بر وى،برگردند و چشمهاى ايشان مى رود از آب چشم به غم آن كه ندارند (1)چيزى كه خرج كنند.

كه (2)راه بر آنان كه دستورى خواهند از تو،و ايشان توانگران باشند خشنود شدند به آن كه باشند با زنان و كودكان و مهر نهاد خداى بر دلهاى ايشان،ايشان ندانند (3).

[103-/] عذر مى خواهند از شما چون بازشوى با ايشان، بگو عذر مخواهى،باور نداريم (4)شما را،خبر داد ما را خداى از خبرهاى شما و بيند (5)خداى كار شما و پيغامبرش،پس بازگردانند (6)شما را با دانندۀ نهان و آشكارا،خبر دهد (7)شما را به آنچه كرده باشيد (8).

سوگند خورند (9)به خداى براى شما چون بازگرديد از ايشان تا بگرديد از ايشان،بگرديد از ايشان كه ايشان پليداند و جاى ايشان دوزخ است پاداشت به آنچه كرده اند.

سوگند مى خورند براى شما تا راضى شويد ازيشان (10)،اگر راضى شويد از ايشان به درستى كه خداى خشنود نشود از گروه كافران

عربيان (1)سخت ترند به كفر (2)و نفاق و سزاوارتر كه نه بدانند حدهاى آنچه فروفرستاد خداى بر رسولش و خداى دانا و محكم كار[است] (3).

[103.پ] و از عربيان (4)كه (5)هست كه فراگيرد آنچه نفقه كند غرامت (6)و چشم مى دارد به شما مصيبتها (7)برايشان گردش بد و خداى شنوا [و] (8)داناست.

و از عربيان (9)كس هست كه ايمان دارد به خداى و به روز آخرت و فراگيرد آنچه نفقه كند (10)نزديكيها نزديك خداى و دعاهاى رسول،آن نزديكى است ايشان را،در برد (11)ايشان را خداى در رحمتش،كه خداى آمرزنده و بخشاينده است.

سبق برندگان (12)پيشينگان (13)از مكيان و مدنيان و آنان كه پس روى كردند ايشان را به نيكوى،خشنود است خداى از ايشان و خشنوداند از او،و نهاده است (14)ايشان را بهشتها كه مى رود در زير آن جويها،جاويدان باشند در آن، آن ظفرى بزرگ است[104-ر].

قوله: وَ جٰاءَ الْمُعَذِّرُونَ ،يعقوب[خواند از جملۀ قرّاء،و در شاذّ،عبد اللّه]

«عين»من الاعذار،و يقال:اعذر اذا اتى بعذر و اعذر صار ذا عذر،يعنى آمدند عذر خواهندگان از جملۀ اعراب،و قرائت باقى قرّاء به تشديد«ذال»،و آن را دو وجه بود:يكى معتذرون بوده باشد در اصل،آنگه ادغام كردند«تا»را در«ذال»چنان كه:تذكرون،و الاصل تتذكرون.و وجه دويم آن است كه:من عذر باشد اذا غبب و مرض،يعنى تقصيركنندگان.«من»تبين راست. لِيُؤْذَنَ لَهُمْ ،تا دستورى دهند ايشان را،و زجاج گفت:روا باشد كه،معذرون (1)معتذران باشند،نمايند كه ما را عذرى هست و ايشان را عذر نباشد.و معذر كه بر تقصير حمل كنند هم معتذر باشد و لكن عذر خواهندۀ تقصير باشد (2).حسن گفت:اعتذروا بالكذب،عذر به دروغ مى خواهند،و از اينجاست

قول على-عليه السلام (3): المعاذير اكثرها اكاذيب ، عذرها بيشتر دروغ باشد (4).و رسول-عليه السلام-گفت:

اياك و ما يعتذر منه ،دور باش از آنچه از او عذر بايد خواستن.ضحّاك گفت:اينان رهط عامر بن الطفيل بودند روز غزات تبوك،بيامدند و گفتند:يا رسول الله!اگر با تو بياييم،اعراب طىّ قبيلۀ ما را و فرزندان (5)ما را تعرّض رسانند ما را دستور باش (6)تا مقام كنيم.رسول-عليه السلام- گفت:خداى تعالى مرا خبر داد از اخبار و اسرار شما: ...قَدْ نَبَّأَنَا اللّٰهُ مِنْ أَخْبٰارِكُمْ (7).

وَ قَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُوا اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ ،و بنشستند از جهاد آنان كه با خداى و پيغمبر دروغ گفتند،يعنى منافقان در اظهار ايمان و ابطان كفر.محمّد بن اسحاق گفت:

آيت در بنى غفار (8)بن خفاف بن ايماء آمد كه ايشان خويشتن را بر رسول -عليه السلام-عرض مى كردند،و عرض ايشان آن بود كه تا رسول-عليه السلام-ايشان را دستورى دهد در تخلّف تا با پس

سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذٰابٌ أَلِيمٌ ،به كافران رسد از جملۀ ايشان عذابى مولم دردناك،و براى آن منهم گفت كه،آنان كه تخلّف كردند از جهاد همه كافر نبودند،بعضى كافر[ان] (1)بودند عذر به دروغ انگيختند (2)، بعضى مؤمنان بودند معذور بودند كه ساز نداشتند و برگ نبود ايشان را،لا جرم حق تعالى براى ايشان عذر بخواست گفت: لَيْسَ عَلَى الضُّعَفٰاءِ وَ لاٰ عَلَى الْمَرْضىٰ ،[نيست] (3)بر ضعيفان كه قوّت ندارند و نه بر بيماران كه بنيت (4)و صحّت ندارند. وَ لاٰ عَلَى الَّذِينَ لاٰ يَجِدُونَ مٰا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ ،و نه بر آنان كه نيابند آنچه نفقه كنند بى برگ و بى ساز باشند حرجى و ضيقى و تنگى و بزه اى،براى آن كه اين جمله معذور (5)باشند. إِذٰا نَصَحُوا لِلّٰهِ وَ رَسُولِهِ ،چون نصيحت كنند اينان خداى و رسول را.و معنى نصح در آيت اخلاص عمل است از غش،يقال:نصح في عمله نصحا،و منه:التوبة النصوح،و فلان ناصح الجيب اذا كان خالص النية و الاعتقاد. مٰا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ ،بر نيكوكاران راهى نيست،يعنى كس را با ايشان كارى نيست و ملامت و مذمّت را بديشان راهى نيست.

وَ لاٰ عَلَى الَّذِينَ ،و نه نيز بر آنان حرجى است كه بر تو آيند تا تو ايشان را بردارى،يعنى بر نشانى،تو گويى:من چيزى ندارم كه شما را برآن نشانم،ايشان برگردند گريان و چشمهاى ايشان آب مى ريزد (6)از اندوه بر آنكه (7)چيزى ندارند كه خرج كنند و با توبه جهاد آيند.و«حمل»در آيت عبارت است از برنشاندن بر چهارپاى،يقال:حملته (8).اساس:ندارد،به قياس با نسخۀ آو.افزوده شد.

المى باشد در دل به فوت كارى[104-پ]مأخوذ من حزن الارض و هى الارض الغليظة.

مجاهد گفت:آيت در جماعتى از مزينه آمد.محمد بن كعب القرظي و محمد بن اسحاق گفتند:در هفت كس آمد از قبايل مختلف.واقدى گفت:هفت مرد انصارى بودند،چون بگريستند و مردمان رغبت ايشان در جهاد بشناختند (1)،عثمان دو مرد را بر- نشاند و عبّاس دو را (2)،و يامين بن كعب بن النضر سه كس را.واقدى گفت سى هزار مرد با رسول-عليه السلام-به تبوك حاضر بودند.

إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ ،آنگه حق تعالى چون عذر معذوران بخواست و بگفت:

مٰا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ ،بازنمود كه:آنان كه بر ايشان سبيل است به دست و زبان و مذمّت،ايشان كيستند؟گفت:راه بر آنان است،يعنى ملامت (3)به (4)آنان راه يافته است كه از تو دستورى مى خواهند و ايشان توانگرند.«واو»،حال راست، ايشان راضى اند بدان كه با خوالف از زنان و كودكان و بازماندگان و بيماران بنشينند،و خداى توفيق از ايشان بازگرفته است،و مهر بر دلهاى ايشان نهاده،برآن تفسير كه داديم،ايشان چيزى نمى دانند. آنگه حق تعالى از غيب خبر داد،گفت:

آن معذران

اذا اعتذر الجاني محا العذر ذنبه***و كل امرء لا يقبل العذر مذنب

[و اين مذهب اصحاب وعيد است كه گفتند:قبول توبه بر خداى واجب است حملا على وجوب قبول العذر،گوييم:كه تسليم كند كه قبول عذر واجب است؟و چه طريق است به وجوب آن؟و در عقل و شرع دليل نيست،و چگونه واجب بود!

و المعاذير اكثرها اكاذيب ،پس مذهب درست آن است كه:خداى تعالى و يكى از ما به قبول توبه و عذر متفضّل است] (1). وَ سَيَرَى اللّٰهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ ،رؤيت،به معنى علم است اين جا.خداى تعالى گفت:خداى مى داند عمل شما و پيغمبر (2)نيز مى داند و مورد اين كلمه (3)وعيد است. ثُمَّ تُرَدُّونَ ،آنگه شما را با خداى برند،يعنى با جايى كه حكم جز خداى را نباشد،خداى كه نهان چنان داند كه آشكارا.آنگه خبر دهد شما را بدانچه كرده باشيد از نيك و بد،و اين جمله كنايات (4)است از وعيد.

آنگه گفت:آن (5)جماعت متخلّفان آمدند (6)تا سوگند خورند براى شما تا (7)از سر ايشان بگرديد (8)و ايشان را ملامت نكنيد و رها كنيد ايشان را از توبيخ و سرزنش،و اين هم از جملۀ معجزات رسول است-عليه السلام-براى آن كه خبر است از غيب و مخبر

عمل (1)نيست.

قوله: يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ ،آنگه حق تعالى بيان كرد كه:غرض ايشان در اين سوگند خوردن چيست (2)،گفت:ايشان-يعنى منافقان-بازايستاده اند از جهاد،سوگند خورند براى شما تا شما از ايشان (3)راضى شويد و گمان بريد كه ايشان در آن سوگند راست گويند.اگر شما راضى شويد (4)كه احوال و نهان و دخلت و نيّت ايشان ندانيد،خداى از ايشان راضى نشود كه ايشان فاسق اند و خارج از فرمان خداى.[105-ر]و مراد به فاسق،كافر است اين جا.

آنگه گفت: اَلْأَعْرٰابُ أَشَدُّ كُفْراً وَ نِفٰاقاً ،اين اعراب،و اين،جمع عرب است، و عرب جنس بود،و واحد او عربى بود،به ياى نسبت،اين«يا»دليل وحدت باشد، كرومى و روم،و زنجى و زنج و يهودى و يهود و مجوسى و مجوس.آنگه اعراب جمع جمع بود،گفت:اين اعراب اجلاف جفات كه ايشان را تربيت در باديه و بيابان بوده است،و ايشان سخت تراند به كفر و نفاق.و نصب آن بر تمييز است،گفت:براى آن كه ايشان را اختلاطى نبوده باشد با مردمان حضر كه در ميان ايشان علما و فقها و اهل خبرت و بصيرت باشند،و گفتند:مراد جماعتى اعراب اند كه ايشان پيرامن مدينه بودند از اسد و غطفان،و ايشان در كفر و نفاق سخت تر بودند،و تقول (5):رجل عربى، اذا كان منسوبا الى العرب و ان سكن البلاد.و اعرابى،اذا كان من سكان البادية.

وَ أَجْدَرُ ،و ايشان سزاوارتر باشند بدان كه حدود و قرآن (6)و احكام سنت و شرايط شرع ندانند ازآن كه ايشان را نشو و تربيت در بيابان بوده باشد.

روايت كردند كه:زيد بن صوحان را

لتريبنى،حديث تو مرا به تعجب (1)همى آرد،يعنى نيكو مى آيد مرا،و لكن دست تو مرا به شك مى افگند.گفت:چرا؟گفت:براى آن كه گمان مى برم كه (2)در دزدى بريده باشند!گفت:يا اعرابى!اين دست چپ است.گفت:پس چه باشد؟گفت:

دزد را دست راست برند،گفت:ندانم من تا كدام دست برند،راست يا چپ؟زيد گفت:صدق الله حيث يقول: اَلْأَعْرٰابُ أَشَدُّ كُفْراً وَ نِفٰاقاً وَ أَجْدَرُ أَلاّٰ يَعْلَمُوا حُدُودَ مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ عَلىٰ رَسُولِهِ وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ،و خداى تعالى عالم است به احوال ايشان، حكيم است در اجراى احكام برايشان (3)حق تعالى گفت:اعراب نيز بر دو قسمت اند:بعضى از ايشان آنانند كه: يَتَّخِذُ مٰا يُنْفِقُ مَغْرَماً ،كه آنچه نفقه كنند در سبيل خداى غرامت و تاوان (4)شمارند.و«من» در اوّل آيت تبعيض راست،و«مغرم»مصدر است بمعنى الغرامة،و«غرم»و «غرامت»لزوم نايبه اى (5)باشد در مال بى جنايتى و منه قوله: ...إِنَّ عَذٰابَهٰا كٰانَ غَرٰاماً (6)،اى لازما،و الغرام الحب اللازم،و قال (7):

و إن غرامي فوق كل غرام***

و الغريم،كل واحد من المتداينين،و الجمع غرماء،و غرمته،اى الزمته في ماله.

وَ يَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوٰائِرَ ،و تربص،انتظار عاقبت چيزى باشد،و گوش آن مى دارند تا دايره اى از دوائر بد بر شما گردد.و دوائر،عواقب مذمومه باشد.فرّاء و زجاج گفتند:انتظار مرگ يا قتل ايشان مى كردند.آنگه حق تعالى گفت:آنچه بر ايشان مى اندازند بر خود برند (8)و آنچه بديشان مى خواهند به خود بينند. عَلَيْهِمْ دٰائِرَةُ السَّوْءِ ،برايشان دايرۀ بد باشد.ابن كثير و ابو عمرو خواندند:عليهم دائرة السوء،به ضم«سين»،و باقى قرّاء به فتح«سين».و چون به فتح خوانى به معنى مصدر باشد، نحو قوله: وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ...

باشد،چه.معنى اضافت كردن با سوء گفتند چنان است كه گويند:رأيته بعين (1)رأسي و هو كشمس النهار. وَ اللّٰهُ سَمِيعٌ لأقوالهم، عَلِيمٌ باحوالهم.

آنگه پس از اين ذكر قسمت ديگر كرد از جملۀ اعراب،و از جملۀ اعراب كس (2)هست.و مِنَ ،در هر دو آيت نكره است موصوفه،كقول الشاعر:

رب من أنضجت غيظا صدره***

كه ايمان دارد به خداى و روز بازپسين،يعنى روز قيامت كه از پس او دگر شب نباشد،و آنچه نفقه مى كنند در سبيل خداى آن را قربات و جاى تقرب مى شناسند.

زجاج گفت:در قربات سه وجه رواست:ضم را و سكون او،و فتح او،و لكن قراء جز به ضم نخوانده اند.و معنى قربت،اداى فعل باشد على الوجه الذي امر طلبا لرضاء الله و ثوابه.و فعل بر اين وجه نزديك گرداند بنده را به رحمت. وَ صَلَوٰاتِ [105-پ] اَلرَّسُولِ ،اى:دعوات (3)الرسول،اعنى دعاى رسول ايشان را[نيز] (4)قربات گرفته اند و دعاى رسول تقربى مى شناسند،و عبد اللّه عباس گفت و حسن:

استغفار رسول ايشان را قربتى مى شناسند،قتاده گفت:صلوات،دعا به خير و بركت باشد،چنان كه اعشى گفت:

تقول بنتي و قد قربت مرتحلا***يا رب جنب (5)ابى الاوصاب و الوجعا

عليك مثل الذي صليت فاغتمضي (6)***يوما (7)فان لجنب المرء (8)مضطجعا

خداى ايشان را در رحمت خود برد كه خداى آمرزندۀ گناه است و بخشايندۀ گناهكار.ضحّاك گفت:اين آيت در عبد اللّه ذو البجادين آمد و قوم او.كلبى گفت:

در بنى اسلم و غفار و جهينه آمد.

و قوله: وَ السّٰابِقُونَ الْأَوَّلُونَ ،رفع سابقون،به ابتداست،و خبر او رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ ،گفت:از پيش روندگان پيشينان (1)آنان كه از جملۀ اوّلينان سبق بردند به ايمان از جملۀ مهاجران كه خانه و مال و ملك رها كردند و از مكه با رسول به مدينه هجرت كردند،و نيز انصار كه در مدينه ياران رسول بودند،و او را يارى كردند،و اين گروهى بودند كه پيش از هجرت به دو سال ايمان آورده بودند.و يعقوب خواند:

و الانصار،به رفع عطفا على قوله: وَ السّٰابِقُونَ الْأَوَّلُونَ .و روايت كردند كه:بعضى صحابه روزى مى خواندند:و الانصار اَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسٰانٍ ،به رفع«را»و حذف «واو»(الذين) (2).أبىّ،ردّ كرد و خطا بازداد،با قول أبي آمد. وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسٰانٍ ،و آنان كه متابعت ايشان كردند و بر ره ايشان رفتند در ايمان و هجرت و نصرت.و بر قرائت آن كس كه به رفع خواند،انصار از جملۀ سابقان اوّلان نباشند.و بر قرائت آن كس كه به جر خواند،انصار در اين جمله باشند.و ثعلبى امام اصحاب الحديث در تفسير آورد كه:آن صحابى كه و الانصار خواند،عمر خطاب بود (3).ابى (4)او را گفت:و الانصار،به جرّ بايد خواندن. وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ ،«واو»از او حذف نبايد كرد (5).عمر،قول او نمى شنيد و قبول نمى كرد تا عمر سه بار بخواند:و الانصار، اَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ ،و ابىّ گفت: وَ الْأَنْصٰارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ ،بالجر،و الواو.به بار چهارم عمر را گفت:چرا از من نشنوى!و الله لقد قرأت على رسول الله: وَ الْأَنْصٰارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ ،و أنت تبيع القرط ببقيع الغرقد،گفت:آنگه كه من بر پيغامبر اين خواندم

يا أبى (1)!انصار را خداى در جملۀ سابقان گرفت؟گفت:آرى،و با خطاب و پسرانش مشورت نكرد.عمر گفت:من پنداشتم (2)در اين آيت ما را رفعتى دادند كه[كس با] (3)ما[در آن] (4)مشارك (5)نيست،گفت:خلاف آن است كه تو پنداشتى،و مصداق اين در اوّل سورة الجمعة است فى قوله: وَ آخَرِينَ مِنْهُمْ لَمّٰا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (6)،و در وسط سورة الحشر: وَ الَّذِينَ جٰاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنٰا وَ لِإِخْوٰانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونٰا بِالْإِيمٰانِ (7)... ،و در آخر سورة الانفال: وَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هٰاجَرُوا وَ جٰاهَدُوا مَعَكُمْ فَأُولٰئِكَ مِنْكُمْ (8).

و اهل علم در سابقان اول خلاف كردند:أبو موسى الاشعرى و سعيد بن-المسيب و قتاده و ابن سيرين گفتند:آنان بودند كه،به دو قبله با رسول-عليه السلام-نماز كردند.عطاء بن ابى رباح گفت:آنان كه به بدر حاضر[آمدند،شعبى گفت:

آنان اند كه به بيعت رضوان حاضر] (9)بودند.

و خلاف كردند در آن كه اوّل كس كه به رسول-عليه السلام-ايمان آورد كه بود از پس خديجه،چه در خديجه خلاف نكردند كه اوّل او بود.عبد اللّه عبّاس و زيد أرقم و جابر بن عبد اللّه الانصارىّ و محمّد بن المنكدر و ربيعه و ابو حازم المدنىّ و جملۀ اهل البيت گفتند كه:اميرالمؤمنين على بود[106-ر]اوّل كس كه به رسول ايمان آورد و نماز كرد.كلبى گفت اميرالمؤمنين ايمان آورد و او را نه سال بود.مجاهد و محمد اسحاق گفتند:ده ساله بود،و محمد بن اسحاق گفت،عن عبد اللّه بن ابى نجيح،عن مجاهد،كه او گفت:از چيزها كه خداى تعالى به على بن ابى طالب- عليه السلام-خواست،آن بود كه سالى قريش را قحطى رسيد و أبو طالب عيال بسيار داشت.رسول-عليه السلام-عمش را عباس گفت:يا عم!قحطى عظيم است،و أبو طالب از سبب عيال رنجور مى باشد،بيا

صواب باشد.برفتند و به نزديك أبو طالب شدند،و رسول-عليه السلام-او را گفت:يا عم!ما آمده ايم تا از عيال تو بعضى را از تو ببريم.گفت:عقيل را به من رها كنيد و ديگران را شما دانيد تا چه كنيد.رسول-صلى اللّه عليه و آله-گفت:من على را بردارم،و عبّاس،جعفر را برگرفت،و على با رسول بود تا آن كه رسول را خداى تعالى نبوّت داد،و على اوّل كس بود كه به او ايمان آورد و با او نماز كرد،و جعفر با عبّاس مى بود تا آنگه اسلام آورد از عباس مستغنى شد.

اسماعيل بن اياس بن عفيف روايت كرد از پدرش عفيف كه گفت:من مردى بازارگان بودم به مكه آمدم و به نزديك عباس عبد المطلب فرود آمدم،و عباس دوست من بود،به يمن آمدى و عطر خريدى و در موسم بازفروختى.گفت:يك روز با عباس نشسته بودم در مكه،در وقت زوال آفتاب نگاه كردم جوانى نيكوروى را ديدم كه بيامد و در قرصۀ (1)آفتاب نگاه كرد،آنگه روى به كعبه كرد و گفت:الله اكبر، كودكى بيامد و بر دست راست او بايستاد و تكبير كرد،و زنى بيامد و در قفاى هر دو بايستاد و تكبير كرد.ساعتى بود آن جوان به ركوع شد،ايشان[نيز] (2)به ركوع شدند، چون سر برداشت ايشان[نيز] (3)سر برداشتند،[آنگاه جوان (4)به سجده شد،ايشان نيز به سجده شدند.چون سر برداشت،ايشان نيز سر برداشتند] (5).من عباس را گفتم:امر عظيم،كارى عظيم است!آن چيست كه اينان مى كنند؟گفت:نمى دانى اين جوان پسر برادر من است-محمد بن عبد الله بن عبد المطلب-و آن زن خديجه است-بنت خويلد زن محمد است،و محمد دعوى مى كند كه:خداى مرا بدين (6)دين بفرستاده است،و الله ما اعلم على ظهر الارض احدا على هذا الدين غير هؤلاء الثلاثة،و به خداى كه من بر اين دين كس را نمى شناسم بر همه پشت زمين جز اين سه گانه را.عفيف گفت:در دل من اوفتاد كه كاشكى تا من چهارم اينان بودمى.اين حديث (7)روايت كرد

و در خبر است كه ابو طالب،على (1)را گفت:اين دين چيست كه تو بر ويى (2)؟ گفت:ايمان به خدا و رسول است و نماز براى خداى.وى گفت:اما محمد تو را جز با خير دعوت نكند،با او ملازمت كن و او را مطاوعت نماى.و انس بن مالك روايت كند كه،رسول-صلى اللّه عليه و آله-گفت:

صلت الملائكة على و على علىّ سبع سنين لانه لم يرفع الى السماء شهادة ان لا اله الا هو (3)الّا منّي و من عليّ، فريشتگان صلوات فرستادند هفت سال بر من و بر على براى آنكه در اين هفت سال گفت: لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ اللّٰهُ (4)،و گواى (5)وحدانيّت و تصديق به نبوّت بر آسمان نبردند الّا از من و از على.

عباد بن عبد اللّه روايت كرد كه،از اميرالمؤمنين (6)شنيدم كه مى گفت بر منبر:

انا عبد اللّه و اخو رسوله و لا يقولها (7)بعدي الّا كذاب و لقد صليت قبل الناس سبع (8)سنين ،گفت:من بندۀ خدايم و برادر رسول او.پس از من كس نگويد اين مگر دروغ زنى،و من نماز كرده ام با رسول-عليه السلام-هفت سال پيش از همه مردمان.

معاذة العدوية گفت:از اميرالمؤمنين على شنيدم بر منبر بصره كه مى گفت:

انا الصديق الاكبر امنت قبل ان يؤمن أبو بكر و اسلمت قبل ان يسلم، گفت:من صدّيق اكبرم،ايمان آوردم پيش ازآن كه أبو بكر ايمان آورد،و اسلام آوردم پيش از او (9).

ابو نخيله (10)روايت كرد،گفت:من و عمّار به حج رفتيم به ربذه فروآمديم،به نزديك أبو ذر.به نزديك او (11)سه روز مقام كرديم،چون بخواستيم آمدن،من گفتم:يا ابا ذرّ!اختلاطى پديد آمد در ميان مردم،چه بايد كردن ما را؟گفت:

الزم[106-پ] كتاب الله و على بن ابي طالب فاشهد على رسول الله

يعسوب المؤمنين و المال يعسوب الظلمة، گفت:على اوّل كس است كه به من ايمان آورد،و اول كس است كه دست در دست من نهد روز قيامت،و او صدّيق اكبر است،و فرق كننده است ميان حق و باطل،و او پيشواى مؤمنان است،و مال پيشواى ظالمان.و اخبار در اين معنى بسيار است،و از او روايت كرده اند اين بيتها:

انا اخو المصطفى لا شك في نسبي*[معه] (1)ربيت و سبطاه هما ولدي جدّي و جد رسول الله منفرد*و فاطم زوجتي لا قول ذي فند صدقته و جميع الناس في بهم*من الضلالة و الاشراك و النكد فالحمد للّه شكرا لا شريك له*البر (2)بالعبد و الباقي بلا أمد و خزيمة بن ثابت ذو الشّهادتين گويد:

ما كنت احسب ان الامر (3)منصرف (4)***عن هاشم ثم منها عن ابى الحسن (5)

أ ليس اوّل من صلّى لقبلتهم***و اعرف الناس بالآثار و السنن

و آخر النّاس عهدا بالنبىّ و من***جبريل عون له في الغسل و الكفن

من فيه ما فيهم لا يمترون (6)به***و ليس في القوم ما فيه من الحسن

ما ذا الذي ردّكم عنه فنعرفه (7)***ها إنّ بيعتكم من أغبن الغبن

و مخالفان[ما] (8)اگرچه روايت كرده اند كه:از جملۀ سابقان أبو بكر بود و زيد ابن حارثه،تسليم كنند كه اميرالمؤمنين برايشان سابق بود در ايمان،جز آن كه گفتند كه على كودك بود و أبو بكر پير،و ايمان على را آن موقع نبود كه ايمان أبو بكر را،گوييم:ايمان على لا جرم لا عن كفر باشد،و ايمان جز او ايمان عن كفر باشد.و اگر مراد به موقع و نفى موقع قبول است،محال باشد اين دعوى كردن براى آن كه تا رسول دعوت نكرد على غيب ندانست كه ايمان آوردن بدو واجب است.و اگر رسول-عليه السلام-على را از روى صغر سن

بايد كردن و آنگه دعوت كرد او را،اين تابان (1)و طعن بر رسول است-عليه السلام.و اگر مراد به موقع كثرت ثواب است و قلّت او،اتّفاق است كه هيچ پيغامبر را و هيچ فريشته را بدين طريق (2)نيست،و اگر تعلّل به صغر سن است،اعتبار در اين معنى به سن نيست،بل به كمال عقل است اگر منكر و مبتدع (3)نيست كه عيسى يك ساعته در گهواره پيغامبر باشد،و مى گويد:

...إني عبد اللّه آتنى الكتاب و جعلني نبيّا،و جعلني مباركا اين ما كنت و اوصاني بالصلاة و الزكاة ما دمت حيّا (4)، و يحيى را مى گويد (5)... وَ آتَيْنٰاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا (6)،اى النبوة،على نمى شايد كه يا (7)نه ساله يا ده ساله يا به روايتى دوازده ساله مؤمن باشد و ايمان او به موقع باشد.ديگر،آن (8)دعوى كردن خروج است از اسلام،براى آن كه اتّفاق است كه،على جز يك بار ايمان نه آورد (9)كه معروف است از او،و دگر روايت نكردند از او كه او وقتى تجديد (10)اسلام و ايمان كرد.و اگر آن را وقعى نبود و به ديگر وقت آن را تدارك نبود،او خود مؤمن نبوده باشد،چه در حيات رسول و چه بعد عثمان كه امامت كرد.و آن كه اين روا دارد در حق او مقطوع على كفره باشد،دگر (11)نه روايت كردند مخالفان عن طرق مختلفة از رسول-عليه السلام-كه او گفت:

لو وزن ايمان علي بايمان امتي. و في رواية: و ايمان امتي.لرجح ايمان علي على ايمان امتي الى يوم القيامة، اگر ايمان على با ايمان جملۀ امّت من برسنجند،ايمان على بر

آن،آنگه بود كه أبو زرارة،و مصعب بن عمير بن هاشم بن عبد الدّار به نزديك ايشان رفت و ايشان را قرآن بياموخت.و او اوّل كس بود كه در مدينه نماز جماعت كرد.و ازآن پس سعد (1)معاذ و عمرو بن الجموح و بنو عبد اللّه الأشهل (2)ايمان آوردند و جماعتى بسيار از زنان و جوانان.و مصعب بن عمير صاحب رايت رسول بود روز بدر و احد،و چون مردم به هزيمت بشدند روز احد،او با رسول-عليه السلام-مقام كرد تا شهيد شد.رسول-عليه السلام-در حقّ او گفت:از او شريف تر مرد (3)نديدم،او را به مكّه ديدم،دو برد قيمتى پوشيده و نعلينى در پاى كرده شراكش از زر،و دو غلام بر راست و دو غلام بر چپ،و هريكى از ايشان قعبى حيس در دست گرفته و مردمان را مى دادند،و رسول-عليه السلام-چون كسى چيزى از طرائف به هديه پيش او آوردى، آن براى مصعب بن عمير نگاه مى داشتى،و خداى تعالى در حق او فرستاد: وَ أَمّٰا مَنْ خٰافَ مَقٰامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوىٰ، فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوىٰ (4).او را برادرى بود (5)-ابو عزيز بن عمير-گفتند (6):روز بدر او را به اسيرى بگرفتند،براى حرمت مصعب دست از او بداشتند،و گفتند:برو كه راهت گشاده است.گفت:كجا روم! اگر شما مرا رها كنى،دگر قوم مرا بگيرند.اين قوم او را بگرفتند و با خانه بردند و بند بر ننهادند (7)و طعام آوردند او را از نان و خرما،دست به نان نكرد و خرما بخورد براى آن كه اهل مكه را نان بيش باشد از خرما،و اهل مدينه را خرما غالب بود بر نان.اين جماعت مصعب را گفتند:برادرت را بگرفته ايم به اسيرى و بند ندارد براى حرمت تو،گفت:لا و لا (8)كرامة له،بندى گران بر

فَأَمّٰا مَنْ طَغىٰ، وَ آثَرَ الْحَيٰاةَ الدُّنْيٰا، فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوىٰ «1» ،اينت عجب برادرى در ايمان به اين منزلت!و برادرى در كفر به آن پايه،كه برادر را بكشد،يكى مؤمن و يكى كافر،يكى قاتل و يكى مقتول،يكى سعيد و يكى شقى،[شعر] (1):

سرى و دلى (2)ديده باشى مشاكل***سعيد و شقى ديده باشى (3)برادر

نسب يكى و فعل مختلف،اصل يكى و فرع متباين،[شعر] (4):

عليّ كاسمه ابدا على***و عيسى ساقط وسخ (5)دنى

هما ثمران من شجر و لكن***على مدرك و اخوه نى (6)

نه ايمان آن،اين را سود دارد،و نه كفر او آن را زيان دارد.

لا ينفع الرجس من قرب الزكيّ و لا***على الزكيّ لقرب الرّجس من ضرر

وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسٰانٍ .،گفت (7)آنان بودند كه از پس سابقان ايمان آوردند از مهاجر و انصار (8)،گفتند:آنان بودند كه در عهد صحابه پس از رسول ايمان آوردند.

در عرف آنان را كه در عهد رسول در خدمت بودند و در صحبت او بودند،ايشان را صحابه گفتند،و آنان را كه پس از عهد رسول بودند تابعين،و آنان كه پس از ايشان بودند اتباع تابعين.آنگه حق تعالى جمع كرد از ميان همه در رضاى خود گفت:

رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ،خداى تعالى راضى است ازيشان،و ايشان از خداى راضى اند. وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهٰارُ ،بجارده (9)است براى ايشان بهشتهايى كه در زير درختان آن جويها مى رود.و اهل حجاز:من تحتها خواندند،و در مصاحف ايشان«من»نوشته است،و«من»ابتداى غايت را باشد،و«تحتها» ظرف باشد. خٰالِدِينَ فِيهٰا ،در آنجا هميشه باشند،و نصبش بر حال است. ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ،آن (10)رستگارى بزرگ

[قوله تعالى] (1):

بگو بكنى،كه داند (1)خداى كردار شما و رسولش و مؤمنان،و بازبرند (2)شما را با داناى (3)نهان و آشكارا.خبر دهد شما را بدانچه كرده باشى.

و ديگران بازپس داشته اند براى فرمان خداى،يا عذاب كند ايشان را،و يا توبه پذيرد برايشان،و خداى داناست و محكم كار.

[108-پ] و آنان كه گرفتند مسجد به زيانى (4)و كافرى (5)و جدا كردن ميان مؤمنان،و نگهداشتن (6)راه براى آنان كه كارزار كنند (7)با خداى و رسولش پيش از (8)اين،و سوگند مى خورند كه ما نمى خواهيم مگر نيكوى،و خداى گواهى مى دهد كه ايشان دروغ مى گويند.

مه ايست

نهد] (1)بناى وى بر كرانۀ چاهى رزيده (2)،در افتد[به آن] (3)در آتش دوزخ،و خداى راه ننمايد گروه ستمكاران را.

زائل (4)نباشد (5)بنايى كه ايشان،آن كه بنا كردند شكّى در دلهاى ايشان،مگر كه پاره پاره شود دلهاى ايشان و خداى داناست و محكم كار.

كه خداى بخريد از مؤمنان جانهاى (6)ايشان و مالهاى ايشان به آن كه (7)باشد ايشان را بهشت،كارزار كنند در راه خداى،بكشند ايشان،و بكشندشان و عده اى بر او واجب در تورات و انجيل و قرآن،و كيست وفاكننده تر به پيمان وى از خداى؟ شادمانه باشى به بيعى (8)به آن كه بيعت كرد[ى] (9)به وى،و اين اوست رستگارى بزرگ[109-پ].

توبه كنندگان خداى پرستان شكركنندگان در راه داران ركوع كنان سجود كنان فرمايندگان به نيكوى بازدارندگان از نابايست (10).اساس:ندارد،از آو،افزوده شد.

نباشد (1)پيغمبر را و آنان را كه ايمان آرند (2)كه آمرزش خواهند براى هنبازگيران،و اگرچه باشند خداوندان نزديكى از پس آن كه روشن شد ايشان را كه ايشان اهل دوزخ اند.

[110-ر] و نبود آمرزش خواستن ابراهيم براى پدرش الا از وعده اى،وعده داد (3)وى را چون پيدا شد وى را كه وى دشمن خداى است،بيزار شد از وى كه ابراهيم توبه كننده اى بردبار است.

و نبود خداى كه گمراه كند گروهى را پس ازآن كه راه داد ايشان را تا بيان كند ايشان را آنچه پرهيزند (4)كه خداى به هر چيزى داناست.

كه خداى او راست پادشاهى آسمانها و زمين،زنده كند و بميراند و نيست شما را از جز خداى از دوستى و نه يارى (5).(6) [110-پ] توبه پذيرفت (7)خداى بر پيغامبر و ياران او-مكى و مدنى- آنان كه پى او گرفتند در وقت دشخوارى (8)ازآن پس كه نزديك بود كه بچسبد (9)دلهاى گروهى ازيشان پس توبه پذيرفت

و برآن سه كس آنان كه بازپس افگندند (1)ايشان را آنگه كه تنگ شد برايشان زمين با فراخى آن و تنگ شد برايشان تنهاى ايشان،و پنداشتند كه پناه نيست از خداى مگر به او،پس توبه پذيرفت (2)ازيشان تا توبه كنند كه خداى توبه پذيرنده و بخشاينده است.

قوله: وَ مِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْأَعْرٰابِ ،حق تعالى چون طرفى ذكر نيكان و بزرگان صحابه از مهاجر و انصار بكرد و آنچه ايشان را خواهد بودن،ذكر جماعتى از منافقان كرد كه بعضى در مدينه بودند و بعضى بيرون مدينه بر پيرامن.مفسّران گفتند:مراد به منافقان بيرونى چند قبيله اند:مزينه و جهينه و اسلم و اشجع و غفار،و اين جماعت پيرامن مدينه بودند. وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا ،در كلام حذفى هست و اختصارى و تقدير آن است كه:و من اهل المدينة قوم،او منافقون مردوا على النفاق،و نيز در مدينه قومى هستند يا منافقانى هستند كه ايشان مارداند (3)بر نفاق،يعنى طاغى و باغى،يقال:مرد يمرد مرودا،فهو مارد و مريد،و منه:الشيطان المريد،و اصل كلمه از ملاست است،و منه:الامرد و منه:الصّرح الممرد،اى المملس،و ارض جرداء مرداء لا تنبت شيئا.و المرداء (4)،الصّخرة الملساء،و نسبت آن كلمه به اين ازآنجا باشد كانّه لا خير فيه،پندارى او را از همه خيرى ساده بكرده اند.ابن زيد گفت:

مردوا،اى اقاموا عليه و لم يتوبوا.و أنشد أبان بن تغلب:

مرد القوم على جنتهم***اهل بغى و ضلال و اشر

اى،اصروا

نيز[از] (1)اهل مدينه جماعتى متمرّد،طاغى،مصر بر كفر و نفاق،تو ايشان را ندانى اى محمّد!ما دانيم ايشان را،براى آن كه نفاق (2)اظهار ايمان باشد با ابطان (3)كفر،و ايشان كفر در باطن دارند و عالم به باطن منم،تو ظاهرشناسى و بس.آنگه (4)گفت:

سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ،ما ايشان را دوبار عذاب كنيم.قتاده گفت:در اين آيت چه (5)بوده است گروهى را كه در حق مردمان زبان دراز كرده اند و مى گويند:فلان از اهل بهشت است و فلان از اهل دوزخ است.چون ايشان را گويى تو كيستى؟ (6)گويد:

ندانم،آن كس كه احوال خود نداند،احوال ديگران كمتر داند.در اين باب تكلّف چيزى مى كنى كه پيغامبران نكردند،نبينى كه نوح-عليه السلام-مى گويد:... وَ مٰا عِلْمِي بِمٰا كٰانُوا يَعْمَلُونَ (7).و شعيب-عليه السلام-مى گويد:[... وَ مٰا أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ (8)،و حق تعالى مى گويد با رسول عليه السلام (9).اساس:ندارد،از آو،افزوده شد.

عبد اللّه عباس گفت:عذاب اول زكات مال ستدن است از ايشان بر كره ايشان، و دوم عذاب گور.محمد بن اسحاق گفت:عذاب اول آن است كه،ايشان را به تيغ در اسلام آورد (1)بر رغم ايشان بى آنكه ايشان را در آن خيرى و نفعى مأمول است.دوم عذاب گور.سه ام (2)عذاب دوزخ.

بعضى دگر گفتند:عذاب اوّل آن است كه فريشتگان بر روى و پشت ايشان مى زدند عند قبض روحشان،دوم عذاب گور و گفتند:تفسير او در سورۀ النّحل است، فى قوله:... زِدْنٰاهُمْ عَذٰاباً فَوْقَ الْعَذٰابِ (3).

مقاتل بن حيّان گفت:عذاب اوّل تيغ بود برايشان روز بدر،و عذاب دوم به نزديك مرگ.

حسن بصرى گفت:عذاب اول قوله: مَلْعُونِينَ أَيْنَمٰا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِيلاً (4).

و عذاب دوم عذاب گور.

عطا گفت:عذاب اول امراض و محن دنياست بر سبيل عقوبت بى عوض،و بيانش آن كه،در آخر سورت گفت: أَ وَ لاٰ يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عٰامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ (5)...،و المعنى:يعذبون بالامراض.آنگه گفت:ايشان را در آن لطفى و اعتبارى نبود،بيانش:... ثُمَّ لاٰ يَتُوبُونَ وَ لاٰ هُمْ يَذَّكَّرُونَ

شدند گفتند:ما در سايه و راحت و آسايش،و رسول خداى و صحابۀ او در جهاد و شدّت و رنج سفر!به خداى تعالى كه ما خويشتن را در استونهاى مسجد بنديم و خود را بازنگشاييم تا رسول ما را بازنگشايد (1)و توبۀ ما قبول نكند (2)و عذر ما نپذيرد (3).

همچنين كردند،چون رسول-عليه السلام-درآمد،گفت:اينان كيستند و چرا خويشتن را در اين جا بسته اند؟گفتند:اينان آنان اند كه با تو[111-پ]به غزات نيامدند (4)،سوگند خورده اند كه،خويشتن بازنگشايند تا تو ايشان را بازگشايى (5)، گفت:من نيز سوگند مى خورده ام (6)كه ايشان را بازنگشايم تا مرا نفرمايند (7).اينان تنعّم كردند و از من بازايستادند و از صحبت من و از جهاد رغبت نمودند،خداى تعالى اين آيت فرستاد بر (8)رسول-عليه السلام-بفرمود:تا ايشان را بازگشادند.ايشان بيامدند و گفتند:يا رسول اللّه!مالهاى ما فداى تو است،بفرماى تا بردارند و به صدقه بده براى ما تا كفّارت گناه ما باشد و براى ما استغفار كن.رسول-عليه السلام-گفت:مرا نفرموده اند كه از مال شما چيزى بردارم،خداى تعالى اين آيت فرستاد: خُذْ مِنْ أَمْوٰالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِهٰا .

خلاف كردند در عدد ايشان كه چند كس بودند،روايت كرده اند از اميرالمؤمنين على و عبد اللّه عبّاس كه:ده كس بودند،از جملۀ ايشان ابو لبابة الانصارى.سعيد حبير گفت و زيد اسلم كه:هشت كس بودند،ازيشان هلال بود و أبو لبابة و[كردم و مرداس و أبو قيس.قتاده و ضحّاك گفتند:هفت كس بودند، از جملۀ ايشان جدّ بن قيس بود و ابو لبابه]

را گفت:اگر بر حكم سعد معاذ فرود آيى ذبح و كشتن باشد چنان كه در سورة الانفال برفت.زهرى گفت:آيت در أبو لبابة آمد چون به غزات تبوك نرفت پس پشيمان شد خويشتن به ستون مسجد بازبست و گفت (1):طعام و شراب نخورم تا بميرم:يا خداى توبه ام بپذيرد.هفت شبان روز هيچ نخورد تا بيوفتاد و هوش و قوّت از او برفت،خداى تعالى اين آيت بفرستاد و توبۀ او قبول كرد.و رسول-عليه السلام-به نفس خود بيامد و او را بازگشاد.ابو لبابه گفت:يا رسول اللّه!آن سراى كه در وى اين گناه كردم به جايگاه رها كنم،و آن مال كه به دوستى او تو را رها كردم از آن به درآيم.رسول-عليه السلام-گفت:جملۀ مال نه و لكن يك ثلث.حق تعالى گفت:

وَ آخَرُونَ يعنى:و آخرون من المتخلفين.و جماعتى ديگر از جملۀ بازايستادگان از غزات تبوك آنان اند كه:اعتراف دادند به گناهشان. خَلَطُوا عَمَلاً صٰالِحاً ،عملى صالح در آميختند با عمل بد. عَسَى اللّٰهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ ،مفسّران گفتند:عسى از خداى تعالى واجب باشد،و ما بيان كرديم كه:«لعل»و«عسى»را چه تفسير باشد از خداى تعالى،و براى آن گفت:تا مكلّف قطع نكند،بل متردّد مى باشد بين الخوف و الطمع،همانا خداى توبۀ ايشان بپذيرد كه خداى تعالى غفور و رحيم است،آمرزنده گناهان و بخشاينده بر بندگان.

آنگاه گفت: خُذْ مِنْ أَمْوٰالِهِمْ ،فراگير اى محمد از مالهاى ايشان.و من تبعيض راست براى آن مال ايشان جمله برنگرفت به صدقه.بعضى گفتند:

زكات است،بعضى دگر گفتند:مانندۀ كفّارت است،بعضى گفتند:صدقه تطوّع است. تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ ،ايشان را پاكيزه بكنى به آن و مزكى بكنى ايشان را به آن و دو (2)قول است،يكى آن كه:هر دو به يك معنى است،و لكن عطف كرد يكى را بر ديگر (3)لاختلاف اللفظين كالنّاى و البعد و الكذب و المين.و قولى ديگر آن است:تزكيهم تزيدهم (4)و تنميهم (5)تا مالهاشان بركت در او پديد آيد

و مزكيا.و اگر بها در آيت نبودى،محلّ او رفع (1)بودى بر صفت صدقه،اى:صدقة مطهرة مزكية،و لكن بها ضمير صدقه است نشايد (2)تا فعل او بود و جواب نيست تا محلّ او جزم باشد،و مثله قوله تعالى: فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا، يَرِثُنِي (3)...،به رفع،و مثله قول الشّاعر:

متى تأته تعشو (4)الى ضوء ناره***تجد خير نار عندها خير موقد

اى:متى تأته عاشيا.و مسلمة بن محارب (5)در شاذّ خواند:تطهّرهم و تزكهم به جزم به جواب امر،و گفته اند:معنى آن است كه:تصلحهم،كه ايشان را به آن باصلاح آرى.و گفتند:[112-ر]ترفع منازلهم،منزلت ايشان رفيع بكنى از منازل منافقان، وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ ،دعا كن ايشان را،و الصّلاة فى اللغة الدعاء،كقول الاعشى:

و صلى على دنها و ارتسم***(6) .

