ص 733.
2- . معراج السعادة ، ص349.

اگر انسان مال داشته باشد و آن را در راه خدا خرج کند، اینکار مورد مذمت نیست. به عبارت دیگر آن بینیازی مورد مذمت است که سبب سرکشی شود.(1) لذا در حدیث است که وقتی انسان خود را بی نیاز بداند آن وقت کفر میورزد و سرکشی میکند. در حقیقت این

غنا و ثروت امتحانی الهی است که خدا به سبب آن، انسان را در بوته آزمایش قرار میدهد. لذا وقتی که اغنیا از وجود اصحاب صفّه اظهار انزجارکردند و از رسول خدا صلی الله علیه وآله خواستند که آن حضرت اصحاب صفّه را از اطراف خود دور کند، خدای متعال از این عمل منع فرمود و حکم داد که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله از این افراد دوری نکند و بعد فرمود که این یک آزمایش و فتنه است((وَکَذَلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ))(2)

جناب علی بن ابراهیم ذیل این آیه شریفه فرموده که «أی اختبرنا الاغنیاء بالغناء» ما ثروتمندان را به وسیله ثروت در بوته آزمایش قرار دادیم تا ببینیم مواسات آنان با فقرا چگونه است و چگونه از اموال خودشان برای فقرا خرج میکنند.(3)

فقر بعد از غِنی

خداوند عالم وقتی انسان را بی نیاز میکند و مقداری مال و ثروت به او عطا میکند، این انسان در پوست خود نمیگنجد، غافل از این که آن کسی که به او مال و ثروت عطا کرده همان کسی است که میتواند آنها را بگیرد. لذا وقتی خدا انسان را غنی میکند و بعد دوباره به دروازه فقر نزدیک میسازد، این انسان ناله و زاری میکند، لذا در حدیث میخوانیم زمانی که خدا بندهای را غنی میکند و سپس او را فقیر میکند آن فرد مأیوس میشود و جزع و فزع میکند، دوباره وقتی که این مشکلات را حل میکند خوشحال میشود. بنابراین فقط کسانی که صبر پیشهاند فلسفه این آزمایشها را میفهمند،(4) ولی

ص:239


1- . سوره علق / 7و6.
2- . انعام / 53.
3- . تفسیر قمی، ص191 – 192.
4- . تفسیر قمی، ص301، ذیل آیه 10 سوره هود.

افراد بی نیاز نمیفهمند که چرا مال و ثروت از آنها سلب شده است. فقط وقتی مال به آنها میرسد میگویند که خدا ما را مورد اکرام قرار داده در حالیکه این یک امتحان است و فقر بعد از غنا هم امتحان است زیرا وقتی انسان از اموال خود، حقی را که در آن قرار داده شده پرداخت نکند به فقر و تنگدستی مبتلا میشود. و در این مورد خدای متعال در سوره فجر به صراحت فرموده است: «کسانی را که خدا به فقر مبتلا کرده به خاطر این است که اینها یتیم را اکرام نمیکردند و مسکین را طعام نمیدادند و فقط دوست داشتند که مال را جمعآوری کنند».(1) اینگونه افراد همیشه میپندارند که این بینیازی و ثروت که به صورت مال دنیا نزد آنان است، دست رنج خودشان است و مثل قارون میگویند که این اموال دست رنج علم من است،(2) ولی خدای متعال اینگونه افراد را به گونهای سرکوب میکند که خود میگوید هلاکت اینها برای من امر مهمی نیست، کسانی که از آنان قویتر بودند و بیش از این افراد مال جمع کرده بودند ما آنها را هلاک کردیم.

فضیلت فقر

ضد بی نیازی و غنا، فقر و نیازمندی است. این فقر بر دو قسم است:

الف) فقر حقیقی؛ یعنی مطلق فقر. انسان موجودی است که در ذات او فقر نهفته است و در مقابل آن ذات واجب الوجود است که غنای محض است. در مقابل او همه فقیرند و او غنی حمید است.(3)

ب) فقر اضافی؛ یعنی نسبت به بعضی

ضروریات که خود بر چند قسم است:

1. فقیر حریص 2. فقیر قانع 3. فقیر زاهد 4. فقیر مستغنی راضی.

بین این اقسام، قسم چهارم بهترین نوع است که در درجه اول ائمه اطهار علیهم السلام مصداق این قسماند. مراحل دیگر در درجات بعدی قرار دارند که کمترین آنها قسم اول است. البته این فقیر حریص از غنی حریص بهتر است.

ص:240


1- . سوره فجر / 16-15.
2- . قصص /78 – فاطر / 15.
3- . فاطر/35.

فقر فضیلت است اما هیچ وقت مورد توصیهی معصومین علیه السلام نیست بلکه همیشه ما را ترغیب کردهاند که دست سؤال به سوی کسی دراز نکنید. این حدیث نبوی معروف است «کاد الفقر ان یکون کفرا».(1) در روایتی دیگر آمده است که «الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله»(2) با توجه به این روایت تکدی و سربار مردم شدن مورد مذمت واقع شده است. به عبارت دیگر فقر نسبت به بعضی عقوبت و نسبت به برخی کرامت است. فقری که انسان را بد خلق و او را مجبور به معصیت کند و سبب شود تا انسان از خدا شاکی باشد و بر قضا و قدر الهی راضی نباشد این فقر باعث عقوبت است. اما فقری که انسان را خوش خلق و مطیع پروردگار کند و بنده از حال خود به خدا شکایت نکند، بلکه خدا را بر فقر خود شکر کند، این فقر کرامت است.

آن فقیری قابل ستایش است که بر فقر خود پوشش استغنا بگذارد و مردم را از احوال خود آگاه نکند. در روایتی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله آمده «هر که فقر خود را بپوشاند خدا به او اجر آن کسی را عطا میفرماید که همه روزها را روزه بگیرد و همه شبها را عبادت کند».

برای شخص فقیر سزاور است که با اغنیا

همنشین نشود و آنان را جهت مالشان تواضع نکند، بلکه باید در این زمینه با آنان با تکبر برخورد کند. روایت است که حضرت امیرالمؤمنین علی و حضرت خضر علیهما السلام با یکدیگر ملاقات کردند. حضرت علی علیه السلام از حضرت خضر پرسید که بهترین اعمال چیست؟ حضرت خضر فرمود: بذل اغنیا بر فقرا به جهت رضای خدا. حضرت فرمود: از آن بهتر ناز و تکبر فقیر است بر اغنیا از راه وثوق و اعتماد به خدا. حضرت خضر فرمودند: این کلامی است که باید با نور بر صفحه رخسار حور نوشت.(3)

ص:241


1- . الکافی، ج2، ص 307، کتاب الدیمان و الکفر باب الحد، ح 4.
2- . الکافی، ج 5، ص 88؛ کتاب المعیشته باب من کدّ علی عیاله ح 1.
3- . بحارالانوار، ج39، ص133.

مرحله چهارم

اوصافی که در آن سه یا دو قوه از قوای سه گانه وجود داشته باشد. و رذایل یا فضائل اخلاقی آن بدان سبب بروز میکند.

1. حسد

اشاره

یکی از مهم ترین رذیلتهای اخلاقی که از قوه غضبیه و شهویه ناشی میشود، حسد است و آن صفتی است که انسان میخواهد نعمتی از دیگری سلب شود. «الحسدان تتمنی زوال نعمة المحسود الیک»(1).

چنین انسانی زندگی را برای خود تلخ میکند «اسوء الناس عیشا الحسود»(2) و این مرضی نیست که بهزودی درمان شود بلکه مرضی طویل الامد است؛ یعنی تا انسان حاسد و محسود زندهاند این مرض ادامه دارد. «الحسد داء لا یزول الا بهلک الحاسد او بموت المحسود»(3). این مرض هم جسم انسان را متأثر میکند و هم روح او را آلوده میکند.

حضرت علی علیه السلام میفرماید: «الحسد یذیب الجسد؛(4) حسد جسم را آب میکند». امام صادق علیه السلام نیز میفرماید: «انّ الحسد یأکل الایمان کما تأکل النار الحطب».(5) همانا حسد ایمان را میخورد همان طور که آتش هیزم را. در جای دیگری نیز فرمودند: «حسد در قلب انسان ایمان را میمیراند کما اینکه آب، یخ را نابود میکند.(6)،(7)

ص:242


1- . الصحاح، جوهری،  ج2، ص465.
2- . عیون الحکم و المواعظ، ص114.
3- . همان، ص56.
4- . همان، ص23.
5- . بحارالانوار، ج 70، ص 244. 
6- . مستدرک، الوسائل، ج 12، ص 18.
7- . همان.
حسود و دشمن با خدا

ظرف وجودی شخص حاسد بسیار مضیق است به حدی که او نمیتواند نعمات الهی را در بندگان خدا مشاهده کند، بلکه در صدد است تا حد ممکن این نعمت را از شخص محسود سلب کند. در واقع اینگونه افراد در حال مبارزه با خدایند.

خدای متعال به حضرت موسی فرمود: ای فرزند عمران نسبت به آنچه که به مردم دادهام حسد نورزید و چشم به آن ندوزید و نفس خود را پیرو آن نکنید، زیرا حاسد نسبت به نعمات من ناراضی است و مانع تقسیم من به بندگان است و کسی که چنین باشد نه من با اویم و نه او با من است.(1)

این مرض به حدی مهلک است که انسان در مقابل خدا قد علم میکند و مثل ابلیس برای همیشه راندهی درگاه الهی میشود. زیرا آنچه که خدا به حضرت آدم داد ابلیس بهخاطر حسد اعتراض کرد و بر کار خدا اشکال گرفت که چرا آدم را به این سمت انتخاب کردی؛ یعنی بر تقسیم الهی راضی نبود. زمانیکه خدای

متعال به ملائک گفت((اُسجُدُوا لِآدَمَ))همان موقع ابلیس حسد خود را آشکار کرد و از سجده کردن امتناع کرد و برای کار خود استدلال آورد که او (شیطان) بهتر از آدم است.(2) از این عبارت میتوان استفاده کرد که شخص حاسد مثل ابلیس به تقسیم الهی راضی نیست، بلکه او در زمره اعوان ابلیس محسوب میشود.

ص:243


1- . کافی / ج 2، ص307.
2- . تفسیر قمی، ص41.
حسد سبب توهین به پیامبر

حسد وقتی به اوج خود میرسد انسان هیچ چیزی را نمیشناسد و حتی به نبی خدا هم تهمت میزند کما اینکه برادران یوسف به حضرت یعقوب علیه السلام تهمت زدند پدر ما در گمراهی آشکار قرار گرفته است.(1) این گناه بزرگ فقط به سبب حسد بود زیرا حضرت یعقوب علیه السلام به خاطر کمالات، حضرت یوسف علیه السلام را از همه فرزندانش بیشتر دوست میداشت. لذا این برادران به حضرت یوسف حسد ورزیدند و به سبب آن بر نبی خدا تهمت زدند و برای قتل حضرت یوسف علیه السلام برنامه ریزی کردند گرچه بعداً از قتل منصرف شدند و در چاه تاریکانداختند(2) در حدیثی از امام صادق علیه السلام است که وقتی حضرت یوسف را در چاه انداختند حضرت جبرئیل آمده و گفته چه کسی شما را در چاه انداخته پس یوسف جواب داده: چون برادران منزلت من را نزد پدرم دیدند به من حسد ورزیدند و به همین خاطر مرا در چاه انداختند(3) پس مرض حسد به حدی مهلک است که انسان بر قتل دیگری آماده میشود.

بنابراین انسان باید نفس خود را از این

بیماری نجات دهد. بدین ترتیب که ابتدا آن را ریشه یابی کند و بعد در صدد علاج آن بر آید و در راه علاج، این مطلب را باور کند که قدرت خدای متعال بر همه چیز سیطره دارد و اگر توانست این صفت را از خود دور کند صفت نصیحت و دوستی را در خود جای دهد.

فضیلت نصیحت

در مقابل حسد سه او صاف حسنه وجود دارند که ممدوح میباشند و درادامه بحث هر یک را جداگانه مورد بررسی قرار میدهیم.

ص:244


1- . یوسف /8.
2- . تفسیر قمی، ص317.
3- . همان، ص330.

1. غبطه، منافسه یا رشک: این صفت به نوعی تمنای نعمت است. به این معنی که وقتی انسان نعمت خدا را در دست کسی میبیند تمنای زوال نعمت برای آن فرد نمیکند، بلکه همان نعمت را از خدای متعال برای خود طلب میکند. این حالت در واقع حسن ظن به قدرت خدای متعال است؛ یعنی همان خدایی که قدرت دارد به دیگران نعمت عطا کند قدرت دارد که به ما هم عطا کند. پس غبطه و رشک صفتی است که از یقین به قدرت الهی نشأت میگیرد.

2. غیرت: حسد این است که انسان برای دیگری زوال نعمت را میخواهد. در غیرت هم انسان، زوال چیزی را از خدا میخواهد اما آنچه که صلاح او در آن نیست. اگر کسی چنان صفتی داشته باشد که از خدا بخواهد که آن اوصافی که در صلاح انسان نیست زائل شوند، چنین شخصی غیرتمند است و این صفتی عالی اخلاقی به حساب میآید.

3. نصیحت: این صفت ضد حسد است و آن عبارت است از این که انسان برای دیگران همان را بخواهد که برای خود میخواهد. پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرموده است: «المؤمن یحب للمؤمن ما

یحب لنفسه؛ مؤمن هرچه برای خود میخواهد برای مؤمن دیگر نیز همان را میخواهد».(1) در این حالت انسان برای بندگان خدا جز خیر چیز دیگری نمیخواهد. این صفت پیشوایان ما است که وقتی مصیبتی به ما میرسد آنها غمناک میشوند(2). به هر حال کسی که برای خیر دیگران دغدغه دارد هر خیری به او برسد این شخص شریک در ثواب آن است.

ص:245


1- . جامع السعادات، ج1، ص214.
2- . بحار، ج68، ص167.

رذیلت قطع رحم

یکی از صفات رذیله، قطع ارتباط با ارحام و وابستگان است. گناه این صفت به حدی است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودهاند: «ابغض الاعمال الی الله الشرک بالله ثم قطیعة الرحم ثم الامر بالمنکر و النهی عن المعروف؛(1) بعد از شرک به خدا مبغوض ترین اعمال نزد خدای متعال قطع رحم است سپس امر به منکر و نهی از خوبیها است». پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «جبرئیل به من خبر داده که بوی خوش جنت از مسیر هزار سال به مشام میرسد، ولی این بوی خوش به عاق والدین، قاطع رحم و پیرمردی که زنا کرده باشد، نمیرسد».(2)

عذاب بدتر برای قطع رحم این است که خدای متعال بر قاطع رحم لعنت کرده و در سوره رعد میفرماید:((وَالَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَیُفْسِدُونَ فِی الأرْضِ أُولَئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ))(3).

خدای متعال در این آیه شریفه به صراحت کسانی را لعنت کرده است که آنچه را خدا

صله آن را امر کرده ترک کنند. اگر کسی بهوسیله لعنت از رحمت الهی دور شود معلوم است که نه دین دارد و نه دنیا، لذا باید این صفت رذیله را از خود دور کنیم و صفت حسنه صله رحم را جایگزین آن سازیم.

صله ی رحم

صله رحم و ارتباط با خویشاوندان یک حق لازم است و لو آنها با ما ارتباط نداشته باشند و به وظیفه خود عمل نکنند، بلکه ارتباط با این چنین افرادی ارزشی مضاعف دارد. برادر و خواهری که قطع رحم و یا احیاناً دشمنی میکنند مستحق صله رحماند و ارزش این نوع صله رحم هم بیشتر است.

ص:246


1- . جامع السعادات، ج2،ص 257.
2- . بحارالانوار، ج74، ص95.
3- . رعد / 25.

امام زین العابدین علیه السلام میفرماید: «ما من خطوة احب الی الله عزوجل من خطوتین؛ خطوة یسدّ بها المؤمن صفا فی الله و خطوة الی ذی رحم قاطع؛(1) گامی نزد خدا محبوبتر از دو گام نیست گامی که صفی را در راه خدا تشکیل دهد و گامی به سوی رحم و خویشاوندی که قطع رابطه نموده است».

معنا و حدود صله رحم

صله رحم به معنای ارتباط داشتن با بستگان نَسبی است و مثل روزه و نماز واجب است. اما سؤال این است که حدود و مقدار آن چه قدر است؟ آیا ارتباط تلفنی کافی است یا حضور نزد آنها لازم یا بالاتر و رسیدگی به آنان هم ضروری است؟

آنچه در پاسخ این سؤال میتوان گفت این است که صله ارحام یک درجه اش حداقلی است که با سلام کردن شروع میشود. حضرت علی علیه السلام

میفرماید «صلوا ارحامکم و لو بالسلام؛(2) صله ارحام داشته باشید ولو به یک سلام کردن باشد». درجه دیگرش حداکثری است و آن رسیدگی به تمام نیازهای آنان است. ولی آنچه که لازم است این است که انسان باید به آن مقداری ارتباط داشته باشد که در عرف به آن قطع رابطه نگویند. این ارتباط نسبت به پدر و مادر و برادر و خواهر و عمو و عمه و عموزادگان شاید زیادتر باشد. این صله رحم نزد خدای متعال به حدی اهمیت دارد که فردای قیامت این امر، مورد سؤال قرار میگیرد خدای متعال در اول سوره نساء میفرماید:((وَاتَّقُوا اللهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالأرْحَامَ إِنَّ اللهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا))(3).

ص:247


1- . بحارالانوار ، ج74، ص89.
2- . همان، ج74، ص91.
3- . نساء /1.

در تفسیر قمی آمده است که خدای متعال روز قیامت در مورد تقوا سؤال میکند که آیا تقوا پیشه کردید و در مورد ارحام میپرسند که آیا با آنها صله و ارتباط داشتید یا نه؟ از این آیه به خوبی این مطلب هم فهمیده میشود که لازمه تقوا رعایت حقوق خویشاوندان است. صله رحم آثار دیگری نیز مثل اینکه کسی که صله رحم بکند رزقش زیاد میشود و یا عمر او افزایش پیدا میکند؛ آن فرد وارد بهشت میشود(1) و علاوه بر اینها سکرات موت هم بر او آسان میشود.(2)

خدای متعال ما را جزء کسانی قرار دهد که صلهی رحم را جزء زندگی خود قرار میدهند.

ص:248


1- . بحار، ج74،ص صلی الله علیه و آله2.
2- . مشکوة الانوار ، ص404.

عقوق والدین

یکی از مصادیق قطع رحم عقوق والدین است،

اما چون در علم اخلاق اهمیتش خیلی زیاد است، لذا آن را جداگانه ذکر میکنند. این صفت رذیله به حدی سنگین است که خدا همه انسانها را از این صفت بد برحذر میدارد. در این باره همین بس که اذیت کننده پدر و مادر نزد خدا به حدی مورد ملامت است که بوی بهشت به مشامش نمیرسد، با وجودیکه بوی بهشت از مسیر پانصد سال به مشام میرسد.(1) یکی دیگر از عقوبتهای عقوق والدین سختی در سکرات موت است(2) و اینکه رزق انسان کم میشود.(3)

عقوق والدین و بیاحترامی نسبت به آنها به حدی سنگین است که اگر کسی مطیع والدین باشد ولی در بعضی از مراتب و احترام تأمل و درنگی کند خدا این کار را هم مورد مؤاخذه قرار میدهد و در همین دنیا اثر آن را آشکار میکند. حضرت یوسف علیه السلام نبی خدا و برگزیده ذات باری بود و جهان کفر و شرک مصر را با طنین توحید نور باران کرد. اما همین که در احترام پدر خود لحظهای درنگ کرد اثرش این شد که نبوت در نسل او باقی نماند، با وجودیکه بعد از لحظهای احترام را به جا آورد، اما همین درنگ در آن لحظهای که یوسف علیه السلام از تخت به احترام پدر بلند نشده بود این اثر را گذاشت.

علی بن ابراهیم قمی رحمه الله میگوید: زمانی که یعقوب علیه السلام همراه اهل و عیال خود وارد مصر شد یوسف علیه السلام بر تخت خود نشسته بود و تاج پادشاهی بر سر او بوده حضرت یوسف خواست که پدر و مادرش او را به این حالت ببینند، لذا وقتی پدر بر او وارد شد او بلند نشد و

آنها در برابر حضرت یوسف سجده کردند. همین وقت بود که جبرئیل علیه السلام نازل شد و گفت: ای یوسف! دست خود را بیرون بیاور. پس حضرت یوسف این کار کرد و از بین انگشتانش نوری خارج شد. حضرت یوسف پرسید! ای جبرئیل این چه نوری بود؟ جبرئیل علیه السلام جواب داد: این نور نبوت بود که خدا از صلب شما خارج کرده به علت اینکه برای پدر خود بلند نشدید.(4) این خداوند سپس نور نبوت را در صلب برادرش لاوی قرار داد زیرا او سبب شده بود که یوسف به قتل نرسد، لذا خدا برای تشکر از این فعل این جزا را به او مرحمت فرمود.(5)

ص:249


1- . وسائل الشیعه، ج7، ص216.
2- . بحارالانوار ،ج 74، ص75.
3- . همان، ص332.
4- . تفسیر قمی، ص331.
5- . تفسیر قمی، ص133.

اطاعت از والدین

مصداق بارز صله رحم، اطاعت از والدین و حسن سلوک با آنان است. حسن سلوک و نیکی به والدین نزد باری تعالی به حدی حائز اهمیت است که بعد از توحید و یکتا پرستی خود، حسن سلوک به والدین را مطرح میکند:((وَاعْبُدُوا اللهَ وَلا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا))(1).

نزد معصومین علیهم السلام نیز این عمل با ارزش ترین کار به حساب آمده است.(2) این عمل نزد خدای متعال به حدی اهمیت دارد که خدای متعال روش احترام به والدین را هم به ما یاد داده و در سوره اسراء میفرماید((فَلا تَقُل لَهُما اُفٍّ))(3).

امام صادق علیه السلام میفرماید: «لو علم ان شیاء اَقَلّ من اف

لقاله؛(4) اگر چیزی کمتر از کلمه «اف» معلوم بود خدا آن را میفرمود. سپس در ادامه، ذیل آیه((وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ...))(5). علی بن ابراهیم قمی رحمه الله میفرماید: معصوم فرموده است: «تذلل لهما و لا تتجبر علیهما»(6). حتی دین اسلام در مورد والدینی که کافرند حکم داده است که با آنها با رفتار نیکو عمل شود. البته گوشزد کرده که اگر به غیر خدا دعوت کردند، سخنشان را نپذیرید. خدای متعال در سوره لقمان میفرماید:((وَإِنْ جَاهَدَاکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا))(7).

ص:250


1- . نسا / 36.
2- . بحارالانوار ج 74 ص 45.
3- . اسراء /23.
4- . تفسیر قمی ذیل آیه 23 اسراء، ص 378.
5- . اسراء / 5.
6- . تفسیر قمی، ذیل آیه 24، ص 278.
7- . لقمان / 15.

استهزاء

یکی از اوصاف منفی و رذایل اخلاقی استهزاء است؛ یعنی بیان نحوهی گفتار مردم یا رفتار و کردار آنها و یا خلقت آنان بهگونهای که سبب خنده مردم شود. ریشه این صفت خبیثه یا عدوات است یا تکبر؛ یعنی فرد استهزاء کننده میخواهد طرف مقابل را حقیر بشمارد.

این صفت ناپسند از ویژگیهای کفار است. خدای متعال قول کفار را نقل میکند که آنها در بین خودشان میگفتند:((إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ))(1) ما که با شماییم ما استهزاء کنندهایم. خدا هم درجواب آنها فرمود:((اللهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ))(2) و میدانیم که استهزای خدا همان عذاب خدا است.(3)

عاقبت استهزاء کنندگان

استهزاء و سخریه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را خیلی اذیت میکرد، لذا وقتی بعد از سه سال به پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله حکم رسید که کار خود را علنی کند و از مشرکین اعراض کند، آنجا خدای متعال فرمود((إِنَّا کَفَیْنَاکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ))(4) از افراد استهزاء کننده ما برای تو کافی هستیم. علی بن ابراهیم قمی رحمه الله در ذیل این آیه شریفه میفرماید: استهزاء کنندگان رسول خدا صلی الله علیه وآله پنج نفربودند: 1- ولید بن مغیره 2- عاص بن وائل 3- اسود بن عبد المطلب 4- اسود بن عبد یغوث 5-حارث بن طلاطله خزاعی.

زمانی که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله از استهزای ولید خیلی اذیت شد او را نفرین کرد: «اللهم اعم بصره و أثکله بولده» در نیتجه او نابینا شد و پسرش هم در جنگ بدر کشته شد. روزی ولید بن مغیره از نزد پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله میگذشت

ص:251


1- . بقره /14.
2- . بقره /15.
3- . تفسیر قمی، ص36.
4- . حجر / صلی الله علیه و آله5.

و جبرئیل هم آنجا بود پس جبرئیل پرسید: یا محمد! ولید بن مغیره همین است که شما را استهزاء میکرد؟ پیغمبر اکرم فرمود: آری. ولید وقتی از کنار مردی از طایفه خزاعه میگذشت و او نوک تیر را درست میکرد قسمتی از آن تیر در چشم ولید فرو رفت به حدی که خون جاری شد. جبرئیل به همان موضع زخم اشاره کرد. ولید به خانه رسید و در رختخواب خود خوابید دخترش پایینتر از او خوابیده بود پس آن زخم سر باز کرد و خون سرازیر شد و به رختخواب دخترش رسید. آن دختر بیدار شد و گفت بابا دهان مشک را ببند. او گفت این آب مشک نیست، بلکه خون پدرت است. بچههای مرا

جمع کن بعد از آن وصیتهایی کرد و مرد.

همچنان ربیعة بن اسود نیز از کنار پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله میگذشت جبرئیل به او اشاره کرد که نابینا شد و مرد. جبرئیل علیه السلام به شکم فرد دیگر یعنی اسود بن عبد یغوث اشاره کرد و نتیجه این شد که او همیشه آب میخورد ولی سیراب نمیشد تا اینکه شکمش پاره شد. به همین ترتیب جبرئیل به پای عاص بن وائل اشاره کرد. در این حال چوبی زیر پای او چسبید و از بالای پا بیرون آمد و او مرد. آخرین فرد یعنی حارث بن طلاطله هم به مرض استسقاء مرد(1) و در نتیجه همه استهزاء کنندگان طعم استهزاء به پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را چشیدند. به هر حال این صفت، بسیار ناپسند است که انسان را نزد خدای متعال مغضوب و منفور قرار میدهد.

چند آیه کریمه در قرآن مجید در مورد مذمت سخریه وارد شده است. گرچه بین استهزاء و سخریه چندان تفاوتی وجود ندارد؛ اما در معجم الفروق اللغویه تفاوتی اندک بین این دو کلمه ذکر شده است: استهزاء عملی است که استهزاء کننده ابتدا به ساکن (به قصد توهین) کسی را استهزاء کند و او را دست اندازد «ان الانسان یستهزء به من غیر ان لیسبق منه فعل یستهزاء به من اجله». ص:252


1- . تفسیر قمی، ذیل آیه صلی الله علیه و آله5 سوره حجر، ص 353-354.

اما سخریه فعلی است که قبلاً از مسخورمنه عملی سر زده باشد که مسخره کننده آن عمل را حیله ای برای ریشخند کردن طرف مقابل قرار دهد «السخر یدل علی فعل لیسبق من مسخور منه»(1).

با توجه به این فرق اگر در قرآن مجید تدبری کرده باشیم بهخوبی این فرق آشکار می شود. مثلاً در سوره هود آیه 38 داستان

ساختن کشتی نوح علیه السلام که مردم این عمل را بهانهای برای مسخره کردن قرار داده بودند.

جناب علی بن ابراهیم قمی رحمه الله داستان عذاب قوم نوح را ذیل آیه 36 این سوره بررسی کرده و حدیث مفصل امام صادق علیه السلام را از عبدالله بن سنان روایت کرده است که 600 سال عذاب بر قوم نوح تأخیر شد و هر وقت حضرت نوح علیه السلام دست به نفرین بلند می کرد فرشته الهی از او استدعا می کرد که نفرین نکند و ایشان تا سیصد سال از نفرین دست کشیدند. این عمل دو بار تکرار شد. وقتی صلی الله علیه و آله00 سال شد نوح علیه السلام دست به نفرین زد و آن موقع این آیه نازل شد((أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلا مَنْ قَدْ آمَنَ))(2) بعد خدای متعال امر کرد که حضرت نوح درخت خرمایی بکارد. وقتی این عمل از حضرت نوح سر زد، مردم، ایشان را به مسخره گرفتند که این پیرمرد نهصد ساله آمده است که درخت خرما بکارد و بعد ایشان را سنگ باران می کردند. زمانیکه پنجاه سال از این عمل گذشت نوح علیه السلام مأمور به قطع این درخت شد، مردم دوباره بهانهای برای مسخره کردن پیدا کردند در این موقع قرآن می گوید:((کُلَّمَا مَرَّ عَلَیْهِ مَلأ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قَالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْکُمْ کَمَا تَسْخَرُونَ * فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ))(3) بعد خدای متعال او را به ساختن کشتی امر نمود و گفت: از قوم خود کمک جوید. ص:253


1- . معجم الفروق اللغویه،ص 50.
2- . تفسیر قمی، ذیل آیه 36 سوره هود، ص 303.
3- . هود / 38 و39.

وقتی نوح علیه السلام از آنها کمک خواست آنها دوباره ایشان را مسخره کردند که می خواهد در خشکی کشتی بسازد.(1) در ادامه نیز داستان طوفان ذیل آیات مربوطه آورده شده است.

در سوره توبه در تفسیر آیه 79 آمده که

عمل سالم بن عمیر انصاری سبب شد تا منافقین بهانهای برای ریشخند کردن داشته باشند. داستان این واقعه به این صورت است که سالم بن عمیر انصاری مقداری خرما نزد پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله آورد و نبی خدا صلی الله علیه وآله امر فرمودند: آن را به عنوان صدقه نثار کنند. این عمل سبب شد تا منافقین به ریشخند کردن بپردازند. آنان گفتند به خدا سوگند خدا از این صاع بینیاز است و به این مقدار اندک محتاج نیست. در این هنگام این آیه نازل شد:((الَّذِینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الصَّدَقَاتِ وَالَّذِینَ لا یَجِدُونَ إِلا جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللهُ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ))(2) از این آیه شریفه استفاده می شود که به ریشخند گرفتن کسی موجب عذاب دردناک خواهد بود و این گناه قابل آمرزش نمی باشد.

همچنین ذیل آیه 10 سوره انعام خداوند عالم به پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله دل گرمی می دهد که مسخره کنندگان، قبل از شما هم انبیا و رسل دیگر را مسخره می کردند ولی ما آنها را عذاب کردیم؛(3) یعنی مسخره کنندگان شما هم عذاب می شوند.

طبق آیه 14 سوره صافات یکی از ویژگیهای این است که آیات الهی را مسخره می کنند.(4)

ص:254


1- . تفسیر قمی، ذیل آیه 38 هود ص 304.
2- . توبه / 79، تفسیر قمی، ص278.
3- . تفسیر قمی، ذیل آیه 10 سوره انعام، ص185.
4- . صافات آیه 14، تفسیر قمی، ص569.

در سوره مؤمنون خداوند عالم تصویر اهل جهنم را ترسیم و مکالمه آنان را مطرح می کند و در آیه 110 به آنها می گوید: شما همان کسانی بودید که مؤمنانی را مسخره می کردید که می گفتند خدایا ما برتو ایمان آوردیم پس ما را ببخش و بر ما رحم کن، اما شما آنان را به مسخره می گرفتید و به آنها

می خندیدید. از سیاق و سباق این آیات استفاده می شود که مسخره گران، به آیات الهی و مؤمنان توهین می کردند و وقتی که آنان خدا را مخاطب قرار میدهند خدا به آنها می فرماید:((اِخْسَئُوا فِیهَا وَلا تُکَلِّمُونِ))(1) و خدا به آنها اجازه تکلم را نمی دهد.

کسانیکه دوستداران اهل بیت علیهم السلام را مسخره می کنند روز قیامت وقتی آنها را می بینند و جایگاه آنان را مینگرند، میگویند: اینها را که ما آنان را بدترین خلق میپنداشتیم و آنها را مسخره می کردیم،(2) امروز که ورق برگشته است ما کجاییم و آنها کجایند.

نکته دیگر این که در آیه یازدهم سوره حجرات خدای متعال به صراحت از مسخره کردن نهی می کند و میفرماید مرد یا زن کسی را مسخره نکنند، زیرا ممکن است کسی که مسخره میشود بهتر از مسخره کننده باشد. علی بن ابراهیم قمی رحمه الله در ذیل این آیه شریفه می فرماید این آیه در شأن صفیه بنت حُیی بن اخطب نازل شد. او زوجه رسول خدا صلی الله علیه وآله بوده و داستانش این است که عایشه و حفصه این بانو را اذیت و او را مسخره می کردند و میگفتند ای دختر یهودی! این بانوی بزرگوار ازآنان به رسول خدا صلی الله علیه وآله شکایت کرد. رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «الا تُجِیبِینَهما؛ چرا آنها را جواب نمی دهی؟» او گفت: چه بگویم ای رسول الله؟ قال: قولی: ابی هارون نبی الله و عمی موسی کلیم الله و زوجی محمد رسول الله فما تنکران منی؟ حضرت فرمودند: بگو: پدر من هارون نبی الله است، عمویم موسی کلیم الله و همسر من محمد رسول الله است پس چرا شما مرا نکوهش می کنید. زمانیکه صفیه این مطلب را به آن دو زن گفت

ص:255


1- . مومنون / 108.
2- . تفسیر قمی، ذیل آیه 63 سوره ص .

آنها گفتند: اینها را رسول خدا صلی الله علیه وآله به تو یاد داده است. پس در این موقع آیه شریفه((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَسْخَرْ قَومٌ مِنْ قَوْمٍ...)) نازل شد.(1) از این روایت استفاده می شود که جواب مسخره کردن را نباید با مسخره کردن داد، بلکه باید حقیقت را بیان نمود.

خلاصه کلام این که این صفت بسیار مذموم است و موجب عذاب الهی می شود. در برابر این صفت رذیله، صفت حسنه ای به نام مزاح است که روش پیغمبر اکرم و ائمه معصومین علیهم السلام بود. البته معنای مزاح قهقهه و دروغ گویی و غفلت از یاد الهی نیست، بلکه خوشحال کردن مؤمنین و ایجاد محبت بین آنهاست. عبوس بودن و درشت رویی کار انبیا و اوصیای آنها نیست، لذا در مورد حضرت علی علیه السلام می بینیم که ایشان مزاح می کرد و دشمنان، این صفت حسنه را برای ایشان عیب می شمردند. اما این صفتی پسندیده و معجزه انسان کامل است که با همه کمالی که دارد با مردم عادی همنشین می شود و آنها را خوشحال میکند. روایاتی که مزاح را مذمت می کنند، آن مزاحی را بیان می کنند که موجب غفلت از یاد خدا باشد، اما اگر مزاح دل مؤمنی را شاد کند و از گناهان دیگر پاک باشد، ریسمان محبتی است که مردم را به سوی خود می کشاند، لذا باید انسان از مسخره کردن پرهیز کند و از مزاحی که موجب یاد الهی و خوشحال کردن مؤمن شود استفاده کند.

ص:256


1- . حجرات / 11، تفسیر قمی، ذیل همین آیه، ص569.

غیبت

اشاره

یکی از رذایل اخلاقی که بحثهای مختلف دارد، غیبت است یعنی کسی دیگری را که از

دوستداران اهل بیت علیهم السلام است به گونه ای یاد کند که اگر او بشنود نپسندد. فرقی نمی کند که این عیب و نقص درکجا باشد، در بدن باشد یا درعقیده، در صفات و اخلاق باشد یا چیزیکه متعلق به لباس و یا خانه اوست و یا هر چیزیکه منسوب به او باشد. به هر حال هر چیزی که او را ناراحت کند غیبت است.

