خدامیان آرانی، مهدی

تفسیر باران: نگاهی جدید به قرآن مجید، جلد دوازدهم (حجرات تا صفّ) / مهدی خدامیان آرانی . قم: وثوق، 1393.

128 ص. (اندیشه سبز/62) 7 - 160 - 107 - 600 - 978 ISBN:

مندرجات:

جلد 1: حمد، بقره جلد 2: آل عمران، نساء جلد 3: مائده تا اعراف جلد 4: انفال تا هود جلد 5: یوسف تا نحل

جلد 6: اِسراء تا طهجلد 7: انبیاء تا فرقان جلد 8: شعراء تا روم جلد 9: لقمان تا فاطر جلد 10: یس تا غافر

جلد 11: فُصّلت تا فتحجلد 12: حجرات تا صفّ جلد 13: جمعه تا مرسلاتجلد 14: جزء 30 قرآن: (نبأ تا ناس).

فهرست نویسی بر اساس اطلاعات فیپا:

کتابنامه: ص. ]349[ - 350

1. قرآن - - تحقیق2. خداشناسی.الف.عنوان.

1393 ت 8 خ 4/4/65 BP

297/15

تفسیر باران، جلد دوازدهم (نگاهی نو به قرآن مجید)

دکتر مهدی خُدّامیان آرانی

ناشر : انتشارات وثوق

مجری طرح: موسسه فرهنگی هنری پژوهشی نشر گستر وثوق

آماده سازی و تنظیم: محمد شکروی

قیمت دوره 14 جلدی: 160 هزار تومان

شمارگان و نوبت چاپ : 3000 نسخه، چاپ اول ، 1393.

شابک : 7 - 160 - 107 - 600 - 978

آدرس انتشارات : قم ; خ، صفاییه ، کوچه 28 (بیگدلی) ، کوچه نهم، پلاک 159

تلفکس : 37735700 - 025همراه : 39 58 252 0912

Email:Vosoogh_m@yahoo.com www.Nashrvosoogh.com

شماره پیامک انتقادات و پیشنهادات : 30004657735700

مراکز پخش:

 تهران: خیابان انقلاب، خیابان فخر رازی، کوچه انوری، پلاک 13، انتشارات هاتف: 66415420

 تبریز: خیابان امام، چهارراه شهید بهشتی، جنب مسجد حاج احمد، مرکز کتاب رسانی صبا، 3357886

 آران و بیدگل: بلوار مطهری، حکمت هفت، پلاک 62، همراه: 09133631172

 کاشان: میدان کمال الملک، نبش پاساژ شیرین، ساختمان شرکت فرش، واحد 6، کلک زرین4464902

 کاشان: میدان امام خمینی، خ اباذر 2، جنب بیمه البرز، پلاک 32، انتشارات قانون مدار، 4456725

 اهواز: خیابان حافظ، بین نادری و سیروس، کتاب اسوه. تلفن: 2923315 - 2216648

ص:2

ذاریات: آیه 46…66

ذاریات: آیه 49 - 47…67

ذاریات: آیه 53 - 50…68

ذاریات: آیه 55 - 54…69

ذاریات: آیه 58 - 56…70

ذاریات: آیه 60 - 59…71

سوره طُور

طُور: آیه 7 - 1…75

طُور: آیه 16 - 8…76

طُور: آیه 21 - 17…77

طُور: آیه 28 - 22…80

طُور: آیه 29…83

طُور: آیه 32 - 30…84

طُور: آیه 34 - 33…84

طُور: آیه 36 - 35…86

طُور: آیه 38 - 37…86

طُور: آیه 39…87

طُور: آیه 40…88

طُور: آیه 42 - 41…89

طُور: آیه 44 - 43…89

طُور: آیه 49 - 45…91

سوره نَجم

نَجم: آیه 4 - 1…97

نَجم: آیه 11 - 5…99

نَجم: آیه 18 - 12…102

نَجم: آیه 23 - 19…108

نَجم: آیه 26 - 24…111

نَجم: آیه 28 - 27…111

نَجم: آیه 31 - 29…112

نَجم: آیه 33 - 32…113

نَجم: آیه 54 - 34…117

نَجم: آیه 58 - 55…124

نَجم: آیه 62 - 59…127

سوره قَمر

قَمر: آیه 4 - 1…127

قَمر: آیه 8 - 5…134

قَمر: آیه 17 - 9…135

قَمر: آیه 22 - 18…139

قَمر: آیه 32 - 23…140

قَمر: آیه 40 - 33…143

قَمر: آیه 45 - 41…145

قَمر: آیه 49 - 46…147

قَمر: آیه 50…149

قَمر: آیه 55 - 51…149

سوره رحمان

رحمان: آیه 5 - 1…153

رحمان: آیه 6…154

رحمان: آیه 9 - 7…155

رحمان: آیه 12 - 10…155

رحمان: آیه 13…156

رحمان: آیه 16 - 14…157

رحمان: آیه 18 - 17…157

ص:4

رحمان: آیه 23 - 19…159

رحمان: آیه 25 - 24…159

رحمان: آیه 28 - 26…160

رحمان: آیه 30 - 29…163

رحمان: آیه 32 - 31…164

رحمان: آیه 45 - 33…165

رحمان: آیه 55 - 46…168

رحمان: آیه 61 - 56…169

رحمان: آیه 65 - 62…172

رحمان: آیه 78 - 66…173

سوره واقعه

واقعه: آیه 10 - 1…177

واقعه: آیه 26 - 11…178

واقعه: آیه 40 - 27…180

واقعه: آیه 48 - 41…182

واقعه: آیه 56 - 49…183

واقعه: آیه 59 - 57…185

واقعه: آیه 61 - 60…186

واقعه: آیه 62…187

واقعه: آیه 67 - 63…188

واقعه: آیه 70 - 68…189

واقعه: آیه 74 - 71…190

واقعه: آیه 77 - 75…192

واقعه: آیه 82 - 78…193

واقعه: آیه 85 - 83…196

واقعه: آیه 87 - 86…197

واقعه: آیه 94 - 88…197

واقعه: آیه 96 - 95…200

سوره حَدید

حَدید: آیه 3 - 1…203

حَدید: آیه 6 - 4…206

حَدید: آیه 7…208

حَدید: آیه 9 - 8…209

حَدید: آیه 11 - 10…211

حَدید: آیه 15 - 12…214

حَدید: آیه 17 - 16…218

حَدید: آیه 18…219

حَدید: آیه 19…220

حَدید: آیه 21 - 20…221

حَدید: آیه 22…224

حَدید: آیه 24 - 23…229

حَدید: آیه 25…231

حَدید: آیه 27 - 26…232

حَدید: آیه 29 - 28…235

سوره مُجادله

مُجادله: آیه 4 - 1…241

مُجادله: آیه 6 - 5…247

مُجادله: آیه 7…248

مُجادله: آیه 8…249

مُجادله: آیه 9…251

ص:5

مُجادله: آیه 10…251

مُجادله: آیه 11…252

مُجادله: آیه 13 - 12…256

مُجادله: آیه 17 - 14…259

مُجادله: آیه 18…260

مُجادله: آیه 20 - 19…261

مُجادله: آیه 21…261

مُجادله: آیه 22…263

سوره حَشر

حَشر: آیه 2 - 1…267

حَشر: آیه 4 - 3…273

حَشر: آیه 5…274

حَشر: آیه 7 - 6…275

حَشر: آیه 8…278

حَشر: آیه 9…279

حَشر: آیه 10…280

حَشر: آیه 13 - 11…281

حَشر: آیه 14…283

حَشر: آیه 16 - 15…283

حَشر: آیه 18 - 17…285

حَشر: آیه 20 - 19…286

حَشر: آیه 21…287

حَشر: آیه 24 - 22…289

سوره مُمتحنه

مُمتحنه: آیه 3 - 1…295

مُمتحنه: آیه 6 - 4…299

مُمتحنه: آیه 7…302

مُمتحنه: آیه 9 - 8…303

مُمتحنه: آیه 10…304

مُمتحنه: آیه 11…308

مُمتحنه: آیه 12…309

مُمتحنه: آیه 13…312

سوره صفّ

صفّ: آیه 3 - 1…317

صفّ: آیه 4…319

صفّ: آیه 5…319

صفّ: آیه 9 - 6…321

صفّ: آیه 13 - 10…329

صفّ: آیه 14…331

* پیوست های تحقیقی…335

* منابع تحقیق…349

* فهرست کتب نویسنده…351

* بیوگرافی نویسنده…352

ص:6

 

 

آشنایی با سوره

1 - این سوره «مدنیّ» است و سوره شماره 49 قرآن می باشد.

2 - «حُجُرات» به معنای «اتاق ها» می باشد. در آیه 4 آمده است: گروهی برای دیدن پیامبر به مدینه آمدند، پیامبر در خانه خودش بود، چند اتاق در همسایگی مسجد بود که از آنِ پیامبر بود، آنان فریاد زدند: «ای محمّد! نزد ما بیا». آنان پشت هر اتاقی می رفتند و این گونه فریاد می زدند. خدا مسلمانان را از این کار بازداشت و از آنان خواست رعایت ادب را بنمایند و پیامبر را این گونه صدا نزنند.

3 - موضوعات مهم این سوره چنین است: رعایت ادب در گفتار، وقتی فاسقی خبری می آورد، باید آن را بررسی کرد، مؤمنان با یکدیگر برادر هستند، پرهیز از گمان بد و غیبت و تجسّس و تهمت، تفاوت اسلام با ایمان...

ص:10

کامل ترین الگو برای سعادت و رستگاری انسان ها می باشد و هر کس مشتاق سعادت است باید از او پیروی کند.

تو دوست داشتی که مسلمانان به پیامبر احترام گذارند، برای همین به آنان فرمان دادی تا صدایشان را از صدای پیامبر فراتر نبرند و با او با صدای بلند سخن نگویند.

اگر کسی به قصد بی احترامی با صدای بلند با پیامبر سخن بگوید، گناه کرده است و تو کارهای خوب او را نابود می کنی و او از این ماجرا بی خبر خواهد بود، وقتی روز قیامت فرا رسد او می فهمد که در پرونده اعمالش، هیچ کار خوبی ندارد.

اکنون از کسانی که به آرامی و با کمال ادب در حضور پیامبر سخن می گفتند، مدح می کنی، آنان کسانی هستند که تو دل های آنان را برای تقوا خالص کرده ای، تو به آنان لطف می کنی و گناهانشان را می بخشی و پاداشی بس بزرگ به آنان می دهی.

* * *

کسی که به سفر حجّ می رود در روز عید قربان در سرزمین «مِنا» قربانی می کند. پیامبر همراه با مسلمانان به سفر حجّ رفت تا مراسم حجّ واقعی را به آنان یاد بدهد.

روز عید قربان فرا رسید، همه در سرزمین منا جمع شده بودند، عدّه ای قبل از آن که نماز عید را بخوانند، گوسفندان و شترهای خود را قربانی کردند، آنان صبر نکردند تا از پیامبر راهنمایی بخواهند. پیامبر نماز عید قربان را خواند سپس شتر خود را قربانی کرد.

آنان نزد پیامبر آمدند و گفتند: «ما قبل از نماز عید قربان، قربانی کرده ایم».

ص:12

اینجا بود که آیه اول این سوره نازل شد: «ای مؤمنان ! در هیچ کاری از قرآن و سخن پیامبر، پیشی نگیرید».

آری، آنان در قربانی کردن بر پیامبر پیشی گرفتند، وقتی این آیه نازل شد، پیامبر از آنان خواست تا گوسفند یا شتری تهیّه کنند و یک بار دیگر قربانی نمایند.(1)

* * *

اگر آنان از کار خود پشیمان شوند، تو آنان را می بخشی.

* * *

ادب بزرگ ترین سرمایه انسان می باشد، تو دوست داری که مسلمانان همواره با ادب باشند و به پیامبر احترام گذارند. این سخن تو درس بزرگی برای همه است. من باید بدانم دین، مجموعه ای از ادب ها می باشد:

ادب در برابر تو، ادب در برابر پیامبر، ادب در برابر استاد و معلّم، ادب در برابر پدر و مادر.

وقتی می خواهم به نماز بایستم، باید وضو بگیرم و با جسم و لباس پاک به سوی قبله رو کنم و ...

وقتی در کنار استاد خود قرار می گیرم، باید صدایم را از او بلندتر نکنم و در حضور او بلند سخن نگویم و...

هرگز جلوتر از پدر و مادر خویش راه نروم، با آنان با صدای بلند سخن نگویم و ...

* * *

«بنی مصطلق» تصمیم گرفته اند تا از اسلام جدا شوند. این قبیله در اطراف مدینه زندگی می کردند.

وقتی مسلمانان این خبر را شنیدند، عصبانی شدند و خواستار آن بودند که پیامبر لشکر اسلام را به جنگ آنان بفرستد.

پیامبر از آنان خواست عجله نکنند، او کسی را مأمور کرد تا نزد آن قبیله برود و موضوع را بررسی کند. بعد از مدّتی فرستاده پیامبر بازگشت و خبر آورد که آن قبیله نماز می خوانند و خودش صدای اذان آنان را شنیده است و آنان هرگز از دین اسلام جدا نشده اند.

اینجا بود که تو از مؤمنان خواستی تا اگر شخص فاسقی برای آنان خبری آورد، درباره آن تحقیق کنند و هرگز عجله نکنند. اگر آنان عجله کنند، ممکن است به گروهی از روی نادانی آسیب برسانند و بعداً از کار خود پشیمان شوند.

تو پیامبر را برای هدایت مؤمنان فرستادی، مؤمنان نباید انتظار داشته باشند که پیامبر به همه سخنان آنان عمل کند. اگر پیامبر در بسیاری از کارها از آنان پیروی کند، ممکن است ضرر آن به خودشان برگردد و خودشان در سختی قرار گیرند.

وقتی «ولید» آن خبرِ دروغ را برای مسلمانان آورد، مسلمانان عصبانی شدند و از پیامبر خواستند تا لشکر اسلام را به سوی قبیله «بنی مصطلق» بفرستد، اگر پیامبر این خواسته آنان را اجابت می کرد، معلوم نبود چقدر افراد بی گناه، کشته می شدند و این خطای بزرگی بود.

به راستی چه شد که مسلمانان از این خطای بزرگ نجات پیدا کردند؟

علّت دو چیز بود: «عشق به ایمان، نفرت از گناه».

ص:15

مسلمانان می دانستند که ایمان واقعی این است که از پیامبر اطاعت کنند و از نافرمانی او بپرهیزند، آنان به سخن پیامبر گوش فرا دادند و به خاطر آن از اشتباهی بزرگ، نجات پیدا کردند، پیامبر از آنان خواست عجله نکنند، آنان هم صبر کردند.

این روحیّه اطاعت از پیامبر را تو در وجود آنان قرار دادی، تو ایمان را محبوب آنان نمودی و ایمان را در دل های آنان زیبا جلوه دادی و کفر و پلیدی و گناه را در نظر آنان ناپسند گرداندی. این راز اطاعت آنان از پیامبر بود و به راستی که آنان هدایت یافتگان هستند. آنان باید قدردان نعمت های تو باشند، تو این نعمت ها را به آنان عطا کردی که تو بر حال بندگان خود آگاه هستی و همه کارهای تو از روی حکمت است.

ص:16

که با هم اختلاف داشتند، صلح برقرار شود، این دستور توست که مسلمانان با دوست و دشمن به عدالت رفتار کنند زیرا تو عدل و داد را بسیار دوست می داری و با کسانی که اهل عدالت هستند، مهربان هستی.

مؤمنان برادرانِ یکدیگر می باشند بنابراین باید میان آنان صلح و صفا باشد، اگر اختلافی بین آنان پیش آمد، باید دیگران برای صلح دادن آنان، پیش قدم شوند، مؤمنان باید تقوا پیشه کنند، باشد که رحمت تو شامل حال آنان شود.

* * *

این سخن تو چقدر زیباست: «مؤمنان برادران یکدیگر می باشند»، این یک اصل مهم اسلامی است، مسلمانان از هر نژادی که باشند و دارای هر زبان و سنّ و سالی که باشند، با یکدیگر احساس برادری می کنند.

تو دوست داری که اگر یک مسلمان از شرق دنیا به غرب دنیا برود، احساس غربت نکند، بلکه وقتی او مسلمانی را در آنجا می بیند، فکر کند که برادر خود را دیده است، آری، تو در اینجا از مسلمانان می خواهی تا خود را همچون یک خانواده بزرگ ببینند و همه زنان و مردان مسلمان با یکدیگر برادر و خواهر دینی باشند و به یکدیگر مهربانی نمایند. تو دوست داری اگر برای یکی از آنان مشکلی پیش آمد، دیگران به فکر چاره باشند و مشکل او را مشکل خود بدانند.

* * *

بَعْدَ الاِْیمَانِ وَمَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (11) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ (12)

سخن از این بود که اگر دو گروه از مسلمانان با هم اختلاف داشتند، باید میان آنان صلح و آشتی داد، امّا ریشه این اختلافات چیست؟

اگر مردم همدیگر را مسخره کنند و از هم عیب جویی نمایند و نسبت به هم بدگمان باشند و درباره یکدیگر غیبت کنند، آن جامعه روی آرامش و صلح و صفا را نمی بیند، ریشه همه اختلافات در این رفتارهای ناشایسته است، تو در اینجا از مسلمانان می خواهی تا از این گناهان دوری کنند تا جامعه اسلامی، جامعه ای سالم و به دور از دشمنی باشد.

اکنون به آنان چنین می گویی:

* * *

ای مؤمنان ! نباید گروهی از شما، گروه دیگر را مسخره کند، چه بسا کسانی که مسخره شده اند از کسانی که مسخره می کنند، بهتر باشند.

هرگز از یکدیگر عیب جویی نکنید.

یکدیگر را با لقب های زشت و ناپسند نخوانید. چقدر بد است کسی که تازه مسلمان شده است، شما لقب کفرآمیز بر او بگذارید !

کسانی که از این رفتار ناپسند دست برندارند و توبه نکنند، در شمار ستمکاران هستند.

ای مؤمنان ! از بسیاری از گمان ها دوری کنید، به یکدیگر گمانِ بد نبرید که

ص:19

بعضی از گمان هایی که درباره دیگران می برید، گناه است. در کار دیگران کنجکاوی نکنید و درباره یکدیگر غیبت نکنید. آیا دوست دارید که گوشت برادر مرده خود را بخورید؟ حتماً شما از این کار، نفرت دارید، پس غیبت نکنید و پرهیزکار باشید و تقوا پیشه کنید و بدانید که من توبه بندگان خود را می پذیرم و به آنان مهربانی می کنم، اگر از شما چنین رفتارهای ناپسندی سر زده است، توبه کنید تا من شما را ببخشم.

* * *

در آیه 11 چنین می خوانم: « چقدر بد است بر کسی که تازه مسلمان شده است، لقب کفرآمیز بگذارید».

منظور از این سخن چیست؟

صفیّه، نام یکی از همسران پیامبر بود، او قبلاً یهودی بود و در «خیبر» زندگی می کرد، خدا به پیامبر فرمان داد تا با لشکر اسلام، به سوی سرزمین خیبر برود و آنجا را فتح کند. صفیّه، دختر رهبر یهودیان بود، او مسلمان شد و به همسری پیامبر درآمد و به مدینه آمد. روزی چند نفر از زنان به صفیّه گفتند: «ای یهودی زاده !». صفیّه با شنیدن این سخن بسیار ناراحت شد و ماجرا را به پیامبر گفت. اینجا بود که این آیه نازل شد و از مسلمانان خواستی وقتی کسی مسلمان می شود، هرگز به او لقب کفرآمیز ندهند.

* * *

در آیه 12 خدا مسلمانان را از غیبت کردن نهی کرده است، اگر زمانی شخصی، کنار من نباشد و من پشت سر آن شخص، عیب های او را برای دیگران بگویم، غیبت او را نموده ام و آبروی او را برده ام، زشتی این کار مانند این است که من گوشت بدن برادر مرده ام را بخورم. آبروی مؤمن، همانند

ص:20

گوشت بدن اوست، ریختن آبروی او مانند خوردن گوشت بدن اوست.

من عیب دوست خود را برای مردم می گویم و او در کنار من نیست تا از خود دفاع کند، همان طور که مرده نمی تواند از خود دفاع کند، دوست من هم خبر ندارد که من عیب های او را می گویم، او در آنجا نیست تا از خود دفاع کند.

اگر کسی قد او بلند باشد و به دیگران این نکته را بگویم، آیا غیبت او را کرده ام؟

پاسخ این سؤال را در سخنی از امام صادق(علیه السلام) خواندم. روزی آن حضرت به یکی از یاران خود فرمود: «غیبت آن است که درباره کسی چیزی بگویی که خدا آن را پنهان کرده است، امّا اگر چیزی مانند تندخویی و عجله کردن او را بگویی، غیبت نیست، زیرا این چیزی است که آشکار است و پنهان نیست».(2)

وقتی این سخن را خواندم، معنای غیبت را دانستم.

اگر کسی تند یا آهسته راه برود، چاق یا لاغر باشد، سیاه یا سفید باشد و من این ویژگی های او را بگویم، غیبت نکرده ام، اگر من به دیگران بگویم: «دوستم تند رانندگی می کند»، غیبت نیست.

غیبت این است که من عیب کسی را برای مردم بگویم و آن عیب از دیگران پوشیده باشد.

* * *

در آیه 12 از چهار گناه «تهمت»، «غیبت»، «عیب جویی»، «تجسّس» سخن به میان آمده است، مناسب است شرح بیشتری در اینجا بنویسم:

* گناه اول: تهمت

اگر چیزی را به دروغ، به کسی نسبت بدهم، به او تهمت زده ام و گناه بزرگی

ص:21

انجام داده ام. اگر کسی پاکدامن باشد و من به او نسبت زنا بدهم، این تهمت است و عذاب بزرگی در انتظار من خواهد بود.

* گناه دوم: غیبت

اگر کسی مخفیانه گناهی انجام داد و من آن گناه او را برای مردم گفتم، غیبت کرده ام. درست است که من دروغ نگفته ام، امّا نباید گناه مسلمانی را برای مردم آشکار می کردم. البتّه اگر کسی به صورت آشکارا گناه انجام می دهد و همه گناه او را می بینند، دیگر بازگو کردن گناه او، غیبت نیست.

اگر کسی قصد ازدواج داشت و برای مشورت پیش من آمد تا درباره جوانی تحقیق کند، در اینجا من باید امانت در مشورت را مراعات کنم، نباید از ترس غیبت کردن، حقیقت را پنهان کنم.

آری، وقتی مسلمانی با من مشورت می کند من باید حقیقت را بگویم، خدا می داند که قصد من، چیزی جز خیر نیست، اگر عیبی را بگویم، گناه نکرده ام، در واقع در اینجا غیبت کردن، حرام نمی باشد، زیرا اگر من حقیقت را پنهان کنم، چه بسا یک مسلمان در دام بیفتد.

* گناه سوم: عیب جویی

اگر دوست من لاغر و قد بلند است، من این ویژگی او را برای مردم می گویم و قصد من این است که دوستم را مذمّت کنم و او را با این سخن مسخره کنم، گناه کرده ام، این کار من، غیبت یا تهمت نیست، عیب جویی و مذمّت است.

ولی اگر من قصد مذمّت او را نداشته باشم و ویژگی لاغر و بلند قد بودن او را ذکر می کنم، گناهی انجام نداده ام. این کار من، غیبت نیست، چون چیزی را بیان کرده ام که ظاهر و آشکار است و بر دیگران پنهان نیست.

* گناه چهارم: تجسّس

ص:22

تجسّس این است که من تلاش کنم تا از زندگی خصوصی مردم باخبر شوم و عیب ها و رازهای پنهانی آنان را کشف کنم. این کار، گناه بسیار بزرگی است. اسلام می خواهد مردم در زندگی خصوصی خود از هر نظر در امنیّت باشند. اگر افرادی در جامعه به تجسّس در زندگی دیگران بپردازند، آبروی افراد آن جامعه بر باد می رود.

مناسب می بینم در اینجا ماجرای خلیفه دوم را نقل کنم: عُمر به خلافت رسیده بود و مسلمانان با او به عنوان خلیفه پیامبر بیعت کرده بودند، یک شب او از دیوار خانه یکی از مسلمانان بالا رفت و داخل حیاط پرید و صاحب خانه را در حالی که داشت شراب می نوشید، دستگیر کرد و به او گفت: «ای دشمن خدا !». عمر تصمیم داشت او را در مقابل مردم به جرم نوشیدن شراب، تازیانه بزند.

صاحب خانه به او رو کرد و گفت:

__ ای خلیفه ! من یک گناه کرده ام، شراب نوشیده ام، امّا تو سه گناه کرده ای.

__ من چه گناهی کرده ام؟ من دین خدا را اجرا نموده ام.

__ ای خلیفه ! قرآن می گوید: «تجسس نکنید»، تو تجسس کردی. قرآن می گوید: «از در خانه وارد خانه ها شوید»،تو از بالای دیوار آمدی، قرآن می گوید: «وقتی وارد خانه ای شدید، سلام کنید»، تو دشنام دادی».(3)

اینجا بود که عمر سرش را پایین انداخت و از خانه او بیرون رفت. آری، اگر کسی در میان کوچه و بازار، شراب بخورد، می توان او را دستگیر کرد.

افسوس که عدّه ای در جامعه برای این که امر به معروف کنند، سیاست خلیفه دوم را انجام می دهند، آنان فقط از قرآن، امر به معروف و نهی از منکر را به یاد دارند و نمی دانند که قرآن، تجسّس را هم حرام می داند.(4)

ص:23

* * *

سخن می گفتند، کار شناسایی آنان مشکل می شد. حکمت تو در این بود که انسان ها با هم متفاوت باشند.

هرگز نژاد، پول و ثروت، پست و مقام سبب برتری انسان ها نزد تو نمی شود، فقط تقوا و پرهیزکاری است که می تواند کسی را نزد تو گرامی نماید، تو دوست داری مسلمانان از اسارت قبیله، نژاد، مال و مقام آزاد گردند و ارزش واقعی را در تقوا بدانند. تو دوست داری در جامعه اسلامی همه با هم برادر و برابر باشند، فقیر و ثروتمند، سیاه و سفید با هم یکسان باشند و فقط پرهیزکاری، معیار ارزش انسان ها باشد.

تقوا میوه ای است که از درخت ایمان به تو به بار می نشیند، هر کس که ایمان او قوی تر باشد، از گناهان بیشتر دوری می کند و در برابر وسوسه های شیطانی مقاومت می کند و به دیگران ظلم نمی کند. در جامعه ای که تقوا، ملاک ارزش انسان ها می باشد، عدالت برقرار می گردد و مردم آرامش واقعی را تجربه می کنند.

* * *

تو می دانستی که آنان فقط «شهادَتَیْن» را گفته اند و به یگانگی تو و رسالت محمّد(صلی الله علیه وآله)، شهادت داده اند، امّا هنوز نور ایمان به دل های آنان وارد نشده است.

برای همین تو از محمّد(صلی الله علیه وآله)می خواهی تا به آنان چنین بگوید: «شما ایمان نیاورده اید ولی بگویید که مسلمان شده ایم. هنوز ایمان به قلب شما وارد نشده است، اگر شما از خدا و من که پیامبر او هستم، اطاعت کنید، خدا پاداش اعمال شما را به طور کامل می دهد که او بخشنده و مهربان است».

آری، بین «اسلام» و «ایمان» تفاوت وجود دارد، همان گونه که بین «مسلمان» و «مؤمن» تفاوت وجود دارد.

مسلمان کسی است که «شهادتین» را بگویید:

اَشهَدُ اَنْ لا اله الا الله وَ اَشهَدُ اَنَّ مُحَمّداً رَسولُ الله.

کسی که این دو جمله را بر زبان جاری کند، مسلمان است، مال و جانش در امان است، مثل بقیّه مسلمانان باید به او احترام گذاشت.

ولی ایمان مرحله ای بالاتر است، کسی که مسلمان شد و شهادتین را گفت باید به قرآن عمل کند، کار نیک انجام دهد، از گناهان و زشتی ها دوری کند و تقوا پیشه کند.

آری، ایمان نوری است که در قلب انسان وارد می شود و این نور سبب می شود انسان از گناهان دوری کند و کارهای نیک انجام دهد.

آن کسانی که نزد پیامبر آمدند و «شهادتین» گفتند، مسلمان شدند، امّا هنوز راه زیادی تا ایمان داشتند.

* * *

یَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ (15)

آن صحرانشینان که نزد پیامبر آمدند، نمی دانستند مؤمنان واقعی چه کسانی هستند، آن ها تصوّر می کردند اگر کسی «شهادتین» گفت، دیگر کار تمام است و او مؤمن شده است.

اکنون تو برای آنان از مؤمنان سخن می گویی، مؤمنان واقعی کسانی هستند که به یگانگی تو و پیامبر ایمان آورده اند و هرگز شک و تردیدی به دل راه ندادند و با مال و جان خود در راه دین تو جهاد کردند، آنان راستگو هستند زیرا با عمل به دین خدا نشان دادند که به قرآن، ایمان دارند.

* * *

خدا بر شما منّت نهاده است که شما را به راه دین و ایمان هدایت کرده است، بدانید خدا اسرار پنهان آسمان ها و زمین را می داند و به اعمال شما بینایی کامل دارد».

آری، اگر نور ایمان به قلب کسی بتابد به رستگاری می رسد، این تو هستی که پیامبر را برای هدایت مردم فرستادی تا آنان را از جهل و نادانی برهاند و به کمال و سعادت برساند.

قرآن و دین اسلام، بزرگ ترین نعمتی است که تو بر انسان ها ارزانی داشته ای، تو بر انسان ها منّت نهادی و اسباب کمال آنان را برایشان فراهم کردی، اگر این لطف تو نبود، آنان در جهل و نادانی سرگردان بودند.(6)

ص:28

 

آشنایی با سوره

1 - این سوره «مکیّ» است و سوره شماره 50 قرآن می باشد.

2 - این سوره با حرف «ق» آغاز می شود، «قاف» یکی از حروف الفبا می باشد و خدا می خواهد به همه بفهماند که قرآن معجزه ای است که از این حروف ساده شکل گرفته است.

3 - موضوعات مهم این سوره چنین است: دعوت به یکتاپرستی، پرهیز از بُت پرستی، قیامت، نشانه های قدرت خدا، عذاب کافران در جهنّم، آفرینش آسمان ها و زمین، سفارش به صبر و استقامت...

ص:30

می شود که ما بعد از آن که مُردیم و به مشتی خاک تبدیل شدیم، زنده شویم؟ چنین چیزی امکان ندارد».

* * *

دارید، یک سوره مانند آن را بیاورید»، ولی آنان هرگز نتوانستند چنین کاری کنند، آنان فهمیدند که قرآن، معجزه توست، حقّ را شناختند و آن را انکار کردند و برای همین در کار خود، سرگشته و حیران ماندند.

* * *

چرا آنان به طبیعت نگاه نمی کنند؟ هر سال فصل زمستان زمین مرده است و گیاهی سبز نیست، فصل بهار که فرا می رسد، باران را از آسمان نازل می کنی، آن وقت است که زمین را با گیاهان زنده می کنی.

تو همان خدایی هستی که قدرت داری از خاکی که مرده بود و سرسبزی نداشت، این همه گیاهان را سبز کنی، رستاخیز نیز این گونه است. تو می توانی از همین خاک، مردگان را زنده کنی.

چرا بُت پرستان چشم خویش را بر عجایب این دنیا بسته اند؟

در زمستان، درختان، چوبی خشکیده به نظر می آیند، چه کسی از این چوب، میوه های خوشمزه و زیبا بیرون می آورد؟ چه کسی دانه گندم را سبز می کند و کشتزاری را چنان پدیدار می سازد؟ دانه گندم در دل خاک است، وقت بهار که فرا می رسد، جوانه می زند و از دل خاک سر برمی دارد و رشد می کند. این ها همه نمونه هایی از قدرت توست.

* * *

در اینجا از هشت گروه ستمگر نام می بری که همه به عذاب تو گرفتار شدند:

1 - نوح(علیه السلام) را برای هدایت قومش فرستادی، امّا آنان نوح(علیه السلام)را دروغگو شمردند، نوح(علیه السلام) سال های سال آنان را به یکتاپرستی فرا خواند، ولی فایده ای نکرد و سرانجام کافران در طوفان غرق شدند.

2 - برای اصحاب «رس»، پیامبری فرستادی. «رسّ» به معنای چاه می باشد، آنان درخت پرست بودند، درخت صنوبری را می پرستیدند، آنان به سخن پیامبر خود گوش نکردند و چاه عمیقی کندند و پیامبرشان را در چاه انداختند و سر چاه را بستند تا آن پیامبر شهید شد، پس از آن بود که تو آنان را هلاک کردی.(7)

3 - تو برای قوم «ثَمود»، صالح(علیه السلام) را فرستادی، آنان از صالح(علیه السلام)شتری به عنوان معجزه خواستند، امّا آنان شتر را کشتند و تو همه آنان را نابود کردی.

4 - هود(علیه السلام) را برای قوم «عاد» فرستادی امّا آنان سخن او را انکار کردند. تو هود(علیه السلام) و یارانش را نجات دادی و آن مردم را گرفتار تندبادهای سهمگین کردی و همه آنان از بین رفتند.

5 - موسی(علیه السلام) را برای هدایت فرعون فرستادی، امّا او نیز نافرمانی کرد و با موسی(علیه السلام)دشمنی کرد، تو به فرعون مهلت دادی، امّا سرانجام مهلت او تمام شد و تو او و پیروانش را در رود نیل غرق نمودی.

6 - لوط(علیه السلام) را برای هدایت مردم شهر «سُدوس» فرستادی، آنان به همجنس بازی رو آورده بودند، لوط(علیه السلام) آنان را از عذاب تو ترساند، ولی آن ها با او دشمنی کردند، سرانجام بارانی از سنگ های آسمانی را بر سر آن مردم ریختی و همه را نابود کردی.

7 - شعیب(علیه السلام) را برای هدایت مردم شهر «ایکه» فرستادی، این شهر نام

ص:35

دیگری هم داشت، بعضی ها آن شهر را به نام «مدین» می خوانند. آنان مردمی بُت پرست بودند و دچار انحراف اقتصادی شده بودند و در معامله با دیگران تقلّب و کم فروشی می نمودند، آنان به سخنان شعیب(علیه السلام) گوش نکردند و عذاب آسمانی بر آنان فرود آمد و همگی نابود شدند.

8 - برای قوم تُبّع، پیامبری فرستادی، آنان مردمی بودند که در یمن زندگی می کردند. آنان تمدّن بزرگ و قدرت و نیروی فراوان داشتند و بر سرزمین پهناوری حکومت می کردند، حکومت آنان از یمن تا هند بود، امّا راه کفر را برگزیدند و سرانجام به عذابی آسمانی گرفتار شدند و نابود شدند. آن همه قدرت نتوانست آنان را از عذاب برهاند.(8)

همه این مردم پیامبران تو را دروغگو شمردند و به سخنان آنان ایمان نیاوردند و به عذاب تو گرفتار شدند.

* * *

وقتی تو قدرت داری انسان را از «هیچ» بیافرینی، قدرت داری که بار دیگر او را از مشتی خاک و استخوان زنده کنی. تو هرگز از آفرینش انسان ها خسته نشدی، تو بر هر کاری توانا هستی، فقط کافی است اراده کنی و هر آنچه را که بخواهی، خلق کنی، قدرت تو بی پایان است، تو روز قیامت را برپا می کنی و همه را به قدرت خویش زنده می کنی و در آن روز است که اهل باطل زیان می بینند، کسانی که راه کفر را برگزیدند و از باطل پیروی کردند از سعادت محروم خواهند شد.

* * *

«خداوند هرگز از آفرینش نخستین، خسته و ناتوان نشده است».

چه رازی در این سخن نهفته است؟

من مدّت ها به این سخن فکر کردم تا این که به سخنی از امام باقر(علیه السلام)رسیدم، آن حضرت در سخن خود به این دو نکته مهم اشاره کرد:

1 - از زمان حضرت آدم(علیه السلام) تاکنون تقریباً هفت هزار سال می گذرد، امّا قبل از آدم(علیه السلام)، روی زمین، هفت عالَم وجود داشته است، هفت دنیا. هفت دوران.

کسانی که در آن هفت دوران زندگی می کردند، از نسل آدم(علیه السلام)نبودند، خدا آدم(علیه السلام) را بعداً آفریده است.

وقتی این سخن امام باقر(علیه السلام) را خواندم، یک معمّا برایم حل شد، امروزه فسیل های انسانی پیدا شده اند که دانشمندان می گویند 25 میلیون سال پیش روی زمین زندگی می کرده اند، من اکنون می دانم این فسیل ها از انسان هایی است که از نسل آدم(علیه السلام) نبوده اند.

2 - وقتی قیامت بر پا شود، خدا همه انسان ها را زنده می کند و مؤمنان را به بهشت و کافران را به جهنّم می برد. پس از آن، بار دیگر آفرینش جدیدی را

ص:37

آغاز می کند.

خدا مردمانی را می آفریند که آنان دیگر زن و مرد ندارند، آنان در دنیای خود زندگی می کنند، این معنای این آیه است: «خداوند هرگز از آفرینش نخستین، خسته و ناتوان نشده است».

* * *

* * *

تو محمّد(صلی الله علیه وآله) را برای هدایت مردم مکّه فرستادی تا آنان را از بُت پرستی نجات دهد، امّا آنان با محمّد(صلی الله علیه وآله) دشمنی کردند و به سویش سنگ پرتاب کردند و او را دیوانه و جادوگر خواندند، تو به آنان مهلت دادی و در عذابشان شتاب نکردی، امّا سرانجام لحظات سخت جان دادن کافر فرا می رسد، لحظاتی که او در اضطراب و ناآرامی شدید فرو می رود و دیگر نمی تواند سخنی بگوید.

آری، این مرگ است که حقیقت را برای او آشکار می کند و او می فهمد که نتیجه راه کفر چیست، در آن لحظاتی که فرشتگان به او می گویند: «این همان مرگی است که تو از آن فرار می کردی».

در آن لحظات، فرشتگان پرده از چشم او برمی دارند و او شعله های آتش جهنّم را می بیند و صحنه های هولناکی را در مقابل خود می یابد، فریاد و ناله های جهنّمیان را می شنود، گرزهای آتش و زنجیرهایی از آتش و... وحشتی بر دل او می آید که گفتنی نیست.(9)

* * *

می کنند، فرا می رسد. با این ندا روح کسانی که در برزخ هستند نیز نابود می شود، همه موجودات از بین می روند، فرشتگان هم نابود می شوند. سپس تو جان عزرائیل را هم می گیری. فقط و فقط تو باقی می مانی.

هر وقت که بخواهی قیامت را برپا کنی، ابتدا اسرافیل را زنده می کنی، او برای بار دوم در صور خود می دمد و فرشتگان زنده می شوند، انسان ها هم زنده می شوند و قیامت برپا می شود.

بزرگان مکّه زنده شدن دوباره را دروغ می شمردند، امّا وقتی اسرافیل برای بار دوم در صور خود بدمد به فرمان تو همه زنده می شوند، در آن روز هیچ کس فرصت جبران گذشته اش را ندارد، هیچ کس نمی تواند به دنیا بازگردد و کار نیک انجام دهد، آن روز، روز سختی برای آنان خواهد بود.

* * *

کافر صحنه های قیامت را که می بیند، وحشت می کند، فرشتگان به او می گویند: «تو از قیامت و رستاخیز، غافل بودی، امروز پرده از چشم تو برداشتیم و امروز چشم تو، بیناتر گردید».

آری وقتی کافر در دنیا بود، علاقه به دنیا و هوس های سرکش و آرزوها، او را دچار غفلت کرده بودند و بر چشم دل او پرده ای انداخته بودند و قیامت را دروغ می پنداشت، امّا وقتی سر از خاک بردارد، دیگر پرده های غفلت کنار می رود و او دیگر نمی تواند قیامت را انکار کند، او عذاب تو را به چشم می بیند، تو فرمان می دهی تا فرشتگان او را به سوی جهنّم ببرند، ترس و وحشت، تمام وجودش را فرا می گیرد، وقتی او به جهنّم می رسد، درهای جهنّم باز می شود و او آتش هولناک جهنّم را می بیند.

شخص کافر، دچار ترس و وحشت می شود، فرشته ای که مأمور نوشتن گناهانش بوده است به او می گوید: «این عذاب، نتیجه گناهان توست که من آن را برای تو ثبت کرده ام». آن کافر هیچ سخنی نمی تواند بگوید، نه می تواند فرار کند، نه کسی به او کمک می کند.

همه کافران در کنار جهنّم ایستاده اند، در کنار هر کدام از آنان، دو فرشته ای که در دنیا مأمور ثبت اعمال آن ها بوده اند، ایستاده اند. اینجاست که تو به فرشتگان فرمان می دهی تا هر کافر متکبّری را در جهنّم افکنند.

آن روز هر کافری که مردم را از کار خوب باز می داشت و به دیگران ستم می کرد، در آتش جهنّم می سوزد، هر کافری که در شک و تردید بود و قیامت را دروغ می پنداشت و بُت ها را می پرستید، گرفتار شعله های آتش می شود.

آری، در کنار هر کافر، آن دو فرشته ایستاده اند و چون تو فرمان می دهی، کافر را در آتش می اندازند.

ص:42

* * *

آیه 24 این سوره، معنای دیگری هم دارد که از آن به «بطنِ قرآن» یاد می کنیم. «بطنِ قرآن» معنایی است که از نظرها پنهان است: روزی پیامبر رو به یارانش کرد و این آیه را خواند و سپس چنین فرمود: «وقتی روز قیامت فرا می رسد، خدا همه انسان ها را در صحرای قیامت جمع می کند، سپس من و علی را صدا می زند و به ما می گوید: شما دو نفر برخیزید و دشمنان خود را در آتش اندازید».(10)

وقتی این سخن پیامبر را شنیدم، به یاد مطلبی دیگر افتادم، اگر کسی در این دنیا عمر طولانی کند و سالیان سال، عبادت خدا را به جا آورد و نماز بخواند و روزه بگیرد، هزار حجّ هم به جا آورد و سپس در کنار خانه خدا مظلومانه به قتل برسد، با این همه، اگر ولایت اهل بیت(علیهم السلام)را انکار کند، خدا هیچ کدام از کارهای او را قبول نمی کند و او وارد بهشت نمی شود.(11)

این سخن پیامبر است: «هر کس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلیّت مرده است».(12)

معلوم می شود کسی که می خواهد به بهشت برود باید در راه راست قدم بردارد، اگر کسی با پیامبر(صلی الله علیه وآله) و علی(علیه السلام) دشمن باشد از راه راست دور افتاده است و در روز قیامت هم جایگاهش آتش جهنّم است.

* * *

کافران که در آتش جهنّم قرار می گیرند، شیطان را در آنجا می بینند و به او می گویند:

__ ای شیطان ! تو می گفتی که جهنّم دروغ است، عذاب خدا دروغ است، روز قیامت دروغ است. چرا آن سخنان را گفتی؟

__ من دروغ می گفتم، شما چرا به حرف من گوش دادید؟

__ ای شیطان ! به ما می گویی چرا به سخنت گوش کردیم، مگر فراموش کرده ای؟ تو ما را مجبور به این کار کردی؟ تو باعث همه این عذاب ها و بدبختی های ما هستی.

__ چنین سخن نگویید ! من هرگز بر شما تسلّطی نداشتم، من فقط شما را به سوی کفر فرا خواندم و شما مرا اجابت کردید، شما قدرت انتخاب داشتید، می توانستید سخنم را نپذیرید.

__ ای شیطان ! تو دروغگو هستی ! (13)

سخنان شیطان و کافران به نتیجه ای نمی رسد، در این هنگام شیطان با تو چنین سخن می گوید: «بارخدایا ! من آن ها را به عصیان وا نداشتم، آن ها خود در گمراهی دوری بودند».

* * *

تو سخنان شیطان و کافران را می شنوی و به آنان می گویی: «در پیشگاه من با یکدیگر ستیزه نکنید، که من قبلاً وعده این عذاب را به شما داده بودم و با شما اتمام حجّت کرده بودم، من به پیامبرانم گفتم تا به شما هشدار بدهند و سخن مرا به شما برسانند که هر کس راه کفر را در پیش گیرد، به این آتش گرفتار خواهد شد. اکنون این سخن من، تغییر نمی کند، شما راه کفر را پیمودید و این عذاب نتیجه کفر شماست، من هرگز به بندگانم کمترین ستمی روا نمی دارم».

ص:44

* * *

کسی است که از خدایی که به چشم دیده نمی شود، بیم داشت و با قلبی خاشع و نالان به درگاه خدا رو می کرد».

اینجاست که فرشتگان به مؤمنان می گویند: «به سلامت وارد بهشت شوید، امروز روز آغاز زندگی همیشگی شما می باشد، هر آنچه بخواهید در بهشت برای شما فراهم است، خدا به شما نعمت هایی می دهد که به فکر هیچ کس نرسیده است».

* * *

فِی سِتَّةِ أَیَّام وَمَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوب (38) فَاصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ (39) وَمِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ (40)

محمّد(صلی الله علیه وآله) برای مردم مکّه از روز قیامت سخن می گفت و از آنان می خواست دست از بُت پرستی بردارند، بعضی می گفتند: «محمّد دیوانه است، او می گوید ما بعد از مرگ، زنده می شویم، چه کسی می تواند ما را بار دیگر زنده کند؟ وقتی ما مُردیم به مشتی خاک تبدیل می شویم و هرگز زنده نمی شویم».

وقتی محمّد(صلی الله علیه وآله) این سخنان آنان را شنید، اندوهناک شد، اکنون تو با او چنین سخن می گویی: «ای محمّد ! آنان خیال می کنند که من نمی توانم آنان را بار دیگر زنده کنم، آیا آنان فراموش کرده اند که من آسمان ها و زمین و آنچه در بین آنان است را در شش دوران آفریدم و این کار برای من سخت و خستگی آور نبود، من که چنین قدرتی دارم و این گونه جهان را آفریدم، هرگز زنده کردن آنان برایم سخت نیست».(14)

آری، اگر کافران در آفرینش آسمان ها، ستارگان و... فکر کنند به قدرت تو پی می برند، تو خدایی هستی که این همه قدرت داری، زنده کردن انسان ها برای تو، کار سختی نیست !

* * *

در آیه 38 برایم گفتی که جهان را در شش دوران آفریدی و این کار برای تو سخت و خستگی آور نبود.

به راستی منظور تو از این سخن چیست؟

تو می خواهی دروغ یهودیان را ثابت کنی، یهودیان بر این باورند که وقتی

ص:47

جهان را آفریدی، خسته شدی و برای استراحت، یک پای خود را بر روی پای دیگر انداختی !

این چه سخن باطلی است که آنان می گویند؟

آنان تو را نشناختند، عظمت تو را درک نکردند و ویژگی های یک انسان را به تو دادند و در جهل و نادانی خود گرفتار شدند.(15)

تو بالاتر از این سخنان کفرآمیز هستی ! تو جسم نداری، تو خسته نمی شوی، قدرت تو بی پایان است. تو خدای یگانه ای !!

* * *

یهودیان آن سخن نابجا را گفتند، تو به محمّد(صلی الله علیه وآله) چنین فرمان می دهی: «ای محمّد ! بر سخنان این مردم شکیبایی کن و قبل از طلوع خورشید و قبل از غروب، تسبیح و ستایش مرا به جای آور، همچنین پاسی از شب و بعد از سجده ها نیز مرا تسبیح بگو !».

آری، از محمّد(صلی الله علیه وآله) می خواهی تو را به پاکی یاد کند و «سبحان الله» بگوید.

سبحان الله !

«پاک و منزّه است خدا».

یهودیان گفتند که تو وقتی جهان را آفریدی، خسته شدی و پا روی پا انداختی، من وقتی «سبحان الله» می گویم، در واقع، فریاد می زنم که این سخنان باطل است.

سبحان الله !

* * *

تو خدای یکتا هستی و هیچ همتایی نداری، تو هیچ کدام از ویژگی ها و صفات مخلوقات خود را نداری.

ص:48

من می دانم که نباید تو را به چیزی تشبیه کنم و همه صفات و ویژگی هایی را که در بین مخلوقات می بینم باید از تو نفی کنم.

وقتی من به تو فکر می کنم، اوّل باید از عمق وجودم اعتراف کنم که تو بالاتر از هر چیزی می باشی که به ذهن من می آید.

اگر برای تو جسم فرض کنم، اگر برای تو، مکان و زمان فرض کنم، این خدایی است که من در ذهن خود ساخته ام.

تو خدای یگانه ای، تو بودی که زمان و مکان را آفریدی، تو بالاتر از آن هستی که به زمان یا مکان توصیف شوی. همه ویژگی هایی که من در آفریده ها می بینم، برای تو عیب و نقص حساب می شود، تو از هر عیب و نقصی پاک و منزّه هستی.

تو خدای من هستی، به هیچ کس ظلم نمی کنی. جاهل نیستی، ناتوان نیستی، هرگز از بین نمی روی.

همه این صفات در «سبحان الله» گنجانده شده است. یک «سبحان الله» می گویم و معنای آن هزار جمله است. با گفتن این واژه، تو را از تمام عیب ها و نقص ها دور می دانم.(16)

* * *

قرآن از پیامبر می خواهد تا قبل از طلوع و قبل از غروب و در پاسی از شب او را به پاکی یاد کند. سؤالی به ذهن من می رسد: منظور از این وقت ها چیست؟

وقتی بررسی می کنم، می فهمم که در اینجا به نمازهای واجب پنج گانه اشاره شده است، در نماز، انسان ذکر «سبحان الله» را بارها تکرار می کند و خدا را حمد و ستایش می نماید.

ص:49

اکنون مناسب است که این سه وقت را شرح دهم:

1 - قبل از طلوع آفتاب: منظور نماز صبح است که از اذان صبح تا طلوع آفتاب وقت خواندن آن است.

2 - قبل از غروب آفتاب: منظور نماز ظهر و عصر می باشد که از ظهر تا غروب آفتاب وقت خواندن آن است.

3 - پاسی از شب: منظور نماز مغرب و عشاء می باشد که از اوّل شب تا نصف شب وقت خواندن آن است.

این سه وقت را دانستم که به نمازهای پنج گانه اشاره دارد، امّا در آیه 40 خدا از پیامبر می خواهد «بعد از سجده ها» هم او را تسبیح کند، منظور از این سخن چیست؟ منظور از سجده ها در اینجا، نمازهای مستحبّی می باشد که به آن «نافله» می گویند.

بعد از نماز مغرب، مستحب است که دو نماز خوانده شود که هر کدام دو رکعت می باشند، به این نماز، «نافله مغرب» می گویند و ثواب بسیار زیادی دارد. در اینجا به این نماز، اشاره شده است. آری، قرآن از پیامبر می خواهد این نماز را بخواند و این گونه خدا را تسبیح و ستایش کند.(17)

* * *

وقتی محمّد(صلی الله علیه وآله) برای بُت پرستان از روز قیامت سخن می گفت، آنان می گفتند: «محمّد خواب پریشان دیده است که این سخنان را می گوید، او دروغگویی بیش نیست».

تو از محمّد(صلی الله علیه وآله) می خواهی تا در برابر سخنان آنان صبر کند، تو به آنان مهلت می دهی و در عذابشان شتاب نمی کنی، امّا سرانجام روز قیامت فرا می رسد و آن روز برای آنان، روز سختی خواهد بود. تو از محمّد(صلی الله علیه وآله)می خواهی منتظر روزی باشد که ندا دهنده ای از جایی بسیار نزدیک ندا می دهد. آن ندا دهنده، همان اسرافیل است که در صور می دمد.

اسرافیل دو بار در صور خود می دمد، در صور اوّل، که نزدیک برپایی قیامت است همه می میرند و نابود می شوند.

وقتی تو می خواهی قیامت را برپا کنی، اسرافیل را زنده می کنی و او در صور خود می دمد، این همان صیحه آسمانی است با هدفی خاص که در همه جا می پیچد و همه آن را می شنوند.

