آزموده ها جلد 8

مشخصات كتاب

نام كتاب: آزموده ها

نويسنده: معاونت امور روحانيون

موضوع: مرجع

زبان: فارسى

ناشر: نشر مشعر

ص:1

اشاره

ص:2

آزموده ها (8) - نگاهى به تجربيات و نيازهاى روحانيون در حج و عمره

مقدمه

تبليغ دين و آموزه هاى وحيانى، اساسى ترين رسالت روحانيون و حوزه هاى علميه است.

راهى كه انبياء و اوصياء الهى (عليهم السلام) به اذن الله تعالى بر بندگان گشودند، بعدها به دست پر توان حوزه ها و طالبان علوم دينى سپرده شد.

بازخوانى و توجه به همين حقيقت ساده و مختصر، براى همه مبلّغان و طالبان علوم دينى مباهات آميز و در عين حال مسؤوليت آور است.

مباهات آميز از آن جهت كه خداوند متعال در ادامه راهى كه انبياء و اوصياء بزرگ الهى، سلسله جنبان آن بوده اند، طالبان علوم دينى را برگزيد و لباس فاخر و آسمانى پاسدارى و تبليغ دين خود را بر آنان پوشاند.

چگونه مى توان ابتهاج و سُرورى را كه از تفهّم و تصور مكرر اين معنا، براى طالبان و مبلغان دينى به دست مى آيد، كتمان كرد.

و چگونه مى توان مراتب شكر و سپاس الهى را براى اين توفيق بزرگ به جا آورد!

اين جامه فاخر، امّا مسؤوليت هاى سنگينى نيز به دنبال دارد.

اينجا، كارفرما خدا است كه دين خود را به عنوان ارزشمندترين، گرانسنگ ترين و مقدس ترين دردانه هستى، به تو، به امانت داده است و با تو همان كند كه با رسولش كرد.

نه مى توان او را دور زد و نه اهل مماشات و مداهنه است و مگر مى شود كه اهل تسامح بود، آن هم در امرى كه سرنوشت و سرانجام انسانى و جوامع انسانى را رقم مى زند.

در اين وضعيت خوف و رجا، نخست پرسشى كه مبلغ دينى را به خود مشغول مى كند؟ اين است كه" چه بايد كرد".

اگر چه پاسخ تفصيلى به اين سؤال، مجال واسعى را مى طلبد.

عجالتاً دو راه مطمئن را مى توان توصيه كرد: نخست، آشنايى با سيره و سنت نبوى (ص) در تبليغ دين و التزام عملى به آن؛ و دوم، آگاهى از تجارب ارزشمند تبليغى مبلغان و عوامل موفقيت يا عدم توفيق آنان.

اين شماره از آزموده ها، در همين مسير گام بر مى دارد.

در يك بخش به سيره تبليغ حضرت رسول اعظم (ص) پرداخته و در بخش ديگر به توصيه ها و تجارب تبليغى روحانيون اعزامى به حج 84 اشاره دارد.

شايان ذكر است كه كميته تدوين معاونت امور روحانيون به منظور ماندگارسازى و ترويج و تعميق فرهنگ و معارف حج، طرح" ره آورد سفر حج" را براى دومين سال پياپى، در سال 1384 نيز برگزار كرد.

سال گذشته در جلسه عمومى روحانيون حج، با تقديم برگه ثبت ره آورد و آيين نامه نگارش آن، از روحانيون و معين هاى محترم كاروان ها خواسته شد، ره آورد سفر خود را در سه بخش مستقل (خاطرات، شبهات، توصيه ها و تجربه ها) نوشته و همراه با دفترچه كنترل اعمال به معاونت امور روحانيون ارسال نمايند.

ص:3

خوشبختانه دومين دوره، مانند دوره اول، با استقبال روحانيون مواجه شد و بيش از 1100 اثر به معاونت امور روحانيون رسيد.

اين آثار پس از جداسازى، طبقه بندى و تايپ و تصحيح، به پايگاه اطلاع رسانى معاونت وارد شد.

در مرحله بعد، مجموعه اطلاعات جمع آورى شده براى بررسى، پردازش و بازنويسى در اختيار گروهى از نويسندگان، مؤلفان و فضلاى حوزه قرار گرفت و در نتيجه مجموعه اى سه جلدى با عنوان" ره آورد سفر حج" براى انتشار آماده شد.

از اين مجموعه سه گانه، يكى هم" پيام هاى ماندگار" است كه بر مبناى توصيه ها و تجارب ارسالى روحانيون حج 84 و با قلم روان و شيواى محقق و نويسنده ارجمند، حجت الاسلام و المسلمين حميد نگارش، تدوين شده است.

جا دارد همين جا از پى گيرى ها و تلاشهاى خستگى ناپذير كميته تدوين، در برگزارى مطلوبِ اولين و دومين دوره ره آورد سفر حج و نيز از اهتمام و نغز انديشى نويسنده محترم، تجليل و تقدير به عمل آيد.

فرصت را مغتنم مى شماريم و از همه روحانيون و معين هاى محترم كاروان هاى حج، براى مشاركت فعال در طرح ره آورد سفر حج در سال جارى دعوت مى كنيم.

منظور از مشاركت فعال، اهتمام روحانيون كاروان هاى حج به نوشتن دقيق و مستند خاطرات، تجارب و توصيه هايى است كه آگاهى از آنها را بويژه براى ديگر روحانيون حج، مفيد و ضرورى مى دانند.

بى شك اين رويكرد، معلومات ارزشمند روحانيون را از حصارهاى فردى و ذهنى خارج كرده و با عبور از مرزهاى زمانى و جغرافيايى، امكان انتقال و بهره ورى را براى ديگر ملت ها و فرهنگ ها و نسل هاى آينده فراهم مى آورد.

در پايان اين فراز، ضمن آرزوى توفيق روزافزون براى كليه عوامل و خدمتگزاران حج و حاجيان، توجه روحانيون محترم را به چند نكته جلب مى كنيم:

- نقطه نظرات انتقادى، اصلاحى و تكميلى خود را پيرامون اين شماره از آزمون ها، به نحو مقتضى براى معاونت ارسال فرماييد.

- در ثبت و نگارش ره آورد سفر حج امسال و سالهاى بعد، از تكرار و بازگويى نكاتى كه در اين شماره يا شماره هاى پيشين آمده است، خوددارى فرماييد و صرفاً به ذكر مطالب و نكته هاى بديع، بسنده كنيد.

- تجارب و توصيه هاى جديد و كاربردى خود را در مورد انجام صحيح و كامل اعمال و مناسك حج، تدوين و بعد از موسم ارسال فرماييد.

- براى اطلاعات بيشتر درباره نحوه نوشتن ره آورد سفر حج و چارچوب ها و ضوابط آن، حتما به آيين نامه طرح كه همراه با دفترچه آزمون غيرحضورى تقديم شده است مراجعه و آن را دقيقاً مطالعه فرماييد.

معاونت امور روحانيون بعثه مقام معظم رهبرى

پاييز 85

ص:4

اسلام برترين پيام آسمانى را براى سعادت آدمى به ارمغان آورده است.

پيامى كه توانست در مدتى كوتاه، دلهاى مشتاقِ راه حق و حقيقت را به سوى خود جذب نمايد.

اسلام به همّت نبى اكرم حضرت محمد (ص) در سرزمين حجاز ظهور يافت.

سرزمين سوخته اى كه نشانى از تمدن و فرهنگ در خود نداشت.

اهل آن به تجاوز و غارت تفاخر مى كردند، حق و حقوق، بر مدار قدرت بود.

اما در همين سرزمين انسان هايى سر بر آوردند كه زمينه را براى پيدايش تمدن بزرگ فراهم كردند.

پرسش اين است كه چگونه پيامبر توانست در مدتى كوتاه و با كمترين امكانات از يك جامعه بدوى و جاهلى يك جامعه آرمانى، عدالت خواه و اسلامى بسازد؟ چطور مردم از منزل نفس، رهانيده شده و به سوى حق سوق پيدا كردند.

از خود رها شده و به خدا رسيدند.

فرضيه مورد آزمون نوشتار اين است كه نبى مكرّم اسلام، در جريان حركت دادن مردم به سوى خداوند از راهكارهاى تبليغى خاص استفاده كردند.

در اين راهكارهاى تبليغى خاص، مخاطب پيامبران، قلبها و دلهاى مردم بوده، به گونه اى كه پيام در دلها نفوذ كرده و قلبها را به تسخير خود درمى آورد.

حلم و بردارى، عفو و گذشت، شرح صدر، تواضع و ... نمونه هاى رفتارى است كه در مدلِ تبليغى پيامبر اكرم (ص) به چشم مى خورد.

امروز هم اگر ما بتوانيم رويكرد پيامبرانه، در تبليغ داشته باشيم، مى توانيم منشاء تحولات اساسى باشيم.

هم چنانكه امام خمينى (قدس سره) با تأسى به رويكرد پيامبرانه، منشاء تحولى عظيم در احياى هويت دينى شد.

با وجود آنكه در امر تبليغ، تحولات چشمگير رخ داده است، ولى روش پيامبرانه همچنان پيشرو همگان است، چه اينكه در اين رويكرد مخاطبان به حيات معنوى و پويايى دعوت مى شوند.

در رويكرد پيامبرانه، دردشناسى و درمان گرى هر دو با هم وجود دارد و نجات بشر از هلاكت و عذابِ هميشگى را مورد توجه قرار مى دهد.

اين رويكرد مى كوشد دانش بخشى بشر را در دستور كار خود قرار داده و با جهل و تعصبات غلط مقابله كند.

در رويكرد پيامبرانه، بارقه هاى اميد در دلهاى آدميان زنده مى شود.

اين نوشتار مى كوشد، در بخش اول، بعضى از راهكارهاى تبليغى پيامبر را كه در بردارنده رويكرد خاص مى باشد بيان كند.

همچنين در بخش دوم، به توصيه هايى كه برگرفته از تجارب روحانيون، معينه ها و معين هاى محترم در حج سال 84 مى باشد مى پردازد.

ص:5

تعريف تبليغ

تبليغ از ريشه بلغ به معانى: رسانيدن و رسانيدن پيام مى باشد.

واژه پروپاگاندا، امروزه در زبان انگليسى، معادل تبليغ و به معناى تحت تأثير قرار دادن ديگران مى باشد.

واژه تبليغ، گوياى رساندن پيام به صورت صحيح مى باشد و واژه هاى هم خانواده آن نيز در قرآن و كتب روائى، زياد استعمال شده است؛ به عنوان مثال درباره پيامبران مى فرمايد: «ما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ».

مفهوم تبليغ (رساندن پيام الهى) نيز در آيات بسيارى از قرآن كريم به چشم مى خورد؛ همانند: «ادع الى سبيل ربك بالحكم والموعظة الحسنة».

تبليغ در اصطلاح، رساندن پيام به ديگرى به منظور ايجاد دگرگونى در بينش و رفتار اوست و بر سه عنصر اصلى پيام دهنده، پيام گيرنده و عنصر پيام، استوار مى باشد.

در تبليغ، تنها رسانيدن يك ايده به مخاطب مراد نمى باشد؛ بلكه اقناع يا ترغيب او نيز مورد نظر است.

پس بايد كوشيد تا با شفاف سازى پيام، مخاطب را از طريق سبك ها و ابزارهاى گوناگون، قانع ساخته و به هدف خود مايل كرد.

شاخص هاى تبليغ دينى

تبليغ دين، داراى شاخص هاى مهمى مى باشد كه به واسطه آن، سمت و سوى تبليغ روشن مى شود.

برخى از اين شاخص ها عبارتند از:

1- دعوت به توحيد، بندگى خدا و اجتناب از طاغوت:

وَلَقَدْ بَعَثْنا فِى كُلِ امةٍ رسولا انِ اعْبُدوا الله وَاجْتَنِبُوا الطاغوت

2- توجه دادن به معاد

افَحَسِبْتُم انّما خَلَقْناكُمْ عَبَثا وانكم الينا لا ترجعون.

3 زنده گرداندن دلها و روح ها

يا ايها الذين آمَنُوا اسْتَجِيبُو لله وَ لِلرَسُول اذا دَعاكم لِما يُحْيِيكُم

4 نويد و هشدار

يا ايُها النَبِى انّا ارْسَلْناكَ شاهِداً وَمُبَشِراً وَ نَذِيرا وَ داعِياً الى الله باذنه و سِراجاً مُنِيرا.

تعليم وتزكيه، امر به معروف و نهى از منكر، برانگيختن فطرت و عقل، توجه دادن انسان به مقام و منزلت خويش در هستى و ترغيب به شكوفايى اين منزلت، براى رسيدن به غايت خلقت او از ديگر اهداف مهم تبليغ دين مى باشد.

ص:6

پيام گزار دينى (مبلّغ)

پيام گزار در لغت به معنى رسول، پيغام آور و مانند آن آمده است.

از منابع دينى استفاده مى شود كه پيام گزار دين، كسى است كه پيام دينى را با استفاده از روش ها و ابزارهاى مشروع به مردم مى رساند و از كسى جز خدا واهمه ندارد و اجر و پاداش كوشش هاى تبليغى خود را تنها از او انتظار دارد.

الَذِينَ يُبَلِّغُونَ رسالات الله و يخشونه و لا يخشون احَداً الا الله و كَفى بِالله حَسِيبا.

كار مبلّغ دين، هدايت انسان ها به سوى خداوند است.

از اين رو منزلت و جايگاه او بسيار مهم و ارزشمند مى باشد.

قرآن مى فرمايد: «و من احياها فكانّما احيا الناس جميعاً.

زنده گرداندن دلهاى مرده، بر عهده پيام گزاران و مبلغان دين است.

پيام گيرنده

از اركان مهم تبليغ، پيام گيرنده است كه با وجود او تبليغ، معنا پيدا مى كند.

توجه به علم و آگاهى، باورها، سن، جنس، جايگاه اجتماعى از موارد مهمى است كه در ارائه پيام به گيرندگان آن بايد توجه شود.

پيام

اعتقاد و انديشه و يا گرايشى كه پيام دهنده قصد دارد آن را به پيام گيرنده منتقل كند، ممكن است بار سياسى، اقتصادى، اخلاقى، علمى و مانند آن داشته باشد.

پيام، هر قدر از محتوا، جذابيت و كارآيى لازم و درك فرهنگ زمان برخودار باشد، اهميت بيشترى پيدا خواهد كرد.

ص:7

مراد از راهكارهاى تبليغى، راه ها و روش هايى است كه پيامبر اكرم (ص) براى تبليغ حقايق دينى از آن استفاده نموده است.

از نظر اسلام، چگونگى تبليغ دينى اهميت فراوانى دارد.

اين اهميت از اصل نيازِ دين به تبليغ، ناشى مى شود و بهره گيرى از راهكارهاى جذاب و كارآمد و به روز، نقش مهمى در تأثير تبليغ ايفا مى كند.

مقام معظم رهبرى در اين باره مى فرمايد: امروز در دنيا، در زنده ترين مسائل و علومِ مورد احتياج مردم كه در ميدان و صحنه تبادل نظر، ساعت به ساعت روش هاى نو را به كار مى بَرد، چگونه مى خواهيم حرف حق خود را به همان شيوه و روش كه در صد سال پيش داشتيم امروز در ميان بگذاريم ... بايد ابزار را به تناسب، انتخاب كرد.

ص:8

رويكرد پيامبرانه در تبليغ

پيامبر اكرم (ص) در مدتى كوتاه توانست انقلابى بزرگ در رفتار، روش، افكار مردمِ زمان خود ايجاد كند.

آن بزرگوار توانست مَن عالى و انسانى را در وجود انسان هاى عصر ديار خود زنده گرداند.

اين تحول عظيم در سايه رويكرد خاص آن بزرگوار بود، رويكردى كه مى كوشد با همه وجود، دلها و قلبها را متوجه دين گرداند.

اين رويكرد مربوط به همه پيامبران است.

استاد مطهرى مى نويسد: پيامبر خدا (ص) به معنى عام، پيام خدا را به خلق خدا ابلاغ مى كند و نيروهاى آنها را بيدار مى كند و سامان مى بخشد و به سوى خدا و آنچه رضاى خدا است؛ يعنى صلح و صفا و اصلاح طلبى و بى آزارى و آزادى از غير خدا و راستى و درستى و محبت و عدالت و ساير اخلاق حسنه دعوت مى كند و بشريت را از زنجير اطاعتِ هواى نفس و اطاعت بت ها و طاغوت ها رهايى مى بخشد ....

بنابراين رهبرى خلق و سامان بخشيدن و به حركت درآوردن نيروهاى انسانى، در جهت رضاى خدا و صلاح بشريت، لازم لاينفك پيامبرى است.

امروزه در صنعت تبليغ، تحولات عظيمى رخ داده است، ولى از آنجا كه مخاطب پيامبران در تبليغ، قلب انسان ها مى باشد، تغييرات پديد آمده در تكنولوژى تبليغ، نتوانسته است گوى سبقت را از روش انبياء بربايد.

افزون بر اينكه هيچ منافاتى بين بهره گيرى از روش پيامبرانه و استفاده از فن آورى روز نمى باشد و مى توان از ابزار تكنولوژى روز، براى رساندن پيام به دلهاى مردم استفاده بهينه نمود.

بيان راهكارها

1- استفاده از زمان و مكان مناسب

يكى از راهكارهاى مناسب جهت تبليغ دين، استفاده از زمان و مكان مناسب مى باشد.

يكى از اين مناسبت هاى مهم، مراسم حج؛ اين كنگره بين المللى است.

پيامبر اكرم (ص) از اين موقعيت به دست آمده حداكثر استفاده را جهت تبليغ دين به كار مى گرفت.

عبدالله بن كعب مى گويد: پيامبر خدا (ص) سه سالِ نخستين دوران نبوت و دعوت خود را پنهانى انجام مى داد و از سال چهارم تا ده سال در مكه، دعوت خود را علنى كرد.

در موسم حج، به سراغ حجاج در منازلشان در عكاظ، مجنه و ذى المجاز مى رفت و آنان را به دين اسلام دعوت مى كرد.

واقدى نقل مى كند: ما در مِنى، نزد جمره اولى نزديك مسجد خيف منزل داشتيم.

رسول خدا (ص) در حالى كه بر مركب خود سوار بود و زيد بن حارثه را بر ترك آن سوار كرده بود آمد، ما را دعوت به اسلام كرد.

ما شنيده بوديم كه او در موسم حج دعوت مى كند.

ربيع بن عباد گويد: من نوجوانى بودم همراه پدرم در مِنى، رسول خدا (ص) به منزلگاه قبايل عرب مى آمد و مى گفت: من پيامبر خدا هستم به سوى شما، از شما مى خواهم خدا را پرستش كنيد و براى او شريك قرار ندهيد و آنچه شريك خدا ساخته ايد به دور افكنيد و به من ايمان آوريد و مرا تصديق كنيد و در انجام رسالتى كه از خدا دارم از من دفاع نمائيد.

ص:9

ابونعيم نقل مى كند: هنگامى كه على (ع) از انصار و فضيلت و سوابق آنان سخن مى گفت، در ضمن بيانات خود اشاره كرد كه رسول خدا در اوقات حج، به دعوت قبائل مى پرداخت و كسى پاسخ نمى داد.

در مجنه و عكاظ و منى به سراغ قبائل مى رفت و هر سال كه مى گذشت، باز هم آنها را دعوت مى كرد تا آنجا كه آنان مى گفتند: وقت آن نرسيده كه از ما نوميد شوى.

تا اينكه خداى عزوجل اراده نمود، انصار اين دعوت را بپذيرند، چون اسلام را بر آنها عرضه كرد پذيرفتند و يارى كردند و .....

اينها نمونه هايى است كه تبليغ پيامبر را در عرصه حج آشكار مى نمايد.

موقعيت و تجمع بى نظير مسلمانان در هيچ مناسبتى بدين گونه تحقق پذير نمى باشد.

در اين اجتماع بين المللى مى توان با زبان هاى گوناگون، مسائل اسلام و مسلمين را مطرح و بدين وسيله به تمامى اقصى نقاط جهان رسانيد.

در واقع يكى از فلسفه هاى حج و اين كنگره بزرگ، اين است كه مسائل مربوط به امت اسلام مطرح و براى آن چاره انديشى شود (ليشهدوا منافع لهم) .

تجمعى همراه با عشق و ايمان و آمادگى روحى براى پذيرش مسائل دينى است.

تاريخ بيان مى كند كه پيامبر اكرم (ص) بارها از اين ظرفيت استفاده كرده و دعوت نخستين اسلام، اعلان برائت از مشركين، فتح مكه و رويداد بسيار مهم غديرخم در بازگشت از حجالوداع، همه نمونه هايى از اين حركت تبليغى است.

