برخی دارای گلهای زیبا و جذاب هستند و بسیاری از آنها دارای مصارف دارویی، تغذیه ای، صنعتی، علوفه ای و با اسم فارسی یا محلی شناخته شده می باشند و بالاخره عده دیگری فاقد هرگونه صفات مشخصه بوده پوشش قابل توجهی ایجاد نکرده اند.

آنچه در اینجا مورد توجه قرار گرفته گیاهانی هستند که درجه غلبه و چیرگی آنها زیاد بوده دوران درازی از فصل رویشی زنده هستند و غالبا دارای اسم فارسی یا محلی می باشند. گاهی نیز گیاهانی مورد توجه قرار گرفته اند که

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 374

اگرچه اسم فارسی ندارند و لیکن به عنوان یک گیاه چیره و غالب استان از نظر گیاه شناسی ارزش ویژه ای دارند؛ در ضمن ترتیب ارائه آنها براساس اسامی علمی گیاهان و روش الفبایی می باشد. گیاهان پست مانند سرخسها و دم اسبها در فصلی جداگانه و در انتها قرار گرفته اند. به لحاظ اهمیت ویژه تیره گندمیان زیر عنوان تیره کلیه جنسها و گونه ها آورده شده و در داخل اسم تیره، روش الفبایی رعایت شده است.

لازم به یادآوری است که تعدادی از گیاهان بومی گیلان و همچنین گلها و گیاهان پرارزشی که در گیاه درمانی جایگاه مهمی داشته و دارای خواص گوناگونی می باشند مورد توجه بیشتری قرار گرفته و خواص درمانی آنها با شرح و تفصیل زیادتری به رشته نگارش کشیده شده است.

ما خوانندگان عزیزی را که به مسائل گیاه شناسی چندان علاقه ای ندارند به مطالعه مشخصات این دسته از گیاهان دعوت می کنیم.

قاعده ای قلبی، نوکی دراز و لبه ای کنگره ای یا دندانه ای با کرکهای پتویی- ستاره ای فشرده و رگبرگهای پنجه ای، گلهای زردرنگ کوچک و میوه ای متشکل از برچه هایی به تعداد 10 تا 15 عدد.

گیاه فوق الذکر یکی از علفهای هرز مناطق شمالی ایران بوده و در استان گیلان نیز بیشتر در مزارع آیش، صیفی کاری و پنبه دیده می شود و گاهی در حاشیه مزارع برنج به چشم می خورد و با برگهای بزرگ خود که گاهی با بوته پنبه اشتباه می گردد شناخته می شوند.

کلیشم وA .esfandiari در عمارلو و پاکوه می رویند.

بدون دمبرگ و گلهای صورتی یا قرمزرنگ.

گیاه فوق الذکر در اغلب نقاط معتدله و معتدله سرد کشور می روید و در استان گیلان در دره سفیدرود روئیده و در اوایل بهار زیبائی خاصی دارد.

به فراوانی می روید و گاهی نیز آن را در پارکها و حیات منازل می کارند.

اگرچه مصارف داروئی این گیاه برای ایرانیان ناشناخته است و لیکن در

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 376

برخی از کشورها پوست آن را برای دفع کرم کدو و جلوگیری از اسهال بکار می برند.

تاننهاست و به خاطر اثر نرم کننده خود مسکن و ضد سرفه است. در تمام عفونتهای مجاری تنفس که حتی توأم با تورم باشد و نیز در آبسه و دملهای دهان و حلق، تورم روده، همچنین وقتی که ادرار به سختی خارج می شود مصرف می گردد. لاروس مدیکال جوشانده آن را برای غرغره کردن در مورد آنژین و دمل لثه های دندان تجویز کرده است.

دم کرده گل و برگ ختمی، که در سایه خشک شده باشد، برای درمان انواع زکام، برونشیت، درد گلو، ورم حنجره بسیار مفید است و جوشانده آن به شکل محلول، برای سوختگیهای خفیف و رفع خارشهای کهیر، به صورت شستشو مورد استفاده قرار می گیرد.

ریشه گل ختمی شیرین است و موارد استعمال زیادی دارد. از دم کرده یا جوشانده آن می توان، جهت درمان اسهال خونی و اولسرهای معده سود برد.

منطقه منجیل و لوشان بوده و زراعت آن در سطح استان نیز گاهی رایج است.

پیاز خوراکی انواع و اقسام کوچک و بزرگ، تند و شیرین، پوست سفید و پوست قرمز دارد که به طور خام و پخته هردو مصرف می گردد. این گیاه دارای ویتامینهای «ب» و «ث» و سرشار از املاح سیترات، استات، فسفات، نیترات و ترکیبات گوگردی و املاح کلسیم، سدیم، پتاسیم، ید، سیلیس و چندین نوع قند است. به کسانی که کارهای فکری دارند، خوردن پیاز که دارای فسفر است توصیه می شود. پیاز هضم مواد نشاسته ای را آسان و خواب را راحت می کند.

پیاز از لخته شدن خون جلوگیری می کند و از زیان آلودگی هوا می کاهد.

همچنین پیاز دارای یک ماده میکرب کش نظیر پنی سیلین است که میکروبهای وبائی شکل را می کشد و باسیلهائی را که سبب مسمومیت غذا می شوند از بین می برد و زهرابه آنها را خنثی می کند. به همین جهت است که طباخان گوشت را همراه پیاز حفظ و نگهداری می کنند و هیچ غذای گوشتی را بدون آن نمی پزند.

خوردن پیاز به صورت خام یا پخته به رشد اطفال مخصوصا کودکان عقب افتاده کمک می کند. پیاز به علت داشتن مواد گوگردی، خون و مجاری تنفسی را ضدعفونی می کند و جهت درمان تنگی نفس، ورم گلو، برنشیت، گریپ و غیر آن مفید می باشد و نیز به علت داشتن گوگرد، موهای سر و صورت را تقویت و از ریزش آنها جلوگیری می کند. در درمان پروستات، بیماریهای کلیوی، ورم ساق پا و روماتیسم مفصلی و نظائر آنها مفید و مؤثر است. پیاز با آن که به هضم غذا کمک می کند و نفخ را از بین می برد خود کمی نفاخ است و

برای جلوگیری از آن بایست از مواد قندی استفاده کرد. خوردن کمی قند، شکر و آب نبات، نفخ ناشی از آن را از بین می برد. برای تسکین درد دندان کافی است کمی آب پیاز را با پنبه آغشته کنند و آن را در حفره دندان کرم خورده بگذارند. در استعمال خارجی برای از بین بردن زگیل و لکه های سیاهی پوست مفید است.

پیاز دارای چندین گونه قند است و با کمک نیتراتهائی که دارد، ادرار را زیاد می کند. در طب سنتی برای جلوگیری از تشمعّ کبدی و سرطان، معالجه ورم پرده خارجی قلب و ذات الریه تجویز می گردد.

پیاز بوی زهم گوشت را از بین می برد و گرفتگی دماغ را که در اثر تنفس در هوای متعفن پیدا شده باز می کند. پیاز دارای انسولین گیاهی و اینولین است و به همین جهت برای مبتلایان به مرض قند مفید می باشد.

در برگ پیاز آنزیمهای مختلف و مقدار زیادی سبزینه وجود دارد، ضمنا نیم پخته پیاز مسکن التهابات و ناراحتیهای مربوط به سوختگی و بواسیر است. پیاز اشک آور است و چشم را ضدعفونی می کند و از فشار آن می کاهد و در عین حال ضرری به چشم نمی زند. پیاز پادزهر سموم است به همین سبب در گذشته خوردن آب پیاز به مقدار زیاد، برای کسانی که مورد حمله سگ هار قرار می گرفتند تجویز می شد. چکاندن آب پیاز در چشم جهت جلوگیری از آبریزش و خارش پلک چشم نافع است و با عسل جهت رفع لکه سفیدی و زخم چشم و ضعف بینائی تجویز شده است.

چکاندن آب پیاز در گوش جهت رفع سنگینی و صدا کردن گوش و پاک کردن چرک آن نافع است. ضماد

کوبیده پیاز بر روی پوست بدن، خون را به سوی جلد می کشد و آن را خوش آب ورنگ می کند. برای برطرف ساختن بوی پیاز خوردن سبزیهای معطر، باقلای خام، گردوی بوداده و نان سوخته مؤثر است. مؤلف کتاب «مفردات پزشکی و گیاهان داروئی ایران» می نویسد:

جوشانده تخم پیاز با شکر و روغن نیز به عنوان مسهل در تبهای حصبه ای به کار می رود. در تحقیقاتی که بر روی پیاز انجام شده به این نتیجه رسیده اند که یکی از ترکیبات کم کننده قند خون که در پیاز موجود است دی فنیل آمین می باشد. دکتر لاکوفسکی که بر روی پیاز تحقیقات زیادی به عمل آورده عقیده دارد که پیاز برای پیشگیری از بروز سرطان مؤثر است. وی در اهمیت پیاز می گوید: ما همچنان روی پیاز مطالعه می کنیم و عقیده داریم که روزی این گیاه ناچیز مطمئن ترین وسیله برای درمان دردهای بشر از کار درآید. همچنین پزشک معروف دیگر روس دکتر توکین می گوید: از لحاظ میکروب کشی، پیاز در درجه اول و سیر در درجه دوم و ترب سیاه و فلفل قرمز در درجه سوم قرار دارند. دکتر توکین پژوهشهای خود را درباره 150 نوع سبزی و گیاه منتشر ساخته و خاصیت میکروب کشی پیاز را در درجه اول اعلام داشته و آن را در نابودی میکروب تیفوئید (حصبه) و باکتریهای تک سلولی بسیار مؤثر توصیف کرده است. همچنین ادوارد کومن متخصص امور شیمیائی نیوجرسی

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 378

آمریکا و بسیاری از مهندسان کشاورزی عقیده دارند که کاشتن پیاز در مزرعه سبب ضدعفونی شدن محصولات دیگری گردیده آنها را از بسیاری آفات مصون می دارد. در گذشته با آب پیاز مرکب نامرئی می ساختند، زیرا جملاتی که

با آب پیاز بر روی کاغذ نوشته شود خوانده نمی شود، اما هنگامی که حرارت داده شود نوشته آن ظاهر می گردد. رنگهای ظروف نیکلی و مسی با پیاز و لکه های مرکب و کلاههای حصیری با پوره پیاز پاک می شود. در ایران قدیم با پیاز چسبی درست می کردند که قطعات شیشه و چینی را به هم می چسبانید.

خوردن سیر بلغم از معده پاک کند و لرزه دست و پای ببرد، و لقوه را نیک بود. و لیک صفرا انگیزد و درد شقیقه و خارش اندام و تاریکی چشم آرد ... از بهر آنک طبع او گرم و خشک است ... و اگر پوست او بسوزانند و با روغن زیت بیامیزند و بر جائی طلا کنند موی برآرد.»

در قدیم از سیر برای پیشگیری از آلوده شدن اماکن به میکرب بیماریهای وبا، تیفوس، حصبه و غیره استفاده می کردند و حتی به طوری که یکی از اطبای قدیم به نام دکتر ویگوروگس Vigouroux توصیه نموده بود، سیر را در موقع شیوع بیماریهای واگیردار، روزانه بر روی نان می مالیدند و یا آن را در سالاد وارد کرده مصرف می نمودند. از سیر به طوری که دکتر لوئپرLoepper و فورستیه Forestier در سال 1921 بررسی کرده اند نه تنها در معالجه غانقاریای ریوی نتایج خوب به دست آمده، بلکه در رفع بیماریهای دیگر ریه و درمان سل روده نیز مؤثر بوده است. سیر در دستگاه هضم نیز یک اثر ضدعفونی کننده قاطع ظاهر می کند. بررسیهای دکتر کروئبرL .Kroeber نشان داد که از سیر نتایج بسیار خوب در رفع اسهالهای ساده، دیسانتری، ورم روده با منشأ عصبی، قولنجها، سوء هضم و عوارض آن از قبیل احساس سنگینی و چنگ زدگی در معده و همچنین اتّساع معده به دست می آید. عده ای معتقدند که در سوءهضمهای زمان یائسگی نیز اثر مفید از آن ظاهر می گردد. در مقابل این همه اثرات مفید درمانی، گفته می شود هنوز هیچگونه دلیل علمی قانع کننده ای وجود ندارد تا اثرات درمانی مذکور را بدان نسبت دهند. فقط کرچمرKretschmer در این مورد، اثرات

هضمی سیر را مربوط به ترشح صفرا می داند که مواد ذکر شده: موجبات آن را در بدن فراهم می سازند.

سیر در پائین آوردن فشار خون تأثیر می نماید. زیرا مصرف آن موجب اتّساع شارئین و مویرگها می شود و به نظر می رسد که بر روی حرکات و انقباضات قلب نیز اثر مفید ظاهر کند. بررسیهای دانشمندی به نام ریپرژرW .Ripperger در سال 1937 نشان داد که بسیاری از سالخوردگان با خوردن سیر موفق به پائین آوردن فشار خون و رفع تصلب شرائین شده اند. یکی از محققان به نام لوران A .Lorand در سال 1933 اظهار داشت: سیر دارای اثر مفید در پیشگیری از بروز سرطان می باشد و با مصرف آن، ضد عفونی روده ها و زیاد شدن ترشّحات صفرا تأمین می شود. می گویند در چین سرطان بسیار کم است، زیرا مردم در آنجا به فراوانی سیر مصرف می کنند.

سیر به علت مدر بودن، در رفع آب آوردن انساج و معالجه استسقاء مؤثر است و از قدیم الایام از این خاصیت درمانی سیر استفاده شده است.

مایرMeyer در سال 1935 برای سیر اثر رفع مسمومیت نیکوتین قائل بود؛ زیرا معتقد بود که با مصرف آن تسکینی در ناراحتیهای ناشی از اثر نیکوتین در عروق و رفع اختلالات قلبی و هضمی در معتادین، ظاهر می شود.

سیر به سهولت کرمک را دفع می کند، عده ای آن را در دفع اسکاریس چندان مؤثر نمی دانند. اما برخی دیگر منجمله دکتر لکلرH .Leclerc ، آن را در دفع این کرم نیز بسیار مؤثر دانسته اند.

در استعمال خارج، سیر دارای اثر ضدعفونی کننده است و می تواند در پانسمان زخمهای غانقاریائی و رفع زخمهای چرکین و همچنین التیام زخمها، مورد استفاده قرار گیرد. در استعمال

خارج اگر کسی گوشش بر اثر عوارض روماتیسم کر شود و یک تکه پنبه را با آب سیر مرطوب کند و در گوش بگذارد ثقل سامعه وی برطرف می شود. سرانجام اگر در گونیهای برنج یا گندم و یا حبوبات دیگر، کیسه های کوچکی که محتوی حبه های سیر است بگذارند هیچوقت دچار حملات و صدمات شپشه نخواهد شد.

از معایب مصرف سیر، بوی ناپسند آن است که به سرعت از راه ریه دفع می گردد. بوی بد سیر را می توان با چند قطره اسانس آنژلیک رفع کرد و یا نیم ساعت پس از مصرف آن، یک عدد سیب رنده شده و یا یک قاشق عسل خورد و یا آنکه برگ جعفری جوید. در مواردی که تحریکی در دستگاه هاضمه وجود داشته باشد باید از مصرف سیر خودداری کرد.

طی سالهای اخیر قرصهائی از سیر درست شده که در داروخانه ها به فروش می رسد و مورد استفاده کسانی است که نمی توانند بوی سیر را تحمل کنند.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 379

تنفس و سیاه سرفه مصرف می گردد.

آنها عبارتند از: ترشه تره چواش، که به صورت علف هرز در غالب نقاط استان پراکنده شده اند.

برگ انواع تاج خروس در اوایل فصل بهار گاهی به صورت سبزی آش به همراه دیگر سبزیهای صحرائی توسط روستائیان مصرف می گردد.

دفع می گردد. به علاوه سرفه و ناراحتیهای دیگر بیمار از میان می رود.

در استعمال خارج، له شده اعضای گیاه به صورت ضماد یا شیره و یا جوشانده های غلیظ آن بر روی زخمهای دردناک و اولسرها نتایج مفیدی در بردارد. همچنین جوشانده اعضای گیاه به صورت لوسیون، بر روی زخمهای ملتهب و محل گزیدگی حشرات دارای اثرات سودبخشی است و به صورت حمام موضعی پا (قرار دادن پا در جوشانده) نیز در بیماری نقرس مورد استفاده قرار می گیرد.

مرطوب، ضعف های مربوط به سیستم عصبی، ضعف عمل معده و بیماریهای مثانه و آلبومینوری مورد استفاده قرار می گیرد.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 381

شهرهای مختلف ایران بادام زمینی و یا بادام شامی و در آذربایجان به آن پستخ [فستق می گویند. من نخستین بار آن را در بیروت دیدم و در تابستان 1289 هجری خورشیدی که به رشت، شهر زادگاهی خود برمی گشتم مقداری از آن را که در سوریه فستق العبید می گویند با خودم آوردم و به پدرم دادم. او دهی در یک فرسنگی شهر به نام آتشگاه داشت که در آنجا کاشته شد و پس از بیست و هفت سال که به ایران برگشتم یکی از محصولات بزرگ گیلان را پسته زمینی دیدم که در آستانه اشرفیه کشت آن زیاد شده است. حالا نمی دانم که این محصول نتیجه همان مقداری است که من با خود به ایران آوردم و یا دیگری پس از من به ایران آورده و کشت آن را رواج داده است. چون این گیاه در زمینهای شنی خوب پرورش می یابد کرانه های دریای خزر بهترین محلّ کشت آن است و امید است که کشت و زراعت آن روزبروز زیادتر شود ...» از نظر ترکیبات شیمیایی در آراشید مقدار قابل ملاحظه ای گلوسید (آمیدن)، مواد چرب، مواد پروتئیک، کولین، بتائین، مواد ازته، و ویتامین های A ،B ،F وD وجود دارد. مقدار مواد فوق برحسب آب و هوا در کشورها و مناطق مختلف فرق می کند. علاوه بر آن، آراشید دارای ماده ای است که خون افراد مبتلا به بیماری هموفیلی را بند می آورد. ضمنا وجود ویتامین های B 1 وD در پوسته های قرمز و در لپه های دانه محقّق گردیده است که اغلب این پوسته ها پس از بو دادن به آسانی از لپه ها جدا می گردند و یا تمایل سریع به جدایی دارند.

آراشید برای

تغذیه در نقاط بومی گیاه به کار می رود و در بعضی نقاط دانه های سرخ کرده و بوداده آن را مصرف می کنند. در امریکا دانه های آراشید را کباب می کنند و به مصرف می رسانند و علاوه بر آن یک نوع چربی آراشید به نام کره آراشید نیز در این کشور مصرف می شود.

روغن آراشید مصارف صنعتی و غذائی فراوان دارد. روغن آراشید یک حلّال افیسینال است. از ریشه، برگ و دانه های یک نوع آراشید که بومی آفریقای استوائی است، بر ضد تب های صفراوی هماتوریک استفاده به عمل می آید و نیز در بعضی مناطق دانه های آن را بو می دهند و به نام قهوه سیاه به جای قهوه اصلی به مصرف می رسانند.

روغنی که از دانه های آراشید گرفته می شود بسیار خوشمزه است و با روغن زیتون برابری می کند. در سراسر اروپا روغن آراشید را همراه با سالاد و اغلب اغذیه به مصرف می رسانند. بدین سبب آراشید در اروپا به اسامی:

پسته زمینی، بادام زمینی، گردو زمینی، فندق زمینی، لوبیا زمینی، بلوط زمینی و فندق نخودی نیز نامیده می شود.

همچنین از نظر خواص درمانی، روغن آراشید به علّت دارا بودن ویتامین F (اسید آراشیدونیک) و فقدان کلسترول خالص، برای افرادی که چربی خونشان زیاد است مفید می باشد و از بروز بیماری آتروم (جمع شدن چربی در جدار شریانها) جلوگیری می کند.

در روغن بادام زمینی استرولی وجود دارد که اثر ضد کلسترول حقیقی دارد. برای افرادی که چربی خونشان (کلسترول) زیادتر از حدّ طبیعی باشد و یا افرادیکه دچار سکته قلبی شده اند نه تنها مفید است بلکه نقش دارویی و درمانی مؤثّر هم دارد. زیرا امروزه معلوم گردیده است که اگر مقدار مصرف این قبیل روغن های مایع

زیاد شود کلسترول خون بالا نمی رود بلکه پایین هم می آید. بادام زمینی به علّت دارا بودن ویتامین های گروه(B) برای رفع بی قوتی ماهیچه ها، کمبود فشار خون، خستگی شدید، گیجی، بی حوصلگی، بهت زدگی، ترس و دلهره مفید است. همچنین مصرف بادام زمینی برای کودکان مبتلا به راشیتیسم مفید و مؤثّر است. نیز اخیرا به ثبوت رسیده که ویتامین(D) موجود در بادام زمینی مقدار اسید و ترشّحات معده را زیاد می کند و باعث افزایش اشتها می گردد؛ بنابراین در رشد و نموّ کودکان در حال رشد بی نهایت سودمند است.

برای رفع پوسته پوسته شدن کف دست می توان از روغن آراشید سود جست و با مالیدن آن روزی چند نوبت، به درمان این عارضه پرداخت. روغن آراشید برای درمان شوره سر و ریزش مو نیز مؤثّر است. برای این منظور لازم است روغن آراشید را روی پوست سر بمالند و پس از نیم ساعت آن را با سدر بشویند.

نظر به اینکه آراشید دارای اسیدهای آمینه (آرژی نین- هیستیدین- سیستین لیزین) می باشد که فاقد مواد سلولزی است در خوردن آن نباید افراط کرد، زیرا سبب یبوست شدید مزاج می گردد.

برگه های قلاب مانند خود به لباس یا موی انسان و پوست چهارپایان می چسبند شناخته می شود و بخاطر داشتن برگهای بزرگ آن را باباآدم نامیده اند. البته در زبان فارسی باباآدم تقریبا به کلیه گیاهانی که برگهای بزرگ و پهن دارند اطلاق می گردد.

ریشه باباآدم دارای اثر تصفیه کننده خون، مدر و معرق بوده برای رفع نقرس، رماتیسم، رفع عوارض سیفلیس و در درمان بیماری قند بکار می رود.

