ص :2

آنها اهل ایمان نیستند.اگر بخواهیم از آسمان آیتی برایشان نازل می کنیم تا گردنهای ایشان خاضع گردد.هیچ تذکر جدیدی از جانب خداوند برای ایشان نمی آید جز اینکه از آن اعراض می کنند.آنها تکذیب کردند و اخبار آنچه مورد استهزاء قرار می دهند به آنها خواهد رسید.آیا به زمین نمینگرند که از هر جفتی نیکو چقدر آفریده ایم؟در این کار آیتی است و اکثر آنها مؤمن نیستند خدای تو، عزیز و رحیم است.

که آنها مؤمن نیستند و بر کفر خود استقامت می ورزند.این جمله را برای تسلیت خاطر پیامبر و تخفیف اندوه های او می فرماید.

إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّمٰاءِ آیَهً فَظَلَّتْ أَعْنٰاقُهُمْ لَهٰا خٰاضِعِینَ

:اگر بخواهیم از آسمان دلالت و علامتی نازل کنیم تا ناچار شوند ایمان آورند و در برابر آن رام و تسلیم گردند.

در اینجا خضوع به گردنهای ایشان نسبت داده شده و لذا دربارۀ آن وجوهی گفته اند:1-منظور این است که صاحبان گردنها خاضع می شوند.یعنی مضاف حذف شده و مضاف الیه به جای آن نشسته است.2-هر گاه گردنها خاضع شوند،خود شخص هم خاضع شده است.3-از لحاظ ادبی«خاضعین»به ضمیر(هم)مربوط است.

نه به اعناق.نظیر قول شاعر:

اری مر السنین اخذن منی

کما اخذ السرار من الهلال

می بینم گذشت سالها را که از من کم می کنند،هم چنان که شب های آخر ماه از هلال میکاهند.(در این شعر«اخذن»به مضاف الیه یعنی«السنین»مربوط است نه به مضاف،یعنی«مر»4-مقصود از اعناق،رؤساء و جماعت است.5-از آنجا که اعناق دارای صفت عاقل شده،فعل مسند به عقلاء به آن نسبت داده شده است.

ابن عباس گوید:این آیه دربارۀ ما و بنی امیه نازل شده است.بزودی دولت ما برایشان غالب می شود و گردنهای ایشان در برابر ما خضوع خواهد کرد.

وَ مٰا یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنَ الرَّحْمٰنِ مُحْدَثٍ إِلاّٰ کٰانُوا عَنْهُ مُعْرِضِینَ

:خداوند از حال کفار خبر میدهد که اینها در برابر قرآن-که تذکر جدید خداوند است- اعراض می کنند و دربارۀ آن نمی اندیشند.

اطلاق کلمۀ ذکر به قرآن نمونه هایی دارد.مثل: «إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ» (ما قرآن را نازل کرده و ما حافظ آنیم:حجر 9).

فَقَدْ کَذَّبُوا فَسَیَأْتِیهِمْ أَنْبٰؤُا مٰا کٰانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ

:قیامت را تکذیب کردند و بزودی اخبار آنچه مورد استهزاء قرار میدهند به آنها میرسد.(تفسیر این قسمت

ص :6

در سورۀ انعام گذشت).

أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الْأَرْضِ کَمْ أَنْبَتْنٰا فِیهٰا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ

:آیا بزمین نمینگرند که از هر نوع پسندیده و نافعی چقدر در آن سبز کرده ایم. (1)

برخی گفته اند:مقصود از نبات زمین،مردم است.چنان که می فرماید: «وَ اللّٰهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَبٰاتاً» (خداوند شما را از زمین رویانید:نوح 17)آنها که داخل بهشت شوند،کریمند و آنها که به جهنم روند،پست می باشند.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَهً وَ مٰا کٰانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ

:در اینها نشانه ها و دلائلی بر قدرت و یگانگی ماست.ولی اکثر ایشان تصدیق و اعتراف ندارند،و این بخاطر عناد و تقلید از اسلاف و فرار از وظیفه و تکلیف است.(بگفته سیبویه کلمۀ«کان»در اینجا زائد است).

وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ

:خدای تو قادر غیر عاجز و غالب غیر مغلوب است و انواع نعمت ها را به بندگان خود می بخشد.

ص :7

آیات ما بروید که ما با شمائیم و می شنویم.بیائید پیش فرعون و بگوئید:ما فرستادۀ خدای عالمین هستیم.بنی اسرائیل را با ما بفرست.فرعون گفت:آیا ترا در کودکی تربیت نکردیم و سالهایی از عمر خود در میان ما نبودی؟کار خود را کردی و کفران نعمت نمودی.موسی گفت:آن کار را در آن وقت کردم و از گمراهان بودم.و هنگامی که از شما ترسیدم،از شما فرار کردم خداوند نبوت بمن بخشید و مرا از پیامبران قرار داد.آیا این است نعمتی که بر من منت می گذاری که بنی اسرائیل را به بردگی کشیده ای؟فرعون گفت:خدای عالمین چیست؟موسی گفت:خدای آسمانها و زمین و آنچه در میان آنهاست،اگر یقین دارید.فرعون به اطرافیانش گفت:آیا نمی شنوید؟ موسی گفت:خدای شما و خدای پدران نخستین شما.فرعون گفت:پیامبری که بسوی شما فرستاده شده،مجنون است.موسی گفت:خدای مشرق و مغرب،اگر تعقل می کنید.

فرعون گفت:اگر خدایی جز من اختیار کنی،ترا محکوم به زندان می کنم.موسی گفت:آیا با چیزی آشکار،پیش تو نیامدم؟

این مردم همان قوم فرعون هستند.مگر وقت آن نرسیده است که اینها تقوی پیشه کنند و از کارهایی که وسیلۀ کیفر می شود دوری نمایند؟ تقوی عبارت است از پرهیز و اجتناب از زشتی ها بوسیلۀ انجام خوبیها.

قٰالَ رَبِّ إِنِّی أَخٰافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ

:موسی در پاسخ خداوند گفت:می ترسم رسالتم را تکذیب کنند و سخنم را نپذیرند.ترس،ایمن نبودن از ضرر و زیان است.

وَ یَضِیقُ صَدْرِی وَ لاٰ یَنْطَلِقُ لِسٰانِی فَأَرْسِلْ إِلیٰ هٰارُونَ

:دلم از تکذیب آنها به تنگ می آید و زبانم عقده ای دارد که در سخن گفتن آزاد نیست.هارون را بفرست تا یار و پشتیبان من باشد.

مقصود موسی از یاری هارون این است که بهتر بتواند از عهدۀ طاعت خداوند برآید.

باید دانست که آزاد نبودن زبان گاهی بخاطر عیوب خود زبان است و گاهی بواسطه تنگی دل و ناراحتی.از این جهت است که شاید آزاد نبودن زبان موسی از دل تنگی است نه از عیب زبان.

جبائی گوید:درخواست موسی نسبت به یاری هارون به اذن خود خداست.زیرا انبیاء چیزی را خود رسانه از خدا مسألت نمیکنند.

وَ لَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخٰافُ أَنْ یَقْتُلُونِ

:از آنجا که موسی قبلا یک مرد قبطی را کشته بود،می گوید:آنها بر من دعوی ارتکاب قتل دارند و می ترسم که مرا بکیفر آن بقتل رسانند.پس ترس موسی از این نیست که در مقابل ادای رسالت او را بکشند.

زیرا میداند که اگر خدا پیامبری را بسوی قومی فرستاد،خود در ادای رسالت پشتیبان اوست.

قٰالَ کَلاّٰ فَاذْهَبٰا بِآیٰاتِنٰا إِنّٰا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ

:خداوند به او فرمود:چنین نیست،ترا نمیکشند زیرا من اجازه نمیدهم که آنها بر تو تسلط پیدا کنند.تو و برادرت با دلائل و آیاتی که بر شما نازل کرده ایم نزد فرعون بروید و بدانید که ما از آنچه میان شما رد و بدل می شود آگاهیم و شما را حفظ می کنیم.

ص :11

در اینجا مستمع به جای سامع به کار رفته.زیرا مستمع طلب کنندۀ شنوایی است و محال است که خداوند طلب شنوایی کند،بلکه بدون طلب و جستجو هر چیزی را می شنود.

اینکه خطاب جمع کرده،بخاطر این است که موسی و هارون را بمنزلۀ جمع قرار داده است. (1)

فَأْتِیٰا فِرْعَوْنَ فَقُولاٰ إِنّٰا رَسُولُ رَبِّ الْعٰالَمِینَ

:پیش فرعون بیائید و بگوئید:خداوند ما را فرستاد تا ترا به عبادت و ترک شرک فرا خوانیم.

اینکه کلمۀ رسول را مفرد آورده،بخاطر این است که این کلمه بر مفرد و بیشتر از مفرد اطلاق می شود.بعضی هم معتقدند که این کلمه مصدر است.زیرا همانطوری که مصدر بجای صفت بکار می رود،صفت نیز بجای مصدر استعمال می شود.

پس رسول یعنی«ذو رساله» أَنْ أَرْسِلْ مَعَنٰا بَنِی إِسْرٰائِیلَ :خداوند بتو دستور داده است که بنی اسرائیل را با ما بفرستی و آنها را از بردگی آزاد کنی.

قٰالَ أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینٰا وَلِیداً

:فرعون بموسی گفت:مگر تو همان کودکی نیستی که ترا تربیت کردیم و در میان افراد خانوادۀ خود نگاهداری کردیم؟ وَ لَبِثْتَ فِینٰا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ :تو همان هستی که سالهایی بسیار یعنی 18 سال و بقولی 30 سال و بقولی 40 سال در میان ما بوده ای!مقصود فرعون است که بر موسی منت بگذارد.برخی می گویند:بدینوسیله فرعون پستی خود را آشکار کرد.

وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْکٰافِرِینَ

:تو همان هستی که آن مرد قبطی را کشتی و کفران نعمت ما کردی و حق تربیت ما را فراموش نمودی.برخی گویند:یعنی تو از دین برگشته ای و بدینوسیله کافر شده ای.

قٰالَ فَعَلْتُهٰا إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضّٰالِّینَ

:موسی در جواب گفت:من اینکار را در آن زمان مرتکب شدم و نمی دانستم که منجر بقتل می شود.

ص :12

برخی گویند:یعنی از فراموش کاران بودم.برخی گویند:یعنی راه صواب را گم کردم.زیرا تعمد نداشتم و بخطا مرتکب قتل شدم.نظیر کسی که می خواهد مرغی را تیر بزند ولی تیرش به انسانی اصابت می کند.برخی گویند:یعنی گمراه بودم از لحاظ اینکه تحریم قتل آن قبطی بمن وحی نشده بود.

فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمّٰا خِفْتُکُمْ

:پس از ارتکاب قتل،از ترس جانم به مدین فرار کردم.

فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْماً

:و خداوند بمن منصب نبوت عطا کرد.

برخی گویند:مقصود از حکم،علم به چیزهایی است که مطابق حکمت است.

یعنی تورات و علم به حلال و حرام و سایر احکام.

وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ

:و مرا از مرسلین قرار داد.

وَ تِلْکَ نِعْمَهٌ تَمُنُّهٰا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرٰائِیلَ

:در بارۀ معنی این جمله اقوالی است:1-موسی اعتراف می کند که فرعون حق تربیت بر موسی دارد و توبیخ میکند که چرا بنی اسرائیل را به بردگی کشیده است.پس مقصود این است که:آیا این نعمت است که بر من منت می گذاری که بنی اسرائیل را به بردگی کشیده ای و مرا به بردگی نکشیده ای؟!2-موسی می خواهد منت فرعون را انکار کند.یعنی:آیا بر من منت میگذاری که تربیتم کرده ای با اینکه قوم مرا به بردگی کشیده ای؟مقصود این است که تمام زحماتی را که در بارۀ من کشیده ای بخاطر به بردگی گرفتن بنی اسرائیل بیفایده بوده است.3-مقصود این است که اگر تو بنی اسرائیل را به بردگی نگرفته بودی و فرزندانشان را نمیکشتی،مادر من نیازی نداشت که مرا بدریا اندازد.تو بواسطۀ چیزی بر من منت میگذاری که خودت سبب آن بوده ای.اگر تو آنها را به بردگی نمیگرفتی،خانواده ام مرا تکفل میکردند و در دریا نمی انداختند.تو از این راه بر من حق پیدا کرده ای که اقدام به نافرمانی خدا نموده ای.4-موسی میخواهد بگوید ترا بر من حقی نیست.زیرا متکفل تربیت من مادر و افراد دیگر بنی اسرائیل بوده اند که به فرمان تو مرا تربیت کرده اند.یعنی تو بر من منت میگذاری که

ص :13

بنی اسرائیل را به بردگی کشیده ای که مرا تربیت کنند.

قٰالَ فِرْعَوْنُ وَ مٰا رَبُّ الْعٰالَمِینَ

:فرعون پرسید:آن خدایی که مرا به پرستش او دعوت می کنی از چه جنسی است؟ قٰالَ رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا بَیْنَهُمَا إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ :موسی در جواب او گفت:آفریدگار آسمانها و زمین و حیوانات و نباتات و جمادات است.اگر یقین دارید که خدا کسی است که چنین صفاتی دارد یا اگر یقین دارید که این اشیاء حادثند و مخلوق شما نیستند و هر مخلوقی نیاز به خالق دارد.

در اینجا موسی جواب سؤال فرعون را نمیدهد.زیرا خداوند جنس ندارد.

بلکه به بیان صفات ربوبی خداوند و دلائل وجود او می پردازد.

قٰالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَ لاٰ تَسْتَمِعُونَ

:فرعون به اطرافیان خود گفت:آیا سخن موسی را نمی شنوید؟مقصود او این است که شگفتی اطرافیان را نسبت بموسی برانگیزد.

زیرا وی از موسی خواسته بود که جنس خدا را برایش بیان دارد و بگوید که خدا از جنس کدامیک از اجسام است،ولی موسی به بیان دلائل وجود خداوند پرداخت و به سؤال وی پاسخ نداد.از اینرو به اطرافیان گفت:ببینید.من از او چیزی سؤال میکنم و او از چیزی دیگر پاسخ می دهد.

اما موسی هم چنان بمدارا سخن میگوید و به تأکید و تکرار دلیل خداشناسی می پردازد.

قٰالَ رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبٰائِکُمُ الْأَوَّلِینَ

:فرعون ادعای خدایی نسبت بمردم عصر خویش داشت.ولی موسی به او گفت:خدایی که من از جانب او سخن میگویم، خدای شما و خدای مردم همه اعصار است.

قٰالَ إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ

:فرعون که از پاسخ موسی عاجز شده بود برای پوشاندن چهرۀ حقیقت به اطرافیان گفت:پیامبری که بسوی شما فرستاده شده،مجنون است.زیرا من از ماهیت خدا از او سؤال میکنم و او جواب دیگری بمن می دهد.

ص :14

اما موسی به این جسارت وی اعتنایی نکرد و هم چنان به تبلیغ و تأکید حجت پرداخت.

قٰالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ

:دیگر باره به فرعون گفت:اگر شما عقل و تدبیر دارید،او خدای مشرق و مغرب و خدای چیزهایی است که ما بین مشرق و مغرب قرار دارند.

برخی گویند:یعنی اگر بدانید که هر کس دارای این صفات است،مستحق عبادت است.

نظر به اینکه استدلالهای موسی طول کشیده و فرعون از عهدۀ جواب بر نیامده بود،زبان به تهدید گشود.

قٰالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلٰهَاً غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ

:گفت:اگر خدایی جز من اختیار کنی،ترا به زندان می افکنم،می گویند:فرعون هر که را به زندان می افکند،بیرونش نمی آورد تا بمیرد.

قٰالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکَ بِشَیْءٍ مُبِینٍ

:موسی بدنبال تهدید فرعون گفت:آیا اگر مطلبی روشن برای تو بگویم که بصدق آن آگاه باشی و بکذب گفتار خود پی ببری و به رسالت من یقین پیدا کنی،باز هم مرا به زندان می افکنی. (1)

ص :15

بفرعون گفتند:آیا اگر غالب شویم،ما را پاداشی است؟گفت:آری.در این صورت شما از مقربین دربار خواهید بود.موسی به ایشان گفت:آنچه دارید بیندازید.پس ریسمان ها و عصاهای خود را افکندند و گفتند:به عزت فرعون که ما غالبیم.موسی عصای خود را افکند و در مدتی کوتاه،تمام ساخته های نیرنگ آمیز آنها را بلعید.ساحران به سجده افتادند.گفتند:به خدای عالمین ایمان آوردیم.خدای موسی و هارون.فرعون گفت:پیش از آنکه به شما اذن دهم به او ایمان آوردید؟اوست بزرگ شما که سحر را به شما آموخت،بزودی خواهید دانست که دستها و پاهای شما را بطور مخالف ببرم و شما را بدار بیاویزم.گفتند:زیانی نیست.ما بسوی خدایمان برمی گردیم.

گفتند:او و برادرش را مهلت ده و افرادی را به شهرها بفرست تا ساحران زبردست را جمع کرده،نزد تو آورند.(تفسیر این قسمت در سورۀ اعراف گذشت).

فَجُمِعَ السَّحَرَهُ لِمِیقٰاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ

:و ساحران را جمع و آنها را تا فرا رسیدن روز عید نگاهداری کردند.

وَ قِیلَ لِلنّٰاسِ هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ لَعَلَّنٰا نَتَّبِعُ السَّحَرَهَ إِنْ کٰانُوا هُمُ الْغٰالِبِینَ

:

و بمردم شهر گفتند:آیا شما جمع شوید تا اگر ساحران بر موسی و هارون غالب شدند، از ایشان تبعیت کنیم؟ فَلَمّٰا جٰاءَ السَّحَرَهُ قٰالُوا لِفِرْعَوْنَ أَ إِنَّ لَنٰا لَأَجْراً إِنْ کُنّٰا نَحْنُ الْغٰالِبِینَ :

هنگامی که ساحران نزد فرعون آمدند،به او گفتند:آیا اگر پیروز شویم،مزد و پاداش داریم؟ قٰالَ نَعَمْ وَ إِنَّکُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ :فرعون به آنها گفت:آری شما را پاداش بزرگی است و علاوه بر آن از نزدیکان و مقربان من خواهید بود.

قٰالَ لَهُمْ مُوسیٰ أَلْقُوا مٰا أَنْتُمْ مُلْقُونَ

:موسی در راه تحدی به ایشان گفت:

آنچه را فراهم کرده اید،بیفکنید (1).

فَأَلْقَوْا حِبٰالَهُمْ وَ عِصِیَّهُمْ وَ قٰالُوا بِعِزَّهِ فِرْعَوْنَ إِنّٰا لَنَحْنُ الْغٰالِبُونَ

:

ساحران ریسمانها و عصاهای خود را در میان افکندند و گفتند:سوگند بعزت فرعون که ما پیروز می شویم.

مقصود از عزت،آن نیرویی است که شکست ناپذیر است.

فَأَلْقیٰ مُوسیٰ عَصٰاهُ فَإِذٰا هِیَ تَلْقَفُ مٰا یَأْفِکُونَ

:موسی نیز عصای خود را در میان افکند و طولی نکشید که همۀ سحر و افسونهای ساحران را بلعید و نابود کرد.

ص :19

فَأُلْقِیَ السَّحَرَهُ سٰاجِدِینَ

:همین که ساحران این منظرۀ هیبت انگیز را مشاهده کردند،مطمئن شدند که غلبۀ موسی و اژدها شدن عصا از جانب خداست و از دسترس بشر خارج است.از اینرو همگی به سجده افتادند.

قٰالُوا آمَنّٰا بِرَبِّ الْعٰالَمِینَ رَبِّ مُوسیٰ وَ هٰارُونَ

:ساحران جملگی گفتند:

به خدای عالمین که خدای موسی و فرعون است ایمان آوردیم.

قٰالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ

:فرعون از راه تهدید به ایشان گفت:پیش از آنکه من به شما اجازه دهم، بدو ایمان آوردید.او استاد و رئیس شماست که فن جادوی را به شما آموخته است.

خواهید دانست که به جرم این پیشدستی چگونه شما را کیفر خواهم داد.

لَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلاٰفٍ وَ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ

:کیفر شما این است که دستها و پاهای شما را بطور مخالف قطع کنم(یعنی دست راست را با پای چپ یا بالعکس)و علاوه بر آن همۀ شما را بدار آویزم.

قٰالُوا لاٰ ضَیْرَ إِنّٰا إِلیٰ رَبِّنٰا مُنْقَلِبُونَ

:ساحران دلباخته،در پاسخ وی گفتند:

اینها برای ما زیانی ندارد.ما به پاداش خدا می رسیم و او جزای ایمان و شکیبایی ما را با نعمتهای دائمی و فنا ناپذیر خود عطا میکند و بریدن دست و پا و بدار آویختن ناراحتی یک ساعته ای است که به پایان می رسد.

حسن می گوید:فرعون به کشتن و قطع دست و پای احدی از ایشان توفیق نیافت.

برخی گویند:اول کسی که به قطع دست و پا دست زد،فرعون بود.

ص :20

را کم وانمود میکرد ششصد هزار نفر بودند اما لشکریان فرعون از شمار بیرون بودند.

وَ إِنَّهُمْ لَنٰا لَغٰائِظُونَ

:اینان بواسطۀ مخالفت و فرار و بردن زر و زیورهایی که بعاریه گرفته بودند و ترک بندگی،ما را بخشم آورده اند.

وَ إِنّٰا لَجَمِیعٌ حٰاذِرُونَ

:و ما از شر آنها بیمناکیم و خود را برای سرکوفت ایشان مهیا کرده ایم.

سپس در بارۀ کیفیت هلاک آنها میفرماید:

فَأَخْرَجْنٰاهُمْ مِنْ جَنّٰاتٍ وَ عُیُونٍ وَ کُنُوزٍ وَ مَقٰامٍ کَرِیمٍ

:آل فرعون را از بوستان ها و چشمه های جاری و گنج ها و خانه های خوبی که در آن سکونت داشتند اخراج کردیم.

ابن عباس«مقام»را بمعنی منبری که بر آن سخن می گفتند،دانسته و برخی گفته اند:بمعنی مجالسی است که بزرگان می نشستند و در آن به مشورت و گفتگو می پرداختند.بعضی هم این کلمه را به معنی اصطبل اسبان دانسته اند.

کَذٰلِکَ وَ أَوْرَثْنٰاهٰا بَنِی إِسْرٰائِیلَ

:هم چنان که اخبار فرعونیان را برای تو شرح دادیم،بنی اسرائیل را پس از هلاک ایشان بمصر برگرداندیم و همۀ اموال و ذخایر و زینت ها و باغها و کاخها را به ایشان دادیم.

فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ

:فرعونیان هنگام طلوع آفتاب بود که به موسی و بنی اسرائیل رسیدند.

فَلَمّٰا تَرٰاءَا الْجَمْعٰانِ قٰالَ أَصْحٰابُ مُوسیٰ إِنّٰا لَمُدْرَکُونَ

:همین که دو گروه با یکدیگر روبرو شدند،همراهان موسی گفتند:ما گرفتار می شویم و طاقت لشکریان فرعون را نداریم.

قٰالَ کَلاّٰ إِنَّ مَعِی رَبِّی سَیَهْدِینِ

:اما موسی با اعتماد و اطمینان بخدا گفت:

آنها هرگز بما دسترسی پیدا نمی کنند.پندار شما نابجاست.از این حرفها نزنید.

خدا یاور من است و مرا براه نجات رهنمون میگردد.

سدی گوید:یعنی مرا کفایت می کند.

ص :24

فَأَوْحَیْنٰا إِلیٰ مُوسیٰ أَنِ اضْرِبْ بِعَصٰاکَ الْبَحْرَ

:به موسی وحی کردیم که عصایت را برود نیل-که میان ایله و مصر است و بقولی دریای قلزم که میان مکه و یمن است تا مصر-بزن.

فَانْفَلَقَ

:موسی عصا را بدریا زد:دریا شکافته شد و دوازده راه عبور در آن پدید آمد و آب در سمت چپ و راست راه،بپا ایستاد.

فَکٰانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ

:و هر قسمتی از دریا که در میان راه ها قرار- داشت همچون کوهی عظیم گردید.

وَ أَزْلَفْنٰا ثَمَّ الْآخَرِینَ

:آن گاه فرعون و قومش را به نزدیک دریا آوردیم.

برخی گویند:یعنی فرعون و قومش را در دریا جمع کردیم.

برخی گویند:یعنی آنها را به مرگ نزدیک ساختیم.

وَ أَنْجَیْنٰا مُوسیٰ وَ مَنْ مَعَهُ أَجْمَعِینَ

:و موسی و همۀ بنی اسرائیل را از غرق شدن نجات دادیم.

ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِینَ

:آن گاه فرعون و لشکریانش را غرق کردیم.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَهً

:در شکافتن دریا و نجات موسی و قومش و غرق شدن فرعون و همراهانش دلالتی روشن بر توحید ذات و صفات خداست.

وَ مٰا کٰانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ

:با این دلیل واضح و برهان روشن و معجزۀ قاهر، اکثرشان ایمان نیاوردند.پس ای محمد از اینکه قومت از سخن حق،فرار می کنند، وحشت مکن،زیرا اینها نیز در انکار حق و قبول باطل،بعادت گذشتگانند.

وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ

:خدای تو در سلطانش مقتدر و به خلقش رحیم است.

برخی گویند:از قوم فرعون جز آسیه-زن او-و مؤمن آل فرعون و مریم که استخوانهای یوسف را نشان داد کسی ایمان نیاورد.

ص :25

ص :27

حمیم:خویشاوندی که دوستی ورزد.

و اگر نکنید به شما ضرر می زنند؟ از اینجا استفاده می شود که دین را باید با دلیل ثابت کرد و اگر چنین نبود ابراهیم با آنها بحث و مناظره نمیکرد.

قٰالُوا بَلْ وَجَدْنٰا آبٰاءَنٰا کَذٰلِکَ یَفْعَلُونَ

:آنها که جواب صحیحی نداشتند که به ابراهیم بدهند،گفتند:ما از پدران خود تقلید می کنیم.زیرا دیده ایم که آنها نیز چنین میکنند.

قٰالَ أَ فَرَأَیْتُمْ مٰا کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ أَنْتُمْ وَ آبٰاؤُکُمُ الْأَقْدَمُونَ

:ابراهیم برای اینکه تقلید آنها را مورد انکار قرار دهد،فرمود:آیا شما و پدرانتان چیزهایی را که پرستش کرده و میکنید،دیده اید؟ فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی :بتها و پرستش بتها همه دشمن منند و بقولی یعنی:بتها همه دشمن منند.

علت اینکه ضمیر جمع مذکر عاقل به بتها برگردانده،این است که به آنها نسبت عداوت داده است.

دشمنی بتها از این لحاظ است که عبادت آنها مضر است.

ممکن است منظور این باشد که بتها و پدران ایشان-که هم خدا را می پرستیدند و هم بت را-دشمن منند و به همین جهت است که بدنبال آن می گوید:

إِلاّٰ رَبَّ الْعٰالَمِینَ

:یعنی همۀ معبودها دشمن منند،جز خدای عالمین.

فراء میگوید:در جمله قلب است.یعنی:من دشمن ایشانم.

اکنون در وصف خدای عالمین می گوید:

اَلَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ

:او کسی است که مرا از نیستی به هستی آورد و راه نجات را به من نشان میدهد.

برخی گویند:یعنی او کسی است که مرا برای طاعت خویش آفرید و مرا بسوی بهشت هدایت می کند.

وَ الَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِ وَ إِذٰا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ

:همو که به من روزی

ص :30

میدهد و تنم را از بیماریها سالم میگرداند.

وَ الَّذِی یُمِیتُنِی ثُمَّ یُحْیِینِ

:و همو که مرا پس از این حیات می میراند و پس از مرگ در روز قیامت زنده می سازد.

وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ

:و همو که امیدوارم بروز جزا گناهم را ببخشاید.

این جمله را بر سبیل انقطاع می گوید و الا در نظر ما و همۀ عدلی مذهبان انبیاء معصومند و نیازی به بخشایش قیامت ندارند.اگر چه عدلی مذهبان-یعنی معتزله- برای انبیاء گناه صغیره را تجویز می کنند،لکن می گویند:در همین جهان صغائر ایشان حبط و تکفیر می شود.بنا بر این گناهی بر آنها باقی نمی ماند که در روز قیامت نیاز به مغفرت داشته باشند.

برخی گویند:یعنی امیدوارم که در روز قیامت هر که مرا شفیع خود سازد، خدا او را عفو کند.بنا بر این غفران خدا را مخصوص خود گردانیده است.در حالی که منظور،غفران شفاعت خواهندگان است.نظیر «لِیَغْفِرَ لَکَ اللّٰهُ مٰا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ مٰا تَأَخَّرَ» (تا گناهان گذشته و آیندۀ ترا ببخشاید:فتح 2)که مقصود آمرزش گناهان امت است.

در اینجا ابراهیم بیماری را بخود نسبت داد.اگر چه بیماری از جانب خداست و این از حسن ادب ابراهیم است و مقصود او شکر نعمت خداست و اگر مقصود بیان قدرت خداوند بود،البته به خدا نسبت میداد.نظیر آن کلام خضر است که وقتی راجع به معیوب کردن کشتی سخن می گفت،معیوب کردن کشتی را بخود نسبت داد و گفت:

«فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَهٰا» (خواستم کشتی را معیوب کنم:کهف 79)و چون خواست راجع به تعمیر دیواری که روی گنج دو یتیم قرار داشت،سخن بگوید،گفت: «فَأَرٰادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغٰا أَشُدَّهُمٰا» (خدا میخواست که آنها به حد رشد برسند:کهف 82) علت حذف یاءها در آخر افعال این است که در رأس آیاتند.

این سخن ابراهیم در مقام احتجاج است و منظور وی این است که تنها کسی

ص :31

لایق خدایی است که بتواند این کارها را انجام دهد.

اکنون خداوند متعال حکایت از دعای ابراهیم میکند:

رَبِّ هَبْ لِی حُکْماً وَ أَلْحِقْنِی بِالصّٰالِحِینَ

:خدایا بمن حکمت و دانش-و بقولی نبوت-ببخش و مرا از لحاظ درجه و منزلت،به پیامبران پیش از من ملحق گردان.

برخی گویند:یعنی چنان لطفی در باره ام کن که شایستگی پیوستن به انبیاء پیدا کنم.

از این آیه اهمیت صلاح و صالح بودن به خوبی معلوم میشود.منظور از صلاح این است که انسان در راه اوامر الهی استقامت نشان دهد.

وَ اجْعَلْ لِی لِسٰانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ

:و مرا در میان امت های بعدی مورد قبول و ستایش ایشان قرار ده.

این دعای ابراهیم را خداوند مستجاب فرمود.از این جهت است که پیروان همۀ ادیان ابراهیم را ستایش میکنند و نبوت او را قبول دارند.

عرب لسان را به جای قول می گذارد و همچنین به جای لغت.

برخی گویند:یعنی در میان آخرین امت،فرزند خوبی بمن عطا کن که زبان به راستی گشاید و قیام به حق کند و منظور محمد(ص)است.

وَ اجْعَلْنِی مِنْ وَرَثَهِ جَنَّهِ النَّعِیمِ

:و مرا از وارثان فردوس برین قرار ده.

وَ اغْفِرْ لِأَبِی إِنَّهُ کٰانَ مِنَ الضّٰالِّینَ

:و پدرم را بیامرز که از راه صواب دور و منحرف گردید.

علت اینکه او را گمراه می نامد این است که کفر او از روی جهالت است نه از روی عناد.

در بارۀ وجه استغفار ابراهیم برای پدر در سورۀ توبه سخن گفته ایم. (1)

ص :32

وَ لاٰ تُخْزِنِی یَوْمَ یُبْعَثُونَ

:و در روزی که خلائق محشور می شوند،مرا رسوا مکن و بگناهم سرزنشم مکن.

این دعای ابراهیم نیز از راه انقطاع است.زیرا همانطوری که گفتیم،انبیاء مرتکب عمل قبیح نمی شوند. (1)

اکنون در بارۀ روز حشر خلائق می گوید:

یَوْمَ لاٰ یَنْفَعُ مٰالٌ وَ لاٰ بَنُونَ

:روزی که مال و اولاد برای احدی فایده ندارد.

زیرا نمیتواند کسی بوسیلۀ مال و اولاد از سختیها و دشواریهای آن روز خلاصی یابد.

إِلاّٰ مَنْ أَتَی اللّٰهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ

:مگر کسانی که با دلی خالی از شرک و شک به پیشگاه خداوند بار یابند.

برخی گویند:یعنی دلی پاک از فساد و معاصی.زیرا هر معصیتی با نیت قلبی صورت می گیرد.بدیهی است که اگر قلب پاک باشد سایر اعضاء بدن هم پاکند.از امام صادق(ع)روایت شده است که منظور قلبی است که از حب دنیا سالم باشد.مؤید آن فرمایش پیامبر است که:دوستی دنیا رأس هر گناهی است.

وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّهُ لِلْمُتَّقِینَ

:بهشت به پرهیزگاران نزدیک می شود تا داخل شوند.

1)

( مَوْعِدَهٍ وَعَدَهٰا إِیّٰاهُ فَلَمّٰا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّٰهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ (توبه 114)یعنی استغفار ابراهیم برای پدر بواسطۀ وعده ای بود که به او داده بود و چون برای ابراهیم معلوم شد که او دشمن خداست از او تبری جست.

ص :33

وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغٰاوِینَ

:و جهنم نیز در برابر گمراهان و منحرفین از حق و صواب آشکار میگردد.

وَ قِیلَ لَهُمْ أَیْنَ مٰا کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ

:به آنها گفته می شود:بتها را در کجا می پرستیدید؟علت اینکه از آنها سؤال توبیخی می شود این است که هر گونه جواب دهند،خودشان مفتضح می شوند.

