فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام جلد 15

مشخصات کتاب

‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

[الجزء الخامس عشر]

ما قیلَ فی خصائص أصحاب الحسین علیهم السلام المشترکة

اشاره

منها:
قال [مسلم بن عقیل لعمر بن سعد]: إنّ حسیناً ومَنْ معه تسعون إنساناً بین رجلٍ وامرأةٍ فی الطّریق، فارددهم.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 5/ مثله البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 51
[عددهم] قال: وخرج الحسین «1» من مکّة یوم الثّلاثاء «2» یوم التّرویة لثمان مضین من ذی الحجّة، ومعه اثنان وثمانون رجلًا من شیعته وأهل بیته.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 120
ثمّ سار [عند خروجه من المدینة] فی أحد وعشرین رجلًا من أصحابه وأهل بیته. «3»
الصّدوق، الأمالی،/ 152/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 487؛
المجلسی، البحار، 44/ 313؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 119- 120 4
(قال) الإمام الأجل والشّیخ المبجّل أحمد بن أعثم الکوفیّ فی تاریخه: ثمّ «4» جمع «5»
__________________________________________________
(1)- وقع فی د: الحسین- مکرّراً.
(2)- فی د: الثّلاثة.
(3)- و با بیست و یک تن از اصحاب و اهل بیتش حرکت نمود.
کمره ای، ترجمه امالی،/ 152
(4- 4) [تسلیة المجالس: قیل].
(5)- [فی نفس المهموم مکانه: وفی کتاب المخزون فی تسلیة المحزون جمع ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 4
الحسین علیه السلام أصحابه «1» الّذین عزموا «1» علی الخروج «2» معه إلی العراق «2»، فأعطی کلّ واحد منهم عشرة دنانیر وجملًا، یحمل علیه رحله وزاده؛ ثمّ إنّه طاف بالبیت «3» وطاف بالصّفا والمروة وتهیّأ للخروج «3»، فحمل بناته وأخواته علی المحمل «4» «5» وفصل «6» من مکّة یوم الثّلاثاء یوم التّرویة لثمان مضین من ذی الحجّة «5» ومعه اثنان وثمانون رجلًا من شیعته وموالیه و «7» أهل بیته «7».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 220/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 228؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 348؛ القمّی،
نفس المهموم،/ 170
وخرج من مکّة یوم الثّلاثاء وهو یوم التّرویة الثّامن من ذی الحجّة، ومعه اثنان وثمانون رجلًا من أهله وشیعته وموالیه.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 51؛ قریب به هذا المضمون القمّی، نفس المهموم،/ 170
ابن عیینة: عن لبطة، عن أبیه، قال: لقینی الحسین وهو خارج من مکّة فی جماعة علیهم یلامق الدّیباج؛ فقال: ما وراءک؟ قال: وکان فی لسانه ثقل من برسام عرض له.
وقیل: کان مع الحسین وجماعته اثنان وثلاثون فرساً. «8»
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 200
__________________________________________________
(1- 1) [فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة: بعد أن وصل إلیه کتاب مسلم بطاعة أهل العراق وحسن نیّاتهم وانقیادهم فعزم علیه السلام].
(2- 2) [فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة: إلی الکوفة].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة].
(4)- [فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة: المحامل].
(5- 5) [شرح الشّافیة: وکان خروجه قبل أن یعلم بقتل مسلم].
(6)- [تسلیة المجالس: فقصد].
(7- 7) [شرح الشّافیة: عترته].
(8)- روز «ترویه» پیش از آن که خبر شهادت مسلم که همزمان حرکتش در کوفه خروج کرده بود
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 5
منها:
[عددهم] وبلغ الحسین قتل مسلم وهانی [...]. فقال حسین لأصحابه: قد ترون ما یأتینا، وما أری القوم إلّاسیخذلوننا، فمَنْ أحبّ أن یرجع فلیرجع. فانصرف عنه [الّذین] صاروا إلیه فی طریقه، وبقی فی أصحابه الّذین خرجوا معه من مکّة ونفیر قلیل [من] صحبه فی الطّریق. فکانت خیلهم اثنین وثلاثین فرساً.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 67- 68/ عنه: الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 344- 345
وقد کان صحبه قوم من منازل الطّریق، فلمّا سمعوا خبر مسلم وقد کانوا ظنّوا أنّه یقدم علی أنصار وعضد، تفرّقوا عنه، ولم یبق إلّاخاصّته.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 248
فلم یصبر وخرج [من مکّة] ومعه سبعون نفراً أکثرهم أولاده وأقاربه وأهل بیته.
عمرانی، الإبناء،/ 14
ثمّ إنّه علیه السلام سار حتّی أتی إلی موضع یقال له زبالة، فنزل بها وخطب النّاس، فقال:
أ یّها النّاس! إنّما جمعتکم علی أنّ العراق لی، وقد أتانی خبر فضیع عن ابن عمِّی مسلم یدلّ علی أنّ شیعتنا قد خذلتنا، فمَنْ کان منکم یصبر علی حرّ السّیوف وطعن الأسنّة فلیتم معنا وإلّا فلینصرف عنّا. قال فجعل القوم یتفرّقون یمیناً وشمالًا حتّی لم یبق معه من أهل بیته موالیه نیف وسبعون رجلًا، وهم الّذین خرجوا معه من مکّة.
__________________________________________________
- برسد، [از] مکه بیرون رفت و خاندان و فرزندان و شیعیانش که با او همراه بودند، چنانچه «مطالب السؤول» و دیگران گفته‌اند، هشتاد و دو مرد بودند.
در کتاب «مخزون فی تسلیة المحزون» گفته: حسین همراهان خود را که با او به عراق عزیمت داشتند، جمع کرد و به هر کدام ده دینار طلا و یک شتر بارکش داد و روز سه شنبه ترویه هشتم ذی الحجه با هشتاد و دو مرد از شیعیان و دوستان و موالی و خاندانش حرکت کرد، انتهی (د).
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 6
الطّریحی، المنتخب،/ 438/ مثله مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 42- 43؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 250- 251؛ القندوزی، ینابیع المودّة،/ 238
منها:
[عددهم] فلقی الحسین علیه السلام بموضع علی الفرات یقال له کربلاء، وکان الحسین علیه السلام فی اثنین وستّین أو اثنین وسبعین رجلًا من أهل بیته وأصحابه.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 230
عدل إلی کربلاء، فأسند ظهره إلی «1» قصباء «2» «3» وجلّه کیلا 1 3 یقاتل إلّامن وجه واحد، «4» فنزل وضرب أبنیته، وکان أصحابه «4» خمسة وأربعین فارساً و «5» مائة راجل. «6»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 389/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 191- 192؛ البدایة والنّهایة، 8/ 197؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 246؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 427؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 208، (ط دار الفکر)، 4/ 422؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 352، الاصابة، 1/ 333؛ ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 337؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 612
فعدل إلی کربلاء، وهو فی مقدار خمسمائة فارس من أهل بیته وأصحابه، ونحو مائة راجل.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 70/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 51- 52
__________________________________________________
(1- 1) [فی الحدائق الوردیّة: قصب أو حلاف ولا، وفی تذکرة الخواص: قصب وحلف ألا].
(2)- [فی السّیر: قصمیا، وتهذیب التّهذیب: قضبا].
(3- 3) [فی تهذیب الکمال والسّیر وتهذیب التّهذیب: حتّی لا].
(4- 4) [السّیر: وکان معه].
(5)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة وتهذیب الکمال والسّیر وتهذیب التّهذیب: نحو من].
(6)- و فرود آمد و خیمه‌های خویش را به‌پا کرد. یاران وی چهل و پنج سوار بودند و یک‌صد پیاده.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2973
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 7
فعدل [الحسین] إلی کربلاء وکان معه خمسة وأربعون فارساً، ونحو مائة راجل.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 37
ثمّ سار، فلقیه أوائل خیل ابن زیاد، فعدل إلی کربلاء، فنزل بها فی خمسة وأربعین فارساً ومائة راجل، وقیل أکثر.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 408/ عنه: ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/
196- 197
فوجّه إلیه عبیداللَّه بن زیاد، عمر بن سعد بن أبی وقّاص فی أربعة آلاف [...] ومع حسین یومئذٍ خمسون رجلًا، وأتاهم من الجیش عشرون رجلًا.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 68، 69
منها:
[عددهم] وکانوا [عشیّة عاشوراء] اثنین وثلاثین رجلًا من الفرسان، وأربعین راجلًا.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 69
[عبادتهم] قال الرّاوی: وبات الحسین علیه السلام وأصحابه اللّیلة ولهم «1» دویّ کدویّ النّحل ما بین راکع وساجد وقائم وقاعد، «2» «3» فعبر علیهم «4» فی تلک اللّیلة من عسکر عمر بن سعد اثنان وثلاثون رجلًا «3» «5» وکذا «6» کانت سجیّة الحسین علیه السلام فی کثرة صلاته وکمال
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم والمعالی والأعیان مکانهم: فباتوا ولهم ...].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة].
(3- 3) [لم یرد فی نفس المهموم].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأعیان: إلیهم].
(5- 5) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأعیان].
(6)- [المعالی: کذلک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 8
صفاته (5*) «1». «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 93/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 394؛ البحرانی، العوالم،
17/ 245؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 277؛ القمّی، نفس المهموم،/ 233؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 335؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 601
[عددهم] ویقال: إنّه فی هذه اللّیلة انضاف إلی أصحاب الحسین من عسکر ابن سعد اثنان وثلاثون رجلًا حین رأوهم مبتلهین متهجّدین، علیهم سیماء الطّاعة والخضوع للَّه تعالی.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 263- 264
منها:
[منزلتهم] «3» قال الإمام [الحسن العسکری] علیه السلام: قال اللَّه عزّ وجلّ: کان خلق اللَّه لکم ما فی الأرض جمیعاً «إذ قلنا للملائکة اسجدوا لآدم» أی فی ذلک الوقت خلق لکم «3».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی: ویحتمل أن یکون فی العبارة سقط وهی هذه: ولحقوا واتّصلوا بالحسین وقتلوا معه، أو هذه: واستهزؤوا بالحسین علیه السلام وانصرفوا کما رواه الطّبریّ].
(2)- راوی گفت: «آن شب (شب عاشورا) حسین و یارانش تا صبح ناله می‌کردند و مناجات می‌نمودند و زمزمه ناله اشان همچون آوای بال زنبور عسل شنیده می‌شد. پاره‌ای در رکوع و بعضی در سجده و جمعی ایستاده و عده‌ای نشسته مشغول عبادت بودند. آن شب، سی و دو نفر از سربازان عمر سعد که گزارشان به خیمه‌های حسین افتاد، به آن حضرت ملحق شدند. آری، رفتار حسین علیه السلام این چنین بود، نماز بسیار می‌خواند و دارای صفات کامله بود.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 93
و به روایت مجلسی: هم در این شب سی و دو تن از سپاه عمر بن سعد بیرون شدند، و به لشکرگاه حسین علیه السلام پیوسته گشتند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام 2/ 211
و به جای خود برگشت و همه شب را نماز خواند و دعا و زاری به درگاه خدا کرد و یارانش هم به او تأسی کرده و نماز و دعا برگزار کردند. بانگ تلاوت آن‌ها مانند آهنگ زنبوران عسل بود؛ در رکوع، سجود، قیام و قعود بودند و خود حسین علیه السلام در کثرت صلاة و کمال صفات شیوه همین بود
. کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 104
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 9
قال علیه السلام: ولمّا امتحن الحسین علیه السلام ومن معه بالعسکر الّذین قتلوه، وحملوا رأسه.
قال لعسکره: أنتم من بیعتی فی حلّ، فالحقوا بعشائرکم وموالیکم.
وقال لأهل بیته: قد جعلتکم فی حلّ من مفارقتی، فإنّکم لا تطیقونهم لتضاعف أعدادهم وقواهم، وما المقصود غیری، فدعونی والقوم، فإنّ اللَّه عزّ وجلّ یعیننی ولا یخلّینی من [حسن] نظره، کعادته فی أسلافنا الطّیّبین.
فأمّا عسکره ففارقوه.
وأمّا أهله [و] الأدنون من أقربائه فأبوا، وقالوا: لا نفارقک، «1» ویحلّ بنا ما یحلّ بک «1»، ویحزننا ما یحزنک، ویصیبنا ما یصیبک، وإنّا أقرب ما نکون «2» إلی اللَّه إذا کنّا معک.
فقال لهم: فإن کنتم قد وطّنتم أنفسکم علی ما وطّنت نفسی علیه، فاعلموا أنّ اللَّه إنّما یهب المنازل الشّریفة لعباده [لصبرهم] باحتمال المکاره.
وأنّ اللَّه وإن کان خصّنی- مع من مضی من أهلی الّذین أنا آخرهم بقاء فی الدّنیا «3»- من الکرامات «4» بما یسهل معها علیَّ احتمال الکریهات «5» فإن لکم شطر ذلک من کرامات اللَّه تعالی.
واعلموا أنّ الدّنیا حلوها ومرّها حُلُم، والانتباه فی الآخرة، والفائز من فاز فیها، والشّقیّ من شقی فیها. «6» أوَ لا احدّثکم بأوّل أمرنا وأمرکم معاشر أولیائنا ومحبّینا، والمعتصمین بنا لیسهل
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2)- «یکون» الأصل. وما فی المتن کما فی البحار.
(3)- إشارة إلی أ نّه علیه السلام خامس أهل الکساء، وآخر من یستشهد منهم علیهم السلام.
(4)- «المکرمات» ب، ط. الکرامة: أمر خارق للعادة. والمکرمة- بالرّاء المضمومة-: فعل الکرم.
(5)- «المکروهات» فی البحار والعوالم. الکریهة: الشّدّة فی الحرب، الدّاهیة. والمکروهة: الشّدّة.
(6) (6*) [لم یرد فی البحار والعوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 10
علیکم احتمال ما أنتم له معرضون؟
قالوا: بلی یا ابن رسول اللَّه (6*).
الإمام العسکری، التّفسیر،/ 218- 219 رقم 101/ عنه: المجلسی، البحار، 45/
90- 91 رقم 29؛ البحرانی، العوالم، 17/ 346- 347
قال أبو مخنف: وحدّثنی عبداللَّه بن عاصم الفائشیّ، عن الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ.
- بَطْن من هَمْدان- أنّ الحسین بن علیّ علیه السلام جمع أصحابه.
قال أبو مخنف: وحدّثنی أیضاً الحارث بن حَصِیرة، عن عبداللَّه بن شریک العامریّ، عن علیّ بن الحسین، قالا: جمع الحسین أصحابه بعدما رجع عمر بن سعد، وذلک عند قرب المساء، قال علیّ بن الحسین: فدنوتُ منه لأسمع وأنا مریض، فسمعتُ أبی وهو یقول لأصحابه: أُثنی علی اللَّه تبارک وتعالی أحسنَ الثّناء، وأحمده علی السّرّاء والضّرّاء، اللَّهمّ إنِّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، وعلّمتنا القرآن، وفقّهتنا فی الدِّین، وجعلت لنا أسماعاً وأبصاراً وأفئدة، ولم تجعلنا من المشرکین؛ أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحاباً أوفَی ولا خیراً من أصحابی، ولا أهل بیت أبرّ ولا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللَّه عنِّی جمیعاً خیراً؛ ألا وإنّی أظنّ یومنا من هؤلاء الأعداء غداً، ألا وإنّی قد أذنتُ لکم فانطلقوا جمیعاً فی حلّ، لیس علیکم منِّی ذِمام، هذا اللّیلُ قد غَشیَکم، فاتّخذوه جَمَلًا.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 418- 419
قریب بهذا المضمون هذه الخطبة، ذکر أیضاً فی:
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 169- 171
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 74- 75
المفید، الإرشاد، 2/ 93- 95
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 68- 69
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 11
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234- 235
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 246- 248
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 337- 338
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 285
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 26- 27
ابن طاوس، اللّهوف،/ 90- 93
النّویری، نهایة الإرب، 2/ 434- 435
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 191
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 202
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 176- 177
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 282- 283
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 339.
[منزلتهم] حدّثنا محمّد بن القاسم المفسّر الجرجانیّ- رحمه الله-، قال: حدّثنا أحمد بن الحسن الحسینیّ، عن الحسن بن علیّ النّاصر، عن أبیه، عن محمّد بن علیّ، «1» عن أبیه الرّضا، عن أبیه موسی بن جعفر، عن أبیه جعفر بن محمّد، عن أبیه محمّد بن علیّ، عن أبیه علیّ بن الحسین «1»، [...].
وقال «2» علیّ بن الحسین علیهما السلام: لمّا اشتدّ الأمر بالحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام نظر إلیه من کان معه، فإذاً هو بخلافهم، لأنّهم کلّما اشتدّ الأمر تغیّرت ألوانهم، وارتعدت
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار والعوالم: عن آبائه].
(2)- [فی نفس المهموم مکانه: عن معانی الأخبار مسنداً عن أبی جعفر الثّانی عن آبائه علیهم السلام قال ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 12
فرائصهم، ووجبت «1» قلوبهم، وکان الحسین علیه السلام وبعض من معه من خصائصه تشرق ألوانهم، وتهدئ جوارحهم، وتسکن نفوسهم، فقال بعضهم لبعض: انظروا لا یبالی بالموت! فقال لهم الحسین علیه السلام: صبراً بنی الکرام، فما الموت إلّاقنطرة تعبر بکم عن البؤس والضّرّاء إلی الجنان الواسعة والنّعیم الدّائمة، فأ یّکم یکره أن ینتقل من سجن إلی قصر وما هو لأعدائکم إلّاکمن ینتقل من قصر إلی سجن وعذاب. إنّ أبی حدّثنی عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أنّ الدّنیا سجن المؤمن وجنّة الکافر، والموت جسر هؤلاء إلی جنّاتهم «2» وجسر هؤلاء إلی جحیمهم، ما کذبتُ ولا کُذبت.
الصّدوق، معانی الأخبار،/ 288- 289 رقم 2 باب الموت/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 297 رقم 2؛ البحرانی، العوالم، 17/ 350- 351؛ البهبانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 181؛ القمّی، نفس المهموم،/ 253؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 124- 125
[منزلتهم] ما روی عن زین العابدین علیه السلام أ نّه قال: لمّا کانت اللّیلة الّتی قُتل فیها «3» الحسین علیه السلام فی صبیحتها، قام فی أصحابه، فقال علیه السلام: إنّ هؤلاء یریدوننی دونکم، ولو قتلونی لم یقبلوا «4» إلیکم، فالنّجاء النّجاء، وأنتم فی حلّ فإنّکم إن أصبحتم معی قُتلتم کلّکم.
فقالوا: لا نخذلک، ولا نختار العیش بعدک.
فقال علیه السلام: إنّکم تُقتلون کلّکم حتّی لا یفلت منکم واحد «5». فکان کما قال علیه السلام.
الرّاوندی، الخرائج والجرائح، 1/ 254 رقم 8/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 89؛ البحرانی، العوالم، 17/ 344؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 351- 352
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم: وجلت].
(2)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم: جنانهم].
(3)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(4)- [فی البحار والعوالم: یصلوا].
(5)- [فی البحار والعوالم: أحد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 13
[منزلتهم] «1» وعن سعد بن عبداللَّه: حدّثنا أحمد بن محمّد بن عیسی، حدّثنا الحسین ابن سعید، حدّثنا النّضر بن «2» سوید، عن عاصم بن حمید، عن أبی حمزة الثّمالی، قال: [قال] علیّ بن الحسین علیهما السلام: کنت مع أبی «3» اللّیلة الّتی قتل صبیحتها، فقال لأصحابه: هذا اللّیل «4» فاتّخذوه جَمَلًا «5»، فإنّ القوم إنّما یریدوننی، ولو قتلونی لم یلتفتوا إلیکم، وأنتم فی حلّ وسعة، فقالوا: لا واللَّه، لا یکون هذا أبداً. «1»
قال: إنّکم تقتلون غداً کُلّکم «6» لا یفلت منکم رجل. قالوا «7»: الحمد للَّه‌الّذی شرّفنا بالقتل «8» معک. ثمّ دعا، وقال لهم: ارفعوا رؤوسکم وانظروا.
فجعلوا ینظرون إلی مواضعهم ومنازلهم من الجنّة، وهو یقول لهم: هذا منزلک یا فلان، «9» وهذا قصرک یا فلان، وهذه درجتک یا فلان «9». فکان الرّجل یستقبل الرّماح والسّیوف بصدره ووجهه لیصل إلی منزله «10» من «11» الجنّة.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2)- «البصری، عن» م، ه، ط. وما فی المتن کما فی البحار والعوالم انظر معجم رجال الحدیث: 19/ 151.
(3)- [زاد فی البحار والعوالم ونفس المهموم: فی].
(4)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: غشیکم].
(5)- «جنة» البحار والعوالم. یقال: اتّخذ اللّیل جملًا: أی‌سری اللّیل کلّه، وفی م، ه بلفظ «هذه اللّیلة فاتّخذوها جملًا»، [ذخیرة الدّارین: جنّة].
(6)- [المصدر: کذلک].
(7)- [فی شرح الشّافیّة مکانه: فی الخرائج: عن زین العابدین علیه السلام أ نّه قال: لمّا کانت اللّیلة الّتی قتل الحسین علیه السلام فی صبیحتها قام فی أصحابه، فقال علیه السلام: إنّ هؤلاء یریدوننی دونکم، ولو قتلونی لم یصلوا إلیکم، فالنّجاء النّجاء، وأنتم فی حلّ منِّی، فإن أصبحتم معی قتلتم کلّکم! فقالوا: لا نخذلک ولا نختار العیش إلّامعک، فقال علیه السلام: إنّکم تقتلون کلّکم حتّی لا یفلت منکم أحد، فکان کما قال علیه السلام. وفی مثیر الأحزان مکانه: قالوا ...].
(8)- [شرح الشّافیة: فی القتل].
(9- 9) [لم یرد فی البحار ونفس المهموم وذخیرة الدّارین].
(10)- [البحار: منزلته].
(11)- [العوالم: فی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 14
الرّاوندی، الخرایج والجرایح، 2/ 847- 848 رقم 62/ عنه: المجلسی، البحار، 44/
298؛ البحرانی، العوالم، 17/ 350؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 352؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 268؛ القمّی، نفس المهموم،/ 251- 252؛ الحائری،
ذخیرة الدّارین، 1/ 125؛ المظفّر، بطل العلقمی «1»، 2/ 375- 376؛ المیانجی، العیون العبری،/ 90- 91؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 56
[عبادتهم] فأمرهم أن یدنوا بیوتهم بعضها من بعض حتّی تدخل الأطناب بعضها فی بعض، وأن لا یجعلوا للعدوّ مخلصاً إلیهم إلّامن جهة واحدة، وتکون البیوت عن أیمانهم وعن شمائلهم، ومن ورائهم، وبات الحسین وأصحابه طول لیلهم یصلّون ویستغفرون ویدعون ویتضرّعون، وخیول حرس عدوهم تدور من ورائهم. «2»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 177 2
__________________________________________________
(1)- [حکاه بطل العلقمی عن الأسرار].
(2)- ابن‌بابویه به سند معتبر روایت کرده است که مردی از حضرت صادق علیه السلام پرسید: «یا بن رسول اللَّه! چه سبب داشت که اصحاب حضرت امام حسین علیه السلام با آن که می‌دانستند که کشته می‌شوند، اقدام بر جهاد می‌نمودند و بی‌باکانه خود را در دریای جنگ می‌افکندند؟»
حضرت فرمود که: «پرده از پیش دیده ایشان برداشته بودند و منزل‌های خود را در بهشت دیده بودند. پس مبادرت می‌کردند که کشته شوند و به منزل‌های خود برسند و حوریان خود را دربرگیرند.»
قطب راوندی به سند صحیح از طالب و حمزه ثمالی روایت کرده است که علی‌بن الحسین علیه السلام فرمود: «من با پدرم بودم در شبی که صبحش شهید شد. در آن شب، با اصحاب خود گفت: اینک شب درآمد و راه گریختن بر شما گشوده شد. پس این شب را غنیمت شمارید و بگریزید که این گروه جفاکار مرا می‌طلبند و با دیگری کار ندارند. اگر مرا بکشند، از پی شما نخواهند آمد و من بیعت خود را از گردن شما گشودم. ایشان گفتند: به خدا سوگند که این هرگز نخواهد شد. حضرت فرمود: فردا همه کشته خواهید شد و یکی از شما به در نخواهد رفت. ایشان گفتند: حمد می‌کنیم خداوندی را که ما را مشرف کرده است به این کرامت که با تو شهید شویم. پس ایشان دل بر شهادت گذاشتند و حضرت ایشان را دعا کرد و فرمود: سر بالا کنید و نظر کنید. چون نظر کردند، درجات و منازل خود را در بهشت دیدند. پس حضرت منزل هر یک را به او نشان داد تا آن که همه منازل خود را شناختند و حور و قصور و نعمت‌های موفور خود را دیدند و به این سبب در
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 15
منها:
[منزلتهم] وتوجّه عبیداللَّه بن زیاد (لعنه اللَّه) بالجیوش من قِبَل یزید فی ثمانیة وعشرین ألفاً. فلمّا صافه للحرب، صلّی الحسین بأصحابه الغداة. وروی أ نّه کان ذلک من یوم العاشر من المحرّم سنة إحدی وستِّین .. قام «1» خطیباً، فحمد اللَّه وأثنی علیه وقال لأصحابه: «إنّ اللَّه عزّ وجلّ قد أذن فی قتلکم الیوم وقتلی وعلیکم بالصّبر والجهاد «2»». «3»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 166/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 236 3
__________________________________________________
- آن صحرا رو به نیزه و شمشیر می‌رفتند که زودتر به منزل خود برسند و به نعیم ابدی متنعم گردند.»
ابن بابویه به سند معتبر از حضرت امام محمدتقی علیه السلام روایت کرده است که علی بن الحسین علیه السلام می‌فرمود: «چون کار بر پدرم تنگ شد و آن کافران از هر سو آن حضرت و اصحابش را در میان گرفتند، اهل آن معرکه، احوال آن حضرت را برخلاف احوال خود دیدند؛ زیرا که دل‌های ایشان ترسان شده بود و رنگ‌های ایشان متغیر گردیده بود و مفاصل بدن ایشان می‌لرزید. آن حضرت با مخصوصان اهل بیت او روهای ایشان شکفته بود و رنگ ایشان افروخته بود و سکون قلب و اطمینان جوارح ایشان بیش‌تر شده بود.
پس بعضی از اصحاب آن حضرت را گفتند: نظر کنید به سوی این شیربیشه جماعت که پروا از مردن ندارد وآرزومند شهادت است. حضرت چون سخن ایشان را شنید، فرمود: صبر کنید ای فرزندان بزرگواران! که نیست مرگ از برای شما، مگر به منزله پلی که از آن درگذرید و از شدت و بد حالی منتقل شوید به سوی نعیم ابدی و بهشت جاودانی. پس کیست از شما که نخواهد از زندانی به قصری منتقل شود و نیست مرگ برای دشمنان شما، مگر مثل کسی که از قصر و قباب به سوی زندان و عذاب رود. به درستی که پدرم مرا خبر داد که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود که: دنیا زندان مؤمن است، بهشت کافران است و مرگ جسر مؤمنان است به سوی بهشت‌های ایشان و جسر کافران است به سوی عذاب‌های ایشان و من هرگز دروغ نگفته ام و از پدران خود دروغ نشنیده ام.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 571- 572
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: وأصبح الحسین علیه السلام فصلّی بأصحابه الفجر، ثمّ قام ...].
(2)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(3)- عبیداللَّه بن زیاد (لعنه اللَّه) تعداد (28000) نفر لشکر را از طرف یزید به جنگ امام حسین فرستاد، موقعی که لشگر یزید صف بستند، امام حسین علیه السلام با یاران خود نماز صبح را خواند.
روایت شده که این جریان در روز دهم محرم سنه (61) هجری بوده. آن‌گاه امام حسین علیه السلام برخاست و پس از سخنرانی، حمد و ثنای خدا را به جای آورد و به یاران خود فرمود: «خدای عزیز، در این روز برای کشتن شما و من اجازه داده است، پس بر شما لازم است که صبر و جهاد نمایید.»
نجفی، ترجمه اثبات الوصیه،/ 305- 306
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 16
حدّثنی أبی رحمه الله عن سعد بن عبداللَّه، عن علیّ بن إسماعیل بن عیسی، عن صفوان بن یحیی، عن الحسین بن أبی العلاء، عن أبی عبداللَّه علیه السلام: إنّ الحسین بن علیّ علیه السلام قال لأصحابه یوم اصیبوا: أشهد أ نّه قد أذن فی قتلکم، فاتّقوا اللَّه واصبروا.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 73/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 86 رقم 19؛
البحرانی، العوالم، 17/ 346
وحدّثنی الحسن بن عبداللَّه عن محمّد بن عیسی، عن أبیه، عن الحسن بن محبوب، عن علیّ بن رباب، عن الحلبیّ قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول: إنّ الحسین علیه السلام صلّی بأصحابه الغداة، ثمّ التفت إلیهم، فقال: إنّ اللَّه قد أذن فی قتلکم، فعلیکم بالصّبر. «1»
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 73/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 86 رقم 20
حدّثنی أبی رحمه الله وجماعة مشایخی، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن الحسین بن سعید، عن النّضر بن سوید، عن یحیی بن عمران الحلبیّ، عن الحسین بن أبی العلاء، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: إنّ الحسین صلی الله علیه و آله صلّی بأصحابه یوم اصیبوا، ثمّ قال: أشهد أنّه قد أذن فی قتلکم یا قوم، فاتّقوا اللَّه واصبروا.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 73/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 87 رقم 22
حدّثنی جماعة مشایخی منهم علیّ بن الحسین ومحمّد بن الحسن، عن سعد، عن أحمد ابن محمّد ومحمّد بن الحسین، وإبراهیم بن هاشم، جمیعاً عن الحسن بن علیّ بن فضّال، عن أبی جمیلة المفضّل بن صالح، عن شهاب بن عبد ربّه، عن أبی عبداللَّه علیه السلام إنّه قال:
لمّا صعد الحسین بن علیّ علیه السلام عقبة البطن، قال لأصحابه: ما أرانی إلّامقتولًا، قالوا:
وما ذاک یا أبا عبداللَّه؟ قال: رؤیا رأیتها فی المنام، قالوا: وما هی؟ قال: رأیت کلاباً
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: بیان: أی قدّر قتلکم فی علمه تعالی، وفی الهامش: ویحتمل أن یکون «آذن» أی أخبر بأ نّکم مقتولون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 17
تنهشنی، أشدّها علیَّ کلب أبقع.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 75/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 87- 88 رقم 24
[منزلتهم] وحدّثنی أبی رحمه الله وجماعة مشایخی، عن سعد بن عبداللَّه، عن علیّ بن إسماعیل بن عیسی ومحمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن محمّد بن عمرو بن سعید الزّیّات، عن عبداللَّه بن بکیر، عن زرارة، عن أبی جعفر علیه السلام قال: کتب الحسین بن علیّ من مکّة إلی محمّد بن علیّ: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی محمّد بن علیّ ومن قبله من بنی هاشم، أمّا بعد، فإنّ من لحق بی استشهد، ومن لم یلحق بی، لم یدرک الفتح، والسّلام.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 75/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 87 رقم 23
منها:
[عددهم] وعبّأ الحسین أصحابه صلاة الغداة، وکان معه اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 395، أنساب الأشراف، 3/ 187/ مثله
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن
علیّ،/ 87؛ الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 422؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286؛ النّویری، نهایة
الإرب، 20/ 438؛ القمّی، نفس المهموم،/ 236؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 61؛
المفید، الإرشاد، 2/ 98؛ المجلسی، البحار، 45/ 4؛ البحرانی، العوالم، 17/ 247-
248؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 278؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 271؛ الفتّال،
روضة الواعظین،/ 158؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 236؛ المیانجی، العیون العبری،/
96؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 178؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 347؛
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 375؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 184؛ الباعونی، جواهر
المطالب، 2/ 284
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 18
ولمّا أصبح الحسین علیه السلام یوم الجمعة عاشر محرّم، وفی روایة یوم السّبت، عبّأ أصحابه، وکان «1» معه اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، «2» «3» وفی روایة «4» اثنان وثمانون راجلًا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 4/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 275؛ المجلسی، البحار «5»، 45/ 4؛ البحرانی، العوالم، 17/ 247- 248؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 359؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 278
«6» وکتب ابن زیاد إلی الحسین: أمّا بعد، یا حسین فقد بلغنی نزولک بکربلاء وقد أمرنی أمیرالمؤمنین أن لا أتوسّد الوثیر، ولا أشبع من الخمیر حتّی ألحقک باللّطیف الخبیر أو ترجع إلی حکمی وحکم یزید بن معاویة. فلمّا قرأ الحسین علیه السلام الکتاب، قال: لیس له جواب، لأنّه قد حقّت علیه کلمة العذاب «6».
وجهّز ابن زیاد علیه خمساً وثلاثین ألفاً، «6» فبعث الحرّ فی ألف رجل من القادسیّة، وکعب بن طلحة فی ثلاثة آلاف، وعمر بن سعد فی أربعة آلاف، وشمر بن ذی الجوشن السّلولیّ فی أربعة آلاف من أهل الشّام، ویزید بن رکاب الکلبیّ فی ألفین، والحصین بن نمیر السّکونیّ فی أربعة آلاف، ومضایر بن رهینة المازنیّ فی ثلاثة آلاف، ونصر بن حرشة فی ألفین، وشبث بن ربعیّ الرّیاحیّ فی ألف، وحجّار بن أبجر فی ألف «6». وکان جمیع أصحاب الحسین اثنین وثمانین رجلًا، منهم الفرسان اثنان وثلاثون فارساً، ولم یکن لهم من السّلاح إلّاالسّیف والرّمح.
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة مکانهما: ثمّ إنّ الحسین علیه السلام عبّأ أصحابه، وکان ذلک الیوم یوم عاشورا، وکان ...].
(2)- [إلی هنا حکی البحار والعوالم والدّمعة بدله عن المفید].
(3)- [إلی هنا حکاه فی شرح الشّافیة].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس والدّمعة: أخری].
(5)- [حکی البحار والعوالم عن تسلیة المجالس والدّمعة عن البحار].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 19
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 98/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 271؛
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 184؛ المیانجی، العیون العبری،/ 81- 82
وعبّأ الحسین علیه السلام أصحابه القتال، وکانوا خمسة وأربعین فارساً، ومائة راجل.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 27- 28/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94
ولمّا طلع الفجر، وهو یوم الجمعة عاشر المحرّم؛ وقیل، یوم السّبت من سنة إحدی وستّین، عبّأ [الحسین] أصحابه میمنة ومیسرة، وکانوا کما ذکرنا خمسة وأربعین فارساً ومائة راجل؛ وقال قوم: کانوا سبعین فارساً ومائة راجل، وقیل: کان معه ثلاثون فارساً.
وذکر المسعودیّ: إنّه کان معه ألف، والأوّل أصحّ.
وقال المسعودی: قُتل منهم أحد وثمانون نفساً، ولم یحضر قتال الحسین أحد من أهل الشّام، بل کلّهم من أهل الکوفة ممّن کاتبه، وکانوا ستّة آلاف مقاتل.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 251
ثمّ نزل علیه السلام ودعا «1» بفرس رسول اللَّه صلی الله علیه و آله المرتجز، فرکبه وعبّأ أصحابه للقتال. «2» «3» فروی عن الباقر علیه السلام أ نّهم کانوا خمسة وأربعین فارساً، ومائة راجل «2» «4» وروی غیر ذلک «3».
قال الرّاوی: فتقدّم عمر بن سعد، فرمی نحو عسکر الحسین علیه السلام بسهم وقال: اشهدوا لی عند الأمیر أنِّی أوّل من رمی. وأقبلت السّهام من القوم کأنّها القطر، فقال علیه السلام لأصحابه: قوموا رحمکم اللَّه إلی الموت الّذی لابدّ منه، فإنّ هذه السّهام رسل القوم إلیکم.
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء مکانهما: ثمّ إنّ الحسین دعا ...].
(2- 2) [حکی عنه فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ووسیلة الدّارین].
(3- 3) [حکی عنه فی نفس المهموم والعیون].
(4) (4*) [لم یرد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء، وفی البحار والعوالم والدّمعة: کذا قال ابن نما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 20
فاقتتلوا ساعة من النّهار حملة وحملة حتّی قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام جماعة (4*). «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 100- 101/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 4؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 248؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 278؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،
/ 271؛ القمّی، نفس المهموم،/ 236؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 184؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 96؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 93 1
__________________________________________________
(1)- از امام باقر علیه السلام روایت شده است که: «همه سربازان حضرت، چهل و پنج سوار و یک‌صد نفر پیاده بودند.» و غیر از این هم روایت شده است.
راوی گفت: عمربن سعد پیش‌آهنگ لشگر کوفه شد و تیری به طرف سربازان حضرت پرتاب نمود و گفت: «در نزد فرماندار عبیداللَّه گواه من باشید که نخستین کس که تیر به سوی حسین پرتاب نمود، من بودم.»
این بگفت و تیرها مانند قطرات باران باریدن گرفت. حضرت به یارانش فرمود: «رحمت خدا بر شما باد! برخیزید و مرگی را که چاره‌ای از آن نیست، آماده شوید که این تیرها رسولان مرگند از دشمن به سوی شما.»
پس دو لشگر پاره‌ای از روز را با هم جنگیدند و چند حمله، یکی پس از دیگری کردند تا آن که عده‌ای از یاران حضرت شهید شد [ند].
فهری، ترجمه لهوف،/ 100- 101
در آن روز [به هنگام تعبیه سپاه] به قول مشهور سی و دو سوار و چهل پیاده در ملازمت شاهزاده بودند.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 51
از حضرت صادق علیه السلام منقول است که چون صبح آن روز مَیشوم طالع شد، آن امام مظلوم با اصحاب خود نماز صبح ادا کرد و بعد از نماز رو به جانب اصحاب سعادت مآب خود گردانید و فرمود: «گواهی می‌دهم که امروز همه شما شهید خواهید شد، به غیر از علی‌بن الحسین! پس از خدا بترسید و صبر کنید تا به سعادت شهادت فایز گردید و از مشقّت و مذلّت دنیای فانی رهایی یابید.»
به روایت دیگر: آن امام مظلوم بعد از نماز به تهیه صفوف قتال پرداخت و مجموع لشگر قلیل و عسکر جلیل آن حضرت، سی و دو سوار و چهل پیاده بودند.
به روایت دیگر: هشتاد و دو پیاده.
و از حضرت امام محمد باقر علیه السلام منقول است که چهل و پنج سوار و صد پیاده بودند، و جنود مردود مخالف به قول مشهور بیست و دو هزار نفر بودند. از حضرت صادق علیه السلام منقول است که سی هزار نفر بودند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 654
این وقت حسین علیه السلام اصحاب خویش را به صف خواست کرد و همگان سی و دو تن سوار و چهل تن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 21
منها:
وقُتل مع الحسین اثنان وسبعون رجلًا.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 75
وکان من قُتل معه رضی الله عنه من سائر النّاس من قبائل العرب من القبیلة الرّجل والرّجلان والثّلاثة ممّن صبر معه.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77
قال: وجعل الرّجل والرّجلان والثّلاثة یتسلّلون إلی حسین من الکوفة، فبلغ ذلک عبیداللَّه، فخرج، فعسکرَ بالنّخیلة، واستعمل علی الکوفة عمرو بن حریث، وأخذالنّاس بالخروج إلی النّخیلة، وضبط الجسر، فلم یترک أحداً یجوزه.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 69- 70
[وصف مقاتلهم] وحمل عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ وهو فی المیمنة، فلمّا دنا من الحسین وأصحابه جثوا له علی الرّکب، وأشرعوا الرّماح نحوه ونحو أصحابه، فلم تقدم خیلهم علی الرّماح، ورجعت، فرشقوهم بالنّبل، فصرعوا منهم رجالًا، وجرحوا آخرین.
وحمل شمر من قبل المیسرة فی المیسرة، فاستقبلوهم بالرّماح، فلم تقدم الخیل علیها،
__________________________________________________
- پیاده بودند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 229
صبح عاشورا حسین نماز فجر را با اصحابش خواند، و ایستاد و این خطبه کوتاه را ایراد کرد، خدا را حمد و ثنا نمود و با اصحابش فرمود: «به راستی خدای عزوجل امروز به کشته شدن شماها و کشته شدن من اذن داده است و باید شکیبا باشید.» مسعودی آن را در اثبات الوصیه روایت کرده است.
(ف) سپس حسین اسب رسول خدا را که مرتجز نام داشت، خواست و سوار شد و اصحاب خود را برای پیکار آماده کرد و جا بر جا نمود و همه آن‌ها سی و دو سواره و چهل پیاده بودند. و از امام باقر روایت شده است که چهل و پنج سوار و صد پیاده بودند، و روایت جز آن نیز رسیده است. در اثبات الوصیه روایت کرده است که در آن روز شماره آن‌ها شصت و یک تن بود و خدای عز وجل دین خود را از آغاز تا انجام روزگار به هزار مرد یاری کرده و می‌کند و از تفصیل آن پرسش شد. فرمود: سیصد و سیزده تن اصحاب طالوت، و سیصد و سیزده تن اصحاب بدر با پیغمبر صلی الله علیه و آله، و سیصد و سیزده تن اصحاب امام قائم، شصت و یک تن باقی می‌ماند که روز عاشورا با حسین کشته شدند.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 105- 106
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 22
فانصرفوا، فرموهم بالنّبل حتّی صرعوا منهم رجالًا وجرحوا آخرین. [...]
فقال عمرو بن الحجّاج حین رأی ذلک [اقتتل أصحاب الحسین علیه السلام واحداً بعد واحد فی ساحة القتال وقتل أفراده]: یا حمقی، أتدرون من تقاتلون، إنّما تقاتلون نقاوة فرسان أهل المصر، وقوماً مستقتلین مستمیتین، فلا یَبْرُزَنّ لهم منکم أحد، فإنّهم قلیل، وقلّ ما یبقون. واللَّه لو لم ترموهم إلّابالحجارة لقتلتموهم. فقال عمر: صدقت، هذا الرّأی، ونادی: ألّا یبارزَنّ رجل منکم رجلًا من أصحاب الحسین؟ [...]
قالوا [بعد استشهاد عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ]: ورکب الحسین دابّة له ووضع المصحف فی حجره بین یدیه، فما زادهم ذلک إلّاإقداماً علیه، ودعا عمر بن سعد الحصین بن تمیم، فبعث معه المجففة وخمسمائة من المرامیة، فرشقوا الحسین وأصحابه بالنّبل حتّی عقروا خیولهم، فصاروا رجّالة کلّهم، واقتتلوا نصف النّهار أشدّ قتال وأبرحه، وجعلوا لا یقدرون علی إتیانهم إلّامن وجه واحد لاجتماع أبنیتهم وتقاربها ولمکان النّار الّتی أوقدوها خلفهم.
وأمر عمر بتخریق أبنیتهم وبیوتهم، فأخذوا یخرقونها برماحهم وسیوفهم، وحمل شمر فی المیسرة حتّی طعن فسطاط الحسین برمحه ونادی: علیَّ بالنّار حتّی أحرق هذا البیت علی أهله. فصحن النّساء وولولن وخرجن من الفسطاط، فقال الحسین: ویحک! أتدعو بالنّار لتحرق بیتی علی أهلی؟
وقال شبث بن ربعیّ: یا سبحان اللَّه، ما رأیت موقفاً أسوأ من موقفک، ولا قولًا أقبح من قولک، فاستحیا شمر منه، [...].
وحضرت الصّلاة، فصلّی الحسین بأصحابه صلاة الخوف، فلمّا فرغوا، شدّ علیهم العدوّ، فاقتتلوا بعد الظّهر قتالًا شدیداً. ووصل [العدوّ] إلی الحسین فاستهدف دونه [...].
قالوا: فلمّا رأی بقیّة أصحاب الحسین أ نّهم لا یقدرون علی أن یمتنعوا ولا یمنعوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 23
حسیناً، تنافسوا فی أن یقتلوا فجعلوا یقاتلون بین یدیه حتّی قُتلوا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 398- 399، 400، 401- 402، 403،
404، أنساب الأشراف، 3/ 190- 191، 192، 194، 195- 196، 197
[وصف مقاتلهم] قال: وتقدّم عمر بن سعد حتّی وقف قبالة الحسین علی فرس له، فاستخرج سهماً، فوضعه فی کبد القوس، ثمّ قال: أ یّها النّاس! اشهدوا لی عند الأمیر عبیداللَّه بن زیاد أ نّی أوّل من رمی بسهم إلی عسکر الحسین بن علیّ! قال: فوقع السّهم بین یدی الحسین، فتنحّی عنه راجعاً إلی ورائه، وأقبلت السّهام کأ نّها المطر، فقال الحسین لأصحابه: أ یّها النّاس! هذه رسل القوم إلیکم، فقوموا إلی الموت الّذی لا بدّ منه.
ذکر ابتداء الحرب بین الحسین وبین القوم:
قال: فوثب أصحاب الحسین، فخرجوا من باب خندقهم، وهم یومئذ اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، والقوم اثنان وعشرون ألفاً لایزیدون ولاینقصون، فحمل بعضهم علی بعض، فاقتتلوا ساعة من النّهار حملة واحدة، حتّی قُتل من أصحاب الحسین نیف وخمسون رجلًا- رحمة اللَّه علیهم.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 183- 184
[عددهم] عن صالح بن سهل، عن أبی عبداللَّه علیه السلام فی قوله: «1» «وَقَضَیْنا إلی بَنِی‌إسْرائِیلَ فی الکِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فی الأَرْضِ مَرَّتَیْنِ» قَتْل علیّ، وطعن الحسن‌وَلَتَعْلُنَّ عُلُوّاً کَبِیراًقَتْل الحسین‌فَإذا جاءَ وَعْدُ اولاهُما» إذا جاء نصر دم الحسین بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولی بَأسَ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ» قوم یبعثهم اللَّه قبل خروج القائم لا یدعون وتراً لآل محمّد إلّاحرّقوه «2» «وَکانَ وَعْداً مَفْعُولًا» قبل قیام القائم «1» «ثُمَّ رَدَدْنالَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ «1» وَأَمْدَدْناکُمْ بِأمْوالٍ وَبَنِینَ وَجَعَلْناکُمْ أکْثَرَ نَفِیراً» «1»
خروج الحسین فی
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار، 53/ 89 ونفس المهموم].
(2)- [البرهان: أخذوه، البحار: أحرقوه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 24
الکرّة فی سبعین رجلًا من أصحابه الّذین قتلوا معه، علیهم البیض المذهَّب، لکلّ بیضة وجهان «1» المودّی «2» إلی النّاس أنّ الحسین قد خرج «3» فی أصحابه «3» حتّی لا یشکّ فیه المؤمنون «3» وإنّه لیس بدجّال ولا شیطان، الإمام الّذی بین أظهر النّاس یومئذ، فإذا استقرّ عند المؤمن أ نّه الحسین لایشکّون فیه، وبلغ عن الحسین الحجّة القائم بین أظهر النّاس وصدّقه المؤمنون بذلک، جاء الحجّة الموت فیکون الّذی غسّله، وکفّنه، وحنّطه، وإیلاجه «4» فی حفرته الحسین، ولا یلی الوصیّ إلّاالوصیّ.
وزاد إبراهیم «5» فی حدیثه «5»، ثمّ یملکهم الحسین حتّی یقع حاجباه علی عینیه. «1» «3»
العیّاشی، التّفسیر، 2/ 281 رقم 20/ عنه: الکاشانی، تفسیر الصّافی، 3/ 179؛
السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 2/ 407؛ المجلسی، البحار، 51/ 56، 53/ 89؛
القمّی، نفس المهموم،/ 628
قال الحصین: وحدّثنی سعد بن عبیدة، قال: إنّ أشیاخاً من أهل الکوفة لَوُقوف علی التّلّ یبکون ویقولون: اللَّهمّ أنزِل [علیه] «6» نصرک، قال: قلت: یا أعداء اللَّه، ألا تنزلون فتنصرونه! قال: فأقبل الحسین یکلّم من بعث إلیه ابن زیاد، قال: وإنِّی لأنظر إلیه وعلیه جبّة من «7» بُرُود، فلمّا کلّمهم انصرف، فرماه رجل من بنی تمیم یقال له: عمر الطُّهَویّ بسهم، فإنّی لأنظر إلی السّهم بین کتفیه متعلّقاً فی جبّته، فلمّا أبوا علیه رجع إلی مصافّه،
__________________________________________________
(1- 1) [البحار، 53: إلی آخر ما مرّ فی باب الآیات المأوّلة بالقائم علیه السلام].
(2)- [نفس المهموم: المؤدّون].
(3- 3) [لم یرد فی نفس المهموم].
(4)- [البرهان: یلحّده].
(5- 5) [لم یرد فی البرهان].
(6)- [من الجمل].
(7) (7*) [الجمل: بُرد. فلمّا أبوا ما قال لهم انصرف إلی مصافه، وإنّهم لمائة رجل أو قریب من مائة فیهم من صلب علیّ خمسة وستّة عشر من الهاشمیین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 25
وإنِّی لأنظر إلیهم، وإنّهم لقریب «1» من مائة رجل، فیهم لصُلب «2» علیّ بن أبی طالب علیه السلام خمسة، «3» ومن بنی هاشم ستّة عشر 3 (7*)، «4» ورجل من بنی سُلَیم حلیف لهم، ورجل من بنی کنانة حلیف لهم، «5» وابن عمر بن زیاد 4 5. «6»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 392- 393/ مثله: البلاذری، جمل من أنساب الأشراف،
3/ 424، أنساب الأشراف، 3/ 226؛ أبو زرعة الدّمشقی، التّاریخ، 1/ 627 رقم
1804؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2638، الحسین بن علیّ،/ 97؛ الذّهبی، تاریخ
الإسلام، 2/ 348؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 170- 171
__________________________________________________
(1)- [فی أبی زرعة مکانه: قال سعد بن عبیدة: إنِّی لأنظر إلیهم وأنّهم لمائة رجل أو قریب ...، وفی بغیة الطّلب مکانه: قال حصین: فحدّثنی سعد بن عبیدة السّلمیّ، قال: إنّی لأنظر إلی الحسین یکلِّمهم، وأنِّی لأنظر إلیه وعلیه جبّة من برود، فلمّا کلّمهم انصرف، فرماه عمیر الطّهاویّ بسهم، فإنّی لأنظر إلی السّهم بین کتفیه متعلّقاً فی جبّته، ورجع إلی مصافه، وأ نّهم لقریب ...، وفی البدایة مکانه: وأقبل الحسین یکلّم من بعث إلیه ابن زیاد وعلیه جبّة من برود، فلمّا کلّمهم انصرف، فرماه رجل من بنی تمیم، یقال له عمرو الطّهویّ، بسهم بین کتفیه، فإنِّی لأنظر إلی السّهم بین کتفیه متعلّقاً بجبهته، فلمّا أبوا علیه رجع إلی مصافّه وإنِّی لأنظر إلیهم وهم قریب ...].
(2)- [فی الجمل وأبی زرعة وتاریخ الإسلام: من صُلب].
(3- 3) [فی أبی زرعة وتاریخ الإسلام: أو سبعة وعشرة من الهاشمیین، وفی الجمل: ستّة عشر من الهاشمیین].
(4- 4) [فی بغیة الطّلب: ومنهم حلیف لهم من بنی سلیم، وفی تاریخ الإسلام: ورجل من بنی سلیم وآخر من بنی کنانة].
(5- 5) [لم یرد فی الجمل وأبی زرعة].
(6)- سعد بن عبیده گوید: تنی چند از پیران کوفه بر تپه ایستاده بودند و می‌گریستند و می‌گفتند: «خدایا نصرت خویش را بیار.» گوید: گفتم: «ای دشمنان خدا! چرا پایین نمی‌آیید که اورا یاری کنید؟»
گوید: حسین پیش آمد و با کسانی که ابن‌زیاد سوی وی فرستاده بود، سخن کرد.
راوی گوید: اورا می‌دیدم که جبه‌ای از حله‌ها به تن داشت و چون با آن‌ها سخن کرد، باز آمد. یکی از بنی‌تمیم به نام عمر طهوی تیری سوی وی انداخت و دیدم که تیر میان دو شانه‌اش به جبه آویخته بود و چون از او نپذیرفتند، به طرف صف خویش بازگشت. دیدمشان که نزدیک به یک صد کس بودند، پنج کس از نسب علی بن ابی‌طالب علیه السلام شانزده کس از بنی‌هاشم، یکی از بنی سلیم و یکی ازبنی کنانه هر دو وابسته بنی‌هاشم و پسر عمربن زیاد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2979
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 26
[وصف مقاتلهم] وخرج إلی أصحابه [لیلة عاشوراء]، فأمرهم أن یقرّبوا بعض بیوتهم من بعض، وأن یُدخلوا الأطناب بعضها فی بعض، وأن یکونوا هم بین البیوت إلّاالوجه الّذی یأتیهم منه عدوّهم. [ومن الإرشاد: ورجع إلی مکانه]
قال أبو مخنف: عن عبداللَّه بن عاصم، عن الضّحّاک بن عبداللَّه المشْرقیّ، قال: فلمّا أمسی حسین وأصحابه، قاموا اللّیل کلّه یصلّون ویستغفرون، ویدعون ویتضرّعون، [...].
[فی صُبح عاشوراء] وقاتلهم أصحاب الحسین قتالًا شدیداً، وأخذت خیلُهم تحمل وإنّما هم اثنان وثلاثون فارساً، وأخذت لاتحمل علی جانب من خیل أهل الکوفة إلّاکشفته، فلمّا رأی ذلک عَزْرَة بن قیس- وهو علی خیل أهل الکوفة- أنّ خیله تنکشف من کلّ جانب، بعث إلی عمر بن سعد عبدالرّحمان بن حصن، فقال: أما تری ما تلقی خیلی منذ الیوم من هذه العِدّة الیسیرة! ابعث إلیهم الرّجال والرّماة، [...].
قال: ودعا عمر بن سعد الحسین بن تمیم، فبعث معه المجفّفة وخمسماءة من المرامیة، فأقبلوا حتّی إذا دنوا من الحسین وأصحابه رشقوهم بالنّبل، فلم یلبثوا أن عقروا خیولهم، وصاروا رجّالة کلّهم، [...]. «1» وقاتلوهم حتّی أسقف النّهار اشدّ قتال خلقه اللَّه، وأخذوا لا یقدرون علی أن یأتوهم إلّا من وجه واحد لاجتماع أبنیتهم وتقارب بعضها من بعض.
قال: فلمّا رأی ذلک عمر بن سعد، أرسل رجالًا یقوّضونها عن أیمانهم وعن شمائلهم لیحیطوا بهم؛ قال: فأخذ الثّلاثة والأربعة من أصحاب الحسین یتخلّلون البیوت فیشدّون علی الرّجل وهو یقوّض وینتهب، فیقتلونه ویرمونه من قریب ویعقرونه، فأمر بها عمر ابن سعد عند ذلک، فقال: أحرقوها بالنّار، ولا تدخلوا بیتاً ولا تقوِّضوه، فجاءوا بالنّار،
__________________________________________________
(1) (1*) [لم یرد فی الإرشاد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 27
فأخذوا یحرّقون، فقال حسین: دعوهم فلیحرقوها، فإنّهم لو قد حرّقوها لم یستطیعوا أن یجوزوا إلیکم منها، وکان ذلک کذلک، وأخذوا لا یقاتلونهم إلّامن وجه واحد. (1*)
وتعطّف النّاس علیهم فکثروهم، فلا یزال الرّجل من أصحاب الحسین قد قُتل، فإذا قُتل منهم الرّجل والرّجلان تبیّن فیهم، وأولئک کثیر لا یتبیّن فیهم ما یقتَل منهم، [...].
ثمّ صلّوا الظّهر، صلّی بهم الحسین صلاة الخوف، ثمّ اقتتلوا بعد الظّهر، فاشتدّ قتالهم. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 421، 436، 437، 438، 439، 441/ مثله المفید، الإرشاد،
2/ 97، 107- 108، 109 1
__________________________________________________
(1)- و پیش یاران خویش رفت و گفتشان که خیمه‌هاشان را نزدیک یکدیگر کنند و طناب‌ها را درهم کنند، و مابین خیمه‌ها باشند، مگر در سمتی که دشمن از آن‌جا می‌آید.
ضحاک بن عبداللَّه مشرقی گوید: آن شب حسین و یاران وی همه شب بیدار بودند. نماز می‌کردند و آمرزش می‌خواستند و دعا و زاری می‌کردند.
گوید: یاران حسین سخت بجنگیدند، سواران‌شان حمله آغاز کردند. همگی سی و دو سوار بودند و از هر طرف که به سپاه کوفه حمله می‌بردند آن را عقب می‌زدند. و چون عزرة بن قیس که سالار سواران اهل کوفه بود، دید که سواران وی از هر سوی عقب می‌روند، عبدالرحمان بن حصن را پیش عمربن سعد فرستاد و گفت: «مگر نمی‌بینی سواران من در اول روز از این گروه اندک چه می‌کشند، پیادگان و تیراندازان را به مقابله آن‌ها فرست.»
گوید: عمر بن سعد، حصین بن تمیم را پیش خواند و سوارانی را که اسبانشان زره‌داشت با پانصد تیرانداز با وی فرستاد که بیامدند و چون نزدیک حسین و یاران وی رسیدند تیربارانشان کردند و چیزی نگذشت که اسبانشان را پی کردند و همگی پیاده ماندند.
گوید: تا نیمروز سخت‌ترین جنگی را که خدا آفریده بود با آن‌ها کردند و چنان بود که نمی‌توانستند جز از یک سوی به آن‌ها حمله کنند که خیمه‌ها فراهم بود و راست و چپ به هم پیوسته بود.
گوید: و چون عمر بن سعد چنین دید کسانی را فرستاد که خیمه‌ها را از پای درآرند که آن‌ها را در میان گیرند. یاران حسین سه و چهار میان خیمه‌ها می‌رفتند و به هر که خیمه را از پای درمی‌آورد و غارت می‌کرد حمله می‌بردند و می‌کشتند و از نزدیک تیر می‌زدند و از پای می‌انداختند. در این وقت عمر بن سعد گفت خیمه‌ها را آتش بزنند و وارد آن شوند و از پای بیندازند.
گوید: آتش بیاوردند و سوزانیدن آغاز کردند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 28
فقُتل من أصحاب الحسین علیه السلام اثنان وسبعون رجلًا، ودفن الحسین علیه السلام وأصحابه أهل الغاضریّة من بنی أسد بعدما قتلوا بیوم. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 455/ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
وقتلوا من أصحابه سبعة وثمانین إنساناً.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 241
عن میثم التّمّار النّهروانیّ، عن الأصبغ بن نباتة الطّائیّ، قال: خرجنا مع أمیر المؤمنین علیه السلام وهو یرید صفّین، فلما انتهی إلی کربلاء وقف بها، وقال: ها هنا یُقتل ابنی الحسین علیه السلام وثمان رجال معه من أولاد عبدالمطّلب وثلاثة وخمسون من أنصاره.
الخصیبیّ، الهدایة الکبری،/ 148
ومشهده البقعة المبارکة والرّبوة ذات قرار ومعین بکربلاء غربی الفرات، وقتله عبیداللَّه ابن زیاد، وعمر بن سعد، وشمر بن ذی الجوشن بأمر یزید بن معاویة لعنهم اللَّه، وأتوه ومعهم اثنان وثلاثون ألف فارس، وأربعة وعشرون ألف راجل، وعدّة أصحاب الحسین علیه السلام اثنان وثلاثون فارساً، وأربعون راجلًا، وثمانیة عشر رهط عبدالمطّلب، والباقون من سائر النّاس، ووقع شبههُ علی حنظلة الشّبامیّ وشبام من همدان، ولمّا رأی أخاه العبّاس بن علیّ مخلصاً فی الجهاد بین یدیه رحمه الله فألقی شبهه علی رشدة بن سنان.
الخصیبیّ، الهدایة الکبری،/ 202
__________________________________________________
- حسین گفت: «بگذارید بسوزانند که چون آتش در آن افتاد نمی‌توانند از آن جا به شما دست یابند.» و چنین شد و نمی‌توانستند جز از یک سوی با آن‌ها جنگ کنند.
گوید: جماعت به آن‌ها حمله بردند و بر ایشان فزونی گرفتند، و پیوسته از یاران حسین کشته می‌شد و چون یک کس یا دو کس از آن‌ها کشته می‌شد نمودار بود، اما آن گروه بسیار بودند و هرچه از آن‌ها کشته می‌شد نمود نمی‌کرد.
گوید: پس از آن نماز ظهر کردند، حسین با آن‌ها نماز خوف کرد، بعد از ظهر بجنگیدند و جنگ سخت شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3018، 3038، 3039، 3040، 3041، 3045
(1)- گوید: از یاران حسین علیه السلام هفتاد و دو کس کشته شد. مردم غاضریه، از قبیله بنی‌اسد، حسین و یاران اورا یک روز پس از کشته شدنشان به خاک سپردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری،/ 3064
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 29
وعنه قال الحسین بن حمدان الخصیبیّ: حدّثنی محمّد بن إسماعیل وعلیّ بن عبداللَّه الحسنیّان، عن أبی شعیب محمّد بن نصیر، عن ابن الفرات، عن محمّد بن المفضّل قال:
سألت سیِّدی أبا عبداللَّه الصّادق علیه السلام، قال: [...]
قال المفضّل: قلت: یا سیِّدی! والاثنان وسبعون رجلًا أصحاب أبی عبداللَّه الحسین ابن علیّ علیه السلام یظهرون معهم؟ قال: یظهر معهم الحسین بن علیّ باثنی عشر ألف صدّیق من شیعته وعلیه عمّامة سوداء
الخصیبیّ، الهدایة الکبری،/ 392، 396
وکان جمیع من قُتل مع الحسین فی یوم عاشوراء بکربلاء سبعة وثمانین، ومنهم ابنه علیّ بن الحسین الأکبر.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 74؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 341
وقُتل معه من الأنصار أربعة، وباقی من قُتل معه من أصحابه- علی ما قدّمنا من العدّة-.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71- 72
ودفن أهل الغاضریّة وهم قوم من بنی غاضرة من بنی أسد الحسین وأصحابه بعد قتلهم بیوم
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 72
وروی أنّ عدّتهم فی ذلک الیوم کانت واحداً وستّین رجلًا، وأنّ اللَّه- عزّ وجلّ- انتصر وینتصر لدینه منذ أوّل الدّهر إلی آخره بألف رجل.
فسئل عن تفصیلهم، فقال: ثلاثمائة وثلاثة عشر أصحاب طالوت، وثلاثمائة وثلاثة عشر أصحاب یوم بدر مع النّبیّ صلی الله علیه و آله، وثلاثمائة وثلاثة عشر أصحاب القائم علیه السلام. بقی واحد وستّون رجلًا هم «1» الّذین قُتلوا مع الحسین علیه السلام فی یوم الطّفّ. «2»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- روایت شده که تعداد یاران حسین علیه السلام در روز عاشورا 61 مرد بود. ولی این عقیده با عقیده
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 30
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 166/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 236
[عددهم ووصف مقاتلهم] وکان حبیب من السّبعین الرّجال الّذین نصروا الحسین علیه السلام ولقوا جبال الحدید، واستقبلوا الرّماح بصدورهم، والسّیوف بوجوههم، وهم یعرض علیهم الأمان والأموال فیأبون، ویقولون: لا عذر لنا عند رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إن قُتل الحسین ومنّا عین تطرف «1» حتّی قُتلوا حوله «1».
الکشّی (اختیار معرفة الرِّجال ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام)، 1/ 293 (ط جامعة مشهد
1348)،/ 78- 79/ عنه: الاسترآبادی، منهج المقال،/ 92؛ الأردبیلی، جامع
الرّواة، 1/ 178؛ المجلسی، البحار، 45/ 93؛ البحرانی، العوالم، 17/ 334؛ أبو علیّ
الحائری، منتهی المقال، 2/ 329 (ط حجری)،/ 86؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/
188؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 252؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 553؛ القمّی، نفس المهموم،/ 302- 629؛ المیانجی، العیون العبری،/ 140
وقیل: إنّه لمّا عرض علی من کان معه الانصراف وحلّ لهم من ذلک انصرف عامّتهم، فلم یبق معه إلّاأقلّ من سبعین رجلًا رضوا بالموت معه. فقاتلوا حتّی قُتلوا عن آخرهم.
وقیل: إنّهم کانوا اثنین وسبعین رجلًا. فقُتلوا عن آخرهم بعد أن قتلوا فی المعرکة من أصحاب عمر بن سعد ثمانیة وثمانین رجلًا غیر من أدرکته الجراحة بعد ذلک، فمات منها.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 154- 155
وقُتل من أصحاب الحسین علیه السلام اثنان وسبعون رجلًا.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 73
__________________________________________________
- مشهور که می‌گوید: 72 و یا 71 نفر بودند، مخالف است. (مترجم)
خدای توانا از اول دنیا تا آخر آن دین خود را به وسیله 1000 مرد یاری کرده و خواهد کرد. وقتی که از تفصیل آن هزار مرد پرسیده شد، فرمود: «313 نفر یاران طالوت بودند، 313 نفر که در بدر با پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله بودند و 313 نفر هم یاران امام زمانند و الباقی 61 مرد که در روز عاشورا با امام حسین علیه السلام شهید شدند.»
نجفی، ترجمه اثبات الوصیه،/ 306- 307
(1- 1) [ذخیرة الدّارین: لا واللَّه لایکون ذلک أبداً حتّی نُقتَل دونه، قال: فجاهدوا حتّی قُتلوا بین یدیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 31
[سمّی ابن شهرآشوب المقتولین من أصحاب الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی وهم ثمانیة وعشرون نفراً، ثمّ ذکر ابن شهرآشوب]: وعشرة من موالی الحسین علیه السلام ومولیان من موالی أمیر المؤمنین علیه السلام.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة
المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
وجاء اللّیل، فبات الحسین علیه السلام تلک اللّیلة راکعاً ساجداً باکیاً مستغفراً متضرّعاً، «1» وبات أصحابه «1» ولهم دویّ کدویّ النّحل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 251/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 267
[وصف مقاتلهم] وزحف «2» عمر بن سعد فنادی غلامه دریداً: قدّم رایتک یا درید. ثمّ وضع سهمه فی کبد «3» قوسه، ثمّ رمی به وقال: اشهدوا لی عند الأمیر «4» إنِّی أوّل من رمی «5». «6» فرمی أصحابه کلّهم «7» بأجمعهم فی أثره «8» رشقة واحدة 8 7، فما بقی من أصحاب الحسین أحد «9» إلّاأصابه من «10» رمیتهم سهم «10».
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: وکذلک صبیحة علیه السلام، وکذلک أصحابه باتوا کذلک].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: إلیه].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس: عبیداللَّه].
(5)- [أضاف فی تسلیة المجالس: الحسین].
(6)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم].
(7- 7) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(8- 8) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(9)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(10- 10) [فی تسلیة المجالس والبحار: سهامهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 32
«1» (قال) أبو مخنف «1»: فلمّا رموهم هذه الرّمیة، قُتل أصحاب الحسین علیه السلام، «2» فبقی «3» فی هؤلاء «3» القوم الّذین یذکرون «4» فی المبارزة، وقد قُتل منهم «5» ما ینیف علی خمسین 2 4 رجلًا «5». «6» فعندها ضرب الحسین علیه السلام بیده إلی «7» لحیته، «8» «9» فقال: هذه رسل القوم. یعنی السّهام، ثمّ «8» قال «9»: اشتدّ غضب اللَّه علی الیهود «10» والنّصاری إذ جعلوا له ولداً «10»، واشتدّ غضب اللَّه علی المجوس إذ عبدت «11» الشّمس والقمر «12» والنّار «3» من «12» دونه «3»، واشتدّ غضب اللَّه علی قوم اتّفقت آراؤهم «13» علی قتل ابن بنت نبیّهم، واللَّه لا أجیبهم إلی شی‌ء ممّا «14» یریدونه أبداً 14، حتّی ألقی اللَّه وأنا مخضّب بدمی.
ثمّ صاح علیه السلام: أما من مغیثٍ یغیثنا لوجه اللَّه تعالی؟ أما من ذابٍّ یذبُّ عن حرمِ رسول اللَّه؟
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 8، 9/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 278- 279؛ المجلسی، البحار، 45/ 12؛ البحرانی، العوالم، 17/ 255
__________________________________________________
(1- 1) [فی تسلیة المجالس والبحار: قیل].
(2- 2) [فی البحار: وقتل فی هذه الحملة خمسون].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4- 4) [تسلیة المجالس: وقتل فی هذه الحملة الاولی من أصحاب الحسین خمسون].
(5- 5) [حکاه فی بحرالعلوم (الهامش)،/ 385].
(6)- [أضاف فی البحار والعوالم: وقال السّیّد: فقال علیه السلام لأصحابه: قوموا رحمکم اللَّه إلی الموت الّذی لابدّ منه فإنّ هذه السّهام رسل القوم إلیکم، فاقتتلوا ساعة من النّهار حملة وحملة حتّی قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام جماعة].
(7)- [فی البحار والعوالم: علی].
(8- 8) [تسلیة المجالس: و].
(9- 9) [فی البحار والعوالم: وجعل یقول].
(10- 10) [فی البحار والعوالم: إذ جعلوا له ولداً واشتدّ غضبه علی النّصاری إذ جعلوه ثالث ثلاثة].
(11)- [فی البحار والعوالم: عبدوا].
(12- 12) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(13)- [فی البحار والعوالم: کلمتهم].
(14- 14) [فی البحار والعوالم: یریدون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 33
[وصف مقاتلهم] (قال) ثمّ حمل شمر بن ذی الجوشن، فثبتوا له وقاتل أصحاب الحسین قتالًا شدیداً، وإنّما هم اثنان وثلاثون فارساً، فلا یحملون علی جانب من أهل الکوفة إلّاکشفوه، فدعا عمر بن سعد بالحصین بن نمیر فی خمسمائة من الرّماة، فأقبلوا حّتی دنوا من الحسین وأصحابه، فرشقوهم بالنّبل، فلم یلبثوا أن عقروا خیولهم، وقاتلوهم حتّی انتصف النّهار، واشتدّ القتال، ولم یقدر أصحاب ابن سعد أن یأتوهم إلّا من جانب واحد، لاجتماع أبنیتهم وتقارب بعضها من بعض، فأرسل عمر بن سعد الرّجال لیقوضوا الأبنیة من عن شمائلهم وأیمانهم لیحیطوا بها، وأخذ الثّلاثة والأربعة من أصحاب الحسین یتخلّلون بینها، فیشدّون علی الرّجل وهو یقوض وینتهب، فیرمونه من قریب، فیصرعونه ویقتلونه، فأمر عمر بن سعد أن یحرقوها بالنّار، فقال الحسین لأصحابه: دعوهم فلیحرقوها، فإنّهم لو فعلوا لم یجوزوا إلیکم منها. فأحرقوها وکان ذلک کذلک. وقیل: قال له شبث بن ربعیّ: أفزعت النّساء ثکلتک امّک! فاستحیی من ذاک وانصرف عنه. وجعلوا لا یقاتلونهم إلّامن وجه واحد، وشدّ أصحاب زهیر بن القین فقتلوا أبا عذرة الضّبابی من أصحاب شمر.
(قال) ولا یزال یُقتل من أصحاب الحسین الواحد والاثنان، فیتبیّن ذلک فیهم لقلّتهم، ویُقتل من أصحاب عمر العشرة والعشرون، فلا یتبیّن ذلک فیهم لکثرتهم. [حتّی زوال الشّمس]، فقال الحسین لزهیر بن القین، وسعید بن عبداللَّه: تقدّما أمامی، فتقدّما أمامه فی نحو من نصف أصحابه حتّی صلّی بهم صلاة الخوف.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 16- 17/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 290- 291
[وصف مقاتلهم] (وکان) یأتی الحسین الرّجل بعد الرّجل، فیقول: السّلام «1» علیک یا
__________________________________________________
(1)- [فی المناقب مکانه: وکان کلّ من أراد الخروج ودّع الحسین وقال: السّلام ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 34
ابن رسول اللَّه. فیجیبه «1» الحسین «2»: وعلیک السّلام، ونحن خلفک. و «3» یقرأ: «فمِنْهُم مَن قَضی نحْبَه ومِنْهُم مَن یَنْتَظِر» «4»
، ثمّ یحمل فیقتل حتّی قُتلوا عن آخرهم رضوان اللَّه علیهم، «5» ولم یبق مع الحسین إلّاأهل بیته «5».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 25/ مثله: ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 100؛
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 300؛ المجلسی، البحار، 45/
31؛ البحرانی، العوالم، 17/ 275؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 295؛ الحویزی،
نور الثّقلین، 4/ 260؛ القمّی، نفس المهموم،/ 301
وقاتل أصحاب الحسین قتالًا شدیداً، فلم یحملوا علی ناحیة إلّاکشفوها وهم اثنان وثلاثون فارساً، فرشقهم أصحاب عمرو بالنّبل، فعقروا خیولهم، فصاروا الرّجّالة ودخلوا علی بیوتهم یقوضونها، ثمّ أحرقوها بالنّار، فقُتل أصحاب الحسین کلّهم.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 339- 340
ولمّا قُتل الحسین، أمر عمر بن سعد نفراً فرکبوا خیولهم وأوطؤوها الحسین، وکان عدّة من قُتل معه إثنین وسبعین رجلًا.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 21/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس،/ 298
[وصف مقاتلهم] ثمّ رمی عمر بن سعد إلی أصحاب الحسین علیه السلام، وقال: اشهدوا لی عند الأمیر أنِّی أوّل من رمی.
فقال علیه السلام: قوموا إلی الموت الّذی لا بدّ منه.
فنهضوا جمیعاً، والتقی العسکران [وامتاز] الرّجّالة من الفرسان، واشتدّ الصّراع،
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: فیجیب].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم: ویقول].
(3)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم: ثمّ].
(4)- [الأحزاب: 23، وإلی هنا حکاه فی المناقب].
(5- 5) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 35
وخفی لإثارة العثیر الشّعاع، والسّمهریّة ترعف نجیعاً، والمشرفیّة یسمع لها فی الهام رقیعاً، ولا یجد الحسین علیه السلام فی مساقط الحرب لوعظه سمیعاً، وقد کفروا بالرّسول، ولا یمیلون إلی الصّوارم والنّصول، ولم یبق بینهم سوی الهاذم الرّزق، والصّوارم الذّلق والسّهام تسری کالغیث المغدق، والشّرار المحرق.
فقلت فی وصف الحال أبیاتاً لمّا علمت أنّ القتال یصیّرهم رفاتاً:
ولمّا رأینا عثیر النّقع ثائراً وقد مدّ فوق الأرض أردیة حمرا
وسالت عن الخرصان أنفس فتیة عن العنصر الزّاکی وأعلی الوری قدرا
وشدّوا لقتل السِّبط عمداً وأشرعوا مع المرهفات البیض خطیة شمرا
تیقّن حزب اللَّه أن لیس ناجیاً من النّار إلّامن رأی الآیة الکبری
ومن رفض الدّنیا وباع حیاته من اللَّه نعم البیع والفوز والبشری
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 29
[وصف مقاتلهم] قال: وحضرت صلاة الظّهر، فأمر علیه السلام لزهیر وسعید أن یتقدّما أمامه بنصف من تخلّف معه وصلّی بهم صلاة الخوف «1» بعد أن طلب منهم الفتور عن القتال لأداء الفرض «2» [...].
وقیل: صلّی الحسین علیه السلام وأصحابه فرادی بالإیماء «1».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 33- 34/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 22؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 265؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 191؛ القمّی، نفس المهموم،/ 275؛
مثله ابن طاوس، اللّهوف،/ 111؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 361
[وصف مقاتلهم] وکان أصحاب الحسین علیه السلام یتسابقون إلی القتال بین یدیه، وکانوا کما قلت شعری هذا فی قوّتهم علی المصاع، والذّبّ عن السِّبط والدّفاع:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی اللّهوف].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم وتظلّم الزّهراء ونفس المهموم والمعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 36
إذا «1» اعتلفوا سمر الرِّماح وتمّموا أسود الشّری فرت من الخوف والذّعر
کماة رحی الحرب العوان وإن سطوا فأقرانهم یوم الکریهة فی خسر «2»
إذا أثبتوا فی مأزق الحرب أرجلًا فموعدهم منه إلی ملتقی الحشر
قلوبهم فوق الدّروع وهمّهم ذهاب النّفوس السّائلات علی الثبر
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 34- 35/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 301- 302
[وصف مقاتلهم] فلمّا تیقّن الحسین أنّ القوم مقاتلوه، أمر أصحابه فاحتفروا حفیر شبیهة بالخندق وجعلوها واحدة یکون القتال منها، ورکب عسکر ابن سعد وأحدقوا بالحسین واقتتلوا، ولم یزل یقتل من أهل الحسین وأصحابه واحداً واحداً إلی أن قُتل من أهله وأصحابه ما ینیف علی خمسین رجلًا، فعند ذلک ضرب الحسین بیده الخیمة وصاح:
أما مغیث یغیثنا لوجه اللَّه، أما ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم؟
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 76
[وصف مقاتلهم] قیل لرجل شهد یوم الطّفّ مع عمر بن سعد: ویحک! أقتلتُم ذرِّیّة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ فقال: عضضتَ بالجندَل؛ إنّک «3» لو شهدت ما شهدنا لفعلت ما فعلنا، ثارت علینا عصابة أیدیها فی مقابض سیوفها کالأسود الضّاریة تحطم الفرسان یمیناً وشمالًا، وتُلقی أنفسها علی الموت؛ لا تقبل الأمان، ولا ترغب فی المال، ولا یحول حائل بینها وبین الورود علی حیاض المنیّة، أو «4» الاستیلاء علی الملک؛ فلو کففنا عنها رویداً
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: وقال الشّیخ ابن نما فی وصف قوّتهم علی المصاع والذّبّ عن السّبط والدّفاع إذا ...]
(2)- [نفس المهموم: الخسر].
(3)- [لم یرد فی نفس المهموم والمعالی].
(4)- [المعالی: و].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 37
لأتت علی نفوس العسکر بحذافیرها؛ فما کنّا فاعلین لا امّ لک؟ «1»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 3/ 263/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 302؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 359- 360؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 351
[وصف مقاتلهم] قال: وجعل أصحاب الحسین علیه السلام یسارعون إلی القتل بین یدیه، وکانوا کما قیل فیهم:
قوم إذا نودوا لدفع ملمّة والخیل بین مدعّسٍ ومکردس
لبسوا القلوب علی الدّروع کأنّهم «2» یتهافتون إلی ذهاب الأنفس «3»
__________________________________________________
(1)- و شمر ذی الجوشن در میسره لشگر بود حمله کرد و اصحاب حسین علیه السلام با ایشان قتال عظیمی کردند، چنان که لشگر کوفه از آن بترسید و همگی لشگر حسین علیه السلام سی و دو تن سوار بودند و چهل تن پیاده، سواران و پیادگان حسین علیه السلام به هر جانب که حمله می‌کردند لشگر ملاعین منهزم می‌شدند و خلایق بر هم می‌افتادند، عروةبن قیس فریاد برآورد که سواران من جمله کشته شدند به دست این نفر اندک؟ تیراندازان بیامدند پانصد تن تیرباران کردند جمله اسب‌های اصحاب حسین علیه السلام زخم خوردند و مردان جمله مجروح گشتند و قتال عظیمی شد.
شمر ذی الجوشن درآمد با لشگر خود زهیربن قین با ده تن به ایشان حمله کرد و به هزیمت داد الّا آن که اگر از اصحاب حسین علیه السلام یک تن کشته می‌شد ظاهر بود به واسطه قلّت ایشان و از لشگر کوفه اگر هزار تن کشته می‌شد به جهت بسیاری ظاهر نمی‌شد و قتال می‌کردند تا وقت زوال آفتاب حسین علیه السلام چون ظهر شد نماز شدت‌الخوف بگذارد و از اصحاب او هیچ کس باقی نمانده الّا اقربای او برادر و عم‌زادگان از اقربا.
و حسین علیه السلام به در خیمه زنان رفت، مالک کندی لعین شمشیر بر سر امام حسین علیه السلام زد، امام حسین با لشگر کفر حرب می‌کرد و سه تن مانده بودند با امام. عجب کاری است که سه مرد در مقابل هفتاد هزار مرد جهاد می‌کردند، حسین علیه السلام به خیمه رفت و زخم‌ها را محکم ببست و بیرون آمد و حرب می‌کرد به موافقت سه نفر تا آن سه نفر هم کشته شدند. امام تنها ماند، چون شیر غران میان افتاد و از آن ملاعین می‌کشت و به دوزخ می‌فرستاد.
عمادالدین طبری، کامل بهایی، 2/ 281، 285
(2)- [فی الدمّعة وتظلّم الزّهراء: وأقبلوا].
(3)- راوی گفت: یاران حسین برای کشته شدن از یکدیگر پیشی می‌گرفتند و همان‌طور بودند که درباره اشان گفته شده است:
گروهی که چون رو به دشمن نمایند پی نیزه‌داران و خیل سواران
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 38
ابن طاوس، اللّهوف،/ 112/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 305؛ القمّی،
نفس المهموم،/ 301؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 193
ثمّ سار، فنزل بکربلاء، فسار إلیه عمر بن سعد فی أربعة آلاف کالمکره، واستعفی عبیداللَّه، فلم یعفه، ومع الحسین خمسون رجلًا، وتحوّل إلیه من الجیش عشرون رجلًا، وکان معه من أهل بیته تسعة عشر رجلًا، وقُتل عامّة أصحابه حوله، وذلک فی یوم الجمعة یوم عاشوراء
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 346
(وقُتل) معه اثنان وثمانون من أصحابه مبارزة.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 133
فلمّا عرف الحسین ذلک منهم تیقّن أنّ القوم مقاتلوه، فأمر أصحابه، فاحتفروا حفیرة شبیهة بالخندق، وجعلوا له «1» جهة واحدة یکون القتال منها، «2» وأهدفوا عسکر ابن سعد بالحسین علیه السلام وأصحابه، وصفوا لهم وأرشقوهم بالسّهام والنّبال، واشتدّ علیهم القتال، ولم یزالوا یقتلُ من أهل الحسین علیه السلام واحد بعد واحد حتّی أتوا علی ما ینیف علی خمسین منهم «2»، فعند ذلک صاح الحسین علیه السلام: أما من ذابّ یذبّ عن حریم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟
وإذا بالحرِّ بن یزید الرّیاحیّ الّذی تقدّم ذکره الّذی کان «3» خرج إلی الحسین أوّلًا «3» من جهة ابن زیاد قد خرج من عسکر عمر بن سعد راکباً علی فرسه، وقال: یا ابن رسول‌اللَّه! أنا «1» کنت أوّل من خرج علیک «4» عیناً، ولم أظنّ أنّ الأمر یصل إلی هذه «5» الحال، وأنا
__________________________________________________
-ز جوشن ز بر آهنین دل بپوشند بود نزدشان جان ز کف دادن آسان
فهری، ترجمه لهوف،/ 112
(1)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(2- 2) [نور الأبصار: ثمّ إنّ عسکر ابن زیاد برزوا لمقاتلة الحسین رضی الله عنه وأصحابه، وأحدقوا بهم من کلّ جانب، ووضعوا السّیوف فی أصحاب الحسین ورموهم بالنّبل وهم یقاتلونهم إلی أن قُتل من أصحاب الحسین رضی الله عنه ما یزید علی الخمسین].
(3- 3) [نور الأبصار: عیناً علی الحسین].
(4)- [نور الأبصار: إلیک].
(5)- [نور الأبصار: هذا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 39
الآن من «1» حزبک وأنصارک، اقاتل بین یدیک حتّی اقتل، أرجو بذلک شفاعة جدّک، «2» ثمّ قاتل «2» بین یدیه حتّی قُتل. «3»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 192/ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 262
فحارب أولئک العدد الکثیر ومعه من إخوته وأهله نیف وثمانون نفساً، فثبت فی ذلک الموقف ثباتاً باهراً مع کثرة أعدائه وعددهم، ووصول سهامهم ورماحهم إلیه.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 197
وأمّا أصحاب الحسین الّذین قُتلوا معه من سائر النّاس وهم ثلاثة وخمسون رجلًا فإنّهم دفنوا حوله ولیس لهم أجداث علی الحقیقة، ولا شکّ أ نّهم فی الحائر المقدّس علی ما نقل من الثّقات، والحائر محیط بهم رضوان اللَّه علیهم أجمعین.
الطّریحی، المنتخب،/ 38
ثمّ أمر عمر بن سعد «4» فی أربعة آلاف، ثمّ صار عبیداللَّه بن زیاد یزید فی العسکر إلی أن بلغوا اثنین وعشرین ألفاً وأمیرهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص، واتّفقوا علی قتله یوم عاشوراء، قیل: یوم الجمعة، وقیل: یوم السّبت، وقیل: یوم الأحد بموضع یقال له:
الطّفّ، وقُتل معه اثنان وثمانون رجلًا، فیهم الحرّ «5» بن یزید التّمیمیّ، لأنّه تاب آخراً حین رأی منعهم له من الماء، وتضییقهم علیه.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
[وصف مقاتلهم] وکانوا فی روایة صادقیّة: ثلاثین ألفاً، وأحاطوا بالحسین علیه السلام من کلّ جانب حتّی جعلوه فی مثل الحلقة، فتقدّم عمر بن سعد ورمی نحو عسکر الحسین
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: فی].
(2- 2) [نور الأبصار: فقاتل].
(3)- در روضة الصفا مسطور است که هفتاد و دو کس از اهل‌بیت و قرابتان و شیعه امام حسین رضی الله عنه در کربلا به درجه بلند شهادت رسیدند.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 57
(4)- [فی المطبوع: معمر بن سعید].
(5)- [المطبوع: الحارث].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 40
علیه السلام، وقال: اشهدوا لی عند ابن زیاد أنِّی أوّل من رمی الحسین.
وأقبلت السّهام من القوم کأنّها القطر، فقال الحسین علیه السلام لأصحابه: إنّ هذه رسل الموت إلیکم، فاقتتلوا ساعة حملة وحملة، حتّی قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام خمسون رجلًا، منهم عشرة من موالی الحسین علیه السلام، وإثنان من موالی أمیر المؤمنین علیه السلام رضوان اللَّه علیهم. شعر:
جَادُوا بأنفُسِهِم فِی حُبِّ سَیِّدِهِمْ وَالجُودُ بالنَّفسِ أقصی غایةِ الجُودِ
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 359
فوصل الحسین رضی الله عنه إلی کربلا ثامن المحرّم سنة إحدی وستّین، وکان أکثر الخارجین القتال الّذین کاتبوه وبایعوه، فبایع أهل الکوفة ابن عمّه مسلم بن عقیل نیابة عنه وهم اثنا عشر ألفاً، وقیل: أکثر من ذلک، فلمّا جاءهم، فرّوا عنه إلی أعدائه إیثاراً للسّحت العاجل علی الخیر الآجل، فحارب الحسین رضی الله عنه أولئک العدد الکثیر ومعه من إخوته وأهله نیف وثمانون نفساً، ومنعوه وأصحابه الماء ثلاثة أیّام، فحزّوا رأسه الشّریف یوم عاشوراء، یوم الجمعة عام إحدی وستّین. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 323- 324
__________________________________________________
(1)- این جمله [شهدای حمله اول] سی تن بودند، و ده تن از موالی حسین علیه السلام و دو تن از موالی امیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه شهادت یافتند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
همانا اسامی شهدا در این کتاب زیارت، هشتاد تن مسطور است. جمعی را که در جنگ انبوه به اول حمله کشته شدند، در جای خود رقم کردیم و گروهی را به اتفاق مبارزان به شرح حال پرداختیم و شهدای بنی‌هاشم از این پس نگاشته می‌آید. این جمله که اکنون به نام و نشان مرقوم افتاد، آنانند که علمای اخبار و سیر در کتب خویش نام نبرده‌اند و خبر نداده‌اند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 315
علمای اخبار و مورخان آثار، در شمار شهدای کربلا به اختلاف سخن کرده‌اند. چنان که مسعودی‌می‌گوید: هزار سوار وصد تن پیاده در رکاب سیدالشهدا (علیه الصلوة والسلام) حاضر بودند و همگان جهاد کردند و در عدد شهدای بنی‌هاشم نیز مختلف روایت کرده‌اند از هفده تن و به زیاده نگاشته‌اند. چند که عبداللَّه‌بن محمدرضا الحسینی در کتاب «جلا»، شهدای بنی‌هاشم را سی تن در قلم آورده و من بنده بعد از
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 41
قطعت فی الطّفّ رؤوس أحبّة الحسین وأنصاره جمیعاً بعد قتلهم، وحملت مع السّبایا إلّا رأسین، رأس عبداللَّه بن الحسین [...] ورأس الحرّ الرّیاحیّ.
جاءت أنصار الحسین علیه السلام غیر الطّالبیّین مع الحسین علیه السلام إلی الحسین علیه السلام بلا عیال، لأنّ خرج منهم معه من المدینة لم یأمن لخروجه خائفاً، ومن جاء إلیه فی الطّریق، وفی الطّفّ انسلّ انسلالًا من الأعداء إلّاثلاثة نفر جاؤوا إلی الحسین علیه السلام بعیالهم، وهم جنادة بن الحارث السّلمانیّ [...] وعبداللَّه بن عمیر الکلبیّ [...] ومسلم بن عوسجة الأسدیّ.
قُتل من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله مع الحسین علیه السلام خمسة نفر فی الطّفّ.
قُتل من الموالی مع الحسین خمسة عشر نفراً فی الطّفّ.
قُتل بعد الحسین فی الطّفّ من أنصاره أربعة نفر.
مات من أنصار الحسین بعده من الجراحات: نفران.
قُتل مع الحسین علیه السلام فی الطّفّ سبعة نفر، وقُتل آباؤهم معهم.
قُتل مع الحسین اثنا عشر أخاً.
قُتل فی الطّفّ تسعة نفر وامّهاتهم فی الخیم واقفات تنظرن إلیهم.
قُتل مع الحسین علیه السلام فی الطّفّ من الصّبیان الّذین لم یراهقوا الحلم خمسة نفر.
مشی الحسین علیه السلام یوم الطّفّ إلی سبعة نفر من أحبّته وأنصاره بعدما قُتلوا.
قطعت أعضاء ثلاثة نفر من أحبّة الحسین علیه السلام وأنصاره فی حال قتلهم.
__________________________________________________
- استقرا و استیعاب 1 از کتب علمای عامه ومؤلفات صنادید 2 اثنی عشریه، عدد شهدای یوم طف را از اصحاب و اهل‌بیت آنچه یافتم به شرحی است که به نام و نشان نگاشته آمد.
1. استقرا: جستجو (معنی لغوی و منطقی این کلمه در جلد دوم ص 314 ذکر شد). استیعاب: تمام فرا گرفتن، مقصود جستجوی کامل و با دقت است.
2. صنادید (جمع صندید به کسر صاد): بزرگان.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 17
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 42
رمی نحو الحسین علیه السلام من رؤوس أصحابه فی الطّفّ ثلاثة رؤوس.
قتلت مع الحسین علیه السلام فی یوم الطّفّ امرأة واحدة.
قاتلت مع الحسین یوم الطّفّ امرأتان.
برزت بین الأعداء یوم الطّفّ من مخیم الحسین علیه السلام خمس نسوة.
بقیت عیالات غیر الطّالبیّین من أنصار الحسین علیه السلام بالکوفة، وذلک لأنّهنّ حین الوصول إلی الکوفة شفع فیهنّ ذوو قرباهنّ من القبائل عند ابن زیاد، فأخذهنّ من السّبی، وسبیت الطّالبات إلی الشّام.
قُتل بعد قتل الحسین علیه السلام صبیّان فی الکوفة علی ما رواه جماعة، منهم الصّدوق فی الأمالی.
السّماوی، إبصار العین،/ 127، 128، 129، 130، 132، 133/ مثله الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 413، 414، 415، 416، 417، 418، 419
وروی الفاضل المتبحّر عن محمّد بن أبی طالب أ نّه رمی أصحابه کلّهم، فما بقی من أصحاب الحسین علیه السلام إلّاأصابه من سهامهم. قیل: فلمّا رموهم هذه الرّمیة، قلّ أصحاب الحسین علیه السلام وقُتل فی هذه الحملة خمسون رجلًا. «1»
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 185/ مثله: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 291؛
القمّی، نفس المهموم،/ 256- 257 1
__________________________________________________
(1)- فصل ششم در عده حواریین حضرت سیدالشهدا علیه السلام و ذکر بعضی از فضایل آن‌ها عموماً و در باب اول در ضمن حواریین حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله گفته شد که روز قیامت منادی ندا می‌کند: أین حواری الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام؟ فیقوم کلّ من استشهد معه.
اما در عدد حواریین و اصحاب حضرت سیدالشهدا علیه السلام که در روز عاشورا در رکاب مقدس آقا به درجه رفیعه شهادت رسیدند بین علما و مورخین اختلاف است، اصح و اشهر آن است که شهدای یوم الطف به غیر حضرت سیدالشهدا علیه السلام هفتاد و دو نفر بودند، چنان‌چه شیخ مفید در ارشاد و شیخ طبرسی در اعلام الوری و ابن‌اثیر در کامل و اغلب مورخین فرموده‌اند که سی و دو نفر از آن‌ها در شب عاشورا از
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 43
فلمّا نظر إلی مصارع أصحابه، نادی: هل من مغیث یغیثنا لوجه اللَّه، وهل من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه؟ هذا حاله حین فقد خمسین من أصحابه، فما حاله حین
__________________________________________________
- عسکر ابن‌سعد ملعون به آن حضرت ملحق شدند و هفده نفر از بنی‌هاشم بودند، الباقی بیست و سه نفر بقیه اصحاب بودند.
و در تاریخ طبری از ابی‌مخنف نقل کرده، قال: عبّأ الحسین علیه السلام أصحابه وصلّی بهم صلاة الغداء وکان معه اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا. و بعضی از اخبار دلالت دارد بر آن که آن‌ها هفتاد و هشت نفر بودند، چنانچه دمیری در حیاة الحیوان نقل کرده که ابن زیاد ملعون حضرت زین العابدین علیه السلام و مخدرات را با شمر ابن ذی الجوشن و جماعتی روانه کرد نزد یزید بن معاویه بعد از ورودشان به شام، دخلوا علی یزید بن معاویة ومعهم رأس الحسین علیه السلام، فرمی به بین یدی یزید، ثمّ تکلّم شمر بن ذی الجوشن لعنه اللَّه، فقال: یا أمیر المؤمنین! ورد علینا هذا فی ثمانیة عشر رجلًا من أهل بیته، وستّین رجلًا من شیعته، إلی آخره.
و در زیارت ناحیه مقدسه هشتاد و دو نفر اسم بفرموده، هفده نفر از بنی‌هاشم و شصت و پنج نفر از غیر بنی‌هاشم.
و مورخ ثقه معتمد علی بن الحسین بن علی الهذلی الامامی المعروف بالمسعودی در مروج الذهب فرموده: فعدل إلی کربلا وهو فی مقدار خمسمائة فارس من أهل بیته وأصحابه، ونحو مائة راجل إلی أن قال. وکسانی که در رکاب حضرت سیدالشهدا علیه السلام شهید شدند هشتاد و یک تن بودند، تا آن که می‌فرماید: و کشته شد با آن بزرگوار از انصار چهار نفر و باقی مقتولین و شهدا از سایر عرب بودند. و سید بن طاوس در لهوف می‌فرماید: روی عن الباقر علیه السلام أ نّهم کانوا خمسة وأربعین فارساً ومائة راجل. و ممکن است وقت ورودشان به زمین کربلا همراهان حضرت سیدالشهدا علیه السلام علاوه بر هزار بوده باشند، لکن کسانی که در رکاب مقدس شهید شده‌اند همان هفتاد و دو نفر بوده‌اند، و شاهد بر این روایتی است که در دمعة الساکبة از نورالعین از حضرت سکینه نقل می‌کند بعد از آن که حضرت سیدالشهدا در شب عاشورا خطبه‌ای خواند فرمود: هر که کراهت دارد یاری ما را در این شب برود. سکینه خاتون فرمود: واللَّه ما تمّ کلامه إلّاوتفرّق عنه القوم من نحو عشرة وعشرین، فلم یبق معه إلّاما ینقص من ثمانین ویزید من سبعین.
و مخفی نماند که این عده از حواریین حضرت سیدالشهدا علیه السلام غیر آن جماعتی بودند که قبل از روز عاشورا در راه حضرت سیدالشهدا شهید شدند، مثل جناب مسلم‌بن عقیل و هانی‌بن عروة وقیس‌بن مسهر الصیداوی با عبداللَّه‌بن یقطر که برادر رضاعی حضرت سیدالشهدا علیه السلام بود و غیر عبداللَّه عفیف است که بعد از یوم الطف شهید شد و غیر مجروحینی هستند که شهید نشدند، مثل جناب حسن‌بن حسن المثنی.
و اما بعضی از فضایل حواریین حضرت سید الشهدا علیه السلام عموماً الاولی آن که حواریین حضرت سیدالشهدا از خداوند خشنود بودند و خداوند هم از آن‌ها خشنود بود.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 176- 177
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 44
فقدهم بأجمعهم مع سبعة عشر رجلًا من أهل بیته إلی آخره. فبعدما قُتل جماعة من أصحابه فی الحملة الاولی، جعلوا یبرزون واحداً بعد واحد.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 357
اختلف المؤرّخون فی عدد أصحاب الحسین، «الأوّل»: إنّهم اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، القرمانی فی أخبار الدّول، ص 108.
اثنان وسبعون راجلًا ذکره الشّبراویّ فی الإتحاف بحبِّ الأشراف، ص 17.
ثلاثة وسبعون راجلًا ذکره الشّریشی فی شرح مقامات الحریریّ، ج 1، ص 193.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 375
فی عدد أصحاب الحسین علیه السلام الّذین استشهدوا معه:
قد وقع الاختلاف فی أصحاب الحسین، وذکر العلّامة العاملیّ رحمه الله: کان معه علیه السلام من الأصحاب اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا؛ وهو المشهور بین أهل المقاتل والتّواریخ والسّیر، وقال صاحب إعلام الوری: کان معه علیه السلام ثلاثة وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، وقال جلال الدّین السّیوطیّ: اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، وقال ابن الجوزیّ:
خمسة وأربعون راکباً، وکان من أصحابه راجلًا مائة نفر.
وقیل: سبعون فارساً ومائة راجلٍ، وقال المسعودیّ: کانوا ألف فارسٍ ومائة راجلٍ، وإلی هذا القول ذهب أبو فراس الهمدانیّ. وقال ابن جریر الطّبریّ فی تاریخه: أربعون فارساً ومائة راجلٍ، والحقّ أقول کان أصحاب سیِّد الشّهداء ابتداء الأمر خمسمائة نفر ولکن تفرّقوا عنه وبقی معه مائتان وثلاثة وثلاثون نفراً من الأصحاب، ومن أهل البیت وبنی هاشم تسعة وأربعون نفراً، واثنا عشر نفر قُتلوا معه قبل واقعة «الطّفّ».
وتلخّص من ما ذکرنا أنّ أصحاب الحسین علیه السلام الّذین استشهدوا فی کربلاء وفی الطّریق وفی الکوفة مائتان وثلاثة وثلاثون نفراً کانوا 221 قُتل فی الطّفّ، وبعده اثنا عشر رجلًا وقُتلوا فی کربلاء.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 93- 94
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 45
ذکر أسماء أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام الّذین استشهدوا فی الحملة الاولی بدون مبارزة، وهم واحد وخمسون رجلًا [سیأتی أسماءهم فی ترجمتهم]. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94
ولقد أجاد من قال فیهم:
وذوو المروّة والوفا أنصاره لهم علی الجیش اللّهام «2» زئیر
طهرت نفوسهم بطیب أصولها فعناصر طابت لهم وحجور
فتمثّلت لهم القصور وما بهم لولا تمثّلت القصور قصور
ما شاقهم للموت إلّاوعدة «3» الرّحمن لا ولدانها والحور
وأنا أشیر إلیهم وأقول: السّلام علی الأرواح المنیخة بقبر أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام:
__________________________________________________
(1)- چون دستوری یافت، رجزخوانان به معرکه درآمد و لشگر مخالف را ندا کرد که: «ای اهل کوفه! مادران شما به ماتم شما گرفتار شوند. این بنده شایسته بزرگوار را به وعده‌های دروغ خود طلبیدید و اکنون شمشیر بر روی او کشیده‌اید و اورا رخصت برگشتن نیز نمی‌دهید و آب فرات را که یهود و نصارا و مجوس و سگ و خوک می‌آشامند، به او و اهل‌بیت او روا نمی‌دارید. چنین پاداش پیغمبر خود را دادید، خدا شما را از تشنگی روز قیامت نجات ندهد.»
چون کافران اورا نشانه تیرهای خود کردند، به خدمت حضرت برگشت که وداع کند. پس عمر نحس نجس تیری در کمان گذاشت و به جانب عسکر امام مؤمنان انداخت و گفت: «گواه باشید که اول کسی که تیر به سوی ایشان انداخت، من بودم.»
پس به یک دفعه جع آن کافران تیرهای شقاق از کمان‌های نفاق به سوی امام آفاق انداختند و کم کسی از اصحاب آن حضرت ماند که در این حمله مجروح نشد.
و به روایتی: در این حمله پنجاه نفر شربت شهادت از جام سعادت چشیدند و به سایر سعدا و شهدا ملحق شدند. حضرت فرمود به اصحاب خود که: «مردانه باشید که این تیرها رسولان این گروه غدار است به سوی شما.»
پس حر گفت: «یابن رسول اللَّه! چون اول من بر سر راه تو آمده‌ام، می‌خواهم دستوری دهی که اول من در راه تو کشته شوم.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 662- 663
(2)- لهام کغراب: لشکر بسیار «منه».
(3)- دعوة خ ل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 46
السّابقون إلی المکارم والعُلا والحائزون غداً حیاض الکوثر
لولا صوارمهم ووقع نبالهم لم تسمع الآذان صوت مکبّر «1»
القمّی، نفس المهموم،/ 629 1
__________________________________________________
(1)- ارباب مقاتل گویند: انصار حسین پی درهم می‌آمدند و می‌گفتند: «السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه علیه السلام» و آن حضرت جواب می‌داد: «وعلیک السّلام، ما هم به دنبال شما هستیم» و این آیه را می‌خواند:- برخی درگذشتند و بعضی در انتظار مرگند و تغییری نیافتند تا همه کشته شدند- رضی اللَّه عنهم.
ز جام مرگ نوشیدند یکسر ز دنیا چشم پوشیدند سرمست
تنی اندر زمین از عشق خونین روانی بر فراز عرش بنشست
نیاسوده مگر اندر بر دوست به سختی دامنش ننهاده از دست
سید رحمه الله گفته: اصحاب حسین علیه السلام پیش او در جانبازی به یکدیگر پیشدستی می‌کردند، چنان بودند که درباره آن‌ها سروده شده:
یلانی که چون بهر پیکار خوانند سپاهی زره‌پوش در پیش رانند
دل خود بپوشند بر روی جوشن چه پروانه افتند بر تیغ دشمن
شیخ ابن‌نما نیروی جانبازی و دفاع آن‌ها را چنین ستوده است:
به کف‌ها سنان و به‌دل جان‌نثاری شد از ترس شیران غران فراری
یلان نبردی که درگاه حمله به دشمن نبخشند جز شرمساری
رسانند چون پای اندر نبردی برآرند سر روز محشر زیاری
به روی زره دل نهادند و در دل به جز جان‌نثاری ندارد قراری
ابن ابی‌الحدید در شرح نهج گفته که: به مردی که روز عاشورا در رکاب عمربن سعد بود گفتند: «وای بر تو، ذریه رسول خدا را کشتید؟» گفت: «سنگ به دندان گیر، اگر آن‌چه را دیدیم دیده بودی، آن چه کردیم کرده بودی، پهلوانانی دست به شمشیر مانند نره‌شیر بر ما یورش کردند و پهلوانان را از چپ و راست به خاک می‌انداختند و خود را به مرگ پرتاب می‌کردند، نه امان می‌پذیرفتند و نه مال می‌خواستند و جز سلطنت یا مرگ جلو آن‌ها بند نمی‌شد. اگر ساعتی از آن‌ها دست باز می‌گرفتیم همه قشون را می‌کشتند، ما را چه می‌شد کرد؟!!»
شخ ابوعمرو کشی گوید: حبیب از آن هفتاد مردی بود که حسین را یاری کردند و سینه جلو نیزه دادند و چهره به دم شمشیر با آن که امان و پول فراوان به آن‌ها پیشنهاد شد و نپذیرفتند و گفتند: ما نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله عذری نداریم که زنده باشیم و حسین علیه السلام کشته شود تا آن که همه کشته شدند. مؤلف کتاب عباس قمی عفا اللَّه عنه گوید: اصحاب مولای ما حسین بر همه مسلمانان حق بزرگی دارند
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 47
وقال فی إبصار العین: فجعل یتسلّل إلی الحسین علیه السلام من أصحاب عمر بن سعد فی‌ظلام اللّیل الواحد والاثنان حتّی بلغوا فی الیوم العاشر زهاء ثلاثین ممّن هداهم اللَّه إلی السّعادة، ووفّقهم للشّهادة
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 336
ونحن نأخذ بذکر مقاتلته ومحاربته علیه السلام وأصحابه حوله، وهو روحی له الفداء کالهزبر الثّالب، وکأبیه علیّ بن أبی طالب، وأصحابه کالأسود الضّواری، کما قال الشّاعر:
کأنِّی به فی ثلّة من رجاله کما حفّ باللّیث الأسود اللّوابد
یخوض بهم بحر الوغی فکأ نّه لواردهم عذب المجاجة بارد
اشتدّ الحرب بالحسین علیه السلام وأصحابه وهم یقاتلون أشدّ القتال.
__________________________________________________
- و سزاست در این‌جا اندکی از اشعار مدح آنان را بنگاریم و جزیی از حق آن‌ها را ادا کنیم؛ زیرا چنان بودند که مداحشان‌گفته:
چون کریمان صبر کردند و وفا با خوشی حق مکارم شد ادا
روز عاشورا که تیغ تیز را پیشه بد تن را ز سر کردن جدا
با تن صد پاره اندر قتلگاه روی خاک گرمشان گردید جا
شیخ جعفر خطی رحمه الله گفته قریب این مضمون:
به دشت کربلا تن های خاموش ببار ای ابر باران‌خیز پرجوش
نبود از آتشین اشکم بیاور سحابی رعد آسا و پر از خوش
بر آن‌ها ایستادم در وحوشی چه سلطانی بدورش لشگری موش
بر آن‌ها دیدگان بستم ندیدم بجز آلودگان با خاک و خون پوش
ز اهل و خانه پرسیدم ندیدم جوابی جملگی بودند خاموش
تورا خوش خرگهی هوشت ندزدد که ویران است و جای جغد و خرگوش
نمی‌گوید جوابت گر بپرسی و گر گوید تورا ننشاند از جوش
به پیش آور تو سوگ سیدی را که دل اندر غمش باشد سیه پوش
به گاهی کش میان جمع یاران چه شیری گرد او شیران بخروش
به دریای نبردی بردشان چست گوارا دیده آب تلخ و بدبوش
سنان چون بر کف و تیغ برهنه که باشد بخشش افعی بدنوش
دهند آن را میان سینه‌ها جای و یا سازند با گردن هم آغوش
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 138- 139
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 48
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 359
بیّض اللَّه وجوههم وهم کما وصفهم بعض أهل البصائر:
تری لهم عند القراع تباشراً کأنّ لهم عند الکریهة عید
وما برحوا عن نصرة الدِّین والهدی إلی أن تفانی جمعهم وأبیدوا
ولمّا قُتلوا وسقطوا علی الأرض، وقف بینهم أبو الأئمّة ونادی: یا أبطال الصّفا ... إلی آخر المصیبة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 363
وأمّا أصحابه، فکانوا خیر أصحاب، فارقوا الأهل والأحباب، وجاهدوا دونه جهاد الأبطال، وتقدّموا مسرعین إلی میدان القتال قائلین له: أنفسنا لک الفداء، نقیک بأیدینا ووجوهنا، یضاحک بعضهم بعضاً قلّة مبالاة بالموت، وسروراً بما یصیرون إلیه من النّعیم.
ولمّا أذن لهم فی الانصراف، أبوا وأقسموا باللَّه لا یخلونه أبداً ولا ینصرفون عنه، قائلین:
أنحن نخلی عنک وقد أحاط بک هذا العدوّ، وبِمَ نعتذر إلی اللَّه فی أداء حقّک؟ وبعضهم یقول: لا واللَّه، لایرانی اللَّه أبداً وأنا أفعل ذلک حتّی أکسر فی صدورهم رمحی، وأضاربهم بسیفی ما ثبت قائمه بیدی، ولو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة، ولم أفارقک أو أموت معک. وبعضهم یقول: واللَّه لو علمت إنِّی اقتل فیک ثمّ أحیا ثُمّ احرق حیّاً یفعل بی ذلک سبعین مرّة ما فارقتک، وبعضهم یقول: واللَّه لوددت أنِّی قُتلت ثمّ نشرت ألف مرّة وأنّ اللَّه یدفع بذلک القتل عنک وعن أهل بیتک، وبعضهم یقول: أکلتنی السّباع حیّاً إن فارقتک.
ولم یدعوا أن یصل إلیه أذی وهم فی الأحیاء، ومنهم من جعل نفسه کالتّرس له مازال یرمی بالسّهام حتّی سقط، وأبدوا یوم عاشوراء من الشّجاعة والبسالة ما لم یر مثله، فأخذت خیلهم تحمل وإنّما هی اثنان وثلاثون فارساً، فلا تحمل علی جانب من خیل الأعداء إلّاکشفته. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 582
__________________________________________________
(1)- آن گاه از یمین و شمال نگران شد. اصحاب را همگان کشته دید و برادران و فرزندان را در خاک و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 49
ثمّ کان الرّجل من أصحاب الحسین علیه السلام یتقدّم إلی ملاقاة الأبطال ومعالجة النِّزال، فیُقاتل إلی أن یُقتل حتّی قُتِل جمیع أصحابه وأهل بیته، فما أحقّهم بما قیل فی وصف بعض الشّهداء شعراً:
کَسَتْهُ الفنا حُلّة من دم فأمست لدی اللَّه من أرجوان
__________________________________________________
- خون آغشته نگریست، پس ندا در داد که:
«یا مسلم بن عقیل! ویا هانی بن عروة! و یا حبیب بن مظاهر! ویا زهیر بن القین! ویا یزید بن مظاهر! و یا یحیی بن کثیر! ویا هلال بن نافع! ویا إبراهیم بن الحصین! ویا عمیر بن المطاع! ویا أسد الکلبیّ! و یا عبداللَّه ابن عقیل! ویا مسلم بن عوسجة! ویا داود بن الطّرمّاح! ویا حرّ الرّیاحیّ! ویا علیّ بن الحسین! ویا أبطال الصّفا! ویا فرسان الهیجاء! ما لی أنادیکم فلا تجیبونی؟ وأدعوکم فلا تسمعونی؟ أنتم نیام، أرجوکم تنتبهون؟ أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصرونه؟ فهذه نساء الرّسول صلی الله علیه و آله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا من نومتکم، أ یّها الکرام! وادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، ولکن صرعکم واللَّه ریب المنون، وغدر بکم الدّهر الخؤون، وإلّا لما کنتم عن دعوتی تقصرون، ولا عن نصرتی تحتجبون. فها نحن علیکم مفتجعون، وبکم لاحقون، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.»
از آن پس که شهدا را یک یک به نام بخواند، فرمود: «ای شجعان روزدار و بُرد! و ای فرسان تنگنای نبرد! چه افتاد مرا که می‌خوانم شما را و پاسخ نمی‌گویید؟ و دعوت می‌کنم و اجابت نمی‌فرمایید؟ ارجو 1 که از این خواب انگیخته شوید. آیا مودت شما از امام شما بگشت که نصرت اورا دست بازداشتید؟ اینک زنان رسول خدایند که بی‌نصرت شما اسیر رنج و عنایند. هم‌اکنون برخیزد و این طغات لئام 2 را از حرم او دفع دهید. همانا مرگ بر شما دست یافت و بخت از شما به نحوست دهر روی برتافت؛ و گرنه شما در اجابت دعوت من کندی نکردید و از نصرت من باز ننشستید. هم‌اکنون ما از برای شما آزرده و غمنده‌ایم و از قفای شما آینده و گراینده‌ایم.»
و این اشعار قرائت فرمود:
قَوْمٌ إِذا نُودُوا لِدَفْعِ مُلِمَّةٍ وَالْقَوْمُ بَیْنَ مُدَّعَسٍ 3 وَمُکَرْدَسٍ 4
ابسُوا القُلُوبَ عَلَی الدُّرُوعِ وَأقْبَلُوا یَتَهافَتُونَ عَلی ذَهابِ الأ نْفُسِ
نَصَرُوا الحُسَیْنَ فَیا لَها مِنْ فِتْیَةٍ عافُوا الحَیاةَ وَأُلبِسُوا مِنْ سُنْدُسٍ
1. ارجو: امیدوارم.
2. لئام (جمع لئیم): مردمان پس فطرت.
3. مدعس (اسم مفعول از مصدر تدعیس): نیزه زدن.
4. مکردس (اسم مفعول از ماضی کردس): دسته دسته کردن اسبان، و مقصود از این مصراع برپا بودن جنگ است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 377- 378
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 50
جَزَتْهُ مُعانَقَةُ الدّارعین مُعانَقَة القاصِرات الحِسان
تاج الدّین العاملی، الیتیمة،/ 79
منها:
[رؤوسهم] واحتزّت رؤوس القتلی، فحمل إلی ابن زیاد اثنان وسبعون رأساً «1» مع شمر بن ذی الجوشن، وقیس بن الأشعث، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، وعزرة بن قیس الأحمسیّ من بجیلة، فقدموا بالرّؤوس علی ابن زیاد. «2»
وقال أبو مخنف: لمّا قُتل الحسین، جی‌ء برؤوس من قُتل معه من أهل بیته وأصحابه إلی ابن زیاد، فجاءت کندة بثلاثة عشر رأساً، وصاحبهم قیس بن الأشعث، وجاءت هوازن بعشرین رأساً، وصاحبهم شمر بن ذی الجوشن، وجاءت بنو تمیم بسبعة عشر رأساً، وجاءت بنو أسد بستة عشر رأساً، وجاءت مذحج بسبعة أرؤس، وجاء سائر قیس بتسعة أرؤس.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 412، أنساب الأشراف، 3/ 206، 207؛
مثله الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 456، 467- 468؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 39؛
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 461؛ المفید، الإرشاد،
2/ 118
قالوا: ونصب ابن زیاد رأس الحسین بالکوفة وجعل یُدارُ به فیها، ثمّ دعا زحر بن قیس الجعفیّ، فسرّح معه برأس الحسین ورؤوس أصحابه وأهل بیته إلی یزید بن معاویة، وکان مع زحر أبو بردة بن عوف الأزدیّ، وطارق بن أبی ظبیان الأزدیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 415، أنساب الأشراف، 3/ 212
وأقام عمر بن سعد بکربلاء بعد مقتل الحسین یومین، ثمّ آذَنَ فی النّاس بالرّحیل،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه قریب بهذا المضمون فی الإرشاد].
(2)- [إلی هنا قریب بهذا المضمون فی الخوارزمی، ومن هنا حکاه فی الکامل ونهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 51
وحملت الرّؤوس علی أطراف الرّماح، وکانت اثنین وسبعین رأساً، جاءت هوازن منها باثنین وعشرین رأساً، وجاءت تمیم بسبعة عشر رأساً مع الحصین بن نمیر، وجاءت کِندة بثلاثة عشر رأساً مع قیس بن الأشعث، وجاءت بنو أسد بستّة رؤوس مع هلال الأعور، وجاءت الأزْد بخمسة رؤوس مع عیهمة بن زهیر، وجاءت ثقیف باثنی عشر رأساً مع الولید بن عمرو.
وأمر عمر بن سعد بحمل نساء الحسین وأخواته وبناته وجواریه وحشمه فی المحامل المستورة علی الإبل. وکانت بین وفاة رسول اللَّه (ص) وبین قتل الحسین خمسون عاماً.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 259/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2630
، الحسین بن علیّ،/ 89
قال أبو مخنف: جاءت کندة إلی ابن زیاد بثلاثة عشر رأساً وصاحبهم قیس بن الأشعث، وجاءت هوازن بعشرین رأساً وصاحبهم شمر بن ذی الجوشن، وجاءت بنو «1» تمیم بتسعة عشر رأساً، وجاءت بنو أسد بتسعة رؤوس، وجاء سائر الجیش بتسعة رؤوس، فذلک سبعون رأساً. «2» وجاء برأس الحسین خولی بن یزید الأصبحیّ.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 306- 307؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462
وذکر ابن سعد فی (الطّبقات) قال: قالت مرجانة امّ ابن زیاد لابنها: یا خبیث! قتلت ابن رسول اللَّه؟ واللَّه لا تری الجنّة أبداً. ثمّ إنّ ابن زیاد نصب الرّؤوس کلّها بالکوفة علی الخشب، وکانت زیادة علی سبعین رأساً، وهی أوّل رؤوس نصبت فی الإسلام بعد رأس مسلم بن عقیل بالکوفة. «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 259
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار والعوالم والأسرار].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم والأسرار].
(3)- و باقی سرهای اصحاب و اقربای حسین را که ایشان هفتاد و دو تن بودند به دست شمرذی الجوشن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 52
وروی: أنّ رؤوس أصحاب الحسین علیه السلام کانت ثمانیة وسبعین رأساً. «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 143
وکانت عدّة رؤوس القتلی الّتی حملت إلی عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه مع صحبة رأس الحسین علیه السلام سبعین رأساً، وذلک أنّ کندة جاءت بثلاثة عشر رأساً مع مقدمهم قیس بن الأشعث، وجاءت هوازن بعشرین رأساً، وجاءت أخلاط من العسکر بستّة رؤوس. «2»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
وأمر [عمر بن سعد] برؤوس الباقین من أصحابه وأهل بیته فقُطعت، فکانت اثنین وسبعین رأساً.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 559
وروی أنّ رؤوس أصحاب الحسین علیه السلام وأهل بیته کانت ثمانیة «3» وسبعین رأساً،
__________________________________________________
- و قیس بن اشعث و عمرو بن الحجاج لعنهم اللَّه بفرستاد. چون عمر سعد از کربلا رجعت کرد، قومی از بنی‌اسد کوچ کرده می‌رفتند، به کربلا رسیدند و آن حالت را دیدند، امام حسین علیه السلام را تنها دفن کردند و باقی را قبری کندند و جمله شهدا را در آن قبر نهادند و قبرهای شهدا معین نیست که هر یک کدام است الّا آن که لا شک حائر محیط است. جمله از جانب پایین حسین علیه السلام و بنو اسد به قبایل عرب فخر آوردند که ما نماز به حسین علیه السلام کردیم و دفن امام و اصحاب او کردیم.
عمادالدین طبری، کامل بهایی، 2/ 287- 288
(1)- و روایت شده است: که سرهای یاران حسین (هفتاد و هشت) سر بود.
فهری، ترجمه لهوف،/ 143
(2)- ابوحنیفه دینوری رحمه الله گوید که: در همان ساعت که امام حسین رضی الله عنه کشته شد، عمرسعد لعین سر مبارک آن جناب را پیش ابن‌زیاد فرستاد و روز دیگر در کربلا توقف نموده، بعد از آن عزم بازگشتن کرد و رؤوس شهدا را بر قبایل مقسوم ساخته، فرمان داد تا آن‌ها را بر سر نیزه کردند. بیست و دو سر به هوازن و چهارده سر به بنی‌تمیم که سرور ایشان حصین بن نمیر بود، داد. و به قبیله کنده که ریاست به قیس بن اشعث تعلق داشت، سیزده سر تفویض کرد و شش سر به بنی‌اسد که مهم‌تر آن جماعت هلال بن اعور بود، مفوض گردانید، و پنج سر به قبیله ازد سپرد، و دوازده سر دیگر به ثقیف تسلیم کرد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 171
(3)- [فی الأعیان مکانه: وأمر ابن سعد برؤوس الباقین من أصحاب الحسین وأهل بیته، فقطعت وسرّح بها شمر بن ذی الجوشن وقیس بن الأشعث وعمرو بن الحجّاج فأقبلوا حتّی قدموا بها علی ابن زیاد وروی أنّ الرّؤوس کانت سبعین رأساً، وروی ثمانیة ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 53
واقتسمتها القبائل لتتقرّب «1» بذلک إلی عبیداللَّه وإلی یزید. فجاءت کندة بثلاثة عشر رأساً، وصاحبهم قیس بن الأشعث. وجاءت هوازن باثنی عشر رأساً «2»، وصاحبهم شمر. وجاءت تمیم بسبعة عشر رأساً. وجاءت بنو أسد بستّة عشر رأساً «3». وجاءت مذحج بسبعة رؤوس. وجاء سائر النّاس بثلاثة عشر رأساً «4».
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 331- 332/ عنه: المجلسی،
البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 306- 307؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/
462؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612- 613؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/
92- 93
وروی: أنّ عدد من قُتل مع الحسین- علیه السلام- أربعة وثمانون رجلًا، فجاءت کندة بثلاثة وعشرین رأساً صاحبهم قیس بن الأشعث- لعنه اللَّه-، وهوازن بعشرین رأساً صاحبهم شمر بن ذی الجوشن- لعنه اللَّه-، وجاءت تمیم بسبعة عشر رأساً، وجاءت بنو أسد بستّة رؤوس، وجاءت مذحج وباقی النّاس بباقی الرّؤوس. «5»
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/ 120 رقم 1130/ 183 5
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم: لیتقرّبوا، والأسرار: لیقربوا].
(2)- [أضاف فی الأعیان: وقیل بعشرین].
(3)- [أضاف فی الأعیان: بستّة الرّؤوس].
(4)- [أضاف فی الأعیان: وقیل: بسبعة].
(5)- مع القصه، چون عمر بن سعد سر مبارک سید الشهدا علیه السلام را با خولی سپرد، فرمان کرد تا دیگر سرها را تنظیف کردند و از خاک و خون بستردند. و بدین‌گونه بر اقوام لشگر پخش کرد تا در طلب تقرب درگاه و کسب منزلت و جاه به نزد ابن‌زیاد برند.
قیس بن اشعث کندی را که قائد قبیله کنده بود، سیزده سر بسپرد. و شمر بن ذی‌الجوشن که سرهنگ قوم هوازن بود، دوازده سر بداد. و جماعت بنی‌تمیم را هفده سر بهره افتاد. و گروه بنی اسد را شانزده سر بهره رسید. و مردم مذحج حامل هفت سر بودند. و سیزده سر بر سایر قبایل بخش نمود. و این جمله را به جانب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 54
منها:
[مزارهم] ولمّا رحل «1» ابن سعد «2»، خرج قوم من بنی أسد کانوا نزولًا بالغاضریّة «3» إلی الحسین علیه السلام وأصحابه «4»، فصلّوا علیهم «5» [...]، وحفروا للشّهداء من أهل بیته وأصحابه الّذین صُرعوا حوله ممّا یلی رجلی الحسین علیه السلام وجمعوهم، فدفنوهم جمیعاً معاً.
المفید، الإرشاد، 2/ 118/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 107- 108؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 367- 368؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 11؛ القمّی، نفس المهموم،/
388؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 227- 228؛ السّماوی، إبصار العین،/ 126- 127؛
المازندرانی، معالی السّبطین؛ 2/ 71؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 230؛ مثله المسعودی،
مروج الذّهب، 3/ 72؛ الطّبرسی، أعلام الوری،/ 246؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/
613، لواعج الأشجان،/ 198- 199؛ المیانجی، العیون العبری،/ 114؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 419 6
فأمّا أصحاب الحسین رحمة اللَّه علیهم «7»
الّذین قُتلوا معه «7»، فإنّهم دُفِنوا «8» حوله «6»، ولسنا
__________________________________________________
- کوفه روان داشت و خود روز عاشورا ببود و شب را نیز به غنود. و روز یازدهم را تا گاهی که آفتاب از زوال بگشت، در کربلا اقامت نمود، و بر کشتگان سپاه خویش نماز گذاشت و همگان را به خاک سپرد. و اصحاب حسین علیه السلام و اهل بیت رسول خدای، آنان که سر از تن برداشتند و آنان که سر نبریدند جسد همگان را در بیابان بیفکندند. روز یازدهم چون روز از نیمه بگذشت، عمر بن سعد آهنگ کوفه نمود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 26- 27
(1)- [الأسرار: ارتحل والعیون: انفصل].
(2)- [زاد فی إبصار العین ووسیلة الدّارین: بالرّؤوس والسّبایا وترک الجثث الطّاهرة، وأضاف فی الأعیان والعیون: عن کربلاء].
(3)- [زاد فی الأسرار: قاموا].
(4)- [زاد فی مروج الذّهب: بعد قتلهم بیوم].
(5)- [الأعیان: علی تلک الجثث الطّواهر وأضاف فیه: ودفنوها].
(6- 6) [الأعیان: ودفنوا بقیّة الشّهداء حول الحسین علیه السلام فی الحائر، قال المفید علیه الرّحمة].
(7- 7) [لم یرد فی إعلام الوری والبحار والعوالم].
(8)- [فی إعلام الوری والبحار والعوالم: المدفونون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 55
نحصل لهم أجداثاً «1» علی التّحقیق والتّفصیل، إلّاأنّنا لا نشکّ «1» أنّ الحائر محیط بهم «2» رضی اللَّه عنهم وأرضاهم، «3» وأسکنهم جنان النّعیم «3». «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 130/ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250؛ تاج الموالید (من
مجموعة نفیسة)،/ 108- 109؛ المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی، العوالم، 17
/ 327؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 452
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 613
قالوا: وکان جمیع مَنْ قُتل مع الحسین من أصحابه اثنین وسبعین رجلًا، ودفن أهل الغاضریّة من بنی أسد جثّة الحسین، ودفنوا جثث أصحابه رحمهم الله بعدما قُتلوا بیوم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 411، أنساب الأشراف، 3/ 205
وکان عدّة من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام اثنین وسبعین رجلًا، ودفن الحسین علیه السلام وأصحابه أهل الغاضریّة من بنی أسد بعد قتلهم بیوم، ولمّا قُتل الحسین علیه السلام، ارسل رأسه وروؤس أصحابه إلی ابن زیاد مع خولی بن یزید.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 296
وقیل: أقام إلی الغد، فجمع قتلاه، فصلّی بهم ودفنهم وترک الحسین وأصحابه، فلمّا ارتحلوا إلی الکوفة وترکوهم علی تلک الحال، عمد أهل الغاضریّة من بنی أسد، فکفّنوا أصحاب الحسین وصلّوا علیهم ودفنوهم، وکانوا اثنین وسبعین رجلًا.
الطّریحی، المنتخب،/ 469
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(2)- [إلی هنا حکاه فی إعلام الوری والبحار والعوالم].
(3- 3) [لم یرد فی الأعیان].
(4)- و اما اصحاب و یاران حسین علیه السلام که با آن جناب کشته شدند، پس آنان نیز در اطراف آن حضرت دفن شدند. و جای قبرهای ایشان به‌طور تحقیق و تفصیل روشن نیست، جز این که ما تردیدی نداریم، که حائر شریف آنان را در بر دارد. خدا از ایشان خشنود باد، و ایشان را نیز از خود خشنود گرداند، و در بهشت‌های نعیم جایشان دهد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 56
منها:
[عددهم] وقد کان عبیداللَّه بن زیاد لمّا قُتل الحسین، بعث زحر بن قیس الجعفیّ إلی یزید بن معاویة یخبره بذلک، فقدم علیه، فقال: ما وراءک؟ قال: یا أمیر المؤمنین! أبشر بفتح اللَّه وبنصره، ورد علینا الحسین بن علیّ فی «1» ثمانیة عشر من أهل بیته وفی سبعین «2» «1» «3» من شیعته، فسرنا إلیهم، فخیّرناهم الاستسلام والنّزول علی حکم عبیداللَّه بن زیاد أو القتال، فاختاروا القتال علی الاستسلام، فناهضناهم عند شروق الشّمس وأطفنا بهم من کلِّ ناحیة، ثمّ جرّدنا فیهم السّیوف الیمانیّة، فجعلوا یبرقطون یبرقطون إلی غیر وزر، ویلوذون منّا بالأکام والأمر والحفر لواذاً کما لاذ الحمائم من صقر، فنصرنا اللَّه علیهم! فوَ اللَّه یا أمیر المؤمنین ما کان إلّاجزر جزور أو نومة قائل، حتّی کفی المؤمنین مؤنتهم، فأتینا علی آخرهم، فهاتیک أجسادهم مطرّحة مجرّدة، وخدودهم معفّرة، ومناخرهم مرمّلة تسفی علیهم الرّیح (ذیولها، بقی فی سبسب تنتابهم عُرج الضّباع) «4»، زوّارهم العقبان والرّخم!!
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 81- 82/ مثله الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 459- 460؛
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 20/ 334- 335؛ الصفدی، الوافی بالوفیّات، 14/
189- 190؛ ابن أعثم، الفتوح، 5/ 236- 238؛ المفید، الإرشاد، 2/ 122-
123؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 298؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 260-
261، (ط بیروت)،/ 232؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 467- 468؛ ابن کثیر،
البدایة والنّهایة، 8/ 191؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 193- 194؛ ابن طولون،
قید الشّرید،/ 73؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 264
__________________________________________________
(1- 1) [الفتوح: اثنین وثلاثین رجلًا].
(2)- [فی الطّبریّ والإرشاد وتاریخ دمشق والکامل ونهایة الإرب والبدایة والفصول المهمّة وقید الشّرید: ستّین].
(3)- [أضاف فی تذکرة الخواصّ: راکباً].
(4)- ما بین القوسین لم یرد فی الإرشاد، ولا فی قید الشّرید، وفیه بعد قوله: والرّخم: «بقاعٍ سبسب»!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 57
فلمّا أتی بهم مسجد دمشق، أتاهم مروان فقال للوفد: کیف صنعتم بهم؟ قالوا: ورد علینا منهم ثمانیة عشر رجلًا فأتینا علی آخرهم.
الرّسّان، تسمیة مَنْ قُتل (من تراثنا)،/ 157
ودخلوا علی یزید بن معاویة بمدینة دمشق، وأدخل معهم رأس الحسین، فرُمیَ بین یدیه ثمّ تکلّم شمر بن ذی الجوشن، فقال: «یا أمیر المؤمنین! ورد علینا هذا فی ثمانیة عشر رجلًا من أهل بیته، وستّین رجلًا من شیعته.
الدّینوری، الأخبار الطِّوال،/ 260/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2631؛
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 1/ 37
ومنها:
[عددهم] أقول: أجاز لی بعض الأفاضل فی مکّة- زاد اللَّه شرفها- روایة هذا الخبر، وأخبرنی أ نّه أخرجه من الجزء الثّانی من کتاب دلائل الإمامة، وهذه صورته:
حدّثنا أبو الحسین محمّد بن هارون بن موسی التّلّعکبریّ، قال: حدّثنا أبی رضی الله عنه، قال: حدّثا أبو علیّ محمّد بن همام، قال: حدّثنا جعفر بن محمّد بن مالک الفزاریّ الکوفیّ، قال: حدّثنی عبدالرّحمان بن سنان الصّیرفیّ، عن جعفر بن علیّ الحوار، عن الحسن بن مسکان، عن المفضّل بن عمر الجعفیّ، عن سعید بن المسیّب، قال: لمّا قُتل الحسین بن علیّ صلوات اللَّه علیهما، وورد نعیه إلی المدینة، وورد الأخبار بجزّ رأسه وحمله إلی یزید ابن معاویة، وقُتل ثمانیة عشر من أهل بیته وثلاث وخمسین رجلًا من شیعته ...
المجلسی، البحار، 30/ 286- 287/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 194- 195
ومنها:
[مزلتهم] قال: أخبرنا یحیی بن حمّاد، قال: حدّثنا أبو عوانة، عن عطاء بن السّائب، عن میمون، عن شیبان بن مخرم [...] قال: رجع مع علیّ من صفّین، قال: فانتهینا إلی موضع، قال فقال: ما یُسمّی هذا الموضع؟ قال: قلنا: کربلاء، قال: کرب وبلاء، قال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 58
ثمّ قعد علی رایته وقال: یُقتل هاهنا قوم أفضل شهداء علی وجه الأرض، لایکون شهداء رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إلی الآخر.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 48- 49 رقم 276
قال: أخبرنا یحیی بن حمّاد، قال: حدّثنا أبو عوانة، عن سلیمان، قال: حدّثنا أبو عبید الضّبّیّ، قال: [...] قال: أقبلنا مرجعنا من صفّین، فنزلنا کربلاء، فصلّی بنا علی صلاة الفجر بین شجرات ودوحات خرمل، ثمّ أخذ کفّاً من بعر الغزلان، هشّمه، ثمّ قال: أوه أوه یُقتل بهذا الغائط قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 49 رقم 277
قال: أخبرنا الفضل بن دکین، قال: حدّثنا عبدالجبّار بن عبّاس، «1» عن عمّار الدّهنی، قال:
مرّ علیّ علی کعب «2»، فقال: إنّ من ولد هذا «3» لرجل یقتل «3» فی عصابة لا یجفّ عرق خیولهم حتّی یردوا علی محمّد (ص). فمرّ حسن، فقالوا: هو هذا یا أبا إسحاق؟ قال: لا، فمرّ حسین، فقالوا: هذا هو؟ قال: نعم.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 49- 50 رقم 278/ مثله ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/
347- 348؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 193
حدّثنا محمّد بن موسی بن المتوکّل رحمه الله، قال: حدّثنا محمّد بن یحیی العطّار، قال:
حدّثنا أحمد بن محمّد بن عیسی، عن علیّ بن الحکم، عن عمر بن حفص، عن زیاد بن المنذر، عن سالم بن أبی جعدة قال: سمعت کعب الأحبار یقول: إنّ فی کتابنا «4» أنّ رجلًا من ولد محمّد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یُقتل ولا یجفّ عرق دواب أصحابه حتّی یدخلوا الجنّة،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی مجمع الزّوائد].
(2)- [مجمع الزّوائد: کعب الأحبار].
(3- 3) [مجمع الزّوائد: الرّجل رجل].
(4)- [فی نفس المهموم مکانه: وقال کعب الأحبار فی کتابنا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 59
فیعانقوا الحور العین. فمرّ بنا الحسن علیه السلام، فقلنا: هو هذا؟ قال: لا، فمرّ بنا الحسین علیه السلام، فقلنا: هو هذا؟ قال: نعم. «1»
الصّدوق، الأمالی،/ 140 مجلس 29 رقم 4/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 628
حدّثنا أحمد بن محمّد بن سعید ابن عُقدة، قال: حدّثنا جعفر بن عبداللَّه المحمّدی، قال: حدّثنی شریف بن سابق التّفلیسیّ، «2» عن الفضل بن أبی قرّة التّفلیسی «2»، عن جعفر ابن محمّد، عن أبیه علیهما السلام أ نّه قال: «المؤمنون یبتلون، ثمّ یمیِّزهم اللَّه عنده، إنّ اللَّه لم یؤمّن المؤمنین من بلاء الدّنیا ومرائرها، ولکن أمّنهم فیها «3» من العمی والشّقاء فی الآخرة»، ثمّ قال: «کان الحسین بن علیّ «4» علیهم السلام یضع قتلاه بعضهم إلی «5» بعض، ثمّ یقول: قتلانا قتلی النّبیّین «6»». «7»
النّعمانی، الغیبة،/ 308 رقم 19/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 80؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 346؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 305
__________________________________________________
(1)- کعب‌الاحبار گوید: در کتاب ما است که مردی از فرزندان محمد کشته می‌شود وعرق اسبان یارانش خشک نشده که به بهشت می‌روند و هم‌آغوش حورالعین می‌گردند. حسن عبور کرد، گفتیم: این است؟ گفت: نه، حسین عبور کرد، گفتیم: این است؟ گفت: همین است.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 140
(2- 2) [فی البحار والعوالم والدّمعة: عن السّمندیّ].
(3)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة].
(4)- [فی الأصل: علیّ بن الحسین بن علیّ علیهم السلام].
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: علی].
(6)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة: وآل النّبیّین].
(7)- فضل بن ابی‌قره تفلیسی از امام صادق علیه السلام روایت کرده و آن حضرت از پدر خویش (امام باقر علیه السلام) روایت فرموده که آن حضرت فرمود: «مؤمنان گرفتار خواهند شد و خداوند در آن حال ایشان را مورد جداسازی از یکدیگر وبازشناسی قرار می‌دهد، همانا خدا هرگز مؤمنان را از بلای دنیا و تلخ‌کامی‌های آن در امان نداشته است، بلکه آنان را در این جهان از کوری و در آخرت از سیه‌روزی در امان داشته»، سپس فرمود: «علی‌بن الحسین علیهما السلام کشته شدگان خود (اجساد کشتگان خانواده‌اش را که در روز عاشورا به شهادت رسیدند) بعضی را بر روی بعضی دیگر می‌گذاشت و می‌فرمود: کشتگان ما [همچون] کشتگان پیامبران هستند.»
غفاری، ترجمه غیبت نعمانی،/ 308
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 60
حدّثنی الحسن، عن أبیه، عن محمّد بن عیسی، عن صفوان بن یحیی، عن یعقوب بن شعیب، عن حسین بن أبی العلاء، قال: قال: والّذی رفع إلیه العرش، لقد حدّثنی أبوک بأصحاب الحسین لا ینقصون رجلًا ولا یزیدون رجلًا تعتدی بهم هذه الامّة کما اعتدت بنو إسرائیل یوم السّبت، وقتل یوم السّبت یوم عاشوراء.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 73/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 86- 87 رقم 21
وعُنِّف ابن عبّاس علی «1» ترکه الحسین، فقال: أنّ أصحاب الحسین لم ینقصوا رجلًا ولم یزیدوا رجلًا، نعرفهم بأسمائهم من قبل شهودهم. وقال محمّد بن الحنفیّة: وإنّ أصحابه عندنا لمکتوبون بأسمائهم وأسماء آبائهم.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 52- 53/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 185؛
القمّی، نفس المهموم،/ 300
وحدّثنی أبو الحسین محمّد بن عبداللَّه بن علیّ النّاقد، قال: حدّثنی أبو هارون العیسی «2»، عن أبی الأشهب جعفر بن حنان «3»، عن خالد الرّبعیّ، قال: حدّثنی من سمع کعباً یقول: أوّل من لعن قاتل الحسین بن علیّ علیهما السلام، إبراهیم خلیل الرّحمان، لعنه «4» وأمر ولده بذلک، وأخذ علیهم العهد والمیثاق، ثمّ لعنه موسی بن عمران، وأمر امته بذلک، ثمّ لعنه داود وأمر بنی إسرائیل بذلک، ثمّ لعنه عیسی وأکثر أن «5» قال: یا «6» بنی إسرائیل! العنوا قاتله، وإن أدرکتم أیّامه فلا تجلسوا عنه، فإنّ الشّهید معه کالشّهید مع الأنبیاء، مقبل غیر مدبر،
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: قلت لقد صدق ابن عبّاس حیث عُنِّف علی ...].
(2)- [فی البحار والعوالم: العبسیّ].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: حیّان].
(4)- [لم یرد فی البحار].
(5)- [الدّمعة: ثمّ].
(6)- [فی العوالم/ 347 مکانه: فی حدیث کعب الأحبار الآتی تمامه فی باب ما ورد فی کفر قتلة الحسین علیه السلام وکفر قتلة الأنبیاء السّابقة فی وصیّة عیسی علیه السلام لبنی إسرائیل: یا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 61
«1» وکأنِّی أنظر إلی بقعته، وما من نبیّ إلّاوقد زار کربلا، ووقف علیها، وقال: إنّکِ لبقعة کثیرة الخیر، فیکِ یدفن القمر الأزهر «1».
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 67/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 301؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 347، 593؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 184
حدّثنی محمّد بن جعفر الرزّاز، عن خاله محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن محمّد ابن إسماعیل، عمّن حدّثه، عن علیّ بن أبی «2» حمزة، عن الحسین بن أبی العلاء، وأبی المغرا، وعاصم بن حمید الحنّاط، جماعتهم عن أبی بصیر، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: ما من شهید إلّاویحبّ «3» أن یکون مع الحسین علیه السلام «3» حتّی یدخلون الجنّة معه. «4»
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 111/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 298- 299
رقم 5؛ البحرانی، العوالم، 17/ 348؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 125
حدّثنی أبی رحمه الله، عن علیّ بن إبراهیم بن هاشم، عن أبیه، عن محمّد بن علیّ، قال:
حدّثنا عباد أبو سعید العصفریّ، عن صفوان الجمال، قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول:
إنّ اللَّه تبارک وتعالی فضّل الأرضین والمیاه بعضها علی بعض، فمنها ما تفاخرت ومنها ما بغت، فما من ماء ولا أرض إلّاعوقبت لترکها التّواضع للَّه‌حتّی سلّط اللَّه المشرکین علی الکعبة، وأرسل إلی زمزم ماءً مالحاً حتّی أفسد طعمه، وأنّ أرض کربلا وماء الفرات
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العوالم/ 347].
(2)- [لم یرد فی البحار].
(3- 3) [فی البحار والعوالم: هو یحبّ لو أنّ الحسین بن علیّ علیه السلام، حی].
(4)- آرزوی شهیدان شهادت در رکاب حسین راو دیگر در کامل الزیارات مسطور است (مرفوعاً عن أبی بصیر):
قال أبو عبداللَّه علیه السلام: ما من شهید إلّاوهو یحبّ لو أنّ الحسین بن علیّ حیّ حتّی یدخلون الجنّة معهم». جعفر صادق علیه السلام می‌فرماید که: «نیست شهیدی که ادراک شهادت کند مگر آنکه دوست دارد که حسین ابن علی باشد و در رکاب او جهاد کند و جان بدهد و با او داخل بهشت شود.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا، 4/ 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 62
أوّل أرض وأوّل ماء قدّس اللَّه تبارک وتعالی، فبارک اللَّه علیهما، فقال لها: تکلّمی بما فضّلکِ اللَّه تعالی، فقد «1» تفاخرت «2» الأرضون والمیاه بعضها علی بعض، قالت: أنا أرض اللَّه المقدّسة المبارکة، الشّفاء فی تربتی ومائی، ولا فخر، بل خاضعة ذلیلة لمَنْ فعل بی ذلک، ولا فخر علی من دونی، بل شکراً للَّه. فأکرمها وزاد فی تواضعها وشکرها اللَّه بالحسین علیه السلام وأصحابه، ثمّ قال أبو عبداللَّه علیه السلام: مَنْ تواضع للَّه‌رفعه اللَّه، ومَنْ تکبّر وضعه اللَّه تعالی.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 270- 271/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 109؛
القمّی، نفس المهموم،/ 628
[علّة إقدام أصحاب الحسین علیه السلام علی القتل] حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن إسحاق رضی الله عنه، قال:
حدّثنا عبدالعزیز بن یحیی الجلودیّ «3» قال: حدّثنا محمّد بن زکریّا الجوهریّ، قال: حدّثنا جعفر بن محمّد بن «4» عمارة، عن أبیه، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: قلت له: أخبرنی عن أصحاب الحسین علیه السلام وإقدامهم علی الموت، فقال: إنّهم کشف لهم الغطاء حتّی رأوا منازلهم من الجنّة، فکان الرّجل منهم یقدم علی القتل لیبادر إلی حوراء یعانقها، وإلی مکانه من الجنّة.
الصّدوق، علل الشّرائع، 1/ 268 رقم 1 باب 163/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی،
مدینة المعاجز، 4/ 214 رقم 1241/ 294 باب 184؛ المجلسی، البحار، 44/ 297؛
البحرانی، العوالم، 17/ 350؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 181؛ الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 124؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 92
حدّثنا علیّ بن أحمد بن عبداللَّه بن أحمد بن أبی عبداللَّه البرقیّ، عن أبیه، عن جدّه
__________________________________________________
(1)- [البحار: لمّا].
(2)- [فی نفس المهموم مکانه: وروی عن الصّادق علیه السلام قال: لمّا تفاخرت ...].
(3)- [فی البحار والعوالم مکانهما: الطّالقانیّ، عن الجلودیّ ...].
(4)- [مدینة المعاجز: عن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 63
أحمد بن أبی عبداللَّه، عن أبیه محمّد بن خالد، عن محمّد بن داود، عن محمّد بن الجارود العبدیّ، عن الأصبغ بن نباتة، قال: خرج علینا أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام ذات یوم ویده فی ید ابنه الحسن علیه السلام وهو یقول: خرج علینا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ذات یوم ویدی فی یده هکذا وهو یقول: خیر الخلق بعدی وسیِّدهم أخی هذا، وهو إمام کلّ مسلم، ومولی «1» کلّ مؤمن بعد وفاتی. ألا وإنّی أقول: «2» خیر الخلق بعدی وسیِّدهم ابنی هذا، وهو إمام کلّ مؤمن «3»، ومولی «1» کلّ مؤمن بعد وفاتی، ألا وإنّه سیظلم بعدی کما ظلمتُ بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، «4» وخیر الخلق وسیّدهم بعد الحسن ابنی أخوه الحسین المظلوم بعد أخیه المقتول فی أرض کربلاء، أما «5» إنّه وأصحابه من سادة «6» الشّهداء یوم القیامة «4»، ومن بعد الحسین تسعة من صلبه خلفاء اللَّه فی أرضه وحججه علی عباده، وأمناؤه علی وحیه، وأئمّة المسلمین، وقادة المؤمنین، وسادة المتّقین، تاسعهم القائم الّذی یملأ اللَّه عزّ وجلّ به الأرض نوراً بعد ظلمتها، وعدلًا بعد جورها، وعلماً بعد جهلها، والّذی بعث أخی محمّداً بالنّبوّة، واختصّنی بالإمامة، لقد نزل بذلک الوحی من السّماء علی لسان الرّوح الأمین جبرئیل، ولقد سئل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله- وأنا عنده- عن الأئمّة بعده، فقال للسّائل: والسّماء ذات البروج إنّ عددهم بعدد البروج، وربّ اللّیالی والأیّام والشّهور إنّ عددهم کعدد «7» الشّهور. فقال السّائل: فمَنْ هم یا رسول اللَّه؟ فوضع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یده علی رأسی، فقال: أوّلهم هذا وآخرهم المهدیّ، مَنْ والاهم فقد والانی، ومَنْ عاداهم فقد
__________________________________________________
(1)- [البحار: أمیر].
(2)- [زاد فی البحار: إنّ].
(3)- [البحار: مسلم].
(4- 4) [حکاه عنه فی العوالم].
(5)- [فی البحار والعوالم: ألا].
(6)- [البحار: سادات].
(7)- [البحار: کعدّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 64
عادانی، ومَنْ أحبّهم فقد أحبّنی، ومَنْ أبغضهم فقد أبغضنی، ومن أنکرهم فقد أنکرنی، ومن عرفهم فقد عرفنی، بهم یحفظ اللَّه عزّ وجلّ دینه، وبهم یعمر بلاده، وبهم یرزق عباده، وبهم نزل «1» القطر من السّماء، وبهم یخرج برکات الأرض هؤلاء أصفیائی «2» وخلفائی وأئمّة المسلمین وموالی المؤمنین.
الصّدوق، کمال الدّین وتمام النّعمة، 1/ 259- 260 رقم 5/ عنه: المجلسی، البحار،
36/ 253- 254 رقم 69؛ البحرانی، العوالم، 17/ 348
حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن إسحاق، قال: أخبرنا أحمد بن أبی، عن محمّد بن الحسین ابن أبی الخطّاب، عن نصر بن مزاحم، عن عمرو بن سعید، عن ارطأة بن حبیب، عن فضیل الرّسّان، عن جبلة المکّیّة قالت: سمعت میثم التّمّار (قدّس اللَّه روحه) یقول: واللَّه لتقتل هذه الامّة ابن نبیّها فی المحرم لعشر یمضین منه، ولیتّخذنّ أعداء اللَّه ذلک الیوم یوم برکة وإنّ ذلک لکائن قد سبق فی علم اللَّه تعالی ذکره، أعلم ذلک بعهد عهده إلیّ مولای أمیر المؤمنین علیه السلام، ولقد أخبرنی أ نّه یبکی علیه کلّ شی‌ء حتّی الوحوش فی الفلوات والحیتان فی البحر والطّیر فی السّماء، ویبکی علیه الشّمس والقمر والنّجوم والسّماء والأرض، ومؤمنواالإنس والجنّ، وجمیع ملائکةالسّماوات والأرضین، ورضوان ومالک وحملة العرش، وتمطر السّماء دماً ورماداً.
ثمّ قال: وجبت لعنة اللَّه علی قتلة الحسین علیه السلام کما وجبت علی المشرکین الّذین یجعلون مع اللَّه إلهاً آخر، وکما وجبت علی الیهود والنّصاری والمجوس. قالت جبلة: فقلت له:
یا میثم! فکیف یتّخذ النّاس ذلک الیوم الّذی قُتل فیه الحسین علیه السلام یوم برکة؟ فبکی میثم رضی الله عنه، ثمّ قال: یزعمون لحدیث یضعونه أ نّه الیوم الّذی تاب اللَّه فیه علی آدم، وإنّما تاب اللَّه علی آدم فی ذی الحجّة، ویزعمون أ نّه الیوم الّذی قبل اللَّه فیه توبة داود، وإنّما قبل اللَّه
__________________________________________________
(1)- [البحار: ینزّل].
(2)- [البحار: أوصیائی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 65
عزّ وجلّ توبته فی ذی الحجّة، ویزعمون أ نّه الیوم الّذی أخرج اللَّه فیه یونس من بطن الحوت، وإنّما أخرج اللَّه عزّ وجلّ یونس من بطن الحوت فی ذی الحجّة، ویزعمون أ نّه الیوم الّذی استوت فیه سفینة نوح علی الجودیّ، وإنّما استوت علی الجودیّ یوم الثّامن عشر من ذی الحجّة، ویزعمون أ نّه الیوم الّذی فلق اللَّه تعالی فیه البحر لبنی إسرائیل وإنّما کان ذلک فی ربیع الأوّل. ثمّ قال میثم: «1» یا جبلة، إعلمی أنّ الحسین بن علیّ علیه السلام سیِّد الشّهداء یوم القیامة ولأصحابه علی سائر الشّهداء درجة «2» «1»
، یا جبلة! إذا نظرت السّماء حمراء کأ نّها دم عبیط، فاعلمی أنّ سیِّد الشّهداء الحسین قد قُتل. قالت جبلة فخرجت ذات یوم فرأیت الشّمس علی الحیطان کأنّها الملاحف المعصفرة، فصحت حینئذ وبکیت وقلت: قد واللَّه قُتل سیِّدنا الحسین علیه السلام. «3»
الصّدوق، علل الشّرائع، 1/ 266- 268 رقم 3 باب 162، الأمالی،/ 126- 128
(مجلس 27) رقم 1/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 202- 203 رقم 4؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 348 3
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی العوالم].
(2)- [العوالم: فضلًا ودرجة فی السّماء].
(3)- جبله مکیه گوید: شنیدم‌میثم تمار (قدس اللَّه روحه) می‌گفت: «به خدا این امت پسر پیغمبر خود را در دهم محرم بکشند و دشمنان خدا این روز را روز برکت گیرند. این کار شدنی است و در علم خدای (تعالی ذکره) گذشته می‌دانم آن را از سفارشی که مولایم امیرالمؤمنین علیه السلام به من نموده و به من خبر داده که همه چیز بر آن‌حضرت بگریند تا وحشیان بیابان وماهیان دریا وپرندگان هوا و خورشید و ماه و ستارگان و آسمان و زمین و مؤمنان انس و جن و همه فرشته‌های آسمان‌ها و رضوان و مالک و حاملان عرش بر او بگریند و آسمان خاکستر و خون گرید.»
سپس فرمود: «لعنت بر قاتلان حسین علیه السلام واجب است، چنان‌چه بر مشرکان واجب است که با خدا معبودان دیگری قرار دهند و چنان‌چه بر یهود و نصاری و مجوس واجب است.»
جبله گوید: گفتم: «ای میثم! چه‌طور مردم روزی که حسین کشته شود، روز برکت گیرند؟»
میثم رضی الله عنه گریست و گفت: «به گمان حدیث مجعولی که آن روز خدا توبه آدم را پذیرفته، با آن که خدا توبه آدم را در ذی‌الحجه پذیرفته، و گمان کنند که در آن روز توبه‌داوود را پذیرفته، با آن که خدا توبه اورا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 66
حدّثنی محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید، عن محمّد بن الحسن الصّفّار، عن علیّ ابن سلیمان بن داود الرّازی، وحدّثنا أحمد بن محمّد بن عیسی، قال «1»: حدّثنی سعد بن عبداللَّه بن أبی خلف، عن علیّ بن سلیمان بن داود الرّازیّ، عن علیّ بن أسباط، عن أبیه أسباط بن سالم، قال: قال أبو الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام: إذا کان یوم القیامة نادی منادٍ: أین حواریّ محمّد بن عبداللَّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله [...]، ثمّ ینادی: أین حواریّ الحسین ابن علیّ؟ فیقوم کلّ مَن استشهد معه ولم یتخلّف عنه.
الکشّی، اختیار معرفة الرِّجال، 1/ 39- 43؛ مثله المفید، الاختصاص،/ 61؛
المجلسی، البحار، 44/ 112؛ البحرانی، العوالم «2»، 16/ 238
روی عبداللَّه بن سنان، قال: دخلت علی سیّدی أبی عبداللَّه جعفر بن محمّد علیهم السلام فی یوم عاشوراء، فألفیته کاسف اللّون، ظاهر الحزن، ودموعه تنحدر من عینیه، کاللّؤلؤ المتساقط، فقلت: یا ابن رسول اللَّه! ممّ بکاؤک؟ لا أبکی اللَّه عینیک، فقال لی: أوَ فی غفلة أنت؟ أما علمت أنّ الحسین بن علیّ اصیب فی مثل هذا الیوم؟ فقلت: یا سیِّدی! فما قولک فی صومه؟ فقال لی: صُمْه من غیر تبییت، وأفطره من غیر تشمیت، ولا تجعله یوم صوم کمُلًا «3» ولیکن إفطارک بعد صلاة العصر بساعةٍ علی شربة من ماء، فإنّه فی
__________________________________________________
- در ذی‌الحجه پذیرفته، و گمان کنند آن روز خدایونس را از شکم ماهی برآورده، با آن که خدا یونس را در ذی‌القعده از شکم ماهی برآورده، و گمان کنند آن روزی است که کشتی نوح در آن روز بر جودی استوار شده، با این که روز هیجدهم ذی‌الحجه بر جودی استوار شده، و گمان کنند روزی است که خدا دریا را برای بنی‌اسرائیل شکافته، با این که در شهر ربیع‌الاول بوده.»
سپس گفت: «ای جبله! بدان که حسین بن علی روز قیامت سید شهیدان است و یارانش یک درجه بر شهیدان دیگر دارند. چون بینی خورشید مانند خون تازه سرخ شده، بدان که آقایت حسین کشته شده.»
جبله گوید: روزی بیرون شدم و دیدم آفتاب بر دیوارها چون پارچه‌های زغفرانی است، شیون کردم و گریستم و گفتم: «به خدا آقای ما حسین علیه السلام کشته شد.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 126- 128
(1)- [فی اختیار معرفة الرِّجال مکانه: محمّد بن قولویه، قال ...].
(2)- [حکاه البحار والعوالم عن الاختصاص].
(3)- [الأعیان: کامل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 67
مثل ذلک الوقت من ذلک الیوم تجلّت الهیجاء عن آل رسول اللَّه، وانکشفت الملحمة عنهم، وفی الأرض منهم ثلاثون صریعاً فی موالیهم یعزّ علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم مصرعهم، ولو کان فی الدّنیا یومئذ حیّاً لکان صلوات اللَّه علیه هو المُعزّی بهم، قال: وبکی أبو عبداللَّه علیه السلام حتّی اخضلّت لحیته بدموعه، «1» ثمّ قال: إنّ اللَّه جلّ ذکره لمّا خلق النّور خلقه یوم الجمعة فی تقدیره فی أوّل یوم من شهر رمضان، وخلق الظّلمة فی یوم الأربعاء یوم عاشوراء فی مثل ذلک، یعنی یوم العاشر من شهر المحرّم فی تقدیره، وجعل لکلّ منهما شرعة ومنهاجاً، إلی آخر الخبر.
الطّوسی، مصباح المتهجّد،/ 543- 544/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63- 64؛
البحرانی، العوالم، 17/ 342- 343؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 586 2
ما روی عن جعفر «3»، عن أبیه علیه السلام قال: مرّ علیّ علیه السلام بکربلاء، فقال- لمّا مرّ به أصحابه، وقد اغرورقت عیناه یبکی «4»-:
هذا مناخ رکابهم، هذا ملقی رحالهم، ها هنا مراق دمائهم، طوبی لک من تربة علیها تراق دماء الأحبّة «2».
وقال الباقر علیه السلام: خرج علیّ علیه السلام یسیر بالنّاس حتّی إذا کان من «5» کربلاء علی میلین أو میل، تقدّم بین أیدیهم حتّی طاف بمکان یقال له «المقذفان»، فقال:
قُتل فیها مائتا نبیّ، ومائتا سبط، کلّهم شهداء، مناخ رکاب، ومصارع شهداء «6» لا یسبقهم من کان قبلهم، ولا یلحقهم من بعدهم.
__________________________________________________
(1)- [لی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم].
(3)- [البحار: أبی جعفر].
(4)- [زاد فی البحار: ویقول].
(5)- [فی البحار ونفس المهموم: به].
(6)- [فی البحار ونفس المهموم: عشّاق شهداء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 68
الرّاوندی، الخرائج والجرائح، 1/ 183 رقم 16/ عنه: المجلسی، البحار، 41/ 295
رقم 18؛ القمّی، نفس المهموم،/ 206
[رجعتهم] وعن أبی سعید سهل بن زیاد، حدّثنا الحسن بن محبوب، حدّثنا ابن فضیل «1»، حدّثنا سعد الجلّاب، عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام قال:
قال الحسین بن علیّ علیهما السلام لأصحابه قبل أن یُقتل: إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قال «2»: یا بنیّ! إنّک ستساق إلی العراق، وهی أرض قد التقی بها النّبیّون، وأوصیاء النّبیّین، وهی أرض تدعی «عمورا»، وإنّک تستشهد بها ویستشهد معک جماعة من أصحابک، لا یجدون ألم مسّ الحدید، وتلا: «قلنا یا نار کونی برداً وسلاماً علی إبراهیم» «3»
، تکون الحرب علیک وعلیهم [برداً و] سلاماً.
فأبشروا، فوَ اللَّه لئن قتلونا، فإنّا نرد علی نبیّنا. «4»
ثمّ «5» أمکث ما شاء اللَّه، فأکون أوّل من تنشقّ عنه الأرض، فأخرج خرجة یوافق ذلک خرجة أمیر المؤمنین علیه السلام وقیام قائمنا، وحیاة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
ثمّ لینزلنّ علیَّ وفد من السّماء من عند اللَّه، لم ینزلوا إلی الأرض قطّ. ولینزلنّ إلیّ جبرئیل ومیکائیل وإسرافیل، وجنود من الملائکة.
ولینزلنّ محمّد، وعلیّ، وأنا، وأخی، وجمیع من منّ اللَّه علیه فی حمولات من حمولات الرّبّ، «6» خیل بلق «6» من نور، لم یرکبها مخلوق.
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم: فضل].
(2)- [زاد فی البحار والعوالم: لی].
(3)- الأنبیاء: 69.
(4)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم].
(5)- [زاد فی البحار والعوالم: قال].
(6- 6) [فی البحار والعوالم: جمال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 69
ثمّ لیهزّنّ محمّد صلی الله علیه و آله لواءه، ولیدفعنّه «1» إلی قائمنا مع سیفه.
ثمّ إنّا نمکث من بعد ذلک ما شاء اللَّه، ثمّ إنّ اللَّه یخرج من مسجد الکوفة عیناً من دهن وعیناً من لبن، وعیناً من ماء.
ثمّ إنّ أمیر المؤمنین علیه السلام یدفع إلیّ سیف رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فیبعثنی إلی «2» الشرق والغرب «2»، ولا آتی علی عدوّ «3» إلّاأهرقت دمه، ولا أدع صنماً إلّاأحرقته حتّی أقع إلی الهند فأفتحها.
وإنّ دانیال ویونس «4» یخرجان إلی أمیر المؤمنین علیه السلام یقولان: صدق اللَّه ورسوله. ویبعث معهما [إلی البصرة] سبعین رجلًا، فیقتلون مقاتلتهم «5»، ویبعث بعثاً إلی الرّوم فیفتح اللَّه لهم.
ثمّ لأقتلنّ کلّ دابّة حرّم اللَّه لحمها، حتّی لا یکون علی وجه الأرض إلّاالطّیِّب، وأعرض علی الیهود والنّصاری وسائر الملل، ولُاخیّرنّهم بین الإسلام والسّیف، فمن أسلم مننت علیه، ومن کره الإسلام أهرق اللَّه دمه.
ولا یبقی رجل من شیعتنا إلّاأنزل [اللَّه إلیه] ملکاً یمسح عن وجهه التّراب، ویعرّفه أزواجه ومنازله «6» فی الجنّة، ولا یبقی علی وجه الأرض أعمی ولا مقعد، ولا مبتلی إلّاکشف اللَّه عنه بلاءه بنا أهل البیت.
ولتنزلنّ «7» البرکة من السّماء إلی الأرض حتّی أنّ الشّجرة لتقصف بما یرید «8» اللَّه فیها من
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم: لیدفعه].
(2- 2) [فی البحار والعوامل: المشرق والمغرب].
(3)- [فی البحار والعوالم: عدوّ اللَّه].
(4)- [فی البحار والعوالم: یوشع].
(5)- [فی البحار والعوالم: مقاتلیهم].
(6)- [فی البحار والعوالم: منزلته].
(7)- [فی البحار والعوالم: لینزلنّ].
(8)- [فی البحار والعوالم: یزید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 70
الثّمر «1»، ولیأکلنّ ثمرة الشّتاء فی الصّیف، وثمرة الصّیف فی الشّتاء.
وذلک قول اللَّه تعالی: «ولو أنّ أهل القُری آمَنُوا واتّقوا لفتحْنا علیهِم برکات من السّماء والأرض ولکن کذّبوا» «2»
.ثمّ إنّ اللَّه لیهب لشیعتنا کرامة لا یخفی علیهم شی‌ء فی الأرض، وما کان فیها حتّی أنّ الرّجل منهم یرید أن یعلم علم أهل بیته، فیخبرهم بعلم ما یعملون «3». «4»
الرّاوندی، الخرائج والجرائح، 2/ 848- 850 رقم 63/ عنه: المجلسی، البحار، 45/
80- 82، 53/ 61- 63 رقم 51 (باب الرّجعة)؛ البحرانی، العوالم، 17/ 344-
346؛ القمّی، نفس المهموم،/ 251
«4»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم: الثّمرة].
(2)- الأعراف: 96.
(3)- [العوالم: یعلمون].
(4)- مع القصه، بعد از فراغت از نماز، حسین علیه السلام اصحاب را به جهاد تحریض فرمود.
وقال: «یا أصحابی! إنّ هذه الجنّة قد فتحت أبوابها، واتّصلت أنهارها، وأینعت أثمارها، وزیّنت قصورها، وتؤلّفت ولدانها وحورها، وهذا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله والشّهداء الّذین قُتلوا معه، وأبی وامّی یتوقّعون قدومکم، ویتباشرون بکم وهم مشتاقون إلیکم، فحاموا عن دین اللَّه وذبّوا عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.»
فرمود: «ای اصحاب من! اینک درهای بهشت گشاده است و انهار بهشت در جریان است و اثمار بهشت را هنگام اجتناء 1 است و قصور بهشت مزین است و حور و غلمان بهشت مألوف و مأنوس است و همچنان رسول خدا است و شهیدانی که مقتول شده اند حاضر خدمت اویند و پدر و مادر من قدوم شما را انتظار می‌برند و مشتاق دیدار شمایند، هم‌اکنون در ترویج دین خدا بکوشید و حرم رسول خدای را از دشمنان دفع دهید.»
این وقت اضطراب و اضطرار عظیم در میان اهل بیت بادید آمد و ناپروا از خیمه‌ها بیرون شدند و فریاد برداشتند که:
«یا معشر المسلمین! یا عصبة المؤمنین! حاموا عن دین اللَّه وذبّوا عن حرم رسول اللَّه وعن إمامکم، ابن بنت نبیّکم صلی الله علیه و آله، فقد امتحنکم اللَّه تعالی بنا فأنتم جیراننا فی جوار جدّنا والکرام علینا وأهل مودّتنا، فدافعوا بارک اللَّه فیکم عنّا.» گفتند: «ای جماعت مسلمانان! ای پایمردان مؤمنان! حمایت کنید دین خدا را و دفع دهید دشمنان را از حرم رسول خدای و دور کنید اعدا را از پیشوا و امام خود که پسر دختر پیغمبر شماست و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 71
ومن ذلک أ نّه وقف فی کربلاء فی بعض أسفاره ناحیة من عسکره، فنظر یمیناً وشمالًا واستعبر باکیاً، ثمّ قال: هذا واللَّه مناخ رکابهم وموضع منیّتهم، فقلنا یا أمیر المؤمنین ما هذا الموضع، قال: هذا کربلاء، یُقتل فیه قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب. ثمّ سار ولم یعرف النّاس تأویل قوله، حتّی کان من أمر الحسین علیه السلام ما کان.
__________________________________________________
- بدانید که خداوند امتحان می‌فرماید شما را در نصرت ما، و شما همسایگان و پناهندگان مایید و در پناه جد مایید و شما جوان‌مردانید و دوستان مایید، لاجرم دشمنان ما را از ما دفع دهید.»
پاسخ اصحاب:
اصحاب چون این کلمات بشنیدند، به های‌های بگریستند و بانگ ویله و ناله درهم افکندند: وقالوا: «نفوسنا دون أنفسکم ودماؤنا دون دمائکم وأرواحنا لکم الفداء، واللَّه لا یصل إلیکم أحد بمکروه وفینا الحیاة وقد وهبنا للسّیوف نفوسنا وللطّیر أبداننا، فلعلّه نقیکم زلف الصّفوف ونشرب دونکم الحتوف، فقد فاز من کسب الیوم خیراً وکان لکم من المنون مجیراً.»
و هم‌آواز گفتند: «ای اهل بیت رسول خدا! جان‌های ما برخی 2 جان‌های شماست و خون‌های ما فدای خون‌های شماست و ارواح ما خاص از برای شما فدیه ای است، قسم به خدای کسی از در خصمی با شما نزدیک نتواند شد، چند که ما زنده باشیم. و بدانید که ما در راه شما، جان‌های خود را دست باز داشتیم تا نثار حدود سیف و سنان شود و تن‌های خود را وقف نمودیم تا طعمه نسور 3 و عقبان گردد، باشد که در حفظ و حراست شما بکوشیم تا شربت مرگ بنوشیم. همانا امروز به فوز و فلاح، آن کس دست یابد که در راه شما سر دهد.»
1. اجتناء: چیدن.
2. برخی (بر وزن چرخی): فدا شدن، قربان گردیدن.
3. نسور- جمع نسر-: کرکس.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 287- 289
در «بحار» از «خرائج» نقل کرده که امام باقر فرمود: علی مردم را تا دو میل یک میل به کربلا برد و خود از آن‌ها پیشی گرفت تا به جایی که مقذفانش گفتند: چرخی زد و فرمود: «در این‌جا دویست پیغمبر و پیغمبرزاده همه شهید کشته شده‌اند و بارانداز و قتلگاه شهیدان شیفته‌ای است که گذشتگان بر آن‌ها پیش نبودند و پس از آنان هم کسی به پایه آن‌ها نرسد.» کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 91 می‌گویم: ابن‌عباس درست گفت که چون اورا به کناره‌گیری از حسین سرزنش کردند، جواب داد که: «اصحاب حسین کم و زیاد نشوند، ما ندیده آن‌ها را به نام می‌شناسیم.» محمد بن حنفیه هم فرمود: «یاران او به نام خود و پدر نزد ما نوشته دار [ند].»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 137
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 72
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 279
روی ابن سعد وغیره عن علیّ رضی الله عنه أ نّه مرّ بکربلاء، وهو ذاهب إلی صفّین، فسأل عن اسمها، فقیل: کربلاء، فنزل فصلّی عند الشّجرة هنالک، فقال: یُقتل هاهنا شهداء وهم خیر الشّهداء، یدخلون الجنّة بغیر حساب، وأشار إلی مکانٍ، فعلموه بشی‌ء فقُتل فیه الحسین رضی الله عنه.
محمّد بن یوسف، سبل الهدی والرّشاد، 11/ 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 73

1/ 1 «1»إبراهیم بن أمیر المؤمنین علیه السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد التّاسع، ص 979 إلی 981.