این بحث، بسیار دامنهدار است. هم بحث فقهی و هم بحث اخلاقی است. تقریباً پنجاه روایت درباره غیبت در مجموعه روایی وجود دارد. درباره معنای غیبت نزد فقها اختلاف وجود دارد که آیا تهمت هم شامل غیبت است یا خیر؟ نکته دیگر اینکه آیا اهل سنت شامل در حکم غیبت اند یا تخصصاً از آن خارج میشوند و نیز مستثنیات غیبت و اینکه آیا غیبت مضر به عدالت است یا نیست. اینها بحث هایی درباره غیبت است که ما نمیخواهیم هیچ یک از آنها را بحث کنیم. آنچه که مربوط به موضوع این مقاله میشود این است که در قرآن مجید چهار آیه در مورد غیبت وجود دارد که صریح ترین آنها آیه 12/ سوره حجرات است:((وَلا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ))در این آیه شریفه غیبت به خوردن گوشت برادر تشبیه شده است که در وجه شباهت آن، سه احتمال وجود دارد:

الف) شاید مقصود این باشد همانطور که خوردن میته حرام است، غیبت نیز حرام است؛ یعنی حرمت غیبت به حرمت اکل میته تشبیه شده است.

ب) احتمال دارد به درندگی و سبعیت تشبیه کرده باشد؛ یعنی که غیبت کننده مثل سگ و گرگ است و همان طور که لاشخورها گوشت میته میخورند، غیبت کننده هم مثل آن حیوانات لاشخور است.

ج) احتمال سوم این که شاید این آیه

میخواهد تجسم اعمال را در آخرت مطرح کند که عمل غیبت کننده در روز قیامت عمل لاشخورها است.(1)

ص:257


1- . درس خارج فقه استاد احمد عابدی.

به هرحال این آیه شریفه درحرمت غیبت، صراحت دارد و شاید همین صراحت موجب شده که علی بن ابراهیم رحمه الله در تفسیر این آیه هیچ بیانی نداشته باشد.

آیه دیگر در سوره نساء است:((لا یُحِبُّ اللهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلا مَنْ ظُلِمَ وَکَانَ اللهُ سَمِیعًا عَلِیمًا))(1) این آیه با صراحت بر حرمت غیبت دلالت نمی کند، بلکه با کمک روایات، دال بر حرمت غیبت است. معنای آیه فقط این است که مظلوم حق فریاد دارد و غیر از مظلوم کسی حق ندارد که زشتی ها را بر ملا کند زیرا خداوند این فعل را نمیپسندد. از این آیه در جواز غیبت برای مظلوم استفاده کردهاند بدین معنا که یکی از موارد استثنای از غیبت، تظلم است. ولی بعضی از محققین این استدلال را قبول ندارند(2). علی بن ابراهیم قمی رحمه الله در ذیل این آیه می فرماید: خداوند عالم نمیپسندد که مردی ظلم و زشتی کسی را برملا کند مگر کسیکه بر اوظلم شده باشد(3). پس به او اجازه داده شده که با ظلم مبارزه کند.

آیه سوم:((إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَاللهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ))(4) از این آیه شریفه در معنای غیبت استفاده می شود. البته این آیه هم در حرمت غیبت صراحت ندارد، بلکه از روایاتی استفاده می شود که از امام

صادق علیه السلام ذیل این آیه دارد. البته این آیه در داستان إفک و درباره تهمت است، پس آیه عمومیت دارد. ذیل این آیه شریفه علی بن ابراهیم قمی رحمه الله از امام صادق علیه السلام حدیثی آورده است که آن حضرت فرمود: ص:258


1- . نساء / 148.
2- . تقریر درس خارج استاد احمد عابدی 1/2/87 _ مسجد اعظم.
3- . تفسیر قمی، ذیل آیه 148 نساء.
4- . نور / 19.

من قال فی مؤمن من رأت عیناه و ما سمعت اذناه کان من الذین قال الله فیهم((إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ...))(1) کسیکه درباره مؤمنی هر چیزی را بگوید که چشم او دیده و گوش او شنیده، چنان کسی داخل در کسانی است که خدا درباره آنها فرموده: همانا کسانی که دوست دارند زشتیها در میان مردم با ایمان شایع شود، برای آنان در دنیا و آخرت عذاب دردناکی است.

این حدیث به صراحت حرمت چنین کاری را بیان می کند زیرا برای فاعل، وعده عذاب می دهد.

آیه چهارم:((وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ))(2) ذیل این آیه شریفه علی بن ابراهیم قمی رحمه الله آورده که «همزه یعنی الذی یغمزه الناس و یستهزء الفقراء و لمزه الذی یولی عنقه و راسه و یغضب اذا رأی فقیراً او سائلا؛(3) همزه کسیکه مردم را چشمک بزند وبا چشم، ابرو یا پلک اشاره کند و فقرا را حقیر بشمارد و لمزه؛ یعنی کسیکه زمانیکه فقیر را ببیند سر و گردن خود را برگرداند و ناراحت شود.»

در این آیه شریفه چشمک زدن و اشاره با چشم مورد نکوهش جدی قرار گرفته است.

حرمت مجلس غیبت

گناه غیبت به حدی سنگین و از صفات خبیثه

اخلاقی است که شارع مقدس راضی نیست که کسی در مجلسی بنشیند که در آن غیبت میشود. لذا علی بن ابراهیم قمی رحمه الله ذیل آیه 68 سوره انعام حدیثی آورده است که بیانگر مطلب فوق می باشد.

ص:259


1- . تفسیرقمی، ص458.
2- . همزه / 1.
3- . تفسیر قمی، ص768.

اخبرنا احمد بن ادریس، عن احمد بن محمد عن الحسین بن سعید عن فضاله بن ایوب عن سیف بن عمیره، عن عبد الاعلی بن اعین قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله:((من کان یؤمن بالله و الیوم الاخر))، فلا یجلس فی مجلس یسبُّ فیه امام او یغتاب فیه مُسلِم ان الله یقول فی کتاب:((وَإِذَا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ...))

خلاصهی کلام اینکه خدای تعالی از این صفت زشت اخلاقی غضبناک می شود و انسان را در عذاب الیم قرار می دهد.

علاج مرض غیبت

هر مسلمانی باید از این صفت دور باشد و در صورت آلوده شدن به این گناه به فکر معالجه بیفتد و از خود بپرسد که چه عواملی باعث شده که او به این صفت زشت مبتلا شود، هرچند که کاری مشکل است. اگرغضب سبب این امر شده، غضب خود را کنترل کند؛ اگر عداوت و کینه باعث غیبت است خود را از این صفت دور کند؛ اگر حسد موجب این امر شد خود را از او برهاند؛ اگر مزاح و شوخی سبب غیبت شده از آن بپرهیزد؛ اگر ریشخند کردن دیگران باعث غیبت است درباره آن فکرکند و از آن دوری جوید؛ اگر فخر و مباهات موجب این صفت زشت شده است از عذاب آن بترسد، اگر غیبت کسی سبب غیبت شده باید بفهمیم کما این که آن غیبت کننده مورد عذاب واقع می شود این شخص هم مثل اول است. اگر نسبت قبیحی به ما داده شده و ما می خواهیم آن را از خود برطرف کنیم و از این جهت غیبت میکنیم، بدین معناست که می خواهیم خود را

تبرئه کنیم ولی ناخودآگاه به کاری ناپسندتر دست میزنیم. پس باید در اینگونه موارد بکوشیم تا در دام شیطان نیفتیم.

ممکن است که سبب غیبت، همنشینی و همزبانی با دوستان باشد که باید از آن هم بپرهیزیم. حدیثی که ذکر شد به ما هشدار می دهد که اگر ایمان به خدا و آخرت دارید از این گونه مجالس ص:260

بپرهیزید. گاهی سبب غیبت، مظنه غیبت است؛ یعنی ما میپنداریم که فلانی پیش فلان شخصیت می رود و عیب ما را می گوید و آبروی ما را پیش آن بزرگوار می برد. در این صورت برای حفظ آبروی خود پیشدستی میکنیم و آبروی او را می بریم تا کلام او نزد آن شخصیت اثری نداشته باشد. این روش بسیار ناپسند است؛ زیرا ما برای رضای مخلوق، رضای خالق را از دست داده ایم.

گاهی برای اظهار تألم و رنج غیبت میشود؛ یعنی گاهی مظلومی را می بینیم و ظالم را هم می شناسیم، بنابراین برای اظهار همدردی با مظلوم، غیبت میکنیم و غافل از این هستیم که اگرغیبت ظالم جایز باشد فقط برای مظلوم جایز است نه برای دیگران. حتی بعضی به این حد احتیاط کرده اند که ممکن است برای مظلوم، غیبت کردن جایز باشد اما معلوم نیست استماع آن برای دیگران جایز باشد.

گاهی غیبت سبب می شود وقتی ما معصیتی را می بینیم و برای خدا غضبناک می شویم، برای اظهار غضب، نام آن عاصی را برملا میکنیم. ولی این غیبت کننده، غافل است که غضب برای خدا گرچه صفت خوبی است، اما حرمت غیبت سر جای خود باقی است. در واقع غضب برای خدا باعث رفع حرمت از غیبت نمیشود. پس باید توجه به این نکات، خود را ازمرض غیبت برهانیم و به صفت خوب مدح و ستایش مؤمنین نائل شویم.

فضیلت مدح مومنین

در برابر غیبت، صفت حسنه مدح و ستایش مؤمنین است که دل را به خود جذب می کند و جامعه بشری را یکپارچه می کند. البته باید هوشیار باشیم و از این طریق در دام ابلیس نیفتیم؛ یعنی مواظب باشیم برای حطام بیارزش دنیا کسانیکه دچار عجب و غرور میشوند و نیز کسانیکه مستحق مدح نیستند بلکه مستحق ذمند آنها را مدح نکنیم. خلاصه کلام این که در صفات اخلاقی تیزبین باشیم و همان میانهروی و عدالت را در همه امور داشته باشیم تا خدا از ما خوشنود شود و ما به او نزدیکتر شویم.

ص:261

کذب

اشاره

یکی از صفات رذیله کذب و دروغ گویی است. این صفت به حدی زشت و بد است که آدمی را نزد مردم ذلیل می کند، بیاعتبارمی سازد. دروغ، مایه شرمساری و باعث ملال و سبب ریختن آبرو نزد بندگان خدا و باعث روسیاهی در دنیا و آخرت می شود. این گناه به حدی ناپسند است که علی بن ابراهیم قمی رحمه الله در آیه 23 سوره انعام، فتنه را به معنای کذب گرفته است.(1)

حرمت کذب و زشتی آن برای عموم انسانها معلوم است و شرع مقدس نیز بر دوری از آن تأکید فراوانی کرده است. بحث کذب هم مثل بحث غیبت بحث دامنه داری است، مواردی مانند معنای کذب، مسوّغات کذب، این که آیا حضرت ابراهیم و حضرت یوسف علیهما السلام دروغ گفته اند یا خیر، آیا تقیه کذب است، جواز یا عدم جوار

کذب در رفع اختلاف، آیا خلف وعد کذب است، در ارشاد جاهل به دین آیا کذب جایز است، آیا مبالغه کذب است و این که آیا توریه کذب است؟ همگی مباحثی هستند که از دائره این نوشتار خارج هستند آن چه که برای ما در این بحث مهم است، تهمت هایی است که به حضرت ابراهیم و حضرت یوسف (علی نبینا و آله و علیهما السلام) زده شده و گفته شده است که حضرت ابراهیم علیه السلام درقرآن مجید در چند مورد دروغ گفته است. و همچنین جناب یوسف علیه السلام.

تهمت کذب به حضرت ابراهیم علیه السلام

درمورد حضرت ابراهیم علیه السلام گفته شده است که ایشان در سه مورد دروغ گفته است که هر یک را جداگانه بررسی خواهیم کرد.

ص:262


1- . تفسیر قمی، ص186.

1_((فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ*فَقَالَ إِنِّی سَقِیمٌ))(1) این آیه میفرماید که ایشان نگاه خاصی به ستارگان کرد و پس گفت من بیمارم.

در ذیل این آیه شریفه مفسّرین توجیهات متعددی کرده اند که بعضی از آنها ملال آور است. با توجه به این که خدای متعال به جناب ابراهیم علیه السلام قلب سلیم عطا کرده بود و علی بن ابراهیم قمی رحمه الله آن را قلب سلیم از شک و تردید معنی کرده است،(2) لذا دروغ گویی از ساحت مقدس حضرت ابراهیم علیه السلام محال است.

علامه طباطبایی رحمه الله علیه در ذیل این آیه شریفه فرموده که ما دلیلی نداریم که حضرت ابراهیم علیه السلام مریض نبوده و ممکن است که آن حضرت مریض بوده باشد و همه توجیهات را

رد کرده است.(3) ولی در روضه کافی حدیثی است که همه توجیهات مفسّرین را لغو می کند و خود علامه طباطبایی رحمه الله علیه در بحث روایی این حدیث را آورده است که امام باقر علیه السلام فرمودند: ابراهیم علیه السلام نه مریض بود و نه دروغ گفت. «و الله ما کان سقیما و ما کذب»(4).

با توجه به این حدیث شریف آن چه مسلّم است این است که حضرت ابراهیم علیه السلام دروغ نگفته است اما این که چنین سخنی از سر توریه بوده و یا مقصود این بوده که با این وضع شما من مریض شدم، هرچه باشد، جناب ابراهیم علیه السلام هرگز دروغ نگفته است.

ص:263


1- . صافات / 89-88.
2- . تفسیر قمی، ذیل آیه 84، صافات ص 571.
3- . تفسیر المیزان، ج17، ص148.
4- . روضه کافی، ح 559.

2_((قَالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ کَانُوا یَنْطِقُونَ))(1) این آیه شریفه هم درمورد بت شکنی جناب ابراهیم علیه السلام است که ایشان فرمودند بلکه بت بزرگ اینها را شکسته است پس از این ها سؤال کنید اگر آنها میگویند، گفته شده که بتها را خود حضرت ابراهیم علیه السلام شکست ولی گفت که بت بزرگ شکسته است. امام جعفر صادق علیه السلام فرمودهاند: «و الله ما فعله کبیرهم و ما کذب ابراهیم فقیل: و کیف ذلک؟ قال: انما قال: فعله کبیرهم هذا ان نطق و ان لم ینطق فلم یفعل کبیرهم هذا شیئا؛(2) به خدا سوگند این بت شکنی را بت بزرگ انجام نداده بود و ابراهیم علیه السلام هم دروغ نگفت پس پرسیده شد که این چگونه شد؟ حضرت جواب دادند: ابراهیم علیه السلام گفته که این فعل را بت بزرگ انجام داده است اگر او بگوید و اگر نگوید پس بت بزرگ اصلا این فعل را انجام نداده است. بنابراین موضوع این آیه نیز روشن شد.

3_((هَذَا رَبِّی))(3) این کلمه در سه آیه سوره انعام تکرار شده است. زمانیکه حضرت ابراهیم علیه السلام ستاره را دید فرمود:((هَذَا رَبِّی))وقتی که غروب کرد فرمود:((لا أُحِبُّ الآفِلِینَ))زمانیکه ماه را دید فرمود:((هَذَا رَبِّی))وقتیکه آن نیز غروب کرد فرمود:((لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لأکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ))، زمانیکه خورشید را دید فرمود:((هَذَا رَبِّی))این مالک من است این بزرگتر است و زمانیکه هم غروب کرد فرمود:((یَا قَوْمِ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ))از این آیات شریفه استفاده کرده اند که دروغ مصلحت آمیز جایز است. زیرا جناب ابراهیم علیه السلام با وجودیکه آنها را خدا نمیدانست اما رب خود نامید. این موضوع فقط برای این مطلب بوده که اول آنها بفهمند که حضرت ابراهیم علیه السلام از خود آنهاست زیرا اگر این چنین نگوییم دامن آن حضرت به شرک آلوده میشود در حالیکه این امر دور از ساحت قدس ابراهیمی است. پس یکی از مسوّغات کذب این است که انسان، کذب مصلحت آمیز بگوید.

ص:264


1- . انبیاء/ 63.
2- . تفسیر قمی، ص428.
3- . انعام / 78-77-76.

جواب این گفتار این است که حضرت ابراهیم علیه السلام اصلاً دروغ نگفته است. زیرا در مباحث تعلیم و تربیت این امری متعارف است که انسان، ابتدا کلام باطل کسی را بپذیرد تا به موقع بر ضدش استفاده کند؛ یعنی ابتدا می گوید این ستاره خداست و در ادامه اعتراض میکند که این چه خدایی است که غروب میکند. در واقع ابتدا کلام او را میگیرد تا بعد آن کلام را نقض کند. در این صورت به چنین سخنی کذب نمیگویند بلکه توطئه به جواب یا مقدمه جواب میگویند.

ثانیاً این جملات حضرت ابراهیم علیه السلام اصلاً اخبار نیست، بلکه استخبار و انکار است. عین همین

سؤال را مأمون الرشید از امام رضا علیه السلام داشت. مأمون پرسید: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله ما را از قول خدای متعال درباره ابراهیم علیه السلام با خبر سازید که فرمود:((فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأَی کَوْکَبًا قَالَ هَذَا رَبِّی)) امام علیه السلام جوابی دادند که خلاصه آن این است که کلام حضرت ابراهیم در هر سه مورد استخبار و انکار است نه اخبار و اقرار. ابراهیم علیه السلام میخواست از گفتار خود آنها بطلان دینشان را بیان کند و برای آنها ثابت کند که زهره و قمر و خورشید مستحق عبادت نیستند، زیرا صفت افول و غروب دارند، بلکه خالق این اجرام و آسمان و زمین شایسته عبادت است. و در واقع حضرت ابراهیم خواسته است با این استخبار و انکار به آن سه طائفه مشرک جواب بدهد؛ یعنی سه طایفهای که زهره، ماه و خورشید را میپرستیدند.(1) از این حدیث شریف روشن شد که حضرت ابراهیم اصلاً دروغ نگفته بلکه از آنها به لسان انکار طلب خبر کرد که آیا اینکه افول می کند رب من است؟

ص:265


1- . عیون اخبار الرضا علیه السلام ، ج1، باب 15 ح 1، صص 176- 175.

و روشن است که قرآن مکتوب، چگونگی لهجه را نشان نمی دهد و آهنگ صدا را آشکار نمی کند و این یکی از جوابهای مهم به طرفداران حسبنا کتاب الله است که اگر قرآن به واسطهی وارثین واقعیاش آموخته نشود، انسان دچار مشکل جدی می شود لذا همراه تحریر یک لهجه شناس هم باید باشد که بفهماند گوینده چه طور این کلمه را ادا کرده تا مطلب به وضوح آسان شود.

تهمت دروغ به حضرت یوسف علیه السلام

یکی از ادله قرآن درباره مسوّغات کذب در داستان حضرت یوسف علیه السلام است که ندا دهنده صدا

زد((أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسَارِقُونَ))(1) کاروانیان شما دزدید. از این آیه شریفه استفاده کردهاند که دروغ مصلحت آمیز جایز است، زیرا آنها دزدی نکرده بودند ولی حضرت یوسف علیه السلام به دلایلی به آنها نسبت سرقت داد و این خلاف واقع است که حضرت یوسف علیه السلام به کاروانیان نسبت داده بود لذا باید بگوییم که یکی از مسوّغات کذب، مصلحت اهم است. جواب این قول این است که اولاً جناب یوسف علیه السلام این جمله را نگفته بود، بلکه ندا دهندهای، این کلام را گفته پس نمیتوان نسبت دروغ به ایشان بدهیم. اگر گفته شود که این به ایماء حضرت یوسف بود جواب این است که خلاف واقع گفتن کذب است، اما نقشه کشیدن برای امر مهم کذب نیست. ثانیاً همین مطلب از امام جعفر صادق علیه السلام پرسیده شده که((أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسَارِقُونَ))چه معنا دارد؟ حضرت جواب دادند: «ما سرقوا و ما کذب یوسف فانما عنی سرقتم یوسف من ابیه»(2) از این حدیث شریف هم بهخوبی روشن می شود که اگر حضرت یوسف علیه السلام این را گفت دروغ نبود و البته آنها نیز دزدی نکرده بودند بلکه مقصود حضرت یوسف علیه السلام این بود که شما یوسف را از پدرش دزدیدید.

ص:266


1- . یوسف /70.
2- . تفسیر قمی، ص326.

بنابراین از هیچکدام از آیات قرآنی جواز دروغ مصلحت آمیز اثبات نشد. بنابر گفته بعضی از محققین اصلاً دروغ همیشه بد است و هیچ سببی دروغ را جایز قرار نمی دهد. اگر ما قائل شویم که قبح کذب بالوجوه والاعتبارات است این حرف به زبان امروزی یعنی نسبیت اخلاق. لذا درست این است که بگوییم آنچه که به اخلاق مربوط است حسن عدل و قبح ظلم است و صدق و مطابق واقع بودن یک امر، غالباً مصداق عدالت است و کذب و مطابق

واقع نبودن یک امر معمولاً مصداق ظلم است. اما گاهی می شود که خلاف واقع گفتن، عدل است و مطابق واقع بودن، ظلم. در این صورت خلاف واقع گفتن، واجب و مطابق واقع گفتن حرام است. این تخصیص در یک مسأله اخلاقی نیست، بلکه همان مطلق بودن است. آنچه که واجب و لازم است عادل بودن است بیشتر اوقات، عدالت مطابق با واقع است و گاهی نیز عدالت، مطابق با واقع نبودن کذب است. در این صورت مشکل نسبیت اخلاقی هم لازم نمی آید.(1)

صدق

وقتی انسان خود را از رذیلت کذب دور کرد و از این مرض رهایی بخشید باید صفت حسنه صدق و راستگویی را در خود جای دهد. این صفت از ویژگیهای انبیا و اولیای الهی است و در قرآن مجید با مشتقاتش بیش از صد بار آمده است.

آیات و احادیث درباره حسن راستگویی بسیار زیاد است و به حدی است که اگر کسی در درجه معراج صدق باشد که همان محمد و آل محمد علیهم السلام هستند، باید راه آنها را مشعل راه خود قرار دهد و پا به پای آنان برود. خدای متعال در قرآن مجید میفرماید:((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ))(2)

ص:267


1- . درس خارج استاد عابدی، 28/2/88 .
2- . توبه / 119.

علی بن ابرهیم قمی رحمه الله می فرماید: «هم الائمه؛ این صادقین، ائمه علیهم السلام هستند». خلاصه کلام اینکه راه صدق و صفا راه انبیا و اولیاست که انسان باید خود را در سلک آنها قرار دهد تا تقرب الهی بیشتر شود.

ریا

یکی از مهلک ترین امراض نفسانی ریاست به این معنا که انسان کار خیر را برای اعتبار و منزلت یافتن نزد مردم انجام دهد. توضیح این که انسان گاهی در برابر غیر خدا مانند خورشید و ماه کرنش می کند که همان شرک جلی است، ولی گاهی معبودهای پنهان را پرستش می کند و حتی گاهی خودش هم نمی فهمد که دارد به شرک آلوده میشود. در این صورت خداوند متعال اعمال او را باطل می کند، زیرا شرط قبولی عمل در آن مفقود است و این عمل به حدی روشن است که خدای متعال برای کسانی که صدقه می دهند؛ ولی بعداً منت می گذارند و اذیت می کنند مثال می زند که صدقات و خیرات خود را با منت و اذیت باطل نکنید. همچنین کسی که انفاق می کند تا مردم ببینند او نه به خدا ایمان دارد و نه به روز قیامت.(1)

گفتیم که ریا نوعی شرک است و کسی که لقای رب را دوست دارد باید عمل صالح انجام بدهد و در عبادت خدا احدی را شریک نکند. در هر عملی که انسان ریا داشته باشد شرک است و خدا آن را قبول نمی کند.

علی بن ابراهیم قمی رحمه الله در ذیل آیه 110 سوره کهف حدیث جالبی را از امام محمد باقر علیه السلام آورده که ایشان در تفسیر آیه((فَمَنْ کَانَ یَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ...))(2) فرموده که «من صلی مراءاة الناس فهو مشرک من زکیّ مراءاة الناس فهو مشرک و من صام مراءاة الناس فهو مشرک و من حج مراءاة الناس فهو مشرک

ص:268


1- . بقره / 264.
2- . کهف / 110.

و من عمل عملا مما امرالله به مراءاة الناس فهو مشرک ولا یقبل الله عمل مراءاة».(1) یکی از اوصاف

منافقین که در قرآن به آن اشاره شده این است که آنها در نماز ریا می کنند؛ یعنی اظهار می کنند که مؤمن هستند.(2) در حالی که خداوند متعال بر کسانی که ریا می کنند نفرین کرده است.(3) خداوند متعال به مؤمنین هشدار می دهد که مثل کسانی نشوید که برای نمایش به مردم از خانه هایشان بیرون رفتند.(4) خلاصه کلام اینکه این عمل به حدی مورد نکوهش و مذمت واقع شده است که انسان عاقل باید مواظب باشد تا عمل او شرک آلود نشود و خالصانه پیش خدا برود و خود را با زیور اخلاص آراسته سازد.

اخلاص

وقتی انسان خود را از عمل شرک آلود ریا وارسته کرد، باید با زیور اخلاص خود را آراسته کند. اخلاص راز و رمزی است که در اختیار همگان قرار نمی گیرد و تنها کسانی که خود را به وادی محبت خدا رسانده اند طعم آن را می چشند. اخلاص عملی قلبی است و فقط گفتن قربه الی الله، عمل را خالص نمی کند بلکه عمل درونی انسان ها در کار است.

مخلِصین و مخلَصین

یکی از درجه های اخلاص، مخلِص بودن است که کمی آسان تر است؛ یعنی ممکن است انسان بهص:269


1- . تفسیر قمی، ص404.
2- . تفسیر قمی، ذیل آیه 142 نساء، ص 150.
3- . ماعون / 6.
4- . انفال/ 47.

طور موقت عمل را به انگیزه الهی انجام دهد. لذا این صفت حتی در بدترین انسانها نیز ممکن است که پیدا شود، مثلاً زمانیکه در مشکلات بیفتند، لذا قرآن مجید میگوید:((فَإِذَا

رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ))(1) ولی کسانی که به درجه عالیه کمال رسیده اند و به مقام عصمت نائل شده اند یا تالیتلو معصوماند و همیشه در یاد خدایند آنها مخلَص اند، لذا خدای متعال امثال حضرت موسی(2) و حضرت یوسف علیهما السلام(3) را مخلَص مینامد. در نتیجه شیطان هم از رخنه در دل اینگونه افراد مأیوس است(4).

نشانه های اخلاص

بیان شد که اخلاص فقط با گفتن قربه الی الله حاصل نمی شود، بلکه انسان باید در وجود خود نشانه هایی از اخلاص را مشاهده کند، اگر این نشانهها وجود داشت چه بهتر وگرنه در کسب آن صفت زحمت بکشد.

1. انتظار پاداش نداشتن: کاری که انسان انجام می دهد انتظار دارد که در برابر آن پاداش داشته باشد، ولی اگر این پاداش را از غیر خدا بخواهد این عمل در درگاه احدیت هیچ ارزشی ندارد.

قرآن مجید عمل اخلاص را اینگونه ترسیم می کند که انسان اگر به طعام علاقه داشته باشد ولی آن طعام را به مسکین و یتیم و اسیر می دهد و می گوید:((إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَلا شُکُورًا))(5) وقتی عمل به این درجه از اخلاص می رسد خدا جواب می دهد((وَکَانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُورًا))(6).

ص:270


1- . عنکبوت / 65.
2- . مریم / 51.
3- . یوسف / 24.
4- . حجر/ 40.
5- . انسان / صلی الله علیه وآله .
6- . همان / 22.

علی بن ابراهیم قمی رحمه الله می گوید: این سوره

از((یوفون))تا آیه 22 درباره امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده، اما این درباره هر مؤمنی که اینگونه برای خدا عملی را انجام دهد جریان دارد.(1) یعنی عمل به حدی خالص باشد که خدای متعال آن را قبول کند و درجه عمل به حدی می رسد که انسان از غیر خدا پاداش نخواهد.

2. بیتوجهی به حصول رضایت دیگران، در بحث ریا ذیل آیه 110 سورهی کهف گفته شد که عملی که برای رضایت دیگران و نمایش دیگران باشد عملی شرک آلود است.

3. دوری از شهرت: عملی که انسان برای مشهور شدن انجام می دهد ناخالص است در حالیکه خدا عمل خالص را قبول می کند((أَلا للهِ الدِّینُ الْخَالِصُ وَالَّذِینَ))(2) لذا در حدیث شریف آمده که «ان الله تبارک و تعالی لایقبل الامن اخلص...الا لله دین الخالص»(3).

راه های رسیدن به اخلاص

1- دل نبستن به دنیا

هنگامی که انسان به این درجه از علم برسد و حقیقت دنیا را بشناسد رعایت اخلاص برای او آسان میشود و خشیت او بیشتر می شود،(4) لذا امام علیه السلام فرمودهاند: «ان اعلم الناس بالله اخوفهم لله و اخوفهم له اعلمهم واعلمهم به ازهدهم فیها»(5)، لذا امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «الزهد سجیه المخلصین»(6).

ص:271


1- . تفسر قمی رحمه الله ، ص733.
2- . زمر / 3.
3- . میزان الحکمه، ج7، ص244.
4- . تفسر قمی، ص504.
5- . همان.
6- . غرر الحکم، شماره / 66.
2- بی توجهی به اقبال و ادبار

اگر تعریف و تمجید، انسان را مغرور کند و بدگویی او را منزجر می کند چنین شخصی از راه اخلاص دور است، بلکه سالک اخلاص، خدا را در نظر بگیرد، اگر عمل او مورد پسند الهی است حتی اگر همه مردم بدی او را می گویند باکی نداشته باشد. اگر عمل او مورد نکوهش الهی باشد چنانچه همه دنیا هم او را تمجید کند سودی ندارد. سالک راه خدا باید ملکوت سماوات را در نظر بگیرد تا در آنجا او را با عظمت یاد کنند، لذا امام صادق علیه السلام می فرمایند: «من تعلم لله و عمل به و علم لله دعی فی ملکوت السموات عظیما»(1).

امام محمد باقر علیه السلام خطاب به جابر می فرماید: «واعلم بانک لاتکون لنا ولیَا حتی لو اجتمع اهل مصرک و قالوا انک رجل سوء لم یحزنک ذلک ولو قالوا انک رجل صالح لم یسرک ذلک ولکن اعرض نفسک علی کتاب الله فان کنت سالکا سبیله زاهدا فی تزهیده و راغبا فی ترغیبه خائفا من تخویفه فاثبت فابشرفانه لا یضرک ما قیل فیک وان کنت مبائنا فی القرآن فما الذی یغرک من نفسک»(2).

ص:272


1- . تفسیر قمی، ص504.
2- . بحارالانوار، ج78، ص162؛ تو ولی و دوستدار ما نخواهی بود مگر اینکه گونهای باشی که اگر تمام اهل شهر بگویند: تو مرد بدی هستی موجب ناراحتی تو نگشته و اگر همه بگویند که تو مرد خوبی هستی موجب سرور تو نگردد بلکه خودت را در مقابل کتاب خدا قرار بده و برآن عرضه کن اگر دیدی که راه قرآن را رفتهای و تحت تاثیر تشویق و تهدید قرآن قرار گرفتهای پس بر تو بشارت باد که در این حال بدگوئی دیگران ضرر به تو نمیرساند ولی اگر مطابق قرآن نبوده و مخالف قرآن بودی پس چه چیز باعث غرور تو میگردد.
3- اعتماد به خدا

اگر انسان در مرحله توحید به جایی برسد که فقط خدا را در عالم مؤثر بداند، آن وقت

عمل او خالص می شود. این بحث در واقع بحث توکل است که بحث آن خواهد آمد انشاءالله.

4- اخفای عمل

اگر انسان اعمالش را در منظر و مرآی دیگران انجام ندهد و سعی برپنهان ماندن آن داشته باشد از خطر ریا رهایی می یابد و به وادی اخلاص رهنمون می شود. لذا غیر از صدقه واجب گفته شده که دیگر صدقات را پنهانی انجام دهید. قرآن مجید می فرماید:((إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَیُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئَاتِکُمْ وَاللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ))(1) علی بن ابراهیم قمی رحمه الله در ذیل این آیه شریفه می فرماید: «الزکاة المفروضه تخرج علانیة و تدفع علانیة و بعد ذلک غیر الزکاة ان دفعته سراً فهو افضل»(2) امام جعفر صادق علیه السلام می فرماید: «یا عمار، الصدقة و الله فی السرّ افضل من الصدقه فی العلانیه و کذالک و الله العبادة فی السر افضل منها فی العلانیه»(3).

ص:273


1- . بقره / 271.
2- . تفسیر قمی، ص88.
3- . وسائل الشیعه، ج1، ص57.

آثار اخلاص

1. هیبت و خشوع موجودات

اگر انسان با خدای متعال ارتباط همیشگی داشته باشد خدای متعال محبت او را در دل مردم جای میدهد(1) و همه در برابر عظمت او کرنش میکنند و خداوند متعال رعب و هیبت چنین شخصی را در دل مشرکان قرار می دهد لذا خدای متعال میفرماید:((فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ بِمَا

أَشْرَکُوا بِاللهِ))(2) یعنی در قلوب قریش رعب می اندازیم؛ یعنی شرک، سبب مرعوب شدن و اخلاص موجب هیبت می شود.

همچنین در جنگ بدر خداوند متعال می فرماید:((سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ))(3) سبب مرعوب شدن کفار شرکشان است و سبب هیبت مؤمنین اخلاص آنان بود. زیرا در جنگ بدر در لشکر اسلام فقط دو اسب بود؛ یکی نزد زبیر و دیگری نزد مقداد. اما در لشکر قریش چهار صد اسب بود. اما اعتماد خالصانه به خدا سبب پیروزی مسلمانان شد.

به همین ترتیب خداوند متعال در دل قبیله بنی قریظه که عهد شکسته بودند، رعب اسلام و مسلمین را قرارداد و آنها کشته و اسیر شدند(4). مسلمانان همچنین وقتی قبیله بنی نظیر عهد خود را شکستند با وجودیکه آنها فکر می کردند قلعه آنها مانع مسلمانان میشود، ولی از آنجایی که آنها گمان نمیکردند خدا از هم آنجا به آنان آسیب رساند و در دل آنها رعب مسلمین را قرار داد، نوبت بدینجا رسید که از خانه های خودشان با دست خالی فرار کردند؛ بعضی به طرف فدک و بعضی ها به طرف شام.(5)

ص:274


1- . مریم / صلی الله علیه و آله6.
2- . آل عمران / 151.
3- . انفال / 12.
4- . تفسیر قمی، ذیل آیه 26 سوره احزاب.
5- . تفسیر قمی، ذیل آیه 2 سوره حشر، ص 694.

این اعتماد خالصانه به خدا بود که هم کفار و هم یهود وهم نصاری، از مسلمانان مرعوب شدند لذا خدا میفرماید((فَاعتَبِروُا))(1) واقعاً این جای عبرت است که انسان در این زمینه تفکر کند. لذا امام صادق علیه السلام می فرماید: «ان

المؤمن لیخشع له کل شیء ویهابُه به کل شیء ثم قال اذا کان مخلصا لله اخاف الله منه کل شیء حتی هوام الارض و سباعها و طیرالسماء»(2).

2. کفایت امور

انسانی که خودش را برای خدا خالص گردانیده و پیشانی بندگی خویش را فقط به در خانه او میساید، خداوند عالم او را رها نمی کند، بلکه سرپرستی او را خود به عهده می گیرد. کار بنده فقط بندگی است و کار معبود تدبیر امور اوست، لذا خداوند متعال در جاهای مختلف قرآن مجید می فرماید:((کفی بِالله وَکیلا))،((کَفی بالله نَصیراً))در حدیث قدسی آمده است: «لا اطلع علی قلب عبد فاعلم منه حب الاخلاص لطاعتی و لوجهی و ابتغاء مرضاتی الاتولیت تقویمه وسیاسته».(3)

3. روشن بینی

یکی از آثار اخلاص این است که شخص مخلص همه چیز را از نگاه دل می بیند و حقیقت اشیاء را همانطور که هست میبیند و گفتار او رنگ الهی پیدا می کند و خدا به او حکمتی عطا می کندکه خیر کثیر باشد. به همین خاطر است که به هر کسی حکمت داده نمی شود، بلکه حکمت در مرحله((مَنْ یَشَاءُ))است و به هر کسی که داده شود((خَیْرًا کَثِیرًا))نصیب او میشود.(4)

ص:275


1- . حشر/2.
2- . بحارالانوار، ج70، ص248.
3- . همان، ج85، ص136.
4- . بقره / 269.

حکمت در نتیجه اخلاص عمل داده می شود. امام جعفر صادق علیه السلام ذیل آیه 12 سوره لقمان می فرماید: «بدین خاطر به لقمان حکمت عطا کردند که او مردی قوی در امر خدا و متورع

در خدا بود...».(1)

درحدیثی معروف آمده است: «ما اخلص عبد لله عزوجل اربعین صباحا الاّ جرت ینابیع الحکمه من قلبه علی لسانه»(2) مقصود این است که اگر اخلاص عمل برای انسان ملکه شود، او از زبان حرف نمی زند، بلکه از دل حرف می زند و چشمه حکمت بر زبان او جاری می شود.