هَلْ یَنْصُرُونَکُمْ أَوْ یَنْتَصِرُونَ

:آیا امروز عذاب را از شما دور میکنند یا اینکه در برابر کیفر به یاری شما می آیند؟ فَکُبْکِبُوا فِیهٰا هُمْ وَ الْغٰاوُونَ وَ جُنُودُ إِبْلِیسَ أَجْمَعُونَ :آن گاه بتها و پرستندگان آنها که مردمی گمراه بوده اند،و سپاهیان شیطان همه را جمع کرده، بر روی هم می ریزند.

قٰالُوا وَ هُمْ فِیهٰا یَخْتَصِمُونَ تَاللّٰهِ إِنْ کُنّٰا لَفِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ إِذْ نُسَوِّیکُمْ بِرَبِّ الْعٰالَمِینَ

:در حالی که اینها در جهنم با یکدیگر نزاع می کنند به بتها می گویند:

بخدا قسم،ما از طریق حق و جادۀ صواب دور افتاده بودیم که شما را در ردیف خداوند قرار دادیم و به پرستش شما پرداختیم.

وَ مٰا أَضَلَّنٰا إِلاَّ الْمُجْرِمُونَ

:جز گذشتگان که به آنها تأسی جستیم،ما را گمراه نکردند.

برخی گویند:منظور شیطان و برخی گویند:منظور کفار است.

سپس از روی حسرت می گویند:

فَمٰا لَنٰا مِنْ شٰافِعِینَ وَ لاٰ صَدِیقٍ حَمِیمٍ

:ما را کسی نیست که شفاعتمان کند و از حالمان بپرسد و خویشاوندی نداریم که از در دلسوزی و مهربانی و دوستی بیاد ما بیفتد.

خلاصه اینکه نه از خویشاوندان و نه از بیگانگان دادرس و فریاد رسی نداریم.

علت این است که شفاعت پیامبران و فرشتگان و مؤمنان در آن روز شامل حالشان نمیشود.جابر بن عبد اللّٰه انصاری از پیامبر خدا روایت کرده است که:شخص در بهشت است و از حال دوستش که در جهنم است،سؤال می کند.خداوند می فرماید:دوستش

ص :34

را به بهشت ببرید.آن گاه کسانی که در جهنم می مانند می گویند:ما را شفاعت کننده ای و خویشاوند مهربانی نیست.عیاشی از امام صادق(ع)روایت کرده است که فرمود:

بخدا،شیعیان خود را شفاعت می کنیم.بخدا شیعیان خود را شفاعت می کنیم.تا آنجا که مردم میگویند:ما را شفاعت کننده ای و خویشاوندی مهربان نیست.کاش بدنیا بر میگشتیم تا از مؤمنان می شدیم.در روایت دیگر بجای مردم«دشمن ما»دارد.

ابان بن تغلب میگوید:مؤمن در روز قیامت خانوادۀ خود را شفاعت میکند تا اینکه خدمتکارش باقی می ماند و در حالی که انگشت سبابۀ خود را بلند کرده،می گوید:

خدایا خدمتگزارم مرا از سرما و گرما حفظ میکرد و او را شفاعت می کند.در روایت دیگر از امام باقر(ع)است که:مؤمن همسایۀ خود را که هیچ حسنه ای ندارد شفاعت کرده،گوید:خدایا همسایه ام جلو اذیت مرا می گرفت و شفاعتش میکند حد اقل افرادی که هر مؤمنی شفاعت می کند سی نفر است.

فَلَوْ أَنَّ لَنٰا کَرَّهً فَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ

:آن گاه می گویند:کاش بدنیا بر می گشتیم و از اهل ایمان می شدیم تا امروز شفاعت می یافتیم.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَهً وَ مٰا کٰانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ

:در این داستان آیتی و دلالتی است برای آن کسانی که به دیدۀ عبرت در آن بنگرند.اما بیشتر آنها ایمان نیاوردند.

منظور از این گفتار تسلیت خاطر پیامبر و اعلام است به اینکه بدی از قدیم بوده است.

وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ

:معنای آن گذشت.

ص :35

طرد:دور کردن.

رجم:سنگسار کردن.

انتهاء:بازگشتن.

فتح:حکم.

فلک:کشتی.مفرد و جمع این کلمه یکسان است.

مشحون:پر.

موجودات را آفریده است.

فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَ أَطِیعُونِ

:باز هم سخن پیش را تکرار کرده،می گوید:تقوی پیشه کنید و مرا مطیع باشید.زیرا از شما مزد نمیخواهم تا از مال خویش بترسید.

قبلا گفته بود:چون رسول امینم،از خدا بپرهیزید و مرا مطیع باشید.بنا بر این،اینها با یکدیگر مغایرت دارند و در هر دو صورت،سوء ظن و تهمت را زایل می سازد.

قٰالُوا أَ نُؤْمِنُ لَکَ وَ اتَّبَعَکَ الْأَرْذَلُونَ

:گفتند:چگونه بتو ایمان آوریم و حال آنکه مشتی مردم پست و فرومایه از تو تبعیت کرده اند؟برخی گویند:منظور مستمندان و تهیدستان است.برخی گویند:منظور بافندگان و کفاشان است.بهر حال میخواهند بگویند:اطرافیان و پیروان تو افراد پست و زبون هستند و اگر ما بتو ایمان آوریم در ردیف آنها قرار میگیریم.بدیهی است که این سخن حاکی از جهل ایشان است.زیرا ایمان این طبقه،موجب این نمیشود که آنها نوح را تکذیب کنند.

همینها بخاطر ایمانشان بدرگاه خدا تقرب پیدا میکنند،ولی اشرافی گنهکار،پیش خدا قرب و منزلتی ندارد.

قٰالَ وَ مٰا عِلْمِی بِمٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ

:نوح گفت:من به کارها و رفتار آنها آگاه نیستم.تکلیفی هم در اینباره ندارم.تکلیف من این است که آنها را بسوی خدا دعوت کنم.آنها دعوت مرا اجابت کرده اند.

إِنْ حِسٰابُهُمْ إِلاّٰ عَلیٰ رَبِّی لَوْ تَشْعُرُونَ

:حساب آنها بر آن خداوندی است که خالق من و آنهاست.اگر شما آگاه بودید بر آنها خرده نمیگرفتید.

وَ مٰا أَنَا بِطٰارِدِ الْمُؤْمِنِینَ إِنْ أَنَا إِلاّٰ نَذِیرٌ مُبِینٌ

:من ترسانندۀ از معصیت و دعوت کنندۀ آشکاری بسوی طاعت خدایم و مؤمنین را از خود طرد نمیکنم.

قٰالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یٰا نُوحُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِینَ

:گفتندش:ای نوح، اگر از گفتۀ خود دست بر نداری ترا سنگسار خواهیم کرد.ضحاک گوید:یعنی بتو فحاشی می کنیم.

قٰالَ رَبِّ إِنَّ قَوْمِی کَذَّبُونِ فَافْتَحْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فَتْحاً وَ نَجِّنِی وَ مَنْ مَعِیَ

ص :39

مِنَ الْمُؤْمِنِینَ

:نوح گفت:پروردگارا،قومم تکذیبم کردند،میان ما و آنها به عذاب حکم فرما و مرا و مؤمنانی که با منند از عذاب نجات ده.

فَأَنْجَیْنٰاهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ

:نوح و کسانی را که در آن کشتی مملو از انسان و حیوانات با او بودند،نجات بخشیدیم.

ثُمَّ أَغْرَقْنٰا بَعْدُ الْبٰاقِینَ

:پس از نجات نوح و همراهانش بقیه را که در کشتی نبودند غرق کردیم.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَهً وَ مٰا کٰانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ

:در این داستان دلالتی روشن بر یگانگی خداست و بیشترشان ایمان نیاوردند.تکرار این جمله مانعی ندارد.

زیرا هر بار که بدنبال یکی از داستانها ذکر می شود،مقصود تازه ای را افاده میکند.

وقتی که بدنبال قصه موسی می آید و آن گاه که بدنبال داستان ابراهیم ذکر می شود و اکنون که پس از سرگذشت نوح می آید،در هر کجا آیت و دلالت تازه ای را بیان میدارد.

وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ

:خدای تو به هلاک قوم نوح مقتدر و به نجات نوح و همراهانش رحیم است.

ص :40

جبار:زورمند.این صفت در مورد خدا مدح و در مورد دیگران ذم است.

زیرا آنها زورمندی را به خود می بندند.

برخی گویند:برای حمام ها برج می ساختند و هود این کارشان را مورد انکار قرار داد.

وَ تَتَّخِذُونَ مَصٰانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ

:ساختمانها و کاخهای محکمی می سازید یا آبگیرهایی درست می کنید که گویا هرگز نمیمیرید.این بناهای محکم برای کسی خوب است که طمع حیات ابدی داشته باشد.

برخی گویند:یعنی بفکر زندگی ابدی دنیا هستید و در بارۀ مرگ فکر نمیکنید.

وَ إِذٰا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبّٰارِینَ

:هنگامی که میخواهید کسی را تنبیه و مجازات کنید،نهایت سختگیری را در بارۀ او مرتکب شوید.برخی گویند:یعنی وقتی کیفر میدهید،بناحق می کشید.

فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَ أَطِیعُونِ

:معنایش گذشت.

وَ اتَّقُوا الَّذِی أَمَدَّکُمْ بِمٰا تَعْلَمُونَ

: از خدایی بپرهیزید که به نعمتهایی که میدانید پیاپی برای شما مدد و کمک می فرستد.

أَمَدَّکُمْ بِأَنْعٰامٍ وَ بَنِینَ وَ جَنّٰاتٍ وَ عُیُونٍ

:شما را به چارپایان و فرزندان و باغها و چشمه ها کمک کرده و علی الدوام برای شما کمک می فرستد.

إِنِّی أَخٰافُ عَلَیْکُمْ عَذٰابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ

:می ترسم که در آن روز بزرگ یعنی قیامت،گرفتار عذاب شوید.

قیامت را روز بزرگ خوانده،زیرا ترسهای آن بزرگ است.

قٰالُوا سَوٰاءٌ عَلَیْنٰا أَ وَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَکُنْ مِنَ الْوٰاعِظِینَ

:گفتند:چه ما را نهی کنی چه نکنی یکسان است.بهر حال ما گفتار ترا نمیپذیریم.یعنی موعظه و ترک موعظه برای ما یکسان است.

إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ خُلُقُ الْأَوَّلِینَ

:اینها که تو می گویی دروغهای مردم قدیم است که بیهوده ادعای نبوت میکردند و پیامبر نبودند.تو هم مثل آنهایی.

بنا بر اینکه بضم خاء خوانده شود،یعنی:اینها که ما ساخته ایم،بنا بر سنت و رویه ای است که از گذشتگان بیادگار مانده است.

ص :44

برخی گویند:یعنی زندگی ما هم مثل زندگی گذشتگان است که بدنبال آن مرگ است و قیامت و حسابی بدنبال آن نیست و برخی گویند:یعنی این ادعای تو مطابق عادت گذشتگان است.

وَ مٰا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ

:این ادعای تو بی اساس است.ما نه در دنیا عذاب می شویم، نه در آخرت.

فَکَذَّبُوهُ فَأَهْلَکْنٰاهُمْ

:هود را تکذیب کردند و ما آنها را بوسیلۀ عذاب دچار استیصال کردیم.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَهً وَ مٰا کٰانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ

:

تفسیر آن گذشت.

ص :45

وَ تَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبٰالِ بُیُوتاً فٰارِهِینَ

:و با استادی و مهارت از کوه ها خانه می تراشید.ابن عباس گوید:بنا بر قرائت دیگر یعنی با طغیان و سرکشی به تراشیدن خانه های سنگی می پردازید.

فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَ أَطِیعُونِ

:از مخالفت خداوند بپرهیزید و دستورات مرا اطاعت کنید.

وَ لاٰ تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ

:و امر رؤساء مسرف و تبهکار را اطاعت نکنید.

مقصود از مسرفین،آن نه قبیله ای است از ثمود که اقدام به کشتن شتر کردند.

سپس در وصف مسرفان می فرماید:

اَلَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لاٰ یُصْلِحُونَ

:کسانی که در زمین فساد میکنند و به اصلاح اقدام نمیکنند.

قٰالُوا إِنَّمٰا أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِینَ

:در جوابش گفتند:تو از مسحور شدگانی و عقلت فاسد شده و چیزی نمیفهمی،یعنی چندین بار مسحور شده ای.برخی گویند:

یعنی دچار خدعه شده ای و برخی گویند:یعنی تو از کسانی هستی که به بیماری دستگاه گوارش مبتلایند.برخی گویند:یعنی تو هم مثل ما میخوری و می آشامی.چگونه برای نبوت بر ما اولویت پیدا کرده ای.

مٰا أَنْتَ إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُنٰا فَأْتِ بِآیَهٍ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصّٰادِقِینَ

:تو هم بشری هستی مثل ما.معجزه ای بیاور که اگر راست می گویی گواه بر صدقت باشد.

قٰالَ هٰذِهِ نٰاقَهٌ لَهٰا شِرْبٌ وَ لَکُمْ شِرْبُ یَوْمٍ مَعْلُومٍ

:صالح گفت:این است شتری که خدا او را از سنگ بیرون آورده و ده ماهه آبستن است و باید آب را تقسیم کنید،قسمتی برای شما و قسمتی برای او و هیچیک نباید مزاحم یکدیگر شوید، از علی(ع)است که:اولین چشمه ای که در زمین جوشید،همان بود که خداوند برای صالح ظاهر کرد و صالح گفت:یک روز برای او و یک روز برای شما.

وَ لاٰ تَمَسُّوهٰا بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذٰابُ یَوْمٍ عَظِیمٍ

...لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ

:

این قسمت در سورۀ اعراف تفسیر شده و شرح داستان نیز در همانجاست.

ص :49

کناره گیری میکنید؟ زوج و زوجه،همسر شرعی انسان است.چنان که می فرماید: «اُسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّهَ» (تو و همسرت ساکن بهشت شوید:بقره 35) بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ عٰادُونَ :شما مردمی هستید که از حلال به حرام تجاوز کرده اید.

قٰالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یٰا لُوطُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمُخْرَجِینَ

:گفتند اگر دست برنداری ای لوط تو را اخراج خواهیم کرد.

قٰالَ إِنِّی لِعَمَلِکُمْ مِنَ الْقٰالِینَ

:لوط فرمود من دشمن کارهای شما هستم.

سپس لوط در بارۀ ایشان نفرین کرده گوید:

رَبِّ نَجِّنِی وَ أَهْلِی مِمّٰا یَعْمَلُونَ

:خدایا،مرا و خاندانم را از عاقبت کردار ایشان نجات ده.عاقبت کردار ایشان،چیزی جز عذاب نیست.

خداوند دعای لوط را مستجاب کرده،می فرماید:

فَنَجَّیْنٰاهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعِینَ

:لوط و خاندانش را از عذابی که بر قوم واقع شد، یا از عملی که آنها انجام میدادند،نجات دادیم.

بدیهی است که وقتی از خود عمل نجات یابند،از کیفر آن نیز نجات پیدا میکنند.

إِلاّٰ عَجُوزاً فِی الْغٰابِرِینَ

:به جز پیر زنی که همسر لوط بود،او هلاک شد، زیرا اهل فساد را مطلع کرد که لوط مهمانهایی به خانه آورده است.

این پیر زن در شهر ماند و با سایر مردم به سنگباران آسمانی بهلاکت رسید.

ثُمَّ دَمَّرْنَا الْآخَرِینَ

:آن گاه بقیه را به زمین فرو بردیم.

بعضی گویند:یعنی زمین شهر را زیر و زبر کردیم.اما آن کسانی که در شهر نبودند بوسیلۀ سنگباران به هلاکت رساندیم.

وَ أَمْطَرْنٰا عَلَیْهِمْ مَطَراً فَسٰاءَ مَطَرُ الْمُنْذَرِینَ

:و بر آنها باران باریدیم و چه دشوار و ناگوار است بارانی که بر مردم کافر بارد.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ

...لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ

:این قسمت تفسیر شده است.

ص :52

سپس شعیب به ایشان می گوید:

أَوْفُوا الْکَیْلَ

:پیمانه را بدون کم و کاست بدهید.

بدیهی است که همین وظیفه را در مورد چیزهایی که احتیاج به کشیدن و متر کردن و شمردن دارد،نیز باید رعایت کنند.

وَ لاٰ تَکُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِینَ

:باید از کم کنندگان وزن و پیمانه نباشید.

وَ زِنُوا بِالْقِسْطٰاسِ الْمُسْتَقِیمِ

:به عدل وزن کنید و کاملا در ادای حقوق دیگران دقت کنید.

اقوالی که در بارۀ قسطاس است در سورۀ بنی اسرائیل ذکر شده است.

وَ لاٰ تَبْخَسُوا النّٰاسَ أَشْیٰاءَهُمْ

:حقوق مردم را کم نکنید و مانع آن نباشید.

وَ لاٰ تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ

:و در روی زمین سعی در فساد و تبهکاری نکنید.

ابو عبیده گوید:عثی شدیدترین فساد و خرابی است.

وَ اتَّقُوا الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الْجِبِلَّهَ الْأَوَّلِینَ

:از خدایی که شما و امم گذشته را از نیستی به هستی آورده،بپرهیزید.

قٰالُوا إِنَّمٰا أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِینَ وَ مٰا أَنْتَ إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُنٰا

:معنی آن گذشت.

وَ إِنْ نَظُنُّکَ لَمِنَ الْکٰاذِبِینَ

:ترا یکی از دروغگویان می پنداریم.

«ان»مخفف از«ان»است و از این جهت بر سر خبر لام مفتوح در آمده است.

فَأَسْقِطْ عَلَیْنٰا کِسَفاً مِنَ السَّمٰاءِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصّٰادِقِینَ

:اگر در دعوی خود راست می گویی،قطعه هایی از آسمان بر سر ما فرو بیاور.

ابن عباس گوید:«کسف»جمع«کسفه»است.

قٰالَ رَبِّی أَعْلَمُ بِمٰا تَعْمَلُونَ

:شعیب گفت:اگر در علم خدای من باشد که شما یا بعضی از شما توبه میکنید،همچنین عذابی بر شما نازل نمیکند و اگر بداند که توبه نمیکنید،بزودی بعذاب استیصال گرفتارتان خواهد کرد.

سپس می گوید:

ص :56

فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمْ عَذٰابُ یَوْمِ الظُّلَّهِ

:آنان هم چنان شعیب را تکذیب کردند و بمدت هفت روز گرفتار گرمای شدید شدند،بدون اینکه نسیمی بر شهر و سرزمین آنها بوزد.آن گاه ابری پدید آمد که برای فرار از گرما به سایۀ آن پناه بردند و در همین موقع بود که آتشی آنها را فرو گرفت و همگی سوختند.آن روز سخت ترین روزهای دنیا بود.چنان که می فرماید:

إِنَّهُ کٰانَ عَذٰابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ

:عذاب آن روز بزرگ،سخت و دشوار بود.

ظله:در اینجا به معنی ابری است که سایه بیفکند.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ...

:این قسمت تفسیر شد.

ص :57

ا و لم تکن لهم آیه:این قرائت از ابن عامر است.دیگران فعل را به یاء و «آیه»را به نصب خوانده اند.بنا بر اول در فعل ضمیر شأن مستتر است.

و دلت را ظرف آن قرار داد.

لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ

:منظور این است که مردم را به آیات خدا بترسانی.

بِلِسٰانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ

:آیات خدا به زبان عربی است که نیازمندیهای مردم را برای ایشان بیان میکند.

برخی گویند:یعنی قرآن به زبان قریش نازل شده است.تا بفهمند و نگویند:

نفهمیدیم.

برخی گویند:به زبان قوم جرهم نازل شده است.

علت اینکه قرآن به عربی نازل شده،این است که مخاطبین عرب هستند و دیگر اینکه قرآن به فصاحت خویش،فصحاء عرب را دعوت کرده است که مثل قرآن بیاورند.

آیه بزبان عربی شرافت بخشیده،زیرا صفت«مبین»به آن داده است.به همین جهت است که زبان اهل بهشت را هم همین زبان قرار داده است.

وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ

:ذکر و خبر قرآن به وجه نوید و بشارت در کتب آسمانی پیشین آمده است.

مقصود این نیست که قرآن بر غیر حضرت محمد(ص)هم نازل شده است.

برخی گویند:مقصود این است که بر سایر انبیاء نیز دعوت به توحید و عدل و اعتراف به قیامت و قصۀ امتها نازل شده است.

أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَهً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَمٰاءُ بَنِی إِسْرٰائِیلَ

:آیا علم دانشمندان بنی- اسرائیل به بشارتهایی که نسبت به بعثت پیامبر اسلام در کتب قدیم بوده،برای ایشان دلیل بر صحت نبوت وی نیست؟ علماء بنی اسرائیل که به قرآن ایمان آورده بودند،خبر میدادند که نام پیغمبر در کتب ایشان برده شده است و یهود و قوم عرب از آنها می شنیدند و همین مطلب وسیلۀ ایمان طایفۀ اوس و خزرج گردید.

ابن عباس گوید:مقصود از علماء بنی اسرائیل،عبد اللّٰه بن سلام و اصحاب اوست.

ص :61

عطیه گوید:اینان پنج نفرند:عبد اللّٰه بن سلام،ابن یامین،ثعلبه،اسد و اسید.

وَ لَوْ نَزَّلْنٰاهُ عَلیٰ بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ مٰا کٰانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ

:اگر قرآن را بر کسی که عرب نبود نازل میکردیم و بر عربها قرائت میکرد،به آن ایمان نمی آوردند و از پیروی خودداری میکردند.لکن ما قرآن را به زبان عربی بر فصیح- ترین ایشان که از شریفترین خاندان بود نازل کردیم تا در آن تدبر کنند و بهتر تصدیق و پیرویش نمایند.

برخی گویند:یعنی اگر قرآن را بر یکی از بهائم هم که زیاد منشأ تعجب می شود،نازل می کردیم،به آن ایمان نمی آوردند.

روایت شده که از ابن مسعود در بارۀ این آیه سؤال شد،اشاره به شترش کرده، گفت:این از اعجمین است.

کَذٰلِکَ سَلَکْنٰاهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ

:همانطوری که قرآن را بزبان عربی بر تو نازل کردیم،در دل کافران نیز واردش کردیم.یعنی ترا امر کردیم که بهر نحوی هست قرآن را بگوش ایشان برسانی.

سپس می گوید:

لاٰ یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتّٰی یَرَوُا الْعَذٰابَ الْأَلِیمَ

:مع الوصف به قرآن ایمان نمی- آورند.مگر عذاب الیم را به چشم خود بنگرند و از روی ناچاری تسلیم شوند.

در اینجا خداوند به علم خویش خبر میدهد که اینان هرگز ایمان نخواهند آورد.

فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَهً وَ هُمْ لاٰ یَشْعُرُونَ

:عذابی که آنها به تعجیل در خواست آن میکنند،ناگهان برایشان نازل شود و بدون اینکه متوجه باشند گریبانشان را بگیرد.

فَیَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ

:و آنها که گرفتار شده اند بگویند:آیا بما مهلتی داده میشود که ایمان آوریم و تصدیق کنیم؟ مقاتل گوید:همین که پیامبر به آنها و عذاب داد،بمنظور تکذیب،به تعجیل پرداختند.از اینرو خداوند به منظور توبیخ ایشان میفرماید:

ص :62

أَ فَبِعَذٰابِنٰا یَسْتَعْجِلُونَ

:آیا به عذاب ما عجله می کنند؟ سپس می فرماید:

أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْنٰاهُمْ سِنِینَ ثُمَّ جٰاءَهُمْ مٰا کٰانُوا یُوعَدُونَ مٰا أَغْنیٰ عَنْهُمْ مٰا کٰانُوا یُمَتَّعُونَ

:آیا می بینی؟اگر مهلتشان دهیم و سالها به تأخیرشان افکنیم و به نعمتهای دنیا متمتعشان سازیم،آن گاه گرفتار عذابشان کنیم،از آن نعمتها و تمتعات فایده ای نمی برند.زیرا گناهان خود را در این مدت افزایش می دهند و بار جرم را سنگین تر میکنند.

وَ مٰا أَهْلَکْنٰا مِنْ قَرْیَهٍ إِلاّٰ لَهٰا مُنْذِرُونَ

:هیچ بلدی را دچار هلاکت نکردیم، جز اینکه بوسیلۀ انذار و ارسال پیامبران بر آنها اتمام حجت کردیم.

ذِکْریٰ وَ مٰا کُنّٰا ظٰالِمِینَ

:آنها را تذکر دادیم و موعظه کردیم تا پند گیرند و خود را اصلاح کنند.هنگامی که از تخویف و تهدید و تذکر،متنبه نشدند و بر اثر اصرار بر کفر و عناد،مستحق عذاب شدند،بدون اینکه ظلمی بر آنها روا داشته باشیم، هلاکشان کردیم.زیرا ما به احدی ظلم نمیکنیم.

در این آیه خداوند ظلم را از خود نفی کرده و کسانی را که میگویند:هر ظلم و کفری در این جهان مستند به خداست،تکذیب کرده است.ظلم این امت که خداوند بنده ای را برای بدی خلق کند و او را به بدی وا دارد.آن گاه بر بدیش کیفرش کند و خداوند از چنین کاری منزه است.

وَ مٰا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیٰاطِینُ

:قرآن را چنان که مشرکین می پندارند،شیطان ها نیاورده اند.

وَ مٰا یَنْبَغِی لَهُمْ وَ مٰا یَسْتَطِیعُونَ

:شیطانها سزاوار این کار نیستند و استطاعت این کار هم را ندارند.زیرا خداوند معجزه را از آلوده شدن به باطل حفظ میکند،تا بتواند دلیل بر صدق و راستگویی مدعی رسالت باشد و اگر آمیخته به نیرنگهای شیاطین گردد،نمیتواند دلیل باشد.

إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ

:آنها ممنوعند که برای شنیدن آهنگ وحی

ص :63

به جاهایی بروند که بتوانند استماع کنند.این ممنوعیت ایشان بوسیلۀ شهاب های ثاقب است.

قتاده گوید:یعنی شیطانها از شنیدن قرآن دور مانده اند.زیرا عزل به معنی دور کردن است.

مقاتل گوید:قریش می گفتند:شیطان ها قرآن را به زبان محمد(ص)القاء میکنند،از این جهت خداوند متعال ایشان را تکذیب کرده،می فرماید:آنها نمیتوانند قرآن را از آسمان بیاورند.زیرا بوسیلۀ فرشتگان و شهاب ها میان ایشان و آسمان و شنیدن از آسمان مانع ایجاد شده است.

ص :64

پیامبر سخنی نگفت و روز دیگر نیز آنها را دعوت کرد و مثل روز پیش از آنها پذیرایی نمود.آن گاه آنها را انذار کرده،فرمود:ای فرزندان عبد المطلب، من مأمورم که شما را انذار کنم و بشارت دهم.اسلام آورید و اطاعتم کنید.تا هدایت شوید. آن گاه فرمود:چه کسی با من برادر و همکار میشود و چه کسی دست دوستی بمن میدهد و بعد از من وصی من و در خاندان من جانشین من و ادا کنندۀ دین من می شود؟همه سکوت کردند تا سه بار تکرار کرد و هم چنان آنها ساکت بودند.و در هر سه بار علی جواب میداد:من.پیامبر هم در مرتبۀ سوم به علی گفت:تو.

قوم برخاستند،در حالی که به ابو طالب می گفتند:پسرت را اطاعت کن که او را بر تو امیر ساخت.

این روایت را ثعلبی در تفسیر خود آورده است.

این داستان از ابو رافع هم روایت شده است.طبق این روایت،پیامبر همه را در شعب جمع کرد و گوسفندی را پختند و همگی خوردند تا سیر شدند و از کاسه ای نیز همگی نوشیدند تا سیراب گشتند.آن گاه پیامبر به آنها فرمود:خدا مرا مأمور کرده است که خویشاوندان نزدیکم را بترسانم.شما خویش و قبیلۀ منید.خدا پیامبری را برنگزید،مگر اینکه یکی از افراد خانواده اش را برادر و وزیر و وارث و جانشین و وصی او گردانید.چه کسی بر میخیزد و با من بیعت میکند که برادر و وارث و وزیر و وصی من باشد و نسبت بمن همچون هارون باشد نسبت بموسی،الا اینکه بعد از من پیامبری نخواهد بود.

علی برخاست و با او بیعت نمود و او را اجابت کرد.سپس پیامبر به علی فرمود:

نزد من آی.آن گاه دهانش را گشود و آب دهان خود را در دهان او ریخت و میان شانه ها و بر سینۀ او نیز آب دهان خود را مالید.

ابو لهب گفت:به پاداش اینکه اجابتت کرد،بد چیزی به او بخشیدی.دهان و صورتش را پر از آب دهان کردی.

پیامبر فرمود:پر از علم و حکمتش کردم.

ص :67

از ابن عباس نقل شده که چون این آیه نازل شد،پیامبر بالای کوه صفا رفته، فرمود:یا صباحاه!قریش جمع شده،گفتند:چیست؟ فرمود:آیا اگر به شما بگویم که دشمن شبانه یا بامدادان به شما حمله ور میشود،تصدیقم میکنید؟ گفت:آری.

فرمود:شما را از عذاب شدیدی که در پیش دارید،می ترسانم.

ابو لهب گفت:هلاک بشوی!برای این همۀ ما را دعوت کردی.

خداوند هم سورۀ «تَبَّتْ یَدٰا أَبِی لَهَبٍ وَ تَبَّ» را نازل کرد.

از امام صادق(ع)نیز چنین روایت شده است.

وَ اخْفِضْ جَنٰاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ

:در مقابل مؤمنینی که پیروی تو میکنند تواضع و فروتنی کن و خلق پسندیده داشته باش.

فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَرِیءٌ مِمّٰا تَعْمَلُونَ

:اگر خویشاوندانت از فرمانت سرپیچی کنند به آنها بگو:من از اعمال زشت و بت پرستی شما بیزارم.

وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ

:کار خود را به خدایی واگذار که از دشمنان خود انتقام میگیرد و بدوستان خود رحیم است.تا ترا از نیرنگ دشمنان و گردن- کشان مصون دارد.

اَلَّذِی یَرٰاکَ حِینَ تَقُومُ

:خدایی که ترا در وقت برخاستن از محل نشستن یا بستر برای نماز می نگرد.چه تنها باشی و چه با دیگران.

ابن عباس می گوید:یعنی در وقت قیام نماز ترا می نگرد.

برخی گویند:یعنی هنگامی که شب برای عبادت بر میخیزی ترا می بیند، که در آن وقت احدی از حال تو خبر ندارد.

برخی گویند:یعنی هنگامی که برای انذار و ادای رسالت بر میخیزی ترا می بیند.

وَ تَقَلُّبَکَ فِی السّٰاجِدِینَ

:و می بیند ترا که در میان نمازگزاران به رکوع

ص :68

و سجود می روی.

ابن عباس در روایت عطا و عکرمه گوید:یعنی ترا می بیند که در اصلاب پاکان و یکتا پرستان و پیامبران جابجا می شدی تا اینکه بدنیا آمدی و بر مسند نبوت نشستی.

از امام باقر و امام صادق(ع)نیز چنین روایت شده است.می فرمایند:در اصلاب پیامبران بود تا اینکه به پشت پدر خویش منتقل شد به زناشویی مشروع و حلال، بدون آلودگی به زنا.

جابر از امام باقر(ع)روایت کرده است که پیامبر خدا(ص)فرمود:پیش من رفعت و پستی نکنید که من شما را از پیش رو و از پشت سر می بینم.سپس همین آیه را خواند.

إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ

:خداوند نماز ترا می شنود و به آنچه در حال نماز در دل پنهان میکنی آگاهی دارد.

ص :69

بخواهد استراق سمع کند،با شهاب های آتشین مواجه میگردد.

وَ الشُّعَرٰاءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغٰاوُونَ

:گمراهان از شاعران پیروی میکنند.ابن عباس گوید:منظور شعرای مشرکین است.

مقاتل اسماء این شاعران را ذکر کرده گوید:از آنهاست عبد اللّٰه بن زبعری سهمی و ابو سفیان بن حرث بن عبد المطلب و هبیره بن ابی وهب مخزومی و مسافع بن عبد مناف جمحی و ابو عزه عمر و بن عبد اللّٰه که همه از قریشند و امیه بن ابی الصلت ثقفی.اینها زبان بدروغ و باطل می گشودند و میگفتند:ما هم مثل آنچه محمد(ص) میگوید،می گوییم.سپس اشعاری گفتند و گمراهان قوم اطراف آنها جمع شدند و شعر آنها که هجو پیامبر و اصحابش بود،شنیدند و برای دیگران نقل کردند.

بدینجهت است که می فرماید: «یَتَّبِعُهُمُ الْغٰاوُونَ» .

قتاده و مجاهد گویند:غاوون شیطانهایند.

برخی گویند:منظور از غاوین کسانی هستند که شعر بر آنها غالب گشته و از قرآن و حدیث غافل مانده اند.

برخی گویند:منظور شاعرانی است که وقتی خشم میگیرند،دشنام میدهند و دروغ پردازی میکنند.اینان اغلب با گمراهان دمسازند.زیرا بیشتر به گناه مشغولند.کلام خود را به تشبیب آغاز میکنند و برای صله مدح می گویند و بر روش جاهلی هجو میکنند و اوصاف خوب یا بدی به شخص می بندند که فاقد آنهاست و سراسر گفتارشان دروغ است.

برخی گویند:منظور قصه گویانی است که در قصه ها هر چه بذهنشان آمد می گویند.

تفسیر علی بن ابراهیم می گوید:اینها کسانی هستند که دین خدا را تغییر میدهند و امر خدا را مخالفت می کنند.آیا هرگز دیده اید که کسی از شاعری تبعیت کند؟ مقصود این است که شاعر توانسته باشد دین و آئینی بنیان گذارده باشد که

ص :72

مورد قبول و اطاعت مردم قرار گیرد.