2/ 2- إبراهیم بن بشیر (أو بشر) الأنصاری‌

(من أصحاب علیّ بن الحسین علیهما السلام) إبراهیم بن بشیر الأنصاریّ المدنیّ. «2»
الطّوسی، الرّجال،/ 82/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 20 رقم 69
إبراهیم بن بشر الأنصاریّ المدنیّ، هکذا فی نسخة المنهج. وقال إنّه من أصحاب الحسین علیه السلام، ونقله فی جامع الرّواة عن المنهج مبدّلًا بشراً ببشیر بزیادة الیاء والرّاء، ومثله فی حاشیة المنتهی.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 14

3/ 3- إبراهیم بن الحسین بن أمیر المؤمنین علیهم السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّانی عشر، ص 88، والثّالث عشر، ص 69.

4/ 4- إبراهیم بن الحسین‌

وبرز من بعده [هلال بن نافع البجلی] إبراهیم بن الحسین «3»، وهو یقول:
«4» أقدِمُ «4» حُسینُ الیَومَ تَلْقی أحْمَدا ثمّ أباکَ الطّاهِرَ المُؤیّدا «5»
__________________________________________________
(1)- [الرّقم فی یسار الخطّ المائل لعدد أصحاب الإمام الحسین علیه السلام، والرّقم فی یمین الخطّ المائل لعدد المستشهدین].
(2)- [زاد فی جامع الرّواة: [ین] «مح»].
(3)- [الأسرار: الحصین].
(4- 4) [حکاه عنه فی ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السلام. معنی اشعار: با اندکی تفاوت در رجز حجاع ابن مسروق از کتاب ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 292 ذکر می‌شود]
(5)- [الأسرار: مسدّدا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 74
والحَسَنَ المَسْمُومَ ذاکَ الأسْعَدا وذا الجَناحَین حَلیف الشُّهَدا
وحَمْزَةَ اللّیثَ الکَمِیّ السّیِّدا فی الجنّةِ الفِرْدَوْسِ فازوا سُعّدا (4*)
قال: ثمّ حمل علی القوم، «1» فقتل خمسین فارساً وقُتل رحمه الله «1». «2»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 69- 70/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة، 1/ 297

5/ 5- إبراهیم بن الحصین الأسدی‌

ثمّ برز [بعد أبی ثمامة الصّائدیّ] إبراهیم بن الحصین الأسدیّ، یرتجز:
أضرب منکم مفصلًا وساقا لیهرق الیَوْم دمی إهراقا «3»
ویرزق الموت أبو إسحاقا أعنی بنی الفاجرة الفسّاقا «4»
فقتل منهم «5» أربعة وثمانین رجلًا «4» «6». «7»
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: ولم یزل یقاتل حتّی قَتلَ من القوم سبعین رجلًا وقُتِل]
(2)- و دیگر ابراهیم بن الحسین، به روایت‌ابی مخنف لوط بن یحیی آغاز مقاتلت نمود. همانا یحیی از اصحاب امیر المؤمنین علی علیه السلام و پسرش لوط که مکنی به ابی مخنف است، در شمار اصحاب حسن و حسین علیهما السلام است. چون خود حاضر این مواقع بوده، چه آن‌چه را دیده و آن را که شنوده، یک باره خالی از صحت نباید دانست. بالجمله، ابراهیم این رجز انشاد کرد: [سپس رجز را ذکر می‌کند که ما آن را در مقتل ابی مخنف ذکر کردیم].
آن‌گاه، چون ضیغم غضبان خویش را در لشگر ابن‌سعد افکند و پنجاه تن، و به روایتی هشتاد و چهار تن از ابطال سپاه را به زخم سیف و سنان تباه ساخت. و دیگرباره این رجز انشاد کرد:
«أضْرِبُ مِنْکُمْ مَفْصِلًا وَساقا لِیُهْرَقَ الیَوْمَ دَمی إهْراقا
وَتُرْزَقُ المَوْتَ أبا إسْحاقا أعْنی بَنِی الْفاجِرَةِ الفُسّاقا» 1
آن‌گاه از این جهان فانی جای بپرداخت.
1. با شمشیر به بند اعضای شما می‌زنم تا خونم بریزد و گنه‌کاران زنازاده را مرگ بهره گردد.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 309- 310
(3) [فی نفس المهموم والأعیان وبحرالعلوم ووسیلة الدّارین: إهراقا].
(4- 4) [الأعیان: فقاتل حتّی قتل جمعاً کثیراً]
(5)- [لم یرد فی بحرالعلوم]
(6) [زاد فی بحر العلوم: ثمّ قُتِل]
(7)- آن‌گاه از یمین و شمال نگران شد. اصحاب را همگان کشته دید و برادران و فرزندان را در خاک و خون آغشته نگریست. پس ندا در داد که: «یا مسلم بن عقیل! ویا هانی بن عروة! و یا حبیب بن مظاهر! ویا زهیر بن القین! ویا یزید بن مظاهر! ویا یحیی بن کثیر! ویا هلال بن نافع! ویا إبراهیم بن الحصین! ویا عمیر بن المطاع! ویا أسد الکلبیّ! ویا عبداللَّه بن عقیل! ویا مسلم بن عوسجة! ویا داود بن الطّرمّاح! ویا حرّ الرّیاحیّ! ویا علیّ بن الحسین! ویا أبطال الصّفا! ویا فرسان الهیجاء! ما لی أنادیکم فلا تجیبونی؟ [إلی آخر الخبر کما ذکرناه فی ما قیل فی خصائص أصحاب الحسین علیهم السلام المشترکة]
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیها السلام، 2/ 377
و هلاکت هشتاد و چهار تن به دست ابراهیم بن الحسین.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 372
سپس ابراهیم بن حصین اسدی به میدان رفت و این رجز سرود:
«زنم من مفصل و ساق شما را که تا امروز خون من بریزد
ببو اسحاق گردد مرگ روزی ز فاجرزادگان جز بد نخیزد»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 135
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 75
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 105/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 2/ 136، بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419- 420؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 102
إبراهیم بن الحصین الأسدیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
إبراهیم بن الحصین الأسدیّ أبو إسحاق ذکره ابن شهرآشوب فی المناقب فیمَنْ استشهد مع الحسین علیه السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 2/ 136
إبراهیم بن الحصین الأسدیّ:
أقول: ذکر صاحب فرسان الهیجان فی الجزء الأوّل صفحة 10 ناقلًا عن مناقب ابن شهرآشوب وأعیان الشّیعة، أ نّهما عدّاه من أصحاب الحسین فی کربلاء، وحین قال: هل من ناصر ینصرنی، وذکر أسماء أصحابه، وقال: یا أسد الکلبیّ، ویا إبراهیم بن الحصین، ویا داود بن الطّرمّاح.
[ثمّ ذکر کلام ابن شهرآشوب کما ذکرناه]، وأنشأ یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 76
أقدم حسین الیوم تلقی أحمدا ثمّ أباک الطّاهر المؤیّدا
والحسن المسموم ذاک الأسعدا وذا الجناحین حلیف الشّهداء
وحمزة اللّیث الکمیّ السّیِّدا فی جنّة الفردوس فازوا سعّدا
وقاتلَ حتّی قُتِل، رضوان اللَّه علیه
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 102- 103
وفی کتاب جنّة الصّائمین: فنادی: یا مسلم بن عقیل، ویا هانی بن عروة، ویا إبراهیم ابن الحصین، ویا عمیر بن المطاع، ویا أسد الکلبیّ، ویا عبداللَّه بن عقیل، ویا مسلم بن عوسجة، ویا حرّ الرّیاحیّ، ویا علیّ بن الحسین! ما لی أنادیکم فلا تجیبونی، وأدعوکم فلا تسمعونی؟ أنتم نیام، أرجوکم تنتبهون، أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصرونه؟
فهذه نساء الرّسول صلی الله علیه و آله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا عن نومتکم أ یّها الکرام البررة، وادفعوا عن حرم الرّسول، الطّغاة اللّئام، ولقد صرعکم واللَّه ریب المنون، وغدر بکم الدّهر الخؤون، وإلّا لما کنتم عن دعوتی تقصرون، ولا عن نصرتی تحتجبون، فها نحن علیکم مفتجعون، وبکم لاحقون، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 316

6/ 6- إبراهیم بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام قُتِلَ بالکوفة

ذکره سپهر فی ناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 110- 111 وسائر المصادر [انظر المجلّد، 14/ 1022- 1044].
__________________________________________________
(1)- ابراهیم بن حصین ازدی:
ابن شهرآشوب نام اورا در شمار شهیدان ذکر می‌کند و رجزی را که گمان می‌رود ساختگی باشد، به او نسبت می‌دهد. سید امین نیز در «اعیان الشیعه» از او نام برده است. اسدی: منسوب به «بنی اسد» قبیله ای از عرب عدنان. (عدنان، عرب شمال). درباره او مطلب دیگری نمی‌دانیم.
هاشم‌زاده، انصار الحسین،/ 112
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 77

- أو ابراهیم من وُلد جعفر الطّیّار

اشاره

ذکره الخوارزمی فی مقتله، 2/ 48- 52 [انظر المجلّد، 14/ 1011- 1015].
ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 997- 1044 فی عنوان: غلامان من أهل البیت علیهم السلام من الأسر إلی الاستشهاد.

7- ابن أبی الأسود الدّؤلی‌

من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام [...]، ومن أصحاب أبی محمّد علیه السلام:
[...] ابن أبی الأسود الدّؤلیّ «1».
البرقیّ، الرّجال،/ 7، 8
(من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام) ابن أبی الأسود الدّؤلیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 81 (باب الکنی)
ابن أبی الأسود الدّؤلیّ [سین] «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 428
ابن أبی الأسود الدّئلیّ، عدّه الشّیخ رحمه الله کذلک فی کنی باب أصحاب الحسین علیه السلام من رجاله، وفی المنهج لعلّ اسمه حرب
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 40
حرب بن أبی الأسود: ذکر الشّیخ الطّوسی فی رجاله، فی باب الکنی والألقاب: إنّه من أصحاب الحسین، ولم یعلم شهادته وحضوره فی کربلاء؛ وذکر الأسترآبادیّ فی رجاله حرب بن الأسود.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 134

7/ 8- ابن أخ حذیفة بن أسید الغفاری‌

اشاره

حدّثنا أحمد بن محمّد، عن «2» الحسین بن سعید «2»، عن فضالة بن أیّوب، عن سلیمان،
__________________________________________________
(1)- قال المیرزا: لعلّ اسمه حرب.
(2- 2) [البحار: الأهوازیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 78
عن عمرو بن أبی بکر، عن رجل، عن «1» حذیفة بن أُسید الغفاریّ، «2» قال: لمّا وادع الحسن علیه السلام معاویة وانصرف إلی المدینة، صحبته فی منصرفه، وکان بین عینیه حمل بعیر لا یفارقه حیث توجّه، فقلت له ذات یوم: جُعلت فداک یا أبا محمّد، هذا الحمل لا یفارقک حیث ما توجّهت؟
فقال: یا حذیفة! أتدری ما هو؟
قلت: لا.
قال: هذا الدّیوان.
قلت: دیوان ماذا؟
قال: دیوان شیعتنا، فیه أسماؤهم.
قلت: جعلت فداک، فأرنی اسمی.
قال: اغد بالغداة.
قال: فغدوت إلیه ومعی ابن أخ لی، وکان یقرأ، ولم أکن أقرأ، «3» فقال: ما غدا بک؟
قلت: الحاجة الّتی وعدتنی.
قال: ومن ذا الفتی «4» معک؟
قلت: ابن أخ لی، وهو یقرأ، ولست أقرأ. «3»
قال: فقال لی: إجلس، فجلست، فقال: علیَّ بالدّیوان الأوسط.
قال: فأتی به.
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: روی الشّیخ الثّقة الجلیل محمّد بن الحسن الصّفّار القمّی، المتوفّی بقم سنة تسعین ومائتین فی بصائر الدّرجات بإسناده عن ...].
(2)- [زاد فی نفس المهموم: الصّحابیّ وجاء فی هامش: حذیفة بن أسید بن خالد الغفّاریّ أبو سریحة من أصحاب النّبیّ صلی الله علیه و آله بایع تحت الشّجرة ونزل الکوفة ومات بها سنة 42. وعن الکشّیّ: إنّه من حواریّ الحسین علیه السلام].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [مدینة المعاجز: الّذی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 79
قال: فنظر الفتی، فإذا الأسماء تلوح، قال: فبینما هو یقرأ، إذ قال: هو یا عمّاه، هو ذا اسمی.
قلت: ثکلتک امّک، أُنظر أین اسمی.
قال: فصفح، ثمّ قال: هو ذا اسمک، «1» فاستبشرنا، واستشهد الفتی مع الحسین بن علیّ علیه السلام. «2»
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 192- 193 رقم 6/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة
المعاجز، 3/ 336- 338؛ المجلسی، البحار، 26/ 124 رقم 19 باب 7 کتاب الإمامة؛
القمّی، نفس المهموم،/ 300؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 219- 220 2
__________________________________________________
(1)- [زاد فی مدینة المعاجز: قال].
(2)- و در «مدینة المعاجز» مسطور است که خبر می‌دهد حذیفة بن اسید الغفاری و او، جزحذیفة الیمان ست که در کتاب «اسماء الشیعه»، اورا از شهدای کربلا نگاشته اند. بالجمله می‌گوید: گاهی که‌حسن علیه السلام معاویه را وداع گفت و از کوفه طریق «مدینه» گرفت، شتری را با حملی گران همواره از پیش روی آن حضرت می‌کشیدند. عرض کردم: «جعلت فداک! این بار چیست که از تو جدا نباید بود؟»
فرمود: «این دیوان است.» عرض کردم: «چه دیوان؟»
فرمود: «دیوان شیعیان ما و اسامی شیعیان ما در آن ثبت است.»
عرض کردم: «نامه من را به من بنما.» فرمود: «بامدادان.»
روز دیگر با برادرزاده خود حاضر حضرت شدم؛ چه مرا نیروی قرائت نبود و او توانست قرائت کرد. پس اذن جلوس یافتم و فرمان کرد تا دیوان اوسط را حاضر کردند و برادرزاده مرا سپردند تا فحص کرد. نخست نام خود را بیافت، گفتم: «ثکلتک امّک! نام مرا بجوی.» پس فحص کرد تا بیافت و سخت شاد شدیم و برادرزاده من در رکاب حسین علیه السلام شهادت یافت.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 219
شیخ ثقة جلیل محمد بن حسن صفار قمی متوفای سال دویست و نود در قم در «بصائر الدرجات» ازحذیفه غفاری صحابی روایت کرده است که: چون امام حسن با معاویه وداع کرد و از کوفه به مدینه برگشت، در برگشتن من در خدمتش بودم. یک شتر باردار با آن حضرت بود و هر جا رو می‌کرد، از آن جدا نمی‌شد. یک روز عرض کردم: «قربانت یاابامحمد! این بار چیست که از تو جدا نیست؟» فرمود: «ای حذیفه! نمی‌دانی در آن چیست؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 80
__________________________________________________
- گفتم: «نه.»
فرمود: «این دفتر است.»
گفتم: «چه دفتری است؟»
گفت: «دفتر نام شیعیان ماست.»
عرض کردم: «نام مرا به من بنما.»
فرمود: «فردا صبح بیا.»
صبح با برادرزاده‌ام که می‌توانست بخواند و خودم خواندن نمی‌توانستم، رفتیم. فرمود: «برای چه در این صبح زود آمدی؟»
گفتم: «برای حاجتی که وعده فرمودید.»
فرمود: «این جوان همراه تو کیست؟»
گفتم: «برادرزاده من است و می‌تواند بخواند، من خودم نمی‌توانم بخوانم.»
فرمود: «بنشین.»
سپس گفت: «آن دفتر اوسط را برای من بیاورید.»
آوردند، آن جوان نظر کرد و نام‌ها در آن می‌درخشید. در این میان که می‌خواند، گفت: «عموجان! این نام من است.»
گفتم: «مادرت بر تو بگرید، نام مرا بخوان.»
گوید: صفحه زد و گفت: «ها این نام توست.»
و ما خرسند شدیم، و آن جوان با حسین علیه السلام شهید شد. کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 137- 138 در «بصائر الدرجات» به اسناد خود ازحذیفةبن اسید الغفاری روایت کرده که حضرت امام مجتبی (صلی اللَّه علیه) پس از موادعت با معاویه، عزیمت مدینه فرمود و من چون سایه ملازم آفتاب بودم، همی دیدم که شتری بار بر نهاده و پیشاپیش حضرت همی‌برند که هیچ‌گاه از او جدا نشدی. روزی گفتم: «جعلت فداک یا أبا محمد! این اشتر بار چیست که حضرت تورا بدان چندین توجه است؟» فرمود: «طومار اسامی شیعیان ماست.» گفتم: «جعلت فداک! باشد که به من بنمایی تا نام خویش اندر آن بینم.» فرمود: «آری، بامدادان، به گاه نزد من آی.» چون من خود خواندن نمی‌توانستم، برادرزاده خود همراه بردم. حضرت مجتبی علیه السلام، سبب آمدن بپرسید. انجاز وعد طلبیدم، فرمود: «این جوان کیست؟» گفتم: «برادرزاده من باشد تا نام من در آن درج بیند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 81
ولد مُلمَلْ بن ضَمرة بن بکر بن عبد مناة بن کنانة بن خُزیمة بن مُدْرکة بن إلیاس بن مُضَر بن نِزار بن معد بن عدنان (من وُلد إسماعیل علیه السلام): غفار.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 11، 180، 186
الغِفاریّ: بکسر العین المعجمة وفتح الفاء وفی آخرها الرّاء المهملة هذه نسبة إلی غفار.
السّمعانی، الأنساب، 4/ 304

ومَنْ هو حذیفة بن أسید الغفاری؟

أصحاب الحسن بن علیّ علیهما السلام: سفیان بن [أبی] لیلی الهمدانیّ، حُذیفة بن أُسید الغفاریّ، أبو رزین الأسدیّ.
المفید، الاختصاص،/ 7/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 112
حدّثنی محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید، عن محمّد بن الحسن الصّفّار، عن علیّ ابن سلیمان بن داود الرّازی، وحدّثنا أحمد بن محمّد بن یحیی، قال «1»: حدّثنی سعد بن عبداللَّه، عن علیّ بن سلیمان، عن علیّ بن أسباط، عن أبیه أسباط بن سالم، قال: قال أبو الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام: [...]
قال: إذا کان یوم القیامة نادی مناد: أین حواریّ الحسن بن علیّ ابن فاطمة بنت محمّد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ فیقوم سفیان بن أبی لیلی الهمدانیّ، وحذیفة بن أُسید الغفاریّ.
__________________________________________________
- حضرت مرا امر به نشستن فرمود و با پرستاران گفت: «آن دیوان میانین بیارید.» حالی بیاوردند. جوان اندر آن نگریست و گفت: «یا عم! اینک اسم من اندرین صحیفه نبشته‌اند.» گفتم: «ثکلتک امّک، از آنت آورده‌ام تا نام من بجویی و تو اسم خود همی‌گویی؟» جوان ورقی چند بگردانید، نام من نیز در آن‌جا ثبت دید. مرا شگفت آمد که در دیوان اورا سبقت بود تا جوان در رکاب حضرت سیدالشهدا شهادت یافت و سر آن هویدا گشت. وعُنِّف ابن عبّاس علی ترکه الحسین علیه السلام، فقال: إنّ أصحاب الحسین لم ینقصوا رجلًا نعرفهم بأسمائهم من قبل شهودهم، وقال محمّد بن الحنفیّة: إنّ أصحاب الحسین علیه السلام عندنا لمکتوبون بأسمائهم وأسماء آبائهم (فیا لیتنی کنت معهم فأفوز معهم).
فرهاد میرزا، قمقام،/ 427
(1)- [فی اختیار معرفة الرِّجال مکانه: محمّد بن قولویه، قال ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 82
الکشّی، اختیار معرفة الرِّجال،/ 39- 43؛ مثله المفید، الاختصاص،/ 61؛ المجلسی،
البحار «1»، 44/ 112
(من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله) حذیفة بن أُسید الغفاریّ أبو سرعة صاحب النّبیّ صلی الله علیه و آله، وهو ابن امیّة (أو آمنة).
الطّوسی، الرّجال،/ 16
(من أصحاب الحسن بن علیّ علیهما السلام) حذیفة بن أُسید الغفاریّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 67
أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیه السلام [...]، ومن أصحابه: حُذیفة بن أُسید الغفاریّ. «2»
البرقی، الرِّجال،/ 7
حدّثنا أحمد بن محمّد الصّائغ، عن عیسی بن محمّد العلویّ، عن أبی عوانة، عن محمّد ابن سلیمان بن بزیع، عن إسماعیل بن أبان، عن سلام بن أبی عمرة الخراسانیّ، عن معروف ابن خرّبوذ المکّیّ، عن أبی الطّفیل عامر بن واثلة، عن حذیفة ابن أُسید الغفاریّ، قال:
قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا حذیفة! إنّ حجّة اللَّه علیکم بعدی علیّ ابن أبی طالب، الکفر به کفر باللَّه، والشّرک به شرک باللَّه، والشّکّ فیه شکّ فی اللَّه، والإلحاد فیه إلحاد فی اللَّه، والإنکار له إنکار للَّه، والإیمان به إیمان باللَّه، لأنّه أخو رسول اللَّه، ووصیّه، وإمام امّته، ومولاهم، وهو حبل اللَّه المتین، والعروة الوثقی الّتی لا انفصام لها، وسیهلک فیه إثنان، ولا ذنب له: محبّ غال ومقصّر، یا حذیفة! لا تفارقنّ علیّاً فتفارقنی، ولا تخالفنّ علیّاً فتخالفنی، إنّ علیّاً منّی وأنا منه، مَنْ أسخطه فقد أسخطنی، ومَنْ أرضاه فقد أرضانی.
الصّدوق، الأمالی،/ 197 رقم 3 المجلس 36/ عنه: المجلسی، البحار، 38/ 97
عن الخصال للصّدوق: ابن الولید، عن الصّفّار، عن ابن أبی الخطّاب وابن یزید معاً،
__________________________________________________
(1)- [حکاه البحار عن الاختصاص].
(2)- فی النّسخ «أسد» بدون الیاء. وصرّح ابن حجر فی الإصابة بفتح الهمزة، والظّاهر من الممقانی ضمّها (مصغّراً).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 83
عن ابن أبی عمیر؛ وحدّثنا أبی، عن علیّ، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر؛ وحدّثنا ابن مسرور، عن ابن عامر، عن عمّه، عن ابن أبی عمیر؛ وحدّثنا ابن المتوکّل، عن السّعدآبادیّ، عن البرقیّ، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن عبداللَّه بن سنان، عن معروف بن خرّبوذ، عن أبی الطّفیل عامر بن واثلة، عن حذیفة بن أُسید الغفاریّ قال: لمّا رجع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم من حجّة الوداع ونحن معه، أقبل حتّی انتهی إلی الجحفة، أمر أصحابه بالنّزول، فنزل القوم منازلهم، ثمّ نودی بالصّلاة، فصلّی بأصحابه رکعتین، ثمّ أقبل بوجهه إلیهم، فقال لهم: إنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنِّی میِّت وأ نّکم میِّتون، وکأنِّی قد دعیت فأجبت، وإنِّی مسؤول عمّا ارسلت به إلیکم، وعمّا خلّفت فیکم من کتاب اللَّه وحجّته، وإنّکم مسؤولون، فما أنتم قائلون لربِّکم؟ قالوا: نقول: قد بلّغت ونصحت وجاهدت، فجزاک اللَّه عنّا أفضل الجزاء.
ثمّ قال لهم: ألستم تشهدون أن لا إله إلّااللَّه، وأنِّی رسول اللَّه إلیکم، وأنّ الجنّة حقّ، وأنّ النّار حقّ، وأنّ البعث بعد الموت حقّ؟ فقالوا: نشهد بذلک، قال: اللَّهمّ اشهد علی ما یقولون، ألا وإنِّی اشهدکم أنِّی أشهد أنّ اللَّه مولای وأنا مولی کلّ مسلم، وأنا أولی بالمؤمنین من أنفسهم، فهل تقرّون بذلک «1» وتشهدون لی به؟ فقالوا: نعم، نشهد لک بذلک، فقال: ألا مَنْ کنتُ مولاه فإنّ علیّاً مولاه، وهو هذا، ثمّ أخذ بید علیّ علیه السلام، فرفعها مع یده حتّی بدت آباطهما «2»، ثمّ قال: اللَّهمّ والِ من والاه، وعادِ من عاداه «3»؛ ألا وإنِّی فرطکم وأنتم واردون علیَّ الحوض غداً «4»، وهو حوض عرضهُ ما بین بُصری وصنعاء، فیه أقداح من فضّة عدد نجوم السّماء، ألا وإنِّی سائلکم غداً ماذا صنعتم فیما أشهدت اللَّه به علیکم فی یومکم هذا، إذ وردتم علیَّ حوضی؟ وماذا صنعتم بالثِّقلین من
__________________________________________________
(1)- فی المصدر: فهل تقرّون لی بذلک.
(2)- جمع الإبط: باطن الکتف.
(3)- فی المصدر بعد ذلک: وانصر من نصره، واخذل من خذله.
(4)- فی المصدر و (م): علی الحوض خوضی غداً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 84
بعدی؟ فانظروا کیف خلّفتمونی «1» فیهما حین تلقونی؟ قالوا: وما هذان الثّقلان یا رسول اللَّه؟ قال: أمّا الثّقل الأکبر، فکتاب اللَّه عزّ وجلّ سبب ممدود من اللَّه ومنّی فی أیدیکم، طرفه بید اللَّه، والطّرف الآخر بأیدیکم، فیه علم ما مضی وما بقی إلی أن تقوم السّاعة، وأمّا الثّقل الأصغر فهو حلیف القرآن «2»، وهو علیّ بن أبی طالب وعترته- علیهم السلام- وإنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیَّ الحوض.
قال معروف بن خرّبوذ: فعرضت هذا الکلام علی أبی جعفر علیه السلام، فقال: صدق أبو الطّفیل، هذا کلام وجدناه فی کتاب علیّ علیه السلام وعرفناه. «3»
إیضاح: بُصری- بالضّمِّ-: موضع بالشّام، وصنعاء- بالمدِّ-: قصبة بالیمن.
الصّدوق، الخصال، 1/ 76 باب الاثنین/ عنه: المجلسی، البحار، 37/ 121- 122
أقول: روی الحافظ أبونعیم فی کتاب ما نزّل من القرآن فی علیّ بإسناده عن الأعمش، عن عطیّة، قال: نزلت هذه الآیة علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فی علیّ بن أبی طالب علیه السلام: «یا أ یّها الرّسُولُ بَلِّغ ما انْزِلَ إلیکَ مِنْ رَبِّک». وروی فی کتاب منقبة المطهّرین عن جابر الجعفیّ، عن أبی الطّفیل، عن زید بن أرقم، قال: خرجنا مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم حجّاجاً، حتّی إذا کنّا بالجحفة بغدیر خُمّ، صلّی الظّهر، ثمّ قام خطیباً فینا، فقال: أ یّها النّاس! هل تسمعون؟ إنِّی رسول اللَّه إلیکم، إنّی اوشک أن ادعی وإنِّی مسؤول، وإنِّکم مسؤولون، إنِّی مسؤول: هل بلّغتکم؟ وأنتم مسؤولون: هل بُلّغتم؟ فماذا أنتم قائلون؟ قال: قلنا: یا رسول اللَّه! بلّغت وجهدت، قال: اللّهمّ اشهد وأنا من الشّاهدین، ألا هل تسمعون؟ إنِّی رسول اللَّه إلیکم، وإنِّی مخلِّف فیکم الثِّقلین، فانظروا کیف تخلفون فیهما، قال: قلنا: یا رسول اللَّه! وما الثّقلان؟ قال: الثّقل الأکبر کتاب اللَّه سبب بیدَی اللَّه وسبب بأیدیکم، فتمسّکوا به لن تهلکوا أو تضلّوا، والآخر عترتی وإنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أ نّهما لن
__________________________________________________
(1)- فی المصدر و (م): کیف تکونوا خلّفتمونی.
(2)- الحلیف: کلّ شی‌ء لزم شیئاً فلم یفارقه.
(3)- [النصّ من البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 85
یفترقا حتّی یردا علیَّ الحوض.
قال أبو نعیم: رواه عن أبی الطّفیل من التّابعین حبیب بن أبی ثابت وسلمة بن کهیل، ومن الأعلام حکیم بن جبیر ووهب الهنانی، ورواه عن زید بن أرقم یزید بن حیّان وعلیّ بن ربیعة ویحیی بن جعدة وأبو الضّحی ابن امرأة زید بن أرقم، ورواه غیر زید من الصّحابة علیّ بن أبی طالب وعبداللَّه بن عمر والبراء بن عازب وجابر بن عبداللَّه وحذیفة بن أُسید وأبو سعید الخدریّ.
المجلسی، البحار، 37/ 190- 191
حذیفة بن أُسید الغفاریّ أبو سریحة، الضّبط قد مرّ ضبط حذیفة فی أوس بن حذیفة کما مرّ ضبط أُسید فی ترجمة أُسید بن حضیر، وضبط الغفاریّ فی ترجمة إبراهیم بن ضمرة، وسریحة بالسِّین والرّاء المهملتین والیاء المثنّاة من تحت والحاء المهملة والهاء وزان جهینة، وهو تصغیر سرحة، وهی فی الأصل الشّجرة الطّویلة، لا شوک فیها یشبه بها قوام المرأة، وتسمّی بها أیضاً، واحتمل بعض أ نّها وزان سفینة، ولیس لشی‌ء.
وفی بعض النّسخ بالشّین المعجمة، وفی نسختین من رجال الشّیخ رحمه الله أبو سرعة بالسِّین والرّاء والعین المهملات والهاء، وقد کنّاه ابن داود بأبی سریحة، ثمّ قال: وفی نسخة أبو سرعة. قلت: ولعلّ ذلک تصحیف سرحة کما ذکرنا فی التّرجمة، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله تارة من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، مضیفاً إلی ما فی العنوان قوله: صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وهو ابن امیّة، وأخری من أصحاب الحسن علیه السلام.
وفی أسد الغابة: أ نّه بایعَ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله تحت الشّجرة، ونزل الکوفة، وتوفِّی بها «1». وقد مرّ عدّه فی الخبر العاد للحواریّین المتقدِّم، نقله فی الفائدة الثّالثة عشر، فی مقدّمة الکتاب من حواریّ الحسن علیه السلام یوم القیامة. وقد مرّ وقوع الرّجل فی طریق الکشّیّ فی روایة من الرّوایات السّابقة الّتی نقلناها عنه فی ترجمة جندب بن جنادة، وفی متن ذلک الخبر دلالة علی حُسن اعتقاده، وعن تقریب ابن حجر أ نّه صحابیّ من أصحاب الشّجرة
__________________________________________________
(1)- [أسد الغابة، 1/ 289].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 86
سنة اثنتین وأربعین، انتهی.
وأقول: کون الرّجل إمامیّاً یستفاد من عدم تعرّض الشّیخ لمذهبه، ویستفاد مدحه ممّا سمعت، ولقد أجاد فی الوجیزة حیث جعله ممدوحاً، فیکون من الحسان.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 258 رقم 2358

8/ 9- ابن الحسین بن أمیر المؤمنین علیهم السلام وله ثلاث سنین‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّالث عشر، ص 77.

- ابنا عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب/ إبراهیم ومحمّد ابنا مسلم ابن عقیل بن أبی طالب‌

اشاره

ذکرهما ابن سعد فی الحسین علیه السلام،/ 77، والبلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 424، وابن العدیم فی بغیة الطّلب، 6/ 2636- 2638، ذکرنا ترجمتهما فی المجلّد 14/ 997- 998، 1065- 1066 فی عنوان: غلامان من أهل البیت علیهم السلام من الأسر إلی الاستشهاد.

9/ 10- ابن عمر بن زیاد [بن أبیه]

قال الحصین: وحدّثنی سعد بن عبیدة، قال: إنّ أشیاخاً من أهل الکوفة لَوُقوف علی التلّ یبکون ویقولون: اللْهمّ أنزِل نصرک، قال: قلت: یا أعداء اللَّه، ألا تنزلون فتنصرونه! قال: فأقبل الحسین یکلّم من بعث إلیه ابن زیاد، قال: وإنّی لأنظر إلیه وعلیه جبّة من بُرُود، فلمّا کلّمهم، انصرف، فرماه رجل من بنی تمیم یقال له: عمر الطُّهَویّ بسهم، فإنِّی لأنظر إلی السّهم بین کتفیه متعلّقاً فی جبّته، فلمّا أبوا علیه رجع إلی مصافّه، وإنِّی لأنظر إلیهم، وإنّهم لقریب من مائة رجل، فیهم لصُلب علیّ بن أبی طالب علیه السلام خمسة، ومن بنی هاشم ستّة عشر، ورجل من بنی سُلَیم حلیف لهم، ورجل من بنی کنانة حلیف لهم،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 87
وابن عمر بن زیاد. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 392- 393
وأقبل الحسین یکلِّم من بعث إلیه ابن زیاد وعلیه جُبّة من برود، فلمّا کلّمهم، انصرف، فرماه رجل من بنی تمیم، یقال له عمرو الطّهویّ، بسهم بین کتفیه، فإنّی لأنظر إلی السّهم بین کتفیه متعلّقاً بجبّته، فلمّا أبوا علیه، رجع إلی مصافّه، وإنِّی لأنظر إلیهم وهم قریب من مائة رجل، فیهم لصلب علیّ خمسة، ومن بنی هاشم ستّة عشر، ورجل من بنی سلیم حلیف لهم، ورجل من بنی کنانة حلیف لهم، وابن عمّ ابن زیاد.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 170- 171

- ابن محمّد بن کثیر الشّهید بالکوفة

اشاره

سنذکره فی ترجمه أبیه رقم 265- 266/ 320- 321 فی المجلّد السّادس عشر، ص 855- 859.

11- أبو الأسود الدّؤلیّ‌

أسماء من روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام: ظالم بن ظالم، وقیل ظالم بن عمرو، یکنّی أبا الأسود الدّؤلیّ.
من أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیهما السلام، ظالم بن عمرو، ویقال ظالم بن ظالم، یکنّی أبا الأسود الدّؤلیّ.
__________________________________________________
(1)- سعد بن‌عبیده گوید: تنی چند از پیران کوفه بر تپه ایستاده بودند ومی‌گریستند و می‌گفتند: «خدایا! نصرت خویش را بیار.» گوید: گفتم: «ای دشمنان خدا! چرا پایین نمی‌آیید که اورا یاری کنید؟»
گوید: حسین پیش آمد و با کسانی که ابن زیاد سوی وی فرستاده بود، سخن کرد. راوی گوید: اورا می‌دیدم که جبه ای از حله‌ها به تن داشت و چون با آن‌ها سخن کرد، بازآمد. یکی از بنی‌تمیم به نام عمر طهوی تیری سوی وی انداخت و دیدم که تیر میان دو شانه‌اش به جبه آویخته بود و چون از او نپذیرفتند، به طرف صف خویش بازگشت. دیدمشان که نزدیک به یک صد کس بودند. پنج کس از نسب علی بن ابی‌طالب علیه السلام، شانزده کس از بنی‌هاشم، یکی از بنی سلیم و یکی از بنی‌کنانه هر دوان وابسته بنی‌هاشم و پسر عمر بن زیاد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2979
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 88
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: ظالم بن عمرو، ویکنّی أبا الأسود الدّؤلیّ.
من أصحاب علیّ بن الحسین علیهما السلام: ظالم بن عمرو، یکنّی أبا الأسود الدّؤلیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 46، 69، 75، 95/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 175؛
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 423؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 111
ظالم بن ظالم، وقیل: ابن عمرو أبو الأسود الدّؤلی: ن، سین، ین [جخ].
ابن داود،/ 191
ظالم بن عمرو. «1»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
وأقول: فی کلماتهم اختلاف فی اسمه وفی نسبته، أمّا الاسم فقیل هو ظالم بن عمرو بن سفیان، وقیل ظالم بن عمرو بن ظالم، وقیل تصغیر عمرو فیهما، وقیل ظالم بن سارق، وقیل ظالم بن ظالم، وقیل ظالم بن عمرو بن عثمان، وقیل بالعکس.
أمّا فی النّسبة، الدّئلی بکسر الدّال المهملة وسکون الیاء المثنّاة من تحت، وقیل الدّؤلی بضمّ المهملة وفتح الواو المهموزة. وقال المقدسی فی ترجمة محمّد بن عمرو بن طلحة، قال البخاریّ الدّیلی من حنیفة، والدّؤلی من کنانة، وفی المغرب الدّؤل بضمّ الدّال وکسر الواو المهموزة دویبة صغیرة شبیهة بابن عرس، وبها سمّیت قبیلة أبی الأسود الدّؤلی، وإنّما فتحت الهمزة فی النّسبة استثقالًا للکسرة مع یاء النّسبة کالنّمری بفتح المیم إلی نمرة بکسر المیم.
__________________________________________________
(1)- باب الظّاء من أسامی الرّواة [عن الحسن بن علیّ علیهما السلام ...] ظالم بن عمرو، بعضی ظالم‌بن ظالم گفته‌اند، کنیت او ابو الاسود الدئلی است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/
207، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 180
ظالم بن عمرو، کنیت او ابو الاسود دئلی است، از کسانی است که از حضرت امام حسین علیه السلام روایت کرده.
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 209
باب الکنی من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
ابی الاسود الدئلی از جمله روات است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 211
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 89
وفی القاموس فی شرح اللّمع للأصفهانیّ أبو الأسود ظالم بن عمرو الدّئلی إنّما هو بکسر الدّال وفتح الهمزة، نسبة إلی دئل کعنب، وهی قبیلة من کنانة، انتهی.
وعن تقریب ابن حجر ابن الدّؤلی أبو الأسود الدّؤلی، ویقال الدّیلی، منسوب إلی الدّؤل، ویقال الدّئل بن بکر بن عبد مناه ابن کنانة.
قال أبو علیّ القالی فی کتاب البارع: قال الأصمعی وسیبویه والأخفش وابن السّکّیت وأبو حاتم والعدویّ وغیرهم: هو بضمِّ الدّال وکسر الهمزة، وإنّما فتحت فی النّسب کما فتحت میم نمر فی النّمری ولام سلمة فی السّلمی.
قال الأصمعی: وکان عیسی بن عمر یقولها فی النّسب بکسر الهمزة أیضاً تبقیة علی الأصل. وحکاه أیضاً عن یونس وغیره، وقال: وتبقیته علی‌الأصل شاذّ فی القیاس.
قال أبو علیّ: وکان الکسائی وأبو عبید ومحمّد بن حبیب یقولون: أبو الأسود منسوب إلی الدّیل بکسر الدّال وسکون الیاء، ثمّ اعلم أنّ أبا الأسود بصری مخضرم، فاضل ثقة، کان من سادات التّابعین وأعیانهم. صحب علیّ بن أبی طالب علیه السلام وشهد معه وقعة صفّین، وهو من أکمل الرِّجال رأیاً وأسدّهم عقلًا، وعن الجاحظ أنّ أبا الأسود مقدم فی طبقات النّاس، کان معدوداً فی الفقهاء والشّعراء والدّهاة والنّحاة، والحاضر فی الجواب، والشّیعة والبخلاء والصلع والأشراف، انتهی.
وهو أوّل من وضع النّحو، قال الذّهبی: إنّ أبا الأسود الدّیلیّ قاضی البصرة. وروی عن علیّ علیه السلام: ومن أجملهم رأیاً وعقلًا، وقد أمره علیّ علیه السلام بوضع النّحو، فلمّا رآه أبو الأسود ما وضع، قال: ما أحسن هذا النّحو الّذی نحوت. ومن ثمّ سُمِّی النّحو نحواً، انتهی.
وقیل: إنّ علیّاً علیه السلام وضع له أنّ الکلمة ثلاثة: اسم وفعل وحرف، فشرحَ أبو الأسود ذلکَ وبسطه، وقیل: کان له بالبصرة دار وله جار یتأذّی منه کلّ وقت، فباع الدّار، فقیل له: بعت دارک؟ فقال له: بل بعت جاری، فأرسلها مَثلًا وسنّه خمس وثمانون سنة، فأصابه الفالج، وتوفّی سنة تسع وتسعین، وقیل غیر ذلک. ویحکی أ نّه کان یخرج إلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 90
السّوق ویجرّ رجلیه لإصابة الفالج، وکان موسراً ذا عبید وإماء، فقیل له: قد أغناک اللَّه تعالی عن السّعی فی حاجتک، فاجلس فی بیتک، فقال: لو جلست فی البیت لبالت علیَّ الشّاة، وهو معروف بالبخل.
وقال المقدسی: ظالم بن عمرو بن سفیان أبو الأسود الدّیلی، وقیل عمرو بن ظالم، ویقال ظالم بن سارق؛ شهد مع علیّ صفّین، وولی البصرة لابن عبّاس رضی الله عنه ومات بها، وقد أسنّ، وهو أوّل مَنْ تکلّم بالنّحو، ثمّ لا یخفی أنّ الرّجل من الحسان لکونه شیعیّاً ممدوحاً بما سمعت، وعن عمدة عیون صحاح الآثار لیحیی بن البطریق الحلِّی- وهو من أجلّاء علمائنا- أ نّه قال: أبو الأسود الدّؤلی، وهو من بعض الفضلاء الفصحاء من الطّبقة الاولی من شعراء الإسلام وشیعة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، انتهی.
بقی هنا شی‌ء وهو أنّ أبا موسی وابن شاهین عدّا الرّجل من الصّحابة، وأنکر ذلک علیهما ابن الأثیر وغیره، وقالوا: إنّه لیس له صحبة، وإنّما هو تابعیّ من خواصّ أصحاب علیّ علیه السلام.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 111

10/ 12- أبو بکر بن أمیر المؤمنین علیه السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد التّاسع، ص 789- 814.
وممّا لم یذکر فی المجلّد التّاسع: أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب سین [جخ] أخوه قُتل معه، امّه لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعی بن مَسلمة بن جندل بن نَهشل الدّارمیّة.
ابن داود،/ 393 رقم 11
وکان له [أمیر المؤمنین علیه السلام] من لیلی بنت مسعود الدّارمیّة، محمّد الأصغر المکنّی أبا بکر وعبداللَّه.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 430
زیارته فی أوّل رجب: السّلام علی أبی بکر ابن أمیر المؤمنین.
الشهید الأوّل، المزار،/ 177
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 91

11/ 13- أبو بکر ابن الحسن ابن أمیر المؤمنین علیهم السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّانی عشر، ص 289- 308.
ما لم یجئ فیه:
ورمی عبداللَّه بن عقبة أبا بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام فقتله.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 556
عبداللَّه بن عقبة، کان فیمَن قتل الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما، وله یقول ابن عقیب:
وعند غنیّ قطرة من دمائنا وفی أسد أخری تعدّ وتذکر
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 13/ 256

12/ 14- أبو بکر بن الحسین بن أمیر المؤمنین علیهم السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّالث عشر، ص 60- 64.

13/ 15- أبو بکر بن عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب علیهم السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 973.

- أبو ثمامة الصّائدی‌

اشاره

راجع عمرو بن عبداللَّه الصّائدیّ الهمدانیّ.
وراجع زیاد بن عمرو الصّائدیّ الهمدانیّ.

14/ 16- أبو الحتوف بن الحارث الأنصاریّ وأخوه سعد

میزاتهما العائلیّة

قُتل من الأنصار [...] وسعد بن الحارث.
وأخوه: [أبو] الحتوف بن الحارث.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 92
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 154/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی
الحدائق الوردیّة، 1/ 121- 122
سعد بن الحارث الأنصاریّ العجلانیّ، وأخوه أبو الحتوف بن الحارث الأنصاریّ العجلانیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 94
وأخوان، وهما سعد وأبو الحتوف ولدا الحارث الأنصاریّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 130/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
ومنهم سعد بن الحارث بن سلمة الأنصاریّ العجلانیّ، وأخوه أبو الحتوف بن الحارث ابن سلمة الأنصاریّ العجلانیّ علی ما رواه حمید بن أحمد فی کتاب الحدائق، قال: ومن المقتولین یوم الطّفّ مع الحسین بن علیّ علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 256
سعد بن الحارث بن سلمة الأنصاریّ العجلانیّ، والمراد منه هنا: النّسبة إلی بنی العجلان، الّذی هم بطن من الخزرج إلی غیرهم من بطون العرب، وذلک بقرینة کونه‌أنصاریّاً کما لا یخشی، وهذا الرّجل هو أخو أبو الحتوف.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 12
والعجلانی: وهو العَجْلان بن عامر بن زُریق بن عامر بن زُریق بن عبد بن حارثة ابن مالک بن غَضَب بن جُشم بن الخزرج.
نَسَب الأنصار: هم من ولد ثعلبة بن عمرو مُزَیقیاء بن عامر ماء السّماء بن حارثة الغطْریف بن امرئ القیس بن ثعلبة بن مازن بن الأزد. فولد ثعلبة: حارثة، فولد حارثة:
الأوس والخزرج، أمّهما قیْلة بنت الأرقم بن عمرو بن جَفْنة بن عمرو مُزَیقیاء.
بنو الأزد بن الغوث بن نبت بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یشخب بن یعرب ابن قحطان، من ولد سام بن نوح أو هود علیهما السلام.
الیمانیّة کلّها راجعة إلی ولد قحطان.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 330، 332، 357، 358
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 93
أبو الحتوف: قد مرّ فی ترجمة أخیه سعد بن الحارث بن سلمة الأنصاریّ العجلان، بیان کونهما جمیعاً من شهداء الطّفّ رضوان اللَّه علیهما، وکفی بذلک شاهداً علی الوثاقة.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 10
أبو الحتوف بن الحارث الأنصاریّ.
سعد بن الحارث الأنصاریّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
أبو الحتوف بن الحارث بن سلمة الأنصاریّ العجلانیّ، نسبة إلی بنی عجلان، بطن من الخزرج.
الأمین، أعیان الشّیعة، 2/ 319
وأمّا سعد بن الحارث الأنصاریّ العجلانیّ، وأخوه أبو الحتوف.
المیانجی، العیون العبری،/ 148
أبو الحتوف سلمة بن الحارث الأنصاریّ العجلانیّ الکوفیّ:
قال حمید بن أحمد بن محمّد بن علیّ بن أحمد بن یحیی بن زید بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب فی کتاب «الحدائق الوردیّة»، قال: ومن المقتولین یوم الطّفّ مع الحسین علیه السلام أبو الحتوف وأخوه سعد بن الحارث، وکانا من الخوارج.
سعد بن الحارث بن سلمة الأنصاریّ العجلانیّ:
قال فی الحدائق الوردیّة: من المقتولین یوم الطّفّ مع الحسین بن علیّ علیه السلام: سعد بن الحارث وأخوه أبو الحتوف بن الحارث، کما تقدّم ذکره سابقاً، وکانا من أهل الکوفة، ومن المحکّمة (أی من الخوارج).
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 105، 149

لحوقهما بالإمام علیه السلام واستشهادهما

وکانا من المحکّمة، فلمّا سمعا أصوات النّساء والصّبیان من آل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، حکّما، ثمّ حملا بأسیافهما، فقاتلا مع الحسین علیه السلام، حتّی قُتلا، وقد أصابا فی أصحاب عمر بن سعد ثلاثة نفر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 94
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 154/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
کانا من أهل الکوفة، ومن المحکّمة، فخرجا مع عمر بن سعد إلی قتال الحسین علیه السلام.
(قال) صاحب الحدائق: فلمّا کان الیوم العاشر، وقُتل أصحاب الحسین، فجعل الحسین علیه السلام ینادی: ألا ناصر فینصرنا؟! فسمعته النّساء والأطفال، فتصارخن، وسمع سعد وأخوه أبو الحتوف النّداء من الحسین علیه السلام والصّراخ من عیاله، فمالا بسیفهما مع الحسین علی أعدائه، فجعلا یقاتلان حتّی قتلا جماعة وجرحا آخرین: ثمّ قُتلا معاً.
السّماوی، إبصار العین،/ 94
وسعد بن الحارث وأخوه أبو الحتوف، فإنّهما کانا علی الحسین، فلمّا قُتل وتصارخت العیال والأطفال مالا علی قتلة الحسین، فجعلا یضربان فیهم بسیفهما حتّی قُتلا بعده.
السّماوی، إبصار العین،/ 129/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
سعد بن الحارث وأخوه أبو الحتوف بن الحارث، وکانا من أهل الکوفة، ومن المحکّمة، فخرجا «1» مع عمر بن سعد إلی حرب الحسین علیه السلام. فلمّا کان الیوم العاشر وقُتل أصحاب الحسین علیه السلام، ولم یبق معه غیر سوید بن عمرو بن أبی المطاع الخثعمیّ، وبشیر بن عمرو الحضرمیّ، فجعل الحسین علیه السلام ینادی: ألا ناصر فینصرنا، ألا من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ فسمعن النّساء والأطفال نداء الحسین علیه السلام، فتصارخنَ بالعویل والبکاء.
فلمّا سمع سعد بن الحارث وأخوه أبو الحتوف أصوات النّساء والأطفال من آل الرّسول- وکان بعد صلاة الظّهر وهما فی حومة الحرب- فقالا: إنّا نقول لا حکم إلّاللَّه، ولا طاعة لمَنْ عصاه، وهذا الحسین ابن بنت نبیّنا محمّد صلی الله علیه و آله ونحن نرجو شفاعة جدّه یوم القیامة،
__________________________________________________
(1)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: وأ نّهما خرجا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 95
فکیف نقاتله وهو بهذا الحال نراه لا ناصر له «1» ولا معین؟ فمالا بسیفیهما بین یدی الحسین علیه السلام علی أعدائه، فجعلا یقاتلان قریباً منه حتّی «1» قتلا من القوم جماعة کثیرة، وجرحا آخرین، ثمّ قُتلا معاً فی مکان واحد، رضوان اللَّه علیهما.
«1» توضیح: قال فی النّهایة: المحکّمة- بفتح الکاف-: الخوارج «1».
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 256/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 105، 149
وهو وأخوه أبو الحتوف کانا فی الکوفة، رأیهما رأی الخوارج، فخرجا مع عمر بن سعد إلی حرب الحسین، فلمّا سمعا استنصاره وصریخ النّساء والأطفال لسماع استنصاره، نالتهما الهدایة الإلهیّة، وتوفیق السّعادة، فقالا: إنّا نقول لا حکم إلّاللَّه، ولا طاعة لمَنْ عصاه، وهذا الحسین ابن بنت نبیّنا محمّد صلی الله علیه و آله، ونحن نرجو شفاعة جدّه یوم القیامة، فکیف نقاتله وهو بهذه الحال نراه لا ناصر له ولا معین؟ فمالا بسیفهما بین یدیه علی أعدائه، وجعلا یقاتلان قریباً منه حتّی قتلا جمعاً وجرحا آخرین، ثمّ قُتلا معاً فی مکان واحد، رضوان اللَّه علیهما.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 12
عن الحدائق الوردیّة فی الأئمّة الزّیدیّة: إنّه کان مع أخیه سعد فی الکوفة، ورأیهما رأی الخوارج، فخرجا مع عمر بن سعد لحرب الحسین علیه السلام، فلمّا کان الیوم العاشر، وقُتل أصحاب الحسین علیه السلام، وجعل الحسین ینادی: ألا ناصر فینصرنا؟ فسمعته النّساء والأطفال، فتصارخن، وسمع سعد وأخوه أبو الحتوف النّداء من الحسین والصّراخ من عیاله، قالا: إنّا نقول لا حکم إلّاللَّه، ولا طاعة لمن عصاه، وهذا الحسین ابن بنت نبیّنا محمّد صلی الله علیه و آله، ونحن نرجو شفاعة جدّه یوم القیامة، فکیف نقاتله وهو بهذا الحال لا ناصر له ولا معین؟ فمالا بسیفهما مع الحسین علیه السلام علی أعدائه، وجعلا یقاتلان قریباً منه حتّی قتلا جمعاً وجرحا آخر، ثمّ قُتلا معاً فی مکان واحد، وختم لهما بالسّعادة الأبدیّة بعدما کانا من المحکّمة، وإنّما الأمور بخواتیمها.
الأمین، أعیان الشّیعة، 2/ 319
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 96
استغاثة وهدایة:
ولمّا نظر الحسین إلی کثرة من قُتل من أصحابه، قبض علی شیبته المقدّسة، وقال:
اشتدّ غضب اللَّه علی الیهود إذ جعلوا له ولداً، واشتدّ غضبه علی النّصاری إذ جعلوه ثالث ثلاثة، واشتدّ غضبه علی المجوس إذ عبدوا الشّمس والقمر دونه، واشتدّ غضبه علی قوم اتّفقت کلمتهم علی قتل ابن بنت نبیّهم، أما واللَّه لا أجیبهم إلی شی‌ء ممّا یریدون حتّی ألقی اللَّه وأنا مخضّب بدمی، ثمّ صاح: أما من مغیث یغیثنا؟! أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه؟! فبکت النّساء، وکثر صراخهنّ.
وسمع الأنصاریان: سعد بن الحارث وأخوه أبو الحتوف استنصار الحسین واستغاثته وبکاء عیاله، وکانا مع ابن سعد، فمالا بسیفهما علی أعداء الحسین، وقاتلا حتّی قُتلا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 295
فإنّهما کانا من أهل الکوفة ومن المحکّمة، خرجا مع عمر بن سعد،
قال فی الإبصار: قُتل بعد الحسین علیه السلام فی الطّفّ من أنصاره أربعة نفر: وهم سوید ابن أبی المطاع، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل، وسعد بن الحارث، وأخوه.
فلمّا کان یوم العاشر، وقُتل الحسین علیه السلام، وتصارخت العیال والأطفال، مالا علی قتلة الحسین علیه السلام، فجعلا یضربان فیهم بسیفهما حتّی قُتلا بعده، کذا فی الإبصار.
المیانجی، العیون العبری،/ 148

17- أبو حمزة الثّمالی‌

من أصحاب أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام.
ومن أصحاب الحسن والحسین وأصحاب علیّ بن الحسین علیهم السلام: أبو حمزة الثُّمالیّ.
البرقیّ، الرّجال،/ 9
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 97

18- أبو خالد الکابلی‌

من أصحاب أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام، ومن أصحاب الحسن والحسین وأصحاب علیّ بن الحسین علیهما السلام: أبو خالد الکابلیّ.
البرقیّ، الرّجال،/ 9
قال أبو مخنف، عن بعض أصحابه، عن أبی خالد الکاهلیّ، «1» قال: لمّا صبّحت الخیل الحسین، رفع الحسین یدیه، فقال: اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب، و «2» رجائی فی کلّ شدّة، وأنت لی فی کلّ أمر نزل بی ثقة وعُدّة، کم من همّ یضعُف فیه الفؤاد، وتقلّ فیه الحیلة، ویخذل فیه الصّدیق، ویشمت فیه العدوّ، أنزلتُه بک، وشکوته إلیک، رغبة منّی إلیک عمّن سواک، ففرّجته وکشفته، فأنت ولیّ کلّ نعمة، وصاحب کلّ حسنة، ومنتهی کلّ رغبة. «3»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 423/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 238- 239؛ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 169- 170
محمّد بن نصیر، قال: حدّثنی محمّد بن عیسی، عن جعفر بن عیسی، عن صفوان، عمّن سمعه، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: إرتدّ النّاس بعد قتل الحسین علیه السلام إلّاثلاثة:
أبو خالد الکابلیّ، ویحیی بن امّ الطّویل، وجبیر بن مطعم، ثمّ إنّ النّاس لحقوا أو کثروا.
وروی یونس، عن حمزة بن محمّد الطّیّار مثله، وزاد فیه: وجابر بن عبداللَّه الأنصاریّ.
حدّثنی أحمد بن علیّ، قال: حدّثنی أبو سعید الأدمیّ، قال: حدّثنا الحسین بن یزید
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: وروی الشّیخ المفید عن مولانا علیّ بن الحسین زین العابدین علیهما السلام أ نّه].
(2)- [زاد فی نفس المهموم: أنت].
(3)- ابوخالد کاهلی گوید: وقتی صبح‌شد، حسین دست برداشت و گفت: «خدایا! تو در هر بلیه اطمینان منی و در هر سختی امید منی و در هر گرفتاری که رخ دهد تکیه‌گاه و ذخیره منی، چه غم‌ها که موجب اضطراب و بیچارگی و بی‌اعتنایی دوست و شماتت دشمن بود که به پیشگاه تو آوردم و شکایت آن را به تو کردم که از همه کسان دل با تو داشتم و آن را ببردی و برداشتی، همه نعمت‌ها از تو است و همه خوبی‌ها از تو است و همه مطلوب‌ها به نزد تو است.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3021
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 98
النّوفلیّ، عن عمرو بن أبی المقدام، عن أبی جعفر الأوّل علیه السلام، قال: أمّا یحیی بن امّ الطّویل: فکان یظهر الفتوّة. وکان إذا مشی فی الطّریق وضع الخلوق علی رأسه، ویمضغ اللّبان ویطول ذیله، وطلبه الحجّاج، فقال: تلعن أبا تراب، وأمر بقطع یدیه ورجلیه وقتله.
وأمّا سعید بن المسیّب فنجا، وذلک أ نّه کان یفتی بقول العامّة، وکان آخر أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فنجا.
وأمّا أبو خالد الکابلی: فهرب إلی مکّة وأخفی نفسه، فنجا.
وأمّا عامر بن واثلة: فکانت له ید عند عبدالملک بن مروان، فلهی عنه.
وأمّا جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ: فکان رجلًا من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فلم یتعرّض له، وکان شیخاً قد أسنّ.
وامّا أبو حمزة الثّمالیّ وفرات بن أحنف، فبقوا إلی أیّام أبی عبداللَّه علیه السلام، وبقی أبو حمزة إلی أیّام أبی الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 338- 339 رقم 194- 195
عن أبی خالد الکابلیّ، عن یحیی بن امّ الطّویل، قال: کنّا عند الحسین علیه السلام، إذ دخل علیه شابّ یبکی، فقال له الحسین: ما یبکیک؟
قال: إنّ والدتی توفّیت فی هذه السّاعة ولم توصّ، ولها مال وکانت قد أمرتنی أن «1» لا احدث فی أمرها شیئاً «2» حتّی اعلمک خبرها.
فقال الحسین علیه السلام: قوموا بنا حتّی نصیر إلی هذه الحرّة.
__________________________________________________
(1)- «أخبرتنی أ نّی» ط، ه.
(2)- هکذا فی البحار، وفی م: «حدثاً».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 99
فقمنا معه حتّی انتهینا «1» إلی باب البیت الّذی «2» فیه المرأة [وهی] مسجّاة، فأشرف علی «3» البیت، ودعا اللَّه لیحییها حتّی توصِّی بما تحبّ من وصیّتها «4»، فأحیاها اللَّه، وإذا المرأة جلست وهی تتشهّد، ثمّ نظرت إلی الحسین علیه السلام، فقالت: ادخل البیت یا مولای ومرنی بأمرک.
فدخل وجلس علی مخدّة، ثمّ قال لها: وصّی، یرحمکِ اللَّه.
فقال: یا ابن رسول اللَّه! [إنّ] لی من المال کذا وکذا فی مکان کذا وکذا، وقد جعلت ثلثه إلیک لتضعه حیث شئت من أولیائک، والثّلثان لابنی هذا إن علمت أ نّه من موالیک وأولیائک، وإن کان مخالفاً، فخذه إلیک، فلا حقّ للمخالفین فی أموال المؤمنین.
ثمّ سألته أن یصلّی علیها وأن یتولّی أمرها، ثمّ صارت المرأة میّتة کما کانت.
الرّاوندی، الخرائج والجرائح، 1/ 245- 246 رقم 1 الباب «4» فی معجزات الحسین
ابن علیّ علیهما السلام/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 180 رقم 3؛ البحرانی، العوالم، 17/
9 «4» رقم 4
ومنها: ما روی عن أبی خالد الکابلیّ، قال: دعانی محمّد ابن الحنفیّة، بعد قتل الحسین علیه السلام، ورجوع علیّ بن الحسین علیهما السلام إلی المدینة، وکنّا بمکّة، فقال: صر إلی علیّ بن الحسین علیه السلام وقل له: «إنِّی أنا أکبر ولد أمیر المؤمنین بعد أخویّ الحسن والحسین، وأنا أحقّ بهذا الأمر منک، فینبغی أن تسلّمه إلیّ، وإن شئت فاختر حکماً نتحاکم إلیه».
فصرت إلیه وأدّیت إلیه رسالته، فقال: ارجع إلیه وقل له: «یا عمّ! اتّق اللَّه ولا تدّع
__________________________________________________
(1)- «انتهی» م.
(2)- «الّذی توفّیت» ط.
(3)- «فی» م.
(4)- «وصیّها» ط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 100
ما لم یجعله اللَّه لک، فإن أبیت فبینی وبینک الحجر الأسود، «1» فأیّنا یشهد له الحجر الأسود «1» فهو الإمام».
فرجعت إلیه بهذا الجواب. فقال: قل له: قد أجبتک.
قال أبو خالد: [فسارا] فدخلا جمیعاً، وأنا معهما، حتّی وافیا الحجر الأسود.
فقال علیّ بن الحسین علیهما السلام: تقدّم یا عمّ فإنّک أسنّ، فاسأله الشّهادة لک.
فتقدّم محمّد، فصلّی رکعتین، ودعا بدعوات، ثمّ سأل الحجر بالشّهادة إن کانت الإمامة له، فلم یجبه بشی‌ء.
ثمّ قام علیّ بن الحسین علیهما السلام، فصلّی رکعتین، ثمّ قال: أ یّها الحجر الّذی جعله اللَّه شاهداً لمن یوافی بیته الحرام من وفود عباده، إن کنت تعلم أنِّی صاحب الأمر، وأنِّی الإمام المفترض الطّاعة علی جمیع عباد اللَّه، فاشهد لی بذلک، لیعلم عمّی أ نّه لا حقّ له فی الإمامة.
فأنطق اللَّه الحجر بلسانٍ عربیٍّ مُبین، فقال: یا محمّد بن علیّ، سلّم إلی علیّ بن الحسین الأمر، فإنّه الإمام المفترض الطّاعة علیک، وعلی جمیع عباد اللَّه دونک ودون الخلق أجمعین فی زمانه.
فقبّل محمّد ابن الحنفیّة رجله وقال: الأمر لک.
وقیل: إنّ ابن الحنفیّة إنّما فعل ذلک إزاحة لشکوک النّاس فی ذلک.
وفی روایة أخری: إنّ اللَّه أنطق الحجر [فقال]: یا محمّد بن علیّ! إنّ علیّ بن الحسین «2» هو الحقّ الّذی لا یعتریه شکّ- لما علم من دینه وصلاحه- «2» وحجّة اللَّه علیک وعلی
__________________________________________________
(1- 1) [البحار: فمن أجابه الحجر].
(2- 2) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 101
جمیع من فی الأرض ومن فی السّماء، ومفترض الطّاعة، فاسمع له وأطع.
فقال محمّد: سمعنا سمعنا یا حجّة اللَّه فی أرضه وسمائه.
الرّاوندی، الخرائج والجرائح، 1/ 257- 258/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 29- 30 رقم 20
أبو خالد الکابلیّ سین [کش 7].
کان کیسانیّاً، ورجع علی یده. «1»
ابن داود،/ 397 رقم 34
وعنه، عن محمّد بن عبداللَّه الشّاشی، عن محمّد بن یزید الدّاعی بطبرستان، عن أحمد ابن یحیی صاحب مولانا الرِّضا، عن محمّد بن أبی عمیرة، عن الحسن بن عبیدة، عن أبی خالد الکابلی، قال: خدمتُ محمّد بن الحنفیّة سبع سنین، ثمّ قلت له: جُعلت فداک إنّ لی إلیک حاجة قد عرفت خدمتی لک، قال: فسأل حاجتک، قلت: ترینی الدِّرع والمغفر، قال: لیس هما عندی، ولکن عند ذلک الفتی، وأشار بیده إلی مولانا زین العابدین علیّ ابن الحسین صلوات اللَّه علیه، فنظرتُ إلیه حتّی انصرف وأتبعته حتّی عرفت منزله، فلمّا کان من الغد، وتعالی النّهار أقبلت، فإذا بابه مفتوح، فأنکرت ذلک لأنِّی کنتُ أری أبواب الأئمّة علیهم السلام تطبق [أو تصفق] أبداً، فقرعتُ الباب، فصاح یا کنکر أدخل، فدخلتُ علیه، فقلت: أشهد أن لا إله إلّااللَّه، وأنّ محمّداً عبده ورسوله، وإنّک حجّة اللَّه علی جمیع خلقه، وهذا واللَّه لقبی لقّبتنی به أُمِّی، وما عرفهُ خلق، قال: اجلس فأنا حجّة اللَّه وخزانة وحی اللَّه، فینا الرِّسالة والنّبوّة والإمامة ومختلَف الملائکة، وبنا فتح اللَّه وبنا یختم [إلی آخر الخبر، راجع موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، المجلّد الثالث عشر، ص 257- 258، فی بحث زواج سکینة بنت الحسین علیهما السلام].
__________________________________________________
(1)- ابومخنف از ابی‌خالد کابلی، و هم شیخ مفید از مولای ما علی‌بن الحسین علیه السلام روایت کرده‌اند که چون سواران دشمن بامدادان بر حسین علیه السلام تاختند، دست به دعا برداشت و گفت: «بارخدایا! در هر گرفتاری پشتیبانم تویی و در هر سختی امید من تویی. در هر ناگواری که بر من آید تو پشتیبان و ذخیره منی. چه بسیار همی که دل می‌رباید و چاره می‌بندد و دوست می‌راند و دشمن می‌خنداند، پیش تو آوردم و بر تو گله آن کردم و از جز تو رو گردانیدم و تو آن را برطرف کردی و کفایت نمودی. تویی ولیّ هر نعمت و صاحب هر نیکی و آخرین هدف هر اشتیاق.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 106- 107
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 102
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 225- 226/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، 4/ 407-
409 رقم 86

أبو الشّعثاء

راجع یزید بن زیاد.

- أبو رزین وهو سلیمان مولی الحسین علیه السلام‌

اشاره

قُتل فی البصرة.

15/ 19- أبو سعید بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 664.

20- أبو صادق کُلَیب‌

ومن خواصّ أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام [...] وأصحابه من الیمن: [...] أبو صادق‌کُلَیب الحَرمیّ.
البرقیّ، الرّجال،/ 4، 6
من أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیه السلام، ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام: أبو صادق کُلَیب.
البرقیّ، الرّجال،/ 7
من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام [...]، ومن أصحاب أمیر المؤمنین: [...] صادق.
البرقیّ، الرّجال،/ 7، 8
من أصحاب أبی محمّد علیّ بن الحسین علیه السلام، ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام أبو صادق کلیب الحَرَمیّ.
البرقیّ، الرّجال،/ 8
من أصحاب أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام، ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام: أبو صادق.
البرقیّ، الرّجال،/ 9
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 103
أصحاب الحسین علیه السلام: جمیع من استشهد معه ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام حبیب ابن مظهّر، میثم التّمّار، رُشید الهجریُّ، سلیم بن قیس الهلالیّ، أبو صادق، أبو سعید عقیصا.
المفید، الاختصاص،/ 7- 8/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 200؛ البحرانی، العوالم،
17/ 337
من أصحاب أمیرالمؤمنین علیه السلام: أبو صادق وهو أبو عاصم بن کلیب الجرمیّ، عربیّ کوفیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 63
من أصحاب الحسن والحسین ابنا علیّ بن أبی طالب علیهم السلام: کیسان بن کلیب، یکنّی أبا صادق.
الطّوسی، الرّجال،/ 70، 79
کیسان بن کلیب أبو صادق ی، ن، سین، ین «1» [جخ].
ابن داود،/ 282 رقم 1228
کیسان بن کلیب أبو صادق [ی. ن. سین. ین. قر] «مخ».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 32
أبو صادق کلیب الجرمیّ، من أصحاب علیّ علیه السلام من الیمن [قی] عنه [صه] أبو صادق وهو أبو عاصم بن کلیب الجرمیّ، عربیّ کوفیّ [ی] کیسان بن کلیب، یکنّی أبا صادق [ن. سین] «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 393
أبو صادق الجرمیّ، قد وقع عنوانه فی کلمات الشّیخ رحمه الله والبرقیّ وغیرهما بوجوه مختلفة، فقال الشّیخ رحمه الله فی باب کنی أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام من رجاله أبو صادق وهو أبو عاصم بن کلب الجرمیّ، عربیّ کوفیّ، انتهی.
وقال البرقیّ فی عداد أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام من الیمن أبو صادق کلیب الجرمیّ، انتهی.
__________________________________________________
(1)- عدّه الشّیخ من أصحاب قر أیضاً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 104
عدّ من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین أبا صادق مقتصراً علیه، ثمّ عدّ من أصحاب السّجّاد علیه السلام أبا صادق کلیب الجرمیّ.
أقول: نصّ الشّیخ أنّ کلیب إسم والد أبی صادق، ونصّ البرقیّ أ نّه اسم أبی صادق نفسه، وقد حکی فی الخلاصة عن البرقیّ مثل ما نقلناه، وابن داود نقل ما سمعته من الشّیخ وجعل کلیباً والد أبی صادق، حیث قال: أبو صادق جخ هو أبو عاصم بن کلیب الجرمیّ، ی‌جخ عربیّ کوفیّ، انتهی.
ثمّ إنّ الموجود فی نسخ رجال الشّیخ والبرقیّ جمیعاً الجرمیّ بالجیم المعجمة والرّاء المهملة والمیم والیاء، ولکن العلّامة رحمه الله فی الخلاصة ضبطه بالخاء المهلمة والرّاء والمیم، والصّواب الإعجام لاستلزام الإهمال تغلیط نسخ کثیرة معتمدة من رجال الشّیخ والبرقیّ، وعلی کلّ حال فقد مرّ ضبط الجرمیّ فی إسماعیل بن عبدالرّحمان، وعلی الإهمال فلم أقف للنّسبة علی وجه یطمئن به. نعم، یحتمل کونه نسبة إلی أحد المسمّیین بحَرَمیّ، اللّذین ذکرهما فی القاموس والتّاج بقولهما: وکعربیّ أبو علیّ حرمیّ بن حفص بن عمر القسلمی العتکی- إلی أن قالا-: وحرمی أبو روح بن عمارة بن أبی حفصة ثابت العتکیّ- إلی أن قالا-: ثقتان. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 20
أبو صادق من أصحاب الحسین علیه السلام: اسمه کیسان بن کلیب.
(تنبیه): فی رجال المیرزا ومختصره علی رجال البرقیّ أ نّه عدّ أبا صادق بشر بن
__________________________________________________
(1)- ابوصادق کلیب الجرمی از اصحاب علی علیه السلام است از اهل یمن. برقی گوید: ابوصادق وهو ابو عاصم ابن کلیب الجرمی، عربی کوفی از اصحاب علی علیه السلام است، برقی نیز اورا از اصحاب حسن و حسین علیهما السلام می‌داند.
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 174
باب الکاف من أسامی الرّواة [عن الحسن بن علیّ علیهما السلام ...].
کیسان بن کلیب کنیت او ابوصادق است، از جمله روات است.
باب الکاف من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
کیسان بن کلیب، کنیت او ابوصادق است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 207، 211
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 105
غالب فی أصحاب الحسین من أصحاب أمیرالمؤمنین علیهما السلام، وکذا عن جامع الرّواة أ نّه نسب إلی البرقیّ أ نّه عدّ أبا صادق بشر بن غالب من أصحاب الحسین الّذین کانوا قبله من أصحاب أمیر المؤمنین علیهما السلام، والظّاهر وقوع الاشتباه فی ذلک من المیرزا وصاحب جامع الرّواة، فالبرقیّ ذکر أبا صادق فی أصحاب الحسین علیه السلام، ثمّ ذکر بشر بن غالب فی أصحابه أیضاً، فتوهّم أنّ بشر بن غالب یکنّی أبا صادق، وإنّما هو کیسان بن کلیب، ولم یذکر أحد أنّ بشر بن غالب یکنّی أبا صادق.
الأمین، أعیان الشّیعة، 2/ 361

- أبو عامر (أو أبو عمرة) الهمدانی‌

اشاره

راجع زیاد بن عمرو الصّائدیّ الهمدانیّ.

16/ 21- أبو عبداللَّه (أو عبیداللَّه) بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 742.

17/ 22- أبو عمرو النّهشلیّ أو

اشاره

[الحنظلیّ أو الخثعمیّ]

میزاته العائلیة وخصائصه الفریدة ورجزه واستشهاده‌

حدّث مهران مولی بنی کاهل، قال «1»: شهدت کربلاء «2» مع الحسین علیه السلام «2»، فرأیت رجلًا یقاتل قتالًا شدیداً، لا یحمل علی قوم إلّاکشفهم، ثمّ یرجع إلی الحسین علیه السلام «3» ویرتجز ویقول «3»:
أبشِر هدیت الرّشد تلقی «4» أحمدا فی جنّة الفردوس تعلو صعدا
__________________________________________________
(1) [فی إبصار العین مکانه: (وروی) الشّیخ ابن نما عن مهران الکاهلیّ مولی لهم، قال ...]
(2- 2) [لم یرد فی إبصار العین]
(3- 3) [فی إبصار العین والعیون: فیقول له]
(4)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان والعیون ووسیلة الدّارین: یاابن]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 106
فقلت: من هذا؟ فقالوا: «1» «2» أبو عمرو النّهشلیّ «2»، وقیل: «الخثعمیّ «1»».
فاعترضه عامر ابن نهشل أحد بنی «3» اللّات من «4» ثعلبة، فقتله واجتزّ «5» رأسه، «6» وکان «7» أبو عمرو هذا متهجّداً کثیر الصّلاة «7». «8»
فما أحقّ لهذا الشّجاع الماهر بقول عرقلة بن حسّان الدّمشقیّ الشّاعر:
وبرد صدر السّمهریّ بصدره ماذا یؤثر ذابل فی یذبل «9»
__________________________________________________
(1- 1) [فی إبصار العین والأعیان والعیون: أبو عمرة الحنظلیّ]
(2- 2) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أبو عمرة الحنظلیّ]
(3) [أضاف فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان والعیون ووسیلة الدّارین: تیم]
(4)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان والعیون ووسیلة الدّارین: ابن]
(5)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان والعیون ووسیلة الدّارین: احتزّ]
(6)- [إلی هنا حکاه فی العیون]
(7- 7) [فی إبصار العین والأعیان: متهجّداً]
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی سائر المصادر]
(9)- پس ابوعمرو نهشلی که از عباد و زهاد و قاریان قرآن بود، خود را بر صف مخالفان زد و جماعت بسیار از ایشان را هلاک کرد، و عامر بن نهشل اورا شهید کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 673
و دیگر ابو عمرو نهشلی که گروهی اورا خثعمی خوانند، آغاز مقاتله نمود. و او مردی شب زنده‌دار و نمازگزار و متقی و پرهیزگار بود. ابن نما حدیث می‌کند که: مهران مولی بنی‌کاهل که روز عاشورا حاضر کربلابود، روایت می‌کند که: مردی را دیدم چون شیر شری 1 قتال می‌دهد و مردمان چون گله گرگ دیده، از پیش روی او فرار می‌کنند. گفتم: «کیست؟» گفتند: «ابو عمرو نهشلی.» جمعی را بکشت و به حضرت حسین آمد و این شعر بگفت:
«إبْشِرْ هُدیتَ الرُّشْدَ تَلْقی أحْمَدا فی جَنَّةِ الْفِرْدَوْسِ تَعْلُو صَعَدا» 2
و دیگرباره به جنگ درآمد. عامر بن نهشل از جماعت «بنی اللات» از قبیله «ثعلبه»، بر وی حمله کرد و اورا مقتول ساخت و سرش را از تن جدا نمود.
1. شری (بر وزن رسا): کوهی است در تهامه که درندگان بسیار دارد.
2. مژده باد تورا، به صلاح هدایت شوی، به ملاقات پیغمبر و بالا رفتن درجات بهشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 307
و هلاکت جمعی به دست ابو عمرو نهشلی.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 372
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 107
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 30؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 273- 274؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 311؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 298؛ السّماوی، إبصار العین،/ 80؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 269؛
الأمین، أعیان الشّیعة «1»، 7/ 77؛ المیانجی، العیون العبری «1»،/ 147؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 145
أبو عامر النّهشلیّ. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610

18/ 23- أبو الهیّاج [الهاشمیّ]

وقُتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهما: [...] ورجل من آل أبی سفیان بن الحارث بن عبدالمطّلب یُقال له: أبو الهیّاج، وکان شاعراً.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77
__________________________________________________
(1)- [حکاه الأعیان والعیون عن إبصار العین].
(2)- ابو عمرو نهشلی یاخثعمی:
ابن نمای حلی از او نام می‌برد و درباره‌اش می‌گوید: «ابوعمرو مردی شب زنده‌دار و عابد بود و نماز بسیار به جای می‌آورد.»
مجلسی در «بحار الانوار» به نقل از ابن نما، نام اورا ذکر کرده است سید امین در «اعیان الشیعه» نام اورا می‌آورد ولی با عنوان: «ابوعامر نهشلی». آیا او همان شبیب بن عبداللَّه نهشلی است که نام اورا قبلًا یادآور شدیم.
ابن نما در «مثیر الاحزان» یادآور شده که ابوعمرو در گرماگرم مبارزه کشته شده است.
ابن‌شهرآشوب درباره‌شبیب بن عبداللَّه گفته است که: «در نخستین حمله کشته شد.» و به مقتضای این دو بیان، ابوعمرو نهشلی فردی غیر ازشبیب بن عبداللَّه نهشلی می‌باشد. ولی ابن‌نما تنها به ذکر نام ابوعمرو نهشلی پرداخته، بی آن‌که نامی از «شبیب» بیاورد.
اهمال دیگر مصادر و منابع در یادآوری نام‌ابوعمرو از طرفی و اجماع همگی آنان در ذکر نام‌شبیب، این فکر و گمان را برمی‌انگیزد که هر دو نام بر یک فرد اطلاق می‌شوند.
نهشلی: منسوب به بنی‌نهشل‌بن دارم، عشیره ای از قبیله تمیم که از عرب عدنان می‌باشند (عدنان، عرب شمال)
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 112- 113
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 108
وکانت رملة بنت علیّ عند أبی الهیّاج، واسمه عبداللَّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبدالمطّلب، ولدت له؛ وقد انقرض ولد أبی سفیان بن الحارث؛ ثمّ خلف علیها معاویة ابن مروان بن الحکم بن العاصیّ.
المصعب الزّبیریّ، نسب قریش، 1/ 45

19/ 24- أحمد بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام‌

فقد ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّانی عشر، ص 381- 385.

20/ 25- أحمد بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام‌

فقد ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 656.

21/ 26- أحمد بن محمّد بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام‌

فقد ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 651- 657 ..

22/ 27- أحمد بن محمّد الهاشمی‌

استشهاده‌

ثمّ برز أحمد بن محمّد الهاشمیّ، وهو ینشد:
الیوم أبلو حسبی ودینی بصارمٍ تحمله یمینی
أحمی به یوم الوغی عن دینی
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 105/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 295
وبرز من بعده [موسی بن عقیل] أحمد بن محمّد الهاشمیّ، وهو یرتجز ویقول:
الیوم أتلو حسبی ودینی بصارمٍ تحمله یمینی
أحمی به عن سیِّدی ودینی ابن علیّ الطّاهر الأمین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 109
قال: ثمّ حمل علی القوم ولم یزل یقاتل حتّی قتل ثمانین فارساً، ثمّ قُتل رضوان اللَّه علیه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 74
ثمّ برز أحمد بن محمّد الهاشمیّ ویقول:
الیوم أتلو حسبی ودینی بصارمٍ تحمله یمینی
أحمی به یوم اللّقا قرین ابن علیّ الطّاهر الجدّین
فلم یزل یقاتل حتّی قتل منهم خلقاً کثیراً، ثمّ قُتل رضی الله عنه. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 344
(من لم یُعْرَف بعینه). أحمد بن محمّد الهاشمیّ، ذکره ابن شهرآشوب. ویلاحظ أ نّه لم یکن معه من ولد العبّاس ولا غیرهم أحد إلّاأحمد هذا.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610

23/ 28- أحمد بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام‌

فقد ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 739.

24/ 29- الأدهم بن امیّة البصری‌

میزاته العائلیّة

قُتل من عبدالقیس، من أهل البصرة: الأدهم بن امیّة.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 153/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 121
__________________________________________________
(1)- سپس عمرو بن قرظه به میدان رفت و شرح آن گذشت.
سپس احمد بن محمد هاشمی به میدان رفت و می‌سرود:
«آزمایش کنم امروز خودم که به کف تیغ و به دشمن بزنم
دین خود روز دغا حفظ کنم»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 135
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 110
الأدهم بن امیّة العبدیّ البصریّ «1».
السّماوی، إبصار العین،/ 112/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام،/ 385
ومنهم الأدهم بن امیّة العبدیّ البصریّ قال فی الإصابة: هو الأدهم بن امیّة بن أبی عبیدة بن همام بن الحارث بن بکر بن «2» زید بن «2» مالک بن حنظلة بن مالک بن زید العبدیّ، وأبوه أمیّة صحب النّبیّ صلی الله علیه و آله، ثمّ سکن البصرة وأعقب بها، قاله علیّ بن سعد فی طبقاته.
وقال البخاریّ وابن السّکن: له صحبة وحدیث واحد، روی أبو داود والنّسائی والحاکم من طریق جابر، قال: کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إذا أکل سَمّی، فإذا صار فی آخر لقمة، قال:
بسم اللَّه علی أوّله وآخره، وکان من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 265/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 99
الأدهم بن امیّة العبدیّ البصریّ: عن علیّ بن سعد فی محکی الطّبقات، إنّ أباه امیّة صحب النّبیّ صلی الله علیه و آله، ثمّ سکن البصرة وأعقب بها.
المقامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 106
الأدهم بن امیّة العبدیّ البصریّ: فی کتاب لبعض المعاصرین عن ابن سعد فی محکیّ الطّبقات: إنّ أباه امیّة صحب النّبیّ، ثمّ سکن البصرة، وأعقب بها، ولم نجد لذلک فی الطّبقات أثراً، ولا فی الکتب المستقصی فیها أخبار الصّحابة، کالاستیعاب والإصابة وأُسد الغابة، ولو کان کذلک لذکر فی أحدها.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 232
امیّة بن مخشی الخزاعیّ أبو عبداللَّه:
(مخشی) بصیغة اسم المفعول من الخشیة.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأعیان].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 111
وفی تهذیب التّهذیب: امیّة بن مخشی الخزاعیّ المدنیّ، له صحبة وحدیث واحد فی التّسمیة علی الأکل. رواه عنه ابن أخیه، وقیل ابن ابنه المثنّی ابن عبدالرّحمان (انتهی)، ولم یعلم أ نّه من شرط کتابنا.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 499
مَنْ هو أبوه؟
امیّة بن مخشی الخزاعیّ:
قال: اخبرت عن یحیی بن سعید القطّان، قال: حدّثنا جابر بن صُبح، قال: حدّثنی المثنّی بن عبدالرّحمان الخزاعیّ، وصحبته إلی واسط، فکان یسمِّی فی أوّل طعامه وفی آخر لقمة، یقول: بسم اللَّه أوّله وآخره، فقلت: إنّک تسمّی فی أوّل طعامک؟ أفرأیت قولک فی آخر لقمة بسم اللَّه أوّله وآخره؟ فقال «1»: إنّ جدِّی امیّة بن مخشی- وکان من أصحاب النّبیّ- «2» سمعته یقول: إنّ رسول اللَّه (ص) «2» رأی رجلًا أکل، فلم یسمّ، فلمّا کان فی آخر طعامه لقمة، قال: بسم اللَّه أوّله وآخره، فقال رسول اللَّه (ص): ما زال الشّیطان یأکل معه حتّی قال: بسم اللَّه أوّله وآخره، فلم یبق فی بطنه شی‌ء إلّاقاءه.
ابن سعد، الطّبقات، 7/ 12/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 499
(باب من روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله من الصّحابة): امیّة بن مخشی «3» الخزاعیّ أبو عبداللَّه، سکن البصرة «4».
الطّوسی، الرّجال،/ 6/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 109 رقم 789؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 499
__________________________________________________
(1)- [فی الأعیان مکانه: بالإسناد عن المثنّی بن عبدالرّحمان الخزاعیّ، قال ...].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3)- مجتبی.
(4)- [زاد فی جامع الرّواة: [ل] «مح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 112
امیّة بن أبی عبیدة بن همّام بن الحارث بن بکر بن زید بن مالک بن حنظلة بن مالک ابن زید مناة بن تمیم التّمیمیّ الحنظلیّ والد یعلی بن امیّة الّذی یقال له: یعلی بن منیة، وهی امّه، امیّة أبوه، ولابنه یعلی صحبة، وصحبة ابنه أشهر، وسیأتی فی بابه إن شاء اللَّه.
قدم امیّة هذا مع ابنه یعلی علی النّبیّ صلی الله علیه و آله، فقال: یا رسول اللَّه! بایعنا علی الهجرة، فقال: لا هجرة بعد الفتح، وکان قدومهما بعد الفتح. «1» امیّة بن مخشی الخزاعیّ، له صحبة، یکنّی أبا عبداللَّه، روی عنه المثنّی بن عبدالرّحمان ابن مخشی، وهو ابن أخیه، له حدیث واحد فی التّسمیة علی الأکل.
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 1/ 38/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 499
(دب، امیّة) بن أبی عبیدة بن همّام بن الحارث بن بکر بن زید بن مالک بن حنظلة ابن مالک بن زید مناة بن تمیم التّمیمیّ الحنظلیّ، حلیف بنی نوفل بن عبد مناف، نسبه أبو عمرو، هو والد یعلی بن امیّة الّذی یقال له یعلی بن منیة. وهی امّه، ولأبیه امیّة صحبة، ولابنه یعلی صحبة أیضاً، وهو أشهر من أبیه. وفد امیّة علی النّبیّ (ص)، فقال: یا رسول اللَّه! بایعنی علی الهجرة، قال: لا هجرة بعد الفتح، ولکن جهاد ونیّة.
أخبرنا یحیی بن عمرو بن سعد الثّقفیّ، قال بإسناده إلی ابن أبی عاصم، أخبرنا أبو الرّبیع، أخبرنا فلیح بن سلیمان، عن الزّهریّ، عن عمرو بن عبدالرّحمان بن یعلی، عن أبیه، عن یعلی بن منیة، قال: جئت بأبی امیّة إلی رسول اللَّه یوم الفتح، فقلت:
یا رسول اللَّه! بایع أبی علی الهجرة، فقال رسول اللَّه: أبایعه علی الجهاد، فقد انقطعت الهجرة. أخرجه ابن مندة وأبو عمرو.
مُنْیَة امّ یعلی (بضمّ المیم وسکون النّون وبعدها یاء تحتها نقطتان).
ابن الأثیر، أسد الغابة، 1/ 119- 120
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 113
(ب د ع) امیّة بن مخشی الخزاعیّ بصریّ، «1» یکنّی أبا عبداللَّه. قال أبونعیم وأبوعمرو «1»، وقال ابن مندة: الخزاعیّ، وهو من الأزد «2»، أخبرنا أبو أحمد عبدالوهّاب بن علیّ بن علیّ الأمین، بإسناده عن أبی داود، حدّثنا مؤمّل بن الفضل الحرّانیّ، أخبرنا عیسی، أخبرنا جابر بن صبیح، حدّثنا المثنّی بن عبدالرّحمان بن مخشی الخزاعیّ، عن محمّد امیّة بن مخشی، وکان من أصحاب رسول اللَّه (ص)، قال: کان رسول اللَّه جالساً، ورجل یأکل ولم یسمّ حتّی لم یبق إلّالقمة، فلمّا رفعها إلی فیه، قال: بسم اللَّه أوّله وآخره، فضحک النّبیّ (ص) وقال: ما زال الشّیطان یأکل معه حتّی إذا ذکر اسم اللَّه، استقاء ما فی بطنه. رواه أحمد ابن حنبل عن ابن المدینیّ، عن یحیی بن سعید، ولا یعرف له غیر هذا الحدیث، أخرجه الثّلاثة.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 1/ 120- 121/ عنه: الأمین، الأعیان، 3/ 499
امیّة بن أبی عبیدة بن همّام بن الحارث بن بکر بن زید بن مالک بن حنظلة بن مالک ابن زید مناة بن تمیم التّمیمیّ الحنظلیّ حلیف بنی نوفل، والد یعلی بن امیّة الّذی یقال له:
یعلی بن منیة، ویعلی صحابیّ مشهور؛ روی النّسائیّ من طریق عمرو بن الحارث، عن الزّهریّ: إنّ عمرو بن عبدالرّحمان أبی أخی یعلی بن امیّة حدّثه أنّ أباه أخبره أنّ یعلی ابن امیّة قال: جئت بأبی إلی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یوم الفتح، فقلت: یا رسول اللَّه! بایع أبی علی الهجرة، فقال: لا هجرة بعد الفتح.
رواه ابن أبی عاصم عن أبی الرّبیع، عن الفلیح، عن الزّهریّ، عن عمرو بن عبدالرّحمان ابن یعلی، عن أبیه، عن یعلی نحوه: قال ابن مندة، ورواه عقیل عن الزّهریّ نحوه، إلّا أ نّه قال: عمرو بن عبداللَّه.
(قلت) قد أخرجه النّسائیّ من طریق عقیل، فقال: عمرو بن عبدالرّحمان، ورواه ابن
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 114
مندة من طریق عبیداللَّه بن أبی زیاد القدّاح، عن امّ یحیی بنت یعلی بن امیّة عن أبیها، فذکره نحوه، وزاد: لا هجرة بعد الفتح، ولکن جهاد ونیّة. رواه ابن عیینة عن داود بن سابور بن مجاهد، عن یعلی، وهذه أسانید یقوِّی بعضها بعضاً.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 80 رقم 257
امیّة بن مخشّی الخزاعیّ- یقال: الأزدیّ- صحب النّبیّ صلی الله علیه و آله، ثمّ سکن البصرة وأعقب بها، قاله ابن سعد، وقال البخاریّ وابن السّکن: له صحبة وحدیث واحد.
روی أبو داود والنّسائی وأحمد والحاکم من طریق جابر بن صبیح، قال: حدّثنی المثنّی بن عبدالرّحمان، وکان إذا صار فی آخر لقمة، قال: بسم اللَّه أوّله وآخره، فقلت له فی ذلک، فقال: إنّ جدّی امیّة بن مخشی حدّثنی- وکان من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله-:
أنّ رجلًا کان یأکل، فذکر قصّته. قال الدّارقطنیّ فی الأفراد: تفرّد به جابر بن صبیح، وقال البغویّ: لا أعلم امیّة روی إلّاهذا الحدیث.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 80 رقم 260

لحوقُهُ بالإمام علیه السلام‌

کان الأدهم من الشّیعة البصریّة الّذین یجتمعون عند ماریة، فخرج إلی الحسین مع یزید. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 112/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 232 2
وقال أبو جعفر «2»: کان الأدهم بن امیّة من شیعة البصرة الّذین یجتمعون عند ماریة، وکانت ماریة ابنة منقذ أو سعید العبدیّة، تتشیّع، وکانت دارها مألفاً للشّیعة یتحدّثون فیه، وقد کان ابن زیاد بلغه إقبال الحسین علیه السلام ومکاتبة أهل العراق له، فأمر عامله أن یضع المناظر ویأخذ الطّریق، فأجمع یزید بن ثبیط علی الخروج إلی الحسین علیه السلام، وکان
__________________________________________________
(1)- [راجع تفصیل الخبر فی یزید بن ثبیط، سنذکره].
(2- 2) [لم یرد فی تنقیح المقال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 115
له بنون عشرة، فدعاهم إلی الخروج معه «1» کما قدّمنا «1»، «2» وخرج الأدهم بن امیّة مع یزید ابن ثبیط وابناه عبداللَّه وعبیداللَّه حتّی انتهی إلی الحسین علیه السلام «2»، وهو بالأبطح من مکّة، «3» فاستراح فی رحله، ثمّ ضمّ رحله إلی رحل الحسین علیه السلام «3»، وما زال معه حتّی أتی کربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 265- 266/ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/
106؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 232؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 99- 100
جاء إلی الحسین من البصرة، والتحق به فی کربلاء.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385

استشهاده‌

وما زال معه حتّی قُتل بین یدیه فی کربلاء، مبارزة بعد صلاة الظّهر.
السّماوی، إبصار العین،/ 112
صاحب الحدائق: فلمّا کان یوم الطّفّ وشبّ القتال، تقدّم بین یدی الحسین علیه السلام وقُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 266/ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 106؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 232؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 100

25- 28/ 30- 33- أربعة فتیة من فتیان الیمن‌

ذکر المحلّاتی فی ج «1»، ص 13 عن أبی جعفر محمّد بن جریر بن رستم الطّبریّ الآملی، عن کتابه معجزات الأئمّة، عن جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، قال: کان علیّ قاعداً فی دکّة
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3- 3) [لم یرد فی تنقیح المقال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 116
القضاء بعد وقعة صفّین، فإذا أربعة من فتیان الیمن دخلوا إلی المسجد وسلّموا علی أمیر المؤمنین، فقال علیه السلام: أ یّها الجماعة! أنتم لستم من جماعتنا، بل من جماعة معاویة بن أبی سفیان، قالوا: نعم، وأتینا من الیمن لأجل مشکلة، وهی أنّ اختنا غیر متزوّجة ولا مسّها أحد، ومع ذلک هی حامل، فافرج عنّا یا أبا الحسن علیه السلام، فزعق زعقة هائلة حتّی زالت بکارتها وخرجت منها دودة، مثل العلقة، وبقی هؤلاء الأربعة ما رجعوا إلی معاویة. وبعد وفاته، سلام اللَّه علیه، التحقوا بالحسن بن علیّ علیه السلام، وبعد وفاته خرجوا إلی کربلاء ودخلوا فی عسکر الحسین حتّی قُتلوا فی یوم عاشوراء، ولکن لم أجد فی کتب الرّجال والتّراجم والتّاریخ لهم ذکراً ولا أثراً، وإنّما ذکرهم الطّبریّ، والعلم عند اللَّه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 220- 221

29/ 34- إسحاق بن مالک الأشتر النّخعیّ المذحجی‌

[عن شهاب الدّین العاملیّ: بعد استشهاد حبیب بن مظاهر]، ثمّ نادی الحسین علیه السلام: مَنْ یبرز إلی هؤلاء الملعونین؟ فبرز إلیهم شیخ یقال له إسحاق بن مالک الأشتر، أخو إبراهیم بن مالک الأشتر، وهو ینشد ویقول شعراً:
نفسی فداکم طاعنوا وجالدوا حتّی یبان منکم المجاهد
وأرجلًا تتبعها سواعد فی نصر مولای الحسین العابد
بذاک أوصانا [أبونا] الوالد بنصر ابن المرتضی نجاهد
قال: وجعل یقصد أصحاب الرّایات ویطعن فی صدورهم حتّی قتل منهم جماعة، فوقف یستریح، فحرّضه أصحاب الحسین علیه السلام علی الجهاد وشوّقوه إلی الجنّات، فحمل علی القوم، وأنشأ یقول شعراً:
یا لک یوماً کاسفاً وصعبا ما لک یوماً لا یواری کربا
یا أ یّها الباغی الّذی ارتکبا فلا تخاف الموت لمّا قربا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 117
«یک صفحه خالی برای مشجّره اسحاق»
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 118
لأنّ فینا بطلًا مجرّبا أعنی الحسین عندنا محبّبا
فالنّفس فینا للقتال تطلبا نفدیه بالامّ ولا نبغی الأبا
قال: فحمل علیهم وأباد الفرسان وقتل الشّجعان حتّی قتل من القوم أزهی علی خمسمائة فارس، وقُتل رحمة اللَّه علیه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
الیمانیّة کلّها راجعة إلی وُلد قحطان:
وُلد مالک بن أدد (بن زید بن یَشْجُب بن عریب بن زید بن کهلان بن سبأ بن یَشْجُب ابن یعرب بن قحطان) وهو مذحج: جَلْد بن مذحج، وُلد جَلْد: عُلّة، وُلد عُلّة: عمرو، وُلد عمرو: جَسْر، وهو النّخَع، ومنهم: إبراهیم بن الأشتر واسمه مالک بن الحارث بن عبد یَغُوث بن سلمة بن ربیعة بن الحارث بن جَذیمة [بن سعد] «1»
بن مالک النّخع [...]، وسنان بن أنس بن عمرو بن حی بن حارث بن غالب بن مالک بن وهبیل بن سعد بن مالک بن النّخع، قاتل الحسین.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 405، 412، 414، 415

30/ 35- أسد الکلبیّ «2»

أسد الکلبیّ: فی کتب الرّجال لم أجد اسمه، ولکن ذکر المحلّاتی، ناقلًا عن الفاضل القزوینیّ: إنّه من أصحاب الحسین علیه السلام، قُتل فی کربلاء معه علیه السلام.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 101
__________________________________________________
(1)- [التکملة من تاج العروس، 89/ 224].
(2)- آن‌گاه [امام حسین علیه السلام] از یمین و شمال نگران شد، اصحاب را همگان کشته دید و برادران و فرزندان را در خاک و خون آغشته نگریست. پس ندا در داد که: یا اسد الکلبی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 377
(تفصیل این خبر در حبیب بن مظاهر و حر بن یزید ریاحی تحت عنوان: ذکر الحسین علیه السلام للحبیب أو للحرّ عند وحدته آمده است).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 119

الأسدیّ المقتول‌

اشاره

ذکرنا ابن سعد فی ترجمة الإمام الحسین علیه السلام،/ 50، وهو أنس بن الحارث الأسدیّ، کما سیذکره، وهو غیر أنس بن الحارث الکاهلیّ الّذی التحق بالإمام علیه السلام بعد ملاقاته علیه السلام مع عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ.

36- أسعد بن حنظلة الشّبامیّ الهمدانی‌

(أسعد) بن حنظلة الشّبامیّ: قبیلة من الیمن من همدان. الطّوسی، الرّجال،/ 71
من أصحابه: [...] أسعد الشّامیّ.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77- 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛
البحرانی، العوالم، 17/ 333
أسعد بن حنظلة الشّامیّ، سین جخ.
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 41
أسعد بن حنظلة الشّامیّ [سین]، وفی بعض النّسخ أسعد الشّبامیّ، قبیلة فی الیمن من همدان «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 90
أسعد بن حنظلة. «1»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
أسعد بن حنظلة الشّامیّ: لم أقف فیه إلّاعلی عدّ الشّیخ إیّاه فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام وظاهره کونه إمامیّاً إلّاأنّ حاله مجهول، ولا یخفی أ نّه لیس له ذکر فی شهداء الطّفّ، ولا ابناً لحنظلة بن أسعد قتیل الطّفّ الآتی ذکره، لأنّ له ابناً یدعی علیّاً، له ذکر فی التّاریخ، ولا أبا لحنظلة ذاک، لأنّ أباه أسعد بن جشم بن عبداللَّه بن شبام
__________________________________________________
(1)- باب الهمزة من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...]، أسعد بن حنظلة الشّبامیّ
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیرالمؤمنین، 5/ 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 120
الهمدانیّ- کما یأتی- مضافاً إلی أنّ ذاک شبامیّ وهذا شامیّ. وعن بعض النّسخ إبدال الشّامی، هنا بالشّبامیّ بالباء الموحّدة من تحت بین الشِّین والألف، وعلیه، فنسبة إلی شبام الآتی ضبطه فی عبدالجبّار بن عبّاس.
وفی بعض النّسخ: الشّیام بالیاء المثنّاة بین الشّین والألف وعلیها، فلم أقف علی وجه مناسب، فإنّ الشّیام بفتح الشِّین: الأرض السّهلة الرّخوة التّراب، وبالکسر: التّراب عامّة والکناس، فتدبّر.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 125

31/ 37- أسلم بن عمرو التّرکی‌

میزاته العائلیّة وخصائصه الفریدة

غلام ترکیّ مبارز: قارئ القرآن، عارف بالعربیّة، وهو من موالی الحسین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 24
غلام ترکیّ کان للحسین علیه السلام، وکان قارئاً للقرآن.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 300/ عنه: الأمین، أعیان
الشّیعة، 3/ 303؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 287
«1» أسلم بن عمرو مولی الحسین بن علیّ علیهم السلام. «2» کان أسلم من موالی الحسین «2»، وکان أبوه ترکیّاً، وکان ولده أسلم کاتباً «3».
السّماوی، إبصار العین،/ 53/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 391؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 3/ 303
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی: وبرز غلام آخر ترکیّ فی کتاب إبصار العین اسمه].
(2- 2) [لم یرد فی المعالی].
(3)- [زاد فی المعالی: وکان قارئاً للقرآن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 121
قُتل من الموالی مع الحسین علیه السلام خمسة عشر نفراً فی الطّفّ: نصر، وسعد مولیا علیّ علیه السلام ومنجح مولی الحسن، وأسلم، وقارب مولیا الحسین علیه السلام، والحارث مولی حمزة، وجون مولی أبی ذرّ، ورافع مولی مسلم الأزدیّ، وسعد مولی عمر الصّیداویّ، وسالم مولی بنی المدینة، وسالم مولی عامر العبدیّ، وشوذب مولی شاکر، وشبیب مولی الحارث الجابری، وواضح مولی الحارث السّلمانی، وفی البصرة، سلیمان مولی الحسین علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 128- 129/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
ومنهم أسلم بن عمرو «1» مولی الحسین بن علیّ علیه السلام، قال أبو عبداللَّه محمّد بن یوسف القرشیّ الکنجیّ فی کتاب کفایة الطّالب ذکر غیر واحد من أهل السّیر والتّواریخ، وذکره الحافظ أبو نعیم فی کتاب حلیة الأولیاء، قال: کان أسلم من موالی الحسین بن علیّ علیه السلام، والمعروف أنّ الحسین علیه السلام اشتری أسلم بعد «2» وفاة أخیه الحسن علیه السلام ووهبه لابنه علیّ ابن الحسین علیه السلام، وکان أبوه عمرو ترکیّاً «3»، وکان ولده أسلم کاتباً عند الحسین علیه السلام فی بعض حوائجه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 266/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 303- 304
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 233؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 100، 428
أسلم بن عمرو مولی الحسین علیه السلام من شهداء الطّفّ، وقد ذکر أهل السّیر والمقاتل:
إنّه اشتراه بعد وفاة أخیه الحسن، ووهبه لابنه علیّ بن الحسین، وکان أبوه عمرو ترکیّاً.
کان أسلم کاتباً عند الحسین علیه السلام فی بعض حوائجه. «4»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 125
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: التّرکیّ].
(2)- [فی الأعیان مکانه: فهذا یوشک أن یکون هو أسلم بن عمرو المترجم لا واضح التّرکیّ مولی الحارث کما هو واضح، وفی کتاب فی الرّجال لبعض المعاصرین- ولم یذکر من أین نقله- أسلم بن عمرو مولی الحسین علیه السلام من شهداء الطّفّ، وقد ذکر أهل السّیر والمقاتل أ نّه اشتراه بعد ...].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین: علی الظّاهر کان أبوه من ترک الدّیلم قرب قزوین].
(4)- سلیم غلام آن حضرت. مدرّسی، جنات الخلود،/ 22
باب السّین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
سلیم، مولی حسین علیه السلام، با او کشته شد.
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 209
و دیگر حسین علیه السلام را غلام ترکی بود. در «بحراللئالی» مسطور است که: «آن غلام را سیدالشهدا علیه السلام ابتیاع نمود و به فرزند خود زین‌العابدین علیه السلام هبه فرمود.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 305
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 122
أسلم التّرکیّ مولی الحسین علیه السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
وکان للحسین علیه السلام غلام ترکیّ، وکان فی مرتبة عالیة من الصّلاح والسّداد، قارئاً للقرآن.
ذکر فی (الزّیارة)، وفی رجال الشّیخ، وفی کثیر من المقاتل باسم (سلیم)، وذکره الطّبریّ: ج 5، ص 469، طبع دار المعارف بمصر باسم (سلیمان) ومثله بعض المقاتل، وذکر مثله النّویری فی (نهایة الإرب: ج 2، ص 462) ط القاهرة: وذکر السّیّد الأمین فی (أعیانه: ج 4، قسم «1»، ص 236) هکذا: «ثمّ خرج غلام ترکیّ کان للحسین علیه السلام اسمه أسلم، وکذلک فی جدوله ص 251. من المؤکّد، أنّ هذا هو مقصود کلّ من عبّر من أرباب المقاتل هکذا: «خرج غلام ترکیّ کان للحسین علیه السلام». «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (وهامشه)،/ 413 1
__________________________________________________
(1)- اسلم ترکی «مولی» ی حسین علیه السلام:
در تاریخ طبری او با نام سلیمان ذکر شده است، و در «زیارت» و هم‌چنین بنا به نقل‌سید امین، نام او سلیمان بوده، و شیخ در کتاب «الرجال» خویش، نام اورا ذکر کرده و گفته است: سلیم، «مولی» ی حسین علیه السلام که همراه وی کشته شد.
نام کسی که در کربلا شهید شد، ترجیحاً اسلم است نه سلیمان یا سلیم.
شیخ در کتاب «الرجال» از او یاد کرده، ولی بر شهادت او تصریح نکرده است. «سید امین» در جدول خویش در کتاب «اعیان الشیعه» از او نام برده و در «مقتل» گفته است: «... غلامی ترک که از آنِ حسین علیه السلام بود، خارج شد و نامش «اسلم» بود.»
و استاد ما در «معجم رجال الحدیث» 1 نام اورا آورده است.
و به تأکید می‌توان بیان داشت که «اسلم» مقصود و منظور همه کسانی [هستند] که گفتند: «... سپس
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 123

صحبته مع الإمام علیه السلام من المدینة إلی کربلاء

فلمّا خرج الحسین علیه السلام من المدینة إلی مکّة، کان أسلم ملازماً له حتّی أتی معه کربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 266/ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 125؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 304؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 100

استشهاده ومجی‌ء الإمام علیه السلام عند رأسه‌

[بعد استشهاد سیف بن الحارث وسریع بن مالک].
(ثمّ) خرج غلام ترکیّ مبارز، [...] وهو من موالی الحسین؛ فجعل یقاتل ویقول: «1»
البحر من طعنی وضربی یصطلی والجوّ من سهمی ونبلی یمتلی
إذا حسامی فی یمینی ینجلی ینشقّ قلب الحاسد المُبَخّل «2»
فقتل جماعة، فتحاوشوه، فصرعوه، فجاءه الحسین وبکی ووضع خدّه علی خدّه، ففتح عینیه ورآه، فتبسّم، ثمّ صار إلی ربّه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 24/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین (الهامش)،/ 413
__________________________________________________
- غلامی ترک که از آنِ حسین علیه السلام بود، خارج شد ...» 2 بدون آن که نام اورا ذکر کنند. [...]
در منابع و مصادر تاریخی و رجالی، «اسلم» با عبارات: «قاری قرآن»، «آشنا به ادب عرب» و نیز «نویسنده» وصف شده است. از موالی بوده و ما چیز دیگری در رابطه با او نمی‌دانیم.
1. معجم رجال الحدیث: 3/ 86.
2. خوارزمی، مقتل الحسین: 2/ 24، وبحارالانوار: 45/ 30، والمناقب: 4/ 104، متن «مناقب» چنین است: «سپس غلامی ترک که از آنِ «حر» بود، آشکار شد ...» و با تأکید می‌توان بیان کرد که او همان شخص مورد بحث ما می‌باشد، برای آن که رجزی که ابن‌شهرآشوب در این کتاب به او نسبت داده، همان رجزی است که به کسی که با عنوان «غلامی ترک که از آنِ حسین بود» وصف شده، نسبت داده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 74- 75
(1)- [إلی هنا حکاه فی بحرالعلوم، یذکر هذان الأخیران له رجزاً هکذا].
(2)- [إلی هنا حکاه فی بحر العلوم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 124
والمقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] وعشرة من موالی الحسین. «1»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 330؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295
[بعد استشهاد عبداللَّه وعبدالرّحمان الغفاریّان].
قال: ثمّ خرج «2» غلام ترکیّ کان للحسین علیه السلام، [...] فجعل «3» یقاتل ویرتجز «4» «5» ویقول:
البحر من طعنی وضربی یصطلی والجوّ من «6» سهمی ونبلی «6» یمتلی
إذا حسامی بیمینی «7» ینجلی ینشقُّ قلب الحاسد المُبَخّل «5»
فقتل جماعة «8»، «9» ثمّ سقط صریعاً، فجاءه «10» الحسین علیه السلام «11»، فبکی ووضع خدّه علی خدِّه، ففتح عینه «12»، فرأی الحسین علیه السلام، فتبسّم، ثمّ صار إلی ربّه رضی الله عنه.
__________________________________________________
(1)- بعد از آن [سیف بن حارث بن سریع و مالک بن عبد بن سریع] غلام ترک امام حسین رضی الله عنه که قاری قرآن و حافظ کتاب رحیم رحمان بود، به جنگ بیرون آمد و جمعی را کشته و زخمی گران یافته بیفتاد. امیر المؤمنین حسین، به سر وقت غلام رسید و روی بر روی وی نهاد. غلام چشم باز کرد و چون نظرش بر امام حسین افتاد، متبسم گشته و به رحمت حق واصل گشت.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 159
(2) فی نفس المهموم والعیون: برز].
(3)- [فی المعالی مکانه: خرج إلی القتال فجعل ...].
(4)- [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(5- 5) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء وشرح الشّافیة].
(6- 6) [فی نفس المهموم والعیون: نبلی وضربی]
(7)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی والعیون: فی یمینی].
(8)- [تظلّم الزّهراء: سبعین رجلًا].
(9)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی والعیون: قیل کانوا سبعین].
(10)- [فی شرح الشّافیة والدّمعة والمعالی: فجاء، وفی الأعیان: فجاء إلیه].
(11)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(12)- [شرح الشّافیة: عینیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 125
محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 300/ عنه: المجلسی، البحار،
45/ 30؛ البحرانی، العوالم، 17/ 273؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 310؛ القمّی،
نفس المهموم،/ 294؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 193؛ المیانجی، العیون العبری،/
127؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 303؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 298؛
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 364؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/
392
وکانوا فی روایة صادقیّة: ثلاثین ألفاً وأحاطوا بالحسین علیه السلام من کلّ جانب حتّی جعلوه فی مثل الحلقة، فتقدّم عمر بن سعد ورمی نحو عسکر الحسین علیه السلام وقال: اشهدوا لی عند ابن زیاد أ نّی أوّل من رمی الحسین.
وأقبلت السّهام من القوم کأ نّها القطر، فقال الحسین علیه السلام لأصحابه: إنّ هذه رسل الموت إلیکم، فاقتتلوا ساعة حملة وحملة، حتّی قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام خمسون رجلًا، منهم عشرة من موالی الحسین علیه السلام، واثنان من موالی أمیر المؤمنین علیه السلام رضوان اللَّه علیهم. شعر:
جَادُوا بأنفُسِهِمْ فِی حُبِّ سَیِّدِهِمْ وَالجُودُ بالنَّفسِ أقصی غایةِ الجُودِ «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 359
«1»
__________________________________________________
(1)- چون اکثر اصحاب آن حضرت شهید شدند، آن حضرت غلام ترکی داشت و در نهایت صلاح، سداد و قاری قرآن بود. از خدمت حضرت مرخص شد و خود را بر صف سپاه مخالفان زد و بسیاری از آن سیاه‌رویان را بر خاک هلاک افکند، و آخر به تیغ ظلم و عدوان بر زمین افتاد. چون حضرت بر سر او آمد، بر او گریست و روی مبارک خود را بر روی آن سعادتمند گذاشت. او چشم گشود و نظر بر روی نورانی آن امام عالمیان افکند. تبمسی کرد و مرغ روحش به ریاض جنان پرواز نمود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 673
در کتاب «روضة الاحباب» مرقوم است که: چون غلام در طلب رخصت جهاد به حضرت امام علیه السلام آمد، آن حضرت فرمود: «ازسید سجاد رخصت جهاد بخواه.» پس غلام ترکی از زین‌العابدین اجازت یافت و اهل حرم را وداع گفت و بشتافت و این رجز خواند:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 126
[عن شهاب الدّین العاملیّ]، وفی روایة أ نّه کان للحسین غلام ترکیّ، [...] فبرز وهو یقول:
الیوم أسقیکم بکأس الحنظل بصارم ذی شفرة لم یفلل
فی حومة المیدان عند القسطل أذودکم عن الحسین بن علیّ
ثمّ حمل علی القوم، فقاتل حتّی قتل جماعة، وسقط صریعاً، فجاءه الحسین علیه السلام ووضع خدّه علی خدّه، فبکی، ففتح الغلام عینیه، فرأی الحسین علیه السلام، فتبسّم، ثمّ صار إلی ربّه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 287
(قال) بعض أهل السّیر والمقاتل: إنّه خرج إلی القتال وهو یقول:
أمیری حسینٌ ونِعْمَ الأمیر سرورُ فؤاد البشیر النّذیر
فقاتل حتّی قُتل، فلمّا صُرع، مشی إلیه الحسین علیه السلام، فرآه وبه رمق یومی إلی الحسین علیه السلام، فاعتنقه الحسین ووضع خدّه علی خدّه، فتبسّم، وقال: مَن مثلی وابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله واضع خدّه علی خدّی، ثمّ فاضت نفسه، رضوان اللَّه علیه.
__________________________________________________
-«البَحْرُ مِنْ طَعْنی وَضَرْبِی یَصْطَلی وَالْجَوُّ مِنْ سَهمِی وَنَبْلی یَمْتَلی
إذا حُسامی فی یَمینی یَنْجِلی یَنْشَقُّ قَلْبُ الحاسِدِ المُبخَّلِ» 1
آن‌گاه تیغ بکشید و حمله افکند و هفتاد کس را طعمه تیر و تیغ ساخت. سید سجاد علیه السلام چون دانست غلام او در کار حرب و ضرب است، خواست مبارزت او را نگران گردد، بفرمود: تا شادُرْوان 2 خیمه را برزدند. غلام ترک پس از رنجی بزرگ و کارزاری عظیم، دیگرباره به حضرت زین‌العابدین علیه السلام آمد و آن حضرت را وداع گفت وباز به میدان شتافت. در این کرت، از زحمت کوشش و شدت عطش وکثرت جراحت، به خاک افتاد. سیدالشهدا علیه السلام، چون عقاب دمان بر سر او حاضر شد و از اسب فرود آمد و بر او بگریست و چهره مبارک را بر گونه او گذاشت. غلام ترکی را هنوز از حشاشه 3 جان چیزی در تن بود، چشم بگشود و سیدالشهدا را در کنار خود دید. بروی آن حضرت تبسمی کرد و درگذشت (رضوان اللَّه علیه).
1. از ضربت شمشیر و نیزه من، دریا آتش می‌گیرد و هوا از تیرهای من پر می‌شود. هنگامی که شمشیر در دست من برهنه شود، دل مرد بخیل (به دادن جان) و بدخواه می‌شکافد.
2. شادروان- بضمّ الدّال وسکون الرّاء-: پرده بزرگ.
3. حشاشه- به ضم حاء-: رمق اندک موقع جان دادن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهداء علیه السلام، 2/ 305- 306
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 127
السّماوی، إبصار العین،/ 53- 54/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 303
واضح التّرکیّ أو أسلم التّرکیّ، فإنّه لمّا قُتِل، مشی إلیه واعتنقه ووضع خدّه علیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
وقال أهل السّیر وأرباب المقاتل: فلمّا کان الیوم العاشر وشبّ «1» القتال، استأذن غلام ترکیّ کان للحسین علیه السلام وکان قارئاً للقرآن، فأذن له، فجعل یقاتل وهو یرتجز ویقول:
البحر من ضربی وطعنی یصطلی والجوّ من سهمی ونبلی یمتلی
إذا حسامی فی یمینی ینجلی ینشقّ قلب الحاسد المُبخّل «2»
فقاتل حتّی قتل من القوم جماعة کثیرة، ثمّ سقط صریعاً، فمشی إلیه الحسین علیه السلام، فرآه وبه رمق، یؤمی إلی الحسین علیه السلام، فاعتنقه الحسین علیه السلام، فبکی ووضع خدّه علی خدّه، ففتح عینیه، فتبسّم وقال: من مثلی وابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله واضع خدّه علی خدِّی، ثمّ فاضت نفسه، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 266/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 100
فلمّا کان الیوم العاشر، وشبّ القتال، استأذنه علیه السلام، وکان قارئاً للقرآن، فأذن له، فجعل یقاتل ویرتجز حتّی قتل من القوم جمعاً کثیراً، ثمّ سقط صریعاً، فمشی إلیه الحسین، فرآه وبه رمق، یؤمی إلی الحسین، فاعتنقه «3» الحسین، ووضع خدّه علی خدّه، ففتح عینیه، فتبسّم وقال: مَن مثلی وابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله واضع خدّه علی خدّی؟ ثمّ فاضت نفسه، رضوان اللَّه علیه. «4»
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: ثبت].
(2)- [وسیلة الدّارین: المبجّل]
(3)- [فی المعالی: فجاء الحسین علیه السلام وبه رمق، یؤمی إلی الحسین علیه السلام، فبکی الحسین علیه السلام واعتنقه ...].
(4)- سپس غلام ترکی که خدمت حسین می‌کرد و حافظ قرآن بود، به میدان رفت و می‌جنگید و این
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 128
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 125/ مثله: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 304؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 392
والبیت المذکور هو مطلع أبیات منسوبة لشابٍّ قُتِل أبوه فی المعرکة، وکانت امّه معه، وظاهره أ نّه غیر أسلم المذکور. ثمّ ذکر فی واضح التّرکیّ مولی الحارث المذحجیّ السّلمانی، إنّه کان غلاماً ترکیّاً شجاعاً قارئاً، قال: والّذی أظنّ أنّ واضحاً هذا هو الّذی ذکر أهل المقاتل، أ نّه برز یوم العاشر وهو یقول: (البحر من ضربی وطعنی یصطلی) «البیتین»، قالوا: ولمّا قُتل استغاث، فانقضّ علیه الحسین علیه السلام واعتنقه وهو یجود بنفسه، فقال: مَن مثلی وابن رسول اللَّه واضع خدّه علی خدّی؟ ثمّ فاضت نفسه (انتهی). ونقول: ما ظنّه قد ینافی ما ذکره أوّلًا من أنّ الّذی جری له ذلک هو أسلم بن عمرو لا واضح، واحتمالهما واقعتین بعید جدّاً، علی أنّ البیتین المذکورین نسبهما محمّد بن أبی طالب إلی غلام ترکیّ کان للحسین علیه السلام. وفی مناقب ابن شهرآشوب: کان للحرّ، والظّاهر أ نّه تحریف، [ثمّ ذکر کلام محمّد بن أبی طالب کما ذکرناه فی تسلیة المجالس].
فهذا یوشک أن یکون هو أسلم بن عمرو المترجم لا واضح التّرکیّ مولی الحارث، کما هو واضح. وفی کتاب الرّجال لبعض المعاصرین- ولم یذکر من أین نقله-. [ثمّ ذکر کلام المامقانی فی تنقیح المقال کما ذکرناه].
__________________________________________________
- رجز می‌سرود:
«از تیغ و از سنانم دریا به شعله خیزد و اندر فضا ز تیرم حزب اجل بریزد
چون تیغ در کف من عریان شود درخشان قلب حسود ترکد وز جای بر نخیزد»
جمعی را که تا هفتاد تن گفته‌اند، کشت و به خاک افتاد و حسین آمد و گریست و گونه خود بر گونه او نهاد. او چشم گشود و حسین را دید و تبسمی کرد و نزد پروردگار خود رفت.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 134- 135
در «مناقب» گفته: در حمله اول، کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: ده تن از موالی حسین علیه السلام.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 136
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 129
ونحن قد راجعنا ما قدرنا علیه من کتب المقاتل والسّیر، فلم نعثر علی ما ذکره، ولعلّه زاغ عنه البصر.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 303- 304
وفی کتاب «مهج الأحزان» لما استأذن الحسین علیه السلام فی البراز، قال علیه السلام: قد وهبتک لولدی علیّ بن الحسین زین العابدین [علیه السلام]، فجاء الغلام حتّی دخل علی الإمام والإمام مغشی علیه، فجلس وهو یمسح خدّیه بأقدام الإمام، فأفاق ونظر إلیه وسأله: ما الّذی ترید وما حاجتک؟ قال: سیِّدی! استأذنت أباک، فوهبنی إیّاک وأنا أسألک أن تأذن لی فی البراز إلی قتال هؤلاء القوم، فقال [علیه السلام]: وأنا أعتقتک، فأنت حرّ لوجه اللَّه. فخرج مسروراً وبرز، قال علی بن الحسین [علیه السلام]: ارفعوا طرف الخیمة لأنظر کیف یقاتل، فقاتل حتّی قُتل، إلی آخر ما ذکرنا، بیّض اللَّه وجهه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 392
فاستأذن الحسین فی القتال، فأذن له، فحمل علی القوم، فقاتل وقتل جماعة کثیرة، ثمّ وقع صریعاً، فاستغاث بالحسین علیه السلام، فأتاه الحسین علیه السلام واعتنقه وبکی علیه، ففتح الغلام عینیه ورأی الحسین علیه السلام، فتبسّم، وکان به رمق، فأخذ یفتخر ویقول: مَن مثلی وابن رسول اللَّه واضع خدّه علی خدّی؟ ثمّ فاضت نفسه بین یدی الحسین علیه السلام.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 413
ومشی الحسین إلی أسلم مولاه، واعتنقه، وکان به رمق، فتبسّم، وافتخر بذلک، ومات.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 308- 309
من المقتولین من أصحاب الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی: أسلم بن عمرو التّرکیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94- 95

- أسلم بن کثیر

، راجع مسلم بن کثیر.

- أسلم مولی الکلب‌

اشاره

وهو متّحد مع سالم بن عمرو الکلبیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 130

38- أسلم مولی من المدینة

من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام: أسلم مولی من المدینة.
الطّوسیّ، الرّجال،/ 71
أسلم مولی ابن المدنیّة [سین] «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 90
أسلم بن مولی المدنیّة. «1»
مدرّسیّ، جنّات الخلود،/ 22
أسلم مولی ابن المدینة.
ذکره الشّیخ فی رجاله فی أصحاب الحسین علیه السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 305
أسلم مولی ابن المدینة، لم أقف فیه إلّاعلی عدّه الشّیخ رحمه الله إیّاه فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وظاهره کونه إمامیّاً إلّاأنّ حاله مجهول.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 126

32/ 39- أشعث بن سعد غلام «2»

40- امّ شابّ قُتل أبوه فی المعرکة وحضورها فی الطّف‌

ذکرها الخوارمی فی مقتله، 2/ 21- 22، ومحمّد بن أبی طالب فی تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 297- 298، وابن أمیر الحاجّ فی شرح شافیة أبی فراس،/ 361، راجع رقم 132- 13/ 164- 165، المجلّد، 16/ 1.

- امّ عمرو بن جنادة ابن کعب الأنصاری‌

ذکره السّماوی فی إبصار العین،/ 94. [أنظر المجلّد، 16/ 516- 525 رقم 214/ 258].
__________________________________________________
(1)- باب الهمزة من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام ...] أسلم مولی ابن المدینة.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
(2)- اسامی شهدا: ده نفر از غلامان امیر المؤمنین علی علیه السلام که به عرق جبین، کد یمین حضرت خریده و آزاد کرده بود و اسماء آنها اشعث بن سعد غلام.
القزوینی، ریاض القدس، 1/ 301
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 131

- امّ فتی‌

اشاره

ذکره ابن شهرآشوب فی المناقب، 4/ 104. [أنظر المجلّد، 16/ 3 رقم 132/ 164].

