نام كتاب: آزموده ها
نويسنده: معاونت امور روحانيون
موضوع: مرجع
زبان: فارسى
ناشر: نشر مشعر
ص:1
ص:2
آزموده ها (5)- نگاهى به تجربيات و نيازهاى روحانيون در حج و عمره
سفر حج سير بندگان عاشق و خداجوى به سوى بيت الله الحرام در جهت اطاعت دستورات الهى و پالايش روح است. روحانى كاروان عهده دار اين اتصال و تأثير گذار در اين تهذيب معنوى است. وظايف روحانيون كاروان در اين مسير همان وظايف پيامبران و سفراى الهى عليهم السلام است.
تلاشهاى پيامبران الهى هميشه همراه با شفقت و دلسوزى و مهربانى بوده ولى با اين همه بسيارى از آنان با مردمى نابخرد و مزاحم و يا پيامبركُش روبه رو بوده اند.
فرصتى كه خداوند به بركت وجود انور امام عصر سلام الله عليه و نائبان فداكار، ايثارگر و فرزانه اش در طول تاريخ براى روحانيون كاروانها فراهم كرده اتمام حجتى است كه در آزمون خدمتگذارى جز سرفرازى و پيروزى نبايد انجامى داشته باشد.
خادمين شما فرزانگان، در بعثه مقام معظم رهبرى دام ظله مجموعه اى از تجربيات و آزموده هاى موفق را براى اينكه چراغ راهى در اين سفر الهى باشد تهيه و تقديم مى كنند و شايسته است از همكاران در كميته هاى مناسك و احكام و اسرار و معارف و عقايد و كلام تشكر كرده و از مقالات ساير كميته ها در شماره هاى بعدى استفاده كنيم.
بديهى است پيشنهاد و انتقادهاى شما بزرگواران در اصلاح و پويايى اين حركت مفيد خواهد بود.
والسلام عليكم و رحمة الله بركاته
معاونت امور روحانيون
واحد آموزش
ص:3
روش قرآن در بيان احكام نوعاً مقارن با بيان حكمت و فلسفه آنها است:
وقتى درباره نماز سخن مى گويد، مى فرمايد: (... أَقِمِ الصَّلاة إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ ...)؛ درباره روزه: (... لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) و درباره جهاد: (وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لاتَكُونَ فِتْنَةُ) و ...
در مورد حج و برخى مناسك آن نيز خداوند برخى اسرار و فلسفه ها را بيان فرموده است: (لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ فِى أَيّام).
در بيان عترت نيز اين تقارن را مشاهده مى كنيم تا آنجا كه حتى به برخى از اسرار مستحبات نيز اشاره شده است، مانند فلسفه هروله كه فرمود: لأنّه يذلّ فيه كلّ جبار.
روشن است كه مبلّغ موفّق كسى است كه روحيه تعبّد زائر را با ارائه فلسفه و اسرار عمل خرسند كند و از شيوه قرآن در اين موضوع پيروى نمايد.
گرچه بخشهايى از روح و سرّ مناسك حج حصولى است نه تحصيلى؛ يعنى با حضور حاجى در مناسك، آن اسرار خود به خود حاصل مى شود، ولى توجه دادن حجاج به اين نكته ها، اداى مناسك را براى آنان آسان و آثار تربيتى و سازنده آن را بيشتر آشكار خواهد كرد.
ص:4
كلامى از عارف واصل و فقيه كامل مرحوم ميرزا جواد ملكى تبريزى (ره) در ضرورت پرداختن به فلسفه و اسرار احكام:
إن الغالب على أهل الدين فى أمور الاخرة من عباداتهم و أعمالهم، بل و إيمانهم و أخلاقهم الاكتفاء بالصورة ... مثلًا أهل الأديان يكتفون غالباً فى صلاتهم باقامة الصورة و يسعون فى تكميل الصورة و لا يبالون بفقدان المعنى و الروح ... ترى المصلّين يتعلّمون الصورة حتّى أنهم يجتهدون فى تصحيح أمر تقليدهم و تعلّم صورة الصلاة و يحتاطون فى ذلك و يناقشون فى علم المقلدين و ورعهم، و يداقّون فى تصحيح الرسائل و يناقشون فى عباراتها، و يبالغون فى تطهير الماء و تطهير الأعضاء ... بما لم يأت به الشرع بل نهى عنه صريحاً و هكذا فى تطهير المكان و اللباس و فى أداء الحروف عن المخارج فى القراءة و الأذكار بحيث يفسدون القراءة و الذكر من كثرة المبالغة و أمّا تطهير الجوارح من المعاصى و القلب عن الأخلاق الرذيلة و عن النفاق و عن محبّة الدنيا و عن الشغل بغير الله فكانّه غير مأموربه.
و هكذا يسامحون فى إتيان حقائق الأفعال و الأذكار حتّى ترى الفحول من أهل العلم لم يتعلّم المراد من بعض أفعال الصلاة مع أنّه مذكور فى الأخبار مثل رفع اليد بالتكبير و نفس القيام و هكذا الركوع و السجود و مدّ العنق فى الركوع ... لكلّ منها حقائق إن لم يتحقق المتكلّم بها بهذه الحقائق لايصدق عليه أنّه مكبّر و مسبّح و حامد و قارى ... و أمّا أهل الدنيا فى أمورهم الدنيويّة، فلايقنعون بالصورة؛ بل يجدّون فى إتيان الحقائق فما رأيت أحداً من الناس أن يكتفى من الحلوا بصورتها و نقشها أو قراءة لفظها بل إذا نقص أحد أجزائها عن حدّ الكمال ينفون الاسم، و يقولون: هذا ليس بحلوا ... و بالجملة ما رأيت أحداً يقنع فى أمور دنياه بالصورة، و لكن أغلب الناس إن لم يكن كلّهم لا يأتون فى أغلب الأمور الأخرويّة إلّا بالصورة، و مع ذلك يتوقّعون من الصورة أثر الرّوح فلا يجدون. (1)
و در كلام انسان وارسته و الهى و استاد كل عارفانِ به حق رسيده حضرت امام خمينى (ره) آمده است:
ص:5
بُراق سير و رفرَف عروج اهل معرفت و اصحاب قلوب نماز است؛ و هر كس از اهل سير و سلوك الى الله را نماز مختصّ به خود او و حظّ و نصيبى است از آن، حسب مقام خود؛ چنانچه ساير مناسك از قبيل روزه و حج نيز همين طور است، گرچه به جامعيّت نماز نيستند، و ديگران كه به آن مقام نرسيده اند از براى آنها حظّى از نماز آنها نيست؛ بلكه صاحب هر نشئه و مقامى اگر از مركب عصبيّت و انانيّت فرود نيايد، انكار ساير مراتب كند و غير از آنكه خود به آن متحققّ است مقامات ديگر را باطل و حشو شمارد؛ چنانچه مراتب و مقامات انسانيّه رانيز كسى كه به آن نرسيده و از حجاب انانيّت خارج نشده انكار كند و معارج و مدارج اهل معرفت و اولياء را ناچيز شمارد.
بالجمله، از براى نماز مقامات و مراتبى است كه در هر مرتبه اى كه مصلّى است نمازش با مرتبه ديگر بسيار فرق دارد؛ چنانچه مقامش با مقامات ديگر خيلى فرق دارد. پس مادامى كه انسان صورت انسان و انسان صورى است، نماز او نيز نماز صورى و صورت نماز است. و فائده آن نماز فقط صحّت و اجزاء صورى فقهى است در صورتى كه قيام به جميع اجزاء وشرايط صحت آن كند؛ ولى مقبول درگاه و پسند خاطر نيست. واگر از مرتبه ظاهر به باطن و از صورت به معنى پى برد، تا هر مرتبه كه متحقق شد نماز او نيز حقيقت پيدا مى كند، بلكه بنابر آنكه قبلًا اشاره به آن شد كه نماز مَركب سلوك و براق سير الى الله است، مطلب منعكس شود. پس مادامى كه نماز انسان صورت نماز است و به مرتبه باطن و سرّ آن انسان متحقّق نشده، انسان نيز صورت انسان است و به حقيقت آن متحقّق نگرديده. پس ميزان در كمال انسانيّت و حقيقت آن، عروج به معراج حقيقى و صعود به اوج كمال و وصول به باب الله با مرقات نماز است. پس بر مؤمن به حقّ و حقيقت و سالك الى الله به قدمِ معرفت، لازم است خود را براى اين سفر معنوى و معراج ايمانى مهيّا كند و آنچه عِدّه و عُدّه و مؤونه و معونه لازم است همراه بردارد و عوائق و موانع سير و سفر را از خود دور كند و با
ص:6
جنود الهى و مصاحب و موافقْ اين راه را طى كند كه از شيطان و جنود او، كه قُطّاع طريق راه وصولند، مصون و محفوظ ماند. (1)
1. در بيان فلسفه و اسرار مناسك حتى الامكان استناد به قرآن و روايات مأثور باشد.
2. آنچه از غير قرآن و حديث نقل مى گردد، در اصول با آنها همخوانى داشته باشد.
3. از بيان انحصار در ذكر اسرار خوددارى گردد.
4. اسرار، همراه با بيان احكام و متناسب با سطح كشش مخاطبان بيان شود (به صورت تلفيقى باشد).
5. در صورت وجود مخاطبان مستعد، با تشكيل جلسات ويژه در طول سفر، به اين مهم بيشتر توجه گردد.
چنانچه اين جلسات با پيشنهاد گروهى از زائران برگزار شود، بهتر است و پذيرش بيشترى در ميان حج گزاران دارد.
6. اسرار را بايد خيلى ساده بيان كرد و از اصطلاحات عرفانى حداقل استفاده را نمود تا براى حجاج قابل فهم باشد.
7. در بيان اسرار بايد لُب و اساس مطلب گفته شود و بيان و نقد اقوال براى جلسات با زائران، مناسب نيست و دور از اهداف بيان اسرار است.
8. روحانى با تدبير لازم و اختصاص فرصت مناسب هنگام انجام عمل نيز اسرار و معارف حج را متذكّر گردد.
9. كتابهايى در مورد اسرار و معارف حج در چند سطح (سطح عمومى، متوسط و بالا) معرفى گردد و با همكارى مدير كاروان، تهيه و در اختيار حج گزاران گذاشته شود.
10. در صورت امكان، با گذاشتن مسابقه و گرفتن امتحان در مورد
ص:7
اسرار و معارف و اختصاص دادن جوايز، حج گزاران به مطالعه و انديشه در اين زمينه ترغيب گردند.