اى،دعا لها،و منه

قول النّبى-عليه السلام: اذا دعي احدكم الى طعام (7)فليجب فان كان مفطرا فليأكل و ان كان صائما فليصل (8)، اى:فليدع له،گفت:چون يكى را از شما دعوت كنند با طعام (9)،بايد تا اجابت كند (10)،اگر روزه دار نباشد طعام بخورد،و اگر روزه دار باشد دعا كند آن كس را، إِنَّ صَلاٰتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ ،كوفيان خواندند:

صلاتك بر واحد،و باقى قرّاء خواندند:انّ صلواتك بر جمع سلامت و كسر«تا».در قرائت اول به نصب«تا».ابو عبيد اختيار وحدان

فرمود بقوله: وَ أَقِيمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّكٰاةَ (1)...،و در جمع گويند:خمس صلوات الى عشر،و اين جمع قليل (2)باشد،و ابو حاتم اختيار جمع كرد و گفت:آن كس كه ظن برد كه واحد (3)از جمع بليغتر است غلط افتاد او را،أ لا ترى الى قوله: مٰا نَفِدَتْ كَلِمٰاتُ اللّٰهِ (4)،و قوله: وَ صَدَّقَتْ بِكَلِمٰاتِ رَبِّهٰا (5)،حق تعالى گفت:دعاى تو ايشان را سكونى و طمأنينتى باشد.عبد اللّه عباس گفت:رحمة لهم.قتاده گفت:

وقار (6)لهم.كلبى گفت:طمأنينة لهم بان الله قبل منهم،دلهاشان ساكن شود به آن كه خداى تعالى[از ايشان] (7)قبول كرد،و گفتند (8):صلاة آن است كه،والى چون مال بستاند بگويد:آجرك الله فيما اعطيت و بارك (9)لك فيما ابقيت،آنچه دادى خدايت به مزد كناد،و آنچه رها كردى خداى برآن بركت كناد.

عبد الله بن ابي أوفى روايت كرد كه:چون كسى صدقه اى پيش رسول آوردى، او گفتى:

اللهم صل على آل فلان. روزى پدرم صدقه اى به نزديك رسول برد عليه السلام،گفت:

اللهمّ صلّ على آل ابي اوفى. عكرمه گفت:اين صدقه فرض است،و حسن گفت:كفّارت است،و ابو على جبّائى گفت:واجب است بر هر ساعيى كه دعا كند متصدّق را چنان كه رسول-عليه السلام-گفت (10):و اللّه سميع عليم،و خداى تعالى مى شنود گفتار ايشان و مى داند كردار ايشان.

أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبٰادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقٰاتِ ،عكرمه گفت:سبب نزول آيت آن بود كه،چون خداى تعالى توبۀ ايشان بپذيرفت و اينان را با منازل و درجات خود برد،منافقان طعنه زدند و گفتند:اينان همان قوم اند كه ديروز (11)با ايشان حديث نمى شايست كردن (12)و مسالمه

با پايه خود رفتند،چه افتاد ايشان را؟خداى تعالى بيان كرد كه:سبب،توبه و صدقۀ ايشان بود كه توبۀ ايشان به موقع قبول افتاد و صدقۀ ايشان به جاى حق (1)و اين آيت فرستاد: أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبٰادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقٰاتِ ،گفت:

آن خداى است كه توبه قبول كند از بندگانش و صدقات بستاند، أَ لَمْ يَعْلَمُوا (2)، نمى دانند اين منافقان كه اين طعن مى زنند كه قبول توبه به خداى است-جل جلاله- صدقات او ستاند و او گيرد.و معنى اخذ،قبول باشد و ايقاع آن به موقع استحقاق ثواب.

ابو هريره گويد،از رسول-عليه السلام-شنيدم كه گفت:به آن خداى كه جان من به امر اوست كه هيچ بنده اى نباشد كه صدقه اى دهد از كسبى حلال،و خداى تعالى جز حلال و پاك نپذيرد،و بر آسمان نشود الّا صدقۀ پاك،و الّا آن صدقه در دست كرم خداى مى نهد خداى ازو بستاند آن را و مى پروراند چنان كه يكى از شما اسب كره (3)را پروراند،يك لقمه كه براى خداى داده باشد مانند كوهى عظيم شود.آنگه اين آيت برخواند: أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبٰادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقٰاتِ .

وَ أَنَّ اللّٰهَ هُوَ التَّوّٰابُ الرَّحِيمُ ،و تواب،رجّاع باشد كه بناى مبالغت كثير الرّجوع باشد،در صفت بنده آن باشد كه،بسيار توبه كند و با در خداى شود،و در صفت خداى تعالى آن باشد كه،بسيار قبول توبه كند[112-پ]و رحمت با سر بنده آرد،و رحيم و بخشاينده است.

قوله: وَ قُلِ اعْمَلُوا ،حق تعالى در اين آيت امر كرد مكلّفان را به طاعت،گفت:

بكنى آنچه شما را فرموده اند برآن وجه كه فرموده اند،و روا بود كه: اِعْمَلُوا ،بر سبيل تهديد گفت،چنان كه گفت: اِعْمَلُوا مٰا شِئْتُمْ (4)،آنچه خواهى مى كنى كه لا محال عمل شما را عرض

حال،كه خداى تعالى عملهاى شما بخواهد ديدن.آنگاه در«يرى»،دو قول گفته اند:

يكى آن كه،به معنى علم و معرفت است،و يكى آن كه به معنى رؤيت بصر است، و درست آن است كه،به معنى رؤيت بصر است براى آن كه متعدّى است به يك مفعول،و اگر به معنى علم بودى،متعدّى بودى به دو مفعول،و از اين عذر خواستند [به] (1)آن كه گفتند (2)،چنان كه رؤيت بر دو ضرب است،يكى به معنى ابصار و يكى به معنى علم.علم همچنين بر دو ضرب است،يكى به معنى معرفت و يقين و آن يتعدى الى مفعول واحد،كقولك:علمت زيدا،يعنى عرفت شخصه،و آن كه متعدّى باشد به دو مفعول،به معنى ظنّ بود،چنان كه:علمت زيدا فاضلا،يعنى ظننته فاضلا،و چون علم اين جا به معنى معرفت است و متعدّى به يك مفعول است.

و بر اين قول اعتراضى ديگر هست،و آن آن است كه: فَسَيَرَى اللّٰهُ عَمَلَكُمْ ،خداى ببيند،اگر بر علم تفسير دهند لازم آيد كه خداى تعالى عالم بود به علمى محدث، براى آن كه«سين»،استقبال راست چنان كه بگفتيم معنى آن باشد كه:خداى بداند يا بخواهد دانستن چنان كه آنجا معنى (3)آن است كه:خداى تعالى عمل شما بخواهد ديدن به آن معنى كه بر او عرض خواهد افتادن.پس معنى آيت آن است كه:

خداى تعالى اما بر سبيل حثّ و ترغيب امر فرمود كه طاعت كنى و محرّض و باعث اين كرد كه گفت:عمل شما بر خداى و رسول عرض خواهد افتادن تا مكلّفان را داعى باشد به آن كه طاعت كنند،و اما بر سبيل تهديد،گفت:آنچه خواهى مى كنى كه عمل شما عرض خواهد افتادن بر خداى و رسول و مؤمنان.و اين عرض و وقت او را در او دو قول است:يكى آن كه به قيامت باشد،و يكى آن كه در اخبار آمده است كه:اعمال امّت هر شب دوشنبهى (4)و پنج شنبه بر رسول-عليه السلام-عرض كنند و بر ائمه.و مراد به مؤمنان امامان

إِنَّمٰا وَلِيُّكُمُ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا (1) -الآية،و قوله: ...فَإِنَّ اللّٰهَ هُوَ مَوْلاٰهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صٰالِحُ الْمُؤْمِنِينَ... (2)،و قوله:

...أَطِيعُوا اللّٰهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ... (3) ،و مانند اين بسيار است.

وَ سَتُرَدُّونَ ،و شما را بازگردانند با خداى كه داناست.علم غيب داند و به نهان (4)و آشكارا عالم باشد. فَيُنَبِّئُكُمْ ،خبر دهد خداى شما را به آنچه كرده باشى (5)،خبر دادن كنايت است از جزا و پاى داشت (6)و عقوبت،چنان كه يكى از ما گويد:خبر به تو رسد،و اين خبر (7)به تو آيد و با تو بگويند و من با تو بگويم،و آنچه مانند اين باشد.

وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّٰهِ ،مدنيان خواندند و حمزه و كسائى و خلف و حفص، و كسائى راوى عن ابى بكر:مرجون،بى همزه،و باقى قرّاء خواندند:مرجئون،به همز على وزن«مفعلون»و وزن قرائت اوّل«مفعون»باشد براى آن كه«لام»است كه از او بيفتاده است از (8)همزه ساقط (9).بر قرائت (10)اول (11)أرجيت باشد (12)،بر قرائت دوم ارجات،و على هذا قرئ:ارجه و اخاه،و أرجئه[و] (13)أخاه و الارجاء،التأخير.و اصل همزه است و قرائت اوّل محمول است على تخفيف الهمزه.حق تعالى گفت:

وَ آخَرُونَ ،گروهى ديگر هستند مؤخر و بازپس داشتند (14)براى فرمان خداى،و كار ايشان در مشيّت است.اما عذاب كند ايشان را اگر خواهد و امّا توبۀ ايشان بپذيرد.

مفسّران گفتند:اين جماعت آن سه كس بودند كه در حق ايشان آمد: وَ عَلَى الثَّلاٰثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا (15)-الآية،و قصّۀ آن بيايد در جاى خود-إن شاء اللّه.و ايشان آنان بودند[113-ر]كه از غزات تبوك بازاستادند

رسول-عليه السلام-بفرمود تا ايشان را براندند و هجران كردند از ايشان،و فرمود صحابه را:تا با ايشان سخن نگويند،ايشان مهجور و متروك شدند و كس با ايشان سلام و صباح و مكالمت و مخالطت نكرد.زنان ايشان بيامدند و گفتند:يا رسول اللّه، ما از خانۀ ايشان بيرون آييم؟گفت:نه،و لكن ايشان را تمكين مكنى از مقاربت.

ايشان بر اين قاعده پنجاه روز بماندند با حزن و گريه و خوف و اضطراب و قلق،آنگه قبول توبه شان آمد،حق تعالى گفت:كار (1)ايشان به خداى است،اگر خواهد عذاب كند ايشان را،و اگر خواهد عفو بكند ايشان را.و اين آيت دليل است بر آنكه، خداى را باشد كه قبول توبه نكند[و] (2)او به قبول آن متفضّل است،چه اگر واجب بودى موقوف نبودى بر مشيّت،چه آنچه واجب باشد،بر مشيّت موقوف نبود،و فاعلش را ازآن كه كردن (3)محيص نباشد.و اما در كلام عرب لوقوع احد الشّيئين[باشد] (4)، يقال:فعلت اما هذا و اما ذاك.و در امر تخيير را باشد،افعل امّا هذا و امّا ذاك، و خداى تعالى عالم است[به آنچه خواهد كردن،اين ابهام بر مكلّفان كرد تا مغرى نشوند به قبيح (5)و از ميان خوف و رجاء باشند.و خداى تعالى عالم است] (6)به مصالح بندگان و آنچه ايشان را با صلاح آرد،و حكيم است آنچه فرمايد به حكمت و مصلحت فرمايد قوله:

وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِرٰاراً -الآية،مفسران گفتند:بنو عمرو بن عوف مسجد قبا به نمازگاه خود گرفتند و رسول را-عليه السلام-آنجا بردند تا يك روز نماز جماعت كرد.بنو اعمام (7)ايشان را حسد آمد بر ايشان،گفتند:ما نيز مسجدى كنيم (8)در پهلوى مسجد ايشان و از رسول در خواهيم تا آنجا نماز كند به ما،و چون ابو عامر الرّاهب آيد از شام،او را به امام آن مسجد كنيم.و اين ابو عامر از ايشان بود،و پدر حنظله بود-كه او را غسيل الملائكه گفتند

را شسته يافتند،رسول را بگفتند،گفت:من ديدم فريشتگان را كه از غسل او پرداخته بودند با ابريق زرّين با آسمان مى شدند،و اين ابو عامر ترسا بود و راهب بود در جاهليّت،چون رسول-عليه السلام-بيامد و به پيغامبرى (1)،به نزديك رسول آمد و او را گفت:اين دين چيست كه آوردى؟رسول-عليه السلام-گفت:دين حنيفى است، دين ابراهيم،گفت:من برآن دينم.رسول او را گفت:تو برآن دين نه اى.او گفت:

اين دين ابراهيم است و لكن تو چيزى در آورده اى (2)كه از آن نيست.

رسول-عليه السلام-گفت:نه چنين است كه تو گفتى،

و لكن جئت بها بيضاء نقية، و لكن دينى است پاكيزه روشن كه آورده ام.ابو عامر گفت:امات الله الكاذب منا (3)طريدا وحيدا غريبا،آن را كه از ما دروغ مى گويد،خداى او را بميراناد غريب، تنها،رانده.پيغامبر-عليه السلام-گفت:آمين!و او را ابو عامر الفاسق خواندى (4).چون اين برفت،گفت:هيچ قوم را نيابم كه با تو كارزار كنند و الا (5)با ايشان باشم بر تو،در احد،و چند غزات (6)در ميان كافران با رسول و لشكر رسول كارزار كردى تا روز حنين.چون روز حنين بود و هوازن بگريختند،او نيز بگريخت و به شام شد و كس فرستاد به منافقان كه:چندانى كه توانى ساز و سلاح به دست بنهى و براى من مسجدى بنا كنى كه من به نزديك قيصر روم مى شوم (7)تا از او لشكرى بستانم و بيايم با محمد كارزار كنم و ايشان را از مدينه بيرون كنم.اين جماعت بيامدند-و دوازده مرد بودند:ثعلبة بن خاطب بود و معتب بن قشير،و ابو حبيبة بن الازعر،و عباد بن حنيف برادر سهل بن حنيف،و حارثة بن عامر (8)و پسرانش مجمع،و زيد،و نبتل بن الحارث

را گفتند:يا رسول الله!يك روز آنجا آى (1)و نماز كن آنجا براى ما،و اين آن وقت بود كه رسول-عليه السلام-ساز آن مى كرد تا به غزات تبوك شود.

رسول-عليه السلام-گفت:من مشغولم،چون بازآيم آنگاه بگويم كه چگونه بايد كردن (2).چون رسول-عليه السلام-بازگشت،ايشان آمدند و گفتند:ما مى خواهيم[113-پ] تا به مسجد ما آيى و آنجا نماز كنى و دعا كنى ما را به بركت.رسول به در (3)مدينه بود هنوز در شهر نرفته بود،پيراهنى (4)بخواست تا در پوشد و آنجا رود.جبريل آمد-عليه السلام-و اين آيات (5)آورد: وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِرٰاراً وَ كُفْراً وَ تَفْرِيقاً بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ ،گفت:آنان كه بگيرند مسجدى،يعنى بنا كنند و بسازند (6)مسجدى براى ضرار و مضرّت.و ضرار،مضارّه باشد و نصب او بر مفعول له است.و كُفْراً ، عطف است بر ضرار.و تَفْرِيقاً ،و براى تفريق و پراگندن ميان مؤمنان. وَ إِرْصٰاداً ، انتظار،و انتظار و راه پاييدن آن كس كه او كارزار كرده است با خداى و پيغامبرش پيش از اين،يعنى ابا عامر الرّاهب تا از شام بيايد و از روم لشكر آرد.

آنگه بازگفت كفر و نفاق ايشان كه:ايشان سوگند مى خورند (7)كه ما الا خير و نيكويى نمى خواهيم.و«حسنى»،تأنيث احسن باشد،و از (8)آن بود كه ايشان را رسول گفت:چرا خود به مسجد من نيايى به نماز كردن؟گفتند:ما اين مسجد براى بيماران و پيران و ضعيفان كرده ايم كه نتوانند به مسجد تو آمدن،و براى شبهاى زمستان و روزهاى باران.و بر اين سوگند خوردند كه:غرض ما در اين باب جز خير و صلاح نيست،حق تعالى تكذيب كرد ايشان را گفت: وَ اللّٰهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكٰاذِبُونَ ، خداى گواهى (9)مى دهد كه ايشان دروغ زن اند.

آنگاه نهى كرد رسول را،گفت: لاٰ تَقُمْ فِيهِ أَبَداً ،هرگز آنجا مرو و آنجا مه ايست

مسجد ضرار شوند.آنگه مدح كرد مسجد ديگر را،رسول-عليه السلام-چون اين آيات (1)آمد،مالك بن الدخشم را-و او از بنى عوف بود-و معن بن عدىّ را و عامر بن البكير (2)را گفت:بروى و به مسجد اين ظالمان شوى و ويران (3)بكنى و بسوزى.برفتند،تا آنجا رسيدند.و مالك بن الدخشم را آنجا قبيله اى بود،برفت و پاره اى آتش آورد،و آتش در او نهادند و كسانى كه آنجا بودند بگريختند.و گفتند:بعضى اهل آن (4)مسجد مقام كردند آنجا [تا] (5)آتش به ايشان رسيد و بعضى را از ايشان بسوخت،و مسجد ويران (6)شد.و رسول-عليه السلام-فرمود تا:به خاك افگن كردند و مزبله اى شد آن.و ابو عامر الرّاهب به شام بمرد غريب،وحيد،تنها (7).و كعب بن مالك در حقّ او مى گويد:

معاذ اللّه من فعل خبيث***كسعيك (8)فى العشيرة عند (9)عمرو

و قلت بانّ لي شرفا و ذكرا***فقدما بعت ايمانا بكفر

و در خبر هست كه:مجمّع بن حارثه كه امام آن مسجد بود.در عهد عمر خطاب (10).اساس+رضى اللّه عنه.

را او مى فرمود تا آنجا مسجدها بنا[مى] (1)كردند،و نهى كرد ايشان را كه رها كنند كه كسى مسجدى در بر (2)مسجدى بنا كند،يا پهلوى مسجدى بر سبيل حسد و ضرار و منازعت.

آنگه حق تعالى فرمود رسول را كه:در آن مسجد مقام مكن (3)،آنگه مدح مسجدى ديگر كرد و گفت: لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوىٰ ،مسجدى را كه بنا بر تقوى و پرهيزگارى كرده باشند از اول روز در آنجا سزاوارتر باشد كه باستى (4)،در آنجا مردانى هستند كه دوست دارند پاكيزگى (5)،و خداى تعالى پاكيزگان را دوست دارد.

مفسّران خلاف كردند در آن كه آن مسجد كدام است،عبد اللّه عمر (6)و زيد بن ثابت و ابو سعيد الخدرىّ گفتند:مسجد رسول است در مدينه.ابو سلمه گفت، از عبد الرّحمن بن (7)ابى سعيد الخدرى پرسيدم،[114-ر]گفتم:از پدر (8)چه شنيدى در اين مسجد كه خداى تعالى گفت: أُسِّسَ عَلَى التَّقْوىٰ مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ ،گفت،از پدر

اين روايت علىّ بن ابى طلحه است از عبد اللّه عباس.قوله:من اوّل يوم احق، «من»،ابتداى غايت است،و گفته اند:«من»در امكنه باشد و«مذ»در ازمنه، و لكن توسّع كرد چنان كه زهرى گفت:

لمن الدّيار بقنّة (1)الحجر***اقوين من حجج و من شهر

قوله: أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ ،سزاوارتر و حق تر آن است كه اين جا باشى با آن كه آنجا بودن قبح (2)و معصيت است بر معنى آن كه،اگر قيام در آن مسجد حق بودى هم آن اولى تر بودى كه[در مسجد] (3)اين جات مقام كردى،و على هذا قولهم:فعل الواجب اولى من تركه،و فعل الندب خير من فعل القبيح.و اگرچه در قبيح و ترك واجب خيرى و صلاحى نباشد.و گفته اند على ظاهر الحال،پيش ازآن كه حال ايشان در آن ظاهر شد و پردۀ نفاق ايشان دريده شد آن مسجدى بود و عبادتگاهى في القيام فيه (4)خير و صلاح و قيل على ظنّهم و اعتقادهم انّ لهم فيما (5)فعلوه خيرا،براى آن كه ايشان براى ظنّ و اعتقاد خير و صلاح مى كردند،و اگرچه ظنّ خطا بود و اعتقاد جهل،و على هذا قوله: أَ ذٰلِكَ خَيْرٌ نُزُلاً أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ (6)،و قوله: ...أَ ذٰلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ (7).

قوله: فِيهِ فِيهِ رِجٰالٌ ،اوّل ظرف قيام است و دوم ظرف كون الرّجال.و قوله:

يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا ،در جاى صفت مردان (8)است،اى محبون للتطهر. وَ اللّٰهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ ،اى المتطهرين،آنگه ادغام كرد چنان كه در نظاير او برفت.

قوله: أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْيٰانَهُ ،قرّاء خلاف كردند،نافع خواند و ابن عامر:اسّس،به ضمّ همز (9)و كسر«سين»على ما لم يسمّ فاعله بُنْيٰانَهُ به رفع.باقى قرّاء، أَسَّسَ ،به فتح همزه«و سين»على الفعل المستقيم، بُنْيٰانَهُ به نصب على المفعول به.و در شاذّ عماره خواند:آسس على وزن آمن.و افعل و فعّل در تعديه يكى باشند

كس كه بر فعل مستقيم خواند،اسّس معنى آن باشد كه:آن كس كه بناى خود يعنى بناى مسجد بر تقوى و پرهيزگارى نهد و رضاى خداى تعالى،بهتر باشد يا آن كه بناى بنيت خود بر كرانۀ چاهى (1)ويران (2)يا چاله اى ويران نهد كه فروشود و يا[او] (3)را با خود به دوزخ فروبرد.و قرائت آن كس كه بر فعل مجهول خواند،معنى همان باشد براى آن كه،اگرچه او تولّاى بنا كند بر نفس خود يا ديگران كنند هم براى او كنند و به امر او كنند،و اين جا تقدير محذوفى ببايد كردن تا معنى روشن شود،و تقدير آن باشد كه:أ فمن اسّس بنيانه له،آن كس بهتر باشد كه بنا براى او كه كنند بر تقوى و رضوان كنند،يا آن كه بناى (4)شَفٰا جُرُفٍ نهند،يا تقدير بر حذف مضاف بايد كردن و اقامة المضاف اليه مقامه،و التقدير:ابناء من اسس بنيانه على تقوى[من الله و رضوان خير] (5)گفت:بناى آن كس كه بناى او بر تقوى كنند به باشد يا بناى آن كس كه برخلاف اين باشد؟و بر هر دو قرائت اين تقدير مطّرد باشد و معادله (6)و مساوات روا بود كه بين البانيين باشد[على ظاهر الكلام.و روا باشد كه بين البناءين (7)باشد] (8)على هذا التّقدير.و همزه در اوّل آيت استفهام راست به معنى انكار.و«اسّ»،قاعده و بنياد ديوار باشد،و كذلك الاساس.و جمع لأس،اساس.

و بنيان مصدر است،چون:سبحان و غفران،و واحدش بنيانة (9)باشد،كضرب و ضربة،قال أوس:

كبنيانة القرىّ موضع رحلها (10)***و آثار نسعيها من الدّف ابلق

[114-پ]ابو على گفت اين،و گفت:روا نباشد كه«بنيان»جمع«بنا»باشد كه آن جمع كه بر وزن فعلان باشد،كقضبان و زغفان واحدش

انما در مصادر باشد،كضرب و ضربة،و قطع و قطعة،و قال أبو زيد:بنيت ابني بنيا و بنيانا و بناء و بنية،و جمعها (1)بنى،و انشد (2):

بنى السماء فسوّاها ببنيتها***و لم تمدّ باطناب و لا عمد

پس،بنا و بنية،مصدر است و براى اين بنا در برابر فراشا نهاد،فى قوله: جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرٰاشاً وَ السَّمٰاءَ بِنٰاءً (3)...،و البنية البقعة المبنية،فعيلة (4)بمعنى مفعول (5)، و تسمى (6)الكعبة بنية،و بناء وضع آلت باشد بعضى بر بعضى به وجه (7)التزاق،و اسّ الحائط حيفته (8)باشد.و قوله: عَلىٰ تَقْوىٰ مِنَ اللّٰهِ وَ رِضْوٰانٍ ،جار و مجرور است در محل حال است،و التقدير:أ فمن اسس بنيانه متقيا مرضيّا للّه تعالى.و كذلك قوله:

عَلىٰ شَفٰا جُرُفٍ هٰارٍ ،و التّقدير:مخاطرا،مجارفا،مغرّرا،ملقيا نفسه و بناه فى الخطر.

و رضوان مصدر است،و مراد به او رضاى خداى است-جل جلاله.و لفظ«خير»و «شر»،صالح باشد دو معنى را:يكى تفضيل و يكى بلا تفضيل را.و در آيت تفضيل (9)راست،هركجا قرينۀ«من»باشد معنى تفضيل بود،[يقال] (10):هذا خير من ذلك و فلان شر من فلان.و آنجا كه«من»نباشد،تفضيل نباشد،چنان كه شاعر گفت:

و الخير (11)و الشر مقرونان في قرن***فالخير متبع و الشر محذور

اما قوله تعالى: وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ (12)...،محتمل است هر دو را:الفعل الخير، و الافضل من الافعال.و شَفٰا ،كرانۀ چاه باشد،يقال:شفا البئر،و شفير الوادى و ضفة النهر.و حافة الشىء و جانبه (13).و حد الدّار و حاشية الكتاب و طرة الثوب.و التثنية شفوان،و«الف»او منقلبه (14).اساس:ندارد،از آو،افزوده شد.

و الجرف،ايضا:الهوة،چاله اى باشد كنارها به باران ويران شده (1)،و اصله من اجتراف الشّىء و اقتلاعه،يقال:جرف السيل الارض و اجترفه،آن باشد كه زمين بكند و خاك از و ببرد.[و منه:المجرفة لآلة الجرف.] (2)و قوله:هار،از مقلوب است، و اصله:هائر من هار يهور هورا،فهو هائر و تهوّر تهورا و انهار (3)انهيارا،و يقال ايضا:هار يهار،كهاب يهاب،و خاف يخاف.و«الف»او،منقلبه است از«واو»و معناه سقط.و الهائر السّاقط،و مثله فى القلب من قول (4)الشّاعر:

و لم يعقني عن هواها عاق***

اى عائق،و قوله ايضا[شعر] (5).

لاث به الأشاء و العبرى***

اى،لائث،اى دائر مطيف،و الاشاء (6)النخل،و العبرىّ السّدر الذي على شاطى (7)الانهار.و منه قولهم:شاكى السّلاح و شائك السّلاح،اى تام (8)السّلاح. فَانْهٰارَ بِهِ ، اى سقط بصاحبه و اوقعه من الانهيار (9)،و آن كنارۀ حوض و جوى بريهيدن (10)باشد صاحبش را و بناكننده اش را در آتش دوزخ افگند و فروشود[] (11)آن با صاحبش به آتش دوزخ.

روايت كرده اند از جابر عبد اللّه الانصارىّ كه او گفت:آنجا بگذشتم دود ديدم كه ازآنجا مى برآمد (12).روايت (13)كردند كه:مردى بقعه اى ازآنجا بر كند دود از او بر آمد.

خلف بن ياسين الكوفىّ گويد:با پدرم به حج رفتم به آن مسجد رفتم كه پيغامبر -عليه السلام- (14)به دو قبله در او نماز كرد

اين در روزگار بنى اميّه بود.چون كار با ابو جعفر المنصور (1)افتاد،بفرمود تا قبله بگردانيدند،گفت (2):نبايد (3)كه (4)كسى كه نداند (5)به آن قبله نماز كند يعنى مسجد قبا،و اين عمارت كه امروز هست آن است كه منصور كرد بر دست عبد الصّمد بن على گفت:و مسجد ضرار ديدم ويران شده (6)و دود از وى بر آمد و امروز مزبله است. وَ اللّٰهُ لاٰ يَهْدِي الْقَوْمَ الظّٰالِمِينَ ،خداى راه ننمايد به بهشت كافران را.

لاٰ يَزٰالُ بُنْيٰانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ ،حق تعالى بازنمود در اين آيت كه:كردن آن مسجد علامتى است ايشان را بر نفاق[115-ر]و كفرشان،و كردن آن بنا در دل ايشان شكّى و نفاقى شده است ثابت كه زائل نشود تا دل ايشان بر جاى باشد مگر دلهاشان پاره پاره كنند،و اين خبر باشد ازآن كه:ايشان بر كفر ميرند (7)و رجوع و نزوع نكنند از كفر.بعضى گفتند،مراد آن است كه:ايشان مولع بودند برآن كردن و پنداشتند كه مى كنند چنان كه قوم موسى را گمان بود در عبادت عجل.اين قول عبد اللّه عباس است و ابن زيد.كلبى گفت:حسرة و ندامة (8)،براى آن كه ايشان پشيمان شدند برآن بنا كردن،نه پشيمانى توبه،پشيمانى آن كه رنجشان ضايع شد و مال تلف و مقصود ناحاصل.سدى گفت و مبرد و حبيب:لا يزال هدم بنيانهم ريبة، اى حزازة و غيظا،ويران كردن (9)آن بنا در دلهاشان خشمى و اندوهى گشت ثابت، دائم و مقيم كه زائل نشود از دلهاى ايشان. إِلاّٰ أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ ،ابن عامر و حمزه و حفص و ابو جعفر و يعقوب،به فتح«تا»خواندند،بر آنكه فعل دل را باشد باسناد الفعل اللاّزم الى القلوب،و الاصل:الا ان تتقطع

كه:الا ان يموتوا (1)،الّا كه بميرند.و قوّت اين قول،قرائت ابى است:في قلوبهم حتّى الممات،و قوله: تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ ،عبارت باشد ازآن كه بميرد و دلهاشان بپوسد و بريزد.بر اين وجه (2)،استثناى منقطع باشد،و اگر به جاى (3)إِلاّٰ در اين آيت كه به معنى استثناست«الى»بنهند،معنى (4)همان باشد براى آن كه«الى»انتهاى غايت را بود،و استثنا اينجا از زمان مستقبل باشد،و زمان مستقبل را نهايت به او رسد،و مثله قولهم (5):لالزمنّك او تعطيني حقي.معنى (6)محتمل است هر دو وجه را،الى ان تعطيني و الا أن تعطيني حقي. وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ،و خداى تعالى داناست به آنچه در دلهاى ايشان است،حكيم است در آنچه فرمود از هدم و احراق مسجد ضرار.

قوله: إِنَّ اللّٰهَ اشْتَرىٰ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوٰالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ ،خداى -جل جلاله -چون حديث كافران و منافقان بكرد و بازنمود كه ايشان به آنچه مى كنند مستحقّ كشتن اند،مسلمانان را ترغيب كرد بر جهاد ايشان،گفت: إِنَّ اللّٰهَ اشْتَرىٰ ، خداى بخريد از مؤمنان جانها و مالشان به آن كه به بها بهشت بدهد.

محمّد بن كعب القرظىّ گفت:سبب نزول آيت آن بود كه،چون انصاريان ليلة العقبه با رسول اللّه بيعت كردند به مكه-و ايشان هفتاد مرد بودند-عبد اللّه رواحه گفت:يا رسول اللّه!شرطى كه خداى را با ما هست و شرطى كه تو را هست با ما بگو،گفت:

امّا شرط خداى من آن است كه:[او را پرستى و به او شرك نيارى و انباز نگيرى.و شرط من آن است كه:]

چون مشترى جليل (1)بود و دلاّل نبيل بود و بها جزيل بود،لا جرم متاع نفيس شد پس ازآن كه خسيس بود.جليل (2)شد پس ازآن كه ذليل بود،كثير شد پس ازآن كه يسير بود،كبير شد پس ازآن كه صغير بود،رفيع شد پس ازآن كه وضيع بود،مالك شد پس ازآن كه هالك بود،شريف شد پس ازآن كه ضعيف بود،كامل شد پس ازآن كه خامل بود،عظيم شد پس ازآن كه ذميم (3)بود،علىّ شد پس ازآن كه دنى بود، ثمين شد پس ازآن كه مهين بود،اين اوصاف نفس مؤمن است و مالش. إِنَّ اللّٰهَ اشْتَرىٰ ،[خداى] (4)خريدار است و دلاّل محمد مختار است،و بها بهشت دار القرار است،به آن (5)مشترى و دلال و بها،متاع قيمتى شد (6).

بعضى اهل[115-پ]اشارت گفتند:نعم المشترى المولى،و نعم الدلال المصطفى،و نعم الثمن جنة المأوى،نعم المشترى ربّ البرية،و نعم الدلال خير البرية،و نعم الثّمن عيشة رضية،نعم المشترى الملك الجبّار،و نعم الدّلال سيد الابرار،و نعم الثّمن دار القرار،نعم المشترى الرب

مبايعت نباشد،چون تو از متابعت (1)فرمان او استنكاف كنى،او از مبايعت مال و جان تو رغبت نمايد.دگر آن كه [اين] (2)مبايعت در سراى شرع مى رود و شارع در اين ميانه دلاّل است،آن كه به اين سراى حاضر نيايد و به اين دلالت (3)معرفت ندارد،اين دلاّل او را كى رسد كه مبايع ما باشد نه مبايع ما نبود تا متابع (4)ما نبود، فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّٰهُ... (5)،دعوى دوستى او مى كنى كمر خدمت ما بر ميان بند تا از او به جزا (6)محبت يابى. قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّٰهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّٰهُ (7)،آن كه خواهد كه چيزى خرد اوّل به دلاّل شود تا دلاّلش دلالت كند،و آن كه چيزى بهايى دارد،به دلاّل تسليم كند تا دلاّل عرض كند تا كه را[رغبت] (8)ثابت باشد.كافر را جان و مال بهاى (9)نيست،لا جرم بر اين درگاهش (10)رواى (11)نيست.و آن جان و مال كه به اين بها بهاى نيست در خود بس (12)بهاى نيست.هركه چيزى با بها دارد در اين درگاه پربها دارد،پس اول از تو معرفت بايد تا از دلالت شفقت بود كه:... وَ كٰانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً (13).تا از مشتريت (14)صفقه[بود] (15)كه: إِنَّ اللّٰهَ اشْتَرىٰ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ،تا تو بيگانه باشى او را چه كرا (16)كند كه با تو شراء كند،و چون آشنا شدى او را چه منع كند ازآن كه با تو بيع كند.پس اوّل قدم در نه،دست بيعت (17)بده تا به نوبت دوم به صفقۀ بيع دست بر دست زنند،پاى در نه و دست بده و جان و مال از دست بده تا چو مالت نباشد،مآلت باشد،و چون جانت نباشد جنانت باشد.تا تو مالك خودى،تو را جز مالك مالكى نباشد،و آن را كه مالك،مالك بود (18)به غايت هالك بود.چو

ملك خود بيزار شدى،به ملك من در آمدى لا جرم فردا مالك را با ملك و ملك [من] (1)كار نبود و بر مملوكان راه نبود كه:... مٰا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ (2).

قوله: أَنْفُسَهُمْ ،تنها و جانهاى ايشان.نفس مؤمن با مدينه اى ماند يا شهرستانى است (3)و جوارح او سواد و رستاق (4)آن است،و عروقش مجارى مياه و جويهاى آن است،و حواسّى (5)كه بر روى اوست (6)،بروج آن است و آن شهرستانى است خوش و آبادان،نزه و جامع.قال اللّه تعالى: وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبٰاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ (7).

آنگه اين مدينه را چهار حدّ است:يكى،با آدم (8)ابو البشر است: خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وٰاحِدَةٍ (9)...،و يكى با ابراهيم: مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرٰاهِيمَ (10)،يكى با محمد مصطفى:

لَقَدْ جٰاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ (11) ...،يكى با پدرت: اُدْعُوهُمْ لِآبٰائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللّٰهِ (12).

و اين مدينه را چهار در است:يكى،بر توحيد و شهادت گشاده،و ديگر به راه صدق (13)و زهادت نهاده،و يكى با اخلاص و طاعت،و يكى با جمعه و جماعت.اى عجب اگر مدينۀ خربۀ تو را چهار در مى بايد (14)،علم رسول را يكى (15)نبايد؟ نيز مالت را چهار حدّ است:يكى با زكات،يكى (16)با صدقات،يكى (17)با نفقات،چهارم با صلات.

بعضى اهل علم گفتند:اشترى،به معنى اختار (18)است،چنان كه گفت:

أُولٰئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلاٰلَةَ بِالْهُدىٰ

او مرا خواست،منافق مرا نخواست،نخواستمش، وَ لٰكِنْ كَرِهَ اللّٰهُ انْبِعٰاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ (1)...،چون مالش مرا نشايست،گفتمش: [قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً لَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْكُمْ (2)...] (3)،مؤمن چون مرا اختيار كرد،منش اختيار كردم. هُوَ اجْتَبٰاكُمْ (4)...،و مال براى چون من دارد (5)من بستدم از او، وَ يَأْخُذُ الصَّدَقٰاتِ (6)...،نه هر درختى بستان را شايد،نه هر نباتى ريحان باشد،و نه هر تنى و مالى درگاه ما را شايد.

اشارة اخرى:عزيز مصر يوسف را بخريد و خواصّ اهلش را به خدمت او مشغول كرد و اهلش را گفت: أَكْرِمِي مَثْوٰاهُ (7)...،همچنين حق تعالى چون تو را بخريد ملائكۀ ملكوت را به خدمت تو مشغول كرد تا بهرى حافظان تواند،و بهرى دبيران تواند.و بهرى خازنان تواند،و بهرى پايمردان و و كيل دران (8)و عذر خواهان تواند، ... وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا (9).اشارة اخرى:زليخا يوسف را بخريد و به خانه برد و همه دل بدو داد و او را به منزل كرامت و لطافت فرود آورد و آنگه محبوسش كرد، آنگه مملكت بدو (10)افتاد بعد الحبس حق تعالى همچنين تو را بخريد،به انواع اكرام و اعزاز بنواخت، وَ لَقَدْ كَرَّمْنٰا بَنِي آدَمَ (11)...،در دنيات بازداشت كه.

الدّنيا سجن المؤمن.

آنگه در زندان با توبه راز (12)درآمد،از سر ناز با تو راز كرد كه:

من دعاني اجبته، و من سألني اعطيته،و من اطاعني (13)شكرته،و من عصاني سترته،و من قصدني ابقيته

ديته،و من على ديته فأنا ديته ،گفت هركه مرا بخواند اجابت (1)كنم،و هركه از من بخواهد بدهمش،و هركه طاعت من دارد شكرش كنم،و هركه در من عاصى شود بپوشم (2)او را،و هركه قصد من كند (3)مقصودش در كنار (4)نهم،و هركه مرا شناسد متحيّرش (5)كنم،و هركه مرا دوست دارد به بلاش (6)ابتلا كنم،و هركه را دوست دارم او را بكشم،و هركه را (7)من كشم ديت من دهم،و آن را كه ديت من دهم،ديت او من باشم،قال الشّاعر:

و لقد هممت بقتلها من حبّها***كيما تكون خصيمتى فى المحشر

طمعا يطول على الصراط وقوفنا***فتلد عيني من فنون المنظر

فنكون اول عاشقين تحاكما***يوم القيامة و الخلائق حضّري

آنگه پس از حبس و قتل،پادشاهى به دست تو دهد كه: وَ إِذٰا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيماً وَ مُلْكاً كَبِيراً (8).

اشارة أخرى:تو را بخريد تا ابليس طمع بردارد و بداند كه تو ملك اويى،گرد تو نگردد،پس اگر ابلهى از جملۀ شما با او بيعى (9)كند (10)،بيع او باطل باشد كه بيع بر (11)بيع باطل باشد (12)چنانستى كه حق تعالى گفت:تو را نفسى هست و مالى و هر دو محنت و آفت تو است،نفس دشمن تو است و مال فتنۀ تو و مرا بهشتى است كه مرا از آن به (13)چيزى نيست،و لكن مرا به كار نيست.آن آفت بيار و به اين نعمت (14)بدل كن،جان بده (15)و جنان

صاحب بصيرت متاع بد بخرد،چه گويند ايشان را چه خواهى كردن (1)؟گويند:

اصلاح (2)اين به دست ما راست شود،آنگه آن را به رياضت و اصلاح به حد صلاح برند.همچنين حق تعالى بنده بر عيب بخريد و او را بپسنديد و عيبها بر او بپوشيد و گناهش (3)بيامرزيد.

اشارة اخرى:پادشاه چون ضيعتى ويران (4)بخرد چون به دست او افتد،معماران برگمارد و آن را تيمار بدارد و به حال عمارت بازآرد تا هركه ببيند بازنشناسد.

همچنين حق تعالى بنده اى بر عيب (5)بخريد و او را به توفيق موفّق كرد و به تأييد مؤيد و به تسديد مسدّد كرد،و بر جمله (6)مكرّم كرد تا آثار رحمت و حسن نظر او برآن پيدا شد.

اشارة اخرى:در خبر است كه جابر روايت كرد كه:در بعضى سفرها (7)با رسول-عليه السلام-بوديم (8).مردى شترى داشت ضعيف بد مرد بازو (9)درمانده بود نمى رفت و تكليف مرد شده بود (10)و كس نمى خريد و كارى نمى كرد.بر رسول آمد و بازو (11)شكايت كرد (12).رسول-عليه السلام-گفت:مرا فروش (13)[116-پ]گفت:يا رسول اللّه چه خواهى كردن آن را؟آن به هيچ كار نيايد،گفت:رواست.

رسول-عليه السلام-آن را (14)بخريد.در خبر است كه چون از ملك آن مرد با ملك رسول افتاد،قوّت گرفت و به نشاط شد و در لشكر از پيش همه اشتران بودى (15).اگر حسن (16)ملكت رسول بر شترى پيدا شد،حسن ملكت مالك الملوك (17)بر بندۀ عاصى پيدا شد چه عجب

جابر بن عبد اللّه الانصارى مى گويد:اين شتر پيش من (1)بود و رسول آن را به من سپرد،به بدر حاضر آمد و به احد حاضر آمد و به حديبيّه حاضر آمد.رسول-عليه السلام- او را به من بخشيد،من داشتم او را تا پير شد تا در عهد عمر خطاب (2).آنگه در پيش عمر شدم،گفتم:چه گويى شيخى را كه به بدر و احد و حديبيه با ما حاضر بود،و امروز از او كارى نمى آيد؟گفت:آن كيست؟گفتم:اين شتر رسول است،آن را از من به بهاى گران بخريد و آزاد كرد و در ميان شتر صدقه كرد تا مى چريد و كس را بر او سبيل (3)نبود،اگر خريدۀ رسول و آزادكردۀ عمر،كس را بر او راه نبود (4)،تو خريدۀ خدايى و اميد است كه آزادكردۀ او باشى،همانا در دنيا شيطان را بر تو راه نبود و در قيامت نيران را.

اشارة اخرى:كسى چيزى خرد معيوب (5)و او عيب[آن] (6)نداند در شرع او را بود كه به عيب او را رد كند چون عالم باشد به عيب آن پيش از عقد بيع او را نرسد كه به عيب رد كند،حق تعالى تو را بخريد و عالم بود به عيوب تو،اشتراك (7)علام الغيوب بسائر العيوب،اميد آن است كه چون تو را با همه عيب قبول كرد،به گناهت رد نكند تا در بندگى او بمانى كه تو را بندگى او به از آزادى ديگران-شعر:

آزاد مكن ز بندگى هيچ مرا***كاين (8)بندگى از هزار آزادى به

اشارة اخرى:مردى بنده اى خرد (9)و آنگه او را به نام آزاد (10)بخواند (11)،به نزديك بعضى فقها آن است كه آن عتق (12)است،[به آن آزاد شود] (13).حق تعالى تو را بخريد و به نام خود[ت] (14)برخواند،او را نام مؤمن است.تو را مؤمن خواند،اميد آن است كه همنام خود را از آتش دوزخ آزاد كند.

اشارة اخرى:بو بكر ورّاق

خداى جز مال و جان،حق تعالى گفت:هر دو به من فروش تا آن طاعت كه بدان هر دو كنى بدو معجب نشوى كه تصرّف در ملك غيرى كرده باشى،عجبت نرسد تا عجب تو طاعت تو را حقير نكند،

لو لم (1)تذنبوا فخشيت (2)عليكم ما هو اشد من ذلك العجب العجب.

اشارة اخرى:نفس و مال از تو بخريد تا بدان با مردم خصومت نكنى،نگويى:

مالي و حالي و احوالى و جمالى،و في ارتقاء المنازل جلالى و افراسي و جمالى و شائى (3)و غنمى و ماشيتى و مالى و نعمي و جودى بها و كرمي،براى آن كه كس براى كس با مردمان (4)خصومت نكند تا از اين دردسر مسلّم باشى و بر مردمان عزيز و مكرم باشى.

اشارة اخرى:تن و مال از تو بخريد تا از هر دو به[در] (5)آيى،تو مانى و دل،به دل تا بر او ناز كنى،و به دل باز و (6)راز كنى از دل بر او ذل كنى،دلت بدو متطلّع (7)باشد و او بر دلت مطّلع باشد.

اشارة اخرى:هركه او بنده اى خرد و بنده را مالى باشد،مال و بنده سيّد را باشد جز كه سيّد مال بر حال خود رها كند تا بنده آزاد شود مال او را باشد،حق تعالى گفت:مرا به مال تو حاجت نيست، وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ ... وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ (8)...، إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ (9).اساس:ندارد،از آو،افزوده شد.(10).اساس:ندارد،از آو،افزوده شد.

فيك الخصام و انت الخصم و الحكم اشارة اخرى:مردى بنده اى خرد به بهاى اندك يا بسيار،و او را كارى فرمايد يا خوار يا دشخوار،و او را اجرت نبايد دادن براى آن كه او بها بداد يك بار،كرم او نگر كه بندۀ خود به مال خود بخريد آنگه او را[117-ر]كارى فرمود كه به مصلحت او بازگردد،آنگه مى گويد بندۀ من مزدت بر من است،رنجت ضايع نيست، إِنّٰا لاٰ نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ (1)، إِنّٰا لاٰ نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً (2).

اشارة اخرى:هركه (3)بنده اى خرد براى كارى،از دو كار خرد:يا بازفروشد يا آزاد كند.اگر مرد محتاج بود بفروشد،و اگر كريم باشد با احتياج هم بنه فروشد (4)، پس حاجت بر من روا نيست و من اكرم الاكرمين ام،چه منع است ازآن كه تو را آزاد كنم! اشارة اخرى:مخلوقان بنده براى آن خرند (5)تا ايشان را نگاه دارد،بندۀ من!تو را بخريدم تا تو را نگاه دارم.