روز قیامت، روزی است که همه زنده می شوند و از قبرهای خود خارج می شوند. تو همان خدایی هستی که زنده می کنی و می میرانی، تو بر هر کاری توانا هستی، انسان ها را زنده می کنی و آنان برای حسابرسی به پیشگاه تو می آیند.

آری، تو فرمان می دهی و زمین شکافته می شود، همه به سرعت از قبرها خارج می شوند و همه در صحرای قیامت جمع می شوند، به راستی که زنده کردن و جمع کردن انسان ها برای تو، کاری آسان است.

تو به رفتار همه بندگانت آگاهی داری، تو می دانی که کافران به محمّد(صلی الله علیه وآله)چه سخنان ناروایی نسبت دادند، محمّد(صلی الله علیه وآله)آنان را از عذاب قیامت ترساند و آنان

ص:51

او را دیوانه و دروغگو خواندند، تو از محمّد(صلی الله علیه وآله)می خواهی که وظیفه خود را انجام دهد و پیام تو را به انسان ها برساند.

آری، محمّد(صلی الله علیه وآله) وظیفه ندارد که کافران را به اجبار، مؤمن کند، وظیفه او تنها رساندن پیام تو است و بس ! تو از او می خواهی تا با قرآن، کسانی که از عذاب قیامت می ترسند را پند و موعظه کند، کسانی که به قیامت ایمان دارند، از آن روز بیم دارند و به فکر این هستند که توشه ای برای آن روز آماده کنند.

تو از محمّد(صلی الله علیه وآله) می خواهی تا آن کافران را به حال خود رها کند، آنان اسیر تعصّب و لجاجت شده اند، سخن گفتن با آنان فایده ای ندارد، مهم این بود که حقّ برای آنان آشکار شود و پیام حقّ به گوش آنان برسد، وقتی آنان تصمیم گرفته اند که ایمان نیاورند، باید دیگر آن ها را به حال خود رها کرد.(18)

ص:52

آشنایی با سوره

1 - این سوره «مکیّ» است و سوره شماره 51 قرآن می باشد.

2 - «ذاریات» به معنای بادهایی است که ابرها را به حرکت درمی آورند. در آیه اول این سوره به این بادها سوگند یاد شده است و برای همین این سوره را به این نام خوانده اند.

3 - موضوعات مهم این سوره چنین است: حقّ بودن روز قیامت، پاداش مؤمنان بهشت است، ویژگی مؤمنان (نماز شب، صدقه دادن و...)، اشاره به ماجرای هلاکت قوم لوط و قوم ثمود، هدف از خلقت انسان...

ص:54

است و سرانجام فرا می رسد.

* * *

سخن از روز قیامت است و قرآن به باد و باران سوگند یاد می کند، چه رازی در این باد و باران است؟ تو از انسان ها می خواهی تا به طبیعت نگاه کنند، هر سال فصل زمستان زمین مرده است و گیاهی سبز نیست، فصل بهار که فرا می رسد، تو بادها را می فرستی تا ابرها را به حرکت درآورند، تو به وسیله باد، ابرها را به سرزمین های بی گیاه می بری و باران را از آسمان نازل می کنی، آن وقت زمین را با گیاهان زنده می کنی و انواع گیاهان زیبا و سرور آفرین می رویانی.

تو همان خدایی هستی که قدرت داری از خاکی که مرده بود و سرسبزی نداشت، این همه گیاهان را سبز کنی، رستاخیز این گونه است. تو می توانی از همین خاک، مردگان را زنده کنی.

کسانی که قیامت را انکار می کنند، چرا چشم بر عجایب این دنیا بسته اند؟ چرا قدری فکر نمی کنند؟ تو به باد و باران قسم یاد می کنی تا شاید آنان از خواب غفلت بیدار شوند.

* * *

اکنون به آسمان سوگند یاد می کنی، همان آسمانی که آن را با ستارگان زینت داده ای، به آسمان قسم یاد می کنی که کافران درباره قیامت اختلاف نظر دارند و هر کدامشان سخنی می گویند، یکی می گوید: «وقتی مردیم و به مشتی خاک تبدیل شدیم، چه کسی ما را زنده می کند»، دیگری می گوید: «اگر پدران ما زنده شوند، ما به قیامت ایمان می آوریم»، عدّه ای دیگر می گویند: «محمّد از قیامت ما را می ترساند، او خواب ترسناک دیده است که چنین می گوید».

این سخنانی است که آنان بر زبان می آورند، امّا نمی دانند هر کس به روز قیامت ایمان نیاورد، خود را از سعادت محروم کرده است.

کسانی که درباره قیامت، آن سخنان بی پایه و بی اساس را می گویند، از رحمت تو بی بهره اند، آنان در جهل و نادانی به سر می برند.

آن کافران از محمّد(صلی الله علیه وآله)می پرسیدند: «روز قیامت، کی فرا می رسد؟ تو می گویی ما در آن روز، عذاب می شویم، پس چرا آن عذاب، فرا نمی رسد؟ ما تا به کی باید صبر کنیم؟»، آنان این سخنان را می گفتند و می خندیدند و این گونه محمّد(صلی الله علیه وآله)را مسخره می کردند، امّا آنان باید بدانند که سرانجام روز قیامت فرا می رسد و آنان به آتش جهنّم گرفتار می شوند و در آن می سوزند.

در آن روز هیچ کس آنان را یاری نخواهد کرد، فرشتگان زنجیرهای آهنین بر گردن آن ها می اندازند و آن ها را با صورت بر روی زمین می کشانند و به سوی جهنّم می برند. وقتی آنان آتش سوزان جهنّم را می بینند، هراسان می شوند و صدای ناله هایشان بلند می شود، آن وقت است که فرشتگان به آنان می گویند: «عذاب خود را بچشید، این همان چیزی است که برای فرا رسیدن آن شتاب داشتید».

* * *

ص:57

تُوعَدُونَ (22)

کافرانی که روز قیامت را دروغ می پندارند، چرا به قدرت تو فکر نمی کنند؟ اگر آنان اهل فکر بودند، می فهمیدند که زنده کردن مردگان، برای تو کاری ندارد، تو خدای توانا هستی و هر چه اراده کنی بر آن توانایی داری.

روی زمین، نشانه های قدرت تو برای اهل یقین هست، کوه ها، درّه ها، دشت ها، رودها، چشمه ها و.... همه نشانه ای از قدرت توست.

اگر من به جسم و جان خود نیز دقّت کنم، نشانه های زیادی از قدرت تو را می یابم.

تو باران را از آسمان فرو می فرستی، این باران است که سبب رشد گیاهان و درختان می شود و روزی انسان ها از آن به دست می آید، آنچه از خیر و خوبی و رحمت به بندگانت وعده دادی از آسمان نازل می گردد.

* * *

به راستی چه چیزی برای انسان، خیلی واضح و روشن است؟

توانایی سخن گفتن !

انسان سخن می گوید، هیچ کس در این توانایی، شک ندارد، این مطلب یقینی است، قیامت هم این گونه است، هیچ شکی در آن وجود ندارد، در آن روز، همه انسان ها زنده می شوند، این مطلب، واضح و روشن است.

وقتی انسانی سخن می گوید، به سخن گفتن خود یقین دارد و هیچ وقت شک نمی کند که آیا می تواند سخن بگوید یا نه، این مطلب برای او بسیار واضح است، روز قیامت، عدالت تو را تکمیل می کند، اگر قیامت نباشد، چه فرقی میان خوب و بد است؟ بعضی در این دنیا، به همه ظلم می کنند و به حقّ دیگران تجاوز می کنند و زندگی راحتی برای خود دست و پا می کنند و پس از مدّتی می میرند، پس کِی باید نتیجه ظلم خود را ببینند؟

آنان که روز قیامت و معاد را انکار می کنند، می گویند انسان پس از مرگ، نیست و نابود می شود و همه چیز برای او تمام می شود. چگونه ممکن است سرانجام انسان های خوب با سرانجام انسان های بد، یکسان باشد؟ اگر قیامت نباشد، عدالت تو بی معنا می شود، تو هرگز بر بندگانت ظلم نمی کنی، برای همین قیامت را حتماً برپا می کنی. در برپایی قیامت، هیچ شکی نیست.

ص:60

امّا آنان به سخن او اعتنا نمی کردند، لوط(علیه السلام) به آنان وعده عذاب تو را داد و آن ها او را مسخره کردند.

تو به آنان مهلت دادی، امّا سرانجام عذاب آنان فرا رسید، تو فرشتگانت را به زمین فرستادی تا آنان را نابود کنند. تو فرمان دادی تا آن فرشتگان ابتدا نزد ابراهیم(علیه السلام) بروند و به او مژده فرزند بدهند.

ابراهیم(علیه السلام) با ساره ازدواج کرده بود، سال های سال از زندگی آنان گذشته بود و تو به آن ها فرزندی نداده بودی. سرانجام ابراهیم(علیه السلام) از زن دیگری به نام «هاجر» دارای پسری به نام «اسماعیل» شد.

تو به ابراهیم(علیه السلام) امر کرده بودی تا اسماعیل(علیه السلام) و مادرش هاجر را به مکّه ببرد، ابراهیم(علیه السلام)آنان را به مکّه برد و کعبه را بازسازی کرد و آن ها در آنجا ماندند.

ابراهیم(علیه السلام) به فلسطین بازگشت، محل زندگی او فلسطین بود و او در کنار ساره زندگی می کرد، ابراهیم(علیه السلام) دلش می خواست تا از ساره هم فرزندی داشته باشد، این حاجتی بود که ابراهیم(علیه السلام) بارها از تو خواسته بود. اکنون تو می خواهی به او بشارت پسری به نام «اسحاق» را بدهی، پسری که از نسل او «بنی اسرائیل» پدید خواهد آمد.

این داستان مهمانان ابراهیم(علیه السلام)است: فرشتگان به شکل انسان ظاهر شده بودند، آنان نزد ابراهیم(علیه السلام) آمدند و به او سلام کردند، ابراهیم(علیه السلام) در جواب گفت: «سلام بر شما ! من شما را نمی شناسم»، امّا ابراهیم(علیه السلام)بسیار مهمان نواز بود، او در خانه گوساله ای داشت، ابراهیم(علیه السلام) آن را کشت. همسرش گوشتِ آن را کباب کرد و ابراهیم(علیه السلام) آن را برای مهمانانش آورد.

ابراهیم(علیه السلام) سر سفره کنار مهمانان خود نشست، امّا هر چه منتظر شد دید آن ها دست به سوی غذا دراز نمی کنند، پس به آنان گفت: «چرا غذا نمی خورید؟»،

ص:62

ابراهیم(علیه السلام) قدری صبر کرد، امّا باز هم آنان غذا نخوردند.

ابراهیم(علیه السلام) حدس زد که آنان نمی خواهند از نان و نمک او بخورند و این نشانه خوبی نبود، اگر کسی از غذای دیگری بخورد، به قول معروف «نمک گیر» می شود و دیگر به میزبان خود صدمه ای نمی زند، وقتی ابراهیم(علیه السلام)دید که مهمانان غذای او را نمی خورند، بدگمان شد و فکر کرد که آنان قصد بدی دارند.

اینجا بود که مهمانان به او گفتند: «ای ابراهیم ! نگران نباش ! ما فرستادگان خدا هستیم و تو را به پسری دانا بشارت می دهیم».

ساره، همسر ابراهیم(علیه السلام) در پذیرایی مهمانان، او را کمک می کرد، وقتی ابراهیم(علیه السلام) با فرشتگان سخن می گفت، ساره ایستاده بود، او هم در تعجّب بود که چرا مهمانان از این غذا نمی خورند که این سخن فرشتگان را شنید، ساره از شگفتی فریادی زد و از تعجّب دستش را به صورتش زد و گفت: «من زنی پیر و نازا هستم، چگونه می شود در این سن فرزندی بزایم؟».

فرشتگان به او گفتند: «خدای تو چنین خواسته است و هر کار او از روی حکمت است و او به همه چیز داناست».

* * *

ابراهیم(علیه السلام) فهمید که مهمانان او فرشتگان تو هستند و مژده ای را که به او و همسرش دادی، شنید و بسیار خوشحال شد، او به آنان رو کرد و گفت: «شما برای چه کاری آمده اید؟».

آنان در جواب گفتند: «ما برای عذاب قومی گناهکار آمده ایم تا بارانی از سنگ بر سر آنان بریزیم، سنگ هایی که از طرف خدا برای هلاک آنان، نشان شده است».

فرشتگان با او خداحافظی نمودند و از فلسطین به سوی سرزمین سُدوس حرکت کردند، لوط(علیه السلام) در مزرعه خود در خارج از شهر مشغول کشاورزی بود، فرشتگان نزد او رفتند و مهمان او شدند، آن ها به او خبر دادند که برای عذاب این مردم گناهکار آمده اند.

این قانون توست، وقتی می خواهی عذاب را نازل کنی، ابتدا مؤمنان را نجات می دهی، مؤمنان آن شهر را هم نجات دادی، امّا در آن شهر فقط اهل یک خانه، مؤمن بودند، آن هم خانه لوط(علیه السلام).

آری، در آن شهر فقط لوط(علیه السلام) و دختران او مؤمن بودند، نیمه شب که فرا رسید، آنان از شهر دور شدند، امّا زن لوط(علیه السلام) در شهر ماند چون او از کافران بود. سرانجام عذاب تو فرا رسید، به قدرت خود، شهر را زیر و رو کردی و بارانی از سنگریزه بر آنان نازل کردی، سنگریزه هایی که نشانه هایی داشتند و معلوم بود سنگِ عذاب هستند.

خرابه های آن شهر، نشانه ای است برای آنان که از عذاب دردناک تو می هراسند، آری این عاقبت کار کسانی بود که گناه کردند و از فرمان تو سرپیچی نمودند.

آیا همسر لوط(علیه السلام)، مادر دختران او بود؟

ص:64

لوط(علیه السلام) با زنی مؤمن ازدواج کرده بود و از او دخترانی داشت که آن ها هم مؤمن بودند. آن زن مؤمن از دنیا رفت، پس از آن، لوط(علیه السلام) با زن دیگری ازدواج کرد امّا آن زن به او کفر ورزید، در واقع همسر لوط(علیه السلام) که به عذاب گرفتار شد، نامادری دختران لوط(علیه السلام) بود.(20)

* * *

از سرنوشت قوم «عاد» سخن می گویی، تو هود(علیه السلام) را برای هدایت آنان فرستادی، آنان جمعیّت زیادی داشتند و دارای ثروت فراوانی بودند و همه بُت پرست بودند، آنان پیامبر خود را دروغگو خواندند و به او ایمان نیاوردند و سرانجام تندبادی شدید و هولناک را فرستادی، تندبادی که به هر چه میوزید، آن را در جا خشک و نابود می کرد. این گونه بود که همه کافران، نابود شدند.

* * *

البتّه در میان قوم «عاد» و «ثمود»، گروهی اندک بودند که به پیامبران تو ایمان آورده بودند و پرهیزکار بودند، تو قبل از آن که عذاب فرا رسد، آنان را نجات دادی.(21)

* * *

وجود دارد، ولی امروزه ثابت شده است که همه گیاهان نر و ماده دارند و با گرده افشانی میوه می دهند.

همچنین دانشمندان می گویند همه موجودات جهان از اتم تشکیل شده اند. اتم هم از ذرّاتی همانند الکترون و پروتون تشکیل شده است. الکترون، بارِ الکتریکی منفی دارد. پروتون، بارِ الکتریکی مثبت دارد، همچنین پروتون درون هسته اتم است و الکترون دور هسته اتم می چرخد. بعضی ها بر این باورند که منظور از «زوجیّت»، مثبت و منفی بودن ذرّات اتم می باشد.

* * *

بلکه از روی اجبار خواهد بود. تو اراده کرده ای که هر کس به اختیار خود ایمان را برگزیند.

وقتی تو به انسان ها اختیار دادی، طبیعی است که گروهی از انسان ها، راه کفر را انتخاب می کنند، آری، وقتی محمّد(صلی الله علیه وآله)این قانون تو را دانست، دیگر از ایمان نیاوردن کافران حسرت و اندوه به خود راه نداد.

همه پیامبرانی که قبل از محمّد(صلی الله علیه وآله) آمدند با دشمنی کافران روبرو شدند، آنان نیز پیامبران خود را جادوگر و دیوانه خواندند.

این ماجرای همه انسان های کافر در طول تاریخ بود، همه آنان پیامبران خود را جادوگر و دیوانه خواندند.

به راستی آیا آنان همدیگر را به این سخن سفارش کرده بودند؟

نه. خیلی از آنان همدیگر را ندیده بودند، امّا سخن آنان، یکی بود، زیرا آنان مردمی طغیانگر بودند. این روحیه طغیانگری آنان بود که سبب شد آنان پیامبران را جادوگر و دیوانه بخوانند، آنان می خواستند به لذّت ها و شهوت های خود برسند و پیامبران را مانع خود می دانستند، پس آنان را جادوگر و دیوانه می خواندند.

* * *

می خواهی تا آنان را به حال خود رها کند زیرا او با همه آنان، اتمام حجّت کرده است و دیگر در خور نکوهش نخواهد بود، او به وظیفه اش عمل کرده است، تو از او می خواهی تا مؤمنان را پند و موعظه کند، زیرا پند و موعظه، مؤمنان را سود می دهد، مؤمنان وقتی موعظه را می شنوند به رستگاری و سعادت رهنمون می شوند.

* * *

می خوانی، برای این است که آنان به کمال برسند.

آری، سعادت و رستگاری بندگانت در این است که تو را عبادت کنند و به فرمان تو گوش دهند، تو پیامبران را فرستادی تا راه بندگی را به همه نشان دهند، البتّه تو هیچ کس را مجبور به ایمان نمی کنی، تو به همه ما اختیار دادی و ما باید خودمان راه خود را انتخاب کنیم.

* * *

نخواهد کرد، فرشتگان زنجیرهای آهنین بر گردن آن ها می اندازند و آن ها را با صورت بر روی زمین می کشانند و به سوی جهنّم می برند.

وقتی آنان آتش سوزان جهنّم را می بینند، هراسان می شوند و صدای ناله هایشان بلند می شود، آن وقت است که تو به آنان می گویی: «بچشید عذاب آتشی را که آن را دروغ می پنداشتید».(23)

ص:72

 

آشنایی با سوره

1 - این سوره «مکیّ» است و سوره شماره 52 قرآن می باشد.

2 - در آیه اول این سوره به کوه «طور» سوگند یاد شده است، همان کوهی که در صحرای سینا قرار دارد و موسی(علیه السلام) در آنجا به پیامبری رسید. برای همین این سوره را به این نام خوانده اند.

3 - موضوعات مهم این سوره چنین است: عذاب کافران در روز قیامت، پاداش مؤمنان در بهشت، نعمت های زیبای بهشتی، اعتقادات باطل بُت پرستان، سفارش به صبر و استقامت...

ص:74

سوگند به دریاها که وقتی قیامت برپا شود برافروخته می شوند و به جوش می آیند که عذاب روز قیامت برای کافران، حتمی است.

آری، تو به کوه طور، تورات، بیت معمور و دریاهای جوشان سوگند یاد می کنی که قیامت حقّ است و دروغ نیست.

* * *

در آیه 3 به «بیت معمور» سوگند یاد می شود.

«بیت معمور» به معنای «خانه آباد» است، خدا روی زمین، کعبه را برای انسان ها قرار داده است تا دور آن طواف کنند، او برای فرشتگان نیز، خانه ای همانند کعبه در آسمان ها قرار داده است که نام آن، «بیت معمور» است، فرشتگان گروه گروه به طواف آن می پردازند و این گونه خدا را عبادت می کنند. این خانه در آسمان ها و درست در بالای کعبه قرار دارد و فقط فرشتگان از آن خبر دارند.(24)

* * *

روز قیامت روزی است که آسمان، سخت به جنب و جوش می افتد، خورشید خاموش می شود، ستارگان از مدار خود خارج می شوند، آسمان درهم پیچیده می شود، کوه ها از جا کنده می شوند و متلاشی می شوند.

پس وای بر کافران در روز قیامت !

وای بر آنان که عذاب سختی در انتظارشان است، آنان در این دنیا، قرآن را دروغ می شمارند و غرق در هوسرانی و خوشگذرانی هستند، امّا در روز قیامت فرشتگان آنان را کشان کشان به سوی آتش جهنّم می برند و به آنان می گویند: «این همان آتشی است که شما آن را تکذیب می کردید، آیا به یاد دارید که قرآن را جادو می دانستید، قرآن از این جهنّم سخن گفت، اکنون بگویید آیا این جهنّم جادوست؟ شما جهنّم را باور نداشتید، آیا اکنون هم آن را باور ندارید؟».

کافران به آتش جهنّم نگاه می کنند، شعله های آتش زبانه می کشد، آنان هراسان می شوند و صدای ناله هایشان بلند می شود، آنان می دانند که این آتش، حقیقت است و جادو نیست، آن وقت است که فرشتگان به آنان می گویند: «در این آتش وارد شوید و بسوزید، صبر و بی صبری برای شما یکسان است، شما هرگز از آن رهایی نمی یابید، این آتش چیزی جز نتیجه کارهای خود شما نیست».

* * *

بِحُور عِین (20) وَالَّذِینَ آَمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمَان أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَمَا أَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْء کُلُّ امْرِئ بِمَا کَسَبَ رَهِینٌ (21)

از سرنوشت کافران سخن گفتی، امّا مؤمنان در روز قیامت در باغ های بهشتی، غرق نعمت های زیبای تو خواهند بود، آنان از نعمت های بهشتی لذّت می برند و از عذاب جهنّم به دور می باشند.

فرشتگان به آنان می گویند: «بخورید و بیاشامید، گوارای وجودتان باد، این نعمت ها، پاداش کارهای نیکوی شماست». مؤمنان بر تخت هایی که کنار هم نهاده شده اند، تکیه می زنند.

تو مردان مؤمن را به همسریِ زنان بهشتیِ درشت چشم در می آوری که به آنان «حورالعین» می گویند.

نعمت بزرگ دیگر این است که انسان فرزندان باایمان خود را در بهشت کنار خود ببیند و از انس با آنان لذّت ببرد، پس تو فرزندان مؤمنان را نزد آنان می رسانی و از پاداش نیک آن مؤمنان چیزی کم نمی کنی. آری، بعضی از افرادی که به تو ایمان داشتند و در ایمان، از پدران و مادران مؤمن خود پیروی کردند، ولی کوتاهی هایی داشته اند، تو به احترام پدر و مادرشان، آنان را می بخشی و کنار پدران و مادرانشان می رسانی.

البتّه تو هرگز از پاداش پدران و مادران چیزی کم نمی کنی، اعمال هر کس، همراه خود اوست، تو از لطف و کرم خویش، فرزندان آنان را می بخشی و آنان را در کنار پدران و مادرانشان قرار می دهی. تو این کار را برای شادی دل پدران و مادران می کنی.

ص:78

* * *

امام صادق(علیه السلام) درباره روز قیامت سخن می گفت و سخنش به اینجا رسید: وقتی روز قیامت فرا رسد، ندا دهنده ای ندا می دهد: «ای مردم ! چشم های خود را پایین بیندازید که فاطمه(علیها السلام)می خواهد از صحرای قیامت عبور کند»، همه چشم خود را پایین می گیرند و فاطمه(علیها السلام) در حالی که دوازده هزار فرشته او را همراهی می کنند به سوی بهشت حرکت می کند. در این هنگام خدا فرشته ای را می فرستد تا این پیام را به فاطمه(علیها السلام)برساند: «ای فاطمه ! هر چه می خواهی از من بخواه تا به تو عطا کنم».

فاطمه(علیها السلام) در جواب می گوید: «بارخدایا ! تو نعمتت را بر من تمام کردی و بهشت را به من عطا کردی، از تو می خواهم تا اجازه دهی تا فرزندانم و هر کسی که فرزندان مرا دوست دارد را شفاعت کنم».

اینجاست که خدا به فاطمه(علیها السلام)اجازه می دهد تا فرزندانش و هر کس که فرزندانش را دوست دارد، شفاعت نماید، با شفاعت او گروه زیادی به بهشت وارد می شوند و از نعمت های بهشتی بهره مند می شوند.

آن روز است که معنای آیه 21 این سوره آشکار می شود: «من فرزندان مؤمنان را نزد آنان می رسانم و از پاداش نیک آن مؤمنان چیزی کم نمی کنم». آری، خدا از پاداش فاطمه(علیها السلام)چیزی کم نمی کند ولی به احترام او، فرزندان و دوستان فرزندان او را به بهشت وارد می کند.(25)

به راستی منظور از «فرزندان فاطمه» چه کسانی می باشند؟

یازده فرزند فاطمه(علیها السلام) به مقام امامت رسیدند (امام حسن، امام حسین، امام سجّاد... مهدی(علیهم السلام))، آنان که نیاز به شفاعت ندارند، خدا به آنان مقام عصمت داده است، پس معلوم می شود آن فرزندان فاطمه(علیها السلام) که روز قیامت شفاعت

ص:79

می شوند، کسانی هستند که از نسلِ فاطمه(علیها السلام) می باشند هر چند میان آنان و فاطمه(علیها السلام)، نسل های زیادی فاصله باشد، ما امروزه به آنان «سادات» می گوییم، خوشا به حال کسی که «سادات» را به احترام فاطمه(علیها السلام)دوست داشته باشد.

* * *

خدمت گزاران مؤمنان هستند.

روزگاری که قرآن نازل شد، بیشتر برده ها سیاه پوست بودند و بعضی از آنان پیر بودند، هر ثروتمندی تعدادی برده داشت و آن برده ها خدمت او را می کردند، قرآن می گوید: خدمت گزاران بهشتی، سیاه پوست نیستند، بلکه آنان زیبا و جوان هستند و توانایی انجام هر کاری را دارند.

در اینجا لازم می بینم که نکته ای را ذکر کنم: بعضی وقتی به این آیه رسیده اند، چنین گفته اند: «زنانی که در این دنیا مؤمن بوده اند وقتی به بهشت می روند با چند تن از آن غِلمان ازدواج می کنند».

این سخن هیچ دلیل معتبری ندارد. در هیچ آیه و حدیث معتبری از ازدواج زنان مؤمن با غِلمان سخنی گفته نشده است.

من دقّت کرده ام، کسانی که این سخن را گفته اند، همه مرد بودند !

گویا آنان فقط شرایط روحیِ مرد را در نظر گرفته اند. هر کس که گوهر وجودی زن را نشناسد، ممکن است چنین سخنی را بنویسد، امّا چندشوهری، مخالف طبیعتِ زن است !

کاش یک زن پیدا می شد و برای این آیه، تفسیری می نوشت !

خدا زن را این گونه آفریده است که دوست دارد یک مرد را دوست بدارد و تنها به او عشق بورزد.

زنی که از فطرت خود دور نشده است چنین احساس پاکی دارد. در بهشت، فطرت پاک زن به دنبال چنین چیزی است. او هرگز چیزی غیر از این را طلب نمی کند ! این احساسی است که هر زن درک می کند.

* * *

روزی با یکی از کسانی که از چندشوهری در بهشت سخن می گفت، روبرو

ص:81

شدم، او می دانست که من این سخن را قبول ندارم، پس گفت: «آیا قبول داری خدا قول داده است که در بهشت هر چه بخواهند به آنان بدهد». من در جواب گفتم: «بله. این مطلب در آیه 31 سوره نحل ذکر شده است». او گفت: «اگر زنی، چندشوهری را بخواهد، چه می گویی؟».

قدری فکر کردم و سپس به او گفتم:

__ اگر یکی از مؤمنان بخواهد که خون بدنش را بخورد، چه می گویی؟

__ کدام انسان عاقل چنین اراده ای می کند؟ هرگز اهل بهشت چنین چیزی را نمی خواهند.

__ برای چه؟

__ چون این کار بر خلاف فطرت انسان است.

__ دوست من ! چندشوهری هم برخلاف فطرت زن است ! تو مرد هستی و دوست داری چند زن داشته باشی، امّا زن با مرد خیلی تفاوت دارد. این را بفهم ! هر زنی که فطرت سالمی داشته باشد، هرگز چنین خواسته ای ندارد.

وقتی من این سخن را گفتم، او به فکر فرو رفت و دیگر چیزی نگفت.(26)

* * *

اکنون درباره وضعیّت زنان در بهشت می نویسم: خدا در روز قیامت زنان مؤمن را به بهشت می برد، آنان جوان می شوند و خدا به آنان زیبایی عجیبی می دهد، به گونه ای که از همه حورالعین ها زیباتر به نظر می آیند و خدا به آنان اختیار می دهد که با یک مرد مؤمن ازدواج کنند.

زنی که هرگز در دنیا ازدواج نکرده است، خدا در بهشت او را به ازدواج یکی از مردان مؤمن در می آورد.

اگر زنی در دنیا ازدواج کرده باشد، ولی شوهر او در روز قیامت در جهنّم

ص:82

باشد، خدا آن زن مؤمن را به ازدواج یکی از مردان مؤمن در می آورد.

اگر زنی در دنیا چند بار ازدواج کرده باشد و همه شوهران او در روز قیامت در بهشت باشند، آن زن حقّ انتخاب دارد و می تواند یکی از آنان را انتخاب کند و به همسری او دربیاید.(27)

* * *

است که او با «وحی» ارتباط دارد، تو این سخنان را بر قلب او نازل می کنی.

* * *

آنان می گویند: «قرآن ساخته ذهن محمّد است، او خودش این سخنان را می گوید و آن را به خدا نسبت می دهد»، این چه سخن باطلی است که آنان می گویند، این سخنان بهانه است، آنان گرفتار لجاجت شده اند و ایمان نمی آورند.

محمّد(صلی الله علیه وآله) بارها به آنان گفته است: «اگر در قرآن شک دارید، سوره ای مانند آن بیاورید». پس چرا این کار را نکردند؟

آنان قرآن را حاصل اندیشه محمّد(صلی الله علیه وآله) می دانند، اگر راست می گویند، پس سخنی همانند آن بیاورند، اگر قرآن، سخن یک انسان است، پس دیگر انسان ها هم باید بتوانند مانند آن را بیاورند.

* * *

ابوسفیان، رئیس کافران مکّه، سه بار به جنگ پیامبر آمد، او هزینه های زیادی برای این جنگ ها صرف کرد، بهترین سربازانش در این جنگ ها کشته شدند، به راستی اگر او می توانست یک سوره مانند قرآن بیاورد، آیا لازم بود این همه برای جنگ هزینه کند؟

او که رئیس قبیله قریش بود، می توانست همه دانشمندان عرب را جمع کند و از آنان بخواهد یک سوره مانند قرآن بیاورند، اگر کسی می توانست یک سوره مانند قرآن بیاورد، دیگر آبرویی از اسلام باقی نمی ماند و پیامبر شکست خورده بود. به راستی چرا ابوسفیان این کار را نکرد؟

اکنون بیش از 1400 سال از ظهور اسلام می گذرد، دشمنان زیادی برای

ص:85

نابودی اسلام تلاش نموده اند، چرا آنان به جای این همه زحمت، یک سوره کوچک مانند قرآن نمی آورند؟

جوابش معلوم است، هیچ انسانی نمی تواند این کار را بکند، قرآن، معجزه خداست، چه کسی می تواند مانند آن را بیاورد؟هر کس که در قرآن تفکّر کند، می فهمد قرآن، نوشته بشر نیست، پس به قرآن ایمان می آورد.

* * *

الْمُسَیْطِرُونَ (37) أَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ یَسْتَمِعُونَ فِیهِ فَلْیَأْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بِسُلْطَان مُبِین (38)

مردم مکّه می گفتند: «چرا محمّد پیامبر شده است؟ چرا یکی از ثروتمندان ما پیامبر نشد؟»، آنان به محمّد(صلی الله علیه وآله)حسادت میورزیدند و این سخنان را می گفتند.

به راستی آیا گنج های رحمت تو در دست آن ها بود که هر کس را می خواستند پیامبر کنند؟ مگر آنان چقدر قدرت و توانایی داشتند؟

آنان می گفتند: «خدا به ما فرمان داده است که بُت ها را بپرستیم»، این چه سخن باطلی است !

چرا آنان این گونه دروغ می گفتند؟

تو هرگز انسان ها را به بُت پرستی فرا نخوانده ای، پس چرا آنان چنین دروغ هایی را می بافتند؟

آیا آنان ادّعا داشتند که وحی بر آنان نازل می شود؟

یا نردبانی داشتند که به آسمان ها بروند و سخنان فرشتگان را بشنوند؟ کسی که چنین ادّعایی دارد باید دلیل روشنی بیاورد.

آنان هرگز دلیلی بر این سخن خود نداشتند و هرگز سخن فرشتگان را نشنیده بودند.

* * *

ص:87

تو به محمّد(صلی الله علیه وآله) فرمان دادی که آنان را هدایت کند و هرگز از آنان از مالِ دنیا چیزی به عنوان مزد نخواهد، پس چرا آنان سخن محمّد(صلی الله علیه وآله)را نپذیرفتند؟ محمّد(صلی الله علیه وآله) که از آنان پول و مال دنیا را به عنوان پاداش طلب نکرد، اگر محمّد(صلی الله علیه وآله)از آنان چنین پاداشی می خواست، آنان می توانستند بگویند: «ما نمی توانیم به محمّد(صلی الله علیه وآله) پول بدهیم»، اکنون که محمّد(صلی الله علیه وآله) از آنان پول و ثروتی درخواست نکرده است، پس چرا بهانه می آورند؟ چرا حقّ را نمی پذیرند؟

* * *

می فرستاد، آنان می گفتند که باران پربرکتی در راه است، آنان آن عذاب سیاه را که در آسمان آشکار می شود، ابرهای باران زا تصوّر می کردند و این گونه خود را فریب می دادند.

* * *

بی خبرند، تو آنان را به خشکسالی و قحطی مبتلا می سازی، شاید از خواب غفلت بیدار شوند.

اکنون از محمّد(صلی الله علیه وآله) می خواهی تا در راهی که در پیش گرفته است، صبر و استقامت کند و از دسیسه ها و توطئه های کافران نهراسد زیرا تو او را در حفاظت کامل خویش قرار داده ای و او را در برابر دشمنان حفظ می کنی، تو از محمّد(صلی الله علیه وآله)می خواهی تا هنگامی که برای نماز شب برمی خیزد، تو را تسبیح گوید و حمد و ثنای تو را به جای آورد، همچنین پاسی از شب و هنگام غروبِ ستارگان تو را حمد و تسبیح گوید.

* * *

قرآن در اینجا از پیامبر دو چیز می خواهد:

1 - وقتی برای نماز شب از خواب برمی خیزد «سبحان الله» و «الحمد لله» بگوید، خدا را از همه عیب ها و نقص ها پاک بداند و همه خوبی ها را از او بداند، خدا از پیامبر خود می خواهد تا پاسی از شب را «تسبیح» بگوید، یعنی نماز شب بخواند.

3 - بعد از غروب ستارگان، «تسبیح» بگوید، این همان وقتی است که سپیده طلوع می کند و ستارگان کم کم ناپدید می شوند. منظور از تسبیح در آن وقت، خواندن «نماز نافله صبح» است. قبل از این که انسان نماز صبح را بخواند، مستحب است که دو رکعت نماز مستحبی بخواند که به آن، «نافله صبح» می گویند.

ص:92

این نماز ثواب بسیار زیادی دارد و همواره به خواندن آن سفارش شده است. در حدیثی از پیامبر نقل شده که فرمود: خواندن نافله صبح از همه دنیا و آنچه در دنیا وجود دارد، بهتر است».(32)

* * *

نماز شب آثار زیادی دارد، در اینجا اشاره ای کوتاه به آثار آن می کنم:

نماز شب انسان را از گناه باز می دارد و توفیق ترک گناه می دهد، باعث بخشش گناهان می شود، مشکلات و گرفتاری ها را رفع می کند، سبب رضایت خدا می شود، قلب را نورانی می کند، دعا را مستجاب می کند، رزق و روزی را زیاد می کند، عمر را طولانی می کند و بلاها را دور می گرداند، سبب می شود تا در روز قیامت بتوان به سلامت از پل صراط عبور کرد.(33)

ص:93

ص:94

 

 

آشنایی با سوره

1 - این سوره «مکیّ» است و سوره شماره 53 قرآن می باشد.

2 - در زبان عربی برای ستاره ثریا یا خوشه پروین از واژه «نجم» استفاده می کردند، قرآن در آیه اول این سوره به این ستاره، سوگند یاد می کند، برای همین این سوره را به این نام خوانده اند.

3- موضوعات مهم این سوره چنین است: سفر آسمانی پیامبر (معراج)، پرهیز از بُت پرستی، بخشش گناهان، انسان نتیجه تلاش خود را می بیند، نشانه های قدرت خدا، هلاکت مردمی که راه کفر را برگزیدند.

ص:96

قرآن چیزی جز وحی نیست».

آری، محمّد(صلی الله علیه وآله) چیزی از خودش نمی گوید. قرآن، ساخته ذهن او نیست، بلکه تو او را به مقام پیامبری برگزیدی و قرآن را به او وحی کردی.

* * *

من می خواهم بدانم راز «نَجم» در اینجا چیست که به آن سوگند یاد می شود. وقتی تحقیق می کنم به این نتیجه می رسم که مردم آن روزگار به «ثُریّا»، «نَجم» می گفتند.(34)

«ثریّا» نام دیگر «خوشه پروین» است، مجموعه هفت ستاره که شب ها در آسمان دیده می شوند و به شکل خوشه انگور می باشند. درست است که واژه «نجم»، به معنای یک ستاره است و وقتی به خوشه پروین نگاه می کنیم، هفت ستاره می بینیم، امّا مردم آن روزگار، این هفت ستاره را به عنوان یک «ستاره» به حساب می آوردند و به آن ها، «نجم» می گفتند، ثریا از نظر درخشندگی، سومین ستاره آسمان است.

اگر با تلسکوپ به این مجموعه نگاه کنیم می فهمیم که در این مجموعه، بیش از 200 ستاره وجود دارد.

نور می تواند در یک ثانیه، هفت بار زمین را (از روی خط استوا) دور بزند، نور اگر بخواهد از اوّلین ستاره به آخرین ستاره آن برسد، سیزده سال طول می کشد !

فاصله ثریّا با زمین، 410 سال نوری است. یعنی وقتی من امشب به ثریا نگاه کنم، نوری را می بینم که 410 سال پیش، از آن ستاره ها جدا شده است و اکنون به زمین رسیده است. این ستارگان 4 تا 7 برابر خورشید می باشند.

بعضی از مردم آن روزگار، ثریا را می پرستیدند و آن را خدای باران

ص:98

می دانستند، در سرزمین حجاز آب کم بود و رشد گیاهان و علوفه ها به باران ها بستگی داشت.(35)

قرآن در اینجا به روزی که «ثریا» نابود می شود، سوگند یاد می کند، قرآن به مردم آن روزگار، خبر می دهد که ثریا روزی نابود خواهد شد، آیا چیزی که روزی نابود می شود، شایسته پرستش است؟

هدف قرآن این است: آنان با شنیدن این سخن به فکر فرو بروند و از خواب غفلت بیدار شوند و دست از آن خرافات بردارند و فقط کسی را بپرستند که هرگز نابود نمی شود.

* * *

سوره به شرح این ماجرا پرداخته می شود.

* ماجرای دوم: شب معراج

شبی که پیامبر از مکّه به بیت المقدس رفت و سپس تو او را به آسمان ها بردی. در آن شب نیز جبرئیل بر او به صورت اصلی جلوه کرد. در آیات 12 تا 18 این سوره این ماجرا آمده است.

* * *

دیگر وقت آن است که آیات 5 تا 11 را شرح دهم و با ماجرای شب مبعث آشنا شوم. این چند آیه را می خوانم:

* * *

تو خدای یگانه ای، محمّد(صلی الله علیه وآله) را به پیامبری برگزیدی و جبرئیل را فرستادی تا قرآن را برای او بخواند و پیام تو را به او بگوید، جبرئیل فرشته ای است که قدرت عظیم و توانایی عجیبی دارد، جبرئیل با صورت اصلی خود بر محمّد(صلی الله علیه وآله)جلوه کرد.

در آن لحظه، جبرئیل در افق بالاتر بود، زیرا جبرئیل از همه فرشتگان مقامش بالاتر است. جبرئیل تمام شرق و غرب دنیا را فرا گرفته بود و آن چنان با عظمت بود که پیامبر به هیجان آمد.

بعد از آن جبرئیل به محمّد(صلی الله علیه وآله)نزدیک و نزدیک تر شد تا آنجا که فاصله او با محمّد(صلی الله علیه وآله) به اندازه دو کمان یا کمتر شد، اینجا بود که تو قرآن را بر محمّد(صلی الله علیه وآله)نازل کردی.

در آن هنگام محمّد(صلی الله علیه وآله) با چشم خود، نشانه های قدرت تو را دید، هر چه را او به چشم دیده بود، قلبش آن را تأیید کرد، او یقین داشت که نشانه های عظمت تو را دیده است.(36)

ص:100

* * *

معنای این جمله چیست: «فاصله جبرئیل با محمّد(صلی الله علیه وآله) به اندازه دو کمان یا کمتر از آن بود».

ما امروزه برای اندازه گیری فاصله از متر استفاده می کنیم، در آن روزگار از واحد «ذراع» استفاده می کردند، هر ذراع تقریباً 75 سانتیمتر است. (ذراع به معنای بازو می باشد، گویا عرب ها، اندازه بازوی افراد تنومند را 75 سانتیمتر در نظر می گرفتند و آن را به عنوان یک واحد انتخاب کردند. آنان فاصله بین آرنج تا انگشتان دست را ذراع می گفتند).

از طرف دیگر، اندازه کمانی که با آن تیر پرتاب می کردند، به اندازه یک ذراع بود.

در این آیه از «دو کمان» سخن به میان آمده است. اندازه «دو کمان» مساوی با «یک متر و نیم» است.

با توجّه به آنچه گفتم، معنای آیه چنین می شود: «در آن شب، جبرئیل به محمّد(صلی الله علیه وآله) به اندازه یک متر و نیم یا کمتر نزدیک شد».(37)

معلوم است که قرآن می خواهد نزدیک شدن جبرئیل به پیامبر را بیان کند. عبارت های «دو کمان» یا «دو ذراع» یا «یک متر و نیم» وسیله ای است برای اشاره به این نزدیکی.

به راستی آن شب در بالای «کوه نور» که محمّد(صلی الله علیه وآله) داخل «غار حرا» بود، چه اتّفاقی افتاد؟

نازل شدن قرآن، بزرگ ترین حادثه جهانِ هستی است، چه کسی می تواند عظمت آن را درک کند؟ چه کسی می تواند ماجرای دیدار پیامبر با جبرئیل را شرح دهد؟

ص:101

فرشتگان از دنیای دیگری هستند، دنیایی که درک آن برای ما ممکن نیست، خدا در آن شب از چشم پیامبر، پرده برداشت و او حقیقتی را درک کرد که در اینجا به آن اشاره شده است.

* * *

که جایگاه مؤمنان بااخلاص است. در کنار آن بهشت والا، «سِدْرَةُ الْمُنْتَهی» وجود دارد، پیامبر و جبرئیل به «سِدْرَةُ الْمُنْتَهی» رسیدند. در آنجا بود که برای بار دوم، جبرئیل برای پیامبر به صورت اصلی خود، جلوه کرد، پیامبر در آنجا یک بار دیگر، عظمت جبرئیل را با چشم دید.

«سِدْرَةُ الْمُنْتَهی» چیست؟

«سدره» در زبان عربی به معنای «درخت سدر» می باشد. «منتهی» هم به معنای «پایان» می باشد.

آنجا ایستگاه آخر بود. فرشتگان تا آنجا بیشتر نمی توانند جلو بیایند. به آنجا که برسی، هر کس که باشی باید متوقّف شوی . آنجا آخرِ خط است.(38)

معلوم است که این درخت، از جنس درختانی که من در این دنیا می بینم، نیست. چیزی است که درک آن برای من ممکن نیست.

در بیابان ها آفتاب سوزان همه چیز را می سوزاند، گاهی در بیابان ها، درخت سدری می روید که مردم برای فرار از آفتاب به سایه آن پناه می برند، درخت سدر سایه خوبی دارد. بعضی از درختان سدر، چهل متر ارتفاع دارند و تا دو هزار سال عمر می کنند و سایه بسیار لطیفی دارند.

درخت سدر: یعنی سایبانی که مردم زیر آن پناه می گیرند.

سِدْرَةُ الْمُنْتَهی: یعنی سایبانی بزرگ که نشانه رحمت و مهربانی خداست، همه موجودات (فرشتگان، انسان ها و...) زیر سایه آن هستند. سایبانی که همه جهان را فرا گرفته است، آنجا ایستگاه آخر است، کسی از آنجا بالاتر نرفته است مگر محمّد(صلی الله علیه وآله) !

جبرئیل در آنجا ایستاد، پیامبر فرمود: «چرا همراه من نمی آیی؟». جبرئیل در پاسخ عرضه می دارد: «اگر به اندازه سر سوزنی جلوتر بیایم، پرو بال من

ص:103

می سوزد».(39)

این گونه بود که جبرئیل کنار «سدرة المنتهی» منتظر ماند و پیامبر بالا و بالاتر رفت. او به هفتاد هزار حجاب (پرده هایی از نور) رسید و از آن ها عبور کرد:

حجاب عزّت، حجاب قدرت، حجاب کبریاء، حجاب نور...

آخرین حجاب، حجاب جلال بود.(40)

بعد از آن او به جایی رفت که هیچ فرشته ای نرفته بود. دیگر وقت آن بود که خدا با پیامبر سخن بگوید:

__ ای محمّد، چه کسی از بندگان مرا بیشتر دوست داری؟

__ خدایا ! تو خود بر قلب من آگاهی داری.

__ آری، من می دانم، ولی اکنون می خواهم از زبان خودت بشنوم !

__ پسر عمویم علی را بیش از همه دوست دارم.(41)

__ ای محمّد ! دوستان علی را هم دوست بدار، بدان که در روز قیامت تو از آنان شفاعت خواهی کرد.(42)

وقتی پیامبر این سخن را شنید به سجده رفت، هیچ کس نمی داند سجده او چقدر طول کشید.

بار دیگر خدا با او سخن گفت:

__ ای محمّد ! من کرامت خویش را برای جانشینان تو قرار دادم.

__ جانشینان من، چه کسانی هستند؟

__ اسم آنان بر عرش من نوشته شده است.

پیامبر به عرش نگاه کرد و نام دوازده امام را یافت، اوّل آن ها علی(علیه السلام) و آخر آن ها مهدی(علیه السلام).

سپس خدا به پیامبر چنین گفت: «اینان حجّت های من بر مردم هستند».(43)

ص:104

آن شب خدا سخنانی به پیامبر گفت که هیچ کس از آن خبر ندارد، آخرین سخن خدا این بود: «ای محمّد ! خوشا به حال تو و پیروان تو !».(44)

لحظه بازگشت فرا رسید، پیامبر هفتاد هزار حجاب را پشت سر گذاشت و به سِدْرَةُ الْمُنْتَهی رسید. جبرئیل در آنجا منتظر پیامبر بود، بعد از آن جبرئیل و پیامبر با هم به سوی آسمان ها حرکت کردند، فرشتگان به صف ایستاده بودند و به پیامبر تبریک می گفتند.(45)

پیامبر آسمان ها را یکی بعد از دیگری پشت سر گذاشت و به سوی زمین آمد و به شهر مکّه بازگشت.

* * *

آنچه در اینجا نوشتم، خلاصه ای از سفر معراج پیامبر بود، اکنون دیگر وقت آن است که آیات 12 تا 18 را شرح دهم:

* * *

تو خدای یگانه ای، محمّد(صلی الله علیه وآله) را در شب معراج به آسمان ها بردی تا شگفتی ها و قدرت تو را به چشم ببیند، محمّد(صلی الله علیه وآله) از سفر آسمانی خود برای مردم مکّه سخن گفت، امّا گروهی از آنان او را دروغگو خواندند، اکنون تو به آنان چنین می گویی: «آیا شما با محمّد درباره آنچه در شب معراج دیده است، ستیز می کنید؟».

محمّد یک بار دیگر جبرئیل را به صورت اصلی خودش کنار سِدْرَةُ الْمُنْتَهی دید.

کنار سِدْرَةُ الْمُنْتَهی، بهشتی است که جایگاه مؤمنان بااخلاص است. محمّد(صلی الله علیه وآله) نگاه کرد، او دید که نوری خیره کننده سِدْرَةُ الْمُنْتَهی را پوشانده است.

ص:105

چشم محمّد(صلی الله علیه وآله) آنچه را باید می دید، بی هیچ کم و کاستی مشاهده کرد، او در آن شب، پاره ای از نشانه های بزرگ تو را دید، محمّد(صلی الله علیه وآله)شگفتی هایی که تو آن ها را خلق کرده بودی، دید.

* * *

اسم او «ابوقُرّه» بود، او شنیده بود که پیامبر، خدا را با چشم دیده است، او تصمیم گرفت نزد امام رضا(علیه السلام) برود و در این باره از او سؤال کند. وقتی او با امام رضا(علیه السلام) روبرو شد چنین گفت:

__ آیا پیامبر، خدا را با چشم دیده است؟

__ هرگز. هیچ کس نمی تواند خدا را با چشم ببیند.

__ در آیه 13 سوره نجم چنین خوانده ام: «محمّد او را یک بار دیگر دید».

__ اگر می خواهی معنای این آیه را بدانی، باید آیه 18 را بخوانی، قرآن می گوید: «محمّد(صلی الله علیه وآله) آیات و نشانه های خدا را دید»، نشانه های خدا، غیر از خدا می باشند. محمّد(صلی الله علیه وآله) در آن شب، شگفتی های زیادی را دید، همه آن شگفتی ها، مخلوقاتی بودند که خدا آنان را آفریده بود، محمّد(صلی الله علیه وآله)هرگز خدا را با چشم ندید.

ابوقُرّه به فکر فرو رفت، کسانی که می گویند پیامبر، خدا را با چشم سر دیده است، دروغ می گویند. سخن آنان مخالف قرآن است. آن روز امام رضا(علیه السلام)برای او آیه 103 سوره انعام را خواند، آنجا که قرآن می گوید: «چشم ها نمی توانند خدا را ببینند».(46)

آری، پیامبر در آن شب خدا را با چشم سر ندید، خدا را هرگز نمی توان با چشم دید، اگر خدا را می شد با چشم دید، دیگر او خدا نبود، بلکه یک آفریده بود، هرچه با چشم دیده شود، مخلوق است و یک روز از بین می رود و خدا

ص:106

هرگز از بین نمی رود.

* * *

مناسب است در اینجا سخنی از اهل سنّت نقل کنم، آنان در کتاب های خود نوشته اند: «محمّد خدا را به شکل جوانی زیبا دید، در صورت خدا هیچ مویی نبود، بر سرِ خدا، تاج زیبایی بود و موهای سر او از دو طرفِ گوشش، آویزان بود. خدا کفشی از جنس طلا به پا کرده بود».(47)

این نتیجه جدا شدن از مکتب اهل بیت(علیهم السلام) است !!

پیامبر فرمود: «من در میان شما دو چیز به یادگار می گذارم: قرآن و اهل بیت. اگر پیرو این دو باشید، هرگز گمراه نمی شوید».

خدای یگانه، هیچ صفتی از صفات مخلوقات خود را ندارد، برای همین هرگز نمی توان او را دید. در دنیا و آخرت هیچ کس نمی تواند خدا را با چشم سر ببیند.(48)

ص:107

 

بود. آن مردم به داشتن عُزّی، افتخار می کردند، زیرا او در سرزمین آن ها منزل کرده بود.(49)

2 - لات: این بُت نزدیک شهر «طائف» قرار داشت، سنگی چهارگوش و بزرگ که مردم برایش قربانی می کردند و به او تقرّب می جستند. این بت، بازارش خیلی گرم بود و عدّه زیادی با لباس احرام به زیارتش می رفتند، هیچ کس نمی توانست با لباس معمولی به زیارت او برود.

