ص :2

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ

در دلشان مرض است و سنگدلند و ستمکاران در مخالفتی دور(از حقند)و تا آنها که دارای علم شده اند،بدانند که قرآن حق و از جانب خدای تست و بر ایمانشان افزوده شود و دلهایشان برای قرآن خاشع گردد و خداوند مؤمنان را براه راست رهنماست.

و مردم کافر همواره در بارۀ قرآن در تردیدند تا ناگهان،قیامت آنها را در رسد یا عذاب روزی بیمانند(یا بی پایان)آنها را در گیرد.

و فریب دهندۀ واقعی شیطان است.

فَیَنْسَخُ اللّٰهُ مٰا یُلْقِی الشَّیْطٰانُ

:خداوند بوسیلۀ حجت های خود القاء شیطان را زایل میکند.

این جمله برای تسلی خاطر پیامبر گرامی اسلام است.تا از تکذیب مشرکین و جمله ای که در مدح خدایان بتلاوتش افزودند،ناراحت نشود.

اما اگر مقصود،آرزوی قلبی باشد،معنی آیه این است که چون پیامبر بعضی از امور را در قلب خود آرزو کند،شیطان در دلش وسوسه میکند و او را بباطل میخواند.

لکن خداوند وسوسه و دعوت شیطان را باطل میکند و او را ارشاد میکند که:

بمخالفت شیطان پرداخته،فریبکاری های او را نشنود.

مرحوم سید مرتضی بدنبال این مطالب میگوید:اما احادیثی که در این باب روایت شده(و خلاف معنی فوق افاده میکند)مورد طعن و از نظر علماء حدیث ضعیف است.وانگهی روایات دیگر مقام انبیاء را از هر گونه نقصی منزه شمرده اند.آیا ممکن است گفته شود که پیامبر خدا(ص)جملۀ«تلک الغرانیق...»را بقرآن اضافه کرده باشد،حال آنکه خداوند متعال در خود قرآن میگوید: «کَذٰلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤٰادَکَ» (چنین است که قلب ترا بقرآن ثابت و استوار میگردانیم:فرقان 32) «سَنُقْرِئُکَ فَلاٰ تَنْسیٰ» (بزودی ترا بقرائت قرآن و امیداریم که فراموش نکنی:الاعلی 6) ممکن است کسی بگوید:پیامبر بزرگ اسلام این جملات را سهواً گفته است.

لکن باید دانست که این جملات از نظر وزن با آیات دیگر سوره هماهنگ است و بسیار بعید است که کسی از روی سهو این چنین سخن بگوید.وانگهی از نظر ارتباط معنوی این جملات با آیات دیگر هم انسان اطمینان حاصل میکند که نمیتواند از روی سهو باشد.زیرا ما میدانیم که اگر قصیده ای خوانده شود ممکن نیست که کسی سهو کند و شعری بوزن ابیات قصیده و متناسب با معنی آنها بر زبان آورد.

ممکن است همانطوری که در بارۀ شأن نزول.گفتیم،مشرکین این جمله های اضافی را در حین قرائت پیامبر یا در حین نمازش القاء کرده باشند،تا او را بغلط بیندازند.

ص :6

برخی گفته اند:پیامبر خدا وقتی قرآن میخواند بین آیات مکث میکرد و با اهل شرک سخن میگفت و عقیده ایشان را ابطال میکرد و هنگامی که آیۀ «أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّٰتَ وَ الْعُزّٰی...» را خواند،از راه انکار و ابطال به آنها فرمود:«تلک الغرانیق...» آیا باین اشکال و صور زیبا،امید شفاعت هست؟یعنی آنچه شما می گویید،پنداری غلط و باطل بیش نیست.گفتن این جمله در نماز هم مانعی نداشت.زیرا در آن زمان هنوز از سخن گفتن در نماز نهی نشده بود.

برخی گفته اند:مقصود از غرانیق فرشتگان است.چنان که در بعضی از احادیث هم آمده است.اما مشرکین خیال کردند که منظور خدایان ایشان است.

برخی گفته اند:جملۀ«تلک الغرانیق...»از قرآن و در وصف فرشتگان بود.

اما چون مشرکین تصور کردند که در بارۀ خدایان ایشان است،نسخ شد.

بلخی گوید:ممکن است پیامبر.«تلک الغرانیق...»را از مشرکین شنیده و بخاطر سپرده و در وقت قرائت قرآن شیطان جمله را بخاطرش آورده و خواسته باشد بر زبانش جاری کند.ولی خداوند او را حفظ کرد و آگاه ساخت و وسواس شیطان را نسخ کرد و آیات خود را احکام بخشید تا پیامبر آنها را محکم و سالم از القاء شیطان قرائت فرماید.

ممکن است بهنگام قرائت قرآن،شیطان جملۀ«تلک الغرانیق...»را با صدای بلند خوانده باشد و مردم تصور کرده باشند که خوانندۀ آن پیامبر است و سجده کرده باشند.

غرانیق جمع غرنوق،یعنی نیکو و زیبا«شاب غرنوق»یعنی جوان زیبا و خوش اندام.

ثُمَّ یُحْکِمُ اللّٰهُ آیٰاتِهِ

:آن گاه خداوند آیات و دلائل و اوامر خود را بدون سهو و غلط باقی میگذارد.

وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ

:خداوند بهر چیزی داناست و هر چیزی را در جای خود قرار میدهد.

ص :7

لِیَجْعَلَ مٰا یُلْقِی الشَّیْطٰانُ فِتْنَهً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقٰاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ

:

جبائی گوید:اینکار بمنظور سختگیری در عبادت و امتحان است.یعنی:خداوند تکلیف را بر آنهایی که در دلشان شک بود و سنگدل شده بودند،سخت گرفت و ناچار شدند فرق میان سخن محکم خدا و القاء شیطان را بپذیرند.

وَ إِنَّ الظّٰالِمِینَ لَفِی شِقٰاقٍ بَعِیدٍ

:ستمکاران سرگرم دشمنی و گرفتار مخالفتی هستند که دور از حق است.

وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ

:تا آنها که بخدا و توحید و حکمتش علم دارند،بدانند که قرآن حق است و قابل تغییر و تبدیل و زیاد و کم نیست.

فَیُؤْمِنُوا بِهِ

:تا ایمان آنها استوار بماند،و بقولی یعنی:برایمان آنها افزوده شود.

فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ

:و بر اثر قوت ایمان،در پیشگاه قرآن خشوع و تواضع پیدا کنند.

وَ إِنَّ اللّٰهَ لَهٰادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ

:خدا مردم مؤمن را براهی روشن و بی پیچ و خم هدایت میکند.منظور این است که آنها را بر دین حق استوار میدارد.برخی گویند:یعنی آنها را بسبب ایمان براه بهشت هدایت میکند.

وَ لاٰ یَزٰالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَهٍ مِنْهُ

:مردم کافر همواره در بارۀ قرآن گرفتار شکند.این جمله،مخصوص کسانی است که خدا میداند که هیچگاه ایمان نمی آورند.

حَتّٰی تَأْتِیَهُمُ السّٰاعَهُ بَغْتَهً

:تا در حین غفلت و بطور ناگهانی،قیامت،ایشان را فرا رسد.

أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذٰابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ

:یا اینکه عذاب روزی بیمانند.که بقول قتاده و مجاهد همان روز جنگ بدر است.آنها را گرفتار سازد.اینکه روز بدر را عقیم می نامد،بخاطر این است که آن روز بخاطر جنگ فرشتگان و دشواری کار،روزی بیمانند بوده است.نظیر آن شعر زیر است:

عقم النساء فلا یلدن شبیهه

ان النساء بمثله لعقیم

ص :8

زنان عقیم شدند و شبیه او را نمی زایند.زیرا زنان بزائیدن مثل او عقیمند.

ضحاک و زجاج گفته اند:روز بدر عقیم نامیده شده است.زیرا آن روز برای کفار خیری نداشت.هم چنان که باد عقیم به آن بادی گفته میشود که خیر و فایده ای ندارد.

عکرمه و جبائی گویند:منظور از روز عقیم،روز قیامت است و علت اینکه آن روز عقیم نامیده شده،این است که شب بدنبال ندارد.

یا مردند،خدا آنها را روزی نیکو میدهد و خدا بهترین روزی دهندگان است.آنها را به جایی می برد که خشنود باشند و خدا دانا و حلیم است.چنین است و هر کس بمثل آنچه عقوبت شده،عقوبت کند آن گاه بر او ظلم شود،خدا یاریش میکند.خداوند بخشاینده و آمرزگار است.

اینرو میفرماید:

وَ إِنَّ اللّٰهَ لَهُوَ خَیْرُ الرّٰازِقِینَ

:خدا بهترین روزی دهندگان است.برخی گفته اند:این آیه نظیر این است که میفرماید:

«بَلْ أَحْیٰاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ» (بلکه زندگانی هستند که در پیشگاه خدا روزی داده میشوند:بقره 154).

لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلاً یَرْضَوْنَهُ

:آنها را به جایی می برند که خشنود باشند.

زیرا هر چه دلشان بخواهد و چشمشان لذت برد در آنجا هست.(مدخل ممکن است مصدر و ممکن است اسم مکان باشد).

وَ إِنَّ اللّٰهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ

:خدا به حال آنها داناست و نسبت به تعجیل در عقوبت کفار بردبار است.

ذٰلِکَ

:همین است که گفتیم.

وَ مَنْ عٰاقَبَ بِمِثْلِ مٰا عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللّٰهُ

:کسی که ظالم را در برابر ظلمش کیفر دهد، آن گاه بر او ظلم کنند و از خانه اش اخراجش کنند، خداوند یاریش میکند.

مقصود این است که مشرکین مسلمانان را از وطن اخراج و بر آنها ظلم کردند.

در اینجا عقاب مسلمان در برابر عقاب مشرک و عقاب مشرک در برابر عقاب مسلمان قرار داده شده،حال آنکه کاری که مسلمان با مشرک میکرد،عقاب بود،ولی کاری که مشرک با مسلمان کرده بود،عقاب نبود،بلکه تجاوز و تعدی بی مورد و نابجایی بود که مسلمان ناچار بود،عکس العمل نشان دهد و عقاب کند.این بیان نظیر«الجزاء بالجزاء» برای جفت شدن کلام و هماهنگی مطلب است.

إِنَّ اللّٰهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ

:خداوند بخشاینده و آمرزگار است.

روایت شده که این آیه در بارۀ قومی از مشرکین نازل شده است که با قومی از مسلمین،دو شب از محرم مانده برخورد کرده،گفتند:اصحاب محمد(ص)در این ماه

ص :12

نمی جنگند و آنها را مورد حمله قرار دادند.مسلمانان از آنها خواستند که در ماه حرام نجنگند.آنها قبول نکردند و خداوند مسلمین را پیروزی بخشید (1).

ص :13

جز او میخوانند باطل است و خداوند بلند مقام و بزرگ است.آیا نمی بینی که خداوند از آسمان آب فرستاد و زمین سبز گردید؟خداوند دارای لطف و آگاه است.او راست آنچه در آسمانهاست و آنچه در زمین است و خدا بی نیاز و ستوده است.آیا نمی بینی که خدا آنچه در زمین است برای شما رام کرده و کشتی بفرمانش در دریا جاری است و آسمان را از اینکه بر زمین بیفتد،حفظ میکند،مگر اینکه به اراده اش باشد؟خداوند بمردم مهربان و رحیم است.

بزرگواری مخصوص خداست و کسی که به چنین مطلبی معتقد باشد،محق است.

وَ أَنَّ مٰا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْبٰاطِلُ

:آنچه بجز خدا میخوانند باطل است.

زیرا نه منشأ ضرر است و نه منشأ نفع.

وَ أَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ

:خداوند برتر از همه است و هر موجودی در قبال بزرگی او ناچیز است.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّهً

:نمی بینی که خداوند از آسمان باران فرستاد و زمین را سبز و خرم گردانید؟ إِنَّ اللّٰهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ :خداوند نسبت به بندگان لطف دارد و روزی آنان را از راهی که ندانند می رساند و به اسرار قلبی آنها آگاه است.برخی گفته اند:لطیف یعنی صاحب احاطه به تدبیر امور دقیق و قادر بر هر چه که دیگران قادر نیستند.

لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ

:او قادر است که در همه موجوداتی که در زمین و آسمانند،تصرف کند.

وَ إِنَّ اللّٰهَ لَهُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ

:او از همگان بی نیاز و صفاتش و کردارش مورد ستایش است.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ سَخَّرَ لَکُمْ مٰا فِی الْأَرْضِ

:نمی بینی که خداوند تمام موجودات زمین را برای شما مسخر کرده است؟ وَ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ :و نمی بینی که کشتی را بر روی دریا برای شما رام ساخته است؟ وَ یُمْسِکُ السَّمٰاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ :و آسمان بدون ارادۀ او نمیتواند بر زمین سقوط کند.یعنی:اگر خداوند نابودی و ابطال آسمان را اراده کند،بر زمین سقوط می کند و این نظم دل انگیز واژگون میشود.

إِنَّ اللّٰهَ بِالنّٰاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ

:خداوند نسبت بمردم مهربانی و رحمت دارد.بهمین جهت است که موجودات زمین و کشتی را رام و آسمان را از متلاشی شدن حفظ کرده است.

ص :16

فرمان جهاد نازل شده است.

برخی گویند:یعنی اگر از روی عناد و لجاج با تو جدال کنند،تو با آنها جدال نکن و با آنها بگو که:خدا بکردارشان داناتر است.

برخی گویند:اگر در بارۀ نسخ دینشان با تو جدال کنند،آنها را بخدا واگذار.

اَللّٰهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ فِیمٰا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ

:خداوند در روز قیامت میان شما فیصله می بخشد و در بارۀ اختلافات شما داوری میکند.اکنون به پیامبر خود میگوید و منظور همۀ مکلفین است:

أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ مٰا فِی السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ

:آیا نمیدانی که خداوند بر هر بیش و کمی در آسمان و در زمین داناست و هیچ چیز بر او پوشیده نیست.

إِنَّ ذٰلِکَ فِی کِتٰابٍ

:اینها در لوح محفوظ ثبت و ضبطند.(از جبائی) إِنَّ ذٰلِکَ عَلَی اللّٰهِ یَسِیرٌ :نوشتن و ثبت کردن آنها در لوح محفوظ برای خداوند آسان است و نیازی به خطوط و حروف ندارد و او بهر چه امر وجودی بدهد، موجود میشود.

برخی گویند:یعنی حکم در میان شما بر خداوند آسان است.

ص :19

ایشان اثر انکار و مخالفت را-که عبارت از کراهت و ترش رویی است-می شناسی.

یَکٰادُونَ یَسْطُونَ بِالَّذِینَ یَتْلُونَ عَلَیْهِمْ آیٰاتِنٰا

:در این وقت چنان حالت خشم پیدا میکنند که نزدیک است بر افرادی که به تلاوت آیات گوش میکنند.حمله ور شده،آنها را بزنند.

قُلْ أَ فَأُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذٰلِکُمُ النّٰارُ

: ای محمد(ص)،به آنها بگو:آیا شما را آگاه کنم به چیزی که از شنیدن قرآن برای شما دشوارتر و ناگوارتر است؟چنین چیزی آتش سوزان جهنم است.

وَعَدَهَا اللّٰهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ

:همان آتشی که خداوند مردم کافر را وعده کرده و بد جایگاهی است.

اکنون جمیع مکلفین را مخاطب ساخته،می فرماید:

یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ

:ای مردم مثلی زده شده است.

آن را بشنوید.

اخفش می گوید:اگر گفته شود:مثلی که خداوند زده است،کجاست؟در پاسخ گفته میشود:در اینجا مثلی زده نشده است.بلکه منظور این است که مشرکین برای من-که خداوندم-شبیهی قرار داده اند.سپس می گوید:اکنون گوش کنید تا این چیزی را که شبیه من قرار داده اند به شما معرفی کنم.

قتیبی می گوید:در اینجا خداوند مثلی زده و آن این است که این بتها قادر بر خلق مگسی نیستند.

برخی گفته اند:یعنی حدیثی می آورم که تعجب آور است.گوش کنید تا ببینید کفار چقدر جاهلند!نظیر«ضربت خیمه»یعنی خیمه را بپای داشتم.

برخی گویند:ضرب مثل بمنزلۀ ضرب جزیه و مالیات است بر اهل ذمه.

إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُبٰاباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ

:بتهایی که پرستش میکنید،قادر بر آفرینش مگسی نیستند،اگر چه همۀ آنها با یکدیگر همکاری کنند.

ص :22

وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبٰابُ شَیْئاً لاٰ یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ

:اگر مگس از آنها چیزی برباید قادر بر پس گرفتن آن نیستند.

ابن عباس گوید:به بتها زعفران می مالیدند.همین که خشک می شد،مگس ها می آمدند و زعفرانها را می بردند.

ضَعُفَ الطّٰالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ

:هم مگس ضعیف است و هم بت.ضحاک می گوید:

یعنی هم پرستنده ضعیف است و هم پرستیده.

مٰا قَدَرُوا اللّٰهَ حَقَّ قَدْرِهِ

:خدا را آن چنان که باید و شاید تعظیم نکردند و نشناختند.زیرا این بتهای ناچیز را شریک او شناختند.

إِنَّ اللّٰهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ

:خداوند تواناست و کسی نمیتواند او را مغلوب سازد.

اَللّٰهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلاٰئِکَهِ رُسُلاً وَ مِنَ النّٰاسِ

:خداوند از میان فرشتگان و مردم،فرستادگانی چون جبرئیل و میکائیل و پیامبران،برگزیده،به سوی مردم می فرستد.

إِنَّ اللّٰهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ

:خداوند سخن آنها را می شنود و بمکنونات قلبی و کارهای آنها بیناست.

و در دین بر شما حرجی قرار نداد.دینی که همان دین پدر شما ابراهیم است.خداوند شما را پیش از این و در این قرآن،مسلمان نامیده است،تا پیامبر گواه شما و شما گواه مردم باشید.پس نماز را بپای دارید و زکات را بدهید و بدین خدا چنگ بزنید.

خداوند مولای شماست او نیکو مولی و نیکو یاوری است.

وَ جٰاهِدُوا فِی اللّٰهِ حَقَّ جِهٰادِهِ

:بیشتر مفسرین معتقدند که مقصود از جهاد در راه خدا،در اینجا همۀ کارهای نیکو و عبادت است و گفته اند:حق جهاد این است که کارها را به نیت خالص و صادق انجام دهید.سدی گوید:منظور این است خدا را اطاعت کنند و هیچگاه معصیتش نکنند.اما ضحاک گوید:منظور از جهاد،شمشیر زدن در راه خدا و جنگ با کافران است،اگر چه پدر و فرزند باشند.از عبد اللّٰه بن مبارک روایت شده که منظور جهاد با نفس و هوای نفس است.

هُوَ اجْتَبٰاکُمْ

:خداوند شما را برای دین خود برگزیده است.

وَ مٰا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ

:خداوند در دین خود شما را در تنگنایی که نتوانید از عقاب خارج و خلاص شوید،قرار نداده،بلکه راه توبه و کفاره و رد مظالم را بروی شما بازگذاشته است،تا از گناهان خلاص شوید.بنا بر این در آئین اسلام،چیزی نیست که نتوان از عقاب آن خلاص شد و از این جهت،هیچکس را در ترک آمادگی برای قیامت عذری نیست.

برخی گویند:یعنی خداوند کار دین را بر شما دشوار نساخته و تکلیفی که از عهده اش بر نیائید برای شما تعیین نکرده است.بنا بر این در ترک تکالیف عذری ندارید.

برخی گویند:منظور این است که به شما رخصت داده که در سختیها و دشواریها نماز قصر بخوانید و تیمم بگیرید و میته بخورید.

مِلَّهَ أَبِیکُمْ إِبْرٰاهِیمَ

: بر کیش پدرتان ابراهیم پایدار بمانید.زیرا کیش ابراهیم داخل در کیش محمد(ص)است.علت اینکه:ابراهیم را پدر همه نامیده این است که احترامش بر همۀ مسلمانان واجب است.هم چنان که احترام پدر بر فرزند واجب است.قرآن هم زنان پیامبر را مادر مؤمنین خوانده است.برخی گویند:عرب فرزند اسماعیل و بیشتر عجم فرزند اسحاق و این دو،فرزندان ابراهیمند.پس غالب مردم اولاد ابراهیمند.

هُوَ سَمّٰاکُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ وَ فِی هٰذٰا

:خداوند پیش از نزول قرآن و در این قرآن شما را مسلمان نامیده است.برخی گویند:یعنی ابراهیم شما را مسلمان

ص :26

نامیده،چنان که به پیشگاه خداوند عرض کرد: «وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنٰا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَکَ» (خدایا از فرزندان ما امتی بوجود آور که در پیشگاه تو مسلمان و اهل تسلیم باشند:بقره 128) لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیْکُمْ وَ تَکُونُوا شُهَدٰاءَ عَلَی النّٰاسِ :تا پیامبر شاهد طاعت و پذیرش شما باشد و بر اثر شهادت او عدالت و شایستگی شما محرز شود و بر امتهای گذشته شهادت دهید که پیامبران رسالت خدا را به آنها ابلاغ کردند و دسته ای از آنها نپذیرفتند و کافرشان مستوجب آتش و مؤمنشان شایسته بهشتند.این آیه عالیترین مراتب را برای مسلمانان ثابت می کند.نظیر: «وَ کَذٰلِکَ جَعَلْنٰاکُمْ أُمَّهً وَسَطاً...» (بقره 143).

برخی گویند:یعنی پیامبر گواه باشد که رسالت خدا را به شما ابلاغ کرده و شما بعد از او گواه دیگران بوده،سخنان پیامبر را به ایشان ابلاغ کنید.

فَأَقِیمُوا الصَّلاٰهَ وَ آتُوا الزَّکٰاهَ

:نماز و زکات دو فریضه اند که خداوند شما را به انجام آنها موظف کرده است.از انجام آنها خودداری نکنید.

عبد اللّٰه بن عمر از پیامبر گرامی اسلام روایت کرده که:نماز جز به پرداخت زکات قبول نمیشود.

وَ اعْتَصِمُوا بِاللّٰهِ

:بدین خدا چنگ بزنید و از معصیت او خودداری کنید.

برخی گویند:یعنی بوسیلۀ خدا از دشمنان خود را حفظ کنید و در پناه او از خطرات ایمن باشید.برخی گویند:یعنی بخدا اعتماد و توکل کنید.

هُوَ مَوْلاٰکُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلیٰ وَ نِعْمَ النَّصِیرُ

:او ولی و یاور و سرپرست و مالک شماست و برای کسانی که او را دوست دارند و از او یاری بخواهند،مولی و یاور خوبی است.برخی گویند:یعنی مولای خوبی است،زیرا با اینکه معصیت می کنید،روزی خود را از شما دریغ نمیدارد و یاور خوبی است،زیرا شما را برای اطاعت، کمک می کند.

ص :27

گردانند.و آنان که انجام دهندۀ زکاتند.و آنان که نگاه دارندۀ فرجهای خود هستند.

مگر نسبت بهمسران یا کنیزان خود که ملامتی بر آنها نیست.آنان که غیر از اینها را بجویند،متجاوزند.و آنان که امانتها و عهدشان را رعایت میکنند و آنان که نمازشان را محافظت میکنند.اینان وارثانند.کسانی هستند که بهشت را به ارث می برند و برای همیشه در آن هستند.

خود بازی میکرد،فرمود:اگر دلش خاشع بود،اعضای بدنش نیز خاشع بودند.از این روایت استفاده میشود که:خشوع در نماز هم بقلب است و هم به اعضاء.خشوع قلب این است که از همه چیز اعراض کند و تنها متوجه پرستش و نیایش خدا باشد.و خشوع اعضاء این است که چشم را فرو نهد و توجه به کسی و چیزی نکند و از کارهای بیهوده خودداری کند.

ابن عباس می گوید:معنی خشوع این است که افرادی که در سمت راست و چپ او قرار دارند،نشناسد.

در روایت است که پیامبر خدا در حال نماز چشم را متوجه آسمان میکرد.

همین که این آیه نازل شد،سر را پائین انداخت و دیده را بر زمین دوخت.

وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ

:کسانی که از هر گفتار و کردار بیفایده و بی اهمیت خودداری میکنند.چنین چیزهایی زشت و ناپسند است و باید از آنها اعراض کرد.

ابن عباس گوید:مراد از لغو باطل است.حسن گوید:همۀ معاصی است.سدی گوید:دروغ است.مقاتل گوید:فحش است.زیرا کفار مکه پیامبر و اصحابش را فحش و ناسزا میگفتند.از اینرو بمؤمنین دستور داده شد که از جواب دادن آنها خودداری کنند.

از امام باقر(ع)نقل است که:لغو این است که انسانی به باطل سخن گوید یا به تو نسبتی دهد که در تو نباشد و تو برای خدا از او اعراض کنی.

در روایت دیگر است که مراد از لغو،غنا و لهو است.

وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکٰاهِ فٰاعِلُونَ

:آنان که زکات را ادا میکنند،در اینجا به جای اذا فعل بکار رفته،زیرا ادا هم فعل است.چنان که امیه بن ابی الصلت می گوید:

المطعمون الطعام فی السنه الازمه و الفاعلون للزکوات آنها در سال قحطی اطعام میکنند و زکات میدهند.

وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حٰافِظُونَ

:یعنی مردان مؤمن فرج خود را از آمیزش های

ص :31

نامشروع حفظ میکنند.

إِلاّٰ عَلیٰ أَزْوٰاجِهِمْ أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ

:و اگر حفظ نکنند، مورد ملامت و سرزنش قرار میگیرند.مگر آمیزش با همسران و کنیزان که ملامتی ندارد.

منظور از ملک یمین کنیز است.زیرا خلافی نیست که در برابر غلام باید از هر گونه آمیزشی فرج را حفظ کرد.علت اینکه به کنیز ملک یمین می گویند و بخانه و چیزهای دیگر ملک یمین نمیگویند،این است که خانه و چیزهای دیگر را میشود تغییر داد و بعاریه سپرد،اما کنیز را نمیشود تغییر داد یا برای استفاده های جنسی عاریه داد.

اگر چه حلال بودن آمیزش با زن و کنیز در اینجا بطور مطلق ذکر شده،اما معلوم است که در صدد بیان همۀ حالات نیست و بنا بر این منافاتی ندارد که حال حیض و حال عدۀ کنیز-که در عدۀ واطی دیگری باشد-خارج باشد.

فَمَنِ ابْتَغیٰ وَرٰاءَ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ العٰادُونَ

:کسانی که بغیر از همسران و کنیزان خود روی می آورند،ظالم و متجاوزند.

وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَمٰانٰاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رٰاعُونَ

:آنها نگهدارندۀ امانتها و وفا کننده به عهد خویشند.امانتها بر دو قسمند:امانتهای خدا و امانتهای بندگان.

امانتهای خدا عباداتند.مثل روزه و نماز و غسل.امانتهای بندگان،عبارتند از ودیعه ها، عاریه ها،اجناسی که داد و ستد میشود،شهادتها و...اما عهد بر سه قسم است:اوامر خداوند،عقدهای واقع میان مردم و نذرها.وظیفۀ انسان است که بهمۀ اقسام امانتها و عدها وفا کند و هیچیک را تخلف نکند.

وَ الَّذِینَ هُمْ عَلیٰ صَلَوٰاتِهِمْ یُحٰافِظُونَ

:کسانی که نماز را در وقت میخوانند و تضییع نمیکنند.نماز را دو بار تکرار کرده است تا عظمت و اهمیت آن را بفهماند.

أُولٰئِکَ هُمُ الْوٰارِثُونَ

:کسانی که این صفات را داشته و از این خصلت ها بهره مند باشند،منزل های اهل جهنم را در بهشت به ارث می برند.از پیامبر خداست که:هر یک از شما دارای دو منزل است:منزلی در بهشت و منزلی در جهنم.هر کس

ص :32

مرد و بجهنم رفت اهل بهشت،منزل او را در بهشت به ارث میگیرند.

برخی گویند:مقصود از میراث در اینجا این است که آنها پس از حالات گذشته، به بهشت میرسند،هم چنان که وارث به میراث می رسد.

اکنون در وصف این وارثان می فرماید:

اَلَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ

:اینها فردوس را به ارث می برند و در آن جاویدانند.فردوس یکی از نامهای بهشت است.برخی گویند:نام باغهای بهشت است و برخی گویند:بهشت مخصوصی است.

در بارۀ اصل کلمۀ فردوس بعضی گفته اند:رومی است که عربی شده و برخی گفته اند:عربی است بمعنی تاکستان.

شاعر گوید:یا بعد یبرین من باب الفرادیس چقدر«یبرین»-که مکانی در بحرین است-از در تاکستانها دور است! جبائی گوید:معنی وراثت در اینجا این است که بهشت بدون زحمت به آنها می رسد.هم چنان که مال بدون زحمت به وارث می رسد.

ص :33

رحم،قرارش دادیم.آن گاه نطفه را علقه و علقه را مضغه و مضغه را استخوان کردیم و استخوانها را گوشت پوشاندیم.آن گاه او را خلق دیگری ساختیم.بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است.آن گاه شما بعد از آن میمیرید.آن گاه در روز قیامت مبعوث می شوید.بالای سر شما هفت آسمان آفریده ایم و از خلق غافل نیستیم و از آسمان آبی به اندازه فرستادیم و در زمین ساکنش کردیم و بر بردن آن قادریم و به آب برای شما نخلستانها و تاکستانها بوجود آوردیم که شما را در آنها میوه های بسیار است و از آنها میخورید.

جمیع میشود.مقصود از سلاله،نطفۀ انسان است که از خاک آدم تولید شده است.زیرا این نطفه از خاکی تولید شده که آدم از آن آفریده شده است.

برخی گفته اند:منظور از انسان حضرت آدم است که سلاله ای است از قشر رویین زمین.

ثُمَّ جَعَلْنٰاهُ نُطْفَهً فِی قَرٰارٍ مَکِینٍ

:آن گاه انسان را بصورت نطفه در رحم قرار دادیم.چه رحم جایگاهی است که نطفه در آن قرار میگیرد تا برای مدتی که مقرر شده است در آنجا به سیر تکاملی خود ادامه دهد.

ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً

:آن گاه نطفه را بصورت خون بسته و خون بسته را بصورت گوشت جویده در آوردیم.(تفسیر این قسمت در سورۀ حج گذشت).

فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظٰاماً

:در مرحلۀ بعد آن گوشت جویده را بصورت قطعات استخوان در آوردیم.

فَکَسَوْنَا الْعِظٰامَ لَحْماً

:آن گاه بر آن استخوانها پوششی از گوشت قرار دادیم.

مقصود از بیان مراحل خلق و تکامل انسان در رحم این است که انسان را متوجه حکمت بدیع و صنعت عجیب و نعمت کامل خود گرداند.

ثُمَّ أَنْشَأْنٰاهُ خَلْقاً آخَرَ

:آن گاه که از نظر استخوان بندی و پوشش گوشت بمرحلۀ کمال رسید،در آن نفخ روح کردیم.این معنی از گروهی از مفسرین است.