33/ 41- امرأة وهب بن عبداللَّه بن جناب الکلبی‌

کیف استشهدت؟

ثمّ برز من بعده [بریر] وهب «1» بن عبداللَّه «1» بن حباب «2» الکلبیّ، وقد کانت معه امّه یومئذ، فقالت: قم «3» یا بنیّ، فانصر ابن بنت رسول اللَّه.
فقال: أفعل یا امّاه ولا اقصّر، فبرز وهو یقول «4»:
إن تنکرونی فأنا ابن الکلبیّ «5» سوف ترونی وترون ضربی «1» وحملتی وضربتی «6» فی الحرب
أدرک ثأری بعد ثأر صحبی وأدفع الکرب أمام الکرب «7»
لیس جهادی «7» فی الوغی باللّعب «1» «8»
ثمّ حمل «8»، فلم یزل یقاتل حتّی قتل منهم «9» جماعة، فرجع إلی امِّه وامرأته، فوقف علیهما، فقال: یا امّاه! أرضیتِ «10»؟
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2)- [العیون: جناب].
(3)- [فی بحر العلوم مکانه: فقالت له امّه: قم ...، وفی المعالی مکانه: فی شهادة وهب وهو وهب بن عبداللَّه ابن حباب الکلبیّ، فأقبلت امّه وقالت: یا بنیّ قم ...].
(4)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: رغبته إلی الجهاد فجاهد وکان یقول ...].
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم: الکلب]
(6)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والعیون وبحر العلوم والمعالی ووسیلة الدّارین: صولتی].
(7- 7) [بحر العلوم: فما جلادی].
(8- 8) [لم یرد فی بحرالعلوم والمعالی].
(9)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(10)- [زاد فی مثیر الأحزان والمعالی ووسیلة الدّارین: عنّی، وزاد فی بحرالعلوم: عنّی أم لا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 132
فقالت: ما رضیت «1» إلّا «2» أن «1» تُقتل بین یدی الحسین.
فقالت امرأته: باللَّه لا تفجعنی فی نفسک.
فقالت امّه: «3» یا بنیّ «3»! لا تقبل «4» قولها، وارجع فقاتل بین یدی ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «5» «6» فیکون غداً فی القیامة شفیعاً لک بین یدی اللَّه، فرجع «3» قائلًا «5»:
إنِّی زعیم لکِ امّ وهب «7» بالطّعن فیهم تارة والضّرب
ضرب غلام مؤمن بالرّبّ حتّی یذیق القوم مرّ الحرب
إنِّی امرؤ ذو مرّة وعصب «8» «9» حسبی إلهی «10» من علیم حسبی 3 6 7
فلم یزل یقاتل حتّی «11» قتل تسعة عشر فارساً و «12» اثنی عشر «12» راجلًا، ثمّ «11» قطعت یداه، فأخذت امرأته عموداً وأقبلت نحوه، وهی تقول: فداک أبی وامِّی، قاتِل دون‌الطّیِّبین حرم رسول اللَّه، فأقبل کی یردّها إلی النّساء، فأخذت بجانب «13» ثوبه وقالت: لن أعود أو أموت معک.
__________________________________________________
(1- 1) [فی بحر العلوم والمعالی ووسیلة الدّارین: حتّی].
(2)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم ومثیر الأحزان والعیون: أو].
(3- 3) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4)- [بحرالعلوم: أعزب، وزاد فیه: عن].
(5- 5) [بحر العلوم: تنل شفاعة جدّه یوم القیامة فتقدّم إلی الحرب وهو یقول].
(6- 6) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: تنل شفاعة جدّه یوم القیامة، فرجع].
(7- 7) [لم یرد فی العیون]
(8)- [نفس المهموم: عضب].
(9)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم: لیت بالخوّار عند التّکب].
(10)- [بحرالعلوم: نفسی].
(11- 11) [لم یرد فی بحرالعلوم والمعالی].
(12- 12) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: عشرین].
(13)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 133
فقال الحسین علیه السلام: جزیتم من أهل بیتٍ «1» خیراً، ارجعی إلی النِّساء رحمکِ اللَّه، فانصرفت «2».
وجعل «3» یقاتل حتّی «4» قُتل رضوان اللَّه علیه «4». «5»
قال: فذهبت امرأته تمسح الدّم «6» عن وجهه «7»، فبصر بها شمر، فأمر «8» غلاماً له، فضربها بعمودٍ «9» کان معه 9 8، فشدخها «10» وقتلها، وهی أوّل امرأة قُتلت فی عسکر الحسین علیه السلام. «11»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 285- 286؛ عنه: المجلسی،
البحار، 45/ 16- 17؛ البحرانی، العوالم، 17/ 260- 261؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة،
4/ 297- 298؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 292؛ القمّی، نفس المهموم،/ 285-
286؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 72؛ المیانجی، العیون العبری،/ 124- 125؛ بحر
العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 394- 395؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 188؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 1/ 385- 387؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 201، 202 11
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی والعیون: بیتی].
(2)- [زاد فی بحرالعلوم: إلیهنّ].
(3)- [بحر العلوم: لم یزل الکلبیّ].
(4- 4) [حکی المعالی ووسیلة الدّارین: حکایة غلام النّصرانیّ].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی تظلّم الزّهراء، وإلی هنا حکاه فی بحر العلوم: جاء فی هامشه: إنّ امّ وهب قتلت عند ولدها لا عند زوجها وذلک خلاف ما رأیناه آنفاً، واللَّه العالم، ثمّ إنّه لا منافاة فی اتّحاد بعض أبیات أو أشطر رجزی الأب والابن، فلعلّ ذلک من التّضمین والإنشاد أو توارد الخاطر].
(6)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: والتّراب].
(7)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: وتقول: هنیئاً لک الجنّة، وزاد أیضاً فی المعالی: فی خبر تکحل من الدّم فی عینیها].
(8- 8) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: غلامه یسمّی رستم، فضربها بعمود].
(9- 9) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(10)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(11)- پس وهب بن عبداللَّه کلبی رخصت مبارزت طلبید و زن و مادر او همراه بودند و مادر سعادتمند او
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 134
__________________________________________________
- در محاربه و مقاتله اورا ترغیب می‌کرد. چون به عرصه کارزار درآمد، گروهی از آن اشرار را طعمه شمشیر خود ساخت و به سوی مادر و زن خود برگشت و گفت: «ای مادر! از من راضی شدی؟»
آن نیک زن گفت: «ای فرزند! وقتی از تو راضی می‌شوم که در یاری امام حسین علیه السلام کشته شوی.»
زنش گفت که: «ما را بی‌کس و غریب مگذار.»
مادر گفت: «ای فرزند! سخن اورا مشنو و جان خود را فدای حسین کن تا در روز قیامت نزد جد خود شفیع تو باشد.»
پس برگشت و در دریای جنگ غوطه خورد و مردانه محاربه کرد تا نوزده سوار و دوازده پیاده از آن اشقیا را به جهنم فرستاد. پس دست‌های اورا قطع کردند. چون مادرش آن حال را مشاهده کرد، عمود خیمه را گرفت و متوجه معرکه شد و می‌گفت: «پدر و مادرم فدای تو باد! برای حرم محترم حضرت رسالت جنگ کن تا شهید شوی و سعادت ابدی دریابی.»
آن پسر نیک‌اختر هر چند مبالغه می‌کرد که مادرش برگردد، قبول نمی‌کرد. حضرت امام حسین علیه السلام چون آن حالت را مشاهده کرد، فرمود: «خدا شما را جزای خیر دهد که در یاری اهل بیت رسالت دقیقه‌ای فرو نگذاشتید. ای زن صالحه! برگرد که بر زنان جهاد نیست.»
چون وهب شربت شهادت چشید. زنش بی‌تاب شد، به نزد او دوید و روی بر روی او گذاشت و خاک از روی او دور می‌کرد. شمر در آن حال غلام خود را امر کرد که عمودی بر سر آن بیچاره زد و اورا به شوهرش ملحق ساخت.
بالجمله، وهب بن عبداللَّه اسب به میدان راند و این رجز برخواند:
«إنْ تُنْکِرُونی فَأنا ابْنُ الکَلْبی سَوْفَ تَرَوْنی وَتَرَوْنَ ضَرْبی
وَحَمْلَتی وَصَوْلَتی فِی الْحَرْبِ ادْرِکُ ثاری بَعْدَ ثارَ صَحْبی
وَأدْفَعُ الْکَرْبُ أمامَ الْکَرْبِ لَیْسَ جِهادی فی الْوَغی بِاللَّعبِ 1
و تاختن کرد بر لشگر کوفه و چند تن از آن گروه را با تیغ درگذرانید و باز شتافت و به نزدیک مادر آمد که قمری 2 نام داشت، بایستاد:
فَقالَ: «یا امّاه! أرَضِیتِ؟ فَقالَتْ: ما رَضِیتُ أوْ تُقْتَلُ بَینَ یَدَیِ الْحُسَینِ.»
گفت: «ای مادر! آیا از من راضی شدی؟»
گفت: «راضی نشوم، جز این که در پیش روی حسین کشته شوی.»
زن وهب گفت: «تورا به خداوند سوگند می‌دهم پذیرای سخن مادر مشو و بی‌هشانه در دهن اژدها مرو و جان خویش را پاس دار و مرا نیز بیوه مگذار.»
مادر گفت: «ای فرزند! سخن زن را از پس گوش گذار و نصرت حسین را دست باز مدار که بی‌رضای
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 135
__________________________________________________
- او و رضای من از شفاعت جدش برخوردار نتوانی شد.»
چون از شب زفاف زن وهب تا روز عاشورا افزون از هفده روز نبود، مفارقت شوی بر وی دشوار می‌آمد. گفت: «ای وهب! بر من مکشوف است که چون در راه پسر پیغمبر شهید شوی، در بهشت برین جای کنی و با حورالعین هم‌آغوش باشی و مرا فراموش فرمایی، واجب می‌کند که در حضرت امام با من عهد استوار کنی که فردای قیامت در بهشت خدا جدا از من اقامت ننمایی.»
پس هر دو حاضر حضرت شدند. زن وهب عرض کرد: «یا ابن رسول اللَّه! مرا در این حضرت دو مسألت است: نخست آن که این جوان غریب عن‌قریب به ضرب سیف سنان رهسپار باغ جنان است. این بی‌کس را در این بیابان بی‌فریاد، هیچ فریادرس نیست. مرا با اهل‌بیت خویش سپاری تا نگران حال من باشند و دیگر آن که چون وهب در این میدان داهیه‌انگیز سر بدهد، با حورالعین به یک بالین سر بنهد. امروز تورا بر من گواه گیرد که چون با حور هم‌آغوش شود، مرا فراموش نکند.» حسین علیه السلام از اصغای این کلمات سخت بگریست و مسألت اورا به اجابت مقرون داشت و اورا مطمئن خاطر ساخت.
این وقت وهب با تمام طرب و طلب‌باز کارزار شد و آغاز گیرودار نمود و این ارجوزه بسرود:
«إنِّی زَعیمٌ لَکِ امّ وَهْبِ بِالطَّعْنِ فِیهِمْ تارَةً وَالضَّرْبِ
ضَرْبَ غُلامٍ مؤمِنٍ بِالرَّبِّ حَتّی یُذیقَ القَوْمَ مُرَّ الحَرْبِ
إنِّی امْرُؤٌ ذُو مِرَّةٍ وعَضْبٍ وَلَسْتُ بِالخَوّارِ عِنْدَ النَّکْبِ
حَسْبی إلهی مِنْ عَلیمٍ حَسْبی 3
چون پلنگ درنده و نهنگ دمنده 4 خویش را بر صفوف کوفیان افکند و از یمین و شمال قتال می‌داد. چندان که دوازده پیاده و نوزده تن سوار را عرضه هلاک و دمار ساخت. [در کتاب ریاحین الشریعه ذکر شده است: در کتاب تحفة الحسینیه آورده است که وهب هفتاد تن از لشگر اشقیا را به دار البوار فرستاد].
این وقت، مردی از لشگر کوفه فرصتی به دست کرده و دست راستش را با تیغ از تن باز کرد، وهب شمشیر را به دست چپ مأخوذ داشت و پای از تقدیم جهاد فرو نگذاشت. مردی از قبیله کنده نیز تیغ بزد و دست چپش را قطع کرد. این وقت زن وهب عمود خیمه بگرفت و به حربگاه درآمد و گفت: «ای وهب! پدر و مادرم فدای تو باد، چند که توانی رزم می‌کن و حرم رسول خدای را از دشمن دفع میده.»
وهب گفت: «ای زن! تو آن کس بودی که مرا به تقاعد 5 از جنگ می‌گماشتی و از جنگ بازمی‌داشتی، چه افتاد تورا که اکنون دق الباب 6 مبارزت می‌کنی و مرا تحریض به جهاد می‌نمایی؟»
گفت: «من آن‌گاه دل از جان برکندم و بر زندگانی دنیا پشت پای زدم که حسین علیه السلام را شنیدم که همی گفت:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 136
__________________________________________________
- «وا غربتاه! وا قلّة ناصراه! وا وحدتاه! أما من ذابّ یذبّ عنّا؟ أما من مجیر یجیرنا؟»
«آیا کسی هست که دشمن را از ما دفع دهد؟ آیا کسی هست که ما را پناه دهد؟»
و اهل بیت در خیمه‌ها به های‌های می‌گریستند. با خود گفتم که زندگانی بعد از آل رسول به چه کار آید؟ عزیمت درست کردم که با این قوم رزم زنم تا جان بر سر این کار کنم. وهب گفت: «ای زن بازشو! که تورا جنگ نفرموده‌اند.»
گفت: «من روی بازپس نکنم تا به اتفاق تو در خون خویش غوطه زنم.»
وهب را چون دست نبود که اورا مأخوذ دارد، با دندان جامه اورا بگرفت و بازداشت. زن نیرو کرد و خود را برهانید. وهب فریاد برداشت به حضرت حسین علیه السلام استغاثت برد.
فقال الحسین: «جزیتم من أهل بیت خیراً، ارجعی إلی النّساء بارک اللَّه فیکِ فإنّه لیس علیکنّ قتال.»
حسین علیه السلام فرمود: «از اهل‌بیت من جزای خیر بهره شما باد! به سراپرده زنان مراجعت‌کن؛ چه مقاتلت از برای زنان روا نیست.»
عرض کرد: «ای مولای من! بگذار تا قتال کنم؛ چه قتل بر من سهل‌تر می‌آید از آن که به دست بنی‌امیه اسیر باشم.»
آن حضرت فرمود: «تو با زنان ما با یک حال خواهی زیست.»
او را به زبان حفاوت و موعظت بازگردانید و از آن سوی وهب را مطروح و مجروح به خاک افکندند. زن وهب سرعت کرد و خود را بر زبر شوی درافکند و خون از چهرگانش مسح همی کرد. شمرذی‌الجوشن این بدید و غلام خود را فرمان داد تا گرزی بر سر او فرود آورد و اورا با شوهر همسفر ساخت. او اول زنی است که در سپاه حسین علیه السلام شربت شهادت نوشید. آن‌گاه کوفیان وهب را به نزد ابن‌سعد آوردند.
فقال: «ما أشدّ صولتکَ؟»
گفت: «چه بسیار سخت و صعب است حمله تو؟»
و فرمان داد تا سرش را از تن برگرفتند و به سپاه حسین علیه السلام پرانیدند. مادر وهب سر فرزند را برگرفت و ببوسید و گفت:
«الحمد للَّه‌الّذی بیّض وجهی بشهادتک بین یدی أبی عبداللَّه، ثمّ قالت: الحکم للَّه، یا امّة السّوء! أشهد أنّ النّصاری فی بِیَعِها والمجوس فی کنائسها خیر منکم.»
یعنی: «سپاس مر خدای را که روی مرا به شهادت تو در پیش روی حسین سفید داشت.»
آن‌گاه روی با کوفیان آورد و گفت: «ای امت نکوهیده! گواهی می‌دهم که نصاری در کلیسیا 7 و مجوس در کنیسه 8 بر شما شرف دارند.»
از روی خشم سر وهب را به سوی سپاه ابن‌سعد پرتاب کرد و از قضا آن سر بر سینه قاتل وهب آمد و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 137
__________________________________________________
- بدان زخم درگذشت. آن‌گاه عمود خیمه بگرفت.
[در کتاب ریاحین الشریعه آمده است: و به سوی حربگاه بتاخت و این ارجوزه بساخت:
«أنا عجوز سیِّدی ضعیفة خالیة بالیة نحیفة
أضربکم بضربة عنیفة دون بنی فاطمة الشّریفة]
و بتاخت و دو تن دیگر به خاک انداخت. حسین علیه السلام اورا بازگردانید.
فقال لها: «اجلسی فقد وُضع الجهاد من النّساء، فإنّکِ وابنکِ مع جدِّی محمّد فی الجنّة.»
فرمود: «به جای بنشین که جهاد بر زنان نیست. تو و فرزندت وهب با جد من محمد در بهشت جای دارید.»
پس مادر وهب باز شد و گفت:
«إلهی! لا تقطع رجائی.»
حسین علیه السلام فرمود:
«لا یقطع اللَّه رجاکِ یا امّ وهب.»
یعنی: «ای مادر وهب! خداوند قطع نکند امید تورا.»
1. خلاصه اشعار: اگر نمی‌شناسید، من از قبیله کلبم، به زودی حمله و دلاوری و ضربت مرا می‌بینید که از خود و دوستانم خون‌خواهی کنم و اندوه را یکی پس از دیگری بردارم.
2. قمری؛ بر وزن مأوی.
3. ای مادر وهب! جوانی که ایمان به پروردگار دارد، با نیزه و شمشیر از تو نگهداری می‌کند و به این گروه تلخی جنگ را می‌چشاند. من دارای نیرو و شمشیر برانم، هنگام بلا ناتوان نیستم خدای دانا مرا بس است.
4. دمنده: غران، خروشان.
5. تقاعد: بازنشستن.
6. دق‌الباب: کوبیدن در (کنایه از خواستن و طلب کردن.)
7. کلیسیا: معبد ترسایان (نصاری.)
8. کنیسه: معبد گبران (آتش پرستان.)
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام،/ 269- 273/ و از او: محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 302- 304
سپس وهب بن عبداللَّه بن حباب کلبی به میدان رفت.
مادرش روز عاشورا با او بود، گفت: «ای پسرم! برخیز و زاده دختر رسول خدا را یاری کن.»
گفت: «به چشم، کوتاهی نکنم.»
به میدان رفت و می‌سرود:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 138
__________________________________________________
-«گر نشناسید من ابن‌کلبم زود ببینید من و هم ضربم
حمله و هم صولت من در حربم خون رفیقان و خودم شد کسبم
دفع کنم کرب ز پیش کربم اهل نبردم نه اسیر لعبم»
سپس حمله کرد و پی در پی جمعی از لشگر کوفه را کشت و نزد مادر و همسر برگشت و برابر آن‌ها ایستاد و گفت: «مادر راضی شدی؟»
گفت: «من از تو راضی نشوم تا پیش حسین کشته شوی.»
زنش گفت: «به خدا مرا داغدار خود مکن.»
مادرش گفت: «پسر جانم! از او مپذیر و برگرد و برای زاده دختر رسول خدا نبرد کن تا در قیامت پیش خدا شفیع تو باشد.»
برگشت و می‌سرود:
«زعیم تو می‌باشم ای ام‌وهب گه ایشان زنم نیزه گاهی به ضرب
چه ضرب جوانی که مؤمن به رب چشانم بر این قوم تلخی حرب
تواناییم دست و شمشیر چرب نه سستم چه پیش آیدم کار چپ
الهی بود از علیمم نسب»
پی درهم جنگید تا نوزده سوار و دوازده پیاده از آن‌ها کشت و هر دو دستش را بریدند. مادرش تیرک چادر را برداشت و به سوی او دوید و می‌گفت: «پدر و مادرم قربانت! به خاطر حرم رسول خدا صلی الله علیه و آله نبرد کن.»
وهب پیش او آمد تا اورا به خیمه زن‌ها برگردانید. او دامنش را گرفت و گفت: «هرگز برنگردم تا با تو بمیرم.»
حسین فرمود: «از خاندانم جزای خیر یابید. برگرد نزد زنان رحمکِ اللَّه.»
و برگشت، و وهب جنگید تا کشته شد. زنش بر بالینش رفت و خون از رخش پاک می‌کرد، شمر اورا دید و به غلامش گفت تا با عمودی که در دست داشت، به سرش کوبید و اورا کشت، و او اول زنی بود که از لشکرگاه حسین کشته شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 130- 131
یا آن که والده وهب بن عبداللَّه بن حباب کلبی است یا آن که والده وهب‌بن وهب است که نام اوقمری بوده. مطلب کاملًا روشن نیست، قدر مسلّم چنین زنی در زمین کربلا بوده و این جلادت و فداکاری و نهایت محبت و جان‌نثاری از او بروز کرده و درس شهامت به مردم عالم داده است.
و شیخ طریحی در منتخب دو وهب نام برده و بعضی واردات احوال وهب‌بن وهب را به نام وهب بن عبداللَّه و برخی را به نام وهب ایراد کرده است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 139
زوجة وهب:
قتلها مولی شمر بن ذی الجوشن. ونذکر تفصیلها فی ترجمة ولدها وهب.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 137

34/ 42- امّ وهب بن عبداللَّه بن جناب الکلبی‌

کیف استشهدت؟

(قال) ثمّ خرج وهب بن عبداللَّه بن جناب الکلبیّ، وکانت معه امّه، فقالت له: قم
__________________________________________________
- صاحب «ناسخ» می‌فرماید: من بنده چندان فحص کرده‌ام، بیش‌تر از یک وهب نیافته‌ام، والعلم عند اللَّه. و این وهب‌بن عبداللَّه‌بن حباب کلبی است که نصرانی بود و به اتفاق مادرش که قمری نام و زوجه‌اش به دست حضرت سیدالشهدا علیه السلام ایمان آورده‌اند. چون روز عاشورا پیش آمد، مادر وهب به نزد پسر شتافت و او را تحریض به جهاد نمود.
جوهری در این مقام شیرین گفته زبان حال ام‌وهب را:
فخر عرب وهب پسر نازنین من نو کدخدا جوان سعادت قرین من
روزی که ما ز دین نصارا گذشته‌ایم عقبا خریده‌ایم ز دنیا گذشته‌ایم
شد موسم خزان گلستان فاطمه بار رحیل بسته جوانان فاطمه
در حیرتم که دیده ز دنیا نبسته ای می‌بینی این‌قیامت و فارغ نشسته‌ای
برخیز جان فدای شه ارجمند کن ما را به نزد مادر او سربلند کن»
در «بحار» می‌فرماید: پس‌از بریربن‌خضیر همدانی وهب‌بن عبداللَّه کلبی به‌میدان رفت ودر آن‌روز مادرش با او بود. قال: ورأیت حدیثاً أنّ وهب هذا کان نصرانیّاً، فأسلم هو وامّه علی یدی أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام.»
و در چند کتاب به نظر رسیده که در منزل ثعلبیه، وهب و مادرش و زوجه اش به دست حضرت سیدالشهدا به شرف اسلام مشرف شدند و هفده روز بود که وهب عروسی کرده بود و هنوز بساط عشرت و کامرانی در ننوشته. چون روز عاشورا پیش آمد و جمعی از اصحاب حسین به فیض شهادت فائز شدند، مادرش به نزد او آمد و اورا تحریض به جهاد نمود. وهب چون سیل سراشیب و پلنگ مهیب به میدان تاخت و همی مرد و مرکب به خاک هلاک انداخت. ادامه حکایت در کتاب ناسخ التواریخ ذکر شده است.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 301- 302
زوجه وهب که آنفاً ذکر شد و او اول زنی بود که در زمین کربلا در راه نصرت حسین علیه السلام به درجه رفیعه شهادت رسید.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 304
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 140
یا بنی فانصر ابن بنت رسول اللَّه، فقال: أفعل یا امّاه، ولا اقصّر إن شاء اللَّه. ثمّ برز وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن الکلبیّ سوف ترونی وترون ضربی
وحملتی وصولتی فی الحرب ادرک ثاری بعد ثار صحبی
وأدفع الکرب بیوم الکرب فما جلادی فی الوغا للعب
ثمّ حمل، فلم یزل یقاتل حتّی قتل جماعة، فرجع إلی امِّه وامرأته، فوقف علیهما، فقال:
یا امّاه! أرضیتِ عنّی؟ فقالت: ما رضیت، أو تُقتل بین یدی ابن بنت رسول اللَّه. فقالت له امرأته: أسألک باللَّه أن لاتفجعنی بنفسک. فقالت له امّه: لاتسمع قولها، وارجع فقاتل بین یدی ابن بنت رسول اللَّه لیکون غداً شفیعک عند ربِّک. فتقدّم وهو یقول:
إنِّی زعیم لکِ امّ وهب بالطّعن فیهم تارة والضّرب
فعل غلام مؤمن بالرّبّ حتّی یذیق القوم مرّ الحرب
إنِّی امرؤ ذو مرّة وعصب ولست بالخوار عند النّکب
حسبی بنفسی من علیم حسبی إذا انتمیت فی کرام العرب
ولم یزل یقاتل حتّی قطعت یمینه، فلم یبال، وجعل یقاتل حتّی قطعت شماله، ثمّ قُتل؛ فجاءت إلیه امّه تمسح الدّم عن وجهه، فأبصرها شمر بن ذی الجوشن، فأمر غلاماً له، فضربها بالعمود حتّی شدخها وقتلها، فهی أوّل امرأة قُتلت فی حرب الحسین علیه السلام.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 12- 13

35/ 43- امّ وهب بنت عبد وهی زوجة عبداللَّه بن عمیر الکلبی‌

میزاتها العائلیّة

قال أبو مخنف: حدّثنی أبو جناب، قال: کان منّا رجل یُدعی عبداللَّه بن عُمیر، من «1»
__________________________________________________
(1)- [فی العیون مکانه: ومنهم عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ من ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 141
بنی عُلیم «1»، کان قد نزل الکوفة، واتّخذ عند بئر الجَعْد من هَمْدان داراً، وکانت معه امرأة له من النّمر بن قاسط «2» یقال لها امّ وهب «3» بنت عبد «2» «3». «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 429/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 257؛ بحر العلوم، مقتل
الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 390؛ المیانجی، العیون العبری،/ 106؛ مثله ابن کثیر،
البدایة والنّهایة، 8/ 181 5
«5» کان عبداللَّه بن عمیر «6» بطلًا شجاعاً شریفاً؛ نزل الکوفة، واتّخذ عند بئر الجعد من همدان داراً، فنزلها ومعه زوجته «7» امّ وهب بنت عبد، من بنی النّمر بن قاسط «7». «8»
السّماوی، إبصار العین،/ 106/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 203؛ المامقانی،
تنقیح المقال، 2- 1/ 201؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 168
امّ وهب زوجة عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ. کانت مع زوجها عبداللَّه المذکور فی کربلا مع الحسین علیه السلام. «9»
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 482
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی بحر العلوم].
(2- 2) [لم یرد فی البدایة].
(3- 3) [لم یرد فی بحر العلوم].
(4)- ابوجناب کلبی گوید: یکی از ما بود به نام عبداللَّه پسر عمیر از بنی‌علیم که به کوفه آمده بود و به نزدیک چاه جعده در محله همدان خانه‌ای داشت. زن وی نیز که از تیره نمربن قاسط بود، به نام ام‌وهب دختر عبد با وی بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3029
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: قال أهل السّیر].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: من بنی علیم].
(7- 7) [ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین: من بنی النّمر بن قاسط، وأضاف أیضاً فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یقال لها امّ وهب بنت عبد].
(8)- (ط) ازدی گوید: ابوجناب یکی از بنی‌کلب برایم گفت: «در عشیره ما مردی بود به نام عبداللَّه‌بن عمیر از بنی‌علیم، در کوفه منزل گرفته بود و بر سر چاه بنی‌جعد از قبیله همدان خانه‌ای داشت و زنی از عمروبن قاسط با خود داشت که اورا ام‌وهب می‌گفتند که عبد زاده بود.»
کمره‌ای، نفس المهموم،/ 116
(9)- ام‌وهب زن عبداللَّه بن عمیر کلبی است که با شوهرش روز عاشورا در حضور حضرت‌سید الشهدا علیه السلام‌بوده‌اند
مدرّس، ریحانة الادب، 8/ 356
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 142
امّ وهب بنت عبد: من ربّات الفروسیّة والشّجاعة والعزّة والحمیّة. نزل الکوفة عبداللَّه ابن عُمیر من بنی عُلیم واتّخذ عند بئر الجعد داراً، وکانت معه امّ وهب بنت عبد «1»
کحالة، أعلام النّساء، 5/ 290

کیف التحقت بالإمام علیه السلام؟

فرأی [عبداللَّه بن عمیر] القوم بالنُّخیلة «2» [وهم] یُعرَضون لیُسرّحوا إلی الحسین، «3» «4» قال: فسأل عنهم، فقیل له: یسرّحون إلی حسین بن فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، فقال «4»: واللَّه لقد کنت علی جهاد أهل الشّرک حریصاً، وإنّی لأرجو أ لّایکون جهاد هؤلاء الّذین یغزون ابن بنت نبیّهم أیسر ثواباً عند اللَّه من ثوابه إیّای فی جهاد المشرکین «3»؛ فدخل إلی «5»
__________________________________________________
(1)- ام‌وهب نامش قمری یا قمر است، زوجه عبداللَّه بن عمیر الکلبی. ابن‌اثیر جزری‌در «کامل» گوید: «امّ وهب زوجها عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ.»
و شیخ طوسی در «رجال» خود گوید: «عبداللَّه بن عمیر بن عباس بن قیس الکلبی کنیه او ابو وهب من اصحاب امیر المؤمنین و نیز اورا از اصحاب سیدالشهدا علیه السلام محسوب داشته، ولی معلوم نیست که ام‌وهب زوجه همین عبداللَّه عمیر است.»
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 300، 301
ام وهب (مادر وهب) بنت عبد: زنی ارجمند از قبیله «نمربن قاسط» که همسر عبداللَّه بن عمیر کلبی، از قبیله بنی‌علیم بود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 76
(2)- [فی نهایة الإرب مکانه: وکان الکلبی هذا قد رأی النّاس من أهل الکوفة بالنّخیلة ...، وأضاف فی ذخیرة الدّارین: توضیح: ما وقع فی هذه التّرجمة من ضبط بعض المشکلات وضبط بعض اللّغات بئر الجعد موضع قرب الکوفة عند النّخیلة علی سمت الشّام وهو الموضع الّذی خرج إلیه علیّ بن أبی طالب لمّا بلغه ما فعل بالأنبار من قتل عامله علیها وخطب خطبة مشهورة ذمّ فیها أهل الکوفة، وقال: اللَّهمّ مللتهم وملّونی فأرحنی منهم، فقتل بعد ذلک بأیّام، وبه قتلت الخوارج لمّا ورد معاویة إلی الکوفة کما أ نّه مذکور فی کتب السّیر والأخبار مفصّلًا. وأضاف أیضاً فی وسیلة الدّارین: وهی قُرب کربلاء (18 کیلومتر)].
(3- 3) [لم یرد فی بحر العلوم].
(4- 4) [فی نهایة الإرب: فقال، وفی تنقیح المقال: فقال فی نفسه:].
(5)- [فی نهایة الإرب وبحر العلوم: علی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 143
امرأته «1»، فأخبرها «2» بما سمع «3» «2»، وأعلَمها «4» بما یرید «5» «4»، «6» فقالت «7»: أصبت أصاب اللَّه بک أرشد أمورک، افعل «6» وأخرجنی معک؛ قال: فخرج «8» بها لیلًا حتّی أتی حسیناً «9» «8»، «10» فأقام معه «10». «11» «12»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 429/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 106؛ الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 203؛ القمّی، نفس المهموم،/ 257؛ المیانجی، العیون العبری،/ 106؛
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 390؛ کحالة، أعلام النّساء، 5/ 290-
291؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 168؛ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 201؛
مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 477
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نهایة الإرب: أمّ وهب بنت عبد].
(2- 2) [لم یرد فی تنقیح المقال].
(3)- [زاد فی بحرالعلوم: ورأی].
(4- 4) [بحر العلوم: بعزمه علی اللّحوق بالحسین علیه السلام].
(5)- [تنقیح المقال: یری].
(6- 6) [نهایة الإرب: فصوّبت رأیه وقالت].
(7)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین وتنقیح المقال وبحرالعلوم ووسیلة الدّارین: له].
(8- 8) [بحر العلوم: من الکوفة لیلًا ومعه زوجته حتّی التحق بالحسین علیه السلام فی کربلا قبل یوم عاشوراء بثلاثة أیّام].
(9)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین: الحسین علیه السلام].
(10- 10) [فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین: لیلة الثّامن من المحرّم، فأقام معه إلی یوم الطّفّ].
(11)- [أضاف فی العیون: إلی أن قتل بین یدیه، وأضاف فی بحر العلوم: حتّی استشهد هو وزوجته بین یدیه].
(12)- عبداللَّه جماعت را دیده بود که در نخیله سان می‌بینند که سوی حسین روانه کنند.
گوید: از کارشان پرسید، گفتند: «آن‌ها را سوی حسین پسر فاطمه دختر پیغمبر خدا روانه می‌کنند.»
گفت: «به خدا به پیکار مشرکان علاقه داشتم و امیدوارم ثواب پیکار با اینان که به جنگ پسر دختر پیغمبرشان می‌روند، به نزد خدای بیش‌تر از ثواب پیکار مشرکان باشد.»
گوید: به نزد زن خویش رفت و آن‌چه را شنیده بود، با وی بگفت و قصد خویش را با او در میان نهاد.
زن گفت: «کار صواب می‌کنی، خدا تورا به بهترین راه هدایت برساند. برو و مرا نیز همراه خویش ببر.»
گوید: پس شبانه با وی برفت تا به نزد حسین رسید و با او بماند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3029- 3030
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 144
وروی أبو مخنف عن أبی جناب، قال: کان منّا رجل یدعی عبداللَّه بن عُمیر من بنی عُلَیم، کان قد نزل الکوفة واتّخذ داراً عند بئر الجعد من همدان، وکانت معه امرأة له من النّمر بن قاسط، فرأی النّاس یتهیّأون للخروج إلی قتال الحسین، فقال: واللَّه لقد کنت علی قتال أهل الشّرک حریصاً، وإنّی لأرجو أن یکون جهادی مع ابن بنت رسول اللَّه (ص) لهؤلاء أفضل من جهاد المشرکین، وأیسر ثواباً عند اللَّه، فدخل إلی امرأته، فأخبرها بما هو عازم علیه، فقالت: أصبت أصاب اللَّه بک أرشد أمورک، افعل، وأخرجنی معک.
قال: فخرج بها لیلًا حتّی أتی الحسین.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 181
وعبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، فإنّه رحل إلی الحسین علیه السلام من بئر الجعد، وأقسمت علیه امرأته أن یحملها معه؛ فحملها وحمل جمیع عیاله، وجاء إلی الحسین علیه السلام، فانضمّ إلیه، وضمّ عیاله إلی عیال الحسین علیه السلام. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
قال ابن الأثیر: کان زوجها عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ قد أتی الحسین من الکوفة، وسارت معه امرأته. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 482
__________________________________________________
(1) عبداللَّه دید لشگر را در نخیله سان می‌بینند که به جنگ حسین علیه السلام فرستند که زاده فاطمه دختر رسول خدا است. گفت: «به خدا من شیفته جهاد با مشرکان بودم و امیدوارم جهاد با این‌ها که با پسر دختر پیغمبر خود می‌جنگند، ثوابش پیش خدا از جهاد با مشرکان کم‌تر نباشد.»
پیش زن خود رفت و آن چه شنیده بود، به او گفت، و از قصد خود اورا آگاه کرد. در جوابش گفت: «درست فهمیدی خدایت در هر کاری به درستی رهبری کند. برو و مرا هم با خود ببر.»
گوید: اورا برداشت و نزد حسین آمد و با او پیوست و بود.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 116
(2)- موافق آن‌چه از ابن‌الاثیر نقل شده، عبداللَّه از کوفه نزد آن بزرگوار آمد و زنش نیز با وی بود.
مدرّس، ریحانة الادب، 8/ 356
و گوید: این کلبی با زوجه خود از کوفه آمدند و ملحق به سیدالشهدا گردیدند.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 300
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 145

کیف استُشْهِدَت؟

وزحف عمر بن سعد نحوهم، ونادی: یا دُوید، أدْنِ رایتک، فأدناها، ثمّ وضع عمر سهماً فی کبد قوسه ورمی وقال: اشهدوا أنِّی أوّل من رمی. فلمّا رمی عمر، ارتمی النّاس.
وخرج یسار مولی زیاد، وسالم مولی ابن زیاد، فدعوا إلی المبارزة، فقال عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ: أبا عبداللَّه، رحمک اللَّه ائذن لی أخرج إلیهما، فخرج رجل آدم طوال شدید السّاعدین بعید ما بین المنکبین، فشدّ علیهما، فقتلهما وهو یقول:
إنْ تنکرونی فأنا ابن کلبِ حَسْبِیَ بیتی فی کلیبٍ حَسْبی
إنِّی امرؤٌ ذو مِرَّةٍ وعَصْبِ ولستُ بالخَوَّار عند النَّکْبِ
إنِّی زعیمٌ لکِ امَّ وَهْبِ بالطَّعْنِ فیهم مُقْدِماً والضَّرْبِ
ضرب غلامٍ مؤمنٍ بالرَّبِ
فأقبلت إلیه امرأته، فقالت: قاتِلْ بأبی أنتَ وامِّی عن الحسین ذرِّیّة محمّد، فأقبل یردّها نحو النِّساء.
وحمل عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ وهو فی المیمنة، فلمّا دنا من الحسین وأصحابه جثوا له علی الرّکب، وأشرعوا الرّماح نحوه ونحو أصحابه، فلم تقدم خیلهم علی الرِّماح، ورجعت، فرشقوهم بالنّبل، فصرعوا منهم رجالًا وجرحوا آخرین.
وحمل شمر من قبل المیسرة فی المیسرة، فاستقبلوهم بالرِّماح، فلم تقدم الخیل علیها، فانصرفوا، فرموهم بالنّبل حتّی صرعوا منهم رجالًا وجرحوا آخرین.
__________________________________________________
- که [عبداللَّه بن عمیر] همسرش «ام وهب» را از تصمیم خویش برای پیوستن به حسین علیه السلام آگاه کرد. ام‌وهب گفت: «تو به اندیشه درستی رسیده‌ای، خدا کارهای تورا رشد دهد. تصمیم خود را عملی ساز و مرا هم با خود ببر.» عبداللَّه با همسرش شبانه خارج شد تا به حسین علیه السلام رسید و همراه او قیام کرد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 76
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 146
[بعد استشهاد مسلم بن عوسجة الأسدیّ] وحمل شمر فی المیسرة، فثبتوا له وطاعنوه ونادی أصحابه، فحمل علی الحسین وأصحابه من کلِّ جانب، وقُتل عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، فجعلت امرأته تبکی عند رأسه، فأمر شمر غلاماً له یقال له رستم، فضرب رأسها بعمود حتّی شدخه، فماتت مکانها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 398- 399، 401، أنساب الأشراف، 3/ 190، 194
فلمّا دنا منه «1» عمر بن سعد ورمی بسهم «1» ارتمی النّاس «2» فلمّا ارتموا «2» خرج «3» یسار مولی زیاد بن «4» أبی سفیان «4» وسالم «5» مولی عبیداللَّه بن زیاد، فقالا: مَن یبارز؟ لیخرج إلینا بعضکم، قال «6»: فوثب حبیب بن مُظاهر وبُریر بن حُضَیْر، «7» فقال لهما حسین «8»: اجلسا «7»؛ فقام عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، «9» فقال: أبا عبداللَّه، «10» رحمک اللَّه «10»! ائذن لی فلأخرج «11» إلیهما؛ فرأی «12» حسین «8» رجُلًا آدم طویلًا شدید السّاعدین بعید ما بین المنکبین، فقال حسین: إنِّی لأحسبه «13» للأقران قتّالًا، اخرج إن شئت «9». قال «14»: فخرج إلیهما، فقالا
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إبصار العین].
(2- 2) [لم یرد فی إبصار العین].
(3)- [فی العیون مکانه: ولمّا رمی عمر بن سعد بالسّهم وارتمی العبّاس، خرج ...].
(4- 4) [ذخیرة الدّارین: أبیه].
(5)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: بن عمرو].
(6)- [لم یرد فی العیون وإبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(7- 7) [العیون: فأمرهما الحسین علیه السلام بالجلوس].
(8)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
(9- 9) [العیون: فاستأذن، فأذن له].
(10- 10) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(11)- [نفس المهموم وإبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: لأخرج].
(12)- [فی البدایة مکانه: ثمّ ذکر قصّة رمی عمر بن سعد بالسّهم، وقصّة قتله یسار مولی زیاد، وسالم مولی ابن زیاد، وأنّ عبداللَّه بن عُمیر استأذن الحسین فی الخروج إلیهما فنظر إلیه الحسین، فرأی ...].
(13)- [نفس المهموم: أحسبه، وفی وسیلة الدّارین: لأحیه].
(14)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 147
له «1»: مَن أنت؟ فانتسب لهما، فقالا: لا نعرفک، «2» لیخرج إلینا زهیر بن القین أو حبیب بن مُظاهر أو بُرَیر بن حُضَیر، «3» ویسار مستنتل «4» أمامَ سالم «3»، فقال له الکلبیّ: یا ابن الزّانیة، وبک رغبةٌ عن مبارزة أحد من النّاس، وما «5» یخرج إلیک أحد من النّاس «2» إلّاوهو خیر منک [أو منکما]؛ ثمّ شدّ «6» علیه، فضربه بسیفه حتّی برد، «7» فإنّه لمشتغل به «8» یضربه بسیفه، إذ شدّ «6» علیه سالم، فصاح به «9»: «10» قد رهقک العبد؛ قال: فلم «11» یأبه له «11» حتّی غشیه «7» «12» فَبدره بضربة «13»، فاتّقاه الکلبیّ بیده «12» الیسری، فأطار «14» أصابع کفّه الیسری «15» 14، ثمّ مال علیه «16» الکلبیّ، فضربه «10» حتّی «17» قتله.
وأقبل «18» الکلبیّ مرتجزاً وهو یقول 18، وقد قتلهما جمیعاً «19» 17:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم والعیون وإبصار العین].
(2- 2) [لم یرد فی البدایة].
(3- 3) [لم یرد فی أعلام النّساء].
(4)- [وسیلة الدّارین: منتقل].
(5)- [نفس المهموم والعیون: ولا، وفی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أو].
(6- 6) [البدایة: علی یسار، فکان کأمس الذّاهب، فإنّه لمشتغل به إذ حمل].
(7- 7) [العیون: فشدّ علیه سالم].
(8)- [لم یرد فی إبصار العین].
(9)- [أضاف فی البدایة: صائح، وأضاف أیضاً فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أصحابه].
(10- 10) [وسیلة الدّارین: فلم یأبه].
(11- 11) [البدایة: ینتبه].
(12- 12) [البدایة: فضربه علی یده].
(13)- [ذخیرة الدّارین: فضربه].
(14- 14) [فی البدایة: أصابعه، وفی إبصار العین: أصابعها].
(15)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(16)- [البدایة: علی].
(17- 17) [البدایة: قُتِل، وأقبل یرتجز ویقول].
(18- 18) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: إلی الحسین علیه السلام یرتجز].
(19)- [أضاف فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یقول].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 148
«1» إنْ «1» تُنکُرونی فأنا ابن کلبِ «2» حَسْبیَ «3» بَیْتی فی عُلَیمٍ حَسْبی «2»
إنِّی امرُؤٌ ذُو مِرّة وَعصبِ «4» ولستُ بالخَوّارِ عندَ النَّکْبِ «5» «6» إنِّی «6» زعیمٌ لکِ امَّ وهب
بالطّعنِ فیهمْ مُقدِماً والضّربِ «7»
ضَرْبِ غُلام مؤمنٍ بِالرَّبِّ 6 7
فأخذتْ امّ وهب امرأته عموداً، ثمّ أقبلت «8» نحو زوجها تقول له «8»: فداک أبی وامِّی! قاتِل دون الطّیِّبین ذرِّیّة محمّد، «9» فأقبل إلیها «9» یردّها نحو «10» النّساء، «11» فأخذت تجاذب «12» ثوبه، «13» ثمّ قالت: إنِّی «13» لن أدعک دون أن أموت معک، «14» فناداها «15» حسین «16»، فقال:
__________________________________________________
(1)- [فی بحر العلوم مکانه: ثمّ أقبل الحسین علیه السلام وقد قتلهما معاً وهو یرتجز ویقول: إن ...]
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [البدایة: نسبی].
(4)- [فی البدایة: غضب، وفی ذخیر الدّارین وبحر العلوم ووسیلة الدّارین: عضب].
(5)- [فی البدایة: الکرب، وفی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: الحرب].
(6- 6) [لم یرد فی العیون].
(7- 7) [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(8- 8) [بحر العلوم: نحوه وهی تقول].
(9- 9) [بحر العلوم: فأراد أن].
(10)- [بحر العلوم: إلی].
(11)- [زاد فی بحرالعلوم: فلم تطاوعه].
(12)- [بحرالعلوم: تجاذبه].
(13- 13) [بحر العلوم: وتقول].
(14)- [أضاف‌فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وإنّ یمینه سدکت علی السّیف ویساره مقطوعة أصابعها فلا یستطیع ردّ إمرأته].
(15)- [إبصار العین: فجاء إلیها].
(16)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ونفس المهموم ووسیلة الدّارین: الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 149
جُزیتم «1» من أهل بیت «2» خیراً، ارجعی رحمکِ اللَّه «3» إلی النِّساء فاجلسی معهنّ «3»، فإنّه لیس علی النّساء «4» قتال؛ «5» فانصرفت إلیهنّ «5». «6» «7» «8» قال: وحمل عمرو بن الحجّاج «9» وهو علی میمنة النّاس فی المیمنة «8»، فلمّا أن دنا من حسین «9» جثوا له علی الرُّکَب، وأشرعوا الرِّماح نحوهم، فلم تقدم خیلهم علی الرّماح، فذهبت الخیل لترجع، فرشقوهم بالنّبل، فصرعوا منهم رجالًا، وجرحوا منهم آخرین.
[بعد استشهاد مسلم بن عوسجة الأسدیّ] قال: «7» وحمل شمر بن ذی الجوشن فی المیسرة علی أهل المیسرة، فثبتوا له، فطاعنوه وأصحابه، وحمل علی حسین «10» وأصحابه من کلّ جانب، فقُتل الکلبیّ وقد قتل رجلین بعد الرّجلین الأوّلَین، وقاتل قتالًا شدیداً، «11» فحمل علیه «11» هانی بن ثُبَیت الحضرمیّ وبُکیر بن حَیّ التّیمیّ، «12» من تیم اللَّه بن ثعلبة، فقتلاه «12»، وکان القتیل الثّانی من أصحاب الحسین. «13» وقاتلهم أصحاب الحسین قتالًا شدیداً، وأخذت خیلُهم تحمل وإنّما هم اثنان
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم والعیون: جزیت].
(2)- [زاد فی بحرالعلوم: نبیّکم].
(3- 3) [لم یرد فی بحر العلوم].
(4)- [زاد فی العیون: من].
(5- 5) [بحر العلوم: فرجعت إلی النّساء].
(6)- [إلی هنا مثله فی البدایة وإبصار العین وذخیرة الدّارین وبحر العلوم ووسیلة الدّارین].
(7- 7) [لم یرد فی العیون].
(8- 8) [لم یرد فی أعلام النّساء].
(9- 9) [نفس المهموم: علی میمنة أصحاب الحسین علیه السلام فیمن کان معه من أهل الکوفة، فلمّا دنی من الحسین علیه السلام].
(10)- [فی نفس المهموم والعیون: الحسین علیه السلام].
(11- 11) [العیون: قتله].
(12- 12) [لم یرد فی العیون].
(13) (13*) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 150
وثلاثون فارساً، وأخذت لا تحمل علی جانب من خیل أهل الکوفة إلّاکشفتْه، فلمّا رأی ذلک عزرة بن قیس- وهو علی خیل أهل الکوفة- أنّ خیله تنکشف من کلِّ جانب، بعث إلی عمر بن سعد عبدالرّحمان بن حصن، فقال: أما تری ما تلقی خیلی مذ الیوم من هذه العدّة الیسیرة! ابعث إلیهم الرِّجال والرّماة؛ فقال لشبث بن رِبْعیّ: ألا تقدم إلیهم! فقال: سبحان اللَّه! أتعمِد إلی شیخ مُضَر و «1» أهل المصر عامّة تبعثه فی الرّماة! لم تجد مَن تندب لهذا ویجزئ عنک غیری! قال: وما زالوا یرون من شَبَث الکراهة لقتاله (13*). [...]
قال: ودعا عمر بن سعد الحصین بن تمیم، فبعث معه المجفّفة وخمسمائة من المرامیة، فأقبلوا حتّی إذا دنَوْا من الحسین وأصحابه رشقوهم بالنّبل، فلم یلبثوا أن عقروا خیولهم، وصاروا رجّالة کلّهم. [...]
قال: وقاتلوهم حتّی انتصف النّهار أشدّ قتال خلقه اللَّه، وأخذوا لا یقدرون علی أن یأتوهم إلّامن وجهٍ واحد لاجتماع أبنیتهم وتقارب بعضها من بعض.
قال: فلمّا رأی ذلک عمر بن سعد أرسل رجالًا یقوّضونها عن أیمانهم وعن شمائلهم لیحیطوا بهم؛ قال: فأخذ الثّلاثة والأربعة من أصحاب الحسین یتخلّلون البیوت فیشدّون علی الرّجل وهو یقوّض وینتهب، فیقتلونه ویرمونه من قریب ویعقرونه، فأمر بها عمر ابن سعد عند ذلک، فقال «2»: أحرقوها بالنّار، «3» ولاتدخلوا بیتاً ولاتقوِّضوه، فجاءوا بالنّار، فأخذوا یحرّقون «3»، فقال حسین «4»: دعوهم «5» فلیحرقوها، فإنّهم لو قد حرَّقوها لم یستطیعوا أن یجوزوا إلیکم منها، وکان ذلک کذلک، وأخذوا لا یقاتلونهم إلّامن وجه واحد «5».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: سیّد].
(2)- [العیون: أن].
(3- 3) [العیون: فأضرموا فیها].
(4)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
(5- 5) [العیون: یحرقونها فإنّهم إذا فعلوا ذلک لم یجوزوا إلیکم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 151
قال: وخرجت امرأة الکلبیّ تمشی إلی زوجها حتّی جلست عند رأسه تمسح عنه التّراب وتقول: هنیئاً لک الجنّة! فقال شمر بن ذی الجوشن لغلام یسمّی رُستَم: اضرب رأسها بالعمود؛ فضرب رأسها، فشدخه، فماتت مکانها، «1» «2» قال: وحمل شمر بن ذی الجوشن حتّی طعن فسطاط الحسین برمحه، ونادی: علیَّ بالنّار حتّی أحرق هذا البیت علی أهله؛ قال: فصاحَ النِّساء وخرجنَ من الفسطاط؛ قال: وصاح به الحسین: یا ابن ذی الجوشن، أنتَ تدعو بالنّار لتحرق بیتی علی أهلی، حرقک «3» اللَّه بالنّار «2». «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 429- 430، 436، 437- 438/ عنه: القمّی، نفس المهموم،
/ 257- 258، 259، 266- 267، 268؛ المیانجی، العیون العبری،/ 103- 104
، 105، 106؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 391؛ مثله السّماوی، إبصار العین،/
106- 107؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 203- 204؛ کحالة، أعلام النّساء، 5/
291- 292؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 168- 169؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/
290- 291؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 446- 448، 449- 450؛ ابن کثیر،
البدایة والنّهایة، 8/ 181- 182
«4»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(2- 2) [أعلام النّساء: سنة 61 ه. ق].
(3)- [نفس المهموم: أحرقک].
(4)- و چون عمر بن سعد به نزدیک‌حسین آمد و تیر انداخت، کسان نیز تیر انداختند ویسار آزاد شده‌زیاد بن‌ابی‌سفیان‌و سالم آزاد شده عبیداللَّه بن زیاد، برون آمدند و گفتند: «هماوردی هست که سوی ما آید؟» گوید: حبیب بن مظاهرو بریر بن حضیر از جای جستند.
حسین بدان‌ها گفت: «بنشینید.»
در این هنگام‌عبداللَّه بن عمیر کلبی برخاست و گفت: «ای ابوعبداللَّه! خدایت رحمت آرد، اجازه بده من سوی آن‌ها روم.»
گوید: حسین مردی دید تیره‌رنگ، بلند قامت، ستبر بازو و فراخ پشت و گفت: «پندارمش که کشنده همگنان است، اگر می‌خواهی برو.»
گوید: عبداللَّه سوی آن‌ها رفت که گفتندش: «کیستی؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 152
__________________________________________________
- و چون نسبت خویش بگفت، گفتندش که: «ما تورا نمی‌شناسیم. زهیر بن قین بیاید یا حبیب بن مظاهر یا بریربن حضیر»، یسار جلو سالم بود و آماده نبرد.
گوید: مرد کلبی گفت: «ای روسپی‌زاده! هماوردی یکی را خوش نداری تا یکی دیگر بیاید که بهتر از تو باشد.»
آن‌گاه حمله برد و با شمشیر خویش اورا بزد، چندان که جان داد. در آن حال که سرگرم وی بود و با شمشیر می‌زد، سالم سوی وی حمله برد، کسی اورا ندا داد و بانگ زد: «برده سوی تو آمد.»
اما عبداللَّه اعتنایی نکرد تا نزدیک شد و پیشدستی کرد و ضربتی بزد که مرد کلبی دست چپ خویش را جلوی آن برد و انگشتان دست چپش بیفتاد. آن‌گاه مرد کلبی به او پرداخت و چندان ضربتش زد که جان داد.
مرد کلبی که هر دو را کشته بود، بیامد و رجزی به این مضمون می‌خواند:
«اگر نمی‌شناسیدم من فرزند کلبم
و نسب از تیره علیم دارم
مردی زهره دارم و عصب دار
و هنگام حادثه سست نیستم
ام وهب! تعهد می‌کنم که در ضربت زدن
از آنها پیشدستی کنم
و ضربتم، ضربت جوان مؤمن باشد.»
گوید: ام‌وهب زن وی چماقی برگرفت و سوی شوهر خویش رفت و می‌گفت: «پدرم و مادرم به فدایت! از پاکان، از باقی‌ماندگان محمد دفاع کن.»
گوید: عبداللَّه سوی وی آمد که اورا پیش زنان ببرد و زن جامه وی را گرفته بود، می‌کشید و می‌گفت: «نمی‌گذارمت، باید من هم با تو بمیرم.»
گوید: حسین آن زن را ندا داد و گفت: «خدا شما خاندان را پاداش نیک دهد! ای زن، خدایت رحمت آرد! پیش زنان بازگرد و با آن‌ها بنشین که بر زنان پیکار نیست.»
و ام‌وهب پیش زنان بازگشت.
گوید: عمرو بن حجاج که بر پهلوی راست قوم بود، به پهلوی راست حمله آورد و چون نزدیک حسین رسید، در مقابل وی زانو زدند و نیزه‌ها را به طرف آن‌ها دراز کردند و اسبان در مقابل نیزه‌ها پیشرفت نتوانست و راه بازگشت گرفت که آن‌ها را تیرباران کردند. چند کس را بکشتند و چند کس دیگر را زخمدار کردند. گوید: شمر بن ذی‌الجوشن با پهلوی چپ، به پهلوی چپ حمله برد که در مقابل وی استوار ماندند و او و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 153
__________________________________________________
- یارانش را نیزه زدند. به حسین و یارانش از هر سوی حمله شد و کلبی نیز کشته شد. وی از پس دو کس اول، دو کس دیگر را نیز کشته بود و سخت جنگیده بود. هانی بن ثبیت حضرمی‌و بکیربن حی تمیمی بدو حمله بردند و خونش را بریختند و این کشته دوم از یاران حسین بود.
گوید: یاران حسین سخت بجنگیدند و سوارانشان حمله آغاز کردند. همگی سی و دو سوار بودند و از هر طرف که به سپاه کوفه حمله می‌بردند، آن را عقب می‌زدند.
و چون‌عزرة بن قیس که سالار سواران اهل کوفه بود، دید که سواران وی از هر سوی عقب می‌روند، عبدالرحمان بن حصن را پیش عمر بن سعد فرستاد و گفت: «مگر نمی‌بینی سواران من در اول روز از این گروه اندک چه می‌کشند؟ پیادگان و تیراندازان را به مقابله آن‌ها فرست.»
گوید: عمر به شبث بن ربعی گفت: «به مقابله آن‌ها نمی‌روی؟»
شبث گفت: «سبحان اللَّه! می‌خواهی پیر مضر و همه مردم شهر را با تیراندازان بفرستی؟ کسی را جز من نیافتی که برای این کار بفرستی؟»
گوید: پیوسته می‌دیدند که شبث پیکار حسین را خوش ندارد. [...]
گوید: عمربن سعد، حصین‌بن تمیم را پیش خواند و سوارانی را که اسبانشان زره داشت با پانصد تیرانداز با وی فرستاد که بیامدند و چون نزدیک حسین و یاران وی رسیدند، تیربارانشان کردند و چیزی نگذشت که اسبانشان را پی کردند و همگی پیاده ماندند. [...]
گوید: تا نیم‌روز سخت‌ترین جنگی را که خدا آفریده بود، با آن‌ها کردند و چنان بود که نمی‌توانستند جز از یک سوی به آن‌ها حمله کنند که خیمه‌ها فراهم بود و راست و چپ به هم پیوسته بود.
گوید: و چون عمربن سعد چنین دید، کسانی را فرستاد که خیمه‌ها را از پای درآرند که آن‌ها را در میان گیرند. یاران حسین سه و چهار میان خیمه‌ها می‌رفتند و به هر که خیمه را از پای درمی‌آورد و غارت می‌کرد، حمله می‌بردند و می‌کشتند و از نزدیک تیر می‌زدند و از پای می‌انداختند. در این وقت عمربن سعد گفت خیمه‌ها را آتش بزنند و وارد آن نشوند و از پای نیندازند.
گوید: آتش بیاوردند و سوزانیدن آغاز کردند.
حسین گفت: «بگذارید بسوزانند که چون آتش در آن افتاد، نمی‌توانند از آن‌جا به‌سمت شما دست‌یابند.»
و چنین شد و نمی‌توانستند جز از یک سوی با آن‌ها جنگ کنند.
گوید: زن آن مرد کلبی برون شد و به طرف شوهر خویش رفت و بر سر وی بنشست و خاک از آن پاک می‌کرد و می‌گفت: «بهشت تورا خوش باد!»
گوید: شمر بن ذی الجوشن، به غلامی رستم نام گفت: «سرش را با چماق بزن.»
و رستم سر اورا بزد و بشکست و در جا بمرد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 154
(فائدة) قُتلت مع الحسین علیه السلام یوم الطّفّ امرأة واحدة: وهی امّ وهب النّمریّة القاسطیّة زوجة عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، فإنّها وقفت علیه وهو قتیل، فقالت: أسأل اللَّه الّذی رزقک الجنّة أن یصحبنی معک. فقتلها رستم غلام شمر بعمود.
السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 413
(فائدة) قاتلت مع الحسین علیه السلام یوم الطّفّ امرأتان، وهما: امّ عبداللَّه بن عمیر، فإنّها بعد قتل ولدها أخذت عمود خیمة وبرزت به إلی الأعداء، فردّها الحسین علیه السلام، وقال:
ارجعی رحمکِ اللَّه، فقد وضع اللَّه عنکِ الجهاد. «1»
__________________________________________________
- گوید: شمر بن ذی الجوشن حمله برد و نیزه در خیمه حسین فرو برد و بانگ زد: «آتش بیارید تا این خیمه را بر سر ساکنانش آتش بزنم.»
گوید: زنان فریاد زدند و از خیمه برون شدند. گوید: حسین بدو بانگ زد: «ای پسر ذی‌الجوشن! تو آتش می‌خواهی که خانه مرا بر سر کسانم آتش بزنی، خدا تورا به آتش بسوزاند.» حمید بن مسلم گوید: به شمر بن ذی الجوشن گفتم: «سبحان اللَّه! این کار شایسته تو نیست. می‌خواهی دو چیز را بر خویشتن بار کنی، مانند خدای عذاب کنی و فرزندان و زنان را بکشی. به خدا همان کشتن مردان، امیر تورا خشنود می‌کند.»
گوید: گفت: «تو کیستی؟»
گفت: «به خدا نمی‌گویمت کیستم.»
گوید: به خدا بیم داشتم که اگر بشناسدم، به نزد حکومت زیانم زند.
گوید: یکی که شمر نسبت به وی مطیع‌تر از من بود، یعنی شبث‌بن ربعی، بیامد و گفت: «سخنی بدتر از سخن تو نشنیده‌ام و رفتاری زشت‌تر از رفتار تو ندیده‌ام، ترساننده زنان شده‌ای؟» گوید: شهادت می‌دهم که شرمنده شد ومی‌خواست بازگردد که‌زهیر بن قین با گروهی از یاران خویش که ده کس بودند، حمله برد و به شمر و یارانش تاخت و آن‌ها را از خیمه‌ها عقب راند که از آن‌جا دور شدند. ابوعزه ضبابی را که از یاران شمر بود، از پای درآوردند و خونش بریختند.
گوید: جماعت به آن‌ها حمله بردند و بر ایشان فزونی گرفتند و پیوسته از یاران حسین کشته می‌شد و چون یک کس یا دو کس از آن‌ها کشته می‌شد نمودار بود، اما آن گروه بسیار بودند و هرچه از آن‌ها کشته می‌شد، نمود نمی‌کرد. پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3030- 3031، 3038- 3041
(1)- عمر سعد فریاد زد: «درید پرچم خود را نزدیک کن.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 155
__________________________________________________
- پرچم را نزدیک آورد و او تیری در چله کمان نهاد و انداخت و گفت: «گواه باشید که من نخست تیر را زدم.» سپس لشگر تیراندازی کردند و به مبارزه برخاستند، محمدبن ابی‌طالب گوید: همه اصحاب حسین تیر خوردند، و گفته‌اند: پس از این تیرباران یاران او کم شدند و پنجاه تن از آنان کشته شدند. چون عمر بن سعد تیرانداخت و لشگر تیراندازی کردند، یسارآزاد کرده زیاد و سالم آزاد کرده پسرش عبیداللَّه به میدان رفتند و مبارز طلبیدند. حبیب بن مظاهرو بریر از جا جستند. حسین فرمود: «شما بنشینید.» عبداللَّه ابن عمیر کلبی از جا برخاست اجازه مبارزه با آن‌ها خواست. حسین اورا نگریست، مردی گندم گون و بلند بالا و ستبر بازو و شانه پهن بود. فرمود: «گمانم کشنده اقران است. اگر خواهی برو به میدان آن‌ها.» آمد، گفتند: «تو کیستی؟»
نژاد خود را بیان کرد. گفتند: «ما تورا نشناسیم. باید زهیربن قین یا حبیب‌بن مظاهر یا بریربن خضیر بیایند.»
یسار با شمشیر کشیده جلوی سالم ایستاده بود. عمیر کلبی گفت: «ای زنازاده! تو از مبارزه با یک مردی عار داری. هر کس برابرت آید، از تو بهتر است.» بی‌درنگ بر او حمله کرد و تیغ بر او نواخت تا بی‌جانش ساخت. هنوز با شمشیر می‌زد که گوینده ای فریاد کشید: «این بنده تورا وامانده کرد.» عمیر به او توجهی نکرد تا بر سر او تاخت و پیشدستی کرد و بر او شمشیری نواخت و عمیر دست چپ را جلو او داده، انگشتان دست چپش را پرانید و کلبی به او حمله برد و اورا کشت و این رجز را سرود که هر دو را کشته بود:
زاده کلبم گرم شما نشناسید بس بُوَدَمْ کز علیم بیت بدانید
مَرْدَمْ و نیروی من ز تیغ بخوانید ار رسدم نکبتی ضعیف ندانید
ام وهب را کفیل و نقطه امید نیزه و شمشیر می‌زنم به صنادید
همچو غلامی که مؤمن است و خداجو
زنش ام وهب تیره خیمه را برداشت، به سوی شوهر خود رفت و به او می‌گفت: «پدر و مادرم قربانت! به خاطر پاکان ذریه محمد صلی الله علیه و آله نبرد کن.» عمیر پیش آمد که اورا به خیمه‌ها برگرداند و دست به دامن شوهر زد و گفت: «دست از تو ندارم تا با تو بمیرم.» حسین علیه السلام اورا فریاد کرد: «خدایت از خاندان پیغمبر جزای خیر دهد، برگرد! خدایت رحمت کند! نزد زن‌ها باش، بر زنان جهاد واجب نیست.»
نزد زنان برگشت.
عمرو بن حجاج با لشگر خود به جناح راست یاران حسین حمله برد و چون نزدیک رسیدند، اصحاب حسین زانو زدند و نیزه‌ها را به سوی آن‌ها کشیدند، اسب‌ها از سرنیزه‌های آنان رمیدند و خواستند برگردند، آن‌ها را به تیر بستند و چند مرد کشتند و چندی زخمی شدند
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 156
__________________________________________________
- شمر بر میسره اصحاب حسین حمله کرد، جلوی او و لشگرش ایستادند و آن‌ها را با نیزه راندند. از همه سو به حسین و اصحابش حمله شد و عبداللَّه‌بن عمیر کلبی که دو مرد دیگر را کشته بود و نبرد سختی کرد، کشته شد. هانی‌بن ثبیت حضرمی و بکیربن حی تمیمی اورا کشتند. عمیر دومین کشته از اصحاب حسین بود. اصحاب حسین با لشگر کوفه نبرد سختی کردند. سواران آن‌ها که سی و دو تن بودند، به هر سوی لشگر کوفه یورش می‌کردند. آن‌ها را از هم می‌شکافتند و گویا ابو الطفیل آنان را ستوده است:
«چه امواج بودند یورش بران پلنگان و شیران درندگان
جوانان و پیران آقا منش نشسته بر اسبان همه پهلوان
همه غرق پولاد و چون آفتاب بتابد بر آن خیره زان دیدگان
شعار همه سیره مصطفی به پرچم عذاب خدا شد نشان»
چون عروة بن قیس که فرمانده سواره نظام کوفیان بود دید صف سوارانش از هر سو شکافته می‌شود، عبدالرحمان بن حصین‌را نزد عمربن سعد فرستاد و گفت: «نمی‌بینی از صبح امروز سواران من از این عده کم چه می‌کشند؟ پیادگان و تیراندازان را بر سر آن‌ها فرست.»
عمر سعد به شبث بن ربعی گفت: «تو بر حسین حمله می‌کنی؟»
گفت: «سبحان اللَّه! شیخ شهر و آقای همه کوفه را با تیراندازان می‌فرستی؟ کسی دیگر برای این کار نداری؟» شبث از جنگ با حسین کراهت داشت.
ابو زهیر عیسی گوید: در زمان امارت مصعب من از او شنیدم، می‌گفت: «خداوند هرگز خیری به کوفیان ندهد و آن‌ها را به سعادت نرساند. تعجب ندارد که ما در رکاب علی‌بن ابی‌طالب و سپس در رکاب پسرش باآل ابو سفیان مدت پنج سال جنگیدیم. سپس بر پسر او حسین که بهترین اهل زمین بود، پریدیم و در رکاب آل معاویه و زاده سمیه با او جنگیدیم؟ گمراهی!! و چه گمراهی‌ای؟!!»
عمربن سعد، حصین‌بن تمیم را خواست و گشتی‌ها را با پانصد تیرانداز با او فرستاد. آمدند تا نزدیک حسین و یارانش رسیدند و آن‌ها را تیرباران کردند و اسب‌های آن‌ها را از پا درآوردند و همه پیاده ماندند.
گوید تا نیمه روز با آن‌ها نبرد سختی کردند و لشگر کوفه جز از یک سو بدان‌ها دست نداشتند؛ زیرا چادرها را به هم پیوسته بودند. چون عمرسعد چنین دید، دستور داد بروند از سمت چپ و راست چادرهای آن‌ها را از جا بکنند و بر آن‌ها دور زنند و دسته‌های سه نفری و چهار نفری از اصحاب حسین حفاظت چادرها را به‌عهده گرفتند و از میان چادرها به مهاجمان حمله می‌بردند و آن که می‌خواست چادری را بکند یا برباید، می‌کشتند و به تیر می‌زدند و زخمی می‌کردند. عمرسعد گفت: «خود به خیمه‌ها نروید و آن‌ها را نکَنید و نربایید. آن‌ها را آتش بزنید.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 157
السّماوی، إبصار العین،/ 133/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
فبرز یسار مولی زیاد، وسالم مولی عبیداللَّه بن زیاد وطلبا البراز، فخرج إلیهما مع عبداللَّه المذکور وحمل علی یسار فقتله، فحمل علیه سالم، فضربه، فاتّقاه الکلبیّ بیده، فأطار أصابع کفّه الیسری، ثمّ مال علیه الکلبیّ فقتله، وأخذت امرأته عموداً وکانت تسمّی امّ وهب، وأقبلت نحو زوجها وهی تقول: فداک أبی وامِّی! قاتل دون الطّیِّبین ذرّیّة محمّد، فردّها، فامتنعت وقالت: لن أدعک دون أن أموت معک، فنادها الحسین، فقال: جزیتم من أهل بیت خیراً، ارجعی رحمکِ اللَّه، لیس الجهاد إلی النّساء، فرجعت (انتهی). «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 482
__________________________________________________
- آتش به خیمه‌ها زدند و دست از کندن و ربودن برداشتند، حسین فرمود: «بگذارید خیمه‌ها را آتش زنند خود آن آتش جلوگیر آن‌هاست» و هم‌چنان بود و باز هم از یک‌سو با آن‌ها جنگ می‌کردند. همسر عمیر کلبی به میدان دوید و بالای سر شوهر خود نشست و خاک از او پاک می‌کرد و می‌گفت: «بهشت بر تو گوارا!» شمر بن ذی الجوشن به غلامی رستم نام گفت: «یک عمودی به سر او بکوب.» عمودی بر سرش کوفت و سرش را از هم پاشید و همان‌جا مرد.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 116- 117، 121- 122
(1)- تا آن که یسار از موالی زیاد و سالم از موالی عبیداللَّه‌بن زیاد به میدان آمده و مبارز طلبیدند، پس عبداللَّه به مبارزه برخاسته ویسار را کشت. زنش ام‌وهب عمودی برداشته و به طرف شوهر رفته و می‌گفت: «فداک أبی وامِّی!» وعبداللَّه اورا برمی‌گردانید، او امتناع کرده ومی‌گفته است که: «تورا بدین حال نمی‌گذارم تا آن که بمیرم.»
پس حضرت حسین علیه السلام ندایش در داده و فرمود که: «خداوند عالم شما را جزای خیر بدهد! برگرد رحمکِ اللَّه که بر زنان جهاد نیست.»
پس آن زن سعادتمند محض امتثال امر حجةاللَّه برگشت و عبداللَّه نیز به دست سالم به شهادت رسید.
مدرّس، ریحانة الادب، 8/ 356
چون روز عاشورا یسار آزادکرده زیاد و سالم آزادکرده عبیداللَّه‌بن زیاد از لشگر عمر سعد به میدان تاخته‌اند، همین عبداللَّه بر آن‌ها حمله کرد و یسار را به جهنم فرستاد. سالم ضربتی حواله عبداللَّه نمود. عبداللَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 158

44- امّ وهب النّصرانی‌

حضورها فی الطّفّ‌

وبرز من بعده [زیاد بن مهاصر (مهاجر) الکندیّ] وهب بن وهب «1»، وکان نصرانیّاً، أسلم علی ید الحسین علیه السلام هو وامّه، فاتّبعوه إلی کربلاء [...].
فرکب فرساً وتناول بیده عمود الفسطاط، فقاتل وقتل من القوم سبعة أو ثمانیة، ثمّ أُسِرَ، فأتی به «2» عمر بن سعد لعنه اللَّه، فأمر بضرب عنقه، «3» «4» فضربت عنقه «4» ورمی به
__________________________________________________
- دست جلو کشید و انگشتان او قطع شد. با این حال ضربتی بر او فرود آورد و اورا به جهنم فرستاد.
«وأخذت امرأته عموداً وکانت تسمّی امّ وهب، وأقبلت نحو زوجها وهی تقول: فداک أبی وامِّی! قاتل دون الطّیِّبین ذرّیّة محمّد، فردّها، فامتنعت وقالت: لن أدعک دون أن أموت معک، فناداها الحسین، فقال: جزیتم من أهل بیت خیراً ارجعی رحمکِ اللَّه، لیس الجهاد علی النّساء، فرجعت، انتهی.»
از این عبارت ابن‌اثیر چنان معلوم می‌شود که این زن و شوهر از کوفه به حضرت حسین ملحق شدند و زوجه همین عبداللَّه بن عمیر بوده که با عمود خیمه به میدان رفته و شوهر را تحریض به جهاد کرده و عبداللَّه اورا امر به مراجعت نموده، قبول نکرده تا حضرت حسین اورا به خیمه برگردانید.
محلّاتی، ترجمه ریاحین الشریعه، 3/ 300
عبداللَّه بن عمیر در جنگ شرکت کرد و دو تن از افراد سپاه عمر بن سعد را کشت. «ام وهب» همسر عبداللَّه، عمودی را برداشت و به سوی همسرش رفت و درحالی که می‌گفت: «پدر و مادرم فدای تو باد، با دشمنان فرزندان پاک محمد صلی الله علیه و آله به نبردت ادامه بده.»
عبداللَّه به سوی او آمد و اورا به طرف زنان راند. ام‌وهب دامن پیراهن اورا گرفت و گفت: «تورا رها نمی‌کنم تا آن که همراه تو بمیرم.»
حسین علیه السلام به او خطاب کرد و فرمود: «پاداش خیر از اهل‌بیت من به تو رسید، بازگرد به سوی زنان و با آنان بنشین که جهاد بر زنان واجب نیست.» پس به سوی زنان بازگشت. بعد از شهادت همسرش به طرف جسد او رفت و در کنار سرش نشست و در حالی که خاک را از آن می‌زدود، می‌گفت: «هنیئاً لک الجنّة»؛ «بهشت بر تو گوارا باد.» شمربن ذی الجوشن به غلام خویش که رستم نام داشت دستور داد: «با عمود بر سرش بزن.» و او با عمود بر سر ام وهب زد، سرش را شکافت و او در همان مکان جان سپرد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 76
(1)- [الأسرار: کلب].
(2)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(4- 4) [لم یرد فی روضة الواعظین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 159
إلی عسکر الحسین علیه السلام، وأخذت امّه سیفه وبرزت، فقال لها الحسین علیه السلام: «1» یا امّ وهب، اجلسی، فقد وَضَعَ اللَّه الجهاد عن النّساء، إنّکِ وإبنکِ مع جدِّی محمّد صلی الله علیه و آله فی الجنّة «1». «2»
الصّدوق، الأمالی،/ 161/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 320- 321؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 170؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 292؛ القمّی، نفس المهموم،/ 286؛
مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161؛ سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 117
(وذکر) مجد الأئمّة السّرخسکیّ، عن أبی عبداللَّه الحدّاد: أنّ وهب بن عبداللَّه هذا کان «3» نصرانیّاً، فأسلم هو وامّه علی ید الحسین علیه السلام، وأ نّه قتل فی المبارزة أربعة وعشرین راجلًا واثنی عشر فارساً، «4» فأخذ أسیراً «5» وأتی به «5» عمر بن سعد، «6» فقال له: ما أشدّ صولتک! ثمّ أمر «7» «6» فضرب عنقه، ورمی برأسه إلی عسکر الحسین، فأخذت امّه الرّأس «8»، فقبّلته، «9» ثمّ شدّت بعمود الفسطاط، فقتلت به رجلین «9»، فقال لها الحسین:
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام].
(2)- پس از او وهب بن وهب به میدان رفت، او نصرانی بود که به دست حسین علیه السلام مسلمان شده بود و با مادرش همراه آن حضرت به کربلا آمده بود، سوار اسبی شد و عمود خیمه را به دست گرفت و جنگید تا هفت یا هشت تن آن‌ها را کشت و اسیر شد و اورا نزد عمربن سعد بردند و دستور داد سرش را بریدند. و به لشکرگاه حسین انداختند.
مادرش شمشیر اورا برداشت و به میدان رفت، حسین به او فرمود: «ای مادر وهب! به جای خود بنشین، خدا جهاد را از زن‌ها برداشته، تو و پسرت با جدم محمد در بهشتید.»
کمره‌ای، ترجمه الامالی،/ 161
(3)- [فی تظلّم الزّهراء مکانه: أقول: وروی أنّ وهباً قتل تسعة عشر راکباً وإثنی عشر راجلًا، وروی أ نّه کان ...].
(4)- [إلی هنا حکی المعالی ووسیلة الدّارین حکایة وهب بن عبداللَّه الأخری].
(5- 5) [بحر العلوم: إلی].
(6- 6) [لم یرد فی بحرالعلوم].
(7)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء، وزاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: بضرب عنقه].
(8)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(9- 9) [تظلّم الزّهراء: وقتلت به رجلًا، وفی روایة جلاء العیون: أخذت عموداً من الفسطاط وقتلت رجلین آخرین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 160
ارجعی «1» امّ وهب، «2» «3» فإنّ الجهاد مرفوع عن النّساء «3».
فرجعت «4» وهی تقول «4»: إلهی لا تقطع رجائی. فقال لها الحسین: لا یقطع اللَّه رجاءکِ یا امّ وهب «5»، أنتِ «6» وولدکِ مع رسول اللَّه وذرِّیّته فی «6» الجنّة. «7»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 13/ عنه: بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/
394- 395؛ مثله القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 187- 188؛ المازندرانی، معالی السّبطین،
1/ 386؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 201، 202
ورأیت حدیثاً أنّ وهب هذا کان نصرانیّاً، فأسلم هو وامّه علی ید الحسین علیه السلام، فقتل فی المبارزة «8» أربعة وعشرین راجلًا واثنی عشر فارساً «8»، ثمّ اخذ أسیراً، «9» فاتی به عمر بن «9» سعد، فقال: ما أشدّ صولتک؟ ثمّ «10» أمر، فضربت «10» عنقه، ورمی برأسه إلی عسکر الحسین علیه السلام، فأخذت امّه الرّأس، فقبّلته، ثمّ رمت بالرّأس إلی عسکر ابن سعد، فأصابت به رجلًا، فقتلته، ثمّ شدّت بعمود الفسطاط، فقتلت به رجلین.
فقال لها الحسین: ارجعی یا امّ وهب، أنتِ وابنک مع «11» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «12» فی الجنّة «12»،
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء: یا].
(2)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: أنتِ وإبنکِ مع رسول اللَّه، وزاد أیضاً فی وسیلة الدّارین: إرجعی إلی النّساء یرحمکِ اللَّه، کتب القتل والقتال علینا، وعلی المحصنات جرّ الذّیول].
(3- 3) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(4- 4) [تظلّم الزّهراء: فقالت].
(5)- [إلی هنا حکاه فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(6- 6) [تظلّم الزّهراء: مع ولدکِ تکونان عند رسول اللَّه فی أعلی درجات].
(7)- [زاد فی بحر العلوم: المرجع عندنا إنّ وهب هذا هو ابن لُامّ وهب زوجة عبداللَّه المذکور آنفاً، برز قبل أبیه عبداللَّه ولم تُقتل عنده وإنّما قُتلت عند زوجها بعد ذلک، واللَّه العالم].
(8- 8) [مثیر الأحزان: ستّة وثلاثین فارساً وراجلًا].
(9- 9) [مثیر الأحزان: إلی ابن].
(10- 10) [مثیر الأحزان: ضرب].
(11)- [زاد فی الدّمعة: جدّی].
(12- 12) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والعیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 161
فإنّ الجهاد مرفوع عن النّساء، فرجعت وهی تقول: إلهی لا تقطع رجائی.
فقال لها الحسین علیه السلام: لا یقطع اللَّه رجاءکِ «1» امّ وهب. «2»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 287/ عنه: المجلسی، البحار،
45/ 17؛ البحرانی، العوالم، 17/ 261؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 298؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 292؛ القمّی، نفس المهموم،/ 286؛ المیانجی، العیون العبری،/ 125
- 126؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 73
وسار الحسین علیه السلام حتّی بلغ الثّعلبیّة ونزل بها، فأقبل رجل نصرانیّ وامّه، فأسلما علی یدیه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 43- 44/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 66
ثمّ برز من بعده [عمیر بن المطاع] الغلام الّذی أسلم هو وامّه علی ید الحسین علیه السلام وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن الکلبیّ عبل الذّراعین شدید الضّربِ
لا أرهب الموت بدار الحربِ أفوز بالجنّة یوم الکربِ
إنِّی غلام واثق بربّی حسبی به مولای فهو حسبی
ثمّ حمل علی القوم ولم یزل یقاتل حتّی قتل أربعین رجلًا، وقُتل رحمه الله واحتزّوا رأسه ورموا به إلی عسکر الحسین، فأخذته امّه ورمت به قاتله، فقتلته.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 71
شوقتل غلام نصرانیّ- اسمه وهب أسلم هو وامّه علی یدِ الحسین- نیفاً وعشرین راجلًا، واثنی عشر فارساً، فوقعت به سبعون ضربة وطعنة، فاحتزّوا رأسه ورموا به امّه، فأخذته ووضعته فی حجرها، وجعلت تمسح الدّم عن وجهه وتقول: الحمد للَّه‌الّذی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم: یا].
(2)- [زاد فی الدّمعة: وللَّه درّ من قال:
طوبی لها بذلت للقتل أنفسها وعندها أنّ ذاک القتل یحییها
تسابقت للفنا فی ذات سیِّدها واستبدلت بجوار عند باریها]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 162
بیِّض وجهی بشهادتک- یا ولدی- بین یدی أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام، ثمّ قالت: یا امّة السّوء، أشهد أنّ الیهود فی بیعها، والنّصاری فی کنائسها؛ خیر منکم! ثمّ أخذت رأس ولدها ورمته نحو القوم، فأصابت به الّذی قتل ولدها، فقتلته. «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 361
وأمّا أبو مخنف فقد ذکر قضیّة شهادة وهب هکذا، وهو: وبرز الغلام الّذی أسلم هو ووالدته علی ید الحسین علیه السلام، وأنشأ یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن الکلب عبل الذّراعین شدید الضّرب
أنا غلام واثق بربِّی حسبی به مولای فهو حسبی
لا أرهب الموت بذاتِ الحرب أفوز بالجنّة یوم الکرب
ثمّ حمل علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم خمسین رجلًا، فوقعت به سبعون ضربة وطعنة ونبلة، وجعلوه وجواده کالقنفذ من کثرة النّبل والسّهام، فانجدل صریعاً یخور فی دمه، ثمّ احتزّوا رأسه ورموا به إلی عسکر الحسین علیه السلام، فوقع بین یدی
__________________________________________________
(1)- و در حدیث حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام وارد شده است که این وهب اول نصرانی بود، او و مادرش بر دست حضرت امام حسین علیه السلام مسلمان شدند.
چون به معرکه رفت، هفت هشت نفر از آن ملاعین را به قتل آورد.
به روایت دیگر: بیست و چهار نفر پیاده و دوازده سوار از آن منافقان نابه‌کار را طعمه تیغ آبدار گردانید، چون از بسیاری جراحت از کار ماند اورا دستگیر کردند و به نزد عمربن سعد بردند، آن ملعون حکم کرد اورا گردن زدند و سرش را در میان لشگر آن حضرت انداختند. مادرش شمشیر اورا گرفت و متوجه لشگر مخالفان شد، حضرت فرمود: «ای مادر وهب! بنشین که خدا جهاد را از زنان برداشته است، بشارت باد که تو و پسر تو در بهشت با جد من محمد صلی الله علیه و آله و سلم خواهید بود.»
به‌روایت دیگر: سر فرزند خود را برداشت، به سوی لشگر مخالف انداخت و یک نفر از ایشان را هلاک کرد، پس عمود خیمه را برداشت و دو کس را به قتل آورد، حضرت فرمود: «ای مادر وهب! برگرد.»
آن نیک زن برگشت و گفت: «خداوندا امید مرا قطع مکن.»
حضرت فرمود: «ای مادر وهب! خدا تورا نا امید نمی‌کند، تو با پسرت در خدمت حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم خواهید بود در اعلا درجه بهشت.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 665
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 163
امّه، فوضعته فی حجرها وجعلت تمسح الدّم عن وجهه وتقول: الحمد للَّه‌الّذی بیّض وجهی وأقرّ عینی بشهادتک عند ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ إنّها بکت بکاءاً شدیداً، وقالت: الحکم للَّه‌یا امّة السّوء، أشهد أنّ الیهود فی بِیَعِها والمجوس فی قنادیلها خیر منکم، وأخذت الرّأس ورمت به إلی القوم، فأصابت به رجلًا، فقتلته. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 292- 293 1
__________________________________________________
(1)- و پس از وی رضوان اللَّه علیه، وهب بن وهب علیه الغفران به میدان حرب بتاخت؛ و این وهب نخست به دین نصرانی بود، و به دست حسین سلام‌اللَّه علیه او و مادرش مسلمانی گرفتند و در رکابش به طرف کربلا و پهنه مصیبت و بلا متابعت جستند.
بالجمله وهب بر اسبی برنشست و عمود خیمه برگرفت، و کار قتال بیاراست و از آن جماعت هفت تن یا هشت تن بکشت، آن‌گاه به دست آن مردم شریر اسیر گشت؛ و اورا نزد پسر سعد علیه‌اللعنه والنحوسه بیاوردند، و به فرمان آن تیره‌بخت سرش از تن برگرفتند و به لشگر امام حسین علیه السلام بیفکندند، مادرش چون شیرمردان شمشیر او برگرفت و روی به میدان و نبرد گردان نمود و حسین سلام‌اللَّه علیه به او فرمود:
«ای مادر وهب! به جای خویش باش و از آهنگ مردان و جنگ میدان برکنار شو، چه خدای تعالی جهاد را از زنان برگرفته، به درستی که تو و پسرت با جدم محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم در بهشت باشید.»
معلوم باد که در کتب اخبار در شهادت وهب و حکایات مادر و زوجه او شرحی مبسوط مذکور است و اورا وهب بن عبداللَّه نوشته‌اند و هم بر روایت شیخ طریح در منتخب وهب‌بن وهب دیگری است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 117
و هلاکت سه تن به دست مادر وهب.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
در روضة الواعظین و امالی صدوق گوید: وهب‌بن وهب که خود و مادرش ترسا بودند و به دست حسین مسلمان شده و با او به کربلا آمده بودند، به میدان رفت، سوار اسب شد و تیرک چادر را برداشت و جنگید تا هفت هشت تن از آن‌ها را کشت و سپس اسیر شد و اورا نزد عمر بن سعد بردند و دستور داد گردنش را زدند.
ترجمه- علامه مجلسی رحمه الله گفته: در حدیثی دیدم که این وهب نصرانی بود و با مادرش به دست حسین علیه السلام مسلمان شد و در مبارزه خود بیست و چهار پیاده و دوازده سواره را کشت و اسیر شد، اورا نزد عمر بن سعد بردند و گفت: «عجب شجاعتی داری؟»
سپس دستور داد سرش بریدند و به لشکرگاه حسین علیه السلام انداختند، مادرش سر اورا برداشت و بوسید و به لشگر ابن سعد انداخت و به مردی خورد و اورا کشت و با تیرک چادر حمله کرد و دو مرد دیگر را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 164
فأخذت امّه الرّأس، فقبّلته ووضعته فی حجرها، وجعلت تمسح الدّمّ عن وجهه وتقول: الحمد للَّه‌الّذی بیّض وجهی بشهادتک یا ولدی بین یدی أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام، ثمّ قالت: یا امّة السّوء! أشهد أنّ الیهود فی بیعها والنّصاری فی کنائسها خیر منکم.
ثمّ رمت برأس ولدها نحو القوم، فأصابت به الّذی قتل ولدها، فقتلته.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 386/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 201

36/ 45- امیّة بن سعد الطّائی‌

میزاته العائلیّة

وقتل من طیِ‌ء: [...] وامیّة بن سعد.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 154/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
(امیّة بن سعد الطّائیّ).
السّماوی، إبصار العین،/ 114/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 498
امیّة بن سعد الطّائی، قال العسقلانی فی الإصابة: هو امیّة بن سعد بن زید الطّائیّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 266/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 101
امیّة بن سعد بن زید الطّائیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 153
امیّة بن سعد بن زید الطّائیّ.
وفی کتاب لبعض المعاصرین: امیّة بن سعد بن زید الطّائیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 498
__________________________________________________
- کشت، حسین به او فرمود: «ای ام وهب! برگرد، تو و پسرت با رسول خدا هستید، جهاد از زنان برداشته شده.» برگشت و می‌گفت: «الهی نا امیدم مکن.» حسین فرمود: «تورا خدایت نومید نکند ای ام وهب.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 131
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 165
امیّة بن سعد الطّائیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
سعد بن زید الطّائیّ أو الأنصاریّ- فی ترجمة زید بن کعب.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 26 رقم 3160
(زید) بن کعب أو کعب بن زید- روی حدیثه البغویّ من طریق القاسم بن مالک عن جمیل بن زید، قال: صحبت شیخاً من الأنصار یقال له: کعب بن زید أو زید بن کعب، فحدّثنی أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم تزوّج امرأة من بنی غفار، فلمّا دخل علیها وقعد علی الفراش ووضع ثوبه، أبصر بکشحها بیاضاً، فقال: ضمّی إلیکِ ثیابکِ ولم یأخذ ممّا أعطاها شیئاً. ومن طریق أبی معاویة عن جمیل، عن زید بن کعب: ولم یشک. قال البغوی: روی عن جمیل بن زید عن ابن عمر.
(قلت) وأخرجه الباوردیّ من طریق أبی معاویة کذلک، لکن قال زید بن کعب بن عجرة: وأخرجه من طریق عباد بن العوام، عن جمیل، فقال: عن کعب بن زید ولم یشکّ. ورواه محمّد بن أبی حفصة، فقال: عن جمیل، عن سعد بن زید، وقیل: عنه عن سعید بن زید، وقیل: عنه عن عبداللَّه بن کعب.
ابن حجر، الإصابة، 2/ 553- 554 رقم 2929
ولد عریب بن زید بن کهلان بن سبأ، یشجب بن عریب بن قحطان (من وُلد سام ابن نوح أو هود علیه السلام): یَشجب، فولد یَشجب: زید، فولد زید: أدَد، فولد أدَد: مُرّة، نَبْت وهو الأشعر وجُلْهمة وهو طیِّئ ومالک وهو مذحج.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 397

خصائصه الفریدة

کان امیّة من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، تابعیّاً، نازلًا فی الکوفة.
السّماوی، إبصار العین،/ 114/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 498
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 166
قال علماء السّیر «1» والتّراجم: کان امیّة بن سعد «1» فارساً شجاعاً تابعیّاً من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام نازلًا فی الکوفة، له ذکر فی المغازی والحروب، خصوصاً یوم صفّین.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 266/ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 153؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 498؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 101
امیّة بن سعد الطّائیّ، وکان امیّة من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385

لحوقُهُ بالإمام علیه السلام‌

سمع بقدوم الحسین علیه السلام إلی کربلاء، فخرج إلیه أیّام المهادنة.
السّماوی، إبصار العین،/ 114/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 498
فلمّا سمع بقدوم الحسین علیه السلام إلی کربلاء خرج من الکوفة مع من خرج أیّام المهادنة حتّی جاء إلی الحسین علیه السلام لیلة الثّامن من المحرّم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 266/ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 153؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 498؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 101
خرج إلی الحسین علیه السلام من الکوفة أیّام المهادنة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385

استشهاده «2»

وقُتل بین یدیه «2» (قال) صاحب الحدائق: قُتل فی أوّل الحرب، یعنی فی الحملة الاولی. «3»
__________________________________________________
(1- 1) [فی تنقیح المقال والأعیان: والمقاتل: إنّه کان].
(2- 2) [لم یرد فی بحر العلوم (الهامش)].
(3)- [زاد فی الأعیان: (إنتهی) والظّاهر أ نّه نقل جمیع ما ذکره من الحدائق الوردیّة فی أئمّة الزّیدیّة ولیس هذا الکتاب عندنا. وفی کتاب لبعض المعاصرین لا یعتمد علی نقله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 167
السّماوی، إبصار العین،/ 114/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 498؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385
وکان ملازماً له إلی یوم العاشر، فلمّا نشب القتال تقدّم بین یدی الحسین علیه السلام «1» حتّی قُتل فی أوّل الحرب، یعنی «1» فی الحملة الاولی «2» مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام رضوان اللَّه علیهم «2».
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 266/ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 153؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 498؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 101
من المقتولین من أصحاب الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی: امیّة بن سعد الطّائیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94- 95

37/ 46- أنس بن الحارث الأسدی‌

میزاته العائلیّة

قُتل مع بنی أسد بن خزیمة: ... أنس بن الحارث، وکانت له صحبة من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 152/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 121
الأسدیّ، مقتول.
ابن سعد، الحسین،/ 50 رقم 281/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 211
(ط المحمودی)،/ 212، مختصر ابن منظور، 7/ 147؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/
2619، الحسین بن علیّ،/ 78
__________________________________________________
(1- 1) [فی تنقیح المقال والأعیان: قتل].
(2- 2) [لم یرد فی تنقیح المقال، وفی الأعیان: إنتهی، أقول: لم أجد له ذکراً فی کتب السّیر والمقاتل کطبقات ابن سعد وتاریخ الطّبریّ وکامل ابن الأثیر والأخبار الطّوال وإرشاد المفید واللّهوف ومناقب ابن شهرآشوب وغیرها، وقد تصفّحت کتاب صفّین لنصر بن مزاحم فلم أجد له ذکراً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 168
أنس بن الحارث، قُتل مع الحسین بن علیّ، سمع النّبیّ (ص). قاله محمّد، حدّثنا سعید ابن عبدالملک بن واقد الحرّانی، حدّثنا عطاء بن مسلم الخفّاف، عن الأشعث بن سحیم، عن أبیه، عن أنس، قال أبو عبداللَّه: وسعید بن عبدالملک یتکلّمون فیه.
البخاری، التّاریخ، 2/ 30 رقم 1583
أنس بن الحارث: له صحبة، قُتل مع الحسین بن علیّ علیه السلام، سمعت أبی یقول ذلک.
ابن أبی حاتم، الجرح والتّعدیل، 2/ 287 رقم 1042
(أنس) بن الحارث، قُتل مع الحسین بن علیّ، روی الأشعث بن سلیم «1» عن أبیه [عنه- «2»].
ابن حبّان، الثّقات، 4/ 49
حدّثنا منصور بن محمّد بن منصور الوکیل الأصبهانیّ، ثنا إسحاق بن أحمد الفارسیّ، قال: ثنا البخاری، قال: حدّثنی محمّد صاحب لنا خراسانیّ، قال: ثنا سعید بن عبدالملک ابن واقد الجزری، ثنا عطاء بن مسلم الخفّاف، عن الأشعث بن سحیم، عن أبیه: عن أنس بن الحارث قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: إنّ ابنی هذا یُقتل بأرض العراق، فمَنْ أدرکه منکم فلینصره. قال: قُتل أنس مع «3» الحسین علیهما السلام.
أبو نعیم، دلائل النّبوّة، 2/ 710 رقم 493
وأنس بن الحارث:
ذکره بعض المتأخّرین، فزعم أنّ عداده فی أهل الکوفة، وأنّ حدیثه عند أشعث بن سحیم، عن أبیه، عنه أ نّه سمع رسول اللَّه (ص) یقول: «إنّ ابنی هذا یُقتل بأرض من أرض العراق، فمَنْ أدرکه فلینصره»، فقُتل مع الحسین رضی الله عنه.
ذکره من حدیث سعید بن عبدالملک الحرّانیّ، عن عطاء بن مسلم.
__________________________________________________
(1)- هکذا فی الأصلین، وفی التّاریخ الکبیر: سحیم- کذا.
(2)- زید من م.
(3)- [المطبوع: من].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 169
وذکره فی الصّحابة، وهو من التّابعین، وأشعث بن سحیم لم یعدّه الأئمّة فی الأشاعثة.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 1/ 243 رقم 97
(باب مَنْ روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله من الصّحابة): أنس بن الحارث، قُتل مع الحسین علیه السلام.
(من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام) أنس بن الحارث الکاهلیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 3، 71/ عنه: الأسترآبادی، منهج المقال،/ 63؛ التّفرشی، نقد
الرّجال،/ 50؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 109؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،
1/ 109 (ط حجری)،/ 61؛ القهیائی، مجمع الرّجال،/ 339؛ الأمین، أعیان الشّیعة،
3/ 499
(أنس بن الحارث) روی عنه سحیم «1» والد الأشعث بن سحیم «1» عن النّبیّ صلی الله علیه و آله فی قتل الحسین، وقُتل مع الحسین علیه السلام.
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 1/ 45/ عنه: الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 9/ 421 رقم
4353؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 499
أخبرنا أبو الحسین علیّ بن أحمد بن الحسن، أنا محمّد بن أحمد بن محمّد الآبنوسیّ، أنا عیسی بن علیّ، أنا عبداللَّه بن محمّد، حدّثنی محمّد «2» بن هارون أبو بکر، نا إبراهیم بن محمّد الرّقّیّ، وعلیّ بن الحسین الرّازیّ، قالا: نا سعید بن عبدالملک بن «3» واقد الحرّانی، نا عطاء بن مسلم، نا أشعث بن سُحَیم، عن أبیه قال: سمعت أنس بن الحارث یقول:
سمعت «4» رسول اللَّه (ص) یقول: «إنّ ابنی هذا- یعنی الحسین- یُقتل بأرضٍ «5» یقال لها «5»
__________________________________________________
(1)- [فی الأصل: سلیم].
(2)- [فی البدایة مکانه: وقال أبو القاسم البغوی: حدّثنا محمّد ...].
(3)- [البدایة: أبو].
(4)- [فی التّهذیب مکانه: عن أنس بن الحارث أ نّه قال: سمعت ...، وفی سبیل الهدی والرّشاد مکانه: وروی البغویّ، عن أنس بن الحارث رضی اللَّه تعالی عنه: قال: سمعت ...].
(5- 5) [لم یرد فی التّهذیب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 170
کربلاء، فمن شهد ذلک منکم فلینصره» [3392].
قال: فخرج أنس بن الحارث إلی کربلاء، فقُتل «1» مع الحسین «2».
قال البغویّ: ولا أعلم روی غیره، «3» وقد تقدّم ذکر هذا الحدیث من حدیث آخر أعلی من هذا 1 3.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 217، الحسین علیه السلام (ط المحمودی)،/ 238-
239، تهذیب ابن بدران، 4/ 338؛ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 199؛ محمّد
ابن یوسف، سبیل الهدی والرّشاد فی سیرة خیر العباد، 11/ 75
(وبهذا الإسناد) عن أبی عبداللَّه الحافظ، أخبرنی خلف بن محمّد البخاری، حدّثنی صالح بن محمّد الحافظ، حدّثنی محمّد بن یحیی الذّهلیّ، حدّثنی سعید بن عبدالملک، حدّثنی عطاء بن مسلم، عن أشعث- یعنی ابن سحیم- عن أبیه، عن أنس- یعنی ابن الحارث- قال: سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یقول: إنّ ابنی هذا- یعنی الحسین- یُقتل بأرض العراق، فمن أدرکه منکم فلینصره. قال: فقُتل أنس بن الحارث مع الحسین بن علیّ علیه السلام.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 159- 160
أنس بن الحارث، قال: سمعت النّبیّ علیه السلام یقول: إنّ ابنی هذا- یعنی الحسین علیه السلام- یُقتل بأرض من العراق، فمن أدرکه منکم فلینصره. قال: فقُتل أنس مع الحسین علیه السلام.
ابن شهرآشوب، المناقب، 1/ 140
ومن أصحابه [...] أنس بن الحارث الکاهلیّ.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 333
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی التّهذیب].
(2)- [أضاف فی سبیل الهدی والرّشاد: رضی اللَّه تعالی عنه. فقُتِل].
(3- 3) [لم یرد فی البدایة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 171
(ب د ع) أنس بن الحارث: «1» عداده فی أهل الکوفة «1»، روی حدیثه أشعث بن سحیم عن أبیه، عنه أ نّه سمع النّبیّ (ص) یقول: إنّ ابنی هذا یُقتل بأرض من أرض العراق، فمن أدرکه فلینصره، فقُتل مع الحسین رضی الله عنه. «2» أخرجه الثّلاثة إلّاأنّ أبا نعیم قال: ذکره بعض المتأخِّرین، یعنی ابن مندة فی الصّحابة، وهو من التّابعین، وقد وافق ابن مندة أبو عمرو أبو أحمد العسکریّ وقالا: له صحبة، وقال أبو أحمد: یقال: هو أنس بن هزلة، واللَّه أعلم «2».
ابن الأثیر، أسد الغابة، 1/ 123/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 289؛ الفیروزآبادی،
فضائل الخمسة، 3/ 347
(ب، أنس) بن هزلة: وفد إلی النّبیّ (ص)، روی عنه ابنه عمرو بن أنس، أخرجه أبو عمر مختصراً، وقال: أبو أحمد العسکریّ أنس بن هزلة، ویقال: أنس بن الحارث، له صحبة، قُتل مع الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما.
وهذا أنس بن الحارث قد تقدّم ذکره، فلا أعلم أهما واحد أم اثنان. وأبو أحمد عالم فاضل لو لم یعلم أ نّهما واحد لما قاله، وما أقرب أن یکونا واحد، لأنّه قد ذکر فی أنس ابن الحارث أ نّه قُتل مع الحسین، واللَّه أعلم.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 1/ 132
(س، الحارث) بن نبیه: «1» ذکره أبو عبدالرّحمان السّلمیّ فی أهل الصُّفّةِ «1»، «3» روی أنس ابن الحارث بن نبیه، عن أبیه الحارث بن نبیه، وکان من أصحاب النّبیّ صلی الله علیه و آله من أهل الصّفة، قال: سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، والحسین فی حجره، یقول: إنّ إبنی هذا یُقتل فی أرض یقال لها العراق، فمن أدرکه فلینصره، فقُتل أنس بن الحارث مع الحسین. «1» وقد روی عن أنس بن الحارث قال: سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ولم یقل عن أبیه، أخرجه أبو موسی «1».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی فضائل الخمسة، حکاه عنه فی إبصار العین،/ 56].
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم وفضائل الخمسة].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 172
ابن الأثیر، أسد الغابة، 1/ 349/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 499؛
الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 347
وعن أشعث بن أبی سحیم «1»، عن أبیه، عن أنس بن أبی الحارث «2»، قال: سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ ابنی هذا یُقتَل بأرض العراق، فمَنْ أدرکه منکم فلینصره. فحضر أنس مع الحسین کربلاء وقُتل معه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 6/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 247؛ البحرانی، العوالم،
17/ 116؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 208
عن أنس رضی الله عنه أنّ رسول اللَّه (ص) قال: «إنّ ابنی هذا- یعنی الحسین- یُقتل بأرض العراق، فمن أدرکه منکم فلینصره». قال: فقُتل أنس مع الحسین.
خرّجه «3» الملّا فی سیرته.
محبّ الدّین الطّبریّ، ذخائر العقبی،/ 146/ عنه: الفیروزآبادی، فضائل الخمسة،
3/ 348
من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: أنس بن الحارث قُتل مع الحسین علیه السلام.
العلّامة الحلّی، الرّجال (خلاصة الأقوال) (ط النّجف)،/ 22، (ط حجری)،/ 13/
عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 109؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 1/ 109
(ط حجری)،/ 61
أنس بن الحارث ل، ی، ن، سین.
[جخ] قُتل مع الحسین علیه السلام.
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: عثمان، وهو تصحیف].
(2)- [المطبوع: أبی سحیم، وهو تصحیف].
(3)- [فی فضائل الخمسة مکانه: وذکره المحبّ الطّبریّ أیضاً فی ذخائره (ص 146) وقال: خرجه ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 173
ابن داود،/ 61 رقم 206/ مثله الحسینی، الرّجال،/ 61/ عنه: الأردبیلی،
جامع الرّواة، 1/ 109
[فی القسم الأوّل] «1»
(أنس) بن الحارث «2» بن نبیه ... قال ابن السّکن فی حدیثه نَظَرٌ، «3» وقال ابن مندة: عداده فی أهل الکوفة «3»، وقال البخاریّ: أنس بن الحارث قُتِل مع الحسین بن علیّ، سمع النّبیّ صلی الله علیه و آله، «3» قاله محمّد عن سعید «4» بن عبدالملک الحرّانیّ، عن عطاء بن مسلم، حدّثنا أشعث بن سحیم، عن أبیه: سمعت «5» أنس بن الحارث «6»، ورواه البغویّ وابن السّکن وغیرهما من هذا الوجه ومتنه «6»: سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول «2»: إنّ ابنی هذا، یعنی الحسین، یُقتل بأرض یقال لها کربلاء، فمَنْ شهد ذلک منکم فلینصره. «7» قال: فخرج أنس بن الحارث إلی کربلا، فقُتل بها مع الحسین «3». «8»
قال البخاریّ: یتکلّمون فی سعید، یعنی راویه. وقال البغویّ: لا أعلم. رواه غیره، وقال ابن السّکن: لیس یروی إلّامن هذا الوجه، ولا یعرف لأنس غیره.
«3» (قلت): وسیأتی ذکر أبیه الحارث بن نبیه فی مکانه «3»، ووقع فی التّجرید للذّهبی:
لا صحبة له، وحدیثه مرسل. وقال المزّیّ: له صحبة فوهم، انتهی.
ولا یخفی وجه الرّدّ علیه ممّا أسلفناه، وکیف یکون حدیثه مرسلًا، وقد قال: سمعت، وقد ذکره فی الصّحابة البغویّ، وابن السّکن، وابن شاهین، والدّغولیّ، وابن زیر،
__________________________________________________
(1)- [جاء فی الإصابة، 1/ 6: القسم الأوّل فی مَنْ وردت صحبته بطریق الرّوایة أو عن غیره].
(2- 2) [فضائل الخمسة: وقال إنّ].
(3- 3) [لم یرد فی الأعیان].
(4)- [فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال مکانهما: حدّثنی سعید ...].
(5)- [فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال: عن].
(6- 6) [فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال: الکاهلیّ، قال].
(7)- [إلی هنا حکاه فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال].
(8)- [إلی هنا حکاه فی فضائل الخمسة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 174
والباوردیّ، وابن مندة، وأبو نعیم، وغیرهم.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 81 رقم 266/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 499
- 500؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 347؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/
208؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 154
(أنس بن هزلة ...) ذکر ابن أبی حاتم، عن أبیه أ نّه وفد إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله أبواه، ثمّ إنّه روی عند ابنه عمرو بن أنس. وفی کلام العسکریّ ما یدلّ علی أنّ أنس بن هزلة هذا هو أنس بن الحارث، فلیحرّر.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 86 رقم 284
(الحارث) بن نبیه والد أنس بن الحارث. له ولابنه صحبة، وقد تقدّم ذکر ابنه. ذکره أبو عبدالرّحمان السّلمیّ فی أصحاب الصّفة، وروی عنه ولده أنس حدیثاً استدرکه أبو موسی، وقد مضی له ذکر فی أنس بن الحارث.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 291 رقم 1491
وعن عمرو بن ثابت، عن الأعمش، عن شقیق، عن امّ سلمة قالت: کان الحسن والحسین یلعبان بین یدی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فی بیتی، فنزل جبریل، فقال: یا محمّد! إنّ امّتک تقتل ابنک هذا من بعدک، وأومی بیده إلی الحسین، فبکی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وضمّه إلی صدره، ثمّ قال صلی الله علیه و آله و سلم «1»: وضعت عندک هذه التّربة، فشمّها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وقال: ریح کرب وبلاء، وقال: یا امّ سلمة! إذا تحوّلت هذه التّربة دماً فاعلمی أنّ ابنی قد قُتل، فجعلتها امّ سلمة فی قارورة، ثمّ جعلت تنظر إلیها کلّ یوم وتقول: إنّ یوماً تحولین دماً لیوم عظیم.
وفی الباب عن عائشة وزینب بنت جحش وامّ الفضل بنت الحارث وأبی أمامة وأنس ابن الحارث وغیرهم.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 247
__________________________________________________
(1)- هکذا فی الأصل، وفی تهذیب الکمال أیضاً: وظنِّی أ نّه قد سقط هنا بعض القصّة یکون فیه أخذ التّراب عن جبریل علیه السلام 12 أبو الحسن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 175
وأخرج البیهقی وأبو نعیم، عن أنس، قال: استأذن ملک المطر أن یأتی رسول اللَّه (ص)، فأذن له، فدخل الحسین فجعل یقع علی منکب النّبیّ (ص)، فقال الملک: أتحبّه؟ قال النّبیّ (ص): نعم، قال: فإنّ أُمّتک تقتله وإن شئت أریتکَ المکان الّذی یُقتل فیه، فضرب بیده، فأراه تراباً أحمر، فأخذته أمّ سلمة، فصرته فی ثوبها، فلمّا سمع أ نّه یُقتل بکربلاء.
السّیوطی، الخصائص، 2/ 191
ابن سعد عن امّ سلمة: إنّ ابنی هذا- یعنی الحسین- یُقتل بأرض من أرض العراق یقال لها کربلاء، فمَنْ شهد ذلک منکم فلینصره، البغوی «1»، وابن السّکن، والباوردیّ، وابن مندة، وابن عساکر، عن أنس بن الحارث بن منبه. «2»
قال البغویّ: لا أعلم روی غیره وقال ابن السّکن: لا یروی إلّامن هذا الوجه ولا نعرف لأنس غیره.
المتّقی الهندی، کنز العمّال، 12/ 126، المنتخب (هامش مسند ابن حنبل)، 5/ 111/
عنه: الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 347- 348
أنس بن الحارث الکاهلیّ.
المدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
وفی الإصابة: أنس بن الحارث «3» بن بعیة، قال البخاریّ فی تاریخه، والبغوی، وابن السّکّین وغیرهما، عن أشعث بن سحیم، عن أبیه، عن أنس بن الحارث، قال: سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یقول: إنّ ابنی هذا- یعنی الحسین- یُقتل بأرض یقال لها کربلا، فمن شهد ذلک منکم فلینصره. فخرج أنس بن الحارث إلی کربلا، فقُتل بها مع الحسین رضی الله عنه وعمّن معه.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 318، (ط اسوة)، 3/ 8
__________________________________________________
(1)- [فی فضائل الخمسة مکانه: وذکره المتّقیّ أیضاً فی کنز الدّقائق (ج 6 ص 223) وقال: أخرجه البغویّ ...].
(2)- [إلی هنا حکاه فی فضائل الخمسة].
(3)- [جمع الفوائد، 2/ 218 (مناقب الحسن والحسین علیهما السلام)].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 176
وفی ذخائر العقبی عن أنس بن الحارث، مرفوعاً: أنّ ابنی هذا- یعنی الحسین- یُقتل بأرضٍ یُقال لها کربلا، فمَنْ شهد ذلک منکم فلینصره. فخرج أنس بن الحارث، فقُتل بها مع الحسین رضی اللَّه عنهما.
أخرجه الملّا فی سیرته، وفی الإصابة: أخرج البخاریّ فی تاریخه، وروی البغویّ وابن السّکن وغیرهما عن أنس بن الحارث هذا الحدیث، انتهی. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 333، (ط اسوة)، 3/ 52
(أنس بن الحارث «2» بن نبیه بن کاهل بن عمرو بن صعب بن أسد بن خزیمة) الأسدیّ الکاهلیّ «2» «3»، کان صحابیّاً کبیراً ممّن رأی النّبیّ صلی الله علیه و آله وسمع حدیثه. «4» وکان فیما سمع منه وحدّث به ما رواه جمّ غفیر من العامّة والخاصّة عنه: إنّه قال: سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول، والحسین بن علیّ فی حجره: إنّ ابنی هذا یُقتل بأرض من أرض العراق، ألا فمن شهده فلینصره. ذکر ذلک الجزریّ فی أُسد الغابة، وابن حجر فی الإصابة، وغیرهما:
ولمّا رآه فی العراق وشهده، نصره وقُتل معه «5». «6» (قال) الجزریّ: وعداده فی الکوفیّین.
__________________________________________________
(1)- انس بن الحارث از روات پیغمبر است. بعضی گفته‌اند: با حضرت امام حسین علیه السلام در کربلا شهید شد.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 177
باب الهمزة من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] أنس بن الحارث الکاهلیّ.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده‌اند: ... و دیگر انس بن کاهل الاسدی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 314
(2- 2) [نفس المهموم: الأسدیّ الکاهلیّ، وکاهل بطن من أسد بن خزیمة]
(3) [إلی هنا حکاه فی الأعیان، 3/ 499]
(4)- [أضاف فی العیون: وشهد معه یوم بدر وحنین]
(5- 5) [نفس المهموم: قلت: إنّی ذکرت مقتله فی نفس المهموم فلا نعیده، ولکن ینبغی التّنبیه علی شی‌ء، وهو أ نّه قد قُتل مع الحسین علیه السلام من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله جماعة: منهم الکاهلیّ المذکور، ومنهم حبیب بن مظهر علی ما نقله (بص) عن ابن حجر، ومنهم مسلم بن عوسجة الأسدیّ علی ما ذکره ابن سعد فی الطّبقات، وفی الکوفة هانی بن عروة، فقد ذکروا أ نّه نیف علی الثّمانین، وعبداللَّه بن یقطر الحمیریّ رضیع الحسین علیه السلام (بص)، کانت امّه حاضنة للحسین کامّ قیس بن ذریح للحسن علیه السلام ولم یکن رضع عندها، ولکنّه یسمّی رضیعاً له لحضانة امّه له، وامّ الفضل بن العبّاس لبابة کانت مربّیة للحسین علیه السلام ولم ترضعه أیضاً کما صحّ فی الأخبار أ نّه لم یرضع من غیر ثدی امّه فاطمة علیها السلام وإبهام رسول اللَّه صلی الله علیه و آله تارة وریقه تارة أخری، قال ابن حجر فی الإصابة: إنّه کان صحابیّاً لأنّه لدة الحسین علیه السلام]
(6) [إلی هنا حکاه فی العیون]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 177
ضبط الغریب: ممّا وقع فی هذه الترّجمة (کاهل) بطن من أسد بن خزیمة (دودان) بالدّال المهملة المضمومة والواو والدّال المهملة أیضاً والألف والنّون بطن من أسد بن خزیمة أیضاً، وسیأتی بطون آخر (5*).
السّماوی، إبصار العین،/ 56/ عنه: القمّی، نفثة المصدور،/ 645- 646؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 144؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 101
فائدة: قُتل من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله مع الحسین علیه السلام خمسة نفر فی الطّفّ.
أنس بن الحارث الکاهلیّ، ذکره جمیع المؤرّخین.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 413
أنس بن کاهل.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 61
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 178
مضر بن نزار بن معد بن عدنان (من وُلد إسماعیل علیه السلام)
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 179
أقول: قال العلّامة فی الخلاصة: أنس بن الحارث بن نبیه الکاهلیّ، قُتل مع الحسین ابن علیّ علیه السلام بکربلاء، وقال أبو علیّ فی رجاله: أنس بن الحارث الکاهلیّ، قُتل یوم الطّفّ مع الحسین علیه السلام. وقال العسقلانیّ فی الإصابة: أنس بن الحارث بن نبیه بن کاهل ابن عمرو بن صعب بن أسد بن خزیمة الأسدیّ الکاهلیّ، عداده فی الکوفیّین. «1» قال علیّ بن عساکر فی المجلّد الثّانی من کتاب تاریخه الکبیر: کان «2» أنس بن الحارث بن نبیه الکاهلیّ صحابیّاً کبیراً ممّن رأی النّبیّ صلی الله علیه و آله وسمع حدیثه. وذکره عبدالرّحمان السّلمیّ فی أصحاب الصّفة، وروی عنه. «1» «3» أقول: وکان فیما سمع منه وحدّث به ما رواه جمّ غفیر من الخاصّة والعامّة، [ثمّ ذکر کلام ابن نما فیما ذکرناه فی مثیر الأحزان].
ومنهم یحیی بن سعید الشّامیّ الخاتمیّ من مشایخ العلّامة فی کتاب الدّرّ النّظیم روی عن أشعث بن عثمان، عن أبیه، عن أنس بن الحارث بن نبیه الکاهلیّ، قال: سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول- والحسین فی حجره-: إنّ ابنی هذا یُقتَل بأرض العراق، فمَنْ أدرکه فلینصره. فحضر أنس بن الحارث، فقُتل معه. «3»
قال أبو مخنف: [...] إنّه کان شیخاً کبیراً، قد شهد مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یوم بدر وحنین.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 207- 208/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 500؛
مثله المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 154
__________________________________________________
(1)- [حکاه مثله فی تنقیح المقال].
(2)- [فی الأعیان مکانه: وفی کتاب بعض المعاصرین المتقدّم عن تاریخ ابن عساکر ولم أجده فی باب أنس- أ نّه قال: کان ...].
(3- 3) [لم یرد فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 180
أنس بن الحارث بن نبیه الکاهلیّ، بالحاء المهملة المفتوحة والرّاء المهملة السّاکنة والثّاء المثلّثة: فی بعض النّسخ الحارث، ذکره الشّیخ رحمه الله فی رجاله تارة فی أصحاب النّبیّ صلی الله علیه و آله وقال: قُتل مع الحسین، وأخری فی أصحاب الحسین، واصفاً له بالکاهلیّ.
وقد مرّ ضبط الکاهلیّ فی ترجمة أحمد بن مزید، وقد ذکر فی الإصابة نسبه مفصّلًا، قال: أنس بن الحارث بن نبیه بن کاهل بن عمرو بن صعب بن أسد بن خزیمة الأسدیّ الکاهلیّ وعداده فی الکوفیّین، انتهی. [ثمّ ذکر کلام ابن حجر کما ذکرناه فی الإصابة].
وفی مقتل لوط بن یحیی الأزدیّ أ نّه کان شیخاً کبیراً قد شهد مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یوم بدر وحنین [...] لرجل فی أعلی درجات الوثاقة، وقد کفی تسلیم الإمام علیه فی زیارة النّاحیة بقوله: السّلام علی أنس بن کاهل الأسدیّ شرفاً علی شرف الشّهادة رضوان اللَّه علیه وحشرنا معه ومع أمثاله.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 154
أحمد بن مزید: ضبط الأسدیّ فی أبان بن أرقم والکاهلیّ، بالکاف ثمّ الألف ثمّ الهاء المکسورة ثمّ اللّام والیاء، نسبة إلی کاهل بن أسد بن خزیمة بن مدرکة بن إلیاس بن مضر أبی قبیلة من بنی أسد. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 96- 97
__________________________________________________
(1)- ابن‌اثیر جزری در کتاب «اسد الغابه» گفته: انس بن حارث در شمار اهل کوفه است و این حدیث را ازاشعث بن سلیم از پدرش روایت کرده که پیغمبر صلی الله علیه و آله می‌فرمود که: «این پسر من در زمین عراق کشته شود، هر که اورا دریافت، باید یاریش کند.» و با حسین علیه السلام کشته شود.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 132
انس بن الحارث اسدی کاهلی
کاهل خاندانی است از اسدبن خزیمه (بص)، انس از اصحاب بزرگوار پیغمبر بوده و از آن حضرت اخذ حدیث کرده. از آن جمله حدیثی است که جمع بسیاری از عامه و خاصه از او روایت کردند که گفت: شنیدم رسول خدا که حسین را در دامن داشت، می‌فرمود: «این پسرم در زمین عراق کشته شود، هلا هر کس حاضر او باشد، باید اورا یاری کند.»
این حدیث را جزری در «اسد الغابه» و ابن‌حجر در «اصابه» و دیگران آورده‌اند و چون در عراق حسین را دیدار کرد و به حضورش رسید، اورا یاری کرد و با او شهید شد.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 336
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 181
الأسدیّ نسبة إلی جدِّ قبیلة عظیمة من مظر الحمراء اسمه أسد بن خزیمة بن مدرکة ابن الیاس بن مضر، أو إلی جدّ قبیلة أخری اسمه أسد بن ربیعة بن نزار بن معد بن عدنان.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 1/ 3
أنس بن الحارث الکاهلیّ «صحابیّ».
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
أنس بن الحارث: [ثمّ ذکر کلام الطّوسی کما ذکرناه فی رجاله].
والظّاهر أنّهما [ما ذکره الشیّخ فی أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وأصحاب الحسین علیه السلام] واحد. ذکر مرّة فی أصحاب الرّسول صلی الله علیه و آله، لأنّه من أصحابه، ومرّة فی أصحاب الحسین علیه السلام، لأنّه قُتل معه.
وذکره ابن داود فی أصحاب الرّسول صلی الله علیه و آله، وفی أصحاب علیّ والحسن والحسین علیهم السلام. [ثمّ ذکر کلام ابن حجر کما ذکرناه فی الإصابة].
ومرّ ذکره فی القسم الأوّل من الجزء الرّابع من هذا الکتاب فی أنصار الحسین علیه السلام بعنوان أنس بن الحارث الکاهلیّ، له صحبة. [ثمّ ذکر کلام السّماوی کما ذکرناه فی إبصار العین].
ولم یذکر من أین أخذ بقیّة نسبه، فلیس فیما مرّ منه شی‌ء، ولعلّه أخذه من کونه کاهلیّاً، فذکر کاهلًا ومن بعده.
وقال بعض المعاصرین فی کتاب له ما لفظه: قد ذکر فی الإصابة نسبه مفصّلًا، قال:
أنس بن الحارث بن نبیه بن کاهل بن عمرو بن صعب بن أسد بن خزیمة الأسدیّ الکاهلیّ، عداده فی الکوفیّین (انتهی).
ولم یذکر فی نسخة الإصابة المطبوعة مع الاستیعاب سوی أنس بن الحارث بن نبیه، کما مرّ، لم یزد علی ذلک شیئاً، ولم یزد فی ترجمة أبیه علی قوله: الحارث بن نبیه والد أنس بن الحارث، لکن هذا المعاصر لا یعتمد علی نقله.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 499- 500
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 182
وعنه صلی الله علیه و آله إنّ ابنی هذا- یعنی الحسین- یُقتل بأرض من أرض العراق یُقال لها کربلاء، فَمْن شهد ذلک منکم فلینصره.
(أخرجه البغویّ وابن السّکن والباوردیّ وابن مندة وابن عساکر عن أنس بن الحارث ابن منبه).
الأمین، أعیان الشّیعة (ط الأنصاف ط 2، 1379 ه. ق 1960 م)، 4- 1/ 168
وکان أنس بن الحارث بن نبیه الکاهلیّ شیخاً کبیراً صحابیّاً، رأی النّبیّ وسمع حدیثه وشهد معه بدراً وحنیناً.
وذکره السّیوطیّ فی الخصائص، ج 2، ص 125.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 313
وبرز بعد ذلک أنس بن الحارث الکاهلیّ، وکان شیخاً کبیراً صحابیّاً ممّن رأی النّبیّ وسمع حدیثه، وشهد معه بدراً وحُنیناً. وکان فیما سمع من النّبیّ وحدّث به، أ نّه قال:
سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول- والحسین بن علیّ فی حجره-: «إنّ ابنی هذا یُقتل بأرض من العراق، ألا فمن شهده فلینصره».
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 410- 411
أنس بن الحارث بن نبیه بن کاهل ... الأسدیّ. کان صحابیّاً ممّن رأی النّبیّ وسمع حدیثه ذکره الکثیر من المقاتل باسم (أنس بن مالک الأسدیّ)، وفی بعضها تصحیفاً (مالک بن أنس). والصّحیح: أ نّه أنس بن الحارث الأسدیّ الکاهلیّ ... ونرجّح أ نّه متّحد مع (أنس بن کاهل الأسدیّ) الوارد ذکره فی (الزّیارة)، کما فی البحار: ج 45، ص 71، طبع طهران الجدید، وکذا فی الرّجبیّة. فبنو کاهل من بنی أسد بن خزیمة. والکاهلیّ أسدیّ فی الحقیقة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 410
أنس بن الحارث:
من بنی أسد، قال المرشد باللَّه: کان له صحبة، قُتل مع الحسین بن علیّ علیهما السلام سنة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 183
ستّین. «1»
مجد الدّین الیمنی، لوامع الأنوار، 3/ 62
أنس بن الحارث الکاهلیّ الأسدیّ الصّحابیّ:
ذکر الشیخ الطّوسی فی رجاله، أ نّه من أصحاب الحسین علیه السلام فقط. وذکر العسقلانیّ فی الإصابة، وابن عساکر فی تاریخه: أنّ أنس بن الحارث من أصحاب رسول اللَّه. [...]
توضیح: کاهل، هو بطن من خزیمة بن أسد، ودودان أیضاً بطن من أسد بن خزیمة، [...] وفی زیارة النّاحیة: السّلام علی أنس بن الحارث الکاهلیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 101، 102
__________________________________________________
(1)- انس بن حارث کاهلی
شیخ در کتاب «الرجال» اورا در شمار اصحاب پیامبر خدا (درود خدا بر او و خاندانش باد) به شمار آورده و تصریح کرده که او همراه‌امام حسین علیه السلام شهید شده.
و نیز اورا در شمار اصحاب امام حسین علیه السلام ذکر کرده، بی آن که به شهادت او تصریح بنماید.
و سرور ما استاد هم نام اورا در کتابش ذکر کرده 1 وما ترجیح می‌دهیم که بگوییم او همان انس بن کاهل اسدی می‌باشد که در زیارت «ناحیه» و «رجبیه» نامش آمده است و سرور ما استاد اورا با عنوان مستقلی به شمار آورده است. 2 کاهل اسدی و ابن کاهل نسبتی است به عشیره وقوم.
ابن شهرآشوب و خوارزمی بر اثر اشتباه و خطای در نوشتن نام، اورا مالک بن انس کاهلی ذکر کرده اند و بر اثر همین نوع اشتباه در «بحار الانوار»، مالک بن انس مالکی ذکر کرده و بعد از آن با استاد به قول ابن نمای حلی آن را تصحیح کرده است.
کاهلی: منسوب به بنی کاهل که از قبیله بنی اسد بن خزیمه، از ناحیه عدنان (عرب شمال) می‌باشند، پیرمردی مسنّ بوده و به حکم آن که صحابی پیامبر بوده، دارای منزلت و موقعیتی عالی در جامعه بوده است. به نظر می‌رسد او از اهالی کوفه باشد. ابن سعد بیان داشته که منازل بنی کاهل در کوفه بوده است. 3
1. معجم رجال الحدیث: 3/ 232.
2. معجم رجال الحدیث: 3/ 233.
3. محمد بن سعد: الطبقات (چاپ لیدن- افست) 6/ 58.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 184

کیف التَحَقَ بالإمام علیه السلام؟ «1»

قال: أخبرنا علیّ بن محمّد، عن عامر بن أبی محمّد، عن الهیثم بن موسی، قال: قال العربان بن الهیثم: کان أبی یتبدّی فینزل قریباً من الموضع الّذی کان فیه معرکة الحسین، فکنّا لانبدو إلّاوجدنا رجلًا من بنی أسد هناک، فقال له: وإنّی أراک ملازماً هذا المکان؟! قال: بلغنی أنّ حسیناً یُقتل ها هنا، فأنا أخرج لعلّی أصادفه، فاقتل معه.
فلمّا قُتل الحسین، قال أبی: انطلقوا ننظر هل الأسدیّ فی مَنْ قُتل؟ فأتینا المعرکة، فطوفنا، فإذا الأسدیّ مقتول.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 50 رقم 281/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/
211، (ط المحمودی)،/ 212، مختصر ابن منظور، 7/ 147؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب،
6/ 2619، الحسین بن علیّ،/ 78
وکان جاء إلی الحسین علیه السلام عند نزوله کربلاء والتقی معه لیلًا فیمَنْ أدرکته السّعادة.
السّماوی، إبصار العین،/ 56/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 500؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 1 10- 102؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 144- 145
قال: فخرج أنس بن الحارث إلی کربلاء، فقُتل بها مع الحسین بن علیّ علیه السلام. وقال علماء السّیر: جاء أنس بن الحارث إلی الحسین علیه السلام عند نزول کربلاء، والتقی معه لیلًا فیمَن أدرکته السّعادة.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 208
فلمّا رآه الشّیخ فی طریقه إلی العراق وشهده، جاء معه إلی کربلاء لینصره.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 411
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بغیة الطّلب: أنبأنا أبو الیمن زید بن الحسن الکندیّ عن أبی بکر محمّد بن عبدالباقی الأنصاریّ، قال: أخبرنا الحسن بن علیّ الجوهریّ، قال: أخبرنا محمّد بن العبّاس، قال: أخبرنا أحمد بن معروف، قال: حدّثنا الحسین بن الفهم، قال: حدّثنا محمّد بن سعد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 185

أنس فی لیلة عاشوراء

قال: ودعا برجل یقال له أنس بن کاهل وقال له: امض إلی هؤلاء القوم وذکّرهم اللَّه تعالی ورسوله، عساهم یرجعون عن قتالنا، واعلم أنّهم لا یرجعون، ولکن لتکون لی علیهم حجّة یوم القیامة. قال: فانطلق أنس حتّی دخل علی ابن سعد لعنه اللَّه وهو جالس، فلم یسلّم علیه، فقال له: یا أخا کاهل! ما منعک أن تسلّم علیَّ، ألست مؤمناً مسلماً؟ واللَّه ما کفرت وقد عرفت اللَّه ورسوله، فقال له أنس رحمه الله: کیف عرفت اللَّه ورسوله وأنت ترید أن تقتل ولده وأهل بیته ومَنْ نصرهم؟ فنکّس ابن سعد لعنه اللَّه رأسه وقال:
إنِّی أعلم أنّ قاتلهم فی النّار لا محالة، ولکن لابدّ أن انفّذ أمر الأمیر عبیداللَّه لعنه اللَّه.
فرجع أنس رحمه الله إلی الحسین علیه السلام وأخبره بما قاله.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 61
ودعا بأنس الکاهلیّ وقال له: اذهب إلی هؤلاء القوم وذکّرهم اللَّه ورسوله، عسی أن یرجعوا عن قتالی، وأنا أعلم أ نّهم لایفعلون، ولکن لتکون علیهم الحجّة إلی یوم القیامة إذا التقینا بین یدی اللَّه وجدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
فانطلق أنس الکاهلیّ إلی عمر بن سعد لعنه اللَّه تعالی ودخل علیه ولم یسلّم، فقال له: ما منعک یا أخا کاهل أن تسلّم علیَّ، ألست أنا بمسلم؟ فوَ اللَّه ما کفرتُ باللَّه مُذ عرفتُ اللَّه ورسوله صلی الله علیه و آله، فقال أنس الکاهلیّ: وکیف عرفت اللَّه ورسوله وأنت ترید أن تقتل ابن بنت رسول اللَّه؟ وهذا الفرات یلوح بصفائه، تشرب منه الکلاب والخنازیر، وعترة محمّد صلی الله علیه و آله یموتون عطشاً، ثمّ إنّک تقول أنا مؤمن باللَّه ورسوله صلی الله علیه و آله، کذبتَ یا عدوّ اللَّه ورسوله. فنکّس رأسه ابن سعد لعنه اللَّه تعالی وبیده قضیب، فجعل یبحث به الأرض، فرفع رأسه وقال: واللَّه إنّی أعلم أنّ قاتله فی النّار بلا شکّ، ولا بدّ أن أکتب إلی ابن زیاد لعنه اللَّه تعالی وهو یکتب إلی یزید لعنه اللَّه تعالی أن یعفونی هذا الأمر. ثمّ بکی وقال: یا لیتنی لم اخلق ولیت الموت أخذنی من موضعی هذا، ولم ابتل بهذا الأمر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 186
قال: ورجع أنس الکاهلیّ إلی الحسین علیه السلام وأخبره بذلک.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 280
ثمّ قال لأعدائه: یا قوم الکوفة! إنّ الدّنیا قد تغیّرت وتکدّرت، وهذه دار فناء وزوال، تتصرّف بأهلها من حال إلی حال، فالمغرور من اغترّ بها ورکن إلیها وطمع فیها، معاشر النّاس! أما قرأتم القرآن، أما عرفتم شرائع الإسلام، وثبتم علی ابن نبیّکم تقتلوه ظلماً وعدواناً، معاشر النّاس! هذا ماء الفرات تشرب منه الکلاب والخنازیر والمجوس، وآل نبیّکم یموتون عطاشی؟ فقالوا: واللَّه لا تذوق الماء، بل تذوق الموت غصّة بعد غصّة، وجرعة بعد جرعة.
فلمّا سمع منهم ذلک، رجع إلی أصحابه وقال لهم: إنّ القوم قد استحوذ علیهم الشّیطان، ألا أنّ حزب الشّیطان هم الخاسرون، ثمّ جعل یقول:
تعدّیتم یا شرّ قوم ببغیکموا وخالفتموا قول النّبیّ محمّد
أما کان خیر الخلق أوصاکم بنا أما کان جدِّی خیرة اللَّه أحمدِ
أما کانت الزّهراء امِّی ووالدی علیّ أخو خیر الأنام الممجدِ
لعنتم وأخزیتم بما قد فعلتموا فسوف تلاقون العذاب بمشهدِ
فلمّا فرغ من هذا الشِّعر، أمر أنس الکاهلیّ أن یذهب إلی القوم ووعظهم عسی أن یرجعوا، وقال: أنا أعلم أنّهم لایرجعون ولکن تکون حجّة علیهم. فانطلق أنس، فدخل علی ابن سعد ولم یسلّم علیه، فقال ابن سعد له: لِمَ لم تسلّم علیَّ، ألست مسلماً؟ قال:
واللَّه لست أنت مسلم، لأنّک ترید أن تقتل ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فنکّس رأسه، فقال:
واللَّه إنّی لأعلم أنّ قاتله فی النّار، ولکن لابدّ من انفاذ حکم الأمیر عبیداللَّه بن زیاد.
فرجع أنس إلی الحسین رضی الله عنه وأخبره بذلک.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 341- 342
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 187

استشهاده‌

(روی) أهل السّیر: «1» إنّه لمّا جاءت نوبته «1»، استأذن الحسین علیه السلام فی القتال، فأذن له، وکان شیخاً کبیراً، فبرز وهو یقول:
قد علمت کاهلها ودودان والخندفیّون وقیس عیلان
بأنّ قومی آفة للأقران «2»
ثمّ قاتل حتّی قُتل رضی الله عنه.
السّماوی، إبصار العین،/ 56/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 500؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 102
وقال أبو مخنف أ نّه لمّا جاءت نوبته استأذن الحسین علیه السلام فی القتال، فأذن له، وکان «3» شیخاً کبیراً، «4» قد شهد مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یوم بدر وحُنین «5»، فجعل یشدّ 4 5 وسطه بالعمامة دعا بعصابةٍ عصّب بها حاجبیه ورفعهما عن عینیه، والحسین علیه السلام ینظر إلیه ویبکی ویقول: شکر اللَّه لک یا شیخ «6» «7» حمل علی القوم وأنشأ «7» یقول:
قد علمت کاهلها ودودان والخندفیّون وقیس عیلان
بأنّ قومی آفة للأقران «8» لدی الوغی وسادة وفرسان
مباشر الموت بطعن أن لسنا نری العجز عن الطّعان «8»
یا قوم کونوا کأُسُود خفّان واستقبلوا القوم بضربٍ الآن
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: لدی الوغا وسادة فی الفرسان].
(3)- [فی الأعیان مکانه: وفیه عن مقتل أبی مخنف لوط بن یحیی الأزدیّ ولانعلم بصحّة النّقل، أ نّه کان ...].
(4- 4) [العیون: ولمّا أذن له الحسین علیه السلام القتال شدّ].
(5- 5) [الأعیان: وإنّه لمّا أذن له الحسین علیه السلام فی القتال شدّ].
(6) (- 6*) [الأعیان: ولو کان شهد بدراً وحنیناً لما أغفل ذلک أصحاب کتب الصّحابة].
(7- 7) [العیون: فبرز وهو].
(8- 8) [لم یرد فی العیون]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 188
آل علیّ شیعة للرّحمن وآل حرب شیعة للشّیطان «1»
فلم یزل یقاتل قتال ذی لبد حتّی قتل من القوم ثمانیة عشر رجلًا سوی من جرح، «2» وفی المناقب لابن شهرآشوب: قتل أربعة عشر رجلًا «2»، ثمّ قُتل رضوان اللَّه علیه.
توضیح: کاهل ودودان المذکوران فی الشّعر کلاهما بطن من أسد بن خزیمة «1». (6*)
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 208- 209/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 500؛ المیانجی، العیون العبری،/ 145
وإنّه لمّا أذن له الحسین فی القتال، شدّ وسطه بعمامة، ثمّ دعا بعصابةٍ عصّب بها حاجبیه ورفعهما عن عینیه، والحسین ینظر إلیه ویبکی ویقول: شکر اللَّه لک یا شیخ، انتهی. «3»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 154
ولکن الصّدوق فی الأمالی نسب أبیاتاً، منها هذه الشّطور الثّلاثة إلی مالک بن أنس الکاهلیّ، [ثمّ ذکر کلام الصّدوق والمجلسی وابن شهرآشوب کما ذکرناه فی مالک بن أنس الکاهلیّ].
وقال ابن نما: اسمه أنس بن حارث الکاهلیّ. (أقول): یوشک أن یکون وقع اشتباه بین أنس بن حارث الکاهلیّ ومالک بن أنس المالکیّ بسبب أنّ لکلّ منهما رجزاً علی هذا الوزن وهذه القافیة، وأن یکون نسب بعض ما لأحدهما من هذا الرّجز إلی الآخر، کما وقع مثله کثیراً، واللَّه أعلم.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 500
__________________________________________________
(1- 1) [العیون: فقتل أربعة عشر، وقیل: ثمانیة عشر رجلًا، ثمّ قُتل].
(2)- [حکاه فی المناقب، 4/ 102 فی مالک بن أنس الکاهلیّ، أنظر هناک].
(3)- شیخ ابن نما در «مثیر الاحزان» گفته: سپس انس بن حارث کاهلی به میدان رفت و می‌سرود:
«دانند بنی‌کاهل ما با دودان با خندفیان همی و قیس عیلان
که قوم منند آفت هر اقران ای قوم باشید چون شیر غران
ضربت بزنید به لشکر الآن آل علی اند شیعه رحمان
اولاد حربند شیعه شیطان»
می‌گویم ظاهر آن است که اورا برای نسبت به جدش کاهل، کاهلی گفته‌اند، در زیارت «مرویه» از «ناحیه مقدسه» هم وارد است که «السّلام علی أنس بن الکاهلیّ الأسدیّ».
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 132
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 189
فاستأذن الحسین وبرز شادّاً وسطه بالعمّامة، رافعاً حاجبیه بالعصابة، ولمّا نظر إلیه الحسین بهذه الهیئة بکی وقال: شکر اللَّه لک یا شیخ، فقتل علی کبره ثمانیة عشر رجلًا وقُتل.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 313
قالوا: فجاء ووقف قبالة الحسین واستأذنه فی القتال، فأذن له الحسین، فبرز الشّیخ شادّاً وسطه بالعمامة، رافعاً حاجبیه بالعصابة عن عینیه، وهو یقول:
قد علمت کاهلُ ثمّ دودان والخندفیّون وقیسُ عیلان
بأنّ قومی آفة للأقران وأنّنی سیِّد تلک الفرسان
فلمّا نظر إلیه الحسین علیه السلام بهذه الهیئة بکی، وقال: «شکر اللَّه سعیک یا شیخ»، فقتل- علی کبره- ثمانیة عشر رجلًا، وقُتل.
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 411
وروی بأ نّه قتل من عساکر عمر بن سعد ثمانیة عشر رجلًا حتّی قُتل.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 102

رثاءه وسائر الشّهداء من بنی أسد

وفی حبیب وفیه یقول الکمیت بن زیاد الأسدیّ:
سوی عصبة فیهم حبیب معفّر قضی نحبه والکاهلیّ مرمّل
السّماوی، إبصار العین،/ 56/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 500
قال الکمیت الأسدیّ رحمه الله فی قصیدته اللّامیّة:
فیا ربّ هل إلّابک النّصر یرتجی علیهم وهل إلّاعلیک المعوّلُ
ومن عجب لم أقضه أن خیلهم لأجوافها تحت العجاجة أزملُ
یحلئن عن ماء الفرات وطلّه حسیناً ولم یشهر علیهنّ منصلُ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 190
سوی عصبة فیهم حبیب معفّر قضی نحبه والکاهلیّ مرمّلُ
ومال أبو الشّعثاء أشعث دامیاً وأن أبا جحل قتیل محجّلُ
وشیخ بنی الصّیداء قد فاظ قبلهم وأن أبا موسی أسیر مکبّلُ
کأنّ حسیناً والبهالیل حوله لأسیافهم ما یختلی المتبقّلُ
یصیب به الرّامون عن قوس غیرهم فیا آخراً أسدی له الغیّ أوّلُ
أشار الکمیت فی هذه الأشعار إلی أنصار الحسین علیه السلام من بنی أسد وهم ستّة. «1»
القمّی، نفثة المصدور،/ 641- 642 1
__________________________________________________
(1)- کمیت اسدی 1 در قصیده لامیه خود گفته است:
«ایا پروردگارا! یاری از توست بر ایشان و همه دلداری از توست
عجب دارم مر ایشان را ستوران درون گرد پیکارند غران
ندادند آب بر آن تشنه کامان کسی یاری نکرد از آن عزیزان
مگر جمعی که از آن‌ها حبیب است به خاک افتاده از جان بی‌نصیب است
بود آن کاهلی در خون ابر خاک ابو الشعثا به خاک افتاده پر خاک
ابا حجل است کشته بر زمین بر بمرد است از بنی‌صیدا سرور
ابوموسی اسیر و زیر زنجیر کشاند دشمنش مانند نخجیر
حسین و پهلوانانش در اطراف درو از تیغشان آن قوم اجلاف
زدندش با کمان دیگران تیر شد آخر گمره از اول گوپیر»
کمیت در این اشعار به شش تن از یاران حسین که از بنی‌اسد بودند، اشاره کرده است.
1. کمیت بن زید اسدی شاعر اوحدی و مادح آل احمدی صاحب قصیده هاشمیات، جلالت شأنش بسیار است. به علاوه از آن که از مادحین خاندان رسالت بوده است، مردی خطیب، فقیه، نسابه، حسن الخط، فارس، رامی، سخی و دیّن بوده. وقتی خدمت امام محمد باقر علیه السلام رسید، خواند قصیده (من لقلب متیم مستهام- که رسد به داد دل عاشقی دیوانه) [را] و چون به این شعر رسید:
«کشته طف که به خاک افکندند بین جنجال امت و اوباش»
آن حضرت گریست و فرمود: «ای کمیت! اگر نزد ما مالی بود، تورا صله می‌دادیم. لکن برای توست آن کلامی که رسول خدا به حسان بن ثابت فرمود: لا زلت مؤیّداً بروح القدس ما ذَبَبْتَ عنّا أهل البیت».
صاحب «معاهد التنصیص» نقل کرده از محمد بن سهل، رفیق کمیت که گفت: داخل شدم با کمیت بر حضرت صادق علیه السلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 191
وفیه وفی حبیب بن مظاهر یقول الکمیت بن زید الأسدیّ شاعر أهل البیت:
سوی عصبة فیهم حبیب معفّر قضی نحبه والکاهلیّ مرمّلُ
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 102

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی أنس بن کاهل «1» الأسدیّ. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576 (ط قم)، 3/ 78، مصباح الزّائر،/ 283/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 71، 98/ 272؛ البحرانی، العوالم، 17/ 338؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 207؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 154؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛ القمّی، نفس المهموم،/ 290؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء/ 413؛ المیانجی، العیون العبری،/ 319؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 102
__________________________________________________
- در ایام تشریق و کمیت گفت: «فدایت شوم! اذن می‌دهی برای شما شعر بخوانم؟»
فرمود: «إنّها أیّام عظام؛ این روزها روزهای عظیم و شریفی است»، یعنی شایسته نیست در آن شعر خواندن.
عرض کرد: «آن اشعار در حق شماست.»
فرمود: «بخوان.»
و فرستاد تا بعضی اهل‌بیتش نزدیک آمدند تا گوش کنند. پس کمیت شعر خود را خواند و گریه بسیار شد تا رسید به این بیت:
«با کمان دیگران تیرش زدند گمرهی آخر از اول بود»
حضرت دست‌ها بلند کرد و گفت: «اللَّهمّ اغفر للکمیت ما قدّم وأخّر، وما أسرّ وأعلن، وأعطه حتّی یرضی.»
«ابصار العین» سروده است:
«حسین ار خمیده ز قتل حبیب ز قتلش دل هر مسلمان تپید»
کمره ای، ترجمه نفثة المصدور،/ 334
(1)- [نفس المهموم: الکاهلیّ].
(2)- سلام بر انس بن کاهل اسدی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 192

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی أنس بن کاهل «1» الأسدیّ. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714 (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 298
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180

38/ 47- أنس بن الحارث الکاهلی‌

اشاره

الّذی التحق بالإمام علیه السلام بعد ملاقاته علیه السلام مع عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ
قالوا: ومضی الحسین إلی قصر بنی مقاتل فنزل به، فإذا هو بفسطاط مضروب، فسأل عن صاحبه، فقیل له: عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ، فبعث إلیه رسولًا یدعوه، فقال للرّسول:
إنِّی واللَّه ما خرجت من الکوفة إلّاکراهة أن یدخلها الحسین وأنا بها!!! فإن قاتلته کان ذلک عند اللَّه عظیماً، وإن کنت معه کنت أوّل قتیل فی غیر غناء عنه، وواللَّه لا أراه ولا یرانی.
فانتعل الحسین وأتاه، فدعاه إلی الخروج معه، فأعاد علیه القول الّذی قاله لرسوله، فقال الحسین: فإذا امتنعت من نصرتی فلا تظاهر علیَّ. فقال: أمّا هذا، فکن آمناً منه.
ثمّ إنّه أظهر النّدم علی ترکه نصرة الحسین، وقال فی ذلک شعراً سنکتبه فی موضعه إن شاء اللَّه تعالی.
وکان أنس بن الحارث الکاهلیّ سمع مقالة الحسین لابن الحرّ- وکان قدم من الکوفة بمثل ما قدم له ابن الحرّ- فلمّا خرج من عند ابن الحرّ، سلّم علی الحسین وقال: واللَّه ما أخرجنی من الکوفة إلّاما أخرج هذا من کراهة قتالک أو القتال معک، ولکنّ اللَّه قد قذف فی قلبی نصرتک، وشجّعنی علی المسیر معک، فقال له الحسین: فاخرج معنا راشداً محفوظاً.
__________________________________________________
(1)- [فی مصباح الزّائر والبحار: الکاهل].
(2)- سلام بر انس بن کاهل اسدی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 193
وأقبل الحسین حتّی دخل رحله، فخفق برأسه خفقة، فرأی فی منامه قائلًا یقول:
القوم یسرون والمنایا تسری إلیهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 384، أنساب الأشراف، 3/ 174- 175

استشهاده‌

ثمّ خرج أنس بن الحارث الکاهلیّ وهو یقول:
قد علمت کاهلنا وذودان والخندفیّون وقیس عیلان «1»
بأنّ قومی آفة للأقران یا قوم کونوا کاسود خفّان
واستقبلوا القوم بضرب الآن آل علیّ شیعة للرّحمن
وآل حرب شیعة للشّیطان
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 32/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 289- 290

39/ 48- أنس بن حارث الأشجعی‌

والمقتولون فی الحملة الاولی من أصحاب الحسین: [...] عمران بن کعب وأنس بن حارث «2» الأشجعیّ.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330

49- أنس بن خالد

أنس بن خالد [ل] «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 109
أنس بن خالد: لم أقف فیه إلّاعلی عدّ الشّیخ رحمه الله إیّاه فی أصحاب النّبیّ صلی الله علیه و آله، والنّسخ الّتی عندی کلّها خالد بالخاء المعجمة والألف واللّام والدّال المهملة، وظاهر المیرزا وقوفه
__________________________________________________
(1)- [فی الأصل: غیلان، وهو تصحیف]
(2)- فی المناقب والبحار: عمران بن کعب بن حارث. بنو أشجع بن رَیْث بن غَطَفان بن سعد بن قیس عَیْلان بن مُضَر بن إلیاس بن نزار بن معدّ بن عدنان، من ولد إسماعیل علیه السلام.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 9، 10، 249- 250
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 194
علی نسخة غیرها، حیث جعله کذلک علی نسخة لا تخلو من صحّة، ولم أقف علی غیر ذلک.
ونسب فی جامع الرّواة إلی ابن داود، عدّه من أصحاب الرّسول صلی الله علیه و آله ولأمیر المؤمنین والحسن والحسین علیهم السلام، وعندی نسختان خالیتان عن التعرّض للرّجل بالمرّة.
المقامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 154

40/ 50- أنس بن کثیر

ذکره فی الزّیارة الرّجبیّة أو لیلة النّصف من شعبان.
السّلام علی أنس بن کثیر.
الشّهید الأوّل، المزار،/ 189

41/ 51- أنس بن معاذ

أنس بن مُعاذ بن قیس، سین [جخ] قُتل معه. «1»
ابن داود،/ 62- 63 رقم 213
باب من روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله من الصّحابة [...] أنس بن معاذ بن أنس بن قیس الأنصاریّ، شهد بدراً واحداً. «2» الطّوسی، الرّجال،/ 3/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 1- 12،/ 155

42/ 52- أنیس بن معقل الأصبحی‌

وخرج من بعده [جون مولی أبی ذرّ الغفاریّ]: أنیس بن معقل الأصبحیّ وهو یرتجز ویقول:
[أنا أنیس وأنا ابن معقل وفی یمینی نصل سیف مصقل
أضرب به فی الحرب حتّی ینجلی أعلو به الهامات وسط القسطَلِ
من الحسین الماجد المفضّل ابن رسول اللَّه خیر مرسل]
__________________________________________________
(1)- [تفرد به ابن داود وذکر الشیخ الطوسی فی اصحاب الله (ص)].
(2)- [زاد فی تنقیح المقال وحاله مجهول].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 195
ثمّ حمل، فلم یزل یقاتل حتّی قُتل- رحمه الله-. ابن أعثم، الفتوح، 5/ 198- 199
(ثمّ) خرج من بعده [جون مولی أبی ذرّ الغفاریّ]: أنیس بن معقل الأصبحیّ، فجعل یقول:
أنا أنیس وأنا ابن معقل وفی یمینی نصل سیف فیصل
أعلو به الهامات بین القسطل حتّی أزیل خطبه فینجلی
عن الحسین الفاضل المفضّل ابن رسول اللَّه خیر مرسل
ثمّ حمل ولم یزل یُقاتل حتّی قُتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 19
ثمّ [بعد جون مولی أبی ذرّ الغفاریّ] برز أنیس بن معقل الأصبحیّ «1» وهو یقول «2»:
أنا أنیس وأنا ابن معقل وفی یمینی نصل «3» سیف مصقل «4»
أعلو بها الهامات وسط «5» القسطل «6» عن الحسین الماجد المفضّل «7»
ابن رسول اللَّه خیر مرسل «7»
«8» «9» فقتل نیّفاً وعشرین رجلًا «9». «10» «11»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحر العلوم: وهو من القحطانیّة].
(2)- [فی الأعیان مکانه: وکان یرتجز ویقول ...].
(3)- النّصل: حدیدة السّیف
(4)- [بحر العلوم: فیصل].
(5)- [بحر العلوم: بین].
(6)- الهامات جمع الهامة: الرّأس، والقسطل: الغبار السّاطع فی الحرب.
(7- 7) [لم یرد فی بحر العلوم].
(8)- [زاد فی بحرالعلوم: فقاتل].
(9- 9) [فی الأعیان: وقاتل وقتل من القوم بضع وعشرین رجلًا حتّی قُتل رضوان اللَّه علیه].
(10)- [زاد فی الأعیان: فقاتل حتّی قُتل، وزاد فی بحر العلوم: فقُتل].
(11)- و همچنان به روایت اعثم کوفی، انیس بن معقل الاصبحی، خویشتن را به خدای بفروخت و در
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 196
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 103/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 291؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 507؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 416؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 105
أنیس بن معقل الأصبحیّ. «1»
ذکره ابن شهرآشوب فی المناقب فیمن قُتل مع الحسین علیه السلام یوم کربلا.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 507، 1/ 611
أنیس بن معقل الأصبحیّ:
ذکر ابن شهرآشوب فی المناقب، والسّیِّد فی أعیان الشّیعة: إنّ أنیس بن معقل کان
__________________________________________________
- حضرت حسین علیه السلام عرض کرد: «السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه!» و به جانب اعدا ترکتاز کرد و این ارجوزه قرائت نمود:
«أنا أنیسٌ وأنا ابنُ معقلِ وفی یمینی نصلُ سیفٍ مُصْقَلِ
أعلو بها الهامات وسطَ القسطلِ عن الحسین الماجد المفضّلِ
ابن رسول اللَّه خیر مُرسلٍ» 1
پس ده و اند 2 کس بکشت و شمشیر همی زد تا جان به حدود شمشیر سپرد.
1. «من انیس پسر معقلم. در دستم شمشیر براقی است که برای دفاع از حسین بزرگوار که پسر بهترین فرستادگان خداست در میان غبار جنگ به کاسه سرها فرود می‌آورم.»
2. اند، بر وزن و معنی چند، شماره مجهول از سه تا نه.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 313- 314
و هلاکت افزون از ده تن به دست انیس بن معقل اصبحی.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 372
سپس انیس بن معقل اصبحی به میدان رفت و می‌گفت:
«انیسم من و زاده معقلم به دستم بود تیغ با صیقلم
زنم بر سر دشمنان در نبرد برای حسین آن عزیز دلم
که زاد رسول است فخر رسل»
بیست و چند مرد را کشت، سپس یزید بن مهاجر به میدان رفت، به شرحی که گذشت.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 133
(1)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان، 1/ 611].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 197
من الشّهداء، واتّصل بالحسین فی کربلاء. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 105

بدر بن رقیط

اشاره

السّلام علی بدر بن رُقیط وابنیه عبداللَّه وعبیداللَّه.
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714 (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 297
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180
بدر بن رقیط:
وله ذکر فی الزیارة الرّجبیّة: السّلام علی بدر بن رقیط، ولیس له فی کتب الرّجال والتّراجم ذکر.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 111
[وهو متّحد مع یزید بن ثبیط العبدیّ البصریّ].