11. فضاى بحث و گفت و گو در مورد اسرار و معارف ايجاد گردد و به زائران فرصت داده شود تا ديدگاه هاى خود را مطرح كنند.
12. دعاهاى مأثور در حج، مانند ادعيه اطراف كعبه و نيز ادعيه ديگر، قالب و ظرف مناسبى براى آشنايى و توجه دادن حج گزاران به اسرار و معارف حج است.
13. از حكايتهاى قرآنى و سيره پيامبر (ص) و اهل بيت (ع) و داستانهاى تاريخى استفاده شود و پيوند آنها با اسرار و معارف حج بيان گردد.
تذكر: اسرار و معارف والاى حج، با بيان داستانهاى ضعيف و رؤياهاى سست، تحت الشعاع قرار داده نشود.
ص:8
از مهم ترين وظايف روحانيون آشنا كردن زائران به احكام و مناسك عمره و حج و نظارت بر چگونگى اعمال آنهاست. بى شك عمل به اين وظيفه آگاهى كامل به فتاواى مراجع بزرگوار تقليد را مى طلبد تا هر چه بهتر بتوانند مقلدّان آنها را بر اساس وظيفه دينى راهنمايى فرمايند، لذا برخى از تغييراتى را كه در نظرات فقهى مراجع تقليد در سالهاى اخير پيش آمده يادآورى مى كنيم. بى شك تعدادى از آنها بازياب تبدّل موضوع است كه پى جويى حكم جديد آن نيز نياز به دقت و توجّه ويژه دارد.
موضوع فتواى قبلى فتواى جديد
احرام آيةالله زنجانى: واجبات احرام پنج امر است: الف- غسل احرام، ب- لباس احرام، ج- نماز احرام، د- نيّت، ه- تلبيه
آية الله فاضل: احتياط واجب آن است كه زنها نيز دو جامه احرام را بپوشند، گرچه كندن لباس دوخته بر آنها واجب نيست و جايز است پس از نيّت و تلبيه آن دو جامه را بيرون آورند و با همان لباس خودشان باشند.
آيةالله مكارم:] در تلبيه [احتياط واجب آن است كه جمله ى ان الحمد والنعمة لك و الملك لا شريك لك لبيّك را نيز بگويند، امّا لبيك پنجم را نگويند.
واجبات احرام پنج امر است: الف- غسل احرام (بنابر احتياط واجب)، ب- لباس احرام، ج- نماز (بنابر احتياط واجب)، د- نيّت، ه- تلبيه
احتياط مستحب آن است كه زنها نيز دو جامه احرام را در وقت محرم شدن بپوشند و در طواف و سعى نيز همراه داشته باشند.
احتياط واجب آن است كه جمله دوم ان الحَمْدَ والنعمة ... را نيز بگويند امّا لبيك پنجم را نگويند، البته گفتن آن به قصد احتياط مانعى ندارد و در هر حال ضررى به صحّت لبيك وارد نمى كند.
ص:9
محرمات احرام
آيةالله خامنه اى: هر كسى كه براى عمره تمتّع محرم شد واجب است، وقتى كه خانه هاى مكه پيدا مى شود لبيك را ترك كند و ديگر لبيك نگويد و مراد از خانه هاى مكه، خانه هايى است كه در زمانى كه عمره به جا مى آورد جزو مكه باشد، هر چند مكه بزرگ شود.
آيةالله خامنه اى: احوط اجتناب از مطلق جامه دوخته و شبيه دوخته است ولى انداختن پتوى حاشيه دار كه طرفين آن را دوخته اند مانع ندارد.
آيةالله خامنه اى: در محلى كه محرم منزل كرد، در منى باشد يا غير آن، زير سايه رفتن مانع ندارد و با چتر و مثل آن، سايه بر سر قرار دادن مانع ندارد، اگر چه در حال راه رفتن باشد، پس مانع ندارد كه در منى از چادر خود تا محلى كه رمى جمرات مى كنند با چتر برود، اگر چه احتياط مستحب ترك است در حال راه رفتن مراد از خانه هاى مكّه، بنابر احتياط واجب، خانه هاى قديمى مكّه است.
به اين مسئله اضافه فرموده اند: و نيز انداختن پتو و امثال آن بر روى دوش هرچند حاشيه هاى آن دوخته باشد، همچنين دوخته بودن حاشيه پارچه احرام اشكال ندارد و نيز نشستن و خوابيدن بر روى فرش دوخته و لباسهاى ممنوع يا به عنوان روانداز از آن استفاده كردن مانع ندارد.
رفتن زير سايه ثابت مانعى ندارد، ولى بنابر احتياط نمى تواند در حال حركت، براى خود سايه بان درست كند، مثل آن كه چتر بردارد و يا سوار ماشين سقف دار شود.
ص:10
طواف
آيةالله فاضل: طواف بايد بين خانه كعبه و مقام ابراهيم انجام داده شود، ولى در طرف حجر اسماعيل مقدار محل طواف ضيق نمى شود و از حجر به مقدار بيست و شش ذراع و نيم عنوان مطاف را دارد، لكن رعايت احتياط يعنى طواف در مقدار شش ذراع و نيم نيكو است.
ولى چنانچه ضرورت عرفى اقتضا كند، طواف در خارج از محدوده با رعايت الاقرب فالاقرب صحيح است.
ص:11
بيرون رفتن از شهر مكه پس از عمره تمتّع
آيةالله خامنه اى: بعد از عمره تمتّع و قبل از اعمال حج، خروج از مكّه مكرمه جايز نيست مگر براى نياز و كار ضرورى و در اين صورت بنابر احتياط، اوّل براى حج محرم شود و بعد خارج شود ولى اگر محرم شدن براى او مشقّت داشته باشد جايز است بدون احرام خارج شود و افرادى مثل خدمه كاروانها كه ناچارند چند مرتبه به مكه وارد و از آن خارج شوند مرتبه اوّل را عمره مفرده انجام دهند و آخرين مرتبه كه وارد مكّه مى شوند و بعد از عمره مى خواهند براى اعمال حج و وقوف به عرفات خارج شوند عمره تمتّع را به جا آورند.
جايز است براى كسى كه اطمينان دارد با خارج شدن از مكّه حج او فوت نمى شود بعد از انجام عمره تمتّع و قبل از احرام حج از مكّه بيرون رود، اگر چه احتياط مستحب آن است كه فقط در مورد ضرورت و نياز خارج شود.
رمى جمره
آيةالله مكارم: سوّم از واجبات رمى آن است كه به انداختن به جمره برسد، پس اگر سنگ را انداخت و سنگ ديگران به آن خورد و به واسطه آن يا كمك آن به جمره رسيد كافى نيست ....
اگر سنگى كه انداخت به جمره نرسيد، بايد دو مرتبه بيندازد.
در مورد رمى جمرات، فتواى اخير ما اين است كه اصابت به ستونها لازم نيست، بلكه كافى است سنگ را به دايره اطراف جمرات پرتاب كنند.
ص:12
قربانى
آيةالله مكارم: اگر قربانى در منى از بين مى رود و به هيچ وجه قابل استفاده نيست بايد پول آن را كنار گذارد و در شهر خودش قربانى كند (در ماه ذى الحجه آن سال و اگر نتوانست در سال بعد در ايام تشريق)] يادآورى مى شود در سابق لاشه هاى حيوانهاى ذبح شده سوزانده يا دفن مى شد [در صورتى كه گوشتهاى قربانى مصرف نشود و آن را بسوزانند يا دفن كنند ذبح آنجا مجزى نيست، بلكه بايد پول آن را كنار بگذارند و در وطن خود يا محل ديگرى كه گوشتها مصرف مى شود در همان ماه ذى حجه قربانى كنند و اگر تمام گوشتها مصرف شود باز با توجه به اينكه تمام قربانگاه ها خارج از منى است در آنجا قربانى كند يا در وطن خود، اگر چه بهتر است در آنجا ذبح شود.
حلق و تقصير
آيةالله خامنه اى: كسى كه سال اوّل حج او باشد، احتياط مستحب اين است كه سرتراشيدن را اختيار كند، هر چند مخيّر بودنش بين حلق و تقصير خالى از قوت نيست.
كسى كه سال اوّل حج او باشد، بايد سربتراشد، به احتياط واجب.
در سال گذشته، با تغييراتى كه توسط دولت سعودى در مسجدالحرام داده شد، مكان ويژه اى براى طواف افراد ناتوان در طبقه دوّم مسجدالحرام تدارك ديدند و افرادى كه در سالهاى گذشته با سبد (تخت روان) يا ويلچر در صحن مسجد طواف
ص:13
مى كردند، تنها در طبقه دوم با ويلچر طواف داده مى شوند و از طواف در طبقه اوّل ممنوع شدند، كه اين امر سبب گفتوگوهايى پيرامون حكم طواف در طبقه دوم و كفايت يا عدم كفايت آن آغاز شد و اين مسئله ناشى از اين امر بود كه آيا كف طبقه دوّم مسجد بالاتر از سقف كعبه شريف است يا پايين تر يا همسطح مى باشد كه در پى تحقيقات و پرسشهاى به عمل آمده معلوم شد، به هر حال بالاى سقف كعبه از طبقه دوّم پايين تر است و طواف حول كعبه صادق نيست، لذا اين مسئله از محضر مبارك مراجع عظام تقليد، استفتاء شد كه متن سؤال و پاسخهاى آن بدين شرح است:
قبلًا افراد ناتوان كه با صندلى چرخ دار (ويلچر) يا سبد (تخت روان) طواف داده مى شدند، در سال جارى از طواف در صحن مسجد الحرام منع شده اند و حتى ممكن است كسى نباشد تا فرد ناتوان را بر دوش خود حمل كند و طواف بدهد يا همين كار نيز ممنوع شود و چنين افرادى بايد در طبقه دوم يا پشت بام مسجدالحرام طواف داده شوند، آيا چنين طوافى كفايت مى كند يا نه، وظيفه آنان چيست؟
حضرت آيةالله بهجت دام ظله: در صورت عدم امكان با رعايت الأقرب فالاقرب كفايت مى كند والله العالم.
حضرت آيةالله تبريزى دام ظله: احتياط واجب اين است كه آنها را از طبقه دوم طواف دهند و نايب هم برايشان بگيرند.
حضرت آيةالله خامنه اى دام ظله: طواف بايد دور كعبه معظمه ولو در فضاى ما بين زمين تا محاذى پشت بام كعبه باشد و كف طبقه دوم مسجدالحرام اگر به قدر قامت طواف كننده پايين تر از نقطه محاذى پشت بام كعبه نباشد، طواف از طبقه دوم صحيح و مجزى نيست، و كسانى كه نمى توانند در صحن مسجدالحرام ولو به وسيله حمل توسط شخص ديگر طواف كنند وظيفه شان نايب گرفتن در طواف
ص:14
است و احوط آن است كه خودش هم در همان طبقه دوم طواف نمايد.