برخی گویند:منظور روئیدن موی و بر آمدن دندانها و دار شدن قوه درک است.

حسن گوید:منظور این است که در این مرحله،نری و مادگی او را مشخص میکنیم.

فَتَبٰارَکَ اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِینَ

:خداوند بزرگ و خیر او همیشگی و ثابت است.

برخی گویند:یعنی سزاوار تعظیم است.زیرا ذاتی است قدیم و زوال ناپذیر و کلمۀ «مبارک»از بروک بمعنی ثبوت گرفته شده است.

اینکه «أَحْسَنُ الْخٰالِقِینَ» می گوید،بخاطر این است که تفاوتی در آفرینش او نیست.خلق هم در اصل بمعنی تقدیر و اندازه گیری است.«خلق ادیم»یعنی اندازه گیری

ص :36

سفره برای جدا کردن قطعه ای از آن.

حذیفه گوید:این آیه دلالت دارد بر اینکه آفرینش،فعل مخصوص خدا نیست جز اینکه آفرینش حقیقی مخصوص خداوند است.زیرا حقیقت آفرینش عبارت است از ایجاد چیزی با اندازه گیری و محاسبۀ دقیق،بدون تفاوت و اختلاف بدیهی است که چنین عملی مخصوص خداوند است.بدلیل: «أَلاٰ لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ» (آفرینش و امر مخصوص خداوند است:اعراف 55) در روایت است که عبد اللّٰه بن سعد بن ابی سرح کاتب پیامبر بود،هنگامی که به «خَلْقاً آخَرَ» رسید،بدلش خطور کرد:

«فَتَبٰارَکَ اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِینَ»

هنگامی که پیامبر این قسمت را به او املاء کرد،عبد اللّٰه پیش خود گفت:اگر محمد(ص)پیامبر است و به او وحی میشود،منهم پیامبرم و بمن هم وحی میشود.از اینرو بمکه رفت و مرتد شد.

اگر این روایت صحیح باشد،اشکالی ندارد.زیرا مانعی نیست که بر حسب اتفاق چنین جمله ای بقلب کسی خطور کند.لکن این مرد فرومایه و نگونبخت، دچار اشتباه شد یا اینکه خود را بوادی هولناک اشتباه افکند،آنهم بخاطر اینکه نسبت بمقام منیع رسالت دچار رشک بود و در اعماق قلبش کفر می ورزید.

ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذٰلِکَ لَمَیِّتُونَ

:بعد از مراحلی که ذکر شد،سرانجام همۀ شما میمیرید و این،هنگامی است که مدت معین از سنین عمر را پشت سر بگذارید.

ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ تُبْعَثُونَ

:سر انجام در روز قیامت بموقف حساب و پاداش می روید.

خداوند خبر داد که این ساختمان عجیب وجود انسان سر انجام بمرگ متلاشی میشود.زیرا هدف صحیحی در کار است که عبارت است از زنده شدن و بازگشتن.این زنده شدن و بازگشتن در روز قیامت،منافاتی با زنده شدن در قبر ندارد.زیرا اثبات زنده شدن انسان در روز قیامت،منافاتی با زنده شدن در مواقع دیگر ندارد.همانطوری که خداوند قوم موسی را بر کوه و افراد دیگری را در جاهای دیگر زنده کرده است.

ص :37

این آیه نشان میدهد که عقیدۀ نظام که انسان را همان روح میداند و عقیدۀ معمر که انسان را چیزی غیر قابل تقسیم و غیر مادی میداند،باطل است.

وَ لَقَدْ خَلَقْنٰا فَوْقَکُمْ سَبْعَ طَرٰائِقَ

:بالای سر شما هفت آسمان آفریده ایم.

هر آسمان یک طریق است.علت اینکه:آسمان را طریق گرفته،این است که آسمانها بیکدیگر راه دارند و یکی پس از دیگری،روی یکدیگر قرار دارند.

برخی گفته اند:علت اینکه به آسمانها طریق گفته شده این است که راه عبور ملائکه است.برخی گفته اند:منظور از طریق طبقه است.برخی هم گفته اند:میان هر آسمان پانصد سال راه است.

وَ مٰا کُنّٰا عَنِ الْخَلْقِ غٰافِلِینَ

:ما از حال خلق غافل نیستیم.زیرا هفت آسمان بر سر آنها بنا کردیم و خورشید و ماه و ستارگان را بر سر آنها بر افروختیم.

برخی گویند:یعنی آنها را بیهود نیافریده ایم.بلکه آنها را از روی علم آفریده ایم و بکارها و حالات آنها آگاهیم.

این آیه دلالت دارد بر اینکه خداوند بهمه چیز داناست.بعلاوه این آیه انسان را از گناه منع و بطاعت ترغیب میکند.

وَ أَنْزَلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً بِقَدَرٍ

:ما از آسمان،باندازۀ نیاز و لزوم باران نازل میکنیم.نه زیاد که موجب فساد شود و نه کم که باعث هلاک گردد.بلکه به اندازۀ مصلحت.

فَأَسْکَنّٰاهُ فِی الْأَرْضِ

:زمین را محل سکونت آب قرار دادیم و آب را در زمین گرد آوردیم تا مورد استفاده قرار گیرد.مقصود نهرها و چاه هاست که خداوند آب را در آنها قرار میدهد تا مردم در فصل تابستان که بارندگی نیست،از آن استفاده کنند.

برخی گویند:مقصود این است که در زمین چشمه ها قرار داده ایم.

ابن عباس از پیامبر(ص)روایت کرده است که:خداوند پنج نهر از بهشت جاری کرده است:سیحون که دریای هند است و جیحون که دریای بلخ است و دجله و فرات که هر دو در عراقند و نیل که در مصر است.اینها را خداوند از یک چشمه نازل کرد و در زمین جاری ساخت.و منافع بسیاری برای مردم در آنها قرار داد.چنان که میفرماید:

ص :38

«وَ أَنْزَلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً بِقَدَرٍ...»

وَ إِنّٰا عَلیٰ ذَهٰابٍ بِهِ لَقٰادِرُونَ

:ما قادریم که این آبها را ببریم و در این صورت همۀ جانداران هلاک خواهند شد.بدینترتیب خداوند عظمت نعمت خود را به سبب نازل کردن آب از آسمان بیان میدارد.

فَأَنْشَأْنٰا لَکُمْ بِهِ جَنّٰاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنٰابٍ

:بوسیلۀ همین آبها بود که باغهای نخل و انگور برای شما ایجاد کردیم تا شما از آنها بهره مند شوید.

لَکُمْ فِیهٰا فَوٰاکِهُ کَثِیرَهٌ وَ مِنْهٰا تَأْکُلُونَ

:در این باغ ها برای شما میوه های بسیاری است و از آنها میخورید.

علت اینکه از میان همۀ میوه ها فقط خرما و انگور را ذکر میکند،این است که در حجاز-مدینه و طائف-همین میوه ها بدست می آمد.از اینرو خداوند نعمت هایی ذکر میکند که مردم آنها را بشناسند (1).

آنهاست،می نوشانیم و در آنها برای شما منافع بسیاری است او از آنها میخورید و بر آنها و بر کشتی ها سوار می شوید.نوح را بسوی قومش فرستادیم.گفت:ای قوم، خداوند را پرستش کنید.جز او شما را خدایی نیست.آیا تقوی بیشتر نمی کنید؟ اشراف قوم گفتند:این نیست مگر بشری مثل شما.میخواهید بر شما برتری پیدا کند.اگر خدا میخواست،فرشتگانی می فرستاد.نظیر چنین چیزی در میان نیاکانمان نشنیده ایم.او نیست مگر مردی دیوانه که باید صبر کنید تا هنگام مرگش فرا رسد.

زیتون میخورند.ابن عباس می گوید:درخت زیتون هم روغن میدهد و هم نان خورش و نان خورش همان دانه های زیتون است.از پیامبر خدا روایت شده است که:زیتون درختی مبارک است.از آن روغن و نان خورش بدست آورید.

وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعٰامِ لَعِبْرَهً

:در چارپایان دلیلی است که می توانید بوسیله آن بقدرت خدا پی ببرید.

نُسْقِیکُمْ مِمّٰا فِی بُطُونِهٰا

:از شیر آنها شما را میخورانیم...(این قسمت در سورۀ نحل تفسیر شده است) وَ لَکُمْ فِیهٰا مَنٰافِعُ کَثِیرَهٌ :شما را از این چارپایان منافع بسیاری است که از پشت و کرک و موی و پشم آنها استفاده میکنید.

وَ مِنْهٰا تَأْکُلُونَ

:از گوشت آنها میخورید و بوسیلۀ آنها کسب میکنید.

وَ عَلَیْهٰا وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ

:و بر بعضی از آنها-شتر-و بر کشتی ها سوار می شوید.

پس از آنکه قدرت کاملۀ خود را بیان کرد،توضیح داد که نعمتهای خدا عمومی و همگانی است.اکنون بذکر یک نعمت بسیار مهم می پردازد که عبارت است از فرستادن پیامبران:

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا نُوحاً إِلیٰ قَوْمِهِ

:نوح را بسوی قومش فرستادیم.ابن عباس می گوید:نوح را به این جهت نوح گفته اند که بسیار بر خود نوحه میکرد.برخی گفته اند:بخاطر اینکه قوم خود را نفرین میکرد.برخی گفته اند:بخاطر اینکه در مورد فرزندش پیش خدا التماس میکرد.

فَقٰالَ یٰا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مٰا لَکُمْ مِنْ إِلٰهٍ غَیْرُهُ أَ فَلاٰ تَتَّقُونَ

:نخستین دعوت نوح در بارۀ توحید بود که مهم تر از هر چیزی است.بمردم میگفت:خدا را بیگانگی پرستش کنید و در برابر او پرهیزکار باشید تا گرفتار عذاب نشوید.

فَقٰالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مٰا هٰذٰا إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُرِیدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ

:اشرافیان کافر قوم،گفتند:نوح بشری است مثل شما که قصد دارد بر شما

ص :42

ریاست کند و شما را مطیع خود سازد و بر شما برتری پیدا کند.

وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ لَأَنْزَلَ مَلاٰئِکَهً

:اگر خدا میخواست که جز او کسی و چیزی پرستیده نشود،بشر نمی فرستاد.بلکه فرشتگانی بسوی ما می فرستاد.

مٰا سَمِعْنٰا بِهٰذٰا فِی آبٰائِنَا الْأَوَّلِینَ

:توحیدی که نوح ما را بدان میخواند،در امتهای پیشین،نمونۀ آن را نشنیده ایم.

إِنْ هُوَ إِلاّٰ رَجُلٌ بِهِ جِنَّهٌ

:نوح مردی است که گرفتار جنون شده است.

فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتّٰی حِینٍ

:انتظار مرگش بکشید تا از دست او راحت شوید.

برخی گویند:یعنی منتظر بهبودیش باشید که پس از بهبودی دست از این حرفها بر میدارد.برخی گویند:یعنی زندانیش کنید تا از حرف خود باز گردد.

ص :43

ساز و در مورد کافران با من سخن مگو که آنها غرق می شوند.همین که تو و کسانی که با تواند،در کشتی قرار گرفتید،بگو:حمد خدای را که ما را از قوم ستمکار نجات داد.بگو:خدایا نزول مرا از کشتی مبارک گردان که تو بهترین نازل کنندگانی.در این جریان،دلالات و درسهایی است و ما آزمایش کنندگانیم.

خود کشتی است.برخی گفته اند:مبارک بودن کشتی بخاطر این است که وسیلۀ نجات است.برخی گویند:مقصود این است که مرا در جایی فرود آورد که دارای آب و درخت باشد.برخی گویند:منظور از مبارک این است که همراهان تولید نسل فراوان کنند.

وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ

:تو بهترین فرود آورندگانی.زیرا هیچکس قادر نیست که کسی را در منزلی فرود آورد و او را از آفات حفظ کند و همۀ نیازهای او را بر آورد، جز تو.حسن گوید:در کشتی هفت نفر مؤمن بودند و نوح هشتم بود.برخی گویند:

هشتاد نفر بودند.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ

:در کار نوح و ساختن کشتی و هلاک دشمنان خدای برای عاقلان دلائل روشنی است که به آنها بر یگانگی خداوند استدلال میکنند.

وَ إِنْ کُنّٰا لَمُبْتَلِینَ

:ما آنها را بوسیلۀ فرستادن نوح و موعظه ها و تذکرات آزمودیم و بندگان را وادار میکنیم که به این آیات بر قدرت ما استدلال کنند و ما را بشناسند.

ص :46

گردید.جبائی گوید:مقصود قوم ثمود است که بوسیلۀ صیحۀ آسمانی هلاک شدند.

فَأَرْسَلْنٰا فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ أَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مٰا لَکُمْ مِنْ إِلٰهٍ غَیْرُهُ أَ فَلاٰ تَتَّقُونَ

:

تفسیر آن گذشت.

وَ قٰالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِلِقٰاءِ الْآخِرَهِ وَ أَتْرَفْنٰاهُمْ فِی الْحَیٰاهِ الدُّنْیٰا مٰا هٰذٰا إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمّٰا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمّٰا تَشْرَبُونَ

:

اشرافیان قوم که کافر بودند و دیدار آخرت را تکذیب میکردند و انواع نعمتها را بآنها داده بودیم،گفتند:این شخص مثل شماست آنچه شما میخورید و می نوشید،می خورد و می نوشد و بر ما ترجیحی ندارد (1).

وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخٰاسِرُونَ

:اگر اطاعت بشری چون خودتان کنید و دعوت او را بپذیرید،دچار ضرر و زیان می شوید.

أَ یَعِدُکُمْ أَنَّکُمْ إِذٰا مِتُّمْ وَ کُنْتُمْ تُرٰاباً وَ عِظٰاماً أَنَّکُمْ مُخْرَجُونَ

:آیا این پیامبر به شما وعده میدهد که پس از مردن و پوسیدن،بار دیگر زنده شده،از قبرها خارج می شوید؟! هَیْهٰاتَ هَیْهٰاتَ لِمٰا تُوعَدُونَ :چه دور است و چه محال است وعده ای که بشما داده میشود!! إِنْ هِیَ إِلاّٰ حَیٰاتُنَا الدُّنْیٰا نَمُوتُ وَ نَحْیٰا :زندگی همین زندگی دنیاست که بما نزدیک است.گروهی میمیرند و گروهی بدنیا می آیند و زنده شدن مجدد،در بین نیست.

وَ مٰا نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ

:این زندگی و مرگ،حیات دیگری بدنبال ندارد.

إِنْ هُوَ إِلاّٰ رَجُلٌ افْتَریٰ عَلَی اللّٰهِ کَذِباً وَ مٰا نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِینَ

:او مردی است که بخداوند نسبت دروغ میدهد و ما او را تصدیق نمیکنیم.

قٰالَ رَبِّ انْصُرْنِی بِمٰا کَذَّبُونِ

:تفسیر آن گذشت.

ص :49

قٰالَ عَمّٰا قَلِیلٍ لَیُصْبِحُنَّ نٰادِمِینَ

:خداوند دعای پیامبر خود را مستجاب کرده، به او فرمود:دیری نمیپاید که اینها با فرا رسیدن مرگ یا نزول عذاب،از کردار و گفتار خود نادم خواهند شد.

این جمله،تهدید است.

1)

(نوع اعتراضها را بیان کرده است:یک اعتراض این بود که چطور میشود پیامبر غذا بخورد و آب بنوشد؟!اعتراض دیگر این است که:پیامبر سخن از قیامت و زنده شدن مجدد می زند و این قابل قبول نیست.در حقیقت آنها منکر معاد بودند.سومین انتقاد آنها این بوده است که پیامبران بخدا نسبت دروغ میدهند و خداوند چنین مطلبی نگفته است. نکتۀ جالب این است که همینها با همۀ خیره سری و گمراهی منکر خدا نیستند.بلکه نبوت انبیاء و معاد را منکرند و انتظار دارند که اگر پیامبری از جانب خدا بیاید،نیازی به آب و غذا نداشته باشد و مثل ملک زندگی کند.

ص :50

ثُمَّ أَنْشَأْنٰا مِنْ بَعْدِهِمْ قُرُوناً آخَرِینَ

:پس از آنها امتهای دیگری در عصرهای بعد بوجود آوردیم.

مٰا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّهٍ أَجَلَهٰا وَ مٰا یَسْتَأْخِرُونَ

:این جمله تهدیدی است برای مشرکین.یعنی هیچ امتی پیش از به پایان رسانیدن مدت خود نمیمیرد و پیش از مدتی که باید بماند،نباید بماند.برخی گویند:منظور این است که فرا رسیدن عذاب ایشان وقتی دارد که بیش و کم نمیشود. اجل،زمانی است که برای انجام چیزی مقرر شده است.اجل محتوم قابل تغییر نیست.اما اجل مشروط،بحسب شرط تغییر میکند.

اجلی که در آیه ذکر شده،همان اجل محتوم است.

ثُمَّ أَرْسَلْنٰا رُسُلَنٰا تَتْرٰا

:آن گاه پیامبران خود را یکی بعد از دیگری فرستادیم.

برخی گویند:یعنی آنها را بفاصله های کم فرستادیم.

کُلَّ مٰا جٰاءَ أُمَّهً رَسُولُهٰا کَذَّبُوهُ

:هر رسولی نزد امت خود رفت،مورد تکذیب واقع شد.

فَأَتْبَعْنٰا بَعْضَهُمْ بَعْضاً

:ما هم آنها را پی در پی هلاک کردیم.

وَ جَعَلْنٰاهُمْ أَحٰادِیثَ

:و آنها را به سرنوشتی گرفتار کردیم که از آنها داستانی شوم در میان مردم بعد بیادگار ماند.

فَبُعْداً لِقَوْمٍ لاٰ یُؤْمِنُونَ

:مردم بی ایمان از رحمت خدا دورند.

ثُمَّ أَرْسَلْنٰا مُوسیٰ وَ أَخٰاهُ هٰارُونَ بِآیٰاتِنٰا وَ سُلْطٰانٍ مُبِینٍ إِلیٰ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ

:

آن گاه موسی و برادرش هارون را با نشانه های روشن و برهان آشکار،بسوی فرعون و اشراف کشورش فرستادیم.علت اینکه اشراف را ذکر میکند،این است که سایرین تابع ایشانند.

فَاسْتَکْبَرُوا وَ کٰانُوا قَوْماً عٰالِینَ

:آنها از قبول حق کبر ورزیده،سر باز.

زدند و مردم گردن فرازی بودند که بر تودۀ مردم غالب شده،آنها را برده و بنده خویش ساخته بودند.

فَقٰالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنٰا

:گفتند:چگونه بدو بشر ایمان بیاوریم که

ص :53

از نظر آفرینش با ما تفاوتی ندارند.بشر را باین جهت بشر گفته اند که بشرۀ او-یعنی پوستش-پوشیدۀ از پشم و مو نیست و بدینجهت محتاج لباس است.اما حیوانات بدنشان بوسیلۀ پشم و مو و پر پوشیده شده است و این،لطفی است از جانب خداوند به آنها که از نعمت عقل محرومند و نمیتوانند خویشتن را بوسیلۀ ساتری بپوشند.

وَ قَوْمُهُمٰا لَنٰا عٰابِدُونَ

:چرا بموسی و هارون و قومشان بردگان و بندگان مایند،ایمان بیاوریم؟!حسن گوید:بنی اسرائیل فرعون را می پرستیدند و فرعون بت می پرستید.

فَکَذَّبُوهُمٰا فَکٰانُوا مِنَ الْمُهْلَکِینَ

:آنان موسی و هارون را تکذیب کردند و سر انجام خداوند آنها را غرق و هلاک کرد.

وَ لَقَدْ آتَیْنٰا مُوسَی الْکِتٰابَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ

:تورات را بر موسی نازل کردیم تا مردم بوسیلۀ آن براه حق و صواب هدایت شوند.

وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ آیَهً

:پسر مریم و مادرش را شاهد و دلیلی بر قدرت خویش قرار دادیم.زیرا عیسی را بدون پدر آفریدیم و مریم را بدون شوهر باردار کردیم.

وَ آوَیْنٰاهُمٰا إِلیٰ رَبْوَهٍ ذٰاتِ قَرٰارٍ وَ مَعِینٍ

:این مادر و فرزند را به نقطۀ مرتفعی که زمین آن هموار-و بقولی سر سبز و خرم-بود،بردیم.برخی گویند:در مصر است و برخی گویند:بیت المقدس است.برخی گویند:منظور از ربوه،حیرۀ کوفه و قرار مسجد کوفه و معین،شط فرات است.

ص :54

قرائت دوم و سوم این است که حرف جر مقدر است و وجه کسر این است که کلامی مستأنف است.

حلفت فلم اترک لنفسی ریبه

و هل یأثمن ذو امه و هو طائع

سوگند یاد کرده و برای خود تردیدی باقی نگذاشته ام.آیا شخص دیندار و مطیع،گناه میکند؟ برخی گویند:یعنی جماعت شما و جماعت قبل از شما همه یکی بوده،بندگان خدا هستید.

وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ

:من خدای شمایم پس از من بپرهیزید.

فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ زُبُراً

:اما مردم در دین خود متفرق شدند و هر دسته ای به کتابی گرویدند و سایر کتب را تکذیب کردند.چنان که یهود به انجیل و قرآن کافر شدند و مسیحیان بقرآن.

برخی گویند:یعنی کتابهایی ساختند و به آنها برای اثبات مذهب خود استدلال کردند.

این معنی بنا بر این است که«زبُر»و جمع زبور باشد.اما بنا بر قرائت ابن عامر«زبَر»،جمع«زُبره»یعنی بصورت دسته های مختلف و فرقه های گوناگون در آمدند.

کُلُّ حِزْبٍ بِمٰا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ

:هر حزب و دسته ای بدین خود خشنود است و خود را بر حق می پندارد.

اکنون پیامبر گرامی اسلام را مخاطب ساخته،می فرماید:

فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ حَتّٰی حِینٍ

:آنها را در جهل و گمراهی خودشان رها کن تا مرگ یا عذابشان فرا رسد.

أَ یَحْسَبُونَ أَنَّمٰا نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مٰالٍ وَ بَنِینَ نُسٰارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْرٰاتِ

:آیا این کافران گمان میکنند که مال و اولاد فراوانی که به آنها داده ایم،بخاطر پاداش و ثواب و خشنودی خود و لیاقت آنها داده ایم؟چنین نیست.منظور ما این است که آنها را مهلت دهیم و سرانجام آنها را گرفتار کیفر سازیم.

نظیر این آیه،آیۀ دیگری است که می گوید: «فَأَمَّا الْإِنْسٰانُ إِذٰا مَا ابْتَلاٰهُ رَبُّهُ

ص :57

فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ» (هنگامی که انسان را خداوند می آزماید و اکرامش میکند و متنعمش می سازد،می گوید:خدایم گرامیم داشته است:فجر 15) سکونی از امام باقر بنقل از پدرانش نقل کرده که پیامبر خدا فرمود:

خداوند می فرماید:بندۀ مؤمن به هنگامی که چیزی از دنیا را بر او سخت می گیرم، غمگین میشود.در این حال به من نزدیکتر است و هنگامی که دنیا را برایش گسترش میدهم،شاد میشود و در این حال از من دورتر است»سپس همین آیه را تا «بَلْ لاٰ یَشْعُرُونَ» خواند.آن گاه فرمود:این برای آنها آزمایشی است.

مقصود از خیرات،منافع پر ارزش است.بر خلاف شرور که زیانهای سخت است.

بَلْ لاٰ یَشْعُرُونَ

:بلکه آنها شعور و دقت ندارند.برخی گویند:شعور از راه حواس است و لذا بخداوند شاعر گفته نمیشود.

ص :58

و غیر قرآن،می پذیرند و تصدیق میکنند.

وَ الَّذِینَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لاٰ یُشْرِکُونَ

:و آنها که بتها را در پرستش شریک خدا نمیکنند.زیرا ایمان جز بترک شرک ممکن نیست.

وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ مٰا آتَوْا

:و آنها که زکات و صدقه میدهند و بقولی کار نیکو میکنند.

وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَهٌ

:حال آنکه دلهای آنها ترسان است.حسن گوید:مؤمن دارای احسان و ترس و منافق بدکار و ایمن است.

امام صادق(ع)میفرماید:مؤمنین می ترسند که ایمانشان قبول نشود.در روایت دیگری است که:مؤمن صدقات خود را با بیم و امید میدهد.

أَنَّهُمْ إِلیٰ رَبِّهِمْ رٰاجِعُونَ

:علت این است که آنها یقین دارند که بازگشتشان بسوی خداست و می ترسند که اعمال از آنها قبول نشود.زیرا ایمن نیستند از این که مبادا قصور و تفریط کرده باشند.

أُولٰئِکَ یُسٰارِعُونَ فِی الْخَیْرٰاتِ

:اینها که صفات مذکور را دارا هستند،کسانیند که بسوی طاعات سبقت میگیرند.زیرا اشتیاق دارند و میدانند که پاداش نیکو نصیب آنها خواهد شد.

وَ هُمْ لَهٰا سٰابِقُونَ

:بخاطر همین طاعات است که در رفتن به بهشت،بر دیگران سبقت می گیرند.

کلبی گوید:یعنی در انجام نیکیها بر امتهای دیگر سبقت میگیرند.ابن- عباس گوید:در نیکی و تقوی بر امثال خود سبقت میگیرند.

ص :60

آن«بالحکم الحق»است.مفعول«ینطق»حذف شده هُمْ لَهٰا عٰامِلُونَ :این جمله در محل رفع و صفت«اعمال»است مستکبرین:حال تنکصون:خبر«کان» سامرا:اسم جمع و حال

و رؤسای ایشان را گرفتار عذاب آخرت یا عذاب دنیا-یعنی شمشیر بدر-کنیم.برخی گویند:منظور عذاب گرسنگی است.زیرا پیامبر دعا کرد و بدرگاه خداوند عرضه داشت:«خدایا بر قوم مصر سخت بگیر و سالهایی برای آنها پیش آور همچون سالهای قوم«یوسف»خداوند آنها را گرفتار قحط کرد تا مردار و گوشت سگ خوردند.

إِذٰا هُمْ یَجْأَرُونَ

:در آن وقت به واسطۀ شدت عذاب،ناله و فریاد میکنند.بقولی یعنی کمک میخواهند و بقولی یعنی بدرگاه خدا توبه میکنند.

لاٰ تَجْأَرُوا الْیَوْمَ إِنَّکُمْ مِنّٰا لاٰ تُنْصَرُونَ

:امروز ناله نکنید که کسی شما را بدفع عذاب ما یاری نمیکند.

قَدْ کٰانَتْ آیٰاتِی تُتْلیٰ عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ عَلیٰ أَعْقٰابِکُمْ تَنْکِصُونَ

:روزی بود که آیات من برای شما کافران معذب،خوانده می شد و شما روی گردان بودید و تکذیب می کردید.

مُسْتَکْبِرِینَ بِهِ

:حرم یا مکه را وسیلۀ برتری خود بر سایر مردم قرار داده بودید.بقولی یعنی:از قبول سخنان محمد(ص)کبر می ورزیدید.

سٰامِراً تَهْجُرُونَ

:شبانه در معایب پیامبر سخن میگفتید و از حق اعراض میکردید یا دهان به بدگویی می گشودید.

أَ فَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ

:آیا اینها در بارۀ قرآن دقت نمیکنند تا دلائل روشن آن را در بارۀ راستگویی پیامبر ما دریابند؟! أَمْ جٰاءَهُمْ مٰا لَمْ یَأْتِ آبٰاءَهُمُ الْأَوَّلِینَ :ابن عباس گوید:یعنی آیا نوح و ابراهیم و پیامبران دیگر را بسوی قومشان نفرستادیم؟محمد(ص)نیز مثل پیامبران دیگران از جانب ما مأمور است.

أَمْ لَمْ یَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ

:ابن عباس گوید:یعنی آیا این همان محمدی نیست که در کوچکی و بزرگی او را می شناختند و براستگویی و امانتداری و وفای بعهد نزد ایشان معروف بود؟بدینترتیب آنها را توبیخ میکند که با اینکه او را براستی و درستی و شرافت خانوادگی شناخته بودند،انکارش کردند

ص :64

أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّهٌ

:ابن عباس گوید:یعنی کدام جنون در او سراغ دارند؟آنها پیامبر را دیوانه معرفی میکردند تا مردم را از او متنفر کنند یا او را بر دوش خود بر گردانند.

بَلْ جٰاءَهُمْ بِالْحَقِّ

:ولی او آورندۀ قرآن و دین حق است و دیوانه نیست.

وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کٰارِهُونَ

:اکثر آنها از حق کراهت دارند.زیرا مطابق میلشان نیست.

وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوٰاءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمٰاوٰاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ

:اگر خداوند،مطابق میل آنها برای خود شریکی قائل می شد،آسمانها و زمین و هر که در آنهاست،تباه می شدند.وجه این تباهی را بهنگام بحث در بارۀ «لَوْ کٰانَ فِیهِمٰا آلِهَهٌ إِلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتٰا» (انبیاء 22)بیان داشته ایم.

برخی گویند:حق،چیزی است که به نیکیها دعوت می کند و هوی چیزی است که به بدیها دعوت می کند.پس مقصود این است که اگر حق تابع هوای نفس ایشان می شد،دعوت می کرد بزشتیها و تدبیر آسمانها و زمین فاسد می شد زیرا تدبیر آسمانها و زمین به حق است نه به هوی.

برخی گویند:یعنی احوال آسمانها و زمین فاسد می شد،زیرا حرکت و گردش آنها به حکمت است نه به هوی.

مقصود از کسانی که در آسمانها و زمینند،فرشتگان و جن و انسان است.

علت فساد آسمانها و زمین این است که وقتی حق تابع هوی شود،دلیل ها باطل می شوند و اعتمادها از بین می رود و هیچ وعده و تهدیدی از خداوند قابل قبول نیست و حتی ممکن است عدل خدا هم تبدیل بظلم شود.

بَلْ أَتَیْنٰاهُمْ بِذِکْرِهِمْ

:لکن ما برای آنها چیزی فرستاده ایم که وسیلۀ شرف و فخر آنهاست،زیرا پیامبر از آنهاست و قرآن بزبان آنها نازل شده است.

فَهُمْ عَنْ ذِکْرِهِمْ مُعْرِضُونَ

:آنها از شرف خود روی گردانند و به خواری خود راضی شده اند.ابن عباس گوید:مقصود از ذکر،بیان حق است.

ص :65

مرگ را تصدیق نمیکنند،از دین حق منحرفند.برخی گویند:یعنی در آخرت،از راه بهشت منحرف شده،بچپ و راست می روند و وارد جهنم می شوند.

وَ لَوْ رَحِمْنٰاهُمْ وَ کَشَفْنٰا مٰا بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ لَلَجُّوا فِی طُغْیٰانِهِمْ یَعْمَهُونَ

:اگر در آخرت به آنها رحم کنیم و آنها را از ضرر و زیان خلاص کرده،بدنیا بازگردانیم،در طغیان و گمراهی لجاجت بخرج میدهند.این آیه نظیر این است که: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعٰادُوا لِمٰا نُهُوا عَنْهُ» (اگر رد شوند برمیگردند بآنچه نهی شده اند:انعام 28).