43/ 53- بدر بن المغفّل الجعفی‌

ذکره فی زیارة أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی زیارة الأربعین‌

وقاتل بدر بن المغفّل بن جعونة بن عبداللَّه بن حطیط بن عتبة بن الکلاع الجعفیّ وجعل یقول:
أنا ابن جعفیّ وأبی الکداع وفی یمینی مرهف فزّاع
ومازن ثعلبة لمّاع
فقُتل [رحمه الله].
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 405، أنساب الأشراف، 3/ 198- 199
__________________________________________________
(1)- انیس بن معقل اصبحی:
ابن شهرآشوب، خوارزمی‌و سید امین، نام اورا ذکر کرده‌اند.
اصبحی: منسوب به «الاصابح»، تیره‌ای از قبایل قحطانی (یمن، عرب جنوب).
اطلاع دیگری درباره او در دست نداریم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 76
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 198
الکداع ککتاب) أهمله الجوهریّ وهو (جدّ لمعشر بن مالک بن عوف) بن سعد بن عوف بن حریم بن جعفی، هکذا فی سائر النّسخ وهو غلط، والّذی قاله اللّیث أنّ الکداع لقب لمعشر المذکور، لا أ نّه جَدٌّ له و (الّذی قُتل مع الحسین) بن علیّ رضی اللَّه عنهما (بالطّفّ) من کربلاء إنّما هو من ولده بدر بن المعقل بن جعونة بن عبداللَّه بن حطیط بن عتبة بن الکداع کما فی العباب، وقد وهم المصنف وهما فاحشا عفا اللَّه عنه، وهو القائل یوم الطّفّ:
أنا ابن جعفی وأبی الکداع وفی یمینی مرهف قراع
فی قمهرة «1» نسب جعفی ومارن ثعلبة لمّاع
الزّبیدی، تاج العروس، 5/ 491- 492

44/ 54- بریر بن خضیر الهمدانی‌

میزاته العائلیّة

بریر بن خضیر.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 421؛ ابن أعثم، الفتوح، 5/ 173، 180؛ المفید، الإرشاد، 2/
98؛ ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 364 2
بریر «3» بن خضیر «2» الهمدانیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 396؛ الطّبری، التّاریخ، 5/ 423؛ الفتوح،
ابن أعثم، 5/ 186؛ الصّدوق، الأمالی،/ 160/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 320؛
البحرانی، العوالم، 17/ 169؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 160؛ الخوارزمی، مقتل
الحسین، 1/ 236، 247، 251، 252، 2/ 11؛ ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 100؛
__________________________________________________
(1)- کذا فی المصدر.
(2- 2) [فی روضة الواعظین: بدیر بن الحضیر، وفی البحار: بدیر بن حضیر].
(3)- [أضاف فی الأمالی: بدیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 199
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 251، 282؛ ابن الأثیر، الکامل،
3/ 286؛ ابن نما، مثیر الأحزان،/ 27؛ ابن طاوس، اللّهوف،/ 95؛ الطّریحی، المنتخب،
/ 238؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
یزید بن الحصین الهمدانیّ، قال إبراهیم بن عبداللَّه [أو إبراهیم بن عبیداللَّه بن موسی ابن یونس بن إسحاق السّبیعی] راوی الحدیث: هو خال أبی إسحاق الهمدانیّ. «1»
الصّدوق، الأمالی،/ 158، 150 المجلس 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 318؛
البحرانی، العوالم، 17/ 167؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 286؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 273؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 64؛
مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 159
(بُرَیْر بن خضیر) بضمّ الباء الموحّدة، وفتح الرّاء المهملة، وسکون الیاء المثنّاة من تحتها، وآخره راء، و «2» (خضیر) بالخاء والضّاد المعجمتین. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 260؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 3/ 561؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 106
بریر بن خضیر (الخضرمیّ).
ابن طاوس، اللّهوف،/ 104
والباقون قتلوا بعد هؤلاء [المقتولین فی الحملة الاولی] وهم: [...] بریر.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 331
بریر بن خضیر الهمدانیّ المشرقیّ، وبنو مشرق بطن من همدان:
وکان من أشراف أهل الکوفة من الهمدانیّین. وهو خال أبی إسحاق الهمدانیّ الشُّبِیْعیّ. «4»
__________________________________________________
(1)- یکی از یارانش به نام یزید (بریر خ ب) بن حصین الهمدانی راوی حدیث ابراهیم بن عبداللَّه گوید: او دایی ابی‌اسحاق الهمدانی بود.
کمره ای، ترجمه امالی،/ 158
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: التّصغیر].
(3)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: والتّصغیر أیضاً].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 200
(ضبط الغریب) ممّا وقع فی هذه التّرجمة (بریر) فی ضبط هذا الاسم وضبط اسم أبیه خلاف. فقد کتب فی کُتب الرِّجال (یزید بن حصین)، وضبطه ابن الأثیر (بُریر) بالباء الموحّدة والرّائین المهملتین، وبینهما یاء مثنّاة تحت، والتّصغیر. وضبط (خضیر) بالخاء المعجمة والضّاد کذلک والتّصغیر أیضاً، وهو الّذی یقوی نظراً إلی ما روی من شعره.
السّماوی، إبصار العین،/ 70/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 395
ومنهم بریر بن خضیر الهمدانیّ المشرقیّ، «1» وبنو مشرق بطن من همدان 2، وضبطه ابن الأثیر فی الکامل [کما ذکرناه].
وقال الملّا خلیل القزوینیّ فی شرحه علی الأصول، والعلّامة فی کتاب إیضاح الاشتباه: هو خال أبی إسحاق الهمدانیّ السُّبیعیّ بضمّ السّین المهملة وفتح الباء الموحّدة، وسبیع بطن من همدان، له کتاب القضایا والأحکام یرویه عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وعن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وکتابه من الأصول المعتبرة عند الأصحاب.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 260/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 106
بریر بن خضیر الهمدانیّ المشرقیّ. الضّبط: بریر: بباء موحّدة، ثمّ رائین بینهما یاء مثنّاة مصغّراً. وخضیر: بالخاء المعجمة والضّاد کذلک والیاء المثنّاة من تحت، والرّاء المهملة مصغّراً أیضاً. وقد مرّ ضبط الهمدانیّ فی إبراهیم بن قوام الدّین، والمشرقیّ نسبة إلی بنی مشرق، بطن من همدان، کما یأتی فی علیّ بن الزّبّال أیضاً.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 167
الضّبط الهمدانیّ بالهاء المفتوحة، ثمّ المیم السّاکنة، ثمّ الدّال المهملة المفتوحة، ثمّ الألف، ثمّ النّون، ثمّ الیاء: نسبة إلی همدان، قبیلة من الیمن. وبالذّال المعجمة مع فتح المیم: بلدة معروفة من بلاد إیران، وإبدال الذّال المعجمة بالمهملة: نشأ من العجم وإلّا فأصلها همذان
__________________________________________________
(1) (2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 201
بالذّال المعجمة، لأنّه بناها همذان بن فلّوج بن سام بن نوح علیه السلام، وهذا التّصحیف صار سبباً لاشتباه المنتسب إلی القبیلة بالمنتسب إلی البلد غالباً، ومن أغلاط الفیومیّ فی المصباح أ نّه جعل همدان اسم البلدة أیضاً بالمهملة، وجعل الفارق بین اسم القبیلة واسم البلدة إسکان المیم فی الأوّل وفتحها فی الثّانی، حیث قال فی مادّة (ه م د): وهَمْدان وزان سَکْران: قبیلة من حمیر من عرب الیمن والنّسبة إلیها هَمْدانیّ علی لفظها، وهَمْذان بفتح الهاء والمیم بلد من عراق العجم.
قال ابن الکلبیّ: سمّی باسم بانیه همذان بن الفلوج بن سام، انتهی.
فإنّ فیه إنّ اسم بانیه همذان بالذّال المعجمة دون المهملة کما نصّوا علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 29
والمشرقیّ بالمیم والشِّین المعجمة والرّاء المهملة والقاف والیاء، أمّا نسبة إلی بلاد المشرق ضدّ المغرب کما فی نسبة عمرو بن منصور المشرقیّ أو إلی المُشَرّق کمعظّم بضمّ ففتح فتشدید: مسجد الخیف، وإلی المشرق جبل الهذیل بسوق الطّائف، ونفس سوق الطّائف، أو إلی المشرق جبل برام، أو إلی المَشْرِق بفتح فسکون فکسر: جبل من جبال الأعراب بین الصریف والقصیم أو غیر ذلک. وعن السّمعانی أ نّه قال: المشرقیّ نسبة إلی المشرق ضدّ المغرب، وظنّی أ نّه بطن من همدان، نزل الکوفة. وقال عبدالرّحمان بن أبی حاتم:
المشرق بطن من همدان من الیمن، انتهی.
وذکر الذّهبی فی میزان الاعتدال، وابن حجر فی تهذیب التّهذیب فی ترجمة الضّحّاک المشرقیّ: أنّ مشرق بطن من همدان. وفی القاموس: الضّحّاک المشرقیّ تابعیّ، أو صوابه کسر المیم وفتح الرّاء: نسبة إلی مشرق بطن من همدان، انتهی.
وهذا هو المتعیّن هنا بقرینة کون الرّجل همدانیّاً وذکرنا ما تقدّمه استقصاء للمحتملات، ویحتمل بعیداً أن یکون المشرفیّ بالفاء نسبة إلی مشارف الشّام، قری بقرب المدن،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 202
وقیل: قری بین بلاد الرّیف وجزیرة العرب تدنو فی الرّیف، قیل لها ذلک لأنّها أشرفت علی السّواد. لم أقف فیه إلّاعلی عدّ الشّیخ رحمه الله إیّاه من أصحاب الصّادق علیه السلام وظاهره کونه إمامیّاً، ولکن حاله مجهول.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 289
بریر بن خضیر الهمدانیّ المشرقیّ:
قُتل مع الحسین علیه السلام بکربلا سنة 61.
«بریر» [...] وما یوجد فی بعض المواضع من أ نّه یزید بن حصین فهو تصحیف.
«المشرقیّ» فی إبصار العین: بنو مشرق بطن من همدان.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561
المشرقیّ: «1» (بفتح المیم، وسکون الشِّین المعجمة، وکسر الرّاء المهملة، وفی آخرها القاف) «1» هذه النّسبة إلی مشرق «2»، وظنِّی أ نّه بطن من همدان نزل الکوفة. وقال عبدالرّحمان «3» ابن أبی حاتم: المشرق حیّ من همدان من الیمن.
السّمعانی، الأنساب، 5/ 303/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561
الهَمْدانی: بفتح الهاء وسکون المیم والدّال المهملة، هی منسوبة إلی هَمْدان، وهی قبیلة من الیمن، نزلت الکوفة، وهی هَمْدان بن أوسَلَة، وهمدانُ بنُ مالک بن زید بن أوسَلَة بن ربیعة بن الخیار بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یشجب بن یعرب بن قحطان.
وقال أبو علیّ الغسّانیّ: هَمْدان اسمه أوسَلَة- بسین مهملة- بن خیار- بخاء معجمة- ابن کهلان بن سبأ. وفی همدان بطون کثیرة، منها سبیع ویام ومُرْهِبة وأرحَب، وفی کلّ بطن جماعة سنذکرهم فی موضعهم، وسمعت أبا الغنائم المسلم بن نجم المزنیّ الکوفیّ بسمرقند یقول: فاخرتْ أهلُ الکوفة أهلَ البصرة، حتّی وقعوا فی القبائل، فکلّ قبیلة
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2)- [زاد فی الأعیان: ضد المغرب].
(3)- [الأعیان: عبداللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 203
ذکرها أهل الکوفة ذکر أهل البصرة أنّ جماعةً من هذه القبیلة نزلت بالبصرة، منهم طائفة أیضاً، حتّی وصل أهل الکوفة إلی هَمْدان، فسکت أهلُ البصرة واعترفوا أن لیس بالبصرة من بنی هَمْدان أحد.
وروی أنّ أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه قال:
فَلَوْ کنتُ بَوّاباً علی باب جَنَّةٍ لَقُلْتُ لِهَمْدَانَ ادْخُلی بِسَلام «1»
السّمعانی، الأنساب، 5/ 647
بُریر بن خُضیر- بضمّ أوّلهما-: ذکره عامّة المؤرّخین والرّجالیّین بالتّجلّة والتّعظیم والإطراء، قال المامقانی فی رجاله. «2»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 376

ومَنْ هو أبو إسحاق؟

أبو إسحاق السّبیعیّ: واسمه عمرو بن عبداللَّه بن علیّ بن أحمد بن ذی یحمد بن السّبیع ابن سَبُع بن صَعْب بن معاویة بن کثیر بن مالک بن جُشَم بن حاشد بن جُشَم بن خَیْران ابن نَوْف بن هَمْدان.
قال: أخبرنا الحسن بن موسی، قال: حدّثنا زُهیر عن أبی إسحاق، قال: قدم جدّی
__________________________________________________
(1)- البیت فی «تبصیر المنتبه»: 4/ 1462، وورد فی الدّیوان المنسوب لعلیّ رضی الله عنه ص 114 بلفظ:
إذا کنت بوّاباً علی بابِ جنّة أقول لهمدان أدخلوا بسلام
(2)- بریر بن خضیر همدانی
طبری، ابن شهرآشوب، ابن طاووس نام اورا ذکر کرده‌اند و مجلسی در «بحار الانوار» اشتباهاً به نام بدیر بن حفیر از او یاد کرده است.
نام بریر در متن «زیارت رجبیه» نیز آمده است. استاد در (معجم رجال الحدیث 3/ 289)، با استناد به نسخه ای از «زیارت رجبیه»، نام اورا بریر بن حصین آورده و ظاهراً در نسخه مورد استناد آقای خویی، اشتباهاً به جای خضیر، حصین ضبط شده است.
همدانی: از شعبه‌های وابسته به قبیله کهلان است (یمن، عرب جنوب) و موطن او در کوفه بود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 76- 77
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 204
الخیار علی عثمان، فقال: کم معک من عیالک یا شیخ؟ فقال: إنّ معی، فذکر، فقال: أمّا أنت یا شیخ فقد فرضنا لک خمس عشرة، یعنی ألفاً وخمسمائة، ولعیالک مائة مائة.
وقال الأسود بن عامر عن شریک: وُلد أبو إسحاق السّبیعیّ فی سلطان عثمان أحسبُ شریکاً قال: لثلاث سنین بقین.
وقال سفیان: قال مشیختنا: اجتمع الشّعبیّ وأبو إسحاق، فقال له الشّعبیّ: أنت خیر منِّی یا أبا إسحاق؟ قال: لا واللَّه ما أنا بخیر منک، بل أنت خیر منِّی وأسنّ منِّی.
قال: أخبرنا أحمد بن عبداللَّه بن یونس، قال: حدّثنا زُهیر، قال: حدّثنا أبو إسحاق:
أ نّه صلّی خلف علیّ الجمعة، قال: فصلّاها بالهاجرة بعدما زالت الشّمس وأ نّه رآه قائماً أبیض اللّحیة، أجلح.
قال: أخبرنا الفضل بن دُکین، قال: حدّثنا یونس بن أبی إسحاق، عن أبی إسحاق قال: رأیتُ علیّاً قال: قال لی أبی قُم یا عمرو فانظر إلی أمیرالمؤمنین، فنظرت إلیه، فلم أره یخضب لحیته ضخم اللّحیة.
قال: أخبرنا رَوْح بن عُبادة، قال: حدّثنا شُعْبة، قال: سمعت أبا إسحاق قال: کنّا زمن معاویة بخراسان لا نجمّع.
قال: وقال حجّاج عن شعبة، قال: أبو إسحاق کان أکبر من أبی البختریّ الطّائی.
قال: أخبرنا الحسن بن موسی، قال: حدّثنا زُهیر، قال: رأیتُ أبا إسحاق وهو یصلِّی بنا، یأخذ قلنسوته من الأرض فیلبسها، أو یأخذها عن رأسه فیضعها.
قال: أخبرنا أحمد بن عبداللَّه بن یونس، قال: سمعتُ أبا بکر بن عیّاش یقول: مات أبو إسحاق وهو ابن مائة سنة أو مائة غیر سنة.
قال: وأخبرنا أبو نُعیم، قال: بلغ أبو إسحاق ثمانیاً أو تسعاً وتسعین سنة، ومات سنة ثمان وعشرین ومائة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 205
قال: وقال یحیی بن سعید القطّان: مات أبو إسحاق یوم دخل الضّحّاک الکوفة سنة تسع وعشرین ومائة.
قال: وقال موسی بن داود: سمعتُ سفیان الثّوریّ یقول: سنة ثمان وخمسین ومائة لی إحدی وستّون سنة، ومات أبو إسحاق السّبیعیّ منذ ثلاثین سنة، وربّما سمعتُ أبا إسحاق یقول: حدّثنا صِلَةُ منذ ستّین سنة.
ابن سعد، الطّبقات، 6/ 219- 220/ قریب بهذا المضمون فی تاریخ الکبیر
للبخاری، 6/ 347- 348 رقم 2594
أسماء من روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام: أبو إسحاق الهمدانیّ.
أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیهما السلام:
1- أبو إسحاق الهمدانیّ.
2- أبو إسحاق السّبیعیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 64، 71
أبو إسحاق السّبیعیّ: أبو إسحاق عمرو بن عبداللَّه بن علیّ بن أحمد بن ذی یَحمد بن السَّبیع السَّبیعیّ الهمْدانیّ الکوفیّ من أعیان التّابعین؛ رأی علیّاً «1» وابن عبّاس وابن عمر وغیرهم من الصّحابة، رضی اللَّه عنهم أجمعین، وروی عنه الأعمش وشُعْبة والثّوریّ وغیرهم، رضی اللَّه عنهم «1»، وکان کثیر الرّوایة. ولد لثلاث سنین بقین من خلافة عثمان، رضی الله عنه، وتوفّی سنة تسع وعشرین، وقیل سبع وعشرین، وقیل ثمان وعشرین ومائة.
وقال یحیی بن مَعِین والمدائنیّ: مات سنة اثنتین وثلاثین ومائة، واللَّه أعلم، رضی الله عنه.
والسّبیعیّ: بفتح السّین المهملة وکسر الباء الموحّدة وسکون الیاء المثنّاة من تحتها وبعدها عین مهملة، هذه النّسبة إلی سَبیع، وهو بطن من هَمْدان، وتقدّم الکلام علی همْدان.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تنقیح المقال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 206
وکان أبو إسحاق المذکور یقول: رفَعَنی أبی حتّی رأیت علیّ بن أبی طالب، رضی الله عنه، یخطب وهو أبیض الرّأس واللّحیة.
ابن خلکان، وفیات الأعیان، 3/ 459 رقم 502 عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 2-
1/ 333/ قریب بهذا الم ضمون فی الأنساب للسّمعانی، 3/ 218- 219
عمرو بن عبداللَّه بن علیّ أبو إسحاق السّبیعیّ، تابعیّ ویأتی عن [ق] عمر علی ما وقع إلینا من النّسخ. وفی القاموس السّبیع کأمیر: السّبیع بن السّبیع أبو بطن من همدان، منهم الإمام أبو إسحاق عمرو بن عبداللَّه، ومحلّة بالکوفة منسوبة إلیهم أیضاً، انتهی.
وهو وولد له اسمه یونس من العامّة «مح».
هشام بن سالم، عن أبی حمزة، عن أبی إسحاق قال: حدّثنی الثّقة من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام فی [فی] فی باب نادر فی حال الغیبة. هشام بن سالم، عن أبی حمزة، عن أبی إسحاق السّبیعیّ، عن بعض أصحاب أمیرالمؤمنین علیه السلام فی باب فی الغیبة.
أبو وکیع، عن أبی إسحاق السّبیعی، عن الحارث الأعور قال: قال أمیر المؤمنین علیه السلام فی [یب] فی باب اختیار الأزواج، ونذکر بقیّة رواته فی الکنی إن شاء اللَّه تعالی.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 624
أبو إسحاق السّبیعیّ [ن]: وقد تقدّم عمرو بن عبداللَّه أو عمر أبو إسحاق السّبیعیّ، والسّبیع بطن من همدان، فربّما قیل الهمدانیّ، فتدبّر «مح».
الهیثم بن جمیل، عن زهیر، عنه، عن عاصم بن ضمرة- فی نسخة، وأخری حمزة- السّکونیّ فی [یب] فی باب الزّیادات فی القضایا والأحکام. عنه، عنه، عنه، عن عاصم ابن ضمرة السّلولیّ فی [فی] فی باب النّوادر فی کتاب الأحکام.
الظّاهر أنّ عاصم بن حمزة السّکونیّ اشتباه بقرینة اتّحاد الخبر، ولعدم وجوده فی کتب الرّجال، واللَّه أعلم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 207
هشام بن سالم، عن أبی حمزة، عن أبی إسحاق، قال: حدّثنی الثّقة من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام فی باب نادر فی حال الغیبة.
عنه، عنه، عن أبی إسحاق السّبیعی، عن بعض أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام ممّن یوثق به فی باب فی الغیبة، وفی باب فرض العلم، وفی باب أصناف النّاس فی کتاب العلم، وفی باب أنّ الأرض لا تخلو من حجّة، وفی باب فرض طاعة الأئمّة علیهم السلام.
أبو وکیع عنه، عن الحارث الأعور، عن أمیر المؤمنین علیه السلام فی باب فضل نساء قریش، وفی باب حبّ الدّنیا، وفی [یب] فی باب اختیار الأزواج.
الظّاهر أنّ بعض أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام ممّن یوثق به- الّذی روی عنه أبو إسحاق السّبیعیّ فی المواضع المذکورة- الحارث الأعور، بقرینة روایته عنه، وکونه من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام أیضاً، واللَّه أعلم.
عنه غرّة بن دینار الرّقّیّ فی [فی] فی باب العفو.
منصور بن یونس، عن إسرائیل، عن یونس، عن أبی إسحاق، عن الحارث الأعور فی باب فی تأدیب النّساء.
سفیان بن سعید، عنه، عن الحارث فی [یب] فی باب میراث الأعمام.
إسرائیل بن یونس، عنه، عن علیّ بن الحسین علیهما السلام فی باب میراث ابن الملاعنة.
عنه، عنه، عن عمرو بن خالد فی باب تلقین المحتضرین.
الظّاهر أنّ إسرائیل عن یونس فی [فی] سهو من النّسّاخ بقرینة هذین الموضعین، ولوجود إسرائیل بن یونس فی کتب الرّجال، واللَّه أعلم.
عمرو بن أبی المقدام، عنه، عن الحارث الهمدانیّ فی [ست] فی ترجمة عمرو بن میمون.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 365
عمرو بن عبداللَّه بن علیّ أبو إسحاق الهمدانیّ السّبیعیّ الکوفیّ، قد مرّ ضبط الهمدانیّ فی إبراهیم بن قوام الدّین، وضبط السّبیعیّ فی أحمد بن محمّد بن سعید السّبیعیّ المعروف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 208
بابن عقدة، وقد عدّ الشّیخ رحمه الله من فی العنوان من أصحاب الصّادق علیه السلام، مضیفاً إلی ما فی العنوان قوله: تابعیّ، ومن نسب إلی رجال الشّیخ رحمه الله. ذکره عمر بغیر واو، فقد اشتبه لأ نّه أوّل عمرو بالواو، ذکره الشّیخ قبل أن یتعرّض للمسمّین بعمر بغیر واو بورقة، ثمّ لا یخفی علیک أنّ الشّیخ رحمه الله عدّ الرّجل بکنیته من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام بقوله: أبو إسحاق الهمدانیّ، وأخری من أصحاب الحسن علیه السلام بقوله: أبو إسحاق الهمدانیّ السّبیعیّ، انتهی.
وفی جامع الرّواة أنّ للرّجل إبناً اسمه یونس من العامّة، ثمّ نقل روایة هشام بن سالم، عن أبی حمزة، عنه، عن الحارث الأعور.
وقال المقدسیّ: عمرو بن عبداللَّه بن ذی یحمد، ویقال ابن عبداللَّه بن علیّ الهمدانیّ السّبیعیّ الکوفیّ، وسبیع بطن من همدان.
قال شریک: سمعت أبا إسحاق یقول: ولدت فی سنتین من إمارة عثمان، وقال أبو بکر ابن عیّاش: دفنّا أبا إسحاق سنة ستّ أو سبع وعشرین ومائة، انتهی کلام المقدسیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 333
وأقول: لا یخفی علیک أنّ ما ذکر فی تاریخ مولده ووفاته مخالف لما نقله فی باب أحوال السّجّاد علیه السلام من البحار عن الشّیخ المفید رحمه الله فی الاختصاص،/ 83، فإنّه قال: روی محمّد بن جعفر المؤدّب أنّ أبا إسحاق عمرو بن عبداللَّه السّبیعیّ صلّی أربعین سنة صلاة الغداة بوضوء القمّة، وکان یختم القرآن فی کلّ لیلة، ولم یکن فی زمانه أعبد منه ولا أوثق فی الحدیث عند الخاصّ والعام، وکان من ثقات علیّ بن الحسین علیه السلام. ولد فی اللّیلة الّتی قُتل فیها أمیر المؤمنین، وقبض وله تسعون سنة وهو من همدان، اسمه عمرو بن عبداللَّه ابن علیّ بن ذی حمیر بن السّبیع بن بیلع الهمدانیّ، ونسب إلی سبیع، لأنّه نزل فیهم «1»، انتهی.
__________________________________________________
(1) هکذا أحادیثه فی‌الاختصاص،/ 164، 283.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 209
فإنّه علی ما ذکره یکون وفاته فی حدود سنة مائة وثلاثین، کما لا یخفی.
بقی الکلام فی حال الرّجل، ولا یخفی علیک صراحة عبارة الشّیخ المفید رحمه الله المذکورة فی وثاقة الرّجل وکونه إمامیّاً، وبتأیّد ذلک بظهور کلام الشّیخ رحمه الله فی کونه إمامیّاً، فالرّجل فی أعلی الحسن، بل ثقة علی الأظهر، واللَّه العالم.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 333- 334
قال أبو إسحاق السّبیعیّ، عن حذیم الأسدیّ، قال: دخلتُ الکوفة سنة إحدی وستّین، ورأیتُ نساء أهل الکوفة یلتدمن قائمات، مهتّکات الجیوب، وسمعتُ علیّاً- یعنی علیّ بن الحسین علیهما السلام- وهو یقول بصوتٍ ضئیلٍ قد أنحله المرض وإنّکم تبکون علینا فمَنْ قتلنا غیرکم؟ ورأیتُ زینب بنت علیّ علیهما السلام فلم أرَ واللَّه خفرة أنطق منها، إلی آخر الخبر.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 509- 510
الضّبط السّبیعی بالسّین المهملة والباء الموحّدة والیاء المثنّاة من تحت والعین المهملة والیاء نسبة إلی السّبیع [...] ووجه النّسبة فیه بقرینة المهدانیّ هو النّسبة إلی السّبیع حیّ من بنی حاشد من همدان، وهو السّبیع بن صعب بن معاویة بن بکر بن مالک بن جشم ابن حاشد بن جشم بن خیران بن نوف بن همدان.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 185

خصائصه الفریدة

سیِّد القرّاء.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 399؛ مثله الطّبری، التّاریخ، 5/ 433؛
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 390؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 394
وکان [بریر] «1» أقرأ أهل زمانه. «2»
__________________________________________________
(1)- [من سائر المصادر].
(2)- بریر بن خضیر همدانی در قرآن داناترین اهل زمانش بود.
کمره‌ای، ترجمه امالی صدوق،/ 160- 161
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 210
الصّدوق، الأمالی،/ 160- 161/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 320؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 169؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 160؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة
المجالس وزینة المجالس، 2/ 283؛ المجلسی، البحار، 45/ 15؛ البحرانی، العوالم، 17/
259؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 364؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4
/ 296؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 396؛
المیانجی، العیون العبری،/ 120؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 72؛ الأمین، أعیان
الشّیعة، 3/ 561
وکان من الزّهّاد الّذین یصومون النّهار ویقومون اللّیل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 248
وکان بریر من عباد اللَّه الصّالحین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 11، 12/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 283، 284؛ المجلسی، البحار، 45/ 15؛ البحرانی، العوالم، 17/
258؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 296؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 562؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 7/ 263؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 1/ 396؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 72؛ المیانجی، العیون العبری،/
120؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 109
کان زاهداً یُقال له سیِّد القرّاء.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 31 عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561
کان زاهداً عابداً. «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 104/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 292؛ القزوینی،
تظلّم الزّهراء،/ 187؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561
__________________________________________________
(1)- بریر بن خضیر که مردی عابد و زاهد بود.
فهری، ترجمه لهوف،/ 104
بریر بن خضیر الهمدانی که از جمله عباد و زهاد بود.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 148
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 211
الزّاهد العابد. «1»
الطّریحی، المنتخب،/ 238/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 260
«2» کان بریر شیخاً، تابعیّاً، ناسکاً، قارئاً للقرآن، من شیوخ «3» القرّاء. «4» «5» ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام. وکان من أشراف الکوفة من الهمدانیّین «5».
السّماوی، إبصار العین،/ 70/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 395؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 3/ 561؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 260؛ المامقانی، تنقیح
المقال، 1- 2/ 167؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/
285
؛ بحرالعلوم، مقتل الحسین
علیه السلام (الهامش)،/ 376- 377؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 106
له کتاب «القضایا والأحکام» یرویه عن أمیر المؤمنین وعن الحسن علیه السلام، وکتابه من الأصول المعتبرة عند الأصحاب. «6»
المامقانی، تنقیح المقال 1- 2/ 167/ مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/
376- 377؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561
له فی الطّفّ قضایا ومواعظ لعموم أهل الکوفة وبعض الآحاد، وکلمات منقولة تکشف عن قوّة إیمانه إلی الغایة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 167
__________________________________________________
(1)- بریر بن خضیر همدانی که از عباد، زهاد و بندگان شایسته ربّ العباد و قاری ترین اهل زمان بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 663
و این مرد جلیل، از تمامت مردم روزگار خویش، قرائت قرآن مجید نیک‌تر فرمودی.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 116
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: قال علماء السّیر والتّراجم].
(3)- [لم یرد فی الأعیان].
(4)- [أضاف فی بحرالعلوم: فی جامع الکوفة، وله فی الهمدانیّین شرف وقدر].
(5- 5) [المقرّم: فی جامع الکوفة وله فی الهمدانیّین شرف وقدر].
(6)- [زاد فی الأعیان: ولم أجد ذلک لغیره، ولو کان الأمر کما قال، لکان هذا الکتاب مشتهراً، ولذکر بریر فی کتب الرّجال علی الأقل، مع أ نّه لیس له ذکر فی شی‌ء من کتب الرّجال. ولبریر مواقف مشهودة فی وقعة کربلاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 212
عن الصّادق علیه السلام: أفضل الصّدقات إبراد کبد حراء. کان بریر بن خضیر الهمدانیّ من أکابر أصحاب الحسین علیه السلام، أراد أن یبرد أکباد أطفال صغار من بنات رسول اللَّه وبذل جهده فی ذلک.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 114
ذکرته عامّة المصادر التّاریخیّة وأرباب المقاتل بالتّجلّة والإطراء، ووصفته بأ نّه: کان سیِّد القرّاء فی الکوفة، وقارئاً للقرآن، ومن شیوخ القرّاء فی جامع الکوفة، وکان شیخاً تابعیّاً ناسکاً، ونحو ذلک من عبارات الثّناء والإکبار، ویظهر أ نّه کان من أشراف الکوفة أیضاً، ورد له ذکر فی (الزّیارة)، وفی عامّة المصادر التّاریخیّة. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 414

عمره‌

وله من العمر تسعون سنة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 110

لحوقُهُ بالإمام علیه السلام «2»

(قال) أهل السّیر «2»: إنّه لمّا بلغه خبر الحسین علیه السلام، سار من الکوفة إلی مکّة لیجتمع «3» بالحسین علیه السلام، فجاء معه «4» حتّی استشهد. «5»
__________________________________________________
(1)- بریر در منابع تاریخی با عنوان «سیدالقرا»؛ «سرور قاریان قرآن»، توصیف شده است.
او مردی پیر بود و جزو تابعان 1 محسوب می‌شد. مردی بود پارسا و قاری قرآن و از بزرگان و پیران قاریان در «جامع‌کوفه» به‌حساب می‌آمد و در میان همدانیان، شرف و ارزشی به سزا داشت. به نظر می‌رسد که در جامعه کوفه که منزلگاهش بود، هم مشهور و محترم بود. 1. به کسانی گفته می‌شود که از طریق اصحاب، سنت رسول را نقل و به آن عمل می‌کردند.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 77
(2- 2) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: قال حمید بن أحمد فی کتاب الحدائق].
(3)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: لیلتحق].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: إلی کربلاء].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: بین یدیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 213
السّماوی، إبصار العین،/ 70/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 1/ 395؛ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 260؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 107
ولمّا بلغه خبر الحسین، خرج من الکوفة متوجّهاً إلی مکّة فی طلبه، فلحق به ولازمه حتّی استشهد بین یدیه، رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 167/ مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/
377
خرج من الکوفة فالتحق بالحسین علیه السلام فی مکّة، فجاء معه إلی أن استشهد بین یدیه فی کربلاء.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 414

خطبة الإمام الحسین علیه السلام عند نزوله بکربلاء وکلام بریر

قال: وأصبح الحسین علیه السلام من وراء عذیب الهجانات، وإذا بالحرّ قد ظهر له أیضاً فی جیشه، فقصد الحسین، فقال: ما وراءک، یا ابن یزید؟ ألیس أمرتنا أن نأخذ علی غیر الطّریق، فأخذنا وقبلنا مشورتک؟
فقال: صدقت، ولکن هذا کتاب ابن زیاد ورد علیَّ یؤنّبنی ویضعّفنی فی أمرک.
قال الحسین: فذرنا ننزل بقریة نینوی أو الغاضریّة؟
فقال الحرّ: واللَّه ما أستطیع ذلک، هذا رسول ابن زیاد معی، وإنّما بعثه عیناً علیَّ.
فأقبل زهیر بن القین علی الحسین، فقال: یا ابن رسول اللَّه، ذرنا نقاتل هؤلاء القوم، فإنّ قتالنا إیّاهم السّاعة أهون علینا من قتال من یأتینا بعدهم.
فقال الحسین علیه السلام: صدقت یا زهیر، ولکن ما کنت بالّذی أبدأهم بالقتال حتّی یبدأونی.
فقال زهیر: سر بنا حتّی ننزل کربلاء فإنّها [علی] شاطئ الفرات، فنکون هناک، فإن قاتلونا قاتلناهم واستعنّا علیهم باللَّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 214
قال: فدمعت عینا الحسین علیه السلام، وقال: اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک من الکرب والبلاء، ونزل الحسین فی موضعه، ونزل الحرّ حذاءه «1».
[ثمّ أرسل علیه السلام قیس بن مسهّر الصّیداویّ إلی الکوفة] فبلغ ذلک [قتل قیس بن مسهّر] الحسین، فاستعبر باکیاً وقال: اللَّهمّ اجعل لنا ولشیعتنا عندک منزلًا کریماً، واجمع بیننا وبینهم فی مستقرّ رحمتک، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر.
(قال): «2» وقال للحسین «2» رجل من شیعته، یقال له هلال بن نافع الجملیّ «3»: یا ابن «4» رسول اللَّه! [... ثمّ ذکر کلامه کما سیذکره فی ترجمة هلال]. «5»
«قال» وقال للحسین آخر من أصحابه، یُقال له «5» بریر بن خضیر الهمدانیّ: «6» «7» «8» یا ابن رسول اللَّه! لقد منّ اللَّه تعالی علینا بک أن نقاتل بین یدیک، وتقطّع فیک «9» أعضاؤنا، ثمّ یکون جدّک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم شفیعاً یوم القیامة لنا «10» 6 7، فلا أفلح قوم ضیّعوا ابن بنت نبیّهم، افّ لهم غداً ما «11» یلاقون؟ سینادون «12» بالویل والثّبور فی نار جهنّم «8» «13» وهم
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا نصّ الخبر من تسلیة المجالس، وقریب بهذا المضمون فی مقتل الحسین للخوارزمی].
(2- 2) [تسلیة المجالس: وقام إلی الحسین، وفی البحار والعوالم ونفس المهموم: فوثب إلی الحسین علیه السلام].
(3)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم: البجلیّ].
(4)- [فی المعالی مکانه: فی البحار: إنّ نافع بن هلال الجملیّ تکلّم بهذه الکلمات فقال: یا ابن ...].
(5- 5) [فی تسیلة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم: ثمّ وثب إلیه، وأضاف فی تسلیة المجالس: رجل من شیعته یُقال له بریر بن خضیر الهمدانیّ].
(6)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم وناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام: فقال: والله].
(7- 7) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 167].
(8- 8) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 176].
(9)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم وناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام: فیه].
(10)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم وناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام: بین أیدینا].
(11)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم: ماذا].
(12)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم: ینادون].
(13) (- 13) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم: قال: فجمع الحسین علیه السلام ولده وإخوته وأهل بیته، ثمّ نظر إلیهم، فبکی ساعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 215
فیها مخلّدون، «1» فجزاهم الحسین خیراً.
«قال»: وخرج ولد الحسین وإخوته وأهل بیته حین سمعوا الکلام، فنظر إلیهم وجمعهم عنده وبکی (13*)، ثمّ قال: اللَّهمّ إنّا عترة نبیّک محمّد صلواتک علیه، قد اخرجنا وازعجنا وطُردنا عن حرم جدّنا، وتعدّت بنو امیّة علینا، اللَّهمّ فخذ لنا بحقِّنا وانصرنا علی القوم الظّالمین. «2» ثمّ نادی «3» بأعلی صوته فی أصحابه: الرّحیل 2 3، ورحل من «4» موضعه ذلک «5» حتّی نزل بکربلاء فی یوم الأربعاء، أو فی یوم الخمیس، وذلک الیوم «6» الثّانی من المحرّم من سنة إحدی وستّین. «7» فخطب أصحابه هناک، وقال: أمّا بعد، فإنّ «7» النّاس عبید الدّنیا، والدّین لعق علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت معائشهم، فإذا محّصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون.
ثمّ قال لهم «8»: أهذه کربلاء؟ قالوا له «8»: نعم «9»، فقال: هذه موضع کرب وبلا، ها هنا مناخه رکابنا، ومحطّ رحالنا «10»، ومسفک دمائنا.
قال: فنزل القوم «11» وحطّوا الأثقال ناحیة من الفرات «11».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحرالعلوم].
(2- 2) [لم یرد فی البحار والعوالم ونفس المهموم].
(3- 3) [تسلیة المجالس: علیه السلام بأصحابه].
(4)- [نفس المهموم: عن].
(5)- [لم یرد فی البحار والعوالم ونفس المهموم].
(6)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم: فی].
(7- 7) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم: ثمّ أقبل علی أصحابه، فقال].
(8)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم].
(9)- [أضاف فی البحار والعوالم ونفس المهموم: یا ابن رسول اللَّه].
(10)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم: ومقتل رجالنا].
(11- 11) [فی البحار والعوالم ونفس المهموم: وأقبل الحرّ حتّی نزل حذاء الحسین علیه السلام فی ألف فارس، ثمّ کتب إلی ابن زیاد بخبره بنزول الحسین بکربلاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 216
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 234، 236- 237/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین
علیه السلام (الهامش)،/ 263- 264؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 250- 252؛ المجلسی، البحار، 44/ 382- 383؛ البحرانی، العوالم،
17/ 233- 234؛ القمّی، نفس المهموم،/ 207- 209؛ المازندرانی، معالی السّبطین،
1/ 283؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 233
فتیاسر الحسین علیه السلام حتّی وصل إلی عذیب الهجانات.
قال: فورد کتاب عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه إلی الحرّ یلومه فی أمر الحسین علیه السلام ویأمره بالتّضییق علیه، فعرض له الحرّ وأصحابه ومنعوه من السّیر، فقال له الحسین علیه السلام: ألم تأمرنا بالعدول عن الطّریق؟ فقال له الحرّ: بلی، ولکن کتاب الأمیر عبیداللَّه قد وصل «1» یأمرنی «2» فیه بالتّضییق وقد جعل علیَّ عیناً یطالبنی بذلک. «3»
قال الرّاوی: فقام «4» الحسین علیه السلام خطیباً فی أصحابه، «5» فحمد اللَّه وأثنی علیه «6» «7» وذکر جدّه، فصلّی علیه «6»، ثمّ قال «7»: إنّه «8» قد «9» نزل بنا «10» من الأمر ما قد ترون، وإنّ الدّنیا قد «11»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: إلیّ].
(2)- [تظلّم الزّهراء: بأمره].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی].
(4)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: وقال السّیّد فی اللّهوف وابن الأثیر فی کامل التّواریخ، وقال الطّبریّ: لمّا ضیّق الحرّ علی الحسین فی منزل الثّانی عشر المسمّی بذی جشم، قام ...].
(5- 5) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 166].
(6- 6) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(7- 7) [وسیلة الدّارین: أمّا بعد].
(8)- [فی بحر العلوم مکانه: قال أرباب السّیر والمقاتل: ولمّا نزل الحسین علیه السلام کربلاء، جمع أصحابه وأهل بیته، وقام منهم خطیباً، وقال بعد أن حمد اللَّه وأثنی علیه: أمّا بعد، فإنّه ... وفی العیون مکانه: وقال عقبة بن أبی العیزاز: قام الحسین بذی حسم، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، إنّه ...].
(9)- [فی المقرّم مکانه: ثمّ حمد اللَّه وأثنی علیه وصلّی علی محمّد وآله وقال: أمّا بعد، فقد ...، وفی مثیر الأحزان: ثمّ قام خطیباً فی أصحابه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: إنّه قد ...].
(10)- [لم یرد فی البحار والأسرار ومثیر الأحزان والعیون والعوالم: [لنا].
(11)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 217
تغیّرت وتنکّرت، وأدبر معروفها، «1» واسْتَمْرَت حِذیاه «2» «1» ولم تبق «3» منها إلّاصبابة کصبابة الإناء وخسیس عیش کالمرعی الوبیل، ألا ترون إلی «4» الحقّ لا یُعْمَل به، إلی «4» الباطل لا یُتناهی عنه، لیرغب المؤمن فی لقاء ربّه مُحقّاً «5»، فإنِّی لا أری الموت إلّاسعادة «6» والحیاة مع الظّالمین إلّابرما. (5*)
فقام «7» زهیر بن القین «8»، وقال: [ثمّ ذکر کلامه کما سیذکره فی ترجمته]. «9»
«10» وقال الرّاوی: وقام «10» «11» هلال بن نافع «12» البجلیّ «13»، فقال: [... ثمّ ذکر کلامه کما سیذکره فی ترجمته] «9».
«11» «14» قال: وقام «15» بُرَیْر بن خضیر، فقال «14»: واللَّه یا ابن رسول اللَّه! لقد منّ اللَّه بک
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار وناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام والمقرّم].
(2)- [الدّمعة: حداء].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام والمقرّم ومثیر الأحزان: یبق].
(4- 4) [فی العیون ووسیلة الدّارین: أنّ].
(5)- [لم یرد فی المقرّم، وفی البحار والعوالم: محقّاً محقّاً، وفی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام: حقّاً حقّاً، وفی مثیر الأحزان ووسیلة الدّارین: حقّاً محقّاً].
(6)- [العیون: شهادة].
(7)- [زاد فی الأسرار ووسیلة الدّارین: إلیه، وزاد أیضاً فی بحرالعلوم: إلیه من بین أصحابه].
(8)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(9- 9) [حکی المقرّم کلام نافع عن المقتل الخوارزمی کما سیذکره فی ترجمته].
(10- 10) [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: قال ووثب].
(11- 11) [بحر العلوم: من بعده نافع بن هلال الجملیّ].
(12)- [فی نفس المهموم مکانه: وفی روایة أخری: قال: ووثب نافع بن هلال بن نافع ...].
(13)- [الأسرار: الجملیّ].
(14- 14) [فی نفس المهموم: ثمّ وثب إلیه بریر بن خضیر الهمدانیّ وقال، وفی بحرالعلوم: ثمّ قام بریر بن خضیر الهمدانی وقال، وفی المقرّم: وقال بریر].
(15)- [فی الأعیان مکانه: إنّ الحرّ وأصحابه لمّا عرضوا للحسین علیه السلام ومنعوه من السّیر وقام الحسین خطیباً فی أصحابه، قام اللَّه فیمن قام ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 218
علینا أن نقاتل بین یدیک وتقطّع «1» فیک أعضائنا، ثمّ یکون جدّک شفیعنا یوم القیامة. «2» «3» قال: ثمّ إنّ الحسین علیه السلام قام ورکب وسار، وکلّما أراد المسیر یمنعونه تارة ویسایرونه أخری حتّی بلغ کربلاء «4»، وکان ذلک فی الیوم الثّانی من المحرّم، «5» فلمّا وصلها، قال: ما اسم هذه الأرض؟ فقیل: کربلاء، فقال علیه السلام: اللَّهمّ إنِّی أعوذُ بکَ من الکربِ والبلاء، ثمّ قال: هذا موضع کرب وبلاء، انزلوا، ها هنا محطّ رحالنا، ومسفک دمائنا، وهنا محلّ قبورنا، بهذا حدّثنی جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. فنزلوا جمیعاً ونزل الحرّ وأصحابه ناحیة «3». «6»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 78- 81/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 381؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 231- 232؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 254- 255؛ الدّربندی
أسرار الشّهادة،/ 254؛ القمّی، نفس المهموم،/ 191؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 166؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 282- 283؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561؛
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 263- 264؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 231-
233؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 45؛ المیانجی، العیون العبری،/ 72- 73؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 196 6
__________________________________________________
(1)- [فی البحار ونفس المهموم: فیقطّع، وفی الأسرار وتظلّم الزّهراء: ویقطّع].
(2)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة ونفس المهموم والأعیان والمقرّم ومثیر الأحزان والعیون].
(3- 3) [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: فجزاهم خیراً، وفی بحر العلوم: وتکلّم بقیّة أصحاب الحسین علیه السلام بهذا ونحوه من الکلام، فجزاهم الحسین خیراً].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم].
(6)- حسین علیه السلام‌به دست چپ روانه شد تا این که به «عذیب هجانات» رسید. راوی گفت: در این‌جا نامه ابن زیاد به حر رسید که اورا در کار حسین سرزنش نموده بود و دستور داده بود که کار را بر حسین سخت بگیرد. حر و سربازانش سر راه بر حسین گرفته و از حرکت جلوگیری کردند. حسین علیه السلام فرمود: «مگر تو خود نگفتی که ما از راه کوفه عدول کنیم؟» عرض کرد: «چرا، ولی نامه ای از امیر عبیداللَّه رسید که به من دستور داده تا بر شما سخت بگیرم و کارآگاهی را نیز مأمور من نموده که ناظر اجرای دستور باشد.» راوی گفت: حسین علیه السلام برای خطبه خواندن به‌پا خواست. حمد و ثنای الهی را گفت، نام جدّش را برد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 219
__________________________________________________
- و درود بر او فرستاد و سپس فرمود:
«کار ما به این صورت درآمده است که می‌بینید و همانا چهره دنیا دگرگون و زشت گشته، نیکویی از آن روگردان شده است، با شتاب روگردان است [و دنیا نیکویی را تا ته مکیده است] و ته کاسه‌ای بیش از آن باقی نمانده است: (زندگانی پست و زبونی مانند چراگاهی ناگوار). مگر نمی‌بینید که به حق رفتار نمی‌شود و از باطل جلوگیری نمی‌گردد؟ بر مؤمن است که ملاقات پروردگار خود را به جان و دل راغب باشد که مرگ در نظر من خوشبختی است و زندگانی با مردم ستمکار ستوه‌آور.» زهیر بن قین به‌پا خواست و عرض کرد: راوی گفت: هلال بن نافع بجلی به‌پای خاست و عرض کرد: راوی گفت: بریر بن خضیر برخاست و عرض کرد: «به خدا قسم یابن رسول اللَّه! به راستی که این منتی است از خداوند بر ما که افتخار جنگ در رکاب تو نصیب ما گشته است که در یاری تو اعضای ما قطعه قطعه شود و سپس جدّ تو روز قیامت از ما شفاعت کند.» راوی گفت: سپس حسین علیه السلام برخاست و سوار شد و حرکت کرد، ولی سپاهیان حر گاهی جلوگیری از حرکت می‌کردند و گاهی حضرت را از مسیر منحرف می‌کردند تا روز دوم محرم به سرزمین کربلا رسید. چون به آن‌جا رسید، فرمود: «نام این زمین چیست؟»
عرض شد: «کربلا.» گفت: «بارالها! من از اندوه و بلا به تو پناهنده‌ام.»
سپس فرمود: «این‌جا سرزمین اندوه و بلاست.» فرمود: «فرود آیید که بارانداز و قتلگاه و مدفن ماست. جدم رسول خدا همین را به من خبر داد.»
پس جمله فرود آمدند و حر و سربازانش در سمت دیگری فرود آمدند. فهری، ترجمه لهوف،/ 78- 81
و به روایت اولی: چون حضرت امام حسین علیه السلام را در کربلا فرود آوردند، آن امام مظلوم اصحاب خود را جمع کرد و خطبه ای در نهایت فصاحت و بلاغت ادا نمود و فرمود: «کار ما به این جا رسید که می‌بینید و دنیا از ما رو گردانیده و جرعه زندگانی به آخر رسیده و مردم دست از حق برداشته‌اند و بر باطل جمع شده‌اند. هر که ایمان به خدا و روز جزا دارد، باید که از دنیا رو بتابد و مشتاق لقای پروردگار خود گردد؛ زیرا که شهادت در راه حق، مورث سعادت ابدی است و زندگانی با ستمکاران و استیلای ایشان، برای مؤمنان به جز محنت و عنا ثمره‌ای ندارد.»
پس زهیر بن قین برخاست و گفت: [متن کلام در ترجمه زهیر نقل خواهد شد].
پس هلال بن نافع بجلی برخاست و گفت: [متن کلام در ترجمه هلال ذکر خواهد شد]. پس بریر بن خضیر برخاست و گفت: «ای فرزند رسول خدا! حق تعالی به تو منت نهاده است بر ما که در پیش روی تو جهاد کنیم و اعضای ما پاره پاره شود و جد تو در روز جزا شفیع ما باشد. رستگار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 220
__________________________________________________
- نمی‌شوند گروهی که فرزند پیغمبر خود را ضایع گذارند و اورا یاری ننمایند. اف باد بر ایشان! نخواهد بود در قیامت برای ایشان مگر عذاب الیم و حسرت و ندامت در جحیم.»
پس حضرت سیدشهدا ایشان را دعا کرد و به سوی اهل‌بیت و فرزندان و برادران خود به حسرت نظر کرد و دست به دعا برداشت و گفت: «خداوندا! ما عترت پیغمبر توییم، ما را راندند و آواره کردند از حرم جد خود و بنی امیه بر ما تعدی می‌نمایند. خداوندا! تو حق ما را از ایشان بگیر و یاری ده ما را بر گروه ستمکاران.»
پس فرمود: «مردم همه بندگان دنیایند، و دین را بر زبان خود جاری می‌گردانند. چون امتحانی به میان آید، دینداران و خداطلبان بسیار کم‌اند.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 642- 643
و در میان اصحاب برخاست و این خطبه قرائت کرد: [سپس متن عربی را ذکر کرده است که متن به اللهوف ارجاع شد].
پس از سپاس خداوند و درود رسول صلی الله علیه و آله، فرمود: «ای مردم! نگرانید این شدت و بلا را که بر ما فرود آمد. همانا روزگار واژونه 1 کار شد و روز کریه دیدار بنمود و از نیکویی به جای نماند، الّا ناچیز آلایشی، مانند نمایش مشروب و مأکول در بنگاه 2 اقداح و اوانی 3. زیستن در این روزگار، سخت ناگوار است. مگر نگران نیستید که کس به سوی حق نرود؟ و از باطل خویشتنداری نکند؟ لاجرم واجب می‌کند که مرد مؤمن دیدار حق را طالب آید و به جدی تمام بسیچ 4 مرگ فرماید و من اکنون مرگ را سعادت دانم و حیات را با این جماعت ذلت شمارم.»
پاسخ اصحاب به سخنان حسین علیه السلام
این وقت‌زهیر بن القین به‌پای خاست:.
از پس او هلال بن نافع بجلی برجست:.
فقال: «واللَّه ما کرهنا لقاء ربّنا وإنّا علی نیّاتنا وبصائرنا، نوالی من والاک ونُعادی من عاداک.»
آن‌گاه‌بریر بن خضیر برخاست: [متن عربی در تسیله المجالس ذکر شد].
گفت: «یا ابن رسول اللَّه! سوگند با خدای که خداوند بر ما منتی عظیم نهاد که ما را دست داد 5 تا در پیش روی تو جنگ آغازیم و جان بازیم و تن‌های ما در راه تو پاره پاره شود، آن‌گاه جد تو در قیامت ما را شفاعت کند.»
بالجمله، حسین علیه السلام روان شد و اصحاب او راه پیش داشتند و سپاه حر از هر جانب مانع ودافع بودند. بدین‌گونه بیش و کم طی مسافت می‌نمودند. زهیربن القین عرض کرد: «یا ابن رسول اللَّه! نیکو آن است که در زمین کربلا فرود آییم و در کنار فرات لشکرگاه کنیم و از زحمت بی‌آبی برآساییم. آن‌گاه اگر با ما رزم آزمایند، قتال دهیم و از خدای استعانت جوییم.»
حسین علیه السلام چون این کلمات شنید، آب در چشم بگردانید.
ثمّ قال: «اللّهمّ إنّی أعوذ بک من الکرب والبلاء.»
1. واژونه: معکوس، مقلوب، وارونه.
2. بنگاه: جا، مقام و منزل. ولی مرحوم سپهر به معنی «ته» به کار برده است تا مرکب از «بن» و پساوند «گاه» باشد.
3. اقداح، جمع قدح: ظرف آب هنگامی که خالی باشد. اوانی: جمع آنیه: مطلق ظرف.
4. بسیچ: قصد، آهنگ.
5. دست دادن: حاصل شدن، به فعل آمدن «هر دو فعل لازم است ولی گویا مرحوم سپهر در معنی متعدی به کار برده است.» سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 166- 168
[بعد از سخنان امام علیه السلام در مورد شهادت قیس بن مسهر و خطبه نافع].
چون سخن بدین‌جا آورد بریر بن خضیربپای خاست: [متن عربی به مقتل الحسین خوارزمی ارجاع شد].
بریر بن خضیر همدانی عرض کرد: ای پسر پیغمبر! همانا خداوند بر ما منتی بزرگ نهاد و نعمتی عظیم عنایت کرد، تا دست یافتیم که در پیش روی تو با دشمنان دین جنگ آغازیم، چند که اعضای ما با حدود تیغ و سنان از یکدیگر باز شود، پس جدّ تو در قیامت ما را شفاعت کند و روی فوز و فلاح 1 نبینند جماعتی که دختر زاده پیغمبر خودرا دست بازداشتند و حقوق اورا ضایع گذاشتند، وای بر ایشان فردای قیامت به عناء 2 و عذاب کیفر می‌شوند و در آتش جهنم جای می‌کنند.
1. فوز: نجات، پیروزی. فلاح: رستگاری.
2. عناء «بفتح عین»: رنج و سختی.
سپهر ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 176
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 221
(وقال) السّرویّ: لمّا ضیّق الحرّ علی الحسین علیه السلام، «1» جمع أصحابه «2» فخطبهم بخطبته الّتی یقول فیها: أمّا بعد، فإنّ الدّنیا قد تغیّرت إلی آخره «3» «1».
فقام إلیه مسلم «4» ونافع، فقالا ما قالا فی ترجمتیهما. «5» ثمّ قام بریر، فقال: واللَّه «6» یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، لقد «7» منّ اللَّه بک علینا أن نقاتل بین یدیک، تقطّع فیک أعضاؤنا، حتّی «8»
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: فخطب خطبة سیجی‌ء فی أحوال الحسین علیه السلام ذکرها].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: فقام خطیباً فیهم فحمد اللَّه وأثنی علیه].
(3)- [ذخیرة الدّارین: تنکّرت وأدبر معروفها إلی آخره ما سیأتی فی المجلّد الثّانی].
(4)- [ذخیرة الدّارین: مسلم بن عوسجة].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: کما مرّ فی محلّه].
(6)- [إلی هنا لم یرد فی تنقیح المقال].
(7)- [فی المعالی مکانه: ما فی الإبصار وهو القائل للحسین علیه السلام: لقد ...].
(8)- [فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین: ثمّ، وفی المعالی: و].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 222
یکون جدّک «1» یوم القیامة «2» بین أیدینا شفیعاً لنا، فلا «1» أفلح قوم ضیّعوا ابن بنت نبیّهم، «3» وویل لهم «3» ماذا «4» «5» یلقون به اللَّه، وافّ لهم «5» یوم ینادون بالویل والثّبور فی نار جهنّم. «6»
السّماوی، إبصار العین،/ 70/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 395؛ مثله
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 260- 261؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 167؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 107
__________________________________________________
(1- 1) [فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین: شفیعاً یوم القیامة بین أیدینا، لا].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(3- 3) [فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین: افّ لهم غداً].
(4)- [تنقیح المقال: ما].
(5- 5) [فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین: یلاقون].
(6)- چون خبر قتل قیس به او رسید، با چشم اشکین گریست و فرمود: «بارخدایا! برای ما و شیعیان ما نزد خود منزل کرامت مقرر فرما و در قرارگاه رحمت ماها را فراهم آور؛ زیرا تو بر هر چه توانایی.»
گوید: یکی از شیعیان به نام‌هلال بن نافع بجلی پیش جست و عرض کرد: [...].
سپس بریراز جا جست و گفت: «به خدا یابن رسول اللَّه! خدا به تو بر ما منت نهاد که پیش رویت پاره پاره شویم و روز قیامت جدت شفیع ما گردد. مردمی که زاده دختر پیغمبر خود را از دست دادند، رستگار نشوند. اف بر آن‌ها! فردای قیامت چه خواهند دید، در دوزخ ناله واویلا دارند.»
گوید: حسین فرزندان و برادران و خاندانش را دور خود جمع کرد و ساعتی گریست و سپس فرمود: «بارخدایا! ما عترت پیغمبریم، بیرونمان کردند و راندند و از حرم جدمان دور کردند. بنی‌امیه بر ما ستم کردند. بارخدایا! حق ما را بگیر و ما را بر قوم ستمکار نصرت ده.»
گوید: از آن‌جا کوچ کرد و روز چهارشنبه یا پنجشنبه به کربلا رسید. در دوم محرم سال شصت و یک، رو به اصحابش کرد و فرمود: «مردم دنیاپرستند و دین سر زبان آن‌هاست و تا زندگی آن‌ها را بگرداند، آن را نگهدارند و چون به بوته امتحان درآیند، دینداران کم هستند.»
سپس فرمود: «این‌جا کربلاست؟»
گفتند: «آری یابن رسول اللَّه.»
فرمود: «این‌جا کرب و بلاست. این‌جا خوابگاه شتران ما، بارانداز ما، کشتارگاه مردان ما، خونریزگاه ماست.»
گوید: در آن‌جا منزل کردند و حر آمد و در برابرحسین با هزار سوار جا گرفت و خبر نزول حسین را در کربلا به ابن زیاد نوشت.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 91- 92
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 223

إرسال الإمام علیه السلام بُرَیْر بن خُضیر إلی عمر بن سعد لعنه اللَّه فی لیلةعاشوراء

قال: وأرسل إلیه «1» الحسین رضی الله عنه «1» بریراً، «2» فقال بریر: یا «3» عمر «4» بن سعد! أتترک أهل بیت النّبوّة یموتون عطشاً وحُلْتَ بینهم وبین الفرات «5» أن یشربوه «5» وتزعم أ نّک تعرف اللَّه ورسوله؟ «6» قال: فأطرق عمر بن سعد ساعة إلی الأرض، ثمّ رفع رأسه وقال: إنّی واللَّه «7» أعلمه یا بریر علماً یقیناً أنّ کلّ من قاتلهم وغصبهم علی حقوقهم فی النّار «8» لا محالة، ولکن ویحک یا بریر! أ «6» تشیر علیَّ أن أترک ولایة الرّیّ فتصیر لغیری؟ ما أجد نفسی تجیبنی «9» إلی ذلک «9» أبداً؛ «10» ثمّ أنشأ یقول:
دعانی عبیداللَّه من دون قومه إلی خطّة فیها خرجت لحینی
فوَ اللَّه لا أدری وإنِّی لواقف علی خطر یعظم علیَّ وشینِ
أ أترک «11» ملک الرّیّ والرّیّ رغبة «12» أم أرجع مذموماً «13» بثأر حسین
وفی قتله النّار الّتی لیس «14» دونها حجاب وملک الرّیّ قرّة عینی
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- فی الأصل وبر: بربر، وفی د: یزید.
(3)- [فی بحر العلوم مکانه: وقال بریر بن خضیر الهمدانیّ لابن سعد: یا ...].
(4)- فی النّسخ: عمرو.
(5- 5) فی د: ومنعتهم من شربه و [بحر العلوم: أن یشربوا منه].
(6- 6) [بحرالعلوم: إنّی واللَّه- لأعلم- یا بریر أنّ قاتلهم إلی النّار ولکن].
(7)- زید فی د: أعرفه و.
(8)- زید فی النّسخ: و.
(9- 9) فی د: لذلک.
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(11)- من معجم البلدان، 4/ 358، وفی النّسخ: أ آخذ.
(12)- من المعجم، وفی النّسخ: رقبة.
(13)- من المعجم، وفی النّسخ: مطلوباً.
(14)- وفی النّسخ: أنا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 224
قال: فرجع بریر بن حُضیر إلی الحسین، فقال: یا ابن بنت رسول اللَّه! إنّ عمر بن سعد قد رضی أن یقتلک بملک الرّیّ.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 171- 173/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/
272
وکان عبیداللَّه بن زیاد قد جعل لعمر بن سعد بن أبی وقّاص ولایة الرّیّ إن خرج علی الجیش الّذی توجّه لقتال الحسین بن علیّ رضی الله عنه، فأقبل یمیل بین الخروج وولایة الرّیّ، والقعود، وقال:
أ أترک مُلک الرّیّ والرّیُّ رغبة أم أرجع مذموماً بقتل حسین
وفی قتله النّارُ الّتی لیس دونها حجاب وملکُ الرّیّ قُرّة عین
فغلبه حبّ الدّنیا والرّیاسة حتّی خرج، فکان من قتل الحسین رضی الله عنه ما کان.
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 2/ 896
ثمّ تکلّم بُریر بن خضیر الهمدانیّ [...] فقال: یا ابن رسول اللَّه! ائذن لی أن آتی هذا الفاسق عمر بن سعد، فأعظه لعلّه یتّعظ ویرتدع عمّا هو علیه؛ فقال الحسین: ذاک إلیک یا بریر، فذهب إلیه حتّی دخل علی خیمته، فجلس ولم یسلّم، فغضب عمر وقال: یا أخا همدان! ما منعک من السّلام علیَّ؟ ألست مسلماً أعرف اللَّه ورسوله وأشهد بشهادة الحقّ؟! فقال له بریر: لو کنت عرفت اللَّه ورسوله، کما تقول، لما خرجت إلی عترة رسول اللَّه ترید قتلهم، وبعد، فهذا الفرات یلوح بصفائه، ویلوحُ کأ نّه بطون الحیّات، تشرب منه کلاب السّواد وخنازیرها، وهذا الحسین بن علیّ وإخوته ونساؤه وأهل بیته یموتون عطشاً، وقد حُلْتَ بینهم وبین ماء الفرات أن یشربوه، وتزعم أ نّک تعرف اللَّه ورسوله؟! فأطرق عمر بن سعد ساعة إلی الأرض، ثمّ رفع رأسه، وقال: واللَّه یا بریر إنِّی لأعلم یقیناً أنّ کلّ من قاتلهم وغصبهم حقّهم هو فی النّار لا محالة، ولکن یا بریر أفتشیر علیَّ أن أترک ولایة الرّیّ فتکون لغیری؟! فواللَّه ما أجد نفسی تجیبنی لذلک، ثمّ قال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 225
«1» دعانی «1» عبیداللَّه من دون قومه إلی خطّة «2» فیها خرجت لحینی
فوَ اللَّه ما أدری وأنِّی لحائر «3» أفکِّر فی أمری علی خطرین
أ أترک ملک الرّیّ والرّیّ منیتی أم أرجع مأثوماً بقتل حسین
وفی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب وملک الرّیّ قرّة عینی «1»
فرجع بریر إلی الحسین وقال: یا ابن رسول اللَّه! إنّ عمر بن سعد قد رضی لقتلک بولایة الرّیّ. «4»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 247- 248/ مثله الطّریحی، المنتخب، 2/ 296-
297 4
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی المنتخب للطّریحی]
(2)- [المنتخب للطّریحی: بدعة].
(3)- [المنتخب: لصادق].
(4)- گویند که چون امام حسین مردم خود را جمع کرد، در باب جنگ با ایشان مشورت می‌نمود. بریر بن خضیر الهمدانی که از جمله عباد و زهاد بود، گفت: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم! واقعه‌ای به غایت مشکل پیش آمده و من هیچ چاره نمی‌دانم، مگر آن که بروم و عمربن سعد را نصیحتی کنم. شاید که پنبه غفلت از گوش خود بیرون کند و موعظه مرا به سمع رضا اصغا نماید.»
امام حسین رضی الله عنه فرمود که: «بر صواب‌دید تو هیچ کس را مزیدی نیست.» بریر چون رخصت یافت، به لشکرگاه عمر بن سعد شتافته و در خیمه او درآمد و سلام نکرد و بنشست. عمر در خشم شد و گفت: «مگر من مسلمان نیستم و خدا و رسول اورا نمی‌شناسم که بر من سلام نکردی؟»
بریر گفت: «مقاتله با فرزند رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم و منع کردن تو، اهل بیت آن حضرت را از آب منافی ایمان است. لشگر تو سگان و چهارپایان خود را آب می‌دهند و از امام حسین و فرزندان او که در آرزوی یک شربت آب‌اند، دریغ می‌دارند و تو این معنی را تجویز می‌کنی. اگر تورا از اسلام و مسلمانی بهره‌ای بودی، مرتکب امثال این افعال نمی‌گشتی و هیچ کس را به قساوت قلب و بی‌رحمی تو ندیده‌ام.»
عمربن سعد چون این‌کلمات بشنید، سر در پیش افکند و لحظه‌ای خاموش گشت. بعد از آن سر برآورده و گفت: «ای بریر! آنچه گفتی، حق و راست است، چه من یقین می‌دانم که هر کس با امام حسین رضی الله عنه و خاندان‌نبوت جنگ کند ومیان فرزندان رسول صلی الله علیه و آله و سلم و حق ایشان حایل گردد، مکان او آتش دوزخ باشد، ولیکن ملک ری مملکتی است عظیم و پر نعمت. ترک آن نتوان نمود و دل از امارت آن ولایت برنمی‌توانم داشت. شقاوت بر من استیلا یافته و شیطان جاه و حرمت دنیای دنی را در چشم و دل من جلوه داده. نفاذ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 226
(رُوی) إنّ الحسین علیه السلام لمّا رأی اشتداد الأمر علیه وکثرة العساکر عاکفة علیه کلّ منهم یرید قتله، أرسل إلی عمر بن سعد یستعطفه ویقول: أرید أن ألقاک فأخلو معک ساعة، فخرج عمر بن سعد من الخیمة وجلس مع الحسین علیه السلام ناحیة عن النّاس، فتناجیا طویلًا، فقال له الحسین علیه السلام: ویحک یا ابن سعد! أما تتّقی اللَّه الّذی إلیه معادک؟! أراک تقاتلنی وترید قتلی، وأنا ابن من قد علمت، ذر هؤلاء القوم واترکهم وکن معی فإنّه أقرب لک إلی اللَّه تعالی؛ فقال له: یا حسین! إنّی أخاف أن تهدم داری بالکوفة وتنهب أموالی؛ قال له الحسین علیه السلام: أنا أبنی لک خیراً من دارک؛ فقال: أخشی أن تؤخذ ضیاعی بالسّواد؛ فقال له الحسین علیه السلام: أنا أعطیک من مالی البُغَیْبَغة، وهی عین عظیمة بالحجاز، وکان معاویة أعطاه فی ثمنها ألف ألف دینار من الذّهب، فلم یَبِعْها إیّاهُ، فلم یقبل عمر بن سعد شیئاً من ذلک، فانصرف عنه الحسین علیه السلام وهو غضبان علیه وهو یقول: ذبحک اللَّه یا ابن سعد علی فراشک عاجلًا، ولا غفر اللَّه لک یوم حشرک ونشرک، فوَ اللَّه إنِّی لأرجو أن لا تأکل من بُرّ العراق إلّاقلیلًا؛ فقال عمر بن سعد مستهزئاً: یا حسین! إنّ فی الشّعیر عوضاً عن البرّ، ثمّ رجع إلی عسکره. «1»
فجاء «2» بریر بن خضیر الهمدانیّ «3» الزّاهد العابد «3»، وقال: یا ابن رسول اللَّه! أتأذن لی أن «4» أدخل إلی خیمة «4» هذا الفاسق عمر بن سعد «5» فأعظه، فلعلّه یرجع عن غیِّه؟ فقال
__________________________________________________
- اوامر و نواهی و حکم راندن به رعیت و سپاهی حلاوتی دارد که آسان آسان از مذاق بیرون نمی‌رود.»
و بریر از کمال ضلالت و فرط جهالت عمرسعد تعجب کرده، بازگشت و معروض امام حسین گردانید که: «عمر سعد در تیه ضلالت و بیدای غوایت سرگردان شده و به وعده مملکت ری مغرور و فریفته گشته. به هیچ وجه خیری از او متوقع نیست.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 148- 149
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(2)- [فی المعالی مکانه: وخرج [عمر بن سعد] فی أربعة آلاف أو ستّة آلاف ونزل بکربلا فی جیش عظیم لأمر جسیم وضیق علی الحسین علیه السلام بجمیع ما یمکنه حتّی نال منه العطش ومن أهل بیته فی البحار رجاء ...].
(3- 3) [المعالی: إلی الحسین علیه السلام].
(4- 4) [المعالی: آتی].
(5)- [زاد فی المعالی: فأکلّمه فی أمر الماء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 227
الحسین علیه السلام: افعل ما أحببت.
فأقبل بریر حتّی دخل علی عمر بن سعد، فجلس معه ولم یسلّم علیه، فغضب ابن سعد وقال له: یا أخا همدان! ما الّذی منعک من السّلام علیَّ؟ ألست مسلماً أعرف اللَّه ورسوله؟ فقال له بریر: لو کنت مسلماً «1» تعرف اللَّه ورسوله «1» ما خرجت إلی «2» عترة نبیّک محمّد صلی الله علیه و آله ترید قتلهم وسبیهم، وبعد، فهذا ماء الفرات یلوح بصفائه «3» یتلألأ، تشربه «4» الکلاب «3» والخنازیر، وهذا الحسین علیه السلام ابن فاطمة الزّهراء ونساءهُ وعیاله وأطفاله یموتون عطشاً «5»، قد حُلْتَ بینهم وبین ماء الفرات أن یشربوا منه، وتزعم أ نّک تعرف اللَّه ورسوله؟ قال «6»: فأطرق ابن سعد رأسه «7» إلی الأرض ساعة، ثمّ قال: واللَّه «8» یا بریر، إنِّی لأعلم علماً یقیناً أنّ کلّ من قاتلهم وغصب حقّهم مخلّد فی النّار لا محالة، ولکن یا بریر! أتشیر علیَّ أن أترک ولایة الرّیّ فتصیر لغیری؟! واللَّه ما أجد نفسی تجیبنی إلی ذلک أبداً، قال: فرجع بریر إلی الحسین علیه السلام وقال له: إنّ عمر بن سعد قد رضی بقتلک بولایة الرّیّ، فقال الحسین علیه السلام: لا یأکل من بُرّها إلّاقلیلًا، ویذبح علی فراشه. «9» وکان الأمر کما قال الحسین علیه السلام: «10» «وسیعلم الّذینَ ظلمُوا أیّ مُنْقَلَبٍ ینقَلِبُون» 10 9.
الطّریحی، المنتخب،/ 238- 239/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 260؛ مثله
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2)- [المعالی: علی].
(3- 3) [المعالی: یشرب منه کلاب السّواد].
(4)- [الأسرار: تشرب منه].
(5)- [الأسرار: عطاشاً].
(6)- [لم یرد فی المعالی].
(7)- [المعالی: برأسه].
(8)- [لم یرد فی الأسرار والمعالی].
(9- 9) [المعالی: ولم یزل اللّعین یمنعهم من الماء حتّی عشیّة العاشر أمر لهم بالماء ذلک].
(10- 10) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 228
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 307- 308
فقد نقل عن عمر بن سعد لعنه اللَّه، عندما وبخه الرّجل الهمدانیّ علی خروجه علی الحسین ومنعه الماء وأهل بیته، أ نّه قال فی جوابه: یا أخا همدان! واللَّه إنّی أعرف النّاس بحقّ الحسین علیه السلام وحرمته عند اللَّه تعالی وعند رسوله، ولکنّی حائر فی أمری ما أدری کیف أصنع؟ فی هذا الوقت کنت أتفکّر فی أمری، وخطر ببالی أبیات من الشّعر، فقال:
[ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی مقتل الحسین للخوارزمی].
ثمّ قال: یا أخا همدان! إنّ نفسی لأمّارة بالسّوء ما تحسن لی ترک ملک الرّیّ، وإنِّی إذا قتلت حسیناً أکون أمیراً علی سبعین ألف فارس.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 296- 297
قال الرّاوی: فلمّا نزل الحسین یوم الطّفّ فی أرض کربلاء أوّل من حال بینه وبین ماء الفرات عمر بن سعد لعنه اللَّه تعالی، فاشتدّ العطش بالحسین وأطفاله وأهل بیته علیهم السلام، فقام رجل من أصحاب الحسین، وقال: یا ابن رسول اللَّه! أتأذن لی أن أمضی إلی ابن سعد فأکلّمه فی أمر الماء وأعرفه بعطش الحرم والأطفال، فعساه یرتدع عن القتال؟
فقال علیه السلام: ذلک إلیک، افعل ما شئت. قال: فجاء الهمدانیّ ووبخه بکلام- قد مرّ ذکره سابقاً- فکان من عذره أن قال: یا أخا همدان! واللَّه إنّی أعرف النّاس بحق الحسین وحرمته عند رسول اللَّه، ولکنِّی حائر فی أمری ما أدری کیف أصنع؟ وفی هذا الوقت کنت أتفکّر فی أمری بین ترک ملک الرّیّ وقتل الحسین، ثمّ قال: نفسی لأمّارة بالسّوء، ما تحسن لی ترک ملک الرّیّ، وإنِّی إذا قتلت حسیناً أکون أمیراً علی سبعین ألف فارس.
قال: فنهض من عنده مکسور القلب ورجع إلی الحسین علیه السلام، وقال: یا مولای! إنّ القوم استحوذ علیهم الشّیطان، وإنّ عمر بن سعد قد عزم علی قتلک وقتل أصحابک وأهل بیتک، ورضی بدخول النّار بولایة الرّیّ، ذلک هو الخسران المبین.
الطّریحی، المنتخب،/ 333
فاستأذن بریر بن خضیر لأن یعظه، فأذن له، فوعظه بما لا مزید علیه، فما یزیده إلّا طغیاناً کبیراً، إلی أن قال: یا بریر! أتشیر علیَّ أن أترک ولایة الرّیّ فتصیر لغیری؟ واللَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 229
ما أجد نفسی تجیبنی إلی ذلک أبداً. «1»
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 173

بُریر یجلب الماء لیلة عاشوراء

ذکر الشّیخ الأجلّ ابن نما ما روی عن سکینة بنت الحسین علیه السلام، قالت: عزّ ماؤنا فی التّاسع من المحرّم حتّی کظّنا العطش، وقد نفد الماء کلّه، وخلت الأوانی، وجفّت القرب الّتی فیها الماء حتّی یبست من شدّة الحرّ، فلمّا أمسی المساء عطشتُ أنا وبعض فتیاتنا، فقمتُ إلی عمّتی زینب أخبرها بعطشنا لعلّها ادّخرت لنا ماء، فوجدتها فی خیمتها وفی حجرها أخی الرّضیع وهی تارة تقوم وتارة تقعد، وهو یضطرب اضطراب السّمکة فی الماء، ویصرخ، وهی تقول له: صبراً صبراً یا ابن أخی وأ نّی لک الصّبر وأنت علی هذه الحالة المشومة، یعزّ علی عمّتک أن تسمعک ولا تنفعک، فلمّا سمعتُ انتحبتُ باکیة، فقالت: سکینة، قلت: نعم، قالت: ما یبکیکِ؟ فقلت لها: حال أخی الرّضیع ولم أعلمها بعطشی خشیة أن یزید همّها ووجدها، ثمّ قلت لها: یا عمّتاه، لو أرسلت إلی بعض عیالات الأنصار فلربّما أن یکون عندهم ماء.
فقامت وأخذت الطّفل بیدها ومرّت بخیم عمومتی، فلم تجد عندهم ماء، فرجعت وتبعها بعض أطفالهم رجاء أن تسقیهم ماء، ثمّ جلست فی خیمة أولاد عمِّی الحسن علیه السلام، وأرسلت إلی خیم الأصحاب لعلّ عندهم ماء، فلم تجد.
فلمّا أیست رجعت إلی خیمتها ومعها ما یقرب من عشرین صبیّاً وصبیّة، فأخذتُ بالعویل فنحن نتصارخ بالقرب منها، فمرّ علینا رجل من أصحاب أبی وهو بریر الهمدانیّ، وکان یُقال له: سیِّد القرّاء، فلمّا سمعَ بکاءنا رمی نفسه علی الأرض وحثا التّراب علی رأسه ونادی بأصحابه: ما عندکم من الرّأی، أیسرّکم أن تموت بنات فاطمة عطشاً وفی أیدینا قوائم سیوفنا؟ لا واللَّه لا خیر فی الحیاة بعدهم، بل نرد قبلهم حیاض الموت،
__________________________________________________
(1)- بریر تلاش بسیاری برای از بین بردن محبت و سرسپردگی عمربن سعد نسبت به حاکمیت اموی به کار برد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 77
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 230
فلیأخذ کلّ واحد منّا بید فتاة من هذه الفتیات ونهجم بهم علی مشرعة الغاضریّات قبل أن یهلکن من الظّمأ، وإن قاتلنا القوم، قاتلناهم.
فقال لهم یحیی المازنیّ: إنّ الحرسة یصرّون علی قتالنا لا محالة، فإذا أخذن بأیدی الفتیات ربّما ینال إحداهنّ سهم أو رمح فنکون نحن السّبب لذلک، لکن الرّأی أن نحمل معنا قربة ونملأها لهم، فإن قاتلنا أحد قاتلناه، وإن قُتل منّا أحد یکون فداء لبنات فاطمة الزّهراء علیها السلام.
فقال بریر: شأنک، ثمّ أخذوا قربة وساروا قاصدین الفرات، وکانوا أربعة نفر، وأقبلوا نحو المشرعة، فحسّ بهم الحرّاس وقالوا: مَن هؤلاء القوم؟ فقال لهم: أنا بریر وهؤلاء أصحابی وقد کظّنا العطش، ونرید أن نرد الفرات.
فقالوا لهم: مکانکم حتّی نخبر رئیسنا بخبرکم، وکان بین بریر وبین رئیسهم قرابة، فلمّا أخبروه، قال لهم: أفرجوا لهم المشرعة حتّی یشربوا، فلمّا نزلوا إلی المشرعة وحسّوا ببرودة الماء، انتحب بریر وأصحابه وقالوا: لعن اللَّه ابن سعد، وهذا الماء یجری وأکباد آل الرّسول صلی الله علیه و آله لا تبلّ منه بقطرة.
فقال بریر: یا أصحابی، اذکروا ما وراءکم واملؤوا القربة، وعجّلوا فقد ذابت قلوب أطفال الحسین علیه السلام من الظمأ، ولا تشربوا حتّی تُروی أکباد بنات فاطمة الزّهراء علیها السلام، فقالوا: لا واللَّه یا بریر، لا نشرب قبل أن تُروی قلوب أطفال الحسین علیه السلام.
فسمعه رجل من الحرسة، فقال لهم: ما کفاکم الورود حتّی تحملوا إلی هذا الخارجیّ، واللَّه لأخبرنّ إسحاق بخبرکم. فأن أغضی، روّعتکم بسیفی هذا حتّی یصل خبرکم إلی الأمیر.
فقال بریر: یا هذا، اکتم علینا أمرنا، ثمّ دنا منه وهو یرید قبضه، فولّی منهزماً وأخبر إسحاق بذلک، فقال: اعترضوا طریقهم وأتونی بهم، فإن أبوا قاتلوهم.
فلمّا اعترضوهم قالوا: یا بریر، لا یرضی إسحاق بحملکم الماء إلی صاحبکم، فقال له
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 231
بریر: ثمّ ماذا؟ قالوا: إراقة دمائکم، فقال بریر: إراقة الدّماء أشهی إلیَّ من إراقة الماء، ویلکم ما ذاقَ منّا أحد طعم فراتکم وإنّما همّتنا ری أکباد أطفال الحسین علیه السلام وعیاله، فوَ اللَّه لا ندعکم حتّی تُراق دمائنا حول هذه القربة.
فقال أحدهم: إنّ هؤلاء مستمیتون علی یسیر ماء ولا یجدی لهم نفعاً، وقال بعضهم:
لا تخالفوا حکم الأمیر، فحاطوا بهم حلقاً، فوضع بریر وأصحابه القربة علی الأرض‌وجثوا دونها، وبریر یبکی ویقول: وا لهفتاه علی أکباد البنات، صدّ اللَّه رحمته عمّن صدّنا عنکنّ، فحملها رجل علی عاتقه، فاحتوشوهم الحرسة وجعلوا یرشقون القربة بالسّهام، فأصاب حبل القربة سهم حتّی خاطه إلی عاتق الرّجل وسال الدّم علی ثوبه وقدمیه.
فلمّا نظر الدّم یسیل والقربة سالمة، قال: الحمدُ للَّه‌الّذی جعل رقبتی وقاء لقربتی، فلمّا رأی بریر أن القوم غیر تارکیه، صاح بأعلی صوته: ویلکم یا أعوان بنی سفیان، لا تثیروا الفتنة، دعوا أسیاف بنی همدان فی مغامدها.
وکان حول الحسین علیه السلام جماعة، فقال رجل منهم: إنِّی أسمع صوت بریر ینتدب ویعظ القوم، فقال الإمام علیه السلام: الحقوا به، فرکب جماعة إلیهم، فلمّا رأوهم الحرسة رجعوا منهزمین.
فجاء بریر بالماء حتّی دنا من الخیمة، فرمی القربة وقال: اشربوا یا آل الرّسول صلی الله علیه و آله هنیئاً مریئاً، فتباشرت الأطفال بالماء وصِحْنَ صیحة واحدة: هذا بریر جاءنا بالماء، ورمینَ بأنفسهنّ علی القربة، فمنهنّ مَن یحضنها، ومنهنّ مَن تضع خدّها علیها، ومنهنّ مَن تلقی فؤادها علیها، فلمّا کثر ازدحامهنّ علی القربة انفلت الوکاء واریق الماء، وتصارخت الفتیات وصحنَ: اریق الماء یا بریر، فجعل یلطم جبینه بیده ویقول:
وا لهفتاه علی أکباد بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، انتهت هذه الرّوایة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 394- 395
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 232
راجع ما یلی «1»:
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 319- 321

موقفه مع الأعداء لیلة عاشوراء

قال أبو مخنف: عن عبداللَّه بن عاصم، عن الضّحّاک، عن عبداللَّه المَشْرِقیّ، قال: فلمّا أمسی حسین وأصحابه «2»، قاموا اللّیل «3» کلّه یصلّون ویستغفرون، ویدعون ویتضرّعون؛ قال «4»: فتمرّ «5» بنا خیل لهم «6» تحرسنا، وإنّ حسیناً لیقرأ: «وَلَا یَحْسَبَنَّ ا لَّذِینَ کَفَرُوا أنّما نُمْلی‌لَهُمْ خَیْرٌ لأنْفُسِهِمْ إنّما نُمْلی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إثْماً وَلَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ* ما کان اللَّهُ لِیَذَرَ المُؤْمِنِینَ‌عَلی ما أ نْتُمْ عَلَیْهِ حَتّی یَمِیزَ الخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ» «7»
. فسمعها رجل «8» من تلک الخیل «9» الّتی کانت «10» تحرسنا 8 9، فقال: نحن وربّ الکعبة الطّیِّبون، مُیّزنا منکم. «11» قال «12»: فعرفته،
__________________________________________________
(1)- [راجع موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، 13/ 278- 280، فی الخبر: سکینة بنت الحسین علیهما السلام وأحداث لیلة عاشوراء].
(2)- [زاد فی الأعیان: لیلة العاشر].
(3)- [فی إبصار العین ووسیلة الدّارین مکانهما: فلمّا بتنا لیلة العاشر من المحرّم قام الحسین علیه السلام وأصحابه اللّیل ...، وفی ذخیرة الدّارین مکانه: وقال أبو مخنف: حدّثنی عبداللَّه بن عاصم، عن الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ الّذی مرّ ذکره سابقاً، وکان بایع الحسین علیه السلام علی أن یحامی عنه ما ظنّ أنّ المحامات تدفع عن الحسین علیه السلام، فإن لم یجد بدّاً فهو فی حلّ. قال: فلمّا بتنا لیلة العاشر من المحرّم، قام الحسین علیه السلام وأصحابه اللّیل ...].
(4)- [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(5)- [فی المعالی: فمرّ، وفی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فمرّت].
(6)- [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین، وفی وسیلة الدّارین: من خیول ابن سعد].
(7)- آل عمران، 178- 179.
(8- 8) [وسیلة الدّارین: لعین من عسکر بنی سعد الّذی کان تحرسنا].
(9- 9) [لم یرد فی إبصار العین].
(10)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(11) (11*) [لم یرد فی المعالی].
(12)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: الضّحّاک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 233
فقلت لبریر بن حُضیر: تدری «1» مَن هذا؟ قال: لا، قلت: هذا «2» «3» أبو حرب السّبیعیّ عبداللَّه بن شهر «3»- وکان مضحاکاً بطّالًا، «4» وکان شریفاً «5» شجاعاً فاتکاً «4»، وکان سعید ابن قیس «6» ربّما حبسه «7» فی جنایة (11*)، فقال له «8» بریر بن حُضیر: یا فاسق، أنت «8» یجعلک اللَّه فی الطّیّبین! «9» فقال له «10»: مَنْ أنت؟ قال: أنا «11» بُریر بن حُضیر؛ قال: إنّا للَّه! عزّ «12» علیَّ! «13» هلکت واللَّه «13»، هلکت واللَّه یا بُریر! «14» قال: یا أبا حرب 14، هل لک «15» أن تتوب إلی اللَّه من ذنوبک العظام «9»! فوَ اللَّه إنّا لنحن الطّیِّبون، «16» ولکنّکم لأنتم 16 الخبیثون «17»؛ «18» قال:
__________________________________________________
(1)- [إبصار العین: أتعرف].
(2)- [لم یرد فی إبصار العین].
(3- 3) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أبو حریث عبداللَّه بن الشّهر السّبیعیّ].
(4- 4) [لم یرد فی إبصار العین].
(5)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(6)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: الهمدانی من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، وزاد أیضاً فی ذخیرة الدّارین فی توضیح: سعید بن قیس سیِّد همدان، وکان من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام ومن الشّیعة وشعرائهم، وشهد مع علیّ بن أبی طالب علیه السلام مشاهده کلّها، واختلف فی زمن موته، فقیل والقائل ابن حجر العسقلانیّ فی الإصابة: توفّی سعید بن قیس الهمدانیّ فی أیّام علیّ علیه السلام بعد حرب صفّین، وهو المعروف، وقیل: توفّی بعده فی زمن الحسن بن علیّ علیه السلام، واللَّه العالم].
(7)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فی الکوفة فی خلافة علیّ علیه السلام].
(8- 8) [إبصار العین: أمّا أنت فلن].
(9- 9) [لم یرد فی المعالی].
(10)- [الأعیان: هل].
(11)- [إبصار العین: قال له].
(12)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أعزز].
(13- 13) [لم یرد فی نفس المهموم].
(14- 14) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فقال له بریر].
(15)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یا أبا حریث].
(16- 16) [فی الأعیان: وإنّکم لأنتم، وفی إبصار العین: ولأنتم].
(17)- [الأعیان: الأخبثون].
(18)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 234
وأنا «1» علی ذلک من الشّاهدین، قلت «2»: ویحک! أفلا ینفعک معرفتک! قال: جُعلت فداک! فمن ینادم یزید بن «3» عذرة العنزیّ «4» من عنز بن وائل 3 4! قال: ها هو ذا معی؛ قال: قبّح اللَّه رأیک علی کلِّ حال! أنت سفیه. قال: ثمّ انصرف «5» عنّا، وکان الّذی یحرسنا باللّیل فی الخیل عزرة بن قیس الأحمسیّ، وکان علی الخیل. «6»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 421- 422/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 234- 235؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 335- 336؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561؛
السّماوی، إبصار العین،/ 71؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 261- 262، 265؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 107- 108 6
__________________________________________________
(1)- [زاد فی إبصار العین: واللَّه].
(2)- [إبصار العین: فقال].
(3- 3) [فی الأعیان: عذرة الغزی من غز بن وائل، وفی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: عنزة العنزی من عنزة بن وائل].
(4- 4) [لم یرد فی إبصار العین].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان وإبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(6)- ضحاک بن عبداللَّه مشرقی گوید: آن شب حسین و یاران وی همه شب بیدار بودند، نماز می‌کردند، آمرزش می‌خواستند و دعا می‌کردند و زاری.
گوید: سواران آن‌ها بر ما می‌گذشتند که مراقبمان بودند و حسین این آیه را می‌خواند:
یعنی: «کسانی که کافر شده‌اند، مپندارند این مهلت که به ایشان می‌دهیم، خیر آن‌هاست. فقط مهلتشان می‌دهیم تا گناهشان بیش‌تر شود و عذابی خفت‌انگیز دارند. خدا مؤمنان را بر این حال که شمایید، نمی‌گذارد تا پلید را از پاک جدا کند.»
یکی از سوارانی که مراقب ما بودند، این را بشنید و گفت: «قسم به پروردگار کعبه که ما پاکانیم و از شما جدا شده‌ایم.»
گوید: من اورا شناختم و به بریر بن حضیر گفتم: «می‌دانی این کیست؟»
گفت: «نه.»
گفتم: «این‌ابو حرب عبداللَّه بن شهر است، مردی بذله‌گوی بود و معتبر و دلیر و غافل کش. بارها می‌شد که سعید بن قیس اورا به سبب جنایتی، محبوس می‌داشت.»
گوید: بریربن حضیر بدو گفت: «ای فاسق! خدا تورا جزو پاکان می‌کند؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 235
قال: وجاء اللّیل، فبات الحسین فی اللّیل ساجداً وراکعاً مستغفراً یدعو اللَّه تعالی «1»، له دویّ کدویّ النّحل. قال: وأقبل الشّمر «2» بن ذی الجوشن «2»- لعنه اللَّه- فی نصف اللّیل ومعه جماعة من أصحابه حتّی تقارب من عسکر الحسین، والحسین قد رفع صوته وهو یتلو هذه الآیة: «ولا یحسبنّ الّذین کفروا أنّما نملی لهم»- إلی آخرها. قال: فصاح لعین من أصحاب شمر «2» بن ذی الجوشن «2»: نحن وربّ الکعبة الطّیّبون، وأنتم الخبیثون، وقد مُیِّزنا منکم. قال: فقطع بریر «3» الصّلاة، فناداه: یا فاسق! یا فاجر! یا عدوّ اللَّه! أمثلک یکون من الطّیِّبین؟! ما أنت إلّابهیمة لا تعقل، فأبشر بالنّار یوم القیامة والعذاب الألیم.
قال: فصاح به شمر «2» بن ذی الجوشن «2»- لعنه اللَّه- وقال: أ یّها المتکلّم! إنّ «4» اللَّه تبارک وتعالی قاتلک وقاتل صاحبک عن قریب! فقال له بریر «5»: یا عدوّ اللَّه! أبالموت تخوِّفنی؟
__________________________________________________
- گفت: «تو کیستی؟»
گفت: «بریربن حضیر.»
گفت: «انا للَّه، دریغم آید ای بریر! به خدا هلاک شدی، به خدا هلاک شدی.»
گفت: «ای ابوحرب! می‌خواهی از گناهان بزرگ خویش به پیشگاه خدا توبه بری که به خدا ما پاکانیم و شما پلیدان.»
گفت: «من نیز بدین شهادت می‌دهم.»
گفتمش: «وای تو! چرا دانستنت سودت نمی‌دهد؟»
گفت: «فدایت شوم، پس کی همنشین یزید بن عذره عنزی می‌شود؟»
گفت: «اینک یزید همراه من است.»
گفت: «به هر حال خدا رای تورا زشت بدارد که بی‌خردی.»
گوید: پس او برفت وآن که شبانگاه با سواران مراقب ما بود، عزرة بن‌قیس احمسی بود که سالار سواران بود
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2018- 2019
(1)- لیس فی د.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- وقع فی د: بزبر- کذا مصحّفاً.
(4)- من د و بر، وفی الأصل: انأ.
(5)- فی د: الحسین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 236
واللَّه إنّ الموت أحبّ إلینا «1» من الحیاة معکم! «2» واللَّه لا ینال شفاعة محمّد (ص) قوم أراقوا دماء ذرِّیّته وأهل بیته «2». قال: وأقبل رجل من أصحاب الحسین إلی بریر «3» بن حضیر «3» «4» فقال له «4»: رحمک اللَّه یا بریر! إنّ أبا عبداللَّه یقول لک: ارجع إلی موضعک ولا تخاطب القوم «5»، فلعمری لئن کان مؤمن «6» آل فرعون نصح لقومه وأبلغ فی الدّعاء، فلقد نصحت وأبلغت فی النّصح.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 179- 180
ثمّ خرج إلی أصحابه، فأمرهم أن یقرّب «7» بعضهم بیوتهم من بعض، وأن یدخلوا الأطناب بعضها فی بعض، وأن یکونوا بین «8» البیوت. فیستقبلون «9» القوم من وجه واحد، والبیوت من ورائهم، وعن أیمانهم وعن شمائلهم، قد حفّت بهم إلّاالوجه الّذی یأتیهم منه عدوّهم، ورجع علیه السلام إلی مکانه، فقام «10» اللّیل کلّه «10» یُصلِّی ویستغفر ویدعو ویتضرّع، وقام أصحابه کذلک یصلّون ویدعون ویستغفرون.
قال الضّحّاک بن عبداللَّه: ومرّت «11» بنا خیل لابن سعد تحرسنا، وإنّ حسیناً علیه السلام لیقرأ: «ولا یحسبنّ الّذین کفروا أ نّما نُملی لهم خیرٌ لأنفسهم إنّما نُملی لهم لیزدادوا إثماً ولهم عذاب مهین* ما کان اللَّه لیذر المؤمنین علی ما أنتم علیه حتّی یمیز الخبیث من الطّیِّب»،
__________________________________________________
(1)- فی د: إلیا- کذا.
(2- 2) کذا فی الأصل وبر، إلّاأنّ فیها «لا ناله» و «توما». وفی د: وإنّ اللَّه لاینولکم شفاعة محمّد المصطفی.
(3- 3) لیس فی د، وفی الأصل و بر: بن حصین.
(4- 4) فی د: وقال.
(5)- زید فی د: أنت.
(6)- زید فی د: من.
(7)- [فی البحار والدّمعة: یقرن].
(8)- [زاد فی الأسرار: ذلک].
(9)- [فی البحار: فیقبلوا، وفی الدّمعة: فیقابلوا].
(10- 10) [فی البحار والعوالم والدّمعة: لیلته کلّها].
(11)- [فی الأصل: مرّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 237
فسمعها من تلک الخیل رجل یقال له عبداللَّه بن سمیر، وکان مضحاکاً «1» «2» وشجاعاً بطلًا فارساً فاتکاً شریفاً «3»، فقال: نحن وربّ الکعبة الطّیِّبون، مُیِّزنا منکم «4»! فقال له بریر بن خضیر: یا فاسق! أنت یجعلک اللَّه من الطّیِّبین؟ «5» فقال له «5»: من أنت ویلک؟! «6» فقال له «6»: بریر بن خضیر، فتسابّا. «7»
المفید، الإرشاد، 2/ 97- 98/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 3، 4؛ البحرانی
العوالم، 17/ 246، 247؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 276، 277؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 269- 270؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 178- 179
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: مضحکاً].
(2)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: وکان].
(3)- [لم یرد فی الدّمعة].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: بکم].
(5- 5) [الدّمعة: قال].
(6- 6) [فی البحار والعوالم: قال: أنا، وفی الدّمعة: قال له: أنا].
(7)- آن‌گاه به نزد یاران خویش رفته و به ایشان دستور داد خیمه‌ها را نزدیک هم بزنند و طناب‌های آن ها را درهم داخل کنند و آن ها را چنان نصب کنند که خود در میان آن ها قرار گیرند و با دشمنان از یک سو روبه‌رو شوند و خیمه‌ها در پشت سر و سمت راست و چپ ایشان قرار داشته باشد که از سه سمت ایشان را احاطه کرده باشد، جز آن سمت که دشمن به نزد ایشان آید. خود آن حضرت علیه السلام به جای خویش بازگشت و همه شب را به نماز و دعا و استغفار مشغول بود. یاران آن حضرت نیز همچنان به نماز و دعا و استغفار آن شب را به پایان بردند.
ضحاک بن عبداللَّه گوید: در آن شب سواری چند که از طرف ابن‌سعد برای نگهبانی ما پاس می‌دادند، به ما گذر کردند و حسین علیه السلام (در خیمه خود قرآن می‌خواند و) این آیه را می‌خواند: «و پندارند آنان که کفر ورزیدند، این که مهلت دادیم بدانان برای آنان نیک است. جز این نیست که مهلت دهیمشان تا بیفزایند در گناه و ایشان را هست عذابی خوار کننده. نیست خدا که باز گذارد مؤمنان را بر آنچه شما برآنید تا جدا گرداند پلید را از پاکیزه.»
مردی از آن سواران که نامش عبداللَّه‌بن سمیر بود، آن را شنید و او مردی شوخ و دلاور و سواری دلیر و بی‌باک و شریف بود. پس گفت: «به خدای کعبه سوگند، ما پاکیزگانیم که از شما جدا گردیم.»
بریر بن خضیر به او گفت: «ای فاسق (نابه‌کار)! تورا خدا از پاکیزگان قرار دهد (زهی بی‌شرمی!).»
گفت: «تو کیستی؟» بریر گفت: «من بریربن خضیر هستم.»
پس آن دو به هم دشنام داده (از هم دور شدند).
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 97- 98
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 238
وجاء اللّیل، فبات الحسین علیه السلام تلک اللّیلة راکعاً، ساجداً، باکیاً، مستغفراً، متضرِّعاً، «1» وبات أصحابه «1» ولهم دویّ کدویِّ النّحل، وجاء «2» شمر بن ذی الجوشن فی نصف اللّیل یتجسّس ومعه جماعة من أصحابه حتّی «3» قارب معسکر الحسین، فسمعه یتلو قوله تعالی: «3» «ولا تحسبنَّ الّذینَ کفروا أ نّما نُملی لهم خیرٌ لأنفسِهم إنّما نُملی لهم لیزدادوا إثماً ولهم عذاب مهین* «4» ما کان اللَّه لیذر المؤمنین علی ما أنتم علیه حتّی یمیز الخبیث من الطّیِّب» الآیة، فصاح رجل من أصحاب شمر «5»: نحن وربّ الکعبة الطّیِّبون، وأنتم الخبیثون، وقد مُیِّزنا منکم؛ فقطع بریر بن خضیر الهمدانیّ صلاته، ثمّ نادی «6»: یا فاسق! یا فاجر! یا عدوّ اللَّه! یا ابن البوّال علی عقبیه! أمِثلک یکون من الطّیِّبین، والحسین «7» ابن رسول اللَّه «7» من الخبیثین؟ واللَّه ما أنت إلّابهیمة، لاتعقل 7 ما تأتی وما تذر «7»، فأبشر «7» یا عدوّ اللَّه «7» بالخزیّ یوم القیامة «7» والعذاب الألیم «7». «8» فصاح شمر: «8» إنّ اللَّه قاتلک وقاتل صاحبک عن قریب؛ فقال بریر: «9» أبالموت تخوِّفنی؟ واللَّه إنّ الموت مع ابن رسول اللَّه أحبّ إلیّ من الحیاة معکم، واللَّه لا نالت شفاعة محمّد صلی الله علیه و آله و سلم قوماً أراقوا دماء ذرِّیّته وأهل بیته، «10» فجاء إلیه «10» رجل من أصحابه «11»
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: وکذلک کانت صبیحته علیه السلام وکذلک أصحابه باتوا کذلک].
(2)- [تسلیة المجالس: أقبل].
(3- 3) [تسلیة المجالس: قُرب من عسکر].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس: ثمّ تلا].
(5)- [أضاف فی تسلیة المجالس: وقال].
(6)- [تسلیة المجالس: ناداه].
(7- 7) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(8- 8) [تسلیة المجالس: فصاح به شمر وقال: أیّها المتکلِّم].
(9)- [أضاف فی تسلیة المجالس: یا عدوّ اللَّه].
(10- 10) [تسلیة المجالس: وأقبل].
(11)- [تسلیة المجالس: أصحاب الحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 239
وقال: یا بریر! إنّ أبا عبداللَّه یقول لک «1»: ارجع إلی موضعک «2» ولا تخاطب القوم، فلعمری لئن کان مؤمن آل فرعون نصح لقومه وأبلغ فی الدّعاء، فلقد نصحتَ وأبلغتَ «3» فی النّصح والدّعاء «3».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 251/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 367- 368
فأمرهم أن یُدْنوا بیوتهم بعضها من بعض حتّی تدخل الأطناب بعضها فی بعض، وأن لایجعلوا للعدوِّ مخلصاً إلیهم إلّامن جهة واحدة، وتکون البیوت عن أیمانهم وعن شمائلهم، ومن ورائهم، وبات الحسین وأصحابه طول لیلهم یصلّون ویستغفرون ویدعون ویتضرّعون، وخیول حرس عدوّهم تدور من ورائهم، علیها عزرة بن قیس الأحمسیّ [والحسین یقرأ: «ولا یحسبنّ الّذینَ کفروا أ نّما نُملی لهم خیرٌ لأنفسِهم إنّما نُملی لهم لیزدادوا إثماً ولهُم عذاب مهین* ما کانَ اللَّه لیذر المؤمنین علی ما أنتُم علیه حتّی یمیز الخبیث من الطّیِّب» الآیة، فسمعها رجل من تلک الخیل الّتی کانت تحرس من أصحاب ابن زیاد، فقال: نحن‌وربّ الکعبة الطّیِّبون، میّزنا اللَّه منکم. قال: فعرفته، فقلت لبُریر «4» بن خُضیر: أتدری مَنْ هذا؟ قال: لا! فقلت: هذا أبو حرب السّبیعیّ عبیداللَّه بن شمیر- وکان مضحاکاً بطالًا- وکان شریفاً شجاعاً فاتکاً، وکان سعید بن قیس ربّما حبسه فی خبائه. فقال له «5» بُریر بن خُضیر «5»: یا فاسق! متی کنت من الطّیِّبین؟ فقال: مَنْ أنت ویلک؟ قال: أنا «5» بُریر ابن خُضیر «5». قال: إنّا للَّه! هلکت واللَّه عدوّ اللَّه! علی مَ یرید قتلک؟ قال: فقلت له: یا أبا
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [تسلیة المجالس: مکانک].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- کذا (لزید) بالأصلین. وفی الطّبریّ: بُریر بن خُضیر.
(5- 5) [المطبوع: یزید بن حصین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 240
حرب! هل لکَ أن تتوب من ذنوبک العظام؟ فوَ اللَّه إنّا لنحن الطّیِّبون وإنّکم لأنتم الخبیثون.
قال: نعم، وأنا علی ذلک من الشّاهدین. قال: ویحک! أفلا ینفعک معرفتک؟ قال: فانتهره عزرة بن قیس أمیر السّریة الّتی تحرسنا، فانصرف عنّا] «1». «2»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 177- 178
__________________________________________________
(1)- سقط من المصریّة.
(2)- و نیز در شب پنجشنبه نهم محرم، حسین علیه السلام در سراپرده خویش جای‌داشت واصحاب آن‌حضرت هر کس در خیمه خویش می‌زیست. لشگر ابن‌سعد، در گرد معسکر حسین علیه السلام پره داشتند و از دور و نزدیک حراست می‌نمودند و عبداللَّه بن سخیر 1 که شجاعتی به کمال داشت و شهامتی به سزا و سخت ضحاک و فتاک 2 بود، راه با سراپرده حسین علیه السلام نزدیک کرد و اصغا نمود که تلاوت قرآن می‌فرمود:
«وَلا یَحْسَبَنَّ ا لَّذِینَ کَفَرُوا أ نّما نُمْلی لَهُمْ خَیْرٌ لأَ نْفُسِهِمْ إنّما نُمْلی لَهُمْ لِیَزْدَادُوا إثْماً وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهینٌ* ما کان اللَّهُ لِیَذَرَ المُؤْمِنِینَ عَلی ما أنْتُمْ عَلَیْهِ حَتّی یَمِیزَ الخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ».
یعنی: «پندار نکنند آنان که کافر شدند که ایشان را مهلت گذاشتیم تا ادراک خیری کنند، بلکه ایشان را مهلت دادیم تا بر جرم و جریرت بیفزایند و از عذاب و عقاب کیفر کردار برند. و خداوند دست باز نمی‌دهد مؤمنین را بر چیزی که شما خواستارید تا آشکار کند خبیث را از طیب.»
چون عبداللَّه بن سخیر این کلمات بشنید، بانگ در داد که: «سوگند به خداوند کعبه، ماییم طیبون که شناخته شده‌ایم از شما.»
بریر بن خضیر فریاد برداشت که: «ای فاسق! تو آن کسی که خداوندت در شمار طیبین آورده؟!»
عبداللَّه گفت: «وای بر تو! بگوی تا چه کسی؟»
بریر گفت: «اینک منم بریربن خضیر.»
پس به سخنان نکوهیده سگالش 3 گرفتند و لختی یکدیگر را به شتم و فحش یاد کردند. شمر ذی الجوشن ندا در داد که: «خداوند پاک را از پلید بنموده، ما پاکانیم و شما از پلیدان.»
بریر گفت: «ای دشمن خدای! گمان می‌کنی که تو از پاکانی و حسین بن علی و برادران او از پلیدان؟ سوگند با خدای که تورا جز با دیوانگان که پلیدی خود خورند نتوان ماننده ساخت. باش تا به کیفر این گفتار باطل ابداً از دوزخ بیرون نشوی.»
شمر گفت: «ای گوینده! امروز آنچه در دل داری بگوی که فردا با شمشیر ما کشته خواهی شد.»
بریر گفت: «ای دشمن خدا! مرا از مرگ بیم می‌دهی؟ خدای قاهر غالب داناست که در خدمت حسین علیه السلام بمیرم وگرنه کشته شوم، دوست‌تر دارم تا در میان شما در خصب نعمت و تمام راحت زنده باشم. سوگند با خدای که شما از شفاعت مصطفی بهره نخواهید یافت و جز در جهنم جای نخواهید داشت.»
حسین علیه السلام فرمود: «ای بریر! دریغ باشد که با ایشان سخنی کنی و خویش را به شکنجه افکنی. کار تو به کردار آن دو مرد مؤمن ماننده است که آل فرعون را نصیحت کردند و سودی نبخشید. تو نیز شرط موعظت به‌پای آوردی و فائدتی نداشت. رضینا بقضاء اللَّه.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 241
__________________________________________________
- لاجرم بریر باز شد.
1. در جلد دهم بحار الانوار، ص 213. نام این شخص را عبداللَّه‌بن سمیر ضبط کرده است.
2. فتاک، صیغه مبالغه از مصدر فتک: بی‌خبر کسی را کشتن.
3. سگالش، بر وزن سفارش: دشمنی نمودن، فکر کردن، سخن بد گفتن (در این‌جا معنی سوم مناسب است).
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 213- 214
امام علیه السلام نزد یاران خود رفت و دستور داد چادرها را به هم نزدیک کنند و طناب خیمه‌ها را درون یکدیگر بکشند و آن‌ها را گرد خود بچرخانند که از سه سو راه دشمن را ببندند و دشمن تنها از روبه‌رو با آن‌ها تواند نزدیک شد. به جای خود برگشت و همه شب را نماز خواند و دعا و زاری به درگاه خدا کرد و یارانش هم به او تأسی کرده و به نماز و دعا برگذار کردند و بانگ تلاوت آن‌ها مانند آهنگ زنبوران عسل بود: در رکوع و سجود و قیام و قعود بودند. طبری از ابومخنف از عبداللَّه بن عاصم ازضحاک بن‌عبداللَّه مشرقی، نقل کرده که در شب عاشورا حسین و اصحابش شب را همه به نماز و استغفار و دعا و زاری بودند. یک دسته پاسبان سواره دشمن به ما گذر کرد و حسین این آیه را تلاوت می‌کرد (در سوره آل عمران 178- 179): «گمان می‌برند آنان که کافرند، بدان‌ها ثروت دهیم که بیش‌تر گناه ورزند و بر ایشان عذابی است دردناک. خدا مؤمنان را چنانچه باشید وا ننهد تا بد و خوب آن‌ها را جدا کند.»
مردی از آن سواران که ما را پاسبانی می‌کردند، آن آیه را شنید و گفت: «به پروردگار کعبه ما خوبانیم که از شما جدا شدیم.»
گوید: من او را شناختم و به بریر بن خضیر گفتم: «می‌دانی این کیست؟»
گفت: «نه.» گفتم: «این ابوحرب سبیعی عبداللَّه بن شهر است که مردی مسخره و بیعار ولی بزرگزاده و پهلوان و خونریز بود و سعید بن قیس اورا برای جنایتی زندانی کرده بود.» بریربن خضیر به او گفت: «ای فاسق! خدا تورا در خوبان قرار داده؟»
پرسید: «تو کیستی؟»
گفت: «من بریربن خضیرم.»
گفت: «انا للَّه، پس من به خدا هلاک شدم ای بریر!»
در جوابش گفت: «از گناهان بزرگ خود توبه می‌کنی، به خدا ماییم خوبان و شمایید بدان.»
او هم گفت: «من خود بر آن گواهم.»
من گفتم: «از این معرفت خود سودی نبری؟»
گفت: «قربانت، پس کی ندیم یزید بن عزره عنزی باشد که اکنون نزد من است.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 242
فکأنّهم نشطوا من عقال بین مباشرة للعبادة وتأهّب للقتال، لهم دویّ کدویّ النّحل بین قائم وقاعد، وراکع وساجد. قال الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ: مرّت علینا خیل ابن سعد، فسمع رجل منهم الحسین علیه السلام یقرأ: «ولا یحسبنّ الّذین کفروا أ نّما نُملی لهم خیرٌ لأنفسِهِم إنّما نُملی لهم لیزدادوا إثماً ولهم عذاب مهین* ما کان اللَّه لیذر المؤمنین علی ما أنتم علیه حتّی یمیز الخبیث من الطّیِّب».
فقال الرّجل: نحن وربّ الکعبة الطّیِّبون، مُیّزنا منکم.
قال له بریر: یا فاسق! أنت یجعلک اللَّه فی الطّیِّبین؟ هلم إلینا وتب من ذنوبک العظام، فوَاللَّه لنحن الطّیِّبون وأنتم الخبیثون.
فقال الرّجل مستهزءاً: وأنا علی ذلک من الشّاهدین.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام، 263

طهارته ومزاحه مع عبدالرّحمان بن عبد ربّه‌

وأمر الحسین بفسطاط، فضرب، فأطّلی فیه بالنّورة، ثمّ اتی بجفنة- أو صحفة- فمیث فیها مسک وتطیّب منه، ودخل بریر بن خضیر الهمدانیّ، فأطّلی بعده ومسّ من ذلک المسک. البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 396، أنساب الأشراف، 3/ 187
قال أبو مخنف: حدّثنی عمرو بن مرّة الجَمَلیّ، عن أبی صالح الحنفیّ، عن غلام لعبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ، قال: کنت مع مولای، فلمّا حضر النّاس وأقبلوا إلی الحسین، أمر الحسین بفسطاط، فضُرب، ثمّ أمر بمسک فمیثَ فی جفنة عظیمة أو صحفة؛ قال: ثمّ دخل الحسین ذلک الفسطاط، فتطلّی «1» بالنّورة. قال: ومولای عبدالرّحمان بن
__________________________________________________
- گفت: «خدا بد دارد نظر و مسلک تورا، در هر حال تو سفیه باشی.»
گوید: سپس برگشتند و سرپاسبان بر ما در آن شب، عزرة بن قیس احمسی فرمانده سواران بود.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 104
(1)- [فی نفس المهموم والمعالی: لیطلی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 243
عبد ربّه وبُریر بن حُضیر الهمدانیّ علی باب الفسطاط تحتّک مناکبهما، فازدحما أ یّهما یطّلی علی أثره، فجعل بُریر یهازل عبدالرّحمان، فقال له عبدالرّحمان: دعنا، فوَ اللَّه «1» ما هذه بساعة باطل، فقال له بُریر: واللَّه لقد علم قومی أ نّی ما أحببتُ الباطل شابّاً ولا کهلًا، ولکن واللَّه إنّی لمستبشر بما نحن لاقون، واللَّه إن «2» «3» بیننا وبین الحور العین إلّاأن یمیل هؤلاء علینا بأسیافهم، «4» ولوددتُ أ نّهم قد مالوا علینا بأسیافهم.
قال: فلمّا فرغ الحسین، «5» دخلنا فاطّلینا «5»؛ قال: ثمّ إنّ الحسین رکب دابّته ودعا بمصحف، فوضعه أمامه؛ «6» قال: فاقتتل أصحابه بین یدیه قتالًا شدیداً، فلمّا رأیتُ القوم قد صُرعوا، أفلتّ وترکتُهم «6». «7»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 422- 423/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 237، 238،
239؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 363 7
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی].
(2)- [المعالی: ما].
(3)- [زاد فی الأعیان: ما].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(5- 5) [الأعیان: دخلا فأطلیا].
(6- 6) [الأعیان: وهو صریح فی أنّ ذلک کان یوم العاشر، وقد صرّح بذلک أیضاً ابن الأثیر فی الکامل، وابن طاوس فی کتاب الملهوف، فما فی إبصار العین أ نّه کان یوم التّاسع سهو].
(7)- غلام عبدالرحمان بن عبدربه انصاری گوید: با صاحبم بودم، وقتی کسان آماده شدند و سوی حسین رفتند، حسین بگفت تا خیمه‌ای به‌پا کردند و مقداری مسک بیاوردند و در کاسه‌ای بزرگ یا سینی‌ای ریختند.
گوید: آن‌گاه حسین وارد خیمه شد و نوره کشید.
گوید: صاحب من عبدالرحمان بن عبد ربه و بریر بن حضیر همدانی بر در خیمه شانه هایشان به هم می‌خورد و برخورد داشتند که کدامشان پس از وی نوره بکشند. بریر با عبدالرحمان بذله‌گویی می‌کرد، عبدالرحمان بدو گفت: «ولمان کن، اینک وقت یاوه‌گویی نیست.»
گوید: بریر بدو گفت: «به خدا قوم من می‌دانند که نه در جوانی و نه در سالخوردگی یاوه‌گویی را دوست نداشته‌ام، ولی به خدا از آنچه در پیش دارم، خوشدلم. به خدا میان ما و حورعین فاصله نیست، جز این که این قوم با شمشیرهای خویش سوی ما آیند، دوست دارم که با شمشیرهای خود بیایند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 244
فلمّا دنوا من الحسین، أمر، فضرب له فسطاط، ثمّ أمر بمسک، فمیث فی جفنة، ثمّ دخل الحسین، فاستعمل النّورة، ووقف عبدالرّحمان بن عبد ربّه، وبریر بن حضیر الهمدانیّ علی باب الفسطاط، وازدحما أ یّهما یطّلی بعده، فجعل یزید یهازل عبدالرّحمان، فقال له:
واللَّه ما هذه بساعة باطل؛ فقال یزید: واللَّه إنّ قومی لقد علموا أ نّی ما أحببت الباطل شابّاً ولا کهلًا، ولکنّی مستبشر بما نحن لاقون، واللَّه ما بیننا وبین الحور العین إلّاأن یمیل هؤلاء علینا بأسیافهم، فلمّا فرغ الحسین، دخلا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286
ودخل علیه السلام لیطّلی، ووقف علی باب الفسطاط بریر بن خضیر الهمدانیّ وعبدالرّحمان ابن عبد ربّه الأنصاریّ، فجعل بریر یضاحک عبدالرّحمان، فقال: یا بریر! ما هذه ساعة باطل، فقال بریر: واللَّه ما أحببت الباطل قطّ، وإنّما فعلت ذلک استبشاراً بما نصیر إلیه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 27
قال: فلمّا کان الغداة «1» «2» أمر الحسین علیه السلام بفسطاط «3»، فضرب، فأمر بجفنة «4» فیها مسک کثیر، وجعل عندها «5» نوره، ثمّ دخل لیطّلی.
فروی: أنّ بریر بن خضیر الهمدانیّ «6» وعبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ وقفا علی
__________________________________________________
- گوید: و چون حسین فراغت یافت، ما نیز برفتیم و نوره کشیدیم. گوید: آن‌گاه حسین بر مرکب خویش نشست و قرآنی خواست و آن را پیش روی خویش نهاد. گوید: یاران وی پیش رویش جنگی سخت کردند و چون دیدم که آن گروه از پای درآمدند، گریختم و آن‌ها را رها کردم
. پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 5/ 3021
(1)- [الأسرار: الغداوة، وزاد فیه: أی وقت السّحر].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3)- [فی البحار والعوالم: بفسطاطه].
(4)- [الأسرار: بجفنته].
(5)- [فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان: فیها].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 245
باب الفسطاط لیطّلیا «1» بعده، فجعل بریر یضاحک عبدالرّحمان، فقال له عبدالرّحمان: یا بریر! أتضحک؟ ما هذه ساعة «2» ضحک ولا «2» باطل، «3» فقال بریر: لقد علم قومی أ نّنی ما أحببت الباطل کهلًا ولا شابّاً، وإنّما أفعل ذلک استبشاراً بما نصیر إلیه، فوَ اللَّه ما هو إلّاأن نلقی هؤلاء القوم بأسیافنا نعالجهم بها «4» ساعة، ثمّ نعانق الحور العین. «3» «5»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 95- 96/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 271- 272؛ المجلسی، البحار، 45/ 1؛ البحرانی، العوالم، 17/ 245؛
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 277؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 270؛ القزوینی،
تظلّم الزّهراء،/ 180؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 60- 61
فعدل الحسین إلی خیمة قد نصبت، فاغتسل فیها واطّلی بالنّورة، وتطیّب بمسک کثیر، ودخل بعده بعض الأمراء، ففعلوا کما فعل، فقال بعضهم لبعض: ما هذا فی هذه السّاعة؟
فقال بعضهم: دعنا منک، واللَّه ما هذه بساعة باطل، فقال «6» بُریر بن خُضیر «6»: واللَّه لقد
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: فتطلّیا].
(2- 2) [لم یرد فی البحار والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان].
(3- 3) [حکاه مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 211].
(4)- [لم یرد فی البحار ومثیر الأحزان].
(5)- راوی گفت: همین که سحر شد، حسین علیه السلام دستور فرمود خیمه ای برپا کردند و فرمود تا در ظرف بزرگی که مشک فراوان در آن بود، نوره گذاشتند. سپس خود حضرت برای تنظیف داخل خیمه شد. روایت شده که بریربن خضیر همدانی و عبدالرحمان بن عبدربه انصاری بر در خیمه ایستاده بودند که پس از بیرون آمدن حضرت، آنان از نوره استفاده کنند.
در این حال، بریر خوشحال و خندان بود و سعی داشت که عبدالرحمان را نیز بخنداند. عبدالرحمان به بریر گفت: «ای بریر! چرا می‌خندی؟ حالا که وقت خنده و شوخی نیست.»
بریر گفت: «همه فامیل من می‌دانند که من نه در پیری و نه در جوانی اهل شوخی نبودم، ولی شوخی این وقت من از فرط خوشحالی به سرنوشتی است که در پیش داریم. به خدا قسم فاصله‌ای میان ما و دست به گردن شدن با حوریان بهشتی، جز این نیست که ساعتی با این مردم با شمشیرهای خود بجنگیم.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 95- 96
(6- 6) [المطبوع: یزید بن حصین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 246
علم قومی أنِّی ما أحببت الباطل شابّاً ولا کهلًا، ولکن واللَّه إنِّی لمستبشر بما نحن لاحقون، واللَّه ما بیننا وبین الحور العین إلّاأن یمیل علینا هؤلاء القوم فیقتلوننا. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 178
(وقال) أبو مخنف: «2» أمر الحسین علیه السلام فی الیوم التّاسع «3» من المحرّم «2» بفسطاط فضرب،
__________________________________________________
(1)- و در سحر، آن امام مطهر برای تهیه سفر آخرت فرمود که نوره‌ای برای آن حضرت ساختند، در ظرفی که مشک در آن بسیار بود و در خیمه مخصوصی درآمده و مشغول نوره کشیدن شدند. در آن وقت، بریربن خضیر همدانی و عبدالرحمان‌بن عبدربه انصاری، بر در خیمه محترمه ایستاده بودند و منتظر بودند که چون آن‌سرور فارغ شود، ایشان نوره بکشند. بریر در آن‌وقت با عبدالرحمان مضاحکه و مطایبه می‌نمودند. عبدالرحمان گفت: «ای بریر! این هنگام مطایبه نیست.»
بریر گفت: «خدا می‌داند که من هرگز در جوانی و پیری مایل به لهو و لعب نبوده‌ام و در این حالت شادی می‌کنم، به سبب آن که می‌دانم که شهید خواهم شد و بعد از شهادت، حوریان بهشت را دربر خواهم کشید و به نعیم ابدی آخرت متنعم خواهم گردید.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 652
و بامدادان حسین بفرمود تا خیمه‌ای برافراختند و قدحی را از مشک و نوره آکنده ساختند و در آن خیمه، جای دادند تا از اصحاب هر که را حاجت افتد، بدان خیمه در رود و موی بسترد.
در خبر است که بریربن خضیر همدانی و عبدالرحمان‌بن عبدربه الانصاری، بر در آن‌خیمه ایستاده بودند تا به‌نوبت از آن نوره به‌کار برند. این‌هنگام بریر با عبدالرحمان سخن به‌مطایبه ومضاحکه 1 آورد. عبدالرحمان گفت: «ای بریر! آیا در چنین ساعت از در طیبت می‌خندی؟! و خود را به باطلی شاغل می‌داری؟»
[متن عربی در لهوف ذکر شده است].
بریر گفت: «قبیله من همگان دانند که من نه در پیری و نه در جوانی، باطل را دوست نداشته‌ام و لهو را شاغل نبوده‌ام. این که تو می‌بینی انگیخته بشارتی است که بازگشت ما به اوست. سوگند با خدای که ما ساعتی بیش و کم با این قوم طریق مبارزت خواهیم سپرد و کار با سیف و سنان خواهیم کرد و از پس آن با حورالعین دست در آغوش خواهیم شد.»
مکشوف باد که این وقت آب در لشکرگاه حسین علیه السلام نایاب بود، تواند شد که تدبیری در اجزای نوره کنند که موی بسترد و آلایشی در بدن به جای نگذارد تا به آب حاجت افتد.
1. مطایبه: مزاح نمودن، خوشمزگی کردن. مضاحکه: شوخی خنده‌آور نمودن
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 211
(2- 2) [ذخیرة الدّارین: فلمّا کان الیوم العاشر من المحرّم أمر الحسین].
(3)- [زاد فی المعالی: أو لیلة العاشر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 247
ثمّ أمر بمسک، فمیث «1» فی «2» جفنة عظیمة «3»، فأطّلی بالنّورة، و «4» عبدالرّحمان بن عبد ربّه، وبریر «5» علی باب الفسطاط تختلف مناکبهما، فازدحما أیّهما یطّلی علی أثر الحسین علیه السلام، فجعل بریر یهازل عبدالرّحمان ویضاحکه، فقال عبدالرّحمان: دعنا، «6» فوَ اللَّه ما هذه بساعة باطل. فقال بریر: واللَّه لقد علم قومی أنِّی ما أحببت الباطل شابّاً ولا کهلًا، «7» ولکنِّی واللَّه «7» لمستبشر بما نحن لاقون، واللَّه إنْ بیننا «8» وبین الحور العین إلّاأن «9» نحمل علی هؤلاء فیمیلون علینا بأسیافهم، ولوددت أن مالوا بها السّاعة «9». «10»
السّماوی، إبصار العین،/ 70- 71/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 261؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 1/ 395- 396؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 107؛ المامقانی، تنقیح
المقال، 1- 2/ 167؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 262- 263
ومنها، أ نّه کان یمازح عبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ حین وقفا بباب الخیمة الّتی کان یطّلی فیها الحسین النّورة، فقال له عبدالرّحمان: دعنا، [ثمّ ذکر مثل کلام السّماوی کما ذکرناه
__________________________________________________
(1)- إبصار العین وذخیرة الدّارین: (بمسک)، یحتمل أن یقرأ بالفتح وهو الجلد فمعناه أمر بجلد فیه نورة فمیث، ویحتمل أن یقرأ بالکسر وهو الطّیّب المعروف، فمعناه أمر بنورة فمیث فیها بطیب. جاء أیضاً فی إبصار العین: (میث) مجهول من ماث یمیث ویموث بالیاء والواو. ویقال: ماث الملح بالماء: أذابه، وماث المسک دافه ومرسه وخلطه، معنی الکلمة أذیب ودیف.
(2)- [وسیلة الدّارین: فجی‌ء].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أو صحفة].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ثمّ دخل لیطّلی وإنّ].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وقفا].
(6)- [من هنا مثله فی تنقیح المقال والمقرّم].
(7- 7) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین وتنقیح المقال: ولکن واللَّه إنِّی].
(8)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین وتنقیح المقال والمقرّم: ما بیننا].
(9- 9) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین وتنقیح المقال والمقرّم: یمیل هؤلاء علینا بأسیافهم ولوددت أنّهم قد مالوا علینا بأسیافهم السّاعة].
(10)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: قال فلمّا فرغ الحسین علیه السلام دخلنا فاطّلینا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 248
فی إبصار العین] إلی غیر ذلک ممّا هو مذکور فی کتب السِّیر والمقاتل. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 167
هازل بریر عبدالرّحمان الأنصاریّ، فقال له عبدالرّحمان: [ثمّ ذکر مثل کلام السّماوی کما ذکرناه فی‌إبصار العین]. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 262- 263
قالوا: وأمر الحسین علیه السلام عند ذلک بفسطاط فضُرِبَ، ثمّ أمر بجفنة عظیمة دیف فیها مسک کثیر، وجعل عندها نورة، ثمّ دخل الحسین علیه السلام ذلک الفسطاط لیطلی بالنّورة ویتضمّخ بالمسک، وکان عبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ وبریر بن خضیر الهمدانیّ واقفین علی باب الفسطاط لیطّلیا علی أثره، فازدحما: أ یّهما یتقدّم لذلک، فجعل بریر
__________________________________________________
(1)- ابومخنف گوید: عمرو بن مره جملی ازابی‌صالح حنفی ازغلام عبدالرحمان بن عبدربه انصاری باز گفت که من با آقای خودم بودم، چون مردم آماده جنگ شدند و به سوی حسین رو کردند، حسین دستور داد چادری زدند و مشک آوردند در قدح بزرگی خیس کردند. خود در آن چادر رفت تا نوره کشد. آقایم عبدالرحمان و بریربن خضیر همدانی بر در خیمه به هم شانه می‌زدند و هر کدام می‌خواستند دنبال امام اول بار نوره کشند. بریر با عبدالرحمان شوخی می‌کرد و او می‌گفت: «دست از ما بکش، به خدا هنگام بیهودگی نیست.»
بریر گفت: «آشنایان من می‌دانند، به خدا من نه در جوانی و نه در پیری گرد بیهوده نگردیدم، ولی اکنون نشاط دارم از پیشامد خود. به خدا میان ما و حورالعین جز این نمانده که این لشگر شمشیرهای خود را به ما حوالت کنند و من دوست دارم که زیر شمشیر آنان بروم.»
ترجمه- گوید: چون حسین علیه السلام فارغ شد، ما رفتیم و نوره کشیدیم. گوید: سپس حسین سوار مرکب خود شد و قرآنی خواست و پیش خود نهاد.
گوید: اصحابش در برابر او پیکار سختی کردند و چون دیدم کشته‌ها به زمین افتادند، من به در رفتم و آن‌ها را پشت سر گذاشتم. کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 106
(2)- از آن جمله بُریربن خُضَیر با عبدالرحمان انصاری، در شب عاشورا به شوخی و ملاعبه پرداخت. عبدالرحمان گفت: «این هنگام باطل‌پردازی نیست.»
بریر گفت: «به خدا قسم، قوم من می‌دانند که از جوانی تا به حال من از بیهوده‌گری به دور بوده‌ام. اما از آنچه که در انتظارمان است، در سرور و نشاطم، به خدا سوگند که بین ما و در آغوش گرفتن حورالعین، جز این که اینان تیغ بران بر ما برکشند، فاصله‌ای نیست و من دوست داشتم که هم‌اکنون بر ما شمشیر برمی‌کشیدند.»
پاک‌پرور، ترجمه العباس،/ 201
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 249
یضاحک عبدالرّحمان ویُهازله، فقال له عبدالرّحمان: یا بریر، دعنا، فواللَّه ما هذه بساعة باطل؟ فقال بریر: واللَّه لقد علم قومی أ نّی ما أحببت الباطل کهلًا ولا شابّاً، استبشاراً بما نحن لاقون وما نصیر إلیه، فواللَّه ما بیننا وبین أن نعانق الحور العین إلّاأن نلقی هؤلاء بأسیافنا نعالجهم بها ساعة، ثمّ یمیلوا علینا بأسیافهم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 369- 370

خطبة بُریر فی صباح عاشوراء

وکلّمهم بریر بن خضیر وغیره، ووعظوهم وذکروا غرورهم الحسین بکتبهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 397، أنساب الأشراف، 3/ 189
قال: وأصبح الحسین [و- «1»] صلّی بأصحابه، ثمّ قرب «2» إلیه «3» فرسه، فاستوی علیه «4» وتقدّم نحو القوم فی نفر من أصحابه، وبین یدیه بریر بن حضیر «5» الهمدانیّ، فقال له الحسین: کلّم القوم یا بریر واحتجّ علیهم! قال: فتقدّم بریر حتّی وقف قریباً من القوم، والقوم علی بکرة «6» [أبیهم] قد زحفوا إلیهم، فقال لهم بریر «7»: یا هؤلاء! «8» [اتّقوا اللَّه، فإنّ نسل محمّد صلّی اللَّه علیه «9» وسلّم قد أصبح بین أظهرکم «10»، وهؤلاء] ذرِّیّته وعترته وبناته
__________________________________________________
(1)- من د.
(2)- فی د و بر: تربت.
(3)- فی د: له.
(4)- فی د: علیها.
(5)- فی النّسخ: الحصین.
(6)- من د، وفی الأصل: بارة، وفی بر: مطموس.
(7)- لیس فی د.
(8)- ما بین الحاجزین من د و بر.
(9)- زید فی د: وآله.
(10)- فی د: اضفرکم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 250
وحریمه، فهاتوا ما الّذی عندکم وما تریدون أن تصنعوا بهم! فقالوا: نرید أن نمکّن «1» منهم الأمیر عبیداللَّه بن زیاد، فیری رأیه فیهم.
فقال بریر «2» بن حضیر «2»: ولا تقبلون «3» منهم إن رجعوا إلی المکان الّذی أقبلوا منه یا أهل الکوفة؟ أنسیتم کتبکم إلیه وعهودکم الّذی أعطیتموها من أنفسکم؟ وأشهدتم اللَّه علیها وکفی باللَّه شهیداً؛ یا ویلکم! دعوتم «4» أهل بیت نبیّکم وزعمتم أ نّکم تقتلون أنفسکم دونهم «5»، حتّی إذا أتوا علیکم أسلمتموهم إلی عبیداللَّه بن زیاد وحُلتم بینهم وبین الماء الجاری! وهو مبذول یشرب منه الیهود والنّصاری والمجوس، وترده الکلاب والخنازیر، فبئس ما خلّفتم محمّداً صلّی اللَّه علیه «6» وسلّم فی ذرِّیّته، ما لکم؟ لا سقاکم اللَّه یوم القیامة! ویلکم! هذا الحسن والحسین سیِّدا «7» أهل الجنّة من الأوّلین والآخرین. «8»
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 181- 183
وأصبح الحسین، فصلّی بأصحابه، ثمّ قُرِّب إلیه فرسه، فاستوی علیه وتقدّم نحو القوم فی نفر من أصحابه، وبین یدیه بریر بن خضیر الهمدانیّ، فقال له الحسین: کلّم القوم یا بریر، وانصحهم؛ فتقدّم بریر حتّی وقف قریباً من القوم، والقوم قد زحفوا إلیه عن بکرة أبیهم، فقال لهم بریر: یا هؤلاء! اتّقوا اللَّه، فإنّ ثقل محمّد قد أصبح بین أظهرکم، هؤلاء ذرِّیّته وعترته وبناته وحرمه، فهاتوا ما عندکم، وما الّذی تریدون أن تصنعوا بهم، فقالوا: نرید أن نمکّن منهم الأمیر عبیداللَّه بن زیاد فیری رأیه فیهم، فقال
__________________________________________________
(1)- من د، وفی الأصل و بر: یمکن.
(2- 2) لیس فی د، وفی الأصل و بر: بن حصین.
(3)- فی الأصل: یقبلوا، وفی د: لا تقبلوا، وفی بر بغیر نقط.
(4)- فی النّسخ: ادّعیتم.
(5)- فی د: دونه.
(6)- زید فی د: وآله.
(7)- من د و بر، وفی الأصل: سیّد.
(8)- نسب الطّبریّ هذه القصّة إلی الحرّ بن یزید- انظر 6/ 445.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 251
بریر: أفلا ترضون منهم أن یرجعوا إلی المکان الّذی أقبلوا منه؟ ویلکم یا أهل الکوفة! أنسیتم کتبکم إلیه، وعهودکم الّتی أعطیتموها من أنفسکم، وأشهدتم اللَّه علیها وکفی باللَّه شهیدا، ویلکم! أدعوتم أهل بیت نبیّکم، وزعمتم أ نّکم تقتلون أنفسکم من دونهم، حتّی إذا أتوکم أسلمتموهم لعبیداللَّه، وحلّأتموهم عن ماء الفرات الجاری، وهو مبذول یشرب منه الیهود والنّصاری والمجوس، وترده الکلاب والخنازیر، بئسما خلّفتم محمّداً فی ذرِّیّته، مالکم؟ لا سقاکم اللَّه یوم القیامة، فبئس القوم أنتم، فقال له نفر منهم: یا هذا! ما ندری ما تقول، فقال بریر: الحمد للَّه‌الّذی زادنی فیکم بصیرة، اللَّهمّ إنِّی أبرأ إلیک من فعال هؤلاء القوم، اللَّهمّ ألق بأسهم بینهم حتّی یلقوک وأنت علیهم غضبان، فجعل القوم یرمونه بالسّهام، فرجع بریر إلی ورائه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 252
فقال الحسین علیه السلام لبریر: احتجّ علیهم، فتقدّم إلیهم ووعظهم، فضحکوا منه ورشقوه «1».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 100
قال الرّاوی: ورکب أصحاب عمر بن سعد لعنهم اللَّه، فبعث الحسین علیه السلام بریر بن خضیر، فوعظهم «2» فلم یستمعوا، وذکّرهم، فلم ینتفعوا «2». «3»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 96/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 270؛ القزوینی،
تظلّم الزّهراء،/ 180
قال: ورکب أصحاب عمر بن سعد، «4» فقرّب إلی الحسین علیه السلام فرسه، فاستوی علیه، وتقدّم نحو القوم فی نفر من أصحابه، وبین یدیه بریر بن خضیر، فقال له الحسین علیه السلام:
__________________________________________________
(1)- الرّشق: الرّمی بالنّبل.
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء].
(3)- راوی گفت: سربازان عمر سعد (که لعنت خدا بر آنان باد)، سوار شدند. حسین علیه السلام بریر را فرستاد تا مگر آنان را پندی دهد، ولی به اندرزش گوش ندادند و تذکراتی داد که سودی نبخشید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 96
(4)- [إلی هنا لم یرد فی مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 252
کلّم القوم «1»، فتقدّم بریر «2» «3» حتّی وقف قریباً من القوم، وقد زحفوا نحو الحسین بأجمعهم، فقال لهم بریر «4» «3»: «5» یا «6» قوم، اتّقوا اللَّه فإنّ ثقل محمّد صلی الله علیه و آله قد أصبح بین أظهرکم، هؤلاء ذرِّیّته وعترته «7» وبناته وحرمه، فهاتوا ما عندکم وما الّذی تریدون أن تصنعوه بهم؟ «5»
فقالوا: نرید أن نمکّن منهم الأمیر ابن زیاد فیری رأیه فیهم. «8» فقال «9» لهم «10» بریر «9»: أفلا تقبلون منهم إن یرجعوا إلی المکان الّذی جاءوا منه؟ ویلکم- یا أهل الکوفة- أنسیتم کتبکم وعهودکم الّتی أعطیتموها وأشهدتم اللَّه علیها؟ یا ویلکم أدعوتم أهل بیت نبیّکم وزعمتم أ نّکم تقتلون أنفسکم دونهم، حتّی إذا أتوکم أسلمتموهم إلی ابن زیاد، وحرمتموهم «11» عن ماء الفرات؟ بئسما خلّفتم نبیّکم فی ذرِّیّته «12»، ما لکم لا سقاکم اللَّه یوم القیامة، فبئس القوم أنتم. «8»
فقال له نفر منهم: «13» یا هذا «13»، ما ندری ما تقول؟
__________________________________________________
(1)- [زاد فی مثیر الأحزان: یا بریر].
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3- 3) [فی البحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والأعیان وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین ومثیر الأحزان: فقال].
(4)- [فی الأسرار مکانه: وفی البحار فقال بریر ...].
(5- 5) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 235].
(6)- [فی تظلّم الزّهراء مکانه: فتقدّم بریر فقال: یا ...، وفی المقرم مکانه: قال: یا ...].
(7)- [لم یرد فی الأعیان].
(8- 8) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 235- 236].
(9- 9) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(10)- [لم یرد فی المعالی].
(11)- [فی البحار والعوالم والأسرار والدّمعة ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والمقرّم وبحرالعلوم وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین ومثیر الأحزان: وحلّأتموهم، وناسخ التواریخ: منعوهم].
(12)- [المعالی: عترته].
(13- 13) [لم یرد فی الدّمعة والمعالی ومثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 253
«1» فقال بریر: الحمد للَّه‌الّذی زادنی فیکم بصیرة، اللَّهمّ إنِّی أبرأ إلیک من فعال هؤلاء القوم، اللَّهمّ ألق بأسهم بینهم حتّی یلقوک وأنت علیهم غضبان «1»، فجعل القوم یرمونه بالسّهام، «2» فرجع بریر إلی ورائه «2». «3» «4»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 272- 273/ عنه: المجلسی،
البحار، 45/ 5؛ البحرانی، العوالم، 17/ 249؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 280-
281؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 270؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 180؛ القمّی،
نفس المهموم،/ 243- 244؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 348؛ الأمین، أعیان
الشّیعة، 3/ 561؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 285- 286؛ بحر العلوم، مقتل الحسین
علیه السلام،/ 376- 377؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 262؛ الجواهری، مثیر الأحزان،
/ 63؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 108- 109
«4»
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 235- 236].
(2- 2) [فی المقرّم وبحرالعلوم: فتقهّر].
(3)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: وتقدّم الحسین علیه السلام حتّی وقف بأزاء القوم، فجعل ینظر إلی صفوفهم کأ نّهم السّیل، ونظر إلی ابن سعد واقفاً فی صنادید الکوفة، فخطبهم هو علیه الصّلاة والسّلام بخطبته الّتی یقول فیها: الحمد للَّه‌الّذی خلق الدّنیا فجعلها دار فناء إلی آخره، ما سیأتی فی محلّه].
(4)- پس بریر بن خضیر در برابر آن سپاه روسیاه رفت و گفت: «ای گروه بی‌حیا! از خدا بترسید که حرمت ذریت اهل بیت و فرزندان حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم به زمین شما درآمده‌اند و میهمان شما گردیده‌اند. نسبت به ایشان چه اراده دارید؟»
گفتند: «می‌خواهیم ایشان را به‌دست پسر زیاد دهیم که آنچه خواهد نسبت به ایشان به عمل آورد.»
بریر گفت: «آیا راضی نمی‌شوید که برگردند به اوطان خود؟ وای بر شما ای اهل کوفه! آیا پیمان ها و نامه‌های خود را که مؤکد به ایمان نوشته بودید، بر طاق نسیان گذاشتید؟ ای بی‌شرمان! شما به اهل‌بیت پیغمبر خود نوشتید که: به دیار ما بیایید که جان خود را فدای شما می‌کنیم. اکنون که آمدند، آب را از ایشان مضایقه می‌کنید و می‌خواهید پسر زیاد بی‌بنیاد را بر ایشان مسلط گردانید!؟ رعایت پیغمبر خود را در حق فرزندان او چنین می‌کنید!؟ بد گروهی بوده‌اید شما، خدا شما را در قیامت سیراب نگرداند.» چون از ایشان جواب شافی نشنید، رو از ایشان گردانید و گفت: «الحمد للَّه‌که بینایی من در ضلالت و کفر شما زیاده شد. خداوندا! بیزاری می‌جویم به سوی تو از افعال ناپسند ایشان. خداوندا! شمشیرهای ایشان را به روی یکدیگر برهنه گردان که به زودی هلاک شوند و تو از ایشان خشمناک باشی.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 254
__________________________________________________
- چون تیرها به او افکندند، برگشت و به خدمت حضرت آمد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 657
بریربن خضیر عرض کرد: «یا ابن رسول اللَّه! اجازت می‌فرمایی به جانب این قوم شوم و سخنی چند که دانم بگویم؟» فرمود: «روا باشد.»
پس بریر پیش تاخت و بانگ برافراخت: [متن عربی به ابصار العین ارجاع شد]. گفت: «ای گروه مردمان! خداوند محمد را به سوی شما به رسالت فرستاد تا شما را به پاداش کار نیک، بشارت بهشت داد و به کیفر کردار بد تهدید دوزخ فرمود. اوست نور تابنده و بندگان را به خداوند خواننده. هان ای مردم! اینک آب فرات است که خنازیر سواد 1 و سگان کوفه از آن می‌آشامند و دهان می‌زنند و شما در میان فرات و اهل‌بیت او حاجز و حایل 2 گشته‌اید.»
لشگر کوفه اورا بانگ زدند که: «ای بریر! فراوان سخن مکن.»
«فوَ اللَّه لیعطش الحسین کما عطش من کان قبله.»
یعنی: «سوگند با خدای، حسین تشنه می‌ماند چنان که تشنه ماند، آن کس که قبل از وی بود.»
روی این سخن را با عثمان بن عفان داشتند که او تشنه کشته شد. 3
1. سواد: نام چند محل از اراضی عراق و اطراف کوفه.
2. حایل: مانع.
3. [قریب به این مطلب در کتاب ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 109- 110 آمده است.]
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 230
چون راه با سپاه کوفه نزدیک کرد، بریر را فرمان داد که با این جماعت سخن بگوی، بریر لختی پیش تاخت و بانگ درانداخت: [متن عربی به تسلیة المجالس ارجاع شد]. گفت: «ای قوم! از خدای بترسید و وصیت پیغمبر را فرا یاد آرید که فرمود: إنِّی تارک فیکم الثّقلین: کتاب اللَّه وعترتی.
اینک ثقل محمد است در میان شما و این جماعت فرزندان او و عترت او و دختران او و حرم اویند. اکنون بگویید اندیشه شما چیست و با ایشان چه صنعت درنظر دارید؟»
گفتند: «الّا آن که سر به فرمان امیر عبیداللَّه فرود آرد تا چه فرماید.» [متن عربی به تسلیة المجالس ارجاع شد].
بریر گفت: «آیا نمی‌پذیرید تا به مکان خود مراجعت کند؟ وای بر شما ای اهل کوفه! آیا فراموش کردید کتب خود را که با او استوار نمودید و خدای را به شهادت گرفتید؟ وای بر شما! گاهی که شناختید اهل بیت پیغمبر خود را و گمان کردید در راه او بذل جان خواهید. چون به نزد شما آمد، اورا تسلیم ابن‌زیاد نمودید و آب فرات را از وی دریغ داشتید. چه زشت مخلف که شمایید، پیغمبر خود را در حق ذریه او، خداوند سقایت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 255
__________________________________________________
- نکند شما را در روز قیامت که بدتر قوم شمایید.»
جماعتی گفتند: «ما نمی‌دانیم تو چه می‌گویی؟»
بریر گفت: [متن عربی به تسلیة المجالس ارجاع شد].
یعنی: «سپاس خدای را که افزون کرد بصیرت مرا در شما، ای پروردگار من! تبرّی 2 می‌جویم به سوی تو از افعال این قوم. ای خداوند من! زیان و ضرر این جماعت را در میان ایشان درافکن تا گاهی که تورا ملاقات کنند و تو بر ایشان غضبناک باشی.»
این وقت کوفیان اورا هدف سهام ساختند و خدنگی چند به سوی او گشاد دادند، بریر باز شتافت.
1. در اصل «إذ دعوتم» بوده.
2. تبرّی: بیزاری، برکناری.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 235- 236
در بسیاری از کتب مقتل روایت است که: آن حضرت چون عزم لشگر شقاوت‌اثر را بر ریختن خون شریفش مشاهد فرمود، و از آن سمت شدت تشنگی اطفال و اهل حرم را دید. اول بریربن خضیر همدانی را که از بزرگان عباد و زهاد و قاریان قرآن بود برای اتمام حجت به آن قوم فرستاد، و در «کامل التواریخ» زهیربن القین را گفته است، پس بریر در قبال آن قوم ایستاد و فرمود: «ای اهل کوفه! خداوند مبعوث فرمود پیغمبر خود را به حق برای آن که بندگان را امر و نهی فرماید، و به سوی او دعوت نماید، و اورا چراغ راه هدایت گردانید، و شما به زبان تصدیق او کردید، و به او ایمان آوردید، و او ثقل و عترت خود را در میان شما گذاشت- و غرض بریر اشاره به حدیث ثقلین بود که متواتر بین فریقین است و دلیل بر حقیقت عترت و وجوب تمسک به ایشان و نصرت ایشان و ضلالت متخلف از ایشان بود- و حال این است که می‌بینید عترت و اهل او در کنار شهر شما فرود آمده‌اند، پس چه اراده دارید که با ایشان رفتار کنید؟»
آن ملاعین گفتند: «نرید أن نمکّن منهم الأمیر عبیداللَّه بن زیاد.»
یعنی: «می‌خواهیم که بر بیعت ابن‌زیاد فرود آیند و رعیتی اورا قبول کنند، اگرنه با ایشان قتال کنیم.»
بریر فرمود: «وهذا ماء الفرات تقع فیه الخنازیر السّود وکلابها وقد حیل بینه وبین ابنه.»
گفت: «این از کجا روا است که آب فرات را از پسر پیغمبر خود و اهل بیت او منع کنید.»
آن ملاعین گفتند: «بس کن، این کلمات بی‌فایده مگو.»
«فوَ اللَّه لیعطشنّ الحسین کما عطش من کان قبله».
یعنی: «قسم به خدا که باید حسین را تشنه بکشیم، چنان‌چه عثمان را تشنه کشتند.»
و آن ملاعین دروغ گفتند، بلکه در مدینة المعاجز وسایر کتب سیر و تواریخ است که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام چند مشک آب با حسنین برای عثمان که محاصره بود فرستادند و حضرت امام حسن علیه السلام را خبر دادند که در آن روز کشته می‌شود و به شام نمی‌رسد.
القائنی، الکبریت الاحمر،/ 227
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 256
(وروی) بعض المؤرّخین، أ نّه لمّا «1» بلغ من الحسین علیه السلام العطش ما شاء اللَّه أن یبلغ، استأذن بریر «2» الحسین علیه السلام فی أن یکلِّم القوم، فأذن له، فوقف قریباً منهم؛ ونادی: «3» یا معشر النّاس! إنّ اللَّه بعث بالحقّ محمّداً بشیراً ونذیراً، وداعیاً إلی اللَّه بإذنه، وسراجاً منیراً. وهذا ماء الفرات تقع فیه خنازیر السّواد وکلابها، وقد حیل بینه وبین ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، «3» أفجزاء محمّد هذا؟ فقالوا: یا بریر! قد أکثرت الکلام، فاکفف، فوَ اللَّه لیعطشنّ الحسین علیه السلام کما عطش من کان قبله.
فقال الحسین علیه السلام: اکفف یا بریر، ثمّ وثب متوکِّئاً علی سیفه، فخطبهم هو علیه السلام بخطبته الّتی یقول فیها: أنشدکم اللَّه، هل تعرفونی؟! إلی آخره «4». «5»
السّماوی، إبصار العین،/ 71/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 262- 263
«5»
__________________________________________________
(1)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: وروی علیّ بن مسکویه فی المجلّد الثّالث من کتاب تجارب الأمم لمّا ...].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: ابن خضیر].
(3- 3) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 230].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: ما سیأتی فی محلّه].
(5)- در «بحار» است که محمد بن ابی‌طالب گفته: یاران عمر بن سعد سوار شدند و اسب حسین علیه السلام را برای او آوردند، بر آن نشست و با چند تن از یارانش پیش راند. به بریربن حضیر که جلوی آن حضرت بود، فرمود: «با این مردم سخن گو.» بریر پیش رفت و گفت: «ای مردم! از خدا بپرهیزید، سپرده محمّد صلی الله علیه و آله میان شماست. اینان ذریه و خاندان و دختران و حرم اویند. آنچه در دل دارید بگویید. می‌خواهید با آن‌ها چه کنید؟»
گفتند: «می‌خواهیم آن‌ها را در اختیار عبیداللَّه زیاد قرار دهیم تا نظر خود را درباره آن‌ها اجرا کند.»
بریر گفت: «از آن‌ها نپذیرید که سر جای خود برگردند؟ ای اهل کوفه! نامه‌ها و پیمان‌هایی که به آن‌ها دادید و خدا را بر آن گواه گرفتید، از یاد بردید؟ وای بر شما! خاندان پیغمبر خود را دعوت کردید، به حساب این که قربان آن‌ها بشوید و چون نزد شما آمدند، آن‌ها را به دست ابن‌زیاد می‌دهید و آب فرات را به روی آن‌ها می‌بندید، بسیار بد کردید با ذریه پیغمبر خود پس از او. شما را چه شده است، خدا روز قیامت شما را سیراب نکند. بسیار بد مردمی هستید شما.» چند تن از کوفیان در جوابش گفتند: «ای فلانی! ما نمی‌دانیم چه می‌گویی.» بریر گفت: «حمد خدا را که مرا در میان شما بینا کرد. بارخدایا! من از کارهای این مردم نزد تو بیزاری جویم. بارخدایا! آن‌ها را به جان هم انداز تا نزد تو آیند و تو بر آن‌ها خشمگین باش.»
لشگر اورا تیرباران کردند و برگشت
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 257
وفی لواعج الأشجان، ولا أعلم الآن من أین نقلته: إنّه لمّا ضیّق القوم علی الحسین علیه السلام حتّی نال منه العطش ومن أصحابه، قال له بریر بن خضیر الهمدانیّ: یا ابن رسول اللَّه! أتأذن لی أن أخرج إلی القوم؟ فأذن له، فخرج إلیهم، فقال: یا معشر النّاس! إنّ اللَّه عزّ وجلّ بعث محمّداً صلی الله علیه و آله بالحقِّ بشیراً ونذیراً وداعیاً إلی اللَّه بإذنه وسراجاً منیراً، وهذا ماء الفرات تقع فیه خنازیر السّواد وکلابه، وقد حیل بینه وبین ابنه، فقالوا: یا بریر! قد أکثرت الکلام، فاکفف، واللَّه لیعطشنّ الحسین کما عطش مَنْ کان قبله «الخبر».
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561

بُریر وبدأ الحرب‌

فلمّا دنا منه «1» عمر بن سعد ورمی بسهم «1»، ارتمی النّاس، «2» فلمّا ارتموا «2» خرج «3» یسار مولی زیاد بن «4» أبی سفیان «4» وسالم «5» مولی عبیداللَّه بن زیاد، فقالا: مَن یبارز؟ لیخرج إلینا بعضکم، قال «6»: فوثب حبیب بن مظاهر وبُریر بن حُضیر، «7» فقال لهما حسین «8»: اجلسا «7»؛ فقام عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، «9» فقال: أبا عبداللَّه، «10» رحمک اللَّه «10»! ائذن لی فلأخرج «11» إلیهما؛ فرأی حسین «12» رجلًا آدم طویلًا شدید السّاعدین بعید ما بین المنکبین،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إبصار العین].
(2- 2) [لم یرد فی إبصار العین].
(3)- [فی العیون مکانه: ولمّا رمی عمر بن سعد بالسّهم وارتمی النّاس، خرج ...].
(4- 4) [ذخیرة الدّارین: أبیه].
(5)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: بن عمرو].
(6)- [لم یرد فی العیون وإبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(7- 7) [العیون: فأمرهما الحسین علیه السلام بالجلوس].
(8)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
(9) (9*) [العیون: فاستأذن، فأذن له].
(10- 10) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(11)- [نفس المهموم وإبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: لأخرج].
(12)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 258
فقال حسین: إنِّی لأحسبه «1» للأقران قتّالًا، اخرج إن شئت (9*).
قال «2»: فخرج إلیهما، فقالا له «3»: مَن أنت؟ فانتسب لهما، فقالا: لا نعرفک، لیخرج إلینا زهیر بن القین أو حبیب بن مُظاهر أو بُریر بن حُضیر، ویسار مُستنتِل «4» أمام سالم، فقال له الکلبیّ: یا ابن الزّانیة، وبک رغبة عن مبارزة أحد من النّاس، وما «5» یخرج إلیک أحد من النّاس إلّاوهو خیر منک؛ ثمّ شدّ علیه، فضربه بسیفه حتّی برد، «6» فإنّه لمشتغل به «7» یضربه بسیفه، إذ شدّ علیه سالم، فصاح به أصحابُهُ «8»: قد «9» رهقک العبد؛ قال: فلم یَأبَهْ له حتّی غشیَه «6»، فبدره الضّربة «10»، فاتّقاه الکلبیّ بیده الیسری، فأطار «11» أصابع کفّه الیسری «12» «11»، ثمّ مال علیه الکلبیّ، فضربه «9» حتّی قتله. «13» «14»
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: أحسبه، وفی وسیلة الدّارین: لأحیه].
(2)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(3)- [لم یرد فی نفس المهموم والعیون وإبصار العین].
(4)- [وسیلة الدّارین: منتقل].
(5)- [فی نفس المهموم والعیون: ولا، وفی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أو].
(6- 6) [العیون: فشدّ علیه سالم].
(7)- [لم یرد فی إبصار العین].
(8)- [أضاف فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أصحابه].
(9- 9) [وسیلة الدّارین: فلم یأبه].
(10)- [فی إبصار العین: بضربة، وفی ذخیرة الدّارین: فضربه].
(11- 11) [إبصار العین: أصابعها].
(12)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(13)- [زاد فی إبصار العین: (طوالًا) کغراب الطّویل وکرمان المفرط الطّول، (مستنتل) تقدّم معناه، (رهقک) أی غشیک ودنا منک، (لم یأبه له) أی لم یبال، یقال بالمعلوم ویقال المجهول والمجهول أکثر. وزاد فی ذخیرة الدّارین: توضیح: رهقک العبد أی غشیک ودنا منک، لم یأبه له. قال فی القاموس: أی لم یتفطّن، وفی الصّحاح: أی لم یبال به، یقال بالمعلوم ویقال بالمجهول والمجهول أکثر].
(14)- و چون عمر بن سعد به نزدیک حسین آمد و تیر انداخت، کسان نیز تیر انداختند، یسار آزاد شده زیاد بن‌ابی سفیان و سالم آزاد شده عبیداللَّه‌بن زیاد، برون آمدند و گفتند: «هماوردی هست که سوی ما آید؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 259
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 429- 430/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 257- 258؛
المیانجی، العیون العبری،/ 103؛ مثله: السّماوی، إبصار العین،/ 106؛ الحائری،
ذخیرة الدّارین، 1/ 203- 204؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 168- 169
ثمّ قدم عمر بن سعد برایته، وأخذ سهماً، فرمی به وقال: اشهدوا لی أ نّی أوّل رام، ثمّ رمی النّاس، وبرز یسار مولی زیاد، وسالم مولی عبیداللَّه وطلبا البراز، فخرج إلیهما عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، وکان قد أتی الحسین من الکوفة وسارت معه امرأته، فقالا له:
مَنْ «1» أنت؟ فانتسب لهما، فقالا: لا نعرفک، لیخرج إلینا زهیر بن القین أو حبیب بن مُظهّر أو بریر بن حضیر، وکان یسار أمام سالم، فقال له الکلبیّ: یا ابن الزّانیة! وبک رغبة عن مبارزة أحد من النّاس ولا یخرج إلیک أحد إلّاوهو خیر منک، ثمّ حمل علیه، فضربه بسیفه حتّی برد، فاشتغل به یضربه، فحمل علیه سالم، فلم یأبه له حتّی غشیه، فضربه، فاتّقاه الکلبیّ بیده، فأطار أصابع کفّه الیسری، ثمّ مال علیه الکلبیّ، فضربه حتّی قتله.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 289/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 446
__________________________________________________
- گوید: حبیب بن مظاهر و بریر بن حضیر از جای جستند. حسین بدان‌ها گفت: «بنشینید.» در این هنگام عبداللَّه بن عمیر کلبی برخاست و گفت: «ای ابو عبداللَّه! خدایت رحمت آرد، اجازه بده من سوی آن‌ها روم.» گوید: حسین مردی دید تیره‌رنگ، بلند قامت، ستبر بازو و فراخ پشت و گفت: «پندارمش که کشنده همگنان است، اگر می‌خواهی برو.» گوید: عبداللَّه سوی آن‌ها رفت که گفتندش: «کیستی؟» و چون نسبت خویش بگفت، گفتندش که: «ما تورا نمی‌شناسیم. زهیر بن قین بیاید یا حبیب بن مظاهر یا بریر بن حضیر.» یسار جلو سالم بود و آماده نبرد. گوید: مرد کلبی گفت: «ای روسپی‌زاده! هماوردی یکی را خوش نداری تا یکی دیگر بیاید که بهتر از تو باشد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3030- 3031
(1)- [من هنا مثله فی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 260
وزخف عمر بن سعد، ثمّ نادی: «یا ذُوَید، أدْن رایتک، ثمّ رمی بسهم، وقال: اشهدوا أنِّی أوّل مَنْ رمی بسهم، ثمّ ارتمی النّاس.
وخرج یسار مولی زیاد بن أبیه وسالم مولی عبیداللَّه بن زیاد، فقالا: مَن یبارز؟
فخرج إلیهما عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، فقالا له: مَن أنت؟ فانتسب لهما، فقالا له: [ثمّ ذکرمثل کلام ابن الأثیر فی الکامل].
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 446