حضرت آيةالله سيستانى دام ظله: چنانچه احراز شود كه طبقه دوم بالاتر از كعبه است، طواف از بالا كفايت نمى كند و بايد براى طواف از پايين نايب بگيرند و لازم نيست احتياط كنند، و چنانچه مطلب مشكوك باشد، بايد احتياطاً بين طواف از بالا و نايب گرفتن از پايين جمع نمايند.
حضرت آيةالله شبيرى زنجانى دام ظله: در مورد سؤال اگر ممكن باشد كسى فرد ناتوان را بر دوش حمل كند، طواف در محدوده بين مقام ابراهيم و كعبه لازم است، و در غير اين صورت بايد نايب بگيرند تا در محدوده طواف كند و بنا بر احتياط مستحب نيز خود شخص در طبقه دوم طواف داده شود و چنانچه نيابت نيز ممكن نباشد، طواف دادن شخص در طبقه دوم كفايت مى كند.
حضرت آيةالله صافى گلپايگانى دام ظله: در فرض مذكور اين افراد بايد در طبقه دوم طواف داده شوند و بنابر احتياط واجب نايب هم گرفته تا براى آنان در صحن مسجدالحرام طواف نمايد.
حضرت آيةالله فاضل لنكرانى دام ظله: در فرض سؤال چنانچه كعبه مقدسه از طبقه دوم پايين تر باشد احتياط واجب آن است كه علاوه بر اينكه در طبقه دوم طواف داده مى شوند، استنابه هم بنمايد، والله العالم.
حضرت آيةالله نورى همدانى، دام ظله: طواف در طبقه فوقانى صحيح نيست و اين قبيل افراد بايد به وسيله كول گرفتن طواف خود را انجام بدهند و اگر ممكن نشد، لازم است براى طواف خود نايب بگيرند.
حضرت آيةالله مكارم شيرازى دام ظله: در اين گونه موارد كه راهى جز اين نيست، طواف در طبقه بالا كفايت مى كند.
حضرت آيةالله موسوى اردبيلى دام ظله: در مفروض سؤال بايد طواف اشخاص مذكور به صورت نيابى در مطاف انجام شود و به احتياط مستحب خود آنها نيز در طبقه دوم با هر وسيله اى كه مى توانند
ص:15
طواف كنند.
حضرت آيةالله وحيد خراسانى دام ظله: در مفروض سؤال بايد نايب بگيرد كه در صحن مسجدالحرام طواف نمايد و در صورتى كه متمكن مى باشد و بر او حرجى نيست احتياط واجب آن است كه خودش هم از طبقه دوم طواف نمايد.
2. از آنجا كه گاهى پروازهاى زائران بيت الله الحرام- در رفت يا برگشت- مصادف با وقت نمازهاى يوميه شود، و زائران به جهت عدم آگاهى به وظيفه خود دچار مشكل و سردرگمى مى شوند و گاهى حتى نماز فوت مى شود، و اين مسئله از دير باز مطرح بوده كه زمان حيات امام خمينى (قدس سره) نسبت به اين وظيفه از محضر مبارك ايشان استفتاء شده و پاسخ فرموده اند و در زمان حاضر نيز رهبر معظم انقلاب اسلامى آيةالله خامنه اى (دامت بركاته) به آن جواب داده اند، لذا بر روحانيان گرامى كاروانها لازم است زائران را نسبت به وظيفه شرعى خود آگاه كرده و در اثناى سفر نيز چنانچه به اين مسئله برخورد كردند آنان را راهنمايى كنند. لذا در اين قسمت متن استفتاى مذكور را آورده و چگونگى نماز در هواپيما را يادآور مى شويم.
س- با توجه به اينكه حجاج محترم در ساعات مختلف به وسيله هواپيما عازم مى شوند و اغلب زائرين حين پرواز نياز به گرفتن وضو و به جاى آوردن نماز پيدا مى كنند كه به جهت محدوديّت امكانات و فضاى هواپيما اغلب به روال معمول ناممكن مى باشد، لهذا در موقعيت مذكور شرايط به جا آوردن نماز چگونه خواهد بود و آيا خواندن نماز در محل صندلى (به طور نشسته) صحيح است يا خير؟
ج- نماز در صورت فوق صحيح است به شرط آنكه حتى المقدور مراعات قبله را بنمايند.
ص:16
س: با توجه به اينكه حجاج محترم در ساعات مختلف شبانه روز به وسيله هواپيما عازم جده شده و يا مراجعت مى نمايند و در طول پرواز با وارد شدن به وقت اداى فريضه، نياز به گرفتن وضو و به جاى آوردن نماز پيدا مى كنند على الخصوص پروازهاى بعد از نيمه شب كه قبل از حركت وارد وقت نماز نشده و بعد از رسيدن به مقصد خورشيد طلوع مى كند، در چنين شرايطى با توجه به محدوديتهاى داخل هواپيما آيا حجاج محترم مى توانند با داشتن وضو و يا انجام تيمم در روى صندلى خود به صورت نشسته و حتى الامكان با چرخانيدن بدن به سوى قبله فريضه خود را به جاى آورند؟
بسمه تعالى
اگر وقت كافى براى اداى فريضه نماز قبل از پرواز يا بعد از پياده شدن در مقصد ندارند، بايد در صورت امكان پيش از سوار شدن طيّاره تحصيل طهارت نمايند و در داخل طيّاره به هر نحو كه ممكن باشد با مراعات جهت قبله نماز را بخوانند، و چنانچه قبلًا تحصيل طهارت نكردند بايد در همان داخل طياره وضو بگيرند و اگر وضو ميسور نباشد تيمّم كنند و نماز بخوانند، و نماز در داخل طيّاره در هر صورت صحيح و مجزى است.
چنانچه پيش از پرواز هواپيما وقت نماز برسد و زائران به قدرى فرصت دارند كه مى توانند نماز را بخوانند و سپس سوار هواپيما شوند، در حالى كه مى دانند قبل از اتمام وقت نماز به مقصد نمى رسند و به ناچار بايد در هواپيما با وضعيت اضطرارى نماز بخوانند، لازم است نماز را بخوانند.
اگر مطمئن هستند كه نماز را در هواپيما بايد بخوانند، بهتر است قبل از سوار شدن وضو گرفته تا در هواپيما براى وضو گرفتن دچار اشكال نشوند.
و اگر نتوانند در هواپيما وضو بگيرند، چنانچه ممكن است بايد تيمم كرده و نماز را بخوانند و در صورتى كه تيمم هم ممكن نباشد
ص:17
احتياط آن است كه نماز را بخوانند و بعداً نيز بايد قضاى آن را به جا آورند.
اگر مى توانند بايد نماز را ايستاده بخوانند وگرنه ايستاده شروع كنند و ادامه آن را اگر ممكن نبود نشسته بخوانند و چنانچه آن هم ممكن نيست، از ابتدا نشسته بخوانند.
جهت قبله را بايد مراعات كنند، پس اگر هواپيما به طرف ديگرى برگردد، نمازگزار نيز بايد به طرف قبله برگردد، ولى اگر نمى تواند رو به قبله نماز بخواند، به هر سمت كه به قبله نزديك تر است بخواند، اشكالى ندارد. يادآورى مى شود هنگام پرواز به سمت جده يا مدينه، جهت قبله تقريباً به سمت جلوى هواپيما و هنگام بازگشت از آنجا تقريباً به سمت عقب هواپيماست.
سجده بر كاغذ نيز صحيح است و چنانچه مهر، خاك يا سنگ براى سجده ندارد، بر كاغذ سجده كند.
براى سجده، اگر سجده معمول و متعارف ممكن نيست و مثلًا در حالت نشسته بر صندلى هواپيما نماز مى خواند، بايد مهر يا سنگ يا كاغذ را بر چيزى (مثلًا ميز صندلى هواپيما) بگذارد و بر آن سجده كند.
نسبت به ساير شرايط و واجبات نماز، مثل ركوع، سجده، نشستن در حال تشهد، هر مقدار كه بتواند بايد مراعات كند و چنانچه مراعات آنها ممكن نباشد، هر طور مى تواند بايد نماز را بخواند.
ملاك تشخيص وقت نماز جايى است كه هواپيما قرار دارد، چه در فضا يا بر زمين و در صورتى كه در حال پرواز بين مبدأ و مقصد باشد، نمى تواند مطابق افق مبدأ يا مقصد عمل كند، بنابراين چنانچه در هواپيما طلوع خورشيد مشاهده شد، وقت نماز صبح به پايان رسيده هر چند در مكانى كه هواپيما در فضاى آن است طلوع آفتاب مشاهده نمى شود.
3. در سالهاى اخير ثبت نام افراد براى تشرف به حج تفاوت يافته و افراد براى قرار گرفتن در نوبت اعزام مطابق قراردادى، پول را به
ص:18
بانك مى سپارند، و مطابق قرارداد سودى نيز دريافت مى كنند، كه در اين خصوص دو سؤال مطرح است، يكى در مورد اصل قرارداد كه نمونه اى از سؤال و جواب ذيلًا آورده مى شود، و سؤال دوم در مورد خمس وجه پرداختى و سود آن است كه طبعاً به جهت تغيير موضوع، حكم آن نيز مطابق فتواى برخى از مراجع عظام تقليد تغيير يافته، از جمله به نظر مبارك رهبر معظم انقلاب اسلامى حضرت آية الله خامنه اى (دامت بركاته) وجه پرداختى به بانك اگر از درآمد باشد متعلق خمس مى باشد و سود معامله نيز از درآمد آن سال محسوب مى شود كه چنانچه پيش از فرارسيدن سال خمسى صرف در مؤونه نشود خمس دارد.
حضور محترم حضرت آيةالله العظمى آقاى فاضل لنكرانى (مدظله)
با ابلاغ سلام و تحيّت
بدين وسيله به اطلاع مى رساند:
اخيراً طى توافقى كه سازمان حجّ و زيارت با بانك ملى ايران به عمل آورده، متقاضيان حج تمتع با مراجعه به بانك، مبلغ يك ميليون تومان به صورت قرارداد مضاربه اى به نام خود به حسابى در بانك ملى واريز نموده، فيش آن را دريافت مى دارند، اين پول تا هنگام تشرف به نام واريز كننده و در حساب شخصى او باقى مى ماند و طبق قرارداد مكتوب مبلغى در حدود 17% به دارنده حساب در پايان هر سال منفعت مضاربه تعلق مى گيرد.