اصرار بر معصیت

یکی از صفات رذیله که انگیزههای مختلف دارد اصرار بر گناه و نافرمانی خدای متعال است. تکرار گناه آنچنان روح انسان را تیره و تاریک می نماید که گاهی تمام روزنههای امید را بر او می بندد و انسان را در تاریکی محض قرار می دهد به گونهای که نور الهی اصلاً قابل دیدن نیست و انسان یکی از نشانه های منکرات می شود.

امام باقر علیه السلام میفرماید: «مامن عبد الا و فی قلبه نکتة بیضاء فاذا اذنب ذنبا خرج فی النکتة نکتة سودأ فان تاب ذهب تلک السواد و ان تمادی فی الذنوب زاد ذاک السواد حتی یغطی البیاض لم یرجع صاحبه الی خیر ابدا».(3)

از این حدیث شریف استفاده می شود که اصرار برگناه به تدریج قلب انسان را تیره و تار می کند و نتیجه این می شود که راه رسیدن به خیر برای چنین انسانی بسته می شود.

ص:276


1- . تفسیر قمی، ص520.
2- . بحارالانوار، ج70، ص242؛ بندهای نیست که چهل روز خود را برای خدا خالص کند مگر اینکه (به سبب این اخلاص) چشمه حکمت از قلبش به زبان جاری شود.
3- . کافی ج 2، ص223 .

یزید نمونه ای از اصرار برگناه

یزید بن معاویه تدریجاً گناه میکرد و یکی

پس از دیگری به گناهان بزرگ روی آورد کار از طلب بیعت شروع شد در شام با اسارت اهل بیت به پایان رسید. سپس مدینه را تاراج کرد و خانه خدا را به آتش کشاند. به همین سبب زمانیکه آن ملعون با چوب بر دهان امام حسین علیه السلام میزد و بیادبی می کرد حضرت زینب کبری J با دیدن این منظره برای خطبه برخاست و فرمودند: صدق الله و رسوله یا یزید:((ثُمَّ کَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوءَی أَنْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللهِ وَکَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِئُونَ))(1)

عاقبت گناه همین می شود که انسان آیات الهی را تکذیب می کند و آن را مورد استهزاء قرار میدهد. لذا انسان باید خود را از این رذیله پاک کند و به زیور توبه آراسته شود. در واقع توبه برای مؤمنی که از هر جانب مورد حمله شیطان است یک نعمت الهی است؛ از طرفی حمله ابلیس و عفاریت آن و از طرف دیگر نفس امّاره و وساوس آن، از سویی این جهان که همه عواملش دست به دست هم دادهاند تا انسان در گناه فرو رود. ولی این توبه است که دست انسان ضعیف الاراده را می گیرد و او را به کمک نفس لوامه به طرف خدا برمی گرداند و توفیق توبه و بازگشت به بندگی را به انسان می دهد.

توبه

اشاره

یکی از فضائل اخلاقی توبه است که به معنای بازگشت از اصرار بر گناه است. توبه سرمایه پاکیزگی انسان، راه وصول به محبت الهی و موجب خشنودی ذات باری تعالی میباشد. شخص تائب و تواب در زمره محبوبان

ص:277


1- . روم / 10.

الهی قرار می گیرد:((إِنَّ اللهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ))(1) آنچه انسان را سیراب می نماید تقرب به درگاه باری تعالی است و دور شدن از در خانه او جز محرومیت و فقر و فلاکت چیز دیگری را در پی ندارد. توبه، یعنی بازگشت به جوار مولای مهربانی که با دیدن او مسرور میگردیم و ما را مورد لطف خود قرار می دهد و فلاح و رستگاری را شامل حال آن تائب می کند((وَتُوبُوا إِلَی اللهِ جَمِیعًا أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ))(2)

مراحل توبه و استغفار

توبه که سرمایه تقرب الهی است مراحل مختلفی دارد که بدون طی آن مراحل، توبه محقق نمیشود. در توبه فقط گفتار و یک استغفرالله گفتن کافی نیست، بلکه حقیقت توبه حالتی است که در نفس انسان پیدا می شود و این حالت، نیازمند مقدماتی است که بدون آن، توبه محقق نمی شود.

بنابر فرموده جناب امیر بیان امیرمؤمنان علی علیه السلام توبه شش مرحله دارد 1- پشیمانی بر آنچه گذشته 2- تصمیم بر عدم تکرار گناه 3- پرداخت حقوق مردم 4- پرداخت حقوق واجب خداوند 5- ذوب و آب کردن گوشتی که از حرام روییده شده 6- چشاندن درد و سختی عبادت به بدنی که لذت معصیت را به او چشانده ایم.(3)

داستان قوم یونس علیه السلام

اگر انسان از صمیم قلب پشیمان شود و تصمیم بر عدم تکرار گناه داشته باشد، رحمت باری تعالی بر او به حدی می بارد که او

تائب می شود.

ص:278


1- . بقره / 222.
2- . نور / 31.
3- . بحارالانوار، ج16، ص47.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که خدای متعال بعد از وعدهی عذاب، فقط از قوم حضرت یونس علیه السلام عذاب را برداشته است. زیرا یونس علیه السلام قوم خود را به خدا دعوت می کرد ولی قومش او را انکار می کردند. پس جناب یونس علیه السلام تصمیم گرفت آنان را نفرین کند. بین پیروان حضرت یونس علیه السلام دو نفر بودند که یکی عالم بود و دیگری عابد؛ عابد می گفت که ای نبی خدا نفرین کن، ولی شخص عالم میگفت که نفرین نکنید، زیرا دعای شما مستجاب می شود. حضرت یونس علیه السلام قول عابد را پذیرفت و نفرین کرد. در این حال حکم خدا آمد که در فلان سال و در فلان روز عذاب نازل میشود. در روز موعود حضرت یونس علیه السلام همراه با عابد از قریه بیرون رفت و آثار عذاب پدیدار شد. عالمی که آنجا بود گفت: ای قوم به خدا پناه ببرید شاید او بر شما رحم کند و عذاب را از شما بردارد. مردم گفتند: بگو ما چه کاری انجام دهیم؟ عالم گفت: همه شما جمع شوید و به طرف بیابان بی آب و علفی بروید و بچه ها را از مادرانشان جدا کنید، شتران و اولادشان را از هم جدا کنید، بین گاو و بچه هایشان جدایی بیندازید و نیز بین گوسفندها و اولادشان جدایی بیندازید، سپس گریه کنید و دعا کنید پس آنها رفتند و همان کار را انجام دادند و ناله کشیدند و گریه میکردند، پس خدا بر آنها رحم کرد و عذاب را از آنها برداشت.(1)

این داستان نشان می دهد که توبه اگر از صمیم قلب باشد و شرایط قبولی دعا کامل شده باشد عذاب الهی که موجب هلاکت دنیا و آخرت است، تبدیل به رحمت دنیا و آخرت می شود،

اما انسان باید به درجه «توبه نصوح» برسد تا این صفت شامل حال او شود((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللهِ تَوْبَةً نَصُوحًا عَسَی رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ))(2) ابوالحسن علیه السلام در ذیل این آیه شریفه میفرماید: «یتوب العبد ثم لایرجع فیه؛

ص:279


1- . تفسیر قمی، ص295، ذیل آیه صلی الله علیه و آله8 یونس . ادامه این داستان در تفسیر قمی و در صفحه مذکور آمده است.
2- . تحریم / 8 .

توبه نصوح آن است که بنده توبه می کند و دوباره به طرف گناه بر نمی گردد». در حدیث دیگری آمده است: «ان احب عباد الله الی الله المتقی التائب؛(1) محبوبترین بنده نزد خدا متقی تائب است».

راه رسیدن به توبه

باید کاری کنیم تا حالت توبه در نفس ما به وجود بیاید. اولین کار برای رسیدن به توبه این است که گناه خود را فراموش نکنیم، زیرا وقتی گناه فراموش شد، انسان درصدد جبران آن بر نمی آید. دومین کار این است که ما به آثار دنیوی گناه توجه داشته باشیم. تمام گرفتاری ها و مشکلاتی که در زندگی انسان پیش می آید برخاسته از گناهانی است که انسان مرتکب آن شده و بدان توجه ندارد، در حالی که توبه میتواند این مشکلات را برطرف کند.

در دعای ابو حمزه ثمالی می خوانیم که آثار گناه این است که انسان از مجالس توابین دور می شود؛ وقتی نماز می خواند خواب بر او غلبه میکند؛ حال راز و نیاز از او گرفته میشود «اللهم انی کما قلت قدتهیات و تعبات وقمت للصلاة بین یدیک و ناجیتک القیت علیّ نعاسا اذا انا صلیت و سلبتنی مناجاتک اذا انا ناجیتک مالی کلماقلت قد صلحت سریرتی و قرب من مجالس التوابین مجلسی عرضت لی بلیة ازالت قدمی و حالت بینک و بین خدمتک لعلک رائیتنی مستخفا بحقک او رائیتنی فی مقام الکاذبین او رایتنی فی الغافلین...».

راه سوم این است که انسان به عقوبت

اخروی گناه توجه کند، زیرا یادآوری سختی های پس از مرگ، انسان را از خواب غفلت بیدار میکند. رفتن به قبرستان و دیدن انسانهایی که بدون یار و انصار در زیر خاک آرمیدهاند نیز میتواند جرقهای در زندگی ایجاد کند. اگر انسان احساس پشیمانی داشته باشد زودتر به طرف توبه حرکت می کند و خود را از آلودگی گناه دور می سازد.

ص:280


1- . تفسیر قمی، صص 712-711.
شرائط قبولی توبه

اولین شرط قبولی توبه، ایمان است. کسی که کافر است و در حال کفر می میرد توبه او قبول نمی شود خدای متعال در قرآن مجید میفرماید:

((إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولَئِکَ یَتُوبُ اللهُ عَلَیْهِمْ وَکَانَ اللهُ عَلِیمًا حَکِیمًا * وَلَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ حَتَّی إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّی تُبْتُ الآنَ وَلا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمْ کُفَّارٌ أُولَئِکَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا))(1)

از این آیه شریفه استفاده می شود که توبه کفار پذیرفته نیست، بلکه آنها باید برای عذاب رنج آور آماده باشند. ازاین آیه شریفه شرط دوم قبولی دعا هم معلوم شد؛ یعنی انسان باید زود توبه کند. کسی که در تمام عمر خود گناه می کند ولی همین که نشانههای مرگ را می بیند، توبه کند، این توبه پذیرفته نمی شود. زیرا خدای متعال میفرماید: توبه برای کسانی نیست که در تمام عمر گناه میکنند، اما همین که مرگ را حاضر دیدند بگویند ما الآن توبه می کنیم. لذا در حدیثی از امام صادق علیه السلام است که فرموده: «نزل فی القرآن أن زعلون تاب حیث لم تنفعه التوبه و لم

ص:281


1- . نساء/ 18- 17.

تقبل منه»(1) لذا خدای متعال در سوره منافقون به صراحت بیان میکند هرچه کار خیر و انفاق دارید قبل از مرگ انجام دهید، زمانیکه اجل بیاید دیگر قابل تأخیر نیست، حتی اگر بگویید پروردگار تأخیر بینداز تا صالح شویم:((وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْلا أَخَّرْتَنِی إِلَی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ * وَلَنْ یُؤَخِّرَ اللهُ نَفْسًا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا وَاللهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ))(2)

البته اگر خدای متعال صدق نیت را بشناسد و پشیمانی بنده از صمیم قلب باشد تا قبل از مرگ هم توبه قبول می شود. خدای متعال می فرماید:((وَهُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ))(3) و بعد می فرماید که اگر کسی بعد از گناه و ظلم به نفس استغفار کند خدای متعال را غفور و رحیم می یابد:((وَمَنْ یَعْمَلْ سُوءًا أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُورًا رَحِیمًا))(4) لذا در روایتی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله مروی است که ایشان از قبل از یک سال مردن توبه را تعلیم داد و تا وقت مرگ رساند و فرمود هر کسی قبل از آن که مرگ گلوی او را بگیرد و مرگ را از دو چشم خود ببیند خدای تعالی دعای او را قبول می کند.(5)

از این حدیث هم این مطلب روشن شد که تا قبل از رسیدن موت دعا قبول است، اما همین

که موت رسید دیگر کار از کار گذشته، لذا انسان باید دعا کند تا قبل از فرا رسیدن مرگ توفیق دعا برای او حاصل شود.

ص:282


1- . تفسیر قمی، ص128؛ در قرآن نازل شده که زعلون وقتی توبه کرد که توبه او نفع نبخشید و از او قبول نشد «آنچه به شما (روزی) دادهایم (در راه خدا) مصرف کنید پیش از آنکه مرگ به سراغ یکی از شما آید و بگوید: پروردگارا چرا (مرگ) مرا تا سر آمد نیز یکی تاخیرنید اختی تا بخشش صادقانه کنم و از شایستگان باشم؟ و خدا: مرگ کسی را که هنگامی که سرآمد (عمر) او فرارسد به تاخیر نمیاندازد و خدا به آنچه انجام میدهید آگاه است.
2- . منافقون/ 11-10.
3- . شوری / 25.
4- . نساء/ 110.
5- . کافی، ج2، ص420، ح 2.
کسانی که توبه شان پذیرفته نمی شود :

کسی که برادر دینی خود را بکشد توبه او قبول نیست. همچنین کسی که نبی یا وصی او را به قتل برساند توبهاش پذیرفته نیست؛ یعنی توفیق توبه به او داده نمی شود.(1)

یکی از شرایط قبولی توبه، ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است. اگر بنده ای تمام شرایط قبولی توبه را داشته باشد اما ولایت اهل بیت علیهم السلام را نپذیرد توبه او قبول نمیشود. امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمود: «لا خیر فی الدنیا الّا لاحد الرجلین؛ رجل یزداد کل یوم احسانا و رجل یتدارک منیته بالتوبة و انی له بالتوبه والله ان سجد حتی ینقطع عنقه ماقبل الله منه الابولایتنا اهل البیت»(2).

چگونگی توبه

توبه اظهار پشیمانی از اعمال سیئه، اقرار گناه نزد باری تعالی و توجه به گناه خود است. اما این که اظهار پشیمانی چگونه باشد؛ آیا در برابر مردم نزد جمع کثیر اظهار پشیمانی کنیم و به همه مردم بگوییم که گناه کرده ایم و از آن توبه می کنم یا اینکه در خلوت سرای وجود در تیرگی شب بین خود و خدای متعال اقرار جرم کرده و توبه

کنیم تا به خدا برسیم؟ جواب این است که در توبه باید خود را از فضاحت عمومی نجات دهیم. در اینباره داستانی جالب وجود دارد که آن را نور چشم خود قرار می دهیم.

امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند که مردی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و به ایشان گفت: یا امیرالمؤمنین من زنا کرده ام مرا تطهیر کن. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آیا تو مجنون بودی؟ گفت: نه. امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدند: أفَتَقرَاءُ من القرآن شیئاً؛ آیا چیزی از قرآن را خوانده ای؟ مرد عرب گفت: بله.

ص:283


1- . تفسیر قمی، ذیل آیه93 نساء، ص141.
2- . همان، ص227؛ ؛ در دنیا خیر وصلاحی نیست مگر برای دو نفر یک مردی که هر روزگار نیک را زیاد کند و (دوم) مردی موت خود را با توبه تدارک کند و کجا است برای او توبه بخدا قسم اگر بندهای این قدر سجده کند که گردنش بردیده شود باز هم از او قبول نمیشود الا با ولایت ما اهل بیت.

امیرالمؤمنین علیه السلام دوباره پرسیدند: از کدام قبیله ای؟ مرد عرب گفت: من از مزنیه یا جهینه هستم.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: برو تا درباره تو سؤال کنم. پس حضرت درباره او سؤال کردند، اهل قبیله گفتند که او مردی صحیح العقل و مسلمان است. سپس آن شخص برگشت و گفت: یا علی! من زنا کردهام مرا پاک کنید. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آیا تو زن داری؟ مرد عرب جواب داد: بله. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آیا او نزد تو حاضر است یا پیش تو نیست؟ مرد عرب جواب داد: او نزد من است. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: اذهب حتی ننظر فی امرک؛ برو تا درباره تو فکر کنم.»

آن مرد بار سوم نزد حضرت آمد و حرف خود را تکرار کرد، اما حضرت باز هم او را برگرداند. پس او رفت و سپس بار چهارم آمد و گفت من زنا کردهام مرا تطهیر کنید. در این لحظه امیرالمؤمنین علیه السلام امر کردند که او را زندانی کنید. سپس ندا کردند که ای مردم این شخص می خواهد که من بر او اقامه حد کنم. پس شما به گونه ای بیرون بیایید که یکدیگر را نشناسید و همراه شما سنگ باشد.

روز بعد درآخر شب امیرالمؤمنین علیه السلام او را بیرون آورد و دو رکعت نماز خواند و گودالی حفر کرد و او را در آن قرار داد. سپس ندا داد: ای مردم! ان هذه حقوق الله لا یطلبها من کان عند الله حق مثله؛ ای مردم این حقوق الهی است، این حق را کسی طلب نکند که برای خدا نزد او مثل آن حقی باشد، پس کسیکه بر گردن او مثل آن حق وجود دارد از این کار منصرف شود، زیرا کسیکه بر گردن او حد است نمی تواند اقامه حد کند. فانه لا یقیم الحد من کان علیه الحد. پس مردم برگشتند در این حال امیرالمؤمنین علیه السلام سنگی گرفت و چهار تکبیر خواند سپس به سوی او پرتاب کرد. سپس امام حسن علیه السلام همین کار را تکرار کرد و سپس حسین علیه السلام مثل همین کار را انجام داد.

ص:284

زمانیکه او مُرد حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام او را بیرون آوردند و بر او نماز خواندند. مردم گفتند که ای امیرالمؤمنین علیه السلام آیا او را غسل نمی دهی؟ حضرت جواب داد: قد اغتسل بما هو منها طاهر الی یوم القیامه؛ این شخص به وسیله چیزی غسل داده شده است که تا روز قیامت طاهر باقی می ماند. سپس فرمود: ایها الناس من اتی هذه القاذوره فلیتب الی فیما بینه و بین الله فوالله لَتوبهٌ الی الله فی السّر افضل من ان یفضح نفسه و یهتک ستره؛ ای مردم! اگر کسی این چنین کار زشتی را انجام دهد پس او بینه و بین الله توبه کند. به خدا قسم توبه سرّی نزد خدا افضل از فضاحت و ذلت خود و هتک ستر خود است.(1)

رذیلت اعتماد به ما سوی الله

یکی از صفات ناپسند و شعبه ای از شرک، اعتماد به غیر خداست که در قرآن مجید به

شدّت مورد نکوهش قرار گرفته است. در سوره یونس خدای متعال می فرماید:((وَلا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللهِ مَا لا یَنْفَعُکَ وَلا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذًا مِنَ الظَّالِمِینَ))(2) علی بن ابراهیم قمی رحمه الله می فرماید: مخاطب این آیه، پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله است، ولی مراد از معنی و مفهوم آیه، مردم هستند.(3)

چشم دوختن به غیر خدا و انتظار کمک و یاری داشتن از غیر او در تاریکی قدم گذاشتن و در جهالت فرو رفتن است. زیرا دست نیاز دراز کردن به کسانیکه خودشان محتاج اند چه سودی می دهد؟ خدای متعال چه زیبا فرموده:((إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ عِبَادٌ أَمْثَالُکُمْ))(4) و بعد به صراحت فرموده است: کسانیکه غیر از خدا، دیگران را می خوانند آنان نه استطاعت کمک به آنها را دارند و نه به خودشان می توانند کمک کنند.(5)

ص:285


1- . تفسیر قمی ذیل آیه 4 سوره نور، ص 455-456.
2- . یونس/ 106.
3- . تفسیر قمی، ص298.
4- . اعراف / 194.
5- . اعراف/ 167.

خدای متعال کسانیکه غیر خدا را ولی خود قرار می دهند به خانه عنکبوت تشبیه میکند. کسانیکه غیر خدا را ولیّ خود قرار می دهند مثل کسانی هستند که بر خانه عنکبوت اعتماد می کنند. همانا سست ترین خانهها، خانه عنکبوت است.(1)

لذا انسان عاقل هیچ وقت بر غیر خدا اعتماد نمی کند، بلکه همیشه بر خدا و بر کسانی که خدا بر اعتماد به آنهاحکم داده است، اعتماد میکند.

فضیلت توکل

زمانیکه انسان دل خود را از اعتماد به غیر خدا خالی کرد و فهمید که راه اعتماد

به غیر خدا بن بست است، باید چاره ای بیندیشد تا تکیه گاه محکمی برای خود ایجاد کند و تنها تکیهگاه، توکل به خدای متعال است.

این درجه یکی از درجات موقنین و موحدین می باشد که اصل آن ایمان به خداست((فَتَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ))(2) وقتی انسان دارای این صفت حمیده شد از محبوبین الهی می شود.((إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ))(3)

ارزش توکل

ارزشهای توکل را به صورت زیر میتوان ارائه کرد.

1- ارزشمندترین و عالی ترین وجود: امام جواد علیه السلام می فرماید: «الثقة بالله ثمن لکل غال وسلم الی کل عال»(4).

ص:286


1- . عنکبوت/ 42-41.
2- . مائده / 23.
3- . آل عمران / 159.
4- . بحارالانوار،ح 78، ص364؛ هر کس دوست دارد قویترین مردم باشد توکل و اعتماد بر خدا نماید.

2- متوکل قویترین انسان: نبی اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند:((من احب ان یکون اقوی الناس فلیتوکل علی الله»(1).

3_ متوکل مغلوب و مهزوم نمی شود: امام باقر علیه السلام می فرماید: «من توکل علی الله لا یغلب و من اعتصم بالله لا یهزم»(2).

توکل و توحید افعالی

توکل در واقع اعتقاد به توحید افعالی خداوند متعال است. به این معنی که اگر او

بخواهد آهن برندگی دارد و اگر نخواهد برندگی ندارد و اسماعیل را ذبح نمی کند. اگر او بخواهد آتش می سوزاند و اگر اراده او نباشد آتش برای ابراهیم علیه السلام گلستان می شود. اگر او بخواهد کسی را عزت می بخشد اگر بخواهد اسباب عزت را تبدیل به ذلت می کند(3) و به طور کلی اراده او در عالم حکم فرماست(4) و دست قدرت او بالای همه دستهاست.(5)

مراحل توکل

1_ وکالت: درجه اول توکل این است که انسان برخدا اعتماد می کند همانند کسی که بر وکیل خود اعتماد و کارها را به او واگذار می کند.

2_ طفل گونه: مرحله دوم توکل مثل توکل طفل بر مادر خود است که او هر چیز را از آن مادر خود می داند و هر چیز را از مادر خود می طلبد. بدین ترتیب انسان هم، همه چیز را از خدا بخواهد.

ص:287


1- . همان، ج 71، ص 151 ؛ اعتماد به خدا به معنای هر گرانبها و نردبان هر بلندی است.
2- . همان، ج71، ص151؛ کسی که بر او تکیه کند آن چنان قوی میشود که مغلوب احدی نگردد و راه شکست بر او بسته میشود.
3- . مستدرک الوسائل، ج2، ص288.
4- . آل عمران / 76.
5- . ملک / 1.

3_ میت گونه: عالیترین درجه توکل این است که انسان هیچ کاره می شود، نه چیزی طلب می کند و نه تقاضای خود را برای خدا قرار می دهد، چون می داند خدا رئوف است. این حالت مربوط به جناب ابراهیم خلیل علیه السلام است که هنگام رفتن درآتش کمک نمی خواهد، بلکه می گوید: «علمه بحالی حسبی عن مقالی»(1) یا حالت جناب حزقیل است که می فرماید:((أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللهِ إِنَّ اللهَ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ))(2).

خاصان خدا از این می ترسند که نکند خدا به اندازه چشم به هم زدن آنان را به خود واگذار کند که در این صورت هلاک می شوند. آنان همیشه در راه حق قدم برمی دارند و با اعتماد به او حرکت می کنند. در حدیثی است که امام جعفر صادق علیه السلام می فرماید: شبی که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در خانه ام سلمه بود ناگهان امسلمه دید که آن حضرت در رختخواب نیست. پس ام سلمه جویای پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله شد و دید که پیغمبر صلی الله علیه وآله در گوشه خانه ایستاده است دست بلند کرده و گریه می کنند و می گویند: «الّلهم لا تنزع قلبی صالح ما اعطینی ابدا اللهم و لا تکلنی الی نفسی طرفة عین ابدا اللهم لا تشمت بی عدوا و لاحاسدا ابدا الّلهم لا تردنی فی سوء استنقذتنی منه ابدا».(3) با دیدن این حالت ام سلمه از آنجا برگشت درحالیکه گریه می کرد تا این که ص:288


1- . بهشت اخلاق، سید خلیل حسینی، ص 170.
2- . غافر / 44.
3- . بارالها! بهترین آنچه که به من دادی هیچ موقع از من نگیری پروردگارا! به حد چشم به هم زدن هم مرا به حال خود وا مگذار، خدایا دشمن و حاسد هیچ وقت مرا مورد طعن قرار ندهد. بارالها از آنچه که مرا از آن نجات دادی دوباره در آن نیاندازی.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله از گریه ام سلمه متوجه او شدند و پرسیدند: ما یبکیک یا ام سلمه؛ ای ام سلمه چه چیز تو را می گریاند؟ ام سلمه جواب داد: «فقالت بابی انت و امی یا رسول الله و لم لا ابکی و انت بالمکان الذی انت به من الله قد غفرالله لک ما تقدم من ذنبک و ما تاخر...» پدر و مادرم فدایت باد یا رسول الله، من چگونه گریه نکنم در حالیکه شما با این مکان و منزلت که خدا به شما داده است و خداوند، سابق و لاحق شما را بخشیده است، با این حال از او مسئلت می کنید که دشمن و حاسد بر شما شماتت نکنند و شما در هیچ سوء و بدی قرار ندهد با این که او برای همیشه شما را ازآن نجات داده است و آنچه را که به شما داده، هیچ وقت از شما نمی گیرد و

لحظه ای شما را به خود شما وا نمی گذارد. پیغمبراکرم صلی الله علیه وآله جواب داد: «یا ام سلمه ما یؤمنی و انما وکل الله یونس بن متی الی نفسه طرفة عین، فکان منه ما کان(1)»(2).

رذیلت کفران نعمت

یکی از صفات رذیله در وجود انسان، کفران و پوشاندن نعمت الهی است. کفر به معنای مخفی کردن است و کشاورز را بدین جهت کافر میگویند که بذر را در زمین می پوشاند. شب تیره و تار را به این علت کافر میگویند که همه چیز را در تاریکی خود می پوشاند و در نهایت شخص کافر را به همین سبب کافر میگویند که نعمات الهی را نسبت به خود می پوشاند.(3)

زندگی بعضی از انسانها به گونه ای تیره و تار می شود که حتی آنها وجود خدا را هم نادیده می گیرند. چنین افرادی کافر مطلق هستند. ولی گاهی تیرگی کمتر است؛ یعنی خدا را میبیند و ص:289


1- * .   ام سلمه من خودم را در امان نمیبینم خدای متعال همانا یونس بن متی را به حد چشم به هم زدن به خود او واگذارد پس شد آنچه شد.
2- . تفسیر قمی، ص431.
3- . صحاح جوهری، ماده کفر.

به او ایمان دارد، اما نعمات بیشمار او را در زندگی نادی_ده می گیرد. گاهی نیز به نعمات الهی توجه دارد، اما آن طور که باید و شاید است آن_ها را مصرف نمی کند، بلکه طبق خواسته های خود استفاده می کند. در هر س_ه مرح_له انسان، کافر است، با این تفاوت که در مرحله اول کافر علی الله، در مرحله دوم کاف_ر علی الن_عم و در مرحله سوم کافر در مصرف است.

آثار کفران نعمت

_1- فقر و فلاکت دنیوی__:_

یکی از آثار کفران نعمت، مختل شدن زندگانی دنیاست ممکن است خدای متعال برای مدتی نعمات فراوانی به بنده بدهد تا مورد استفاده قرار دهد، ولی غفلت و مصرف ناصحیح موجب میشود که خدای متعال دادههای خود را از او سلب کند. قرآن مجید در این باره داستان یک قوم را ذکر میکند:((وَضَرَبَ اللهُ مَثَلا قَرْیَةً کَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللهِ فَأَذَاقَهَا اللهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُوا یَصْنَعُونَ))(1).

علی بن ابراهیم قمی رحمه الله در ذیل این آیه شریفه بیان میکند: این آیه درباره قومی نازل شده که در قریه آنها نهری بود که به آن «ثرثار» میگفتند و بلاد آنان زر خیز بود. پس آنها نسبت به نعمات الهی ناسپاسی کردند و با غذاها استنجاء میکردند و میگفتند که اینکار برای ما آسان است. در نتیجه خدا آن نهر «ثرثار» را حبس نمود و آنان مجبور شدند از همان غذای استنجاء شده استفاده کنند، بلکه بین خودشان تقسیم کردند.(2)

ص:290


1- . نحل / 112 ؛ خدا مثلی زده: آبادی که امن (و) آرام بوده (و) روزیاش از هر فراوان و گوارا به (مردم) ش میرسید و(لی) نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند، پس خدا بخاطر آنچه همواره با زیرکی انجام میدادند (طعم) پوشش و گرسنگی و ترس را به آن (مردم) چشاند.
2- . تفسیر قمی، ص366.

این داستانها به ما میآموزند که هر وقت انسان از منعم حقیقی غافل شود و نعمات الهی ر ا بیمورد مصرف کند باید منتظر باشد که آرام و آسایش از زندگی و برچیده شود.

_2- عذاب آخرت:_

کفران نعمت فقط آسایش دنیا را سلب نمیکند، بلکه درآخرت نیز چنین انسانی عذاب دردناکی خواهد دید که به برخی از آنها اشاره میکنیم.

الف) کافران و آتش جهنم: خدای متعال

برای کسانی که به آیات الهی کفر ورزیدند، عذاب رنجآور قرار داده است و در آتش آنها را میسوزاند به گونهای که هر وقت پوششهای آنان بسوزد پوشش های جدیدی جایگزین میشود تا عذاب الهی را بچشند:((إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ نَارًا کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَیْرَهَا لِیَذُوقُوا الْعَذَابَ إِنَّ اللهَ کَانَ عَزِیزًا حَکِیمًا))(1) در حدیث است که مقصود از آیات، مولا امیرالمؤمنین و ائمه علیهم السلام هستند.(2)

از امام جعفر صادق علیه السلام سؤال شد: چگونه پوششها تغییر می کنند. حضرت جواب دادند: «أرأیت لو أخذت لبنة فکسرتها و صیرتها ترابا ثم ضربتها فی القالب أهی التی کانت، انما هی تلک، و حدث تغییر آخر و الاصل واحد»(3) آیا تو آجری را دیدهای که آن را بشکنند و خاک کنند و دوباره آن را در قالب بریزند آیا این همان است، شکی نیست که این، همان آجر است ص:291


1- . نساء / 56؛ به راستی کسانی که به آیات ما کفر ورزیدند آنان را در آینده به آتشی وارد میکنیم (و می سوزانیم) که هرگاه پوست هایشان (درآن) بریان گردد) و بسوزد) پوست های غیر از آنها بر جایش نهیم تا عذاب الهی را بچشند به درستی که خدا شکست ناپذیری فرزانه است.
2- . تفسیر قمی، ص 134.
3- . تفسیر قمی، ص135.

که در آن یک تغییر دیگری ایجاد شده، اما اصل یکی است.

ب) کافر به نعمات الهی در روز قیامت کور محشور میشود. کسانی که نعمات الهی را فراموش میکنند و از یاد الهی غافل میشوند زندگانی آنها دشوار و در آخرت نابینا محشور میشوند. زیرا چنین شخصی در دنیا نعمات الهی را فراموش میکند پس خدای متعال هم در روز قیامت او را فراموش میکند. ﴿وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکًا وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَی * قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمَی وَقَدْ کُنْتُ بَصِیرًا * قَالَ کَذَلِکَ أَتَتْکَ آیَاتُنَا فَنَسِیتَهَا وَکَذَلِکَ الْیَوْمَ

تُنْسَی * وَکَذَلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَلَمْ یُؤْمِنْ بِآیَاتِ رَبِّهِ وَلَعَذَابُ الآخِرَةِ أَشَدُّ وَأَبْقَی﴾(1).

ممکن است در ذهن کسی سؤال ایجاد شود که ما خلاف این را میبینیم؛ یعنی کسانی که آیات الهی را کنار گذاشته و آن را فراموش کردهاند، در ناز و نعمت زندگی میکنند، ولی افرادی که مدام در یاد الهیاند زندگانی آنها به سختی میچرخد. همین سؤال از امام جعفر صادق علیه السلام پرسیده شده که «جعلت فداک قد رایناهم دهرهم الاطول فی کفایة حتی ماتوا». حضرت جواب دادند: «ذلک والله فی الرجعة یأکلون العذره»(2) اینگونه افراد اگر قبل از رجعت مردند، در رجعت به حدی زندگی سختی خواهند داشت که مجبور به خوردن مدفوع خواهند شد.

همچنین کسانی که اموال خود را اسراف می کنند و خدا را فراموش کرده اند و با وجودی که پول دارند اما به حج نمیروند، اینگونه افراد هم در روز قیامت کور محشور میشوند؛ یعنی راه جنت را نمیبینند. زیرا آنان در دنیا خدا را فراموش کردند و خدا هم در آخرت آنان را فراموش میکند؛ یعنی آنان را کور قرار میدهد.

ص:292


1- . طه / 127-124.
2- . تفسیر قمی، ص421.

معاویه بن عمار از امام صادق علیه السلام میپرسد کسی که مال دارد و اصلاً حج نرفته چه سرنوشتی دارد؟ حضرت جواب دادند: «هو ممن قال الله ونحشره یوم القیامة اعمی» چنین شخصی از کسانی است که خدای متعال درباره او فرموده است: و روز قیامت او را نابینا محشور میکنیم. عرض کردم: سبحان الله اعمی! حضرت جواب دادند: اعماه الله عن طریق الجنه(1) و مقصود از تُنسی

این است که متروک میشود.(2)

ج) کفران نعمت موجب عذاب شدید: کسی که نعمات الهی را فراموش میکند این صفت((عذاب شدید))را برای خود مهیا کرده است. قرآن مجید به صراحت میگوید که نتیجه کفر نعم الهی عذاب شدید است:((وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ))(3).

فضیلت شکر نعمت

اشاره

یکی از راههای آراستگی روح، شکر نعمت است که انسان را برای نیل به سلام الهی کمک کرده، موجبات ازدیاد نعمت را فراهم میسازد. صفت شکر همان فطرت خدادادی است که انسان را در برابر نعمات، خاضع میکند. بنابراین قانون، خدای متعال که این همه ما را مورد لطف و رحمت خود قرارداده باید او را شکر کنیم، لذا ذات باری تعالی شکر را فلسفه نعمات اعضا و جوارح بیان کرده است.((وَاللهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئًا وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَالأفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ))(4).

ص:293


1- . تفسیر قمی، ص422.
2- . همان، ص422.
3- . ابراهیم / 7.
4- . نحل /78؛ و خدا شما را از شکمهای مادرانتان بیرون آورد در حالی که هیچ چیزی نمیدانستید و برای شما گوش و چشمها و دلها(ی سوزان) قرارداد تا شاید شما سپاسگزاری کنید.
تعریف شکر

شکر نعمت به معنای اظهار نعمت است و در مقابل کفران نعمت که پوشاندن نعمت است به کار میرود. راغب در مفردات میگوید: «الشکر تصور النعمه و اظهارها، قیل: و هو مقلوب عن الکشرای: الکشف و یضاده الکفر و هو: نسیان النعمه و سترها... و قیل: اصله من عین شکری، ای ممتلئة، فالشکر علی هذا هو الامتلاء من ذکر المنعم علیه»(1).

بنابراین شکر، کشف نعمت الهی و دائم الذکر بودن به منعمی است که همه این نعمات را به ما ارزانی نموده است.

ارکان و پایه های شکر
اشاره

برای رسیدن به حقیقت شکر، لازم است تا ارکان و اصول شکر را مورد بررسی قرار دهیم.