امام صادق(ع)می فرماید:اینها کسانی هستند که بدون راهنما به تعلم و تفقه می پردازند.گمراه می شوند و گمراه میکنند.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی کُلِّ وٰادٍ یَهِیمُونَ

:نمی بینی که شاعران در هر فنی از دروغ سخن میگویند و در هر کار لغوی خوض کرده،بباطل مدح و ذم می کنند؟ مقصود این است که اینها مغلوب هوای نفس هستند و مثل کسی که در وادیها سرگردان است،به اشعار گوناگون روی آور می شوند و از روی جهل به لغو و باطل می پردازند و مدح و ذم بیهوده می گویند.

وَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ مٰا لاٰ یَفْعَلُونَ

:مردم را بکارهایی ترغیب می کنند که خود انجام نمیدهند و از کارهایی منع میکنند که خود مرتکب می شوند.

سپس از جملۀ این شاعران گروه زیر را استثناء کرده،می فرماید:

إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ

:مگر شاعران با ایمان و نیکوکار، نظیر عبد اللّٰه بن رواحه و کعب بن مالک و حسان بن ثابت و دیگر شعراء مؤمنی که پیامبر خدا را مدح میکنند و هجو کنندگانش را پاسخ می گویند.

از پیامبر خدا پرسیدند:در بارۀ شعر چه می گویید؟ فرمود:مؤمن به زبان و شمشیرش جهاد میکند.به خدا گویا دشمنان را(به شعر خود)تیر می زنند.

پیامبر خدا(ص)به حسان بن ثابت فرمود:آنها را هجو کن که روح القدس با تست.

شعبی گوید:ابو بکر و عمر و علی(ع)شعر میگفتند ولی علی(ع)شاعرترین آنها بود.

وَ ذَکَرُوا اللّٰهَ کَثِیراً

:و بسیار خدا را یاد می کنند و شعر آنها را از یاد خدا غافل نمیکند.

وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مٰا ظُلِمُوا

:و پس از مظلومیت،بدفاع از پیامبر و مؤمنین می پردازند.

ص :73

حسن گوید:دفاع آنها بهمان نحوی است که در شریعت،مطلوب است.نظیر «لاٰ یُحِبُّ اللّٰهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاّٰ مَنْ ظُلِمَ» (خداوند دوست نمیدارد که سخن بزشتی گفته شود،مگر کسی که مظلوم باشد:نساء 148)یعنی هجو مشرکین را پاسخ می گویند.

سپس آنها را تهدید کرده،می فرماید:

وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ

:بزودی می دانند که بازگشتشان به کجا خواهد بود! بازگشت آنها بسوی آتش است که از آن به خدا باید پناه برد.

ص :74

رفع بنا بر این است که بدل از آیات یا خبر بعد از خبر یا خبر مبتدای محذوف باشند.

أَنْ بُورِکَ

:ان در اینجا مفسره است.زیرا نداء بمعنی قول است.

انه:دارای ضمیر شأن.

أَنَا اللّٰهُ

:مبتدا و خبر.

أَلْقِ عَصٰاکَ

:عطف بر«بورک».

پس از آن بوصف مخالفان پرداخته،می فرماید:

إِنَّ الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ زَیَّنّٰا لَهُمْ أَعْمٰالَهُمْ فَهُمْ یَعْمَهُونَ

:در بارۀ معنی این قسمت اختلاف است.

حسن و ابو مسلم و جبائی گویند:یعنی اعمالی را که امر کرده ایم بجا آورند، در نظرشان زینت داده ایم و آنها متحیرند که از آن اعمال دور مانده اند.

برخی گویند:یعنی اعمالشان را بواسطۀ اینکه میل به زشتی در وجودشان آفریده ایم تا میل به معصیت کنند و از لذت های حقیقی اجتناب ورزند در نظرشان زینت داده ایم.آنها از این حقیقت غافلند و دچار حیرت هستند.

برخی گویند:یعنی آنها را از توفیق باز داشته ایم.در نتیجه کارهایشان در نظرشان آراسته و زینت یافته است.

أُوْلٰئِکَ الَّذِینَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذٰابِ وَ هُمْ فِی الْآخِرَهِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ

:اینان در آخرت گرفتار شدت عذاب هستند و از همگان زیانکارترند.زیرا ثوابی نمی برند و همواره با عتاب روبرویند.

وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ

:و تو ای محمد قرآن را از جانب کسی که در کارهای خود حکیم و به خلق خود علیم است دریافت می کنی.

یعنی از جانب خدا.

علی بن عیسی گوید:علیم به معنی عالم است.جز اینکه علیم معنی مبالغه را می رساند.نظیر سمیع و سامع.زیرا وقتی که می گوئیم:عالم،معنی آن این است که معلومی دارد.چنان که وقتی می گوئیم:سامع،معنی آن این است که مسموعی دارد.

اما وقتی گفته می شود:علیم،معنی آن این است که اگر معلومی یافت شود او عالم به آن است.همانطوری که وقتی می گوئیم:سمیع،معنی آن این است که هر گاه مسموعی باشد،او شنواست.

إِذْ قٰالَ مُوسیٰ لِأَهْلِهِ إِنِّی آنَسْتُ نٰاراً

:در داستان موسی بیاد آور هنگامی را که به همسر خود-دختر شعیب-گفت:من آتشی می بینم.

ص :79

وجه اشتقاق انس هم همین است که افراد انسانی دیده شدنی نیستند.

سَآتِیکُمْ مِنْهٰا بِخَبَرٍ أَوْ آتِیکُمْ بِشِهٰابٍ قَبَسٍ

:در جای خود باشید شاید از این آتش خبری از لحاظ راه بجویم و راه را بوسیلۀ آن پیدا کنم.چون راه را گم کرده بود.یا شعلۀ آتشی برای شما بیاورم.

هر نوری که امتداد داشته باشد شهاب نامیده میشود.

در اینجا موسی به همسر خود خطاب جمع مذکر می کند،زیرا وی را به منزلۀ جماعتی می شمارد که در آن بیابان به آنها انس گرفته است.(شاید غیر از همسرش همراهان دیگری داشته است.مترجم).

لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ

:شاید بوسیلۀ آن گرم شوید.زیرا دچار سرما شده بودند و فصل زمستان بود.

فَلَمّٰا جٰاءَهٰا نُودِیَ أَنْ بُورِکَ مَنْ فِی النّٰارِ وَ مَنْ حَوْلَهٰا

:هنگامی که موسی به گمان خود به نزدیک آتش آمد و حال آنکه نوری بود ایستاد.ملاحظه کرد که نور از یکی از شاخه هاست که از سبزی و درخشندگی کم نظیر است.آتشی که حرارتش درخت را نمی سوزاند و درختی که به تری خود آتش را خاموش نمیکند.در شگفت ماند.دستۀ سوختی که در دست داشت به آن نزدیک کرد تا روشن کند.آتش بطرف او آمد و او ترسید و دور شد.بهمین ترتیب موسی به آتش نزدیک می شد و آتش به موسی.تا اینکه وحی آمد که فرشتگانی که در این آتشند و کسی که در کنار آتش است-یعنی موسی-همه مبارکند.علت این است که این نور،فرشتگان بودند که به- تسبیح و تقدیس خداوند اشتغال داشتند.در حقیقت این جمله دعاست.یعنی خداوند برای موسی و فرشتگانی که در آنجا بودند مبارک گرداند.

برخی گویند:یعنی بزرگ است کسی که سلطان و قدرت و برهانش در این آتش ظاهر است.بنا بر این برکت بنام خدا برمیگردد.یعنی بزرگ است کسی که این نور را روشن کرد و مبارک است کسی که در کنار این آتش است،یعنی موسی و فرشتگان.

ص :80

برخی گویند:یعنی مبارک است کسی که در طلب آتش است و فرشتگانی که در اطراف آتشند،این هم تحیتی است از جانب خداوند برای موسی.هم چنان که بزبان فرشتگان ابراهیم را مورد تحیت خود قرار داده،فرمود: «رَحْمَتُ اللّٰهِ وَ بَرَکٰاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ» (هود 73) سپس در تنزیه ذات خود می فرماید:

وَ سُبْحٰانَ اللّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ

:خداوند عالم از آنچه لایق عظمتش نیست پاک و منزه است.یعنی جسم نیست که مکان بخواهد و عرض نیست که نیازمند محل باشد یا تکلم او بوسیلۀ آلتی باشد.

سپس در بارۀ صفات خود بموسی میفرماید:

یٰا مُوسیٰ إِنَّهُ أَنَا اللّٰهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ

:ای موسی،کسی که با تو سخن میگوید، خداوند قادری است که هرگز مغلوب نمیشود و هیچ چیز برای او ممتنع نیست و در کارها و تدابیر خود حکیم است.

سپس آیتی به او نشان میدهد که بوسیلۀ آن صحت نداء را درک کند.از اینرو میفرماید:

وَ أَلْقِ عَصٰاکَ

:عصایت را بیفکن.موسی امتثال امر کرد و عصا را افکند.

فَلَمّٰا رَآهٰا تَهْتَزُّ کَأَنَّهٰا جَانٌّ وَلّٰی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ

:همین که او را همچون ماری دید که به سرعت حرکت میکند و می جنبد،ترسید و عقب رفت و برنگشت و به عقب نشینی خود ادامه داد.

علت تشبیه به«جان»(مار کوچک)سرعت حرکت است.یعنی با اینکه عصا بصورت اژدهای مخوفی در آمده بود مع الوصف در حرکت و جست و خیز و پیچ و تاب همچون مار تیر بود.

برخی گفته اند:در اینجا عصا بصورت همان مار کوچک در آمد و در برابر فرعون بصورت اژدها.

در این هنگام خداوند متعال به او فرمود:

ص :81

یٰا مُوسیٰ لاٰ تَخَفْ إِنِّی لاٰ یَخٰافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ

:ای موسی نترس.زیرا پیامبران در پیش من ترسی ندارند.

مقصود از این جمله تسکین خاطر موسی است.زیرا موسی اکنون رسول خداست و رسول خدا مرتکب قبیح نمیشود که ترس و بیمی داشته باشد.

ص :82

ظُلْماً وَ عُلُوًّا

:مفعول له.

کیف:در محل نصب خبر«کان»

نظیر همین تعبیر را در بارۀ قوم ثمود دارد: «وَ آتَیْنٰا ثَمُودَ النّٰاقَهَ مُبْصِرَهً» (معجزۀ شتر را به روشنی در دسترس قوم ثمود قرار دادیم:اسراء 59) وَ جَحَدُوا بِهٰا وَ اسْتَیْقَنَتْهٰا أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا :فرعون و قومش به ستم (بر خود یا بنی اسرائیل)و برتری جویی و تکبر در برابر موسی به انکار پرداختند و این انکار-صرفاً-به زبان بود،زیرا در دل میدانستند که معجزات موسی حق است.

فَانْظُرْ کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَهُ الْمُفْسِدِینَ

:ای محمد یا ای شنونده،ببین که سرانجام کسانی که در روی زمین معصیت می کنند چگونه است؟

ص :85

حکومت و دانش بخشید و آهن را در دست ما نرم کرد و شیطانها و جن و انس را مسخر ما گردانید.

علت اینکه علم را نکره آورده این است که معلوم دارد علمی به آنها داده شده که برای اثبات رسالت ایشان مفید است.

وَ وَرِثَ سُلَیْمٰانُ دٰاوُدَ

:سلیمان وارث داوود شد.

این جمله دلالت دارد بر اینکه پیامبران مانند دیگران مال به ارث می گذارند.

قول حسن هم همین است.

برخی گویند:یعنی داوود علم و نبوت و ملک خود را به ارث،به سلیمان داد نه سایر اولادش.بنا بر این معنی میراث این است که سلیمان جانشین داوود گردید.به این جانشینی میراث گفته شده،هم چنان که در مورد بهشت نیز میراث گفته شده است.

این معنی از جبائی است و خلاف ظاهر آیه و مخالف تفسیر اهل بیت است (1).

وَ قٰالَ یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ عُلِّمْنٰا مَنْطِقَ الطَّیْرِ

:سلیمان بمنظور اظهار نعمت الهی میگوید:ای مردم،نطق مرغان بما تعلیم شده است.

مطلعین زبان عرب می گویند:نطق بر غیر انسان اطلاق نمیشود،در مورد حیوانات نطق بکار برده نمیشود.زیرا نطق عبارت از تکلم است و مرغان تکلم

ص :88

ندارند.مع الوصف چون جناب سلیمان معنی صوت مرغان را میفهمد،از اینرو در مورد آنان-مجازاً-نطق بکار برده است.

برخی گویند:نطق را بطور حقیقی به مرغان اسناد داده است.زیرا بعضی از مرغان نظیر طوطی دارای صوت هجایی هستند.

مبرد می گوید:عرب هر چیزی را که بیان کند آن چه را مخفی است،نطق فرماید.چنان که رؤبه گوید:

لو اننی اعطیت علم الحکل

علم سلیمان کلام النمل

کاش مثل سلیمان که سخن مور را میدانست،من هم به سخن چیزهایی که صدا ندارند عالم بودم.

علی بن عیسی گوید:مرغان با سلیمان تکلم میکردند و این معجزۀ سلیمان بود.چنان که سلیمان از تکلم هدهد خبر داد.منطق مرغان،آوازی است که بر صیغۀ واحد،معانی مخلف را میرساند.اما منطق مردم بر صیغه های مختلف،معانی مختلف افاده می کند.بهمین جهت است که ما با همۀ مصاحبت های طولانی که با مرغان داریم چیزی از آنها نمی فهمیم و آنها هم چیزی از ما نمیفهمند زیرا فهم به امور مخصوصی تعلق می گیرد و چون سلیمان از مرغان چیز میفهمید به منطق آنها عالم بود.

وَ أُوتِینٰا مِنْ کُلِّ شَیْءٍ

:همۀ چیزهایی که به انبیاء و سلاطین داده می شود بما داده شده است.

برخی گویند:یعنی هر چیزی که مورد نیاز است،بما داده شده.

برخی گویند:یعنی علم به همه چیزها بما داده شده و همۀ چیزها در تسخیر ماست.البته چیزهایی که صلاحیت داشته باشند که معلوم و مسخر ما باشند.اما اینکه بطور کلی و عموم گفته شده،ابلغ و احسن است.

واحدی از امام باقر(ع)روایت کرده است که:به سلیمان بن داوود سلطنت شرق و غرب زمین داده شد.او هفتصد سال و شش ماه بر همۀ اهل دنیا،از جن و انس و جنبنده و مرغ و درنده،حکومت کرد و دانش هر چیزی را دارا و به نطق همه چیزها آگاه بود.

ص :89

در زمان او بود که صنایع عجیب و غریبی که مردم شنیده اند بوجود آمد.چنان که می فرماید:علمنا منطق الطیر و اوتینا من کل شیء.

إِنَّ هٰذٰا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ

:این است فضل خداوند که ظاهر و آشکار است.

ممکن است این جمله از سلیمان باشد بمنظور اعتراف به نعمتهای الهی و ممکن است از خداوند باشد بمنظور اخبار به اینکه:چیزهایی که ذکر شد،فضل آشکار است.

وَ حُشِرَ لِسُلَیْمٰانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ

:هر گروهی از مخلوقات، لشکری است.جنیان و انسانها و مرغان بصورت گروه ها و لشکرهای علیحده در حضور سلیمان گرد آمدند.

مفسرین می گویند:هنگامی که سلیمان میخواست به سفر رود طایفه هایی از این سپاهیان بر بساطی جمع می شدند.آن گاه به باد امر میکرد تا آنها را به آسمان ببرد.مقصود این است که اینها در مسیر سلیمان قرار داشتند.

محمد بن کعب می گوید:بما رسیده است که لشکرگاه سلیمان صد فرسنگ بود.25 فرسنگ برای انسان،25 فرسنگ برای جن،25 فرسنگ برای وحوش، 25 فرسنگ برای مرغان.او را هزار خانۀ شیشه ای بود بر چوب که به امر وی باد آنها را به هوا می برد و به حرکت در می آورد.در میان زمین و آسمان به او وحی شد که:من در ملک تو افزودم.هیچ مخلوقی سخنی نمیگوید،مگر اینکه باد خبر آن را برای تو می آورد.

مقاتل گوید:شیاطین برای سلیمان بساطی بافته بودند یک فرسنگ در یک فرسنگ با تار و پود زرین و ابریشمین.در میان آن منبری طلایی گذاشته می شد و سلیمان بر آن می نشست و اطراف او سه هزار کرسی بود از طلا و نقره.پیامبران بر کرسی طلا می نشستند و علماء بر کرسی نقره و مردم در اطراف آنها بودند و جنیان و شیاطین در اطراف مردم و مرغان با بالهای خود بر سر آنها سایه می افکندند.تا اشعۀ آفتاب آنها را ناراحت نکند.باد صبا این بساط را حرکت میداد و از صبح تا

ص :90

شب و از شب تا صبح مسیر یک ماه را طی میکرد. (1)

فَهُمْ یُوزَعُونَ

:ابن عباس می گوید:یعنی این لشکریان تحت مراقبت بودند.

یعنی کسانی بودند که اول و آخر اینها را تحت نظر داشتند تا متفرق نشوند.چنان که هر لشکر انبوهی احتیاج بمراقبت دارد.باید آنهایی که جلو هستند نگاه داشته شوند و آنهایی که دنبال هستند،بحرکت در آورده شوند تا صفوفشان از هم متلاشی نشود.

ابن زید می گوید:یعنی این لشکریان حبس می شوند.البته منظور وی همان مطلبی است که در بالا گفته شد.

حَتّٰی إِذٰا أَتَوْا عَلیٰ وٰادِ النَّمْلِ قٰالَتْ نَمْلَهٌ یٰا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسٰاکِنَکُمْ

:

سلیمان و لشکریانش رفتند تا در طائف-و بقولی در شام-بوادیی رسیدند که مخصوص موران بود.در اینجا موری که بعضی گفته اند:رئیس موران بود،فریاد برآورد که:

ای موران،داخل خانه هاتان شوید.

نظر به اینکه صوت مور برای سلیمان مفهوم بود،از صوت مور تعبیر شده است به قول مور.

لاٰ یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمٰانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لاٰ یَشْعُرُونَ

:مبادا سلیمان و سپاهیانش بدون اینکه توجه داشته باشند شما را در زیر پاهای خود پایمال و در هم کوفته کنند.

زیرا اگر متوجه باشند شما را پایمال نمیکنند.

این آیه دلالت دارد بر اینکه سلیمان و لشکریانش سواره و پیاده بودند و باد آنها را حمل نکرده بود.زیرا اگر اینان سوار بر مرکب باد بودند،موران نمیترسیدند

ص :91

که در زیر پاهایشان پایمال شوند.

ممکن است این مطلب مربوط به قبل از آن زمانی باشد که باد در تسخیر سلیمان قرار گرفته است.

ممکن است گفته شود:مور چگونه سلیمان و لشکریانش را شناخت تا چنین مطلبی بگوید:

پاسخ این است که:وقتی موران مأمور به اطاعت خدا باشند،باید فهمی هم داشته باشند که اسباب طاعت را درک کنند.چه اشکالی دارد که مور آن اندازه فهم داشته باشد که این مطلب را درک کند.میدانیم که موران دانه ها را نصف میکنند تا بر اثر اصابت رطوبت سبز نشوند،مگر کزبره را که به چهار قسمت میکند.زیرا این دانه را اگر به دو نیم کند،هر نیمی جداگانه سبز می شود.همان خدایی که مورچه را به این اسرار هدایت کرده،بوی فهمانیده است که چه چیزهایی باعث پایمال شدن و در هم کوفته شدنش میگردد.

برخی گفته اند:این هم یکی از معجزات سلیمان است.

ابن عباس می گوید:سلیمان و لشکریانش ایستادند تا موران داخل خانه ها شدند.

فَتَبَسَّمَ ضٰاحِکاً مِنْ قَوْلِهٰا

:سلیمان از سخن مور تعجب کرد و خندید.بطور کلی انسان از دیدن هر چیز تازه ای تعجب میکند.

برخی گویند:خندۀ سلیمان از این بود که موران هم به عدالت گستردۀ سلیمان پی برده بودند.

برخی گویند:از فاصلۀ سه میل،باد صدای مور را بگوش سلیمان رسانید.

موقعی که به آنجا رسید،مور دستور میداد که موران عجله کنند و خود را بلانه ها برسانند،سلیمان از ترسیدن آنها خنده اش گرفت.

وَ قٰالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلیٰ وٰالِدَیَّ

:

و گفت خدایا بمن الهام کن که شکر نعمتهایی که به من و پدر و مادرم عطا کرده ای

ص :92

بجای آورم.

نعمتهایی که به سلیمان داده شده،دانستن سخن مور و شنیدن آن از راه دور و نبوت و ملک است و نعمتهایی که به پدرش داده شده،این است که به او نبوت داده و آهن را در دستش نرم کرده و نعمتهایی که بمادرش داده این است که او را همسر داوود کرده بود و...

همۀ اینها نعمتهای خدا هستند و شکر آنها لازم است.

وَ أَنْ أَعْمَلَ صٰالِحاً تَرْضٰاهُ

:خدایا مرا توفیقی ده که کارهایی کنم که مورد پسند تو باشد.

وَ أَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبٰادِکَ الصّٰالِحِینَ

:و برحمت خویش مرا داخل بندگان صالحت گردان.

ابن عباس گوید:منظور از بندگان صالح،ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و پیامبران بعد از آنهاست.سلیمان از خدا مسألت میکند که در زمرۀ آنها قرارش دهد.

ابن زید گوید:یعنی مرا با بندگان صالح خودت قرار ده.

زجاج گوید:در اینجا برای موران لفظ«ادخلوا»بکار رفته.زیرا به منزلۀ آدمیان شمرده شده اند و مثل آنها سخن گفته اند و الا به چیزهای غیر عاقل«ادخلی» گفته می شود.

در روایت است که مور سلیمان به بزرگی گرگها و سگها بودند.

ص :93

أَمْ کٰانَ

:به تقدیر«بل ا کان»و«ام»منقطعه است و«کان»به معنی فعل مضارع است.

غَیْرَ بَعِیدٍ

:جواب قسم مقدر.

لَأُعَذِّبَنَّهُ

:ظرف زمان یا صفت مصدر(وقتاً غیر بعید).

یسجدون:حال.

حاجتی غیبت کرده است؟ مبرد می گوید:در اول یقین کرد که هدهد نیست و لذا گفت: «مٰا لِیَ لاٰ أَرَی الْهُدْهُدَ» بعداً برایش شک پیدا شد از این جهت گفت: «أَمْ کٰانَ مِنَ الْغٰائِبِینَ» و از حال او جویا شد.

سپس به تهدید پرداخته،می فرماید:

لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذٰاباً شَدِیداً

:بخدا سوگند،پر و بالش را میکنم و او را در آفتاب می اندازم.برخی گویند:یعنی او را در میان اضدادش می اندازم.

از آنجا که در زمان سلیمان نطق و تکلیف مرغان صحیح بوده است،سرزنش و کیفرش نیز صحیح است.زیرا وظیفۀ هدهد این بود که در خدمت سلیمان باشد و او را اطاعت نماید.

أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ

:یا اینکه او را بکیفر عصیانش سر می برم.

أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطٰانٍ مُبِینٍ

:یا اینکه دلیل واضحی بیاورد که عذر او بر غیبتش باشد.

فَمَکَثَ غَیْرَ بَعِیدٍ

:طولی نکشید که هدهد آمد و دلیل غیبت خود را بیان نمود.

فَقٰالَ أَحَطْتُ بِمٰا لَمْ تُحِطْ بِهِ

:هدهد گفت:به چیزی مطلع شده ام که تو و لشکریانت از آن بی خبرید.

وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ

:من از شهر سبا می آیم و خبری برایت آورده ام که هیچ تردیدی در بارۀ آن نیست و از هر لحاظ مطابق واقع است.

شهر سبا در سرزمین یمن است.

سدی میگوید:خداوند 12 پیامبر به شهر سبا فرستاد.

از ابن عباس روایت شده است که پیامبر خدا فرمود:سبا مردی بود که ده طایفۀ عرب از او پدید آمدند.از این ده طایفه،شش تا دارای میمنت و چهار تا شوم بودند.شومها لخم و جذام و غسان و عامله اند.با میمنت ها کنده و اشعرون و ازد و

ص :97

مذحج و حمیر و انمار است. خثعم و بجیله از انمار است.

إِنِّی وَجَدْتُ امْرَأَهً تَمْلِکُهُمْ

:زنی دیدم که حاکم بر مقدرات ایشان بود و احدی بر او اعتراضی نداشت.

وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ

:همه چیز به او داده شده بود.

این جمله اخبار از گسترش ملک اوست.یعنی همۀ چیزهایی که مورد نیاز ملوک است در اختیار داشت.

حسن گوید:این زن بلقیس دختر شراحیل ملکۀ سباست.

مقاتل گوید:312 رئیس تحت مشورت او بودند و هر کدام از این رئیسان هزار مرد جنگی در اختیار داشت.

وَ لَهٰا عَرْشٌ عَظِیمٌ

:او را تختی بود بزرگتر از تخت تو و جلو تخت او به یاقوت سرخ و زمرد سبز و عقب آن از طلا و به جواهرات رنگارنگ،تزیین شده بود.او را هفت خانه بود و هر خانه ای دری داشت بسته.

ابن عباس گوید:تخت بلقیس از لحاظ طول و عرض و ارتفاع،هر کدام سی ذراع بود.

ابو مسلم گوید:مقصود از عرش،مملکت است.

وَجَدْتُهٰا وَ قَوْمَهٰا یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطٰانُ أَعْمٰالَهُمْ

:

مشاهده کردم که او و مردم همگی خدای یکتا را فراموش کرده،سجدۀ خورشید میکنند و شیطان اعمال آنها را در نظرشان آرایش داده است.

فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ فَهُمْ لاٰ یَهْتَدُونَ

:شیطان آنها را از راه حق باز داشته، از هدایت محروم شده بودند.

جبائی گوید:هدهد عارف به خدا نبود.این مطلب را آن طوری بیان کرد که کودکان ما بیان می کنند.زیرا تکلیف مخصوص فرشتگان و جنیان و انسان است.

همانطوری که بچه های ما عبادتهای ما را می بینند و تصور می کنند که خلاف آن باطل است،هدهد هم که اعمال سلیمان را دیده بود،تصور کرد که خلاف عمل سلیمان

ص :98

باطل است. (1)

اما این قول جبائی با ظاهر قرآن مخالفت دارد.زیرا کسی می تواند تصور کند که سجدۀ خداوند حق و سجدۀ خورشید باطل است که خدا را بشناسد و مقام و عظمت او را فهمیده باشد.بخصوص که هدهد تزیین اعمال ایشان را به شیطان نسبت میدهد.چنین سخنی از کسی سر می زند که عدل را بشناسد و بداند که کار قبیح بر خداوند متعال روا نیست.

أَلاّٰ یَسْجُدُوا لِلّٰهِ

:تخفیف بنا بر این است که برای تنبیه و امر به سجود باشد.

یعنی آگاه باشید و خدای خود را سجده کنید.

برخی گوید:این کلام از هدهد است.هدهد هنگامی که پیش سلیمان آمد، از روی انکار و اظهار تنفر چنین گفت.

اما بنا بر تشدید،یعنی:شیطان اعمالشان را زینت داده تا خداوند یکتا را سجده نکنند.

فراء می گوید:قرائت تشدید،موجب سجدۀ قرائت نمیشود.لکن این حرف

ص :99

درست نیست.زیرا کلام متضمن مذمت بر ترک سجود است و بنا بر این دلالت بر وجوب سجده دارد.نظیر: «وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمٰنِ قٰالُوا وَ مَا الرَّحْمٰنُ» (هنگامی که به آنها گفته می شود که برای رحمان سجده کنید،گویند:چیست رحمان؟:فرقان 60).

اَلَّذِی یُخْرِجُ الْخَبْءَ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ

: خدایی که در آسمانها و زمین چیزهایی را خارج می سازد که از نظرها مخفی هستند و به همین جهت پیش از آنکه بیرون آورده شوند،ادراک نمیشوند.تمام چیزهایی که خداوند آنها را از نیستی به هستی می آورد،چنینند.

برخی گویند:خبأ به معنی غیب است.یعنی خداوند غیب آسمانها و زمین را میداند.

برخی گویند:خبأ آسمانها باران و خبأ زمین گیاه و درختان است.

وَ یَعْلَمُ مٰا تُخْفُونَ وَ مٰا تُعْلِنُونَ

:و خدا به همۀ امور آشکار و نهان داناست.

اَللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ

:خدایی که خدای عرش عظیم است و جز او خدایی نیست.

تا اینجا سخنان هدهد به پایان می رسد.

ممکن است این قسمت از سخن هدهد نباشد.بلکه از خود خداوند باشد در ستایش ذات.

عرش تخت شاهی است که خدا به آن عظمت بخشیده و بر فراز آسمانهای هفتگانه قرار داده و فرشتگان را در پیرامون آن گماشته و اعمال مردم به عرش برده میشود و برکات از ناحیۀ آن نازل می شود و بنا بر این شأنش عظیم است همانطوری که به عظمت توصیف شده است و از اعظم مخلوقات الهی است.

ص :100

یا بخاطر اینکه بواسطۀ دروغ در صف آنها قرار گرفته است.

آن گاه سلیمان نامه ای نوشت و مهر کرد و به هدهد داد و به او گفت:

اِذْهَبْ بِکِتٰابِی هٰذٰا فَأَلْقِهْ إِلَیْهِمْ

:نامۀ مرا ببر و بر مردم سبا بیفکن.

ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ

:سپس در فاصلۀ دور یا نزدیک از آنها مخفی شو.

فَانْظُرْ مٰا ذٰا یَرْجِعُونَ

:و ببین که چه جواب می دهند.

هدهد نامه را برد و در شهر انداخت.

قٰالَتْ یٰا أَیُّهَا الْمَلَأُ إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتٰابٌ کَرِیمٌ

:همین که بلقیس نامه را دید،بقوم خود گفت:نامه ای گرامی پیش من افتاده است.

قتاده گوید:وقتی که هدهد آمد،بلقیس خواب بود.نامه را انداخت و بر گلوی او افتاد.بلقیس نامه را خواند.

برخی گویند:روزنه ای بود که وقتی خورشید از آنجا می تابید،بلقیس به سجده می افتاد.هدهد آمد و روزنه را با پر و بال خود مسدود کرد.آفتاب بر آمد و بلقیس نفهمید.برخاست که نگاه کند،هدهد نامه را پیش او انداخت.هنگامی که نامه را خواند،اشراف قوم را که 312 نفر بودند جمع کرد و به آنها گفت:نامه ای گرامی نزد من افتاده است.علت اینکه نامه را کریم می خواند،این است که مهر داشت.

در حدیث است که اکرام نامه به مهر است.

برخی گویند:علت اینکه آن را کریم نامید این است که در آغاز آن نام خدا بود.

برخی گویند:بخاطر حسن خط و زیبایی الفاظ آن بود.

برخی گویند:بخاطر اینکه نامه از کسی بود که بر جن و انس و مرغان حکومت داشت و بلقیس از وجود چنین کسی خبر داشت و نامش را هم میدانست.

إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمٰانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ

:این نامه از سلیمان است و در آغاز آن «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ» آمده است.

أَلاّٰ تَعْلُوا عَلَیَّ وَ أْتُونِی مُسْلِمِینَ

:خلاصۀ مطالب نامه همین است که باید بلقیس

ص :102

و قومش اسلام را بپذیرند و نزد سلیمان روند.

بلقیس و قومش برای اولین بار با نام خداوند و کلمۀ« بسم اللّٰه»آشنا می شدند.

برخی گویند:عبارت نامه ترجمه و حکایت بعربی است و بلقیس به این الفاظ تکلم نکرد.حکایت هم بر سه قسم است:

حکایت معنی،حکایت لفظ و حکایت لفظ و معنی هر دو.و اصل در حکایت همین است که نباید از آن عدول کرد مگر بکمک قرینه.

ظاهراً«ان»به معنی«ای»است.چنان که سیبویه در بارۀ این آیه: «وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا» گفته است.

سلیمان نوشته است که بلقیس و قومش تکبر نکنند و منقاد و تسلیم شوند و به خدای یکتا ایمان آورند.رسم پیامبران همین است که نامه های خود را کوتاه و رسا بنویسند و مردم را دعوت به اطاعت نمایند.

ص :103

شوید،گفتند:ما دارای نیرو و هیبتی سخت هستیم و فرمان بدست تست،ببین چه دستور میدهی؟گفت:هنگامی که شاهان داخل شهری شوند تباهش میکنند و بزرگان آن را ذلیل می سازند و چنین می کنند.من هدیه ای بسوی ایشان می فرستم و منتظرم که فرستادگان بچه باز میگردند؟همین که نزد سلیمان آمد،گفت:مرا به مال امداد میکنید؟آنچه خدا بمن داده،بهتر از آن است که شما داده اید بلکه شما به هدیۀ خود خوشحالی میکنید؟برگرد بسوی ایشان،سوگند که با لشکری بسوی ایشان خواهم آمد که طاقت دفع آن نداشته باشند و سوگند که آنها را به خواری و فرومایگی از آنجا اخراج خواهم کرد.

قٰالُوا نَحْنُ أُولُوا قُوَّهٍ وَ أُولُوا بَأْسٍ شَدِیدٍ

:آنها در جوابش گفتند:ما از نظر قدرت و نیرو و شجاعت کمبودی نداریم.

وَ الْأَمْرُ إِلَیْکِ فَانْظُرِی مٰا ذٰا تَأْمُرِینَ

:و فرمان جنگ و صلح بدست تست.

ببین چه دستور میدهی تا ما عمل کنیم.اگر نظر تو صلح باشد صلح می کنیم و اگر نظرت جنگ باشد می جنگیم.

قٰالَتْ إِنَّ الْمُلُوکَ إِذٰا دَخَلُوا قَرْیَهً أَفْسَدُوهٰا

:بلقیس در پاسخ آنها گفت:

هر گاه ملوک بوسیلۀ جنگ بر شهری دست یابند،دست بویرانی و تخریب می زنند.