آرى، پيامبر اسلام نيك مى دانست كه حج، وحدت و انسجام مسلمين در سايه تمسك به حبل الهى، براى شكست و نابودى تمامى كفر و ظلم است.

مى دانست كه حج، مجهز شدن به سلاح توحيد، مُعزّز شدن به عزت حق و متخلّق شدن به اخلاق الهى و مفتخر شدن به كسب فضايل مادى و معنوى است.

بنابراين روحانيون محترم، در ايام حج مى توانند بيان كننده خدمات نظام و انقلاب باشند و ديدگاه هاى امام بزرگوار و رهبر انقلاب را در خصوص مسائل اساسى ايران و جهان اسلام بيان نمايند؛ همچنين مى توانند آثار اتحاد مسلمانان و يك رنگى آنان را تحت رايت اسلام، براى از بين بردن تفرقه ها و نيرنگ دشمنان تبيين كنند.

2 حلم و بردبارى

يكى از عوامل مهم در امر تبليغ و جذب دلهاى افراد به سوى اسلام، حلم و بردبارى رسول اكرم (ص) بود.

حلم، نوعى تسلط بر نفس است، به طورى كه هنگام برخورد با صحنه هاى ناراحت كننده، دچار غضب نشده و عكس العمل نشان ندهد.

راغب اصفهانى، حلم را مهار نفس و طبيعت از به هيجان در آمدن به سبب غضب مى داند.

از آنجا كه يكى از حساس ترين فرازهاى طوفان غضب، لحظه برخورد با افراد نادان است از اين رو پيشوايان اسلام، تأكيد كرده اند كه با گشاده رويى كه زيور حلم است اين حالت را از خود دور كنند.

لذا پيامبر (ص) مى فرمايد: «گشاده رويى زيور حلم و بردبارى است».

بكوشيم براى رسيدن به اهداف متعالى تبليغى خود از اين راهكار استفاده كنيم كه انسان بردبار، پيروز است.

ص:10

به نقل از پيامبر اعظم (ص) : حلم داراى آثارى همچون موفق شدن به كارهاى پسنديده، رغبت به نيكى، گذشت و مهلت دادن است.

آرى، پيامبر اسلام با صبر و بردبارى و تحمل مشقات فراوان از مردمى خالى از عواطف انسانى و فضايل اخلاقى، انسان هايى ساخت كه واجد عالى ترين مقامات انسانى شدند.

با اينكه پيامبر (ص) بارها و بارها مورد اذيت و آزار مخالفان قرار گرفت، اما در مقابل، آنان را نفرين نكرد و همواره از خداوند، هدايت آنان را خواستار بود؛ اين يك راهكار سازنده و مفيد، براى پيشبرد مقاصد تبليغى است كه مى بايست از آن سرمشق بگيريم.

انس بن مالك مى گويد: روزى يك مرد عربِ بيابان نشين، نزد پيامبر آمد، رداى ايشان را گرفت و آن را به شدت كشيد، به طورى كه اثر آن روى گردن پيامبر (ص) نمايان شد.

سپس آن عرب باديه نشين گفت: اى محمد از اموالى كه خدا در اختيار تو قرار داده است چيزى به من عطا كن، پيامبر (ص) به او نگاه كرد و لبخند زد و فرمود چيزى به او بدهند.

در روايت ديگرى از امام صادق (ع) نقل شده: روزى، خدمتكار يكى از انصار به مسجد پيامبر آمد و در حالى كه پيامبر (ص) ايستاده بودند، گوشه اى از لباس آن حضرت را گرفت.

پيامبر به او توجه نمود تا اگر كارى دارد براى او انجام دهد، ولى آن خدمتكار بدون آنكه سخنى بگويد، از مسجد بيرون رفت.

پيامبر (ص) به او چيزى نگفت و بر روى زمين نشست.

آن خدمتكار دوباره آمد و اين عمل را تا سه مرتبه تكرار كرد و در هر مرتبه پيامبر (ص) برمى خاست و سخن نمى گفت، تا مرتبه چهارم شد و وى گوشه اى از لباس آن حضرت را قطع كرد و رفت.

مردم به او گفتند: چرا پيامبر را سه مرتبه از جاى خود حركت دادى و چيزى به او نگفتى؟ حاجت تو چه بود؟ او گفت در منزل ما مريضى هست.

مرا فرستادند تا تكه اى از پيراهن او را براى شفاى مريض ببرم.

ولى من حيا كردم كه از لباس آن حضرت در حالى كه نگاه مى كند، چيزى جدا كنم، اما در مرتبه چهارم، پشت سر پيامبر (ص) به طرف من بود و من توانستم از لباس او قطعه اى جدا كنم.

آرى، پيامبر اسلام (ص) كه مظهر حلم و بردبارى است اين گونه با رفتار خود تأثيرگذارى مى كند.

براى ما مبلغان، احتمال اينكه در بعضى مواقع، عصبانى شويم وجود دارد؛ مثلا نسبت به مراجعه مكرر مخاطبان جهت پاسخگويى به مسائل مختلف، چقدر خوب است به تأسى از پيامبر رحمت، زمينه اقبال مردم و روى آوردن آنان به اسلام ناب را بيشتر كنيم و مردم ما را امين خود بدانند.

و البته اين مسئله در موسم حج بيشتر بروز كرده و مراجعات تكرارى مردم نبايد موجب خستگى و عصبانيت ما شود و ان شاءا ... با حلم و بردبارى و سعه صدر پاسخگوى نيازهاى مردم باشيم.

3- جنگ روانى در سيره تبليغى پيامبر

جنگ روانى، استفاده دقيق و طراحى شده از تبليغات و ديگر اعمالى است كه منظور اصلى آنها تأثيرگذارى بر عقايد، احساسات، تمايلات و رفتار دشمن، گروه بى طرف و يا گروه هاى دوست است.

بنابراين، مقصود از جنگ روانى، فرايند تبليغ در راستاى تخريب روحيه دشمن و تقويت توان نيروهاى خودى در عرصه هاى مذهبى، سياسى و نظامى مى باشد.

شايان ذكر است كه با توجه به تعاليم اسلام، جنگ هاى روانى به مثبت و منفى تقسيم مى شود.

در قسم منفى سخن از امورى همچون تهمت، شايعه، دروغ پردازى، ترور، شكنجه و ... است كه اين امور از ديدگاه اسلام ممنوع مى باشد.

در بخش مثبت، امورى همانند افشاى ماهيت و ارعاب و تحقير دشمن و روحيه دادن به نيروهاى مؤمن مطرح است كه مراد ما از جنگ روانى به عنوان يك راهكار، قسمت اخير مى باشد.

خداوند در قرآن به شيوه هاى مثبت جنگ روانى، مانند تحقير دشمن، ايجاد ترس در دل آنان، روحيه دادن به مسلمانان، مبارزه با شايعه و ... اشاره دارد؛ به عنوان مثال پس از شكست مسلمانان در جنگ احد، بدر، مشركان مكه، هم پيمان شدند تا در اقدامى هماهنگ مسلمانان را به كلى از ميان بردارند.

اما خداوند متعال با نزول آيه «قُل لِلَّذِينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ» روحيه آنان را در هم ريخت.

«به كافران بگو، به زودى شكست مى خورند و در روز قيامت به جهنم رهسپار خواهيد شد و چه بد جايگاهى است.

پس از نزول اين آيه، طولى نكشيد كه يهوديان مدينه و بت پرستان مكه شكست خوردند.

رسول گرامى اسلام (ص) نيز در رويارويى نظامى با دشمن، بارها از عمليات روانى مثبت استفاده كرده است؛ به عنوان مثال همين كه متوجه شد دشمن قصد حمله به مدينه را دارد، به سوى دشمن مى شتافت و با امداد از غيب، گاهى شكست دشمن و پيروزى مسلمانان را پيشگوئى مى نمود.

چند ساعتى از شكست مسلمانان در احد نگذشته بود كه پيامبر اكرم (ص) متوجه شد دشمن از ميان راه برگشته و با حمله به مدينه مى خواهد كار را يكسره كند.

حضرت دستور آماده باش داد و مسلمانان با بدن هاى زخمى به سوى دشمن حركت مى كردند.

چون به حمراء الاسد رسيدند، پيامبر دستور داد افراد در طول روز هيزم جمع كنند و چون شب فرا رسيد در پانصد نقطه آتش افروخت.

سرانجام خبر آمادگى سپاهيان اسلام و تصور نيروى زياد، بر اثر آتش هايى كه افروخته شد، دشمن را از تعرض بازداشت.

بنابراين از روش هايى كه همواره دشمنان در مقابل پيام آوران الهى جهت ايجاد شك و دودلى و مانند آن به كار مى بردند، پيامبر با روش مناسب نه تنها توطئه آنان را خنثى مى نمود، بلكه توانست رعب و وحشت را به اردوگاه دشمن هدايت نمايد.

اكنون به لحاظ اهميت جنگ روانى، بايسته است شما پيام گزاران به چند نكته توجه داشته باشيد.

سعى كنيد اهداف دشمن را در عمليات هاى روانى بشناسيد و با آن مقابله كنيد.

2 دشمن در عمليات هاى روانى معمولًا منافقانه وارد عمل و اقدام به مردم فريبى مى كند.

سعى كنيم چهره او و عواملش را به مردم معرفى كنيم.

امروز آمريكا و بعضى از متحدان اروپايى از اين حربه استفاده هاى ناروايى كرده اند، لازم است مردم را در اين باره آگاه سازيم.

يكى از مهمترين شگردهاى دشمن، ايجاد يأس و بدبينى در ميان مردم است.

بكوشيم مردم را اميدوار كرده و به خوبى ها و كارهاى مثبت انجام شده توجه دهيم.

ص:11

سعى كنيم هرچه بيشتر، ايمان به خدا و امدادهاى غيبى را در مردم تقويت كنيم.

5- شگردهاى جنگ روانى دشمن را براى مردم بر ملا سازيم.

در جهان امروز هر قدر آگاهى ملت ها بيشتر شود، زمينه خيانت ها و سوء استفاده ها و جنايت ها كم رنگ تر مى شود.

امروزه ملت هاى دنيا پى برده اند كه سبب بسيارى از مشكلات و نابسامانى ها به آمريكا و هم پيمانان او برمى گردد، بايد اين نوع آگاهى ها تقويت شوند.

4- تبليغ الگوئى

قرآن در موارد زيادى بر تبليغ به روش الگوئى، تأكيد كرده است.

ذكر داستان هاى پيامبران و زنانى همچون مريم و آسيه، همگى در راستاى ارائه الگوهاى پسنديده و بيان داستان هاى قابيل، فرعون، همسران نوح و لوط، براى نشان دادن الگوهاى ناپسند است.

يك مكتب تربيتى هر چند از تعاليم ممتاز و ايده آلى برخوردار باشد، اما مادامى كه الگويى را به عنوان نمونه ارائه نكرده است، موفقيت چندانى نخواهد داشت.

در مكتب اسلام، ارائه الگوها همراه با دستورالعمل ها و تعاليم ممتاز، قول و فعل را ملازم همديگر ساخته است، به گونه اى كه زمينه تأثيرپذيرى مخاطب را دو چندان كرده است.

از منظر قرآن، پيامبر اسلام حضرت محمد (ص) نسخه كامل بشريت و اسوه حسنه اى است كه تمامى رفتار و كردارش، بيانگر تعاليم مكتب مى باشد.

ويژگى هاى ايشان در خانه، اجتماع، با دوستان، برخورد با دشمنان، در جبهه و جنگ، در عبادات، در نظافت، نظم و ... زبانزد خاص و عام مى باشد و ما پيام گزاران با معرفى اين الگوى عملى مى توانيم پيام خود را به مخاطب، بهتر ابلاغ كنيم.

به خاطر داشته باشيم كه در الگودهى مسائلى همچون ظرفيت، مخاطب، تناسب و مانند آن بايد رعايت كرد.

به ياد داشته باشيم كه انسان به طور فطرى ميل به كمال دارد و مى خواهد به بالاترين درجات برسد، به همين جهت سراغ نخبگان، فرهيختگان و اسوه هاى برجسته مى گردد و چه الگويى بالاتر از پيامبرانى كه در همه ابعاد زندگى مى توانند سرمشق باشند.

بكوشيم با معرفى الگوهاى بزرگ، زمينه پيشرفت تعالى انسان ها را مهيا سازيم.

5- احترام به مردم

رعايت ادب و احترام به مردم از ويژگى هاى شخصيتى پيامبر اسلام مى باشد.

آن بزرگوار حتى در مقام دعوت و تبليغ دين خدا در برابر كافران و مشركان نيز با نهايت احترام و تواضع سخن مى گفت.

پيامبر با راهكارهاى خاص خود، همچون احترام به مردم اين زمينه را به وجود آورد؛ به عنوان مثال پيامبر (ص) احترام خاصى براى كودكان قائل بود.

انس بن مالك نقل مى كند: كه رسول خدا (ص) وقتى كه بر كودكان مى گذشت به آنان سلام مى كرد، و در روايتى ديگر فرمود: يكى از پنج خصلتى كه تا پايان عمر، هرگز ترك نخواهم كرد، سلام كردن به كودكان است تا پس از من به صورت سنت درآيد.

احترام به طبقات مختلف در سر لوحه كار تبليغى پيامبر بود.

ص:12

در روايت مى خوانيم، مردى وارد مسجد شد در حالى كه پيامبر به تنهايى نشسته بود، حضرت بلند شد و جا باز كرد؛ آن شخص با كمال تعجب گفت: اى رسول خدا! جا كه بسيار است.

فرمود: حق مسلمان بر مسلمان است كه اگر ديد برادرش مى نشيند بلند شود و برايش جا باز كند.

هرگز پيامبر اسلام، خُلق و خوى مردمى و محبت به مردم را فراموش نكرد.

همانند خود مردم زندگى مى كرد.

قدرت، رفتار او را عوض نكرد.

در همه حال با مردم و از مردم بود.

عبدالله بن عمر مى گويد: از او بخشنده تر، يارى كننده تر، شجاع تر و درخشان تر كسى را نديدم.

با اينكه هيبت الهى داشت، اما با مردم خوش رفتارى مى كرد.

وقتى در جمعى مى نشست، شناخته نمى شد كه او پيامبر خداست.

6- تبليغ عملى

پيامبر اكرم (ص) با ارائه الگوى رفتارى، در زندگى شخصى و عملى خويش، مبلّغ واقعى دينى و آئين خدا گرديد.

اين عمل بسيار تأثيرگذار بود، به گونه اى كه حتى كسانى را كه افكار انحرافى در سر مى پروراندند به طرف خود جذب نمود.

شما روحانى بزرگوار، نيك مى دانيد كارآيى سخن و تبليغِ زبانى در برابر كارآيى عمل بسيار ناچيز مى باشد.

به همين جهت پيشوايان دينى ما همواره به اين امر، اهتمام داشتند.

در روايت مى خوانيم كه روزى پيامبر (ص) با جمعى نماز مى گزارد و حسين (ع) در حالى كه خردسال بود، نزديك ايشان بود.

هر گاه پيامبر به سجده مى رفت حسين (ع) مى آمد و بر پشت ايشان سوار مى شد و هر گاه رسول خدا (ص) مى خواست سر از سجده بردارد، حسين (ع) را مى گرفت و در كنارش مى نهاد و وقتى به سجده مى رفت حسين (ع) مجدداً بر پشت او سوار مى شد.

او پيوسته چنين مى كرد تا آنكه پيامبر (ص) از نماز فارغ شد.

در اين هنگام مرد يهودى گفت: اى محمد (ص) شما با كودكان كارى انجام مى دهيد كه ما چنين نمى كنيم.

پيامبر (ص) فرمود: اگر شما به خدا و رسولش ايمان داشته باشيد به كودكان، مهربانى مى كنيد.

مرد يهودى گفت: من به خدا و فرستاده اش ايمان آوردم.

بدين ترتيب با ديدن اين بزرگوارى از سوى پيامبر با آن عظمت و جايگاه، اسلام آورد.

عمل پيامبر (ص) باعث شد آن يهودى مسلمان شود.

اين حركت پيامبر (ص) يك راهكار مهم در تبليغ دين مى باشد؛ راهكارى كه برگرفته از آموزه هاى قرآنى مى باشد.

آنجا كه فرمود: «يا ايها الذين آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون»؛ اى كسانى كه ايمان آورديد؛ چرا چيزى مى گوييد كه در مقام عمل خلاف آن انجام مى دهيد.

در نظرگاه استاد مطهرى، يك فرق ميان مكتب انبياء و مكتب فلاسفه و حكما، اين است كه حكما اهل نظريه و تعليم و تدريس مى باشند و سر و كارشان تنها از راه زبان با افكار و ادراكات بشر است، ولى پيامبران به آنچه مى گويند قبل از آنكه از ديگران تقاضاى عمل بكنند، خودشان عمل مى كنند، و بنابراين

ص:13

تا اعماق روح بشر نفوذ مى كنند.

قلب و احساسات بشر را تحت تصرف خويش درمى آورند.

اولياى دين، مردم را با عمل خود تحت تأثير قرار مى دادند.

شما مبلغان دينى مى دانيد كه عموم مردم بويژه نسل جوان، بيشتر به عمل نگاه مى كنند تا محتواى پيامتان.

به همين جهت خداوند متعال در قرآن، مبلغان بدون عمل را مورد نكوهش قرار مى دهد و مى فرمايد: آيا مردم را به نيكى فرمان مى دهيد و خودتان را از ياد برده ايد، در حالى كه كتاب الهى را تلاوت مى كنيدآيا خرد نمى ورزيد.

(اتأمرون الناس بالبر و تنسون انفسكم و انتم تتلون الكتاب افلا تعقلون) .

در آيه ديگرى از برانگيخته شدن خشم الهى نسبت به كسانى كه سخن مى گويند و بدان جامه عمل نمى پوشانند ياد مى كند.

رسول اكرم (ص) اولين عمل كننده به سخنان خود بود.

اگر تشويق به جهاد مى كرد خود پيشاپيش همه در ميدان بود.

اگر بحث از انفاق و تعاون داشت، خود در اين زمينه نه تنها همگام مردم، بلكه پيشرو مردم بود و اگر بحث از لغو امتيازات طبقاتى داشت، خود به عنوان نمونه با بردگان مى نشست و غذا مى خورد و با اصحاب صفه به گفت وگو مى پرداخت.

خود كار مى كرد و آنگاه مردم را به كار و تلاش فرا مى خواند.

ايشان در حفر خندق به سربازان كمك مى كرد و در هيچ وضع و حالتى از همگامى با امت خوددارى نمى كرد.

7- تبليغ تدريجى

نمى توان انتظار داشت كه همه مردم به يكباره به انجام نيكى ها و ترك بديها مبادرت ورزند.

از اين رو تبليغ دين كه در راستاى تربيت دينى صورت مى گيرد، بايد به تدريج انجام شود، تا مردم طاقت تحمل آن را داشته باشند.

پيام گزاران دينى، همچون طبيب هايى هستند كه مى خواهند بيمارى هاى اخلاقى و فكرى جامعه را مداوا كنند.

پس بايد با حوصله، دقت و تأنى كار خود را انجام دهند و در صدد نباشند يك شبه ره صد ساله را طى كنند.

بايد دانست تبليغ تدريجى رمز موفقيت است و مى توان از اين طريق بسيارى از مشكلات را حل كرد.

فراموش نكنيم كه موفقيت پيامبر اسلام در سايه تبليغ تدريجى اش به دست آمد.

قرآن كريم هم در طول سالهاى پس از بعثت به تدريج بر حضرت محمد (ص) نازل گرديد تا آن حضرت نيز به تدريج بر مردم قرائت و ابلاغ فرمايد؛ چرا كه زمينه تبليغى خيلى از امور فراهم نبود كه تحريم شرب خمر و ربا از اين نمونه مى باشد.

آن بزرگوار در يك مرحله به صورت انفرادى و غير علنى مردم را به دين دعوت مى نمود.

امام صادق (ع) مى فرمايد: پس از نزول وحى، رسول خدا (ص) سيزده سال در مكه بود كه سه سال آن با دعوت پنهانى گذشت تا آنكه خدا، فرمان علنى دعوت را اعلام فرمود و پيامبر دعوت خود را آشكار كرد.

ص:14

در مرحله علنى دعوت خود را با انذار اقوام و خويشان خود آغاز كرد.

در تفسير درالمنثور چگونگى علنى شدن دعوت پيامبر را اين گونه نقل مى كند كه پيامبر (ص) بر بالاى كوه صفا ايستاد و قريش را ندا داد.