بُریر من المباهلة إلی الاستشهاد

وبارز یزید بن معقل بُریر بن خضیر، فضرب بُریراً ضربة خفیفة، وضربه بریر ضربة قدّت المغفر، وجعل ینضنض سیفه فی دماغه.
وحمل رضی بن منقذ العبدیّ، فاعتنق بریراً فاعترکا ساعة، ثمّ إنّ بریراً قعد علی صدره، فقال رضی: أین أهل المصاع والدِّفاع؟ فحمل کعب بن جابر بن عمرو الأزدیّ بالرّمح، فطعنه فی ظهره، فلمّا وجد بریر مسّ الرّمح، عضّ أنف رضی، فقطع طرفه، وشدّ علیه کعب، فضربه بسیفه حتّی قتله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 399، أنساب الأشراف، 3/ 191
«1» قال أبو مخنف: «2» وحدّثنی یوسف بن یزید «2»، عن عفیف بن زهیر بن أبی الأخنس- «2» وکان قد شهد مقتل الحسین «2»- قال: وخرج یزید بن معقل من بنی عَمیرة بن ربیعة «2» وهو حلیف «3» لبنی سلیمة من عبد القیس 2 3، فقال: یا «4» بُریر بن حُضَیر! کیف تری
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأربعون: ثمّ إنّه کما أبان النّبیّ صلی الله علیه و آله عن حقیّته بالدّعوة إلی المباهلة فی قبال النّصاری کذلک أبان أصحاب الحسین علیه السلام عن حقّیّته وحقّیّة أبیه فی قبال العثمانیّة].
(2- 2) [لم یرد فی إبصار العین].
(3- 3) [ذخیرة الدّارین: سلیمة بن قیس].
(4)- [فی المعالی مکانه: وقال أبو مخنف خرج یزید بن معقل فقال: یا ...، وفی بحرالعلوم مکانه: قالوا: ونادی یزید بن معقل- من بنی عمیر بن ربیعة- وقد قرب من مخیم الحسین علیه السلام بریر بن خُضیر الهمدانیّ: یا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 261
«1» اللَّه صنع بک «1»؟ قال: صنع اللَّه واللَّه «2» بی خیراً، وصنع اللَّه بک شرّاً؛ قال «3»: کذبت، وقبل الیوم ما کنت کذّاباً، هل «4» تذکر وأنا أماشیک فی «5» بنی لوذان «5» وأنت تقول: إنّ عثمان بن عفّان کان «6» علی نفسه مسرفاً «6»، وإنّ معاویة بن أبی سفیان ضالّ مضلّ، وإنّ إمام الهدی والحقّ علیّ بن أبی طالب؟
فقال له بریر: أشهد أنّ هذا رأیی وقولی؛ فقال له «7» یزید بن معقل: فإنِّی أشهد أ نّک من الضّالِّین؛ فقال له «7» بُریر بن حُضَیر: هل لک فلأُباهلک «8»، ولندع اللَّه أن یلعن الکاذب وأن یقتل «9» المبطل، «10» ثمّ اخرج فلأبارزک؛ قال: فخرجا، فرفعا أیدیهما «11» إلی اللَّه یدعوانه أن یلعن الکاذب، وأن یقتل المحقُّ المبطل «10»؛ ثمّ برز کلّ واحد «12» منهما لصاحبه، فاختلفا ضربتین، فضرب یزید بن معقل بُرَیر بن حُضیر ضربة خفیفة لم تضرّه شیئاً، وضربه بریر بن حُضَیر ضربةً قدّت المغفر «13»، وبلغت الدّماغ، فخرّ کأ نّما هوی من حالق «14»، وإنّ
__________________________________________________
(1- 1) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی: صنع اللَّه بک، وفی بحرالعلوم: صنع بک].
(2)- [لم یرد فی بحرالعلوم].
(3)- [زاد فی بحرالعلوم: یزید].
(4)- [فی إبصار العین والمعالی، أ].
(5- 5) [فی إبصار العین: فی سکّة بنی دودان، وفی ذخیرة الدّارین: بنی دودان، دودان بطن من أسد ولهم سکّة فی الکوفة، وصحّفت الکلمة فی بعض النّسخ کتاریخ الطّبریّ وغیره بلوذان وهو غلط. ینضنضه یحرِّکه ویعالجه لیخرجه، وفی المعالی: فی سکّة بنی ذودان].
(6- 6) [فی إبصار العین: کذا، وفی ذخیرة الدّارین والمعالی: کذا وکذا].
(7)- [لم یرد فی إبصار العین والمعالی].
(8)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی: أن أباهلک، وفی بحرالعلوم: لأباهلک].
(9)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی وبحرالعلوم والأربعون: المحقّ].
(10- 10) [لم یرد فی إبصار العین وبحر العلوم].
(11)- [زاد فی المعالی وذخیرة الدّارین: بالمباهلة].
(12)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(13)- [المعالی: المغفرة].
(14)- [بحر العلوم: شاهق ومات لعنه اللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 262
سیف بن حُضَیر لثابت فی رأسه، «1» فکأنِّی أنظر إلیه یُنضنضه «1» من رأسه. «2» «3» «4» وحمل علیه رضیّ بن مُنقذ العبدیّ «5»، فاعتنق بُرَیراً، فاعترکا ساعة. ثمّ إنّ بُرَیراً «6» قعد علی صدره، «7» «8» فقال رضیّ «7»، أین أهل المصاع والدِّفاع؟ قال «9»: فذهب کعب ابن جابر «10» بن عمرو الأزدیّ لیحمل علیه، فقلت «11»: إنّ «12» هذا بُرَیر بن حُضیر القارئ الّذی کان یقرئنا القرآن فی المسجد «10»؛ «13» فحمل علیه بالرّمح حتّی وضعه فی ظهره، فلمّا وجد
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: فبینما بریر یرید أن یحرّکه ویخرجه، وذکر فی ذخیرة الدّارین فی معنی لنضنضة: محرّکه ومعالجه لیخرجه المصاع والقتال والجدال].
(2)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی: حتّی أخرجه، وإلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3) (3*) [الأربعون: والخبر مع کونه من طریقهم دالّ علی کون أمیر المؤمنین علیه السلام والحسین إمامی هدی وحقّ وعلی کون عثمان ضالّاً مضلّاً کمعاویة، وإذا بطل إمامة الثّالث یبطل إمامة الأوّلین، مع أنّ نفس قتل الحسین وأهل بیته وسبی حرمه یکفی فی بطلان مذهبهم، بل وقتل الحسن علیه السلام أیضاً فإنّه من المقطوع أ نّه لولا خلافة عثمان لمّا قتل معاویة الحسن ویزید الحسین، وهما ابنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بنصّ القرآن واللّذان باهل بهما وبامِّهما وأبیهما مع الکفّار ونزلت آیة التّطهیر فیهما کأبیهما وامّهما، ولولا خلافة عمر لمّا صار عثمان خلیفة ولولا خلافة أبی بکر لمّا صار عمر خلیفة، ولو کانت خلافتهم حقّة لکان قتل الحسین علیه السلام حقّاً، لأنّه کان خرج علی خلیفة بایعته الامّة کما بایعت أبا بکر].
(4) (4*) [حکاه العیون عن نفس المهموم].
(5)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: أخو مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ].
(6)- [زاد فی إبصار العین والمعالی وذخیرة الدّارین وبحرالعلوم ووسیلة الدّارین: صرعه].
(7- 7) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: فجعل رضیّ بن منقذ یصیح بأصحابه].
(8) (8*) [بحر العلوم: فاستنجد رضیّ بقومه، فجاء کعب بن جابر الأزدیّ، فطعن بریراً بالرّمح فی ظهره، فلمّا أحسّ بریر بألم الطّعنة برک علی رضیّ، فعضّ وجهه وقطع أنفه کعب بأخری].
(9)- [لم یرد فی إبصار العین والأعیان والعیون ووسیلة الدّارین].
(10- 10) [لم یرد فی العیون].
(11)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: له].
(12)- [لم یرد فی المعالی].
(13)- [زاد فی إبصار العین والمعالی: فلم یلتفت لعذلیّ، وزاد أیضاً فی المعالی: إیّاه، وزاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فلم یلتفت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 263
مسّ الرّمح، برک علیه، فعضّ «1» «2» بوجهه، وقطع طرف أنفه «1»، فطعنه کعب بن جابر (8*) حتّی ألقاه عنه، وقد غیّب «2» السنان فی ظهره، ثمّ أقبل علیه «3» یضربه بسیفه «4» حتّی قتله «5» (3*). «6» «7» قال عفیف «6»: کأنِّی أنظر «8» إلی العبدیّ الصّریع «8» قام «7» ینفُض التّراب «9» عن قبائه «9»، و «10» یقول: أنعمت علیَّ یا أخا الأزد نعمة لن «11» أنساها أبداً، «12» قال: فقلت: أنت رأیت هذا؟ قال: نعم، رأی عینی وسمع أذنی. (4*) «13»
__________________________________________________
(1- 1) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أنفه حتّی قطعه وأنفذ الطّعنة کعب].
(2- 2) [المعالی: أنفه حتّی قطعه وأنفذ کعب الرّمح فی ظهر بریر حتّی غاب].
(3)- [لم یرد فی إبصار العین والمعالی وبحرالعلوم ووسیلة الدّارین].
(4)- [لم یرد فی بحرالعلوم].
(5)- [فی إبصار العین والمعالی ووسیلة الدّارین: برد].
(6- 6) [لم یرد فی إبصار العین والمعالی ووسیلة الدّارین].
(7- 7) [بحر العلوم: فقام رضیّ وهو].
(8- 8) [فی إبصار العین والمعالی ووسیلة الدّارین: ورضی، وفی ذخیرة الدّارین: رضی بن منقذ].
(9- 9) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: عنه ویده علی أنفه].
(10)- [زاد فی إبصار العین والمعالی: هو].
(11)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: لا].
(12)- [إلی هنا حکاه عنه فی إبصار العین وذخیرة الدّارین وبحر العلوم والمعالی ووسیلة الدّارین].
(13)- عفیف‌بن زهیر که هنگام کشته شدن حسین حضور داشته بود، گوید یزیدبن معقل از مردم بنی‌عمیر و وابسته بنی‌سلیمه عبدالقیس بیامد و گفت: «ای بریر پسر حضیر! می‌بینی که خدا با تو چه کرد؟»
بریر گفت: «به خدا با من همه نیکی کرد و با تو بدی کرد.»
گفت: «دروغ گفتی، پیش از این دروغ‌گو نبودی. یاد داری که در محله «بنی‌لوذان» همراه تو بودم و می‌گفتی که‌عثمان بن عفان با خویشتن بد کرد ومعاویه بن ابی‌سفیان گمراه و گمراه کننده است و پیشوای هدایت و حق، علی‌بن ابی‌طالب است؟»
بریر گفت: «شهادت می‌دهم که عقیده و گفتار من این است.»
یزیدبن معقل گفت: «من نیز شهادت می‌دهم که تو از جمله گمراهانی.»
بریربن حضیر بدو گفت: «می‌خواهی با همدیگر دعا کنیم و از خدا بخواهیم دروغ‌گو را لعنت کند و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 264
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 431- 432/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 260- 261؛
السّماوی، إبصار العین،/ 72- 73؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 396- 397؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 562؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 263- 264، 265؛
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 414- 415؛ التّستری، الأربعون حدیثاً،
/ 62- 63؛ المیانجی، العیون العبری،/ 121؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 109
قال: ثمّ برز من بعده [مبارزة الحرّ] بُریر «1» بن حُضیر «2» الهمدانیّ، وهو یقول:
أنا بریر «1» وفتی «3» حُضیر «2» لیس یروع الأسد عند الزّئر «4»
__________________________________________________
- خطاکار را بکشد و آن‌گاه بیایم و با تو هماوردی کنم؟»
گوید: پس بیامدند و دست سوی خدا برداشتند و از او خواستند که دروغ‌گو را لعنت کند و آن که حق دارد، خطاکار را بکشد. آن‌گاه به مقابله همدیگر رفتند و هرکدامشان ضربتی به دیگری زد. یزیدبن معقل، ضربتی سبک به بریربن حضیر زد که زیانی به او نزد. بریربن حضیر، ضربتی به او زد که زره سر را شکافت و به مغز رسید و از پای درآمد. چنان که گفتی از بلندی افتاده بود.
گوید: شمشیر ابن‌حضیر در سر وی به جا مانده بود. گویی می‌بینمش که شمشیر را تکان می‌داد و از سر او بیرون می‌کشید.
گوید: رضی‌بن منقذ عبدی، به بریر حمله برد و در گردن وی آویخت و مدتی کشاکش کردند. عاقبت بریر بر سینه وی نشست و رضی گفت: «اهل جنگ و دفاع کجا شدند؟» گوید: کعب‌بن جابربن عمرو ازدی خواست سوی او حمله برد، بدو گفتم: «این بریربن حضیر قاری است که در مسجد به ما قرآن می‌آموخت.»
گوید: پس با نیزه حمله برد و آن را در پشت بریر جا داد و چون سوزش نیزه را دریافت، بر او جست و چهره‌اش را گاز گرفت و یک طرف بینی‌اش را کند. کعب‌بن جابر ضربت زد تا اورا بینداخت و سر نیزه را به پشت او فرو برده بود. آن‌گاه پیش رفت و چندانش با شمشیر بزد که جان داد. عفیف گوید: گویی مرد عبدی از پای درآمده را می‌بینم که از جای برخاست و خاک از قبای خویش می‌تکانید و می‌گفت: «ای برادر ازدی! خدمتی به من کردی که هرگز آن را فراموش نمی‌کنم.» راوی گوید: «گفتم: این را دیدی؟» گفت: «آری، چشمم دید و گوشم شنید.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3033، 3034
(1)- فی المقتل: یزید.
(2)- فی النّسخ والمقتل: حصین.
(3)- [المطبوع: أبی]
(4)- فی النّسخ: الزبر. وفی المقتل: «لا خیر فیمن لیس فیه دین».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 265
«1» یعرف «1» فینا الخیر أهل الخیر أضربکم ولا أری من ضَیْر
وذاک فعل الحرّ من بُریر «1»
قال: ثمّ حمل، فقاتل قتالًا شدیداً وهو یقول: اقتربوا منِّی یا قتلة «2» المؤمنین! اقتربوا منّی یا قتلة «2» أولاد النّبیِّین «3»! اقتربوا منِّی یا قتلة «2» «4» ابن بنت نبیّ «4» ربّ العالمین وذرِّیّته الباقین! قال: فحمل رجل من أصحاب عبیداللَّه بن زیاد یقال له بجیر بن أوس الضّبیّ «5» فقتله- رحمه الله!
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 186- 187
ثمّ برز من بعده [عبداللَّه بن أبی عروة الغفاریّ] «6» بریر بن خضیر «6» الهمدانیّ [...] وهو یقول:
أنا بُریر «7» وأبی خُضیر لا خیر فیمَنْ لیس فیه خیر
فقتل منهم ثلاثین رجلًا، ثمّ قُتل، رضوان اللَّه علیه. «8»
الصّدوق، الأمالی،/ 160- 161/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 320؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 169؛ مثله: الفتّال، روضة الواعظین،/ 160
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی المقتل.
(2)- فی المقتل، وفی النّسخ: قبیلة.
(3)- فی المقتل: البدریّین.
(4- 4) فی المقتل: أولاد رسول.
(5)- کذا فی النّسخ والتّرجمة الفارسیّة، ص 384، ونور العین، وفی مناقب الحسین لصبغة نور الدّین غوث الشّافعیّ (مخطوطة بدار الکتب لسالار جنگ)، وفی الطّبریّ، 6/ 247، وابن الأثیر 4/ 34: «کعب بن جابر ابن عمرو الأزدیّ».
(6- 6) [فی روضة الواعظین: بدیر بن الحضیر، وفی البحار: بدیر بن حفیر، وفی العوالم: بریر بن خضیر].
(7)- [روضة الواعظین: بدیر]
(8)- پس از او، بریر بن خضیر همدانی [قاری] قرآن داناترین اهل زمانش، به میدان رفت و می‌سرود:
«منم بریر و پدرم خضیره خیری ندارد آن که نا به خیره»
و سی تن از آن‌ها [را] کشت و کشته شد رضی الله عنه.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 160- 161
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 266
(قال) ثمّ برز من بعده [مبارزة الحرّ] بُریر بن خضیر الهمدانیّ، وهو یقول:
أنا بُریر وفتی خُضیر أضربکم ولا أری من ضیر
یعرف فیَّ الخیر أهل الخیر کذاک فعل الخیر من بُریر
[...] فحمل وقاتل قتالًا شدیداً، وجعل ینادی فیهم: اقتربوا منِّی یا قتلة المؤمنین! اقتربوا منِّی یا قتلة أولاد البدریِّین! اقتربوا منِّی یا قتلة عترة خیر المرسلین! فبرز إلیه رجل یقال له: یزید بن معقل، فقال لبریر: أشهد أنّک من المضلّین. فقال له بریر: هلمّ فلندع اللَّه أن یلعن الکاذب منّا، وأن یقتل المحقّ منّا المبطل. فخرجا، ودعوا اللَّه تعالی فی ذلک، وتبارزا، فضرب یزید بریراً ضربة خفیفة لم تضرّه، وضرب بریر یزیداً ضربة قدّت المغفر ووصلت إلی دماغه، فسقط قتیلًا، فحمل بجیر بن أوس الضّبیّ علی بریر وهو مشغول بیزید، فقتله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 11- 12
[بعد مبارزة الحرّ] ثمّ برز بُریر بن خُضیر الهمدانیّ، وهو یقول:
أنا بُریر وفتی خُضیر لیث یروّع الأسد عند الزّأر «1»
یعرف فینا الخیر أهل الخیر أضربکم ولا أری من ضیر
کذاک فعل الخیر فی بُریر
قتله بحیر بن أوس الضّبیّ.
ابن شهرآشوب، المناقب،/ 100- 101/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 562
ونشب القتال، وخرج یزید بن معقل حلیف عبد القیس، فقال: یا بریر بن حضیر! کیف تری اللَّه صنع بک؟ قال: واللَّه لقد صنع بی خیراً، وصنع بک شرّاً، فقال: کذبت، وقبل الیوم ما کنت کذّاباً، أشهد أ نّک من الضّالّین، فقال له ابن حضیر: هل لک أن أباهلک أن یلعن اللَّه الکاذب ویقتل المبطل؟ ثمّ اخرج أبارزک، فخرجا، فتباهلا أن یلعن اللَّه الکاذب ویقتل المحقّ المبطل، ثمّ تبارزا، فاختلفا ضربتین، فضرب یزید بن معقل
__________________________________________________
(1)- الزّأر: صوت الأسد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 267
بریر بن حضیر، فلم یضرّه شیئاً، وضربه ابن حضیر ضربة قدّت المغفر وبلغت الدّماغ، فسقط والسّیف فی رأسه، فحمل علیه رضی بن منقذ العبدیّ، فاعتنق ابن حضیر، فاعترکا ساعة، ثمّ إنّ ابن حضیر قعد علی صدره، فحمل کعب بن جابر الأزدیّ علیه بالرّمح، فوضعه فی ظهره حتّی غیّب السّنان فیه، فلمّا وجد مسّ الرّمح، نزل عن رضی، فعضّ أنفه وقطع طرفه، وأقبل إلیه کعب بن جابر، فضربه بسیفه حتّی قتله، وقام رضی ینفض التّراب عن قبائه.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 289- 290
[بعد الحملة الأولی ومبارزة الحرّ] وخرج بریر بن خضیر [...] فخرج إلیه یزید بن المغفّل، فاتّفقا علی المباهلة إلی اللَّه تعالی فی أن یقتل المحقّ منهما المبطل [وتلاقیا] «1»، فقتله بُریر، فلم یزل یقاتل حتّی قُتل. «2»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 31- 32/ مثله ابن طاوس، اللّهوف،/ 104- 105؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 292؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 187 2
__________________________________________________
(1)- من اللّهوف.
(2)- راوی گفت: بریربن خضیر که مردی بود عابد و زاهد، به میدان آمد و یزید بن مغفل برای مبارزه با او از لشگر مخالف بیرون شد. رأی هر دو بر آن شد که مباهله کنند و از خداوند بخواهند که هر یک از آن دو که بر حق است، آن را که بر باطل است، بکشد، و با هم درآویختند. بریر اورا کشت و بعد از آن، آن‌قدر به جنگ ادامه داد که شربت شهادت نوشید (رضوان اللَّه علیه).
فهری، ترجمه لهوف،/ 104- 105
و بعد از حر، بریربن خضیر الهمدانی که ذکر او گذشت، پای در میدان نهاده و مبارزت‌ها نمود. و در اثنای کر و فر می‌گفت: «ای کشندگان مسلمانان، و ای کشندگان فرزندان پیغمبر آخرالزمان صلی الله علیه و آله و سلم! پیش‌تر آیید.»
یزید بن معقل از صف سپاه عمر سعد بیرون آمده، نزدیک به بریر رسید و گفت: «ظن من به تو آن است که از جمله گمراهانی.»
بریر گفت: «بیا تا از خدای تعالی مسألت نماییم که هر که مبطل باشد، بر دست محق مقتول گردد.»
یزید راضی شده و هر دو دست به دعا برداشتند و بعد هر دو با یکدیگر درآویخته. یزید بن معقل، شمشیری حواله بریر کرده. کاری از پیش نرفت و بریر تیغی چنان بر فرق ابن‌معقل زد که به دماغش رسید و از سپاه عمربن سعد، محیربن اوس به جنگ بریر متوجه شده و اورا به قتل آورد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 153- 154
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 268
وکان «1» مَنْ أراد الخروج ودّع الحسین صلوات اللَّه علیه، وقال: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، فیجیبه: وعلیک السّلام، ونحن خلفک، ویقرأ علیه السلام: «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَما بَدّلُوا تَبْدِیلًا» «2» «3»
[بعد الحرّ] ثمّ برز «4» بُریر بن خضیر الهمدانیّ رضی الله عنه «5» بعد الحرّ «5»، [...] «6» «7» فبرز «8» وهو «7» یقول:
أنا بُریر وفتی خُضیر «9» «10» یروّغ الأسد عن الزّئیر «9» «10» یعرف فینا «11» الخیر أهل الخیر «11» «12» أضربکم ولا أری من ضیر «12»
__________________________________________________
- اما در «روضة الصفا» مسطور است که نخستین کسی که بعد از حر بن یزید متوجه حرب اعدا گردید، بریر بن حضیر الهمدانی بود واز آن لشگر جاهل، یزید بن معقل با بریر مقابل شده. بریر تیغی بر فرق آن لعین زد که به دماغش رسید، آن‌گاه بحر بن اوس الضبّی به جنگ بریر مبادرت نموده و اورا به درجه شهدا رسانید. بر این قیاس، در آن روز محنت‌اساس یک یک از محبان خاندان رسالت به میدان می‌رفتند و جمعی از دشمنان را به آتش دوزخ فرستاده و بالاخره به ریاض بهشت می‌شتافتند تا کار به جایی رسید که در ملازمت رکاب امامت إیاب، غیر از اولاد و اخوان و برادرزادگان و پسران‌جعفرطیار و بنوعقیل (رضی اللَّه تعالی عنهم)، هیچ کس نماند و صحرای کربلا از خون شهدا شفق‌گون شد و چشم زمانه از مشاهده آن حال زار عترت سید ابرار، اشک خونین افشاند.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 53
(1) زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: کلّ].
(2)- سورة الأحزاب: 23.
(3)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین والمعالی ومثیر الأحزان والعیون ووسیلة الدّارین]
(4) [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: إلی القوم]
(5- 5) [لم یرد فی مثیر الأحزان والعیون]
(6) (- 6*) [لم یرد فی مثیر الأحزان]
(7- 7) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وهو یرتجز و]
(8)- [لم یرد فی المعالی]
(9- 9) [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وذخیرة الدّارین والعیون ووسیلة الدّارین: لیت یروع الأسد عن الزّأر]
(10- 10) [لم یرد فی المعالی]
(11- 11) [المطبوع: الحبر بن الحبر، وهو تصحیف]
(12- 12) [لم یرد فی المعالی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 269
کذاک فعل الخیر من بُریر (6*) «1»
«2»
«3» «4» وجعل یحمل «3» علی القوم وهو «4» یقول: «5» اقتربوا منِّی یا قتلة «6» المؤمنین، اقتربوا منِّی یا قتلة أولاد البدریِّین، اقتربوا منِّی یا قتلة أولاد رسول ربّ العالمین وذرِّیّته الباقین «5» [...]، «7» فلم یزل یقاتل «7» حتّی قتل «8» «9» ثلاثین رجلًا «9»، «10» «11» فبرز إلیه «12» رجل یقال له «12» یزید بن معقل، فقال لبُریر: أشهد أ نّک من المضلِّین.
فقال له بُریر: هلمّ «13» فلندع اللَّه أن یلعن الکاذب منّا «14»، وأن یقتل المحقُّ منّا «15» المبطلَ، فتصاولا «16»، فضرب یزید بُریراً «17» ضربة خفیفة لم تعمل «18» «19» شیئاً، وضربه بریر ضربة قدّت المغفر «20» ووصلت إلی دماغه، فسقط قتیلًا «10».
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وکلّ خیر فله بریر].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الأعیان].
(3- 3) [الدّمعة: وحمل رضی الله عنه].
(4- 4) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وهو بتلک الحالة].
(5- 5) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 266].
(6)- [زاد فی المعالی: أمیر].
(7- 7) [المعالی: فقاتل].
(8)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: من القوم].
(9- 9) [الأعیان: فقتله].
(10- 10) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: سوی من جرح].
(11) (11*) [لم یرد فی المعالی].
(12- 12) [لم یرد فی مثیر الأحزان والعیون].
(13)- [أضاف فی العیون: فلنباهل].
(14)- [لم یرد فی الأسرار].
(15)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(16)- [فی العیون: وتلاقیا].
(17)- [المطبوع: لبریر، وهو تصحیف].
(18)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: یعمل].
(19)- [أضاف فی مثیر الأحزان: فیه].
(20)- [الأسرار: المغفرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 270
«1» قال: فحمل رجل من أصحاب ابن زیاد، فقتل بُریراً رحمة اللَّه علیه، وکان یقال لقاتله «2» بجیر بن أوس الضّبیّ «3» «1» (11*).
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 282- 283/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 15؛ البحرانی، العوالم، 17/ 258- 259؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 295- 296؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291- 292؛ المازندرانی، معالی السّبطین،
1/ 396؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة «4»، 3/ 562؛ الحائری،
ذخیرة الدّارین 4، 1/ 263؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 72؛
المیانجی، العیون العبری،/ 120- 121؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 109
وبرز بریر بن خضیر [...] وقتل ثلاثین رجلًا. «5»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 364 5
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون، وفی مثیر الأحزان: وحمل بحیر بن أوس فقتل بریراً].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: من القوم].
(3)- [لم یرد فی الدّمعة].
(4)- [حکیا عن مناقب ابن شهرآشوب].
(5)- و بعد از آن یک یک از اصحاب آن حضرت می‌آمدند و رخصت جهاد می‌طلبیدند و آن امام مظلوم را وداع می‌کردند و می‌گفتند: «السلام علیک یابن رسول اللَّه!»
حضرت می‌فرمود: «وعلیک السلام، برو که ما به زودی از عقب تو می‌آییم.»
و این آیه را می‌خواند: «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَما بَدلُوا تَبْدِیلًا»؛ یعنی: «پس بعضی مرگ خود را دریافتند و بعضی انتظار می‌کشند و بدل نکردند دین خود را و در دین خود ثابت‌قدم ماندند.»
و موافق روایات معتبره بسیار: در آن وقت میان آسمان و زمین پر شد از ملائکه که به نصرت آن حضرت آمده بودند و حضرت قبول نکرد و اختیار شهادت نمود.
به روایت دیگر: جنیان آمدند و عرض نصرت خود کردند، حضرت إبا نمود.
پس بریربن خضیر همدانی که از عباد و زهاد و بندگان شایسته رب العباد و قاری‌ترین اهل زمان بود، به عزم جهاد بیرون رفت و رجزخوانان در برابر مخالفان ایستاد و گفت: «نزدیک من بیایید ای کشندگان مؤمنان و ای قاتلان اولاد پیغمبران!»
پس سی نفر از ایشان را بر خاک هلاک انداخت و سرخ‌رو به روضه رضوان شتافت.
گویند که: یزید بن معقل در برابر او آمد و گفت: «گواهی می‌دهم که تو از گمراه‌کنندگانی.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 271
__________________________________________________
- بریر گفت: «بیا مباهله کنیم هر یک از ما و تو که دروغ‌گو باشیم، به تیغ دیگری کشته شویم.»
پس یزید ضربتی بر بریر زد و اثر نکرد و بریر ضربتی بر سر آن لعین زد که خُوْد شرا شکافت و به مغز سرش رسید و بر زمین افتاد، پس‌بحیر بن اوس از اصحاب پسر زیاد، بر بریر حمله آورد و اورا شهید کرد و بعد از آن پشیمان شد و پشیمانی سودی نداشت مجلسی، جلاء العیون،/ 663- 664
این وقت، حرب برپای ایستاد و مرگ دندان بنمود. اصحاب حسین علیه السلام دل از جان برگرفتند و تن به مرگ دردادند و هر یک آهنگ مبارزت نمودند. عرض کردند: «السلام علیک یا ابن رسول اللَّه!»
و پاسخ باز گرفتند و برفتند و آن حضرت فرمود: «ما نیز از قفای شما درمی‌رسیم.»
و آیه مبارکه را قرائت می‌فرمود:
«فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَما بَدّلُوا تَبْدِیلًا».
بالجمله، بریر بن خضیر چون شیر غضبان به میدان نبرد آمد و مرد خواست، و این ارجوزه قرائت کرد:
«أنا بُریر وفتی خُضَیر لیثٌ یروعُ الاسْدَ عند الزَّیر 1
یعرفُ فینا الخیر أهل الخیر أضربکم ولا أری من ضَیر
کذاک فعل الخیر من بُریر 2»
و حمله گران افکند و تیغ همی زد و همی گفت: [متن عربی به تسلیة المجالس ارجاع شد].
«ای هلاک کنندگان مؤمنان! و ای قاتلان اولاد غازیان بدر! و ای کشندگان فرزندان رسول خدای! به من آیید و با من رزم آزمایید.»
از چپ و راست همی تاخت و مرد و مرکب به خاک انداخت. سی تن مرد مقاتل به دست او مقتول گشت. این وقت، یزیدبن معقل اسب بتاخت و بانگ زد که: «ای طاغی گمراه! گواهی می‌دهم که تو از جمله مضلین باشی.»
بریر گفت: «بیا تا خدای را بخوانیم و از وی بخواهیم تا هر که بر باطل رود، به دست آن دیگر کشته شود.»
این بگفت و بر روی او بتاخت. لختی با یکدیگر بگشتند. یزید فرصتی به دست کرد و تیغ بزد و زخم او کارگر نیفتاد. بریر روی برتافت و تیغ براند، چنان که از مغفر 3 درگذشت و تا قعر دماغ 4 یزید را بدرید، هم بدان زخم درافتاد و جان بداد.
از پس او بحیربن اوس الضبی، اسب برانگیخت و با بریر درآویخت. بریر به دست او شهید شد.
1. زأر، زئیر: آواز شیر.
2. من بریر و پدرم خضیر است. شیری هستم که شیران از غرشم می‌ترسند. نیکوکاران نیکی ما را باور دارند، و با شمشیر شما را می‌زنم و زیانی نمی‌بینم. کار نیک بریر همین است. 3. مغفر: خود، کلاه جنگ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 272
وهو یقول:
أنا بُریر وأبی خُضیر وکلّ خیر فله بُریر
ثمّ بارزَ القوم. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 72
__________________________________________________
- 4. دماغ: مغز سر.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 266- 267
بعد از شهادت عبداللَّه بن ابی‌عروة (رحمه اللَّه تعالی)، بریربن خضیر همدانی که رحمت ایزد سبحانی بر وی باد، به جنگ مردان و آهنگ میدان میان تنگ ساخت. پس این ارجوزه تذکره فرمود:
«أنا بُریر وأبی خُضیر لا خیر فیمَنْ لیس فیه خیر» 1
پس در جنگ بکوشید تا سی تن از آن مردم نبهزه 2 آب را شربت مرگ بنوشید. آن‌گاه فیض شهادت دریافت و به رضوان خدای (رضوان اللَّه علیه) جای ساخت.
1. من بریر پسر خضیرم، کسی که منشا آثار نیک و صفات عالی نباشد، از خیر و خوبی بهره نبرده است.
2. نبهزه: دون، خسیس و زرقلب ناخالص.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 116
و دیگر کشته شدن یزیدبن معقل و سی تن از لشگر ابن زیاد، به دست بریر بن خضیر
. سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
(1)- (ط) گوید: جنگ برپا شد. ازدی گوید: یوسف‌بن یزید ازعفیف‌بن زهیربن ابی‌اخنس که حاضر کشتن حسین علیه السلام بوده، روایت کرد و گفت: یزید بن معقل ازبنی عمیرة بن ربیعة حلیف ببنی سلیمه ازعبدالقیس به میدان رفت و گفت: «ای بریربن خضیر! معتقدی که خدا با تو چه کرده است؟»
گفت: «به خدا سوگند که با من خوب کرده و برای تو بد آورده.»
گفت: «با این که پیش از این دروغ گو نبودی، دروغ گفتی. یاد داری که در «بنی لوذان» با هم راه می‌رفتیم و می‌گفتی‌عثمان‌بن عفان خود را به کشتن داد ومعاویة بن ابی‌سفیان گمراه و گمراه کننده است و امام برحق و رهبر علی بن ابی‌طالب است؟»
بریر گفت: «گواهم که این عقیده من است.»
یزیدبن معقل گفت: «من هم گواهم که تو از گمراهانی.»
بریر به او گفت: «می‌خواهی به هم نفرین کنیم و از خدا بخواهیم که دروغ گو را لعن کند و بر حق ناحق را بکشد و من به میدان آیم و با تو بجنگم؟»
گفت: بیرون شدند و دست به دعا برداشتند و از خدا خواستند که دروغ گو را لعنت کند و بر حق ناحق را بکشد، و به مبارزه آمدند و دو ضربت میان آن‌ها رد و بدل شد و یزیدبن معقل ضربتی سبک و بی‌زیان بر بریر زد و بریر ضربتی بر سر او زد که خود را شکافت و تا مغز رسید و مانند گوی بر زمین افتاد و شمشیر بریر در سرش بود و اورا زیر و بالا می‌کرد که بیرون کشد. و رضی‌بن منقذ عبدی به بریر حمله کرد و با او گلاویز شد و ساعتی با هم نبرد کردند. بریر اورا بر زمین زد و روی سینه‌اش نشست. رضی فریاد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 273
فلمّا نظر إلی مصارع أصحابه، نادی: هل من مغیث یغیثنا لوجه اللَّه؟ وهل من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه؟ هذا حاله حین فقد خمسین من أصحابه، فما حاله حین فقدهم بأجمعهم مع سبعة عشر رجلًا من أهل بیته، إلی آخره. فبعدما قُتل جماعة من أصحابه فی الحملة الاولی، جعلوا یبرزون واحداً بعد واحد، ویظهر من بعض المقاتل أوّل من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام فی المبارزة الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، ثمّ برز من بعده بریر بن خضیر الهمدانیّ، ثمّ برز من بعده وهب بن عبداللَّه الکلبیّ، وکلّ من أراد الخروج ودّع الحسین علیه السلام ویقول: السّلام علیک یا أبا عبداللَّه، السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، فیجیبه:
وعلیک السّلام، ونحن خلفک، ویقرأ علیه السلام: «وَمِنْهُم مَن قَضَی نَحْبَهُ ومِنْهُم مَن یَنْتَظِر وما بَدّلُوا تَبْدیلًا»، ولا یبرز منهم رجل ولا یُقتل حتّی یَقتل خلقاً کثیراً من أهل الکوفة، فضیّقوا المجال علی الأعداء مع قلّتهم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 357
ونادی یزید بن معقل: یا بُریر! کیف تری صنع اللَّه بک؟ فقال: صنع اللَّه بی خیراً وصنع بک شرّاً، فقال یزید: کذبت، وقبل الیوم ما کنت کذّاباً، أتذکر یوم کنت أماشیک فی «بنی لوذان» وأنت تقول: کان معاویة ضالّاً، وإنّ إمام الهدی علیّ بن أبی طالب؟ قال بُریر: بلی أشهد أنّ هذا رأیی، فقال یزید: وأنا أشهد أ نّک من الضّالّین، فدعاه بریر إلی المباهلة، فرفعا أیدیهما إلی اللَّه سبحانه یدعوانه أن یلعن الکاذب ویقتله، ثمّ تضاربا،
__________________________________________________
- کرد: «مردان دفاع کجایند؟» کعب بن جابر بن عمرو ازدی به کمک او برخاست و من گفتم: «این بریربن خضیر قرآن دانست که در مسجد به ما قرآن می‌آموخت.» با نیزه خود به او حمله کرد، چون بریر سرنیزه را دریافت، خود را به روی او انداخت و با دندان، بینی او را کند. ولی‌کعب بن جابر نیزه را در او فرود برد و اورا از سینه او انداخت و تمام پیکان نیزه در پشت او فرو رفت و بر سرش تاخت و با تیغ به او زد تا اورا کشت.
عفیف گوید: گویا عبدی سرنگون را می‌نگرم که برخواست و غبار قبای خود را می‌تکانید و می‌گفت: «ای برادر ازدی! به من احسانی کردی که هرگز از یاد نبرم.» گفت: من به عفیف گفتم: «تو این را به چشم خود دیدی؟»
گفت: «چشمم دیده و گوشم شنیده.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 118- 119
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 274
فضربه بُریر علی رأسه قدت المغفر والدّماغ، فخرّ کأ نّما هوی من شاهق، وسیف بریر ثابت فی رأسه. وبینا هو یرید أن یخرجه، إذ حمل علیه رضی بن منقذ العبدیّ واعتنق بُریراً واعترکا، فصرعه بُریر وجلس علی صدره، فاستغاث رضی بأصحابه، فذهب کعب ابن جابر بن عمرو الأزدیّ لیحمل علی بریر، فصاحَ به عفیف بن زهیر بن أبی الأخنس:
هذا بُریر بن خُضیر القاری الّذی کان یقرؤنا القرآن فی جامع الکوفة، فلم یلتفت إلیه، وطعن بریراً فی ظهره، فبرک بریر علی رضیّ وعضّ وجهه وقطع طرف أنفه، وألقاه کعب برمحه عنه، وضربه بسیفه، فقتله.
وقام العبدیّ ینفض التّراب عن قبائه، وقال: لقد أنعمت علیَّ یا أخا الأزد نعمة لا أنساها أبداً.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 309- 310

ما صنع قاتله بعد استشهاده‌

وقال کعب «1» بن جابر «1»:
سَلی تُخبَری عنِّی وأنتِ ذمیمةٌ غَداةَ حُسینٍ والرّماحُ شوارعُ
ألمْ آتِ أقصی ما کرهتِ ولم یُخِلْ علیَّ غداةَ الرَّوْع ما أنا صانعُ
معی یَزَنیٌّ لم تَخُنْه کعوبُهُ وأبْیضُ مخشوبُ «2» الغِرارین قاطعُ
فجرَّدْتُه فی عُصبةٍ لیس دینُهمْ بدینی وإنِّی بابنِ حربٍ لقانعُ
ولم تَر عینی مِثلهم فی زمانِهمْ ولا قبلَهم فی النّاس إذ أنا یافعُ
أشدَّ قِراعاً بالسّیوفِ لدی الوَغَی ألا کُلُّ مَنْ یحمی الذِّمارَ مُقارعُ
وقد صبرُوا للطّعنِ والضّربِ حُسَّراً وقد نازلوا لو أنَّ ذلک نافعُ
فأبْلِغْ عبیداللَّهِ إمّا لقِیتَه بأنِّی مُطیعٌ للخلیفةِ سامعُ
__________________________________________________
(1- 1) [إبصار العین: فی ذلک].
(2)- [نفس المهموم: محشوب]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 275
قَتلتُ بُریراً ثمّ حَمَّلتُ نِعمةً أبا مُنقذِ لمّا دعا: مَن یُماصعُ «1»؟ «2» «3»
«4» قال: وزعموا أنّ رضیّ بن منقذ العبدیّ ردّ بعد «5» علی کعب بن جابر جواب قوله، فقال «4»:
لو شاءَ ربِّی ما شهدتُ قِتالَهُمْ ولا جعَل النَّعْماءَ عندی ابْنُ جابرِ
لقد کانَ ذاک الیومُ عاراً وسُبَّةً یُعیّرُهُ «6» الأبناءُ بعد المعاشرِ
فیا لیتَ أنِّی کنتُ مِن قبلِ قتلِهِ ویوم حُسینٍ کنت فی رَمْسِ قابرِ «7»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 433/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 73؛ القمّی، نفس
المهموم،/ 261- 262؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 562؛ المقرّم، مقتل الحسین
علیه السلام/ 310؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 264- 265
ثمّ حال فی الصّفین جعل یقول:
«8» [سلی «8» تخبری «9» عنِّی وأنتِ ذمیمة غداة «10» حسینٍ والرّماحُ شوارعُ
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: یماضع].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(3)- [زاد فی الأعیان: قال المؤلّف: لقد ضلّ سعیه وخسرت صفقته حین رضی بیزید عن الحسین وقد لقی جزاء عمله، فکان قرین یزید وابن زیاد فی أسفل درک من النّار].
(4- 4) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: قال: فبلغت أبیاته رضی بن منقذ، فقال مجیباً له یردّ علیه، وفی المقرّم: فردّ علیه رضیّ بن منقذ العبدیّ بقوله].
(5)- [زاد فی الأعیان: ذلک].
(6)- [المقرّم: تعیّره]
(7)- زاد فی ذخیرة الدّارین:
فیا سوأتا ماذا أقول لخالقی وما حجّتی یوم الحساب القماطر
(8)- الأبیات المحدّدة بالمعقوفین من د و بر وموضعها فی الأصل: شعراً.
(9)- فی د: ستخبری.
(10)- فی د و بر: عیار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 276
ألم آتِ «1» أقصی ما کرهتِ ولم یُخِل علیَّ غداة الرّوع ما «2» أنا صانع «2»
فجرّدتُه فی عصبة لیس دینهم کدینی وإنِّی بعد ذاک لقانع
وقد صبروا للطّعن والضّرب حُسّرا وقد جالدوا «3» لو أن «3» ذلک واقع
وأبلغ عبیداللَّه إمّا لقیتَه بأنِّی مطیع للخلیفة سامع
قتلتُ بریراً ثمّ حمّلتُ «4» نعمةغداة الوغی لما دعا من یُقارع]
قال: ثمّ ذکر له بعد ذلک أنّ بریراً کان من عباد اللَّه الصّالحین، وجاءه ابن عمّ له یقال له عبیداللَّه بن جابر، فقال [له- «5»]: ویلک یا بجیر «6»! قتلت بریر بن حضیر «7»، فبأیّ وجه تلقی اللَّه تعالی غداً؟ قال: فندم حین لم ینفعه النّدم، ثمّ أنشأ یقول:
فلو شاء ربِّی ما شهدت قتالهم ولا جعل النّعماء عند ابن جابر
لقد کان ذاک الیوم عاراً وسبّة یعیِّره الأبناء عند المعاشر
فیا لیت أنِّی کنتُ فی الحرب حفنة ویوم حسین کنت فی رمس قابر «8»
فیا سوءتا ماذا أقول لخالقی وما حجّتی یوم الحساب القماطر
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 187- 189 9
ثمّ جال «9» فی میدان الحرب «10» وهو «11» یقول:
__________________________________________________
(1- 1) فی د و بر: الباب.
(2- 2) فی د و بر: أصانع.
(3- 3) فی د: ألوان.
(4)- فی بر: حلت.
(5)- من د.
(6)- وقع هنا فی النّسخ: محربرا- کذا.
(7)- فی النّسخ: حصین.
(8)- فی د: فاتر.
(9- 9) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی: فجال].
(10) (10*) [لم یرد فی المعالی].
(11)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: جعل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 277
سلی «1» تُخبری «2» عنِّی وأنتِ ذمیمةُ غداةَ حُسینٍ «3» والرِّماحُ شوارعُ «4»
ألم آت أقصی ما کرهت، ولم یحل غداة الوغی والرّوع ما أنا صانعُ؟
معی یزنیّ «5» لم تُخنه کُعُوبُهُ وأبیضُ مشحوذُ الغرارین «6» قاطع
فجرّدْتُهُ فی عصبةٍ لیس دینُهُم کدینی، وإنِّی بعد ذاک لقانع
وقد صبروا للطّعن والضّرب حُسَّرا «7» وقد جالدوا، لو أنّ ذلک نافع
فأبْلِغْ عبیداللَّه أما «8» لقیتَهُ بأنِّی مطیع للخلیفة سامعُ
قتلت بریراً، ثمّ جللت «9» نعمة «10» غداة الوغی لمّا دعا من یُقارعُ «1»
ثمّ «11» إنّه ذکر له «11» «12» بعد ذلک أنّ بریراً کان من عباد اللَّه الصّالحین «13» (10*)، ثمّ «14»
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 268. خلاصه اشعار: روز جنگ با حسین نیزه و شمشیر بُرّانی داشتم. شمشیر خود را بر گروهی که دین مرا نداشتند، از نیام کشیدم و چون بریر هماورد خواست رفتم و اورا کشتم. به ابن زیاد خبر ده که من فرمانبردار و شنوا می‌باشم]
(2)- [الدّمعة: تجزی].
(3)- [الدّمعة: حنین].
(4)- [ناسخ التواریخ: شوارع: جمع شارعة: نیزه راست شده به سوی کسی].
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وناسخ التواریخ: مُزَنیّ، وفی هامش ناسخ التواریخ: مزنی: نیزه منسوب به قبیله مزینه (مصغراً)، مشحوذا الغرارین: شمشیری که از دو طرف بُرنده باشد].
(6)- [الدّمعة: العذارین، والأسرار: الغزارین].
(7)- حسر، جمع حاسر: برهنه از زره.
(8)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام: إذ ما].
(9)- [تسلیة المجالس وسائر المصادر: جُلتُ].
(10)- [فی تسلیة المجالس والدّمعة: بهمّة، والبحار والعوالم والأسرار: لهمّة].
(11)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار].
(12)- [فی الأعیان مکانه: قال ابن نما: فجعل بحیر قاتله یقول: (سلی تخبری عنّی وأنتِ ذمیمة) الأبیات المتقدّمة مع بعض التّغییر. قال: ثمّ ذکر له ...].
(13)- [إلی هنا لم یرد فی مثیر الأحزان].
(14)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم: فجاء، وفی الدّمعة والأسرار والمعالی والأعیان ومثیر الأحزان: وجاءه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 278
جاءه ابن عمّ له «1» یقال له: عبیداللَّه بن جابر، فقال له: ویلک یا بجیر! أقتلت «1» بریر بن خضیر؟ بأیّ وجه تلقی ربّک غداً؟ «2» «3» فندم وقال «2»:
«4» فلو «4» شاء ربِّی ما شهدت قتالهم ولا جعل النّعماء عندَ ابن جابر «5» «6» لقد «6» کان ذاکَ الیوم عاراً وسبّة
تعیِّر به «6» الأبناء عند المعاشر فیا لیتَ أنِّی کنتُ فی الرّحمِ حیضة «7»
ویومَ حُسینٍ کنت «8» فی رمس قابر «8» «9» ویا سوأتی «9» ماذا أقول لخالقی؟ وما حجّتی یوم الحساب القماطر؟ «10» 4 3 «11»
__________________________________________________
(1- 1) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی والأعیان ومثیر الأحزان: وقال: ویحک یا بحیر].
(2- 2) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی والأعیان: فندم الشّقیّ وأنشأ یقول].
(3- 3) [مثیر الأحزان: فندم الشّقیّ].
(4- 4) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 268- 269. خلاصه اشعار: اگر خدا می‌خواست به جنگ حسین نمی‌رفتم و نعمت‌های دنیا را به پسر ستمگر نمی‌داد. به راستی کشتن بریر برای من مایه ننگی است که فرزندان مرا بدان سرزنش کنند. ای کاش! روز عاشورا زنده نبودم. وای بر من! جواب خدا را چه گویم؟].
(5)- [تسلیة المجالس وسائر المصادر: جائر].
(6- 6) [فی تسلیة المجالس:
فقد کان ذا عاراً علیَّ وشبهة یُعیِّر بها ................ ...........
وفی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام والمعالی والأعیان:
لقد کان ذا عاراً علیَّ وسُبَّةْ یُعیّر بها ................ ........
وناسخ التواریخ: سبّة: ننگ].
(7)- [ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام: جیفة].
(8- 8) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی والأعیان: ضمن المقابر].
(9- 9) [فی تسلیة المجالس: فیا سوأتی، وفی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام والمعالی والأعیان: فیا سوءتا].
(10)- [زاد فی الأعیان: (انتهی) لا ریب أنّ روایة الطّبریّ أثبت، وهذه الرّوایة یوشک أن یکون وقع فیها اشتباه، ویدلّ علی قوله (ولا جعل النّعماء عندی ابن جابر)، فإنّه ینطبق علی روایة الطّبریّ ولیس لابن جابر ذکر فی هذه الرّوایة جاء فی هامش ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام. قماطر: روز سخت].
(11)- و بحیر به گرد میدان درآمد و بدین شعر مباهات گفت: [اشعار به تسلیة المجالس ارجاع شد]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 279
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 12/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 283- 285؛ المجلسی، البحار، 45/ 15- 16؛ البحرانی، العوالم، 17/
259- 26؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 296- 297؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/
292؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 397؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 562

عتاب قاتله‌

فلمّا رجع کعب بن جابر، قالت له اخته النّوّار بنت جابر: أعنتَ علی ابن فاطمة وقتلت بریراً سیِّد القرّاء؟!! لقد أتیت [أمراً] عظیماً، واللَّه لا أُکلِّمک أبداً.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 399، أنساب الأشراف، 3/ 191- 192
__________________________________________________
- اورا پسر عمی بود، گفت: «ای بحیر!
إنّ بُریراً کان من عباد اللَّه الصّالحین.
بریر را می‌کشی و بر قتل او مفاخرت می‌جویی؟! وای بر تو! فردای قیامت چگونه پروردگار خود را ملاقات خواهی کرد؟»
بحیر از کرده پشیمان شد و سودی نداشت، این شعر قرائت کرد: [اشعار به تسلیة المجالس ارجاع شد]
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 267- 269
کعب بن جابر این شعر سروده:
«خبر گیر از من ای بدخو زن زشت ز دشت کربلا وز نیزه بازان
که کردم آنچه را بد بود و در دل نمی‌پنداشتم روزی هراسان
مرا بُدْ نیزه ای کعبش بسی سخت به دستم تیغ برّانی درخشان
کشیدم بر سر جمعی علی خواه که من بن حرب را گردیده خواهان
میان مردم از دور جوانی ندیده چشم من مانند آنان
که در پیکار بهتر تیغ یازند هلا هر عهده داری تیغ یازان
شکیبا زیر تیغ و نیزه سرباز به پیکارند دائم سودجویان
عبیداللَّه بیاگاهان چه دیدیش که من هستم مطیع و زیر فرمان
بریری کشتم و احسان نمودم به بن‌منقذ چه یاور گشت خواهان»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 118
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 280
فلمّا رجع کعب بن جابر «1» قالت له امرأته، أو اخته «2» النّوّار بنت جابر: أعنتَ «3» علی ابن فاطمة، وقتلتَ «4» سیِّد القرّاء؛ «5» لقد أتیتَ عظیماً من الأمر «5»، واللَّه لا أُکلِّمک «6» من رأسی کلمة «7» أبداً. «8»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 433- 434/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 73؛ القمّی،
نفس المهموم،/ 261؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 264؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3
/ 562؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 397؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 310؛
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 415؛ المیانجی، العیون العبری،/ 121؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 109- 110
فلمّا رجع کعب، قالت له امرأته: أعنتَ علی ابن فاطمة وقتلتَ بریراً سیِّد القرّاء؟
لا أُکلِّمک أبداً. «9»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 290

عاقبة قاتله‌

قال أبو مخنف: حدّثنی عبدالرّحمان بن جُندب، قال: سمعته «10» فی إمارة مصعب بن
__________________________________________________
- اورا پسر عمی بود، گفت: «ای بحیر!
إنّ بُریراً کان من عباد اللَّه الصّالحین.
بریر را می‌کشی و بر قتل او مفاخرت می‌جویی؟! وای بر تو! فردای قیامت چگونه پروردگار خود را ملاقات خواهی کرد؟»
بحیر از کرده پشیمان شد و سودی نداشت، این شعر قرائت کرد: [اشعار به تسلیة المجالس ارجاع شد]
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 267- 269
کعب بن جابر این شعر سروده
«خبر گیر از من ای بدخو زن زشت ز دشت کربلا وز نیزه بازان
که کردم آنچه را بد بود و در دل نمی‌پنداشتم روزی هراسان
مرا بُدْ نیزه ای کعبش بسی سخت به دستم تیغ برّانی درخشان
کشیدم بر سر جمعی علی خواه که من بن حرب را گردیده خواهان
میان مردم از دور جوانی ندیده چشم من مانند آنان
که در پیکار بهتر تیغ یازند هلا هر عهده داری تیغ یازان
شکیبا زیر تیغ و نیزه سرباز به پیکارند دائم سودجویان
عبیداللَّه بیاگاهان چه دیدیش که من هستم مطیع و زیر فرمان
بریری کشتم و احسان نمودم به بن‌منقذ چه یاور گشت خواهان»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 118
(1)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: إلی الکوفة].
(2)- [فی إبصار العین والمعالی ووسیلة الدّارین مکانهم: فلمّا رجع کعب، قالت له اخته ...].
(3)- [فی المقرّم مکانه: ولمّا رجع کعب بن جابر إلی أهله عتبت علیه امرأته النّوّار قالت: أعنت ...، وفی بحر العلوم: فلمّا رجع کعب بن جابر قالت له امرأته: أعنت ...].
(4)- [زاد فی بحر العلوم: بریراً].
(5- 5) [لم یرد فی بحرالعلوم].
(6)- [وسیلة الدّارین: أحکیک].
(7)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(8)- گوید: وقتی کعب بن جابر بازگشت، زنش یا خواهرش‌نوار دختر جابر گفت: «با دشمنان پسر فاطمه کمک کردی و سرور قاریان را کشتی، کاری بد کردی، به خدا هرگز یک کلمه با تو سخن نمی‌کنم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3034
(9)- چون کعب بن جابر برگشت، زن وخواهرش نوّار دختر جابر به او گفتند: «بر ضد پسرفاطمه کمک کردی و سید قرآن‌دانان را کشتی؟ به خدا هرگز با تو سخن نگوییم.» کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 118
(10)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: سمعت کعب بن جابر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 281
الزّبیر، وهو یقول: یا ربّ! إنّا قد وفینا، فلا تجعلنا یا ربّ کمن قد غدر؛ فقال له أبی:
صدق، ولقد وفی وکَرُم، وکسبت لنفسِک شرّاً؛ قال: کلّا، إنّی لم أکسب لنفسی شرّاً، ولکنِّی کسبتُ لها خیراً. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 433/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 264

رثاءه‌

وفی بریر أقول:
جزی اللَّه ربّ العالمین مباهلا عن الدِّین کیما ینهج الحقّ طالبه
وأزهر من همدان یلقی بنفسه علی الجمع حیث الجمع تخشی مواکبه
أبرّ علی الصّید الکمأة بموقف مناهجه مسدودة ومذاهبه
إلی أن قضی فی اللَّه یعلم رمحه بصدق توخیه ویشهد قاضبه
فقل لصریع قام من غیر مارن عذرتک إنّ اللّیث تدمی مخالبه
السّماوی، إبصار العین،/ 73

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی بُرَیر بن خُضَیر. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 713 (ط قم)، 3/ 344، مصباح الزّائر،/ 295
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشهید الأوّل، المزار،/ 178
__________________________________________________
(1)- عبدالرحمان‌بن جندب گوید: در ایام امارت مصعب، شنیدم که کعب‌بن جابر می‌گفت: «پروردگارا! ما تکلیف خویش را انجام دادیم، ما را به صف خیانتکاران مبر.»
گوید: پدرم گفت: «راست می‌گویی، تکلیف خویش را به سر بردی، اما برای خویشتن بد اندوختی.»
گفت: «ابداً برای خود بد نیندوختم، نیکی اندوختم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3035
(2)- سلام بر بریر بن خضیر.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 282

45/ 55- بشر بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّانی عشر، ص 396- 397.

46/ 56- بشر بن عمرو الحضرمی‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من حضرموت بشیر بن عمرو.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
بشیر بن عمرو الحضرمیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 404؛ مثله الطّبری، التاریخ، 5/ 444
محمّد بن بشیر الحضرمیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 71/ مثله ابن نما، مثیر الأحزان،/ 27؛ ابن طاوس،
اللّهوف،/ 93
بشر بن عمرو بن الأحدوث الحضرمیّ الکندیّ:
کان بشر من حضرموت وعداده فی کندة. وکان تابعیّاً، وله أولاد معرفون بالمغازی. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 103/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 178؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 3/ 575؛ المیانجی، العیون العبری،/ 111؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین «2»،/ 110
بشر بن عمرو بن الأحدوث الحضرمیّ الکندیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 173/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 575
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: والحروب].
(2)- [حکاه وسیلة الدّارین عن ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 283
بشر بن عبداللَّه الحضرمیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
محمّد بن بشیر الحضرمیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612
ویغلب علی الظّنّ أ نّه أخذ بعضه من إبصار العین وزاد علیه ما فی الزّیارة، وقد ذکرنا فی الجزء الرّابع- القسم الأوّل- فی أنصار الحسین علیه السلام بشر بن عبداللَّه الحضرمیّ، ولا نعلم الآن من أین نقلناه، ویغلب علی ظنّنا أ نّنا أخذناه من إبصار العین، ویکون إبدال عمرو بعبداللَّه من سهو القلم. وکیف کان فلم یتحقّق لنا وجود من اسمه بشر بن عمرو ابن الأحدوث الحضرمیّ الکندیّ فی أصحاب الحسین علیه السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 575
وآخر من استشهد من أصحاب الحسین علیه السلام اثنان: هما: سوید بن عمرو بن أبی المطاع الخثعمیّ الأنماریّ، وبشر بن عمرو الحضرمیّ [...].
أمّا بشر- أو بشیر- الّذی ورد له ذکر فی عامّة المصادر التّاریخیّة، وفی زیارة النّاحیة، فقد ذکر أرباب المقاتل إنّه قبل صاحبه سوید، مبارزة، وکان شریف قومه، کثیر الصّلاة والعبادة. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 420
__________________________________________________
(1)- بشیر بن عمرو حضرمی
طبری نام اورا ذکر کرده. پیش از وقوع شهادت بنی‌هاشم، دو کس از همراهان حسین علیه السلام باقی مانده بودند که بشیر یکی از آن دو تن بود و دیگری سوید بن عمرو بن ابی‌المطاع نام داشت.
نام بشیر در «زیارت رجبیه» به ترتیبی که ذکر شد، آمده است.
و در متن «زیارت ناحیه» براثر اشتباه نسخه بشر بن عمر حضرمی ثبت شده و سید امین بشر بن عبداللَّه حضرمی ذکر کرده است.
استاد خویی با تردید بین «بشر» و «بشیر» 1 از او نام برده و به تأکید می‌توان گفت که بشیر بن عمرو حضرمی همان‌محمد بن بشیر حضرمی می‌باشد که سید بن طاوس از او سخن گفته، و دلیل بر این مسأله که این دو نام بر یک فرد اطلاق می‌شوند، به این قرینه است که سید بن طاوس داستان فرزند اورا نیز نقل کرده است و این داستان در کنار نام «بشر» یا «بشیر» بنابر اختلاف نسخه‌ها، در زیارت «ناحیه» نیز ذکر شده.
حضرمی: قبیله‌ای از قحطانیه از ناحیه حضرموت، سرزمین «حضرموت» توسط آن‌ها شناخته شده
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 284
بشر بن عمرو الحضرمیّ: وهو من أهل حضرموت الیمن.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 110
الأحدوثیّ: بضمّ الألف وسکون الحاء وضمّ الدّال المهملتین وفی آخرها الثّاء المثلّثة، هذه النّسبة إلی الأحدوث، وهو بطن من ناهض، من حضرموت.
السّمعانی، الأنساب، 1/ 88
الحضرمیّ: بفتح الحاء المهملة وسکون الضّاد المنقوطة وفتح الرّاء، هذه النّسبة إلی حضرموت، وهی من بلاد الیمن من أقصاها، والمشهور بها أبو هنیدة وائل بن حجر الحضرمیّ الکندیّ، کان ملکاً عظیماً بحضرموت، بلغه ظهور النّبیّ (ص)، فترک ملکه ونهض إلی رسول اللَّه (ص)، فبشّر النّبیّ (ص) بقدومه النّاس قبل أن یقدم بثلاثة أیّام، فلمّا قدم، قرب مجلسه وأدناه، ثمّ قال: هذا وائل بن حجر أتاکم من أرض بعیدة من حضرموت طائعاً غیر مکره، راغباً فی اللَّه وفی رسوله وفی دینه بقیّة أبناء، اللَّهمّ بارک فی وائل وفی ولده. ثمّ أقطعه أرضاً.
وله قصّة مع معاویة رضی اللَّه عنهما، وعاش إلی إمارة معاویة حتّی قدم علیه، ومات فی إمارته. وابناه علقمة وعبدالجبّار وبنوهم حدّثوا. ومن الحضارمة جماعة تفرّقوا فی البلاد وسکنوها، وظهر لهم بها أولاد مثل مصر والشّام والکوفة وغیرها من البلاد، ویُقال لهم الحضارمة، کأهل الموصل یقال لهم المواصلة.
السّمعانی، الأنساب، 2/ 230
الکندیّ: بکسر الکاف وسکون النّون وفی آخرها الدّال المهملة:
هذه النّسبة إلی کِنْدَة، وهی قبیلة مشهورة من الیمن، تفرّقت فی البلاد، فکان منها
__________________________________________________
- و یا قبیله‌ای است از «بنی حضرمی» که تیره ای است از «طیّئ» که آن هم تیره ای است از «یافع»، قبیله ای از ناحیه یمن. بشیرِ مورد بحث ما یکی از افراد قبیله «کنده» بوده است که از قبایل ناحیه یمن می‌باشد (یمن، عرب جنوب).
1. معجم رجال الحدیث: 3/ 314.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 77- 78
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 285
جماعة من المشهورین فی کلّ فنّ. «1»
السّمعانی، الأنساب، 5/ 104
ویُقال: إنّ حَضْرَمَوت هو ابن یَقْطَنْ أخی قحطان، واللَّه أعلم، منهم: وائل بن حجر، له صحبة.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 460
وفی التّوراة: أنّ قحطان ولد مضاض وحضرموت، والسّلب، وحضورا وسبأ وغیرهم، کلّهم أولاد قحطان، لیس بینهم وبینه أب، الیمانیة کلّها راجعة إلی ولد قحطان.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 463

لحوقُهُ بالإمام علیه السلام‌

وکان بشر ممّن جاء إلی الحسین علیه السلام أیّام المهادنة. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 103/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 178؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 3/ 575؛ المیانجی، العیون العبری،/ 111؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،
/ 110
وجاء إلی الحسین علیه السلام أیّام المهادنة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 173/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 575

موقفه من الإمام علیه السلام فی لیلة عاشوراء «3»

قال: أخبرنا علیّ بن محمّد، عن أبی الأسود العبدیّ، عن الأسود بن قیس العبدیّ، قال:
__________________________________________________
(1)- قال ابن الأثیر: «واسم کندة الّتی تنسب إلیه القبیلة: ثور بن مرتع بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ، وقیل: هو ثور بن عفیر بن عدیّ بن الحارث بن مرّة بن أدد بن زید بن یشجب بن عریب بن زید بن کهلان بن سبأ، وقیل غیر ذلک».
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: بین الحسین وعمر بن سعد وعلّمه بأنّ ابنه أسیر فی الدّیلم والرّیّ].
(3)- [زاد فی بغیة الطّلب: أنبأنا أبو نصر محمّد بن هبّة اللَّه بن الشّیرازیّ، قال: أخبرنا أبو القاسم علیّ بن الحسن الحافظ، وزاد أیضاً فیه وفی تاریخ دمشق: قال: أخبرنا أبوبکر محمّد بن عبدالباقی، أنا أبومحمّد الشّیرازیّ، أنا أبو عمر الخزّار، أنا أبو الحسن الخشّاب، أنا الحسن بن محمّد، نا محمّد بن سعد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 286
قیل لمحمّد بن بشیر الحضرمیّ: قد اسر ابنک بثغر الرّیّ، قال: عند اللَّه أحتسبه ونفسی، ما کنت أحبّ أن یؤسر ولا أن أبقی بعده.
فسمع قوله الحسین، فقال له: رحمک اللَّه أنت فی حلّ من بیعتی، فاعمل فی فکاک ابنک، قال: أکلتنی السّباع حیّاً إن فارقتک، قال: فاعط ابنک هذه الأثواب «1» یستعین بها فی فکاک أخیه، فأعطاه خمسة أثواب قیمتها ألف دینار.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 71/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 183، ط
المحمودی،/ 154، مختصر ابن منظور، 7/ 129- 130؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب،
6/ 2592، الحسین بن علیّ،/ 51
قال: «وجاء رجل حتّی دخل عسکر الحسین، فجاء إلی رجل من أصحابه، فقال له: إنّ خبر ابنک فلان وافی، إنّ الدّیلم أسروه، فتنصرف معی حتّی نسعی فی فدائه، فقال: حتّی أصنع ماذا؟ عند اللَّه أحتسبه ونفسی، فقال له الحسین علیه السلام: انصرف وأنت فی حلّ من بیعتی وأنا أعطیک فداء ابنک. «2» فقال: هیهات أن أفارقک، ثمّ أسأل الرّکبان عن خبرک. لا یکن واللَّه هذا أبداً «3» ولا أفارقک، ثمّ حمل علی القوم، فقاتل حتّی قُتل رحمة اللَّه علیه ورضوانه». «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 78/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 338 4
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تاریخ دمشق وبغیة الطّلب: البرود].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(3)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(4)- حمید بن مسلم گوید: مردی از لشگرعمر بن سعد بیرون آمد و خود را به یکی از یاران حسین علیه السلام رسانید و بدو گفت: «اطلاع رسیده که پسرت را دیلمیان اسیر کرده‌اند، با من بیا تا با یکدیگر برویم و برای آزادی او اقدامی کنیم!»
وی در پاسخ گفت: «بیایم تا چه کنم؟ من پاداش مصیبت او و خود را از خدا امید دارم.»
حسین علیه السلام بدو فرمود: «برو که بیعت خود را از گردن تو برداشتم و پول آزادی پسرت را نیز می‌پردازم.»
آن مرد در پاسخ امام علیه السلام عرض کرد: «هیهات أن افارقک ثمّ أسأل الرّکبان عن خبرک؛ هیهات که من از تو جدا شوم و آن وقت خبر تو را از مسافران پرسم! به خدا قسم هرگز چنین کاری نخواهم کرد و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 287
وفی ذلک الوقت وصل الخبر إلی محمّد بن بشیر الحضرمیّ أنّ ابنه قد اسر بثغر الرّیّ، فقال: عند اللَّه أحتسبه ونفسی، ما کنت اؤثر أن یؤسر وأبقی بعده، فسمع الحسین علیه السلام قوله، فأذن له فی المضیّ، فقال: أکلتنی السّباع حیّاً إن فارقتک، فأعطاه خمسة أثواب بروداً قیمتها ألف دینار. وقال: احملها مع ولدک هذا لفکّ أخیه، فحملها معه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 27
«1» وقیل لمحمّد «2» بن بشیر الحضرمیّ «3» فی تلک الحال «3»: «4» قد أسر ابنک «4» بثغر الرّیّ، فقال: عند اللَّه احتسبه ونفسی، ما کنت «5» أحبّ أن یؤسر «6» وأنا «7» أبقی بعده. فسمع الحسین علیه السلام قوله، «8» فقال: رحمک اللَّه، أنت فی حلّ من بیعتی، فاعمل فی فکاک ابنک.
فقال: أکلتنی السّباع حیّاً إن فارقتک، قال: فأعط ابنک هذه الأثواب البرود یستعین بها «9» فی فداء «9» أخیه، فأعطاه خمسة أثواب «10» قیمتها ألف دینار «8» «11» «12»
__________________________________________________
- هیچ‌گاه از تو جدا نخواهم شد.» این سخن را گفت و به دشمنان آن حضرت حمله افکند و جنگ کرد تا کشته شد. رحمت و رضوان خدا بر او باد
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 118
(1) [زاد فی الأعیان، ج 3: وإنّما فیه أ نّه لمّا خطب الحسین علیه السلام أصحابه لیلة العاشر من المحرّم وأذن لهم فی الإنصراف وأجابوه، قال:]
(2)- [فی الأعیان، ج 1 مکانه: ووصل الخبر إلی محمّد ...]
(3- 3) [لم یرد فی المعالی]
(4- 4) [الأعیان، ج 1: بأن ابنه قد أسر]
(5) لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة
(6)- [أضاف فی المعالی: ابنی وأنا حیّ أو]
(7)- [لم یرد فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة والأعیان، وفی الأسرار: وأن]
(8- 8) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 208]
(9- 9) [تسلیة المجالس: علی فکاک]
(10)- [زاد فی الأعیان، ج 1: برود]
(11)- [زاد فی المعالی: سیّدی فدتک شیعتک أ یّها الجواد الکریم ابن الکریم، تعطی خمسة أثواب فی فکاک أسیر من شیعتک وقد أسّروا أهلک وعیالک کأساری الرّوم. یقول الحجّة (عج): وسبی أهلک کالعبید،- إلی آخره.
(12) ...
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 288
__________________________________________________
- (أقول) بأبی وامّی عزیزاً هو سلطان الدّنیا والآخرة وسلطان الحجاز وهذا لبسه إذ قیمة خمسة أثواب منه ألف دینار وتکة سراویله قیمتها لاتحصی، وآلَ الأمر به إلی أن قال: یا اختاه! ایتینی بثوب عتیق لایرغب فیه أحد. وزاد أیضاً فی الأعیان، ج 1: فحملها مع ولده، وزاد أیضاً فی الأعیان، ج 3: انتهی، والتّفاوت بین النّقلین لا یمکن أن یحصل فیه اشتباه لبعد ما بینها. نعم، فی الزّیارة المنسوبة إلی النّاحیة المقدّسة الّتی ذکرها السّیّد ابن طاوس فی الإقبال ما صورته. إلی آخر الخبر]
- در همین حال بود که به محمد بن بشر حضرمی خبر رسید که فرزندت در سرحد ری اسیر شده است، گفت: «گرفتاری او و خودم را به حساب خداوند منظور می‌دارم، با این که مایل نبودم که من باشم و او اسیر گردد.» حسین علیه السلام این بشنید و فرمود: «رحمت خدا بر تو باد! تو از قید بیعت من رهایی و نسبت به آزادی فرزندت اقدام کن.» عرض کرد: «درندگان مرا زنده زنده بخورند، اگر از تو جدا شوم.» فرمود: «پس این لباس‌ها (بُردها) را به فرزندت بده تا در آزادی برادرش از این جامه‌ها استفاده نماید وآن‌ها را فدیه برادر کند.» سپس پنج قطعه لباس به ارزش هزار دینار به محمدبن بشر عطا فرمود.
فهری، ترجمه لهوف،/ 93- 94
به روایت دیگر، در آن شب به محمد بن بشر حضرمی گفتند: «پسر تورا در سرحد ری اسیر کردند.» گفت: «عوض جان او و جان خود را هر دو از آفریننده جان‌ها می‌خواهم.» چون حضرت این سخن را شنید، فرمود: «خدا تورا رحمت کند! من تورا مرخص می‌گردانم که بروی و فرزند خود را از قید اسیری رها کنی.» آن سعادتمند گفت: «درندگان مرا بدرند، اگر از تو جدا شوم.» پس حضرت پنج جامه به او عطا فرمود؛ به هزار درهم می‌ارزید و فرمود: «این‌ها را برای رهایی فرزند خود بفرست.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 651
بالجمله، این‌وقت محمد بن بشر الحضرمی را آگهی آوردند که پسرت را در ثغر 1 مملکت‌ری اسیر گرفتند. گفت: «در راه خدا به حساب می‌رود و من دوست ندارم که او اسیر شود و من بعد از وی باقی بمانم.» کنایت از آن که می‌خواهم در رکاب حسین علیه السلام کشته شوم. چون کلمات اورا امام حسین اصغا فرمود، [متن عربی در لهوف ذکر شد] فرمود: «خداوند تورا رحمت کناد! من بیعت خویش را از ذمت تو فرود آوردم. برو و فرزند خود را از بند اسر برهان.» محمدبن‌بشر گفت: «مرا جانوران درنده زنده پاره پاره سازند و طعمه کنند، اگر از خدمت تو دور شوم.» حسین فرمود: «این جامه‌های برد یمانی را با برادرش گذار تا فدیه برادر کند و اورا از بند برهاند.» و پنج جامه برد، اورا عطا کرد که هزار دینار بها داشت.
1. ثغر، بر وزن فلس: مرز، سرحد.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 289
بن طاوس، اللّهوف،/ 93- 94/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 394؛ البحرانی، العوالم، 17/ 244- 245؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 270؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 268؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 177؛ القمّی، نفس المهموم،/ 229؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس،/ 271؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 358- 359؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 338؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 601، 3/ 575
(قال) السّیِّد الدّاودیّ: لمّا کان الیوم العاشر من المحرّم ووقع القتال. قیل «1» لبشر «2» وهو فی تلک الحال: إنّ ابنک عمرواً قد أسر «3» فی ثغری «3» الرّیّ. فقال عند اللَّه أحتسبه ونفسی: ما کنت أحبّ أن یؤسر وأن «4» أبقی بعده. فسمع الحسین علیه السلام مقالته، فقال له: رحمک اللَّه! أنت فی حلّ من بیعتی، فاذهب واعمل فی فکاک ابنک. فقال له: أکلتنی «5» السِّباع حیّاً إن أنا فارقتک «6» یا أبا عبداللَّه، فقال له: فأعْطِ ابنک محمّداً- «7» وکان معه «7»- هذه الأثواب «8» البرود «9» یستعین «8» بها فی فکاک أخیه «10»، وأعطاه خمسة أثواب قیمتها ألف دینار. «11»
__________________________________________________
(1)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین مکانهما: قال السّیّد فی اللّهوف: لمّا کان لیلة العاشرة من المحرّم جمع الحسین علیه السلام، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ أقبل علیهم فقال: أمّا بعد، فأ نّی لا أعلم أصحاباً أصلح منکم، إلی آخر ما سیأتی فی محلّه، وقیل ...].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: بن عمرو الحضرمیّ].
(3- 3) [فی ذخیرة الدّارین: بثغر، وفی وسیلة الدّارین: بمدینة].
(4)- [العیون: أنا].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: إذن].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وأسأل عنک الرّکبان وأخذلک مع قلّة الأعوان لا یکون هذا أبداً].
(7- 7) [لم یرد فی العیون].
(8- 8) [وسیلة الدّارین: یسعی].
(9)- [أضاف فی العیون: کان معه].
(10)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: أم فداء أخیه کما فی بعض النّسخ، وفی وسیلة الدّارین: ابنه].
(11)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وقال السّیّد فی کتاب ربیع الشّیعة: وبات الحسین علیه السلام وأصحابه تلک اللّیلة ولهم دویّ کدویّ النّحل، إلی آخر ما سیأتی فی محلّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 290
السّماوی، إبصار العین،/ 103/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 575؛ مثله
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 178- 179؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 110؛
المیانجی، العیون العبری،/ 111
ولمّا خطب الحسین علیه السلام یوم العاشر، وأذن لأصحابه فی الانصراف، قیل لبشر، فی تلک الحال: إنّ ابنک قد أسر بثغر الرّیّ، فقال: عند اللَّه أحتسبه ونفسی، ما کنت أحبّ أن یؤسر و «1» أبقی بعده، فسمع الحسین علیه السلام مقالته، فقال له: رحمک اللَّه، أنت فی حلّ من بیعتی، فاذهب واعمل فی فکاک ابنک، فأبی ونطق بما «2» ستسمعه من فقرة «2» زیارة النّاحیة المقدّسة.
وتقدّم یوم الطّفّ، فقاتل حتّی «3» نال أوّلًا شرف الشّهادة، وأخیراً شرف تخصیصه والتّسلیم علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة «3». «4»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 173/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 575

استشهاده‌

وقاتل بشیر بن عمرو الحضرمیّ وهو یقول:
الیوم یا نفس ألاقی الرّحمن والیوم تُجزین بکلِّ إحسان
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأعیان: أن].
(2- 2) [الأعیان: ذکر].
(3- 3) [الأعیان: قُتل، وزاد فیه: انتهی ولم یذکره، نقله مستنداً].
(4)- سید رحمه الله گوید: به محمدبن بشر حضرمی گفتند: «پسرت در مرز ری اسیر شده.»
گفت: «اورا به حساب خدا می‌گذارم، به جان خودم پس از اسیری او زندگانی را نمی‌خواهم.»
حسین سخن اورا شنید و فرمود: «خدایت رحم کند، بیعت خود را از تو برداشتم و تو برو در تلاش آزاد کردن پسرت باش.»
گفت: «اگر از تو جدا شوم خوراک درندگان گردم.»
فرمود: «پس این جامه‌ها را که برد یمانی است به پسرت بده تا در فدیه برادرش صرف کند.»
پنج جامه به بهای هزار دینار طلا به او داد
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 101- 102
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 291
لا تجزعی فکلّ شی‌ء فان والصّبر أحظی لک عند الدّیّان
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 404، أنساب الأشراف، 3/ 196
قال أبو مخنف: حدّثنی عبداللَّه بن عاصم، عن الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ، قال «1»: لمّا رأیت أصحاب الحسین قد أصیبوا، وقد خُلِص إلیه وإلی أهل بیته، ولم یبق معه غیر سوید بن عمرو بن أبی المطاع الخثعمیّ وبشیر بن عمرو الحضرمیّ، قلت له: یا ابن رسول اللَّه! قد علمت ما کان بینی وبینک. «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 444/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 299؛ بحر العلوم، مقتل
الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 420؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 398
(وقال) السّرویّ: «3» أ نّه قُتِل «3» فی الحملة الاولی. «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 103- 104/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 575؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 111
قال أهل السّیر: فلمّا نشب القتال بین الفریقین تقدّم بشر بن عمرو الحضرمیّ إلی الحرب وقاتل حتّی قُتل فی الحملة الاولی مع من قُتِل من أصحاب الحسین علیه السلام، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین،/ 179/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 110
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: فکان الضّحّاک بن عبداللَّه معه علیه السلام إلی یوم قتله، وروی بعض وقائع لیلة عاشوراء ویومه إلی أن قال ...].
(2)- ضحاک‌بن عبداللَّه‌مشرقی گوید: وقتی دیدم یاران حسین کشته شده‌اند ونوبت وی و خاندانش رسیده و با وی جز سوید بن عمرو خثعمی‌و بشیر بن عمرو حضرمی نمانده، به او گفتم: «ای پسر پیمبر خدای! ...»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3050
(3- 3) [العیون: وقُتل هو].
(4)- [زاد فی الأعیان: انتهی، ولم نجد من ذکره غیره ولا ذکر هو من أین نقله، ویمکن أن یکون نقله عن الحدائق الوردیّة، ومراده بالسّیِّد الدّاودیّ علی الظّاهر هو ابن طاوس فی کتاب اللّهوف، وکان الأولی التّعبیر بابن طاوس، لأنّه أشهر، ولکن هذا الّذی نقله لیس له فی الملهوف أثر. وزاد أیضاً الأعیان فی مکان آخر: الظّاهر أنّ مراده بالسّرویّ ابن شهرآشوب، ولم یذکره ابن شهرآشوب فی عِداد مَنْ قُتِل فی الحملة الاولی، فراجع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 292
من المقتولین من أصحاب الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی: بشیر بن عمرو.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94- 95

رثاؤه‌

وفیه یقول الفضل بن العبّاس بن ربیعة بن الحارث بن عبدالمطّلب من قصیدته الّتی ینعی بها علی بنی أمیّة أفعالهم (إلی آخر الخبر کما سنذکره فی زهیر بن سلیم الأزدی).
السّماوی، إبصار العین،/ 109/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 70؛ الحائری،
ذخیرة الدّارین، 1/ 243؛ المیانجی، العیون العبری،/ 110؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،
/ 179

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلامُ علی بِشرِ بن عُمرِ «1» الحَضرمیّ، شَکَرَ اللَّهُ لَکَ قَولَکَ لِلحُسینِ- وقد أذِنَ لَکَ فی الانصراف-: أکَلَتنی إذنِ السِّباعُ حَیّاً إنْ «2» فارَقتُکَ، وأسألُ عَنکَ الرُّکبانَ، وأخذُلکَ معَ قِلّةِ الأعوانِ، لا یَکونُ هذا أبَداً. «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576 (ط قم)، 3/ 77؛ مصباح الزّائر،/ 282/
عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 70؛ البحرانی، العوالم، 17/ 238؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 304؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 178؛ المامقانی، تنقیح المقال
1- 2/ 173- 174؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 22؛ القزوینی،
تظلّم الزّهراء،/ 412- 413؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 575؛ المیانجی، العیون العبری،
/ 318؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 110
__________________________________________________
(1)- [ناسخ التّواریخ: عمرو].
(2)- [البحار، ج 98، والأسرار والعیون: إذا].
(3)- «سلام بر بشر بن عمر حضرمی! سپاس و حمد خدای بر تو باد که هنگامی که حسین به تو نیز اجازه بازگشت از صحنه نبرد را داد، تو خطاب به امام گفتی: بدن من زنده زنده، خوراک درندگان وحشی باد! اگر تورا رها سازم و بروم و درباره تو از مسافران سؤال و جستجو کنم! و تورا با کمیِ یاران تنها گذاشته و خود آسوده خاطر بازگردم، هرگز چنین نخواهد شد.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 145- 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 293

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی بشیر بن عمر «1» الحضرمیّ. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345؛ مصباح الزّائر،/ 296
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340 مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179

57- بشر بن غالب الأسدی‌

بشر بن غالب الأسدیّ، سمع حسین بن علیّ قوله، روی عنه عبداللَّه بن شریک وابن أشوع، هو أخو بشیر بن غالب حدیثه فی الکوفیّین.
البخاری، التّاریخ، 2/ 81 رقم 1761
أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام [...] ومن أصحاب أمیر المؤمنین [...] بِشر بن غالب.
البرقیّ، الرّجال،/ 7، 8
من أصحاب أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام:
ومن أصحاب الحسن والحسین، وأصحاب علیّ بن الحسین علیهم السلام: بشر بن غالب الأسدیّ.
البرقیّ، الرّجال،/ 9
فسار حتّی إذا «3» بلغ ذات عرق «4»، فلقیه «5» رجل من بنی أسد یُقال له: بشر بن غالب «6» فقال له الحسین: ممّن الرّجل؟ قال: رجل من بنی أسد، قال: فمن أین أقبلت یا أخا بنی أسد؟ قال: من العراق، فقال «7»: کیف خلّفتَ أهل العراق؟ قال: یا ابن بنت رسول اللَّه!
__________________________________________________
(1)- [فی مصباح الزّائر والمزار والبحار: عمرو].
(2)- سلام بر بشیر بن عمرو حضرمی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
(3)- لیس فی د.
(4)- فی معجم البلدان، 6/ 154: وذات عرق مهل أهل العراق وهو الحدّ بین نجد وتهامة، وقیل عرق جبل بطریق مکّة ومنه ذات عرق.
(5)- فی د: فلقاه.
(6)- ما وجدناه فی المراجع، وفی التّرجمة ص 369: «مردی از بنی‌اسد» أی رجل من بنی أسد.
(7)- من بر، وفی الأصل و د: قال.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 294
خلّفت القلوب معک والسّیوف مع بنی امیّة! فقال له الحسین: صدقت یا أخا العرب! إنّ اللَّه تبارک «1» وتعالی یفعل ما یشاء ویحکم ما یرید؛ فقال له الأسدیّ: یا ابن بنت رسول اللَّه! أخبرنی عن قول اللَّه تعالی: «یوم ندعوا «2» کلّ اناس بإمامهم». فقال الحسین «3»: نعم یا أخا «4» بنی أسد! هم إمامان: إمام هدی دعا إلی هدی، وإمام ضلالة دعا إلی ضلالة، فهدی من «5» أجابه إلی «6» الهدی [إلی] الجنّة، ومن أجابه إلی الضّلالة دخل النّار.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 120- 121/ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 220-
221؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 233- 234
«7» بشر بن غالب الأسدیّ، روی عن الحسین بن علیّ وأبی هریرة، روی عنه عبداللَّه ابن شریک وابن أشوع ویزید بن أبی زیاد «8»، سمعت أبی یقول ذلک.
ابن أبی حاتم، الجرح والتّعدیل، 2/ 363 رقم 1394
(بشر) بن غالب الأسدیّ، یروی عن الحسین بن علیّ، روی عنه ابن أشوع وعبداللَّه ابن شریک، [وهو بشر بن غالب بن جنادة بن سفیان بن وهب «9» بن مالک بن ذؤیب «10» ابن والبة بن الحارث بن ثعلبة بن دودان بن أسد بن خزیمة- «11»] «12».
__________________________________________________
(1)- فی د: سبحانه.
(2)- وقع فی د: «ندع» خطأ. انظر سورة 7، آیة 71.
(3)- لیس فی د.
(4)- لیس فی د.
(5)- فی النّسخ: ومن.
(6)- زید فی الأصل و بر: الهدی فی.
(7)- تأخّرت فی م هذه التّرجمة عن الّتی تلیها.
(8)- انظر ترجمة بشیر بن غالب فی بابه.
(9)- زید فی الجمهرة: بن کعب.
(10)- من الجمهرة، وفی م: رویبة- کذا.
(11)- ما بین الحاجزین من م.
(12)- [زاد فی الأعیان: بن مدرکة، والظّاهر أنّ هذا آخر غیر الّذی ذکره النّسائی، اتّفق فی الاسم واسم الأب والنّسبة. وقد فرّق بینهما أبو عمرو الکشّی فی رجال الشّیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 295
ابن حبّان، الثّقات، 4/ 69/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 575- 576 1
فسار الحسین علیه السلام وأصحابه «1»، فلمّا نزلوا الثعلبیة، ورد علیه رجل یقال له: بشر بن غالب، فقال: یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله! أخبرنی عن قول اللَّه عزّ وجلّ: «یوم ندعوا کلّ اناس بإمامهم» «2»
، قال: إمام دعا إلی هدی فأجابوه، وإمام دعا إلی ضلالة فأجابوه إلیها، هؤلاء فی الجنّة وهؤلاء فی النّار، وهو قوله عزّ وجلّ: «فریق فی الجنّة وفریق فی السّعیر» «3»
. «4»
الصّدوق، الأمالی،/ 153/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 313؛ البحرانی، العوالم،
17/ 162؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 239؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 248
حدّثنا أحمد بن محمّد بن سعید، قال: حدّثنا القاسم بن محمّد بن الحسن بن حازم، قال: حدّثنا عُبیس بن هشام، عن عبداللَّه بن جبلة، عن علیّ بن أبی المغیرة، قال:
حدّثنا عبداللَّه بن شریک العامریّ، عن بشر بن غالب الأسدیّ، قال: قال لی الحسین بن علیّ علیهما السلام: «یا بشر! ما بقاء قریش إذا قدّم القائم المهدیّ منهم خمسمائة رجل، فضرب أعناقهم صبراً، ثمّ قدّم خمسمائة، فضرب أعناقهم صبراً، ثمّ خمسمائة، فضرب أعناقهم صبراً؟ قال: فقلت له: أصلحک اللَّه، أیبلغون ذلک؟ فقال الحسین بن علیّ علیهما السلام: إنّ مولی القوم منهم، قال: فقال لی بشیر بن غالب أخو بشر بن غالب: أشهد أنّ الحسین بن علیّ
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
(2)- الإسراء: 71.
(3)- الشّوری: 7.
(4)- حسین و اصحابش روان شدند تا به منزل ثعلبیه رسیدند. و مردی به نام بشربن غالب بر آن‌ها درآمد و عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! به من خبر ده از گفتار خدای عزوجل (سوره اسراء، 71) روزی که هر قومی را با امامشان دعوت کنیم.»
فرمود: «امامی که به حق دعوت کرده و اورا اجابت کردند و امامی که به گمراهی دعوت کرده و اورا اجابت کردند، آنان در بهشتند و اینان در دوزخ، و این است که فرمود (شوری، 7): گروهی در بهشت وگروهی در دوزخ.»
سپس روان شد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 296
[علیهما السلام] عدّ علی أخی ستّ عدّات- أو قال: ستّ عددات- علی اختلاف الرّوایة». «1»
النّعمانی، الغیبة،/ 338- 339 رقم 23
حدّثنا أحمد بن محمّد بن جبلة، ثنا محمّد بن إسحاق، ثنا إسماعیل بن موسی، ثنا أبو الأحوص، عن عبداللَّه بن شریک، عن بشر بن غالب، قال: لقی ابن الزّبیر الحسین ابن علیّ، فقال: یا أبا عبداللَّه.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 662- 663 رقم 1765
(من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ وعلیّ بن الحسین علیهم السلام) بشر بن غالب الأسدیّ الکوفیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 72، 84/ مثله ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 78؛ المجلسی،
البحار «2»، 44/ 199؛ البحرانی، العوالم، 17/ 333؛ التّفرشیّ، نقد الرّجال «3»،/ 57؛ الأسترآبادیّ، منهج المقال،/ 70؛ المدرّسی، جنّات الخلود،/ 22؛ الأمین، أعیان
الشّیعة، 3/ 575
ثمّ سار علیه السلام حتّی بلغ إلی وادی العقیق ذات عرق، فرأی رجلًا من بنی أسد اسمه بشر بن غالب، فسأله عن أهل الکوفة، فقال: القلوب معک والسّیوف مع بنی امیّة، قال:
صدقت یا أخا بنی أسد
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 21
__________________________________________________
(1)- بشر بن غالب اسدی گوید: حسین بن علی علیهما السلام‌به من فرمود: «ای بشر! قریش را چه به جای می‌ماند هنگامی که قائم مهدی پانصد نفر از ایشان را پیش کشد و دست بسته گردن آن‌ها را بزند، سپس پانصد نفر دیگر از ایشان را جملگی دست بسته گردن‌هایشان را بزند و دیگر بار پانصد نفر از آنان را دست بسته گردن بزند؟» (شاید مراد از قریش مردم مستکبر که از پذیرش حق و قانون سرباز می‌زنند و حاضر به قبول آن نیستند، باشد چون سران قریش، باری) راوی گوید: به آن حضرت عرض‌کردم: «خداوند حال شما را اصلاح فرماید آیا آنان بدان‌مقدار می‌رسند؟» پس حسین بن علی علیهما السلام فرمود: «همانا هم پیمان و هم عقیده هر قوم جزء آنان محسوب می‌شود.» راوی گوید: بشیربن غالب برادر بشر بن غالب به من گفت: «من گواهم که حسین بن علی علیهما السلام شش مرتبه برای برادرم برشمرد»- یا شش بار گفت- بر حسب اختلاف روایات.
غفاری، ترجمه غیبت نعمانی،/ 338- 339
(2)- [حکاه البحار والعوالم عن المناقب].
(3)- [حکاه نقد الرّجال والأعیان عن الطّوسی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 297
«1» ثمّ سار علیه السلام حتّی بلغ ذات «2» عرق «1»، فلقی «3» بشر «4» بن غالب وارداً من العراق، فسأله عن أهلها، فقال: خلّفت القلوب معک، والسّیوف مع بنی امیّة، فقال: صدق أخو بنی أسد، إنّ اللَّه یفعل ما یشاء، ویحکم ما یرید. «5»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 69- 70/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 367؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 217؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 238؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،
/ 247؛ القمّی، نفس المهموم،/ 174؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 156- 157؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 260؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 56؛ مثله الأمین،
أعیان الشّیعة، 3/ 576؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 33
بشر بن غالب [سین] الأسدیّ الکوفیّ [بن] «مح».
عنه جابر بن (عن خ) مسافر فی [فی] فی باب ثواب قراءة القرآن.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 123/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 576
بشر بن غالب: بالغین المعجمة والألف واللّام المکسورة والباء الموحّ- دة، وقد عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام تارة، ومن أصحاب السّجّاد علیه السلام أخری، مضیفاً إلیه فی الثّانی قوله: الأسدیّ الک- وفیّ، وظاهره کونه إمامیّاً إلّاأنّ حاله مجهول.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار والدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(2)- [فی نفس المهموم مکانه: ولمّا بلغ الحسین علیه السلام ذات ...].
(3)- [نفس المهموم: لقی].
(4)- [فی الأعیان مکانه: وذکر المؤرّخون إنّ الحسین علیه السلام، لمّا سار إلی العراق لم یزل سائراً حتّی بلغ وادی العقیق، فنزل ذات عرق، فلقیه رجل من بنی أسد یسمّی بشر ...، وفی مثیر الأحزان مکانه: ومضی الحسین علیه السلام ولقیه بشر ...].
(5)- سپس حضرت به راه خود ادامه داد تا به ذات العرق رسید، آن‌جا بشربن غالب را دید که از عراق می‌آید، پرسیدش که: «اهل عراق در چه وضعی بودند؟» عرض کرد: «من که آمدم دل‌هاشان با تو بود ولی شمشیرهای‌شان با بنی‌امیه.» فرمود: «برادر بنی‌اسد سخن به راست گفت، خداوند هر چه که مشیتش تعلق پذیرد انجام می‌دهد و هرچه را که اراده فرماید حکم می‌کند.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 69- 70
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 298
ونقل فی جامع الرّواة روایة جابر بن مسافر فی الکافی، باب ثواب قراءة القرآن.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 174
أبو صادق بشر بن غالب: عنونه فی جامع الرّواة کذلک، ونسب إلی البرقیّ، عدّه إیّاه من أصحاب الحسین علیه السلام الّذین کانوا قبله من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام. وعندی أنّ ذلک اشتباه من جامع الرّواة، فإنّ بشر بن غالب رجل آخر من أصحاب الحسین علیه السلام، وزعم جامع الرّواة کونه اسم أبی صادق، ولیس کذلک، بل هو اسم رجل آخر من أصحابه، ولذا إنّ فی النّسخة المعتمدة وضع علامة الحمرة فوق أبی صادق تارة وفوق بشر بن غالب أخری، فلاحظ وتدبّر. «1»
المقامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 20
باب الباء من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] بشر بن غالب. «2»
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 208
بشر بن غالب:
وعدّه ابن سعد فی الطّبقات الکبیر فیمن نزل الکوفة من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله
__________________________________________________
(1)- ابوصادق بشر بن غالب، از اصحاب‌حسین علیه السلام‌است و برقی نیز اورا از اصحاب علی علیه السلام‌دانسته است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 174
(2)- حسین شتابانه به سوی عراق می‌رفت و به پشت سر نگاه نمی‌کرد تا در ذات عرق فرود آمد و معنی کلام امیر المؤمنین علیه السلام پدیدار شد. در امالی طوسی از عمار دهنی روایت کرده است که ابو الطفیل می‌گفت: مسیب بن نجبه، عبداللَّه‌بن سبا را کشانید و نزد امیر المؤمنین آورد. امیر المؤمنین به او گفت: «چه کار می‌کنی؟»
گفت: «این مرد به خدا و رسولش دروغ می‌بندد.»
فرمود: «چه می‌گوید؟»
من گفتار مسیب را نشنیدم، شنیدم علی می‌فرمود: «دور باد خشم، آری نزد شما می‌آید سواری بر شتر تندرو تنک بسته، که انجام نداده حج و نه عمره، اورا بکشند.»
و مقصود او حسین علیه السلام بود، چون حسین به ذات عرق رسید، به بشربن غالب برخورد که از عراق می‌آمد. از اهل آن، از وی پرسید، گفت: «دل‌ها با شماست و شمشیرها با بنی‌امیه.» فرمود: «این اسدی راست می‌گوید (خدا هرچه خواهد کند و هرچه خواهد حکم کند).»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 77
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 299
ومَنْ کان بها بعدهم من التّابعین وغیرهم من أهل الفقه والعلم، لکنّه عند ذکره لم یزد علی قوله بشر بن غالب، ولم یذکر من أحواله شیئاً.
وفی لسان المیزان: بشر بن غالب الأسدیّ عن الزّهری، قال الأزدیّ: مجهول.
وفی الکنی للنّسائی: حدّثنا لوین، ثنا حسین بن بسطام، حدّثنی أبو مالک بشر بن غالب بن بشر، عن الزّهریّ، عن مجمع بن جاریة، عن عمِّه یرفعه: لا دینَ لمنْ لا عقلَ له.
قال النّسائی: هذا حدیث باطل منکر. قلت: استفدنا منه کنیته وتسمیة جدّه (انتهی).
ثمّ قال فی لسان المیزان: بشر بن غالب الکوفیّ، عن أخیه بشیر بن غالب، وعنه الأعمش، قال الأزدیّ: متروک، وهذا ساق له الأزدیّ عن أبی یعلی الموصلیّ، عن سریج ابن یونس، عن عمرو بن جمیع، عن الأعمش، عن بشر بن غالب، عن أخیه بشیر بن غالب، قال: قدمت علی الحسن بن علیّ، فسألنی عن بلدنا، وحدّثنی عن أبیه، رفعه:
ما من مدینة یکثر أدمها إلّاقلّ بردها. قال الأزدیّ: وهذا منکر جدّاً.
قال [أبو عمرو الکشّی]: عالم فاضل جلیل القدر. وقال: روی عن الحسین بن علیّ، وعن ابنه زین العابدین، روی أخوه عبداللَّه بن غالب من روایة عقبة بن بشیر، عنه، والّذی ذکره ابن حبّان یحتمل أن یکون أحدهما (انتهی).
أقول: لیس لذلک أثر فی رجال الکشّی ولا فی غیره من کتب أصحابنا، سوی ما مرّ عن رجال الشّیخ مع أنّ قوله عالم فاضل جلیل القدر لیس من تعبیر الکشّی، بل من عبارات المتأخِّرین، [...].
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 575- 576

47/ 58- بکر بن حیّ التّیمی‌

میزاته العائلیّة

وقُتل بکر بن حیّ التّیملیّ، من بنی تیم اللَّه بن ثعلبة.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 154/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 300
بکر بن حیّ «1» بن تیم اللَّه بن ثعلبة التّیمیّ «1».
السّماوی، إبصار العین،/ 113/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 592؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 111
ومنهم [أصحاب سیِّد الشّهداء علیهم السلام] بکر بن حیّ بن تیم اللَّه بن ثعلبة التّیمیّ.
قال العسقلانی فی الإصابة: هو بکر بن حیّ بن علیّ بن تیم اللَّه بن ثعلبة بن شهاب ابن لام التّیمیّ من بنی تیم اللَّه بن ثعلبة، له إدراک، ولولده مسعود ذکر فی الکوفة فی زمن الحجّاج بن یوسف، وکان فارساً شجاعاً.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 260
بکر بن حیّ بن تیم اللَّه بن ثعلبة التّیمیّ من بنی تیم اللَّه.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 177
بکر بن حیّ التّیمیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
التَّیْمِیّ: هذه النّسبة إلی «قبائل» اسمها تیم، وهم تیم اللّات بن ثعلبة، وتیم الرّباب، وهم من بنی عبد مناة بن ادّ بن طابخة، وتیم ربیعة، وتیم بن مرّة؛ فأمّا تیم اللّات یقال لهم تیم اللَّه، والمشهور بالنّسبة إلیها حجّاج بن حسّان التّیمیّ من تیم اللَّه بن ثعلبة من ربیعة، وهو الّذی یُقال له العائشیّ والعیشیّ، من أهل البصرة.
السّمعانی، الأنساب، 1/ 498

لحوقُهُ بالإمام علیه السلام‌

کان بکر ممّن خرج مع ابن سعد «2» إلی حرب «2» الحسین علیه السلام، «3» حتّی إذا قامت الحرب علی ساق «3»، مال مع الحسین علیه السلام «4» علی ابن سعد «4».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین. وهکذا انظر بنو تیم اللَّه فی مسعود بن الحجّاج رقم 272/ 327].
(2- 2) [بحر العلوم: لحرب].
(3- 3) [بحر العلوم: ثمّ].
(4- 4) [لم یرد فی بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 301
السّماوی، إبصار العین،/ 112/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 592؛ بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419
ذکره ابن الکلبیّ، وقال صاحب الحدائق: کان بکر بن حیّ التّیمیّ هذا ممّن خرج مع عمر بن سعد اللّعین إلی حرب الحسین علیه السلام، حتّی إذا قامت الحرب یوم الطّفّ علی ساق، مال مع الحسین علیه السلام علی ابن سعد.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 260
ذکر أهل السّیر، إنّه کان ممّن خرج مع عمر بن سعد إلی حرب الحسین علیه السلام، إلی أن قامت الحرب، مال إلی الحسین وقاتل بین یدیه حتّی نال شرف الشّهادة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 178
بنقل الحوادث عن السّماویّ والإصابة: کان من عسکر عمر بن سعد، ولکن هداه اللَّه ببرکته وإرشاد موعظة الحسین، والتحق بالحسین علیه السلام.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 111

استشهاده‌

فقُتل بین «1» یدی الحسین علیه السلام «1» بعد الحملة الاولی. ذکره صاحب الحدائق وغیره. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 113/ عنه: الأمین،
أعیان الشّیعة، 3/ 592؛ بحرالعلوم،
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419
فقاتل بین یدی الحسین علیه السلام حتّی قُتل بعد الحملة الاولی، وقیل قُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 260
وقُتل فی الحملة الاولی، رضوان اللَّه علیه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 111، 94
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: یدیه].
(2)- [زاد فی الأعیان: أقول: لم أجد من ذکره غیر هذا الّذی نقله عن صاحب الحدائق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 302

48/ 59- بکیر بن الحرّ بن یزید الرّیاحی‌

ورأیت فی بعض الکتب القدیمة بالأسانید المعتبرة: إنّ الحرّ لمّا جاء إلی الحسین علیه السلام کان ولده بکیر معه، وقال: کن علی أثری، فأتی إلی الحسین علیه السلام واعتذر وقال: هل من توبة؟ قال: نعم، یتوب اللَّه علیک، ففرح. وقال: الحسین علیه السلام: من هذا الغلام؟ قال:
سیِّدی! هذا ولدی، وهو یرید أن ینصرک، فقال: جزاکم اللَّه عنِّی خیراً، ثمّ قال علیه السلام له:
انزل یا حرّ، قال: أنا لک فارساً خیر منِّی راجلًا.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 368
بکیر بن الحرّ الرّیاحیّ:
ذکر الخیابانیّ التّبریزیّ، عن الجوهر الثّمین، عن الإمام الصّادق علیه السلام، عن أبیه: لمّا ندم الحرّ بن یزید الرّیاحیّ فی یوم عاشوراء والتحق مع ابنه بکیر إلی الحسین علیه السلام، فقاتل حتّی قتل من القوم اثنین وسبعین رجلًا، وقیل أربعة وعشرین رجلًا، وحمد اللَّه تعالی الحرّ فی قتل ابنه، وقیل اسمه علیّ، کما فی النّاسخ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 111
راجع ما یلی «1»:
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 279- 280
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 199
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 368- 369
الجلالی، القول السّدید،/ 121- 125
__________________________________________________
(1)- [أنظر: الحرّ بن یزید الرّیاحیّ فی عنوان: استشهاد ولده بکیر، ص 992- 998 من هذا المجلّد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 303

60- بکیل بن سعد

(من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام) بکیل بن سعید «1».
الطّوسی، الرّجال،/ 72/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 61؛ الأردبیلی، جامع
الرّواة، 1/ 130
بکیل بن سعد. «2»
المدرّسی، جنّات الخلود،/ 22

- جابر بن الحارث السّلمانی‌

اشاره

ذکره الطّبریّ فی تاریخه، 5/ 446، وهو متحّد مع جنادة بن الحارث السّلمانیّ، رقم 59/ 72، ص 350- 361 من هذا المجلّد.

49/ 61- جابر بن الحجّاج التّیمی‌

میزاته العائلیّة

وجابر بن الحجّاج، مولی عامر «3» بن نهشل من بنی تیم اللَّه.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 154/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
مَنْ هو عامر بن نهشل التّیمیّ؟ حمل عامر بن نهشل التّیمیّ علی محمّد بن عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 447/ مثله المفید، الإرشاد، 20/ 111؛ الطّبرسی، إعلام
الوری،/ 242 قریب بهذا المضمون فی مقاتل الطّالبیّین،/ 60
__________________________________________________
(1)- [زاد فی جامع الرّواة: «مح»].
(2)- باب الباء من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
بکیل بن سعید از قبیله ای است در یمن از همدان، از جمله روات است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
(3)- [وهو کان من أفراد ابن سعد کما قیل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 304
وأیضاً قیل: فاعترضه [أبو عمرو النّهشلیّ] عامر بن نهشل أحد بنی اللّات من ثعلبة، فقتله واحتزّ رأسه، وکان أبو عمرو هذا متهجِّداً، کثیر الصّلاة.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 30؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 273- 274؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 311؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 298؛ السّماوی، إبصار العین،/ 80؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 269؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 77؛ المیانجی، العیون العبری،/ 147؛ الزّنجانی، وسیلة
الدّارین،/ 145
فی التّیمیّین: من أنصار الحسین علیه السلام، «1» جابر بن الحجّاج مولی عامر بن نهشل التّیمیّ «2» تیم اللَّه بن ثعلبة «2».
السّماوی، إبصار العین،/ 112/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 56؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385
ومنهم جابر بن الحجّاج مولی عامر بن نهشل التّیمیّ، تیم اللَّه بن ثعلبة.
أقول: «3» قال الذّهبی فی التّجرید: هو جابر بن الحجّاج بن عبداللَّه بن رئاب بن النّعمان ابن سنان بن عبید بن عدیّ مولی عامر بن نهشل التّیمیّ من بنی تیم اللَّه بن ثعلبة.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 260/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 111
جابر بن الحجّاج مولی عامر بن نهشل التّیمیّ من بنی تیم اللَّه بن ثعلبة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 198
جابر بن الحجّاج التّیمیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
جابر بن حجّاج الکوفیّ: قال المامقانی فی رجاله: إنّه من قبیلة تیم، وکان شجاعاً وذا فکر.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 111
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی بحر العلوم].
(2- 2) [لم یرد فی بحر العلوم. أنظر بنو تیم اللَّه فی مسعود بن الحجّاج التّیمیّ رقم 272/ 327].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 305

خصائصه الفریدة

کان جابر فارساً شجاعاً.
السّماوی، إبصار العین،/ 112/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 56
قال صاحب الحدائق: کان جابر فارساً شجاعاً کوفیّاً.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 260/ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 198؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 111

صحبته مع مسلم بن عقیل علیه السلام فی الکوفة ثمّ لحوقُهُ بالإمام علیه السلام‌

(قال) صاحب الحدائق: حضر مع الحسین علیه السلام فی کربلاء.
السّماوی، إبصار العین،/ 112/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 56؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385
وممّن تابع مسلماً، فلمّا تخاذل النّاس عن مسلم وقبض علیه، اختفی جابر عند قومه.
فلمّا سمع بمجی‌ء الحسین علیه السلام إلی کربلاء، خرج من الکوفة مع عمر بن سعد حتّی إذا کان له فرصة أیّام المهادنة جاء إلی الحسین علیه السلام وسلّم علیه، فبقی عنده إلی یوم الطّفّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 260/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 111
بایع مسلم بن عقیل، ولمّا خذلوه، اختفی عند قومه. فلمّا سمع بمجی‌ء الحسین إلی کربلاء، خرج من الکوفة فی عسکر ابن سعد، فلمّا وصل إلی کربلاء، لحق بالحسین ولزمه إلی أن تقدم یوم الطّفّ وقاتل بین یدیه حتّی استشهد، رضوان اللَّه علیه؛ وإنّی أعتبره من الثّقات.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 198
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 306

استشهاده‌

وقُتل بین یدیه، وکان قتله قبل الظّهر فی الحملة الاولی.
السّماوی، إبصار العین،/ 112/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 56؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385
فلمّا نشب القتال، تقدّم بین یدی الحسین علیه السلام وقاتل حتّی قُتل. «1» وکان قتله قبل الظّهر فی الحملة الاولی مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 260/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 111

62- جابر بن عبداللَّه الأنصاری‌

جابر بن عبداللَّه: ابن رِئاب بن النّعمان بن سنان بن عبید، وامّه امّ جابر بنت زهیر بن ثعلبة بن عبید من بنی سلمة، ویُجعل جابر فی السّتّة النّفر الّذین أسلموا من الأنصار أوّل مَنْ أسلم منهم بمکّة، وشهد جابر بدراً واحُداً والخندق والمشاهد کلّها مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
وقد روی عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أحادیث، وتوفّی ولیس له عقب. أخبرنا عفّان بن مسلم، قال: أنا همّام بن یحیی، عن الکلبیّ فی قوله: «یَمْحُوا اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَیُثْبِت»، قال: یمحو من الرّزق ویزید فیه، ویمحو من الأجل ویزید فیه. فقلت له:
من حدّثک؟ قال: حدّثنی أبو صالح، عن جابر بن عبداللَّه بن رِئاب الأنصاریّ، عن النّبیّ صلی الله علیه و آله.
أخبرنا عارم بن الفضل، قال: نا حمّاد بن سلمة، عن الکلبیّ، عن ابن صالح، عن جابر بن عبداللَّه بن رِئاب الأنصاریّ أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله قال فی هذه الآیة: «لَهُمُ ا لْبُشْرَی فِی الحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَة»، قال: هی الرّؤیا الصّالحة یراها العبد أو تُری له.
ابن سعد، الطّبقات، 3- 2/ 114
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 307
(من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله) جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، عربیّ مدنیّ من بنی الخزرج.
أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام: من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: الأصحاب، ثمّ الأصفیاء، ثمّ الأولیاء، ثمّ شرطة الخمیس. [...]
وأصحاب أمیر المؤمنین الّذین کانوا شرطة الخمیس، کانوا ستّة آلاف رجل «1»، وقال «2» علیّ بن الحکم: [أصحاب «3»] أمیر المؤمنین الّذین قال لهم: «تشرّطوا إنّما اشارطکم علی الجنّة، ولستُ اشارطکم علی ذهبٍ ولا فضّة، إنّ نبیّنا صلی الله علیه و آله و سلم قال لأصحابه فیما مضی:
تشرّطوا فإنِّی لستُ اشارطکم إلّاعلی الجنّة»، وقال «4» أمیر المؤمنین علیه السلام لعبداللَّه بن یحیی الحَضْرمیّ «5» یوم الجمل: «أبشر یا ابن یحیی! فإنّک وأباک من شرطة الخمیس حقّاً، لقد أخبرنی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم باسمک واسم أبیک فی شرطة الخمیس، واللَّه سمّاکم فی السّماءشرطة الخمیس علی لسان نبیّه صلی الله علیه و آله و سلم»: سلمان، والمقداد، وأبو ذرّ، وعمّار، وأبو سنان، وأبو عَمْرة، وجابر بن عبداللَّه، وسهل وعثمان، ابنا حُنیف الأنصاریّان.
(من أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیهما السلام وأبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام):
من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ.
(من أصحاب أبی محمّد علیّ بن الحسین علیهما السلام): أصحابه من أصحاب النّبیّ صلی الله علیه و آله:
جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، عربیّ مدنیّ.
__________________________________________________
(1)- قال ابن الأثیر فی النّهایة: «الخمیس الجیش لأنّه مقسوم خمسة أقسام: المقدّمة والسّاق والمیمنة والمیسرة والقلب، والشّرطة أوّل طائفة من الجیش تشهد الواقعة» انتهی. وقیل: سمّوا به لأنّهم یشترطون علی الإمام، کما روی عن الأصبغ أ نّه قال: ضمنّا له- أی لأمیر المؤمنین- الذّبح وضمن لنا الفتح.
(2)- رواه فی مقدّمات تنقیح المقال. وعلیّ بن الحکم هذا یروی عن الرّضا والجواد علیهما السلام.
(3)- الزّیادة من ب، ج.
(4)- رواه الکشّی، ص 4.
(5)- ألف: «الخضرمیّ» بالخاء المعجمة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 308
(من أصحاب أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیهم السلام): من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ.
البرقی، الرّجال،/ 2، 3، 4، 7، 8، 9
جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ: حمدویه وإبراهیم ابنا نصیر، قالا: حدّثنا أیّوب بن نوح، عن صفوان بن یحیی، عن عاصم بن حمید، عن معاویة بن عمّار، عن أبی الزّبیر المکِّیّ، قال: سألت جابر بن عبداللَّه، فقلت: أخبرنی أیّ رجل کان علیّ بن أبی طالب؟ قال:
فرفع حاجبیه عن عینیه، وقد کان سقط علی عینیه، قال: فقال: ذاک خیر البشر، أما واللَّه إن کنّا لنعرف المنافقین علی عهد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ببغضهم إیّاه.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 205- 210 رقم 86/ عنه: أبو علیّ الحائری،
منتهی المقال، 2/ 210؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 3/ 199؛ الأمین، أعیان الشّیعة،
4/ 45؛ مثله محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 96
محمّد بن مسعود، قال: حدّثنی علیّ بن محمّد بن یزید بن القمّیّ، قال: حدّثنی أحمد ابن محمّد بن عیسی القمّیّ، عن ابن فضّال، عن عبداللَّه بن بکیر، عن زرارة، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: کان عبداللَّه أبو جابر بن عبداللَّه من السّبعین ومن الإثنی عشر، وجابر من السّبعین ولیس من الاثنی عشر. «1» الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 217 رقم 87/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 1- 3/ 199؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 46
حمدویه وإبراهیم ابنا نصیر، قالا: حدّثنا محمّد بن عیسی، عن محمّد بن سنان، عن حریز، عن أبان بن تغلب، قال: حدّثنی أبو عبداللَّه علیه السلام، قال: إنّ جابر بن عبداللَّه کان آخر من بقی من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وکان رجلًا منقطعاً إلینا أهل البیت وکان یقعد فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وهو معتمّ بعمامة سوداء، وکان ینادی: یا باقر العلم،
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تنقیح المقال: بیان: السّبعون هم الّذین کانوا بایعوا النّبیّ صلی الله علیه و آله فی عقبة منی، والاثنی عشر الّذین بایعوه صلی الله علیه و آله قبل ذلک، وعیّنهم صلی الله علیه و آله نقباء للأنصار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 309
یا باقر العلم! فکان أهل المدینة یقولون: جابر یهجر، فکان یقول: لا واللَّه ما أهجر، ولکنِّی سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: إنّک ستدرک رجلًا من أهل بیتی، اسمه اسمی، وشمائله شمائلی، یبقر العلم بقراً، فذاک الّذی دعانی إلی ما أقول، قال: فبینا جابر یتردّد ذات یوم فی بعض طرق المدینة، إذا هو بطریق فی ذلک الطّریق کُتّابٌ «1» فیه محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام، فلمّا نظر إلیه، قال: یا غلام أقبل! فأقبل، ثمّ قال: أدبر، فأدبر، فقال:
شمائل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله والّذی نفس جابر بیده، یا غلام ما اسمک؟ فقال: اسمی محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، فأقبل علیه یقبِّل رأسه، وقال: بأبی أنت وامِّی، رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقرئک السّلام ویقول لک:
قال: فرجع محمّد بن علیّ علیه السلام إلی أبیه علیّ بن الحسین وهو ذعر، فأخبره الخبر، فقال له: یا بنیّ! قد فعلها جابر؟ قال: نعم، قال: یا بنیّ الزم بیتک.
قال: فکان جابر یأتیه طرفی النّهار، فکان أهل المدینة یقولون: وا عجباه لجابر! یأتی هذا الغلام طرفی النّهار وهو آخر من بقی من أصحاب رسول اللَّه، فلم یلبث أن مضی علیّ بن الحسین علیهما السلام. فکان محمّد بن علیّ یأتیه علی وجه الکرامة لصحبته لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله، قال: فجلس یحدّثهم عن اللَّه، فقال أهل المدینة: ما رأینا أحداً قطّ أجرأ من ذا. قال: فلمّا رأی ما یقولون، حدّثهم عن رسول اللَّه، قال أهل المدینة: ما رأینا أحداً قطّ أکذب من هذا یحدِّث عمّن لم یره، قال: فلمّا رأی ما یقولون، حدّثهم عن جابر بن عبداللَّه، فصدّقوه، وکان جابر واللَّه یأتیه یتعلّم منه.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 217- 222 رقم 88/ عنه: المامقانی، تنقیح
المقال، 1- 3/ 199
حدّثنی أبو محمّد جعفر بن معروف، قال: حدّثنا الحسن بن علیّ بن النّعمان، عن أبیه،
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تنقیح المقال: بیان: الکُتّاب مشدّد التّاء، موضع تعلّم الکتابة، وهو جمع کاتب، والمراد أ نّه وجد جماعة من الأولاد المجتمعین لتعلّم الکتابة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 310
عن عاصم الحنّاط، عن محمّد بن مسلم، قال: قال لی أبو عبداللَّه علیه السلام: إنّ لأبی مناقب ما هنّ لآبائی، أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قال لجابر بن عبداللَّه الأنصاریّ: إنّک تدرک محمّد بن علیّ، فاقرأه منّی السّلام، قال: فأتی جابر منزل علیّ بن الحسین علیهما السلام، فطلب محمّد بن علیّ، فقال له علیّ علیه السلام: هو فی الکُتّاب أرسل لک إلیه؟ قال: لا، ولکنِّی أذهب إلیه، فذهب فی طلبه، فقال للمعلّم: أین محمّد بن علیّ؟ قال: هو فی تلک الرّفقة، أرسل لک إلیه؟ قال: لا، ولکنّی أذهب إلیه، قال: فجاءَهُ، فالتزمه وقبّل رأسه وقال: إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أرسلنی إلیک برسالة أن أقرئک السّلام! قال: علیه وعلیک السّلام، ثمّ قال له جابر:
بأبی أنت وامِّی اضمن لی أنت الشّفاعة یوم القیامة، قال: فقد فعلت ذلک یا جابر.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 223- 224 رقم 89/ عنه: أبو علی الحائری،
منتهی المقال، 211- 212؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 3/ 199
أحمد بن علیّ القمّیّ السّلولیّ، قال: حدّثنی إدریس بن أیّوب القمّیّ، عن الحسین بن سعید، عن ابن محبوب، عن عبدالعزیز العبدی، عن زرارة، عن أبی جعفر علیه السلام، قال:
جابر یعلم، وأثنی علیه خیراً، قال: فقلت له: وکان من أصحاب علیّ علیه السلام؟ قال: کان جابر یعلم قول اللَّه عزّ وجلّ: «إنّ الّذی فَرَضَ عَلَیکَ القُرآنَ لَرادّکَ إلی مَعاد»
أحمد بن علیّ، قال: حدّثنی إدریس، عن الحسین بن بشیر، قال: حدّثنی هشام بن سالم، عن محمّد بن مسلم وزرارة، قالا: سألنا أبا جعفر علیه السلام عن أحادیث، فرواها عن جابر، فقلنا: ما لنا ولجابر؟ فقال: بلغ من إیمان جابر أ نّه کان یقرأ هذه الآیة: «إنّ الّذی‌فَرَضَ عَلَیکَ القُرْآنَ لَرادّکَ إلی مَعاد».
أحمد بن علیّ القمّیّ شقران السّلولیّ، قال: حدّثنی إدریس، عن الحسین بن سعید، عن محمّد بن إسماعیل، عن منصور بن أذینة، عن زرارة، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: قلت:
ما لنا ولجابر تروی عنه؟ فقال: یا زرارة! إنّ جابراً کان یعلم تأویل هذه الآیة: «إنّ‌الّذی فَرَضَ عَلَیکَ القُرْآنَ لرادّکَ إلی معاد».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 311
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 224- 225، 234- 235 رقم 90- 92/ عنه:
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 3/ 199- 200؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 46
محمّد بن مسعود، قال: حدّثنی علیّ بن محمّد، قال: حدّثنی محمّد بن أحمد بن یحیی، عن «1» محمّد بن الشّقریّ [أو السّندی]، عن علیّ بن الحکم، عن فضیل بن عثمان، عن أبی الزّبیر [المکِّیّ]، قال: رأیت جابراً متوکِّأ علی عصاه وهو یدور فی سکک المدینة [أو الأنصار] ومجالسهم، وهو یقول: علیّ خیر البشر، فمَنْ أبی فقد کفر، یا معشر الأنصار! أدِّبوا أولادکم علی حُبِّ علیّ، فمَنْ أبی فلینظر فی شأن امّه.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 235- 237 رقم 93/ عنه: أبو علیّ الحائری،
منتهی المقال، 2/ 210- 211؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 3/ 200؛ الأمین، أعیان
الشّیعة، 4/ 46؛ مثله الصّدوق، الأمالی،/ 76- 77 رقم 6 المجلس 18
سُئل الفضل بن شاذان: [...] أ نّه من السّابقین الّذین رجعوا إلی أمیر المؤمنین علیه السلام [...] جابر بن عبداللَّه وزید بن أرقم.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 177- 181- 182 رقم 76، 77، 78 فی خبر أبی
أیّوب الأنصاریّ/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 143؛ أبو علیّ الحائری، منتهی
المقال، 2/ 209؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 3/ 199؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 46
(من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله) جابر بن عبداللَّه بن حرام «2»، نزل المدینة، شهد بدراً وثمانیة عشر غزوة مع النّبیّ صلی الله علیه و آله. مات سنة ثمان وسبعین. (من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام) جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ المدنیّ العربیّ الخزرجیّ. (من أصحاب الحسن بن أمیر المؤمنین علیهما السلام) جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ. (من أصحاب الحسین بن أمیر المؤمنین علیهما السلام) جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ. (من أصحاب علیّ بن الحسین بن أمیر المؤمنین علیهم السلام) جابر
__________________________________________________
(1)- [فی الأمالی مکانه: وحدّثنا محمّد بن موسی بن المتوکِّل، قال: حدّثنا محمّد بن یحیی العطّار، قال: حدّثنا محمّد بن أحمد بن یحیی بن عمران الأشعریّ، عن ...].
(2)- [فی ابن داود ونقد الرّجال وجامع الرّواة: حزام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 312
ابن عبداللَّه بن عمرو بن حرام الأنصاریّ، صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم. (من أصحاب الباقر علیه السلام) جابر بن عبداللَّه بن عمرو بن حرام أبو عبداللَّه الأنصاریّ، صحابیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 12، 37، 66، 72، 85، 111/ عنه: ابن داود،/ 79 رقم
284؛ التّفرشی، نقد الرّجال،/ 65؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 143؛ أبو علیّ
الحائری، منتهی المقال، 2/ 209؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 3/ 199؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 46
فی یوم العشرین منه [شهر صفر] کان رجوع حرم سیِّدنا أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام من الشّام إلی مدینة الرّسول صلی الله علیه و آله، وهو الیوم الّذی ورد فیه جابر بن عبداللَّه بن حرام الأنصاریّ صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ورضی عنه من المدینة إلی کربلاء لزیارة قبر أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام، وکان أوّل من زاره من النّاس، وتستحب زیارته علیه السلام وهی زیارة الأربعین. «1»
المفید، مسارّ الشّیعة (من مجموعة نفیسة)،/ 62- 63؛ مثله الطّوسی، مصباح المتهجّد،/
548؛ رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 219 رقم 11؛ الکفعمی، المصباح،/ 489
وبه قال: أخبرنا أبی رحمه اللَّه تعالی، قال: أخبرنا أبو أحمد إسحاق بن محمّد المقری الکوفی بالکوفة، قال: حدّثنا عبداللَّه بن محمّد الأیادی، قال: حدّثنا محمّد بن عمرو بن مدرک الرّازی، قال: حدّثنا محمّد بن زیاد المکِّی، قال: حدّثنا جریر بن عبدالمجید، عن الأعمش، عن عطیّة العوفی، قال: خرجتُ مع جابر بن عبداللَّه الأنصاری زائرین قبر الحسین علیه السلام، فلمّا وردنا کربلاء، دنا جابر عن شاطئ الفرات، فاغتسل ثمّ إتّزر بإزار، ثمّ ارتدی بآخر، ثمّ فتح صرّة فیها سعده، فنثره علی بدنه، ثمّ لم یخطو خطوة إلّاذکر اللَّه تعالی حتّی دنا من القبر، قال: یا عطیّة! المسنیه، فألمسته، فخرّ علی القبر مغشیّاً علیه، فرشّیتُ علیه شیئاً من الماء، فلمّا أفاق، قال: یا حسین یا حسین یا حسین، ثلاثاً،
__________________________________________________
(1)- [النّصّ من المصباح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 313
ثمّ قال: حبیبٌ لا یُجیب حبیبه، ثمّ قال: وأنّی لک الجواب وقد شُخِبَت أوداجک علی أشباجک، وفُرِّقَ بین بدنکَ ورأسک، فأشهد أنّک ابن خیر النّبیِّین، وابن سیِّد الوصیِّین، وابن حلیف التّقوی، وسلیل الهدی، وخامس أصحاب الکساء، وابن سیِّد النّقباء، وابن فاطمة سیِّدة النِّساء، وما بالک ألّا تکون هکذا، وقد غذّتکَ کفّ محمّد سیِّد المرسلین، ورُبِّیتَ فی حجور المتّقین، ورضعتَ من ثدی الإیمان، وفُطِمْتَ بالإسلام، فطبتَ حیّاً وطبتَ میِّتاً، غیر أنّ قلوب المؤمنین غیر طیِّبة، لفراقک ولا شاکّة فی الخیرة لک، فعلیکَ سلام اللَّه ورضوانه، فاشهد أنّک مضیت علی ما مضی یحیی بن زکریّا.
قال عطیّة: ثمّ جالَ ببصرهِ حول القبر، فقال: السّلام علیکم أیّتها الأرواح الطّیِّبة الّتی حلّت بفناء الحسین علیه السلام، وأناخت برحله، أشهد أنّکم أقمتم الصّلاة، وآتیتم الزّکاة، وأمرتم بالمعروف، ونهیتم عن المنکر، وعبدتم اللَّه حتّی أتاکم الیقین، والّذی بعثَ محمّد صلی الله علیه و آله و سلم بالحقِّ، لقد شارکناکم فیما دخلتم فیه.
قال عطیّة: فقلتُ لجابر بن عبداللَّه، وکیف ولم تهبط وادیاً ولم تعل جبلًا ولم تضرب بسیفٍ، والقوم فُرِّقت بین رؤوسهم وأبدانهم، فأیتمت الأولاد، وأرملت الأزواج، فقال:
یا عطیّة! سمعتُ حبیبی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یقول: مَنْ أحبّ قوماً حُشِرَ معهم، ومَنْ أحبّ عمل قومٍ أُشْرِکَ فی عملهم، احدرنی نحو بیوت کوفان، قال: فلمّا صرنا فی بعض الطّریق، قال لی: یا عطیّة! هل أوصیک وما أظنّنی بعد هذه السّفرة أُلاقیک، أحبب محبّ آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ما أحبّهم، وابغض مبغض آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ما أبغضهم، وإن کانوا صوّاماً قوّاماً. «1»
أبو طالب الزّیدی، تیسیر المطالب،/ 93- 94/ عنه: الخوارزمی، مقتل الحسین،
2/ 167- 168؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 128- 129
التّاسع عشر فیه [صفر] زیارة الأربعین لأبی عبداللَّه الحسین علیه السلام، وهی مرویّة عن
__________________________________________________
(1)- [حکاه أیضاً ابن نما فی مثیر الأحزان،/ 159، وابن طاوس فی اللّهوف،/ 196- 197، انظر المجلّد، 11/ 214- 215].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 314
الصّادق، ووقتها عند ارتفاع النّهار، وفی هذا الیوم وهو یوم الأربعین من شهادته علیه السلام، کان قدوم جابر بن عبداللَّه الأنصاری رضی الله عنه لزیارته علیه السلام، واتّفق فی ذلک الیوم ورود حرمه علیه السلام من الشّام إلی کربلاء، قاصدین المدینة علی ساکنها السّلام والتّحیّة.
بهاء الدّین العاملی، توضیح المقاصد (من مجموعة نفیسة)،/ 564- 565
عن جابر بن عبداللَّه رضی الله عنه، قال: لمّا عزم الحسین بن علیّ علیهما السلام علی الخروج إلی العراق، أتیته، فقلت له: أنت ولد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وأحد سبطیه، لا أری إلّاأنّک تصالح کما صالح أخوک الحسن، فإنّه کان موفّقاً راشداً.
فقال لی: «یا جابر، قد فعل أخی ذلک بأمر اللَّه وأمر رسوله، وإنِّی أیضاً أفعل بأمر اللَّه وأمر رسوله، أترید أن أستشهد لک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وعلیّاً وأخی الحسن بذلک الآن؟» ثمّ نظرت، فإذا السّماء قد انفتح بابها، وإذا رسول اللَّه وعلیّ والحسن وحمزة وجعفر وزید نازلین عنها حتّی استقرّوا علی الأرض، فوثبت فزعاً مذعوراً.
فقال لی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: «یا جابر، ألم أقل لک فی أمر الحسن قبل الحسین: لا تکون مؤمناً حتّی تکون لأئمّتک مسلّماً، ولا تکن معترضاً؟ أترید أن تری مقعد معاویة ومقعد الحسین ابنی ومقعد یزید قاتله لعنه اللَّه؟» قلت: بلی یا رسول اللَّه.
فضرب برجله الأرض، فانشقّت وظهر بحر، فانفلق، ثمّ ضرب، فانشقّت هکذا حتّی انشقّت سبع أرضین وانفلقت سبعة أبحر، فرأیت من تحت ذلک کلّه النّار، فیها سلسلة قرن فیها الولید بن مغیرة وأبو جهل ومعاویة الطّاغیة ویزید، وقرن بهم مردة الشّیاطین، فهم أشدّ أهل النّار عذاباً.
ثمّ قال صلی الله علیه و آله: «ارفع رأسک» فرفعت، فإذا أبواب السّماء متفتّحة، وإذا الجنّة أعلاها، ثمّ صعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ومن معه إلی السّماء، فلمّا صار فی الهواء صاح بالحسین: «با بنیّ! الحقنی» فلحقه الحسین علیه السلام، وصعدوا حتّی رأیتهم دخلوا الجنّة من أعلاها، ثمّ نظر إلیَ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 315
من هناک رسول اللَّه، وقبض علی ید الحسین، وقال: «یا جابر، هذا ولدی معی ها هنا، فسلّم له أمره، ولا تشکّ لتکون مؤمناً «1»».
قال جابر: فعمیت عینای إن لم أکن رأیت ما قلت من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 322- 323/ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 244
[جابر بن عبداللَّه] عظیم الشّأن، قال الصّادق علیه السلام: «إنّه آخر من بقی من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وکان منقطعاً إلینا أهل البیت»، وکان یقعد فی مسجد رسول اللَّه وهو معتمّ «2» بعمامة سوداء، روی أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم قال له: «إنّک تلقی الباقرَ من ولدی فقل له کذا وکذا».
ابن داود،/ 79 رقم 284/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 46
ثمّ أورد الکشّی فی مدحه روایات کثیرة تدلّ علی علوّ مرتبته وحُسن عقیدته وانقطاعه إلی أهل البیت علیهم السلام.
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 65
وروایات تدل علی علوّ رتبته وحسن عقیدته وانقطاعه إلی أهل البیت علیهم السلام من غیر أن یورد ما یخالفها «مح».
عنه أبو الزّبیر فی [یب] فی باب الذّبح، وفی [بص] فی باب جواز أکل لحوم الأضاحی بعد ثلاثة أیّام. ابن رئاب، عن أبی حمزة، عنه فی [فی] فی باب المکارم، وفی باب خیر النّساء، وفی باب شرار النِّساء، وفی [یب] فی باب اختیار الأزواج. عنه جابر بن یزیدالجعفیّ فی مشیخة [یه] فی طریقه وفی [یه] فی باب النّوادر وهو آخر أبواب الکتاب.
أبو إسحاق عن جابر «3» عن عبداللَّه بن جذاعة فی [یب] فی باب حدود الزّنا قریباً من
__________________________________________________
(1)- فی ر، ک، م: موقناً.
(2)- ألف: مقیم، ج: متعمّم (معتمّ خ ل).
(3)- مضی هذا السّند فی ثعلبة بن میمون، عن الحسن بن علیّ الوشّاء، عن أبی إسحاق، عن جابر وکونه جابر بن عبداللَّه الصّحابیّ بعید، لأنّ الحسن من أصحاب الرّضا علیه السلام لا یروی عن صحابة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 316
الآخر. عنه سعید بن المسیّب فی [یه] فی باب نوادر الدّیات، وإسحاق بن عمّار، عنه، عن أبی عبداللَّه علیه السلام فی [یب] فی باب فضل شهر رمضان والصّلاة فیه، وفی [بص] فی باب الزّیادات فی شهر رمضان فی کتاب الصّلاة. «1»
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 143- 144
جابر بن عبداللَّه.
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
وفی قب: ابن حَرام، بمهملة وراء «2».
وفی صه: «3» أورد کش فی مدحه روایات کثیرة من غیر أن یورد ما یخالفها، وقد ذکرناها فی الکتاب الکبیر.
وقال ابن عقدة: إنّه منقطع إلی أهل البیت علیهم السلام.
ورُویَ مدحه عن محمّد بن مفضل، عن محمّد بن سنان، عن حریز، عن الصّادق علیه السلام «4»، انتهی. «3»
وفیه أحادیث اخر فی مدحه.
وفی تعق: فی «5» آخر الباب الأوّل من صه عن قی: أ نّه من الأصفیاء «5» «6». ولا یخفی أ نّه من الجلالة بمکان لا یحتاج إلی التّوثیق.
ووثّقه خالی «7».
__________________________________________________
- بواسطة واحدة، ثمّ روایة جابر عن صحابیّ آخر اسمه عبداللَّه بن جذاعة غریب، ولم نجد فی الصّحابة بعد الفحص فی الکتب رجلًا یکون هذا إسمه، وظنِّی أنّ جابر بن عبداللَّه مصحف عامر بن عبداللَّه بن جذاعة، وهو من رجال (ق) علیه السلام من أصحاب الأصول، معروف.
(1)- هذه الرّوایة عن أبی عبداللَّه علیه السلام، ولا یمکن روایة جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ عنه، ولا روایة إسحاق ابن عمّار عن جابر هذا، وکأ نّه مصحف عامر بن عبداللَّه أیضاً.
(2)- تقریب التّهذیب 1: 122/ 9.
(3- 3) [مثله فی تنقیح المقال، 1- 3/ 199، والأعیان، 4/ 46].
(4)- الخلاصة: 34/ 1.
(5- 5) [مثله فی الأعیان، 4/ 46].
(6)- الخلاصة: 192، رجال البرقیّ: 3.
(7)- الوجیزة: 173/ 324.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 317
وقیل: لا یبعد استفادة توثیقه من وجوه کثیرة «1».
أقول: الظّاهر أ نّه الفاضل عبدالنّبیّ الجزائریّ، فإنّه مع ما عرفت من طریقته ذَکَره فی الثّقات، وقال: حاله فی الانقطاع إلی أهل البیت علیهم السلام والجلالة أشهر من أن یذکر، ولا یبعد استفادة توثیقه من وجوه کثیرة «2»، انتهی.
وفی طس نحو ما فی صه إلّاالنّقل عن ابن عقدة «3».
ویأتی فی أبیه وفی وردان مدحه «4».
أبو علیّ حائری، منتهی المقال، 2/ 212
جابر بن عبداللَّه بن عمرو بن حرام الأنصاریّ الخزرجیّ، الضّبط قد مرّ سابقاً أنّ الخزرج إحدی قبیلتی الأنصار، وقد اختلفت النّسخ فی حزام، ففی بعضها بالحاء المهملة والزّای المعجمة والألف والمیم، وبه ضبط ابن حجر فی محکی تقریبه، وفی بعضها حرام بالحاء والرّاء المهملتین والألف والمیم، وبه ضبط السّاروی فی توضیح الاشتباه، ومثله فی الإصابة وغیرها، وفی بعضها خزام بالخاء والزّای المعجمتین.
وفی التّحریر الطاوسیّ جابر بن عبداللَّه، تکاثرت الرّوایة فی مدحه وما رأیت ما یخالفها. ونقل فی آخر الباب الأوّل من الخلاصة عن البرقیّ عدّه من الأصفیاء من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام. «5» وقال فی باب الجیم من القسم الأوّل من الخلاصة: جابر بن عبداللَّه، من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، شهد بدراً. «5»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 3/ 199
روی جابر بن عبداللَّه الأنصاری، قال: کنتُ إلی جنب أبی بکر، وقد طلع سبی بنی حنیفة، وکانت فیه جاریة مرهقة. فلمّا دخلت المس- جد، قالت: یا أیّها النّاس ما فعل
__________________________________________________
(1)- تعلیقة التّوحید، البهبهانی: 77.
(2)- حاوی الأقوال: 43/ 140.
(3)- التّحریر الطّاوسی: 116/ 83.
(4)- باب الجیم من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 208
(5- 5) [مثله فی الأعیان، 4/ 45].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 318
محمّد؟ قالوا: قُبض، قالت: فهل له بیت یُقصد إلیه؟ قالوا: نعم، هذا قبره صلی الله علیه و آله، فنادت:
السّلام علیک یا أحمد یا محمّد یا رسول اللَّه، أشهد أنّک تسمع کلامی وتقدر علی جوابی، وإنّا سُبینا من بعدک، وإنّا نقول: لا إله إلّااللَّه وإنّک رسول اللَّه، وجلست فوثب إلیها رجلان من المهاجرین، أحدهما طلحة والآخر الزّبیر، فطرحا ثوبیهما علیها، فقالت:
ما بالکم معشر العرب تصونون حلائلکم وتهتکون حلائل الغیر؟ فقالوا لمخالفتکم حین تقولون: نُزکِّی ولا نُصلِّی أو نُصلِّی ولا نُزکِّی، وقد طرحنا علیکِ لنتغالا فی ثمنک، فقالت:
أقسمتُ باللَّه ربّاً وبمحمّدٍ نبیّاً، ولا یملک رقبتی إلّابما رأت أمِّی وهی حامل بی، وما قالت عند الولادة؟ وما العلامة التی بینی وبینها؟ وإلّا إن ملکنی أحدکما بقرتُ جوفی بیدی فیذهب ماله ویذهب نفسی ... إلی الآخر. [أنظر أسماء بنت عمیس، المجلّد 17، فی عنوان انقاذ أمیر المؤمنین الحنفیّة إلیها ...].
ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 409- 411
محمّد بن نصیر، قال: حدّثنی محمّد بن عیسی، عن جعفر بن عیسی، عن صفوان، عمّن سمعه، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: ارتدّ النّاس بعد قتل الحسین علیه السلام إلّاثلاثة: أبو خالد الکابلیّ، ویحیی بن امّ الطّویل، وجبیر بن مطعم، ثمّ إنّ النّاس لحقوا وکثروا.
وروی یونس، عن حمزة بن محمّد الطّیّار، مثله وزاد فیه: وجابر بن عبداللَّه الأنصاریّ.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 338 رقم 194 (ترجمة یحیی بن أمّ الطّویل)/
عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 1- 3/ 200
وأمّا جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، فکان رجلًا من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فلم یتعرّض له، وکان شیخاً قد أسنّ، هذا ما رواه الکشّی فیه من الأخبار.
وعن تفسیر علیّ بن إبراهیم أ نّه قال: حدّثنی أبی، عن أحمد بن النّظر، عن عمرو بن شمر قال: ذکر عند أبی جعفر علیه السلام جابر، قال: رحم اللَّه جابراً، لقد بلغ من علمه أ نّه کان یعرف تأویل هذه الآیة: «إنّ الّذی فرضَ علیکَ القُرآنَ لرادّکَ إلی معاد» «1»
، یعنی الرّجعة. «2»
__________________________________________________
(1)- [القصص، سورة 28 الآیة 85].
(2)- [تفسیر القمّی (ط النّجف)، 2/ 147].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 319
وفی الوسائل مسنداً عن محمّد بن مسلم، عن أبی جعفر علیه السلام قال: حدّثنی جابر عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ولم یکن یکذب جابر أنّ ابن الأخ یقاسم الجدّ. «1»
ومنها ما عن نور الثّقلین، عن قرب الأسناد للحمیری بإسناده إلی أبی عبداللَّه علیه السلام، عن آبائه علیهم السلام أ نّه لمّا نزلت هذه الآیة علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: «قل لا أسألکم علیه أجراً إلّا المودّة فی القربی» «2»
، قام رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فقال: أ یّها النّاس! إنّ اللَّه تعالی قد فرض لی علیکم فرضاً، فهل أنتم مؤدّوه؟ فقال: فلم یجبه أحد منهم، فانصرف. فلمّا کان من الغد، قام فقال مثل ذلک، ثمّ قام فقال مثل ذلک فی الیوم الثّالث، فلم یتکلّم أحد، فقال: أ یّها النّاس! إنّه لیس من ذهب ولا من فضّة ولا مطعم ولا مشرب، قالوا: فالقه إذن. قال:
إنّ اللَّه تبارک وتعالی أنزل: «قل لا أسألکم علیه أجراً إلّاالمودّة فی القربی»، فقالوا: أمّا هذه فنعم. قال أبو عبداللَّه علیه السلام: فوَ اللَّه ما وفی بها إلّاسبعة نفر: سلمان، وأبو ذرّ، وعمّار، والمقداد بن الأسود الکندیّ، وجابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، ومولی لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله یُقال له الثّبیت «3» وزید بن أرقم. «4»
وقال الوحید رحمه الله فی التّعلیقة: لا یخفی أ نّه من الجلالة بمکان لا یحتاج إلی التّوثیق، ووثقه خالی رحمه الله، وقیل: لا یبعد استفادة توثیقه من وجوه کثیرة، انتهی.
وأشار بتوثیق خاله إلی قول المجلسی فی الوجیزة: جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ ثقة وجلالته أجلّ من أن تحتاج إلی البیان، انتهی.
وأراد بالقائل صاحب الحاوی، فإنّه مع ما تعرف من طریقته ذکره فی الثّقات، وقال
__________________________________________________
(1)- [وسائل الشّیعة، 17/ 486 الرقم 32700- 3 باب 5، کتاب الفرائض والمواریث].
(2)- [الشّوری، سورة 42 الآیة 23].
(3)- [الاختصاص: شبیب].
(4)- [قرب الإسناد،/ 78- 79 رقم 254- 255، والإختصاص،/ 63، والبحار، 22/ 321- 322 رقم 11، 12].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 320
بعد نقل کلمات الشّیخ رحمه الله فی رجاله، والعلّامة فی الخلاصة ما لفظه: حال جابر فی الانقطاع إلی أهل البیت علیهم السلام، والجلالة أشهر من أن یذکر، ولا یبعد استفادة توثیقه من وجوه کثیرة، واللَّه أعلم، انتهی.
وإن کان یمکن النّقض علیه بجملة من الأجلّاء الّذین أدرجهم فی غیر فصل الثّقات مع ورود تجلیلات کثیرة فیهم، وعدم تنصیص أهل الفنّ بکلمة (ثقة) فی مثل أبی حمزة الثّمالی المتقدّم.
وبالجملة فالرّجل من أجلّاء الثّقات بلا مریة «1» التّمیّز، نقل فی جامع الرّواة روایة ابن الزّبیر وأبی حمزة وجابر بن یزید وأبی إسحاق وسعید بن المسیّب واسحاق بن عمّار عنه، ویحتمل کون ذلک من سهو القلم بالنّسبة إلی الثّلاثة الأخیرة، سیّما الأخیر، حیث نقل روایته عنه، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، والحال أنّ جابراً لم یدرک أبا عبداللَّه علیه السلام، فتعمّق.
ونقل الشّیخ الفقیه أبو محمّد جعفر بن أحمد بن علیّ بن بابویه القمّیّ نزیل الرّیّ فی کتابه نوادر الأثر بعلیّ خیر البشر، روایة عاصم بن عمرو وعطیّة العوفی وسالم بن أبی الجعد وعبدالرّحمان بن أبی لیلی وأبی الزّبیر عنه. «1»
تذییل یتضمّن أموراً:
الأوّل: إنّک قد عرفت أنّ الرّجل لم یرد فیه غمز من أحد بوجه، وقد صدر من الطّریحی والکاظمیّ، وهما فی المشترکتین ما أقضی منه العجب، فإنّهما قالا: جابر المشترک بین جماعة لا حظّ لهم فی التّوثیق ما عدا جابر بن یزید الجعفیّ، ولا یخفی ما فیه آه.
وهو من سهو القلم قطعاً، إذ کیف یمکن دعوی أنّ جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ رحمه الله لا حظّ له فی التّوثیق، عصمنا اللَّه تعالی وإیّاک من زلّة القلم وزلقة القدم، آمّین.
الثّانی: إنّک قد سمعت من الشّیخ رحمه الله فی باب أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أ نّه قال: شهد جابر بدراً وثمانی عشرة غزوة مع النّبیّ صلی الله علیه و آله، مات سنة ثمان وسبعین، وفی کلّ من الفقرتین نظر.
__________________________________________________
(1- 1) [قریب بهذا المضمون فی الأعیان، 4 2 48].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 321
أمّا الأوّل، فلمنافاته لما رواه فی أسد الغابة مسنداً عنه إنّه قال: غزوت مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سبع عشرة غزوة، ولم أشهد بدراً ولا احداً، منعنی أبی، فلمّا قُتل یوم احد لم أتخلّف عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی غزوة قطّ.
وأمّا الثّانی، فلأ نّه قد بان لک بملاحظة الأخبار المزبورة أنّ جابراً أدرک إمامة الباقر علیه السلام، وروی عنه علیه السلام ومن البیِّن أنّ مبدأ إمامة الباقر علیه السلام یفوت السّجّاد علیه السلام سنة خمس وتسعین، ولازمه عدم درک جابر لإمامة الباقر علیه السلام، وظنّی أنّ السّبعین محرف تسعین، فإنّه إذا کان فوته سنة ثمان وتسعین یکون قد أدرک من إمامة الباقر علیه السلام ثلاث سنین تقریباً.
بل نزید علی ذلک، ونقول: إنّک قد سمعت فیما رواه الکشّی مسنداً عن الصّادق علیه السلام قوله علیه السلام: إنّ جابر بن عبداللَّه کان آخر من بقی من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، مع أنّ الباقی من الصّحابة إلی ما بعد المائة کثیر، فلا یکون حجّة بناء علی فوته سنة ثمان وتسعین آخر من بقی من الصّحابة، فإنّ عامر بن وائلة مات سنة عشر ومائة، وهو من الصّحابة، بل ظاهر روایة العیون درکه وفاة الباقر علیه السلام الواقع فی سنة المائة والستّ عشرة أو السّبع عشرة، وذلک أ نّه روی فی الباب السّادس من العیون مسنداً أ نّه لمّا حضرت الباقر علیه السلام الوفاة، دعا بابنه الصّادق علیه السلام لیعهد إلیه عهده، فقال له أخوه زید ابن علیّ علیه السلام: لو تمثّلت فی تمثال الحسن علیه السلام والحسین علیه السلام لرجوت أن لا یکون قد أتیت منکراً، فقال له: یا أبا الحسن! إنّ الأمانات لیست بالتّمثال، ولا العهود بالرّسوم، وإنّما هی أمور سابقة عن حجج اللَّه عزّ وجلّ، ثمّ دعا بجابر بن عبداللَّه، فقال له: یا جابر! حدّثنا بما عاینت من الصّحیفة، فقال له جابر: نعم یا أبا جعفر علیه السلام، دخلت علی مولاتی فاطمة علیها السلام لأهنِّیها بولادة الحسین علیه السلام، فإذا بیدها صحیفة بیضاء.
الحدیث دلّ علی حیاة جابر عند وفاة مولانا الباقر علیه السلام، وقد توفِّی سنة مائة وستّ أو سبع عشرة.
لا یقال: إنّ هذه الرّوایة لها مبعّدات:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 322
أحدها، أنّ لازمها درک جابر للصّادق علیه السلام، فلو کان مدرکاً له، فلِمَ لم یحمّله رسول اللَّه صلی الله علیه و آله السّلام علیه، کما حمّله السّلام علی الباقر علیه السلام.
ثانیها، إنّهم اتّفقوا علی أنّ آخر من ختم به الصّحابة فی الدّنیا، هو عامر بن واثلة أبو الطّفیل، وقد مات سنة مائة وعشرة، فلو کان جابر باقیاً إلی سنة مائة وستّ أو سبع عشرة لکان هو المختوم به الصّحابة.
ثالثها، أنّ مقتضی درک جابر بیعة العقبة کونه یومئذ بالغاً ولازم ذلک ولادته قبل الهجرة فیکون عمره فی حدود المائة وعشرین.
وبعد هذه المبعّدات نلتجئ إلی طرح الخبر المذکور أو حمل جابر فیه علی غیر الأنصاریّ.
لأنّا نقول: إنّ المبعّدات المذکورة فی کلام السّائل ساقطة.
أمّا الأوّل، فیدفعه أنّ ذلک خاصّة خصّ اللَّه تعالی بها الباقر علیه السلام فی ذلک، کما یکشف عن ذلک عدم تحمیله.
السّلام علی السّجّاد علیه السلام مع اشتراکه مع الباقر علیه السلام فی ولادته بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بسنین.
ویؤیّد ما قلناه أیضاً ما رواه الکشّی عن الصّادق علیه السلام أ نّه عدّ ذلک من مناقب أبیه الباقر علیه السلام وخصائصه.
وأمّا الثّانی، فیدفعه أنّ اتّفاقهم لا حجّة فیه یرفع الید به عن هذا الخبر مع أ نّه مردود بما سمعت روایته من الکشّی بسنده عن أبّان، عن الصّادق علیه السلام، عن آخر من بقی من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله هو جابر الأنصاریّ.
وأمّا الثّالث، فلأن کون جابر من المعمِّرین من المسلّمات، فلا مانع من بقائه إلی وفاة الباقر علیه السلام، فلم یبق ما یلجئک إلی طرح الخبر.
ومن الغریب ما احتمله بعضهم من حمل الخبر علی أنّ المکالمة المزبورة وقعت مع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 323
الصّورة والمثالیّة لجابر، فإنّه ممّا یضحک الثّکلی من وجوه عدیدة.
الثّالث: إنّه قال فی أسد الغابة: إنّه شهد مع النّبیّ صلی الله علیه و آله [... ثمّ ذکر کلام ابن الأثیر کما سیذکره فی الأعیان].
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 3/ 200- 201
جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ السّلمیّ الخزرجیّ:
نسبه:
فی الاستیعاب: هو جابر بن عبداللَّه بن عمرو بن حرام بن عمرو بن سواد بن سلمة الأنصاریّ السّلمیّ، من بنی سلمة، ویقال: جابر بن عبداللَّه بن عمرو بن حرام بن کعب ابن غنم بن کعب بن سلمة. «1»
وفی أسد الغابة: یجتمع هو والّذی قبله- یعنی جابر بن عبداللَّه بن ریاب- فی غنم بن کعب، وکلاهما أنصاریّان سلمیّان، وقال: إنّ الأشهر فی نسبه هو الثّانی. «2»
(وحرام) فی تاج العروس فی مادّة حرم بالحاء والرّاء المهملتین، قال: وعبداللَّه بن عمرو ابن حرام بن ثعلبة بن حرام بن کعب بن سلمة الأنصاریّ السّلمیّ والد جابر ا ه، «3» وکذلک رسم فی الکتب الّتی رأیناها بالمهملتین، وهو من أسماء العرب الشّائعة، ولکن فی منهج المقال عن تقریب ابن حجر أ نّه بمهملة وزای ا ه، لعلّه تحریف من النّاسخ، فأبدل راء بزای (والسّلمیّ) بفتحتین.
وفاته ومدّة عمره:
فی الاستیعاب: توفِّی سنة 74، وقیل سنة 78، وقیل سنة 77 بالمدینة، وصلّی علیه أبان بن عثمان، وهو أمیر المدینة، وقیل: توفِّی وهو ابن 94 سنة ا ه «4»، وزاد فی الاصابة
__________________________________________________
(1)- [الاستیعاب، 1/ 222].
(2)- [أسد الغابة، 1/ 256].
(3)- [تاج العروس (ط حجری)، 8/ 243 (مادّة حرم)].
(4)- [الاستیعاب، 1/ 223].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 324
نقل القول بأ نّه مات سنة 78 «1». وفی المستدرک للحاکم بسنده عن أبی نعیم أ نّه مات سنة 79، وحکی فی الإصابة عن علیّ بن المدینی أ نّه أوصی أن لا یصلِّی علیه الحجّاج، وقال إنّه موافق للقول بأ نّه توفِّی سنة 74، قال: وفی الطّبریّ وتاریخ البخاریّ ما یشهد له وهو أنّ الحجّاج شهد جنازته «1» ا ه. ویأتی فی روایة الکشّی أ نّه کان آخر من بقی من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وقال ابن عساکر: کان آخر من مات من الصّحابة بالمدینة «2» ا ه، ومثله فی تهذیب التّهذیب. وفی الإصابة روی البغوی من طریق أبی هلال عن قتادة، قال: کان آخر أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم موتاً بالمدینة جابر. قال البغوی: وهو وهم وآخرهم سهل بن سعد ا ه. «3» وسیأتی عن أسد الغابة أ نّه آخر من مات بالمدینة ممّن شهد العقبة، «4» وهذا هو الصّواب.
امّه:
فی الاستیعاب: امّه نسیبة بنت عقبة بن عدی بن سنان بن نابی بن زید بن حرام بن کعب بن غنم. «5» وفی أسد الغابة: تجتمع هی وأبوه فی حرام. «6»
کنیته:
فی الاستیعاب: اختلف فی کنیته، فقیل أبو عبدالرّحمان، وأصحّ ما قیل أبو عبداللَّه. «7» وفی الاصابة: یُکنّی أبا عبداللَّه، وأبا عبدالرّحمان، وأبا محمّد ا ه. «8»
__________________________________________________
(1)- [الاصابة، 1/ 215].
(2)- [تاریخ دمشق، 11/ 277].
(3)- [الاصابة، 1/ 214].
(4)- [أسد الغابة، 1/ 257].
(5)- [الاستیعاب، 1/ 223].
(6)- [أسد الغابة، 1/ 256].
(7)- [الاستیعاب، 1/ 223].
(8)- [الاصابة، 1/ 214].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 325
حلیته:
فی أسد الغابة: عن الکلبیّ أ نّه عمی فی آخر عمره، وکان یحفی شاربه، وکان یخضب‌بالصّفرة «1» ا ه. وفی الاصابة: روی البغوی من طریق عاصم بن عمرو بن قتادة، قال: جاءنا جابر بن عبداللَّه وقد اصیب بصره، وقد مسّ رأسه ولحیته بشی‌ء من صفرة «2».
أقوال العلماء فیه:
کان من أجلّاء المفسّرین، کما عن أبی الخیر فی طبقات المفسّرین والسّیوطیّ، وشهد صفّین مع علیّ علیه السلام، وکان منقطعاً إلی أهل البیت، کما یأتی. وعدّه ابن عبد البرّ فی الاستیعاب ممّن فضّل علیّاً علی غیره، ونصّ علی تشیّعه ابن شاذان وابن عقدة والکشّی، هو أوّل زائر للحسین علیه السلام. [ثمّ ذکر کلام الطّوسی کما ذکرناه فی رجاله].
وفی مجالس المؤمنین نقلًا عن أفضل المحقّقین الخواجة نصیرالدّین محمّد الحسن الطّوسی فی رسالته المسمّاة أوصاف الأشراف ما تعریبه: أنّ جابر بن عبداللَّه لمّا ابتلی فی آخر عمره بالضّعف والکبر، ذهب الإمام محمّد الباقر إلی زیارته وسأله عن حاله، فقال: أنا فی حال الکبر أحبّ إلیّ من الشّباب، والمرض أحبّ إلیّ من الصّحّة، والموت أحبّ إلیّ من الحیاة، فقال الباقر علیه السلام: أمّا أنا فأحبّ إلیّ الحالة الّتی یختارها اللَّه لی من الشّباب والکبر والمرض والعافیة والحیاة والموت، فلمّا سمع جابر ذلک، أخذ ید الباقر علیه السلام وقبّلها وقال: صدق رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «الخبر».
وفی الاستیعاب: شهد العقبة الثّانیة مع أبیه وهو صغیر، ولم یشهد الاولی ذکره بعضهم فی البدریّین ولا یصحّ، لأنّه قد روی عنه أ نّه قال: لم أشهد بدراً ولا احداً، منعنی أبی.
وذکر البخاری أ نّه شهد بدراً، وکان ینقل لأصحابه الماء یومئذ، ثمّ شهد بعدها مع النّبیّ
__________________________________________________
(1)- [أسد الغابة،/ 257].
(2)- [الاصابة، 1/ 214].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 326
صلی الله علیه و آله ثمانی عشرة غزوة، ذکر ذلک الحاکم أبو أحمد، وقال ابن الکلبیّ: شهد احداً وشهد صفّین مع علیّ. وروی أبو الزّبیر، عن جابر قال: غزا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بنفسه إحدی وعشرین غزوة، شهدت منها معه تسع عشرة غزوة، وکان من المکثرین الحفّاظ للسّنن، وکفّ بصره فی آخر عمره «1» ا ه.
وفی أسد الغابة بسنده، قال جابر: لم أشهد بدراً ولا احداً، منعنی أبی، فلمّا قُتل یوم احد لم أتخلّف عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی غزوة قطّ. وقال الکلبیّ: شهد جابر احداً، وقیل شهد مع النّبیّ صلی الله علیه و آله ثمانی عشرة غزوة، وشهد صفّین مع علیّ بن أبی طالب، وهو آخر من مات بالمدینة ممّن شهد العقبة، قال: وقد أورده ابن مندة فی اسمه أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حضر الموسم، وخرج نفر من الأنصار، منهم أسعد بن زرارة، وجابر بن عبداللَّه السّلمیّ، وغیرهما، فأتاهم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ودعاهم إلی الاسلام، فظنّ إنّ جابر بن عبداللَّه السّلمیّ هو المترجم، ولیس کذلک، وإنّما هو جابر بن عبداللَّه بن ریاب- وقد تقدّم قبل هذا- وقد کان المترجم أصغر من شهد العقبة الثّانیة مع أبیه، فیکون فی أوّل الأمر رأساً فیهم، هذا بعید، علی أنّ النّقل الصّحیح عن الأئمّة أ نّه جابر بن عبداللَّه، وکان من المکثرین فی الحدیث، الحافظین للسّنن. «2»
وفی الاصابة: جابر أحد المکثرین عن النّبیّ صلی الله علیه و آله، روی عنه جماعة من الصّحابة، وله ولأبیه صحبة. وفی الصّحیح عنه أ نّه کان مع من شهد العقبة، وروی البخاری فی تاریخ بإسناد صحیح عن أبی سفیان، عن جابر، قال: کنت أمیح «3» أصحابی الماء بدر، وأنکر الواقدی روایة أبی سفیان عن جابر المذکور. وفی مصنّف وکیع، عن هشام بن عروة، قال: کان لجابر بن عبداللَّه حلقة فی المسجد- یعنی النّبویّ- یؤخذ عنه العلم ا ه. «4»
__________________________________________________
(1)- [الاستیعاب، 1/ 223].
(2)- [أسد الغابة، 1/ 256].
(3)- المایح، المثنّاة التّحتیّة: الّذی یکون فی البئر یملأ الدّلو. الماتح، بالمثنّاة الفوقیّة: الّذی یکون علی فم البئر فیخرج الدّلو منها.
(4)- [الاصابة، 1/ 214].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 327
وفی المستدرک للحاکم بسنده عن محمّد بن عمر (الواقدیّ) قال: شهد جابر بن عبداللَّه العقبة فی السّبعین من الأنصار الّذین بایعوا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله عندها، وکان من أصغرهم یومئذ، وأراد شهود بدر، فخلّفه أبوه علی أخواته، وکنّ تسعاً، وخلّفه أیضاً حین خرج إلی احد وشهد ما بعد ذلک من المشاهد ا ه.
وفی تاریخ دمشق لابن عساکر: کان جابر یقول: کنت أمیح لأبی الماء یوم بدر «1»، قال محمّد بن سعد: ذکرت لمحمّد بن عمر- الواقدیّ- هذا الحدیث، فقال: هذا وهم من أهل العراق، وأنکر أن یکون جابر شهد بدراً، وکان جابر یقول: لم أشهد بدراً ولا احداً، منعنی أبی، ثمّ لم أتخلّف عن غزوة قطّ ا ه.
شی‌ء من سیرته:
قال ابن طاوس فی کتاب الملهوف: ولمّا رجعت نساء الحسین وعیاله من الشّام وبلغوا إلی العراق، قالوا للدّلیل: مرّ بنا علی طریق کربلاء، فوصلوا إلی موضع المصرع، فوجدوا جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ وجماعة من بنی هاشم ورجالًا من آل الرّسول قد وردوا لزیارة قبر الحسین علیه السلام، فوافوا فی وقت واحد وتلاقوا بالبکاء والحزن واللّطم، وأقاموا المآتم المقرحة للأکباد، واجتمع علیهم نساء ذلک السّواد، وأقاموا علی ذلک أیّاماً ا ه. «2»
وعن کتاب بشارة المصطفی وغیره بسنده عن الأعمش، عن عطیّة العوفیّ، قال:
خرجت مع جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ رضی الله عنه زائراً قبر الحسین علیه السلام، فلمّا وردنا کربلاء، دنا جابر من شاطئ الفرات، فاغتسل، ثمّ اتّزر بإزار، وارتدی بآخر، ثمّ فتح صرّة فیها سُعْدٌ، فنثرها علی بدنه، ثمّ لم یخط خطوة إلّاذکر اللَّه تعالی حتّی إذا دنا من القبر قال:
المسنیه، فألمسته إیّاه، فخرّ علی القبر مغشیّاً علیه، فرششت علیه شیئاً من الماء، فلمّا
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق، 11/ 258].
(2)- [اللّهوف،/ 196].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 328
أفاق، قال: یا حسین! ثلاثاً، ثمّ قال: حبیب لا یجیب حبیبه، ثمّ قال: أنّی لک بالجواب وقد شُخبت أوداجک علی أثباجک، وفُرِّقَ بین بدنکَ ورأسِک، اشهد أنّک ابن خیر النّبیِّین، وابن سیِّد المؤمنین، وابن حلیف التّقوی، وسلیل الهدی، وخامس أصحاب الکساء، وابن سیِّد النّقبا، وابن فاطمة سیِّدة النِّساء، ومالک لا تکون هکذا، وقد غدّتک کفّ سیِّد المرسلین، ورُبِّیتَ فی حجر المتّقین، ورَضَعْتَ من ثدی الإیمان، وفُطِمْتَ بالإسلام، فطبتَ حیّاً وطبتَ میّتاً، غیر أنّ قلوب المؤمنین غیر طیِّبة بفراقک، ولا شاکّة فی الخیرة لک، فعلیک سلام اللَّه ورضوانه، وأشهد أنّک مضیت علی ما مضی علیه أخوک یحیی بن زکریّا. ثمّ جالَ ببصره حول القبر، وقال: السّلام علیکم أیّتها الأرواح الّتی حلّت بفناء الحسین علیه السلام، وأناخت برحله، أشهد أ نّکم أقمتم الصّلاة، وآتیتم الزّکاة، وأمرتم بالمعروف، ونهیتم عن المنکر، وجاهدتم الملحدین، وعبدتم اللَّه حتّی أتاکم الیقین، والّذی بعث محمّداً بالحقّ لقد شارکناکم فیما دخلتم فیه.
قال عطیّة: فقلت لجابر: فکیف ولم نهبط وادیاً ولم نعل جبلًا ولم نضرب بسیف والقوم قد فرّق بین رؤوسهم وأبدانهم وأُوتمت أولادهم وأرملت الأزواج؟ فقال لی: یا عطیّة! سمعت حبیبی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: من أحبّ قوماً حشر معهم، ومن أحبّ عمل قوم أشرک فی عملهم، والّذی بعث محمّداً صلی الله علیه و آله بالحقّ أنّ نیّتی ونیّة أصحابی علی ما مضی علیه الحسین علیه السلام وأصحابه. «1»
قال عطیّة: فبینما نحن کذلک، وإذا بسواد قد طلع من ناحیة الشّام، فقلت: یا جابر! هذا سواد قد طلع من ناحیة الشّام، فقال جابر لعبده: انطلق إلی هذا السّواد وائتنا بخبره، فإن کانوا من أصحاب عمر بن سعد، فارجع إلینا لعلّنا نلجأ إلی ملجأ، وإن کان زین العابدین فأنت حرّ لوجه اللَّه تعالی. قال: فمضی العبد، فما کان بأسرع من أن رجع وهو
__________________________________________________
(1)- [بشارة المصطفی،/ 74- 74، وأضاف فیه: خذنی نحو إلی أبیات کوفان، فلمّا صرنا فی بعض الطّریق، قال: یا عطیّة! هل أوصیک وما أظنّ أنّنی بعده هذه الصّفرة ملاقیک، أحبب محبّ آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ما أحبّهم، وابغض مُبغض آل محمّد ما أبغضهم، وإن کان صوّاماً قوّاماً، وارفق بمحبِّ محمّد وآل محمّد، فإنّه إن نزل له قدم بکثرة ذنوبه ثبتت له أخری بمحبّتهم، فإنّ محبّهم یعود إلی الجنّة، ومبغضهم یعود إلی النّار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 329
یقول: یا جابر! قم واستقبل حرم رسول اللَّه، هذا زین العابدین قد جاء بعمّاته وأخواته، فقام جابر یمشی حافی الأقدام، مکشوف الرّأس، إلی أن دنا من زین العابدین علیه السلام، فقال الإمام: أنت جابر؟ فقال: نعم یا ابن رسول اللَّه، فقال: یا جابر! هاهنا واللَّه قُتِلَت رجالنا، وذُبِحَت أطفالنا، وسُبِیَت نساؤنا، وحُرِقَت خیامنا ا ه.
وقال ابن الأثیر فی حوادث سنة 40: فی هذه السّنة بعث معاویة بسر بن أبی أرطأة فی ثلاثة آلاف، فسار حتّی قدم المدینة- إلی أن قال- فأرسل إلی بنی سلمة، فقال: واللَّه ما لکم عندی أمان حتّی تأتونی بجابر بن عبداللَّه، فانطلق جابر إلی امّ سلمة زوج النّبیّ صلی الله علیه و آله، فقال لها: ماذا ترین، أنّ هذه بیعة ضلالة وقد خشیت أن اقتل، قالت: أری أن تبایع، فأتاه جابر، فبایعه ا ه. «1»
وفی تاریخ الیعقوبی أ نّه قال لُامّ سلمة: إنِّی خشیت أن اقتل، وهذه بیعة ضلالة، فقالت: إذاً فبایع، فإنّ التّقیّة حملت أصحاب الکهف علی أن کانوا یلبسون الصّلب ویحضرون الأعیاد مع قومهم ا ه. «2»
وفی شرح النّهج لابن أبی الحدید عن إبراهیم بن هلال، قال: روی عوانة عن الکلبیّ ولوط بن یحیی فی خبر إرسال معاویة بسراً إلی الحجاز والیمن أنّ بسراً فقد جابر بن عبداللَّه، فقال: ما لی لا أری جابراً؟ یا بنی سلمة! لا أمان لکم عندی أو تأتونی بجابر، فعاذ جابر بامّ سلمة، فأرسلت إلی بسر بن أرطأة، فقال: لا اؤمنه حتّی یبایع، فقالت له امّ سلمة: اذهب فبایع، وقالت لابنها عمر: اذهب فبایع، فذهبا وبایعا. قال إبراهیم:
وروی الولید بن کثیر عن وهب بن کیسان، قال: سمعت جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ یقول: لما خفت بسراً وتواریت عنه، قال لقومی: لا أمان لکم عندی حتّی یحضر جابر، فأتونی وقالوا: ننشدک اللَّه لما انطلقت معنا فبایعت، فحقنت دمک ودماء قومک، فإنّک إن
__________________________________________________
(1)- [الکامل، 3/ 192].
(2)- [تاریخ الیعقوبی، 2/ 184، خلافة أمیر المؤمنین علّ بن أبی طالب علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 330
لم تفعل قُتلت مقاتلینا وسُبیت ذرارینا، فاستنظرتهم إلی اللّیل، فلمّا أمسیت، دخلت علی امّ سلمة، فأخبرتها الخبر، فقالت: یا بنیّ! انطلق فبایع، احقن دمک ودماء قومک، فإنِّی قد أمرت ابن أخی أن یذهب فیبایع، وإنّی لأعلم أ نّها بیعة ضلالة. «1»
وفی تاریخ دمشق لابن عساکر: قدم جابر مصر أیّام مسلمة بن مخلد، وقال ابن مندة:
قدم جابر الشّام، وأخرج ابن عساکر عن جابر أ نّه قال: انطلقنا من غزوة تبوک، فمرّ بی النّبیّ صلی الله علیه و آله باللّیل وجملی قد قام وأنا أحطّ عنه، فقال: من هذا؟ قلت: جابر، قال: ما لک؟ قلت: جملی قد قام وأنا أحطّ عنه، فقال: اردد علیه متاعک وارکبه، فدنا منه، فمسّه، فقام بی الجمل، فجعلت لا أضبطه فی السّیر، ثمّ قال لی: یا جابر! تبیعنی جملک؟
قلت: نعم، فقال: بِکَم؟ قلت: بدرهم، قال: لا، یکون جمل بدرهم؟ قلت: بدرهمین، فقال: لا أخذته منک إلّابأربعین درهماً وحملناک علیه فی سبیل اللَّه، ثمّ قال: یا جابر! یوشک أن تأتی المدینة فتنام علی فراشک، فقلت: یا رسول اللَّه! لا والّذی بعثک بالحقّ ما لنا فراش ننام علیه إلّاأن أرضنا رملة، فنرشّها بالماء، فننام علیها. «2»
وروی ابن عساکر بسنده عن جابر بن عبداللَّه قال: لمّا انصرفنا راجعین- یعنی من غزوة ذات الرّقاع- فکنّا بالسّفرة، قال لی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا جابر! ما فعل دَین أبیک؟
قلت: یا رسول اللَّه! هو علیه انتظر أن نجذ نخله، فقال: إذا جذذت فاحضرنی واعزل العجوة علی حدّتها وألوان التّمر علی حدّتها، وقال: مَنْ صاحب دَین أبیک؟ قلت:
أبو الشّحم الیهودیّ، له علی أبی تبعة (بقیّة ظ) من تمر، فجعلت الصّیحانیّ علی حدّة، وامّهات الحدادیق علی حدّة، والعجوة علی حدّة، ثمّ عمدت إلی جماع من التّمر علی اختلاف أنواعه وهو أقلّ التّمر فجعلته جبلًا واحداً، فلمّا نظر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إلی التّمر مصنّفاً، قال: اللَّهمّ بارک له، ثمّ إنتهی إلی العجوة، فمسّها ومسّ أصناف التّمر، ثمّ قال:
أدع غریمک، فجاء أبو الشّحم، فاکتال حقّه کلّه جبل واحد وهو العجوة، فقال: یا جابر!
__________________________________________________
(1)- [شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 2/ 10].
(2)- [تاریخ دمشق، 11/ 264- 265].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 331
هل بقی علی أبیک شی‌ء؟ قلت: لا، وبقی سائر التّمر، فأکلنا منه دهراً وبعنا منه حتّی أدرکت الثّمرة من قابل، ولقد کنت أقول: لو بعت أصلها ما بلغت ما علی أبی من الدَّین، فلقد رأیتنی والنّبیّ صلی الله علیه و آله یقول لی: ما فعلت فی دَین أبیک؟ فقلت: قد قضاه اللَّه. فقال:
اللَّهمّ اغفر لجابر، فاستغفر لی فی لیلة خمساً وعشرین مرّة. «1»
وقال: قال جابر: دخلت علی الحجّاج، فما سلّمت علیه، وقال زید بن أسلم: إنّ جابراً کفّ بصره وذکر أمامه یوماً ما یلبسه السّلطان من الخزّ والوشی، وما یصنع، فقال:
لیت سمعه قد ذهب کما ذهب بصره حتّی لایسمع من أحادیث السّلطان شیئاً ولایبصره.
ودخل علی عبدالملک بن مروان، فرحّب به وقرّبه، فقال له جابر: یا أمیر المؤمنین! هذه طیبة إن رأیت أن تصل أرحام أهلها وتعرف حقّهم، فکره عبدالملک ذلک منه وأعرض عنه، وجعل جابر یلح علیه، فأومؤوا إلیه، فسکت، فلمّا خرج، قال له قبیصة: إنّ هؤلاء القوم صاروا ملوکاً، فقال له جابر: أبلاک اللَّه بلاء حسناً، فإنّه لا عذر لک وصاحبک یسمع، فقال: إنّه لا یسمع إلّاما یوافقه، وقد أمر لک أمیر المؤمنین بخمسة آلاف درهم، فاستعن بها علی زمانک، فقبلها جابر. «2»
وأخرج ابن عساکر عن جابر، قال: عادنی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فوجدنی مریضاً لا أعقل، فدعا بماء، فتوضّأ، ثمّ رشّ علیَّ منه، فأفقت، فقلت: کیف أصنع فی مالی یا رسول اللَّه؟
فأنزل اللَّه تعالی: «یوصیکم اللَّهُ فی أولادِکُم للذّکَرِ مثل حظّ الانثیین»، وفی لفظ: فقلت:
یا رسول اللَّه! إنّه لا یرثنی إلّاکلالة، فنزلت آیة الفرائض ا ه. «3»
وقوله: لا یرثنی إلّاکلالة ینافی ما رواه ابن عساکر فی آخر ترجمة جابر أنّ أبان بن عثمان أرسل إلی أولاد جابر یقول: إذا مات أبوکم فلا تقبروه حتّی أصلّی علیه، الحدیث. «4»
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق، 11/ 265- 266].
(2)- [تاریخ دمشق، 11/ 274].
(3)- [تاریخ دمشق، 11/ 271].
(4)- [تاریخ دمشق، 11/ 275].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 332
بعض ما روی من طریق جابر:
عند مسند أحمد أ نّه روی عن جابر عن النّبیّ صلی الله علیه و آله هلاک بالرّجل یدخل علیه الرّجل من إخوانه، فیحتقر ما فی بیته أن یقدِّمه له، وهلاک بالقوم أن یحتقروا ما قرب إلیهم ا ه. «1»
وروی ابن عساکر فی تاریخ دمشق بسنده عن جابر أ نّه قال: کانت الصّلاة مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حین کان الظّلّ مثل الشّراک، ثمّ صلّی العصر حین کان الظّلّ (للشّی‌ء) مثله، ثمّ صلّی المغرب حین غابت الشّمس، ثمّ صلّی العشاء حین غاب الشّفق، ثمّ صلّی بنا الفجر، ثمّ صلّی الظّهر حین کان ظلّ کلّ شی‌ء مثله، ثمّ صلّی العصر حین کان ظلّ کلّ شی‌ء مثلیه قدر ما یسیر الرّاکب إلی ذی الحلیفة العنق، ثمّ صلّی المغرب حین غاب الشّفق، ثمّ صلّی العشاء حین ذهب ثلث اللّیل، ثمّ صلّی بنا الفجر، فأسفر، فقیل له: کیف نصلِّی مع الحجّاج وهو یؤخّر؟ فقال: ما صلّاها للوقت فصلّوا معه، فإذا أخّر، فصلّوها لوقتها واجعلوها معه نافلة ا ه. «2»
بعض ما روی عن جابر من الحکم:
فی تاریخ دمشق لابن عساکر: کان جابر یقول: تعلّموا العلم، ثمّ تعلّموا الحلم، ثمّ تعلّموا العلم، ثمّ تعلّموا العمل بالعلم، ثمّ أبشروا. «3»
وفی تهذیب التّهذیب: روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله، وعن أبی بکر، وعمر، وعلیّ، وأبی عبیدة، وطلحة، ومعاذ بن جبل، وعمّار بن یاسر، وخالد بن الولید، وأبی بردة بن لیار، وأبی قتادة، وأبی هریرة، وأبی سعید، وعبداللَّه بن أنیس، وأبی حمید السّاعدیّ، وامّ شریک، وامّ مالک، وامّ مبشّر من الصّحابة.
وامّ کلثوم بنت أبی بکر الصّدّیق، وهی من التّابعین. روی عنه أولاده عبدالرّحمان،
__________________________________________________
(1)- [مسند أحمد بن حنبل (ط موقع الإسلام)، 30/ 5 رقم 14456].
(2)- [تاریخ دمشق، 11/ 274].
(3)- [تاریخ دمشق، 11/ 273].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 333
وعقیل، ومحمّد، وسعید بن المسیّب، ومحمود بن لبید، وأبو الزّبیر، وعمرو بن دینار، وأبو جعفر الباقر، وابن عمّه محمّد بن عمرو بن الحسن، ومحمّد بن المنکدر، وأبو نضرة العبدیّ، ووهب بن کیسان، وسعید بن میناء، والحسن بن محمّد بن الحنفیّة، وسعید بن الحارث، وسالم بن أبی الجعد، وأیمن الحبشیّ، والحسن البصریّ، وأبو صالح السّمّان، وسعید بن أبی هلال، وسلیمان بن عتبق، وعاصم بن عمرو بن قتادة، والشّعبیّ، وعبداللَّه، وعبدالرّحمان ابنا کعب بن مالک، وأبو عبدالرّحمان الحبلیّ، وعبیداللَّه بن مقسم، وعطاء ابن أبی رباح، وعروة بن الزّبیر، ومجاهد، والقعقاع ابن حکیم، وزید الفقیر، واسمه سلمة ابن عبدالرّحمان، وخلق کثیر ا ه.
وفی مروج الذّهب: مات جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ فی أیّام عبدالملک بالمدینة سنة 78، وقد ذهب بصره وهو ابن نیف وتسعین سنة، وقد کان قدم إلی معاویة بدمشق، فلم یأذن له أیّاماً، فلمّا أذن له، قال: یا معاویة! أما سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: من حجب ذا فاقة وحاجة حجبه اللَّه یوم فاقته وحاجته. فغضب معاویة وقال: لقد سمعته یقول لکم: ستلقون بعدی أثرة فاصبروا حتّی تردوا علیَّ الحوض، أفلا صبرت؟ قال:
ذکرتنی ما نسیت، وخرج، فاستوی علی راحلته ومضی، فوجّه إلیه معاویة بستمائة دینار، فردّها وکتب إلیه:
إنِّی لأختار القنوع علی الغنی وفی النّاس من یُقْضی علیه ولا یَقْضِی
وألبس أثواب الحیاء وقد أری مکان الغنی أن لا أهین له عرضی
وقال لرسوله: قل له: واللَّه یا ابن آکلة الأکباد لا وجد فی صحیفتک حسنة، أنا سببها أبداً ا ه. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 45- 49
قال جابر: سمعتُ الحسن علیه السلام یقول: مکارم الأخلاق عشر: صدق اللِّسان وصدق البأس وإعطاء السّائل وحسن الخلق والمکافاة بالصّنائع وصلة الرّحم والتذمّم علی الجار
__________________________________________________
(1)- [مروج الذّهب، 3/ 122- 123 (ذکر أیّام عبدالملک بن مروان)].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 334
ومعرفة الحقّ للصّاحب وقری الضّیف ورأسهنّ الحیاء.
الیعقوبی، التاریخ، 2/ 214 (وفاة الحسن بن علیّ علیهما السلام)
ذکر الإمام علیه السلام لجابر بن عبداللَّه وزید بن أرقم الأنصاریّ فی خطابه علیه السلام مع الأعداء صباح عاشوراء
راجع ما یلی «1»:
الطّبری، التّاریخ، 5/ 425
المفید، الإرشاد، 2/ 101/ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 237
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 253
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 287
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 26
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 552
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 179
ما جاء عن جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی النصّوص علی الأئمّة الاثنی عشر علیهم السلام فی کفایة الأثر للخزّار،/ 53- 67:
وقال جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ رضی الله عنه: لمّا توفِّیت فاطمة بنت أسد رضی اللَّه عنها، غمّضها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وخلعَ قمیصاً له، فقال: اجعلوه شعارها دون کفنها، ثمّ صلّی علیها، فرأیناه قد احمرّ وجهه، فقلت: یا رسول اللَّه نفدیک بآبائنا وأمّهاتنا! رأیناک قد احمرّ وجهک. قال: نعم لازدحام الملائکة علی جنازتها، ولقد صلّیتُ بهم، فما رأیتُ طرفهم، ثمّ نزل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی قبرها، وخلع ثیابه، وتمرّغ فیه، وقال: اللَّهمّ اجعله
__________________________________________________
(1)- [أنظر: حبیب بن مظاهر فی العنوان: خطبة الإمام علیه السلام قبل بدأ القتال وموقفه مع عدوّ اللَّه شمر بن ذی الجوشن لعنة اللَّه علیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 335
علیها روضةً من ریاض الجنّة. ثمّ وضعها فی لحدها ولقّنها، ثمّ قال: الیوم ماتت أمِّی، الیوم مات أبی، الیوم مات عمِّی، جزاکِ اللَّه عنِّی خیراً، ثمّ دمعت عیناه، وخرج من القبر، وحثا علیها التّراب.
ثمّ قال صلی الله علیه و آله لأصحابه: تفرّقوا عنِّی. ثمّ وقف علی قبرها، فقال: یا فاطمة! هل آمنکِ اللَّه ممّا خفتِ؟ فسمعناه یقول: الحمدُ للَّه. ثمّ قال: یا فاطمة! هل أنجز لکِ ربِّی ما ضمنت أن ینجزه لکِ؟ فسمعناه یقول: الحمدُ للَّه. ثمّ قال: یا فاطمة! هل کفیتِ ما ضمنتُ لکِ أن یکفیکِ إیّاه؟ فسمعناه یقول: الحمدُ للَّه.
قلنا: یا رسول اللَّه! سمعناک تقول کیت و کیت.
فقال: نعم، کنتُ عندها، فحدّثتها بما أعطانی اللَّه عزّ وجلّ فی الجنّة، فقالت: یا رسول اللَّه! ادع اللَّه أن یجعلنی معکَ فی دارک، فضمنتُ لها ذلک علی اللَّه عزّ وجلّ، فقلتُ لها: هل أنجزَ اللَّه لکِ ما ضمنتُ لکِ عنه؟ فقالت: نعم، فقلت: الحمدُ للَّه. وکنتُ قد قلتُ لها یوماً وحدّثتها حدیث منکر ونکیر، فقالت: یا رسول اللَّه! ادع اللَّه أن یُثبِّتنی بالقول الثّابت وأن یکفینیهما، فقلتُ لها: هل آمنتِ ممّا خفتِ؟ فقالت: نعم، فقلت: الحمدُ للَّه. وکنتُ قد قلتُ لها یوماً وحدّثتها بضغطة القبر وهول المطّلع، فقالت: یا رسول اللَّه! ادعُ اللَّه أن یکفینی هول المطّلع ویقوِّینی علی ضغطة القبر، فقلتُ لها: هل أنجزَ اللَّه لکِ ما سألتِ؟
قالت: نعم، فقلت: الحمدُ للَّه.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 223- 224

50/ 63- جابر بن عروة الغفاری‌

میزاته العائلیّة وخصائصه الفریدة

جابر بن عروة الغفاریّ- وکان شیخاً کبیراً، وقد شهد مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بدراً وحُنیناً-.
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 361/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة،
4/ 308؛ القمّیّ، نفس المهموم،/ 646؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 394
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 336
جابر بن عروة الغفّاریّ، وکان شیخاً کبیراً، قد شهد مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بدر و «1» وقعات غیرها «1».
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 73/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 297
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ]
جابر بن عروة، وکان شیخاً کبیراً، وقد شهد مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله الوقایع بدراً وحنیناً.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286
عروة الغفاریّ، وکان شیخاً کبیراً، شهد بدراً وحنین وصفّین. «2»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 344
جابر بن عروة الغفاریّ:
قال صاحب الحوادث: إنّ جابر بن عروة کان من أصحاب رسول اللَّه یوم بدر وغیرها، وقال الخوارزمی: کان جابر بن عروة شیخاً کبیراً.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 112

استشهاده‌

[بعد قتل الطّرمّاح بن عدیّ] «3»
ثمّ برز [...] فجعل یشدّ وسطه بعمامته، ثمّ شدّ حاجبیه بعصابة حتّی رفعهما عن عینیه والحسین علیه السلام ینظر إلیه وهو یقول: شکر اللَّه تعالی سعیک یا شیخ، «4» فحمل ولم یزل یقاتل حتّی قتل ستّین رجلًا، واستُشهد رضی الله عنه
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: حنین].
(2)- از پس او محمد بن مطاع، چنان که در «شرح شافیه» مرقوم است و ابومخنف حدیث می‌کند: جابر ابن عروه غفاری که مردی سالخورده و پارسا بود و در غزوه بدر و دیگر غزوات ملازمت خدمت مصطفی صلی الله علیه و آله می‌فرمود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 312
او پیرمرد سال‌خورده‌ای بود و با رسول خدا در بدر و حنین جهاد کرده بود
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 336
(3)- [أضاف فی نفس المهموم: قلت: وفی شرح قصیدة أبی فراس عند ذکر مقتل الحسین علیه السلام وأصحابه قال:].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 337
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 361- 362/ عنه: البهبهانی، الدّمعة
السّاکبة، 4/ 308؛ القمّی، نفس المهموم،/ 646؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 394
وبرز من بعده [عون بن عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب]، فجعل یعصّب حاجبیه ویرفعهما عن عینیه والحسین علیه السلام ینظر إلیه ویقول: شکر اللَّه سعیک یا شیخ، ثمّ حمل علی القوم وهو یرتجز ویقو «1»:
«2» قد «2» علمت حقّاً بنو غفار وخندف ثمّ بنو نزار
بنصرنا لأحمد المختار یا قوم حاموا عن بنی الأطهار «3»
الطّیِّبین السّادة الأخیار صلّی علیهم خالق الأبرار «2» «4»
ثمّ حمل «4»، ولم یزل یقاتل حتّی قتل ثمانین فارساً، وقُتل «4» أمام الحسین علیه السلام «4».
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 73/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 394- 395؛
سپهر ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 312
برز من بعده [عمر بن مطیع]، ثمّ شدّ حاجبیه بعصابته وشالهما عن عینیه، والحسین علیه السلام ینظر إلیه، وقال: شکر اللَّه فعالک یا شیخ، فحمل علی القوم، وأنشأ یقول:
قد علموا حقّاً بنو غفار وجندب ثمّ بنو نزار
نصرتنا لأحمد المختار یا قوم ذبّوا عن بنی الأطهار
بالمشرفیّ والصّارم البتّار
قال: وحمل علی القوم وقتل منهم نیّفاً وخمسمائة مبارز، ثمّ استشهد أمام الحسین علیه السلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: فبرز وهو یقول].
(2- 2) [مثله فی الأسرار،/ 297، وناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 312، ووسیلة الدّارین،/ 112]
(3)- [الأسرار: الأشجار].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 338
[عن أبی مخنف] قال: وبرز [...] وجعل یشدّ وسطه بالعمامة، ودعا بعصابة حمراء، فعصب بها حاجبیه ورفعها عن عینیه، والحسین علیه السلام ینظر إلیه وهو یقول: شکر اللَّه لک فعالک یا شیخ، ثمّ حمل علی القوم وهو یقول: [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی مقتل أبی مخنف].
ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم ستّین رجلًا، ثمّ استشهد بین یدی الإمام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 297
ثمّ برز عروة الغفاریّ [...]، وقال له الحسین: شکر اللَّه لک أفعالک یا شیخ، فأنشد:
قد علمت حقّاً بنو غفار وخندف ثمّ بنو نزار
بنصرتی لأحمد المختار وآله السّادات والأبرار
صلّی علیهم خالق الأشجار ربّ البرایا خالق الأطیار
ولم یزل یقاتل حتّی قتل منهم خمسة وعشرین فارساً، ثمّ قُتل رضی الله عنه. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 344 1
__________________________________________________
(1)- و عصابه ای 1 بر پیشانی بسته بود که جلد ابروهای او فرو نیفتد و چشم اورا از دیدار باز ندارد. حسین علیه السلام چون نگریست که جابر آهنگ جنگ دارد، فرمود:
«شکر اللَّه سعیک یا شیخ!»
و جابر این شعر به ارجوزه قرائت کرد:
[متن عربی در مقتل ابی مخنف ذکر شده. خلاصه معنی: قبیله غفار و خندف و نزار باور دارند که من هنگام انگیزش غبار جنگ شیری هستم که با شمشیر بران، برای دفاع از خاندان نبوت گنهکاران را ضربت سخت می‌زنم].
پس آغاز جنگ نمود و در پیش روی امام علیه السلام، هشتاد تن مرد رزم‌آزمای را به خاک انداخت و خود نیز جای بپرداخت (رضوان اللَّه علیه).
1. عصابه: دستمال.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 312- 299
و هلاکت هشتاد تن مردم رزم‌آزمای به دست جابر بن عروه.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 372
می‌گویم: در شرح «قصیده ابوفراس» ضمن بیان شهادت حسین و اصحابش گفته است: سپس جابربن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 339
وأقبل إلی الحسین واستجاز منه، فقال علیه السلام: یا شیخ! شکر اللَّه سعیک. وشدّ جبینه، وعصب حاجبیه، ورفعهما عن عینیه، والحسین ینظر إلیه، فبرز وهو یقول: ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی مقتل أبی مخنف].
فقاتل حتّی قتل من القوم ستّین رجلًا. وقال صاحب النّاسخ: ثمانین رجلًا، فقاتل حتّی قُتل، رضوان اللَّه علیه. هذا، فاعلم بأ نّه نسب هذه الأشعار إلی عبدالرّحمان بن عروة أیضاً، کما سیجی‌ء ذکرها، إن شاء اللَّه فی محلّه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 112

- جریر بن یزید الرِّیاحی‌

اشاره

ذکره فی زیارة أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین
السّلام علی جریر بن یزید الرّیاحیّ. «1»
ابن طاوس، مصباح الزّائر،/ 295/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340
السّلام علی الحرّ [أو حرّ] بن یزید الرِّیاحی.
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 713، (ط قم)، 3/ 344؛ مصباح الزّائر،/ 298
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 178
[ذکر ابن طاوس فی مصباح الزّائر اسمین: جریر وحرّ، فی مکانین ویحتمل اتحّادهم].
- جبّار بن الحارث السّلمانیّ
ذکره ابن الأثیر فی الکامل، 3/ 293، وهو متّحد مع جنادة بن الحارث السّلمانیّ.