3 - مَنات: این بُت در کنار دریای سرخ بین مکّه و یثرب بود، مردم می گفتند: «منات، بزرگ ترین دختر خداست». آنان گروه گروه برای زیارت این بُت می رفتند و برای او قربانی های زیادی می کردند.(50)

مردم بارها این دعا را می خواندند: «قسم به لات، عُزّی و مَنات که آن ها سه دخترِ زیبای خدا هستند و ما به شفاعت آن ها امید داریم».(51)

به راستی که چقدر آنان نادان بودند ! تو خدایی هستی که بر همه جهان تسلّط داری و به هیچ چیز نیاز نداری، کسی شریک می گیرد که به کمک نیاز دارد.

* * *

اکنون از محمّد(صلی الله علیه وآله) می خواهی تا با آن مردم چنین بگوید:

ای مردم ! برای من از بُت «لات» و بُت «عُزّی» خبر دهید؟ شما آن ها را دختران خدا می دانید.

سومین بُت شما، بُت «مَنات» است، از آن بُت خبر دهید !

این سه بت، هر کدام قطعه ای سنگ بیشتر نیستند، چگونه می شود آن ها، دختران خدا باشند؟ شما دختر را مایه ننگ می دانید و خودتان، فرزند پسر می خواهید ولی برای خدا، دختر قرار می دهید؟

شما پسر را مایه عزّت می دانید و دوست دارید فرزندان شما پسر باشند، امّا

ص:109

برای خدا، فرزند دختر قرار می دهید ! این چه تقسیم ظالمانه و جاهلانه ای است !

این سنگ ها، نام هایی هستند که شما و پدرانتان بر آن ها گذاشته اید.

نام هایی بی محتوا !

شما آن ها را شفیع خود می دانید، امّا آن ها هرگز نمی توانند شفیع شما باشند، شما آن ها را به خیال خود، شریک خدا می دانید، خدا هرگز دلیل و حجّتی برای پرستش بُت ها نفرستاده است، شما فقط از گمان های بی اساس و هوای نفس خود پیروی می کنید، خدا حقّ را برای شما آشکار کرد، او قرآن را برای شما فرستاد امّا شما آن را نپذیرفتید و راه گمراهی را پیمودید.

* * *

مردم مکّه دوست داشتند که فرزندشان پسر باشد و دختر را برابر با خواری و ذلّت می دانستند، آنان دختر داشتن را برای خود ننگ می دانستند، ولی باور داشتند که خدا دختر دارد.

آیا دختر، مایه ننگ است؟

هرگز. اسلام دختر را مایه برکت و رحمت می داند.

در اینجا قرآن با توجّه به عقیده بُت پرستان با آنان چنین سخن می گوید: «ای مردم ! شما دختر داشتن را ننگ و عیب می دانید، اگر واقعاً داشتن دختر عیب و ننگ است، چرا فرشتگان را دختران خدا می دانید؟».

آری، خدا یگانه است، هیچ فرزندی ندارد، نه پسر نه دختر، انسان که فرزند دارد، روزی از بین می رود و فرزندش جای او را می گیرد. این قانون است. هر چیزی که فرزند داشته باشد، محکوم به فنا است. خدا هرگز فرزند ندارد، او هرگز پایانی ندارد. او همیشه بوده و خواهد بود.(52)

ص:110

* * *

سخنان باطلی را گفتند.

آنان هیچ دلیلی برای این سخن خود نداشتند و فقط از گمان باطل پیروی می کردند و از حقیقت آگاهی نداشتند و بر اساس حدس و گمان خویش، چنین سخن می گفتند. گمان، هرگز انسان را در شناخت حقیقت، یاری نمی کند.

فرشتگان بندگان تو هستند و از فرمان تو اطاعت می کنند، آنان هرگز دختران تو نیستند.

* * *

این قانون تو است: تو به کافران مهلت می دهی و در عذابشان شتاب نمی کنی، امّا از همه کارهای آنان باخبری، تو می دانی چه کسی از راه تو گمراه شده است و چه کسی به راه راست هدایت شده است، تو همه آن ها را به طور کامل می شناسی.

فرمانروایی آنچه در آسمان ها و زمین است از آن توست، نظام خلقت بر این پایه استوار است که در روز قیامت، کافران گناهکار را به کیفر برسانی و به نیکوکاران پاداش نیک عطا کنی.

آنان که روز قیامت و معاد را انکار می کنند، می گویند انسان پس از مرگ، نیست و نابود می شود و همه چیز برای او تمام می شود، چگونه ممکن است سرانجامِ انسان های خوب با سرانجامِ انسان های بد، یکسان باشد؟ اگر قیامت نباشد، عدالت تو بی معنا می شود.(53)

* * *

هستند که از گناهان بزرگ و زشتی ها دوری می کنند، اگر از آنان گناهی سر زد، زود توبه می کنند و از تو طلب بخشش می کنند که بخشش تو وسیع است و آنان را می بخشی.

تو آن خدایی هستی که به همه رفتار و کردار بندگانت آگاهی داری، تو آن ها را آفریدی، ذرّات وجود انسان را از خاک برگرفتی، زمانی که انسان را در رحم مادرش قرار دادی و او را رشد دادی، تو از همه چیز آگاهی، می دانی چه کسی خوب و چه کسی بد است، دیگر نیاز نیست کسی خودستایی کند و به مردم بگوید: «من چقدر نماز خواندم، چقدر روزه گرفتم»، تو پرهیزکاران را بهتر می شناسی.

* * *

مؤمنان از گناهان بزرگ دوری می کنند. گناهان به دو دسته تقسیم می شوند:

الف. گناه کوچک (گناه صغیره)

به گناهانی که در قرآن درباره آنان وعده آتش داده نشده است، گناه کوچک یا صغیره می گویند.

ب. گناه بزرگ (گناه کبیره)

به هر گناهی که از نظر تو، بزرگ و پر اهمیّت است، گناه بزرگ می گویند، در قرآن برای بعضی از گناهان، وعده آتش جهنّم داده شده است.

این فهرست گناهان کبیره است:

1 - شرک و بُت پرستی 2 - ناامیدی از رحمت و مهربانی خدا 3 - ایمن دانستن خود از عذاب خدا 4 - عاق پدر و مادر شدن (نارضایتی پدر و مادر از

ص:114

انسان) 5 - کشتن بی گناه، خودکشی 6 - جادوگری 7 - نسبت دادن زنا به زنان پاک 8 - خوردن مال یتیم 9 - فرار از میدان جنگ 10 - رباخواری 11 - زنا (همجنس بازی و خودارضایی نیز گناه کبیره است) 12 - سوگند دروغ 13 - خیانت در امانت های مردم 14 - ندادن زکات واجب 15 - گواهی ناحق دادن، کتمان شهادت، (کتمان شهادت یعنی: در جایی که باید شهادت بدهم، از این کار، خودداری کنم) 16 - شرابخواری 17 - ترک عمدی نماز 18 - ترک عمدی هر عملی که خدا واجب کرده است 19 - قطع ارتباط با خویشان (صله ارحام نکردن). 20 - اصرار بر گناهان صغیره 21 - غیبت کردن مؤمنان.(54)

* * *

مؤمن تلاش می کند که از گناه کبیره دوری کند، امّا ممکن است شیطان او را وسوسه کند و او گناه کبیره ای را انجام دهد، ولی نکته مهم این است که او از گناه، پشیمان می شود و توبه می کند و گذشته خود را جبران می کند.

کسی که گناه نمی کند، معصوم است، پیامبران و دوازده امام، معصوم بودند و از همه گناهان به دور بودند، ممکن است مؤمن به گناهی آلوده شود، ولی او پس از ارتکاب گناه، خیلی زود پشیمان می شود.

نکته مهم این است: روح و جان مؤمن، پاک است، قلب او از آلودگی به دور است، گاهی وسوسه ای او را به گناه فرا می خواند، امّا هرگز با روح و جان مؤمن، عجین نمی شود.

کسی که گناه می کند و از گناه خود، خوشحال است و به آن افتخار می کند، «مُجرم» است، او با گناه می خواهد دشمنی خود را با دین خدا نشان دهد،

ص:115

چنین کسی هرگز به بهشت نخواهد رفت.

ولی مؤمن اگر گناهی کرد، پشیمان می شود، اشک می ریزد، خود را سرزنش می کند و از خدا می خواهد گناهش را ببخشد. خدا گناه او را می بخشد که او بخشنده و مهربان است.

* * *

اکنون که این مطالب را دانستم، یک بار دیگر این آیه را مرور می کنم:

مؤمنان کسانی هستند که از گناهان کبیره و زشتی ها دوری می کنند، البتّه ممکن است که مؤمنان گاهی به سوی گناه کبیره و زشتی ها بروند، امّا به زودی از کار خود پشیمان می شوند و توبه می کنند، روح و جان آنان با گناه بیگانه است، گاهی فریب وسوسه شیطان را می خورند ولی زود پشیمان می شوند و به درگاه خدا توبه می کنند.

ص:116

 

قیامت خبر می داد، او فهمید که اگر به بُت پرستی ادامه دهد، روز قیامت برای او، روز سختی خواهد بود: «در آن روز، فرشتگان زنجیرهای آهنین بر گردن بُت پرستان می اندازند و آن ها را با صورت بر روی زمین می کشانند و به سوی جهنّم می برند».(55)

ولید با خود فکر کرد و علاقه مند شد تا مسلمان شود، او هر روز برای شنیدن قرآن نزد محمّد(صلی الله علیه وآله) می آمد. یک روز، یکی از دوستانش او را دید و فهمید که ولید به اسلام علاقه مند شده است، به او گفت:

__ ای ولید ! اینجا چه می کنی؟ چرا نزد محمّد آمده ای و به سخن او گوش می کنی؟

__ او از روز قیامت سخن می گوید، من از عذاب آن روز ترسیده ام، می خواهم خود را از عذاب آن روز نجات دهم و دست از بُت پرستی بردارم.

__ ای ولید ! آیا می خواهی از دین پدران خود دست بکشی؟ این چه کاری است که تو می کنی؟

__ من از روز قیامت می ترسم.

__ ای ولید ! این چاره دارد، مسلمان شوی، اگر قیامت راست باشد، من در آن روز، گناه تو را به گردن می گیرم.

__ راست می گویی؟

__ بله. البتّه یک شرط دارد، من این کار را رایگان انجام نمی دهم، باید به من مثلاً ده شتر بدهی.

__ باشد. قبول می کنم. من به تو ده شتر می دهم و مسلمان هم نمی شوم، اگر سخن محمّد(صلی الله علیه وآله) راست هم باشد، من از عذاب نجات پیدا می کنم !

آری، در قلب ولید، نور ایمان جلوه کرده بود، امّا رفیقش نگذاشت که او

ص:118

ایمان بیاورد و به سعادت و رستگاری برسد، چند روز گذشت، ولید چند شتر به رفیقش داد، امّا هنوز بیشتر شترها را به او نداده بود، ولید با خود فکر کرد و گفت: «از کجا معلوم که قیامتی در کار باشد؟ از کجا که بهشت و جهنّمی باشد؟ آخر چرا من باید شترهای خود را به رفیقم بدهم؟». اینجا بود که او دیگر شتری به رفیقش نداد.(56)

اکنون می خواهی درباره «ولید» سخن بگویی تا همه از ماجرای او درس بگیرند، در روز قیامت هر کسی نتیجه اعمال خود را می بیند، این قانون توست.

* * *

تو ماجرای کسی را می گویی که از اسلام روی گردان شد، ماجرای کسی که برای نجات از عذاب، کمی از مال خود را به رفیقش عطا کرد و سپس بقیّه آن را به رفیقش نداد.

او این کار را کرد تا رفیقش، بار گناهش را به دوش بگیرد.

آیا او از غیب خبر داشت؟ آیا او بر اوضاع روز قیامت آگاهی داشت؟

مگر او از تورات موسی(علیه السلام)اطّلاع نداشت؟ مگر او از کتاب ابراهیم(علیه السلام) خبر نداشت؟ همان ابراهیم(علیه السلام) که پیامبر تو بود و به وظیفه خود عمل کرد و انسان ها را به سوی تو فرا خواند.

من دوست دارم بدانم در تورات موسی(علیه السلام) و کتاب ابراهیم(علیه السلام)چه مطالبی آمده است؟

این ها جملاتی است که در این دو کتاب آمده است:

1 - در روز قیامت، هیچ کس گناه دیگری را بر دوش نمی گیرد.

2 - برای انسان جز آنچه عمل کرده است، بهره ای نیست.

ص:119

3 - انسان نتیجه اعمال خود را در روز قیامت می بیند و به او جزای کامل داده می شود.

4 - به سوی خدا، پایان هر چیز است. (همه انسان ها در روز قیامت زنده می شوند و برای حسابرسی به پیشگاه خدا می آیند).

5 - این خداست که انسان ها را شاد و خندان می کند و اوست که آن ها را غمگین و گریان می کند، اوست که می میراند و زنده می کند.

6 - او انسان ها را زن و مرد آفریده است، او انسان را از نطفه می آفریند، نطفه ای که ناچیز است و در رحم قرار می گیرد و از آن انسان به وجود می آید.

7 - این خداست که وقتی انسان ها نابود شدند، آن ها را بار دیگر زنده می کند تا مؤمنان را پاداش دهد و کافران را کیفر کند.

8 - او به انسان ها نعمت می دهد و آن ها را بی نیاز می کند و به آن ها سرمایه و ثروت می بخشد.

9 - او خدای ستاره «شَعری» است.

10 - این خدا بود که قوم «عاد» را هلاک کرد همان قومی که در زمان قدیم زندگی می کردند و اوّلین گروهی بودند که بعد از قوم نوح(علیه السلام)هلاک شدند، همچنین خدا از قوم «ثمود» هیچ کس را باقی نگذاشت، او (پیش از قوم عاد و ثمود)، قوم نوح را نابود کرد، تمام آنان ستمکار و سرکش بودند. این خدا بود که سرزمین های قوم لوط را نابود کرد و سپس آن مردم گناهکار را با سنگ ها پوشاند و آنان زیر سنگ ها مدفون شدند.

* * *

قرآن در اینجا، این ده مطلب را از کتاب تورات و کتاب ابراهیم(علیه السلام) نقل می کند، این نشان می دهد که اساس همه کتاب های آسمانی، یکسان است و

ص:120

پیام همه آن ها، یک چیز است.

* * *

مناسب می بینم در اینجا سه نکته را بنویسم:

* نکته اوّل

در آیه 42 چنین می خوانم: «به سوی خدا، پایان هر چیز است». معنای این سخن این است که همه انسان ها در روز قیامت زنده می شوند و برای حسابرسی به پیشگاه خدا می آیند.

این آیه معنای دیگری هم دارد که از آن به «بطنِ قرآن» یاد می کنیم. «بطنِ قرآن» معنایی است که از نظرها پنهان است: یک روز، یکی از یاران امام باقر(علیه السلام)به دیدار آن حضرت رفت و به او گفت: «آقای من ! عدّه ای از دوستان من درباره چگونگی خدا بحث و گفتگو می کنند، آن ها می خواهند بدانند که خدا چگونه است؟»، امام باقر(علیه السلام) به او فرمود: «آیا آنان آیه 42 سوره نجم را نخوانده اند؟ معنای آن آیه این است: وقتی سخن به خدا رسید، سخن را به پایان برسانید».(57)

من به این سخن امام باقر(علیه السلام)فکر می کنم، آن حضرت درس بزرگی به همه دادند.

«به سوی خدا، پایان سخن است».

وقتی سخن به چگونگی خدا رسید، سخن را به پایان ببرید.

خدا را نمی توان با عقل بشری درک کرد، خدا بالاتر از این است که به تصوّر ذهن انسان در آید.

عقل ناقص من کجا و درک چگونگی خدا، کجا؟

من فقط می توانم او را با صفاتی که خودش در قرآن گفته است، بشناسم، من

ص:121

می دانم که خدا بخشنده و مهربان است، شنونده و بیناست، از همه چیز باخبر است.

این صفات خدا را در قرآن می خوانم و نسبت به خدای خود شناخت پیدا می کنم، همه این ها که گفتم صفات خداست، امّا ذات خدا چگونه است؟ این را هرگز نمی توانم بفهمم، من نباید درباره چگونگی خدا از پیش خودم، سخنی بگویم. هر چه که در ذهن خودم برای ذات خدا تصوّر کنم، باید بدانم که خدا غیر از آن است !

خدا چیزی است که حدّ و اندازه ای ندارد و نمی توان با عقل آن را درک نمود.

* نکته دوم

در آیه 49 آمده است: «او خدایِ ستاره شعری است»، اشاره به این است که بعضی از انسان های جاهل، ستاره شعری را خدا می دانستند، در زمانی که این آیه نازل شد، قبیله «خزاعه» که در اطراف مکّه زندگی می کردند، این ستاره را می پرستیدند. منظور از «شعری» در اینجا همان ستاره ای است که در طرف جنوب آسمان واقع است و به آن «شعرای یمانی» می گویند.

قرآن در این آیه می خواهد این عقیده خرافی را باطل اعلام کند و به همه بفهماند که همه ستارگان را خدا آفریده است، چیزی که آفریده شده است، نمی تواند خدا باشد.

اکنون چند ویژگی ستاره شَعری را در اینجا بیان می کنم:

1 - این ستاره به نام «پادشاه ستارگان» معروف است و درخشندگی زیادی دارد.

2 - حرارت درون این ستاره به 120 هزار درجه سانتیگراد می رسد، یعنی حرارت آن دو هزار برابر حرارت درون خورشید است.

ص:122

3 - حجم این ستاره، بیست برابر خورشید است، یعنی می توان 26 میلیون کره زمین را در آن جای داد !

4 - این ستاره 10 سال نوری با زمین فاصله دارد، نوری که من امشب از این ستاره در آسمان می بینم، ده سال قبل، از آن جدا شده است و اکنون به زمین رسیده است.

5 - درخشندگی این ستاره 25 برابر خورشید است، امّا چون فاصله آن از زمین دور است به این صورت به نظر می آید.

این ستاره، نمونه ای از قدرت خدا می باشد، هر کس که اهل فکر و اندیشه باشد با فکر کردن به آن، می تواند درس خداشناسی فرا بگیرد.

* نکته سوم

در آیه 50 چنین می خوانم: «عاداً الأولی». عدّه ای در این باره، چنین نوشته اند: «خدا قوم عاد نخستین را هلاک کرد» و سپس چنین گفته اند: «در تاریخ، دو قوم عاد بوده اند و فقط اوّلین قوم آنان هلاک شدند».

وقتی من تحقیق و بررسی کردم متوجّه شدم که این سخن درست نیست. در تاریخ، فقط یک قوم به نام عاد وجود داشته است و همه آنان در عذاب خدا نابود و هلاک شدند.

منظور از «عاداً الأولی» این است: خدا قوم عاد را هلاک کرد همان قومی که در زمان قدیم زندگی می کردند و اوّلین گروهی بودند که بعد از قوم نوح(علیه السلام)هلاک شدند.

قوم عاد چه کسانی بودند؟

آنان اوّلین گروه از انسان ها بودند که بعد از طوفان نوح(علیه السلام)روی زمین زندگی می کردند و به عذاب گرفتار شدند.(58)

ص:123

* * *

وَتَضْحَکُونَ وَلَا تَبْکُونَ (60) وَأَنْتُمْ سَامِدُونَ (61) فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَاعْبُدُوا (62)

وقتی محمّد(صلی الله علیه وآله) از سختی های قیامت برای مردم گفت، آنان از این سخنان تعجّب کردند و به جای آن که بگریند، به سخن محمّد(صلی الله علیه وآله)خندیدند و پیوسته در غفلت و هوسرانی به سر بردند، تو از آنان می خواهی تا عبادت بُت ها را رها کنند و برای تو سجده کنند و تو را پرستش کنند تا به عذاب روز قیامت گرفتار نشوند.

تو بی نیازی، اگر بندگانت را به عبادت خود فرا می خوانی، به عبادت آنان هرگز نیاز نداری، تو می خواهی تا بندگانت به رشد و کمال برسند.

* * *

در آیه 62 خدا چنین سخن می گوید: «پس برای من سجده کنید و مرا بپرستید».

این آیه، سجده واجب دارد، یعنی اگر کسی متنِ عربی این آیه را بشنود، واجب است به سجده برود و کافی است که سه بار «سُبحانَ الله» بگوید.

اکنون که من این آیه را به زبان فارسی نوشتم، مستحب است به سجده بروم و پیشانی بر خاک بسایم و با سجده نشان بدهم که در برابر خدای خویش، فروتن هستم.(60)

ص:125

ص:126

 

 

 

آشنایی با سوره

1 - این سوره «مکیّ» است و سوره شماره 54 قرآن می باشد.

2 - «قمر» به معنای «ماه» می باشد. یکی از معجزات پیامبر، «شقّ القمر» می باشد. «شقّ القمر» یعنی دو نیم شدن ماه. این معجزه به اذن خدا روی داد تا غافلان از خواب غفلت بیدار شوند. در آیه اول این سوره به این معجزه اشاره شده است و برای همین این سوره را به این نام می خوانند.

3 - موضوعات مهم این سوره چنین است: قیامت و چگونگی آن، همه مردم در آن روز، زنده می شوند، سرگذشت قوم نوح(علیه السلام) و قوم لوط و قوم ثمود، عذاب کافران در روز قیامت.

ص:128

ای محمّد ! به اندازه کافی برای آنان سخن گفتی و قرآن خواندی و سرگذشت امّت های پیشین را برایشان بیان کردی. این قرآن، پندی رسا و آشکار است و به کافران هشدار می دهد، امّا این هشدارها در آنان مؤثّر نیفتاد. آنان تصمیم گرفته اند ایمان نیاورند و از روی لجاجت حقّ را انکار می کنند.

* * *

این آیات را خواندم، اکنون وقت آن است بدانم چگونه شد که این سوره نازل شد؟

محمّد(صلی الله علیه وآله) با بُت پرستان مکّه سخن می گفت و از آنان می خواست تا به قرآن ایمان بیاورند، او به آنان فرمود: «اگر در قرآن شکی دارید، یک سوره مانند آن بیاورید»، آنان هرگز نتوانستند چنین کاری کنند، معجزه بودن قرآن برای آنان ثابت شد و حقّ را شناختند امّا به آن ایمان نیاوردند، آنان محمّد(صلی الله علیه وآله) را دروغگو می خواندند امّا باز هم محمّد(صلی الله علیه وآله) برای هدایت آنان تلاش می کرد و از هر فرصتی بهره می برد شاید آنان از خواب غفلت بیدار شوند.

روزی آنان به محمّد(صلی الله علیه وآله) گفتند: «آیا تو معجزه ای داری که نشان دهد تو پیامبر هستی؟».

اینجا بود که خدا جبرئیل را فرستاد و او به محمّد(صلی الله علیه وآله) چنین گفت: «ای محمّد ! به آنان بگو وقتی شب فرا رسد، نزد تو جمع شوند تا معجزه ای بزرگ را ببینند». محمّد(صلی الله علیه وآله) از آنان خواست که شب نزد او بیایند.

خورشید غروب کرد، هوا تاریک شد، ماه کامل در آسمان ظاهر شد، آن شب، شب چهاردهم بود و ماه به صورت گردی کامل آشکار گردید، اینجا بود که معجزه ای بزرگ روی داد و ماه دو نیمه شد، چیزی که فقط با قدرت خدا امکان پذیر بود و به راستی که خدا بر هر کاری تواناست.

ص:130

همه کافران با چشم خود به این منظره شگفت نگاه کردند، آنان مات و مبهوت شده بودند، پس از لحظاتی دو نصفه ماه به هم پیوست و به شکل اوّل خود درآمد، امّا آنان باز هم ایمان نیاوردند و گفتند: «محمّد ما را جادو کرد، کار او جادویی بیش نبود».

وقتی آنان این سخن را گفتند، خدا این سوره را بر محمّد(صلی الله علیه وآله)نازل کرد: «ای محمّد ! قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت...».(61)

* * *

یکی از معجزات پیامبر، «شقّ القمر» می باشد. «شقّ القمر» یعنی دو نیم شدن ماه. این معجزه به اذن تو روی داد تا غافلان از خواب غفلت بیدار شوند.

در اینجا لازم است پنج سؤال در این باره بنویسم و به آن ها جواب دهم:

* سؤال اوّل

«اگر چنین حادثه ای روی داده است چرا در تاریخ ذکر نشده است؟ چرا فقط در کتاب های مسلمانان این مطلب آمده است؟».

این حادثه در زمانی روی داد که ماه به تازگی در مکّه طلوع کرده بود، فقط کسانی که در مناطق هم افق مکّه بودند می توانستند این معجزه را ببینند، در بسیاری از نقاط زمین یا هنوز ماه طلوع نکرده بود یا نیمه شب بود و مردم در خواب بودند.

در آن زمان انسان به این پیشرفت نرسیده بود که طلوع ماه در شهر مکّه را از مثلاً ایران یا روم رَصَد کند.

آیا ما در شبهای عادی که ماه در آسمان می درخشد به آن خیره می شویم، در حالت آن، کنجکاوی می کنیم؟

حوادث آسمانی توجّه افراد را به خود جلب می کند که مانند رعد و برق با

ص:131

سر و صدا همراه باشد، شقّ القمر در مدّت کوتاهی اتّفاق افتاد و سر و صدایی هم نداشت، همچنین این معجزه، مانند خسوف و کسوف، طولانی نبود تا مردم را به خود متوجّه کند.

از طرف دیگر، همه حوادث تاریخی، روشن و آشکار نیست و مطالب زیادی در هاله ای از ابهام قرار داد، مثلاً اگر از دید تاریخی به «زرتشت» نگاه کنیم، می بینیم تاریخ تولّد، تاریخ وفات، محل تولّد و ویژگی دیگر او به صورت دقیق مشخّص نیست. اگر از دید تاریخی به «عیسی(علیه السلام)» نگاه کنیم، خیلی از حوادث زندگی او آشکار نیست.

کشورهای متمدّنِ آن زمان (ایران و روم) نسبت به ثبت تاریخ بزرگان خود، این گونه بی اعتنا بوده اند، پس دیگر تعجّب ندارد که چرا آنان «شقّ القمر» را ثبت نکرده اند !

به راستی آیا مورّخان همه حوادث تاریخی را نوشته اند؟ در طول تاریخ، صدها زلزله و طوفان وحشتناک رخ داده است و تاریخ همه آن ها را ثبت نکرده است.

* سؤال دوم

«دو نیم شدن ماه، حادثه ای بزرگ است، اگر چنین چیزی روی داده باشد، باید کافران ایمان می آوردند، پس چرا آنان ایمان نیاوردند؟».

معجزه صالح(علیه السلام) شتر بزرگی بود که از دل کوه بیرون آمد، شتری که مدّتی در میان قوم ثمود زندگی کرد، امّا آنان به صالح(علیه السلام) ایمان نیاوردند، موسی(علیه السلام)عصای خود را بر زمین زد و عصا تبدیل به اژدهایی وحشتناک شد، اژدهایی بزرگ که می رفت تخت فرعون را ببلعد. فرعون تا این منظره را دید، فریاد زد: «ای موسی! این اژدها را بگیر». موسی(علیه السلام) دست دراز کرد و آن اژدها تبدیل به

ص:132

عصا شد، ولی باز هم فرعون ایمان نیاورد.

* سؤال سوم

«اگر ماه به دو نیم شود، دو نیمه ماه به سمت زمین جذب می شود و به زمین برخورد می کند، اگر ماه دو نیم شده است، پس چرا اکنون در آسمان وجود دارد؟»

شقّ القمر، معجزه است نه یک حادثه طبیعی !

اگر ماه به صورت یک حادثه به دو نیم شود، ممکن است چنین اتّفاقی روی دهد، امّا همان خدایی که با قدرت خود، ماه را شکافت با قدرت خود مانع سقوط دو نیمه آن شد و بعد از مدّتی ماه را به حالت اوّل خود درآورد.

* سؤال چهارم

«آیا سازمان فضایی آمریکا (ناسا)، شقّ القمر را تأیید کرده است؟».

بعضی از نویسندگان در کتاب ها و سایت های خود مطلبی را ذکر کرده اند، (برای احترام، نامشان را ذکر نمی کنم)، مطلبی که آنان نوشته اند این است: رئیس حزب اسلامی انگلستان قبل از این که مسلمان شود، درباره این دین تحقیق می کند، او یک شب تلویزیون را می بیند که چند فضانورد دارند در یک برنامه درباره سفر به ماه سخن می گویند. آن فضانوردان در آن برنامه می گویند: «وقتی عکس های سطح ماه را می دیدیم، یک شکاف عمیق در آنجا دیدیم، وقتی با آپولوی 11 به ماه سفر کردیم، نزدیک آن شکاف رفتیم و آن را با دقّت مشاهده کردیم، این شکاف دور تا دور سطح ماه را گرفته بود».

آن شب، وقتی رئیس حزب اسلامی انگلستان این سخن را در تلویزیون می شنود، مسلمان می شود و می فهمد قرآن، حقّ است.

این خلاصه ای از آن مطلب بود.

ص:133

در این ماجرا، هیچ نامی از آن برنامه و آن شبکه تلویزیونی برده نمی شود، نام آن فضانوردان هم ذکر نمی شود، امّا بعضی این سخن را باور می کنند و در کتاب ها و سایت های خود می نویسند.

آنان لحظه ای فکر نمی کنند که آیا این سخن، دلیل و مدرکی دارد یا نه؟

بعد از مدّتی، این مطلب رواج پیدا می کند و سرانجام ناسا مجبور به جواب دادن به آن شد و آقای «براد بیلی» که یکی از دانشمندان «انستیتو تحقیقات ماه ناسا» است، این موضوع را تکذیب می کند.

ای کاش کسانی که می خواهند به قرآن خدمت کنند، دقّت بیشتری می کردند و هیچ سخنی را قبل از تحقیق بیان نمی کردند !

وقتی من تحقیق کردم به این نتیجه رسیدم: در سطح ماه، شکافی بزرگ وجود دارد که آپولوی 10 از آن شکاف عکس برداری کرده است، همچنین آپولوی 11 آن را تأیید کرده است. نام شکاف را به نام «اریداوس ریلل» می خوانند و عکس آن در اینترنت موجود است.

نکته مهم این است که این شکاف فقط 300 کیلومتر طول دارد، امّا قطر ماه تقریباً سه هزار و پانصد کیلومتر است، یعنی این شکاف فقط 11 درصد قطر ماه را پوشش می دهد.

اکنون سؤال می کنم: چرا عدّه ای بدون این که دقّت کنند، این شایعات را در کتاب های تفسیری خود ذکر کرده اند؟ برای ضربه زدن به یک حقیقت، هیچ چیز بهتر از «دفاعِ بد» نیست !

* سؤال پنجم

«چرا هیچ نشانه ای در ماه پیدا نشده است که این معجزه را تأیید کند؟».

اکنون یک مثال می زنم: وقتی انسان ها می میرند بدن آنان به مشتی خاک و

ص:134

استخوان تبدیل می شود، یکی از معجزات عیسی(علیه السلام) این بود که مردگان را زنده می کرد. گاه عیسی(علیه السلام)بر سر قبر کسی می آمد که صدها سال از مرگ او گذشته بود و بدنش به مشتی خاک و استخوان، تبدیل شده بود، عیسی(علیه السلام) به اذن خدا، او را زنده می کرد.

آن کسانی که با معجزه عیسی(علیه السلام) زنده می شدند به شکل اوّل خود باز می گشتند. در صورت و اندام آنان، هیچ نشانه ای نبود تا آن ها را از بقیّه مردم متفاوت کند.

مردمی که می دیدند عیسی(علیه السلام)مرده ای را زنده کرد، آیا به دنبال نشانه ای در صورت یا بدن آن ها می گشتند؟

خدا با قدرت خود ماه را کاملاً به شکل اوّل خود در آورد به گونه ای که هیچ اثری از دو نیم شدن باقی نماند، پس چرا ما به دنبال نشانه ای در سطح ماه می گردیم؟

شقّ القمر حادثه ای طبیعی نبود، معجزه ای بزرگ بود، خدا با قدرت خود ماه را شکافت و سپس آن را به حالت اوّلش باز گرداند.

* * *

شقّ القمر از نشانه های قیامت ذکر شده است، در آیه اوّل این سوره، قرآن می گوید: «قیامت نزدیک شد».

چگونه ممکن است در آن زمان، قیامت نزدیک شده باشد در حالی که نزدیک به هزار و چهارصد سال از آن زمان می گذرد و هنوز قیامت بر پا نشده است؟

مثالی می زنم: اگر من سوار بر ماشین شوم و به شهری بروم که ده میلیارد ثانیه با من فاصله دارد (ده میلیارد ثانیه تقریباً 300 سال می شود). من شبانه روز و

ص:135

بدون استراحت به پیش می روم، وقتی که فقط 27 ساعت به پایان سفر مانده باشد، پسرم خسته می شود، پسرم به من می گوید: «بابا ! من خسته شدم، کی به مقصد می رسیم؟» من به او می گویم: «دیگر راهی نمانده است». آیا من دروغ گفته ام؟

نه. من از او می خواهم فقط 27 ساعت دیگر صبر کند، 27 ساعت در مقایسه با 300 سالی که گذشته است، زمان بسیار کوتاهی است !

امروزه ثابت شده است که جهان بیش از ده میلیارد سال عمر دارد، وقتی قیامت برپا شود آسمان ها و زمین در هم پیچیده می شوند، قرآن «شقّ القمر» را از نشانه های قیامت می داند، از آن زمان تا به امروز نزدیک به 15 قرن می گذرد، هیچ کس نمی داند قیامت چه زمانی بر پا می شود، امّا اگر قیامت صدهزار سال پس از معجزه «شقّ القمر» هم واقع شود، باز معجزه «شقّ القمر»، نزدیک زمان قیامت است !

اگر عمر جهان را ده میلیارد سال حساب کنیم، به چه نتیجه ای می رسیم؟

قبل از معجزه «شقّ القمر»، جهان 9 میلیارد و 999 میلیون و 900 هزار سال، عمر کرده است، اگر صد هزار سال بعد از شقّ القمر، قیامت برپا شود، باز صدهزار سال نسبت به این رقم، زمان کمی است !!

صدهزار سال کجا و 9 میلیارد و 999 میلیون و 900 هزار سال کجا؟

* * *

هَذَا یَوْمٌ عَسِرٌ (8)

اکنون از محمّد(صلی الله علیه وآله) می خواهی تا از آنان روی گرداند و به سراغ کسانی برود که دل های آماده دارند و حقّ را می پذیرند. محمّد(صلی الله علیه وآله)باید این کافران را به حال خود رها کند تا در گمراهی خود غوطهور شوند.

کافران روز قیامت را دروغ می پندارند و تصوّر می کنند که پس از مرگ، زنده نخواهند شد، امّا وقتی روز قیامت فرا رسد تو به اسرافیل فرمان می دهی تا برای بار دوم، در صور خود بدمد، آن وقت است که همه زنده می شوند و به پیشگاه تو حاضر می شوند، صدای صور اسرافیل، آنان را به عذاب سختی فرا خواهد خواند.

در آن روز آنان در حالی که ترس و وحشت همه وجودشان را فرا گرفته است از قبرها سر بر می آورند و همچون ملخ های پراکنده، بی هدف و سراسیمه به هر سو می دوند، آنان به دنبال پناهی می گردند و به هر سو می دوند ولی هیچ پناهی نمی یابند.

* * *

پرندگان وقتی به صورت دسته جمعی حرکت می کنند، نظم و ترتیب خاصّی دارند، امّا ملخ ها (و همچنین پروانه ها) در حرکت خود هیچ نظمی ندارند، در هم فرو می روند و بی هدف به هر سو روانه می شوند و به هم برخورد می کنند. کافران در روز قیامت این گونه خواهند بود، آنان چنان وحشت زده می شوند که بدون هدف به هر سو می دوند، شاید راه نجاتی بیابند.

* * *

مَجْنُونٌ وَازْدُجِرَ (9) فَدَعَا رَبَّهُ أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ (10) فَفَتَحْنَا أَبْوَابَ السَّمَاءِ بِمَاء مُنْهَمِر (11) وَفَجَّرْنَا الاَْرْضَ عُیُونًا فَالْتَقَی الْمَاءُ عَلَی أَمْر قَدْ قُدِرَ (12) وَحَمَلْنَاهُ عَلَی ذَاتِ أَلْوَاح وَدُسُر (13) تَجْرِی بِأَعْیُنِنَا جَزَاءً لِمَنْ کَانَ کُفِرَ (14) وَلَقَدْ تَرَکْنَاهَا آَیَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّکِر (15) فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَنُذُرِ (16) وَلَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآَنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِر (17)

تو محمّد(صلی الله علیه وآله) را به پیامبری برگزیدی و مردم مکّه سخن او را دروغ شمردند و او را جادوگر خواندند، قبل از محمّد(صلی الله علیه وآله) تو پیامبران زیادی را برای هدایت انسان ها فرستادی ولی گروه زیادی به آنان ایمان نیاوردند و به عذاب تو گرفتار شدند.

اکنون می خواهی از نوح(علیه السلام) یاد کنی. نوح(علیه السلام)، نهصد و پنجاه سال مردم را به یکتاپرستی دعوت کرد و از پرستش بُت ها بازداشت، در این مدّت، کمتر از هشتاد نفر به او ایمان آوردند، می توان گفت که برای هدایت هر نفر، بیش از ده سال زحمت کشید ! (62)

مردم، نوح(علیه السلام) را بسیار اذیّت نمودند، گاهی او را آن قدر کتک می زدند که سه روز، بی هوش روی زمین می افتاد.(63)

او با مهر و محبّت به مردم چنین می گفت: «ای مردم ! من خیرخواه شما هستم. از عذاب خدا بترسید و از بُت پرستی دست بردارید»، امّا مردم به یکدیگر می گفتند: «نوح دیوانه است، اگر او از این حرف های خود دست برندارد، او را سنگسار می کنیم». آنان با انواع آزارها و شکنجه ها، نوح(علیه السلام) را از ادامه رسالتش بازداشتند.

اینجا بود که نوح(علیه السلام) از هدایت مردم ناامید شد و دست به دعا برداشت و

ص:138

گفت: «خدایا ! من از شرارت های این قوم از پا درآمده ام، من از تو یاری می خواهم».

تو دعایش را مستجاب کردی، تو به او دستور دادی تا کشتی بسازد، وقتی کشتی آماده شد، از او خواستی تا از هر نوع حیوانی، یک جفت همراه خود کند و مؤمنان را سوار کشتی کند.

تو درهای آسمان را با بارانی پی درپی و سیل آسا گشودی، از سوی دیگر به فرمان تو، چشمه های آب از زمین جوشید. آب باران و آب چشمه ها به قدری که برای طوفان لازم بود به هم آمیختند و دریای وحشتناکی به وجود آمد.

تو نوح(علیه السلام) و یارانش را بر آن کشتی که از تخته ها و میخ ها درست شده بود، سوار کردی، کشتی زیر نظر تو به حرکت در آمد، این پاداش پیامبری بود که کافران به او ایمان نیاوردند.

تو داستان کشتی نوح(علیه السلام) را به عنوان نشانه ای از قدرت خود قرار دادی، آیا کسی هست که پند بگیرد؟

اکنون از کافرانی که به محمّد(صلی الله علیه وآله)ایمان نیاوردند می خواهی تا فکر کنند و بدانند که قوم نوح(علیه السلام)به چه سرنوشتی مبتلا شدند ! این یک هشدار برای آنان است، هر کس راه کفر را برگزیند سرانجام به عذاب تو گرفتار خواهد شد.

تو محمّد(صلی الله علیه وآله) را فرستادی تا قرآن را برای آنان بخواند، تو قرآن را به زبانی ساده و شیوا بیان کردی، آیا کسی هست که پند بگیرد؟

* * *

تو قرآن را بدون هرگونه پیچیدگی بیان کردی، پس چرا عدّه ای قرآن را با مسائل پیچیده فلسفی ترجمه و تفسیر می کنند؟ قرآن را باید همان طور که هست، برای مردم بیان کرد، قرآن تو برای همه مردم قابل فهم است، نباید آن

ص:139

را با پیچیدگی تفسیر کرد.

* * *

آیه 12 این سوره را یک بار دیگر می خوانم: «خدا نوح(علیه السلام) و یارانش را بر آن کشتی که از تخته ها و میخ ها درست شده بود، سوار کرد».

این آیه معنای دیگری هم دارد که از آن به «بطنِ قرآن» یاد می کنیم. «بطنِ قرآن» معنایی است که از نظرها پنهان است: خدا محمّد(صلی الله علیه وآله) و دوازده امام و فاطمه(علیهم السلام)را به عنوان گل سرسبد جهان قرار داد، به هیچ کس دیگر این مقام و عظمت را نداد، آنان را به بزمِ مخصوص خود راه داد و کس دیگری را به آنجا راه نیست.

همه پیامبران این حقیقت را می دانستند، برای مثال وقتی آدم(علیه السلام) و حوّا در بهشت زندگی می کردند، روزی پرده از مقابل چشم آن ها برداشته شد. آن ها عرش را دیدند، آن روز نورهایی را دیدند که در عرش بود، از خدا سؤال کردند: «اینان کیستند که این گونه نزد تو مقام دارند؟». خدا برای آنان گفت که این نورها، نورِ محمّد(صلی الله علیه وآله) و خاندان او هستند.

خدا قبل از آن روز، نور آنان را خلق کرده بود، جسم آنان را هزاران سال بعد از خلقت آدم(علیه السلام) آفرید، سخن درباره نور آن هاست.(64)

وقتی زمان نوح(علیه السلام) فرا رسید و قرار شد که عذاب بر کافران نازل شود، جبرئیل نزد نوح(علیه السلام)آمد و برای او صندوقی پر از میخ آورد تا نوح(علیه السلام) با آن میخ ها کشتی خود را بسازد.

ساخت کشتی آغاز شد و بعد از چند ماه، کشتی آماده شد، فقط 5 میخ دیگر از آن میخ ها باقی مانده بود، اینجا بود که جبرئیل نزد نوح(علیه السلام) آمد و این نکته را به او اشاره کرد که این پنج میخ، بسیار مقدّس می باشند زیرا این پنج میخ، نمادی

ص:140

از پنج تن می باشند.

کدام پنج تن؟

محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام).

نوح به دستور جبرئیل این پنج میخ مقدّس را هم در کشتی خود به کار گرفت و به برکت این پنج میخ مقدّس بود که کشتی نوح توانست در میان امواج سهمگین طوفان سالم بماند.

این ماجرای کشتی نوح(علیه السلام) و پنج میخ مقدّس بود.

یک روز پیامبر برای یکی از یارانش آیه 12 این سوره را خواند و ماجرای بالا را نقل کرد.(65)

* * *

روزی سرد بر آنان وزید، آن سرما، سرمایی پایدار بود.(66)

آنان خود را مردمی قوی می دانستند، امّا آن تندباد آنان را از جای برمی کند و به هر سو پرتاب می کرد، آنان مردمی قوی و قدرتمند بودند، امّا وقتی عذاب تو فرا رسید، بدن های آنان در هر گوشه ای افتاد گویا که تنه هایی از درختان خرما می باشند که فرو افتاده اند.

اکنون از کافران مکّه می خواهی تا فکر کنند و بدانند که قوم عاد به چه سرنوشتی مبتلا شدند ! این یک هشدار برای آنان است. تو قرآن را به زبانی ساده و شیوا بیان کردی، آیا کسی هست که پند بگیرد؟

* * *

خودمان است، پیروی کنیم؟ اگر ما چنین کاری کنیم در گمراهی و دیوانگی خواهیم بود، صالح می گوید که خدا به من وحی کرده است، چگونه شده است که وحی فقط بر او نازل شده است؟ مگر او با ما چه فرقی دارد؟ او مانند ما غذا می خورد و در بازارها راه می رود، اگر خدا می خواست ما را هدایت کند، فرشته ای برای ما می فرستاد، معلوم می شود که صالح دروغگویی جاه طلب است و می خواهد بر ما حکومت کند و به ریاست برسد».

آنان صالح(علیه السلام) را دروغگوی جاه طلب خواندند، تو به صالح(علیه السلام)فرمان دادی تا با آنان چنین بگوید: «به زودی خواهید دانست که دروغگوی جاه طلب کیست».

سپس تو به صالح(علیه السلام) خبر دادی که برای آزمایش و امتحان آن مردم، از دل کوه، شتری را برای آنان بیرون می آوری و از صالح(علیه السلام)خواستی تا منتظر باشد و صبر نماید.

* * *

صالح(علیه السلام) باز هم آنان را به سوی یکتاپرستی فرا خواند، امّا آنان سخن او را نپذیرفتند تا این که آنان با صالح(علیه السلام) قرار گذاشتند که هرکدام از خدای دیگری چیزی را بخواهند تا معلوم شود کدام خدا حقّ است.

صالح(علیه السلام) هرکدام از آن بُت های مردم ثمود را صدا زد هیچ پاسخی نشنید. بعد از آن بود که آن مردم از صالح(علیه السلام) خواستند تا از خدا بخواهد از دل کوه، شتری بیرون بیاورد.

اینجا بود که صالح(علیه السلام) دست به آسمان برد و دعا کرد، ناگهان کوه شکافت و شتری از آن بیرون آمد، صالح(علیه السلام) به آنان گفت: «من برای شما به اذن خدا معجزه ای آورده ام، شما دیگر هیچ عذر و بهانه ای ندارید، این شتر، معجزه

ص:143

خداست، او را به حال خود واگذارید تا در زمین بچرد و به آن آسیبی نرسانید».

تو از صالح(علیه السلام) خواستی تا به مردم خبر دهد که آب چشمه ای که در آن شهر بود، بین آن شتر و آنان تقسیم می شود. یک روز، آب چشمه از شتر است و روز دیگر از مردم و هر کس باید در نوبت خود حاضر شود. آن شتر یک روز از آب چشمه می خورد و در عوض آنان از شیر آن استفاده می کردند.

بزرگان ثمود تصمیم گرفتند تا شتر را از بین ببرند، آنان شخصی به نام «قداره» را تشویق کردند تا آن شتر را از بین ببرد، او ابتدا قسمتی از پای شتر را برید و شتر بر روی زمین افتاد و سپس او را کشت. مردم گوشت شتر را میان خود تقسیم کردند و هر کدام قسمتی از گوشت آن را به خانه بردند. درست است که شتر را یک نفر کشت امّا آن مردم به این کار او راضی بودند، آنان در جرم او شریک شدند.

به راستی که عذاب تو برای آنان چقدر سخت بود !

اینجا بود که تو بر آنان خشم گرفتی و آنان را با عذاب سختی نابود کردی، آنان شب در منزل به خواب خوش رفتند و ناگهان صیحه ای آسمانی فرا رسید و زلزله ای سهمگین خانه های آنان را در هم کوبید، صبح که فرا رسید همه هلاک شده بودند و همانند گیاه خشکیده، خرد و نابود شدند.

اکنون از کافران مکّه می خواهی تا فکر کنند و بدانند که قوم عاد به چه سرنوشتی مبتلا شدند ! این یک هشدار برای آنان است. تو قرآن را به زبانی ساده و شیوا بیان کردی، آیا کسی هست که پند بگیرد؟

* * *

ص:144

را در اختیار آنان بگذارد تا از آنان کام بگیرند، پس تو چشم آن بی شرمان را کور کردی تا عذاب تو را بچشند و بدانند که وعده عذاب تو حقّ است. وقتی صبح فرا رسید، عذابی پایدار سراغ آنان آمد و عذاب تو را دیدند و دانستند که وعده تو دروغ نیست.

اکنون به کافران مکّه چنین می گویی: «من قرآن را به زبانی ساده و شیوا بیان کردم، آیا کسی هست که پند بگیرد؟».

* * *

مناسب است در اینجا ماجرای مهمانان لوط(علیه السلام) را بنویسم:

لوط(علیه السلام) در مزرعه خود در خارج از شهر مشغول کشاورزی بود، دید چهار مرد زیبارو به سوی او می آیند، وقتی آنان به لوط(علیه السلام)رسیدند، به او سلام کرده و گفتند که می خواهند مهمان او باشند.

لوط(علیه السلام) در آن لحظه نمی دانست که این مهمانان، فرشتگان خدا هستند و آمده اند تا این قوم تبهکار را نابود کنند، او لحظه ای با خود فکر کرد، او مهمان نواز بود و دوست نداشت تا مهمان را رد کند، از طرف دیگر می دانست که حضور این جوانان خوش سیما (در شهری که آلوده به انحراف همجنس بازی است) باعث دردسر است.

لوط(علیه السلام) صبر کرد تا هوا تاریک شد، در تاریکی شب، مهمانان را به خانه برد تا برای آنان غذایی فراهم کند، لوط(علیه السلام)خوشحال بود که مهمانان او از دست این مردم تبهکار نجات پیدا کرده اند، امّا او چه می توانست بکند وقتی که دشمن او درون خانه اش بود !

همسر لوط(علیه السلام) زن بی ایمانی بود و به این قوم گناهکار کمک می کرد، وقتی او از ورود مهمانان زیبارو آگاه شد، به بالای بام رفت، ابتدا کف زد تا شاید بقیّه

ص:146

خبردار شوند، امّا فایده ای نکرد، برای همین آتشی روشن کرد، دود آتش به آسمان رفت، گروهی از آن مردم تبهکار متوجّه شدند و با سرعت، دوان دوان به سوی خانه لوط(علیه السلام)آمدند.

آنان به در خانه هجوم آوردند، لوط(علیه السلام) مقاومت کرد، امّا آنان چند نفر بودند و توانستند در را باز کنند و وارد خانه شوند، لوط(علیه السلام) بسیار غمگین شد و گفت: «ای کاش قدرت مقابله با شما را داشتم، ای کاش یارانی داشتم که مرا یاری می کردند، آنوقت می دانستم با شما چه کنم».

آن هوس بازان به سوی فرشتگان رفتند، جبرئیل اشاره ای به چشم آنان کرد، آنان نابینا شدند، دیگر هیچ جا را نمی دیدند، دست به دیوار گرفتند تا از خانه خارج شوند، آنان به لوط(علیه السلام)گفتند: «ای لوط ! صبر کن صبح برسد، هیچ کدام از شما را زنده نمی گذاریم، همه اهل این خانه را به قتل می رسانیم».(67)

لوط(علیه السلام) برای لحظه ای به فکر فرو رفت، فردا صبح آنان، همه مردم شهر را بسیج می کنند و برای کشتن او و دختران و مهمانان او می آیند، اینجا بود که جبرئیل به لوط(علیه السلام)گفت: «ای لوط ! ما فرستادگان خدا هستیم، ما فرشتگان خدا هستیم».

نیمه شب که شد، لوط(علیه السلام) با دخترانش از شهر دور شدند، عذاب فرا رسید و همه مردم شهر نابود شدند، همسر لوط(علیه السلام)هم در میان آنان بود و هلاک شد، زیرا او زن مؤمنی نبود.

* * *

أُولَئِکُمْ أَمْ لَکُمْ بَرَاءَةٌ فِی الزُّبُرِ (43) أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ (44) سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَیُوَلُّونَ الدُّبُرَ (45)

اکنون از سرنوشت فرعون و پیروان او سخن می گویی، تو موسی(علیه السلام) را نزد آنان فرستادی، موسی(علیه السلام) معجزات زیادی آورد و آنان را از عذاب تو ترساند، امّا آنان سخن موسی(علیه السلام) را دروغ پنداشتند و به هشدارهای او اعتنا نکردند و سرانجام تو با قدرت و اقتدار تمام، آنان را به عذاب سختی گرفتار کردی و آنان را در رود نیل غرق کردی.

اکنون درباره کافران مکّه سخن می گویی، محمّد(صلی الله علیه وآله) برای آنان قرآن را خواند و آنان را از عذاب تو ترساند ولی آنان سخن او را دروغ پنداشتند، به راستی آیا آنان از قوم نوح(علیه السلام)قوی تر بودند؟ آیا قدرت آنان از قدرت قوم عاد و قوم ثمود و فرعونیان بیشتر بود؟

آنان بُت ها را می پرستند و از پذیرفتن حقّ خودداری می کنند، آیا در کتاب های آسمانی امان نامه ای برای این بُت پرستان آمده است؟ آنان به این امید هستند که همدیگر را یاری خواهند کرد و به یکدیگر چنین می گویند: «ما جماعتی متّحد و نیرومند و پیروز هستیم»، ولی به زودی جمع آنان پراکنده می شود و شکست می خورند و پا به فرار می گذارند و دست از یاری یکدیگر برمی دارند.