ریشه باباآدم محتوی اینولین، اسانسهای روغنی، لعاب، تاننها و مواد ضدمیکروبی و ضدباکتری است. از ریشه باباآدم همچنین در دفع خیز عمومی بدن، سنگ کلیه، رفع جوشهای صورت، دانه های غرور و بیماریهای پوستی، رماتیسم و قولنجهای کبدی و نزله ای ششی استفاده می شود.

قولنج های روده ای، به عنوان تقویت معده، مقوی قلب، تب بر، مدر، قاعده آور، ضد کرم و ضد عفونی کننده بکار می رود. در دفع اسهالهای مزمن، نفخ و تب نوبه اثر عالی دارد. سرعت جریان خون را زیاد و ترشح ادرار را افزایش می دهد.

گونه ای از آن که در سواحل دریای مازندران، از گیلان تا آستارا می روید، در رشت و اطراف آن به «واش» و «گندواش» معروف است.

ابو علی سینا در کتاب «قانون» می نویسد: افسنطین لباس را از بید و گزند حشرات نگاه می دارد و اگر با مرکب ترکیب شود رنگ مرکب ثابت می ماند و تغییر رنگ نمی دهد و کاغذ را از موش خوردگی محفوظ می دارد ... افسنطین رنگ و روی را زیبا می کند، برای داء الثعلب (موخوره) و داء الحیه (فلس فلس شدن پوست) مفید است. لکه های بنفش زیر چشم را می زداید و فوائد دیگری نیز دارد ... بخار پخته شده آن درد گوش را تسکین می دهد ... ضماد آن در مداوای ورمهای پشت گوش، درد گوش و رطوبتهای گوش اثر مثبت دارد.

تناول آن با عسل از سکته جلوگیری می نماید ... هرنوع افسنطین و به ویژه نوع نبطی آن اگر به صورت ضماد درآید و به زیر چشم ببندند برای معالجه هرنوع درد کهنه و تیرگی چشم مفید است و اگر آن را با می پخته ضماد کنند و بر چشم نهند ضربان چشم، ورم چشم و جوش چشم را از بین می برد ... اگر پخته و افشره افسنطین را به مدت ده روز و هرروز به اندازه سه بولوس (6/ 1 مثقال) سر بکشند در باز گردانیدن اشتها تأثیر عجیبی دارد. شربت افسنطین معده را تقویت می کند و در بسیاری از

حالتها مفید است. اگر کسانی که یرقان دارند، افشره افسنطین را به مدت ده روز و هرروز به اندازه سه اوقیه (معادل هفت مثقال) تناول نمایند فایده می بینند. شربت نامبرده برای مداوای استسقاء نیز مفید است ... افسنطین را چنانچه با عدس یا برنج بپزند و بخورند کرمها را از بین می برد. افسنطین مخلوط با سنبل باد شکم و معده را چاره ساز است. اگر افسنطین را با روغن حنا مرهم کنند و بر کبد و بر تهیگاه بمالند درد کبد و تهیگاه تسکین می یابد و اگر آن را با روغن گل سوری (محمدی) مرهم کنند یا با گل سوری مخلوط کنند درد معده را از بین می برد و سفتی آن را برطرف می کند ... افسنطین در بیرون راندن بول و روان کردن حیض ... و مداوای تب کهنه نافع است. در گذشته که پنی سیلین و داروهای میکروب کش کشف نشده بود، افسنطین بهترین داروی ضد میکروب به حساب می آمد و در مواقع شیوع امراض مسری مانند طاعون تجویز می گردید. همچنین افسنطین تب بر و ضد یرقان و مانع آب آوردن انساج بدن است و در درمان اسهال مزمن مؤثر می باشد. ضماد پخته نمک زده این گیاه، بر روی زخمهای عفونی و تاولهای چرکین، اثر ضد عفونی کننده، مفید و التیام بخش دارد. برای این کار از تنتور آن نیز می توان استفاده کرد. افسنطین سرعت جریان خون را زیاد کرده خون را

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 383

به سوی خود جذب می نماید و برای رفع ترشحات زنانه مفید و مؤثر است.

افراد مبتلا به حساسیت و مبتلایان به خونریزی و ناراحتیهای جهاز هاضمه و زنان باردار باید از مداوا توسط

افسنطین پرهیز نمایند و بیمارانی که آن را مصرف می کنند از مصرف پی درپی خودداری کنند، زیرا این گیاه دارای اسانسی با ترکیبات سمی است و مصرف مداوم آن ایجاد مسمومیت می نماید.

ضد تشنج مدر، قاعده آور ضد کرم به کار می رود. دم کرده اعضای این گیاه مخصوصا ریشه آن مقوی دستگاه هاضمه بوده در رفع کم خونی و ضعف عمومی بدن، رفع اختلالات مربوط به سیستم عصبی مانند استفراغها، دردهای عصبی، صرع و هیستری به کار می رود، اثر نرم کننده، ضدعفونی کننده جهاز هاضمه و ضد انگل بودن آن قابل توجه است. در گذشته مبتلایان به انگل از دم کرده این گیاه استفاده می کردند.

را بر سر آن کشیده اند.

گونه دیگری از این جنس به نام Aster alpinus در ارتفاعات اسالم می روید.

معتدله سرد کشت گردیده و در استان گیلان نیز گاهی در بلوارها و حاشیه خیابانها و پارکها دیده می شود.

سفیدرود در حوالی منجیل و رودبار در دامنه های کوهستانی منطقه می روید و شاید بتوان آن را انحصاری این ناحیه دانست. انواع دیگر این درختچه در ایران که تعداد آنها به 17 گونه می رسد بیشتر در خاکهای شنی و دشتها و بیابانهای ایران می رویند و غالبا در کارهای حفاظت خاک و تثبیت شن به کار می روند.

یک رشته اعمال مخصوص به صورت چای سبز و سیاه درمی آیند و جهت مصرف به بازار فروش عرضه می گردند.

چای سبز از بو دادن برگهای تازه بدون دمبرگ، به عمل می آید که آنها را در طشتهای بزرگ می ریزند و بلافاصله حرارت می دهند. وقتی برگهای چای را مدّتی بگذارند تا تخمیر گردد، محصولی که از آنها فراهم می آید، چای سیاه نام دارد.

درباره چگونگی کشف چای افسانه های گوناگونی وجود دارد. همچنین در مورد آشنایی اروپائیان با این گیاه مفید و چگونگی انتقال آن به کشورهای اروپائی در کتابها آمده است که زادگاه چای، کشور چین بوده که از آنجا به هند رفت و مردم آسیا با چای از چند هزار سال پیش آشنائی داشتند، ولی اروپائیان از پانصد سال پیش با چای آشنا شدند. چای را نخستین بار انگلیسیها از مستعمره هند به انگلیس بردند، ولی راز آن را تا سیصد سال فقط برای خود نگه داشتند. تا اینکه از دویست سال پیش ناگهان بروز یک تصادف، پای چای را به آلمان و از آنجا به اروپای غربی و بعد به اروپای شرقی باز کرد.

ماجرای تصادف مزبور در «تاریخ چای از آسیا تا اروپا» ذکر گردیده که خلاصه آن به نقل از کتاب «نسخه های تندرستی از طبّ طبیعی» چنین است:

«دویست سال قبل، یک کشتی بادبانی انگلیسی که از هندوستان به انگلستان می رفت و محموله چای با خود داشت، در نزدیکی سواحل دریای شمال دستخوش طوفان شد و امواج کوه پیکر، این کشتی را برداشته در ناحیه واسرکانت، از نواحی شرقی آلمان، به خشکی بردند و به گل نشاندند. اهالی واسرکانت، وقتی به سراغ کشتی رفتند آن را تهی از

ملوان و ناخدا و در عوض مالامال از نوعی سبزی خشک و سیاه رنگ دیدند. آنها در طول عمر خود هرگز چای ندیده بودند. از عطر چای خوششان آمد و آن را به خانه بردند و با مقداری روغن در ماهی تابه ریخته، سرخ کردند و از آن غذائی ترتیب دادند.

لیکن مزه این غذا به مذاق آنان خوش نیامد. آنگاه نمونه گیاه مزبور را به پایتخت فرستادند و از افراد مطلّع و صاحب نظر برای شناسائی این مادّه کمک خواستند. تا شش ماه بعد، به دنبال یک سلسله اقدامات سیاسی و دولتی و جاسوسی دریافتند که آن مادّه خشک، گیاه چای نام دارد و به منظور تهیّه یک نوشیدنی مطبوع و آرام بخش به کار می آید.»

کشت و صنعت و رواج مصرف چای در ایران نیز سابقه طولانی ندارد.

اوّلین مزارع چای به همّت محمّد میرزا ملقّب به کاشف السّلطنه، بانی چایکاری در ایران، به سال 1279 شمسی، مقارن با 1901 میلادی در لاهیجان و سپس تنکابن (شهسوار) احداث شد.

زارعین شمال ابتدا از کشت چای استقبال نکردند، لذا بازرگانان کماکان به وارد کردن چای از هندوستان و سیلان ادامه دادند. لیکن موقعی که بر اثر مساعی کاشف السّلطنه پی بردند که بوته چای حدود 90 تا 100 سال عمر می کند و سالی چند بار محصول می دهد کم کم به کشت این گیاه پرسود رغبت پیدا کردند.

بطوری که می گویند کاشف السّلطنه برای نیل به این منظور مثل یک کارگر در مزارع چای کشور چین به کار پرداخت تا به رموز کشت آن آگاهی حاصل کرد؛ سپس در بازگشت به ایران، مقداری از نشاء چای را با خود به گیلان آورد و در لاهیجان به

زمین نشاند و به توسعه آن پرداخت.

گفته شده است که کاشف السّلطنه بذر چای را (که تقریبا شبیه به فندق است ولی پوست آن نازکتر، شکننده تر و سیاهتر از فندق می باشد) با جاسازی و پنهان کردن آن در جوف عصای خویش به ایران آورد و به کشت آن پرداخت.

درخت چای اگر به حال خود رها شود به طور خودرو، به ارتفاع متجاوز از 10 متر می رسد ولی در نمونه های پرورش یافته از 2 متر تجاوز نمی کند.

معمولا از درختچه چای سه بار در هرسال برگ چینی می کنند و تا عمر درختچه به هشت سال یا ده سال برسد بهره برداری از آن همچنان ادامه می یابد و چون از این سنین بگذرد بهره برداری از آن را متوقّف می سازند و می گویند که پیر شده است و دیگر بهره برداری از آن صرفه ندارد.

بهترین زمین برای کشت چای، زمینی است که دارای سنگهای آتشفشانی باشد، زیرا گیاه چای احتیاج به شبه فلز (فلوئور) دارد و آن نیز در این نوع زمینها فراوان است. به این دلیل در ژاپن مزارع چای معمولا در مجمع الجزایر آتشفشانی قرار دارد و آب و زمین و هوای آن سرشار از شبه فلز فلوئور می باشد.

چای نواحی مختلف، کم وبیش دارای مواد زیر است:

آب- خاکستر حاصل از گیاه- مواد ازته- مواد چرب- تانن- تئین- اسانس- موادی نظیر رزین ها- پکتین- صمغ- سلولز و دکسترین.

همچنین در چای مواد مؤثّری چون پورین ها- گزانتین- تئوفیلین- آدنین و غیر آنها نیز یافت می شود. وجود مواد اخیر باعث می گردد که بر اثر افراط در مصرف چای، موجبات ناراحتی مخصوص به نام تئیسم در انسان فراهم شود.

همچنین در چای مقدار زیادی اسید اکسالیک و املاح معدنی چون فسفاتها

و اکسالاتهای پتاسیم، کلسیم، منیزیوم و منگنز وجود دارد.

مصرف دم کرده چای، باعث تسریع حرکات تنفّسی و گردش خون می گردد. با مصرف آن، احساس تجدید نیرو، همچنین تقویت قوای فکری می شود و اثر درمانی در تصلّب شرائین و ممانعت از بروز آن دارد. نیز در

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 387

بعضی از افراد، نوشیدن چای ایجاد بیخوابی می کند. مقدار زیاد آن، عوارضی نظیر سردرد، لرزش های عصبی، کرخ شدن و غیر آن پیش می آورد و اگر ادامه آن به صورت عادت تدریجی درآید، ایجاد یبوستهای سخت و مقاوم، سوء هضم، لاغر شدن تدریجی توأم با ناراحتیهای عصبی می کند. دم کرده چای را می توان برای شتشوی چشم (کولیر قابض) به کار برد. در مصارف داخلی دم کرده 4 تا 8 درصد آن، اثر مقوی، هضم کننده، مدر ملایم و معرّق دارد. بطور کلّی دم- کرده چای کمتر به مصارف درمانی می رسد و فقط از آن به عنوان نوشیدنی گرم برای رفع خستگی و هضم غذا استفاده می شود.

علاوه بر برگ چای، گل چای نیز دارای دو درصد کافئین و مقدار زیادی منگنز و آهن است. دم کرده گلبرگ چای برای درمان سوء هضم، اسهال، استسقاء و جلوگیری از پایین افتادن شکم مفید است و مصرف آن تجویز می گردد. ولی کسانی که مبتلا به اختلال اعصاب، طپش قلب، نقرس، سنگ کلیه از نوع او کسالات هستند نباید چای مصرف کنند.

تذکّر لازم: مصرف زیاد چای همانطور که گفته شد ایجاد بعضی عوارض فیزیولوژیک قابل اهمیّت می کند که به مجموع این عوارض نام تئیسم داده اند.

بر اثر ایجاد همین عوارض بود که در سال 1927 میلادی آکادمی پزشکی فرانسه اعلام کرد که باید با عارضه

تئیسم که در تونس به علّت مصرف جوشانده چای سیاه حاصل شده مبارزه همگانی صورت گیرد. طبق آزمایشهایی که انجام گردید چای سیاه سمّی تر از چای سبز اعلام شد و نیز سمیّت چای سبز بیش از دم کرده آن معرّفی و اعلام گردید.

اثر بندآورنده خون می باشد و برای متوقف ساختن خونریزیهای معده، ریه، رحم و درمان کاتاره معده- روده ای از آن استفاده می شود.

به مصرف تهیه تراورس می رسد. گونه دیگر از این جنس به نام کرکف Carpinus orientalis به همراه ممرز در جنگلهای گیلان و مازندران می روید.

پوست ممرز از نظر درمانی قابل استفاده است. برگ این درخت دارای اثر قابض قطعی است و جوشانده 30 در 1000 آن به صورت غرغره جهت رفع درد گلو، مورد استفاده قرار می گیرد. در طب سنتی گفته می شود که با مصرف

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 389

پوست و حتی برگ این درخت اثر مقوی و تب بر ظاهر می شود.

صرف نظر از خواص درمانی، برگ درخت ممرز، به جهت دارا بودن تانن فراوان قابل توجه است. همچنین در پوست آن یک ماده رنگی زرد وجود دارد.

دانه اش دارای نوعی ماده روغنی قابل استخراج اما باارزش اندک می باشد.

درخت ممرز که با نام محلی مازندرانی، در کتابهای گیاهان داروئی ایران ثبت و معرفی گردیده، در گیلان بیشتر در جنگلهای طالش (در ارتفاع 400 تا 500 متری) جنگلهای بین رشت و کهدم، جنگلهای رستم آباد و لاهیجان دیده می شود.

به ندرت در مناطق جنگلی می روید.

Celtis australis

درخت تناوری است که ارتفاع آن به 30 متر نیز می رسد و چوب آن دارای ارزش صنعتی ویژه ای می باشد. این درختان در بعضی مناطق، در کنار امامزاده ها و قبرستانها به عنوان درختان مقدس مورد احترام عامه قرار دارند.

.iberica وC .cyanus به صورت علف هرز در اغلب نقاط استان در چمن زارها، حاشیه مزارع، باغها و جاده ها دیده می شود.

برای نوع اخیر خواص درمانی بسیاری ذکر شده است که ذیلا به آنها اشاره می شود. اما باید دانست که از نظر دارا بودن خواص درمانی انواع گل- گندمها تفاوت زیادی با یکدیگر ندارند.

گلهای «گل گندم» که در فاصله اردیبهشت تا مرداد باز می شوند دارای املاح پتاسیم، فسفر، منیزیم و مقداری منگنز و نیز یک ماده تب بر به نام سانتورین Centaurine است. همچنین گلهای این گیاه مدر بوده برای معالجه نسوج آب آورده و استسقاء به کار می رود. در درمان سرماخوردگی، سینه درد و سرفه نیز مفید و مؤثر است و همچنین شستشوی چشم با دم کرده گلهای گیاه مزبور باعث از بین رفتن التهاب پلکها می شود. دانه های گل گندم که به رنگ سفید است اثر مسهلی دارد. برگ و ساقه و ریشه این گیاه نیز که اثر تب بری دارد برای معالجه بیماریهای کبدی، یرقان و بیماریهای پوست تجویز می گردد.

از دم کرده گل گندم نیز امروز برای بهداشت پوست استفاده می شود بدین ترتیب که 50 گرم از آن را در یک لیتر آب جوش دم می کنند و به صورت کمپرس بکار می برند تا پوست شاداب شود و از پیدایش چین و چروک جلوگیری نماید.

شده غالب نقاط ایران است که باغهای وسیعی از آن در نقاط مختلف غالبا مخلوط با سایر درختان میوه کشت گردیده است. میوه شیرین و خوشمزه ای به رنگهای صورتی تا قرمز و قرمز تیره می دهد. در استان گیلان نیز در باغها کشت می شود و جنبه داروئی دم گیلاس نیز بر عموم مردم شناخته شده است، برگهای درخت گیلاس در فصل پائیز به هنگام خزان قرمزرنگ شده و زیبائی خاصی دارد.

قائل هستند که ذیلا به آنها اشاره می شود: این درخت که به بهار ارغوان معروف است و به صورت خوشه هائی قبل از پیدایش برگ ظاهر می شود شربتی می سازند که خوش مزه و خمارشکن است. اگر چوب ارغوان را بسوزانند و بر ابرو بمالند آن را سیاه و پرپشت می کند. بهار ارغوان که قدری شیرین است، صدا را صاف می کند و اخلاط لزج دهان، سینه، گلو و نیز ناراحتی معده و کلیه ها را از بین می برد. گلهای این گیاه دستگاه تنفس را زهکشی کرده برای مداوای سنگ کلیه و مثانه مؤثر است. نوشیدن جوشانده گلهای ارغوان قی آور است و سبب پاک کردن دستگاه تنفس و معده می گردد.

پاشیدن گرد سوخته گل و ریشه آن بر روی زخم، خون را بند می آورد.

وجود دارد. از نظر خواص درمانی، مامیران اثر مدر، مسهلی، آرام کننده، مخدر، ضد تشنج، پائین آورنده فشار خون، صفرابر، تصفیه کننده خون و دفع کرم در مصارف داخلی دارد. در استعمال خارج، قرمزکننده پوست بدن، تاول آور و بهبوددهنده زخمهای سطحی بدن است.

مقدار زیاد مامیران در مصارف داخلی، سمی و خطرناک است.

مؤلف «گیاهان داروئی» نوشته است که از مامیران، سابقا برای مداوای بیماریهای مختلف نظیر آب آوردن، نقرس، سنگ کلیه، ضعف مفرط، تبهای نوبه، زردی، التهاب کبد همراه با زیاد شدن حجم آن، انسداد کیسه صفرا و غدد لنفاوی استفاده به عمل می آمده است.

ابو علی سینا در خواص درمانی مامیران می نویسد: «... زداینده و پالاینده است. سفیدی ناخنها را از بین می برد. افشره اش رطوبتهای پرمایه را از مغز بیرون کشد و مغز را از زائده پاک کند. بیخش دوای درد دندان است. سپیدی چشم را تنقیه کند، دید را قوت دهد به شرطی در چشم کشند. مامیران و به ویژه افشره اش در برچیدن رطوبتهای غلیظ چشم مفید است. بیخش داروی یرقان است. بول را ریزش دهد و مسکن درد و پیچ روده است.» بررسیهای علمی نیز نشان داده است که مامیران در رفع تحریکات مغزی، در مبتلایان به هیستری و اشخاص مبتلا به ضعف قوای دماغی که از بی خوابی، اضطراب و ... رنج می برند، همچنین در مداوای تصلب شرائین مغزی بسیار مؤثر است.

کاپلاD .R .Capla در سال 1936 میلادی در موارد مذکور، مصرف گرد یا دم کرده 2 تا 3 گرم مامیران را، به هنگام شب توصیه کرده است. برای مامیران اثرات مفید دیگری نیز در درمان آنژین دوپواترین (خفقان صدری)، آسم، انقباضهای الیاف ماهیچه ای معده و اختلالات مربوط

به تشنج ماهیچه های صاف، نیز ذکر شده است. مصرف آن اگر همراه با رازک باشد دردهای سرطانی معده را در حالات بحرانی تسکین می دهد.

در استعمال خارج، جوشانده برگ یا شیره تازه آن که به صورت بسیار رقیق در آب مقطر تهیه شده باشد، در رفع ورم مزمن کره چشم، اثرات مفید و خوب نشان داده است. از قدیم الایام مصرف آن برای رفع ورم پلک و بیماریهای دیگر چشم میان مردم معمول بوده است. با مالیدن شیره مامیران به صورت خالص یا مخلوط با آب، همچنین با قرار دادن ریشه تازه و له شده آن بر روی زخمهای چرکین یا خنازیری و یا زخمهایی که بر اثر کمبود ویتامین ث حاصل می شود. التیام بخش است. شیره گیاه، اثر مفید در رفع بیماریهای جلدی نظیر سودا دارد. اگر شیره گیاه بر روی میخچه پا یا زگیل مالیده شود موجب از بین رفتن آنها می گردد.

در مصارف درمانی مامیران باید جانب احتیاط را رعایت کرد، زیرا مصرف بی رویه آن ایجاد مسمومیت می کند. قرار دادن مقدار زیاد شیره له شده گیاه بر روی زخمهای جلدی نیز مسمومیت به وجود می آورد.

(نظیر اسفناج)

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 392

مختلفی مانند سولفاتها و فسفاتهای سدیم، منیزیوم و پتاسیم و نیترات پتاسیم است و ریشه آن محتوی قندهای گوناگونی از جمله گلوکز، ساکاروز و لولز می باشد. مواد دیگری که در ریشه این گیاه یافت می شوند عبارتند از: موسیلاژ، تانن، اینولین، پکتین، لوولین و شیکورین است.