چون اجتماع نمودند، چنين فرمود: اگر به شما خبر دهم كه گروهى در پايين كوه بر ضد شما جمع شده اند، آيا مرا تصديق مى كنيد؟ گفتند: آرى تو پيش ما متهم نيستى و ما هرگز از تو دروغى نشنيده ايم.

فرمود: پس شما را به عذاب دردناك هشدار مى دهم ... ابولهب برخاست و فرياد برآورد كه همين امروز بميرى.

مردم از اطراف او پراكنده شدند و خدا اين آيه را نازل فرمود؛ «تبت يدا ابى لهب وتب».

اگر بخواهيم بهره بردارى بيشترى از فرصت ها بكنيم، بايد تبليغ خود را مرحله بندى و تدريجى پيش ببريم.

8 عفو و گذشت

عفو، محو كردن آثار گناه و زشتى و بيرون نمودن ناراحتى و كينه از دل مى باشد.

از آثار عفو، ايجاد محبت و دوستى و پيوند افراد با يكديگر مى باشد.

عفو و اغماض، باعث اصلاح نمودن افراد مى گردد.

يكى از راهكارهاى نبى مكرم اسلام (ص) ، عفو و گذشت نسبت به افراد خطاكار بود.

در اين رابطه خداوند در آيات متعددى پيامبر را به گذشت امر مى كند.

در آيه اى مى فرمايد: از پرتو رحمت الهى در برابر آنان نرم و مهربان شدى و اگر خشن و سنگدل بودى از اطراف تو پراكنده مى شدند، بنابراين آنها را عفو كن و براى آنان آمرزش بخواه.

(فيما رحم من الله لنت لهم و لو كنت فظاً غليظ القلب لانفصوا من حولك فاعف عنهم و ...) امام صادق (ع) مى فرمايد: بعد از فتح مكه، پيامبر اكرم (ص) بر كوه صفا بالا رفت و فرياد زد: بنى هاشم، فرزندان عبدالمطلب، من رسول و فرستاده پروردگار به سوى شما هستم و دلسوز شما مى باشم.

به نقل ابن اثير، از مردها در كوه صفا بيعت گرفت كه تا توان دارند مطيع خدا باشند.

عفو در جريان فتح مكه، ما را به چند نكته مهم راهنمايى مى كند:

پيامبر اكرم (ص) سعى مى كرد كه مكه را بدون جنگ و خونريزى فتح نمايد.

پيامبر بر طبق مقررات اسلامى، مى توانست مردم مكه را از بين ببرد و آنها را اسير نمايد، ولى با بزرگوارى روح و عظمت فوق العاده، همه آنها را با جمله اذهبوا فانتم الطلقاء آزاد كرد.

عفو پيامبر از كفار و مشركين سبب جذب آنان به اسلام و جلوگيرى از خونريزى و فتنه هاى زياد و كينه توزى هاى عميق شد.

4 اگر پيامبر (ص) اساس كار خود را بر گذشت وعفو نمى گذارد، مسلمان هايى كه از مشركان مكه صدمات فراوانى خورده بودند از چنين شرايطى كه قدرت به دست آورده بودند دست به انتقام مى زدند و آنچنان هرج و مرج شديدى پديد مى آمد كه مانع رشد اسلام مى گرديد.

9- در نظر گرفتن ظرفيت فكرى مخاطبان

ص:15

پيام گزارى كه مى خواهد پيامى را به گيرندگان منتقل كند، قبل از هر چيز بايد سطح علم و آگاهى آنان را مورد توجه قرار دهد.

اصولَا اگر ارسال پيام بر اساس معرفت و آگاهى پيام گيرندگان صورت نگيرد، تلاش پيام گزار در دسترسى به اهدافش بى ثمر خواهد ماند.

امام صادق (ع) مى فرمايد: هرگز رسول خدا (ص) با مردم به اندازه عمق عقل خود سخن نگفت (يعنى معيار گفتار آن بزرگوار، درجات آگاهى و معرفت مخاطبان بوده) اين راهكار از ويژگى هاى پيامبر اكرم (ص) در تبليغ دين اسلام بوده است.

امام صادق (ع) در فراز ديگرى مى فرمايد: تفاوت فهم سلمان با ديگران به اندازه اى بود كه رسول اكرم (ص) و على (ع) از اسرار علم الهى چيزهايى را به سلمان مى گفتند كه ديگران قدرت تحمل آن را نداشتند.

بنابراين، قبل از انتقال پيام، بايد از سطح آگاهى مخاطبان آگاه باشيد.

اجازه بدهيد براى عينى تر شدن موضوع مثالى بزنيم.

در مجلسى حدود پانصد مسلمان علاقه مند حضور دارند.

معلومات اكثر آنها ابتدائى، 5 درصد داراى تحصيلات دانشگاهى و 15 درصد بى سواد هستند.

شما مبلّغ بزرگوار، مى خواهيد موضوع جاودانگى انسان پس از مرگ را بيان كنيد؛ در اين حالت، بحث از تجرد نفس و بيان ادلّه فلسفى در اثبات جاودانگى انسان پس از مرگ نه تنها مناسب نمى باشد، گاه زيان آور نيز خواهد بود.

راهكار اين است كه ضمن بيان اهداف بحث، توضيح داده شود كه اسلام مرگ را نابودى نمى داند؛ بلكه انتقال از عالمى به عالم ديگر مى داند.

اينگونه پيام رسانى، همگان را بهره مند خواهد كرد وگرنه بيشتر افراد مجلس از شما هيچ گونه بهره اى نخواهند بود.

امام على (ع) درباره پيامبر (ص) مى فرمايد: پيامبر (ص) طبيبى است كه در ميان بيماران مى گردد تا دردشان را درمان كند.

داروها و مرهم هاى خود را مهيا كرده است و ابزار جراحى خويش را گداخته است تا هر زمان كه نياز افتد، آن را بر دلهاى نابينا و گوش هاى ناشنوا و زبان هاى ناگويا بگذارد.

استاد مطهرى در شرح اين حديث مى فرمايد: پيامبر ابزار و وسايلى به كار مى برد.

يك جا قدرت و ميسم (داغ) به كار مى برد يك جا مرهم.

يك جا با خشونت و صلابت رفتار مى كرد و يك جا با نرمى؛ ولى مواردش را مى شناخت.

در همه جا از اين وسايل كه بهره مى برد، در جهت بيدارى و آگاهى مردم استفاده مى كرد.

شمشير را جايى مى زد كه مردم بيدار شوند نه اينكه به خواب روند.

اخلاق را در جايى به كار مى برد كه سبب آگاهى و بيدارى مى شد.

لذا پيامبر (ص) مى فرمايد: ما پيامبران، مأموريم كه با مردم به اندازه عقلشان سخن بگوييم.

مولوى به مضمون حديث اشاره كرده و مى گويد:

پست همى گويد به اندازه عقول

عيب نبود اين بود كار رسول

ص:16

شهيد مطهرى، در توضيح حديث ادامه مى دهد كه فلاسفه همواره يك منطق و يك سطح معين، در بيان به كار مى برند.

آنها يك متاع و يك جنس، بيشتر در مغازه خود ندارند.

مشترى هاى آنها هم فقط يك طبقه هستند و اين از عجز آنهاست.

مى گويند بر سر در مدرسه معروف افلاطون (كه باغى بود در بيرون شهر آتن و نام آن باغ آكادميا بود و امروز هم به همين مناسبت مجامع علمى را آكادمى مى گويند) شعرى نوشته شده بود كه مضمونش اين بود: هر كس هندسه نخوانده به اين مدرسه وارد نشود.

اما در مكتب و روشى كه انبياء دارند، همه گونه شاگرد مى تواند استفاده كند.

همه جور متاع در آنجا هست.

هم عالى كه افلاطون بايد بيايد شاگردى كند.

و هم پايين كه به درد يك پير زن مى خورد.

بر سر در هيچ مكتب پيامبرى نوشته نشده كه هر كس مى خواهد از اينجا استفاده كند بايد فلان قدر تحصيل كرده باشد، زيرا «انا معاشر الانبياء امرنا ان نكلم الناس على قدر عقولهم».

10- جهانشمولى تبليغ

زمانى كه اسلام و قوانين اسلامى در مدينه استقرار پيدا كرد، پيامبر اكرم (ص) تصميم گرفت رسالت جهانى خود را بر همه مردم جهان عرضه بدارند.

لذا ارسال نامه به شاهان كشورهاى بزرگ و مقامات مذهبى، سياسى و رؤساى قبايل، در نواحى مختلف جزيرةالعرب در دستور كار پيامبر قرار گرفت و نامه هايى توسط فرستادگان خويش به پادشاهانى كه در دوران آن حضرت حكومت مى كردند، فرستاد كه از آن جمله مى توان به نامه هاى آن حضرت به پادشاه روم، حبشه، اسكندريه و يمامه اشاره كرد.

در تاريخ آمده است كه يكى از كارهاى مهم آن حضرت، تشكيل ديوان الرسائل يا دبيرخانه بوده و هميشه گروهى از كاتبان، نامه ها و فرمان هاى پيامبر را مى نوشتند و به وسيله پيك مى فرستادند و نامه هاى رسيده را نيز به نظر ايشان مى رساندند و اگر احتياج به ترجمه داشت ترجمه مى كردند.

اين حركت پيامبر اسلام، يك راهكار مهم در تبليغ دين به شمار مى رود، اگر قوانين دينى و آموزه هاى آن جهان شمول مى باشد، راهكارهاى تبليغاتى آن هم، بايد متناسب با آن، فرا منطقه اى باشد و پيامبر اسلام با حركت تبليغى خود اين را اثبات كرد.

استاد جعفر سبحانى مى نويسد: نامه هاى پيامبر مكرم اسلام، روشى بسيار نوين و ابتكارى در ديپلماسى بود كه هرگز بى اثر نبود، هم چنانكه مى توان آن را بهترين گواه بر قوّت ايمان آن حضرت دانست؛ زيرا كسى كه هنوز از زير فشار شكنجه قوم خود نجات نيافته و چندان نيرو و ارتشى نداشت با كمال صراحت و شجاعت، امپراطور ايران و همچنين ساير زعماء و رهبران جهان را به سوى اسلام فراخواند.

در حالى كه هنوز حتى در شبه جزيره عربستان، استقرار كافى نيافته بود و همين روش و ديپلماسى پيامبر بود كه بعضى از زمامداران را به دين اسلام متمايل ساخت.

پروفسور محمد حميد الله، استاد دانشگاه پاريس در كتاب الوثائق السياسيه 29 نامه آن حضرت و مرحوم آيت اله ميانجى در كتاب مكاتيب الرسول صورت 186 نامه از نامه هاى پيامبر را ذكر كرده اند.

ص:17

11- مردمى بودن

قرآن درباره پيامبر (ص) مى فرمايد: به يقين رسولى از خود شما به سوى تان آمد كه رنج هاى شما بر او سخت و اصرار بر هدايت شما دارد، نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است «لقد جاءكم رسول من أنفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤمنين رؤوف رحيم».

به تعبير مفسرين عبارتِ «من انفسكم» در جمله «لقد جاءكم رسول من انفسكم» اشاره به شدت ارتباط پيامبر با مردم دارد.

گويى پاره اى از جان مردم و از روح جمعى در شكل پيامبر (ص) ظاهر شده است.

به همين دليل تمام دردهاى مردم را مى داند، از مشكلات آنان آگاه است و در ناراحتى ها و غم ها با آنان شريك مى باشد.

پس از ذكر صفت «من انفسكم» به سه قسمت ديگر از صفات ممتاز پيامبر كه در تحريك عواطف اثر دارد اشاره مى كند.

اول مى گويد: «عزيز عليه ماعنتم» كه هرگونه ناراحتى و زبان و ضررى به شما برسد براى پيامبر، سخت ناراحت كننده است.

ديگر اينكه او سخت به هدايت شما علاقه مند است (حريص عليكم) و آخر اينكه مى فرمايد: «بالمؤمنين رئوف رحيم»؛ يعنى او نسبت به مؤمنان رئوف و رحيم است.

بكوشيم به تأسى از پيامبر اسلام، ارتباطى دوستانه با مردم برقرار نمائيم؛ زندگى ساده و بدون تشريفات داشته باشيم؛ هجرت و حركت به سوى مردم داشته باشيم و منتظر نباشيم تا مردم مراجعه كنند.

به همسايگان، كودكان، نوجوانان و جوانان بيشتر توجه كنيم.

خود را خدمت گزار مردم بدانيم و ديگران را براى راحتى خود به زحمت نيندازيم.

توقع نداشته باشيم كه ما بنشينيم و ديگران خدمت كنند.

بلكه از جا برخيزيم و در كارها مشاركت نماييم.

برادرى را جايگزين تفرقه ها و اختلاف ها كنيم.

همت ما ايجاد صلح و دوستى در ميان همه مردم باشد.

در كارها و تصميم گيرى ها با مردم مشورت كنيم و به رأى آنها احترام بگذاريم.

تمايلات فطرى انسان ها را در نظر بگيريم و سرانجام اينكه سبقت در سلام و احوالپرسى، دست دادن، خوشروئى، اجازه خواستن هنگام ورود به مكانى، نه تنها از اعتبار ما كاسته نخواهد شد، بلكه بر عظمت ما، در نزد مردم افزوده خواهد شد.

12 شرح صدر

اشاره

شرح صدر به معنى توسعه، توانايى و آمادگى قلب، فكر و روح آدمى در پرتو انوار و الطاف الهى براى دريافت و پذيرش حقايق و معارف دينى و تحمل و شكيبايى در برابر ناملايمات و مشكلات تبليغ دين است.

روايت شده است كه پس از اينكه رسول گرامى اسلام، آيه شريفه «فمن يرد الله ان يهديه يشرح صدره للاسلام» ... را تلاوت فرمود از ايشان پرسيدند: معنى شرح صدر چيست؟ فرمود، نورى است كه در قلب آدمى تابانده مى شود و در اثر آن، قلب وسعت (آمادگى براى قبول حق) مى يابد.

ص:18

در حديث مى خوانيم كه پيامبر (ص) ، فرمود: بيشترين دعاى من و دعاى پيامبران پيش از من در عرفه اين دعاست: خدايا در دلم و گوشم و چشمم نور قرار بده، خدايا به من شرح صدر بده و كارم را آسان كن.

آثار و نشانه هاى شرح صدر

12/ 1- اگر فردى از موهبت شرح صدر بهره مند باشد، براى از دست دادن امكانات مادى، موقعيت سياسى اجتماعى، پست و مقام، دلتنگ و اندوهگين نمى شود و پاداش هاى بى پايان الهى و سراى جاويد آخرت را فراروى خود مى بيند.

از رسول خدا (ص) پرسيدند: نشانه شرح صدر چيست؟ فرمود: روى گردانى از خانه فريب (دنيا) به سراى جاودانگى (آخرت) و مهيا شدن براى مرگ، پيش از آنكه فرا رسد.

12/ 2- خشونت و بى ادبى مخاطبان ناآگاه، نبايد مبلّغ را آزرده خاطر و خشمگين سازد.

در اين مورد مى توان به سعه صدر پيامبر بزرگوار اسلام (ص) در پاسخ به پرسش هاى توأم با خشونت ضمان بن ثعلبه، فرستاده بنى سعد بن بكر و در نهايت، مسلمان شدن او و قبيله اش اشاره نمود.

12/ 3- در نفرين و مجازات مخالفان شتاب نمى ورزيد.

خداى مهربان به رسول اكرم (ص) مى فرمايد: «فاصبر لحكم ربك و لاتكن كصاحب الحوت».

صبركن و منتظر فرمان پروردگارت باش و مانند صاحب ماهى (يونس) مباش كه در تقاضاى مجازات قومش عجله كرد و گرفتار مجازات ترك اولى شد.

از اين رو آن حضرت هنگام مواجهه با آزار و اذيت مردم، به جاى نفرين و گلايه براى آنها دعا مى كرد: «اللهم اهد قومى فانهم لا يعلمون».

پروردگارا ملّتم را هدايت فرما كه نادانند.

چگونه شرح صدر يابيم؟ شرح صدر موهبتى است كه از سوى آفريدگار حكيم و مهربان به كسانى كه با ايمان و عمل صالح، مقدمه دريافت نعمت بزرگ را در خود ايجاد كرده اند عطا مى شود.

از جمله عوامل شرح صدر مى توان به خودسازى، پرهيز از گناه، ياد خدا و ارتباط مداوم با دانشمندان و علما صالح ذكر نمود.

13- تبشير و انذار

تشويق، به معنى برانگيختن، به شوق درآوردن و راغب نمودن و تنبيه، به معنى بيدار نمودن و آگاهى دادن است.

قرآن از واژه تبشير و انذار استفاده مى نمايد و درباره پيامبر اكرم (ص) مى فرمايد: ما تو را مبشّر و نويد دهنده فرستاديم.

تشويق و تبشير موجب ترويج ارزش ها و حركت به سوى تكامل است.

با تشويق مى توان، اراده و روحيه افراد را قوى نمود.

همچنان كه تنبّه، براى پيشگيرى و درمان بسيارى از ناهنجارى ها راهگشاست.

ص:19

با تشويق مى توان ارزش هاى دين را در دلها تثبيت كرد و با تنبّه دادن به افراد خطاركار، آنان را متوجه عادت هاى زشت و ناپسندشان نمود و به آنها فهماند كه بايد دست از عملشان بردارند؛ وگرنه سرنوشت شومى در انتظار آنان مى باشد.

استاد مطهرى مى فرمايد: تبشير و انذار، هيچ كدام به تنهايى كافى نمى باشد.

تبشير شرط لازم هست، ولى شرط كافى نمى باشد.

انذار هم شرط لازم هست، ولى شرط كافى نيست.

در دعوت به تبليغ دين هر دو ركن بايد باشد.

اشتباه است اگر مبلغ تنها تكيه اش روى انذارها باشد و بلكه جانب تبشير بايد بچربد و شايد به همين دليل است كه قرآن كريم تبشير را مقدم مى دارد.

در قرآن كريم و سيره معصومين، هم تشويق مطرح شده و هم تنبيه.

به عنوان نمونه، قرآن به رسول گرامى اسلام مى فرمايد: مؤمنان را به جنگ با دشمن تشويق كن و هنگامى كه زكاتشان را مى پردازند بر آنان درود فرست و برايشان دعا كن.

و يا به عنوان تنبيه مى فرمايد: از جاهلان روى بگردان و در مسجد منافقان به عبادت نپرداز.

از مهمترين بشارت هاى پيامبر كه خطاب به مشركان براى پذيرش اسلام مى باشد، شعار بزرگ «قولوا لا اله الا الله تفلحوا» است كه سر لوحه دعوت و تبليغ پيامبر اكرم (ص) بود.

مژده به نعيم اخروى و بشارت به سعادت دنيوى، در دعوت پيامبر زياد به چشم مى خورد.

همچنين انذار و هشدار پيامبر به مشركان، نسبت به عواقب كارى در دستور كار پيامبر (ص) بود.

استاد مطهرى معتقد است، بعضى دعوت ها تنها سوق دادن نمى باشد، بلكه تنفير و نفرت ايجاد كردن و فرار دادن است.

ايشان معتقد است، بسيارى از اوقات، پدر و مادرها يا بعضى از معلمان، كارى مى كنند كه در روح بچه حالت تنفّر و گريز از مدرسه ايجاد مى شود.

طبق سيره ابن هشام، پيامبر وقتى معاذ بن جبل را براى تبليغ مردم يمن به يمن فرستاد، به او چنين توصيه كردند: يا معاذ بشر و لاتنفر.

يسر و لاتعسر.

براى تبليغ اسلام، روى اساس كارت تبشير و مژده باشد، كارى كن كه مردم مزاياى اسلام را درك كنند و از روى ميل و رغبت به اسلام گرايش پيدا كنند.

پيامبر نفرمود و لاتنذر، چون انذار جزء برنامه است كه قرآن دستور داده، بلكه فرمود: لاتنفر، كارى نكن كه مردم را از اسلام فرارى دهى و متنفر كنى.

مطلب را طورى تقرير نكن كه عكس العمل روحى مردم، فرار از اسلام باشد.

14 سازش ناپذيرى در اصول

سازش ناپذيرى در اصول، به معنى داشتن قاطعيت، صلابت، انعطاف ناپذيرى در اصول و مبانى دين و مذهب، ارزش ها و احكام الهى و حقوق مردم است.

دشمنان خدا در طول تاريخ در پى آن بودند كه از حركت هاى الهى پيامبران، در جهت پياده شدن آموزه هاى دين جلوگيرى كنند.

در اين مسير، پيامبر (ص) نيز با مشكلات و موانع متعدد و از جمله تطميع و تهديد روبرو بود، ولى از رسالت الهى خويش كوتاه نيامد، بلكه فعاليت خويش را بيشتر و بيشتر نمود، به گونه اى كه توانست

ص:20

سرود توحيد را به گوش جهانيان برساند.