* * *

این سوره، قبل از هجرت پیامبر نازل شده است. وقتی پیامبر به مدینه

ص:148

هجرت کرد، تعداد مسلمانان زیاد شد، در سال دوم هجری پیامبر به جنگ سپاه مکّه رفت و جنگ «بدر» روی داد. در آن جنگ، سپاه مکّه سه برابر مسلمانان بودند و تجهیزات جنگی زیادی همراه داشتند، تو به وعده خود عمل کردی مسلمانان را یاری کردی و آنان بر کافران پیروز شدند.

در آن جنگ، هفتاد نفر از بزرگان مکّه کشته شدند، ابوجهل یکی از آنان بود، او به سزای عملش رسید، ابوجهل همان کسی است که بر سر پیامبر خاکستر می ریخت و مسلمانان را شکنجه می داد. در جنگ بدر کافران مکّه شکست سختی خوردند و هفتاد نفر از بزرگان آنان کشته شدند و هفتاد نفر از آنان نیز اسیر شدند.

آری، هر کس به تو توکّل کند، تو او را یاری می کنی و او را تنها نمی گذاری، تو با قدرت بی پایان خود او را بر دشمنانش پیروز می کنی، به راستی که همه کارها در دست توست.

* * *

است، عذاب روز قیامت، سخت تر و ناگوارتر از عذاب دنیا است، آنان هیچ راهی به بهشت ندارند و در آتش سوزان جهنّم گرفتار می شوند، فرشتگان آنان را با صورت بر روی زمین می کشانند و به آنان می گویند: «اکنون عذاب جهنّم را بچشید».

هیچ چیز در جهان هستی، بی حساب و کتاب نیست، عذاب آن کافران هم روی حساب و اندازه است، آنان حاصل کارهای خود را می بینند، تو به هیچ کس ظلم نمی کنی و مقدار عذاب آنان کاملاً مشخّص است. تو آنان را به اندازه کفر و گناهشان عذاب می کنی.(68)

* * *

همه چیز در جهان (چه در این دنیا و چه در آخرت) با دقّت و با نظم آفریده شده است، هر چقدر علم پیشرفت می کند، این نظم و دقّت جهان بیشتر آشکار می شود.

برای مثال ارتباطی بین تولید مثل مگس ها و مدّت عمر آنان وجود دارد، اگر در ابتدای فصل تابستان، دو مگس را در شرایط مناسب قرار دهیم، با فرا رسیدن پاییز، تعداد آنان به بیش از سیصد هزار میلیارد مگس می رسد.(69)

خدا عمر مگس را فقط سه هفته قرار داده است !

حلزون ها به طور متوسّط ده سال عمر می کنند، به راستی اگر مگس ها عمر حلزون ها را داشتند چه اتّفاقی می افتاد؟ مگس ها همه سطح کره زمین را پر می کردند و امکان زندگی را از موجودات دیگر می گرفتند.

هر جای جهان را نگاه کنیم، نظم و اندازه را می بینیم، حرکت ستارگان و

ص:150

سیّارات در آسمان، کاملاً مشخّص و دقیق است، ستاره شناسان می توانند به طور دقیق خسوف و کسوف را پیش بینی کنند.

* * *

تو برای هر انسانی پرونده ای قرار داده ای و همه اعمال او در آنجا ثبت می شود، همه کارهای آن کافرانی که به عذاب تو گرفتار شدند در پرونده های آنان نوشته شده است، هر کار کوچک و بزرگ آنان ثبت شده است و در روز قیامت همه آنان برای حسابرسی به پیشگاه تو خواهند آمد و سپس تو آنان را به جهنّم می افکنی و آنان برای همیشه در آنجا خواهند بود.

این سرنوشت کافران است، امّا مؤمنان پرهیزکار در باغ های بهشتی کنار نهرهای آب خواهند بود، آنان در آنجا، غرق نعمت های تو خواهند بود، بهشت جایگاهی است که هیچ باطل و بیهودگی در آن راه ندارد، سراسر حقّ و حقیقت است و به آنان مهربانی و لطف تو نزدیک خواهند بود، تو خدای یگانه ای، فرمانروایی توانا هستی. تو از آنان راضی خواهی بود و این سعادتی بس بزرگ است.(70)

ص:152

آشنایی با سوره

1 - این سوره «مدنیّ» است و سوره شماره 55 قرآن می باشد.

2 - «رحمان» یکی از اسم های خدا می باشد، خدایی که مهربان است. در آیه اول این سوره این نام خدا ذکر شده است و برای همین این سوره را به این نام می خوانند.

3 - به این سوره «عروس قرآن» می گویند، زیرا زیباترین سوره قرآن است.

4 - موضوعات مهم این سوره چنین است: نشانه های قدرت خدا، آفرینش انسان، سرانجام همه انسان ها مرگ است، عذاب کافران در قیامت، نعمت های زیبای بهشتی برای مؤمنان.

ص:154

* * *

خورشید در هر ثانیه 225 کیلومتر به دور مرکز کهکشان راه شیری می چرخد، 200 میلیون سال طول می کشد تا خورشید بتواند مدار خود را دور بزند.

ماه در هر ثانیه تقریباً یک کیلومتر در مدار خود به دور زمین می چرخد، در یک ساعت 3600 کیلومتر طی می کند، مدار ماه دو و نیم میلیون کیلومتر می باشد، وقتی من به آسمان نگاه می کنم ماه و خورشید را در یک اندازه می بینم، امّا می توان 65 میلیون ماه را در خورشید جای داد.(71)

* * *

موجوداتی مثل ماه و خورشید و کوه و درخت، همسو با بهره وجودی خود، درکی از تو دارند، البتّه درک و شعور آنان قابل مقایسه با درک انسان نیست، تو انسان را با درک و آگاهی بالایی آفریدی، امّا به موجودات دیگر به اندازه خودشان، بهره ای از درک و شعور دادی.

* * *

است، زمین همراه با این کهکشان، در هر ثانیه، سیصد کیلومتر حرکت می کند !

امّا این زمین، تنها خانه انسان، چقدر آرام به نظر می رسد !! ما به راحتی می توانیم بر روی آن زندگی کنیم.

خدا در زمین، کوه های ثابت و پابرجایی قرار داد تا مایه آرامش زمین باشد. این کوه ها هستند که زمین را از لرزش ها حفظ می کنند.

* * *

* * *

می رسد. (در این هنگام، طلوع خورشید در نزدیک ترین نقطه به جنوب است). این مشرق دوم است، بعد از آن نقطه طلوع خورشید به سوی شمال باز می گردد.

در اینجا قرآن به دو نقطه مهم طلوع خورشید اشاره می کند: مشرق اوّل که در اوّل تابستان است و مشرق دوم که در اوّل زمستان است.

هنگام غروب خورشید هم این اتّفاق به همین شکل روی می دهد، پس مغرب هم دو نقطه مهم دارد: غروب اوّل در اوّل تابستان، غروب دوم در اوّل زمستان !

به راستی چرا خورشید همیشه در یک نقطه مشخّص طلوع و غروب ندارد؟

وقتی من تحقیق می کنم، می فهمم که اگر خورشید همیشه در یک نقطه طلوع و غروب می کرد، دیگر چهار فصل پدید نمی آمد و همیشه یک فصل بود، از بهار، تابستان، پاییز و زمستان خبری نبود !

زمین به دور خورشید می چرخد، مدار زمین به صورت بیضی می باشد، گردش زمین در این مدار بیضی، سبب به وجود آمدن چهار فصل می شود، این که خورشید هر روز در چه نقطه ای طلوع می کند، بستگی به این دارد که زمین در چه نقطه ای از مدار خود قرار گرفته است.

خدا فرمان داد که زمین به دور خورشید بچرخد، زمین در هر ثانیه 30 کیلومتر در مدار خود دور خورشید را طی می کند، مدار زمین به دور خورشید 940 میلیون کیلومتر است. زمین این مسافت را در 365 روز و شش ساعت طی می کند. یک سال، در واقع از گردش کامل زمین به دور خورشید پدید می آید.

* * *

ص:160

اگر به اطراف خود نگاه کنم، متوجّه می شوم خیلی از این وسایل (خود این وسایل یا مواد اوّلیّه آن) با کشتی منتقل شده اند و سپس به دست من رسیده اند. بیش از نود درصد حمل کالا در جهان با کشتی انجام می گیرد.

* * *

از بین رفته اند. آن وقت است که خدا زمین و آسمان ها را در هم می پیچد.(75)

هیچ کس نمی داند چقدر زمان می گذرد، هیچ کس زنده نیست تا درکی از زمان داشته باشد. بعد از آن، هر وقت که خدا اراده کرد، قیامت را برپا می کند، ابتدا اسرافیل را زنده می کند و او برای بار دوم در صور خود می دمد، همه زنده می شوند.

فرشتگان زنده می شوند و همه انسان ها به فرمان خدا سر از خاک برمی دارند و برای حسابرسی به پیشگاه خدا می آیند و روز قیامت فرا می رسد.

* * *

این دو آیه را بار دیگر می خوانم، به ترجمه آن دقیق می شوم، می بینم که بعضی افراد از این دو آیه چنین فهمیده اند: «همه موجودات نابود می شوند و صورت خدا باقی می ماند».

مگر خدا، صورت دارد؟

خدای یگانه به هیچ مخلوقی شبیه نیست، او جسم ندارد، صورت هم ندارد، پس چرا این جمله را این گونه ترجمه کرده اند؟

مناسب می بینم در اینجا مثالی بزنم: نویسندگی نیاز به خلوت دارد، اگر مداوم گوشی تلفن زنگ بزند و من بخواهم به تماس ها جواب دهم، نمی توانم بنویسم. یک روز صبح، داشتم مطلب مهمّی را می نوشتم، در آن روز بیش از ده تماس داشتم، آخرش عصبانی شدم و گفتم: «کی می شود این تلفن دست از سر من بردارد؟».

حالا اگر کسی بخواهد مطلب را به زبان دیگری ترجمه کند، چه باید بگوید؟

ص:163

اگر او همین کلمات را ترجمه کند، نتیجه چه می شود؟ کسی که آن ترجمه را می خواند، فکر می کند که تلفن من دست داشته است و دستش را روی سر من گذاشته است !!

اینجاست که می گویند: «ترجمه کار هر کسی نیست». کسی که می خواهد سخن مرا ترجمه کند باید زبان فارسی را با دقّت بشناسد و چنین ترجمه کند: «نویسنده گفت: کی تلفن مرا رها می کند؟».

او باید بفهمد این سخن، کنایه است، اصلاً لازم نیست تلفن دست داشته باشد.

در این آیه به زبان عربی آمده است:

یبقی وجهُ ربِّک.

همه چیز نابود می شود و «صورت خدا» باقی می ماند.

این کنایه است، لازم نیست خدا صورت داشته باشد !

معنای درست این جمله، چنین است: «همه چیز نابود می شود و خودِ خدا باقی می ماند».

اکنون این مطلب را می نویسم:

فرض کنید پادشاه یک کشور عربی تصمیم بگیرد دیداری مردمی داشته باشد و مردم برای دیدن او جمع شوند، معلوم است که در این ازدحام، همه نمی توانند پادشاه را ببینند. شب که مردم دور هم جمع می شوند، یکی می گوید: «امروز آن قدر شلوغ شد که من اصلاً نفهمیدم کی پادشاه آمد و کی رفت»، دیگری می گوید: «من ماشین پادشاه را دیدم». دیگری می گوید: «من

ص:164

هم محافظان و همراهان او را دیدم».

در این میان یکی می گوید: «رأیتُ وجهَ المَلِک».

این جمله را چگونه باید ترجمه کرد؟

آیا منظور او این است که او صورت پادشاه را دیده است؟

نه.

منظور او این است که من خودِ پادشاه را دیدم.

او به دوستانش فخر می فروشد، دوستان او، فقط ماشین و اطرافیان پادشاه را دیده اند، امّا او توانسته است خودِ پادشاه را ببیند، (کسی که صورت پادشاه را ببیند، خودِ او را دیده است).

این یک کنایه در زبان عربی است، وقتی می خواهند بگویند: «کسی خود پادشاه را دید»، می گویند: «او وجه الملک را دید».

قرآن می گوید:

یبقی وجهُ ربِّک.

همه چیز نابود می شود و خود خدا باقی می ماند !

همه موجودات، آفریده های خدا هستند، همه آن ها نابود می شوند، فرشته ها که کار نظم جهان به دست آنان است، همه نابود می شوند، فقط خود خدا باقی می ماند، حتّی جبرئیل که بزرگ ترین فرشته است، می میرد، عزرائیل هم که جان ها را می گرفت، می میرد، همه نابود می شوند و فقط خودِ خدا می ماند.

* * *

یَوْم هُوَ فِی شَأْن (29) فَبِأَیِّ آَلَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ (30)

همه کسانی که در آسمان و زمین هستند به تو نیاز دارند، وجود همه آنان به لطف تو وابسته است، تو جهان را آفریدی و این جهان هر لحظه به تو نیاز دارد، تو همه روزه، به کار تازه ای می پردازی، عدّه ای را زنده می کنی، گروهی را می میرانی. گناه بندگانت را می بخشی، عدّه ای را به عذاب گرفتار می سازی، روزیِ بندگان را می دهی. تو هر چه بخواهی انجام می دهی.

یهودیان می گفتند: «دست خدا بسته شده است»، آنان باور داشتند که تو جهان را آفریدی ولی بعد از آن، دیگر تو نمی توانی در آن تصرّفی داشته باشی.

این سخن، سخنی باطل است.

تو جهان را خلق نمودی و دستِ قدرت تو، همواره گشاده است و عطا و بخشش تو بسیار است، به هر کس که بخواهی می بخشی و سرنوشت انسان ها را به خاطر اعمال خوب و یا بد آنان تغییر می دهی.

آری، جهان را آفریدی و هر لحظه به آن تسلّط کامل داری، هرچه را بخواهی، تغییر می دهی، قدرت تو بی انتهاست.

به راستی بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

* * *

زودی به حساب شما می پردازم، همه اعمال شما ثبت شده است و شما برای حسابرسی به پیشگاه من می آیید، پس کدام یک از نعمت های مرا انکار می کنید؟».

این وعده توست، همه را در روز قیامت زنده می کنی، به مؤمنان نیکوکار پاداش نیک می دهی و کافران را به آتش جهنّم گرفتار می سازی. روز قیامت، عدالت تو را تکمیل می کند، اگر قیامت نباشد، چه فرقی میان خوب و بد است؟

آنان که روز قیامت را انکار می کنند، می گویند انسان پس از مرگ، نیست و نابود می شود، چگونه ممکن است سرانجام انسان های خوب با سرانجام انسان های بد، یکسان باشد؟ اگر قیامت نباشد، عدالت تو بی معنا می شود.

* * *

روز قیامت که فرا رسد، همه سر از قبرها بیرون می آورند، آنان مدّتی در صحرای قیامت سرگردان می مانند، سپس گروهی از فرشتگان از آسمان فرود می آیند. همه انسان ها و جنّ ها به صف ایستاده اند و منتظرند تا حسابرسی آنان آغاز گردد، آنان نگاه می کنند، همه زمین و آسمان پر از فرشتگان است، هیچ کس راه فراری ندارد.

اینجاست که تو به یکی از آن فرشتگان دستور می دهی تا چنین ندا کند: «ای گروه جنّ و انس ! اگر می توانید از اطراف آسمان و زمین، راه فراری بیابید و از عذاب خدا فرار کنید، این کار را بکنید، ولی بدانید که هرگز نمی توانید از قلمروِ فرمانروایی خدا بیرون روید، هر کجا بروید خدا بر شما قدرت دارد، هر کجا بروید آنجا هم محل فرمانروایی خداست».(76)

آری، آن روز هیچ کس نمی تواند از حکومت تو فرار کند.

بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

تو در این دنیا به آنان مهلت دادی و گروهی از آنان راه کفر را پیمودند، تو در عذاب آنان شتاب نکردی و به آنان فرصت دادی، امّا در روز قیامت آنان را به سختی عذاب می کنی، تو فرمان می دهی تا فرشتگان غُل و زنجیرهای آهنین بر گردن آن ها بیندازند و آنان را با صورت بر روی زمین بکشند و به سوی جهنّم ببرند.

در جهنّم شراره های آتش و مس گداخته بر کافران ریخته می شود و آنان هیچ یار و یاوری نمی یابند تا آنان را نجات دهد، آنان برای همیشه در آنجا عذاب می شوند.

بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

وقتی آن روز فرا رسد، آسمان می شکافد و از حرارت و گرمی جهنّم، رنگ

ص:168

آن مانند چرم سرخ می گردد و حوادث هولناکی رخ می دهد که ترس و وحشت همه را فرا می گیرد.(77)

بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

آن روز از هیچ کدام از جنّ و انس سؤال نمی شود که آیا کافر است یا مؤمن؟ آیا گناهکار است یا نیکوکار؟ زیرا چهره ها فریاد می زد که هر کسی، چه کاره است !

بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

گناهکاران کافر از چهره هایشان شناخته می شوند، چهره آنان سیاه و زشت است و این نشانه کفر و گناه آنان است، تو به فرشتگان فرمان می دهی تا آنان را به سوی جهنّم ببرند، وقتی آنان نزدیک جهنّم می رسند، فرشتگان موی سر و پای آنان را می گیرند و آنان را به جهنّم می اندازند، پس بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

آنان در میان شعله های آتش می سوزند و صدای فریادشان بلند می شود، فرشتگان به آنان می گویند: «این همان جهنّمی است که در دنیا آن را تکذیب می کردید».

* * *

وقتی که در آتش جهنّم می سوزند و تشنگی بر آنان غلبه می کند و فریاد سرمی دهند و آب می طلبند، تو فرمان می دهی تا فرشتگان آنان را به «چشمه حَمیم» ببرند.

چشمه حَمیم جزئی از جهنّم است امّا در آنجا شعله آتشی نیست، چشمه آب جوشانی می جوشد. جگر آنان از تشنگی می سوزد، از دور چشمه آبی را می بینند و به سوی آن می روند، امّا آب این چشمه سوزان است، آبی که از آن

ص:169

می جوشد هم داغ است و هم متعفّن و آلوده !

آنان بسیار تشنه اند، چاره ای ندارند، از این آب می نوشند و تمام دهان و گلو و درون آنان می سوزد، البتّه چون در جهنّم از مرگ خبری نیست و عذاب آنان همیشگی است، بعد از مدتی وضع بدن آنان به حالت اول باز می گردد. آن ها برای همیشه این گونه عذاب می شوند.

این برنامه ای برای عذاب آنان است: سوختن در آتش جهنّم، تشنگی، رفتن به سوی چشمه حمیم، بازگشت به جهنّم، تشنگی، بازگشت به سوی چشمه حمیم... و این ماجرا ادامه دارد.(78)

به راستی بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

* * *

بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

آن دو باغ، پر از درختان بسیار و انواع میوه ها می باشد، پس بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

در هر کدام از آن باغ ها، دو چشمه آب (تسنیم و سلسبیل) جاری است، چشمه هایی که هیچ کس مانند آن را ندیده است. پس بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

در آن باغ ها از هر میوه ای، دو نوع وجود دارد، هر یک از دیگری بهتر ! پس بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

مؤمنان مانند پادشاهان بر تخت هایی تکیه می زنند که زیر سایه درختان و کنار نهرهای آب قرار دارد، فرشتگان بر روی این تخت ها، فرش هایی زیبا گسترانده اند، آستر آن فرش ها از ابریشم است. در دنیا معمولاً آستر فرش را از پارچه ای که قیمتی نیست، تهیّه می کنند، گران قیمت ترین پارچه دنیا، ابریشم است، هرگز ابریشم را آستر فرش ها نمی کنند، امّا آستر فرش های بهشتی از ابریشم است، پس خود فرش ها از چیست؟ هیچ کس نمی داند، لطافت و زیبایی خود فرش ها در وصف نمی گنجد.

مؤمنان بر آن تخت ها تکیه می دهند، میوه های آن دو باغ در دسترس آنان است، در دنیا برای چیدن بعضی از میوه ها، باید زحمت کشید و از درخت بالا رفت، امّا آنان هر چه بخواهند، برایشان آماده می شود، پس بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

* * *

قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ (56) فَبِأَیِّ آَلَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ (57) کَأَنَّهُنَّ الْیَاقُوتُ وَالْمَرْجَانُ (58) فَبِأَیِّ آَلَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ (59) هَلْ جَزَاءُ الاِْحْسَانِ إِلَّا الاِْحْسَانُ (60) فَبِأَیِّ آَلَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ (61)

برای مردان مؤمن، زنان بهشتی آفریده ای که فقط به همسران خود عشق میورزند و دست هیچ یک از جنّ یا انس به آنان نرسیده است، نام آنان، «حورالعین» است، پس بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

آن زنان بهشتی در سرخی گونه ها مانند یاقوت و دُرّ سفید و در زیبایی همچون مروارید می باشند، پس بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟ (80)

تو همه این نعمت ها را برای نیکوکاران آماده کرده ای، مگر پاداش خوبی چیزی غیر از خوبی است؟ هر کس در دنیا بندگی تو کند، تو این نعمت ها را به عنوان پاداش به او عطا می کنی، آری، پاداش نیکوکاری چیزی جز بهشت نیست، پس بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

* * *

مناسب می بینم در اینجا مطلبی را ذکر کنم: قرآن از ازدواج مردان مؤمن با «حورالعین» سخن گفته است. «حورالعین» موجودی است که خدا آنان را آفریده است تا مؤمنان با آنان ازدواج کنند و به آنان انس بگیرند. «حورالعین» چشمان گشاده دارد و بسیار زیبا می باشد. یک مرد مؤمن می تواند با چندین «حورالعین» ازدواج کند.

اکنون سؤالی مطرح می شود: ازدواج زنانی که در این دنیا راه ایمان را

ص:172

برگزیدند و نیکوکار بودند، چه می شود؟

در روز قیامت خدا زنان مؤمن را به بهشت می برد، آنان جوان می شوند و خدا به آنان زیبایی عجیبی می دهد، به گونه ای که از همه حورالعین ها زیباتر به نظر می آیند و خدا به آنان اختیار می دهد که با یک مرد مؤمن ازدواج کنند.

زنی که هرگز در دنیا ازدواج نکرده است، خدا او را به ازدواج یکی از مردان مؤمن در می آورد.

اگر زنی در دنیا ازدواج کرده است ولی شوهر او در روز قیامت در جهنّم باشد، خدا آن زن مؤمن را به ازدواج یکی از مردان مؤمن در می آورد.

اگر زنی در دنیا چندبار ازدواج کرده باشد و همه شوهران او در روز قیامت در بهشت باشند، آن زن حقّ انتخاب دارد و می تواند یکی از آنان را انتخاب کند و به همسری او دربیاید.(81)

این نکته مهمّی است: چند شوهری، مخالف طبیعتِ زن است، خدا زن را این گونه آفریده است که دوست دارد یک مرد را دوست بدارد و تنها به او عشق بورزد، زنی که از فطرت خود دور نشده است چنین احساس پاکی دارد. در بهشت، فطرت پاک زن به دنبال چنین چیزی است.

او هرگز چیزی غیر از این را طلب نمی کند !

زن مؤمن فقط به همسر خود عشق میورزد و هرگز مرد دیگری غیر از او را دوست ندارد، این جلوه عشق کاملی است که خدا در قلب زن قرار داده است.

زن مؤمن در بهشت می داند که شوهر او، غیر از او همسرانی از «حورالعین» دارد، امّا از این موضوع، ناراحت نمی شود، زیرا مقامی که خدا به او داده است، بسیار بالاتر از حورالعین است !

مقام زنان مؤمن کجا و مقام حورالعین کجا؟

ص:173

تفاوت از زمین تا آسمان است !

زن مؤمن می داند که در بهشت، چیزی را از دست نمی دهد، بهشت جای هیچ غم و اندوهی نیست، او هرگز از این موضوع ناراحت نمی شود، هر کس وارد بهشت شود، قلب او پاک می شود و او به فطرت پاک خود باز می گردد، حسادت ها از دل او می رود و او به آنچه خدا انجام داده است، خشنود است. هیچ کس در بهشت به اندازه ذرّه ای غمناک نمی شود.

* * *

باغ می دهی تا او از نعمت های بیشماری که در آن باغ ها می باشد، استفاده کند.

آری، آن باغ ها، بهشتِ اصلی نیست، زیرا هر کس وارد بهشت شود، دیگر از آن خارج نمی شود، کسی که در برزخ به آن باغ ها می رود، قبل از قیامت از آن خارج می شود، آری، قبل از برپایی قیامت، روح همه انسان ها نابود می شود، فرشتگان هم نابود می شوند، هیچ کس باقی نمی ماند، پس از مدّتی تو همه را زنده می کنی و مؤمنان را به بهشت می بری و به هر کدام دو باغ می دهی، آنان وقتی وارد بهشت روز قیامت شوند، دیگر از آن بیرون نمی آیند.

* * *

یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

در این دو باغ، میوه های گوناگون و خرما و انار وجود دارد، پس بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

در آن دو باغ، برای مردان مؤمن، همسرانی خوش اخلاق و زیبا قرار داده ای، پس بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

آن همسران بهشتی، درشت چشم می باشند و در سراپرده های خود از چشم دیگران محفوظ می باشند و فقط شوهرانشان آنان را می بینند. پس بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند.

دست هیچ کس از جنّ یا انس به آن همسران بهشتی نرسیده است و آنان دوشیزه اند. پس بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

مؤمنان بر تخت هایی تکیه می زنند که با بهترین و زیباترین پارچه های سبز رنگ، پوشانده شده است، پس بندگان تو، کدام یک از نعمت های تو را انکار می کنند؟

نام تو بلندمرتبه و بزرگ است، تو خدای یگانه ای و از همه عیب ها و نقص ها به دور هستی و همه خوبی ها از توست، تو همه این نعمت ها را برای بندگانت آماده کرده ای و از آنان خواسته ای تا ایمان آورند و در راه پیامبران گام بردارند، هر کس به این سخن تو گوش دهد به رستگاری بزرگی می رسد.(83)

ص:176

آشنایی با سوره

1 - این سوره «مکیّ» است و سوره شماره 56 قرآن می باشد.

2 - «واقعه» به معنای «حادثه» می باشد، در آیه اول این سوره از حادثه هولناک قیامت سخن گفته شده است، حادثه ای که با ترس و اضطراب انسان ها همراه خواهد بود، به همین دلیل، این سوره را به این نام خوانده اند.

3 - موضوعات مهم این سوره چنین است: روز قیامت، انسان ها در آن روز به سه گروه تقسیم می شوند: «پیشگامان»، «مؤمنان» و «کافران»، کسانی که در خوبی ها از دیگران پیشی گرفتند و کسانی که ایمان آوردند (گروه اول و دوم) در بهشت خواهند بود، اما کافران در جهنم عذاب خواهند شد.

ص:178

آنان کسانی هستند که پرونده اعمالشان به دست راستشان داده می شود و به راستی که آنان چقدر خوشبختند ! آنان از پیامبران تو پیروی کردند.

* گروه دوم: بدبختان

آنان کسانی هستند که پرونده اعمالشان به دست چپشان داده می شود و به راستی که چقدر بدبختند ! آنان پیامبران تو را تکذیب کردند.

* گروه سوم: پیشگامان

آنان کسانی هستند که در ایمان و عمل نیک بر دیگران سبقت گرفتند، آنان همان پیامبران و جانشینان آن ها می باشند.

اکنون وقت آن است تا هر کدام از این سه گروه را معرّفی کنی، ابتدا درباره «پیشگامان» سخن می گویی.

* * *

جای دارند. منظور از پیشگامان همان پیامبران و جانشینان آن ها می باشد، تو آنان را برای این مقام برگزیدی و نعمت خود را بر آنان تمام کردی.

در میان امّت های قبل، پیامبران زیادی بودند: آدم، نوح، ادریس، صالح، هود، ابراهیم، یوسف، لوط، یعقوب، موسی، زکریا، یحیی، عیسی، داوود، سلیمان، ایوب، یونس(علیهم السلام)...

آری، تعداد پیامبران و جانشینان آن ها در امّت های قبل زیاد بود، امّا در امّت اسلامی فقط یک پیامبر وجود دارد و دوازده امام. جمع آنان، سیزده نفر می شود.

با این حساب، تعداد پیشگامان در امت های قبل، زیاد بود. من می دانم که دوره امّت اسلامی، آخرین دوره است، تعداد پیشگامان در این دوره کم است، فقط سیزده نفر !

* * *

اکنون از پاداشی که برای پیشگامان آماده کرده ای سخن می گویی:

پیشگامان در بهشت بر روی تخت هایی که به هم پیوسته اند، قرار می گیرند و رو به روی هم بر آن تخت ها تکیه می دهند.

خدمت گزاران بهشتی، پروانهوار به خدمتشان می پردازند. آن خدمت گزاران هرگز پیر نمی شوند و همواره جوان هستند و برای پیشگامان کوزه ها و جام هایی از نوشیدنی پاک بهشتی می آورند، آن نوشیدنی نه سردرد می آورد و نه مستی.

برای پیشگامان هر میوه ای که بخواهند، آماده است، هر گوشت پرنده ای بخواهند، آماده است.

تو آنان را به ازدواج زنان بهشتی درمی آوری، زنانی که درشت چشم هستند

ص:181

و کسی آن ها را قبلاً ندیده است، نه دستی به آنان رسیده است و نه چشمی به آنان افتاده است.

همه این نعمت ها، پاداش اعمال نیک آنان می باشد، آنان در بهشت سخنان بیهوده و گناه آلود نمی شنوند، هر چه در آنجا هست، صفا، زیبایی، ادب و شادی است.

در بهشت، سخنی جز سلام و درود نیست، فرشتگان به آنان سلام می کنند و نیز خودشان به یکدیگر سلام می کنند.

* * *

میوه های آن روی هم چیده شده است وجود دارد، نور آفتاب آنان را اذیّت نمی کند، زیرا در باغ های آنان، همیشه زمان «بین الطلوعَین» است.

«بین الطلوعین» یعنی چه؟

بین دو طلوع ! طلوع سپیده و طلوع خورشید.

بین الطلوعَین، بهترین وقت ها می باشد، هوا تاریک نیست و آفتاب هم اذیّت نمی کند، مانند کسی که در سایه نشسته است، کسی که در سایه است، آفتاب او را اذیّت نمی کند و در تاریکی هم نیست، او می تواند اطراف خود را ببیند.(84)

خوشبختان در بهشت کنار آبشارهایی که آب آن هرگز قطع نمی شود می نشینند، جاری شدن آب از بلندی ها، منظره دل انگیزی پدید می آورد و زمزمه آهنگ آن، گوش آنان را نوازش می دهد، آنان میوه های فراوان در اختیار دارند، میوه ها در همه زمان ها وجود دارند و به راحتی در دسترس می باشند. در دنیا هر میوه ای در فصلی به دست می آید، برای چیدن میوه ها باید از درخت بالا رفت و آن را چید، امّا در بهشت، میوه ها همیشگی است و به آسانی در دسترس است.

تو مردان را به ازدواج زنان بهشتی در می آوری، زنانی که زیبا و سیاه چشم هستند، تو زنان بهشتی را در کمال حسن و زیبایی آفریده ای و آنان را دوشیزه قرار داده ای (قبلاً هیچ مردی به آنان نزدیک نشده است). زنان بهشتی بسیار خوش زبان می باشند و فقط به شوهران خود عشق میورزند.

این نعمت ها برای خوشبختان است، گروهی از آنان از امّت های قبل می باشند و گروهی از آنان هم از امّت اسلامی. آنان در زمان خود از پیامبری که تو برای آنان قرار داده بودی، پیروی کردند، دین یهود تا قبل از آمدن

ص:183

عیسی(علیه السلام)، دین حقّ بود، هر کس از این دین پیروی کرد در بهشت جای می گیرد. وقتی عیسی(علیه السلام)آمد، دین او، دین حقّ بود، هر کس از او پیروی کرد به بهشت می رود، وقتی محمّد(صلی الله علیه وآله)آمد، دین اسلام دین حقّ شد، امروز اگر کسی یهودی یا مسیحی باشد، راهی به بهشت ندارد، چون تو اسلام را دین حقّ قرار داده ای.

* * *

آنان بسیار تشنه اند، چاره ای ندارند، از این آب می نوشند و دهان و گلو و درون آنان می سوزد.

این برنامه ای برای عذاب آنان است: سوختن در آتش جهنّم، تشنگی، رفتن به سمت چشمه حمیم، بازگشت به جهنّم، تشنگی، بازگشت به سمت چشمه حمیم... این ماجرا ادامه دارد.(85)

بدبختان زیر سایه های بلند شده از دودهای تیره خواهند بود، امّا این سایه، نه خنک است و نه آرام بخش ! عذاب برای یک لحظه هم از آنان برداشته نمی شود.

آنان کسانی بودند که در دنیا خوشگذرانی می کردند و بُت ها را می پرستیدند و برای تو شریک قرار می دادند، آنان بر این سخن خود اصرار و لجاجت می کردند.

آنان با این که حقّ را شناختند به آن ایمان نیاوردند، آنان روز قیامت را دروغ می پنداشتند و می گفتند: «چگونه ممکن است وقتی مردیم و به مشتی خاک و استخوان تبدیل شدیم، زنده شویم؟ پدران و نیاکان ما همه مردند و بدن های آنان پوسید، آیا آنان زنده می شوند؟».

* * *

سخن از گروه بدبختان نیز به پایان رسید، اکنون می خواهی از کافرانی که به محمّد(صلی الله علیه وآله)ایمان نیاوردند، سخن بگویی، آن کافران در روز قیامت در گروه بدبختان خواهند بود.

تو محمّد(صلی الله علیه وآله) را برای هدایت مردم مکّه فرستادی و محمّد(صلی الله علیه وآله)برای آنان قرآن می خواند و از عذاب روز قیامت آنان را می ترساند، امّا آنان چنین سخنانی می گفتند و قیامت را انکار می کردند.

اکنون از محمّد(صلی الله علیه وآله) می خواهی تا به آنان چنین بگوید:

شما سؤال می کنید که آیا بار دیگر زنده خواهید شد، بدانید که همه انسان ها زنده می شوند، از اوّلین نسل انسان تا آخرین نسل. همه برای حسابرسی به پیشگاه خدا می آیید، همه در روز مشخّصی زنده می شوید.

شما ای کافرانی که حقّ را شناختید و آن را دروغ پنداشتید، بدانید که شما به سرنوشت گروه بدبختان دچار خواهید شد و از درخت زقّوم می خورید و شکم خود را از آن پر می کنید، سپس تشنه می شوید و آب جوشان می نوشید، شما چنان آن آب جوش را می نوشید که شتران تشنه آب می نوشند. این است اسباب پذیرایی شما در روز قیامت !

* * *

در اینجا دو نکته را می نویسم:

* نکته اوّل

زقّوم، گیاهی است که در کفِ جهنّم می روید، میوه این گیاه، همچون سرهای شیاطین، ترسناک است، هر کس به آن میوه نگاه می کند، می هراسد. این میوه بدبو و بسیار تلخ است.

کافران در جهنّم غذای دیگری ندارند، آنان میوه زقّوم را می خورند و

ص:186

شکم های خود را از آن پر می کنند، بعد از آن است که آنان تشنه می شوند و فریاد تشنگی سر می دهند و آب می طلبند.

اینجاست که فرشتگان آنان را به سوی چشمه ای می برند که در بیرون جهنّم است و به آن «چشمه حمیم» می گویند. آب این چشمه هم جوشان است و هم متعفّن و آلوده.

* نکته دوم

شتری که بسیار تشنه است وقتی آبی می بیند به سوی آن می رود و شروع به خوردن آب می کند و تا سیراب نشده است، سر خود را بلند نمی کند، او مدّتی پشت سر هم آب می خورد، این حالت او نشان می دهد که او خیلی تشنه است.

کافران از تشنگی می سوزند، وقتی به چشمه حمیم می رسند، بی صبرانه از آن آب می نوشند و دهان و درون آنان می سوزد.

* * *

ابتدا از خلقت انسان سخن می گویی، تو انسان را از نطفه ای ناچیز آفریدی، کسی که قدرت دارد از نطفه، چنین انسانی را بیافریند، قطعاً بر زنده کردن دوباره او توانایی دارد.

با انسان ها چنین سخن می گویی: «من شما را آفریدم، پس چرا باور ندارید که آفرینش دوباره شما برای من آسان است؟ آیا توجّه نمی کنید که چگونه پدر می شوید؟ به نطفه ناچیزی که از آن آفریده شده اید، فکر کنید، آیا شما آن نطفه را به صورت انسان در می آورید یا من این کار را می کنم؟»

خلقت انسان بسیار عجیب است، در نطفه پدر، بین دو تا پانصد میلیون اسپرم وجود دارد، یکی از این اسپرم ها خود را به تخمک مادر می رساند و با آن ترکیب می شود و شروع به رشد می کند و به طور سرسام آوری تکثیر می شود و سلول های بدن ساخته می شود.

اصل همه سلول های بدن انسان از یک سلول است، امّا گروهی از سلول ها قلب را تشکیل می دهند، گروهی دیگر ریه را می سازند، گروهی استخوان ها را می سازند، چه کسی به این سلول ها چنین فرمان می دهد که با این دقّت و نظم عجیب تقسیم شوند و اعضای بدن نوزاد را بسازند؟

* * *

مرگ را تجربه کنند، کافرانی که حقّ را انکار می کنند، چرا به مرگ فکر نمی کنند؟

آنان برای این که از لذّت های دنیا بهره ببرند، دین تو را نمی پذیرند، به راستی مگر دنیا به کسی وفا کرده است؟ آیا زندگی چند روزه دنیا، ارزش دارد که انسان به خاطر آن، راه کفر را بپیماید؟

تو به انسان مقامی بس بزرگ دادی و او را بهترین مخلوقات قرار دادی، هستی را برای او آفریدی، گیاهان و حیوانات همه در خدمت او هستند، امّا چرا گروهی راه کفر را برمی گزینند و با حقّ دشمنی می کنند؟

تو قدرت داری آنان را به صورتِ حیوانات قرار دهی و گروه دیگری را روی زمین جایگزین آنان سازی. تو می توانی نسل انسان را به موجود دیگری تغییر دهی، موجودی که دیگر ارزش انسان بودن را نداشته باشد. تو چنین قدرتی را داری.(86)

نعمت انسان بودن و اختیار داشتن، نعمت بزرگی است، چرا گروهی قدردان آن نیستند؟ چرا فقط به فکر شهوت هستند؟ تو به فرشتگان امر کردی که بر انسان سجده کنند، تو این گونه عظمت و بزرگی انسان را به فرشتگان نشان دادی، پس چرا کافران این سرمایه بزرگ خود را تباه می کنند؟

* * *

تو که می توانی انسان را از قطره آبی ناچیز بیافرینی، پس می توانی از استخوان پوسیده، او را دوباره بیافرینی.

چرا آنان به زندگی دنیا نگاه نمی کنند؟ چرا به طبیعت توجّه نمی کنند؟

هر سال فصل زمستان زمین مرده است و گیاهی سبز نیست، فصل بهار که فرا می رسد، باران رحمت نازل می شود و زمین به حیات و شکوفایی می رسد و انواع گیاهان زیبا و سرورآفرین می رویاند.

کسی که قدرت دارد از خاک مرده، این همه گیاهان را سبز کند، می تواند از همین خاک، مردگان را زنده کند !

چرا آنان چشم خویش را بر عجایب این دنیا بسته اند؟

آری، وعده تو حقّ است، تو مردگان را در روز قیامت زنده می کنی و تو بر هر کاری که بخواهی، توانا می باشی.

* * *

هم زنده نمی ماند، امّا رشد گیاهان بسیار عجیب است، خدا درون دانه، یک سلول زنده بسیار کوچک قرار داده است، وقتی دانه در شرایط مناسب قرار گرفت، جوانه می زند و ریشه می دواند و پس از مدّتی ساقه و خوشه می سازد.

خدایی که توانایی دارد دانه کوچکی را تبدیل به گیاهی سرسبز و زیبا کند، قدرت آن را دارد که انسان را بار دیگر زنده کند.

* * *

آب دریاها شور است، ولی آب باران شیرین است. اگر باران شور بود، هیچ گیاهی روی زمین روییده نمی شد. وقتی باران می بارد، قسمتی از این باران در زمین جاری می شود، قسمتی از آن هم در زمین فرو می رود و به صورت چشمه در می آید.

چه کسی دریاها را آفرید؟ چه کسی دو سوم کره زمین را آب قرار داد؟ چه کسی خورشید را آفرید؟ چه کسی هوای آسمان را سردتر کرد؟ چه کسی باد را فرستاد؟ چه کسی جاذبه زمین را ایجاد کرد؟

همه این ها درس یکتاپرستی است، فطرت هر انسانی به یکتایی تو شهادت می دهد.

* * *

وسیله آن، آتش می افروزند. درخت در ابتدا نهال کوچکی است، این نهال با آب رشد می کند و بزرگ می شود تا آنجا که به درختی تنومند تبدیل می شود، انسان ها این درخت را می بُرند و با هیزم آن، آتش روشن می کنند، آیا آنان فکر کرده اند که چگونه تو آب را به آتش تبدیل کردی؟

آب و آتش، ضدّ یکدیگرند، مگر نه این است که درخت سبز، سرشار از آب است، آب آتش را خاموش می کند، امّا چگونه است که این درخت می سوزد و آتش تولید می کند؟ تو با قدرت خود، آب را به آتش تبدیل می کنی !

این قدرت توست. تو این گونه قدرت خود را برای انسان ها به نمایش گذاشته ای، امّا کیست که از آن پند گیرد؟

* * *

قرآن در اینجا از آتش هیزم سخن می گوید، امروزه بشر از زغال سنگ و نفت و گاز استفاده می کند.

اگر من قدری فکر کنم می فهمم که زغال سنگ همان درختانی است که سال های سال زیر زمین مانده اند و به این صورت درآمده اند.

ولی نفت و گاز چیست؟

میلیون ها سال پیش گیاهان و جانوارن غول پیکر درون زمین مدفون شده اند و گرمای درون زمین و فشار آن، سبب شده آن ها تبدیل به نفت و گاز شوند، زندگی همه آن جانداران وابسته به گیاهان بوده است، پس ماده اوّلیّه نفت و گاز هم گیاهان می باشد، اگر گیاهان نبودند از نفت و گاز هم اثری نبود.

* * *

اکنون از همه می خواهی تا در برابر این همه نعمت ها تو را ستایش کنند و نام تو را تسبیح گویند که تو خدای بزرگ و بی همتا هستی و از همه عیب ها و

ص:193

نقص ها به دور می باشی.

* * *

ستاره وجود دارد و همه این ستارگان در مدار مخصوص خود با نظم حرکت می کنند.

* * *

نمی توانند قرآن را بفهمند؟

قرآن آمده است تا آنان را هدایت کند، چگونه ممکن است که آنان به معنایِ قرآن، دسترسی نداشته باشند؟

چه کسی این سخن تو را برایم تفسیر می کند؟ من باید بیشتر بررسی و مطالعه کنم. باید تاریخ را بخوانم...

* * *

چند نفر از بزرگان مکّه وقتی دیدند که روز به روز بر تعداد مسلمانان افزوده می شود، تصمیم گرفتند تا مانع رشد اسلام شوند، آنان دور هم جمع شدند و با هم چنین گفتگو کردند:

__ ایّام حجّ نزدیک است و این بهترین فرصت برای محمّد است و بزرگ ترین تهدید برای ما ! ما باید فکری کنیم.

__ محمّد برای مردم قرآن می خواند. نمی دانم چرا همه با شنیدن قرآن شیفته آن می شوند.

__ راست می گویی. خود ما هم در تاریکی شب، نزدیک خانه محمّد می رویم و قرآن می شنویم.

__ مگر قرار نبود این راز را هرگز بر زبان نیاوری؟ اگر مردم بفهمند که ما شب ها قرآن گوش می کنیم، دیگر آبرویی برای ما نمی ماند.

__ حالا باید چه کنیم؟

__ باید به مردم بگوییم: شیاطین بر محمّد نازل شده اند و این سخنان را به او آموخته اند.

__ با این کار، ما عظمت قرآن را از بین می بریم و دیگر مردم به شنیدن قرآن علاقه نشان نمی دهند.

ص:196

آنان چند نفر را مأمور کردند تا در کنار کعبه به مردم اعلام کنند که قرآنی که محمّد(صلی الله علیه وآله)می خواند، سخن شیطان است.(88)

اینجا بود که تو آیات 210 تا 213 سوره «حج» را نازل کردی و به آنان چنین گفتی: «هرگز این قرآن را شیاطین بر محمّد نازل نکرده اند. شیاطین هرگز چنین شایستگی و قدرتی ندارند. آنان از شنیدن خبرهای آسمان محروم هستند و هرگز نمی توانند چنین سخنانی بگویند».

شیاطین مردم را به زشتی ها و فساد فرا می خوانند، چگونه ممکن است این قرآن، سخن شیطان باشد حال آن که قرآن مردم را به حق، پاکی، عدالت و تقوا دعوت می کند.

بزرگان مکّه چرا قدری فکر نمی کردند: آیا این قرآن می تواند سخن شیطان باشد؟ اگر قرآن سخن شیطان است، پس چرا در سراسر قرآن، سخن از خوبی ها به میان آمده است؟ چرا شیطان در آن لعن و نفرین شده است؟

* * *

وقتی این ماجرا را دانستم دیگر تفسیر آیه 79 سوره واقعه برایم روشن شد و معنای آن را فهمیدم. من فهمیدم جان سخن چیست.

کافران می گفتند که قرآن از طرف شیاطین است، تو می خواهی در اینجا، بار دیگر جواب سخنان ناروای کافران را بدهی !

آری، قرآن هرگز از طرف شیاطین نیست، قرآن از علم تو سرچشمه گرفته است، علم تو، مخفی و پنهان است و شیاطین به آن دسترسی ندارند.

وقتی تو تصمیم گرفتی قرآن را بر محمّد(صلی الله علیه وآله) نازل کنی، آن را به پاکان که همان فرشتگان می باشند، اطّلاع دادی. فقط فرشتگان که از پلیدی ها به دورند، کس دیگری از قرآن باخبر نشد، فرشتگان به فرمان تو قرآن را به قلب محمّد(صلی الله علیه وآله)

ص:197

نازل کردند.

پس از آن تو از محمّد(صلی الله علیه وآله)خواستی تا قرآن را برای همه مردم بخواند، او قرآن را برای همه خواند، خوب و بد، مؤمن و کافر، همه قرآن را شنیدند و معنای آن را درک کردند، تو قرآن را به زبانی ساده و شیوا بیان کردی تا همه بتوانند آن را بفهمند، تو هرگز پیچیده سخن نگفتی.

قرآن حقّ را آشکار کرد، همه حقّ را شناختند، عدّه ای آن را پذیرفتند و سعادتمند شدند و عدّه ای هم به اختیار خود بر کفر خود پافشاری کردند و از سعادت دور ماندند.

* * *

به راستی چرا آن ها در آن لحظه، عذابی را که می بینند، دروغ نمی پندارند؟ آن ها حقیقت را می بینند، ولی دیگر جانشان به گلو رسیده است و هیچ کاری از دستشان برنمی آید، توبه در آن لحظه فایده ای ندارد، دیگر کار از کار گذشته است.

اطرافیان کافران دور آن ها جمع می شوند و نگاهشان می کنند و کاری از دستشان ساخته نیست، تو به آن ها از همه نزدیک تر هستی ولی دیگران خبر ندارند، آری، تو می دانی درون آن ها چه می گذرد و در وجودشان چه غوغایی برپاست.

* * *

در اینجا از سرنوشت «پیشگامان»، «خوشبختان» و «بدبختان» در برزخ سخن گفتی. در برزخ، باغ های زیبا وجود دارد که همانند بهشت است. مؤمنان به آن باغ های زیبا می روند و از نعمت های بیشمار آن استفاده می کنند، در آنجا از میوه های آن باغ ها می خورند و از نوشیدنی های آن می نوشند.

آری، آن باغ ها، بهشتِ اصلی نیست، زیرا هر کس وارد بهشت شود، دیگر از آن خارج نمی شود، کسی که در برزخ به آن باغ ها می رود، قبل از قیامت از آن خارج می شود.

در برزخ، قبر کافر به گودالی از آتش تبدیل می شود، کافر در آن گودال ها در آتش می سوزد و به سختی عذاب می شود و بر سر او آبی جوشان می ریزند.

این آتش از جنس آتش دنیا نیست، اگر قبر کافری شکافته شود، آتشی دیده نمی شود، این آتش از جنس برزخ است.(91)

وقتی خدا بخواهد قیامت را برپا کند، ابتدا زمین و آسمان ها را در هم می پیچد، همه کسانی که در برزخ هستند، نابود می شوند. مدّتی می گذرد، پس از آن خدا قیامت را بر پا می کند و همه را زنده می کند. در آن روز، مؤمنان (پیشگامان و خوشبختان) به بهشت می روند و برای همیشه در آنجا از نعمت های زیبای آن بهره مند می شوند، بدبختان به آتش جهنّم گرفتار می شوند و تا ابد عذاب می شوند و هرگز از جهنّم بیرون نمی آیند.

* * *

وقتی مرگ مؤمنی که در راه توحید، نبوّت و امامت بوده است فرا می رسد، عزرائیل با پانصد فرشته نازل می شود، هر کدام از آن ها دو شاخه گل زیبا به همراه دارند.(92)

عزرائیل جلو می آید و به مؤمن چنین می گوید: «نترس ! هراس نداشته باش،

ص:201

من از پدر به تو مهربان تر هستم، بهشت در انتظار توست».(93)

ناگهان پرده ها از جلوی چشم مؤمن کنار می رود و او نگاه می کند و خانه خودش را در بهشت می بیند، همه دنیا برای او قفسی تنگ جلوه می کند، او با قلبی آرام به سوی بهشت پر می کشد.(94)

* * *

آشنایی با سوره

1 - این سوره «مدنیّ» است و سوره شماره 57 قرآن می باشد.

2 - «حدید» به معنای «آهن» می باشد، در آیه 25 این سوره از آهن سخن به میان آمده است. آهن رمز و نشانه ای از نیرومندی در برابر دشمنان حق و حقیقت است.

3 - موضوعات مهم این سوره چنین است: یکتاپرستی، نشانه های قدرت خدا، سفارش به انفاق، قیامت، مؤمنان چگونه به سوی بهشت می روند، حقیقت زندگی دنیا، نبوّت، اشاره به سرگذشت پیامبران، اشاره به مهربانی خدا...

ص:204

تو خدای توانا هستی و همه کارهای تو از روی حکمت است. فرمانروایی آسمان ها و زمین از آنِ توست، تو زنده می کنی و می میرانی و بر هر کاری توانا می باشی.

تویی اوّل، تویی آخر !

تویی ظاهر، تویی باطن !

* * *

در اینجا چهار ویژگی مهم خدا بیان شده است:

1 - «خدا اوّل است».

زمانی که هیچ موجود دیگری نبود، فقط او بود، سپس او اراده کرد و آسمان ها و زمین را آفرید، او کسی است که قبل از همه موجودات بوده است، او نعمت وجود را به همه موجودات داده است.

2 - «خدا آخر است».

زمانی فرا می رسد که همه موجودات نابود می شوند، قبل از این که قیامت برپا شود، خدا به اسرافیل فرمان می دهد در صور خود بدمد، همه موجودات نابود می شوند، همه فرشتگان، انسان ها، جنّ ها و... همه از بین می روند و هیچ کس باقی نمی ماند. در آن زمان فقط این خداست که باقی است. او همیشه بوده است و هرگز از بین نمی رود.

3 - «خدا ظاهر است».

وقتی به جهان نگاه می کنم، آثار و نشانه های قدرت او را همه جا می بینم، در زمین و آسمان، باران و باد، بهار و پاییز و...

هر کس که با دقّت به جهان نگاه کند، شگفتی های زیادی را می بیند و همه این شگفتی ها دلالت بر این می کند که این جهان، آفریننده ای دانا و توانا دارد، این

ص:206

جهان نمی تواند به خودی خود آفریده شده باشد، این مطلب آن قدر واضح و آشکار است که هیچ چیز آشکارتر از آن نیست. خدا با آفریده های خود، راه توحید و یکتاپرستی را برای مردم آشکار نموده است. این که خدا وجود دارد، بسیار واضح و روشن است.