51/ 64- جبلة بن عبداللَّه‌

ذکره فی زیارة أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

__________________________________________________
- عروه غفاری به میدان رفت. با عمامه کمر خود را بست و دستمالی روی ابروانش بست که بر چشمانش نریزند. حسین به این آماده شدن او نگاه می‌کرد و می‌فرمود: «شکر اللَّه سعیک یا شیخ!»
سپس حمله کرد و جنگید تا شصت مرد را کشت و شهید شد رحمه الله.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 336
(1)- سلام بر جریر بن یزید ریاحی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 340
السّلام علی عمیر بن کناد، السّلام علی جَبَلَة بن عبداللَّه، السّلام علی مسلم بن کناد. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345؛ مصباح الزّائر،/ 296
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340
جبلة بن عبداللَّه: ورد فی زیارة أوّل رجب: السّلام علی جبلة بن عبداللَّه، ولکن لیس فی کتب الرّجال ذکر له.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 112
[أنظر مکانین: جبلة بن علیّ وجبلة بن عبداللَّه فی‌الإقبال والمزار، ویُحتمل اتّحادهما].

52/ 65- جبلة بن علیّ الشّیبانی‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من بنی شیبان بن ثعلبة: جبلة بن علیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 154- 155/ عنه: الأمالی، الشّجری، 1/ 172؛ مثله
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 122
جبلة بن علیّ الشّیبانیّ، کان شجاعاً من شجعان أهل الکوفة. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 124/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 66
جبلة بن علیّ بن سوید بن عمرو بن عرفطة بن النّاقد بن تیم بن سعد بن کعب بن عمرو بن ربیعة الشّیبانی [...] «3»، وقال جملة أهل السّیر والتّراجم: کان جبلة بن علیّ شجاعاً من شجعان أهل الکوفة.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 241- 242/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 112
__________________________________________________
(1)- سلام بر جبلة بن عبداللَّه.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
(2)- [زاد فی الأعیان: وله ذکر فی زیارة النّاحیة المقدّسة ا ه. ولم یتیسّر لی الآن التّفحّص عن رجاله].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 341
جبلة بن علیّ الشّیبانیّ، وقال أهل السّیر: إنّه کان شجاعاً من شجعان الکوفة «1» [...] وقد مرّ ضبط الشّیبانی فی إبراهیم بن رجاء «1».
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 207/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 109
إبراهیم بن رجاء الشّیبانی بالشّین المثلّثة المفتوحة، ثمّ الیاء المثنّاة من تحت السّاکنة، ثمّ الباء الموحّدة، ثمّ الألف، ثمّ النّون، ثمّ الیاء، نسبة إلی شَیبان، حیّ من بکر یتشعّبون إلی قبیلتین عظیمتین مشتملتین علی بطون وأفخاذ.
إحداهما تنسب إلی شیبان بن ثعلبة بن عکابة بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل.
والأخری إلی شیبان بن ذهل بن ثعلبة بن عکابة. «2»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 1/ 17
جبلة بن علیّ الشّیبانیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
جبلة بن علیّ الشّیبانیّ الکوفیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 112
جبلة بن علیّ الشّیبانیّ، ورد ذکره فی عداد الشّهداء فی زیارة النّاحیة، کما فی البحار ج 45، ص 72، طبع طهران الجدید؛ ولعلّه متّحد مع جبلة بن عبداللَّه الوارد ذکره فی الزّیارة الرّجبیّة. «3»
حر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2)- [أیضاً فی جمهرة الأنساب لابن حزم، 2/ 292، 293، 295، 300، 302، 307، 309، 314، 316، 470، راجع حنظلة بن عمرو الشّیبانیّ رقم 80/ 102].
(3)- جبلة بن علی شیبانی، در زیارت «ناحیه» نامش آمده.
و ابن شهرآشوب اورا در شمار کشته شدگان حمله نخستین ذکر کرده است.
جبلة بن عبداللَّه که نامش در زیارت «رجبیه» آمده است، شاید با جبلة بن علی، شخص واحدی باشند.
و استاد بزرگوار ما، تحت دو عنوان جداگانه نام این دو نفر را ذکر کرده است. (معجم الرجال 4/ 34)
شیبانی، وابسته به «شیبان» و تیره‌ای از عرب عدنان می‌باشد (عرب شمال).
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 79
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 342

حضوره فی صفّین‌

وأورده الطّبرانی وأبو نعیم وغیرهما «1» عن مطین بسنده إلی عبیداللَّه بن أبی رافع «2» قال: إنّ جبلة بن علیّ الشّیبانیّ فیمَنْ شهد صفّین مع علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین،/ 242/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 112
شهد صفّین مع أمیر المؤمنین علیه السلام.
لمامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 207/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 66؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 109

صحبته مع مسلم بن عقیل علیه السلام فی الکوفة ولحوقُهُ بالإمام علیه السلام‌

قام مع مسلم أوّلًا، ثمّ جاء إلی الحسین ثانیاً «3».
السّماوی، إبصار العین،/ 124/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 66؛ مثله المیانجی،
العیون العبری،/ 109
قام مع مسلم بن عقیل أوّلًا، فلمّا خذل مسلم وقُتل، فرّ واختفی عند قومه، فلمّا جاء الحسین علیه السلام إلی کربلاء جاء إلیه أیّام المهادنة.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 242/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 112
قام مع مسلم بن عقیل، فلمّا خُذل مسلم، فرّ واختفی عند قومه، فلمّا جاء الحسین إلی کربلاء، أتی إلیه، وتقدّم یوم الطّفّ وقاتل حتّی «4» نال شرف الشّهادة، ثمّ شُرِّف تخصیصه بالتّسلیم علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة «4». «5»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: من أصحاب الرّجال].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: خازن بیت المال لعلیّ بن أبی طالب علیه السلام].
(3)- [أضاف فی العیون: قُتل فی الطّفّ معه].
(4- 4) [الأعیان: قُتل].
(5)- «جبلة بن علی» در نهضت مسلم بن عقیل در کوفه شرکت کرد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 79
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 343
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 207/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 66

استشهاده‌

المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی [...] جبلة بن علیّ. «1»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام
(الهامش)،/ 385؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94- 95؛ مثله محمّد بن أبی طالب،
تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
ذکره جملة أهل السّیر. (قال) صاحب الحدائق: إنّه قُتل فی الطّفّ مع الحسین. (وقال) السّرویّ: قُتل فی الحملة الاولی.
السّماوی، إبصار العین،/ 124/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 66
وقال صاحب الحدائق الوردّیة: فلمّا نشب «2» القتال یوم الطّفّ، تقدّم جبلة بن علیّ الشّیبانیّ بین یدی الحسین علیه السلام، فقاتل مبارزة حتّی قُتل. «3» وقال السّرویّ «3»: قُتل فی الحملة الاولی، وقال ابن شهرآشوب فی المناقب: ومن المقتولین یوم الطّفّ فی الحملة الاولی جبلة بن علیّ الشّیبانی، رضوان اللَّه علیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 124/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 112- 113

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی جبلة بن علیّ الشّیبانیّ. «4»
__________________________________________________
(1)- واز اصحاب سیدالشهدا علیه السلام این‌جمله در اوّل حمله شهید شدند: ... و دیگر جبلةبن علی الشیبانی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
(2)- [وسیلة الدّارین: نشب].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: قیل].
(4)- «سلام بر جبلة بن علی شیبانی.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 147
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 344
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 577، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 284/
عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 24؛ القزوینی، تظلّم
الزّهراء،/ 413؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 241؛ المیانجی، العیون العبری،/ 321؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 112

زیارته فی أوّل یوم من رجب أو لیلة النّصف من شعبان‌

السّلام علی عُمیر بن کناد، السّلام علی جبلة بن علیّ الشّیبانی، السّلام علی مسلم بن کناد.
الشّهید الأوّل، المزار،/ 179

53/ 66- جعفر بن أمیر المؤمنین علیه السلام‌

فقد ذکرنا ترجمته فی المجلّد التّاسع، من ص 764 إلی ص 788.
ما لم یجئ فیه:
فلمّا رأی العبّاس بن علیّ کثرة القتل فی أهله، قال لإخوته من أمِّه، وهم: عبداللَّه وجعفر وعثمان: یا بنی أمِّی! تقدّموا حتّی أراکم قد نصحتم للَّه‌ولرسوله، فإنّه لا ولد لکم.
فتقدّم عبداللَّه [...] وتقدّم بعده جعفر بن علیّ، قتله هانئ الحضرمی أیضاً.
ابن حاتم الشّامی، الدّر النّظیم،/ 551- 557
زیارته فی أوّل یوم من رجب أو لیلة النّصف من شعبان
السّلام علی جعفر بن أمیر المؤمنین.
الشّهید الأوّل، المزار،/ 177

54/ 67- جعفر بن الحسین بن أمیر المؤمنین علیهم السلام‌

فقد ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّالث عشر، ص 65.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 345

55/ 68- جعفر بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام‌

فقد ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 570- 590.

56/ 69- جعفر بن محمّد بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام‌

فقد ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 659- 660.

57/ 70- جعفر بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام‌

فقد ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 741.

58/ 71- جعید الهمدانی‌

قال: أخبرنا مالک بن إسماعیل النّهدیّ، قال: أخبرنا سهل بن شعیب، عن قنان النّهمیّ، عن جعید همدان، قال: أتیت الحسین بن علیّ وعلی صدره سکینة بنت حسین، فقال: یا اخت کلب! خذی ابنتکِ عنِّی. فسألنی، فقال: أخبرنی عن شباب العرب أو عن العرب، قال: قلت: أصحاب جلاهقات ومجالس! قال: أخبرنی عن الموالی، قال:
قلت: آکل ربا أو حریص علی الدّنیا، قال: فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، واللَّه إنّهما للصّنفان اللّذان کنّا نتحدّث أنّ اللَّه تبارک وتعالی ینتصر بهما لدینه.
یا جعید همدان، النّاس أربعة: فمنهم مَنْ له خُلُق ولیس له خلاق، ومنهم مَنْ له خلاق ولیس له خُلُق، ومنهم من له خُلُق وخلاق وذلک أفضل النّاس، ومنهم من لیس له خُلُق ولا خلاق وذاک شرّ النّاس.
ابن سعد، مقتل الحسین،/ 36- 37
حدّثنا إبراهیم بن هاشم، عن محمّد بن خالد البرقیّ، عن ابن سنان «1» أو غیره، عن
__________________________________________________
(1)- و، بدله فی البحار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 346
بشیر، عن حمران، عن جعید الهمدانیّ ممّن خرج مع «1» الحسین علیه السلام بکربلا، قال: فقلت للحسین علیه السلام: جعلت فداک، بأیّ شی‌ء تحکمون؟ قال: یا جعید! نحکم بحکم آل داود، فإذا عیینا «2» عن شی‌ء تلقّانا به روح القدس.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 472 رقم 7
جعید همدان روی عن الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهما، روی عنه قنان ابن عبداللَّه النّهمیّ.
ابن أبی حاتم، الجرح والتّعدیل، 2/ 527 رقم 2190
(من أصحاب الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام) جعید «3» همدانیّ کوفیّ.
(من أصحاب الإمام الحسن بن علیّ علیهما السلام) جعید الهمدانیّ.
(من أصحاب الإمام الحسین بن علیّ علیهما السلام) جعید الهمدانیّ.
(من أصحاب الإمام علیّ بن الحسین بن علیّ علیهم السلام) جعید همدانیّ کوفیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 37، 67، 72، 86/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/
230؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 194
ومن خواصّ أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام [...]: وأصحابه من الیمن: [...] جُعَید هَمدان «4».
أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیه السلام [...]: ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام [...] جُعَید همدان کوفیّ.
__________________________________________________
(1)- وکان جعید ممّن خرج مع الحسین، إلی آخره. هکذا فی البحار، قال المجلسی رحمه الله فی منتخب البصائر: فقُتل بکربلاء، وکان ما فی کتاب الصّفّار أصحّ، لأنّ الشّیخ فی الرّجال عدّه من أصحاب علیّ والحسن والحسین وعلیّ بن الحسین، ولم یعدّه من الشّهداء، وقد مرّ أ نّه روی هذا الخبر عن علیّ بن الحسین، وکأنّ أحدهما تصحیف الآخر، وإن احتمل روایته عنهما.
(2)- وفی نسخة بدله: غیبنا.
(3)- [المطبوع: جعدة].
(4)- ب، ج: «حفید همدان» سهو. [وإلی هنا حکاه عنه فی الأعیان، 4/ 194].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 347
(من أصحاب أبی محمّد علیّ بن الحسین): ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام جعید همدانیّ کوفیّ.
البرقیّ، الرّجال،/ 4، 6، 7، 8
ذکر فی نهایة القسم الأوّل عدداً من أصحاب أمیر المؤمنین، منهم: جُعید بضمِّ الجیم والیاء بعد العین المهملة الهَمْدان.
الحلّی، خلاصة الأقوال،/ 195/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 194- 195
وقال أبو بکر بن أبی الدّنیا: حدّثنا یوسف بن موسی، قال: حدّثنا أبو عثمان، عن سَهْل بن شُعَیب، عن قَنان النّهمیّ، عن جُعَیْد بن هَمْدان: أنّ الحسن بن علیّ، قال له: یا جُعَید بن هَمْدان، إنّ النّاس أربعة: فمنهم من له خَلاق ولیس له خُلُق، ومنهم من له خُلُق ولیس له خَلاق، ومنهم من لیس له خُلُق ولا خلاق فذاک أشرّ النّاس، ومنهم من له خُلُق وخلاق فذاک أفضل النّاس.
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 235- 236
جُعَیْدة، بضمّ الجیم وفتح العین وتاء التّأنیث «1»، الهَمْدانیّ [جخ] من خواصّه.
ابن داود،/ 90- 91 رقم 338/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 195
نقلت من کتاب مختصر البصائر تألیف سعد بن عبداللَّه بن أبی خلف القمّیّ رحمه الله، عن محمّد بن خالد البرقیّ، عن محمّد بن سنان أو غیره، عن بشیر الدّهّان، عن حمران «2» ابن أعین، عن جعید الهمدانیّ، وکان جعید ممّن خرج مع الحسین بن علیّ علیهما السلام فقُتل بکربلاء «3»، قال: قلت للحسین بن علیّ علیهما السلام: بأیّ حکم تحکمون؟ قال: یا جعید! بحکم آل داود، فإذا أعیینا عن شی‌ء یلقانا به روح القدس.
__________________________________________________
(1)- المعروف بدون التّاء، ولم أر من ذکر التّاء غیره.
(2)- [فی الأعیان مکانه: وفی هامش تکملة الرّجال للمصنِّف ما صورته فی مختصر البصائر: حمران ...].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان، وزاد فیه: وهو قد ینافی ما مرّ من أ نّه کان من أصحاب علیّ والحسنین والسّجّاد علیهم السلام، إلّاأن یُراد من کونه من أصحاب السّجّاد مجرّد إدراکه لزمانه، واللَّه أعلم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 348
حسن بن سلیمان، مختصر بصائر الدّرجات،/ 1/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 195
جعید الهمدانیّ [ی. ن. سین. ین] کوفیّ [ی. ین] وفی أصحاب علیّ علیه السلام من الیمن فی [صه] و [قی] جعید همدان وقد یراد بهم الخواصّ، واللَّه أعلم «مح».
عنه حمران بن أعین فی [فی] فی باب فی الأئمّة علیهم السلام أنّهم إذا ظهر أمرهم.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 164
(من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام) جعیدة الهمدانیّ. «1»
المدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
وعدّه فی آخر القسم الأوّل من الخلاصة فی عداد الرّجال الّذین عدّهم من أصحاب علیّ علیه السلام من الیمن، وضبطه بغیر تاء التأنیث، ولکن فی بعض النّسخ رجال الشّیخ رحمه الله إبدال جعید بجعدة بغیر یاء بعد العین وبتاء بعد الدّال فی خصوص باب أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، وهو من سهو النّاسخ قطعاً، لکشف کلامه فی الأبواب الثّلاثة الاخر عن ذلک.
وفی رجال ابن داود جعیدة، بضمّ الجیم وفتح العین وتاء التأنیث الهمدانیّ جخ، من خواصّه علیه السلام، انتهی.
وأقول: أقلّ ما نقول به فی الرّجل الحسن.
ونقل فی جامع الرّواة روایة حمران بن أعین فی باب ظهور أمر الأئمّة علیهم السلام من الکافی «2» ونقل الوحید عن الکافی أ نّه روی بسنده عنه، عن علیّ بن الحسین علیهما السلام قال: سألته بأیِّ حکم تحکمون؟ قال: بحکم آل داود، فإنّ أعیانا شی‌ء تلقّانا به روح القدس، ثمّ قال: وفی الخصال بسنده عنه، عن علیّ علیه السلام: إنّ فی التّابوت الأسفل من النّار اثنا عشر «2»- إلی أن قال- والسّتّة من الآخرین، فنعثل ومعاویة وعمرو بن العاص ونسی المحدث
__________________________________________________
(1)- باب الجیم من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] جعید الهمدانی از روات است.
پهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
(2- 2) [مثله فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 349
اثنین، فتأمّل، انتهی.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 230/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 195
جعید الهمدانیّ الکوفیّ:
وفی منهج المقال بعد نقل ما فی الخلاصة، وقد یراد بهم الخواصّ کما فی رجال ابن داود، واللَّه أعلم، ا ه.
(أقول): لمّا نقل العلّامة فی آخر القسم الأوّل من الخلاصة کلام البرقیّ فی رجاله قال:
أبو لیلی من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام من الأصفیاء ذکره البرقیّ، وکذا قال عن فلان وفلان، وذکر جماعة، ثمّ قال: ومن خواصّ أمیر المؤمنین علیه السلام من مضر، وذکر جماعة، ثمّ قال: وأصحابه من ربیعة، وذکر جماعة، ثمّ قال: وأصحابه من الیمن، وذکر جماعة، وعدّ منهم جعیداً هذا، ثمّ قال: ومن المجهولین من أصحابه، وعدّ جماعة، فیحتمل أن یکون أراد أن جعیداً من خواصّه بدلیل ذکر المجهولین بعده، إذ المراد بهم المجهولیّ الحال، واللَّه أعلم.
وفی لسان المیزان: جعیدة الهمدانیّ، کوفی من رجال الشّیعة، ذکره الکشّی وقال: إنّه تابعیّ، روی عن الحسن بن علیّ، وذکره الطّوسی، لکن سمّاه جعیداً، وقال: روی عن الحسین بن علیّ وعن ولده زین العابدین، ا ه. ولیس له ذکر فی اختیار رجال الکشّی الموجود.
التّمییز: فی مشترکات الکاظمیّ فی بعض النّسخ باب جعید، ولم یذکره شیخنا مشترک بین الهمدانیّ من أصحاب علیّ والحسن والحسین وعلیّ بن الحسین علیهم السلام، والأشجعیّ الصّیمریّ الصّحابیّ، ا ه. ولا یخفی أنّ الأشجعیّ الصّحابیّ جعیل باللّام لا بالدّال، کما یأتی علی أنّ الصّیمریّ غیر الأشجعیّ، وإن جعلهما ابن حجر فی التّقریب واحداً.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 194، 195
حدّثنا أبی رضی الله عنه، قال: حدّثنا سعید بن عبداللَّه، قال: حدّثنا محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، قال: حدّثنی الحکم بن مسکین الثّقفیّ، عن عبدالرّحمان بن سیابة، عن جعید
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 350
همدان، قال: قال أمیر المؤمنین علیه السلام: إنّ فی التّابوت الأسفل ستّة من الأوّلین وستّة من الآخرین، فأمّا الستّة من الأوّلین فابن آدم قاتل أخیه وفرعون الفراعنة والسّامریّ والدّجّال کتابه فی الأوّلین ویخرج فی الآخرین وهامان وقارون، والسّتّة من الآخرین فنعثل ومعاویة وعمرو بن العاص وأبو موسی الأشعریّ ونسی المحدِّث اثنین. «1»
الصّدوق، الخصال، 2/ 572- 573 باب 12 رقم 59/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال،
1- 2/ 230؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 195
محمّد بن أحمد، عن محمّد بن خالد، عن النّضر بن سوید، عن یحیی الحلبیّ، عن عمران بن أعین، عن جعید الهمدانیّ، عن علیّ بن الحسین علیهما السلام، قال: سألته بأیِّ حکم تحکمون؟ قال: حکم آل داود، فإن أعیانا شی‌ء تلقّانا به روح القدس.
الکلینی، الکافی من الأصول، 1/ 398 (کتاب الحجّة)/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال،
1- 2/ 230؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 195

59/ 72- جنادة بن الحارث السّلمانیّ المذحجیّ وغلامه واضح الرّومی‌

میزاتهما العائلیّة

وقُتل من مراد: وجنادة بن الحارث السّلمانیّ، وغلامه: واضح «2» الرّومیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 154/ عنه: الأمالی، الشّجری، 1/ 182؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
__________________________________________________
(1)- امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: در تابوت ته دوزخ شش نفر از امت های پیشین جا دارند و شش نفر از امت آخر زمان، اما آن شش نفر که از پیشینیان اند فرزند آدم است که برادرش را کُشت و فرعون فرعون‌ها است و سامری است و دجال است که نامش در زمره پیشینیان است ولی در آخر الزمان خروج خواهد کرد و هامان است و قارون، و شش نفر از امت آخر الزمان نعثل (عثمان) و معاویه و عمرو بن العاص و ابو موسی اشعری است، راوی این حدیث نام دو کس دیگر را فراموش کرده است
فهری، ترجمه الخصال، 2/ 572- 573
(2)- کذا الصّحیح، وکان فی الأصل: وعلامة بن واضح، وهو خطأ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 351
وقاتل مع الحسین جیاد بن الحارث السّلمانیّ، من مراد، فقُتل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 405، أنساب الأشراف، 3/ 198
[استشهد مع الحسین علیه السلام] جابر بن الحارث السّلمانیّ.
الطّبری، التاریخ، 5/ 446
(من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام) جنادة بن الحارث السّلمانیّ. «1»
الطّوسی، الرّجال،/ 72/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 76؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 88؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 168؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،/ 83
السّلمانیّ: بفتح السّین المهملة، وسکون اللّام، وفتح المیم، وفی آخرها النّون.
هذه النّسبة إلی سلمان، وسلمان حیّ من مراد، ویقال: سلمان فی قضاعة، قاله محمّد ابن حبیب بإسکان اللّام، وأصحاب الحدیث یُحرِّکون اللّام. قال عبّاس الدّوریّ عن یحیی ابن معین، قال: لم یکن عیسی بن یونس یقول: عبیدة السَّلْمانی، کان یقول: السَّلَمانی، یعنی بفتح اللّام
السّمعانی، الأنساب، 3/ 276
[استشهد مع الحسین علیه السلام] جبّار بن الحارث السّلمانیّ.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 62 (ط 1 دمشق
1364 ه ق- 1945 م)، 15/ 260
(من أصحاب الإمام الحسین علیه السلام) جنادة بن الحارث. «2»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
(جنادة بن الحارث المذحجیّ المرادیّ السّلمانیّ الکوفیّ): «3» (ضبط الغریب) ممّا وقع فی هذه التّرجمة: (جنادة) بالجیم والنّون والألف والدّال المهملة وبعدها الهاء؛ ویصحف بجبّار
__________________________________________________
(1)- [زاد فی جامع الرّواة: [سین] «مح»].
(2)- باب الجیم من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] جنادة بن الحارث السّلمانیّ.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
(3)- [من هنا مثله فی ذخیر الدّارین ووسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 352
وحیّان. ولکن المضبوط ذلک. (السّلمانیّ) نسبة إلی سلمان، وهم بطن من مراد، ومراد بطن من مذحج، کما ذکره أهل النّسب.
السّماوی، إبصار العین،/ 84، 85/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة (ط 1 دمشق 1364 ه. ق)،
16/ 417؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 236؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 113
أقول: قال أبو علیّ فی رجاله: جنادة بن الحارث السّلمانیّ الأزدیّ «1»، من أصحاب الحسین ابن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء، وقال علیّ بن الحسین بن «2» هبّة اللَّه بن «2» عساکر فی تاریخه: هو جنادة بن الحارث بن عوف بن امیّة بن قلع بن عبادة بن «3» حذیفة بن فقیم «3» بن عدیّ بن زید بن عامر بن ثعلبة بن الحارث بن الحارث المذحجیّ المرادیّ السّلمانیّ الکوفیّ، له إدراک وصحبة. «4»
وقال ابن مسعود أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کتب لجنادة بن الحارث: هذا کتاب من محمّد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لجنادة وقومه ومَنْ اتّبعه بإقام الصّلاة وإیتاء الزّکاة، ومَنْ أطاع اللَّه ورسوله «3» فإنّ له «3» ذمّة اللَّه وذمّة محمّد.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 236/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 113
جنادة بن الحارث السّلمانی الأزدیّ الضّبط السّلمانی، بالسّین المهملة المفتوحة واللّام السّاکنة والمیم والألف والنّون والیاء، نسبة إلی سلمان، بطن من مراد، ومراد بطن من مذحج، ولذا وصف الرّجل بالمذحجیّ المرادیّ السّلمانیّ، ویمکن کون السّلمانیّ فیمن لم ینتسب إلی البطن المذکور، ونسبته إمّا إلی سلمان، منزل بین عین صید وواقصة أو العقبة، أو إلی سلمان، ماء قدیم جاهلیّ، وهو طریق إلی تهامة والجاهلیّة من العراق وبفتح اللّام
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3- 3) [وسیلة الدّاین: حذیق].
(4)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: مع النّبیّ. کتاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أخباره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 353
نسبة إلی سلمیّة بفتح السّین واللّام وسکون المیم، وفتح الیاء بلدة قریب حمص، منها عتیق السّلمانی محرّکة، کما فی القاموس، ومرّ ضبط الأزدیّ فی إبراهیم بن إسحاق.
التّرجمة: لم أقف فیه إلّاعلی عدّ الشّیخ رحمه الله إیّاه فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وقد ذکر أهل السّیر أ نّه کان من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 234
الضّبط: الأزدیّ بفتح الهمزة وسکون الزّای المعجمة، ثمّ الدّال المهملة، ثمّ الیاء: نسبة إلی أزد بن الغوث بن نبت بن مالک بن کهلان بن سبأ لقب أبی حیّ بالیمن، ومن أولاده‌الأنصار کلّهم، واسمه درء، بکسر الدّال المهملة وسکون الرّاء المهملة، ثمّ الهمزة، وقیل:
دراء ککتاب، وقیل: إنّ الأسد أفصح، والأزد أکثر استعمالًا، وعن الاستیعاب: الأزد جرثومة من جراثیم قحطان، وافترقت علی نحو سبع وعشرین قبیلة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 14
جنادة بن الحارث السّلمانیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
جنادة بن الحارث السّلمانیّ: ذکره الشّیخ فی رجاله من أصحاب الحسن علیه السلام، وهو نفس جبّار بن الحارث السّلمانیّ المذکور فی الجزء 15، ص 260 (ط 1 دمشق).
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 224
(جنادة بن الحارث السّلمانیّ): استشهد مع الحسین علیه السلام سنة 61.
ذکره الشّیخ فی رجاله فی أصحاب الحسین علیه السلام، وذکر ابن شهرآشوب فی المناقب فیمَنْ استشهد مع الحسین علیه السلام جنادة بن الحارث الأنصاریّ وابنه، ولکنّه لم یسمّ ابنه.
وسمّاه ابن الأثیر فی تاریخه: جبّار بن الحارث السّلمانیّ، ولا شکّ أنّ جبّاراً وجنادة قد صحّف أحدهما بالآخر. قال ابن الأثیر: وأمّا الصّیداویّ عمرو بن خالد، وجبّار بن الحارث السّلمانیّ- وذکر آخرین معهما- فإنّهم قاتلوا أوّل القتال، إلی آخره. وقد مرّ ذلک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 354
فی جبّار بن الحارث السّلمانیّ الّذی هو المترجم بعینه. فی ج 15، م 16، ص 260. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة (ط 1 دمشق 1364 ه. ق 1945 م)، 16/ 417
جنادة بن الحارث السّلمانیّ الأزدیّ الکوفیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 113
قالوا: کتب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کتاباً لجنادة الأزدیّ وقومه ومَنْ تبعه ما أقاموا الصّلاة، وآتوا الزّکاة، وأطاعوا اللَّه ورسوله، وأعطوا من المغانم خمس اللَّه وسهم النّبیّ صلی الله علیه و آله، وفارقوا المشرکین، فإنّ لهم ذمّة اللَّه وذمّة محمّد بن عبداللَّه.
ابن سعد، الطّبقات، 1- 2/ 23، (ط بیروت 1377)، 1/ 270
(د ع) جنادة غیر منسوب، کتب له النّبیّ (ص) کتاباً له ذکر فی حدیث عمرو بن حزم عن أبیه، عن جدّه، قال: کتب رسول اللَّه (ص) کتاباً لجنادة:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
هذا کتاب من محمّد رسول اللَّه لجنادة وقومه ومن اتّبعه بإقام الصّلاة، وإیتاء الزّکاة،
__________________________________________________
(1)- جابر بن حارث سلمانی
این‌گونه نام او در «تاریخ طبری» آمده است.
و شیخ طوسی اشتباهاً نام اوراجنادة بن حارث سلمانی ذکر کرده و سید امین نیز اورا چنین یاد کرده است. استاد گرامی ما دراثر تبعیت از شیخ طوسی، نام اوراجنادة ذکر کرده است.
حیان‌بن حارث سلمانی ازدی را با عنوان مستقل یاد کرده.
و بر اثر تصحیف، نام او در نسخه ای از زیارت «ناحیه»، حباب بن حارث سلمانی ازدی و در نسخه ای دیگر حیان ... آمده است. و در زیارت «رجبیه»، نسخه منقول «بحار الانوار» حیان بن حارث آمده و در نسخه نقل شده «الاقبال» حسان بن حارث و شاید که همگی این اسامی بر شخص واحدی دلالت کنند.
ابن‌شهرآشوب، جابر بن حارث راحباب بن حارث نقل کرده و اورا در شمار کشته شدگانی می‌آورد که در هجوم اولیه به شهادت رسیدند.
سلمانی: قبیله ای از «مراد» و از تیره مذحج (یمن، عرب جنوب)، چیزی دیگر درباره او نمی‌دانیم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 78- 79
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 355
ومَنْ أطاع اللَّه ورسوله، وأعطی الخمس من المغانم خمس اللَّه، وفارق المشرکین، فإنّ له ذمّة اللَّه وذمّة محمّد. أخرجه ابن مندة وأبو نعیم.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 1/ 300
(جنادة) غیر منسوب، روی ابن مندة، بالإسناد المتقدّم، فی ترجمة جمیل بن ردام بن عمرو بن حزم، أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم کتب لجنادة: هذا کتاب من محمّد رسول اللَّه لجنادة وقومه ومن اتّبعه بإقام الصّلاة، وإیتاء الزّکاة، ومن أطاع اللَّه ورسوله، فإنّ له ذمّة اللَّه وذمّة محمّد.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 249 رقم 1109

حضوره فی صفّین‌

کان جنادة بن الحارث من مشاهیر الشّیعة، ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 84/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 236؛ الأمین
أعیان الشّیعة (ط 1 دمشق 1364 ه. ق)، 16/ 417؛ المیانجی، العیون العبری،/ 128؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 113
وفی کتاب صفّین لنصر بن مزاحم المنقری، قال: وکان جنادة بن الحارث یقاتل بین یدی علیّ بن أبی طالب علیه السلام یوم صفّین.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 236
ثمّ من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام ومن المقاتلین بصفّین.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 234

صحبته مع مسلم بن عقیل علیه السلام فی الکوفة ولحوقُهُ بالإمام علیه السلام‌

وکان خرج مع مسلم أوّلًا، فلمّا نظر الخذلان، خرج إلی الحسین علیه السلام مع «1» عمرو بن خالد الصّیداوی وجماعة، فمانعهم الحرّ، ثمّ أخذهم الحسین علیه السلام «1».
السّماوی، إبصار العین،/ 84/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة (ط «1» دمشق 1364 ه. ق)،
16/ 417؛ المیانجی، العیون العبری،/ 128- 129
__________________________________________________
(1- 1) [الأعیان: جماعة مرّ ذکرهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 356
قال أبو جعفر الطّبریّ: کان جنادة بن الحارث قد خرج مع مسلم بن عقیل أوّلًا، فلمّا نظر خذلان أهل الکوفة مع مسلم، فرّ واختفی عند قومه، فلمّا سمع بمجی‌ء الحسین بن علیّ علیه السلام خرج إلیه مع عمرو بن خالد الصّیداویّ وجماعة من الشّیعة، فمانعهم الحرّ ابن یزید، ثمّ أخذهم الحسین علیه السلام کما «1» تقدّم آنفاً «1» فی ترجمة حال مجمع بن عبداللَّه العائذیّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 236/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 113
بایع مسلماً، فلمّا نظر إلی خذلان أهل الکوفة، فرّ واختفی عند قومه، فلمّا سمع بمجی‌ء الحسین علیه السلام خرج إلیه مع عمرو بن خالد الصّیداویّ وجماعة من الشّیعة، ولحق به علیه السلام ولازمه إلی أن استشهد یوم الطّفّ، رضوان اللَّه علیه، وزاده شرفاً تخصیصه بالسّلام علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة بقوله علیه السلام: السّلام علی جنادة بن الحارث السّلمانیّ الأزدیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 234
(فائدة) جاءت أنصار الحسین علیه السلام غیر الطّالبیّین، مع الحسین علیه السلام وإلی الحسین علیه السلام بلا عیال، لأنّ من خرج منهم معه من المدینة لم یأمن لخروجه خائفاً، ومن جاء إلیه فی الطّریق، وفی الطّفّ انسلّ انسلالًا من الأعداء، إلّاثلاثة نفر جاؤوا إلی الحسین علیه السلام بعیالهم، وهم: جنادة بن الحارث السّلمانیّ، فإنّه جاء مع عیاله، وانضمّ إلی الحسین علیه السلام، وضمّ عیاله إلی عیال الحسین علیه السلام، فلمّا قُتل، أمرت زوجته ولدها عمر أن ینصر الحسین علیه السلام، فأتاه یستأذنه فی القتال، فلم یأذن له، وقال: هذا غلام قُتل أبوه فی المعرکة، ولعلّ امّه تکره ذلک، فقال الغلام: إنّ امِّی هی الّتی أمرتنی، فأذن له. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 127- 128/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: سیجی‌ء].
(2)- او از شخصیت‌های شیعی در کوفه بود. در حرکت مسلم بن عقیل شرکت کرد و بعد از سستی و از هم پاشیدگی انقلاب در کوفه، همراه گروهی برای پیوستن به امام حرکت کرد. پیش از رسیدن امام به کربلا، به او رسیدند. حربن یزید ریاحی خواست مانع پیوستن آن‌ها به امام شود، ولی در ممانعت خویش موفق نشد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 79
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 357

استشهاده‌

فأمّا الصّیداویّ عمرو بن خالد، وجابر بن الحارث السّلمانیّ، وسعد مولی عمر بن خالد، ومجمع بن عبداللَّه العائذیّ، فإنّهم قاتلوا فی أوّل القتال، فشدّوا مُقْدِمین بأسیافهم علی النّاس، فلمّا وغلوا عطف علیهم النّاس فأخذوا یحوزونهم، وقطعوهم من أصحابهم غیر بعید، فحمل علیهم العبّاس بن علیّ فاستنقذهم، فجاءوا قد جُرِّحوا، فلمّا دنا منهم عدوّهم شدّوا بأسیافهم فقاتَلوا فی أوّل الأمر حتّی قُتِلوا فی مکان واحد. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 446/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 283- 284؛ المظفّر،
بطل العلقمی، 2/ 241- 242
وأمّا الصّیداویّ عمرو بن خالد، وجبّار بن الحارث السّلمانیّ، وسعد مولی عمرو بن خالد، ومجمع بن عبداللَّه العائذیّ فإنّهم قاتلوا أوّل القتال، فلمّا وغلوا فیهم عطفوا إلیهم، فقطعوهم عن أصحابهم، فحمل العبّاس بن علیّ فاستنقذهم وقد جرحوا، فلمّا دنا منهم عدوّهم حملوا علیهم فقاتلوا، فقُتلوا فی أوّل الأمر فی مکان واحد.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293
(وقال) أبو جعفر وابن الأثیر: لمّا نشبت الحرب بین الفریقین، تقدّم عمرو بن خالد ومولاه سعد ومجمع بن عبداللَّه وجنادة بن الحارث، فشدّوا مقدمین بأسیافهم علی النّاس. «2» فلمّا وغلوا فیهم، عطف علیهم النّاس، «3» فأخذوا یحوزونهم وقطعوهم «3» من أصحابهم،
__________________________________________________
(1)- گوید: عمروبن خالد صیداوی و جابر بن حارث سلمانی و سعد غلام عمرو بن خالد و مجمع بن عبداللَّه عایذی در آغاز جنگ، چنگ انداختند و با شمشیر به جماعت حمله بردند و چون درمیان جماعت افتادند، اطرافشان را گرفتند که از یارانشان جدا افتادند؛ اما نه چندان دور. پس عباس بن علی حمله برد و آن‌ها را از میان جماعت درآورد که زخمدار بیامدند و بار دیگر دشمن به آن‌ها نزدیک شد که با شمشیر حمله بردند. درهمان آغاز چندان جنگیدند که به یک جا کشته شدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3052
(2)- [من هنا مثله فی الأعیان].
(3- 3) [الأعیان: اقتطعوهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 358
فندب الحسین علیه السلام لهم أخاه العبّاس، فحمل علی القوم وحده. فضرب فیهم بسیفه حتّی فرّقهم عن أصحابه وخلص «1» إلیهم فسلّموا علیه فأتی بهم ولکنّهم کانوا جرحی فأبوا علیه أن یستنقذهم سالمین، فعاودوا القتال، وهو یدفع عنهم حتّی قُتلوا فی مکان واحد، فعاد العبّاس إلی أخیه وأخبره بخبرهم. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 29/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430
(ومنها): أ نّه لمّا نشبت الحرب یوم عاشوراء، تقدّم أربعة من أصحاب الحسین علیه السلام، وهم الّذین جاؤوا من الکوفة ومعهم فرس نافع بن هلال، فشدّوا علی النّاس بأسیافهم، [ثمّ ذکر کلام السّماوی کما ذکرناه فی إبصار العین].
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430
فلمّا کان یوم الطّفّ، تقدّموا، فأوغلوا فی صفوف أهل الکوفة حتّی أحاطوا بهم، فانتدب لهم العبّاس، فخلص إلیهم وخلّصهم، ولکنّهم أبوا أن یرجعوا سالمین ویروا عدوّاً، فقُتلوا فی مکان واحد، بعد أن قاتلوا قتال الاسد اللّوابد.
السّماوی، إبصار العین،/ 84/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة (ط 1 دمشق 1364)، 16/ 407
قال أبو مخنف: فلمّا کان یوم الطّفّ، تقدّم جنادة بن الحارث وأصحابه الّذین جاؤوا معه عمرو بن خالد الصّیداویّ، فأوغلوا فی صفوف أهل الکوفة حتّی أحاطوا بهم من کلّ جانب ومکان، فانتدب لهم العبّاس، «3» فخلص إلیهم وخلّصهم «3»، ولکنّهم أبوا أن یرجعوا سالمین «4» ویروا عدوّاً قد استقبل بهم، فقاتلوا بعد أن «4» قاتلوا قتال الأسود اللّوابد
__________________________________________________
(1)- [الأعیان: وصل].
(2)- صیداوی عمرو بن خالد، جابر بن حارث سلمانی، سعد مولی عمرو بن خالد و مجمع بن عبداللَّه عائذی در آغاز یورش کردند و با شمشیر کشیده، خود را میان لشگر کوفه انداختند و لشگر دور آن‌ها را گرفتند و رابطه آن‌ها را بریدند. عباس‌بن علی به کمک آن‌ها شتافت و آن‌ها را از محاصره نجات داد و بیرون آورد و بار دیگر دشمن به آن‌ها نزدیک شد. در این دفعه یورش کردند و جنگیدند تا یک‌جا کشته شدند.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 129
(3- 3) [وسیلة الدّارین: فخلّصهم من أیدی عساکر ابن سعد].
(4- 4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 359
حتّی قُتلوا «1» فی مکان واحد، رضوان اللَّه علیهم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 236/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 113- 114
إنّه کان فیمَنْ قاتل أوّل القتال مع جماعة، فلمّا وغلوا فی أصحاب ابن سعد، عطفوا علیهم، فقطعوهم عن أصحابهم، فحمل العبّاس بن علیّ، مستنقذهم، وقد جرحوا، فلمّا دنا منهم عدوّهم، حملوا علیهم، فقاتل، فقُتلوا فی أوّل الأمر فی مکان واحد.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 62
وخرج عمرو بن خالد الصّیداویّ وسعد مولاه وجابر بن الحارث السّلمانیّ ومجمع بن عبداللَّه العائذیّ، وشدّوا جمیعاً علی أهل الکوفة، فلمّا أوغلوا فیهم عطف علیهم النّاس وقطعوهم عن أصحابهم، فندب إلیهم الحسین أخاه العبّاس فاستنقذهم بسیفه، وقد جرحوا بأجمعهم، وفی أثناء الطّریق اقترب منهم العدوّ فشدّوا بأسیافهم مع ما بهم من الجراح وقاتلوا حتّی قتلوا فی مکان واحد. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 295
وحامی عن أربعة من الأصحاب وهم: عمرو بن خالد، ومولاه سعد، ومجمع بن عبداللَّه، وجنادة بن الحارث، فشدّوا مقاتلین، فأحاط القوم بهم، فندب الحسین علیه السلام
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: جمیعاً].
(2)- یاران حسین علیه السلام پس از آن که در حمله اول پنجاه تن از آنان به شهادت رسیدند، دو نفره و سه نفره و چهار نفره به میدان می‌رفتند تا یکی نبرد کند و دیگری کید دشمن را از وی دور سازد. دو یار جابری حضرت به میدان رفتند و به شهادت رسیدند؛ همین‌طور دو یار غفاری حضرت. ساعتی بدین منوال پیش می‌رفتند و پیوسته یکی می‌جنگید و چون گرفتار می‌شد، دیگری به یاریش می‌شتافت و او را از معرکه خلاص می‌کرد تا این که حرّ به شهادت رسید.
در «تاریخ طبری» جلد 6، صفحه 255 آمده است که عمرو بن خالد صیداوی و غلامش سعد و جابر بن حارث سلمانی و مجمع بن عبداللَّه عائذی به طور دسته جمعی، بر اهل کوفه حمله بردند. چون به قلب دشمن رسیدند، خصم از هر طرف آنان را فرا گرفت و رابطه‌شان را با لشگر سیدالشهدا (سلام اللَّه علیه) گسستند. امام حسین علیه السلام برادرش عباس را به سویشان فرستاد و او یک تنه آنان را از جمع دشمن رهانید. خون از سر و رویشان می‌ریخت که بار دیگر دشمن بر آنان حمله برد و همه را در یک نقطه به شهادت رساند و به این ترتیب به سعادت ابدی نائل آمدند.
پاک‌پرور، ترجمه العباس،/ 285- 286
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 360
أخاه العبّاس لهم، فحمل العبّاس وحده وضرب فیهم بسیفه حتّی فرّق القوم عنهم وخلّصهم وأتی بهم ولکنّهم کانوا عازمین علی الشّهادة، وقد أصابتهم جراحات کثیرة فأبوا من الرّجوع وقالوا: یا أبا الفضل أین تذهب بنا؟ ونحن نطلب الشّهادة خلّ بیننا وبین القوم، فعادوا إلی القتال وحملوا والعبّاس یدفع عنهم حتّی قتلوا فی مکان واحد، فجاء العبّاس إلی أخیه الحسین علیه السلام وأخبرهم بخبرهم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 443
فلمّا التحم القتال بین الحسین علیه السلام وأهل الکوفة، شدّ علیهم عمرو بن خالد الأزدیّ والصّیداویّ وسعد مولاه وجنادة بن الحارث السّلمانیّ ومجمع العائذیّ مقدمین بأسیافهم، فلمّا وغلوا عطف علیهم النّاس فقاتلوا فی مکان واحد، فأخذوا یحوزونهم وقطعوهم من أصحابهم غیر بعید، فحمل علیهم العبّاس بن علیّ علیهما السلام فاستنقذهم، فجاؤوا قد خرجوا، فلمّا کانوا فی أثناء الطّریق تدانوا إلیهم القوم لیقطعوا عنهم الطّریق فشدّوا بأسیافهم شدّة واحدة علی ما بهم من الجراحات، وقاتلوا حتّی قتلوا فی مکان واحد، فترکهم العبّاس ورجع إلی الحسین علیه السلام، فأخبره بذلک، فترحّم علیهم الحسین وجعل یکرّر ذلک.
المیانجی، العیون العبری،/ 126
ونسب هذا الرّجز إلیه حین ما خرج للقتال:
أنا جنادة وأنا ابن الحارث لستُ بخوّار ولا بناکث
عن بیعتی حتّی یرثنی وارثِ الیوم ثاوی فی الصّعید ماکث
وقتل من القوم ستّة عشر رجلًا، وقُتل.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 114
ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة
السّلام علی حیّان «1» بن الحارث السّلمانیّ الأزدیّ. «2»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار، ج 45، والعوالم: حباب، وذخیرة الدّارین: جنادة].
(2)- «سلام بر حیان بن حارث سلمانی ازدی.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 361
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 284
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛
شالقزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی، العیون العبری،/ 321
زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین
السّلام علی حسّان [حیّان] «1» بن الحارث. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/
296/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179

60/ 73- جنادة بن کعب الأنصاری‌

میزاته العائلیّة

جنادة بن الحارث الأنصاریّ.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 201؛ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 21؛ ابن
شهرآشوب، المناقب، 4/ 104
جنادة بن کعب بن الحارث الأنصاریّ الخزرجیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 94/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 224؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 119
__________________________________________________
(1)- [من مصباح الزّائر والمزار والبحار].
(2)- سلام بر حیان بن حارث.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند: و دیگر حیان بن الحارث السلمانی الازدی. 1
1. [در کتاب مناقب و تسلیة المجالس فردی به این اسم ذکر نشده است که از شهدای حمله اول باشد، بلکه حباب بن الحارث نقل شده که در جای خودش آمده است.]
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 362
قال علیه الصّلاة والسّلام فی النّاحیة: السّلام علی جنادة بن کعب بن الحارث الأنصاریّ الخزرجیّ وأبیه عمرو بن جنادة.
أقول: قال المحقّق الأسترآبادی فی رجاله: جنادة بن کعب بن الحارث الأنصاریّ الخزرجیّ من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء.
أقول: ومن جملة أنصار الحسین علیه السلام الّذین بذلوا مهجهم دون الحسین علیه السلام هو جنادة ابن الحارث الأنصاریّ الخزرجیّ علی ما رواه أحمد بن حمید بن محمّد «1» فی کتاب الحدائق، قال: کان جنادة من الشّیعة ومن المخلصین فی الولاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 243- 244/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 114
جنادة بن کعب بن الحارث الأنصاریّ الخزرجیّ: ذکر علماء السِّیَر أ نّه کان من الشّیعة ومن المخلصین فی الولاء، ثمّ شرف تخصیص الحجّة المنتظر عجّل اللَّه تعالی فرجه وجعلنا من کلّ مکروه فداه إیّاه بالتّسلیم علیه، بقوله: السّلام علی جنادة بن کعب بن الحارث الأنصاریّ الخزرجیّ وابنه عمرو بن جنادة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 234
جنادة بن کعب الأنصاریّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
وقال بعض أهل السّیر فیما عدّه من الصّحابة فی مجلّة الرّضوان: جنادة بن الحارث السّلمانیّ ا ه، ولم نجد أحداً ذکره فی الصّحابة، ولسنا ندری من أین أخذ ذلک.
الأمین، أعیان الشّیعة (ط 1 دمشق 1364)، 16/ 417
جنادة بن کعب بن الحارث الأنصاریّ الخزرجیّ.
فی المناقب یذکره باسم جنادة بن الحارث، ومثله الخوارزمیّ، والظّاهر أ نّه هو الّذی ذکرناه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 363
جنادة بن کعب الأنصاریّ الخزرجیّ. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 114

لحوقُهُ بالإمام علیه السلام «2»

کان جنادة «3» ممّن «2» صحب الحسین علیه السلام من مکّة، وجاء معه هو وأهله. «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 94/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 224؛ مثله الحائری،
ذخیرة الدّارین، 1/ 244؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 234، بحر العلوم، مقتل
الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385؛ المیانجی، العیون العبری،/ 129؛ الزّنجانی، وسیلة
الدّارین،/ 114
جنادة بن الحارث السّلمانیّ، فإنّه جاء مع عیاله وانضمّ إلی الحسین، وضمّ عیاله إلی عیال الحسین علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418

استشهاده‌

ثمّ خرج من بعده [نافع بن هلال الجملیّ] جنادة بن الحارث الأنصاریّ، وهو یقول:
«5» [أنا «5» جناد وأنا ابن الحارث لست بخوّار ولا بناکث
عن بیعتی حتّی تری موارث الیوم سلوی فی الصّعید ماکث]
ثمّ حمل، فلم یزل یقاتل، حتّی قُتل- رحمه الله-.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 201
__________________________________________________
(1)- جنادة بن حارث انصاری
ابن‌شهرآشوب‌و خوارزمی نام اورا جنادة بن حرث ذکر کرده و در بحار الانوار نیز به همین نام آمده است.
انصاری: منسوب به انصار (یمن، عرب جنوب).
مطلب دیگری در رابطه با او نمی‌دانیم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 79
(2- 2) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین وبحر العلوم].
(3)- [لم یرد فی الأعیان].
(4)- [زاد فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین وبحر العلوم: إلی کربلاء].
(5)- ما بین الحاجزین من د و بر، وموضعه فی الأصل «شعراً».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 364
(ثمّ) خرج من بعده [نافع بن هلال الجملیّ] جنادة بن الحارث الأنصاریّ، وهو یقول:
أنا جنادة أنا ابن الحارث لست بخوّار ولا بناکث
عن بیعتی حتّی یقوم وارث من فوق شلو فی الصّعید ماکث
فحمل، ولم یزل یقاتل، حتّی قُتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 21
ثمّ [بعد نافع بن هلال الجملیّ] برز جنادة بن الحارث الأنصاریّ، مرتجزاً:
أنا «1» جناد وأنا ابن الحارث لست بخوّار «2» ولا بناکث
عن بیعتی حتّی یرثنی وارث الیوم ثاری «3» فی الصّعید ماکث
فقتل ستّة عشر رجلًا. «4»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 104/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 292؛ الأمین،
أعیان الشّیعة (ط 1 دمشق 1364)، 16/ 417؛ المیانجی، العیون العبری،/ 129
وفی المناقب: ثمّ خرج جنادة بن الحارث الأنصاریّ، «5» وهو یقول:
أنا جناد و أنا بن الحارث لست بخوّار ولا بناکث
عن بیعتی حتّی یرثنی وارث الیوم شلوی «6» فی الصّعید ماکث «5»
قال: ثمّ حمل، فلم یزل یقاتل حتّی قُتل رحمه الله. «7»
__________________________________________________
(1)- [فی العیون مکانه: فلمّا کان یوم الطّفّ تقدّم إلی القتال وهو یقول: أنا ...]
(2)- الخوّار: الجبان.
(3)- [فی نفس المهموم والأعیان والعیون: شلوی].
(4)- آن‌گاه جنادةبن حارث انصاری به محاربه اقدام نموده، به فردوس اعلی شتافت.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 157
(5- 5) [لم یرد فی الدّمعة، ومثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام].
(6)- [الأسرار: ثاری]
(7)- بعد از او [حجاج‌بن مسروق] حارث رو به‌میدان آورد و بعد از محاربه بسیار به سایر شهدا ملحق شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 671
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 365
المجلسی، البحار، 45/ 28/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 271؛ البهبهانی، الدّمعة
السّاکبة، 4/ 308؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 297- 298
فلمّا کان یوم الطّفّ، تقدّم إلی القتال، فقُتل فی الحملة الاولی. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 94/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 224؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385؛ المیانجی، العیون العبری،/ 129
فلمّا کان یوم الطّفّ ونشب القتال، حمل أهل الکوفة علی عسکر الحسین علیه السلام، تقدّم جنادة بن الحارث أمام الحسین علیه السلام، فقاتل حتّی قُتل فی الحملة الاولی «2» مع من قُتل «2».
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 244/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 114
فلمّا کان یوم الطّفّ وشبّ القتال وحمل أهل الکوفة علی عسکر الحسین علیه السلام، تقدّم جنادة هذا، وقاتل حتّی نال شرف الشّهادة فی الحملة الاولی.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 234
من المقتولین من أصحاب الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی: جنادة بن کعب. «3»
__________________________________________________
- و دیگر جنادة بن حارث الانصاری به حضرت امام علیه السلام شتافت، رخصت مبارزت یافت و این شعر قرائت نمود:
«أنا جناد وأنا ابن الحارث لست بخوّار ولا بناکث
عن بیعتی حتّی یرثنی وارث الیوم شلوی فی الصّعید ماکث» 1
و در قتال، شانزده تن بکشت.
1. من جنادة پسر حارثم. تا بمیرم ناتوان و پیمان‌شکن نیستم. امروز پیکرم در خاک جایگزین می‌شود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 301- 302
و هلاکت شانزده تن از ایشان به دست جنادة بن حارث انصاری.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
(1)- [زاد فی الأعیان: ولم یذکر مستنده].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: وإبنه عمرو بن جنادة].
(3)- سپس‌جنادة بن حارث انصاری به میدان رفت و می‌گفت:
«منم جناد و منم بن الحارث نه سست باشم و نی ناکث
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 366
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94- 95

61/ 74- جندب بن حجیر الکندیّ وابنه حجیر

میزاتهما العائلیّة

وقُتل من جوأب: جندب بن حجیر، وابنه: حجیر بن جندب.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 155/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ المحلّی، الحدائق
الوردیّة، 1/ 122
جندب بن حجیر. «1»
الطّوسی، الرّجال،/ 72/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 77؛ الأردبیلی، جامع الرّواة،
1/ 169؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،/ 83؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 242
جندب بن حجیر سین.
الأسترآبادی، منهج المقال،/ 88
جندب بن حجیر. «2»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
جندب بن حجیر الکندیّ الخولانیّ. «3»
السّماوی، إبصار العین،/ 104/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 242؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385؛ المیانجی، العیون العبری،/ 111
__________________________________________________
-زنمت تا که آیدت وارث تنم امروز در زمین ماکث»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 134
(1)- زاد فی جامع الرّواة: [سین] «مح».
(2)- باب الجیم من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] جندب بن حجیر.
سپهر، ناسخ التواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده اند و دیگر جندب بن حجر الخولانی است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 314
(3)- [زاد فی بحر العلوم: هکذا ورد فی (الزّیارة کما فی البحار: ج 45، 72)].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 367
وقال ابن عساکر فی تاریخه: هو جندب بن حجیر بن جندب بن زهیر بن الحارث ابن کبیر بن جشم بن حجیر الکندیّ الخولانیّ الکوفیّ، یقال له صحبة، وهو من أهل الکوفة.
توضیح: ضبط ما وقع فی هذه التّرجمة: جندب بضم الجیم وإسکان النّون وفتح الدّال المهملة، وبعدها باء منقّطة تحتها نقطة، ذکره العلّامة فی کتاب الإیضاح.
الحائریّ، ذخیرة الدّارین، 1/ 236/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 114
جندب بن حجیر، بالحاء المهملة والجیم والیاء المثنّاة من تحت، والرّاء المهملة، وزان زبیر: عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام.
أقول: هو جندب بن حجیر الکندیّ الخولانیّ الکوفیّ.
ذکر أهل السّیر: أنّ له صحبة، وأ نّه من أهل الکوفة.
وقد مرّ ضبط الکندیّ فی إبراهیم بن مرثد، وضبط الخولانیّ فی إدریس بن الفضل.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 236
وأمّا الکندیّ بالکاف المکسورة والنّون السّاکنة والدّال المهملة والیاء، فنسبة إلی کندة بکسر أوّله علی المشهور، وفتحها فی کتب الأنساب، وضمّها، لقب لثور بن عفیر بن عدیّ بن الحارث بن مرّة بن أددابی حیّ من الیمن، لأنّه کند أباه، أی قطع.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 33
ضبط الخولانیّ بالخاء المعجمة المفتوحة، ثمّ الواو السّاکنة، ثمّ اللّام والألف والنّون والیاء نسبة إلی خولان، مخلاف من مخالیف الیمن، منسوب إلی خولان أبی بطن من کهلان من القحطانیّة، وهو خولان بن مالک بن الحارث بن مرّة بن أدد، ولخولان هذا سبعة من الولد، کلّ منهم بطن، فلذلک کانت خولان سبعة بطون. قال فی نهایة الإرب:
ومنهم إدریس الخولانی، انتهی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 368
ومنهم أبو مسلم الخولانیّ صاحب معاویة، وقبره فی قریة قُرب دمشق یسمّی خولان أیضاً.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 106
جندب بن حجیر الخولانیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
وفیما ذکر فی مجلّة الرّضوان الهندیّة، م 2، ج 2، ص 23، من أسماء الشّیعة من الصّحابة:
جندب بن حجیر الکندیّ «انتهی».
ولم نجده فی الاستیعاب وأُسد الغابة والإصابة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 243
جندب بن حجیر الکندیّ الخولانیّ. هکذا ورد ذکره فی الزّیارة، کما فی البحار، ج 45، ص 72.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385
جندب بن حجیر الخولانیّ الکوفیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 114
حجیر بن جندب:
ذکرنا سابقاً جندب بن حجیر، ولکن حجیر بن جندب لم یذکر فی کتب الرّجال فیما بأیدینا. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 134
الخولانیّ: بفتح الخاء المعجمة وسکون الواو، وفی آخرها النّون، هذه النّسبة إلی خولان، وعبس وخولان قبیلتان نزل أکثرهما الشّام، کان منها جماعة من الزّهّاد والعلماء.
السّمعانی، الأنساب، 2/ 419
__________________________________________________
(1)- جندب بن حجیر خولانی
شیخ طوسی بی‌آن‌که بر کشته شدنش تصریح نماید، از او یاد کرده.
نام وی در زیارت «ناحیه» با عنوان‌جندب بن حجر خولانی آمده است.
و در زیارت «رجبیه»، جندب بن حجیر ذکر شده. استاد گرامی ما نیز با همین عنوان نام وی را آورده است (معجم الرجال 4/ 173)، و سید امین نیز از وی نام برده است. خولان: قبیله‌ای از «کهلان» و از اعراب «قحطانی» (یمن، عرب جنوب). اطلاعات ما در باب وی به همین‌جا خاتمه می‌یابد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 80
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 369
من قبائل قحطان: بنو خَوْلان: وهو فَکْلُ بن عمرو بن مالک بن الحارث بن مُرّة وبن أدد بن زید بن یَشْجُبْ بن عریب بن زید بن کَهْلان بن سبأ.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 418، 485
من قبائل قحطان: بَنو کِنْدة، وهو ثَوْر بن عُفَیْر بن عَدِیّ بن الحارث بن مُرّة بن أدد ابن زید بن یَشْجُبْ بن عریب بن زید بن کَهْلان بن سبأ.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 419، 425، 485

مَنْ هو جندب بن زهیر؟

جندب بن زهیر وعبداللَّه بن بدیل وغیرهما:
قال الفضل بن شاذان: فمن التّابعین الکبار ورؤسائهم وزهّادهم جندب بن زهیر قاتل السّاحر، وعبداللَّه بن بدیل، وحجر بن عدیّ، وسلیمان بن صرد، والمسیّب بن نجبة، وعلقمة، والأشتر، وسعید بن قیس، وأشباههم کثیر، أفناهم الحرب، ثمّ کثروا بعد، حتّی قُتلوا مع الحسین علیه السلام وبعده.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 286 رقم 124/ عنه: الأسترآبادی، منهج المقال،/
88؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 236؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 243
حدّثنا جعفر بن الحسین، عن محمّد بن جعفر المؤدّب: [...] من التّابعین: [...] جندب ابن زهیر العامریّ، وبنو عامر شیعة علیّ علیه السلام علی الوجه.
المفید، الاختصاص،/ 6- 7/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 146؛ المامقانی،
تنقیح المقال، 2- 1/ 328
«1» جندب بن زهیر بن الحارث بن کبیر بن جُشم بن سُبیع بن مالک بن ذُهَل بن مازن ابن ذُبیان بن ثعلبة بن الدّول بن سعد [مناة] بن غامد، «2» وهو عمرو بن عبداللَّه بن کعب
__________________________________________________
(1) (- 1*) [مثله فی أسد الغابة والأعیان، وأضاف فیهما: قال أبو نعیم: ذکره البغویّ، وقال: هو أزدیّ].
(2) (- 2*) [لم یرد فی أسد الغابة والأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 370
ابن نصر بن الأزد، یقال: جُندَب بن عبداللَّه بن زُهَیر (2*) الغامدیّ الأزدیّ. (1*)
یقال: إنّ له صحبة، وهو من أهل الکوفة، «1» وکان ممّن سَیّره عثمان من الکوفة إلی دمشق «1»، وشهد مع علیّ صفّین أمیراً علی الأزد، انتهی. و [قُتِلَ یومئذ] «2». «3» أخبرنا أبو الفتح یوسف بن عبدالواحد، نبّأنا شُجاع بن علیّ، أنبأنا أبو عبداللَّه بن مندة، أنبأنا عبداللَّه بن محمّد بن یعقوب، نبّأنا القاسم بن عباد التّرمذیّ، نبّأنا صالح بن محمّد التّرمذیّ، نبّأنا «3» محمّد بن مروان، «4» عن محمّد بن السّائب، عن أبی صالح، [عن ابن عبّاس] قال: کان جُندَب بن زهیر الغامدیّ إذا صلّی أو صام أو تصدّق فذکر ارتاح «5» لذلک، فزاده «5»، لقالة النّاس، فنزل فیه: «ومَنْ کان یرجو لقاءَ رَبِّهِ فلیعمل عملًا صالحاً ولا یُشْرِک بعبادةِ رَبِّهِ أحداً» «6»
«4».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 12/ 123- 124/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة «7»، 4/ 243- 244؛ مثله ابن الأثیر، أسد الغابة، 1/ 303؛ ابن حجر، الإصابة، 1/ 249؛
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 236
قرأتُ علی أبی محمّد السّلمیّ، عن أبی بکر الخطیب، أنبأنا أبو طالب محمّد بن علیّ ابن الفتح الحربیّ، أنبأنا عمر بن أحمد الواعظ، نبّأ عمر بن الحسن بن علیّ بن مالک،
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی أسد الغابة والأعیان].
(2)- [من الأعیان].
(3- 3) [تاریخ دمشق، 12/ 124: فی الرّوایة الأخری: أبنأنا أبو سعد المطرّز وأبو علیّ الحدّاد، قالا: أنبأنا أبو نُعیم الحافظ، أنبأنا إبراهیم ابن أحمد المقرئ، أنبأنا أحمد بن فرّوخ، نبّأنا أبو عمر الدّوریّ، أنبأنا].
(4- 4) [مثله فی أسد الغابة والإصابة والأعیان وتنقیح المقال، وزاد فیه: فإنّ مَنْ نزلت فی حقِّه الآیة کیف یشکّ فی صحبته، وأمّا کونه قُتِل مع علیّ علیه السلام بصفِّین، فممّا صرّح به فی أسد الغابة وغیره أیضاً، ویُستفاد من ذلک حُسن حاله].
(5)- [فی أسد الغابة وتنقیح المقال والأعیان: له فزاد فی ذلک].
(6)- سورة الکهف، الآیة: 112.
(7)- [حکاه الأعیان مراراً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 371
نبّأنا المقتدر بن محمّد، حدّثنا الحسین بن محمّد هو أبو علیّ الأزدیّ، أنبأنا أبو إسماعیل ابن أبی خالد «1» الأزدیّ، عن أبیه، عن خَضرة بن عبداللَّه، عن أبی ظبیان عمیر بن الحارث الأزدیّ أ نّه أتی النّبیّ (ص) فی نفر من قومه، منهم: الحجر بن المرقع أبو سبرة، ومخنف، وعبداللَّه ابنا سلیم، وعبد شمس بن عفیف بن زهیر، فسمّاه النّبیّ (ص) عبداللَّه، وجُندَب بن زهیر، جُندَب بن کعب، والحارث بن الحارث، وزهیر بن مَخشی، والحارث ابن عامر، وکتب لهم رسول اللَّه (ص) کتاباً: «أمّا بعد، فمن أسلم من غامد فله ما للمسلمین حرمة ماله ودمه، ولا تحشروا ولا تعشروا، وله ما أسلم علیه من أرض»، انتهی، صوابه من غامد، انتهی.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 12/ 124/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة «2»، 4/ 244؛ مثله ابن الأثیر، أسد الغابة، 4/ 140 (فی ترجمة
عمیر بن الحارث)؛ قریب بهذا
المضمون فی الإصابة، 1/ 249
قرأتُ علی أبی الوفاء حفاظ بن الحسن، عن عبدالعزیز الکتانی، أنبأنا عبدالوهّاب المیدانی، أنبأنا محمّد بن عبداللَّه العبدیّ، أنبأنا الفَرغانیّ، أنبأنا محمّد بن جریر، قال «3»: قال محمّد بن عمر- یعنی الواقدیّ- حدّثنی عیسی بن عبدالرّحمان، عن أبی إسحاق الهمدانیّ، قال: اجتمع نفر بالکوفة یطعنون علی عثمان من أشراف أهل العراق: مالک بن الحارث، وثابت بن قیس النّخعی، وکُمیل بن زیاد النّخعی، وزید بن صوحان العبدیّ، وجُندَب بن زُهَیر الغامدیّ، وجُندَب بن کعب الأزدیّ، وعروة بن الجعد، وعمرو بن الحمق الخُزاعیّ، فکتب سعید بن العاص إلی عثمان یخبره بأمرهم، فکتب إلیه أن سیّرهم إلی الشّام، وألزمهم الدّروب، انتهی. وذکر غیر الواقدیّ أ نّهم قدموا علی معاویة دمشق، فکانوا عنده مدّة، ثمّ رجعوا إلی الکوفة.
__________________________________________________
(1)- [فی أسد الغابة مکانه: روی بإسناده عن إسماعیل بن خالد ...].
(2)- [حکاه الأعیان مراراً عن تاریخ دمشق وعن أسد الغابة والإصابة].
(3)- تاریخ الطّبریّ: 2/ 639، حوادث سنة 33.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 372
أخبرنا والدی الحافظ أبو القاسم علیّ بن الحسن- رحمه اللَّه تعالی- قال: أخبرنا أبو عبداللَّه محمّد بن أحمد بن إبراهیم الرّازی فی کتابه، أنبأنا محمّد بن أحمد بن عیسی السّعدیّ، أنبأنا أبو عبداللَّه بن بَطّة، قال: قُرئ علی أبی القاسم البغویّ، قال: حدّثنی عمِّی، عن أبی عُبید قال: جُندَب بن عبداللَّه بن سفیان صاحب النّبیّ (ص) من بجیلة، «1» وجُندَب الخیر هو جندب بن عبداللَّه بن ضبّة، وجُندَب بن کعب قاتل السّاحر، وجُندَب بن عَفیف، وجُندَب بن زُهیر کان علی رجّالة علیّ [بصفِّین]، وقُتل معه بصفِّین، قال أبو عبید: هؤلاء الأربعة جنادب من الأزد «1»، انتهی.
أخبرنا أبو محمّد عبدالکریم بن حمزة، حدّثنا أبو بکر أحمد بن علیّ بن ثابت حینئذ.
وأخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنا أبو بکر بن الطّبریّ، أنبأنا أبو الحسین بن الفضل، أنبأنا عبداللَّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب، قال فی تسمیة أمراء یوم الجمل، قال:
وعلی خیل الأزد جُندَب بن زهیر، انتهی.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 12/ 124- 125
قال: ونا یحیی بن أرقم، عن برید بن عبدالعزیز، عن أبیه، عن حبیب بن أبی ثابت، قال: [فی تسمیة الأمراء یوم صفِّین من أصحاب علیّ]، وعلی الأزد والیمن: جُندَب ابن زهیر [الغامدیّ].
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 146- 147/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 12/ 125
نبّأنا أبو عبیدة، عن حمّاد، عن علیّ بن زید، عن الحسن: أنّ جندباً، کان مع علیّ بصفّین، انتهی.
أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه، ابنا البنّا، قالوا: أنبأنا أبو جعفر بن المَسلَمة، أنبأنا أبو طاهر المُخلّص، أنبأنا أحمد بن سلیم الطّوسی، نبّأنا الزّبیر ابن بکّار، حدّثنی محمّد بن الضّحّاک، عن أبیه، قال: لمّا التقی أهل الجمل صاحَ علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه تعالی عنه: یا معشر فتیان قریش! أما أرعیتکم علی أمرکم، فاحذروا
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی أسد الغابة، 1/ 303، وحکاه عنه فی الأعیان، 4/ 243].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 373
اثنین اثنین، جُندَب بن زُهیر الغامدیّ، وغلامیه، إنّه یشمر درعه، والأشتر النّخعیّ، وغلامیه، فإنّه یمسک ضیفة درعه حتّی یعفو أثره. فطلع جندب بن زهیر، فنزل له عبداللَّه بن الزّبیر، ففصل جُندَب عنه، ثمّ نزل الأشتر، فبرز له عبدالرّحمان بن عتاب، فاختلفا ضربتین، فقتله الأشتر.
قال: وقال عمّی مُصعَب بن عبداللَّه: زعموا أنّ جُندَب بن زهیر الغامدی قال: لقینی عبداللَّه بن الزّبیر وعلیه وجه من حدید، فطعنته فی وجهه، فنزل السّنان عنه، وجازوته، ثمّ دفع إلی ابن عتاب وهو یرتجز، فقتله، انتهی.
أخبرنا أبو محمّد هبّة اللَّه بن أحمد، وعبداللَّه بن أحمد بن عمر، وأبو تراب حَیدرة بن أحمد فی کتبهم، قالوا: حدّثنا أبو محمّد عبدالعزیز بن أحمد، أنبأنا محمّد بن عبدالرّحمان ابن عثمان، نبّأنا أحمد بن محمّد بن معبد، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه بن عمر، قالا: أنبأنا أحمد بن إبراهیم، أنبأنا محمّد، قال: وأخبرنی عبدالرّحمان بن المعزّ الأزدیّ، عن أبی یوسف، عن أبی بکر الهُذَلیّ، عن عبداللَّه بن المرتفع، عن عبداللَّه بن الزّبیر، قال: خرج إلینا رجل من أصحاب علیّ یوم الجمل، فقال: یا معشر فتیان قریش! اکفونا أنفسکم، فإن لم تفعلوا فقد أنذرتکم رجلین، فإنّهما نهمتان فی الحرب، أمّا أحدهما فجُندَب بن عبداللَّه الغامدیّ، وسأصفه لکم: هو رجل طویل، طویل الرّمح، یحتزم علی درعه حتّی تقلص عن ساقیه، وأمّا الآخر فمالک بن الحارث، وسأصفه لکم: هو رجل طویل الرّمح، یسحب درعه سحباً عند النّزال.
فبینما أنا أقاتل، أقبل جُندَب، فعرفته بصفته، فأردت أن أحید عنه، فقلت: واللَّه ما حُدت عن قرن قطّ، فدفع إلیّ، فطعن برمحه فی وجه حدید کان علیَّ، فزلق عنه الرّمح، فقال: أی عدوّ، قد عرفتک، ولولا خالتک لقتلتک، ثمّ نظرت إلیه قد طعن عبدالرّحمان ابن عتاب بن أسید، فذراه عن فرسه کالنّخلة السّحوق متعطّفاً ببرد حبرة «1»، ثمّ قاتلت
__________________________________________________
(1)- الحبر: بالتّحریک، وبکسر الحاء: ضرب من برود الیمن منمر (اللّسان).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 374
ساعة، فأقبل مالک بن الحارث، فعرفته بصفته، فأردت أن أحید عنه، فقلت: واللَّه ما حدت عن قرن قطّ. فدفع إلیّ، فتطاعنّا برمحینا کأنّهما قضیبان، ثمّ اضطربنا بسیفینا کأ نّهما مخراقان، ثمّ احتملنی، وکان أقوی منِّی، فصرت فی الأرض، وأخذ برجلی، فقال:
أما واللَّه لولا خالتک ما شربتَ الماء البارد أبداً.
أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقی، أنبأنا محمّد الجوهریّ، أنبأنا أبو عمر بن حیّویه، أنبأنا أحمد بن معروف، نبّأنا الحسین بن فهم، نبّانا محمّد بن سعد، أنبأنا أبو بکر الهذلیّ، عن محمّد بن المرتفع، نبّأنا ابن الزّبیر، قال: خرج إلینا رجل من أصحاب علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فقال: یا معشر شباب قریش! اکفونا أنفسکم، فإن لم تفعلوا فإنِّی أحذِّرکم رجلین، أمّا أحدهما فجُندَب بن زهیر الأزدیّ، وسأصفه لکم: هو رجل طویل، طویل الرّمح، یحتزم علی درعه حتّی تقلص عن ساقیه، وأمّا الآخر فالأشتر، مالک بن الحارث، وسأصفه لکم: هو رجل طویل، طویل الرّمح، یسحب درعه سحباً، نجیب عند النّزال، قال ابن الزّبیر: فبینا أنا أقاتل، إذا أقبل جُندَب، فعرفته بصفته، فأردت أن أحید عنه، فقلت: واللَّه ما حدت عن قرن قطّ، فانتهی إلیّ، فطعننی فی وجه حدید کان علیَّ، فزلق الرّمح، فقال: أولی لک قد عرفتک، لولا خالتک لقتلتک.
ثمّ دفع إلی عبدالرّحمان بن عتاب بن أسید، فطعنه، فإذا رآه کالنّخلة السّحوق مُعتصباً ببردة حبرة، ثمّ قاتلت ساعة، فإذا أنا بمالک قد أقبل، فعرفته بصفته، فأردت أن أحید عنه، فقلت: واللَّه ما حدت عن قرن قطّ، فدفع إلیّ، فتطاعنّا برُمحَینا حتّی کأنّهما قضیبان، ثمّ اضطربنا بسیفینا حتّی کأنّهما مخراقان، ثمّ احتملنی، فصرت فی الأرض، وقال: واللَّه لولا خالتک ما شربت الماء البارد، انتهی. فجُندَب بن زهیر قُتل یوم صفّین مع علیّ علیه السلام.
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنبأنا ثابت بن بُندار، أنبأنا أبو الفضل، أنبأنا أبو العلاء الواسطیّ، أنبأنا أبو بکر البابسیریّ، أنبأنا الأحوص بن المفضّل، أنبأنا أبی، قال:
والجُنادب من غامد: جُندَب بن زهیر، قُتل مع علیّ بصفّین علی الرّجالة یومئذ، انتهی.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 12/ 123- 125، تهذیب ابن بدران، 3/ 410
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 375
(جندب) بن زهیر بن الحارث بن کثیر بن سبع بن مالک الأزدیّ الغامدیّ، ویقال جندب بن عبداللَّه بن زهیر الغامدیّ، ذکر ابن الکلبیّ فی التّفسیر عن أبی صالح، عن ابن عبّاس قال: [ثمّ ذکر کلام ابن الکلبی وابن عبّاس کما ذکرناهما فی تاریخ دمشق].
وروی علیّ بن سعد فی الطّاعة والمعصیة من طریق مقاتل، عن عکرمة، عن ابن عبّاس قال: قام رجل من الأزد یُقال له جندب بن زهیر الغامدیّ إلی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فقال: بأبی وامِّی لأرجع من عندک، فلم تقرّ عینی بمال ولا ولد حتّی أرجع فأنظر إلیک، فأنّی لی بک فی غمار القیامة؟ فذکر حدیثاً طویلًا فی أهوال یوم القیامة، ومقاتل ضعیف.
وروی ابن سعد بسند له أ نّه کان مع علیّ یوم الجمل، وروی خلیفة من طریق علیّ بن زید عن الحسن أنّ جندب بن زهیر کان مع علیّ بصفّین.
وکذا ذکره المفضل الغلابیّ فی تاریخه، وقال أبو عبید: کان علی الرّجالة یومئذ؛ وذکر ابن درید فی أمالیه بسنده إلی أبی عبیدة، عن یونس قال: کان عبداللَّه بن الزّبیر اصطفّنا یوم الجمل، فخرج علینا صائح کالمنتصح من أصحاب علیّ، فقال: یا معشر فتیان قریش! أحذرکم رجلین: جندب بن زهیر الغامدیّ، والأشتر، فلا تقوموا لسیوفهما، أمّا جندب فرجل ربعة، یجرّ درعه حتّی یعفی أثره. [ثمّ ذکر کلام ابن عبدالبرّ کما سیذکره فی الاستیعاب].
(قلت) فرّق الزّبیر عن عمّه فی کتاب الموفّقیّات بین جندب بن زهیر وبین جندب بن کعب قاتل السّاحر بن کبشة، کذا فرّق بینهما ابن الکلبیّ.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 249- 250 رقم 1217/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 244
وفی قب جندب الخیر الأزدیّ أبو عبداللَّه قاتل السّاحر مختلف فی صحبته، قال: ابن کعب، ویقال ابن زهیر، ذکره ابن حبّان فی ثقات التّابعین، وقال أبو عبید: قُتل بصفّین.
الأسترآبادی، منهج المقال،/ 88
جندب بن زهیر الأزدیّ الغامدیّ، قد مرّ ضبط زهیر فی أحمد بن میثم بن أبی نعیم، کما قد مرّ ضبط الأزدیّ فی إبراهیم بن إسحاق، وضبط الغامدیّ فی بکر بن محمّد الأزدیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 376
وأقول فی نسبة قتل السّاحر إلی جندب بن زهیر اشتباه، فإنّ قاتل السّاحر هو جندب بن کعب، کما نصّ علی ذلک فی أسد الغابة وغیره، وستطّلع علیه إن شاء اللَّه تعالی. «1» وعن تقریب ابن حجر أنّ جندب الخیر الأزدیّ أبو عبداللَّه قاتل السّاحر مختلف فی صحبته، قال أبیّ بن کعب، ویقال ابن زهیر، ذکره ابن حیّان فی ثقات التّابعین.
وقال أبو عبید: قُتل بصفِّین «1»، انتهی.
وأقول: ما ذکره من الاختلاف فی صحبته اشتباه، فقد اتّفق العادون للصّحابة علی کونه منهم.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 236
قُتل بصفِّین مع أمیرالمؤمنین علیه السلام سنة 37، وقال ابن عساکر: ذکر العسکریّ أ نّه مات فی خلافة معاویة.
کان من خواصّ أصحاب أمیرالمؤمنین علیه السلام، حضر معه حرب الجمل وحرب صفّین وقُتل یوم صفّین. وفی أحد الأقوال المتقدّمة أ نّه یلقّب جندب الخیر ویأتی ذلک أیضاً عن ابن شاذان.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 243
جنادب الأزد أربعة:
فی ترجمة جندب بن کعب: قیل لابن عمر: إنّ المختار قد اتّخذ کرسیّاً یطیف به أصحابه یستسقون به ویستنصرون، فقال: أین بعض جنادبة الأزد عنه وهم: جندب بن زهیر من بنی ذبیان، وجندب الخیر بن عبداللَّه، وجندب بن کعب وجندب بن عفیف.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 1/ 206/ عنه: الأمین، الأعیان، 4/ 243
هو صحابیّ أم تابعیّ؟
سیأتی عن الفضل بن شاذان أ نّه تابعیّ، وعن ابن حبّان أ نّه ذکره فی ثقات التّابعین،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی الأعیان، 4/ 243].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 377
وعن التّقریب أنّ جندب الخیر الأزدیّ أبو عبداللَّه قاتل السّاحر، مختلف فی صحبته، وأحد الأقوال أ نّه ابن زهیر ومقتضی ما یأتی من أنّ آیة: «فمَن کان یرجو لقاء رَبِّه» «الآیة» نزلت فیه، وأنّ عمیر بن الحارث الأزدیّ أتی النّبیّ صلی الله علیه و آله فی نفر من قومه، منهم جندب بن زهیر، وأ نّه قام رجل من الأزد یقال له جندب بن زهیر إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله أ نّه صحابیّ، ویأتی قول الاستیعاب، وقد اختلف فی صحبة جندب بن زهیر وذکره روایة جندب عن النّبیّ صلی الله علیه و آله فی حدّ السّاحر، وأنّ أحد الأقوال أ نّه جندب بن زهیر، لکنّه ضعیف الرّوایة، ویأتی قول ابن عساکر یقال: إنّ له صحبة وأ نّه أتی النّبیّ صلی الله علیه و آله، فکتب له ولقومه کتاباً، وهو صریح فی صحبته.
وقال ابن عساکر: قال البغویّ: یشکّ فی صحبته. وقال الطّبرانی: اختلف فی صحبته، أخرج له التّرمذیّ حدیثه، وصحیح أن وقفه أصحّ، وذکره ابن حبّان فی ثقات التّابعین، «انتهی».
مَنْ هو قاتل السّاحر؟
مرّ فی جندب الخیر، نقل صاحب تهذیب التّهذیب الخلاف فی قاتل السّاحر أ نّه جندب ابن زهیر، أو جندب بن عبداللَّه، أو جندب بن کعب، ویأتی ذلک فی ترجمتهما.
قال ابن عساکر: قال البخاریّ وابن مندة: جندب بن کعب قاتل السّاحر. وقال علیّ ابن المدینی: هو جندب بن زهیر.
أقوال العلماء فیه:
فی ترجمة جندب بن کعب، فقال: إنّ جندب بن کعب هو الّذی قتل السّاحر بین یدی الولید بن عقبة [أبی معیط]. قال أبو عمر: روی الحسن البصریّ عن جندب أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، قال: حدّ السّاحر ضربة بالسّیف، فقیل إنّه جندب بن کعب، وقیل إنّه جندب بن زهیر، قال: وقد اختلف فی صحبة جندب بن زهیر، [قیل له: صحبة وقیل: لا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 378
صحبة له] «1»
وقیل حدیثه هذا مرسل، وتکلّموا فیه من أجل السّری بن إسماعیل.
وذکرهما حمّاد بن سلمة، عن علیّ بن زید، عن الحسن: أنّ جندب بن کعب کان مع علیّ رحمه اللَّه بصفِّین، ومَنْ قال إنّ قاتل السّاحر جندب بن زهیر هو الزّبیر بن بکّار فی خبر ذکره فی قتله السّاحر بین یدی الولید، والصّحیح عندنا أ نّه جندب بن کعب.
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 1/ 219- 220/ عنه: ابن الأثیر، أسد الغابة، 1/
303؛ ابن حجر، الإصابة، 1/ 250؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 243- 244
وفی الإصابة: فرّق الزّبیر عن عمِّه فی کتاب الموفّقیّات بین جندب بن زهیر وبین جندب بن کعب قاتل السّاحر بن کبشة، وکذا فرّق بینهما ابن الکلبیّ.
وقال جندب: لقینی عبداللَّه بن الزّبیر وعلیه وجه من حدید، فطعنته فی وجهه، فزلّ السِّنان عنه، ثمّ لقیه بعد ذلک عبدالرّحمان بن عتاب، فطعنه، فأرداه کالنّخلة السّحوق، «انتهی».
وفی تهذیب التّهذیب: جندب الخیر الأزدیّ الغامدیّ «2» قاتل السّاحر، یکنّی أبا عبداللَّه، له صحبة، یقال إنّه جندب بن زهیر، ویقال: جندب بن عبداللَّه، ویقال: جندب بن کعب بن عبداللَّه. روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله حدّ السّاحر ضربة بالسّیف، وعن سلمان الفارسیّ وعلیّ. وعنه حارثة بن وهب الصّحابیّ، والحسن البصریّ، وعثمان النّهدی، وعبداللَّه بن شریک العامریّ، وعدّة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 244
قال نوف البکالیّ: عرضت لی حاجة إلی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام فاستتبعت
__________________________________________________
(1)- [من أسد الغابة].
(2)- فی النّسخة المطبوعة (العامریّ) والظّاهر أ نّه تصحیف الغامدیّ، وفی الإصابة: جندب بن زهیر العامریّ، فرّق ابن فتحون فی الذّیل بینه وبین جندب بن زهیر الأزدیّ وهم واحد، وهو الغامدیّ بالغین المعجمة والدّال لا العامریّ بالمهملة والرّاء، وغامد بطن من الأزد، (إنتهی).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 379
إلیه جندب بن زهیر والرّبیع بن خثیم وابن أخیه همّام بن عبادة بن خثیم، وکان من أصحاب البرانس المعبدین، فأقبلنا إلیه، فألفیناه حین خرج یؤمّ المسجد، فأفضی ونحن معه إلی نفرٍ متدیِّنین قد أفاضوا فی الاحدوثات تفکّها وهم یلهی بعضهم بعضاً بها، فأسربوا إلیه قیاماً وسلّموا علیه، فردّ التّحیّة، ثمّ قال: من القوم؟ فقالوا: اناس من شیعتک یا أمیر المؤمنین، فقال لهم: خیراً، ثمّ قال: یا هؤلاء! ما لی لا أری فیکم سمة شیعتنا وحلیة أحبّتنا؟ فأمسک القوم حیاءً، فأقبل علیه جندب والرّبیع، فقالا له: ما سمة شیعتکم یا أمیر المؤمنین؟ فسکت، فقال همّام- وکان عابداً مجتهداً-: أسألک بالّذی أکرمکم أهل البیت وخصّکم وحباکم لما أنبأتنا بصفة شیعتکم؟
فقال: شیعتنا هم العارفون باللَّه، العاملون بأمر اللَّه، أهل الفضائل، والنّاطقون بالصّواب، مأکولهم القوت، وملبسهم الاقتصاد، ومشیهم التّواضع، بخعوا للَّه‌بطاعته، وخضعوا له بعبادته، فمضوا غاضِّین عمّا حرّم [اللَّه] علیهم، واقفین أسماعهم علی العلم بدینهم، نزلت أنفسهم منهم فی البلاء کالّذی نزلت منهم فی الرّخاء، رضوا من اللَّه (تعالی) بالقضاء، فلولا الآجال التی کتب اللَّه لهم لم تستقرّ أرواحهم فی أجسادهم طرفة عین شوقاً إلی لقاء اللَّه والثّواب وخوفاً من ألیم العقاب، عظم الخالق فی أنفسهم، وصغر ما دونه فی أعینهم، فهم والجنّة کمَنْ رآها، فهم علی أرائکها متّکئون، وهم والنّار کمَنْ رآها، فهُم فیها یُعذّبون، صبروا أیّاماً قلیلة فأعقبتهم راحة طویلة، أرادتهم الدّنیا فلم یریدوها، وطلبتهم فأعجزوها.
أمّا اللّیل فصافّون أقدامهم تالون أجزاء القرآن یُرتِّلونه ترتیلًا یعظون أنفسهم بأمثاله ویستشفون لدائهم بدوائه تارة وتارة مفترشون جباههم وأکفّهم ورکبهم وأطراف أقدامهم تجری دموعهم علی خدودهم، یمجِّدون جبّاراً عظیماً، ویجأرون إلیه فی فکاک رقابهم، هذا لیلهم، وأمّا نهارهم، فحلماء علماء بررة أتقیاء، براهم خوف بارئهم، فهم کالقداح تحسبهم مرضی وقد خولطوا وما هم بذلک بل خامرهم من عظمة ربِّهم وشدّة سلطانه ما طاشت له قلوبهم وذهلت منه عقولهم، فإذا استقاموا من ذلک بادروا إلی اللَّه بالأعمال الزّاکیة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 380
لایرضون له بالقلیل ولایستکثرون الجزیل، فهم لأنفسهم متّهمون ومن أعمالهم مشفقون، تری لأحدهم قوّة فی دین، وحزماً فی لین، وإیماناً فی یقین، وحرصاً علی علم، وفهماً فی فقه، وعلماً فی حلم، وکیساً فی قصد، وقصداً فی غنی، وتجمّلًا فی فاقة، وصبراً فی شدّة، وخشوعاً فی عبادة، ورحمة لمجهود، وإعطاء فی حق، ورفقاً فی کسب، وطلباً فی حلال، وتعفّفاً فی طمع، وطمعاً فی غیر طبع، ونشاطاً فی هدی، واعتصاماً فی شهوة، وبرّاً فی استقامة، لا یغره ما جهله، ولا یدع احصاء ما عمله، یستبطئ نفسه فی اعمل وهو من صالح عمله علی وجل، یصبح وشغله الذِّکر، ویمسی وهمّه الشّکر، یبیت حذراً من سِنة الغفلة، ویصبح فرحاً بما أصاب من الضّلّ والرّحمة، إن استصعبت علیه نفسه فیما تکره لم یعطها سؤالها ممّا إلیه تشره، رغبته فیما یبقی، وزهادته فیما یفنی، قد قرن العمل بالعلم والعلم بالحلم، ویظلّ دائماً نشاطه، بعیداً کسله، قریباً أمله، قلیلًا زلله، متوقّعاً أجله، خاشعاً قلبه، ذاکراً ربّه، قانعة نفسه، عازباً جهله، محرزاً دینه، میِّتاً داؤه، کاظماً غیظه، صافیاً خلقه، آمناً منه جاره، سهلًا أمره، معدوماً کبره، بیِّناً صبره، کثیراً ذکره، لا یعمل شیئاً من الخیر ریاءً، ولا یترکه حیاءً. أولئک شیعتنا وأحبّتنا ومنّا ومعنا آهاً [و] شوقاً إلیهم.
فصاحَ همام صیحة، ووقع مغشیّاً علیه، فحرّکوه، فإذا هو قد فارقَ الدّنیا (رحمه اللَّه)، فغسل وصلّی علیه أمیر المؤمنین ونحن معه.
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 195- 199/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة،
4/ 244، 10/ 271
وقال ابن قتیبة فی المعارف: روی فی الحدیث أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، قال: زید الخیر الأجذم وجندب ما جندب، فقیل: یا رسول اللَّه! أتذکر رجلین؟ فقال: أمّا أحدهما فسبقته یده إلی الجنّة بثلاثین عاماً، وأمّا الآخر فیضرب ضربة یفصل بها بین الحقّ‌والباطل، فکان أحد الرّجلین زید بن صوحان، شهد یوم جَلُولاء، فقُطِعَت یده وقُتِل مع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 381
علیّ یوم الجمل، وأمّا الآخر فهو جندب بن زهیر الغامدیّ «1»، ضرب ساحراً، کان یلعب بین یدی الولید بن عقبة، فقتله، «انتهی».
ابن قتیبة، المعارف (ط مصر)،/ 402/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 244
خبر تسییره وأصحابه إلی الشّام: قال ابن الأثیر فی حوادث سنة 33: فی هذه السّنة سیّر عثمان نفراً من أهل الکوفة إلی الشّام، وکان السّبب فی ذلک أنّ سعید بن العاص لمّا ولّاه عثمانُ الکوفة حین شهد علی الولید بشرب الخمر، أمره أن یسیر الولید إلیه، فقدم سعید الکوفة، وسیّر الولید وغسل المنبر، فنهاه رجال من بنی امیّة کانوا قد خرجوا معه عن ذلک، فلم یجبهم، فبینما سعید یتحدّث مع جلسائه، قال حبیش (خنیس) ابن فلان الأسدیّ: ما أجود طلحة بن عبیداللَّه! فقال سعید: إنّ من له مثل النّشاستج «2» لحقیق أن یکون جواداً، واللَّه لو أنّ لی مثله لأعاشکم اللَّه به عیشاً رغداً. فقال عبدالرّحمان بن حبیش- وهو حَدَث-: واللَّه لوددت هذا الملطاط لک- یعنی لسعید- وهو ما کان للأکاسرة علی جانب الفرات الّذی یلی الکوفة، فقالوا: فضّ اللَّه فاک، واللَّه لقد هممنا بک، فقال أبوه: غلام فلا تجاوزوه، فقالوا: یتمنّی له سوادنا؟ قال: ویتمنّی لکم أضعافه؟
فقاربه الأشتر وجندب وذکر معهما جماعة، ولا یدری مَنْ هو جندب هذا، أهو جندب ابن کعب الأزدیّ أو جندب بن زهیر الغامدیّ، فکلاهما کانا حاضرین فی تلک الواقعة بدلیل أنّهما کانا ممّن سیّرهم سعید- کما سیأتی- فأخذوه، فثار أبوه لیمنع عنه، فضربوهما حتّی غشی علیهما، وجعل سعید یناشدهم ویأبون حتّی قضوا منهما وطراً. فسمع بذلک بنو أسد، فجاءوا وفیهم طلیحة، فأحاطوا بالقصر، ورکبت القبائل، فعادوا بسعید، فخرج سعید إلی النّاس، فقال: أیّها النّاس! قوم تنازعوا، وقد رزق اللَّه العافیة، فردّهم، فتراجعوا، وأفاق الرّجلان، فقالا: قاتلنا غاشیتک، فقال: لا یغشونی أبداً، فکُفّا ألسنتکما
__________________________________________________
(1)- الّذی فی النّسخة المطبوعة: الغاضریّ بدل الغامدیّ، وهو تصحیف.
(2)- فی معجم البلدان: النّشاستج ضیعة أو نهر بالکوفة کانت لطلحة بن عبیداللَّه، کانت عظیمة کثیرة الدّخل.- المؤلّف-.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 382
ولا تحزبا النّاس، ففعلا وقعد أولئک النّفر فی بیوتهم وأقبلوا یقعون فی عثمان.
وقیل: بل کان السّبب فی ذلک أ نّه کان یسمر عند سعید بن العاص وجوه أهل الکوفة، فقال سعید: إنّما هذا السّواد بستان قریش، فقال الأشتر: أتزعم أنّ السّواد الّذی أفاءه اللَّه علینا بأسیافنا بستان لک ولقومک؟ وتکلّم القوم معه، فقال عبدالرّحمان الأسدی- وکان علی شرطة سعید- أتردّون علی مقالته؟ وأغلظ لهم، فقال الأشتر: لا یفوتنّکم الرّجل، فوثبوا علیه، فوطئوه وطءاً شدیداً حتّی غشی علیه، ثمّ جرّوا برجله، فنضح بماء، فأفاق، فقال: قتلنی من انتخبت، فقال: واللَّه لا یسمر عندی أحد أبداً، فجعلوا یجلسون فی مجالسهم یشتمون عثمان وسعیداً، واجتمع إلیهم النّاس حتّی کثروا، فکتب سعید وأشراف أهل الکوفة إلی عثمان فی إخراجهم. فکتب إلیهم أن یلحقوهم بمعاویة، وکتب إلی معاویة إنّ نفراً قد خلقوا للفتنة، فأقم علیهم وانههم، فإن آنست منهم رشداً فأقبل، وإن أعیوک فارددهم علیَّ.
فلمّا قدموا علی معاویة، أنزلهم کنیسة مریم وأجری علیهم ما کان لهم بالعراق بأمر عثمان، وکان یتغدّی ویتعشّی عندهم، فقال لهم یوماً: إنّکم قوم من العرب، لکم أسنان وألسنة، وقد أدرکتم بالإسلام شرفاً، وغلبتم الأمم، وحویتم مواریثهم، وقد بلغنی أ نّکم نقمتم قریشاً، ولو لم تکن قریش کنتم أذلّة، إنّ أئمّتکم لکم جنّة، فلا تتفرّقوا عن جنّتکم.
وجری بینه وبینهم کلام، فکتب معاویة إلی عثمان أ نّه قدم علیَّ أقوام لیست لهم عقول ولا أدیان، أضجرهم العدل- إلی أن قال-: فخرجوا من دمشق، فقالوا: لا ترجعوا بنا إلی الکوفة، فإنّهم یشمتون بنا، ولکن میلوا إلی الجزیرة، فسمع عبدالرّحمان بن خالد ابن الولید- وکان علی حمص- فدعاهم ووبّخهم وأهانهم.
وفی روایة: أنّ معاویة لمّا عاد إلیهم من القائلة «1» جری بینه وبینهم کلام أغضبهم فیه
__________________________________________________
(1)- الّذی فی النّسخة: من القابلة، بالباء، والظّاهر أ نّه غلط، والصّواب من القائلة، أی من بعد القیلولة، واللَّه أعلم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 383
وأغضبوه، فوثبوا علیه وأخذوا رأسه ولحیته، فقال: مه! إنّ هذه لیست بأرض الکوفة، واللَّه لو رأی أهل الشّام ما صنعتم بی ما ملکت أن أنهاهم عنکم حتّی یقتلوکم، ثمّ قام من عندهم وکتب إلی عثمان نحو الکتاب المتقدّم، فکتب إلیه عثمان یأمره أن یردهم إلی سعید بن العاص بالکوفة، فردّهم، فأطلقوا ألسنتهم، فضجّ سعید منهم إلی عثمان، فکتب إلیه عثمان أن یسیِّرهم إلی عبدالرّحمان بن خالد بحمص، فسیّرهم إلیها، فأنزلهم عبدالرّحمان وأجری علیهم رزقاً، وکانوا: الأشتر، وثابت بن قیس الهمدانیّ، وکمیل بن زیاد، وزید وصعصعة ابنی صوحان، وجندب بن زهیر الغامدیّ، وجندب بن کعب الأزدیّ، وعروة ابن الجعد، وعمرو بن الحمق الخزاعیّ، وابن الکوا «1»، «انتهی».
أخباره بصفّین:
روی نصر بن مزاحم فی کتاب صفّین بسنده عن عبداللَّه بن شریک: إنّ النّاس لمّا أتوا النّخیلة، قام رجال ممّن کان سیّره عثمان، فتکلّموا، فقام جندب بن زهیر، والحارث الأعور، ویزید بن قیس الأرحبیّ، فقال جندب: قد آن للّذین أخرجوا من دیارهم «2» وجعله أمیر المؤمنین علیه السلام یوم صفّین علی الأزد والیمن. «3»
وقال نصر فی موضع آخر من کتاب صفّین: حمل جندب بن زهیر یوم صفّین وهو یقول:
هذا علیّ والهدی حقّاً معه یا ربّ فاحفظه ولا تضیِّعه
فإنّه یخشاک ربّ فارفعه نحن نصرناه علی مَنْ نازعه
صهر النّبیّ المصطفی قد طاوعه أوّل مَنْ بایعه وتابعه «4»
__________________________________________________
(1) [الکامل فی التاریخ، 3/ 69- 70، 71، 72]
(2) [وقعة صفّین،/ 121]. یشیر إلی تسییر عثمان لهم إلی الشّام، والآیة الّتی لمح إلیها هی قوله تعالی: «للّذینَ اخرِجُوا من دیارِهِم بغیرِ حقٍّ إلّاأن یَقُولوا رَبّنا اللَّه».- المؤلّف-.
(3) [وقعة صفّین،/ 205]
(4) [وقعة صفّین،/ 398]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 384
(أقول): یأتی فی ترجمة عدیّ بن حاتم ذکر الشّطور الثّلاثة الاوَل لعدیّ بن حاتم فی روایة نصر. فأمّا أن یکون من توارد الخاطر أو اشتباه الرّواة.
ومن أخباره فی صفّین الّتی تدلّ علی عظیم شجاعته ما ذکره نصر أیضاً، قال: تقدّم جندب بن زهیر برایته ورایة قومه وهو یقول: واللَّه لا أنتهی حتّی أخضبها، فخضبها مراراً، إذ اعترضه رجل من أهل الشّام فطعنه، فمشی إلی صاحبه فی الرّمح حتّی ضربه بالسّیف، فقتله «1»، «انتهی».
ومن أخباره یوم صفّین الّتی تدلّ علی شدّة إخلاصه فی حبّ أمیر المؤمنین علیه السلام وقوّة إیمانه أ نّه لمّا ندبت أزد العراق إلی قتال أزد الشّام بصفّین، خطب مخنف بن سلیم خطبة توجب توهین عزم أزد العراق فی قتال قومهم من أزد الشّام، فردّ علیه جندب بن زهیر بخطبة توجب تقویة عزمهم، وتشدّ قلوبهم، قال نصر: قال عمر، عن الحارث بن حصیرة، عن أشیاخ من النّمر من الأزد: أنّ مخنف بن سلیم لمّا ندبت أزد العراق إلی قتال أزد الشّام، خطب، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: إنّ من الخطب الجلیل والبلاء العظیم أنّا صرفنا إلی قومنا وصرفوا إلینا، فوَ اللَّه ما هی إلّاأیدینا نقطعها بأیدینا، وما هی إلّا أجنحتنا نحذفها بأسیافنا، فإن نحن لم نفعل، لم نناصح صاحبنا، ولم نواس جماعتنا، وإن نحن فعلنا، فعزّنا أبحنا، ونارنا أخمدنا. فقال جندب بن زهیر: واللَّه لو کنّا آباءهم ولدناهم أو کنّا أبناءهم ولدونا، ثمّ خرجوا من جماعتنا وطعنوا علی أمامنا، ووازروا الظّالمین الحاکمین بغیر الحقّ علی أهل ملّتنا وذمّتنا، ما افترقنا بعد إذ اجتمعنا حتّی یرجعوا عمّا هم علیه ویدخلوا فیما ندعوهم إلیه أو تکثر القتلی فیما بیننا وبینهم، فقال مخنف: واللَّه ما علمتک صغیراً وکبیراً إلّامشؤوماً، واللَّه ما میلنا الرّأی بین أمرین قطّ أیّهما نأتی وأیّهما ندع فی الجاهلیّة، ولا بعد ما أسلمنا إلّااخترت أعسرهما وأنکدهما، اللَّهمّ فإن نعافی
__________________________________________________
(1)- [وقعة صفّین،/ 408].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 385
أحبّ إلینا من أن نبتلی، اللَّهمّ أعط کلّ رجل منّا ما سألک، [...] فتقدّم جندب بن زهیر، فبارز رأس أزد الشّام، فقتله الشّامیّ «1» «انتهی».
فکانت عاقبته الشّهادة نال شرفها وسعادتها، ومخنف بن سلیم کان رئیس أزد العراق، فلذلک لمّا ردّ علیه جندب مقالته برد أفحمه فیه، قابله مخنف بهذا الجواب الخشن، فکان جواب جندب بالفعل. خرج، فقاتل، ولم یبارز إلّارأس أزد الشّام حتّی قُتل.
وقال ابن الأثیر فی حوادث سنة 37- عند ذکر حرب صفّین-: وتقدّم جندب بن زهیر، فبارز رأس أزد الشّام، فقتله الشّامی «2»، وقال أیضاً: فیها قُتل جندب بن زهیر الأزدیّ، وهو من الصّحابة مع علیّ بصفّین «3»، «انتهی».
التمییز:
فی مشترکات الکاظمیّ، باب جندب: ولم یذکره شیخنا، مشترک بین جماعة مجهولین إلّا ابن السّکن أبا ذرّ الغفاریّ الّذی هو أحد الأرکان الأربعة، وإلّا ابن زهیر فإنّه من التّابعین الکبار ورؤسائهم وزهّادهم، «انتهی».
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 243- 245

خصائصه الفریدة

کان جندب «4» من وجوه الشّیعة، وکان من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 104/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 236؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 242- 243؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385؛
المیانجی، العیون العبری،/ 111؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 114
__________________________________________________
(1)- [وقعة صفّین،/ 262- 263].
(2)- [الکامل لابن الأثیر، 3/ 154].
(3)- [الکامل لابن الأثیر، 3/ 165].
(4)- [لم یرد فی بحر العلوم (الهامش)].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 386
وشهد مع علیّ بن أبی طالب علیه السلام حرب صفّین، وکان أمیراً علی کندة والأزد.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 236/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 114
ذکر أهل السّیر أنّ له صحبة، وأ نّه من أهل الکوفة ومن وجوه الشّیعة ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، شهد معه حرب صفّین، وکان أمیراً علی کندة والأزد.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 236

لحوقُهُ بالإمام علیه السلام‌

خرج إلی الحسین علیه السلام، فوافقه فی الطّریق قبل اتّصال الحرّ به، فجاء معه إلی کربلاء.
السّماوی، أبصار العین،/ 104/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 104؛ المیانجی،
العیون العبری، 111
وقال أبو مخنف: خرج جندب بن حجیر الکندیّ من الکوفة، فلحق الحسین علیه السلام بالحاجر من بطن الرّمة، وقبل اتّصال الحرّ بن یزید الرّیاحیّ به، فجاء معه إلی کربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 236/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 114
ولحق بالحسین علیه السلام قبل اتّصال الحرّ به، وجاء معه إلی کربلاء.
المامقانیّ، تنقیح المقال، 1- 2/ 236

استشهاده‌

(قال) أهل السّیر: إنّه قاتل، فقُتل فی أوّل القتال. «1» «2» (قال) صاحب الحدائق: إنّه قُتل هو ولده حجیر بن جندب فی أوّل القتال. «3» ولم یصحّ لی أنّ ولده قُتل معه، کما أ نّه لیس فی زیارات النّاحیة ذکر لولده، فلهذا لم أترجمه معه «2».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(2- 2) [بحر العلوم: والظّاهر من ذلک: أ نّه من شهداء الحملة الاولی].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 387
السّماوی، إبصار العین،/ 104/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 243؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 111؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385
وقال علماء السّیر، منهم الطّبریّ أ نّه قال: وقاتل جندب بن حجیر بین یدی الحسین علیه السلام حتّی قُتل فی أوّل القتال مع من قُتل. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 236- 237/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 114- 115
تقدّم یوم الطّفّ للجهاد واستشهد بین یدیه علیه السلام فی أوّل القتال، رضوان اللَّه علیه، وزاد شرفاً علی شرف الشّهادة تخصیصه بالسّلام علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 236
من المقتولین من أصحاب الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی: جندب بن حجیر الکندیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94- 95

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی جندب بن حجیر «2» الخولانیّ. «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576- 577، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/
284/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 236؛ سپهر، ناسخ
التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 24؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ الأمین، أعیان
الشّیعة، 4/ 242؛ المیانجی، العیون العبری،/ 321
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(2)- [المطبوع: حِجْر].
(3)- «سلام بر جندب بن حجر خولانی.»
هاشم‌زاه، ترجمه انصار الحسین،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 388

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی زیارة الأربعین‌

السّلام علی جندب بن حجیر. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 298
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180

62/ 75- جون مولی لأبی ذرّ الغفاری‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من بنی غفار بن ملیل بن ضمرة: ... [جون بن] حوی، مولی لأبی ذرّ الغفاریّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 152/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 121
جون مولی أبی ذرّ. «2»
العبیدلیّ، أخبار الزّینبات،/ 112
حوی مولی أبی ذرّ
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 403، أنساب الأشراف، 3/ 196
حُوَی «3» مولی أبی ذرّ الغفاریّ، [وکان أسود] «4».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 393؛ مثله الطّبری، التاریخ، 5/ 420؛
ابن أعثم، الفتوح 5/ 198؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 285؛ النّویری، نهایة الإرب،
20/ 436؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 177
جون مولی أبی ذرّ الغفاریّ [وکان عبداً أسود]. «5».
__________________________________________________
(1)- سلام بر جندب بن حجیر.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
(2)- [راجع موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، 10/ 555].
(3)- حُوَی- بضمِّ الحاء المهملة وفتح الواو-.
(4)- [من الفتوح].
(5)- [من الخوارزمی، 2/ 19].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 389
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 73؛ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 237، 2/
19؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 253
جُوَین مولی أبی ذرّ الغفاریّ.
المفید، الإرشاد، 2/ 96 (ط آل البیت)، 2/ 93
(من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام): (جون) مولی أبی ذرّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 72/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 77؛ الأسترآبادی، منهج
المقال،/ 89
جون «1» مولی أبی ذرّ «2»، وکان عبداً أسود.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 33/ مثله ابن طاوس، اللّهوف،/ 108؛ المجلسی، البحار،
45/ 22؛ البحرانی، العوالم، 17/ 265؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 303؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 296؛ القمّی، نفس المهموم،/ 290؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 297؛
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 189؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 75؛ الخوارزمی، مقتل
الحسین، 2/ 19
جوین «3» [بن] أبی مالک «3» مولی أبی ذرّ.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 103/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 218؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 297
جون مولی أبی ذرّ «4» سین [کش]: الظّاهر أ نّه قُتل معه بکربلا، مهمل.
ابن داود،/ 93 رقم 346
جون مولی أبی ذرّ [سین] وفی [د. کش]: الظّاهر أ نّه قُتل معه علیه السلام بکربلاء «مح».
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: (جوین خ ل) بن أبی مالک].
(2)- [زاد فی الخوارزمی ونفس المهموم ومثیر الأحزان: الغفاریّ].
(3- 3) [ذخیرة الدّارین: بن أبی مالک بن کعب بن حوی].
(4)- غلام ابو ذر غفاری.
عماد الدین الطّبری، کامل بهائی، 2/ 280
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 390
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 169
جون مولی أبی ذرّ سین، قلت: هو من شهداء کربلاء. «1»
أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 2/ 299 (ط حجری)،/ 83
جون بن حوی مولی أبی ذرّ الغفاریّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 105/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 297
قُتل من الموالی مع الحسین خمسة عشر نفراً فی الطّفّ [منهم] جون مولی أبی ذرّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
أقول: قال أبو علیّ فی رجاله: جون بن حوی مولی أبی ذرّ الغفاریّ، من أصحاب الحسین بن علیّ، قُتل معه بکربلاء. «2»
وقال العسقلانیّ فی الإصابة: هو جون «3» [بن حوی] «3» بن قتادة بن الأعور بن ساعدة ابن عوف بن کعب بن حویّ، مولی أبی ذرّ الغفاریّ، مختلف فی صحبته.
توضیح: جون، الجون الأبیض، وأنشد أبو عبیدة:
غیّر یا بنت الحلیس لونی مرّ اللّیالی واختلاف الجون
قال: یرید النّهار والجون الأسود ومن الأضداد والجمع جون بالضّم، مثل قولک:
رجل ضمّ وقوم ضمّ، والجون من الخیل، ومن الإبل الأدهم الشّدید السّواد.
والجونة: عین الشّمس، وإنّما سمّیت جونة عند مغیبها لأنّها تسودّ حین تغیب، انتهی.
__________________________________________________
(1)- باب الجیم من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] جون مولی أبی ذرّ.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
(2)- راقم حروف گوید: مقصود از جون، غلام‌ابوذر غفاری است؛ او بنده ای سیاه بود. لیکن ابو علی در کتاب «منتهی المقال فی احوال الرجال» می‌گوید: جون مولای ابی نصر است و از شهدای کربلا بوده.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 128
(3- 3) [لم یرد فی الإصابة، أنظر ص 396 من هذا المجلّد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 391
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 217
وروینا عن عبداللَّه بن عمرو الخزاعیّ، عن هند ابنة الجون «1»، قالت: نزل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم خیمة امّ معبد ومعه أصحاب له، وکان من أمره فی الشّاه ما قد علمه «2» النّاس، فقال فی الخیمة هو وأصحابه حتی أبردوا، وکان یوماً قایظاً شدیداً حرّه، فلمّا قام «3» من رقدته، دعا «4» بماء، فغسل یدیه، فأنقاهما، ثمّ مضمض فاه ومجّهُ إلی عوسجة کانت إلی جانب خیمة خالته «5».
فلمّا کان من الغد، أصبحنا وقد غلظت «6» تلک «7» العوسجة حتّی صارت أعظم «8» دوحة عادیّة «9» رأیتها وقد شذب «9» اللَّه شوکها، وساخت عروقها «10»، واخضرّ ساقها وورقها، ثمّ أثمرت بعد ذلک وأینعت یمرّ أعظم «11» ما یکون من الکمأة فی لون الورس المسحوق، ورائحة العنبر، وطعم الشّهد، واللَّه ما أکل منها جائع إلّاشبع، ولا ظمآن إلّاروی، ولا سقیم إلّا بری «12»، ولا أکل من ورقها بعیر ولا ناقة ولا شاة إلّا «13» درّ لبنها، ورأینا النّماء والبرکة فی
__________________________________________________
(1)- [ذخیرة الدّارین: جون بن حوی النّوبیّ عبد أبی ذرّ الغفاریّ].
(2)- [ذخیرة الدّارین: عرفه].
(3)- [المطبوع: کان].
(4)- [ذخیرة الدّارین: به].
(5)- [ذخیرة الدّارین: خالتها، وزاد فیه: ثلاث مرّات واستنشق ثلاثاً وغسل وجهه وذراعیه، ثمّ مسح رأسه، وقال: لهذه العوسجة شأناً، ثمّ فعلَ مَنْ کان معه من أصحابه مثل ذلک، ثمّ قام فصلّی رکعتین، فعجبت فتیات الحیّ من ذلک وما کان عهدنا ولا رأینا مصلّیاً قبله].
(6) ذخیرة الدّارین: علت
(7)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(8)- [ذخیرة الدّارین: کأعظم].
(9- 9) [ذخیرة الدّارین: وأبهی وخضد].
(10)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: کثرت أغصانها].
(11)- [ذخیرة الدّارین: کأعظم].
(12)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: ولا ذو حاجة إلّااستغنی].
(13)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: سمنت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 392
أموالنا منذ نزل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وأخصبت بلادنا وأمرعت، فکّنا نسمِّی تلک الشّجرة المبارکة، وکان مَنْ بیننا من حولنا من «1» البوادی «2» یستشفون بها ویتزوّدون من ورقها و «3» یحملونها معهم فی الأرض القفار، فیقوم لهم مقام الطّعام والشّراب.
فلم نزل کذلک وعلی ذلک حتّی أصبحنا ذات یوم وقد تساقط ثمرها، واصفرّ ورقها، فحزنّا «4» لذلک وفزعنا له، فما کان إلّاقلیلًا حتّی جاء نعی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فإذا هو قد قبض فی ذلک الیوم، فکانت بعد ذلک تثمر «5» دونه فی العظم «5» والرّائحة، وأقامت علی ذلک ثلاثین سنة. فلمّا کان ذات یوم، أصبحنا، فإذا بها قد شوکت من أوّلها إلی آخرها، وذهبت نضارة عیدانها، وتساقط جمیع ثمرها، فما کان إلّایسیراً حتّی وافانا «6» مقتل أمیر المؤمنین کرّم اللَّه وجهه، فما أثمرت بعد ذلک قلیلًا ولا کثیراً، وانقطع ثمرها، ولم نزل ومن حولنا نأخذ من ورقها ونداوی به مرضانا «7»، ونستشفی به من أسقامنا، فأقامت علی ذلک مدّة وبرهة طویلة، ثمّ أصبحنا «8» وإذا بها یوماً «8» قد انبعث من ساقها دم عبیط جارٍ وورقها ذابل یقطر ماءً کماء اللّحم، «9» فعلمنا أن قد حدث عظیم «9»، فبتنا «10» فزعین مهمومین نتوقّع الدّاهیة «11»، فأتانا بعد ذلک «12» قتل الحسین بن علیّ علیهما السلام، ویبست الشّجرة وجفّت،
__________________________________________________
(1) [زاد فی ذخیرة الدّارین: أهل
(2)- زاد فی ذخیرة الدّارین: یستظلّون بها
(3) زاد فی ذخیرة الدّارین: فی الأسفار
(4) [ذخیرة الدّارین: فأحزننا]
(5- 5) [ذخیرة الدّارین: ثمراً دون ذلک فی العظم والطّعم]
(6) [ذخیرة الدّارین: وافی]
(7) زاد فی ذخیرة الدّارین: بها
(8- 8) [ذخیرة الدّارین: ذات یوم فإذا بها]
(9- 9) [ذخیرة الدّارین: فقلنا قد حدث حادثة عظیمة]
(10)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: لیلتنا].
(11)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: فلمّا أظلم اللّیل علینا سمعنا بکاء وعویلًا من تحتها وجلبة شدیدة ورجّة وسمعنا صوت باکیة تقول: یا ابن النّبیّ یا ابن الوصیّ ویا من بقیّة ساداتنا الأکرمینا، ثمّ کثرت الرنّات والأصوات، فلم نفهم کثیراً ممّا یقولون]
(12) [زاد فی ذخیرة الدّارین: خبر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 393
وکسرتها الرّیاح والأمطار بعد ذلک، فذهبت واندرس أصلها. «1» قال محمّد بن سهل- وهو من رواة الحدیث «1»-: فلقیت دعبل بن علیّ الخزاعیّ بمدینة الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم، فحدّثته بهذا الحدیث «2»، فقال: حدّثنی أبی، عن جدِّه، عن امِّه سُعدی بنت مالک الخزاعیّة إنّها أدرکت تلک الشّجرة وأکلت من ثمرها علی عهد أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام «3»، قال دعبل: فقلت قصیدتی:
زر خیرَ قبر بالعراق یزارُ واعص الحمار فمَنْ نهاک حمارُ
لِمَ لا أزورک یا حسین لک الفدا نفسی ومَنْ عطفت علیه تُزارُ
ولک المودّة فی قلوب ذوی النُّهی وعلی عدوِّک مقتةٌ ودمارُ «4»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 111- 112/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/
125- 127
جون بن قتادة التّمیمیّ السّعدیّ البصریّ.
الضّبط جون بفتح الجیم وسکون الواو بعدها نون.
وقتادة بالقاف والتّاء المثنّاة من فوق والألف والدّال المهملة والهاء، وزان سحابة، وقد مرّ ضبط التّمیمیّ، ترجمة الأحنف بن قیس، وضبط السّعدیّ فی ترجمة الأسود بن ضریع.
وقد عدّ الشّیخ رحمه الله الرّجل من أصحاب الرّسول صلی الله علیه و آله، قائلًا: جون بن قتادة التّمیمیّ
__________________________________________________
(1- 1) [ذخیرة الدّارین: أثرها. قال عبداللَّه بن محمّد الأنصاریّ].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: فلم ینکره].
(3)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: وإنّها سمعت تلک اللّیلة نوح الجنّ، فحفظت من جنّیّة منهنّ:
یا ابن الشّهید ویا شهیداً عمُّه خیر العمومة جعفر الطّیّار
عجباه الصّقول أصابک حدّه فی الوجه منک وقد علاء غبارُ]
(4)- [زاد فی ذخیرة الدّارین:
یا ابن الشّهید ویا شهیداً عمُّه خیر العمومة جعفر الطّیّار]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 394
نزل البصرة «1»، انتهی.
وعن ابن حجر: جون بن قتادة التّمیمیّ، ثمّ السّعدیّ البصریّ، لم تصحّ صحبته، انتهی.
وقد مرّ منّا فی ترجمة جاریة بن قدامة نقلنا عن الکشّی إنشاد أبیات له أو للحارث ابن قتادة العبسیّ عند أمیر المؤمنین علیه السلام جاریة بن قدامة علی الجیش الّذی أرسله علیه السلام إلی أهل نجران «2»، ولکن لا دلالة فی الأبیات علی فرض کونها له علی وثاقته.
جون مولی أبی ذرّ، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وقد نطقت أخبار الطّفّ بأنّه استشهد رضی الله عنه بکربلاء فی عسکر الحسین علیه السلام، ونسب ابن داود إلی الکشّی استظهار أ نّه قُتل بکربلا، وقال: إنّه مهمل، ولم أجد فی کشّ ما أنسبه إلیه، وما کنت أحبّ التّعبیر عمّن بذل مهجته فی نصرة أبی عبداللَّه الحسین روحی فداه، بالمهمل، وأیّ عدل أعظم منه رتبة، وأعلی منه درجة، ولا أقلّ من التّعبیر بنحو ما فی الوجیزة، حیث اقتصر علی وصفه بأ نّه من شهداء کربلاء، ودونه عدم التّعرّض لذکره، کما صدر من الجزائریّ فی الحاوی.
وأقول: هو جون بن حوی بن قتادة بن الأعور بن ساعدة بن عوف بن کعب بن حوی مولی أبی ذرّ الغفاریّ، وقد وقع الخلاف فی درکه صحبة النّبیّ صلی الله علیه و آله.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 238
جون بن قتادة التّمیمیّ:
ذکره الشّیخ فی رجاله فی أصحاب الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم، وقال: سکن البصرة «1»، (انتهی).
وعن تقریب ابن حجر: التّمیمیّ، ثمّ السّعدیّ البصریّ، لم تصحّ صحبته، (انتهی).
ومضی فی ترجمة جاریة ابن قدامة السّعدیّ، ج 15، روایة للکشّی فیها شعر للجون
__________________________________________________
(1)- [رجال الطّوسی،/ 14].
(2)- [اختیار معرفة الرّجال، 1/ 322 رقم 168 (ترجمة جون بن قتادة وجاریة بن قدّامة السّعدی)].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 395
هذا، أو للحارث بن قتادة العبسیّ، یمدح به جاریة بن قدامة السّعدیّ حین وجّهه أمیر المؤمنین علیه السلام إلی أهل نجران عند ارتدادهم «1». ومع کَوْن ذلک الشِّعر مردّداً بینه وبین الحارث المذکور، فهو لیس من شرط کتابنا، ففی أُسد الغابة وغیره: إنّه شهد وقعة الجمل مع طلحة والزّبیر؛ قال: أخرجه ابن مندة وأبو نعیم، (انتهی).
جون، ویقال: جون مولی أبی ذرّ:
ذکره الشّیخ فی رجاله فی أصحاب الحسین علیه السلام، وقال ابن داود: جون مولی أبی ذرّ، ذکره الشّیخ فی رجاله فی أصحاب الحسین والکشّی. الظّاهر أ نّه قُتل معه بکربلاء، مهمل، (انتهی).
وفیه نظر من وجوه، (أوّلا): إنّ الکشّی لم یذکره، سواءاً کان ذکره متعلّقاً بما قبله أم بعده، فهذا من أغلاط رجال ابن داود الّتی قالوا عنها، إنّ فیه أغلاطاً کثیرة، (ثانیاً): إنّه لا شبهة فی أ نّه قُتل معه بکربلا، فالتّعبیر بالظّاهر غیر صواب، (ثالثاً): مع شهادته معه وما ورد فی حقِّه، ممّا یأتی، لا یناسب أن یقال أ نّه مهمل. وفی الوجیزة: أ نّه من شهداء کربلاء [...].
وفی کتاب لبعض المعاصرین- ولم یذکر مستنده ولا یعتمد علی نقله-: إنّه جون بن حوی بن قتادة بن الأعور بن ساعدة بن عوف بن کعب بن حوی مولی أبی ذرّ الغفاریّ، وقد وقع الخلاف فی درکه صحبة النّبیّ صلی الله علیه و آله [...].
(أوّلًا): إنّ جوناً مولی أبی ذرّ لم یذکره أحد فی الصّحابة، ولم یذکر أحد خلافاً فی صحبته، وإنّما ذاک جون بن قتادة بن الأعور بن ساعدة بن عوف بن کعب بن عبد شمس ابن زید مناة بن تمیم التّمیمیّ. فی الإصابة: مختلف فی صحبته، شهد الجمل مع الزّبیر. «2»
(ثانیاً): إنّهم ذکروا أنّ جوناً کان عبداً أسود، وهو یدلّ علی أ نّه لم یکن من العرب،
__________________________________________________
(1)- [اختیار معرفة الرجال، 1/ 322].
(2)- [الإصابة، 1/ 270 رقم 1352].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 396
والنّسب الّذی ذکره له یدلّ علی أ نّه عربیّ، وغیر العرب لم تکن أنسابهم محفوظة.
(ثالثاً): إنّ الّذین ذکرهم فی أجداده هم أجداد الآخر الّذی اختلف فی صحبته بأعیانهم إلّا قلیلًا [...]. ثمّ إنّ أهل السّیر ذکروا جوناً مولی أبی ذرّ، ولم یذکروا أنّ جوین بن أبی مالک کان مولی أبی ذرّ، وهبّ أنّ جوناً صغر، کما هی العادة، فمن أین جاء أ نّه ابن أبی مالک؟ وسیأتی عن الشّیخ فی رجاله، فی أصحاب الحسین علیه السلام جوین ابن أبی مالک، لکن لم یقل أ نّه مولی أبی ذرّ، فیشبه أن یکون وقع فی المقام خطأ والتباس من ابن شهرآشوب أو منه ومن غیره، واللَّه أعلم.
التمییز: فی مشترکات الکاظمیّ، باب جون- ولم یذکروا شیخنا- مشترک بین رجلین مهملین، (انتهی). وقوله مهملین لیس بصواب، فجون مولی أبی ذرّ، قُتل شهیداً بکربلاء مع الحسین علیه السلام، وجون بن قتادة حارب أمیر المؤمنین علیه السلام یوم الجمل. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 297، 298
جون مولی أبی ذرّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
وهو جون بن حوی، والظّاهر إنّ حوی اسم أبیه الّذی کان مولی أبی ذرّ الغفاریّ وکنیته أبو مالک، وهو عبد أسود.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 390- 391
ومنهم [وخرج من مکّة من الموالی والعبید مع الحسین علیه السلام] جون بن حوی النّوبیّ، مولی أبی ذرّ الغفاریّ.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 232/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 427
جون مولی أبی ذرّ، ورد ذکره فی (الزّیارة، کما فی البحار: ج 45، ص 71، الطّبع الجدید) باسم (جون بن حوی)، وورد اسمه فی (أنساب البلاذری، ج 3، ص 196) طبع بیروت بعنوان (حوی مولی أبی ذرّ).
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 409
__________________________________________________
(1)- [الإصابة، 1/ 258 رقم 1260، 1/ 270 رقم 1352، هو جون بن قتادة بن الأعور بن ساعدة ابن عوف بن کعب بن عبد شمس بن زید مناة بن تمیم الّتمیمیّ، مختلف فی صحبته، تابعیّ وشهد مع الزّبیر ابن العوّام الجمل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 397
ثمّ برز جون بن حوی مولی أبی ذرّ الغفاریّ، وکان عبداً أسود. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 123
جون مولی أبی ذرّ الغفاریّ الصّحابیّ:
قال المامقانی فی رجاله: جون بن حوی بن قتادة بن الأعور بن ساعدة بن عوف بن کعب بن حوی (من أهل النّوبة) مولی أبی ذرّ الغفاریّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 115

عمره‌

وعمره [جون] یوم قُتل سبع وتسعون سنة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 233/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 428

کیف التحق بأهل البیت علیهم السلام؟ «2»