برای درمان بیماریهای مختلف از دم کرده ریشه و برگ کاسنی استفاده می کنند و در استعمال خارجی برگهای تازه و کوبیده شده آن را بر روی پوست قرار می دهند تا ناراحتیهای جلدی ناشی از التهاب و تحریکات سطحی را درمان نمایند.

دم کرده ریشه و برگ کاسنی، مقوی، مقوی جهاز هاضمه، مدر، ملیّن، صفرابر، تب بر، اشتهاآور و تصفیه کننده خون است. به علاوه برای مداوای یرقان و نارسایی اعمال کبد، هیستری و ناراحتیهای عصبی، قولنجهای کبدی، اخلاط خونی، وجود خون در ادرار، آب آوردن انساج، تبهای نوبه، تبهای مخاطی، بیماریهای جلدی، کم خونی، عفونت مجاری ادرار، نقرس و رماتیسم مورد استفاده قرار می گیرد.

در گذشته مردم گیلان و سایر نواحی شمالی ایران قسمتهای گوشتدار ریشه کاسنی را در آب خیسانده در اختیار مبتلایان به بیماری مالاریا می گذاشتند و معتقد بودند نوشیدن آن در هربامداد به صورت ناشتا مالاریا را درمان می کند.

پزشکان و گیاه شناسان هندی معتقدند که ریشه کاسنی ورمهای التهابی لثه دندان و خونریزیهای آن را مداوا می کند. اگر از ریشه این گیاه سودمند در تهیه خمیردندانها استفاده شود اثر ضد میکروبی آن به حفظ و مراقبت دندانها کمک مؤثر می نماید. در این زمینه برخی از محققان عقیده دارند که اثر ضد میکروبی

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 393

ریشه کاسنی از برخی آنتی بیوتیکها مؤثرتر و قوی تر است.

شربتی که از شیره کاسنی تهیه می شود برای

درمان یبوست به ویژه یبوست اطفال مؤثر است.

پودر ریشه این گیاه را مانند چای و قهوه دم می کنند. نوشیدن یک فنجان از آن (صبح و شب) دارای اثر مقوی روده، ملیّن ملایم و تحریک کننده اشتهاست و در مداوای تنبلی کبد و ناراحتیهای ناشی از آن تأثیر زیاد دارد.

و نیز رشت و صومعه سرا و فومن می باشد.

قسمتهای مختلف پرتقال خواص درمانی بسیار دارد. اسانس آن که از فشردن قسمت خارجی پوست به دست می آید خلطآور و ضدعفونی کننده است. پرتقال خون را رقیق می کند و اثر مدر و ملین دارد. برای درمان کم خونی، سوء هاضمه، التهاب مخاط لثه دندان و دهان مؤثر است و کمبود عناصر فلزی بدن را جبران می کند.

مؤلف گیاهان داروئی می نویسد: «با آن که پرتقال میوه ای است شیرین معهذا در کتب علمی جدید مصرف آن برای مبتلایان به چاقی به شرح زیر توصیه شده است: 1 عدد پرتقال و 3 عدد لیموترش را که به قطعات کوچک درآمده باشند به مدت 10 دقیقه در نیم لیتر آب بجوشانند و سپس 2 قاشق عسل بدان افزوده مجددا به مدت 5 دقیقه بجوشانند و بعدا صاف کنند. مقدار مصرف محلول صاف شده پس از سرد شدن 3 لیوان کوچک در روز است.»

استعمال خارجی پرتقال تأثیر زیادی در شادابی پوست دارد و از پیدایش چین و چروک صورت جلوگیری می کند. لیموترش که دارای مقادیر زیادی ویتامین ث است خواص درمانی بسیار دارد. فعالیت گلبولهای سفید خون را برای دفاع از بدن زیاد می کند و سیستم عصبی و سمپاتیک و قلب را تقویت می نماید. برای درمان بیماریهای رماتیسم، نقرس و اسکوربوت بکار می رود و اثر مدر، تصفیه کننده خون و ضدّ سم دارد.

پوست لیموترش بادشکن و مقوی است و دانه های آن تب بر و ضد کرم می باشد. در مداوای بیماریهای عفونی از جمله عفونتهای ریوی و روده ای و نیز مالاریا، بی اشتهائی، رماتیسم، نقرس، چاقی، واریس، یرقان، نارسائی اعمال کبد و لوزالمعده، اسهال، اسهال خونی، تیفوئید، فشار خون، یرقان، استفراغ و

رفع رسوبهای مربوط به ادرار و صفرا تأثیر قابل توجهی دارد.

از نظر استعمال خارجی، آب لیموترش برای درمان گریپ، آنژین، ناراحتیهای مجرای گوش، سینوزیت، خونریزیهای بینی، التهاب مخاط دهان و زبان، ورم پلک و ضایعه ناشی از سرماخوردگی و رفع چربی صورت بکار می رود. چکاندن چند قطره آب لیموترش در بینی، خونریزی را بند می آورد.

ناراحتیهای حاصل از گزش حشرات را رفع می کند؛ لکه های صورت و کک ومک را از بین می برد؛ پوست دستها و صورت را شفاف و شاداب می نماید.

نارنگی دارای عناصر معدنی است، ولی این عناصر در نارنگی به مراتب کمتر از پرتقال است. به سبب دارا بودن برم اعصاب را تسکین می دهد.

لیمو شیرین مدر و مقوی است و در مداوای بیماران مبتلا به تبهای عفونی مؤثر است.

بالنگ خواص درمانی قابل توجهی دارد. در کتب طب سنتی از بالنگ با اسامی بادرنج، بادزنج و اترج کبیر یاد شده است.

از میوه درختچه بالنگ معمولا به صورت مربا استفاده می شود؛ مربای بالنگ در هضم غذا و درمان نفخ مؤثر است؛ پوست زرد آن برای تقویت حافظه و قلب تجویز شده است؛ دم کرده پوست زرد بالنگ استفراغهای شدید را تسکین می دهد. از شکوفه بالنگ و میوه آن و نیز برگهای درخت، روغن مخصوصی تهیه می کنند که برای درمان سیاتیک، دردهای مفصلی، بی حسّی های موضعی، لقوه و رعشه مؤثر است. در طبّ سنّتی به منظور معالجه این گونه دردها ضماد بالنگ نیز توصیه شده است. این ضماد از پختن میوه بالنگ با سرکه یا شراب قرمز به دست می آید.

در برخی از باغهای مرکبات گیلان تعدادی درخت بالنگ پرورش می یابد.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 394

ترکه ای و گاهی خاردار، پرشاخه و منشعب به ارتفاع حد اکثر 2 متر و برگهای شانه ای 2 تا 3 جفت برگچه ای و گلهای منفرد پروانه آسای زردرنگ در محور برگها یا انتهای شاخکها.

میوه نیام متورم به شکل تخم مرغی پهن است به طوری که پس از رسیدن دانه ها از بدنه آن جدا شده با تکان دادن صدای خاصی ایجاد می نماید.

دغدغکها در ایران بیشتر در مناطق جنگلی و بیشه زارها و گاه به صورت پراکنده در مناطقی که نور کافی دارند رشد می نمایند و با گلهای زردرنگ و میوه های متورم و غالبا غشائی خود زیبائی خاصی دارند. گیاه مزبور در استان گیلان بیشتر در حوالی رودبار و منجیل و رستم آباد رشد می نماید.

می شود.

مصرف این گیاه در طب سنتی ایران ناشناخته است. گیاهی است سمی، خشک شده آن محتوی یک گلوکزید سمی محلول در آب کورونیلین، تاننها، مواد تلخ، نمکهای آلی و ویتامین ث می باشد. این مواد اضطراب قلبی را تسکین می دهند، اما در حال حاضر به علت سمی بودن کمتر از آن استفاده می شود.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 396

از تب مفید است. مصرف جوشانده گلهای آن برای مبارزه با چاقی مؤثر است. ضماد سوخته فندق با پوست آن و پیه خوک جهت درمان طاسی سودمند است و باعث روئیدن موی صورت جوانان و اشخاص کوسه می گردد. مصرف دم کرده فندق، خون را تصفیه می کند و به شکل محلول برای التیام زخمها و جراحات واریسی و غیر آن مفید واقع می شود. گرد گل فندق را به عنوان داروی شفابخش در مورد بیماریهای حمله عصبی و صرع می توان به کار برد. چون فندق از مواد نشاسته ای عاری است استفاده از آن برای مبتلایان به مرض قند تجویز می شود.

هیچ اثر سمی داشته باشند برای قلب بسیار مفید و مقوی هستند.

به علاوه ضد تشنّج و تب بر نیز می باشند. هسته های خشک شده این گیاه را برای درمان اسهال مصرف می کنند و همچنین گیاه مزبور برای معالجه بیماران مبتلا به سنگ کلیه و مثانه مؤثر است. طب سنتی معتقد است که دمکرده سرخه ولیک آثار معجزه آسایی در فشار خون دارد. دمکرده آن با کمی عسل برای درمان و معالجه تورّم و جراحات مخاط دهان و گلو مصرف می شود.

برای تقویت قلب اثر قطعی دارد، زیرا ضربان های قلب را متعادل و مرتّب می کند و اعصاب فرسوده را آرام می سازد.

مبتلایان به بیماری های تپش قلب، تصلّب شرایین، زیادی فشار خون، تشنّج، غم و اندوه، آنژین دوپواترین (آنژین صدری)، ورم آئورت، لرزش اعضای بدن، صدا کردن گوش و اختلالات جریان خون (مخصوصا زنانی که در دوران یائسگی به سر می برند) اگر به طور مرتّب هرروز دمکرده گل سرخه ولیک را مصرف کنند پس از مدتی آثار بهبود نسبی را احساس خواهند کرد.

سرخه ولیک برعکس بعضی از گیاهان، دارای هیچگونه مواد سمّی نیست و

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 397

اگر مدّتهای متوالی مقدار زیادی از آن مصرف شود شخص را مسموم نمی سازد علاوه بر آنچه گفته شد در کتاب معروف «مفردات پزشکی و گیاهان دارویی ایران» اثر دکتر آیینه چی مطالبی نیز در مورد خواص درمانی سرخه ولیک و کاربرد آن ذکر گردیده که نمی توان آنها را نادیده انگاشت. در کتاب مذکور آمده است: «گیاه سرخه ولیک از دیرباز در طب سنّتی مورد استفاده بوده و امروزه عصاره تهیّه شده از گلها یا پودر میوه های آن به فراوانی در اروپا و ایران به کار می رود. فراورده های حاصل

از این گیاه بر روی قلب یا سیستم جریان خون بتدریج اثر کرده و در نتیجه، باعث اتساع عروق و بخصوص شریان های قلبی شده و تا اندازه ای نیز سبب پایین آمدن فشار خون می گردد. این دارو را جهت پیشگیری در آنژین صدری به کار می برند و ادّعای مشابهت اثر دارو با ترکیبات دیژیتال یا سایر داروهای تقویت کننده قلب صحیح نیست.

مسمومیت های ناشی از مصرف سرخه ولیک تاکنون دیده نشده است.

سرخه ولیک حاوی مقدار قابل ملاحظه ای گلوکزیدهای فلاونی است. به نظر می رسد که عامل مؤثر این دارو همین گلوکزیدهای فلاونی موجود در آن باشند.

به علّت اهمیّت این دارو از نظر خاصیّت کاهش فشار خون و کاربرد آن در پیشگیری آنژین صدری توصیه می شود که مصرف آن تحت نظر پزشک صورت گیرد.»

همچنین عرق سرخه ولیک که به عرق کیالک نیز مشهور است برای درمان بیماری های قلبی بخصوص آنژین پکتوریس مؤثّر می باشد.

آنژین پکتوریس: درد گهگیر سینه، یا حمله شدید امّا موقتی درد قلبی است که ممکن است به بازوها نیز تیر بکشد. این حالت ناشی از کم خونی موضعی قلب می باشد.

و باغچه های سازمانهای دولتی کشت می گردد. تاج چتری و پر شاخه آن که حامل گلهای بسیار و دم گلهای پرمرغی می باشد در زمان گلدهی زیبائی خاصی دارد، در گیلان نیز در پارکها و بلوارها دیده می شود.

در کتابهای مختلف گیاهان داروئی و همچنین در طب سنتی برای درخت پر، خواص درمانی و داروئی قائل نشده اند.

انتهای شاخه ها قرار گرفته و میوه درشت آن گلابی شکل تا شبه کروی و پوشیده از کرکهای متراکم و غالبا زردرنگ و دارای عطر و بوی خوش می باشد.

به درختی است که در جنگلها و بیشه زارها می روید لیکن نژادهای کشت شده آن بسیار است و در غالب نقاط ایران که دارای آب و هوای معتدله و معتدله سرد می باشد کشت می گردد.

میوه آن ارزش تغذیه ای دارد و از آن در تهیه مربا، کمپوت، ژله و شربت استفاده می شود و دانه های آن به علت داشتن موسیلاژ جنبه های داروئی با ارزشی دارند و اثر ضد سرفه آن کاملا شناخته شده است، پخته آن در رفع گلودرد و اسهال مؤثر است.

میوه به دارای مواد قندی، پکتین، اسید مالیک، ویتامینهای ب. ث، پ، پرو

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 398

ویتامین آ، تانن، اسانسهای روغنی و اسیدهای آلی می باشد.

جوشانده و پخته این میوه به علت داشتن پکتین اسهالهای ساده و دیسانتری را متوقف می سازد. در طب سنتی پوست به را مدت 15 روز در الکل خیس کرده محلول مزبور را روی پوست صورت ماساژ می دادند تا چین و چروک زائل شود.

شربت به در مداوای ورم حاد روده و سل ریوی و دیر هضمی مؤثر است.

دم کرده برگ درخت به اگر با بهار نارنج و عسل مخلوط شود برای درمان سیاه سرفه و بی خوابی بسیار مفید بوده اثر آرام کننده و مسکن دارد.

در استعمال خارجی، خیسانده دانه های به برای سرمازدگی، شکاف و ترک پستان و لب، سوختگی و تحریکات جلدی مختلف مورد استفاده قرار می گیرد.

در طب سنتی به برای حفظ جنین: از بین بردن بوی بد دهان، برطرف ساختن حالتهای خماری و مستی، درمان یرقان،

میگرن و تقویت کبد و معده مورد استفاده قرار می گیرد.

صفا دهد. ورم را می گدازد. خواب آور و مایه تیرگی حواس است. شراب با زعفران، مستی آوری است که حرکت را سلب می نماید. داروی ورم گرم داخل گوش است. دیده را جلا دهد. اشک ریزی را منع کند. تیرگی چشم را برطرف کند.

شادی افزا و توانبخش قلب است. بیمارانی که از التهاب حجاب حاجز و پیچش شکم رنج می برند زعفران یا روغن آن را بوی کنند به خواب روند و نفس روان شود و ابزار تنفسی را نیرو بخشد. مخالف ترشی است که اشتها را در معده برانگیزد و ازاین رو زعفران اشتها را از بین می برد. و لیکن با حرارتی که دارد کبد و معده را تقویت کند. بعضی گویند زعفران برای طحال خوب است. شهوت انگیز است. در کتاب «زبان خوراکیها» و «گیاهان داروئی» موضوع سمیّت زعفران نادرست و اغراق آمیز تلقّی و توصیف گردیده و در کتاب اخیر (گیاهان داروئی) ذکر شده که در بررسیهای دانشمندان مختلف و آزمایشهائی که بر روی حیوانات به عمل آمده خلاف آن ثابت گردیده است.

زیرا با خوراندن 36 گرم عصاره زعفران در طی 36 روز به یک سگ، هیچگونه عارضه مسمومیّت در جانور ظاهر نشده است. همچنین در این کتاب آمده است که زعفران به علّت دارا بودن مواد تلخ، از جهتی موجبات سهولت هضم را فراهم می سازد و از طرف دیگر به علّت داشتن اسانس، اثر محرّک بر روی سلسله اعصاب دارد. از نظر درمانی دارای اثر مسکّن بر روی اعصاب سطحی بدن است. در طبّ عوام برای آن اثر قاعده آور قائل اند و معتقدند که با مصرف آن، موجبات خونروی در فواصل قاعدگی و حتّی سقط جنین فراهم می شود. علاوه بر آن

زعفران اثر مسکّن سرفه در برونشیت های مزمن دارد و آن نیز به علّت اثر بیحس کننده آن بر روی انتهای اعصاب حبابهای ریوی است. از زعفران می توان جهت رفع بی خوابیهایی که منشأ تحریکات مغزی و حالات تشنجی دارند و نیز تسکین و درد دندان استفاده به عمل آورد.

می باشد و به علت رزین موجود در آن و عطری که متصاعد می نماید در برابر آفات و امراض انباری و انواع بیدها دوام قابل توجهی دارد.

استان می باشند و لیکن به علت نداشتن صفات مشخصه چشمگیر و بیانگر ارائه و معرفی گونه های آنها بسیار دشوار است. در اینجا از ارائه شرح جنسها و گونه ها خودداری گردیده اشاره می نمائیم که جنس Cyperus وCarex وScirpus دارای گونه های متعدد و زیاد بوده و در اکثر نقاط مرطوب و ساحلی و جلگه ای استان دیده می شوند.

و انزلی به فراوانی می روید.

تاتوره گیاهی است سمی و دارای الکالوئیدهای هیوسیامین، آتروپین، هیوسین، اسید داتوریک و اسکوپولامین. برای درمان تشنج، آسم و نقرس و دردهای عصبی مورد استفاده قرار می گیرد. اثر آرام بخش داشته ترشح غدد را کاهش می دهد و برونشها را متسع می نماید. از این گیاه تنها در صنعت داروسازی استفاده می شود و داروهای تهیه شده از آن باید تحت نظر پزشک مصرف گردد.

بیماریهای مختلف مانند آب آوردن انساج، قولنجهای کلیوی، هیستری بکار می رود و به عنوان مقوی معده، بادشکن، دفع نفخ و پادزهر سم مار مورد استفاده قرار می گیرد.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 401

مقوی قلب بوده برای تقویت و تنظیم انقباضات قلب مورد استفاده قرار می گیرد. چون تنگ کننده مجاری عروق سطحی است باعث بالا رفتن فشار شریانی می گردد و در مصرف آن باید دقت کافی بعمل آید.

گل انگشتانه از جمله داروهای مهم مقوی قلب است و عمل ملایم کننده، تقویت و تنظیم کننده انقباضات قلب را در بر دارد. به علاوه چون تنگ کننده مجاری عروق سطحی می باشد، باعث بالا رفتن فشار شریانی می گردد. دیژیتال اثر مدر نیز دارد، ولی این عمل، با آن که در اشخاص سالم به نحو ضعیف بروز می کند، در مبتلایان به استسقاء و خیراندامها به نحو مؤثر ظاهر می شود. اثر مدر گل انگشتانه معمولا 24 تا 36 ساعت پس از مصرف آن ظاهر می گردد و 3 تا 7 روز نیز ادامه پیدا می کند.[1]

کتب طبی انتزاعی (فارسی) ؛ ج 3 ؛ ص401

ن گیاه در بیماریهای مختلف قلب، نظیر بی نظمی و نارسائی ضربان، ورم ماهیچه قلب و نیز ضعف قلب مورد استفاده قرار می گیرد. آن را در ذات الریه، ذات الجنب، روماتیسمهای حاد، سل و جز آنها به کار می برند. با مصرف دیژیتال، چون ضمن دفع ادرار، کلرورها نیز دفع می گردد، حالت عمومی بیمار، وضع رضایت بخش پیدا می کند.

شمال ایران است که چوب آن فاقد ارزش صنعتی بوده و عموما در جنگلهای متروکه و با نور کافی در حاشیه جاده ها و بیشه زارها می روید.

درخت خرمندی را در برخی نقاط گیلان اربه دار می گویند. از چوب ان برای تصفیه خون استفاده می شود. میوه اش اثر آرام کننده دارد.

نوعی از آن به نام خرمالوDiospyrus KaKi امروزه در نقاط مختلف ایران کشت شده و میوه درشت و نارنجی متمایل به قرمزرنگ آن به مصرف تغذیه می رسد. از تخم خرمالو به عنوان مسکن استفاده می شود، میوه آن ضد تب بوده برای ازدیاد اسیدهای بدن بکار می رود.

«قانون» می نویسد: «... به منظور درمانی، گاوزبان خراسانی که برگش ستبر و بر روی برگش نقطه هائی هست که از آنها خارمانندهائی یا کرک و پرزهائی جدا شده است خوب است. امّا آنچه را که در مملکت ما گاوزبان می پندارند و طبیبان از آن استفاده داروئی می نمایند گاوزبان راستین نیست و اکثرا تیره ای از گیاه مرو (مرماخوز) را به نام گاوزبان بکار می برند و فایده اش به فایده گاوزبان نمی رسد ...»

تمام داروشناسان در خاصیت ادرارآوری این گیاه طبی متفّق القولند. ساقه و برگ گل گاوزبان برای درمان ناراحتیهای کلیه مخصوصا التهاب و ضایعه کلیوی و سرماخوردگی مثانه تجویز می گردد. زیرا برگها و ساقه گل گاوزبان دارای مقدار زیادی نیترات دوپتاس است و این ماده ادرارآور می باشد.

همچنین گل گاوزبان معرّق بوده در مداوای تبهای مختلف بیماریهائی چون سرخک، آبله، مخملک، تبخال، تب با کهیر و رماتیسم بکار می رود. برگهای تازه گل گاوزبان را اگر له کنند و با شیر بپزند برای ضماد روی آبسه و تسکین درد اعضای خارجی بدن و سوختگی مفید واقع می شود. ابو علی سینا سوخته گل گاوزبان را داروی زخم دهان کودکان و فرونشاننده التهابات درون دهان می داند و می گوید البته ناسوخته این گیاه نیز برای علاج زخم و التهابات درون دهان خوب است، اما سوخته اش بهتر و مؤثرتر است. ابن سینا همچنین مصرف دم کرده گل گاوزبان را نشاطآور، مقوی قلب، علاج بیماری ترس (توحّش)، طپش قلب و بیماریهای سودائی معرفی کرده است. عرق گل گاوزبان جهت رفع امراض سودائی، وسواس و خفقان مفید یاد شده و به سبب داشتن منیزیم بازدارنده سرطان معرفی گردیده است.