وَ جَعَلُوا أَعِزَّهَ أَهْلِهٰا أَذِلَّهً

:و برای اینکه بر اوضاع شهر مسلط شوند، بزرگان شهر را مورد اهانت قرار میدهند.

وَ کَذٰلِکَ یَفْعَلُونَ

:آنچه بلقیس بیان کرد،مورد تصدیق و تأیید خداوند قرار گرفته،می فرماید:همانطوری که بلقیس گفت،صحیح است و چنین می کنند.

برخی گویند:این قسمت هم تتمۀ گفتار بلقیس است و اتصال به سابق دارد (1).

وَ إِنِّی مُرْسِلَهٌ إِلَیْهِمْ بِهَدِیَّهٍ فَنٰاظِرَهٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ

:من هدیه ای بسوی سلیمان می فرستم و منتظرم ببینم این هدیه مورد قبول ایشان واقع می شود یا نه؟بلقیس میدانست که هدایا در روح زمامداران اثر فراوان دارد.به این وسیله میخواست بداند آیا سلیمان پیامبر است یا پادشاه؟اگر پیامبر است هدیه را نمیپذیرد و اگر ملک است هدیه را می پذیرد.

در بارۀ اینکه هدیه چه بود اختلاف است.برخی گفتند:غلامان و کنیزانی بیک لباس بودند بطوری که معلوم نمیشد کدام مرد است و کدام زن؟و برخی

ص :106

گفته اند:200 غلام و کنیز بود که غلامان لباس کنیز و کنیزان لباس غلام پوشیده بودند.برخی گفته اند:شمشیرهای زرین بود در جلد دیبا.

هنگامی که خبر این هدایا به سلیمان رسید به جنیان دستور داد تا آجرهای طلا ساختند و تمام راه را با آنها فرش کردند.حاملان هدیه که این وضع را مشاهده کردند،متوجه شدند که هدایای ایشان ناچیز و بی ارزش است.

برخی گفته اند:وی 500 غلام و 500 کنیز تقدیم سلیمان کرد.کنیزان را به قباها و کمربندها ملبس گردانید و دست و گردن غلامان را به طوقها و گردن بندهای زرین آرایش کرد و بگوش آنها گوشواره های درنشان آویخت و آنها را سوار بر اسبهای قیمتی که افسار آنها از طلای مرصع به جواهرات بود کرد و همراه 500 آجر طلا و 500 آجر نقره و تاجی مکلل به در و یاقوت و حقه ای که در آن دری سوراخ نشده و نگینی،دارای سوراخی کج و معوج بود،نزد سلیمان فرستاد.مردی از بزرگان قوم بنام منذر بن عمرو با عده ای از مردان برازنده نیز حامل نامه ای بودند که بحضور سلیمان بار یافتند.در نامه نام همۀ هدایا نوشته و اضافه شده بود:اگر پیامبر هستی میان کنیزان و غلامان تمیز ده و پیش از آنکه حقه را بگشایی بگو که در آن چیست؟ و در آن در که در داخل حقه است،سوراخی راست بوجود آور و در نگین ریسمان کن، بدون اینکه از جن یا انسانی کمک گیری.به فرستاده نیز دستور داد که در چهرۀ سلیمان بنگرد اگر او را خشمگین دید پادشاه است و از او نترسد.زیرا قدرتش به پای قدرت بلقیس نمیرسد و اگر در چهره اش آثار لطف دید،معلوم میشود که فرستادۀ الهی است.

فرستادۀ بلقیس حرکت کرد که نزد سلیمان رود.هدهد قبل از فرستاده نزد سلیمان آمد و جریان را به اطلاع او رسانید.سلیمان به جنیان دستور داد که خشت- های طلا و نقره را آماده سازند و میدانی به مساحت چند فرسخ از آن خشتها فرش سازند و اطراف میدان را دیواری از طلا و نقره برآورند.

آن گاه به جنیان دستور داد که فرزندان خود را حاضر کنند.جمعیت فراوانی

ص :107

جمع شدند و آنها را در سمت چپ و راست میدان بپای داشتند و سلیمان بر تخت خود نشست و چهار هزار کرسی در سمت راست و چهار هزار کرسی در سمت چپش نهادند.

به جنیان دستور داد که صفوفی بطول چند فرسخ تشکیل دهند و همچنین انسانها و وحوش و درندگان و مرغان و...

هنگامی که فرستادگان بلقیس بمیدان رسیدند و عظمت ملک سلیمان را دیدند، به حیرت در آمدند و تمام هدایای خود را انداختند و بحضور سلیمان آمدند.

سلیمان به نظر لطف به آنها نگریست و پرسید:چه پشت سر شماست؟ رئیس فرستادگان خصوصیات هدایا را به اطلاع سلیمان رسانید و نامۀ بلقیس را بحضورش تقدیم داشت.نامه را خواند و پرسید:حقه کجاست؟حقه را بدست سلیمان دادند.

جبرئیل نازل شد و از آنچه در حقه بود به او خبر داد و سلیمان برای فرستادۀ بلقیس بیان داشت.

فرستاده گفت:درست است،اکنون در را سوراخ و در نگین ریسمان کن.

سلیمان کرمی خرد را مأمور این کار کرد.کرم مویی بدهان گرفت و از این سوی نگین در آن سوی رفت.آن گاه میان کنیزان و غلامان تمیز داد باین ترتیب که دستور داد صورت خود را بشویند.کنیزان بیک دست آب برداشته،در دست دیگر می ریختند و صورت خود را می شستند و غلامان آب را بهمان دستی که بر میداشتند به صورت می زدند.کنیزان آب را به باطن دست می ریختند و غلامان بظاهر آن.

کنیزان آب را بدست می زدند و غلامان آب را بر دست جاری میکردند.

برخی گفته اند:بلقیس با هدایای خویش عصائی فرستاد که از پادشاهان حمیر به ارث برده بود و میگفت:میخواهم سلیمان سر و ته این عصا را بما نشان دهد و جامی پیش او فرستاد که پر از آبی کند که نه از آسمان است و نه از زمین.

سلیمان عصا را بهوا انداخت و گفت:هر طرف که جلوتر به زمین آید،ته- عصاست و به سپاه دستور داد که آن قدر بدوند تا عرق کنند.آن گاه جام را از عرق ایشان

ص :108

پر کرد و گفت:این نه از زمین است نه از آسمان (1).

فَلَمّٰا جٰاءَ سُلَیْمٰانَ قٰالَ أَ تُمِدُّونَنِ بِمٰالٍ

:هنگامی که فرستادۀ بلقیس نزد سلیمان آمد،گفت:مرا بوسیلۀ کثرت مال کمک می کنید؟ مقصود این است که وی نیازی به مال ندارد.

فَمٰا آتٰانِیَ اللّٰهُ خَیْرٌ مِمّٰا آتٰاکُمْ

:آنچه خداوند از ملک و نبوت و حکمت به من داده،بهتر است از آنچه از دنیا و ثروت آن به شما داده است.

بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ

:شما بهدایایی که بیکدیگر میدهید خوشحال می شوید.اما من به این چیزها خوشحال نمیشوم یعنی من توجهی به مال دنیا ندارم.

سپس بفرستادۀ بلقیس فرمود:

اِرْجِعْ إِلَیْهِمْ

:تو با همۀ هدایایی که آورده ای نزد قوم خود برگرد.

فَلَنَأْتِیَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لاٰ قِبَلَ لَهُمْ بِهٰا

:بخدا سوگند،لشکری بر سر ایشان فرو می آورم که قدرت دفع آن را نداشته باشند.

وَ لَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْهٰا أَذِلَّهً وَ هُمْ صٰاغِرُونَ

:و بخدا سوگند که آنها را از شهر یا کشورشان بیرون خواهم کرد.در حالی که ذلیل و فرومایه باشند.مگر اینکه دین مرا بپذیرند و نزد من آیند.

این عکس العمل سلیمان،دلیل بسیار روشنی بود بر نبوتش.بلقیس و مردم سبا دانستند که وی فرستادۀ خداست و همچون ملوک دیگر شیفتۀ مال و منال نیست.

ص :109

بلقیس گفت:خدایا بخود ظلم کردم و با سلیمان در برابر خداوندی که رب العالمین است،تسلیم گشتم.

3-وهب گوید:میخواست بدینوسیله معجزه ای کند تا دلیلی بر صدق نبوتش باشد.زیرا بلقیس این تخت را بجا گذاشته و افرادی را به نگهبانی آن گماشته بود.

ابن عباس می گوید:سلیمان مرد مهیبی بود و کسی پیش او حرف نمیزد تا وقتی که وی سؤال میکرد.روزی بر تختش نشست و در نزدیکی خود غباری دید.

پرسید:این چیست:گفتند:یا رسول اللّٰه،بلقیس است که در اینجا فرود آمده است همین موقع بود که سلیمان گفت:چه کسی تختش را پیش از آنکه نزد من آیند می آورد؟ در بارۀ کلمۀ«مسلمین»نیز دو وجه است:

1-مقصود این است که آنها به حال ایمان و یکتا پرستی نزدش آیند.

2-مقصود این است که آنها در برابر قدرت و سلطنتش تسلیم شده باشند.

قٰالَ عِفْرِیتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقٰامِکَ وَ إِنِّی عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أَمِینٌ

:دیو نیرومندی از جنیان گفت:پیش از آنکه از مجلس قضاوت برخیزی تختش را پیش تو حاضر میکنم،که من بر آوردن آن در یک مدت کوتاه قادر و برای حفظ جواهراتی که در آن است،امینم.

از این جمله استفاده می شود که قدرت قبل از فعل است و(چنان که متکلمین میگویند)لازم نیست بهمراه فعل باشد.زیرا دیو پیش از آنکه تخت را بیاورد، می گوید:بر آوردن آن قادرم.

سلیمان از بامداد تا ظهر برای قضاوت بر مسند خود می نشست،بدیو گفت:

کسی میخواهم که سریع تر آن را حاضر کند.

قٰالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتٰابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ

:

وزیر سلیمان و خواهر زاده اش آصف برخیا که از صدیقین بود و اسم اعظم خدا را میدانست،پاسخ سلیمان را داد و برای این کار داوطلب شد.

گفته اند:اسم اعظم«اللّٰه»و در مرحلۀ بعد«رحمان»است.برخی گفته اند:

«یا حی یا قیوم»است که به زبان عربی«اهیا شراهیا»می شود.برخی گفته اند:

«یا ذا الجلال و الاکرام»و برخی گفته اند«یا الهنا و اله کل شیء إلهاً واحدا لا اله

ص :113

الا انت»است.

برخی گفته اند:کسی که اسم اعظم را میدانست انسانی بود بنام«بلخیا»و برخی گفته اند:اسطوم و برخی گفته اند:خضر است.برخی گفته اند:جبرئیل است که به اذن خداوند در فرمان سلیمان بود.برخی گویند:خود سلیمان است که میخواست نعمت های خدا را بر خود نشان دهد.ولی این قول بعید است و مفسرین چنین قولی را نپذیرفته اند.

کسی که داوطلب این کار شد،دانشی از کتاب دارا بود.مقصود از کتاب بقولی لوح محفوظ و بقولی کتاب آسمانی است که بر پیامبران نازل می شود.برخی گفته اند:

مقصود کتاب(نامه)سلیمان بسوی بلقیس است. (1)

در بارۀ «قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ» اختلاف است:

برخی گویند:یعنی پیش از آنکه شخصی که به اندازۀ میدان دید چشم تو از تو دور است نزد تو آید،تخت را پیش تو می آورم.(این معنی هم از قتاده و غلط است زیرا آن عفریت گفته بود پیش از آنکه از جایت برخیزی تخت را حاضر میکنم.

مترجم).

برخی گویند:یعنی پیش از آنکه چشم تو به نهایت خود برسد و برگردد (یعنی بستن و باز کردن چشم).

ص :114

سعید بن جبیر گوید:وی به سلیمان گفت:به آسمان نگاه کن.هنوز چشمش به آسمان متوجه بود که تخت را حاضر کرد.

برخی گویند:ارتداد چشم یعنی نگاه کردن با چشم تا وقتی که خسته شود و از دیدن عاجز گردد،پس مقصود این است که سلیمان چشمش را به نقطۀ دور دستی بدوزد،پیش از آنکه چشمش خسته شود،تخت نزد او حاضر است.

کلبی می گوید:آصف به سجده افتاد و اسم اعظم خدا را بر زبان راند و دعا کرد:

تخت بلقیس به زمین فرو رفت و از جلو تخت سلیمان سر بیرون آورد.

در بارۀ کیفیت آورده شدن تخت هم وجوهی ذکر کرده اند:

1-فرشتگان تخت را به فرمان خدا آوردند 2-باد آن را آورد.

3-به ارادۀ خداوند تخت به حرکت در آمد و حاضر شد.

4-به زمین فرو رفت و از جلو سلیمان ظاهر گشت.

5-زمین زیر آن پیچیده شد.این وجه از امام صادق(ع)روایت شده است.

6-خداوند تخت را در جای خود معدوم کرد و در مجلس سلیمان بوجود آورد.این قول بنا بر مذهب ابو هاشم نادرست و بنا بر مذهب ابو علی جبائی که فناء بعض اجسام را جایز میداند درست است.

در این کلام حذف بسیاری است،زیرا تقدیر این است که:سلیمان به او گفت:

بیاور و او از خدا مسألت داشت و تخت حاضر شد و سلیمان آن را نزد خود بر سر پا دید.

فَلَمّٰا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قٰالَ هٰذٰا مِنْ فَضْلِ رَبِّی

:هنگامی که سلیمان تخت را پیش خود دید که بهمان سرعت حاضر شده است،زبان به شکرگزاری گشوده، گفت: این از نعمت و احسان خداست بر من.زیرا انجام چنین عمل سریعی با همۀ صعوبت و تعذری که دارد معجزه است و به علو قدر و جلالت و شرافت سلیمان دلالت دارد.

لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ

:خداوند میخواهد با این نعمت مرا بیازماید که آیا شکرگزاری میکنم یا کفر نعمت می کنم؟

ص :115

وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّمٰا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ

:هر که شکر کند برای خود اوست.زیرا نفع آن به خودش میرسد نه به دیگران.چنان که می فرماید: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ» (اگر خوبی کنید،برای خودتان خوبی می کنید:اسراء 7).

وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ

:و هر که کفران نعمت کند،خدای من به بندگان نیازمند نیست،بلکه آنها به وی محتاجند که ثواب و اجر از او بگیرند و خدای من بر همۀ بندگان خود چه شاکر و چه کافر و چه عاصی و چه مطیع،کریم است و کفر و عصیان ایشان وی را از فضل و احسان باز نمیدارد.

قٰالَ نَکِّرُوا لَهٰا عَرْشَهٰا نَنْظُرْ أَ تَهْتَدِی أَمْ تَکُونُ مِنَ الَّذِینَ لاٰ یَهْتَدُونَ

:

سلیمان گفت:تخت بلقیس را بنحوی متغیر سازید که برایش ناآشنا باشد.مقصود سلیمان این بود که میزان خرد بلقیس را بدست آورد و معلوم دارد که آیا بلقیس متوجه این موضوع می شود یا نه؟برخی گفته اند:میخواست ببیند بلقیس از اینکه تختش را حاضر کرده اند متوجه عظمت خداوند و قدرت او و نبوت سلیمان می شود یا نه؟ ابن عباس می گوید:جواهرات و نگینهایی که بر تخت بود از آن جدا کردند.

مجاهد گوید:سرخ را سبز و سبز را سرخ کردند،عکرمه گوید:چیزی از آن جدا کردند و چیزی به آن افزودند.

فَلَمّٰا جٰاءَتْ قِیلَ أَ هٰکَذٰا عَرْشُکِ قٰالَتْ کَأَنَّهُ هُوَ

:هنگامی که بلقیس آمد، از او پرسیدند:آیا تخت تو چنین است؟وی بدون اینکه جواب قطعی بدهد،گفت:

مثل اینکه خودش است!و این دلالت بر کمال عقل او میکند.نگفت:آری.زیرا در آن تغییر مشاهده کرد و نگفت:نه،زیرا میدید با تخت خودش شبیه است.وانگهی او میدانست که آوردن تخت در این مدت کوتاه،از قدرت بشر عادی خارج است.

مقاتل گوید:او تخت را شناخت.لکن او را به اشتباه انداخته،گفتند:تخت تو چنین است؟او هم به تردید افتاد و گفت:گویا همان است.و اگر به او گفته بودند:آیا تخت تو این است؟میگفت:آری.

عکرمه گوید:بلقیس حکیمه بود.فکر کرد اگر بگویم:اوست یا نه اوست،

ص :116

تکذیبم میکنند.از اینرو گفت:گویا اوست.آن گاه به او گفتند:همین تخت تست که درهای بسته و نگهبانان نتوانستند آن را،محافظت کنند.

وَ أُوتِینَا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهٰا وَ کُنّٰا مُسْلِمِینَ

:بلقیس گفت:ما پیش از دیدن این معجزۀ عجیب به نبوت سلیمان علم داشتیم و امر او را مطیع بودیم.

برخی گویند:این قسمت از کلام سلیمان است.یعنی ما از پیش به خدا و قدرتش علم داشتیم و در پیشگاهش اخلاص میورزیدیم،و بقولی یعنی:ما از پیش میدانستیم که بلقیس بخدای یکتا ایمان می آورد.

برخی گفته اند:این قسمت از کلام قوم سلیمان است.

وَ صَدَّهٰا مٰا کٰانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ

:مجاهد گوید:یعنی پرستش خورشید، بلقیس را پس از دیدن این اعجاز از عبادت خداوند بازداشت.

برخی گفته اند:یعنی سلیمان بلقیس را از پرستش خورشید منع کرد.

برخی گفته اند:یعنی ایمان بخدا او را از پرستش خورشید باز داشت.

إِنَّهٰا کٰانَتْ مِنْ قَوْمٍ کٰافِرِینَ

:بدنبال بیان فوق میگوید:بلقیس از قومی بود که خورشید می پرستیدند و در میان آنها بزرگ شده بود و جز پرستش خورشید چیزی نیاموخته بود.

قِیلَ لَهَا ادْخُلِی الصَّرْحَ

:صرح جای گسترده و سر باز است.میگویند:هنگامی که سلیمان ملکۀ سبا را دید،به شیاطین امر کرد که صرح بسازند.صرح سطحی است از شیشه که در زیر آن آب است و در داخل آب ماهی و قورباغه و جانوران آبزی ریختند،آن گاه تختی در وسط آن گذاشتند و سلیمان بر روی آن نشست،برخی گفته اند:

صرح قصر شیشه ای است و از درخشندگی همچون آب است.

ابو عبیده میگوید:هر بنای شیشه ای یا سنگی محکمی را صرح می نامند.

سلیمان فرمان ساختن چنین بنائی را داد برای اینکه عقل بلقیس را آزمایش کند و ببیند آیا وی با دیدن این آثار عجیب ایمان به خدا می آورد یا نه؟ برخی گویند:جنیان می ترسیدند که سلیمان با بلقیس ازدواج کند و همیشه

ص :117

در اسارت سلیمان و فرزندانش باقی بمانند از اینرو پیش سلیمان به بدگویی از بلقیس پرداختند تا نسبت به او بی میل شود.گفتند:بلقیس کم عقل است و پاهایش شبیه سم الاغ است.سلیمان بلقیس را آزمایش کرد و خلاف گفتۀ جنیان ثابت شد.

برخی گویند:به سلیمان گفته بودند که پاهای بلقیس مو دارد.هنگامی که بلقیس پاها را عریان کرد موهای پایش ظاهر شد و سلیمان را خوش نیامد.از جنیان در اینباره مشورت کرد،آنها برای علاج آن به ساختن حمام و تهیۀ نوره پرداختند و برای اولین بار نوره ساخته شد.

فَلَمّٰا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّهً وَ کَشَفَتْ عَنْ سٰاقَیْهٰا

:هنگامی که بلقیس آن بنای آبگینه را دید،گمان کرد که استخری است و ساق های خود را برهنه کرد که داخل آب شود.

گویند:هنگامی که بلقیس این صحنه را دید،گفت:پسر داوود برای کشتن من هیچ راهی نداشت جز اینکه مرا در آب غرق کند؟و غرورش اجازه نداد که اظهار ترس کند و داخل آب نشود.

عادت آنها پوشیدن کفش نبود.

قٰالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوٰارِیرَ

:همین که ساق خود را برهنه کرد،سلیمان به او گفت:این بنای صاف و هموار از شیشه است و آب نیست.

قٰالَتْ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمٰانَ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ

:

هنگامی که بلقیس تخت سلیمان و آن منظرۀ عجیب را مشاهده کرد،گفت:خدایا بوسیلۀ کفر بخودم ظلم کردم و همراه سلیمان بخدا ایمان آوردم و بدین ترتیب ایمانش کامل گردید.

گویند:هنگامی که نشست،سلیمان او را دعوت بیکتا پرستی کرد و بلقیس چون آیات و معجزات را مشاهده کرده بود اجابت کرد و ایمان آورد.

برخی گویند:چون تصور کرده بود که سلیمان قصد دارد غرقش کند،از اینرو وقتی که فهمید چنین نبوده است،گفت:بخودم ظلم کردم که در بارۀ سلیمان گمان بد بردم.

در اینکه پس از این جریان،بلقیس چه کرد،اختلاف است.برخی گویند:

ص :118

سلیمان با او ازدواج کرد و او را بر سلطنت ابقاء نمود.برخی گویند:او را بعقد پادشاهی بنام تبع در آورد و او را به جای خود برگرداند و یکی از امرای جنی یمن را مأمور به اطاعت او کرد تا هر چه میخواهد در یمن برایش بسازد.

گویند:شخصی از عبد اللّٰه بن عتبه سؤال کرد که آیا سلیمان با بلقیس ازدواج کرد؟او جواب داد:چیزی در اینباره نمیدانم.آخرین مطلبی که از او در قرآن موجود است همین است که: «أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمٰانَ.» در تفسیر عیاشی است که موسی بن محمد(ع)میگوید بخدمت برادرم امام علی نقی(ع)رسیدم و این بعد از آنی بود که از او مواعظ زیادی شنیده و سر به اطاعتش تسلیم کرده بودم.عرض کردم:فدایت شوم.یحیی بن اکثم مسائلی از من پرسیده است حضرت خندید و فرمود: جوابش داده ای؟گفتم:نه.فرمود:چرا.گفتم:نمیدانستم.

فرمود:چه مسائلی است؟گفتم:بگوئید که آیا سلیمان به علم آصف برخیا نیاز داشت؟ و چند مسألۀ دیگر.

فرمود:برادر،بنویس:

بنام خداوند رحمان رحیم،در بارۀ قول خداوند: «قٰالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتٰابِ...» سؤال کردم.او آصف برخیاست که سلیمان از آنچه او می شناخت عاجز نبود.ولی میخواست که امتش-اعم از جن و انس-بدانند که آصف بعد از او حجت خداست و این از علم خود سلیمان بود که به آصف به ودیعت داده و خدا به او تفهیم کرده بود.تا بعد از سلیمان در بارۀ امامت آصف اختلاف نکنند.هم چنان که در حیات حضرت داوود خداوند علم را به سلیمان تفهیم کرده بود تا امامت و نبوتش بعد از داوود معلوم باشد و حجت بر مردم تمام.

ص :119

می کردند،گفت:چرا می گویید:اگر آنچه تو آورده ای حق است،عذاب بر ما نازل کن؟چرا طلب رحمت نمیکنید؟ در اینجا عذاب«سیئه»خوانده شده است زیرا درد و الم در بردارد و به علاوه کیفر سیئه است.

لَوْ لاٰ تَسْتَغْفِرُونَ اللّٰهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ

:چرا از خدا طلب مغفرت نمیکنید تا به شما رحمت کند و از گناه شرک شما چشم بپوشد.

قٰالُوا اطَّیَّرْنٰا بِکَ وَ بِمَنْ مَعَکَ

:گفتند:ما ترا و آنهایی که بدین تو آمده اند، بفال بد گرفته ایم.علت این بود که باران نیامده و دچار قحطی و گرسنگی شده بودند، از اینرو گفتند:این شومی و بدبختی بخاطر شماست که دامنگیر ما شده است.

قٰالَ طٰائِرُکُمْ عِنْدَ اللّٰهِ

:صالح گفت:این شومی بخاطر کفرتان دامنگیرتان شده است.

نمونۀ این مطلب را در قصۀ موسی دارد: «یَطَّیَّرُوا بِمُوسیٰ وَ مَنْ مَعَهُ أَلاٰ إِنَّمٰا طٰائِرُهُمْ عِنْدَ اللّٰهِ» (موسی و پیروانش را بفال بد گرفتند.بدانید که شومی آنها بواسطۀ کفرشان از ناحیۀ خداست:اعراف 131) بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ :ابن عباس گوید:یعنی شما مردم به نیک و بد امتحان می شوید.محمد بن کعب گوید:یعنی به سبب اعمال زشتتان گرفتار کیفر می شوید.

برخی گفته اند:یعنی به طاعت و معصیت خدا امتحان می شوید.

وَ کٰانَ فِی الْمَدِینَهِ تِسْعَهُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لاٰ یُصْلِحُونَ

:

در شهر صالح که همان حجر است نه نفر از اشراف بودند که گمراه بوده در کشتن ناقۀ صالح کوشش میکردند و خدا را اطاعت نمیکردند.

ابن عباس نام آنها را اینطور ذکر کرده:قدار بن سالف،مصدع،دهمی،دهیم، دعمی،دعیم،اسلم،قتال و صداف.

قٰالُوا تَقٰاسَمُوا بِاللّٰهِ لَنُبَیِّتَنَّهُ وَ أَهْلَهُ

:اینها گفتند:قسم بخورید بخدا که صالح و اهلش را شبانه بکشیم.

ص :122

ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِیِّهِ مٰا شَهِدْنٰا مَهْلِکَ أَهْلِهِ وَ إِنّٰا لَصٰادِقُونَ

:آن گاه بخویشان صالح بگوئیم که ما آنها را نکشته ایم و نمیدانیم آنها را کی کشته است و ما راست می گوئیم.

زجاج می گوید:نقشۀ آنها این بود که صالح و بستگانش را بکشند،آن گاه نزد خویشانش منکر شوند که آنها را کشته اند و یا از حال آنها خبر دارند.این بود نیرنگ آنها که خداوند در بارۀ آن می فرماید:

وَ مَکَرُوا مَکْراً وَ مَکَرْنٰا مَکْراً وَ هُمْ لاٰ یَشْعُرُونَ

:آنها نیرنگ کردند و ما به تعجیل عقوبت،کیفر نیرنگشان را دادیم و آنها از این امر بی خبر بودند.هنگامی که آمدند صالح را بکشند،خداوند فرشتگانی فرستاد و آنها را با سنگ کشتند و صالح سالم ماند.

برخی گفته اند:خداوند صالح را مأمور کرد که از میان آنها خارج شود آن گاه گرفتار عذابشان کرد.

برخی گفته اند:در زیر کوهی جمع شدند تا بروند و بصالح حمله کنند که کوه بر سر آنها فرود آمد.

فَانْظُرْ کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَهُ مَکْرِهِمْ أَنّٰا دَمَّرْنٰاهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِینَ

:ببین که چگونه کیفر نیرنگشان را دادیم و به صیحۀ جبرئیل هلاکشان کردیم.

فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خٰاوِیَهً بِمٰا ظَلَمُوا

:اکنون خانه های آنها را بنگر که بواسطۀ ظلمشان خالی مانده است.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَهً لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ

:در هلاک ایشان آیتی است برای آنها که بچشم عبرت بنگرند.

این آیه دلالت دارد بر اینکه نتیجۀ ظلم خرابی خانه هاست.در روایت است که ابن عباس میگفت:در کتاب خدا می بینم که ظلم خانه ها را خراب میکند و همین آیه را میخواند.

برخی گویند:این خانه ها در وادی القری میان مدینه و شام است.

ص :123

وَ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَ کٰانُوا یَتَّقُونَ

:و کسانی که به صالح ایمان آوردند و تقوی پیشه کردند نجات دادیم.

گفته اند:اینها چهار هزار نفر بودند که صالح آنها را به حضرموت برد.علت اینکه آنجا را حضرموت نامیده اند،این است که وقتی صالح به آنجا رفت، جان سپرد.

ص :124

یا آنچه شریک می سازند؟

کرده باشی بگو:ستایش خدا را.

برخی گویند:یعنی بمنظور شکر بر هلاک کافران بگو:ستایش خدا را.

وَ سَلاٰمٌ عَلیٰ عِبٰادِهِ الَّذِینَ اصْطَفیٰ

:و سلام بر بندگانی که خداوند به- نبوت آنها را بر بندگان خود برگزید.

برخی گویند:یعنی سلام بر یاران محمد(ص)و برخی گویند یعنی سلام بر امت محمد(ص).

معنی سلام،سالم ماندن ایشان است از عذاب کفار.

علی بن ابراهیم گوید:مقصود آل محمد(ص)است.

آن گاه به مشرکین می گوید:

آللّٰهُ خَیْرٌ أَمّٰا یُشْرِکُونَ

:آیا خدا برای پرستندگان خود بهتر است یا بتهای بی جان و بی خاصیت برای پرستندگان خودشان؟ مقصود از این بیان این است که پس از ذکر سرگذشت کافران هشداری به مشرکین مکه دهد.یعنی خداوند بندگان مؤمن خود را از هلاکت نجات داد ولی بتها پرستندگان خود را نجات ندادند.

ص :127

او را کمک دهد؟ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ :بلکه با او خدایی نیست،کفار مکه گرفتار شرک هستند.

أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَرٰاراً وَ جَعَلَ خِلاٰلَهٰا أَنْهٰاراً

:آیا خدایان شما بهترند یا خدایی که زمین را مستقر و استوار گردانید و در نواحی آن رودهایی قرار داد که زراعت ها را برویاند و خلق را بدان حیات بخشد.

وَ جَعَلَ لَهٰا رَوٰاسِیَ

:و برای آن کوه هایی قرار داد که استوار بماند.

وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حٰاجِزاً

:و از قدرت خویش،میان آب شور و شیرین فاصله ای انداخت که با یکدیگر مخلوط نشوند.

أَ إِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ

:آیا با خدا خدایانی است؟ولی بیشتر آنها از یگانگی خداوند و کمال قدرت و عظمت او بی خبرند.

أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذٰا دَعٰاهُ

:آیا خدایان شما بهتر است یا آن خدایی که درمانده را اجابت و بیچارگیش را برطرف می کند؟اجابت دعای درمانده این است که خواستش را عمل کنند و این برای کسی ممکن است که قدرت بر اجابت داشته و صاحب اختیار باشد.درمانده ترین افراد کسی است که گنهکار باشد و از خدا طلب مغفرت کند.آدم ترسیده ای که طلب ایمنی میکند و بیماری که عافیت میخواهد و محبوسی که خواهان خلاص است،همه افراد گرفتاری هستند که بخداوند بزرگ و مهربان پناه می برند.

علت اینکه در اینجا اجابت درمانده را ذکر میکند،با اینکه گاهی هم خداوند افراد غیر درمانده را اجابت میکند،این است که سؤال و درخواست افراد درمانده، بیشتر از روی خضوع است تا دیگران.

وَ یَکْشِفُ السُّوءَ

:خدایی که سختی ها و گرفتاریها را بر طرف می سازد.

وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفٰاءَ الْأَرْضِ

:و خدایی که قرنها را جانشین یکدیگر می کند و با هلاک کردن نسل گذشته،نسل بعد را جای آنها قرار میدهد.بعضی گویند:

شما را جانشین کفار می سازد و بلاد آنها را به شما میدهد.

ص :131

أَ إِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ قَلِیلاً مٰا تَذَکَّرُونَ

:آیا با خداوند خدایی است؟شما مردم کمی پند میگیرید،نه بسیار.یا اینکه مردم مشرک کمی پند میگیرند.(بنا بر قرائت یاء) أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُمٰاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ :آیا خدایان شما بهتر است یا آنکه شما را در خشکی و دریا براه راست هدایت می کند؟این دلالت،بوسیلۀ ماه و ستارگان است.چنان که می فرماید: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهٰا فِی ظُلُمٰاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ» (خداوند کسی است که ستارگان را وسیلۀ هدایت شما در تاریکیهای خشکی و دریا قرار داد:انعام 97) وَ مَنْ یُرْسِلُ الرِّیٰاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ :خدایی که بادها را می فرستد تا پیش از نزول باران رحمتش نویدی و بشارتی باشند.(تفسیر این قسمت در سوره اعراف گذشت).

أَ إِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ تَعٰالَی اللّٰهُ عَمّٰا یُشْرِکُونَ

:آیا با خداوند متعال،خدایی است؟ پندار مشرکین باطل و خداوند از داشتن شریک منزه است.

أَمَّنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ

:آیا خدایان شما بهترند یا خدایی که موجودات را از نیستی به هستی می آورد،آن گاه آنها را میمیراند و پس از مرگ آنها را زنده می سازد؟ علت بیان این مطلب این است که آنها معترف بودند که خداوند آفریدگار است.از این راه میخواهد آنها را به اعتراف نسبت به معاد وادارد.زیرا کسی که قادر بر ایجاد است قادر بر اعاده است.

وَ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ

:و خدایی که بوسیلۀ باران و میوه ها و گیاهان زمین به شما روزی میدهد.

أَ إِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ

:آیا با خداوند خدایی است که قادر بر این کار باشد؟ قُلْ هٰاتُوا بُرْهٰانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ :بگو:برهان خود را بیاورید اگر در نسبت شریک بمن دادن راستگو هستید.از آنجا که قادر بر اقامۀ برهان نیستند، معلوم می شود که با من خدایی نیست و جز من کسی استحقاق پرستش ندارد.