سازمان حج و زيارت فقط براى كسانى كه زودتر ثبت نام كرده اند اولويت قائل شده و پس از حدود سه سال نوبت اشخاص را اعلام و در صورت تمايل آنها را به حج اعزام مى دارد.
زمان اعزام كه فرا رسيد واريز كننده، پولى را كه در حساب مضاربه اى خود دارد از بانك اخذ و همراه با مانده هزينه ها به حساب حج و زيارت واريز مى نمايد و سپس به حج مشرف مى شود.
ص:19
حال خواهشمند است با عنايت به اينكه قرارداد مذكور به صورت كتبى بوده و شفاهاً گفتوگويى بين صاحب پول و بانك ردّ و بدّل نمى شود بفرماييد:
مبلغ درصدى كه صاحب مال به عنوان منفعت مضاربه دريافت مى كند چه صورتى دارد؟
سلامتى و طول عمر حضرتعالى را از خداوند متعال مسئلت داريم.
بسمه تعالى
چنانچه بين صاحب پول و بانك اين عمل به قصد مضاربه انجام گيرد صحيح است و سود حاصله مشروع است، و در صورتى كه به قصد مضاربه نباشد، چنانچه شرط زياده و منفعت نشده باشد باز سود حاصله اشكالى ندارد و در هر صورت چون طبق فرض سؤال عمل مزبور در دو مرحله انجام مى شود ديگر نسبت به پول مرتبط سودى پرداخت نشده و در حج هيچ گونه خللى را وارد نمى سازد. 3/ 5/ 83
1. شايسته است روحانى افزون بر بيان و تعليم تفصيلى مناسك، خلاصه آن را قبل از انجام هر عملى يادآورى كند، مثلًا پيش از احرام واجبات آن را يادآورى نمايد.
2. مشخص كردن مستحبات و مكروهات از واجبات و محرمات در هر عملى، نقش اساسى در مقام تعليم و عمل دارد، مثلًا حاجى بداند در طواف خواندن دعا واجب نيست و يا همراهى زن و شوهر حرام نيست و راحت تر مى توانند اعمال را انجام دهند.
3. خوب است روحانى در برخى از اعمال مانند طواف به هنگام شلوغى تأكيد كند زائران در فكر انجام واجبات باشند و مستحبات را در دفعات بعدى رعايت كنند؛ به عبارت ديگر واجبات فداى مستحبات نشود، زيرا چه بسا اصرار بر انجام مستحبات ما را از انجام واجبات باز دارد.
4. در بيان احكام تا حد امكان از بيان اختلاف فتاوا خوددارى شود.
ص:20
5. در يك نصف جلسه برخى از فتاواى اهل سنت كه مورد ابتلا و سؤال زائران است توضيح داده شود و بر اين مطلب تأكيد شود كه آنان هم در فروعات فقهى اختلاف فتوا دارند كه آنان را به چهار مذهب فقهى تبديل ساخته است.
6. براى تصحيح نمازِ زائران اكتفا به قرائت حمد و سوره نشود بلكه ذكر ركوع و سجود و تشهد و سلام نيز كنترل شود.
7. براى آنكه زائران غلطهاى قرائت نماز خود را فراموش نكنند، مى توان از قبل فرم چاپى قرائت و اذكار نماز را آماده كرد كه همين طور كه زائر قرائت خود را مى خواند، موارد غلط او يادداشت شود و بعد كاغذ را در اختيار او بگذارند، اين كار ضمن اصلاح قرائت زائر موجب جلب توجه او به اهتمام روحانى نسبت به اعمال و مناسك او مى شود.
8. در تصحيح اعمال زائران همچون وضو، غسل، نماز و غيره، نبايد فكر كرد كه افراد تحصيل كرده اعمالشان نيازمند تصحيح و آزمون نيست. مكرّر مشاهده شده افرادى كه تحصيلات عالى داشته اند نيز در انجام وظايف شرعى خود، گرفتار مشكلات جدّى بوده اند.
9. برخى زائران از اهميت مسائل و احكام آگاه نيستند و آنها را ساده و روشن مى انگارند. مناسب است روحانى كاروان هنگام سخنرانى و بيان احكام، پس از طرح مسئله اى، حكم آن را از زائران بپرسد. زائران حتماً با اختلاف پاسخ مى دهند. در اينجا روحانى، هم حكم مسئله را به صورت صحيح بيان مى كند و هم زائران را از اهميت مسائل و احكام آگاه مى سازد.
10. احكامى كه زائران با آن روبه رو هستند معمولًا زائران در سفر با احكام حساب سال و خمس، طهارت، نماز، نماز ميّت و غيره رو به رو هستند كه لازم است روحانى كاروان مشكلات آنان را در اين موضوعات حل كند.
11. روحانى نقش مهمى در زدودن وسوسه و اضطراب از روحيه زائران دارد. اين تبيين احكام به صورت شفاف و همراهى روحانى
ص:21
با زائران و توصيه نمودن آنان به همراه بودن با روحانى و نظارت روحانى بر انجام اعمال زائران محقق مى شود.
12. اگر همسفران افرادى كم سواد هستند، مناسب است پس از خطبه اى كوتاه و سخنرانى، يك بار حمد و سوره و ذكر تلبيه قرائت شود. اين كار موجب آشنايى بيشتر زائران با حمد و سوره و تلبيه صحيح خواهد شد.
13. وسايل كمك آموزشى امروزه ثابت شده است كه آموزش به صورت سمعى- بصرى، فرايند يادگيرى را سريع تر و ژرف تر مى كند. از اين رو بايد سعى شود براى آموزش از تابلو (تخته و گچ) و ماكت كعبه و امثال آن استفاده شود. مى توان از يك ماژيك و وايت برد سود جست و در هر جايى كلاس تشكيل داد.
14. در يك جلسه كيفيت شركت در نماز جماعت و كارهايى كه در آنها متابعت لازم است و كارهايى كه متابعت لازم نيست مثل تكتف و آمين گفتن، توضيح داده شود كه اين امر افزون بر اطلاع رسانى از سؤالات زيادى جلوگيرى مى كند.
15. تأكيد شود در تخيير ميان قصر و اتمام، اگر نماز را به جماعت خواندند تمام بخوانند.
16. تأكيد شود مردم وجوه خود را به امام جماعت محل يا نماينده مرجع خود بپردازند و حتى الامكان روحانى خود متصدى اخذ وجوه نشود.
17. در موارد احتياط واجب همه جا لازم نيست به مقلّد گفته شود كه مرجعش احتياط واجب دارد، بلكه همين كه مرجع فالاعلم اين احتياط را نداشته باشد طبق فتواى او عمل شود، كافى است.
18. وجوب استفاده از ما يَصّح السجود عليه در مواردى كه زائران در هتل يا منزل نماز را به جا مى آورند تذكر داده شود.
19. هنگام احرام بستن و گفتن تلبيه در ميقات بهتر است افرادى را كه قادر به ذكر تلبيه با جمع نيستند شناسايى كرده و جداگانه تلبيه را تلقين آنها نمود.
20. براى احرام از مسجد قديم شجره، با عدم امكان از مسجد قديم
ص:22
براى بانوان، جهت رعايت احتياط، مى توان همه بانوان را پس از تلبيه در مسجد فعلى محاذى شجره قديم آورد و تلبيه را مجدداً القا كرد بدون اينكه بخواهيم مقلّدان بعض مراجع را از يكديگر جدا كنيم.
21. مشخص كردن محدوده سعى بين صفا و مروه براى زائران و اينكه نيازى به بالا رفتن از كوه صفا و مروه يا زدن پاها به كوه نيست و همين كه هنگام بالا آمدن به سنگ فرشهاى مسطح رسيديد، به صفا و مروه رسيده ايد و آن دور شما تمام شده است، چون محل سنگ فرشهاى مذكور جزء صفا و مروه است.
22. توصيه مؤكّد شده كه اجهار به تلبيه و استلام حجر با توجه به ازدحام موجود بر زنان مستحب نيست.
23. اين تذكّر براى زائران مفيد است كه محل انجام تقصير در عمره لازم نيست حتماً در كنار مروه باشد بلكه مى توانند در هر جاى ديگر نيز تقصير كنند. ولى بانوان توجه داشته باشند كه هنگام تقصير موهايشان در مقابل نامحرم آشكار نشود.
24. در روز دهم براى رمى جمره عقبه دقّت شود كه بعدازظهر، جمرات خلوت است و بسيارى از كسانى كه صبح از رمى ناتوانند، بعدازظهر به راحتى مى تواند رمى كنند. بنابراين، به صرف اينكه در صبح نمى توانند رمى كنند نبايد نايب بگيرند و بايد صبر كنند و عصر رمى كنند. هر چند با توجه به تغييرى كه اخيراً در طول جمره عقبه داده اند احتمال مى رود بيش از ظهر نيز ازدحام چندانى نباشد.
25. شايسته است احكام و مناسك را به زبان ساده بيان كنند و از كلمات ناآشناى علمى و فقهى بپرهيزند و توجه زائران را به انجام اعمال با نيت خالص معطوف نمايند.
26. احتياط هايى كه سبب بروز مشكل و عسر و حرج نمى شود اعمال گردد و از احتياط هايى كه موجب مشقت و وسوسه مى شود پرهيز شود.
مثلًا توصيه شده در تقصير عمره تمتع و عمره مفرده، ابتدا مو را كوتاه كنند، تا به احتياط برخى مراجع عمل شده باشد. نيز قبل از
ص:23
احرام نماز بخوانند كه به احتياط بعضى ديگر عمل شده باشد.
27. اهتمام خود روحانى به نوافل به ويژه نماز شب و تذكر دادن آن به زائران براى عادت كردن آنان به سحرخيزى و انجام نوافل، بسيار مفيد و موجب قدردانى زائر است. ضمناً روشهاى آسان خوانى نوافل را بايد به آنها آموزش داد، مثلًا نشسته خواندن، در مسير راه خواندن و نياز به سوره و قنوت نداشتن نافله. اين مطلب هم لازم است گفته شود كه نمازهاى نافله و مستحبى و نمازهاى واجب مثل نماز طواف و آيات، اذان و اقامه ندارد در هر حال روحانى بايد روشهاى آسان ارتباط با خداوند را تذكر دهد و بدين وسيله شعاع پيوند مردم با معنويت را توسعه دهد و دوام بيشتر بخشد. لازم به تذكر نيست كه بايد احكام مربوط به نوافل در سفر و حضر براى زائران تشريح شود.