دم کرده گل گاوزبان همراه با لیمو عمانی از مطبوعترین

نوشیدنیهای گرم است.

شاخه های جوان پوشیده از کرکهای فراوان، برگها سرنیزه ای کشیده تا واژ تخم مرغی با سطح فوقانی بدون کرک و سبز شفاف و گلهای معطر و سفیدرنگ و میوه گلابی شکل یا بیضوی شکل زردرنگ با دانه های متعدد قهوه ای.

ازگیل ژاپنی اگرچه بومی ایران نمی باشد و لیکن در سالهای اخیر به ایران وارد شده از جمله در گیلان در پارکها و بلوارها و حیاط خانه ها و باغچه ها به خاطر همیشه سبز بودن آن کشت می گردد و برگهای آنرا به همراه شاخه های گل در گلفروشیها به فروش می رسانند. میوه آن نیز در فصل تابستان با نام گلابی جنگلی فروخته می شود. در ایران مورد استفاده درمانی نیست، اما بطور کلی در ازدیاد اشتها، تسکین درد، رفع استفراغ، درمان سوء هاضمه، امتلاء معده، اسهال و سرفه مؤثر است.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 403

جنگلی گسترش دارد. گونه ای از این جنس به نام شمشادEuonymus japonicus با نژادهای گوناگون درختچه ای است همیشه سبز با برگهایی به رنگهای گوناگون سبز یا ابلق که در مناطق معتدله و معتدله سرد ایران به عنوان پرچین در حاشیه باغچه ها، پارکها و بلوارها کشت می شود و به دلیل همیشه سبز بودن زیبایی خاصی دارد.

پوست آن اثر قابض و تب بر دارد و به عنوان اشتهاآور مصرف می گردد. گرد درخت راش به عنوان مسهل، قی آور و جهت درمان روماتیسم، نقرس و بیماریهای پوستی دیرعلاج مصرف می گردد.

چوب راش در تهیه زغال گیاهی بکار می رود که جاذب گازهای آزاد شده می باشد. برای درمان سوء هضمهای ناشی از نفخ و التهاب و ورم معده و روده، پیدایش قند در ادرار به علت اختلالات کبدی و معدی، دفع نفخ و جلوگیری از پیدا شدن گاز در دستگاه هضم و در تمام موارد تخمیرات معدی یا روده ای بکار می رود.

کار می برند.

میوه انجیر ملیّن و نرم کننده است. جوشانده انجیر خشک جهت درمان التهاب مجاری تنفسی و کلیه بیماریهای التهابی ذات الریه، ذات الجنب، نزله های مربوط به شش و مثانه، ورم کلیه، سرخک، مخملک و آبله مورد استفاده قرار می گیرد. جوشانده غلیظ انجیر خشک اثر مفید در سرماخوردگیهای مداوم ظاهر می کند.

مصرف گرد انجیر بو داده با قهوه برای درمان سیاه سرفه، برونشیت، ذات الریه و دفع نزله توصیه می گردد، انجیر خشک فعالیت معده و روده را زیاد می کند و از این جهت در رفع سوء هضمها و بعضی یبوستهای دیرعلاج به کار می رود. جوشانده انجیر خشک در شیر به صورت غرغره جهت رفع تحریکات گلو و دهان در موارد آنژین، ورم لثه، ورم مخاط دهان اثرات شفابخش دارد.

و آرام کننده است. برگ و ریزوم توت فرنگی اثر قابض و مدر دارد و برگهای آن به صورت چای به عنوان مدر مصرف می گردد. مایع غلیظ شده جوشانده برگ آن اثر قابض داشته تصفیه کننده خون و آرام کننده اعصاب است و برای درمان اسهالهای ساده، خونرویهای عادی، وجود خون در ادرار نیز به کار می رود.

مصرف آن در بیماریهای مختلف نظیر سنگ کلیه و مجاری ادرار، بواسیر، ضعف اعمال معده، تنگی نفس، ضعف اعصاب، نقرس، روماتیسم، آب آوردن انساج، بروز دانه های جلدی توصیه می شود.

مناطق خشک در جنگلکاریها استفاده می شود.

گونه فوق الذکر در استان گیلان در دره سفیدرود، اطراف رشت، لاهیجان، انزلی تا آستارا گسترش دارد.

گونه دیگری از این جنس به نام Fraxinus excelsior در اطراف اسالم و آستارا می روید.

زبان گنجشک گل یاFraxinus ornus نیز به عنوان گیاهی زینتی در پارکها و باغهای گیاهشناسی و تفرجگاهها کشت می شود.

صفرا بوده در مصارف خارجی ناراحتیهای پوست را درمان می نماید و همراه با برگ گردو برای معالجه بواسیر بکار می رود. شاه تره خون را تصفیه می کند و تصلب شرائین را از بین می برد. اثر آن بیشتر روی کبد و دستگاه ترشح ادرار است.

رفع خونریزی و درمان بیماری قند به کار می رود. شمعدانی خودرو به علت دارا بودن تانن در معالجه اسهال اثری قاطع دارد. غرغره جوشانده این گل، برای درمان گلودرد، ورم مخاط دهان و لوزه ها مؤثر است. مصرف این گیاه برای رفع اخلاط خونی و خونروی در فواصل قاعدگی توصیه شده است. بررسیهای علمی نشان داده است که گیاه مزبور در تقویت قلب و کم کردن فشار خون تأثیر زیادی دارد.

آنزیمهاست. ریشه شیرین بیان به صورت پودر در داروها مصرف می گردد و دارای خواص خلطآور، ملین ضعیف و آرام بخش می باشد. از این گیاه علیه زخمهای معده- روده ای استفاده می شود.

عصاره آن به صورت تبخیر تصفیه و تغلیظ شده به خاطر طعم و قدرت انعطاف پذیری آن در داروسازی بکار می رود. پودر شیرین بیان همراه دیگر گیاهان داروئی مثل رازیانه و برگ سناملین بسیار خوبی را تشکیل می دهند.

توضیح این نکته لازم به نظر می رسد که شیرین بیان بر چند نوع است.

نوعی که بیشتر در داروسازی مورد استفاده قرار می گیرد به نام لاتینی Glycyrrhiza glabra معروف است. شیرین بیان خاردار که در گیلان به فراوانی می روید کم وبیش دارای خواص نوع اصلی است.

بوده و در میان دو برگه به نام پوشینه و پوشینک قرار گرفته اند و به همگی گلچه گفته می شود. گلچه ها به صورت متناوب بر روی محور محکمی به نام محور سنبلچه واقع شده و دارای دو برگه (پوشه) در قاعده سنبلچه می باشند به ندرت دیده شده است که یکی از دو پوشه یا هردو وجود نداشته باشند.

تیره گندم در جهان بیشتر از ششصد جنس و 10 هزار گونه دارد و بیشترین گسترش و پراکنش جغرافیائی را در میان گیاهان گلدار داشته در اکثر مناطق چهره غالب پوشش گیاهی را به وجود می آورد.

گندمیان یکی از تیره های موفق گیاهان عالی است و بسیاری از جنسهای آن دارای گسترش و پراکنش جغرافیائی بسیار وسیع هستند. بعضی از گونه های آن جهان وطنی بوده و در ساوانها، چمن زارها، مرغزارها، در استپها و مراتع کوهستانی پوشش غالب قطعات بزرگی از سرزمینها را تشکیل می دهند.

گندمیان دارای ارزش اقتصادی قابل توجهی بوده از نظر غذائی برای انسان و حیوانات در درجه اول اهمیت قرار دارند. غلات شامل برنج(Oryza sp .) ، گندم(Triticum spp .) ، جو(Hordeum spp .) ، ذرت(Zea meys) ، ارزن(Panicum cpp .) ، چاودار(Secale spp .) ، یولاف(Avena spp .) در نقاط مختلف جهان قوت غالب مردم را تشکیل می دهند. بسیاری از گندمیان هم چراگاه و چمن زارهای وسیعی را برای تعلیف حیواناتی مانند گوسفند، گاو، شتر، اسب و سایر حیوانات اهلی یا وحشی به وجود می آورند.

گندمیان در گیلان متجاوز از 70 گونه داشته و به علت شرایط خاص اقلیمی در اغلب مناطق جلگه ای و مراتع کوهستانی چهره غالب پوشش گیاهی منطقه را به وجود می آورند. لیکن اغلب آنها بسیار شبیه یکدیگر

بوده به علت نداشتن اسامی فارسی شناخته شده و نیز بی بهره بودن از گلهای زیبا که یکی از عوامل مهم شناسائی گیاهان است از یکدیگر به آسانی قابل تشخیص نمی باشند.

بنابراین در اینجا فقط چند گونه که اهمیت ویژه ای دارند (پوشش گیاهی، علفهای هرز، تغذیه ای، علوفه ای) به طور خلاصه معرفی می گردند.

مدّر و ضدّ نزله است.

بیشه زارها و شیبهائی که دارای سنگهای آهکی هستند می روید. گونه هائی از جو به نامهای H .vulgare یاH .sativum وH .distichon در مناطق مختلف ایران از جمله گیلان کشت می شوند و در شمار علفهای مهم جهت تغذیه چهارپایان قرار دارند. گاهی نیز در نقاط مختلف به صورت وحشی می رویند.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 411

بسیاری از کشورهای جهان نظیر ممالک خاور دور، خاورمیانه و کشورهای آفریقائی، برنج غذای دائمی مردم می باشد. دانه های برنج دارای مواد مغذّی مختلفی از قبیل پروتئین، چربی و قند است؛ همچنین انواع ویتامینها از قبیل ویتامین آ، ب کمپلکس، ویتامین د و ای در برنج یافت می شود. در خاکستر گیاه برنج و نیز دانه های آن مواد معدنی و شیمیائی فراوانی نظیر کلسیم، منیزیم، پتاسیم، کولین، فسفر، آهن، سدیم، تیامین، رایبوفلاوین و نیاسین وجود دارد. هر 100 گرم برنج معمولی به طور متوسط دارای 360 کالری انرژی است.

برنج در مرور زمان ویتامینهای خود را از دست می دهد، بدین جهت برنج تازه مقدار بیشتری ویتامین در خود ذخیره دارد؛ همچنین در پوست دانه های برنج مقدار قابل توجهی ویتامینهای مختلف یافت می شود که در جریان سفید کردن برنج از دست می رود.

مواد غذائی و آب موجود در برنج تحریکات معده و روده را آرام می سازد به همین جهت بهترین غذا برای مبتلایان به اسهال و استفراغ و دردها و بیماریهای دستگاه گوارش به شمار می رود. از دم کرده پوست برنج برای درمان اسهالهای خونی شدید و روماتیسم و نقرس و جلوگیری از سفید شدن موی سر استفاده می شود.

برنج به سبب دارا بودن نشاسته فراوان چاق کننده است. پزشکان قدیم معتقد بودند که برنج خواب آور است و تولید اسپرم را افزایش می دهد، رنگ صورت را درخشان می سازد و استنشاق گرد آن خونریزی بینی را بند می آورد.

آرد برنج در شیرینی پزی مصرف فراوان دارد.

آذین پانیکول. حامل سنبلچه های فراوان بدون سیخک.

ارزن در ایران گونه های چندی دارد که به طور خودرو و اغلب به صورت علف هرز در مزارع، باغها و مناطق متروکه می رویند. گونه فوق الذکر و یاP .capillare نیز کشت می شود و از علفها و دانه های باارزش برای تغذیه چهارپایان و طیور محسوب می شود. در بعضی از نقاط گیلان نیز گونه وحشی و کشت شده آن وجود دارد.

اسانس روغنی، تاننها، قندها و یک ماده لیپیدی و نمکهای آلی می باشند. این مواد مقوی قلب و پائین آورنده فشار خون هستند و از آنها به عنوان ماده ای مدر و مسهل صفرا استفاده می شود و اغلب در رژیمهای لاغرکننده بکار برده می شوند.

است.

مؤلف کتاب «نسخه های تندرستی از طب طبیعی» در این مورد می نویسد:

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 415

در کوهپایه های فرانسه اغلب مادران روستائی برای رشد سریع دندانهای کودکانشان از ساقه زیرزمینی زنبق استفاده می کنند.

زنبق به علت خواص داروئی مؤثر که از آن بهره مند است در درمان بیماریهای آسم، برونشیت، سوختگی، یبوست، سیاه سرفه، میخچه پا، پاک کردن دندانها، بحرانهای کبدی، استسقاء، زخمهای جلدی، زکام و اختلالات کیسه مثانه نقش برجسته ای دارد. همچنین در عطرسازی، از زنبق نوعی عطر و ماده ای به نام «یونون»Ionone می گیرند. یونون ماده ای شیمیائی با بوی تند عطر بنفشه است که به آن بنفشه مصنوعی هم می گویند و در عطرسازی مصرف فراوانی دارد.

آرام کننده (اثر اسانس) و ضد تشنج دارد و به علاوه مدرّ، معرّق، تصفیه کننده خون، ضد کرم، تب بر، خواب آور و برطرف کننده التهاب است.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 416

خواص درمانی رازک از قدیم الایام مورد شناسائی اطبای قدیم بوده از جمله دکتر کازن Cazin آن را داروئی اشتهاآور و محرّک دستگاه هضم و تقویت کننده کلیّه دستگاههای بدن می دانسته است. مصرف مداوم آن مشروط بر این که به مدّت طولانی به کار نرود و به علاوه بی رویه صورت نگیرد، فعالیت دستگاه گردش خون و ترشح ادرار را زیاد می کند و موجب می گردد که در موقع ضعف مفرط، کلیّه عوارض آن از بین برود و بیمار احساس سلامتی کامل کند. با توجه به این اختصاصات است که از این گیاه می توان در مداوای بیماریهای زیر استفاده کرد: ضعف مفرط، ضعف عمل دستگاه هضم، لنفاتیسم، کم خونی، کم خونی دختران جوان، نرمی استخوان، آب آوردن انساج، اسهال، اسکوربوت، حالت زردی مشروط بر آن که با تحریک مجاری صفراوی همراه نباشد، نقرس، ترشح مخاط، بیماریهای جلدی مزمن مخصوصا سودا، وجود کرم و غیره ...

اطبای قدیم کشور انگلستان جوشانده آن را به عنوان خواب آور تجویز می کردند؛ همچنین برای مداوای بیماریهای روماتیسمی و ریوی از این جوشانده استفاده می نمودند.

رازک اثر تسکین دهنده تحریکات شهوانی دارد و این اثر ضمن یک رشته آزمایشهای دقیق توسطW .Ripperger در سال 1927 میلادی به اثبات رسیده است. در این مورد عقاید مختلفی توسط اطباء ابراز شده که خود قضاوت را مشکل می سازد.

طب سنتی مخروطهای ماده رازک را برای درمان سردردهای یکطرفه (میگرن)، قاعدگیهای دردناک، فلج مثانه و عدم تعادل عصبی تجویز می کند.

دکتر کروبرL .Kroeber در سال 1934 میلادی از مخلوط رازک

و سنبل- الطیب، نتایج مفیدی در تعدیل بازتابها (رفلکسها) به دست آورده و آن را داروئی ضد تشنج، خواب آور و رفع کننده اختلالات جنسی دارای منشأ عصبی ذکر کرده است. به علاوه آن را در بی خوابیها و ناراحتیهای قلبی ناشی از اختلالات عصبی و اختلالات هضمی که از بهم خوردن تعادل عمل اعصاب نتیجه شده باشد، مؤثر دانسته است.

اطبای قدیم در استعمال خارجی، برای آن اثر آرام کننده درد مفاصل، تومورهای سرد و اولسرهای غانقرایائی قائل شده اند. از این نظر برگ و سرشاخه های جوان گیاه را پس از آن که در آبجو می جوشاندند، بر روی محل دردناک قرار می دادند. پماد حاصل از لوپولن در بواسیر و حتی برخی سرطانها اثر تسکین دهنده دارد.

برخی از اطبای قدیم رازک را به عنوان مسکن تجویز می کردند. علی رغم نبودن دلائل علمی کافی دائر بر اثر تسکین دهنده رازک بر روی سیستم اعصاب مرکزی، عصاره رازک به فراوانی برای این منظور به کار می رود.

چون رازک از نظر خانواده گیاهی بسیار نزدیک به حشیش است می گویند که مصرف آن به صورت سیگار حالت افوریا به وجود می آورد. البته باید توجه داشت مصرف رازک بدین منظور به مدت طولانی سبب ایجاد عوارض نامطلوبی مانند گیجی، مسمومیت و یرقان می گردد.

این گیاه علفی در نواحی مختلف گیلان مخصوصا بین رشت و لاهیجان و رشت و آستارا می روید.

خاستگاه آن نیز معمولا مردابها و باتلاقهای دارای آب نسبتا راکد و با جریان ملایم است و مانند تختی است که قورباغه ها می توانند بر روی آن نشسته و استراحت کنند، رویشگاه آن در استان گیلان بیشتر در مرداب انزلی، مرداب امیر کلایه، آبگیرها و برکه های اطراف رشت، صومعه سرا و فومن می باشد.

سنتی کمتر مورد استفاده قرار می گیرد و در صنایع داروسازی برای تهیه داروهای ضد آسم، آرام بخش، ترمیم کننده سیستم اعصاب و مسکن ناراحتیهای مربوط به ضعف پیری از آن استفاده می شود.

نیرودهنده، هضم کننده، صفرابر، مسکن اعصاب، ضدعفونی کننده مجاری ادرار، مدر، ضد نزله، قابض و تقویت کننده دستگاه تنفس و رحم می باشد. اثر تب بری و ضد کرم و التیام دهنده زخم نیز دارد.

در موارد کمی اشتها، اسهالهای ساده، قولنجهای کبدی و کلیوی، زردی، آب آوردن، سنگ کلیه، نزله های ششی، آغاز بیماری سل، آسم مرطوب، کم خونی دختران جوان، هیستری، صرع، حالات تشنج، عدم تعادل عصبی، سردردهای عصبی، میگرن، سیاتیک، دردهای عصبی چهره، بواسیر، کرم روده، تب نوبه و اختلالات زنانگی بسیار مفید است.

بیماریهای ناشی از وجود سنگ در کلیه و ضعف عمل آن، عرق شبانه مسلولین، احساس چنگ زدگی در سینه، خنازیر، زردی و آب آوردن انساج مورد استفاده قرار می گیرد.

آن که از پوست این درخت برای دفع کرم و از مغز میوه آن (مغز گردو) جهت رفع مسمومیتها، آبسه کبدی، بیماریهای پوستی و همچنین دفع کرم و از پوشش میوه های نارس، جهت رفع آب ریزش چشم و از برگ درخت گردو برای دفع کرم کدو، درمان نقرس و جذام استفاده می شده است. در سال 1554 میلادی، «ماتیول» دانشمند گیاه شناس اغلب مداواهای قبلی را ناصحیح دانست و مغز گردوی تازه را تقریبا، بی ضرر اعلام داشت و مصرف قسمت گوشتدار گردوی نارس را برای تقویت معده و خیسانده گل آذین درخت را در شراب، برای رفع اسپاسمهای رحمی توصیه کرد. در اوائل قرن نوزدهم تدریجا مصرف برگ درخت گردو برای درمان خنازیر معمول و از سوی پزشکان توصیه شد. نیز در سال 1876 میلادی پروفسورLutton ، برگ درخت گردو را داروی اختصاصی درمان سل و همچنین مننژیت سلی معرفی کرد. دکتر لکلرH .Leclerc که از اطبای بنام بود اعلام کرد که اثر درمانی برگ گردو را به علت دارا بودن تانن، نمی توان برای درمان سل انکار کرد. زیرا برگ درخت گردو با دارا بودن تانن و مواد مؤثر دیگر، بر روی دستگاه هضم و ماهیچه ها اثر مفید و تقویت کننده دارد.

علاوه بر خواص یاد شده، برگ درخت گردو در درمان ترشحات زنانگی و

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 420

پائین آوردن مقدار قند خون، ورم مفاصل، بیماریهای پوستی چون داء الصدف و اگزما نیز مفید و مؤثر است. در طب سنتی از برگ درخت گردو به عنوان تصفیه کننده خون و رفع نزله های مزمن دستگاه هضم استفاده می شود.

همچنین از برگ گردو و قسمت گوشتدار میوه سبز آن، به صورت دم کرده

یا جوشانده می توان در لنفاتیسم، خنازیر و عوارض مختلف آن مانند عوارض استخوانی، مفصلی- استخوانی، ضایعات و چرکین شدن مجرای بینی و حلق، ورم غدد لنفاوی ناحیه گردن، اگزما، سل استخوانی و مفصلی، اولسرهای چرکین، فساد بافت استخوانی، آفت، ورم لوزه و غیره سود جست. مقدار مصرف به صورت دم کرده 15 تا 20 گرم از برگ یا قسمت گوشتدار میوه در یک لیتر آب به میزان 2 تا 5 فنجان در روز و به صورت جوشانده 15 تا 30 برگ تازه در یک لیتر آب به مقدار 2 تا 5 فنجان در روز می باشد.

در استعمال خارج، جوشانده برگ درخت گردو اثر قاطع در رفع اولسرها، سردرد، سرمازدگی، بیماریهای پوستی و به صورت شستشو در رفع ترشحات زنانگی ظاهر می کند. به علاوه از برگ گیاه، لوسیونهائی جهت ورم ملتحمه چشم و به صورت غرغره برای رفع ورم لوزتین و درمان آنژین تهیه می شود.

گل آذین درخت گردو اثر قابض دارد و سابقا مصرف 4 گرم گرد آن در شراب، برای رفع اسهال خونی و خونریزیهای رحمی، معمول بوده است. شیره قسمت سبز میوه گوشتدار گردو، در رفع زگیل و مداوای کچلی اثرات مفید ظاهر می کند. اگر چهارپایان مانند گاو، برگ درخت گردو را بخورند، شیر آنها خشک می شود.

جوشانده سرد حاصل از قطعات سبز و تازه میوه، رنگ قهوه ای به موی سر می دهد. اگر ماده رنگی برگ گردو و همچنین قسمت گوشتدار میوه سبز گردو و یا پوست شاخه های جوان درخت، به پارچه یا چرم و یا چوب اثر داده شود، رنگ قهوه ای مخصوص به آنها می بخشد. برگ تازه درخت گردو حشرات موذی مخصوصا بید و ساس را از

بین می برد و دم کرده برگ این درخت مورچه ها را معدوم می سازد و اگر بر روی پوست دامها مالیده شود حشراتی مانند مگس را از آنها دور می کند.