ص :132

قُلْ لاٰ یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلاَّ اللّٰهُ وَ مٰا یَشْعُرُونَ أَیّٰانَ یُبْعَثُونَ

:

بگو:فرشتگان و جنیان و انسان،هیچکدام از امور غیبی و از آینده خبر ندارند و نمیدانند که کی محشور می شوند؟ این آیه هم مثل آیۀ قبل،دلیل بر قدرت خداوند است.

ص :133

تکن:مخفی کند.

برمیخیزیم؟یعنی چنین چیزی بعید است و باید انکار شود.

لَقَدْ وُعِدْنٰا هٰذٰا نَحْنُ وَ آبٰاؤُنٰا مِنْ قَبْلُ

:این وعده ای است که از پیش به ما و پدرانمان داده شده و چیزی قابل قبول نبوده است.

إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ

:این مطلب چیزی جز گفته ها و اکاذیب گذشتگان نیست.

قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَهُ الْمُجْرِمِینَ

:ای محمد، به آنها بگو:در زمین بگردید و عاقبت کسانی که کافر شدند و معصیت خدا کردند، ببینید که چگونه خدا آنها را هلاک کرد و دیار آنها را ویران گردانید.

وَ لاٰ تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ تَکُنْ فِی ضَیْقٍ مِمّٰا یَمْکُرُونَ

:بر تکذیب و بی ایمانی آنها غمگین مباش و از نیرنگ های آنها نترس که خداوند حافظ و یاور تست.

وَ یَقُولُونَ مَتیٰ هٰذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ

:می گویند:این وعده ای که بما میدهی،اگر راست است،کی خواهد بود؟ قُلْ عَسیٰ أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ بَعْضُ الَّذِی تَسْتَعْجِلُونَ :بگو:عذابی که نسبت به آن عجله دارید،برای شما نزدیک است.

(هر گاه کلمۀ«عسی»را خدا استعمال کند،دلالت بر وجوب دارد)یعنی گرفتار عذاب جنگ بدر خواهید شد. پس از مرگ هم عذابهایی در انتظار شماست.

وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النّٰاسِ

:خدای تو به نعمتهای دینی و دنیوی بر مردم تفضل میکند.

برخی گفته اند:یعنی آنها را مهلت میدهد که توبه کنند.

فضل خدا زیادی نعمت اوست که ایجاب شکر میکند و عدل،حق بنده است.

البته فضل خداوند نسبت به بندگان مطابق حکمت و مصلحت است.

وَ لَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَشْکُرُونَ

:ولی بیشتر ایشان شکر نعمت های خدا را بجا نمی آورند.

وَ إِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ مٰا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَ مٰا یُعْلِنُونَ

:خداوند به آنچه در

ص :137

دلها پنهان میکنند و آنچه آشکار می سازند داناست.

وَ مٰا مِنْ غٰائِبَهٍ فِی السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ إِلاّٰ فِی کِتٰابٍ مُبِینٍ

:هیچ حقیقت نهفته ای در آسمان و زمین نیست مگر اینکه در لوح محفوظ آشکار است.

برخی گویند:یعنی کارهای ایشان نزد او محفوظ است و فراموش نمیشود.

چنان که گفته شود:کارهای تو پیش من مکتوب،یعنی محفوظ است.

ص :138

وَ إِنَّهُ لَهُدیً وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ

:قرآن برای مردم مؤمن،وسیلۀ هدایت است و نعمت.

إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ بِحُکْمِهِ

:خداوند در روز قیامت میان کسانی که در بارۀ دینش اختلاف داشته اند،حکم میکند.

مقصود این است که حکم مخصوص خداست و حکم غیر او نافذ نیست و حق هر کسی را به او میدهد.بعلاوه به مظلوم وعده میدهد که داد او را از ظالم می گیرد.

وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ

:او بر هر چه بخواهد قادر است و حق و باطل را می- شناسد و هر کسی را مطابق عملش پاداش میدهد.

این آیه تسلیتی است برای کسانی که در امور دینی مخالفت شده اند.مطابق این آیه،سرانجام خداوند میان آنها حکم خواهد کرد.

فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّٰهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ

:بخدا توکل کن که تو بر حقیقت واضح و آشکار هستی و کسی که بر حق است بیشتر شایستۀ توکل است تا کسی که بر باطل است.

این خطاب اگر چه به پیامبر است،ولی مقصود سایر مؤمنین است (1).

اکنون کافران را تشبیه بمردگان کرده،می فرماید:

إِنَّکَ لاٰ تُسْمِعُ الْمَوْتیٰ وَ لاٰ تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعٰاءَ إِذٰا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ

:کافران هم مثل مردگان که وسیلۀ ادراک ندارند و مثل کران که گوش شنوا ندارند،موعظه های پیامبر را نمی شنوند و مورد تأمل قرار نمیدهند.در عین حال آدم کر اگر بایستد و توجه کند،میشود چیزی به او فهمانید.ولی آدم کری که روی گردان باشد و فرار

ص :141

کند نمیشود چیزی به او حالی کرد،آدمی که بر جهل خود مصمم است،مانند مرده و مانند آدم کر است و به هیچ وجه گوش به دعوت نمیدهد و فکر خود را در بارۀ آن بکار نمی اندازد.

وَ مٰا أَنْتَ بِهٰادِی الْعُمْیِ عَنْ ضَلاٰلَتِهِمْ

:تو کوران را نمیتوانی از راه ضلالت برگردانی.اینها هم مثل کوران از آیات و معجزات تو بهره نمیگیرند.در اینجا جهل را بمنزلۀ کوری قرار داده است.زیرا همانطور که کوری انسان را از دیدن باز میدارد،جهل هم انسان را از تشخیص حقیقت مانع می شود.

إِنْ تُسْمِعُ إِلاّٰ مَنْ یُؤْمِنُ بِآیٰاتِنٰا فَهُمْ مُسْلِمُونَ

:حق را کسی از تو می شنود که تسلیم و منقاد و اهل ایمان و نظر در آیات ما باشد.

در اینجا قبول حق را شنیدن آن و ترک قبول حق را نشنیدن آن حساب کرده است.

وَ إِذٰا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنٰا لَهُمْ دَابَّهً مِنَ الْأَرْضِ

:هنگامی که عذاب بر آنها واجب گردد،جنبنده ای در میان صفا و مروه خارج می کنیم تا مؤمن را خبر دهد که مؤمن است و کافر را خبر دهد که کافر است.در این وقت است که تکلیف برداشته می شود و توبۀ کسی قبول نمیگردد.یکی از نشانه های قیامت همین است.گفته اند:

هیچ مؤمنی و منافقی نمیماند مگر اینکه از این جنبنده مطلع می شود.شبی بیرون می آید که مردم بسوی منی می روند.

برخی گفته اند:این جنبنده هنگامی خارج می شود که کار آنها به جایی رسد که هیچیک از آنها رستگار نشوند.

قتاده گوید:یعنی هنگامی که خدا بر آنها غضب کند.

برخی گفته اند:در وقتی که قیامت نزدیک شده و عذاب آنها را فرا گیرد.

ابو سعید خدری و ابن عمر گویند:هنگامی است که امر بمعروف و نهی از منکر را ترک کنند.

از علی(ع)پرسیدند:دابه(جنبنده)چیست؟فرمود:بخدا سوگند که دم

ص :142

ندارد،ریش دارد.

از این روایت استفاده می شود که دابه یک انسان است.

از ابن عباس روایت شده است که دابه یکی از جانوران زمین است و دارای پر و بال و چهار پاست.

حذیفه از پیامبر خدا روایت کرده است که حیوانی است بطول 60 ذراع که هیچکس نمیتواند آن را بگیرد و احدی نمیتواند از چنگ او فرار کند.میان دو چشم مؤمن علامت گذاشته،می نویسد:مؤمن.و میان دو چشم کافر اثر گذاشته، می نویسد:کافر.عصای موسی و انگشتری سلیمان با اوست.صورت مؤمن را به عصا روشنی میدهد و بینی کافر را به انگشتری مهر می زند تا به مؤمن خطاب شود:ای مؤمن و به کافر خطاب شود:ای کافر.

در روایت است که پیامبر خدا فرمود:این موجود سه بار خروج میکند:

یک بار در مدینه و اطراف آن و یک بار در مکه و نواحی آن.آن گاه در یک روز مردم را وارد بزرگترین و با حرمت ترین مساجد-یعنی مسجد الحرام-میکند و در گوشۀ مسجد مردم را می ترساند و به آنها نزدیک می شود و میان رکن حجر الاسود تا باب بنی مخزوم از سمت راست کسی که به خارج می رود،قرار دارد.گروهی از او دور می شوند و گروهی اطراف او می مانند و میدانند که خدا را عاجز نمیکنند.آن گاه سر خود را از خاک پاک می کند و به پاک کردن صورتها می پردازد.آن چنان که مثل ستاره های درخشان شوند.آن گاه در زمین حرکت میکند و هیچکس نمیتواند او را دریابد یا از او فرار کند.حتی اینکه بعضی از مردم از ترس او به نماز می ایستند و او از پشت سر نزد او آمده،می گوید:اکنون نماز میگذاری؟آن گاه پیش روی او آمده، او را مس میکند و مردم بوطن های خود می روند و در سفرها رفیق هم می شوند و در اموال شرکت می کنند و کافر از مؤمن شناخته می شود.طوری که مؤمن را بنام مؤمن و کافر را بنام کافر میخوانند (1).

ص :143

وهب می گوید:این موجود صورتش شبیه صورت انسان و سایر اندامش شبیه مرغ است.چنین موجودی جز از معجزات الهی نخواهد بود.از علی(ع)روایت شده است که این موجود صاحب عصا و حدیده است.

از امام صادق(ع)روایت شده که مردی به عمار یاسر گفت:آیه ای در کتاب خدا قلبم را فاسد کرده است.عمار پرسید:کدام آیه؟گفت:این آیه: أَخْرَجْنٰا لَهُمْ دَابَّهً مقصود از دابۀ زمین چیست؟عمار گفت:بخدا نمی نشینم و نمیخورم و نمی نوشم تا بتو نشان دهم.عمار با آن مرد نزد علی(ع)آمد.حضرت مشغول خوردن خرما و سرشیر بود فرمود:بیا.عمار نشست و با حضرت مشغول خوردن شد.آن مردم تعجب کرد.وقتی که عمار برخاست،آن مرد گفت:سبحان اللّٰه!تو قسم خوردی که نخوری و ننوشی مگر اینکه آن دابه را بمن نشان دهی.عمار گفت:اگر عقل داری بتو نشان دادم.

همین داستان را عیاشی از ابو ذر نقل کرده است. (1)

تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النّٰاسَ کٰانُوا بِآیٰاتِنٰا لاٰ یُوقِنُونَ

.این موجود عجیب با مردم سخن می گوید که آنها به آیات ما یقین نداشتند.برخی گفته اند:یعنی مردم به سخن این موجود و خروج او یقین نداشتند.

به احتمال بعضی از مفسران کلام آن موجود با مردم این است که مؤمن و کافر را مشخص می سازد یا اینکه کفار را با سخنان ناخوشایندشان به سوی آتش می راند.

وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیٰاتِنٰا فَهُمْ یُوزَعُونَ

:

روزی که از هر امتی گروهی از آنها که آیات ما را تکذیب می کنند محشور می کنیم

1)

(دارند،مع الوصف ناظر بیک حقیقت مهم هستند و آن عبارت است از اینکه در آینده ای دور یا نزدیک، باید حقیقت و عدل بر کرسی اقتدار نشیند و باطل و ظلم از زندگی انسان طرد گردد و بنا بر این، روایات و همچنین آیه،که کلمۀ دابه را بکار می برد یا در خصوص ظهور حضرت مهدی(ع) است یا مربوط به پاره ای از علائمی است که مقارن ظهور حضرتش ظاهر می گردند.

ص :144

و آنها رانده می شوند.برخی گویند:یعنی محبوس می شوند تا اول و آخر آنها از هم گسسته نشوند.

امامیه که معتقد به صحت رجعت هستند به این آیه استدلال کرده اند.زیرا آیه می گوید:از هر امتی گروهی را محشور می کنیم.معلوم میشود روزی که این گروه ها از هر امتی محشور می شوند،غیر از روز قیامت است.زیرا در مورد روز قیامت می فرماید: «حَشَرْنٰاهُمْ فَلَمْ نُغٰادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً» (آنها را محشور می کنیم و احدی از آنها را رها نمی کنیم:کهف 47) اخبار بسیاری دلالت دارند بر اینکه خداوند در زمان قیام حضرت مهدی(ع) گروهی از آنها که مرده اند،زنده می کند.بعضی از رجعت کنندگان از دوستان و شیعیان مهدی هستند که ثواب نصرت و کمک او نصیبشان می شود و بدولت مهدی شاد می شوند.بعضی دیگر از دشمنانش هستند که برای گرفته شدن انتقام از ایشان برمیگردند تا عذاب دنیا بچشند و بدست شیعیان کشته شوند و از قدرت و شوکت مهدی احساس سرافکندگی و حقارت کنند.

هیچ عاقلی شک ندارد که این کار مقدور خداوند متعال است و محال نیست.نظیر آن را خداوند در امتهای گذشته هم انجام داده و قرآن گواه آن است.مثل داستان عزیر و غیر آن که در جای خود ذکر کرده ایم.

روایت صحیح از پیامبر عالیقدر است که:هر چه در بنی اسرائیل روی داده،در امت من هم روی میدهد.حتی اگر یکی از آنها داخل خانۀ مارمولک شده باشد،شما هم داخل می شوید.

با اینهمه گروهی از امامیه آیات و اخبار رجعت را تأویل برده اند به اینکه مراد بازگشت دولت و امر و نهی است نه بازگشت اشخاص و زنده شدن مردگان.اینان اخبار رجعت را تأویل برده اند به گمان اینکه رجعت با تکلیف منافات دارد.

اما این مطلب صحیح نیست.زیرا رجعت از کسی سلب اختیار نمیکند و چنین نیست که افراد را به انجام واجبات و ترک محرمات مجبور سازد.همانطوری

ص :145

که با ظهور معجزات بزرگ از قبیل شکافته شدن دریا و اژدها شدن عصا و...تکلیف محال نیست.با رجعت هم تکلیف محال نیست.

وانگهی رجعت تنها با اخبار ثابت نمیشود تا قابل تأویل باشند.بلکه اجماع شیعۀ امامیه بر آن است و اخبار هم مؤید اجماع است. (1)

کسانی که آیه مورد بحث را دلیل بر رجعت نگرفته،بلکه دلیل بر قیامت گرفته اند،می گویند:مقصود از گروهی که محشور می شوند رؤساء و پیشوایان و زمامداران کفر و انحراف است که جمع می شوند تا بر آنها اقامۀ حجت شود.

حَتّٰی إِذٰا جٰاءُو قٰالَ أَ کَذَّبْتُمْ بِآیٰاتِی وَ لَمْ تُحِیطُوا بِهٰا عِلْماً

:هنگامی که از خاک بیرون آمدند خداوند به آنها می گوید:انبیاء و دلائل مرا تکذیب کردید و در صدد معرفت آنها و تعیین وظائف خود بر نیامدید؟ أَمّٰا ذٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ :وظیفۀ واجب شما این بود که در پی دانش و معرفت و شناسایی دین و تکالیف خود باشید.ولی شما به وظائف خود عمل نکردید.پس چه میکردید؟ بنا بر این که آیۀ قبل در بارۀ رجعت باشد،مقصود از آیات،ائمه(ع)است.

وَ وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ بِمٰا ظَلَمُوا

:بر اثر اینکه ظلم کرده و کارشان بجایی رسیده است که از رستگاری دور گشته اند،عذاب بر آنها واقع می شود.

فَهُمْ لاٰ یَنْطِقُونَ

:دیگر حرفی ندارند که بزنند و از آن استفاده گیرند.ممکن است مقصود این باشد که از شدت ترس و وحشت قادر بر تکلم نیستند.

ص :146

اهل مدینه بجز اسماعیل«فزع»را بدون تنوین خوانده و«یوم»را به نصب خوانده اند.ابن کثیر و ابن عامر و ابو عمرو و نافع و یعقوب«فزع»را اضافه به«یوم» و«یوم»را بجر خوانده اند.

تعملون:اهل مدینه و ابن عامر و حفص و یعقوب به تاء و دیگران به یاء خوانده اند.

زمینند از شدت ترس میمیرند.دلیل این معنی آیۀ «فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّمٰاوٰاتِ...» است (از هوش می روند کسانی که در آسمانها و زمینند:زمر 68) برخی گفته اند:نفخ سه بار است:1-نفخ ترس 2-نفخ بیهوشی و مرگ 3-نفخ قیام در پیشگاه خداوند.

إِلاّٰ مَنْ شٰاءَ اللّٰهُ

:تنها فرشتگان فزع و مرگ ندارند.زیرا خداوند قلب آنها را استوار کرده است.مقصود جبرئیل و اسرافیل و میکائیل و عزرائیل است.برخی گفته اند:منظور شهداء است که در آن روز ترسی ندارند.در روایتی همین معنی ذکر شده است.

وَ کُلٌّ أَتَوْهُ دٰاخِرِینَ

:در آن روز همگان با ذلت و خواری وارد محشر می شوند.

وَ تَرَی الْجِبٰالَ تَحْسَبُهٰا جٰامِدَهً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحٰابِ

:کوه ها را می بینی و آنها را بی حرکت می پنداری،حال آنکه به تندی ابرها حرکت می کنند.

شعر زیر هم در همین معنی است:

بار عن مثل الطود تحسب انهم

وقوف لحاج و الرکاب تهملج

لشکری عظیم همچون کوه که گمان می کنی برای مقاصدی ایستاده اند و حال آنکه با سرعت در حرکتند.

کوه ها نیز در حرکتند ولی همانطوری که لشکر عظیم که ابتدا و انتهای آن ناپیداست،بی حرکت به نظر می رسد و ابرهای وسیع و گسترده که چون ابتدا و انتهای آنها را نمی بینیم،بی حرکت می پنداریم،کوه ها را هم بی حرکت تصور می کنیم.حال آنکه هیچیک از آنها بی حرکت نیستند.این وضع مربوط به هنگامی است که کوه ها بر اثر زلزلۀ قیامت از جای کنده می شوند.چنان که می فرماید: «وَ تَکُونُ الْجِبٰالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ» (در روز قیامت کوه ها همچون پشم زده،نرم و بی ثبات شده اند:

قارعه 5).

صُنْعَ اللّٰهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ

:این است آفرینش خدا که هر چیزی را متقن و محکم و منظم آفریده است.

ص :150

قتاده گوید:یعنی هر چیزی را به نیکی آفریده است.

إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمٰا تَفْعَلُونَ

:او به معصیت دشمنان و طاعت دوستان آگاه است.

سپس به بیان جزای اعمال نیکان و بدان پرداخته،می فرماید:

مَنْ جٰاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهٰا

: کسانی که کارهای خود را به یگانه پرستی و اخلاص آرایش بخشند،خیر و فایدۀ آن را در آخرت می یابند.یعنی در آخرت پاداش و ایمنی از کیفر به آنها داده میشود.

حسن و عکرمه و ابن جریح می گویند:خیر در اینجا اسم است و نظر به اینکه حسنه بمعنی ایمان و«لا اله الا اللّٰه»است هیچ چیزی بهتر از آن نیست.نخعی قسم میخورد که مقصود از«حسنه»گفتن«لا اله الا اللّٰه»است.مطابق این مذاق تفسیری معنی آیه همان است که در بالا گفته شد.اما گروهی معتقدند که«خیر»در اینجا صفت تفضیل است.یعنی:بهتر!بنا بر این مقصود این است که هر کس عمل پسندیده ای انجام دهد،ده برابر به او پاداش داده می شود و پاداش او بهتر از عمل اوست.برخی گفته اند:پاداش از این لحاظ بهتر است که فعل خداست ولی حسنه فعل انسان است.

برخی گفته اند:مقصود از خیر،رضوان و خشنودی خداست و معلوم است که رضوان خدا بزرگتر و بهتر است( وَ رِضْوٰانٌ مِنَ اللّٰهِ أَکْبَرُ :توبه 72) وَ مَنْ جٰاءَ بِالسَّیِّئَهِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النّٰارِ :اکثر مفسرین و همچنین ابن عباس گفته اند:منظور این است که هر که مرتکب کفر و شرک شود،به صورت در آتش می افتد.

هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاّٰ مٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

:آنچه گفته شد،کیفر اعمال شماست و ظلمی به شما نمیشود.

از امام باقر(ع)نقل شده است که ابو عبد اللّٰه جدلی بر علی(ع)وارد گردید.

حضرت فرمود:میخواهی در بارۀ سخن خداوند: «مَنْ جٰاءَ بِالسَّیِّئَهِ... تَعْمَلُونَ» ترا خبر دهم؟عرض کرد:آری فدایت شوم.فرمود:حسنه،دوستی ما اهل بیت و سیئه دشمنی ماست.

ص :151

پیامبر خدا(ص)فرمود:یا علی،اگر افراد امت من روزه بگیرند تا مثل میخ باریک شوند و نماز بخوانند تا کمرشان خمیده شود و دشمن تو باشند،خداوند آنها را در جهنم سرنگون می سازد.

سپس به پیامبر خود دستور میدهد که به آنها بگوید:

إِنَّمٰا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هٰذِهِ الْبَلْدَهِ الَّذِی حَرَّمَهٰا

:تنها مأموریت من این است که خدای شهر مکه-یا منی-را پرستش کنم که حرم امن است و چیزهایی که در جاهای دیگر حلال است،در اینجا حرام است از قبیل شکار کردن و جنگ کردن و غیره.

وَ لَهُ کُلُّ شَیْءٍ

:خدایی که مالک همۀ چیزهاست و هر چه بخواهد حلال و هر چه بخواهد حرام میکند.

وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ

:و مأمورم که خدا را به یگانگی و اخلاص پرستش کنم.

وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ

:و برای شما مردم مکه قرآن بخوانم و شما را به اجرای دستورات آن دعوت کنم.

فَمَنِ اهْتَدیٰ فَإِنَّمٰا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ

:هر که به حق و عمل به حق هدایت شود، برای خودش هدایت شده است.زیرا پاداش آن به خودش می رسد.

وَ مَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّمٰا أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ

:و هر که به حق هدایت نشود و عمل حق انجام ندهد،باو بگو:من از کسانی هستم که مردم را به کیفر معصیت می ترسانند و آنها را دعوت به طاعت می کنند و قادر نیستم که کسی را بر ایمان و دین مجبور کنم.

وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ

:و بمنظور اعتراف به نعمتهای خداوند که ترا به رسالت برگزیده بگو:ستایش مخصوص ذات خداست.

سَیُرِیکُمْ آیٰاتِهِ فَتَعْرِفُونَهٰا

:روز قیامت آیات خود را به شما نشان می دهد و خواهید دانست که آنچه در عالم دنیا به شما گفته شده،حق است.

برخی گویند:یعنی در همین دنیا عذاب خود را در جنگ بدر به شما نشان

ص :152

میدهد تا به رأی العین مشاهده کنید.آن گاه شما را گرفتار عذاب آخرت خواهد کرد.

وَ مٰا رَبُّکَ بِغٰافِلٍ عَمّٰا تَعْمَلُونَ

:خداوند از هیچیک از اعمال شما غافل نیست و بنا بر این کیفر شما را خواهد داد.اما تأخیر کیفر شما بخاطر حکمت و مصلحت است.

جست و مردمش را فرقه فرقه کرد.گروهی از آنها را ضعیف می شمرد،فرزندانشان را سر می برید و زنانشان را زنده می گذاشت و از تبهکاران بود.میخواهیم بر کسانی که ضعیف شمرده شدند منت گذاریم و آنها را پیشوا قرار دهیم و آنها را وارث گردانیم و آنها را در زمین قدرت بخشیم و بفرعون و هامان و لشکریانشان از بنی- اسرائیل نشان دهیم آنچه را که از آن می ترسیدند.

وَ جَعَلَ أَهْلَهٰا شِیَعاً

:و مردم آن را گروه بندی کرد.قتاده گوید:میان بنی- اسرائیل و قبطیان فرق میگذاشت.دستۀ اول را دچار ذلت و بردگی کرده و بکارهای سخت وامیداشت و دستۀ دوم را اکرام میکرد.برخی گویند:مقصود این است که بنی اسرائیل را برای اینکه بهتر بتواند آنها را بخدمت وادارد و رام کند،گروه بندی کرده بود.

یَسْتَضْعِفُ طٰائِفَهً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْنٰاءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِسٰاءَهُمْ

:گروهی از مردم یعنی بنی اسرائیل را ضعیف ساخته،پسرانشان را سر می برید و دخترانشان را زنده می گذاشت.زیرا کاهنان به او گفته بودند:در بنی اسرائیل پسری تولد می شود که سبب زوال ملک تو خواهد شد.

سدی گوید:فرعون در خواب دید که آتشی از بیت المقدس آمد و خانه های مصر را فرا گرفت.آن گاه قبطیان را سوزانید و بنی اسرائیل را رها کرد.از اهل دانش تعبیر خواست.گفتند:از این سرزمین مردی بر میخیزد که هلاک مصر بدست اوست.

إِنَّهُ کٰانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ

:فرعون مرد مفسدی بود که بیگناهان را میکشت و معصیت میکرد.

وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ

:فرعون اراده کرده بود که بنی اسرائیل را براندازد و ارادۀ ما این بود که بر آنها که ضعیف شده بودند منت گذاریم.

وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً

:و آنها را پیشوایان خیر و رهبران حقیقت قرار دهیم.این معنی از ابن عباس است.قتاده گوید:یعنی به آنها ملک و سلطنت بخشیم.این قول هم در نتیجه با قول اول یکی است.زیرا کسانی که خداوند به آنها ملک و قدرت بخشد،البته پیشوایان خیر و حقیقت خواهند بود.اما آن کسانی که بر مسند قدرت و حکومت،بمردم ستم روا دارند،حکومتشان نه از جانب خداست.چنان که می فرماید:

«فَقَدْ آتَیْنٰا آلَ إِبْرٰاهِیمَ الْکِتٰابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ آتَیْنٰاهُمْ مُلْکاً عَظِیماً» (ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و ملکی عظیم به آنها بخشیدیم:نساء 54)ملک و حکومتی که از جانب خداست واجب الاطاعه است و بنا بر این امامان و جانشینان

ص :157

پیامبر پادشاهان حقیقی هستند که در دین و دنیا مقدمند و وظیفۀ مردم است که پیرو آنها باشند و پا را جای پای ایشان بگذارند. (1)

وَ نَجْعَلَهُمُ الْوٰارِثِینَ

:و این مردم ضعیف را وارث دیار و اموال فرعون و قومش گردانیم.

در روایت صحیح از علی(ع)نقل شده است که:سوگند بخدایی که دانه را شکافت و مخلوقات را هستی بخشید که دنیا بعد از آنکه در مقابل ما چموشی و سرکشی کرده است همچون شتر بد خلق که بفرزند خود محبت می کند،بسوی ما روی می آورد و در برابر ما رام می شود.سپس همین آیه را تلاوت فرمود.

در روایت دیگر است که امام باقر(ع)نظر بفرزندش امام صادق(ع)افکند و فرمود:بخدا سوگند،این از همان کسانی است که خدا در باره شان فرموده است:

«وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا..»

.

امام سجاد فرمود:بخدایی که محمد(ص)را برای بشارت و انذار برگزید که نیکان خاندان ما و شیعیانشان بمنزلۀ موسی و پیروانش و دشمنان ما و طرفدارانشان بمنزلۀ فرعون و پیروانش خواهند بود.

وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ

:و ارادۀ ما این است که بنی اسرائیل را در سرزمین مصر قدرت بخشیم و همۀ امکانات را در اختیار ایشان قرار دهیم.بعضی لطف را هم داخل در امکانات شمرده اند.علی بن عیسی گوید:چنین نیست زیرا در این صورت

ص :158

کسی که از لطف بهره ندارد باید صاحب قدرت نباشد.لکن در مورد بنی اسرائیل یکی از امکانات هم لطف است.

وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هٰامٰانَ وَ جُنُودَهُمٰا مِنْهُمْ مٰا کٰانُوا یَحْذَرُونَ

:و از بنی- به فرعون و هامان و لشکریانشان همان چیزی را نشان میدهیم که از آن می ترسیدند یعنی زوال ملک فرعون بدست یکی از مردان اسرائیلی.

ضحاک گوید:فرعون 400 سال زندگی کرد و مردی کوتاه و فربه بود و اول کسی بود که به موهای خود رنگ گذاشت.موسی هم 120 سال عمر کرد.

ص :159

نکشید.شاید ما را نفع بخشد یا او را بفرزندی بگیریم.و حال آنکه نمیدانستند.

قلب مادر موسی از همه چیز فارغ بود و نزدیک بود که اگر برای اینکه از مؤمنین باشد،صبر بر دلش نمی نهادیم،آشکارش سازد.

گفت:چقدر فصیح هستی!گفت:فصاحت مخصوص خداوند است و همین آیه را خواند و نکات آن را توضیح داد.

وهب می گوید:هنگامی که مادر موسی باردار بود حملش را پوشیده داشت و هیچکس از حال او مطلع نشد و این کار خدا بود.زیرا میخواست با این طفل بر سر قوم بنی اسرائیل منت گذارد.در آن سالی که موسی میخواست تولد شود،فرعون قابله ها را حاضر کرد و به آنها دستور داد که زنان را بدقت تفتیش کنند.مادر موسی در همین موقع بموسی حامله شد ولی شکمش بر نیامد و رنگش تغییر نکرد و شیرش ظاهر نشد و قابله ها کاری به او نداشتند.شبی که موسی بدنیا آمد،هیچکس پهلوی مادرش نبود.قابله ای هم نداشت.تنها خواهر موسی-مریم-در آنجا حاضر بود.

در اینوقت خداوند دستور داد که فرزند خود را شیر دهد.مدت سه ماه او را شیر داد.

بطوری که کسی صدای گریۀ او را نمیشنید و هیچ حرکتی از طفل سر نمیزد.هنگامی که از گرفتاری بچه ترسید،صندوقی ساخت و برای طفل در آن جایی درست کرد و طفل را به امر خدا در آن نهاد و شبانه بدریا انداخت.

ابن عباس می گوید:وقتی که تولد موسی نزدیک شد،قابله ای که مأمور وی بود آمد و کمک کرد تا طفل بدنیا آمد.قابله در جبین طفل نوری دید که اندامش را لرزاند و محبت طفل در دلش جای گرفت.سپس بمادر موسی گفت:آمدم که نوزاد ترا بکشم ولی احساس میکنم که چنان او را دوست میدارم که احدی را اینطور دوست نداشته ام.او را حفظ کن.هنگامی که قابله رفت،جاسوسان متوجه شدند و آمدند که داخل خانه شوند،خواهر موسی بمادر اطلاع داد،مادر،طفل را در خرقه ای پیچید و در تنور انداخت.آنها وارد شدند و تنور را روشن و رنگ صورت مادر موسی را تغییر نیافته و پستان او را بی شیر دیدند.از خانه خارج شدند.مادر بر سر تنور آمد.خداوند آتش را بر موسی سرد و سلامت کرده بود. اما-مادر چون میدید که فرعون در جستجوی اطفال کوشش فراوان دارد ترسید و به نجاری سفارش کرد که برایش صندوق بسازد.نجار سؤال کرد که صندوق برای چه میخواهد؟مادر موسی

ص :162

چون از دروغ خوشش نمی آمد،گفت:بچه ای دارم که میخواهم در آن مخفی کنم.

نجار تابوت را ساخت و به او فروخت،سپس رفت تا مأمورین را از وجود طفل مطلع سازد.ولی نتوانست با آنها تکلم کند.برگشت و شروع به کار کرد و زبانش باز شد.

دو باره رفت که گزارش دهد،باز هم زبانش بند آمد.تا سه مرتبه این وضع تکرار شد و فهمید که یک قضیۀ غیر عادی است و دست خدا در کار است.

فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ

:بچه بدریا انداخته شد و خاندان فرعون او را یافتند و از دریا گرفتند.

لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً

:سرانجام این طفل موجب اندوه آنها شد و بدشمنی آنها برخاست.

إِنَّ فِرْعَوْنَ وَ هٰامٰانَ وَ جُنُودَهُمٰا کٰانُوا خٰاطِئِینَ

:فرعون و هامان و سپاهیان ایشان مردمی خطاکار و معصیتکار بودند.

داستان از اینقرار است که رود نیل صندوق حامل موسی را به جایی آورد که فرعون و زنش زندگی میکردند.فرعون دستور داد که بچه را بیاورند.آسیه دختر مزاحم در را گشود.همین که بچه را دید،خداوند محبتش را در دلش انداخت.

آسیه زنی بود از بنی اسرائیل که از زیبا رویان و پیامبر زادگان بود.به مؤمنین رحم میکرد و به آنها صدقه میداد،همین که چشم فرعون بموسی افتاد،خشمگین شد و گفت:چطور این طفل از مرگ نجات یافته است.آسیه گفت:این طفل بیش از یک سال دارد.تو دستور داده ای که بچه های امسال را بکشند.بگذارش تا روشنی چشم ما باشد.چنان که خداوند می فرماید:

وَ قٰالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لاٰ تَقْتُلُوهُ عَسیٰ أَنْ یَنْفَعَنٰا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً

:زن فرعون گفت:روشنی چشم من و تو باشد.او را نکش.شاید بما نفع دهد یا او را بفرزندی بگیریم.

علت اینکه زن فرعون چنین حرفی زد این بود که فرعون فرزند نداشت و میخواست از این راه او را به طمع اندازد.

ص :163

ابن عباس گوید:هنگامی که اطرافیان فرعون از موسی اطلاع یافتند،آمدند که او را بکشند.آسیه آنها را منع کرد و بفرعون گفت:نکشیدش تا قره العین ما باشد.فرعون به او گفت:قره العین تو باشد نه من.