برخی گویند:منظور این است که اگر آنها را در همین دنیا از گرسنگی و بدبختی نجات دهیم،در گمراهی و سرگردانی خود باقی خواهند ماند.

وَ لَقَدْ أَخَذْنٰاهُمْ بِالْعَذٰابِ فَمَا اسْتَکٰانُوا لِرَبِّهِمْ

:ما کافران را گرفتار قحطی و کمی روزی و کشتار با شمشیر کردیم و آنها در برابر خدای خویش تواضع نکرده، رام نشدند.

وَ مٰا یَتَضَرَّعُونَ

:و در دعا و نیایش رغبتی بخدا نشان نمیدهند.

امام صادق(ع)فرمود:استکانت بمعنی دعاء و تضرع بمعنی بلند کردن دست در حال دعاست.

حَتّٰی إِذٰا فَتَحْنٰا عَلَیْهِمْ بٰاباً ذٰا عَذٰابٍ شَدِیدٍ

:بر این روش باقی ماندند،تا اینکه آنها را بعذابی سخت تر گرفتار کردیم.منظور همان وقتی است که پیامبر خدا در بارۀ آنها نفرین کرده،گفت:«خدایا،سالهایی مثل سالهای قوم یوسف!»در نتیجه کار آنها از گرسنگی به جایی رسید که کرک خون آلود میخوردند.این نظر از مجاهد است.

ابن عباس گوید:منظور کشته شدن آنها در جنگ بدر است.

جبائی گویی:منظور گشوده شدن دری از عذاب جهنم است در آخرت بروی آنها و برخی گفته اند:منظور موقع فتح مکه است.

امام باقر(ع)فرمود:منظور رجعت است.

إِذٰا هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ

:کار آنها به جایی رسید که از هر خیری نومید و دستخوش

ص :68

حیرت گشتند.

اکنون بیان میکند که بخشنده انواع نعمتها،خداست.

وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ وَ الْأَفْئِدَهَ

:خداست که برای شما گوش و چشم و دل آفرید و این حواس را از نیستی بهستی آورد.علت آنکه از میان همۀ نعمتها این سه نعمت را ذکر میکند،این است که پی بردن به صحت هر دلیلی مبتنی بر این است که عاقل ببیند و بشنود و فکر کند.تا بداند.

قَلِیلاً مٰا تَشْکُرُونَ

:اما شما با داشتن این نعمتها کمتر شکر میکنید.برخی گویند:یعنی شما در برابر پروردگار این نعمتها سپاسگزاری نمیکنید و از توحید او سرباز می زنید.

وَ هُوَ الَّذِی ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ

:خدا کسی است که شما را در روی زمین آفرید و روز قیامت بسوی او می روید تا به اعمال شما پاداش دهد.

وَ هُوَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ

:خدا کسی است که شما را در رحم مادران حیات میدهد و در وقت انقضای اجل میمیراند.

وَ لَهُ اخْتِلاٰفُ اللَّیْلِ وَ النَّهٰارِ

:تدبیر شب و روز بدست خداست و آنها را کم و زیاد میکند.برخی گویند:یعنی آمد و شد شب در کف قدرت اوست.

أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ

:چرا تعقل نمیکنید؟یعنی چرا فکر نمیکنید،تا بدانید که اینها را صانعی است قادر و دانا و حکیم و جز او کسی سزاوار خدایی و پرستش نیست.

ص :69

کسانی که در زمینند از کیست؟خواهند گفت:از خدا،بگو:چرا متذکر نمی شوید! بگو:خدای آسمانهای هفتگانه و خدای عرش عظیم کیست؟خواهند گفت:همه از خداست.بگو:چرا تقوی پیشه نمیکنید؟بگو:ملک هر چیزی بدست کیست؟اوست که پناه میدهد و پناه داده نمیشود.اگر میدانید.خواهند گفت:از خداست.بگو:چرا مسحور هستید؟ما حق را برای آنها آوردیم و آنها دروغگویانند.

قُلْ أَ فَلاٰ تَذَکَّرُونَ

:بگو:چرا تفکر نمیکنید تا بدانید که خدایی که بر خلق قادر است،بر زنده کردن هم قادر است.زیرا زنده کردن مردگان دشوارتر از خلقت موجودات نیست،سپس برای تأکید استدلال می فرماید:

قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ

:به آنها بگو:مالک آسمانها و متصرف در آنها و مالک عرش و مدبر آن کیست؟زیرا آنها مقر بودند که خداوند آفریننده آسمانهاست و فرشتگان سکنۀ آسمانهایند و عرش عبارت از ملک است.

سَیَقُولُونَ لِلّٰهِ

:خواهند گفت که خدای آسمانها و عرش خداوند است و همۀ اینها از آن خدا است.

قُلْ أَ فَلاٰ تَتَّقُونَ

:اکنون دلیلی ندارند.بنا بر این به آنها بگو:چرا از عذاب خدا نمی پرهیزید و توحید را منکر می شوید و در عبادت شریک برای خدا قرار میدهید و قیامت را منکرید؟ قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ :ملکوت صفت مبالغه از ملک است،نظیر جبروت و رهبوت.مجاهد گوید: «مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ» یعنی خزانه های چیزها،پس مقصود این است که بگو:ملک حقیقی چیزها یا خزانۀ چیزها بدست کیست؟ وَ هُوَ یُجِیرُ وَ لاٰ یُجٰارُ عَلَیْهِ :او هر که را بخواهد از بدی حفظ میکند و هر که را نخواهد حفظ نمیکند.احتمال داده میشود که:منظور از آن همین دنیا باشد.

یعنی اگر کسی بخواهد بنده ای را بدی برساند خدا می تواند جلوگیری کند و اگر خدا بخواهد بنده ای را گرفتار کند،کسی نمیتواند او را حفظ کند.احتمال دیگر این است که:منظور آخرت باشد.یعنی در آخرت بندگان را از عذاب حفظ میکند و کسی دیگر نمیتواند حفظ کند.

إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ

:اگر این را میدانید،اجابت کنید.

سَیَقُولُونَ لِلّٰهِ قُلْ فَأَنّٰی تُسْحَرُونَ

:خواهند گفت از خداست.بگو:پس چرا حق را باطل و صحیح را فاسد می پندارید؟با اینکه حق واضح و از باطل جداست.

برخی گویند:یعنی چگونه از تشخیص حق نابینا شده و از آن منع میکنید؟برخی

ص :72

گویند:یعنی پس چگونه ممکن است با شما خدعه شود؟ بَلْ أَتَیْنٰاهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَکٰاذِبُونَ :ما حق را برای آنها آورده و حق را برای آنها بیان کرده و دروغ آنها را آشکار ساخته ایم ولی آنها بر باطل و دروغ خود اصرار دارند.

ارجعون:خطاب جمع بخاطر این است که گاه خداوند در مورد خودش جمع بکار می برد و منظور تعظیم است.

مِنْ وَرٰائِهِمْ

و إِلیٰ یَوْمِ :هر دو متعلق بیک چیزند.

یَوْمِ یُبْعَثُونَ

:مضاف و مضاف الیه.زیرا اسم زمان اضافه بفعل میشود.

و هم مغلوب.بعلاوه دو قادر باید بتوانند به ممانعت و مزاحمت یکدیگر پردازند.ولی چون قادر بالذاتند،باید نتوانند مانع و مزاحم یکدیگر شوند و این محال است.

در این آیه دلالتی است بر اعجاز قرآن.زیرا در کلام عرب،سخنی کوتاه که متضمن چنین مطلبی باشد،وجود ندارد.در همین سخن کوتاه دو دلیل بر یگانگی خداوند و قدرت کاملۀ او اقامه شده است.

اکنون در تنزیه خود می فرماید:

سُبْحٰانَ اللّٰهِ عَمّٰا یَصِفُونَ

:مقام خداوندی از داشتن فرزند و شریک-که مشرکین می گویند-منزه است.

عٰالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهٰادَهِ فَتَعٰالیٰ عَمّٰا یُشْرِکُونَ

:او به آشکار و نهان عالم است و هیچ چیز از او پوشیده نیست،نه گذشته و نه حال و نه آینده.چنین خدایی از داشتن شریک منزه است.زیرا مقام او از همۀ چیزها و همۀ کسان بالاتر است.

اکنون به پیامبر خود دستور میدهد:

قُلْ رَبِّ إِمّٰا تُرِیَنِّی مٰا یُوعَدُونَ رَبِّ فَلاٰ تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظّٰالِمِینَ

:

ای محمد،بگو:پروردگارا،اگر عذاب و گرفتاری آنها را در جنگ بدر بمن نشان دهی،خدایا مرا با مردم ستمکار قرار نده.یعنی هنگامی که میخواهی بر آنها عذاب نازل کنی مرا از میان آنها خارج گردان تا به مصیبت آنها گرفتار نشوم.

از این آیه استنباط می شود که انسان می تواند آنچه را میداند که خداوند انجامش میدهد از او مسألت کند.بدیهی است که پیامبران از جانب خدا عذاب نمیشوند.

مع الوصف به پیامبر اسلام دستور داده شده است که از خدا بخواهد که در روز نزول عذاب،او را در صف عذاب شدگان قرار ندهد.فایدۀ این دعا این است که دعا کننده رغبت و تمایل خود را نسبت به خداوند و افعالش در ضمن دعا ثابت می کند.

وَ إِنّٰا عَلیٰ أَنْ نُرِیَکَ مٰا نَعِدُهُمْ لَقٰادِرُونَ

:این جمله جزء دعاء نیست.از خداوند است.یعنی:ما در عذاب آنها تعجیل نمیکنیم.با اینکه بر این کار قادریم.

بلکه آنها را مهلت میدهیم و این مهلت مطابق مصلحت است.

ص :77

کلبی گوید:این حقیقت را اصحاب رسول(ص)بعد از رحلتش مشاهده کردند.

در روایت است که پیامبر خدا در حجه الوداع،در سرزمین منی فرمود:پس از من کافر نشوید و بروی یکدیگر شمشیر نکشید و یکدیگر را نکشید.بخدا قسم اگر اینکار بکنید،مرا در میان سپاهی خواهید دید که با شما می جنگند.آن گاه از جانب چپ متوجه عقب گردید و بعد صورت خود را برگردانید و فرمود:یا اینکه علی... (1)

آن گاه این آیه نازل شد: «قُلْ رَبِّ إِمّٰا تُرِیَنِّی...» آن گاه پیامبر مأمور به صبر شد تا وقت عذاب فرا رسد.

اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهَ

:بدی بدکاران را به عفو و چشمپوشی دفع کن.

این دستور مربوط به آن وقتی است که هنوز فرمان جنگ صادر نشده بود.

برخی گویند:یعنی سخنان باطل ایشان را بوسیلۀ دلیلهای روشن و قابل قبولتر، دفع کن.

نَحْنُ أَعْلَمُ بِمٰا یَصِفُونَ

:ما بگفتارهای شرک آمیز آنها داناتریم و آنها را بحسب استحقاقشان کیفر میدهیم.

وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزٰاتِ الشَّیٰاطِینِ

: ای محمد،بگو خدایا از وسوسه- های شیطان ها بتو پناه می برم.یعنی از دعوت و اغواء و بدیهای آنها.

وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ

:و خدایا پناه می برم بتو از اینکه آنها بمن نزدیک شوند و مرا از طاعت تو باز دارند.برخی گویند:منظور این است که در حال نماز و در حال قرائت قرآن نزدیک نشوند.لکن بعضی گفته اند:منظور در همۀ حالات است.

اکنون برمیگردد به این مطلب مشرکین که می گفتند:آیا وقتی که مردیم و

ص :78

خاک و استخوان شدیم،زنده می شویم؟و میفرماید:

حَتّٰی إِذٰا جٰاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قٰالَ رَبِّ ارْجِعُونِ

:هنگامی که یکی از این کفار مشرف بر مرگ می شود،از خداوند مسألت میکند که مرگش به تأخیر افتد و بدنیا برگردد.

برخی میگویند:اینها ابتدا پیش خداوند استغاثه میکنند.سپس بفرشتگان می گویند که آنها را برگردانند بنا بر این خطاب جمع به فرشتگان است.

برخی میگویند:خطاب بخداوند است و عادت عرب این است که برای تعظیم مفرد را بجمع خطاب کند.مثل اینکه زن فرعون به فرعون میگوید: «قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لاٰ تَقْتُلُوهُ» (نور چشم من و تو.او را نکشید:قصص 9) نضر بن شمیل میگوید:این مطلب را از خلیل پرسیدند.قدری فکر کرد و گفت:

از چیزی سؤال میکنید که درست نمیدانم.مردم او را تحسین کردند.

لَعَلِّی أَعْمَلُ صٰالِحاً فِیمٰا تَرَکْتُ

:اگر بدنیا برگردم،حق خدا را در اموالم ادا خواهم کرد.پس آنچه ترک شده،اموال است.برخی گویند:یعنی در دنیا عمل صالح انجام میدهم.پس آنچه ترک شده،دنیاست.برخی گویند:یعنی کارهایی را که تضییع و ترک کرده ام،انجام میدهم.

امام صادق(ع)فرمود:این جمله در مورد تارک زکات است که وقت مرگ تقاضای بازگشت میکند.

اکنون در پاسخ سؤال او می فرماید:

کَلاّٰ إِنَّهٰا کَلِمَهٌ هُوَ قٰائِلُهٰا

:نه چنین است.دیگر بدنیا بر نمیگردد.این حرفی است که او می زند و فایده ای ندارد.برخی گویند:یعنی این سخن را بزبان میگوید.

ولی عمل نمیکند.مثل: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعٰادُوا لِمٰا نُهُوا عَنْهُ» (اگر باز گردانده شوند،بر- میگردند به آنچه از آن نهی شده اند:انعام 28) و فتح بن یزید جرجانی میگوید:از امام رضا(ع)پرسیدم:فدایت شوم،آیا خدا میداند که چیزی که نبوده است اگر بود،چگونه بود؟

ص :79

فرمود:وای بر تو،سؤالت دشوار است.مگر این آیه را نخوانده ای؟ «لَوْ کٰانَ فِیهِمٰا آلِهَهٌ إِلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتٰا وَ لَعَلاٰ بَعْضُهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ» (اگر در آسمانها و زمین خدایانی بودند، فاسد می شدند و برخی بر برخی برتری می جستند:انبیاء 22).در این آیه خداوند چیزی را وصف کرده که نبوده و نیست و کیفیت وجود آن را نشان داده است.همچنین قول اشقیاء را حکایت می کند: «رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صٰالِحاً فِیمٰا تَرَکْتُ کَلاّٰ إِنَّهٰا کَلِمَهٌ هُوَ قٰائِلُهٰا» و می فرماید: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعٰادُوا لِمٰا نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکٰاذِبُونَ» پس به کیفیت وجود آنچه نبوده و نیست عالم است و میداند که اگر پدید می آمد چگونه پدید می آمد؟او شنوا،بینا،آگاه و داناست.

وَ مِنْ وَرٰائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلیٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ

:در پیش روی آنها عالمی است که میان مرگ و قیامت فاصله است.برخی گویند:یعنی برزخی است که میان ایشان و بازگشت بدنیا فاصله است.برخی گویند:یعنی برزخی است که میان ایشان و بازگشت بدنیا فاصله است.برخی گویند:برزخ مهلتی است که تا قیامت بمردگان داده میشود و عبارت است از عالم قبر.علی بن عیسی می گوید:برزخ فاصلۀ میان دو چیز است.

از این آیه بر می آید که هیچکس نمیمیرد مگر اینکه مقام و منزلت خود را در پیشگاه خداوند-اضطراراً-بشناسد و بداند که اهل ثواب است یا عقاب.(از جبائی) (1)

ص :80

وَ لاٰ یَتَسٰاءَلُونَ

:در آن روز از حال و سرگذشت یکدیگر سؤال نمیکنند، حال آنکه در دنیا سؤال میکردند.

برخی گویند:یعنی کسی از کسی تقاضا نمیکند که بار گناه را از دوشش بردارد.

میان این آیه و آیۀ: «فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ یَتَسٰاءَلُونَ» (در آن روز بیکدیگر روی آورده،از یکدیگر پرسش میکنند:صافات 50)منافاتی نیست.زیرا قیامت دارای حالات و مواقفی است.در بعضی از حالات،آن چنان بخود مشغولند که از یکدیگر سؤال نمیکنند و در برخی از حالات چنین نیست.

برخی گویند:تنها در وقت وارد شدن در بهشت است که سؤال میکنند و بنا بر این فقط آن دسته که اهل بهشتند،سؤال میکنند.بخاطر اینکه دچار ترس نشده اند.

فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوٰازِینُهُ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

:آنها که میزانهایشان بوسیلۀ طاعات سنگینی می کند،اهل نجات و رستگارند.

وَ مَنْ خَفَّتْ مَوٰازِینُهُ فَأُولٰئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِی جَهَنَّمَ خٰالِدُونَ

:

و آنها که میزانهایشان از طاعات سبک است،بخود ضرر زده،عبوس و گرفته، گرفتار جهنمند.

تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النّٰارُ وَ هُمْ فِیهٰا کٰالِحُونَ

:در حالی که میرسد بچهره های دوزخیان(شعلۀ)آتش و ایشان در آنجا لبهاشان جمع شود و دندانهایشان پدید آید.

برخی گویند:یعنی مثل اینکه سرهای ایشان پخته شده باشد،لبها جمع شده و دندانها آشکار گشته است.

أَ لَمْ تَکُنْ آیٰاتِی تُتْلیٰ عَلَیْکُمْ

:آیا قرآن من و دیگر دلائل روشن و آشکار در دنیا برای شما خوانده نمیشد؟ فَکُنْتُمْ بِهٰا تُکَذِّبُونَ :و شما آنها را تکذیب می کردید.

قٰالُوا رَبَّنٰا غَلَبَتْ عَلَیْنٰا شِقْوَتُنٰا

:گویند:خدایا بدبختی و زیانکاری دامنگیر ما شده بود و گرفتار گناهانی شدیم که نتیجه ای جز بدبختی نداشتند.

وَ کُنّٰا قَوْماً ضٰالِّینَ

:و مردمی بودیم دور و منحرف از حق و حقیقت.

ص :84

در این آیه،گناه که سبب شقاوت است،مجازاً شقاوت نامیده شده.بزرگترین شقاوت-یا سبب شقاوت-ترک عبادت خدا و پرستش غیر خدا و تکذیب حقیقت و معصیت است.

رَبَّنٰا أَخْرِجْنٰا مِنْهٰا فَإِنْ عُدْنٰا فَإِنّٰا ظٰالِمُونَ

:خدایا،ما را از آتش خارج گردان، اگر باز هم بکفر و تکذیب و معصیت برگردیم،بخود ظلم کرده ایم.

حسن گوید:آخرین سخن آنها همین است.از آن پس همچون خران ناله میکنند.

قٰالَ اخْسَؤُا فِیهٰا

:خداوند به آنها میگوید:همچون سگان دور و داخل آتش شوید.این کلمه مخصوصاً به سگان گفته میشود و اگر به انسان گفته شود،برای خوار کردن او و ثابت کردن استحقاق اوست عقاب را.

وَ لاٰ تُکَلِّمُونِ

:برای اینکه بیشتر آنها را خوار کرده و غضب خود را آشکار کرده باشد،می گوید:با من سخن نگوئید.زیرا کسی که بمنظور اهانتش با او سخن نگویند،بر خواری و بدبختیش می افزایند.

برخی گویند:یعنی در بارۀ رفع عذاب با من سخن نگوئید که من عذاب را از شما رفع نخواهم کرد.اگر چه این مطلب را بصورت نهی آورده،ولی در حقیقت نهی نیست.زیرا در آخرت،امر نهی و تکلیف وجود ندارد.

إِنَّهُ کٰانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبٰادِی یَقُولُونَ رَبَّنٰا آمَنّٰا فَاغْفِرْ لَنٰا وَ ارْحَمْنٰا وَ أَنْتَ خَیْرُ- الرّٰاحِمِینَ

:انبیاء و مؤمنین بدرگاه من نیایش کرده،می گفتند:خدایا ما را بیامرز و بما رحم کن که تو بهترین رحم کنندگانی و منظورشان از این نیایش کسب ثواب بود.

فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا

:شما کافران آنها را مسخره میکردید.برخی گویند:

یعنی شما آنها را به بردگی و بیگاری وا می داشتید.

برخی گویند:آنها هنگامی که مؤمنین را آزار میدادند،می گفتند:اینها را ببینید که به زندگی سخت و ناگوار این دنیا خشنود شده اند تا به ثواب آخرت برسند.

ص :85

در حالی که آخرتی و ثوابی در کار نیست.نظیر: «وَ إِذٰا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغٰامَزُونَ» (هنگامی که از کنار آنها می گذشتند،آنها را بیکدیگر نشان میدادند:مطففین 30) حَتّٰی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی :بر اثر اشتغال به استهزای آنها یاد مرا فراموش کردید.

در اینجا علت فراموشی را مؤمنین شمرده اگر چه آنها علت نیستند.علت این است که اشتغال به استهزای آنها سبب فراموشی ذکر می شد.

وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ

:و شما به آنها می خندیدید.

ص :86

پادشاه حق است.جز او خدایی نیست.او پروردگار عرش کریم است.هر کس جز خدا خدای دیگری بخواند که برهانی بر آن ندارد،حسابش در پیشگاه خداست.

او کافران را رستگار نمیکند.بگو:خدایا بیامرز و رحم کن که تو بهترین رحم کنندگانی.

قٰالَ کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِینَ

:خداوند به منظور سرزنش و سرکوبی منکران قیامت،بکفار میگوید:چند سال در قبرها مانده اید؟ قٰالُوا لَبِثْنٰا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ :آنها نمیدانند چقدر در قبرها مانده اند.از اینرو میگویند:یک روز یا قسمتی از یک روز.

برخی گویند:این سؤال در مورد زندگی ایشان در دنیاست و آنها بقدری زندگی دنیا را کوتاه و زودگذر می بینند که میگویند:یک روز یا قسمتی از یک روز مخصوصاً که دوران توقف آنها هم در جهنم طولانی است.این مطلب دروغ هم نیست.

زیرا آنها طبق عقیدۀ خود جواب میدهند.

برخی گویند:منظور این است که مدت زندگی دنیا یک روز یا قسمتی از روزهای آخرت است.

ابن عباس گوید:خداوند مدت درنگ آنها را در دنیا از یادشان برده و سنگینی عذاب بحدی است که فکر میکنند یک روز یا کمتر در دنیا بوده اند.

فَسْئَلِ الْعٰادِّینَ

:مجاهد گوید:یعنی از فرشتگان که اعمال بندگان را حساب میکنند،بپرس.قتاده گوید:یعنی حساب ایام زندگی دنیا-یا قبر-را از فرشتگان بپرس.

قٰالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاّٰ قَلِیلاً لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ

:خداوند به آنها می فرماید:

اگر به صحت گفتۀ ما اعتقاد داشتید،میدانستید که،جز مدت کوتاهی اقامت نکرده اید.زیرا مدت زندگی آنها در دنیا یا بودن آنها در قبر،در برابر مدت اقامت آنها در جهنم بسیار ناچیز است.

برخی گویند:یعنی اگر میدانستید که عمر شما را در دنیا کوتاه و مکث شما در آخرت طولانی است،بکفر و معصیت مشغول نمیشدید و دنیای فانی را بر جهان باقی ترجیح (1) نمیدادید.

ص :89

أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّمٰا خَلَقْنٰاکُمْ عَبَثاً

:آیا شما منکرین قیامت و شیفتگان دنیا تصور میکنید که به بازی و باطل آفریده شده اید و هدف و حکمتی در آفرینش شما نیست-مثل: «أَ یَحْسَبُ الْإِنْسٰانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً» (قیامت 36:آیا انسان گمان میکند که مهمل گذارده میشود؟)بطور کلی مقصود این است که:انسان نباید گمان کند که آفریده شده تا هر کاری که میخواهد بکند و در برابر کردارش مؤاخذه نشود.البته چنین آفرینشی بیهوده است.زیرا کسی که کاری کند که نه خود نفع برد نه دیگری، کار بیهوده کرده است...بدیهی است که خداوند بی نیاز است و از خلقت انسان نفعی نمی برد.بنا بر این باید فائدۀ خلقت به خود انسان برسد.یعنی انسان عبادت کند و پاداش بگیرد.نتیجه این است که در روز قیامت باید میان گنهکار و عاصی فرق گذاشته شود.

وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنٰا لاٰ تُرْجَعُونَ

:آیا گمان میکنید که بحکم ما برگردانده نمیشوید و به جایی که جز ما حکومت ندارد آورده نمیشوید؟ فَتَعٰالَی اللّٰهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ :خداوند که مقتدر و صاحب اختیار بر حق است،از وصف جاهلان برتر است و شریک و فرزند ندارد.

برخی گویند:یعنی خدا برتر است از اینکه کار بیهوده کند.

ملک حق،یعنی کسی که ملک هستی از آن اوست و مالکیت دیگران در قبال مالکیت او مستعار و غیر حقیقی است.بعلاوه او مالک اشیاء است از جمیع وجوه و دیگران مالکیتشان از جمیع وجوه نیست.

لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ

:حق چیزی است که اعتقاد بآن مطابق واقع باشد.پس هر کس معتقد است که خداوند یگانه است و او را شریکی نیست،عقیده اش مطابق واقع و صحیح است.

1)

(یعنی همانطوری که شما می گویید،مدت اقامت شما در قبر یا در دنیا کوتاه بوده است،ولی ای کاش شما این مطلب را در دنیا می دانستید و قیامت را انکار نمیکردید.البته تمنی و ترجی در مورد خداوند مجازی است نه حقیقی.

ص :90

رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ

:اوست آفرینندۀ سریر خوب و زیبا.وقتی به اشیاء جامد، کریم گفته شود،مقصود زیبایی آنهاست.برخی گویند:کریم یعنی هر خیر.علت اینکه به عرش کریم گفته میشود،این است که خیر آن برای کسانی که اطراف آن هستند بسیار است.وانگهی هر خیری از ناحیۀ عرش بدیگران می رسد.

خداوند رب همۀ موجودات است.اما علت اینکه«رب عرش»گفته شده،این است که میخواهد شرافت و عظمت عرش را افزون کند.مثل «رَبَّ هٰذَا الْبَیْتِ» (1)وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ لاٰ بُرْهٰانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمٰا حِسٰابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ :آنکه با خداوند یکتا خدای دیگری میخواند که دلیلی بر آن ندارد و بصرف ادعا اکتفاء میکند،حسابش پیش خداست و خداوند باندازۀ استحقاقش کیفرش میدهد.

إِنَّهُ لاٰ یُفْلِحُ الْکٰافِرُونَ

:آنها که منکر نعمتها و یگانگی خدا و قیامتند،ظفر نمی بینند و سعادتمند نمیشوند.چون اقوال کفار را ذکر کرد،اکنون پیامبر را امر می کند که از آنها تبری جسته،متوجه خدا شود.میفرماید:

وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَیْرُ الرّٰاحِمِینَ

:ای محمد،بگو:خدایا، گناهان را بیامرز و آفریدگانت را نعمت ده که تو بالاترین نعمت دهندگانی و نعمت تو از همه بیشتر و فضل تو از همه افزونتر است.

ص :91

در این سوره واجب کرده ایم.عکرمه گوید:یعنی در این سوره حدود را معین کرده ایم چنان که می گوید:«فنصف ما فرضتم».ابو عمرو می گوید:بنا بر تشدید معنی آن این است که این سوره را تفصیل داده و واجبات مختلف را در آن بیان کرده ایم.

وَ أَنْزَلْنٰا فِیهٰا آیٰاتٍ بَیِّنٰاتٍ

:در این سوره دلیلهای روشنی بر یگانگی و کمال قدرت خود اقامه کرده ایم.برخی گویند:یعنی در این سوره حدود و احکام دینی را نازل کرده ایم.

لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ

:تا شما متذکر شوید و چیزهایی که در آن است فرا گیرید.

اکنون به بیان آن آیات می پردازد و نخست در بارۀ زنا سخن می گوید.

اَلزّٰانِیَهُ وَ الزّٰانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ وٰاحِدٍ مِنْهُمٰا مِائَهَ جَلْدَهٍ

:زن و مرد زناکار را در صورتی که آزاد و مجرد باشند،بهر کدام صد تازیانه بزنید.اما اگر هر دو یا یکی از آنها دارای همسر باشند،باید آنکه دارای همسر است،سنگسار شود و در اینباره خلافی نیست.در مورد غلام و کنیز نیز در صورتی که دارای همسر نباشند،صد تازیانه نصف می شود.زیرا خداوند می فرماید: «فَإِنْ أَتَیْنَ بِفٰاحِشَهٍ فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ مٰا عَلَی- الْمُحْصَنٰاتِ مِنَ الْعَذٰابِ» (اگر مرتکب فحشایی شوند،بر آنهاست نصف کیفر زنان محصنه:نساء 25) (1).

علت اینکه زن زناکار را مقدم میدارد،این است که زنا بر زنان قبیح تر و بخاطر حامله شدنشان،زیان آورتر و شهوت در آنها قوی تر است.

زدن تازیانه وظیفۀ امام و منصوب از طرف امام است.زیرا خلافی نیست که غیر امام حق تازیانه زدن ندارد.

وَ لاٰ تَأْخُذْکُمْ بِهِمٰا رَأْفَهٌ فِی دِینِ اللّٰهِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ

:

اگر خدا را تصدیق دارید و قیامت را منکر نیستید،در اطاعت خدا به آنها رحم نکنید

ص :95

و در موقع تازیانه زدن،سخت بزنید و از تعطیل حدود الهی بترسید.

مقصود از دین خدا طاعت خدا و بقولی حکم خداست.مثل: «مٰا کٰانَ لِیَأْخُذَ أَخٰاهُ فِی دِینِ الْمَلِکِ» (نمیشود در حکم شاه برادرش را گرفت:یوسف 76) وَ لْیَشْهَدْ عَذٰابَهُمٰا طٰائِفَهٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ :باید در حال اقامۀ حد گروهی از مؤمنین-از سه تن به بالا-حاضر باشند و عذاب آنها را مشاهده کنند.برخی گویند:

حد اقل دو نفر و بعضی گویند:یک نفر است.از امام باقر(ع)نیز همین مطلب روایت شده است.چنان که می فرماید: «وَ إِنْ طٰائِفَتٰانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا» (اگر دو مؤمن یا بیشتر با یکدیگر بجنگند...حجرات 9)پس این حکم هم برای فرد ثابت است و هم برای جمع.

برخی گفته اند:حد اقل چهار نفر است.زیرا زنا به شهادت چهار نفر ثابت می شود.

برخی گفته اند:عدد معینی ندارد.بلکه موکول به رأی امام است.

فلسفۀ حضور افراد این است که مطلب بین مردم شایع شود و دیگران عبرت گیرند.