پيامبر اكرم (ص) مى فرمود: به خدا سوگند، اگر آفتاب را در دست راست من و ماه را در دست چپ من قرار دهند (يعنى فرمانروايى همه جهان را به من دهند) كه از تبليغ آيين و از هدفم دست بردارم، هرگز چنين نخواهم كرد و هدف خود را تعقيب مى كنم تا بر مشكلات پيروز شوم و به مقصد نهائى برسم و يا در راه هدف، جان سپارم.

مهمترين موردى كه لازم است به تأسى از پيامبر اسلام، پيام گزاران دينى در جهت حفظ آن استوار باشند، حفظ اصول و مبانى دين و مذهب است.

هرگز، راضى به كمترين تحريف و انحراف در باورهاى دينى، ارزشها و احكام الهى نشويد.

با كسانى كه ايمان و عقايد اسلامى را مورد تعرض قرار مى دهند، تسامح و تساهل روا مداريد.

حفظ نظام اسلامى از مهمترين واجبات شرعى است و همه بايد نسبت به آن اهتمام كامل داشته باشيم.

البته مواردى را كه سزاوار است آسان بگيريد و با گذشت باشيد، به عنوان نمونه در مسائل و حقوق شخصى، با خانواده، همكاران و مردم با مهربانى و مدارا برخورد كنيد.

در مسائل فرعى دينى، آن مواردى كه دين آسان گرفته شما نيز به خودتان و ديگران آسان بگيريد.

15 تأليف قلوب و ايجاد وحدت

مبلّغ، بايد در انجام رسالت الهى خويش در تأليف قلوب مردم و ايجاد وحدت بين آنان كوشا باشد و اين حركت را به تأسى از پيامبر اكرم (ص) وظيفه اصلى خود بشمارد.

يكى از كارهايى كه پيامبر، شايد در همان ماههاى اول ورود به مدينه انجام دادند، ايجاد اخوت بين مسلمانان بود؛ يعنى مسلمانان را با هم برادر خواند.

بدين صورت كه آنان را دو به دو با هم برادر و طبقات مختلف را در يك جهت قرار داد.

اشرافى گرى اشراف مدينه و قريش را رعايت نكرد و غلام سياهى را با يك چهره برجسته و آزاد شده اى را با يك آقازاده معروف بنى هاشم يا قريش، برادر كرد كه او با اين كار زمينه برادرى را در بين مردم ترويج داد.

بكوشيم زمينه برادرى را در ميان همه مردم و ميان همه طوايف و فِرَق ترويج كنيم.

اندكى تأمل، ما را متوجه اين نكته مى كند كه امروز ريشه بسيارى از اختلافات بين مسلمين، به دست قدرت هاى استكبارى مى باشد كه مى كوشند جايگاه وحدت دينى را در بين مردم كم رنگ كنند.

بايد بكوشيم با اين حركت، مقابله و وحدت را جايگزين آن گردانيم.

مقام معظم رهبرى در خصوص وحدت مى فرمايند: دو جهت گيرى اساسى در وحدت وجود دارد، يكى عبارت از رفع اختلافات، تناقض ها، درگيرى ها و تضادها كه از قرن ها پيش تا امروز، بين طوائف و فِرَق مسلمين وجود داشته و هميشه به ضرر آنان بوده است.

ديگر اينكه وحدت بايد در خدمت و در جهت حاكميت اسلام باشد وگرنه ارزشى ندارد.

علماى اسلام قبول دارند كه قرآن مى فرمايد: «و ما ارسلنا من رسول الا ليطاع باذن الله».

پيامبر (ص) كه نيامد نصيحتى بكند، حرفى بزند و مردم هم كار خودشان را بكنند و به او هم احترامى بگذارند؛ بلكه آمد تا مورد اطاعت قرار بگيرد؛ جامعه و زندگى را هدايت كند؛ نظام را تشكيل دهد و انسان ها را به سمت اهداف زندگى درست، پيش ببرد.

نتيجه گيرى

ص:21

با دقت در سيره عملى و تبليغى پيامبر (ص) روشن مى شود كه مبلغان در كارهاى بايسته و شايسته و پرهيز از بدى، پيشگام و جلودار باشند.

بايد باورهاى دينى و معرفتى در آنان نمونه باشد.

اخلاق معاشرتى آنان بايد در حد بسيار مطلوبى باشد، به گونه اى كه هر كس آنان را ببيند، گمشده خود را در آنان بنگرد.

مردم بايد بى اعتنايى به دنيا، آزادگى، دلسوزى وگذشت را در وجود مبلّغ ببينند.

همچنان كه بايد تواضع، شجاعت و شهامت را در وى مشاهده كنند.

آرى پيام گزار دينى آنچه را كه از دين براى مردم مى گويد، مردم همان را در عمل او ببينند.

رويكرد پيامبرانه در دهكده جهانى، بهترين روش براى دعوت مردم به دين خدا مى باشد و راهكارهاى تبليغى نبى اكرم (ص) ما را به آن رويكرد، نزديك مى كند.

بكوشيم در موسم حج با رفتار و روشى صحيح دلهاى مردم را هر چه بيشتر به سوى خدا متوجه كنيم.

ص:22

سيماى حج در قرآن

مركز عبادت

ان اول بيت وضع للناس للذى ببكّة مباركاً و هدىً للعالمين (آل عمران/ 96)

ترجمه: (همانا اولين خانه اى كه براى عبادت مردم مقرر شد، همان است كه در سرزمين مكه است و مايه بركت و هدايت همه مردم است) .

اولين خانه اى كه ساخته شد براى عبادت، همان كعبه است و از آنجا زمين گسترش يافت و همين سنگ بناى اوليه عبادت وسيله آزمايش تمام انسان ها از آدم (ع) تا آخرين نفر مى باشد و خداوند با همين سنگ هاى كعبه، همه را آزمايش مى كند.

كعبه مركز پايدارى و قيام

جعل الله الكعبة البيت الحرام قياماً للناس.

(مائده/ 97)

ترجمه: (خداوند، كعبه را وسيله اى براى استوارى و سامان بخشيدن به كار مردم قرار داد.

خانه اى پاكيزه براى طواف

ص:23

و اذ بوأنا لابراهيم مكان البيت ان لا تشرك بى شيئاً و طهر بيتى للطائفين والقائمين والركع السجود (حج/ 26) .

به خاطر بياور زمانى را كه جاى كعبه را براى ابراهيم آماده ساختيم تا خانه را بناء كند و به او گفتيم چيزى را همتاى من قرار مده و خانه ام را براى طواف كنندگان، قيام كنندگان، ركوع كنندگان و سجود كنندگان از آلودگى هاى بت ها و هر آلودگى ديگر پاك ساز.

فراخوانى به حج

و أذن فى الناس بالحج يأتوك رجالًا و على كل ضامر ياتين من كل فج عميق (حج/ 27)

ترجمه: و مردم را دعوت عمومى به حج كن تا پياده و سواره بر مركب هاى چابك از هر راه دورى به سوى تو بيايند.

بهره گيرى از منافع حج

ليشهدوا منافع لهم و يذكروا اسم الله فى ايام معلومات

ترجمه: تا شاهد منافع گوناگون خويش (در اين برنامه) باشند و در ايام معينى نام خدا را ببرند.

اين دعوت عمومى به حج را نيز پيامبر در مدينه در سال دهم هجرت دستور دادند و مؤذنين با بلندترين صدا، مردم را براى حج همراه پيامبر فراخواندند.

پيامبر اكرم (ص) در همان سال دهم هجرت، به محض ورود به مكه هدف اصلى از حج را اعلام مى دارد و از جانشين بر حقش مى خواهد تا اين ندا را به گوش جهانيان برساند.

بيزارى از مشركان

براءة من الله و رسوله الى الذين عاهدتم من المشركين (توبه/ 1)

ترجمه: (اين آيات) اعلام جدايى و بيزارى و برائتى است از سوى خدا و پيامبرش، نسبت به مشركانى كه با آنان پيمان بسته ايد.

) با وحى و نزول اين آيات و اعلان آن به همه، بدين وسيله برائت از مشركان اعلان و لغو كليه پيمان ها گرديد و نيز شركت مشركان در حج و ورودشان به خانه خدا از سال بعد ممنوع شد.

اذان من الله و رسوله الى الناس يوم الحج الاكبر ان الله برى من المشركين و رسوله (توبه/ 3)

ترجمه: اعلامى است از سوى خدا و پيامبرش به مردم در روز حج اكبر (عيد قربان يا روز عرفه) كه خدا و رسولش از مشركان بيزارند.

ص:24

نماز طواف

و اذ جعلنا البيت مثابة للناس و امناً واتخذوا من مقام ابراهيم مصلى و عهد الى ابراهيم و اسماعيل ان طهرا بيتى للطائفين و العاكفين و الركع السجود.

(بقره/ 125)

ترجمه: و به ياد آور هنگامى كه خانه كعبه را محل رجوع و اجتماع و مركز امن براى مردم قرار داديم و گفتيم از مقام ابراهيم، جايگاهى براى نماز انتخاب كنيد و به ابراهيم و اسماعيل تكليف كرديم كه خانه مرا براى طواف كنندگان و معتكفان و راكعان و ساجدان پاك و پاكيزه كنند.

قربانى

يذكروا اسم الله فى ايام معلومات على ما زرقهم من بهيمة الانعام فكلوا منها و اطعموا البائس الفقير.

(حج/ 29)

ترجمه: و نام خدا را ببرند در روزهاى معلوم (ايام تشريق) بر آنچه روزيشان داده است از دامهاى چهار پا، پس بخوريد از آن و به فقيران و نيازمندان نيز بدهيد.

و نيز مى فرمايد:

و البدن جعلناهالكم من شعائر الله لكم فيها خير فاذكروا اسم الله عليها صوّاف.

(حج/ 36)

ترجمه: قربانى كردن شترهاى چاق را براى شما از شعائر الهى قرار داديم.

در آنها براى شما خير است و هنگام قربانى نام خدا را بر شتران وقتى ايستاده اند ببريد.

وقوف

و چه زيباست آنگاه كه از عرفات و مشعر و جايگاه آن سخن مى گويد.

فاذا افضتم من عرفات فاذكروا الله عند المشعر الحرام و اذكروه كما هداكم (بقره/ 198)

ترجمه: چون از عرفات كوچ كرديد خدا را در مشعر الحرام ياد كنيد و او را ياد كنيد كه شما را هدايت كرد.

ياد خداوند در عرفات براى پاك گردانيدن بندگانش.

چنانچه در روايت آمده: خداوند، غروب عرفه، تمام گناهان زائران خانه خود را مى بخشد.

آيه بعد مى افزايد:

ثم افيضوا من حيث افاض الناس واستغفروا الله، ان الله غفور رحيم (بقره/ 199) .

ص:25

ترجمه: سپس از همان جا كه مردم كوچ مى كنند، كوچ كنيد و از خداوند طلب آمرزش نمائيد كه خداوند آمرزنده مهربان است.

در اين آيه ضمن اينكه استغفار و آمرزش طلبيدن را بهترين اعمال عرفات و مشعر مى داند اشاره به وحدت و حركت جمعى دارد و اتحاد و يك دست بودن مسلمانان در اين اعمال كه كنگره جهانى است مد نظر مى باشد.

پس از بازگشت از منى، اعمال مكه است كه با طواف آغاز مى شود.

قرآن در اين زمينه مى فرمايد:

ثم ليقضوا تفثهم وليوفوا نذورهم و ليطّوّفوا بالبيت العتيق (حج/ 29)

ترجمه: سپس بعد از فراغت از قربانى بايد آلودگى خود را برطرف سازند و به نذرهاى خود وفا كنند و بر گرد خانه كهن و آزار كعبه طواف نمايند.

تقصير

«ليقضوا تفثهم» در واقع به تقصير اشاره دارد كه زدودن مو، ناخن و شارب است و بعد از اينكار است كه دور خانه خدا طواف مى كند.

محرمات

درباره محرمات نيز به چند آيه اشاره مى شود:

الحج اشهر معلومات فمن فرض فيهن الحج فلا رفث و لا فسوق و لا جدال فى الحج (بقره/ 197)

ترجمه: حج در ماههاى معينى است (شوال، ذى قعده، ذى حجّه) و هر كس در اين ماه، فريضه حج را ادا كند، بداند كه آميزش جنسى و دروغ و ناسزاگويى، گناه و جدال در حج روا نيست.

در آيه مذكور سه تا از محرمات آميزش فسوق و جدال مطرح گرديد.

و در آيه ذيل اشاره به يكى ديگر از محرمات دارد، چنانچه مى فرمايد:

حرم عليكم صيد البرما دمتم حرما واتقوا الله الذى اليه تحشرون (مائده/ 96)

تا زمانى كه محرم هستيد صيد صحرايى براى شما حرام است و از خداوندى كه به سوى او محشور مى شويد پروا كنيد.

سعى

يكى ديگر از اعمال مكه، سعى صفا و مروه است.

قرآن كريم آن را يكى از شعائر دينى و مذهبى مى خواند و مى فرمايد:

ص:26

ان الصفا و المروة من شعائر الله فمن حج البيت او اعتمر فلا جناح عليه ان يطوف بهما و من تطوّع خيرا فان الله شاكر عليم (بقره/ 158)

همانا صفا و مروه از شعائر خداست.

پس هر كه حج خانه خدا و يا عمره به جاى آورد، مانعى ندارد كه بين صفا و مروه طواف كند و افزون بر واجبات، هر كس داوطلبانه كار خيرى انجام دهد، همانا خداوند سپاسگزار و داناست.

يكى ديگر از اعمال سعى صفا و مروه است، مكانى كه هاجر در پى يافتن آب براى فرزندش هفت بار اين مسير را طى كرد.

امام صادق (ع) مى فرمايد: در روى زمين، مكانى بهتر از ميان اين دو كوه وجود ندارد؛ زيرا هر متكبرى در آنجا سر برهنه و پا برهنه و كفن پوشيده بدون هيچ امتياز و نشانه اى بايد مسافت بين دو كوه را طى كند.

گاهى با دويدن و گاهى با رفتن.

كوه صفا علاوه بر اينها، خاطره هايى از دعوت پيامبر اسلام دارد كه چگونه كفار مكه را به توحيد فرا مى خواند و آنها گوش نمى دادند.

تماميّت حج

قال الباقر (ع) : تمام الحج لقاءُ الامام.

امام باقر (ع) مى فرمايد: تماميت حج، به ملاقات كردن با امام است.

قال الصادق (ع) فى قوله تعالى (ليقضوا تفثهم) : لقاء الامام.

امام صادق (ع) درباره آيه" ليقضو تفثهم" مى فرمايد: منظور ملاقات امام است.

ص:27

حج و نيت صادقه

من حج هذا البيت بنيّة صادقة و نفقه طيبه اجعله فى الرفيق الاعلى مع النبيين والصديقين و الشهداء و الصالحين: كسى كه با نيت صادق و مال حلال به حج رود، درقيامت كنار انبياء و صديقين و شهداء و صالحان خواهد بود.

حج و عمره، بازار آخرت

امام صادق (ع) مى فرمايد: الحج و العمرة سوقان من اسواق الآخرة ....

حج و عمره دو بازار آخرت است كه همه اش سود است، اگر زنده بماند بيمه خداوند است و اگر در مسير راه از دنيا برود اهل بهشت.

تأثيرات حج

ص:28

در روايت ديگرى از تأثيرات حج مى فرمايد: ان الله ليدفع بمن يحجّ من شيعتنا عمن لا يحجّ.

خداوند به خاطر حج رفتن گروهى از شيعه، قهر خود را از ديگران باز مى دارد.

خرج در راه حج

امام صادق (ع) فرمود: درهماً فى الحج افضل من الفى الف درهم فى ما سواه فى سبيل الله:

مصرف يك درهم در راه حج از دو ميليون درهم در غير حج بهتر است، اگر چه مصرف هاى ديگر هم در راه خدا باشد.

حج، آرامش بخش دلها

امام باقر (ع) مى فرمايد: الحج تسكين القلوب: حج آرامش بخش دلهاست.

توجه به زيارتِ خانه

امام صادق (ع) : عليكم بحج هذا البيت فأدمنوه فان فى ادمانكم الحج دفع مكاره الدنيا عنكم و اهوال يوم القيامة: اين خانه را پيوسته زيارت كنيد كه زيارتهاى پيوسته شما از آن، ناخوشيهاى دنيا و سختيها و هراسهاى روز رستاخيز را از شما دور مى كند.

زائر حج، مهمان خدا

امام على (ع) مى فرمايد: الحاج و المعتمر وفد الله و حق على الله تعالى ان يكرم وفده و يحبوه بالمغفرة: زائر حج و عمره، ميهمان خداست و خداوند به او آمرزش هديه مى كند.

محروميت از حج

امام صادق (ع) مى فرمايد: من اراد الحج فتهيا له فحرمه، فبذنب حرمه.

هر گاه كسى بخواهد حج رود، خود را براى اين كار آماده سازد، اما موفق به زيارت حج نشود، بداند كه به سبب گناهى از اين ثواب محروم شده است.

حج، برطرف كننده فقر

امام على (ع) مى فرمايد: و حج البيت والعمرة فانهما ينفيان الفقر و يكفّران الذنب و يوجبان الجنة: به جا آوردن حج و عمره نادارى را از بين مى برند، گناهان را پاك مى كنند و موجب رفتن به بهشت مى شوند.

حج و زيارت معصومين

ص:29

امام صادق (ع) مى فرمايد: اذا حج احدكم فليختم حجه بزيارتنا.

لان ذلك من تمام الحج.

هر گاه يكى از شما حج گزارد بايد حج خود را به ديدار از ما پايان دهد، زيرا زيارت ما جزئى از حج است.

حج و دوستى اهل بيت

امام باقر (ع) مى فرمايد: انما امر الناس: ان يأتوا هذه الاحجار فيتطوفوا بها، ثم يأتوننا فيخبرونا بولايتهم و يعرضوا علينا نصرتهم: مردم فرمان دادند كه بياييد و بر گرد اين سنگ (كعبه) طواف كنند و پس از آن نزد ما بيايند و نسبت به ما اظهار ولايت و دوستى كنند و هواداريشان را از ما اعلام نمايند.

مسعى، محل خضوع متكبران

امام صادق (ع) مى فرمايد: ما من بقعة احب الى الله تعالى من المسعى لانه يذل فيه كل جبار: هيچ جايى نزد خداى تعالى محبوبتر از مَسعى نيست، زيرا هر گردنكش و متكبرى در آنجا خوار و ذليل مى شود.

حج و خصلتهاى نيكو

امام باقر (ع) مى فرمايد: ما يعبأ بمن يوم هذا البيت اذا لم يكن فيه ثلاث خصال: ورع يحجزه عن معاصى الله تعالى، و حلم يملك به غضبه و حسن الصحابة لمن صحبه.

ترجمه: هر كس كه اين خانه را زيارت كند، اگر سه خصلت در او نباشد ارزش ندارد: ورعى كه او را از معاصى خداى تعالى بازدارد، حلمى كه با آن خشمش را مهار كند و خوشرفتارى با كسى كه با وى همنشينى و مصاحبت دارد.

حق حج بر گردن حاجى

امام سجاد (ع) مى فرمايد: حق الحج ان تعلم انه وفادة الى ربك و فرار اليه من ذنوبك و به قبول توبتك و قضاء الفرض الذى اوجبه الله عليك.

امام سجاد مى فرمايد: حق حج بر تو اين است كه بدانى به اين وسيله بر پروردگارت وارد مى شوى و از گناهانت به سوى آن مى گريزى و به وسيله آن توبه ات پذيرفته مى شود و فريضه و تكليفى را كه خدا بر تو واجب كرده است ادا مى كنى.

علت حج

امام رضا (ع) مى فرمايد: علة الحج الوفادة الى الله تعالى، و طلب الزيادة والخروج من كل ما اقترف و ليكون تائباً مما مضى مستأنفاً لما يستقبل.

علت حج، وارد شدن بر خداى تعالى است و طلب كردن ثواب بسيار و بيرون آمدن از همه گناهان گذشته و شروع كردن زندگى آينده از نو.

قبولى حج

ص:30

پيامبر اكرم (ص) مى فرمايد:

علامت قبولى حج، آن است كه انسان بعد از بازگشت از مكه دست از گناهان قبلى خود بردارد.