پیامبر گرامی اسلام فرمود:سوگند به آن کسی که به او سوگند میخورند که اگر فرعون نیز موسی را همچون آسیه قره العین خود شناخته بود،خداوند او را هدایت می کرد.هم چنان که زنش را هدایت کرد.لکن فرعون از جهت شقاوتش امتناع کرد که موسی را قره العین خود بداند.

وَ هُمْ لاٰ یَشْعُرُونَ

:فرعون و قومش خبر نداشتند که سرانجام بدست همین طفل هلاک خواهند شد.

برخی گویند:یعنی نمیدانستند که آنچه بدنبالش می گشتند که او را بکشند همین است.

وَ أَصْبَحَ فُؤٰادُ أُمِّ مُوسیٰ فٰارِغاً

:قلب مادر موسی از همه چیز آسوده بود جز از خیال موسی.

برخی گویند:یعنی قلبش از غم و اندوه موسی آسوده بود.زیرا اطمینان داشت که پسرش نجات می یابد و وعدۀ خداوند حق است.

برخی گویند:یعنی وعدۀ خدا را فراموش کرده بود (1).

إِنْ کٰادَتْ لَتُبْدِی بِهِ لَوْ لاٰ أَنْ رَبَطْنٰا عَلیٰ قَلْبِهٰا

: اگر ما دل مادر موسی را به صبر و یقین تقویت نکرده بودیم،نزدیک بود که از شدت غم نالۀ خود را بیاد فرزند

ص :164

بلند کند.برخی گویند:یعنی از مشاهدۀ منظرۀ غرق شدن طفل نزدیک بود که ناله بر آورد.ولی ما دلش را به صبر تقویت کردیم.برخی گویند:یعنی اگر قلبش را تقویت نکرده بودیم نزدیک بود هنگامی که فرعون او را برای شیر دادن موسی احضار کرد،بگوید:من مادر او هستم.زیرا سخت خوشحال شده بود.برخی گویند:

نزدیک بود وحی را آشکار سازد.

لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ

:علت اینکه قلب او را به نیروی صبر تقویت کردیم این بود که میخواستیم از افراد مؤمن باشد،وعدۀ ما را تصدیق کند و بوحی و سخن ما اعتماد داشته باشد.

ص :165

وَ قٰالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ

:مادر موسی بدختر خویش گفت:از دنبال موسی برو و از حال او کسب اطلاع کن.

فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ

:خواهر موسی از دنبال موسی رفت.مشاهده کرد که خاندان فرعون صندوق را از آب گرفته و موسی را از درون آن بیرون آورده اند و او از دور بتماشا پرداخت.

این جملۀ کوتاه با همۀ اختصاری که دارد تمام مطالب بالا را افاده میکند و از معجزات قرآن است.

وَ هُمْ لاٰ یَشْعُرُونَ

:ولی فرعونیان نمی دانستند که او خواهر موسی است.

برخی گویند:یعنی نمی دانستند که وی برای کسب اطلاع از حال موسی آمده است.

این جمله در آیۀ(10)هم آمده بود.شاید منظور از تکرار آن است که میخواهد بفهماند اگر فرعون خدا بود،باید از این امور آگاه باشد.

وَ حَرَّمْنٰا عَلَیْهِ الْمَرٰاضِعَ مِنْ قَبْلُ

:هر زن شیردهی آوردند،پستانش را نگرفت.

زیرا خداوند از پیش او را از خوردن شیر این زنها منع کرده،بغض آنها را در دلش انداخته بود.تحریم در اینجا به معنی منع است نه نهی از فعل.چنان که امرء القیس گوید:

جالت لتصرعنی فقلت لها اقصری

انی امرء صرعی علیک حرام

حرکت کرد که مرا بر زمین بزند.به او گفتم:خودداری کن که من مردی هستم که زمین زدن من بر تو حرام(ممنوع)است.

فَقٰالَتْ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلیٰ أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ

:خواهر موسی به آنها گفت:

میخواهید شما را به خانواده ای دلالت کنم که تکفل و تربیت او را برای شما بر عهده گیرد؟ این جمله دلالت دارد بر اینکه خداوند محبت موسی را در دل فرعون افکنده بود.بخاطر محبت شدیدی که بموسی پیدا کرده بود زنان شیرده را حاضر کرد.

ص :168

ولی موسی پستان هیچ زنی نگرفت.وقتی خواهر موسی بی تابی و محبت و دلسوزی آنها را مشاهده کرد، گفت:خانواده ای سراغ دارم که با کمال محبت و دلسوزی این طفل را تربیت و بزرگ می کنند.

وَ هُمْ لَهُ نٰاصِحُونَ

:قوم فرعون دلشان برای طفل می سوخت و همه نوع تلاش برای نجات طفل کرده بودند.

برخی گویند:وقتی خواهر موسی چنین گفت،هامان گفت:این زن او را می شناسد و میداند که از چه خانواده ای است؟خواهر موسی گفت:منظورم این بود که این خانواده دوستان و خدمتگزاران فرعونند.

فَرَدَدْنٰاهُ إِلیٰ أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُهٰا وَ لاٰ تَحْزَنَ

:موسی را بمادرش برگرداندیم تا چشمش روشن شود و غم نخورد.

در اینوقت خواهر موسی نزد مادر آمده،او را نزد فرعون برد.موسی بوی آشنا بمشامش خورد.دانست که مادر است.پستانش را گرفت و شیرش را نوشید و آرام شد.

گویند:فرعون به او گفت:چرا این طفل فقط پستان ترا گرفت؟جواب داد:

بخاطر اینکه من زنی خوشبو بوده دارای شیری پاک هستم.هر بچه ای بیاورند شیر مرا می خورد.فرعون خوشحال شد.

وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ

:تا مادر موسی بداند که وعدۀ خدا حق است.مقصود همان وعده ای است که در آیۀ 7 ذکر شده است.

وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ

:ولی بیشتر آنها نمی دانستند که خداوند به وعدۀ خود جامۀ عمل پوشیده است.

وَ لَمّٰا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَویٰ آتَیْنٰاهُ حُکْماً وَ عِلْماً

:همین که موسی رشد کرد، و عقلش کامل شد،او را به حکمت و دانش برتری بخشیدیم.برخی گفته اند:یعنی هنگامی که به سن 40 ساله رسید.بنا بر این موسی پیش از آنکه به نبوت برگزیده شود دارای حکمت و دانش بود.برخی گویند:منظور از حکمت و دانشی که به او داده

ص :169

شده،همان مقام نبوت است.

وَ کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ

:نیکوکاران را این چنین پاداش میدهیم(تفسیر این قسمت در سورۀ یوسف گذشت) وَ دَخَلَ الْمَدِینَهَ عَلیٰ حِینِ غَفْلَهٍ مِنْ أَهْلِهٰا :در موقع ظهر که مردم استراحت کرده بودند موسی وارد شهر شد.

برخی گفته اند:این شهر در دو فرسخی مصر بود.برخی گفته اند:شب هنگام بعد از نماز مغرب و عشاء وارد شهر شد.برخی گفته اند:روز عیدی بود و مردم سرگرم بازیها و جشنهای خود بودند.

در بارۀ اینکه چرا وارد شهر شد،اختلاف است:برخی گویند:موسی در جمع سواران موکب فرعون حرکت میکرد.روزی به او خبر دادند که فرعون و موکبش حرکت کرده اند.موسی هم سوار شد و بدنبالشان حرکت کرد،همین که موقع خواب نیمروز شد،به شهر آمد که استراحت کند.

برخی گویند:بنی اسرائیل جمع می شدند و سخن موسی را گوش میدادند.

هنگامی که موسی به حد رشد رسید با قوم فرعون به مخالفت پرداخت.این خبر در همه جا پخش شد و او را ترساندند.موسی هر وقت داخل شهر می شد،ترسان بود.

از اینرو وقتی داخل شد که کسی نفهمد.

برخی گویند:فرعون دستور داده بود که موسی را اخراج کنند.از اینرو موسی طوری وارد شهر می شود که کسی نفهمد.

فَوَجَدَ فِیهٰا رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلاٰنِ هٰذٰا مِنْ شِیعَتِهِ وَ هٰذٰا مِنْ عَدُوِّهِ

:در همین موقع بدو مرد برخورد که یکی از آنها اسرائیلی و دیگری قبطی بود و با یکدیگر نبرد می کردند و مرد قبطی میخواست اسرائیلی را مجبور کند که هیزم به آشپزخانۀ فرعون برد.

برخی گویند:یکی از آنها دیندار و دیگری کافر بود.

فَاسْتَغٰاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ

:مردی که دوست موسی

ص :170

بود از موسی کمک خواست تا دشمن را مغلوب سازد.

ابو بصیر از امام صادق(ع)روایت کرده است که:نام شما برای شما مبارک باشد.

گفتم:چه نامی؟فرمود:شیعه!مگر نشنیده ای که خداوند می فرماید: «فَاسْتَغٰاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ» .

فَوَکَزَهُ مُوسیٰ فَقَضیٰ عَلَیْهِ

:موسی مشتی بر سینه اش زد و کار او را یکسره کرد.برخی گفته اند:عصائی به او زد.

قٰالَ هٰذٰا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطٰانِ

:و گفت:این کار از شیطان بود که مرا بخشم آورد.

و باعث شد که مردی را بکشم.

حسن گوید:در آن موقع کشتن کافر روا نبود.زیرا تکلیف خودداری از جنگ بود.

برخی گفته اند:یعنی کاری که به سبب آن قتل واقع شد از عمل شیطان بود. (1)

سید مرتضی دو وجه دیگر ذکر کرده است:1-قتل او بدست من سبب شد که او از ثواب محروم گردد و این از عمل شیطان است.زیرا بهتر بود که فعلا زنده بماند شاید از فرصت استفاده میکرد پس موسی فعل مستحبی را ترک کرده است.

2-مقصود این است که کار مقتول از عمل شیطان بود.یعنی او مخالف خدا و مستحق قتل بود.سپس بوصف شیطان پرداخته،می گوید:

إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِینٌ

:شیطان دشمن بنی آدم و آشکارا گمراه کنندۀ ایشان است.

پرسش:

آن مرد یا سزاوار قتل بود یا نبود؟اگر سزاوار نبود،از نظر شما روا نیست انبیاء پیش از نبوت یا بعد از آن مرتکب کار خلاف شوند و اگر سزاوار بود،چرا

ص :171

موسی از این کار پشیمان شد و استغفار کرد؟ پاسخ:

این قتل بمنظور نجات مؤمنی از شر ظالمی انجام شد و بخودی خود مقصود نبود.بدیهی است که چنین قتلی قبیح نیست.زیرا جنبۀ دفاعی دارد و فرقی نیست میان اینکه قاتل از خود دفاع کند یا از دیگری،اما در بارۀ ندامت و استغفار موسی بعدا سخن خواهیم گفت.

ص :172

رحیم است.گفت:خدایا سوگند به آنچه بمن انعام کردی که هرگز پشتیبان مجرمین نخواهم بود.موسی در شهر هم چنان در انتظار به سر می برد.تا اینکه باز همان مرد اسرائیلی که روز پیش از او کمک خواسته بود،از او کمک خواست.موسی به او گفت:

تو آدم گمراهی هستی.همین که خواست دشمن را دور کند،گفت:ای موسی میخواهی همانطوری که دیروز شخصی را کشتی امروز هم مرا بکشی.تو نمیخواهی مگر اینکه در روی زمین از جباران باشی و نمیخواهی که از مصلحین باشی.مردی با شتاب از نقطه دور دست شهر آمده،گفت:ای موسی،اشراف فرعونی میخواهند ترا بکشند.

خارج شو که من از دوستان مخلص توام.

فَاغْفِرْ لِی

:خدایا مرا بیامرز.نظیر قول موسی،قول حضرت آدم است که پس از خوردن شجرۀ ممنوعه که آنهم ترک مستحبی کرده بود،می گوید: «رَبَّنٰا ظَلَمْنٰا أَنْفُسَنٰا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنٰا وَ تَرْحَمْنٰا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخٰاسِرِینَ» (خدایا،بخود ظلم کردیم و اگر ما را نیامرزی و بما رحم نکنی از زیانکاران خواهیم بود:اعراف 23)مرا بیامرز، یعنی توبه و استغفارم را قبول کن.پس قبول توبه و استغفار،غفران نامیده شده است.

فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ

:خداوند موسی را بخشود و او نسبت به بندگان خود آمرزگار و بخشندۀ نعمت است.

قٰالَ رَبِّ بِمٰا أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ

:موسی گفت:

خدایا با آمرزش خود و دفع بلای دشمنان،نعمتی بمن عطا کرده ای که بدان سوگند یاد میکنم که هرگز پشتیبان مجرمین نباشم.

از این آیه استفاده میشود که پشتیبانی مجرمین،جرم و معصیت و پشتیبانی مؤمنین طاعت و عبادت است،موسی هر که را که بظاهر اهل ایمان بود کمک میکرد و هر که را که بظاهر اهل کفر بود مخالفت میکرد.

در روایت است که از عطاء بن ابی ریاح پرسیدند:فلانی برای فلانی نویسندگی میکند و دخل و خرج او به اندازۀ همان اجرتی است که از وی میگیرد.اگر بگیرد، بی نیاز است و اگر نگیرد،خودش و عائله اش دچار فقر شدید می شوند.عطاء گفت:

آیا قول آن مرد صالح(موسی)را نشنیده ای: «رَبِّ بِمٰا أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ» .

فَأَصْبَحَ فِی الْمَدِینَهِ خٰائِفاً یَتَرَقَّبُ

:روز دیگر موسی در شهر ماند و از کشتن قبطی بیمناک بود و منتظر بود که اخبار را در مورد این قتل بدست آورد.یعنی از فرعون و قومش می ترسید که متوجه شوند موسی قاتل قبطی است.از اینرو تجسس میکرد تا ببیند آنها چه عکس العملی نشان میدهند؟ فَإِذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ :در همین موقع همان اسرائیلی که روز پیش از موسی کمک خواسته بود،با مرد دیگری درگیری پیدا کرد و از موسی

ص :175

برای نجات از شر او کمک طلبید.

ابن عباس می گوید:همین که قتل قبطی فاش شد،قبطیان به فرعون گفتند:

بنی اسرائیل یکی از مردان ما را کشته اند،فرعون گفت:قاتل او را می شناسید و کسی دارید که شهادت دهد؟گفتند:نه.به آنها دستور داد که به جستجو پردازند.در همان وقتی که جستجو میکردند،موسی در حین عبور،به آن اسرائیلی برخورد و اسرائیلی از وی کمک خواست.

قٰالَ لَهُ مُوسیٰ إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ

:موسی به او گفت:تو آشکارا گرفتار گمراهی هستی.زیرا دیروز با آن مرد جنگیدی و امروز با این مرد.

مقصود گمراهی از حیث دین نیست،بلکه مقصود این است که جنگ کردن با قوم فرعون که جمعیتشان زیاد است،گمراهی است و از روی صواب نیست.

فَلَمّٰا أَنْ أَرٰادَ أَنْ یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَهُمٰا قٰالَ یٰا مُوسیٰ أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَمٰا قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ

:سرانجام موسی دلش به حال آن مرد اسرائیلی سوخت و تصمیم گرفت که شر دشمن را کوتاه کند.اما مرد اسرائیلی تصور کرد که موسی میخواهد بکمک قبطی بشتابد.زیرا قبلا به او اعتراض کرده بود که دچار گمراهی است.از اینرو گفت:همانطوری که دیروز یک نفر را کشتی،امروز هم میخواهی مرا بکشی؟ حسن می گوید:این مطلب را همان قبطی گفت،زیرا قتل آن مرد شهرت پیدا کرده بود و میدانست که بدست بنی اسرائیل کشته شده است.

إِنْ تُرِیدُ إِلاّٰ أَنْ تَکُونَ جَبّٰاراً فِی الْأَرْضِ

:تصمیم تو این است که در روی زمین به قتل و ستم پردازی.

عکرمه و شعبی گویند:هر کس دو نفر را به ناحق بکشد،جبار است.

وَ مٰا تُرِیدُ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِینَ

:تو نمیخواهی از اصلاح کنندگان باشی.

همین که اسرائیلی این مطلب را گفت،قبطی دانست که موسی قاتل است،نزد فرعون رفت و او را مطلع ساخت.فرعون مأمورین را بطلب موسی فرستاد و دستور قتلش داد.

ص :176

وَ جٰاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَهِ یَسْعیٰ

:مردی از آخر شهر از راهی نزدیکتر پیش از رسیدن مأمورین با شتاب و عجله خود را به موسی رسانده،او را از تصمیم قبطیان آگاه کرد.گویند:این مرد مؤمن آل فرعون حزقیل بود.برخی گفته اند:

نامش شمعون و برخی گفته اند:نامش سمعان بود.

قٰالَ یٰا مُوسیٰ إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النّٰاصِحِینَ

:

به موسی گفت:اشراف فرعونی تصمیم گرفته اند ترا بکشند.از سرزمین مصر خارج شو که من از خیر خواهان و دوستان تو هستم.

ص :177

مرا از مردم ستمکار نجات ده.و چون متوجه مدین شد،گفت:امید است که خداوند مرا به راه درست هدایت کند و چون بر سر چاه مدین رسید،مردمی یافت که حیوانات خود را آب میدادند و در کنار آنها دو زن دید که گوسفندان خود را از نزدیک شدن به آب باز میداشتند.موسی به آنها گفت:چرا از دادن آب به گوسفندانتان خودداری میکنید؟گفتند:گوسفندانمان را آب نمیدهیم تا چوپانان بروند.و پدرمان پیر سالخوردی است.موسی گوسفندانشان را آب داد.سپس به سایه رفته،گفت:خدایا به خیری که بر من نازل کرده ای محتاجم.یکی از زنان که با شرم و حیا حرکت میکرد،نزد موسی آمده،گفت:پدرم ترا میخواهد تا مزد اینکه بگوسفندان ما آب دادی بتو بدهد.هنگامی که نزد او رفت و سر گذشت خود را برای او شرح داد، گفت:نترس.از قوم ستمکار نجات یافته ای.

عکرمه گوید:چهار راه در برابر موسی بود و نمیدانست که از کدامیک برود.

از اینرو خود را بخدا سپرد تا راهی که او را بمقصد نجات برساند در پیش پایش قرار دهد.خداوند هم دعایش را مستجاب و راهنماییش کرد.

برخی گویند:فرشته ای که سوار اسب بود و بزغاله ای با خود داشت آمد و او را به مدین برد.سعید بن جبیر گوید:پاهایش برهنه بود و بمدین نرسید تا پوست پاهایش افتاد.

وَ لَمّٰا وَرَدَ مٰاءَ مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّهً مِنَ النّٰاسِ یَسْقُونَ

:و چون به آب مدین رسید،جماعتی از شبانان دید که مشغول آب دادن گوسفندان خود بودند.

وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَیْنِ تَذُودٰانِ

:و در کنار آنها دو زن دید که گوسفندان خود را از نزدیک شدن به آب منع میکردند.

برخی گویند:یعنی مردم را از نزدیک شدن بگوسفندان منع می کردند.

برخی گویند:یعنی گوسفندان خود را از مخلوط شدن با گوسفندان دیگران منع میکردند.

قٰالَ مٰا خَطْبُکُمٰا

:موسی از آنها پرسید:چرا گوسفندان خود را آب نمیدهید؟ قٰالَتٰا لاٰ نَسْقِی حَتّٰی یُصْدِرَ الرِّعٰاءُ :گفتند:صبر می کنیم تا مردم بروند و اینجا خلوت شود.زیرا ما قدرت آب کشیدن نداریم.وقتی که مردم رفتند آبهای باقیماندۀ در حوض را به گوسفندان خود میدهیم.

وَ أَبُونٰا شَیْخٌ کَبِیرٌ

:پدر ما پیر است و نمیتواند گوسفندان را آب دهد.

بدینجهت ما ناچاریم خودمان گوسفندانمان را آب دهیم.مقصودشان این بود که موسی آنها را کمک دهد.

برخی گفته اند:مقصودشان این بود که عذر خود را که بدون محرم بیرون آمده بودند بموسی بفهمانند.

فَسَقیٰ لَهُمٰا

:موسی گوسفندان آنها را آب داد.یعنی مردان را کنار زد تا بتواند گوسفندان زنها را آب دهد.

ص :181

برخی گفته اند:سنگی از روی چاهی برداشت و دلوی از آنها گرفت و به آب دادن گوسفندان ایشان پرداخت.این سنگ را ده نفر می توانستند حرکت دهند.

دلوی هم که به او دادند،اینقدر سنگین بود که کشیدن آن از چاه،کار ده نفر بود.

ثُمَّ تَوَلّٰی إِلَی الظِّلِّ

:آن گاه برای خنک شدن و استراحت کردن با حال گرسنگی به سایۀ درختی پناه برد.

فَقٰالَ رَبِّ إِنِّی لِمٰا أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ

:گفت:خدایا به خیری که بر من نازل کنی محتاجم.

ابن عباس گوید:پیغمبر خدا درخواست تکه نانی از خدا میکرد.

علی(ع)می فرماید:نانی از خدا مسألت میکرد که بخورد.زیرا از گیاه بیابان چندان خورده بود که سبزی آن از فرط لاغری از پوست شکمش پیدا بود.

زنها پیش پدر خود رفتند و چون نسبت به روزهای دیگر خیلی زود برگشته بودند،از کار آنها تعجب کرد و آنها جریان را به اطلاعش رسانیدند. یکی از آنها دستور داد که موسی را نزد او ببرد.دختر بزرگتر آمد تا موسی را نزد پدر ببرد.

چنان که می فرماید:

فَجٰاءَتْهُ إِحْدٰاهُمٰا تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیٰاءٍ

:یکی از آنها به رسم زنان با شرم و حیا نزد موسی آمد.برخی گفته اند:صورت خود را به آستینش پوشیده بود.برخی گفته اند:خوش نداشت که جلو مردی راه برود و با مردی تکلم کند،برخی گفته اند:

یعنی از بیراهه می رفت.

قٰالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ مٰا سَقَیْتَ لَنٰا

:بموسی گفت:پدرم ترا میخواهد تا مزد آب دادن گوسفندانمان را بتو بدهد.

بیشتر مفسرین معتقدند که پدرش شعیب است.وهب و سعید بن جبیر معتقدند که او یثرون برادرزاده شعیب است.شعیب بعد از آنکه کور شده بود جان سپرده و میان مقام و زمزم بخاک سپرده شده بود.برخی گفته اند:یثروب است.برخی گفته اند:یثروب نام اصلی شعیب است،زیرا شعیب نامی عربی است.

ص :182

ابو حازم میگوید:وقتی وی بموسی گفت که پدرم میخواهد مزد ترا بدهد، موسی خوشش نیامد و میخواست با او نرود ولی چاره ای نداشت.زیرا آن بیابان حیوانات درنده داشت.ناچار موسی با او براه افتاد.باد لباسهای دختر شعیب را حرکت میداد و بدنش را ظاهر میکرد.موسی گاهی از او اعراض میکرد و گاهی چشم خود را فرو می نهاد.سرانجام به او گفت:ای کنیز خدا،عقب بیفت و جهت را به من نشان ده.هنگامی که نزد شعیب آمد،موقع خوردن شام بود.شعیب به او گفت:

جوان،بنشین و شام بخور.موسی گفت:بخدا پناه می برم.شعیب گفت:چرا؟مگر گرسنه نیستی؟گفت:گرسنه ام ولی می ترسم که این شام مزد آب دادن به گوسفندان باشد.من از خاندانی هستم که در برابر عمل آخرت،مزد نمیگیرند.شعیب گفت:

جوان،بخدا قسم،چنین نیست.عادت من و پدرانم این است که از مهمانان پذیرایی کنیم و غذای خود را با دیگران بخوریم.موسی به خوردن غذا مشغول شد.

فَلَمّٰا جٰاءَهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ قٰالَ لاٰ تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِینَ

:

موسی تمام ماجراهای خود را برای شعیب تعریف کرد و او را از فرار و آوارگی خود مطلع ساخت.شعیب به او گفت:نترس که از شر فرعون و قومش نجات یافته ای.زیرا سرزمین ما در قلمرو سلطنت فرعون نیست.

ص :183

یا موسی...»

گیرم و غیر از شبانی گوسفندان کار دیگری بدوش تو بیندازم.

برخی گویند:یعنی نمیخواهم بر تو سخت بگیرم که ده سال شبانی کنی.

سَتَجِدُنِی إِنْ شٰاءَ اللّٰهُ مِنَ الصّٰالِحِینَ

:بخواست خدا از من حسن صحبت و وفای بعهد خواهی دید.یعنی اگر خدا مرا زنده بدارد،از من صلاح و شایستگی خواهی دید.زیرا ممکن است خداوند حیات را از او بگیرد و به او توفیق ندهد که از خود صلاح و شایستگی نشان دهد.

یحیی بن سلام می گوید:شعیب به موسی گفت هر بچه ای که از گوسفندان دارای نقشی غیر از نقش مادرش باشد،از آن تو باشد.تمام بچه ها نقششان مخالف نقش مادر بود.

برخی گفته اند:به او وعده کرد که آن سال هر بچه گوسفندی که سرش سیاه و بدنش سفید باشد،از آن وی باشد.تمام بچه های گوسفندان بهمین رنگ بدنیا آمدند.

از امام صادق پرسیدند:کدام دختر بدنبال موسی رفت؟فرمود:همان که همسر وی شد،پرسیدند:کدامیک از دو مدت را تمام کرد؟فرمود:بیشتر و کاملتر را یعنی ده سال.پرسیدند:پیش از پایان ده سال با همسر خود عروسی کرد یا بعد؟فرمود:

پیش از پایان.پرسیدند:آیا مرد می تواند با زنی ازدواج کند و با پدرش شرط کند که دو ماه برای او مزدور باشد؟فرمود:موسی میدانست که این شرط را به پایان می برد.پرسیدند:از کجا میدانست؟فرمود:او عالم بود که زنده میماند و به شرط وفا میکند.

قٰالَ ذٰلِکَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ

:موسی به شعیب گفت:آنچه بر عهدۀ من است برای تو و آنچه در ازاء آن بمن میدهی برای من.سپس گفت:

أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلاٰ عُدْوٰانَ عَلَیَّ

:هر کدام از دو مدت را که تمام کنم، ظلمی بر من نباشد و مجبور نباشم که بیشتر از آن عمل کنم.

وَ اللّٰهُ عَلیٰ مٰا نَقُولُ وَکِیلٌ

:خداوند میان من و تو گواه باشد.

فَلَمّٰا قَضیٰ مُوسَی الْأَجَلَ

:موسی ده سال را تمام کرد.از پیامبر خدا پرسیدند:

ص :187

موسی کدامیک از دو مدت را تمام کرد؟فرمود:کاملتر و بهتر آن دو را.ابو ذر میگوید:

پیامبر خدا فرمود:هر وقت از تو پرسیده شد:موسی کدامیک از دو مدت را تمام کرد؟ بگو:بهتر و کاملتر آنها را و اگر از تو پرسیده شد:موسی با کدامیک از دو دختر ازدواج کرد؟بگو:کوچکتر.همان که به پدر گفت:او را اجیر کن.

وهب می گوید:دختر بزرگ را بعقد خود در آورد.

در این کلام حذف است.یعنی هنگامی که موسی مدت را تمام کرد و زنش را با خود برداشت و روانۀ شام شد.

وَ سٰارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جٰانِبِ الطُّورِ نٰاراً

:در راه از سمت کوه طور آتشی دید.

گفته اند:هنگامی که موسی با دختر شعیب ازدواج کرد،شعیب دستور داد عصائی به موسی دهند که بوسیلۀ آن جانوران درنده را از گوسفندان دور سازد.این عصا را به او دادند و داستان آن را در سورۀ اعراف بیان کردیم.

برخی گفته اند:این عصا را آدم از بهشت آورد و جبرئیل پس از موت آدم آن را برداشت و نگاه داشت تا بموسی داد.

برخی گفته اند:این عصا میان پیامبران دست بدست می گشت تا به شعیب رسید و شعیب به موسی داد.

از امام صادق(ع)نقل شده است که عصای موسی از درخت آس بهشت بود که هنگامی که بمدین می رفت،جبرئیل برایش آورد.

سدی گوید:شعیب این عصا را از فرشته ای بصورت مردی امانت گرفته بود.

وقتی بدخترش دستور داد که یک عصا به موسی بدهد،رفت و همین عصا را برایش آورد.شعیب گفت:عصای دیگری بیاور ولی دختر هر عصائی برمیداشت در دستش قرار نمیگرفت جز همین عصا.

برخی گفته اند:موسی پس از تمام کردن آن ده سال،ده سال دیگر هم پیش شعیب ماند.آن گاه از او اجازه گرفت که بمصر رود و پدر و مادر خود را زیارت کند.شعیب اجازه اش داد و او با همسر خویش عازم مصر گردید.

ص :188

برخی گفته اند:ده سال که تمام شد،همسرش را با گوسفندان خود برداشت و از ترس رؤسای شامی از بیراهه حرکت کرد.زنش نزدیک به وضع حمل بود،راه را گم کرد و به نزدیکی کوه طور آمد.شبی تاریک بود.باران شدیدی بارید و گوسفندانش پراکنده شدند،زن نیز دچار درد زایمان شد،موسی متحیر بود چه کند؟در همین وقت بود که از جانب کوه طور آتشی دید.

ابو بصیر از امام باقر(ع)روایت کرده است که:موسی پس از تمام کردن مدت قرارداد،با همسرش روانۀ بیت المقدس شد،راه را گم کرد و در کوه طور مشاهدۀ آتش کرد.

قٰالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نٰاراً

:به خانوادۀ خود گفت:شما باشید که من آتشی مشاهده میکنم.

لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْهٰا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَهٍ مِنَ النّٰارِ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ

:شاید بتوانم کسب اطلاع کنم که راه کجاست یا هیزمی که آتش دارد برای شما بیاورم و شما گرم شوید.

برخی گویند:یعنی کسب اطلاع کنم که این آتش،خیر است که به آن پناه بریم یا شر است که از آن اجتناب کنیم.

فَلَمّٰا أَتٰاهٰا نُودِیَ مِنْ شٰاطِئِ الْوٰادِ الْأَیْمَنِ فِی الْبُقْعَهِ الْمُبٰارَکَهِ مِنَ الشَّجَرَهِ

:

همین که نزدیک آتش آمد،از سمت راست وادی در قسمتی مبارک ندایی از درخت، بگوش موسی رسید.این بقعۀ مبارک همانجاست که خداوند بموسی دستور داد:

«فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوٰادِ الْمُقَدَّسِ طُویً» (کفشهایت را در آور که در وادی مقدس طوی هستی:طه 12)مبارک بودن وادی بخاطر این است که معدن وحی و رسالت و کلام خداست.برخی گفته اند:مبارک بودن آن به خاطر فراوانی درختان و میوه ها و خیر و نعمتهاست.ولی قول اول صحیح تر است.

موسی ندا را از درخت شنید.زیرا خداوند کلام خود را در درخت قرار داد و درخت محل کلام است.زیرا کلام عرض است و عرض احتیاج به محل دارد.موسی

ص :189

به اعجاز فهمید که این کلام،کلام خداست.برترین منازل انبیاء همین است که کلام خدا را بی واسطه بشنوند.

أَنْ یٰا مُوسیٰ إِنِّی أَنَا اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِینَ

:ندا این بود که ای موسی،تکلم کنندۀ با تو منم.خدای توأم.مالک همۀ عالم ها و آفرینندۀ همۀ موجودات.

خداوند برتر از این است که در محلی حلول کند یا در مکانی قرار گیرد.

زیرا او نه جسم است و نه عرض.

ص :190

یافتگانی:دستت را در گریبانت کن که سفید و بدون هیچ بدی بیرون می آید.و دستت را برای رفع ترس بر سینه ات گذار.این است دو برهان از خدایت بسوی فرعون و اطرافیانش که مردمی فاسق بودند.گفت:یکی از آنها را کشته ام و می ترسم که مرا بکشند و برادرم هارون زبانش فصیح تر از من است.او را به کمک من بفرست که تصدیقم کند.می ترسم که تکذیبم کنند.گفت:بازویت را به برادرت محکم خواهم کرد و برای شما حجتی و برهانی قرار دهم که به سبب آیات ما بر شما دسترسی پیدا نکنند.شما و پیروان شما پیروزید.

علت اینکه این داستان در چند سوره تکرار شده،این است که برای اهل کتاب اتمام حجت شود و اسباب گرایش آنها به حق فراهم گردد زیرا قوم یهود نسبت به موسی ادعای محبت می کردند و هر که کسی را دوست دارد،از گفتگوی در بارۀ او خشنود میشود و به کسی که در بارۀ فضیلت او سخن گوید،علاقه پیدا میکند.

وانگهی هر جا که داستان موسی تکرار شده،خالی از فایده نبوده است.

در عبارت: «أَنْ أَلْقِ عَصٰاکَ» قسمتی حذف شده است.در حقیقت منظور این است که:عصایت را بینداز.همین که عصا را انداخت به شکل اژدهایی در آمد که از لحاظ سرعت حرکت و شدت اهتزاز همچون ماری بود.

فَلَمّٰا رَآهٰا تَهْتَزُّ کَأَنَّهٰا جَانٌّ وَلّٰی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ

:منظرۀ اژدها شدن مار و جست و خیز سریع آن باعث شد که موسی فرار کند و به جای اول خود برنگردد.

از اینرو به او گفته شد:

یٰا مُوسیٰ أَقْبِلْ وَ لاٰ تَخَفْ إِنَّکَ مِنَ الْآمِنِینَ

:موسی،جلو بیا و نترس که تو از زیان این اژدها ایمن هستی.

از اینکه عصا اژدها می شود،می فهمیم که جوهر و سرشت اجسام،همه یکی است و بهمین جهت است که با فاصلۀ زیادی که میان چوب و حیوان وجود دارد،بر اثر اعجاز موسی یکی تبدیل بدیگری میشود.از همین جا معلوم میشود که وقتی انقلاب عصا به مار ممکن باشد،سفید شدن جسم سیاه که فقط تغییر رنگی است و نیازی به تغییر ماهیت جسم ندارد،کاری است آسانتر (1) و این همان معجزۀ دوم موسی

ص :193

است که به او گفته می شود:

اُسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضٰاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ

:دستت را در گریبانت کن تا بدون هیچگونه پیسی و عیب خارج گردد.