1- معرفت به نعمت و منعم

رکن اول شکر، این است که دادههای الهی را بشناسیم، نعمات الهی گسترهی آفاق و انفس را فراگرفته است. منعم حقیقی وقتی نعمات خود را بر میشمارد میگوید که آسمان و زمین را برای شما خلق نمودیم و از آسمان باران فرو فرستادیم و به وسیله آن، رزق را برای شما از زمین بیرون آوردیم. برای حرکت و سفر شما کشتیها را در دریا قرار دادیم. از سوی دیگر خداوند متعال نهرها و آبها را در اختیار ما گذاشت؛ خورشید و ماه و شب و روز را به دست تسخیر ما داد و انواع نعماتی را که از او درخواست کردیم به ما داد.

ص:294


1- . مفردات الفاظ القران، ماده شکر؛شکر تصور نعمت و اظهار آن است. گفته شده که این کلمه مقلوب از کشر است که به معنای کشف و پرده برداری است و ضد آن کفر است و آن فراموش کردن و پوشاندن نعمت است و گفته نشده که اصل آن (عین شکری) یعنی پر شده است بنابراین شکر هم پر شدن از ذکر منعم میباشد.

خلاصه این که اگر بخواهیم نعمات او را بشماریم از آن ناتوان هستیم از این بدتر، با این همه لطف و رحمت خدا، انسان کفر میورزد و ستمگر است.(1) پس باید همه نعمات مادی و معنوی خدا را بشناسیم که از همه

برتر نعمت وجود انبیا و ائمه علیهم السلام هستند و این نعمتی است که خداوند متعال از آن سؤال خواهد فرمود لذا در ذیل آیه هشتم تکاثر، امام علیه السلام میفرماید که مقصود از ﴿لتسئلن یومئذ عن النعیم﴾ نعمت وجود رسول خدا صلی الله علیه وآله و بعد از آن، نعمت وجود اهل بیت علیهم السلام است.(2)

برای آشنایی کامل با نعم الهی باید توجه کنیم که چگونه ولی خدا بلاهای نازل شده را از ما دور نگه داشته است، زیرا توجه به این امر، سبب میشود که در برابر منعم خاضع باشیم.

2- حالت خضوع و تواضع

رکن دوم شکر این است که بعد از آشنایی با نعمت و منعم، در برابر منعم خاضع و متواضع باشیم. زیرا باید این مطلب را دانست که خود این شکر هم یک توفیق الهی است که خدا به ما ارزانی داشته است. اگر توفیق او نبود ما کجا میتوانستیم او را شکر کنیم.

خدای متعال به موسی علیه السلام وحی کرد که ای موسی: «شکرنی حق شکری» پس موسی علیه السلام عرض کرد که چگونه حق شکر تو را ادا کنم در حالیکه آن شکری را که من انجام میدهم، آن هم نعمت ص:295


1- . ابراهیم / 34 - 32.
2- . تکاثر آیه 8 و تفسیر قمی، ص767.

توست که برمن ارزانی نمودهای. جواب آمد: «یا موسی الان شکرتنی حین علمت ان ذلک منی؛ ای موسی تو هم اکنون شکر مرا به جای آوردی، زیرا فهمیدی که این هم از طرف من است»(1).

همچنین زمانیکه حضرت ایوب علیه السلام در بلا و مصیبت گرفتار شد و درآخرگفت: خدایا تو

میدانی که بین دو امری که طاعت تو بود، همیشه سختترین آنها را انجام دادهام، آیا من تو را حمد نکردم، آیا من تو را شکر نکردم، آیا من تو را تسبیح نکردم؟ جواب آمد که ای ایوب، چه کسی تو را متعبد قرار داد در حالیکه مردم از او غافل بودند، و تو تسبیح و تحمید و تکبیر میگفتی در حالیکه مردم از او غفلت داشتند. آیا به وسیله چیزی برخدا منت می گذاری که خدا آن را بر تو منت نهاده است.

وقتی ایوب علیه السلام این را شنید و فهیمدکه همه این عبادات خود توفیق الهی بوده است، خاک در دهان گذاشت و سپس گفت: «لک العتبی یارب انت فعلت ذلک بی». وقتی حضرت ایوب علیه السلام چنین اقرار کرد و اظهار تواضع و خضوع نمود، خدای متعال به وسیله فرشته ای، چشمه آب جاری کرد و ایوب علیه السلام را شفا داد.(2)

مراحل شکر

شکر و سپاس به درگاه الهی دارای مراحلی است که به طور خلاصه آنها را مورد بررسی قرار میدهیم.

مرحله اول شکر، شکر زبانی است که بنده باید همیشه با زبان، خدا را شکر کند. زیرا این امر موجب ازدیاد نعمت میشود.

ص:296


1- . بحارالانوار، ج71، 36.
2- . تفسیر قمی، ص583.

مرحله دوم: شکر قلبی است؛ یعنی قلب و فکر انسان همیشه متوجه شکر نعمت الهی باشد، وگرنه ناسپاسی به فکر انسان نفوذ پیدا میکند و غفلت دامنگیر او میشود. اما اگر قلب او آماده شکر باشد و با زبان اظهار کند نعمات الهی هیچ موقع زائل نمیشود بلکه رو به افزایش میرود. امام

جعفر صادق علیه السلام میفرماید: «ایّما عبد انعم الله علیه بنعمة فعرفها بقلبه و حمد الله علیها بلسانه لم تنفد حتی یامرالله له بالزیاده و هوقوله لئن شکرتم لازیدنکم»(1).

مرحله ی سوم شکر، شکر جوارحی است، یعنی بنده با اعضاء و جوارح خود همان کاری انجام میدهد که خدا میخواهد و از آن چیزی اجتناب میکند که او نهی کرده است. اگر انسان با اعمال خود اظهار شکر نکند خدای متعال شکر لسانی را فقط لقلقهی زبانی محسوب میکند، لذا انسانهای متعالی عبادت را همیشه برای ازدیاد نعمت انجام نمی دهند بلکه میخواهند در زمره عباد شکور قرار بگیرند. زیرا بندگان شکور کم اند، لذا خدای متعال میفرماید که((اعْمَلُوا آلَ دَاوُدَ شُکْرًا))ای فرزندان داود شکر مرا به جا بیاورید. در حدیث آمده که برآنچه شکر میگویند عمل کنید اما،((وَقَلِیلٌ مِنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ))(2)یعنی بندگان شکرگزار که با عمل خود، شکر را به جای میآورند.

شکر خلّصین

معمولاً شکر متعلق بر نعمت و صبر به بلاست. اما کسانی که به درجه انسان کامل رسیده باشند، آنها بلا را هم از نگاه نعمت محاسبه میکنند. لذا ما میبینیم که اهل بیت علیهم السلام در برابر بلاها نیز شکر ص:297


1- . همان، ص343؛ هر بندهای که خدا نعمت خود را بر او ارزانی کند پس او آن نعمت را از قلب خود بشناسد و برآن با زبان خود حمد خدا کند آن نعمت تمام نمیشود تا اینکه خدا حکم میکند که آن نعمت را زیاد کند و همین معنای لئن شکرتم... میباشد.
2- . سبأ / 13 تفسیر قمی، ذیل همین آیه، ص550.

میکردند. کلمات حضرت زینب J هنوز هم در تاریخ ثبت است که «ما رأیت منه الّاجمیلا»(1) این کلام، همان بلا را نعمت الهی

شمردن است. روایات معصومین علیهم السلام این صفت را برای حضرت ایوب علیه السلام ذکر کردهاند.

از امام جعفر صادق علیه السلام سؤال شد که چرا ایوب علیه السلام به بلا مبتلا شد. حضرت جواب دادند: «لنعمة انعم الله علیها بها فی الدنیا و ادّی شکرها؛ به خاطر نعمتی که خدا به او در دنیا داده بود و شکرش را ادا کرده». در آن زمان ابلیس در عرش محجوب نبود زمانیکه بالا رفت و شکر ایوب علیه السلام را دید حسودیاش شد وگفت: بار خدایا! این شکر ایوب علیه السلام به خاطر نعمتهای دنیوی است که شما به او دادهاید اگر این نعمات دنیا را از او بگیرید او شکر بجا نمیآورد پس تو مرا بر دنیای او مسلط کن تا بدانی که او شکرت را هیچ وقت انجام نمیدهد. جواب آمد: من تو را بر مال و اولاد او مسلط کردم. پس ابلیس آمد و همه اموال و اولاد او غارت شدند. با این کار شکر و حمد ایوب علیه السلام بیشتر شد. ابلیس گفت: مرا بر زراعت او هم مسلط کن، جواب آمد: مسلط کردم. ابلیس همراه با شیاطین آمد و همه زراعت حضرت ایوب علیه السلام آتش گرفت. با این وضع شکر ایوب علیه السلام بیشتر شد پس ابلیس گفت: خدایا مرا بر گوسفندانش مسلط کن. پس خدا او را برگوسفندان هم مسلط کرد وآنها هلاک شدند، اما حمد و شکر ایوب علیه السلام بیشتر شد. سپس گفت خدایا مرا بر بدن او مسلط کن و ابلیس به جز چشم و عقل او بر بدن آن حضرت مسلط شد. پس در بدن حضرت ایوب زخم ایجاد شد و این زخم تا زمانی باقی ماند، ولی ایوب علیه السلام حمد و شکر به جا می آورد. نوبت به اینجا رسید که در بدن او کرم آمد، ولی آن حضرت کرمهایی را که خارج می شدند دوباره بر میگرداند و میگفت برو در جایی که خدا تو را در آنجا خلق کرده است. به هر حال بوی بد به حدی

ص:298


1- . تاریخ طبری، ج 5، ص 457؛ ارشاد، ص 472.

رسید که اهل قریه، او را از آنجا بیرون کرده، به محل زبالهدانی قریه بردند. با همه اینها شکر ایوب علیه السلام اضافهتر شد. وقتی ابلیس مأیوس شد خدای متعال همه این چیزها را به ایوب علیه السلام برگرداند و او به سجده شکر افتاد.(1)

رذیلت جزع و بی تابی

یکی از صفات ناپسند جزع و بیتابی است. کم ظرفیت بودن انسان در برابر سختی ها بسیار مورد نکوهش قرار گرفته است.

راغب اصفهانی می گوید: «الجزع ابلغ من الحزن فان الحزن عام و الجزع هو: حزن یصرف الانسان عما هو بصدده و یقطعه عنه، و اصل الجزع قطع حبل من نصفه...»(2) پس جزع از حزن بالاتر است و صفت اولیای الهی این است که آنها محزون نمی شوند(3) چه برسد که جزع و فزع کنند. پس کسیکه جزع میکند از اولیای الهی نیست، بلکه در زمره منافقین محسوب می شود. در حدیثی آمده که جزع، صفت منافقین است.(4) قرآن مجید هم می فرماید:((إِنَّ الإنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا * إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا))(5) انسان خلقتاً حریص است و هنگامی که فقر و فاقه پیش می آید بیتابی میکند. ﴿وَإِذَا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعًا﴾(6) زمانیکه انسانی توانگر وسعت مالی پیدا می کند مانع استفاده دیگران می شود و بخل می ورزد.

از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: خدای متعال کسانی را از این صفت استثنا فرموده که نماز گزارند

ص:299


1- . تفسیر قمی، ص582.
2- . مفردات الفاظ قرآن، ماده ج .
3- . یونس/ 63.
4- . مصباح الشریفه، باب صلی الله علیه و آله1، ص498.
5- . معارج / 19_ 20.
6- . همان / 21.

«الّا المصلین فوصفهم باحسن

اعمالهم» و اینها را به بهترین اعمال وصف نموده که((الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلاتِهِمْ دَائِمُونَ))(1) پس از این حدیث شریف و آیه قرآنی استفاده می شود که صفت جزع و بیتابی متعلق به کسانی است که از حقیقت نماز دورند. اما کسانیکه به این صفت متصف اند از جزع و بیتابی دورند.

البته عامه مردم که عنان ضبط و تحمل را زود از دست می دهند، باید خودشان را از صحنه های غیر قابل تحمل دور نگه دارند؛ مثلاً پدر نباید داخل قبر پسر شود، زیرا شیطان وسوسه می کند و چیزی در قلب انسان وارد می کند که انسان بیتاب شود و این امر باعث حبط اجر او میشود.(2) البته باید توجه داشته باشیم که جزع و بیتابی در امور دنیایی و مادی مورد نکوهش است، اما اگر انسان در فقدان امورمعنوی و سرمایههای بزرگ انسانیت جزع و بیتابی کند، نه تنها مذموم نیست بلکه مورد پسند و مورد ستایش هم واقع شده است.

وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام می خواستند پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را دفن کنند کنار قبر ایستادند و فرمودند: «ان الصبر جمیل لا عنک و الجزع قبیح الا علیک؛(3) صبر زیباست اما نه از شما و بیتابی هر آینه قبیح است مگر در فراق شما». همچنین جزع و بیتابی بر شهادت امام حسین علیه السلام مذموم نیست، بلکه اجر و ثواب عظیمی در پی دارد. از سوی دیگر چنین شخصی، وقت موتش ائمه معصومین علیهم السلام را دیدار می کند و آن حضرت به ملک الموت سفارش می کنند که ملک الموت از این شخص دلنوازی کند.

امام جعفر صادق علیه السلام از مسمع سؤال فرمود:

«اما تذکر ما صنع به یعنی الحسین علیه السلام؟ قلت: بلی. قال: أتجزع؟ قلت: ای والله و استعبر بذلک حتی ص:300


1- . معارج / 23، تفسیر قمی، ص722.
2- . کافی، ج3، ص206.
3- . مستدرک الوسائل، ج2، ص444.

یری اهلی اثر ذلک علیّ فامتنع من الطعام حتی یستبین ذلک فی وجهی. فقال: رحم الله دمعتک اما انک مع الذین یعدون من اهل الجزع لنا و الذین یحزونون لحزننا و یفرحون لفرحنا اما انک ستری عند موتک حضور آبائی لک و وصیتهم ملک الموت بک»(1).

فضیلت صبر

یکی از فضائل اخلاقی صبر است. راغب اصفهانی میگوید: «الصبر الامساک فی ضیق و الصبر حبس النفس علی ما یقتضیه العقل و الشرع او عما یقتضیان حبسها عنه فالصبر لفظ عام و ربما خولف بین اسمائه به بحسب اختلاف مواقعه فان کان حبس النفس لمصیبة سمی صبرا لا غیرو یضاده الجزع و ان کان فی محاربة سمیشجاعة و یضاد الجبن و ان کان فی نائبة مضجره سمی رحب الصدر و یضاده الضجر و ان کان فی امساک الکلام سمی کتمانا و یضاده المذل»(2).

ملاحظه فرمودید که اصل صبر، کنترل نفس است که مصادیق مختلفی دارد و در هر لحظه از زندگی، یک اسم خاصی به خود می گیرد.

ص:301


1- . وسائل الشیعه، ج10، ص397؛ آیا مصیبات حسین بن علی را بیاد میآوری عرض کرد: بله، فرمودند: آیا جزع و بیتابی میکنید عرض کرد: بله به خدا قسم بر این مصیبت اشکم جاری میشود و از غذا خوردن میافتم بطوری که اهل خانه آثار حزن و اندوه را در چهره من میبینند حضرت فرمودند: خدا بر شما رحمت خود را ببارد تو از کسانی هستی که اهل جزع بر ما هستند و در ناراحتی ما محزون و در سرور ما مسرورند بر تو بشارت باد که هنگام مرگ حضور پدرانم و توصیه آنان به ملک الموت را نسبت به مشاهده خواهی نمود.
2- . مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، ماده صبر؛ صبر نگه داشتن خود است در ضیق و تنگی و حبس نفس است بر مقتضای عقل و شرع یا آنچه که آن دو اقتضا دارند حبس آن را پس صبر یک لفظ عام است گاهی اختلاف اسماء به حسب اختلاف موارد آن میشود و پس اگر کنترل نفس در دقت مصیبت باشد صبر گفته میشود، غیر از آن و ضد آن جزع است اگر در جنگ باشد شجاعت گفته میشود و ضد آن ترس است اگر در مصیبت بیتاب کننده باشد بردبار گفته میشود و ضد آن بیتابی و دلتنگی است اگر حبس نفس در کلام باشد کتمان گفته میشود و ضد آن مذل است.

جایگاه صبر

صفت صبر در فضائل اخلاقی بالاترین مرتبه را دارد و رکن رکین تمام فضائل اخلاقی است. اگر تمام صفات اخلاقی در یک انسان جمع باشد ولی صبر نباشد، مانند جسم بیسر است. مؤمن بدون صبر جسم بدون سر است؛ یعنی حیات ایمان صبر است. اگر صبر نباشد ساختمان ایمان فرو می ریزد. لذا در روایات مشاهده میکنیم که در یک تعبیر دقیق، صبر مثل سر در بدن گفته شده است.

امام جعفر صادق علیه السلام به حفص فرمود: «الصبر من الایمان کالرأس من البدن»(1) همین مطلب را در کلام امیرالمؤمنین علیه السلام هم مشاهده میکنیم که فرمودند: «علیکم بالصبر فان الصبر من الایمان کالرأس من الجسد و لا خیر فی جسد لا رأس معه و لا فی ایمان لا صبر معه؛ بر شما باد صبر زیرا که صبر از ایمان مثل سر در بدن است و در جسمی که سر نباشد خوبی ندارد همچنان ایمانی که صبر ندارد خوبی ندارد»(2) صبر به حدی اهمیت دارد که درود و سلام خدای متعال در بهشت برای اهل جنت به خاطر صبر است.((سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ))(3) که اینجا هیچ کدام از عبادات و ترک محرمات موجب درود و سلام الهی قرار نگرفته است، بلکه فقط صبر سبب تحیت الهی شده است. شاید علت این باشد که صبر مجموعه تمام فضائل و کمالات است و تمام عبادت و محرمات هم به صبر برمی گردد. زیرا عبادت، صبر و حبس نفس از سختی هاست و ترک محرمات، صبر و حبس النفس از اشیاء به ظاهر محبوب است. لذا حضرت علی علیه السلام

فرمودهاند: «الصبر صبران صبر علی ما تکره و صبر عما تحبّ؛(4)

ص:302


1- . تفسیر قمی، ص187.
2- . نهج البلاغه، کلمات قصار 84.
3- . رعد / 24.
4- . نهج البلاغه، قصار/ 55.

صبر بر دو قسم است صبر بر آنچه که نمی پسندی و صبر از آنچه که دوست داری». پس همه عبادت و ترک محرمات و تمام فضائل و کمالات به صبر برمی گردد.

از همه مهمتر این که صبر، بنیاد امامت است؛ یعنی در اهمیت و جایگاه صبر همین بس که این صفت اساس و بنیاد امامت محسوب می شود. خدای متعال در قرآن مجید می فرماید:((وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یُوقِنُونَ))(1) در این آیه شریفه خداوند عالم بنیاد امامت را صبر قرار داده است؛ یعنی سبب جعل امامت این است که آنها صبر نمودند.

علی بن ابراهیم رحمه الله در تفسیر خودش از امام جعفر صادق علیه السلام نقل می کند: خدای متعال بشارت داده که از عترت نبی اکرم صلی الله علیه وآله ائمهای می آیند و آنها را به صبر وصف نموده است.(2) با توجه به این که درجه امامت عالیترین درجه یک عبد است و بنیاد این درجه صبر است، جایگاه صبر برای ما محرز و مشخص میشود.

ارزش صبر شیعیان

یکی دیگر از موارد اهمیت صبر این است که دوستداران اهل بیت علیهم السلام صابرند. در روایت آمده است که شیعیان ما از ما هم صابرترند زیرا ما صبرمیکنیم و می دانیم، ولی شیعیان ما صبر می کنند و نمی دانند. در ذیل آیه 24 سوره رعد ﴿سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ﴾، علی بن

ابراهیم قمی علیه السلام می گوید: این آیه درباره ائمه علیهم السلام و شیعیان صابر آنها نازل شده است. از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که «نحن صبرنا و شیعنا اصبر منا، لا نا صبرنا بعلم و صبروا علی ما لا یعلمون»(3).

ص:303


1- . سجده / 24؛ و از آنان پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را)  راهنمایی میکردند چون که شکیبایی نمودند و همواره به آیات ما یقین داشتند.
2- . تفسیر قمی، ص187.
3- . تفسیر قمی، ص340؛ ما صبر کردیم و شیعیان ما از ما صابرتراند زیرا که صبر ما با علم است اما آنها صبر میکنند برآنچه که نمیدانند.

راه رسیدن به صبر

اشاره

دستیابی به صبر، از طرقی محقق میشود که آنها را جداگانه مورد بررسی قرار میدهیم.

1_ حریت

دل به دنیا بستن و خود را اسیر دنیا کردن، انسان را بیصبر و بیتاب می کند. اما کسانیکه خود را به خدا نزدیک می کنند و به حقیقت دنیا آشنا می شوند صبر برای آنها آسان میشود و هر بلایی از مادیات و معنویات به سراغ آنان بیاید بر آن صبر می نمایند و در آخر از طرف خدا بشارت دریافت میکنند، لذا خدای متعال می فرماید:((وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأمْوَالِ وَالأنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ))(1) بنابراین وقتی انسان در برابر همه سختی ها صبر می کند و خود را از آن خدا بداند خدا به او بشارت می دهد که از رستگاران است. از ابی بصیر روایت شده که امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «الحرّ حرّ علی جمیع احواله ان نابته نائبة صبر لها و ان توالت علیه المصائب لم تکسره... کما کان یوسف الصدیق الامین لم یضرر حریته ان استعبد و قهر واُسسر و لم تضرره ظلمة الجب».(2)

ص:304


1- . بقره/ 155؛ و قطعاً (همۀ) شما را به چیزی از ترس و گرسنگی و کاهشی در ثروتها و جانها و محصولات آزمایش میکنیم و به شکیبان مژده ده.
2- . کافی، ج2، ص89...؛ انسان آزاده در تمام شرائط زندگی آزاد است، هنگام سختی تحمل کرده و مصائب او را نمیشکند حتی اگر همانند یوسف صدیق به اسارت د ر آید به آزادگی او لطمه ای وارد نمیشود. افتادن در چاه و تاریکی آن به او آسیبی نرسانده... .
2_ یقین به مبدأ و معاد

اگر انسان یقین داشته باشد که از طرف خدا آمده و به سوی خدای متعال بازگشت دارد هیچ وقت مصائب و آلام، او را بیتاب نمی کند بلکه همه مصیبتها را در راه خدا آسان می شمارد. اعتقاد بازگشت به سوی خدا، راه صبر را بر انسان می گشاید. انسانهایی که در برابر مصیبت ها دست و پای خود را گم می کنند و نعوذبالله زبان اعتراض به ساحت قدس الهی میگشایند در واقع آنها خدا را مالک خود نمی دانند بلکه خود را مالک می دانند و روز بازگشت به طرف او را فراموش کرده اند. اما شعار((إِنَّا للهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ))(1) همیشه به انسان یاد می دهد که مالک حقیقی انسان خداست. چنین انسانی در برابر مصیبت هیچ وقت دست و پای خود را گم نمی کند، بلکه دربرابر مصائب پایداری و مقاومت نشان داده، صبر می کند.

3_ چگونگی مقایسه خود و دیگران در مادیات و معنویات

زندگی انسان دو بخش دارد یکی مادی و دیگری معنوی. مریضی، صحت، غذا، خانه، لباس و درد و رنج از مادیات محسوب می شوند. اگر انسان دراین گونه امور به مادون خود نگاه کند همیشه صبر برای او آسان می شود. مریضی که از درد به خود می پیچید وقتی کسانی را نگاه می کند که رنج و دردشان بیشتر است تحمل درد برای او آسان می شود. مانند کسانیکه چشمهایشان از دست رفته، یا کلیه

خود را از دست دادهاند. بنابراین با دیدن چنین افرادی به سجده شکر میافتند از سوی دیگر انسان باید در معنویات بالاتر از خود را نگاه کند. اگر برای نماز صبح بیدار می شود آنهایی را در نظر بگیرد که برای نماز شب بیدار می شوند. اگر برای نماز شب بیدار می شود کسانی را در نظر بگیرد که کل شب به عبادت مشغولند و هم چنین مراتب دیگر معنویات. این صفت سبب می شود که در معنویات از ص:305


1- . بقره / 156.

خود ناراضی شود و برای پایداری بیشتر جهت نیل به رتبه های برتر گام بردارد. پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «من نظر فی دینه الی من هو فوقه فاقتدی به و نظر فی دنیاه الی هو دونه فَحَمِد الله علی ما فضله به کتبه الله شاکرا او صابرا»(1).

4_ توجه به حکمت تکالیف و مصائب

خدای متعال هیچ تکلیفی را بدون حکمت و ملاک قرار نداده است، بلکه هرچه الزام کرده مصلحتی دارد و هرچه حرام نموده مفسدهای دارد. توجه به فلسفه بایدها و نبایدها انسان را در برابر دشواری ها استوار و پایدار می سازد. مریضی که می داند جراحی به نفع اوست به راحتی به طرف اتاق جراحی حرکت می کند و تن به خطرات می دهد. در داستان حضرت موسی و حضرت خضر علیهما السلام می بینیم که موسی علیه السلام فقط به این دلیل صبر نکرد که از حکمت کارهای خضر علیه السلام خبر نداشت، لذا به کارهای خضر علیه السلام اعتراض کرد و نتوانست صبر کند.(2)

صبر در مسائل اجتماعی

صبرفقط در مسائل فردی نیست، بلکه حوادث اجتماعی هم صبر را می طلبد. انسانهای کم ظرفیت در برابر حوادث واکنش منفی نشان می دهند، اما افراد صابر دوراندیش هستند و صبر می کنند. بعد از ص:306


1- . تاریخ یعقوبی، ج2، ص90؛ کسی که در دینش به مافوق نگاه کرده و او را الگو قرار دهد و در دنیایش به مادون و زیردست نگاه کند و برتریاش که خدا داده سپاس بجا آورد خداوند او را در زمرۀ شکرگزاران و یا صبر پیشهگان ثبت مینماید.
2- . سور کهف / 82 تا 64.

رحلت مرسل اعظم صلی الله علیه وآله حوادثی عظیم و دردناک دامن گیر حضرت علی علیه السلام شد، ولی چون آن حضرت از طرف پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله حکم به صبر داشت، لذا در بدترین وضعیت هم صبر نمود و خود فرمود: من چنین فضایی را تحمل کردم در حالی که بسیار سخت و دشوار بود، همانند کسیکه استخوان در گلو و خار در چشم او قرار گرفته باشد نه می تواند چشمها را بسته و حوادث را نبیند و بیتفاوت از کنار آن بگذرد و نه می تواند چنین حوادث تلخی را مشاهده کند که بزرگترین آنها مورد هجوم قرار گرفتن و به غارت رفتن سرمایه ولایت بود. «فصبرت و فی العین قذی و فی الحلق شجا ارای تراثی نهبی».(1)

ریشه صبر

با این که صبر این همه ارزش و اهمیت دارد و خدا معیت خود را با صابرین اعلام میکند((إِنَّ اللهَ مَعَ الصَّابِرِینَ))(2) باید پرسید که چرا انسان از صبر دوری می جوید؟ اگر خوب ریشهیابی کنیم معلوم میشود که اولاً شوق بهشت در دل انسان وجود ندارد تا هوسرانی های دنیا را ترک کند. همچنین بیم از دوزخ مشهود نشده که از حرام روگردانی کند؛ یعنی خوف و رجا در وجود انسان تقویت

نشده و زرق و برق دنیا او را کور و کر کرده است. وقتی که انسان به دنیا عشق می ورزد زهد برای او مشکل است، لذا نفس خود را از دنیا حبس نمی کند و با وجودیکه مرگ دیگران را می بیند ولی مرگ خود را انتظار ندارد لذا در رفتن به طرف عمل صالح شتابی ندارد. اگر انسان این مورد را بفهمد صبر برای او آسان می شود.

ص:307


1- . نهج البلاغه/ خ 3، خطبه شقشقیه.
2- . بقره / 249، 155،153؛ انفال/ 64، 46.

وقتی از حضرت علی علیه السلام درباره ایمان سؤال شد فرمودند: ایمان چهار رکن دارد؛ رکن اول صبر است، دوم یقین سوم عدل و چهارم جهاد. خود صبر چهار شعبه دارد: >علی الشوق و الشفق و الزهد و الترقب، فمن اشتاق الی الجنته سلاعن الشهوات و من اشفق من النار اجتنب المحرمات و من زهد فی الدنیا استهان بالمصیبات و من ارتقب الموت سارع الی الخیرات...((1).

آنچه گفتیم نهایت توان ما بود از غواصی در تفسیر قمی که لعل و گهر کلام معصومان علیهم السلام را در معرض دید شما خوانندگان گرامی قرار داد. گرچه غوطهور شدن در دریای معانی و علوم اهل بیت علیهم السلام ادعای ما نیست، اما امیدواریم صاحبان خرد و اندیشه، ما را در اصلاح این نوشته یاری دهند.

اگر آثار و نتایج این صفات و افعال را در تفسیر قمی بررسی کنیم به این نتیجه می رسیم که گرچه تفسیر قمی یک تفسیر روایی است اما ایشان به روایات اخلاقی هم نظر داشته است. بدین ترتیب که درباره برخی اوصاف بیشتر و درباره بعضی از آنها کمتر

توضیح داده است؛ مثلاً در بحث غیبت آیه صریح سوره حجرات را مسکوت گذاشته است، اما در بحث کذب، تهمت کذب به حضرت ابراهیم و یوسف علیهما السلام را دقیق بررسی کرده است. از این مطالب فهمیده می شود که ایشان در باب رفع شبهات نظری دقیق داشته است. از این گذشته درباره صبر بحثهای زیادی دارد، زیرا موضوعی مهم و کلیدی است. آن بزرگوار بحث توبه را نیز مورد توجه ویژه قرار داده است، زیرا این صفت هم در سرنوشت انسان اثر زیادی دارد، اما اصرار بر گناه یا صدق و یا اصل کذب را چندان مورد توجه قرار نداده است؛ یعنی ایشان در این تفسیر نخواسته که تمام روایات را جمع کند، بلکه خواسته است آنچه را که اهم است ذکر کند.

ص:308


1- . نهج البلاغه، کلمات قصار 30؛ صبر چهار شعبه دارد: 1- اشتیاق 2- ترس 3- زهد 4- مراقبت و انتظار پس هر که اشتیاق به بهشت داشته باشد هوس رانیها را کنار گذارد و هرکه از دوزخ بیم دارد از حرام روگرداند و هرکه زاهد و بیرغبت به دنیا گردد مصیبتها بر او آسان شود و هرکه منتظر مرگ باشد به انجام دادن نیکیها شتاب کند.

در خاتمه به این نتیجه میرسیم که علی بن ابراهیم در جاهای مختلفی از تفسیرش که بحث های اخلاقی مطرح کرده، به این موضوع دقت کامل داشته تا روایاتی را که در سرنوشت انسان تأثیر بیشتری دارند، ذکر کند.

خداوند عالم را شکر میکنیم که به ما توفیق داد تا این مطالب را به رشته تحریر درآوریم. ناگفته نماند که این هم حسن ختامی است که آخرین بحث صبر در شب میلاد ام المصائب سرّ ابیها زینب کبری J تمام می شود. اگر این نوشته نزد خدا ارزشی دارد به حد بضاعت خود آن را به مخدره عصمت و طهارت حضرت علیای مقدسه زینب کبری J هدیه میکنم. به این امید که این اثر، مورد پسند خدای متعال قرار گیرد.

فهرست منابع و مآخذ

1 . قرآن کریم.

2 . نهج البلاغه.

3 . صحیفه سجادیه.

4 . اخلاق اسلامی، محمدی گیلانی، ناشر مؤسسه الهادی، چاپ دوم، 1380.

5 . اخلاق حسنه، فیض کاشانی، ناشرپیام آزادی، 1369.

6 . اخلاق درخانه، قم، نشر اخلاق، 1384.

7 . بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، دارالکتب الاسلامی.

8 . تاریخ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، قم مؤسسه و نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام.

9 . تفسیر قمی، ابوالحسن علی بن ابراهیم قمی رحمه الله، مؤسسۀ الاعلمی للمطبوعات، ناشر بیروت، 1428.

10 . جامع السعادات، شیخ محمد مهدی نراقی، مکتبۀ النعمان، نجف اشرف.

11 . شرح منازل السائرین؛ ابو اسماعیل عبدالله انصاری، شارح: کمال الدین عبد الرزاق قاسانی، تحقیق و تعلیق شیخ بیدارفر، انتشارات بیدار، چاپ سوم، 1385 ش.

ص:309

12 . الصحاح، اسماعیل بن حماد جوهری، ناشر دارالمعدبین، بیروت.

13 . عیون الحکم و المواعظ، کافی الدین، ابوالحسن علی بن محمد الیثی الواسطی (از اعلام قرن6)، دارالحدیث، چاپ اول، 1375.

14 . غرر الحکم و دررالکلم، عبدالواحدی آمدی، انتشارات دانشگاه تهران.

15 . القاموس المحیط، محمد بن یعقوب فیروز آبادی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1424 ه_. ق.

16 . الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، چاپ آخوندی و انصاریان.

17 . مستدرک الوسائل، محقق نوری طبرسی، مؤسسه آل البیت.

المصباح المنیر، احمد بن محمد علی مقری

18 . فیومی، دارالهجرۀ، چاپ سوم، 1425 ه_. ق.

19 . معجم الفروق اللغویه، تنظیم شیخ بیت الله بیات و موسسه نشر السالم، نشر اسلامی، 1412.

20 . معراج السعاده، ملا احمد نراقی، مؤسسه انتشارات هجرت، تابستان 1378.

21 . مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، تحقیق صفوان عدنان داودی، ذوی القربی، 1384ش.

22 . میزان الحکمه، محمدی ری شهری، دارالحدیث، قم.

23 . وسائل الشیعه، حر عاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.

ص:310

الکلام العِلوی فی بیان الجنه و النار من تفسیر علی بن ابراهیم القمی السیّد قوامالدین هاشمی

مقدّمة

لمّا کان الإنسان منذ خلقه إلی آخر حیاته الدنیویة متفکّراً فی اُمور، خصوصاً الموت کیف هو؟ هل یمکن الفرار منه و من أثره، ولو إلی بروج مشیّدة؟ و بالأخصّ فیما بعد الموت، کیف هو من حیث المقدار زماناً، و الجزاء ثواباً و عقاباً، و النعمات و النقمات؟ ولو تناول یده إلی العلم بهما؛ لاحتاج إلی من هو عالم بدقائقهما و ظرائفهما، و لیس هو إلّامن کان مرتبطاً إلی العلم المطلق، و متصلاً إلی خزائن الربّ!

و إذا کان الاحتیاج إلی العالم الذی لیس علمه بالکتاب و الاکتساب، بل بالغیب و الوحی، فالورود إلیه ینحصر فی المنهلین: الکتاب و السنّة: و الجامع لهما هو التفسیر القیّم؛ الذی ألّفه الشیخ الأقدم، و الثقة الأفخر عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْقُمِّی، و هو الکتاب الذی یبیّن ما أنزله الله علی رسوله، بلسان باقرعلوم الأوّلین و الآخرین، و الصادق الکاشف لحقائق التنزیل و التأویل.

ص:311

و من الغوامض التی کشف عنها علی معرفة قدر الحکمة الإلهیة: الجنّة و النار، و هما البعیدتان عن عقول الناس، علی ما حکی عن المفسّر الکبیر العلّامة الطباطبائی، صاحب تفسیر المیزان: إنّ حکمته تعالی تعلّقت بأن یدرک الإنسان المبدأ من حیث أسمائه و صفاته و أفعاله، علی قدر الطاقة البشریة، بأن یعلم الإنسان المعاد علی ما هو علیه، بل هو مستور دقائقه و حقائقه.

و فی هذه القراطیس جمع و عنون و رتّب و بیّن کل ما ورد من خزّان الوحی فی تبیین الجنّة و النار، علی قلم الوارث الأمین، صاحب التفسیر الروائی، عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْقُمِّی، بصورة جدیدة و عناوین بدیعة، غیر ما ورد فی التفسیر، بصورة شتّی و مطلقاً عن الاسم و العنوان.

ألف: الجنّة

1. خلق الجنّة

قال القمّی رحمه الله: أَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ خَلْقَ الجنّة: فَقَوْلُهُ تعالی((عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی))(1) أی عِنْدَ سِدْرَةُ الْمُنْتَهَی فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ جَنَّةُ الْمَأْوَی عِنْدَهَا.