حج در نگاه امام صادق (ع)

قال الصادق (ع) : اذا اردت الحج فجرد قلبك لله تعالى من كل شاغل وحجاب كل حاجب وفوض امورك كلها الى خالقك وتوكل عليه فى جميع ما يظهر من حركاتك وسكناتك وسلم لقضائه وحكمه وقدره، ودع الدنيا والراحة والخلق واخرج من حقوق تلزمك من جهة المخلوقين ولا تعتمد على زادك وراحلتك واصحابك وقوتك وشبابك ومالك، مخافة ان يصيروا لك عدوا ووبالًا فان من ادعى رضا الله واعتمد على شى ء صيره عليه عدوا و وبالًا ليعلم انه ليس له قوة ولاحيلة ولا لاحد الا بعصمة الله وتوفيقه واستعد استعداد من لا يرجو الرجوع وأحسن الصحبة، وراع اوقات فرائض الله وسنن نبيه (ص) وما يجب عليك من الادب والاحتمال والصبر والشكر والشفقة والسخاء وايثار الزاد على دوام الاوقات.

ثم اغسل بماء التوبة الخالصة ذنوبك والبس كسوة الصدق والصفا والخضوع والخشوع

واحرم من كل شى ء يمنعك عن ذكر الله ويحجبك عن طاعته، ولبّ بمعنى اجابة فية زاكية لله عزوجل فى دعوتك له متمسكا بعروته الوثقى، وطف بقلبك مع الملائكة حول العرش كطوافك مع المسلمين بنفسك حول البيت.

وهرول هرولة من هواك، وتبرياً من جميع حولك وقوتك.

فاخرج من غفلتك وزلاتك بخروجك الى منى ولا تتمنّ ما لا يحل لك ولا تستحقه.

واعترف بالخطايا بعرفات، وجدد عهدك عند الله بوحدانيته.

وتقرب الى الله، ثقة بمزدلفة.

واصعد بروحك الى الملأ الاعلى بصعودك الى الجبل.

واذبح حنجرتى الهوى والطمع عند الذبيحة.

وارم الشهوات والخساسة والدناءة والذميمة عند رمى الجمرات.

و احلق العيوب الظاهرة والباطنة بحلق رأسك.

وادخل فى امان الله وكنفه وستره وكلاءته من متابعة مرادك بدخولك الحرم.

و زر البيت متحققا لتعظيم صاحبه ومعرفة جلاله وسلطانه.

واستلم الحجر رضا بقسمته وخضوعا لعزته.

وَ ودّع ما سواه بطواف الوداع.

وصفّ روحك و سرّك للقاءالله يوم تلقاه بوقوفك على الصفاء.

وكن ذامروة من الله، تقيا اوصافك عند المروة.

استقم على شروط حجّك هذ و وفاء عهدك الذى عاهدت به مع ربك واوجبته الى يوم القيامة.

امام صادق (ع) در آداب مراقبين از ابتداى حركت براى حج تا پايان اعمال و توشه راه در حج مى فرمايند:

ص:31

چون خواستى حج كنى، پيش از آنكه عزم رفتن كنى، دلت را از هر دلبستگى و مشغله اى و از هر حجابى براى خدا خالى كن همه كارهايت را به آفريدگارت واگذار در تمام حركات و سكنات به او توكل كن و سرسپرده قضا و قدر و حكم او شو با دنيا و آسايش و مردمان بدرود گوى حقوقى را كه از مردم به گردن دارى بپرداز بر توشه راه و مركب و همسفران و نيرو و جوانى و مال و دارايى خود تكيه مكن كه بيم آن مى رود اين همه دشمن و مايه وبال تو شوند؛ چرا كه هر كه مدعى خشنودى خدا باشد و با اين حال به چيز ديگرى پشت گرم شود، خداوند همان چيز را دشمن و مايه وبال و زحمت او مى گرداند تا به او بفهماند كه اگر خدا نگهدار نباشد و توفيق ندهد نه او و نه هيچ كس ديگر را توان و چاره اى نيست.

چنان آماده شو كه گويى اميد برگشت ندارى همسفر و همنشين خوش و نيكو باش اوقات فرايض خداوند و سنتهاى پيامبرش و چيزهاى ديگرى را كه رعايت آنها بر تو لازم است؛ مانند ادب، بردبارى شكيبايى، سپاسگزارى، مهربانى، بخشش و ايثار، ره توشه خود به همسفران را در تمام اوقات پاس بدار.

آنگاه با آب توبه اى كه گناهان را پاك مى كند خود را شستشو ده و جامه صدق و صفا و خضوع و خشوع بر تن كن خويشتن را از هر آنچه تو را از ياد خدا و طاعت او باز مى دارد مُحرم ساز، آنگاه خداى عزوجل را مى خوانى او را لبيك گوى، لبيكى خالص و پاكيزه و ناب و به دستگيره استوار او چنگ زن همان گونه كه با مسلمانان بر گرد خانه خدا طواف مى كنى، دلت را همراه فرشتگان بر گرد عرش به طواف آر در هنگام هروله از هواى نفس خويش بگريز و از همه نيرو و توانت دست بشوى آنگاه كه به سوى منا خارج مى شوى از بى خبرى و لغزشهاى خود نيز به درآى و آنچه را بر تو روا نيست و سزاوارش نيستى تمنا مكن در عرفات به خطاها و گناهان خود اعتراف كن و با خداوند بر وحدانيت و يگانگى او تجديد پيمان كن در مزدلفه با اطمينان به خدا نزديك شو آنگاه كه بر كوه مشعر بالا مى روى روحت را نيز به سوى ملأ اعلى بفرست آنگاه كه قربانى مى كنى گلوى هوى و طمع را نيز ببر در هنگام رمى جمرات نيز به خواهش ها و پستى و دنائت و كردارهاى زشت و نكوهيده سنگ بينداز در هنگام تراشيدن سر، عيبهاى آشكار و پنهانت را نيز بِزداى آنگاه كه به حرم قدم مى گذارى خود را از اينكه دنبال خواهشت روى، در امان و پناه و كنف حمايت خدا درآور.

با يقين به عظمت صاحب خانه و شناخت شكوه و شوكت و قدرت او خانه را زيارت كن.

از سر خشنودى به حشمت خداوند و خضوع در برابر عزت و قدرت او حجر الاسود را استلام كن با طواف وداع با هرچه جز اوست بدرود گوى آنگاه كه بر صفا مى ايستى جان و درون خود را براى آن روزى كه به ديدار خدا مى روى پاك گردان در مروه، مروّت داشته باش و با فانى كردن اوصافت تقواى خدا را در پيش گير بر شرايطى كه در اين حج خود نهاده اى و پيمانى كه با خدايت بسته اى و تا روز رستاخيز آن را بر گردن گرفته اى استوار و پا برجا باش.

تجربه ها و توصيه ها

توصيه به مسؤولان

اشاره

روحانيون كاروان هاى حج در" ره آورد سفر سال 84"، مخاطبِ بخشى از توصيه ها و تجارب خود را مسؤولان و سياستگذاران حج و زيارت قرار داده اند.

ص:32

مكتوب سازى اين نكات، افزون بر سودمندى طبيعى آن براى مسؤولان، اين نتيجه را نيز به همراه دارد كه روحانيون اعزامى به حج در سال جارى، با آگاهى از محتواى توصيه ها وپيشنهادات ارائه شده، از تكرار آنها در آثار ارسالى خود پرهيز كرده، نكات و توصيه هاى جديد ارائه نمايند.

الف- در داخل كشور

براى عمره ها نيز معينه در نظر گرفته شود.

كتاب آداب الحرمين با ترجمه روان در اختيار زائران گذاشته شود تا به معناى آن توجه بيشترى پيدا كنند.

از اعزام زائرانى كه داراى مشكلات روحى هستند جلوگيرى بعمل آيد.

فتاوى جديد مراجع در اختيار روحانى و معين و معينه قرار داده شود.

در فرم هاى كنترل اعمال،" بقاء يا عدم بقاء تقليد از مراجع" اضافه شود تا تعداد زائرانى كه مقلد مراجعى هستند كه قائل به مكه قديم هستند متمايز شوند و براى انجام اعمال در صبح از اتوبوس هاى مسقف براى رفتن به مسجدالحرام استفاده نشود.

از جانمازهايى كه بالاى آن حصير دوخته شده به كليه زائران در ايران هديه شود.

هرچه تعداد زائران كمتر باشد و كاروان ها كوچكتر باشد بهتر است؛ چرا كه تجربه نشان داده هر چه افراد كاروان بيشتر باشند، مشكلاتشان هم بيشتر است.

روحانى و معين و معينه براى كاروان ها، بومى انتخاب شود تا مشكل زبان و عدم درك زائران پيش نيايد.

روحانى بومى به سبب آشنا بودن با اصطلاحات و ضرب المثل ها و آداب و رسوم و فرهنگ آنان در تفهيم مطالب و مناسك موفق تر است.

بحث هاى تخصصى و كلامى و رفع شبهات را به دو زبان عربى و انگليسى ترجمه شده و در اختيار روحانيون و معين و معينه قرار گيرد تا در مواقع لزوم از آن استفاده كنند.

زمان پرواز هواپيماها طورى تنظيم شود كه با وقت نماز تلاقى نداشته باشد.

كتاب ادعيه اى تنظيم شود كه حاوى مناجات ها و ادعيه هاى خاص؛ باشد مثل خمسه عشر، حضرت امير (ع) ، دعاى جوشن كبير و ... و در اختيار زوار قرار گيرد.

از اعزام زائرانى كه استطاعت بدنى ندارند و اكثر اعمال را نايب مى گيرند، جلوگيرى شود؛ چرا كه مشكلات فراوانى براى روحانى و عوامل كاروان و حتى ساير زائران بوجود مى آورد.

كاروان هايى با تعداد 180 به بالا براى روحانى و معين و ساير عوامل كاروان بسيار پر زحمت و پر دردسر است و آن لذات معنوى حج، براى زائران ميسور نمى شود، لذا سعى شود حداكثر تعداد، همين 180 نفر باشد و حتى كمتر.

كلاس هاى مكالمه عربى براى روحانى، معين و معينه حتماً برگزار شود.

كليه عزيزان اهل سنت در يك كاروان مجزا ثبت نام و اعزام شوند و از پراكندگى آنان در كاروان هاى مختلف جلوگيرى بعمل آيد.

براى سالمندان (60 به بالا) و يا بيماران، كاروان هاى مستقلى با تعداد خدمه بيشتر تشكيل شود با اخذ وجه بيشتر و دادن سرويس و امكانات بهتر، چرا كه مايه رضايت همگان است.

ترتيبى اتخاذ شود، استفاده از مداحانى كه به عنوان زائر به حج مشرف مى شوند در كاروان ها يكسان باشد و در هر كاروان حداقل يك مداح وجود داشته باشد.

ص:33

درخواست مصرانه كليه زائران اضافه شدن و تجهيز سرويس هاى بهداشتى در منا و عرفات است.

(بسيارى از بيمارى هاى زائران از همان جا شروع مى شود)

ترتيبى اتخاذ شود كه براى جلوگيرى از بدحجابى بانوان زائر، همان گونه كه ساك و برخى لوازم يكسان به زائران داده مى شود، چادرهاى يك رنگ و سنگين هم به خانم ها داده شود و بانوان ايرانى لباس متحدالشكلى، همچون ساير كشورها داشته باشند.

ترتيبى انديشيده شود كه با همكارى نهضت سوادآموزى، كلاس هاى فشرده اى سه الى چهار ماه قبل از اعزام به حج، براى زائران بى سواد در هر منطقه اى گذاشته شود و زائر بى سواد و كم سواد توسط مدير به آن كلاس ها هدايت شوند و به زائرانى كه همت و تلاش خوبى كرده اند و با سواد شده اند، جوايزى اهدا شود.

توصيه مى شود همان گونه كه زائران در جهت سلامت جسمى مورد ارزيابى و معاينه پزشكى قرار مى گيرند از جهت روحى و روانى نيز كنترل شوند؛ چراكه در بعضى موارد، اين گونه زائران مشكلات حادّ و عديده اى بوجود آورده اند.

به مديران محترم و عوامل كاروان و خدمه حتماً توصيه شود در اعمال و مناسك و احكام دخالت نداشته باشند و به طور صد در صد با روحانى و معين هماهنگ و همراه شوند.

توصيه مى شود با مسؤولان هواپيمايى و پرواز، هماهنگى لازم انجام شود كه در طول پرواز از زندگانى پيامبر (ص) و حضرت ابراهيم (ع) و ادعيه هاى جمعى و اماكن مكه، فيلم پخش شود تا حال و هواى معنوى زائر حفظ شود.

حيطه و وظايف خواهران معينه براى مديران كاروان تبيين شود تا انتظارات تعديل شده و مشكلات نيز كمتر شود.

توصيه مى شود درايام حج از پزشكان متخصص گوش و حلق و بينى و ريوى و تنفسى بيشتر استفاده شود؛ چرا كه عمده مشكل و بيمارى در آنجا همين است.

يكى از شرايط حج تمتع، استطاعت بدنى است.

چرا اين دقت در مورد 20 درصد از زائران انجام نمى گيرد.

افراد سالمندِ بيمار، هم خود و هم ديگران را به زحمت مى اندازند.

شرح وظايف مدير گروه ارشاد و ... و روحانيون (روحانى، معين و معينه) به طور كامل تعيين و در دسترس عوامل قرار گيرد.

تقويت سايت هاى اينترنتى و پربار كردن آنها براى اثبات حقانيت شيعه و پاسخ هاى محكم براى شبهات وهابيت و خنثى نمودن فعاليت هاى موهوم و مذموم وهابيت.

مقتضى است همه ساله آزمون هايى براى مديران محترم، همچون آزمونى كه از روحانيون گرفته مى شود برگزار گردد و در حيطه اطلاعاتى كه بايد داشته باشند، نسبت به زمان اعمال و مكان هاى اعمال، تا مجبور شوند اطلاعاتى را كه لازمه كار و سفرشان است به دست آورند.

به پزشكان كاروان ها توصيه مؤكد شود كه سابقه پزشكى بيماران را به طور دقيق داشته باشند و مسائل ايمنى براى حفظ جان آنان را بكار گيرند و به مدير و معاون و روحانى و معين نيز وضعيت آنها را اطلاع دهند تا ديگر در حج شاهد فوت زائران كه دچار بيمارى ريوى و قلبى هستند نباشيم.

ب- خارج از كشور

ص:34

در حج هم، همانند عمره در صورت امكان براى هتل ها مدير ثابتى لحاظ شود تا كارها از نظم بيشترى بهره مند گردد.

تدابيرى اتخاذ شود كه حتماً ساك و وسايل زائران همراه خودشان به ايران آيد و تأخيرى نداشته باشد.

برنامه ريزى شود كه به هر زائر يك قرآن هديه شود تا از صف هاى طويل براى گرفتن قرآن (آنهم وقفى) كه بسيار موهن است جلوگيرى شود.

ترتيبى داده شود تا دعاى عرفه، از سوى بعثه برگزار شود تا حظّ معنوى آن بهتر حاصل شود و همچنين در بين چادرهاى همجوار با هم انجام شود، چرا كه برخورد و تزاحم صداها و بلندگوهاى اطراف، اثر منفى دارد.

نقشه منى و عرفات و مشعر و راه هاى منتهى به قربانگاه به طور دقيق و واضح در اختيار روحانيون و مديران قرار داده شود و نزديكترين، خلوت ترين و مناسب ترين راه ها نيز مشخص گردد.

در مكه و مدينه حتماً فروشگاه هاى ايرانى داير شود تا هم از خروج ارز به طور سرسام آور جلوگيرى شود و هم از سرگردان شدن زائران در بازارها و خيابان ها ممانعت بعمل آيد.

سعى شود از رانندگان ايرانى در سرويس هاى اياب و ذهاب مكه استفاده شود، بخصوص در عزيزيه كه تمركز اكثر زائران ايرانى آنجاست و يا حداقل رسيدگى و نظارت بعثه بر اين سرويس ها باشد.

اماكن امداد رسانى عربستان را دقيق نوشته و در اختيار مديران قرار داده شود تا در صورت بروز مشكل براى زائر و يا گم شدن او سريع اقدام شود.

در اجاره هتل ها دقت شود كه سالن اجتماعات دارد يا نه كه عدم وجود سالن، معضل بزرگى براى روحانى و معين و ... خواهد بود.

در صورت امكان هماهنگى با عوامل مديريت مسجدالحرام، بتوان ساعتى خاص را براى طواف ويلچريها در پايين اختصاص دهند تا مشكلات طواف در بالا پيش نيايد.

ترتيبى اتخاذ شود كه در برنامه غذايى و دِسِر و ميوه كمتر اسراف شود و از حجم غذاها كاسته شود؛ چرا كه اكثر افراد، بخصوص بانوان در رژيم غذايى هستند و اين اسرافى كه در آنجا مى شود و بعضاً پرخورى، معنويت حج را كم مى كند.

در برخى از هتل ها جهت دستشويى ها بر خلاف موازين شرعى است.

قبل از ورود زائران، شناسايى و نوشته اى مبنى بر عدم استفاده، درون آنها نصب شود.

چند مركز تجارى در جده و مكه و مدينه از سوى ايران احداث شود و محصولات ايرانى و صنايع دستى و ... براى زُوّار خارجى ارائه شود و نيز كالاهاى خارجى، اعم از لوازم منزل و پوشاك ارائه تا زوار ايرانى از آنجا خريد نمايند.

در اختيار قرار دادن و يا توصيه به خريد يك خط موبايل با خط عربستان به روحانيون و معين و معينه براى هماهنگى اعمال بخصوص براى روحانيون كه معينه هايشان نامحرمند، بسيار ضرورى است.

به دولت عربستان پيشنهاد خط مترو از مكه به منا بدهيد؛ چنانچه خودشان قادر به ساخت نيستند از كشورهاى اسلامى بخصوص ايران كمك بگيرند.

تا تردد از مكه به منا و بالعكس كمتر شود.

در منا كه معمولًا زائران چادرهاى خود را گم مى كنند، ستاد گمشدگان تقويت گردد.

ص:35

در اتوبوس هاى ايرانيان قسمت بانوان و آقايان، مانند داخل ايران جدا شود.

با برچسبى اين دو محدوده تفكيك شود.

تأسيس يك موج راديويى FM در ايام حج، توسط سازمان حج جهت ارتباط با زائران و ارائه برنامه هاى فرهنگى و تذكرات اخبار ايران، بسيار موثر است.

در غذاى سرد ايام تشريق بيشتر دقت شود.

در صورت امكان مسير بازگشت از منا به مكه را با علائمى مشخص كنيد؛ مثلًا با نصب تابلو عزيزيه 5، عزيزيه 6 و ... تا از سردرگمى بيش از حد زائران جلوگيرى شود و در صورت عدم امكان، نقشه هاى واضحى در اختيار زائران قرار دهيد تا در صورت گم شدن، مسير را شناسايى كرده و خود برگردند.

براى بازگشت زائران از منا به مكه برنامه ريزى گردد تا اين همه مشكلات و تبعات سوء بدنبال نداشته باشد.

پيشنهاد مى شود مكان روحانيون در منا با علامت و جاى خاصى معلوم باشد كه دسترسى زائران به آنها به سهولت امكان پذير باشد.

در منى چادرها و فضاى بيشترى به ايرانيان داده شود؛ چرا كه به علت فضاى تنگ داخل چادرها، زائران مجبور بودند شب را در كنار آشغال ها و فضاى بسيار كثيف بيرون از چادر، به صبح برسانند.

براى ارزيابى روحانيون و مديران محترم، دقت بيشترى بعمل آيد.

راننده هاى سرويس هايى كه براى زيارات دوره در مكه در نظر گرفته مى شود به راهها و مسيرها آگاهى داشته باشند و زائران را از مكه خارج نكند تا مشكلات شرعى بوجود نيايد.

به مشكل اياب و ذهاب و سرويس هاى ايرانيان در مكه مكرّمه با جديّت رسيدگى شود.

جهت جلوگيرى از فعاليت و جاذبه هاى وهابيت، جزوه هايى كه به شبهات و معرفى وهابيت با زبان ساده بيان شده چاپ و در اختيار زائران قرار گيرد تا مبادا مجذوب سخنان فريبنده وهابيت قرار گيرند.

از مسؤولان سعودى خواسته شود كه نسبت به زائرانى كه در مسير راه چادرهاى منى تا جمرات اطراق مى كنند، مخالفت بعمل آورند.

نصب علائم و تذكرات لفظى كارساز نيست و اطراق اينها راه را تنگ و گاهى مسدود مى كند و رمى جمرات به تأخير مى افتد.

نسبت به قطع سرويس از ششم تا نهم ذى حجه تجديدنظر شود و كماكان سرويس ها تا نهم برقرار باشد.

ترتيبى اتخاذ شود كه قرآن هايى به صورت امانى در اختيار مديران هتل قرار گيرد تا به زائرانى كه قرآن ندارند داده شود و با تلاوت آن، از اوقات فراغت در هتل استفاده نمايند.