4 - «خدا باطن و پنهان است».

اصلِ وجود خدا، روشن و آشکار است، اگر انسان در این جهان و شگفتی های آن فکر کند، می فهمد که خدا وجود دارد، امّا آیا خدا را می توان با چشم دید؟

نه. او از دیده ها پنهان است، هیچ کس توانایی دیدن او را ندارد. او آفریننده است، هیچ آفریده ای نمی تواند حقیقت او را درک کند، او هیچ کدام از صفات مخلوقات خود را ندارد، عقل بشر هرگز نمی تواند حقیقت را درک کند. او باطن است و از دیده ها پنهان است.

* * *

نام «الله» 2816 بار در قرآن تکرار شده است. این نام مخصوص خداست،

«الله» از ریشه «اَلَهَ» است، وقتی کسی در بیابانی، راه را گم کند، متحیّر و سرگردان شود و نداند چه کند، در زبان عربی می گویند: «اَلَهَ الرَّجُلُ»، یعنی آن مرد متحیّر شد.

وقتی من می خواهم درباره حقیقت خدا فکر کنم، چیزی جز تحیّر، نصیبم نمی شود، هیچ کس نمی تواند حقیقت خدا را درک کند.(96)

امام باقر(علیه السلام) از شیعیان خواست تا از فکر کردن درباره حقیقت خدا پرهیز کنند، زیرا هیچ گاه عقل بشر به آنجا راه ندارد. من می توانم درباره آفریده های خدا هر چقدر می خواهم سخن بگویم، در جهان، شگفتی های زیادی وجود

ص:207

دارد، ماه و خورشید و ستارگان و کهکشان ها و...(97)

من برای شناخت خدا، باید به قرآن مراجعه کنم، ببینیم که خدا، خودش را چگونه معرّفی کرده است.

به راستی چرا نمی توان خدا را با چشم دید؟

اگر خدا را می شد با چشم دید، دیگر او خدا نبود، بلکه یک آفریده بود، هر چه با چشم دیده شود، مخلوق است. هر چیزی که با چشم دیده شود، روزی از بین می رود و خدا هرگز از بین نمی رود.

خدا صفات و ویژگی های مخلوقات را ندارد، اگر او یکی از این صفات را می داشت، قطعاً می شد او را درک کرد و با چشم دید، امّا دیگر او نمی توانست همیشگی باشد، گذر زمان او را هم دگرگون می کرد.

* * *

پس از آن تو بر «عرش» قرار گرفتی، «عرش» به معنای «تخت» است. بعد از آن که جهان را آفریدی، بر تخت پادشاهی خود قرار گرفتی، تو جسم نیستی تا بخواهی بر روی تختِ پادشاهی خودت بنشینی. منظور از «تخت» در این آیه، علم و دانش توست. علم و دانش تو، همه زمین و آسمان ها را فرا گرفته است. هیچ چیز از علم تو پوشیده نیست.

تخت پادشاه، نشانه قدرت او بر کشورش است. تو که خدای یگانه ای، از همه هستی خبر داری، آری ! هیچ چیز بر تو پوشیده نیست. هر برگ درختی که از درختان می افتد تو از آن آگاهی داری، تو تختی نداری که بر روی آن بنشینی و به آفریده های خود فرمان دهی، تو بالاتر از این هستی که بخواهی در مکانی و جایی قرار گیری.

پس معنای صحیح این قسمت آیه چنین است: «تو بعد از آفرینش زمین و آسمان ها، به تدبیر امور جهان پرداختی».

تو می دانی چه چیزی در زمین فرو می رود، تو می دانی چه چیزی از زمین بیرون می آید، تو می دانی چه چیزی از آسمان فرود می آید، تو می دانی چه چیزی در آسمان بالا می رود.

* * *

تو می دانی چه تعداد از قطرات باران در زمین فرو می رود، چه دانه هایی در دل زمین می روند تا رشد کنند و جوانه بزنند، تو می دانی ریشه های گیاهان در زمین به کجا می روند، چه حشراتی در زمین لانه می سازند و در آنجا زندگی می کنند.

تو می دانی کدام گیاه، چه زمانی سر از خاک بیرون می آورد، کدام چشمه آب می جوشد و با آب خود درختان را سیراب می کند، کدام آتشفشان از دل زمین

ص:209

زبانه می کشد، کدام حشره از لانه خود بیرون می آید.

تو به همه دانه های بارانی که از ابرها فرو می ریزی، آگاهی داری، از شهاب ها هم اطّلاع داری که از آسمان به سوی زمین می آیند، از نور ستارگان و نور خورشید و اندازه آن، باخبر هستی. تو از فرشتگانی که از آسمان فرود می آیند، آگاهی داری.

تو می دانی که کدام پرنده از زمین برمی خیزد و در آسمان پرواز می کند، تو از اعمال بندگانت که از آسمان بالا می رود، باخبری، تو از همه جهان هستی اطّلاع داری.

* * *

وقتی من این مطالب را بدانم، دیگر هرگز احساس تنهایی نمی کنم، می دانم که تو از حالم باخبری، مرا می بینی، از کارهایی که می کنم باخبری، این به من اطمینان و اعتماد به نفس می دهد.

مهم نیست که من به هدف خود می رسم یا نه، مهم این است که در راه تو گام برمی دارم، من به وظیفه ام عمل می کنم و می دانم تو از حال من باخبری.

من کار ندارم که اگر عمل خوبی انجام دهم، مردم می فهمند یا نه، مهم این است که تو از آن باخبری، این به من شهامت و شجاعت می دهد.

* * *

قبلاً در دست دیگران بوده است، مرگ آنان فرا رسید و این ثروت را باقی گذاشتند و رفتند.

آری، دنیا به هیچ کس وفا نمی کند، تو به انسان ها هشدار می دهی که دیر یا زود مرگ آنان هم فرا می رسد و از این ثروت ها جدا می شوند، پس چقدر خوب است تا فرصت دارند از ثروت خود به نیازمندان کمک کنند و برای روز قیامت، توشه ای برگیرند، به راستی که تو به مؤمنانی که انفاق کنند، پاداش بزرگی می دهی.

* * *

انسان ها را به سوی تو فرا خواندند.

این سخن تو با همه است: چرا به یکتایی من و پیامبری محمّد(صلی الله علیه وآله)ایمان نمی آورید؟

تو محمّد(صلی الله علیه وآله) را فرستادی تا همه را به سوی ایمان فرا خواند و از همه از راه فطرت پیمان گرفته ای. تو فطرت انسان را به گونه ای آفریده ای که وقتی دلیل قانع کننده می یابد، در برابر آن تسلیم می گردد، محمّد(صلی الله علیه وآله) با قرآن که معجزه ای آشکار و جاودانه است، آمده است و همه را به یکتاپرستی فرا می خواند، اگر کسی دنبال دلیل باشد، باید به او ایمان آورد.

محمّد(صلی الله علیه وآله) از همه خواست که اگر در قرآن، شک دارند فقط یک سوره مانند آن بیاورند، قرآن، سخن و کلام توست. معجزه ای بزرگ و شکست ناپذیر !

معجزه ای برای الآن و آینده !

اگر همه انسان ها و جنّ ها هم جمع بشوند، نمی توانند یک سوره مانند آن بیاورند.

تو آیات روشن و واضح قرآن را بر محمّد(صلی الله علیه وآله) نازل کردی و از او خواستی انسان ها را از تاریکی کفر و بُت پرستی به سوی نور ایمان ببرد، به راستی که تو خدای مهربان و بخشنده هستی.

آن زندگی که من عاشقش هستم و برای ادامه آن تلاش می کنم، چیست؟ آیا زندگی، همان زنده بودن است؟ آیا خوردن و آشامیدن و بهره بردن از لذّت های حیوانی، معنای زندگانی است؟

زنده بودن، حرکتی افقی است، از گهواره تا گور، امّا زندگی یک حرکت عمودی است، از زمین تا اوج آسمان ها !

تو انسان را آفریده ای و خوب می دانی چه آفریده ای، تو در او حسّ

ص:212

کمال گرایی را قرار دادی، زنده بودن هیچ گاه، انسان را سیر نمی کند، انسانی که فقط زنده است، همواره به دنبال چیزی می گردد، گمشده انسان همان زندگی است.

تو به فرشتگان دستور دادی تا بر آدم(علیه السلام) سجده کنند، تو انسان را گل سر سبد جهان قرار دادی، این ارزش انسانی است که زندگی را یافته است، برای همین است که محمّد(صلی الله علیه وآله)را فرستادی تا قرآن را بیاورد، قرآن مرا از تاریکی ها به سوی نور می برد و مرا از تباهی به سوی زندگی فرا می خواند.

* * *

وقتی محمّد(صلی الله علیه وآله) به مدینه هجرت کرد، مسلمانان در شرایط سختی بودند، چند بار کافران به جنگ آنان آمدند، این ماجرا تا سال هشتم هجری ادامه پیدا کرد به کسانی که تا قبل از سال هشتم، در راه خدا انفاق کردند، خدا پاداش بسیار زیادی خواهد داد زیرا آنان خودشان در سختی بودند و با این حال انفاق نمودند، در سال هشتم هجری، مسلمانان شهر مکّه را فتح کردند و پس از آن بود که شرایط اقتصادی آنان بهتر شد.

در این آیه به این نکته مهم اشاره شده است، در واقع کسانی که در راه تو انفاق می کنند دو گروه می باشند:

* گروه اوّل

آنان در زمانی که آسایش فراهم است و اوضاع اقتصادی هم مطلوب است، انفاق می کنند. تو به این گروه در روز قیامت به اندازه انفاقشان پاداش می دهی.

* گروه دوم

آنان در زمانی که سختی ها و مشکلات زیاد است و شرایط اقتصادی، خوب نیست، انفاق می کنند، تو به این گروه پاداش زیادتری می دهی.

آری، گروه دوم با گروه اوّل، نزد تو یکسان نیستند، کسانی که خودشان در سختی هستند و با جان و مال خویش دین را یاری می کنند، نزد خدا مقامی بس بزرگ دارند.

آری، خدا به هر دو گروه وعده پاداش نیک داده است و او به همه اعمال بندگان خود، آگاه است.

* * *

کسی که به نیازمندان کمک کند و ثروت خود را در راه دین خدا انفاق کند، مثل کسی است که ثروت خود را به خدا قرض داده است.

ص:214

تو دوست داری اگر کسی نزد من آمد و از من، وام خواست، من به اندازه توانم به او وام دهم و قرض الحسنه را فراموش نکنم، به هر کاری که به دین تو کمک می کند، یاری برسانم. همه این ها، نمونه های قرض دادن به توست.

آیا کسی هست که ثروت خود را به خدا قرض دهد تا خدا چندین برابر به او پاداش دهد؟ آری، خدا گاهی پاداش او را هفت برابر، گاهی هفتاد برابر و گاهی هفتصد برابر می دهد و برای چنین کسی «اجر نیکو» می باشد، بهشت جاودان، همان اجر نیکوست، بهشتی که از زیر درختان آن، نهرهای آب گوارا جاری است.

ص:215

کسانی هستند که به ظاهر ادّعای مسلمانی می کنند، نماز می خوانند و روزه می گیرند، امّا قلبشان از نور ایمان خالی است، آنان همواره در شک و تردیدند و سرانجام به کفر باز می گردند. اکنون از پیامبر می خواهی تا به آنان خبر دهد که اگر توبه نکنند، عذابی دردناک در پیش دارند.

منافقان به ظاهر مسلمانند و به یگانگی تو و رسالت پیامبر اعتراف می کنند و در پرتو همین ایمان ظاهری از امکانات اجتماعی و امنیّت بهره مند می شوند و با مؤمنان زندگی می کنند، امّا در روز قیامت، همه چیز آشکار می شود، آن روز، روزی است که اسرار دل ها، آشکار می شود و معلوم می شود که آنان دورو بوده اند، ادّعای مسلمانی می کردند، امّا آرزوی شکست اسلام را داشتند و چه بسا، مخفیانه با دشمنان همکاری می کردند.

روز قیامت که فرا رسد، مردان و زنان مؤمن به سوی بهشت حرکت می کنند، نورِ آنان، از جلو آنان و سمت راست آنان، حرکت می کند. فرشتگان به آنان مژده باغ های بهشتی می دهند، باغ هایی که نهرها از زیر درختان آن جاری است و آنان برای همیشه در آنجا از نعمت ها بهره مند خواهند شد و این سعادتی است بس بزرگ !

در آن روز، منافقان به مؤمنان می گویند: «کمی آهسته تر حرکت کنید تا ما هم به شما برسیم و از نورِ شما بهره ببریم»، امّا مؤمنان مسیر خود را ادامه می دهند. اینجاست که فرشتگان به منافقان می گویند: «به دنیا بازگردید و کسب نور کنید».

فرشتگان با این سخن به منافقان می فهمانند که باید در دنیا به فکر قیامت می بودند، اکنون دیگر هیچ کاری نمی توان کرد، هیچ کس نمی تواند به دنیا بازگردد، این گونه است که آنان در تاریکی می مانند و از مؤمنان عقب

ص:217

می مانند. در این هنگام دیواری کشیده می شود، این دیوار، دروازه ای دارد، مؤمنان از آن وارد بهشت می شوند، امّا منافقان نمی توانند از آن عبور کنند. این دروازه، یک طرفش که به سوی مؤمنان است، بهشت است و طرفی که به سوی منافقان است، جهنّم است.

منافقان که در آتش جهنّم گرفتار شده اند، مؤمنان را صدا می زنند و می گویند: «مگر ما در دنیا با هم نبودیم، پس چرا شما از ما جدا شدید؟ چرا شما در بهشت جای گرفتید و ما در اینجا می سوزیم؟».

مؤمنان صدای آنان را می شنوند و در پاسخ به آنان می گویند: «آری، در دنیا ما با هم بودیم، ولی شما خود را به گناه انداختید و راهتان را از ما جدا کردید و پیوسته در آرزوی شکست اسلام بودید. شما به خدا و پیامبر و روز قیامت، شک داشتید و اسیر آرزوهای دور و دراز شدید تا آن زمانی که مرگ شما فرا رسید».

شیطان منافقان را فریب داد و آنان را از یاد تو غافل کرد، آنان در روز قیامت هیچ راه نجاتی نخواهند داشت و تو از کافران، چیزی به عنوان فدیه و عوض نمی پذیری، آنان نمی توانند چیزی دهند و در مقابل آن، از عذاب رهایی یابند.

جایگاه آنان، آتش جهنّم است، همان آتشی که سزاوار آنان است، تو آنان را به حال خود رها می کنی و از آنان دستگیری نمی کنی و به راستی که جهنّم چه بد جایگاهی است.

فرشتگان غُلّ و زنجیر به دست و پای آنان می بندند و آنان را در گوشه تنگ و تاریکی از جهنّم جای می دهند، آن وقت است که صدای آه و ناله آنان بلند می شود و برای خود آرزوی مرگ می کنند، امّا دیگر از مرگ خبری نیست، آنان برای همیشه در آتش خواهند بود.(98)

ص:218

* * *

یک بار دیگر این آیه را می خوانم و به این جمله دقّت می کنم: «در روز قیامت، وقتی مؤمنان به سوی بهشت می روند و نورِ آنان، از جلو آنان و سمت راست آنان، حرکت می کند».

منظور از این سخن چیست؟ آن نور چیست؟

خوب است برای تفسیر این آیه، سخن امام صادق(علیه السلام) را در اینجا بنویسم، یک روز، امام صادق(علیه السلام) این آیه را برای یکی از یارانش خواند و فرمود: «در روز قیامت، امامان معصوم، جلو و سمت راست مؤمنان حرکت می کنند و آنان را تا بهشت همراهی می کنند».(99)

وقتی این حدیث را می خوانم به یاد آیه 71 سوره «اسرا» می افتم، در آنجا قرآن چنین می گوید: «روز قیامت هر گروهی را با پیشوایشان فرا می خوانیم».

مؤمنان همراه با امامِ زمان خود به پیشگاه خدا می روند و همراه با آنان از روی پل صراط عبور می کنند و به سوی بهشت می روند. ولی کسانی که از رهبران باطل پیروی کرده اند، همراه با آن رهبران کافر به سوی جهنّم فرستاده می شوند، فرشتگان زنجیرهای آهنین بر گردن آنان می بندند و آنان را به سوی جهنّم می کشانند.

این قانون خداست: سرنوشت انسان را پیروی او از رهبران معیّن می کند، خوشا به حال کسی که از رهبران آسمانی اطاعت می کند.

خدایا !

تو را سپاس می گویم که به من توفیق دادی و نور ایمان را در قلب من قرار دادی و مرا پیرو محمّد و آل محمّد(علیهم السلام) قرار دادی، من ولایت علی(علیه السلام) و یازده امام بعد از او را قبول کردم، امامت، ادامه نبوّت است، امروز هم به ولایت

ص:219

مهدی(علیه السلام) باور دارم.

* * *

می رسد، تو باران را از آسمان نازل می کنی و زمین را با گیاهان، زنده می کنی، تو این گونه سخن خویش را برای انسان ها بیان می کنی، باشد که آنان فکر کنند !

تو باران را می فرستی تا زمین را زنده کند، تو قرآن را فرستادی تا دل های مرده را زنده کنی.

* * *

پناه ببرم بلکه باید در متن جامعه حضور پیدا کنم و نسبت به دیگران احساس مسئولیّت داشته باشم.

* * *

* نکته دوم

یکی از یاران امام صادق(علیه السلام) نزد آن حضرت آمد و به او گفت: «آقای من ! دعا کن تا خدا شهادت را روزیِ من کند».

امام صادق(علیه السلام) برای او این آیه را خواند و به او فرمود: «اگر کسی مؤمن باشد، ثواب شهید را دارد».(101)

* نکته سوم

روزی امام باقر(علیه السلام) رو به یاران خود کرد و فرمود: «کسی که امام زمان خودش را بشناسد و در انتظار قیام او باشد، مانند کسی است که پیامبر را یاری کرده است و شهید شده است».

این سخن امام باقر(علیه السلام) حقیقت مهمّی را آشکار می کند: مهم این است که انسان در زندگی، راه صحیح را انتخاب کند و به وظیفه اش عمل کند، خدا به او مقام شهید را عطا می کند.

آری، کسی که در راه توحید و نبوّت و امامت باشد، سعادتمند می شود و اگر در بستر هم بمیرد، ثواب شهید را دارد، چون به وظیفه اش عمل کرده است.(102)

* * *

یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (21)

تو می دانی که محبّت و دلبستگی به دنیا، ریشه همه گناهان است، به همین خاطر در اینجا از حقیقت زندگی دنیا سخن می گویی، اگر کسی خوب به زندگی دنیا دقّت کند می فهمد که دنیا چیزی غیر از این پنج چیز نیست:

«بازی»، «سرگرمی»، «زینت خواهی»، «فخرفروشی بین انسان ها»، «زیاده خواهی در فرزندان و ثروت».

آیا انسان عاقل به این چیزها، دل می بندد؟

به راستی زندگی دنیا، همانند چیست؟ این مثال دنیا است: باران بهاری می بارد و گیاهان زیادی از زمین می رویند و کشاورزان خوشحال می شوند، مدّتی می گذرد، دیگر باران نمی بارد، گیاهان زرد و خشک می شوند و از بین می روند، عمر انسان ها هم مانند گیاهان است که سرانجام به پایان می رسد و مرگ به سراغ آنان می آید، البتّه انسان ها در روز قیامت بار دیگر زنده می شوند و برای حسابرسی به پیشگاه تو می آیند، کافران به عذاب سختی گرفتار می شوند و مؤمنان نیز به بخشش و خشنودی تو می رسند و در بهشت جای می گیرند.

آری، همه در روز قیامت، نتیجه اعمال خود را خواهند دید، سعادتمند کسی است که در آن روز، از آتش جهنّم رهایی یابد و به بهشت رود، هر کس که بهشت، منزل و جایگاه او باشد به زندگی واقعی رسیده است و گر نه زندگی دنیا چیزی جز کالایی فریبنده نیست و ارزشِ دل بستن ندارد.

اکنون که حقیقت زندگی دنیا را برای انسان ها بیان کردی، از آنان می خواهی تا برای طلب آمرزش بشتابند، اگر بتوانند عفو و بخشش تو را به دست

ص:224

بیاورند، در روز قیامت بهشت در انتظارشان خواهد بود، بهشتی که وسعت آن به اندازه آسمان ها و زمین است.

تو آن بهشت را برای کسانی آماده کرده ای که به تو و پیامبرانت ایمان بیاورند، بهشت، جایگاه ابدی مؤمنان است و آنان برای همیشه در آنجا از نعمت های زیبای تو بهره می برند.

آری، بهشت، فضل و نعمت توست، تو به هر کس که بخواهی این نعمت را عطا می کنی، به راستی که فضل و نعمت تو بسیار بزرگ است.

* * *

در آیه 20 حقیقت زندگی دنیا، در این پنج امر خلاصه شده است: «بازی»، «سرگرمی»، «زینت خواهی»، «فخرفروشی بین انسان ها»، «کثرت طلبی در فرزندان و ثروت».

وقتی زندگی انسان را بررسی می کنیم می بینیم که معمولاً انسان در هر مرحله ای از زندگی خود به دنبال یکی از این پنج امر است، در اینجا پنج مرحله زندگی انسان را می نویسم:

1 - از تولّد تا 8 سالگی: کودک در حالت بی خبری است و بیشتر وقت او به «بازی» می گذرد.

2 - از 8 تا 16 سالگی: نوجوان بیشتر به دنبال «سرگرمی» است و از تفکّر به مسائل جدّی به دور است.

3 - از 16 سالگی تا 24 سالگی: جوان که در شور و عشق جوانی گرفتار شده است به «زینت خواهی» رو می آورد و به فکر لباس زیباتر، مدل موی بهتر و.... می باشد.

4 - از 24 سالگی تا 32 سالگی: در این دوران، انسان به دنبال کسب مقام است

ص:225

و می خواهد به هر وسیله ای که شده برتری خود را به دیگران ثابت کند و به آنان فخر بفروشد.

5 - از 32 سالگی تا 40 سالگی: در این دوران، انسان به فکر زیاد کردن مال و فرزندان است. او همه تلاش خود را برای جمع کردن ثروت بیشتر صرف می کند.

وقتی انسان به سنّ چهل سالگی می رسد، کم کم به پُختگی می رسد و می فهمد که دنیا به هیچ کس وفا نمی کند و آماده می شود تا برای سفر قیامت خود توشه ای برگیرد.

البتّه بعضی از انسان ها ممکن است عمرشان از چهل سال گذشته باشد ولی هنوز هم به دنبال لباس زیباتر باشند، چنین انسانی اگر چه عمرش از چهل سال گذشته است، امّا عقل او هنوز به چهل سال نرسیده است. اگر کسی پایش لب گور است ولی هنوز هم به فکر ثروت بیشتر است، عقل او، چهل ساله نشده است، او فریب زندگی دنیا را خورده است و به راستی که چقدر این دنیا، فریبنده است !

* * *

نتیجه گناهان است. اگر کسی هرگز به گناه آلوده نشود، بلاها سراغ او نمی آیند.

سختی ها: ممکن است کسی گناهی نکند، امّا برای او حادثه ای پیش بیاید، این حادثه هیچ ربطی به گناه ندارد، این حادثه برای او پیش می آید تا مقام او بالاتر برود.

من راز بلاها را می دانم، بلاها برای این است که من از گناهان پاک شوم، بلا نتیجه گناه من است، امّا بارها از خود پرسیدم: راز سختی ها چیست؟ چرا گروهی از بندگان خوب خودت را به سختی ها گرفتار می سازی؟

اکنون می خواهی از راز این سختی ها سخن بگویی:

* * *

ای انسان ! هر سختی و حادثه ای که در زمین (مثل قحطی، آفت، فقر و...) یا در وجودِ خود تو (مثل ترس، غم، بیماری و...) می رسد، قبلاً در علم من ثبت شده است.

ای انسان ! قبل از آن که آن سختی و حادثه برای تو پیش آید، من آن را در کتابی، ثبت کرده ام و این کار برای من بسیار آسان است.

* * *

شنیده ام تو هر کس را بیشتر دوست داری، سختی بیشتری برای او می فرستی. انسان فقط در کوره سختی ها است که می تواند از ضعف ها و کاستی های خود آگاه شود و به اصلاح آن ها بپردازد. سختی ها بد نیست، سبب می شود تا از دنیا دل بکنیم و بیشتر به یاد تو باشیم و به درگاه تو رو آورده و تضرّع کنیم !

ص:227

اگر سختی ها نباشد دل ما اسیر دنیا می شود، ارزش ما کم و کم تر می شود، سختی ها، دل های ما را آسمانی می کند. سختی ها سبب می شود تا استعدادهای نهفته انسان ها شکوفا شود.

* * *

به این آیه فکر می کنم. می خواهم بدانم خدا سختی ها و حوادث را قبل از فرا رسیدن آن، چگونه نوشته است؟ چه زمانی آن را نوشته است؟

وقتی بررسی بیشتر می کنم می فهمم که این آیه به «شب قدر» اشاره دارد، شب قدر یکی از شب های ماه رمضان است.

خدا فرمان داده است تا فرشتگان حوادثی که در یک سال برای هر انسانی پیش می آید، در پرونده او ثبت کنند. در این آیه آمده است که حوادث در «کتاب» ثبت شده است، منظور از کتاب، همین پرونده ها می باشد (البتّه قبل از این هم، این حوادث در کتابِ علم خدا ثبت شده است).

اکنون باید مقداری درباره شب قدر بنویسم:

خدا برای انسان ها در آن شب برنامه ریزی می کند، به این برنامه «تقدیر» می گویند. تقدیر همان سرنوشت هر انسان است که به آن «قضا و قَدَر» هم گفته می شود.

این سخن پیامبر است: «هر کس به تقدیر خدا ایمان نداشته باشد، خدا در روز قیامت به او نظر رحمت نمی کند».(103)

اکنون سؤالی در ذهن من نقش می بندد: منظور از این سرنوشت (قضا و قَدَر) چیست؟ اگر خدا به من اختیار داده است و من در انجام کارهای خود اختیار

ص:228

دارم، پس دیگر سرنوشت (قضا و قَدَر) چه معنایی دارد؟

اگر خدا در شب قدر زندگی مرا قبلا برنامه ریزی می کند، دیگر اختیار من چه معنایی دارد؟

باید جواب این سؤال را بیابم...

* * *

یکی از یاران امام صادق(علیه السلام)درباره قضا و قَدَر از ایشان سؤال کرد، امام به او فرمود:

__ آیا می خواهی سرنوشت یا قضا و قَدَر را در چند جمله برایت بیان کنم؟

__ آری. مولای من !

__ وقتی روز قیامت فرا رسد و خدا مردم را برای حسابرسی جمع کند، از قضا و قَدَر یا سرنوشتِ آن ها سؤال نمی کند، بلکه از اعمال آنان سؤال می کند.

من باید در این جمله فکر کنم. منظور از این سخن چیست؟

خدا در روز قیامت هنگام حسابرسی از من سؤال می کند: «چرا دروغ گفتی؟ چرا تهمت زدی؟ چرا به دیگران ظلم کردی؟».

این سؤالات درستی است، زیرا خدا از کارهایی سؤال می کند که من انجام داده ام، ولی خدا هرگز در روز قیامت به من نمی گوید: «چرا عمر تو کوتاه بود؟ چرا بیمار شدی؟ چرا در ایران به دنیا آمدی؟»، زیرا این ها چیزهایی است که به سرنوشت (قضا و قَدَر) برمی گردد.

سخن امام صادق(علیه السلام) را بار دیگر می خوانم: «هرچه خدا درباره آن در روز قیامت سؤال نمی کند، به قضا و قَدَر برمی گردد و هرچه که به اعمال انسان

ص:229

برمی گردد، از قضا و قَدَر نیست».

در شب قدر هر سال، مشخّص می شود که آیا من تا سال بعد زنده می مانم یا نه؟ مریض می شوم یا نه؟ همه این ها به قضا و قَدَر برمی گردد، امّا این که من در این مدّت، چه کارهایی انجام می دهم، به «عمل و کردار» من مربوط می شود و جزء قضا و قَدَر نیست !

* * *

فهمیدم که زندگی من دو محدوده جداگانه دارد:

* محدوده اوّل: محدوده عمل. در این محدوده همه کردارها و رفتارهای من جای می گیرد (نماز خواندن، کمک به دیگران، روزه گرفتن، دروغ گفتن، غیبت کردن و...).

محدوده دوم: محدوده قضا و قَدَر. در این محدوده سرنوشت من جای می گیرد (مدّت عمر من، بیماری و سلامتی من، بلاها، سختی ها و...).

این دو محدوده هرگز با هم تداخل پیدا نمی کنند.(104)

روشن است که منظور از مرگ و بیماری در اینجا، چیزی است که من خودم باعث آن نبوده ام. اگر من خودم باعث بیماری یا مرگ خودم بشوم، این دیگر تقدیر نیست، بلکه عمل خود من است. (کسی که خودکشی می کند، خودش چنین اراده کرده است).

خدا فقط در روز قیامت درباره محدوده اوّل از من سؤال می کند، زیرا من مسئول کردار و رفتار خود هستم. خدا هرگز عمل مرا برنامه ریزی و تقدیر نمی کند، این خود من هستم که با اختیار خود، عمل و کردار خود را شکل

ص:230

می دهم.

خدا به حکمت خویش، روزیِ عدّه ای را کم و روزیِ عدّه ای را زیاد می کند، عدّه ای در بیماری و سختی هستند و عدّه ای هم در سلامتی. عدّه ای در جوانی از دنیا می روند و عدّه دیگر در پیری.

این ها از قضا و قَدَر است، امّا اعمال من، ربطی به قضا و قَدَر ندارد، اعمال من به اختیار من ارتباط دارد. من در هر شرایطی که باشم، اختیار دارم و می توانم راه خوب یا راه بد را انتخاب کنم.(105)

اکنون می دانم که در شب 19 یا 21 یا 23 ماه رمضان چه چیزهایی برای من تنظیم می شود. اکنون می توانم آیه 22 این سوره را بهتر بفهمم: «هر سختی و حادثه ای که پیش می آید، قبلاً در علم خدا ثبت شده است، قبل از آن که آن سختی و حادثه برای انسان پیش آید، خدا آن را در کتابی ثبت کرده است و این کار برای او بسیار آسان است».

* * *

انسان باید بداند این دنیا، گذرگاهی بیشتر نیست، دیر یا زود باید از اینجا سفر کند، همه چیز را بگذارد و با دست خالی روانه قبر شود، تو سختی ها را می فرستی تا انسان از خواب غفلت بیدار شود.

این دلبستگی به دنیا، بزرگ ترین دشمن سعادت انسان است و این سختی ها و حادثه های دردناک است که انسان را به خود می آورد و او این حقیقت را می فهمد که دنیا به هیچ کس وفا نمی کند.

* * *

زهد چیست؟ آیا زهد این است که انسان، زندگی فقیرانه ای داشته باشد؟

هرگز.

این سخن امام سجاد(علیه السلام) است: «حقیقت زهد در این آیه ذکر شده است».(106)

آری، حقیقت زهد این است: «وقتی انسان ثروتی را از دست می دهد غمناک نشود و به ثروتی که به دست می آورد، دلبسته نگردد».

در زمان پیامبر، گروهی از مسلمانان تصوّر می کردند که اگر از نعمت های دنیا بهره نبرند، به خدا نزدیک می شوند، آنان غذاهای خوب نمی خوردند، لباس زیبا به تن نمی کردند و به طور کلّی دنیا را ترک کردند، آنان فکر می کردند که زندگی زاهدانه همین روشی است که در پیش گرفته اند.

تو از پیامبر خواستی تا با آنان سخن بگوید و آنان را از روشی که در پیش گرفته بودند، نهی کند.

زهد واقعی این است که من از نعمت های دنیا استفاده کنم، امّا دل به دنیا نبندم، هنر این است که برای زندگی بهتر خود و دیگران تلاش کنم و ثروتی

ص:232

فراهم سازم ولی اسیر دنیا و ثروت خود نشوم.

* * *

اکنون که من فهمیدم دنیا چقدر بیوفاست و باید همه ثروت و دارایی خود را بگذارم و با دست خالی بروم، پس به فکر می افتم تا توشه ای برای منزلگاه ابدی خود آماده کنم، باید به نیازمندان کمک کنم، در راه تو انفاق کنم، اگر این کار را بکنم، تو از من خشنود می شوی و به من پاداش بزرگی می دهی.

تو همواره از بندگانت می خواهی که در راه تو انفاق کنند، تو متکبّران خودپسند را دوست نداری، همان کسانی که بخل میورزند و مردم را به بخل تشویق می کنند. البتّه تو خدای بی نیاز هستی و به بندگان خود نیاز نداری، هر کس که در راه تو انفاق نکند به تو ضرری نمی زند، بلکه خودش را از پاداش بزرگی محروم می کند، تو بی نیاز هستی و شایسته ستایش. همه خوبی ها از آنِ توست، تو به کسانی که در راه تو انفاق می کنند، پاداشی بس بزرگ می دهی.

* * *

معیار شناخت حقّ از باطل را عطا کردی تا مردم با عدل و عدالت رفتار کنند، تو آهن را خلق کردی که هم وسیله ساختن سلاح است و هم سودمندی های دیگر برای مردم دارد.

در هر جامعه ای عدّه ای سرکش و یاغی وجود دارند که مخالف برپایی عدالت هستند و سخن حقّ را نمی پذیرند، تو از پیامبران و مؤمنان خواستی تا با آنان پیکار کنند. آهن، رمز و نشانه ای از نیرومندی در برابر دشمنان حقّ و حقیقت است.

تو پیامبران را در حالی فرستادی که در یک دست آنان کتاب و در دست دیگر آنان، شمشیر بود تا با ستمکاران مبارزه کنند، پیامبران برای این هدف نیاز به یاری مؤمنان داشتند و تو می دانی که چه کسانی با ایمان قلبی، دین تو و پیامبران تو را یاری کردند، تو نیاز به یاری هیچ کس نداری، تو توانا و پیروز هستی، امّا از مؤمنان خواستی تا به یاری دین تو بیایند تا زمینه کمال آنان فراهم گردد.

* * *

تو نوح و ابراهیم(علیهما السلام) را برای هدایت انسان ها فرستادی. تو پیامبری و کتاب آسمانی را در بین فرزندان نوح و ابراهیم(علیهما السلام)قرار دادی و این گونه شد که همه پیامبرانی که پس از آنان آمدند، از نژاد این دو پیامبر بودند.

پس فرزندان نوح و آدم(علیهما السلام) زیاد شدند و برای هر گروه از آنان، پیامبری فرستادی، عدّه ای از آنان از پیامبر خود پیروی کردند و راه هدایت را برگزیدند، تعداد زیادی هم، سخن پیامبر خود را قبول نکردند و نافرمانی کردند.

تو بعد از آن پیامبران، برای تداوم راه آنان، پیامبران دیگری را فرستادی و سپس عیسی(علیه السلام) را به پیامبری مبعوث کردی و به او کتاب انجیل عطا کردی و در دل های پیروان او، رأفت و مهربانی قرار دادی.

برای همین است که هر کس واقعاً پیرو عیسی(علیه السلام) باشد، قلبی مهربان دارد و با مسلمانان نیز با عطوفت رفتار می کند، این نشانه مسیحیان واقعی است. در زمانی که مسلمانان زیر شکنجه بُت پرستان بودند، گروهی از آنان به حبشه مهاجرت کردند، مردم آنجا همه مسیحی بودند و در حقّ مسلمانان مهربانی زیادی کردند.

* * *

سخنان عیسی(علیه السلام) منافع عدّه ای را به خطر انداخته بود و آنان برای این که ثروت و ریاست خود را از دست ندهند، تصمیم گرفتند عیسی(علیه السلام) را به قتل برسانند، تو عیسی(علیه السلام) را به آسمان ها بردی و آنان نتوانستند به او دست پیدا کنند.

ص:235

پس از این ماجرا، پیروان عیسی(علیه السلام) با سختی های زیادی روبرو شدند، دشمنان تصمیم داشتند همه آن ها را از بین ببرند، اینجا بود که به این فکر افتادند که «رهبانیّت» را در پیش گیرند و به کوه ها و بیابان ها پناه ببرند و از جامعه دوری کنند و در انتظار ظهور آخرین پیامبر تو بمانند. آنان در انجیل خوانده بودند که تو آخرین پیامبر خود را با کامل ترین دین می فرستی. آنان می دانستند که آخرین پیامبر تو، «احمد» است، احمد نام دیگر محمّد(صلی الله علیه وآله)است.

مسیحیان به رهبانیّت رو آوردند و برای این که دشمنان و ستمکاران به آنان دسترسی نداشته باشند در کوه ها و بیابان ها، محلی برای عبادت خود ساختند و در آنجا زندگی کردند، هدف آنان این بود که به رضایت تو دست پیدا کنند، تو این دستور را به آنان نداده بودی. تو رهبانیّت را بر آنان واجب نکرده بودی، امّا آنان این شیوه زندگی را در پیش گرفتند و امید داشتند که تو از آنان راضی و خشنود باشی، آنان نمی خواستند سخن ستمکاران را بپذیرند، ستمکاران آنان را به سوی کفر فرا می خواندند، آنان زندگی در کوه ها و بیابان ها را بر خود واجب کردند تا مبادا به دست ستمکاران گرفتار شوند.

این ماجرا ادامه پیدا کرد تا این که تو محمّد(صلی الله علیه وآله) را به پیامبری فرستادی، آنان اگر در جستجوی رضایت تو بودند، باید همه به آخرین پیامبر تو ایمان می آوردند، تو نشانه های او را در انجیل بیان کرده بودی، امّا آنان حقّ رهبانیّت را ادا نکردند، عدّه ای از آنان به محمّد(صلی الله علیه وآله) ایمان آوردند و تو به آنان پاداش دادی، امّا بسیاری از آنان، حقّ را انکار کردند و این گونه حقّ روش خود را ادا نکردند.

ص:236

رهبانیّت آنان برای چه بود؟

مگر آنان به کوه و بیابان پناه نبردند تا رضایت تو را طلب کنند؟ پس چرا وقتی تو محمّد(صلی الله علیه وآله) را با نشانه ها و معجزات آشکار به پیامبری فرستادی، به او ایمان نیاوردند؟ چرا حقّ را قبول نکردند؟ چرا راه کفر و انکار را پیمودند؟ (107)

* * *

بودند و به او دل بسته بودند و در انتظار آمدن او بودند، اکنون آنان گمشده خود را یافتند و با جان و دل به او ایمان آوردند و مسلمان شدند.

تو در آیه 54 سوره «قصص» درباره آنان سخن گفتی و به آنان وعده دادی که به آنان دو پاداش می دهی، یک پاداش برای ایمانی که به انجیل داشتند و پاداش دوم به خاطر این که به قرآن ایمان آوردند.

مدّتی از این ماجرا گذشت. گروهی از مسیحیان تصمیم گرفتند تا هر طور شده است مانع رشد اسلام شوند، آنان آیه 54 سوره قصص را شنیده بودند و درباره آن فکر کردند و به نکته ای دست یافتند.(108)

پس نزد مسلمانان آمدند و به آنان چنین گفتند:

__ ای مسلمانان ! آیا می شود به ما بگویید که آیه 54 سوره قصص چه می گوید؟

__ این آیه می گوید خدا به مسیحیانی که مسلمان شدند دو پاداش می دهد.

__ چرا دو پاداش؟

__ یک پاداش به خاطر ایمان به انجیل، یک پاداش به خاطر ایمان به قرآن.

__ آیا شما قبول دارید اگر کسی به انجیل و قرآن ایمان داشته باشد، دو پاداش خواهد داشت.

__ آری.

__ پس کسی که قبلاً مسیحی نبوده است و مسلمان شده است و فقط به قرآن ایمان دارد، چند پاداش دارد؟

__ یک پاداش.

ص:238

__ اگر کسی فقط به انجیل ایمان داشته باشد، چند پاداش دارد؟

__ یک پاداش.

__ ای مسلمانان ! طبق سخن شما بین ما و شما فرقی نیست. هر کدام از ما، نزد خدا یک پاداش داریم، شما هیچ برتری نسبت به ما ندارید. پس برای چه ما دین خود را رها کنیم و مسلمان شویم؟

مسلمانان وقتی این سخن را شنیدند، نتوانستند به آنان پاسخی بدهند.

* * *

اینجا بود که تو دو آیه آخر سوره حدید را نازل کردی و چنین گفتی:

ای مؤمنان ! تقوا پیشه کنید و پرهیزکار باشید و به پیامبر من ایمان واقعی آورید تا من دو پاداش به شما بدهم و برای شما نوری قرار دهم تا در پرتو آن به راه راست هدایت شوید و گناهان شما را ببخشم که من خدای بخشنده و مهربانی هستم.

ای مؤمنان ! من با شما چنین رفتار می کنم تا مسیحیانی که حقّ را انکار کردند، بدانند که هیچ بهره ای از پاداش و نعمت من ندارند. مگر پاداش من در دست آنان است که به هر کس بخواهند بدهند؟ پاداش و نعمت من در دست خودِ من است و به هر کس که بخواهم عطا می کنم، که من دارای فضل و نعمت بزرگی هستم.

* * *

وقتی این دو آیه نازل شد، مسلمانان دانستند که به آن مسیحیان چه پاسخی دهند، تو در روز قیامت به مسلمانان هم دو پاداش می دهی: پاداش اوّل به

ص:239

خاطر این که به قرآن ایمان دارند، پاداش دوم به خاطر این که آنان به همه پیامبران و همه کتاب های آسمانی که قبلاً نازل شده است، ایمان دارند.

آری، مسلمانان پیامبران را معلّمان بزرگ بشریّت می دانند که هر کدام در رتبه و کلاسی، به آموزش بشر پرداخته اند. پیامبران از اصول و برنامه یکسانی پیروی کرده اند که تو به آنان نازل کرده ای.

از طرف دیگر وقتی یک مسیحی یا یهودی حقّ را انکار می کند و به قرآن ایمان نمی آورد، تو دیگر به او هیچ پاداشی نمی دهی، زیرا او با این کار خود، نشان داده است که به انجیل و تورات ایمان ندارد.

تو در انجیل و تورات فرمان دادی تا همه به آخرین پیامبر تو ایمان بیاورند، اگر یک مسیحی یا یهودی، واقعاً به کتاب آسمانی خود ایمان می داشت به این دستور عمل می کرد و مسلمان می شد، وقتی او حقّ را انکار می کند و حاضر نمی شود مسلمان شود، معلوم می شود ایمان او، ایمان واقعی نبوده است، تو،به او هیچ پاداشی نمی دهی.(109)

ص:240

 

آشنایی با سوره

1 - این سوره «مدنیّ» است و سوره شماره 58 قرآن می باشد.

2 - «مجادله» به معنای «شِکوه نمودن» است. در آیه اوّل این سوره به این مطلب اشاره شده است: یکی از زنان مسلمان به مشکلی برخورد کرد و نزد پیامبر آمد و به او شکوه نمود. خدا به پیامبر می گوید: «ای محمّد! من سخن زنی که درباره شوهرش به تو مراجعه نمود و شِکوه کرد، شنیدم». به همین دلیل، این سوره را به این نام می خوانند.

3 - موضوعات مهم این سوره چنین است: مبارزه با یکی از خرافات روزگار جاهلیت، رسوا کردن منافقانی که در مدینه بودند، ذکر ادب سخن گفتن، عذاب منافقان در روز قیامت...

ص:242

این خرافات را یکی پس از دیگری از بین برد و مردم را با حقیقت آشنا ساخت.

البتّه از بین بردن خرافات، کار آسانی نبود، محمّد(صلی الله علیه وآله) ابتدا با خرافه بُت پرستی و مقدّس بودن بُت ها مبارزه کرد و مردم را به یکتاپرستی فرا خواند، اکنون او در مدینه است، در مدینه اثری از بُت پرستی دیده نمی شود، پس وقت آن است که خرافه دیگری، باطل اعلام شود.

آن خرافه چیست؟

خرافه ظِهار !

در آن زمان، بعضی از مردها وقتی از زن خود ناراضی می شدند به او چنین می گفتند: «تو برای من همچون مادرم هستی». مردم آن روزگار، بر این باور بودند که وقتی کسی این سخن را گفت، دیگر همسرش مانند مادرش می شود و مرد حقّ ندارد با همسرش رابطه جنسی داشته باشد. آنان به این کار، «ظِهار» می گفتند.

اینجا بود که مشکلات آن زن آغاز می شد، آن زن در بلاتکلیفی کامل بود، نه زن شوهردار به حساب می آمد (چون شوهرش با او قطع رابطه زناشویی کرده بود) و نه می توانست با مرد دیگری ازدواج کند، چون شوهرش او را طلاق نداده بود.

آری، ظِهار، خرافه ای بود که در جامعه آن زمان، رواج زیادی داشت و هیچ مردی بعد از ظِهار، حقّ نداشت با زنش رابطه جنسی داشته باشد.

ص:244

* * *

نام آن زن «خوله» بود، روزی، شوهرش از دست او عصبانی شد و گفت: «تو برای من همچون مادرم هستی»، مدّتی گذشت، شوهر او از گفته خود پشیمان شد، نمی دانست چه کند، او همسرش را دوست داشت، یک لحظه عصبانی شده بود و چنین سخنی را گفته بود، اکنون باید چه می کرد؟

او به همسرش گفت: «فکر می کنم تو بر من حرام شدی؟»، خوله به او گفت: «چنین سخن مگو ! به من اجازه بده تا نزد پیامبر بروم و از او در این باره سؤال کنم».

شوهر خوله به او اجازه داد و خوله نزد پیامبر آمد و ماجرا را تعریف کرد و چنین گفت: «ای پیامبر ! وقتی جوان بودم، شوهرم به خواستگاری من آمد و من با او ازدواج کردم، اکنون که دیگر سن و سالی از من گذشته است، شوهرم مرا ظهار کرده است، من هیچ کس را ندارم که نزد او بروم، آیا راهی هست که ما به زندگی خود بازگردیم؟».

پیامبر به او رو کرد و فرمود: «دستوری از طرف خدا در این باره به من نازل نشده است».

خوله دست به دعا برداشت و گفت: «خدایا ! تو می دانی که کودکانی خردسال دارم، من چه کنم؟ چگونه کودکانم را به شوهرم بدهم در حالی که می دانم آنان نیاز به مادر دارند، اگر آنان را با خود ببرم، تو که می دانی من مال و ثروتی ندارم و آن ها گرسنگی خواهند کشید، خدایا ! من به تو شِکوه می کنم،

ص:245

خودت مشکل مرا حل کن».(110)

اینجا بود که تو جبرئیل را فرستادی تا این آیات را برای پیامبر بخواند:

* * *

ای محمّد ! من سخن زنی که درباره شوهرش به تو مراجعه نمود و به من شکوه برد، شنیدم و دعای او را مستجاب کردم که من خدای شنوا و بینا هستم.

ای محمّد ! به مردانی که همسران خود را ظِهار می کنند، بگو که با این سخن، همسران شما، مادران شما نمی شوند، مادر آنان همان کسانی هستند که آنان را به دنیا آورده اند. مردانی که با زنانشان ظِهار می کنند، سخنی زشت و باطل می گویند، البتّه من خدای بخشنده هستم و گناه بندگان خود را می آمرزم.

ای محمّد ! کسانی که زنان خود را ظهار می کنند و سپس از سخنی که گفته اند، پشیمان می شوند، باید کفّاره بدهند، آنان باید قبل از این که با همسر خود، رابطه جنسی داشته باشند، یک برده را آزاد کنند، آنان باید این کفّاره را بدهند تا پند بگیرند که دیگر به این کار، اقدام نکنند، من به همه اعمال بندگان خود، آگاه هستم.

ای محمّد ! من می دانم بعضی افراد، توانِ آزاد کردن یک برده را ندارند، پس آنان باید قبل از رابطه جنسی با همسرشان، دو ماه پی درپی روزه بگیرند، اگر این کار را هم نتوانستند انجام دهند، پس باید شصت فقیر را اطعام کنند.

این حکمی که اینجا بیان کردم، برای این است که آنان به من و تو که پیامبر من می باشی، ایمان کامل بیاورند. پرداخت کفّاره، سبب می شود تا پایه های ایمان

ص:246

آنان، محکم شود.

ای محمّد ! مسلمانان باید بدانند آنچه در اینجا بیان شد، احکام اسلام است. احکام اسلام، همان مرزهای دین من می باشد، هر کس این احکام را قبول نکند و به آن ایمان نیاورد به عذاب سختی گرفتار خواهد شد.

* * *

سخن تو درباره «ظهار» به پایان می رسد، آری، تو این گونه خرافه ظِهار را باطل اعلام می کنی، آخر این چه خرافه ای است که یک مرد با گفتن یک جمله، زنش بر او حرام شود و زن هم تا آخر عمر، در بلاتکلیفی بماند؟ اگر مرد به هر دلیلی نمی خواهد با همسرش زندگی کند، می تواند او را طلاق دهد و آن زن می تواند به دنبال زندگی خود برود و اگر خواست با مرد دیگری ازدواج کند.

ظِهار هرگز رابطه زناشویی را از بین نمی برد، فقط طلاق است که اگر با شرایطش انجام شود می تواند به پیمان زناشویی پایان دهد.

البتّه تو برای مردی که همسرش را ظهار می کرد، مجازاتی قرار دادی، درست است که همسرش بر او حرام نمی شود، امّا او باید کفّاره بدهد (او باید یک برده آزاد کند یا دو ماه روزه بگیرد یا به شصت فقیر غذا دهد). وقتی او این کفّاره را پرداخت کرد، می تواند نزد همسرش برگردد.

* * *

پیامبر این آیات را برای خوله خواند، خوله بسیار خوشحال شد و نزد شوهرش بازگشت و این خبر را به او داد، شوهر او نزد پیامبر آمد، پیامبر به او

ص:247

فرمود:

__ آیا می توانی یک برده به عنوان کفّاره آزاد کنی؟

__ ای پیامبر ! اگر چنین کاری کنم، دیگر پولی برایم باقی نمی ماند که بتوانم غذای خانواده ام را فراهم کنم.

__ آیا می توانی دو ماه روزه بگیری؟

__ ای پیامبر ! اگر من روزه بگیرم، چشمانم به شدّت درد می گیرد، من توان روزه گرفتن ندارم.

__ آیا می توانی به شصت فقیر غذا بدهی؟

__ نه، مگر این که شما کمکم کنید !

__ من به تو کمک می کنم.

اینجا بود که پیامبر به او به اندازه ای که بتواند شصت فقیر را غذا دهد، گندم داد، او با آن گندم ها، نان تهیّه کرد و به فقیران غذا داد و این گونه بود که آن زن و شوهر به زندگی بازگشتند.(111)

ص:248

و هیچ کس هم یاریشان نخواهد کرد، در آن لحظه، فرشتگان پرده ها را از جلوی چشمان آنان کنار می زنند و آنان عذاب را می بینند، فرشتگان تازیانه های آتش را بر آنان می زنند و ناله آنان بلند می شود.(112)

* * *

تو آیات قرآن را نازل می کنی و حقّ را برای همه آشکار می کنی، امّا این منافقان تصمیم گرفته اند که راه نفاق را بپیمایند، آری، راهی را که آنان می پیمایند سرانجام به کفر می رسد و تو برای کافران عذاب سختی آماده کرده ای، تو در این دنیا به آنان مهلت می دهی، امّا روز قیامت که فرا رسد، تو آنان را (مانند همه انسان ها) زنده می کنی، در آن روز به آنان خبر می دهی که در دنیا چه کارهایی انجام داده اند.

آنان در این دنیا گناهان خود را فراموش می کنند، امّا تو همه کارهای آنان را ثبت می کنی، تو خدایی هستی که بر هر چیزی شاهد و گواه هستی. آنان مردم را از راه تو بازمی دارند و با حقّ دشمنی می کنند.

* * *

اطراف مدینه زندگی می کردند، منافقان با آنان برای ضربه زدن به اسلام نقشه می کشیدند.