و من الردّ علی من أنکر خلق الجنّة أیضاً: قول رسول الله صلی الله علیه و آله: فلما جاوزت سدرة المنتهی إلی عرش ربّ العالمین، فوجدت مکتوباً علی کلّ قائمة من قوائم العرش: أنا الله ألا إنّه محمّد حبیبی، أیّدته بوزیره و نصرته بوزیره. فلمّا دخلت الجنّة رأیت فی الجنّة شجرة طوبی؛ أصلها فی دار علیّ، و ما فی الجنّة قصر و لا منزل إلّا و فیها فرع منها، أعلاها أسفاط حلل من سندس و استبرق، یکون للعبد المؤمن ألف ألف سفط، فی کلّ سفط مأئة ألف حُلّة تشبه الاُخری علی ألوان مختلفة، و هو ثیاب أهل الجنّة، وسطها ظلّ ممدود، کعرض السماء و الأرض، اُعدّت للذین آمنوا بالله و رسوله. یسیر الراکب فی ذلک الظلّ مسیرة مأئة عام فلأ یقطعه.

ص:312


1- . النجم/ 15.

و ذلک قوله تعالی:((وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ))(1) اسفلها ثمار أهل الجنّة، و طعامهم متذلّل فی بیوتهم یکون فی القضیب، منها مأئة لون من الفاکهة، فما رأیتم فی دار الدنیا و ممّا لم تروه، و ما سمعتم به و ما لم تسمعوا مثلها، و کلّما یجتنی منها شیء نبت مکانها اُخری،((لا مَقطُوعَةٍ وَ لا مَمنُوعَةٍ))(2)

یجری نهر فی أصل تلک الشجرة، ینفجر منها الأنهار الأربعة: نهر من ماءٍ غیر آسن، و نهر من لبنٍ لم یتغیّر طعمه، و نهر من خمر((لَذَّةٍ لِلشَّارِبِین))،(3) و نهر من عسل مصفّی.

قال الراقم: حیث نری إسراء نبیّنا صلی الله علیه وآله کان جسمانیاً روحانیاً. و یقول: فلمّا دخلت شجرة طوبی... فالجنّة الموجودة جعلت تحت أقدامه الشریفة، و شجرة طوبی الموجودة جعلت مرئیّة لعینه النافذة، و الموجود الخارجی جزئی و ظاهرعلی إنّ قوله تعالی:((اُعِدَّت لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللهِ وَ رُسُلِهِ))(4) یدلّ علی أنّ الجنّة الآن مخلوقة، لأنّ المعدّة لا تکون إلّا موجودة.

2. مکان الجنّة

قال القمّی رحمه الله: إذا قیل إنّکم ترون أنّ الجنّة مخلوقة الآن، فما تقولون إذا تساؤلون عن مکانها، نقول: ان الجنّة فی السماء، و الدلیل علی ذلک، قوله تعالی:((لاتُفَتَّحُ لَهُم أبوابُ السَّماءِ وَ لا یَدخُلُونَ الجنّة))(5)

ص:313


1- . الواقعه/ 30.
2- . الواقعه/ 33.
3- . الصافّات/ 46.
4- . الحدید/ 21.
5- . الأعراف/ 40.

قال الراقم: و ممّایدلّ علی أنّ الجنّة لأ تکون فی السماء بصورة مطلقة، بل فی السماء المعیّن، قوله صلی الله علیه وآله فی الروایة: فلمّا جاوزت سدرة المنتهی... فسدرة المنتهی فی السماء السابعة عند الناظرین فی الأخبار الاّ أن نقول المراد بالسماء فی کلام المؤلّف لیس السماوات المعدودة، ولاسماءً خاصّاً حاویاً لها، بل من ناحیة السماء وجهتها.

3. الجنّة الموعودة

قال القمّی رحمه الله:((وَ یُدخِلُهُمُ الجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُم))(1) وعدّها لهم و ادّخرها لهم((وَ اِذَا الجنّةُ اُزلِفَت))(2) یرید: تَقرّب أولیاء الله من المتّقین((کانَت لَهُم جَنّاتُ الفِردَوسِ نُزُلاً))(3) أی مأوی و منزلاً.

قال الراقم: إدخال المؤمنین فی الجنّة من وعد الله، و((لَا یُخِلفُ اللهُ وَعدَهُ))(4) و قد عرّفها لهم فی الدنیا حتّی اشتاقواء إلیها، فعملوا ما استحقّوها به، أو طیبّها لهم من العرف: و هو طیب الرائحة، أو حدّدها لهم بحیث یکون لکلّ جنّة مفروزة، و قرّبها لهم فی الآخرة و الفردوس من منازلها، و لکن هو أعلی درجات الجنّة للمؤمنین، و النزل: هو ما یعدّ للنازل من الزاد، و تفسیره بالمنزل ناشٍ من مادّته و أصله.

4. عظمة الجنّة عند أهلها

قال القمّی رحمه الله: قال أبو عبدالله علیه السلام: «إنّ أهل الجنّة یعظّمون الجنّة و النعیم».

ص:314


1- . محمد/ 6.
2- . التکویر/ 13.
3- . الکهف/ 107.
4- . الروم/ 6.

قال الراقم: إنّ تعظیم الجنّة من عند أهلها ناشٍ من عظمة الله، لأنّ کلّ ما جاء من عندالله فهو عظیم، سواء کان من موجودات الدنیا أو الآخرة، و أمّا بعض الأشیاء الدنیویة الذی لیس بعظیم عند بعض أهل الدنیا، فهذا ناشٍ من

غفلته أو عدم معرفته.

أما أشیاء الآخرة؛ فکلّها معظّم عند أهلها، سواء کان من أهل الجنّة أو من أهل النار، لأنّ فی الآخرة رفع الحجب من أهلها علی أنّ الله تبارک و تعالی عظّم فی کتابه الکریم ما فی الآخرة من نعماتها و نقمانها، حیث قال عزّ من قائل:((فَلا تَعلَمُ نَفسٌ ما اُخفِیَ لَهُم مِن قُرَّةِ اَعیُنِ))(1) و قوله:((وَ ما اَدریکَ مَا الحُطَمَةُ*نارُ اللهِ المُوقَدَة* الّتی تَطَّلِعُ عَلَی الأفئِدَةِ))(2)

5. سعة منزل أهل الجنّة

قال القمّی رحمه الله: حدّثنی أبی عن أبی عمیر، قال: قلت لأبی عبدالله: جعلت فداک یا بن رسول الله! شوّقنی. فقال: یا أبا محمّد! إنّ أدنی أهل الجنّة منزلاً لو نزل به أهل الثقلین: الجنُّ و الإنس، لوسعهم طعاماً و شراباً، و لاینقص ممّا عنده شیء.

((وَ اَورَثَنَا الاَرضَ نَتَبَّوّأُ مِنَ الجنّةِ حَیثُ نَشاُء))(3) یعنی: أرض الجنّة((مُدهَامَّتانِ))(4) قال ابو عبدالله علیه السلام: یتّصل ما بین مکّة و المدینة نخلاً.

قال الراقم: کلمة «حیث نشاء» فی القرآن تدلّ علی سعة أرض جنّة المؤمن، و لکن کلمة «مدهامتّان» فی تفسیر الإمام، ما بین مکّة و المدینة نخلاً، تدلّ علی الوسعة مکاناً، و الکثرة إغراساً، و الخضراویة أشجاراً.

ص:315


1- . السجده/ 17.
2- . الهمزه، الآیات 5-7.
3- . الزمر/ 74.
4- . الرحمن/ 63.

6. زمان استقرار أهل الجنّة فیها

((أصحابُ الجنّةِ یَومَئِذٍ خَیرٌ مُستَقَرّاً وَ أحسَنُ مَقِیلاً))(1)

قال القمّی رحمه الله: فی روایة ابی الجارود عن أبی جعفر علیه السلام:... أقبل أهل الجنّة فیما اشتهوا من التحف، حتّی یعطوا منازلهم فی الجنّة نصف النهار.

7. مسیرة انتشار طیب ریح الجنّة

((اِنَّ اللهَ یُدخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلوُا الصَّالِحاتِ جَنّاتٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا

الاَنهارُ یُحَلَّونَ فِیها مِن اَساوِرَ مِن ذَهَبِ وَ لُؤلُؤاً وَ لِباسُهُم فِیها حَرِیرٌ))(2)

قال القمّی رحمه الله: حدّثنی أبی عن ابن أبی عمیر عن أبی بصیر، قلت لأبی عبدالله علیه السلام: جعلت فداک یا بن رسول الله! شوّقنی. فقال: یا أبا محمّد! إنّ من أدنی نعیم الجنّة یوجد ریحها من مسیرة ألف عام من مسافة الدنیا.

8. من صفات طوبی

((طُوبی لَهُم وَ حُسنُ مَآبٍ))(3)

قال القمّی رحمه الله: حدّثنی أبی... عن ابی عبدالله علیه السلام قال: طوبی شجرة فی دار أمیرالمؤمنین، و لیس أحد من الشیعة إلّا وفی داره غصن من أغصانها، و ورقة من أوراقها، یستظلّ تحتها اُمّة من الاُمم.

و قال علیه السلام: کان رسول الله یکثر تقبیل فاطمة، فأنکرت ذلک عائشة... فقال: ... فما قطّ الّا وجدت رائحة شجرة طوبی منها.

ص:316


1- . الفرقان/ 24.
2- . الحجّ/ 23.
3- . الرعد/ 25.

الراقم: فی معنی «طوبی» و إنّه شجرة أو غیرها من المعانی، أقوال، قیل: إنّه فرح لهم، و قیل: خیر و کرامة و غیر ذلک. و المختار هو الجمع بینها، لأنّه لاتباین بین هذه الأقوال بعدإمکان الجمع بینها؛ بأن طوبی شجرة فی دار أمیرالمؤمنین، و أغصانها فی دار المؤمنین، و إدراک هذا المعنی لکلّ مؤمن یوجب الفرح و الخیر و الکرامة لهم.

أمّا فی روایة اُخری عن النبی صلی الله علیه و آله: إنّ طوبی شجرة أصلها فی داری.

قال الراقم: هذا الخبر لاینافی خبر سابقه، لأنّ دار النبی و دار علیّ فی الجنّة بمکانٍ واحد، لأنّ علیّاً نفس النبیّ و إن کان مقام قربهما غیر واحد.

9. سدرة المنتهی

قال رسول الله صلی الله علیه و آله: رأیت الوحی مرّة اُخری((عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی))(1) التی یتحدّث تحتها الشیعة فی الجِنان. ثمّ قال الله: قل لهم:((إِذْ یغشی السِّدْرَةَ مَا یَغْشَی))(2) یقول: ما یغشی من حجب النور.

قال القمّی رحمه الله: فی قوله((وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَی * عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی))(3) فی السماء السابعة.

الراقم: المنتهی: موضع الانتهاء، و قیل: سدرة المنتهی؛ شجرة عن یمین العرش فوق السماء السابعة، انتهی إلیها علم کلّ ملک، کما قیل: إلیها ینتهی ما یعرج إلی السماء و ما یهبط من فوقها.

ص:317


1- . النجم/ 14.
2- . النجم/ 16.
3- . النجم/ 13 و 14.

و علی کلّ حال، سدرة المنتهی: ما تنتهی إلیها الاُمور الجاریة من فوق العرش من أمر الله، أو من تحت الثری و فوق الثری من الأرواح و الأعمال الصالحة، و حجب النور تدلّ علی عظمتها فی مرتبتها.

10. نعمات الجنّة:

ألف: النعمات المعنویة
1. رضوان الله

قال القمّی رحمه الله: قال الله تبارک و تعالی:((جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا))(1) لایصفه الواصفون،((رضی الله عنهم))، یرید: رضی أعمالهم،((و رضوا عنه)): رضوا بثواب الله((ذَلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ))(2) یرید: من خاف ربّه و تناهی عن معاصی الله.

الراقم: فی بیان جنّات عدن أقوال:

أحدها: جنّات خُلد و إقامة لایخرجون عنها؛

ثانیها: هی بطنان الجنّة؛

ثالثها: أعلی درجة فی الجنّة، و فیه عین التسنیم، و الجنان حولها محدقة بها.

و روی: «عدن» دار الله التی لم ترها عین و لم تخطر علی قلب بشر، لا یسکنها غیر ثلاثة: النبیّین و الصدّیقین و الشهداء. یقول الله عزّوجلّ: طوبی لمن دخلک.

و الظاهر من جمیع هذا الأقوال و الأخبار إنّ جنّات عدن غیر الجنّة التی وعد المؤمنون غیر الممتازین، لذلک عقّبها بأنّه رضوان الله أکبر، لتدلّ علی أنّ رضوان الله فوق کلّ أمر.

ص:318


1- . البینه/ 8.
2- . البینه/ 8.
2. فرح أهل الجنّة

((وَ اَّلذیِنَ هُم عَلی صَلَواتِهِم یُحافِظُوَن * اُولئکَ هُمُ الوارِثُونَ))(1)

قال القمّی رحمه الله: حدّثنی أبی عن ابی عبدالله علیه السلام: ... ما خلق الله خلقاً إلّا جعل له فی الجنّة منزلاً و فی النار منزلاً، فإذا دخل أهل الجنّة الجنّة و أهل النار النار نادی مناد: یا أهل الجنّة اشرفوا! فیشرفون علی أهل النار، و ترفع لهم منازلهم فیها. ثمّ یقال لهم: هذه منازلکم التی لو عصیتم الله لدخلتموها، یعنی: النار. قال: فلو إنّ أحداً مات فرحاً لمات أهل الجنّة فی ذلک الیوم فرحاً لما صرف عنهم من العذاب.

3. الإمارة الخاصّة

))رَأَیتَ نَعیِماً وَ مُلکاً کَبِیراً))(2)

قال القمّی رحمه الله: لا یزول و لا یفنی.

الراقم: فسّر المفسّرون «ملکاً کبیراً» بالمعانی اللطیفة المستفاد بعضها من الأخبار، و بعضها من إشارتها: منها: کبیراً أی: واسعاً، یعنی: إنّ نعیم الجنّة لا یوصف لکثرتها و إنّما یوصف بعضها.

و منها: هو أنّهم لا یریدون شیئاً إلّا قدروا علیه.

و منها: هو أنّ أدناهم منزلاً ینظر فی ملکه من مسیرة ألف عام، یری أقصاه کما یری أدناه.

و منها: هو الملک الدائم الأبدی فی نفاذ الأمر و حصول الأمانی.

و المجموع من هذه البیانات أنّه إذا استقرّ المؤمن فی مستقرّه فی الجنّة، لا یخفی علیه فی ملکه، و ملکه أمر من الاُمور، و هذا أکبر شأن الأمیر فی إمارته.

ص:319


1- . المؤمنون/ صلی الله علیه وآله و 10.
2- . الإنسان/ 20.
4. النزاهة من الاباطیل

ألف:((لا لَغوٌ فِیها وَ لا تَأثِیمٌ))(1)

قال القمّی رحمه الله: لیس فی الجنّة غناء و لا فحش، و یشرب المؤمن و لایأثم.

ب:((فِیِ جَنَّةٍ عالِیَةٍ*لا تَسمَعُ فِیها لاغِیَةً))(2)

قال القمّی رحمه الله: الهزل و الکذب.

ج:((لا فِیهَا غَولٌ))(3)

قال القمّی رحمه الله: یعنی: الفساد.

قال الراقم: لمّا کانت الجنّة دار قربات علی مراتبها، فلا یوجد فیها ما یکون

سبباً للبعد عن الربّ، من تصوّر أو قول أو فعل.

ب: النعمات المادّیة
1. المآکل و المشآرب

ألف:((اُولئِکَ لَهُم رِزقٌ مَعلُومٌ))(4)

قال القمّی رحمه الله: یعنی: فی الجنّة.

ب:((وَ ذُلِّلَت قُطُوفُها تَذلِیلاً))(5)

قال القمّی رحمه الله: دلیت علیهم ثمارها، ینالها القائم و القاعد.

ص:320


1- . الطور/ 23.
2- . الغاشیه/ 10 و 11.
3- . الصافّات/ 44.
4- . الصافّات/ 41.
5- . الإنسان/ 14.

ج:((وَ أنهارٌ مِن خَمرٍ لَذَّةٍ لِلشّارِبِینَ))(1)

قال القمّی رحمه الله: معنی الخمر: ای خمرة إذا تناولها ولی الله، وجد رائحة المسک فیها.

د:((یُسقَونَ مِن رَحیِقٍ مَختُومٍ))(2)

قال القمّی رحمه الله: قال: ماء إذا شربه المؤمن وجد رائحة المسک فیها. و قال أبو عبدالله علیه السلام: من ترک الخمر لغیر الله، سقاه الله من الرحیق المختوم.

ه_:((وَ مِزاجُهُ مِن تَسنِیمٍ))(3)

قال القمّی رحمه الله: هو مصدر سنمه، إذا رفعه، لأنّه أرفع شرب أهل الجنّة، أو لأنّه یأتیهم من فوق.

قال أبو عبدالله علیه السلام: اشرف شراب أهل الجنّة یأتیهم فی عالی تسنیم؛ و هی عین یشرب بها المقرّبون؛ آل محمّد رسول الله و خدیجة و علیّ بن أبی طالب، و ذرّیاتهم تلحق بهم. یقول الله: ﴿أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ))(4) و المقرّون یشربون من تسنیم بحتاً صرفاً، و سائر المؤمنین ممزوجاً.

2. الملابس

))عالِیَهُم ثِیابُ سُنُدسٍ خُضرٌ وَ اِستَبرَقٌ))(5)

قال القمّی رحمه الله: یعلوهم الثیاب و یلبسونها، و الاستبرق: الدیباج.

ص:321


1- . محمّد/ 15.
2- . المطفّفین/ 25.
3- . المطفّفین/ 27.
4- . الطور/ 21.
5- . الإنسان/ 21.
3. الرفاهیّات

ألف:((عَلی سُرُرٍ مَوضُونَةٍ))(1)

قال القمّی رحمه الله: أی منصوبة.

ب:((یَطُوفُ عَلَیهِم وِلدَانٌ مُخَلَّدُونَ))(2)

قال القمّی رحمه الله: أی مسرورون.

ج:((فیِ سِدرٍ مَخضُودٍ))(3)

قال القمّی رحمه الله: شجر لا یکون له ورق و له شوک فیه.

د:((وَ ظِلٍّ مَمدُودٍ))(4)

قال القمّی رحمه الله: ظلّ ممدود وسط الجنّة فی عرض الجنّة، و عرض الجنّة کعرض السماء و الأرض، یسیر الراکب فی ذلک الظلّ مسیرة مأئة عام فلا یقطعه.

ه_:((وَ اَکوابٍ مَوضُوعَةٌ))(5)

قال القمّی رحمه الله: یرید الأباریق التی لیس لها آذان.

و:((وَ اَکوابٍ کانَت قَوارِیرا))(6)

قال القمّی رحمه الله: الأکواب: الأکواز العظام التی لا آذان لها و لا عری، قواریر من فضّة الجنّة یشربون فیها، و ینفذ البصر فیها کما ینفذ فی الزجاج.

ز:((قَدَّروُها تَقدِیراً))(7)

ص:322


1- . الواقعه/ 15.
2- . الإنسان/ 19.
3- . الواقعه/ 28.
4- . الواقعه/ 30.
5- . الخاشیه/ 14.
6- . الإنسان/ 15.
7- . الإنسان/ 16.

قال القمّی رحمه الله: صنع لهم علی قدر رتبتهم، لا تحجیر فیه و لا فصل.

ح:((فیِها سُرُرٌ مَرفُوعةٌ))(1)

قال القمّی رحمه الله: ألواحها من ذهب، مُکلّلة بالزبرجد و الدرّ و الیاقوت، تجری من تحتها الأنهار.

ط:((نَمارِقُ مَصفُوفَةٌ))(2)

قال القمّی رحمه الله: البسط و الوسائد.

ی:((وَ زَرابِیُّ مَبثُوثَةٌ))(3)

قال القمّی رحمه الله: کلّ شیء خلقه الله فی الجنّة له، مثال فی الدنیا إلّا الزرابیّ، فانه لا یدری ماهی.

م:((لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوا رَبَّهُم لَهُم غُرَفٌ مِن فَوقِها غُرَفٌ))(4)

قال القمّی رحمه الله: حدّثنی أبی عن أبی جعفر علیه السلام: سأل علیّ رسول الله عن تفسیر هذه الآیة، فقال: لماذا بنیت هذه الغرف یا رسول الله؟ فقال: یا علیّ! تلک غرف بناها الله لأولیائه بالدرّ و الیاقوت و الزبرجد، سقوفها الذهب، محبوکة بالفضّة، لکلّ غرف منها ألف باب من ذهب، علی کلّ باب منها ملک موکّل به، فیها فرش مرفوعة بعضها فوق بعض، من الحریر و الدیباج بألوان مختلفة، و حشوها المسک و العنبر و الکافور، و ذلک قول الله:((وَ فُرُشٍ مَرفُوعَةٍ))(5).

ص:323


1- . الغاشیۀ/ 13.
2- . الغاشیۀ/ 15.
3- . الغاشیۀ/ 16.
4- . الزمر/ 20.
5- . الواقعۀ/ 34.
4. النکاح
ألف: کیفیّة خلق الجواری

قوله تعالی:((إنَّ اللهَ یُدخِلُ الَّذِینَ آمَنوُا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جَناتٍ...))(1)

قال القمّی رحمه الله: قال أبو بصیر: [قلت لأبی عبدالله علیه السلام]: جعلت فداک، زدنی. قال: یا أبا محمد! إنّ فی الجنّة نهراً فی حافّته جوار نابتات، إذا مرّ المؤمن بجاریة أعجبته قلعها و أنبت الله مکانها اُخری.

ب: ذوات الجواری

قال القمّی رحمه الله: قال أبو بصیر: [قلت لأبی عبدالله علیه السلام]: جعلت فداک، من أیّ شیء خُلقن(خلقت- أصحّ) الحور العین؟ قال: من تربة الجنّة النورانیة، و یری

مخّ ساقیها من وراء سبعین حُلّة، کبدها مرآته و کبده مرآتها.

الراقم: الجواری و المؤمنون فی الجنّة من جنس واحد؛ هو التراب، إلّا أنّ الجواری خلقن من تراب الجنّة، و المؤمنون خلقوا من صلصالٍ کالفخّار، إلّا أنّ الشیعة خلقوا من فاضل طینة اولیائهم المعصومین علیهم السلام، و هی من فوق تراب الجنّة.

ج: تعداد الجواری

قال القمّی رحمه الله: قال أبو بصیر: قلت [لأبی عبدالله علیه السلام]: جعلت فداک، زدنی. قال: یا أبا محمّد! المؤمن یزوّج ثمانمأتة عذراء، و أربعة آلاف ثیّب، و زوجتین من الحورالعین.

ص:324


1- . الحجّ/ 23.
د: من صفات الحور العین

1.((عِندَهُم قاصِراتُ الطَّرفِ))(1)

قال القمّی رحمه الله: یعنی: الحور العین، یقصر الطرف عن النظر إلیها من صفائها((کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ))(2)

2.((أزواجٌ مُطَّهَرةٌ))(3)

قال القمّی رحمه الله: قال: فی الجنّة لاتحیض و لاتحدث.

3.((إنّا أنشَأناهُنَّ أنشاءً))(4)

قال القمّی رحمه الله: الحور العین فی الجنّة.

4.((فَجَعلناهُنَّ اَبکاراً*عُرُباً))(5)

قال القمّی رحمه الله: قال: لا یتکلّموا إلّا بالعربیة.

5.((اَترَاباً))(6)

قال القمّی رحمه الله: یعنی: مستویات السنّ.

6.((إنَّ أصحابَ الجنّة الیَومَ فی شُغُلٍ فاکِهُونَ))(7)

قال القمّی رحمه الله: فی افتضاض العذاری فاکهون.

ص:325


1- . سورۀ ص/ 52.
2- . الصافّات/ 49.
3- . الواقعۀ/ 25.
4- . الواقعۀ/ 35.
5- . الواقعۀ/ 36 و 37.
6- . الواقعۀ/ 37.
7- . یس/ 55.

11. مراتب أهل الجنّة

ألف: درجة المؤمن

))إنَّ اللهَ یُدخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جَنّاتٍ...))(1)

قال القمّی رحمه الله: قال أبی... عن أبی بصیر، قال: قلت لأبی عبدالله علیه السلام: جعلت فداک یابن رسول الله! شوّقنی. فقال: یا أبا محمّد! إنّ أیسر أهل الجنّة منزلاً من یدخل الجنّة، فیرفع له ثلاث حدائق، فإذا دخل أدناهنّ رأی فیها من الأزواج و الخدم و الأنهار و الأثمار ماشاءالله، ممّا یملأ عینه قرّة و قلبه مسرّة، فإذا شکر الله و حمده، قیل له: ارفع رأسک إلی الحدیقة الثانیة ففیها ما لیس فی الاُخری. فیقول: یا ربّ أعطنی هذه. فیقول الله تعالی: إن أعطتیک إیّاها سألتنی غیرها. فیقول: ربّ هذه هذه. فإذا هو دخلها شکر الله و حمده. فیقال: افتحوا له باب الجنّة، و یقال له: ارفع رأسک، فإذا فتح له باب من الخلد و یری أضعاف ما کان فیما قبل، فیقول عند تضاعف مسرّاته: ربّ لک الحمد الذی لا یحصی إذ مننت علیَّ بالجنان و نجّیتنی من النیران!

ب: درجة رسول الله صلی الله علیه و آله

قال القمّی رحمه الله: عن أبی عبدالله علیه السلام قال: کان رسول الله صلی الله علیه وآله یقول: إذا سألتم الله فاسألوه الوسیلة. فسألنا النبیّ عن الوسیلة فقال: هی درجتی فی الجنّة، و هی ألف مرقاة جوهرة إلی مرقاة زبرجد إلی مرقاة لؤلؤ إلی مرقاة ذهب إلی مرقاة فضّة، فیؤتی بها یوم القیامة حتّی تنصب مع درجة النبیّین؛ و هی فی درجة النبیّین کالقمر بین الکواکب، فلایبقی یومئذٍ نبیّ و لا شهید ولا صدّیق إلّا کان. طوبی لمن کانت هذه درجته. فینادی المنادی، و یسمع النداء جمیع النبیّین و الشهداء و المؤمنین: هذه درجة محمّد.

ص:326


1- . الحجّ/ 23.

12.أولاد المؤمنین فی الجنّة

((وَ اَّلذِیَن آمَنُوا وَ اتَّبَعَتهُم ذُرِّیَتُهُم بِایمانٍ وَ اَلحَقنا بِهِم ذُرِّیَتَهُم))(1)

قال القمّی رحمه الله: حدثنی أبی... عن أبی عبدالله علیه السلام: إنّ أطفال شیعتنا من

المؤمنین، ترّبیهم فاطمة J. و قوله:((اَلحَقنا بِهِم ذُرِّیَتَهُم)) قال: یهدون إلی آبائهم یوم القیامة.

قال القمّی رحمه الله: حدّثنا أبوالعبّاس... عن أبی عبدالله علیه السلام: فی قوله تعالی:((وَاَّلذِیَن آمَنُوا وَ اتَّبَعَتهُم ذُرِّیَتُهُم)).. قال: الذین آمنوا بالنبیّ و أمیرالمؤمنین و الذرّیة الأئمة و الأوصیاء علیهم السلام، ألحقنا بهم ذرّیتهم و لم ننقص ذرّیتهم من الحجّة التی جاء بها محمّد فی علیّ، و حجّتهم واحدة و طاعتهم واحدة.

13.حیاة عوالم الاخرة

قال القمّی رحمه الله: فتقول الجنّة: یا ربّ! وعدتنی أن تملأنی فِلمَ لا تملأنی و قد ملأت النار! قال: فیخلق الله خلقاً یومئذٍ یملأ بهم الجنّة. قال أبو عبدالله علیه السلام: طوبی لهم، إنّهم لم یروا غموم الدنیا و همومها.

14.دوام الجنّة

((وَ لا یَرهَقُ وُجُوهَهُم قَتَرٌ وَ لا ذِلَّةٌ اُولئکَ اَصحابُ الجنّة هُم فِیها خالِدُونَ))(2)

قال القمّی رحمه الله: القتر: الجوع و الفقر. و الذلّة: الخوف.

ص:327


1- . الطور/ 21.
2- . یونس/ 26.

15.الجنّة لیس محلّ الأجنّة المؤمنین

قال القمّی رحمه الله: سُئل العالم عن مؤمنی الجنّ، أیدخلون الجنّة؟ فقال: لا و لکن له حضائر بین الجنّة و النار، یکون فیها مؤمنو الجنّ و فسّاق الشیعة.

الراقم: قال بعض المفسّرین المؤیّد: فلتحمل هذه الروایة علی أدنی مراتب الجنّة.

16.عدم الموت فی الجنّة

ألف:((اَفَما نَحنُ بِمَیِتِّیَنَ * اِلّا مَوتَتَنَا الاُولَی))(1)

قال القمّی رحمه الله: یقولونه فی الجنّة.

و قال القمّی رحمه الله: حدّثنی أبی... عن أبی جعفر علیه السلام: إذا دخل أهل الجنّة الجنّة... جیء بالموت، فیذبح کالکبش بین الجنّة و النار. ثمّ یقال: خلود فلا موت أبداً.

ب:((إنَّ المُتَّقیَن فی مَقامٍ اَمینٍ*... اِلَّا المَوتَةَ الاُولی))(2)

قال القمّی رحمه الله: یعنی: فی الجنّة غیر الموتة التی فی الدنیا.

ب: جهنّم

1. مخلوقیة جهنّم

قال القمّی رحمه الله: الدلیل علی أنّ النیران فی الأرض قوله تعالی:((فَوَ رَبَّکَ لَنَحشُرَنَّهُم وَ الشَّیاطِینَ ثُمَّ لَنُحضِرَنَّهُم حَولَ جَهَنِّم جِثِیّاً))(3)

ص:328


1- . الصافّات/ 58 و 59.
2- . الدخان/ 51 و 56.
3- . مریم/ 68.

معنی «حول جهنّم» البحر المحیط بالدنیا نیراناً، و هو قوله تعالی:((وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ))(1) ثمّ یحضرهم حول جهنّم((وَنَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیهَا جِثِیًّا))(2) یعنی فی الأرض إذا تحوّلت نیراناً.

((إِنَّ کِتَابَ الْفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ))(3)

قال القمّی رحمه الله: فی روایة أبی الجارود عن أبی جعفر علیه السلام قال: السجّین الأرض السابعة، و علیّون السماء السابعة.

((النّارُ یُعرَضُونَ عَلَیها غُدُوّاً وَ عَشِیّاً))(4)

قال القمّی رحمه الله: ذلک فی الدنیا قبل القیامة، و ذلک إنّ فی القیامة لا یکون غدّواً و لا عشیاً، لأنّ الغدو و العشی إنّما یکون فی الشمس و القمر، لیس فی جنان الخُلد و نیرانها شمس و لا قمر.

2. نسبة الصراط إلی الأرض و جهنّم

قال القمّی رحمه الله: ثمّ یحضرهم الله حول جهنّم، و یوضع الصراط من الأرض إلی الجنان.

3. إتمام الحجّة علی أهل جهنّم

((لَو کُنَّا نَسمَعُ أو نَعقِلُ ما کُنّا فی اَصحابِ السَّعِیِر))(5)

ص:329


1- . التکویر/ 6.
2- . مریم/ 72.
3- . المطففین/ 7.
4- . غافر/ 46.
5- . الملک/ 10.

قال القمّی رحمه الله: قد سمعوا و عقلوا و لکنّهم لم یطیعوا و لم یقبلوا. و الدلیل علی أنّهم قد سمعوا و عقلوا و لم یقبلوا، قوله عزّ و جلّ:((فَاعتَرَفُوا بِذَنبِهِم فَسُحقاً لِأصحابِ السَّعِیرِ))(1).

4. زمان ورود أهل جهنّم فیها

قال القمّی رحمه الله: فی روایة أبی الجارود عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله تعالی:((أصحابُ الجنّة یَومَئِذٍ خَیرٌ مُستَقَرّاً وَ اَحسَنُ مَقِیلاً))(2).

فبلغنا و الله: اعلم أنّه إذا استوی أهل النار إلی النار ینطلق بهم قبل أن یدخلوا النار، فیقال لهم: ادخلوا إلی ظلّ ذی ثلاث شعب من دخان النار، یحسبون أنّها الجنّة، ثمّ یدخلون النار أفواجاً و ذلک نصف النهار.

5. إتیان جهنّم

((وَ جِییَء یَومَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَومَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الإنسان))(3)

قال القمّی رحمه الله: حدثنی أبی... عن أبی جعفر قال: لمّا نزلت هذه الآیة سُئل رسول الله، فقال: بذلک أخبرنی الروح الأمین: إنّ الله لاإله غیره إذا أبرز الخلائق و جمع الأوّلین و الآخرین، أتی بجهنّم تقاد بألف زمام، مع کلّ زمام مأئة ألف ملک من الغلاظ و الشداد، لها هدّة و غضب و زفیر و شهیق، و إنّها لتزفر الزفرة فلو لا إنّ الله أخّرهم للحساب لأهلکت الجمیع ثمّ یخرج منها عنق فیحیط بالخلائق البرّ منّهم و الفاجر، فما خلق الله عبداً من عباد الله ملکاً و لا نبیّاً إلّا ینادی: نفسی نفسی. و انت یا نبی الله! ینادی: یا اُمّتی اُمّتی.

ص:330


1- . الملک/ 11.
2- . الفرقان/ 24.
3- . الفجر/ 23.

6. جهنّم ماوی عُن_ُد

((اَلقِیا فی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ))(1)

قال القمّی رحمه الله: حدّثنا أبوالقاسم الحسنی عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله: إنّ الله تبارک و تعالی إذا جمع الناس یوم القیامة فی صعیدٍ و احد، کنت أنا و أنت یومئذ عن یمین العرش. ثمّ یقول الله تبارک و تعالی لی و لک: قوما فالقیا من أبغضکما و کذّبکما فی النار. ثمّ جعلنا له جهنّم فی الآخرة یصلیها مذموماً مدحوراً. یعنی: یلقی فی النار.

7. مساواة الإنس و الجنّ لجهنّم

((لَأَملَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الجنّة وَ النّاسِ اَجمَعیَن))(2)

قال القمّی رحمه الله: هم الذین سبق الشقاء لهم، فحقّ علیهم القول أنّهم للنار خلقوا، و هم الذین حقّت علیهم کلمة ربّک إنّهم لا یؤمنون.

8. إحاطة جهنّم بأهلها

((لَهُم مِن فَوقِهِم ظُلَلٌ مِنَ النّارِ و مِن تَحتِهِم ظُلَلٌ))(3).

قال القمّی رحمه الله: یعنی: یظلّ علیهم النار من فوقهم و من تحتهم.

ص:331


1- . سورۀ قرآن/ 24.
2- . هود/ 119.
3- . الزمر/ 16.

9. ابواب جهنّم

((لَها سَبعَةُ أبوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنهُم جُزءٌ مَقسُومٌ))(1).

قال القمّی رحمه الله: أما((لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُوم)) فبلغنی و الله أعلم إنّ الله جعلها سبع درجات.

أعلاها: الجحیم، یقوم أهلها علی الصفا منها، تغلی أدمغتهم فیها کغلی القدور و بما فیها.

الثانیة:((لَظی*نَزّاعَةً لِلشَّوی*تَدعُوا مَن اَدبَرَ وَ تَوَلّی*وَ جَمَعَ فَاَوعی))(2).

((فَاَنذَرتُکُم نارَاً تَلَظّی))(3). قال: فی جهنّم وادٍ فیه نار((لا یَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَی الَّذِی کَذَّب))(4) رسولالله صلی الله علیه وآله فی علیّ علیه السلام و تولّی عن ولایته. ثمّ قال علیه السلام: النیران بعضها دون بعض، فما کان من نار هذا الوادی فللنصّاب.

الثالثة:((سَقَرُ * لا تُبْقِی وَلا تَذَرُ * لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ * عَلَیْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ)(5) و (أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًی لِلْمُتَکَبِّرِینَ))(6).

حدّثنی أبی... عن أبی عبدالله علیه السلام قال: إنّ فی جهنّم لوادیاً للمتکبّرین، یقال له: سقر، شکا إلی الله شدّة حرّه، سأله أن یتنفّس فاذن له فتنفّس فاحرق جهنّم.