ص:36

الف- در داخل كشور

به زائران توصيه شود در طول سفر يك قرآن همراه داشته باشند.

ص:37

از اهميت عمره و حج و قبولى آن در صورت صحت اعمال توضيح داده شود تا زائران نسبت به يادگيرى اعمال، اهمال نكنند.

كليه زائران مرد شناسايى شوند تا از پتانسيل هاى آنان در ابعاد مختلف استفاده گردد.

از جمله زبان، آموزش قرائت به بى سوادها، سرگروهى، كمك دادن به زائران ناتوان در انجام اعمال.

جهت آموزش احكام و مناسك از سيستم هاى جديد (CD و فيلم و پوسترها برجسته و اسلايد همراه با صدا) استفاده شود.

جلسات آموزشى به صورت پرسش و پاسخ و با برگزارى مسابقه باشد تا توجه و ترغيب بيشترى را برانگيزد.

داشتن ارتباط منطقى با زوّار همراه با احترام و ارج نهادن به حرفه و مشاغل آنان.

در جلسات آموزشى حتماً ماكت كعبه را داشته باشند و عملًا زائران را آموزش دهند و بعد از توضيح از آنان بخواهند تا عملًا كيفيت طواف را نشان دهند.

روحانيون از بدقولى و عدم حضور در جلسات چه در داخل وچه خارج از كشور بپرهيزند.

از سخنرانى طولانى و تكرار سخنانى كه فهم آن براى زائران آسان است پرهيز شود تا جلسات ملال آور نشود و از عدم شركت زائران بدين وسيله جلوگيرى شود.

در آخرين جلسات در داخل كشور از مناسك آموزش داده شده، آزمون بعمل آيد تا توجه زائران در فراگيرى مسائل بيشتر معطوف شده و در جهت رفع اشكالات سعى نمايند و به برندگان نيز جوايزى داده شود.

روحانيون محترم قبل از شروع جلسات آموزشى با زائران، جلسه اى با معين و معينه خود داشته باشند و در آن مطالب هر جلسه بررسى و تقسيم كار صورت گيرد تا جلسات آموزشى، دچار بى هماهنگى و بى نظمى و يا دلخورى و بيكارى معين و معينه نشود.

از افراط و تفريط در بيان مسائل و احكام جلوگيرى شود.

(نه آنقدر سنگين بيان شود كه زائران دچار استرس و اضطراب شوند و نه آنقدر آسان و جزئى مطرح شود كه نسبت به يادگيرى سهل انگارى صورت گيرد.

) چنانچه افراد تحصيلكرده در كاروان زياد باشد، حتماً جلسات آنان با سايرين جدا بوده و جلسات اين عزيزان از غناى بيشتر كه در سطح علمى آنان باشد برخوردار گردد.

حتماً راجع به نحوه برخورد با اهل سنت و شيوه نماز آنان و اذان و اقامه شان و نماز ميّت آنان توضيح داده شود و وظيفه ما در برابر هر يك از آنها تشريح گردد.

در جلسه اى كه اكثر زائران حضور دارند، مسائل اختلافى فقهى كه در قالب احتياط واجب طرح شده اند و قابل ارجاع هستند مطرح شود.

در همان جلسات اول روحانيون محترم، ليستى از دفاتر مراجع و شماره تلفن هاى آنان داشته باشند كه در اختيار زائران، جهت پرداخت وجوهات بگذراند.

سؤالاتى كه زياد مطرح مى شود يادداشت كرده و در سفرهاى بعدى روى آنان بيشتر تأكيد نمايند.

تقسيم كار با معين و معينه به نحوى باشد كه هر دو نسبت به تبيين احكام و تشريح اسرار و عرفان حج و ذكر تاريخ و سرگذشت ها هم سهيم باشند و اين تقسيم كار از قبل بايد معيّن باشد تا با غناى علمى كامل وارد صحنه شود.

ص:38

در جلسات آخر در داخل كشور سعى شود كه عملًا يك روز همه كاروان، اعم از زن و مرد مُحرم شده و اعمال را انجام دهند تا هم عملًا شنيده هاى خود را تجربه كنند و هم ترس و اضطرابشان موقع اعمال واقعى ريخته و هم لباسهايشان چك شود.

كاروان هايى كه تعداد بانوان زائر آنها زياد است، چنانچه يك گروه ارشاد هم از بانوان انتخاب شود بسيار پسنديده است كه در گروه بانوان هم، فعاليت چشمگير فرهنگى وجود داشته باشد.

روحانيون محترم، دائماً در جهت كارهاى زائران با مدير هماهنگ عمل كنند و چنانچه مديرى بدون مشورت، مطلبى را اعلام كرد سعى شود در جلوى زائر مطلبى دال بر اين عدم هماهنگى و عمل خودسرانه گفته نشود، بلكه به طور دوستانه به ايشان تذكر دهيد.

تذكرات مسائل اورژانسى، مثل نماز در هواپيما، در فرودگاه جده، در هتل و ... در آخرين جلسه در ايران داده شود.

ظاهر آراسته و مرتب روحانيون و پرهيز از كلام اضافى و رفتار مناسب، سبب تأثير گذارى بيشتر سخنان آن عزيزان مى باشد.

سختگيرى بيش از اندازه در تصحيح قرائت ها موجب يأس زائران مى شود.

بايد به زائر اميد و توان اصلاح داد تا پيشرفت كند و مأيوس نشود؛ چرا كه يأس، زمينه بى خيالى و بى تفاوتى است.

احاديث و آيات زيادى در قرآن و سيره، راجع به اخلاق مناسب در سفر وجود دارد، مقتضى است كه حتماً طى يك جلسه به آنها پرداخته شود تا صميميت و انس بيشتر اهل كاروان فراهم آيد.

حتماً روحانيون معزّز هماهنگى با معين و معينه در پاسخگويى مسائل و مناسك داشته باشند تا از دو گانه گويى و تكرار جلوگيرى شود.

مطالب جلسات به صورت طرح درس تهيه شود و در اختيار كاروان قرار گيرد تا زائران نسبت به مطالب مطروحه در جلسات از قبل آگاهى داشته و سؤالات خود را آماده كنند و اين امر توجه و حضور آنها را بالا مى برد.

سعى شود جلسات در ايران در محلى غير از مساجد تشكيل شود تا اين امر (تشكيل در مسجد) مانع از شركت تمام خانم ها نشود.

شناسايى زائرانى كه مشكل زبان دارند (با زبان روحانى آشنايى ندارند) و توجيه نمودن آنها از طريق ديگران.

شناسايى زائرانى كه مشكل شنوايى و گويايى دارند.

جهت ايجاد آمادگى لازم و درك سفر معنوى حج، زائران را قبل از آن به تزكيه و تهذيب نفس دعوت نمايند و در هر جلسه اى كه در داخل كشور است، قدرى از تهذيب نفس سخن بگويند.

وجوب تقليد از يك مرجع ذى صلاح تبيين گردد؛ آنگاه مراجع تقليد همه زائران ثبت شود و چنانچه كسى هنوز مرجع تقليدى ندارد با راهنمايى، اين مسئله رفع گردد.

وضو، غسل، تيمم و حتى نماز جماعت به طور عملى و كامل آموزش داده شود.

هماهنگى صد در صد معين با روحانى، هم در تسريع كار و هم صحت اعمال و هم روحيه زائران، تأثير بسزايى دارد.

ص:39

در جلسات، حضور و غياب زائران حتماً انجام گيرد تا نسبت به زائرى كه غايب بوده، توضيحات احكام، صورت بگيرد و اين حضور و غياب ها در شركت و توجه زائران، تأثير بسزايى خواهد داشت.

توجه به ظاهر (پوشش لباس و كفش و ...) آراستگى و تميز بودن و توجه داشتتن در كلام و سخن در جذب زائران جوان بيشترين تأثير را دارد.

يك جلسه را به توضيحاتى راجع به آداب سفر و اخلاق و مراعات هم سفران و ... توضيح دهيد تا با جلوگيرى از دعواها و نزاع هاى زائران، زمينه معنويت بيشترى فراهم آيد.

به زائران در هر جلسه يادآورى شود كه يك زائر ايرانى بايد پيام آور وحدت، الفت و دوستى، ادب و اخلاق براى زائران ساير كشورها باشد.

در آخر جلسات با ذكر مصيبت مى توان فضاى معنوى ايجاد كرده و مقدمات سفر را بهتر فراهم كرد.

ب- در خارج از كشور

براى حفظ دستاوردهاى معنوى سفر در مكه با هماهنگى و تقسيم كار بين معين و معينه، هر شب جلسه اى در مسجدالحرام براى تمام اعضاء كاروان جهت خواندن ادعيه و ختم قرآن و صلوات و ... برگزار گردد.

به زائران تذكر داده شود كه از انجام طواف مستحب و يا عمره مفرده (بعد از انجام اعمال واجب خود) در ايام تشريق و دو روز بعد از آنكه هنوز زائران موفق به انجام اعمال واجب خود نشده اند به شدت پرهيز نمايند.

جهت برگزارى مراسم اعياد و عزادارى ها در محل اسكان به علت عدم تداخل صدا و استفاده از سالن اجتماعات مى توان با هماهنگى با كاروان ديگر موجود در محل اسكان، مراسم را به صورت جمعى برگزار نمود و در كليه برنامه ها از جمله خريد هدايا يا تداركات و تزئين ... تقسيم كار صورت گيرد.

در آخرين روز سفر در جلسه وداع، كسب رضايت و حلاليت از زائران و زائران از يكديگر، خيلى مهم است؛ چرا كه اگر كدورتى بين آنها در طول سفر بوجود آمده از ميان برداشته شود و پاك به ميهن بازگردند.

در مسجدالحرام و مسجدالنبى براى ساعاتى، روحانى و معين و معينه جاى معيّنى داشته باشند تا زائران براى رفع سؤالاتشان به آنجا مراجعه كنند.

روحانيون محترم در كليه جلساتى كه بعثه براى بازديد از اماكن مى گذارد شركت نمايند تا با كليه راهها و توضيحات بهتر آشنا شوند.

ازدحام روز 11 و 12 ذى حجه در بيت الله الحرام فرقى ندارد، لذا اصرارى بر آوردن زائران در روز 11 براى انجام اعمال مكه نداشته باشيد؛ چرا كه با خستگى فراوان در برگشت، درك وقوف شب 12 را از دست مى دهند.

چه بسا بعد از ايام تشريق مطاف و سعى خلوت تر باشد.

توجه به اينكه از عنايات غيبى و لطف و عنايت حضرت حق غافل نشده و در انجام اعمال از حضرتش استمداد بطلبند.

على الله فتوكلوا ان كنتم مؤمنين.

ص:40

برگزارى جشن شكرانه در هتل بعد از اطمينان از صحت عمل تمام زائران و اصلاح عمل آن دسته كه اشتباه داشتند و پخش نُقل و شيرينى صورت گيرد.

روحانيون معزّز با هماهنگى معين و معينه تدابيرى اتخاذ كنند تا جلسات جاذبه و تنوع بيشترى داشته باشد و شركت براى همگان مفيد و شور و شعف به همراه داشته باشد.

جلسات به صورت پرسش و پاسخ، برگزارى آزمون، انتخاب زائران نمونه و برتر، استفاده از خود زائران براى كنترل و ارائه مطالب در جلسه، استفاده از تجارب علمى، عبادى و معنوى زائران براى هر كدام كه از قبل شناسايى شده اند باشد و در وقتى معيّن، از قبل هم در برنامه ها اعلام شود كه بحث هاى تاريخى در مورد اماكن به عهده زائران گذاشته مى شود كه با مطالعه و تحقيق بازگو نمايند.

در هر جلسه يك نكته اخلاقى تذكر داده شود.

به طورى كه در تغيير رويه و زندگى زوار تأثيرگذار باشد.

(توشه معنوى حج همين هاست)

در تعميق نمودن باورهاى دينى جوانان و مشاركت آنان در بحث ها و ايجاد فضاهاى معنوى براى آنان بايد تلاش نمود.

در جلسات، دقايقى هم به وظايف منتظران در عصر غيبت اختصاص داده شود.

به انتظارات امام زمان (عج) از شيعيان در خصوص مسئله ولايت و ... پرداخته شود.

روحانيون محترم توجه داشته باشند، كاروان هايى كه معينه ندارند با حفظ شئونات (باز بودن درب اتاق و حضور جمعى بانوان) زائران خانم را پذيرش نمايند و يا با دادن شماره تلفن اتاق به خانم، سؤالات آنان را تلفنى جواب دهند و يا به صورت مكاتبه اى پاسخگوى اشكالات آنان باشند.

به زائران در بدو ورود و در جلسه اول اعلام شود كه پيشنهادات و انتقادات خود را در زمينه برگزارى جلسات و مطالب مطروحه و مسائل ديگر كتباً به روحانى بدهند كه همين اعلام، سبب ايجاد آرامش در بين زائران مى گردد.

از ثواب نيكى كردن در اين ايام زياد گفته شود تا زائران تهيج و تشويق به همكارى و كمك به يكديگر شوند.

براى طواف و سعى هر زائر مسن و بيمار، دو نفر از زائران آگاه انتخاب شوند.

اين افراد هم نسبت به اعمال، خوب توجيه شوند.

در جلسات از افراد فرهيخته و سخنران كاروان با دادن موضوع جهت سخنرانى دعوت شود.

اگر آزاده، جانباز در كاروان باشد از آنها ياد كرده و از خاطراتشان استفاده و احترام ويژه اى قائل باشيد.

برنامه هاى منى و عرفات و مشعر را با معين و مدير، برنامه ريزى كرده و ساعات آن را يادداشت و به اطلاع زائران برسانيد؛ مثلًا ساعات سخنرانى و ادعيه ها و پذيرايى به طور دقيق معين شود تا زائران وقت آزاد خود را جهت استراحت و ... بدانند.

قبل از قربانى جلسه اى با مدير و معاون و هر يك از عوامل كه قرار است به مسلخ بروند گذاشته شود و شرايط قربانى و نيز زمان، كه در شب اختلاف است، مورد بررسى دقيق قرار گيرد.

زائران مُسن و معذور، حتماً موقع اعمال سايرين در هتل بمانند و بعد از اتمام مناسك بقيه و مراجعت به هتل، عزيزان بيمار و معذور برده شوند.

ص:41

سعى شود فرازهايى از ادعيه و مناجات ها كه خوانده مى شود ترجمه شود تا زائران حال بهترى پيدا كنند.

قبل از اعزام زائران به منى، در جلسه اى اعلام شود كه نگران اعمال و انجام آن نباشند.

سعى شود در تمام طول سفر، غير از احرام، روحانيون معزّز با لباس كامل روحانيت باشند تا شناسايى آنان توسط زائر راحت تر و مسائلشان سريع تر حل شود.

با بيان روايت «كونوا دعاة الناس بغير السنتكم» از زائران بخواهيم كه با رفتارى آگاهانه و پسنديده با زائران خارجى برخورد نمايند و در برنامه هاى اعياد و ادعيه كه در بعثه و مكان هاى ديگر برگزار مى شود در صورت تمايل زائران خارجى با گشاده رويى آنان را بپذيريم كه خود اين رفتار، بهترين وسيله براى اثبات حقانيت ايران، شيعه و خنثى نمودن تبليغات وهابيت است.

روحانيون معزّز با توجه به اينكه درب اتاقشان هميشه باز است و با مراجعه زائران روبرو هستند با لباس روحانيت باشند و از پوشيدن لباس هاى راحت اجتناب كنند.

به عزيزان روحانى توصيه مى شود كه وقتى تمام كاروان را به مسجدالاجابه مى بريد از فرصت استفاده كرده و پشت قبرستان بقيع درباره بقيع توضيحات اجمالى بدهيد تا بانوان نيز با بقيع آشنا شوند.

سفارش و تأكيد برادران روحانى بر ختم قرآن و هديه كردن به ائمه معصومين (ع) .

تشكيل جلسات گروهى براى ختم قرآن چه در مسجدالنبى و چه در مكه.

تهيه كارت برگ قرآن با همكارى مدير كاروان (60 برگ كه روى هر كدام نيم جزء از قرآن با ذكر سوره و آيه وصفحه) و هر شب در مسجدالحرام بين زائران كاروان تقسيم گردد و ظرف كمتر از نيم ساعت، يك ختم قرآن جمعى صورت مى گيرد.

حضور برادران روحانى در اين جلسات، آثار بسيار خوبى براى زائران دارد.

سفارش مبنى بر ختم صلوات براى زائران بيسواد كه قادر به تلاوت قرآن نمى باشند، بسيار مفيد است.

همچنين سفارش شود كه صلوات ها را هديه كنند به ارواح طيّبه معصومين.

ذكر مستحبات حج در اماكن مختلف براى زائران

كنترل اعمال بعد از هر عملى.

بدين صورت كه بعد از هر عمل، همه را جمع كرده و از صحت عمل، مطلع شوند.

(با هماهنگى روحانى كاروان)

داشتن برنامه هاى عبادى جمعى براى اوقات فراغت در منا و عرفات و ساير اماكن.

با داشتن سعه صدر كافى، ايجاد ارتباط صميمى و محترمانه با زائران و تسلط كافى

در مدينه براى بردن جمعى زائران به مسجدالنبى و توضيح قسمت هاى مختلف حرم شريف، بهترين ساعت 9- 8 شب مى باشد و در آن ساعت، مسجد قديم و نزديك ضريح مقدس خلوت است.

غذا را همراه با زائران در اتاق هايشان ميل نمايد تا از زمان براى رفع سؤالات استفاده نمايد و هم صفا و صميميت را بيشتر كند.

در ورود و خروج ها و كارهاى عمومى زائر را بر خود مقدم دارد.

نسبت به بلد بودن اعمال تك تك زائران قبل از شروع عمل اطمينان حاصل نمائيد؛ چرا كه اگر زائرى از جمع جدا افتد بتواند به خوبى و بدون استرس اعمالش را انجام دهد.

ص:42

توصيه به زائران جهت نوشتن خاطرات و درج معنويت حج (در آخرين جلسات نيز به بهترين نوشته ها جوايزى اهدا شود) .

سركشى و عيادت مستمر و دلجويى از زائران سالمند و بيمار.

آموزش نمازهاى مستحبى و نمازهاى حاجات (ائمه اطهار عليهم السلام) جهت پر بار نمودن اوقات فراغت زائران بسيار مفيد و مؤثر است و بايد آنان را تشويق و ترغيب به خواندن آنها نمود.

غناى علمى و معنوى معين، توجه زائران را به جلسات و آموزش ها بيشتر جلب مى نمايد.

در معرفى چهره هاى صحابه با وفاى پيامبر و مسلمانان صدر اسلام، در هر جلسه حداقل دو سه نفر از آنان معرفى شوند و مختصرى از زندگى و شرح فداكارى آنان توضيح داده شود.

براى پر كردن اوقات فراغت زائران و جهت معنوى دادن به آنها، مى توان مسابقاتى با اين عناوين برگزار كرد: اگر در منا و عرفات خدمت حضرت ولى عصر (ع) رسيديد چه مى گوييد؟ چنانچه در مدينه، حضرت رسول (ص) و يا حضرت زهرا (س) و يا يكى از ائمه بقيع را موفق به درك حضورى و يا در خواب شديد به آنها چه مى گوييد؟ درددل ها و حرفهايتان را مكتوب كنيد و به بهترين آنها جايزه بدهيد.

سعى كنيد در مراجعات زائران به اتاق خود، ضمن داشتن روحيه باز و دلجويى و پاسخگويى به آنان حداقل پذيرايى با آب و چاى و شكلات را نيز داشته باشيد.

تواضع، فروتنى، گشاده رويى و عدم انجام كارهاى خلاف مروّت در طول سفر و چه در ايران، موجبات عزت و شخصيت آنان را فراهم مى آورد.

با توجه به اينكه در حج تمع زنان با همسرانشان حضور دارند از مباحث اخلاقى و روابط خانوادگى اسلامى گفته شود كه در حفظ كانون هاى خانوادگى مؤثر خواهد بود.

در توجيه استوانه ها و مكان هاى مسجدالنبى به صورت گروه هاى ده نفره زائران را ببريد تا استفاده، امكان پذير باشد و دسته جمعى هيچ نتيجه اى ندارد.

بالا بردن فهم دينى زائر، توجه به شئونات مذهبى، تقيّد به واجبات و ترك محرمات (پرهيز از غيبت، دروغ، نگاه به نامحرم، تهمت، سخن چينى، و ملزم شدن به خوشرويى، خوش خلقى، انجام برخى از مستحبات، احترام به بزرگترها و رعايت حال كوچك ترها و ...) از تحفه هاى معنوى حج است كه به عهده روحانيون و معين و معينه هاى معزّز است.