كل يريد رجاله لحياته***يا من يريد حياته لرجاله

در ساير احوالت نگاه مى دارد،در خواب و بيدارى و تنهايى و سفر و حضر (6).

يا نائما و الخليل يحرسه***من كل سوء يدبّ فى الظلم

كيف تنام العيون عن ملك***ياتيك منه فوائد النّعم

قُلْ مَنْ يَكْلَؤُكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهٰارِ مِنَ الرَّحْمٰنِ (7) .

اشارة اخرى:عادت چنان رفتست (8)كه،آن كس كه بنده خرد و فرزند ندارد و خويشى و وارثى،چيزى كه دارد به نام او بكند (9).حق تعالى گفت:صورت حال من با تو اين (10)است تو بندۀ منى و مرا خويش و پيوند نيست و زن و فرزند نيست،هرچه مراست به حكم تو است، اَلَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهٰا خٰالِدُونَ

اشارة اخرى:بنده (1)هرچه آفريدم با فنا برم از دنيا،آنگه به آخرت (2)بازآرم و بهشت باز آفرينم كه تو از آن منى و بهشت از آن تو،و دوزخ باز آفرينم كه به نام دشمنان تو است تا چندان كه تو اين جا منعّم باشى ايشان آنجا معذّب باشند،تا توبه مراد من باشى و ايشان به كام تو.

اشارة اخرى:در شرع كسى (3)كنيزكى خرد چون از او بار بر گرفت،فروخت (4)از او برخاست براى حرمت حمل (5).بندۀ من!تو از من بار امانت دارى،بارى كه آسمان و زمين بر نگرفت و كوه قوّت آن نداشت، وَ حَمَلَهَا الْإِنْسٰانُ (6)...،تا امانت حليت تو است بيع بر تو حرام است آمن (7)باش كه از ملك خودت بيرون نكنم.

اشارة اخرى:آن كه بار دارد تا بار نبينند (8)و ندانند كه حملى حقيقى بوده است،او را مادر فرزند نخوانند تو نيز آنگه بدين مثابت باشى كه بر اين بمانى،امانت كه دارى نگاه دارى،در امانت خيانت نكنى،چه اگر نه چنين كنى هرچه كرده باشى كه صورت فرمان بردارى دارد و به معنى بى فرمانى باشد،يك ره باد عدل بر او فرستم تا چون خرمن خاك بروبد (9)،باد جايى كه آب نباشد در آتش ريزد، وَ قَدِمْنٰا إِلىٰ مٰا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنٰاهُ هَبٰاءً مَنْثُوراً (10).

قوله تعالى: بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ ،بدان كه (11)بهشت ايشان را باشد.قتاده گفت:بها كرد با ايشان و بها (12)گران كرد.حسن بصرى گفت:بنگريد بدان (13)بيع و بيعت كه بيعى سودمند است كه خداى تعالى با هر مؤمنى كرد[ه ا] (14)ست به خداى كه هيچ مؤمن نماند كه در اين بيع نه آمد

رسول اين آيت مى خواند،گفت:اين كلام كيست؟گفتند (1):كلام خداى.گفت:

بيع و اللّه مربح لا نقيله و لا نستقيله.آنگه با رسول-عليه السلام-به غزات رفت، بازنگشت تا شهيد شد (2).اصمعى انشا[د] (3)كرد اين بيتها،[و گفت:صادق راست -عليه السلام]: (4)

أثافي من بالنفس النفيسة ربّها***فليس لها فى الخلق كلهم ثمن

بها نشترى الجنّات ان انا بعتها***بشيء سواها انّ ذلكم غبن

اذا ذهبت نفسي بدنيا اصبتها***فقد ذهب الدنيا و قد ذهب البدن (5)

و گفت،صادق-عليه السلام-گفتى:يا (6)دون همّت!تو خود را نمى شناسى،نگر كه خويشتن جز به بهشت نفروشى كه بهاى تو بهشت است، بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ ،و انشد الحسين بن عاصم الكوفى:

من يشتري قبة فى الخلد عالية***في ظلّ طوبى رفيعات مبانيها

دلالها المصطفى و اللّه بائعها***ممن اراد و جبريل مناديها

قوله: يُقٰاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ ،در جاى حال است،يعنى مقاتلين في سبيل اللّه.در آن حال كه ايشان مقاتلت و كارزار كنند در سبيل خداى،يعنى جهاد با كافران.

فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ ،مى كشند ايشان دشمن را و نيز ايشان را مى كشند و جاى هر دو حال است[117-پ]،اى قاتلين و مقتولين در حال كه كشنده باشند و كشته،بعضى كشنده و بعضى كشته و روا بود كه يك مرد هم كشنده باشد به اول و هم او به آخر كشته.و اما بر قرائت حمزه و كسائى و خلف كه به عكس خواندند:فيقتلون و يقتلون،على تقديم المقتولين على القاتلين،هم اين معنى درست آيد،براى آن كه «واو»ايجاب ترتيب نكند.و وجهى ديگر از او آن است كه:ايشان را بكشند و آنگاه آن باقى مسلمانان كشندۀ

محتمل بود (1).يكى مصدر را (2)لا من لفظه (3)،و هو قوله: اِشْتَرىٰ ،لأنّ فيه[معنى] (4)الوعد،كانّه[قال:] (5)اشترى وعدا كما يقال:اعجبنى الشىء حبّا شديدا.و ديگر آن كه ،«وعد»در كلام مقدر باشد،اى وعد ذلك وعدا واجبا عليه الوفاء به،و از دو وجه وفا كردن بدو واجب است:يكى آن كه (6)جزاست بر عمل و ثواب بر جهاد،و اين واجب است.و دگر (7)انجاز وعد است و خلف وعد (8)قبيح باشد،و اين مشتمل بود ثواب و عوض را،ثواب بر يقتلون،و عوض بر يقتلون. فِي التَّوْرٰاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنِ .

زجّاج گفت:آيت دليل مى كند بر آنكه جهاد واجب بوده است بر قوم موسى و عيسى چنان كه بر امت محمد-صلى اللّه عليه و آله و عليهم. فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ ، شادمانه باشيد (9)به بيعى كه كردى كه در[او] (10)همه سود است و هيچ زيان نيست.و لفظ بيع و شرى در آيت مجاز است و تشبيه،يعنى حق تعالى در اين آيات با شما آن مى كند كه معامل (11)كند با معامل،ازآن كه چيزى بستاند و چيزى بدهد،و مثله قوله:

مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً (12) ...،چون صورت قرض دارد آنچه مى ستاند تا بيشتر و بهتر و نيكوتر باز جاى دهد،آن را قرض خواند. وَ ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ،آن فلاح و ظفر (13)بزرگوار است كه چيزى در مقابلۀ آن نيوفتد (14).

آنگه وصف كرد اين مؤمنان را كه اين مبايعت مى كنند،گفت: اَلتّٰائِبُونَ ،و رفع او بر خبر مبتداى محذوف است،و التّقدير:هم التّائبون،ايشان توبه كارانند و با درگاه من آيندگانند و با طاعت رجوع كنندگان.و وجهى ديگر در رفع او آن است كه:مبتدا باشد و خبرش به آخر مقدّر،و هو قوله: لَهُمُ الْجَنَّةَ .و وجه سوم

«يا»و«نون»،بر آنكه صفت مؤمنان است،و نصب او بر مدح باشد كأنّه قال:

اعنى التّائبين،يا در محلّ جرّ على صفة المؤمنين. اَلْعٰابِدُونَ ،خداى پرستانند،و اصل عبادت بگفتيم كه تذلّل باشد من قولهم:طريق معبد،اى مذلّل موطوء.

اَلْحٰامِدُونَ ،شكرگزارندگان نعمت او باشند. اَلسّٰائِحُونَ ،در او خلاف كردند:

مؤرج گفت:روزه داران باشند به لغت هذيل.و اعمش از ابو صالح روايت كرد از (1)رسول-عليه السلام- (2)گفت:

سياحة امّتي الصّوم، سياحت و رفتن امّت من روزه باشد،چنان كه زهد و عبادت سلف آن بود كه در زمين رفتندى،عبادت امّت من به جاى آن سياحت،روزه است،و اين قول عبد اللّه مسعود است،و عبد اللّه عباس و سعيد جبير و مجاهد (3)و حسن گفتند (4):آنانند كه روزۀ فرض دارند.و بعضى دگر گفتند:

آنانند كه صايم الدّهر باشند.سعيد جبير گفت:دليل بر آنكه سائح،صايم باشد آن است كه:آنجا كه ذكر سائح كرد،ذكر صايم نكرد،و آنجا كه صايم گفت، سائح نگفت تا تكرار نباشد.سفيان بن عيينه گفت:روزه دار را براى آن سائح خواند كه او عادت خود رها كرده باشد از طعام و شراب و نكاح،قال الشّاعر:

تراه يصلّي ليله و نهاره***يظلّ كثير الذكر للّه سائحا

حسن بصرى گفت:آنان باشند كه از حلال روزه دارند و از حرام امساك كنند و مردمان عهد ما از حلال روزه مى دارند و از حرام امساك نمى كنند.

بعضى علما گفتند:براى آن روزه دار را سائح خواند كه،در خبر مى آيد كه، فرداى قيامت اهل بهشت را- هركس (5)را-منزلتى

ركوع كنندگان و سجودكنندگان باشند،يعنى نماز بسيار كنند. اَلْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ ، (1)امربه معروف كنندگان و نهى منكركنندگان مردمان را به طاعت فرمايند و از معصيت بازدارند . وَ الْحٰافِظُونَ لِحُدُودِ اللّٰهِ ،و حدهاى خداى نگاه دارند و از آن تعدّى نكنند و اوامر و نواهى خداى را مراعات كنند،اوامر او را امتثال كنند و از نواهى اجتناب نمايند. وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ ،بشارت و مژده ده اى محمّد مؤمنان را.

قوله: مٰا كٰانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ ،بعضى مفسران گفتند،سبب نزول آيت آن بود كه:چون أبو طالب را وفات نزديك رسيد،رسول -عليه السلام-به بالين او آمد او را گفت:

يا عمّ إنّك اعظم النّاس علىّ حقّا و احبّهم الى، گفت:اى عمّ!در همۀ جهان آن حق كه تو راست بر من كس را نيست،و آن دوستى كه تو را در دل من است كس را نيست،و حق تو بر من از حقّ پدرم بيشتر است،مرا به كلمتى يارى ده،يعنى كلمۀ (2)شهادت.أبو جهل حاضر بود و عبد اللّه بن اميّه،گفتند:ترغب عن ملة عبد المطّلب؟ابو طالب گفت:انا على دين عبد المطلب.

و به روايتى ديگر آن است كه،او را گفتند:يا با طالب!نه ما از تو همه عمرت شنيديم كه تو گفتى من بر ملّت ابراهيم ام؟گفت:گفتم،و امروز همين مى گويم و من بر ملّت ابراهيم ام (3).رسول-عليه السلام-گفت:لا جرم استغفار مى كنم براى تو، پس رسول-عليه السلام-استغفار مى كرد براى او اين آيت آمد،و اين باطل است ازآنجا كه اتّفاق است كه اين سورت[به آخر] (4)عهد رسول آمد و آخر عمر او،و أبو طالب در ابتداى اسلام فرمان يافت اين هر[د] (5)و اتّفاق است،ديگر آن كه:اگر اين حديث درست باشد،اين دليل ايمان ابو طالب كند نه دليل كفر او،براى آن كه چون گفت من بر دين عبدالمطّلبم،عبد المطّلب به نزديك ما و در اخبار و روايات ما و مخالفان نيز آن است كه مسلمان بود.در (6)حديث ابرهۀ صباح آمد كه:چون عبد المطّلب به نزديك او حاضر آمد،او گمان برد كه او آمده است تا او را شفاعت كند تا ازآنجا برگردد، او گفت:اى ملك!من براى آن آمده ام كه كس هاى

تا به جاى بازدهند،او گفت:من پنداشتم خردى دارى،من از راه دراز (1)آمده ام با لشكرهاى (2)گران و با پيلان تا اين خانه كه شرف شماست-قديما و حديثا- (3)در اوست ويران (4)كنم.تو در شترى چند گرگن حديث مى كنى،گفت:چنين است،مرا با شتر خود كار است،از حديث خانه انديشه ندارم (5)كه:انّ للبيت ربّا يحفظه،خانه را خداى هست كه نگاه دارد و اين نباشد (6)الّا سخن مؤمنان و موحّدان،جز جاهلى نباشد ابلهى كه اين حديث روايت كند،آنگه گويد:فرقى نيست در كفر ميان ايشان كه به خراب خانه آمده بودند و ميان عبد المطّلب كه آن گفت.[و امّا به روايت ديگر كه گفت:] (7)من بر ملّت ابراهيم ام،آن كس كه گويد گويندۀ اين كلمت كافر باشد،كافر او باشد براى آن كه،رسول-عليه السلام-[را] (8)مى فرمايد (9): وَ اتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرٰاهِيمَ حَنِيفاً (10)...،و رسول مى گويد:

انا على ملّة ابراهيم. و از يوسف عليه السلام- حكايت اين است: وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبٰائِي إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْحٰاقَ وَ يَعْقُوبَ (11)...،دگر آن كه پيغامبر گفت:براى او استغفار مى كنم و استغفار مى كرد،و مسلمانان نيز در رسول نگاه كردند براى پدران مشرك خود استغفار مى كردند تا خداى تعالى آيت فرستاد و نهى كرد.اگر اين روايت درست است،استغفار رسول-عليه السلام-براى أبو طالب-رحمة اللّه عليه-من ادل الدليل على ايمانه باشد،براى آن كه،رسول-عليه السلام-كه قبله و قدوۀ همۀ عالم است در علوم دين چگونه شايد كه اين مايه نداند از اصول دين كه براى مشركان مصرّ بر كفر،استغفار نشايد كرد كه او را واجب آن است كه از او تبرّا كند و در امّت او كمتر كس اين هر دو مسئله (12)داند

آنان (1)كه ديدند از رسول-عليه السلام-ايشان را ايمان أبو طالب معلوم نبود،گمان بردند كه رسول-عليه السلام-براى مشركى استغفار مى كند،ايشان براى مشركان استغفار كردند،خداى تعالى آيت فرستاد و ايشان را تنبيه كرد.بر گمان بد و ظنّ خطا كه بر رسول بردند،گفت:ندانى كه پيغامبر را نباشد (2)كه براى مشركان استغفار كند.و اما تفسير آيت آن است كه:اين نهى نيست،بل نفى است چنان كه گفت: مٰا كٰانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهٰا (3)...،و قوله: وَ مٰا كٰانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلاّٰ بِإِذْنِ اللّٰهِ (4)...، وَ مٰا كٰانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلاّٰ بِإِذْنِ اللّٰهِ (5)...،و محال است گفتن كه، اين آيات را معنى نهى است براى آن كه،انبات درخت و مرگ مقدور ما نيست،ما را از آن چگونه نهى كند و حديث ايمان ما را به آن امر كرده اند نه نهى،پس اين آيت ما را و آن آيات را معنى نفى باشد،يعنى نباشد و نكند و روا ندارد پيغامبر و هيچ مؤمنى كه استغفار كند براى مشركان به علّت خويشى،پس ازآن كه روشن شده باشد كه ايشان را-يعنى پيغامبر را-و مؤمنان را-كه ايشان اهل دوزخ اند.

آنگه بيان كرد حديث ابراهيم-عليه السلام-كه او براى عمّش چرا استغفار كرد.

و علّت حسن آن پيدا كرد آنان را كه ندانستند،گفت: وَ مٰا كٰانَ اسْتِغْفٰارُ إِبْرٰاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلاّٰ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهٰا إِيّٰاهُ ،گفت:نبود استغفار ابراهيم براى پدرش-يعنى براى عمّش آزر-چنان كه بيان كرديم در آياتى كه رفت-در سورة البقره و سورة الانعام- كه:آزر عمّ ابراهيم بود و پدرش تارخ نام بود.خلاف از ميان راويان در«حا»و «خا»افتاد كه:تارح به«حا»ى نامعجمه است يا به«خا»ى معجمه!الّا از وعده اى (6)داد او را به ايمان ابراهيم-عليه السلام-عمّش را دعوت كرد با ايمان.او وعده داد ابراهيم را و گفت:ايمان خواهم آوردن.ابراهيم-عليه السلام-براى او استغفار كرد،استغفار مشروط،و شرط اگرچه در ظاهر لفظ نيست،لابد در نيّت باشد كه نشايد كه ابراهيم-عليه السلام-عالم نباشد به اين مسئله،او

باشد كه:اللهم اغفر لابي اذا آمن.

و روايتى دگر آن است كه:او اظهار ايمان كرد بر ابراهيم و گفت:من مؤمنم.

ابراهيم-عليه السلام-براى او استغفار كرد،چنان كه گفت: وَ اغْفِرْ لِأَبِي إِنَّهُ كٰانَ مِنَ الضّٰالِّينَ (1)،گفت:بيامرز پدرم را كه او از جملۀ ضالان بود،نگفت از جملۀ ضالاّن است.

و بعضى دگر گفتند:وعده ابراهيم داد پدرش را به استغفار،و اين قول نيك نيست براى آن كه خلاف ظاهر قرآن است،و اين قول مقتضى آن باشد كه ابراهيم -عليه السلام-استغفار نكرد بل وعدۀ استغفار داد،و حق تعالى نه چنين گفت،بل گفت:نبود استغفار ابراهيم پدرش را الّا از وعده اى كه داد او را پس استغفار و حسن او معلل بكرد به وعده.و اگر وعده وعدۀ استغفار بودى،معلّل بودى به نفس خود،و الشّىء لا يعلل بنفسه.و قوله: وَعَدَهٰا إِيّٰاهُ ،در وعد ضمير مرفوع مستكنّ است، و ضمير پدر باشد و«ها»ضمير منصوب متّصل است براى آن كه مفعول اول وعده است و رجوع[او] (2)با موعده است،و إِيّٰاهُ ،ضمير منصوب منفصل است بر مفعول دوم وعده.آنگه بيان ديگر در آن كه وعده از پدر بود به ايمان،آن است كه گفت: فَلَمّٰا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّٰهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ ،چون پيدا شد ابراهيم را-عليه السلام-كه او دشمن خداى است و آن وعده خلاف است و آن اظهار (3).سورۀ شعراء(26)آيۀ 86.(4).سورۀ شعراء(26)آيۀ 86.

المتضرّع ،[119-ر]گفت:لابه كننده باشد.

انس روايت كند كه:زنى به نزديك رسول-عليه السلام-سخنى گفت كه رسول را از آن كراهتى حاصل شد،عمر (1)بانگ بر او زد (2)،رسول-عليه السلام-گفت:

دعوها (3)فانّها اوّاهة، رها كنى او را كه او اوّاهه است،گفتند:يا رسول اللّه!اواهه چه باشد؟گفت:خاشعه.

كعب الاحبار را پرسيدند از معنى اوّاه،گفت:آن باشد كه چون ذكر دوزخ شنود (4)آه (5)كند.

عبد اللّه مسعود و عبيد بن عمير گفتند:اوّاه،دعاء باشد،بسيار دعا.عطا گفت:

هو الجامع (6)الدّعاء،مرد جمع كنندۀ (7)دعاكننده باشد.از عبد اللّه مسعود پرسيدند، گفت:اوّاه،رحيم باشد،و قتاده هم اين گفت و حسن بصرى نيز.عبد اللّه عبّاس گفت:اوّاه توّاب باشد،توبه كار.مجاهد گفت:اوّاه،موقن (8)باشد.عكرمه گفت:

مستيقن (9)باشد به لسان الحبشه،گفت:نبينى كه چون حبشى را چيزى گويند او بداند كه آن چيست،گويد:[آوه!] (10)يعنى عرفت.

ابن ابى نجيح گفت:مؤتمن باشد.كلبى گفت:اوّاه،مرد تسبيح كننده باشد در بيابان (11)خالى وحش

عبد اللّه عبّاس گفت در عهد رسول-عليه السلام-مردى بود قرآن بسيار مى خواندى،او را وفات رسيد.رسول-عليه السّلام-بر او نماز كرد و او را دفن كرد، آنگه گفت:

رحمك اللّه انّك كنت لأوّاها، خداى بر تو رحمت كناد كه تو اواه بودى،يعنى قرآن بسيار خواندى.و گفته اند (1):آن باشد كه آواز بلند بردارد به ذكر خداى و دعا و قرآن،و در آن ميانه آه بسيار گويد:و در خبر است كه ابراهيم -عليه السّلام-[بسيار] (2)گفتى:

آه من النّار قبل ان لا تنفع (3)آه،آه از دوزخ پيش ازآن كه آه سود ندارد.

شعبه روايت كرد از ابو يونس كه او گفت:در مدينه قاضيى بود،او روايت كرد از أبو ذر كه،أبو ذر گفت:مردى بود كه گرد خانه طواف كردى و در ميانۀ دعا گفتى:

آوه آوه (4)!ابو ذرّ،رسول را گفت:يا رسول اللّه!نيك است اين كه اين مرد مى كند.

رسول-عليه السّلام-گفت:

دعه فانّه اوّاه ،گفت:رها كن او را كه او اوّاه است.

گفت شبى بيرون آمدم رسول را ديدم كه او را به دست خويش به چراغ دفن مى كرد.

نخعى گفت:اوّاه،فقيه باشد.فرّاء گفت:آن باشد كه از گناه آه كند.سعيد جبير گفت:معلم خير باشد.عطا گفت:تايب باشد از جملۀ معاصى كه خداى تعالى آن را كاره بود.ابو عبيده گفت:آن باشد كه از سر ترس آه بسيار گويد و از سر نفس (5)تضرّع كند و ملازم طاعت باشد.زجاج گفت:اين قول جامع است هر چيزى را كه در اوّاه (6)گفتند:و اصل او از تأوّه است،و آن آه گفتن باشد (7)از درد دل و فعل از او تأوه آيد يتأوه

و يقول العرب:اوه (1)من كذا،قال الشاعر:

فأوه (2)لذكراها اذا ما ذكرتها***و من بعد ارض دونها و سماء

و عرب،أوه گويد،و ثلاثى مجرّد نيامده است از او،و اگر آمده بودى،آه يئوه (3)على وزن قال يقول.و الحليم (4)،بردبارى باشد كه شتاب نكند به عقاب و مهلت دهد مستحق را به مقتضى حكمت با آن كه قادر باشد بر تعجيل عقوبت.

قوله: وَ مٰا كٰانَ اللّٰهُ لِيُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَدٰاهُمْ -الآية،مجاهد گفت:وجه اتّصال آيت به آيت مقدّم (5)آن است كه خداى تعالى چون مسلمانان را نهى كرد ازآن كه براى كافران استغفار كنند آنان كه پيش از آن استغفار كرده بودند،گفتند:يا رسول اللّه!پس حكم ما چيست كه ما ندانستيم كه نشايد (6)،خداى تعالى اين آيت فرستاد و گفت:خداى اضلال نكند گروهى را پس ازآن كه هدايت داد ايشان را، يعنى حكم نكند به ضلال ايشان پس ازآن كه توفيق ايمان داد ايشان را،و با ايشان الطاف[119-پ]كرد كه ايشان عند آن اختيار ايمان و طاعت كردند تا بيان كند ايشان را آنچه ايشان را واجب است از آن اجتناب كردن،پس مجاهد گفت:اين آيت خاصّ است در استغفار براى مشركان،و عامّ است در ساير معاصى.

مقاتل و كلبى گفتند:سبب نزول آيت آن بود كه،خداى تعالى احكامى در شرع بفرمود از:قبله

بيان كند براى ايشان احكام ناسخ را و اضلال،به معنى ابطال عمل آمد،في قوله:

وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللّٰهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمٰالَهُمْ (1) ،اى فلن يبطل اعمالهم.ضحّاك گفت:معنى آن است كه،خداى تعالى عذاب نكند و اضلال نكند هيچ قوم را از ره بهشت تا بيان نكند براى ايشان و حلال از حرام جدا نكند،و اين آيت جارى مجراى آن باشد كه گفت: ...وَ مٰا كُنّٰا مُعَذِّبِينَ حَتّٰى نَبْعَثَ رَسُولاً (2).

إِنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ،خداى تعالى به همه چيز عالم است،مصالح او داند، بيان (3)مى كند به حسب مصلحت.

إِنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْكُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ،وجه اتّصال اين آيت به آيات متقدّم (4)آن است كه،خداى تعالى چون احكام كفّار با اختلافش در آيات اوّل بگفت و حديث مسجد ضرار و مانند آن،[گفت] (5)تا (6)اين احكام مفوّض به خداى است ازآنجا كه ملك آسمان و زمين او راست،خلقا و ايجادا و حكما و تغييرا (7).و ملك اتّساع مقدّر (8)باشد آن را كه سياست و تدبير او را رسد (9).و تصرّف بر حقيقت خداى راست-جلّ جلاله-كه او قادر است بر احياء و اماتت،مرده را او زنده كند و زندگان را او بميراند و شما را كه خلقانى بدون او يارى و ياورى نيست،بل ولى و والى و متولّى (10)و اولى به شما و كار شما خداى است-جل جلاله-و يارى دهنده به كارهاى شما را خداى است (11)-جلّ جلاله.و فعيل،بناى مبالغت باشد ازآنجا كه قياس فاعل اقتضا- كند،چون سميع و عليم و بصير.

قوله: لَقَدْ تٰابَ اللّٰهُ عَلَى النَّبِيِّ -الآية،حق تعالى گفت:توبه پذيرفت

-صلوات اللّه عليهم-نه از گناه باشد،چه گناه برايشان روا نيست (1)نه صغيره و نه كبيره به هيچ وجه،و به نزديك ما توبه را اثر نبود در اسقاط عذاب (2)،و انّما اسقاط عقاب خداى كند-جلّ جلاله-عند توبه به تفضّل و حظّ توبه در تحصيل ثواب باشد و قبول توبه از خداى تعالى به معنى ضمان ثواب بود بر او.و توبه،طاعتى است از طاعات،و حظّ طاعت (3)ثواب بود نه اسقاط عقاب،و توبۀ پيغامبران-عليهم السّلام-بر سبيل خشوع و خضوع و اخبات و انقطاع بود با خداى تعالى،و توبۀ معصومان هم بر اين وجه باشد،امّا توبۀ مهاجر و انصار آن كه (4)از ايشان عصمت او درست شود توبۀ او هم بر اين وجه بود،و توبۀ ديگران چون توبۀ ما باشد از گناه از كبيره و صغيره.

و حقيقت توبه بيان كرديم كه چه باشد،و در لغت رجوع باشد،و تاب اللّه على العبد،آن باشد كه رحمت به سر او آرد (5)،آنگه وصف كرد ياران رسول را از مهاجر و انصار و گفت:آنان اند كه متابع اويند در وقت عسرت و آن ساعت دشخوارى (6)بود و تنگى طعام و شراب و نايافت چهار پاى در غزات تبوك.

جابر بن عبد اللّه الانصارىّ گفت،سه عسرت بود:عسرت آب،و عسرت زاد،و عسرت چهار پاى.مردم گرسنه و تشنه،پياده مانده بود (7)به حدّى كه ده مرد (8)را يك شتر بود،به مراوحه بر او نشستندى به نوبت و فرومى آمدندى و زاد ايشان خرماى بد (9)و جو بود (10)و روغن گاو طعم بگردانيده،يك خرما از مزاده[120-ر]بگرفتندى و مردى در دهن نهادى و يك دو بار بمژيدى تا (11)به صاحبش دادى تا بر هر ده بگرديدى،آنگه با استخوان آمده[بودى] (12)آنگه جرعۀ آب بر سر آن بازخوردى

كه،ما يك روز به منزلى فرود آمديم به گرمگاه،و تشنگى بر ما غالب شد چنان كه نزديك بود كه نفس ما منقطع شود،مرد بود كه شتر را مى كشت و آن آبى و[تر] (1)ى كه در شكم شتر بود از آن مى خورد.صحابه نزديك رسول آمدند و گفتند:يا رسول اللّه!ما از تشنگى هلاك مى شويم و ما دانيم كه خداى تعالى دعاى تو رد نكند،چرا براى ما دعا نكنى تا خداى تعالى ما را آبى دهد.رسول-عليه السّلام- دست برداشت و دعا كرد،خداى تعالى بارانى عظيم بفرستاد و آبى و سيلى بسيار (2)در آمد و ما آبها بر گرفتيم كه از لشكرگاه بيرون رفتيم همه زمين خشك بود و اين باران جز به لشكرگاه ما نيامده بود، مِنْ بَعْدِ مٰا كٰادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ ،حمزه و حفص خواند[ند] (3)يزيغ به«يا»،دگر قرّاء به«تا»،و در مصحف عبد اللّه مسعود «كادت»نوشته است،و حمزه گفت:چون،«كاد»مى خوانم،يزيغ به«يا»بخوانم براى آن كه فعل مقدّم است و تأنيث نه حقيقى است،و در فاعل«كاد»سه وجه گفتند:يكى آن كه،شأن و امرست،و التّقدير:كاد الشّأن و الامر.ابو على گفت اين در«كاد»روا باشد،در«عسى»روا نباشد،براى آن كه خبر در«كاد»ملازم بود در بيشتر احوال،و در«عسى»نه چنين باشد،بل فاعل«عسى»بيشتر مفرد باشد، نحو:عسى ان يخرج زيد،و قوله: وَ عَسىٰ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ... (4)،و وجه دوم آن است كه:فاعل كاد قلوب باشد،و كلام در تقديم و تأخير بود،و التّقدير:من بعد ما كاد قلوب فريق منهم تزيغ،و مثله:تقديم خبر كان على اسمها نحو قوله:

...وَ كٰانَ حَقًّا عَلَيْنٰا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ (5) .و وجه سوم (6)آن است كه:در او ضمير آنان باشد كه ذكر ايشان رفته است از رسول-عليه السّلام-و صحابۀ او آن كه ايشان را چون يك قبيل و يك جنس كرده (7)است براى آن كه فعل موحّد گفت كه ايشان را به منزلت يك شخص فرود آورد،حق تعالى گفت پس ازآن كه در شدت و سختى كار به جايى رسيد كه نزديك بود كه بچسبد

فَلَمّٰا زٰاغُوا أَزٰاغَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ... (1) ،و قال: رَبَّنٰا لاٰ تُزِغْ قُلُوبَنٰا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنٰا... (2)،گفتند سبب نزول آيت آن بود كه:مردى بود در جملۀ صحابه،او را ابو خيثمه عبد اللّه بن خيثمه گفتند.او از رسول-عليه السّلام-بازپس استاد در غزات تبوك ده روز.و اين مرد دو زن داشت يك روز به گرمگاه در آمد،اين زنان هريكى عريشى ساخته بودند و برفته و آب زده و جامه فگنده و آب سرد نهاده و طعامى ساخته.او در آمد ايشان پيش او رفتند و او در عريش آمد و بنشست جايى بود خنك و آبى سرد و طعامى (3)،و زنان به خدمت او ايستاد[ه] (4).با خويشتن انديشه كرد و گفت:من روا دارم كه من اين جا بنشينم بر چنين حال (5)و رسول خداى و صحابۀ او سلاح در گردن (6)در گرما و سرما و باد و باران در رنج!و اللّه كه من با اين زنان حديث نكنم تا ساز نكنم و از قفاى رسول بنشوم.

آنگاه برگ بساخت و زنان با او حديث مى كردند و او جواب نمى داد،و شتر پيش آورد و زادى كه داشت و برگى بر او بست و بر نشست و برفت تا به رسول -عليه السّلام-رسيد به تبوك.مردم گفتند:يا رسول اللّه!سوارى مى آيد از راه.رسول -عليه السّلام-گفت:

كن ابا خيثمه ،ابو خيثمه باشد (7)كه پيش آمد،ابو خيثمه بود.

رسول-عليه السّلام-گفت:چگونه افتاد كه از من بازپس ايستادى و اكنون بيامدى؟ گفت:يا رسول اللّه!قصّه چنين افتاد و گفت و آنچه رفته بود (8)حكايت بكرد با رسول -عليه السّلام.خداى تعالى اين آيت بفرستاد و گفت از پس آن كه دل گروهى بر (9)ابو خيثمه و مانند او جماعتى كه بازماندند از صحبت رسول.آنگه مدد توفيق ايشان را دريافت تا برفتند و رضاى رسول دريافتند و توبه كردند و خداى تعالى توبۀ ايشان قبول كرد،و ذلك قوله: ...ثُمَّ تٰابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا

كند و برگردد.آنگه حق تعالى ايشان را به توفيق و لطف مدد كرد تا ثبات كردند، توبه كردند،و خداى توبۀ ايشان بپذيرفت (1).چون توبه كردند از آن خطرات وساوس.

إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِيمٌ ،رأفت بليغ تر باشد از رحمت،و فيه لغتان:رءوف على وزن فعول (2)،قال كعب بن مالك الانصارىّ:

نطيع نبيّنا و نطيع ربّا***هو الرّحمن كان بنا رءوفا

و رءوف،على وزن فعل،[قال] (3):

ترى للمسلمين عليك حقا***كفعل الوالد الرءوف الرّحيم

قوله: وَ عَلَى الثَّلاٰثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا -الآية،گفت:و برآن سه كس كه ايشان را بازپس افگندند و بازپس گذاشتند.و در معنى اين دو وجه باشد (4)،يكى آن كه:فعل را حوالت به خداى بود به معنى خذلان و منع لطف.و افعال ما لم يسم فاعله،بسيار حواله باشد به خداى تعالى،نحو قوله: عُلِّمْنٰا مَنْطِقَ الطَّيْرِ... (5)،و وجه ديگر آن كه:

حوالت تخليف و ترك به صحابۀ رسول باشد كه برفتند و ايشان را با پس (6)رها كردند.

و عكرمه خواند:خلفوا،به فتح«خا»و«لام»و به تخفيف،اى قعدوا خلف رسول اللّه و بعد خروجه،كما قال: فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ (7)-الآية.و از صادق-عليه السّلام-روايت كردند كه او خواند:خالفوا به«الف».و اين سه مرد يكى كعب بن مالك[الشاعر بود و مرارة بن الربيع و هلال بن اميه،و هر سه انصارى بودند.رواى خبر گويد:

عبد الرحيم بن عبد اللّه بن كعب بن مالك] (8)كه او گفت،جدّم گفت:من هرگز از رسول-عليه السّلام-بازنه استادم (9)در بدر و[احد و] (10)حنين و جز آن تا كه غزات تبوك آمد.رسول-عليه السلام-ساز رفتن مى كرد و گرماى گرم (11)بود و اوان ميوه بود،من نيز دو شتر را ساز راست كردم

صحابه برگ خود بساختند و مرا وقت خوش مى آمد و ميوه و سايه،و عزم داشتم كه نروم و چيزكى چند بود از جمله ساز كه به دست نبود،هر روز گفتمى:بخرم، دگرباره گفتمى:نتوان خريدن،تا رسول-عليه السّلام-بيرون شد،من هر روز گفتمى:

امروز بخرم و فردا بروم براثر رسول.هر روز كه به بازار رفتمى،نيافتمى تا رسول -عليه السّلام-برفت و مرا ميسر نشد و از آن صحبت بازماندم.چون ايشان دور برفتند و من[و] (1)اين دو مرد ديگر بازمانديم،مرا پشيمانى سخت پديد آمد ازآنجا كه چندان كه در مدينه مى گشتم از بازماندگان جنس خود كس را نمى ديدم،جماعتى منافقان بودند و جماعتى بيماران و اصحاب (2)الأعذار و الأمراض،و زنان (3)و كودكان،و عدد ايشان جمله هشتاد و اند كس بودند و ازآن كه مردم بسيار بودند با رسول-عليه السّلام- نظر وى به هريك (4)نرسيد (5)،مرا ياد نكرد تا كه به تبوك جمله رسيد،گفت:ما فعل كعب بن مالك،[كعب مالك] (6)چه كرد؟يكى از جملۀ ما گفت:او را تنعّم منع كرده است و خويشتن دارى.معاذ جبل گفت:خلاف آن است كه تو گفتى،اى رسول اللّه!ما از او الّا خير ندانيم.ايشان در اين بودند كه ابو خيثمه برسيد كه قصّۀ او گفته شد.چون رسول-عليه السّلام-غزات تبوك تمام كرد و آنچه مقصود بود حاصل كرد (7)،برگشت ازآنجا روى به مدينه نهاد.من با خويشتن انديشه كردم،و گفتم:

چه عذر آرم و چه بهانه سازم؟چنان كه (8)انديشه كردم مرا به از آن نيامد كه راست گويم چون رسول-عليه السّلام-در مدينه آمد اوّل به مسجد رفت و دو ركعت نماز كرد و عادت او چنين بودى كه،چون از سفر در آمدى ابتدا به مسجد كردى

آوردمى كه از من قبول كردى،و لكن با تو جز راست (1)نتوانم گفتن،چه اگر جز راستى (2)گوييم تو را به وحى معلوم كنند و من با تو جز راست نتوانم گفتن،مرا هيچ عذر نبود جز تواني و تكاسل،و اميد مى دارم كه براى آن كه من با تو دروغ نگفتم خداى تعالى توبۀ من قبول كند.[121-ر]و مرا عفو كند.رسول-عليه السّلام-روى به قوم كرد[و گفت:] (3)

امّا هذا فقد صدقكم الحديث،امّا اين مرد راست بگفت.

آنگاه مرا گفت:برخيز و برو تا خداى را در تو چه حكم است.من برخاستم و از مسجد بيرون آمدم،قوم من روى در من نهادند به ملامت و مرا گفتند:چرا عذر نخواستى كه پيغامبر از تو قبول كردى چنان كه از ديگران،و براى تو استغفار (4)كردى و چندانى بگفتند كه من برآن گفتن پشيمان شدم،و خواستم تا بروم و خويشتن را دروغزن كنم و از آن قول بازآيم.دگرباره گفتم:على[كل] (5)حال،راست به از دروغ باشد،و اگر در دروغ نجاتى بود در راست بهتر بود و ازآنجا برفتم.رسول -عليه السّلام-صحابه را گفت:با ايشان هيچ سخن مگوييد (6)و اختلاط مكنى و از آن (7)هجران (8)نمايى،كس گرد ما نگشت و با ما سخن نگفت و جواب سخن ما بازنداد .من سخت دلتنگ شدم و چنان دانستم كه جهان تاريك و متغيّر است و پنداشتم خانه ها (9)و منازل نه آن است كه بود،و من به نماز در مسجد مى شدم و رسول -عليه السّلام-به گوشۀ چشم به من (10)نگريدى و روى بگردانيدى،و زنان ما از ما هجران كردند و من و اصحابان من در دلتنگى و گريه و جزع مانديم تا من شبى برخاستم و به بام سراى پسر عمّم فروشدم از دلتنگى و بر او سلام كردم،مرا جواب نداد و چندان كه با او سخن گفتم (11)جوابم نداد[او را گفتم:به خداى بر تو،تو نمى دانى كه من خداى و رسول را دوست دارم!جواب نداد تا] (12)دوم بار،سه ام بار

بازگفتم و سوگند دادم،گفت:خداى به داند (1).ازآنجا به در آمدم،بر دگر روز در بازار مدينه نشسته بودم،مردى ترسا،نبطى،از اهل شام در بازار آمد و مى گفت:كعب بن مالك كدام است؟او را به من راه نمودند.بيامد نامه اى مرا داد از آن ملك غسّان (2)،و در آنجا نوشته بود:امّا بعد چنين گفتند مرا كه،صاحبت تو را جفا كرده است و برانده و چون تو مرد ضايع نماند،برخيز و به نزديك من آى تا آنچه مراد تو است حاصل كرده شود.با خود گفتم:اين تمام محنتى (3)است!آن نامه (4)بسوختم.

چون چهل روز بر اين بگذشت،رسول مرا گفت:از زن دور شو،گفتم:يا رسول اللّه!طلاقش دهم؟گفت:نه،و لكن نزديكى مكن با او.من به خانه رفتم،او را گفتم خيز و به (5)خانۀ خود رو،و آن دو كس را نيز هم اين فرمود.اما هلال بن اميّه،مردى پير بود،زن او بيامد و گفت:يا رسول اللّه!هلال بن اميّه مردى پير است و او را اربى نباشد (6)به زنان،و نمى گريزد او را از خدمتگارى،دستور باشى تا من پيش او باشم و او را خدمت مى كنم؟گفت:روا باشد.بر اين كار مدّت پنجاه روز بر آمد، من بر بام سراى خود نماز بامداد مى كردم كه از سر كوه سلع (7)ندايى شنيدم كه:

بشارت باد تو را اى كعب مالك!من به روى در افتادم به شكر و دانستم كه خداى فرج فرستاد.همان ساعت سوارى مى تاخت و بشارت مى آورد مرا،من آن جامه ها

آيت برخواند: لَقَدْ تٰابَ اللّٰهُ عَلَى النَّبِيِّ وَ الْمُهٰاجِرِينَ وَ الْأَنْصٰارِ -الى قوله: ...وَ كُونُوا مَعَ الصّٰادِقِينَ (1).

من گفتم:يا رسول اللّه!از توبۀ من آن باد كه عهد مى كنم كه جز راست نگويم، و آن كه از جملۀ مال خود بيرون آيم و صدقه كنم.رسول-عليه السّلام-گفت:جمله نبايد صدقه كردن،بعضى بده و بعضى بازگير.گفتم:همچنين كنم.آنگه گفت:از اين حال كه رفت ما را بر من هيچ از آن خوش تر نيامد كه من با پيغامبر خداى دروغ نگفتم.و نيز آن دو صاحب من هر دو راست گفتند و خداى تعالى به بركت آن صدق (2)،ما را توبه كرامت كرد و توبه از ما قبول كرد،و اميد چنان است كه در باقى عمر ما را نگاه دارد،ازآن كه دروغ گوييم.پس اين سه كس آن بودند كه از رسول -عليه السّلام-تخلّف كردند نه از نفاق،و لكن از تكاسل،و تواني[121-پ].آنگه حق تعالى وصف كرد حال ايشان،گفت: حَتّٰى إِذٰا ضٰاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِمٰا رَحُبَتْ ،گفت:تا زمين فراخ برايشان تنگ شد.«با»،به معنى مع است،و«ما» مصدر[يّه] (3)است،و تقدير آن است كه:مع رحبها. وَ ضٰاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ ،نفس ايشان برايشان تنگ شد،يعنى ايشان را از خود ملال آمد و دلهاى ايشان از غم و اندوه تنگ گشت. وَ ظَنُّوا أَنْ لاٰ مَلْجَأَ مِنَ اللّٰهِ إِلاّٰ إِلَيْهِ ،و گمان بردند،يعنى بدانستند و متيقّن شدند كه:از خداى تعالى پناهى نيست به كس مگر به او،و اين ظنّ اين جا به معنى يقين است،و مانند اين در قرآن و اشعار بسيار است،منها قوله: إِنِّي ظَنَنْتُ أَنِّي مُلاٰقٍ حِسٰابِيَهْ (4)،و قوله: وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِرٰاقُ (5)،و قوله: وَ ظَنَّ دٰاوُدُ أَنَّمٰا فَتَنّٰاهُ

كرد با ايشان كه عند آن اختيار توبه كردند،و اين چنان بود كه در دعا گويند:تاب اللّه عليك،اى وفّقك اللّه للتّوبة (1).وجهى دگر آن است كه:قبول توبه ايشان كرد تا در مستقبل برآن مقام كنند و به آن تمسّك كنند، لِيَتُوبُوا ،اى ليرجعوا (2)[به] (3)و يحتجوا به عند اللّه،تا فردا آن توبۀ مقبول ايشان را حجّتى باشد اذا رجعوا الى اللّه.

و وجهى دگر آن است كه:توبۀ ايشان قبول كرد تا همچنان شدند كه بودند،و اين وجه نيكوست و هو

كقوله-عليه السّلام: التائب من الذّنب كمن لا ذنب له.

إِنَّ اللّٰهَ هُوَ التَّوّٰابُ الرَّحِيمُ ،كه خداى توبه پذيرنده است و بخشاينده،و اين از شأن و كار اوست تا چنان پندارى كه او را صنعت است.و فعّال و فعيل بناى مبالغت باشد.

[قوله تعالى] (4):

و نفقه نكنند نفقۀ كوچك و نه بزرگ،و نبرند (1)وادى (2)، الّا بنويسند (3)ايشان را تا پاى داشت (4)دهد ايشان را خداى،نيكوتر آنچه كرده باشند.

[122-پ] و نباشد (5)مؤمنان (6)كه بروند جمله،چرا نروند از هر گروهى از ايشان جماعتى تا فقه آموزند در دين و بترسانند گروه خود را چون بازشوند باز ايشان تا باشد كه بپرخيزند (7).

اى آنان كه بگرويدى،كارزار كنى با آنان كه به نزديك شمااند از كفّار،و بايد تا يابند در شما درشتى،و بدانى كه خداى با پرهيزگاران است.

و چون بفرستد (8)سورت (9)،از ايشان كس باشد كه گويد:كدام را از شما بيفزود اين سورت ايمان (10)،فامّا آنان كه ايمان دارند،بيفزايد ايشان را ايمان (11)،و ايشان شادمانه باشند (12).

[123-ر] و اما آنان كه در دلهاى ايشان بيمارى است،بيفزايد ايشان را كفر با كفر (13)،و بميرند

نبينى (1)كه ايشان را بيازمايند در هر سالى يك بار يا دو بار،آنگه توبه نكنند و نه (2)نيز عبرت گيرند.

و چون بفرستد (3)سورتى،بنگرند بهرى (4)با بهرى، مى بينند (5)شما را از كسى؟پس برگردند،بر گرداند خداى دلهايشان،به آن كه (6)گروهى اند كه نمى دانند.

[123-پ] آمد به شما پيغامبرى از شما سخت بر او و آنچه كفر آرى، حريص است بر شما (7)،به مؤمنان[مهربان و] (8)بخشاينده است.

اگر برگردند،بگو:بس مرا خداى،نيست خداى مگر او،بر او (9)اعتماد كردم،و او خداوند ملك (10)بزرگوار است.