اَلزّٰانِی لاٰ یَنْکِحُ إِلاّٰ زٰانِیَهً أَوْ مُشْرِکَهً وَ الزّٰانِیَهُ لاٰ یَنْکِحُهٰا إِلاّٰ زٰانٍ أَوْ مُشْرِکٌ

:

در تفسیر این قسمت اختلاف است:

1-مقصود از نکاح عقد است.یعنی مرد زانی فقط می تواند زن زناکار یا مشرک عقد کند و زن زناکار فقط می تواند به عقد زناکار یا مشرک در آید.سبب نزول این آیه این است که مردی از مسلمین از پیامبر اجازه خواست که با ام مهزول که زن زناکاری بود ازدواج کند.این آیه نازل شد.این قول از ابن عباس و ابن عمر و مجاهد و قتاده و زهری است و مقصود نهی از ازدواج است،اگر چه بصورت خبر ذکر شده.

مؤید این قول روایتی است از امام صادق(ع)و امام باقر(ع)که:در زمان پیامبر زنان و مردانی معروف به زنا بودند. خداوند از ازدواج با این مردان و زنان منع کرد.پس اگر کسی معروف به زنا شد و حد بر او جاری کردند،با او ازدواج نکنید.

مگر اینکه معلوم شود توبه کرده است.

ص :96

2-نکاح در اینجا به معنی جماع است.یعنی زن و مرد زناکار هر دو در زنا با یکدیگر شریکند.این قول از ضحاک و ابن زید و سعید بن جبیر و-در یکی از دو روایت-از ابن عباس است.بنا بر این،آیه نظیر: «اَلْخَبِیثٰاتُ لِلْخَبِیثِینَ» است.(زنان خبیث برای مردان خبیث است:نور 26)یعنی اغلب چنین است که زنان و مردان ناپاک با یکدیگر می آمیزند.

3-این آیه به معنی عدم جواز ازدواج است.لکن به آیۀ: «وَ أَنْکِحُوا الْأَیٰامیٰ مِنْکُمْ...» (افراد مجرد را همسر بدهید:نور 32)نسخ شده است.این قول از سعید بن مسیب و جماعتی است.

4-مقصود از نکاح عقد است و مقصود از آیه این است که اگر مردی با زنی زناکار،جایز نیست با او ازدواج کند.این مطلب از جماعتی از صحابه نقل شده است.

اینکه خداوند زانی و مشرک را با هم آورده،برای اهمیت دادن بگناه زناست.

بدیهی است که این آیه نمیخواهد خبر دهد از اینکه زانی فقط زانیه یا مشرکه را میگیرد،بلکه مقصود نهی است.اعم از اینکه مقصود از نکاح عقد باشد یا دخول.اگر چه حقیقت نکاح-در لغت-دخول است.

وَ حُرِّمَ ذٰلِکَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ

:نکاح زناکاران یا فعل زنا بر مؤمنین حرام شده است و مردم مؤمن زنان بدکار را بهمسری نمیگیرند و با آنها هم بستر نمیشوند.

تنها مرد زناکار یا مشرک با آنها همسری یا همبستری می کند.

ص :97

هیچ موردی قبول نکنید که اینها فاسقند.

إِلاَّ الَّذِینَ تٰابُوا مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ وَ أَصْلَحُوا

:تنها در صورتی می توانید شهادت آنها را قبول کنید که از تهمتی که زده اند توبه کنند و کارهای خود را اصلاح کنند.

فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ

:زیرا خداوند آمرزگار و رحیم است.

آیا استثناء از عدم قبول شهادت است یا از فسق؟در این باره اختلاف است:

1-حسن و قتاده و شریح و ابراهیم و ابو حنیفه و اصحابش معتقدند که استثنای از فسق است.بنا بر این چنین اشخاصی اگر توبه کنند،فاسق نیستند.لکن شهادت آنها هم مقبول نیست.

2-ابن عباس و مجاهد و زهری و مسروق و عطا و طاووس و سعید بن جبیر و شافعی و اصحابش میگویند استثنای از عدم قبول شهادت است.بنا بر این اگر توبه کنند،شهادت آنها قبول میشود.

از امام باقر و امام صادق(ع)نیز همین طور روایت شده است.

زجاج می گوید:کسی که تهمت زده است،بدتر از کافر نیست.کافر هر گاه توبه کند،شهادتش قبول میشود.تهمت زننده نیز سزاوار است که پس از توبه شهادتش قبول شود.

مؤید این قول این است که کسی که زبان به فاحشه گشوده است،حالش بدتر از کسی که مرتکب فاحشه شده است،نیست.اختلافی نیست که مرتکب فاحشه، اگر توبه کند،شهادتش قبول است.تهمت زنندۀ به فاحشه نیز که گناهش سبک تر است،پس از توبه،شهادتش مقبول است.

حسن گوید:تهمت زننده را اگر مرد است،در حال ایستاده،از روی لباس شلاق می زنند و اگر زن است نشسته.از امام باقر(ع)نیز چنین روایت شده است.

شرط توبۀ تهمت زننده،این است که خود را تکذیب کند و اگر قول خود را تکذیب نکند،شهادتش قبول نیست.عقیدۀ شافعی هم همین است.

مالک گوید:لازم نیست خود را تکذیب کند.

ص :99

این آیه در مورد زنان نازل شده است.اما حکم مردان هم بالاجماع،همین است.

هر گاه نسبت زنا دهنده،غلام یا کنیز باشد،چهل تازیانه میخورد و رأی اکثر فقهاء همین است.اصحاب ما روایت کرده اند که حد آزاد و بنده هشتاد تازیانه است.

ظاهر آیه هم مقتضی همین است.عمر بن عبد العزیز و قاسم بن عبد الرحمن نیز همین عقیده را داشتند.

ص :100

و در جستجوی چهار شاهد بر می آیم و هنوز چهار شاهد نیاورده ام که او کار خود را تمام کرده و رفته و اگر آنچه را بچشم دیده ام بگویم،هشتاد شلاق میخورم! پیامبر فرمود:ای جماعت انصار،در بارۀ سخن رئیس خود سعد چه می گوئید؟ عرض کردند:یا رسول اللّٰه،او را ملامت نکن که مردی غیور است.هرگز جز با دوشیزه ازدواج نکرده و زنی را طلاق نداده که کسی جرأت کند با او ازدواج کند.

سعد گفت:یا رسول اللّٰه،پدر و مادرم فدایت.بخدا میدانم که این حکم از خدا و حق است،لکن من از آن متعجبم.

پیامبر فرمود:حکم خدا غیر از این نیست.

سعد گفت:سخن خدا و پیامبر راست است.

طولی نکشید که پسر عم او هلال بن امیه از باغ خود بخانه آمد و مردی را در موقع شب با زن خود دید.فردا نزد پیامبر خدا آمد و جریان را بعرض آن بزرگوار رسانید.پیامبر از این مطلب ناراحت شد و آثار ناراحتی در چهرۀ مبارکش آشکار گشت.

هلال گفت:در چهرۀ شما اثر ناراحتی را مشاهده میکنم.اما خدا میداند که راست می گویم و امیدوارم که خداوند فرجی کند.

پیامبر تصمیم گرفت که او را شلاق بزند.انصار جمع شدند و گفتند:بهمان چیزی گرفتار شدیم که سعد می گفت!آیا هلال شلاق می خورد و شهادت او باطل میشود؟ در این موقع وحی نازل شد و همه به احترام نزول وحی سکوت کردند.

پیامبر به هلال مژده داد و فرمود:خداوند فرج کرد.

هلال گفت:من هم امیدوار بودم.

فرمود:زن را حاضر کنید.

همین که زن آمد،پیامبر خدا مراسم لعان را میان آنها انجام داد و آنها را از یکدیگر جدا کرد و فرمان داد که فرزند مال زن است و به پدری منسوب نیست.

آن گاه پیامبر فرمود:اگر بچه ای که بدنیا می آید با چنین مشخصاتی باشد،

ص :103

مال شوهر است و اگر با چنان مشخصاتی باشد،مال مردی است که متهم است با او بوده. (1)

زن باید از وقت انجام مراسم لعان عده نگاه دارد.

وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللّٰهَ تَوّٰابٌ حَکِیمٌ

:اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود و خدا توبه پذیر و حکیم نبود و شما را از زنا و فاحشه نهی نمیکرد و دستور اقامۀ حد نمیداد،مردم هلاک می شدند و نسل فاسد می گشت و نسب ها منقطع می شد.(از ابو مسلم) برخی گویند:اگر خدا فضل و انعام نداشت و توبه کاران را رحم نمیکرد،به آن که دروغگو بود،عذابی بزرگ می رسید یعنی دروغگو را معرفی می کرد تا حد بخورد.

برخی گویند:اگر خدا فضل و رحمت نداشت و توبه پذیر و حکیم نبود،در کیفر شما تعجیل و شما را بواسطۀ زنا رسوا میکرد.

ص :105

و به سراغ من می آیند.نشستم و خواب بر من غالب شد.

صفوان بن معطل از سپاه دنبال مانده بود.وقتی بمنزل من می رسد،شبح انسانی توجهش را جلب میکند.و بالآخره مرا می شناسد.منهم وقتی متوجه او شدم،صورتم را پوشیدم.بخدا او با من تکلم نکرد.شترش را خوابانید و من سوار شدم او شتر را راند تا موقع ظهر به سپاه رسیدیم و در بارۀ من،بهلاکت رسید آنکه بهلاکت رسید و عبد اللّٰه بن ابی بار سنگین این گناه را بدوش کشید.

ما بمدینه رسیدیم و من بمدت یک ماه بیمار شدم.در این مدت مردم سرگرم گفتگو در بارۀ تهمتی بودند که بمن بسته شده بود.و من اطلاع نداشتم.تنها میدیدم پیامبر خدا نسبت بمن کم لطف تر از اوقاتی است که بیمار میشدم.او فقط داخل می شد و سلام می کرد و سراغی می گرفت.من از این رفتار او ناراحت می شدم و سر آن را نمیدانستم تا اینکه پس از بهبودی بهمراه ام مسطح بمنظور قضای حاجت،از خانه خارج شدم.در آن وقت هنوز در خانه ها محلی برای قضای حاجت نداشتیم و مثل عربهای دیگر از داشتن محل قضای حاجت در خانه،متنفر بودیم.ناچار بودیم فقط شبها بیرون برویم.مادر ام مسطح خالۀ پدرم بود.

در حین حرکت پای او مسطح لغزید و فرزند خود مسطح را نفرین کرد.

گفتم:حرف بدی گفتی!مردی را بدگویی میکنی که در جنگ بدر شرکت جسته است؟ گفت:دخترم،مگر سخن او را نشنیده ای؟ گفتم:چه گفته است؟ او سخن دروغ پردازان را برای من تعریف کرد.در نتیجه بیماری من شدید شد.وقتی بخانه بازگشتم،پیامبر تشریف آورد و جویای حال من شد.از او اجازه خواستم که بخانۀ پدرم روم.مرا اجازه داد.بخانۀ پدر آمدم و از مادرم پرسیدم:مردم چه می گویند؟گفت:ناراحت نباش.بخدا هر زن زیبایی که دارای عده ای هوو باشد، اینگونه ماجراها برایش پیش می آید

ص :108

گفتم:سبحان اللّٰه!مردم این حرف ها را می زنند؟ گفت:آری.

آن شب تا صبح گریه کردم و خواب بر چشمم راه نیافت،پیش از آنکه وحی نازل شود،پیامبر از اسامه بن زید و علی بن ابی طالب(ع)در بارۀ جدا شدن از من مشورت کرد.اسامه که مرا بی گناه میدانست،عرض کرد:یا رسول اللّٰه،آنها خانوادۀ تواند و ما در بارۀ آنها جز نیکی نمیدانیم.اما علی(ع)گفت:خداوند بر تو سخت نگرفته است.جز او زنان دیگری هم هستند.اگر از کنیز سؤال کنی،ترا تصدیق خواهد کرد.پیامبر از بریره پرسید:آیا در بارۀ عایشه سوء ظنی داری؟ بریره گفت:عایشه دختر خردسالی است که بر خمیر خانواده خوابش می برد.از او چشمپوشی کن.بخدا من او را پاک میدانم.

هیچ گمان نمیکردم در بارۀ من وحی نازل شود ولی امیدوار بودم که پیامبر در بارۀ بیگناهی من خوابی ببیند.سرانجام خداوند وحی نازل کرد و حال پیامبر تغییر کرد و مثل سایر اوقاتی که بر او وحی نازل می شد،عرق کرد.آن گاه که وحی را دریافت کرد،بمن فرمود:عایشه،ترا مژده می دهم که خداوند ترا تبرئه کرد.

مادرم گفت:برخیز و به خانۀ پیامبر خدا برو.

گفتم:بخدا نمی روم.تنها خدا را ستایش می کنم که آیه در برائت من نازل فرمود.

آیۀ: «إِنَّ الَّذِینَ جٰاءُو بِالْإِفْکِ...» تا ده آیه به این مناسبت نازل شده است.

هدف تیر تهمت،آنها بودند.همچنین به کسانی است که به سبب این تهمت ناراحت و غمگین شده بودند.یعنی:این تهمت را بد تصور نکنید،بلکه خیر شماست.زیرا خداوند عایشه را تبرئه میکند و او را بخاطر صبرش اجر میدهد و سزای گناه آنها که تهمت زده اند،می دهد.

حسن گوید:خطاب به آنهایی که تهمت زده اند یعنی ای تهمت زنندگان،این تأدیب را برای خودش نپندارید بلکه خیر حساب کنید،زیرا شما را وادار بتوبه می کند و از تکرار چنین عملی باز میدارد.

لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اکْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ

:هر یک از تهمت زنندگان کیفر گناه خود را به اندازۀ استحقاق می بیند.

وَ الَّذِی تَوَلّٰی کِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذٰابٌ عَظِیمٌ

:مقصود عبد اللّٰه بن ابی است که رئیس تهمت زنندگان و پیشوای آنها بود.مردم پیش او جمع می شدند و او قضیه را با آب و تاب و صحنه سازی برایشان نقل می کرد.می گفت:زن پیغمبرتان شبی را با مردی گذرانید.آن گاه به اتفاق آن مرد پیش شما آمد.بخدا،اینها از یکدیگر نجات پیدا نکرده اند.

مقصود از عذاب عظیم،عذاب جهنم در آخرت است.

برخی گفته اند:مقصود مسطح بن اثاثه است و برخی گفته اند:مقصود حسان بن ثابت است.در روایت است که حسان در وقتی که نابینا شده بود،نزد عایشه آمد.بعایشه گفتند:حسان آمد و به تو تهمت های ناروایی بست و خدا در بارۀ او فرمود: «وَ الَّذِی تَوَلّٰی کِبْرَهُ...» عایشه گفت:مگر نه چشم خود را از دست داده است؟ حسان گفت:

حصان رزان ما تزن بریبه

و تصبح غرثی من لحوم الغوافل

زنی پاکدامن و با وقار که نسبت سویی به او داده نمیشود و بیگناهی را متهم نمی سازد.

عایشه گفت:ولی تو چنین نیستی.

لَوْ لاٰ إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنٰاتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیْراً

:چرا

ص :110

هنگامی که این تهمت را شنیدید،زنان و مردان مؤمن نسبت به خودشان و افرادی که بمنزلۀ خودشان هستند،گمان نیکو نبردند؟!زیرا مؤمنین همگی مانند نفس واحده هستند و در غم و شادی یکدیگر شریکند و اگر محنتی برای یکی از آنها پیش آید برای همۀ آنها پیش آمده است.یعنی وظیفۀ مؤمن این است که هر چه در بارۀ برادر دینی خود می شنود،از حسن ظن خود نسبت به او کم نکند و همانطوری که بخود حسن ظن دارد به او هم حسن ظن داشته باشد.این خطاب به کسانی است که وقتی تهمت عایشه را می شنیدند سکوت کرده،نه تصدیق میکردند و نه انکار.در حالی که عایشه ام المؤمنین است و همانطوری که مؤمنین بمادر خود حسن ظن دارند،باید بعایشه هم حسن ظن داشته باشند.وانگهی همانطوری که خلوت با مادر موجب سوء ظنی نمیشود، خلوت صفوان هم با عایشه-که مادر همۀ مؤمنین است-نباید موجب سوء ظنی بشود.

وَ قٰالُوا هٰذٰا إِفْکٌ مُبِینٌ

:و چرا نگفتند:این دروغ آشکاری است؟ لَوْ لاٰ جٰاءُو عَلَیْهِ بِأَرْبَعَهِ شُهَدٰاءَ :چرا چهار شاهد نیاوردند که بر صدق مدعای آنها گواهی دهند؟ فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَدٰاءِ فَأُولٰئِکَ عِنْدَ اللّٰهِ هُمُ الْکٰاذِبُونَ :و هنگامی که بر اثبات مدعای خود شاهد نیاوردند،بحکم خداوند همه دروغگویند.

وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَهِ لَمَسَّکُمْ فِیمٰا أَفَضْتُمْ فِیهِ عَذٰابٌ عَظِیمٌ

:اگر خداوند در عقوبت شما تعجیل میکرد و شما را مهلت نمیداد که توبه کنید،بواسطۀ اینکه خود را به این تهمت ناروا مشغول کردید،گرفتار عذابی می شدید که هرگز پایان نمی پذیرفت.

اکنون وقت عذاب آنها را بفرض عدم مهلت بیان داشته،می فرماید:

إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْوٰاهِکُمْ مٰا لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ

:همان وقتی که برای یکدیگر آن تهمت را نقل می کردید و چیزهایی می گفتید که به آن علم نداشتید.

وَ تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللّٰهِ عَظِیمٌ

:با اینکه این دروغ و افتراء پیش خداوند بزرگ بود،شما آن را کوچک می شمردید.

ص :111

خدا بر شما نبود و رأفت و رحمت او شامل حال شما نمیشد،در کیفر شما تعجیل میکرد.لکن او برحمت خود شما را مهلت داد تا توبه کنید و از گفتۀ خود نادم شوید.

(جواب لو لا حذف شده)

برخی گفته اند:در بارۀ یتیمی است که در خانۀ ابو بکر بود و سوگند خورده بود که نفقه اش را ندهد.

برخی گفته اند:در بارۀ جماعتی از اصحاب است که قسم خورده بودند به آنهایی که تکلم به تهمت کرده بودند،صدقه ندهند و با آنها مواسات نکنند.

وَ الْمُهٰاجِرِینَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ

:ثروتمندان و توانگران سوگند نخورند-یا کوتاهی نکنند-از کمک کردن به خویشاوندان و مستمندان و هجرت کنندگان در راه خدا.

مسطح هم خویشاوند ابو بکر بود،هم مستمند بود و هم مهاجر.

وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا

:باید از خطای آنها و گناهانشان در گذرند.

سپس به توانگران می گوید:

أَ لاٰ تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللّٰهُ لَکُمْ وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ

:آیا دوست نمیدارید که خداوند به پاداش عفوتان،شما را بیامرزد؟خداوند آمرزگار و رحیم است.

إِنَّ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ الْغٰافِلاٰتِ الْمُؤْمِنٰاتِ لُعِنُوا فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَهِ

:

آنان که زنان پاکدامن و بی خبر از کارهای زشت و مؤمن بخدا و رسول را تهمت می زنند،در دنیا و آخرت از رحمت خدا دورند.بقولی یعنی:در دنیا و آخرت سزاوار لعنند و بقولی یعنی:در دنیا سزاوار تازیانه و در آخرت سزاوار عذابند.

وَ لَهُمْ عَذٰابٌ عَظِیمٌ

:و با اینکه سزاوار لعنند،گرفتار عذابی بزرگ خواهند شد.

یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِمٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ

:

این عذاب بزرگ در آن روزی است که زبانها به تهمت آنها و سایر اعضاء به معصیت آنها شهادت میدهند.

در بارۀ چگونگی شهادت اعضاء،چند قول است:

1-خداوند آنها را چنان می سازد که بتوانند نطق کنند.

2-خداوند آهنگ شهادت را در آنها خلق می کند.در حقیقت آهنگ و تکلم از خود خداست و مجازاً به اعضاء نسبت داده شده است.

3-خداوند علامتی در آنها قرار میدهد که بمنزلۀ سخن گفتن و شهادت دادن است.

اما شهادت زبانها این است که گنهکاران وقتی می بینند انکار برای آنها فایده ندارد،ناچار اعتراف می کنند.

اما آیه «اَلْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلیٰ أَفْوٰاهِهِمْ...» (یس 65)ممکن است منظور این باشد که

ص :118

زبان آنها را بیرون می آوریم و دهان آنها را مهر می زنیم و ممکن است مقصود این باشد که در حال شهادت دست و پا،دهانشان را مهر می زنیم.

یَوْمَئِذٍ یُوَفِّیهِمُ اللّٰهُ دِینَهُمُ الْحَقَّ

:در آن روز خداوند جزای حقیقی آنها را بطور کامل میدهد.پس دین بمعنی جزاء است.ممکن است مقصود این باشد که در آن روز خداوند جزاء دین حقیقی آنها را خواهد داد.بنا بر این مضاف حذف شده و مضاف الیه جانشین آن گشته است.

وَ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِینُ

:و در آن روز به آشکارا می دانند که خدا حق است و به حقانیت او اعتراف و اقرار میکنند.کلمۀ مبین یعنی کسی که حقائق امور را بیان می کند و آیات مهم را آشکار می سازد.

برای ایشان است آمرزش و روزی گرامی.ای کسانی که ایمان آورده اید داخل خانه های دیگران نشوید تا اینکه اذن بگیرید و بر اهل خانه سلام کنید.این برای شما بهتر است.باشد که متذکر شوید.اگر هیچکس در خانه نیافتید داخل نشوید تا به شما اذن داده شود و اگر به شما گفته شود:برگردید،برگردید که برای شما نافع تر است و خدا بکردار شما داناست.گناهی بر شما نیست که داخل خانه های غیر مسکونی شوید که در آن متاعی دارید.خدا به آنچه آشکار و پنهان میکنید عالم است.

أُولٰئِکَ مُبَرَّؤُنَ مِمّٰا یَقُولُونَ

:پاکان از آنچه می گویند،منزهند.فراء گوید:منظور عایشه و صفوان است.(در جمع جانب مذکر تغلیب شده است) لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ :این زنان و مردان پاک،گناهانشان از جانب خداوند آمرزیده می شود و در بهشت از روزی ارزندۀ او استفاده میکنند.

اکنون مؤمنین را مخاطب ساخته،می فرماید:

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتّٰی تَسْتَأْنِسُوا

:

ای مردم مؤمن داخل خانه های دیگران نشوید،مگر اینکه اجازه بگیرید.

برخی گویند:یعنی آشنایی بدهید و خود را معرفی کنید.

ابو ایوب انصاری گوید:پرسیدم یا رسول اللّٰه،مقصود از استیناس چیست؟ فرمود:اینکه انسان تسبیح و حمد و تکبیر بگوید و تنحنح کند که اهل خانه متوجه او شوند.

سهل بن سعد گوید:مردی در یکی از حجره های رسول خدا نگاه کرد.حضرت در حالی که ابزاری در دست داشت و سر را اصلاح میکرد،فرمود:اگر میدانستم نگاه میکنی،این را به چشمت می زدم.تنها در موقع نگاه کردن،باید اجازه گرفت.

در روایت است که مردی خدمت پیامبر عرض کرد:از مادرم هم اجازه بگیرم؟ فرمود:آری.گفت:او بجز من خادمی ندارد.آیا باید از او اجازه بگیرم؟فرمود:

آیا میل داری او را عریان ببینی؟مرد جواب داد:نه.فرمود:پس اجازه بگیر.

وَ تُسَلِّمُوا عَلیٰ أَهْلِهٰا

:و مگر اینکه سلام کنید.برخی گفته اند:در اینجا تقدیم و تأخیر است.یعنی داخل نشوید مگر اینکه سلام کنید و اجازه بگیرید.اگر اجازه داده شد،داخل شوید.برخی گویند:یعنی داخل نشوید مگر اینکه بوسیله سلام اجازه بگیرید.

در روایت است که مردی بوسیلۀ تنحنح از پیامبر خدا اجازه خواست.حضرت به زنی که نامش روضه بود،فرمود:برخیز و به او یاد بده که بگوید:السلام علیکم.

داخل شوم؟آن مرد شنید و همین کار را کرد.

ص :122

ذٰلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ

:داخل شدن با اجازه برایتان بهتر است.

لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ

:باشد که متوجه اوامر و نواهی و موعظه های الهی شده، از آنها پیروی کنید.

فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِیهٰا أَحَداً فَلاٰ تَدْخُلُوهٰا حَتّٰی یُؤْذَنَ لَکُمْ

:اگر کسی در خانه نیست که شما را اجازه دهد،داخل نشوید.زیرا ممکن است چیزی در خانه باشد که شما نباید از آن اطلاع پیدا کنید.مگر اینکه صاحبان خانه ها به شما اجازه دهند.

بدینترتیب به هیچ وجه نمیشود داخل خانۀ غیر شد.اعم از اینکه صاحب خانه در خانه باشد یا نباشد.مگر اینکه اجازه داده باشد.حتی جایز نیست بداخل خانه نگاه کند تا بداند که کسی در آن هست یا نیست؟مگر اینکه در خانه باز باشد.زیرا صاحب خانه با بازگذاشتن در،نگاه کردن را مباح دانسته است.

وَ إِنْ قِیلَ لَکُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْکیٰ لَکُمْ

:اگر به شما اجازۀ ورود ندادند، برگردید و لجاجت نکنید.خواه صریحاً به شما بگویند:اجازه نیست یا قرائنی باشد که عدم رضایت آنها را نشان دهد.برگشتن شما هم برای دنیای شما بهتر است و هم برای دین شما و هم برای پاک شدن شما.

وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ

:خداوند بکردار شما داناست و هیچ چیز بر او مخفی نیست.

لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنٰاحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ مَسْکُونَهٍ فِیهٰا مَتٰاعٌ لَکُمْ

:گناهی بر شما نیست که داخل خانه هایی شوید که در آنها متاعی نیست.در بارۀ این خانه ها اقوالی است:

1-مقصود سراها و حمامها و آسیاهاست که انسان در آنجاها کار و گرفتاری دارد(از امام صادق علیه السلام).

2-خرابه هایی است که شخص برای قضای حاجت وارد آنها میشود.

3-دکانها و تجارتخانه هایی است که متاع مردم در آنجاهاست.شعبی گوید:

همین که صاحبان دکاکین و تجارتخانه ها در آنها را گشوده و اسباب خود را برای فروش

ص :123

در آنجا قرار داده اند،شاهد اذن و اجازۀ آنهاست.

4-مقصود کاروانسراهایی است که در راه ها برای مسافرین ساخته اند.بهتر این است که آیه شامل همۀ این موارد باشد.

وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ مٰا تُبْدُونَ وَ مٰا تَکْتُمُونَ

:خداوند به آنچه آشکار و پنهان میکنید عالم است و هیچ چیز بر او مخفی نیست.

مؤمنین بگو که چشم خود را از آنچه دیدنش حلال نیست بپوشند و فروج خود را از آنچه روا نیست و از فاحشه ها حفظ کنند.

ابن زید میگوید:هر جا در قرآن کریم حفظ فروج ذکر شده،مقصود خودداری از زناست.مگر اینجا که منظور پوشش است تا کسی به فرج ایشان نگاه نکند.از امام صادق(ع)نیز روایت شده است که:برای مرد حلال نیست که به فرج برادر خود نظر کند و برای زن حلال نیست که به فرج خواهر خود نظر افکند.

ذٰلِکَ أَزْکیٰ لَهُمْ

:این روش برای دین و دنیای آنها نافع تر و برای پاک ماندن از تهمت مفیدتر و به تقوی نزدیکتر است.

إِنَّ اللّٰهَ خَبِیرٌ بِمٰا یَصْنَعُونَ

:خدا بهر نوع کرداری که از آنها سر زند، آگاه است.

وَ قُلْ لِلْمُؤْمِنٰاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصٰارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ

:بزنان نیز بگو تا همچون مردان چشم خود را فرو پوشند و فرج خود را حفظ کنند.

وَ لاٰ یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلاّٰ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا

:مواضع زینت خود را برای اشخاص نامحرم ظاهر نکنند.بدیهی است که خود زینت را میشود نظر کرد.تنها وظیفۀ زن است که مواضع زینت،مثل گوش و سینه و...را بپوشاند.برخی گفته اند:

زینت بر دو قسم است:آشکار و پنهان.زینت آشکار لازم نیست پوشیده شود و می توان به آن نظر افکند.در بارۀ زینت آشکار و پنهان سه قول است:

1-زینت آشکار لباس و زینت پنهان خلخال و گوشواره و دستبند است.

2-زینت آشکار سرمه و انگشتری و خضاب کف است.

3-زینت آشکار صورت و کف دستهاست.در تفسیر علی بن ابراهیم می گوید:

کف دستها و انگشتان است.

وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلیٰ جُیُوبِهِنَّ

:زنان باید دنبالۀ روسریها را بر سینه بیندازند تا گردن آنها پوشیده شود.گویند:قبلا روسریها را به پشت می انداختند و سینۀ آنها آشکار بود.جیوب کنایه از سینه هاست.برخی گویند:به این جهت دستور

ص :127

میدهد که روسریها را بر سینه ها بیندازند که گوشواره ها و گردنها و سینه ها را بپوشند.

ابن عباس گوید:بدینوسیله مو و سینه و گلو و قسمتهای پیشین پوشیده می شود.

وَ لاٰ یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلاّٰ لِبُعُولَتِهِنَّ

:زنان زینت های باطن خود را تنها در برابر شوهران آشکار می کنند و پیش آنها لازم نیست روسری داشته باشند.منظور این است که زمینه را برای تحریکات شهوی آنها فراهم سازند.پیامبر خدا فرمود:

خدا لعنت کند زنی که خضاب و سرمه نکند.همچنین زنی که شوهر را اجابت نکند و در انجام خواستۀ او تأخیر و کوتاهی کند و عذرهای پوچ بتراشد،ملعون شمرده شده است.

أَوْ آبٰائِهِنَّ أَوْ آبٰاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنٰائِهِنَّ أَوْ أَبْنٰاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوٰانِهِنَّ أَوْ- بَنِی إِخْوٰانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوٰاتِهِنَّ

:بعلاوه در برابر پدر و پدر شوهر و پسر و پسر شوهر و برادر و پسر برادر و پسر خواهر نیز لازم نیست زینت های باطن خود را پنهان کنند.زیرا اینها محرمند و نمیتوانند با زن ازدواج کنند،جد شوهر و نوۀ شوهر نیز محرمند همۀ اینها جواز نگاه کردنشان به شرطی است که فسادی در بین نباشد.

اینها می توانند بدون قصد تلذذ به زن نگاه کنند.

أَوْ نِسٰائِهِنَّ

:زنان در برابر زنان با ایمان لازم نیست خود را بپوشانند.اما در برابر زنان غیر مسلمان باید خود را بپوشانند.مگر اینکه کنیزشان باشند.

أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُنَّ

:همچنین در برابر کنیزان لازم نیست خود را بپوشانند.

گفته اند:غلام حق ندارد به موی بی بی خود نگاه کند.برخی گویند:بین غلام و کنیز فرقی نیست.روایتی هم در این مورد از امام صادق(ع)نقل شده است.جبائی گوید.