ابو علی سینا نیز خواص علاوه بر خواص یاد شده، برای گردو قائل است.

وی می گوید: گردو گرم است و کسانی که معده ئی ضعیف دارند باید گردو را در سرکه پرورش دهند. مغز گردو را بخایند و بر دمل سودائی چرکین گذارند، داروی خوبی است. افشره برگ گردو را اگر به حالت نیمگرم در گوش چکانند چرک و ریم گوش را پاک می کند. روغن گردو داروی خوره و سرخی و ناسورهای گوشه چشم است. روغن گردوی کهنه درد گلو به بار آورد. گردو دیرهضم است و برای معده خوب نیست ... گردوی تازه و پوست کنده اگر با انجیر خورده شود پادزهر هرنوع سمی است.

و مردابهای پراکنده در سطح استان و گونه یکساله Juncus bufonius بیشتر بر روی شنهای ساحلی اطراف مرداب انزلی به فراوانی می رویند. سازوها گاهی توسط مردم محلی در صنایع دستی برای تهیه بعضی از لوازم منزل بکار می روند.

و داماش و گونه Lamium amplexicaule با گلهای ارغوانی و برگهای ساقه آغوش خود عموما در اوایل بهار در غالب نقاط گیلان رویش می یابد.

گزنه سفید دارای اثر درمانی بوده در طب سنتی مورد استفاده قرار می گیرد.

گزنه سفید گیاهی است خلط آور، مقوی و قابض. گزنه سفید، داروی شفابخشی در معالجه ترشحات سفید غیر طبیعی در زنان می باشد. همچنین در خونریزیهای مربوط به رحم مصرف گزنه سفید فوق العاده مفید و مؤثّر است دم کرده برگ گزنه سفید در نارساییهای کبدی مخصوصا برای دختران جوانی که در قاعدگیهای سخت و دردناک مبتلا به ضایعات رحم می شوند، همچنین در مورد اسهالهای مزمن فوق العاده مفید و مؤثّر است. در فرانسه برگهای گزنه سفید را کوبیده، با غذای مرغان خانگی مخلوط می کنند و عقیده دارند که به این وسیله گوشت و تخم آنها تقویت می شود و درعین حال آنها از ابتلا به بعضی از امراض عفونی، مصون می مانند و نیز به گاوهای شیرده می دهند تا شیر آنها زیاد شود. دکتر تروسو در مورد حمله های نزله مختنق که با سرفه همراه باشد دستور می دهد یک دسته گیاه گزنه سفید را مثل تازیانه به بدن بزنند زیرا این عمل در معالجه بیمار مفید و سودمند است. در قدیم نیز به همین نحو رفتار می کردند و به آن «گزنه مالی» یا اورتیکاسیون Ortication می گفتند.

گزنه سفید شبیه به گزنه های معمولی است. منتها بین دمبرگ و ساقه آن گلهای سفیدی دارد و برگها و ساقه آن برخلاف گزنه های معمولی گزنده نیست. گذشته از آنچه که ذکر شد در کتاب زبان خوراکیها به طور کلّی در مورد گزنه آمده است که: ... گزنه معالج غانغرایا (گانگرن- مردگی اعضاء در اثر

عفونتهای مزمن) می باشد. همچنین از جمله گیاهانی است که در گذشته پزشکان قدیم ایران در معالجه سرطان از آن سود فراوان می جسته اند. روی این

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 422

اصل در کتب طبّی قدیم فصولی فراوان از خواص گزنه جهت معالجه زخمهای چرکی و عفونی، زخمهای سرطانی و زخمهای خوره ای و عفونت رحم، مشاهده می گردد. نیز از خواص دیگر گزنه این است که ادرار را زیاد می کند و قند خون را پائین می آورد. در صنعت گونی بافی و بافتن طناب نیز از الیاف این گیاه استفاده می گردد. گزنه، سینه را باز می کند و لیزابه و خلط را از بین می برد، همچنین حیض را باز و شهوت را زیاد می کنند. گزنه سفید تنگی نفس را تسکین می دهد و خوردن برگ پخته آن با ماء الشعیر (جوشانده جو) جهت امراض سینه و تنگی نفس مفید و مؤثّر است. گذاشتن برگ کوبیده گزنه در سوراخ بینی، خون دماغ را بند می آورد. ضماد برگ آن جهت باز شدن دمل و قطع زگیل مخصوصا با عسل تجویز می گردد. این ضماد را جهت باز شدن پیچیدگی عصب نیز توصیه کرده اند. همچنین ضماد برگ گزنه با نمک جهت درمان گزیدن سگ هار قبل از رسیدن طبیب نافع است. پخته برگ این گیاه با روغن زیتون جهت ورم بناگوش توصیه شده است. مضمضه جوشانده گزنه جهت تقویت لثه و غرغره آن جهت ورم لوزه و ورم زبان کوچک نافع است. با خیساندن ریشه گزنه در الکل 60 درجه و قرار دادن آن به مدّت 15 روز در آفتاب، مایعی به دست می آید که مالیدن آن به سر از ریزش مو جلوگیری

می کند.

سرشاخه گلدار و گل گزنه سفید اثر قابض، تصفیه کننده خون، مدر، صفرابر، مخدر، مفرح و التیام دهنده دارد و برای درمان بیماریهای مختلف مانند اسهالهای ساده، خونرویها، اخلاط خونی، دفع دانه های جلدی اطفال، خنازیر، کم خونی، آب آوردن انساج، بیماریهای دستگاه تنفس و طحال، عدم دفع ادرار و ترشحات زنانگی مصرف می گردد.

مصرف شیره گیاه در دختران جوان مبتلا به کم خونی و خونرویهای خارج از موعد قاعدگی و ترشحات زنانگی نتیجه مطلوبی داشته و در حبس البول و عدم دفع ادرار افراد مسن نیز مؤثّر است، در استعمال خارجی اثر دادن جوشانده آن بر روی عضو سبب دفع آماسها، تومورها، واریس و دردهای نقرس و بواسیر می گردد. پاشیدن گرد خشک گیاه بر روی زخمهای ملتهب به سرعت بهبودی کمک مؤثر می کند.

خشک شده دارای اثر درمانی قوی تر از برگهاست و برای رفع کم اشتهائی و ضعف معده به کار می رود، اسانس آن در صابون سازی نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

مدر، تصفیه کننده خون می باشد. به علت دارا بودن یک ماده میکروب کش (که در گونه دیگر مشهور آن یعنی بولاغ اوتی یا علف چشمه که در کنار چشمه ها و نهرها به طور خودرو می روید خیلی بیشتر است) در معالجه زخم روده و امراض داخلی و سرماخوردگی اثر معجزه آسائی دارد. همچنین به علت داشتن یک ترکیب گوگردی در اصلاح دستگاه تنفس تأثیر فراوان دارد و در مداوای سل ریوی، آسم، زکام و سیاه سرفه مورد استفاده قرار می گیرد. نوشیدن یک فنجان کوچک از آب تیره تیزک باعث دفع سموم بدن و انگلهای معده می شود. اطبای پیشین مخلوط آب این گیاه با روغن بادام شیرین یا روغن زیتون را برای درمان بندآمدن ادرار و درد کلیه و مثانه مؤثر می دانستند. تره تیزک ترشحات خارجی بدن، مثل شیر، عرق و ادرار را زیاد و به ترشحات داخلی نیز کمک می کند از این جهت مصرف این گیاه و گونه های دیگر آن را برای مداوای مرض قند، گواتر و بدبوئی عرق زیر بغل و تعفن رحم بانوان بیمار، توصیه و تجویز می کنند. تخم تره تیزک که به «حب الرشاد» معروف است اکثر خواص تره تیزک را دارا می باشد. جوشانده گرم آن قی آور است و بلغم را دفع می کند. ضماد آن جهت برطرف کردن کک- مک و جوشهای صورت توصیه شده است.

مؤلف «گیاهان داروئی» می نویسد: طبق بررسیهای جدید، چون مصرف تره تیزک، برقراری جریان خون را در شرائین قلب، به علت اثر بازکننده مجاری عروق Vaso -dilat که دارد همواره تأمین می نماید، مصرف آن در آنژین صدری Angine de poitrine مفید تشخیص داده شده است. به علاوه به عنوان اشتهاآور، مدر و تصفیه کننده خون بکار می رود. از شیره گیاه یا خیسانده

آن در شراب، به عنوان مدر در آب آوردن Hydropysie ، خیز عمومی بدن و غیر آن استفاده به عمل آمده و نتیجه مفید حاصل شده است. همچنین مصرف دانه آن به عنوان مقوی معده، خلطآور و قاعده آور توصیه شده است. از دانه تره تیزک در بعضی کشورها مانند حبشه، نوعی روغن استخراج می شود و یا از آن، در فرمول بعضی از گردهای حشره کش استفاده به عمل می آید. اگرچه مصرف تره تیزک از نظر درمانی، امروزه کمتر مورد توجه قرار دارد، با این همه به علت سرشار بودن از ویتامینهای آ، ب و ث همچنین مواد کانی فراوان مثل آهن، فسفر، ید، منیزیم، منگنز، مس، روی، آهک و گوگرد، هنوز به داشتن لقب سبزی تندرستی معروف و مورد توجه می باشد.

حاشیه جاده ها و مراتع دامنه ای رشد می نماید.

درخت سیب قابض و برگ آن مدر و آرام کننده است. میوه آن برای مبتلایان به بیماری قند بسیار مفید است و در رفع کم خونی و از بین بردن اسید اوریک و تصفیه خون نیز تأثیر قابل توجهی به جا می گذارد.

گونه های زیر را نام برد:

Medicago minima/ Medicago rigidula

Medicago polymorpha/ Medicago radiata

گونه چندساله Medicago sativa یا یونجه معمولی یکی از گیاهان کاشته شده و علوفه ای مهم بوده و اغلب در مناطق روستایی مراتع ییلاقی کشت می گردد.

داده و خون را رقیق می کنند، مصرف بیش از حد آنها مسمومیت داده ایجاد خونریزی، سردرد، سرگیجه و تهوع می نماید.

سرشاخه گلدار گیاه اثر آرام کننده، مدر و هضم کننده دارد.

دم کرده آن در رفع تحریکات عصبی، بی خوابیهای ناشی از بیماریهای مختلف، بیخوابیهای اطفال، احساس اضطراب و سرگیجه، دردهای عصبی، میگرن، دردهای روماتیسمی، عدم دفع ادرار، التهاب و ورم کلیه و مثانه، سوء هضم، قولنجهای کبدی و غیرو دارد. در استعمال خارجی به صورت مرهم و پماد برای رفع دردهای روماتیسمی، جمع شدن شیر در پستان و رفع جوشهای صورت بکار می رود.

عرقی می گیرند که به نام عرق بادرنجبویه معروف است و اگر محل گزش عقرب، مار، زنبور و یا حیوانات زهردار دیگر را با آن بشویند سودمند خواهد بود.

شیخ الرئیس ابو علی سینا در کتاب قانون، بادرنجبویه را در ردیف داروهای مقوی قلب قرار داده و آن را در علاج بیماریهای بلغمی و سودایی، مفید دانسته و از آن به عنوان گیاهی شادی آور، توان بخش قلب، علاج خفقان، داروی سکسکه و خوشبوکننده دهان یاد کرده، دکتر علی زرگری در کتاب «گیاهان داروئی» می نویسد:

«بادرنجبویه دارای اثر نیرودهنده، ضد تشنج، مقوّی معده، بادشکن و هضم کننده است. اسانس آن دارای خاصیّت ضد تشنج و آرام کننده با اثری قاطع می باشد، مشروط بر آنکه به مقادیر کم و درمانی به کار رود. این اسانس رنگ زرد و بوی بسیار مطبوع شبیه به بوی لیمو دارد و در فراورده های داروئی مختلف مصرف می شود.» بادرنجبویه در منازل نواحی شمال ایران، بطور خودرو می روید و از آن برای رفع ناراحتیهای هضمی، نفخ، رفع استفراغ زنان باردار و سردردهای یکطرفه (میگرن) استفاده به عمل می آید. بادرنجبویه را به عربی «مفرّح القلب المحزون» گویند لذا برای رفع ناراحتیهای روحی از قبیل حزن، اندوه، نگرانی، افسردگی و کابوس بسیار مفید است. مؤلّف کتاب گیاه درمانی سنتی «گلستان شفا» می نویسد: بنا به نظر جمهور پزشکان اسلامی چون ابن سینا و حکیم مؤمن، مصرف بادرنجبویه، مقوی قلب و زیادکننده اعمال حیاتی بدن بوده، برای درمان خستگیهای روحی، بی حوصلگی، کج خلقیها، تندخوئیهای دختران جوان، عصبانیت، حالت مالیخولیائی، هیستری، طپش قلب، سرگیجه، سردردهای با منشأ عصبی، سنکپ (توقف ناگهانی قلب)، ضعف قلب، ضعف حافظه، احساس صداهای مبهم در گوش، درد دندان، تأخیر قاعدگی

دختران و زنان ضعیف اثر شفابخش دارد. قسمت مورد استفاده این گیاه، سرشاخه های گلدار گیاه یا منحصرا برگهای بدون دمبرگ آن است.

جهت استفاده باید 2 تا 3 قاشق غذاخوری از گیاه خشک را در 5/ 1 لیوان آب جوش دم کرد یا جوشانید و صبح و ظهر و شب یک فنجان با کمی قند مانند چای میل کرد و این عمل را تا رفع ناراحتیهای خود ادامه داد.

هیستری، نفخ، نقرس بکار رفته و قاعده آور است. در رفع نزله های ششی مفید بوده و با مصرف آن سرفه آرام می گردد. چون اثر محرک صفرا دارد هضم را نیز آسان می کند.

بیاویزند از سقط جنین مصون می مانند. برگ و ریشه درخت ازگیل را اگر خشک کرده به صورت گرد درآورند، سپس آنرا در شراب طبی گرم ریخته صبح ناشتا میل کنند تبهای مالاریائی را درمان خواهد کرد. میوه ازگیل به علت دارا بودن مقدار قابل توجهی ویتامین «ب» برای تقویت اعصاب مفید است؛ برای معالجه کم خونی، نقرس، دفع سنگ کلیه و دردهای استخوانی کمتر نیز مؤثر می باشد. جهت درمان این قبیل امراض بیشتر از هسته ازگیل استفاده می شود بدین طریق که هسته ازگیل را در آفتاب خشک می کنند، سپس آن را کوبیده به صورت گرد درمی آورند و با شراب سفید مخلوط می کنند. محلول به دست آمده را پس از بیست و چهار ساعت، صبح ناشتا می نوشند و درمان را دو تا سه هفته ادامه می دهند.

است. در ضمن درخت شاه توت Morus nigra نیز در غالب نقاط استان صرفا به علت میوه اش کشت می گردد و میوه سیاه رنگ و خوشمزه آن به مصرف تغذیه می رسد.

از نظر طب سنتی میوه توت، چه سفید و چه سیاه و چه خشک و چه تازه، ملیّن، مدرّ و مصلح خون است و خشکی دماغ را برطرف می کند. کبد و طحال

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 429

را تقویت می کند و همچنین مقوّی نیروی جسمی و جنسی است.

توت سفید به عقیده ابو علی سینا: «گرم و تر و توت ترش شامی (شاه توت)، مایل به سردی و رطوبت است.» همچنین توت سفید دارای کمی از ماده البومینوئید، مواد چربی، پکتین و سقّز است و سرشار از مواد قندی گلوکز، املاح معدنی، تانن و اسید سوکسینیک و ویتامینهای آ و ث می باشد.

میوه خشک توت سفید با این که شیرین است برای مبتلایان به مرض قند ضرری ندارد و مبتلایان به چاقی هم می توانند از آن استفاده نمایند. جوشانده پوست، ریشه و برگ درخت توت ادرار را زیاد می کند و شیره برگهای آن تب بر و التیام بخش زخمها و جراحات است.

به گفته ابن سینا: «اگر برگ توت را با برگ تاک و برگ انجیر سیاه در آب باران بپزند، موی را سیاه کند.» یعنی خضاب مؤثر و خوبی است.

آب ریشه درخت توت مسهلی قوی است، مخصوصا اگر اول شب آن را تیغ بزنند و تراویده های شب را جمع کنند. این آب جهت درد دندان و باز شدن پیله آن، همچنین باز شدن دمل مفید است. صمغ پوست درخت توت نیز همین خاصیت را دارد. مضمضه جوشانده برگ درخت یا جویدن

صمغ آن، برای محکم کردن لثه مفید است و از کرم خوردگی دندان جلوگیری می کند. عصاره برگ توت ضد سم قوی است و ضماد میوه کال آن با سرکه جهت مداوای ترکیدگی و شکاف پوست بدن بکار می رود.

کاربرد داروئی میوه و برگ توت هم جایگاهی خاص در طب سنتی ایران دارد. پوست، ریشه و برگ درخت توت مدر هستند؛ شیره برگ آن تب بر و التیام دهنده و دافع کرم است و میوه اش اثر ملین دارد؛ در بیماریهای سینه از آن استفاده می شود، سرشار از ویتامین آ و ث است.

بیماریهای کلیه، طحال و کبد مورد استفاده قرار می گیرد. سرشاخه های تازه بولاغ اوتی سرشار از ویتامین آ، ث و ای است.

است.

دم کرده گل نیلوفر آبی نیز دارای همین آثار است و جهت درمان بیماریها و ناراحتیهای ذکر شده مورد استفاده قرار می گیرد.

آن در مناطق معتدله و معتدله سرد در باغچه ها کشت می شود.

از دانه این گیاه روغنی به نام Onager به دست می آید که در درمان نارسائی تغذیه، مسمومیتهای ناشی از الکل، تصلب مغز و نخاع و همچنین رفع خشکی پوست مورد استفاده قرار می گیرد.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 432

که رودبار نام دارند آنرا رودبار زیتون می نامند.

روغن زیتون غیر از مصارف خوراکی مصرف داروئی نیز دارد و مخصوصا برای لینت مزاج در طب سنتی و طب جدید تجویز می شود. روغن زیتون به دو صورت خام و پخته مصرف می شود؛ خام آن را در انواع سالادها می ریزند و در برخی از نقاط مخصوصا مناطق پرورش درخت زیتون روغن آن را برای سرخ کردن مواد غذائی به کار می برند. روغن زیتون سرشار از ویتامین «آ» و املاح معدنی مخصوصا پتاسیم است.

در طب سنتی خواص بسیاری برای زیتون ذکر شده است.

در عصاره آبی برگهای زیتون ماده ای وجود دارد که موجب کاهش فشار خون می شود. پوست درخت زیتون نیز مصارف طبی دارد و مانند پوست درخت گنه گنه تب بر است. جویدن برگ زیتون برای درمان زخمهای دهان مؤثر است. از دم کرده شاخه و برگ و میوه و ریشه زیتون برای درمان سردرد و میگرن و سرگیجه استفاده می کنند. شستشوی دهان و لثه ها با آب و نمکی که زیتون در آن پرورده شده است برای استحکام لثه ها و دندان مفید می باشد.

صمغ درخت زیتون را در طب سنتی برای تقویت حافظه و درمان سرفه های مزمن تجویز می کردند. میوه زیتون را اگر با فشار معتدلی نرم کنند، اوّلین روغنی که از آن گرفته می شود موسوم به روغن فشار اوّل یا روغن بکر و دست نخورده می باشد که برای مصارف داروئی باید منحصرا از آن استفاده شود.

اگر میوه های زیتون را قبل از روغن گیری تخمیر کنند و سپس روغن آنرا بگیرند، روغنی که از آن بدست می آید موسوم به روغن تخمیر شده می باشد و طعم آن زیاد مطبوع نیست.

بالاخره اگر تفاله های زیتون را با

آب جوش و داغ مخلوط کنند و فشار دهند، روغن پستی از آن بدست می آید که موسوم به روغن جهنّم می باشد و آن را در صابون سازی به کار می برند.

روغن زیتون داروی ضدّ سمّ است و خاصیّت آن در این مورد معروف می باشد. بدین ترتیب که وقتی خورده شود سموم را در خود حلّ کرده، به علاوه جدار روده و معده را اندود خواهد کرد تا سموم نتوانند به خون راه یابند. از خواص شگفت انگیز دیگر روغن زیتون این است که اگر صبح ناشتا خورده شود کمک به کبدهای تنبل می کند و کیسه صفرا را به فعّالیّت واداشته، از تولید و تکثیر میکروبها در امعاء جلوگیری می نماید. همچنین برای اشخاصی که از درد کبد می نالند داروی شفابخش ممتازی است.

به علاوه روغن زیتون در دفع سنگهای صفراوی، رفع یبوستهای مزمن، قولنجهای ناشی از نفریت (التهابات و ضایعات کلیوی) و مسمومیتهای ناشی از سرب مخصوصا برای کارگران چاپخانه ها که با حروف سربی سروکار دارند، بسیار مفید و مؤثّر است.[3]

کتب طبی انتزاعی (فارسی) ؛ ج 3 ؛ ص432

ز روغن زیتون برای درمان انسداد روده ناشی از یبوستهای مزمن، بیماریهائی که ایجاد التهاب در دستگاههای داخلی می نماید اثری مفید دارد؛ و بالاخره از روغن زیتون می توان در رفع آفتاب زدگی، گزش مار و حشرات استفاده به عمل آورد و حتی معتقدند که اگر به ملایمت بر روی پوست بدن مالیده شود در درمان استسقاء و آب آوردن انساج اثرات نیکو ظاهر می نماید.

در کتاب «قانون» آمده است:

«... همه نوع از روغن زیتون تن را توان بخشد. جنبش را زیاد کند.

پالاینده است ... روغن زیتون وحشی موی را نگه می دارد و نمی گذارد زود

سفید شود امّا به شرطی که هرروز استعمال کنند. روغن زیتون نارسیده وحشی، در علاج قرحه تر، قرحه خشک، گری مفید است ... روغن زیتون شسته داروی درد پی و عرق النّسا (سیاتیک) است. کسانی که نقرس دارند با روغن زیتون کهنه جای نقرس را بیندایند نفع بینند ... روغن زیتون کال با معده سازگار است ... زهرخورده اگر روغن زیت را با آب گرم بخورد با اینکه دلش

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 433

بهم می خورد ولی از قوّت سمّ می کاهد ...».