اگر سؤالى پيش آمد كه جوابش را نمى دانيد از روش هاى صحيح برخورد با زائر استفاده شود، مثل نمى دانم يا حضور ذهن ندارم، بايد به فلان كتاب يا روحانى كاروان مراجعه كنم.

از اخذ وجه جهت نماز طواف و مانند آن خوددارى شود كه اين كار موجب خدشه دار شدن عزت روحانى مى شود.

در حد توان، در رسيدگى به امور زائران كمال توجه و دقت را داشته و با پوششى شايسته و رفتارى متين زائران را هر چه بيشتر به خود جذب كنيد تا تأثيرات معنوى لازم را از روحانيت محترم ببرند.

به زائران حتماً توصيه شود براى ايام تشريق، در منا و عرفات هنگام انجام اعمال، پول به همراه نياورند.

صندوق انتقادات و پيشنهادات در مراكز اسكان نصب گردد و هر روز توسط مدير و روحانى بررسى تا نسبت به خواسته هاى مثبت زائران، اقدام فورى به عمل آيد.

ص:43

سفارش و تأكيد به زائران و تبيين مسئله پاكى و نجاست و فرق آنها با تميزى و كثيفى و ملزم بودن به رعايت هم پاكى و هم تميزى.

توصيه به معينه هاى كاروان

الف- در داخل كشور

هماهنگى كامل با روحانيون كاروان ها.

مشخصات كامل زائران خانم (از جمله: سن، ميزان تحصيلات، شغل و ...) را در جلسه اول در اختيار گيريد.

در جلسه اول به شناسايى بانوان زائر بپردازد از حيث تسلط بر زبان، مسائل شرعى و ميزان بلد بودن قرآن (از حيث قرائت و تجويد) .

لباس هاى احرام بانوان زائر و تطبيق آن با احكام شرعى را كنترل نماييد.

ضمن بيان احاديث پيرامون حج به تبيين آثار معنوى و سياسى حج پرداخته شود.

بحث صله رحم و حلاليت طلبيدن از اقوام و همسايگان و دوستان حتماً مطرح شود و همچنين زدودن كدورت هاى احتمالى كه لازمه اين سفر معنوى است.

مسئله دادن خمس و وجوهات و مسائل آن با هماهنگى روحانى، روشن گردد.

ضمن هماهنگى با مدير و روحانى كاروان از يك پزشك خانم در جلسات اوليه داخل كشور دعوت بعمل آيد تا نسبت به مسائل خاص بانوان، توصيه هاى علمى و بهداشتى و فنى داده شود تا از اقدامات خودسرانه زائران براى مصرف قرص ها و به بار نشستن مشكلات عديده، جلوگيرى شود.

غناى علمى و معنوى معينه هاى محترم و ذكر مسائل مهم و بهره بيشتر از كتب مطروحه، سبب جذب بيشتر زائران به جلسات و توجه بيشتر آنان به توصيه هاى معينه مى شود.

زائران را از عواملى كه سبب عدم درك معنويت حج و سلب توفيقات مى شود، آگاه نمايد.

از جمله آن عوامل (گناهان كوچك و بزرگ، پُرخورى با توجه بر تنوع و فراوانى غذا در طول سفر كه منتهى به بروز بيمارى نيز مى گردد، بازارگردى بيش از حد كه هم انرژى زائر را مى گيرد و هم دقت او را و ...)

در جلسات اوليه بر آداب سفر (سعه صدر داشتن، متواضع و فروتن بودن، تك روى نكردن، رعايت ضعفا، احترام به بزرگترها، همكارى در كارهاى جمعى، صبور بودن و ...) تأكيد بشود.

حضور و غياب زائران خانم، در جلسات انجام شود تا نسبت به توجيه احكام براى زائرى كه غيبت داشته اقدام گردد.

به زائران تذكر داده شود كه حتماً يك قرآن در طول سفر همراهشان باشد تا در اوقات فراغت حتى در مسيرها و هتل به تلاوت بپردازند.

در خصوص خواندن نماز در هواپيما، فرودگاه جده و در هتل و ... در آخرين جلسه در ايران تذكر داده شود.

داشتن نظم و برخوردى شايسته و به دور از عجله و شتاب در جذب زائران جوان بسيار مؤثر است.

ص:44

غسل و وضو و تيمم، عملًا در قبل از سفر آموزش داده شود و از تك تك بانوان خواسته شود تا انجام دهند.

براى جلوگيرى از واكنش ها و اختلافات زائران در اتاق ها در هنگام اسكان در هتل در مكه و مدينه در بين راه مى توانيد از اخلاق و آداب سفر سخنى بگوييد.

شناسايى خانم هايى كه مشكل شنوايى و گويايى داشته و يا زبان معينه را متوجه نمى شوند.

شناسايى افرادى كه براى رمى و طواف و نماز نياز به نايب دارند و قرار دادن نايب براى آنان.

سفارش به بانوان زائر، جهت عدم استفاده از جوراب و لباس هاى نازك و بدن نما.

دقت در اعمال، رفتار و سخنان تا هر چه بيشتر زائران به روحانيت معينه دلگرم تر شوند.

به بانوان زائر حتماً سفارش شود، در منا از سرويس هاى بهداشتى آقايان استفاده نكنند.

به زائران خانم سفارش شود كه در حفظ پوشش خود در چادرهاى منى كوشا باشند، چراكه پرده هاى چادرها از امنيت لازم برخوردار نيست.

همچنين جهت حفظ سلامتى خود تا مى توانند بهداشت فردى را رعايت نمايند.

معينه هاى محترم از ذكر احاديث و رواياتى كه مستند نيستند خوددارى فرمايند و حتى المقدور سند احاديث را ذكر نمايند.

در كليه جلسات به خواهران زائر تذكر دهيد كه مصرف همزمان آنتى بيوتيك با قرص هاى LD وHD اثر قرص ها را از بين برده و براى اعمال دچار مشكل مى شوند لذا از خوردن آنتى بيوتيك ها در زمان مصرف اين قرص ها صرف نظر كنند.

ب- در خارج از كشور

توصيه به خانم ها جهت كوتاه نمودن ناخن هايشان قبل از احرام.

برنامه ريزى جهت ختم قرآن و ختم صلوات جمعى.

ذكر مستحبات حج در اماكن مختلف.

كنترل بلافاصله اعمال بعد از هر عملى.

داشتن برنامه هاى عبادى جمعى و نيز ذكر احاديثى در جهت شناساندن عمق و معناى اعمال.

با داشتن سعه صدر كافى، ايجاد ارتباط صميمى و محترمانه با زائران خانم و تسلط كافى بر مسائل و احكام، مى توان آرامشى بر زائران حاكم كرد كه نتيجه اش صحت و درستى اعمال باشد.

به خواهران زائر جهت حفظ حجاب در اماكن مختلف اعم از حرمين شريفين و خيابان و بازار و ...) با ذكر فلسفه حجاب بسيار تذكر دهيد.

غذا را همراه با زائران در اتاق هايشان ميل نمايد تا هم همدلى و يك رنگى بيشتر حاصل شود و هم فرصتى براى رفع اشكالات باشد.

در ورود و خروج ها و سوار و پياده شدن ها و كارهاى عمومى، زائران را بر خود مقدم دارد.

رعايت مسائل بهداشتى را در طول سفر به خواهران زائر گوشزد نمايد.

نسبت به بلد بودن اعمال تك تك زائران، اطمينان حاصل نمايد؛ چرا كه اگر زائرى از جمع جدا شد بتواند به خوبى و بدون اضطراب اعمال خويش را انجام دهد.

ص:45

هماهنگى صد در صد با معين و روحانى در پيشبرد اهداف حج و رضايتمندى زائران بسيار مؤثر است، از اين هماهنگى غافل نشويد.

تشويق و ترغيب خواهران زائر به نوشتن خاطرات معنوى حج و اهداء جوائز به بهترينِ آنان.

سركشى و عيادت مستمر از پيران و بيماران كاروان.

براى زائرانى كه مشكل جدى در قرائت حمد و سوره دارند، حتماً نايبانى براى خواندن نماز طواف معين شوند.

جهت پُر بار نمودن اوقات فراغت زائران در ايام حج، ضمن آموزش هاى لازم، آنان را بايد تشويق و ترغيب به خواندن نمازهاى ائمه اطهار (ع) و نماز حاجت و ... نمود.

خواهران معينه در طول سفر همه زائران خانم را مدنظر داشته باشند و با همه آنان ديدار داشته باشند.

ليست زنان فداكار و مؤثر صدر اسلام و تاريخ زندگى و فداكارى آنان را تهيه و در هر جلسه به معرفى يكى از آنان پرداخته شود.

در روز عرفه بحث برائت از مشركين و حج ابراهيمى توضيح و تبيين شود و سياست هاى اصلى اسلام و ايران از برگزارى حج واقعى روشن گردد (توصيه مى شود آيه 30 سوره توبه تفسير شود) .

به هنگام مراجعه زائران به اتاق شما، غير از روحيه گرم و پاسخگويى دقيق و دلجويى از آنان با حداقل پذيرايى، مثل آب و چاى و شكلات يكدلى خود را به آنان نشان دهيد.

به هنگام خواندن ادعيه و مناجات ها فرازهايى كه خيلى تأثير گذار است ترجمه كنيد.

بهترين زمان براى بردن زائران خانم به روضه شريفه (مسجدالنبى) ساعت 8 صبح است.

دو ساعت قبل از اذان صبح، براى رفتن جمعى به بين الحرمين و خواندن ادعيه و برگزارى نماز شب و نماز صبح، اوقات بسيار معنوى را براى زائران پديد مى آورد.

قبل از اعزام به منا به بانوان زائر گفته شود كه لباس اضافه با خود همراه داشته باشند كه آنجا مجبور به شستشوى لباس و ... نشوند.

احساس دوستى و صميميت با زائران در ايجاد ارتباط با آنها و رفع مسائل و مشكلاتشان، بسيار راه گشا مى باشد.

به بانوان زائر اطمينان دهيد، خيلى نگران عذرشرعى ماهانه نباشند و هر وقت و هر كجاى اعمال كه اين مسئله پيش آمد، چاره جويى دارد و اعمال آنها ناقص و يا باطل نخواهد شد.

توصيه به زائران جهت مأنوس بودن با اذكار و ادعيه و زيارات روزانه.

استحمام روزانه به زائران توصيه شود براى آمادگى بيشتر كارها و رعايت بهداشت و نيز انجام غسلهاى مستحبى.

به زائران حتماً توصيه شود در حرمين شريفين حتى الامكان جايى را براى نماز انتخاب كنند كه سنگفرش باشد و سجده بر سنگ كنند و در ساير مساجد نيز همين طور باشد.

ص:46

الف- در داخل كشور

تهيه پلاكاردها و علائم مخصوص جهت اعمال دسته جمعى و زيارات دوره.

زائران را از جهت علم و دانش كاملًا شناسايى كرده و با هماهنگى روحانى در هر جلسه از وجود يك زائر به مدت 5 الى 10 دقيقه در جهت انتقال تجربيات و دانش خود و بالا بردن سطح علمى، سياسى، عبادى و بهداشتى زائران اقدام شود.

كتاب ها و تمام جزوات در جلسات اول، در اختيار زائران قرار دهيد تا فرصت مطالعه و رفع اشكالات فراهم باشد.

مديران محترم، قبل از شروع جلسات آموزشى با زائران، جلسه اى با روحانى و معينه داشته باشند تا رئوس كارها و تقسيم بندى زمان در جلسات بنا به نياز صورت گيرد.

مديران محترم از پذيرش زائرانى كه توانايى انجام عمل ندارند و داراى سن بالايى هستند و در اعمال نايب مى گيرند، مخالفت كنند و يا حداقل يك همراه جوان با خود بياورند.

مهارت زائران شناسايى شود و در مواقع لازم از آنها استفاده شود.

افراد لايق و كارى در كاروان در كارها دخالت داده شوند تا در مواقع بحرانى به كمك آمده و پشتيبان مدير و روحانى باشند.

زائران توجيه شوند كه نمايندگان كشور جمهورى اسلامى ايران، بلكه نماينده شيعيان هستند؛ بنابراين در تمامى اماكن خارج از كشور، اعم از اماكن مقدس و فرودگاه و كوچه و خيابان ها، رعايت آداب اجتماعى (حفظ حريم هاى زن و مرد، رعايت حقوق ديگران، رعايت نوبت در سوار شدن به ماشين ها و سرويس ها، پرهيز از چانه زدن هاى سخيف موقع خريد و ...) و مقررات حضور در اماكن عمومى را داشته باشند تا باعث سربلندى هرچه بيشتر ايران و ايرانى گردند.

به مديران محترم توصيه شود، يكى از خدمه هايشان آشنا به مداحى و اصول آن و داراى صداى خوب و آگاه به ترتيل و تجويد قرآن باشد تا موقع لزوم از وجودشان استفاده شود.

توصيه ها و سفارش هاى مؤكد به زائران در جهت حفظ رعايت مسائل بهداشتى و عدم استفاده از وسايل ديگران؛ مانند حوله، ليوان و ... براى جلوگيرى از بيمارى هاى واگيردار.

ب- در خارج از كشور

رعايت احترام و حفظ شئونات همه زائران، بخصوص بانوان.

مديران محترم با هماهنگى روحانى، برنامه هاى سفر را چه در مكه و چه در مدينه (اعم از ساعات جلسات، ساعات و تاريخ بازديدها و زيارات دوره، زمان هاى حركت جمعى كاروان بسوى حرمين شريفين و مناجات هاى شبانه و ...) به طور دقيق از قبل، معين نموده و در تابلوهاى بزرگ نوشته و در معرض ديد همه زائران قرار دهند تا زائران عزيز براى تنظيم وقت خود با كارهاى جمعى اقدام لازم را بنمايد.

براى هر اتاقى، سرگروه از بين زائران انتخاب شود كه در صورت بروز مشكل و عدم صحت اعمال و ... بلافاصله با مدير و روحانى در ارتباط باشد.

در تقسيم زائران و تعين اتاق براى آنان، طورى برنامه ريزى شود كه يك زائر با سواد، در هر اتاق وجود داشته باشد تا در صورت لزوم از وجودشان استفاده شود.

مديران محترم، تا آخرين لحظه سفر با روحانى و معين و معينه همراه و همگام و هماهنگ باشند.

مديران محترم، زائران را توجيه كنند كه به هنگام نماز جماعت در حرمين شريفين، حتماً تلفن همراه خود را خاموش كنند.

ص:47

مشكلات ايام تشريق، سختى ها، كمبودها و مسئله غذا گوشزد شود تا آمادگى لازم را داشته باشند و بعداً موجبات گلايه و ناراحتى بوجود نيايد.

به مديران محترم توصيه مى شود كه ساك هاى زائران را شمارش كرده و تحويل راننده كاميون دهند و از او رسيد دريافت نمايد تا در حمل بار حس مسؤوليت بيشترى داشته باشد.

از پذيرايى زائران كاروان هاى ديگر و يا زائران خارجى در اتوبوس ها جلوگيرى شود؛ چرا كه بعضاً مشكلات و معطلى هايى در پى دارد.

بعد از ايام منا، چون ممكن است برخى از زائران هنوز اعمال مكه را كامل انجام نداده باشند، به آشپزها تذكر داده شود كه از ريختن زعفران و ادويه جات به درون غذاها خوددارى كنند.

گروه ارشاد چه آقايان و چه خانم ها، اتاق مجزايى از ساير زائران داشته باشند تا امكان دسترسى به آنان آسان و پيگيرى برنامه ها راحت تر باشد.

در بعضى از هتل ها، دستشويى ها رو به قبله تعبيه شده است قبل از هر گونه استفاده اى شناسايى و نوشته اى بر درب آن نصب شود تا استفاده نشود.

در كليه اتاقها جهت و سمت قبله، نصب گردد.

مديران محترم در ايام تشريق در منا و عرفات براى پارك اتوبوس ها نهايت دقت را داشته باشند تا بتوانند هر چه سريع تر زائران را جابجا كنند و در ترافيك نمانند.

بسيار شايسته است كه نيابت گرفتن عوامل كاروان زير نظر روحانى محترم باشد تا خللى به اعمال وارد نشود.

ساعت خوردن صبحانه و ناهار در مدينه با ساعت باز بودن درب حرم نبوى براى خواهران تقارن نداشته باشد.

مديران محترم، هميشه صندلى جلو اتوبوس را براى عوامل، نگهدارند و تذكر دهند زائران روى آنان ننشينند.

در زيارات دوره توجه شود كه در فاصله عمره و حج، حجاج نبايد از مكه خارج شوند، پس مقتضى است بازديد از اماكن دوره و خارج از مكه به بعد از خروج از احرام تمتع و اتمام اعمال موكول شود.

توصيه هاى موضوعى

ميقات و احرام

بهتر است بعد از احرام و رسيدن به هتل، زائران استراحت كرده و بعد از صرف صبحانه، براى انجام اعمال بروند.

كاروان هايى كه روز به مسجد جحفه مى رسند، براى رعايت مسئله عدم استظلال تا نماز مغرب آنجا مى مانند و در آن فاصله معمولًا نماز ظهر و عصر برگزار مى گردد؛ بنابراين بايد به زائران توصيه كرد كه اگر هم نماز ظهر و عصر را خوانده اند براى حفظ وحدت و بى اعتنا نشدن به نماز جماعت آنان، در نماز جماعت آنها شركت كرده و نماز قضا و ... نيت نمايند.

بهترين زمان براى انجام اعمال عمره تمتع، يك ساعت بعد از نماز صبح است.

بعد از محرم شدن و سوار شدن بر اتوبوس ها قبل از حركت، معين و روحانى محترم تك تك اتوبوس ها را سركشى كرده و يك بار ديگر نيت ها را بررسى نمايند.

ص:48

قبل از احرام بستن افراد شناسايى شده و كسانى كه نايب هستند از كسانى كه حجشان، حج الاسلام است همه به تفكيك احرام بسته و نيت كنند و لبيك گويند.

در تعيين قبله در مسجد جحفه دقت شود.

لذا روحانيون محترم و معينه ها، حتماً جهت صحيح قبله را براى زائران معين نمايند.

بعد از احرام و ذكر تلبيه در ميقات، احتياطاً به محض آمدن در اتوبوس ها، تلبيه و نيت مجدداً تكرار شود تا اگر اشكالى در نيت و تلبيه زائرى وجود داشته است مرتفع شود.

طواف

بهترين وقت طواف در موقع ازدحام، ساعت 12 شب و يا 10 صبح است.

معذورينى كه با ويلچر طواف داده مى شوند، همراهانى داشته باشند كه تعداد اشواط را به خاطر بسپارند.

بعضى وقتها مشاهده شده كه ويلچررانان بعد از دور پنجم، زائر را رها كرده و رفته اند.

روحانى، معين و معينه به هنگام طواف، خود نيت طواف نكنند تا ضمن همراهى با زائران توجه و اشراف بيشترى به صحت اعمال آنان داشته باشند.

با وضو بودن زائران، هنگام طواف، همواره و مكرر تذكر داده شود تا اشكالى پيش نيايد.

براى طواف واجب چه عمره و چه حج، زائران را به دسته هاى كوچك حداكثر 15 نفر تقسيم كرده و هر دسته را با يك نفر (روحانى، معين، مدير، معاون، عوامل كاروان، گروه ارشاد) همراه نمود.

در ايام حج كه مطاف شلوغ مى باشد، مقلدينى را كه مرجعِ شان طواف را از پشت مقام ابراهيم نيز جايز مى دانند، توجيه نماييد تا با خيال آسوده طواف خود را انجام دهند.

نماز طواف

براى زائران عزيزى كه مشكل جدى در قرائت دارند، حتماً نايبانى براى خواندن نمازشان معين شود.

از زائران محترم خواسته شود براى نماز طواف مستحبى در ايام شلوغ از پشت مقام استفاده نكنند و حق را از ساير زائران جهت انجام نماز واجبشان سلب ننمايند.

از ابتدا به زائران گفته شود كه نماز طواف، نيابتى هم مى شود و البته نهايت سعى شان را در رفع اشكالات نماز خود بنمايند، اما چنانچه در نهايت، مشكل حل نشد، در صورت مثبت بودن نظر مرجع تقليدشان براى آنها نايب هم بگيريد.

به زائران محترم گوشزد شود كه لازم نمى باشد كاملًا نزديك مقام ابراهيم نماز بخوانند، مخصوصاً در مورد خواهران كه بارها به خاطر همين مسئله مشكلاتى را ايجاد نموده است.

سعى

روحانيون محترم به زائران گوشزد نمايند كه وسواس به خرج نداده و تا بالاى كوه صفا و مروه نروند كه در برگشت دچار زحمت بيشترى مى شوند.