قوله تعالى: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ ،خداى تعالى در اين آيت خطاب كرد با مؤمنان و ايشان را امر كرد به آن كه از خداى تعالى بترسند و با صادقان و راستيگران (11)باشند.نافع گفت مع محمّد و اصحابه.ابن جريج گفت:مع المهاجرين، دليلش قوله: لِلْفُقَرٰاءِ الْمُهٰاجِرِينَ ،الى قوله: هُمُ الصّٰادِقُونَ (12).ضحّاك گفت:مع النّبيين و الصديقين،گفت:امروز با اينان باش تا فردا با ايشان باشى، ...فَأُولٰئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ

كه در دگر آيت ذكر ايشان كرد في قوله: رِجٰالٌ صَدَقُوا مٰا عٰاهَدُوا اللّٰهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضىٰ نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ... (1)،آنان كه قضاى نحب كردند:عبيدۀ حارث بود و حمزۀ (2)عبد المطلب و جعفر بن ابي طالب.و آن كس كه منتظر بود اميرالمؤمنين على است.كلبى گفت از أبو طالب از عبد اللّه عباس كه او گفت:اى مع على بن ابى طالب و اصحابه،گفت:با على أبو طالب باشى و اصحابان او.جابر ابن عبد اللّه انصارى روايت كرد از ابو جعفر الباقر-عليه السّلام-كه گفت:

مع الصادقين[اى] (3)مع آل محمد ،با آل محمّد باشى.يمان بن ريّان گفت:راستگوى باشى چنان كه آن سه كس بودند كه خداى تعالى ذكر ايشان گفت: وَ عَلَى الثَّلاٰثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا -الآية.

عبد اللّه عبّاس گفت:با آنان باشى كه ايشان صادق النّية،خالص العمل، مستقيم القلوب باشند،راست نيّت،خالص عمل،راست دل،آنان كه با رسول به تبوك شدند دون آنان كه نشدند.عبد اللّه مسعود گفت:و كونوا من الصادقين،و اين قرائت اوست و قرائت عبد الله عباس.

عبد الله مسعود گفت:از دروغ هيچ جدى و هزلى راست نشود به آن قدر (4)كه پدر فرزندش را چيزى وعده دهد آنگه (5)وفا نكند (6)،اگر خواهى بخوانى: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّٰادِقِينَ ،هيچ در قرآن (7)رخصت مى بينى در دروغ گفتن!و در خبر مى آيد كه:بنده راست مى گويد،

لا يزال يصدق حتى يكتب عند الله صديقا ،تا نزديك خداى تعالى نام او در جريدۀ صديقان بنويسند.

و انّ العبد لا يزال يكذب حتى يكتب عند اللّه كذابا ،و همچنين بنده دروغ مى گويد تا چندان دروغ بگويد كه به نزديك خداى نام او در ميان

رسول-عليه السّلام-گفت:

عليكم بالصّدق فانّ الصّدق يهدي الى البرّ و انّ البرّ يهدي الى الجنّة،و ايّاكم و الكذب فانّ الكذب يهدي الى الفجور و انّ الفجور يهدي الى النّار، گفت:بر شما باد كه راست گويى كه صدق راه نمايد به برّ،و برّ راه نمايد به بهشت،و دور باشى از دروغ كه دروغ راه نمايد به فجور و فجور راه نمايد به دوزخ.

و در خبر است كه:يك روز ابو ذرّ غفارىّ-رحمة اللّه عليه-حديثى روايت مى كرد از رسول-عليه السّلام-جماعتى صحابه او را به دروغ مى داشتند و تصديق او نمى كردند.چون رسول-عليه السّلام-در آمد او شكايت با رسول كرد، رسول-عليه السلام-گفت:

ما اظلّت الخضراء و لا اقلت الغبراء[124-ر]اصدق لهجة من ابي ذرّ، گفت:آسمان سايه بر كس نيفكند و زمين كس را بر نگرفت راستيگرتر (1)از آن بو ذر.چون اين مى گفت،اميرالمؤمنين على از در مسجد مى درآمد، رسول گفت:

الّا هذا الرّجل المقبل فانّه الصّدّيق الاكبر و الفاروق الاعظم.

قوله: مٰا كٰانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرٰابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللّٰهِ ،گفت:نباشد اهل مدينه را:ظاهر او نفى است و معنى نهى،چنان كه گفت:

وَ مٰا كٰانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّٰهِ... (2) ،يعنى نشايد و حرام است اهل مدينه را و آنان را كه پيرامن مدينه اند از اعراب جهينه و مزينه و اسلم و اشجع و بنى غفار كه از پيغامبر-عليه السّلام-بازپس استند در غزواتى كه او رود.و«ان»،مع الفعل در تأويل مصدر است در محلّ رفع بر اسم كان. وَ لاٰ يَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ،و نه آن كه رغبت نمايند به خويشتن و تن و جان خود از او،و از تن و جان او،يعنى جان خود را صيانت كنند و جان او را ابتذال و تن و جان خود به فداى او نكنند،يقال:رغب فيه اذا اراده،و رغب عنه اذا لم يرده. ذٰلِكَ بِأَنَّهُمْ ،اين بر سبيل تعليل (3)گفت،اين براى آن است كه: لاٰ يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ ،نرسد به ايشان تشنگى،يقال:ظمئ يظمأ ظما،فهو ظمي و ظمآن و اظمأته انا اظماء.و لا نصب،و نه رنجى.و النّصب و الوصب و التّعب واحد،يقال:نصب ينصب نصبا،فهو نصب و ناصب

وَ لاٰ مَخْمَصَةٌ ،و نه گرسنگى،و اصل اين كلمه من ضمور البطن باشد،يقال:

رجل خميص البطن و امرأة خمصانة. فِي سَبِيلِ اللّٰهِ ،اى فى جهاد الاعداء و قتال المشركين،در راه خداى كه غزات است و جهاد با مشركان. وَ لاٰ يَطَؤُنَ مَوْطِئاً ،و پاى بر هيچ جاى ننهد و هيچ قدمى بر ندارد كه در آن كافران را غيظى و خشمى باشد.

وَ لاٰ يَنٰالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلاً ،و از دشمنان هيچ اصابتى نكند از قتلى و جراحتى (1)و آنچه ايشان رنجور شوند و دلتنگ از غارت و سبى و مالى و جز آن. إِلاّٰ كُتِبَ لَهُمْ ،الّا و ايشان را به آن،عمل صالح بنويسند،حق تعالى اين آيت بر سبيل ترغيب فرمود مؤمنان را بر جهاد،و بازنمود كه:هيچ حالتى از حالات و نه خطوتى از خطوات و هيچ رنجى و اندك و بسيار به ايشان نرسد،و الّا ايشان را به آن حسنتى بنويسند،و خداى-جلّ جلاله-از عدل او آن است كه:رنج نكوكاران ضايع نكند (2).و اين آيت،از جملۀ آن آيات است كه،دليل مى كند بر عدل خداى تعالى،و آن كه عمل هيچ عامل به اندك و بسيار بر او فرونشود.

مفسّران در حكم آيت خلاف كردند،قتاده گفت:اين حكم خاصّ است به رسول-عليه السّلام.چون او به نفس خود به جهاد رفتى،هيچ كس را از مسلمانان نبودى كه از او تخلّف كردى،امّا آنان كه از بعد او بودند از ائمّه،واجب نيست بر جملۀ مسلمانان كه با ايشان مساعدت كنند،و اين موافق مذهب ماست در آن كه جهاد فرض بر كفايت است،چون جماعتى كه با ايشان غنا و كفاف باشد،به آن قيام كنند از باقى بيفتد (3).و اوزاعى گفت و عبد اللّه بن المبارك و الفزارىّ و الشّعبىّ (4)و ابو جابر و سعد بن عبد العزيز،گفتند:آيت عامّ است جملۀ امّت را اول و آخر ايشان را.ابن زيد گفت:اين آنگاه بود كه در مسلمانان قلّتى بود،فامّا چون مسلمانان بسيار شدند آيت منسوخ شد بقوله تعالى: وَ مٰا كٰانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً

صحيح است ازآنجا كه درست شد كه،جهاد از فرض (1)كفايات است،و اگر حكم آيت منسوخ نبودى جهاد از فروض اعيان بود[ى] (2).

قوله تعالى: وَ لاٰ يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَ لاٰ كَبِيرَةً ،عطف است بر آيت اوّل،گفت:

و نفقه نكنند نفقۀ اندك و بسيار،و كوچك و بزرگ.و لا يقطعون واديا،و قطع هيچ مسافت نكنند از اين سر كه روند و از آن سر كه بازآيند. إِلاّٰ كُتِبَ لَهُمْ ،الّا براى ايشان بنويسند،تا به وقت جزا خداى تعالى ايشان را پاداشت (3)دهد بيشتر و بهتر ازآن كه كرده باشند.

جماعتى[124-پ]بسيار روايت مى كنند از رسول-عليه السّلام-چون:

اميرالمؤمنين على-عليه السّلام-و ابو الدرداء،و ابو هريره،و ابو امامة الباهلىّ،و عبد اللّه بن عمر،و جابر بن عبد اللّه،و عمران بن حصين كه،رسول-عليه السّلام-گفت:هركه او نفقه بفرستد براى غازيان و او به خانه بنشيند،به هر درمى هفتصد درم بنويسند او را،و هركه او به نفس خود غزا كند،به هر درمى كه در آن خرج كند خداى تعالى او را روز قيامت هفتصد[هزار]درم عوض بدهد،آنگه اين آيت برخواند: ...وَ اللّٰهُ يُضٰاعِفُ لِمَنْ يَشٰاءُ (4).

قوله: وَ مٰا كٰانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً ،كلبى گفت از عبد اللّه عبّاس كه، سبب نزول آيت آن بود كه:چون رسول-عليه السّلام-به غزا رفتى هيچ كس از مسلمانان بازنماندى (5)از او الّا منافقان و معذوران از اصحاب بلايا.چون خداى تعالى در حق منافقان آيات فرستاد و عيب و نفاق ايشان آشكارا كرد.چون از غزات تبوك تخلّف كردند،مسلمانان گفتند:ما ازاين پس هرگز بازنه استيم

وَ مٰا كٰانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً ،گفت:مؤمنان نبايد تا جمله بروند،رسول-عليه السّلام-را تنها رها كنند،و قوله:كافة.نصب او بر حال باشد،و او عبارت باشد از جمله و عموم،و اصل او از«كف»باشد كه منع بود،براى آن كه چون همه باشند،مزاحمت كنند،و بهرى بهرى را منع كنند، فَلَوْ لاٰ نَفَرَ ،اى و هلا،چرا از هر طايفه گروهى بنروند و گروهى با رسول-عليه السّلام-مقام نكنند تا از او فقه آموزند و قوم خود را كه رفته باشند به غزا،چون بازآيند بياموزند و وعظ و زجر كنند ايشان را،و[اين]قول عبد اللّه عباس است و ضحّاك و اختيار جبّائى.

[مجاهد گفت:آيت در حق] (1)گروهى آمد از صحابۀ رسول كه ايشان به قبايل و احياى عرب رفته بودند به باديه (1)تا ايشان را فقه آموزند.چون عتاب[معاتبان از متخلفان] (3)غزات تبوك بشنيدند،بترسيدند،پس از آن هر سريّت كه رفت،ايشان آن كار رها كردند و با ايشان برفتند،[خداى تعالى اين آيت] (4)بفرستاد و گفت:چرا به عوض آن كه با سريّت[مى روى] (5)،به نزد رسول نيايى و از او فقه نياموزى تا چون به نزديك قوم خود بازشوى [ايشان را بياموزى] (6)و ايشان را وعظ و زجر كنى تا از معاصى بپرخيزند

تا چون با قوم خود شدندى از كافران ايشان را تحذير كردندى و[بترسانيدندى تا ايشان] (1)از كفر بازآمدندى (1)تا ايشان را مثل آن نرسد كه ايشان (2)را رسيد.

و باقر-عليه السّلام-آن قول گفت كه از عبد اللّه عبّاس[و ضحّاك حكايت كرديم] (4)چون مسلمانان بسيار شدند،خداى تعالى گفت:به مناوبه جهاد كنى، چون جماعتى بروند جماعتى با رسول مقام كنند[تا فقه بياموزند،دگر] (5)نوبت اينان بروند و ايشان مقام كنند.و گروهى استدلال كردند به اين آيت بر وجوب عمل به خبر واحد،گفتند:خداى[تعالى حثّ كرد طايفه اى] (6)را بر تفقّه تا چون به نزد قوم خود روند انذار كنند ايشان را و فقه آموزند.و طايفه اسمى است واقع بر جماعتى اندك[125-ر]كه عدد ايشان به حدّ تواتر نباشد،بل جاهى (3)بود كه عبارت بود از يك كس،في قوله: وَ لْيَشْهَدْ عَذٰابَهُمٰا طٰائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (4)،و اگر يك كس حاضر (5)باشد هم روا بود،و اگر قوم ايشان را از ايشان قبول كردن (6)واجب نبودى در انذار و اعلام ايشان قوم خود را هيچ فايده نبودى،جواب اين،آن است كه ما گوييم:

آنچه ظاهر آيت اقتضا مى كند،بيش از اين وجوب نفر نيست بر هر طايفه اى از هر جماعتى براى تفقّه،مستفاد آيت وجوب تفقّه باشد و وجوب طلب او،و تسليم (7)نكنيم كه طايفه واقع اند (8)بر گروه اندك،بل روا بود كه طايفه اسمى باشد كه بر عددى افتد كه ايشان به حدّ تواتر باشند،و خبر ايشان[ايجاب] (13)علم كند،و اگر تسليم كنيم كه اين يكى باشد يا جماعتى اندك ازآنجا كه چون انذار بر اينان واجب بود قبول بر ايشان واجب بود كه مى شنوند پيش آن كه نظر كنند و بحث كنند.و خداى تعالى عند انذار منذران بر شنوندگان ايجاب حذر كرد و حذر قبول نباشد،بل روا بود كه حذر (9)بعد البحث عن ذلك بايد كردن،نبينى كه چون خاطر فراز آيد،مكلّف

خطور الخاطر واجب نيست او را كه آنچه به دل او بگذرد (1)اعتقاد كند،انّما واجب بر او نظر است تا چون نظر كند (2)علم حاصل كند خود را،آنكه موافق ادلّه باشد قبول واجب بود بر او.همچنين ممتنع نباشد كه بر اين مستمعان (3)انذار بحث و نظر و اجتهاد واجب باشد تا از آن اقوال،قبول آن كنند كه موافق ادلّه باشد-و اللّه اعلم بالصّواب.

قوله تعالى: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قٰاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفّٰارِ ،حق تعالى به اين آيت خطاب كرد با مؤمنان و گفت:اى گرويدگان!هر گروهى از شما كارزار كنى با آنان كه (4)به شما نزديك ترند و متعلّق اند از خويشان و همسايگان و نزديكان،و اين در معنى جارى مجراى آن است كه خداى تعالى گفت: وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ (5)،و چنان كه رسول-عليه السّلام-گفت:

الجار احقّ بصقبه (6). و آيت دليل است بر آنكه واجب است بر اهل هر[ثغرى قتال كردن با] (7)آن كافران كه در نواحى و ولايت ايشان باشند بر سبيل دفاع از خويشتن و از بيضۀ اسلام چون بر او خائف باشند[و اگرچه امام حاضر]نباشد و آن كس كه او اقرب را رها كند (8)و با ابعد كارزار كند،اگر به اذن امام كند مصيب باشد و اگر[نه به اذن امام كند] (9)مخطى باشد. وَ لْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً ،اين امر غايب است و بايد تا در شما درشتى ياوند (10).اساس:بريدگى دارد،از آو،افزوده شد.(11).اساس:بريدگى دارد،از آو،افزوده شد.

باشى،ايشان شما را چنين يابند براى آن كه واجد،موجود در اعلى (1)ما هو به[يابد.

وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ] (2)مَعَ الْمُتَّقِينَ ،و بدانى كه خداى با آنان باشد كه موحر (2)اجتناب از معاصى كنند،به معنى نصرت.

قوله: وَ إِذٰا مٰا أُنْزِلَتْ [سورة،بعضى نحويان گفتند:«ما»] (4)زيادت است.

بعضى دگر گفتند:براى آن آورد تا«اذا»بر جزا مسلّط شود تشبيها باذ ما و حيثما،و از اين جا در جواب او[«فا»بازآمد،في قوله:فمنهم] (5).و ضمير راجع است با منافقان در قول حسن و زجّاج.حق تعالى گفت چون سورتى انزال كنند و از آسمان به زمين فرستند،[از منافقان كس] (6)باشد كه گويد بعضى بعضى را گويد:ايّكم زادته هذه ايمانا،اين سورت كه را ايمان بيفزود،بر سبيل تهكّم و سخريّت.[يعنى ما را به نزول اين سورت] (7)هيچ ايمان نيفزود.حق تعالى جواب داد ايشان را و گفت:امّا مؤمنان را اين سورت ايمان بيفزود،و ايشان به نزول اين[سورت شادند (3)،و حقيقت] (9)آن است كه:ايشان عند نزول سورت ايمان نيفزايند،و لكن چون اين زيادت عند نزول سورت بود،آن را به سورت اضافت[كرد.ضحّاك گفت:از عبد اللّه] (10)عبّاس:مراد به سورت،سورتى است محكم كه در او احكام و حلال (4)و حرام باشد.

وَ أَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ،و اما[آنان كه در دل ايشان بيمارى باشد (12)][125-پ]يعنى شكّ و نفاق سورت ايشان را رجس باز به رجس

وَ مٰاتُوا وَ هُمْ[كٰافِرُونَ] (1) ،«واو»اوّل،عطف است و دوم حال،و بميرند ايشان و كافر باشند،يعنى على كفرهم،بر كفر ميرند.

امّا كلام در زيادت و نقصان ايمان:سلف برآنند كه،ايمان زيادت و نقصان پذيرد،و از صحابه روايت كرده اند و حديث رسول-عليه السّلام-كه گفت:

لو وزن ايمان علي بايمان اهل الارض لرجح ايمان على، و مثل اين،عمر خطّاب[گفت]در حق ابو بكر صديق.و از اميرالمؤمنين روايت كرده اند كه او گفت:

الايمان يبدو لمظة بيضاء فى القلب فكلما ازداد الايمان عظما ازداد ذلك البياض حتى يبيض القلب كله،و ان النّفاق يبدو لمظة سوداء فى القلب فكلّما ازداد النّفاق ازداد ذلك السّواد حتى يسودّ القلب كلّه، گفت:ايمان پارۀ سپيدى باشد[كه] (2)در دل پديد آيد،چندان كه ايمان زيادت مى شود آن سپيدى زيادت مى شود تا همۀ دل سپيد شود،و نفاق پارۀ سياهى باشد كه در دل پديد آيد،چندان كه نفاق مى فزايد آن سياهى مى افزايد تا همه دل سياه شود،آنگه گفت:و ايم اللّه،به خداى كه اگر دل مؤمن بشكافى سپيد يابى،و اگر دل منافق بشكافى سياه يابى.و از تابعين مانند اين حديثها روايت كردند،و حقيقت او آن است كه:آنچه زيادت گردد از ايمان،ادلّه و طرائق آن باشد كه هرگاه كه ناظر در دليلى دگر نظر كند او را علمى دگر به مدلول حاصل شود،و يا (3)آن كس كه او ايمان به علم جمله داند،چون به تفصيل بداند،علم او زيادت شود چنان كه يكى از ما چون عدد سورتهاى قرآن برنداند (4)جز كه ايمان دارد كه جملۀ قرآن حقّ است و صدق است و كلام خداى و وحى و تنزيل اوست آنگه (5)سورتهاى قرآن يك يك مى آموزد و مى شناسد و به هريك ايمان زيادت

ايمانى باشد ناقص،اين نه براى آن كه (1)ايمان عبارتى است از جملۀ علوم توحيد و عدل،و از علوم عدل،[علم] (2)نبوّت و امامت و وعد و وعيد كه تا مجتمع نبود ايمان نخوانند آن را،پس بعضى از اين علوم ايمان نباشد و اگرچه علم باشد.

قوله: أَ وَ لاٰ يَرَوْنَ أَنَّهُمْ ،«الف»استفهام راست و«واو»،عطف را و«لا» (3)نفى را،و (4)مراد به استفهام تقريع و ملامت است،و گفت:نمى بينند؟جمله قرّاء به«يا» خواندند[على الخبر من الغائب.و حمزه و يعقوب،به«تا»خواندند] (5)خطابا للمؤمنين،گفت:نمى بينى شما كه مؤمنانى؟كه ايشان را،يعنى منافقان را به سالى در يك دو بار امتحان و ابتلا كنند به بيمارى و اوجاع،و اين قول عطيّه است.مجاهد گفت:به قحط[و] (6)شدّت.قتاده گفت:به غزو و جهاد،و گفتند:به دشمن،و گفتند:

ايشان را امتحان كنند تا يك بار معترف شوند و يك بار منكر،و اين سيرت منافقان باشد.مرة الهمدانىّ گفت:فتنه اين جا كفر است،و اين بعيد است.مقاتل حيّان گفت:ايشان را رسوا كنند به اظهار نفاق،يمان گفت:به نقض عهد،و اولى تر حمل او باشد بر عموم.مرّة او مرّتين،نصب او بر مصدر بود،كانّه قال:فتنة او فتنتين. ثُمَّ لاٰ يَتُوبُونَ وَ لاٰ هُمْ يَذَّكَّرُونَ ،آنگه ايشان نه توبه كنند و نه انديشه كنند،نه با درگاه من آيند،و نه انديشۀ بازآمدن كنند،و نه در آيات و عبر من تأمّل و تفكّر كنند،و الاصل يتذكرون.

وَ إِذٰا مٰا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلىٰ بَعْضٍ ،حق تعالى در اين آيت هم ذكر منافقان كرد و غمز و لمز ايشان،و اظهار نفاق ايشان گفت:چون سورتى فروفرستد (7)، بهرى از اين منافقان با بهرى نگرند يعنى با يكديگر نگرند. هَلْ يَرٰاكُمْ مِنْ أَحَدٍ ،[در او اختصارى هست،و التّقدير:و قالوا هل يريكم من احد] (8)و گويند:كس شما را مى بيند

ايشان نظر باشد،بنشينند و بر جاى نباشند.و اگر مسلمانان به خويشتن مشغول باشند، برخيزند و بروند و بازگردند تا آن نشنوند ترس آن را كه نبايد كه در حقّ ايشان بود.و بعضى دگر گفتند: ثُمَّ انْصَرَفُوا ،عن العمل بذلك،آنگه دعا كرد بر ايشان [و گفت:] (1)صَرَفَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ ،خداى دل ايشان بر گرداناد از رحمت خويشتن عقوبة لهم على كفرهم و نفاقهم،بيانش: بِأَنَّهُمْ[قَوْمٌ] (2)لاٰ يَفْقَهُونَ ،به آن كه ايشان نمى دانند با آن كه مى توانند تا بدانند،و شايد تا خبر داد (3)و پس برگردند و خداى ايشان را برگرداند و دلهاى ايشان برگرداند به عقوبت آن كه انديشه نمى كنند و آنچه واجب است بر ايشان نمى دانند.

قوله: لَقَدْ جٰاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ ،حق تعالى گفت:آمد به شما پيغامبرى هم از شما نه مجهولى كه شما او را نشناسى و حسب و نسب او و نفس و اصل او و ديانت و صيانت (4)او.سدى گفت:من العرب من بنى اسماعيل،از عرب از فرزندان اسماعيل.عبد اللّه عباس گفت:در عرب هيچ قبيله نيست و الّا در نسب رسول افتد از مضرى و ربيعى و يمامى.صادق-عليه السّلام-گفت:از ولادت جاهليّت چيزى به او نرسيد،يعنى از پدران او هيچ كافر نبودند.ابو الحويرث روايت كند از عبد اللّه عباس كه گفت،رسول-صلى اللّه عليه و آله-گفت:

ما ولدني من سفاح اهل الجاهلية شىء ما ولدني الّا نكاح كنكاح اهل الاسلام ،گفت:مرا نزاد از سفاح اهل جاهليّت چيزى،و نزاد مرا الّا نكاحى چون نكاح اهل اسلام،و اين هم دليل است كه از پدران او هيچ كافر نبودند.و در اخبار آمد كه بعضى انبياء بودند و بعضى اوصيا و بعضى ملوك،و جملۀ قراء خواندند: مِنْ أَنْفُسِكُمْ ،في جمع نفس،و در شاذ عبد اللّه عبّاس[و ابن عتيبه] (5)و عبد اللّه بن قسيط المكىّ (6)و زهرى و ابن محيص

افعل تفصيل از نفاست،به شما آمد پيغامبرى از محتشم ترين و نفيس ترين شما.قتاده گفت:او را از شريف ترين ايشان كرد تا حسد نبرند بر او به نبوّت.يمان گفت:

عالى نسب تر، عَزِيزٌ عَلَيْهِ (1)،سخت است بر او،چنان كه گويند:عزيز على،اى شقّ علىّ.

مٰا عَنِتُّمْ ،«ما»مصدرى است،اى عنتكم (2)اى كفركم و ضلالكم،سخت مى آيد بر او كفر و ضلال شما.ضحاك و كلبى گفتند:اثم و بزه و گناه شما.قتيبى گفت:

رنج شما و زيان شما.عبد اللّه عبّاس گفت:ضلال شما.ابن الانبارىّ گفت:هلاك شما. حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ ،حريص است بر شما،يعنى بر ايمان و صلاح شما.قتاده گفت:حريص است بر ضلال شما تا ايمان آريد.فراء گفت (3):بخيل است به شما كه در دوزخ شوى بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ ،به مؤمنان مهربان و بخشاينده است.

حسين بن الفضل گفت:هيچ پيغامبر را خداى تعالى به دو نام خود بر نخواند الّا رسول ما را كه او را گفت: رَؤُفٌ رَحِيمٌ در اين آيت،و خود را گفت: ...إِنَّ اللّٰهَ بِالنّٰاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ (4).

يحيى بن جعده گفت:عمر هركس كه او آيتى آوردى از قرآن ثبت نكردى تا دو گواه گواهى ندادى (5)مگر اين آيت كه اين دو آيت مردى بياورد.چون بياورد بنوشت و گفت:گواه نخواهم،كان و اللّه كذلك،به خداى كه رسول خداى چنين بود.و گفتند:اين آخر آيتى است كه از قرآن آمد و اين سورت آخر سورتى است كه تمام فرود آمد از قرآن.

قتاده گفت:آخر القرآن عهدا بالسّماء (6)الآيتان في خاتمة براءة.و در خبر است كه:صلاح صالح مردى در خواب ديد رسول را-عليه السّلام-كه نشسته بود،و جماعتى صحابه با او نشستند

عليه السّلام-او را دست گرفتش و با بالاى صحابه نشاندش (1)،مردمان گفتند:يا رسول اللّه!اين كيست كه او را رفعت دادى بر بزرگان صحابه؟گفت:اين مردى است كه در عقب هر نمازى خاتمه سورۀ برائت بخواند، لَقَدْ جٰاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ -الى آخره (2).

فَإِنْ تَوَلَّوْا ،اگر برگردند و پشت بر كنند و اعراض كنند از تو و ايمان به تو، فَقُلْ حَسْبِيَ اللّٰهُ ،بگو بس است[126-پ]مرا خداى و با نصرت او و معاونت او،مرا به كس حاجت نيست، لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ ،به جز او خداى ديگر نيست، عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ[وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ] (3)،بر او اعتماد كردم و توكل كردم،و او خداوند عرش بزرگوار (4)است،و آنچه در عرش آمده است از اقوال و اخبار[گفته] (5)شده است،فلا وجه لإعادته

مردمان (1)را عجبى كه وحى كرديم به مردى از ايشان كه بترسان (2)مردمان را و بشارت ده (3)آنان را كه بگرويدند (4)كه ايشان راست سابقۀ اخلاص نزديك خداى ايشان، گفتند كافران:اين جادوى است روشن.

[127-ر] به درستى كه خداى شما،خداى است آن كه بيافريد آسمانها و زمين در شش روز،پس مستولى شد بر عرش،تدبير مى كند كار را،نيست شفاعت خواهى مگر از پس فرمان او،آن خداى است خداوند شما،بپرستى[او را]، (5)انديشه نمى كنيد (6)! با اوست (7)بازگشت شما جمله (8)،وعدۀ خداى است به درستى.كه او ابتدا كند خلق را آنگه باز آفريند تا پاداشت دهد آنان را كه ايمان دارند (9)و عمل صالح كنند به راستان و آنان كه كافر شدند ايشان را بود شرابى از آبى گرم (10)و عذابى دردناك به آنچه كافر شده باشند.

[127-پ] (11) او آن خداى است كه كرد آفتاب را روشناى (12)و ماه را روشناى (13)و بينداخت

تفصيل دهد (1)آيتها را براى قومى كه بدانند.

به درستى كه در گردش شب و روز و آنچه آفريد خداى در آسمانها و زمين دليلهايى (2)هست گروهى را كه بترسند.

آنان كه اميد ندارند ثواب ما،و راضى شدند به زندگانى دنياى نزديكتر و ساكن شدند (3)به آن،و آنان كه ايشان از آيات ما غافل اند.

ايشان (4)جايهاى ايشان در دوزخ بود به آنچه كرده باشند[128-ر].

آنان كه ايمان دارند و كار نيكو كنند،ثواب دهد ايشان را خداى ايشان به ايمانشان،مى رود در زير آن جويها در بهشتها (5)نعمت.

دعوى ايشان در آنجا،منزّها خدايا كه توى،و تحيّت ايشان در آنجا درود باشد،و بازپسين دعوى ايشان آن بود كه گويند،سپاس خداى را (6)خداوند جهانيان.

و اگر تعجيل كند خداى براى مردمان بدى تعجيل كردن ايشان[به] (7)نيكى تا فراز رسد (8)به ايشان اجل ايشان،رها كنيم آنان را كه اميد ندارند ثواب ما را در گمراهى ايشان تا متحيّر شوند

قوله تعالى: الر ،[الر] (1)آيتى نشمرند كوفيان[چنان كه] (2):(الم و طه)،براى آن كه اين (3)ملايم سر آيت نيست و آن دو هست.و ابن كثير و نافع و ابو جعفر (4)، الر به تفخيم خوانند،و حمزه و كسائى و ابو عمرو و ابن عامر،به امالت خواندند.و از عاصم خلاف است،هبير (5)از او امالت (6)روايت كند و[ديگران تفخيم.

آنچه در حروف] (7)[128-پ]مقطّع آمده است گفته شد در سورة البقره.عكرمه و سعيد جبير و شعبى گفتند:الر و حم و ن (8)چون جمع كنى،الرّحمن باشد.قتاده گفت:من اسماء القرآن،ابو روق گفت:فاتحة السّورة،و گفتند:عزائم اللّه،و گفتند:

قسم و سوگند است.مجاهد و قتاده گفتند:مراد به آيات[آيات] (9)تورات و انجيل و كتابهاى پيشين است،براى آن كه،تلك،اشارت باشد به مؤنثى غايب.و ديگر مفسران گفتند:مراد به آيات،قرآن است و كتاب قرآن است،و حكيم و محكم (10)است و اين به قرآن لايق است،و دگر آن كه ذكرى نرفته است تورات و انجيل را،و قرآن را ذكر مى رود و،تلك،مانع نيست ازآن كه اشارت باشد به حاضر چنان كه گفت: الم، ذٰلِكَ الْكِتٰابُ... (11)،و مراد قرآن است.پس تلك،اين جا به معنى هذه باشد،و:ذلك آنجا (12)به معنى هذا،چنان كه رفته است.و حكيم،و محكم (13)باشد به حلال و حرام و حدود و احكام.مقاتل گفت:[محكم است] (14)از باطل،در او هيچ دروغ نيست،و اين فعيل باشد به معنى مفعل،كقول الاعشى في وصف قصيدته:

و غريبة تأتى الملوك حكيمة***قد قلتها ليقال من ذا قالها

و گفته اند:مراد حاكم است فعيل به معنى فاعل،دليله قوله: وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتٰابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النّٰاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ... (15)،حسن گفت:

حكيم،اى حاكم بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسٰانِ وَ إِيتٰاءِ ذِي الْقُرْبىٰ

و المنكر و البغى و بالجنة لمن اطاعه و بالنّار لمن عصاه،گفت:قرآن كتابى است حكم كننده (1)به عدل و احسان[عطا] (2)و دادن خويشان و نهى كردن از كارهاى زشت (3)و منكر،و ظلم كردن و وعدۀ بهشت آن را كه طاعت دارد،و وعيد دوزخ آن را كه نافرمان باشد.عطا گفت:حاكم است به ارزاق و آجال بر وفق ارادت،آو برحسب مصلحت.

أَ كٰانَ لِلنّٰاسِ عَجَباً ،عبد اللّه عباس گفت:سبب نزول آيت آن بود كه،چون رسول-عليه السّلام-بيرون آمد به دعوى پيغامبرى،كافران گفتند:خداى از آن بزرگتر است كه او را از آدميان پيغامبرى (4)باشد،خداى تعالى اين آيت فرستاد و گفت مردمان را-يعنى اهل مكّه را:عجب مى آيد آن كه (5)ما وحى كرديم به مردى از ايشان يعنى محمد-صلّى اللّه عليه و آله.أن،مع الفعل در تأويل مصدر است در محل رفع [به] (6)اسم كان،و عجبا،نصب است بر خبر كان،و التّقدير:أ كان[ايحاؤنا] (7)الى رجل منهم عجبا،وحى كردن ما به مردى از ايشان عجب است!و قوله: أَنْ أَنْذِرِ النّٰاسَ ،آن مع الفعل در محلّ نصب است[به] (8)آن كه مفعول اوحيناست و در جاى مصدر است،اى اوحينا اليه انذار (9)الناس و تبشيرهم،گفت:مردمان را بترسان،يعنى كافران مكّه را[و] (10)مژده ده مؤمنان را كه ايشان را به نزديك خداى ايشان قدم صدق است.و ان مع اسمها و خبرها،در محلّ نصب است بوقوع البشارة عليه.

عبد اللّه عباس گفت:معنى قدم صدق،مزدى است نكو به اعمالى

آن را زوال نبود و در او سختى نبود،بل نعمتى مقيم باشد و خلودى كه با آن مرگ نبود.حسن گفت:عملى كه تقديم كرده باشند صالح برآن قدوم كنند.ابو حاتم گفت:منزل صدق،نظيره قوله: رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ... (1)،عبد العزيز بن يحيى گفت:معناه في قوله: إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنىٰ... (2)،زجاج گفت:منزلتى رفيع باشد،و گفته اند:تقديم (3)خداست-سبحانه و تعالى-اين امّت را بر دگر امّتان در بعث و نشور روز قيامت،و هو من

قوله -عليه السّلام: نحن الآخرون السّابقون يوم القيامة. و قدم مقدّم،فعل به معنى مفعول، كالقبض و النّقض.آنگه اضافت كرد او را با صدق،و آن[از] (4)صفت است، كمسجد الجامع و حب الحصيد.ابن الاعرابىّ گفت:القدم المتقدّم في الشّرف،مرد پيشرو باشد در شرف،قال العجاج:

زل (5)بنو العوام (6)عن آل الحكم***و تركوا الملك لملك ذي قدم

اى،ذى اقدام،[او] (7)ذي تقدّم (8).

ابو عبيده و كسائى گفتند:هر[129-ر]سابقى در خير و شرّ او به نزديك عرب قدم باشد،يقال:لفلان قدم فى الاسلام (9)،و له عندي قدم صدق و قدم سوء،و اين لفظ مؤنّث است حملا على قدم الجارحة،يقال قدم حسنة و قدم صالحة

قعدت (1)بهم (2)قدم الفخار و عرّدت***انسابهم منفضة (3)من خالف

قال الكافرون،كافران گفتند:اين سحرى است روشن،و«هذا»اشارت باشد به قرآن كه ذكر او رفت في قوله: (4)تِلْكَ آيٰاتُ الْكِتٰابِ الْحَكِيمِ ،و كوفيان خواندند: إِنَّ هٰذٰا لَسٰاحِرٌ مُبِينٌ ،بر وزن فاعل.بر اين (5)قرائت،«هذا»اشارت باشد به رسول-عليه السّلام-حاشاه من ذلك.

قوله: إِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّٰامٍ ،حق تعالى گفت:خداوند شما آن خداى است كه آسمانها و زمينها بيافريد در شش روز،به اين مدت انشا كرد و اختراع آن را (6)با چندين انواع بدائع و عجايب.و بيان كرديم كه لفظ «رب»در حقّ خداى تعالى مطلق گويند،و در حقّ جز خداى مقيّد. ثُمَّ اسْتَوىٰ عَلَى الْعَرْشِ ،و بر عرش مستولى شد،و مثل اين آيت در (7)سورة الاعراف ذكر برفت،و در خلق آسمان و زمين در اين مدّت،با آن كه قادر بود كه به يك طرفة العين بيافريند،در او دو قول گفتند:يكى آن كه،دانست كه فريشتگان را در آن لطفى و اعتبارى باشد،و روا بود كه ديگر (8)مكلّفان را چون بشنوند هم لطف باشد.و وجه دوم آن كه:بتدريج آفريد،چنان كه آدمى را بتدريج مى رساند از حال به حال تا دورتر باشند از ايهام (9)اتّفاق و دعوى طبع و ايجاب و آنچه ملحدان و مبطلان گفتند في قوله (10): يُدَبِّرُ الْأَمْرَ ،كارها به تدبير و تقدير مى فرمايد.و ابو القاسم گفت:روا باشد كه خلق آسمان و زمين به اين مدّت راست شود،و مقدور نبود به يك ساعت آفريدن، كالجمع بين الضدّين و ان يكون الحركة الّا في محلّ.و اين چيزى نيست براى آن كه اين اختراع جواهر است،و جواهر در وجود موقوف نيست بر وقتى دون وقتى،پس هيچ وقت نباشد و الّا قادر الذات قادر باشد بر آنكه چندان كه خواهد بيافريند ما دام تا در ازل نباشد،و نه چنين است جمع ضدّين و احتياج حركت به

مٰا مِنْ شَفِيعٍ ،هيچ شفيعى نيست الا از پس فرمان او،يعنى تا او فرمان ندهد،كسى را شفاعت نرسد.و شفيع،سائل باشد در (1)باب اسقاط مضارّ از غيرى،و اصحاب وعيد گفتند:سائل باشد در حقّ غيرى زيادتى منافع.حق تعالى بيان كرد كه:كس را شفاعت نباشد الّا به فرمان خداى تعالى تا آنان كه گفتند از مشركان: ...هٰؤُلاٰءِ شُفَعٰاؤُنٰا عِنْدَ اللّٰهِ (2)،اين بتان ما را شفيع باشند به نزديك خداى،طمع بردارند و بدانند كه اين شفاعت نرسد ايشان را و نه هيچ كس را تا خداى دستورى ندهد.

و عرش محتمل است در لغت سه معنى را:يكى،به معنى ملك آمد،چنان كه شاعر گفت:

رأوا عرشي تثلم جانباه***

دگر به معنى بناء،من قوله: ...وَ مِمّٰا يَعْرِشُونَ (3)،و منه العريش (4).دگر به معنى سرير فى قوله: وَ لَهٰا عَرْشٌ عَظِيمٌ (5)،و عرش خداى تعالى كه آن را عرش عظيم خواند از قسمت سيم (6)باشد، ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ ،او خداى شماست كه از شما مستحقّ عبادت است به

خواندند به كسر همزه على الابتداء،مگر ابو جعفر كه خواند:«انّه»به فتح همزه،على تقدير:لأنّه او بأنه،كما قال الشاعر:

أ حقّا عباد اللّه ان لست لاقيا***بثينة او يلقى الثريا رقيبها

فرّاء گفت:فتح«الف»برآن (1)باشد مفعول حقّا بود،اى حقّا انه،چنان كه در بيت هست. لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ بِالْقِسْطِ ،تا خداى-جلّ جلاله- آنان را كه ايمان آورده باشند و عمل صالح كرده،جزا و پاداشت دهد به عدل و داستان (2)چنان كه از حقّ ايشان هيچ نقصان نكند،آنگه ابتداى كلامى ديگر كرد[و گفت] (3): وَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ شَرٰابٌ مِنْ حَمِيمٍ ،اما كافران را،ايشان را،شرابى باشد از حميم،يعنى محموم،تافته،فعيل به معنى مفعول[باشد] (4)،و عرب هرچه بجوشانند (5)آن را حميم خوانند،قال المرقّش (6):

و كل يوم لها مقطرة***فيها كباء معدّة و حميم

وَ عَذٰابٌ أَلِيمٌ ،و نيز ايشان را عذابى بود سخت مولم به دردآرنده بواجب و استحقاق به آن كفر كه آورده باشند.

قوله: هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيٰاءً ،او آن خداى است كه آفتاب (7)سبب (8)روشناى روز ساخت،و ماه (9)سبب روشناى شب.ابو على گفت:ضياء،از دو وجه بيرون نيست،يا جمع ضوء باشد كسوط و سياط،يا مصدر ضاء يضوء[ضياء] (10)باشد، كقام (11)قياما،و عاذ عياذا (12).اساس:ندارد،به قياس با نسخۀ آو،افزوده شد.

ايشان در هوا معلّق بى دعامه اى از زير و علاقه اى از بالا،آنگه هر دو را به سير مقدّر كرد در اين بروج (1)با ستارگان ديگر كه آن را وصف كرد: ...بِالْخُنَّسِ، اَلْجَوٰارِ الْكُنَّسِ (2)،و سير اينان چنان نهاد كه راجع نشود (3)،و قوله: وَ قَدَّرَهُ مَنٰازِلَ لِتَعْلَمُوا ، گفتند:قدّر،به معنى جعل كرد براى آن متعدّى كرد آن را به دو مفعول.و بعضى دگر گفتند (4):آن خواست،و قدّر له منازل،و آن را تقدير كرد منازلى (5).بعضى دگر گفتند:ضمير راجع با قمر است،براى آن كه او اقرب المذكورين است،و نيز براى آن كه اعتنا به شأن او بيشتر (6)است ازآن كه ماههاى عرب بر اوست (7)از محرّم تا به ذوالحجّه و معاملات و مداينات و آجال (8)ديون و جز آن بر ماههايى است كه علامت آن (9)اهلّه باشد.و منازل،بيست و هشت منزل است بر عدد شبهاى ماه،جز آن دو شب[كه] (10)در سرار (11)در باشد كه نبينند او را،و گفته اند:در نور آفتاب بود از وقت اجتماع تا به آن وقت كه دوازده درج يا كما بيش[از] (12)او بازپس افتد،على خلاف بينهم في ذلك،هر شب به يك منزل باشد از اين منازل،و نامهاى منازل اين است:

الغفر،الزّبانى،الاكليل،القلب،الشّولة،النّعائم،البلدة،سعد الذّابح،سعد بلع، سعد السعود،سعد الاخبية،فرغ الدّلو المقدّم،فرغ الدّلو المؤخّر،بطن الحوت، الشّرطان (13)،البطين،الثّريّا،و الدّبران،الهقعة،الهنعة،الذّراع،النّثرة،الطّرفة،الجبهة، الزّبرة،الصّرفة،العوّاء،السّماك،و اين اسماء كواكب است كه منازل قمر باشد،و گفتند:اراد و قدّرهما،يعنى براى آفتاب و ماه منازلى تقدير كرد،و لكن اكتفا كرد به ذكر يكى از دگر (14)،و چنان كه گفت: وَ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ...

رماني بأمر كنت منه و والدي***بريئا و من جول الطّوى رماني

و منازل شمس با قمر (1)و زهره و مشترى و مرّيخ و زحل و عطارد كه جمله هفت اند،اين دوازده است كه آن را بروج خوانند،و آن:حمل است و،ثور و،جوزا و،سرطان و،اسد و،سنبله و،ميزان و،عقرب و،قوس و،جدى و،دلو،و حوت.

آنگه از تقدير او-جلّ جلاله-آن است كه:مقام اين كواكب در اين بروج مختلف ساخت،مقام ماه در هر برجى دو روز و نيم (2)باشد،و فلك به يك ماه (3)ببرّد،و مقام [130-ر]آفتاب در هر برجى يك ماه باشد،و فلك به يك سال ببرد،و مقام عطارد در هر برجى پانزده (4)روز باشد،و فلك به شش ماه ببرد،و مقام زهره در هر برجى بيست و پنج (5)روز باشد و فلك (6)ببرّد،و مقام مرّيخ در هر برجى چهل و پنج روز باشد و فلك (7)ببرد،و مقام مشترى در هر برجى يك سال باشد و فلك به دوازده سال ببرد، و مقام زحل در هر برجى دو سال و نيم باشد و فلك به سى سال ببرد.

و گفته اند:آفتاب چندصد و شصت بار ربع (8)زمين است،و ماه از زمين (9)مهتر است به سى و نه بار،و آفتاب از ماه مهتر است به هزار و ششصد و چهل و چهار بار على ما زعم اهل الحساب و اللّه اعلم بتحقيق ذلك.

آنگه بيان كرد كه اين چرا كردم،گفت: لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسٰابَ ،تا شما عدد سالها بدانى و حساب بشناسى براى آن كه حساب از دو گونه است:يكى حساب تازيان است،و آن بر ماه است،و يكى حساب پارسيان است،[و آن بر آفتاب است] (10)،اين بر فصول باشد و آن بر اهله.

آنگه گفت:اين همه بحقّ آفريدم نه بباطل.به حكمت آفريدم نه به بازى، يُفَصِّلُ

،تفصيل مى دهيم (1)آيات را و دلالات را براى قومى كه دانند و انديشه كنند.ابن كثير و ابو عمرو و حفص خواندند: يُفَصِّلُ ،به«يا»ردّا على اسم اللّه تعالى،و باقى قرّاء به«نون»على اخبار اللّه تعالى من (2)نفسه على سبيل التّعظيم،و قوله: مٰا خَلَقَ اللّٰهُ ذٰلِكَ ،اين اشارت است به خلق دون اعيان،چه اگر اشارت به اعيان بود[ى] (3)تلك گفتى (4).