گاهی چند نفر از منافقان در مسجد جمع می شدند و با هم محرمانه گفتگو می کردند، آنان آهسته و درِ گوشی با هم حرف می زدند تا دیگران سخن آنان را نشنوند، منافقان خیال می کردند که تو سخنان آنان را نمی شنوی، در حالی که تو به آنچه در آسمان ها و زمین است، آگاه هستی.

هر گاه سه نفر در جایی جمع شوند و با هم محرمانه سخن بگویند، تو چهارمین آنان هستی و سخنشان را می شنوی. اگر پنج نفر با هم سخنی محرمانه بگویند، تو ششمین آن ها هستی و از سخن آنان باخبری.

فرقی نمی کند کسانی که با هم محرمانه سخن می گویند، چند نفر باشند، از این عدّه کمتر یا بیشتر باشند، تو با آنان هستی و سخنشان را می شنوی و در روز قیامت به آنان خبر می دهی که چه گفته اند و چه انجام داده اند، به راستی که تو بر همه چیز آگاه می باشی.

* * *

این که از دستور پیامبر اطاعت نکنند، باز هم درِگوشی با هم سخن گفتند، این کار آنان، گناه و معصیت بود زیرا نافرمانی پیامبر را نمودند.

منافقان یک رفتار ناپسند دیگر هم انجام می دادند، وقتی آنان نزد پیامبر می آمدند به جای این که بگویند: «سلامٌ علیک»، می گفتند: «سامٌ علیک». تو از همه خواسته بودی که وقتی یکدیگر را می بینند به هم «سلام» کنند، امّا منافقان به جای واژه «سلام» از واژه «سام» استفاده می کردند.

آنان می دانستند که معنای «سامٌ علیک» چیست و از روی عمد این سخن را می گفتند، «سام» در زبان «عبری» که زبان یهودیان بود، به معنای «مرگ» است.

درست است که آنان به عربی سخن می گفتند، امّا این واژه را با دقّت انتخاب کرده بودند و آن را از یهودیان آموخته بودند، منظور آنان از این جمله این بود: «مرگ بر تو !».

کسی که این مطلب را نمی دانست، تصوّر می کرد که منظور آنان از «سام»، همان «سلام» است که سریع تلفّظ شده است، امّا تو از راز دل منافقان باخبر بودی و می دانستی که آنان قصد اهانت به پیامبر را داشتند.

تو به منافقان مهلت دادی و در عذاب آنان شتاب نکردی، آنان پیش خود می گفتند: «محمّد بارها ما را به عذاب وعده داد، پس چرا خدا ما را عذاب نکرد؟ پس معلوم می شود که آن سخنان محمّد دروغ است».

تو باز هم به آنان فرصت می دهی، در عذاب آنان شتاب نمی کنی و آنان را به حال خود رها می کنی، جهنّم برای آنان کافی است و به راستی که جهنّم چه بد جایگاهی برای آنان است، فرشتگان زنجیر به دست و پای آنان می بندند و آنان را در گوشه تنگ و تاریکی از جهنّم جای می دهند که برای همیشه در آتش می سوزند و هیچ راه نجاتی ندارند.(113)

ص:252

* * *

وقتی عدّه ای از بستگان و عزیزان مؤمنان به جنگ با دشمنان می رفتند، منافقان در مسجد دور هم جمع می شدند و با هم محرمانه سخن می گفتند و به مؤمنان اشاره می کردند و سخنانی می گفتند و با این کار مؤمنان را می آزردند.

مؤمنان وقتی به منافقان نگاه می کردند، فکر می کردند که خبری ناراحت کننده در پیش است. مؤمنان با خود می گفتند: «چرا منافقان این گونه محرمانه سخن می گویند؟ آنان از چه چیزی خبر دارند که ما از آن بی خبریم؟ آیا اتّفاقی برای عزیزان ما افتاده است ! آیا آنان در جنگ شکست خورده اند؟»

اینجا بود که تو این آیه را نازل کردی: «ای مؤمنان ! گفتگوی محرمانه ای که منافقان با یکدیگر دارند، وسوسه ای است شیطانی. شیطان آنان را به این کار فرا می خواند تا شما را غمگین سازد، بدانید که منافقان نمی توانند به شما ضرری برسانند، هیچ ضرری به شما نمی رسد مگر به اذن من. شما بر من توکّل کنید و از هیچ چیز نهراسید».

آری، مؤمنان فهمیدند که سخنان منافقان چیزی جز وسوسه ها و خیالات شیطانی نیست و حقیقت ندارد، منافقان این گونه می خواهند مؤمنان را آزار بدهند، امّا تو یار و یاور مؤمنان هستی و اگر آنان به تو توکّل کنند، هیچ خطری آنان را تهدید نمی کند.

* * *

سخن از آداب معاشرت اجتماعی به میان آمد، تو از مؤمنان خواستی تا در حضور دیگران، به قصد آزار دیگران، با هم محرمانه سخن نگویند، اکنون می خواهی درس دیگری به مؤمنان بدهی.

درسِ احترام از دانشمندان !

تو از پیامبر خواسته بودی تا هر جمعه در قسمتی از مسجد بنشیند تا مسلمانان نزد او بیایند و با او سخن بگویند، روزی، عدّه زیادی نزد پیامبر حاضر بودند و مسجد شلوغ بود، در این هنگام چند نفر که از دانش و علم بیشتری برخوردار بودند به مسجد آمدند و سلام کردند و جواب شنیدند. در اطراف پیامبر هیچ جایی نبود و هیچ کس برای آنان، جا باز نکرد، پیامبر دید که آنان همین طور ایستاده اند، برای همین به چند نفر که در کنار او بودند رو کرد و گفت: «شما از جای خود بلند شوید».

پیامبر می خواست به مسلمانان درس مهمّی دهد، مسلمانان باید به دانشمندان احترام ویژه ای بگذارند.

هدف پیامبر این بود، برای همین از چند نفر خواست از جای خود بلند شوند، امّا این کار بر آن چند نفر، ناگوار آمد و پیش خود گفتند: «چرا پیامبر ما را از جای خود بلند کرد؟».

اینجا بود که تو این آیه را نازل کردی:

ای مؤمنان ! وقتی به شما گفته می شود: «طوری بنشینید که جا برای دیگران باز شود»، پس چنین کنید تا من هم در بهشت، جای شما را وسعت دهم.

ای مؤمنان ! اگر به شما گفته می شود: «برخیزید تا دانشمندی بنشیند»، اطاعت کنید.

ای مؤمنان ! بدانید که من شما را بر دیگران، یک درجه برتری دادم، امّا

ص:255

دانشمندان را بر شما چندین درجه برتری داده ام، من به هر چه شما انجام می دهید، آگاه هستم.(114)

* * *

این پیام مهم تو برای مؤمنان است، تو دوست داری که در جامعه اسلامی، همه به دانشمندان احترام بگذارند و وقتی آنان وارد مجلسی می شوند جایگاه بالا را به آنان بدهند، تو دوست داری که مسلمانان به علم و دانش بیش از همه چیز ارزش بدهند، برای همین در این آیه از راز بزرگی پرده برداشتی، آری، به مؤمنان یک درجه می دهی امّا به دانشمندانی که با ابزار علم و آگاهی، مردم را به سوی تو فرا می خوانند، چندین درجه عطا می کنی.

وقتی این آیه را تفسیر می کردم، قدری به فکر فرو رفتم: آیا جامعه ما به این آیه قرآن عمل می کند؟

امروز هر کس که ثروت بیشتر دارد، مردم به او احترام بیشتری می گذارند ! آنان خیال می کنند که ارزش انسان به ثروت اوست. اگر جامعه به این دستور تو عمل می کرد، وضع مسلمانان هرگز این چنین نبود.

از طرف دیگر امروز عدّه ای با تحریک احساسات، مردم را به سوی تو جذب می کنند در حالی که تو در این آیه از علم و دانش سخن می گویی، تو از کسانی سخن می گویی که از علم دین بهره دارند و با این ابزار، مردم را به سوی تو فرا می خوانند، آنان خواب و مکاشفه بیان نمی کنند ! افسوس که دیر زمانی است عدّه ای به جای تفسیر قرآن، برای مردم خواب می گویند و... نمی دانم از چه زمانی نقل خواب، علم به حساب آمد؟

جامعه ما باید به سوی «علم دین» بازگردد. این راه سعادت جامعه است. آیا چنین روزی فرا خواهد رسید؟

ص:256

* * *

سخن از ارزش علم به میان آمد. مناسب می بینم این هشت نکته را اینجا بنویسم، تمامی این نکات از سخنان اهل بیت(علیهم السلام)می باشد:

1 - اگر مردم می دانستند که طلب دانش چقدر ارزشمند است با همه سختی ها آن را جستجو می کردند.(115)

2 - بدانید که فرشتگان الهی، بال های خود را زیر پای کسانی می نهند که در جستجوی علم و دانش هستند.(116)

3 - وقتی خدا خیر و سعادت بنده ای را بخواهد به او فهم در دین عنایت می کند.(117)

4 - وقتی کسی برای کسب دانش از خانه اش خارج می شود، غفران و بخشش خدا شامل حال او می شود.(118)

5 - کسی که دیندار باشد، امّا از فهم دین بهره ای نداشته باشد، هیچ خیری در دینداری او نیست.(119)

6 - شیطان از یک دانشمند بیش از هزار عبادت کننده در هراس و نگرانی است، زیرا کسی که عبادت می کند فقط به فکر کمال خودش است، امّا دانشمند می تواند گروهی را به راه راست هدایت نماید. او می تواند همه زحمت های شیطان را از بین ببرد و مانع گمراهی مردم شود.(120)

7 - قلبی که در آن بهره ای از علم نباشد، ویرانه ای بیش نیست، ویرانه ای که کسی به فکر آباد کردن آن نبوده است.(121)

8 - هیچ اندوخته ای بهتر از علم و دانش نیست. کسانی که پول و ثروت دنیا را جمع می کنند به زودی باید آن را برای دنیا بگذارند و بروند، مالِ دنیا، مالِ دنیا است، امّا با کسب علمِ دین، می توان ذخیره ای دائمی اندوخت، ذخیره ای

ص:257

که هرگز نابود نمی شود.(122)

* * *

آنان برای گفتگوی خصوصی نزد پیامبر، نیامدند.(123)

گویا این ماجرا ده روز طول کشید، در این مدّت، ثروتمندان به مسجد می آمدند و از سخنان عمومی پیامبر بهره مند می شدند ولی دیگر گفتگوی خصوصی با پیامبر نداشتند.(124)

* * *

تو با نزول آیه 12 این سوره، سه خواسته مهم داشتی:

خواسته اوّل: تو می خواستی برای همه ثابت شود که آن ثروتمندان، ثروت خود را بیش از پیامبر دوست دارند، اگر آنان پیش از این بارها مزاحم پیامبر می شدند، می خواستند به دیگران فخر بفروشند و چون این کار هزینه نداشت، پشت سر هم وقت پیامبر را می گرفتند، اکنون که فهمیده اند باید پول بدهند، دیگر این کار را نمی کنند.

خواسته دوم: اندازه محبّت علی(علیه السلام) به پیامبر آشکار شود، این فقط علی(علیه السلام)بود که نشان داد که بیش از همه، پیامبر را دوست دارد، او فقط ده سکّه نقره داشت. او هر روز، یک سکّه صدقه می داد و نزد پیامبر می رفت و با او خصوصی سخن می گفت، بعد از ده روز، دیگر علی(علیه السلام) سکّه نداشت.

خواسته سوم: همه مسلمانان فهمیدند که نباید بی دلیل، مزاحم پیامبر شوند. آنان این درس خود را به خوبی فرا گرفتند.

آری، تو از اوّل اراده کرده بودی که این قانون را برای ده روز قرار دهی، در این مدّت، این سه خواسته تو عملی شد، دیگر وقت آن بود تا آیه جدیدی را نازل کنی. اینجا بود که آیه 13 را نازل کردی.

* * *

در آیه 13 با مسلمانان چنین سخن گفتی: «من از شما خواستم قبل از

ص:259

گفتگوی خصوصی با پیامبر، صدقه بدهید و شما دیگر گفتگوی خصوصی را ترک کردید. آیا از فقر ترسیدید که به فرمان من عمل نکردید؟ اکنون که این کار را نکردید، من توبه شما را می پذیرم، پس نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و از من و از پیامبرم اطاعت کنید و بدانید که من از آنچه شما انجام می دهید، باخبرم».

اینجا بود که مسلمانان فهمیدند آن دستور قبلی، برداشته شده است و آنان می توانند بدون پرداخت صدقه با پیامبر به صورت خصوصی سخن بگویند، بعد از این آیه، دیگر مسلمانان رعایت حال پیامبر را نمودند و دانستند که نباید بی دلیل، مزاحم پیامبر شوند.

ص:260

کرده ای زیرا هر عملی را که انجام می دهند، عمل ناشایستی می باشد.

منافقان به نام تو، سوگند یاد می کنند تا مؤمنان به آنان اعتماد کنند، منافقان به دنبال این هستند که فرصت پیدا کنند و مردم را از دین خدا باز دارند، آنان در روز قیامت به عذابی خوارکننده گرفتار خواهند شد، در آن روز هیچ چیز نمی تواند آنان را از عذاب برهاند، ثروت و فرزندان آنان نیز به کارشان نمی آید و آنان در جهنّم خواهند بود و برای همیشه در آن خواهند سوخت.

* * *

و مس گداخته بر سرشان ریخته می شود.

* * *

می شود. اسلام پیروز است و کفر و نفاق نابود است.

* * *

در این آیه، خدا وعده می دهد که پیامبران و مؤمنان را یاری می کند و آنان را پیروز می گرداند.

وقتی تاریخ را می خوانیم می بینیم که گروهی از پیامبران و مؤمنان شکست خوردند. امام حسین(علیه السلام) به خاطر اسلام قیام کرد، امّا به ظاهر، او در این قیام شکست خورد و خود و یارانش مظلومانه به شهادت رسیدند. پس این وعده خدا چه شد؟

تا زمانی که صدای اذان به گوش می رسد، بدان که امام حسین(علیه السلام)پیروز میدان کربلاست. یزید سوگند یاد کرده بود که اسلام را نابود کند. او خود را به عنوان خلیفه اسلام معرّفی کرده بود و به صورت رسمی شراب می نوشید. او سخنان کفرآمیز بر زبان جاری می کرد و همه قدرت خود را در راه نابودی اسلام بسیج کرده بود.

در آن شرایط، امام حسین(علیه السلام)قیام کرد و با خون خود، اسلام را نجات داد. خدا امام حسین(علیه السلام)را پیروز گرداند زیرا امام حسین(علیه السلام) به هدف خود رسید و اسلام را از خطر نابودی نجات داد. این یزید بود که شکست خورد، او به هدف خود نرسید و نتوانست اسلام را نابود کند.

آری، تا زمانی که صدای اذان از گلدسته ها بلند است، امام حسین(علیه السلام)پیروز است، این وعده خداست که مؤمنان همواره پیروزند. امروزه می بینیم که روز به روز، آمار مسلمانان زیاد و زیادتر می شود. تا زمانی که یکتاپرستی پر رونق است، پیامبران و مؤمنان پیروز هستند.

* * *

ص:264

قرار گیرد، ارزش خود را از دست می دهد.

مؤمنان با خود می گویند: «کسی که شمشیر به دست گرفته است و به جنگ پیامبر آمده است، دشمن است هر چند پدر یا پسر من باشد». آری، آن مؤمنان در این امتحان سربلند بیرون آمدند و این به خاطر آن بود که تو ایمان را در دل های آنان، ثابت و محکم کرده بودی و با نور ایمان، آنان را تأیید کردی.(125)

مؤمنان می دانستند دیر یا زود، مرگ سراغ آنان می آید و در آن لحظه، هیچ چیز به کار آن ها نمی آید، فقط ایمان به توست که می تواند مایه نجات باشد، پدر، فرزند، همسر و برادر، هیچ کاری نمی توانند کنند. مؤمن واقعی کسی است که بر سر دو راهیِ حقّ و باطل، عشق به فرزند و خویشاوندان و عشق به امور اقتصادی، او را از تو جدا نکند.

تو در روز قیامت به آنان پاداش بزرگی می دهی و آنان را به بهشتی وارد می کنی که از زیر درختان آن، نهرهای آب جاری است. تو از آنان خشنود هستی و آنان نیز از تو خشنودند. آنان از حزب تو می باشند و به راستی که حزب تو، رستگار و سعادتمند است.

چه سعادتی از این بالاتر که تو از آنان خشنود هستی و آنان نیز از تو خشنودند، این همان رستگاری بزرگ است که لذّت معنوی آن از همه بهشت و هر چه در آن است، بالاتر است.(126)

ص:266

آشنایی با سوره

1 - این سوره «مدنیّ» است و سوره شماره 59 قرآن می باشد.

2 - «حَشر» به معنای «کوچ نمودن» می باشد، گروهی از یهودیان در مدینه زندگی می کردند، آنان با پیامبر پیمان بسته بودند ولی پیمان خود را شکستند و خدا مسلمانان را یاری کرد و بر آن یهودیان پیروز شدند و آن یهودیان مجبور شدند خانه و کاشانه خود را رها کردند و کوچ کردند. در آیه دوم از این کوچ کردن یهودیان، سخن گفته شده است و به همین دلیل این سوره را به این نام خوانده اند.

3 - موضوعات مهم این سوره چنین است: ماجرایِ پیمان شکنی یهودیان و کوچ کردن آنان، ذکر رفتار منافقان مدینه، عذاب منافقان و کافران، عظمت قرآن، بیان اسم های زیبای خدا، یکتاپرستی...

ص:268

یهودیان سال ها قبل از آن که محمّد(صلی الله علیه وآله) به پیامبری مبعوث شود، در شام زندگی می کردند. آن ها در کتاب آسمانی خود خوانده بودند که آخرین پیامبر تو در سرزمین حجاز (عربستان) ظهور خواهد کرد. برای همین از شام به حجاز مهاجرت کردند.

بسیاری از آنان به مدینه آمدند (در آن زمان، شهر مدینه به نام یثرب شناخته می شد) و در آنجا زندگی خود را آغاز کردند. یهودیان مدینه به سه گروه تقسیم شدند، یکی از آن گروه ها، «بنی نَضیر» بودند.

آنان در «بطحان» که در جنوب شرقی مدینه بود مستقر شدند، فاصله آنان تا مرکز شهر مدینه تقریباً چهار کیلومتر بود. آنان نخلستان بزرگی برای خود درست کردند و کم کم ثروت زیادی جمع کردند و برای خود، قلعه های بسیار محکمی ساختند تا از حمله های اعراب جاهلی در امان باشند.

آنان می خواستند اوّلین کسانی باشند که به پیامبر خاتم ایمان می آورند، آنان با تو عهد و پیمان بستند که وقتی پیامبر موعود ظهور کند، به او ایمان بیاورند و یاریش کنند.

سالها گذشت تا این که محمّد(صلی الله علیه وآله)به پیامبری مبعوث شد و از مکّه به مدینه هجرت نمود، امّا یهودیان به او ایمان نیاوردند.

وقتی پیامبر به مدینه آمد با یهودیان بنی نضیر پیمان نامه ای امضاء کرد و آنان عهد بستند که هرگز دشمنان اسلام را یاری نکنند. آن یهودیان تا سال چهارم هجری به پیمان خود وفادار بودند و به راحتی در مدینه زندگی می کردند، امّا در سال چهارم عهد و پیمان خود را زیر پا نهادند و با دشمنان اسلام هم پیمان شدند و تصمیم به قتل پیامبر گرفتند.

* * *

ص:270

در ماه شوّال سال سوم، جنگ «اُحد» بین بُت پرستان مکّه و مسلمانان روی داد، در این جنگ، گروهی از مسلمانان از دستور پیامبر اطاعت نکردند و سنگرهای خود را ترک کردند و در نتیجه تعدادی از مسلمانان شهید شدند و به ظاهر مسلمانان شکست را تجربه کردند، البتّه بُت پرستان نتوانستند به هدف خود برسند، آنان می خواستند شهر مدینه را تصرّف کنند و پیامبر را به شهادت برسانند، بُت پرستان بدون آن که به هدف خود برسند به مکّه بازگشتند.

سه ماه پس از جنگ احد، سال چهارم هجری آغاز شد، رهبر یهودیان بنی نضیر فکر کرد که دیگر روزگار شکست مسلمانان فرا رسیده است، او با چهل اسب سوار به مکّه رفت و با رئیس بُت پرستان که ابوسفیان بود، دیدار کرد. این گونه بود که یهودیان بنی نضیر با بُت پرستان پیمان بستند که در راه نابودی محمّد(صلی الله علیه وآله) متّحد شوند و از هیچ کمکی دریغ نکنند.

جبرئیل بر پیامبر نازل شد و او را از پیمان شکنی بنی نضیر باخبر ساخت، پیامبر منتظر فرمان خدا بود تا با آن پیمان شکنان مقابله کند.

مدّتی گذشت، روزی پیامبر از شهر مدینه حرکت کرد تا با رهبر یهودیان بنی نضیر دیدار کند و درباره موضوعی با او سخن بگوید، وقتی پیامبر به قلعه های آنان رسید به دیوار یکی از قلعه ها تکیه داد، اینجا بود که چند نفر از یهودیانی که داخل قلعه بودند با خود گفتند: «چه فرصت خوبی ! خوب است یکی را بفرستیم تا از بالای برج قلعه، سنگ بزرگی را روی سر محمّد بیندازد و او را بکُشد». همه این سخن را پذیرفتند و تصمیم خود را گرفتند.

در این هنگام جبرئیل بر پیامبر نازل شد و ماجرا را به او خبر داد، پیامبر سریع به سوی مدینه حرکت کرد.

ص:271

دیگر حضور بنی نضیر در شهر مدینه، خطر بزرگی برای اسلام بود، اگر بُت پرستان به مدینه حمله می کردند، احتمال داشت که بنی نضیر هم از پشت سر به مسلمانان حملهور شوند.

از جنگ اُحُد، شش ماه گذشته بود، پیامبر از یارانش خواست تا برای جنگ دیگری آماده شوند.

پیامبر این پیام را برای بنی نضیر فرستاد: «یا از اینجا کوچ کنید یا آماده جنگ باشید». آنان وقتی این پیام را شنیدند، بسیار ترسیدند، هرگز فکر چنین چیزی را نمی کردند، آنان فکر می کردند که به زودی سپاه مکّه از راه می رسد و آنان همراه با سپاه مکّه وارد جنگ می شوند، امّا اکنون سپاه مکّه در مکّه است، ده روز طول می کشد تا این خبر به مکّه برود، ده روز هم طول می کشد تا سپاه مکّه به اینجا بیاید، بنی نضیر فهمیدند که هیچ یار و یاوری ندارند، پس تصمیم گرفتند که از مدینه کوچ کنند و به سرزمین دیگری بروند.

* * *

شب بود و هوا تاریک. یک نفر دربِ قلعه را محکم می زد، یهودیان در را باز کردند، دیدند یکی از منافقان است و می خواهد با آنان دیدار کند، او پیام مهمّی را برای آنان آورده بود. پیام از طرف «ابن اُبَیّ» بود، او رهبر منافقان مدینه بود.

متن پیام رهبر منافقان این بود: «شما از اینجا کوچ نکنید، ما با دو هزار جنگجو به یاری شما می آییم و تا آخرین نفس از شما دفاع می کنیم». وقتی یهودیان این پیام را شنیدند، خیلی خوشحال شدند و تصمیم گرفتند تا در مدینه بمانند و از خود دفاع کنند.(127)

صبح روز بعد آنان در قلعه های خود سنگر گرفتند و به پیامبر خبر دادند که

ص:272

از مدینه کوچ نمی کنند و به سرزمین دیگری نمی روند.

اینجا بود که پیامبر به مسلمانان دستور داد تا سلاح های خود را بردارند و به سوی قلعه های آنان حرکت کنند، فاصله مدینه تا قلعه های آنان، چهارکیلومتر بیشتر نبود، نیاز به اسب نبود، آنان با پای پیاده به سوی قلعه های بنی نضیر حرکت کردند. پیامبر پرچم لشکر اسلام را به دست علی(علیه السلام) داد و لشکر اسلام در حالی که فریادشان به «الله اکبر» بلند بود به سوی قلعه های بنی نضیر حرکت کرد.

وقتی مسلمانان به قلعه های آنان رسیدند، پیامبر دید که جلوی قلعه های آنان، درختان خرما وجود دارد، پیامبر دستور داد تا تعدادی از آن درختان را قطع کنند، گویا هدف پیامبر این بود که فضا برای میدان جنگ آماده شود و در صورتی که درگیری رخ دهد، سربازان اسلام فضای کافی برای جنگ داشته باشند.

وقتی یهودیان دیدند که مسلمانان درختان خرما را قطع می کنند، بسیار ناراحت شدند، آنان فهمیدند که تصمیم مسلمانان برای جنگ قطعی است، مسلمانان آمده اند تا سزای پیمان شکنی آنان را بدهند.

محاصره قلعه های یهودیان چندین روز طول کشید، پیامبر هرگز دوست نداشت که خونی ریخته شود، بار دیگر به آنان پیام داد: «شما می توانید مقداری از اموال خود را بردارید و از اینجا کوچ کنید».

ترس و وحشت بر دل آنان افتاد و فهمیدند که دیگر نمی توانند استقامت کنند، سربازان اسلام به قلعه های آنان نزدیک شدند و شروع به خراب کردن دیوارهای آن نمودند، خود یهودیان هم که شکست را پیش بینی می کردند از درون قلعه ها، شروع به خراب کردن خانه های خود نمودند تا مبادا سالم به

ص:273

دست مسلمانان بیفتد.

سرانجام آنان با ذلّت و خواری مقداری از اموال خود را برداشتند و از مدینه کوچ کردند، گروهی از آنان به سرزمین شام و عدّه ای هم به سرزمین خیبر رفتند، آری، هیچ کدام از منافقان به یاری آنان نیامدند و آن ها را تنها گذاشتند، منافقان دروغگویانی بیش نبودند.

یهودیان رفتند و باغ های سرسبز و حاصلخیز و اموال آنان به دست مسلمانان افتاد و گروهی از مسلمانان که فقیر بودند از فقر نجات پیدا کردند.

* * *

این ماجرای پیروزی مسلمانان بر یهودیان بنی نضیر بود، وقتی مسلمانان این پیروزی را جشن گرفته بودند، تو این سوره را نازل کردی.

دیگر وقت آن است که آیات این سوره را بیان کنم:

* * *

آنچه در آسمان ها و زمین است تو را تسبیح می کند، تو خدای توانا هستی و همه کارهای تو از روی حکمت است. این نشانه قدرت تو بود که مسلمانان را بر یهودیان «بنی نضیر» پیروز نمودی و آنان خانه و کاشانه خود را رها کردند و کوچ کردند.

در تاریخ سرزمین حجاز، سابقه نداشت که قبیله ای، دسته جمعی از آنجا کوچ کنند و بروند، این اوّلین بار بود که گروهی خانه و کاشانه خود را رها می کردند. این نتیجه پیمان شکنی خود آنان بود.

آنان قلعه های محکمی داشتند و هرگز باور نمی کردند که از قلعه های خود، بیرون رانده شوند، آنان خیال می کردند که این قلعه ها می تواند مانع عذاب تو بشود، امّا تو چنین اراده کردی و عذاب تو از آنجا که گمان نمی کردند،

ص:274

سراغشان آمد.

آنان در قلعه های محکم خود پناه گرفته بودند، امّا تو ترس و وحشت را در دل آنان جای دادی، ترس تمام وجود آنان را فرا گرفت. آنان خانه های خود را به دست خود ویران کردند، از طرف دیگر مسلمانان هم دیوار قلعه ها را خراب می کردند.

اکنون از اهل بینش و فکر می خواهی تا از این ماجرا، پند بگیرند، به راستی چگونه شد که یهودیانی که قلعه هایی محکم داشتند، تسلیم شدند و باغ ها و اموال آنان به دست مسلمانان افتاد؟ این ها همه نشانه قدرت توست.

* * *

این عذاب آنان برای این است که با تو و پیامبر تو دشمنی ورزیدند و هر کس که با تو و پیامبر تو دشمنی کند، باید بداند که مجازات تو، بسیار سخت است و تو آنان را به عذابی شدید گرفتار می کنی.

* * *

در اینجا مثالی می زنم: خوردن گوشت مردار حرام است، ولی اگر مسلمانی در جایی گرفتار شود که هیچ غذایی پیدا نشود و جانش در خطر باشد، می تواند به قدر ضرورت از گوشت مردار استفاده کند.

در این جنگ، چاره ای نبود، مسلمانان باید تعدادی از درختان را قطع می کردند تا فضا برای میدان جنگ ایجاد شود. پیامبر این دستور را داد تا یهودیان بفهمند که تصمیم مسلمانان برای جنگ قطعی است و این لشکرکشی، نمایش نیست، بلکه مسلمانان آمده اند تا آنان را به سزای اعمالشان برسانند.

* * *

دیگری را بیان می کنی.

قانون تو این است: اموال و نخلستان هایی که از یهودیان باقی مانده است در اختیار پیامبر است، زیرا آنان برای به دست آوردن آن، نه اسب و نه شتری تاختند. فاصله مدینه تا قلعه های یهودیان بیش از چهارکیلومتر نبود و مسلمانان با پای پیاده از مدینه به سوی قلعه های آنان آمدند. تو پیامبرانت را بر دشمنان پیروز می کنی و بر هر کاری توانا هستی.

* * *

تو اسلام را کامل ترین ادیان قرار دادی و همه نیازهای مادّی و معنوی را در آن پیش بینی نمودی، تو می خواهی این دین، هم سعادت فرد و هم سعادت جامعه را در پی داشته باشد.

پیامبر برای اداره جامعه، نیاز به یک پشتوانه مالی داشت تا بتواند با آن به نیازمندان کمک کند، تو غنیمت هایی که بدون جنگ و درگیری به دست می آید در اختیار پیامبر قرار دادی تا او بتواند به اداره جامعه بپردازد، البتّه این حکم، مخصوص زمان پیامبر نیست، در هر زمان که مسلمانان بدون جنگ، توانستند جایی را فتح کنند، غنیمت های به دست آمده در اختیار امام و رهبر جامعه اسلامی قرار می گیرد.

* * *

به راستی پیامبر یا رهبر جامعه، اموالی که بدون جنگ به دست آمده است را چگونه باید مصرف کند؟

این اموال به شش سهم تقسیم می شود:

1_ سهم خدا

2_ سهم پیامبر

ص:278

3_ سهمِ امام معصوم که بعد از پیامبر، رهبری جامعه را به عهده دارد، در اینجا، امامان معصوم، به عنوان خویشاوندان پیامبر ذکر شده اند.

4 - سهم یتیم

5 - سهم فقیر

6_ سهم در راه مانده.

اکنون سؤالی به ذهن می رسد: سهم خدا را چگونه باید مصرف کرد؟ سهم پیامبر و سهم امام چگونه مصرف می شود؟

در واقع این اموال به دو بخش تقسیم می شود:

* بخش اوّل: آنچه رهبر جامعه برای صلاح جامعه مصرف می کند (سهم خدا، سهم پیامبر، سهم امام).

* بخش دوم: آنچه به مسلمانان می رسد (سهم یتیم، سهم فقیر، سهم در راه مانده).

خلاصه سخن آن که نصف این اموال به رهبر جامعه می رسد و نصف دیگر آن به مسلمانان می رسد.

* * *

سخن درباره اموالی بود که بدون جنگ به دست می آید و آن را در اختیار پیامبر و رهبر جامعه اسلامی قرار دادی، به راستی چرا تو چنین دستوری را دادی؟ چرا این اموال را بین همه مسلمانان تقسیم نکردی؟

تو می خواستی تا این ثروت دست به دست میان ثروتمندان نگردد، تو می خواستی تا نیازمندان از آن محروم نشوند، تو از مسلمانان می خواهی تا به هر حکمی که پیامبر از طرف تو می آورد، عمل کنند و از آنچه پیامبر از آن نهی می کند، دوری کنند. تو از آنان می خواهی تا تقوا پیشه کنند و از نافرمانی تو

ص:279

و پیامبر پرهیز کنند، هر کس که نافرمانی کند، او را به سختی مجازات می کنی.

* * *

سرانجام محمّد(صلی الله علیه وآله)مجبور شد به مدینه هجرت کند، مسلمانان نیز مجبور شدند خانه و کاشانه خود را رها کنند و به مدینه هجرت کنند، به همین خاطر به آنان «مهاجران» می گفتند.

مهاجران فقیر بودند و از خانه و کاشانه و ثروت خود دور افتاده بودند، وقتی آنان به مدینه هجرت کردند، بُت پرستان به آنان اجازه ندادند ثروت خود را همراه خود ببرند، مهاجران با دست خالی به مدینه آمدند، آنان در جستجوی لطف و خشنودی تو هستند و دین تو و پیامبر تو را یاری می کنند و در گفتار و کردار خود، راستگو هستند.

* * *

مهاجرت کند. آنان به یاری پیامبر و دیگر مسلمانان آمدند و با جان و دل از آنان پذیرایی کردند، اگر یاریِ آنان نبود، هرگز اسلام این گونه رشد نمی کرد.

پس، از انصار چنین یاد می کنی: آنان کسانی هستند که قبل از مهاجران، مدینه را مرکزِ ایمان قرار دادند. هر کس از مهاجران که به سوی آنان بیاید، او را دوست دارند و از او حمایت می کنند. انصار در دل خود نسبت به غنیمت هایی که به مهاجران داده شد، احساس بخل نمی کنند و مهاجران را بر خود مقدّم می شمارند هر چند که خودشان نیازمند باشند. آری، هر کس مانند انصار، نفس خود را از بخل و حرصِ مال دنیا، دور نگه داشت، رستگار می شود.

* * *

به یکدیگر یاری می رساندند و نسبت به هم احساس وظیفه می کردند.

اکنون می خواهی از مسلمانان تا روز قیامت یاد کنی و آنان را مدح کنی و ویژگی آنان را بیان کنی. مسلمانانی که بعد از مهاجران و انصار می آیند چنین می گویند: «خدایا ! ما و برادرانمان را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند، بیامرز ! خدایا ! کینه کسانی که ایمان آوردند را در دل های ما قرار مده، خدایا ! دعای ما را مستجاب کن که تو بخشنده و مهربان هستی».

آری، آنان در جستجوی بخشش و غفران تو هستند و به کسانی که در ایمان بر آنان پیشی گرفته اند، احترام می گذارند و از کینه و دشمنی با مؤمنان به دور هستند.

* * *

با دو هزار جنگجو به یاری آنان خواهد آمد.

وقتی یهودیان این پیام را شنیدند، خیلی خوشحال شدند و تصمیم گرفتند تا در مدینه بمانند و از خود دفاع کنند.

اکنون از سخنان آن منافقان چنین یاد می کنی:

منافقان، یهودیانی را که حقّ را انکار کرده بودند، همچون برادر خود می دانستند و برای همین به یهودیان چنین گفتند: «اگر مسلمانان شما را از این سرزمین بیرون کنند، ما هم همراه شما بیرون می رویم. اگر محمّد به ما فرمان دهد که با شما جنگ کنیم، ما با شما جنگ نخواهیم کرد، ای یهودیان ! بدانید اگر مسلمانان با شما بجنگند، ما به یاری شما خواهیم آمد».

منافقان چنین سخنی را به یهودیان گفتند، امّا تو می دانستی که آنان دروغ می گویند. تو آن روز می دانستی که اگر یهودیان از این سرزمین رانده شوند، منافقان همراه آنان بیرون نمی روند، اگر جنگی هم واقع شود، منافقان هرگز یهودیان را یاری نمی کنند، اگر هم به صورت ظاهری و به مدّت کوتاهی به یاری آنان بیایند، خیلی زود از میدان جنگ، فرار می کنند، تو می دانی که یاریِ منافقان هیچ سودی برای یهودیان ندارد.

چرا منافقان به یاری یهودیان نرفتند؟ چرا به سخن خود عمل نکردند؟

تو علّت این کار آنان را می دانی، آنان به یاری یهودیان نرفتند چون از تو آن قدر نمی ترسیدند که از مؤمنان می ترسیدند !

آری، منافقان گروهی نادان بودند، از مؤمنان هراسی عجیب به دل داشتند امّا از تو و عذاب تو نمی ترسیدند، آنان نمی دانستند که قدرت مسلمانان ریشه در ایمان به تو دارد.

* * *

ص:284

یهودیان بنی نضیر همانند چه کسانی بودند؟

آنان همانند بُت پرستانی بودند که به جنگ «بدر» آمدند، بُت پرستان با سپاه بزرگی به جنگ مؤمنان آمدند و هرگز باور نمی کردند که در آن جنگ، شکست بخورند، امّا تو مؤمنان را یاری کردی و گروه زیادی از بُت پرستان به هلاکت رسیدند و در روز قیامت هم به عذاب جهنّم گرفتار خواهند شد. یهودیان هم به قلعه های محکم خود امید داشتند و باور نمی کردند روزی شکست بخورند و از مدینه کوچ کنند و آواره شوند.

از طرف دیگر، یهودیان بنی نضیر همانند آن انسانی بودند که به سخن شیطان گوش فرا داد !

ماجرای آنان شبیه آن انسان کافر بود !

کدام انسان کافر؟

همان انسان کافر که فریب شیطان را خورد، شیطان به او گفت: «کافر شو ! من در هنگام سختی ها تو را یاری می کنم»، آن انسان هم راه کفر را برگزید.

تو به آن انسان مهلت دادی و در عذاب او شتاب نکردی، امّا سرانجام مهلت او به پایان رسید و مرگ او فرا رسید و پرده ها از جلوی چشمانش کنار رفت و او عذاب جهنّم را دید، آن وقت بود که او از شیطان طلب یاری کرد، امّا شیطان گفت: «من از تو بیزارم، من از خدایی که پروردگار جهانیان است، می ترسم». روز قیامت که فرا رسد، شیطان و آن انسانی که راه کفر را برگزید، برای همیشه در آتش جهنّم گرفتار خواهند شد و این سزای کسانی است که ستم کنند و سرمایه وجودی خویش را تباه کنند.

ماجرای آن انسانی که به سخن شیطان گوش کرد، چقدر شبیه ماجرای یهودیانی است که به سخن منافقان گوش کردند ! منافقان به یهودیان گفتند:

ص:286

«در قلعه های خود بمانید که ما به یاری شما می آییم»، پس منافقان در قلعه های خود ماندند، امّا وقتی که پیامبر و مؤمنان، قلعه های آنان را محاصره کردند، منافقان به آنان هیچ کمکی نکردند، روز قیامت که فرا رسد، منافقان و یهودیان در آتش جهنّم گرفتار خواهند شد.

* * *

در آیه 16 چنین می خوانم: وقتی لحظه مرگ کافر فرا رسید، شیطان به او گفت: «من از تو بیزارم، من از خدایی که پروردگار جهانیان است، می ترسم».

منظور شیطان از این سخن چه بود؟

شیطان با این سخن می خواست تا بار گناه خود را سبک کند و به خیال خود چنین بگوید: «من در گمراه کردن تو نقشی نداشتم، تو خودت گمراه شدی». آری، شیطان می داند که در روز قیامت، خدا به خاطر گمراه کردن انسان ها عذابِ او را چند برابر خواهد کرد، شیطان این سخن را می گوید تا به خیال خود اعلام کند که در گمراه کردن انسان ها، نقشی نداشته است، امّا این سخن هرگز از او پذیرفته نیست، در روز قیامت، انسان های کافر به دو عذاب گرفتار می شوند، زیرا آنان دو گناه دارند: گناه کفر، گناه پیروی از شیطان.

در آن روز، شیطان هم دو عذاب خواهد داشت، زیرا او هم دو گناه دارد: گناه نافرمانی، گناه گمراه کردن دیگران.

* * *

از سرگذشت یهودیانی که راه کفر را پیمودند و منافقان که راه نفاق را انتخاب کردند، سخن گفتی، آتش سوزان جهنّم در انتظار آنان است، اکنون از مؤمنان می خواهی تا تقوا پیشه کنند، هر کس باید خوب دقّت کند و ببیند که چه چیز و چه توشه ای برای فردای قیامت فرستاده است.

به راستی که تقوا برترین توشه برای آن روز است، تو از همه می خواهی تا از نافرمانی تو پرهیز کنند و بدانند که تو از همه اعمال آنان، باخبر هستی.

* * *

آری، اهل جهنّم و اهل بهشت یکسان نیستند، اهل بهشت، اهل رستگاری و سعادت می باشند، بهشت پاداش آنان است، بهشتی که نهرهای آب در میان باغ های آن جاری است، در آنجا هر چه بخواهند برایشان فراهم است.

* * *

قرآن متلاشی می شد».

به فکر فرو می روم، آیا کوه درک و شعور دارد؟ قرآن از ستایش موجودات بی جان سخن گفته است، آسمان، زمین، ماه، خورشید، درختان، کوه ها... همه خدا را حمد و ستایش می کنند. هر موجودی به اندازه درجه وجودی خود، دارای شعور است و در دنیای خود و به زبان خود، خدا را ستایش می کند.

آری، موجوداتی مثل ماه و خورشید و کوه و درخت، همسو با بهره وجودی خود، درکی از خدا دارند، البتّه درک و شعور آنان قابل مقایسه با درک وجودی انسان نیست.

خدا انسان را با درک و آگاهی بالایی آفرید، امّا به موجودات دیگر به اندازه خودشان، بهره ای از درک و شعور داده است. حقیقت قرآن آن قدر بزرگ است که اگر بر کوهی نازل می شد، کوه در مقابل این عظمت از هم می شکافت.

* * *

هر چقدر در این سخن فکر کنم، باز هم نمی توانم به عمقِ آن پی ببرم: «اگر قرآن به کوهی نازل می شد، کوه طاقت نمی آورد و متلاشی می شد».

این سخن از چه حقیقتی، پرده برمی دارد؟

قرآن، بزرگ ترین حادثه جهانِ هستی است، هیچ کس نمی داند حقیقت قرآن و عظمت آن چیست. هر کس به اندازه فهم خویش از قرآن، بهره می گیرد.

قرآن روح سرگشته انسان را از چشمه معرفت، سیراب می کند.

قرآن، چراغ هدایت و مایه سعادت ابدی است.

ص:290

قرآن، پرده از حقایقی برمی دارد که هرگز اندیشه انسان نمی توانست به آن راه یابد.

قرآن، همچون باران بهاری است که کویر روح انسان را سیراب می کند.

افسوس که عدّه ای از انسان ها عظمت آن را درک نکردند و به آن ایمان نیاوردند و آن را دروغ پنداشتند ! وقتی که پیامبر قرآن را برای بُت پرستان مکّه می خواند، یکی گفت: «قرآن چیزی جز شعر نیست»، دیگری گفت: «قرآن سحر و جادوست»، آن یکی گفت: «قرآن، افسانه گذشتگان است».

جاهلان این سخنان را گفتند و خود را از سعادت بزرگی محروم کردند، خدا قرآن را مایه رحمت و برکت برای انسان ها قرار داده است، آری، قرآن، نوری است که هرگز خاموش نمی شود، چشمه علم و آگاهی است، هر کس به آن پناه برد، سعادتمند می شود و راه خوشبختی را می یابد.

* * *

نمی تواند حقیقت تو را درک کند، تنها راه شناخت تو، سخن توست، تو در اینجا از صفات خودت برای بندگانت سخن می گویی.

وقتی در این آیات پایانی دقّت می کنم می بینم که واژه «عزیز» دو بار و واژه «الله» سه بار ذکر شده است، بعد از حذف نام های تکراری به 16 نام خدا می رسم که به این شرح است:

الله، عالم الغیب و الشهادة، رحمان، رحیم.

مَلک، قدّوس، سلام، مؤمن، مُهیمِن، عزیز.

جبّار، متکبّر، خالق، بارئ، مصوّر، حکیم.

در هیچ جای قرآن، این تعداد نام از نام های خودت را پشت سر هم ذکر نکرده ای. این سه آیه، درس مهم توحید و یکتاپرستی است.

* * *

اکنون این 16 نام را به ترتیبی که در این سه آیه ذکر شده اند، بیان می کنم. مطالبی که داخل پرانتز است، مطالبی است که میان این نام ها، ذکر شده است:

1 - الله: تو یگانه ای و از دیده ها پنهان می باشی (و هیچ خدایی جز تو نیست).

2 - عالِم الغیب و الشهادة: هر امر پنهان و آشکار را می دانی.

3 - رحمان: بخشنده ای و مهربانی تو در این دنیا شامل انسان ها می شود.

4 - رحیم: تو مهربان می باشی و در روز قیامت، فقط مؤمنان از این مهربانی تو بهره مند می شوند. (تو خدای یگانه ای هستی که خدایی جز تو نیست).

5 - مَلک: فرمانروای جهان می باشی.

6 - قُدّوس: از هر عیبی و نقصی، پاک می باشی.

ص:292

7 - سلام: به هیچ کس ظلم نمی کنی.

8 - مؤمن: به دوستانت امنیّت عطا می کنی و آنان را از عذاب جهنّم نجات می دهی.

9 - مُهَیمن: نگاه دارنده همه چیز می باشی، جهان به تو پایدار است.

10 - عزیز: توانا هستی و هرگز شکست نمی خوری.

11 - جبّار: با اراده خود به اصلاح هر امری می پردازی و شکست ها را جبران می کنی، اگر مؤمنی گناه کند و توبه کند تو گناهان او را به خوبی ها تبدیل می کنی.

12 - متکبّر: شایسته بزرگی و عظمت می باشی و هیچ چیز برتر و بالاتر از تو نیست. (تو هیچ شریکی نداری، بالاتر و والاتر از این می باشی که شریک داشته باشی، تو از هر عیب و نقصی به دور هستی).

13 - خالق: تو آن خدای یگانه ای که جهان را خلق کردی.

14 - بارئ: جهان را بدون آن که نمونه قبلی داشته باشد، پدید آوردی.

15 - مصوّر: به هر موجودی، شکل خاص خودش را دادی. (برای تو نام های نیکوست. آنچه در آسمان ها و زمین است تو را تسبیح می کنند و تو را از همه نقص ها و عیب ها، پاک می دانند و توانا هستی).

16 - حکیم: همه کارهای تو از روی حکمت است. تو کار بیهوده انجام نمی دهی و جهان را بیهوده نیافریدی.

* * *

اکنون که این 16 نام زیبای خدا را دانستم، مناسب است این ماجرا را نقل

ص:293

کنم:

یکی از یاران پیامبر نزد ایشان آمد و از او پرسید: «اسم اعظم خدا چیست؟». پیامبر رو به او کرد و فرمود: «سه آیه آخر سوره حشر را زیاد بخوان».

(اسم اعظم، یعنی: اسم بزرگِ خدا. اسمی که هر کس آن را بداند، ان شاءالله دعایش مستجاب است).

کسی که این سؤال را از پیامبر پرسید، یک بار دیگر سؤال خود را تکرار کرد، پیامبر بار دیگر به او همان جواب را داد.(129)

* * *

در آیه آخر این سوره چنین می خوانم: «برای خدا نام های نیکویی است».

در قرآن 99 نام خدا ذکر شده است. در اینجا بعضی از آن نام ها (که در این سه آیه نیامده است) ذکر می کنم:

عادل، قدردان، بینا، شنوا، توبه پذیر، قدرتمند.

بزرگ، بی نیاز، یاری کننده، روزی دهنده، نزدیک به بندگان.

بی نیاز کننده، راهنما، یاری کننده، زنده، عطاکننده، قدرتمند...

همه این نام ها، زیبا و نیکو هستند، خدا دوست دارد که بندگانش او را با این نام ها بخوانند.(130)

 ص:294

آشنایی با سوره

1 - این سوره «مدنیّ» است و سوره شماره 60 قرآن می باشد.

2 - «مُمتحَنه» به معنای «زنی است که امتحان شده است»، وقتی مسلمانان در مدینه بودند، عده ای از زنان مکّه از مکّه به مدینه هجرت می کردند، قرآن از مسلمانان خواست تا عقیده و ایمان آن زنان را امتحان کند که آیا واقعاً به خاطر خدا هجرت کرده اند؟ در آیه 10 این مطلب ذکر شده است و به این دلیل این سوره را به این نام خوانده اند.

3 - موضوعات مهم این سوره چنین است: پرهیز از دوستی با کافران، چگونگی روز قیامت، دستور به پیروی از ابراهیم(علیه السلام)، امتحان زنانی که به مدینه هجرت می کنند، ذکر پیمانی که پیامبر با زنان مکّه در سال هشتم هجری بستند.

ص:296

جنگ آنان آمده بودند، اکنون از مؤمنان می خواهی تا کافران را دوست خود نگیرند، زیرا کافران، دشمن تو و دشمن مؤمنان هستند و به قرآن کفر میورزند.

مؤمنان باید از ماجرای «حاطِب» درس بگیرند و با کافران دوستی نکنند.

حاطب کیست؟ ماجرای او چیست؟

او یکی از مسلمانانی بود که به مدینه هجرت کرده بود. خانواده او در مکّه زندگی می کردند و هنوز ایمان نیاورده بودند. حاطب برای این که بستگان و فرزندانش در سختی نباشند با کافران مکّه دوست شد و تصمیم گرفت تا به کافران خدمتی کند. او نامه ای مخفیانه نوشت و آن را به مکّه فرستاد.

در این نامه یکی از اسرار نظامی اسلام، فاش شده بود !

پیامبر در مدینه بود و تصمیم گرفته بود برای فتح مکّه، لشکر اسلام را آماده کند، حاطب در نامه خود به کافران هشدار داد که آماده دفاع باشند که لشکر اسلام به زودی به مکّه می آید. (فتح مکّه در سال هشتم هجری روی داد. این نامه قبل از فتح مکّه فرستاده شد).

حاطب این نامه را به یک زن داد. آن زن، زنی کافر بود که به مدینه آمده بود تا بستگانش را ببیند و از آنان کمکی برای زندگی خود بخواهد، آن زن بسیار فقیر بود.

بستگان زن به او کمک کردند، وقتی آن زن می خواست به مکّه برود، حاطب نزد او رفت و به او مقداری پول داد و از او خواست تا آن نامه را به بزرگان مکّه برساند. زن پول و نامه را گرفت، نامه را میان گیسوی خود مخفی کرد و به

ص:298

سوی مکّه حرکت کرد.

جبرئیل نازل شد و ماجرای نامه را به پیامبر خبر داد، پیامبر علی(علیه السلام)و چند نفر دیگر از یارانش را فرستاد تا آن زن را به مدینه بازگردانند، آنان با عجله خود را به زن رساندند و نامه را از او گرفتند و او را به مدینه بازگرداندند.

اینجا بود که پیامبر به دنبال حاطب فرستاد، پیامبر به او فرمود:

__ چرا این کار را کردی؟

__ ای پیامبر ! من هرگز قصد خیانت نداشتم، امّا خانواده من در مکّه، هیچ یار و یاوری ندارند، من می ترسیدم که بُت پرستان، آنان را اذیّت و آزار کنند، برای همین این نامه را نوشتم تا آنان از دست من راضی شوند و دست از آزار خانواده ام بردارند.

پیامبر، عذر حاطِب را پذیرفت و او را بخشید، زیرا او از کسانی بود که سال ها پیش برای حفظ دین خود به مدینه هجرت کرده بود و در جنگ «بدر» هم جان فشانی کرده بود.(131)

* * *

اینجا بود که تو با مؤمنان چنین سخن گفتی:

ای مؤمنان ! کافران را دوست خود قرار ندهید، زیرا کافران، دشمن من و دشمن مؤمنان هستند و به قرآن کفر میورزند. این کافران مکّه بودند که پیامبر و یارانش را از شهر مکّه بیرون کردند.

مگر گناه پیامبر و یارانش چه بود؟ آنان به یکتاپرستی رو آورده بودند و هیچ خطایی انجام نداده بودند، امّا کافران با آنان دشمنی کردند و آنان را از مکّه

ص:299

بیرون کردند.

مؤمنان برای دین تو و کسب رضای تو، خانه و کاشانه خود را رها کرده اند و از مکّه به مدینه هجرت کرده اند، آنان که چنین فداکاری کردند و دین تو را یاری نمودند، دیگر نباید با کافران مخفیانه دوستی کنند، تو هر امر پنهان و آشکار را می دانی، هر کس که با بُت پرستان دوستی کند از راه راست گمراه شده است.