ص:49

سعى صفا و مروه از طبقه دوم، باطل است.

اين مطلب به طور مكرر به زائران گفته شود.

تقصير

زائران، حتماً لوازم شخصى (مانند تيغ و قيچى و ...) به همراه داشته باشند.

عرفات

جهت انجام مراسم دعا، براى جلوگيرى از تداخل صدا با چادرهاى مجاور، مى توان از قبل با چند چادر هماهنگ كرد و كارها به صورت جمعى و هماهنگ انجام شود.

براى رفتن به مشعر از عرفات، افراد توانا شناسايى شوند كه در صورت تمايل به طور پياده از طريق مشاة يا از طريق 8 به مشعر بروند، و همراهى جمع با اذكار و دعاها كه توسط سرپرست گروه خوانده مى شود هم بر معنويت كار مى افزايد و هم جلوى خستگى را مى گيرد.

قبل از حركت به عرفات به زائران توصيه مى شود يك پتوى سبك، همراه داشته باشند.

حتماً مسئله برائت از مشركين در روز عرفه، توسط روحانى و معين توضيح داده شود و آيه سوم سوره توبه خوانده و ترجمه و تفسير شود.

مشعر

در وقوف اضطرارى شبانه بانوان و معذورين، بايد وقت ورود به مشعر، همه را بيدار نمود و نيت وقوف داد.

به محض ورود به مشعر بعد از خواندن نماز مغرب و عشاء، به آخرين حد مشعر رفته تا به شلوغى و ازدحام برخورد نكنيد.

براى وقوف در مشعر، بعد از پُل مزدلفه، هم خلوت تر است و هم براى رفتن به منى، مسير كوتاهتر مى باشد.

براى خانم ها كه وقوف اضطرارى در مشعر دارند و معمولًا هم در اتوبوس نيت مى كنند در هر اتوبوس يك نفر مأمور باشد كه اگر هم خانمى خواب است اول بيدار كنند و همه در كمال هشيارى نيت را بگويند و چند بار اين نيت تكرار شود تا مطمئن شوند همه نيت كرده اند.

رمى جمرات

روحانيون محترمى كه قبل از نهم ذى الحجه، زائران را براى بازديد از جمره و سنگ جمع كردن به منى مى برند، عنايت داشته باشند كه محدوده اى از منى خارج از مكه محسوب مى شود، از آن محدوده خارج نشوند.

توجه شود، نايبان براى معذورين از رمى، بايستى در روز رمى كنند و رمى شبانه مجزى نمى باشد.

بهترين وقت رمى در روز دهم، نزديك ظهر و يازدهم و دوازدهم، صبح زود است.

زائرانى كه مرجع تقليدشان اجازه رمى از طبقه دوم را مى دهند تفكيك شوند و از بالا رمى كنند تا دچار مشكل و ازدحام در طبقه پايين نشوند.

ص:50

در اتمام رمى اگر به سرپرست گروه در قربانگاه تلفنى اطلاع داده شود و قربانى زائرانى كه رمى كرده اند؛ زودتر انجام پذيرد، كار سرعت مى گيرد.

(پيشنهاد مى شود، يكى از خدمه ها با تلفن همراه از اول وقت در قربانگاه حضور داشته باشد و مدير و روحانى نيز از اتمام رمى زائران، ايشان را مطلع نمايند.

) بايستى بعد از رمى هر جمره، زائران را گوشه اى جمع نموده و از صحت عمل آگاهى پيدا كرد، آنگاه براى رمى جمره بعدى اقدام نمود.

اگر مديران و روحانيون عنايت و آشنايى كامل به محدوده منى دارند كه تا كجاى آن جزء مكه و كجاى آن خارج از مكه مى شود، جهت آشنايى زائران با منطقه منى و جمرات، بد نيست آنان را به آنجا برده تا مكان و كيفيت كار را عملًا ياد گرفته و آشنا شوند و سنگ هاى روز دهم را نيز جمع آورى كنند.

رمى جمرات در گروه هاى 10 نفره و با يك سرگروه تنظيم شود و پس از رمى، اين سرگروه از صحت عمل مطلع شود.

در ايام تشريق، بخصوص براى رمى جمرات به علت ازدحام بيش از حد، از اطراف مسجد خيف عبور نكنند.

كسانى كه براى رفتن به منى از تونل عزيزيه به منى استفاده مى كنند، بعد از تونل از روى پُل هوايى، خود را به دور برگردان سمت چپ كه به زير سايبان منتهى مى شود برسانند و از آنجا به جمرات بروند تا با ازدحام كمترى مواجه شوند.

حتماً زنان و معذورين در شب دهم، رمى نمايند.

به هنگام رمى به زائران خواهر تذكر داده شود، به علت ازدحام زياد از كفشى استفاده كنند كه به راحتى از پا درنيايد تا مجبور نشوند پاى برهنه به چادرها و يا احياناً تا خود مكه برگردند.

به كسانيكه همراه معذورين جهت رمى شب به منا رفته اند، بايستى تذكر داد كه خودشان رمى شان را روز انجام دهند.

منى

ترتيبى اتخاذ شود تا پرده بر سرويس هاى دستشويى خواهران نصب شود.

دائماً بايد متذكر شد كه روزه ايام تشريق، جايز نمى باشد.

آيات 203- 196 بقره، در منى در جهت ايجاد توجه و روحيه استغفار، بسيار نافذ است.

در بازگشت از منى، اگر زائران در هتل استراحت كنند، نماز صبح را بخوانند و استحمام كنند و صبحانه بخورند و خستگى شان درآيد و بعد براى اعمال به مسجدالحرام بروند.

هم در سرعت عمل و هم صحت عمل بازدهى بسيار مطلوبى دارد.

برگزارى نماز عيد قربان در چادرها هم براى خانم ها و هم آقايان به معنويت بيشتر منى مى افزايد.

در منى، روحانى و مدير و عوامل كاروان آخرين نفرهايى باشند كه از احرام خارج مى شوند، حتى اگر قربانى و تقصيرشان انجام شده بود، لباس احرام را درنياورند تا موجب ناخرسندى زائرانى كه كارشان تمام نشده نشود.

ص:51

به علت شلوغى بيش از حد در مسجد خيف در ايام تشريق، روزهاى سيزدهم، چهاردهم را براى ديدن مسجد خيف و عبادت در آن، انتخاب نكنيد.

قبل از رفتن به عرفات، مشعر و منى به زائران توصيه شود كه غذا كم بخورند، تا هم حال دعا از آنان سلب نشود و هم به علت كمبودهاى سرويس هاى بهداشتى مشكلات آنان كمتر شود.

قربانى

قربانى زنان و معذورين و سالمندان كه وقوف شبانه داشته اند و رمى شان نيز انجام شده، اول وقت صبح انجام گيرد.

به اين ترتيب كه ليست اسامى و نيابت آنها، سريع به نماينده اى كه در مسلخ نوبت گرفته، اعلام شود تا اول قربانى آنها انجام شود و بعد هم به ترتيب قربانى افرادى كه رمى مى نمايند.

زائرانى كه مرجع شان قربانى و حلق را در شب جايز مى دانند تفكيك شوند و قربانى سايرينى كه شب را جايز نمى دانند مقدم شود.

معذورين از اعمال

مرجع تقليد معذوران، حتماً معيّن شده باشد كه اينها دسته بندى شوند، زيرا نظر مراجع بزرگوار در مطاف و مسعى و رمى، نسبت به معذورين متفاوت است.

معذورينى كه با ويلچر از طبقه دوم طواف داده مى شوند، بايد همراه داشته باشند تا در بعضى مواقع كه ويلچررانان جهت فرار از ازدحام و سرعت گرفتن كار، ستونها را رد مى كنند و يا ... شانه چپ زائر از سمت كعبه منحرف نگردد، به آنها تذكر دهند و يا حداقل به خود زائران گفته شود تا همواره شانه چپش را به سمت كعبه نگه دارد.

به معذورين توصيه شود كه تا اتمام اعمال حج، پول خود را خرج نكنند، زيرا در بعضى مواقع هزينه در صفا و مروه و طواف با ويلچر زياد است و امكان اعمال بدون پول، ميسر نيست.

توصيه به زائران «ويژه ايام تشريق»

دستبند و كارت شناسايى خود را در مشاعر مقدسه به همراه داشته باشند.

در مشاعر مقدسه به صورت متفرق از چادرها خارج نشوند و بى جهت تردد نكنند.

در منى به صورت گروهى به سوى جمرات حركت كرده و به چادر باز گردند.

هنگام انتقال از مشعر به منا در صبح روز عيد، به علائم نصب شده نشانگر سمت چادرهاى ايرانى توجه كنند واز برداشتن بار اضافه پرهيز نمايند.

هنگام غروب روز عرفه، وقتى به يكباره همه چادرها برچيده شد، امكان شناخت موقعيت، فوق العاده دشوار خواهد شد، در اين موقع بايد مراقب باشند و از محل دور نشوند.

در صورت جدا افتادن از كاروان، هراس نداشته باشند، با ديگر كاروان هاى ايرانى به طرف خيمه ها حركت كنند تا برادران امدادگر آنان را به خيمه ها برسانند.

ص:52

(ضمناً در منا، اطراف منطقه ايرانيان با پرچم كشورمان مشخص شده است.

) از نوشيدن آب از شيرهاى مخصوص شستشو و وضو خوددارى گردد.

هنگام حلق از تيغ هاى يكديگر استفاده نكرده و كليه شرايط بهداشتى را مراعات كنند.

پس ازهر بار استفاده از دستشويى، دست خود را با صابون شخصى بشويند.

هنگام استفاده از دستشويى، رعايت تقدم افراد سالخورده لازم است.

همراه داشتن پول، با توجه به اينكه قبلًا پول قربانى را پرداخته ايد، ضرورت ندارد.

حفظ بهداشت محيط عرفات، مشعر و منا وظيفه اخلاقى و مذهبى ماست، مضافاً بر اينكه تبعات ناشى از رعايت آن نيز به نفع سلامت خود ما است.

كمتر بخوريد و بياشاميد، چرا كه با معضل سرويس هاى بهداشتى و كمبود آن مواجه نشويد.

براى عزيمت از عرفات به سوى مشعر 2 الى 3 بطرى آب به همراه داشته باشيد.

اگر در مكه مكرمه سنگ هاى خود را جمع نكرده ايد، در مشعر از مكان هايى تميز جمع آورى نماييد و موقع جمع آورى سنگ ها از دستكش نايلونى و يكبار مصرف استفاده نماييد.

براى جمع آورى سنگ از كوه بالا نرويد.

هر زائر مرد براى حلق، اضافه بر تيغ و لوازم شخصى يك متر سفره يك بار مصرف داشته باشد و موقع حلق بر روى زمين پهن كرده، پس از انجام حلق كليه مواد زائد و تيغ هاى مصرف شده، موها و ...) را با همان سفره جمع كرده و به درون سطل هاى زباله بريزد.

به شدت از استفاده كردن وسائل شخصى ديگران (تيغ و ناخن گير ...) پرهيز شود و با خون افرادى كه ضمن حلق ... بيرون مى آيد، نيز تماس نداشته باشيد (موجب سرايت بيمارى هاى واگيرى است)

از شستن لباس هاى احرام و پهن كردن آنان بين چادرها كه سبب اتلاف وقت و سد معبر مى شود خوددارى گردد.

در منا نظم و ترتيب و نظافت چادرها بسيار مهم است.

براى ورود به چادرها حتماً از كيسه كفش استفاده كنيد.

حرمين شريفين و اماكن نزديك آنها
مدينه

كاروان هايى كه بعدازظهر (عصر) ، در مدينه به زيارت دوره مى روند، اختتام آن را نماز در مسجد قبا قرار مى دهند و بعضاً مشاهده شده كه در حياط مسجد شش و هفت نماز جماعت به امامت روحانى هاى كاروان ها برگزار مى شود كه صورت ناخوشايندى دارد.

بنابراين پيشنهاد مى شود كه مديران كاروان ها توجيه شوند كه در چنين مواقعى، يك نماز جماعت برگزار شود و چنانچه به هنگام مغرب رسيدند، به امام جماعت مسجد اقتدا نمايند و از تفرقه بپرهيزند.

مسجد غمامه نزديك مغرب، باز مى شود و مى توان توضيحات آن را قبلًا داد و بلافاصله با باز شدن درب آن دو ركعت نماز تحيت خوانده و زائران، خود را براى نماز مغرب به مسجدالنبى برسانند.

ص:53

براى رفتن به مسجد مباهله بعد از نماز مغرب، فرصت خوبى است كه زائران نماز عشا را نيز آنجا بخوانند.

شروع زيارت دوره از مسجد ذوقبلتين و بعد مساجد احزاب و شهداى احد و در آخر، مسجد قبا باشد.

براى جلوگيرى از برخورد با ازدحام و شلوغى بهتر است كمى از توضيحات هر مكان را در جلسه عمومى شب قبل، در هتل بيان شود و ارجاع بقيه توضيحات به خود هر مكانى داده شود تا مؤثر واقع گردد.

بهترين ساعت براى ديدار از مساجد تاريخى بعد از نماز مغرب تا قبل از نماز عشاء است كه عموماً در اين ساعت باز هستند.

به روحانيون محترم توصيه مى شود، قبل از اينكه كار زائران را براى حرم شريف و توضيح اماكن آن ببرند، گروه ارشاد را برده و به آنها توضيحات لازم را بدهند و از آنان براى بردن تمامى زائران كمك بگيرند.

زائران را با" مدينه منوره" شهر خاطره هاى پيامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) و اصحاب پيامبر (ص) به خوبى آشنا كنند.

زندگى پيامبر اكرم (ص) ، حضرت على (ع) و حضرت زهرا (س) به خوبى بيان شود.

از مظلوميت امام حسن (ع) و ساير ائمه بقيع گفته شود، زيرا بهترين مكان براى امام شناسى و شناساندن چهره هاى پليد دشمنان دين و ديانت مى باشد.

ساعت 5/ 1 تا 3 بعدازظهر و يك ساعت بعد از نماز عشا، بهترين فرصت براى نشان دادن موقعيت هاى داخل مسجد، ستون ها و محراب و منبر و ضريح مطهر مى باشد.

بخصوص اگر از درب باب السلام وارد شده و موقعى كه موازى ستون هاى مسجد قرار گرفتند، ستون ها را مى توان به خوبى تشريح نمود.

طبقه دوم مسجدالنبى كه روزهاى جمعه باز مى شود، ديدنى است.

زائران را نيز براى ديدار ببريد.

مكه

يكى از لحظات معنوى و روحانى زائر، وقتى است كه براى اولين بار، چشمش به خانه خدا و پرده كعبه مى افتد.

پيشنهاد مى شود روحانيون محترم، اين لحظه نورانى را به سادگى از دست ندهند و به بهانه اينكه وقت اعمال تنگ است با عجله نگذرند و به زائر فرصت دهند تا لحظه اى با خداى خود راز و نياز كند و با خواندن دعا و مناجات به اين لحظات عرفانى، حال و هواى بيشترى دهيد و دعاهاى آداب دخول حرم مسجدالحرام را خوانده و ترجمه فارسى كنيد تا همه بهتر درك نمايند.

بردن زائران از طريق آسانسور به طبقه دوم و سوم مسجدالحرام و تشكيل جلسات در آنجا.

دو آسانسور در كنار كوه ابوقبيس وجود دارد كه حدود صد نفر گنجايش دارد و مناسب است حداقل دو سه دفعه پس از اعمال عمره تمتع، تمام زائران را همراه با سالخوردگان به آنجا برده و در آنجا در ابتداى كوه صفا حوادث خانه ارقم بن ابى ارقم و خانه ام هانى و شعب ابى طالب و كوه ابوقبيس را توضيح داد.

ص:54

كنار باب مروه كنار باب المدعى، حوادث تاريخى آنجا را؛ مانند: خانه حضرت خديجه (س) و تولد حضرت زهرا (س) و حكايت ليلالمبيت را توضيح دهيد.

نماز استداره اى مسجدالحرام براى زائران تبيين شود.

محل ايستادن امام جماعت در مسجدالحرام، براى زائران روشن شود تا جلوتر از امام قرار نگيرند.

صبح و مغرب و عشا: نزديك مقام ابراهيم

عصر: بين حجر اسماعيل و درِ كعبه

نماز جمعه: نزديك مقام ابراهيم

ظهر: زير بالكن، مقابل حد فاصل بين ركن يمانى و ركن حجر.

بهتر است توضيحات مسجدالحرام (براى اولين بار) در طبقه دوم گفته شود (نه در بيرون از مسجد) تا با مشاهده آن جلال و جبروت و معنويت، توضيحات دلنشين تر و ملموس تر باشد.

به زائران توصيه شود براى نمازهاى جماعت داخل مسجدالحرام حداقل يك ساعت قبل حضور داشته باشند و تا نيم ساعت بعد از نماز مسجدالحرام را ترك نكنند.

به زائران توصيه شود كه قرآن هاى داخل حرم را به هتل نياورده و نيز تلاش براى گرفتن قرآن هاى وقفى نكنند كه صورت بسيار زشت و زننده دارد.

به زائران توضيح داده شود كه وضو با آب كلمن هاى مسجدالحرام و مسجدالنبى، جايز نمى باشد.

روحانيون محترم هر شب در مسجدالحرام جلسه مناجات داشته باشند.

بقيع

شبها يكى دو ساعت قبل از اذان صبح، رفتن به بين الحرمين بسيار مطلوب است، زيرا نه مزاحمت پليس در كار است و نه ازدحام جمعيت و به خوبى مى توان به ذكر دعا و روضه پرداخت و نيم ساعت قبل از اذان، خاتمه داد و براى نماز شب و سپس نماز صبح، به داخل مسجد النبى رفت.

در صورتى كه رفتن به پشت نرده ها به علت ازدحام و اختلاط زن و مرد، براى زائران خانم ميسر نيست، مكانى از دور و مسلط و مشرف به قبرستان بقيع (مثل اتاق هاى هتل مشرف به قبرستان بقيع هستند) انتخاب شود و قبور ائمه اطهار و صحابه و ... را براى زوار خانم، توضيح داده شود.

در قبرستان بقيع توصيه مى شود، روضه ها و توسّلات بر سر قبور مطهر ائمه (ع) خوانده نشود و در جاهاى خلوت قبرستان بقيع كه مزاحمتى هم نيست، روضه و توسّلات انجام شود.

ص:55

فهرست منابع

قرآن كريم.

نهج البلاغه.

الميزان، علامه طباطبايى، چاپ دوم، مؤسسه دارالعلم.

بحارالانوار، علامه مجلسى، دارالكتب الاسلاميه.

ميزان الحكمه، محمدى رى شهرى، دارالحديث، چاپ اول 1377.

با قرآن در سرزمين وحى، محسن قرائتى، نشر مشعر، 1383.

حج، محسن قرائتى، مهر، پاييز 1377.

حج و حرمين شريفين در تفسير نمونه، مكارم شيرازى، نشر مشعر، دارالحديث، چاپ اول، 1382.

مبانى حكومت اسلامى، جعفر سبحانى، نشر اميرالمؤمنين (ع) ، 62.

تبليغ دين از منظر دين، حميد نگارش، زمزم هدايت، 83.

پژوهش در تبليغ، محمدتقى رهبر، سازمان تبليغ، 81

جنگ روانى و تبليغات، محمد شيرازى، همايش علمى بررسى نقش جنگ.

تبليغ در قرآن و حديث، محمدى رى شهرى، دارالحديث، 1380.

سيرى در سيره نبوى، مرتضى مطهرى، صدرا، 66.

خورشيد اسلام چگونه شكل گرفت، علم الهدى.

روش دعوت محمد (ص) ، على قائمى، شفق، 1375.

دائرةالمعارف علوم اجتماعى، دكتر ساروخانى، كيهان، 7.

لغت نامه دهخدا، على اكبر دهخدا، دانشگاه تهران، 73.

فرهنگ و تهاجم فرهنگى، سازمان مدارك فرهنگى انقلاب اسلامى، 75.

مقدمه اى بر جهان بينى، مرتضى مطهرى، صدرا، بى تا.

مفردات راغب، (معجم مفردات الفاظ قرآن) راغب اصفهانى المكتب المرتضويه.

حكمت ها واندرزها، مرتضى مطهرى، صدرا.

الكامل، ابن اثير، بيروت، 85

تفسير نمونه، مكارم شيرازى، دارالكتاب الاسلاميه، 68.

الدرالمنثور، سيوطى، دارالمعرف.

اقرب الموارد، سعيد الخورى، دارالاسو، 74.

فروغ ابديت، جعفر سبحانى، دفتر تبليغات اسلامى، 66.

مجموعه آثار، مرتضى مطهرى، صدرا، 1372.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109