کان جون منضمّاً إلی أهل البیت بعد أبی ذرّ، فکان مع الحسن علیه السلام، ثمّ «3» «4» مع الحسین علیه السلام؛ وصحبه فی سفره «5» من المدینة إلی مکّة، ثمّ إلی «5» العراق. «6»
__________________________________________________
(1)- جون مولای ابوذر غفاری
یادش در «رجبیه» آمده.
و در بحارالانوار و «زیارت»، با نام جون‌بن حوی مولای ابوذر غفاری از او یاد شده است.
و شیخ طوسی بدون تصریح بر شهادت وی، اورا نام برده. خوارزمی نیز از او یاد کرده و طبری هم در تاریخ خویش، نام اورا با عنوان حوی آورده.
ابن‌شهرآشوب نیز اشتباهاً نام اوراجوین ابی‌مالک مولای ابوذر غفاری ذکر نموده.
بی‌تردید او از موالی و شخص سیاه‌پوست و پیرمردی مسن بوده است.
اطلاعات دیگری درباره او در دست نداریم
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 80
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: قال الفتوائی فی ضیاء العالمین].
(3)- [بحر العلوم: وبعده کان].
(4)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: انضمّ].
(5- 5) [بحر العلوم: إلی].
(6)- [زاد فی بحر العلوم: وکان دائماً بخدمته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 398
السّماوی، إبصار العین،/ 105/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 297؛ مثله
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 291؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 218؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 123؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 409
وقال علماء السّیر: جون بن حویّ النّوبیّ مولی أبی ذرّ، کان عبداً أسود للفضل بن العبّاس بن عبدالمطّلب، «1» اشتراه أمیر المؤمنین علیه السلام بمائة وخمسین دیناراً ووهبه لأبی ذرّ الغفاریّ لیخدمه. وکان العبد عند أبی ذرّ. إلی أن أمر عثمان بن عفّان بنفی أبی ذرّ من المدینة إلی الرّبذة، ولمّا خرج أبو ذرّ من المدینة، خرج العبد معه، وکان هناک إلی أن توفّی أبو ذرّ، رضوان اللَّه علیه، فی سنة «2» اثنتین وثلاثین «2».
وقیل: والقائل ابن الأثیر فی الکامل، توفّی فی سنة إحدی وثلاثین.
ثمّ رجع العبد إلی المدینة، وانضمّ إلی «3» علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ثمّ بعده انضمّ إلی ابنه الحسن علیه السلام، ثمّ إلی الحسین علیه السلام. «4» وکان فی بیت علیّ بن الحسین زین العابدین، إلی أن خرج الحسین علیه السلام من المدینة إلی العراق، فخرج العبد معه حتّی أتی کربلاء «5» «4».
الحائری، ذخیرة الدّارین،/ 217- 218/ مثله: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/
232- 233؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 115
وذکر أهل السّیر: إنّه کان عبداً أسود للفضل بن العبّاس بن عبدالمطّلب، اشتراه أمیر المؤمنین علیه السلام بمائة وخمسین دیناراً، ووهبه لأبی ذرّ لیخدمه، وکان عنده، وخرج معه إلی الرّبذة، فلمّا توفّی أبو ذرّ فی سنة اثنتین وثلاثین، رجع العبد وانضمّ إلی أمیرالمؤمنین علیه السلام، ثمّ إلی الحسن علیه السلام، ثمّ إلی الحسین علیه السلام، وکان فی بیت السّجّاد علیه السلام، وخرج معهم إلی کربلاء.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 238
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: 32].
(3)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: بیت].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: وصحبه فی سفره من المدینة إلی مکّة، ثمّ إلی العراق (أی)].
(5)- [أضاف فی المعالی: قُتل معه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 399
وذکر أهل السّیر: إنّه کان عبداً أسود للفضل بن العبّاس بن عبدالمطّلب، اشتراه أمیر المؤمنین علیه السلام بمائة وخمسین دیناراً، ووهبه لأبی ذرّ لیخدمه، وکان عنده، وخرج معه إلی الرّبذة. فلمّا توفّی أبو ذرّ سنة 32، رجع العبد وانضمّ إلی أمیر المؤمنین، ثمّ إلی الحسن، ثمّ إلی الحسین، وکان فی بیت السّجّاد علیهم السلام، وخرج معهم إلی کربلاء، فاستشهد، (انتهی).
وأنا أظنّ أ نّه وقع فی هذا النّقل خبط کثیر.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 189/ مثله الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 72
کیفیّة وفاته [أبی ذرّ الغفاریّ]:
نفاه عثمان وأسکنه الرّبذة، فمات بها، وصلّی علیه عبداللَّه مسعود، صادفه وهو مقبل من الکوفة فی نفر فضلاء من أصحابه، منهم: حجر ابن الأدبر- وهو حجر بن عدیّ الکندیّ قتیل مرج عذرا- ومالک بن الحارث الأشتر، وفتی من الأنصار، دعتهم امرأته إلیه، فشهدوا موته، وغمّضوا عینیه، وغسّلوه وکفّنوه فی ثیاب للأنصاریّ فی خبر عجیب حسن فیه طول.
وفی خبر غیره: إنّ ابن مسعود لمّا دعی إلیه، وذکر له، بکی بکاءً طویلًا، وقد قیل:
إنّ ابن مسعود کان یومئذ مقبلًا من المدینة إلی الکوفة، فدُعی إلی الصّلاة علیه، فقال ابن مسعود: مَن هذا؟ قیل: أبو ذرّ، فبکی بکاءً طویلًا، فقال: أخی وخلیلی، عاش وحده، ومات وحده، ویبعث وحده، طوبی له، وکانت وفاته بالرّبذة سنة اثنتین وثلاثین، وصلّی علیه ابن مسعود. «1» ذکر علیّ ابن المدینیّ، قال: حدّثنا یحیی بن سلیم، قال: حدّثنی عبداللَّه بن عثمان بن خثیم، عن مجاهد، عن إبراهیم بن الأشتر، عن أبیه، عن امّ ذرّ، زوجة أبی ذرّ، قالت:
لمّا حضرت أبا ذرّ الوفاة، بکیت، فقال: ما یبکیکِ؟ فقلت: ما لی لا أبکی، وأنت تموت بفلاة من الأرض، ولیس عندی ثوب یسعک کفناً لی ولا لک، ولا بدّ لی من القیام بجهازک، قال: فأبشری ولا تبکی، فإنِّی سمعتُ رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه (وآله) وسلّم
__________________________________________________
(1)- [من هنا مثله فی المستدرک وحلیة الأولیاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 400
یقول: لا یموت بین امرأین مسلمین ولدان أو ثلاثة فیصبران ویحتسبان فیریان النّارأبداً، وقد مات لنا ثلاثة من الولد.
وإنِّی سمعتُ رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه (وآله) وسلّم یقول لنفر أنا فیهم: لیموتنّ رجل منکم بفلاة من الأرض، یشهده عصابة من المؤمنین، ولیس من أولئک النّفر أحد إلّاوقد مات فی قریة وجماعة، (ولم یبق غیری، وقد أصبحت بالفلاة أموت) فأنا ذلک الرّجل، فوَ اللَّه ما کُذِبت ولا کذَبت، فابصری الطّریق؛ قلت: أنّی وقد ذهب الحاجّ، وتقطّعت الطّریق، قال: اذهبی فتبصّری، قالت: فکنت أشتدّ إلی الکثیب، فأنظر، ثمّ أرجع إلیه، فامرّضه، فبینما هو وأنا کذلک، إذا أنا برجالٍ علی رحالهم کأنّهم الرّخم تَخُبُّ بهم رواحلهم، فأسرعوا إلیّ حتّی وقفوا علیَّ، فقالوا: یا أمة اللَّه! ما لکِ؟ قلت: امرؤ من المسلمین یموت، تکفِّنونه (وتؤجرون فیه)؟ قالوا: مَنْ هو؟ قلت: أبو ذرّ، قالوا: صاحب رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه (وآله) وسلّم؟ قلت: نعم، قالت: ففدوه بآبائهم وامّهاتهم، (ثمّ وضعوا سیاطهم فی نحورها)، وأسرعوا إلیه حتّی دخلوا علیه، فقال لهم: أبشروا، فإنِّی سمعتُ رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه (وآله) وسلّم یقول لنفر أنا فیهم: لیموتنّ رجل منکم بفلاة من الأرض، یشهده عصابة من المؤمنین، ولیس من أولئک النّفر أحد إلّاوقد هلک فی قریة وجماعة، واللَّه ما کُذِبت ولا کَذبت، ولو کان عندی ثوب یسعنی کفناً لی ولامرأتی لم أکفّن إلّافی ثوب هو لی أو لها، وإنِّی أنشدکم اللَّه أن یکفِّننی رجل منکم کان أمیراً او عریفاً أو بریداً أو نقیباً، ولیس من أولئک النّفر أحد إلّاوقد قارف بعض ما قال إلّافتی من الأنصار، فقال: أنا أکفّنک یا عمّ فی ردائی هذا وفی ثوبین فی عیبتی من غزل امِّی، قال: أنت تکفِّننی، قال: فکفّنه الأنصاریّ وغسّله فی النّفر الّذین حضروه وقاموا علیه ودفنوه فی نفر کلّهم یمان ا ه.
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 1/ 214- 217/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 241؛
مثله الحاکم النّیسابوری، المستدرک (ط موقع جامع الحدیث)، 12/ 407- 408 رقم
5479- 5480؛ أبو نعیم، حلیة الأولیاء، 1/ 89؛ قریب بهذا المضمون فی الطّبقات
لابن سعد، 4/ 171- 172
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 401
کان حجر المدریّ، ومالک الأشتر، وأنّ الأنصاریّ قال: أنا أکفّنک فی ردائی هذا وفی ثوبین فی عیبتی من غزل امّی حاکتهما لی حتّی أحرم فیهما، فقال أبو ذرّ: کفانی.
الحاکم النّیسابوری، المستدرک (ط موقع جامع الحدیث)، 12/ 386 رقم 5461/
عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 241
وفی روایته الأخری قال علیّ- بن عبداللَّه المدینیّ- لیحیی بن سلیم الطّائفیّ- الّذی روی عنه علیّ هذا الحدیث- تجد بهم رواحلهم أو تخب؟ قال: تجد، بالدّال.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 241
عن الحلحال بن ذرّ الضّبیّ، قال: خرجنا حجّاجاً مع ابن مسعود، سنة إحدی وثلاثین «1»، ونحن أربعة عشر راکباً، حتّی أتینا علی الرّبذة، فشهدنا أبا ذرّ، فغسّلناه وکفّنّاه ودفنّاه هناک رضی الله عنه ا ه.
الاستیعاب، 4/ 65 (باب الکنی)/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 241؛ قریب
بهذا المضمون فی تاریخ الطّبری، 4/ 309
عن عبداللَّه بن مسعود: لمّا نفی عثمان أبا ذرّ إلی الرّبذة، وأصابه بها قدره، ولم یکن معه إلّا امرأته وغلامه، فأوصاهما أن: اغسلانی وکفّنانی وضعانی علی قارعة الطّریق، فأوّل رکب یمرّ بکم، فقولوا له: هذا أبو ذرّ صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فأعینونا علی دفنه، فلمّا مات، فعلا ذلک به، ثمّ وضعاه علی قارعة الطّریق، وأقبل عبداللَّه بن مسعود فی رهط من أهل العراق عمّاراً، فلم یرعهم إلّابالجنازة علی ظهر الطّریق قد کادت الإبل أن تطأها، فقام إلیه الغلام، فقال: هذا أبو ذرّ صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فأعینونا علی دفنه، فاستهلّ عبداللَّه یبکی ویقول: صدق رسول اللَّه، تمشی وحدک، وتموت وحدک، وتبعث وحدک؛ ثمّ نزل هو وأصحابه فواروه، ثمّ حدّثهم عبداللَّه ابن مسعود حدیثه وما قال له
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: أربع وعشرین، وهو تصحیف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 402
رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فی مسیره إلی تبوک ا ه. «1»
ابن سعد، الطّبقات، 4/ 173 (ترجمة أبی ذرّ)/ مثله الطّبری، التاریخ، 3/ 107 (سنة 9)؛
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 70/ 156- 157 (ترجمة أبی ذرّ الغفاری رقم 8822)؛ قریب
بهذا المضمون فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 3/ 44؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/
241
[سنة 32] مات أبو ذرّ، وکان قد قال لابنته: استشرفی یا بنیّة، هل ترین أحداً؟
قالت: لا، قال: فما جاءت ساعتی بعد، ثمّ أمرها، فذبحت شاة، ثمّ طبختها، ثمّ قال: إذا جاءکِ الّذین یدفنونی- فإنّه سیشهدنی قوم صالحون- فقولی لهم: یقسم علیکم أبو ذرّ أن لا ترکبوا حتّی تأکلوا، فلمّا نضجت قدرها، قال لها: انظری هل ترین أحداً؟ قالت:
نعم، هؤلاء رکب [مقبلون]! قال: استقبلی بی الکعبة، ففعلت، فقال: بسم اللَّه وباللَّه وعلی ملّة رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه (وآله) وسلّم، ثمّ مات، فخرجت ابنته، فتلقّتهم، وقالت:
رحمکم اللَّه، اشهدوا أبا ذرّ! قالوا: وأین هو؟ فأشارت إلیه، قالوا: نعم، ونعمة عین، لقد أکرمنا اللَّه بذلک. وکان فیهم ابن مسعود، فبکی وقال: صدق رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه (وآله) وسلّم، یموت وحده، ویُبعَث وحده، فغسّلوه وکفّنوه وصلّوا علیه ودفنوه. وقالت لهم ابنته: إنّ أبا ذرّ یقرأ علیکم السّلام، وأقسم علیکم أن لا ترکبوا حتّی تأکلوا، ففعلوا وحملوا أهله معهم حتّی أقدموهم مکّة، ولمّا حضروا، شمّوا من الخباء ریح مسک، فسألوها عنه، فقالت: إنّه لمّا حضر، قال: إنّ المیِّت یحضره شهود یجدون الرّیح لا یأکلون، فدوفی لهم مسکاً بماء، ورشِّی به الخباء. وکان النّفر الّذین شهدوه: ابن مسعود، وأبا مفرز، وبکر بن عبداللَّه التّمیمیّین، والأسود بن یزید، وعلقمة بن قیس، ومالک الأشتر النّخعیّین، والحلحال الضّبیّ، والحارث بن سوید التّمیمیّ، وعمرو بن عتبة السّلّمیّ، وابن ربیعة السّلّمیّ، وأبا رافع المزنیّ، وسوید ابن شعبة التّمیمیّ، ویزید بن معاویة النّخعیّ، وأخا
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الشّرح فی أوّل الخبر: وقد روی محمّد بن إسحاق، عن محمّد بن کعب القُرظیّ: أنّ عثمان ضرب ابن مسعود أربعین سوطاً فی دفنه أبا ذرّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 403
القرثع الضّبیّ، وأخا معضد الشّیبانیّ، وقیل: کان موته سنة إحدی وثلاثین «1» ا ه.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 67/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 241- 242؛
قریب بهذا المضمون فی تاریخ الطّبری، 3/ 308- 309، وتاریخ دمشق لابن عساکر،
70/ 157- 158
عن خلیفة بن خیّاط، قال: مات أبو ذرّ بالرّبذة سنة اثنتین وثلاثین، وصلّی علیه عبداللَّه بن مسعود «2»، وفیها أیضاً: مات عبداللَّه بن مسعود، قال: وصلاة عبداللَّه بن مسعود علیه لا تبعد. فقد روی بإسنادٍ آخر: إنّه کان فی الرّهط من أهل الکوفة الّذین وقفوا للصّلاة علیه.
الحاکم النّیسابوری، المستدرک (ط موقع جامع الحدیث)، 12/ 406 رقم 5478/
عنه: الأمین، أعیان الشیّعة، 4/ 242
عن عبداللَّه بن مسعود، قال: وضرب الدّهر من ضربته، وسُیِّر أبو ذرّ إلی الرّبذة، فلمّا حضره الموت، أوصی امرأته وغلامه: إذا متّ فاغسلانی وکفِّنانی، ثمّ احملانی، فضعانی علی قارعة الطّریق، فأوّل رکّب یمرّون بکم، فقولوا: هذا أبو ذرّ؛ فلمّا مات، فعلوا به کذلک، فأطلع رکب، فما علموا به حتّی کادت رکائبهم تطأ سریره، فإذا ابن مسعود فی رهط من أهل الکوفة، فقالوا: ما هذا؟ فقیل: جنازة أبی ذرّ، فاستهلّ ابن مسعود رضی الله عنه یبکی، فقال: صدق رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، یرحم اللَّه أبا ذرّ، یمشی وحده، ویموت وحده، ویُبعَث وحده. فنزل، فولیه بنفسه حتّی أجنه، ثمّ قال: هذا حدیث صحیح الإسناد ولم یخرجاه ا ه.
الحاکم النّیسابوری، المستدرک، 3/ 50- 51 (ط موقع جامع الحدیث)، 10/ 62 رقم
4346 (غزاة تبوک)/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 242
__________________________________________________
(1)- [جاء فی أوّل الخبر فی تاریخ دمشق، بسنده عن محمّد بن کعب: أنّ رسول اللَّه قیل له عام تبوک: تخلّف أبو ذرّ [بثلاثة أیّام] وهو فی الطّریق، فطلع وقال: «یرحم اللَّه أبا ذرّ ن یمشی وحده [ویموت] وحده ویُبعَث وحده»].
(2)- [تاریخ ابن خیّاط،/ 123 سنة 32].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 404
حدّثنی عبید بن محمّد النّخعیّ الشّافعیّ السّمرقندیّ، عن أبی أحمد الطّرسوسیّ، حدّثنی خالد بن طفیل الغفاریّ، عن أبیه، عن حلام بن أبی ذرّ الغفاریّ، وکانت له صحبة.
قال: مکث أبو ذرّ بالرّبذة حتّی مات، فلمّا حضرته الوفاة، قال لامرأته: اذبحی شاة من غنمکِ، واصنعیها، فإذا نضجت، اقعدی علی قارعة الطّریق، فأوّل رکب ترینهم، قولی: یا عباد اللَّه المسلمین! هذا أبو ذرّ، صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قد قضی نحبه، ولقی ربّه، فأعینونی علیه وأجنوه، فإنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم أخبرنی أنِّی أموت فی أرض غربة، وأ نّه یلی غسلی ودفنی والصّلاة علیَّ رجال من امّته صالحون.
عن محمّد بن علقمة بن الأسود النّخعیّ، قال: خرجت فی رهط أرید الحجّ، منهم:
مالک بن الحارث الأشتر، وعبداللَّه بن فضل التّیمیّ، ورفاعة بن شدّاد البجلیّ، حتّی قدمنا الرّبذة، فإذا امرأة علی قارعة الطّریق تقول: یا عباد اللَّه المسلمین! هذا أبو ذرّ صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قد هلک غریباً لیس له أحد یعیننی علیه، فنظر بعضنا إلی بعض، وحمدنا اللَّه علی ما ساق إلینا، واسترجعنا علی عظیم المصیبة، ثمّ أقبلنا معها، فجهّزناه وتنافسنا فی کفنه، حتّی خرج من بیننا بالسّواء، ثمّ تعاونّا علی غسله حتّی فرغنا منه، ثمّ قدّمنا مالک الأشتر، فصلّی علیه، ثمّ دفنّاه، فقام الأشتر علی قبره، ثمّ قال: اللَّهمّ هذا أبو ذرّ صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم عَبَدَکَ فی العابدین، وجاهَدَ فیک المشرکین، لم یغیّر، ولم یبدّل، لکنّه رأی منکراً، فغیّره بلسانه وقلبه حتّی جُفی ونفی وحُرم واحتُقر، ثمّ مات وحیداً غریباً، اللَّهمّ فاقصم مَنْ حرمه ونفاه من مهاجره وحرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فرفعنا أیدینا جمیعاً، وقلنا: آمّین، فقدّمت الشّاة الّتی صنعت، فقالت: إنّه أقسم علیکم أن لا تبرحوا حتّی تتغدّوا، فتغدّینا وارتحلنا، ا ه.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 283 (ترجمة مالک الأشتر)/ عنه: الأمین، أعیان
الشّیعة، 4/ 242
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 405
فلمّا سیّره عثمان إلی الرّبذة، کان له غنیمات یعیش هو وعیاله منها، فأصابها داء، یقال له النّقاب، فماتت کلّها، فأصاب أبا ذرّ وابنته الجوع، وماتت أهله، فقالت ابنته: أصابنا الجوع وبقینا ثلاثة أیّام لم نأکل شیئاً، فقال لی أبی: یا بنیّة! قومی بنا إلی الرّمل نطلب القتّ- وهو نبت له حبّ- فصرنا إلی الرّمل، فلم نجد شیئاً، فجمع أبی رملًا ووضع رأسه علیه ورأیت عینیه قد انقلبت، فبکیت، فقلت له: یا أبة! کیف أصنع بک، وأنا وحیدة؟ فقال: یا بنتی! لا تخافی، فإنّی إذا متّ جاءک من أهل العراق من یکفیکِ أمری، فإنِّی أخبرنی حبیبی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فی غزوة تبوک، فقال لی: یا أبا ذرّ! تعیش وحدک، وتموت وحدک، وتبعث وحدک، وتدخل الجنّة وحدک، یسعد بک أقوام من أهل العراق، یتولّون غسلک وتجهیزک ودفنک، فإذا أنا متّ، فمدِّی الکساء علی وجهی، ثمّ اقعدی علی طریق العراق، فإذا أقبل رکب، فقومی إلیهم وقولی: هذا أبو ذرّ صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قد توفّی. قالت: فدخل إلیه قوم من أهل الرّبذة، فقالوا: یا أبا ذرّ! ما تشتکی؟ قال:
ذنوبی! قالوا: فما تشتهی؟ قال: رحمة ربِّی! قالوا: هل لک بطبیبٍ؟ قال: الطّبیب أمرضنی.
قالت ابنته، فلمّا عاین، سمعته یقول: مرحباً بحبیب أتی علی فاقة لا أفلح من ندم، اللَّهمّ خنقنی خناقک، فوَحقّک إنّک لتعلم أنِّی أحبّ لقاءک. قالت ابنته: فلمّا مات، مددت الکساء علی وجهه، ثمّ قعدت علی طریق العراق، فجاء نفر، فقلت لهم: یا معشر المسلمین! هذا أبو ذرّ صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قد توفِّی! فنزلوا ومشوا یبکون، فجاؤوا، فغسّلوه وکفّنوه ودفنوه، وکان فیهم الأشتر، فروی أ نّه قال: دفنته فی حلّة کانت معی قیمتها أربعة آلاف درهم. فقالت ابنته: فکنت اصلِّی بصلاته وأصوم بصیامه، فبینا أنا ذات لیلة نائمة علی قبره، إذ سمعته یتهجّد بالقرآن فی نومه، کما کان یتهجّد به فی حیاته، فقلت: یا أبة! ماذا فعل بک ربّک؟ فقال: یا بنتی! قدمت علی ربٍّ کریم رضی عنِّی ورضیت عنه، وأکرمنی وحبّانی، فاعملی ولا تغترّی ا ه.
القمّی، التفسیر، 1/ 295- 296 (سورة التّورة- غزوة تبوک)/ عنه: الأمین، أعیان
الشّیعة، 4/ 242 (ط دمشق 1364)، 16/ 523- 531
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 406

موقفه عند نزول کربلاء

قال: فنزل القوم وحطّوا الأثقال ناحیة من الفرات، وضربت خیمة الحسین لأهله وبنیه وبناته، وضربت خیم إخوته وبنی عمّه حول خیمته، وجلس الحسین فی خیمته یصلح سیفه ومعه جون مولی أبی ذرّ الغفاریّ، فجعل یصلحه ویقول:
یا دهر ... إلی آخر الخبر.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 237/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 252- 253

موقفه فی لیلة عاشوراء

قال أبو مخنف: حدّثنی الحارث بن کعب وأبو الضّحّاک، عن علیّ بن الحسین بن علیّ قال: إنّی جالس فی تلک العشیّة الّتی قُتل أبی صبیحتها، وعمّتی زینب عندی تمرّضنی، إذ اعتزل أبی بأصحابه فی خباء له، وعنده حُوَیّ، مولی أبی ذر الغفاریّ، وهو یعالج سیفه ویصلحه، وأبی یقول:
یا «1» دهرُ افٍّ لک من خلیلِ کم لک بالإشراقِ والأصیل
مِن صاحبٍ أو «2» طالبٍ قَتیلِ والدَّهرُ لا یقنعُ بالبَدیل
وإنّما الأمرُ إلی الجلیلِ وکلُّ حیٍّ سالکٌ السّبیل «1» «3»
قال: فأعادها مرّتین أو ثلاثاً حتّی فهمتُها، فعرفتُ ما أراد، فخنقتنی عبرتی، فرددت دمعی ولزمت السّکون، فعلمتُ أنّ البلاء قد نزل؛ فأمّا عمّتی فإنّها سمعتْ ما سمعتُ، وهی امرأة، وفی النِّساء الرّقّة والجزع، فلم تملک نفسها أن وثبت تجرّ ثوبها، وإنّها لحاسرة حتّی
__________________________________________________
(1)- [الکامل، 3/ 285، ونهایة الإرب، 20/ 436، والبدایة، 8/ 177، وکامل البهائی، 2/ 280]
(2)- [کامل البهائی: و].
(3)- [کامل البهائی: سبیلی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 407
انتهت إلیه، فقالت: وا ثکلاه، إلی آخر الخبر. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 420
فحدّثنی عبداللَّه بن زید أنّ البجلیّ قال: حدّثنا محمّد بن زید التّمیمیّ، قال: حدّثنا نصر بن مزاحم، عن أبی مخنف، عن الحارث بن کعب، عن علیّ بن الحسین علیه السلام، قال: إنِّی واللَّه لجالس مع أبی فی تلک اللّیلة، وأنا علیل، وهو یعالج سهماً له، وبین یدیه جون مولی أبی ذرّ الغفاریّ، إذ ارتجز الحسین علیه السلام:
یا دهر افٍّ لک من خلیل کم لک فی الإشراق والأصیل
من صاحبٍ وماجدٍ قتیل والدّهر لا یقنع بالبدیل
والأمر فی ذاک إلی الجلیل وکلّ حیّ سالکُ السّبیل
قال: وأمّا أنا فسمعته ورددت عبرتی؛ وأمّا عمّتی فسمعَته دون النّساء، فلزمتها الرّقّة والجزع، فشقّت ثوبها، ولطمت وجهها، وخرجت حاسرة تنادی: وا ثکلاه! وا حزناه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، یا حسیناه! یا سیّداه! یا بقیّة أهل بیتاه! استقلت ویئست
__________________________________________________
(1)- علی بن حسین گوید: شبی که صبحگاه آن پدرم کشته شد، نشسته بودم. عمه‌ام زینب پیشم بود و پرستاریم می‌کرد. پدرم در خیمه خویش از یاران گوشه گرفته بود حوی، غلام ابو ذر غفاری پیش وی بود که به شمشیر خود پرداخته بود و آن را درست می‌کرد. پدرم شعری می‌خواند به این مضمون:
«ای روزگار پلید که دوست بدی
و صبحگاهان و شبانگاهان
یاران و دنیاجویان کشته داری
روزگار عوض نمی‌پذیرد
کار به دست خدای جلیل است
و هر زنده‌ای به راه مرگ می‌رود»
گوید: این را دو سه بار خواند تا فهمیدم و مقصود وی را بدانستم و اشکم گرفت. اما اشکم را نگهداشتم و خاموش ماندم و بدانستم که بلا نازل شده است.
عمه‌ام نیز آنچه را من شنیده بودم، شنید. زن بود و زنان رقت دارند و استعداد زاری. خویشتن داری نتوانست و برجست و جامه خود را می‌کشید و برهنه سر بود. پیش وی رفت و گفت: «ای عزای من! ...»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3017
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 408
من الحیاة، الیوم مات جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وامّی فاطمة الزّهراء، وأبی علیّ، وأخی الحسن، یا بقیّة الماضین، وثمال الباقین.
فقال لها الحسین: یا اختی «لو ترک القطا لنام». قالت: فإنّما تغتصب نفسک اغتصاباً، فذاک أطول لحزنی، وأشجی لقلبی، وخرّت مغشیّاً علیها، فلم یزل یناشدها واحتملها حتّی أدخلها الخباء. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 73
__________________________________________________
(1)- ابومخنف ازحارث‌بن کعب ازعلی‌بن الحسین علیهما السلام روایت کرده است که فرمود: به خدا که من در آن شب، بیمار و با پدرم نشسته بودم و وی مشغول اصلاح تیرهای خود بود وجَوْن غلام و آزادشده ابوذر غفاری نیز پیش رویش نشسته بود که ناگاه پدرم مشغول خواندن این اشعار شد:
1. افّ بر تو ای روزگار که چه بد دوستی هستی، و چه اندازه در بامداد و شام
2. یاران خود و بزرگان را کشته‌ای، و روزگار به جایگیر و بدل هم قناعت نکند
3. و سررشته کار در این‌باره به دست خدای بزرگ است و هر شخص زنده‌ای سرانجام به راهی که من می‌روم، خواهد رفت.
علی بن الحسین علیهما السلام‌فرمود: من خود این اشعار را شنیدم و اشکم جاری شد و نیز از میان زنان تنها عمه‌ام بود که آن‌ها را شنید و بی‌تاب شده، جامه‌اش را درید و لطمه به صورت زد و بیتابانه با سر و روی باز و دامن‌کشان از خیمه بیرون شد و فریاد زد:
«وا ثکلاه، وا حزناه، لیتَ الموت أعدمنی الحیاة».
«وای بر این مصیبت! وای بر این اندوه! ای کاش مرده بودم! ای حسین من! ای سرور من! ای یادگار خاندان من! مگر از زندگی خویش نا امید گشته‌ای؟
امروز روزی است که جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و مادرم فاطمه زهرا و پدرم علی مرتضی و برادرم حسن از دنیا رفتند. ای یادگار گذشتگان و ای پناه بازماندگان.»
حسین علیه السلام که چنان دید (برای خاموش ساختن خواهر) به او فرمود: خواهرم! «لو تُرک القطا لنام؛ اگر مرغ سنگخوار را آسوده و به حال خود گذارند، می‌خوابد.» 1
زینب عرض کرد: «با این جمله که گفتی، معلوم می‌شود تو تن به مرگ داده و خویشتن را بدان سپرده‌ای! این بیشتر اندوه مرا طولانی می‌کند و دلم را بیشتر آتش می‌زند.»
و به دنبال این سخنان بیهوش شد و بر زمین افتاد.
حسین علیه السلام شروع کرد اورا سوگند دادن (و به بردباری سفارش کردن). آن‌گاه بغل زد و اورا به درون خیمه برد.
1. این جمله مَثَلی از مَثَل‌های عرب است که میدانی شرح آن را در مجمع الامثال، ج 2، ص 123 نقل کرده، وقطّا: مرغی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 409
قال علیّ بن الحسین علیهما السلام: إنِّی جالس «1» «2» فی تلک العشیّة «3» «4» الّتی قُتل أبی «2» فی صبیحتها «4» وعندی «5» عمّتی زینب تمرِّضنی، إذ اعتزل أبی فی «6» خباءٍ له، وعنده جوین «7» مولی أبی ذرّ الغفاریّ، وهو یعالج سیفه ویصلحه، وأبی یقول:
یا دهرُ افٍّ لکَ من خلیل «8» کم لک بالإشراق «9» والأصیل
من صاحبٍ أو «10» طالبٍ قتیل والدّهر لا یقنع بالبدیل «11»
وإنّما الأمرُ إلی الجلیل وکلّ حیٍّ سالکٌ سبیلی «8»
فأعادها مرّتین أو ثلاثاً حتّی فهمتها وعرفت «12» ما أراد، فخنقتنی العبرة، فرددتها ولزمت السّکوت، وعلمت أنّ البلاء قد نزل. وأمّا عمّتی فإنّها «13» سمعت ما سمعت، وهی امرأة، ومن شأن النّساء الرّقّة والجزع، فلم تملک نفسها أن وثبت تجرّ ثوبها، «14» وأ نّها
__________________________________________________
- است شبیه به قُمری و آن را به فارسی اسفرود گویند و به ترکی باقرقره و معروف به سنگخوار است، چون در سنگلاخ‌ها بسیار می‌باشد. (مصحح) رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 113- 115
(1)- [فی الأسرار ونفس المهموم والأعیان: لجالس].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: اللّیلة].
(4- 4) [لم یرد فی إعلام الوری].
(5)- [روضة الواعظین: عند].
(6)- [وسیلة الدّارین: من].
(7)- [فی روضة الواعظین والبحار والعوالم والدّمعة: فلان، وفی هامش البحار: جون غ ل، وفی نفس المهموم: حوی، وفی مثیر الأحزان وزینب الکبری ووسیلة الدّارین: جون].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار]
(9)- [روضة الواعظین: فی الأشراف].
(10)- [فی إعلام الوری والبحار والعوالم ونفس المهموم ومثیر الأحزان والعیون: و].
(11)- [نفس المهموم: بالقلیل].
(12)- [فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: علمت].
(13)- [فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: فلمّا].
(14) (14*) [فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: وهی حاسرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 410
لحاسرة (14*) حتّی انتهت إلیه، فقالت: وا ثکلاه، إلی آخر الخبر. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 95- 96/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 1- 2؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 245- 246؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 275؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 269؛ القمّی، نفس المهموم،/ 232؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 177؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 137- 138؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 99- 100؛
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 59؛ المیانجی، العیون العبری،/ 91- 92؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 302- 303؛ الفتّال، روضة الواعظین،/ 158؛ الطّبرسی، إعلام
الوری،/ 235- 236
وسمعته اخته زینب تلک العشیّة، وهو فی خباء له یقول، وعنده حوی «2» مولی أبی ذرّ الغفاریّ یعالج سیفه [ویُصْلِحه] «3»:
یا دهر افٍّ لکَ من خلیل [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی الطّبری].
فأعادها «4» مرّتین أو ثلاثاً، فلمّا سمعَته لم تملک نفسها أن وثبت تجرّ ثوبها [وإنّها
__________________________________________________
(1)- حضرت علی‌بن الحسین علیهما السلام فرماید: من در آن شبی که پدرم فردای آن کشته شد، نشسته بودم و عمه‌ام زینب نیز نزد من بود و از من پرستاری می‌کرد. در آن هنگام پدرم به خیمه خویش رفت و جوین غلام ابی‌ذر غفاری نیز نزد او سرگرم اصلاح شمشیر آن حضرت علیه السلام بود و پدرم این (اشعار را که خبر از بی‌وفایی و بی‌اعتباری دنیا دهد) می‌خواند: و (برخی، این اشعار را چنین به نظم درآورده‌اند):
1. اف به تو ای روزگار یار ستمگر چند به صبح و پسین چه گرگ تناور
2. برکنی از یار و دوست افسر و همسر نیست قناعت ورا به اندک و کم‌تر
3. کار همانا است سوی حضرت داور هر که بود زنده، راه من رود آخر
و این اشعار را دوبار یاسه بار از سر گرفت تا این که من آن را فهمیده و مقصود اورا دانستم. پس گریه گلوی مرا گرفت؛ ولی خودداری کرده و خاموش شدم و دانستم بلا نازل گشته است. اما عمه‌ام، پس او نیز شنید آنچه را من شنیدم و او چون زن بود و زنان دل‌نازک و بی‌تاب‌تر می‌باشند، نتوانست خودداری کند و از جا جسته، دامن‌کشان با سر و روی باز بی‌خودانه به نزد آن حضرت دوید و گفت: «وا ثکلاه؛ (ای عزای و مصیبت من).»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 95- 96
(2)- حوی- بضمّ الحاء المهملة وفتح الواو-.
(3)- [من نهایة الإرب].
(4)- [نهایة الإرب: ذلک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 411
لحاسرة] «1» حتّی انتهت إلیه ونادت: وا ثکلاه! «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 285- 286؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 436
وقال أبو مخنف: حدّثنی الحارث بن کعب وأبو الضّحّاک عن علیّ بن الحسین زین العابدین قال: إنِّی لجالس تلک العشیّة الّتی قُتل أبی فی صبیحتها، وعمّتی زینب تمرّضنی، إذ اعتزل أبی فی خباءه ومعه أصحابه، وعنده حوی مولی أبی ذرّ الغفاریّ، وهو یعالج سیفه ویصلحه، وأبی یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی الطّبری].
فأعادها مرّتین أو ثلاثاً حتّی حفظتها وفهمت ما أراد، فخنقتنی العبرة، فرددتها، ولزمت السّکوت، وعلمت أنّ البلاء قد نزل، وأمّا عمّتی، فقامت حاسرة حتّی انتهت
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: فقالت].
(2)- و زین‌العابدین علیه السلام گوید: من آن روز رنجور بودم. پدرم به خیمه آمد. بعد از آن که نماز شام و خفتن بگذارد، غلام ابو ذر غفاری را بخواند که او در کار سلاح دستی تمام داشت و گفت: «عمارت سلاح ها بکن.»
و عمه من زینب حاضر بود و تعهد رنج می‌کرد. آواز پدر شنیدم که می‌گفت: یا دهر افّ لک من خلیل [سپس ابیات را ذکر می‌کند که آنها به طبری ارجاع شد].
مرا معلوم شد که مرگ به ما نزول کرد. من صبر کردم. عمه من طاقت نیاورد (ومن شأن النّساء الرّقّة والجزع)؛ یعنی: در شأن زنان است رقت دل و جزع کردن. سر برهنه کرد و نوحه‌کنان پیش برادر رفت و فریاد برآورد: «الیوم ماتت امِّی فاطمة الزّهراء وأبی علیّ وأخی الحسن، یا خلیفة الماضی وثمال الباقی؛ کاشکی مرگ باز گرفتی از من زندگانی را. امروز مرده مادر من فاطمه الزهرا و پدر من علی مرتضی و برادرم حسن، ای خلیفه گذشته و فریادرس کارگذرانیده.» و امثال این جزع ها می‌کرد. حسین علیه السلام گفت: «یا اختاه! لا یذهبنّ حلمکِ الشّیطان؛ یعنی: شیطان باید حلم تو نبرد و آب به چشم آورد.» گفت: «ای خواهر! لو ترک القطا لنام؛ یعنی: اگر بگذارند قطا را، خواب کند.» زینب بی‌هوش شد، پدرم آب خواست و روی او زد تا به هوش باز آمد و گفت: «ای خواهر! اتّقی اللَّه وتقرّی بقرار اللَّه واعلمی أنّ أهل الأرض والسّماء لا یبقون، وأنّ کلّ شی‌ء هالک إلّاوجهه الّذی خلق الخلق بقدرته وإلیه یعود وهو واحد؛ بترس از خدا و صبر کن! صبری که خدا فرموده است. بدان که اهل زمین و آسمان جمله بمیرند و باقی نمانند؛ به درستی که هر چیزی هلاک شونده است، مگر ذات او که بیافرید خلق را به قدرت خود و به سوی او بازمی‌گردد خلق و اوست تنها و یگانه، و پدرم و مادرم بهتر از من بودند، جمله بمردند.» و اورا ساکت کرد و از خیمه بیرون رفت و فرمود: «طناب خیمه‌ها درهم کشید و به هم نزدیک شوید تا عدو ناگاه شبیخون نیاورد، و قرآن بخوانید و استغفار کنید که شب آخرین عمر ماست.»
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 280- 281
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 412
إلیه، فقالت: وا ثکلاه، إلی آخر الخبر. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 177
ومن أخباره یوم الطّفّ ما ذکرهُ غیر واحد من المؤرِّخین، منهم: المفید فی الإرشاد عن علیّ بن الحسین علیهما السلام، قال: إنِّی لجالس فی تلک العشیّة الّتی قُتِلَ أبی فی صبیحتها، إذ اعتزل أبی فی خباءٍ له وعنده جوین مولی أبی ذرّ، وهو- أی جوین- یعالج سیفه ویُصْلِحه «الحدیث».
وبعض النّاس یتوهّم أنّ الحسین علیه السلام هو الّذی کان یصلح السّیف، والصّواب أنّ جوناً هو الّذی کان یصلح السّیف للحسین.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 297
راجع ما یلی «2»:
العبیدلی، أخبار الزّینبیات،/ 111- 112
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 393، أنساب الأشراف، 3/ 185
__________________________________________________
(1)- و در «ارشاد» مفید علیه الرحمه در همین مقام که در این‌جا، در این حدیث شریف مسطور است، مذکور داشته و می‌گوید: امام زین‌العابدین علیه السلام فرمود: در آن شبی که پدر بزرگوارم در صبح آن روز شهید می‌شد، نشسته بودم و عمه‌ام زینب سلام اللَّه علیها نزد من بود و مرا پرستاری می‌فرمود. ناگاه پدرم به آن خیمه‌ای که اورا بود، کناری گرفت؛ و چون مولای ابوذر غفاری در خدمتش شمشیر خویش همی اصلاح می‌کرد و پدرم این اشعار قرائت می‌نمود و دو بار یا سه بار اعاده فرمود تا من به فهم گرفتم و اراده او را بدانستم و گریه در گلوگاه من پیچیدن گرفت و به زحمت تمام اندوه به دل فرو بردم و شکیبا گشتم و بدانستم بلا نازل شده است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 100
شیخ مفید گفته است: علی بن الحسین فرمود: من در شبی که فردایش پدرم کشته شد، بیدار بودم و عمه ام زینب مرا پرستاری می‌کرد. پدرم در خیمه خود تنها بود و چون آزادکرده ابی ذر غفاری نزد او شمشیرش را آماده و اصلاح می‌کرد، پدرم می‌سرود:
اف به تو ای روزگار، یار ستمگر چند به صبح و پسین چه گرگ تناور
برکنی از یار و دوست افسر و هم‌سر نیست قناعت ورا به اندک و کم تر
کار هماناست سوی حضرت داور هر که بود زنده، راه من رود آخر
دو سه بار آن را باز گفت و من مقصودش را دانستم و گریه گلویم را گرفت و آن را در گلو پیچیدم و خاموش گردیدم و دانستم گرفتاری رسیده است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 103
(2)- [راجع موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، 10/ 555- 556].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 413

مقالته مع الإمام قبل الذّهاب إلی ساحة القتال‌

ثمّ [بعد مسلم بن عوسجة] تقدّم جون مولی أبی ذرّ، وکان عبداً أسود، فقال له علیه السلام:
أنت فی إذن منِّی، فإنّما تبعتنا للعافیة، فلا تبتل بطریقنا، فقال: یا ابن رسول اللَّه! أنا فی الرّخاء ألحس قصاعکم، وفی الشّدّة أخذلکم؟ واللَّه إنّ ریحی لمنتن، وحسبی للئیم، ولونی لأسود، فتنفّس علیَّ بالجنّة، فیطیب ریحی، ویشرف حسبی، ویبیِّض وجهی، لا واللَّه، لا أفارقکم حتّی یختلط هذا الدّم الأسود مع دمائکم، ثمّ قاتل حتّی قُتل.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 33
ثمّ [فی اللّهوف: بعد مسلم بن عوسجة، وفی تسلیة المجالس: بعد عبدالرّحمان بن عبداللَّه الیزنیّ] برز «1» جون [...]، «2» فقال «3» «4» له الحسین علیه السلام «4»: أنت «5» فی إذن منِّی، فإنّما تبعتنا «6» طلباً للعافیة، «7» فلا تبتل بطریقنا «8» «7»، «9» فقال: یا ابن رسول اللَّه! أنا «10» فی الرّخاء ألحَس «11» قصاعکم،
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم ومثیر الأحزان: تقدم].
(2) (2*) [مثله ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 296].
(3)- [فی ذخیرة الدّارین وبحر العلوم مکانهما: وقف جون بن حوی مولی أبی ذرّ أمام الحسین علیه السلام- وکان عبداً أسود- یستأذنه فی القتال، فقال ...، وفی إبصار العین والمعالی والعیون: فلمّا نشب القتال وقف أمام الحسین علیه السلام یستأذنه فی القتال، فقال ...].
(4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین وبحرالعلوم والمعالی ووسیلة الدّارین: یا جون].
(6)- [نفس المهموم: تتبعنا].
(7- 7) [وسیلة الدّارین: فلا تقتل بطریقتنا].
(8)- [فی الدّمعة وإبصار العین وتظلّم الزّهراء والمعالی وذخیرة الدّارین والأعیان: بطریقتنا].
(9)- [زاد فی إبصار العین والمعالی وذخیرة الدّارین وبحرالعلوم: ووقع جون علی قدمی أبی عبداللَّه الحسین یقبّلهما (بحرالعلوم: ویبکی) وقال].
(10)- [فی المقرّم مکانه: ووقف جون مولی أبی ذرّ الغفاریّ أمام الحسین یستأذنه، فقال علیه السلام: یا جون! إنّما تبعتنا طلباً للعافیة، فأنت فی إذن منّی، فوقع علی قدمیه یقبّلهما ویقول: أنا ...].
(11)- [الأسرار: أحسن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 414
وفی الشّدّة أخذلکم؟ واللَّه إنّ ریحی لمُنْتن «1»، وإنّ حسبی للئیم، و «2» لونی لأسود، فتنفّس علیّ «3» بالجنّة، فتطیب «4» ریحی، ویشرف حسبی، ویبیِّض وجهی «5»، لا واللَّه، لا أفارقکم حتّی یختلط هذا الدّم الأسود مع دمائکم (2*)؛ «6» ثمّ قاتل رضوان اللَّه علیه حتّی قُتل «6». «7»
__________________________________________________
(1)- [فی العوالم وذخیرة الدّارین والأعیان والعیون: لنتن].
(2)- [زاد فی إبصار العین والمعالی وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: إنّ].
(3)- [مثیر الأحزان: إلیّ].
(4)- [فی إبصار العین والمعالی وذخیرة الدّارین وبحر العلوم: لیطیب، وفی الا سرار والأعیان: فیطیب، وفی تظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: فلطیب].
(5)- [فی ذخیرة الدّارین وبحرالعلوم ووسیلة الدّارین: لونی].
(6- 6) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم ومثیر الأحزان، وفی إبصار العین والمعالی وبحر العلوم والمقرّم وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فأذن له].
(7)- سپس جون که ابوذرش از بردگی آزادش نموده و غلام سیاه‌چرده‌ای بود، بیرون شد. حسین اورا فرمود: «من به تو اجازه می‌دهم تا سر خویش‌گیری که انگیزه تو در دنباله روی ما سلامتی بود و نباید در راه ما گرفتار گردی.» عرض کرد: «ای پسر پیغمبر! من در روز خوشی کاسه لیس شما خاندان باشم و در روز سختی دست از شما بردارم؟ به خدا قسم من خود آگاهم که بدبو و پست فطرت و سیاه چهره‌ام. ولی چه‌طور ممکن است که تو بخل بورزی از این که من بهشتی شوم و خوشبو و شرافتمند و روسفید گردم؟ نه، به خدا دست از شما خاندان برندارم، تا این خون سیاه من با خون‌های شما آمیخته گردد.»
سپس جنگ کرد تا شهید شد (رضوان اللَّه علیه).
فهری، ترجمه لهوف،/ 108- 109
جون آزادکرده ابوذر غفاری که غلام سیاهی بود، به خدمت آن حضرت آمد و رخصت جهاد طلبید. حضرت فرمود: «من تورا رخصت می‌دهم که برگردی.»
گفت: «یا ابن رسول اللَّه! من در نعمت و رخا در خدمت شما به رفاهیت گذرانیدم، اکنون که هنگام محنت و بلاست از شما جدا نمی‌شوم. یا ابن رسول اللَّه! نمی‌خواهی که من با این روی سیاه و حسب تباه و بوی بد شهید شوم و سفیدرو و خوشبو داخل بهشت شوم؟ به خدا سوگند که از شما جدا نمی‌شوم تا خون سیاه خود را با خون‌های طیب شما مخلوط گردانم.» پس رخصت جهاد یافت و مردانه به مقاتله اعدا شتافت و داد مردانگی داد تا شهید شد
مجلسی، جلاء العیون،/ 669
و دیگر جون غلام‌ابوذر غفاری، او عبدی سیاه بود. آرزوی شهادت نمود و در طلب رخصت حاضر حضرت شد.
حسین علیه السلام فرمود: «ای جون! تو در طلب عافیت، متابعت ما کردی، خویشتن را مبتلا به بلای ما مکن و از جانب من مأذونی، طریق سلامت می‌جوی»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 415
ابن طاوس، اللّهوف،/ 108- 109/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 22؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 265- 266؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 303؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 296؛ السّماوی، إبصار العین،/ 105؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/
391؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 218؛ القمّی، نفس المهموم،/ 290؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 297؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 189؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/
312- 313؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 409- 41؛ الجواهری، مثیر الأحزان،
/ 75؛ المیانجی، العیون العبری،/ 123؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 115؛ مثله:
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 292- 293
فلمّا نشب القتال، استأذن الحسین علیه السلام فی البراز، فقال علیه السلام: أنتَ فی إذن منِّی، فإنّما تبعتنا للعافیة، فلا تبتل بطریقنا. فوقع علی قدمی الحسین علیه السلام یُقبِّلهما ویقول: یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله! أنا فی الرّخاء ألحس قصاعکم، وفی الشّدّة أخذلکم؟ واللَّه إنّ ریحی لنتن، وإنّ حسبی للئیم، وإنّ لونی لأسود، فتنفّس علیَّ بالجنّة لیطیب ریحی، ویشرف حسبی، ویبیضّ لونی؛ لا واللَّه، لا أفارقکم حتّی یختلط هذا الدّم الأسود مع دمائکم، فأذن له الحسین علیه السلام، ثمّ برز وقتل من القوم جمعاً، ثمّ استشهد. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 238 1
__________________________________________________
- عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! من در ایام راحت و خِصْب 1 نعمت، به کاسه لیسی شما شاد خوار و خرسند بودم، امروز که روز سختی و شدت است، شما را به دست خواری و خذلان باز دهم و خویشتن برهم؟! سوگند با خدای بوی من عفن و منتن 2 است و حسب من دون و زبون است و گونه من قیرگون است. مگر دریغ داری بهشت را بر من؟ تا بوی من نیکو شود و حسب من شریف گردد و روی من سفید باشد. لا واللَّه هرگز از شما جدا نخواهم شد تا خون سیاه خود را با خون شما درهم آمیزم.»
1. خِصْب (بر وزن حبر): زندگی خوش، فراوانی نعمت.
2. عفن، منتن: بدبوی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 296- 297
(1)- سپس جون بن ابی‌مالک آزادکرده ابی‌ذر غفاری به میدان رفت. (ف) بنده سیاهی بود و حسین به او فرمود: «تو اجازه داری بروی، چون برای خوشی دنبال ما آمدی، از روش ما گرفتاری مکش.»
عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! در خوشی من کاسه لیس شما بودم، در سختی دست از شما بدارم؟! به خدا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 416

استشهاده‌

[بعد زهیر بن القین] وقاتل حُویّ، مولی أبی ذرّ، بین یَدَی الحسین، وهو یقول:
کیف تری الفجّار ضرب الأسود بالسّیف صلتاً عن بنی محمّد
أذبّ عنهم باللّسان والید أرجو به الجنّة یوم المورد
فلم یزل یکدّ حتّی قُتل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 403- 404، أنساب الأشراف، 3/ 196
وخرج من بعده [حبیب بن مظاهر] حُویّ «1»، مولی أبی «2» ذرّ الغفاریّ، وکان أسود، فجعل یرتجز ویقول:
«3» [کیف «3» «4» تری الفجّار ضرب الأسود بالمشرفیّ القاطع المهنّد
بالسّیف صلتاً عن بنیّ «5» محمّد أذبُّ عنهُ باللِّسانِ «6» والیَد «7»
أرجو بذاک الفوز یوم المورد «8» مِنَ الإلهِ الواحد الموحّد «9»
إذ لا شفیع عنده کأحمد- «10»
__________________________________________________
- بویم گند است و نژادم پست و رنگم سیاه. رخصت بهشت به من بده تا بویم خوش، جسمم شریف و رویم سپید گردد. نه، به خدا از شما جدا نشوم تا این خون سیاه خود را به خون پاک شما بیامیزم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 133
(1)- فی نور العین: جویرة.
(2)- فی النّسخ: أبو.
(3)- ما بین الحاجزین من د و بر، وموضعه فی الأصل: «شعراً».
(4)- فی المقتل 47/ ب: سوف.
(5)- من المقتل، وفی د و بر: النّبیّ.
(6)- فی المقتل: بالسنان.
(7)- من المقتل، وفی د و بر: بالید.
(8)- فی المقتل: الموعد.
(9)- المصراع فی المقتل: عند الوصیّ والشّفیع الأمجد.
(10)- لیس المصراع فی المقتل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 417
ثمّ حمل، فلم یزل یقاتل حتّی قُتل- رحمه الله-.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 198
(قال) ثمّ خرج من بعده [حبیب بن مظاهر] جون، مولی أبی ذرّ الغفاریّ- وکان عبداً أسود- فجعل یقول وهو یحمل علیهم:
کیف «1» یری الفجّار ضرب الأسود بالمشرفیّ القاطع المهنّد «2» أحمی «2» الخیار من «2» بنی محمّد
أذبّ عنهم باللِّسان والید أرجو «3» بذاک الفوز عند المورد
من الإله الواحد الموحّد «4» «5»
وقاتل حتّی قُتل «5».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 19/ مثله: المجلسی، البحار، 45/ 23؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 266؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 296؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/
297- 298
[بعد عمرو بن مطاع الجعفیّ] ثمّ برز جوین [بن] أبی مالک، مولی أبی ذرّ، مرتجزاً:
کیف یری الفجّار ضرب الأسود بالمشرفیّ القاطع المهنّد
بالسّیف صلتاً عن بنی محمّد أذبّ عنهم باللِّسان والید «6»
فقتل «7» خمساً وعشرین رجلًا «6». «8» «9»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والأسرار مکانهم: قال صاحب المناقب: کان رجزه هکذا: کیف ...]
(2- 2) [فی البحار والعوالم والأسرار: بالسّیف صلتاً (الأسرار: صوتاً) عن].
(3)- [فی الأعیان مکانه: وزاد صاحب البحار فی رجز جون نقلًا عن المناقب: أرجو ...].
(4)- [أضاف فی البحار والعوالم والأسرار والأعیان: إذ لا شفیع عنده کأحمد].
(5- 5) [لم یرد فی البحار والعوالم، وفی الأعیان: ولا یوجد ذلک فی المناقب المطبوعة].
(6- 6) [حکاه عنه فی نفس المهموم والمعالی وذخیرة الدّارین والمقرّم وبحر العلوم والعیون ووسیلة الدّارین].
(7)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: من القوم].
(8)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی والمقرّم وبحرالعلوم والعیون: ثمّ قُتل].
(9)- چون حبیب‌بن مظاهر کشته شد، جوین مولای ابی‌ذر غفاری حمله آورد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 157
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 418
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 103/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 291؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 1/ 391؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 218؛ الأمین، أعیان الشّیعة،
4/ 297؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 313؛ بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 410؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 115؛ المیانجی، العیون العبری،/ 124
[بعد کلامه مع الإمام علیه السلام] «1»
ثمّ برز للقتال وهو «2» ینشد و 1 2 یقول «3»:
«4» کیف «4» یری «5» الکفّار «6» ضرب الأسود «7» بالسّیف ضرباً عن بنی محمّد «7»
أذبُّ عنهم باللِّسان والید أرجو به الجنّة یوم المورد «4» «8»
ثمّ قاتل حتّی قُتِل «8».
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 293/ عنه: المجلسی، البحار،
45/ 22- 23؛ البحرانی، العوالم، 17/ 266؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 303-
304؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 296؛ القمّی، نفس المهموم،/ 290- 291؛ بحر
العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 410؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 218؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 297؛ المیانجی، العیون العبری،/ 124؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،
/ 115
وبرز من بعده [المعلّا]: جون، مولی أبی ذرّ الغفاریّ وهو یرتجز ویقول:
__________________________________________________
(1- 1) [بحرالعلوم: فبرز إلی القتال وهو].
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة والعیون].
(3)- [فی ذخیرة مکانه: فی المناقب لابن شهرآشوب: فلمّا شبّ القتال، برز جون مرتجزاً وهو یقول ...، وفی وسیلة الدّارین: فبرز وهو یرتجز ویقول ...].
(4- 4) [مثله فی الکبریت الأحمر،/ 496]
(5)- [فی الأسرار وبحرالعلوم وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین والکبریت الأحمر: تری].
(6)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: الفجّار].
(7- 7) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: بالمشرقیّ القاطع المهنّد].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار، وفی نفس المهموم: ثمّ قُتل رضوان اللَّه علیه، وفی بحرالعلوم: لم یزل یقاتل حتّی قُتل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 419
سوف تری الفجّار ضرب الأسود بالمشرفیّ الصّارم المهنّد
بالسّیف صلتاً عن بنی محمّد أرجو بذاک الفوز یوم الموعد
قال «1» فلم یزل یقاتل حتّی قتل سبعین رجلًا، فوقعت فی محاجر عینه ضربة وکبا به جواده إلی الأرض، فوقع علی أمّ رأسه، فأحاطوا به من کلّ جانب ومکان، فقتلوه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 70- 71/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 391
وقتل جون مولی أبی ذرّ الغفاریّ عشرین «2» رجلًا، و «3» استُشهد رضی الله عنه. «4»
ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 361/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 218
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] وخرج من بعده [هلال بن نافع الجملیّ]: غلام لأبی ذرّ الغفاریّ یقال له حرز، فحمل علی القوم، وأنشأ یقول:
کیف تری الکفّار ضرب الأسود بالمشرفیّ الصّارم المهنّد
بالسّیف نضرب عن بنیّ محمّد أذبّ عنهم بالسّنان والید
أرجو بذاک الفوز یوم الموعد عند الإله والشّفیع الأحمد
ثمّ حمل علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم ثلثمائة مبارز، واستشهد أمام الحسین علیه السلام. «5»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 284
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(2)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: ثمّ برز جون بن حوی إلیهم، فقاتل حتّی قتل من القوم عشرین ...].
(3)- [ذخیرة الدّارین: ثمّ].
(4)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: أمام الحسین علیه السلام، رضوان اللَّه علیه].
(5)- این‌بگفت واجازت مبارزت حاصل‌کرد وبه‌میدان مناجزت بتاخت واین ارجوزه‌را تذکره ساخت:
«کیف یری الفجّار ضرب الأسودِ بالمشرفیّ القاطع المهنّدِ
بالسّیف صلتاً عن بنی محمّدٍ أذُبُّ عنهم باللِّسان والیدِ 1
أرجو بذاک الفوز عند الموردِ من الإله الواحد الموحّدِ
إذ لا شفیع عنده کأحمدٍ» 2
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 420
فبرز وهو یقول «1»:
کیف «2» تری الفجّار «3» ضرب الأسود بالمشرقیّ والقنا المسدّد
(یذبّ عن آل النّبیّ أحمد) «4» «5»
ثمّ قاتل «6» حتّی قُتِل «6». «7»
السّماوی، إبصار العین،/ 105/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 391؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 218؛ أعیان الشّیعة، 4/ 297
ثمّ برز للقتال، فقاتل حتّی قُتل.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 75
من المقتولین من أصحاب الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی: جون بن حوی «8».
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94- 95
__________________________________________________
- آن‌گاه حمله گران افکند و سخت بکوشید تا شربت شهادت بنوشید.
1. در عاشر بحار، به جای (صلتاً)، (ضرباً) ضبط نموده.
2. خلاصه معنی: چگونه می‌نگرند گنهکاران ضربت شمشیر هندی و برّان سیاه را؟ با دست و زبان از فرزندان پیغمبر دفاع می‌کنم. امید شفاعت و نجات از یگانه شفیع نزد خدای یکتا (احمد ص) دارم. سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 297
و آن روایت را از محمد بن ابی‌طالب موسوی حایری روایت کرده است به این نهج که آن غلام به مبارزت بیرون شد و رجز می‌خواند: [سپس دو بیت از رجز را ذکر می‌کند که به تسلیة المجالس ارجاع شد]. و جهاد کرد تا کشته شد.
القائنی، الکبریت الاحمر،/ 496
(1)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: ثمّ برز للقتال جون بن حویّ وهو یقول ...].
(2)- [فی الأعیان مکانه: وبعضهم یروی رجز جون هکذا: کیف ...]
(3)- [المعالی: الکفّار].
(4)- [زاد فی المعالی: أرجو به الجنّة یوم المورود].
(5)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان].
(6- 6) [المعالی: فقُتل].
(7)- او هم به میدان رفت و می‌سرود:
«کفار چه بینند مر این ضربه اسود کو تیغ زند بهر عزیزان محمد
راند به‌زبان دشمن و بر خیل عدو تازد فردوس برین فردا امید از او دارد»
سپس کشته شد (رضوان اللَّه علیه). (ف) بیست و پنج مرد را کشت و سپس کشته شد.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 133
(8)- [هو مخالف سائر المصادر، فتأمّل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 421

مشی الإمام علیه السلام إلی مقتله ودعاءُهُ له واستجابته‌

فوقف علیه الحسین علیه السلام وقال: اللهمّ بیِّض وجهه، وطیِّب ریحه، واحشره مع الأبرار «1»، وعرِّف بینه وبین محمّد وآل محمّد. «2» «3» «4» وروی «5» عن الباقر علیه السلام، عن علیّ بن الحسین علیهما السلام: أنّ «6» النّاس کانوا یحضرون «6» المعرکة «3»، ویدفنون «7» القتلی «4»، فوجدوا جوناً «8» بعد عشرة «9» أیّام «8» تفوح «10» منه رائحة «11» المسک، رضوان اللَّه علیه «12». «13»
__________________________________________________
(1)- [المقرّم: محمّد صلی الله علیه و آله].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان والمقرّم].
(3- 3) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(4- 4) [بحرالعلوم: فروی عمّن خصّه المعرکة لدفن القتلی مع الإمام زین العابدین علیه السلام: إنّهم].
(5)- [فی إبصار العین: وروی علماؤنا، وفی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: روی بعض علمائنا رضوان اللَّه علیهم، منهم الصّدوق فی الخصال، وفی تنقیح المقال: وروی الصّدوق رحمه الله فی الخصال].
(6- 6) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین: بنی أسد الّذین حضروا].
(7)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین: لیدفنوا].
(8- 8) [لم یرد فی بحر العلوم].
(9)- [لم یرد فی إبصار العین].
(10)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی وتنقیح المقال وبحرالعلوم ووسیلة الدّارین: تفوخ]
(11)- [زاد فی بحرالعلوم: طیّبة أذکی من].
(12)- [زاد فی تنقیح المقال: وأقول: قد زاده شرفاً علی شرف الشّهادة وطیب الرّیح تخصیص الحجّة المنتظر عجّل اللَّه تعالی فرجه إیّاه بالتّسلیم علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة].
(13)- بعد از شهادت او [جون]، حضرت بر سر او آمد و گفت: «خداوندا! روی اورا سفید گردان، بوی اورا نیکو گردان، اورا با نیکوکاران محشور ساز و میان او و محمد و آل محمد جدایی مینداز.
از حضرت‌امام زین‌العابدین علیه السلام منقول است که مردم آن قبیله که شهیدان را دفن می‌کردند، بعد از ده روز چون اورا دریافتند، به دعای آن امام شافع، بوی مشک از او ساطع بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 669- 670
حسین علیه السلام بیامد و بر سر او بایستاد.
وقال: «اللَّهمّ! بیِّض وجهه، وطیِّب ریحه، واحشره مع الأبرار، وعرِّف بینه وبین محمّد وآل محمّد.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 422
__________________________________________________
- یعنی: «پروردگارا! سفید کن روی اورا و نیکو کن بوی اورا و اورا با ابرار محشور کن و در میان او و محمد و آل محمد شناسایی ده و دوستی بیفکن.» حضرت باقر، از علی بن الحسین (صلوات اللَّه علیهم) روایت می‌کند که: «مردمان گاهی که برای دفن قتلی 1 حاضر شدند، جسد جون را بعد از ده روز یافتند و بوی مشک از او ساطع 2 بود (رضوان اللَّه علیه).
1. قتلی: کشتگان.
2. ساطع: بالا رونده.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 297- 298
و همچنان آن غلام سیاه، به شرحی که نگاشته آمد، به روایت سید سجاد علیه السلام چون شهید شد، پس از ده روز به دفن او پرداختند و هنوز از بدن مطهرش بوی مشک برمی‌دمید.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 34
در «بحار الانوار» از حضرت امام محمد باقر ازامام زین‌العابدین علیهما السلام مروی است که چنان افتاد که چون مردمان برای دفن کشتگان حاضر میدان شدند، جون را بعد از ده روز در میان کشتگان بیافتند که از وی، رایحه مشک برمی‌دمید (رضوان اللَّه تعالی علیه).
بالجمله، چون آهنگ قتال نمود، در حضرت ابی‌عبداللَّه به عز شهادت فائز و امام حسین بر وی واقف گردید. عرض کرد: «اللَّهمّ بیِّض وجهه، وطیِّب ریحه، واحشره مع الأبرار، وعرِّف بینه وبین محمّد وآل محمّد؛ بار خدایا! رویش را سفید، بویش را خوش و با نیکوکارانش محشور فرمای و با محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم معروف دار»، یعنی اورا با ایشان محشور گردان، چنان که او ایشان را و ایشان اورا شناسد.
از این عبارت چنان مفهوم می‌شود که اورا آن استعداد و قابلیت عطا فرمای که دارای این‌گونه مقام بشود و مورد آن گردد که ایشان به او نظر عنایت برگشایند و در شناختگان حضرت خویش مندرج فرمایند وگرنه هیچ کس در حضرت ایشان از هیچ طبقه مجهول نخواهد بود و پاداش هر کس بر ذمت همت ایشان حوالت است.
سپهر، ناسخ التواریح حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 128
اکثر دفن شهدا را در روز دوازدهم نوشته اند و آن‌چه در روایت ابن عباس است که آن را در روضة الحسینیه و اکسیر العبادة در مجلس حادی عشر و کتب بسیار نوشته اند آن است که: حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم در جواب سؤال او از پدر که: مَنْ یغسله، ومَنْ یکفِّنه ویصلِّی علیه، ومَنْ یدفنه؟ فرمود به فاطمه: «لا یری من هذا شی‌ء إلّاأ نّه یدفن بعد مدّة أن یبقی جسده علی الثّری تصهره الشّمس ورأسه علی القنا»، و دلالت آن بر نه روز، چنان‌چه بعضی گفته‌اند شاید بیشتر است، و در بحار مسطور است که نعش جون غلام ابی‌ذر را بعد از ده روز یافتند که بوی مشک از او ساطع بود.
پس حسین علیه السلام بر سر او ایستاده و فرمود: «اللَّهمّ بیِّض وجهه، وطیِّب ریحه، واحشره مع الأبرار، وعرِّف بینه وبین محمّد وآل محمّد»، پس فرمود: و روایت شده از حضرت امام محمد باقر صلوات‌اللَّه علیه از امام زین‌العابدین علیه السلام که: «إنّ النّاس کانوا یحضرون المعرکة ویدفنون القتلی، فوجدوا جوناً بعد عشرة أیّام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 423
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 293/ عنه: المجلسی، البحار،
45/ 23؛ البحرانی، العوالم، 17/ 266؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 304؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 296؛ القمّی، نفس المهموم،/ 291؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 189؛
السّماوی، إبصار العین،/ 105؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 218؛ المازندرانی، معالی
السّبطین، 1/ 391؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 238؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/
297؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 313؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 410؛
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 75؛ المیانجی، العیون العبری،/ 124
وجون بن حوی، فإنّه لمّا قُتل، مشی إلیه وقال: اللَّهمّ بیِّض وجهه، إلی آخر ما قال.
السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
فکان من یمرّ بالمعرکة یشمّ منه رائحة طیّبة أذکی من المسک.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 313

رثاؤه‌

وفی جون أقول:
خلیلیّ ماذا فی ثری الطّفِّ فانظرا أجونة طیب تبعث المسک أم جون
ومن ذا الّذی یدعو الحسین لأجله أذلک جون أم قرابته عون
لئن کان عبداً قبلها فلقد زکا النّجّار وطاب الرّیح وازدهر اللّون
السّماوی، إبصار العین،/ 105
__________________________________________________
- یفوح منه رضوان اللَّه علیه رائحة المسک»، و این روایت ظاهر در این است که یک دفعه دفن نشده‌اند. در قمقام گوید: بعد از ده روز که شهدا را دفن کردند، جون را دیدند که از جثه او رایحه مسک فائح بود.
القائنی، الکبریت الاحمر،/ 496
حسین بر بالینش ایستاد و فرمود: «بارخدایا! رویش سپید و بویش خوش فرما و با نیکانش محشور دار و با محمدش معروف فرما.»
از امام باقر روایت شده که مردم به دشت کربلا می‌آمدند و کشتگان را به خاک می‌سپردند. پس از ده روز جنازه جون را یافتند که بوی مشک از آن ساطع بود (رضوان اللَّه علیه).
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 133
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 424

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی جون «1» بن حَوِیّ «2» «1» مولی أبی ذرّ الغفاریّ. «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 78؛ مصباح الزّائر،/ 283
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 71؛ البحرانی، العوالم، 17/ 338؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/
23؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 217؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 319؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 116

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی جونٍ «4» مولی أبی ذرّ الغفاریّ. «5»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 713، (ط قم)، 3/ 345؛ مصباح الزّائر،/ 295
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179

- جویر بن مالک‌

اشاره

ذکر الإقبال فی زیارة أوّل رجب، وهو متّحد مع جوین بن مالک.

63/ 76- جوین بن مالک‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من قیس بن ثعلبة: (جوین) «6» بن مالک.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مصباح الزّائر والبحار ج 98 والأسرار والعیون].
(2)- [فی الإقبال: حَریّ، وهو تصحیف].
(3)- «سلام بر جون «مولی» ی ابوذر غفاری.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
(4)- [فی هامش الإقبال (ط قم): عروة (خ ل)].
(5)- سلام بر جون مولی ابو ذر غفاری.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
(6)- هذا هو الصّحیح الّذی أثبته الأکثرون فی اسم الشّهید، لکنّ فی الأصل والأمالی: (خولی) وهو ما لم یوجد فی أیّ مصدر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 425
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 153/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: جوین بن مالک.
الطّوسی، الرّجال،/ 72/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 77؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،/ 81
جوین، وفی د سین کش، الظّاهر أ نّه قُتل بکربلا، مهمل.
الأسترآبادی، منهج المقال،/ 89
جوین بن مالک [سین] «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 170
(من أصحابه) جویر بن مالک. «1»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
جوین بن مالک بن قیس بن ثعلبة التّیمیّ، «2» کان جوین نازلًا فی بنی تیم [...]. «3» وصحّف اسمه بسیف، ونسبته بالنّمریّ «3».
السّماوی، إبصار العین،/ 113/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 223؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 299؛ المیانجی، العیون العبری،/ 111؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،
/ 116
أقول: قال المحقّق الأسترآبادی فی رجاله: جوین بن مالک التّمیمیّ من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء.
وقال ابن عساکر فی تاریخه: هو جوین بن مالک بن قیس بن ثعلبة التّمیمیّ، له ذکر فی المغازی والحروب.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 223/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 116
__________________________________________________
(1)- باب الجیم من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] جون بن مالک.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده‌اند و دیگر، حوی بن مالک الضبعی است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 314
(2)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(3- 3) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین والعیون ووسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 426
جوین بن مالک، الضّبط جوین بالجیم المضمومة والواو المفتوحة والیاء المثنّاة من تحت السّاکنة والنّون، وقد عدّه الشّیخ رحمه الله بالعنوان المذکور فی رجاله من أصحاب الحسین، وهو جوین بن مالک بن قیس بن ثعلبة التّمیمیّ، وقد ذکر أهل السّیر أنّ له ذکراً فی المغازی والحروب.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 240
جوین بن مالک: ذکره الشّیخ فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وفی لسان المیزان:
جوین بن مالک، ذکره الطّوسی والکشّی فی رجال الشّیعة، وقالا: روی عن الحسین بن علیّ، «انتهی».
ولیس له ذکر فی رجال الشّیعة، وقالا: روی عن الحسین بن علیّ، «انتهی».
ولیس له ذکر فی رجال الکشّی.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 299
جوین بن مالک التّمیمیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
جوین بن مالک بن قیس بن ثعلبة التّمیمیّ الصّبغیّ، ذکر فی الزّیارة باسم حوی، کما فی البحار ج 45، ص 72، طبع طهران الجدید، وکذلک ورد ذکره فی الرّجبیّة باسم (جویر)، ولعلّ المقامین تصحیف، والصّحیح ما ذکرنا، والصّبغیّ نسبة إلی صبغ بن وبرة، بطن من القحطانیّة.
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385
جوین بن مالک التّمیمیّ. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 116
__________________________________________________
(1)- جوین بن مالک ضبغی
شیخ طوسی اورا در شمار همراهان حسین نام می‌برد، بی‌آن‌که بر شهادت وی تصریح نماید.
در متن زیارت «ناحیه» در شمار شهیدان، یک بار با همین نام و بار دیگر با نام‌حوی بن مالک ضبعی‌از او یاد شده. بعضی‌ها هم اورا باجون مولای‌ابوذر اشتباه نموده و آن‌ها را با هم خلط کرده‌اند.
در زیارت «رجبیه» نیز، نام او با عنوان‌جوین بن مالک آمده است.
به نظر ما نام او جوین بن مالک ضبعی بوده و بر اثر اشتباه در نگارش و تغییر در نسخه ها، یک بار به
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 427
قیس بن ثعلبة بن عکابة بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل بن قاسط بن هَنْب بن أفْصی بن دعمی بن جلیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن معد بن عدنان (من وُلد اسماعیل علیه السلام).
وُلد ربیعة بن نزار بن معد بن عدنان: أسد وضبیعة وأکلب وعائشة، وبنوه بالیمن.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 292، 300، 314

کیف التحقَ بالإمام علیه السلام؟

فخرج معهم إلی حرب الحسین علیه السلام، وکان من الشّیعة، فلمّا رُدّت الشّروط علی الحسین علیه السلام، مال معه فیمن مال. ورحلوا إلی الحسین علیه السلام لیلًا، وقُتل بین یدیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 113/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 299؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 111
فخرج مع «1» مَنْ خرج إلی حرب الحسین علیه السلام، وکان من الشّیعة. «2» أقول: فلمّا رأی الحسین علیه السلام نزول العساکر مع عمر بن سعد بنینوی ومددهم لقتاله، أنفذ إلی عمر بن سعد: إنّی أرید أن ألقاک وأجتمع معک، فاجتمعا لیلًا، فتناجیا طویلًا، ثمّ رجع عمر بن سعد إلی مکانه وکتب إلی عبیداللَّه بن زیاد:
أمّا بعد، فإنّ اللَّه قد أطفأ النّائرة، وجمع الکلمة، وأصلح أمر الامّة، هذا حسین بن علیّ علیه السلام قد أعطانی عهداً أن یرجع إلی المکان الّذی منه أتی، أو یسیر إلی ثغرٍ من الثّغور، فیکون رجلًا من المسلمین له ما لهم وعلیه ما علیهم، أو أن یأتی أمیر المؤمنین
__________________________________________________
- نام حوی ثبت شده و بار دیگر با عنوان جویر ذکر شده.
ضبعی: منصوب به «ضبع بن وبرة» می‌باشد که قبیله‌ای است از عرب «قحطان» (یمن، عرب جنوب).
مطلب دیگری درباره او نمی‌دانیم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 80- 81
(1)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2) (2*) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 428
یزید، فیضع یده فی یده، فیری فیما بینه وبینه رأیه، وفی هذا لک رضاً، وللُامّة صلاح.
فلمّا رأی عبیداللَّه الکتاب، قال: هذا کتاب ناصف مشفق علی قوم، إلی آخر ما سیأتی فی محلّه.
ثمّ کتب إلی عمر بن سعد: إنِّی لم أبعثک إلی الحسین علیه السلام لتکفّ عنه- إلی أن قال-:
انظر، فإن نزل الحسین علیه السلام وأصحابه علی حکمی واستسلموا فابعث بهم سلماً، وإن أبوا، فازحف إلیهم حتّی تقتلهم، إلی آخر ما سیأتی فی المجلّد الثّانی (2*).
فلمّا رأی جوین بن مالک ردّ الشّروط علی الحسین علیه السلام، مال معه فیمَنْ مال من عشیرته ورحلوا إلی الحسین علیه السلام لیلًا، وکان عدادهم «1» سبعة «2» مرّ ذکر بعضهم، ویأتی ذکر بعض علی ترتیب النّاحیة «2».
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 223- 224/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 116
وکان من الشّیعة، وخرج مع من خرج إلی حرب الحسین، فلمّا رأی أنّ ابن زیاد لم یقبل شروط الحسین وطلبه للرّجوع، مال مع من مال من عشیرته لیلًا، ورحلوا إلی نصرته علیه السلام، واستشهدوا بین یدیه، رضی اللَّه عنهم. وقد زاد جوین هذا شرفاً علی شرف بتسلیم الحجّة عجّل اللَّه تعالی فرجه علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 240
کان من جنود ابن سعد، ولمّا رُدّت الشّروط علی الحسین، ازدلف إلیه. «3»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: عددهم].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: الّذین سیأتی ذکرهم علی ترتیب الکتاب].
(3)- گفته شده که او در ابتدا از سپاهیان‌عمربن سعد بود، سپس تغییر موضع داد، به امام حسین علیه السلام پیوست، همراه وی جنگید و در «حمله نخستین» به شهادت رسید.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 81
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 429

استشهاده‌

وقُتل بین یدیه. (قال) السّرویّ: وقُتل فی الحملة الاولی.
السّماوی، إبصار العین،/ 113/ عنه: الأمین، أعیان لشّیعة، 4/ 299
وقال صاحب الحدائق عن السّروی: وقُتل جوین بن مالک بن قیس بین یَدَی الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 224
قال السّرویّ: وقُتل فی الحملة الاولی، وصحّف اسمه بسیف، ونسبته بالنّمریّ، «انتهی».
ولم یذکر صاحب إبصار العین من أین أخذ هذا، والسّرویّ هو ابن شهرآشوب. وقد ذکر فی مناقبه سیف بن مالک النّمریّ فیمن استشهد من أصحاب الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی، وحمل کلامه علی التّصحیف یفتقر إلی مستند، وقد عرفت أ نّه قال عند ذکر أنصار الحسین علیه السلام: ثمّ برز جوین بن أبی مالک مولی أبی ذرّ، إلی آخر ما مرّ. فیوشک أن یکون وقع فی المقام خطأ واشتباه، کما تقدّم.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 299
قُتل فی الحملة الاولی قبل الظّهر.
حر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 385

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی [جوین] «1» [أو حوی] «2» بن مالک الضّبعیّ «3». «4»
__________________________________________________
(1)- [من الإقبال (ط حجری)].
(2)- [من الإقبال ومصباح الزّائر].
(3)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: التّمیمیّ].
(4)- سلام بر جوین بن مالک ضبعی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 430
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 78؛ مصباح الزّائر،/ 283
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 71؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 223؛
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 224؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی، العیون
العبری،/ 320؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 116

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو الأربعین‌

السّلام علی جوین [جویر] «1» بن مالک. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346؛ مصباح الزّائر،/ 297
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180

- جیّاد بن الحارث السّلمانیّ المذحجی‌

اشاره

ذکره البلاذری فی الجمل، 3/ 405، وهو متّحد مع جنادة بن الحارث.

64/ 77- الحارث بن امرئ القیس الکِندی‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من کندة: الحارث بن امرئ القیس.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 155/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
الحارث بن امرئ القیس الکندیّ
السّماوی، إبصار العین،/ 103/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611، 4/ 302؛
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386
__________________________________________________
(1)- [من الإقبال (ط قم) وهامش الإقبال (ط حجری) وهامش مصباح الزّائر].
(2)- سلام بر جویر بن مالک.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 431
ومنهم: الحارث بن امرئ القیس الکندیّ. قال فی الإصابة: هو الحارث بن امرئ القیس بن عابس بن المنذر بن امرئ القیس بن عمرو بن معاویة الأکرمین الکندیّ. «1» وأمّا أبوه امرؤ القیس هذا علی ما رواه سیف بن عمر فی کتاب الفتوح عن المرزبانی قال: إنّه کان ممّن حضر حصار النُجَیر، فلمّا أخرج المرتدّون لیقتلوا، وثب علی عمِّه لیقتله، فقال عمّه: ویحک! أتقتلنی وأنا عمّک؟ قال: أنتَ عمِّی، واللَّه ربِّی، فقتله.
وقال ابن السّکن: کان ممّن ثبت علی الإسلام وأنکر علی الأشعث بن قیس الکندیّ ارتداده، وأنشد له ابن إسحاق شعراً یُحرِّض فیه قومه علی الثّبات علی الإسلام:
قف بالدّیار وقوف حابس وتأنّ أنه غیر آیس
لعبت بهنّ العاصفات الرّائح - ات من الرّوامس «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 267/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّراین،/ 116
«2» الحارث بن امرئ القیس بن عابس: ذکر أهل السّیر أ نّه من شهداء الطّفّ [...]، «3» ذلک یکشف عن قوّة دیانته، وکونه فی مرتبة فوق الوثاقة، ویذکر من ثباته فی الإسلام، والدّیانة «3» أ نّه ممّن حضر حصار النجیر، فلمّا أخرج المرتدّون لیقتلوا، وثب علی عمِّه لیقتله، فقال عمّه: ویحک! أتقتلنی وأنا عمّک؟ قال: أنت عمّی، واللَّه ربِّی، فقتله. «4»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 243/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 302
(باب مَنْ روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله من الصّحابة) امرؤ القیس بن عابس.
الطّوسی، الرّجال،/ 7/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 50؛ الأمین، أعیان الشّیعة،
3/ 474
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: وبعضهم ذکر حارث بن امرئ القیس].
(2)- [أضاف فی الأعیان: وقال بعض أهل البصر فی کتاب له].
(3- 3) [الأعیان: یذکر].
(4)- [أضاف فی الأعیان: ولمّا کنت لا أعتمد علی نقله، فأنا بری‌ء من عهدته حتّی أتثبّت أمر ما نقله وأراجعه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 432
(امرؤ القیس) بن عابس الکندیّ الشّاعر: له صحبة، وشهد فتح النّجیر بالیمن، ثمّ حضر الکندیّین الّذین ارتدّوا، فلمّا خرجوا لیقتتلوا، وثب علی عمّه، فقال له: ویحک یا امرأ القیس! أتقتل عمّک؟ فقال له: أنت عمِّی، واللَّه عزّ وجلّ ربِّی، و «1» هو الّذی خاصم إلی رسول اللَّه (ص) ربیعة بن عیدار فی أرض، فقال له رسول اللَّه (ص): «بیّنتک»، قال:
لیس لی بیّنة، قال: «یمینه»، روی حدیثه وائل بن حجر «1» وهو القائل:
«2» قف «2» بالدّیار وقوف حابس وتأنّ إنّک غیر آنس
لعبت بهنّ العاصفا ت‌الرّائحات من الرّوامس
ماذا علیک من الوقو ف‌بها مدی الطّللین دارس
یا ربّ باکیة علیَّ ومنشد لی فی المجالس
أو قائل یا فارسا ماذا رزئت من الفوارس
لا تعجبوا أن تسمعوا هلک امرؤ القیس بن عابس «2» «3»
روی حدیثه وهب بن جریر، قال: ثنی أبی، قال: سمعت عدیّ بن عدیّ یحدث عن رجاء بن حیوة، والعرس بن عمیرة، عن عدیّ بن عدیّ أ نّه حدّثه، قال: اختصم امرؤ القیس بن عابس ورجل من حضرموت إلی رسول اللَّه (ص) فی أرض، فسأل رسول اللَّه (ص) الحضرمیّ البیّنة، وذکر الحدیث.
وروی أبو الولید الطّیالسیّ، قال: نا أبو عوانة، عن عبدالملک بن عمیر، عن علقمة ابن وائل بن حجر، عن أبیه، قال: کنت عند رسول اللَّه (ص)، فأتاه خصمان، فقال أحدهما:
یا رسول اللَّه! هذا أتی علی أرضی فی الجاهلیّة، وهو امرؤ القیس بن عابس الکندیّ وخصمه ربیعة بن عیدان، فقال الآخر: وهی أرضی أزرعها، فقال: «ألک بیّنة؟» قال:
__________________________________________________
(1)- [الأعیان: إلی أن قال].
(2- 2) [مثله فی أسد الغابة، 1/ 116]
(3) (3*) [الأعیان: ولم یعلم أ نّه من شرط کتابنا، وذکرناه لذکر الشّیخ إیّاه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 433
لا، قال: «فلک یمینه»، قال: أمّا إنّه لیس یبالی ما حلف علیه، قال: «لیس لک منه إلّا ذلک»، فلمّا ذهب لیحلف، قال: أمّا إنّه حلف ظالماً لک لیقین اللَّه وهو علیه غضبان (3*).
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 1/ 94- 96/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 474
(ب. و. ع) امرؤ القیس بن عابس بن المنذر بن امرئ القیس بن السّمط بن عمرو ابن معاویة «1» بن الحارث الأکبر بن معاویة «1» بن ثور بن مرتع بن معاویة بن الحارث بن کندة الکندیّ، وفد إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله، فأسلم وثبت علی إسلامه، ولم یکن فیمَنْ ارتدّ من کندة، وکان شاعراً نزل الکوفة، وهو الّذی خاصم الحضرمیّ «2» إلی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، «3» قال للحضرمیّ: بیّنتک وإلّا فیمینه، قال یا رسول اللَّه: إن خلف ذهب بأرضی، قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: مَنْ حلف علی یمین کاذبة لیقتطع بها مالًا «4» لقیَ اللَّه وهو علیه غضبان، فقال امرؤ القیس: یا رسول اللَّه! ما لمنْ ترکها وهو یعلم «5» أ نّها حقّ «5»؟ قال: الجنّة، قال: فأشهدک أنِّی قد ترکتها «3» له «6». واسم الّذی خاصمه ربیعة بن عیدان.
عیدان، بفتح العین المهملة وسکون الیاء تحتها نقطتان وآخره نون. قال عبدالغنیّ:
ویقال: عبدان بکسر العین والباء الموحّدة، ومن شعر امرئ القیس:
قف بالدّیار وقوف حابس [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی الاستیعاب].
أخرجه الثّلاثة.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 1/ 115- 116/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 474
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2)- [زاد فی الأعیان: ربیعة بن عیدان].
(3- 3) [مثله فی الإصابة، 1/ 77].
(4)- [الإصابة: حقّ أخیه].
(5- 5) [الإصابة: أ نّه لمحقّ].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 434
امرؤ القیس) بن عابس بن المنذر بن امرئ القیس بن عمرو بن معاویة الأکرمین الکندیّ البغویّ، ما نصّه فی کتاب البخاریّ فی تسمیة من روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم: امرؤ القیس بن عابس، سکن الکوفة.
وروی النّسائیّ وأحمد والبغویّ من طریق رجاء بن حیوة، عن عدیّ بن عمیرة، قال: کان بین امرئ القیس ورجل من حضرموت خصومة، فارتفعا إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، فقال للحضرمیّ: [ثمّ ذکر الخبر کما ذکرناه فی أسد الغابة].
إسناده صحیح، وسیأتی الحدیث فی ترجمة ربیعة بن عیدان من وجه آخر، وأ نّه هو المخاصم وعیدان بفتح العین بعدها یاء تحتانیّة. «1» وقال سیف بن عمر فی الفتوح: کان امرؤ القیس یوم الیرموک علی کردوس، وذکر المرزبانیّ أ نّه کان ممّن حضر حصار حصن النّجیر، فلمّا أخرج المرتدّون لیقتلوا، وثب علی عمّه لیقتله، فقال له عمّه: ویحک! أتقتلنی وأنا عمّک؟ قال: أنت عمّی، واللَّه ربّی، فقتله. وقال ابن السّکن: کان ممّن ثبت علی الإسلام، وأنکر علی الأشعث ارتداده، وأنشد له ابن إسحاق شعراً یحرّض فیه قومه علی الثّبات علی الإسلام «1»، ومن شعره:
قف بالدّیار وقوف حابس وتأنّ أ نّه غیر آیس
لعبت بهنّ العاصفا ت الرّائحات من الرّوامس
ویقول فیها:
یا ربّ باکیة علیَّ ومنشد لی فی المجالس
لا تعجبوا أن تسمعوا هالک امرؤ القیس بن عابس
وکتب إلی أبی بکر فی الرّدّة:
ألا بلّغ أبا بکر رسولا وبلّغها جمیع المسلمینا
فلیس مجاوراً بیتی بیوتاً بما قال النّبیّ مکذّبینا
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی تنقیح المقال، 1- 2/ 153].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 435
وجد أبیه امرؤ القیس بن السّمط، کان یقال له: ابن تملک، بمثنّاة فوقانیّة وهی امّه، وقد ذکره امرؤ القیس الشّاعر فی قصیدته الرّائیّة، فقال امرؤ القیس بن تملک نسبه لُامّه، قال ابن الکلبیّ: ومن رهطه رجاء بن حیوة التّابعیّ الشّهیر، صاحب عمر بن عبدالعزیز وهو رجاء بن حیوة بن خنزد بن الأحنف بن السّمط، ولأبیه إدراک، ولم یصرِّحوا بصحبته، فکأ نّه لم یفد فی عهد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 77- 78
امرؤ القیس بن عابس بن المنذر بن امرء القیس بن السّمط الکندیّ، من ولد امرئ القیس بن عمرو بن معاویة الأکرمین الکندیّ.
وقد وفد علی النّبیّ صلی الله علیه و آله وأسلم، ولم یرتد، وکان شاعراً جاهلیّاً، وأدرک الإسلام، ولم أقف فی کلمات أهل الرّجال علی تعرّض له إلّامن الشّیخ رحمه الله فی رجاله، حیث عدّه من أصحاب الرّسول صلی الله علیه و آله.
وروی سیف بن عمر [ثمّ ذکر الخبر کما ذکرناه فی الإصابة].
وله ولد یدعی الحارث، انتهی.
ثمّ إنّ جمعاً قالوا: إنّه لیس فی الصّحابة من اسمه امرؤ القیس غیره، وهو کما تری لنقل ابن الأثیر فی أسد الغابة عن ابن عبدالبرّ عدّه من الصّحابة: امرء القیس بن الأصبغ الکلبیّ، وإنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بعثه عاملًا علی کلب حین أرسل عمّاله علی قضاعة، فارتدّ بعضهم، وثبت امرؤ القیس علی دینه، ثمّ عنون امرؤ القیس بن عابس المذکور، ونقل کونه من الصّحابة عن ابن عبدالبرّ وابن مندة وأبونعیم، فالمسمّی بهذا الاسم فی الصّحابة اثنان لا واحد، أحدهما کندیّ، والآخر کلبیّ، وکلاهما ثبتا علی دینهما حین ارتدّ جمع.
وفی إرسال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله الکلبیّ عاملًا توثیق له، واللَّه العالم.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 153
امرؤ القیس بن عابس: (امرؤ القیس) معناه رجل الشّدّة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 474
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 436

خصائصه الفریدة

کان الحارث من الشّجعان العبّاد، وله ذکر فی المغازی «1».
السّماوی، إبصار العین،/ 103/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 267؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 186؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة «2»، 4/ 302
کان من الشّجعان، وله ذکر فی المغازی والحروب.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 243/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 302

لحوقُهُ بالإمام علیه السلام‌

وکان «3» خرج فی عسکر «3» ابن سعد، فلمّا ردّوا علی الحسین علیه السلام کلامه، مال معه.
السّماوی، إبصار العین،/ 103/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 302؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386
وقال صاحب الحدائق: کان الحارث ممّن خرج فی عسکر عمر بن سعد حتّی أتی کربلاء، فلمّا ردّوا الشّروط علی الحسین علیه السلام، مال معه وجاء إلیه، فسلّم وانضمّ إلی أصحابه الکندیّین وهم أربعة نفر «4» کما ذکرنا «5» سابقاً فی محلِّه «5»، وما زال مع الحسین علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 267/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 116- 117
وقال صاحب الحدائق الوردیّة: إنّه کان ممّن خرج فی عسکر ابن سعد حتّی أتی کربلاء، فلمّا ردّوا علی الحسین شروطه وحصروه، مال إلیه، وانضمّ إلی أصحابه الکندیّین، وهم أربعة نفر، فقُتلوا مع الحسین، انتهی.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: والحروب].
(2)- [حکاه الأعیان عن الحدائق الوردیّة].
(3- 3) [بحر العلوم: مع].
(4)- [وسیلة الدّارین: أشخاص].
(5- 5) [وسیلة الدّارین: بعضهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 437
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 243/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 302

استشهاده‌

وقاتل وقُتل. (قال) صاحب الحدائق: إنّه قُتل فی الحملة الاولی. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 103/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 302؛ بحرالعلوم،
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386
فلمّا نشب القتال، تقدّم أمام الحسین علیه السلام مع من تقدّم، وقُتل فی الحملة الاولی مع مَنْ قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 267/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 117

65/ 78- الحارث بن نبهان‌

میزاته العائلیّة

وقُتل الحارث بن نبهان، مولی حمزة بن عبدالمطّلب، أسد اللَّه وأسد رسوله.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 152/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 121
الحارث بن نبهان مولی حمزة بن عبدالمطّلب علیهم السلام. «2» کان نبهان عبداً لحمزة، شجاعاً «2». (قال) صاحب الحدائق الوردیّة: والحارث ابنه انضمّ إلی الحسین علیه السلام بعد انضمامه إلی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، والحسن علیه السلام، فجاء معه إلی کربلاء.
السّماوی، إبصار العین،/ 55/ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 267؛ الأمین، أعیان
الشّیعة، 4/ 375؛ بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386؛ الزّنجانی، وسیلة
الدّارین،/ 117
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأعیان: ولم أجده فی غیر إبصار العین].
(2- 2) [حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین والأعیان ووسیلة الدّارین، وزاد من الثّانی والثّالث: فارساً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 438
قُتل من الموالی مع الحسین علیه السلام: الحارث مولی حمزة.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
ومنهم الحارث بن نبهان مولی حمزة بن عبدالمطّلب «1» أسد اللَّه وأسد رسوله صلی الله علیه و آله «1» [...]. وقال صاحب الحدائق: مات نبهان بعد شهادة حمزة بسنتین، والحارث ابنه انضمّ إلی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ثمّ بعده إلی ابنه الحسن علیه السلام، ثمّ إلی الحسین علیه السلام، فلمّا خرج الحسین علیه السلام من المدینة إلی مکّة، خرج الحارث معه، وکان ملازماً له حتّی جاء إلی کربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 267/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 117
الحارث بن نبهان مولی حمزة بن عبدالمطّلب:
قال أهل السّیر: إنّ نبهان کان عبداً لحمزة، شجاعاً فارساً، مات بعد شهادة حمزة بسنتین، وانضمّ ابنه الحارث إلی أمیرالمؤمنین علیه السلام، ثمّ بعده إلی الحسن، ثمّ إلی الحسین.
فلمّا خرج الحسین من المدینة إلی مکّة، خرج الحارث معه ولازمه حتّی وردوا کربلاء، فلمّا نشبت الحرب، تقدّم أمام الحسین، ففاز بالشّهادة، رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 248
الحارث بن نبهان مولی حمزة
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
الحارث بن نبهان مولی حمزة بن عبدالمطّلب: استشهد مع الحسین علیه السلام سنة 61 علی ما قیل [...].
ولم نجد من ذکر نبهان فی الصّحابة، ولا من ذکر ابنه هذا فیهم أو فی التّابعین غیره، واللَّه أعلم.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 375
ومنهم [الموالی والعبید خرج مع الحسین بن علیّ علیه السلام] الحارث بن نبهان مولی حمزة بن عبدالمطّلب.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 232/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 427
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 439

استشهاده‌

وقُتل بها فی الحملة الاولی.
السّماوی، إبصار العین،/ 54/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 375؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386
فلمّا نشب القتال یوم الطّفّ، تقدّم أمام الحسین علیه السلام، فقُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 267/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 117
من المقتولین من أصحاب الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی: الحارث بن نبهان، غلام حمزة سیِّد الشّهداء علیه السلام.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94- 95

عاقبة قاتله‌لعنة اللَّه علیه «1»

- حباب بن الحارث‌

اشاره

__________________________________________________
(1)- چون روزی چند برآمد، پسری نزد عبداللَّه بن کامل آمد و گفت: «مرا در خلوت با تو طرفه حکایتی است.»
عبداللَّه مجلس را از بیگانه بپرداخت. آن جوان گفت: «دانسته باش، من پسر هارون‌بن مقدم می‌باشم و دوستدار اهل بیت اطهارم و پدرم با علی علیه السلام دشمن است و با دوستدار اهل بیت عداوت دارد و بنی امیه را بر اهل بیت تفضیل می‌دهد. اینک از قتله امام حسین علیه السلام را در سرای خویش در سردابه پنهان کرده است. اکنون تورا آگاهی دادم. دیگر خود دانی تا چه کنی.»
این بگفت و برفت و بر فراز سردابه بایستاد. عبداللَّه برفت و آن مکان را بدانست و سردابه را بگشادند و آن چهار تن را مأخوذ داشتند و این جمله را یکی زیاد بن مالک نام بود و غلام حمزه را بکشته بود؛ آن دیگر را یزید بن ضمیر می‌نامیدند و این خبیث قاتل حبیب بن مظاهر اسدی علیه الرحمة بود! و دیگری را اکبر بن حمدان می‌خواندند و این ملعون قاتل عابس بن شبیب رحمة اللَّه علیه بود. چهارم را عبیداللَّه بن الاسود بن عمر ابن مطاع می‌گفتند. پس این چهار تن را به خدمت مختار درآوردند. مختار فرمان کرد تا هر چهار را چون گوسفندان سر بریدند و نامشان را ثبت کردند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 406- 407
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 440
المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] حباب بن الحارث. «1»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، 45/ 64؛ البحرانی، العوالم،
17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 330
فی زیارة النّاحیة: السّلام علی حباب «2» بن الحارث السّلمانیّ الأزدیّ.
المجلسی، البحار، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339
الحباب بن الحارث. استشهد مع الحسین علیه السلام، ذکره ابن شهرآشوب السّرویّ المازندرانیّ فی المناقب فیمَنْ استشهد من أصحاب الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی، فقال: وحباب بن الحارث، لم یزد علی ذلک شیئاً.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 383
الحباب بن الحارث.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
حُباب بن الحارث: قُتل فی الحملة الاولی، ولکن لیس له فی کتب الرّجال اسم ولا ذکر.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 117
حباب بن الحارث السّلمانیّ الأزدیّ [...]. وهکذا ورد اسمه فی (زیارة النّاحیة)، کما فی (البحار، ج 45، ص 72) طبع طهران الجدید. (وفی الرّجبیّة) باسم (حیان) فی نسخة، وفی أخری: (حسان)، ولعلّ الجمیع واحد. وهو (حباب)، کما عدّه ابن شهرآشوب فی (مناقبه، ج 4، ص 113) طبع قم، من شهداء الحملة الأولی.
ذکر المناقب اسمه الحباب بن الحارث، والبحار، ج 45، عن الإقبال فی زیارة النّاحیة، حباب بن الحارث السّلمانیّ الأزدیّ، وهو محتمل متّحد مع جنادة بن الحارث السّلمانیّ،
أنظر رقم 59/ 72، ص 350- 361 من هذا المجلّد.
وکان الحارث هذا من شخصیّات الشّیعة فی الکوفة، وممّن اشترک فی حرکة مسلم بن
__________________________________________________
(1) در مناقب گفته: در حمله اوّل کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: حباب بن حارث.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 135
(2)- [فی الإقبال: حیّان، أنظر ص 60 من هذا الجلّد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 441
عقیل. وبعد مقتله، خرج مع جماعة إلی الحسین، والتقوا به قبیل وصوله إلی کربلاء، فأراد الحرّ منعهم من اللّحاق بالحسین، فباء بالفشل، فالتحقوا بالحسین علیه السلام.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام، (الهامش)،/ 385- 386

66/ 79- الحباب بن عامر التّیمی‌

استشهاده‌

میزاته العائلیّة

الحباب بن عامر بن کعب بن تیم اللّات «1» بن ثعلبة التّیمیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 113/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 383؛ مثله
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 267
الحباب بن عامر بن کعب التّیمیّ، من تیم اللّات.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 250
الحباب بن عامر الشّعبیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
حباب بن عامر بن کعب بن تیم:
ولیس لهم فی النّاحیة ذکر أبداً.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 117

صحبته مع مسلم بن عقیل فی الکوفة ولحوقُهُ بالإمام علیه السلام‌

کان الحباب فی الکوفة من الشّیعة، وممّن بایع مسلم.
وخرج إلی الحسین علیه السلام بعد التّخاذل عن مسلم، فصادفه فی الطّریق: فلزمه.
السّماوی، إبصار العین،/ 113/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 383
علی ما رواه صاحب الحدائق، قال: کان الحباب فی الکوفة ومن الشّیعة، وممّن بایع مسلم بن عقیل علیه السلام، فلمّا تخاذل النّاس عن مسلم، أفلت واختفی عند قومه من بنی تیم،
__________________________________________________
(1)- [تیم اللّات أو تیم اللَّه، أنظر مسعود بن الحجّاج التّیمیّ رقم 272/ 327].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 442
فلمّا سمع بمجی‌ء الحسین علیه السلام، خرج من الکوفة مختفیاً، فصادف الحسین علیه السلام فی الطّریق، فلزمه حتّی أتی معه کربلاء، وکان ملازماً له إلی یوم الطّفّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 267/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 117
کان من شیعة الکوفة، وبایع مسلماً، فلمّا خُذل مسلم، اختفی عند قومه، فلمّا سمع بمجی‌ء الحسین، خرج من الکوفة مختفیاً، فصادف الحسین علیه السلام فی الطّریق، فلزمه إلی یوم الطّفّ، فتقدّم للقتال بین یدیه ونال شرف الشّهادة، رضوان اللَّه علیه؛ قاله علماء السّیر.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 250

استشهاده‌

حتّی قُتل بین یدیه. [قال] السّرویّ: قُتل فی الحملة الاولی. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 113/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 383
فلمّا نشب القتال، تقدّم أمام الحسین علیه السلام، فقاتل حتّی قُتل مبارزة، وقیل: والقائل ابن شهرآشوب فی المناقب، بل قُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 267- 268/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 117

80 و 81- حبابة الوالبیّة وابنتها فاطمة

عنه، عن أبیه، عن حمزة بن عبداللَّه، عن جمیل بن درّاج، عن حسان بن أبی علی العجلیّ، عن عمران بن میثم، عن حبابة الوالبیّة، قال: دخلنا علی امرأة قد صفرتها العبادة أنا وعبایة بن ربعیّ، فقالت: من الّذی معک؟ قلت: هذا ابن أخیکِ میثم، قالت:
ابن أخی واللَّه حقّاً، أمّا إنّی سمعت أبا عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام یقول: ما أحد علی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأعیان: والّذی ذکره السّرویّ أ نّه قُتل فی الحملة الاولی هو الحباب بن الحارث، کما مرّ وهذا لیس له ذکر فی کلام السّرویّ ولا ندری من أین نقله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 443
ملّة إبراهیم إلّانحن وشیعتنا، وسائر النّاس منها براء.
عنه، عن أبیه وابن أبی نجران، عن حمّاد بن عیسی، عن الحسین بن مختار، عن عبدالرّحمان بن سیابة، عن عمران بن میثم، عن حبابة الوالبیّة، قال: دخلت علیها، فقالت: مَنْ أنت؟ قلت: ابن أخیکِ میثم، فقالت: أخی! واللَّه لأحدِّثنّک بحدیث جمعته من مولاک الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، إنِّی سمعته یقول: والّذی جعل أحمس خیر بجیلة، وعبد القیس خیر ربیعة، وهمدان خیر الیمن، إنّکم لخیر الفرق، ثمّ قال: ما علی ملّة إبراهیم إلّانحن وشیعتنا، وسائر النّاس منها براء.
البرقیّ، المحاسن،/ 211 رقم 54- 55 (باب 26 من کتاب الصّفوة والنّور والرّحمة)
حدّثنا محمّد بن الحسین، عن موسی بن سعدان، عن عبداللَّه بن القاسم، عن صباح المزنیّ، عن صالح بن میثم الأسدیّ، قال: دخلت أنا وعبایة بن ربعیّ علی «1» امرأة فی بنی والبة قد احترق «2» وجهها من السّجود، «3» فقال له عبایة: یا حبابة! هذا ابن أخیکِ، قالت: وأیّ أخ؟ قال: صالح بن میثم، قالت: ابن أخی واللَّه حقّاً، یا ابن أخی! ألا أحدِّثک حدیثاً سمعته من الحسین بن علیّ علیه السلام؟ قال: قلت: بلی یا عمّة، قالت «3»: کنت زائرة الحسین بن علیّ علیهما السلام، قالت: فحدث بین عینی وضح، فشقّ ذلک علیَّ واحتبست علیه «4» أیّاماً، فسأل عنِّی ما فعلت حبابة الوالبیّة؟ فقالوا: إنّها حدث بها حدث بین عینیها، فقال لأصحابه: قوموا «5» إلیها.
فجاء مع أصحابه «5» حتّی دخل علیَّ وأنا فی مسجدی هذا، فقال: یا حبابة! ما أبطأ
__________________________________________________
(1)- [فی الدّعوات مکانه: وروی ابن بابویه رضی الله عنه بإسناده عن صالح بن میثم الأسدیّ، قال: دخلت علی ...].
(2)- [الثّاقب: احتزّ].
(3- 3) [الثّاقب: یقال لها: حبّابة، قالت: یا ابن أخ! ألا أحدّثک].
(4)- [الثّاقب: عنه].
(5- 5) [أضاف فی الثّاقب: بنا، فقام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 444
بک علیَّ؟ قلت: یا ابن رسول اللَّه! «1» ما ذاک الّذی منعنی «2» إن لم أکن اضطررت إلی المجی‌ء إلیک اضطرار، لکن «1» حدث هذا بی، قال «2» فکشفت القناع، فتفل علیه الحسین بن علیّ علیهما السلام، فقال: یا حبابة! أحدثی للَّه‌شکراً، فإنّ اللَّه قد درأه عنکِ، قال: فخررت ساجدة، قالت: فقال: یا حبابة! ارفعی رأسکِ وانظری فی مرآتکِ، قالت: فرفعت رأسی «3»، فلم أحسّ منه شیئاً، قال: فحمدت اللَّه. «4» «5» قالت: فنظر إلیَّ وقال: یا حبابة! نحن وشیعتنا علی الفطرة، وسائر النّاس منها براء «5».
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 290- 291 رقم 6 (باب فی الأئمّة علیهم السلام أنّهم یحیون الموتی
ویبرؤون الأکمه والأبرص بإذن اللَّه)/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 180 رقم 1، 2؛
مثله ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 324- 325 رقم 267؛ الرّاوندی، الدّعوات،/ 65
- 66
علیّ بن محمّد، عن أبی علیّ محمّد بن إسماعیل بن موسی بن جعفر، عن أحمد بن القاسم العجلیّ، عن أحمد بن یحیی المعروف بکرد، عن محمّد بن خداهی، عن عبداللَّه بن أ یّوب، عن عبداللَّه بن هاشم، عن عبدالکریم بن عمرو الخثعمیّ، عن حبابة الوالبیّة قالت: رأیت أمیر المؤمنین علیه السلام فی شرطة الخمیس ومعه درّة لها سبّابتان، یضرب بها بیّاعی الجرّی والمارماهی والزّمّار، ویقول لهم: یا بیّاعی مسوخ بنی إسرائیل وجند بنی مروان.
فقام إلیه فرات بن أحنف، فقال: یا أمیر المؤمنین! وما جند بنی مروان؟
قال: فقال له: أقوام حلقوا اللّحی وفتلوا الشّوارب، فمسخوا، فلم أرَ ناطقاً أحسن
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2- 2) [الثّاقب: إلّاوضح حدث بین عینی، فکرهت إتیانک، فنظره إلیَ].
(3)- [أضاف فی الثّاقب: ونظرت فی المرآة].
(4)- [إلی هنا حکاه فی البحار].
(5- 5) [من الثّاقب والدّعوات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 445
نطقاً منه، ثمّ اتبعته، فلم أزل أقفو أثره حتّی قعد فی «1» رحبة المسجد، فقلت له: یا أمیر المؤمنین! ما دلالة الإمامة یرحمک اللَّه؟ قالت: فقال: ایتینی بتلک الحصاة- وأشار بیده إلی حصاة- فأتیته بها، فطبع لی فیها بخاتمه، ثمّ قال لی: یا حبابة! إذا ادّعی مدّع الإمامة، فقدر أن یطبع کما رأیتِ فاعلمی أ نّه إمام مفترض الطّاعة، والإمام لا یعزب عنه شی‌ء یریده.
قالت: ثمّ انصرفت حتّی قبض أمیرالمؤمنین علیه السلام، فجئت إلی الحسن علیه السلام وهو فی مجلس أمیر المؤمنین علیه السلام والنّاس یسألونه، فقال: یا حبابة الوالبیّة.
فقلت: نعم یا مولای.
فقال: هاتی ما معکِ.
قال: فأعطیته، فطبع فیها کما طبع أمیر المؤمنین علیه السلام.
قالت: ثمّ أتیت الحسین علیه السلام وهو فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقرّب ورحّب، ثمّ قال «2» لی: إنّ فی الدّلالة دلیلًا علی ما تریدین «2»، أفتریدین دلالة الإمامة؟
فقلت: نعم یا سیّدی.
فقال: هاتی ما معکِ، فناولته الحصاة، فطبع لی فیها «3».
قالت: ثمّ أتیت «4» علیّ بن الحسین علیهما السلام وقد بلغ بی الکبر «2» إلی أن أرعشت «5» «2» وأنا أعدّ یومئذ مائة وثلاث عشرة سنة، فرأیته راکعاً وساجداً أو مشغولًا بالعبادة، فیئست من الدّلالة، «6» فأومأ إلیّ «6» بالسّبابة، فعاد إلیّ شبابی.
__________________________________________________
(1)- [فی کشف الغمّة مکانه: وقد نقل أنّ حبابة الوالبیّة أتت علیّاً فی ...].
(2- 2) [لم یرد فی کشف الغمّة].
(3)- [زاد فی کشف الغمّة: کما طبع أمیر المؤمنین علیه السلام].
(4)- [کشف الغمّة: رأیت].
(5)- [مدینة المعاجز: رعشت].
(6- 6) [مدینة المعاجز: فأومی لی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 446
قالت: فقلت: یا سیِّدی! کم مضی من الدّنیا وکم بقی؟
فقال: أمّا ما مضی فنعم، وأمّا ما بقی، فلا.
قالت: ثمّ قال لی: هاتی ما معکِ، فأعطیته الحصاة، فطبع لی «1» فیها.
ثمّ أتیت أبا جعفر علیه السلام، فطبع لی فیها، ثمّ أتیت أبا عبداللَّه علیه السلام، فطبع لی فیها، ثمّ أتیت أبا الحسن موسی علیه السلام، فطبع لی فیها.
ثمّ أتیت الرّضا علیه السلام، فطبع لی فیها.
وعاشت حبابة بعد ذلک تسعة أشهر علی ما ذکر محمّد بن هشام. «2»
الکلینی، الأصول من الکافی (ط دار الکتب الإسلامیّ)، 1/ 346- 347 رقم 3 (ط
انتشارات علمیّة إسلامیّة)، 2/ 151- 153 من کتاب الحجّة، باب ما یفصل به بین
دعوی المحقّ والمبطل فی أمر الإمامة/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 534؛ السّیّد
هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 248- 250 رقم 871/ 33 2
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(2)- حبابه والبیه (نام زنی است از والبه یمن) گوید: امیرالمؤمنین علیه السلام را در محل پیش قراولان لشگر دیدم که با تازیانه دو سری که همراه داشت فروشندگان ماهی جری (بی‌فلس) و مارماهی و ماهی زمار را (که خوردن آن‌ها حرام است) می‌زد و می‌فرمود: «ای فروشندگان مسخ شده‌های بنی‌اسرائیل و لشگر بنی‌مروان!»
فرات بن احنف نزد حضرت ایستاد و گفت: «یا امیرالمؤمنین! لشگر بنی‌مروان کیانند؟»
فرمود: «مردمی که ریش‌ها را می‌تراشیدند و سبیل‌ها را تاب می‌دادند سپس مسخ شدند.»
(فرات گوید) من گوینده‌ای را خوش‌بیان‌تر از او ندیده بودم. از دنبالش می‌رفتم تا در جلو خان مسجد نشست، به او عرض کردم: «دلیل بر امامت چیست خدایت رحمت کند؟»
فرمود: «آن سنگریزه را بیاور»- و با دست اشاره به سنگریزه ای کرد-.
آن را نزدش آوردم، پس با خاتمش آن را مهر کرد و سپس به من فرمود: «ای حبابه! هرگاه کسی ادعای امامت کرد و توانست چنان که دیدی مهر کند، بدان که او امامی است که اطاعتش واجب است و نیز امام هر چه را بخواهد، از او پنهان نگردد.
حبابه گوید: من رفتم تا زمانی که امیرالمؤمنین علیه السلام وفات کرد، نزد امام حسن علیه السلام آمدم. زمانی که آن حضرت در مسند امیر المؤمنین علیه السلام نشسته و مردم از او سؤال می‌کردند، فرمود: «ای حبابه والبیه!»
عرض کردم: «آری، مولای من.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 447
وعنه، عن جعفر بن المفضل المخلول، عن إبراهیم، عن جعفر بن یحیی القرنیّ، عن یونس بن ظبیان، عن أبی خالد عبداللَّه بن غالب، عن رشید الهجریّ رضی الله عنه، قال: کنتُ وأبو عبداللَّه سلمان، وأبو عبدالرّحمان قیس بن ورقا، وأبو الهیثم مالک بن التیِّهان، وسهل ابن حنیف بین یدی أمیر المؤمنین علیه السلام بالمدینة، إذ دخلت حبابة الوالبیّة وعلی رأسها کور شبیه السّیف، وعلیها أطمار سابغة متقلّدة مصحفاً، وبین أناملها مسباح من حصی، فسلّمت وبکت، وقالت: آه یا أمیر المؤمنین، آه من فقدک، وأسفاه علی غیبتک، وا حسرتاه
__________________________________________________
- فرمود: «آن‌چه همراه داری بیاور.»
من آن سنگریزه را به او دادم، حضرت برای من بر آن مهر نهاد، چنان که امیر المؤمنین علیه السلام مهر نهاد.
سپس نزد حسین علیه السلام آمدم، زمانی که در مسجد پیغمبر صلی الله علیه و آله بود، مرا پیش خواند و خوش‌آمد گفت، سپس فرمود: «در میان نشانه امامت، آن‌چه را هم تو می‌خواهی هست، دلیل امامت را می‌خواهی؟»
گفتم: «آری، آقای من.»
فرمود: «آن‌چه همراه داری بیاور.»
سنگریزه را به آن حضرت دادم، او هم برای من بر آن مهر نهاد.
سپس نزد علی‌بن الحسین علیه السلام آمدم و از پیری به آن‌جا رسیده بودم که مرا رعشه گرفته بود و من آن زمان 113 سال برای خود می‌شمردم. آن حضرت را دیدم رکوع و سجود می‌کند و مشغول عبادت است. من از دریافت نشانه امامت مأیوس شدم، حضرت با انگشت سبابه به من اشاره کرد، جوانی من برگشت، گفتم: «آقای من از دنیا چقدر گذشته و چقدر باقی مانده؟»
فرمود: «اما نسبت به گذشته آری، و اما نسبت به باقی‌مانده، نه.» (گذشته را می‌توان معلوم کرد ولی باقی‌مانده را کسی نمی‌داند)
سپس فرمود: «آن‌چه همراه داری بیاور.»
من سنگریزه را به او دادم، بر آن مهر نهاد.
سپس آن را به امام باقر علیه السلام دادم، او هم برایم مهر کرد، سپس نزد امام صادق علیه السلام آمدم، او هم برایم مهر کرد. سپس خدمت ابوالحسن موسی بن جعفر علیه السلام آمدم، او هم برایم مهر کرد، سپس خدمت حضرت رضا علیه السلام آمدم، او هم برایم مهر کرد. و چنان‌چه محمد بن هشام نقل کرده، حبابه بعد از آن 9 ماه دیگر هم زنده بود. شرح: عبداللَّه‌بن هاشم که این روایت را از عبدالکریم نقل می‌کند اسم اورا در کتب رجال ذکر ننموده‌اند و از او نام و نشانی موجود نیست، از این جهت علمای درایه این روایت را مجهول نامیده‌اند.
مصطفوی، ترجمه اصول کافی، 2/ 152- 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 448
علی ما یفوت من الغیبة منک، لا یلهم عنک ولایرغب یا أمیر المؤمنین من اللَّه فیه الخشیة وإرادة من أمری معک علی یقین وبیان وحقیقة، وإنِّی أتیتک وأنت تعلم ما أرید. فمدّ یده الیمنی إلیها، فأخذ من یدها حصاةً بیضاء تلمع وتری من صفائها، وأخذ خاتمه من یده وطبع به فی الحصاة، فانطبعت، فقال لها: یا حبابة! هذا کان مرادکِ منِّی؟ فقالت: إی واللَّه یا أمیر المؤمنین، هذا أرید لما سمعناه من نقول شیعتک واختلافهم بعدک، فأردت بهذا برهاناً یکون معی إن عمّرت بعدک- ولا عمّرت- ویا لیتنی وقومی لک الفداء، فإذا وقعت الإشارة وشئت شیعه، فمن یقوم مقامک أتیته بهذه الحصاة، فإذا فعل فعلک بها علمت أ نّه الخلیفة، وأرجو أن لا أوجد لذلک.
قال: بلی، واللَّه یا حبابة، لتلقین بهذه الحصاة ابنیّ الحسن، والحسین، وعلیّ بن الحسین، ومحمّد بن علیّ، وجعفر بن محمّد، وموسی بن جعفر، وعلیّ بن موسی، وکلّاً إذا أتیته استدعی بالحصاة منکِ وطبعها بهذا الخاتم لکِ فبعهد علیّ بن موسی ترین فی نفسکِ برهاناً عظیماً تعجبین منه، فتختارین الموت، فتموتین، ویتولّی أمرکِ ویقوم علی حفرتک ویصلِّی علیک، وأنا مبشِّرک بأ نّکِ مع المکرورات، مع المهدیّ من ذرِّیّتی إذا أظهر اللَّه أمره.
فبکت حبابة، ثمّ قالت: یا أمیر المؤمنین! من أین لأمتک الطّائعة الضّعیفة الیقین، القلیلة العمل، لولا فضله وفضل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وفضلک یا أمیر المؤمنین أن تتأتّی هذه المنزلة الّتی أنا فیها، واللَّه بما قلته لی مؤقنة لیقینی بأ نکّ أمیر المؤمنین حقّاً لا سواک، فادع لی یا أمیر المؤمنین بالثّبات علی ما هدانی اللَّه إلیه، ولا أسلبه ولا أفتتن فیه، ولا أضلّ عنه.
فدعا لها أمیر المؤمنین بذلک، وأصحبها خیراً.
قالت حبابة: لمّا قبض أمیر المؤمنین علیه السلام بضربة عبدالرّحمان بن ملجم المرادیّ فی مسجد الکوفة، أتیت مولای الحسن، فلمّا رآنی، قال: أهلًا وسهلًا بکِ یا حبابة، هاتی الحصاة، فمدّ یده إلیها علیه السلام، کما مدّ أمیر المؤمنین یده، فأخذ الحصاة وطبعها کما طبعها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 449
أمیر المؤمنین، وخرج ذلک الخاتم بعینه، فلمّا قبض الحسن بالسّمّ أتیت الحسین علیه السلام، فلمّا رآنی، قال: مرحباً بکِ یا حبابة، هاتی الحصاة، فأخذها وختم علیها بذلک الخاتم، فلمّا استشهد علیه السلام أتیت علیّ بن الحسین وقد شکّ النّاس فیه ومالت شیعة الحجاز إلی محمّد ابن الحنفیّة، من شکّهم فی زین العابدین علیه السلام، وصار من کبارهم جمیع، فقالوا: یا حبابة! اللَّه اللَّه فینا، اقصدی إلی علیّ بن الحسین علیه السلام حتّی یتبیّن الحقّ، فصرت إلیه، فلمّا رآنی، رحّب بی، ومدّ یده وقال: هاتی الحصاة، فأخذها وطبعها بذلک الخاتم، ثمّ صرت بذلک الخاتم إلی محمّد، وإلی جعفر بن محمّد، وإلی موسی بن جعفر، وإلی علیّ بن موسی الرّضا (صلوات اللَّه علیهم أجمعین)، فکلّ یفعل کفعل أمیر المؤمنین علیه السلام والحسن والحسین علیهما السلام، وکبر سنِّی، ورقّ جلدی، ودقّ عظمی، وحال سواد شعری بیاضاً، وکنت بکثرة نظری إلیهم صحیحة العقل والبصر والفهم، فلمّا صرت إلی علیّ الرّضا ابن موسی (صلوات اللَّه علیه) رأیت شخصه الکریم، ضحکت ضحکاً، فقال من حضر: قد خرفتِ یا حبابة، وإلّا نقص عقلکِ؟ فقال لهم علیّ الرّضا (صلوات اللَّه علیه) أنّی لکم، ما خرفت حبابة ولا نقص عقلها، ولکن جدّی أمیر المؤمنین علیه السلام أخبرها بأ نّها تکون معی وأ نّها تکون مع المکرورات مع المهدیّ علیه السلام، من ولدی، فضحکت تشوّقاً إلی ذلک، وسروراً وفرحاً بقربها منه، فقال القوم: استغفر لنا یا سیّدناوما علمنا هذا، قال: یا حبابة! ما الّذی قال لکِ جدِّی أمیر المؤمنین علیه السلام؟ قالت: قال: ترینی برهاناً عظیماً، قال: یا حبابة! ترین بیاض شعرکِ؟ قلت: بلی یا مولای، قال: یا حبابة! افتحبِّین أن تَرَیْه أسود حالکاً کما کان فی عنفوان شبابکِ؟ قلت: نعم یا مولای، قال: یا حبابة! ویجزیکِ ذلک أو نزیدکِ؟
فقلت: یا مولای! زدنی من فضلک علیَّ، قال: أتحبِّین أن تکونی مع سواد شعرکِ شابّة؟
فقلت: یا مولای! هذا البرهان عظیم، قال: وهذا أعظم منه ما تجدینه ممّا لا یعلم النّاس به، فقلت: یا مولای! اجعلنی لفضلک أهلًا، فدعا بدعوات خفیّة حرّک بها شفتیه، فعدت واللَّه شابّة، طریّة، غضّة، سوداء الشّعر، حالکاً، ثمّ دخلت خلوة فی جانب الدّار، ففتّشت نفسی، فوجدتها بکراً، فرجعت وخررت بین یدیه ساجدة، ثمّ قلت: یا مولای!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 450
النّقلة إلی اللَّه عزّ وجلّ، فلا حاجة لی فی حیاة الدّنیا، فقال: یا حبابة! ارحلی إلی امّهات الأولاد فجهازکِ هناک منفرداً.
قال الحسین بن حمدان الخصیبیّ رضی الله عنه: حدّثنی جعفر بن مالک، قال: حدّثنی محمّد بن یزید المدنیّ، قال: کنت مع مولای علیّ الرّضا (صلوات اللَّه علیه) حاضراً لأمر حبابة، وقد دخلت إلی امّهات الأولاد، فلم تلبث إلّابمقدار ما عاینت جهازها حتّی تشهّدت وقبضت إلی اللَّه، رحمها اللَّه.
قال مولانا الرّضا (صلوات اللَّه علیه): رحمکِ اللَّه یا حبابة، قلنا: یا سیِّدنا! ولِما قبضت؟
قال: لبثت إلی أن عاینت جهازها حتّی قبضت إلی اللَّه، وأمر بتجهیزها، فجهّزت وخرجت، وصلّینا علیها، وحملت إلی حفرتها، وأمر سیّدنا بزیارتها وتلاوة القرآن عندها، والتّبرّک بالدّعاء هناک، فکان هذا من دلائل مولانا أمیر المؤمنین وبراهینه علیه السلام.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 167- 170/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،
3/ 190- 195
وقد روی أنّ حبابة الوالبیّة لقیت أمیر المؤمنین علیه السلام ومن بعده من الأئمّة علیهم السلام وأنّها بقیت إلی أیّام الرّضا علیه السلام، فلم ینکر من أمرها طول العمر، فکیف ینکر القائم علیه السلام.
الصّدوق، کمال الدّین وتمام النّعمة، 2/ 535
حبابة الوالبیّة: محمّد بن مسعود، قال: حدّثنی جعفر بن أحمد، قال: حدّثنی العمرکیّ، عن الحسن بن علیّ بن فضّال، عن ثعلبة بن میمون، عن عنبسة بن مصعب، وعلیّ بن المغیرة، عن عمران بن میثم، قال: دخلت أنا وعبایة الأسدیّ علی امرأة من بنی أسد یقال لها: حبابة الوالبیّة، فقال لها عبایة: تدرین من هذا الشّاب الّذی معی؟ قالت: لا، قال: مه! ابن أخیکِ میثم. قالت: إی‌واللَّه، إی‌واللَّه.
ثمّ قالت: ألا أحدّثکم بحدیث سمعته من أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام؟ قلنا: بلی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 451
قالت: سمعت الحسین بن علیّ علیه السلام یقول: نحن وشیعتنا علی الفطرة الّتی بعث اللَّه علیها محمّداً صلی الله علیه و آله، وسائر النّاس منها براء، وکانت قد أدرکت أمیر المؤمنین علیه السلام وعاشت إلی زمان الرّضا علیه السلام علی ما بلغنی، واللَّه أعلم. «1»
حمدویه، عن محمّد بن عیسی، عن ابن أبی نجران، عن إسحاق بن سوید الفرّاء، عن إسحاق بن عمّار، عن صالح بن میثم، قال: دخلت أنا وعبایة الأسدیّ علی حبابة الوالبیّة، فقال لها: هذا ابن أخیکِ میثم، قالت: ابن أخی واللَّه حقّاً، ألا أحدِّثکم بحدیث عن الحسین بن علیّ علیه السلام؟ فقلت: بلی.
قالت: دخلت علیه وسلّمت، فردّ السّلام ورحّب، ثمّ قال: ما بطّأ بکِ عن زیارتنا والتّسلیم علینا یا حبابة؟ قلت: ما بطّأنی إلّاعلّة عرضت، قال: وما هی؟ قالت: فکشفت خماری عن برص.
قالت: فوضع یده علی البرص ودعا، فلم یزل یدعو حتّی رفع یده، وکشف اللَّه ذلک البرص، ثمّ قال: یا حبابة! أ نّه لیس أحد علی ملّة إبراهیم فی هذه الامّة غیرنا وغیر شیعتنا، ومن سواهم منها براء.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 331- 332 رقم 182- 183/ عنه: المجلسی،
البحار، 44/ 186- 187
قال: وحدّثنا محمّد بن محمّد بن عصام، عن محمّد بن یعقوب الکلینی، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد، قال: حدّثنا محمّد بن إسماعیل بن موسی بن جعفر علیه السلام، قال: حدّثنی أبی، عن أبیه موسی بن جعفر، عن أبیه جعفر، عن أبیه محمّد علیهما السلام، قال: إنّ حبابة الوالبیّة دعا لها علیّ بن الحسین، فردّ اللَّه علیها شبابها، وأشار إلیها بإصبعه، فحاضت لوقتها، ولها یومئذ مائة سنة وثلاث عشر سنة.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 452
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 209/ مثله الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 535؛ الحرّ العاملی،
إثبات الهداة، 3/ 10 رقم 12
حبابة الوالبیّة ن، سین، ین، قر [کش «1»] ممدوحة.
ابن داود،/ 98 رقم 370
وعن أبی حمزة الثّمالیّ، قال: دخلت حبابة الوالبیّة علی أبی جعفر علیه السلام، فقالت: أخبرنی أی شی‌ء کنتم فی الأظلّة؟ قال: کنّا نوراً بین یدی اللَّه تعالی قبل خلقه الخلق، فلمّا خلق الخلق، سبّحنا فسبّحوا، وهلّلنا فهلّلوا، وکبّرنا فکبّروا، وذلک قوله تعالی: «وأ لّو اسْتقامُوا علی الطّریقَةِ لأسْقَیْناهُم ماءً غَدَقاً» «2»
ومعناه: لو استقاموا علی حبِّ علیّ کنّا وضعنا «عنهم» أظلّتهم فی الماء الفرات، وهو حبّ علیّ لنفتنهم فیه، یعنی فی حبّ علیّ، «ومَن یعرضُ عن ذکرِ رَبِّه» «3»
یعنی عن ذکر علیّ، وفی هذه نکات کثیرة:
(الأوّل): إنّ الرّبّ هنا المولی، وعلیّ هو المولی، ومعناه من یعرض عن ذکر مولاه.
(الثّانی): إنّ الذّکر علیّ فی القرآن.
(الثّالث): إنّ ذکر الولی هو ذکر الرّبّ العلیّ؛ دلیل ذلک:
ما رواه ابن عبّاس عن النّبیّ صلی الله علیه و آله أ نّه کان یکتب إلی شیعة علیّ علیه السلام: إلی المختارین فی الأظلّة، المنتجین فی الملّة، المسارعین فی الطّاعة، المبصرین فی الکرة، سلام علیکم تحیّة منّا إلیکم، أمّا بعد: فقد دعانی الکتاب إلیکم لاستبصارکم [من العمی]، ودخولکم فی باب الهدی، فأمسکوا فی سبیل السّلامة، فإنّها جوامع الکرامة [إنّ العبد] إذا دخل‌حفرته جاءه ملکان فسألاه عن ربّه ونبیّه وولیّه، فإن أجاب نجا، وإن أنکر هوی.
البرسی، مشارق أنوار الیقین،/ 79- 80
__________________________________________________
(1)- الکشّی، ص 75.
(2)- سورة الجنّ: 16.
(3)- سورة الجنّ: 17.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 453
حبابة الوالبیّة [قر] روت عن الحسن والحسین علیهما السلام علی ما قال سعد بن عبداللَّه [سین] «مح».
روی المفضل بن عمر، عن ثابت الثّمالیّ، عن حبابة الوالبیّة رضی اللَّه عنها، قالت:
سمعت مولای أمیر المؤمنین علیه السلام فی [یه] قریباً بآخر الکتاب عبدالکریم بن عمرو الخثعمیّ، عن حبابة الوالبیّة قالت: رأیت أمیرالمؤمنین علیه السلام فی [فی] فی باب ما یفصل به بین دعوی المحقّ والمبطل فی أمر الإمامة.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 456- 457
عیون المعجزات: روی أنّ حبابة الوالبیّة رحمها اللَّه، بقیت إلی إمامة أبی جعفر علیه السلام، فدخلت علیه، فقال: ما الّذی أبطأ بکِ یا حبابة؟ قالت: کبر سنِّی، وابیضّ رأسی، وکثرت همومی، فقال علیه السلام: ادنی منِّی، فدنت منه، فوضع یده علیه السلام فی مفرق رأسها، ودعا لها بکلام لم نفهمه، فاسودّ شعر رأسها، وعاد حالکاً، وصارت شابّة، فسرّت بذلک وسرّ أبو جعفر علیه السلام لسرورها، فقالت: بالّذی أخذ میثاقک علی النّبیّین، أیّ شی‌ء کنتم فی الأظلّة؟ فقال: یا حبابة! نوراً قبل أن خلق اللَّه آدم علیه السلام نسبّح اللَّه سبحانه، فسبّحت الملائکة بتسبیحنا، ولم تکن قبل ذلک، فلمّا خلق اللَّه تعالی آدم علیه السلام أجری ذلک النّور فیه. «1»
المجلسی، البحار، 46/ 284 رقم 87
__________________________________________________
(1)- باب الحاء من أسامی الرّوات [عن الحسن بن علیّ علیهما السلام ...].
حبابة الوالبیه از جمله آنان است که از حسن‌بن علی علیهما السلام روایت کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 206
و دیگر از جمله زنان حبابة الوالبیه است که از حسن بن علی علیهما السلام روایت نقل کرده است.
فاطمه بنت حبابة الوالبیه به روایت سعد بن عبداللَّه از حسنین علیهما السلام روایت کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 180، 181
و در کتاب مدینةالمعاجز از محمدبن یعقوب مسطور است که از حضرت موسی‌بن جعفر، از حضرت امام محمدباقر سلام اللَّه علیهم مروی است که حضرت سیدالساجدین در حق حبابه والبیه دعا فرمود، و خدای تعالی جوانیِ اورا دیگرباره بازگردانید، و هم آن حضرت با انگشت مبارک بدو اشاره فرمود، و حبابه را در
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 454
من أصحاب الإمام الحسن بن علیّ علیهما السلام.
فاطمة بنت حبابة الوالبیّة، روت عن الحسن والحسین علیهما السلام علی ما قال سعد بن عبداللَّه.
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: فاطمة بنت حبابة الوالبیّة.
من أصحاب علیّ بن الحسین علیهما السلام: امّ البرا، وقیل: هی حبابة الوالبیّة.
من أصحاب الباقر علیه السلام: حبابة الوالبیّة.
الطّوسی، الرّجال،/ 71، 81، 102، 142
فاطمة بنت حبابة الوالبیّة، سین جخ.
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 413
فاطمة بنت حبابة الوالبیّة، روت عن الحسن والحسین علیهما السلام علی ما قال سعد بن عبداللَّه [سین. د] کما فی نسخة من [سین] إلّاأ نّه نقل أنّ المصنف ضرب علی فاطمة بنت، کما تقدّم من نسخة أصحّ «مح». «1»
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 458
__________________________________________________
- همان هنگام حالت استحاضه دریافت، و در این وقت یکصد و سیزده سال از روزگار حبابه به پایان رفته بود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام،/ 320- 321
و حبابة بنت جعفر الوالبیه در شرطة الخمیس خدمت امیر المؤمنین علیه السلام رسید، گفت: «چه چیز است علامت امامت؟»
پس آن بزرگوار اشاره فرمود به سنگی، و به خاتم شریف به او نقش کرد و فرمود: «اگر کسی مدعی امامت باشد و چنین علامت از او ببینی بدان که او امام است.»
و بعد از امیر المؤمنین علیه السلام آمد خدمت حضرت مجتبی علیه السلام و همین علامت را از آن بزرگوار دید. ایمان آورد و همچنین خدمت حضرت سیدالشهدا علیه السلام آمد و همین علامت را دید، ایمان آورد. و خدمت حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام و حضرت باقر علیه السلام و حضرت صادق علیه السلام و حضرت موسی‌بن جعفر و حضرت امام رضا علیهما السلام نیز مشرف شد، همین معجزه و علامت را از آن‌ها مشاهده نمود و ایمان آورد. و بعد از نقش حضرت امام رضا علیه السلام نُه ماه که گذشت حبابه از دنیا رحلت نمود و تمام روایتش در مدینة المعاجز است.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 151
(1)- باب النّساء من أسامی الرّواة عن الحسن بن علیّ علیهما السلام.
فاطمه بنت حبابة الوالبیه، بنابر قول سعد بن عبداللَّه، از حسنین علیهما الصلاة والسلام روایت کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 455
فاطمة بنت حبابة الوالبیّة، عدّها الشّیخ رحمه الله فی رجاله تارة من أصحاب الحسن علیه السلام بقوله: فاطمة بنت حبابة الوالبیّة، روت عن الحسن والحسین علیهما السلام علی ما قال سعد بن عبداللَّه، انتهی.
وأخری من أصحاب الحسین علیه السلام مقتصراً علی ما فی العنوان، وظاهره کونها إمامیّة إلّا أنّ حالها مجهول.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 81
فاطمة بنت حبابة الوالبیّة.
راویة من راویات الحدیث. روت عن الحسن والحسین.
(تعلیقات عن منهج المقال للبهبهانی)
. کحّالة، أعلام النّساء، 5/ 315

67/ 82- حبشة بن قیس‌

میزاته العائلیّة

طریف بن أبان بن حارثة بن فهم بن عبلة بن أنمار بن مبشر بن عمیرة بن أسد بن ربیعة بن نزار وعمیرة أخو خویلد بن أسد. وفد طریف علی النّبیّ صلی الله علیه و آله قاله هشام ابن الکلبیّ.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 3/ 51
[فی القسم الثّانی «1»
] سلمة بن طریف «2» بن أبان بن سلمة بن حارثة بن فهم الفهمیّ «2»، لأبیه صحبة وله رؤیة، وقُتل ولده حبشة بن قیس بن سلمة بن طریف مع الحسین بن علیّ یوم الطّفّ (ز).
ابن حجر، الإصابة، 2/ 104- 105 رقم 3644/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 386
[فی القسم الأوّل] طریف بن أبان بن سلمة بن حارثة بن فهم بن بکر بن عبلة بن أنمار
__________________________________________________
(1)- [جاء فی الإصابة، 1/ 6: القسم الأوّل: فیمَنْ وردت صحبته بطریق الرّوایة عنه. القسم الثّانی: فی مَنْ ذکر فی الصّحابة من الأطفال الّذین وُلدوا فی عهد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم].
(2- 2) [الأعیان: إلی آخره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 456
ابن عمیرة بن أسد بن ربیعة بن أنمار الأنماری، وله وفادة وحفیده حبشة «1» بن قیس بن مسلمة بن طریف، قُتل مع الحسین بن علیّ، قاله ابن الکلبیّ واستدرکه ابن فتحون (قلت) جاریة بالجیم وعبلة بفتح المهملة وسکون الموحّدة وعمیرة بالفتح.
ابن حجر، الإصابة، 2/ 215 رقم 4243 2
حبشیّ بن قیس النّهمیّ.
هو «2» حبشیّ بن قیس بن سلمة بن طریف «2» بن أبان بن سلمة بن حارثة «2» الهمدانیّ «3» النّهمیّ. وبنو نهم بطن من همدان «3».
کان سلمة صحابیّاً، «2» ذکره جماعة من أهل الطّبقات «2»، وابنه قیس له إدراک ورؤیة؛ وابن قیس حبشیّ ممّن حضر الطّفّ، وجاء الحسین علیه السلام فیمن جاء أیّام الهدنة.
(قال) ابن حجر: وقُتل مع الحسین علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 79/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 386
ومنهم حبشة بن قیس النّهمیّ.
أقول: قال العسقلانی فی الإصابة: هو حبشة بن قیس بن سلمة بن طریف بن أبان ابن سلمة بن حارثة بن نهم النّهمیّ، وبنو نهم بطن من همدان. قال: کان سلمة صحابیّاً وممّن حضر صفّین مع علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وابنه قیس له إدراک ورؤیة.
قال حمید بن أحمد فی کتاب الحدائق، والعسقلانی فی الإصابة- واللّفظ للعسقلانی-:
حبشة بن قیس بن سلمة: ممّن حضر الطّفّ وجاء إلی الحسین علیه السلام فیمن جاء أیّام المهادنة، وانضمّ إلیه، وکان ملازماً له، فلمّا کان الیوم العاشر، ونشب القتال، تقدّم حبشة بین یدی الحسین علیه السلام وجاهد حتی قُتل فی الحملة الاولی مع مَنْ قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 256- 257
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: جعبة، وهو تصحیف].
(2) (1) [لم یرد فی الأعیان].
(3)- [فیه تأمّل، راجع الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 457
حبشة بن قیس النّهمیّ، من بنی نهم، بطن من همدان. وذکر أهل السّیر: إنّه ممّن حضر الطّفّ أیّام المهادنة، ولازم الحسین علیه السلام حتّی إذا نشب القتال تقدّم بین یدیه وجاهد حتّی استشهد، رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 250
حبشیّ بن قاسم الفهمیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
(حبشة بن قیس بن سلمة بن طریف بن أبان بن سلمة بن حارثة بن فهم الفهمیّ).
قُتل مع الحسین علیه السلام یوم الطّفّ، سنة 61.
[...] أقول: (أوّلًا): إنّ الّذی ذکره ابن حجر حبشة، لا حبشیّ، کما سمعت. (ثانیاً):
الموجود فی الإصابة: الفهمیّ بالفاء ولا بالنّون، وکما أنّ بنی نهم بطن من همدان، منهم أیضاً أبو قبیلة. (ثالثاً): قیس بن سلمة، لم یذکر أحد ممّن أ لّف فی الصّحابة أنّ له إدراکاً ورؤیة؛ وإنّما ذکر ابن حجر أنّ لطریف صحبة، ولسلمة رؤیة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 386
حبشیّ النّهمیّ.
خرج حبشیّ بن قیس بن سلمة بن طریف، الأنماریّ الهمدانیّ النّهمیّ.
وقد جاء إلی الحسین أیّام المهادنة فی کربلاء، قال ابن حجر: قُتل مع الحسین (إبصار العین للسّماوی، وله ذکر فی قائمة السّیّد الأمین فی أعیانه).
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419
حبشة بن قیس:
ذکر بعض أرباب التّراجم: إنّه جعبة، ولکن لیس بصحیح، لأنّه لایوجد فی أصحاب الحسین شخصاً بهذا العنوان. وذکر العلّامة المامقانی، والسّماوی: حبشة بن قیس النّهمیّ، ونهم بطن من قبیلة همدان، مال إلی الحسین، وقُتل فی الحملة الاولی، رضوان اللَّه علیه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 118
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 458
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 459
جاریة بن فهم بن بکر بن عبلة بن أنمار بن مُبشِّر بن عمیرة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن معد بن عدنان (من وُلد إسماعیل علیه السلام).
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 292، 293