غلامی که هنوز بمردی نرسیده،می تواند به بی بی خود نگاه کند.(در هر صورت به حسب فتوی هم غلامان محرم بی بی خود شمرده نشده اند) أَوِ التّٰابِعِینَ غَیْرِ أُولِی الْإِرْبَهِ مِنَ الرِّجٰالِ :همچنین لازم نیست زنان در برابر مردانی که تابعند و نیازی به زن ندارند،خود را بپوشند.برخی گویند:مقصود مرد ابلهی است که جیره خوار زن باشد و به زن توجهی نداشته باشد.از امام صادق(ع)

ص :128

هم همین طور روایت شده است.برخی گویند:مقصود آدمهای عقیمی است که تمایل جنسی در وجودشان نیست.برخی گویند:مقصود افراد اخته و خواجه است.برخی گویند:مقصود پیر مرد است.برخی گویند:مقصود غلام صغیر است.(بهر حال آیۀ شریفه مردی را بیان میکند که به علتی تمایل به زن ندارد و همه چیز برایش یکسان است.) أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلیٰ عَوْرٰاتِ النِّسٰاءِ :همچنین در برابر اطفال نابالغی که شهوت جنسی ندارند و عورت زنان را تمیز نمیدهند،لازم نیست خود را بپوشند.برخی گفته اند:یعنی اطفالی که قدرت مجامعت ندارند.

وَ لاٰ یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مٰا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ

:قبلا زنها پاها را به زمین می زدند تا صدای خلخال آنها شنیده شود.قرآن کریم آنها را از این کار نهی کرد.

برخی گویند:مقصود این است که پاها را در موقع راه رفتن طوری حرکت ندهند که خلخال آنها آشکار گردد یا صدای خلخال آنها شنیده شود (1).

وَ تُوبُوا إِلَی اللّٰهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ

:ای مؤمنان،پیش خدا توبه کنید تا رستگار شوید.

در حدیث است که پیامبر خدا فرمود:ای مردم!پیش خدای خود توبه کنید، زیرا من روزی صد بار توبه می کنم.

البته مقصود از توبه،توجه به خداست.

ص :129

که نکاحی نمی یابند پاکدامنی کنند تا خدا آنها را از فضل خود بی نیاز گرداند و بردگانی که درخواست قرار داد مکاتبه می دهند،اگر خیری در آنها سراغ دارید با آنها قرار داد مکاتبه ببندید و از مال خدا که به شما داده است به آنها بدهید و کنیزان خود را-که ارادۀ پاکدامنی دارند-برای خاطر تحصیل متاع دنیا مجبور بزنا نکنید و هر کس آنها را اکراه کند،خداوند پس از اکراهشان بر آنها آمرزگار و رحیم است.

ما آیاتی آشکار و داستانهایی از آنها که پیش از شما بوده اند و موعظه ای برای پرهیزکاران بر شما نازل کردیم.

شنیدم که:بدترین شما،مجردین شمایند و فرمود:کسی که دارای فرزندی است و قادر است که او را همسر بدهد و ندهد و حادثه ای پیش آید،گناه او بر هر دوی ایشان است و نیز فرمود:چهار طائفه اند که خداوند آنها را لعن میکند:کسی که برای فرزنددار نشدن ازدواج نکند و مردی که خود را شبیه زنان کند و زنی که خود را شبیه مردان کند و کسی که مردم را گمراه کند.یعنی آنها را مسخره کند و به بیچاره ای بگوید:بیا تا ترا عطا کنم.وقتی که آمد،به او بگوید:چیزی ندارم و به نابینا بگوید:از حیوانی که جلوت هست احتیاط کن و حال آنکه حیوانی نیست و به کسی که سراغ خانه ای میگیرد،نشان غلط میدهد.

وَ الصّٰالِحِینَ مِنْ عِبٰادِکُمْ وَ إِمٰائِکُمْ

:همچنین به غلامان و کنیزان پاکدامن خود-و بقولی با ایمان-همسر بدهید.سپس در بارۀ افراد آزاد میفرماید:

إِنْ یَکُونُوا فُقَرٰاءَ یُغْنِهِمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ

:اگر اینها گرفتار تنگدستی هستند، خداوند پس از ازدواج بی نیازشان میکند.

وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ

:فضل خداوند بسیار و به حال و مصلحت ایشان آگاه است و بر وفق مصلحت با آنها رفتار میکند.امام صادق(ع)فرمود:کسی که از ترس فقر ازدواج نکند،سوء ظن دارد.زیرا خداوند فرموده است: «إِنْ یَکُونُوا فُقَرٰاءَ یُغْنِهِمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ» .

وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لاٰ یَجِدُونَ نِکٰاحاً حَتّٰی یُغْنِیَهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ

:آنان که از دادن مهر و نفقه عاجزند و نمیتوانند ازدواج کنند،باید پاکدامنی کنند و خود را آلودۀ بمنکرات و فحشاء نکنند،تا خداوند روزی آنها را توسعه دهد.

وَ الَّذِینَ یَبْتَغُونَ الْکِتٰابَ مِمّٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُکُمْ فَکٰاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً

:

غلامان و کنیزانی که از شما درخواست قرار داد مکاتبه می کنند، اگر مصلحت و رشدی-و بقولی قدرت بر تحصیل مال-در آنها می بینید،با آنها قرار داد ببندید.مقصود از مکاتبه این است که انسان با بندۀ خود قرار داد کند که هر گاه فلان مبلغ ظرف اقساطی بپردازد،آزاد باشد.فقهاء می گویند:این امر در اینجا برای استحباب است.

ص :132

برخی گفته اند:اگر بنده درخواست کند و توانایی هم داشته باشد،واجب است.

حسن می گوید:اگر مالی دارد با او مکاتبه کنید و اگر ندارد،نامه ای بدستش ندهید که پیش مردم برود به استناد آن به گدایی بپردازد.

گویند:سلمان بنده ای داشت که تقاضای مکاتبه میکرد.سلمان گفت:چیزی داری؟گفت:نه.گفت:مکاتبه نمیکنم.زیرا مال گدایی تهیه می کنی و بمن می دهی! قتاده میگوید:مکروه است که با او مکاتبه کنند و او از مردم درخواست کمک کند.

وَ آتُوهُمْ مِنْ مٰالِ اللّٰهِ الَّذِی آتٰاکُمْ

:از اقساط وجوهی که باید بپردازد، مقداری به او ببخشید.برخی گویند:یعنی از آن پولی که از آنها می گیرید،مبلغی به آنها پس دهید.این امر نیز استحبابی و بقولی وجوبی است.برخی گویند:خطاب به مؤمنین است که او را کمک کنند تا بتواند قیمت خود را ادا کند.آنان که می گویند:

خطاب به موالی است در مبلغ،اختلاف کرده اند.برخی گویند:به اندازۀ یک چهارم باید به او پس بدهند.از علی(ع)نیز چنین روایت شده است.برخی گویند:مبلغ معینی نیست.هر چه خواست کم کند و صحیح همین است.

برخی گفته اند:از زکات به او داده میشود.زیرا یکی از سهام زکات به مصرف بردگان می رسد.حسن گوید:اگر قرار داد کتابت نباشد،نمیتواند زکات بگیرد.

اصحاب ما می گویند:مکاتبه بر دو قسم است:مطلق و مشروط.مشروط آن است که به بنده بگوید:هر وقت از ادای قسمت خود عاجز شدی به بردگی بر میگردی.

بنا بر این اگر از ادای قیمت عاجز شد بحال اول برمیگردد،مطلق آن است که به هر اندازه که از قیمت پرداخت کند،به اندازۀ آن از تنش آزاد گردد،در این صورت اگر مثلا نصف قیمت را پرداخت به اندازۀ نصف از تنش آزاد میشود و بقیه در بردگی باقی می ماند و بهمین نسبت،هم ارث می برد و هم از او ارث برده میشود (1).

ص :133

وَ لاٰ تُکْرِهُوا فَتَیٰاتِکُمْ عَلَی الْبِغٰاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً

:اگر کنیزان شما ارادۀ پاکدامنی و ازدواج دارند،آنها را مجبور به زنا نکنید.اینکه شرط ارادۀ تحصن می کند بخاطر این است که اکراه در صورتی ممکن است که آنها ارادۀ تحصن داشته باشند و الا،اکراه زمینه ای ندارد و زن در حال عدم ارادۀ تحصن،بالطبع بدنبال فحشاء می رود،این است فائدۀ شرط.

لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَیٰاهِ الدُّنْیٰا

:جائز نیست آنها را به زنا وادار کنید و از در آمد آنها و قیمت فرزندانشان استفاده ببرید.

گویند:عبد اللّٰه بن ابی شش کنیز داشت که آنها را مجبور به زنا می کرد.پس از آنکه این آیه نازل شد،خدمت رسول خدا آمدند و شکایت کردند.خداوند هم فرمود:

وَ مَنْ یُکْرِهْهُنَّ فَإِنَّ اللّٰهَ مِنْ بَعْدِ إِکْرٰاهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِیمٌ

:هر کس کنیزان خود را به زنا مجبور کند،بداند که خداوند نسبت به آنها آمرزگار و رحیم است.

وَ لَقَدْ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکُمْ آیٰاتٍ مُبَیِّنٰاتٍ وَ مَثَلاً مِنَ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مَوْعِظَهً لِلْمُتَّقِینَ

:

1)

(بلکه راه ها و طرق مختلفی برای محدود کردن و خشکانیدن شجرۀ خبیث آن مقرر داشته است. اسلام ابتدا با منافع بردگی مبارزه کرد.در دنیای قدیم بدهکاری که از پرداخت بده خود عاجز بود به بردگی طلبکار در می آمد.اسلام این راه را بست،در دنیای قدیم سپاهیان مغلوب به اسیری سپاهیان غالب در می آمدند.اسلام شکست خوردگان بدر را که اسیر شده بودند، به شرط تعلیم بی سوادان و بعضی هم پرداخت غرامت آزاد کرد.سپس زمینه هایی فراهم کرد که در جامعۀ اسلامی راه آزاد شدن بر روی بردگان باز باشد.یکی از مصارف زکات خریدن و آزاد کردن بردگان است.اگر مولایی جراحتی بر بندۀ خود وارد کرد،آن بنده آزاد است.افطار روزه و قتل خطا و مخالفت قسم کفاره دارد و ممکن است انسان برای ادای کفاره برده آزاد کند.یکی از راه ها هم مکاتبه است که آیۀ فوق در اینباره توصیۀ لازم کرده و حتی توصیۀ کمک کرده و مخصوصا که به این شرط مکاتبه را توصیه کرده که تقاضا کننده،خیری داشته باشد،هیچ بعید نیست که منظور این باشد که اگر آزادی به نفع او باشد،باید به تقاضایش پاسخ مثبت داد.چه بسیار اتفاق می افتد که آزادی به سود او نباشد و شاید بهمین علت است که اسلام مبارزۀ با بردگی را بصورت تدریجی اجرا کرده است.

ص :134

ما آیاتی واضح و آشکار-یا دارای تفصیل-و اخبار و داستانهایی از گذشتگان و تشابهی که میان شما و ایشان است و اندرزهایی برای پرهیزکاران بر شما نازل کردیم،تا شما عبرت گیرید و اهل تقوی-که استعداد پذیرش دارند- سود ببرند.

ص :135

فِیهٰا مِصْبٰاحٌ

:این جمله در محل جر و صفت«مشکاه»است.

اَلْمِصْبٰاحُ فِی زُجٰاجَهٍ

:در محل رفع و صفت«مصباح».

اَلزُّجٰاجَهُ کَأَنَّهٰا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ

:این جمله در محل جر و صفت«زجاجه»است.

زیتونه:بدل از«شجره»و بقیه صفت.

نُورٌ عَلیٰ نُورٍ

:خبر مبتداء محذوف.

فی بیوت:متعلق به محذوف و صفت«مشکاه».

بِغَیْرِ حِسٰابٍ

:در محل نصب و صفت مفعول محذوف.

مقصود ابو طالب از«ابیض»سفیدی صورت نیست.بلکه منظورش زیادی فضل و احسان و نفع و راهنمایی اوست.بهمین جهت است که خداوند نیز در بارۀ او می فرماید:

«سِرٰاجاً مُنِیراً» (چراغ روشن:فرقان 61).

مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکٰاهٍ فِیهٰا مِصْبٰاحٌ الْمِصْبٰاحُ فِی زُجٰاجَهٍ

:در این باره چند وجه است:

1-مثل نور خدا-که همان ایمان است که در قلب است و وسیلۀ هدایت مؤمنین است-مانند چراغدانی است که در آن چراغ است.2-مثل نور خدا-که همان قرآن است در دلها- مانند چراغدانی است که در آن چراغ است.3-مثل محمد(ص)-که بواسطۀ شرافتش نور خدا و منسوب به خداست-مانند چراغدانی است که در آن چراغ است.4-نور خدا همان دلائل توحید و عدل اوست که از فرط ظهور همچون نور است.5-مقصود از نور طاعت است.یعنی مثل طاعت خدا در دل مؤمن،مانند چراغدانی است که در آن چراغ است.

مقصود از«مشکاه»روزنه ای است در دیوار که شیشه ای جلو آن میگذارند.

سپس چراغ را پشت شیشه قرار می دهند و روزنه راه دیگری دارد که چراغ در آن گذارده شود.برخی گویند:پایۀ قندیل است که فتیله در آن قرار داده میشود و آن پایه هم مثل روزنه است.مقصود از مصباح چراغ است.اینکه بالاختصاص زجاجه یعنی شیشه را ذکر میکند،بخاطر این است که از همۀ اجسام صافی تر و صیقلی تر است و چراغ در داخل آن بهتر نور میدهد.

اَلزُّجٰاجَهُ کَأَنَّهٰا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ

:آن شیشه همچون ستارۀ بزرگ و درخشانی است که بگونۀ درّ دارای صفا و نور و پاکی است.اگر«دری»از«درأ»باشد،یعنی در تراوش نور سریعتر است.

یُوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبٰارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ

:این چراغ از روغن درخت مبارک زیتون برافروخته می شود.اینکه درخت زیتون را مبارک می نامد،بخاطر این است که منافع آن زیاد است.زیرا از روغن آن برای روشن کردن چراغ و خوردن و دباغی استفاده میشود و چوب آن نیز برای سوختن قابل بهره برداری است و خاکستر آن

ص :139

برای شستن ابریشم مورد استفاده است و برای جدا کردن روغن آن احتیاج به فشردن ندارد.برخی گویند:علت اینکه زیتون را ذکر میکند بخاطر این است که روغن آن بهتر می سوزد.برخی گویند:بخاطر این است که اولین درختی که پس از طوفان نوح روئید،درخت زیتون بود و محل روئیدن آن جایگاه انبیاء بوده است،برخی گویند:بخاطر این است که هفتاد پیامبر-از جمله ابراهیم(ع)-آن را مبارک ساخته اند.

بدینجهت مبارک نامیده شده است.

لاٰ شَرْقِیَّهٍ وَ لاٰ غَرْبِیَّهٍ

:نه سایۀ مشرق بر آن می افتد نه سایۀ مغرب و همیشه از نور خورشید استفاده می برد و در پناه کوهی یا درختی یا دوره ای قرار نگرفته است.

بهمین جهت روغن آن زرد است.برخی گویند:یعنی درخت دنیا نیست تا شرقی یا غربی باشد.برخی گویند:یعنی نه چنان است که از سایه بهره نگیرد و نه چنان است که از خورشید بهره نگیرد بلکه از هر دو بهره میگیرد.برخی گویند:یعنی نه از شرق است و نه از غرب.تا روغن آن کم و نور آن ضعیف باشد.بلکه از شام است.

یَکٰادُ زَیْتُهٰا یُضِیءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نٰارٌ

:چنان روغن آن صفا دارد که نزدیک است بدون اینکه آتشی به آن برسد،شعله ور شود.

آیا مقصود از مشبه(نور)و مشبه به چیست؟در اینباره اقوالی است:

1-این مثل را خداوند برای پیامبرش آورده.بنا بر این مشکات سینۀ او و زجاجه قلب او و مصباح نبوت اوست که نه شرقی است و نه غربی.یعنی نه یهودی است و نه مسیحی و از ابراهیم که درخت مبارک نبوت است،شعله می گیرد و نور نبوت او چنان است که و لو تکلم نکند،نزدیک است که برای مردم آشکار گردد.چنان که آن روغن نیز بدون آتش میخواهد شعله گیرد.برخی گفته اند:مقصود از مشکات ابراهیم و زجاجه اسماعیل و مصباح محمد(ص)است.چنان که این حضرت سراج هم نامیده شده است.پیامبر خدا از شجرۀ مبارکۀ ابراهیم و از پیامبران ابراهیمی است و اکثر انبیاء چنینند.ابراهیم نه شرقی است نه غربی،نه یهودی است نه مسیحی،مسیحیان به مشرق و یهود به مغرب نماز میخوانند.اینکه میگوید:نزدیک است روغن آن

ص :140

بدون آتش شعله ور شود،یعنی نزدیک است نیکیهای حضرت رسول،پیش از آنکه به او وحی شود،آشکار گردد.

نُورٌ عَلیٰ نُورٍ

:حضرت محمد پیامبری است از نسل پیامبری.

برخی گفته اند:مشکات عبد المطلب و زجاجه عبد اللّٰه و مصباح پیامبر خداست که نه شرقی است و نه غربی بلکه مکی است و مکه وسط دنیاست.

از امام رضا(ع)نقل شده که:مائیم مشکات و مصباح محمد(ص)است که خدا به ولایت ما هر که را دوست دارد،هدایت می کند.

امام باقر(ع)در بارۀ «کَمِشْکٰاهٍ فِیهٰا مِصْبٰاحٌ» فرمود:نور علم است در سینۀ پیامبر و زجاجه سینۀ علی(ع)است که علم پیامبر به سینۀ او منتقل گردید.نور علم از درختی مبارک فروغ می گیرد که نه شرقی و نه غربی و نه یهودی و نه مسیحی است.

«یَکٰادُ زَیْتُهٰا یُضِیءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نٰارٌ»

یعنی عالم آل محمد(ص)به علم خود سخن می گوید،پیش از آنکه از او سؤال شود. «نُورٌ عَلیٰ نُورٍ» یعنی امامی مؤید به نور علم و حکمت،از پی امامی از آل محمد است از زمان آدم تا روز قیامت،اینان اوصیاء خدایند که آنها را خلیفه و حجت خویش در روی زمین قرار داده و در هر عصری یکی از آنها خواهند بود.

ابو طالب نیز در بارۀ پیامبر خدا می گوید:

«تویی محمد امین،بزرگ و نیکو و برگزیده،از برگزیدگان پاکی که گرامی بودند و نسلشان پاک بود.تویی سعادتمند،از سعادتمندان و سعادتمندان ترا تحت حمایت در آورده اند.از زمان آدم،همیشه وصی ارشاد کننده ای در میان ما بوده است، سخن ترا راست می شناسم.سخنی که باطل نمیشود،از آن روزی که طفل بودی،همیشه راست می گفتی».

تحقیق این است که شجرۀ مبارکه ای که در آیه ذکر شده،درخت تناور تقوی و رضوان است،عترت پیامبر درختی است که اصلش نبوت و تنه اش امامت و شاخه- هایش تنزیل و برگهایش تأویل و خادمانش جبرائیل و میکائیلند.

ص :141

2-این مثل را خداوند برای مؤمن زده است.مشکات نفس مؤمن و زجاجه سینۀ او و مصباح،ایمان و قرآن است در قلب مؤمن که از درخت مبارک اخلاص در برابر خدای یکتا شعله می گیرد.این درخت سر سبز و زیباست و همچون درختی که بدرختان دیگر پیچیده شده،تا از تابش خورشید در هر حال بر کنار است.مؤمن هم از سستی و نگرانی بر کنار است.مؤمن همواره میان چهار حالت است.اگر عطا شد، شکر میکند و اگر مبتلا شد،صبر میکند و اگر حکم کرد،عدالت می کند و اگر سخن گفت،راست می گوید.او در میان مردم،مثل زنده ای است که در میان قبرها حرکت میکند.کلامش و علمش و دخول و خروجش و سر انجام کارش همه نور است.

3-این مثل در بارۀ قرآن است در قلب مؤمن،همانطوری که چراغ نور افشانی میکند و از آن چیزی کاسته نمیشود.قرآن هم هدایت میکند و به آن عمل می شود.

پس مصباح،قرآن و زجاجه،قلب مؤمن و مشکات زبان و دهان مؤمن و درخت مبارک، درخت وحی است که اگر خوانده هم نشود،نزدیک است که خود را آشکار سازد.

برخی گویند:نزدیک است دلیلهای خدا برای کسانی که در بارۀ آنها اندیشه کنند، روشنی دهد،اگر چه قرآن هم نازل نشده بود.قرآن نوری است بر نور.نوری است با دلیلهای دیگر که قبل از آن بودند.مؤمنین از همۀ این نورها استفاده می برند.

پس مقصود از «نُورٌ عَلیٰ نُورٍ» پشت سر هم قرار گرفتن دلیلهاست و دلیلها به ترتیب هستند و تا عاقل قبلی ها را نیاموزد،بعدیها را نمی آموزد،اگر کسی ترتیب را رعایت نکند،استفاده ای نمیبرد.

یَهْدِی اللّٰهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشٰاءُ

:خدا هر که را بخواهد بدین و ایمان هدایت می کند و بقولی یعنی هر که را مصلحت بداند برای نبوت و ولایت هدایت می کند.

وَ یَضْرِبُ اللّٰهُ الْأَمْثٰالَ لِلنّٰاسِ

:خداوند بمنظور نزدیک کردن فهمها و آسان کردن درک،برای مردم مثلها می زند.

وَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ

:خداوند بهر چیزی داناست و هر چیزی را در جای خود قرار میدهد.

ص :142

فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللّٰهُ أَنْ تُرْفَعَ

:مشکات در مسجدهایی است که خداوند اذن داده است که رفیع شوند.چنان که پیامبر خدا فرمود:مساجد خانه های خدایند در زمین و همانطوری که ستارگان به اهل زمین نور میدهند،مساجد هم به اهل آسمان نور میدهند.برخی گفته اند:مقصود چهار مسجد است که بدست پیامبران ساخته شده اند:

کعبه که ابراهیم و اسماعیل بنا کردند،بیت المقدس که سلیمان بنا کرد،مسجد مدینه و مسجد قبا که پیامبر عالیقدر اسلام بنا کرد.برخی گفته اند:مقصود از خانه هایی که خدا اذن داده،رفع شوند،خانه های انبیاء است.از پیامبر خدا(ص)نیز روایت شده است که منظور بیوت انبیاء است.ابو بکر سؤال کرد:یا رسول اللّٰه خانۀ علی و زهراء هم از همان بیوت است؟فرمود:بله،بالاتر از آنهاست.مؤید این مطلب این است که قرآن می گوید: «إِنَّمٰا یُرِیدُ اللّٰهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» (ارادۀ خداست که شما اهل این بیت را از پلیدی پاک کند و تطهیر نماید:احزاب 33) و نیز: «رَحْمَتُ اللّٰهِ وَ بَرَکٰاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ» (رحمت و برکات خدا بر شما اهل خانه:

هود 73)مقصود از رفع بیوت انبیاء،تعظیم و پاک کردن آنها از آلودگیهاست و مقصود از تطهیر پاک کردن از معصیتهاست.برخی گفته اند:مقصود این است که در این خانه ها رفع حوائج بسوی خدا شود.

وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ

:و در این خانه ها کتاب خدا خوانده شود یا اسماء نیکوی او برده شود.

یُسَبِّحُ لَهُ فِیهٰا بِالْغُدُوِّ وَ الْآصٰالِ رِجٰالٌ لاٰ تُلْهِیهِمْ تِجٰارَهٌ وَ لاٰ بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّٰهِ وَ إِقٰامِ الصَّلاٰهِ وَ إِیتٰاءِ الزَّکٰاهِ

:در این خانه ها مردمی که تجارت و بیع،آنها را از یاد خدا و اقامۀ نماز و دادن زکات-یا پاک ساختن عمل-باز نمیدارد،صبح و شام خدا را تسبیح می کنند.گفته اند:مقصود از تسبیح کردن،نماز خواندن است.زیرا هر تسبیحی در قرآن نماز است.

برخی گفته اند:مقصود از تسبیح کردن،تنزیه و پاک شمردن خداست،در

ص :143

ذات و افعالش از همۀ نقائص.

از امام صادق و پدرش(ع)روایت است که:اینها مردمی هستند که وقت نماز تجارت را ترک کرده،به نماز روی می آورند و اجر آنها از کسی که تجارت کند، بزرگتر است.

یَخٰافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصٰارُ

:آنها مردمی هستند که از روز قیامت که روز انقلاب و دیگرگونی حالت دلها و چشمهاست و روز سوختن و پخته شدن اعضاء بدن است،می ترسند.

برخی گویند:یعنی دلها میان بیم و امید و چشمها گاه بسمت راست و گاه به سمت چپ متوجهند،تا ببینند نامۀ اعمال از کدام طرف داده میشود.آیا از سمت راست یا از سمت چپ؟ برخی گویند:یعنی دلها جابجا شده،بحنجره ها می رسند و چشمها نابینا می گردند.

برخی گویند:یعنی دلها از حال شک به حال ایمان و یقین می رسند و چشمها از حال حیرت به رشد و راهنمایی می رسند.آنها که در دنیا شک داشتند،یقین پیدا میکنند و بر علم و بصیرتشان افزوده میشود.چنان که قرآن میفرماید: «فَکَشَفْنٰا عَنْکَ غِطٰاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ» (پرده را از پیش چشم تو برداشتیم و چشم تو امروز تیز بین است:ق 22) لِیَجْزِیَهُمُ اللّٰهُ أَحْسَنَ مٰا عَمِلُوا وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ :اینکارها را به این منظور انجام میدهند که خدا آنها را نیکوتر از عملی که کرده اند پاداش دهد و بر آنها تفضل کند.

وَ اللّٰهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشٰاءُ بِغَیْرِ حِسٰابٍ

:ثواب به حساب است و تفضل بدون حساب است.یعنی خدا هر که را بخواهد از راه تفضل و کرم و بدون حساب،مورد بخشش قرار میدهد.

ص :144

«چگونه خداوند حساب همه را با هم می رسد؟»فرمود:همانطوری که همه را در یک حال روزی میدهد.برخی گویند:منظور از این مثل عتبه بن ربیعه است که در عصر جاهلیت،در جستجوی دین بود و پس از طلوع اسلام،از دین رو گردان شد.

اکنون مثل دیگری در بارۀ کفار آورده،می فرماید:

أَوْ کَظُلُمٰاتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشٰاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحٰابٌ

:

یا اینکه کردار آنها مانند ظلماتی است در دریایی که موجش کوه پیکر است و ساحل آن دیده نمیشود و موجی روی موجی قرار دارد و روی موج را ابر پوشانده است.

ظُلُمٰاتٌ بَعْضُهٰا فَوْقَ بَعْضٍ

:ظلمت ها روی یکدیگرند:ظلمت دریا،ظلمت موج و ظلمت ابر.

مقصود این است که کافر کارها را از روی حیرت انجام میدهد و رشد پیدا نمیکند و بواسطۀ جهل و حیرت،همچون کسی است که گرفتار این ظلمت هاست.زیرا عمل و سخن و اعتقادش همه ظلمانی است.ابی گوید:کافر گرفتار پنج ظلمت است:سخنش ظلمت،عملش ظلمت،محل داخل شدنش ظلمت،محل خارج شدنش ظلمت و سرانجام او در قیامت نیز ظلمت است.

إِذٰا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَرٰاهٰا

:وقتی دست خود را بیرون آورد،از فرط تاریکی نزدیک است که آن را مشاهده نکند.برخی گویند:یعنی دست خود را نمی بیند و برخی گویند:یعنی دست خود را با مشقت و دشواری می بیند.

وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّٰهُ لَهُ نُوراً فَمٰا لَهُ مِنْ نُورٍ

:آنکه خداوند برایش راه نجاتی قرار نداده است،راه نجاتی ندارد.برخی گویند:یعنی هر که در روز قیامت از نور خدا محروم است،نور ندارد.

ص :148

خلال:جمع خلل،فرجۀ میان دو چیز برد:تگرگ سنا:درخشیدن

معنی اول بهتر است.زیرا موجودات بر دلالت خود بوحدانیت حق آگاه نیستند ولی خداوند بر دلالت آنها آگاه است.

وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِمٰا یَفْعَلُونَ

:خداوند به کردار آنها آگاه است و جزای آنها را میدهد.

وَ لِلّٰهِ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ

:سیاست و تدبیر کامل آسمانها و زمین، مخصوص خداوند یکتاست که قادر بر خلق اجسام است و جز او قادر نیست.

وَ إِلَی اللّٰهِ الْمَصِیرُ

:روز قیامت همه بسوی خدا بازگشت می کنند.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ یُزْجِی سَحٰاباً ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکٰاماً فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلاٰلِهِ

:آیا نمیدانی که خداوند ابری را بسوی منطقه ای سوق میدهد و قطعات آن را بیکدیگر وصل کرده،بصورت قطعۀ واحدی در می آورد،آن گاه آنها را متراکم می سازد و بدنبال این مراحل،قطرات باران از خلال ابر خارج می شود و بر زمین می بارد؟ وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّمٰاءِ مِنْ جِبٰالٍ فِیهٰا مِنْ بَرَدٍ :و از کوه های تگرگی که در ابر است تگرگ می فرستد.منظور از سماء ابر است.زیرا بهر چه بالای سر باشد و سطح بالا را بپوشاند،سماء گفته می شود.ممکن است تگرگ ها در ابر جمع شوند و به شکل کوه در آیند،سپس نازل گردند.

برخی گویند:مقصود این است که خداوند به اندازۀ کوهی تگرگ از آسمان نازل می کند.زیرا وقتی که می گوییم-مثلا-دو خانه از کاه،یعنی مقدار دو خانه از کاه.برخی گفته اند:مقصود این است که در همین آسمان-نه ابر-کوه هایی از تگرگ آفریده شده است (1).

ص :152

فَیُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشٰاءُ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشٰاءُ

:خداوند هر که را بخواهد گرفتار تگرگ می کند و بوسیلۀ تگرگ به زراعت و مال ایشان ضرر می رساند و هر که را بخواهد از آن مصون میدارد.بنا بر این اصابت تگرگ بلا و صرف آن نعمت است.

یَکٰادُ سَنٰا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالْأَبْصٰارِ

:شدت درخشندگی برق های آسمانی چنان است که نزدیک است بینایی را از چشمها سلب کند.مثل«یکاد البرق یخطف ابصارهم»(نزدیک است که برق دیده ها را ببرد:بقره 20).

یُقَلِّبُ اللّٰهُ اللَّیْلَ وَ النَّهٰارَ

:شب و روز را خداوند در پی یکدیگر قرار میدهد و قسمتی از یکی از آنها کم کرده،داخل دیگری میکند.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَعِبْرَهً لِأُولِی الْأَبْصٰارِ

:در این کار خداوند برای صاحبان عقل و بصیرت،دلالت و عبرتی است.