28. براى آسان ساختن دسترسى به فتاواى مراجع عظام تقليد، مناسب است مسائل اختلافى هر بخش از مناسك و اعمال را روى صفحه اى مقوايى يادداشت نمايند تا در صورت نياز در مراحل احرام، طواف، نماز طواف و غيره به آن مراجعه كنند.
ص:24
جهت هماهنگ سازى فعاليتهاى فرهنگى روحانيون كاروانها و بهره بهتر زائران از خدمات ارزشمند آنان نكات كاربردى ذيل تقديم مى شود:
* قبل از جلسات لازم است مخاطب شناسى شده و افراد كاروان از جهت سطح علمى و فرهنگ توسط روحانى شناسايى شوند.
* در ابتدا لازم است روحانى با معين و معينه بر اساس تواناييها و وظايف، محترمانه تقسيم كار نمايند. (فرمهاى شماره 30 و 31)
1. معرفى خود با لحنى متواضعانه و بيان اجمالى و كلى از شرح وظايف روحانى و معين.
2. دادن شماره تلفن خود همراه با نام و نام خانوادگى به افراد.
3. سر فصل فعاليتها:
- آمادگى براى سفر
- آموزش مناسك حج و احكام و لزوم تقليد
- بيان اسرار و معارف حج
- آشناسازى با اماكن مقدس مكه و مدينه و تاريخ اسلام به ويژه تاريخ پيامبر اكرم (ص)
ص:25
- راهنمايى و ارجاع به امام جماعت مسجد محل سكونت براى تصحيح قرائت نماز و رسيدگى به حساب سال.
- لازم است روحانى اصل مسئله ضرورت صحت قرائت نماز را تذكر دهد و آمادگى خود را براى تصحيح قرائت اعلام كند اما كسى را اجبار به خواندن حمد و سوره ننمايد.
- همراهى با زائران و نظارت تام بر اعمال آنان
4. مطالبى كه پيش از سفر بايد گفته شود:
- خبر دادن به بستگان و دوستان
- مطالعه در زمينه هاى آداب سفر حج، اعمال و مناسك، اسرار و معارف، تاريخ و اماكن
همراه با معرفى كتاب و نوار
- حسابرسى اموال
- وصيت
- خداحافظى و حلاليت طلبيدن
- آماده كردن وسايل سفر كه برخى را مدير توضيح داده و آنچه كه جنبه فرهنگى دارد روحانى راهنمايى كند.
فوايد سفر، خواندن سفرنامه هاى حج، اطلاع از اوضاع جوى، فرهنگى اجتماعى عربستان.
مدينه قبل- ابتدا بحث تقليد و سپس اجمالى از مناسك عمره و حج و بحث عمره با تفصيلى بيشتر نه كامل.
مدينه بعد- اجمالى از مناسك حج و بيان مناسك عمره تمتع به طور كامل تبيين گردد.
1. اسرار و فوايد سفر حج و برخى از آداب زيارت
2. اسرار و آثار تشريع حج به طور كلى
ص:26
3. اجمالى از اسرار برخى از اعمال و محرمات براى هر دو گروه و اسرار اعمال عمره به طور كامل براى زائران مدينه بعد.
بيان اين بخش با تكيه بر ضرورت صرف مال حلال در سفر حج، ابتدا پرداخت ديوان مردم و سپس كفارات و مظالم عباد و در پايان مسئله خمس و زكات بيان شود.
ضمناً بهتر است مسائل مربوط به وجوهات را به امام جماعت مسجد محل و يا نمايندگان مراجع عظام تقليد ارجاع دهد.
از آنجا كه مردم از وصيت هراس دارند:
- اصل استحباب كلى وصيت در هر حال
- استحباب وصيت پيش از سفر به ويژه سفر حج
- مواد وصيت نامه
- شرايط وصى
رفع كدروتها و آشتى با كسانى كه قهر هستند.
مناسب است فهرستى تهيه و در اختيار زائران قرار داده شود و از جمله لوازم فرهنگى عبارت است از:
1. قرآن غير حجيم و غير مترجم
2. ادعيه و آداب حرمين
3. كتاب يا كتابهايى براى مطالعه در موضوعات لازم براى اين سفر كه قبلًا ذكر شد.
4. جزوه هاى كوچك ادعيه طواف و سعى
5. وسايل مورد نياز براى حلق و تقصير (قيچى و خودتراش)
6. سجاده
7. قلم و دفتر يادداشت براى نوشتن خاطرات سفر
ص:27
8. تسبيح
9. ساعت كوچك زنگ دار براى بيدار شدن
10. لباس احرام و لنگ و رداى اضافى و دمپايى
- در فرودگاهِ مبدأ، گرم گرفتن، و احوال پرسى با زائران و دادن جزوه مختصر حج يا ادعيه به زائران خود. مناسب است داخل هواپيما و قبل از نشستن بر زمين مدينه عرض سلام مختصرى بشود.
- خوش آمدگويى به آنان
- اعلان برنامه هاى بعدى
مدينه قبل- برنامه هاى مدينه
مدينه بعد- رفتن به جحفه و مسئله احرام
- پاسخ به سؤالها
- در بين راه- چنانچه ممكن است مقدار كوتاهى با استفاده از بلندگوى اتوبوسها صحبت كند.
- از جحفه تا مكه- توجه دادن به محرمات احرام و يادآورى اعمال بعدى و اعلان وقت رفتن به مسجد الحرام براى اعمال.
- جلسات سخنرانى: بهتر است هر سخنرانى به چهار بخش تقسيم شود:
10 دقيقه اماكن و تاريخ
10 دقيقه مناسك
10 دقيقه به بيان آداب زيارت و به مسائل اختلافى و حساسيت برانگيز توجه داده شود و در جلسات پايانى به بيان اسرار و معارف حج بپردازد.
5 دقيقه ذكر مصيبت و دعا
ص:28
- حتى المقدر پيش از زيارت اماكن مقدس مدينه توضيحات راجع به آن اماكن ارائه شود، بعد از آن مطالب ديگر تاريخى بيان شود.
- براى آموزش بهتر از لوحه هاى مسجد النبى، بقيع، احد و خندق در قطع يك ورقى كه توسط بعثه تهيه شده استفاده شود.
- بازديد مجدد و نماز در مسجد قبا و زيارت حضرت حمزه در احد.
- در ابتداى ورود به مدينه زائران را همراهى كند و در خدمت آنان باشد.
- در اولين فرصت آنان را به نماز مسجد النبى و زيارت قبر پيامبر (ص) و ائمه بقيع (ع) برده و توضيحات مختصرى داده و آنان را راهنمايى كند و وعده تكميل توضيحات را به جلسات سخنرانى موكول نمايد.
- چون توضيحات اماكن مدينه بيشتر در جلسات سخنرانى همراه با لوحه هاى كروكى انجام مى پذيرد، از توضيح زياد و معطل كردن آنان در مكان پرهيز گردد و به قدر لازم اكتفا شود.
- از سخنرانى و روضه خوانى در كنار بقيع و بين الحرمين پرهيز شده و به زيارت اكتفا گردد.
- بجز اماكن مرسوم كه در وقت معين به زيارت آنها مى روند، در اوقاف مناسب آنان را به زيارت برخى اماكن و مساجد ديگر ببرند و براى آنكه زائران خسته نشده و بهتر به اين امر بپردازند اين كار در سه نوبت انجام شود.
1. يك بار به مسجد غمامه و مسجد على بن ابى طالب و محل پيشين قبر حضرت عبدالله.
2. يك بار به مسجد ابوذر و مسجد الاجابه
3. در نوبت سوم به مشربه ام ابراهيم و فضيح
چنانچه بتوانند افراد علاقه مند را يك بار ديگر به قبا و احد ببرند بسيار مناسب است.
ص:29
- فعاليت فرهنگى روحانى كاروان تفاوتهايى با مدينه قبل خواهد داشت:
1. نظر به اينكه بيان مناسك عمره و حج حذف خواهد شد، تنها به سؤالهاى حاضران در خصوص اعمال انجام شده پاسخ داده مى شود.
2. اسرار و معارف اعمال نيز به طور گذرا و در حد لزوم بيان مى شود.
3. مسائل اخلاق و احكام مورد نياز اين سفر و عمومى براى آنان بيان گردد.
4. زائران را جهت بازديد مسجد شجره و يك بار قبا و احد اضافى همراهى كند.
پيش از حركت به سمت مسجد شجره به زائران يادآورى شود كه چنانچه تمايل داشته باشند مى توانند غسل احرام را در هتل انجام دهند و لباس احرام را نيز بپوشند.
خانمهايى كه از ورود به مسجد شجره معذورند، آنها را نسبت به نذر احرام پيش از ميقات توجيه فرموده و صيغه نذر را براى آنان بخواند و نيت احرام و لبيك را بگويد تا در مدينه محرم شوند.
و اين نكات را نيز قبل از حركت يادآورى كند:
1. توجه دادن خانمها به لزوم اذن همسر براى صحت نذر احرام
2. توجيه زائران نسبت به كروكى مسجد شجره و جغرافياى منطقه جهت پيشگيرى از گُم شدن آنان.
3. همراه داشتن كيسه براى دمپايى ها.
4. همراه نبردن ساك و هر محموله ديگرى به مسجد.
5. با طهارت بودن و وضو گرفتن براى رفتن به مسجد، چون معمولًا احرام پس از نماز انجام مى شود.
6. در صورت نداشتن معينه، تعيين راهنما براى بانوان و راهنمايى بيشتر او و بانوان نسبت به احرام در مسجد شجره.
ص:30
7. ذكر مصيبت و وداعى با مدينه داشته باشند.
1. پس از پياده شدن از اتوبوسها دستور داده شود كه كنار اتوبوس توقف كنند و توضيح و راهنماييهاى لازم به آنها داده شود.
2. توجيه زائران نسبت به رنگ، شماره تابلوى اتوبوس جهت جلوگيرى از گُم شدن آنان.
3. براى جلوگيرى از اشتباه رفتن به پاركينگ هاى اتوبوسها جاى مشخص و علامت خاصى براى راهنمايى آنان تعيين كند؛ مثلًا جهت قبله يا گلدسته بزرگ و يا رنگ تابلوهاى پاركينگ ها.
4. محل توقف خود در مسجد شجره راتعيين كنند، مثلًا اعلام كنند: داخل مسجد شجره در حياط وسط، يا ابتداى شبستان سمت قبله يا جلوى محراب يا روبه روى محراب و غيره.
5. محلى براى افرادى كه گم مى شوند در داخل مسجد مشخص كنند تا در همان مكان بمانند و از آنجا حركت نكنند تا افراد كاروان به سراغ آنان بيايند.