در تاریخچه استفاده درمانی از روغن زیتون چنین مندرج است که مردمان قدیم برای حفظ سلامت خود، روغن زیتون را پس از خروج از حمّام به بدن خود می مالیدند و جنگجویان نیز قبل از زورآزمائی، بدنهای برهنه خود را به روغن زیتون آلوده می کردند. در زمان حاضر روغن زیتون در فورمول عدّه بسیاری از فرآورده های داروئی مانند پمادها و فرآورده های زیبائی وارد شده است.

پوست و برگ درخت زیتون، دارای طعم تلخ و اثر مدر، مقوّی، قابض، تب بر و کم کننده فشار خون است. دو خاصیّت اخیر بیشتر در برگ زیتون وجود دارد.

بررسیهای مارتزMartz در سال 1938 نشان داد که جوشانده برگ درخت زیتون اثر قاطع، در کم کردن فشار خون دارد و چون تأثیر آن در 80 درصد از مبتلایان مثبت بوده، بدین جهت می توان از آن برای کم کردن فشار خون استفاده کرد.

میوه رسیده و یاقوتی رنگ زیتون، مقوّی معده و زهکش دستگاه گوارش است و اشتها را زیاد می کند. نیروی جنسی را تقویت می نماید. زیاده روی در خوردن میوه پرورده آن در آب نمک، باعث لاغری و بی خوابی می گردد. ضماد گوشت میوه

رسیده زیتون از پوسته پوسته شدن و شوره سر جلوگیری می کند.

ضماد میوه نارس آن جهت سوختگی از آتش و مالیدن آن با پیه و آرد گندم جهت رفع سفیدی ناخن و بخور میوه مزبور با هسته جهت تنگی نفس و امراض ریوی سودمند می باشد.

علاوه بر آنچه ذکر گردید، آب میوه زیتون نیز جهت درمان داء الثّعلب (موخوره و گری) و داء الحیه (فلس فلس شدن پوست) اثری نیکو دارد.

متعدد به عمل می آید. سرشاخه گلدار گیاه اثر نیرودهنده داشته و در ردیف مقویهای تلخ قرار دارد چون خاصیت مدر، مقوی، مسکن اعصاب و قاعده آور و ملین دارد در بیماریهای مختلف توصیه می گردد.

مصرف دم کرده آن برای درمان سرفه، نزله های مزمن، آسم مرطوب، زردی، درد گلو، دردهای عصبی، آب آوردن انساج، تأخیر حالت قاعدگی، دردهای ماهانه زنان، ضدعفونی کننده، خلطآور و ضد تشنج به کار می رود. این گیاه در رابطه با بی اشتهائی، ناراحتیهای هاضمه یا صفراوی و اسهال مؤثر است.

و فشار خون و رسوبهای ادراری نیز استفاده نمود. از پوست ساقه گونه ای از سیاه تلو، در آمریکای شمالی به صورت چای استفاده می شود که به نام چای نیوجرسی شهرت دارد. به سیاه تلو در منطقه وسیعی از گیلان قره تیکان (خارسیاه) و در طوالش بورتیکان (خارزرد)، چنگل و سیه بور گفته می شود.

در کنار جاده ها و مناطق دارای نور کافی می روید.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 435

zonale شمعدانی عطری Pelargonium graveolens و شمعدانی معمولی نام برد.

بیماریهای جلدی مصرف می گردد. میوه جعفری خواصی شبیه ریشه آن دارد. له شده گیاه در رفع انسداد مجاری شیر، ضرب خوردگی و خون مردگی بکار می رود.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 436

سنتی دارای مصارف داروئی بوده و کاربردهای گوناگونی برای آن نوشته اند. میوه گیاه اثر مدر و ملیّن دارد؛ برگها و ساقه و کاسه گل آن در ردیف داروهای مقوی قلب و تصفیه کننده خون می باشد، مصرف آن را در رفع خیز عمومی بدن ناشی از آلبومینوری، بیماریهای سخت کلیه و مثانه، سنگ کلیه، استسقاء، نقرس و یرقان توصیه می نمایند. از ضماد برگ آن در استعمال خارجی به عنوان نرم کننده پوست و ناراحتیهای جلدی استفاده می شود.

قسمت مورد استفاده این گیاه، میوه آن است، ولی از برگها و دانه های آن نیز استفاده می توان کرد. میوه آن سرشار از ویتامین «ث» می باشد و تقریبا دو برابر لیمو ترش ویتامین «ث» دارد. علاوه بر آن، دارای جوهر لیمو و قندهای گوناگون نیز می باشد.

ابو علی سینا در خاصیت کاکنج در کتاب «قانون» می نویسد: «افشره آن در معالجه قرحه (زخم) و از میان بردن چرک و ریم گوش و نرم کردن سختیهای کهنه شده ناصور (ناسور) سودمند است.»

صاحب کتاب «قرا بادین کبیر» نیز ضمن تأئید نظرات ابو علی سینا به خاصیت مخدر این گیاه اشاره کرده می نویسد: کاکنج منوم در تخدیر، قوی تر از خشخاش منوم است و در جای دیگر آن را در اخراج صفرا و اقسام کرم معده مفید ذکر کرده و عصاره میوه این گیاه را در درمان بواسیر نافع دانسته است.

در برگهای کاکنج ماده تلخی وجود دارد و از میوه و کاسبرگهای آن یک ماده رنگین استخراج می کنند. همچنین میوه این گیاه، ملیّن، برگ و ساقه و کاسبرگهای آن مقوی و تصفیه کننده خون و از داروهای مؤثر برای ورم حاصل از پیدایش آلبومین در ادرار است. به اعتبار نوشته

ابن سینا قرحه مجرای بول را مداوا می کند. علاوه بر آنچه ذکر گردید کاکنج در علاج برونشیت، ضعف نفس، تنگی نفس، یرقان، استسقاء و نقرس مفید می باشد، اما مصرف زیاد آن مرگ آور و کشنده است.

موجب مسمومیت افراد بالغ می گردد. اثرات سمی آن، با عوارض گوارشی و کم شدن تنفس ملاحظه شده است. عصاره گیاه مزبور خاصیت سرطان زائی دارد. ازاین رو هنگام کار کردن با آن باید از دستکش استفاده کرد و به این جهت کاربرد این گیاه، از سوی بعضی متخصصان و اهل فن، چه به عنوان گیاه داروئی و چه به عنوان گیاه زینتی در گلدان، به طور جدی ممنوع و خطرناک اعلام گردیده است. به سرخاب کولی در صومعه سرا و اطراف آن قرمز دانه گویند.

نزله های مزمن ششی و برای دفع ناراحتیهای دستگاههای تنفسی کودکان مورد استفاده قرار می گیرد.

فرآورده های بارهنگ در رفع خونرویهای ریوی، وجود خون در اخلاط، بیماریهای کبدی، زردی و استفراغ و احساس سوزش در مری اثر قاطع دارد.

جوشانده دانه بارهنگ در رفع بیماریهای التهابی کلیه و مثانه مخصوصا وجود خون در ادرار مؤثر می باشد. اگر برگ تازه بارهنگ به مدت چند ساعت در آب جوشیده قرار گرفته و روی زخمهای باز گذاشته شود زخمها را از آلودگی حفاظت کرده به سرعت التیام می بخشد، بارهنگ داروی مناسبی برای درمان ناراحتیهای مجاری تنفسی است و در درمان سرفه، سیاه سرفه، گرفتگی صدا و ترشحات برونشها مؤثر است. قرار دادن برگ تازه و له شده بارهنگ

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 438

در محل گزیدگی زنبور عسل و پشه درد آن را تسکین می دهد.

مکانیکی موجبات لینت و سهولت دفع را فراهم می کند. دانه گیاه برای رفع یبوستهای مقاوم، نزله های مزمن، دیسانتری، اسهالهای ساده، بیماریهای ناشی از التهاب کلیه و مثانه و خون ریزی ریه بکار می رود. در صنعت از لعاب دانه گیاه برای آهار پارچه استفاده می شود.

در استعمال خارجی لعاب دانه گیاه را برای درمان ورم چشم بکار می برند.

در صورت تر بودن و باران خوردن پس از تماس با بدن ایجاد سوزش ملایمی می نماید و احتمالا آن را کره گزنه یا فلفل آبی گویند. گونه های دیگری از علفهای هفت بند به نامهای Polygonum lapathifolium و

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 439

Polygonum persicaria

عموما در مناطق مرطوب حاشیه باتلاقها، مردابها، نهرها، جویبارها و رودها می رویند. از علفهای هفت بند دارای برگهای کوچک اغلب خشکی پسند می توان به گونه های Polygonum aviculare وPolygonum hyrcanicum اشاره نمود.

گونه Polygonum baldschuanicum که حالت درختچه ای و پیچنده و بالا- رونده دارد به عنوان پرچین بر روی نرده ها و دیوارهای کنار باغها و باغچه ها کشت می گردد. بعضی از گونه های علف هفت بند دارای ارزش داروئی بوده و در طب سنتی مورد استفاده قرار می گیرند. از برگهای جوان Polygonum aviculare در فصل بهار به عنوان سبزی صحرائی استفاده می شود، سرشاخه های آن قابض و بندآورنده خون است و از آن برای متوقف کردن خونریزیهای داخلی و خارجی علیه ترشحات معده و اسهالهای سخت استفاده می شود. جوشانده این گیاه محرک دستگاههای ترشحی بدن بوده و برای کاهش ناراحتیهای کلیوی یا کبدی و دیگر اعضاء بکار می رود.

گونه ای که در تماس با بدن ایجاد سوزش ملایم می نماید وPolygonum hydropiper نام دارد دارای خواص زیادی است. خواص مزبور که ذیلا به آنها اشاره می شود در سایر گونه ها نیز کم وبیش وجود دارد.

در اعضای مختلف این گیاه یک ماده بندآورنده خون که حالت گلوکزیدی دارد توسطA .Steinberg در سال 1939 میلادی کشف گردید. علاوه بر آن ترکیبات دیگری نظیر یک ماده تلخ و غیر محلول در آب، یک الکالوئید بدون اثر درمانی، اسیدهای آلی مختلف و همچنین تانن، نیترات پتاسیم، گلوکز، اسانس و در ریشه

گیاه یک اکسی متیل آنتراکینون نیز یافت می گردد.

گفته می شود احتمالا مردمان ماقبل تاریخ از آن به عنوان چاشنی اغذیه استفاده می کردند. دیوسکوریدوس در قرن اول میلادی، ریشه این گیاه را عاری از اثر درمانی، ولی گرد برگ آن را قابل استفاده در اغذیه ذکر کرده است. وی برای برگهای تازه و دانه آن نیز اثر رفع خون مردگیها و آماسهای مقاوم به صورت قرار دادن بر روی عضو، قائل بوده است. جالینوس حکیم نظیر اختصاصات مزبور را برای این گیاه قائل بود. در قرون وسطی توجهی زیادتر از آنچه که ذکر شد به این گیاه نگردید فقط بعضی محققین مانندParacels آن را در درمان سیفلیس مفید می دانستند. در سال 1858 میلادی و بعد از آن، دانشمندان مختلف مخصوصا روسها، ترکیب شیمیائی و تأثیر گیاه را در درمان بیماریها بررسی کرده موارد مختلف درمانی در آن یافته اند.

بررسیهای مکرر محققان نشان داد که این گیاه دارای اثر بندآورنده خون است و دارای خاصیت مدر، نیرودهنده، التیام دهنده و قرمزکننده پوست بدن نیز می باشد.

با مصرف 30 تا 40 قطره عصاره این گیاه (3 مرتبه در روز) نتایج بسیار مفید در رفع اخلاط خونی، خونرویهای معدی، بواسیر، خونرویهای رحمی، همچنین خونرویهای ناشی از وجود فیبروم به دست آمده است. کامینسکایاA .Kaminskaia در سال 1914 میلادی توانست با مصرف آن، نتایج سریعی در جلوگیری از خونرویهای نامنظم زمان یائسگی، فیبروم و نظائر آن به دست آورد. دانشمندان دیگر عموما به این نتیجه رسیدند که مصرف آن نه تنها خونرویها را بند می آورد بلکه درد و ناراحتی را نیز آرام می کند. از این نظر متفقا مصرف آن را به جای Hydrastis توصیه کردند. دکتر لکلرک نیز

اثر بندآورنده خون را در گیاه تأئید کرد، ولی آن را علت تنگ شدن مجاری عروق نیز دانست. این دانشمند نتایج مفیدی از آن در رفع بواسیر و واریس به دست آورد. در بعضی نواحی از این گیاه به علت دارا بودن اثر مدر، در مواردی که کلیه حالت التهاب و ورم نداشته باشد استفاده به عمل می آید. به علت دارا بودن اثر قرمزکننده پوست بدن نیز می توان از آن در رفع دردهای عصبی، رماتیسمی و درد کمر استفاده کرد. جوشانده غلیظ آن در آب، می تواند به صورت غرغره، در رفع آفت، آنژین، زخم مجرای بینی و غیر آنها نتایج شفابخش بدهد. اگر پنبه آلوده به شیر گیاه در حفره دندان قرار گیرد، درد دندان را در مراحل پیش نرفته، تسکین می دهد و عقیده کلی مردم نیز بر این است که اگر برگهای پخته شده آن حتی از خارج بر روی گونه گذاشته شود، همین اثر تسکین دهنده را ظاهر می سازد.

گوناگون خارجی از جمله صنوبر لرزان Populus tremula و صنوبر آمریکائی Populus euramericana کارهای قابل توجهی انجام گرفته است.

دارای آب راکد یا با جریان ملایم می رویند. در گیلان نیز گونه های چندی در مرداب انزلی و سایر برکه ها و آبگیرها می رویند که عبارتند از:

Potamogeton crispus/ Potamogeton Pectinatus

potamogeton lucens/ potamogeton Perfoliatus

Potamogeton nodosus

آنها در مناطق مختلف جنگلی استان پراکنش خاصی دارند که عبارتند از:Primula ,Primula auriculata heterochroma وPrimula macrocalyx .

انواع اصلاح شده آنها در باغچه ها و پارکها به عنوان گیاه زینتی کشت می شوند. برای ریشه و گل پامچال مصارف گوناگون در طب سنتی بیان شده است.

ریشه پامچال را به صورت جوشانده برای دفع کرم و گلهای آن را به عنوان داروئی مؤثر می توان برای درمان برونشیت، سرفه های مزمن و زکامهای مغزی به کار برد. دم کرده گل پامچال گریپ را درمان کرده ناراحتی برونشها را برطرف می سازد. همین دم کرده مقوّی و تب بر است. اطباء قدیم معتقد بودند کسانی که مبتلا به سردردهای شدید نیمه سر (میگرن) و دل به هم خوردگی می شوند اگر از آن مصرف کنند به زودی بهبودی محسوسی را در حال مزاجی خود احساس می نمایند. همچنین جوشانده گرد ریشه پامچال برای معالجه برونشیت، سیاه سرفه و سینه پهلو و امراض مجاری ادرار نافع است. برای درمان و معالجه ورم کوفتگی که در اثر ضربه ای به بدن وارد می شود و خون مردگی ایجاد می کند کمپرس جوشانده ریشه پامچال بسیار مفید است.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 441

رفع اسهالهای ساده، خونرویهای ساده، ترشحات ساده مواد مخاطی، ترشحات زنانگی و به صورت غرغره برای رفع ورم لوزه بکار می رود. برگ انار خشک یا تازه، تیزان مطبوعی می دهد که برای درمان ضعف اعمال معده، کمی اشتها، حالت تهوع، ضعف عمومی، کم خونی، کم خونی دختران جوان، دفع حالت خستگی عمومی، میگرن و حالت اسهالی مزمن مؤثر است. پوست انار نیز تانن بسیار دارد. آب انار اثر مدر و مفرح دارد؛ مصرف رقیق شده آن با آب در بیماریهای مجاری ادرار، بیماریهای التهاب دستگاههای مختلف بدن و عدم ترشح کافی صفرا توصیه می گردد.

مواد غذائی در انار کم است ولی سرشار از ویتامینهای آ، ب، ث و ای است و به قدری آهن و فلزات مفید دیگر دارد که هضم آن را سنگین می کند و بدین لحاظ نفّاخ به نظر می رسد که البته با سنگینی و نفخ سایر میوه ها فرق کلی دارد و به طور سریع پراکنده می شود. هضم آب انار به مراتب دشوارتر از خوردن دانه های انار با هسته می باشد. زیرا مغز هسته دانه های انار کمی ملیّن است و پوست سخت آن روده ها را پاک می کند. آب میوه انار دارای قند تانن و یک ماده مفید به نام مانانتین است که از دوستان کبد است و آن را پاک و در نتیجه رنگ رخساره را باز می کند. انار به رشد اطفال کمک می کند و اعصاب را تقویت می نماید. با داشتن ویتامین ب 6 ضد استفراغ و درمان ویار زنان باردار است.

اگر زنی هنگام بارداری رب انار بخورد علاوه بر جلوگیری از ویار، به تقویت جنین و رشد آینده طفل هم کمک خواهد کرد. انار خون ساز است و خون موجود

در بدن را نیز تصفیه می کند.

انار بر ادرار می افزاید و غرایز جنسی را تقویت می کند. دانه های جنگلی انار که به ناردان معروف است، در معالجه اسهال شهرت فراوان دارد. خوردن آب انار شیرین برای درمان یرقان بسیار مفید است. پوست ساقه و پوست ریشه درخت انار مصارف صنعتی و درمانی دارند. پوست میوه انار در رنگرزی و چرم سازی از قدیم بکار می رفت و بهترین قالیهای ایران را با آن رنگ می کردند. مضمضمه و نگاهداشتن آب میوه ترش انار در دهان، برفک و جوشهای دهان را پاک و لثه ها را محکم می کند. انار ترش برای مبتلایان به زخم معده و روده زیان آور است.

دارای گوهر خاکی و آبی است. همه انواع گلابی گیرندگی دارند و در ضماد بند آوردن مواد واردند؛ کمی زدایندگی دارند. به ویژه گلابی وحشی که بسیار خشکاننده است؛ دهانه زخمها را به هم جوش می دهد و خوب می کند.»

دکتر هانری لکلرک پزشک و غذاشناس عصر حاضر در اهمیّت گلابی و انتقاد از نظریّات پزشکان سلف می نویسد: «به نظر می رسد که در میوه گلابی طبیعت نیک نهاد، آب زمین را تقطیر کرده و با عملیات شیمیایی خیلی عجیب و حیرت انگیز، آن را به نوشابه ای تبدیل کرده است که خوردن آن گوارا و لذیذ و خوشمزه است، ولی معلوم نیست به چه علّتی پزشکان قرون وسطی برای گلابی خواص قبض کننده قائل بودند و عقیده داشتند که گلابی میوه ای است ثقیل، مانع شکم روی، سنگین و گس که موجب پیدایش میگرن و باد سینه می گردد.»

غذاشناسان عصر حاضر برخلاف قدما گلابی را میوه ای نرم کننده می دانند و معتقدند که بیشتر خاصیّت لینت دهنده ای دارد. گلابی، سرشار از ویتامین های آ، ب، ث، قند، مواد چربی و تانن است. گلابی میوه ای مغذی، ملیّن و مدرّ و از بین تمام میوه ها، تنها میوه ای است که در تابستان بکلّی عطش را فرومی نشاند و ضرب المثل فرانسوی که می گوید: «برای رفع عطش باید یک گلابی را نگه داشت» ناظر به همین معناست. قند موجود در گلابی برای اشخاص مبتلا به دیابت (مرض قند) بی ضرر و حتی مفید است. مصرف گلابی، به جهت دارا بودن تانن و املاح پتاسیم و حل کردن اسیداوریک برای مبتلایان به رماتیسم، نقرس و درد مفاصل تجویز می گردد. همچنین مبتلایان به فشار خون اگر بطور مرتّب گلابی بخورند خون آنها تصفیه شده، معالجه

خواهند شد.

گلابی و جوشانده پوست آن ادرارآوری قوی است و دم کرده برگ درخت گلابی به همراه پوست سیب درختی جهت درمان سنگ کلیه و مثانه بسیار مفید و مؤثّر می باشد. کسانی که صاحب روده های علیل و تنبل هستند نباید گلابی را با پوست میل کنند، زیرا که تحریکات پوست گلابی در روده ها ایجاد زحمت می کند.

اسامی علمی آنها بدین قرار است:

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 444

Ranunculus ecicutarius/ Ranunculus ophioglossifoliu s

Ranunculus constantinoplita nus/ Ranunculus scleratus

Ranunculus lingua/ Ranunculus sericeus

Ranunculus muricatus/ Ranunculus tranchycarpus

گونه های مختلف آلاله اصولا سمی هستند. مؤلف «گیاهان داروئی» می نویسد: «اگر حیوانات آن را مخلوط با علوفه مصرف نمایند، تورم دستگاه هاضمه، توأم با ناراحتیها و اختلالات اعمال گردش خون و دستگاه تنفسی در آنها پیش می آید، به علاوه قوه بینائی آنها را کاهش می دهد. اگر گاو شیرده آن را بخورد، حجم شیر روزانه اش کم می گردد.

تاریخچه مداوای بیماریها با این گیاه، به قرون گذشته ارتباط دارد. در زمان قدیم آن را برای ایجاد مسمومیت بکار می بردند. در مسمومیت از آن، عضلات چهره، انقباضات غیر ارادی خاص پیدا می کند. به طوری که مسموم پس از مرگ قیافه اش به وضعی درمی آید که تقلید خنده را نشان می دهد ...

همچنین در سال 1798 میلادی، دانشمندی به نام Gilbert و همکارانش، مصرف 2 گرم شیره این گیاه را که در یک لیتر آب رقیق شده بود، در درمان تنگی نفس، بیماری سل، حالت زردی، خنازیر، اولسرهای مثانه و غیره توصیه نمودند. سابقا در نواحی مالاریاخیز، برای رفع تبهای نوبه بکار می رفته است و برای این کار، له شده آلاله را بر روی مچ دست قرار می دادند. ضمنا این عمل را برای کسانی که پوست حساس داشتند و همچنین برای زنان و اطفال تجویز نمی کردند.»

این مداواها متعلق به دورانهای گذشته بوده و فقط در بین مردم رواج داشته است و امروزه با توجه به سمی بودن این گیاه، استفاده از آن به کلی متروک گردیده است.