وَ اللّٰهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّهٍ مِنْ مٰاءٍ

:خداوند هر حیوان جنبنده ای که بر زمین حرکت می کند،از نطفه آفریده است،اینکه نطفه را آب نامیده،بخاطر این است که اصل در آفرینش موجودات آب است،در جایی دیگر میفرماید: «وَ جَعَلْنٰا مِنَ الْمٰاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ» (هر موجود زنده ای را از آب آفریدیم:انبیاء 30) فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلیٰ بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلیٰ رِجْلَیْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلیٰ أَرْبَعٍ :دسته ای از موجودات زمینی،مثل مار و ماهی و کرم بر شکم حرکت می کنند و دسته ای از آنها مثل انسان و مرغها بر دو پا راه می روند و دسته ای دیگر، مثل چهار پایان بر چهار پا راه می روند. در اینجا از ذکر موجوداتی که بیشتر از چهار پا دارند،خودداری کرده.علت این است که و لو حیوان بیشتر از چهار پا داشته

1)

(مقتضای این بیان است که خود ابر کوه تگرگ یا یخ است.خوشبختانه پس از اختراع هواپیما و امکان پروازهای بلند این حقیقت به ثبوت رسید و خلبانان در ارتفاعات بیش از ده کیلومتر متوجه شدند که در سطح بالای ابرها پرده های بافته شدۀ از یخ وجود دارد.گویی ابر کوهی عظیم بوده که قسمت بالای آن از سوزنهای یخ و برگه های برف مستور و گاهی از تگرگ پوشیده شده بود.دانشمند شوروی کولوبکف چندین بار کوه های ابر و کوه های برف استعمال می کند(ر ک:باد و باران در قرآن 1344 قم ص 65 و 141)

ص :153

باشد،در موقع حرکت بر چهار پا اعتماد میکند و به بقیه نیاز ندارد.وانگهی حیوانی که بر بیشتر از چهار پا حرکت می کند،مثل حیوانی است که بر چهار پا حرکت می کند و با او چندان تفاوتی ندارد.

امام باقر(ع)فرمود:بعضی هم بر بیشتر از چهار پا حرکت می کنند.

یَخْلُقُ اللّٰهُ مٰا یَشٰاءُ

:خدا هر موجودی را که اراده کند،خلق می کند.

إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

:زیرا بر هر چیزی قادر است و اینکه حیوانات با اینکه از یک اصلند،با یکدیگر مختلفند،دلیل است بر کمال قدرت خداوند متعال و علم و حکمت او.

لَقَدْ أَنْزَلْنٰا آیٰاتٍ مُبَیِّنٰاتٍ

:ما دلیلهای واضح و روشنی نازل کرده ایم.

وَ اللّٰهُ یَهْدِی مَنْ یَشٰاءُ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ

:خداوند هر یک از افراد انسان را که بخواهد براه ایمان یا بهشت هدایت می کند.برخی گویند:یعنی در آخرت هدایت می کند.

ص :154

شوند که میان آنها حکم کند،گروهی از آنها اعراض میکنند.اگر حق برای آنها وقوع پیدا کند،با اعتقاد به آن روی آور می شوند.آیا در دلشان مرض است یا شک دارند یا می ترسند که خدا و رسولش بر آنها ظلم کنند؟بلکه اینان ستمکارانند.

گفتار مؤمنین این است که چون بسوی خدا و رسول دعوت شوند که میان آنها حکم کند،گویند:شنیدیم و اطاعت کردیم و اینان رستگارانند و هر کس خدا و رسولش را اطاعت کند و از خدا بترسد و تقوی پیشه کند،رستگار است.

خدا.عثمان گفت:حکم بن ابی العاص.زیرا پیامبر پسر عموی تست و به نفع تو حکم می کند! قریب به همین مضمون از امام باقر(ع)روایت شده است.

الستم خیر من رکب المطایا

و اندی العالمین بطون راح

آیا شما بهترین سوارکاران و سخاوتمندترین افراد نیستید؟(یعنی هستید و مدح است.بر خلاف آیه که جملۀ استفهام در آنجا مثبت است،یعنی گرفتار نفاق هستید و منظور مذمت است).

أَمِ ارْتٰابُوا

:یا اینکه آیا آنها از تو چیزی دیده اند که بخاطر آن در بارۀ تو گرفتار شک و تردید شده اند؟ أَمْ یَخٰافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللّٰهُ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُهُ :یا اینکه آیا می ترسند که خداوند بر آنها ظلم کند و پیامبر در داوری خود از راه حق منحرف شود؟بدیهی است که عدم قبول سخنان پیامبر بخاطر یکی از امور مذکور است.از این جهت است که به دنبال آن میفرماید:

بَلْ أُولٰئِکَ هُمُ الظّٰالِمُونَ

:هیچکدام از امور مذکور درست نیست.بلکه خود آنها ظالمند و بخود و دیگران ظلم کرده اند.

از این آیه استفاده میشود که ترس از ظلم خدا بر خلاف دین است و اگر کسی یقین به ظالم بودن خدا داشته باشد،در مخالفت دین صریحتر است.

إِنَّمٰا کٰانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذٰا دُعُوا إِلَی اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنٰا وَ أَطَعْنٰا

:سخن مؤمنین این است که هنگام دعوت بسوی خدا و رسولش، می گویند:سخن پیامبر را شنیدیم و امرش را اطاعت کردیم.اگر چه امر پیامبر برای آنها ضرر داشته باشد.

وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

:اینها در پیشگاه خداوند مزد می گیرند.از امام باقر(ع)نقل شده که منظور از آیه علی(ع)است.

وَ مَنْ یُطِعِ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللّٰهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْفٰائِزُونَ

:آنها که فرمان خدا را اطاعت کنند و از کیفر نافرمانی بیمناک باشند و به وسیلۀ امتثال اوامر و ترک نواهی تقوی پیشه کنند،رستگارند.برخی گویند:یعنی از گناه گذشته می ترسند و نسبت به آینده تقوی دارند.

ص :158

روند.بگو سوگند یاد نکنید.طاعتی است معروف.خدا به کردارتان داناست.بگو خدا را اطاعت کنید و پیامبر را اطاعت کنید و اگر روی گردان شوند،بر اوست آنچه بدان تکلیف شده و بر شماست آنچه بدان تکلیف شده اید و اگر او را اطاعت کنید، هدایت می شوید و نیست بر پیامبر مگر اعلام آشکار.خداوند کسانی از شما را که ایمان آورده و عمل صالح می کنند وعده کرده که همانطوری که پیشینیان را خلیفه کرد،آنها را در روی زمین خلیفه کند و دینشان را که برای ایشان پسندیده است، برای آنها تمکین بخشد و پس از ترس آنها را ایمنی بخشد که مرا بپرستند و چیزی را شریک من نسازند و کسی که بعد از آن کافر شود،فاسق است.

اظهار موافقت و به عمل مخالفت کنید،میداند.

قُلْ أَطِیعُوا اللّٰهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ

:بگو:خدا و پیامبر را اطاعت کنید و از مخالفت بپرهیزید.

فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمٰا عَلَیْهِ مٰا حُمِّلَ وَ عَلَیْکُمْ مٰا حُمِّلْتُمْ

:اگر از طاعت خدا و رسول اعراض کنند،بر پیامبر است وظائفی که بر عهده دارد و بر آنهاست وظائفی که بر عهده دارند.یعنی پیامبر اوامر خدا را ابلاغ میکند و آنها باید اطاعت کنند.

وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا

:اگر پیامبر را اطاعت کنید،رشد می یابید و به صلاح می گرائید و به راه بهشت هدایت می شوید.

وَ مٰا عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاٰغُ الْمُبِینُ

:پیامبر وظیفه ای جز ادای رسالت و بیان شریعت ندارد.وظیفۀ او راهنمایی و وظیفۀ شما راه یابی است.

وَعَدَ اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ

:خداوند به آنان که اهل ایمان و طاعت خالصند، وعده کرده است که آنها را جانشین گذشتگان کند و سرزمینهای کفار عرب و عجم را بدست ایشان دهد و آنها را در آن سرزمینها ساکن و حکمروا گرداند.همانطوری که بنی اسرائیل را هم جانشین گذشتگان کرد و جبابرۀ مصر را هلاک گردانید و سرزمینها و دیار و اموالشان را به آنها داد.

ابی بن کعب گوید:هنگامی که پیامبر خدا وارد مدینه شد و انصار او را مأوی دادند،تمام عرب بدشمنی آنها برخواستند.شب ها با سلاح می خوابیدند و روزها سلاح را از خود جدا نمیکردند.گفتند:آیا روزی خواهد آمد که ما در امن و آرامش به سر بریم و فقط از خدا بترسیم؟از اینرو آیه نازل گردید.

مقداد از پیامبر خدا نقل کرده است که:هیچ خانۀ گلین و موئین در زمین نمی ماند،مگر اینکه خداوند کلمۀ اسلام را بوسیلۀ عزیز کردن عزیزی یا ذلیل کردن ذلیلی داخل آن میکند.یا اهل آن را عزیز می کند و آنها را پیرو کلمۀ اسلام می سازد یا ذلیل میکند تا در برابر کلمۀ اسلام سر تسلیم فرود آوردند.

ص :162

برخی گویند:مقصود زمین مکه است که مهاجرین مسلمان آرزوی بازگشت به آن را داشتند.

وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضیٰ لَهُمْ

:دین اسلام را که خدا برای آنها پسندیده است،بر دین های دیگر غالب می سازد.

چنان که پیامبر خدا فرمود:زمین برای من جمع شد و مشارق و مغارب آن بمن نشان داده شد.بزودی فرمانروایی امت من بهمۀ جاهایی که برای من جمع شد خواهد رسید.

برخی گویند:تمکین دین یعنی عزیز کردن اهل دین و ذلیل کردن منکرین آن تا بتوانند دین خود را ظاهر کنند.

وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً

:از آن پس که در مکه ترسان بودند، خداوند آنها را بقوۀ اسلام و گسترش آن ایمنی بخشید.مقاتل می گوید:خدا به این وعدۀ خود عمل کرده است.آنها را در روی زمین قدرت بخشید و ترس آنها را مبدل به ایمنی کرد.پس به وعدۀ خود وفا کرده است.برخی گویند:از آن پس که در دنیا می ترسیدند،خداوند در آخرت آنها را ایمن می سازد.در روایت است از پیامبر اسلام که خداوند فرمود:بنده ام را دچار دو ترس و برخوردار از دو ایمنی نمیکنم.اگر در دنیا ترسید،در آخرت ایمنش می کنم و اگر در دنیا ایمن شد،در آخرت او را می ترسانم.

یَعْبُدُونَنِی لاٰ یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً

:اینان در عبادت خود خالصند،ریا ندارند و شرک نمی ورزند.

این آیه دلالت دارد بر اینکه نبوت پیامبر ما صحیح است.زیرا اخباری که او از غیب داده،صادق بوده است.

وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْفٰاسِقُونَ

:آنها که بعد از این نعمتها کافر شوند،فاسقند.ذکر فسق بعد از کفر-با اینکه کفر بدتر از فسق است-بخاطر این است که فسق در هر چیزی گرایش بصورت قبیح تر آن است.پس مقصود از این که اینها در کفر خود فاسقند این است که بدترین نوع کفر را دارند.

ص :163

برخی گویند:یعنی هر کس این نعمت ها را انکار کند،معصیت کار است.

در بارۀ این آیه اختلاف است.برخی گویند:در بارۀ پیامبر است.برخی گویند:

در بارۀ امت است.از ائمۀ اهل بیت(ع)روایت است که در بارۀ مهدی آل محمد است.

امام چهارم(ع)این آیه را خواند و فرمود:بخدا آنها شیعۀ مایند که خداوند بدست مردی از ما که مهدی این امت است،این وعده ها را در بارۀ آنها انجام میدهد.پیامبر خدا در بارۀ او فرمود:اگر از دنیا یک روز مانده باشد،خدا آن روز را طولانی می سازد تا مردی از عترت من که همنام من است،زمامدار شود و زمین را بعد از آنکه پر از ظلم و جور شده،پر از عدل و داد کند.نظیر همین روایت از امام باقر و امام صادق(ع)نیز روایت شده است.

پس منظور از «اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ» پیامبر و اهل بیت است.این آیه آنها را مژده می دهد که خلیفه می شوند و در تمام بلاد قدرت را بدست می گیرند و در وقت قیام مهدی(ع)ایمن خواهند شد.

مقصود از «کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» این است که قبلا هم خداوند افرادی را که صالح خلافت بوده اند،قدرت و خلافت بخشیده است.مثل آدم و داوود و سلیمان.

شاهد آن این آیات است: «إِنِّی جٰاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً» (در روزی زمین خلیفه ای قرار میدهم:بقره 30) «یٰا دٰاوُدُ إِنّٰا جَعَلْنٰاکَ خَلِیفَهً فِی الْأَرْضِ» (ای داود،ترا در روی زمین خلیفه ساختیم:ص 26) «فَقَدْ آتَیْنٰا آلَ إِبْرٰاهِیمَ الْکِتٰابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ آتَیْنٰاهُمْ مُلْکاً عَظِیماً» (آل ابراهیم را کتاب و ملک عظیم دادیم:نساء 54).

تمام ائمۀ طاهرین(ع)بر این مطلب اجماع دارند و اجماع آنها حجت است.

زیرا رسول خدا فرمود:«من در میان شما دو چیز سنگین ترک می کنم:کتاب خدا و عترتم.از هم جدا نمیشوند تا بر سر حوض بر من وارد شوند».

وانگهی هنوز مسلمانان و مؤمنین در روی زمین قدرت کامل پیدا نکرده اند.

بنا بر این باید در انتظار روزی بود که خداوند به این وعدۀ خود جامۀ عمل بپوشد.

زیرا خدا خلف وعده نمیکند.

ص :164

مِنْ قَبْلِ صَلاٰهِ الْفَجْرِ

:یکی پیش از نماز صبح زیرا در این حال ممکن است انسان برهنه به خوابگاه رفته باشد یا اینکه به حالی باشد که نخواهد کسی او را ببیند.

وَ حِینَ تَضَعُونَ ثِیٰابَکُمْ مِنَ الظَّهِیرَهِ

:دیگر بهنگام خواب نیمروز که لباس را از تن بیرون آورده اید.

وَ مِنْ بَعْدِ صَلاٰهِ الْعِشٰاءِ

:و نیز بعد از نماز عشاء که مرد با همسر خود خلوت میکند.فرمان خدا این است که در این سه وقت که موقع خلوت و استراحت است، کودکان و غلامان اجازه بگیرند.پس از تفصیل این سه وقت،اکنون در بارۀ آن بطور اجمال می فرماید.

ثَلاٰثُ عَوْرٰاتٍ لَکُمْ

:این سه وقت برای شما عورتند.علت اینکه وقت را عورت نامیده،این است که انسان در این اوقات لباس را از تن بیرون می کند و عورتش ظاهر می شود.

سدی می گوید:بعضی از اصحاب دوست میداشتند که در این سه وقت با همسران خود در آمیزند و با غسل بمسجد بروند و نماز بخوانند.خداوند امر کرد که غلامان و اطفال در این سه وقت اجازه بگیرند.

لَیْسَ عَلَیْکُمْ وَ لاٰ عَلَیْهِمْ جُنٰاحٌ بَعْدَهُنَّ

:پس از این سه وقت،بر شما مؤمنین و بر غلامان و کودکان گناهی نیست که بدون اجازه داخل شوند.

طَوّٰافُونَ عَلَیْکُمْ

:اینها خدمتگزاران شمایند و چاره ای ندارند جز اینکه در اوقات دیگر بدون اجازه بر شما وارد شوند و بر آنها دشوار است که همیشه از شما اجازه بگیرند.در جای دیگر می فرماید: «وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدٰانٌ مُخَلَّدُونَ» (پسرکانی که در بهشت جاودانیند خدمتگزار آنانند:واقعه 17) بَعْضُکُمْ عَلیٰ بَعْضٍ :این بردگان بر شما موالی طواف می کنند و خدمتگزار شمایند.

کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمُ الْآیٰاتِ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ

:همانطوری که در این آیه دستورات خود را برای شما بیان کرد،دلائل احکام خود را برای شما بیان میدارد.

وَ إِذٰا بَلَغَ الْأَطْفٰالُ مِنْکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ

:

هر گاه کودکان نابالغ شما به سن بلوغ رسیدند،باید در همۀ اوقات از شما اجازه

ص :168

بگیرند.همانطوری که سایر بزرگسالان آزاد اجازه می گرفتند.

کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمْ آیٰاتِهِ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ

:خداوند همانطور که دستور خود را در این آیه برای شما بیان کرد،دستورات دیگر خود را نیز بیان میکند و خداوند دانا و حکیم است.سعید بن مسیب گوید:منظور این است که انسان باید از مادر خود اجازه بگیرد.

وَ الْقَوٰاعِدُ مِنَ النِّسٰاءِ اللاّٰتِی لاٰ یَرْجُونَ نِکٰاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنٰاحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیٰابَهُنَّ

:زنان پیری که باز نشسته شده و در معرض زناشویی نیستند و کسی به آنها رغبت ندارد.می توانند روسری خود را بردارند.

برخی گفته اند:یعنی حائض نمی شوند و بمرحله ای رسیده اند که طمعی به ازدواج ندارند و بخاطر پیری مردها به آنها بی رغبت هستند.

برخی گفته اند:اینها می توانند روسری و عبا را از خود بردارند.اما برخی گفته اند:اینها فقط می توانند آنچه را بر روسری می اندازند بردارند و بدون پوشیدن دست و صورت،در میان مردان اجنبی بنشینند.

غَیْرَ مُتَبَرِّجٰاتٍ بِزِینَهٍ

:به شرطی که از کنار گذاشتن روسری-یا هر چیز دیگر-قصد آنها جلوه گری و دلربایی نباشد.بلکه قصد آنها این باشد که خود را از قیود آزاد سازند.بدیهی است که جلوه گری و دلربایی هم بر پیران حرام است و هم بر جوانان.در خصوص زنان جوان دستور این است که از برداشتن روسری خودداری کنند و از روسریهای ضخیم استفاده کنند تا به هیچ وجه بدن آنها نمایان نشود.در روایت است که پیامبر فرمود:شوهر به بدن زن و برادر و فرزند به زیر پوش زن،نگاه میکنند.اما در برابر نامحرم باید چهار لباس پوشید:زیر پوش،روسری،پیراهن و لباس سر تا سری(چادر).

وَ أَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ وَ اللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ

:پاکدامنی پیر زنان و پوشیدن چادر از کنار گذاشتن آن برای ایشان بهتر است.اگر چه حرجی بر آنها نیست و خداوند سخن شما را می شنود و به آنچه در دل دارید داناست.

ص :169

آیات را برای شما بیان میکند تا تعقل کنید.

ولی آنها از خوردن خودداری می کردند.زیرا تصرف در مال غیر میدانستند.

وَ لاٰ عَلیٰ أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبٰائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهٰاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوٰانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَوٰاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمٰامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمّٰاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوٰالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خٰالاٰتِکُمْ

:و نیز بر خود شما گناهی نیست که از بیوت خودتان یا پدر یا مادر یا برادر یا خواهر یا عمو یا عمه یا دایی یا خاله،چیز بخورید.مقصود از خانۀ خود،خانۀ زن است زیرا خانۀ زن نیز مثل خانۀ خود انسان است.برخی گویند:

مقصود از خانۀ خود،خانۀ اولاد است اینکه خانۀ فرزند را خانۀ پدر شمرده،بخاطر این است که فرزند نیز نتیجۀ زحمت پدر است،مثل مال،پیامبر خدا فرمود:پاکترین چیزی که مؤمن میخورد،از کسب است.فرزند هم جزء کسب است.بهمین جهت است که خداوند در موقع ذکر خانۀ خویشان خانۀ فرزند را ذکر نکرده است.

طبق این آیه،اجازه داده شده است که انسان از خانۀ خویشاوندان چیز بخورد و لو اینکه آنها خبر نداشته باشند.نظیر اینکه اگر کسی وارد باغی شود و گرسنه باشد یا از گله ای بگذرد و تشنه باشد،مجاز است که از میوۀ باغ و شیر گوسفندان بخورد.

این اجازه را خداوند به این جهت داده است که مردم در مضیقه نباشند و از پستی اخلاق بر کنار بمانند.

جبائی گوید:این آیه نسخ شده است به آیۀ «لاٰ تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاّٰ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلیٰ طَعٰامٍ غَیْرَ نٰاظِرِینَ إِنٰاهُ» (داخل خانۀ پیامبر نشوید،مگر اینکه به شما اذن داده شود که برای طعام داخل شوید که در این صورت باید در انتظار آمدن ظرف غذا نباشید:احزاب 53)و نیز به فرمایش پیامبر خدا:«مال مسلمانی حلال نیست مگر به رضایت خاطرش»از ائمۀ ما روایت شده است که افرادی که در آیه ذکر شده اند می توانند بدون اذنشان بحدی که اسراف نباشد از خانه های خویشاوندان غذا بخورند.

أَوْ مٰا مَلَکْتُمْ مَفٰاتِحَهُ

:و همچنین می توانید از خانۀ غلامان و کنیزانتان غذا بخورید.زیرا خانه بردگان متعلق به موالی است.مقصود از مفاتح،خزائن است.

ص :172

چنان که می فرماید: «وَ عِنْدَهُ مَفٰاتِحُ الْغَیْبِ» (خزائن غیب پیش خداوند است:انعام 59).

ابن عباس گوید:منظور کسی است که وکیل و قیم مالک است در ملک و گله اش.

او می تواند از میوۀ درختان و شیر گوسفندان استفاده برد.برخی گویند:هر گاه کلید ملکی در دست کسی باشد،خزانه دار است و می تواند به اندازه کمی از آن ملک بخورد.

برخی گویند:منظور این است که اگر سرپرستی طعامی از طرف مالک بعهدۀ کسی گذاشته شده باشد.می تواند از آن طعام بخورد.

أَوْ صَدِیقِکُمْ

:همچنین می توان از خانۀ دوستان صمیمی بدون اذن ایشان غذا خورد.دوست صمیمی کسی است که ظاهر و باطنش با انسان یکی باشد.کلمۀ صدیق هم مفرد است و هم جمع.امام صادق(ع)فرمود:بخدا او مردی است که بخانۀ دوست می آید و غذای او را بدون اذنش میخورد.در روایت است که دوستی از دوستان ربیع بن خثیم داخل منزل او شد و از غذای او خورد.وقتی که ربیع به منزل آمد،کنیز جریان را به اطلاعش رسانید.گفت:اگر راست است،آزادت کردم.

لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنٰاحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعاً أَوْ أَشْتٰاتاً

:گناهی بر شما نیست که دسته جمعی بخورید یا جدا جدا.در بارۀ این قسمت چند وجه ذکر شده است:1- یکی از قبیله های کنانه رسمشان این بود که تنها غذا نمیخوردند.گاهی اتفاق می افتاد که شتر خود را مدتی نمی دوشیدند تا کسی پیدا شود و شیر دوخته را با او بخورند.

خداوند اعلام فرمود:که اگر کسی تنها غذا بخورد گناهی بر او نیست.2-یعنی مانعی نیست که ثروتمند در خانۀ خود با فقیر غذا بخورد،زیرا ثروتمند به خانۀ خویشاوند فقیر خود می رفت و او را بخانۀ خود برای خوردن غذا دعوت می کرد.3- رسم آنها این بود که اگر مهمانی بر آنها وارد می شد،غذا را با او میخوردند.خداوند اجازه داد که با مهمان غذا بخورند یا تنها این اقوال بهمدیگر نزدیکند و بهتر حمل بر همۀ این معانی است.

فَإِذٰا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلیٰ أَنْفُسِکُمْ

:وقتی داخل خانه ای می شوید بر یکدیگر سلام کنید.پس نظیر: «أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ» است(یکدیگر را بکشید:نساء

ص :173

66)برخی گویند:یعنی بر خانواده و عیال سلام کنید.برخی گویند:یعنی وقتی وارد مسجد می شوید بر آنها که در مسجدند سلام کنید. بهتر است آیه را بر همۀ این معانی حمل کنیم.ابراهیم گوید:وقتی داخل خانه ای شدی که کسی در آن نیست،بگو:

«السلام علینا و علی عباد اللّٰه الصالحین»امام صادق(ع)فرمود:«مقصود سلام کردن شخص وارد است بر اهل خانه و جواب آنهاست.بنا بر این بر خودتان سلام کرده اید».

تَحِیَّهً مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُبٰارَکَهً طَیِّبَهً

:برنامۀ سلام،تحیت و احترامی است خدایی که اگر رواج یابد،موجب خیر و پاداش شما میشود.برخی می گویند:یعنی این نوع تحیت را خدا به شما آموخته است.آنها قبلا می گفتند:«عم صباحا»برخی گویند:

علت اینکه سلام را مبارک نامیده،این است که معنی سلام کردن دعا کردن در حق طرف است که از آفات محفوظ بماند و علت اینکه سلام را طیب و پاک نامیده،این است که بخاطر آن زندگی خوش و شیرین میشود.

کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمُ الْآیٰاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ

:همانطوری که خداوند این آداب را برای شما بیان کرد،دلیلهایی برای شما بیان میکند که راه خدا پرستی و دینداری را بیاموزید.باشد که در بارۀ دینتان تعقل کنید (1).

ص :174

میگیرند،کسانی هستند که به خدا و رسولش ایمان آورده اند.هنگامی که برای بعضی از کارهای خود از تو اجازه بخواهند،هر که را خواهی اجازه ده و برای آنها بدرگاه خدا طلب مغفرت کن که خداوند آمرزگار و رحیم است.خواندن و صدا کردن پیامبر را در میانتان مثل خواندن و صدا کردن خودتان قرار ندهید،خداوند به اشخاصی از شما که بمنظور مخالفت،پنهان می شوند عالم است.باید کسانی که مخالفت امر خدا میکنند حذر کنند که دچار فتنه یا عذاب دردناکی شوند.آگاه باشید که آنچه در آسمانها و زمین است از آن خداست.خداوند عالم است به آنچه اکنون شما بر آنید و روزی که بسوی او بازگردانده می شوند و آنها را به آنچه کرده اند آگاه می سازد و خداوند بهر چیزی داناست.

خود نمیروند.

إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولٰئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ

:آنها که در چنین مواقعی از تو اذن میگیرند،دارای ایمان حقیقی هستند.اما آنها که بدون اجازه غیبت می کنند،اهل ایمان نیستند.

فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ

:هر گاه این افراد مؤمن بخاطر کارها و گرفتاریهای شخصی از تو اجازه بگیرند،هر که را خواهی مخیری که اجازه دهی یا اجازه ندهی.امام هم پس از پیامبر همین سمت را دارد.

وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّٰهَ إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ

:برای آنها که اجازه میگیرند،از خداوند طلب مغفرت کن که خداوند نسبت به مردم مؤمن آمرزگار و رحیم است.

یعنی از خدا بخواه که لطف خود را شامل حال ایشان گرداند تا کاری کنند که مغفرت نصیبشان گردد.بدنبال آن چنین دستور میدهد:

لاٰ تَجْعَلُوا دُعٰاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعٰاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً

:در بارۀ معنی این قسمت اقوالی است:

1-خداوند به آنها یاد داده است که پیامبر را تعظیم کنند و او را بر سایر مردم ترجیح دهند و در موقعی که او را صدا میکنند،محمد یا پسر عبد اللّٰه نگویند.بلکه «یا رسول اللّٰه»و«یا نبی اللّٰه»بگویند و با نرمی و تواضع او را صدا کنند.

2-خداوند آنها را بر حذر داشته است از اینکه کاری کنند که آنها را نفرین کند.زیرا دعای او با دعای دیگران فرق دارد و اگر دعا کند مستجاب میشود.

3-دعوت پیامبر با دعوت شما فرق دارد.او هر چه بگوید،از جانب خدا می گوید و اگر کسی از فرمان او سرباز زند،از فرمان خدا سرباز زده است.

قَدْ یَعْلَمُ اللّٰهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِوٰاذاً

:خداوند میداند که چه کسانی از پیامبر مخفی می شوند و از او فرار میکنند.در روزهای جمعه،افراد منافق از استماع خطبۀ پیامبر خدا تنفر داشتند.از این جهت خود را در پناه بعضی از اصحاب قرار میدادند و فرار میکردند،بدون اینکه اجازه گرفته باشند.لحن این آیه نسبت به این اشخاص

ص :177

تهدید آمیز است.مجاهد گوید:در موقع جهاد،افراد منافق،مخفی می شدند تا جان خود را حفظ کنند.

فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخٰالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَهٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ

:

آنان که مخالفت امر خدا یا پیامبر میکنند،باید بترسند از اینکه بلائی برای آنها پیش آید که نفاقشان را آشکار کند یا گرفتار عذابی دردناک شوند.برخی گویند:یعنی بترسند از اینکه گرفتار کیفر دنیا یا عذاب آخرت شوند.این آیه دلالت دارد بر اینکه امتثال اوامر پیامبر واجب است.زیرا اگر واجب نبود،خداوند مخالفت آن را مورد تهدید و تحذیر قرار نمیداد.

أَلاٰ إِنَّ لِلّٰهِ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ

:آگاه باشید که مالک تصرف در آسمانها و زمین خداست و کسی را یارای آن نیست که به او اعتراض کند یا با او مخالفت کند.

زیرا بنده حق مخالفت با مالک ندارد.

قَدْ یَعْلَمُ مٰا أَنْتُمْ عَلَیْهِ

:خدا میداند که شما خوبی میکنید یا بدی،ایمان دارید یا نفاق.زیرا هیچ چیز بر او مخفی نیست.

وَ یَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ

:و نیز خداوند میداند که چه موقع قیامت به پا می شود و مردم بسوی خدا برده می شوند.

فَیُنَبِّئُهُمْ بِمٰا عَمِلُوا

:در آن روز آنها را بکردار نیک و بد و طاعات و معاصیشان آگاه خواهد کرد.

وَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ

:خداوند به اعمال ایشان و همۀ چیزهای دیگر داناست و آنها را به اندازۀ عملشان پاداش میدهد.

ص :178

املاء میشود.بگو:کسی نازل کرده است که راز را در آسمان و زمین میداند و او آمرزگار و رحیم است.گفتند:این چه پیغمبری است که طعام میخورد و در بازارها راه می رود؟چرا ملکی بسوی او فرستاده نشد تا بهمراه او انذار کننده باشد؟یا چرا گنجی به او داده نشد یا چرا باغی ندارد که از آن بخورد؟ستمکاران گفتند:شما جز از مرد افسون شده ای پیروی نمیکنید.ببین چگونه برای تو مثلها زدند و گمراه شدند و به پیدا کردن راهی استطاعت ندارند؟بزرگ است خدایی که اگر بخواهد بهشتهایی بهتر از آن که نهرها از زیر آنها جاری است برای تو قرار میدهد و قصرها در اختیار تو میگذارد.

زمین از خداست و علی رغم پندار پوچ یهودیان و مسیحیان و مشرکین او را فرزندی نیست.

وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ

:و کسی در عالم هستی شریک او نیست تا او را از مقاصدش باز دارد یا او را کمک کند.

وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً

:همۀ مخلوقات را او آفریده و آنها را بمقتضای حکمت اندازه گیری کرده است.مقصود از تقدیر این است که آنها را در کتابی که فرشتگان می نویسند،ثبت کرده است.برخی گویند:یعنی اشیاء را خلق کرده و طول و عرض و رنگ و صفات و مدت بقای آنها را مقدر ساخت.

سپس در بارۀ کفار می فرماید:

وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَهً

:بتها را خدای خود پنداشتند و آنها را پرستش کردند.

سپس در بارۀ خدایان آنها می فرماید:

لاٰ یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ

:این بتها خالق چیزی نیستند.بلکه مخلوقند.

وَ لاٰ یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لاٰ نَفْعاً

:و قدرت اینکه ضرری را از خود دور کنند یا نفعی برای خود تحصیل کنند ندارند.

وَ لاٰ یَمْلِکُونَ مَوْتاً وَ لاٰ حَیٰاهً وَ لاٰ نُشُوراً

:و نیز قدرت ندارند که حیات ببخشند یا بمیرانند یا مردگان را زنده کنند.زیرا همۀ این کارها مخصوص خداست و بنا بر این هیچکس جز او لایق پرستش نیست.

وَ قٰالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذٰا إِلاّٰ إِفْکٌ افْتَرٰاهُ

:کافران گفتند:قرآن جز دروغی که محمد آن را آفریده و به خدا نسبت داده چیزی نیست.

وَ أَعٰانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ

:و افرادی مثل عداس و یسار و حبر-که هر سه برده و اهل کتابند-او را بر اینکار کمک کرده اند.برخی گویند:آنها می گفتند:یهود او را کمک می کنند.

فَقَدْ جٰاءُو ظُلْماً وَ زُوراً

:اینان با این سخنشان مشرک گشته و دروغ گفته اند:

ص :183

علت اینکه در پاسخ آنها به همین جواب احتمالی اکتفاء می کند،این است که سابقاً اعجاز قرآن را ثابت کرده و بیان کرده است که آنها از آوردن مثل آن عاجزند.

وَ قٰالُوا أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَهٰا

:گفتند:قرآن افسانه های گذشتگان و نوشته های کهنه ای است که محمد از روی آنها استنساخ کرده است.

فَهِیَ تُمْلیٰ عَلَیْهِ بُکْرَهً وَ أَصِیلاً

:صبح و شام بر او املاء میکنند تا یاد بگیرد و بنویسد.

بدینترتیب آنها تناقض میگفتند:زیرا قبلا از آنها نقل شد که قرآن ساختۀ فکر خود پیامبر است و حالا از آنها نقل می کند که:قرآن را اشخاص دیگری به او یاد میدهند.با اینکه میدانستند که پیامبر خدا نوشتن را پیش کسی نیاموخته است.

قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ

:بگو:چنین نیست.قرآن را کسی نازل کرده است که به همۀ رازهایی که در آسمانها و زمین است،آگاه است و نزول قرآن مطابق مصلحت است نه هوای نفس.

إِنَّهُ کٰانَ غَفُوراً رَحِیماً

:او آمرزگار و رحیم است.زیرا در عذاب آنها تعجیل نمیکند و بوسیلۀ فرستادن پیامبر بر آنها اتمام حجت میکند.

وَ قٰالُوا مٰا لِهٰذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعٰامَ وَ یَمْشِی فِی الْأَسْوٰاقِ

:گفتند،این چه پیامبری است که مثل ما غذا میخورد و مثل ما در بازارها برای تحصیل معاش حرکت می کند.

لَوْ لاٰ أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ فَیَکُونَ مَعَهُ نَذِیراً

:چرا بهمراه او فرشته ای فرستاده نشده تا او را در ادای رسالتش کمک کند؟!این مطلب هم از گفتارهای ناپسند آنهاست.

گمان میکردند که اگر فرشته ای بکمکش می آمد،بهتر بود.حال آنکه انسان با انسان که همجنس اوست،بهتر انس میگیرد تا فرشته که همجنس نیست.

أَوْ یُلْقیٰ إِلَیْهِ کَنْزٌ

:چرا خدا به او گنجی نداد یا مالی از آسمان برایش نفرستاد تا نیازی به تحصیل معاش نداشته باشد؟! أَوْ تَکُونُ لَهُ جَنَّهٌ یَأْکُلُ مِنْهٰا :چرا باغی ندارد که از میوۀ آن بخورد؟

ص :184

و قٰالَ الظّٰالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاّٰ رَجُلاً مَسْحُوراً :مشرکین به مؤمنین می گفتند:شما از مردی پیروی میکنید که افسون شده و عقلش از او گرفته شده است.

اُنْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثٰالَ

:ببین در بارۀ تو چه مثلهایی می زنند!گاهی ترا مسحور و گاهی محتاج میشمارند و گاهی برایت آرزوی گنج می کنند.

فَضَلُّوا فَلاٰ یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلاً

:اینان گمراه شده اند و نمی توانند راهی پیدا کنند که ترا در برابر دلائل خود قانع سازند و راهی به ابطال تو ندارند و حق را گم کرده اند.زیرا گرفتار تقلید و عادت و تعصب شده اند.

تَبٰارَکَ الَّذِی إِنْ شٰاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذٰلِکَ

:بزرگ است خدایی که اگر بخواهد چیزی،بتو میدهد که از گنج و باغ بهتر است.

جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً

:او می تواند بتو بهشت هایی دهد که نهرها از زیر آن روان است و کاخهایی بتو ببخشد که زیبا و مستحکم است.مقصود این است که اینها را در آخرت بتو می دهد.برخی گویند:

یعنی در همین دنیا می دهد.

ص :185

فتنه قرار دادیم،آیا صبر می کنید؟پروردگار تو بیناست.

بَلْ کَذَّبُوا بِالسّٰاعَهِ

:اینها که ترا تکذیب می کنند نه بخاطر این است که تو طعام میخوری و در بازارها راه می روی بلکه بخاطر این است که قیامت و ثواب و عقاب را منکرند.

وَ أَعْتَدْنٰا لِمَنْ کَذَّبَ بِالسّٰاعَهِ سَعِیراً

:برای آنها که قیامت را تکذیب کنند، آتشی شعله ور مهیا کرده ایم.

إِذٰا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکٰانٍ بَعِیدٍ سَمِعُوا لَهٰا تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً

:آتشی که هر گاه آنها را از فاصلۀ صد سال یا یک سال راه بنگرد،به هیجان می آید و فریاد خشمش بلند می شود.در اینجا با اینکه آنها آتش را می بینند،می گوید:هر گاه آتش آنها را ببیند.

زیرا این تعبیر بلیغ تر است.یعنی آتش با حالت خشم آنها را می نگرد.البته،خشم شنیدنی نیست که آیه می گوید:خشم آتش را می شنوند.بلکه منظور این است که از وضع ظاهری آن به خشمش پی می برند.گفته اند:آتش جهنم چنان فریاد می کشد که هر که صدای آن را بشنود بر زمین می افتد.برخی گفته اند:خشم از آتش و فریاد از اهل آتش است.یعنی خشم آتش را می بینند و شیون و فریاد اهل آتش را می شنوند.

وَ إِذٰا أُلْقُوا مِنْهٰا مَکٰاناً ضَیِّقاً مُقَرَّنِینَ دَعَوْا هُنٰالِکَ ثُبُوراً

:هنگامی که دست بسته در جایگاه تنگی از جهنم قرار می گیرند،فریاد آنها بلند می شود و برای خود درخواست مرگ می کنند.در حدیث است که آنها در جهنم مثل میخ که در دیوار قرار گرفته،محدود و تحت فشارند.

آن گاه فرشتگان در جواب آنها می گویند:

لاٰ تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً وٰاحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثِیراً

:امروز یک بار طلب مرگ نکنید،بلکه فراوان آرزوی مرگ کنید.بهر صورت این ناله ها برای شما بی فایده است.زجاج گوید:یعنی مرگ شما بزرگتر از این است که با یک بار درخواست کردن به آن برسید.

قُلْ أَ ذٰلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّهُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ کٰانَتْ لَهُمْ جَزٰاءً وَ مَصِیراً

:

بگو،این آتش بهتر است یا بهشت جاودان که به پرهیزکاران وعده داده شده و پاداش

ص :189

اعمال و سرانجام زندگی آنهاست؟ لَهُمْ فِیهٰا مٰا یَشٰاؤُنَ خٰالِدِینَ :منافع و لذات برای آنها در بهشت فراوان است و فنا نمی پذیرند.

کٰانَ عَلیٰ رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلاً

:این وعده ای است که خدا داده و آنها از خدا درخواست کرده اند که بوعدۀ خود وفا کند و وفا کرده است.برخی گویند:یعنی فرشتگان از خداوند خواسته اند که آنها را داخل بهشت کند و خدا هم وفا کرده است.

چنان که می فرماید: «رَبَّنٰا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّٰاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ» (خدایا،آنها را داخل بهشت هایی که آنها را وعده داده ای کن:غافر 8) وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ وَ مٰا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ :روزی فرا می رسد که آنها را در صحرای محشر جمع می کنیم و معبودهای آنها یعنی عیسی و عزیر و فرشتگان-و بقولی بتها-را می آوریم.

فَیَقُولُ أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبٰادِی هٰؤُلاٰءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِیلَ

:در آن وقت خداوند به معبودهای ایشان می گوید:آیا شما اینها را گمراه کردید یا خودشان گمراه شدند؟ قٰالُوا سُبْحٰانَکَ مٰا کٰانَ یَنْبَغِی لَنٰا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أَوْلِیٰاءَ :در جواب گویند:تو از داشتن شریک منزهی،برای ما سزاوار نبود که با دشمنان تو دوستی کنیم.بلکه تو ولی مایی. برخی گویند:یعنی برای ما و پرستندگان سزاوار نبود که به پرستش جز تو دعوت کنیم و اگر ما چنین کاری میکردیم،با آنها طریق دوستی سپرده بودیم ولی ما با کسانی که در برابر تو کفر می ورزند،طریق دوستی نمی سپریم.

وَ لٰکِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آبٰاءَهُمْ حَتّٰی نَسُوا الذِّکْرَ

:ولی تو بعد از رحلت پیامبران عمر آنها را طولانی کردی و مال و اولاد آنها را بسیار کردی تا کتاب ترا فراموش کردند و پشت سر انداختند.

وَ کٰانُوا قَوْماً بُوراً

:و اینها مردمی هلاک شونده و فاسد بودند.

ص :190

سپس در مقام تبرئۀ معبودهای ایشان می فرماید:

فَقَدْ کَذَّبُوکُمْ بِمٰا تَقُولُونَ

:اکنون معبودها شما مشرکین را تکذیب و گفتار شما را رد می کنند.(بنا بر قرائت یاء یعنی آنها بگفتار خویش شما را تکذیب می کنند.) فَمٰا تَسْتَطِیعُونَ صَرْفاً وَ لاٰ نَصْراً :اکنون این معبودهای شما قادر نیستند که عذاب را از شما دور کنند و شما را کمک دهند.(بنا بر قرائت تاء،یعنی شما نمیتوانید عذاب را از خود دور کنید و خود را کمک دهید.) وَ مَنْ یَظْلِمْ مِنْکُمْ نُذِقْهُ عَذٰاباً کَبِیراً :کسی که بوسیلۀ شرک و ارتکاب گناه، ظلم کند،در آخرت او را عذابی سخت می چشانیم.اکنون روی سخن به پیامبر است.

وَ مٰا أَرْسَلْنٰا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلاّٰ إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعٰامَ وَ یَمْشُونَ فِی- الْأَسْوٰاقِ

:پیش از تو هم هر پیامبری فرستادیم،غذا میخورد و در بازارها راه می رفت.

زجاج گوید:این آیه پاسخ به ایراد آنهاست که می گفتند:چرا پیغمبر غذا میخورد و در بازار راه می رود؟یعنی در جواب آنها بگو:پیامبران پیشین نیز چنین بوده اند.

وَ جَعَلْنٰا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَهً

:ما بعضی از شما را وسیلۀ آزمایش بعضی قرار داده ایم.یعنی فقیر به غنی امتحان می شود.زیرا می گوید:کاش خداوند مرا هم مثل او غنی کرده بود.و نابینا به بینا امتحان می شود.زیرا می گوید:کاش خدا مرا هم مثل او بینا کرده بود.همچنین بیمار به سالم.برخی گویند:منظور این است که مؤمنین فقیر گرفتار استهزاء قریش می شوند.زیرا قریش می گفتند:اینها افراد پست و بردگانند که به محمد ایمان آورده اند.اکنون خداوند به مؤمنین می گوید:

أَ تَصْبِرُونَ

:آیا شما در برابر این آزارها صبر می کنید؟ وَ کٰانَ رَبُّکَ بَصِیراً :خداوند بصیر است.شما صبر پیشه کنید.در جای دیگر در بارۀ مؤمنین می فرماید: «إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِمٰا صَبَرُوا» (امروز آنها را بواسطۀ اینکه صبر کردند پاداش میدهم:مؤمنون 111).

ص :191

برخی گویند:یعنی ای فقرا،آیا بر فقر خود صبر می کنید و آیا از ارتکاب کارهایی که مخالفت ماست خودداری میکنید؟ای ثروتمندان،آیا صبر می کنید و شکر ما را بجای می آورید و از مخالفت ما خودداری میکنید؟بهر حال خداوند داناست و مطابق حکمت خود افرادی را غنی و افرادی را فقیر میکند و به شکیبایی و ناشکیبایی افراد آگاه است.

ص :192

هباء:غبار که قابل گرفتن نیست.

فلان:کنایه از مرد و«فلانه»کنایه از زن و چون بحیوان گفته شود،الف و لام بر سرش در آید.

تو هم شیفتۀ او شدی؟!عقبه جواب داد:نه.لکن او بخانۀ من آمده بود و میخواست طعام مرا نخورد.من شرم کردم که او بدون خوردن طعام از خانۀ من بیرون رود.از اینرو شهادتین گفتم.تا او طعام مرا بخورد.

ابی گفت:من از تو راضی نمیشوم.مگر اینکه بروی و آب دهان بر صورتش بیفکنی.عقبه همین کار کرد و مرتد شد و شکمبۀ حیوانی را بر دوش پیامبر انداخت.

پیامبر فرمود:ترا در بیرون مکه نمی بینم مگر اینکه سرت با شمشیر برگیرم.

در جنگ بدر دست و پایش را بستند و سرش را بریدند.

ابی نیز در جنگ احد بدست خود پیامبر خدا بقتل رسید.

ضحاک گوید:وقتی عقبه آب دهان بصورت پیامبر خدا افکند.آب دهان بصورت خودش افتاد و گونه هایش را سوزانید.این اثر تا وقت مرگ با او بود.

برخی گویند:این آیه در بارۀ هر کافر یا ظالمی که در کفر یا ظلم بروی دیگری کند و امر خدا را اطاعت نکند،نازل شده است.امام صادق فرمود:هیچ مردی از قریش نیست،جز اینکه یک یا دو آیه در باره اش نازل شده که او را به بهشت یا دوزخ سوق میدهد و در بارۀ بعدیها نیز صادق است.

لَقَدِ اسْتَکْبَرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا کَبِیراً

:سوگند که اینان با این سخنانشان در پی کبر و خود پسندی برخاسته اند و سخت در پی طغیان و عنادند و فرمان خدا را تمرد کرده اند.

اکنون اعلام میکند که در روز قیامت،آنها فرشتگان را خواهند دید:

یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلاٰئِکَهَ لاٰ بُشْریٰ یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِینَ

:روزی فرشتگان را خواهند دید که هیچکس مردم مجرم را نوید به بهشت و پاداش نخواهد داد.مقصود از مجرم در اینجا کافر است.

وَ یَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً

: فرشتگان در آن روز به آنها می گویند:حرام است بر شما که کسی شما را نوید دهد.

برخی میگویند:در دوران جاهلیت رسم بود که هر گاه در ماه های حرام کسی به کسی بر میخورد که از او می ترسید،به او میگفت: «حِجْراً مَحْجُوراً» یعنی به- احترام این ماه،بر تو حرام است که متعرض من شوی و بدینوسیله جلو تجاوز او را میگرفت.در روز قیامت همه مجرمین همین عبارت را در برابر ملائکه بر زبان می آورند به امید اینکه برایشان نفعی داشته باشد.

برخی گویند:یعنی فرشتگان به آنها می گویند:جز کسی که خدا را به یگانگی شناخته،نمی تواند وارد بهشت شود.

برخی گویند:یعنی فرشتگان به آنها می گویند:حرام است بر شما که پناه بیاورید،هیچکس به شما پناه نخواهد داد.

وَ قَدِمْنٰا إِلیٰ مٰا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنٰاهُ هَبٰاءً مَنْثُوراً

:ما به کردار آنها می پردازیم و آن را بصورت غبار پراکنده ای در می آوریم که هیچ فایده ای برای آنها نداشته باشد.این قسمت از نظر فن بلاغت عجیب است.زیرا میخواهد بگوید:

همچون کسی که بچیزی روی می آورد که آن را نمی پسندد و قصدش دیگرگون ساختن آن است،ما نیز بکردار ناپسند و مکروه آنها روی می آوریم و آن را بر باد میدهیم.مقصود این است که آنها در دنیا کارهایی کرده اند که از آنها امید فایده

ص :197

داشته اند.مثل:انصاف،کمک مظلوم،آزاد کردن بردگان و صدقات و کارهایی که بمنظور تقرب به بتها انجام داده اند.در قیامت از اینگونه کارها،هیچ نتیجه ای نمیگیرند.زیرا هدفشان از این کارها ارضاء بتها بوده است.

منظور از«هباء»غبار و بقولی گرد و خاکی است که حیوانات بوجود می آورند و بقولی گرد و خاکی است که بادها بوجود می آورند.ابن عباس گوید:آبی است که ریخته شده است.

خلاصه اینکه میخواهد بگوید:اعمال آنها باطل و بیهوده خواهد شد.

أَصْحٰابُ الْجَنَّهِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلاً

:بدنبال بیان وضع کفار،اینک در بارۀ اهل بهشت میفرماید:در روز قیامت مکان و استراحتگاه بهشتیان نیکوتر و بهتر است.مقصود این است که بهشت-فی نفسه-خوب و نیکوست.

قیلوله،استراحت نیمروز است و مقیل زمان استراحت است و لو اینکه توأم با خواب نباشد.مخصوصاً که اهل بهشت خواب ندارند.

صفت تفضیل در اینجا برای خوبی ذاتی بکار رفته است.مثل: «هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ» (روم 27:این کار بر او آسان است)و مثل:«اللّٰه اکبر»که معنی آن نیست که خدا از هر چیزی بزرگتر است زیرا خدا این قدر عظمت دارد که به هیچ چیز مقایسه نمی شود.

بس معنی آن این است که:خدا بزرگ است.

وَ یَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمٰاءُ بِالْغَمٰامِ

:قیامت روزی است که آسمان به ابر پوشیده شده و از هم شکافته میشود. شکافته شدن آسمان بخاطر نزول فرشتگان است، چنان که می فرماید:

وَ نُزِّلَ الْمَلاٰئِکَهُ تَنْزِیلاً

:ابن عباس گوید:آسمان اول شکافته میشود و اهل آن که از همۀ جن و انس بیشترند،فرود می آیند.سپس آسمان دوم شکافته می شود و اهل آن که از همۀ اهل آسمان اول و زمین بیشترند فرو می آیند و همچنین تا آسمان هفتم...

اَلْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمٰنِ

:ملک و سلطنت حقیقی در روز قیامت،همان ملک خداست.در آن روز تمام قدرتها و سلطه ها زوال می پذیرد.برخی گفته اند:سه

ص :198

سلطنت داریم:سلطنت عظمت که مخصوص خداست و سلطنت دیانت که خدا میدهد و سلطنت جبر که از راه زور است.

وَ کٰانَ یَوْماً عَلَی الْکٰافِرِینَ عَسِیراً

:قیامت روزی است که بر کافرین بسیار دشوار است.اما برای مؤمنین اینقدر سهل و زودگذر است که به اندازۀ یک نماز خواندن طول و زحمت بیشتر ندارد.این آیه،بشارتی است برای مؤمنین.

وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظّٰالِمُ عَلیٰ یَدَیْهِ

:قیامت روزی است که ظالم-همچون عقبه بن ابی معیط-از فرط ندامت انگشت خود را می گزد.این است سرنوشت آنها که برای خود دوستانی غیر از خدا بگیرند.عطاء گوید:اینقدر دستهای خود را نیش می زنند که گوشت آن تا مرفق ریخته می شود.

یَقُولُ یٰا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً

:ظالم در آن روز می گوید:کاش براه پیامبر رفته بودم و از هدایت او بهره مند شده بودم.

یٰا وَیْلَتیٰ لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاٰناً خَلِیلاً

:کاش پیامبر را اطاعت می کردم و ابی- یا شیطان-را بدوستی خود بر نمیگزیدم! اگر مقصود از ظالم،همۀ ظلمه باشد،مقصود هر دوستی است که انسان را از راه دین گمراه سازد.اگر میخواست همۀ گمراه کنندگان را-مثل فرعون و هامان و ابلیس و...-ذکر کند،سخن طولانی می شد.از این جهت کلمۀ فلان را بکار برد که همه را شامل می شود.

لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جٰاءَنِی

:او مرا از توجه بقرآن که بوسیلۀ پیامبر خدا بدست من رسیده بود،گمراه کرد.در اینجا این مطلب تمام می شود.بدنبال آن به بیان مطلب مهم دیگری پرداخته،می فرماید:

وَ کٰانَ الشَّیْطٰانُ لِلْإِنْسٰانِ خَذُولاً

:شیطان انسان را خوار میکند.زیرا روز قیامت از او تبری می جوید و او را تسلیم کیفر می کند.

وَ قٰالَ الرَّسُولُ یٰا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هٰذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً

:پیامبر خدا در

ص :199

پیشگاه حق لب به شکایت گشوده،عرض کرد:خدایا اینها قرآن را تکذیب کردند و از توجه به مضامین آن خودداری کردند.برخی گفته اند:فعل ماضی در اینجا به معنی مضارع است.یعنی در روز قیامت پیامبر خدا شکایت می کند که اینها بقرآن مجید توجه نداشتند.

ص :200

رس:چاهی که سنگ چینی نشده باشد تتبیر:هلاک کردن

بصورت مکتوب یک جا نازل می شد.اما پیامبر اسلام امی بود، نمی خواند و نمینوشت از اینجهت قرآن تدریجاً بر او نازل شد.وانگهی قرآن ناسخ و منسوخ دارد و به سؤالات مختلفی که شده است،جواب داده و نیز وضعی را انکار میکند یا از جریانی خبر میدهد.همۀ اینها ایجاب میکرد که قرآن تدریجاً نازل شود.

وَ رَتَّلْنٰاهُ تَرْتِیلاً

:قرآن را بروشنی بیان کردیم و قطعات آن را قسمت قسمت بر تو نازل کردیم.

در روایت است که پیامبر خدا به ابن عباس فرمود:وقتی قرآن میخوانی به ترتیل بخوان.پرسید:ترتیل چیست؟فرمود:آشکار و روشن بیان کن و مثل خرمای خشک و غیر قابل استفاده پراکنده اش نکن و مثل شعر تند مخوان.بر سر مطالب عجیبش توقف کنید و دلها را به جنبش در آورید و همّ شما این نباشد که به آخر سوره برسید.

وَ لاٰ یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلاّٰ جِئْنٰاکَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِیراً

:هر مثلی مشرکین برای ابطال و دشمنی تو می آورند،ما نیز کلام حقی بر تو نازل می کنیم که مثل آنها را ابطال کند و از مثل آنها از لحاظ روشنی و تفسیر بهتر و نیکوتر باشد.

اَلَّذِینَ یُحْشَرُونَ عَلیٰ وُجُوهِهِمْ إِلیٰ جَهَنَّمَ

:این کفار مکه،بصورت بسوی جهنم کشیده می شوند.در بارۀ پیامبر خدا و اصحابش می گفتند:اینها بدترین خلق خدایند.خدا هم در بارۀ آنها فرمود:

أُوْلٰئِکَ شَرٌّ مَکٰاناً وَ أَضَلُّ سَبِیلاً

:جایگاه اینان بدتر و از لحاظ دین و طریقت گمراه ترین مردمانند.

در روایت است که کسی از پیامبر خدا پرسید:چگونه کافر به پیشانی به جهنم برده میشود؟فرمود:خدایی که او را بر دو پا راه می برد،قادر است که در قیامت او را بر صورت راه ببرد.اکنون در بارۀ پیامبران و امم ایشان میفرماید:

وَ لَقَدْ آتَیْنٰا مُوسَی الْکِتٰابَ وَ جَعَلْنٰا مَعَهُ أَخٰاهُ هٰارُونَ وَزِیراً

:ما به موسی تورات دادیم و برادرش هارون را مأمور کردیم که در کار تبلیغ رسالت و حمایت او با او باشد.

ص :204

فَقُلْنَا اذْهَبٰا إِلَی الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا فَدَمَّرْنٰاهُمْ تَدْمِیراً

:آنها را بسوی فرعون و قومش که به تکذیب آیات ما پرداخته بودند،فرستادیم،موسی و هارون مأموریت خود را انجام دادند.ولی فرعون و قومش سخن آنها را نشنیدند و نبوت آنها را منکر شدند و ما آنها را بنحوی شگفت انگیز هلاک کردیم.

وَ قَوْمَ نُوحٍ لَمّٰا کَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنٰاهُمْ

:قوم نوح را به وسیلۀ طوفان و آبی که از آسمان می بارید و از زمین می جوشید غرق کردیم و این بعد از آنی بود که پیامبران را تکذیب کرده بودند.زجاج گوید:تکذیب یک پیامبر تکذیب همۀ انبیاء است.

وَ جَعَلْنٰاهُمْ لِلنّٰاسِ آیَهً

:و آنها را وسیلۀ عبرت و اندرز مردم ساختیم.

وَ أَعْتَدْنٰا لِلظّٰالِمِینَ عَذٰاباً أَلِیماً

:برای ستمکاران غیر از عذاب دنیا عذابی دردناک در آخرت مهیا کرده ایم.

وَ عٰاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحٰابَ الرَّسِّ

:همچنین عاد و ثمود و قومی که پیامبر خود را در چاه افکندند هلاک کردیم.

برخی گویند:اصحاب رس گله دار بودند و چاهی داشتند که از آب آن استفاده میکردند و بتها را می پرستیدند.خداوند شعیب را بسوی آنها فرستاد و تکذیبش کردند.آب چاه فرو رفت و زمین آنها را بلعید.برخی گویند:رس قریه ای بود در یمامه که مردم آن پیامبر خود را کشتند.برخی گویند:پیامبری داشتند بنام حنظله که او را کشتند و خدا هلاکشان کرد.

برخی گویند:رس چاهی بود در انطاکیه.مردم آن حبیب نجار را کشتند. از امام صادق روایت شده است که زنان این قوم مساحقه می کردند.

وَ قُرُوناً بَیْنَ ذٰلِکَ کَثِیراً

:در فاصلۀ میان عاد و ثمود و اصحاب رس اقوام دیگری هم بودند که بواسطۀ تکذیب انبیاء هلاک شدند.قرن 70 یا 40 سال است.

وَ کُلاًّ ضَرَبْنٰا لَهُ الْأَمْثٰالَ

:بهمۀ آنها گفتیم که اگر ایمان نیاورند عذاب بر آنها نازل می شود.برخی گویند:یعنی احکام دین و دنیا را برای آنها بیان کردیم.

ص :205

وَ کُلاًّ تَبَّرْنٰا تَتْبِیراً

:همۀ آنها را بواسطۀ تکذیب و انکارشان هلاک کردیم.

زجاج گوید:تتبیر قطعه قطعه کردن است.

وَ لَقَدْ أَتَوْا عَلَی الْقَرْیَهِ الَّتِی أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ

:کفار مکه از قریۀ قوم لوط که سنگباران شد،عبور کرده اند.

أَ فَلَمْ یَکُونُوا یَرَوْنَهٰا

:آیا این قریه را در مسافرتها ندیده اند که بترسند و عبرت بگیرند؟ بَلْ کٰانُوا لاٰ یَرْجُونَ نُشُوراً :بلکه قریه را دیده اند و عبرت نگرفته اند.

زیرا از قیامت نمی ترسند و امید پاداش ندارند و به نشئۀ بعد مؤمن نیستند تا از ارتکاب گناه خودداری کنند.

ص :206

اناسی:جمع انسان(یاء عوض از نون است)اناسین هم گفته اند.ممکن است جمع«انسی»باشد.مثل کرسی و کراسی.

خالق خود را ترک کرد و در برابر سنگی به نیایش پرداخت؟بنظر تو او چگونه آدمی است؟برخی گویند:کسی که اطاعت هوای نفس خود کند،هوای خود را خدای خود ساخته است.

أَ فَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلاً

:آیا تو کفیل و حافظ اویی و او را از پیروی هوی و هوس و پرستش بت باز میداری؟یعنی تو چنین نیستی.برخی گویند:یعنی آیا تو می توانی کسی را که فکر و تدبر نمیکند،هدایت کنی؟یعنی نمیتوانی.چون وکیل کسی است که کفایت کند و کفایت کردن قدرت لازم دارد و قدرت کفایت، مخصوص خداست.

أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ

:آیا گمان میکنی اکثر آنها سخن ترا بقصد فهمیدن می شنوند یا در بارۀ گفتار و معجزات تو تعقل می کنند؟یعنی چنین گمانی در بارۀ آنها نداشته باش.

إِنْ هُمْ إِلاّٰ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً

:آنها مثل چهار پایانند که مطالب را می شنوند،اما تعقل نمیکنند.بلکه از چهارپایان هم گمراه ترند.زیرا تمکن بر معرفت دارند و معرفت پیدا نمیکنند.اما چهارپایان تمکن ندارند.علاوه بر این حیوانات به الهام خدایی سود و زیان خود را تشخیص میدهند و کاری که برایشان زیان داشته باشد،انجام نمیدهند.اما اینها راه هلاک و نجات را شناخته اند و از راه نجات فرار میکنند و در پی گمراهیند.بنا بر این از حیوانات گمراه ترند.

پس از آن تشویق می کند که انسان در بارۀ دلائل یگانگی و قدرت کاملۀ خداوند بیندیشد،می فرماید:

أَ لَمْ تَرَ إِلیٰ رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ

:خطاب به پیامبر و مقصود همۀ مکلفین است.یعنی آیا بکار خدای خود نمینگری که چگونه سایه را گسترش میدهد؟ مقصود تحولات سایه است از بامداد تا شام. گسترش سایه بهنگامی است که خورشید مخفی باشد.هم چنان که سایۀ بهشت بواسطۀ نبودن خورشید همیشه گسترده است.

ابو عبیده گوید:سایه آن چیزی است که بوسیلۀ آفتاب برچیده شود.مثل

ص :210

سایۀ صبح.یا آفتاب را برچیند،مثل سایۀ عصر.اولی را«ظل»و دومی را«فیء»گویند.