6. شركت در نماز جماعت مسجد شجره.
7. خواندن نماز واجب يا مستحب احرام در مسجد.
8. بيان نيت.
9. گفتن تلبيه.
10. كنترل احرام افراد براى آخرين مرحله پاى اتوبوس يا داخل اتوبوس قبل از حركت.
11. تذكر به تكرار تلبيه.
12. دعاى ورود به شهر مكه و تذكر قطع تلبيه.
تذكر: برخى از موارد فوق جهت كاروانهايى كه از جحفه نيز محرم مى شوند مورد استفاده است.
وظايف روحانى به طور مختصر و فهرستوار در اعمال عمره تمتع.
ص:31
1. جدا كردن افراد ناتوان و معذور پيش از حركت براى اعمال و تعيين وقت مناسب براى اعمال افراد معذور و اعلام به آنها.
2. يادآورى طهارت و وضو براى رفتن به مسجد الحرام به زائران.
3. توجيه زائران در اولين لحظات ورود به مسجد الحرام و آغاز اعمال در كنار خانه خدا.
4. خواندن ادعيه مختصر ورود به مسجد الحرام و ديدن كعبه و تذكر آداب ديگر.
5. توقف دادن زائران در محل مناسبى كه كعبه و حجر اسماعيل و مقام ابراهيم را مشاهده كنند بدون مزاحمت براى مردم و توضيحى درباره آنها.
6. تذكر دوباره ترتيب اعمال و تعيين محل قرار زائران پس از هر يك از اعمال.
7. تعيين محل قرار نهايى پس از اتمام اعمال و كسانى كه از همراهان خود عقب مانده يا آنها را گم مى كنند.
8. تذكر ورود به مطاف با حال خشوع و در قسمت خلوت و مناسب.
9. تذكر شروع طواف مقابل حجرالاسود و يادآورى نيت طواف.
10. قبل از شروع سعى، صحت طواف و نماز آن را كنترل نمايد.
11. تذكر به نوشيدن آب زمزم از ظروف آب.
12. تذكر و توضيح شروع سعى و نيت و كيفيت سعى پيش از ورود به مسعى و حدود سعى بين صفا و مروه وشروع از سنگ فرش صفا.
13. تذكر مستحبات سعى به زائران جهت اشتغال به ذكر و مستحبات در حال سعى.
14. كنترل سعى زائران در مروه و راهنمايى آنان نسبت به تقصير.
15. كنترل نهايى اعمال آنان در هتل و اطمينان به صحت و اتمام آن.
معذوران را نيز در وقت مناسب با تمهيدات لازم براى اعمال خواهند برد و نكات فوق الذكر در حد لزوم براى آنان نيز انجام
ص:32
خواهد شد.
زمان و مكان مناسب براى سخنرانى را روحانى كاروان با هماهنگى مدير و روحانيون ديگر كه در آن ساختمان مستقر هستند تعيين خواهند كرد.
مدت هر سخنرانى در حدود نيم ساعت خواهد بود كه همانند سخنرانيهاى مدينه به سه بخش تقسيم مى شود:
1. مناسك حج
2. اماكن و تاريخ
3. فلسفه و اسرار حج
در طول اين ايام آداب و مستحبات مكه مثل تلاوت قران، ختم قرآن گروهى، نماز در مسجدالحرام و طواف مستحبى در صورت امكان مكرّراً تذكر داده شود.
ضمناً براى افراد مدينه قبل در روزهاى آخر برخى از مسائل اخلاقى و احكام مورد نياز زندگى گفته شود.
زائران را در وقت مناسب به بازديد مولد النبى، شعب ابوطالب، اشاره به مسجد شق القمر در ابوقبيس، زيارت قبرستان حجون، مسجد جن، مسجد شجره و مسجد الرايه كه اين مكانها نزديك هم هستند خواهند برد.
يكى از مراحل حساس و مهم كارى روحانيون كاروانها از هشتم تا دوازدهم ذى حجه است.
1. در آخرين جلسه سخنرانى آمادگى لازم براى اعمال حج و زمان حركت و مراحل اعمال توضيح داده شود.
2. زمان حركت كاروان با مدير هماهنگ و سپس در وقت مناسب
ص:33
اقدام به احرام حج شود.
3. جهت جلو انداختن پنج عمل مكه براى معذورين برنامه ريزى شود.
4. شب عرفه در عرفات بخشى از وقت را به يادآورى اعمال حج و اهميت عرفه و عرفات و دعا و توسل بگذرانند ولى زياد طولانى نشود تا زائران به استراحت خود برسند.
5. صبح روز عرفه در يك سخنرانى كوتاه اين مطالب گفته شود:
1. جغرافياى عرفات و توضيح درباره جبل الرحمه و مسجد نمره و حدود عرفات.
2. مسائل تاريخى واقع شده در عرفات.
3. شركت در مراسم بعثه و رعايت دستورات و راهنماييهاى بعثه.
4. اهميت روز عرفه و صحراى عرفات.
5. لزوم بهره گيرى از اين وقت و مكان و راهنمايى آنان به دعا، نماز قضا، توبه از گناه و تصميم به ترك گناه در بندگى خدا و طلب توفيق از خداوند و دعاى عهد.
6. يادآورى نيت وقوف در عرفات و مسائل لازم آن نزديك ظهر.
1. خواندن دعاى عرفه و دعاها و اعمال مستحبى كه در مناسك ذكر شده است. بهتر است از خواندن روضه هاى مفصل و سخنرانى طولانى پرهيز شود و مردم را به اعمال و آداب عرفه كه فقها در كتب فقهى و مناسك آورده اند راهنمايى كنند.
2. يادآورى مسئله وقوف در مشعرالحرام و مسائل و آداب مربوط به وقوف در آنجا پيش از نماز مغرب و عشا.
3. اقامه نماز جماعت مغرب و عشا در عرفات، در صورتى كه خوف آن است كه ديروقت به مشعر برسند يا آب براى تطهير و وضو در دسترس نباشد.
4. پياده رفتن به مشعر براى افرادى كه قدرت پياده روى دارند، با پيش بينى پرچم يا تابلوى كاروان، اسامى افراد پياده، بلندگوى سيار جهت قرائت دعاى كميل و يا مناجات على عليه السلام در مسجد
ص:34
كوفه، موبايل جهت ارتباط با بقيه كاروان در مشعرالحرام.
1. تقديم رمى از اعمال معذورين و مشخص كردن همراه آنان.
2. يادآورى مسئله وقوف و ياد و ذكر خدا در شب عيد و جمع آورى ريگها.
3. يادآورى اهميت شب مشعر و برخى از شبهاى مهم تاريخ اسلام مثل ليلة المبيت، شب بيعت عقبه، شبهاى خندق، شب عاشورا و غيره.
1. توضيح مختصرى درباره اعمال روز عيد و ترتيب آنها و بزرگداشت عيد قربان.
2. بردن زائران پس از صبحانه و استراحت براى رمى اعم از مباشرى و نيابتى
3. توجه دادن به مسئله نيابت براى ذبح و آموزش اجمالى نايبان براى ذبح.
4. راهنمايى زائران به اعمال روز عيد و حلق و خروج از عمده محرمات احرام.
5. تذكر پيش نيامدن اشكالى در حج از جهت تأخير ذبح در صورت ضرورت.
1. يادآورى نيت بيتوته.
2. كنترل اعمال سه گانه روز عيد زائران در شب يازدهم.
3. سخنرانى مختصر و دعا يا ذكر مصيبتى كوتاه. حتماً بايد كوتاه باشد چون زائران شديداً خسته اعمالند.
4. آماده كردن زائران براى رمى روز يازدهم و توضيح مختصرى درباره رمى و اعمال بعدى و وظايف زائران.
5. راهنمايى زائران براى استفاده بهتر توقف در منى، مثل اشتغال به
ص:35
ذكر، دعا، نماز قضا، تلاوت قرآن و رفتن به مسجد خيف.
6. تذكر مضامين خطبه پيامبر (ص) در منى.
7. سخنرانى اخلاقى در شب دوازدهم و ذكر نشانه هاى قبولى اعمال.
ص:36
از ديرباز پيروان فِرق مختلف اسلامى و پيروان مسائل اعتقادى باهم گفتوگو داشته و خواهند داشت و اين گفتوگوها گاه در جوى دوستانه و گاهى با مشاجره دنبال گرديده و در اين زمان بيش از هر زمان گفتوگو و حوار مورد توجه قرار گرفته است. اكنون اشاره اى به نيازهاى حوار و و گفتوگو تقديم مى گردد.
1. در گفتوگوها و تبيين معارف، بر عنوان اهل بيت (ع) تمركز شود.
2. از مسائل تفرقه افكن و تشنج آفرين جداً پرهيز شود.
3. بر وحدت مسلمين عملًا و قولًا تأكيد شود.
4. مشكلات عالم اسلام و مصيبتهاى وارده بر امت اسلام در بين حجاج، بازگو و چاره انديشى شود.
5. خطرات كفر و صهيونيسم تبيين شود.
6. در دفع اتهامات و شبهات، از آيات قرآن كريم و مسلّمات فريقين بهره گرفته شود.
7. معارف بلند مكتب اهل بيت (ع) مخصوصاً توحيد و دعا و ظلم ستيزى و غيره تبيين گردد.
8. محورهاى تبليغى مشكّكين و تفرقه افكنان شناسايى و باجدال
ص:37
احسن جواب داده شود.
9. در زمينه جوابگويى به افتراها و شبهه ها، از منابع معروف و معتمد برادران اهل سنت استفاده شود.
10. حتى الامكان از زبان عربى و مانند آن استفاده شود.
1. منشأ افسانه تحريف قرآن چيست؟
2. ارتباط نسخ تلاوت و تحريف قرآن.
3. ارتباط قول به رؤية الله و شرك.
4. شفاعت و دلايل قرآنى آن.
5. عصمت اهل بيت (ع) در قرآن.
6. مخاطب آيه تطهير كيانند؟ آيا شامل زوجات النبى (ص) مى شود؟
7. آيه غار چه دلالتى بر فضيلت خليفه اول دارد؟
8. عشره مبشّره چه كسانى هستند؟ آيا سند و برهان محكمى بر آن وجود دارد؟
9. مشروعيت توسل به اولياى خدا همچون پيامبران و امامان از منابع معتبر اهل سنت.
10. چگونگى جمع بين عدالت اصحاب و ارتكاب گناهان كبيره همچون قتل و سرقت و زنا و غيره.