إِنَّ فِي اخْتِلاٰفِ اللَّيْلِ وَ النَّهٰارِ ،در اختلاف شب و روز،در اين سه قول گفتند:

يكى آن كه،اختلاف آمد شد (5)باشد،براى آن كه برخلاف يكديگر باشند چه قطع مسافت باشد در جهات مختلف،و اكوان (6)به اختلاف جهات متضادّ شوند فصل (7)بر اختلاف،يقال:اختلفت الى فلان مدة،آمد شد (8)كردم به نزديك فلان مدّتى،يعنى شب مى آيد و روز مى شود.و روز مى آيد و شب مى شود.و قولى (9)ديگر آن است كه:

مختلف اند و با يكديگر نمانند در شكل،چه يكى روشن و نورانى است و يكى تاريك و مظلم،پس از اين وجه به خلاف يكديگرند.و قول سه ام (10)آن است كه:

مختلف اند در طول و قصر،گاه روز دراز است و شب كوتاه،و گاه شب دراز است و روز كوتاه،هرچه (11)از شب بكاهد (12)در روز افزايد،و هرچه از روز بكاهد (13)در شب افزايد.و در سال دو روز باشد كه شب و روز برابر باشد:يكى آن كه،آفتاب به سر حمل فرود آيد،و يكى كه

كرسى و لوح و قلم و بهشت،و آنچه در زمين آفريد (1)از انواع:حيوان و جماد از كوهها و درياها و آدميان و جنّيان و بهايم و سباع و وحوش و طيور،آنچه تفصيل آن جز او نداند. لَآيٰاتٍ ،در اين جمله آياتى هست و دلالاتى و بيّناتى آنان را كه متّقى باشند و از عقاب او بترسند و از معاصى او اجتناب كنند.

عبد اللّه عباس گفت:سبب نزول آيت آن بود كه،كافران گفتند:اى محمّد! آيتى بيار ما را تا ما به تو ايمان آريم.حق تعالى،اين آيت (2)بفرستاد و گفت:

اين همه،آيات و بيّنات و حجج و دلايل است بر الهيّت و وحدانيّت من،و لكن كسى را آيات باشد[كه] (3)در او نگرد.

آنگه گفت: إِنَّ الَّذِينَ لاٰ يَرْجُونَ لِقٰاءَنٰا ،آنان كه (4)ثواب ما اميد ندارند و از عقاب ما نترسند و ايمان ندارند به بعث و نشور،و آن كه ايشان را با نزد ما مى بايد آمدن و ملاقات (5)حساب و كتاب. وَ رَضُوا بِالْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا ،و[به] (6)زندگانى دنيا كه نزديكتر است راضى شده اند (7)و همّت (8)ايشان از آن برتر نمى شود (9). وَ اطْمَأَنُّوا بِهٰا ،و با دنيا ساكن شده اند و پشت به او بازداده و اعتماد كرده بر او،و آنان كه از آيات و ادلّه و حجج ما غافل اند،بى خبراند.

عبد اللّه عبّاس گفت:مراد به آيت ما (10)،قرآن است و محمد[عليه السّلام] (11)و حمل آن بر عموم كردن اولى تر باشد.و بعضى اهل لغت (12)گفتند:رجاء،در آيت به معنى خوف است،چنان كه هذلى گفت[130-پ]:

اذا لسعته النّحل لم يرج لسعها***و خالفها في بيت نوب (13)عواسل

و على ذلك فسّر قوله تعالى: مٰا لَكُمْ لاٰ تَرْجُونَ لِلّٰهِ وَقٰاراً (1)،-اى لا تخافون للّه عظمته.و تفسير لقاء،پيش از اين مستقصى برفته است.

أُولٰئِكَ مَأْوٰاهُمُ النّٰارُ ،آنان كه به اين صفت باشند از كافران،ايشان را مأوا و جاى دوزخ است به آنچه كرده باشند،و اين هم از[آن] (2)آيات (3)است كه دليل مى كند بر عدل خداى تعالى و آن كه جزا بر عمل باشد.

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ ،[گفت:آنان كه بگرويدند و عمل صالح كردند،و اين آيت و امثال اين جمله دليل است بر آنكه عمل صالح از ايمان نباشد.] (4)يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمٰانِهِمْ ،خداى تعالى ايشان را هدايت دهد به ايمانشان.

هدى،در آيت به معنى ثواب است،يعنى ثواب دهد ايشان را به ايمانشان،نظيره قوله: ...وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللّٰهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمٰالَهُمْ، سَيَهْدِيهِمْ وَ يُصْلِحُ بٰالَهُمْ (5)، اى سيثيبهم،براى آن كه پس از كشتن و شهادت،هدايت به ايمان نباشد،و اگر شرح دهند بر هدايت به ره بهشت (6)هم به معنى ثواب باشد. تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهٰارُ ،در زير ايشان جويها مى رود و ايشان در بهشتهاى نعيم (7)باشند.

مجاهد گفت:يهديهم بالنّور على الصّراط،كما قال[اللّه] (8)تعالى: ...وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ (9).

در خبر است كه رسول-صلى اللّه عليه و آله-جبريل را گفت:

كيف تجوز امتي الصّراط، امت من بر صراط چگونه گذرند (10).اساس:ندارد،به قياس با نسخۀ آو،افزوده شد.

ابى طالب بر صراط به نور تو گذرد،و امّت تو بر صراط به نور على گذرند،و نور امّت تو از نور على باشد،و نور على از نور تو،و نور تو از نور خداى.

و در خبر است كه رسول-صلى اللّه عليه و على آله-گفت:چون بنده سر از گور بردارد،عمل صالحش پيش او آيد بر نكوترين صورتى و هيئتى (1)،او گويد:تو كيستى كه من تو را بس نكوروى بينم و نكوسيرت و نكوطريقت مردى بينم؟گويد:من عمل صالح توام،آنگه نور او شود و قائد او به بهشت.و كافر،چون سر از گور بردارد و عمل بد او در صورتى زشت و هيئتى زشت پيش او آيد،او گويد:تو كيستى كه من تو را مردى زشت روى و زشت سيرت مى بينم؟گويد:من عمل بد توام،[و با توام و] (2)از تو مفارقت نكنم تا تو را به دوزخ سپارم،و اين،بر سبيل مثل گفته است.

و بعضى ديگر گفتند:يهديهم ربهم بايمانهم،الى الاعمال الصّالحة،اى جعل ايمانهم لطفا لهم فى الطّاعات (3)و الاعمال الصّالحات (4)،خداى تعالى به بركت ايمان ايشان را هدايت داد و لطف كرد تا عمل صالح كردند به ثواب،به بهشتى (5)رسيدند كه: تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهٰارُ ،كه در آنجا جويها روان باشد از زير ايشان،يعنى از زير كوشكها و سريرها و بستانهاى ايشان.و گفتند:مراد[آن] (6)است كه:تجري من دونهم و بين ايديهم،مراد نه آن است كه در زير ايشان رود و ايشان زور (7)آن،مراد آن است كه،در پيش ايشان مى رود تا ايشان را نزهت باشد.و بعضى اهل معانى گفتند:در كلام حذفى و اختصارى هست،و تقدير آن است كه:يهديهم ربّهم بايمانهم الى مكان او الى جنّة، تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهٰارُ .

و در اخبار هست كه:جويهاى بهشت در اخاديد و شقوق نرود،بل بر روى زمين رود و خداى تعالى به قدرت آن را راست مى دارد

انگبين،و با يكديگر آميخته نشود.و بعضى دگر گفتند:مراد آن است كه،تجري من تحت امرهم و في تصرّفهم،چنان كه گفت: ...قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا (1)،و معلوم است كه جوى در زير مريم نبود،و انّما در حكم او بود و در تحت امر و فرمان او،و مثله قوله تعالى حكاية عن فرعون: أَ لَيْسَ لِي مُلْكُ مِصْرَ وَ هٰذِهِ الْأَنْهٰارُ تَجْرِي مِنْ تَحْتِي... ،اى في حكمى و تحت تصرفي.

قوله: دَعْوٰاهُمْ فِيهٰا سُبْحٰانَكَ اللّٰهُمَّ ،اى قولهم و كلامهم،سخن ايشان و گفتار ايشان در آن بهشتها آن بود كه گويند (2): سُبْحٰانَكَ اللّٰهُمَّ ،پاكى و منزّهى از هرچه نقص باشد و عيب راه برد (3).طلحة بن عبيد اللّه (4)گفت،از رسول-عليه السّلام- پرسيدند كه:تفسير سبحان اللّه چه باشد؟گفت:

هو تنزيه اللّه من كلّ سوء تنزيه خداى باشد از همه بدى[131-ر].ابن الكوّا از اميرالمؤمنين على پرسيد كه:

سبحان اللّه چه باشد؟گفت:

كلمة رضيها اللّه (5)لنفسه ،كلمتى است كه خداى تعالى براى خود پسنديده است.مفسّران گفتند:اين كلمه،علامتى باشد ميان اهل بهشت و خدم ايشان در باب طعام،چون ايشان را آرزوى طعام و شراب باشد،گويند:

سبحانك اللّهمّ...،ايشان طعام و شراب حاضر كنند بر خوانى نهاده،طول آن ميلى در ميلى بود،برآن انواع طعام (6).چون از طعام و شراب فارغ شوند،شكر خداى بگزارند،فذلك قوله: وَ آخِرُ دَعْوٰاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ .و مراد نه آن است كه اين آخر سخن باشد[كه پس از آن دگر سخن نگويند،يا اين سخن دگر نگويند،و لكن به اضافت به اوّل اين آخر باشد]

ازور بها ابا قابوس حتّى***انيخ على تحيّته بجند

اى على ملكه،و قال زهير (1):

من كلّ ما نال الفتى***قد يلته الّا التّحيّة

و سلام (2)و خطاب نكو را تحيّت ازآنجا خوانند كه،معنى او راجع است الى قولهم:احياك اللّه حياة طيّبة و حيّاك اللّه ايضا.و تحيّت اهل بهشت،سلام باشد، يعنى به سلامت رسيدى،بر يكديگر سلام كنند چنان كه در اين آيت گفت،و فريشتگان بر ايشان سلام كنند چنان كه گفت: وَ الْمَلاٰئِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بٰابٍ، سَلاٰمٌ عَلَيْكُمْ... (3)،و خداى بر ايشان سلام كند چنان كه گفت: سَلاٰمٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ (4)،و ابن كيسان گفت:افتتاح كلام به توحيد و عدل كنند و اختتام به شكر و حمد،و قوله: أَنِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ ،«ان»مخفّفه است از ثقيله (5)،و التّقدير:انّه الحمد للّه،و«ها»ضمير شأن و كار باشد،كقول الشّاعر:

في فتية كسيوف الهند قد علموا***ان هالك كلّ من يحفى و ينتعل

و در شاذّ بلال (6)بن ابى برده و ابن محيص خواندند بتثقيل:انّ الحمد للّه (7).

قوله: وَ لَوْ يُعَجِّلُ اللّٰهُ لِلنّٰاسِ[الشَّرَّ اسْتِعْجٰالَهُمْ بِالْخَيْرِ ،در آيت حذفى و اختصارى هست،و معنى آن است و تقدير:و لو يجعل (8)اللّه للنّاس] (9)اجابة دعائهم فى الشّرّ كاستعجاله لهم (10)بالاجابة في الخير لقضى اليهم اجلهم،اى لفرغ (11)من هلاكهم و عجّل هلاكهم.حق تعالى در اين آيت بازنمود كه،آنچه از باب خير باشد من به تو معجّل دارم (12).اساس:افتادگى دارد،از آو،افزوده شد.

مرگ به ايشان رسيدى.

مجاهد گفت:اين،آن باشد كه مرد در وقت ضجارت بر خود و اهل و مال و ولد خود نفرين كند و گويد:لا بارك اللّه فيك و عجّل اللّه هلاكك و دمر اللّه عليك،و آنچه بدين ماند خداى تعالى گفت:من اين دعا به تعجيل اجابت نكنم كه دانم كه اين دعا نه از دل كند (1)،به وقت دوم پشيمان باشد و قتاده هم اين گفت.

شهر بن حوشب گفت:در بعضى كتب خوانده ام كه،خداى تعالى فريشتگان موكّل را گويد:آنچه بندۀ من در حال ضجارت گويد،بر او منويسى[و مثله فى المعنى قوله: وَ يَدْعُ الْإِنْسٰانُ بِالشَّرِّ دُعٰاءَهُ بِالْخَيْرِ وَ كٰانَ الْإِنْسٰانُ عَجُولاً (2)] (3)،و قوله: لَقُضِيَ إِلَيْهِمْ أَجَلُهُمْ ،عامّۀ قرّاء خواندند: لَقُضِيَ إِلَيْهِمْ ،بر فعل مجهول،و رفع [اجل،مگر ابن عامر و يعقوب،و در شاذّ عوف و عيسى كه ايشان خواندند:لقضى اليهم] (4)اجلهم،بر فعل مستوى،اسنادا الى اسم اللّه تعالى،و نصب اجل بوقوع الفعل عليه (5).و اعمش خواند:لقضينا اليهم اجلهم،و در مصحف عبد اللّه مسعود چنين است.و بعضى مفسّران گفتند:آيت در نضر بن الحارث آمد آنجا كه دعا كرد:

اَللّٰهُمَّ إِنْ كٰانَ هٰذٰا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنٰا حِجٰارَةً مِنَ السَّمٰاءِ (6) -الآية،و «لام»فى قوله: لَقُضِيَ ،جواب«لو»است،و«لو»چون در اثبات شود و جوابش هم اثبات باشد به معنى امتناع چيزى بود از براى امتناع چيزى ديگر،چنان كه در آيت هست،و قوله: اِسْتِعْجٰالَهُمْ ،نصب او بر مصدرى است لا من لفظ الفعل،و اضافت مصدر با مفعول است،و مثله قولهم (7):ضربته (8)ضرب زيد عمرو،اى ضربا مثل ضرب عمرو زيدا،و قوله: إِلَيْهِمْ ،براى آن گفت كه در قضى معنى فرغ مضمر كرد و او را به الى (9)تعديه كنند،و مثله قوله: لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسٰائِهِمْ... (10)،براى آن كه در اين

او را به حرفى كه بعد را به آن تعديه كنند.بعضى دگر گفتند:«لام»[و] (1)«الى»، متعاقب باشد (2)در باب تعديۀ فعل به او،تقول (3)العرب[131-پ]:قضيت اليه، و الاصل:قضيت له،كما يقال:اوجبت له،و الاصل:اوجبت اليه،قال اللّه تعالى:

بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحىٰ لَهٰا (4) ،و يقال:فرغت الى فلان و لفلان،و قوله (5)تعالى: سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلاٰنِ (6).و قضا (7)در مثل اين موضع (8)،بن در آوردن باشد و تمام بستدن، يقال:قضيت الامر فانقضى،اى اتممته فتمّ،و منه قوله تعالى: فَوَكَزَهُ مُوسىٰ فَقَضىٰ عَلَيْهِ... (9)،يعنى اجل به ايشان آنجا آمد (10)و بن اجل ايشان برآرند،و مرگ به ايشان رسانند. فَنَذَرُ الَّذِينَ لاٰ يَرْجُونَ لِقٰاءَنٰا ،«فا»،تعقيب راست،و از پس رها كنيم آنان را كه اميد لقاء ما ندارند،يعنى به قيامت ايمان ندارند و اميد ثواب من (11)ندارند و از عقاب ما نترسند تا در جهل و تعدّى و طغيان خود متحيّر[و] (12)متردّد مى گردند و مى آيند و مى شوند،و اين كنايت است از خذلان بر سبيل عقوبت بر (13)كفر متقدّم و تخليت خداى تعالى ميان ايشان و ميان خود،سخطا عليهم بكفرهم،و قوله:

يَعْمَهُونَ ،در محل حال است،و العمه التّحيّر و التّردّد.

[قوله تعالى] (14):

[132-ر] به درستى هلاك كرديم ما جماعات را از پيش شما چون ستم كردند و آمد به ايشان پيغامبرانشان به حجّتها و ايمان نياوردند،همچنين پاداشت (1)دهيم گروه كافران را.

پس كرديم شما را خليفتان در زمين از پس ايشان تا بنگريم كه چگونه مى كنى.

و چون بخوانند بر ايشان آيتهاى ما روشن،گويند آنان كه اميد ندارند ديدار ما (2)بيار قرآنى جز اين يا بدل[كن] (3)آن را،بگو:

نباشد مرا كه بدل كنم آن را از بر خود،من پيروى نمى كنم مگر آن را كه وحى كند (4)به من،من مى ترسم اگر عاصى شوم در خدايم عذاب روزى بزرگ.

بگو اگر خواستى خداى (5)،نخواندمى (6)آن را بر شما (7)و نه بياگاهانيدى (8)شما را به آن باستادم در شما عمرى از پيش اين،خرد ندارى.

[132-پ] كيست ستمكارتر ازآن كه فروبافد (9)بر خداى دروغى يا دروغ دارد آيات او را كه او ظفر نيابند گنهكاران.

و مى پرستند از فرود خداى آنچه زيان نكند به ايشان و سود نكند ايشان را،و مى گويند اينان شفاعت خواهان مااند (10)به نزديك خداى،بگو:خبر مى دهى

خداى را به آنچه او نداند در آسمانها و نه در زمين،منزّه است او و بزرگوار از آنچه انباز مى گيرند.

و نبودند مردمان مگر يك گروه،خلاف كردند (1)و اگر نه سخنى است سابق شده از خداى تو،حكم كردند (2)ميان ايشان در آنچه در آن خلاف مى كردند (3).

[133-ر] و مى گويند چرا فرونفرستادند بر او آيتى از خدايش (4)بگو كه:غيب خداى راست،گوش دارى كه من با شما از گوش دارندگانم.

و چون بچشانيم مردمان را رحمتى (5)از پس سختى كه رسد ايشان را چون بنگرى ايشان را مكرى بو[د] (6)در آيات[ما] (7)بگو خداى زودعقاب تر (8)است،و (9)پيغامبران ما،يعنى فريشتگان مى نويسند آن مكر كه شما مى كنى.

قوله تعالى: وَ إِذٰا مَسَّ الْإِنْسٰانَ الضُّرُّ دَعٰانٰا لِجَنْبِهِ ،حق تعالى در اين آيت جزع آدمى و قلّت صبر او بيان كرد و بازنمود كه:چون ادنى (10)مايه رنجى به او رسد[در درگاه من آيد و خويشتن با دعا و تضرّع دهد على الحالات،گفت:چون آدمى را رنج رسد] (11)از بيمارى و درويشى و هر رنجى كه مردم را رسد.و ضرّ،بر درويشى و بيمارى بيشتر حمل كنند،در دعا گيرد و ما را خواندن گيرد در ساير احوال

پهلو خفته باشد و اگر بر جاى نشسته باشد و اگر بر پاى استاده باشد،از براى كشف ضرّ و بلا را،و غرض او آن باشد نه طلب ثواب آخرت.و قوله: لِجَنْبِهِ ،اى مضطجعا لجنبه،يقال:فلان مضطجع لجنبه و على جنبه،و سقط لجنبه و على جنبه و خرّ على وجهه و على وجهه،و نصب همه بر حال است.آنگه (1)ما كشف ضرّ او كنيم و رنج از او برداريم و از بيمارى او را شفا دهيم و درويشى و تنگدستى از او ببريم.مرّ،اى استمرّ على طريقته الاولى،با سر طريقه اوّل شود باز (2)دعا رها كند و آن بلا فراموش كند و با سر غفلت و معصيت شود، كَأَنْ لَمْ يَدْعُنٰا ،«كاف»تشبيه است و«انّ» مخفّفه است از ثقيله و هرچه امثال اين است من قوله تعالى: كَأَنْ لَمْ يَغْنَوْا فِيهَا... (3)،و: كَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ... (4)،و: كَأَنْ لَمْ يَلْبَثُوا... (5)،همه اين حكم دارد و ضمير شأن و كار در او مضمر بود،و التّقدير:كأنّه لم يدعنا،و قال الشّاعر:

كان لم يكونوا حمى متقى***اذا الناس اذ ذاك من عزّ بزّ

اى،كانهم لم يكونوا،پندارى هرگز ما را نخوانده است الى ضرّ،اى لضرّ،براى محنتى كه به او رسيد و او را پيش آمده.و«الى»،اين جا به جاى«لام»است،چنان كه بيان كرديم كه اين دو حرف متعاقب (6)باشند.آنگه گفت: كَذٰلِكَ زُيِّنَ ، همچنين بيارايند براى مسرفان (7)و متعدّيان عمل ايشان.و«ما»مصدريّه است،و معنى آن كه:عمل ايشان بر چشم ايشان نكو باشد ازآنجا كه انديشه نكرده باشند و ندانسته، چنان كه گفت: ...وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً (8)،و اضافت فعل ممكن است [133-پ]كه با شيطان حوالت باشد به اغراء و اغواء،و رواست كه با خداى بود به خلق شهوت،چه خلاف نيست كه شهوت به قبايح خدا آفريند،آنگه ياد دارد

وَ لَقَدْ أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَمّٰا ظَلَمُوا ،به حقيقت (1)و درست ما هلاك كرديم آن جماعت را.و قرون،جمع قرن باشد،و اهل هر عصر را قرنى خوانند. لَمّٰا ظَلَمُوا ،چون بيدادى (2)كردند.چه به كفر و معصيت و ظلم بر خود،و چه به تعدّى بر ديگران به انواع عذاب (3)و نكال و استيصال. وَ جٰاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنٰاتِ ،و پيغامبران با ايشان آمدند با معجزات.«با»،روا بود كه تعدّى را باشد و روا بود كه به معنى مع بود،كقولهم:اشتريت الدّار بآلاتها،اى مع آلاتها.عبد اللّه عبّاس گفت قرنى هشتاد سال باشد. وَ مٰا كٰانُوا لِيُؤْمِنُوا ،ايشان ايمان نياوردند (4)و از اهل ايمان نبودند،و اين «لام»براى تأكيد نفى است،كقولهم:ما كنت لافعل كذا،من از آنان نه ام كه اين كار كنم،چون خواهند (5)كه مبالغت كنند (6)در نفى. كَذٰلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ ،ما چنين پاداشت دهيم گروه گناهكاران را.

حق تعالى گفت:من ايشان را به گناهشان هلاك كردم و شما را از پس ايشان در زمين خليفه كردم.و خليفه،فعيله باشد به معنى مفعّله باشد،يعنى بازگذاشته.و «ها»در او مبالغت را باشد،كعلامه و نسّابه.و هركه از پس ديگرى باشد او را خليفه خوانند چنان كه آدم را چون از پس جان بود. آنگه بيان غرض كرد،گفت:اين استخلاف و ايشان را بردن و شما را بر جاى ايشان رها كردن براى آن است تا بنگرم (7)كه چه خواهى كردن،و اين بر سبيل تنبيه و زجر و وعظ است،يعنى ديدم كه ايشان چه كردند،اكنون بنگرم تا شما چه خواهى كردن،و معنى آن كه:نگر!آن نكنى كه ايشان كردند تا آن نبينى كه ايشان ديدند از عذاب و نكال.

آنگه با حكايت احوال قوم رسول آمد،گفت: وَ إِذٰا تُتْلىٰ عَلَيْهِمْ آيٰاتُنٰا بَيِّنٰاتٍ ، چون آيات ما بر ايشان خوانند در آن حال كه روشن و مبيّن باشد و در او هيچ اشتباه و التباس

گويند آنان كه به بعث و نشور و ثواب و عقاب و جزاء و لقاء ايمان ندارند،اميد (1)ثواب ندارند و ترس عقاب،گويند:ائت بقران غير هذا،قرآنى دگر بيار جز از اين يا بدل كن آن را به قرآنى دگر،جواب ده اى محمّد ايشان را و بگوى كه:مرا نباشد كه آن را بدل كنم از بر خود،و اصل تلقاء،جهت برابر باشد،و مراد آن است كه:

من عند نفسى. إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّٰ مٰا يُوحىٰ إِلَيَّ .«ان»،به معنى«ما»ى نفى است،بگو كه من متابعت نكنم الا آن را كه به من وحى كرده باشند،يعنى كه من[جز] (2)از وحى نگويم و از تلقاء نفس خود هيچ نگويم،چه اگر چنين كنم ايمن نباشم از عذاب روزى عظيم،يعنى روز قيامت.و آن كس كه بدين آيت تمسّك كرد در آن كه نسخ قرآن به سنّت نشايد كردن براى آن كه رسول مى گويد:مرا نباشد كه آن را بدل كنم از خود،او را گوييم:اين مسلّم است كه رسول را اين نباشد و جز به وحى نگويد،و لكن آنچه او گويد از سنّت كه قرآن بدان نسخ كنند،نه از او باشد،از خداى تعالى بود،چه او از خويشتن هيچ چيزى نگويد مگر به وحى،بيانه: وَ مٰا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوىٰ، إِنْ هُوَ إِلاّٰ وَحْيٌ يُوحىٰ (3)،پس استدلال به اين آيت در اين باب بعيد است.

آنگه تنبيه كرد ايشان را بر نبوّت خود و صحّت[قول] (4)خود گفت:بگو اى محمّد: [قُلْ] (5)لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مٰا تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ ،انديشه نكنى كه من سالهاى دراز است تا در ميان شما ام،هرگز از اين معنى بر دل من و خاطر من گذر نكرد و تعرّض و مثل اين (6)نكردم

بكذا،و أدراني فلان،اى اعلمنى (1).سيبويه گفت:با[يا] (2)فصيح تر است،براى آن كه لغت قرآن بر اين است،و حسن بصرى خواند در شاذ:و لا ادرأتكم به،[اى] (3)، و لا اعلمتكم به،و اين لغت بنى عقيل است كه ايشان با«الف»گردانند،و همچنين لغت طىّ يقولون:اعطأت و لبّأت،بمعنى اعطيت و لبّيت للجارية (4)و النّاصية جاراة و ناصاة،و انشد المفضّل[134-ر]:

الّا اذنت اهل اليمامة طيّئ***بحرب كناصاة الاغرّ المشهّر

قالوا:بقى و رضى و نهى،بمعنى بقى و رضى و نهى،قال زيد الخيل (5):

لعمرك ما اخشى التّصعلك ما بقا***على الارض قيسى يسوق (6)الاباعرا

و قال آخر:

لزجرت قلبا لا يزيغ لزاجر***انّ الغوىّ اذا نهى لم يعتب

اى،اذا نهى.و بزّى روايت كرد عن ابى كثير (7):و لأدريكم،بر اثبات و ايجاب،[اى] (8)و لأعلمكم اللّه به،اگر خداى خواستى من نخواندمى بر شما،[بل] (9)خداى اعلام كردى شما را.عبد اللّه عبّاس خواند:و لا انذرتكم به،من الانذار،و من شما را به آن نترسانيدمى.آنگه بر اين قول حجّت آورد،گفت:فقد لبثت فيكم عمرا من قبله،گفت:من پيش از اين عمرى[در ميان] (10)شما زندگانى كردم و آن چهل سال بود،كه اتفاق است كه:خداى تعالى رسول را به چهل سالگى فرستاد-و به مكّه ده (11)سال مقام كرد و به مدينه سيزده سال (12)و چون با جوار رحمت ايزدى شد شست (13).اساس:ندارد،به قياس با نسخۀ آو،و ديگر نسخه بدلها،افزوده شد.(14).اساس:ندارد،به قياس با نسخۀ آو،و ديگر نسخه بدلها،افزوده شد.

ندارى شما يا عقل را كار نمى بندى؟و صورت استفهام است و مراد تقريع است و ملامت.

آنگه گفت بر سبيل تعجّب و ملامت: فَمَنْ أَظْلَمُ ،ظاهر استفهام است و معنى توبيخ و تقريع،گفت:كيست بيدادگرتر (1)و ظالم تر از آن كس كه او بر خداى دروغ فروبافد!و افتراء،اختراع دروغ باشد از خويشتن كه كس نگفته باشد،و دروغ ايشان بر خداى آن بود كه،با او انباز كنند (2)و او را زن و فرزند گفتند،و در او جبر گفتند كه: لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مٰا أَشْرَكْنٰا وَ لاٰ... (3)،به بدل عدل و توحيد،جبر و تشبيه گفتند: أَوْ كَذَّبَ بِآيٰاتِهِ ،[يا] (4)به آيات او تكذيب كند و آن را دروغ دارد از محمّد و قرآن كه معجز اوست و ديگر معجزات او.آنگه گفت:انّه،و[ها] (5)،ضمير شأن و كار راست،يعنى شأن و كار چنين افتاد (6)كه گناهكاران يعنى كافران فلاح و ظفر و نجات نيابند.

وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ ،آنگه وصف كرد ايشان را،گفت:مى پرستند (7)بدون خداى تعالى يعنى جز او.[و] (8)گفتند:فرود او بتانى را.و«ما»،نكرۀ موصوفه است و صالح بود لفظ او واحد و تثنيه و جمع را،و التّقدير:و يعبدون من دون اللّه شيئا،او اشياء،كه از صفت او آن است كه:هيچ مضرّت نكند ايشان را ازآنجا [كه] (9)قادر نباشد برآن،و هيچ منفعت نكند ازآن كه نتواند.و آنگه (10).اساس:ندارد،به قياس با نسخۀ آو،افزوده شد.(11).اساس:ندارد،به قياس با نسخۀ آو،افزوده شد.

شفيعان مااند در اصلاح معاش ما كه ايشان به بعث و نشور ايمان نداشتند و سخن ايشان اين بود كه،خداى تعالى حكايت كرد: وَ أَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ أَيْمٰانِهِمْ لاٰ يَبْعَثُ اللّٰهُ مَنْ يَمُوتُ... (1)،آنگه رسول را فرمود كه بگو ايشان را بر سبيل الزام: أَ تُنَبِّئُونَ اللّٰهَ ، شما آمده اى تا خداى را خبر دهى از چيزى كه او نداند،و آن شفاعت اصنام است،و اين چيزى است كه در علم خداى نيست،ازآنجا كه اين را اصلى نيست و اگر اين را اصلى بودى خداى دانستى،پس شما آمده اى تا خداى را چيزى بياموزى كه خداى نمى داند،و اين بر سبيل الزام مى گويد بر طريق تهكّم و سخريّت.آنگه تنزيه كرد خود را و گفت: سُبْحٰانَهُ وَ تَعٰالىٰ عَمّٰا يُشْرِكُونَ ،منزّه است و پاكيزه ازآن كه با او انباز گيرند.

قوله: وَ مٰا كٰانَ النّٰاسُ إِلاّٰ أُمَّةً وٰاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا ،حق تعالى در اين آيت خبر داد كه:مردمان همه يك امت بودند،و امّت جماعتى باشند مجتمع بر امرى و مستمرّ بر طريقتى (2)،و اصل او از أمّ باشد،و آن قصد است،و مراد در آيت آن است كه:

مردمان پيش از اختلاف بر يك دين و طريقت بودند.

مفسّران خلاف كردند كه آنچه دين بود،بعضى گفتند:دين آدم بود -عليه السّلام-و خلاف نبود،پس خلاف پديد آمد چون قابيل هابيل را بكشت.

حسن بصرى گفت:آن دين شرك بود،چنان كه خداى[134-پ]تعالى گفت: كٰانَ النّٰاسُ أُمَّةً وٰاحِدَةً فَبَعَثَ اللّٰهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ...

برستند و در همه دنيا جز ايشان آدمى نبود،ايشان همه يك قول و يك ملّت بودند بر شريعت نوح-عليه السّلام.عطا گفت:در عهد ابراهيم-عليه السلام-مردم همه يك ملّت شدند پس از هلاك نمرود و بر دين ابراهيم (1)بودند تا عمرو بن لحىّ (2)خلافى بكرد و تفريقى در ميان مردم افگند.كلبى گفت پيش از ابراهيم (3)مجتمع بودند بر كفر،خداى تعالى ابراهيم (4)را بفرستاد،مختلف شدند و بعضى ايمان آوردند و بعضى بر كفر باستادند.زجّاج گفت:مراد عرب است كه بر كفر بودند پيش مبعث رسول -عليه السّلام.چون رسول-عليه السّلام-بيامد،مختلف شدند بعضى ايمان آوردند و بعضى كافر ماندند.و در حرف[مصحف] (5)عبد اللّه مسعود آن است كه: وَ مٰا كٰانَ النّٰاسُ إِلاّٰ أُمَّةً وٰاحِدَةً (على هدى فاختلفوا عنه)،و اين قرائت،قول آنان را كه گفتند:ملّت اسلام بود تقوى (6)كند،و اين خبر نيز به قوّت اين قول توان بردن (7)كه رسول-عليه السّلام-گفت:

كلّ مولود يولد على الفطرة فابواه يهوّدانه و ينصّرانه و يمجّسانه. چون (8)جملۀ مردمان در وقت خلقت بر فطرت اسلام باشند تا مضلّ و اغراءكنندۀ بر كفر،مادر و پدر باشند،دليل آن كند كه مردم بر اسلام بوده باشند،پس از آن به دخول شبهات و قلّت فكر و نظر و دعوت مادر و پدر،و حبّ (9)نشوت (10)و عادت تقليد (11)و مانند (12)اين اسباب كافر شده باشند،قوله: فَاخْتَلَفُوا ،اختلاف،ذهاب باشد در دو جهت يا بيشتر از جهات،و حدّ مختلفين اين بود كه:يكى قائم مقام صاحبش نباشد

دگر گفتند:آن كلمت آن است كه،خداى تعالى بگفته است كه هيچ كس را عقاب نكند الّا بعد اقامة الحجة عليه،چنان كه گفت: ...وَ مٰا كُنّٰا مُعَذِّبِينَ حَتّٰى نَبْعَثَ رَسُولاً (1).

حسن گفت:كلمت آن است كه،در سابق حكم او رفته است،كه حكم نكند ميان ايشان در آنچه در آن خلاف مى كنند به ثواب و عقاب الّا روز قيامت. لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ فى الدّنيا،ميان ايشان حكم كرده شدى و كار گزارده هم در دنيا تا مؤمن به بهشت شد[ى و] (2)كافر به دوزخ.

و ابو روق گفت: لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ ،يعنى قيامت برانگيختى بر ايشان،و گفتند:

لفرغ من هلاكهم،هلاك بكردندى (3)ايشان را و از ايشان فارغ شدندى.و عيسى بن عمر خواند:لقضى بينهم،بر فعل مستقيم اسنادا الى اسم اللّه تعالى،حكم كردى خداى تعالى ميان ايشان در آنچه ايشان در آن خلاف مى كنند.و بر قرائت عامّه، حكم كردندى (4)ميان ايشان بر فعل مجهول،و معنى يكى باشد،براى آن كه آن حكم [نيز] (5)با خداى تعالى مسند بود.

وَ يَقُولُونَ لَوْ لاٰ أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ ،آنگه حق تعالى از تحكّم و تعنّت كافران حكايت كرد كه،ايشان گفتند:لو لا انزل،اى هلا انزل،چرا انزله (6)نمى كند خداى بر محمّد آيتى و دلالتى و علامتى،و مراد ايشان علامتى بود كه ايشان عند آن مضطرّ و ملجأ گردند به معرفت،و مرادشان نه معجز بود چه،معجزات رسول-عليه السّلام- بى اندازه بود (7).

ابو على گفت:آيتى خواستند بيرون قرآن،خداى تعالى گفت بگو اى محمّد:

إِنَّمَا الْغَيْبُ لِلّٰهِ ،غيب خداى راست و او داند كه مصلحت مكلّفان در چيست از اظهار آيات و ابراز (8)معجزات و مكلّفان عند كدام (9).اساس:ندارد،به قياس با نسخۀ آو،افزوده شد.

پس شما را نرسد كه اقتراح كنى[135-ر]كه باشد كه در آن مصلحت نبود،اين با خداى تفويض بايد كردن كه او عالم الذّات است و عالم به مصالح مكلّفان.

آنگه گفت،بگو ايشان را كه:آنچه خداى وعده داده است آن را منتظر باشى از نصرت مؤمنان و ظفر ايشان كه من نيز نگرانم (1)و با شما به يك جاى منتظرم.امّا لو لا،به دو معنى آيد:يكى امتناع الشّىء لوجود غيره،نحو قوله: فَلَوْ لاٰ أَنَّهُ كٰانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ، لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلىٰ يَوْمِ يُبْعَثُونَ (2).و قول عمر:«لو لا عليّ لهلك عمر»،و دگر به معنى تحضيض آيد،چنان كه در اين آيت هست.

قوله: وَ إِذٰا أَذَقْنَا النّٰاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرّٰاءَ مَسَّتْهُمْ ،حق تعالى در اين آيت خبر داد كه:چون بچشانيم مردمان را،يعنى كافران را و اين عموم[را] (3)تخصيص است به قرينه مى بايد كردن (4)،من قوله: إِذٰا لَهُمْ مَكْرٌ فِي آيٰاتِنٰا ،براى آن كه اين جز به حال كفّار لايق نباشد.«رحمتى»،يعنى نعمتى و خصبى. مِنْ بَعْدِ ضَرّٰاءَ ،از پس (5)قحط (6)و تنگى و درويشى و سوء حالى (7)و بيمارى كه به ايشان رسيده باشد. إِذٰا لَهُمْ مَكْرٌ فِي آيٰاتِنٰا ،اين«اذا»ى دوم (8)،جواب«اذا»ى اوّل است،و اين را«اذا»ى مفاجات گويند،و براى آن صالح است كه جواب او (9)باشد كه از سر او جمله مى آيد متضمّن فعل براى آن كه«اذا»ى اوّل ظرف است،و ظرف را چاره نباشد از عاملى، و عامل در او جواب او باشد،و اين جواب فعل بايد (10)يا چيزى كه در او معنى فعل بود، چنان كه در آيت هست من قوله: لَهُمْ مَكْرٌ فِي آيٰاتِنٰا ،و التّقدير:و اذا اذقنا النّاس رحمة بعد الضّرّاء مكروا (11)في آياتنا،و لكن در معنى فرقى بسيار باشد ميان آن كه فعل صريح گفتى و ميان اين كه جمله اى گفتى

حاصل مستقر لا يزول،و آنگه آن معنى كه:در«اذا»مفاجات (1)هست از سرعت و فجأت،و معنى آن كه:چون ما چنين كنيم به عوض آن كه بايد (2)كه ايشان شكر كنند و در حمد فزايند كه بنگرى ناگاه و ناانديشيده ايشان را در آيات ما مكرى باشد.

مجاهد گفت:مراد به مكر،استهزاء و تكذيب است.مقاتل بن حيّان گفت:

اين مكر آن است كه،ايشان عند اين حال نگفتند (3)كه:اين خير روزيى است كه خداى تعالى به ما داد،گفتند:سقينا بنوء كذا (4)،ما را به نوء عقرب و سرطان و حوت[و] (5)مانند اين آب دادند و باران.فرستادن باران (6)با نجوم حوالت كردندى و نوء،بر آمدن ستاره اى باشد يا (7)فروشدنش كه ايشان گويند عند آن باران آيد،و على هذا قوله: وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ أَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ (8).

قُلِ اللّٰهُ أَسْرَعُ مَكْراً ،اى محمّد (9)!تو جواب ده و بگوى كه:خداى تعالى سريع مكرتر است،يعنى زودعقوبت تر است،و مكر از خداى تعالى عقوبت باشد،و براى آن مكر خواند آن را كه در برابر مكر ايشان بود،بر ازدواج آن را مكر نام نهاد.و وجهى ديگر آن است كه:براى آن مكر خواند آن را كه،صورت مكر (10)دارد از امهال و از استدراج،نحو قوله: ...سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لاٰ يَعْلَمُونَ (11).و قوله: ...إِنَّمٰا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدٰادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُهِينٌ

مكر از كفر و استهزاء و حوالت افعال خداى تعالى با نجوم و جز آن.جملۀ قرّاء[به] (1)«تا»ى خطاب خواندند: تَمْكُرُونَ ،مگر روح،كه او يمكرون خواند به«يا».و نيز از يعقوب روايت كردند،و در شاذّ حسن و مجاهد و قتاده-ردّا على قوله: إِذٰا لَهُمْ مَكْرٌ فِي آيٰاتِنٰا .

[136-ر] مثل زندگانى دنيا چون آبى است كه ما (1)فرود آريم از آسمان آميخته (2)به آن گياه زمين از آنچه خورند مردمان (3)و چهار پايان (4).تا چون بگيرد زمين زينت خود و آراسته شود (5)،[و] (6)گمان برند اهلش كه ايشان توانا شوند (7)برآن آيد به ايشان فرمان ما به شب يا به روز، كنيم آن را دروده،پندارى كه نبوده است دى (8)همچنين،تفصيل دهيم آيتها را براى گروهى[كه] (9)انديشه كنند.

و خداى مى خواند با سراى سلامت،و راه نمايد آن را كه خواهد با راه راست.

و آنان را كه نيكوى كنند نيكوتر باشد و بيشتر،و نرسد به روى ايشان گردى و نه خوارى،ايشان اهل بهشت اند،ايشان در آنجا هميشه باشند[136-پ].

و آنان كه اندوختند بديها،پاداشت بدى باشد (10)بمانند آن،و برسد به ايشان خوارى،نيامد (11)ايشان را از خداى از نگاهدارى،پندا[ر]ى (12)بپوشيدند رويهاشان (13)پاره ها (14).اساس:ندارد،به قياس با نسخۀ آو،افزوده شد.

و آن روز كه[گرد] (1)كنيم ايشان را جمله،پس گوييم آنان را كه انباز گرفتند بر جاى خود باشيد شما و انبازان شما.جدا كرديم ميان ايشان[و] (2)گفتند انبازان ايشان ما را نپرستى (3).

بس است خداى گواه ميان ما و ميان شما اگر (4)ما از پرستش شما غافل شديم.

[137-ر] آنجا بيازمايد هركسى آنچه در پيش او افگنده بود،و بازبرند ايشان را با خدايى كه خداوند ايشان (5)است به درستى،و گم شود از ايشان آنچه فرا بافته باشند.

بگو كيست كه روزى مى دهد شما را از آسمان و زمين،يا كيست كه قادرست بر گوشها و چشمها،و كيست كه بيرون آرد زنده از مرده،و بيرون آرد مرده را از زنده،و كيست كه تدبير كند كار را،گويند خداى بگو كه نمى ترسى شما.

آن خداى است خداوند شما براستى،چيست پس (6)حق مگر گمراهى كجا مى گردانند شما را؟ همچنين واجب شد عذاب خداى تو بر (7).اساس:آنچه ما را مى پرستيد،كه با توجّه به ترجمۀ مجدد همين آيه در متن تصحيح شد.آو،بم:مى پرستدندى،آج،لب:مى پرستيدند.

ابتدا كند خلق (1)و آنگه باز آفريند؟بگو خداى است كه ابتدا كند خلق را پس آنگاه باز آفريند[ايشان را] (2)چگونه مى گردانند شما را.

بگو هستند از انبازان[شما] (3)كسى[كه] (4)راه نمايد به حق؟بگو كه خداى راه نمايد به حق آن كه او راه نمايد به حق سزاوارتر كه او را پى گير كنند (5)يا آن كس كه راه ننمايد (6)مگر كه راهش نمايند؟چه بوده است شما را چگونه حكم مى كنى! و پى گيرى نمى كنند بيشتر ايشان مگر گمان را كه گمان بنگزيراند (7)از حق چيزى كه خداى داناست به آنچه (8)مى كنى (9).

قوله تعالى: هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ -الآية،قديم-جلّ جلاله-در اين آيت تذكير نعمت خود كرد با بندگان،گفت:او آن خداى است كه برد شما را در دريا و خشك (10)، يقال:سار و سيّرته،برفت و من بروانيدمش (11)،و آن به تمكين باشد و اقدار و اعداد آلات، فِي الْبَرِّ ،در زمين بيابان (12)[138-ر].

ابن عامر و ابو جعفر خواند[ند] (13):ينشركم (14)،به«نون»و«شين»من النّشر (15)،او آن [است] (16)كه شما را مى پراگند در زمين خشك و دريا.ابو على گفت حجّت اينان كه [اين] (17)خواندند،قوله تعالى: وَ بَثَّ مِنْهُمٰا رِجٰالاً كَثِيراً وَ نِسٰاءً... (18)،و بثّ،از تفريق باشد،[و] (19)قوله تعالى: فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ... (20)، ...ثُمَّ إِذٰا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ

قوله تعالى: قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ... (1)،و هر دو معنى به يكديگر نزديكتر است (2)، حق تعالى منّت نهاد بر ما به تمكين او ما را ازآن كه در زمين او مى رويم آنچه محلّ قدرت است از دست و پاى و جوارح خلق اوست و قدرت كه فعل به او توان كردن،از فعل اوست.چهار پاى كه بر پشت او سفر توان كردن از خلق اوست،و راه چنان ساختن كه در او بتوان رفتن از فعل اوست.ستاره كه به آن راه توان بردن از خلق اوست عقل،كه به آن هدايت توان كردن در راه بردن از فعل اوست،براى آن (3)نكوست كه گويد:شما را من مى برم در برّ و بحر،و اگرچه سير فعل ماست.و برّ،زمين خشك باشد و بيابان (4)فراخ كه از ميان دو شهر (5)باشد.و«برّ»،نيكوى باشد.و«برّ»،گندم باشد،و اهل اشتقاق گفتند:اصل كلمه از سعت و فراخى است،و«بر»،[و «برّ»] (6)هم از فراخى چيز (7)است.و بحر مستقرّ آبى باشد فراخ،و اشتقاق او هم از فراخى است،و منه البحر الّذي هو الشّق،و البحيرة الابل الّتي (8)تشقّ آذانها (9)،و جمع قليل بحر،ابحر باشد (10)و جمع كثيرش بحور باشد (11).و مرد فراخ عطا را از اين جا به بحر تشبيه كنند،و مرد بسيار علم را. حَتّٰى إِذٰا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ ،«حتّى»،انتهاى غايت را بود،تا چون حاصل آمدى در كشتى.«كان»،روا بود كه تامّه بود به معنى حصلتم،اولى تر است كه ناقصه باشد و جار و مجرور در محلّ (12)خبر او،و تقدير[ه] (13)راكبين فى الفلك حاصلين فيها.و فلك كشتيها باشد،اسم جنس است و اشتقاق او از فلك است و فلكة المغزل،براى دوران او در آب،و فلك را براى گردش،و بادريسه (14).اساس:ندارد،به قياس با نسخۀ آو،افزوده شد.