الرابعة: الحطمة:((إِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ * کَأَنَّهُ جِمَالَةٌ صُفْرٌ))(7) تدقّ کلّ من صاء إلیها مثل الکحل، فلا تموت الروح کلّما صاروا مثل الکحل عادوا.

ص:332


1- . الحجر/ 44.
2- . المعارج، الآیات 15 – 18.
3- . اللیل/ 14.
4- . الأعلی/ 15 و 16.
5- . المدّثّر، الآیات 27 -30 .
6- . الزمر/ 60.
7- . المرسلات/ 32 و 33.

الخامسة: الهاویة: فیها ملک یدعون: یا مالک أغثنا، فإذا أغاثهم جعل لهم آنیة من صفر من نار، فیها صدید: ماء یسیل من جلودهم، کأنّه مهل، فإذا رفعوه یشربوا منه تساقط لحم وجوههم فیها من شدّة حرّها، و من هوی فیها هوی سبعین عاماً فی النار، کلّما احترق جلده بدّل جلد غیره.

السادسة: السعیر: فیها ثلاث مأئة سرادق من نار، فی کلّ سرادق ثلاث مأئة قصر من نار، فی کلّ قصر ثلاث مأئة بیت من نار، و فی کلّ بیت ثلاث مأئة لون من عذاب النهار، و فیها حیّات من نار، و عقارب من نار، و جوامع من نار، و سلاسل و أغلال من نار.

السابعة: و جهنّم، و فیها الفلق: و هو جبّ فی جهنّم، إذا فتح أسعر النار سعراً، و هو أشدّ النار عذاباً.

و أمّا صعود: فجبل من صفر من نار وسط جهنّم، و أمّا أثاماً: فهو وادٍ من صفر فذاب، یجری حول الجبل، فهو أشدّ النار عذاباً.

10. درکات جهنّم

ألف:((لَهُم مِن جَهَنَّمَ مِهادٌ))(1).

قال القمّی رحمه الله: أی مواضع.

ب:((فیِ الدَّرَکِ الَأسفَلِ مِنَ النّارِ))(2)

قال القمّی رحمه الله: نزلت فی عبدالله بن أبیّ و جرت فی کلّ منافق و مشرک.

ج:((کُلَّما أرادُوا أن یَخرُجُوا مِنها مِن غَمٍّ اُعِیدوُا فِیها))(3).

قال القمّی رحمه الله: إنّ أهل جهنّم إذا دخلوها هووا فیها مسیرة سبعین عاماً، فإذا بلغوا أعلاها قمعوا بمقامع الحدید، اُعیدوا فی درکها هذه حالهم.

ص:333


1- . الأعراف/ 41.
2- . النساء/ 145.
3- . الحجّ/ 22.

د:((إنَّ لِلطّاغِینَ لَشَرَّمَآبٍ*جَهَنَّمَ))(1)

قال القمّی رحمه الله: الغسّاق: وادٍ فی جهنّم، فیه ثلاث مأئة و ثلاثون قصراً، فی کلّ قصر ثلاث مأئة بیت، فی کلّ بیت أربعون زاویة، فی کلّ زاویة شجاع، فی کلّ شجاع ثلاث مأئة و ثلاثون عقرباً، فی جمجمه کلّ عقرب ثلاث مأئة و ثلاثون

من سمّ لو إنّ عقرباً منها نضحت سمّها علی أهل جهنّم لوسعتها سمّها.

ه_:((إِنْ فِی صُدُورِهِمْ إِلا کِبْرٌ))(2)

قال القمّی رحمه الله: حدّثنی أبی... عن أبی عبدالله علیه السلام قال: إنّ فی النار لناراً، یتعوّذ منها أهل النهار، ما خلقت إلّا لکلّ متکبّر جبّار عنید، و لکلّ شیطانٍ مرید، و لکلّ متکبّر لا یؤمن بیوم الحساب، و کلّ ناصب العداوة لآل محمّد. و قال: إنّ أهون الناس عذاباً یوم القیامة لرجل فی ضحضاح من نار، علیه نعلان من نار، و شرّاً کان من نار، یغلی منها دماغه کمایغلی المرجل، ما یری - إنّ فی النار - احداً أشدّ عذاباً منه، و ما فی النار أحد أهون عذاباً منه.

11. حطب جهنّم

((اُولئِکَ هُم وَقُودُ النّارِ))(3)

قال القمّی رحمه الله: یعنی: حطب جهنّم.

ص:334


1- . ص/ 55 و 56.
2- . غافر/ 56.
3- . آل عمران/ 10.

12. أنواع عذاب جهنّم

ألف: العذاب الروحانی
1. الوارثون

((اُولئِکَ هُمُ الوارِثُونَ))(1)

قال القمّی رحمه الله: حدّثنی أبی... عن أبی عبدالله علیه السلام قال: ما خلق الله خلقاً إلّا جعل له فی الجنّة منزلاً، و فی النار منزلاً، فاذا دخل أهل الجنّة الجنّة و أهل النار النار... ینادی مناد: یا أهل النار! ارفعوا رؤوسکم فیرفعون رؤوسهم، فینظرون منازلهم فی الجنّة و ما فیها من النعیم. فیقال لهم: هذه منازلکم التی لو أطعتم ربّکم لدخلتموها. قال: فلو أنّ أحداً مات حزناً لمات أهل النار حزناً، فیورث هؤلاء منازل هؤلاء و یورث هؤلاء منازل هؤلاء.

2. تحقیر أهل جهنّم

ألف:((لا یُفَتَّرُ عَنهُم وَ هُم فِیِه مُبلِسُونَ))(2).

قال القمّی رحمه الله: أی آیسون من الخیر، فذلک قول أمیرالمومنین: أمّا أهل المعصیة، فأوثق منهم الإقدام، و غلّ منهم الأیدی إلی الأعناق.

ب:((لَیُنبَذَنَََّ فی الحُطَمَةٍ))(3).

قال القمّی رحمه الله: الحطمة: النار التی تحطم کلّ شیء.

الراقم: المراد من النبذ: الدفع مع الاستحقار.

ص:335


1- . المؤمنون/ 10.
2- . ألزخرف/ 75.
3- . الهمزه/ 4.

ج:((یَومَ یُدَعُّونَ إلی نارِ جَهَنَّمَ دَعّاً))(1).

قال القمّی رحمه الله: یدفعون فی النار.

الراقم: لا یکرمون و لا یذهبون بأرجلهم، بل یحقرون بالدفع فی النار.

د:((اِنَّها عَلَیهِم مُوَصَدَةٌ))(2).

قال القمّی رحمه الله: مطبقة.

ه_:((نَذَرُ الظّالِمِینَ فِیها جثِیاً))(3).

قال القمّی رحمه الله: یعنی: فی الأرض إذا تحوّلت نیراناً.

و:((مَأواکُمُ النّارِهِیَ مَولاکُم))(4)

قال القمّی رحمه الله: هی أولی بکم.

ز:((جَعَلنا جَهَنَّمَ لِلکافِرِینَ حَصِیراً))(5)

قال القمّی رحمه الله: أی: حبساً یحصرون فیها.

ب: العذاب الجسمانی

1.((اِنَّما یَأکُلُونَ فی بُطُونِهِم نارَاً))(6).

قال القمّی رحمه الله: حدّثنی أبی... عن أبی عبدالله علیه السلام، قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لمّا اُسری بی إلی السماء، رأیت قوماً تفذف فی أجوافهم النار و تخرج من أدبارهم. فقلت: من هؤلاء یا جبرئیل؟ فقال: هؤلاء الذین یأکلون أموال الیتامی ظلماً.

ص:336


1- . الطور/ 13.
2- . الهمزه/ 8.
3- . مریم/ 72.
4- . الحدید/ 15.
5- . الإسراء/ 8.
6- . النساء/ 10.

2.((فِی جیدِها حَبلٌ مِن مَسَدِ))(1).

قال القمّی رحمه الله: أی من نار.

3.((کُلَّما نَضِجَت جُلُودُهُم بَدَّلناهُم جُلُوداً غَیرَها))(2).

قال القمّی رحمه الله: قیل لأبی عبدالله علیه السلام: کیف تبدّل جلود غیرها؟ قال: أرأیت لو أخذت لبنة فکسرتها و صیرّتها تراباً، ثمّ ضربتها فی القالب أهل التی کانت إنّما هی ذلک وحدث تفسیراً آخر و الأصل واحد.

4.((فَالیَومَ تُجزَونَ عَذابَ الهُونِ))(3)

قال القمّی رحمه الله: العطش.

5.((مِن وَرائِهِ جَهَنَّمَ وَ یُسقی مِن ماءٍ صَدِیدٍ))(4)

قال القمّی رحمه الله: ما یخرج من فروج الزوانی.

6.((فَشارِبُونَ شُربَ الهیمِ))(5)

قال القمّی رحمه الله: من الزقّوم، و الهیم: الإبل.

7.((وَ ظِلٍّ مِن یَحمُومٍ))(6)

قال القمّی رحمه الله: ظلّ شدید الحرّ.

ص:337


1- . المسد/ 5.
2- . النساء/ 56.
3- . الآحقات/ 20.
4- . إبراهیم/ 16.
5- . الواقعه/ 55.
6- . الواقعه/ 43.

13.استمرار عذاب جهنّم

ألف:((کُلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَعِیرًا))(1)

قال القمّی رحمه الله: حدّثنی أبی... عن علیّ بن الحسن علیه السلام قال: إنّ فی جهنّم وادیاً یقال له السعیر، إذا خبت جهنّم فتح سعیرها.

ب:((لابِثینَ فِیها أحقاباً))(2)

قال القمّی رحمه الله: هذه من الذین لا یخرجون من النار.

14.شدّة حرّ نار جهنّم

ألف:((وَ عُقبَی الکافِرینَ النّارُ))(3)

قال القمّی رحمه الله: قال ابو عبدالله: إنّ نارکم هذه جزء من سبعین جزءاًً من نار

جهنّم، و قد اُطفئت سبعین مرّة بالماء. ثمّ التهبت و لولا ذلک ما استطاع آدمی أن یطفیها، و إنّها لیؤت بها یوم القیامة حتّی توضع علی النار، فتصرخ صرخة لایبقی ملک مقرّب و لانبیّ مرسل إلّا جثی علی رکبتیه فزعاً من صرختها.

ب:((سَرابِیلُهُم مِن قَطِرانٍ))(4).

قال القمّی رحمه الله: قال حمّاد عن أبی جعفر علیه السلام، قال: السرابیل: القمّیص.

و قال القمّی رحمه الله: حدّثنی أبی عن أبی عبدالله علیه السلام عن رسول الله صلی الله علیه و آله: و لو إنّ سربالاً من سرابیل أهل النار علّق بین السماء و الأرض؛ لمات أهل الأرض من ریحه و وهجه.

ج:((وَتَغشَی وُجُوهَهُمُ النّارُ))(5).

قال القمّی رحمه الله: عن أبی جعفر علیه السلام: سربلوا ذلک الصفر، فتغشی وجوههم النار.

ص:338


1- . الإسراء/ صلی الله علیه و آله7.
2- . النبأ/ 23.
3- . الرعد/ 35.
4- . إبراهیم/ 50.
5- . إبراهیم/ 50.

د:((ثُمَّ فی سِلسِلَةٍ ذَرعُها سَبعُونَ ذِراعَاً فَاسلُکُوهُ))(1).

قال القمّی رحمه الله: حدثنی أبی عن أبی عبدالله علیه السلام عن رسول الله صلی الله علیه و آله: إنّ حلقة من سلسلة التی طولها سبعون ذراعاً وضعت علی الدنیا لذابت الدنیا من حرّها.

ه_:((وَ اِذَا الجَحِیمُ سُعِّرَت))(2).

قال القمّی رحمه الله: الجحیم: النار الأعلی من جهنّم، و الجحیم فی کلام العرب: ماعظم من النار، کقوله تعالی:(اِبنوُا لَهُ بُنیَاناً فَأَلقُوُهُ فی الجَحِیمِ)(3).

15.عظمة جهنّم

قال القمّی رحمه الله: قال أبو عبدالله علیه السلام: إنّ أهل النار یعظّمون النار.

الراقم: إنّ إعظام أهل النار للنار، بسبب أنّها سعّرت من غضب الواحد القهّار، و کلّ ما کان کذلک فهو معظّم فی الواقع و فی أعین الناس، لأنّ الآخرة عالم الحقائق و الدقائق.

((فِی عَمَدٍ مُمَدَّدَةِ))(4).

قال القمّی رحمه الله: إذا مُدّت العمد أکلت - و الله - الجلود.

16.قباحة وجوه أهل جهنّم

ألف:((وَهُمْ فِیهَا کَالِحُونَ))(5).

قال القمّی رحمه الله: مفتوحی الفم، متربّدی الوجوه.

ص:339


1- . الحاقّه/ 32.
2- . التکویر/ 12.
3- . الصافات/ صلی الله علیه و آله7.
4- . الهمزه/ صلی الله علیه و آله.
5- . المؤمنون/ 104.

ب:((قُطِّعَت لَهُم ثِیابٌ مِن نارٍ))(1).

قال القمّی رحمه الله: تغشاه النار، فتسترخی شفته السفلی حتّی تبلغ سرّته، و تنقلص شفته العلیا حتّی تبلغ وسط رأسه.

ج:((نَزّاعَةً لِلشَّوی))(2).

قال القمّی رحمه الله: تنزع عینیه و تسودّ وجهه.

17.حیاة عوالم الآخرة

ألف:((یَومَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امتَلَأتِ))(3)

قال القمّی رحمه الله: هو استفهام لأنّ الله وعد النار أن یملأها، فتمتلی النار، فیقول لها: (هَلِ امَتَلأتِ).

ب:((تَقوُلُ هَل مِنَ مَزیدٍ))(4).

قال القمّی رحمه الله: علی حد الاستفهام ای لیس من مزید.

ج:((اِذا رَأَتهُم مِن مِکانٍ بَعیدٍ))(5).

قال القمّی رحمه الله: من مسیرة سنة.

د:((تَدْعُو مَنْ أَدْبَرَ وَتَوَلَّی))(6)

قال القمّی رحمه الله: تجّره إلیها.

ص:340


1- . الحجّ/ 19.
2- . المعارج/ 16.
3- . ق/ 30.
4- . ق/ 30.
5- . الفرقان/ 12.
6- . المعارج/ 17.

19.منیّة أهل جهنّم

((وَ الَّذیَن کَفَرُوا لَهُم نارُ جَهَنَّمَ...*وَهُم یَصَطرِخُونَ فِیها))(1)

قال القمّی رحمه الله: أی یصیحون و ینادون: ربّنا أخرجنا نعمل صالحاً غیر الذی کنّا نعمل.

قال القمّی رحمه الله: فردّ الله علیهم أو لم نعمرکم.

20. خلود أهل جهنّم

((اِنَّ المُجرِمینَ فی عَذَابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ))(2)

قال القمّی رحمه الله: فذلک قول أمیرالمؤمنین علیه السلام: و إمّا أهل المعصیة فخلدوا فی النار، هم فی عذاب قد اشتدّ حرّه، و نار قد أطبق علی أهلها، فلا یفتح عنهم أبداً، و لایدخل علیهم ریح أبداً، و لا ینقضی منهم الغمّ أبداً، و العذاب أبداً شدید، و العقاب أبداً جدید، لا الدار زائلة فتفنی و لاآجال القوم تقضی.

21. قسیم النار

ألف:((ألقِیا فی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفّارٍ عَنِیدٍ))(3)

قال القمّی رحمه الله: مخاطبة للنبی و علیّ علیهما السلام و ذلک قول الصادق علیه السلام: علیّ قسیم الجنّة و النار.

ب:((فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فیها))(4)

ص:341


1- . فاطر/ 36 و 37.
2- . الزخرف/ 74.
3- . ق/ 24.
4- . التوبه/ 63.

قال القمّی رحمه الله: قال النبی صلی الله علیه و آله: یا علیّ! أنت قسیم النار، فتقول هذا لی و هذا لک.

الراقم: کون علیّ قسیماً للجنّة و النار فی قول الصادق علیه السلام مطلق لایشیر الی کیفیة التقسیم، و فی کلام رسول الله صلی الله علیه وآله مقّید، بأنّ علیاً یقسم الناس بأن یقول مخاطباً للنار: هذا لی و هذا لک. و النار متقبّل من علیّ و منقاد له و علیّ فاعل العمل، بل ورد فی الأخبار ما هو بیان أفضل منهما، کما ورد فی مضمون خبرٍ عن أبی الحسن الرضا علیه السلام: إنّ لعلیّ ولایة تکوینیة فی الجنّة و النار. و یقول للنار: یا نار! خذی هذا عدوّی.

ص:342

آیات الاحکام در تفسیر قمی سید رضا حسینی کیا

مقدمه

علی بن ابراهیم من اعاظم الفقهاء و المفسرین للشیعه فی القرن الثالث و بدایة القرن الرابع الهجری و مع الاُسف لم یصل الینا من آثاره الفقهیة شئ یعتدّ به.

نحن فی هذا المقال بصدد استحصال الآراء و النّظریات الفقهیه لهذا الفقیه العظیم من خلال تفسیره الثمین (تفسیر القمی).

و من الضروری قبل البدء تجمیع آیات الأحکام من تفسیره هذا، ثمّ استحصال نظریاته  الخاصه منها، لهذا السبب نبدأ باستخراج الآیات و تفاسیرها و توضیحاتها لکی نتوصل منها الی الآراء و نظریاته فی مختلف ابواب الفقه.

علماء اهل السنه و الجماعة یرتبون آیات الأحکام علی اساس ترتیب الآیات الشریفه و السور فی القرآن المجید.

و المفسّرون الشیعه یتظّمون آثارهم الفقهیه علی حسب ترتیب الکتب الفقهیه، ولکل  واحد هذ من المتهجین مزایا هما الخاصّه وجهات قوة وضعف، ولبیان ذلک نحن بحاجة الی مجال آخر.

ص:343

نحن هنا نعمل- حسب المعمول- علی نهج ترتیب المباحث الفقهیه للشیعه فی سرد آیات الأحکام من تفسیر القمی.

والله من وراء القصد و منه الإستعانه

باب الطهارة

قوله تعالی:((الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالإنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُحِلُّ لَهُم الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأغْلالَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ

آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ))(1).

قال القمی رحمه الله: فقال:((الذین یتبعون الرسول _ الی _ التی کانت علیهم))یعنی الثقل الذی کان علی بنی اسرائیل و هو انه فرض الله علیهم الغسل و الوضوء بالماء و لم یحل لهم التیمّم و لا یحل لهم الصلاة إلّا فی البِیع والکنائس و المحاریب و کان الرجل اِذا اذنب خرج نفسه منتناً فیعلم انه اذنب و إذا اصاب شیئاً من بدنِه البول قطعوه و لم یحل لهم المغنم فرفع ذلک رسول الله صلی الله علیه وآله عن امته»(2).

باب الصلاة

قوله تعالی:((وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ))(3).

قال القمی رحمه الله: «یعنی فی الصلاة إذا سمعت قرآءة الامام الذی تأتم به فانصت»(4).

ص:344


1- . اعراف / 157 .
2- . «التفسیر القمی» ج1، ص243.
3- . اعراف / 204.
4- . تفسیر القمی، ج1، ص253.

قوله تعالی:((وَمَا کَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِیمَ لأبِیهِ إِلا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِیَّاهُ فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ للهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ لََأوَّاهٌ حَلِیمٌ))(1).

قال القمی رحمه الله: «قال ابراهیم لابیه: ان لم تبعد الاصنام استغفرت لک فلما لم یدع الاصنام تبرأ منه ابراهیم علیه السلام((إِنَّ إِبْرَاهِیمَ لَأوَّاهٌ حَلِیمٌ))ای دعاه و فی روایة ابی الجارود عن ابی جعفر علیه السلام قال: اَلاواهُ المتضرع الی الله فی صلاته و إذا خلا فی قفرة فی (من خ ل) الارض و فی الخلوات»(2).

قوله تعالی:((وَللهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ إِنَّ اللهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ))(3).

قال القمی رحمه الله:«فانها نزلت فی صلاة النافلة فصلها جئت توجهت إذا کنت فی سفر»(4).

قوله تعالی:((إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَاللهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ

فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ))(5).

قال القمی رحمه الله: قوله:«((فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ))و اعلموا انه لم یأت نبی قط الاخلابصلاة اللیل و لا جاء نبی قط بصلاة اللیل فی اول اللیل(6)».

قوله تعالی:((وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الأرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنَّ الْکَافِرِینَ کَانُوا لَکُمْ عَدُوًّا مُبِینًا))(7).

ص:345


1- . التوبۀ/ 114.
2- . تفسیر القمی، ج1، ص306.
3- . بقره / 115.
4- . تفسیر القمی، ج1، ص68.
5- . المزَّمل / 20.
6- . تفسیر القمی، ج2، ص383.
7- . نساء / 101.

قال القمی رحمه الله: «فانه حدثنی ابی عن النوفلی عن السکونی عن ابی عبدالله علیه السلام قال، قال أمیر المؤمنین علیه السلام: ستة لا یقصرون الصلاة الجباة الذین یدورون فی جبایتهم و التاجر الذی یدور فی تجارته من سوق الی سوق و الامیر الذی یدور فی اماراته و الراعی الذی یطلب مواقع القطر و منبت الشجر و الرجل یخرج فی طلب الصید یرید لهواً للدنیا و المحارب الذی یقطع الطریق».(1)

قوله تعالی:((فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَةَ اللهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللهِ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ))(2).

قال القمی رحمه الله: «اخبرنا احمد بن ادریس:... عن ابی عبدالله علیه السلام فی قول الله تعالی((فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا))قال: قم فی الصلاة و لا تلتفت یمیناً و لا شمالاً»(3).

قوله تعالی:((إِلا الْمُصَلِّینَ * الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلاتِهِمْ دَائِمُونَ))(4).

قال القمی رحمه الله: «فی روایة ابی الجارود عن ابی جعفر علیه السلام ثم استثنی فقال:((الاّ مصلین))فوصفهم باحسن اعمالهم((الذین هم علی صلاتهم دائمون))یقول: إذا فرض علی نفسه شیئاً من النوافل دام علیه»(5).

قوله تعالی:((الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ))(6).

قال القمی رحمه الله: «غضک بصرک فی صلواتک و اقبالک علیها»(7).

ص:346


1- . تفسیر قمی، ج1، ص157.
2- . روم / 30.
3- . تفسیر قمی، ج2، ص132.
4- . المعارج / 22 و 23.
5- . تفسیر القمی، ج2، ص375.
6- . مؤمنون / 2.
7- تفسیر القمی، ج2، ص64.

قوله تعالی:((الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَی جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ))(1).

قال علی بن ابراهیم رحمه الله فی قوله:«یعنی الصحیح یصلی قائماً و المریض یصلی جالساً و علی جنوبهم یعنی مضطجعا یؤمی ایماءاً»(2).

باب الصوم

قوله تعالی:((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْکُمْ هَدْیًا بَالِغَ الْکَعْبَةِ أَوْ کَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاکِینَ أَوْ عَدْلُ ذَلِکَ صِیَامًا لِیَذُوقَ وَبَالَ أَمْرِهِ عَفَا اللهُ عَمَّا سَلَفَ وَمَنْ عَادَ فَیَنْتَقِمُ اللهُ مِنْهُ وَاللهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ))(3).

قال القمی رحمه الله: «فإنه حدثنی أبی عن القاسم بن محمد عن سلیمان بن داود المنقری عن سفین بن عیینة عن الزهری عن علی بن الحسین علیه السلام قال: قال یوما یا زهری من أین جئت؟ قلت من المسجد قال فیم کنتم، قلت تذاکرنا أمر الصوم فاجتمع رأیی و رأی أصحابی أنه لیس من الصوم شی ء واجب إلا صوم شهر رمضان، فقال یا زهری لیس کما قلتم الصوم علی أربعین وجها، فعشرة أوجه منها واجبة کوجوب شهر رمضان و أربعة عشر وجها صاحبها فیها بالخیار إن شاء صام و إن شاء أفطر، و عشرة أوجه منها حرام، و صوم الإذن علی ثلاثة أوجه، و صوم التأدیب و صوم الإباحة و صوم السفر و المرض،

ص:347


1- . آل عمران / 191.
2- . تفسیر قمی / ج 1، ص136.
3- . مائده / صلی الله علیه و آله5.

فقلت فسرهن لی جعلت فداک، فقال: أما الواجب فصوم شهر رمضان، و صیام شهرین متتابعین فیمن أفطر یوما من شهر رمضان متعمدا، و صیام شهرین متتابعین فی قتل الخطإ لمن لم یجد العتق واجب.قال الله:((وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ دِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلی أَهْلِهِ))(1). و قوله((فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ))(2) و صیام شهرین متتابعین فی کفارة الظهار لمن لم یجد العتق واجب قال الله تعالی((فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا))(3) و صیام ثلاثة أیام فی کفارة الیمین واجب لمن لم یجد الإطعام قال الله تعالی((فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ ذلِکَ کَفَّارَةُ أَیْمانِکُمْ إِذا حَلَفْتُمْ))(4).(5)

و أما الصوم الحرام: فصوم یوم الفطر و یوم الأضحی و ثلاثة أیام التشریق و صوم یوم الشک أمرنا به و نهینا عنه أن یتفرد الرجل بصیامه فی الیوم الذی

یشک فیه الناس، قلت: فإن لم یکن صام من شعبان شیئاً کیف یصنع: قال: ینوی لیلة الشک أنه صائم من شعبان، فإن کان من شهر رمضان أجزأ عنه و إن کان من شعبان لم یضره، فقلت و کیف یجزئ صوم تطوع من فریضة؟ فقال: لو أن رجلا صام شهر رمضان تطوعا و هو لا یعلم أنه شهر رمضان ثم علم بعد ذلک أجزأه عنه لأن الفرض إنما وقع علی الشهر بعینه، و صوم الوصال حرام، و صوم الصمت حرام و صوم نذر المعصیة حرام، و صوم الدهر حرام.

و أما الصوم الذی صاحبه فیه بالخیار فصوم یوم الجمعة و الخمیس و الإثنین، و صوم أیام البیض، و صوم ستة أیام من شوال بعد شهر رمضان، و صوم یوم عرفة، و صوم یوم عاشوراء کل ذلک صاحبه فیه بالخیار إن شاء صام و إن شاء ترک.(6)

ص:348


1- . نساء / صلی الله علیه و آله2.
2- . نساء / صلی الله علیه و آله2.
3- . مجادله / 4.
4- . مائده / 89.
5- . تفسیر قمی، ج1، ص192.
6- . تفسیر قمی، ج1، ص194.

و أما صوم الإذن فإن المرأة لا تصوم تطوعا إلا بإذن زوجها، و العبد لا یصوم تطوعا إلا بإذن سیده و الضیف لا یصوم تطوعا إلا بإذن صاحبه، قال رسول الله صلی الله علیه وآله من نزل علی قوم فلا یصوم إلا بإذنهم.

أما صوم التأدیب فالصبی یؤمر بالصوم إذا راهق تأدیبا و لیس بفرض، و کذلک من أفطر أول النهار ثم عوفی بقیة یومه أمر بالإمساک بقیة یومه تأدیبا و لیس بفرض، و کذلک المسافر إذا أکل من أول النهار ثم دخل مصره أمر بالإمساک بقیة یومه تأدیباً و لیس بفرض.

فأما صوم الإباحة فمن أکل أو شرب ناسیا أو تقیا أو قاء من غیر تعمد فقد أباح الله له ذلک و أجزأ عنه صومه.

و أما صوم السفر و المرض فإن العامة اختلفت فی ذلک، فقال قوم یصوم و قال قوم إن شاء صام و إن شاء أفطر و قال قوم لا یصوم.

و أما نحن فنقول یفطر فی الحالتین جمیعاً فإن صام فی السفر أو فی حال المرض فهو عاص و علیه القضاء و ذلک لأن الله یقول((فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ))(1).(2)

ص:349


1- . بقره / 184.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص194.

باب الزکاة

قوله تعالی:((الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ))(1)

قال القمی رحمه الله: «و قوله تعالی:((وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ))و هم الذین أقروا بالإسلام

و أشرکوا بالأعمال و هو قوله:((وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ))(2) یعنی بالأعمال إذا أمروا بأمر عملوا خلاف ما قال الله فسماهم الله مشرکین ثم قال:((الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ))یعنی من لمیدفع الزکاة فهو کافر.(3)

أخبرنا أحمد بن إدریس عن أحمد بن محمد عن ابن محبوب عن أبی جمیل عن أبان بن تغلب قال: قال لی أبو عبد الله علیه السلام یا أبان أ تری أن الله عزّ وجلّ طلب من المشرکین زکاة أموالهم و هم یشرکون به حیث یقول:((وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ))قلت له: کیف ذلک جعلت فداک فسّره لی؟ فقال: «ویل للمشرکین الذین أشرکوا بالإمام الأول و هم بالأئمة الآخرین کافرون». یا أبان إنما دعا الله العباد إلی الإیمان به فإذا آمنوا بالله و برسوله افترض علیهم الفرائض.(4)

قوله تعالی:((وَمَا آتَیْتُمْ مِنْ رِبًا لِیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُو عِنْدَ اللهِ وَ مَاآتَیْتُمْ مِنْ زَکَاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ))(5)

قال القمی رحمه الله: «و قوله تعالی:((وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللهِ))فإنه حدثنی أبی عن القاسم بن محمد عن سلیمان بن داود المنقری عن حفص بن غیاث قال: قال أبو عبد الله علیه السلام الربا رباءان: أحدهما حلال و الآخر حرام فأما الحلال فهو أن یقرض الرجل أخاه قرضا طمعا أنیزیده و یعوضه بأکثر مما یأخذه بلا شرط بینهما فإن أعطاه أکثر مما أخذه علی غیر شرط بینهما فهو مباح له و لیس له عند الله ثواب فیما أقرضه»(6).

ص:350


1- . فصلت / 7.
2- . یوسف / 106.
3- . تفسیر قمی، ج2، ص2 33.
4- . تفسیر القمی، ج2، ص234.
5- . روم / 39.
6- . تفسیرقمی، ج2، ص136.

و هو قوله تعالی:((فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللهِ))و أما الربا الحرام فالرجل یقرض قرضا و یشترط أن یرد أکثر مما أخذه فهذا هو الحرام و قوله تعالی: ﴿وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾ أی ما بررتم به إخوانکم و أقرضتموهم لا طمعاً فی زیادة.

و قال الصادق علیه السلام علی باب الجنة مکتوب القرض بثمانیة عشرةً و الصدقة بعشرةٍ ثم ذکر عز و جل عظیم قدرته و تفضله علی خلقه.(1)

قوله تعالی:((إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَیُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئَاتِکُمْ وَاللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ))(2).

قال القمی رحمه الله:«الزکاة المفروضة تخرج علانیة و تدفع علانیة و بعد ذلک

غیر الزکاة ان دفعته سراً فهو افضل»(3).

قوله تعالی:((الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ))(4).

قال القمی رحمه الله:«یعنی من لم یدفع الزکاة فهو کافر»(5).

باب الحج

قوله تعالی:((إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا وَهُدًی لِلْعَالَمِینَ))(6)

ص:351


1- . تفسیر القمی، ج2، ص136.
2- . بقره / 271.
3- . تفسیر القمی، ج1، ص100.
4- . فصلت / 7.
5- . تفسیر القمی، ج2، ص233.
6- . آل عمران / صلی الله علیه و آله6.

قال القمی رحمه الله: «و قوله((إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ))قال: معنی بکة إن الناس یبک بعضهم بعضا فی الزحام و قوله:((وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً))فإنه حدثنی أبی عن ابن أبی عمیر عن حفص بن البختری عن أبی عبد الله علیه السلام فی الرجل یجنی الجنایة فی غیر الحرم ثم یلجأ إلی الحرم قال: لا یقام علیه الحد و لا یکلم و لا یسقی و لا یطعم و لا یباع منه، إذا فعل ذلک به یوشک أن یخرج فیقام علیه الحد و إذا جنی فی الحرم جنایة أقیم علیه الحد فی الحرم لأنه لم یر للحرم حرمة و قوله تعالی:((وَ للهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ کَفَرَ))أی من ترک الحج و هو مستطیع فقد کفر، و الاستطاعة هی القوة و الزاد و الراحلة»(1).

قوله تعالی:((وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالا وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ))(2).

قال القمی رحمه الله: «و أما قوله تعالی:((وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ))یقول: الإبل المهزولة و قرئ (یأتون من کل فج عمیق) قال و لما فرغ إبراهیم من بناء البیت أمره الله أن یؤذن فی الناس بالحج فقال: یا رب و ما یبلغ صوتی فقال الله: أذن علیک الأذان و علی البلاغ و ارتفع علی المقام و هو یومئذ ملصق بالبیت فارتفع المقام حتی کان أطول من الجبال فنادی و أدخل إصبعیه فی أذنیه و أقبل بوجهه شرقا و غربا یقول: أیها الناس: کتب علیکم الحج إلی البیت العتیق فأجیبوا ربکم فأجابوه من تحت البحور السبعة و من بین المشرق و المغرب إلی منقطع التراب من أطراف الأرض کلها و من أصلاب الرجال و أرحام النساء بالتلبیة لبیک اللهم لبیک أ و لا ترونهم یأتون یلبون فمن حج من یومئذ إلی یوم القیامة فهم ممن

استجاب لله و ذلک قوله((فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ))(3) یعنی نداء إبراهیم علی المقام بالحج»(4).

ص:352


1- . تفسیر القمی، ج1، ص116.
2- . حج / 27.
3- . آل عمران / صلی الله علیه و آله7.
4- . تفسیر قمی، ج2، ص58.

و قوله تعالی:((وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ للهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَلا تَحْلِقُوا رُءُوسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ))(1)

قال القمی رحمه الله: «و قوله((وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ للهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُک))فإنه إذا عقد الرجل الإحرام بالتمتع بالعمرة إلی الحج و أحرم ثم أصابته غلة فی طریقه قبل أنیبلغ إلی مکة و لا یستطیع أن یمضی، فإنه یقیم فی مکانه الذی حوصر فیه و یبعث من عنده هدیاً إن کان غنیاً فبدنة و إن کان بین ذلک فبقرة و إن کان فقیراً فشاة، لابد منها و لا یزال مقیماً علی إحرامه، و إن کان فی رأسه وجع أو قروح حلق شعره و أحل و لبس ثیابه و یفدی فأما أن یصوم ستة أیام أو یتصدق علی عشرة مساکین أو نسک و هو الدم یعنی ذبح شاة، فمن تمتع بالعمرة إلی الحج فعلیه أن یشترط عند الإحرام فیقول: (اللهم إنی أرید التمتع بالعمرة إلی الحج علی کتابک و سنة نبیک فإن عاقنی عائق أو حبسنی حابس فحلنی حیث حبستنی بقدرتک التی قدرت علی) ثم یلبی من المیقات الذی وقته رسول الله صلی الله علیه وآله فیلبی و یقول (لبیک اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک إن الحمد و النعمة لک و الملک لا شریک لک لبیک حجة [بحجة] بعمرة تمامها و بلاغها علیک)

فإذا دخل مکة و نظر إلی أبیات مکة قطع التلبیة و طاف بالبیت سبعة أشواط، و صلی عند مقام إبراهیم رکعتین و سعی بین الصفا و المروة سبعة أشواط ثم یحل و یتمتع بالثیاب و النساء و الطیب ص:353


1- . بقره / 196.

و یقیم علی الحج إلی یوم الترویة فإذا کان یوم الترویة أحرم عند زوال الشمس من عند المقام بالحج ثم خرج ملبیا إلی منی فلا یزال ملبیا إلی یوم عرفة عند زوال الشمس، فإذا زالت الشمس یوم عرفة قطع التلبیة و یقف بعرفات فی الدعاء و التکبیر و التهلیل و التحمید، فإذا غابت الشمس رجع إلی المزدلفة فبات بها فإذا أصبح قام بالمشعر الحرام و دعا و هلل الله و سبحه و کبره ثم ازدلف منها إلی منی و رمی الجمار و ذبح و حلق، إن کان غنیا فعلیه بدنة و إن کان بین ذلک فعلیه بقرة و إن کان فقیرا فعلیه شاة، فمن لم یجد ذلک فعلیه أن یصوم ثلاثة أیام بمکة فإذا رجع إلی منزله صام سبعة أیام فتقوم هذه الأیام العشرة مقام الهدی الذی کان علیه و هو قوله تعالی:((فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ))و ذلک لمن لیس هو مقیم بمکة و لا من أهل مکة، أما أهل مکة و

من کان حول مکة علی ثمانیة و أربعین میلا فلیست لهم متعة و إنما یفردون الحج لقوله تعالی:((ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ))و أما قوله تعالی:((فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ))فالرفث الجماع، و الفسوق الکذب، و الجدال الخصومة، و هی قول «لا و الله و بلی و الله» و قوله تعالی:((فَاذْکُرُوا اللهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً))قال: کانت العرب إذا وقفوا بالمشعر یتفاخرون بآبائهم فیقولون: لا و أبیک لا و أبی و أمر الله أن یقولوا لا و الله و بلی و الله»(1).