11. اقامه حدود الهى در حكومت نبوى مدينه بر برخى از اصحاب با اعتقاد به عدالت جميع صحابه، چه توجيهى دارد؟
12. مشروعيت گريه بر اموات در سيره پيامبر اسلام (ص) و اصحاب، از طريق منابع معروف اهل تسنّن.
13. دلايل مشروعيت احياى مراسم و احتفال به ولادت پيامبر اسلام و اولياء الله.
14. مشروعيت زيارت و بناى قبور اولياء الله.
15. صلوة تراويح در زمان كدام يك از خلفا پايه گذارى شد و چه دليل بر مشروعيت آن وجود دارد.
16. تكتّف در نماز چه وجهى دارد و دليل عدم مشروعيت آن
ص:38
چيست؟
17. ما يصحّ السجود عليه در نماز ودليل بر افضليت سجود بر تربت سيد الشهداء (ع).
18. آيا دليلى از شرع مقدس بر جمله (الصلوة خير من النوم) در اذان وجود دارد؟
19. زمان تشريع اذان و تبيين ديدگاههاى مذاهب اسلامى در اين زمينه.
20. ادلّه جواز جمع بين الصلوتين در منابع اهل سنت.
21. از ادله قرآنى و روايى، مسح پاها استفاده مى شود يا غَسل آنها؟
22. اهل سنت حديث مسلّم فريقين خلفائى اثنا عشر را چگونه توجيه نموده و بر خلفا تطبيق مى كنند؟
23. دلايل وجود تبعيّت از اهل بيت (ع) رااز قرآن و سنت بيان فرماييد.
24. چرا در قران كريم نام مقدس على (ع) و ائمه اطهار نيامده است؟
25. چه كسانى از اعاظم و مشاهير اهل سنت تصريح به ولادت حضرت مهدى (ع) كرده اند؟
26. آيا صحيح بخارى از مانند حضرت امام جعفر صادق (ع) نقل روايت كرده است و چرا؟
27. به طور كلى، روابط اهل بيت (ع) با حكّام و خلفا چگونه بوده است؟
28. دليل مشروعيت تبّرك به صلحا و اوليا.
29. ادله لزوم وحدت مسلمين از قرآن و سنت.
30. چگونگى جمع بين حديث حلال محمد حلال الى يوم القيامة و تحريم متعه.
ص:39
سفر زيارتى حج و عمره و عتبات، سرشار از معنويت، عرفان و تقرب به خداوند است و بيشتر زائران، كه سالها در انتظار چنين سفرى بوده اند، آماده بهره گيرى از آنند و روحانى كاروان، شمع پرفروغ و هدايتگر كاروانيان به سوى اهداف بلند اين سفر و واسطه اين فيض است.
در سفر حج، كه به فرموده حضرت امام خمينى (قدس سره) سفر الى الله است، روحانى وظيفه راهبرى و توجيه معنوى زائران و ايجاد پيوند استوار و پيوسته زائران با خدا را به عهده دارد. هنگامى كه در مكّه با آن دسته از زائران ايرانى روبه رو مى شويم كه بى كاروان و روحانى بدان مكان مقدّس مشرف شده اند و بدون احرام به حرم پاى مى نهند و يا احرام و اعمال را برابر با فتواى اهل سنّت انجام مى دهند و يا كسانى كه سابقه تشرّف دارند و بدون نظارت روحانى، اعمال را باطل انجام مى دهند و متحيّر در عمل خود باقى مى مانند، به ضرورت وجود روحانى در كاروان و جايگاه او بهتر و بيشتر پى مى بريم. از اين رو زائران، خود، طالب حضور در كاروانى هستند كه از روحانى موفقى سود جويد تا آنان بتوانند اعمال و مناسك خويش را به گونه صحيح به انجام رسانند. روحانى، هم جان آدمى را صيقل مى دهدو هم زمينه هاى صحيح ارتباط با جانان
ص:40
را فراهم مى سازد و راههاى حفظ اين ارتباط را نشان مى دهد. او طبيب دوّارى است كه در تمام مراحل سفر در خدمت زائر و كاروان است. همه افراد روحانى وظيفه دارند كه اين جايگاه بلند و نعمت بزرگ خداوندى را پاس دارند كه موجب شده است همسفران بدانان ارج نهند و مصداق سخن امام على (عليه السلام) شوند كه فرمود: مَنْ وَقَّرَ عالِماً فَقَدْ وَقَّرَ رَبَّه. (1)
روحانى كاروان خود را خدمتگزار زائر مى داند و زائران هر يك به قدر معرفت خويش از روحانى انتظارهايى دارند، ولى بايد توجه داشت كه وظيفه روحانى خدمت به زائران براى انجام صحيح اعمال است و امور اجرايى كاروان به عهده او نيست. در زير كوشيده ايم مهم ترين وظايف روحانيون كاروان را باز نماييم و به اختصار از آن سخن گوييم.
سفر، خود با مشكلات و جداييها و اشتغالات فكرى روبه روست و سفر زيارتى حج يا عمره به دليل اعمال و مناسك خاص خود، براى برخى كسان دل نگرانيهايى به همراه مى آورد و زائران در اين سفر به مسئولان كاروان (مدير و روحانى) اعتماد و تكيه دارند. از اين رو، چون روحانى، مربّى و معلّم زائران به حساب مى آيد، سزاوار است با محبت و مهربانى و رأفت خويش، آنان را دلگرم كند كه اين، خود از اخلاق پيامبر گرامى و اهل بيت پاك او (عليهم السلام) است؛ چنان كه امام على (عليه السلام) مى فرمايد: حُسْنُ الْخُلْقِ يُورِثُ المَحَبَّةَ ويُؤكِّدُ المَوَدَّة. (2)
چون زائران احساس كنند كه روحانى كاروان يكى از آنان است،
ص:41
راه حل مشكلات اعمال گذشته خود را از او مى پرسند و خواستار راهنمايى و همراهى او براى آينده خويش مى گردند. بديهى است كه با وجود روحيّه خود برتر بينى در فرد روحانى، اين ارتباط و همراهى پديد نمى آيد. خداوند به پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) فرمان مى دهد كه وَاخْفِضْ جَنْاحَك لِمَنِ اتَّبَعَك مِنَ المُؤمِنينَ. (1)
زائران كاروان، خواهان كسب فيض و راهنمايى از روحانى خويشند و اين جز از گذر عزّت نفس فرد روحانى به دست نمى آيد. اگر زائران از روحانى عزت نفس نبينند، به مواعظ و راهنماييهايش با شك و ترديد مى نگردند. عزّت نفس در وجود مقدّس پيامبر رحمت (صلى الله عليه وآله) در حد كمال بود؛ چنان كه خداوند از مكنون قلب آن پيامبر بزرگ آسمانى (صلى الله عليه وآله) وحى مى كرد كه: قُلْ ما أَسْئَلُكُم عَلَيْهِ مِنْ اجْر .... (2)
برخورد همراه با محبت در جذب افراد كافى نيست، بلكه بايد شخصيت افراد را نيز ارج نهاد و اين هنگامى عملى مى شود كه روحانى زائر را ميهمان پيامبر (صلى الله عليه وآله) و خداوند بداند و با قطع نظر از ديگر ويژگيهاى زائران، به آنان احترام بگذارد تا آنان، خود را داراى جايگاهى ويژه نزد روحانى بدانند و بيشتر به او تمايل يابند كه: مَنْ حَسُنَ ظَنُّهُ بالنّاسِ حازَ منهم المَحبَّة. (3)
گاه در جمع كاروان افرادى هستند كه بنابر دلايلى به فرد روحانى نزديك ترند، ولى به هر حال، برخورد روحانى با زائران بايد عادلانه باشد و در رسيدگى به امور افراد حق كسى از ميان نرود. زائران بايد احساس كنند كه روحانى به گونه اى عادلانه به آنان
ص:42
خدمت مى كند و بدين سان، از عمق جان به او بگرايند كه مَنْ عَدَلَ تَمَكَّنَ. (1)
در هر گروهى، افراد بيمار و گرفتار و ضعيف هست. روحانى ضمن دلجويى از چنين كسانى بايد در كلّيّه برنامه ريزيهاى خود آنان را در نظر گيرد و از ميان افراد داوطلب، به نوبت، كسانى را براى يارى آنان معرفى كند و گاه گاه به خادمان سركشى و از زحماتشان قدردانى كند.
نظم و انضباط در سفر براى هماهنگ سازى زائران در مراحل مختلف سفر داراى سهمى ويژه است و رعايت نظم در زمان تشكيل جلسات و مباحث، عاملى مؤثر در سامان بخشى برنامه هاست و زائران مى توانند براى ديگر اوقات خود برنامه ريزى كنند. در اين ميان، حضور به موقع روحانى در جلسه و تعيين وقت آغاز و انجام جلسه در زمان مقرر، نشان از احترام گذاشتن به وقت زائران اعلام شده است.
از ويژگيهاى ضرورى مربّى و مدير، سعه صدر و تحمل ديگران است. مربى شايسته به نتيجه عمل و فعاليت خود مى انديشد و مشكلات زودگذر و بى ارزش را فراموش مى كند. از اين رو، مى كوشد با درك مشكلات افراد، همچون طبيبى دلسوز به درمان آنان بپرازد. بديهى است كه در يك گروه صد نفره يا بيشتر، تواناييها و حساسيتها و نقاط ضعف افراد مختلف است و روحانى بايد نقش تربيتى خود را به خوبى و با شكيبايى انجام دهد. امام على (عليه السلام) مى فرمايد: آلة الرياسة سعة الصدر. (2)
ص:43
بسيارى از اماكن و مشاعر و زيارتگاههاى مكّه و مدينه، مورد توجه زائران است، ولى بسيارى از زائران، شمارى ديگر از زيارتگاهها، مانند منطقه بدر، غديرخم و ربذه را نمى شناسند و يا زيارت نمى كنند. لازم است روحانى كاروان، زائران را از ارج و تقدّس آنها آگاه سازد، هر چند حضور در آن مكانها برايشان مقدور نباشد.
روحانيون و به ويژه كسانى كه چند بار به حج تشرّف يافته اند، نبايد در بيان مطالب به محفوظات خود اعتماد كنند، بلكه بايد با مراجعه به منابع معتبر، مطالب را مستند نقل كنند تا در شنوندگان تأثيرى ژرف بگذارد. اين امر در كاروانهاى دانشجويى و مشابه آن، كه عموماً به منابع نيز مراجعه مى كنند، اهميتى بيشتر دارد.