واحدست فى قوله: ...فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ (1).و اين جا (2)جمع است لقوله: وَ جَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ ،حق تعالى اوّل آيت بر عموم نهاد و خطاب كرد با راكب برّ و بحر،آنگه تخصيص كرد راكب بحر را،گفت: حَتّٰى إِذٰا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَ جَرَيْنَ بِهِمْ ،و عدول كرد از خطاب با غياب.و كشتيها ببرد ايشان را بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ ،به بادى خوش،و چون باد نرم باشد كشتى خوش رود و راست و آسان رود. وَ فَرِحُوا بِهٰا ،اهل كشتى و سكّان او شادمانه شوند به آن باد و گمان برند كه همچنان خواهد بودن. جٰاءَتْهٰا رِيحٌ عٰاصِفٌ ،بادى سخت برآيد و دريا آشفتن گيرد و موجها خاستن گيرد، وَ جٰاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكٰانٍ ،از هر جاى،و ايشان فرومانند و بترسند و گمان برند كه عذاب خداى به ايشان محيط شد و وقت هلاك نزديك آمد. دَعَوُا اللّٰهَ ،در دعا گيرند و دل با خداى راست كنند،و اخلاص كار بندند،و دست به دعا بردارند و گويند:بار خدايا!اگر ما را برهانى از اين جا،ما از جملۀ شاكران و شكركنندگان باشيم.

فَلَمّٰا أَنْجٰاهُمْ ،چون خداى تعالى ايشان را برهاند از آن ورطه، إِذٰا هُمْ يَبْغُونَ ، ايشان را بينى كه بغى كنند و ظلم و تعدّى كردن گيرند در زمين.آنگه گفت:از (3)بغى انسان مرا چه زيان است!اى مردمان ظالم باغى!بر خويشتن بغى (4)مى كنى و به جاى خود بد مى كنى (5). وَ جَرَيْنَ بِهِمْ ،«نون»،ضمير فلك است كه جمع نهاد آن را،و«با»،تعديه راست فى بهم،و فى قوله بِرِيحٍ ،آلت

فَرِحُوا بِهٰا ،ضمير راجع است با باد،[و] (1)جٰاءَتْهٰا ،«ها»ضمير فلك است كه به جمع كرد آن را،و عاصف،از اوصاف مخصوصه است،براى آن«تا»ى تأنيث در او نياورد فى قول الكوفيّين:كحائض و طالق و طاهر و طامث،چون اين اوصاف مختص است به زنان و مشترك نيست بين الرّجال و النّساء،به[تا] (2)ى تأنيث[138-پ]حاجت نبود تا فرق كند بين المذكّر و المؤنّث.و بصريان گفتند:اين علّت مطّرد نيست و انّما بر سبيل نسبت است،اى ذات حيض و طهر و طلاق و ريح ذات عصف (3)،و العصف شدّة الرّيح و لا يستعمل الّا في الرّيح،قال الشّاعر:

حتى اذا عصفت ريح مزعزعة***فيها (4)قطار و رعد صوته رجل

وَ جٰاءَهُمُ الْمَوْجُ ،«هم»ضمير راكبان درياست،و موج اسم جنس است و قوله:

أُحِيطَ بِهِمْ ،كنايت است از هلاك،و منه قول اللّه تعالى (5): وَ اللّٰهُ مِنْ وَرٰائِهِمْ مُحِيطٌ (6)،اى مهلك لهم (7). دَعَوُا اللّٰهَ ،جواب«اذا»است،و عامل در او.و مُخْلِصِينَ ،نصب بر حال است.و«دين»،طاعت است و نصب او بر مفعول به است،و قوله: لَئِنْ أَنْجَيْتَنٰا ،در كلام حذفى و اختصارى هست،و التّقدير:يقولون لئن انجيتنا.و عرب حذف بسيار كنند چنان كه بسيار جاى نظاير آن برفت.و هٰذِهِ ،راجع است با حالت يا شدّت و محنت،و«لام»اوّل در لَئِنْ

مى كنى،بر خود مى كنى ازآنجا كه وبال آن راجع با شماست، [...وَ لاٰ يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلاّٰ بِأَهْلِهِ (1)...،] (2)[و چنان كه گفت] (3). ...وَ مٰا ظَلَمُونٰا وَ لٰكِنْ كٰانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ (4)،و قوله: فَمَنْ (5)نَكَثَ فَإِنَّمٰا يَنْكُثُ عَلىٰ نَفْسِهِ (6).

قوله: مَتٰاعَ الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا ،حفص خواند:متاع الحياة الدّنيا،به نصب«عين» على التّحذير،چنان كه الاسد،و المعنى:احذر الاسد،و وجهى دگر آن كه:[به فعلى مضمر منصوب باشد،كانّه قال:تبغون متاع الحياة الدّنيا،مفعول به باشد.و وجهى دگر آن كه مفعول له باشد،لقوله: إِنَّمٰا بَغْيُكُمْ عَلىٰ أَنْفُسِكُمْ مَتٰاعَ الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا. و وجهى دگر آن كه ] (7)نصب او بر مصدرى محذوف الفعل باشد،كأنّه قال:

تمتّعون متاع الحياة الدّنيا.و باقى قرّاء،به رفع خواندند بر خبر مبتداى محذوف، كأنّه قال:ذاك متاع الحياة الدّنيا.آنگه گفت: ثُمَّ إِلَيْنٰا مَرْجِعُكُمْ ،پس بازگشت شما با ماست،و ما خبر دهيم شما را به آنچه كرده باشى.مورد (8)اين،مورد وعيد است و تهديد،و خبر دادن كنايت است از جزا دادن-و اين را بيان رفت.

مقاتل گفت: يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ ،بغى (9)ايشان را در (10)زمين به بت پرستيدن بود،و ديگران گفتند:هرچند ما ايشان را نعمت بيش داديم،ايشان مؤمنان را غوايل بيشتر جستند.

آنگه مثل زد دنيا[را] (11)و تشبيه كرد او را به آنچه مردم را از آن رغبت ببرد، گفت: إِنَّمٰا مَثَلُ الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا ،و[مثل (12).اساس:ندارد،از آو،افزوده شد.

ماند؟ كَمٰاءٍ ،چون آبى است كه ما از (1)آسمان فرود آريم،و حدّ مثل قولى ساير باشد كه به او تشبيه كنند حال مذكور دوم را به حال مذكور اوّل. فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبٰاتُ الْأَرْضِ ،نبات و گياه زمين به آن آميخته شود.و براى آن گفت كه:نبات با آب آميخته شود،يعنى آب از او جدا نباشد و ما دام آب با او باشد،تا نبات نيكوتر و سيراب تر باشد.آنگه تفصيل داد آن نبات را كه از هر نوعى باشد.آنچه مردم خورند و آنچه چهار پاى خورند.آنچه مردم خورند،چون:بقول و حبوب و فواكه،و آنچه انعام خورد در (2)ساير انواع گياه و حشيش.حتّى،تا آنگه كه در تمامى به غايت رسد و زمين زينت خود بگيرد و آراسته شود،اهل زمين (3)گمان برند كه:آن در دست و ملك و تصرّف ايشان حاصل شد و ايشان را مستخلص شد.ناگاهى فرمان ما بيايد به شب و يا به روز،و آن را حصيد و دروده كند، كَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ ،تا چنان شود كه پندارى دى نبوده (4)است،من قولهم:غنى بالمكان اذا اقام به،و المغنى المنزل، و المغانى المنازل،قال النّابغة:

غنيت بذلك إذ هم لك جيرة***منها بعطف رسالة و تودّد

آنگه خلاف كردند كه اين تشبيه چيست و از كجاست؟بعضى اهل معانى گفتند:تشبيه به آب است چون از آسمان فرود آيد اوّل پاكيزه باشد و صافى و بسيار و خوش طعم،آنگه با نبات مختلط شود و طعم بگرداند[139-ر]و بر خاك زمين آيد تيره شود،و چون مدّتى در غدير و آبگير بماند نضوب كند و خشك شود،متاع (5)دنيا با اين ماند و حيات دنيا.

و بعضى دگر گفتند:تشبيه به نبات است كه،اوّل چون برآيد در اوان خود و وقت ربيع كه هوا به اعتدال باشد و بارانهاى پياپى باشد،نبات برويد تازه و طرىّ و مونق و معجب،تا روزى (6)چند برآيد و هوا گرم باشد

...كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفّٰارَ نَبٰاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرٰاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطٰاماً (1) .

بعضى[دگر] (2)گفتند:حيات دنيا در قلّت لبث (3)و بقا،به بقاى آن آب و گياه تشبيه كرد،و آنچه ظاهر حال است به آن،به ماند (4)كه تشبيه به گياه و نبات است- و اللّه اعلم بمراده، كَذٰلِكَ نُفَصِّلُ الْآيٰاتِ ،ما چنين تفصيل دهيم آيات را براى قومى كه انديشه كنند،و بيان و تفصيل براى همه مكلّفان است و لكن اين قوم را تخصيص كرد (5)به ذكر كه ايشان منتفع باشند.

قوله: وَ اللّٰهُ يَدْعُوا إِلىٰ دٰارِ السَّلاٰمِ -الآية،حق تعالى رسول را گفت:يا محمّد! اُدْعُ إِلىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ... (6)،خلقان را با راه من دعوت كن و به اين كار قيام نماى كه اين كار تو است،دعوت با شريعت و بيان ملّت و طريقت حوالت اين دعوت به تو است،ازآن كه در او رنج است چون نوبت به دعوت دارالسّلام [رسد] (7)كه همه گنج است بى رنج (8)،همه راحت است بى محنت (9)،همه كرامت است بى (10)اهانت، گفت:تو خاموش باش تا اين ميزبانى من بكنم، وَ اللّٰهُ يَدْعُوا إِلىٰ دٰارِ السَّلاٰمِ ،چون سراى،سراى من است و مهمان (11)مهمان من است و ميزبان منم،همان اولى تر كه دعوت من كنم،بنده (12)!دعوتى به تو است و اجابتى به من،و دعوتى به من است و اجابتى به تو.آن دعوت كه به تو است،دعاى شب تو است تا من به اجابت مقرون كنم، اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ (13)،آن دعوت كه به من است و اجابت (14)به تو،اين دعوت است و اجابت قوله تعالى: اِسْتَجِيبُوا لِلّٰهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذٰا دَعٰاكُمْ لِمٰا يُحْيِيكُمْ (15)، أَجِيبُوا دٰاعِيَ اللّٰهِ (16)، وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعٰا إِلَى اللّٰهِ... (17)،لكن

دعا الانام من دار الملام الى دار السّلام،فمن ابى فدخولها عليه حرام و من لبّى فله الاكرام و الانعام،آخر:انّ المجيد دعا العبيد من الوعيد الى المزيد،فمن ابى فهو طريد،و من لبّى فهو للحقّ مريد (1)،انّ الوهاب دعا الاحباب من الحجاب الى الثّواب، فمن ابى خلد (2)،للعقاب،و من لبى اهل للعتاب و يبقى الودّ ما بقى العتاب،يدعو من دار الى دار،و من قرار الى قرار،و من دنيا الى عقبى،و من دنيا دنيّة الى عيشة رضيّة،و من دار التّكليف الى دار التّشريف،و من دار البلوى الى جوار المولى،و من دار الفناء الى دار البقاء،و من دار العناء الى دار الغناء،و من دار الزّوال الى دار النّوال، و من دار اصلها مدر،و وعدها غرر (3)،و نفعها ضرر الى دار اصلها درر،و فرشها سرر، و اهلها غرر (4)،من دار اوّلها بكاء،و اوسطها عناء،و آخرها فناء الى دار اوّلها عطاء، و اوسطها غناء،و آخرها بقاء.

حق تعالى گفت:خداى مى خواند با سراى سلام.مفسّران در معنى او خلاف كردند،قتاده گفت:الى دار السّلام للّه (5)با سراى خود مى خواند،و سلام از جمله نامهاى اوست،السّلام المؤمن،سراى سراى او،بنده در فناى او،در سراى بقاى او در تشريف عطاى او،در وعدۀ لقاى او،در اوميد لقاى او،نعم الدّار و نعم الحال (6)و نعم الجوار و نعم الميزان (7).زجّاج گفت:دار السّلامة،مراد به سلام،سلامت است و آن دو لغت[اند:كالرّضاع و الرّضاعة،و اللّذاذ و اللّذاذة،و قال الشّاعر] (8):

تحيّى بالسّلامة امّ بكر***و هل لك بعد قومك من سلام

اى،من سلامة.براى آتش سراى سلامت خواند كه در او با سلامت باشند از آفات و عاهات و نكبات و بليّات از اعراض و امراض و صدود و اعراض از سكرت (9)موت و حيرت فوت،قال اللّه تعالى: اُدْخُلُوهٰا بِسَلاٰمٍ آمِنِينَ

تحيّت است،براى آنش سراى سلام (1)خواند كه اهلش به آنجا كه رسيدند به سلام رسيدند،بافشاء السّلام و اطعام الطّعام و صلة الارحام[من

قوله-عليه السّلام: افشوا السّلام و اطعموا الطّعام و صلوا الارحام] (2)و صلّوا باللّيل و النّاس نيام تدخلوا الجنّة بسلام،اى بسلامة. و چون در شوند به سلام در شوند، اُدْخُلُوهٰا بِسَلاٰمٍ... (3)،و فريشتگان در ايشان[139-پ]به سلام در شوند (4)...وَ الْمَلاٰئِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بٰابٍ، سَلاٰمٌ عَلَيْكُمْ (5)،و تحيّت ايشان در آنجا سلام بود،: تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلاٰمٌ... (6)،و طيب عيش ايشان به سلام بود: لاٰ يَسْمَعُونَ فِيهٰا لَغْواً وَ لاٰ تَأْثِيماً، إِلاّٰ قِيلاً سَلاٰماً سَلاٰماً (7)،و از خداى تعالى بر ايشان سلام بود: سَلاٰمٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ (8).

اهل اشارت گفتند:سلام براى آن كند خداى بر ايشان كه،ايشان از حقارت گناهكارى خود به عظمت بزرگوارى او نگرند نيارند انبساط كردن،حق تعالى بر ايشان سلام كند تا مستأنس (9)شوند.

جابر (10)عبد اللّه انصارى روايت كرد كه،رسول گفت-عليه السّلام:در خواب ديدم كه جبريل بر بالين من بودى و ميكايل بر پايين من،با يكديگر مى گفتندى كه براى او مثلى بزن،آنگه گفت:بشنو كه گوشت شنوا باد،و بدان كه دلت دانا باد، مثل تو و مثل امّت تو،چون (11)پادشايى (12)است كه سرايى بنا كند و در آن سراى خانه اى سازد و در آن خانه خوانى (13)نهد،آنگه رسولى فرستد و قومى را به دعوت خواند،بعضى اجابت كنند و بعضى نكنند.پادشاه خداى است،و سراى اسلام است

بهشت است،و تو كه محمّدى رسولى.هركه تو را اجابت كند به اسلام درآيد،و هركه به اسلام درآيد به سراى سلام درآيد،و هركه به سراى سلام درآيد به طعام حاضر آيد و به آن ممتّع (1)شود.

يحيى معاذ گفت:يا بن آدم!خداى (2)تو را به سراى سلام دعوت مى كند،بنگر تا او را از كجا اجابت كنى.اگر از دنياش اجابت كنى،به بهشت روى و اگر از گور اجابت كنى ممنوع شوى و محروم مانى. وَ يَهْدِي مَنْ يَشٰاءُ إِلىٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِيمٍ ، حمل توان كردن على معنيين،بر دو معنى:يكى آن كه،چون دعوت كرد لطف كند با آن كه او خواهد تا مهتدى شود به راه راست،و حمل توان كردن بر ره بهشت،راه نمايد به ره بهشت آن را كه خواهد.

اهل اشارت گفتند:دعوت (3)عام كرد براى اظهار حجّت،و هدايت خاصّ كرد براى استغناى او از خلقش،دعوت عام كرد كه طريق است به نعمت،و هدايت خاص كرد كه طريق است به منعم.

قوله: لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنىٰ وَ زِيٰادَةٌ -الآية،گفت:آنان را كه كارهاى نكو كنند از طاعات و ايمان ايشان،را ثواب و جزا از آن (4)نكوتر باشد.و حسنى،تأنيث احسن بود[و زيادت،حسنى كه در برابر احسان است به استحقاق بود،و زيادت مراد به تفضّل] (5)يعنى قوله تعالى: مَنْ جٰاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثٰالِهٰا... (6)،و قوله:

مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنٰابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ (7) -الآية،و اين قول عبد اللّه عبّاس است،و گفت: لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنىٰ ،مراد به احسان،گفت: ...لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ اللّٰهُ (8)،است،و به «حسنى»،بهشت است،و به«زيادة»،آنچه وعده داد

اميرالمؤمنين على گفت-عليه السّلام:«حسنى»،بهشت است و«زيادة»، غرفه اى است از يك دانه مرواريد،آن را چهار در است.

مجاهد گفت:حسنى،آن است كه حسنه (1)به حسنتى،و«زيادة»،مغفرت و رضوان است.

ابن زيد گفت:«حسنى»،بهشت است و«زيادة»آنچه ايشان را داد در دنيا از نعمت و انواع خيرات كه ايشان را برآن حساب نخواهد.

بعضى دگر گفتند:«زيادة»،[آن] (2)است كه،چون در بهشت قرار گيرند ابرى برآيد بر ايشان،هرچه مشتهاى (3)ايشان بود برايشان ببارد،امّا قول آنان كه گفتند:

مراد به«زيادة»،ديدار خداى است،باطل است براى ادلّه عقل و سمع كه برخاسته است (4)براى آن كه اين معنى بر خداى تعالى روا نيست.امّا در آيت چند دليل است بر آنكه نشايد كه مراد رؤيت باشد.

يكى آن كه:حق تعالى اين«حسنى»و«زيادة»را به جزاى ايمان و عمل كرد،گفت آنان را كه احسان كنند:حسنى باشد و زيادة.و به نزديك آنان كه اين معنى بر خداى روا دارند،جزا بر عمل نبود.پس تفسير آيت دادن بر وجهى كه اصلى (5)از اصول ايشان نقض كنند،وجهى ندارد،پس (6)واجب بود رجوع كردن از يكى از آن دو.

دگر آن كه:«زيادة»،بر چيزى هم از جنس آن چيز باشد،چنان كه يكى از ما چيزى خرد چون استزاده كند و زياده خواهد،گويد:«زدني»،زيادتى بده هم از آن جنس دهد،براى آن كه مفهوم از او (7)اين باشد.

وجه سه ديگر آن كه:«زيادة»،بر چيز كم از آن چيز باشد كه اصل بود،نبينى كه آن كس كه از عطّار پاره اى آب گل

بر سر اين نافله اى مشك ده،و نيز آن كه [از] (1)بقّال پاره اى برنج خرد قمطره اى (2)شكر [140-ر]بر سر آن زيادت نخواهد (3).پس معلوم شد كه حسنى به استحقاق باشد و زيادت به تفضّل. وَ لاٰ يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لاٰ ذِلَّةٌ ،الرّهق الغشيان،يقال:رهقه مكروه اذا غشيه و لحقه و رهقه دين اذا ركبه،و منه:غلام مراهق اذا قارب (4)البلوغ، و ارهقته كذلك (5)اذا غشّيته (6)ايّاه،قال اللّه تعالى: ...فَخَشِينٰا أَنْ يُرْهِقَهُمٰا طُغْيٰاناً وَ كُفْراً (7).و القتر،الغبار،واحدها قترة،و القتار رائحة المرق،و الاقتار التضييق (8)فى المعيشة،و ابن قترة نوع من الحيّات (9)سمّيت بذلك لاغبرارها بالتّراب،قال الشّاعر:

متوّج برداء الملك يتبعه***موج (10)ترى (11)فوقه الرّايات و القترا

[حق تعالى گفت:نرسد به رويهاى ايشان گردى و مذلّتى.عبد اللّه عبّاس و قتاده] (12)گفتند:سياهى روى خواست،بعضى[دگر] (13)گفتند:كآبة (14)و كسوف گرفتگى و دژمى.و حسن بصرى خواند:قتر،بسكون التّاء (15)،و هما لغتان،كالقدر و القدر،و نيز مذلّتى و صغارى به ايشان نرسد. أُولٰئِكَ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ ،ايشان اهل بهشت باشند و در آنجا هميشه باشند و مخلّد (16)باشند.

قوله: وَ الَّذِينَ كَسَبُوا السَّيِّئٰاتِ ،و آنان كه ايشان كسب سيّئات و بدى كنند، حق تعالى بر عادت او در باب ترغيب و ترهيب و وعد و وعيد چون ذكر مؤمنان و مطيعان و جزاى ايشان بگفت،عقيب آن ذكر كافران و عصاة و پاداشت ايشان گفت،آيت اوّل در بيان

كرد،آنجا كه گفت:آنچه حقّ تو است بدهم و زيادت،ازآنجا كه حق دادن عدل است و زيادت دادن فضل،تا هم عدل را كار بسته باشد (1)و هم فضل.در اين آيت گفت:آنان كه ايشان بدى كنند،چون جزاى ايشان دهم يكى را بيش از يكى پاداشت ندهم تا عدل كرده باشم،چه اگر آن زيادت كه آنجا دادم اين جا بدهم، ظلم كرده باشم،جزاء (2)مثلا بمثل،سربه سر بر وفق عمل بى زيادت،و اگر نقصان كنم فضل كرده باشم چه حقّ من است و قبض[و] (3)استيفاء به من (4)است و در اسقاط آن اسقاط حقّ غيرى نيست اگر همه اسقاط كنم (5)اولى و افضل و احسن و اجمل،جز كه حكمت اقتضاى آن كردش كه (6)عقاب كفّار اسقاط نكنم و قرينۀ اين آيت (7): وَ جَزٰاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهٰا... (8)،دليل آن است كه زيادت در آيت اوّل فضل است و اكرام،و زيادت بر قدر مستحق،تا معنى هر دو آيت ملايم شود،بر (9)اين وجه كه بيان كرديم،چه اگر نه چنين باشد اين دو آيت را به يكديگر نسبت نبود.و «كسب»،هر فعلى بود كه به آن جرّ منفعت يا دفع مضرّت كنند،و براى آن فعل سيّئات (10)را كسب خواند كه،فاعلش پندارد كه به خود (11)سود مى كند،و سيّئه فعلى باشد كه يسوء صاحبها،صاحبش را دژم (12).اساس:ندارد،از آو،افزوده شد.(13).اساس:ندارد،از آو،افزوده شد.

مخاطب تعظيم و تهويلش را،پندارى گفت:ذلّتى كه آن را وصف ندانند،برعكس آيت اوّل. مٰا لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ عٰاصِمٍ ،ايشان را از خداى عاصمى و بازدارنده اى نباشد (1)و پناه دهنده اى نباشد (2). كَأَنَّمٰا أُغْشِيَتْ وُجُوهُهُمْ ،پندارى كه رويهاى ايشان را در پوشيده اند پاره هايى (3)از شب سياه به تاريك،يعنى رويهاشان سياه باشد.و قوله: مُظْلِماً ،در نصب او دو وجه است،يكى آن كه:حال بود از شب،كانّه قال:

من اللّيل المظلم،چون«الف»و«لام»از او بيفگند،نصب كرد او را بر حال،چنان كه:جاء زيد راكبا،و المعنى زيد الرّاكب (4).و وجهى دگر آن است كه:صفت قطعا باشد،و براى آن مظلمة نگفت كه تأنيث نه (5)حقيقى است و نيز فاصله اى هست ميان صفت و موصوف،چنان كه شاعر گفت:

لو انّ مدحة حىّ منشرا احدا***احيا ابا كنّ يا ليلى الاماديح

و قطّع،جمع قطعه،و ابن كثير و كسائى خواندند:قطع به تسكين (6)«طا»و هما لغتان.ابو عبيده گفت:القطع ساعة من اللّيل،يقال:اتانا لقطع (7)من اللّيل،اى في ساعة من اللّيل،قال الشّاعر:

كم علينا من قطع ليل بهيم***

و بر اين قرائت، مُظْلِماً ،صفت باشد لا غير،كقوله: وَ هٰذٰا كِتٰابٌ أَنْزَلْنٰاهُ مُبٰارَكٌ (8).

أُولٰئِكَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِيهٰا خٰالِدُونَ ،ايشان اهل دوزخ باشند[140-پ]و ملازمان او بر سبيل تأييد و تخليد.

وَ يَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ،[«يوم»،منصوب است بر اضمار فعلى مقدّر كانّه (9):اذكر يوم نحشرهم جميعا،]

جَمِيعاً ،بر حال باشد از مفعول.و حشر جمع (1)باشد از هر جانبى،و حشر گويند مردم جمع كرده را از هر نوعى،فعل به معنى مفعول.و محشر،مجمع مردمانى باشند (2)گرد كرده بر اين وجه.آنگه گوييم مشركان را: مَكٰانَكُمْ ،نصب او بر اضمار فعلى باشد مقدّر كه حذف آن مستمرّ است در كلام ايشان،و التّقدير:الزموا مكانكم،بر جاى خود باشى،قال الشّاعر:

اقول لنفسي حين خوّد رألها***مكانك لمّا تشفقي حين مشفق

مكانك حتّى ينطوى (3)الغمّ تنجلي***غمامة (4)هذا العارض المتألّق

أَنْتُمْ وَ شُرَكٰاؤُكُمْ ،قوله: أَنْتُمْ ،ضمير مرفوع منفصل است بدل از ضمير مرفوع متّصل كه در فعل محذوف است،من قوله:الزموا، أَنْتُمْ وَ شُرَكٰاؤُكُمْ ،بر جاى (5)باشى شما و انبازان شما،يعنى معبودان شما،يعنى تا ميان شما حكم كنيم (6).آنگه گفت:

فَزَيَّلْنٰا بَيْنَهُمْ ،اى فرّقنا بينهم،ميان ايشان جدا كنيم،يقال:زال الشّىء عن مكانه و ازلته انا،و زيّلته (7)للمبالغة،و لفظ ماضى است و مراد مستقبل،چنان كه نظاير او برفت در بسيار جاى و وجهش گفته شد. وَ قٰالَ شُرَكٰاؤُهُمْ ،و آن معبودان شما ايشان (8)،گويند شما را:ما را نپرستى (9).در او چند قول گفتند،مجاهد گفت:

خداى تعالى بتان را به آواز آرد تا گويند،ما خبر نداريم از عبادت شما ما را،و قولى ديگر آن است كه:اين شياطين (10)گويند.آنگه گويند:اين را دو تأويل باشد،يكى آن كه:شما ما را نپرستى (11)عبادتى كه به آن اعتداد (12)و انتفاع باشد،و دگر آن كه:در حال دهش و تحيّر گويند چنان كه كودك مذعور گويد.جبّائى گفت:عبادت شما ما را نه[به]

كرديم كه:روا نباشد كه اهل قيامت دروغ گويند،چه ايشان ملجأ باشند به ترك (1)قبايح ازآنجا كه دانند به ضرورت كه اگر خواهند تا كنند، ...حِيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ (2)مٰا يَشْتَهُونَ (3).

فَكَفىٰ بِاللّٰهِ شَهِيداً بَيْنَنٰا وَ بَيْنَكُمْ ،اين حكايت گفتار (4)شركاء مشركان است و معبود ايشان كه گويند:خداى بس گواه ميان ما و شما كه ما از عبادت شما غافل بوده ايم (5). فَكَفىٰ بِاللّٰهِ ،«با»زيادت است،و المعنى كفى اللّه،و نصب شَهِيداً ،بر حال باشد،براى آن گفت: بَيْنَنٰا وَ بَيْنَكُمْ ،تا شامل بود آن را كه شاهدا لنا و عليكم.

و بعضى دگر گفتند:نصب شهيدا،بر تميز است،و قوله: إِنْ كُنّٰا ،مخفّفه است از ثقيله،براى آن«لام»در خبر او بازآمد.و زجّاج گفت: إِنْ ،به معنى«ما»ى نافيه است و«لام»به معنى الّا كأنّه قال:ما كنّا عن عبادتكم الّا غافلين.اين خبر راست است،براى آن كه جمادات و بسيار احياء بى خبر بوده اند از عبادت مبطلان ايشان را.

هُنٰالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ مٰا أَسْلَفَتْ ،«هنالك»ظرف مكان است،يعنى آن جايگاه بيازمايد و مقاسات كند هركسى آنچه كرده باشد و در پيش افگنده.و اهل كوفه خوانند،مگر عاصم:«تتلوا»،به«تا»،يعنى آن جايگاه برخواند (6)هر نفسى آنچه كرده باشد (7)،يعنى نامۀ نوشتۀ او به اعمالش حجّت عامّه (8)در قرائت«با» (9)[قوله] (10)وَ بَلَوْنٰاهُمْ بِالْحَسَنٰاتِ وَ السَّيِّئٰاتِ... (11)،و حجّت آنان كه به«تا»خوانند (12)، قوله: فَأُولٰئِكَ يَقْرَؤُنَ كِتٰابَهُمْ... (13)،و قوله: اِقْرَأْ كِتٰابَكَ

...إِنَّ رُسُلَنٰا يَكْتُبُونَ مٰا تَمْكُرُونَ (1) .

و گفتند:معنى«تتلوا»،تتبّع باشد،و معنى آن كه:تجازى (2)على حسب عمله من تلوت الرّجل اتلوه تلوّا،اى تبعته. وَ رُدُّوا إِلَى اللّٰهِ مَوْلاٰهُمُ الْحَقِّ ،و ايشان را با خداى برند كه خداوند ايشان (3)است به درستى و راستى و آنچه ايشان آن را پرستيده باشند به دروغ و افترا از ايشان گم شود و غنا (4)و كفافى نكند ايشان را.

قوله: مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ ،آنگه حق تعالى رسول را-عليه السّلام- بياموخت طريقت مجادله با ايشان،گفت از طريق مناظره با ايشان بگوى كه:

كيست كه شما را روزى مى دهد از آسمان و زمين؟از آسمان به باران و از زمين به نبات.و گفتند:از آسمان به تقدير،و از زمين به تسبيب. أَمَّنْ يَمْلِكُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ ،يا كيست كه او مالك سمع و بصر شما است كه قادر است برآن و آفريدن آن و درست داشتن آن و صرف[141-ر]آفات و عاهات از او،و خلق آن بر وجهى كه به او بينند و شنوند

فاعل اين افعال است،خداوند شماست به درستى و سزاى خداوندى و مستحقّ عبادت.

چون درست شد كه حقّ اوست،از پس حق چه باشد جز ضلال و گمراهى! فَأَنّٰى تُصْرَفُونَ ،چگونه مى برگردانند (1)شما را،و معنى آن كه:چگونه مى گردى از او و معرفت و عبادت او با چندين آيات و دلالات و عبر و عجايب!آنگه براى آن به لفظ ما لم يسمّ فاعله گفت از قوّت آن كه[] (2)به هيچ وجه از آن انصراف و عدول و نفه (3)نمى كنند تا پندارى در آن مختار نه اند (4).و مورد آيت مورد انكار است،و اگر فعل او بودى،هيچ كس بر فعل خود منكر نشود،پس در آيت دليل است بر آنكه انصراف ايشان و كفر ايشان به فعل و مشيّت خداى نيست.

قوله: كَذٰلِكَ حَقَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ ،اهل مدينه و ابن عامر خواندند اين جا و در آخر اين سورت و در سورة المؤمن:«كلمات»على الجمع،و دگر قرّاء بر وحدان (5)خواندند: كَلِمَةُ رَبِّكَ .معنى كلمه،آن خبر است كه خداى داد به آنچه در لوح بنوشت از آنچه در سابق علم او رفته بود كه:ايشان ايمان نيارند.و آن كه بر جمع خواند،گفت:آن (6)جملۀ كلمات باشد تا (7)كلامى از او حاصل آيد،و هم اين معنى در كلمه كه لفظ واحد است برود براى آن كه ايشان قصيده اى را و خطبه اى را كلمه خوانند،و اگرچه لفظ واحد بود بر جنس حمل كنند صالح بود واحد را و جمع را، قوله: كَذٰلِكَ ،محلّ«كاف»نصب است،و تقدير آن است مثل افعالهم جازاهم.

[در آن كه ] (8)مشبّه به في كَذٰلِكَ چيست دو قول گفتند،يكى آن كه:ليس بعد الحقّ الّا الضّلال.آنگه (9)اين حقّ است كلمۀ عذاب را و وجوب آن را بر ايشان در حقّى و درستى (10)نسبت (11).اساس:ندارد،از آو،افزوده شد.

واجب است،ازآنجا كه معلوم آن است كه بر كفر ميرند و هيچ اختيار ايمان نكنند.

و فسق،خروج باشد از فرمان خداى تعالى،و فاسق خارج باشد از فرمان خداى تعالى،و مراد به فسق اين جا كفر است،و روا بود كه مراد به كلمه،كلمۀ عذاب باشد و تقدير آن بود كه:وجبت (1)عليهم كلمة العذاب بأنّهم لا يؤمنون،كلمت عذاب بر ايشان واجب شد به (2)آن كه ايشان ايمان نخواهند آوردن و از ايشان كفر معلوم است.جبّائى گفت:معنى آن است كه،آن كه شما ايشان را بر كفر مصرّ يا بى دليل آن است كه،[آنچه] (3)خداى تعالى گفت در حقّ ايشان كه ايمان ندارند،حقّ است و صدق.

قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكٰائِكُمْ ،آنگه گفت هم از اين طريق (4)مجادله،گفت،بگو (5)اين مشركان را كه:كس هست از اين انبازان شما،يعنى از اين معبودان شما كه آن را انباز كرده اى با خداى كه ابتداى خلق تواند كردن،و آنگه اعادت اختراع كند چنان كه خداى تعالى مى كند؟آنگه (6)از پس آن چون با فنا شده باشند باز آفريند،اگر ايشان جواب دهند و تسليم كنند و گويند:خداى است،فهو المراد،و الّا هم تو جواب ده (7)و بگو كه:خداى است كه ابتدا خلق كند و بر اعادت عين قادر باشد،ازآنجا كه قادر الذّات است.و قوله: فَأَنّٰى تُؤْفَكُونَ ،هم آن معنى دارد كه: ...فَأَنّٰى تُصْرَفُونَ (8).و انّى را اين جا دو معنى باشد:كيف،و اين.معنى[141-پ]كيف،چنان باشد كه (9).

كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللّٰهِ... (10) ،و معنى اين،چنان كه گفت: فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ (11).اساس:ندارد،از آو،افزوده شد.(12).اساس:ندارد،از آو،افزوده شد.

قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكٰائِكُمْ مَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ -الآية،آنگه حق تعالى هم از طريق محاجّت و مجادلت رسول را گفت:بگو ايشان را كه،از[اين] (1)شريكان[شما] (2)كس هست كه او كسى را به حق راه نمايد.كوفيان خواندند،مگر عاصم:يهدى به فتح«يا»و سكون«ها»و تخفيف«دال».و اهل مدينه مگر ورش (3):به فتح«يا»و سكون«ها»و تشديد«دال» (4).و ابن كثير و ابن عامر و ابو عمرو:به فتح«يا»و «ها»و تشديد«دال».و يعقوب و حفص و اعشى و برجمى خواندند:به كسر«يا»و «ها»و تشديد«دال»يهدّى.و اين اختلاف في قوله تعالى: أَمَّنْ لاٰ يَهِدِّي ،آن دگر بر جاى خود است.

حق تعالى گفت:بگو اين كافران را كه،از اين معبودان شما هيچ هست كه هدايت مدلّه كند (5)كسى را به حق؟اگر جواب دهند به انصاف،بگويند:نه،بل (6)اَللّٰهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ ،خداى باشد كه به حق هدايت كند،[و] (7)اگر ايشان نگويند و انصاف ندهند،تو بگو: قُلِ اللّٰهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ .آنگه گفت بر طريق حجاج و صورت استفهام و معنى جحد و تقريع كه: أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ ،آن كس كه او راه نمايد به حق،او اولى تر كه متابعتش كنند به (8)آن كه: لاٰ يَهِدِّي ،اين اختلاف قرّاء[از] (9)اينجاست بر قرائت آنان كه:يهدّى و يهدّي و يهدّى،اين هر سه قرائت را معنى يهتدى باشد،ادغام كردند«تا»را در«دال»،تا«دال»مشدّد شد (10).[امّا] (11)بر قرائت آن كس كه اسكان«ها»كرد و تشديد«دال»،آن نه اختيار است براى آن كه جمع ساكنين (12)است على غير حدّه،و آن كه يهدّى خواند به فتح«يا»و«ها»و تشديد«دال»،مراد يهتدي است،و آن كس كه يهدّى خواند

گريخت و (1)«يا»را مكسور بكرد بر اتباع«ها»اتبع الكسرة الكسرة.و گفته اند:هو على لغة من قال:نعبد و نستعين،و اين لغتى ضعيف است،و آنان كه اين لغت گويند در افعل و نفعل و تفعل گويند،در يفعل كه به«يا» (2)باشد نگويند تا دو كسره حاصل نشود و معنى بر اين (3)قرائتهاى مشدّد الدّال[آن] (4)باشد[كه:] (5)آن كس سزاوارتر بود كه متابعت كنند او را[كه او] (6)به حق راه نمايد يا آن كه براى خود به حق راه نبرد الّا (7)كه او را راه نمايد،يعنى او در نفع خود به خود مستقل نباشد،پس آن كه بر نفع خود قادر نباشد ديگرى را چون نفع كند؟و بر قرائت آن كس كه يهدي خواند،معنى آن باشد كه:متابعت آن اولى تر باشد كه به حق هدايت كند (8)يا آن كه هدايت نكند و نتواند الّا كه او را هدايت كنند،پس فرق اين است كه:با تشديد،فعل لازم (9)باشد،[و] (10)با تخفيف متعدّى (11)،يقال:هديته فاهتدى،و مضارع يهتدى،آنگه [به] (12)ادغام يهدّي شد چنان كه بيان كرده شد.و ابو عمرو به اختلاس (13)برخواند بين بين،اعني بين الحركة و السّكون في«الها»،و نيز قرائت اهل كوفه را حمل توان كردن بر معنى يهتدى (14)،براى آن كه بعضى عرب گفتند:هديته فهدى،اى اهتدى، كما يقال:نقصته فنقص،و زدته فزاد،و جبرته فجبر.و اين طريقه در فعلى برود (15)كه هم لازم باشد و هم متعدّى،چون:زاد و نقص و جبر،اگر هدى به هر دو معنى آمده باشد اين مطّرد (16)بود و الّا بنه رود (17).آنگه شركاء را اگر به رؤساى ضلال (18)و ائمّۀ ضلال حمل كنند،بر او سؤال نيايد در باب هدايت و اهتداء،و چون بر اصنام حمل كنند بر او اين سؤال بيايد كه چگونه گفت

هدايت نكنند ايشان را،و اصنام را اگر هدايت كنند[و اگر نكنند] (1)مهتدى نشوند و نه هدايت كسى توانند كردن،جواب از اين آن است كه گوييم:چون مشركان ايشان را به جاى معبود نهادند و توجيه عبادت كردند با آن (2)،حق تعالى از ايشان به كنايت احياء عقلا خبر داد و گفت: إِنْ تَدْعُوهُمْ لاٰ يَسْمَعُوا دُعٰاءَكُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجٰابُوا لَكُمْ وَ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ... (3)،و قوله تعالى: ...لاٰ يَسْتَطِيعُونَ لَهُمْ نَصْراً وَ لاٰ أَنْفُسَهُمْ يَنْصُرُونَ (4). وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدىٰ لاٰ يَسْمَعُوا وَ تَرٰاهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ وَ هُمْ لاٰ يُبْصِرُونَ (5).و اين جارى مجرى آن است كه گفت[142-ر]: ...فَظَلَّتْ أَعْنٰاقُهُمْ لَهٰا خٰاضِعِينَ (6)،و كذلك قوله: ...إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سٰاجِدِينَ (7).چون خضوع و سجده از كار عقلا باشد،به كنايت عقلا از او كنايت (8)كرد و نگفت:خاضعة و ساجدة،و جوابى ديگر از او آن است كه:هدى،به معنى حمل آمده است،يقال:هديته،اى حملته،و على هذا قول الشّاعر:

للفتى عقل يعيش به***حيث يهدي ساقه قدمه

اى،حيث يحمل،و معنى آن بود كه:نتوانند (9)رفتن الّا كه ايشان را برگيرند، [و] (10)منتقل نشوند الّا كه نقل كنند ايشان را،جز كه (11)اين

نباشد،براى آن كه سر از تقليد (1)پدران و متابعت راى ايشان مى كنند،چنان كه خداى تعالى از ايشان حكايت كرد كه: ...إِنّٰا وَجَدْنٰا آبٰاءَنٰا عَلىٰ أُمَّةٍ (2)-الآية.آنگه گفت:

إِنَّ الظَّنَّ لاٰ يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً ،ظنّ و گمان از حقّ بنگزيراند (3)،يعنى آنجا كه علم بايد،چون معرفت خداى تعالى و صفات او و جهت استحقاق و عبادت را و اصول ديانات از عقليّات،جز علم به كار نيايد آنجا،و ظنّ هيچ غنا نكند و انّما ظنّ آنجا به كار آيد كه علم آنجا ممكن نباشد،چون علم حاكم به صدق مدّعى عند اقامة بيّنۀ (4)يا (5)صدق مدّعى عليه عند يمين،چون آنجا علم ممكن نيست،ظنّ قائم بود (6)مقام علم[را] (7)،و هرجا كه علم ممكن باشد (8)،با امكان علم،ظنّ را حكمى نبود،و انّما ظنّ را آنجا حكم بود كه صادر بود از آن امارات (9)معروف:از عادت يا خبر يا ردّ او (10)كردن با (11)نظيرش نزديك آن كس كه قياس از ادلّه به شرع (12)گويد. إِنَّ اللّٰهَ عَلِيمٌ بِمٰا يَفْعَلُونَ ،خداى تعالى عالم است به آنچه ايشان مى كنند،و اين بر سبيل تهديد و وعيد گفت،يعنى (13)عالمم به آن و بر من هيچ از آن پوشيده نيست تا هركسى را بحسب استحقاق او جزا دهيم (14)از ثواب و عقاب.

[قوله تعالى]

يا گويند (1)فروبافت (2)آن را بگو بيارى سورتى مانند او و بخوانى آن را كه توانى از جز خداى اگر شما راستيگرى.

[142-پ] بل به دروغ داشتند به آنچه محيط نشدند به علم آن (3)،و نيامد به ايشان تأويل او،چنين دروغ (4)داشتند آنان كه از پيش ايشان بودند،بنگر چگونه بود عاقبت بيدادكاران! و ازيشان كس هست كه ايمان دارد به آن،و كس هست كه ايمان ندارد به آن،و خداى تو داناتر است به تباهى كنندگان.

و اگر دروغ دارند تو را،بگو مراست عمل من و شما راست عمل شما، شما بيزارى از آنچه من مى كنم و من بيزارم از آنچه شما مى كنى.

[143-ر] و از ايشان كس هست كه گوش با تو مى كنند (5)تو بشنوانى كران را؟و اگرچه (6)عاقل نباشند.

و ازيشان كس هست كه مى نگرد به تو،تو راه نمايى كوران را؟و اگرچه نبينند ايشان.

كه خداى ستم نكند[بر] (7)مردمان چيزى و لكن مردمان بر خود ظلم كنند.

و آن روز كه حشر كند (1)ايشان را پندارى كه كمتر ناستادند مگر ساعتى از روز آشنايى بدهند ميان ايشان،زيان كردند آنان كه دروغ (2)داشتند ثواب خداى را و نبودند راه يافتگان.

و اگر (3)با تو نماييم بهرى (4)آنچه نويد (5)مى دهيم ايشان را يا جان برداريم تو را،با ماست بازگشت ايشان،پس خداى گواه است (6)بر آنچه كنند ايشان.

[143-پ] و هر گروهى را پيغامبرى هست،چون آيد پيغامبرشان،حكم كنند ميان ايشان به داستان (7)و بر ايشان ظلم نكنند.

و گويند (8):كى باشد اين وعده اگر شما راستيگرى (9).

بگو كه:من نتوانم براى خود زيانى و نه سودى الّا آنچه خداى خواهد،هر امّتى را وقتى هست چون آيد وقتشان،بازپس ندارند (10)يك ساعت و نه فرا پيش (11)دارند.

بگو بينى اگر آيد به شما عذاب او به شب يا به روز چه شتاب مى كند (12)از او گناهكاران.(13) پس چون بيفتد

ايمان آرى به آن اكنون،[و] (1)بودى به آن شتاب مى كردى.

[144-ر] پس گويند آنان را كه ظلم كنند (2)بچشى عذاب جاودانى!جزا كنند شما را الّا به آنچه كرده باشى؟ (3) خبر مى پرسند از تو كه درست است آن؟بگو:آرى!به خداى من كه آن درست است و نيستى شما عاجزكننده.

و اگر آن كه هر نفسى (4)بود كه ظلم كرده باشد آنچه در زمين هست فديه كند به آن،و آشكارا مى كنند (5)پشيمانى، چو (6)بينند عذاب و حكم كنند ميان ايشان به داستان (7)و بر ايشان ظلم نكنند.

خداى راست آنچه در آسمانها و زمين است،الا كه نويد خداى درست است و لكن بيشترين ايشان ندانند (8).

او زنده كند و بميراند و با او شويد (9).

قوله تعالى: وَ مٰا كٰانَ هٰذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرىٰ مِنْ دُونِ اللّٰهِ

كه مضاف نباشد با خداى تعالى،و دُونِ ،اين جا به معنى غير باشد،يقال:قطعت (1)هذا الامر دون زيد،اى من غير (2)زيد و لم يكن لزيد فيه صنع. وَ لٰكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ ،و لكن تصديق اين كتاب كه پيش آن بوده است،و مراد كتب است و لكن به لفظ جنس گفت،يعنى اين كتاب باوردارنده[است] (3)كتب اوايل را از:تورات و انجيل و زبور و صحف،و قرآن نامى است علم اين كتاب را،و گفته اند:مراد به ما بَيْنَ يَدَيْهِ ،آن است كه در پيش دارد از بعث و نشور و حساب و كتاب و ثواب و عذاب (4). وَ تَفْصِيلَ الْكِتٰابِ ،و بيان كتاب از معانى كه در او التباس و اشتباه باشد،و نظير او تمييز و تقسيم (5)باشد،و نقيض او تلبيس و تخليط باشد. لاٰ رَيْبَ فِيهِ ،شكّى نيست[در او] (6)، مِنْ رَبِّ الْعٰالَمِينَ ،«من»ابتداى غايت راست،و گفته اند:مراد به تفصيل الكتاب،تفصيل احكام شرعى است،و فرّاء گفت،معنى قوله: وَ مٰا كٰانَ هٰذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرىٰ ،اى لا ينبغى لهذا القرآن ان يكون مفترى،يعنى نشايد و ممكن نباشد كه چنين كتاب و چنين كلام مفترى باشد،چنان كه گفت: وَ مٰا كٰانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَ مَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمٰا غَلَّ (7)-الآية.

أَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰاهُ ،«ام»،تقرير (8)حجّتى است بعد حجّت (9)،يا گويند،و گفتند، معنى آن است كه:بل اگر گويند،و گفتند:«ميم»،صله است،و تقدير آن است كه:أ يقولون،گويند بر سبيل استفهام كه:محمّد اين قرآن فروبافته است،تو در جواب ايشان بگوى كه: فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ ،اگر دعوى مى كنى كه اين قرآن كلام بشر است،و گفته و بافته و ساخته من است (10)،شما نيز هم از عربى (11)و فصيحان بيارى (12)قرآنى همچنين بافته و ساخته،اگر بتوانى

ترتيب،و هركس را كه خواهى بيارى،در خواهى و بخوانى و[بدو] (1)استغاثت و استعانت كنى،اگر هيچ راست مى گوى!امّا قوله: فَأْتُوا بِسُورَةٍ[مِثْلِهِ] (2)،و لم يقل:

مثلها،در او دو وجه گفتند،يكى آن كه:راجع است با قرآن،و آن (3)قول اولى ترست، و قولى ديگر آن كه: فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ ،مثل سورت،و اين قول هم بر تأويل آن باشد كه حمل كنند سورت را بر معنى،و سورت،منزلتى باشد محيط به آيات خداى تعالى چون احاطت سور كه بارۀ (4)شهر[باشد] (5)به شهر.

آنگه حق تعالى بازنمود كه:ايشان چرا تكذيب كردند اين كتاب را،گفت:

براى آن كه ندانستند،به دروغ داشتند،و در مثل گفته اند:النّاس اعداء ما جهلوا، مردم دشمن آن باشند كه ندانند،و در قرآن بسيار چيزهاست (6)كه هركس نتواند بدانستن،الّا،مگر كه (7)انديشه كند يا رجوع كند با رسول-عليه السّلام-براى آن كه، قرآن بهرى محكم است كه مراد از او به ظاهر بدانند،و بهرى متشابه است كه معنى از او به ظاهر ندانند،بل محتاج باشند به دليلى و مفسّرى كه بيان مراد كند،كالصّلاة و الزّكاة و الصّوم و الحجّ و غير ذلك. وَ لَمّٰا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ ،و تأويل آن هنوز به ايشان نيامد،و تأويل آن باشد كه يؤول اليه عاقبة الامر.بعضى مفسّران گفتند:مراد به تأويل،تفسير است،و ضحّاك گفت:آنچه عاقبت با آن شود از ثواب و عقاب.

آنگه گفت:همچنين تكذيب كردند و دروغ داشتند آنان كه پيش ايشان بودند، يعنى نه اوّل مكذّب اينانند (8)رسولان را-عليهم السّلام-پيش از اينان مكذّبان بوده اند، و لكن بنگر تا عاقبت ايشان كجا رسيد از هلاك و عذاب استيصال،عاقبت اينان كه عمل ايشان بر دست دارند هم اين بود،و اين بر سبيل تهديد و وعيد فرمود

استفهام را صدر كلام بود.

آنگه بيان كرد كه:از اين مكذّبان بعضى آن باشند (1)كه به اين كتاب ايمان آرند،و بعضى آن باشند كه ايمان نيارند،و«من»،تبعيض راست،في قوله: وَ مِنْهُمْ مَنْ يُؤْمِنُ بِهِ ،و«من»،نكرۀ موصوفه است و صالح باشد واحد را و جمع را،يعنى قوم يؤمنون به. وَ رَبُّكَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِينَ ،و خداى تو عالم تر است به آنان (2)كه اصرار كنند بر كفر،و به صلاح و ايمان نزديك نشوند.و قوله: أَعْلَمُ ،مراد نه كثرت علوم است،مراد آن است كه:معلومات او را نهايت نيست،و او را در عالمى (3)ذات كفايت است (4)،محتاج نيست به چيزى ديگر از معنى كه بدان عالم باشد.

آنگه گفت:يا محمّد!اگر چنان باشد كه تو را تكذيب كنند و به دروغ دارند، بگو كه:عمل من مراست،و عمل شما شما راست،يعنى كفر شما مرا زيان ندارد،و ايمان و طاعت من شما را سود ندارد،و اگر (5)بد است بر قول شما،هم شما را زيان ندارد،و اين همچنان است كه گفت: لَكُمْ دِينُكُمْ وَ لِيَ دِينِ (6)،و چنان كه در مثل گويند:كلّ شاة برجلها ستناط[145-ر]. أَنْتُمْ بَرِيئُونَ مِمّٰا أَعْمَلُ ،شما بيزاريد (7)از آنچه من مى كنم،و من بيزارم از آنچه شما مى كنى،چنان كه گفت: قُلْ يٰا أَيُّهَا الْكٰافِرُونَ، لاٰ أَعْبُدُ مٰا تَعْبُدُونَ (8).

آنگه گفت:از اين كافران بعضى آنند كه گوش با سخن تو مى كنند و لكن انديشه نمى كنند،لا جرم منتفع نمى شوند،بمثابت آنانند كه كر باشند،گفت:تو توانى كه كران را چيزى بشنوانى،و اگرچه عاقل نباشند!و اين بر سبيل قطع طمع گفت رسول را[عليه السّلام]

نفى عقل كنايت (1)كرد از قلّت فهم و جهل.

آنگه گفت بر طريقى ديگر هم اين معنى: وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْظُرُ إِلَيْكَ ،و از اينان جماعتى هستند كه در تو مى نگرند،و لكن بمثابت كورانند كه چيزى نبينند (2)، ازآنجا كه آنچه بينند بدان منتفع نشوند (3).آنگه گفت بر سبيل يأس رسول از ايمان ايشان كه:تو كوران را راه توانى نمودن،و اگرچه ايشان چيزى نبينند (4).

آنگه نفى ظلم كرد از خويشتن بر سبيل تمدّح،گفت: إِنَّ اللّٰهَ لاٰ يَظْلِمُ النّٰاسَ شَيْئاً ،خداى تعالى ظلم نكند بر مردمان به هيچ وجه،و لكن مردمان بر خود ظلم كنند،يعنى كفر و معاصى ايشان كنند كه بدان مستحقّ ضرر عقاب شوند،پس بمثابت آن باشند كه (5)ظلم ايشان كرده باشند بر خود،چون جلب مضرّت ايشان كرده باشند به خود،به اختيار خود.و در آيت،دليل است بر آنكه خداى تعالى ظلم نكند اندك و بسيار،براى آن كه بر لفظ تنكير گفت: شَيْئاً ،و بر سبيل تمدّح گفت.و وجه دلالت از اين آيت بر نفى ظلم از او-تعالى-برآن طريقت باشد كه بيان كرديم در نفى رؤيت في قوله: لاٰ تُدْرِكُهُ الْأَبْصٰارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصٰارَ... (6)،اگر گويند:چرا نشايد كه ظلم كند و بدان ظالم نباشد،چنان كه علم كند و بدان عالم غيرى باشد،و فعل هلك (7)كند و بدان هلك (8)غيرى باشد؟گوييم:اين طريقتى (9)مطّرد است (10)،آن كه فعل كند از او اسم فاعل اشتقاق كنند،چون ضارب و قاطع و قاتل (11)-الى ما لا يحصى.امّا،عالم آن باشد كه حاصل بود بر صفتى كه از براى آن صفت از او صحيح باشد كه فعل محكم (12)كند،و اين صفت در شاهد از براى آن معنى

ايجاب صفت كند ازآنجا كه علّت است،سواء اگر فعل او باشد يا فعل غير او،پس قديم-جلّ جلاله-علم نكند الّا در محلّ براى احتياج علم به محلّ،و چون در محلّ باشد،مختص شود به محلّ،ايجاب صفت آن جمله ادا كند (1)كه محلّ علم بعضى از او باشد،و كذلك الكلام فى الهلك،براى آن كه در غيرى كند آن هلاك،پس اگرچه اسم فاعل بر اين وزن اشتقاق نكنند (2)،قديم را تعالى هالك و عالم نگويند به خلق علم و هلك در غيرى،او را معلم و مهلك گويند،و اختلاف اين بنا به وضع لغت تعلّق دارد و عبارت است كه مختلف مى شود-و لا مشاحّة فيه (3).

وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ (4) ،معنى آن است كه:اذكر يوم نحشرهم،ياد كن اى محمّد آن روز كه ما ايشان را حشر كنيم.جمله قرّاء به«نون»خواندند،مگر حفص كه خواند:

يَحْشُرُهُمْ به«يا»،اضافة الى اسم اللّه تعالى في قوله: إِنَّ اللّٰهَ لاٰ يَظْلِمُ النّٰاسَ شَيْئاً .

و روا بود كه،عامل در او يَتَعٰارَفُونَ باشد،و آنگه نصب او بر ظرف باشد.و روا بود كه، معنى كَأَنْ لَمْ يَلْبَثُوا ،عامل باشد در او،اى شبّه حالهم بحال من (5)يلبث ساعة من النّهار يوم نحشرهم.و قوله: كَأَنْ لَمْ يَلْبَثُوا ،در محلّ او سه قول گفتند،يكى آن كه :صفت يوم است،و يكى آن كه:صفت مصدرى است محذوف،اى حشرا مشبّها،و يكى آن كه:حال است،و اين اولى تر است،و تقدير چنان بود كه:و يوم نحشرهم مشبّها حالهم حال من يلبث ساعة من النّهار.حق تعالى تشبيه كرد حال ايشان را بر حال كسى كه يك ساعت از روز مقام كرده باشد (6)جايى،و اين مبالغت باشد در وصف قلّت لبث ايشان در دنيا و قلّت بقاء و حيات ايشان آنجا،و گرچه عمرى دراز بوده باشد ايشان را در (7)آنجا كه مصير و مرجع با فنا بوده باشد به اضافت الى ما لا يتناهى

پندارند كه ايشان را در گور يك ساعت مقام بوده است،و نظيره قوله: ...إِذْ يَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِيقَةً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاّٰ يَوْماً (1).

يَتَعٰارَفُونَ بَيْنَهُمْ ،يكديگر را بشناسند و آشنايى (2)بدهند با يكديگر به منزلت دو كس كه مدّتى يكديگر را نديده باشند،چون بينند آشنايى بدهند و يكديگر را بشناسند،و تفاعل از ميان جماعت (3)باشد چنان كه مفاعله از ميان دو كس باشد، يقال:تقابل (4)القوم و تضاربوا.آنگه گفت: قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقٰاءِ اللّٰهِ ،زيان كنند آنان كه به بعث و نشور و ثواب و عقاب ايمان ندارند، وَ مٰا كٰانُوا مُهْتَدِينَ ،و مهتدى و راه يافته به راه بهشت و ثواب نباشند.

وَ إِمّٰا نُرِيَنَّكَ ،بدان كه:«نون»تأكيد در شرط نشود جز كه«ما»با او باشد، چنان كه«اذ»و«حيث»عمل جزم نكنند (5)تا«ما»با ايشان نباشد،تقول:حيثما (6)تجلس اجلس،و:اذما تخرج اخرج.و«نون»تأكيد در امر شود و نهى و استفهام و عرض و جواب قسم و جزا مشتبه (7)است به آن.و رؤيت در آيت رؤيت عين است،چه اگر رؤيت قلب بودى،متعدّى بودى به سه مفعول (8).حق تعالى گفت:يا محمّد!اگر ما با تو نماييم بعضى از آنچه ايشان را وعده داده ايم از عذاب آجلا (9)،يا تو را با جوار رحمت بريم و قبض روح كنيم.و توفّى استيفاى خير باشد على الكمال. فَإِلَيْنٰا ، «فا»جواب شرط است،مرجع و مآب ايشان با ماست،و اين بر طريق تهديد و وعيد باشد،كما قال اللّه تعالى: إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصٰادِ (10)،خداى تو بر راه ايشان است.

آنگه گفت: ثُمَّ اللّٰهُ ،يعنى بيرون از اين و پس از اين،خداى تعالى بر آنچه ايشان مى كنند گواست (11)،يعنى بعد ذلك و وراء ذلك،يعنى بدين قناعت نيست كه مرجع ايشان با ماست،پس از آن نيز گواى

گفتند: ثُمَّ ،در آيت به معنى«واو»است،براى آن كه معنى العطف يجمعها (1).و مورد آيت،تسليت رسول است-عليه السّلام-اگر آنچه در حقّ ايشان موعود است از[عذاب و] (2)نكال،اگر تو بمانى تا ببينى و اگر تو را وفات آيد تا نبينى از ايشان فوت نخواهد شدن،مرجعشان (3)با من است،به هيچ حال محيص نيست ايشان را از آن.

وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ ،گفت:هر جماعتى و امّتى و قرنى (4)و اهل روزگارى را پيغامبرى باشد،چون پيغامبر ايشان بديشان آيد و حجّت برايشان گيرد،خداى تعالى ميان ايشان حكم كند به عدل و داد (5)و راستى،و القسط العدل،و القسط،النّصيب بالعدل و السّويّة (6)،و الاقساط العدل و القسط الجور،و اصلهما واحد لأن المقسط،هو العادل الى الحقّ،و القاسط العادل عن الحقّ،و قيل:قسط اذا جارّ،و اقسط اذا ازال الجور [145-پ] وَ هُمْ لاٰ يُظْلَمُونَ ،و بر ايشان ظلم نكنند و از حقّ ايشان هيچ نقصان نكنند.

آنگه حق تعالى حكايت كرد استبطاى ايشان قيامت را و دوزخ را و آنچه ايشان را وعده داد از بعث و نشور،و گفت،مى گويند ايشان-يعنى اين كافران: مَتىٰ هٰذَا الْوَعْدُ ،اين وعده كى خواهد بودن كه (7)تو مى گويى از بعث و نشور و حساب و كتاب و ترازو و بهشت و دوزخ؟و«متى»سؤال باشد از وقت،و«وعد»خبرى (8)باشد متضمّن نفع و راحت،و قوله: إِنْ كُنْتُمْ صٰادِقِينَ ،شرط تعلّق دارد به محذوفى، و التّقدير:فأتوا به ان كنتم صادقين،بيارى اگر راست مى گوييد (9)،و«وعيد»، خلاف«وعد»باشد،خبرى بود متضمّن مضرّت و مسائت،و روا بود كه محذوف فعل وعد باشد،و تقدير چنان بود كه:متى هذا الوعد الّذي وعدتموه ان كنتم صادقين فيما وعدتم (10)،كجاست آن وعده كه گفتيد (11)اگر راست گفتيد

دادى] (1).و صدق خبرى باشد كه مخبرش على ما هو به باشد.

قُلْ لاٰ أَمْلِكُ لِنَفْسِي ضَرًّا وَ لاٰ نَفْعاً إِلاّٰ مٰا شٰاءَ اللّٰهُ ،در اين آيت حق تعالى رسول را فرمود تا:برائت كند از حول و قوّت خود،و به خلقان نمايد،و ايشان را اعلام كند كه خير و شرّ و نفع و ضرّ او به دست او نيست و به امر او نيست (2)،از آنچه به خداى تعالى تعلّق دارد از مرگ و زندگانى و بيمارى و تندرستى و قبض و بسط روزى و جدب و خصب زمان و ثواب و عقاب،بل اين جمله به خداى تعلّق دارد،و آنچه او برآن مالك است و قادر (3)،به تمليك (4)و اقدار اوست،كه هر تصرّف كه ما توانيم كرد به (5)حيات و قدرت توانيم كردن،و حيات و قدرت از اوست-جلّ جلاله.

پس،هرچه ما مى كنيم ازآن كه افعال ماست و تصرّفات ما،هم به واسطۀ (6)ملك اوست،و اگر او نخواهد ما نتوانيم كردن،بدان معنى كه او آلت ندهد و تمكين نكند،و قوله: إِلاّٰ مٰا شٰاءَ اللّٰهُ ،مشيّت خداى تعالى تعلّق دارد به جملۀ افعال،كه او هيچ فعل نكند كه (7)نه آن را مريد باشد.و امّا افعال ما هرچه مأمور است بدان از جهت او آن را مريد باشد،و آنچه منهى است از قبل او از آن آن را (8)كاره باشد،و آنچه جز اين است (9)از مباحات و قبايح،آن را مريد نباشد،و قبايح را كاره باشد،و مباح را نه مريد باشد و نه كاره،براى آن كه جارى مجراى عبث بود.آنگه گفت: لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ ،هر امّتى را و جماعتى را،بل هر نفسى را اجلى و وقت وفاتى هست.و بيان كرديم كه اجل وقت مضروب باشد،حق تعالى گفت:چون وقت وفاتشان درآيد، آن وقت كه من زده باشم و نهاده،از آن وقت ايشان را يك ساعت تقديم و تأخير نكنند.و استقدام و استئخار،طلب تقدّم و تأخّر (10)باشد،و به معنى تقديم و تأخير آيد (11)همچنين.و نفع،لذّت باشد يا سرور يا آنچه مؤدّى باز آن

بود يا الم يا آنچه مؤدّى بود باز آن (1)يا با يكى از آن،و معنى استثناء آن است كه:الّا ما شاء اللّه ان (2)يملّكني.

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَتٰاكُمْ عَذٰابُهُ بَيٰاتاً أَوْ نَهٰاراً ،حق تعالى گفت رسولش را:بگو اين كافران را كه استعجال مى كنند عذاب خداى را: أَ رَأَيْتُمْ ،مى بينيد (3)،و المعنى علمتم،مى دانيد (4)كه اين (5)كافران گناهكاران به چه مى شتابند از عذاب،اگر عذاب ما بديشان آيد به شب يا به روز!يعنى شما چه دانيد كه آنچه آفت و بلاست، آن عذاب كه ايشان بدان استعجال مى كنند و مى خواهند تا به زودى بديشان رسد، اگر بيايد آن عذاب به شب يا به روز،و در كلام تقديم و تأخيرى هست تا معنى مستقيم شود،و آن آن است كه:أ علمتم ما ذا يستعجل[منه] (6)المجرمون من العذاب ان أتاكم العذاب بياتا او نهارا.و رؤيت،به معنى علم است براى آن كه در جمله استفهامى شده است،يعنى مى دانيد كه چه آفت است كه ايشان مى خواهند كه به سر ايشان آيد از عذاب خداى اگر به شب آيد يا به روز؟و عذاب،المى باشد مستمر،و منه:عذبة (7)اللّسان لاستمراره فى الكلام (8)،و:ماء عذب (9)اذا كان مستمرّا فى الحلق.و البيات و البيتوتة،الايقاع باللّيل (10)،و اين جايگاه در جاى ظرف نهاد (11)،اى ليلا و نهارا،و اشتقاق او از فراخى باشد سمى بذلك لاتّساع الضّياء فيه،و منه النّهر لاتّساعه،و استنهر الفتق اذا اتّسع. مٰا ذٰا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ ،اين استفهام (12)به معنى انكار است.زجّاج گفت:موضع«ما»رفع است به ابتدا و«ذا»،به معنى الّذي است،اى ما الّذي يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ ،و گفت:روا باشد

مى كنند!و منه،ضمير او جايز است كه راجع باشد با خداى و جايز است كه راجع باشد با استعجال.

قوله: أَ ثُمَّ ،همزۀ استفهام در حرف عطف برده است،و استفهام بر حقيقت از وقوع عذاب است.و طبرى گفت:ثمّ را،معنى هنا لك است،و اين غلط است براى آن كه آن«ثمّ»باشد به فتح،و براى آن همزۀ استفهام در حرف عطف برد تا بدانند كه اين را نيز صدر كلام مى رسد چنان كه جملۀ اوّل را كه در آيت هست و عامل در...اذا،امنتم است (1)،و«ما»صله است،يعنى امنتم (2)به وقت وقوع العذاب.و قوله:الن (3)،همزۀ استفهام (4)در ظرف شده است و بر حقيقت در فعلى مى بايد كه آنجا مضمر است من قوله:الن امنتم،و التّقدير:امنتم الن،و«قد»،براى تقريب الفعل الماضى باشد من الحال،و معنى آيت آن است كه،خداى تعالى گفت بر سبيل توبيخ و ملامت بر استعجال عذاب:پس چون عذاب فرود آيد (5)،ايمان خواهيد آوردن به آن؟آنگه شما را گويند:اكنون ايمان مى آريد كه عذاب فرود آمد،و اين ايمانى است كه هيچ نفع نكند در چنين وقت،چه وقت نزول عذاب و وقت الجاء باشد،و ايمان در آن وقت سود نكند.و در آيت حذفى هست،و اين از جمله آن است كه گفتيم:عرب قول بسيار حذف كنند.و تقدير آن است كه:اذا ما وقع العذاب امنتم به (6)،فيقال (7)لكم الن تؤمنون،گويند شما را:اكنون ايمان مى آريد كه عذاب بديديد،و پيش از اين استعجال مى كرديد به عذاب! ثُمَّ قِيلَ ،آنگه گويند آن ظالمان كافران را:بچشيد عذاب جاودانه،و اين ثمّ،كه حرف عطف است،بدو (8)عطف كرد اين فعل را برآن

براى آن كه آن در حال اختيار بايست (1)،چون به حال الجاء و اضطرار رسيد،ايمانى است نه واقع به موقع خود.بر اين هيچ ثواب نباشد و اين را هيچ حكم نباشد،اكنون عذاب بچشيد برآن كفر متقدّم (2)كه اين ايمان آن كفر را بر نداشت.

آنگه گويند ايشان را بر سبيل تقريع و تعزير (3):شما را جزا كردند و پاداشت دادند الّا بر آنچه شما كرده بوديد؟يعنى هيچ ظلمى و حيفى بر شما كردند و يا شما را بر ناكرده (4)عقوبتى كردند!و عجب آن كه (5)او جبر گويد و جزا نه بر عمل گويد با چنين آيتها.و«ذوق»،طلب طعم باشد به دهن،ابتدا تشبيه كرد عذاب را بدان براى آن كه ذائق را احساس بيش بود كه همّت او آن باشد كه طعم بداند (6)،و روا باشد كه:اين بر سبيل تهكّم مى گويد،يعنى به عوض آن كه طمع داشتيد كه طعمهاى لذيذ چشيد چون آن عمل نه گرديد (7)كه مستحقّ آن باشيد،اكنون اين بچشيد به بدل آن!و اين جارى مجراى آن باشد كه گفت: ...فَبَشِّرْهُمْ بِعَذٰابٍ أَلِيمٍ (8).

آنگه گفت اى محمّد: وَ يَسْتَنْبِئُونَكَ ،اى و يستخبرونك،از تو مى پرسند كه اين عذاب كه خداى در آيات مقدّم (9)وعده داد حقّ است،و درست است؟تو جواب ده و بگو: إِي وَ رَبِّي ،آرى،به حقّ خداى من كه آن حقّ است و شما را قوّت ممانعت قديم[146-ر]تعالى نباشد،و بدين قدرت كه شما راست خداى را عاجز نتوانيد كردن تا عذاب فرود نيارد به شما و از قبضۀ قدرت او بيرون نتوانيد شدن.

وَ لَوْ أَنَّ لِكُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ ،حق تعالى در اين آيت بر سبيل مبالغت در تهديد و وعيد و قطع طمع ايشان از خلاص و نجات از عذاب و طريق رشوت و قبول فديت گفت:اگر هر نفسى ظالم كافر را هرچه در روى زمين او را باشد،از مال و ملك فدا كند تا خويشتن را از عذاب بازخرد بدهد و دلش خوش باشد از سختى و عظم و هول عذاب.و براى آن انّ را از پس«لو»مفتوح بكرد

پس لا محاله از پى«لو (1)»فعلى تقدير بايد كردن،و چون فعل آمد،«انّ»بايد.و «فدا»و«فديه»و«افتدا»،چيزى در بدل (2)چيزى نهادن باشد تا بدان رفع (3)مكروه كنند از او،يقال:فداه يفديه و افتداه،و فاداه.و فدّاه اى قال (4)له جعلت فداك و تفادى القوم بينهم. وَ أَسَرُّوا النَّدٰامَةَ لَمّٰا رَأَوُا الْعَذٰابَ ،در او دو قول گفتند:يكى آن كه :چون عذاب بينند (5)پشيمانى پنهان كنند (6)تا شماتت نباشد بر ايشان،و گفته اند:

رؤسا،پشيمانى پنهان دارند از سفله تا زفان (7)ملامت دراز نكنند بديشان.و ابو عبيده گفت:اسرار،اظهار باشد و كلمه از اضداد است،و ازهرى گفت:اين غلط است از او،براى آن كه اسرار،اخفا (8)و پنهان داشتن باشد،و اشرار به«شين»معجم اظهار باشد. وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ[بِالْقِسْطِ] (9)،و ميان ايشان حكم كنند به راستى و داد (10)،و بر ايشان هيچ ظلمى نكنند در حكم و قضيّت و نه در عذاب و عقوبت،[براى آن كه آن] (11)بر ايشان از فعل ايشان آمد.و از رسول-عليه السّلام-پرسيدند كه ايشان را چه سود دارد پشيمانى پوشيده داشتن.گفت:ترس شماتت اعدا.

[قوله] (12): أَلاٰ إِنَّ لِلّٰهِ ،«الا»كلمتى (13)است كه عرب بدان استفتاح كلام كند،و معنى او تنبيه باشد،و اصل او«لا»ست،همزۀ استفهام در او شد براى تقرير و تأكيد،و از پس او«انّ»مكسوره آيد تا بدانند كه ما بعد او مبتدا باشد و از پس او امر و دعا باشد،چنان كه امرؤ القيس گويد:

الا انعم (14)صباحا ايّها الطّلل البالي (15)***و هل ينعمن

ملك زمين او را باشد به (1)فديۀ خود كند.در اين آيت بازنمود كه:او را خود چيزى نباشد (2)تا فديه كند براى آن كه ملك آسمان و زمين خداى را باشد.و سماوات،جمع سماء باشد،و اصل او از سموّ بود،و آن رفعت است.آنگه گفت: أَلاٰ إِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ ،و وعدۀ خداى حق و صدق باشد هرچه گويد.و اين جا مراد به وعده،عذاب (3)است كافران را،و لكن بيشتر كافران ندانند ازآنجا كه ايشان خداى را ندانند،و ندانند كه بر خداى چه روا باشد و چه روا نباشد.

آنگه گفت: هُوَ يُحيِي وَ يُمِيتُ ،او آن خداى است كه زنده كند آن مرده را كه در او حيات نباشد به خلق حيات در او،و مرده كند زنده را به نفى حيات از او،و بدان كه (4)بنيت حيات از او ويران (5)كند و از آن ببرد كه حيات در او تواند بودن،پس حيات منتفى شود بعدم (6)ما يحتاج اليه. وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ،و شما را به عاقبت باز او (7)برند،يعنى با جايى كه كس را در او حكم (8)نباشد مگر او را.

[قوله تعالى]

دروغ مى گوييد؟[146-پ] و چه گمان است آنان را كه مى گويند بر خداى دروغ روز قيامت (1)،كه خداى،خداوند نعمت است بر مردمان،و لكن بيشترين ايشان شكر نمى كنند (2).

و نباشى تو در كارى و نخوانى (3)از آن،از قرآنى و نكنيد از كارى (4)مگر كه باشيم بر شما گواهان (5)،چون در شويد در او و فرونشود از خداى تو از مقدار مورچه اى (6)در زمين و نه در آسمان و نه كمتر از آن و نه مهم تر مگر در نوشته اى (7)روشن است.

[147-ر] به درستى كه دوستان خداى (8)ترسى نيست بر ايشان،و نه ايشان دلتنگ شوند.

آنان كه ايمان آورند و بودند ترس كار.

ايشان راست بشارت در زندگانى دنيا و در آخرت،بدل نيست گفتها خداى را،آن آن است رستگارى بزرگ.

و دلتنگ مكناد (9)تو را گفتار ايشان،كه عزّت خداى راست همه

كه خداى راست هركه در آسمانهاست (1)و هركه در زمين است و چه پسر وى (2)مى كنند (3)آنان را كه مى خوانند (4)از فرود خداى انبازان؟پسر وى (5)نمى كنند مگر گمان را،و نمى گويند الّا دروغ.

[147-پ] او آن (6)است (7)كه كرد براى شما شب را تا بياراميد در او،و روز را بينا،در آن دلايلى (8)است گروهى را كه بشنوند.

گفتند:فراگرفت خداى فرزندى،منزّه است او،او بى نياز است،او راست آنچه در آسمانهاست (9)و آنچه در زمين است،نيست نزديك شما از حجّتى به اين،مى گوييد بر خداى آنچه ندانيد (10)؟ بگو:آنان كه فرابافند (11)بر خداى دروغ،ظفر و بقا نيابند.

برخوردارى است در دنيا،پس با ما باشد بازگشت ايشان،پس بچشانيم ايشان را عذاب سخت بدانچه بودند كه كفر آوردند (12)[148-ر].

قوله (13): يٰا أَيُّهَا النّٰاسُ قَدْ جٰاءَتْكُمْ

آن امرى باشد كه دعوت كند باصلاح،و زجر كند از قبيح بدانچه (1)متضمّن باشد از رغبت و رهبت،و دعوت كند با زهد و خشوع،و صرف كند از عصيان و فسوق،و مراد بدو (2)قرآن است. وَ شِفٰاءٌ لِمٰا فِي الصُّدُورِ ،و شفاى آنچه در دلهاست از درد جهل.و دل را براى آن صدر خوانند كه،جاى او صدر است،و قرآن را براى آن شفا خواند (3)كه درد جهل،دردى است كه آن را دوا جز به علم نباشد،و قرآن مايۀ (4)علم است. وَ هُدىً ،و بيانى است و رحمت مؤمنان را،و رحمت،نعمتى باشد بر محتاج براى آن كه آن كس كه (5)جوهرى به پادشاهى دهد،نگويند او را (6)رحمت كرد بر او، و مؤمنان را براى آن تخصيص كرد كه ايشانند كه منتفع شدند بدان.

قُلْ بِفَضْلِ اللّٰهِ وَ بِرَحْمَتِهِ ،بگو اى محمّد،به فضل و رحمت خداى شادمانه شوند (7).

مفسّران خلاف كردند در معنى فضل و رحمت در اين آيت،بو سعيد خدرى گفت:فضل اللّه،قرآن است،و رحمت او آن است كه:ما را از اهل قرآن كرد.بني هلال بن يسار (8)و مجاهد و قتاده گفتند:فضل اللّه،قرآن (9)است،و رحمت ايمان (10)است.عبد اللّه عمر گفت:فضل اللّه،اسلام است،و رحمت او تزيين (11)اسلام است در دلهاى مسلمانان.خالد بن معدان گفت:فضل اللّه،اسلام است و رحمتش ستر است كه به ما فروپوشيد.كيالى (12)گفت:فضل اللّه،نعمت ظاهر است،و رحمت نعمتهاى باطن،بيانش قوله: وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظٰاهِرَةً وَ بٰاطِنَةً... (13)،ابو بكر الورّاق گفت:فضل اللّه،النّعماء و هو ما اعطى و حبا و رحمته الآلاء و هو ما صرف و زوى.ابن عيينه

معاصى امتناع كند،آن را عصمت خوانند.سهل بن عبد اللّه گفت:فضل اللّه،اسلام است و رحمته،توفيق اختيار مذهب حق.حسين بن الفضل گفت:فضل (1)ايمان است،و رحمت بهشت است.ذو النّون مصرى گفت:فضل اللّه بهشت و جنان است، و رحمت نجات و رستگارى از دوزخ و نيران است.عمرو بن عثمان الصدفىّ گفت:

فضل اللّه رسانيدن است به نعمت،و رحمت دائم داشتن آن نعمت.و باقر گفت -عليه السّلام (2):

فضل اللّه،الاقرار برسول اللّه-صلّى اللّه عليه و آله-و رحمته،الاقرار بولاية عليّ بن ابي طالب-عليه السّلام. فبذلك،ذلك اشارت است به فضل و رحمت و (3)هريكى از ايشان،گفت:بدان بايد تا خرّم باشند (4)،و ابو على گفت:تكرار «فا»براى تأكيد است،چنان كه شاعر گفت (5):

و اذا هلكت فعند ذلك فاجزعي***

و بعضى ديگر گفتند:دوم زيادت است.ابو جعفر المدنىّ خواند:فلتفرحوا،و رويس همچنين.و روايت كرده اند اين قرائت از ابىّ كعب،و كذلك قوله:ممّا تجمعون (6)،به«تا»ى معجم من فوق،و آن (7)لغت بعضى عرب است كه[با] (8)لام مخاطب را امر كنند،و يعقوب در فَلْيَفْرَحُوا موافقت كرد.و جملۀ قرّاء به«يا» خواندند براى آن كه«لام»امر غايب را باشد،و«تا»خطاب را،و جمع ميان ايشان درست نباشد،و ابو على گفت:هذا اصل مرفوض،اين اصلى است رها كرده و متروك. هُوَ خَيْرٌ مِمّٰا يَجْمَعُونَ ،او بهتر است از آنچه شما جمع مى كنيد از اموال و حطام دنيا.اگر گويند:نه خداى تعالى ما را نهى كرد از فرح،و فرح،را ذمّ كرد در چند آيت،منها قوله: ...لاٰ تَفْرَحْ إِنَّ اللّٰهَ لاٰ يُحِبُّ الْفَرِحِينَ (9)،و قوله: إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ (10).و قوله: فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاٰفَ رَسُولِ اللّٰهِ...

است كه:آن فرح كه آن مذموم است و ما را از آن نهى كرده اند بطر و اشر است كه به اختيار ماست،و امّا آنچه نه بقصد و داعى ما باشد از سرور عند سببى،امرونهى و تكليف آن را متناول نباشد،ديگر آن كه:آنجا كه مطلق گفت مذموم است،و آنجا كه مقيّد گفت به قرينۀ مدح ممدوح است[كقوله: فَرِحِينَ بِمٰا آتٰاهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ... (1)،و آنچه مقيّد است به قرينۀ ذم (2)كقوله: فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاٰفَ رَسُولِ اللّٰهِ... (3)،و از جمله آنچه به قرينه مدح آمد و ممدوح است] (4)قوله تعالى:

يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ، بِنَصْرِ اللّٰهِ... (5) ،و قوله: فَلَمّٰا جٰاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنٰاتِ فَرِحُوا بِمٰا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ (6).

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ لَكُمْ مِنْ رِزْقٍ -الآية،حق تعالى بدين آيت خطاب كرد (7)با مشركان عرب بر زفان (8)رسول-عليه السّلام-گفت:أ علمتم،بدانسته ايد (9)آنچه خداى تعالى[148-پ]بفرستاد براى شما از روزى شما،ازآنجا حرام و حلال كرديد، يعنى خداى تعالى براى شما ارزاقى پديد كرد،شما از (10)خويشتن آن را حرام كرديد بى حجّتى و بيّنتى از خداى تعالى،چون:بحيره و سائبه و وصيله و حام.

آنگه گفت:يا محمّد!بپرس از ايشان و بگو ايشان را كه:خداى دستورى داد شما را؟استفهامى است بر سبيل تقريع و ملامت-يعنى بى دستورى خداى مى كنيد أَمْ عَلَى اللّٰهِ تَفْتَرُونَ ،يا دروغ بر خداى مى نهيد؟چون قسمت اوّل باطل شد، [قسمت] (11).اساس:ندارد،به قياس با نسخۀ مج،افزوده شد.

قيامت با ايشان چه خواهد رفتن!همانا گمان رحمت و ثواب نبرند (1)،چه (2)گمان عقاب و عقوبت نبايد (3)تا برند.و وجهى ديگر در معنى آيت آن است كه:كجا گمان ايشان به تفصيل آن رسد كه خداى تعالى اعداد (4)كرده باشد براى ايشان از عقاب.

آنگه گفت:خداى تعالى،خداوند فضل و افضال و نعمت است بر خلقان و آنچه بر ايشان آمد از وبال و عقوبت هم از فعل ايشان و از كرد (5)ايشان،و لكن بيشتر مردمان اين ندانند ازآنجا كه انديشه نكرده باشند و شكر نعمت او نكنند از اين وجه را.

قوله: وَ مٰا تَكُونُ فِي شَأْنٍ -الآية،حق تعالى در اين آيت تهديد كرد مكلّفان را.

گفت:و تو اى محمّد!و مراد امّت و جمله مكلّفان-نباشى در كارى.و شأن،كارى باشد كه آن را قدر و منزلتى باشد،و الشّأن و الحال (6)و البال (7)نظائر،در هيچ كارى نباشى و هيچ قرآنى بر اينان نخوانى و هيچ عملى و كارى نكنى الّا ما (8)بر شما گواه باشيم.چون در آنجا شوى (9)و خوض كنى براى آن گفت،تا مكلّفان متنبّه و متّعظ باشند و غافل و بى خبر نباشند،و بدانند كه بر ايشان رقيبان و نگاهبانانند،فساد از سر فروفكنند (10)و گزافكارى پيش نگيرند،و قوله: وَ لاٰ تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ ،اين«من»اين جايگاه زيادت است و براى تأكيد نفى آورد،چنان كه:ما جاءني من رجل.قوله: وَ مٰا يَعْزُبُ ،دور

اذا دخل فيه و تفاوضنا (1)الحديث،و اصله من فاض الماء اذا سال،و افضته أنا كأنّه يسيل (2)الحديث و يصبّه. وَ مٰا يَعْزُبُ ،اى[و] (3)ما يبعد،و منه العزب للرّجل الّذي لا زوجة له.و عبد اللّه عبّاس گفت:لا يعزب،اى لا يغيب.و قوله تعالى: مِنْ مِثْقٰالِ ذَرَّةٍ ،«من»،زيادت است مؤكّد نفى،و«مثقال»مفعال باشد من الثّقل،يعنى مقدار ذرّة و بثقلها (4).و ذرّ (5)،مورچۀ خرد (6)باشد،الواحدة ذرّة،اين حقيقت اوست،و آنگه در هر محقّرى و اندكى استعمال كنند تا گفته اند (7):آنچه در روشنايى آفتاب پيدا شود چون آفتاب در كوّى (8)جهد آن را ذره خوانند،حق تعالى بر سبيل مبالغت گفت:آن مقدار از من و از علم و مراقبت و محافظت من فرونشود،و نظيره قوله: فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ، وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ (9).

وَ لاٰ أَصْغَرَ مِنْ ذٰلِكَ وَ لاٰ أَكْبَرَ ،نه كهتر از آن و نه نيز مهتر از آن و الّا آن در نوشتۀ مبين (10)ثبت كرده اند و بنوشته،و آن لوح محفوظ است.حمزه و خلف و يعقوب خواندند:و لا اصغر من ذلك و لا اكبر،به رفع در هر دو لفظ عطفا على المحل،براى آن كه جار و مجرور در محلّ[149-ر]رفع است،و معنى آن كه:و ما يعزب عن ربّك مثقال ذرّة،و باقى قرّاء:خواندند و لا اصغر من ذلك و لا اكبر عطفا على اللّفظ، اعنى على قوله: مِنْ مِثْقٰالِ ذَرَّةٍ ،و اگرچه مفتوح است در لفظ،در حكم مجرور است و لكن جرّ بر او ظاهر نشد ازآن كه لا ينصرف است.

آنگه حق تعالى پس ازآن كه وعظ امّت بگفت،بشارت داد دوستان خود را، گفت: أَلاٰ إِنَّ أَوْلِيٰاءَ اللّٰهِ ،گفت:الا!و فايدۀ[او] (11)استفتاح كلام باشد و تنبيه سامع تا با خبر باشد از خطاب مخاطب،دوستان خداى را،بر ايشان نه ترسى باشد و نه ايشان اندوهگن

اهل علم خلاف كردند در آن كه كه باشد كه استحقاق اين نام دارد،و سعيد بن جبير گفت،از رسول-عليه السّلام-پرسيدند كه:من اولياء اللّه،دوستان خداى كيستند؟گفت:آنانند كه چون مردمان ايشان را بينند (1)،خداى را ياد كنند ديدار ايشان مردم را لطف باشد در ذكر خداى،و راوى خبر گويد كه،از رسول-صلّى اللّه عليه و آله-شنيدم كه مى گفت:خداى را بندگانى هستند كه نه پيغامبرانند و نه شهيدانند،پيغامبران و شهيدان را بر ايشان غبطت باشد روز قيامت به مكان ايشان از خداى،گفتند:يا رسول اللّه![كيستند] (2)ايشان و عمل ايشان چه باشد؟ما را بگو تا ما نيز ايشان را دوست داريم،گفت:قومى باشند كه با يكديگر دوستى كنند براى خداى بى آنكه ميان ايشان رحمى و خويشى باشد و بى مالى كه به يكديگر دهند، و اللّه كه رويهاى ايشان به نور تابنده بود و ايشان بر منبرهاى نور باشند،چون مردمان ترسند ايشان نترسند،و چون مردمان دژم باشند ايشان نباشند،آنگه برخواند: أَلاٰ إِنَّ أَوْلِيٰاءَ اللّٰهِ لاٰ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لاٰ هُمْ يَحْزَنُونَ ،و اميرالمؤمنين على را گفتند:از وصف اولياى خدا چيزى بگوى،گفت:

عمش (3)العيون من السّهر،صفر الوجوه من العبر، خمص البطون من الخوى،يبس الشّفاه من الظّما ،گفت:چشمهاشان از بى خوابى آب ريزد و رويهاشان زرد باشد از عبرتها كه بينند،شكم باريك دارند از گرسنگى، لب خشك دارند از تشنگى.ابن كيسان گفت:آنان باشند كه خداى تعالى كار ايشان به خود تولاّ كند از الطاف و توفيق و بيان و ابراز برهان،و ايشان تولاّ كنند به كار خداى-عزّ و جلّ-از عبادات و دعا.

و روشن تر وصف آن است كه،خداى تعالى هم در اين آيت گفت: اَلَّذِينَ آمَنُوا ،گفت:مؤمنان باشند، وَ كٰانُوا يَتَّقُونَ ،به من ايمان دارند و از من ترس كار (4)باشند،و چون به اجماع امّت اين دو خصلت در اميرالمؤمنين على بر وجه مزيّت و تفضيل حاصل بود،او را ولىّ اللّه گفتند،امّا ايمان او سابق بود

اوّل المؤمنين گفتند او را و امام المتّقين.و اهل لغت گفتند:خوف (1)،انزعاج القلب باشد لما يتوقّع من المكروه،و الحزن غلظ الهمّ مأخوذ من الحزن،و هو الارض الغليظة (2).

آنگه گفت آنان كه چنين باشند: لَهُمُ الْبُشْرىٰ ،ايشان را بشارت بود در دنيا و آخرت،عبادة صامت گفت (3)،از رسول-عليه السّلام-پرسيدم كه:اين بشارت چيست كه ايشان را باشد؟گفت:

الرّؤيا الصّالحة يراها المسلم (4)او ترى له ،خواب نيك باشد كه مرد مسلمان بيند يا در حقّ او بينند،اين بشارت دنيا باشد،و بشارت آخرت بهشت بود.ابو الدّرداء،روايت كرد كه،اين حديث از رسول-عليه السّلام-پرسيدم، گفت:كس مرا از اين نپرسيد،و آنگه جواب هم اين (5)گفت كه گفتيم.ابو هريره روايت كرد از رسول-صلّى اللّه عليه و آله-كه او گفت:چون قيامت نزديك رسد، خواب مرد مسلمان خطا نكند (6)،و خواب آن كس راست تر بود كه،سخن او راست تر بود.

آنگه گفت:خواب سه گونه باشد،يكى:بشارت بود از خداى تعالى،و يكى:

از حديث نفس مرد باشد از آنچه در دل او بود،و سيّم (7):خوابى كه شيطان نمايد.و خواب،جزوى است از چهل و شش جزو از پيغامبرى،چون يكى از شما چيزى بيند كه از آن كراهتى باشد او را،بايد تا بازنگويد و برخيزد (8)دو ركعت نماز كند،آنگه گفت:من قيد دوست دارم در خواب و غل را كاره باشم،چه قيد ثبات در دين بود.

زهرى و قتاده گفتند:مراد[149-پ]بشارت است كه بنده را دهند (9)در مرگ.حسن بصرى گفت:بشارت است به ثواب و بهشت كه قرآن بدان ناطق است كه گفت:

وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ... (10) ، وَ بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ...

كه جاى او كجاست.عطا گفت:فريشتگان رحمت به وقت نزع روح بندۀ مؤمن بيايند و او را بشارت دهند،چنان كه خداى تعالى گفت: تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلاٰئِكَةُ أَلاّٰ تَخٰافُوا وَ لاٰ تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ... (1)،و قال اللّه تعالى: اَلَّذِينَ تَتَوَفّٰاهُمُ الْمَلاٰئِكَةُ طَيِّبِينَ (2)-الآية.ابن كيسان گفت:بشارت دنيا آن است كه،در كتابهاى پيغامبران است از وعدۀ ثواب و بهشت،و بشارت آخرت آن است كه در نامهاى ايشان بود از طاعت كه به آن به بهشت شوند. لاٰ تَبْدِيلَ لِكَلِمٰاتِ اللّٰهِ ،اى لا خلف لوعد اللّه، وعدۀ خداى را تغيير و تبديل نباشد و در او خلاف نرود،و ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ،اين ظفرى بزرگوار است.

نافع گفت:روزى حجّاج خطبه مى كرد.خطبه اى دراز بكرد،عبد اللّه عمر سر بر كنار من نهاد،حجّاج گفت كه:عبد اللّه زبير كتاب خداى را تبديل كرد،عبد اللّه عمر گفت:نه تو توانى كردن و نه او، لاٰ تَبْدِيلَ لِكَلِمٰاتِ اللّٰهِ ،حجّاج گفت:لقد اوتيت علما،تو را علم داده اند و از سر آن حديث برفت.