گروهی از یاران پیامبر فکر می کردند که کافران مکّه با آنان دشمنی ندارند، امّا هرگز چنین نبود، اگر کافران بر مؤمنان مسلّط می شدند با مؤمنان دشمنی می کردند و دست به شمشیر می بردند. این آرزوی کافران است که مؤمنان از یکتاپرستی دست بردارند و راه کفر را بپیمایند.

* * *

به راستی چرا «حاطِب» به کافران مکّه نامه نوشت؟

چرا با کافران دوستی نمود؟

او نگران خانواده خود بود و برای همین دست به چنین کاری زد، اکنون به این نکته اشاره می کنی که در روز قیامت، بستگان و فرزندان، هیچ سودی به انسان نمی رسانند و بین انسان ها جدایی می افتد و تو به همه کارهای بندگان خود، بینا هستی !

آری، درست است که حاطب خانواده خود را دوست داشت، این نشانه زنده بودن عواطف انسانی او بود، امّا وقتی این محبّت، سبب شود که انسان به کافران کمک کند و به اسلام ضربه بزند، هیچ ارزشی ندارد. او باید بداند که

ص:300

در روز قیامت، خانواده او نمی توانند به او سودی برسانند.

* * *

می کرد.(132)

ابراهیم(علیه السلام) زمینه هدایت و ایمان عمویش را فراهم کرد و او را به یکتاپرستی دعوت کرد، عمویش به او گفت:

__ ای ابراهیم ! من سال ها بُت پرستیده ام، تو می گویی بُت پرستی، گناه است. اگر من به خدای تو ایمان آورم، پیش خدای تو، گناهکار هستم !

__ اگر تو ایمان آوری، من از خدا می خواهم تو را ببخشد. این خداست که می تواند تو را ببخشد، من کار دیگری نمی توانم بکنم، من قول می دهم اگر تو ایمان بیاوری از او بخواهم تو را ببخشد.

این وعده ای بود که ابراهیم(علیه السلام)به آذر، عموی خود داد، شاید او ایمان آورد ! امّا عموی او، دست از پرستش بُت ها برنداشت و به راه خود ادامه داد. روزی که بُت پرستان تصمیم گرفتند تا ابراهیم(علیه السلام) را در آتش اندازند، همه در میدان شهر جمع شدند، آتش بزرگی آماده شده بود، همه منتظر بودند تا ابراهیم(علیه السلام) را میان شعله ها بیاندازند، در این هنگام آذر جلو آمد و به او گفت:

__ ای ابراهیم ! دست از عقیده خود بردار !

__ این کار را نمی کنم.

اینجا بود که آذر دستش را بالا آورد و سیلی محکمی به ابراهیم(علیه السلام)زد و بعد از آن ابراهیم(علیه السلام) را در آتش انداختند ولی معجزه ای روی داد و آتش بر ابراهیم(علیه السلام)گلستان شد و او نجات پیدا کرد.

* * *

سخن از ابراهیم(علیه السلام) و یارانش بود، همان گروهی که به ابراهیم(علیه السلام)ایمان

ص:302

آوردند. بُت پرستان ابراهیم(علیه السلام) را در آتش انداختند و تو او را نجات دادی، بعد از آن بود که آن گروه مؤمنان که تعدادشان هم اندک بود، با تو چنین راز و نیاز کردند: «بارخدایا ! ما بر تو توکّل نمودیم و به درگاه تو رو آورده ایم و می دانیم که در روز قیامت تو ما را زنده می کنی و همه برای حسابرسی به پیشگاه تو می آییم. بارخدایا ! ما را از دست کافران نجات بده ! کاری کن که آنان نتوانند ما را شکنجه و اذیّت و آزار کنند. بارخدایا ! تو گناهان ما را ببخش که تو توانا هستی و همه کارهای تو از روی حکمت است».(133)

زندگی آن مؤمنان، سرمشق خوبی برای کسانی است که به تو و روز قیامت ایمان دارند و می دانند در روز قیامت به پیشگاه تو می آیند، ابراهیم(علیه السلام) و پیروان او هرگز حاضر نشدند با بُت پرستان دوستی کنند، مسلمانان هم باید این گونه باشند و با کافران دوستی نکنند. این فرمان توست، هر کس که از این فرمان تو سرپیچی کند به خود ضرر زده است، تو بی نیاز هستی و همه خوبی ها از آن توست، نه اطاعت بندگانت به تو سودی می رساند و نه نافرمانی آنان به تو ضرری می رساند.

* * *

ابراهیم(علیه السلام) و پیروان او از تو خواستند تا آنان را از شکنجه های کافران نجات دهی، تو به آنان فرمان دادی تا از خانه و کاشانه خود کوچ کنند و «مهاجر» شوند و برای آرمان بلند خود از زادگاه خویش جدا شوند.

اینجا بود که آنان از «بابل» به «فلسطین» مهاجرت کردند، درست است که هر انسانی وطن خود را دوست دارد، امّا وقتی وطن، آماج سیاهی ها و تاریکی ها

ص:303

شد، باید هجرت کرد.

* * *

مکّه برساند و پرچم را از او بگیرد و در شهر فریاد بزند: «امروز روز مهربانی است» !

این وعده توست که شهر مکّه بدون خونریزی، فتح می شود و وقتی مردم، مهربانی پیامبر را می بینند، مسلمان می شوند، آن روز دیگر مهاجران با بستگان خود آشتی خواهند کرد، این وعده توست و تو در وعده ای که داده ای، خلاف نمی کنی.

* * *

با عدالت با آنان رفتار کنند زیرا تو انسان هایی را که با عدالت رفتار می کنند، دوست داری.

* گروه دوم

بُت پرستانی که با اسلام دشمنی می کردند و برای نابودی اسلام، جنگ راه می انداختند و مؤمنان را از خانه و کاشانه خود بیرون کردند، این گروه همان بزرگان مکّه بودند که منافع خود را در بُت پرستی مردم می دیدند و برای نابودی اسلام، تلاش می کردند.

تو به مسلمانان فرمان می دهی که با این بُت پرستان دوستی نکنند و به مسلمانان اعلام می کنی که هر کس با آنان دوستی کند، ظالم و ستمگر است، زیرا این دوستی سبب تقویت جبهه کفر می شود.

* * *

هجرت می کرد.

در این میان، بعضی از زنان مکّه مسلمان می شدند ولی شوهرانشان هنوز بُت پرست بودند، آن زنان دوست داشتند که به مدینه هجرت کنند و در مرکز ایمان زندگی کنند، چند نفر از آنان به مدینه آمدند، اینجا بود که این سؤال مطرح شد: زندگی زناشویی آن زنان چه می شود؟

تو در اینجا از مسلمانان خواستی تا آن زنان را امتحان کنند که آیا واقعاً به خاطر خدا هجرت کرده اند؟

آن زنان باید سوگند یاد می کردند که فقط برای حفظ دین خود به مدینه هجرت کرده اند و هدف دیگری نداشته اند. ممکن بود که زنی از بدرفتاری شوهرش خسته شود و از مکّه بگریزد و اسلام آوردن را بهانه ای برای نجات از دست شوهرش قرار دهد.

وقتی ثابت شد که آن زنان فقط به خاطر حفظ دین خود مهاجرت کرده اند، مسلمانان باید به آنان پناه بدهند و آنان را به مکّه بازنگردانند، پیوند زناشویی آن زنان با شوهرانشان از بین می رود زیرا ایمان و کفر در یک جا جمع نمی شود.

در آن زمان رسم بود، وقتی مردی با زنی ازدواج می کرد، در آغاز ازدواج، مهریه را به زن پرداخت می کرد. این زنان که مسلمان شده اند، مهریه خود را از شوهران خود گرفته اند، وقتی آنان از شوهر خود جدا می شوند، باید این مهریه را به شوهرانشان بازگردانند، امّا آن زنان که پولی ندارند !

تو از مسلمانان می خواهی از بیت المال این پول را پرداخت کنند ! تو

ص:307

این گونه این زنان مؤمن را یاری می کنی.

آری، مسلمانان باید به اندازه مهریه ای که شوهران به این زنان پرداخت کرده اند، به شوهرانشان پول پرداخت کنند. درست است که شوهر آنان، کافر می باشند، امّا تو هرگز حاضر نیستی حقّ کسی ضایع شود.

بعد از آن، این زنان باید عدّه نگه دارند، یعنی مدّتی صبر کنند تا وضعیّت آنان از نظر حاملگی مشخّص شود. وقتی این مدّت گذشت، آنان می توانند ازدواج کنند. البتّه هر مرد مسلمانی که با آنان ازدواج می کند باید به آنان مهریه پرداخت کند.

* * *

در اینجا مطلبی را خواندم که تعجّب کردم، این مطلب این بود: خدا به مسلمانان فرمان می دهد که این زنان مؤمنی را که به مدینه هجرت می کنند به مکّه بازنگردانند.

مگر مسلمانان مدینه کسانی را که به مدینه می آمدند به مکّه باز می گرداندند؟ معنای این سخن چیست؟

من باید بررسی کنم. این آیه قبل از فتح مکّه نازل شده است، فتح مکّه در سال هشتم هجری بود.

در سال ششم هجری، «صلح حُدَیبیّه» واقع شد. پیامبر با بزرگان مکّه، پیمان نامه صلحی را در سرزمین «حُدَیبیّه» نوشتند. بزرگان مکّه می دانستند که عدّه ای از بردگانی که در مکّه زندگی می کنند، مسلمان شده اند. برای همین در پیمان نامه این مطلب را نوشتند: «اگر مردی از مکّه به مدینه هجرت کرد،

ص:308

مسلمانان باید او را به مکّه بازگردانند».(134)

پیامبر این مطلب را قبول کرد و تا زمانی که بُت پرستان به پیمان خود وفادار بودند، پیامبر هم به این پیمان وفادار بود، این پیمان نامه تقریباً دو سال اجرا شد.

در اینجا قرآن به مسلمانان چنین می گوید: «درست است که شما با بزرگان مکّه پیمان نامه نوشتید، امّا بدانید که شما با آنان عهد کردید که مردان مهاجری را که از مکّه به مدینه هجرت می کنند، را باز گردانید، در آن پیمان نامه از زنان مهاجر سخنی نیامده است، پس شما زنان مهاجر را بازنگردانید».

نکته جالب این است که بزرگان مکّه در هنگام نوشتن قرارداد، فکر نمی کردند که روزی تعدادی از زنان از مکّه به مدینه هجرت کنند، آنان در قرارداد از واژه ای استفاده کردند که زنان مهاجر را شامل نمی شد. در این مدّتِ دو سال، شش زن از مکّه به مدینه هجرت کردند و پیامبر آنان را به مکّه بازنگرداند و بزرگان مکّه هم هیچ اعتراضی به این موضوع نکردند، زیرا می دانستند که در پیمان نامه فقط از مردان مهاجر سخن گفته شده است.

* * *

سخن از زنانی به میان آمد که از کفر به ایمان رو می آورند، تو از مسلمانان خواستی که آنان را پناه دهند، امّا عکس این هم ممکن است: زنانی که از ایمان به کفر رو می آورند. حکم اسلام در این باره چیست؟

اگر زن مسلمانی راه کفر را برگزیند، رابطه زناشویی او با شوهرش تمام می شود، تو از مسلمانی که زنش کافر شده است می خواهی تا او را رها کند تا

ص:309

نزد بستگان کافر خود برود، البتّه شوهر او می تواند مهریه ای را که به زن داده است را از آن زن یا بستگان او پس بگیرد. (در آن زمان، رسم بود که در آغاز ازدواج، زنان مهریه خود را می گرفتند).(135)

تو دو قانون در اینجا بیان می کنی، دو قانونی که نشانه عدالت است:

قانون اوّل: اگر زنی مسلمان شود و شوهرش در کفر بماند، آن زن از شوهرش جدا می شود و مسلمانان باید مهریه ای را که او از شوهرش گرفته است به شوهرش پس دهند.

قانون دوم: اگر مرد مسلمان که در مدینه زندگی می کند، زنش کافر شود، آن مرد زنش را رها می کند، امّا کافران باید مهریه ای را که آن مرد به زنش داده است، پس دهند.

این دو قانون توست، تو این گونه به عدالت حکم می کنی و تو خدای دانا می باشی و همه کارهای تو از روی حکمت است.

* * *

پول این مرد مسلمان را ندهند.

این مرد مسلمان هم پولش رفته است و هم همسرش ! چه بسا او مال دیگری نداشته باشد که با آن ازدواج کند.

اینجاست که فرمان می دهی تا مسلمانان از بیت المال و غنیمت هایی که در جنگ ها به دست آورده اند، پول مرد مسلمان را بدهند تا او بتواند با زن مسلمانی ازدواج کند.

البتّه مرد مسلمان باید تقوا پیشه کند و مبلغ مهریه ای را که به زنش داده است، زیادتر بیان نکند.

او باید دقیقاً پولی را که هنگام ازدواج به همسرش داده است، بیان کند و به همان مقدار از بیت المال پول دریافت کند، مسلمانان باید از مخالفت فرمان تو دوری کنند، آنان به یکتایی تو ایمان آورده اند و باید از تو اطاعت کنند.

* * *

تا 11 این سوره بین سال ششم تا هشتم هجری نازل شده است.

در این مدّت دو سال، صلح برقرار بود، در سال هشتم هجری، پیامبر با لشکری که ده هزار نفر جنگجو داشت به سوی مکّه حرکت کرد تا آنجا را فتح کند. طبق پیمان نامه حدیبیّه، پیامبر نباید قبل از سال 16 هجری به مکّه حمله کند، او باید ده سال صبر می کرد، امّا او فقط دو سال صبر کرد.

در پیمان صلح حدیبیّه ذکر شده بود: «بُت پرستان حقّ ندارند به کسانی که با مسلمانان هم پیمان هستند، حمله کنند و با آنان جنگ نمایند».

قبیله «خزاعه» با پیامبر هم پیمان بودند و به دین اسلام پیوسته بودند، آنان در اطراف مکّه زندگی می کردند، در سال هشتم، بُت پرستان به این قبیله حمله کردند و تعدادی از آنان را مظلومانه به خاک و خون کشیدند.

وقتی پیامبر دید که بُت پرستان مکّه خودشان پیمان نامه حدیبیّه را نقض کردند، تصمیم گرفت به سوی مکّه حرکت کند.

پیامبر پیامی را برای مردم مکّه فرستاد: «هر کس به کعبه پناه ببرد، در امان است، هر کس به خانه خود برود و درِ خانه اش را ببندد، در امان است». پیامبر در آن روز، نهایت مهربانی و عطوفت را از خود به نمایش گذاشت و این باعث شد که مکّه بدون خونریزی، فتح شود و مکّه از همه بُت ها پاک گردد.

* * *

پس از فتح مکّه پیامبر بر روی کوه «صفا» ایستاد و مردان مکّه که ایمان آورده بودند، با او بیعت کردند، بعد از آن نوبت شد تا زنانی که ایمان آورده بودند با او بیعت کنند.

ص:312

اینجا بود تو این آیه را نازل کردی تا چگونگی بیعت زنان را بیان کنی. تو از پیامبر خواستی تا از زنان بر شش امر پیمان بگیرد:

1 - شرک نورزند و بُت ها را نپرستند.

2 - دزدی نکنند. (بعضی از زنان از مال و ثروت شوهر خویش بدون اجازه آن ها، چیزی را برمی داشتند، پیامبر آنان را از این کار نهی کرد).

3 - به زنا آلوده نشوند.

4 - فرزندان خود را نکشند. (بعضی از زنان سقط جنین می کردند، پیامبر آنان را از این کار نهی کرد).

5 - فرزندان غیر شوهر را به شوهر خود نسبت ندهند. (در آن روزگار بعضی از زنان که بچّه دار نمی شدند، وقتی شوهر آنان به سفری طولانی می رفت، آن زنان نوزادی را از جایی می گرفتند و وقتی شوهرشان از سفر می آمد به او می گفتند که این بچّه ما است. پیامبر آنان را از این کار نهی کرد).

6 - از دستورات سازنده پیامبر نافرمانی نکنند.

این امر ششم، دستوری کلّی است، وقتی پیامبر آنان را به خوبی ها فرا می خواند، آنان باید از او اطاعت کنند. در آن روزگار رسم بود که زنان در عزای مرده، به صورت خود سیلی می زدند و موی سر خود را می کَندند و گریبان چاک می کردند، پیامبر آنان از این کارها نهی کرد، همچنین پیامبر از آنان خواست تا با مرد نامحرم در جایی خلوت نکنند که این زمینه گناه را فراهم می آورد.

این شش امر مهم بود که تو از پیامبر خواستی تا از زنان درباره آن ها پیمان

ص:313

بگیرد، پیامبر ظرف آب بزرگی را طلب کرد، دست خود را در آن آب نهاد و فرمود: «ای زنان ! سخن مرا بشنوید و با من عهد کنید»، بعد پیامبر این شش امر را برای زنان بیان کرد، سپس دستش را از آب بیرون آورد و دستور داد تا آن ظرف آب را نزد زنان ببرند و زنان دست خود را در آن آب فرو برند.(136)

وقتی مراسم بیعت زنان تمام شد، تو از پیامبر خواستی تا برای آنان طلب بخشش کند، آنان سال های سال، بُت ها را پرستیده بودند و بعضی از آنان، گناهان زیادی انجام داده بودند، وقتی پیامبر برای آنان طلب بخشش کند، تو گناه آنان را می بخشی که تو بخشنده و مهربان هستی.

* * *

مراسم بیعت زنان با پیامبر، نشان می دهد که اسلام زنان را به حساب آورده است و آنان را فراموش نکرده است، پیامبر همان گونه که از مردان مکّه بیعت گرفت، از زنان نیز بیعت گرفت و این نشانه اهمیّت زنان و جایگاه ویژه آنان در اسلام است.

نکته جالب این است که در قرآن از بیعت مردان در روز فتح مکّه، سخنی به میان نیامده است، گویا قرآن خواسته است بر اهمیّت پیمان زنان تأکید بیشتری کند.

* * *

سال هشتم هجری است، شهر مکّه فتح شده است، وقتی توده مردم مکّه مسلمان شدند، بزرگان مکّه فهمیدند که دیگر نمی توانند برنامه های خود را پیش ببرند، افرادی مانند ابوسفیان که سال ها با اسلام دشمنی کردند، خود را تنها یافتند، وقتی توده مردم از آنان حمایت نکنند، آنان قادر به انجام کاری نیستند، برای همین ابوسفیان و دیگر بزرگان مکّه، به ناچار مسلمان شدند.

تو از مسلمانان خواسته بودی تا با بُت پرستان دوست نشوند تا مبادا جبهه بُت پرستان تقویت شود، اکنون دیگر خطر بُت پرستان از بین رفته است. یهودیان هم که تسلیم حکومت اسلام شده اند، یهودیانی که در مدینه بودند، از مدینه رفته اند، گروهی از آنان در منطقه «خیبر» و «فدک» زندگی می کنند، آنان نیز تسلیم اسلام شده اند و زیر نظر حکومت پیامبر می باشند.

اکنون خطر دیگری در کمین است.

آن خطر چیست؟

خطر نفاق !

گروهی که به ظاهر ادّعای اسلام کرده اند و سال های سال همراه با مسلمانان نماز خوانده اند و روزه گرفته اند، امّا دل های آنان از نور ایمان، خالی است. منافقان، بزرگ ترین خطر برای آینده اسلام هستند. پس خطاب به مؤمنان چنین می گویی: «ای کسانی که ایمان آورده اید ! با قومی که من بر آنان خشم گرفته ام، دوستی نکنید».

منافقان همان کسانی هستند که تو بر آنان غضب کرده ای، آنان به آخرت هیچ امیدی ندارند. منافقان مانند کافرانی هستند که با کفر از این دنیا رفتند، هر کس

ص:315

که با کفر از دنیا برود از نجات خود قطع امید می کند و می فهمد که دیگر هیچ راهی برای نجات ندارد.

منافقان این گونه از آخرت، قطع امید کرده اند، آنان بارها نافرمانی کرده اند و مخفیانه نقشه برای نابودی اسلام کشیده اند، امّا تو اسلام را یاری کردی و توطئه های آنان، نقش بر آب شد. آنان می دانند که در روز قیامت، عذاب سختی در انتظارشان است و نتیجه نفاق خود را خواهند دید، آنان از آخرت و نعمت های آن، ناامید شده اند و همه تلاششان این است که در این دنیا به بهره ای برسند و برای همین به توطئه های خود ادامه می دهند، تو از مؤمنان می خواهی تا هرگز با آنان دوستی نکنند و راه خود را از آنان جدا کنند.(137)

ص:316

آشنایی با سوره

1 - این سوره «مدنیّ» است و سوره شماره 61 قرآن می باشد.

2 - در آیه 4 قرآن از کسانی که تا پایِ جان در میدان جنگ، مبارزه کردند و پیامبر را تنها نگذاشتند، یاد می کند و می گوید: «خدا کسانی که صف در صف، پیکار کردند و همچون سدّی آهنین استوار ایستادند، دوست دارد». در این آیه، عنوان «صف در صف» ذکر شده است و برای همین این سوره را به این نام خوانده اند.

3 - موضوعات مهم این سوره چنین است: بیان ادعای دروغ منافقان، فرار منافقان از جنگ، پایداری مؤمنان در جنگ، اشاره به عیسی(علیه السلام) و بشارت او به آمدن محمّد(صلی الله علیه وآله)، دعوت به ایمان و جهاد، وعده بخشش گناهان...

ص:318

کردی؟ مگر مسلمانان چه سخنی گفته اند که به آن عمل نکرده اند؟

باید تاریخ را بررسی کنم...

سال دوم هجری بود، پیامبر در شهر مدینه بود، گاهی عدّه ای از مسلمانان دور هم جمع می شدند و با هم سخن می گفتند. آنان می دانستند که بُت پرستان مکّه در فکر حمله به مدینه هستند و اگر فرصتی برای آنان پیش آید برای نابودی اسلام حمله خواهند کرد، یکی می گفت: «اگر جنگی پیش آید، من اوّلین کسی خواهم بود که به کافران بی دین حمله خواهم کرد».

دیگری می گفت: «من جان خویش را در راه دفاع از اسلام فدا خواهم نمود»، آن یکی می گفت: «منتظرم تا کافران به میدان بیایند، آن وقت است که شمشیر خود را از خون آنان سیراب خواهم نمود».

سخن گفتن، آسان است، امّا در هنگام عمل همه چیز معلوم می شود. خبر رسید که سپاه مکّه به سوی مدینه می آید، پیامبر فرمان داد تا همه برای مقابله با سپاه به منطقه «احد» بروند. سپاه مکّه از راه رسید و جنگ سختی درگرفت، در مرحله اوّل جنگ، مسلمانان پیروز شدند، عدّه ای از مسلمانان سنگرهای خود را ترک کردند و به جمع کردن غنیمت مشغول شدند.

اینجا بود که دشمن فرصت را غنیمت شمرد و پس از سازماندهی مجدّد، به مسلمانان حمله کرد، همان کسانی که آن سخنان را گفته بودند، فرار کردند و پیامبر را تنها گذاشتند، فقط علی(علیه السلام) و گروه اندکی، کنار پیامبر باقی ماندند. این امتحان بزرگی برای آنان بود.

تو با کسانی که از میدان جنگ فرار کردند سخن می گویی، همان کسانی که

ص:320

وقتی دور هم می نشستند می گفتند که اگر جنگ پیش آید، جان خویش را فدا خواهند کرد، امّا چه شد که وقتی پیامبر به یاری آنان نیاز داشت، فرار کردند، تو به آنان چنین می گویی: «چرا چیزی را می گویید که به آن عمل نمی کنید؟ شما به خشم من گرفتار می شوید اگر سخنی بگویید و به آن عمل نکنید».

* * *

أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ (5)

فهمیدم که یاران محمّد(صلی الله علیه وآله) دو گروه بودند: گروهی که به عهدِ خود، وفا کردند و گروهی که بیوفایی کردند و از میدان جنگ فرار کردند، اکنون از موسی(علیه السلام)سخن می گویی، یاران او هم به دو گروه تقسیم شدند.

وقتی تو موسی(علیه السلام) را برای هدایت بنی اسرائیل فرستادی، عدّه ای به عهدی که با او داشتند، وفادار ماندند، امّا گروه زیادی به آزار و اذیّت او پرداختند و نافرمانی او را نمودند.

موسی(علیه السلام) به آنان چنین گفت: «ای قوم من ! چرا مرا آزار می دهید با این که می دانید من از سوی خدا برای هدایت شما آمدم».

آنان می دانستند که باید از موسی(علیه السلام) اطاعت کنند، امّا نافرمانی کردند و از حقّ روی گردان شدند، تو هم آنان را به حال خود رها کردی تا در گمراهی خود غوطهور شوند، تو دل های آنان را در انحراف واگذاردی، تو همواره تبهکاران را به حال خود رها می کنی.

* * *

ص:322

در اینجا یکی از نافرمانی های بنی اسرائیل را می نویسم:

موسی(علیه السلام)همراه با بنی اسرائیل از سرزمین مصر حرکت کرد، فرعون در رود نیل غرق شد.

موسی(علیه السلام) بنی اسرائیل را به سوی فلسطین به پیش برد، وقتی آن ها به مرزهای فلسطین رسیدند، در آنجا اردو زدند.

موسی(علیه السلام) عدّه ای را به سوی بیت المقدس فرستاد تا از شرایط دشمن خبر بیاورند. بعد از مدّتی، آنان از مأموریّت خود برگشتند، بیشتر آنان از قدرت دشمن به هراس افتاده بودند و مردم را از روبرو شدن با دشمن برحذر داشتند.

وقتی بنی اسرائیل این سخنان را شنیدند، رو به موسی(علیه السلام)کردند و گفتند: «تو با خدایِ خودت به جنگ دشمنان برو، ما همین جا می مانیم و منتظر بازگشت تو هستیم، وقتی دشمنان شکست خوردند، آن وقت ما وارد شهر خواهیم شد».

آری، موسی(علیه السلام) از آنان خواست تا همراه او به سوی دشمنان بروند و آنان را شکست دهند، امّا گروه زیادی از بنی اسرائیل از جنگ ترسیدند و نافرمانی او را کردند.(139)

* * *

مُبِینٌ (6) وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَی عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُوَ یُدْعَی إِلَی الاِْسْلَامِ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (7) یُرِیدُونَ لِیُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ (8) هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ (9)

اکنون از عیسی(علیه السلام) سخن می گویی، تو عیسی(علیه السلام) را برای هدایت بنی اسرائیل فرستادی، نزدیک به هزار و نهصد سال از مرگ موسی(علیه السلام) گذشته بود که تو عیسی(علیه السلام) را به پیامبری مبعوث کردی تا بنی اسرائیل را از گمراهی ها نجات دهد.

عیسی(علیه السلام) به آنان چنین گفت: «ای مردم ! خدا مرا برای هدایت شما فرستاده است، من به کتاب تورات که پیش از من بوده است، ایمان دارم و آن را تصدیق می کنم و شما را به پیامبری که بعد از من می آید، بشارت می دهم، اسم او احمد(صلی الله علیه وآله)است».

آری، عیسی(علیه السلام) برای آنان انجیل را خواند، در انجیل از ظهور آخرین پیامبر خود سخن گفتی. محمّد(صلی الله علیه وآله) آخرین پیامبر توست و تو او را در انجیل با نام «احمد» یاد کردی.

احمد یعنی ستایش شده !

کسی که همه صفات و ویژگی های او زیبا و پسندیده است و همه خوبان او را ستایش می کنند.

وقتی محمّد(صلی الله علیه وآله) به دنیا آمد، پدربزرگش نام او را محمّد(صلی الله علیه وآله)نهاد، امّا مادرش،

ص:324

آمنه نام او را «احمد» گذاشت. مردم مکّه او را به هر دو نام می خواندند.

* * *

کسانی که این سخن عیسی(علیه السلام)را شنیدند، منتظر آمدن آخرین پیامبر تو شدند، آنان امید داشتند که آن پیامبر موعود از بنی اسرائیل باشد. آنان قبل از آن که محمّد(صلی الله علیه وآله) به پیامبری مبعوث شود، در شام و فلسطین زندگی می کردند، آن ها می دانستند که آخرین پیامبر تو در سرزمین حجاز (عربستان) ظهور خواهد کرد. برای همین از شام به سرزمین حجاز مهاجرت کردند. آن ها می خواستند اوّلین کسانی باشند که به آن پیامبر ایمان می آورند. عدّه ای از آن ها در مدینه که آن روزها «یثرب» نام داشت ساکن شدند.

در آن زمان تمامی مردم یثرب بُت پرست بودند. یهودیان به بُت پرستان می گفتند: «به زودی پیامبری در این سرزمین ظهور می کند و به بُت پرستی پایان می دهد».

سال ها گذشت تا این که محمّد(صلی الله علیه وآله) را با معجزات آشکاری به پیامبری مبعوث کردی و او به یثرب (مدینه) هجرت کرد; امّا متأسّفانه نه تنها یهودیان به محمّد(صلی الله علیه وآله) ایمان نیاوردند بلکه به او حسد هم ورزیدند و با او دشمنی کردند و معجزات او را سحر و جادو خواندند.(140)

آنان می دانستند که محمّد(صلی الله علیه وآله)همان پیامبر موعود است، امّا گفتند: «خدا محمّد(صلی الله علیه وآله) را به پیامبری مبعوث نکرده است، خدا شخص دیگری را به عنوان آخرین پیامبر خود برگزیده است و او در آینده خواهد آمد»، آنان این گونه به خدا دروغ نسبت دادند، به راستی چه کسی ستمگرتر از آنان بود؟ محمّد(صلی الله علیه وآله)

ص:325

آنان را به دین اسلام فرا می خواند و آنان محمّد(صلی الله علیه وآله) را جادوگر می خواندند، آنان این گونه به خود ظلم کردند و سرمایه های وجودی خویش را تباه کردند، تو آنان را به حال خود رها کردی تا در گمراهی خود غوطهور شوند.

به راستی آنان در چه خیالی هستند؟ آیا می خواهند نور تو را با گفتارشان خاموش کنند در حالی که تو نور خود را به کمال خواهی رساند هر چند که کافران، خوش نداشته باشند. تو همان خدایی هستی که محمّد(صلی الله علیه وآله) را با هدایت و دین حقّ فرستادی تا دین او را بر همه ادیان برتری دهی هر چند که مشرکان، خوش نداشته باشند.

* * *

تو به محمّد(صلی الله علیه وآله) وعده دادی که دین او را بر همه ادیان برتری دهی. تو به وعده خود عمل می کنی. به راستی تو کِی به این وعده عمل می کنی؟

آن روز چه روزی خواهد بود...

آن روز، روزگار ظهور مهدی(علیه السلام) است.

مهدی(علیه السلام)، امام دوازدهم و حجّت تو روی زمین است و اکنون از دیده ها نهان است، او سرانجام ظهور می کند و در سرتاسر جهان، حکومت عدل را برقرار می سازد، آن روز، روز پیروزی اسلام بر همه ادیان می باشد.

آن روزگار همه با دین حقّ آشنا می شوند و در مسیر توحید، نبوّت و امامت می باشند، آنان پیرو امام زمان خویش هستند. آن روزگار، روزگار ولایت اهل بیت(علیهم السلام)است.(141)

آری، روزگار ظهور، روزگار شُکوه زیبایی ها و نعمت ها می باشد، اکنون تو

ص:326

را سپاس می گویم که مرا مشتاق آن روزگار کرده ای، من چشم به راه آمدن مهدی(علیه السلام) هستم تا او را یاری کنم.

* * *

در آیه 6 این مطلب را می خوانم که عیسی(علیه السلام) مژده ظهور پیامبر اسلام را به مردم می دهد. اکنون مناسب می بینم در این باره سه نکته بنویسم:

* نکته اوّل

انجیلی که امروزه در دست مسیحیان است، بعد از عیسی(علیه السلام)نوشته شده است، خود مسیحیان هم اعتراف می کنند که این انجیل را افرادی که بعد از عیسی(علیه السلام) آمده اند، نوشته اند.

این انجیل، انجیل اصلی نیست، بلکه سخنانی به آن اضافه شده است و مطالبی هم حذف شده است.

به هر حال، وقتی همین انجیل امروزی را بررسی می کنم، می بینم در سه جای آن واژه «فارقلیط» آمده است. در انجیل چنین می خوانم: عیسی(علیه السلام) به یاران خود گفت: «وقتی آن فارقلیط بیاید... او درباره من شهادت خواهد داد».(142)

مسیحیان می گویند: واژه «فارقلیط» به معنای «تسلّی بخش» می باشد و می گویند که منظور عیسی(علیه السلام) از این واژه، جبرئیل است. زیرا جبرئیل، تسلّی بخش است و غم ها و غصّه ها را از بین می برد.

* نکته دوم

وقتی من انجیل را می خوانم می بینم که واژه «فارقلیط» ذکر شده است. این

ص:327

واژه ماجرای عجیبی دارد.

از زمان نزول انجیل تا امروز، نزدیک به دو هزار سال می گذرد. در این مدّت، واژه ای که درباره بشارت محمّد(صلی الله علیه وآله)است، مراحل مختلفی را طی کرده است. برای اهمیّت این موضوع، این مراحل را ذکر می کنم:

1 - عیسی(علیه السلام) به زبان عِبری سخن می گفت و به ظهور آخرین پیامبر خدا اشاره کرد و از او با مفهوم «ستایش شده» یاد نمود. «ستایش شده» همان ترجمه «احمد» است. زبان عبری، زبان مردمی بود که در آن زمان در فلسطین زندگی می کردند و زبان یهودیانی که بعد از موسی(علیه السلام) از مصر به فلسطین آمده بودند.

2 - زبان یونانی، زبان مردم قدیم اروپا بود. وقتی دین مسیحیّت به اروپا رفت، انجیل به آن زبان ترجمه شد، برای همین «ستایش شده» به صورت «پیرکلتوس» نوشته شد. تا اینجا همه چیز درست بود.

3 - وقتی اسلام ظهور کرد، منافع گروهی از مسیحیان به خطر افتاد آنان تصمیم گرفتند واقعیّت را تحریف کنند، «پیرکلتوس» معنای «ستایش شده» می داد، آنان این واژه را برداشتند و به جای آن واژه «پاراکلتوس» قرار دادند. «پاراکلتوس» به معنای «تسلّی بخش» می باشد. آنان به مردم گفتند که عیسی(علیه السلام)از جبرئیل سخن گفته است.

4 - مدّت ها انجیل فقط به زبان یونانی بود، مسیحیان دوست داشتند تا انجیل را به زبان اصلی آن، بازنویسی کنند. زبان اصلی انجیل، عبری بود. عدّه ای مأمور شدند تا این کار را انجام دهند.

کسانی که این ترجمه را انجام دادند، گویشِ سریانی از زبان عبری داشتند.

ص:328

در واقع زبان سریانی، یک گویش از زبان عبری بود. این گونه بود که انجیل به زبان سریانی نوشته شد. (زبان سریانی با زبان عبری، تفاوت چندانی ندارد).

وقتی این مترجمان انجیل را از زبان یونانی به زبان سریانی ترجمه می کردند، به واژه «پاراکلتوس» رسیدند. این واژه در زبان یونانی به معنای «تسلّی بخش» بود. در زبان سریانی برای این معنا، واژه «فارقلیط» وجود داشت، برای همین آنان این واژه را در انجیل ذکر کردند.

5 - بعد از این بود که این ترجمه، اصل همه انجیل ها قرار گرفت و واژه «فارقلیط» مشهور شد، امروزه انجیل به زبان های مختلف دنیا ترجمه شده است و در زبانی مفهوم «تسلّی بخش» ذکر شد و مردم تصوّر می کنند که عیسی(علیه السلام) در این جمله خود درباره جبرئیل سخن گفته است.(143)

ص:329

خلاصه سخن آن که عیسی(علیه السلام)به عبری سخن گفت و هنگام بشارت دادن به محمّد(صلی الله علیه وآله) از مفهوم «ستایش شده» استفاده کرد که به عربی همان واژه «احمد» می شود. بعد از آن، سخن عیسی(علیه السلام) به ترتیب زیر، تغییر پیدا کرد:

پیرکلتوس - پاراکلتوس - فارقلیط.

امروزه در انجیل ها، همین واژه «پارقلیط» ذکر شده است.

* نکته سوم

مسیحیان می گویند که عیسی(علیه السلام)از «فارقلیط» سخن گفته است و منظور او جبرئیل است و اصلاً سخن او ربطی به محمّد(صلی الله علیه وآله) و بشارت آمدن او ندارد. آنان می گویند: «فارقلیط به معنای تسلّی بخش است، جبرئیل است که غم ها را برطرف می کند، عیسی(علیه السلام) از آمدن جبرئیل سخن گفته است».

من به انجیل مراجعه می کنم و چنین می خوانم: عیسی(علیه السلام) به مردم گفت: «چون آن فارقلیط بیاید... او درباره من شهادت خواهد داد».(144)

شاید بتوان این جمله عیسی(علیه السلام)را به جبرئیل ربط داد، اگر چه گفتم که واژه «فارقلیط» تحریف شده است، امّا اگر کسی اعتقاد داشته باشد، انجیل تحریف نشده است، نمی توانم دیگر چیزی به او بگویم.

من بیشتر تحقیق می کنم...

به جمله دیگری از عیسی(علیه السلام)می رسم که در انجیل ذکر شده است و همه آن را قبول دارند. این جمله، بسیار مهم است: عیسی(علیه السلام) به یاران خود چنین گفت: «من به شما راست می گویم که رفتن من برای شما مفید است، زیرا اگر من نروم فارقلیط نزد شما نخواهد آمد».(145)

وقتی من از مسیحیان درباره این جمله می پرسم، آنان می گویند: «معنای فارقلیط، تسلّی بخش است و منظور از آن، جبرئیل است».

اکنون وقت آن است که مطلب مهمّی را بیان کنم:

عیسی(علیه السلام) در سخن خود برای آمدن فارقلیط، شرطی گذاشته است. او این جمله را می گوید: «شرط آمدن فارقلیط، رفتن عیسی(علیه السلام) است. پس در زمانی که عیسی(علیه السلام) زنده بوده است، فارقلیط نیامده بوده است».

عیسی(علیه السلام) پیامبر خدا بود، وقتی کسی پیامبر می شود که جبرئیل بر او نازل شود، مسیحیان اعتقاد دارند که جبرئیل بر عیسی(علیه السلام) نازل شد، امّا این جمله می گوید: «عیسی(علیه السلام)باید برود، تا زمانی که او زنده است، جبرئیل نمی آید». معنای این جمله این می شود که عیسی(علیه السلام)، پیامبر نبود !

ص:330

اگر کسی حتّی کمی هم منصف باشد، می فهمد که منظور از فارقلیط در انجیل، جبرئیل نیست.

فارقلیط یا تسلّی بخش، همان آخرین پیامبر خداست که بعد از عیسی(علیه السلام)آمد و آخرین دین خدا را برای مردم آورد.

قبل از این نوشتم که واژه «فارقلیط» تحریف شده است و اصل آن «ستایش شده» بوده است، امّا اگر قبول کنیم که در انجیل اصلی هم، واژه «فارقلیط» ذکر شده است، باز هم آن کسی که تسلّی بخش انسان هاست، محمّد(صلی الله علیه وآله) است. او مردم را از جهل و نادانی نجات داد و کامل ترین دین را برای جهانیان آورد.

* * *

محمّد(صلی الله علیه وآله) نیاز به یاری یاران خود دارد.

تو مؤمنان را به تجارتی بزرگ فرا می خوانی، تجارتی که آنان را از عذاب دردناک جهنّم نجات می دهد.

آن تجارت این است که آنان به تو و به پیامبر تو، ایمان واقعی بیاورند و در راه دین تو، با جان و مال خویش جهاد کنند. اگر آنان دقّت کنند، می فهمند که ایمان و جهاد برای آنان از هر تجارت دیگری سودمندتر است.

آنان جان و مال خویش را به تو می فروشند و تو در مقابل گناهانشان را می بخشی و آنان را در باغ های بهشت جای می دهی، باغ هایی که از زیر درختان آن، نهرهای آب جاری است. آنان برای همیشه در بهشت خواهند بود و تو در بهشت منزل های نیکو به آنان عطا می کنی و این همان رستگاری بزرگ است.

بهشت پاداشی است که تو به مؤمنان در روز قیامت می دهی، ولی در این دنیا هم به آنان نعمتی می دهی، نعمتی که مؤمنان آن را دوست دارند، آنان را یاری می کنی و بر دشمنان پیروز می گردانی.

اگر آنان ایمان واقعی بیاورند و در راه تو جهاد کنند، تو به زودی آنان را بر کافران پیروز می گردانی.

اکنون تو از پیامبر می خواهی تا به مؤمنان بشارت دهد و این پیروزی نزدیک را به آنان تبریک گوید.

* * *

من می خواهم بدانم این پیروزی نزدیک کدام است؟

این سوره در سال دوم هجری نازل شد، آن روز تعداد مسلمانان کم بود و هیچ کس فکر آن را هم نمی کرد که روزی مسلمانان بتوانند مکّه را فتح کنند، امّا تو آنان را یاری کردی و در سال هشتم هجری، مسلمانان با لشکری ده هزار

ص:332

نفری به سوی مکّه رفتند و بدون خون ریزی آن شهر را فتح نمودند.

آری، تو از مسلمانان خواستی تا در راه دین تو تلاش کنند و پیامبر را یاری کنند و تو به آنان وعده دادی که شهر مکّه را فتح خواهند کرد و همه بُت ها را نابود خواهند نمود و دور خانه زیبای تو، طواف خواهند کرد. این وعده تو بود و سرانجام به وعده ات عمل کردی.

البتّه این سخن تو فقط برای کسانی که در زمان پیامبر بودند، نیست، این سخن برای همه زمان ها و همه مکان ها می باشد، هر کس در هر زمان و هر مکانی، به تو و پیامبرت ایمان آورد و در راه دین تو تلاش کند، تو در این دنیا او را پیروز می گردانی، معلوم است که چنین کسی هدفی دنیایی ندارد و به دنبال پول و ثروت و ریاست و... نیست. هدف او، زنده نگاه داشتن دین توست. این وعده توست که او به هدف خود می رسد و در روز قیامت هم بهشت جاودان را به او ارزانی می داری، بهشتی که از زیر درختان آن، نهرهای آب جاری است و...

* * *

تو بی نیاز هستی، اگر مؤمنان را به یاری دین خود فرا می خوانی، به یاری آنان هرگز نیاز نداری، تو می خواهی تا این گونه مؤمنان به رشد و کمال برسند و استعدادهای خود را شکوفا کنند و به سعادت ابدی برسند.

آری، یاری دین تو، مایه کمال بشر است، اکنون می خواهی به نمونه ای تاریخی اشاره کنی تا همه بدانند که این راه، بدون رهرو نبوده است، تو از حوّاریون یاد می کنی و از مؤمنان می خواهی مانند آنان باشند.

حوّاریون، همان دوازده نفری بودند که همواره با عیسی(علیه السلام)بودند و از یاران ویژه او بودند. آنان قلبی پاک و روحی باصفا داشتند و در روشن کردن افکار مردم تلاش می کردند، آنان به دنبال پاکی جسم و جان خود و مردم بودند، برای همین آنان را به این نام می خواندند. (حوّاریون یعنی پاکان).

عیسی(علیه السلام) به حوّاریون گفت: «چه کسی مرا در راه دین خدا یاری می کند؟»، آنان در جواب گفتند: «ما یاران دین خدا هستیم». عیسی(علیه السلام)با کمک آنان به تبلیغ دین تو پرداخت و بنی اسرائیل که در گمراهی بودند را به سوی حقّ فراخواند.

وقتی بنی اسرائیل سخن عیسی(علیه السلام) را شنیدند، گروهی به او ایمان آوردند و گروهی هم به او کفر ورزیدند و او را دروغگو خواندند، تو سرانجام کسانی را که ایمان آورده بودند قدرت بخشیدی و آنان بر دشمنان پیروز شدند.

تو این نمونه تاریخی را بیان کردی و از مسلمانان خواستی تا محمّد(صلی الله علیه وآله) را یاری کنند و از آنان خواستی که از زیادی کافران و بُت پرستان، هراسی به دل نداشته باشند، اگر آنان دین تو را یاری کنند، سرانجام آنان را بر دشمنان پیروز می کنی. این وعده توست و تو هرگز خلف وعده نمی کنی.(146)

ص:334

قوم تبع یعنی کسانی که پادشاه آنان تبع بود، آن مردم به عذاب گرفتار شدند. پس قوم تبع با تبع فرق می کند، قوم تبع به عذاب گرفتار شدند. شواهد نشان می دهد یکی از پادشاهان آنان انسانی حق جو بوده است که در بعضی از روایات از او مدح و تعریف شده است. این جمله از یکی از آن پادشاهان نقل شده است که وقتی شنید که در آینده محمّد(ص) ظهور خواهد کرد، چنین گفت: اگر من زمان او را درک می کردم، کمر به خدمت او می بستم: (ان تبعا قال لاوس و الخرزج:...امّا انا لو ادرکته لخدمته: کمال الدین ص 170، بحار الأنوار ج 14 ص 513).

9. فانظر فیرفع حجب الهاویه فیراها بما فیها من بلایا...: بحار الأنوار ج 6 ص 190، البرهان ج 1 ص 580.

10. قوما فالقیا فی جهنم من ابغضکما وکذّبکما وعاداکما فی النار...: تفسیر فرات الکوفی ص 437، تفسیر الصافی ج 5 ص 62، البرهان ج 5 ص 139، تفسیر القمی ج 2 ص 324.

11. ولو أنّ رجلاً عمّر ما عمّر نوح فی قومه ألف سنة إلاّ خمسین عامّا... ولقی الله بغیر ولایتنا، لم ینفعه شیئاً: المحاسن ج 1 ص 91، الکافی ج 8 ص 253، من لا یحضره الفقیه ج 2 ص 245، وسائل الشیعة ج 1 ص 122، مستدرک الوسائل ج 1 ص 149، شرح الأخبار ج 3 ص 479، الأمالی للطوسی ص 132، بحار الأنوار ج 27 ص 173، جامع أحادیث الشیعة ج 1 ص 426.

12. من مات و لم یعرف امام زمانه، مات میتة جاهلیة: وسائل الشیعة ج 16 ص 246، مستدرک الوسائل ج 18 ص 187، اقبال الاعمال ج 2 ص 252، بحار الأنوار ج 8 ص 368، جامع أحادیث الشیعة ج 26 ص 56، الغدیر ج 10 ص 126.

13. ابراهیم: آیه 22

14. در این آیه از واژه یَوم استفاده شده است، بعضی ها این آیات را چنین معنا کرده اند: من آسمان ها و زمین را در شش روز آفریدم.

کلمه یَوم به معنای روز می باشد. در زبان فارسی به فاصله طلوع و غروب خورشید، روز می گویند که معمولاً 12 ساعت می باشد. دو روز، یعنی دو دوران. شاید این دو دوران میلیون ها سال طول کشید.

15. و هذا کما قال قتادة و غیره رد علی جهلة الیهود زعموا أنه تعالی شأنه بدأ خلق العالم یوم الأحد و فرغ منه یوم الجمعة و استراح یوم السبت و استلقی علی العرش سبحانه و تعالی عما یقولون علوا کبیرا: روح المعانی ج 13 ص 343.

16. سألتُ أبا عبد الله عن قول الله عزّ وجلّ: سبحان الله، ما یعنی به؟ قال: تنزیهه: الکافی ج 1 ص 118، التوحید للصدوق ص 312، بحار الأنوار ج 4 ص 169 و ج 90 ص 177، سبحان الله هو تنزیهه، أی إبعاده عن السوء وتقدیسه: تاج العروس ج 19 ص 106، لسان العرب ج 13 ص 548، النهایة فی غریب الحدیث ج 5 ص 43.

17. سالت الرضا علیه السلام عن قول الله عزوجل (ومن اللیل فسبحه...)، قال: اربع رکعات بعد المغرب...: تفسیر القمی ج 2 ص 327، البرهان ج 5 ص 151، نور الثقلین ج 5 ص 118.

18. للاطّلاع أکثر لتفسیر هذه الآیات راجع: روض الجنان وروح الجنان ج 18 ص 49، التفسیر الأصفی ج 2 ص 1205، التفسیر الصافی ج 5 ص 65، البرهان ج 5 ص 151، تفسیر نور الثقلین ج 5 ص 119، جامع البیان ج 26 ص 235، تفسیر السمرقندی ج 3 ص 323، تفسیر الثعلبی ج 9 ص 105، تفسیر السمعانی ج 5 ص 248، معالم التنزیل ج 4 ص 228، زاد المسیر ج 7 ص 201، تفسیر البیضاوی ج 5 ص 233، تفسیر البحر المحیط ج 8 ص 119، الدر المنثور ج 6 ص 111، فتح القدیر ج 5 ص 81، روح المعانی ج 26 ص 193.

19. (وبالاسحار هم یستغفرون)، کانوا یستغفرون الله فی آخر الوتر فی آخر اللیل سبعین مرة: علل الشرایع ج 2 ص 364، وسائل الشیعة ج 4 ص 257، بحار الأنوار ج 80 ص 124، جامع احادیث الشیعة ج 5 ص 326.

20. فاقام فیهم لوط عشرین سنة و هو یدعوهم و توفیت امراته و کانت مومنة فتزوج بأخری من قومه: البرهان ج 4 ص 314.

21. این وعده خداست که بندگان خوب خود را یاری می کند و آنان را از عذابی که نشانه خشم اوست، نجات می دهد. گاهی

ص: 336

زلزله، حادثه ای طبیعی است، عدّه ای از مؤمنان ممکن است در آن زلزله از دنیا بروند، امّا خدا هرگز آنان را به جهنّم نمی برد بلکه آنان را در بهشت مهمان رحمت خود می کند، پس این زلزله، عذاب نیست، حادثه ای طبیعی است، خدا مؤمنان را از عذاب نجاب می دهد، قرآن نمی گوید مؤمنان را از حادثه طبیعی نجات می دهد، اگر خدا بر مردم شهر غضب کند و بخواهد عذاب را بر آنان نازل کند، قطعاً مؤمنان را نجات می دهد.

22. وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْد أی بقوة وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ أی قادرون. و منه قوله: عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ: غریب القرآن ج 1 ص 365.

23. للاطّلاع أکثر لتفسیر هذه الآیات راجع: روض الجنان وروح الجنان ج 18 ص 83، التفسیر الأصفی ج 2 ص 1212، التفسیر الصافی ج 5 ص 74، البرهان ج 5 ص 170، تفسیر نور الثقلین ج 5 ص 131، جامع البیان ج 27 ص 14، تفسیر السمرقندی ج 3 ص 330، تفسیر الثعلبی ج 9 ص 119، تفسیر السمعانی ج 5 ص 264، معالم التنزیل ج 4 ص 235، زاد المسیر ج 7 ص 213، تفسیر البیضاوی ج 5 ص 241، تفسیر البحر المحیط ج 8 ص 131، الدر المنثور ج 6 ص 116، فتح القدیر ج 5 ص 92، روح المعانی ج 27 ص 20.

24. لأنّها بحذاء بیت المعمور ، وهو مربّع...: علل الشرائع ج 2 ص 398، من لایحضره الفقیه ج 2 ص 191، بحار الأنوار ج 55 ص 5، وجعل لهم البیت المعمور الذی فی السماء الرابعة: علل الشرائع ج 2 ص 407.

25. اساله ان یشفّعنی فی ولدی و فی ذریتی و من ودّهم بعدی...: بحار الأنوار ج 24 ص 275، البرهان ج 5 ص 179.

26. من دوست داشتم بدانم کسانی که می گویند در بهشت چندشوهری، وجود دارد، چه دلیلی برای خود می آورند.

وقتی من بررسی کردم، دیدم که آنان یک حدیث از یک کتاب آورده اند، کتاب جامع الاخبار ص 173 که «ابوالحسن شعرانی» در قرن ششم آن را نوشته است. او نقل می کند در بهشت جایگاهی است که مردان و زنان بهشتی عرضه می شوند،هرکس که بخواهد به آنجا می رود، مردان مؤمن برای خود زنان بهشتی انتخاب می کنند و زنان مؤمن برای خود مردان بهشتی.