وَ اضْمُمْ إِلَیْکَ جَنٰاحَکَ مِنَ الرَّهْبِ

:و دستت را بواسطۀ ترسی که عارضت شده است بر سینه بچسبان تا ترست برداشته شود.

مقصود این است که موسی دستش را به امر خداوند بر سینه بچسباند تا ترسی که از دیدن مار پیدا کرده بود،بر طرف شود.

برخی گفته اند:مقصود این است که موسی به اجراء فرمان خداوند مصمم تر و جدی تر شود و ترس و وحشت او را دچار سستی نگرداند.نه اینکه دستش را بر روی سینه بگذارد.بلکه پایداری و استقامت ورزد.بهمین جهت است که گاهی مقصود از«دستها»خود شخص است.مثل:«لبیک و الخیر بین یدیک»که مقصود این نیست که خیر بین دو دست تست.بلکه منظور این است که خیر پیش تست و مثل:

1)

(انسان میشود،از لحاظ علمی هم این مطلب روشن است و حتی چنان که علم بیان میکند تنها تفاوت اجسام از لحاظ اختلاف تعداد الکترونهای آنهاست و لذا می توانیم با خارج کردن بعضی الکترونها از مدار اتم یا افزودن الکترون بمقدار آن،جسم دیگری بسازیم.همان کاری که کیمیاگران قدیم به امکان آن پی برده بودند و می فهمیدند که میشود اجسام کم بها را تبدیل به اجسام پر بها کرد ولی رمز آن و طرز انجام آن را نمیدانستند و بخاطر پیدا کردن رمز و اختراع طرز آن تا توانستند اجسام را تجزیه یا ترکیب کردند و اگر بهدف خود نرسیدند،ولی شیمی را توسعه بخشیدند.از اینجا این مطلب هم روشن میشود که چطور بوسیلۀ امام یا پیامبری خاک،طلا میشود تا شاعری می گوید: آنان که خاک را به نظر کیمیاء کنند آیا شود که گوشۀ چشمی بما کنند؟ اما در مورد تغییر رنگ،این امر خیلی ساده تر است،زیرا از نظر علمی رنگ حقیقتی ندارد، بلکه بستگی بطول موج نوری دارد که بر جسم می تابد.بعضی از اجسام نوری را جذب میکنند که طول موجش کوتاه تر است و بعضی امواج متوسط و بعضی امواج بلند و از همین جا رنگهای قرمز و زرد و نارنجی و آبی و سبز و نیلی و بنفش پیدا میشوند و از ترکیب همۀ آنها رنگ سفید و از ترکیب بعضی از آنها با یکدیگر رنگ های فرعی دیگر پیدا میشود.

ص :194

«ذٰلِکَ بِمٰا قَدَّمَتْ یَدٰاکَ» (حج 10)که مقصود این است که آنچه می بینی بواسطۀ کارهایی است که در زندگی دنیا انجام داده ای.

کلمۀ جناح را برخی بمعنی دست و برخی بمعنی بازو گرفته اند.بعید نیست که«جناح»به معنی بازو باشد و همانطوری که گاهی بازو بجای خود شخص بکار رفته است،مثل: «سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ» (بزودی بازویت را[یعنی خودت را]

به برادرت تقویت می کنم:قصص 35)در اینجا هم جناح بمعنی خود شخص بکار رفته است.

در عین حال ممکن است جناح به معنی دست باشد و همانطوری که گاهی منظور از«ید»(دست)«یدان»(دو دست)است،منظور از جناح هم دو جناح یعنی دو دست می باشد.

برخی گفته اند:وقتی عصا را انداخت و عصا مار شد،دو دست خود را مثل کسی که پناهگاهی می جوید،گشود و بهمین جهت به او گفته شد دستت را به سینه ات بچسبان و بعبارت دیگر،یعنی دستهایت را از خوف مار نگشای.زیرا تو از ضرر آن ایمن هستی.

ممکن است مقصود این باشد که:آرام باش و نترس.زیرا کسی که دچار ترس میشود،دستهای خود را مانند بال می گشاید و گویی میخواهد پرواز کند.از اینرو برخی گفته اند:یعنی پر و بال ترس را جمع کن و آرام باش.

برخی گفته اند:یعنی چون درخشندگی دست ترا می ترساند به سینه بچسبان تا آرامش پیدا کنی (1).

فَذٰانِکَ بُرْهٰانٰانِ مِنْ رَبِّکَ

:دست و عصا دو حجتند از جانب خداوند بر نبوت و رسالت تو.

ص :195

إِلیٰ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ

:ترا با این دو آیت با هر بسوی فرعون و قومش می فرستیم.

إِنَّهُمْ کٰانُوا قَوْماً فٰاسِقِینَ

:اینها مردمی هستند که از طاعت خدا خارج گشته، بکفر که اعظم گناهان است روی آورده اند.

قٰالَ رَبِّ إِنِّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخٰافُ أَنْ یَقْتُلُونِ

:موسی به پیشگاه الهی عرضه داشت:پروردگارا،من یکی از فرعونیان را کشته ام و می ترسم که مرا به انتقام قتل او بکشند.

وَ أَخِی هٰارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِسٰاناً

:برادرم هارون از من فصیح تر است.این جمله را بخاطر این میگوید که در زبانش عقده ای بود،قبلا در بارۀ علت پیدایش این عقده(گره)سخن گفته ایم. البته خداوند بدعای موسی این عقده را به تمامی یا بیشتر آن از زبانش برداشت.

فَأَرْسِلْهُ مَعِی رِدْءاً یُصَدِّقُنِی إِنِّی أَخٰافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ

:او را برای تبلیغ رسالتت به پشتیبانی و حمایت من بفرست تا مرا تصدیق کند.

موسی هنگامی برای رسالت خود شریک و حامی مسألت میدارد که از راه وحی علم پیدا کرده است که مطابق مصلحت است.

برخی گویند:مقصود این است که هارون را با من بفرست تا فرعون تصدیقم کند.

قٰالَ سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ

:این هم استعارۀ دیگری است.یعنی:پیامبری با تو قرار میدهم و تو را بوسیلۀ او تأیید میکنم.

وَ نَجْعَلُ لَکُمٰا سُلْطٰاناً

:و برای شما حجت و قوت و برهانی قرار میدهیم.

فَلاٰ یَصِلُونَ إِلَیْکُمٰا بِآیٰاتِنٰا

:تا به سبب آیات و معجزاتی که به شما عطا کرده ایم،به شما دسترسی پیدا نکنند و از شما بترسند.

برخی گویند:یعنی بوسیلۀ آیات و معجزات خود به شما قدرتی میدهیم که به شما دسترسی پیدا نکنند.

اکنون وعدۀ پیروزی به آنها داده،می فرماید:

أَنْتُمٰا وَ مَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغٰالِبُونَ

:شما و پیروانتان بر فرعون و قومش

ص :196

پیروز می شوید.

این پیروزی غیر از سلطان است.زیرا سلطان از راه برهان است و پیروزی از راه مغلوب کردن و در هم کوبیدن نیروی دشمن است.

سرانجام مطابق وعدۀ الهی موسی و قومش بر دیار فرعون و فرعونیان تسلط یافتند.از امام باقر(ع)روایت شده است که:وقتی موسی نزد همسرش برگشت،پرسید:

از کجا می آیی؟گفت:از جانب خدای این آتش.سپس نزد فرعون رفت.سوگند بخدا،گویا اکنون او را می بینم که با شوکت و جلال،جبه ای از پشم پوشیده،عصا در دست،و نعلی از پوست الاغ و لیف خرما در پا،بر در کاخ فرعون ایستاده است.بفرعون خبر دادند که جوانی بر در بارگاه ایستاده،خود را فرستادۀ خداوند عالم میداند.

فرعون به شیربان دستور داد که زنجیر از گردن شیران بردارد و هر گاه بر کسی خشم میگرفت دستور میداد شیرها را رها کنند تا قطعه قطعه اش کنند.موسی باید از نه در بگذرد تا نزد فرعون بیاید.درها یکی پس از دیگری گشوده شدند و موسی نزد فرعون آمد.اما شیران در حضور موسی شروع کردند به تکان دادن دم و خود را به پای او انداختند.فرعون به اطرافیان خود گفت:تا کنون چنین صحنه ای دیده اید؟ سپس به موسی گفت:مگر نه ما ترا از کودکی بزرگ کردیم و پرورش دادیم..؟آن گاه بیکی از مردان دستور داد:دستش را بگیر و بدیگری دستور داد:گردنش را بزن.

اما جبرئیل شش تن از مردان فرعونی را کشت.فرعون دستور داد:دستور داد:دست از موسی بردارید.در این وقت موسی دست خود را بیرون آورد.آن چنان میدرخشید که شعاع آن صورتش را پوشیده بود.سپس عصا را افکند.بصورت اژدهایی در آمد که تمامی ایوان را میان دو لب خود قرار داد.فرعون به موسی گفت:مرا تا فردا مهلت ده و آن جریانات بعد همه اتفاق افتاد.

ص :197

فرعون و قومش رفت و آیات و معجزات روشن و آشکار ما را به آنها ارائه داد.ولی آنها گفتند:این ها سحر و جادو است و اصل و اساس درستی ندارد.زیرا حیله و نیرنگی است که انسان را به اشتباه اندازد.

وَ مٰا سَمِعْنٰا بِهٰذٰا فِی آبٰائِنَا الْأَوَّلِینَ

:چنین چیزی که او ادعا میکند،سابقه ندارد و از پدرانمان هم نشنیده ایم.

با اینکه دعوت های پیشین از نوح و هود و صالح و..انجام شده بود،علت اینکه مدعی هستند که سابقه ندارد یا این است که:فاصله زیاد شده بود یا این است که پدرانشان هم تصدیق نکرده بودند.

پس مقصود این است که شنیده نشده است که پدرانمان دعوت پیامبران را تصدیق کرده باشند.یعنی آنها از ما بزرگتر و فهمیده تر بودند و اگر اینگونه دعوتها حقیقتی داشت،آنها تصدیق و اجابت می کردند.زیرا همیشه شخص کاملتر و عاقلتر بهتر حقیقت را درک میکند تا شخص کم عقل و کم فهم.

اما این بهانه هم درست نیست.زیرا حقیقتی که از راه استدلال شناخته می شود،برای هر کسی که راه آن را بپیماید،قابل شناخته شدن است،اعم از اینکه کم فهم تر باشد یا نباشد.شخص کاملتر و عاقلتر هم اگر راه استدلال نپیماید،از شناخت آن عاجز خواهد بود.

وَ قٰالَ مُوسیٰ رَبِّی أَعْلَمُ بِمَنْ جٰاءَ بِالْهُدیٰ مِنْ عِنْدِهِ وَ مَنْ تَکُونُ لَهُ عٰاقِبَهُ الدّٰارِ

:

ولی موسی در پاسخ آنها گفت:خدای من بهتر مرا می شناسد و او گواه من است و با داشتن چنین گواهی از تکذیب شما بیم ندارم.همان خدایی که علم دارد به اینکه سرانجام نیکو برای ما و برای همۀ اهل حق و انصاف است.در حقیقت موسی میخواهد بگوید:خدا داناتر است که کدامیک از ما به حق و کدامیک از ما بر باطلیم،حجت من هم آشکار است.

إِنَّهُ لاٰ یُفْلِحُ الظّٰالِمُونَ

:کسی که بخود ظلم کند و مرتکب گناه و کفر نعمت شود، روی رستگاری نمی بیند.

ص :200

وَ قٰالَ فِرْعَوْنُ یٰا أَیُّهَا الْمَلَأُ مٰا عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلٰهٍ غَیْرِی

:فرعون بمنظور انکار آیات و معجزات موسی به بزرگان و سران قوم خود گفت:من خدایی جز خودم برای شما سراغ ندارم.

فَأَوْقِدْ لِی یٰا هٰامٰانُ عَلَی الطِّینِ فَاجْعَلْ لِی صَرْحاً

:ای هامان،آتشی برای من بر خاک بیفروز و آجر تهیه کن و برای من قصری بلند بساز.

گویند:اول کسی که آجر ساخت،فرعون بود.

لَعَلِّی أَطَّلِعُ إِلیٰ إِلٰهِ مُوسیٰ

:شاید بر فراز آن قصر روم و از آنجا بحال خدای موسی آگاهی یابم.

این جمله را فرعون بمنظور فریباندن مردم گفته،میخواهد وانمود کند که خدای موسی هم مانند خودش محتاج مکان و جهت است.

وَ إِنِّی لَأَظُنُّهُ مِنَ الْکٰاذِبِینَ

:گمان من این است که موسی دروغ میگوید و خدایی غیر من نیست که او رسولش باشد.

وَ اسْتَکْبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ

:فرعون و لشکریانش در روی زمین از حد خود فراتر رفتند و به ظلم و باطل دست گشودند و از قبول حق و پیروی جناب موسی(ع)خودداری کردند.

وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَیْنٰا لاٰ یُرْجَعُونَ

:گمان آنها این بود که معاد و قیامت قابل انکار است و بسوی ما آورده نمیشوند.

فَأَخَذْنٰاهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْنٰاهُمْ فِی الْیَمِّ

:سرانجام فرعون و لشکریانش را گرفتار کیفر کردیم و آنها را در دریای نیل انداخته،دچار هلاکت کردیم.

برخی گفته اند:این دریا در خارج از مصر و نامش اساف بود.

فَانْظُرْ کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَهُ الظّٰالِمِینَ

:با چشم دل بنگر و تدبر کن که چگونه فرعون و قومش را از دیارشان خارج و هلاک کردیم.

وَ جَعَلْنٰاهُمْ أَئِمَّهً یَدْعُونَ إِلَی النّٰارِ

:این جمله نیاز به توضیح دارد.زیرا ظاهر آن می رساند که خداوند همانطوری که انبیاء را پیشوایان حقیقت و راستی و هدایت

ص :201

قرار داده،فرعون و قومش را هم رهبران و پیشوایانی قرار داده است که مردم را به آتش دوزخ فرا می خوانند.البته چنین معنایی صحیح نیست.بنا بر این مقصود این است که خداوند از حالشان خبر داده و حکم کرده است که آنها چنین هستند.

ممکن است منظور این باشد که چون خداوند حال ایشان را بزبان پیامبران خود آشکار کرده است،گویا خودش آنها را امامان دعوت کنندۀ بدوزخ ساخته است.

مقصود از دعوت بدوزخ این است که مردم را بکارهایی و امیدارند که نتیجۀ آنها دوزخ است.

وَ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ لاٰ یُنْصَرُونَ

:در روز قیامت،کسی یاری اینها نمیکند و خودشان هم از یاری کردن یکدیگر عاجزند،حال آنکه در دنیا یکدیگر را یاری میکردند.

وَ أَتْبَعْنٰاهُمْ فِی هٰذِهِ الدُّنْیٰا لَعْنَهً

:لعن یعنی دوری از رحمت خدا و نیکی ها، یعنی در این دنیا بر آنها لعن های پیاپی فرستادیم.

برخی گویند:یعنی لعنت آنها را در این دنیا لازم ساختیم.مقصود این است که مؤمنان را وادار به لعن ایشان کردیم.

وَ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِینَ

:اخفش گوید:یعنی روز قیامت،اینها از هلاک شدگانند.ابن عباس گوید:یعنی بواسطۀ سیه رویی و کبودی چشم،در روز قیامت از زشت رویانند.برخی گویند:یعنی رسوا هستند.

ص :202

پیروی کرده،از مؤمنان باشیم؟(هر چه زودتر کیفرشان میدادیم)چون حق بر آنها نازل شد،گفتند:چرا مثل آنچه بر موسی نازل گردید،نازل نشد؟مگر نه به آنچه از پیش بر موسی نازل شد کفر ورزیده،گفتند:دو سحر است که پشتیبان یکدیگرند و گفتند:ما بهر دو کفر میورزیم؟بگو:اگر راست می گوئید،کتابی از جانب خدا بیاورید که راهنماتر از قرآن و تورات باشد تا پیروی کنم.اگر اجابتت نکردند،بدان که پیرو هوای خویشند و چه کسی گمراه تر است از آنکه بدون هدایت خداوند پیرو هوای خویش باشد؟خدا مردم ستمکار را هدایت نمیکند.

حجت و برهان و اندرز و دلیل بر احکام شریعت بود،بموسی دادیم.

ممکن است منظور از قرون قوم فرعون باشد.زیرا مدتی بعد از هلاک ایشان، خداوند تورات را بر موسی نازل کرد.

وَ هُدیً وَ رَحْمَهً لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ

:تورات برای مردمی که پند و اندرز بپذیرند،وسیلۀ هدایت و رحمت بود.

از پیامبر گرامی اسلام(ص)روایت شده است که:از آن وقتی که تورات نازل شد خداوند قومی یا امتی یا مردم عصری یا قریه ای را هلاک نکرد مگر مردم آن قریه ای که بصورت میمون درآمدند.نمی بینی که خداوند می فرماید:و لقد آتینا موسی الکتاب من بعد ما اهلکنا القرون الاولی...؟ وَ مٰا کُنْتَ بِجٰانِبِ الْغَرْبِیِّ إِذْ قَضَیْنٰا إِلیٰ مُوسَی الْأَمْرَ :و تو ای محمد در کنار غربی کوهی که خداوند در آنجا با موسی تکلم کرد و امر رسالت را بر او مسلم گردانید حاضر نبودی.برخی گویند:یعنی در کنار وادی غربی.

برخی گویند:یعنی هنگامی که در بارۀ رسالت تو با موسی سخن گفتیم، حاضر نبودی.

وَ مٰا کُنْتَ مِنَ الشّٰاهِدِینَ

:تو در آنجا و در آن موقع حاضر نبودی که قوم خود را از آنچه دیده ای خبر دهی.لکن ما داستان آن را برای تو می گوییم تا معجزۀ تو باشد.

وَ لٰکِنّٰا أَنْشَأْنٰا قُرُوناً فَتَطٰاوَلَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ

:لکن ما قرن ها را بدنبال یکدیگر آوردیم و در خلال آنها مردمی آفریدیم تا فاصلۀ آنها با هلاک شدگان قبلی زیاد شد و نبوت دچار فترت گردید.در نتیجه دچار غرور شدند و بعثت پیامبران را انکار کردند.در این وقت ترا فرستادیم و همانطوری که موسی برای مردم رحمت بود ترا هم برای مردم رحمت قرار دادیم.

با همین توضیحی که دادیم معنی جمله تمام میشود.لکن برخی گویند:

منظور این است که خلق بسیاری آفریدیم و پیامبران را یکی پس از دیگری سفارش کردیم که صفات ترا برای ایشان بگویند.اما چون زمان طول کشید و امتداد پیدا

ص :206

کرد،عهد ما را در بارۀ تو فراموش کردند.

وَ مٰا کُنْتَ ثٰاوِیاً فِی أَهْلِ مَدْیَنَ تَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیٰاتِنٰا

:تو در شهر مدین در میان قوم شعیب نبودی که آیات ما را بر ایشان بخوانی.

مقاتل گوید:یعنی تو در میان مردم مدین نبودی که اخبار ایشان را برای مردم مکه بخوانی.

وَ لٰکِنّٰا کُنّٰا مُرْسِلِینَ

:لکن ما ترا بسوی اهل مکه فرستادیم و این اخبار را برای تو بیان کردیم تا به ایشان بگویی و دلیل باشد بر صحت نبوتت.

برخی گویند:یعنی تو نیکی ما را نسبت به بندگان از لحاظ ارسال پیامبران و آشکار کردن معجزات و نازل کردن کتابها با آیات روشن و بمنظور هدایت،مشاهده نکرده ای و اگر وحی آسمانی نبود از آنها آگاهی نداشتی و بسوی آنها هدایت نمیشدی.

وَ مٰا کُنْتَ بِجٰانِبِ الطُّورِ إِذْ نٰادَیْنٰا

:و تو در کنار کوهی که در آنجا با موسی تکلم کردیم و بر او ندا کردیم که کتاب آسمانی را با نیرومندی بگیرد حاضر نبودی.

برخی گویند:منظور از این قسمت،آن بار دومی است که موسی هفتاد نفر از قوم خود را بکوه طور برد که کلام خدا را بشنوند.

وَ لٰکِنْ رَحْمَهً مِنْ رَبِّکَ

:لکن خداوند نعمت نبوت را بتو عطا فرمود و ترا برای مأموریت عظیم رسالت برگزید و اینها را بتو اعلام کرد تا معجزۀ تو باشد.

لِتُنْذِرَ قَوْماً مٰا أَتٰاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ

:تا عرب را که پیش از تو پیامبری نداشته اند،بترسانی که بیندیشند و عبرت گیرند و از گناهان دوری کنند.

این آیه دلالت بر وجوب لطف دارد.زیرا انذار و دعوت،لطفی است از جانب خداوند که در پذیرش مردم مؤثر و وسیلۀ تقرب ایشان بخداست.

وَ لَوْ لاٰ أَنْ تُصِیبَهُمْ مُصِیبَهٌ بِمٰا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَیَقُولُوا رَبَّنٰا لَوْ لاٰ أَرْسَلْتَ إِلَیْنٰا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آیٰاتِکَ وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ

:اگر بدون فرستادن رسول آنها را عقاب میکردیم و بکیفر کردار گرفتار می ساختیم،می گفتند:چرا پیامبری نفرستادی

ص :207

تا ما را دعوت به ایمان کند و ما پیروی کنیم و آئینش را گردن نهیم؟از اینرو پیامبرانی بسوی ایشان فرستادیم تا حجت آنها قطع شود.این آیه نظیر آیۀ دیگری است که می گوید: «لِئَلاّٰ یَکُونَ لِلنّٰاسِ عَلَی اللّٰهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ» (تا بعد از پیامبران،مردم را در پیشگاه خداوند حجتی و بهانه ای نباشد:نساء 165)، برخی گویند:مقصود از مصیبت در آیۀ شریفه عذاب دنیا و هلاکت است ولی برخی گویند:منظور عذاب دنیا و آخرت است.

فَلَمّٰا جٰاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنٰا قٰالُوا لَوْ لاٰ أُوتِیَ مِثْلَ مٰا أُوتِیَ مُوسیٰ

:

همین که حقیقت محمدی و قرآن و اسلام از جانب ما در برابر ایشان قرار گرفت، به بهانه جویی پرداخته،گفتند:چرا همان معجزاتی که بموسی داده شد-یعنی شکافتن دریا و ید بیضا و عصا-به محمد داده نشد؟ برخی گویند:یعنی چرا قرآن هم مثل تورات یک جا نازل نشد؟ این مطلب را یهودیان یا قریش به تعلیم ایشان می گفتند.از اینرو خداوند به ایشان می فرماید:

أَ وَ لَمْ یَکْفُرُوا بِمٰا أُوتِیَ مُوسیٰ مِنْ قَبْلُ

:آیا به آنچه از پیش بر موسی نازل شد کافر نشدند؟ قٰالُوا سِحْرٰانِ تَظٰاهَرٰا :و آیا نگفتند:قرآن و تورات هر دو سحرند که یکدیگر را کمک میکنند؟ بنا بر قرائت دیگر یعنی:موسی و محمد(ص)دو ساحری هستند که یکدیگر را کمک میکنند.

وَ قٰالُوا إِنّٰا بِکُلٍّ کٰافِرُونَ

:و آیا نگفتند:ما بقرآن و تورات هر دو کافریم؟ این مطلب مربوط به آن زمانی است که گروهی از قریش بمدینه آمدند و در بارۀ محمد(ص)از یهود سؤال کردند.قوم یهود صفات و خصوصیات حضرت را برای ایشان تعریف کردند.این گروه بمکه برگشتند و گفتۀ یهود را برای آنها باز گفتند.

قریش گفتند:تورات و قرآن هر دو سحر است.

ص :208

قُلْ فَأْتُوا بِکِتٰابٍ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ هُوَ أَهْدیٰ مِنْهُمٰا أَتَّبِعْهُ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ

:

ای محمد،بکفار قومت بگو:از جانب خداوند کتابی بیاورید که از تورات و قرآن بهتر راهنمایی کند،تا اگر راست می گوئید که تورات و قرآن سحرند،من از آن کتاب پیروی کنم.

برخی گویند:یعنی کتابی بیاورید که مصون از تکذیب مردم باشد.

سپس به پیامبر خود دستور میدهد:

فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّمٰا یَتَّبِعُونَ أَهْوٰاءَهُمْ

:اگر چنین کتابی نیاوردند یا اینکه اگر ترا تصدیق نکردند،بدان که آنها تابع تمایلات نفسانی خویشند.زجاج گوید:یعنی بدان که آنها در راه کفر حجت و برهانی ندارند.بلکه صرفا تابع شهوات نفسانی هستند.سپس در مذمت آنها می فرماید:

وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوٰاهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللّٰهِ

:هیچکس گمراه تر از کسی که پیرو هوای خویش است و از رشد و هدایت الهی محروم است،نیست.

إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الظّٰالِمِینَ

:خدا ستمکاران را براه بهشت هدایت نمیکند.

برخی گویند:یعنی حکم بهدایت ایشان نمیکند.برخی گویند:وقتی اینان بهدایت خدا هدایت نشوند،مثل این است که خدا آنها را هدایت نکرده است.

ص :209

در پی مجالست جاهلان نیستیم.

در آن کتابها خوانده اند.

وَ إِذٰا یُتْلیٰ عَلَیْهِمْ قٰالُوا آمَنّٰا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنٰا إِنّٰا کُنّٰا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ

:

و چون قرآن بر آنها خوانده شود،می گویند:ما به آن ایمان آورده ایم که حق است و از جانب پروردگار ماست و پیش از آن که نازل شود در برابر آن تسلیم بودیم.

بدیهی است که نام پیامبر و قرآن در تورات و انجیل بوده و این گروه براه عناد نرفتند و ایمان آوردند.

سپس در بارۀ ایشان می فرماید:

أُولٰئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِمٰا صَبَرُوا

:به اینها دو بار پاداش داده میشود:

یک بار بخاطر پیروی از دین و کتاب خودشان و یک بار به ایمانشان به جناب محمد(ص).

برخی گفته اند:یک بار بخاطر اینکه با صبر و شکیبایی به کتاب خودشان وفادار ماندند و یک بار هم بخاطر صبر و شکیبایی بر قرآن.

برخی گفته اند:بخاطر اینکه در راه دین صبر کردند و آزار و اذیت کفار را متحمل شدند.

وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَهِ السَّیِّئَهَ

:سخنان زشت و ناپسندی که از کفار می شنوند به سخنان نیکو و پسندیده پاسخ می گویند.

برخی گفته اند:یعنی منکر را به معروف دفع میکنند.

برخی گفته اند:جهل جاهل را به حلم دفع میکنند.

از امام صادق(ع)روایت شده است که:با حلم و مدارا آزار و اذیت مردم را از خود دور میکنند.

وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ یُنْفِقُونَ

:و از آنچه روزی ایشان کرده ایم انفاق میکنند.

وَ إِذٰا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ

:و هنگامی که سخنان هرزه و زشت و مسخرگی های این و آن را بشنوند،از آن اعراض کرده،معاملۀ به مثل نمیکنند.

وَ قٰالُوا لَنٰا أَعْمٰالُنٰا وَ لَکُمْ أَعْمٰالُکُمْ

:و می گویند:شما از اعمال ما پرسیده نمیشوید و ما از اعمال شما پرسیده نمیشویم.

ص :212

برخی گویند:یعنی دین ما برای ما و دین شما برای شما.

برخی گویند:یعنی حلم ما برای ما و سفاهت شما برای شماست.

سَلاٰمٌ عَلَیْکُمْ

:ما به شما امان داده ایم و نمیخواهیم سخنان لغو و بیهودۀ شما را پاسخ گوئیم.

برخی گویند:این کلمه میان مردم مؤمن و کافر علامت حلم است.

برخی گویند:کلمۀ تحیت است میان مؤمنین.

لاٰ نَبْتَغِی الْجٰاهِلِینَ

:ما در پی مجالست و معاونت جاهلان نیستیم.ما در طلب علما و حکما هستیم.

برخی گویند:یعنی ما از اهل جهل و سفاهت نیستیم.

برخی گویند:یعنی ما دین جاهلین را نمی خواهیم و به آن علاقه ای نداریم.

ص :213

بیفتد،مثل«کم»استفهامیه نصب میدهد.

معیشتها:منصوب به نزع خافض(فی معیشتها).

فَتِلْکَ مَسٰاکِنُهُمْ

:مبتدا و خبر.

لَمْ تُسْکَنْ

:حال.

قلیلا:صفت مصدر محذوف(سکونا)یا صفت ظرف به تقدیر«وقتا».

بیاوریم،مجال نبود.بعضی معتقدند که اشعار وی در بارۀ دفاع از اسلام و مبارزۀ با نیرنگها و عنادها از یک جلد هم بیشتر می شود.اینکه ابو طالب بمبارزۀ علنی با دشمنان پیامبر برنخاست،بخاطر این بود که بتواند از راه ریش سفیدی و بزرگتری آنها را براه صلاح آورد و جلو نیرنگها و دشمنی هایی که بعد از وفاتش در برابر رسول عالیقدر اسلام آشکار ساختند،بگیرد.

شویم از سرزمین مکه و از این حرم خارج می شویم.

گویند:این سخن از حرث بن نوفل بن عبد مناف است.زیرا به پیامبر خدا عرضه داشت:میدانیم سخن تو حق است،ولی می ترسیم اگر به تو ایمان آوریم عرب ما را از این سرزمین خارج سازد و ما از عهدۀ ایشان بر نمی آییم.

از اینرو خداوند در رد ایشان فرمود:

أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً

:آیا مکه را پیش از این حرم امن و امان قرار ندادیم و ضرر و زیان مردم را از ایشان دور نکردیم تا با امنیت و آسایش در آن زندگی کنند؟چگونه اکنون از زوال آن می ترسند؟آیا ما بر دفع شر دشمنان،قادر نیستیم؟بلکه باید بدانند که در حال ایمان،بیشتر ایمنی دارند تا در حال کفر.

یُجْبیٰ إِلَیْهِ ثَمَرٰاتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنّٰا

:ثمرات و محصولات سرزمینهای دیگر که رزقی است از جانب ما به سوی مکه آورده میشود.

وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ

:ولی بیشتر آنها به نعمتهای ما عالم نیستند.

برخی گویند:یعنی بخدا علم ندارند و او را نمی پرستند تا بدانند که چقدر ثواب از دستشان خارج شده است.

وَ کَمْ أَهْلَکْنٰا مِنْ قَرْیَهٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَهٰا

:بسیاری از قریه ها را که مردمش سپاس نعمتها را به جای نیاوردند و کبر ورزیدند هلاک کردیم.

مقصود این است که به آنها رزق و روزی فراوان دادیم و آنها ناسپاسگزاری پیشه کردند و هلاکشان کردیم.

فَتِلْکَ مَسٰاکِنُهُمْ لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلاّٰ قَلِیلاً

:این است خانه های عاد و ثمود و قوم لوط که در نزدیکی شماست و از سکنه خالی است و بعد از آنها فقط مدت کوتاهی مسکون بود.

سرزمین عاد در احقاف-میان شام و یمن-و دیار ثمود در وادی القری و شهر لوط در سدوم است و آنها در سفرهای تجارتی از این سرزمینها عبور میکردند و آنها را میدیدند.

ص :218

وَ کُنّٰا نَحْنُ الْوٰارِثِینَ

:اکنون ما مالک سرزمینها و دیار و مساکن آنها شده ایم.

سپس به پیامبر خود می فرماید:

وَ مٰا کٰانَ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُریٰ حَتّٰی یَبْعَثَ فِی أُمِّهٰا رَسُولاً

:پروردگار تو قریه ها را هلاک نمیکند تا اینکه در ام القری یعنی مکه پیامبری مبعوث گرداند.

برخی گویند:منظور از«امها»معظم قریه های دنیاست.

یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیٰاتِنٰا

:پیامبری که حجت ها و دلائل روشن ما را برای ایشان بخواند.

وَ مٰا کُنّٰا مُهْلِکِی الْقُریٰ إِلاّٰ وَ أَهْلُهٰا ظٰالِمُونَ

:ما قریه ها را هلاک نمیکنیم، مگر اینکه مردمشان راه کفر و ستم و سرکشی پیش گیرند.

سپس مردم را مخاطب ساخته،می فرماید:

وَ مٰا أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَمَتٰاعُ الْحَیٰاهِ الدُّنْیٰا وَ زِینَتُهٰا وَ مٰا عِنْدَ اللّٰهِ خَیْرٌ وَ أَبْقیٰ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ

:آنچه به شما داده شده است،اسباب تمتع و زینت این جهان است.اما آنچه پیش خداست،نعمتهای آخرت است که از این نعمتها بهتر و باقی تر است.چرا فکر نمیکنید تا فرق میان نعمت فانی و نعمت باقی را درک کنید؟

ص :219

میکند که آنهایی که به گمان شما شرکاء من بودند،کجایند؟آنها که عذاب بر آنها حتمی شده است می گویند:اینان که گمراهشان کردیم،همچون خود ما گمراهشان کردیم.از آنها در پیشگاه تو تبری میجوئیم.آنها ما را پرستش نمیکردند.گفته می شود:شرکاء خود را بخوانید.آنها را میخوانند ولی اجابتشان نمیکنند و عذاب را می بینند اگر هدایت می یافتند(می فهمیدند که عذاب خدا حق است)و وی که آنها را ندا کرده،گوید:چه جواب پیامبران دادید؟آن روز از تشخیص خبرها کورند (و از دادن جواب عاجز)و از یکدیگر پرسش نمیکنند.