گاهى روحانى كاروان در حال احرام يا هنگام سخن گفتن، از آراستگى لباس خويش غافل مى ماند و ناخواسته به كيفيت كار خويش آسيب مى رساند. بايد توجه داشت كه حفظ وقار و آراستگى ظاهرى در همه حالات، پسنديده و مطلوب است؛ چنان كه امام على (عليه السلام) مى فرمايد: السّكينة عنوان العقل. (1)
لازم است روحانى كاروان با اطلاعات كاملى كه از روحيات و بينش دينى عقيدتى، آگاهيهاى علمى و اخلاقيات زائران به دست آورده نسبت به تهيه طرحى براى توجيه زائران در ابعاد عقيدتى، فقهى و رفتارى برآيد و با برنامه ريزى در طول سفر و بهره گيرى از سوژه ها و اماكن آن طرح را عملى سازد؛ براى غير معتقدين با استدلال، براى مسامحه كاران با تذكر، و براى علاقه مندان با
ص:44
راهنمايى ايجاد انگيزه نمايد.
براى انجام اين وظيفه، روحانيون از شيوه هايى گوناگونى بهره مى گيرند. از موفق ترين راههاى تجربه شده، معرفى زائران به روحانيون مساجد محل به وسيله نامه روحانى كاروان، حاوى درخواست او براى بررسى قرائت و رسيدگى به حساب سال زائر است. در اين شيوه، ضمن اينكه از توان روحانى مساجد استفاده مى شود، زائران با روحانى مسجد محل مرتبط مى گردند و بدين سان، شمار بسيار از آنان به برنامه هاى مساجد جذب مى شوند. روحانى كاروان نيز به امر اصلاح قرائت و حساب سال زائرانى كه امكان معرفى آنان نيست، مى پردازد.
هنگامى كه زائران در آستانه تشرّف و تهيه نيازهاى سفر خويش هستند، بايد زمان تشكيل جلسات به صورت روشن به آگاهى آنان برسد و برنامه هاى مدينه و مكّه و نيز زمان تشكيل جلسات مدينه و مكّه و بين الحرمين، پيش از سفر و در ايران به صورت مكتوب در اختيارشان قرار گيرد تا با ملاحظه آن، ديگر كارهاى خود را به زمانى واگذارند.
اگر روحانى در طول مسير (از فرودگاه گرفته تا مدينه و مكّه و زيارتهاى دوره) سوار اتوبوسهاى زائران گردد و با آنان همصحبت شود، مخاطبانى بيشتر خواهد داشت و با كسانى كه كمتر در جلسات شركت مى كنند نيز مى تواند سخن گويد. در هواپيماهاى كوچك، كه تنها گنجايش يك كاروان را دارند، روحانى بيشتر مى تواند از فرصت استفاده كند.
ص:45
براى برگزارى جلساتى با نشاط و مفيد، لازم است وقت سخنرانى در موضوعات لازم، بر اساس اهميت آنها تقسيم شود. برخى از اين موضوعات عبارتند از: تذكرات مناسك و احكام، تاريخ حرمين، اسرار و معارف و اخلاق. در پايان لازم است حدود 10 دقيقه براى پاسخ به پرسشها در نظر گيرند. در بيان مطالب تاريخى، اين نكته داراى اهميت است كه در يك جلسه مطلب به پايان نرسد و داستان به صورت نيمه تمام به جلسه بعد واگذار شود. مدت جلسه در حَرَمين براى عموم، نيم ساعت است، ولى روحانى بايد اعلام كند كه براى پاسخ دادن به پرسش زائران همواره و در همه حال، آماده است.
روحانى كاروان پس از شناسايى زائران، بايد به سازماندهى آنان بپردازد. همچنين مسئولان كاروان بايد افرادى را كه سابقه تشرّف دارند و از اطلاعات دينى خوبى برخوردارند و داوطلب كمك به ديگران هستند، به عنوان سرگروه معرفى كنند و از زائران بخواهند كه به صورت دلخواه با يكى از اين افراد همراه شوند. بدين سان، با تشكيل گروههاى چند نفره، روحانى كاروان مى تواند در برخى موارد از طريق سرگروه براى ايجاد رابطه اقدام كند. اين امر، بر سرعت عمل كاروان در انجام مناسك و بازديد مى افزايد.
در سفرهايى كه مردان در طبقه اى جدا از زنان استقرار مى يابند، روحانى با اعلام قبلى و يا هنگام نهار و شام در اتاقهاى زائران حضور مى يابد و غذا را در كنار آنان ميل مى كند. اين كار، ضمن پديد آوردن ارتباط عاطفى ميان زائر و روحانى و اطلاع از وضعيت آنان، زمينه توجيه و شيوه آن را براى روحانى مشخص مى كند. بجاست كه روحانى از زائران نيز دعوت كند كه به اتاق او بيايند.
ص:46
براى آشنا ساختن زائران با قسمتهاى مختلف مسجدالنبى (صلى الله عليه وآله) و مسجدالحرام، شايسته است زائران را به گروههاى 10 نفره تقسيم كنند و روحانى كاروان قبل از نمازها آنان را همراهى كند و آگاهيهاى لازم در اين دو مسجد به آنان منتقل سازد.
براى جلوگيرى از احساس خستگى و نيز حفظ نشاط زائران، شايسته است كه روحانى كاروان، ميان زائران رقابتى سالم پديد آورد و با برگزارى مسابقه هايى در موضوعاتى چون احكام، مناسك و غيره كاروان را به تلاش وادارد.
هنگام احرام براى بسيارى نگرانى و اضطراب پديد مى آيد. مناسب است روحانى، با آرامش تمام، در حالى كه لباس مقدس روحانيت در بر دارد، زائران را از احرام آگاه سازد و براى محرم شدن به آنان يارى رساند و آن گاه خود محرم شود. اين كار موجب مى شود كه زائران به دليل مشخص بودن روحانى كاروان، آسان تر او را شناسايى كرده و بدو رجوع كنند.
در ميان افراد كاروان، بعضى از زائران رفتار ناهنجار دارند؛ ريشه يابى و انتخاب راه صحيح در اصلاح رفتارى زائران با توجه به تنوع ناهنجاريها و روحيات مختلف مخاطبان هنر روحانى است.
ص:47
گام نخست در انجام مأموريت به گونه مطلوب، باز شناختن مخاطبان است تا بتوان برابر نيازهاى آنان برنامه ريزى كرد.
ص:48
روحانى كاروان در اين مرحله، اطلاعات اوليّه زائران را از مدير كاروان مى گيرد (مانند شمار زنان و مردان، شمار خانواده ها، شغل زائران، تحصيلات، قوميتها، حساسيتها و ارتباطات به ويژه در استانهاى كوچك) تا از سلامتى زائران و افراد آسيب پذير آگاه باشد.
اين مرحله عبارت است از تهيه پرسشنامه هايى ويژه براى شناسايى مرجع تقليد، سابقه تشرّف، حساب سال، نيابت، سابقه مطالعاتى در مسائل حج و اسرار آن و كتابهاى مطالعه شده. پس از آنكه زائران پرسشنامه ها را پر كردند، روحانى كاروان اطلاعات به دست آمده را به گونه اى منظم گرد مى آورد.
در اين مرحله، روحانى با شناسايى نخستين و اطلاعات تكميلى، براى رفع نيازهاى فرهنگى زائران برنامه ريزى مى كند و در غنى سازى اطلاعات و سامان دادن به وظايف زائران در انجام مناسك مى كوشد. ملاك در برنامه ريزى در سطح متوسط كه اكثر اقشار جامعه هستند در نظر گرفته مى شود.
گاه در كاروان كسانى يافت مى شوند كه از اطلاعات دينى خوبى برخوردارند و يا در مقابل افرادى كه بسيار ناتوانند. مناسب است روحانى كاروان براى كم سوادان، جلسه هاى ويژه اى برگزار كند و در جبران نياز آنها بكوشد و نيز از افراد توانا براى راهنمايى ديگر زائران سود جويد.
اگر در جمع زائران كاروان، فردى روحانى يافت شود، شايسته است ضمن ايجاد ارتباط با وى، از او خواسته شود كه در جمع
ص:49
زائران سخن گويد و در صورت امكان، محل سكونتش در اتاق روحانى كاروان پيش بينى شود.
روحانى كاروان بايد به سرعت افراد آسيب پذير و معترض و منتقد كاروان را باز شناسد و ضمن برقرار ساختن ارتباطى دوستانه به مطالب آنها گوش فرا دهد و با برنامه ريزى درست، به انتقاداتشان پاسخ گويد و ضمن اصلاح اطلاعات آنان در توجيه و جذب آنان كوشش كند.
در همه برنامه ريزيها بايد بر ميانه روى ارج نهاده شود و از افراط و تفريط خوددارى گردد.
نخستين جلسه، براى روحانى كاروان و زائران بسيار مهم است، به ويژه اگر سابقه آشنايى نداشته باشند. روحانى كاروان در اين جلسه همراه با اطلاعات به دست آمده و نيز با برنامه حساب شده حضور مى يابد.
1. روحانى كاروان، نخست بايد خود را معرفى كند و از اينكه خداوند توفيق همسفرى با اين گروه را نصيبش كرده است، او را سپاس گويد و متذكر شود كه در طول سفر به صورت شبانه روزى در خدمت زائران است.
2. در معارفه بايد برخورد، صادقانه و بى پيرايه باشد و بر شخصيت زائران ارج نهاده شود و روحانى كاروان در صورت امكان، هنگام ورود با آقايان دست دهد و احوالپرسى كند.
3. برخورد اول بايد كاملًا عاطفى و همراه با تفاهم باشد. از برخورد مغرورانه بايد پرهيز كرد و روحانى كاروان نبايد بر خود ببالد كه چند بار به حج تشرّف يافته و يا زائران بدو نيازمندند.
ص:50
4. روحانى كاروان بايد قول دهد كه در حدّ توان خويش به زائران خدمت مى گذارد نه بيشتر، تا هنگام عمل، زائران احساس نكنند كه ميان گفتار و كردار او فاصله اى زياد است.
1. شايسته است از بهره هاى معنوى سفر و اينكه سفر الى اللّه است و بايد در اين سفر در پى تحوّل و دگرگونى باشيم سخن به ميان آيد.
2. دعوت به محبت و همكارى با يكديگر به ويژه با افراد نيازمند و ناتوان در طول سفر، بسيار پسنديده است.
3. همچنين بايد اهداف و آداب سفر زيارتى حج يا عمره بيان شود.
4. از خاطرات افرادى كه در سفرهاى پيش دگرگون شده اند، مى توان به گونه اى شايسته و به عنوان الگو سود جست.
5. لازم است هرگونه تذكرى كه بايد به اطلاع زائران برسد، در اين جلسه و پس از آن به تدريج مطرح شود.