برخی گویند:منظور از«ظل»سایۀ شب است که صحن گیتی را پوشانده است.

وَ لَوْ شٰاءَ لَجَعَلَهُ سٰاکِناً

:اگر میخواست سایه را دائمی میکرد و بوسیلۀ آفتاب سایه را از بین نمی برد.چنان که میفرماید: «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللّٰهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَداً إِلیٰ یَوْمِ الْقِیٰامَهِ» (بگو:آیا دیدید؟اگر خدا شب را تا روز قیامت بر سر شما ادامه میداد:قصص 71) این آیه دلالت دارد بر اینکه اگر خدا بخواهد خورشید را از حرکت باز میدارد تا سایه همیشه ثابت بماند و این بر خلاف گفتار فلاسفه است (1).

ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلاً

:آن گاه خورشید را بر سایه دلیل قرار دادیم.

ابن عباس گوید:خورشید دلیل سایه است.زیرا اگر آفتاب نبود،سایه شناخته نمیشد.همه چیز بضدش شناخته می شود.برخی گویند:یعنی خورشید را دلیل سایه کردیم زیرا با آمدن خورشید سایه از بین می رود.برخی گویند:دلیل بودن خورشید نسبت به سایه بخاطر این است که وقتی خورشید برآید،سایه کم میشود و وقتی خورشید در سراشیبی قرار میگیرد،سایه زیاد میشود.برخی گویند:«علی» به معنی«مع»است.یعنی خورشید را با سایه دلیل یگانگی خود قرار دادیم.

ثُمَّ قَبَضْنٰاهُ إِلَیْنٰا قَبْضاً یَسِیراً

:آن گاه سایه را با بر آمدن آفتاب جمع کردیم.

زیرا با بالا آمدن خورشید،سایه کم میشود.در اینجا بیان میکند که این کار بر خداوند آسان است.برخی گویند:یعنی سایه را در نهان جمع می کنیم.زیرا سایه یکباره از بین نمی رود،بلکه تدریجاً برچیده می شود.

وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِبٰاساً

:خدا کسی است که شب را برای شما

ص :211

پوشش قرار داد تا از خستگی روز استراحت کنید.در جای دیگر می فرماید:

«لِتَسْکُنُوا فِیهِ» (شب برای این است که در آن بیارامید:یونس 67) وَ النَّوْمَ سُبٰاتاً :و خواب را وسیلۀ راحت جسمانی شما قرار داد.

وَ جَعَلَ النَّهٰارَ نُشُوراً

:و روز را برای پراکنده شدن شما در روی زمین و تحصیل معاش،قرار داد.

وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیٰاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ

:و بادها را فرستاد تا شما را بشارت دهند به نزول باران رحمتش.

وَ أَنْزَلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً طَهُوراً

:و از آسمان آبی نازل کردیم که پاک است و پاک کننده و شما را از نجاست و حدث پاک می سازد.

لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَهً مَیْتاً

:تا سرزمین های خشک را بوسیلۀ رویش گیاه ها و گلها حیات ببخشیم.

وَ نُسْقِیَهُ مِمّٰا خَلَقْنٰا أَنْعٰاماً وَ أَنٰاسِیَّ کَثِیراً

:و نیز چهار پایان و بسیاری از انسانها را بوسیلۀ آن سیرآب گردانیم.

وَ لَقَدْ صَرَّفْنٰاهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا

:ما باران را در میان اهل زمین تقسیم می کنیم و اجازه نمیدهیم که همیشه یک جا ببارد یا در یک جا هیچگاه نبارد.البته بر حسب مصلحت باران را نسبت به بعضی از مناطق کم و زیاد می کنیم.هدف ما این است که مردم در اینباره فکر کنند و بر وسعت قدرت ما استدلال نمایند و بدانند که جز ما کسی سزاوار پرستش نیست.

فَأَبیٰ أَکْثَرُ النّٰاسِ إِلاّٰ کُفُوراً

:بیشتر این مردم کفران نعمت می کنند و راه انکار می پیمایند.

ص :212

عذب:گوارا.

فرات:گواراترین آب.

ملح اجاج:شوری زیاد.

نسب:خویشاوندی.

صهر:دامادی.

است که شبهه های دشمنان دین را باطل میکنند.ممکن است این حدیث:

«رجعنا من الجهاد الاصغر فعلیکم بالجهاد الاکبر» (از جهاد کوچکتر برگشتیم.بر شما باد به جهاد بزرگتر)ناظر به همین حقیقت باشد.

وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ

:خداست که دو دریا را در مجرایشان به حرکت در آورد.با اینکه آب این دو دریا با یکدیگر برخورد دارند،اما مخلوط نمی شوند.

آب شور جداست.آب شیرین هم جداست.

هٰذٰا عَذْبٌ فُرٰاتٌ وَ هٰذٰا مِلْحٌ أُجٰاجٌ

:یکی از دو دریا شیرین و گوارا و دیگری شور و بد طعم است.

وَ جَعَلَ بَیْنَهُمٰا بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً

:در میان آنها از قدرت خویش فاصله ای قرار داد که هیچکدام با یکدیگر مخلوط نمیشوند و آب شور آب شیرین را فاسد نمیکند.

وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْمٰاءِ بَشَراً

:اوست که از نطفه انسان را آفرید.برخی گویند:مقصود آدم است که از خاک آفریده شده و خاک هم از آب.

فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً

:و این بشر را صاحب خویشاوندی و دامادی قرار داد.

برخی گویند:نسب کسی است که نشود با او ازدواج کرد و صهر کسی است که بشود با او ازدواج کرد.مثل دختر عمو و دختر دایی.برخی گویند:نسب هفت قسم و صهر پنج قسم است.اینها را خداوند در آیۀ: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهٰاتُکُمْ...» (نساء 23)بیان کرده است.برخی گویند:نسب پسر و صهر دختر است.یعنی از نطفه پسر و دختر آفرید.

ابن سیرین گوید:این آیه در بارۀ پیامبر(ص)و علی(ع)نازل شده است که دختر خود فاطمه را بعلی داد.علی هم پسر عموی اوست و هم دامادش.بنا بر این هم نسب است و هم صهر.

وَ کٰانَ رَبُّکَ قَدِیراً

:خدا بر هر چه اراده کند قادر است.

وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مٰا لاٰ یَنْفَعُهُمْ وَ لاٰ یَضُرُّهُمْ

:چیزهایی غیر خدا پرستش میکنند که برای آنها سود و زیانی ندارند.

ص :216

وَ کٰانَ الْکٰافِرُ عَلیٰ رَبِّهِ ظَهِیراً

:کافر مخالف خدا و پشتیبان شیطان است در راه معصیت.زیرا بت پرستی آنها کمک شیطان است،برخی گویند:یعنی کافر خدا را کوچک می شمارد و او را پشت سر می اندازد.نظیر: «وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَرٰاءَکُمْ ظِهْرِیًّا» (خدا را پشت سر انداختید و کوچک شمردید:هود 92)معنی اول بهتر است.گویند:

منظور از کافر ابو جهل است.

وَ مٰا أَرْسَلْنٰاکَ إِلاّٰ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً

:ترا نفرستادیم مگر برای اینکه مردم را نوید به بهشت دهی و از جهنم بترسانی.

قُلْ مٰا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ

:من در مقابل قرآن و تبلیغ وحی از شما مزدی نمیخواهم.

إِلاّٰ مَنْ شٰاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلیٰ رَبِّهِ سَبِیلاً

:لکن مانع شما نیستم که مال خود را در راه رضای خدا انفاق کنید.بلکه شما را بر اینکار تشویق می کنم.این مطلب دلیل صدق پیامبر است.زیرا اگر مزدی از آنها میخواست،می گفتند:میخواهد مال ما را از ما بگیرد.

وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لاٰ یَمُوتُ

:امور خود را بخدایی تفویض کن که نمیمیرد و انتقام ترا می گیرد و لو مدتها بگذرد.

وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ

:خدا را ستایش کن و از عیب و نقص منزه بشناس.یعنی بگو:

«الحمد للّٰه رب العالمین الحمد للّٰه علی نعمه و احسانه الذی لا یقدر علیه غیره الحمد للّٰه حمداً یکافئ نعمه فی عظیم المنزله و علو الرتبه»و غیر از آن.برخی گویند:یعنی خدا را پرستش کن و در برابرش نماز بگزار و شکر نعمتهایش را بجای آور.

وَ کَفیٰ بِهِ بِذُنُوبِ عِبٰادِهِ خَبِیراً

:کافی است که خدا بگناه بندگان داناست و آنها را محاسبه میکند و کیفر میدهد.پس سزاوار است که از او بترسند.

اَلَّذِی خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا فِی سِتَّهِ أَیّٰامٍ ثُمَّ اسْتَویٰ عَلَی الْعَرْشِ الرَّحْمٰنُ

:خدایی که آسمانها و زمین و آنچه ما بین آنهاست در شش روز آفرید و بر عرش مستولی گشت.(تفسیر این قسمت در سوره اعراف گذشت) فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً :در بارۀ معنی آن اختلاف است.برخی گویند:یعنی از خدا بپرس

ص :217

که خبیر است(باء به معنی عن).برخی گویند.یعنی در بارۀ خدا از محمد(ص)بپرس که عالم و آگاه است.برخی گویند:یعنی با سؤال خود از کسی بخواه که ترا از حق آگاه گرداند.

وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمٰنِ قٰالُوا وَ مَا الرَّحْمٰنُ

:هنگامی که به آنها گفته شود در برابر خداوند رحمان سجده کنید،گویند:رحمان چیست؟یعنی ما رحمان را نمی شناسیم.

زجاج گوید:رحمان یکی از اسماء خداست که در کتاب پیشین ذکر شده و عرب آن را نمیشناخته است.این کلمه مبالغه در صفت رحمت است.یعنی کسی که هیچ رحمتی فوق رحمت او نیست.

أَ نَسْجُدُ لِمٰا تَأْمُرُنٰا

:آیا در برابر کسی سجده کنیم که تو ما را امر می کنی؟ وَ زٰادَهُمْ نُفُوراً :آنها با شنیدن نام رحمان بر نفرتشان نسبت به حق افزوده شد و از قبول قول پیامبر خودداری کردند.

یقتروا:اهل مدینه و ابن عامر بضم یاء و اهل کوفه بفتح یاء و ضم تاء و اهل بصره و ابن کثیر بفتح یاء و کسر تاء خوانده اند.

یضاعف:ابو جعفر و ابن عامر و سهل و یعقوب از باب تفعیل و به جزم(همچنین در یخلد)و ابن عامر به رفع(و همچنین یخلد)و ابو بکر به باب مفاعله و رفع(همچنین در یخلد)و نافع و ابو عمرو و اهل کوفه-جز ابو بکر-به باب مفاعله و جزم(و جزم در یخلد) خوانده اند.جزم بنا بر بدل بودن از«یلق»و رفع بنا بر استیناف است.اما باب تفعیل و مفاعله از لحاظ معنی یکی هستند.

تا شبها که خورشید در آسمان نیست از نور آن بهره گیرند.

وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهٰارَ خِلْفَهً

:خداوند شب و روز را جانشین یکدیگر قرار داد تا اگر کسی کارهای خود را در یکی از آنها نتوانست انجام دهد،در دیگری انجام دهد.امام صادق(ع)فرمود:نماز شب را در روز و نماز روز را در شب قضا می کنی.برخی گویند:یعنی هر کدام از آنها را مخالف دیگری قرار داد.شب تاریک و سیاه و روز روشن است.

لِمَنْ أَرٰادَ أَنْ یَذَّکَّرَ أَوْ أَرٰادَ شُکُوراً

:برای کسی که بخواهد فکر کند و بوسیلۀ اختلاف شب و روز،بر تدبیر و قدرت خداوند استدلال کند و بخواهد شکر نعمت او را بجا آورد.یا اعمالی که ترک کرده،جبران کند.

وَ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً

:بهترین و شایسته ترین بندگان خدا آنها هستند که با وقار روی زمین راه می روند و از تکبر و فساد و معصیت خودداری میکنند.اینکه«بندگان خدا»می گوید:برای تشریف است.یعنی از بندگان خدا انتظاری جز این نیست.چنان که پدری بگوید:فرزند من کسی است که من از او راضی هستم و مرا اطاعت کند.بدینوسیله فرزندان متخلف را توبیخ می کند.

امام صادق(ع)فرمود:منظور کسی است که بر طبیعت خویش حرکت کند و از تبختر و تکبر خودداری نماید.برخی گویند:یعنی با حلم و دانش گام برمیدارند و در برابر جهل و خیره سری دیگران متانت خود را از دست نمیدهند.

وَ إِذٰا خٰاطَبَهُمُ الْجٰاهِلُونَ قٰالُوا سَلاٰماً

:هر گاه جاهلان به آنها سخنی زشت و ناپسند بگویند،جواب آنها را بزشتی نمیدهند و زبان خود را به حرف های زشت و ناپسند نمی آلایند و در پاسخ آنها مرتکب گناه نمیشوند.یا اینکه به جاهلان سلام میکنند.چنان که در جای دیگر می فرماید: «وَ إِذٰا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قٰالُوا لَنٰا أَعْمٰالُنٰا وَ لَکُمْ أَعْمٰالُکُمْ سَلاٰمٌ عَلَیْکُمْ» (هر گاه سخن لغو بشنوند،از آن اعتراض کرده،گویند:اعمال ما برای ما و اعمال شما برای شماست.سلام بر شما:قصص 55) قتاده گوید:اخلاق مسلمین این بود که با جاهلان سرسری نمیکردند.ابن عباس

ص :222

می گوید:در برابر کسی که جهالت میکرد،جهالت نمیکردند.حسن گوید:روزها که در میان مردم منتشر می شدند،اخلاقشان این بود.اما شب آنها هم بهترین شبها بود.با خدای خود خلوت می کردند و براز و نیاز می پرداختند.چنان که میفرماید:

وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیٰاماً

:شب ها بیدار می مانند و در پیشگاه خدای خود گاه در حال قیامند و گاه در حال سجود و از خدای خود درخواست پاداش می کنند.

وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنّٰا عَذٰابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذٰابَهٰا کٰانَ غَرٰاماً

:

و میگویند:خدایا عذاب جهنم که دائمی و همیشگی و جدا نشدنی است،از ما دور گردان.

إِنَّهٰا سٰاءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقٰاماً

:جهنم برای استقرار و اقامت،بد جایگاهی است.

وَ الَّذِینَ إِذٰا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا

:برخی گفته اند:اسراف، خرج کردن مال است در راه معاصی و اقتار امساک از خرج کردن مال است در راه حق.

پس مقصود این است که بندگان خدا مال خود را در راه حق صرف میکنند.نه از این کار امساک می کنند و نه مال خود را در راه معصیت صرف می کنند.

برخی گفته اند:اسراف زیاده روی و اقتار امساک از ادای حق خداست.پس مقصود از آیه این است که:مال خود را به زیاده روی و بخل و امساک خرج نمیکنند.

بلکه بطور صحیح انفاق می کنند.

در روایت است که رسول گرامی اسلام فرمود:هر کس مال را در راه ناحق بدهد اسراف کرده و هر کس مال را از راه حق منع کند،مرتکب«قتر»شده است.علی(ع) فرمود:صرف کردن مال در راه خوردنیها و آشامیدنیها اسراف نیست.گو اینکه زیاد باشد.

وَ کٰانَ بَیْنَ ذٰلِکَ قَوٰاماً

:بلکه خرج کردن مال،ما بین اسراف و امساک است.

نه اسراف می کنند و نه تنگ چشمی بخرج میدهند و این روش بسیار پسندیده است.

مقصود از قوام زندگی آن چیزی است که انسان را بی نیاز کرده،استوار دارد.برخی

ص :223

گفته اند:«قُوام»عدل و استقامت است و«قِوام»چیزی است که زندگی را بپا دارد و استقرار بخشد.امام صادق(ع)فرمود:«قَوام»حد میانه است و فرمود:دعای چهار کس مستجاب نمیشود:مردی که در خانه بنشیند و بگوید:خدایا مرا روزی ده،در جوابش می گوید:آیا ترا امر بطلب روزی نکرده ام؟و مردی که در بارۀ زن خود نفرین کند و بگوید:

خدایا مرا از دست او راحت کن.خداوند به او می گوید:آیا کار او را بدست تو نداده ام؟ و مردی که مال خود را تباه کند و بگوید:خدایا روزیم ده.به او میگوید:آیا ترا امر به میانه روی نکردم؟و مردی که مال خود را بدون مدرک قرض دهد.خداوند به او میگوید:

آیا به تو امر نکردم که شاهد بگیر.

وَ الَّذِینَ لاٰ یَدْعُونَ مَعَ اللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ

:بندگان خدا کسانی هستند که برای خدا شریک قرار نمی دهند.بلکه عبادت خود را متوجه خدای یکتا می کنند.

وَ لاٰ یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّٰهُ إِلاّٰ بِالْحَقِّ

:کشتن مسلمانان و اهل کتاب که با مسلمانان هم پیمانند،روا نیست اما کشتن کافر حربی و کسانی که مرتکب قتل عمد یا ارتداد یا زنا محصنه شده یا در روی زمین فساد میکنند،رواست بندگان خدا تنها در صورتی اقدام به قتل دیگری میکنند که از نظر شرع کشتن جایز و حلال باشد.

وَ لاٰ یَزْنُونَ

:بندگان خدا از زنا خودداری میکنند.از اینجا استفاده میشود که بزرگترین گناهان بعد از شرک و قتل نفس،زناست.ابن مسعود گوید:از پیامبر خدا پرسیدم:چه گناهی بزرگتر است؟فرمود:اینکه برای خدایی که آفریدگار تست شریک قرار دهی.پرسیدم:دیگر چه؟فرمود:اینکه فرزند خود را بکشی از ترس اینکه از عهدۀ نانش بر نیایی.پرسیدم:دیگر چه؟فرمود:اینکه با زن همسایۀ خود زنا کنی.خداوند در تصدیق گفتار پیامبر خود این آیه را نازل کرد.

وَ مَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ یَلْقَ أَثٰاماً

:کسی که مرتکب این کارها نشود،گرفتار کیفر خواهد شد.

اثام به معنی جز است.شاعر گوید:

ص :224

و هل یاثمنی اللّٰه فی ان ذکرتها

و عللت اصحابی بها لیله النفر

آیا بواسطۀ اینکه آن زن را یاد کردم و شب حرکت،همراهانم را مشغول کردم.

خدا کیفرم میدهد؟ برخی گفته اند:«اثام»نام وادیی است در جهنم.اکنون در تفسیر اثام است که می فرماید:

یُضٰاعَفْ لَهُ الْعَذٰابُ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ

:در روز قیامت خداوند اجزاء کیفر او را چند برابر میکند،نه اینکه استحقاق او را چند برابر میکند زیرا خداوند ظلم نمی کند و کسی را بیشتر از استحقاق کیفر نمیدهد.برخی گفته اند:مقصود این است که کیفر هر گناهی را جداگانه می بیند.و برخی گفته اند:منظور این است که هم در دنیا عذاب می بیند و هم در آخرت.

وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهٰاناً

:و برای همیشه در جهنم گرفتار خواری و ذلت خواهد بود.

اینکه می گوید:گرفتار خواری است،بخاطر این است،که گاهی بعضی از دردها و گرفتاریها به بعضی از افراد می رسد و مقصود اهانت به آنها نیست.می خواهد بفرماید:

آنچه این افراد در جهنم می بینند از روی اهانت است.

سپس توبه کنندگان را استثنا کرده،می فرماید:

إِلاّٰ مَنْ تٰابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صٰالِحاً فَأُوْلٰئِکَ یُبَدِّلُ اللّٰهُ سَیِّئٰاتِهِمْ حَسَنٰاتٍ

:

مگر کسانی که از گناهان خود توبه کنند و بخدای خود ایمان آوردند و بین خود و خدای خود به عمل صالح پردازند،اینها کسانیند که خداوند توفیقشان میدهد که پس از معصیت اطاعت کنند و پس از فراموشی خدا را یاد کنند و پس از بدی نیکی کنند.

برخی گویند:یعنی پس از توبه خداوند کارهای بد ایشان را در ایام شرک، تبدیل بکارهای خوبی میکند که در ایام ایمان انجام میدهند.شرک آنها تبدیل به ایمان می شود و کشتن ایشان مؤمنین را تبدیل می کند به کشتن ایشان مشرکین را و زنای آنها را تبدیل به عفت و پاکدامنی می کند.

برخی گویند:مقصود این است که گناه را از بنده محو می کند و به جای آن

ص :225

حسنه برای او ثبت میکند.دلیل این قول روایتی است که از پیامبر خدا نقل شده است.

فرمود:روز قیامت شخص را می آورند و می گویند:گناهان صغیرۀ او را به او عرضه کنید و گناهان کبیره اش را از او دور سازید.به او می گویند:در فلان روز این کار را کردی و در فلان روز این کار را.او اقرار میکند و در دلش از گناهان کبیره می ترسد.

آن گاه گفته می شود:بجای هر بدی که مرتکب شده،حسنه ای به او بدهید.می گوید:

گناهانی کرده ام که در اینجا نمی بینم.راوی میگوید:دیدم پیامبر خدا اینقدر خندید که دندانهایش پیدا شد (1).

وَ کٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً رَحِیماً

:خداوند پوشندۀ گناهان بندگان است و برحمت او فضل خویش به آنها انعام میکند.

ص :226

و سلام ملاقات می شوند.بهشت خانه جاودانی آنهاست و قرارگاه و اقامتگاه خوبی است.

بگو،اگر دعای شما نبود،خداوند به شما عنایتی نداشت.شما تکذیب کردید و بزودی تکذیب شما دامنگیر شما می شود.

چگونه پیش او عزیز و گرامی می شود؟آیا کسانی که از همه دل بر میکنند و مهر برمی دارند و به سوی خدا می روند،چگونه خواهند بود؟ اکنون مجدداً به وصف بندگان مخلص پرداخته،می فرماید:

وَ الَّذِینَ لاٰ یَشْهَدُونَ الزُّورَ

:کسانی که در مجالس باطل حاضر نمی شوند.

مجالس باطل شامل مجالس غنا و فحش هم می شود.

برخی گفته اند:«زور»به معنی شرک است.برخی گفته اند به معنی دروغ است و دروغی بالاتر از شرک وجود ندارد.برخی گفته اند:مقصود از روز،اعیاد یهود و مسیحیان است.

مجاهد می گوید:«زور»غناست و از امام باقر و امام صادق(ع)نیز چنین نقل شده است.

برخی گفته اند:«زور»شهادت دروغ است.پس مقصود از آیه این است که اینها شهادت دروغ نمیدهند.عمر شهادت دهندۀ دروغ را چهل تازیانه می زد و صورتش را سیاه میکرد و او را در بازار می گرداند.

اصل زور،به معنی تزویر و جلوه دادن باطل به صورت حق است.

وَ إِذٰا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرٰاماً

:هنگامی که از کارهای زشت و معصیتها می گذرند بزرگوارانه می گذرند و نشان میدهند که به این کارها راضی نیستند.زیرا بالاتر از اینند که در این کارها داخل شوند و با مردمی که به این کارها دست می زنند،اختلاط و آمیزش پیدا کنند.

بدیهی است که بزرگواری و بزرگمنشی افراد،به آنها اجازه نمیدهد که شؤونات اجتماعی و دینی خود را زیر پا گذارند و با هر کس و ناکسی آمیزش پیدا کنند.

برخی گفته اند:مقصود از اینکه بزرگوارانه می گذرند،این است که وقتی به کسی می رسند که به آنها سخن زشت می گوید،چشمپوشی می کنند و وقتی به کسی می رسند که از آنها کمک میخواهد،یاریش می کنند.

امام باقر(ع)می فرماید:منظور این است که نام اعضای قبیحه را به کنایه یاد

ص :229

میکنند.

اصل لغو،به کارهای بی فایده اطلاق می شود.اعم از اینکه باطل باشد یا نباشد.

از اینرو به کار آدم ساهی و غافل نیز لغو گفته می شود.حال آنکه کار چنین آدمی نه خوب است نه بد.الا اینکه ضرر آن به غیر برسد که در این صورت،مورد اختلاف است که آیا نیک است یا بد؟ وَ الَّذِینَ إِذٰا ذُکِّرُوا بِآیٰاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّوا عَلَیْهٰا صُمًّا وَ عُمْیٰاناً :هنگامی که به قرآن و ادله ای که خداوند اقامه کرده است،موعظه شوند،دقت و تأمل می کنند و همچون کران و کوران نیستند که گویی چیزی نشنیده و ندیده اند.بلکه چشم و گوش خود را باز میکنند و نفع معنوی می برند.

حسن می گوید:چه بسیار کسانی که قرآن میخوانند ولی همچون کور و کر می مانند! وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنٰا هَبْ لَنٰا مِنْ أَزْوٰاجِنٰا وَ ذُرِّیّٰاتِنٰا قُرَّهَ أَعْیُنٍ :می گویند:

پروردگارا،زنان و فرزندانی بما بده که به پرستش تو ما را شاد گردانند.در دنیا اهل صلاح باشند و در آخرت،اهل بهشت.

وَ اجْعَلْنٰا لِلْمُتَّقِینَ إِمٰاماً

:پروردگارا،ما را از کسانی قرار ده،که اهل تقوی به آنها تأسی میجویند.

ممکن است که منظور این باشد که پروردگارا،اهل تقوی را پیشوای ما قرار ده.

بنا بر این آیه شریفه در اصل بوده است:«و اجعل المتقین لنا اماما» أُوْلٰئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَهَ بِمٰا صَبَرُوا :مردمی که این اوصاف را دارند،پاداششان در درجۀ اعلای بهشت است.بخاطر اینکه به طاعت خدا و رسول و سختی های دنیا صبر کرده اند.

اصل غرفه،بنائی است که روی بنای دیگری ساخته شده است.برخی گویند:

غرفه،نام بالاترین منزلهای بهشت است.هم چنان که در دنیا نیز غرفه بالاترین مسکن است.

ص :230

وَ یُلَقَّوْنَ فِیهٰا تَحِیَّهً وَ سَلاٰماً

:فرشتگان در بهشت آنها را به سخنان سرور- آمیز و نوید به پاداش عظیم،ملاقات می کنند.

خٰالِدِینَ فِیهٰا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقٰاماً

:آنان در بهشت که جایگاهی نیکو و پسندیده است،جاودانی هستند و گرفتار مرگ و زوال نمیشوند.

قُلْ مٰا یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لاٰ دُعٰاؤُکُمْ

:بگو:اگر بخاطر دعوت شما به اسلام نبود، خداوند توجهی و عنایتی به شما نداشت.بدیهی است که چیزی که مورد توجه و عنایت نباشد،وجود و عدمش یکسان است.

مقصود این است که به مشرکین گفته شود که نیکی و بدی ایشان سود و زیانی برای خداوند ندارد تا خدا بخاطر سود و زیان خود ایشان را دعوت بدین کند.

بلکه این مقتضای حکمت است که خداوند بندگان خود را بوسیلۀ پیامبران دعوت به دین کند.

ممکن است منظور این باشد که اگر دعا و عبادت شما نبود،خداوند به شما عنایت و توجهی نداشت. یعنی کسی که عبادت نکند،پیش خدا قدر و منزلتی ندارد.

یزید بن معاویه عجلی از امام باقر(ع)می پرسد:قرائت افضل است یا دعای بسیار؟می فرماید:دعای بسیار بهتر است و همین آیه را می خواند.

فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزٰاماً

:شما مردم مکه،دعوت خدا و پیغمبر را تکذیب کردید و دیری نمی پاید که کیفر آن دامنگیر شما خواهد شد.

برخی گویند:منظور این است که این تکذیب شما دامنگیر شما خواهد شد و راه توبه را به روی شما می بندد.

برخی گویند:منظور کشته شدن در جنگ بدر یا عذاب آخرت است.

ص :231

قرائت و مقصود 71 نظم آیات 73 آیه(91 تا 100)74 ترجمه،قرائت،لغت و اعراب 75 مقصود 76 آیه(101 تا 110)81 ترجمه،قرائت،لغت و اعراب 82 مقصود 83 آیه(111 تا 118)و ترجمه 87 قرائت،اعراب و مقصود 88 سوره النور عدد آیات،فضیلت و تفسیر سوره 92 آیه(1 تا 3)و ترجمه 93 قرائت،لغت و مقصود 94 آیه(4-5)،ترجمه،اعراب و مقصود 98 آیه(6 تا 10)و ترجمه 101 قرائت و شأن نزول 102 مقصود 104 آیه(11 تا 15)106 ترجمه،قرائت و شأن نزول 107 مقصود 109 آیه(16 تا 20)و ترجمه 112 مقصود 113 نظم آیات 114 آیه(21 تا 25)115 ترجمه،قرائت و شأن نزول 116 مقصود 117 نظم آیات 119 آیه(26 تا 29)و ترجمه 120 لغت و مقصود 121 نظم آیات 124 آیه(30 تا 31)125 ترجمه،قرائت،لغت،اعراب و مقصود 126 آیه(32 تا 34)و ترجمه 130 اعراب و مقصود 131 آیه(35 تا 38)136 ترجمه،قرائت و اعراب 137 مقصود 138 نظم آیات 145 آیه(39-40)و ترجمه 146 قرائت،لغت و مقصود 147 آیه(41 تا 46)ترجمه،قرائت و لغت 149 اعراب و مقصود 151 آیه(47 تا 52)و ترجمه 155 قرائت،لغت و شأن نزول 156 مقصود 157 نظم آیات 159 آیه(53 تا 55)و ترجمه 160 قرائت،اعراب و مقصود 161 آیه(56-57)ترجمه،قرائت و مقصود 165 آیه(58 تا 60)166 ترجمه،قرائت و مقصود 167 آیه(61)و ترجمه 170 قرائت و مقصود 171 آیه(62 تا 64)و ترجمه 175 لغت،اعراب و مقصود 176 سوره الفرقان عدد آیات،فضیلت و تفسیر سوره 179

ص :233

آیه(1 تا 6)180 آیه(7 تا 10)و ترجمه 181 قرائت،اعراب و مقصود 182 آیه(11 تا 18)186 آیه(19-20)و ترجمه(جزء نوزدهم)187 قرائت،لغت،اعراب و مقصود 188 آیه 21 تا 29 193 آیه 30،ترجمه،قرائت و لغت 194 اعراب و شأن نزول 195 مقصود 196 آیه 31 تا 37 201 آیه 38 تا 40،ترجمه و لغت 202 اعراب و مقصود 203 آیه 41 تا 48 207 آیه 49 تا 50،ترجمه و لغت 208 اعراب و مقصود 209 آیه 51 تا 58 213 آیه 59 و 60،ترجمه،قرائت و لغت 214 اعراب و مقصود 215 نظم آیات 218 آیه 61 تا 68 219 آیه 69 و 70،ترجمه و قرائت 220 لغت،اعراب و مقصود 221 آیه 71 تا 77 و ترجمه 227 قرائت،لغت و مقصود 228 فهرست 232

ص :234

ص :235

ص :236