ساقه ای راست به بلندی 15 تا 70 سانتیمتر با برگهای طوقه ای ربابی شکل. گلهای آن به رنگهای گوناگون زرد، قرمز، زرد متمایل به قرمز، قرمز دارای رگه های قهوه ای، صورتی و سفید است. میوه آن عموما دانه تسبیحی شکل با نوکی سیخک مانند و بلند می باشد.

ترب یکی از علفهای هرز مزارع آیش، زمینهای زراعی و زمینهای شنی است. نوع کشت شده آن Raphanus sativa دارای غده ای قرمزرنگ بوده و یکی از سبزیهای خوراکی مشهور بشمار می آید که سرشار از ویتامین ث است.

انواع ترب به نامهای ترب سیاه، تربچه نقلی و ترب سفید در غالب نقاط ایران کشت می شود.

ترب اشتهاآور، نیرودهنده، خلطآور و مدر بوده در مداوای اسکوربوت مؤثر است.

شیره ترب سیاه برای دفع نزله های ششی، سیاه سرفه، بیماریهای کلیوی و مثانه، قولنجهای کبدی و روماتیسم مورد استفاده قرار می گیرد.

معرق برای درمان ناراحتیهای مجاری ادرار و مثانه و روماتیسم و اسهال بکار می رود. میوه انواع انگور فرنگی سرشار از ویتامین ث، مجموع ویتامینهای ب، قندها، مواد رنگی و مواد ضدعفونی کننده است و روی سیستم اعصاب اثر خوبی داشته و مبادلات داخلی بدن را بهبود می بخشد و مقاومت بدن را در برابر عفونتها زیاد می نماید.

استفراغ و مسمومیّت می شود. برگ درخت اقاقیا نیز صفرابر و ملیّن است و دم کرده گل و برگ آن سردردهای مزمن را تسکین می دهد، مخصوصا اگر منشأ سردرد مسمومیّت غذائی و سوءهاضمه باشد. از دم کرده 15 تا 20 گرم گلهای اقاقیا در یک لیتر شراب قرمز، برای کم خونی و درمان ترشحات زنانه نافع است.

و کوزه ای شکل آن به علت دارا بودن ویتامین ث ضد اسکوربوت، قابض و مدر بوده در رفع اسهالهای معمولی، اخلاط خونی، انقباض غیرارادی ماهیچه های معده، بیماریهای ناشی از التهاب و ورم کلیه بکار می رود و در دفع کرم اسکارید نیز مؤثر است.

روئیده و با گلهای زردرنگ خود مشخص می شود. اغلب گونه های Galium دارای گلهای سفیدرنگ هستند و همگی آنها دارای برگهای فراهم و چرخه ای می باشند.

یکی از گونه های شیرپنیر که در مناطق مختلف جنگلی استانهای گیلان و مازندران می روید با نام علمی Galium hyrcanicum شناخته می شود.

شیرپنیرGalium verum از گیاهان داروئی است و خواصی به شرح زیر دارد: اعضای هوائی گیاه دارای خاصیت آرام کننده، مدر، قابض و ضد تشنج خفیف است و برای درمان حمله و صرع مورد استفاده قرار می گیرد. درد معده را تسکین داده و برای رفع بیماریهای کبدی، آب آوردن انساج، گواتر، اسکوربوت، عدم دفع ادرار و سنگ کلیه مؤثر است، در استعمال خارجی پماد آن روی خنازیر، سودا و بیماریهای جلدی مختلف بی تأثیر نیست.

خوشمزه، مطبوع و نشاطآور است.

از نظر ترکیبات شیمیائی میوه تمشک دارای مواد زیر است: چربی، پروتئین، هیدراتهای کربن، فسفر، کلسیم، آهن، سدیم، پتاسیم، ویتامین آ، نیاسین، تیامین، رایبوفلاوین، مونوکلوزوئید و ویتامین ث.

تمشک میوه ای است که مواد غذائی آن کم است و چون مقدار کمی قند و مواد ازته دارد مصرف آن برای اشخاصی که دیابت یا روماتیسم دارند بی ضرر و حتی مفید است. از آنجا که ترشی تمشک کم است کسانی که سوء هاضمه

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 447

دارند می توانند از آن برای رفع کندی عمل گوارش استفاده کنند. همچنین از آنجا که قند موجود در این میوه از انواع لولوز می باشد، مصرف آن برای اشخاصی که مبتلا به بیماری قند می باشند بلامانع است.

تمشک، غده های مولّد عرق را که تعداد آنها تا 2 میلیون برآورد شده و در تمام سطح پوست بدن پراکنده اند به فعالیت وامی دارد و ترشح عرق را زیاد می کند.

شربت تمشک مخلوط با آب در مورد تب، سرخک و مخملک، تجویز شده است. شربت سرکه تمشک که با آب مخلوط شود در مورد بیماریهائی که همراه با تب می آیند مصرف می شود. همچنین در مورد آنژین (گلودرد) آن را غرغره می کنند. تخم و دانه های تمشک در معالجه یبوست و خشکی مزاج به طور طبیعی بسیار مؤثّر است و سبب می شود که یبوست به کلّی رفع گردد.

شیخ الرئیس ابو علی سینا در کتاب «قانون در طب» چنین می نویسد:

«تمشک چندین نوع است: نوعی را علیق الکلب گویند که نسترن باشد.

نوع دیگری هست که علیق بدون کلب است و آن را در فارسی تمشک نامند.

همه اجزای علیق [قابض و خشکاننده است. در

بیخ علیق لطافتی همراه گیرندگی موجود است و از این روی سنگ را خرد کند، زخمها را بهم آرد و در علاج قرحه سر [زخم سر] نافع است. برگ یا ثمر رسیده اش را بخایند زخم دهان را شفا دهد و لثه را استوار کند. از برآمدگی اطراف چشم [جلوگیری کند].» همچنین در کتاب نسخه های تندرستی آمده است که تمشک، خنک، تصفیه کننده خون، اشتهاآور، ادرارآور، ضد اسکوربوت (خونریزی لثه ها بر اثر فقدان ویتامین ث) و ملیّن می باشد و از این گذشته، در معالجه برونشیت، گاستریت (التهاب معده) و سوزش معده نیز بسیار مؤثّر و مفید است. آب تمشک که از فشردن میوه های رسیده تمشک به دست می آید جهت تهیّه شربت تمشک که به عنوان عامل معطّر و مطبوع در فراورده های داروئی، بخصوص محلولات اسیدی است به کار می رود. علاوه بر آنچه گفته شد، جوشانده برگ تمشک داروئی است که تا قرن چهاردهم میلادی در موقع وضع حمل و زایمان، در فرانسه به زنان حامله خورانده می شد و وضع حمل آنها به سهولت و آسانی انجام می گرفت. اکنون این دارو در انگلستان به مرحله آزمایش و تجربه گذاشته شده و صحّت آن در مراحل متعددی به ثبوت رسیده است.

جویبارها، باتلاقها، رودها و چمن زارها و مناطق کوهستانی مرطوب رشد می نمایند. شاید بتوان ازRumex conglomeratus به عنوان یکی از معمولی ترین گونه های ترشکها نام برد که با گلهای کوچک چرخه ای و فراوان و ساقه و برگ قرمزرنگش در فصل بهار و تابستان دارای گسترش و پراکنش زیادی در سراسر گیلان است.

از گونه های دیگر این جنس می توان:

Rumex acetocella/ Rumex scutatus

Rumex: dentatus/ Rumex tuberosus

را نام برد که دو گونه اول بیشتر در دره سفیدرود اطراف منجیل و رودبار و دو گونه آخر بیشتر در اطراف رشت و لاهیجان و انزلی پراکنش دارند.

برگ ترشکها عموما توسط مردم در اوائل بهار به عنوان سبزی آش مصرف می گردد. برگ ترشکها در نارسائی عمل دستگاه دفع ادرار مؤثر بوده و در مداوای بیماریهای التهابی، اسکوربوت، امتلاء معده، کمی اشتها، بواسیر، ورم لثه دندان و بیماریهای پوستی بکار می رود. در دفع یبوستهای مزمن، زردی و عوارض گواتر می توان از ترشک بهره جست.

ضماد مخلوط برگ پخته گیاه با آرد دانه کتان و پیه خوک، اثری مفید در رفع دانه ها و جوش صورت، سودا و بیماریهای پوستی دارد.

است که با شاخه های واژگون خود زیبایی خاصی داشته و اغلب در کنار خیابانها، پارکها و مناطق تفرجگاهی کشت می گردد.

بیدمشک نیز از درختانی است که به خاطر داشتن گلهای سنبله ای دم- گربه ای شکل خود و عطر و بوی خاص مورد توجه مردم می باشد و از آن عرقی تهیه می گردد که بسیار خوشبو بوده و اغلب به عنوان تب بر مورد استفاده قرار می گیرد.

گیاه اعم از برگ، ریشه، گل و میوه آن مصرف دارویی دارند.

اطراف لاهیجان و بر روی تپه های شنی ساحلی بندر انزلی می روید. از گونه های دیگر یکساله این جنس می توان Senecio vulgaris وSenecio glaucus را نام برد که به فراوانی در فصل بهار همراه گونه فوق الذکر، در مناطق یاد شده می رویند. گونه ای چند ساله از جنس فوق به نام Senecio othonae خاص مناطق جنگلی شمال ایران بوده در جنگلهای استان گیلان رویش دارد.

و علف چرب Herbe grass می نامند.

گیاه فوق الذکر یکی از علفهای هرز مزارع و باغها و جنگلهای تنک با نور فراوان می باشد و در استان گیلان در مزارع و باغهای اطراف رودبار، منجیل رشت، آستارا، اسالم، انزلی و لاهیجان رشد می نماید.

دارد. پزشکان سنتی برگ و میوه این گیاه را مسهل صفرا دانسته برای درمان دردهای مربوط به طحال و همچنین دفع سنگهای صفراوی و یبوستهای مزمن تجویز می کنند. مصرف گیاه حتی به طور مداوم هیچگونه مسمومیتی ایجاد نمی کند. از برگهای گیاه در تهیه سالاد و از ریشه آن در تهیه برخی غذاها و مرباها استفاده می شود.

ریشه و اعضای هوائی عکوب طعم تلخ و اثر اشتهاآور، مقوی و تب بر دارد. دانه گیاه دارای آمیدون، مواد آلبومینوئیدی و یک ماده روغنی می باشد و مصرف دانه له شده آن برای درمان بیماریهای مختلف توصیه شده است.

گیاه مزبور نام فارسی ندارد؛ به عربی آن را عکوب، شوک الدمن و شوک النصاری می خوانند.

و در فصل تابستان در برخی آب میوه فروشیها فروخته می شود، خاکشیر نیرودهنده، ضد اسکوربوت، مدر، خلطآور بوده و برای بهبود بیماریهای حنجره بکار می رود، جوشانده گیاه خاکشیر در رفع اسهالهای ساده، اخلاط خونی و درمان ترشحات زنانگی مفید است.

شنگیله در آستارا، کفله پور در گرکانرود، والی گیله در بندر انزلی، تمیس و کامپوره در اطراف رشت، کامپورک در صومعه سرا، شات دانه در دیلمان، کلکادانه در بعضی نواحی گیلان و بالیکا در درفک.

شفابخش دارد. ضماد آن درد روماتیسم مفصلی حاد را تسکین می دهد.

آن به صورت مجتمع و کپه ای کروی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند و کپه های حاوی گلهای ماده غالبا در پائین و گلهای نر در بالا، حول محور گل آذین منشعب و شاخه دار دیده می شوند.

گیاه مذکور در ایران در غالب نقاط معتدله در کنار برکه های آب و چشمه سارهای آب شیرین، باتلاقها و مردابهای دارای عمق کم می روید. در گیلان در مرداب انزلی، آبگیرها و برکه های اطراف رشت، فومن و صومعه سرا، گاهی در کنار نهرهای موقت حاشیه جاده های بین شهری در فصل بهار دیده می شود.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 453

به جهت دارا بودن آهن نیز در میان سبزیها بی همتاست. از این نظر گویچه های قرمز خون را زیاد می کند و بهترین غذا برای زنان باردار و اشخاص کم خون می باشد.

همچنین به جهت داشتن منیزیم تا حدودی جلوی پیشرفت سرطان را می گیرد، محرک کلیه ها بوده، کار و فعالیت آنها را زیاد می کند.

اسفناج به علت دارا بودن سکرتین که در سال 1924 میلادی وسیله دبرف Dobreff کشف شد، اثر نیرودهنده بر روی ترشحات معده، روده، لوزالمعده دارد. ترشحات صفرا را افزایش می دهد و حرکات دودی شکل روده را تقویت می کند. با آن که غذاهای ساده ای که با اسفناج تهیه می شود زیاد لذت بخش نیست مع هذا مصرف آن در تغذیه کودکان و به عنوان غذای کامل دوره نقاهت، کم خونی دختران جوان، بیماریهای حاد، بیماریهای مقاوم پوست، اسکوربوت و همچنین به عنوان تقویت اعصاب برای کسانی که کارهای فکری دارند توصیه شده است.

مصرف اسفناج پخته، در طب سنتی برای رفع سرفه های خشک، آسم، گرفتگی صدا، یبوست، قولنجهای کبدی، رماتیسم، نقرس و کمی ترشحات شیر معمول است. در موارد کمبود ویتامینهای بدن، مصرف شیره تازه اسفناج، مؤثرتر از اسفناج پخته ذکر شده است. علاوه بر آن در گذشته از اسفناج نوعی شراب تهیه می گردید که در خونرویها به منظور رفع کم خونی افراد مبتلا به این بیماری به کار می رفت. برای این کار نیز از 4 قسمت شراب و یک قسمت شیره برگهای پخته اسفناج استفاده می شود.

علاوه بر آنچه که ذکر گردید، ضماد خام اسفناج جهت مداوای ورمها و گزیدگی زنبور و باز کردن دمل نافع است. مالیدن پخته این سبزی مخلوط با سفیدآب جهت جوشهای جلدی نیز نتیجه بخش می باشد. تخم اسفناج جهت درد کبد،

درد دل و درد سر مفید است. اسفناج لثه ها را سفت می کند و از تباهی و فساد دندان به علت دارا بودن آهن می کاهد. اگر پارچه پشمی را با آب اسفناج بشوئید، شفاف و براق می شود.

بیماران مبتلا به ورم مفاصل و سنگهای کیسه صفرا نباید اسفناج را زیاد مصرف کنند. زیرا وجود اکسالات موجود در اسفناج برای این قبیل بیماران

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 454

مضر است و باعث تشدید کسالت آنان می گردد.

ضد تشنج و مدر و قاعده آور می باشند. دم- کرده سرشاخه های گلدار آنها را در رفع اسپاسمها و حالات تشنجی دستگاه تنفس و درمان گریپ، سیاه سرفه، آسم مرطوب، نزله های مزمن بکار می برند و خاصیت مقوی، نیرودهنده، ضد عفونی کننده، تنظیم دستگاه گردش خون و مراکز عصبی و ضربان قلب دارند.

استفاده های داروئی گاهی در ایران کشت می شود.

برگ و گل انواع مفید گونه های نمدار (زیزفون) در طب سنتی به عنوان ضد تشنج، آرام کننده و نرم کننده مورد استفاده قرار می گیرد. اثر ضد تشنج آنها نیز مربوط به اسانسی است که در گلهای این درخت وجود دارد و بوئی ملایم و مخصوص از آنها استشمام می گردد.

نوع مفید و داروئی این درخت که در جنگلهای بین کهدم و رستم آباد و همچنین سفیدرود می رویدTilia platyphyllos نام دارد که در طب سنتی به فراوانی در درمان سرماخوردگی، سردرد، سوء هاضمه و ناراحتیهای عصبی به کار می رود. نمدار حاوی گلوکزیدهای فلاونوئیدی است، ولی عاری از مشتقات گزانتین است. گرچه این گیاه از نظر پزشکی مدرن مصرفی ندارد،

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 456

ولی می توان دم کرده آن را به عنوان یک نوشیدنی عاری از کافئین به کار برد.

قابل یادآوری است که در کتاب «مفردات پزشکی و گیاهان داروئی» برگ و گل انواع مختلف گونه های نمدار در طب سنتی در درمان سرماخوردگی سردرد، سوء هاضمه و ناراحتیهای عصبی بکار می رود، در صورتی که در کتاب «گیاهان داروئی» فقط برای گونه مفید این درخت، خواص درمانی ذکر شده است.

متروکه می روید و به سبب داشتن خار، میوه اش به لباس و پوست حیوانات اهلی می چسبد.

از گونه های دیگر آن Torilis heterophylla نیز در غالب نقاط استان دارای پراکنش و گسترش می باشد.

arvense/ Trifolium ochroleucum

Trifolium campestre/ Trifolium physodes

Trifolium carescens/ Trifolium pratense

Trifolium chusii/ Trifolium repens

Trifolium fragiferum/ Trifolium resupinatum

Trifolium glomeratum/ Trifolium scabrum

Trifolium grandiflorum/ Trifolium striatum

Trifolium hybridum/ Trifolium subterraneum

Trifolium lappaceum/ Trifolium tumens

این استان در ضمن رویشگاه مناسبی برای بسیاری از گیاهان تیره نخودLeguminosae که اکثرا طالب آب و هوای مدیترانه ای و رطوبت پسند هستند می باشد.

در طب سنتی ایران مصارف چندانی برای شبدرها وجود ندارد و لیکن غنچه های گل شبدرها محتوی تاننها، گلوکزیدها، اسیدهای آلی و مواد رنگی می باشند. و برای مداوای برونشیت، گرفتگی صدا، سرفه، اسهال و همچنین در ترکیبات خلطآور و مقوی معده استفاده می شوند. شبدرها دارای شهد بسیار بوده و عسل دهنده مهمی هستند.

قسمت مورد استفاده شبدر قرمز که آن را شبدر کوهی نیز می گویند، گل و شکوفه های خشک شده آن می باشد که بوی خوشی دارند. این شبدرها فقط در زمینهای قوی به عمل می آید. دارای ترکیبات شیمیایی زیاد و قابل توجه است که عبارتند از: مواد سفیده ای، روغن، قند و املاح معدنی مانند کلسیم، منیزیم، پتاس، سرب، فسفر، گوگرد، سیلیس، سدیم، آهن، آلومینیوم، منگنز، روی، مس، نیکل و کوبالت. برگهای شبدر قرمز کلسیم بیشتری دارد که پس از رسیدن فسفر آن کم می شود. همچنین دارای ویتامینهای ب 1 و ای و ویتامین کا می باشد. خاصیت برجسته گیاه مزبور این است که از انفارکتوس (سکته قلبی) جلوگیری می کند. در رنگرزی نیز از مواد رنگی آن جهت رنگ کردن پشم و پنبه استفاده می کنند. جوشانده شربت و عصاره شکوفه گلهای شبدر قرمز ضد تشنج و خلطآور است و برای درمان سیاه سرفه و برونشیت مورد استفاده قرار می گیرد. از عصاره گیاه نیز می توان به صورت ضماد جهت التیام زخمها بهره مند شد.

ابو علی سینا

در خواص شبدر و گونه های مختلف آن می نویسد: «شبدر گیاهی است که 3 نوع دارد: بیابانی، کاشتنی، مصری. تخم آن را نان کنند و می خورند ... افشره شبدر کاشتنی که با عسل باشد قرحه (زخم) را تنقیه کند.

روغنش داروی درد مفاصل است ... افشره اش را به بینی کشند عطسه آورد و برای بیماران صرع بسیار سودمند است ... اگر با عسل باشد سفیدی چشم و تم چشم (آفتی که در چشم پیدا شود مانند پرده) را چاره کند. هرنوع از شبدر و به ویژه شبدر بیابانی درد دنده ها را که از بلغم باشد دوا کند. خناق و درد گلو آرد و در این حالت علاجش گشنیز و کاسنی و کاهو است که آسیبش را دفع کنند ...

روغنش در سرآغاز استسقاء داروی خوبی است ... شبدر بیابانی با شربت تخم پنیرک بستانی (ملوخیه) داروی درد مثانه است. روغن شبدر علاج درد بیضه ها و زهدان است. شبدر بیابانی قی و اسهال را درمان کند و شکم را بند آورد.

شبدر و تخمش شهوت انگیز است ...».

علاوه بر آنچه که ذکر شد، در کتاب «گیاهان دارویی» از یک گونه شبدر دیگر با نام فارسی «شبدر زرد» یاد گردیده که خودرو و دارای خواص درمانی بدین شرح است:

... سرشاخه گلدار آن، اثر آرام کننده دارد، رافع بیماریهای عادی سینه، مدر و هضم کننده است. دم کرده آن جهت رفع تحریکات عصبی، بی خوابیهای منشأ بیماریهای مختلف، بی خوابیهای اطفال، احساس اضطراب و سرگیجه، دردهای عصبی، میگرن، دردهای رماتیسمی، عدم دفع ادرار، التهاب و ورم کلیه و مثانه، سوء هضم، قولنجهای کبدی و نظائر آنها بین مردم مصرف دارد. به

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3،

ص: 458

علاوه طبق بررسیهای جدید، دارای اثر ضد انعقاد خون، درمان حالات مالیخولیائی، رفع اختلالات زمان یائسگی و کم کننده فشار خون شریانی است.

شبدر زرد به علت دارا بودن مقدار کم کومارین، اثر ضد انعقاد دارد و در نوع نیمه حاد بیماری فلبیت (لخته شدن خون) اثر درمانی دارد.

و به عنوان تنقیه در تخفیف التهاب و ورم معده و روده و اسهالهای ساده مؤثر است.

تخم شنبلیله دارای فسفاتهای آلی، لستین و نوکلئوآلبومین است مصرف آن در مورد نقرس، دیابت، راشیتیسم، کم خونی، خنازیر، لنفاتیسم و لاغری مصرف می گردد. ریموند دکستریت در کتاب «معالجه گیاهی» درباره خواص شنبلیله می نویسد: تخم شنبلیله غده لوز المعده را تقویت نموده اختلالات حاصله از کم غذائی را درمان می کند.