أَ فَمَنْ وَعَدْنٰاهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاٰقِیهِ کَمَنْ مَتَّعْنٰاهُ مَتٰاعَ الْحَیٰاهِ الدُّنْیٰا ثُمَّ هُوَ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ مِنَ الْمُحْضَرِینَ

:آیا آنکه وعدۀ بهشت و ثواب و نعیم آخرت،به او داده ایم و حتماً به این وعده ها نائل می شود،مانند کسی است که اموال دنیا و چیزهای دیگر به او داده ایم و در روز قیامت برای کیفر یا برای سوختن در آتش احضار میشود؟ بدیهی است که حال اینها یکسان نیست.زیرا نعمتهای دنیا با غم و اندوه توأم است و سرانجام زوال و فنا می پذیرد.ولی نعمتهای آخرت خالص و پاک و همیشگی است و زوال نمیپذیرد.

وَ یَوْمَ یُنٰادِیهِمْ فَیَقُولُ أَیْنَ شُرَکٰائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ

:بیاد آور روزی را که خداوند کافران را با خفت و خواری مخاطب ساخته،می فرماید:کجایند آنهایی که گمان میکردید در خدایی شریک منند.و آنها را پرستش میکردید و می پنداشتید که برای شما نفعی دارند؟ قٰالَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنٰا هٰؤُلاٰءِ الَّذِینَ أَغْوَیْنٰا أَغْوَیْنٰاهُمْ کَمٰا غَوَیْنٰا :

جنیان و شیاطین و انسانهایی که گمراه کنندۀ مردم بودند و وعدۀ عذاب بر آنها تحقق یافته،می گویند: پروردگارا،همانطوری که خودمان دچار گمراهی بودیم،آنها را گمراه ساختیم.

تَبَرَّأْنٰا إِلَیْکَ

:اکنون از آنها و از کردار آنها در پیشگاه تو تبری می جوییم.

زجاج گوید:از یکدیگر تبری می جویند و دشمن یکدیگر می شوند.چنان که می فرماید: «اَلْأَخِلاّٰءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ» (دوستان در آن روز دشمن یکدیگرند:

زخرف 67).

مٰا کٰانُوا إِیّٰانٰا یَعْبُدُونَ

:اینها در حقیقت پرستش ما نمیکردند.بلکه شیطانهایی را می پرستیدند که پرستش ما را در نظر آنها آرایش کرده بودند.

برخی گویند:یعنی ما را از روی حجت و استحقاق نمی پرستیدند.

وَ قِیلَ ادْعُوا شُرَکٰاءَکُمْ

:به آنها گفته می شود:آنها را که گمان میکردید در خدایی شریک منند و پرستش میکردید،بخوانید.

ص :222

اینکه می گوید:شریکان خود را بخوانید،بخاطر این است که خدا را شریک نیست.ولی آنها گمان میکردند که خدا را شریک هست و شرک می ورزیدند.

فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُمْ

:آنها را میخوانند ولی پاسخی از آنها نمی شنوند و اجابت نمی شوند.

وَ رَأَوُا الْعَذٰابَ لَوْ أَنَّهُمْ کٰانُوا یَهْتَدُونَ

:اگر اهل هدایت بودند،معتقد می شدند که عذاب خدا حق است.

وَ یَوْمَ یُنٰادِیهِمْ فَیَقُولُ مٰا ذٰا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِینَ

:در روز قیامت خداوند به آنها ندا کرده،می گوید:پیامبرانی را که بسوی شما فرستاده شدند چه جواب دادید؟ مقصود این است که از دعوت آنها چه فهمیدید و در مقابل آنها چه عملی انجام دادید؟ فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الْأَنْبٰاءُ یَوْمَئِذٍ :در آن روز راه جواب بر روی آنها مسدود است و همچون کوران می مانند.

برخی گویند:یعنی حجت بر آنها تیره شده است.علت اینکه حجت را خبر نامیده،این است که به آن خبر میدهند.در آن روز در پیشگاه خدا تکلم نمیکنند.

زیرا خداوند حجت را از آنها گرفته و زبانشان را از سخن عاجز کرده است.چنان که می فرماید:

فَهُمْ لاٰ یَتَسٰاءَلُونَ

:آنها از یکدیگر نمی پرسند که چگونه جواب دهند و چگونه عذر خواهی کنند؟ برخی گویند:یعنی از انساب و خویشاوندیها که در دنیا پرسش میکردند، پرسش نمیکنند.

برخی گویند:یعنی چنان بخود مشغولند که از حال یکدیگر نمی پرسند.

برخی گویند:یعنی از یکدیگر نمیخواهند که گناه یکدیگر را تحمل کنند.

ص :223

این است که چنین شخصی امیدوار است که رویۀ خود را ادامه دهد و رستگار شود.

چه ممکن است از این رویه دست بکشد و هلاک گردد.وانگهی گفته شده است که در هر جای قرآن که خداوند این کلمه را بکار برده،معنی قطع و حتم میدهد.

از آنجا که رستگاری به اختیار خداست،بدنبال آن می فرماید:اختیار و خلق و حکم بدست خداست.زیرا اوست که قادر و عالم به کمال است.

وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ مٰا یَشٰاءُ وَ یَخْتٰارُ مٰا کٰانَ لَهُمُ الْخِیَرَهُ

:خیر،به معنی اختیار و به معنی مختار است.چنان که گفته میشود:محمد(ص)خیره خداست.یعنی مختار و برگزیدۀ خداست و ممکن است به تخفیف خوانده شود.

در بارۀ معنی آیه دو قول است:

1-خدای تو هر چه بخواهد خلق می کند و هر چه برای آنها اصلح است اختیار میکند و هر که برای رسالت صالح تر است مبعوث می کند،از این جهت است که میگوید: «مٰا کٰانَ لَهُمُ الْخِیَرَهُ» اختیار آنها بدست خودشان نیست.بلکه بدست خداست.(طبق این معنی«ما»نافیه و وقف بر«یختار»است)بنا بر این قرآن میخواهد پاسخ مشرکینی را بدهد که میگفتند: «لَوْ لاٰ نُزِّلَ هٰذَا الْقُرْآنُ عَلیٰ رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ» (چرا این قرآن بر مردی بزرگ از مکه یا طائف نازل نشد:زخرف 31) منظورشان این بود که چرا قرآن بر رئیس مکه ولید بن مغیره یا بر رئیس طائف، عروه بن مسعود ثقفی نازل نشد؟ 2-خدای تو آن چیزی را اختیار میکند که مطابق مصلحت و به خیر آنهاست (طبق این معنی«ما»موصوله و مفعول«یختار»است).

این معنی هم با معنی اول فرقی ندارد.زیرا مفاد آن این است که اختیار بدست خداست نه مردم.زیرا اختیار بدست کسی است که علم به احوال شخص داشته باشد و چنین علمی مربوط به خداوند است.وانگهی اختیار یعنی گرفتن خیر.کسی که علم به خیر ندارد،چگونه می تواند خیر بگیرد؟ سُبْحٰانَ اللّٰهِ وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا یُشْرِکُونَ :خداوند مقدس و منزه است از اینکه در

ص :225

خلق و اختیار او را شریکی باشد.

سپس بمنظور ذکر دلیل می فرماید:

وَ رَبُّکَ یَعْلَمُ مٰا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَ مٰا یُعْلِنُونَ

:خداوند میداند آنچه را آشکار و آنچه را پنهان میکنند.پس اختیار بدست اوست.

از این آیه استفاده میشود که هر که به آشکار و نهان عالم نیست،اختیار ندارد.

(یعنی تسلط و فرمانروایی).

سپس برای تأکید مطلب می فرماید:

وَ هُوَ اللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ

:اوست خداوندی که احدی جز او سزاوار پرستش نیست.

لَهُ الْحَمْدُ فِی الْأُولیٰ وَ الْآخِرَهِ

:بخاطر نعمتهایی که عطا فرموده،ثنا و مدح و تعظیم در دنیا و آخرت،مخصوص اوست.

وَ لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ

:حکم در میان مردم و تمیز حق و باطل بدست اوست و سرانجام بسوی جزا و حکم او آورده میشوید.ابن عباس می گوید:برای اهل طاعت حکم به فضل و مغفرت میکند و برای اهل معصیت به بدبختی و عذاب.

ص :226

برای شما روشنی می آورد؟آیا نمی شنوید؟بگو:می بینید؟اگر روز را تا قیامت بر شما ادامه دهد،چه کسی جز خدا برای شما شب می آورد که در آن بیارامید؟آیا نمی بینید؟از رحمت خداست که شب و روز را برای شما آفریده است تا در شب بیارامید و در روز از فضلش به جستجو پردازید،باشد که شکر کنید.روزی که آنها را ندا کرده،گوید:کجایند آنهایی که می پنداشتند شریک ما هستند؟از میان هر امتی گواهی بیرون آورده،گوئیم:برهان خود را بیاورید آن وقت میدانید که حق برای خداست و دروغها و افتراها از دست آنها خارج است.

از صنع مدبری حکیم است؟ سپس می فرماید:

وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهٰارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ

:از نعمتها و احسان خدا این است که:برای شما شب و روز آفریده است تا در شب بیارامید و در روز بطلب معاش پردازید.باشد که در برابر نعمت شب و روز و دیگر نعمتها شکرگزاری کنید.

وَ یَوْمَ یُنٰادِیهِمْ فَیَقُولُ أَیْنَ شُرَکٰائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ

:روزی که آنها را ندا کرده،میفرماید:کجایند آنهایی که به زعم شما شریک من بودند؟ تفسیر این آیه گذشت.تکرار آن بخاطر این است که در مرتبۀ اول میخواست که آنها بر غوایت و گمراهی خود اقرار کنند و در اینجا میخواهد به آنها بفهماند که از اقامۀ برهان عاجز هستند.

وَ نَزَعْنٰا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ شَهِیداً

:از میان هر امتی رسولش را بیرون می آوریم تا شهادت دهد که در میان آنها تبلیغ رسالت کرده و آنها چه اعمالی انجام داده اند؟ برخی گویند:شاهدان خوبان هر امتی هستند و معلوم است که هیچ عصری از وجود چنین افرادی خالی نیست و همینها گواه مردمند.

فَقُلْنٰا هٰاتُوا بُرْهٰانَکُمْ

:به آنها گوئیم:هر دلیلی بر درستی و صحت راه و رسم خود دارید بیاورید.

فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلّٰهِ

:آنها گرفتار بهت و حیرت می شوند،زیرا دلیلی ندارند که بیاورند و میدانند که راه و رسم شما حق است و آنچه خدا بر شما نازل کرده، باطل نیست و حجت از آن خدا و رسول اوست.از اینرو ناچار سر تسلیم فرو می آورند.

زیرا کسی که از عهدۀ استدلال بر نیاید چاره ای جز تسلیم ندارد.

وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مٰا کٰانُوا یَفْتَرُونَ

:و افتراها و دروغها و بتهایی که پرستیده اند از دستشان خارج می شود و آنها را گم میکنند.

ص :229

عبور کرد.آنها که زینت زندگی دنیا را میخواستند،گفتند:کاش ما را مثل آنچه به قارون داده شده است بود.که او بهره ای بزرگ دارد.آنها که دانش و آگاهی داشتند، گفتند:وای بر شما.ثواب خدا برای کسی که ایمان آورد و عمل صالح کند بهتر است و جز شکیبایان به آن نمی رسند.خودش و خانه اش را به زمین فرو بردیم و او را جز خدا لشکری نبود که یاریش کنند و از یاری کنندگان خویشتن نبود.آنها که دیروز آرزو میکردند که در جای او باشند،گفتند:آه.این خداست که برای هر که خواهد روزی را گسترش میدهد و برای هر که خواهد تنگ میگیرد.اگر خدا بر ما منت نگذاشته بود ما را بزمین فرو می برد.راستی که کافران روی رستگاری نمی بینند.

بقدرت نمایی و خودنمایی پرداخت و بر آنها تعدی کرد.این معنی از قتاده است.وی گوید:قارون را بواسطۀ زیبایی صورت«منور»میخواندند و در میان بنی اسرائیل هیچکس تورات را بهتر از او نمیخواند.ولی مثل سامری منافق بود و بر آنها تعدی کرد.

سعید بن مسیب و ابن عباس گویند:او از طرف فرعون بر بنی اسرائیل حکمرانی میکرد و هنگامی که بنی اسرائیل در مصر بودند بر آنها ستم میکرد.

برخی گویند:او لباس خود را یک وجب از لباس بنی اسرائیل بلندتر کرده بود.

وَ آتَیْنٰاهُ مِنَ الْکُنُوزِ مٰا إِنَّ مَفٰاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَهِ أُولِی الْقُوَّهِ

:و به او گنجهایی دادیم که کلیدهایش را گروهی نیرومند بدشواری حمل میکردند.ممکن است منظور از مفاتح گنجها یا کلیدها باشد.اگر منظور گنجها باشد،معنی آیه این است که:گنجهای او را گروهی نیرومند حمل میکردند.نظیر: «وَ عِنْدَهُ مَفٰاتِحُ الْغَیْبِ...» (گنجهای غیب در نزد خداوند است:انعام 58) برخی گویند:قارون به یکی از گنجهای یوسف دست یافته بود.

در بارۀ آن گروه(عصبه)اختلاف است.برخی گویند:بین ده تا پانزده نفر و برخی گویند:بین ده تا چهل نفر و برخی گویند:چهل نفر و برخی گویند:بین سه تا ده نفر است.برخی گویند:عصبه جمعیتی است که تعصب یکدیگر دارند.

إِذْ قٰالَ لَهُ قَوْمُهُ لاٰ تَفْرَحْ إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُحِبُّ الْفَرِحِینَ

:بنی اسرائیل به قارون گفتند:به سبب گنجها سبکسری و شادی مکن که خدا مردمی را که چنین باشند دوست نمیدارد.شاهد اینکه فرح در اینجا به معنی سبکسری و غرور است،این است:

و لست بمفراح اذا الدهر سرنی

و لا جازع من صرفه المتقلب

هر گاه روزگار خوشحالم کند،سبکسری نمیکنم و از گردش روزگار بی صبری و ناشکیبایی ندارم.

وَ ابْتَغِ فِیمٰا آتٰاکَ اللّٰهُ الدّٰارَ الْآخِرَهَ وَ لاٰ تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیٰا

:

مؤمنین بنی اسرائیل به قارون گفتند:از این نعمتها که خداوند بتو داده است استفاده کن و در پی تحصیل آخرت باش و این اموال را در راه خیر انفاق کن و نصیب

ص :234

خود را از دنیا فراموش مکن یعنی در این جهان برای آخرت خود کوشش کن.اکثر مفسرین می گویند:یعنی عمل آخرت را در زندگی این جهان از یاد مبر.زیرا در حقیقت،نصیب انسان از دنیا همین است که برای آخرت خویش بکوشد.از علی(ع) نیز روایت شده است که:تندرستی و قوت و آسایش و جوانی و نشاط و بی نیازی خود را از یاد مبر و بوسیلۀ آنها در راه آخرت کوشش کن.برخی گویند:قارون آدمی ممسک و بخیل بود.به او گفته شد:بخور و بیاشام و از نعمتهای خدا بنحو مشروع و حلال استفاده کن.زیرا چنین استفاده ای بر تو حرام نیست.

برخی گویند:اصولا این قسمت از قول مؤمنین به قارون نیست،بلکه از گفتار خداوند به موسی است.

وَ أَحْسِنْ کَمٰا أَحْسَنَ اللّٰهُ إِلَیْکَ

: همانطوری که خداوند در بارۀ تو تفضل کرده است،تو هم در بارۀ مردم تفضل کن.یحیی بن سلام گوید:یعنی همانطوری که خداوند در بارۀ تو نیکی کرده و بتو نعمت بخشیده،تو هم بوسیلۀ اطاعت و انجام وظیفه نیکی کن.

برخی گویند:یعنی شکر خدا را به نیکی انجام ده و با خلق خدا مواسات کن.

وَ لاٰ تَبْغِ الْفَسٰادَ فِی الْأَرْضِ

:در روی زمین،و در پی فساد و معصیت نباش.

إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ

:خداوند مردم مفسد را دوست نمیدارد.

قٰالَ إِنَّمٰا أُوتِیتُهُ عَلیٰ عِلْمٍ عِنْدِی

:قارون گفت:این مال بواسطۀ فضیلت و دانشی که دارم بمن داده شده است و اگر شما هم دارای فضل و دانش من بودید،چنین ثروتی به شما داده می شد.این معنی از قتاده است.مقصود این است که قارون معتقد بود که این مال را خداوند بپاداش فضل و دانش به وی داده است.چنان که آن شخص کافر نیز همین عقیده را داشت و میگفت: «لَئِنْ رُدِدْتُ إِلیٰ رَبِّی لَأَجِدَنَّ خَیْراً مِنْهٰا مُنْقَلَباً» (سوگند،که اگر بسوی خدا بازگردانده شوم بهتر از آن بمن داده خواهد شد:کهف 36) برخی گویند:یعنی این مال را خدا به این جهت بمن داده که از من خشنود

ص :235

است و میداند که سزاوار آنم.این معنی با معنی اول نزدیک است.

برخی گویند:مقصود قارون این است که این مال را با دانش و کوشش خود بدست آورده ام.تجارتها و زراعتها و کارهای دیگری که من کرده ام دیگران نمیکنند.

کلبی گوید:یعنی من صفت زرگری و کیمیاگری میدانم و دیگران نمیدانند.

برخی گویند:یک بخش از دانش کیمیاگری را موسی بقارون تعلیم داد و یک بخش به یوشع و بخش دیگری را به پسر هارون.قارون آنها را فریب داد و همه را از آنها آموخت. (1)

أَ وَ لَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللّٰهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّهً وَ أَکْثَرُ جَمْعاً

:مگر قارون نمیدانست که خداوند پیش از او بخاطر کفران نعمت کسانی را هلاک کرده بود که از او نیرومندتر و پر جمعیت تر بودند.نظیر قوم عاد و ثمود و قوم لوط و...

سپس این مطلب را بیان میکند که غرور قارون به مال و ثروت،خطای بزرگی بود.زیرا در موقع عذاب،مال و ثروت بدرد او نخورد.همانطوری که افرادی که از او نیرومندتر و مالدارتر بودند از مال خود بهره ای نبردند.

ص :236

وَ لاٰ یُسْئَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ

:مجرمین از گناهان خود پرسیده نمیشوند.

قتاده گوید:یعنی بدون حساب داخل جهنم می شوند.بنظر وی فرشتگان آنان را به سیمایشان می شناسند و بخاطر علامتی که دارند از آنها سؤال نمیکنند و پیشانی آنها را گرفته،به جهنم می اندازند.چنان که می فرماید: «فَیَوْمَئِذٍ لاٰ یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لاٰ جَانٌّ» (در آن روز،نه انسان در گناهش پرسیده میشود و نه جن:الرحمن 36) اما اینکه میگوید: «فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ» (سوگند به خدایت که از همۀ آنها سؤال میکنیم:حجر 92)منظور این است که از آنها سؤال نکوهش و ملامت می شود نه سؤال برای کشف مجهول.

فَخَرَجَ عَلیٰ قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ

:قارون در میان چاکران و خدمتگزاران با زینتی خیره کننده،نزد بنی اسرائیل آمد.

برخی گویند:همراهان او چهار هزار نفر سوار بودند که اسبهای آنها همه سرخ رنگ بود.

برخی گویند:همراهان او کنیزان ماهرویی بودند که سوار بر قاطر بودند.

زین قاطرها از طلا و آنچه در زیر زین ها بود پارچه های سرخرنگ بود.

برخی گویند:هفتاد هزار نفر با او بودند.

قٰالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیٰاهَ الدُّنْیٰا یٰا لَیْتَ لَنٰا مِثْلَ مٰا أُوتِیَ قٰارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ

:کافران و منافقان و افراد سست ایمانی که نعمتهای بهشت و آخرت را باور نداشتند،گفتند:کاش ما هم از دنیا چنین بهرۀ فراوانی داشتیم و همچون قارون از دنیا بهره مند بودیم.

وَ قٰالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوٰابُ اللّٰهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صٰالِحاً

:

آنها که وعدۀ خدا را تصدیق کرده،به آن ایمان داشتند به ایشان گفتند:وای بر شما، ثواب خدا برای کسانی که ایمان آورده،عمل صالح کنند،بهتر از مال و ثروت قارون است.

وَ لاٰ یُلَقّٰاهٰا إِلاَّ الصّٰابِرُونَ

:تنها کسانی به پاداش خدا می رسند که به امر

ص :237

خداوند شکیبا باشند.

برخی گویند:یعنی بهشت به کسی داده میشود که بر طاعت خدا صبر کنند و از زینت دنیا چشم بپوشند.

فَخَسَفْنٰا بِهِ وَ بِدٰارِهِ الْأَرْضَ

:او و خانه اش را بزمین فرو بردیم.

سدی گوید:قارون زنی بد کاره از بنی اسرائیل طلبیده،به او گفت:دو هزار درهم بتو میدهم که فردا نزد من بیایی و در حضور بنی اسرائیل بگویی:موسی از جان من چه میخواهد که مرا اذیت میکند؟زن قبول کرد و پول را گرفت.وقتی به خانه برگشت،پشیمان شده،گفت:وای بر من،هر گناهی را مرتکب شده ام جز تهمت بستن به پیامبر خدا،فردا کیسه های پول را برداشته،نزد قارون رفت و چون بنی اسرائیل جمع شدند،گفت:قارون این دو کیسۀ پول را بمن داده که نزد شما بیایم و موسی را متهم کنم.پناه بخدا می برم که بخواهم به پیامبر خدا افترا ببندم.این کیسه ها از قارون است و نشان مهر او نیز بر کیسه ها گواه من است.بنی اسرائیل مهر قارون را شناختند.موسی خشمگین شد و قارون را نفرین کرد.به او وحی شد که بزمین دستور داده ام که در فرمان تو باشد.موسی گفت:ای زمین،قارون و مسندش را فرو ببر.زمین شروع کرد به بلعیدن مسندش.قارون که این صحنه را میدید،موسی را به حق خویشاوندی سوگند داد.موسی گفت:او را بگیر،پاهایش پنهان شد.بعد زانوانش تا به گلوگاه رسید و او هم چنان موسی را سوگند میداد تا بزیر خاک رفت.بموسی خطاب آمد:قارون ترا به خویشاوندی سوگند داد.به او رحم نکردی.اگر مرا خوانده بود و از من کمک خواسته بود نجاتش میدادم.(این مطلب هم نقضی است بر پیامبر خدا که مطابق روایات اهل تسنن است و با مذاق شیعه سازش ندارد،در متن قرآن هم نیست:م) همین که قارون بزیر خاک رفت،بنی اسرائیل گفتند:موسی اینکار را کرد که اموال قارون را به ارث ببرد-که پسر عمویش بود-ظرف مدت سه روز خانه و اموال قارون نیز بزمین فرو رفت و هیچکس بر ثروت او دست نیافت.

ص :238

فَمٰا کٰانَ لَهُ مِنْ فِئَهٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ

:جز خداوند کسی نبود که قارون را یاری کند و از عذاب نجاتش دهد.

وَ مٰا کٰانَ مِنَ المُنْتَصِرِینَ

:و خود او هم نمیتوانست خویشتن را کمک و از خود دفاع کند.

وَ أَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکٰانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللّٰهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ وَ یَقْدِرُ

:آنها که وقتی تجملات و شکوه ظاهری قارون را میدیدند،آرزو میکردند که به جای او بودند و همچون او از آن همه نعمت و زر و زیور بهره مند بودند،اکنون چنین می گویند:دریغا!گویا خداوند برای هر که بخواهد روزی را گسترش میدهد و نسبت بهر که بخواهد تنگ می گیرد.در حقیقت، آنها از گفتۀ خود پشیمان شده،بخطای خود اعتراف میکردند.

سیبویه می گوید:کلمۀ«وی»مستقل است.این کلمه را انسان هنگامی بکار می برد که به خطاهای خود پی برده باشد.فراء گوید:اصل این کلمه« ویلک»است که لام آن حذف شده است و«ان»مفتوحه در محل نصب است به فعل مقدر،مثل این که گفته شده است:«اعلم ان اللّٰه یبسط الرزق...»وی گوید:شنیدم اعرابی به زنش گفت:

«این ابنک ویلک»(وای بر تو!پسرت کجاست؟)زن جواب داد:«ویک انه وراء البیت»یعنی:او را در پشت خانه نمی بینی؟ کسایی گوید:این کلمه به معنی«ذلک»است.ابن عباس هم این معنی را پذیرفته است.یعنی:آنها گفتند:خداوند روزی هر که را بخواهد توسعه میدهد و این بخاطر مقام و منزلت او نیست و روزی هر که را بخواهد کم میدهد و این هم به خاطر خواری و مذلت او در پیشگاه خداوند نیست.

قتاده و مجاهد گویند:«ویکأن»یعنی:«الم تعلم»(آیا ندانستی؟) لَوْ لاٰ أَنْ مَنَّ اللّٰهُ عَلَیْنٰا لَخَسَفَ بِنٰا :آنهایی که پس از قارون بجای مانده بودند، گفتند:خداوند بر ما منت گذاشت و نعمتهای قارون را بما نداد و گرنه امروز ما را هم به زمین فرو می برد.

ص :239

برخی گویند:یعنی اگر خداوند از گناهان ما چشم نپوشیده بود،ما را هم بزمین فرو می برد.

وَیْکَأَنَّهُ لاٰ یُفْلِحُ الْکٰافِرُونَ

:مردم کافر به ثواب خدا نمی رسند و مردمی که خدا را انکار کرده،جز او را می پرستند،از کیفر نجات نمی یابند.

ضعیف را کمک میکرد و چون بمغازه داران می رسید،قرآن را میگشود و این آیه را «تِلْکَ الدّٰارُ الْآخِرَهُ نَجْعَلُهٰا لِلَّذِینَ لاٰ یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لاٰ فَسٰاداً» برای آنها میخواند و میفرمود:این آیه در بارۀ زمامداران دادگر و قدرتمندان متواضع نازل شده است.

نیز روایت شده است که فرمود:انسان از بند نعل خویش در شگفت می ماند و داخل در این آیه میشود: «تِلْکَ الدّٰارُ الْآخِرَهُ...» یعنی:هر کس به لباس خویش بر کسی تکبر کند،از آنهاست که در روی زمین ارادۀ برتری جویی دارند. (1)

کلبی گوید:مقصود از فساد در روی زمین این است که مردم را به پرستش غیر خدا دعوت کند.

عکرمه گوید:مقصود این است که مالی را به ناحق بستاند.

وَ الْعٰاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ

:سرانجام نیک،یعنی رستگاری بوسیلۀ پاداش برای کسانی است که از شرک و معصیت بپرهیزند.

برخی گویند:یعنی بهشت برای کسانی است که بوسیلۀ ادای فرائض و اجتناب معاصی از کیفر خدا بپرهیزند.

مَنْ جٰاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهٰا

:هر که کار نیکو کند،پاداشش بهتر از آن است.

ص :243

وَ مَنْ جٰاءَ بِالسَّیِّئَهِ فَلاٰ یُجْزَی الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئٰاتِ إِلاّٰ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ

:

کسانی که مرتکب بدی شوند،تنها به اندازۀ گناهشان کیفر می بینند.حال آنکه در مورد نیکی،خداوند از روی تفضل خویش پاداش بیشتر و بزرگتر میدهد.بنا بر این، آیۀ مورد بحث،نظیر این آیه است: «وَ مَنْ جٰاءَ بِالسَّیِّئَهِ فَلاٰ یُجْزیٰ إِلاّٰ مِثْلَهٰا» (کسانی که مرتکب بدی شوند جز به اندازۀ بدی خود کیفر نمی بیند:انعام 160).

إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرٰادُّکَ إِلیٰ مَعٰادٍ

:آنکه بر تو واجب کرده است که مطابق دستورات قرآن عمل کنی ترا به مکه بر میگرداند.این معنی از ابن- عباس و مجاهد و جبائی است.بنا بر این در آیه،دلالت است بر صحت نبوت.زیرا بدون،هیچ شرط و استثنایی خبر داده است که پیامبر خدا بمکه باز می گردد و همین طور هم شد.

قتیبی گوید:معاد انسان وطن اوست.زیرا انسان بهر کجا رود سرانجام به وطن خود می آید.

برخی گویند:منظور این است که خداوند ترا به مردن می رساند و برخی گویند:یعنی ترا به قیامت می رساند.برخی گویند:یعنی ترا به بهشت می رساند.

منظور این است که خدا ترا میمیراند و مبعوث میکند و داخل بهشت می کند.

اما ظاهر این است که مقصود،عود و بازگشت به مکه است.زیرا عود بمعنی بازگشت است نه به معنی رفتن.بدیهی است که بازگشتن در بارۀ جایی گفته می شود که انسان از آنجا آمده باشد.و چون پیامبر خدا از مکه آمده است بازگشت او بمکه درست است.در عین حال در مورد بهشت هم عود و بازگشت صحیح است(چنان که بروز قیامت هم معاد گفته می شود)زیرا قرآن در مورد کفار می گوید: «ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَی الْجَحِیمِ» (آن گاه بازگشت آنها بسوی جهنم است:صافات 68) اکنون به بیان مطلب دیگری پرداخته،می فرماید:

قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ مَنْ جٰاءَ بِالْهُدیٰ وَ مَنْ هُوَ فِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ

:ای رسول،به آنها بگو:خدای من داناتر است که چه کسی سزاوار پاداش و چه کسی گمراه است.

ص :244

یعنی خدا بهتر از همه مؤمن و کافر را می شناسد و اساساً مقصود این است که خدا بهتر میداند که من کتاب هدایت را از جانب او آورده ام و شما دچار ضلالت هستید و بزودی مرا بر شما غالب خواهد کرد.

سپس بذکر نعمتهای الهی پرداخته،می فرماید:

وَ مٰا کُنْتَ تَرْجُوا أَنْ یُلْقیٰ إِلَیْکَ الْکِتٰابُ

:ای محمد،تو در گذشته امیدوار نبودی که خداوند بر تو وحی کند و ترا به وسیلۀ وحی شرافت و عظمت بخشد.

إِلاّٰ رَحْمَهً مِنْ رَبِّکَ

:لکن خداوند ترا مورد رحمت و عنایت خود قرار داد و لباس پر افتخار رسالت را بر اندام تو پوشانید و خیر ترا خواست.بهمین ترتیب باز هم لطف و مرحمت خود را از تو دریغ نمیدارد و ترا بمکه باز میگرداند.قدر این نعمتها را بدان.

برخی گویند:یعنی تو امید نداشتی که کتابهای گذشتگان را فرا بگیری و داستانهای آنها را بدون اینکه با آنها باشی بدانی و بر اهل مکه بخوانی.چنان که می فرماید: «وَ مٰا کُنْتَ ثٰاوِیاً فِی أَهْلِ مَدْیَنَ تَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیٰاتِنٰا» یعنی داستان مردم مدین را برای اهل مکه بیان می کنی،با اینکه تو در مدین نبوده ای.و نیز میفرماید: «وَ مٰا کُنْتَ بِجٰانِبِ الْغَرْبِیِّ...» تو در کنارۀ غربی کوه طور نبودی.مع الوصف داستان موسی را برای اهل مکه می گویی.اینها همه ناشی از مراحم الهی است در بارۀ تو.

فَلاٰ تَکُونَنَّ ظَهِیراً لِلْکٰافِرِینَ

:به شکرانۀ این نعمتها پشتیبان کافران مباش.

از این آیه استفاده میشود که باید با اهل باطل به دشمنی برخاست.اگر چه در این آیه و آیۀ بعد،مخاطب شخص پیامبر است،اما این خطاب خصوصیتی ندارد و شامل دیگران هم میشود.از ابن عباس روایت شده است که تمام قرآن از باب«ایاک اعنی و اسمعی یا جاره»(خطابم به تست ولی دیگری باید بشنود)می باشد.

وَ لاٰ یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیٰاتِ اللّٰهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ

:مبادا این کافران ترا از پیروی قرآن و احکام و دستورات آن که برای تعظیم شأن و مقام تو نازل شده است باز دارند.

وَ ادْعُ إِلیٰ رَبِّکَ

:مردم را به اطاعت و توحید خدایت فراخوان.خدایی که

ص :245

ترا آفرید و بتو نعمتها بخشید.

وَ لاٰ تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ

:به مشرکین مایل نباش و به راه آنها خشنود مشو و احدی از آنها را دوست مدار.

وَ لاٰ تَدْعُ مَعَ اللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ

:با خدای یکتا خدای دیگری مخوان و حوائج خود را از غیر او مخواه.

لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ

:جز ذات یگانه و بیهمتای او شریکی نیست.

کُلُّ شَیْءٍ هٰالِکٌ إِلاّٰ وَجْهَهُ

:همه چیز فنا پذیر و تباه شدنی است،جز ذات خداوند.

این تعبیر نظیر:«وجه الرای»و«وجه الطریق»است،اولی یعنی خود رای و دومی یعنی خود راه.بنا بر این«وجه خدا»یعنی خود خدا.لذا مجاهد «إِلاّٰ وَجْهَهُ» را به معنی«الا هو»دانسته است.

این آیه دلالت دارد بر اینکه اجسام فانی می شوند و بر میگردند:چنان که عقیدۀ بزرگان در بارۀ فنا و بازگشت همین است. (1)

برخی گویند:یعنی همه چیز تباه میشود،مگر آنچه برای خدا انجام بگیرد و متوجه او باشد که ثواب آن از بین نمیرود.چنان که شاعر می گوید:

استغفر اللّٰه ذنبا لست محصیه

رب العباد الیه الوجه و العمل

به پیشگاه خدا برای گناهی استغفار میکنم که شمارندۀ آن نیستم،خدای بندگان که وجه کردار خود را متوجه او می سازم.

بنا بر این منظور از«وجه خدا»عملی است که متوجه خداست.

لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ

:در جهان آفرینش،قضاء و حکم قطعی و نافذ از آن خداست و سرانجام بسوی او بازگردانده می شوید تا جزای اعمال خود را ببینید.

ص :246

برخی گویند:یعنی حکم میان مردم در عالم آخرت بدست اوست نه غیر او.