قوله تعالی:((إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاجُنَاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْرًا فَإِنَّ اللهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ))(2).

ص:354


1- . تفسیر القمی، ج1 ص 78.
2- . بقره / 158.

قال القمی رحمه الله: «و قوله((إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما))فإن قریشاً کانت وضعت أصنامهم بین الصفا و المروة و کانوا یتمسحون بها إذا سعوا فلما کان من أمر رسول الله صلی الله علیه و آله، ما کان فی غزاة الحدیبیة و صده عن البیت و شرطوا له أنیخلوا له البیت فی عام قابل حتی یقضی عمرته ثلاثة أیام ثم یخرج عنها فلما کان عمرة القضاء فی سنة سبع من الهجرة دخل مکة و قال لقریش: ارفعوا أصنامکم من بین الصفا و المروة حتی أسعی، فرفعوها فسعی رسول الله صلی الله علیه وآله بین الصفا و المروة و قد رفعت الأصنام، و بقی رجل من المسلمین من أصحاب رسول الله صلی الله علیه وآله لم یطف فلما فرغ رسول الله صلی الله علیه وآله من الطواف ردت قریش الأصنام بین الصفا و المروة فجاء الرجل الذی لمیسع إلی رسول الله صلی الله علیه وآله فقال: قد ردت قریش الأصنام بین الصفا و المروة و لم أسع فأنزل الله عز و جل:((إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما))و الأصنام فیهما و قوله تعالی:((أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ))قال: کل من قد لعنه الله من الجن و الإنس یلعنهم.(1)

قوله تعالی:((وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَکُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللهِ لَکُمْ فِیهَا خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَکُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ کَذَلِکَ سَخَّرْنَاهَا لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ))(2).

قال القمی رحمه الله: «و قوله تعالی((وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ))قال:تعظیم البدن و جودتها و قوله تعالی:((لَکُمْ فِیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی))قال: البدن یرکبها المحرم من موضعه الذی یحرم فیه غیر مضر بها و لامعنف علیها و إن کان لها لبن یشرب من لبنها إلی یوم النحر و هو قوله

ص:355


1- . تفسیر القمی، ج1، ص73.
2- . حج / 36.

تعالی:((فَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْها صَوافَّ))قال: تنحر قائمة((فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها))أی وقعت علی الأرض((فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ))قال: القانع الذی یسأل فیعطیه، و المعتر الذی یعتریک فلا یسأل و قوله تعالی:((لَنْ یَنالَ اللهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ))أی لا یبلغ ما یتقرب به إلی الله و لا نحرها إذا لم یتق الله و إنما یتقبل الله نحرها من المتقین و قوله تعالی:((لِتُکَبِّرُوا اللهَ عَلی ما هَداکُمْ))قال: التکبیر أیام التشریق فی الصلاة بمنی فی عقیب خمس عشرة صلاة و فی الأمصار عقیب عشر صلوات»(1).

باب الجهاد

قوله تعالی:((کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَعَسَی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسَی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَاللهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ))(2).

قال القمی رحمه الله: «و قوله((کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ))نزلت بالمدینة و نسخت آیة((کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ))(3) التی نزلت بمکة»(4).

قوله تعالی:((یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ جَاهِدِ الْکُفَّارَ وَالْمُنَافِقِینَ وَاغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ))(5).

قال القمی رحمه الله: «و قوله((یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ جَاهِدِ الْکُفَّارَ وَالْمُنَافِقِینَ وَاغْلُظْ عَلَیْهِمْ))قال: انما نزلت((یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ جَاهِدِ الْکُفَّارَ وَالْمُنَافِقِینَ))لان النبی صلی الله علیه وآله و السلم لم یجاهد المنافقین بالسیف قال: حدثنی ابی عن ابن ابی عمیر عن ابی بصیر عن ابی جعفر علیه السلام قال: جاهد الکفار و المنافقین بالزام الفرائض»(6).

ص:356


1- . التفسیر القمی، ج1، ص59.
2- . بقره / 216.
3- . نساء / 77.
4- . تفسیر قمی، ج1، ص80.
5- . توبه / 73.
6- . تفسیر القمی، ج1، ص300.

قوله تعالی:((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ وَلْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ))(1).

قال القمی رحمه الله: «قال یجب علی کل قوم ان یقاتلوا الذین من یلیهم ممن یقرب من بلادهم من الکفار و لا یجوزوا ذلک الموضع و الغلظة ای غلظوا لهم القول و القتل»(2).

قوله تعالی:((قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما

حَرَّمَ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ))(3).

قال القمی رحمه الله: «قوله((قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ...))_ الی اخر آیة _ حدثنا محمد بن عمیر و قال: حدثنی إبراهیم بن مهزیار عن أخیه علی بن مهزیار عن إسماعیل بن سهل عن حماد بن عیسی عن حریز عن زرارة قال: قلت لأبی عبد الله علیه السلام ما حد الجزیة علی أهل الکتاب و هل علیهم فی ذلک شی ء یوصف لاینبغی أن یجوز إلی غیره؟ فقال: ذلک إلی الإمام یأخذ من کل إنسان منهم ما شاء علی قدر ماله ما یطیق إنما هم قوم فدوا أنفسهم من أن یستعبدوا أو یقتلوا فالجزیة تؤخذ منهم ما یطیقون له أن یؤخذ منهم بها حتی یسلموا فإن الله قال:((حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ))[قلت] و کیف یکون صاغرا و هو لا یکترث لما یؤخذ منه [قال] لا حتی یجد ذلاً لما أخذ منه فیتألم لذلک فیسلم»(4).

ص:357


1- . توبه / 123.
2- . التفسیر القمی، ج1، ص307.
3- . توبه / 29.
4- . تفسیر القمی، ج1، ص288.

قوله تعالی:((یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتَالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ))(1).

قال القمی رحمه الله: «کان الحکم فی أول النبوة فی أصحاب رسول الله صلی الله علیه وآله أن الرجل الواحد وجب علیه أن یقاتل عشرة من الکفار، فإن هرب منهم فهو الفار من الزحف و المائة یقاتلون ألفاً ثم علم الله أن فیهم ضعفاً لا یقدرون علی ذلک فأنزل الله تعالی:((الْآنَ خَفَّفَ اللهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ))ففرض الله علیهم أن یقاتل رجل من المؤمنین رجلین من الکفار فإن فر منهما فهو الفار من الزحف، فإن کانوا ثلاثة من الکفار و واحد من المسلمین ففر المسلم منهم فلیس هو الفار من الزحف»(2).

قوله تعالی:((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا جَاءَکُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللهُ أَعْلَمُ بِإِیمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکُفَّارِ لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَلا هُمْ یَحِلُّونَ لَهُنَّ وَآتُوهُمْ مَا أَنْفَقُوا وَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ إِذَا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَلا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوَافِرِ وَاسْأَلُوا مَا أَنْفَقْتُمْ وَلْیَسْأَلُوا مَا أَنْفَقُوا ذَلِکُمْ حُکْمُ اللهِ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ وَاللهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ))(3).

ص:358


1- . انفال / 65.
2- . التفسیر القمی، ج1، ص278.
3- . ممتحنه / 10.

و قال علی بن ابراهیم:«إذا لحقت امرأة من المشرکین بالمسلمین تمتحن بأن تحلف بالله أنه لم یحملها علی اللحوق بالمسلمین بغضها لزوجها الکافر و لا حبها لأحد من المسلمین و إنما حملها علی ذلک الإسلام، و إذا حلفت علی ذلک

قبل إسلامها. ثم قال الله عز و جل:((فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکُفَّارِ لاهُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ یَحِلُّونَ لَهُنَّ وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا))یعنی یرد المسلم علی زوجها الکافر صداقها ثم یتزوجها المسلم و هو قوله:((وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ إِذا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ))»(1).

باب النکاح و الطلاق

قوله تعالی:((الزَّانِی لا یَنْکِحُ إلا زَانِیَةً أَوْ مُشْرِکَةً وَالزَّانِیَةُ لا یَنْکِحُهَا إِلا زَانٍ أَوْ مُشْرِکٌ وَحُرِّمَ ذَلِکَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ))(2).

قال القمی رحمه الله: «ثم حرم الله عز و جل نکاح الزوانی فقال:((الزَّانِی لایَنْکِحُ إِلَّا زانِیَةً أَوْ مُشْرِکَةً وَ الزَّانِیَةُ لا یَنْکِحُها إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِکٌ وَ حُرِّمَ ذلِکَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ))و هو رد علی من یستحل التمتع بالزوانی و التزویج بهن و هن المشهورات المعروفات فی الدنیا لا یقدر الرجل علی تحصینهن، و نزلت هذه الآیة فی نساء مکة کن مستعلنات بالزنا سارة و حنتمة و الرباب کن یغنین بهجاء رسول الله صلی الله علیه وآله فحرم الله نکاحهن، و جرت بعدهن فی النساء من أمثالهن((3).

قوله تعالی:((الْیَوْمَ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ حِلٌّ لَکُمْ وَطَعَامُکُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ إِذَا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسَافِحِینَ وَلا مُتَّخِذِی أَخْدَانٍ وَمَنْ یَکْفُرْ بِالإیمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ))(4).

ص:359


1- . تفسیر القمی، ج2، ص343.
2- . نور / 3.
3- . تفسیر القمی، ج2،ص 71.
4- . مائده / 5.

قال القمی رحمه الله:«فقد احل الله نکاح اهل الکتاب بعد تحریمه فی قوله فی سورة البقرة:((وَلا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ حَتَّی یُؤْمِنَّ))(1) وانما یحل نکاح اهل الکتاب الذین یؤدون الجزیة علی ما یجب فاما اذا کانوا فی دار الشرک و لم یؤدوا الجزیة لم یحل مناکحتهم...»(2).

قوله تعالی:((الطَّلاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ وَلا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئًا إِلا أَنْ یَخَافَا أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللهِ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْکَ حُدُودُ اللهِ فَلا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ))(3).

قال القمی رحمه الله: و قوله تعالی:((الطَّلاقُ مَرَّتانِ فَإِمْساکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسانٍ))قال: فی الثالثة و هو طلاق السنة، حدثنی ابی عن ابی عبدالله علیه السلام: قال سألته عن طلاق السنة قال: هو أن یطلق الرجل المرأة علی طهر من غیر جماع بشهادة شاهدین عدلین ثم یترکها حتی تعتد ثلاثة قروء فإذا مضت ثلاثة قروء فقد بانت منه بواحدة، و حلت للأزواج و کان زوجها خاطباً من الخطاب إن شاءت تزوجته و إن شاءت لم تفعل فإن تزوجها بمهر جدید کانت عنده بثنتین باقیتین و مضت بواحدة، فإن هو طلقها واحدة علی طهر بشهود ثم راجعها و واقعها ثم انتظر بشهادة شاهدین ثم ترکها حتی تمضی أقراؤها الثلاثة، فإذا مضت أقراؤها الثلاثة قبل أن یراجعها فقد بانت منه بثنتین و قد ملکت أمرها و حلت للأزواج و کان زوجها خاطباً من الخطاب فإن شاءت تزوجته و إن شاءت لم تفعل، و إن هو تزوجها تزویجاً جدیداً بمهر جدید کانت عنده بواحدة باقیة و قد مضت ثنتان فإن أراد أن یطلقها ص:360


1- . بقره / 221.
2- . تفسیر القمی، ج1، ص171.
3- . بقره / 229.

طلاقاً لا تحل له حتی تنکح زوجاً غیره ترکها حتی إذا حاضت و طهرت أشهد علی طلاقها تطلیقة واحدة، و لا تحل له حتی تنکح زوجا غیره(1).

فأما طلاق الرجعة، فإنه یدعها حتی تحیض و تطهر ثم یطلقها بشهادة شاهدین ثم یراجعها و یواقعها ثم ینتظر بها الطهر، فإن حاضت و طهرت أشهد شاهدین علی تطلیقة أخری ثم یراجعها و یواقعها ثم ینتظر بها الطهر فإن حاضت و طهرت أشهد شاهدین علی التطلیقة الثالثة کل تطلیقة علی طهر بمراجعة، و لا تحل له حتی تنکح زوجاً غیره و علیها أن تعتد ثلاثة أقرؤ من یوم طلقها التطلیقة الثالثة لدنس النکاح، و هما یتوارثان ما دامت فی العدة... قوله((الطَّلاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ وَلا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئًا إِلا أَنْ یَخَافَا أَلا یُقِیمَا حُدُودَ اللهِ))فان هذه الایة نزلت فی الخلع، عن ابی عبدالله علیه السلام قال: الخلع لا یکون الا ان تقول المرأة لزوجها لا ابرلک قسماً و لأ خرجن بغیر اِذنک و لأوطین فراشک غیرک و لا اغتسل لک من جنابة، او تقول: لا أطیع لک أمراً او تطلقنی، فاذا قالت ذلک فقد حل له ان یاخذ منها جمیع ما اعطاها و کل ما قدر علیه مما تعطیه من مالها، فاذا تراضیاً علی ذلک طلقها علی طهر بشهود فقد بانت منه بواحدة... و قال لا رجعة للزوج علی المختلعة و لا المبادره الا ان یبدوا للمرأة فیرد علیها ما اخذ منها»(2).

ص:361


1- . تفسیر قمی، ج1، ص83.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص83-84.

قوله تعالی:((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ کَرْهًا وَ لاتَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَیْتُمُوهُنَّ إِلا أَنْ یَأْتِینَ بِفَاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَیَجْعَلَ اللهُ فِیهِ

خَیْرًا کَثِیرًا))(1).

قال القمی رحمه الله: «و قوله:((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ کَرْهًا وَلا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَیْتُمُوهُنَّ))قال لا یحل للرجل اذا نکح امراة و لم یردها و کرهها ان لا یطلقها اذا لم یجبر علیها و یعضلها ای یحبسها و یقول: لها حتی تؤدی ما اخذت متی فتری الله عن ذلک((إِلا أَنْ یَأْتِینَ بِفَاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ))و هو ما وضعناه فی الخلع فان قالت له ما تقول المختلعة، یجوز له ان یأخذ منها ما اعطاها و ما فضل. و فی روایة ابی الجارود عن ابی جعفر علیه السلام فی قوله تعالی:((یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ کَرْهاً))قال: فإنه کان فی الجاهلیة فی أول ما أسلموا من قبائل العرب إذا مات حمیم الرجل و له امرأة ألقی الرجل ثوبه علیها فورث نکاحها بصداق حمیمه الذی کان أصدقها فکان یرث نکاحها کما یرث ماله، فلما مات أبو قیس بن الأسلب ألقی محصن بن أبی قیس ثوبه علی امرأة أبیه و هی کبیثه بنت معمر بن معبد فورث نکاحها ثم ترکها لایدخل بها و لا ینفق علیها فأتت رسول الله صلی الله علیه وآله فقالت: یا رسول الله مات أبو قیس بن الأسلب فورث ابنه محصن نکاحی، فلا یدخل علی و لا ینفق علی و لا یخلی سبیلی فألحق بأهلی، فقال رسول الله صلی الله علیه و آله: ارجعی إلی بیتک فإن یحدث الله فی شأنک شیئا أعلمتک به، فنزل:((وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ مَقْتاً وَ ساءَ سَبِیلًا))فلحقت بأهلها و کانت نساء فی المدینة قد ورث نکاحهن کما ورث نکاح کبیثة غیر انه ورثهن عن الابناء، فانزل الله:((یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ کَرْهاً...))(2).

قوله تعالی:((وَلا تَنْکِحُوا مَا نَکَحَ آبَاؤُکُمْ مِنَ النِّسَاءِ إِلا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ کَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَاءَ سَبِیلا))(3).

ص:362


1- . نساء / 19.
2- . تفسیر القمی، ج1، ص142.
3- . نساء / 22.

قال علی بن ابراهیم«فی قوله:((وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ))فإن العرب کانوا ینکحون نساء آبائهم فکان إذا کان للرجل أولاد کثیرةِ و له أهل و لم تکن أمهم، أدعی کل واحد فیها فحرم الله مناکحتهم و له أهل ثم قال:((حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ وَ عَمَّاتُکُمْ وَ خالاتُکُمْ وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ وَ أُمَّهاتُکُمُ اللَّاتِی أَرْضَعْنَکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ وَ أُمَّهاتُ نِسائِکُمْ))الآیة فإن هذه المحرمات بنفسها هی محرمة و ما فوقها إلی أقصاها و کذلک البنت و الأخت، و أما التی هی محرمة بنفسها و بنتها حلال فالعمة و الخالة هی محرمة بنفسها و بنتها حلال و أمهات النساء أمها محرمة و

بنتها حلال إذا ماتت ابنتها الأولی التی هی امرأته أو طلقها»(1).

و أما قوله تعالی:((وَ رَبائِبُکُمُ اللَّاتِی فِی حُجُورِکُمْ مِنْ نِسائِکُمُ))فالخوارج زعمت أن الرجل إذا کانت لأهله بنت و لم یربها و لم تکن فی حجره حلت له لقول الله تعالی:((وَ... اللَّاتِی فِی حُجُورِکُمْ))قال الصادق علیه السلام: لا تحل له((وَحَلائِلُ أَبْنائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُمْ))یعنی امرأة الولد، و قوله:((وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِ إِلَّا ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ))یعنی أمة الرجل إذا کان قد زوجها من عبده ثم أراد نکاحها فرق بینهما و استبرأ رحمها بحیضة أو حیضتین فإذا استبرأ رحمها حل له أن ینکحها و قوله((کِتابَ اللهِ عَلَیْکُمْ))یعنی حجة الله علیکم فیما یقول:((وَأُحِلَّ لَکُمْ ما وَراءَ ذلِکُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِکُمْ مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسافِحِینَ))یعنی یتزوج بمحصنة غیر زانیة مسافحة، قوله (فمن استمتعتم به منهن) قال الصادق علیه السلام:((فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ _ الی اجل مسمی _ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً))قال الصادق علیه السلام: فهذه الایة دلیل علی المتعة

ص:363


1- . تفسیر قمی، ج1، ص142.

و قولة:((وَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ مِنْکُمْ طَوْلا أَنْ یَنْکِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ مِنْ فَتَیَاتِکُمُ الْمُؤْمِنَاتِ))قال: و من لم یستطع انینکح الحرة فالإما،بإذن اصحابهن((وَاللهُ أَعْلَمُ بِإِیمَانِکُمْ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْکِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَیْرَ مُسَافِحَاتٍ))قال: غیر خدیعة و لافسق و لا فجور و قوله تعالی:((وَلا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ))أی لا یتخذها صدیقة و قوله تعالی:((فَإِذا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَیْنَ بِفاحِشَةٍ _ مبیته _ فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ ما عَلَی الْمُحْصَناتِ مِنَ الْعَذابِ))یعنی به العبید و الإماء إذا زنیا ضربا نصف الحد، فمن عاد فمثل ذلک حتی یفعلوا ذلک ثمانی مرات ففی الثامنة یقتلون»(1).

قوله تعالی:((یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللهَ رَبَّکُمْ لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَلا یَخْرُجْنَ إِلا أَنْ یَأْتِینَ بِفَاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ وَتِلْکَ حُدُودُ اللهِ وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لا تَدْرِی لَعَلَّ اللهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِکَ أَمْرًا))(2).

قال القمی رحمه الله: (و اما قوله:((یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ))قال: المخاطبة للنبی صلی الله علیه وآله و المعنی للناس،و هو ما قال الصادق علیه السلام: إن الله بعث نبیه صلی الله علیه وآله بإیاک أعنی و اسمعی یا جارة. و عن الصادق علیه السلام فی قوله:((فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ))و العدة الطهر من الحیض((وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ))و ذلک أن تدعها حتی تحیض و هو قوله:((و اللاتی یئس من المحیض من نسائکم ان ارتبتم فعدتهن ثلاثة اشهر و اللاتی لم یحضن))فعدتهن ایضاً ثلاثة اشهر (و اولات الاحمال اجلهن ان یضعن حملهن) و اما قوله((و ان کن

ص:364


1- . تفسیر القمی، ج1، ص143 و 144.
2- . طلاق / 1.

اولات حمل فانفقوا علیهن حتی یضعن حملهن فان ارضعن لکم فاتوهن اجورهن _ الی قوله _ و ان تعاسرتم))یقول: ان ترضی المرأة فترضع الولد و ان لم یرض الرجل ان یکون ولدها عندها یقول (فسترصع له اخری لینفق ذوسعة من سعته و من قدر علیه رزقه فلینفق مما اتاه الله) و قال علی بن ابراهیم«فی قوله تعالی:((وَ اتَّقُوا اللهَ رَبَّکُمْ لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَ لا یَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ یَأْتِینَ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ وَ تِلْکَ حُدُودُ اللهِ))قال: لا یحل لرجل أنیخرج امرأته إذا طلقها و کان له علیها رجعة من بیته و هی أیضا لا یحل لها أنتخرج من بیته((إِلَّا أَنْ یَأْتِینَ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ))و معنی الفاحشة أن تزنی أو تشرف علی الرجال و من الفاحشة أیضا السلاطة. علی زوجها فإن فعلت شیئا من ذلک حل له أن یخرجها قوله تعالی:((لا تَدْرِی لَعَلَّ اللهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً))قال: لعله أن یبدو لزوجها فی الطلاق فیراجعها قوله تعالی:((فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ))یعنی إذا انقضت عدتها إما أن یراجعها و إما أن یفارقها یطلقها و یمتعها علی الموسع قدره و علی المقتر قدره. قوله تعالی:((وَأَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ))معطوف علی قوله تعالی:((إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ _ الی قوله _ وَ أَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ)) قوله تعالی:((وَ أُُولاتُ الْأَحْمالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ))قال: المطلقة الحامل أجلها أن تضع ما فی بطنها إن وضعت یوم طلقها تتزوج إذا طهرت و إن لم تضع ما فی بطنها إلی تسعة أشهر لم تبرأ إلی أن تضع. قوله تعالی:((أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ)) قال: المطلقة التی للزوج علیها رجعة لها علیه سکنی و نفقة ما دامت فی العدة، فإن کانت حاملا ینفق علیها حتی تضع حملها»(1).

قوله تعالی:((وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللاتِی لا یَرْجُونَ نِکَاحًا فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَةٍ وَأَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ وَاللهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ))(2).

ص:365


1- . تفسیر القمی، ج2، ص357-358.
2- . نور / 60.

قال القمی رحمه الله: «((و القواعد من النساء الاتی لا یرجون نکاحاً فلیس علیهن جناح ان یضعن ثیابهن غیر متبرجت بزنیة))قال: نزلت فی العجائز الاتی قد یئسن من المحیض و التزویج ان یضعن الثیاب، ثم قال:((وَأَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ))ای لایظهرن للرجال»(1).

قوله تعالی:((وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلا تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللهِ هُزُوًا وَاذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ

الْکِتَابِ وَالْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ))(2).

قال القمی رحمه الله: «و قوله تعالی:((وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا))قال: اذا طلقها لایجوز له ان یراجعها ان لم یردها فیضربها و هو قوله تعالی:((وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا))ای لاتحبسوهن و اما قوله تعالی:((إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ لا تُمْسِکُوهُنَّ ضِراراً لِتَعْتَدُوا))قال: إذا طلقها لایجوز له أن یراجعها إن لم یردها فیضر بها و هو قوله تعالی:((وَلا تُمْسِکُوهُنَّ ضِراراً))أی لاتحبسوهن و أما قوله تعالی:((وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ یَنْکِحْنَ أَزْواجَهُنَّ إِذا تَراضَوْا بَیْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ))یعنی إذا رضیت المرأة بالتزویج الحلال و قوله تعالی:((وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ وَ عَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ))یعنی إذا مات الرجل و ترک ولداً رضیعاً لا ینبغی للوارث أن یضر بنفقة المولود، بل ینبغی له أن یحزی علیه بالمعروف و قوله ص:366


1- . تفسیر القمی، ج2، ص84.
2- . بقره / 231.

تعالی:((لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ))فانه حدثنی ابی... عن ابی عبدالله علیه السلام قال: لا ینبغی للرجل أن یمتنع من جماع المرأة فیضار بها إذا کان لها ولد مرضع، و یقول لها لا أقربک فإنی أخاف علیک الحبل فتقتلین ولدی و کذا المرأة لا یحل لها أن تمتنع عن الرجل، فتقول إنی أخاف أن أحبل فأقتل ولدی فهذه المضارة فی الجماع علی الرجل و المرأة...»

و قوله تعالی:((وَ عَلَی الْوارِثِ مِثْلُ ذلِکَ))لا تضار المرأة التی لها ولد و قد توفی زوجها فلا یحل للوارث أن یضار أم الولد فی النفقة فیضیق علیها، و قوله تعالی:((فَإِنْ أَرادا فِصالًا عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عَلَیْهِما))یعنی إذا اصطلحت الأم و الوارث فیقول خذی الولد و اذهبی به حیث شئت. و قوله تعالی:((وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ فِیما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّساءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ))فهو أن یقول الرجل للمرأة فی العدة إذا توفی عنها زوجها لا تحدثی حدثاً و لا یصرح لها النکاح و التزویج، فنهی الله عز و جل عن ذلک و السر فی النکاح، و قال:((لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفاً))و قال: من السر أیضا أن یقول الرجل فی عدة المرأة للمرأة موعدک بیت فلان و قوله:((وَ لا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکاحِ حَتَّی یَبْلُغَ الْکِتابُ أَجَلَهُ))أی تعتد و تبلغ الذی فی الکتاب أجله أربعة أشهر و عشراً و

ص:367

أما قوله تعالی:((لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً))فهو أنیطلق الرجل المرأة التی قد تزوجها و لم یدخل بها و لم یسم لها صداقاً، فعلیه، إذا طلقها أن یمتعها علی قدر حاله کما قال الله عزّ و جلّ:((عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ))فالموسع یمتع بالأمة و الدراهم و الثوب علی قدر سعته و المقتر یمتع بالخمار و ما یقدر

علیه، و إن تزوج بها و قد سمی لها الصداق و لم یدخل بها فعلیه نصف المهر قوله تعالی:((إِلَّا أَنْ یَعْفُونَ أَوْ یَعْفُوَا الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکاحِ))و هو الولی و الأب، و لا یعفوان إلا بأمرها و هو قوله تعالی:((وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَةً فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ إِلَّا أَنْ یَعْفُونَ أَوْ یَعْفُوَا الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکاحِ))و تتزوج من ساعتها و لا عدة علیها و العدة علی اثنین و عشرین وجهاً»(1).

قوله تعالی:((یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لأزْوَاجِکَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا فَتَعَالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَأُسَرِّحْکُنَّ سَرَاحًا جَمِیلا))(2).

قال القمی رحمه الله:«أما قوله((یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها فَتَعالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَراحاً جَمِیلًا وَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْکُنَّ أَجْراً عَظِیماً))فإنه کان سبب نزولها أنه لما رجع رسول الله صلی الله علیه وآله من غزاة خیبر و أصاب کنز آل أبی الحقیق، قلن أزواجه أعطنا ما أصبت، فقال لهن رسول الله صلی الله علیه و آله: قسمته بین المسلمین علی ما أمر الله فغضبن من ذلک و قلن لعلک تری أنک إن طلقتنا أن لا نجد الأکفاء من قومنا یتزوجونا، فأنف الله لرسوله فأمره أن یعتزلهن، فاعتزلهن رسول الله صلی الله علیه و آله: فی مشربة أم إبراهیم تسعة و عشرین یوما، حتی حضن و طهرن ثم أنزل الله هذه الآیة و هی آیة التخییر فقال:((یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ-إلی قوله- أَجْراً عَظِیماً))فقامت أم سلمة و هی أول من قامت و قالت: قد اخترت الله و رسوله فقمن کلهن فعانقنه و قلن مثل ذلک، فأنزل الله تعالی:((تُرْجِی مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِی إِلَیْکَ مَنْ تَشاءُ))الآیة»(3).

قال الصادق علیه السلام: من آوی فقد نکح و من أرجی فقد طلق و قوله((تُرْجِی مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِی إِلَیْکَ مَنْ تَشاءُ))مع هذه الآیة((یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ)).. الخ و قد اخترت عنها فی التألیف.

ص:368


1- . تفسیبر القمی، ج1، ص84-86.
2- . احزاب / 28.
3- . تفسیر القمی، ج2، ص167.

ثم خاطب الله عز و جل نساء نبیه فقال:((یا نساء النبی من یأت منکن بفاحشة مبینة یضاعف لها العذاب ضعفین _ الی قوله _ نؤتها اجرها مرتین و اعتدنا لها رزقاً کریماً))و فی روایة ابی الجارود عن ابی جعفر علیه السلام قال: اجرها مرتین و العذاب ضعفین، کل هذا فی الاخرة حیث یکون الاجریکون العذاب.

قال: سئلت ابا عبدالله علیه السلام عن قول الله عز و جل((یا نساء النبی من یأت منکن بفاحشة میینة یضاعف لعا العذاب ضعفین))قال: الفاحشة: الخروج بالسیف».(1)

قوله تعالی:((یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَحْلَلْنَا لَکَ أَزْوَاجَکَ اللاتِی آتَیْتَ أُجُورَهُنَّ وَمَا مَلَکَتْ یَمِینُکَ مِمَّا أَفَاءَ اللهُ عَلَیْکَ وَبَنَاتِ عَمِّکَ وَبَنَاتِ عَمَّاتِکَ وَبَنَاتِ خَالِکَ وَبَنَاتِ خَالاتِکَ اللاتِی هَاجَرْنَ مَعَکَ وَامْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِیِّ إِنْ أَرَادَ النَّبِیُّ أَنْ یَسْتَنْکِحَهَا خَالِصَةً لَکَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ عَلِمْنَا مَا فَرَضْنَا عَلَیْهِمْ فِی أَزْوَاجِهِمْ وَمَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ لِکَیْلا یَکُونَ عَلَیْکَ حَرَجٌ وَکَانَ اللهُ غَفُورًا رَحِیمًا))(2)

قال القمی رحمه الله: «خاطب الله نبیه صلی الله علیه وآله فقال:((یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَکَ أَزْواجَکَ اللَّاتِی آتَیْتَ أُجُورَهُنَّ وَ ما مَلَکَتْ یَمِینُکَ مِمَّا أَفاءَ اللهُ عَلَیْکَ))یعنی من الغنیمة((وَ بَناتِ عَمِّکَ وَ بَناتِ عَمَّاتِکَ إلی قوله وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِّ))فإنه کان سبب نزولها أن امرأة من الأنصار أتت رسول الله صلی الله علیه وآله و قد تهیأت و تزینت فقالت: یا رسول الله صلی الله علیه وآله هل لک فی حاجة؟ فقد وهبت نفسی لک، فقالت لها عائشة: قبحک الله ما أنهمک للرجال؟ فقال لها رسول الله صلی الله علیه و آله: مه یا عائشة فإنها رغبت فی رسول الله صلی الله علیه وآله إذ زهدتن فیه ثم قال: رحمک الله و رحمکم الله یا معاشر الأنصار نصرنی رجالکم و رغبت فی نساؤکم ارجعی رحمک الله فإنی أنتظر أمر الله فأنزل الله تعالی:((وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِّ إِنْ أَرادَ النَّبِیُّ أَنْ یَسْتَنْکِحَها خالِصَةً لَکَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ))فلا تحل الهبة إلا لرسول الله صلی الله علیه و آله(3).

ص:369


1- . همان.
2- . احزاب / 50.
3- . تفسیر قمی، ج2، ص169.

قوله تعالی:((وَالْمُطَلَّقَاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَلا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذَلِکَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلاحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ))(1).

قال القمی رحمه الله «و قوله تعالی:((وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ))قال: و المطلقة تعتد ثلاثة قروء إن کانت تحیض قوله تعالی:((وَ لا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ ما خَلَقَ اللهُ فِی أَرْحامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ))قال: لا یحل للمرأة أن تکتم حملها، أو حیضها أو طهرها، و قد فرض الله علی النساء ثلاثة أشیاء الطهر و الحیض و الحبل و قوله تعالی:((وَ لِلرِّجالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ))قال: حق الرجال علی النساء أفضل من حق النساء علی الرجال»(2).

باب الظهار

قوله تعالی:((بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * قَدْ سَمِعَ اللهُ قَوْلَ الَّتِی تُجَادِلُکَ فِی

زَوْجِهَا وَتَشْتَکِی إِلَی اللهِ وَاللهُ یَسْمَعُ تَحَاوُرَکُمَا إِنَّ اللهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ))(3).

قال القمی رحمه الله: «کان سبب نزول هذه السورة أنه أول من ظاهر فی الإسلام کان رجلا یقال له أوس ص:370


1- . بقره / 228.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص82.
3- . مجادله / 1.

بن الصامت من الأنصار و کان شیخاً کبیراً فغضب علی أهله یوماً فقال لها أنت علیّ کظهر أمی، ثم ندم علی ذلک، قال و کان الرجل فی الجاهلیة إذا قال لأهله أنت علیّ کظهر أمی حرمت علیه آخر الأبد، و قال أوس لأهله یا خولة إنا کنا نحرم هذا فی الجاهلیة و قد آتانا الله الإسلام فاذهبی إلی رسول الله صلی الله علیه وآله فسلیه عن ذلک، فأتت خولة رسول الله صلی الله علیه وآله فقالت بأبی أنت و أمی یا رسول الله إن أوس بن الصامت هو زوجی و أبو ولدی و ابن عمی فقال لی أنت علیّ کظهر أمی و کنا نحرم ذلک فی الجاهلیة و قد أتانا الله بالإسلام بک»(1).

حدثنا محمد بن أبی عبد الله عن الحسن بن محبوب عن أبی ولاد عن حمران عن أبی جعفر علیه السلام قال: إن امرأة من المسلمات أتت النبی صلی الله علیه و آله، فقالت یا رسول الله إن فلانا زوجی و قد نثرت له بطنی و أعنته علی دنیاه و آخرته و لم یر منی مکروها أشکوه إلیک، فقال فیم تشکینه قالت إنه قال أنت علی حرام کظهر أمی و قد أخرجنی من منزلی فانظر فی أمری، فقال لها رسول الله صلی الله علیه وآله ما أنزل الله تبارک و تعالی علیّ کتابا أقضی فیه بینک و بین زوجک و أنا أکره أن أکون من المتکلفین فجعلت تبکی و تشتکی ما بها إلی الله عز و جل و إلی رسول الله صلی الله علیه وآله و انصرفت، قال فسمع الله تبارک و تعالی مجادلتها لرسول الله صلی الله علیه وآله فی زوجها و ما شکت إلیه و أنزل الله فی ذلک قرآناً((بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قَدْ سَمِعَ اللهُ قَوْلَ الَّتِی تُجادِلُکَ فِی زَوْجِها وَ تَشْتَکِی إِلَی اللهِ وَ اللهُ یَسْمَعُ تَحاوُرَکُما- إلی قوله- وَ إِنَّ اللهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ))قال: فبعث رسول الله صلی الله علیه وآله إلی المرأة فأتته فقال لها جئینی بزوجک،

ص:371


1- . تفسیر قمی، ج2، ص333.

فأتت به فقال: له أ قلت لامرأتک هذه أنت علیّ حرام کظهر أمی فقال قد قلت لها ذلک، فقال له رسول الله صلی الله علیه وآله قد أنزل الله تبارک و تعالی فیک و فی امرأتک قرآنا و قرأ((بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قَدْ سَمِعَ اللهُ قَوْلَ الَّتِی تُجادِلُکَ- إلی قوله- وَ إِنَّ اللهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ))فضم إلیک امرأتک فإنک قد قلت منکرا من القول و زورا و قد عفا الله عنک و غفر لک و لا تعد قال فانصرف الرجل و هو نادم علی ما قال لامرأته و کره الله عزوجل ذلک للمؤمنین بعد و أنزل الله تعالی((الَّذِینَ یُظاهِرُونَ مِنْ نِسائِهِمْ ثُمَّ یَعُودُونَ لِما قالُوا))یعنی لما قال الرجل لامرأته أنت علیّ کظهر أمی، قال فمن قالها بعد ما عفا الله و غفر للرجل الأول فإن علیه((فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا))یعنی مجامعتهما((ذلِکُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ یعنی مِنْ قَبْلِ أَنْ

یَتَمَاسَّا فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً))قال فجعل الله عقوبة من ظاهر بعد النهی هذا قال:((ذلِکَ لِتُؤْمِنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ وَ تِلْکَ حُدُودُ اللهِ))قال هذا حد الظهار قال حمران قال أبو جعفر علیه السلام و لا یکون ظهار فی یمین و لا فی إضرار و لا فی غضب و لا یکون ظهار إلا علی طهر من غیر جماع بشهادة شاهدین مسلمین»(1).