وَ لاٰ يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ ،نبايد تا تو را دلتنگ كند سخن ايشان،ظاهر او نهى است و معنى تسليت رسول-عليه السّلام.و نهى در ظاهر به حزن تعلّق دارد و در معنى به اسباب او،يعنى التفات مكن با قول ايشان و اعتداد مكن[به] (3)سخن ايشان تا تو را دلتنگى نيارد،و مثله قولهم:لا ارينّك (4)هاهنا،نبايد تا من تو را اين جا بينم،در ظاهر نهى است خود را از رؤيت،و معنى آن كه:نگر تا اين جا نباشى كه من تو را اين جا بينم!آنگه ابتدا كلامى دگر كرد و گفت: إِنَّ الْعِزَّةَ لِلّٰهِ جَمِيعاً ،عزّت جمله خداى را باشد كه[هركه ]

وى اند (1)،و«من»عقلا را باشد و«ما»لما لا يعقل،و قوله: وَ مٰا يَتَّبِعُ الَّذِينَ ،«ما» محتمل است دو وجه را،يكى آن كه:استفهامى باشد،يعنى اين مشركان را كه با او انباز گرفته اند چه چيز را متابعت مى كنند،و صورت استفهام باشد و مراد تقريع و تقرير،يعنى هيچ چيز را متابعت نمى كنند كه آن را اصلى باشد.و وجهى دگر آن كه :«ما»نفى را باشد،يعنى متابعت نمى كنند اين مشركان شريكانى را كه ايشان بر حقيقت شريكان خدايند،جز كه ايشان به تسميۀ ناواجب نا مستحقّ ايشان را اله و معبودان خود مى خوانند و اعتقاد مى كنند،بيانش: إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ ،«ان»به معنى«ما»ى نافيه است،متابعت نمى كنند الّا ظنّ و گمان را و بر هيچ علمى حاصل نشده اند-و هر دو وجه به يكديگر نزديك است. وَ إِنْ هُمْ إِلاّٰ يَخْرُصُونَ ،و ايشان جز دروغ نمى گويند،و معنى آيت تحريص و تقدير (2)مكلّفان است بر توحيد و اخلاص عبادت خداى را تعالى،و آن كه با او شرك نيارند كه آنان كه شرك آرند (3)حاصلند على[لا] (4)شىء و لا بصيرة.

هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ ،تا آنگه (5)چون خلقان را به توحيد و عبادت دعوى مى كردند (6)ايشان را تنبيه كرد بر ادلّه اى كه به آن توصّل توان كردن به توحيد او،و آن افعالى است كه قديم تعالى مختص است به قدرت برآن،گفت:او آن خداى است كه شب را به لباس و جامۀ خواب شما كرد تا در او بيارامى،يعنى چنان كه جامه مرد را (7)و عيبهاى اندام او پنهان كند شب همچنين است،به تاريكى بر خلقان و احوال ايشان پردگى كند و پوشيدگى آرد،از اين جا گفت شاعر:

اللّيل للعاشقين ستر***يا ليت اوقاته تدوم

و قيل:اللّيل اخفى للويل.آنگه گفت:بيرون ازآن كه پرده و پوشش تو است، جاى آرام اوست (8).اساس:ندارد،به قياس با نسخۀ آو،افزوده شد.

كردن در حوائج برآسايى[150-ر]،چه اگر شب (1)روشناى به حدّ روز بودى،حرص تو را رها نكردى كه از عمل و سعى و كارى (2)و رنج برآسودى،چنان كه در شبهاى روشن بيشتر مردمان كنند (3)وَ النَّهٰارَ مُبْصِراً ،و روز را بينا كرد[ه است و] (4)شب از جهت تاريكى بمثابت نابينايى كرد،و روز را چو (5)بينايى،و هذا من باب ليل نائم و نهار صائم،اى ينام فيه و يصام،و مثله قوله: فَمٰا رَبِحَتْ تِجٰارَتُهُمْ... (6)،اى فما ربحوا في تجاراتهم (7)،آنگه بر مجاز و توسّع فعل را با روز داد و با تجارت بر طريق مبالغت،و على هذا بيت جرير:

لقد لمتنا يا امّ غيلان فى السّرى***و نمت و ما ليل المطىّ بنائم

و قال رؤبة:

و نام ليلي و تجلّى همّي***

و قال آخر:

سهدا اذا ما نام ليل الهوجل***

و اين جعل،به معنى خلق است،براى آن متعدّى است به يك مفعول،و چون به معنى نصب باشد[متعدّى بود به دو مفعول،چنان كه گفت: وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ لِبٰاساً، وَ جَعَلْنَا النَّهٰارَ مَعٰاشاً (8)] (9). إِنَّ فِي ذٰلِكَ لَآيٰاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ .در اين كه گفت،از جعل شب و روز به اين صفت،آياتى است و علاماتى و دلالاتى گروهى را كه ايشان بشنوند و انديشه كنند و معتبر شوند.

قٰالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَداً ،آنگه حكايت كرد از شنيعى

خدايند،و جهودان كه گفتند: عُزَيْرٌ ابْنُ اللّٰهِ... (1)،و ترسايان كه گفتند: اَلْمَسِيحُ ابْنُ اللّٰهِ... (2)،و چنان كه حقيقت اين بر خداى محال است،مجازش هم بر خداى روا نيست از تبنّى و به پسرى گرفتن،براى آن كه پسر و دختر بر حقيقت آن را باشد كه از باب (3)او آفريده باشد و پسرى كرده كه آن گيرد كه او محتاج باشد.آنگه نفى كرد آن را از خود و گفت:او منزّه است و بى عيب و دور ازآن كه در (4)گمان برند، يعنى او منزّه است از حقيقت اين حديث كه اداء به جسميّت كند،و غنى و بى نياز از مجاز اين كه تبنّى باشد و اداء به آن كند كه او را به فرزند حاجت باشد براى اعانتى و چيزى مانند اين. لَهُ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ ،هرچه در آسمان و زمين او راست،و آن كه همه آسمان و زمين ملك و ملك او باشد او را چه حاجت بود به فرزند!آنگه گفت:

إِنْ عِنْدَكُمْ ،و المعنى ما عندكم مِنْ سُلْطٰانٍ ،اى من حجّة. بِهٰذٰا ،اى بهذا القول، شما را بر اين كه مى گويى حجّتى و برهانى نيست،چون چنين است، أَ تَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ ،روا مى دارى كه بر خداى چيزى گويى (5)كه ندانى! قُلْ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ ،بگو اى محمّد و اعلام كن اينان را كه:آنان كه بر خداى تعالى دروغ مى نهند و فرومى بافند (6)آن را،و گفتيم كه:اصل فرى،قطع باشد،و فعل و افتعال اين جا به يك معنى است،يقال:فريت الشّىء و افتريته،و فريت الحديث مثل فريت الاديم،چه اديم چون ببرد از او نعلى سازد،آن كس نيز كه دروغ مى گويد از آن مقصودى مى رساند (7)خود را. لاٰ يُفْلِحُونَ ،ايشان ظفر نيابند و ايشان را بقاى و فلاحى نباشد.كلبى گفت،معنى آن است كه:لا يؤمنون، ايمان نيارند،و گفتند:رستگارى نيابند.

و قوله: مَتٰاعٌ فِي الدُّنْيٰا ،مرفوع است به آن كه خبر مبتداى محذوف است،اى هو متاع،يعنى آن دروغ كه بر خداى مى نهند

اين بر سبيل تحقير و تقليل (1)گفت،يعنى اين زود بگذرد.آنگه گفت:مرجع و بازگشت ايشان با ما باشد،پس آنگه بچشانيم ايشان را عذاب سخت به آن كفر كه آورده باشند،و مورد آيت مورد تهديد و وعيد است (2)و تحذير از كفر (3)و دروغ بر خداى -جلّ جلاله-و آن كه اين را عاقبتى ذميم خواهد بودن از عذاب دوزخ.

[قوله تعالى] (4):

پس بفرستاديم از پس او پيغامبرانى به قومشان،آوردند به ايشان حجّتها،نياوردند ايمان به آنچه دروغ داشتند به آن از پيش ايشان (1)،همچنين مهر نهيم بر دلهاى كافران (2).

پس بفرستاديم از پس ايشان موسى را و هارون را به فرعون،و اشراف قومش به حجّتهاى ما تكبّر كردند و بودند گروهى گنهكاران.

چون آمد به ايشان حق از نزديك ما،گفتند اين جادوى است روشن.

گفت موسى مى گوى حق را چون آمد به شما كه جادوى است اين؟و نه ظفر يابند جادوان.

[151-پ] گفتند آمدى (3)به ما تا برگردانى (4)ما را از آنچه يافتيم برآن پدران ما را و باشد شما را (5)بزرگوارى در زمين؟و ما نيستيم شما را باوردارنده (6).

گفت فرعون به من آرى هر جادوى دانا را.

چون آمدند جادوان، گفت ايشان را موسى:بيندازى آنچه شما مى اندازى.

چون بينداختند،گفت موسى آنچه آوردى جادوى است كه خداى باطل كند آن را كه خداى نيك بنه كند

و درست كند خداى حق را به كلمات خود و اگرچه نخواهند كافران.

[152-ر] ايمان نياوردند به موسى مگر فرزندانى از قومش بر ترس از فرعون و قومشان كه به فتنه افگند ايشان را، فرعون بزرگوارى كرد در زمين و او از مسرفان بود.

و گفت موسى:اى قوم!اگر ايمان آورده اى به خداى،بر او توكّل كنى اگر مسلمانى.

گفتند بر خداى (1)توكّل كرديم،خداى ما مكن ما را فتنه براى قوم بيدادكاران (2).

برهان (3)ما را به رحمت تو از قوم كافران.

وحى كرديم به موسى و برادرش كه بگيرى براى قومتان به مصر خانه ها (4)و كنى خانه هايتان (5)قبله و به پاى دارى نماز و بشارت ده مؤمنان را.(6) [152-پ]و گفت موسى خداى[ما] (7)كه تو دادى فرعون را و قومش زينتى و مالها (8)در زندگانى دنيا،خداى ما!گمراه

گفت پاسخ دادند دعاى شما[را] (1)،راست باشى و پيروى مكنى راه آنان را كه ندانند.

و بگذرانيديم به فرزندان يعقوب در دريا (2)،بر پى ايشان برفت فرعون و لشكرش به ناحق و ظلم تا دريافت[او را] (3)غرق،گفت:ايمان آوردم (4)كه نيست خداى مگرآنكه گرويدند به دو پسران يعقوب،و من از جملۀ مسلمانانم.(5) [153-ر] اكنون؟و بى فرمانى كردى پيش از اين،و بودى از جملۀ مفسدان.

امروز برهانيم (6)تو را به تنت تا باشى آنان را كه از پس تو آيند علامتى،و بسيارى از مردمان از آيات ما غافلند.

قوله-عزّ و علا: وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ -الآية،حق تعالى رسول خود را مى فرمايد كه:برخوان بر ايشان،يعنى بر اين كافران منكران خبر نوح-عليه السّلام-و قصّۀ او چون گفت قومش را.و تلاوت قرائت (7)باشد،و اصل او از تتابع است كه در قرائت حروف را تتابع (8)بايد كردن.و النّبأ،الخبر،و قوم خود را بگفت:يا قوم،اى قوم! الاصل،يا قومي،«يا»ى اضافت بيفگند و اكتفا كرد به كسره،و اگر چنان كه بر شما بزرگ است يعنى گران است بر شما مقام من و بودن و استادگى (9).اساس:ندارد،از آو،افزوده شد.

ميان شما و شما را ياد دادن به آيات خداى،من بر خداى توكّل كردم،و اين عند آن بود كه ايشان گفتند:ما تو را بكشيم از آنچه ايشان را ملال آمد ازآن كه نوح -عليه السّلام-به بامداد (1)و شبانگاه و وقت و بى وقت بر سر ايشان ايستاده بود (2)و ايشان را دعوت مى كردى و به خداى مى ترسانيدى و عقاب خداى ياد مى دادى و تحذير مى كردى،ايشان او را مى زدندى و[مى راندندى] (3)جفا مى كردندى و هيچ بازنمى استاد (4)از آن،گفتند:تدبير آن است كه ما او را بكشيم،گفتند:يا نوح!از پس كار خود برو (5)،يا نه ما تو را بكشيم.نوح-عليه السّلام-عند اين حال اين بگفت:اى قوم!اگر چنان است كه مقام من در ميان شما و وعظ من شما را به آيات خداى بر دل شما گران شد و قصد كشتن من مى كنى،من توكّل كردم بر خداى. فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ ،شما كار خود بسازى و بسگالى.جملۀ قرّاء خواندند:به قطع«الف»من- الاجماع،و هو الازماع و الاعداد،قال اللّه تعالى: وَ مٰا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ... (6)،و قال الشّاعر:

يا ليت شعري و المنى لا تنفع***هل اغدون يوما و امري مجمع

اى معدّ،مگر نافع در روايت اصمعى،و در شاذّ اعرج و جحدرى كه ايشان خواندند:فاجمعوا،به«الف»وصل و فتح«ميم»،من الجمع،كار خود جمع كنى،و معنى هم آن است،جز آن كه آن لفظ در اين باب معروف تر است و مستعمل تر است.

ابو معاذ گفت:جمع و اجمع،به يك معنى آمد،چنان كه أبو ذؤيب گفت:

و كأنّها بالجزع جزع نبايع***و اولات ذى العرجاء نهب مجمع

اى مجموع.و قوله: شُرَكٰاءَكُمْ ،به قرائت آن كس كه خواند:فاجمعوا،به همزه موصوله من الجمع«واو»عطف باشد،و كلام بر ظاهر خود و به محذوفى حاجت

استوى الماء و الخشبة،و جاء البرد و الطّيالسة و لو تركت النّافة و فصيلها (1)لرضعها،اى مع الخشبة و مع الطّيالسة و مع فصيلها،و معنى آن باشد كه:شما[و] (2)معبودان شما به يك جاى بنشينى و دست يكى كنى و كار خود بسگالى و بسازى.و وجه دگر آن كه :فعلى (3)را اضمار بايد كردن كه حال اقتضاى او كند،من قولك:و ادعوا شركاء كم.و در مصحف ابىّ همچنين است،و حذف اين فعل در اين جاى روا باشد براى آن كه در كلام دليل است بر حذف او،چنان كه شاعر گفت:

علّفتها تبنا و ماء باردا***

اى،[و] (4)سقيتها ماء باردا،براى آن كه تعليف در باب آب دادن مستعمل نباشد،و قال (5)آخر[153-پ]:

شرّاب البان و تمر و اقط***

و شرب،جز در لبن (6)نبود در تمر و اقط نباشد،و تقدير بايد كردن كه:اكّال تمر و اقط،[و اين طريقى است كه در دگر جاى تقرير] (7)كرده ايم و جملۀ قرّاء، شُرَكٰاءَكُمْ ،به نصب خواندند عطفا على قوله: أَمْرَكُمْ يا به«واو» (8)مع،يا به تقدير فعلى مضمر چنان كه گفته شد.و يعقوب خواند در شاذّ[و] (9)حسن بصرى و عيسى و سلاّم و اين ابي اسحاق:و شركاؤكم،[به رفع عطفا على الضّمير في قوله:فاجمعوا، و التّقدير:فاجمعوا امركم انتم و شركائكم] (10)و معنى آن كه:شما[و] (11)معبودان شما به يك جاى اعداد كنى و بسازى كار خود را.زجّاج گفت:اين روا نبودى اگر نه آنستى (12)كه در ميان ايشان اسمى در اوفتاد كه مفعول است،و الّا روا نبودى عطف كردن اسم ظاهر را بر مضير متّصل كه الّا با ضمير منفصل بازآرند،و همچنين در ضمير مستكنّ،چنان كه حق تعالى گفت: إِنَّهُ يَرٰاكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ... (13)،و قال: اُسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ (14)الْجَنَّةَ... (15)، فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ...

ثُمَّ لاٰ يَكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً ،اى مظلما ملتبسا،پس نبايد تا كار شما بر شما پوشيده باشد،من قولهم:غمّ الهلال على النّاس إذ اشتبه،و قال طرفه:

لعمرك ما امري علىّ بغمّة***نهاري و لا ليلى علىّ بسرمد

و غمّ،از اينجاست كه دل را بپوشد،و غمام از اين جا گويند ابر را كه آسمان را بپوشد،و الغمّة و الغمّاء،الظّلام و السّتر،قالت الخنساء:

و ذي كربة ارخى ابن عمرو (1)خناقه***و عمّته عن وجهه فتجلّت

ثُمَّ اقْضُوا إِلَيَّ ،آنگه برانى بر من آنچه در دل دارى.و القضاء،الفراغ من الامر، يقال:قضى فلان اذا مات (2)و قضى دينه اذا فرّغ منه.ضحّاك گفت:انهضوا الىّ،به كار من قيام كنى تا مرا از خود بازدارى،و فرّاء حكايت كرد از بعضى قرّاء كه خواند:ثمّ افضوا الىّ،به«فا»،و قطع«الف»من الافضاء،اى توجّهوا حتّى تصلوا الىّ،يقال:افضيت (3)الخلافة الى فلان اذا وصلت (4)اليه. وَ لاٰ تُنْظِرُونِ ،و مرا مهلت مدهى و تأخير مكنى.و فايدۀ آيت آن است كه خداى تعالى از نوح حكايت كرد كه او به اصرار قومش بر كفر و اضرار ايشان او را،به نصرت خداى تعالى (5)واثق بود و از كيد قوم آمن (6)به وعد خداى او را و اعلام او كه ايشان او را زيان و گزند نتوانند كردن.و در او،تسليۀ رسول است-عليه السّلام-و تقويت دل او.

قوله: فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ ،اين هم حكايت قول نوح است كه،نوح گفت قوم را:اگر برگردى از من و وعظ (7)نشنوى و پند من نپذيرى،من بر اين دعوت كه شما را مى كنم اجرى و مزدى و جعلى طمع ندارم،اجر من و مزد (8)من و ثواب من بر خداى است -جلّ جلاله-و مرا فرموده اند تا:از جملۀ مسلمانان باشم و متابعت راى شما نكنم.و معنى آيت،اظهار غنى است از ايشان و آن كه بازمى نمايد كه:مرا در اين دعوت، غرض نفع شماست نه منفعت خود،و اگر مرا پاداشتى بودى

آنگه خداى تعالى بازنمود كه:قوم او با او چه كردند و او چه كرد،گفت:

فَكَذَّبُوهُ ،قوم او او را به دروغ داشتند و باور نداشتند او را، فَنَجَّيْنٰاهُ ،ما او را برهانيديم و آن قوم را كه با او در كشتى بودند،و ايشان را در زمين خليفه (1)كرديم،يعنى بازمانده و قائم مقام آن هلاك شدگان و آن كافران را كه به آيات ما تكذيب كردند به طوفان غرق كرديم،بنگر تا عاقبت كار آنان كه ما انذار كرديم ايشان را و ايشان نترسيدند و وعظ قبول نكردند به كجا رسيد از بوار و هلاك! آنگه حق تعالى گفت:ما پس از نوح پيغامبر[ان] (2)فرستاديم به قوم خود،هر پيغامبرى را به قومى،ايشان بيامدند و قوم خود را بترسانيدند و آيات و بيّنات و دلايل و حجج بياوردند،ايشان نيز همان كردند كه قوم نوح كردند از كفران و تكذيب،و ايمان نياوردند به آنچه ايشان تكذيب كرده بودند به آن يعنى كافران پيشين.و «ما»،عبارت است از هرچه ايشان به آن ايمان نياوردند،از آنچه واجب بود كه به آن ايمان آرند از خداى و رسولان او و كتابهاى او،و«ما»موصوله است به معنى الّذي.و قوله: مِنْ قَبْلُ ،اى من قبلهم،و لكن چون مضاف اليه بيفگند،اسم را بنا كرد بر ضمّ بناى عارض،كقوله تعالى: لِلّٰهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ (3)،و كوفيان اين را رفع على الغايه خوانند. كَذٰلِكَ نَطْبَعُ ،اى نختم،ما چنين مهر نهيم بر دلهاى آنان كه ظلم كنند و تعدّى،[و] (4)از راه حق و فرمان[او] (5)بگذرند و تجاوز كنند و بيان تأويل اين لفظ كرده ايم در سورة الاعراف[154-ر]،فلا وجه لإعادته.

آنگه گفت:از پس[آن] (6)پيغامبران موسى و هارون را بفرستاديم به فرعون و قومش،استكبار كردند و ترفّع نمودند و پاى از حدّ بنهادند و مجرم و گناهكار شدند به كفر و عصيان.آنگه

اَلْحَقُّ مِنْ عِنْدِنٰا ،حق از نزديك ما،يعنى امر به ايمان و پيغامبر و كتاب،و عموم بر همه ادلّه برافتد كه خداى تعالى داد موسى را تا بر فرعون و قومش عرض كرد از عصا و يد بيضا و آيات ديگر چون بديدند هيچ دفع نداشتند آن را جز آن كه گفتند:اين سحرى است ظاهر و روشن.و سحر ايهام معجز باشد بر وجه حيلت و تلبيس،و بيان بليغ را به او تشبيه (1)كنند چنان كه رسول-عليه السّلام[گفت] (2):

انّ من البيان لسحرا، و كما قال الشّاعر:

و حديثها السّحر الحلال لو انّه***لم يجن قتل المسلم المتحرّز

و آن ساحر كه سحر كند،معتقد صحّت آن را كافر بود،و آن كه اعتقاد صحتش نكند (3)فاسق باشد.

موسى-عليه السّلام-ايشان را گفت آنچه خداى تعالى از او حكايت كرد:

أَ تَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمّٰا جٰاءَكُمْ ،صورت استفهام است و مراد تقريع،مى گويى حقّ را چون به شما آمد كه سحر است اين!و در تكرار«الف»استفهام في قوله: أَ سِحْرٌ ، پس ازآن كه بيامد في قوله: أَ تَقُولُونَ ،چند قول گفتند،يكى آن كه:براى تقرير استفهام و تأكيد تقريع گفت،و تقدير كلام آن (4)است:أ تقولون للحقّ انّه سحر،ثمّ قال: أَ سِحْرٌ هٰذٰا ،بر اين قول مفعول أ تقولون محذوف باشد،و قوله: أَ سِحْرٌ ،از كلام موسى بودى (5)نه از كلام فرعون و قومش.و قولى ديگر آن است كه[بر] (6)تكرار گفت براى تاكيد را،چنان كه گويند:أ تقولون لى أ عندك مال،و غرض از اين قوّت استفهام است و تأكيد او (7).قولى ديگر آن است كه:اين دو استفهام است،يكى از موسى-عليه السّلام-و يكى از فرعون و قومش.آن كه از موسى است:استفهامى است بر سبيل تقريع،و آن استفهام قول است،يعنى شما چنين مى گويى،و اين قولى منكر باشد كه حق را سحر گويند،پس معنى (8)انكار باشد.و استفهام دوم

خود باشد،ازآنجا كه ايشان چيزى ديدند خارق عادت من قلب العصا حية،بر سبيل سؤال گفتند:اين كه تو مى كنى سحر است،يا آن را حقيقتى است؟و قوله: أَ سِحْرٌ ، حكايت باشد از موسى كه اين حكايت كرد كلام ايشان را،آنگه كلامى (1)مستأنف از سر گرفت،گفت: وَ لاٰ يُفْلِحُ السّٰاحِرُونَ ،و ساحران فلاح و ظفر و نجات نيابند.

آنگه حكايت كرد آنچه قوم فرعون گفتند موسى را: قٰالُوا ،گفتند،يعنى فرعون و قومش. أَ جِئْتَنٰا .خطاب است از ايشان با موسى-عليه السّلام:توبه ما آمده اى.و صورت استفهام و مراد تقريع،تا ما را برگردانى از آنچه ما پدران خود را برآن يافتيم از دين و اعتقاد و طريقت،يقال:لفته يلفته لفتا،و اللّفت،الصّرف فالتفت،قال رؤبه:

و لفّت لفّات لها خضاد***(2) وَ تَكُونَ ،عطف است على قوله: لِتَلْفِتَنٰا ،و«لام»كه نصب فعل مضارع كند به اضمار أن[كند] (3)،و نيز تا باشد شما را خطاب است با موسى و هارون،كبريا و بزرگوارى در زمين گمان بردند كه غرض ايشان طلب پادشاهى و جبّارى است در زمين چنان كه ايشان را در دل بود،و هركس از اعتقاد خود به مردمان نگرد.

آنگه گفتند:ما شما را باور نداريم و تصديق نكنيم و دين پدران رها نكنيم، آنگه فرعون در آن استاد (4)تا جواب موسى دهد چون گمان برد كه آن سحر است-و روزگار ساحران بود-براى (5)فرعون را اين خيال قوى شد،كس فرستاد در اقطار ممالك خود و گفت:هركجا ساحرى و جادوى دانا هست (6)به من آرى.كوفيان خواندند،مگر عاصم:بكلّ سحّار عليم،وزن فعّال للمبالغة.و باقى قرّاء: بِكُلِّ سٰاحِرٍ ،على وزن فاعل،و اين طلب سحر و سحره از فرعون پيش از آن بود كه او به درست ندانست كه موسى با حق (7)است و آنچه مى نمايد معجز است،و موسى او را گفت: ...لَقَدْ عَلِمْتَ مٰا أَنْزَلَ هٰؤُلاٰءِ إِلاّٰ رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ بَصٰائِرَ

و فرعون،اسمى است اعجمى علم لا ينصرف،و منع صرف او از اين دو سبب است،يكى عجمه،و يكى:علميّت.و وزن فعلول كفر دوس،و«واو»زايد است. و در كلام محذوفى هست آنجا كه گفت: فَلَمّٰا جٰاءَ السَّحَرَةُ ،و آن،آن است كه دگر جاى ذكر كرد:فارسل فرعون و جاء بالسّحرة فحضروا (1)فلمّا جاءوا قال لهم فرعون،كس فرستاد[154-پ]و ساحران را از هرجايى جمع كرد و حديث موسى با ايشان بگفت،ايشان برفتند و حبال و عصا و رسنها و چوبها مار پيكر و اژدها پيكر بكردند و مزبّق بكردند-چنان كه قصّۀ آن برفت-و برابر موسى آمدند موسى ايشان را گفت:بيندازى آنچه خواهى انداختن،و اين صورت امر دارد.و معنى اين دو وجه دارد،تا نكو بود و الّا القاء ايشان باتّفاق قبيح بود،و امر به قبيح،قبيح باشد.

يك وجه آن است كه:اين لفظ صورت امر است و مراد تحدّى،چنان كه گفت: فَأْتُوا بِسُورَةٍ... (2)،و چنان كه يكى از ما گويد خصمش را،با آن كه داند كه او بيّنت ندارد:هات حجّتك و اعرض علينا بيّنتك،و غرض او تخجيل او باشد.

و وجه دوم آن كه:اين امر باشد مشروط،يعنى بيفگنى اگر محقّى،چنان كه گفت: وَ ادْعُوا شُهَدٰاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ إِنْ كُنْتُمْ صٰادِقِينَ (3)، ايشان آنچه داشتند بينداختند.چون موسى-عليه السّلام-بديد آن،دانست كه آن سحر است گفت: مٰا جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ .«ما»موصوله است،به معنى الّذي،گفت:آنچه شما آوردى (4)سحر است و جادوى. إِنَّ اللّٰهَ سَيُبْطِلُهُ ،خداى تعالى آن را باطل كند.و ابو عمرو خواند:ما جئتم به السّحر،على تقدير:ما جئتم به السّحر،ام ليس سحر به

باشد.آنگه گفت: إِنَّ اللّٰهَ سَيُبْطِلُهُ ،خداى آن را به باطل كند.«سين»،براى خلوص فعل است استقبال را. إِنَّ اللّٰهَ لاٰ يُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِينَ ،خداى تعالى عمل مفسدان را باصلاح نيارد و اصلاح نكند.

قوله: وَ يُحِقُّ اللّٰهُ الْحَقَّ ،اين عطف است على قوله: سَيُبْطِلُهُ و يحق،يعنى باطل به باطل كند و حق به حق،يعنى دليل نصب كند و پيدا كند بر بطلان (1)باطل و درستى حق. بِكَلِمٰاتِهِ ،به كلامش (2).در او سه قول گفتند،حسن بصرى گفت:به وعدۀ او موسى را.قول دوم ابو على گفت:به بيان او (3)معانى آيات را كه براى موسى بيان كرد.سيم (4):به آنچه سابق شد در لوح محفوظ از نوشتۀ او به آنچه خواهد بدن (5)كه خلاف آن را روا نبود (6). وَ لَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ ،و اگرچه كافران آن را كاره باشند.

فَمٰا آمَنَ لِمُوسىٰ ،ايمان نياوردند به موسى الّا فرزندانى از قوم او،يعنى قوم موسى-يعنى مؤمنان بنى اسرايل.

عبد اللّه عبّاس گفت ششصد هزار مرد بودند،و گفت:يعقوب-عليه السّلام-با هفتاد و دو مرد در مصر آمد،آنگه نسل ايشان و فرزندان ايشان ششصد (7)هزار شدند.

مجاهد گفت:مراد به فرزندان،قوم موسى اند كه موسى را به ايشان فرستادند،پدران بمردند ايمان نياورده (8)فرزندان ايشان ايمان آوردند.بعضى دگر گفتند:اين جماعتى بودند

و ضمير در ملائهم در او دو قول گفتند،يكى آن كه:راجع است با فرعو[ن و قومش] (1)و يكى آن كه:راجع است با ذرّيّه،كه ايشان فرزندان قبطيان بودند بر قولى.و قولى (2)سه ديگر آن است كه:راجع است با فرعون على لفظ الملوك لانّهم يقولون:قدم الملك فنزلوا (3)من موضع كذا،اى هو و اصحابه.آنگه گفت: أَنْ يَفْتِنَهُمْ (4)، بر لفظ واحد براى آن كه حكم فرعون را بود و قوم او تبع او بودند و به راى (5)او.

در (6)«فتنه»،چند قول گفتند،يكى آن كه:يصرفهم عن دينهم،كه ايشان را از دين خود بر گرداند،يكى آن كه:يعذّبهم،ايشان را هلاك (7)كند و يكى آن كه يقتلهم،بكشد ايشان را. وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعٰالٍ فِي الْأَرْضِ [155-ر]،و فرعون در زمين متكبّرى و جبّارى بود و از جملۀ مسرفان و متجاوزان بود از حدّ و قدر و اندازۀ خود.

آنگه حكايت آن كرد كه،موسى-عليه السّلام-قومش را گفت از تسليت و تقويت دل و استمالت،گفت (8):يا قوم!و الاصل،يا قومي،اگر چنان كه ايمان آوردى به خداى،توكّل بر او كردى (9)اگر مسلمانى،براى آن كه از حقّ مؤمنان و مسلمانان آن بود كه،بر خداى توكّل كنند در كارها،و من توكّل عليه كفاه،هركه توكّل بر خداى كند مهمّاتش كفايت كند.و فايده در تقديم جارّ و مجرور بر فعل آن است كه:توكّلوا عليه لا على غيره،چنان كه گفت: إِيّٰاكَ نَعْبُدُ (10)،و المعنى، نعبدك و لا نعبد سواك.

ايشان جواب دادند هم (11)بر اين طريق كه: عَلَى اللّٰهِ تَوَكَّلْنٰا ،بر خداى توكّل كرده ايم لا غير،آنگه دعا كردند و تضرّع كردن گرفتند،بقولهم

رَبَّنٰا لاٰ تَجْعَلْنٰا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظّٰالِمِينَ ،بار خدايا!ما را فتنۀ ظالمان مكن (1).ابو مجلز (2)و ابو الضّحى (3)گفتند:

معنى آن است كه،ايشان را بر ما دست مده كه پس گمان برند كه ايشان بهتر از مااند،مفتون ما شوند،ما فتنۀ ايشان باشيم.عطيّه گفت:لا تسلّطهم علينا،ايشان را بر ما مسلّط مگردان كه گمان برند كه آن ظفرى و فتحى است بر ما مفتون شوند.

مجاهد گفت:ايشان را از ما و عذاب ما تمكين مكن و ما را به گناه ما يعلم ايشان عذاب مكن.

آنگه گويند:اگر اينان برحق بودندى،ايشان را عذاب نكردندى،و به رحمت و فضل خود ما را از اين كافران برهان.

وَ أَوْحَيْنٰا إِلىٰ مُوسىٰ وَ أَخِيهِ ،آنگه حق تعالى حكايت كرد آن وحى را كه بر موسى و هارون كرد و[آنچه] (4)ايشان را فرمود،گفت:وحى كرديم به موسى و برادرش (5)هارون كه براى قوم خود در مصر خانه بسازى،يقال:تبوّأت المنزل و بوّأته،اى اتّخذته منزلا.و اصل آن (6)رجوع باشد،من باء اذا رجع.مبوّء و مبوّأ (7)، منزل باشد كه رجوع مرد با آن بود.و بعضى اهل لغت فرقى كردند،گفتند:

تبوّأ المنزل لنفسه و بوّأ[لغير]ه (8)،و قيل:بوّأته المنزل لغيره فتبوّأ. وَ اجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً ، بيشتر مفسّران گفتند:سبب آن بود كه،خداى تعالى بنى اسرايل را فرمود كه:جز در مسجدها نماز نكنند،و مسجد نمازگاه ايشان بود،چون فرعون مسلّط شد بفرمود تا مسجدها و عبادتگاههاى ايشان خراب كردند و ايشان را منع كرد[ند]

كنايس نماز كردندى.چون از فرعون خائف شدند خداى تعالى فرمود تا:در خانه ها نماز كنند و روى به كعبه كنند،و حسن هم اين گفت.و لفظ مصر،لا ينصرف است براى آن كه اعجمى است و مؤنّث،و گفتند:براى آن كه علم است و مؤنّث لأنّه البلدة و البقعة،و اگر براى خفّت صرفش كنند روا باشد،كهند و دعد و هود و لوط.

و سعيد جبير گفت: وَ اجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ (1).يقابل (2)بعضه بعضا،و خانه ها برابر يكديگر بسازى. وَ أَقِيمُوا الصَّلاٰةَ ،و نماز به پاى دارى و مواظبت كنى برآن و مژده ده مؤمنان را.

قوله: رَبَّنٰا إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِينَةً ،حق تعالى از موسى حكايت كرد:بار خدايا!تو فرعون را و اشراف قومش را مال دادى و زينت،يعنى متاع و اثاث (3)و لباسهاى فاخر و حليهاى (4)گران مايه.بار خدايا تا از ره تو گمراه شوند (5)،بار خدايا! مالهاى ايشان مطموس گردان و بند بر دلهاى ايشان نه تا ايمان نيارند (6)تا آنگه كه عذاب اليم بينند.

اگر گويند:ظاهر اين آيت دليل قول مجبّران مى كند كه خداى تعالى بنده را آلت و تمكين براى ضلالت و گمراهى دهد و او مريد (7)باشد[آن را] (8)از او.دگر آن كه :دلهاى ايشان را بند كن تا ايمان نيارند،شايد كه موسى-عليه السّلام-اين گويد، و اين،خلاف مذهب شماست،جواب گوييم:در اين آيت چند وجه گفتند،اهل عدل و توحيد كه هريك آيت را از آن ببرد كه در او شبهت باشد.وجهى آن كه:

معنى آن است كه،لئلاّ يضلّوا،بار خدايا!تو به آل فرعون اين همه براى[آن] (9)كردى تا ضالّ نشوند.بار خدايا!ضالّ شدند،و اين را امثله بسيار است،منها قوله:

يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا (10) ،و المعنى لئلاّ تضلّوا،و قوله[155-پ]: وَ أَلْقىٰ فِي الْأَرْضِ رَوٰاسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ

أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيٰامَةِ... (1) ،و المعنى لئلاّ تقولوا (2)يوم القيامة،معلوم است كه خداى تعالى بيان براى نفى ضلال (3)كند نه براى ضلال،و كوهها براى آن بر زمين نهاد تا بنه خسبد نه براى آن تا بخسبد (4)اگر گويند:اين آيات وزان آن نيست براى آن كه [در آن آيات«لام»و«لا»محذوف است،و در اين آيت«ان»و«لا»،جواب گوييم:

«لا»در هر دو آيت محذوف است كه] (5)تغيّر معنى به او متعلّق است.و امّا لام كى و «ان» (6)به يك معنى باشد،نبينى كه متعاقب اند في قول القائل:جئتك لتكرمني،و جئتك ان تكرمني،چون چنين باشد مطابقه ظاهر شد ميان آيت كه ما (7)در اوئيم و ميان آيات استشهاد (8).و وجه دوم،آن است كه:«لام»،«لام»عاقبت است برآن شرح كه داده ايم پيش از اين،و معنى آن كه:بار خدايا!تا با فرعون[و] (9)قوم او اين همه نعمت بكردى،و تو را معلوم بود كه عاقبت كار ايشان كفر و ضلال بود،امثلۀ اين«لام»از آيات و ابيات مستقصى در سورة الاعراف و ديگر جاى گفتيم،من قوله:

فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً... (10) ،و قال الشّاعر:

لدوا للموت و ابنوا للخراب***

و وجهى ديگر آن كه گفتند:ممتنع نبود كه در قوم فرعون جماعتى بودند (11)كه مذهب جبر داشتند،خداى تعالى اين آيت بگفت ردّا عليهم على سبيل التّهكّم،يعنى چنين كرده ايم (12)عندكم و على زعمكم و دعواكم و اعتقادكم الباطل و ظنّكم الكاذب.

وجه چهارم آن كه:اين بر وجه استفهام باشد،و حرف او كه همزه است از كلام ساقط بود و تقدير آن بود[كه] (13)آتيت فرعون و ملاه زينة،بار خدايا تو فرعون و قومش را مال و زينت براى آن دادى

نيست،چه اگر نه چنين باشد استفهام به خبر مشتبه شود،و آنجا كه به عوض بيفگنند (1)نيكوست،آنجا كه شاعر گفت:

لعمرك ما ادري و ان كنت داريا***بسبع رمين الجمر ام بثمان

و تقدير آن است كه:أ بسبع،و لكن همزه استفهام بيفگند (2)براى آن كه«ام»، بر حذف او دليل مى كند،و«ام»معادلۀ همزه (3)استفهام باشد.قوله رَبَّنَا اطْمِسْ عَلىٰ أَمْوٰالِهِمْ ،اين نفرين (4)است كه موسى-عليه السّلام-كرد بر فرعون و قومش،گفت:

بار خدايا!طمس كن مالهاى اينان،و طمس بردن (5)اثر باشد،و كاريز آب كه انباشته شود آن را مطموس مى گويند در مبالغت،يعنى اثر نماند آن را.و قوله: فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ (6)،اى اذهب نورها (7)،و قال (8)تعالى: مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً... (9).،يذهب عنها الراحر (10)اثر الانف و الشّفة و العين،قال كعب بن زهير:

من كلّ نضّاخة الذّفرى اذا عرقت***عرضتها طامس الاعلام مجهول

قتاده و ابو صالح و ابن زيد گفتند:خداى تعالى دعاى موسى در ايشان اجابت كرد و مالهاى ايشان جمله سنگ كرد،تا در خبر است كه:تماثيل و شكر (11)و انواع حبوبشان جمله سنگ شد.[زر و سيم و هرچه بود ايشان را از صامت و ناطق و چهار پاى و جز آن همه سنگ شد.] (12)قوله: وَ اشْدُدْ عَلىٰ قُلُوبِهِمْ ،در او چند قول گفتند،يكى آن كه:بار خدايا!دلهاى ايشان سخت بكن و به جاى (13)بدار تا ايشان با آن كه مالشان مطموس شده باشد هلاك نشوند تا هر روز،هروقت

فرومى نگرند و غم بر غم و حسرت بر حسرت مى فزايد (1)ايشان را.و وجهى ديگر در او آن است كه: فَلاٰ يُؤْمِنُوا جواب و اشدد نيست،و انّما عطف است على قوله:

لِيُضِلُّوا ،و تقدير آن است كه:آتيتهم (2)مالا و ذرّيّة (3)ليضلّوا فلا يؤمنوا حتّى يروا العذاب الاليم،ربّنا اطمس على اموالهم،و در كلام تقديم و تأخيرى بود چنان كه بينى، آنگه آن وجوه كه در لِيُضِلُّوا گفته شد،اين جا مطّرد باشد،براى (4)آن كه لِيُضِلُّوا ،در معنى همان باشد كه فلا يؤمنوا،و وجهى دگر آن است كه،گفته اند:

كه«لا»بمعنى«لن»است و تقدير آن كه فانّهم لن يؤمنوا،و آيت (5)در معنى چنان بود كه نوح -عليه السّلام-گفت: ...رَبِّ لاٰ تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكٰافِرِينَ دَيّٰاراً، إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبٰادَكَ (6)-الآية،فكأنّه قال:ربّنا اطمس على اموالهم و اشدد على قلوبهم فانّهم لن يؤمنوا ابدا.و«نون»را بدل كرد به«الف»،چنان كه اعشى گفت:

و صلّ على حين العشيّات و الضّحى***و لا تحمد المثرين و اللّه فاحمدا

اراد فاحمدن،و ابدل النون الخفيفة (7)من الالف،و قال عمر بن (8)ابى ربيعه[156-ر]و قمير بدا (9)ابن خمس و عشرين له قالت الفتاتان قوما

اراد:قومن (10).و

قوله-عليه السّلام: لن يلدغ المؤمن من حجر مرّتين، مؤمن را از يك سوراخ مار دو بار نزند.اگرچه اين ظاهر خبر است،معنى نهى است براى آن كه اگر خبر باشد دروغ بود كه ما مؤمنان را بيشتر به خلاف اين مى يابيم،[و به اين كردن از ايمان و حكم مؤمنى بنروند.و ابو على گفت قومى نحويان گفتند] (11):فلا يؤمنوا،جواب حقيقى نيست اين را كه:ربّنا اطمس على اموالهم و اشدد على قلوبهم،و لكن چو

و معلوم است كه غروب الشّمس (1)موقوف نباشد بر نظر ناظر،و لكن چون بر جاى جواب افتاد مجزوم شد.

و ابو مسلم محمّد بن بحر الاصفهانىّ در اين آيت وجهى غريب گفت و نكو،و آن،آن است كه گفت:«لام» (2)غرض است،و خداى تعالى آن مال كه ايشان (3)را داد بر سبيل عقوبت و عذاب داد،على كفرهم المتقدّم،و ازآن كه دانست كه در مستقبل ايّام بر كفر اصرار كنند،و اين آيت جارى مجراى آن آيت باشد كه گفت: فَلاٰ تُعْجِبْكَ أَمْوٰالُهُمْ وَ لاٰ أَوْلاٰدُهُمْ إِنَّمٰا يُرِيدُ اللّٰهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِهٰا فِي الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كٰافِرُونَ (4).پس موسى-عليه السّلام-گفت[:بار خدايا!مرا معلوم است كه تو اين مال و نعمت نه براى كرامت به اينان داده اى بل بر سبيل عقوبت در دنيا مفتون شوند و در قيامت از ره بهشت گمراه] (5).بار خدايا!اكنون اين مالها مطموس گردان و از اينان بستان تا حسرت شود در (6)دلهاشان،و دلهاشان سخت كن تا بر اين حال مكروه ميرند،كه در سابق علم تو آن است كه:اينان ايمان نيارند مگر به قيامت كه عذاب ببينند و ملجأ شوند،و اين (7)ايمانى بود كه سود ندارد،و اين جوابى قريب است[به صواب] (8)-و اللّه اعلم بمراده.

حق تعالى گفت:دعاى شما كه موسى و هارونى به اجابت مقرون شد، قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُمٰا ،اكنون شما به استقامت مشغول باشى.و بعضى دگر گفتند:خطاب با موسى است تنها،و عرب به لفظ تثنيه خطاب كند يك كس را على عادتهم المستمرّة،براى آن كه ايشان در بيشترين احوال در اسفار سه كس باشند:راكبى،و سايقى (9)،و قائدى.پس ما دام هريكى از ايشان با دو كس خطاب كند،و از اين جا همه اشعار ايشان بدين لفظ است:خليلىّ و يا صاحبىّ و قفا

استقامت كنى و در اوامر راست باشى و بر سر دعوت و اداى رسالت باشى.و اگر حمل كنند بر ظاهر اولى تر بود براى آن كه ممتنع نبود كه اين دعا موسى و هارون كرده باشند.و در خبر چنين مى آيد كه:چون موسى دعا كردى،هارون آمين گفتى، از اين جا گفت: أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُمٰا .و دعوت،طلب فعل باشد به صيغت امر،چنان كه گفت:اللّهمّ اغفر لنا و ارحمنا و عافنا و اعف عنّا،و نيز به لفظ ماضى آيد (1):غفر اللّه لك و عفا عنك. وَ لاٰ تَتَّبِعٰانِّ ،و به هيچ وجه متابعت مكنى ره جاهلان را كه ايشان چيزى ندانند.و اين«نون»تأكيد است مثقّل.و ابن عامر،به«نون»خفيف خواند و اسكان«تا»ى دوم من التّبع.

وَ جٰاوَزْنٰا بِبَنِي إِسْرٰائِيلَ الْبَحْرَ ،خداى تعالى در اين آيت خبر داد كه:ما بنى اسرايل را چگونه به دريا گذر داديم،گفت:ما بگذرانيديم ايشان را به دريا.

فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ ،فرعون و لشكرش به دنبال ايشان بيامدند،و از (2)آن بود كه اهل سير روايت كردند به الفاظ مختلفه و معانى متّفقه كه:چون خداى تعالى خواست تا فرعون را هلاك كند،موسى را فرمود تا بنى اسرايل را گفت تا برفتند و جمله حلىّ و جواهر قبطيان بستدند و گفتند:ما را عروسى هست.قبطيان جمله حلىّ خود به ايشان دادند و ايشان آن شب برخاستند و از شهر بيرون شدند،و خداى تعالى شب (3)دراز بكرد و خواب بر قبطيان غالب شد تا هيچ از رفتن ايشان خبر نداشتند.و موسى-عليه السّلام-ايشان را ببرد،و ايشان سيصد (4)هزار مرد بودند (5)و بيست هزار مرد بودند،و هركه هفتادساله بود در اين شمار نبود،و هركه بيست ساله بود در اين عدد نبود،و آن شب هيچ سراى نبود از آن قبطيان كه در آن سراى كودكى (6)و دو سه

كس نپرداخت و از بنى اسرايل ياد نكردند تا شب بدان مشغول بودند،به شب بخفتند (1)،بر دگر روز برخاستند (2)انتظار مى كردند (3)تا بنى اسرايل به خدمت ايشان روند بر عادت،كس نمى رفت،[156-پ]و كس (4)از ايشان پديد نبود،بر خاستند و سرايهاى ايشان بديدند كس در (5)نبود،جملۀ (6)برفته بودند،برفتند و فرعون را خبر دادند (7)،از آن بياشفت و گفت: إِنَّ هٰؤُلاٰءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِيلُونَ (8)-الآيات (9).

آنگه بفرمود:تا لشكر جمع شدند،و فرعون بر نشست با هزار هزار و ششصد (10)هزار مرد.