نکته مهم این است: کتاب جامع الاخبار از کتاب های معتبر نیست و تعدادی از علما به آن اعتماد نکرده اند. از طرف دیگر این حدیث، هیچ سندی ندارد و حدیث بسیار ضعیفی است و هیچ شاهدی از قرآن و احادیث دیگر ندارد.

وقتی یک نفر حدیثی را نقل می کند باید بگوید این حدیث را از چه کسی شنیده است. «ابوالحسن شعرانی» این حدیث را از حضرت علی(ع) نقل می کند، بین او و بین پیامبر، قرن ها فاصله است، امّا او هیچ سندی برای این سخن ذکر نکرده است. برای همین، این حدیث، ضعیف است و هرگز نمی شود به آن اعتماد کرد.

همچنین بعضی ها می گویند: واژه حورالعین بین زن و مرد، مشترک است، برای همین زنان مؤمن به ازدواج حورالعین مرد درمی آیند، امّا این سخن باطل است، زیرا واژه حورالعین، واژه ای زنانه است و به توصیف زنان بهشتی است. (همانطور که علامه طباطبایی به این نکته تصریح کرده است که حورالعین، مخصوص زنان بهشتی است).

27. بأبی أنت وأمی، المرأة یکون لها زوجان فیموتون، ویدخلون الجنة، لأیهما تکون؟...: الامالی للصدوق ص 588، بحار الأنوار ج 8 ص 119، البرهان ج 5 ص 243.

28. الحمد لله الذی لم یلد فیورّث، ولم یولد فیُشارک: التوحید للصدوق ص 48، الفصول المهمّة للحرّ العاملی ج 1 ص 242، بحار الأنوار ج 3 ص 256، تفسیر نور الثقلین ج 3 ص 237.

29. طور: آیه 30

30. فسّر بعضهم یکتبون بیحکمون: روح المعانی ج 14 ص 39.

31. احقاف: آیه 25-21

32. رکعتا الفجر خیر من الدنیا و ما فیها: الجامع الصغیر ج 2 ص 6، کنز العمّال ج 7 ص 370، کشف الخفاء ج 1 ص 434.

ص: 337

33. فاِنَّ صلاهُ اللیل منهاهُ عِنِ الأِثمِ: کنز العمّال ج 7 ص 791، کشف الخفاء ج 2 ص 106، صلاهُ اللیل تُکَّفِرُ ما کان من ذنوبِ النهارِ: مستدرک الوسائل ج 6 ص 330، بحار الأنوار ج 84 ص 155، جامع احادیث الشیعة ج 7 ص 108، البرهان ج 3 ص 145، قیامُ الَّیلِ مُصِحَّهٌ لِلبَدَنِ: المحاسن ج 1 ص 53، الخصال ص 612، ثواب الاعمال ص 41، تحف العقول ص 101، وسائل الشیعة ج 8 ص 150، صَلاهُ اللَّیلِ تُحَسِّنُ الخُلقَ و تُطَیِّبُ الرّیحَ و تُدِرُّ الرّزقَ الدّینَ و تذهبُ بِالهمِّ و تجلوا البَصَرَ: ثواب الاعمال ص 42، وسائل الشیعة ج 8 ص 152، بحار الأنوار ج 59 ص 268، جامع احادیث الشیعة ج 7 ص 110.

للاطّلاع أکثر لتفسیر هذه الآیات راجع: روض الجنان وروح الجنان ج 18 ص 118، التفسیر الأصفی ج 2 ص 1217، التفسیر الصافی ج 5 ص 82، البرهان ج 5 ص 182، تفسیر نور الثقلین ج 5 ص 143، جامع البیان ج 27 ص 47، تفسیر السمرقندی ج 3 ص 337، تفسیر الثعلبی ج 9 ص 130، تفسیر السمعانی ج 5 ص 281، معالم التنزیل ج 4 ص 242، زاد المسیر ج 7 ص 224، تفسیر البیضاوی ج 5 ص 250، فتح القدیر ج 5 ص 102، روح المعانی ج 9 ص 205.

34. و قال مجاهد: أقسم بالثّریّا إذا غابت و العرب تسمی الثّریا- و هی ستة أنجم ظاهرة- نجما: غریب القرآن ج 1 ص 369.

35. یکی از قبیله های عرب به نام «بنی طی»، «ثریا» را می پرستیدند و به لقب «عبد الثریا» مشهور بودند که به آن ها «عبد نجم» هم می گفتند و چنان که پیش از این گفته شد، کلمه «نجم» نام دیگر «ثریا» بوده است. در هر حال پرستش ثریا در میان اعراب شگفت نیست، زیرا آن را باران زا و بخشنده باران می دانستند و باران در سرزمین های عرب از شأن والایی برخوردار است.

36. إن بعد هذه الآیة ما یدل علی ما رأی، حیث قال: (ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی)، یقول: ما کذب فؤاده ما رأت عیناه... فآیات الله غیر الله...: الکافی ج 1 ص 96، التوحید ص 111، بحار الأنوار ج 4 ص 36، البرهان ج 5 ص 195، نور الثقلین ج 5 ص 153.

37. و عن ابن عباس القوس هنا ذراع یقاس به الأطوال و إلیه ذهب أبورزی: روح المعانی ج 14 ص 48.

38. وقف بی جبرئیل عند شجرة عظیمة لم أرَ مثلها، علی کلّ غصن منها وعلی کلّ ورقة منها ملک ، وعلی کلّ ثمرة منها ملک ، وقد کلّلها نور من نور الله جلّ وعزّ ...: الیقین ص 298، بحار الأنوار ج 18 ص 395،

39. فلمّا انتهیت إلی حجب النور قال لی جبرئیل: تقدّم یا محمّد ، وتخلف عنّی ، فقلت: یا جبرئیل فی مثل هذا الموضع تفارقنی !؟...: علل الشرائع ج 1 ص 6، عیون أخبار الرضا ج 2 ص 238، کمال الدین ص 255، بحار الأنوار ج 26 ص 337.

40. فلمّا وصلت إلی السماء السابعة وتخلّف عنّی جمیع من کان معی من ملائکة السماوات وجبرئیل علیه السلام والملائکة المقرّبین ...: الیقینص 435، المحتضر ص 253، بحار الأنوار ج 18 ص 398، من الحجاب إلی الحجاب مسیرة خمسمئة عام...: المحتضر ص 25، بحار الأنوار ج 18 ص 338.

41. لیلة أُسری بی إلی السماء وصرت کقاب قوسین أو أدنی ، أوحی الله تعالی إلیّ أن یا محمّد مَن أحبّ خلقی إلیک؟...: المحتضر ص 193، بحار الأنوار ج 25 ص 383.

42. ثمّ قال لی الجلیل جلّ جلاله: یا محمّد ، مَن تحبّ من خلقی؟ قلت: أحبّ الذی تحبّه أنت یا ربّی ، فقال لی جلّ جلاله: فأحبّ علیّاً...: المحتضر ص 253، بحار الأنوار ج 18 ص 399، ج 40 ص 19، ووعدنی الشفاعة فی شیعته واوّلیائه: المحتضر ص 253، بحار الأنوار ج 18 ص 399، ج 40 ص 19.

43. یا محمّد ، أوصیاؤک المکتوبون علی ساق عرشی ، فنظرت وأنا بین یدی ربّی جلّ جلاله إلی ساق العرش ، فرأیت اثنی عشر نوراً...: علل الشرائع ج 1 ص 7، عیون أخبار الرضا ج 2 ص 238، کمال الدین ص 256، بحار الأنوار ج 18 ص 346.

44. یا أبا القاسم ، امض هادیاً مهدیاً، نعم المجیء جئت ، ونعم المنصرف انصرفت ، وطوباک وطوبی لمن آمن بک وصدّقک...: المحتضر ص 261، بحار الأنوار ج 18 ص 314.

45. فلمّا وصلت إلی الملائکة ، جعلوا یهنّؤونی فی السماوات ویقولون: هنیئاً لک یا رسول الله کرامةً لک ولعلیّ: المحتضر ص 261، بحار الأنوار ج 18 ص 314.

ص: 338

46. إن بعد هذه الآیة ما یدل علی ما رأی، حیث قال: (ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی)، یقول: ما کذب فؤاده ما رأت عیناه... فآیات الله غیر الله...: الکافی ج 1 ص 96، التوحید ص 111، بحار الأنوار ج 4 ص 36، البرهان ج 5 ص 195، نور الثقلین ج 5 ص 153.

47. رأیت ربّی فی صورة شاب له وفرة. عن ابن عبّاس، ونقل عن أبی زرعة أنّه قال: هو حدیث صحیح: کنز العمّال ج 1 ص 228، کشف الخفاء ج 1 ص 436، الوفرَة: الشعر المجتمع علی الرأس، وقیل: ما سال علی الأُذنین من الشعر: لسان العرب ج 5 ص 288، القاموس المحیط ج 2 ص 155، تاج العروس ج 7 ص 595، رأیت ربّی فی المنام فی صورة شاب موفر فی الخضر، علیه نعلان من ذهب، وعلی وجهه فراش من ذهب: کنز العمّال ج 1 ص 228.

48. إنّ محمّداً صلّی الله علیهوآله لم یرَ الربّ تبارک وتعالی بمشاهدة العیان، وإنّ الرؤیة علی وجهین: رؤیة القلب، ورؤیة البصر، فمن عنی برؤیة القلب فهو مصیب، ومن عنی برؤیة البصر فقد کفر بالله وبآیاته، لقول رسول الله صلی الله علیه وآله صلّی الله علیهوآله: من شبّه الله بخلقه فقد کفر...: بحار الأنوار ج 4 ص 54، جامع أحادیث الشیعة ج 26 ص 30، الغدیر ج 3 ص 223.

49. ثمّ اتّخذوا العزّی، وسُمّی بها عبد العزّی بن کعب، وکان الذی اتّخذها ظالم بن أسعد، وکانت بواد من نخلة الشامیة...: خزانة الأدب ج 4 ص 116 و ص 209، کانت العزّی أحدث من اللاّت، وکان الذی اتّخذه ظالم بن سعد بوادی نخلة...: فتح الباری ج 8 ص 471، تفسیر القرطبی ج 17 ص 99، وراجع: تاج العروس ج 8 ص 101.

50. فکان أقدمها مناة، وسُمّیت العرب عبد مناة وزید مناة. وکان منصوباً علی ساحل البحر...: خزانة الأدب ج 7 ص 208، إنّ عمرو بن لحی نصب مناة علی ساحل البحر ممّا یلی قدید، فکانت الأزد وغسّان یحجّونها ویعظّمونها...: فتح الباری ج 3 ص 399، عمدة القارئ ج 19 ص 203، تحفة الأحوذی ج 8 ص 242، التمهید لابن عبد البرّ ج 2 ص 98، تفسیر ابن کثیر ج 4 ص 272.

51. وکانت أعظم الأصنام عند قریش، وکانت تطوف بالکعبة وتقول: واللاّت والعُزّی ومناة الثالثة...: خزانة الأدب ج 7 ص 209، وراجع: معجم البلدان ج 4 ص 116، جامع البیان للطبری ج 27 ص 77، تفسیر القرطبی ج 17 ص 100، بحار الأنوار ج 9 ص 157، فتح الباری ج 8 ص 193.

52. محمد بن جریر طبری در تفسیر جامع البیان ج 17 ص 247 یک داستان خرافی را نقل کرده است. او چنین نوشته است: وقتی این سوره نازل شد و پیامبر به آیه 19 این سوره رسید و نام سه بُت بزرگ را ذکر کرد، پیامبر چنین گفت: تلک الغَرانیقُ العُلی، وَإِنَّ شَفاعَتَهُنَّ لَتُرتَجی، (آنان پرندگان زیبای بلند مقامی هستند که بر شفاعت آنان امید می رود. بعد از آن بود که مشرکان خیلی خوشحال شدند و این سخن پیامبر را یک نرمش در برابر بُت پرستی دانستند و وقتی آیات این سوره به پایان رسید، همه آن ها در برابر عظمت خدا سجده کردند. از اذیت و آزار به مسلمانان خود کاستند، امّا بعد از آن جبرئیل بر پیامبر نازل شد و به او گفت: این دو جمله من به تو نگفتم، این دو جمله شیطان به تو گفت.

این پایان سخن طبری بود.

این مطلبی را که طبری نقل کرده است، دروغی بیش نیست، چگونه ممکن است پیامبر این سخن را گفته باشد؟ در آیه 4 این سوره می خوانیم: ان هو الا وحی یوحی، سخن پیامبر چیزی جز وحی نیست.

شواهد بسیاری نشان می دهد که این یک حدیث مجعول و ساختگی است که برای بی اعتبار جلوه دادن قرآن و کلمات پیامبر اسلام، ساخته شده است. در اینجا چند نکته را می نویسم:

1 - به گفته محققان، راویان این حدیث افراد ضعیف و غیر موثقند. بعضی از علمای حدیث شناس تصریح کرده اند که این حدیث از مجعولات زنادقه می باشد و در این باره کتابی نوشته اند.

2 - احادیث متعددی در مورد نزول سوره نجم و سپس سجده کردن پیامبر و مسلمانان در کتب مختلف نقل شده، ولی در

ص: 339

هیچ یک از این احادیث سخنی از افسانه غرانیق نیست، و این نشان می دهد که این جمله بعدا به آن افزوده شده است.

3 - آیاتی که بعد از ذکر نام بُت ها در این سوره آمده، همه در بیان مذمت بُت ها و زشتی و پستی آن ها است. چگونه ممکن است چند جمله قبل از آن، مدح بُت ها شده باشد بعلاوه قرآن صریحا یادآور شده است که خدا تمامی آن را از هر گونه تحریف و انحراف حفظ می کند.

4 - مبارزه پیامبر با بُت و بُت پرستی یک مبارزه آشتی ناپذیر و پی گیر و بی وقفه از آغاز تا پایان عمر او بوده است، پیغمبر در عمل نشان دادند که هیچگونه سازش و انعطافی در مقابل بُت و بُت پرستی از خود نشان ندادند!! با این حال چگونه ممکن است چنین الفاظی بر زبان مبارکشان جاری شود؟

با توجه به این نکات، روشن می شود که افسانه غرانیق ساخته و پرداخته دشمنان است که برای تضعیف موقعیت قرآن و پیامبر چنین حدیث بی اساسی را جعل کرده اند. لذا تمام محققان اسلامی اعم از شیعه و اهل تسنن این حدیث را ضعیف دانسته اند.

در پایان این نکته دیگری را ذکر می کنم: بعضی از مفسران احتمال داده اند که این دو جمله بالا را شیطان یا کافران گفته اند. پیامبر آیات قرآن را آهسته و با آرامش می خواند، و گاه در میان آن لحظاتی سکوت می کرد، تا دل های مردم آن را بخوبی جذب کند، هنگامی که مشغول تلاوت آیات سوره نجم بود و به آیه(أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری) رسید، شیطان یا بعضی از کافران از فرصت استفاده کردند و جمله تلک الغرانیق العلی و ان شفاعتهن لترتجی را در این وسط با لحن مخصوصی خواندند تا هم دهن کجی به سخنان پیامبر کنند و هم کار را بر مردم مشتبه سازند، ولی آیات بعد به خوبی از آن ها پاسخ گفت و بُت پرستی را شدیدا محکوم کرد. طبق این احتمال، این شیطان یا کافران بودند که این جمله را گفتند و پیامبر هرگز چنین جمله ای نگفته است.

53. سجده: آیه 5

54. أکبر الکبائر الإشراک بالله یقول اللَّه مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ...: الکافی ج 2 ص 285، علل الشرایع ج 2 ص 391، عیون اخبار الرضا ج 1 ص 257، من لایحضره الفقیه ج 3 ص 563، وسائل الشیعة ج 15 ص 318، بحار الأنوار ج 76 ص 6، جامع احادیث الشیعة ج 4 ص 75.

55. رعد: آیه 5

56. نزلت فی الولید بن المغیرة کان قد سمع قراءة رسول الله صلی الله تعالی علیه و سلم و جلس إلیه و وعظه فقرب من الإسلام...: تفسیر البحر المحیط ج 8 ص 163، روح المعانی ج 27 ص 65.

57. أما تسمع الله عز وجل یقول: (وأَنَّ إِلی رَبِّکَ الْمُنْتَهی)، تکلموا فیما دون ذلک: التوحید ص 457، البرهان ج 5 ص 206، نور الثقلین ج 5 ص 171.

58. القدماء لأنهم أولی الأمم هلاکا بعد قوم نوح کما قاله ابن زید و الجمهور: روح المعانی ج 14 ص 69

59. رعد آیه 5.

60. للاطّلاع أکثر لتفسیر هذه الآیات راجع: التبیان فی تفسیر القرآن ج 9 ص 436، تفسیر جوامع الجامع ج 3 ص 456، تفسیر مجمع البیان ج 9 ص 301، روض الجنان وروح الجنان ج 18 ص 147، البرهان ج 5 ص 210، تفسیر نور الثقلین ج 5 ص 174، جامع البیان ج 27 ص 107، تفسیر السمرقندی ج 3 ص 348، تفسیر الثعلبی ج 9 ص 156، تفسیر السمعانی ج 5 ص 304، زاد المسیر ج 7 ص 240، الدر المنثور ج 6 ص 131، فتح القدیر ج 5 ص 118، روح المعانی ج 27 ص 72.

61. فخرجوا لیلة أربع عشرة فانشق القمر نصفین نصفا علی الصفا و نصفا علی المروة فنظروا ثم قالوا بأبصارهم فمسحوها ثم أعادوا النظر فنظروا ثم مسحوا أعینهم ثم نظروا فقالوا ما هذا إلا سحر...: البرهان ج 5 ص 214، نور الثقلین ج 5 ص 175،

ص: 340

السیره النبویه لابن کثیر ج 2 ص 117، امتاع الاسماع ج 5 ص 23، البدایة والنهایة ج 3 ص 148.

62. کان هو و ولده و من تبعه ثمانین نفسا: علل الشرایع ج 1 ص 30، بحار الأنوار ج 11 ص 322، البرهان ج 3 ص 105.

63. نالت الشیعة و الوثوب علی نوح بالضرب المبرح: کمال الدین ص 133، بحار ج 11 ص 326، تفسیر نور الثقلین ج 5 ص 421.

64. فقال الله جلّ جلاله: ارفعا رؤوسکما إلی ساق عرشی، فرفعا رؤوسهما فوجدا اسم محمّد وعلیّ وفاطمة والحسن والحسین والأئمّة بعدهم...: معانی الأخبار ص 110، بحار الأنوار ج 11 ص 176، تفسیر نور الثقلین ج 2 ص 13، غایة المرام ج 4 ص 188.

65. الالواح خشب السفینة ونحن الدسر، لولانا ما سارت السفینة باهلها: بحار الأنوار ج 26 ص 333.

66. در آیه 16 این عبارت آمده است: یوم نحس. بعضی آن را به این صورت معنا کرده اند: روز شوم، در حالی که در زبان عربی این واژه به معنای سرما هم استفاده می شود: (قال الضحاک: أی شدیدة البرد حتی کأن البرد عذاب لهم، و أنشد الأصمعی فی النحس بمعنی البرد: کأن سلافه مزجت بنحس: روح المعانی ج 12 ص 365).

آری، همه روزها، روزهایی هستند که خدا آن را آفریده است، هیچ روزی شوم نیست، پس بهتر است عبارت «ایام نحسات» را به «روزهای سرد» معنا کنیم.

67. یعاهدون الله لئن اصبحنا لانستبقی احدا من آل لوط: علل الشرایع ج 2 ص 552، بحار الأنوار ج 12 ص 161، تفسیر العیاشی ج 2 ص 156، بحار الأنوار ج 3 ص 127، تفسیر نور الثقلین ج 2 ص 385.

68. سئل علی بن ابی طالب عن قول الله عز وجل: (إِنَّا کُلَّ شَیْء خَلَقْناه بِقَدَر)، فقال: یقول الله عز وجل: (إِنَّا کُلَّ شَیْء خَلَقْناه) لأهل النار (بِقَدَر) أعمالهم: التوحید ص 383، البرهان ج 5 ص 222، نور الثقلین ج 5 ص 185. با توجه به این حدیث معلوم می شود: این آیه با توجه به این حدیث، ربطی به بحث قضا و قَدَر ندارد، بلکه میزان عذاب اهل جهنّم را بیان می کند که دقیقاً متناسب با مقدار کفر و گناه آنان است.

69. آمار دقیق آن ها این رقم است: 000 000 200 923 325.

70. للاطّلاع أکثر لتفسیر هذه الآیات راجع: التبیان فی تفسیر القرآن ج 9 ص 460، تفسیر مجمع البیان ج 9 ص 322، روض الجنان وروح الجنان ج 18 ص 207، التفسیر الأصفی ج 2 ص 1239، التفسیر الصافی ج 5 ص 105، البرهان ج 5 ص 223، تفسیر نور الثقلین ج 27 ص 146، تفسیر السمرقندی ج 3 ص 357، تفسیر الثعلبی ج 9 ص 171، تفسیر السمعانی ج 5 ص 320، زاد المسیر ج 7 ص 250، تفسیر البیضاوی ج 5 ص 271، تفسیر البحر المحیط ج 8 ص 170، الدر المنثور ج 6 ص 138، فتح القدیر ج 5 ص 129، روح المعانی ج 27 ص 95.

71. می توان یک میلیون و سیصد هزار کره زمین را درون خورشید جای داد، از طرف دیگر حجم زمین، پنجاه برابر ماه است. وقتی این دو عدد را در هم ضرب کنیم به عدد 65 میلیون می رسیم.

72. سوره حجّ آیه 19، سوره نحل آیه 49-48.

73. الرَّیْحانُ: الرزق، یقال: خرجت اطلب ریحان الله. قال النّمر ابن تولب: سلام الإله و ریحانه/ و رحمته و سماء درر: غریب القرآن ج 1 ص 378.

74. و اللُّؤْلُؤُ: کبار الحب. و الْمَرْجانُ: صغاره: غریب القرآن ج 1 ص 379.

75. ظاهر بعضی از روایات از باقی بودن زمین و آسمان ها حکایت دارد در حالی که در هم پیچیده می شود، ولی کلاً نابود نمی شود: (وخلت من سکانها الارض و السماوات ثم یقول الله تبارک و تعالی للدنیا: یا دنیا! این انهارک...: البرهان ج 4 ص 731، والسماوات بیمینه فیهزهن هزا ثم یقول...: بحار الأنوار ج 6 ص 329).

76. إن لله إذا بدا له أن یبین خلقه ویجمعهم لما لا بد منه، أمر منادیا ینادی، فیجتمع الإنس والجن فی أسرع من طرفة عین، ثم أذن لسماء الدنیا فتنزل، وکان من وراء الناس، وأذن للسماء الثانیة فتنزل...: تفسیر القمی ج 2 ص 77، البرهان ج 5 ص 238، نور

ص: 341

الثقلین ج 5 ص 195.

77. فَکانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهانِ أی حمراء فی لون الفرس الوردة. و یقال: الدهان: الأدیم الأحمر: غریب القرآن لابن قتیبة، ص: 380

78. در تفسیر این قسمت از آیات 68-58 سوره صافات بهره گرفته ام.

79. من علم أن الله یراه، ویسمع ما یقول ویعلم ما یعلمه من خیر وشر، فیحجزه ذلک عن القبیح من الأعمال، فذلک الذی خاف مقام ربه ونهی النفس عن الهوی: البرهان ج 5 ص 242، نور الثقلین ج 5 ص 196.

80. و اللُّؤْلُؤُ: کبار الحب. و الْمَرْجانُ: صغاره: غریب القرآن ج 1 ص 379.

81. بأبی أنت وأمی، المرأة یکون لها زوجان فیموتون، ویدخلون الجنة، لأیهما تکون؟...: الامالی للصدوق ص 588، بحار الأنوار ج 8 ص 119، البرهان ج 5 ص 243.

82. سألت أبا عبد الله عن قول الله جل ثناؤه: (ومِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ) قال: خضراوان فی الدنیا یأکل المؤمنون منها حتی یفرغ من الحساب: البرهان ج 5 ص 243، تفسیر القمی ج 2 ص 345.

83. للاطّلاع أکثر لتفسیر هذه الآیات راجع: التبیان فی تفسیر القرآن ج 9 ص 462، تفسیر مجمع البیان ج 9 ص 155، روض الجنان وروح الجنان ج 18 ص 239، التفسیر الأصفی ج 2 ص 1241، التفسیر الصافی ج 5 ص 104، البرهان ج 5 ص 227، تفسیر نور الثقلین ج 5 ص 187، جامع البیان ج 27 ص 161، تفسیر السمرقندی ج 3 ص 359، تفسیر الثعلبی ج 9 ص 177، تفسیر السمعانی ج 5 ص 324، معالم التنزیل ج 4 ص 268، زاد المسیر ج 7 ص 254، تفسیر البیضاوی ج 5 ص 269، تفسیر البحر المحیط ج 8 ص 180، الدر المنثور ج 6 ص 140، فتح القدیر ج 5 ص 130، روح المعانی ج 26 ص 32.

84. در زبان عربی به حالت آسمان در آن هنگام، ظِلّ می گویند.

85. در تفسیر این قسمت از آیات 68-58 سوره صافات بهره گرفته ام.

86. و قال الحسن: من کونکم قردة و خنازیر: روح المعانی ج 14 ص 147.

87. سوره قمر آیه 17، 22، 33، 40.

88. أو قسّموه إلی شعر و سحر و کهانة و أساطیر الأوّلین...: تفسیر البیضاوی ج 3 ص 382، انوار التنزیل و اسرار التاویل ج 3 ص 217.

89. فانظر فیرفع حجب الهاویه فیراها بما فیها من بلایا...: بحار الأنوار ج 6 ص 190، البرهان ج 1 ص 580.

90. و قیل کنتم غیر مملوکین لله بل أنتم تملکون أمورکم: ارشاد الاذهان ج 1 ص 542.

91. در بعضی روایات به این نکته اشاره شده است که قبر کافر، گودالی از آتش می شود و کافر در آن آتش تا روز قیامت می سوزد، این مربوط به برزخ است، زیرا وقتی ما سر قبر کافر می رویم، آتشی نمی بینیم: (یسلط الله علیه حیات الارض...: بحار الأنوار ج 6 ص 226).

92. فینزل ملک الموت ومعه خمسمئة من الملائکة معهم قضبان الریاحین وأُصول الزعفران، کلّ واحد منهم یبشّره ببشارة سوی بشارة صاحبه، ویقوم الملائکة صفّین لخروج روحه...: بحار الأنوار ج 6 ص 161، معارج الیقین فی أُصول الدین ص 488.

93. وما بین أحدکم وبین أن یری ما تقرّ به عینه إلاّ أن تبلغ نفسه هذا - وأومأ بیده إلی الورید - قال: ثمّ اتّکأ وغمز إلی المعلّی أن سله...: المحاسن ج 171، بحار الأنوار ج 6 ص 18، الکافی ج 3 ص 129.

94. یا ولیّ الله لا تجزع، فوالذی بعث محمّداً صلّی الله علیهوآله لأنا أبرّ بک وأشفق علیک من والد رحیم لو حضرک..: الکافی ج 3 ص 178، بحار الأنوار ج 6 ص 196.

95. للاطّلاع أکثر لتفسیر هذه الآیات راجع: التبیان فی تفسیر القرآن ج 9 ص 515، تفسیر جوامع الجامع 3 ص 498، تفسیر مجمع البیان ج 9 ص 380، روض الجنان وروح الجنان ج 18 ص 289، التفسیر الأصفی ج 2 ص 1261، التفسیر الصافی ج

ص: 342

5 ص 131، البرهان ج 5 ص 274، تفسیر نور الثقلین ج 5 ص 229، جامع البیان ج 22 ص 163، تفسیر السمرقندی ج 3 ص 377، تفسیر الثعلبی ج 9 ص 218، تفسیر السمعانی ج 5 ص 363، معالم التنزیل ج 4 ص 292، زاد المسیر ج 7 ص 295، تفسیر البیضاوی ج 5 ص 294، تفسیر البحر المحیط ج 8 ص 166، فتح القدیر ج 5 ص 162، روح المعانی ج 27 ص 161.

96. للاطّلاع أکثر لتفسیر هذه الآیات راجع: التبیان فی تفسیر القرآن ج 9 ص 515، تفسیر جوامع الجامع 3 ص 498، تفسیر مجمع البیان ج 9 ص 380، روض الجنان وروح الجنان ج 18 ص 289، التفسیر الأصفی ج 2 ص 1261، التفسیر الصافی ج 5 ص 131، البرهان ج 5 ص 274، تفسیر نور الثقلین ج 5 ص 229، جامع البیان ج 22 ص 163، تفسیر السمرقندی ج 3 ص 377، تفسیر الثعلبی ج 9 ص 218، تفسیر السمعانی ج 5 ص 363، معالم التنزیل ج 4 ص 292، زاد المسیر ج 7 ص 295، تفسیر البیضاوی ج 5 ص 294، تفسیر البحر المحیط ج 8 ص 166، فتح القدیر ج 5 ص 162، روح المعانی ج 27 ص 161.

97. وقد سُئل الصادق علیه السلام عن قول الله: (وَ أَنَّ إِلَی رَبِّکَ الْمُنتَهَی)، قال: إذا انتهی الکلام إلی الله فامسکوا: الهدایة للصدوق ص 14، المحاسن ج 1 ص 237، الکافی ج 1 ص 92، الاعتقادات فی دین الإمامیة للصدوق ص 42، التوحید للصدوق ص 456، روضة الواعظین ص 37، وسائل الشیعة ج 16 ص 194، مشکاة الأنوار ص 37، بحار الأنوار ج 3 ص 264 و ج 88 ص 68، تفسیر القمّی ج 2 ص 338، عن أبی جعفر علیه السلام أنّه قال: تکلّموا فی خلق الله ولا تتکلّموا فی الله، فإنّ الکلام فی الله لا یزید إلاّ تحیّراً. وفی روایة أُخری عن حریز: تکلّموا فی کلّ شیء ولا تتکلّموا فی ذات الله: الکافی ج 1 ص 92، التوحید للصدوق ص 545، روضة الواعظین ص 37، وسائل الشیعة ج 16 ص 196.

98. فرقان: آیه 16-11

99. أئمة المؤمنین یوم القیامة تسعی بین یدی المؤمنین وبأیمانهم حتی ینزلوهم منازل أهل الجنة...: الکافی ج 1 ص 195، بحار الأنوار ج 64 ص 56، مجمع البیان ج 10 ص 63، تفسیر الصافی ج 5 ص 197، البرهان ج 5 ص 284.

100. دقّت کنید: «المصّدّقین»، هم حرف «صاد» مشدد است و هم حرف «دال». در واقع، اصل این واژه: المتصدّقین بوده است و حرف «تا» در «صاد» ادغام شده است.

101. قلت لأبی عبد الله: ادع الله أن یرزقنی الشهادة فقال: إن المؤمن شهید، وقرأ هذه الآیة: بحار الأنوار ج 24 ص 38، البرهان ج 5 ص 291، نور الثقلین ج 5 ص 244.

102. یا أبا حمزة، من آمن بنا، وصدق حدیثنا، وانتظر أمرنا، کان کمن قتل تحت رایة القائم...: بحار الأنوار ج 27 ص 138، البرهان ج 5 ص 292.

103. أربعة لا ینظر الله إلیهم یوم القیامة: عاقّ، ومنّان، ومکذّب بالقدر...: الخصال ص 203، بحار الأنوار ج ص 87، وسائل الشیعة ج 25 ص 335.

104. به این مثال توجّه کنید: وقتی در جاده رانندگی می کنی، پلیس راه می تواند جلو تو را بگیرد وبگوید: چرا با سرعت زیاد رانندگی کردی؟ امّا حق ندارد سؤال کند چرا مثلا ماشین تو، خارجی نیست، پلیس راه فقط حق دارد از چگونگی رانندگی تو سؤال کند نه از نوع ماشین تو که آیا گرانقیمت است یا ارزان قیمت. سؤال در مورد چگونگی رانندگی، سؤال از عمل ورفتار توست وپلیس راه می تواند از آن سؤال کند.

105. ما استطعت أن تلوم العبد علیه فهو منه، وما لم تستطع أن تلوم العبد علیه فهو من فعل الله: بحار الأنوار ج 5 ص 59، إذا کان یوم القیامة وجمع الله الخلائق سألهم عمّا عهد إلیهم ولم یسألهم عمّا قضی علیهم: الإرشاد ج 2 ص 204، کنز الفوائد ص 171، تفسیر نور الثقلین ج 3 ص 420، بحار الأنوار ج 5 ص 60.

106. ما استطعت أن تلوم العبد علیه فهو منه، وما لم تستطع أن تلوم العبد علیه فهو من فعل الله: بحار الأنوار ج 5 ص 59، إذا کان یوم القیامة وجمع الله الخلائق سألهم عمّا عهد إلیهم ولم یسألهم عمّا قضی علیهم: الإرشاد ج 2 ص 204، کنز الفوائد ص 171، تفسیر نور الثقلین ج 3 ص 420، بحار الأنوار ج 5 ص 60.

107. هذا شی لم نکلفهم و لکنهم ابتدعوا ما فیها من رفض النساء و اتخاذ الصوامع رغبة فی رضاه فما رعاها الذین بعدهم حق رعایتها لتکذیبهم محمّد...: ارشاد الاذهان ج 1 ص 546.

ص: 343

108. سوره قصص، سوره ای مکّی است و سوره حدید سوره ای مدنی است. بر این اساس، احتمال می دهم که بین این دو ماجرا، چند سالی فاصله بوده است و لازم نیست در یک زمان روی داده باشد.

109. للاطّلاع أکثر لتفسیر هذه الآیات راجع: التبیان فی تفسیر القرآن ج 9 ص 535، تفسیر جوامع الجامع 3 ص 512، تفسیر مجمع البیان ج 9 ص 402، روض الجنان وروح الجنان ج 19 ص 44، التفسیر الأصفی ج 2 ص 1270، التفسیر الصافی ج 5 ص 140، تفسیر نور الثقلین ج 5 ص 251، جامع البیان ج 27 ص 309، تفسیر السمرقندی ج 3 ص 289، تفسیر الثعلبیج 9 ص 247، تفسیر السمعانی ج 5 ص 380، معالم التنزیل ج 4 ص 300، زاد المسیر ج 7 ص 311، تفسیر البیضاوی ج 5 ص 305، تفسیر البحر المحیط ج 2 ص 219، الدر المنثور ج 2 ص 310، فتح القدیر ج 5 ص 180، روح المعانی ج 27 ص 191.

110. اللهم انک تعلم حالی فارحمنی صبیة صغارا ان ضممتهم الیه ضاعوا وان ضممتهم الیّ جاعوا...: مجمع البیان ج 9 ص 410، جامع احادیث الشیعة ج 22 ص 279، تفسیر البحر المحیط ج 8 ص 231.

111. فلما تلا علیه هذه الآیات قال له هل تستطیع أن تعتق رقبة قال إذا یذهب مالی کله و الرقبة غالیة و أنی قلیل المال فقال فهل تستطیع أن تصوم شهرین متتابعین...: مجمع البیان ج 9 ص 371.

112. طور: آیه 49-45

113. فرقان: آیه 14-13

114. (یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجات)، أی یرفع المؤمنین علی غیرهم بطاعتهم للنبیّ ثم یرفع الذین أوتوا العلم منهم علی الذین لم یؤتوا العلم درجات بفضل علمهم و سابقتهم فی الجنّة: ارشاد الاذهان ج 1 ص 549.

115. لو علم الناس ما فی العلم لطلبوه ولو بسفک المهج وخوض اللجج: المعتبر ج 1 ص 18، المهذّب البارع ج 1 ص 61، بحار الأنوار ج 1 ص 177.

116. وإنّ الملائکة لتضع أجنحتها لطلبة العلم من شیعتنا: الاختصاص ص 234، بحار الأنوار ج 1 ص 181، قال رسول الله صلّی الله علیهوآله: مَن سلک طریقاً یطلب فیه علماً، سلک الله به طریقاً إلی الجنّة، وأنّ الملائکة لتضع أجنحتها لطالب العلم رضاً به: بصائر الدرجات ص 23، الکافی ج 1 ص 34، امّالی الصدوق ص 116، ثواب الأعمال ص 131، روضة الواعظین ص 8، بحار الأنوار ج 1 ص 164، وراجع: مسند أحمد ج 5 ص 196، سنن أبی داوود ج 2 ص 175، سنن الترمذی ج 4 ص 153، تحفة الأحوذی ج 7 ص 375، کنز العمّال ج 10 ص 146.

117. قال رسول الله صلّی الله علیهوآله: مَن یرد الله به خیراً یفقّهه فی الدین: دعائم الإسلام ج 1 ص 81، کنز الفوائد ص 239، منیة المرید ص 99، بحار الأنوار ج 1 ص 177، مسند أحمد ج 1 ص 306، سنن الدارمی ج 1 ص 74، صحیح البخاری ج 1 ص 25، صحیح مسلم ج 3 ص 95، سنن ابن ماجة ج 1 ص 80، سنن الترمذی ج 4 ص 137، مجمع الزوائد ج 1 ص 121، فتح الباری ج 1 ص 147، عمدة القاری ج 2 ص 42، مسند ابن راهویه ج 1 ص 400، السنن الکبری للنسائی ج 3 ص 426، مسند أبی یعلی ج 13 ص 371، صحیح ابن حبّان ج 1 ص 291، المعجم الصغیر ج 2 ص 18، المعجم الکبیر ج 10 ص 197، الاستذکار ج 8 ص 270، التمهید لابن عبد البرّ ج 23 ص 78، موارد الظمآن ج 1 ص 179، کنز العمّال ج 10 ص 140، کشف الخفاء ج 1 ص 215.

118. إنّ طلب العلم فریضة علی کلّ مسلم، وکم من مؤمن یخرج من منزله فی طلب العلم فلا یرجع إلاّ مغفوراً: روضة الواعظین ص 10، بحار الأنوار ج 1 ص 179.

119. أیّها الناس، لا خیر فی دین لا تفقّه فیه، ولا خیر فی دنیا لا تدبّر فیها، ولا خیر فی نُسُک لا ورع فیه: المحاسن ج 1 ص 5، بحار الأنوار ج 1 ص 174.

ص: 344

120. فقیهٌ واحد أشدّ علی إبلیس من ألف عابد: امّالی الطوسی ص 366، بحار الأنوار ج 1 ص 177، وقال صلّی الله علیهوآله: فضل العالم علی العابد سبعین درجةً، بین کلّ درجتین حُضر الفرس سبعین عامّا، وذلک أنّ الشیطان یدع البدعة للناس فیبصرها العالم فینهی عنها، والعابد مُقبل علی عبادته لا یتوجّه لها ولا یعرفها: روضة الواعظین ص 12، بحار الأنوار ج 2 ص 23.

121. یا مبتغی العلم لا تشغلک الدنیا ولا أهلٌ ولا مالٌ عن نفسک، أنت یوم تفارقهم کضیف بتّ فیهم ثمّ غدوت عنهم إلی غیرهم، الدنیا والآخرة کمنزل...: امّالی الطوسی ص 543، بحار الأنوار ج 1 ص 182، أعیان الشیعة ج 4 ص 236، أعلام الوری ص 207.

122. أیّها الناس، إنّه لا کنز أنفع من العلم: الکافی ج 8 ص 19، امّالی الطوسی ص 399، التوحید ص 73، من لا یحضره الفقیه ج 4 ص 406، وراجع: تحف العقول ص 93، کنز الفوائد ص 147، عیون الحکم والمواعظ ص 537، بحار الأنوار ج 1 ص 165، جامع أحادیث الشیعة ج 15 ص 472.

123. فکان لی دینار فبعته بعشرة دراهم، فکنت إذا ناجیت رسول الله أتصدق قبل ذلک بدرهم و والله ما فعل هذا أحد غیری من أصحابه قبلی ولا بعدی...: تفسیر القمی ج 2 ص 357، مجمع البیان ج 9 ص 417، تفسیر الصافی ج 5 ص 149، البرهان ج 5 ص 324، نور الثقلین ج 5 ص 265، المصنف لابن ابی شیبة ج 7 ص 505، کنز العّمال ج 2 ص 521، تخریج الاحادیث و الاثار ج 3 ص 431.

124. علی(ع) یک دینار داشت آن را به ده درهم تبدیل کرد و این ده درهم را صرف این کار نمود، از اینجا فهمیده می شود که این ماجرا ده روز، طول کشیده است.

125. سألته عن قول الله عز وجل: (أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ)، قال: هو الإیمان: الکافی ج 2 ص 15، بحار الأنوار ج 66 ص 199، مراة العقول ج 7 ص 71، البرهان ج 5 ص 86، نور الثقلین ج 5 ص 58.

126. للاطّلاع أکثر لتفسیر هذه الآیات راجع: التبیان فی تفسیر القرآن ج 9 ص 555، تفسیر جوامع الجامع 3 ص 526، تفسیر مجمع البیان ج 9 ص 420، روض الجنان وروح الجنان ج 19 ص 52، التفسیر الأصفی ج 2 ص 1280، التفسیر الصافی ج 5 ص 152، البرهان ج 5 ص 330، جامع البیان ج 28 ص 34، تفسیر السمرقندی ج 3 ص 399، تفسیر الثعلبی ج 9 ص 261، تفسیر السمعانی ج 5 ص 394، معالم التنزیل ج 4 ص 313، زاد المسیر ج 7 ص 327، تفسیر البیضاوی ج 5 ص 315، تفسیر البحر المحیط ج 8 ص 230، فتح القدیر ج 5 ص 193، روح المعانی ج 28 ص 35.

127. فان معی الفین من قومی من العرب یدخلون حصونکم وتمدکم قریظة وحلفائکم من غطفان: عون المعبود ج 8 ص 167، السیرة الحلبیه ج 2 ص 561.

128. رعد آیه 5.

129. فقال: علیک بآخر الحشر واکثر قرائتها فاعدت علیه فعاد علیّ: نور الثقلین ج 5 ص 293، زبده التفاسیر ج 7 ص 23.

130. نام های مبارک خدا که در قرآن ذکرشده اند به این شرح می باشند:

* در سوره حمد:

1.الله 2.رب 3.رحمان 4.رحیم 5.مالک.

*در سوره بقره:

6.محیط 7.قدیر 8.علیم 9.حکیم 10.تواب 11.باری 12.بصیر 13.واسع 14.سمیع 15.عزیز 16.رؤوف 17.شاکر 18.اله 19.واحد 20.غفور 21.قریب 22.حکیم 23.حی 24.قیوم 25.علی 26.عظیم 27.غنی 28.ولیّ 29.حمید 30.خبیر 31.بدیع.

*در سوره آل عمران:

32.وهاب 33.ناصر 34.جامع.

ص: 345

*در سوره نساء:

35.رقیب 36.حسیب 37.شهید 38.کبیر 39.نصیر 40.وکیل 41.مقیت 42.عَفُوّ.

*در سوره انعام:

43.قاهر 44.لطیف 45.حاسب 46.قادر.

*در بقیه سوره های قرآن:

47.فاتح 48.قوی 49.مولی 50.عالم 51.حفیظ 52.مجیب 53.مجید 54.ودود 55. مستعان 56.قهار 57.غالب 58.متعالی 59.والی 60.حافظ 61.وارث 62.خلاق 63.مقتدر 64.حفی 65.غفار 66. ملک 67.حق 68.هادی 69.مبین 70.نور 71.کریم 72.محیی 73.فتاح 74.فاطر 75.شکور 76.کافی 77.خالق 78.منتقم 79.رزّاق 80.متین 81.بَرّ 82.ملیک 83. ذو الجلال و الاکرام 84. اوّل 85. آخر 86. ظاهر 87.باطن 89.قدوس 90.سلام 91.مؤمن 92.مهیمن 93.جبار 94.متکبر 95.مصوّر 96.اعلی 97.اکرم 98.احد 99.صمد.

131. یا حاطب ما هذا؟ فقال حاطب: والله - یا رسول الله - ما نافقت ولا غیرت ولا بدلت، وإنی أشهد أن لا إله إلا الله وأنک رسول الله حقا...: تفسیر القمی ج 2 ص 362، تفسیر الصافی ج 5 ص 161، البرهان ج 5 ص 352، نور الثقلین ج 5 ص 300.

132. وامّا ما ذکر فی القرآن من إبراهیم وأبیه آذر وکونه ضالا مشرکا فلا یقدح فی مذهبنا...: بحار الانوار ج 35 ص 156.

133. رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا أی لا تسلطهم علینا فیسبوننا و یعذبوننا- قاله ابن عباس- فالفتنة مصدر بمعنی المفتون أی المعذب من فتن الفضة إذا أذابها فکأنه قیل: ربنا لا تجعلنا معذبین للذین کفروا: روح المعانی ج 14 ص 267.

134. من اتی من قریش الی اصحاب محمد بغیر ولیّه یردّه الیه...: تفسیر القمی ج 2 ص 313، البرهان ج 5 ص 81، بحار الأنوار ج 20 ص 352.

135. مشهور مفسرین این نظر را دارند که منظور از «ما انفقوا»، مهریه است و نفقه داخل در این عنوان نیست.

136. فأخرج یده من التور ثم قال لهن: اغمسن أیدیکن، ففعلن، فکانت ید رسول الله الطاهرة أطیب من أن یمس بها کف أنثی لیست له بمحرم...: الکافی ج 5 ص 526، بحار الأنوار ج 21 ص 134، جامع احادیث الشیعة ج 20 ص 302، تفسیر الصافی ج 5 ص 162.

137. للاطّلاع أکثر لتفسیر هذه الآیات راجع: التبیان فی تفسیر القرآن ج 9 ص 589، تفسیر مجمع البیان ج 10 ص 489، روض الجنان وروح الجنان ج 19 ص 147، التفسیر الأصفی ج 2 ص 1297، التفسیر الصافی ج 5 ص 167، البرهان ج 5 ص 360، تفسیر نور الثقلین ج 5 ص 713، جامع البیان ج 28 ص 103، تفسیر السمرقندی ج 3 ص 420، تفسیر الثعلبی ج 9 ص 300، تفسیر السمعانی ج 5 ص 423، معالم التنزیل ج 4 ص 336، زاد المسیر ج 8 ص 13، تفسیر البیضاوی ج 5 ص 331، تفسیر البحر المحیط ج 8 ص 250، الدر المنثور ج 6 ص 212، فتح القدیر ج 5 ص 217، روح المعانی ج 6 ص 127.

138. نزلت فی علی وحمزة وعبیدة بن الحارث وسهل بن حنیف والحارث بن الصمة وأبی دجانة الأنصاری...: البرهان ج 5 ص 363.

139. مائده آیه 24.

140. (وَ کَانُوا)، یعنی هؤلاء الیهود، (مِن قَبْلُ) ظهور محمّد بالرسالة، (یَسْتَفْتِحُونَ)، یسألون الله الفتح والظفر (عَلَی الَّذِینَ کَفَرُواْ) من أعدائهم والمناوئین لهم، وکان الله ینفتح لهم وینصرهم، (فَلَمَّا جَآءَهُم)، أی هؤلاء الیهود (مَّا عَرَفُواْ) من نعت محمّد وصفته، (کَفَرُواْ بِهِ)، جحدوا نبوّته حسداً له وبغیاً: بحار الأنوار ج 9 ص 181 و ج 91 ص 10، التفسیر الأصفی ج 1 ص 53، تفسیر الصافی ج 1ص158.

141. (لیظهره علی الدین کله) قال: یظهره علی جمیع الادیان عند قیام القائم...: الکافی ج 1 ص 432، بحار الأنوار ج 24 ص 336،

ص: 346

البرهان ج 5 ص 95.

142. إین ایمن دأتی فارقلیطا... هو بُت یبل یهدوت بس دیّی: انجیل یوحنا فصل 15 شماره 26.

143. ان أحمد هو محمّد فی نص البشارة و معناها، فإنها حسب النص الیونانی بیرکلتوس: کثیر الحمد - المترجم إلی أحمد و محمّد... ان بیرکلتوس هنا و هناک، نصا و مواصفات، لا تنطبق إلا علی الرسول الأقدس: أحمد محمّد بن عبد الله صلّی الله علیه و آله و سلّم مهما حاوّل المحولون المحرفون الکلم عن مواضعه، ان یحرفوها عنه صلّی الله علیه و آله و سلّم فالحق یتجلی کالشمس بین ظلمات الأباطیل و زخرفات الأقاویل: الفرقان فی تفسیر القرآن ج 28 ص 310.

144. انجیل یوحنا فصل 15 شماره 26.

145. ازن فارقلطا لی اتی لکسو خون إین إن بُت شادرنّه لکسلو خون: انجیل یوحنا فصل 16 شماره 7.

146. للاطّلاع أکثر لتفسیر هذه الآیات راجع: التبیان فی تفسیر القرآن ج 9 ص 595، تفسیر جوامع الجامع 3 ص 555، تفسیر مجمع البیان ج 9 ص 466، روض الجنان وروح الجنان ج 19 ص 175، التفسیر الأصفی ج 2 ص 1301، التفسیر الصافی ج 5 ص 171، البرهان ج 5 ص 370، تفسیر نور الثقلین ج 5 ص 320، جامع البیان ج 28 ص 114، تفسیر السمرقندی ج 3 ص 422، تفسیر الثعلبی ج 9 ص 300، تفسیر السمعانی ج 5 ص 430، معالم التنزیل ج 4 ص 340، زاد المسیر ج 8 ص 18، تفسیر البیضاوی ج 4 ص 335، تفسیر البحر المحیط ج 8 ص 260، الدر المنثور ج 6 ص 215، فتح القدیر ج 5 ص 222، روح المعانی ج 7 ص 60.

ص: 347

ص: 348

58 . الحدائق الناضرة.

59 . حلیة الأبرار.

60 . الخرائج والجرائح .

61 . خزانة الأدب.

62 . الخصال .

63 . الدرّ المنثور.

64 . دعائم الإسلام.

65 . دلائل الإمامة .

66 . روح المعانی.

67 . روض الجنان

68 . زاد المسیر.

69 . زبدة التفاسیر.

70 . سبل الهدی والرشاد.

71 . سعد السعود .

72 . سنن ابن ماجة .

73 . السیرة الحلبیّة .

74 . السیرة النبویّة .

75 . شرح الأخبار.

76 . تفسیر الصافی.

77 . الصحاح.

78 . صحیح ابن حبّان .

79 . عدّة الداعی.

80 . علل الشرائع .

81 . عوائد الأیّام.

82 . عیون أخبار الرضا .

83 . عیون الأثر.

84 . غایة المرام.

85 . الغدیر.

86 . الغیبة .

87 . فتح الباری.

88 . فتح القدیر.

89 . الفصول المهمّة.

90 . فضائل أمیر المؤمنین.

91 . فقه القرآن .

92 . الکافی .

93 . الکامل فی التاریخ .

94 . کتاب الغیبة .

95 . کتاب من لا یحضره الفقیه .

96 . الکشّاف عن حقائق التنزیل.

97 . کشف الخفاء.

98 . کشف الغمّة.

99 . کمال الدین.

100 . کنز الدقائق .

101 . کنز العمّال.

102 . لسان العرب .

103 . مجمع البیان.

104 . مجمع الزوائد.

105 . المحاسن .

106 . المحبَّر .

107 . المحتضر.

108 . مختصر مدارک التنزیل.

109 . المزار .

110 . مستدرک الوسائل

111 . المستدرک علی الصحیحین .

112 . المسترشد.

113 . مسند أحمد .

114 . مسند الشامیّین .

115 . مسند الشهاب .

116 . معانی الأخبار .

117 . معجم أحادیث المهدی(عج) .

118 . المعجم الأوسط .

119 . المعجم الکبیر .

120 . معجم مقاییس اللغة .

121 . مکیال المکارم.

122 . الملاحم والفتن.

123 . مناقب آل أبی طالب.

124 . المنتظم فی تاریخ الاُمم.

125 . منتهی المطلب.

126 . المهذّب .

127 . مستطرفات السرائر .

128 . النهایة فی غریب الحدیث. 129 . نهج الإیمان .

130 . الوافی .

131 . وسائل الشیعة.

132 . ینابیع المودّة.

ص:350