ابو علی سینا نیز در اهمیت درمانی شنبلیله بر روی ورم و جوش تأکید دارد و می نویسد: «... حلبه (شنبلیله) ... ورمهای بلغمی و سخت را می گدازد. آرد شنبلیله ورمهای گرم پدید و ناپدید را شفا دهد به شرطی که التهاب نکرده باشند و تا اندازه ای سخت باشند. ورمهای اندرونی را نرم می نماید و می رساند ...

آب پز شنبلیله نقطه سرخ چشم را برطرف کند. بر چشم مالند مواد غلیظ را که سبب آماس چشم می شوند از بین ببرد ... در علاج آماس و درد و به هم آمدن زهدان در آب پزش بنشینند فایده ببینند ... روغنش آماس پیزی (مقعد) را فرو نشاند ...».

دانه های این گیاه به سبب دارا بودن ویتامین آ و د، همانند روغن ماهی است. در مداوای شبکوری و نرمی استخوان مؤثر است. خوردن برگ و بذر آن برای کسانی که در جاهای مرطوب و کم آفتاب به سر می برند غذای بسیار مفیدی است. شنبلیله به علت داشتن مواد آهنی لازم، فسفر و هورمونهای گیاهی کافی، در ردیف یکی از مفیدترین سبزیها جا دارد.

2 تا 1 بار شانه ای بخش دارای بریدگیهای نخی شکل و باریک و با انتهائی سیخک مانند. گل آذین دیهیم تنک حامل کپه های (کلاپرک) ناجور گل که بر روی دم گلهای (دم کپه های) بلند و نامساوی قرار گرفته اند.

این گیاه در مناطق معتدله و معتدله سرد ایران به ویژه در نواحی مرطوب، چمن زارها، حاشیه مزارع و باغها و بستر رودها، مزارع غلات، مزارع یونجه و شبدر می روید و با گلهای لوله ای کوچک زردرنگ که به صورت مجتمع در کنار یکدیگر بر روی صفحه ای طبق مانند قرار گرفته اند مشخص می شود. در گیلان نیز در غالب مراتع ییلاقی اطراف رودبار و منجیل، عمارلو، دیلمان، اسپیلی، ماسوله و گردنه حیران می روید.

از این نظر آن را بابونه کاذب می نامیم که در اغلب نقاط ایران مردم آن را به جای بابونه اصلی که Matricaria chamomilla است مصرف می کنند و در عطاریها نیز امروزه این گیاه را به عنوان بابونه می فروشند، درحالی که Matricaria chamomilla یعنی بابونه اصلی در ایران بیشتر در مناطق جنوبی به خصوص استان خوزستان در میان مزارع گندم و مزارع غلات و بقولات می روید و گلهای آن ناجورشکل بوده بر روی یک کپه (کلاپرک) مخروطی- شکل دارای گلهای کناری زبانه ای سفیدرنگ و گلهای لوله ای زردرنگ بسیار کوچک می باشد. ارزش داروئی بابونه برای عموم مردم شناخته شده است.

بابونه گیاهی است مقوی، ضد درد و تشنج، نیروبخش، تب بر و کرم کش، مدر، مقوی معده، بادشکن، اشتهاآور، هضم کننده غذا، صفرابر، قاعده آور و التیام دهنده است و اثر ضدعفونی کنندگی ضعیف دارد. مصرف اسانس بابونه گلبولهای سفید خون را زیاد می کند. اگر به شیر نوزادان مقدار کمی دم کرده گل بابونه اضافه شود دل پیچه های ناشی از نفخ و حالات تشنجی کودک را برطرف می نماید. برای

درمان بیماریهای معده و سوء هاضمه مصرف می شود.

در استعمال خارج ضماد و لوسیون و حمام فرآورده های آن اثر قاطع در ضدعفونی زخمهای عمیق، فیستولها، زخم انگشتان، اولسر زانو، رفع التهاب ورم چشم و مخاط دهان، حلق و لثه ها دارد. جوشانده گل گیاه برای طلائی- کردن موهای بور و بور کردن موهای بلوطی بکار می رود و موها را شفاف می سازد.

در طب سنتی گرد گلهای بابونه برای درمان اگزماهای مرطوب و دردناک و زخمهای کچلی به صورت پاشیدن گرد بر روی عضو استفاده می شود.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 459

گیاه از نظر ارتفاع و اندازه سنبله ها کوچکتر می باشد. دانه های گرده لوئی در قسمتهائی از ایران مورد استفاده غذائی قرار گرفته در سالهای گذشته میوه های کرکدار آن برای عایق کردن خزینه حمامها به همراه سفیده تخم مرغ و آهک به کار می رفته و امروزه گاهی در صنعت کاغذسازی از آن استفاده می شود. به خواص داروئی ریشه آن نیز در طب سنتی اشاره شده است.

در گذشته با جویدن ساقه زیرزمینی آن بوی سیر و پیاز را زائل می کردند و معتقد بودند که دندانها را سفید کرده مانع خونریزی لثه می شود. همچنین از گرد کوبیده آن برای درمان زخمها و جراحات و بند آوردن خونریزی استفاده می کردند.

اثرات مقوی، معرق، مدر، التیام دهنده، نرم کننده و قابض بوده ضعف دستگاه هضم، نزله مخاطهای بدن و خونرویها را درمان می کند. جوشانده پوست نارون در مداوای بیماریهای مختلف از جمله اسهالهای ساده، عوارض نقرس و روماتیسم، بیماریهای ناشی از کمی ادرار، سودا، بروز دانه ها و زخمهای ناشی از بیماریهای نقرس و خنازیر، تبهای نوبه، آب آوردن انساج، نقرس و بی خوابی ناشی از آن مؤثر است.

و له شده برگ تازه آن در رفع ناراحتیهای گزش مار و درمان زخمهای غانغاریائی، اولسرها، تومورها و زخمهای چرکین بکار می رود.

از سرشاخه ها و یا برگ گزنه برای مداوای مجاری ادرار، دستگاه تنفسی، کاتاره معده- روده ای و به عنوان کمک درمانی در مداوای دیابت استفاده می شود. دانه گزنه جهت رفع درد معده، آنژین، اخلاط خونی، سرطان و بیماریهای مربوط به طحال مصرف می گردد. شیره تازه گیاه جهت دفع درد مفاصل در استعمال خارجی به کار می رود و اثر تنگ کننده مجاری عروق داشته و در رفع خونرویهای رحمی و خونروی در فواصل قاعدگی همراه با هموفیلی، خون آمدن بینی و دفع اخلاط خونی اثرات شفابخش دارد. گیاه در تقویت اعمال هضم، ازدیاد ادرار، دفع نزله، بند آوردن خون، علاج بیماری قند و ازدیاد ترشح شیر و باز کردن قاعدگی اثر مفید دارد. گزنه دارای اثر قاطع در مداوای بیماریهای پوست می باشد.

درمانی این گونه ها که ذیلا شرح داده می شود کم وبیش شبیه یکدیگر است:

دم کرده گلهای ماهور مسکّن، ملیّن و ادرارآور است. از ناراحتیهای سینه تنگی نفس، برونشیت و آسم می کاهد.

در استعمال خارجی اگر برگهای گل ماهور با شیر پخته شود، له شده آن به صورت ضماد بر روی کورک، سودا و انواع زخمهای جلدی تأثیر مفیدی می گذارد. در مداوای امراض مزبور مصرف خوراکی جوشانده برگ گل ماهور با شیر نیز بسیار مؤثر است. اطبای قدیم مقدار مصرف این جوشانده را 3 لیوان معمولی در روز تعیین کرده بودند.

و صورتی یا بنفش زیبائی خاصی دارد. در گیلان نیز عموما آن را در پارکها، بلوارها، حیاط منازل و سازمانهای دولتی می کارند.

نزله های ریوی مزمن، سل، برونشیت، تنبلی دستگاه گوارش، نقرس، روماتیسم، سنگ کلیه و کیسه صفرا و یرقان هستند، می توانند از آن استفاده کنند.

در استعمال خارجی، سیزاب در شفای جرب، ناراحتی لثه، درد گلو، نافع و مؤثر است و زخمها را نیز می توان با آن ضدعفونی، پاک و معالجه کرد.

کلیوی بکار می رود.

دانه ماش علاوه بر آن که در موارد تبهای دانه ای مانند آبله و سرخک بکار می رود در استعمال خارجی نیز ضماد آرد آن برای دفع التهابهای سطحی بدن مورد استفاده قرار می گیرد.

مازندران است. از انواع آن می توان گونه های زیر را نام برد:

Viola arvensis/ Viola modesta/ Viola occulta

Viola tricolor/ Viola witminiana

در حال حاضر نوع پرورش یافته Viola tricolor با نام فارسی بنفشه سه رنگ یکی از گیاهان زینتی است که در اواخر زمستان و اوائل بهار در غالب باغچه های کنار خیابانها و پارکها و حیاط خانه ها کشت می شود و با رنگهای سفید، بنفش، آبی و قرمز زیبائی خاصی می آفریند.

از نظر ترکیبات شیمیائی، بنفشه معطر دارای موسیلاژ و اسید سالیسیلیک است و برگ آن مقدار کمی آنتوسیانین دارد.

استفاده درمانی از بنفشه معطر در ایران مربوط به قرون وسطی است درحالی که برخی از کشورها مانند یونان در قرون اولیه میلادی با خواص این گیاه آشنایی داشتند و برای مداوای بیماریهای گوناگون از آن استفاده می کردند.

در طب سنّتی ایران از دم کرده گل بنفشه به صورت خالص یا مخلوط آن با ختمی و پنیرک و شقایق برای درمان بیماریهای سینه و گلو- از قبیل برونشیت، گریپ، آنژین و امراض مشابه- استفاده می شود. همچنین برای معالجه التهاب دستگاه گوارش، کلیه، مثانه و بیماریهای مخملک، سرخک و تبهای دانه ای دم کرده گل بنفشه معطر توصیه شده است. از گل بنفشه معطر، شیری به دست می آید که اثر ملیّن دارد و برای درمان سیاه سرفه، زکام، گریپ، بیماریهای سینه و گلو مورد استفاده قرار می گیرد. برگ بنفشه معطر نیز دارای شیری است که اثر مسهلی دارد. ریشه بنفشه نیز تهوع آور است. در گذشته، به کسانی که در اثر خوردن تریاک، مسموم می شدند یا به قصد مسموم ساختن خود، تریاک مصرف کرده بودند جوشانده ریشه بنفشه می خوراندند. این دارو مخاط جهاز هاضمه را تحریک می کرد و باعث تهوع می شد

و شخص مسموم را نجات می داد.

گرد ریشه بنفشه معطر نیز به مقدار 2 تا 4 گرم اثر تهوع آور قوی دارد. این گرد را با آب قند مخلوط و میل می کنند. از دانه های بنفشه معطر نیز به عنوان داروی ملین مخصوصا برای اطفال استفاده می شود.

مصرف دم کرده گل بنفشه با مخلوطی از گل گاوزبان، عنّاب و لیمو عمانی به اعصاب آرامش می بخشد.

سالهای اخیر نوعی انگور خارجی که دارای برگهای ضخیم چرمی و بسیار سرسبز و زیباست در غالب نقاط استان گیلان کشت شده است که احتمالا نوع آن Vitis labrusca می باشد. در ضمن گونه ای انگور وحشی به نام Vitis sylvestris در مناطق مختلف جنگلی شمال به صورت خودرو می روید که تشخیص آن از نوع کاشته شده Vitis vinifera کار ساده ای نیست.

انگور از میوه های بسیار باارزش اقتصادی است که به صورتهای گوناگون (تازه، خشک، سرکه، شیره و غیره) مصرف می شود.

قسمت مورد استفاده درخت انگور یا مو، برگ، شیره گیاهی و میوه آن است.

انگور دارای مقدار زیادی پتاس و فلزات دیگری مثل منیزیم، آهن، منگنز، کلر، ید، ارسنیک، فسفر، سیلیس و همچنین دارای مقدار زیادی قند، تانن، اسید تارتاریک و عوامل زنده ای مانند دیاستازها و فرمانها می باشد. اگر به این ترکیبات مفید ویتامینهای آ، ب، ث، د و مواد آکتیو اضافه گردد و عوامل مؤثر و مفیدی که در برگ، شیره و دانه انگور است مورد توجه قرار گیرد ملاحظه می شود که این میوه مجموعه ای از عناصر مفید و سودبخش را، از جهات گوناگون غذائی و درمانی دربر دارد.

انگور بیش از سایر میوه ها ویتامین دارد و بیش از همه خوراکیها دارای ارزش غذائی می باشد. قند انگور به طور مستقیم و سهولت وارد خون می شود و در عضلات و کبد ذخیره می گردد. درحالی که سایر قندها اول باید به قندی چون قند انگور تبدیل شوند و بعد وارد خون گردند. انگور ترشی خون و مایعات بدن را کم می کند و از ابتلاء به امراض گوناگون، حتی وحشتناکترین آنها که سرطان می باشد جلوگیری می نماید. انگور تنها میوه ای است که وقتی خشک شود هیچ یک از خواص

خود را از دست نمی دهد، بلکه ارزش غذائی آن بالا می رود، به طوری که یک دانه کشمش خیلی بیشتر از یک حبه انگور قوت دارد، زیرا دیاستازهای موجود در روی پوست به تدریج سلولز پوست را تبدیل به قند می کند و نیز به همین علّت است که هیچ معده ای از خوردن مویز ناراحت نمی شود.

آب تازه انگور از نظر ترکیبات غذائی شباهت زیادی به شیر مادر دارد. این نوشابه گوارا دارای مقداری قند، تانن، تارتارات، دوپتاس، فسفات دوپتاس، مالات دوپتاس، مواد صمغی، مواد سفیده ای، کلسیم، منیزیم و عناصر دیگر است. برای کم خونی، زیادی اوره، زیادی چربی خون و امراض قلبی سودمند بوده، بادشکن نیز می باشد.

در اثر خوردن انگور معده کاملا تخلیه می شود. ادرار زیاد می گردد و ترشحات فضولات معده از بین می رود. انگور از امراض زیر جلوگیری می کند: ترش کردن و تخامه نمودن غذا، سوءهاضمه، خونریزی معده، پیدا شدن سنگ در کلیه و مثانه، مسمومیّت جیوه و سرب، بعضی از امراض جلدی، برخی از حالات سل و باد مفاصل. برای مداوای بیماریهای رماتیسم، امراض شریانی و وریدی، نقرس، فشار خون و زیاد شدن اوره در خون مؤثر است.

انگور محرّک اعمال کبدی است و چنانچه آب آن را همراه با شیر خشک به اطفال شیرخوار بدهید، از عوارض شیر خشک روی کبد آنها جلوگیری می کند.

برگ انگور دارای تانن، بی تارتارات دوپتاس، نشاسته، اسید مالیک، یک نوع صمغ، قند اکزالات دوپتاس، گچ و چند ترکیب شیمیائی مخصوص به خود است. این ترکیبات اختصاصی، در برگهائی که فصل پائیز چیده شوند، زیادتر است. طعم برگ انگور کمی گس و ترش است. در طب سنتی به عنوان مقوی معده، درمان اسهال

مزمن و خون دماغ مصرف می شود. دم کرده 35 گرم آن در یک لیتر آب، در امراض اسهال، حبس البول و یرقان توصیه می شود. همچنین شستشو با آب دم کرده برگ انگور ورم پلک را فرومی نشاند.

در موقعی که درخت انگور را هرس می کنند، آبی از سرشاخه های آن بیرون می آید که به «اشک مو» معروف است. این مایع که بی رنگ و زلال می باشد در گذشته برای درمان امراض جلدی زیاد بکار می رفت، ولی در طب امروز بیشتر برای معالجه چشم درد، به صورت کمپرس و برای التیام تمام زخمها و نیز دفع سنگ کلیه و مثانه بکار می رود. مبتلایان به سنگ مثانه و کلیه هرروز صبح ناشتا باید یک قاشق از این اشک را بنوشند.

صاحب کتاب «صیدنه» می گوید:

«... صمغ درخت انگور سنگ گرده (کلیه) و مثانه را بشکند و ببرد و آبی که در فصل بهار از او ترشح کند صفرا را بنشاند و تیزی فساد او را رفع کند و شکوفه آن معده را تسکین دهد.»

پوست انگور کمی دیرهضم و مولّد باد است و هسته دانه های انگور دارای تانن بوده و قابض است و تولید گاز می کند. علاوه بر آنچه گفته شد میوه نارس

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 465

انگور که غوره نام دارد نیز از خواص درمانی قابل اهمیّتی برخوردار است.

آب غوره معالج مرض قند، نقرس، روماتیسم و قاعده آور است. برخلاف آنچه که تاکنون در بسیاری از کتب ذکر گردیده انگور معالج دیابت (مرض قند) نیز می باشد. پروفسور کاپو که در این مورد مطالعاتی مؤثر و عملی دارد در کتاب رژیم انگور ... چنین می نویسد: «بسیاری از اشخاص به اشتباه فکر می کنند که قند

انگور یا میوه های شیرین دیگر ایجاد مرض قند می کنند. زیرا دیابت با انگور معالجه می شود و انگوری را که برای معالجه دیابت باید مصرف کنید نباید زیاد رسیده و شیرین باشد و می توان آن را با میوه های دیگر مانند پرتقال، آلو، خربزه، سیب، گلابی و آلبالو ترکیب کرد.»

پروفسور کاپو در جای دیگر کتاب خود نیز به نکات جالب دیگر درباره انگور اشاره کرده و تحت عنوان ناسازگاری شیمیائی غذاها با انگور چنین نوشته است: علت نفخ شکم و بالا آوردن غذا و ترش کردن آن، در اثر اختلاط نامناسب غذاها با یکدیگر حاصل می شود. برای جلوگیری از این ناسازگاری باید بدانید انگور با چه غذاهائی می سازد.

انگور را نباید با غذاهائی درهم آمیخت که در موقع تجزیه یا تغییر شکل احتیاج به ترشح معده و کبد دارد ... غذاهائی مانند سبزیهای خوراکی، شیر، گوشت و ماهی، هندوانه و انواع چربیها با انگور سازگاری ندارند.

لازم به یادآوری است که پروفسور کاپو انگور را درمان اغلب بیماریهای مهم چون درد و ورم معده، قرحه اثنی عشر، اسهال خونی، مرض هموفیلی، بیماری کیسه صفرا، کولیت، امراض قلبی، بیماری کلیه، سرطان معده، سل، نقرس، امراض عصبی، سوزاک و سفلیس، بیماری چاقی، بیماری لاغری و بسیاری از بیماریهای دیگر و حتی مرض قند می داند و در کتاب معروف و مشهور خویش (رژیم انگور- پرتقال- لیمو)، طرق مختلف معالجه این بیماریها را نشان داده است. نیز ناگفته نماند که درخت انگور در اکثر مناطق گیلان (به استثنای رودبار و برخی مناطق دیگر) عموما در پای درختان تنومند و دیرپائی چون Planere (آزاددار) وOrme (اوجا، نارون) که در بعضی از مناطق گیلان به ترتیب

سغ (سخ) و سمت (سیمت) نامیده می شود غرس می گردد که معمولا هرس نمی شود. لذا درختان انگور در این منطقه از ایران تا ارتفاع 20 الی 25 متر در لابلای شاخه های درختان مزبور بالا می روند و تناور و ثمربخش می شوند.

انگور صفحات گیلان به استثنای مناطقی که قبلا یاد شد، ترش و شیرین و بسیار خوشمزه است که اصطلاحا به این نوع میوه ها ملس و میخوش گویند و علت آن نیز ناشی از ازدیادPH خاک این مناطق است که در اصطلاح غیر علمی می توان گفت بیش از اندازه لازم، ترش و اسیدی می باشد.

درمان مالاریا مؤثر است. عصاره ریشه آن در معالجه زخم، جوشهای پوست بدن و آبسه ها مؤثر است.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 466

و مطبّقه مفید است. مقدار خوراک عنّاب تا 50 عدد است. نوشیدن 5 روز، متوالی، هرروز نیم لیتر (نیم رطل) آب جوشانده برگ عناب جهت دفع خارش بدن بسیار نافع است.

پاشیدن برگ خشک کوبیده عناب جهت درمان زخمهای خوره ای و بدخیم مفید است. خواه این زخمها در دهان باشد خواه در عضوی دیگر و چون پوست درخت عناب را سائیده به تنهائی یا به نسبت مساوی با سفیداب مخلوط کرده و در داخل زخمهای چرکی پر کنند آنها را درمان می کند. خوردن پودر چوب این گیاه جهت درمان دل پیچه، خارش و جرب مفید است، صمغ درخت عناب به تنهائی و یا با ادویه مناسب جهت امراض چشمی و با سرکه جهت جوشهای جلدی سودمند است.

این گیاه، خاصیتی گدازنده و

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (کتاب گیلان)، ج 3، ص: 467

بازدارنده دارد و در آن قوتی است که از سیلان مواد ناسازگار به سوی شکم و معده جلوگیری می کند. خاکستر این گیاه مخلوط با سرکه و روغن زیتون در علاج داء الثعلب و داء الحیه (گری و مرضی که در سر پدید می آید و موی سر را زائل می سازد) مفید است. اگر با روغن آس (مورد) و شراب آمیخته شود موی را بلند نموده از ریختن آن جلوگیری می کند. به علاوه برگهای پرسیاوشان معالج قرحه های درونی و خنازیر و زخمهای پلید و مرطوب می باشد. در پاک نمودن شش و تسکین سرفه بسیار نافع است. درد طحال را تسکین می دهد و برای یرقان مفید است. مدر و قاعده آور است و سنگ کلیه را خرد می کند.

همچنین از خونرویهای بینی و یا دهان (نزیف) جلوگیری می نماید.

دم کرده پر سیاوشان اگر با عسل مخلوط شود گریپ و نزله های ششی و برونشیت و ذات الریه را درمان می کند. اطبای پیشین از آن به عنوان خلطآور، نرم کننده و معرق استفاده می کردند. در نقاط مختلف گیلان مخصوصا اطراف رشت و پیربازار به فراوانی می روید.

خلطآور است و برای درمان ناراحتیهای سینه و عقب افتادگی عادت ماهانه استفاده می شود.

جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی (فارسی)، 8جلد، چاپ: اول.

[2] ( 1). سته ای به معنی آبدار و گوشتی.

[3] جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی (فارسی)، 8جلد، چاپ: اول.

[4] جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی (فارسی)، 8جلد، چاپ: اول.

[5] جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی (فارسی)، 8جلد، چاپ: اول.