باب الایلاء

قوله تعالی:((لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ))(2).

قال القمی رحمه الله: «فإنه حدثنی أبی عن صفوان بن مسکان عن أبی بصیر عن أبی عبد الله علیه السلام قال: الإیلاء هو أن یحلف الرجل علی امرأته ألا یجامعها فإن صبرت علیه فلها أن تصبر، فإن رفعته إلی الإمام أنظره أربعة أشهر ثم یقول له بعد ذلک إما أن ترجع إلی المناکحة و إما أن تطلق و إلا حبستک أبداً، و روی عن أمیرالمؤمنین علیه السلام أنه بنی حظیرة من قصب و جعل فیها رجل آلی من امرأته بعد أربعة أشهر و قال له إما ترجع إلی المناکحة أو أن تطلق و إلا أحرقت علیک الحظیرة»(3).

ص:372


1- . تفسیر القمی، ج2، ص333-334.
2- . بقره / 226.
3- . تفسیر القمی، ج1، ص82.

باب اللعان

قوله تعالی:((وَالَّذِینَ یَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمْ وَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ شُهَدَاءُ إِلا أَنْفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهَادَاتٍ بِاللهِ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِینَ))(1).

قال القمی رحمه الله: «فانها نزلت فی اللعان و کان سبب ذلک أنه لما رجع رسول الله صلی الله علیه وآله من غزوة تبوک جاءه عویمر بن ساعدة العجلانی و کان من الأنصار فقال: یا رسول الله: إن امرأتی زنی بها شریک بن السمحا و هی منه حامل فأعرض عنه رسول الله صلی الله علیه وآله فأعاد علیه القول، فأعرض عنه حتی فعل ذلک أربع مرات، فدخل رسول الله صلی الله علیه وآله منزله فنزلت علیه آیة اللعان، فخرج رسول الله صلی الله علیه وآله بالناس العصر و قال: لعویمر ائتنی بأهلک فقد أنزل الله فیکما قرآناً، فجاء إلیها، فقال لها رسول الله صلی الله علیه وآله یدعوک و کانت فی شرف من قومها فجاء معها جماعة

فلما دخلت المسجد قال رسول الله صلی الله علیه وآله لعویمر تقدماً إلی المنبر و التعنا، قال: فکیف أصنع فقال تقدم و قل أشهد بالله إنی إذا لمن الصادقین فیما رمیتها به، قال فتقدم و قالها فقال رسول الله صلی الله علیه و آله: أعدها فأعادها ثم قال أعدها حتی فعل ذلک أربع مرات، فقال:((له فی الخامسة علیک لعنة الله إن کنت من الکاذبین))فیما رمیتها به فقال((وَ الْخامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ الْکاذِبِینَ))فیما رماها به ثم قال: رسول الله صلی الله علیه وآله أن اللعنة لموجبة إن کنت کاذباً ثم قال له تنّح فتنحی عنه، ثم قال لزوجته تشهدین کما شهد و إلا أقمت علیک حد الله، فنظرت فی وجوه قومها فقالت: لا أسود هذه الوجوه فی هذه العشیة، فتقدمت إلی المنبر و

ص:373


1- . النور / 6.

قالت: أشهد بالله أن عویمر بن ساعدة من الکاذبین فیما رمانی به، فقال: لها رسول الله صلی الله علیه وآله أعیدیها فأعادتها حتی أعادتها أربع مرات فقال: لها رسول الله صلی الله علیه وآله اِلعنی نفسک فی الخامسة إن کان من الصادقین فیما رماک به فقالت: فی((الخامسة أَنَّ غَضَبَ اللهِ عَلَیْها إِنْ کانَ مِنَ الصَّادِقِینَ))فیما رمانی به فقال: لها رسول الله صلی الله علیه وآله ویلک ویلک أنها موجبة إن کنت کاذبة ثم قال: رسول الله صلی الله علیه وآله لزوجها: اذهب فلا تحل لک أبدا قال: یا رسول الله فما لی الذی أعطیتها قال: إن کنت کاذبا فهو أبعد لک منه و إن کنت صادقا فهو لها بما استحللت من فرجها»(1).

باب الأطعمة و الأشربة

قوله تعالی:((وَابْتَلُوا الْیَتَامَی حَتَّی إِذَا بَلَغُوا النِّکَاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَلا تَأْکُلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَنْ یَکْبَرُوا وَمَنْ کَانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَمَنْ کَانَ فَقِیرًا فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ وَکَفَی بِاللهِ حَسِیبًا))(2).

قال القمی رحمه الله:«من کان فی یده مال الیتامی فلا یجوز له ان یعطیه حتی یبلغ النکاح فإذا احتلم وجب علیه الحدود و إقامة الفرائض و لا یکون مضیعاً و لاشارب الخمر و لا زانیاً فإذا انس منه الرشد دفع الیه الحال و اشهد علیه و ان کانوا لا یعلمون انه قد بلغ فأنه یمتحن بربح ابطه اونبت عانته فاذا کان ذلک فقد بلغ فیدفع الیه ماله اذا کان رشیداً و لا یجوز ان یحبس علیه ماله و یعلل انه لمیکبر و قوله((وَلا تَأْکُلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَنْ یَکْبَرُوا...))فان من کان فی یده مال یتیم و هو غنی فلا یحل له ان یأکل مال الیتیم و من کان فقیراً قد حبس نفسه علی ماله فله ان یأکل المعروف»(3).

ص:374


1- . تفسیر القمی، ج2، ص73.
2- . نساء / 6.
3- . تفسیر القمی، ج1، ص139.

قوله تعالی:((یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ إِلا أَنْ تَکُونَ

تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْکُمْ وَلا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا))(1).

قال القمی رحمه الله:((لا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ))یعنی الربا((إِلا أَنْ تَکُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْکُمْ))یعنی الشری و البیع الحلال((وَلا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ))قال: کان الرجل إذا خرج مع رسول الله صلی الله علیه وآله فی الغزو یحمل علی العدو وحده من غیران یأمره رسول الله صلی الله علیه وآله فنهی الله ان یقتل نفسه من غیر امر رسول الله صلی الله علیه و آله»(2).

قوله تعالی:((حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَ مَاأُهِلَّ لِغَیْرِ اللهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّیَةُ وَالنَّطِیحَةُ وَمَا أَکَلَ السَّبُعُ إِلّا مَاذَکَّیْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالأزْلامِ ذَلِکُمْ فِسْقٌ الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإسْلامَ دِینًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ غَیْرَ مُتَجَانِفٍ لإثْمٍ فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ))(3).

قال القمی رحمه الله: «((حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَ ماأُهِلَّ لِغَیْرِ اللهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّیَةُ وَ النَّطِیحَةُ وَ ما أَکَلَ السَّبُعُ إِلَّا ماذَکَّیْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِکُمْ فِسْقٌ))فالمیتة و الدم و لحم الخنزیر معروف،((وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللهِ بِهِ))عنی ما ذبح للأصنام،((وَ الْمُنْخَنِقَةُ))فإن المجوس کانوا لا یأکلون الذبائح و یأکلون المیتة، و کانوا یخنقون البقر و الغنم فإذا ماتت أکلوها،((وَالْمَوْقُوذَةُ))کانوا یشدون عینیها و أرجلها و یضربونها حتی تموت، فإذا ماتت أکلوها،((وَالْمُتَرَدِّیَةُ))کانوا یشدون عینها و یلقونها من السطح، فإذا ماتت أکلوها،((وَ النَّطِیحَةُ))کانوا یتناطحون بالکباش فإذا مات ص:375


1- . نساء / 29.
2- . همان، ص144.
3- . مائده / 3.

أحدهما أکلوه((وَ ما أَکَلَ السَّبُعُ إِلَّا ما ذَکَّیْتُمْ))فإنهم کانوا یأکلون ما یأکله الذئب و الأسد و الدب فحرم الله ذلک،((وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ))کانوا یذبحون لبیوت النیران، و قریش کانوا یعبدون الشجر و الصخر فیذبحون لها،((وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِکُمْ فِسْقٌ))قال کانوا یعمدون إلی الجزور فیجزونه عشرة أجزاء ثم یجتمعون علیه فیخرجون السهام و یدفعونها إلی رجل، و السهام عشرة سبعة لها أنصباء و ثلاثة لاأنصباء لها، فالتی لها أنصباء، الفذ، و التوأم، و المسبل، و النافس، و الحلس و الرقیب، و المعلی، فالفذ له سهم و التوأم له سهمان و المسبل له ثلاثة أسهم و النافس له أربعة أسهم و الحلس له خمسة أسهم و الرقیب له ستة أسهم و المعلی له سبعة أسهم، و التی لا أنصباء لها السفح و المنیح و الوغد، و ثمن الجزور علی من لم یخرج له

الأنصباء شیئا، و هو القمار فحرمه الله عز و جل...»(1).

و اما قوله تعالی:((فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم))فهو رخصة للمضطر ان یأکل المیتة و الدم و لحم الخنزیر((و المخمصة))الجوع و فی روایة ابی الجارود عن ابی جعفر علیه السلام فی قوله تعالی:((غیر متجانف لاثم))قال: یقول غیر متعهد لاثم و قال علی بن ابراهیم «فی قوله تعالی: غیر متجانف لاثم ای غیر مائل فی الاثم فلا یاکل المیته اذا اضطرالیها اذا کان فی سفر غیر حق و کذلک ان کان فی قطع الطریق او ظلم او جور»(2).

قوله تعالی:((یَسْأَلُونَکَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّبَاتُ وَمَا عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوَارِحِ مُکَلِّبِینَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَکُمُ اللهُ فَکُلُوا مِمَّا أَمْسَکْنَ عَلَیْکُمْ وَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْهِ وَاتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ))(3).

ص:376


1- . تفسیر قمی، ج1، ص170.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص170.
3- . مائده / 4.

قال القمی رحمه الله «فی قوله تعالی:((یسالونک ماذا... هو))و هو صید الکلاب المعلمة خاصة أحله الله إذا أدرکته و قتلته لقوله تعالی:((فَکُلُوا مِمَّا أَمْسَکْنَ عَلَیْکُمْ))عن ابی عبدالله علیه السلام: سألته عن صید البزاة و الصقور و الفهود و الکلاب قال: لا تأکلوا الا ما ذکیتم الا الکلاب قلت: فان قتله قال کل فان الله یقول تعالی:((و ما علمتم من الجوارح مکلبین تعلموتهن مما علمکم الله فکلوا مما اسکن علیم)) ثم قال علیه السلام: کل شئ من السباع تمسک الصید علی نفسها الکلاب المعلّمة فانها تمسک علی صاحبها قال: اذا ارسلت الکلب المعلم فاذکروا اسم الله علیه فهو ذکاته و قوله تعالی:((الیوم احل لکم الطیبات و طعام الذین اوتوا الکتاب حل لکم))قال: عنی یطعامهم الحبوب و الفاکهه غیر الذبائح التی یذبحونها فانهم لایذکرون اسم الله علی ذبائحهم ثم قال: و الله ما استحلوا ذبائحکم فکیف تستحلون ذبائحهم»(1).

قوله تعالی:((وَلا تَأْکُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللهِ عَلَیْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلَی أَوْلِیَائِهِمْ لِیُجَادِلُوکُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ))(2).

قال القمی رحمه الله:«و قوله تعالی:((و لا تأکلوا مما لم یذکر اسم الله علیه))قال: من الذبائح الیهود و النصاری و ما یذبح علی غیر الاسلام»(3).

قوله تعالی:((قُلْ لا أَجِدُ فِی مَا أُوحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّمًا عَلَی طَاعِمٍ یَطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مَیْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَلا عَادٍ فَإِنَّ رَبَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ))(4).

ص:377


1- . تفسیر القمی، ج1، ص171.
2- . انعام / 121.
3- . تفسیرالقمی،ج1،ص 222.
4- . انعام / 145.

قال القمی رحمه الله:«و قد احتج قوم بهذه الآیة:((قُلْ لا أَجِدُ فِی ماأُوحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّماً عَلی طاعِمٍ یَطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مَیْتَةً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَیْرِ اللهِ بِهِ))فتأولوا هذه الآیة. أنه لیس شی ء محرماً إلا هذا، و أحلوا کل شی ء من البهائم، القردة و الکلاب و السباع و الذئاب و الأسد و البغال و الحمیر و الدواب، و زعموا أن ذلک کله حلال لقوله تعالی:((قُلْ لا أَجِدُ فِی ماأُوحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّماً عَلی طاعِمٍ یَطْعَمُهُ))و غلطوا فی هذا غلطا بیناً و إنما هذه الآیة رد علی ما أحلت العرب و حرمت، لأن العرب کانت تحلل علی نفسها أشیاء و فتحرم أشیاء فحکی الله ذلک لنبیه صلی الله علیه وآله ما قالوا، فقال الله تعالی:((وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ خالِصَةٌ لِذُکُورِنا))و محرم علی أزواجنا، فکان إذا سقط الجنین حیا أکله الرجال و حرم علی النساء، و إذا کان میتا أکله الرجال و النساء، و قد مضی ذکره و هو قوله تعالی:((وَقالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ خالِصَةٌ لِذُکُورِنا... إلخ))(1).

قوله تعالی:((وَاللهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلَی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ عَلَی مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ فَهُمْ فِیهِ سَوَاءٌ أَفَبِنِعْمَةِ اللهِ یَجْحَدُونَ))(2).

قال القمی رحمه الله: «و قوله:((وَ اللهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ عَلی ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَهُمْ فِیهِ سَواءٌ))قال لا یجوز للرجل أن یخص نفسه بشی ء من المأکول دون عیاله»(3).

ص:378


1- . تفسیر قمی، ج1، ص225.
2- . نحل / 21.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص389.

باب الوصیة

قوله تعالی:((کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْرًا الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَالأقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ))(1).

قال القمی رحمه الله:«فإنما هی منسوخة بقوله تعالی:((یُوصِیکُمُ اللهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ))(2) و قوله تعالی:((فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَی الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ))یعنی بذلک بعد الوصیة ثم رخص فقال:((فَمَنْ خافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمْ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ))قال: الصادق علیه السلام: إذا أوصی الرجل بوصیة فلا یحل للوصی أن یغیر وصیته یوصیها، بل یمضیها علی ما أوصی، إلا أن یوصی بغیر ما أمر الله فیعصی فی الوصیة و یظلم فالموصی إلیه جائز له أن یرده إلی الحق مثل رجل یکون له

ورثة فیجعل المال کله لبعض ورثته و یحرم بعضا فالوصی جائز له أن یرده إلی الحق و هو قوله((جَنَفاً أَوْ إِثْماً))فالجنف المیل إلی بعض ورثته دون بعض و الإثم أن یأمر بعمارة بیوت النیران و اتخاذ المسکر فیحل للوصی أن لا یعمل بشی ء من ذلک»(3).

باب الاولاد

قوله تعالی:((وَابْتَلُوا الْیَتَامَی حَتَّی إِذَا بَلَغُوا النِّکَاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَلا تَأْکُلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَنْ یَکْبَرُوا وَمَنْ کَانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَمَنْ کَانَ فَقِیرًا فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ وَکَفَی بِاللهِ حَسِیبًا))(4).

قال القمی رحمه الله: و«أما قوله تعالی:((وَ ابْتَلُوا الْیَتامی حَتَّی إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْکُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَکْبَرُوا))

ص:379


1- . بقره / 180.
2- . نساء / 11.
3- . تفسیر القمی، ج1، ص74.
4- . نساء / 6.

قال: من کان فی یده مال الیتامی فلا یجوز له أن یعطیه حتی یبلغ النکاح، فإذا احتلم وجب علیه الحدود و إقامة الفرائض، و لا یکون مضیعا و لا شارب خمر و لا زانیاً، فإذا أنس منه الرشد دفع إلیه المال و أشهد علیه و إن کانوا لا یعلمون أنه قد بلغ فإنه یمتحن بریح إبطه أو نبت عانته، فإذا کان ذلک فقد بلغ فیدفع إلیه ماله إذا کان رشیدا، و لا یجوز أن یحبس علیه ماله و یعلل أنه لم یکبر و قوله تعالی:((وَلا تَأْکُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَکْبَرُوا))فإن من کان فی یده مال یتیم و هو غنی فلا یحل له أن یأکل من مال الیتیم و من کان فقیرا قد حبس نفسه علی ماله فله أن یأکل بالمعروف»(1).

باب الارث

قوله تعالی:((لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالأقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالأقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ نَصِیبًا مَفْرُوضًا))(2).

قال القمی رحمه الله: «فهی منسوخة بقوله تعالی:((یُوصِیکُمُ اللهُ فِی أَوْلادِکُمْ))»(3).

قوله تعالی:((وَإِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُو الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینُ

فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلا مَعْرُوفًا))(4).

قال القمی رحمه الله: «و قوله تعالی:((و اذا حضر القسمة اولوا القربی...))منسوخ بقوله تعالی:((یوصیکم الله فی اولادکم))»(5).

ص:380


1- . تفسیر القمی، ج1، ص140.
2- . نساء / 7.
3- . تفسیر قمی، ج1، ص140 .
4- . نساء / 8.
5- . تفسیر قمی، ج1، ص140.

قوله تعالی:((یُوصِیکُمُ اللهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأنْثَیَیْنِ فَإِنْ کُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَکَ وَإِنْ کَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلأبَوَیْهِ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَکَ إِنْ کَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلأمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ کَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلأمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِهَا أَوْ دَیْنٍ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَاؤُکُمْ لا تَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعًا فَرِیضَةً مِنَ اللهِ إِنَّ اللهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا))(1).

قال القمی رحمه الله: «و قوله تعالی:((یُوصِیکُمُ اللهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ))قال: إذا مات الرجل و ترک بنین و بنات فللذکر مثل حظ الأنثیین و قوله تعالی:((فَإِنْ کُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَکَ))یعنی إذا مات الرجل و ترک أبوین و ابنتین فللأبوین السدسان و للإبنتین الثلثان، فإن کانت البنت واحدة فلها النصف و لأبویه لکل واحد منهما السدس، و بقی سهم یقسم علی خمسة أسهم فما أصاب ثلاث أسهم فللبنت و ما أصاب اثنین فللأبوین، و قوله تعالی:((فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ))یعنی إذا ترک أبوین فللأم الثلث و للأب الثلثان((مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِها أَوْ دَیْنٍ))أی لا تکون الوصیة علی المضارة یعنی بولده»(2)

ثم قال للرجال:((و لکم نصف ما ترک ازواجکم))فإذا ماتت المرأة فلزوجها النصف إذا لم یکن لها ولد فإن کان لها ولد فلزوجها الربع و للمرأة إذا مات زوجها و لم یکن له ولد فلها الربع و إن کان له ولد فلها الثمن»(3).

و قوله تعالی:((وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ))فهذه کلالة الأم، و هی الإخوة و الأخوات من الأم فإن کانوا أکثر من ذلک فهم یأخذون الثلث،

ص:381


1- . نساء / 11.
2- . تفسیر قمی، ج 1 ، ص 1 41.
3- . تفسیر قمی، ج 1 ، ص 141 .

فیقتسمون فیما بینهم بالسویة الذکر و الأنثی فیه سواء، فإن کان للمیت إخوة و أخوات من قبل الأب و الأم أو من قبل الأب وحده فلأمه السدس و للأب خمسة أسداس، فإن الإخوة و الأخوات من قبل الأب هم فی عیال الأب و یلزمه مئونتهم فهم یحجبون الأم عن الثلث و لا یرثون».(1)

قوله تعالی:((وَلِکُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِیَ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالأقْرَبُونَ وَالَّذِینَ عَقَدَتْ أَیْمَانُکُمْ فَآتُوهُمْ نَصِیبَهُمْ إِنَّ اللهَ کَانَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدًا))(2).

قال القمی رحمه الله:«قوله تعالی:((وَلِکُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِیَ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالأقْرَبُونَ وَالَّذِینَ عَقَدَتْ أَیْمَانُکُمْ))و کان الموارث فی الجاهلیة علی الاخوة لا علی الرحم و کانوا یورثون الحلیف و الموالی الذین اعتقوهم ثم نزل بعد ذلک((وَأُولُو الأرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللهِ إِنَّ اللهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ))(3) نسحت هذه»(4).

قوله تعالی:((یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَکَ وَهُوَ یَرِثُهَا إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ کَانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَکَ وَإِنْ کَانُوا إِخْوَةً رِجَالاً وَنِسَاءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأنْثَیَیْنِ یُبَیِّنُ اللهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ))(5).

قال القمی رحمه الله:«و قوله تعالی:((یَسْتَفْتُونَکَ، قُلِ اللهُ یُفْتِیکُمْ _ الی _ فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأنْثَیَیْنِ))فانه حدثنی ابی... عن ابی جعفر علیه السلام قال: اذا مات الرجل و له اخت تاخذ نصف ما ترک من المیراث لها نصف المیراث بالایة کما تأخذ البنت لو کانت، و النصف الباقی یرد علیها بالرحم، اذا ص:382


1- . تفسیر قمی، ج1، ص140- 141.
2- . نساء / 33.
3- . انفال / 75.
4- . تفسیر القمی، ج1، ص145.
5- . نساء / 176.

لم یکن للمیت وارث اقرب منها، فان کان موضع الاخت اخ اخذ المیراث کله بالایة لقول الله تعالی:((وَهُوَ یَرِثُهَا إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهَا وَلَدٌ))و ان کانتا اختیین اخذنا الثلثین بالایة و الثلث الباقی بالرحم و ان کانوا اخوة رجالاً و نساءاً فللذکر مثل حظ الانثیین و ذلک کله اذا لم یکن للمیت ولد او ابوان، او زوجة»(1).

قوله تعالی:((إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللهِ وَالَّذِینَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یُهَاجِرُوا مَا لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْءٍ حَتَّی یُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلا عَلَی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ مِیثَاقٌ وَاللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ))(2).

قال القمی رحمه الله: «و قوله تعالی:((إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ))فإن الحکم کان فی أول النبوة، أن المواریث کانت علی الأخوة لا علی الولادة، فلما هاجر رسول الله صلی الله علیه وآله إلی المدینة، آخی بین المهاجرین و بین

الأنصار فکان إذا مات الرجل یرثه أخوه فی الدین و یأخذ المال و کان ما ترک له دون ورثته، فلما کان بعد بدر أنزل الله تعالی:((النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلی أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً))(3) فنسخت آیة الأخوة بقوله تعالی:((أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ))قوله تعالی:((وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ))فإنها نزلت فی الأعراب و ذلک أن رسول الله صلی الله علیه وآله ص:383


1- . تفسیر القمی، ج1، ص167.
2- . انفال / 7.
3- . احزاب / 6.

صالحهم علی أن یدعهم فی دیارهم و لا یهاجروا إلی المدینة و علی أنه إن أرادهم رسول الله صلی الله علیه وآله غزا بهم و لیس لهم فی الغنیمة شی ء و أوجبوا علی النبی أنه إن أرادهم الأعراب من غیرهم أو دهاهم دهم من عدوهم أن ینصرهم إلا علی قوم بینهم و بین الرسول عهد و میثاق إلی مدة»(1).

قوله تعالی:((النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُو الأرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ إِلا أَنْ تَفْعَلُوا إِلَی أَوْلِیَائِکُمْ مَعْرُوفًا کَانَ ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُوراً))(2).

قال القمی رحمه الله: «و قوله تعالی:((النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ))نزلت و هو أب لهم فلما جعله الله المؤمنین اولاد رسول الله صلی الله علیهم و آله و جعل رسول الله أباهم لمن لم یقدر أن یصون نفسه و لم یکن له مال و لیس له علی نفسه ولایة فجعل الله تبارک و تعالی لنبیه صلی الله علیه وآله الولایة علی المؤمنین من أنفسهم وقول رسول الله صلی الله علیه وآله بغدیر خم: یا أیها الناس أ لست أولی بکم من أنفسکم قالوا بلی ثم أوجب لأمیرالمؤمنین علیه السلام ما أوجبه لنفسه علیهم من الولایة فقال: ألا من کنت مولاه فعلی مولاه فلما جعل الله النبی أبا للمؤمنین ألزمه مئونتهم و تربیة أیتامهم فعند ذلک صعد رسول الله صلی الله علیه وآله المنبر فقال: من ترک مالاً فلورثته و من ترک دیناً أو ضیاعاً فعلی فألزم الله نبیه للمؤمنین ما یلزمه الوالد و ألزم المؤمنین من الطاعة له ما یلزم الولد للوالد...»(3).

ص:384


1- . تفسیر القمی، ج1، ص278.
2- . احزاب / 6.
3- . تفسیر القمی، ج2، ص151.

قوله تعالی:((یُوصِیکُمُ اللهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأنْثَیَیْنِ فَإِنْ کُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَکَ وَإِنْ کَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلأبَوَیْهِ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَکَ إِنْ کَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلأمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ کَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلأمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِهَا أَوْ دَیْنٍ آبَاؤُکُمْ

وَأَبْنَاؤُکُمْ لاتَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعًا فَرِیضَةً مِنَ اللهِ إِنَّ اللهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا))(1).

قال القمی رحمه الله:«و قوله تعالی:((یُوصِیکُمُ اللهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأنْثَیَیْنِ))قال: اذا مات الرجل و ترک بنین و بنات فللذکر مثل حظ الانثیین و قوله تعالی:((فَإِنْ کُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَکَ))یعنی اذا مات الرجل و ترک أبوین و إبنتین فللأبوین السدسان و للابنتین الثلثان فان کانت البنت واحدة فلها النصف و لابویه لکل واحد منهما السدس و بقی سهم یقسم علی خمسة اسهم فما اصاب ثلاثة اسهم فللبنت و ما اصاب اثنین فللابوین و قوله تعالی:((فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلأمِّهِ الثُّلُثُ))یعنی اذا ترک أبوین فللأم الثلث و للأب الثلثان((مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِهَا أَوْ دَیْنٍ))ای لا تکون الوصیة علی المضارة یعنی بولده»(2).

باب القصاص

قوله تعالی:((وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ یَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلا خَطَأً وَمَنْ قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَأً فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَدِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلَی أَهْلِهِ إِلا أَنْ یَصَّدَّقُوا فَإِنْ کَانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَکُمْ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَإِنْ کَانَ مِنْ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ مِیثَاقٌ فَدِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلَی أَهْلِهِ وَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ تَوْبَةً مِنَ اللهِ وَکَانَ اللهُ عَلِیمًا حَکِیمًا))(3).

ص:385


1- . نساء / 11.
2- . تفسیر القمی، ج1، ص141.
3- . نساء / صلی الله علیه و آله2.

قال القمی رحمه الله: «((إِلَّا خَطَأً))أی لا عمدا و لا خطأ و إلا فی موضع لا و لیست باستثناء((وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ دِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلی أَهْلِهِ إِلَّا أَنْ یَصَّدَّقُوا))یعنی یعفوا ثم قال الله تعالی:((فَإِنْ کانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَکُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ))و لیست له دیة یعنی إذا قتل رجل من المؤمنین و هو نازل فی دار الحرب فلا دیة للمقتول و علی القاتل تحریر رقبة مؤمنة لقول رسول الله صلی الله علیه وآله لمن نزل دار الحرب فقد برئت الذمة ثم قال الله تعالی:((وَ إِنْ کانَ مِنْ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ فَدِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلی أَهْلِهِ وَ تَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ))یعنی إن کان المؤمن نازلا فی دار الحرب، و بین أهل الشرک و بین الرسول صلی الله علیه وآله أو الإمام علیه السلام عهد و مدة ثم قتل ذلک المؤمن و هو بینهم فعلی القاتل دیة مسلمة إلی أهله و تحریر رقبة مؤمنة و قوله تعالی:((فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ تَوْبَةً مِنَ اللهِ وَ کانَ اللهُ عَلِیماً حَکِیماً))»(1).

قوله تعالی:((وَمَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِیهَا وَغَضِبَ اللهُ عَلَیْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِیمًا))(2).

قال القمی رحمه الله: «((وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها وَ غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً))قال: من قتل مؤمنا علی دینه لمتقبل توبته، و من قتل نبیاً أو وصی نبی فلا توبة له لأنه لا یکون له مثله فیقاد به، و قد یکون الرجل بین المشرکین و الیهود و النصاری یقتل رجلاً من المسلمین علی أنه مسلم فإذا دخل فی الإسلام محاه الله عنه لقول رسول الله صلی الله علیه و آله: الاسلام یجبّ ما کان قبله أی یمحو، لأن أعظم الذنوب عند الله هو الشرک بالله فإذا قبلت توبته فی الشرک قبلت فیما سواه و أما قول الصادق علیه السلام: لیست له توبة فإنه عنی من قتل نبیاً أو وصیاً فلیست له توبة فإنه لا یقاد أحد بالأنبیاء إلا الأنبیاء و بالأوصیاء إلا الأوصیاء و الأنبیاء و الأوصیاء لا تقتل بعضهم بعضا و غیر النبی و الوصی لا یکون مثل النبی و الوصی فیقاد به و قاتلهما لا یوفق للتوبة».(3)

ص:386


1- . تفسیر القمی، ج1، ص155.
2- . نساء / صلی الله علیه و آله3.
3- . تفسیر القمی، ج1، ص155.

قوله تعالی:((وَکَتَبْنَا عَلَیْهِمْ فِیهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَالأنْفَ بِالأنْفِ وَالأذُنَ بِالأذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ))(1).

قال القمی رحمه الله: «و قوله تعالی:((وَ کَتَبْنا عَلَیْهِمْ فِیها))یعنی فی التوراة((أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ))فهی منسوخة بقوله تعالی:((کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ فِی الْقَتْلی الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثی بِالْأُنْثی))(2) و قوله تعالی:((وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ))لمتنسخ ثم قال الله تعالی:((فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ))أی عفا((فَهُوَ کَفَّارَةٌ لَه))»(3).

قولهتعالی:((وَ إِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ))(4).

قال القمی رحمه الله«و قوله تعالی:((وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا))_ الی آخر آیة _ و ذلک أن المشرکین یوم أحد مثلوا بأصحاب النبی صلی الله علیه وآله الذین استشهدوا، منهم حمزة فقال المسلمون أما و الله لئن أولانا الله علیهم لنمثلن بأخیارهم، فذلک قول الله تعالی:((وَإِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ))یقول بالأموات((وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ))»(5).

ص:387


1- . مائده / 45.
2- . بقره / 178.
3- . تفسیر القمی، ج1، ص177.
4- . نحل / 126.
5- . تفسیر قمی، ج1، ص394.

قوله تعالی:((وَجَزَاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللهِ إِنَّهُ لایُحِبُّ الظَّالِمِینَ))(1).

قال القمی رحمه الله:«ای لا تعتدی و لا تجازی باکثر مما فعل بک»(2).

باب الدیات

قوله تعالی:((وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِی قَرَارٍ مَکِینٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَکَ اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ))(3).

قال القمی رحمه الله:«و قوله تعالی:((و لقد خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ إلی قوله ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ))فهم ستة أجزاء و ست استحالات و فی کل جزء و استحالة دیة محدودة، ففی النطفة عشرون دینارا، و فی العلقة أربعون دینارا، و فی المضغة ستون دینارا و فی العظم ثمانون دینارا، و إذا کسی لحما فمائة دینار حتی یستهل فإذا استهل فالدیة کاملة...((ثم انشأناه خلقاً آخر))فهو نفخ الروح فیه»(4).

باب الحدود

قوله تعالی:((وَاللاتِی یَأْتِینَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْکُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّی یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یَجْعَلَ اللهُ لَهُنَّ سَبِیلا))(5).

ص:388


1- . شوری / 40.
2- . تفسیر القمی، ج2، ص250.
3- . مؤمنون / 12-14.
4- . تفسیر القمی، ج2، ص65.
5- . نساء / 15.

قال القمی رحمه الله: «و قوله تعالی:((وَ اللَّاتِی یَأْتِینَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْکُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّی یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یَجْعَلَ اللهُ لَهُنَّ سَبِیلًا))فإنه فی الجاهلیة کان إذا زنی الرجل (المرأة) کانت تحبس فی بیت إلی أن تموت ثم نسخ ذلک بقوله تعالی:((الزَّانِیَةُ وَ الزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ))(1)»(2)

قوله تعالی:((إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللهَ وَرَسُولَهُ وَیَسْعَوْنَ فِی الأرْضِ فَسَادًا أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ

الأرْضِ ذَلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیَا وَلَهُمْ فِی الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ))(3).

قال القمی رحمه الله: «و قوله تعالی:((إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِینَ _ الی _ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الأرْضِ))فانه حدثنی ابی عن علی بن حسان عن ابی جعفر علیه السلام قال: من حارب الله و أخذ المال و قتل کان علیه أن یقتل و یصلب و من حارب و قتل و لمیأخذ المال کان علیه أن یقتل و لا یصلب، و من حارب فأخذ المال و لم یقتل کان علیه أن تقطع یده و رجله من خلاف، و من حارب و لم یأخذ المال و لم یقتل کان علیه أن ینفی ثم استثنی عز و جل فقال:((إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَیْهِمْ))یعنی یتوب من قبل أن یأخذهم الإمام»(4).

قوله تعالی:((الزَّانِیَةُ وَالزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلا تَأْخُذْکُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِی دِینِ اللهِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَلْیَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ))(5).

ص:389


1- . نور / 2.
2- . تفسیر القمی، ج1، ص41.
3- . مائده / 33.
4- . تفسیر القمی، ج1، ص175.
5- . نور / 2.

قال القمی رحمه الله:«و قوله تعالی:((الزَّانِیَةُ وَ الزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ))و هی ناسخة لقوله تعالی:((وَ اللَّاتِی یَأْتِینَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِکُمْ))- إلی آخر الآیة -(1) و قوله تعالی:((وَ لا تَأْخُذْکُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فِی دِینِ اللهِ))یعنی لا تأخذکم الرأفة علی الزانی و الزانیة فی دین الله((إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ))فی إقامة الحد علیهما. و کانت آیة الرجم نزلت الشیخ و الشیخة إذا زنیا فارجموهما البتة فإنهما قضیا الشهوة نکالاً من الله و الله علیم حکیم و فی روایة أبی الجارود عن أبی جعفر علیه السلام فی قوله تعالی:((وَ لْیَشْهَدْ عَذابَهُما))یقول:((ضربهما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ))یجمع لهم الناس إذا جلدوا»(2).

والزنا علی وجوه و الحد فیه علی وجوه فمن ذلک أنه أحضر عمر بن الخطاب ستة نفر أخذوا بالزنا فأمر أن یقام علی کل واحد منهم الحد و کان أمیرالمؤمنین علیه السلام جالسا عند عمر، فقال علیه السلام: یا عمر لیس هذا حکمهم، قال: فأقم أنت علیهم الحد، فقدم واحدا منهم فضرب عنقه و قدم الثانی فرجمه و قدم الثالث فضربه الحد و قدم الرابع فضربه نصف الحد و قدم الخامس فعزره و أما السادس فأطلقه فتعجب عمر و تحیر الناس، فقال عمر یا أبا الحسن ستة نفر فی قضیة واحدة أقمت علیهم ست عقوبات لیس منها حکم یشبه الآخر: فقال علیه السلام: نعم أما الأول فکان ذمیا زنی بمسلمة و خرج عن ذمته فالحکم فیه السیف، و أما الثانی فرجل محصن زنی فرجمناه، و أما الثالث فغیر محصن فحددناه، و أما الرابع فعبد زنی فضربناه نصف الحد، و أما الخامس فکان منه ذلک الفعل بالشبهة فعزرناه و أدبناه و أما السادس فمجنون مغلوب علی عقله سقط منه

التکلیف»(3).

ص:390


1- . نساء / 15.
2- . تفسیر قمی، ج1، ص71.
3- . تفسیر القمی، ج1، ص71-72.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109