68/ 83- حبیب بن مظاهر الأسدی‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من بنی أسد بن خزیمة: حبیب بن مظاهر.
الرّسّان، تسمیة من قتل مع الحسین،/ 152/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛
مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
[وهؤلاء بنو أسد بن خُزیمة]
وولد أسد بن خُزیمة خمسة: دودان، وکاهلًا، وعمراً، وصعباً، وحُلْمَة «1»، وهم أبیات مع بنی جذیمة بن مالک بن نصر بن قُعَین، وامّهم: أوْدَة بنت زید بن أسلم بن الحَاف بن قُضاعة.
فولد دودان بن أسد: ثعلبة، وغَنْماً، وهم حلفاء فی بنی عبد شمس بن عبد مناف؛ وامّهما: الرّباب بنت نهد بن زید. فولد ثعلبة بن دودان: الحارث، وسعداً، وامّهما: سلمی بنت مالک بن نهد، ولهم یقول عمرو بن شاس:
إنّ بنی سلمی رجال حُلَّهْ شُمُّ الانوفِ لم یذوقوا الذّلَّهْ
مستحقبین خلف الأهلَّهْ
ومالک بن ثعلبة، وغنماً؛ وامّهما بنت ذی الحوضین، واسمه الحسحاس بن غسّان.
فولد الحارث بن ثعلبة: قُعَیناً، وسعداً؛ وامّهما: الصّدوف بنت سعد بن ضبّة بن ادٍّ؛ ووالبة [وامّه] «2» بنت والبة ابن الدُّوْل بن سعد بن مناة بن غامد بن الأزد.
__________________________________________________
(1)- فی جمهرة أنساب العرب، ص 179: حملة.
(2)- فی الأصل: ساقطة، والزّیادة عن المقتضب، ص 70.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 460
[وهؤلاء بنو قُعَین بن الحارث بن ثعلبة]
فولد قُعَین بن الحارث: عمراً، ونصراً، وکُلْفة، وهو عَبْسُ؛ وامّهم: سلمی بنت مالک ابن غَنْم بن دودان.
فولد عمرو بن قُعَین: طریقاً، والصّیداء، وکعباً، ودُبَیراً، وعبداللَّه؛ وامّهم: امَیْمَة بنت شَقْرَة بن ربیعة بن ثعلبة بن سعد بن ضَبَّة.
فولد طریف بن عمرو: فَقْعَساً، ومُنقذاً؛ وامّهما: طُهَیَّةُ بنت مالک بن کنانة؛ وأعْیا، وهو الحارث؛ وقیساً، وهو العَوْقَتان، وامّهما: عُوَیفة بنت نُمیر بن اسامة بن نصر بن قُعَین.
فولد فَقْعَس: حَجْوان، ودِثاراً «1»، ونوفلًا، ومُنقذاً، وهو حَذْلَم، وسُمِّی حذلم لکثرة کلامه. فولد حَجْوان: الأشتر، وامّه: غُنَیٍّ بنت جذیمة بن مالک بن نصر؛ ومنقذاً، وامّه بنت عُمَیر ابن نصر بن قُعَیْن.
فمن بنی الأشتر: خالد بن نَضْلَة بن الأشتر، وهو خالد المهزول، وقد رَأَسَ؛ وطُلَیحَةُ ابن خُوَیلد بن نوفل بن نضلة؛ زعموا أ نّه کان یعدل بألف فارس، وهو الّذی ارتدّ ببنی أسد یوم بُزاخَة «2»؛ وأبو مُهَوِّش، وهو ربیعة بن حوط بن ریاب بن الأشتر، الشّاعر القائل:
ألا أبلغ لدیک بنی تمیمٍ فکُلُّکُم فَشَبْشَةَ أجْمَعُونا
ومنهم: ربیعة بن ثعلبة بن ریاب بن الأشتر، وهو أبو ثور، قاتل صخر بن عمرو بن
__________________________________________________
(1)- وهو الّذی یقول فیه امرؤ القیس:
کأنّ دِثاراً حَلَّقَتْ بِلَبُونِهِ عُقابُ تَنوفَی لا عُقابُ القَواعِلُ
دیوان امرئ القیس، ص 185.
(2)- بُزاخَة: بالضّمّ، ماء لبنی أسد، کانت فیه وقعة فی أیّام أبی بکر مع طلیحة بن خویلد الأسدیّ.
معجم البلدان، 1/ 408.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 461
الحارث بن الشّرید؛ والکُمیت بن معروف بن الکُمیت بن ثعلبة «1»، الشّاعر؛ وحبیب بن مُظَهِّر ابن ریاب بن الأشتر، قُتل مع الحسین، صلوات اللَّه علیه.
وولد نوفل بن فقعس: الجَنْدَمان، وَرِیاباً، وجابراً، وعَمْراً، وعبد منافٍ.
وولد دِثارُ بن فَقْعَس: وَهْبان، ووَهْباً، والأشَدَّ؛ منهم: جُرَیْبَة بن الأشْیَم بن عمرو بن وَهْب بن دِثار «2»، الشّاعر.
وولد حَذْلَم بن فَقْعَس: عَمْراً، وَوَهْباً؛ منهم النَّظّار بن هاشم بن الحارث بن ثعلبة بن وهب بن حَذْلَم، الشّاعر.
فولد قیس بن طریف: الطَّمّاح «3»؛ وامّه من بنی کاهل؛ وصُحاراً. ووهباً؛ فولد الطَّمّاح: الحارث، ومُنقذاً، وعُرْفُطَة؛ وامّهم: فاطمة بنت حبیب بن اسامة بن مالک بن نصر.
وولد أعْیا بن طَریف: وَهْباً، ومُنْقذاً، وریاباً.
وولد مُنقذ بن طریف: مالکاً، وهو المضلّل، أرسله أبوه فضلّ؛ وقیساً؛ ویقال قیس هو المضلّل؛ وعبداللَّه، والأعرج، وله یقول الأسود بن یعفر:
وقبلی مات الخالدان کلاهما عمید بنی حجوان وابن المضلّلِ
یعنی خالد بن المضلّل، وخالد بن نضلة بن الأشتر.
__________________________________________________
(1)- الکمیت بن معروف: شاعر من شعراء الإسلام، بدویّ.
انظر: معجم الشّعراء للمرزبانیّ، ص 238؛ الأغانی، 22/ 137.
(2)- جُرَیْبَة بن الأشیم: أحد شیاطین بنی اسد وشعرائها، قال بعد أن أسلم:
بَدَّلْتُ دِیناً بعد دِین قد قَدُمْ کنتُ من الدّین کأنِّی فی حُلُمْ
یا قَیِّمَ الدِّینِ أقِمنَا نَستقِمْ فإن اصادِفْ مأثماً فلم ا لَمْ
المختلف والمؤتلف للآمدیّ، ص 103.
(3)- الطّمّاح بن قیس، هو الّذی سعی فی هلاک امرئ القیس بن حُجْر، وفیه یقول:
لقد طمحَ الطّمّاحُ من بُعْدِ أرضِه لیلبسنی من دائه ما تَلْبَسَا
دیوان امرئ القیس، ص 185.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 462
وولد قیس بن منقذ: بَجَرَةَ «1»، ونُکْرَة، وحُذیفة، وَوَهْباً؛ منهم: مُطَیْرُ بن الأشْیَم بن الأعشی بن بَجَرَة، الشّاعر؛ وعبداللَّه بن الزّبیر، الشّاعر، بن الأشیم بن الأعشی بن بجرة.
الکلبی، جمهرة النّسب،/ 168- 172
بنو أسد:
ولد أسد بن خُزیمة: دودان، وکاهلًا وعمراً وصعباً، وحُلْمَة، وامّهم أوْدَة بنت اخت نَهْد بن زید.
وأمّا بنو حُلْمَة، فهم الّذین أفناهم امرؤ القیس «2» بن حُجْر بأبیه.
فولد دودان: ثعلبة، وغَنْماً (12- و).
فولد ثعلبة: الحارث، وسعداً، وامّهما سَلْمی بنت مالک بن نَهْد بن زید، ومالک بن ثعلبة، وغنم بن ثعلبة، وامّهما بنت ذی الخُرْصَین «3» من غسّان «4».
فولد الحارث بن ثعلبة: قُعَیْناً، وسَعْداً، ووالِبة.
فولد قُعَین: عمراً، ونصراً، وکُلْفَة، وهو عَبْس.
فولد عمرو بن قُعَیْن: طَریفاً، والصَّیْداء، ودُبَیْراً، وهو کَعْب، وعبداللَّه.
فولد طَریف بن عمرو: فَقْعَساً، ومُنْقِذاً، وأعْیا، وقَیساً.
فولد فقعس: حَجْوان، ودِثاراً، ونَوْفَلًا، ومُنْقذاً، وحَذْلَماً، سُمّی بذلک لکثرة کلامه.
فمن بنی حَجْوان: طُلَیْحة بن خُوَیْلد، وأبو مُهَوِّش «5» الشّاعر.
__________________________________________________
(1)- فی جمهرة أنساب العرب، ص 195؛ والمؤتلف والمختلف للآمدیّ: بُجْرَةَ، وفی الشِّعر والشّعراء، ص 439: بَجَرَةَ.
(2)- فی الشّعر والشّعراء 1/ 105. لمزید من التّفاصیل عن الموضوع وترجمة وافیة عن حیاته، انظر أیضاً الکامل، 511- 520.
(3)- فی الحاشیة: حاشیة: الخرصک والجمیع أبی ...
(4)- أورد ابن الکلبیّ 1/ 239؛ امّهما بنت ذی الحوضین وإسمه الحسحاس بن غسّان.
(5)- ذکر ابن الکلبیّ 1/ 241 أنّ إسمه هو: ربیعة بن حَوْط بن رئاب بن الأشتر، انظر أیضاً الأمالی للقالی، 2/ 234.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 463
ومن ولد دِثار جُرَیْبَة بن الأشْیَم.
ومن ولد حَذْلَم: النّظّار بن هاشم الشّاعر «1»، وعبداللَّه بن الزّبیر الشّاعر «2».
ومن بنی الصّیداء: شیخ بن عَمِیرة القائد، والصّامت بن الأفقم الّذی قتل ربیعة بن مالک أبا لبید یوم ذی عَلَق «3».
ومن بنی نصر بن قُعَین: العلاء بن محمّد بن منظور، ولی شرطة الکوفة، وقیس بن اهْبان بن جابر بن شِجْنَة بن نوفل بن جابر بن حبیب بن اسامة بن مالک بن نصر.
ومنهم بنو مالک بن نصر بن قُعَیْن، امّهم العَدان بنت ذی الحَجَر، بها یُعْرَفون، وبنو جذیمة بن مالک بن نصر.
فمن بنی جَذیمة: ذؤاب بن ربیعة الّذی قتل عُتْبة بن الحارث بن شهاب الیَربوعی، وعُقَیبة بن وُهَیْبة الشّاعر الفاتک «4».
ومن بنی اسامة بن نصر بن قُعَیْن: قبیصة بن بُرْمَة.
ومن بنی والبة بن الحارث: بِشْر بن أبی خازم الشّاعر «5»، وأبو الهَیّاج، وهو عمرو بن مالک، جعله عمر بن الخطّاب علی خِطَط الکوفة، ومَجْزُوم بن صَبّاء.
__________________________________________________
(1)- انظره مع بعض شعره فی الأمالی، 2/ 203.
(2)- ورد ذکره فی معجم البلدان المرزبانی، ص 470.
(3)- جاء فی معجم البلدان، 4/ 146: ذو علق: جبل معروف، فی أعلاه هضبة سوداء، ویوم ذی عَلَق من أیّام العرب. قال لبید بن ربیعة:
ولا من ربیع المقترین زُرئته بذی عَلَق فاقنی حیاءک واصبری
ویعنی بربیع المقترین أباه، وکان مات فی هذا الموضع، وهو المذکور فی المتن (ربیعة بن مالک).
وورد خبر یوم ذی علق مفصّلًا فی الکامل، 1/ 641.
(4)- ذکره ابن الکلبی، 1/ 246.
(5)- بشر بن أبی خازم، وإسمه عمرو بن عوف بن حمیری بن ناشرة بن اسامة، انظر ترجمته فی الشّعر والشّعراء، 1/ 270؛ المفضلیّات، ص 329.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 464
ومن بنی سعد بن الحارث: سالم بن وابصة «1»، وعُتْبَة بن مَرْثد «2» الشّاعران.
ومن ولد سعد بن ثعلبة بن دودان: عبید بن الأبرص، وأبو جُبَیْلة سُوَیْد بن ربیعة، وعمرو بن شاس، وربیعة بن حُذار الکاهن، وقیس بن الرّبیع «3» الفقیه، والکُمیت بن زید الشّاعر «4».
ابن سلام، کتاب النّسب،/ 226- 227
نسب بنی أسد بن خُزیمة بن مدرکة بن إلیاس بن مضر: [بن نزار بن معد بن عدنان من ولد إسماعیل علیه السلام].
ولد أسد بن خزیمة: دُودان بن أسد، وکاهل بن أسد، وعمرو بن أسد، وصعب بن أسد، وحلمة بن أسد، وهم بیت مع بنی جذیمة بن مالک بن نضر بن قُعین؛ وامّهم أودة بنت زید بن لیث بن أسلم بن الحاف بن قضاعة.
فولد دُودان بن أسد: ثعلبة بن دودان، وغنم بن دودان، وهم حلفاء فی بنی عبدشمس ابن عبد مناف بن قصی؛ وامّهما الرّباب بنت نهد بن زید بن لیث بن سود بن أسلم بن الحاف بن قضاعة.
فولد ثعلبة بن دودان: الحارث بن ثعلبة، وسعد بن ثعلبة؛ وامّهما سلمی بنت مالک بن نهد من قضاعة، ولهم یقول عمرو بن شأس:
إنّ بنی سلمی رجال جلّة شمّ الأنوف لم یساموا الذّلّه
مستحقبین حلق الأسلة [...]
فولد الحارث بن ثعلبة: قعین بن الحارث بن ثعلبة، وسعد بن الحارث؛ وامّهما الصّدوق
__________________________________________________
(1)- راجع ترجمته فی الآمدی، ص 197.
(2)- لم أقف علی ذکر له فی مصدر آخر.
(3)- مات 168 ه، انظره فی طبقات ابن سعد، 6/ 377؛ طبقات ابن خیّاط، 1/ 395- 396.
(4)- انظر ترجمته فی الأغانی، 17/ 1- 4؛ الآمدی، ص 170؛ الشّعر والشّعراء، 2/ 581.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 465
بنت سعد بن ضبة بن أدة. ووالبة بن الحارث بن ثعلبة؛ وامّه ابنة والبة بن الدّیل بن سعد مناة بن غامد، وهو عمرو بن عبداللَّه من بنی نصر من الأزد.
فولد قعین بن الحارث بن ثعلبة: عمرو بن قعین، ونصر بن قعین، وکلفة بن قعین وهو عبس، وکان قد حزبه أمر، فقال: إنّه لأمر ذو مؤونة وکلفة، فسُمِّی کلفة؛ وامّهم سلمی بنت مالک بن غَنْم بن دودان.
فولد عمرو بن قعین: طریف بن عمرو، والصّیداء «1» بن عمرو، وکعب بن عمرو وهو دُبَیْر، وإنّما سُمِّی کعب دبیر لأنّه حمل شیئاً ثقیلًا، فأدبر ظهره، وبنو دبیر یقولون أ نّه أدبره السّلاح لکثرة حمله إیّاه. وعبداللَّه بن عمرو بن قعین؛ وامّهم أمیمة بنت شقرة بن ربیعة بن ثعلبة بن سعد بن ضبّة، ویقال: هند بنت زید مناة بن تمیم.
فولد طریف بن عمرو بن قعین: فقعس بن طریف بن عمرو بن قعین، ومنقذ بن طریف؛ وامّهما من بنی کنانة بن خزیمة. وأعیا بن طریف، واسمه الحارث، وقیس بن طریف؛ وامّهما عویفة بنت نمیر بن اسامة بن نصر بن قعین.
حدّثنی عبّاس بن هشام الکلبیّ، عن أبیه، قال: أخبرنی أبی، قال: کانت حیّة بنت عامر بن مالک بن مرّة بن عوف بن سعد بن ذبیان بن بغیض بن ریث بن غطفان عند فقعس بن طریف، فطلّقها وهی حبلی، فتزوّجها رواحة بن ربیعة بن مازن بن الحارث ابن قطیعة بن عبس بن بغیض، فولدت له جذیمة بن فقعس، فتبنّاه رواحة، فنسب إلیه، ومات فقعس، فأتی جذیمة عمّه الحارث بن طریف بن عمرو بن قعین، فقال له: أعطنی میراثی من أبی، فقال: ما لک عندی شی‌ء. قال: فأعطنی سیفه، قال: لا، قال: فرمحه، قال: لا، قال: فقدره، قال: لا، قال جذیمة: لقد أعیا علیَّ عمّی کلّ الإعیاء، فسُمِّی الحارث أعیا.
__________________________________________________
(1)- [من سائر المصادر، وفی المطبوع: الصّید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 466
وحدثت عن أبی الیقظان بنحو هذا، وقال الشّاعر:
تقاعس حتّی فاته المجد فقعس وأعیا بنو أعیا وضلّ المضلَّلُ
ویقال: إنّ فقعساً مات عن حیّة، فخلف علیها رواحة، فولدت له جذیمة عنده، فلمّا ترعرع طلب میراثه، واللَّه أعلم.
وقال بعثر أحد بنی فقعس لبنی جذیمة:
وإنّا نری أقدامنا فی نعالکم وآنافنا بین اللّحی والحواجب
وأعناقنا لا نستطیع انتزاعها تلوونها بین اللّهی والتّرائب
وما ولدتکم حیّة ابنة مالک سفاحاً وما کنتم أحادیث کاذب
ولکن أبوکم فقعس قد علمتم ومنصبکم إن صرتم للمناصب
فولد فقعس بن طریف: جحوان بن فقعس، ودثار بن فقعس، ونوفل بن فقعس، ومنقذ ابن فقعس، وحذلم بن فقعس، سُمِّی حذلماً لکثرة کلامه، وکان دثار راعی امرئ القیس ابن حجر الکندی، وإیّاه یعنی فی قوله:
کأن دثاراً حلّقتْ بلبونه عُقاب ینوف لا عقاب القواعل
فولد جحوان بن فقعس: الأشتر بن جحوان؛ وامّه غِنی- خفیفة- وقد ثقلها بعضهم فی الشّعر، فقال:
بنی غنیّ لا تبغوا علینا فإن عواقب البغیّ الثّبور
ومنهم الکمیت بن معروف بن الکمیت بن ثعلبة بن رئاب بن الأشتر بن جحوان الشّاعر، القائل:
لا تکثروا فیه الضّجاج فإنّه محا السّیف ما قال ابن دارة أجمعا [...]
ومنهم ربیعة بن ثعلبة بن رئاب بن الأشتر بن جحوان، وهو أبو ثور، وهو الثّبت.
[...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 467
ومنهم: حبیب بن مُظَهَّر، قُتل مع الحسین بن علیّ علیهما السلام.
وولد والبة بن الحارث بن ثعلبة بن دودان: ذؤیبة، واسامة، ونمیر، وارَیْل.
فولد ذؤیبة: مالک بن ذؤیبة، وعامر بن ذؤیبة، وبروان بن ذؤیبة.
فولد مالک: أبا سود، وأریل بن مالک، وکعب بن مالک.
منهم: حمل، والأخثم، وزیاد بنو مالک بن جنادة بن سفیان بن وهب بن کعب، شهدوا القادسیّة، وقیل: حمل بنهاوند مع النّعمان بن مقرن المزنیّ.
وأبو هَیّاج وهو عمرو بن مالک بن جنادة، وجعله عمر بن الخطّاب علی خطط الکوفة.
وقال أبو الیقظان: ولی أبو هیاج الرّیّ أیّام ابن الزّبیر، وإیّاه عنی ابن همّام حین قال:
والوالبی الّذی مِهران أمَّرَهُ قد زال مهران مذموماً ولم یزل
ومهران مولی زیاد، وکان وسیلة أبی الهیاج، وکان عظیم المنزلة من عبیداللَّه بن زیاد.
ومنهم: بشر بن غالب بن مالک بن ربیع بن کعب بن جنادة بن سفیان، کان صبیحاً فصیحاً، وکان علی شرطة مصعب، وجّهه الحجّاج إلی شبیب الخارجیّ، فقتله شبیب، وکان شریفاً.
وقال الشّاعر:
بکتْ دار بشر شجوها أنْ تبدّلتْ هلال بن مرزوق بتیس بن غالب
وهل هی إلّامثل عرس تنقَّلّتْ علی رغمها من هاشم فی محارب
وقدّ بن مالک بن حبیب بن ربیع بن کعب بن أزیل بن ذؤیبة الّذی ذکره النّابغة، فقال:
ولرهط حَرّابٍ وقدٍّ سُورةٌ فی البرّ لیس غرابها بمطار «1»
والموقد وهو عامر بن حَرْبَش وهو الثّبت، ویقال حَریش بن نمیر بن والبة. وحرملة
__________________________________________________
(1)- دیوان النّابغة الذّبیانی، ص 59، مع فوارق.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 468
ابن الکاهل بن الجزّار بن سلمة بن الموقِد الّذی قتل عبّاس بن علیّ بن أبی طالب مع الحسین علیهم السلام. وسمّی الموقد لأنّه کان یوقد لأضیافٍ ناراً، وهو الّذی یقول:
وأوقد للضّیوف النّار حتّی أفوز بهم إذا قصدوا لناری
وما إن لامنی أحد لبخلٍ ولا دَنَّسْتُ أثوابی بعار
وقال بعضهم: کان یسعی بالّنمیمة بین النّاس، فیوقد الشّرّ بینهم. [...]
وولد صعب بن أسد: عبداللَّه، فولد عبداللَّه: مرّة.
فولد مرّة: عبداللَّه، وعبد منبّه.
فولد عبداللَّه بن مرّة: جُمَیْرة بن عبداللَّه، والبحیر بن عبداللَّه، وهم بنو النّعامة، والنّعامة امّهم ولدتهم. فمن بنی النّعامة: ابن حیاش الشّاعر الّذی مدح الحسن بن علیّ والحسین علیهم السلام، فقال:
کأن جفانه أحواض نهی إذا وُضِعَتْ علی ظهر الخوان
ویعلم ربُّها إنْ کلّ شی‌ءٍ من الأشیاء إلّاالأجر فان
وقال أیضاً:
لقد کلَّ طرف العین حتّی کأ نّما أری کلّ شخص شافعاً لقرین
وقال أبو الیقظان: یقال: إنّ أسد استلحق صعباً، قال: وقال بعضهم:
نحن بنو صعبٍ وصعبٌ لأسد لا یُعْرَفُ المجد علینا لأحد
وقال شاعر من بنی أسد:
وحیّاً من نعامة فاسألنهم بنی صعب وکانوا مصعبینا [...]
وقال أبو الیقظان: کان بعثر الفقعسیّ شاعراً، وکان بالرّبذة، وکان علیها رجل یقال له راشد أبو علیّ، مولی بنی فقعس، فوجد علیه، فضربه فانطلق، فاستعدی إلیه إلی عمر ابن عبدالعزیز، وهو یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 469
أقول لراشدٍ أمْسِکْ کتابی وخَلِّ لناقتی عنک السّبیلا
أغِثْها بالمدینة یا بن لیلی وحکمتک الّتی تُشفی الغلیلا
فأقصّه عمر بن عبدالعزیز منه، فلمّا ضُرب، اتی بإهاب شاة، فالبسه، وجعل راشد یعاتب بعثراً، فقال:
رأیت أخا الصّفاء أبا علیٍّ یعاتبُنی ویَدَّرعُ الإهابا
یقول ظلمتنی وأقول کُلٌّ أصاب إلی أخیه ما أصابا
وکان بعثر لقی الحسین بن علیّ قبل أن یصل إلی الکوفة، فسأله عنهم، فقال: إنّ أهل العراق أهل غدر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 11/ 153، 154- 156، 159، 160، 161،
173- 175، 198- 199، 203- 204
حبیب بن مُظْهِر، وبعضهم یقول: مُظَهَّر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 369
حبیب بن مُظهر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 386، 388، 392، 395، 402، 403/ مثله الدّینوری،
الأخبار الطّوال،/ 256/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628 1
حبیب بن مظاهر «1»:
وکان حبیب من السّبعین الرّجال الّذین نصروا الحسین علیه السلام ولقوا جبال الحدید، واستقبلوا الرّماح بصدورهم، والسّیوف بوجوههم، وهم یعرض علیهم الأمان والأموال فیأبون، ویقولون: لا عذر لنا عند رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إن قُتل الحسین ومنّا عین تطرف «2» حتّی قُتلوا حوله «2».
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی نهج المقال].
(2- 2) [ذخیرة الدّارین: لا واللَّه لایکون ذلک أبداً حتّی نُقتَل دونه، قال: فجاهدوا حتّی قُتلوا بین یدیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 470
الکشّی (ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام)، 1/ 293 (ط جامعة مشهد 1348)،/ 78-
79/ عنه: الأسترآبادی، منهج المقال،/ 92؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 178؛
المجلسی، البحار، 45/ 93؛ البحرانی، العوالم، 17/ 334؛ أبو علیّ الحائری، منتهی
المقال، 2/ 329 (ط حجری)،/ 86؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 102، 188؛
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 252؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 553؛ القمّی، نفس
المهموم،/ 302؛ المیانجی، العیون العبری،/ 140
حبیب بن مظاهر الأسدیّ.
الصّدوق، علل الشّرائع، 1/ 35، الأمالی،/ 160؛ الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/
292، 293؛ ابن أعثم، الفتوح، 5/ 156؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 243،
250، 2/ 18؛ ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 103؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة
المجالس وزینة المجالس، 2/ 296
أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام.
من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: الأصحاب، ثمّ الأصفیاء، ثمّ الأولیاء، ثمّ شرطة الخمیس.
من الأصفیاء من أصحاب أمیرالمؤمنین علیه السلام: سلمان الفارسیّ، المقداد، أبو ذرّ، عمّار، أبو لیلی، شُبیر «1»، أبو سِنان، أبو عَمْرة، أبو سعید الخُدریّ [عربیّ أنصاریّ «2»]، أبو بَرْزة، جابر بن عبداللَّه، البراء بن عازب أنصاریّ، عَرَفة الأزْدیّ، وکان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم دعا له «3»، فقال: «اللَّهمّ بارِک [له] فی صفقته».
__________________________________________________
(1)- ألف «ستیر» بالسّین، وقد سبق عن الخلاصة.
(2)- الزّیادة من ألف، ب.
(3)- الدّعاء لعرفة هذا فی الخلاصة أیضاً، والظّاهر أ نّه أخذه من البرقیّ، وهو لعرفة المدنیّ فی رجال الشّیخ علی ما ذکره الممقانی، والشّائع الموافق للآثار أ نّه لعروة البارقیّ، وحیث إنّ الممقانی لم یقف فیه علی رجال البرقیّ، قال: «وقد سها قلم العلّامة فنقل الدّعاء فی الأزدیّ .. فإنّه لم ینقل أحد الدّعاء فی عرفة الأزدیّ، ولا ورد فیه ذلک، إلی آخره».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 471
وأصحاب أمیر المؤمنین الّذین کانوا شرطة الخمیس «1» کانوا ستّة آلاف «2» رجل «3»، وقال «4» علیّ بن الحکم: [أصحاب «5»] أمیر المؤمنین الّذین قال لهم: «تشرّطوا إنّما اشارطکم علی الجنّة، ولستُ اشارطکم علی ذهب ولا فضّة، إنّ نبیّنا صلی الله علیه و آله و سلم قال لأصحابه فیما مضی: تشرّطوا فإنِّی لستُ اشارطکم إلّاعلی الجنّة»، وقال «6» أمیر المؤمنین علیه السلام لعبداللَّه ابن یحیی الحضرمیّ «7» یوم الجمل: «ابشر یا ابن یحیی! فإنّک وأباک من شرطة الخمیس حقّاً، لقد أخبرنی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم باسمک واسم أبیک فی شرطة الخمیس، واللَّه سمّاکم فی السّماء شرطة الخمیس علی لسان نبیّه صلی الله علیه و آله و سلم»: سلمان [الفارسیّ]، والمقداد، وأبو ذرّ [الغفاریّ]، وعمّار [ابن یاسر]، وأبو «8» سِنان، وأبو عَمْرة، وجابر بن عبداللَّه، وسهل وعثمان ابنا حُنیف الأنصاریّان «8».
ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام: عمرو بن الحَمق عربیّ خُزاعیّ، میثم [بن یحیی «9»]
__________________________________________________
(1)- قال ابن الأثیر فی النّهایة: «الخمیس الجیش لأنّه مقسّم خمسة أقسام: المقدّمة والسّاق والمیمنة والمیسرة والقلب، والشّرطة أوّل طائفة من الجیش تشهد الواقعة» انتهی. وقیل: سُمّوا به لأنّهم یشترطون علی الإمام، کما روی عن الأصبغ أ نّه قال: ضمناً له- أی لأمیر المؤمنین- الذّبح وضمن لنا الفتح. وقال فی النّهایة: شرطة السّلطان نخبة أصحابه الّذین یقدِّمهم علی غیرهم من جنده. والشّرطة أوّل طائفة من الجیش تشهد الواقعة. وقال فی حدیث ابن مسعود: «وتشرط شرطة للموت، لایرجعون إلّاغالبین» ا ه. وقال فی القاموس: الشّرطة- بالضّمّ- هم أوّل کتیبة تشهد الحرب وتتهیّأ للموت، وطائفة من أعوان الولاة سُمّوا بذلک لأنّهم أعلمها أنفسهم بعلامات یُعرفون بها ا ه.
(2)- ألف، ب: «ستّة ألف» سهو.
(3)- [أضاف فی الاختصاص: أنصاره. محمّد بن الحسین، عن محمّد بن جعفر، عن أحمد بن أبی عبداللَّه، قال:].
(4)- رواه فی مقدّمات تنقیح المقال، وعلیّ بن الحکم هذا یروی عن الرّضا والجواد علیهما السلام.
(5)- الزّیادة من ب، ج.
(6)- رواه الکشّی، ص 4.
(7)- ألف: «الخضرمیّ» بالخاء المعجمة.
(8- 8) [الاختصاص: ساسان وأبو عمرو الأنصاریّان، وسهل بدریّ، وعثمان بن حنیف الأنصاریّ، وجابر بن عبداللَّه الأنصاریّ].
(9)- الزّیادة لیست فی ج.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 472
التّمّار مولی رُشَید الهَجَریّ، حبیب بن مُظاهر الأسدیّ «1»، محمّد بن أبی بکر.
ومن الأولیاء: الأعْلم الأزْدیّ «2»، سُوَید بن غَفَلة الجُعفیّ، الحارث بن عبداللَّه الأعور هَمْدانیّ، أبوعبداللَّه الجَدَلیّ «3»، أبویحیی حکیم بن سعید الحنفیّ.
وکان من شرطة الخمیس، أبو الرّضا عبداللَّه بن یحیی الحضرمیّ، سُلَیم بن قیس الهلالیّ، عُبیدة السّلمانیّ عربیّ «4».
البرقیّ، الرّجال،/ 3- 4/ مثله المفید، الاختصاص،/ 2- 3، 7
(من أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیهما السلام) ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام حبیب ابن مظاهر الأسدیّ.
البرقیّ، الرّجال،/ 7
أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام [...]، ومن أصحاب أمیر المؤمنین: حبیب ابن مظاهر «5» الأسدیّ.
لبرقیّ، الرّجال،/ 7
حبیب بن مظاهر.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 352، 411، 416، 422، 425، 429، 435، 439؛ مثله
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 46، 177؛ الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 160؛ المفید، الإرشاد،
2/ 34، 87، 92، 98، 101، 107؛ الفتّال، روضة الواعظین،/ 147، 158؛
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 194، 241، 254، 2/ 4، 15، 17، 19؛ ابن شهرآشوب،
المناقب، 4/ 89، 100؛ ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 327؛ ابن نما، مثیر الأحزان،/
11؛ ابن طاوس، اللّهوف،/ 33؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286؛ ابن خلدون، التّاریخ،
/ 21- 22؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 184؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 39؛
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 18؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس،
2/ 168، 257، 275، 289، 291
__________________________________________________
(1)- [الاختصاص: مظهّر].
(2)- [الظّاهر أنّ المراد منه مالک بن الحارث الأشتر النّخعیّ المعروف].
(3)- ألف: الجذلی، وإسمه عبید بن عبد. انظر جامع الرّواة.
(4)- نسبة إلی «سلمان» بطن من مراد.
(5)- [فی المطبوع: عبداللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 473
حبیب بن مظاهر الفقعسیّ.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 355
حبیب بن مظاهر الأسدیّ الفقعسیّ.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 57؛ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 197؛ محمّد بن أبی
طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 177
ولد أسد بن خُزیمة: [بن مُدْرِکة بن إلیاس بن مُضر بن نزار بن معد بن عدنان، من ولد إسماعیل علیه السلام]: دودان، وکاهل، وعمرو، وصَعب وحُلْمة.
وولد دودان بن أسد، وفیهم البیت والعدد: ثعلبة.
وإلی ثعلبة هذا تنسب الثّعلبیّة الّتی بین الکوفة ومکّة، فولد ثعلبة بن دودان: الحارث، ومالک، وسعد.
ولد الحارث بن ثعلبة: قُعَین، وفیه العدد والثّروة؛ ووالبة، وسعد؛ کان فی بنی سعد ابن الحارث شعراء. ومن بنی والبة بن الحارث: حَمَل، والأخْتَم «1»، وزیاد، بنو مالک بن جنادة بن سفیان بن وهب بن کعب بن مالک بن ذؤیب بن والبة، کان لهم بلاء وغناء أیّام القادسیّة؛ وقُتل حمل بنهاوند؛ وأخوهم أبو هیّاج عمرو بن مالک بن جنادة، جعله عمر بن الخطّاب علی خِطَط الکوفة؛ وابن أخیهم غالب بن مالک بن جنادة، أنهضه الحجّاج لقتال شبیب، فقتله شبیب؛ وبشْر بن أبی خازم الأسدیّ الشّاعر.
وهؤلاء بنو قُعَیْن بن الحارث بن ثعلبة بن دودان بن أسد.
ولد قُعَیْن بن الحارث: عمرو، ونصر، وکُلفة، وهو عَبْس، لقّب بذلک. فولد نصر بن قُعَیْن: بطون کثیرة، منهم: عامر بن عبداللَّه بن طریف بن مالک بن نصر بن قُعَیْن، صاحب لواء بنی أسد فی الجاهلیّة؛ والعلاء بن محمّد بن منظور بن قیس بن نوفل بن جابر بن‌شِجْنة بن حصب بن اسامة بن مالک بن [نصر بن] قُعَیْن، ولی هو وأبوه شرطة الکوفة؛ وابن عمّه عبدالرّحمان بن قیس بن منظور بن قیس بن نوفل بن جابر، ولیَ شرطة
__________________________________________________
(1)- والمعروف فی أسمائهم «الأخثم» بالمثلّثة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 474
المصعب بن الزّبیر: وذؤاب «1» بن رُبَیِّعَة (بالتّصغیر) بن عُبید بن سعد بن جَذیمة بن مالک ابن نصر بن قُعَیْن، قاتل عُتَیبة بن الحارث بن شهاب، فارس بنی تمیم فی الجاهلیّة؛ وبنو ذی الخمار، وهو عوف بن ربیع بن حارثة بن ساعدة بن جذیمة بن مالک، ولهم بالجزیرة شرف؛ وأبو سمّال سِمْعان بن هُبَیرة بن فروة بن عمرو بن عُبید بن سعد بن جذیمة بن مالک بن نصر بن قُعَیْن، الّذی شرب الخمر مع النّجاشیّ بالکوفة؛ وجرّاح بن سنان، الّذی وَجَأ الحسن بن علیّ- رضی الله عنه- بالخنجر فی مُظْلم ساباط.
وولد طریف بن عمرو بن قُعَیْن: فَقْعَس، ومُنقذ، وأعْیا، وهو الحارث، وقیس، فمن ولد مُنقذ بن طریف: الشّاعر المشهور عبداللَّه بن الزّبیر بن الأشیم بن الأعشی بن بُجْرة ابن قیس بن منقذ بن طریف؛ ومن ولده کان أبو أحمد الزّبیریّ المحدث المشهور. فولدُ فَقْعَس: حَجْوان، ودِثار، الّذی یقول فیه امرؤ القیس:
کأنَّ دِثاراً حَلَّقَتْ بِلَبُونِهِ عُقابُ تَنُوفَی لا عُقابُ القَوَاعِل
وولدُ قَیْس بن طَریف بن عمرو بن قُعَیْن: الطّمّاح، الّذی سعی فی هلاک امرئ القیس، وفیه یقول:
لَقَدْ طمحَ الطّمّاحُ من بُعْدِ أرْضِهِ
وطُلَیحة بن خُوَیلد بن نوفل بن نَضْلة بن الأشتر بن حَجْوان بن فَقْعَس، الّذی ادّعی النّبوءة، ثمّ أسلم، وله رهط باق. ذکر الکلبیّ أنّ النّبیّ- (ص)- دعا أن یُحرَموا الشّهادة؛ فلم یُستشهد أحد منهم قطّ؛ وربیعة بن ثعلبة بن ریاب بن الأشتر بن حَجْوان بن فَقْعَس، قاتل صَخْر بن عمرو بن الشّرید، یُکنّی ربیعة أبا ثَوْر. والشّاعر الکُمَیت الأوّل هو الکُمَیت ابن ثعلبة بن نوفل بن نضلة بن الأشتر بن حَجْوان، وعمّ أبیه: خالد بن نضاة، سیِّد بنی أسد. والشّاعر الکُمیت الثّانی هو الکُمیت بن معروف بن الکُمیت بن ثعلبة. وکان من بنی أسد شعراء کثیر.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 9، 11، 190، 191، 192، 194- 196
__________________________________________________
(1)- ذؤاب، بالذّال المعجمة. انظر شرح الحماسة للمرقی 843، ونوادر المخطوطات، 2: 235.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 475
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 476
(ذکر السّابقین المقرّبین من أمیر المؤمنین علیه السلام):
حدّثنا جعفر بن الحسین، عن محمّد بن جعفر المؤدّب: الأرکان الأربعة: سلمان، والمقداد، وأبو ذرّ، وعمّار، هؤلاء الصّحابة. ومن التّابعین: اویس بن أنیس القرنیّ الّذی یشفع فی مثل ربیعة ومضر، عمرو بن الحمق الخزاعیّ- وذکر جعفر بن الحسین أ نّه کان من أمیر المؤمنین علیه السلام بمنزلة سلمان من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله- رُشید الهجریّ، میثم التّمّار، کمیل بن زیاد النّخعیّ، قنبر مولی أمیر المؤمنین علیه السلام، محمّد بن أبی بکر، مزرع مولی أمیر المؤمنین علیه السلام، عبداللَّه بن یحیی، [ثمّ ذکر کلام أمیر المؤمنین علیه السلام فیه کما ذکرناه فی الرّجال للبرقیّ] جندب بن زهیر العامریّ، وبنو عامر شیعة علیّ علیه السلام علی الوجه، حبیب بن مظهّر الأسدیّ، الحارث ابن عبداللَّه الأعور الهمدانیّ، مالک بن الحارث الأشتر الأعلم الأزدیّ، أبو عبداللَّه الجدلیّ، وجویریة بن مسهر العبدیّ. «1»
أصحاب الحسن بن علیّ علیهما السلام: سفیان بن أبی لیلی الهمدانیّ، حذیفة بن أسید الغفاریّ، أبو رزین الأسدیّ.
المفید، الاختصاص،/ 6- 7/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 146
أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام جمیع مَن استشهد معه، ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام:
حبیب بن مظهّر، ومیثم التّمّار، ورشید الهجری، وسلیم بن قیس الهلالیّ، وأبو صادق، وأبو سعید عقیصا. «2»
المفید، الاختصاص،/ 7- 8/ عنه: المجلسی،
البحار، 44/ 200؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337
(أسماء مَنْ روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام): حبیب بن مظاهر الأسدیّ.
(من أصحاب أبی محمّد حسن بن علیّ علیه السلام): حبیب بن مظاهر الأسدیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 38، 67
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا فی نفس المهموم].
(2)- عقیصا اسمه دینار وکنیته أبو سعید، ذکره الشّیخ تارة فی أصحاب أمیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه، وأخری من أصحاب الحسین علیه السلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 477
حبیب بن مظاهر. الطّوسی، الرّجال،/ 72
حبیب بن مُظَهَّر «1».
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234، 237، 238؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 287، 289،
290، 291،؛ ابن نما، مثیر الأحزان،/ 26؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 385،
438، 441، 451؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 178، 179، 182، 183؛ الباعونی،
جواهر المطالب،/ 285
المُظَهَّریّ: بضم المیم، وفتح الظّاء المعجمة، والهاء المفتوحة المشدّدة، والرّاء فی آخرها، هذه النّسبة إلی مظهّر.
وهو جدّ معقل بن سنان بن مظهّر بن عَرَکیّ بن فتیان بن سُبَیْع بن بکر بن أشجع، هو المظهریّ، شهد فتح مکّة، وبقی إلی یوم الحرّة. وروی عن النّبیّ (ص).
والحارث بن مسعود بن عبده بن مظهر بن قیس بن امیّة بن معاویة بن مالک بن عوف ابن عمرو بن عوف، هو المظهریّ، صحب النّبیّ (ص)، و (قُتل) یوم الجسر. قاله الطّبریّ.
وفی الأسماء المظهر بن رافع بن عدیّ الأنصاریّ، أخو ظهیر بن رافع، وهما عَمّا رافع ابن خدیج، لهما صحبة، روی عنهما ابن أخیهما رافع بن خدیج، شهد (مظهر) أحداً وقتلته یهود فی خلافة عمر رضی الله عنه.
وحبیب بن مظهر بن رئاب بن الأشتر الأسدیّ، قُتل مع الحسین بن (علیّ رضی اللَّه عنهما).
السّمعانی، الأنساب، 5/ 331
الأسدیّ- بفتح الألف والسّین المهملة وبعدها الدّال المهملة- هذه النّسبة إلی أسد، وهو اسم عدّة من القبائل، منهم أسد بن عبدالعُزّی بن قصیّ بن کلاب بن مرّة بن کعب ابن لؤی بن غالب، من قریش، وإلی أسد بن خزیمة بن مدرکة بن إلیاس بن مضر، وإلی
__________________________________________________
(1)- [البدایة: المظهّر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 478
أسد بن ربیعة بن نزار، وإلی أسد بن دودان؛ وفی الأزد بطن یقال لهم بنو أسد- محرّک السّین- وهو أسد بن شریک- بضمّ الشّین المعجمة- بن مالک بن عمرو بن مالک بن فهم، لهم خطّة بالبصرة یقال لها خطّة بنی أسد، ولیست بالبصرة خطّة لبنی أسد بن خزیمة.
اًلسّمعانی، الأنساب، 1/ 138
حبیب بن مظهّر الأسدیّ، بضمّ المیم وفتح الظّاء المعجمة وتشدید الهاء والرّاء أخیراً.
وقیل: مظاهر «1»، مشکور رحمه الله، قُتل مع الحسین علیه السلام بکربلا.
العلّامة الحلّی، خلاصة الأقوال (ط النّجف)،/ 61/ عنه: الأسترابادی، منهج المقال،/
92؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 2/ 328، 330 (ط حجری)،/ 86؛ الأردبیلی،
جامع الرّواة، 1/ 178؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 252؛ الأمین، أعیان الشّیعة،
4/ 553؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 187- 188؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/
119
حبیب بن مظاهر، وقیل مظهِّر، وبفتح الظّاء وتشدید الهاء وکسرها، والأوّل بخطّ الشّیخ رحمه الله «1» ی. سین [جخ، کش]. قُتل مع الحسین، وکان من السّبعین الّذین نصروا وصبروا علی البلاء حتّی قُتلوا بین یدیه، رحمهم اللَّه تعالی.
ابن داود،/ 99 رقم 374/ عنه المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 252؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 553؛ الحسینی، کتاب الرّجال،/ 99 رقم 374
حبیب بن مظهر بن رئاب بن الأشتر بن حجوان بن فقعس الکندیّ، ثمّ الفقعسیّ، له إدراک «2»، وعمّر حتّی قُتل مع الحسین بن علیّ، «3» ذکره ابن الکلبیّ «3» مع ابن عمّه ربیعة بن حوط بن رئاب، «4» وسیأتی فی حرف الرّاء إن شاء اللَّه تعالی «4».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: النّبیّ].
(3- 3) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یوم الطّفّ].
(4- 4) [لم یرد فی الأعیان، وفی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: المذکور المکنّی أبا ثور الشّاعر الفارس، ذکره ابن الکلبیّ فی کتابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 479
ابن حجر، الإصابة، 1/ 373 رقم 1949/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/
188؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 554
(ربیعة) بن خوط بن رئاب الأشتر بن حجوان بن فقعس بن طریف بن عمرو بن قیس بن ثعلبة بن دودان بن أسد بن خزیمة الأسدیّ، ثمّ الفقعسیّ أبو المهوش- ذکره المرزبانیّ. وقال شاعر مخضرم، حضر یوم ذی قار، ثمّ نزل بعد ذلک الکوفة، وأنشد له فی یوم ذی قار:
نجی إیاداً ولحما کلّ سلهبة واستحکم الموت أصحاب البراذین
وقال ابن عساکر: أدرک حیاة النّبیّ صلی الله علیه و آله، ونسبه ابن الکلبیّ، فلم یزد علی وصفه بالشّاعر، وذکر بعده أنّ عمّه ربیعة بن ثعلبة بن رئاب المذکور. وقال: یُکنّی أبا ثور، وهو الّذی قتل صخر بن عمرو أخا الخنساء، ولم یصفه بما یدلّ علی إدراکه الإسلام، وقد تقدّم ابن عمّهما حبیب بن مظهر بن رئاب. (ز) ابن حجر، الإصابة، 1/ 511 رقم 2731
(حوط) بن رئاب الأسدیّ الشّاعر، ذکر أبو عبید البکریّ، فی شرح الأمالی: أ نّه مخضرم، وهو القائل:
دبیت للمجد والسّاعون قد بلغوا جهد النّفوس وألقوا دونه الأزرا
أنشد له المرزبانیّ:
یعیش الفتی بالفقر یوماً وبالغنی وکلٌّ کأن لم یلق حین یزایله
ابن حجر، الإصابة، 1/ 382 رقم 2019
حبیب بن مظاهر الأسدیّ [...] «1»، وقال أبو عمرو الکشّی: کان من أصحاب علیّ، ثمّ کان من أصحاب الحسن والحسین [...]، ویقال: إنّ حبیب بن مظهر قُتل مع الحسین ابن علیّ علیهما السلام.
ابن حجر، لسان المیزان، 2/ 173 رقم 771/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 554
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 480
حبیب بن مظاهر الأسدیّ، ی، ن، سین، جخ: مشکور، قُتل مع الحسین علیه السلام بکربلاء، صه.
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 82
حبیب بن مظاهر الأسدیّ، ثمّ فی ن وسین: حبیب بن مظاهر.
الأسترآبادی، منهج المقال،/ 92
والباقون قُتلوا بعد هؤلاء [المقتولین فی الحملة الاولی] وهم: حبیب بن مظاهر.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 331
حبیب بن مظاهر [ن. سین] الأسدیّ [ی] [ثمّ ذکر کلام العلّامة الحلّی کما ذکرناه]. «1»
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 178 1
__________________________________________________
(1)- و حبیب از جمله آن هفتاد و دو نفر بود که یاری آن مظلوم نمودند و در مقابل کوه‌های آهن رفتند و سینه خود را در مقابل چندین هزار شمشیر و نیزه و تیر سپر نمودند. آن کافران ایشان را امان می‌دادند و وعده مال‌های بسیار می‌کردند و ایشان ابا نموده. می‌گفتند: «تا دیده ما حرکت می‌کند و آن امام مظلوم شهید شود، ما را نزد خدا عذری نخواهد بود.»
تا آن که همه جان‌های خود را فدای او نمودند و همه دور آن حضرت کشته افتادند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 582
أصحابه [امیر المؤمنین علیه السلام]
سیصد و نود و پنج نفر بودند و از مشاهیر اسامه بن زهیر بن حارثه و اصبغ بن نباته و اشعث بن قیس و احنف بن قیس و ابی بن قیس و اویس قرنی و بریده بن الخصیب و براء بن عازب و ثابت بن حجاج و ابوذر و جابر بن عبداللَّه و جویریه بن مسهر و جنید همدانی و جبلة بن عمرو و جویر بن عبداللَّه بجلی و جعده بن هبیره المخزومی ابن اخت امیر المؤمنین و حذیفة بن الیمان وحبیب بن مظاهر الاسدی و حارث بن همدان خالصی وحجر بن عدی الکندی و جارود بن همام و خالد بن ابی دجانه و رشید هجری رفاعه بن رافع و زید بن صوحان عبدی و زهیر بن قیس و سعید بن مالک و سهیل بن حنیف و سلیم بن قیس الهلالی و سیحان بن صوحان بن کهل و سلمه بن اکوع و سنان بن مالک النخعی و شیث بن ربعی و شهر بن عبداللَّه خوشب و صعصعه بن صوحان عبدی و صادق بن الاشعث و ضرار بن صامت و طارق بن شهاب و طرماح بن عدی بن حاتم الطائی و ظالم بن ظالم و عبداللَّه بن عباس و عبداللَّه بن حارث برادر مالک اشتر و عثمان بن حنیف و عباده بن صامت غفاری و عبداللَّه بن ابی رافع کاتب و عبدالرحمان بن عوسجه و عقیل بن ابی‌طالب و عبداللَّه بن عثمان و علقمه بن قیس و عطا بن رباح و عبداللَّه بن وهب راسبی و عنبسة بن جبیر و عبیداللَّه بن دیار و فرات بن عمرو و قیس بن سعد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 481
(من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام) حبیب بن مظاهر.
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
حبیب بن مظاهر ره، سین. وزاد فی ی: الأسدیّ، [ثمّ ذکر کلام العلّامة الحلّی کما ذکرناه].
أقول: ذکره فی صه فی القسم الأوّل، الحادی فی القسم الثّانی. «1»
أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 2/ 328، 330 (ط حجری)،/ 86 1
__________________________________________________
- ابن عباده وقنبر و قثم بن العباس وکمیل بن زیاد ومالک بن حارث مشهور به اشتر و میثم تمار و محمد بن ابی‌بکر و مسیب بن نجبه و معاذ بن جبل و نجاشی شاعر و نمیله همدانی و وهب بن عبداللَّه و هبیرة بن یریم و یزید بن نویره حنفی و ابو بریده الازدی و ابو مریم و ام الحکیم، واللَّه اعلم بالصواب.
مدرسی، جنات الخلود،/ 17
اصحابه [امام حسن مجتبی علیه السلام]
جمعی کثیر بودند که چون آن حضرت در اول خلافت به عزم جنگ معاویه لشگر به شام کشیده در هر منزلی یکی از مشاهیر را سر داد و با قدری از لشگر روانه شام نمود، معاویه علیه اللعنة والعذاب مبلغ‌ها برای آن سردار فرستاده و بعضی را وعده دخت داده، آن سردار با لشگر به طرف معاویه رفتند و با آن حضرت از جمله چهل هزار لشکر که داشت چهارصد نفر ماندند لا علاج با معاویه صلح کرد و آن جمع نیز اکثری مرتد شدند و آن‌چه در خدمت آن حضرت بودند، و از او روایت می‌کنند این است:
احنف بن قیس و اصبغ بن نباته و اشعث بن سواد و جابر بن عبداللَّه انصاری و جعید الهمدانی و جارود بن المنذر و جارود بن ابی بشیر وحبیب بن مظاهر و حذیفة الاسدی و حارث بن الاعور و حجر بن عدی و حبه ابن جوین العرنی و حبابه بن الوالبیه و رشید هجری و رفاعه بن شداد و زید بن ارقم و سلیم بن قیس هلالی و سفیان بن ابی لیلی و سلیمان بن صرد الخزاعی و سوید بن غفله و طاء بن عمیر المکنی به ابی الاسود الدئلی و عتابه بن عمرو وعمرو بن حمق خزاعی و عامر بن واثله و عبداللَّه بن جعفر بن ابی‌طالب و عبداللَّه بن عباس و عمرو بن قیس مشرقی و قیس بن سعد بن عباده و کمیل بن زیاد و کیسان بن کلیب و لوط بن یحیی و مسلم بن البطین‌و مسعود مولی ابی وایل و میثم تمار ومسیّب بن نجبه ومسلم بن عقیل وهلال بن بشار و ابو اسحاق الهمدانی و ابو اسحاق السبیعی مدرسی، جنات الخلود،/ 20
(1)- باب الحاء من أسامی الرّواة [عن أمیر لمؤمنین.] حبیب بن المظاهر الأسدیّ حارث الهمدانیّ الحالقی.
سپهر، ناسخ التّواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 194
باب الحاء من أسامی الرّواة [عن الحسن بن علیّ علیهما السلام.] حبیب بن مظاهر. باب الحاء من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ..] حبیب بن مظاهر
سپهر، ناسخ التّواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 206- 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 482
__________________________________________________
- محبین‌امیر المؤمنین علی علیه السلام‌از حوصله حساب افزون است و من بنده برخی از معارف ایشان را می‌نگارم. در «بحار الانوار» مرقوم است که اصحاب امیر المؤمنین را چهار مرتبت است: نخستین را اصفیاخوانند، خلاصه ایشان [را] عمرو بن الحمق الخزاعی العربی، دیگرمیثم تمار پسریحیی است، دیگررشید هجری، دیگرحبیب بن مظاهر اسدی و دیگرمحمدبن ابی‌بکر است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 244- 245
و از متقدمین مقربین امیر المؤمنین علیه السلام، سلمان فارسی، دیگر مقدادبن اسود، دیگر ابوذر غفاری، دیگر عمار بن یاسر، دیگر ابوسنان انصاری، دیگر ابوعمرو انصاری، دیگر سهل بدری، برادرش عثمان پسرهای حنیف انصاری، و دیگرجابر بن عبداللَّه انصاری است. ما شرح حال هر یک را در جای خود رقم کرده‌ایم.
دیگر از محبین امیر المؤمنین علیه السلام‌ابو احیحه عمرو بن محصن است. او در جنگ جمل صد هزار درهم در تجهیز لشگر امیرالمؤمنین علیه السلام بذل کرد و در جنگ صفین در رکاب آن حضرت شهید شد. دیگر اویس قرنی از تابعین وعمرو بن الحمق خزاعی است. او در نزد امیر المؤمنین علیه السلام آن منزلت داشت که سلمان فارسی در خدمت پیغمبر. دیگر رشید هجری، دیگرمیثم تمار، دیگر کمیل بن زیاد نخعی، دیگر قنبر غلام علی علیه السلام، دیگر محمد بن ابی‌بکر، دیگر مزرع مولای امیر المؤمنین و دیگر عبداللَّه بن یحیی و این آن کس است که امیر المؤمنین علیه السلام در جنگ جمل اورا فرمود: «إبشر یا ابن یحیی فأنت وأبوک من شرطة الخمیس سمّاکم اللَّه به فی السّماء.»
دیگر جندب بن زهیر عامری، دیگرحبیب بن مظاهر اسدی، دیگر حارث بن عبداللَّه الاعور الهمدانی، دیگرمالک بن الحارث المعروف به مالک اشتر نخعی، دیگرعلیم الازدی و دیگرجویریة بن مسهر العبیدی.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 245- 246
هیجدهم [کس از اصحاب امام حسن مجتبی علیه السلام] حبیب بن مظاهر، بعضی اورا حبیب بن مظهر گفته‌اند. او از اصحاب علی، حسن وحسین علیهم السلام است و من بنده، قصه اورا در کتاب امیر المؤمنین علیه السلام در ذیل اصحاب آن حضرت نگاشته‌ام. ان شاء اللَّه عن قریب در کتاب امام حسین به شرح خواهم نگاشت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 178
ذکر جماعتی که از امام حسن علیه السلام روایت احادیث کرده اند
باب الحاء من اسامی الروات
حبیب بن مظاهر، دیگر حذیفة بن اسید الغفاری، دیگرحارث الاعور، دیگرحجر بن عدی بن حاتم، دیگرحبة بن جوین العرنی و دیگر از جمله زنان حبابة الوالبیه است که ازحسن بن علی علیهما السلام روایت کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 180
علمای رجال در تشکیل نام پدر حبیب، طریق خلاف سپرده اند. جماعتی چنان که بیش‌تر در السنه و افواه مذکور است، مظاهر خوانند و گروهی بر وزن مطهر، مظهر دانند. علّامه (اعلی اللَّه مقامه) در خلاصه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 483
حبیب بن مظهّر: هو حبیب بن مظهّر «1» بن رئاب بن الأشتر بن حجوان بن فقعس ابن طریف بن عمرو بن قیس بن الحارث بن ثعلبة بن دودان بن أسد أبو القاسم الأسدیّ‌الفقعسیّ «1».
کان صحابیّاً، رأی النّبیّ صلی الله علیه و آله، ذکره ابن الکلبیّ، وکان ابن عمّ ربیعة بن حوط بن رئاب المکنّی أبا ثور الشّاعر الفارس.
السّماوی، إبصار العین،/ 56/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 642
(ضبط الغریب): ممّا وقع فی هذه التّرجمة (مظهّر) بضمّ المیم وفتح الظّاء المعجمة بزنة محمّد علی الأشهر؛ ویضبط بالطّاء المهملة فی بعض الأصول، ویمضی علی الألسن. وفی الکتب: مظاهر، وهو خلاف المضبوط قدیماً.
قُتل من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله مع الحسین علیه السلام خمسة نفر فی الطّفّ: أنس بن الحارث الکاهلیّ؛ ذکره جمیع المؤرّخین، وحبیب بن مظهر الأسدیّ، ذکره ابن حجر.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 413
ویقال: حبیب بن مظاهر بن رئاب بن الأشتر بن حجوان بن فقعس بن ظریف بن عمرو بن قیس بن الحارث بن ثعلبة بن دودان بن أسد بن خزیمة الأسدیّ، ثمّ الفقعسیّ، کان صحابیّاً، له إدراک النّبیّ صلی الله علیه و آله. «2» توضیح: مُظهر- بضمّ المیم وفتح الظّاء المعجمة علی وزن محمّد- علی الأشهر،
__________________________________________________
- نیز مظهر به فتح ظای معجمه و های مشدده ضبط فرموده و از این ارجوزه که از حبیب مرقوم شد، معلوم می‌شود که مظهر نام داشته؛ چه اگر مظاهر خوانیم، با سایر مصرع ها قافیه نخواهد داشت. چه رعایت الف تأسیس، در نزد عرب از شرایط صحت قافیه است. برخلاف عجمان که شرط نمی‌دانند (واللَّه اعلم).
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 284- 285، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 115
مشهور در السنه و افواه مظاهر است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 115
(1- 1) [نفس المهموم: بضمّ المیم وفتح الظّاء المعجمة: أبو القاسم الفقعیّ الأسدیّ].
(2) (2*) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 484
ویمضی علی الألسن، وفی الکتب: مظاهر، وهو خلاف المضبوط قدیماً فی کتب الرّجال والتّراجم.
نهد أی نهض مستنتل- بالمیم والسّین والنّون بین التّائین المثنّائین- فوق، بمعنی متقدّم علیه. (2*)
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 187- 188، 192/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/
120
حبیب بن مظاهر الأسدیّ، عدّه الشّیخ رحمه الله بهذا العنوان، من أصحاب علیّ علیه السلام، ثمّ بعنوان حبیب بن مظاهر، من أصحاب الحسن علیه السلام، ثمّ من أصحاب الحسین علیه السلام. وفی التّحریر الطّاوسیّ: حبیب بن مظاهر مشکور، وفی القسم الأوّل من الخلاصة: [ثمّ ذکر کلام العلّامة الحلّی کما ذکرناه].
وقال ابن داود، فی القسم الأوّل من رجاله: [ثمّ ذکر کلام ابن داود کما ذکرناه].
وفی تعلیقة الشّهید الثّانی رحمه الله علی الخلاصة ما لفظه: قال ابن طاوس: إنّه وجده مظاهر بخطّ عمید الرّؤساء، وهو ثبت، وما نسبه إلی ابن طاوس موجود فی حاشیة التّحریر الطّاوسیّ.
وأقول: الّذی یتبیّن من نقل ابن داود عن خطّ الشّیخ، ونقل الشّهید الثّانی رحمه الله عن خطّ ابن طاوس: إنّ مظاهراً- بالألف- هو الأصحّ، وهو المشهور علی الألسن. وفی الزّیارات، وظنِّی أنّ من کتب مظهر، أراد مظاهر علی عادتهم فی إسماعیل وإسحاق والقاسم والحارث ونحوها من کتابتها بغیر ألف، وقرائتها مع الألف.
علی کلّ حال، فحال الرّجل أشهر من أن یحتاج إلی بیان أو إقامة بیّنة أو برهان، وکیف وهو ممّن عنده ببرکة أمیر المؤمنین علیه السلام وتعلیمه علیه السلام علم المنایا والبلایا، وهو قرین میثم ورشید ونحوهما، وله فی لیلة عاشوراء مکالمات مع زینب الکبری سلام اللَّه علیها تکشف عن غایة جلالته حشرنا اللَّه تعالی معه فی دار القرار بحقِّ الأئمّة الأطهار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 485
صلوات اللَّه علیهم. ولم یتعرّض له النّجاشی لعدم أصل أو کتاب له، وقصره فیه علی المصنِّفین من الرّجال. وکذا الشّیخ رحمه الله فی الفهرست، وإنّی واللَّه لحائر أتعجّب من الفاضل الجزائریّ فی عدّه الرّجل من الحسان والممدوحین دون الثّقات، أو أترک العجب لکثرة صدور أمثاله منه، ولیت شعری إن لم یعدّ حبیب بن مظاهر من الثّقات، فلا معنی لعدّ أحد من الرّواة منهم، وهل قامت النّساء عن مثل حبیب إلّاعن نفر یسیر جدّاً؟!! «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 252- 253
حبیب بن مظهر الأسدیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
(أبو القاسم حبیب بن مُظهَّر، أو مظاهر، بن رئاب بن الأشتر بن حجوان بن فقعس ابن طریف بن عمرو بن قیس بن الحارث بن ثعلبة بن دودان بن أسد الأسدیّ الکندیّ، ثمّ الفقعسیّ).
__________________________________________________
(1)- شیخ کشی گفته است: حبیب از آن هفتاد مردی بود که حسین علیه السلام را یاری کردند، به کوه آهنین برخوردند، سینه جلوی نیزه‌ها دادند، چهره جلوی شمشیرها، به آن‌ها امان دادند، نپذیرفتند و گفتند: «ما نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله عذری نداریم که چشمی از ما باز باشد و حسین کشته شود.»
همه گرد او کشته شدند و بسیار خوب گفته کسی که درباره آن‌ها سروده:
«وفادار و مردانه یاران او بر انبوه لشگر چه شیر غران
همه پاک اصل و همه پاک نفس پدر نیک و مادر نجیب زمان
قصور جنان نزدشان شد عیان قصوری در آن ها نبد غیر آن»
من به آن ها اشارت کنم و گویم: السلام علی الأرواح المنیخة بقبر أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام:
«در مکارم پیشدستی کرده اند حوض کوثر را به چنگ آورده‌اند
گر نبودی تیغ و تیر آن یلان کس نیوشیدی دیگر صوت اذان
من آن‌چه بدان‌ها تعلق دارد، در کتاب «نفس المهموم» یاد کردم و این روایت از مسعودی آوردم که آنان با اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله در بدر و اصحاب قائم آل محمد صلی الله علیه و آله از آن هزار کسند که خدا دینش را بدان‌ها یاری کرده است. در این‌جا مناسب است روایتی در فضل اصحاب قائم بیاوریم که همگنان اصحاب حسین باشند و در روی زمین بمانند مشکی هستند که از آن همیشه بوی خوش تراود و دیگرگون نشود و در آسمان ماه درخشنده ای را مانند که هرگز خاموش نگردد. کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 327- 328
حبیب بن مظهر به میم مضموم و ظاء مفتوح، ابو القاسم فقعسی است. در «ابصار العین» گوید: صحابی بوده و پیغمبر را دیده. ابن کلبی اورا نام برده، عموزاده ربیعة بن حوط بن رئاب مکنی به ابا ثور شاعر و پهلوان است. مورخان گفته اند: حبیب در کوفه منزل کرد و در همه جنگ های علی همراه او بود و از مخصوصان و حاملان علم او است، انتهی.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 334
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 486
استشهد مع الحسین علیه السلام بکربلا، سنة 61.
[ثمّ ذکر کلام العلّامة الحلّی وابن داود کما ذکرناهما].
والّذی فی أکثر النّسخ من کتب التّاریخ وغیرها مظهّر، بوزن مطهر، وهو الصّواب.
وما فی الکتب الحدیثة أ نّه ابن مطهر خلاف المضبوط قدیماً، «1» واحتمال أن یکون سقوط الألف خطاً کسقوطها من إسحاق وعثمان والحارث ونحوها فاسد، لأنّ ذلک فیما کثر استعماله، ومظاهر لیس کذلک.
«أقوال العلماء فیه»:
فی رجال الشّیخ: فی أصحاب علیّ، وأصحاب الحسن، وأصحاب الحسین علیهم السلام حبیب بن مظاهر؛ وفی الخلاصة: حبیب بن مظهّر، وقیل: مظاهر، مشکور رحمه الله، قُتل مع الحسین علیه السلام بکربلاء ا ه. وقال الکشّی: حبیب بن مظاهر «1».
وقال الکشّی: کان من أصحاب علیّ، ثمّ کان من أصحاب الحسن والحسین، وذکر له قصّة مع میثم التّمّار، ویقال: إنّ حبیب بن مظهّر قُتل مع الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهم ا ه.
وعن البحار أنّ فیه: محمّد بن الحسین بن محمّد بن جعفر، عن أحمد بن أبی عبداللَّه قال: قال علیّ بن الحکم: من أصفیاء أصحاب علیّ علیه السلام عمرو بن الحمق الخزاعیّ عربیّ، ومیثم التّمّار، وهو میثم بن یحیی مولی، ورشید الهجریّ، وحبیب بن مظهّر الأسدیّ، ومحمّد بن أبی بکر ا ه.
«هل هو صحابیّ أو تابعیّ؟»
یظهر من عدم عدّ الشّیخ له فی أصحاب الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم، وعدّه فی أصحاب علیّ والحسنین علیهم السلام، أ نّه لیس بصحابیّ، ولم یذکره صاحبا الاستیعاب واسد الغابة فی عداد الصّحابة، ولکن فی الإصابة [ثمّ ذکر کلام ابن حجر کما ذکرناه].
__________________________________________________
(1- 1) [هذا من ط دمشق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 487
وفی مجالس المؤمنین: حبیب بن مظاهر الأسدیّ، محسوب من أکابر التّابعین، ثمّ حکی عن کتاب روضة الشّهداء ما ترجمته: إنّه تشرّف بخدمة الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم وسمع منه أحادیث، وکان معزّزاً مکرّماً بملازمة حضرة المرتضی علیّ ا ه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 553- 554 (ط دمشق 1364)، 20/ 66- 69
إنّه حبیب بن مظهّر- بالرّغم من شیاع ذکره فی الکتب بمظاهر- بن رئاب بن الأشتر ... الأسدیّ الفقعسیّ.
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 368
هو حبیب بن مظاهر بن رئاب بن الأشتر بن حجوان بن فقعس بن طریف بن عمرو ابن قیس بن الحارث بن ثعلبة بن دودان بن أسد، أبو القاسم الأسدیّ الفقعسیّ الصّحابیّ، واختلف علماء الرّجال فی ضبط والد حبیب، ففی رجال الشّیخ الطّوسی ورجال ابن داود والتّحریر الطّاوسیّ، أ نّه (مظاهر)، فیکون علی وزن مفاعل کمقاتل.
وحکی الشّهید الثّانی فی حاشیته علی الخلاصة عن ابن طاوس: إنّه وجده کذلک بخطّ عمید الرّؤساء وصحّحه، وبه حدّث أبو مخنف الثّقة الثّبت، وعلیه سار ابن الأثیر الجزریّ فی الکامل (ج 4، ص 8). وعند ابن حجر فی الإصابة (ج 1، ص 373) أ نّه (مظهّر)، فهو علی وزن محمّد، ومثله الدّینوریّ فی الأخبار الطّوال (ص 254)، وابن نما فی مثیر الأحزان، وضبطه العلّامة رحمه الله فی الخلاصة- بضمّ المیم، وفتح الظّاء المعجمة، وتشدید الهاء، بعدها الرّاء المهملة-.
ویشهد لهذا الرّأی الرّجز المنسوب له یوم الطّف، فإنّه علی روایة ابن نما فی مثیر الأحزان وغیره هکذا: (أنا حبیب وأبی مظهّر)، ولعلّ مناسبة الرّویّ تساعد هذه الرّوایة دون ما فی الرّوایة الأخری: (أنا حبیب وأبی مظاهر)، لمخالفتها لرویّ ما بعده. نعم، شیخنا المامقانی، فی رجاله بعد أن اختار الرّأی الأوّل، حمل الرّأی علی الاغترار بما جرت به العادة من کتابة نظائره، مثل إسماعیل وإسحاق والقسم بغیر ألف حتّی تخیّل أ نّه الأصل،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 488
وکیف کان، فالمترجم، (وهو حبیب)، أجلّ من أن یطریه الکاتب، وما عسی أن یقول فیه. «1»
النّقدی، زینب الکبری (الهامش)،/ 102

خصائصه الفریدة

(قال) أهل السّیر: إنّ حبیباً نزل «2» الکوفة، وصحب علیّاً علیه السلام فی حروبه کلّها، وکان من خاصّته وحملة علومه. «3»
السّماوی، إبصار العین،/ 56/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 370؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 554؛ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 188؛ الزّنجانی، وسیلة
الدّارین،/ 12
فی حدیقة الحکمة «4» فی شرح الحدیث السّادس فی الرّضاء بقضاء اللَّه، قال: وفی الحدیث أنّ موسی علیه السلام قال: یا ربّ! أرنی أحبّ خلقک إلیک وأکثرهم لک عبادة، فأمره اللَّه تعالی أن ینتهی إلی قریة علی ساحل بحر، وأخبره أ نّه یجده فی مکان قد سمّاه له، فوصل
__________________________________________________
(1)- حبیب مظاهر اسدی. تمامی منابع نام وی را ذکر کرده‌اند.
او جزء اصحاب امام علی‌بن ابی‌طالب علیه السلام محسوب می‌شود.
اسدی: منسوب به «بنی‌اسد.»
(عدنان، عرب شمال.)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 81، 82
(2)- [فی المعالی مکانه: حبیب بن مظهّر کمحمّد، کان صحابیّاً، رأی النّبیّ صلی الله علیه و آله ونزل ...].
(3)- حبیب بن مظاهر الاسدی از اکابر تابعین است. قرآن را به جمله از بر داشتی و هر شب بعد از نماز خفتن تا دمیدن سپیده‌دم، قرآن را به تمام قرائت نمودی. او از اصحاب حسین بن علی علیه السلام است که در کربلا شهید شد. شرح حال اورا ان شاء اللَّه در جای خود رقم خواهم کرد.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 94
(4)- حدیقة الحکمة هی شرح الأربعین من الأحادیث النّبویّة، ظفرت بنسخة قدیمة منها فی مشهد مولانا أمیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه، وکانت مشتملة علی إحدی عشر حدیثا، وفی ظهرها أ نّها للإمام المنصور باللَّه عبداللَّه بن حمزة بن سلیمان، المتولّد سنة 551، المتوفّی سنة 610 عشر وستمائة فی کوکبان.
قلت: کوکبان جبل قرب صنعاء، به قصر کان مبنیّاً بالفضّة والحجارة وداخله بالیاقوت والجوهر، یلمع باللّیل کما یلمع الکوکب، فسمّی بذلک. کذا فی المراصد «منه». راجع المراصد 3/ 1188؛ الذّریعة للعلّامة الطّهرانی، 6/ 383 وفیه: المتوفّی 614.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 489
إلی ذلک المکان، فوقع علی رجل مجذوم مقعد أبرص یسبّح اللَّه تعالی، فقال موسی علیه السلام:
یا جبرئیل! أین الرّجل الّذی سألت ربِّی أن یرینی إیّاه؟ فقال جبرئیل: هو یا کلیم اللَّه، هذا. فقال: یا جبرئیل! إنِّی کنت أحبّ أن أراه صوّاماً قوّاماً. فقال جبرئیل: هذا أحبّ إلی اللَّه تعالی، وأعبد له من الصّوّام القوّام، وقد أمرت بإذهاب کریمتیه، فاسمع ما یقول.
فأشار جبرئیل إلی عینیه، فسالتا علی خدّیه، فقال: متعتنی بهما حیث شئت وسلبتنی إیّاهما حیث شئت، وأبقیت لی فیک طول الأمل یا بارّ یا وصول. فقال له موسی:
یا عبداللَّه! إنّی رجل مجاب الدّعوة، فإن أحببت أن أدعو لک تعالی یردّ علیک ما ذهب من جوارحک ویبریک من العلّة، فعلت. فقال: لا أرید شیئاً من ذلک، اختیاره لی أحبّ إلیَّ من اختیاری لنفسی، وهذا هو الرّضا المحض کما تری. فقال له موسی علیه السلام: سمعتک تقول یا بارّ یا وصول، ما هذا البرّ والصّلة الواصلان إلیک من ربّک؟ فقال: ما أجد فی هذا البلد یعرفه غیری. فراح متعجّباً وقال: هذا أعبد أهل الدّنیا.
ومثل تعجّبه ممّن رضی بقضاء الفعل تعجّبنا ممّن رضی بقضاء الأمر المؤدِّی إلی تلف النّفوس وذهاب الأعضاء ومفارقة الأولاد والنّساء، کزهیر بن القین البجلیّ ومسلم بن عوسجة الأسدیّ أبی حجل مسهر وحبیب بن مظهر وأمثالهم رضی اللَّه عنهم وأبلغهم من رحمته غایة الرّضا، فإنّهم رأوا بحاراً من الحدید تلظی تحتها عبید الدّنیا، فخاضوها رضاً بالقضاء وتعرّضاً للرِّضا «1».
القمّی، نفس المهموم،/ 631- 632
وفی مجالس المؤمنین، عن روضة الشّهداء، أ نّه قال: حبیب رجل ذو جمال وکمال، وفی یوم وقعة کربلاء [...]، وکان یحفظ القرآن کلّه، وکان یختمه فی کلّ لیلة من بعد صلاة العشاء إلی طلوع الفجر ا ه. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 554
__________________________________________________
(1)- حدیقة الحکمة مخطوط، راجع الذّریعة، 6/ 383.
(2)- در حدیقة الحکمة ضمن شرح حدیث ششم در موضوع رضا به قضای خدا گفته است، در حدیث است که موسی عرض کرد: «پروردگارا! محبوب ترین خلق خودت را نزدت به من بنما که بیش تر از همه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 490
أجمع أرباب المصادر أ نّه کان شیخاً صحابیّاً ممّن رأی النّبیّ صلی الله علیه و آله، وسمع وروی حدیثه. ونزل الکوفة، وصحب علیّاً أمیر المؤمنین علیه السلام وحضر معه جمیع حروبه، وکان من شرطة الخمیس.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 368
وکان هو ممّن علّمه علیّ علیه السلام علم المنایا والبلایا، وقضیّته مع رشید الهجریّ ومیثم التّمّار مشهورة معروفة، تکشف عن جلالة شأنه.
__________________________________________________
- عبادت کرده است.»
خدا به او فرمود، برو به دهی کنار دریا، و به او خبر داد که اورا در مکانی که نام برد، دریابد. موسی بدان‌جا رسید و مردی زمین‌گیر مجذوم ابرصی را دید که تسبیح خدا کند. موسی به‌جبرئیل گفت: «آن مردی که از خدا خواستم به من بنماید کجاست؟»
گفت: «یا کلیم اللَّه! همین مرد است.»
موسی گفت: «ای جبرئیل! من می‌خواستم اورا روزه‌دار و نمازگزار بشناسم.»
جبرئیل گفت: «این مرد نزد خدا محبوب تر و عابدتر از روزه دار و شب زنده‌دار است. من خود مأمور شدم دو چشم اورا نابود کنم. بشنو که برای کوری خود چه می‌گوید.»
جبرئیل به دو چشم او اشاره کرد، هر دو از حدقه درآمدند و به چهره‌اش ریختند. گفت: «تا خواستی مرا از آن‌ها بهره‌مند کردی وچون خواستی آن‌ها را از من گرفتی و امید عمیق مرا نسبت به خودت برجا گذاشتی. ای خدای! نیکویی کن و بنده وارس.»
موسی به او گفت: «ای بنده خدا! من مردی مستجاب‌الدعوه‌ام. اگر دوست داری، به درگاه خدا دعا کنم تا آن‌چه را از اعضایت از میان رفته، به تو برگرداند و تورا بهبودی بخشد.»
خدا رحمت کرده گفت: «من چیزی از آن‌ها را نخواهم خواست. اورا از خواست خود دوست‌تر دارم و این رضای محض است که ملاحظه می‌کنی.»
موسی گفت: «شنیدم خدا را بار و وصول خواندی، بر وصله او به تو چه بوده است از پروردگارت؟»
گفت: «مرا در این شهر به معرفت خودش مورد لطف ساخته.»
موسی با تعجب روانه شد و گفت: «این مرد اعبد اهل جهان است.»
و تعجبی که موسی از رضای به قضای این بنده خدا دارد ما از رضای به قضای در امری داریم که جان و مال و اولاد و زن بر سر آن از دست رفت؛ مانند فداکاری‌زهیر بن قین بجلی، مسلم بن عوسجه اسدی، ابی‌حجل مسهر، حبیب بن مظاهر و همگنان آن‌ها (رضی اللَّه عنهم وأبلغهم رحمته غایة الرّضا)؛ زیرا آن‌ها به چشم خود کوه‌های آهن را دیدند که دنیاپرستان زیر آن چون کوره افروخته‌اند و خود را از روی رضا به قضا و پسند خدا در آن افکندند.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 328- 329
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 491
وقال فی الإبصار: کان حبیب صحابیّاً، رأی النّبیّ صلی الله علیه و آله، نزل الکوفة وصحب علیّاً فی حروبه کلّها.
المیانجی، العیون العبری،/ 140
وهو ممّن أودع عنده علم المنایا والبلایا، وإخباره میثماً التّمّار بقتله وصلبه شاهد عدل علی هذه الدّعوی المدعومة بالبرهان، کیف لا. «1»
النّقدی، زینب الکبری (الهامش)،/ 102
وممّا یشهد بجلالة حبیب قدّس اللَّه روحه ما حکاه شیخنا الأجلّ المحدِّث المتبحِّر النّوریّ نوّر اللَّه مرقده فی کتاب دار السّلام، قال: حدّثنی العالم الجلیل، والمعظّم النّبیل الشّیخ الأعظم، الرّفیع الشّأن، اللّامع البرهان، کشّاف حقائق الشّریعة بطرائف البیان، لم یطمثهنّ أنس قبله ولا جانّ، ناموس العصر، وفرید الدّهر، البدر الأنور، شیخ المسلمین، الشّیخ جعفر التّستریّ المزیّن بوجوده المبارک فی هذه السّنة أرض الغری، قال دام ظلّه العالی: لمّا فرغت من تحصیل العلوم الدّینیّة فی المشهد الغرویّ، وآن أوان النّشر ووجوب الإنذار، رجعت إلی وطنی، وقمت بأداء ما کان علیَّ من هدایة النّاس علی تفاوت مراتبهم، ولعدم تضلّعی بالآثار المتعلّقة بالمواعظ والمصائب، کنت مکتفیاً بأخذ تفسیر الصّافی بیدی علی المنبر، والقراءة منه فی شهر رمضان والجمعات، وروضة الشّهداء للمولی حسین الکاشفیّ فی أیّام عاشوراء، ولم أکن ممّن یمکنه الإنذار والإبکاء بما أودعه فی صدره، إلی أن مضی علیَّ عام وقرب شهر محرّم الحرام، فقلت فی نفسی لیلة: إلی متی أکون صحفیّاً لا أفارق الکتاب؟ فقمت أتفکّر فی تدبیر الغنی عنه والاستقلال فی الخطاب، وسرّحت برید فکری فی أطراف هذا المقام إلی أن سئمت منه، وأخذنی المنام، فرأیت کأنِّی بأرض کربلاء فی أیّام نزول المواکب الحسینیّة فیها، وخیمهم مضروبة، وعساکر الأعداء فی تجاههم، کما جاء فی الرّوایة، فدخلت علی فسطاط سیّد الأنام أبی عبداللَّه علیه السلام، فسلّمت
__________________________________________________
(1)- حبیب‌بن مظاهر دارای شخصیت ممتازی در جامعه کوفه بود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 82
او یکی از رهبران و بزرگان کوفه بود که برای امام حسین علیه السلام نامه نوشتند. 1
1. الطبری: 5/ 352 و غیر آن.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 81
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 492
علیه، فقرّبنی وأدنانی، وقال لحبیب بن مظاهر: إنّ فلاناً- وأشار إلیّ- ضیفنا، أمّا الماء فلا یوجد عندنا منه شی‌ء، وإنّما یوجد عندنا دقیق وسمن، فقم واصنع له منهما طعاماً وأحضره لدیه.
فقام وصنع منه شیئاً ووضعه عندی- وکان معه ملعقة- فأکلت منه لقیمات وانتبهت، وإذا أنا اهتدی إلی دقائق وإشارات فی المصائب ولطائف وکنایات فی آثار الأطائب ما لم یسبقنی إلیها أحد، وزاد کلّ یوم إلی أن انتهی شهر الصّیام وبلغت فی مقام الوعظ والبیان غایة المرام، انتهی. «1»
القمّی، نفس المهموم،/ 643- 644
__________________________________________________
(1)- داستان خواب مژده‌بخش جعفری کاشف از جلالت حبیب در آستان مقدس حسینی:
یکی از گواهی‌های جلالت حبیب قدس سره داستانی است که شیخ اجل، محدث متبحّر نوری قدس سره در کتاب «دار السلام» حکایت کرده [است].
گوید: عالم جلیل و معظم نبیل شیخ اعظم رفیع‌الشأن، لامع البرهان و کشاف حقائق شریعت به بیاناتی که پیش از او انس وجن ندیده‌اند، ناموس عصر وفرید دهر، بدر انوار، شیخ المسلمین، شیخ جعفر شوشتری المزیّن به وجوده المبارک فی هذه السّنة أرض الغری دام ظلّه، گفت که: چون از تحصیل علوم دینیه در نجف اشرف فارغ شدم و دوران نشر علم و انذار در رسید، به وطن خود برگشتم. به ادای وظیفه پرداختم و طبقات مردم را به اندازه فهم آن‌ها هدایت می‌کردم. چون در آثار متعلقه به مواعظ و مصائب توانایی و اطلاع کامل نداشتم، در ایام ماه رمضان و روزهای جمعه «تفسیر صافی» را بالای منبر می‌بردم و در ایام عاشورا، «روضة الشهدا» مولا حسین کاشفی را و از روی آن‌ها برای مردم موعظه و مصیبت بیان می‌کردم. نمی‌توانستم از حفظ وعظ کنم و روضه بخوانم. یک سال بدین منوال گذشت و ماه محرم نزدیک شد. شبی با خود گفتم: تا کی صحفی باشم و کتاب به دست باشم؟ برخواستم و اندیشه می‌کردم تدبیری کنم که از کتاب مستغنی باشم و در خطابه و سخنرانی مستقل گردم. در اطراف این موضوع، توسن فکر را آن‌قدر جولان دادم که خسته شدم و خوابم برد. در خواب دیدم گویا در کربلا هستم و ایامی است که موکب‌های حسینی در آن‌جاست و خیمه های آن حضرت برپاست و لشگر دشمن طبق روایات در برابر آن‌هاست. من وارد چادر مخصوص سید الانام ابا عبداللَّه علیه السلام شدم، بر او سلام کردم. مرا مقرب نمود و نزد خود جا داد و به حبیب بن مظاهر فرمود: «این (به من اشاره کرد) مهمان ماست. آب که نداریم، ولی آرد و روغن هست، برخیز خوراکی از آن‌ها آماده کن و نزد او بیاور.»
برخواست و خوراکی از آن تهیه کرد و نزد من گذاشت و قاشقی هم روی آن بود. من چند لقمه از آن خوردم و از خواب بیدار شدم و دریافتم که به دقائق، اشارات مصائب، لطائف و کنایات آثار ائمه اطائب به وجهی مطّلعم که پیش از من کسی مطلع نبوده. هر روز این احاطه و اطلاع افزوده می‌شد تا ماه صیام آمد و در مقام وعظ و بیان به غایت مقصود رسیدم، انتهی.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 335
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 493
وکان حبیب صاحب لواء الحسین، ومن خواصّ أصحابه، ولا یفارقه فی کربلاء لیلًا ولا نهاراً، وقد عثرت علی رؤیاً ذکره المرحوم ثقة الإسلام النّوریّ فی دار السّلام فأحببت إیراده، قال «1»: حدّثنی العالم الجلیل الحاجّ الشّیخ جعفر التّستریّ ما ملخّصه: إنّی سألت اللَّه لیفتح علیَّ أبواب العلم «2» وینوِّر قلبی بنور العلم «2» والحکمة، فرأیت لیلة فی منامی کأنِّی نزلت بکربلا، والحسین علیه السلام نازل بها مع أصحابه وأهل بیته، فدخلت خیمة، وإذا بالحسین علیه السلام جالس وبین یدیه حبیب بن مظاهر، فسلّمت علیه، فقرّبنی وأدنانی ولطف بی، ثمّ قال لحبیب بن مظاهر: إنّ فلاناً- وأشار إلیّ- ضیفنا، أمّا الماء فلا یوجد عندنا منه شی‌ء، وإنّما یوجد عندنا دقیق وسمن، واصنع له منهما طعاماً وأحضره لدیه، فمضی حبیب، فما لبث إن جاء به ومعه ملعقة، فأکلت منه لقیمات أو ملاعق، وانتبهت، فببرکة ذلک فتح اللَّه علیَّ أبواب العلم، ونوّر قلبی بالحکمة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 374/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 124- 125

عمره علیه السلام‌

کان عمره 75 سنة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 554
وممّا یؤسف علیه أنّ التّاریخ لم یعیّن یوم ولادته لنعرف مقدار عمره.
النّقدی، زینب الکبری (الهامش)،/ 103

روایته‌

فقد روی لنا عن «3» حبیب بن مظاهر الأسدیّ- بیّض اللَّه وجهه- أ نّه قال للحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام: أیّ شی‌ء کنتم قبل أن یخلق اللَّه عزّ وجلّ آدم علیه السلام؟ قال: کنّا
__________________________________________________
(1)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: وفی کتاب دار السّلام قال: ...].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [البحار: أنّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 494
أشباح نور ندور حول عرش الرّحمان، فنعلم الملائکة التّسبیح والتّهلیل والتّحمید. ولهذا تأویل دقیق لیس هذا مکان شرحه، وقد بیّنّاه فی غیره.
الصّدوق، علل الشّرائع، 1/ 35/ عنه: المجلسی، البحار، 57/ 311؛ القمّی، نفس
المهموم،/ 644- 645
وروی حمّاد بن عثمان عن «1» حبیب «2» بن مظاهر «3» قال: ابتدأت فی طواف الفریضة وطفت شوطاً واحداً، فإذا إنسان قد أصاب أنفی فأدماه، فخرجت، فغسلته، ثمّ جئت، فابتدأت الطّواف، فذکرت ذلک «4» لأبی عبداللَّه علیه السلام [الحسین] «5»، فقال: بئسما صنعت، کان ینبغی لک أن تبنی علی ما طفت، «6» ثمّ قال «6»: أمّا أ نّه لیس علیک شی‌ء. «7»
الصّدوق، من لا یحضره الفقیه، 2/ 247- 248/ عنه: النّجفی، جواهر الکلام، 19/ 321؛
الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 5/ 447 باب 41 رقم 2؛ القمّی، نفس المهموم،/ 645
فی الفقیه فی باب من قطع علیه طوافه، حبیب بن مظاهر- إلی أن قال-: فذکرت ذلک لأبی عبداللَّه، والظّاهر أ نّه غیر هذا.
قال فی الحاوی: فیحتمل علی بعد أن یکون أبو عبداللَّه المذکور هو الحسین علیه السلام،
__________________________________________________
(1)- [مکانه فی نفس المهموم: وأمّا ما فی کتاب الحجّ من جواهر الکلام عن ...].
(2)- [فی جواهر الکلام مکانه: المؤیّد بخبر حبیب ...].
(3)- الظّاهر أ نّه لیس الّذی استشهد بکربلاء لروایة حمّاد عنه، فیکون مجهولًا، والحمل علی سقوط الواسطة بینه وبین حمّاد فیکون الحدیث مقطوعاً بعید، مضافاً إلی أ نّه لم یرد فی الحدیث التّعبیر عن الحسین علیه السلام بأبی عبداللَّه.
(4)- [لم یرد فی جواهر الکلام].
(5)- [من الوسائل].
(6- 6) [لم یرد فی جواهر الکلام].
(7)- [زاد فی نفس المهموم: فهل هو حبیب بن مظاهر الأسدیّ رحمه الله وأبو عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام علی احتمال أو هو غیره ولا نعرفه وهذا هو الظّاهر، لأنّ أبا عبداللَّه إذا أطلق فی الحدیث فالمراد منه جعفر بن محمّد الصّادق صلوات اللَّه علیه وحبیب بن مظاهر الأسدیّ ما أدرکه، واللَّه العالم. جاء فی هامش: جواهر الکلام، 19/ 321؛ والوسائل، 5/ 447].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 495
انتهی. ولا یخفی أنّ الرّاوی عنه حمّاد بن عثمان إلّاأن تکون الرّوایة مرسلة، فتدبّر. «1»
أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 2/ 330 (ط حجری)،/ 86
روی عن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه، ذکره الطّوسیّ فی رجال الشّیعة.
ابن حجر، لسان المیزان، 2/ 173/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 554
حبیب بن مظاهر، روی حمّاد بن عثمان عنه، عن أبی عبداللَّه علیه السلام فی الفقیه فی باب حکم من قطع علیه الطّواف بصلاة أو غیرها.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 553

ما صنعه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله به عندما کان طفلًا

(روی) أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کان یوماً مع جماعة من أصحابه مارّاً فی بعض الطّرق، وإذا هم بصبیان یلعبون فی ذلک الطّریق، فجلس النّبیّ عند صبیّ منهم وجعل یُقبِّل ما بین عینیه ویلاطفه، ثمّ أقعده فی حجره وهو مع ذلک یکثر تقبیله، فقال له بعض الأصحاب:
یا رسول اللَّه! ما نعرف هذا الصّبیّ الّذی قد شرّفته بتقبیلک وجلوسک عنده وأجلسته فی
__________________________________________________
(1)- بدان که احادیث چند از زبان حبیب روایت شده است. در «بحار» است که محمد بن بحر شیبانی گوید: از حبیب بن مظاهر اسدی (بیّض اللَّه وجهه) برای ما روایت شده است که به حسین بن علی بن ابی‌طالب علیه السلام‌گفت: «پیش از آن که خدای عزوجل آدم را بیافریند، شما چه بودید؟»
فرمود: «اشباحی نورانی اطراف عرش‌رحمان دور می‌زدیم وبه ملائکه تسبیح وتهلیل وتمجید می‌آموختیم.»
و این حدیث تأویل دقیقی دارد که این‌جا مقام آن نیست و ما در جای دیگر آن را شرح کردیم، انتهی.
در کتاب «حج» جواهر الکلام‌هم حدیثی از حبیب بن مظاهر نقل شده است که گوید: من شروع به طواف فریضه کردم. یک شوط که گردیدم، انسانی با بینی من اصابت کرد و آن را خون آورد. من بیرون رفتم، آن را شستم و آمدم طواف را از سر گرفتم. آن را برای ابی عبداللَّه علیه السلام نقل کردم، فرمود: «بد کاری کردی، بایست از همان شوط دوم طواف را تمام کنی و شوط گذشته را به حساب بیاوری. ولی بر تو چیزی لازم نیست.»
ولی در این‌جا تردید است که مقصود همان حبیب‌بن مظاهر اسدی است و ابو عبداللَّه هم همان حسین بن علی است یا دیگری است که اورا نشناسیم و ظاهر این است که دیگری باشد؛ زیرا ابی‌عبداللَّه مطلق در مقام نقل حدیث جعفر بن محمد الصادق علیه السلام است و حبیب‌بن مظاهر (شهید کربلا)، درک زمان او نکرده است.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 335- 336
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 496
حجرک ولانعلم ابن مَنْ هو؟ فقال النّبیّ: یا أصحابی! لاتلومونی، فإنِّی رأیت هذا الصّبیّ یوماً یلعب مع الحسین، ورأیته یرفع التّراب من تحت أقدامه ویمسح به وجهه وعینیه مع صغر سنّه، فأنا من ذلک الیوم بقیت أحبّ هذا الصّبیّ حیث أ نّه یحبّ ولدی الحسین فأحببته لحبِّ الحسین، وفی یوم القیامة أکون شفیعاً له ولأبیه ولُامِّه کرامة له، ولقد أخبرنی جبرئیل أ نّه یکون هذا الصّبیّ من أهل الخیر والصّلاح، ویکون من أنصار الحسین فی وقعة کربلا، فلأجل هذا أحببته وأکرمته کرامة للحسین علیه السلام:
علی مثلهم فلیبک بالمدی المدی ویذرف دمعاً منه کالسّیل مسبل
فما منهم إلّاقتیل وهالک بسمٍّ ومذبوح وذاک مکبّل
أصابتهم أیدی المصائب فاغتدوا أماثیل فی الدّنیا لمَنْ یتمثّل
الطّریحی، المنتخب،/ 202- 203
وروی أنّ رسول اللَّه کان یوماً مع جماعة من أصحابه، مارّاً «1» فی بعض الطّریق، وإذا هم بصبیان یلعبون فی ذلک الطّریق، فجلس النّبیّ صلی الله علیه و آله عند صبیّ منهم، وجعل یقبّل ما «1» بین عینیه ویلاطفه «2»، ثمّ أقعده علی «3» حجره، وکان یکثر تقبیله، فسئل عن علّة ذلک، فقال صلی الله علیه و آله: إنِّی رأیت هذا الصّبیّ یوماً یلعب مع الحسین، ورأیته یرفع التّراب من تحت قدمیه، ویمسح به وجهه وعینیه، فأنا احبّه لحبِّه لولدی الحسین، ولقد أخبرنی جبرئیل أ نّه یکون من أنصاره فی وقعة کربلاء. «4»
المجلسی، البحار، 44/ 242 رقم 36/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 132- 133؛
مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 369- 370؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 119
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(2)- [وسیلة الدّارین: ویلاحظه].
(3)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: فی].
(4)- [أضاف فی المعالی ووسیلة الدّارین: وذکر بعض الثّقات أنّ ذلک الطّفل کان حبیب بن مظاهر الّذی فدی الحسین بنفسه ومهجته وهذا فی غایة البعد لما سیأتی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 497

إخبار أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام بشهادته‌

وعنه، عن أبیه، عن أحمد بن الخصیب، عن أحمد بن النّصر، عن عبداللَّه الأسدیّ، عن فضیل بن الزّبیر، قال: مرّ میثم التّمّار علی فرس له مستقبل حبیب بن مظاهر، «1» فجلس بین بنی أسد، بالکوفة «1»، فتحدّثا حتّی اختلف «2» أعناق فرسیهما، قال حبیب: لکأنِّی بشیخ «3» أصلع، ضخم البطن، یبیع البطِّیخ، «4» أزرق العینین «4»، قد صلب فی «5» أهل البیت بیت «5» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، «6» وکأنِّی وقد جاء «6» برأسی إلی الکوفة، وأخبر «7» الّذی جاء به، ثمّ افترقا.
فقال أهل المجلس: ما رأینا أعجب من أصحاب أبی تراب، یقولون: إنّ علیّاً أعلمهم الغیب «8»، فلم یفترق أهل «9» المجلس حتّی جاء «10» رشید الهجریّ یطلبهما، فسأل «11» عنهما، فقالوا «9» له: قد افترقا وسمعناهما یقولان کذا وکذا، قال رشید الهجریّ لهم: رحم اللَّه میثم و [وحبیباً] «12» فقد «13» نسی أ نّه یزاد فی عطاء الّذی یجی‌ء برأسه مائة درهم. «14»
__________________________________________________
(1- 1) [مدینة المعاجز: عند مجلس بنی أسد].
(2)- [مدینة المعاجز: التقتا].
(3)- [مدینة المعاجز: برجل].
(4- 4) [مدینة المعاجز: عند باب أرزق و].
(5- 5) [مدینة المعاجز: حبّ أهل بیت].
(6- 6) [مدینة المعاجز: فقال میثم: وإنِّی لأعرف رجلًا أحمر له عقیقة أن یخرج لنصرة ابن بنت نبیّه فیقتل ویطاف إلی الکوفة، وبی وقد قتلت وجی‌ء].
(7)- [مدینة المعاجز: أجیز].
(8)- [مدینة المعاجز: بالغیب].
(9)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(10)- [مدینة المعاجز: أقبل].
(11)- [زاد فی مدینة المعاجز: أهل المجلس].
(12)- [من مدینة المعاجز].
(13)- [مدینة المعاجز: قد].
(14)- [زاد فی مدینة المعاجز: ثمّ ولّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 498
ثمّ «1» قال أهل المجلس: «2» میثم مصلوب علی باب دار «3» عمرو بن حریث، وجی‌ء برأس «4» ابن مظاهر من کربلاء وقد قُتل مع الحسین بن علیّ علیهما السلام إلی عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه، وزید فی عطاء الّذی حمل رأس حبیب مائة درهم کما ذکر، «5» وکان کلّ ما قالوه ممّا «5» أخبرهم به أمیر المؤمنین «6» فکان هذا من دلائله علیه السلام «6».
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 160- 161/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،
3/ 186- 187 (ط حجری)،/ 196
جبرئیل بن أحمد، قال: حدّثنی محمّد بن عبداللَّه بن مهران، قال: حدّثنی أحمد بن النّضر، عن عبداللَّه بن یزید «7» الأسدیّ، عن فضیل بن الزّبیر، قال: مرّ میثم التّمّار علی فرس له، فاستقبل «8» حبیب بن مظاهر الأسدیّ عند مجلس بنی أسد، فتحدّثا حتّی اختلفت «9» أعناق «10» فرسیهما، ثمّ قال حبیب: لکأنِّی «11» بشیخٍ أصلع، ضخم البطن، یبیع البطِّیخ عند دار الزّرق، قد صلب فی حبّ أهل بیت نبیّه علیه السلام «12» یبقر بطنه علی الخشبة.
فقال میثم: وإنِّی لأعرف رجلًا أحمر له ضفیرتان، یخرج لنصرة ابن بنت نبیّه، فیُقتل،
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: فقال].
(2)- [زاد فی مدینة المعاجز: هذا واللَّه أکذبهم، فما مرّت الأیّام حتّی رأی أصحاب المجلس میثماً مصلوباً].
(3)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(4)- [زاد فی مدینة المعاجز: حبیب].
(5- 5) [مدینة المعاجز: وروی کلّما قال أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام].
(6- 6) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(7)- [فی منهج المقال ومنتهی المقال: زید].
(8)- [فی إبصار العین ومنتهی المقال والمعالی ووسیلة الدّارین: فاستقبله].
(9)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: اختلف].
(10)- [إبصار العین: عنقا].
(11)- [نفس المهموم: فکأ نّی].
(12)- [فی ذخیرة الدّارین: فیبقر، وفی منتهی المقال ونفس المهموم: ویبقر، وفی إبصار العین والمعالی ووسیلة الدّارین: فتبقر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 499
ویجال برأسه بالکوفة «1»، ثمّ افترقا.
فقال أهل المجلس: ما رأینا أحداً «2» أکذب من هذین.
قال: فلم یفترق أهل «3» المجلس حتّی أقبل رشید الهجریّ، فطلبهما، «4» فسأل أهل المجلس عنهما «4»، فقالوا: افترقا، وسمعناهما «5» یقولان کذا وکذا.
فقال رشید: رحم اللَّه میثماً نسی «6»، ویزاد «7» فی عطاء الّذی یجی‌ء بالرّأس مائة درهم، ثمّ أدبر، «8» فقال القوم: هذا واللَّه أکذبهم «8». فقال القوم: واللَّه «9» ما ذهبت الأیّام واللّیالی حتّی «10» رأیناه «11» مصلوباً علی باب دار عمرو بن حریث، وجی‌ء برأس حبیب بن مظاهر قد قُتل مع الحسین علیه السلام، ورأینا کلّ ما قالوا. «12»
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال (ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام)، 1/ 292- 293 رقم 133
(ط مشهد)،/ 78- 79/ عنه: الأسترآبادی، منهج المقال،/ 92؛ المجلسی، البحار،
45/ 92- 93؛ البحرانی، العوالم، 17/ 334؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 2/
__________________________________________________
(1)- [فی منتهی المقال وإبصار العین والمعالی ووسیلة الدّارین: فی الکوفة].
(2)- [لم یرد فی إبصار العین والمعالی ووسیلة الدّارین].
(3)- [لم یرد فی إبصار العین].
(4- 4) [لم یرد فی إبصار العین والمعالی ووسیلة الدّارین].
(5)- [فی منتهی المقال ووسیلة الدّارین: وسمعنا].
(6)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7)- [منتهی المقال: ویزداد].
(8- 8) [لم یرد فی تنقیح المقال].
(9)- [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین].
(10)- [أضاف فی المعالی ووسیلة الدّارین: قُتل میثم و].
(11)- [فی منهج المقال ومنتهی المقال وإبصار العین وذخیرة الدّارین وتنقیح المقال: رأینا میثماً].
(12)- [زاد فی البحار والعوالم: توضیح: قوله «اختلفت أعناق فرسیهما» أی کانت تجی‌ء وتذهب وتتقدّم وتتأخّر کما هو شأن الفرس الّذی یرید صاحبه أن یقف وهو یمتنع، أو المعنی حاذی عنقاهما علی الخلاف، والبقر الشّقّ والضّفیرة العقیصة، یقال ضفرت المرأة شعرها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 500
328- 329 (ط حجری)،/ 86؛ السّماوی، إبصار العین،/ 56- 57؛ الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 188؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 252؛ القمّی، نفس المهموم،/ 128
- 129؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 375؛ الأمین، أعیان الشّیعة، (ط دمشق)،
20/ 67- 68؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 125
وکذلک أخبر علیه السلام بقتل جماعة، منهم: حجر بن عدیّ «1»، ورشید الهجریّ، وکمیل بن زیاد «2»، ومیثم التّمّار، ومحمّد بن أکثم «3»، وخالد بن مسعود، وحبیب بن المظاهر «4» وجویریة، وعمرو بن الحمق «5»، وقنبر «6»، ومزرع «7»، وغیرهم، ووصف قاتلیهم «8» وکیفیّة قتلهم «9» علی ما یجی‌ء بیانه إن شاء اللَّه «9».
ابن شهرآشوب، المناقب، 2/ 271- 272/ عنه: المجلسی، البحار، 41/ 316؛
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 2/ 178- 179 رقم 482
__________________________________________________
(1)- حجر بن عدیّ الکندیّ: کان من الأبدال من أصحاب علیّ- علیه السلام-، وفی رجال الشّیخ عدّة من أصحاب الحسن- علیه السلام- أیضاً، والبرقیّ من أصحاب علیّ- علیه السلام- من الیمن، وعدّه فضل بن شاذان من التّابعین الکبار، قُتل فی حبّ علیّ- علیه السلام-، قتله معاویة بن أبی سفیان لعنه اللَّه سنة: 51 أو 53 «معجم الرّجال».
(2)- کمیل بن زیاد النّخعیّ من أصحاب أمیر المؤمنین وأصحاب الإمام المجتبی- علیهما السلام- ومن السّابقین المقرّبین من أمیر المؤمنین- علیه السلام- ومن ثقاته وخواصّه، وجلالته واختصاصه به- علیه السلام- من الواضحات لا یدخلها ریب، قتله الحجّاج- لعنه اللَّه- فی حبّ علیّ- علیه السلام-. «معجم الرّجال».
(3)- [البحار: أکتم]. هو وخالد بن مسعود ومیثم التّمّار من الأربعة الّذین أخبرهم مولاهم أمیر المؤمنین- علیه السلام- بأنّهم یصلبون فی حبِّه- علیه السلام- وصلبهم عبیداللَّه- لعنه اللَّه- کما أخبرهم.
(4)- هو من أصحاب الحسین- علیه السلام- قُتل معه- علیه السلام- یوم الطّفّ، وهو وأصحابه الّذین بذلوا مهجهم دونه وهم أوفی أهل الأرض، کما نصّ علیه سیِّد الشّهداء- علیه السلام-.
(5)- هو من خواصّ أصحاب الرّسول الأعظم وأمیر المؤمنین- صلوات اللَّه علیهما وآلهما- قتله معاویة- لعنه اللَّه- کما نصّ علیه سیّد الشّهداء فی رسالته إلی معاویة- لعنه اللَّه- وکان من حواری أمیر المؤمنین، وکان أخبر عن قتله. «معجم الرّجال».
(6)- من المصدر والبحار.
(7)- هو مزرع بن عبداللَّه مولی أمیر المؤمنین- علیه السلام-، عدّه المفید فی الاختصاص من السّابقین المقرّبین من أمیر المؤمنین- علیه السلام-.
(8)- کذا فی المصدر والبحار، وفی الأصل: قاتلهم.
(9- 9) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 501
وذکر له قصّة مع میثم التّمّار. «1»
ابن حجر، لسان المیزان، 2/ 173
__________________________________________________
(1)- شیخ کشی به سند معتبر روایت کرده است که روزی میثم تمار که از بزرگان اصحاب امیر المؤمنین علیه السلام و صاحب اسرار آن جناب بود، بر مجلس بنی‌اسد می‌گذشت. ناگاه حبیب بن مظاهر که از شهدای کربلاست به او رسید، ایستادند و با یکدیگر سخنان بسیار گفتند، حبیب گفت: «گویا می‌بینم مرد پیری که پیش سر او مو نداشته باشد و شکم فربهی داشته باشد و خربزه و خرما فروشد، اورا بگیرند و برای محبت اهل‌بیت رسالت بر دار کشند و بر دار شکمش را بدرند.» (غرض او میثم بود)
میثم گفت: «من مردی را می‌شناسم سرخ‌رو که دو گیسو داشته باشد، برای نصرت فرزند پیغمبر بیرون آید، اورا به قتل رسانند و سرش را در دور کوفه بگردانند.» (غرض او حبیب بود)
این را گفتند و از هم جدا شدند. اهل مجلس چون سخنان ایشان را شنیدند، گفتند: «ما از ایشان دروغگوتری ندیده بودیم.»
هنوز اهل مجلس بر نخاسته بودند که رشید هجری که از محرمان اسرار امیرالمؤمنین علیه السلام بود، به طلب آن دو بزرگوار آمد و از اهل مجلس احوال آن‌ها را پرسید. گفتند که: «ساعتی در این‌جا توقف نموده، رفتند و چنین سخنان با یکدیگر گفتند.»
رشید گفت: «خدا رحمت کند میثم را!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 502

ممّنْ کتبوا إلی الإمام الحسین علیه السلام من الکوفة

قال أبو مخنف: فحدّثنی الحجّاج بن علیّ، عن محمّد بن بشر الهمْدانیّ، قال: اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صُرَد، فذکرنا هلاک معاویة، فحمدنا اللَّه علیه، فقال لنا سلیمان ابن صُرَد: إنّ معاویة قد هلک، وإنّ حسیناً قد تقبّض علی القوم ببیعته، وقد خرج إلی مکّة، وأنتم شیعته وشیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهَل والفَشَل فلا تغرّوا الرّجل من نفسه، قالوا: لا، بل نقاتل عدوّه
__________________________________________________
- این را فراموش کرده بود بگوید که آن کس که سر اورا خواهد آورد، جایزه اورا صد درهم از دیگران زیاده خواهند داد.» چون رشید رفت، آن جماعت گفتند: «این از آن‌ها دروغگوتر است.»
پس بعد از اندک وقتی دیدند که میثم را بر در خانه عمرو بن‌حریث بر دار کشیده بودند. حبیب بن مظاهر با جناب امام حسین علیه السلام شهید شد و سرش را در دور کوفه گردانیدند. مجلسی، جلاء العیون،/ 581- 582
حبیب بن مظاهر بعضی اورا حبیب بن مظهر گفته‌اند. او از اصحاب علی‌حسن‌وحسین علیهم السلام است. در کشی مرقوم است که جبرئیل بن احمد، از حمد بن عبداللَّه مهران از احمد بن نصر از عبداللَّه بن زید الاسدی از فضیل بن زبیر روایت می‌کند که گفت: میثم تمار و حبیب بن مظاهر را دیدم که هر دو سوار بودند و در میان جماعتی از بنی‌اسد یکدیگر را دیدار کردند. چنان با هم نزدیک شدند که گردن‌های اسب ایشان از یکدیگر درگذشت. پس آغاز سخن کردند و حبیب گفت: «شیخی اصلع بزرگ جثه بطّیخ فروش را می‌بینم که نزد خانه زرق مصلوب شود در حب اهل بیت نبی خود، و شکافته شود شکم او بر خشب.»
میثم در پاسخ گفت: «من نیز می‌شناسم مردی را که خارج شود از برای نصرت پسر پیغمبر خود، اورا بکشند و سرش را به کوفه آورند.»
این بگفتند و از هم جدا شدند و برفتند. جماعتی که حاضر بودند، گفتند: «هیچ کس را از این دو تن دروغ زن تر ندیدیم.»
هنوز این سخن بر زبان داشتند که رشید هجری برسید و بپرسید که میثم و حبیب به کجا شدند؟ جماعت اورا آگهی دادند و آن‌چه از ایشان شنیده بودند، با رشید بگفتند. رشید گفت: «خداوند رحمت کند میثم را! مگر فراموش کرد بگوید آن کس که سر حبیب را به کوفه آورد صد درهم عطای او از سایرین به زیادت شود.»
این بگفت و باز شد. حاضران گفتند: «سوگند با خدای رشید از آن دو تن دروغ‌زن‌تر است.»
آن جماعت سخن ایشان را به تمسخر تذکره می‌کردند. روزگاری دراز بر نگذشت که شهادت ایشان را چنان که گفتند، معاینه نمودند. از این پیش شرح شهادت ایشان را رقم کرده‌ام و انشااللَّه از این پس در جای خود مرقوم خواهم داشت.
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 129
در «منهج المقال» از شیخ کشی به سند خود از فضیل بن زبیر روایت کرده است که روزی میثم سوار بر اسبی بود در کنار مجلس بنی‌اسد، به حبیب‌بن مظاهر اسدی برخورد. با هم به گفت‌وگو پرداختند تا گردن اسبانشان باهم زیر و رو شد. سپس حبیب گفت: «من پیرمردی که جلوی سرش مو ندارد، شکمش بزرگ است و نزد دارالرزق خربزه می‌فروشد می‌شناسم که برای دوستی خاندان پیغمبر خود به دار رود و بالای چوبه دار شکمش دریده شود.»
میثم گفت: «من هم مرد سرخ‌رویی را که دو گیسوی بلند دارد، می‌شناسم که برای یاری پسر دختر پیغمبرش از شهر بیرون می‌رود و کشته می‌شود و سرش را در کوفه می‌گردانند.»
سپس از هم جدا شدند و حاضرین مجلس گفتند: «دروغ‌گوتر از این دو ندیدیم.»
گوید: هنوز حاضران مجلس متفرق نشده بودند که رشید هجری به دنبال آن‌ها آمد و از حاضران مجلس خبر آن‌ها را پرسید، گفتند: «از هم جدا شدند و چنان و چنین گفتند.»
رشید گفت: «خدا میثم را رحمت‌کند که این جمله را فراموش کرده! و در عطای کسی‌که سر او را می‌آورد، صد درهم افزوده شود.»
سپس برگشت. آن مردم گفتند: «به خدا این از آن دو دروغ گوتر است.»
همان‌مردم گفتند: «مدتی نگذشت که میثم را بر در خانه عمرو بن حریث بالای دار دیدیم و سر حبیب بن مظاهر که با حسین کشته شده بود، آوردند و آن‌چه را گفته بودند، به چشم خود دیدیم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 55
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 503
ونقتل أنفسنا دونه؛ قال: فاکتبوا إلیه، فکتبوا إلیه:
بسم «1» اللَّه الرّحمن الرّحیم، لحسین بن علیّ، من سُلیمان بن صُرَد، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب بن مُظاهر، وشیعته من المؤمنین والمسلمین من أهل الکوفة.
سلام علیک، فإنّا نحمد إلیک اللَّه الّذی لا إله إلّاهو، أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید الّذی انتزی علی هذه الامّة، فابتزّها أمرها، وغصبها فیئها، وتأمّر علیها بغیر رضاً منها، ثمّ قتل خیارها، واستبقی شرارها، وجعل مال اللَّه دولة بین جبابرتها وأغنیائها، فبُعداً له کما بعدت ثمود؛ إنّه لیس علینا إمام، فأقبل لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الحقّ. والنّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة لسنا نجتمع معه فی جُمعة، ولا نخرج معه إلی عید، ولو قد بلغنا أ نّک قد أقبلت إلینا أخرجناه حتّی نلحقه بالشّام إن شاء اللَّه؛ والسّلام ورحمة اللَّه علیک.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 352/ عنه، الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 554
وأقام الحسین بمکّة قد لزم الصّوم والصّلاة، واجتمعت الشّیعة بالکوفة.
قال: واجتمعت الشّیعة فی دار سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فلمّا تکاملوا فی منزله، قام فیهم خطیباً، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وصلّی علی النّبیّ (ص) وعلی أهل بیته، ثمّ ذکر أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، فترحّم علیه وذکر مناقبه الشّریفة؛ ثمّ قال: یا معشر الشّیعة! إنّکم قد علمتم بأنّ معاویة قد صار إلی ربِّه، وقدم علی عمله، وسیجزیه اللَّه تبارک وتعالی بما قدّم من خیر أو شرّ، وقد قعد فی موضعه ابنه یزید- زاده اللَّه خزیاً- وهذا الحسین بن علیّ قد خالفه، وصار إلی مکّة خائفاً من طواغیت آل أبی سفیان، وأنتم شیعته وشیعة أبیه من قبله، وقد احتاج إلی نصرتکم الیوم؛ فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهن والفشل، فلا تغرّوا الرّجل من نفسه. فقال القوم: بل ننصره ونقاتل عدوّه، ونقتل أنفسنا دونه حتّی ینال حاجته. فأخذ علیهم سلیمان بن صرد بذلک میثاقاً وعهداً أ نّهم لا یغدرون ولا ینکثون. ثمّ قال: اکتبوا
__________________________________________________
(1)- [فی الأعیان مکانه: وکانت صورة الکتاب: بسم ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 504
إلیه الآن کتاباً من جماعتکم أ نّکم له کما ذکرتم، وسلوه القدوم علیکم. قالوا: أفلا تکفینا أنت الکتاب إلیه؟ قال: لا، بل یکتب جماعتکم. قال: فکتب القوم إلی الحسین ابن علیّ رضی اللَّه عنهما.
ذکر الکتاب الأوّل إلی الحسین رضی الله عنه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، إلی الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما، من سلیمان بن صرد، والمسیّب بن نجبة، وحبیب بن مظاهر، ورفاعة بن شدّاد، وعبداللَّه بن وال، وجماعة شیعته من المؤمنین؛ أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک وعدوّ أبیک من قبلک، الجبّار العنید، الغشوم الظّلوم، الّذی ابتزّ هذه الامّة وعضاها وتأمّر علیها بغیر رضاها، ثمّ قتل خیارها، واستبقی أشرارها [وجعل مال اللَّه دولة بین جبابرتها] «1»
، فبُعداً له کما بعدت ثمود! ثمّ إنّه قد بلغنا أنّ ولده اللّعین قد تأمّر علی هذه الامّة بلا مشورة ولا إجماع ولا علم من الأخیار، ونحنُ مقاتلون معک، وباذلون أنفسنا من دونک، فأقبل إلیه فرحاً مسروراً مأموناً مبارکاً سدیداً، وسیّداً أمیراً مطاعاً إماماً خلیفة علینا مهدیّاً، فإنّه لیس علینا إمام ولا أمیر إلّاالنّعمان بن بشیر، وهو فی قصر الإمارة وحید طرید، لیس نجتمع معه فی جمعة، ولا نخرج معه إلی عید، ولا نؤدِّی إلیه الخراج، یدعو فلا یُجاب، ویأمر فلا یُطاع؛ ولو بلغنا أ نّک قد أقبلت إلینا، أخرجناه عنّا حتّی یلحق بالشّام، فأقدم إلینا، فلعلّ اللَّه عزّ وجلّ أن یجمعنا بک علی الحقّ، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته یا ابن رسول اللَّه، ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم.
ثمّ طوی الکتاب وختمه، ودفعه إلی عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ، وعبداللَّه بن مسمع البکریّ، ووجّهوا بهما إلی الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما. فقرأ الحسین کتاب أهل الکوفة، فسکت ولم یجبهم بشی‌ء.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 44- 48/ مثله الخوارزمیّ، مقتل الحسین، 1/ 193-
194؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 167- 169
__________________________________________________
(1)- [من الخوارزمیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 505
وبلغ أهل الکوفة هلاک معاویة، فأرجفوا بیزید، وعرفوا خبر الحسین علیه السلام وامتناعه من بیعته، وما کان من أمر ابن الزّبیر فی ذلک، وخروجهما من المدینة إلی مکّة، فاجتمعت الشّیعة بالکوفة فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فذکروا هلاک معاویة، فحمدوا اللَّه وأثنوا علیه، فقال سلیمان بن صرد: إنّ معاویة قد هلک، وإنّ حسیناً قد نقض علی القوم ببیعته، وقد خرج إلی مکّة، وأنتم شیعته وشیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الفشل والوهن، فلا تغرّوا الرّجل فی نفسه، قالوا:
لا، بل نقاتل عدوّه ونقتل أنفسنا دونه، قال: فاکتبوا إلیه، فکتبوا إلیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ علیهما السلام، من سلیمان بن صرد، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد البجلیّ، وحبیب بن مظاهر، وشیعته من المؤمنین والمسلمین من أهل الکوفة [إلی آخر الخبر، مثله فی تاریخ الطّبریّ].
المفید، الإرشاد، 2/ 34- 35/ عنه: الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 386- 387؛
مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 147
قال: فکتبوا إلیه: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ أمیرالمؤمنین، من سلیمان ابن صرد الخزاعیّ، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب بن مظاهر، وعبداللَّه ابن وائل، وشیعته من المؤمنین، سلام علیک، إلی آخر الخبر.
ابن طاوس، اللّهوف،/ 33
قال: ولمّا بلغ أهل الکوفة موت معاویة، وامتناع الحسین، وابن عمر، وابن الزّبیر رضی اللَّه عنهم من البیعة، أرجفوا بیزید، واجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صُرَد، فذکروا مسیر الحسین رضی الله عنه إلی مکّة، وکتبوا إلیه عن نفر منهم: سلیمان بن صُرَد، والمسیّب ابن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب بن مُظهر: [ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرها الطّبری].
وسیّروا الکتاب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ وعبداللَّه بن وال.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 385- 386
(وذکر) أهل السّیر: إنّ حبیباً کان ممّن کاتب الحسین علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 57
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 506
وقال أهل السّیر وأرباب المقاتل إنّ حبیباً کان ممّن کاتب الحسین علیه السلام مع من کتب ووفی له حتّی قُتل بین یدیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 188
«أخباره فی واقعة کربلاء»
روی الطّبریّ فی تاریخه، وتبعه ابن الأثیر، أنّ حبیب بن مظاهر کان من جملة الّذین کتبوا إلی الحسین علیه السلام لمّا امتنع من بیعة یزید وخرج إلی مکّة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 554
وهو ممّن کاتب الحسین للقدوم إلی الکوفة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 368
وفی إرشاد المفید وغیره إنّ أوّل کتاب کتبه الشّیعة إلی أبی عبداللَّه علیه السلام لمّا اجتمعوا فی منزل سلیمان بن صرد، فیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ علیهما السلام، من سلیمان بن صرد، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد البجلیّ، وحبیب بن مظاهر، وشیعة المؤمنین، إلی آخره.
وقالوا: لمّا نزل کربلاء، کتب إلی أشراف الکوفة ممّن کان یظنّ أ نّه علی رأیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی سلیمان بن صرد، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وعبداللَّه بن وال، وجماعة المؤمنین، إلی آخره.
النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 802
راجع ما یلی:
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 369، أنساب الأشراف، 3/ 157 (راجع المجلّد،
14/ 103)
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 89 (راجع المجلّد، 14/ 134)
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 327 (راجع المجلّد، 14/ 108)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 507
ابن نما، مثیر الأحزان، 11 (راجع المجلّد، 14/ 137)
ابن خلدون، التاریخ،/ 21- 22 (راجع المجلّد، 14/ 145)
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 184 (راجع المجلّد، 14/ 147)
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 39 (راجع المجلّد، 14/ 149)
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 18 (راجع المجلّد، 14/ 151)

مقالته عند ورود مسلم بن عقیل علیه السلام إلی الکوفة

ثمّ أقبل مسلم حتّی دخل الکوفة، «1» فنزل دار المختار ابن أبی عبید- «2» وهی الّتی تدعی الیوم دار مسلم بن المسیّب «2»- وأقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فلمّا اجتمعت إلیه جماعة منهم، قرأ علیهم کتاب حسین، فأخذوا یبکون.
فقام «3» عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، فحمد اللَّه وأثنی علیه، «4» ثمّ قال «4»: أمّا بعد، فإنِّی لا أخبرک عن النّاس، ولا أعلم ما فی أنفسهم، وما أغرّک منهم، واللَّه لأحدّثنّک «5» عمّا أنا موطّن نفسی علیه، واللَّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، ولأقاتلنّ معکم عدوّکم، ولأضربنّ بسیفی دونکم حتّی ألقی اللَّه، لا أرید بذلک إلّاما عند اللَّه.
فقام حبیب بن مظاهر الفقعسیّ «6»؛ فقال: رحمک اللَّه! قد قضیت ما فی نفسک، بواجز من قولک؛ ثمّ قال: وأنا واللَّه الّذی لا إله إلّاهو علی مثل «6» ما هذا علیه.
«1»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نفس المهموم والعیون: وذلک لخمس خلون من شوّال کما فی مروج الذّهب].
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم والعیون].
(3)- [فی الأعیان مکانه: وقال الطّبریّ: إنّه لمّا ورد مسلم بن عقیل الکوفة ونزل دار المختار بن أبی عبید، وأقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فقام ...].
(4- 4) [نفس المهموم: فقال].
(5)- [فی نفس المهموم والعیون: أحدّثک].
(6)- [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 508
«1» ثمّ قال الحنفیّ مثل ذلک. «2» فقال الحجّاج بن علیّ: فقلت لمحمّد بن بشر: فهل کان منک أنت قول؟ فقال: إن کنت لأحبّ أن یعزّ اللَّه أصحابی بالظّفر، وما کنت لأحبّ أن اقتل، وکرهتُ أن أکذب 1 2. «3»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 355/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 83- 84؛ الأمین، أعیان
الشّیعة، 4/ 554؛ مثله: المیانجی، العیون العبری،/ 35- 36
قال: ثمّ أقبل مسلم حتّی دخل الکوفة، فنزل «4» دار مسلم بن المسیّب، وهی دار المختار ابن [أبی] عبید الثّقفیّ.
قال: وجعلت الشّیعة تختلف إلی دار مسلم وهو یقرأ علیهم کتاب الحسین والقوم
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2- 2) [نفس المهموم: فبایعه منهم ثمانیة عشر ألفاً، فکتب مسلم إلی الحسین علیه السلام، یخبره ببیعة ثمانیة عشر ألفاً ویأمره بالقدوم، ذلک قبل أن یُقتل مسلم بسبعة وعشرین یوماً].
(3)- آن‌گاه بیامد تا وارد کوفه شد و در خانه مختار بن ابی‌عبید همان‌جا که اکنون خانه مسلم پسر مسیب نام گرفته، منزل گرفت. شیعیان رو سوی او کردند و رفت و آمد آغاز شد. چون جمعی از آن‌ها بر او فراهم آمدند، نامه حسین را برای آن‌ها خواند که گریستن آغاز کردند.
گوید: عابس بن ابی شبیب شاکری از جای برخاست، حمد خدای گفت، ثنای او کرد و آن‌گاه گفت:
«اما بعد، من تورا از کار کسان خبر نمی‌دهم و نمی‌دانم در دل چه دارند و از جانب آن‌ها وعده فریبنده نمی‌دهم. به خدا از چیزی که درباره آن تصمیم گرفته‌ام، سخن می‌کنم. وقتی دعوت کنید می‌پذیرم. همراه شما با دشمنتان می‌جنگم و با شمشیرم از شما دفاع می‌کنم تا به پیشگاه خدا روم و از این کار جز ثواب خدا چیزی نمی‌خواهم.»
گوید: حبیب‌بن مظاهر فقعسی به‌پا خاست و گفت: «خدایت رحمت کند! آن‌چه را در خاطر داشتی، با گفتار مختصر بیان کردی.»
آن‌گاه گفت: «به خدایی که جز او خدایی نیست، من نیز روشی مانند روش این شخص دارم.»
گوید: آن‌گاه حنفی سخنانی همانند این گفت.
راوی گوید: به محمدبن بشر گفتم: «تو نیز چیزی نگفتی؟»
گفت: «من می‌خواستم خداوند یارانم را به وسیله ظفر عزت دهد. اما کشته شدن را خوش نداشتم و نمی‌خواستم دروغ بگویم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2926- 2927
(4)- [فی تسلیة المجالس مکانه: ولمّا دخل مسلم الکوفة وکان قبل وصول ابن زیاد إلیها، نزل ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 509
یبکون شوقاً منهم «1» إلی قدوم «2» الحسین. ثمّ تقدّم إلی مسلم «3» بن عقیل «3» رجل من همدان یقال له عابس «4» بن أبی شبیب «4» الشّاکریّ، فقال: أمّا بعد، فإنِّی لا أخبرک عن النّاس بشی‌ء، فإنِّی لا أعلم ما فی أنفسهم، ولکنِّی «5» أخبرک عمّا أنا موطِّن علیه نفسی، [إنِّی] «6»
واللَّه أجیبکم إذا دعوتم، «7» واقاتل معکم عدوّکم، وأضرب «7» بسیفی دونکم أبداً حتّی ألقی اللَّه، وأنا لا أرید بذلک إلّاما عنده. ثمّ قام حبیب بن مظاهر «8» الأسدیّ الفقعسیّ «9»، قال: وأنا واللَّه الّذی لا إله إلّاهو علی [مثل] «10» ما أنت علیه.
وتبایعت الشّیعة علی [مثل] «10» کلام هذین الرّجلین، ثمّ بذلوا الأموال، فلم یقبل مسلم بن عقیل منها «11» شیئاً.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 56- 57/ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 197؛
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 176- 177
وسار حتّی وصل الکوفة، فنزل لیلًا فی دار سلیمان بن صرد، وقیل فی دار المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ رحمه الله، فجعل النّاس «12» یختلفون إلیه، فأقرأهم «13» کتاب الحسین علیه السلام،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(2)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: مقدم].
(3- 3) لیس فی د [وفی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(4- 4) [لم یرد فی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(5)- [الخوارزمی: لکنِّی].
(6)- [من الخوارزمی].
(7- 7) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: لأقاتلنّ ... لأضربنّ].
(8)- من الطّبریّ، وفی النّسخ: مظهر.
(9)- لیس فی د.
(10)- [من الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(11)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: منه].
(12)- [فی الأسرار مکانه: سار من وقته إلی قوله حتّی دخل الکوفة لیلًا فی دار المختار بن أبی عبیدة، فجعلوا النّاس ...].
(13)- [الأسرار: فقرأ علیهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 510
فجعلوا یبکون وینتحبون «1»، فقام «2» عابس الشّاکریّ «2»، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وذکر النّبیّ صلی الله علیه و آله، فصلّی علیه، و «3» أقبل علی مسلم علیه السلام، وقال: «4» إنِّی لست «4» أعلم ما فی قلوب النّاس، ولکن «5» أخبرک بما فی «5» نفسی، إذا دعوتمونی أجبتکم، وأضرب بسیفی عدوّکم حتّی ألقی اللَّه عزّ وجلّ «6».
ثمّ جلس وقام «7» حبیب بن مظاهر رحمه الله، وقال له: یرحمک اللَّه، قد قضیت ما «8» علیک وأنا واللَّه علی مثل ذلک «9».
قال أبو مخنف: وجعل أهل الکوفة یدخلون علیه عشرة بعد «1» عشرة، و «10» عشرین بعد عشرین «10» «11» وأقلّ وأکثر «11» حتّی بایعه فی ذلک الیوم «12» ثمانون ألف رجل.
مقتل أبی مخنف،/ 20- 21/ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218
قالوا: فلمّا ورد مسلم بن عقیل إلی الکوفة، ونزل دار المختار، وأخذت الشّیعة تختلف إلیه، قام فیهم جماعة من الخطباء، تقدّمهم عابس الشّاکریّ، وثنّاه حبیب، فقام وقال لعابس بعد خطبته: رحمک اللَّه، لقد قضیت ما فی نفسک بواجز من القول، وأنا واللَّه الّذی لا إله إلّاهو لعلی مثل ما أنت علیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 57
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2- 2) [الأسرار: عبّاس بن حبیب الشّاکریّ].
(3)- [الأسرار: ثمّ].
(4- 4) [الأسرار: له: إنّی لا].
(5- 5) [الأسرار: أخبرکم عن].
(6)- [أضاف فی الأسرار: نصره].
(7)- [أضاف فی الأسرار: من بعده].
(8)- [أضاف فی الأسرار: وجب].
(9)- [الأسرار: ما ذکرت].
(10- 10) [الأسرار: عشرون عشرون].
(11- 11) [لم یرد فی الأسرار].
(12)- [زاد فی الأسرار: من أوّل النّهار إلی آخره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 511
قال أبو مخنف: لمّا ورد مسلم بن عقیل إلی الکوفة ونزل دار المختار بن أبی عبیدة، أقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فلمّا أجمعت إلیه جماعة منهم، قرأ علیهم مسلم بن عقیل کتاب الحسین علیه السلام، فأخذوا یبکون، فقام فیهم جماعة من الخطباء، تقدّمهم عابس بن شبیب الشّاکری، فقام خطیباً، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال:
أمّا بعد، فإنِّی لا أخبرک عن النّاس، ولا أعلم ما فی أنفسهم، وما أغرّک منهم، واللَّه أحدّثک عمّا أنا موطِّن نفسی علیه، إلی آخره. ما سیأتی فی محلِّه، فقام حبیب بن مظاهر الأسدیّ الفقعسیّ، وقال لعابس: رحمک اللَّه، قد قضیت ما فی نفسک بواجز من قولک. ثمّ قال: وإنّا واللَّه الّذی لا إله إلّاهو لعلی مثل ما أنت علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 188- 189
ولخمس خلون من شوّال دخل الکوفة، فنزل دار المختار بن أبی عبید الثّقفیّ، وکان شریفاً فی قومه، کریماً، عالی الهمّة، مقداماً، مجرّباً، قوی النّفس، شدیداً علی أعداء أهل البیت علیهم السلام، له عقل وافر، ورأی مصیب، خصوصاً بقواعد الحرب والغلبة علی العدوّ، کأ نّه مارس التّجارب فحنکته، أو لابس الخطوب فهذّبته، انقطع إلی آل الرّسول الأقدس، فاستفاد منهم أدباً جمّاً، وأخلاقاً فاضلة، وناصح لهم فی السّرّ والعلانیّة.
ووافت الشّیعة مسلماً فی دار المختار بالتّرحیب، وأظهروا له من الطّاعة والانقیاد ما زاد فی سروره وابتهاجه، فعندها قرأ علیهم کتاب الحسین، فقام عابس بن شبیب الشّاکریّ، وقال: إنّی لا أخبرک عن النّاس، ولا أعلم ما فی نفوسهم، ولا أغرّک بهم، واللَّه إنّی أحدّثک عمّا أنا موطن علیه نفسی، واللَّه لُاجیبنّکم إذا دعوتم، ولُاقاتلنّ معکم عدوّکم، ولأضربنّ بسیفی دونکم حتّی ألقی اللَّه، لا أرید بذلک إلّاما عند اللَّه.
وقال حبیب بن مظاهر: قد قضیت ما فی نفسک بواجز من قولک، وأنا واللَّه الّذی لا إله إلّاهو علی مثل ما أنت علیه.
وقال سعید بن عبداللَّه الحنفیّ مثل قولهما.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 167
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 512

محاولته لأخذ البیعة للإمام علیه السلام‌

وکان یأخذ البیعة للحسین بن علیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 152/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172/ مثله:
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
(قالوا): وجعل «1» حبیب ومسلم یأخذان البیعة للحسین علیه السلام فی الکوفة، حتّی إذا دخل عبیداللَّه بن زیاد الکوفة، وخذل أهلها عن مسلم «2» وفرّ «3» أنصاره «2» حبسهما «4» عشائهما وأخفوهما «5» «4».
السّماوی، إبصار العین،/ 57/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 370؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 554؛ المیانجی، العیون العبری،/ 140؛ مثله الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 189
وکانت له مواقف مسجّلة فی صفحات التّاریخ مع مسلم بن عقیل، وأخذ البیعة للحسین علی یده، وبعد قتل مسلم وهانی اختفی فی بیته وعشائره فراراً من السّلطة الغاشمة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 368

مقالته مع مسلم بن عوسجة الأسدیّ فی السّوق‌

هو ما روی أنّ حبیب بن مظاهر کان ذات یوم واقفاً فی سوق الکوفة عند عطّار یشتری صبغاً لکریمته، فمرّ علیه مسلم بن عوسجة، فالتفت حبیب إلیه وقال: یا أخی
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: ولمّا ورد مسلم بن عقیل إلی الکوفة ونزل دار المختار وأخذت الشّیعة تختلف إلیه، جعل ...].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3)- [الأعیان: تفرّق].
(4- 4) [المعالی: وأخفاهما عشائرهما].
(5)- [ذخیرة الدّارین: وأخفوهما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 513
یا مسلم! إنِّی أری أهل الکوفة یجمعون الخیل والأسلحة، فبکی مسلم وقال: یا حبیب «1»! إنّ أهل الکوفة صمّموا علی قتال ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فبکی حبیب ورمی الصّبغ من یده، وقال: واللَّه لا تصبغ هذه إلّامن دم منحری دون الحسین علیه السلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 396/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 370؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 120

کیف التحقَ حبیب بالإمام علیه السلام؟

ولمّا وصل الحسین علیه السلام فی مسیره إلی الکوفة إلی أرض وخیم فی واد منها، وعلم بقتل ابن عمّه مسلم بن عقیل، وأنّ أهل الکوفة غدروا به، وکان قد عقد اثنتی عشرة رایة، ثمّ أمر جمعاً بأن یحمل کلّ واحد منهم رایة منها، فأتوا إلیه أصحابه وقالوا له:
یا ابن رسول اللَّه، دعنا نرتحل من هذه الأرض، فقال لهم: صبراً حتّی یأتی إلینا من یحمل هذه الرّایة الأخری، فقال لهم بعضهم: سیِّدی، تفضّل علیَّ بحملها، فجزّاه الحسین علیه السلام خیراً، وقال: یأتی إلیها صاحبها.
ثمّ کتب کتاباً نسخته کذا:
«من الحسین «2» بن علیّ بن أبی طالب إلی الرّجل الفقیه حبیب بن مظاهر ...
أمّا بعد، یا حبیب، فأنت تعلم قرابتنا من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وأنت أعرف بنا من غیرک وأنت ذو شیمة وغیرة، فلا تبخل علینا بنفسک یجازیک جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یوم القیامة».
ثمّ أرسله إلی حبیب.
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: أخی].
(2)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین مکانهما: فبینما الحسین علیه السلام من مکّة إلی الکوفة کتب کتاباً إلی حبیب نسخته هذه: من الحسین علیه السلام ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 514
قال: وکان حبیب جالساً مع زوجته وبین أیدیهما طعام یأکلان، إذ غصّت زوجته فی الطّعام، فقالت: اللَّه أکبر، یا حبیب السّاعة یرد علینا کتاب «1»، فبینا هم فی الکلام، وإذا بطارق یطرق الباب، فخرج إلیه حبیب، فقال: من الطّارق؟ فقال: أنا رسول الحسین علیه السلام إلیک، فقال حبیب: اللَّه أکبر، لقد صدقت الحرّة بمقالتها «2».
ثمّ ناوله الکتاب، ففضّه وقرأه «3»، وکان حبیب یرید أن یکتم أمره علی عشیرته وبنی عمّه لئلّا یعلم به أحد خوفاً من ابن زیاد (لعنه اللَّه)، «4» فبینا هو کذلک، إذ أقبل «4» بنو عمّه إلیه، «5» فسلّموا علیه، فردّ علیهم السّلام «5»، وقالوا له: یا حبیب! سمعنا «6» أ نّک ترید أن تخرج لنصرة الحسین علیه السلام، وإنّا «7» لا نخلِّیک، ما لنا والدّخول بین السّلاطین، فأخفی «8» ذلک «9» علیهم، فرجعوا عنه.
وسمعت زوجته، فقالت له «10»: یا حبیب، کأ نّک کاره للخروج لنصرة الحسین علیه السلام، فأراد أن «11» لایخبرها «11»، فقال لها «10»: نعم، فبکت وقالت: «12» إذا تلیق لرأسک هذه المقنعة «12»،
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: کریم من رجل کریم].
(2)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: بما قالت].
(3)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: فسألته زوجته عن الخبر، فأخبر، فبکت وقالت: باللَّه علیک یا حبیب لا تُقصِّر عن نصرة ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقال: أجل حتّی اقتل بین یدیه وتصبغ شیبتی من دم نحری].
(4- 4) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: فبینما حبیب ینظر فی أموره وحوائجه واللّحوق بالحسین علیه السلام إذ أقبل].
(5- 5) [لم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(6)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: بلغنا].
(7)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: نحن].
(8)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: حبیب].
(9)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: أنکر].
(10)- [لم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(11- 11) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: یختبر حالها].
(12- 12) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: یا حبیب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 515
أنسیت کلام جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی حقِّه وأخیه «1»: ولدای هذان سیِّدا شباب أهل الجنّة، وهما إمامان إن «2» قاما «3» وإن «3» قعدا؟ وهذا رسوله «4» أتی إلیک ویستعین بک وأنت لم تجبه؟! «5»
فلمّا عرف منها حقیقة الأمر، «6» قال لها: إنِّی أخشی علیکِ تترمّلین، فقالت: دعنی آکل التّراب ولا تترک نصرة الحسین علیه السلام، فجزاها خیراً «6».
ثمّ قالت: لی إلیک حاجة، فقال: وما هی؟ قالت: باللَّه علیک یا حبیب إذا «7» أقبلت علیه فقبّل «7» یدیه ورجلیه نیابة عنِّی، واقرأه منِّی «8» السّلام، فقال لها «9»: حبّاً وکرامة، ثمّ أقبل علی جواده وشدّه شدّاً وثیقاً، وقال لعبده: خذ «10» وامض به ولا یعلم بک أحد، وانتظرنی فی المکان الفلانی، فأخذه العبد ومضی به وبقی ینتظر قدوم سیِّده.
ثمّ أنّ حبیب ودّع زوجته «11» وخرج مختفیاً کأ نّه ماض إلی ضیعة له خوفاً من أهل الکوفة، فاستبطأه الغلام وأقبل علی الجواد «12»، وکان قدّامه علف یأکل منه، فجعل الغلام
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: الحسن علیه السلام حیث یقول].
(2)- [لم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(3- 3) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: أو].
(4)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: وکتابه].
(5)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: فقال حبیب: أخاف علی أطفالی من الیتم وأخشی أن ترملی بعدی، فقالت: ولنا التّأسّی بالهاشمیّات والبنیّات والأیتام من آل رسول اللَّه واللَّه تعالی کفیلنا وهو حسبنا ونعم الوکیل].
(6- 6) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: دعا لها وجزاها خیراً وأخبرها بما هو فی نفسه وإنّه عازم علی المسیر والرّواح].
(7- 7) [المعالی: قدّمت علی الحسین علیه السلام قبّل].
(8)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: عنّی].
(9)- [لم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(10)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: فرسی].
(11)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: وأولاده].
(12)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: الفرس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 516
یخاطبه ویقول له: یا جواد، إن لم یأت صاحبک لأعلونّ ظهرک وأمضی بک إلی نصرة الحسین علیه السلام، «1» فلمّا سمع الجواد «1» خطاب الغلام له، جعل یبکی ودموعه تجری علی خدّیه، «2» وامتنع عن الأکل.
فبینما هو کذلک، فإذا بحبیب قد أقبل، فسمع خطابه «3»، وصفق بإحدی یدیه «4» الأخری «2» وقال: بأبی أنت وامّی یا ابن رسول اللَّه، العبید یتمنّون نصرتک، فکیف الأحرار.
ثمّ قال لعبده: أنت حرّ لوجه اللَّه، فبکی الغلام وقال: یا سیِّدی! واللَّه لا ترکتک حتّی أمضی معک وأنصر الحسین ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله واقتل بین یدیه، فجزّاه خیراً، فسارا «5». «6»
فبینما الحسین علیه السلام وأصحابه فی الکلام، وإذا هم بغبرة ثائرة، «7» فالتفت الإمام وقال لهم: إنّ صاحب هذه الرّایة قد أقبل «7»، فلمّا صار حبیب قریباً من الإمام المظلوم، ترجّل عن جواده وجعل یُقبِّل الأرض بین یدیه وهو یبکی، فسلّم علی الإمام وأصحابه، فردّوا علیه السّلام.
فسمعت زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السلام، فقالت: من هذا الرّجل الّذی قد أقبل؟
فقیل لها: حبیب بن مظاهر ...
__________________________________________________
(1- 1) [زاد فی وسیلة الدّارین: فإذاً قد أقبل حبیب، فسمع].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: خطاب الغلام].
(4)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: علی].
(5)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- [زاد فی المعالی: وکان الحسین علیه السلام نزل فی طریقه بأرض وقد عقد اثنی عشر رایة وقد قسم رایاته بین أصحابه وبقیت رایة، فقال له بعض أصحابه: منّ علیَّ بحملها، فقال علیه السلام: یأتی إلیها صاحبها، وقالوا: یا ابن رسول اللَّه! دعنا نرتحل من هذه الأرض، فقال لهم: صبراً حتّی یأتی إلینا من یحمل هذه الرّایة الأخری].
(7- 7) [وسیلة الدّارین: من طرف الکوفة قد أقبل حبیب معه غلام واستقبله الحسین علیه السلام وأصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 517
فقالت: اقرؤوه منِّی «1» السّلام، فلمّا بلّغوه سلامها، لطم علی وجهه وحثا التّراب علی رأسه وقال: «2» أنا ومن أکون حتّی تسلّم علیَّ بنت أمیرالمؤمنین؟!
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 396- 397/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/
370- 372؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 120- 123
فلمّا ورد الحسین کربلاء، خرجا [حبیب ومسلم بن عوسجة] إلیه مختفیین، یسیران اللّیل ویکتمان النّهار حتّی وصلا إلیه. «3» [لیلة السّابع أو الثّامن من المحرّم]. «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 57/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 370؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 554؛ المیانجی، العیون العبری،/ 140؛ مثله الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 189
وبعد أن ورد إلیه رسول الحسین یخبره بنزول الحسین کربلاء، خرج ومعه غلامه متخفّیاً حتّی وصل کربلا قبل الیوم العاشر من المحرّم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 368
روی بعض ذوی الفضل: إنّ الحسین لمّا نزل کربلاء، رکز رایة، ولم یسلِّمها لأحد من أصحابه؛ فسُئل علیه السلام، فقال: سیأتی صاحبها؛ فبینما هم ینتظرون، وإذا هم بغبرة ثائرة، فقال الإمام لأصحابه: هذا صاحب الرّایة قد أقبل، وإذا هم بحبیب بن مظاهر، فقاموا وتنادوا: جاء حبیب، فسمعت زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السلام، فقالت: من هذا الرّجل الّذی قد أقبل؟ فقیل لها: حبیب بن مظاهر؛ فقالت: إقرأوه عنِّی السّلام، فبلّغوه سلامها.
النّقدی، زینب الکبری،/ 101- 102
__________________________________________________
(1)- [المعالی: عنِّی].
(2)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: من].
(3)- [زاد فی العیون: وقُتلا بین یدیه].
(4)- [من ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 518

مقالته إلی رسول ابن سعد «قرّة بن قیس الحنظلیّ»

فشخص عمر بن سعد إلی الحسین فی أربعة آلاف حتّی نزل بإزائه؛ ثمّ بعث إلیه یسأله عن سبب مجیئه، فقال: کتب إلیَّ أهل الکوفة فی القدوم، فأمّا إذ کرهونی فإنِّی أنصرف.
وکان رسول عمر إلیه قرّة بن قیس الحنظلیّ، فقال له حبیب بن مظهر: ویحک یا قرّة! أترجع إلی القوم الظّالمین؟ فقال: أسیر إلی صاحبی بالجواب، ثمّ أری رأیی.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 386، أنساب الأشراف، 3/ 178
ثمّ نزل [الحسین علیه السلام کربلاء] وذلک یوم الخمیس، وهو الیوم الثّانی من المحرّم سنة إحدی وستّین. فلمّا کان من الغد، قدم علیهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص من الکوفة فی أربعة آلاف، حتّی نزل بالحسین من الغد من یوم نزل الحسین نینوی [...].
قال: فدعا عمر قرّة بن قیس الحنظلیّ، «1» فقال له: ویحک یا قرّة! القَ حسیناً فسله ما جاء به؟ وماذا یرید؟ قال: فأتاه قرّة بن قیس، «2» فلمّا «3» رآه الحسین مقبلًا، قال: أتعرفون هذا؟ فقال حبیب بن مظاهر: نعم، هذا رجل من «4» حنظلة تیمیّ «4»، وهو ابن اختنا، ولقد کنت أعرفه بحسن الرّای، وما کنت أراه یشهد هذا المشهد؛ قال: فجاء حتّی سلّم علی الحسین، وأبلغه رسالة عمر «5» بن سعد إلیه، فقال الحسین: کتب إلیّ أهل مصرکم
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین، 1/ 189- 190]
(2- 2) [حکاه عنه فی إبصار العین،/ 58].
(3)- [فی الأعیان مکانه: وروی الطّبریّ: أ نّه لمّا نزل الحسین علیه السلام کربلا، وأقبل عمر بن سعد من الغد فی أربعة آلاف حتّی نزل بالحسین، أرسل ابن سعد إلی الحسین کثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ، فلمّا رآه أبو ثمامة الصّائدیّ، قال للحسین: أصلحک اللَّه أبا عبداللَّه، قد جاءک شرّ أهل الأرض وأفتکهم؛ فقام إلیه، فقال: ضع سیفک، فأبی، قال: فإنّی آخذ بقائم سیفک، ثمّ تکلّم، فأبی، ثمّ استبّا، وانصرف. فأرسل ابن سعد قرّة بن قیس الحنظلیّ، فلمّا ...].
(4- 4) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: تمیمیّ من حنظلة].
(5- 5) [إبصار العین: فأجابه الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 519
«1» هذا أن أقدم، فأمّا إذ کرهونی فأنا أنصرف عنهم؛ قال: (5*) 1 ثمّ قال له حبیب بن مظاهر: ویحک یا قرّة بن قیس! أنّی «2» ترجع إلی القوم الظّالمین! انصر هذا الرّجل الّذی بآبائه أیّدک اللَّه بالکرامة وإیّانا معک؛ فقال له قرّة: أرجع إلی صاحبی بجواب رسالته، وأری رأیی (2*)؛ «3» قال: فانصرف إلی عمر بن سعد، فأخبره الخبر (1*)، فقال له عمر بن سعد: إنِّی لأرجو أن یعافینی اللَّه من حربه وقتاله «3». «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 410- 411/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 554
قال: فسار عمر «5» فی أربعة آلاف فارس، وسائر الحرّ فی ألف فارس، فصارت خمسة آلاف فارس.
__________________________________________________
(1- 1) [ذخیرة الدّارین: إلی آخر ما سیأتی فی محلِّه].
(2)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: أین].
(3- 3) [لم یرد فی الأعیان].
(4)- آن‌گاه فرود آمد و این به روز پنج شنبه دوم محرم سال شصت و یکم بود. گوید: چون فردا شد، عمربن سعدبن ابی‌وقاص با چهار هزار کس از کوفه پیش آن‌ها رسید گوید: پس از آن عمر بن سعد، قرة بن قیس حنظلی را پیش خواند و گفت: «ای قره! وای بر تو، حسین را ببین و از او بپرس برای چه آمده و چه می‌خواهد؟»
گوید: قره سوی حسین روان شد و چون حسین اورا بدید که می‌آید، گفت: «این را می‌شناسید؟»
حبیب بن مظاهر گفت: «بله، این یکی از طایفه حنظله است از قبیله تمیم. خواهرزاده ماست. من اورا به حسن عقیدت می‌شناختم و گمان نداشتم در این‌جا حاضر شود.»
گوید: قره بیامد و به حسین سلام گفت و پیام عمربن سعد را بدو رسانید.
حسین بدو گفت: «مردم شهرتان به من نوشته‌اند که بیا، اگر مرا نمی‌خواهند بازمی‌گردم.»
گوید: پس از آن حبیب‌بن مظاهر بدو گفت: «ای قره پسر قیس! وای بر تو، چرا پیش قوم ستمگر بازمی‌گردی؟ این مرد را که خدا به وسیله پدرانش ما و تورا حرمت بخشیده، یاری کن.»
قره بدو گفت: «با جواب پیام یارم پیش او باز می‌روم، آن‌گاه اندیشه می‌کنم.»
گوید: پس پیش عمر بن سعد رفت و خبر را با وی بگفت. عمر بن سعد گفت: «امیدوارم خدا مرا از پیکار وی معاف بدارد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3004- 3005
(5)- فی النّسخ: عمرو.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 520
قال: فأرسل إلیه قرّة «1» بن قیس الحنظلیّ «2»، فأقبل، فلمّا رأی معسکر الحسین، قال الحسین لأصحابه: هل تعرفون هذا؟ فقال حبیب بن مظاهر «3» الأسدیّ: نعم، هذا من بنی تمیم، وقد کنت أعرفه بحسن الرّأی، «4» وما ظننت أ نّه «4» یشهد هذا المشهد. قال: وتقدّم الحنظلیّ «5» حتّی وقف بین یدی الحسین، فسلّم علیه وأبلغه رسالة عمر «6» بن سعد، فقال: یا هذا! أعلم صاحبک عنِّی أ نِّی لم أرد إلی ههنا حتّی کتب إلیّ أهل مصرکم أن یبایعونی «7» ولا یخذلونی وینصرونی، فإن کرهونی أنصرف «8» عنهم من حیث جئت. قال: ثمّ وثب إلیه حبیب بن مظاهر «9» الأسدیّ، فقال: ویحک یا قرّة! عهدی بک وأنت حسن الرّای فی أهل البیت، فما الّذی غیّرک حتّی أتیتنا فی هذه الرّسالة؟ فأقم عندنا وانصر هذا الرّجل! فقال الحنظلیّ «10»: لقد قلت الحقّ، ولکنِّی أرجع إلی صاحبی «11» بجواب رسالته «11» وأنظر فی ذلک.
قال: فانصرف الحنظلیّ «10» إلی عمر «6» بن سعد، وخبّره بمقالة الحسین رضی الله عنه. وکتب عمر ابن سعد إلی عبیداللَّه بن زیاد بذلک، فکتب إلیه یحرضه علی قتله. فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، یا ابن زیاد! کأ نّک لا تعرف العواقب، واللَّه المستعان.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 153، 156
__________________________________________________
(1)- فی د: قروة، وفی بر: فروة.
(2)- من د، وفی الأصل و بر: الحنظیلیّ.
(3)- من د، وفی الأصل وبر: مظهر- خطأ.
(4- 4) فی د: وما ظننته أن.
(5)- من د، وفی الأصل و بر: الحنظیلیّ.
(6)- فی النّسخ: عمرو.
(7)- زید فی د: ویمنعونی، وفی بر: ویمنعونی- کذا.
(8)- فی النّسخ: انصرفت.
(9)- فی النّسخ: مطهر.
(10)- من د، وفی الأصل و بر: الحنظیلیّ.
(11- 11) فی النّسخ: الرّسالة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 521
ثمّ نزل [الحسین علیه السلام بکربلاء]، وذلک یوم الخمیس، وهو الیوم الثّانی من المحرّم سنة إحدی وستّین «1»، فلمّا کان من الغد، قدم علیهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص من الکوفة فی أربعة آلاف فارس، فنزل بنینوی [...]. «2»
فدعا عمر قرّة «3» بن قیس الحنظلیّ، فقال له: «4» ویحک «5» یا قرّة 5 4! الق حسیناً، فسله ما جاء به وماذا «6» یرید؟ فأتاه «7» قرّة «8»، فلمّا رآه الحسین علیه السلام مقبلًا «9» قال: أتعرفون هذا؟ فقال له حبیب بن مظاهر: نعم «10»، هذا رجل من حنظلة «11» تمیم، وهو ابن اختنا، وقد کنت أعرفه بحُسن الرّأی، وما کنت أراه «12» یشهد هذا المشهد، فجاء حتّی سلّم علی الحسین علیه السلام وأبلغه رسالة عمر بن سعد إلیه «13»، فقال له الحسین علیه السلام: کتب إلیّ أهل مصرکم هذا أن أقدم «14»، فأمّا إذا کرهتمونی فأنا «15» أنصرف عنکم. «16» ثمّ قال له حبیب بن مظاهر:
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة والأسرار ونفس المهموم].
(3)- [فی العیون مکانه: فأتی عمر بن سعد ابن زیاد، وقال: إنِّی سائره خوفاً عن أن یعزل عن ولایة الرّیّ، فأقبل فی أربعة آلاف حتّی نزل بکربلاء فی الیوم الثّالث من المحرّم، فبعث قرّة ...].
(4- 4) [لم یرد فی العیون].
(5- 5) [لم یرد فی البحار ومثیر الأحزان].
(6)- [الأسرار: وما].
(7)- [فی روضة الواعظین: فأتی، وفی بحر العلوم: جاء].
(8)- [زاد فی بحرالعلوم: نحو الحسین].
(9)- [زاد فی بحرالعلوم: التفت إلی أصحابه و].
(10)- [لم یرد فی البحار ومثیر الأحزان].
(11)- [أضاف فی روضة الواعظین والمعالی: بن].
(12)- [أضاف فی العیون: أن].
(13)- [لم یرد فی روضة الواعظین والعیون والمعالی].
(14)- [زاد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: فقدمت].
(15)- [روضة الواعظین: فإنِّی].
(16) (16*) [العیون: فنصحه حبیب واستنصره فقال له].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 522
ویحک یا قرّة! أین ترجع «1» إلی القوم الظّالمین؟ انصر هذا الرّجل «2» الّذی بآبائه «3» أیّدک اللَّه «4» بالکرامة «2»، فقال له قرّة (16*): أرجع إلی صاحبی «5» بجواب رسالته وأری رأیی «6».
فانصرف إلی عمر بن سعد، فأخبره الخبر، فقال عمر: أرجو أن یعافینی اللَّه من «7» حربه وقتاله «7». «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 86- 87/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 384- 385؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 235- 236؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 259؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 259؛ القمّی، نفس المهموم،/ 212؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 171- 172؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 309؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 267- 268؛
المیانجی، العیون العبری،/ 80- 81؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 49؛ مثله الفتّال،
روضة الواعظین،/ 155- 156
«8»
__________________________________________________
(1)- [البحار والعوالم والدّمعة ومثیر الأحزان: تذهب].
(2- 2) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3)- [المعالی: به].
(4)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: وهداک].
(5)- [فی روضة الواعظین والمعالی: صاحبنا].
(6)- [روضة الواعظین: رأی].
(7- 7) [بحر العلوم: أمره].
(8)- چون فردا شد، عمر بن سعد بن ابی‌وقاص با چهار هزار سوار بیامد و در نینوا مسکن گرفت وعروة بن قیس احمسی‌را به نزد حسین علیه السلام فرستاد و گفت: «به نزد او برو و بپرس برای چه به این سرزمین آمدی و چه می‌خواهی؟»
و این عروة از کسانی بود که خود نامه برای حضرت نوشته بود. پس شرم کرد نزد آن حضرت بیاید (و کار را به دیگری حواله کرد)، عمر بن سعد این کار را به همه بزرگانی که نامه به آن حضرت نوشته بودند، پیشنهاد کرد و همگی از انجام آن خودداری کردند. کثیر بن عبداللَّه شعبی، که مردی دلاور و بی‌باک بود و چیزی جلوگیر او در کارها نبود، برخاسته و گفت: «من به نزد او می‌روم و به خدا اگر بخواهی، اورا در دم غافلگیر کرده و می‌کشم.»
عمر گفت: «نمی‌خواهم اورا بکشی، ولی به نزد او برو و بپرس برای چه به این‌جا آمده‌ای؟»
کثیر به نزد آن حضرت آمد، چون ابو ثمامه صائدی (که از یاران سیدالشهدا علیه السلام بود) اورا دید، عرض
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 523
فبعث رجلًا یقال له قرّة بن قیس الحنظلیّ، فلمّا أشرف ورآه الحسین، قال: هل تعرفون هذا؟ «1» فقال حبیب بن مظاهر الأسدیّ: نعم یا ابن رسول اللَّه، هذا رجل من بنی تمیم، ثمّ من بنی حنظلة، و [قد] «2» کنت أعرفه حسن الرّأی، وما ظننت أن یشهد هذا المشهد؛ ثمّ تقدّم الحنظلیّ حتّی وقف بین یدی الحسین، «3» فسلّم علیه «3» وأبلغه رسالة عمر
__________________________________________________
- کرد: «خدا کارت را به نیکی پایان دهد ای اباعبداللَّه! بدترین مردم زمان وبی‌باک ترین وخونریزترین آنان به نزد تو آید.»
برخاسته سر راه آمد و گفت: «اگر می‌خواهی نزدیک بیایی شمشیرت را بگذار.»
گفت: «نه، به خدا این کار را نمی‌کنم. جز این نیست که من فرستاده‌ای هستم. پس اگر سخن مرا بشنوید، پیغامی که آورده‌ام، به شما باز گویم و اگر نپذیرید، باز گردم.»
ابو ثمامه گفت: «پس من قبضه شمشیر تورا نگه می‌دارم، آن‌گاه سخنت را بازگو؟»
گفت: «نه، به خدا دست تو به آن نخواهد رسید.»
ابو ثمامه گفت: «پس پیغامت را به من بگو تا من برسانم. ولی من نمی‌گذارم تو نزدیک به آن جناب بشوی؛ زیرا تو مرد تبهکاری هستی.»
و به هم دشنام داده. کثیر به سوی عمر بن سعد بازگشت و جریان را به او گفت. پس عمر، قرة بن قیس حنظلی را پیش خواند و گفت: «ای قرة! وای بر تو، برو حسین را دیدار کن و بپرس برای چه به این‌جا آمده؟ و چه می‌خواهد؟»
قره به نزد آن حضرت آمد. چون حسین علیه السلام اورا بدید، فرمود: «آیا این مرد را می‌شناسید؟»
حبیب بن مظاهر گفت: «آری، این مردی است از قبیله حنظله تمیم و خواهرزاده ماست و من اورا مردی خوش عقیده می‌دانستم و باور نداشتم که در این معرکه حاضر گردد (و به جنگ شما بیاید).»
پس نزدیک آمد و پیغام عمر بن سعد را رساند. حسین علیه السلام فرمود: «مردم شهر شما به من نوشتند بدین‌جا بیایم. پس اگر آمدن مرا خوش ندارید، من بازمی‌گردم.»
سپس حبیب بن مظاهر به او گفت: «وای بر تو ای قره! کجا به نزد مردم ستمکار باز گردی؟ این‌جا بمان و یاری کن. این مردی را که به وسیله پدرانش خداوند تورا نیرو داد به سعادت و بزرگواری.»
قره به حبیب گفت: «پیش صاحب خویش بازگردم، پاسخ این پیغام را برسانم و آن گاه در این باره فکری کنم.»
پس به سوی عمر بن سعد بازگشت و سخن آن حضرت را به او گفت، عمر گفت: «امیدوارم خداوند مرا از جنگ و قتال با او آسوده کند.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 86- 87
(1)- [من هنا مثله فی تسلیة المجالس، 2/ 257- 258].
(2)- [من تسلیة المجالس].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 524
ابن سعد، فقال له الحسین: یا هذا! أبلغ صاحبک عنِّی أنِّی لم أرد هذا البلد، ولکن کتب إلیّ «1» أهل مصرکم هذا «1» أن آتیهم فیبایعونی، ویمنعونی، وینصرونی، «2» ولا یخذلونی، فإن کرهونی «2» انصرفت عنهم «3» من حیث جئت؛ «4» فقال له حبیب بن مظاهر «4»: ویحک یا قرّة! عهدی بک وأنت حسن الرّأی فی أهل هذا «5» البیت؛ فما الّذی غیّرک حتّی جئت «6» بهذه الرِّسالة؟ فأقم عندنا وانصر هذا الرّجل الّذی قد أتانا اللَّه به؛ فقال الحنظلیّ: «7» لعمری، لنصرته أحقّ من نصرة غیره، ولکن «7» أرجع إلی صاحبی بالرّسالة وأنظر فی ذلک، ثمّ انصرف، «8» فأخبره بجواب «8» الحسین؛ فقال عمر: الحمد للَّه، واللَّه إنِّی لأرجو أن یعافینی اللَّه من حربه
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 240- 241
فأرسل إلیه برجل یقال له قرّة بن قیس الحنظلیّ، فلمّا أشرف علی عسکر الحسین، قال الحسین لأصحابه: هل تعرفون الرّجل؟ إلی آخر الخبر کما ذکرناه فی الخوارزمی. «9»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 257- 258 9
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: أهله].
(2- 2) [تسلیة المجالس: فإن کرهتمونی].
(3)- [تسلیة المجالس: عنکم].
(4- 4) [تسلیة المجالس: ثمّ وثب إلیه حبیب بن مظاهر، وقال].
(5)- [من تسلیة المجالس].
(6)- [تسلیة المجالس: جئنا].
(7- 7) [تسلیة المجالس: سمعت مقالتک، وهو أحقّ بالنّصر من غیره، ولکنِّی].
(8- 8) [تسلیة المجالس: وأخبره الخبر بمقالة].
(9)- ابن سعد، قرة بن قیس الحنظلی را بخواست و گفت: «بشتاب و حسین را دیدار کن و بگوی: چه اندیشه فرمودی که این مسافت بعیده را بپیمودی؟»
قرة روان شد و چون راه به کران آورد، ابو عبداللَّه علیه السلام‌فرمود: «هیچ کس این مرد را می‌شناسد؟»
حبیب بن مظاهر گفت: «مردی از بنی‌حنظله تمیم است و خواهرزاده ماست و در نزد ما به حسن عقیدت و صفای طوبت 1 نامبردار است.» زهیر بن القین اورا گفت: «چه حاجت داری؟»
گفت: «از ابن سعد به حضرت حسین علیه السلام رسالتی دارم. اگر اجازت رود، درآیم و به عرض رسانم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 525
(وذکر) الطّبریّ: إنّ عمر بن سعد لمّا أرسل إلی الحسین علیه السلام کثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ «1» وعرفه أبو ثمامه الصّائدیّ، فأعاده، «2» أرسل بعده «2» قرّة بن قیس الحنظلیّ «3» ثمّ ذکر کلام الطّبریّ کما ذکرناه فی تاریخه. «4»
__________________________________________________
- زهیر بن القین گفت: «سلاح خویش را به جای گزار و نزدیک شو.» گفت: «حبّاً وکرامة.»
پس سلاح خویش را به جای گذاشت و به نزد حسین علیه السلام شتافت و سلام داد و جواب بستد. آن‌گاه دست و پای امام را بوسه زد و عرض کرد: «چرا این راه دراز را درنوردیدی و بدین اراضی فراز آمدی؟»
فرمود: «مردم این شهر مرا نامه کردند و به جانب خویش دعوت نمودند. من ملتمس ایشان را اجابت نمودم. اگر رأی ایشان دیگرگون شده و مقدم مرا مکروه می‌دارند، مراجعت فرمایم.»
قره عرض کرد: «خداوند لعن کند آن جماعت را که به سوی تو مکتوب کردند و امروز در شمار خاصان و ویژگان ابن زیادند.»
چون خواست مراجعت کند، حبیب‌بن مظاهر گفت: «وای بر تو ای قره! به کجا می‌روی؟ بباش و پسر رسول خدای را نصرت کن که به دست پدران او توفیق اسلام یافتی.»
قره عرض کرد: «ای مولای من! کیست که جهنم را بر بهشت برگزیند؟ اکنون می‌روم و رسالت خویش پاسخ باز می‌دهم و باز می‌اندیشم پشت و روی این امر را.»
پس به نزدیک ابن سعد آمد و صورت حال را مکشوف داشت.
1. طوبت: باطن، نیّت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 188- 189
پس عمر، قرة بن قیس را فرستاد. چون به خدمت حضرت رسید، تبلیغ رسالت آن لعین کرد. حضرت فرمود: «اهل دیار شما نامه‌های بی‌شمار به من نوشتند و به مبالغه بسیار مرا طلب کردند. اگر نمی‌خواهید، برمی‌گردم.»
چون اراده مراجعت کرد، حبیب‌بن مظاهر گفت: «وای بر تو ای قره! از این امام به حق روی می‌گردانی و به سوی ظالمان می‌روی و به برکت پدران او هدایت یافته‌ای و اورا نصرت نمی‌کنی؟» آن بی‌سعادت گفت: «جواب پیام اورا ببرم و بعد از آن با خود فکری بکنم.» چون خبر حضرت را به عمر رسانید، عمر گفت: «امیدوارم که خدا مرا از محاربه و مقاتله او نجات دهد.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 644
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: أن یسأله الّذی جاء به وماذا یرید].
(2- 2) [ذخیرة الدّارین: ثمّ دعا عمر بن سعد اللّعین].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: فأرسله إلی الحسین علیه السلام].
(4)- چون‌عمر بن سعد به کربلا رسید، در نینوا منزل گرفت (د) وعروة بن قیس احمسی را گفت: «نزد حسین برو و بپرس چرا آمدی و چه می‌خواهی؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 526
السّماوی، إبصار العین،/ 58/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 189- 190

محاولته لإنجاد قومه وعاقبته‌

وقال حبیب بن مظهر للحسین: إنّ ها هنا حیّاً من بنی أسد أعراباً ینزلون النّهرین، ولیس بیننا وبینهم إلّاروحة، أفتأذن لی فی إتیانهم ودعائهم؟ لعلّ اللَّه أن یجرّ بهم إلیک
__________________________________________________
- عروة از کسانی بود که نامه دعوت به حسین نوشته بود، از او خجالت داشت و این مأموریت را به هر کدام از فرماندهانی که به حسین نامه نوشته بودند، عرضه کرد، همه امتناع کردند و بد داشتند. کثیر بن عبداللَّه شعبی که مردی شجاع بود و از هیچ چیز روگردان نبود، برخاست و گفت: «من نزد او می‌روم و اگر خواهی اورا می‌کشم.»
عمر گفت: «نمی‌خواهم اورا بکشی، برو و بپرس برای چه آمده؟»
کثیر رفت. چون چشم ابوثمامه صائدی به او افتاد که می‌آید، به حسین عرض کرد: «اصلحک اللَّه یا أبا عبداللَّه! بدترین اهل زمین نزد شما می‌آید که از همه مردم بی‌باک تر و خونریزتر است.»
برخاست و جلوی اورا گرفت و گفت: «شمشیرت را بگذار و خدمت حسین برو.»
گفت: «نه، خوش ندارم. من پیغامی دارم، اگر میل دارید برسانم و گرنه برگردم.»
گفت: «پس من دسته شمشیرت را بگیرم و پیغامت را برسان.»
گفت: «نه، نباید دستت به او برسد.»
گفت: «پیغامت را به من بگو و من به حسین می‌رسانم. من نمی‌گذارم نزدیک او بروی. تو نابه‌کاری.»
به هم دشنام دادند و برگشته و به عمر سعد گزارش داد.
عمر، قرة بن قیس حنظلی را خواست و گفت: «وای بر تو! حسین را ملاقات کن و بپرس برای چه آمده و چه می‌خواهد؟» به سوی حسین آمد و چون حسین دید که می‌آید، فرمود: «این را می‌شناسید؟» حبیب بن مظاهر عرض‌کرد: «آری، این مردی است از حنظله تمیم وخواهرزاده ماست. من اورا می‌شناسم که خوش عقیده است، نباید در این‌جا آمده باشد.» آمد و بر حسین سلام داد و پیغام عمر رسانید. حسین در جواب گفت: «همشهریان شما به من نوشتند بیا. اگر مرا ناخوش دارید، برمی‌گردم.» سپس حبیب بن مظاهر به او گفت: «وای بر تو ای قره! کجا می‌روی، نزد ستمکاران؟ این مردی که خدا به برکت پدرانش تورا گرامی داشته، یاری کن.» گفت: «جواب پیغام عمر را می‌رسانم و تصمیمی می‌گیرم.»
نزد عمر برگشت و به او خبر داد، عمر گفت: «امیدوارم خدا مرا از جنگ با او معاف دارد.»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 527
نفعاً، أو یدفع عنک مکروهاً. فأذن له فی ذلک، فأتاهم، فقال لهم: إنّی أدعوکم إلی شرف الآخرة وفضلها وجسیم ثوابها، أنا أدعوکم إلی نصر ابن بنت نبیّکم، فقد أصبح مظلوماً، دعاه أهل الکوفة لینصروه، فلمّا أتاهم خذلوه وعدوا علیه لیقتلوه!!! فخرج معه منهم سبعون، وأتی عمر بن سعد رجل ممّن هناک یقال له: جبلة بن عمرو، فأخبره خبرهم، فوجّه أزرق بن الحارث الصّیداویّ فی خیل، فحالوا بینهم وبین الحسین، ورجع ابن مظهّر إلی الحسین، فأخبره الخبر، فقال: الحمد للَّه‌کثیراً.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 388، أنساب الأشراف، 3/ 180
قال: وکان عبیداللَّه بن زیاد فی کلّ وقت یبعث إلی عمر «1» بن سعد ویستعجله فی قتال الحسین، قال: والتأمت العساکر إلی عمر «1» بن سعد لستّ مضین من المحرّم.
وأقبل حبیب بن مظاهر «2» الأسدیّ إلی الحسین بن علیّ، فقال: ها هنا حیّ من بنی أسد بالقرب منّی، أوَ تأذن لی أن أسیر إلیهم أدعوهم إلی نصرتک؟ فعسی اللَّه أن یدفع بهم عنک بعض ما تکره! فقال له الحسین: قد أذنت لک «3» یا حبیب «3»! قال: فخرج «4» حبیب «5» ابن مظاهر «5» فی جوف اللّیل متنکِّراً «6» حتّی صار إلی أولئک القوم، فحیّاهم وحیّوه، وعرفوا أ نّه من بنی أسد؛ فقالوا: ما حاجتک یا ابن عمّ؟! فقال: حاجتی إلیکم، قد أتیتکم بخیر ما أتی به وافد إلی قوم. «7» أتیتکم أدعوکم إلی نصرة ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فإنّه فی عصابةٍ من المؤمنین، الرّجل منهم خیر من ألف رجل، لن «8» یخذلوه
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2)- فی النّسخ: مطهر.
(3- 3) لیس فی د.
(4)- فی د: قد خرج.
(5- 5) لیس فی د، وفی الأصل و بر: بن مظهر.
(6)- لیس فی د.
(7)- زید فی د: قد.
(8)- فی د: لم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 528
«1» ولن یسلموه، وفیهم عین نظرت «1»، وهذا عمر «2» بن سعد قد أحاط به فی اثنین وعشرین ألف، وأنتم قومی وعشیرتی، وقد جئتکم بهذه النّصیحة، فأطیعونی الیوم فی نصرته، تنالون غداً شرفاً فی الآخرة، فإنِّی أقسم باللَّه أ نّه «3» لا یُقتل منکم رجل مع «4» ابن بنت رسول اللَّه (ص) صابراً محتسباً «4» إلّاکان «5» رفیق محمّد (ص) «5» فی أعلی علِّیِّین. قال: فوثب رجل من بنی أسد، یقال له: بشر بن عبیداللَّه «6»، فقال: «7» واللَّه «7» أنا أوّل من أجاب إلی هذه الدّعوة، ثمّ أنشأ یقول:
قد علم القوم إذا تواکلوا وأحجم الفرسان أو تناصلوا «8»
إنِّی شجاع بطل مقاتل‌کأنّنی لیث عرین باسل
قال: ثمّ تبادر رجال الحیّ مع حبیب بن مظاهر «9» الأسدیّ.
قال: وخرج رجل من الحیّ فی ذلک الوقت حتّی صار إلی عمر «2» بن سعد فی جوف اللّیل، فخبّره بذلک؛ فدعا رجلًا «10» من أصحابه، یقال له الأزرق «11» بن حرب الصّیداویّ، فضمّ إلیه أربعة آلاف فارس، ووجّه به فی جوف اللّیل إلی حیّ بنی أسد مع الرّجل الّذی جاء بالخبر. قال: فبینما القوم فی جوف اللّیل قد أقبلوا یریدون معسکر «12» الحسین، إذ
__________________________________________________
(1- 1) کذا، ولیس فی د.
(2)- فی النّسخ: عمرو.
(3)- من د، وفی الأصل و بر: أن.
(4- 4) فی د: الحسین.
(5- 5) فی د: رفیقاً لمحمّد.
(6)- فی د و بر: عبدللَّه. وما وجدته فی المراجع.
(7- 7) کذا، ولیس فی د.
(8)- فی د: تناضلوا.
(9)- فی النّسخ: مطهر.
(10)- من د، وفی الأصل و بر: رجل.
(11)- فی د: الأرزق.
(12)- فی د: عسکر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 529
استقبلهم جند عمر «1» بن سعد علی شاطئ الفرات، قال: فتناوش القوم بعضهم [بعضاً- «2»]، واقتتلوا قتالًا شدیداً؛ «3» [وصاح به حبیب بن مظاهر «4»: ویلک یا أزرق «5» مالک و «6» لنا، دعنا! قال: واقتتلوا قتالًا شدیداً]. فلمّا رأی «7» القوم ذلک، انهزموا راجعین إلی منازلهم. فرجع حبیب بن مظاهر «8» إلی الحسین «9» رضی الله عنه «9»، فأعلمه بذلک الخبر، فقال: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 159- 163
(قال): والتأمت العساکر عند عمر لستّة أیّام مضین من المحرّم، فلمّا رأی ذلک حبیب ابن مظاهر الأسدیّ، جاء إلی الحسین، فقال «10» له: یا ابن رسول اللَّه! إنّ ها هنا حیّاً من بنی أسد قریباً منّا، أفتأذن لی بالمصیر إلیهم اللّیلة أدعوهم إلی نصرتک، فعسی اللَّه أن یدفع بهم عنک بعض ما تکره، «11» فقال له الحسین: قد أذنت لک «11»، فخرج «12» إلیهم حبیب من معسکر الحسین «12» فی جوف اللّیل متنکِّراً حتّی صار إلیها «13»، فحیّاهم وحیّوه وعرفوه، «14» فقالوا له: ما حاجتک یا ابن عمّ 14؟ قال: حاجتی إلیکم أنِّی قد أتیتکم بخیر ما أتی به
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2)- من د و بر.
(3)- العبارة المحجوزة زیدت من د و بر.
(4)- فی د و بر: مطهر.
(5)- فی د: أرزق.
(6)- زید فی د: ما.
(7)- فی النّسخ: رأوا.
(8)- فی النّسخ: مطهر.
(9- 9) لیس فی د.
(10)- [فی بحر العلوم مکانه: ولمّا رأی حبیب بن مظاهر وتلاحم الجیوش علی حرب الحسین علیه السلام وتضییقهم علیه جاء إلیه وقال ...].
(11- 11) [بحر العلوم: فأذن له الحسین علیه السلام بذلک].
(12- 12) [بحر العلوم: حبیب].
(13)- [بحر العلوم: إلیهم].
(14- 14) [بحر العلوم: فسألوه عن حاجته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 530
وافد إلی قوم قطّ، أتیتکم أدعوکم إلی نصرة ابن بنت نبیّکم، فإنّه فی عصابة من المؤمنین، الرّجل منهم خیر من ألف رجل، لن یخذلوه ولن یسلموه، وفیهم عین تطرف؛ وهذا عمر بن سعد قد أحاط به فی اثنین وعشرین ألفاً، وأنتم قومی وعشیرتی، وقد أتیتکم بهذه النّصیحة، فأطیعونی الیوم تنالوا شرف الدّنیا وحسن ثواب الآخرة، فإنِّی أقسم باللَّه، لا یقتل منکم رجل مع ابن بنت رسول اللَّه صابراً محتسباً إلّاکان رفیق محمّد صلی الله علیه و آله و سلم فی أعلی علِّیِّین، فقام «1» رجل من بنی أسد یقال له: عبداللَّه بن بشر، فقال: أنا أوّل من یجیب إلی هذه الدّعوة، ثمّ جعل یرتجز ویقول:
قد علم القوم إذا تناکلوا وأحجم الفرسان إذ تناضلوا
إنِّی الشّجاع البطل المقاتل کأنّنی لیث عرین باسل
ثمّ بادر رجال الحیّ إلی حبیب وأجابوه، فالتأم منهم تسعون «2» رجلًا، وجاؤوا مع حبیب یریدون الحسین، فخرج رجل من الحیّ یقال له: فلان «3» بن عمرو، حتّی صار إلی عمر بن سعد فی جوف اللّیل، فأخبره بذلک، فدعا عمر برجل من أصحابه یقال له:
الأزرق بن الحارث الصّدائیّ، فضمّ إلیه أربعمائة فارس، ووجّه به إلی حیّ بنی أسد مع ذلک الّذی جاء بالخبر، فبینا أولئک القوم من بنی أسد قد أقبلوا فی جوف اللّیل مع حبیب یریدون عسکر الحسین، إذ استقبلتهم خیل ابن سعد علی شاطئ الفرات، وکان بینهم وبین معسکر الحسین الیسیر، فتناوش الفریقان واقتتلوا؛ فصاح حبیب بالأزرق ابن الحارث: مالک ولنا؟ انصرف عنّا، یا ویلک! دعنا واشق بغیرنا، فأبی الأزرق «4»، وعلمت بنو أسد أن لا طاقة لهم بخیل ابن سعد، فانهزموا راجعین إلی حیّهم، ثمّ تحمّلوا «5»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحر العلوم: إلیه].
(2)- [زاد فی بحر العلوم: أو سبعون].
(3)- [بحر العلوم: له: جبلة].
(4)- [زاد فی بحر العلوم: من الإنصراف].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: ورحلوا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 531
فی جوف اللّیل خوفاً من ابن سعد أن یکبسهم، ورجع حبیب إلی الحسین، فأخبره، فقال: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 243- 244/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام
(الهامش)،/ 273- 274
فما زال یرسل إلیه بالعساکر حتّی تکامل عنده ثلاثون ألفاً «1» ما بین فارس وراجل، «2» ثمّ کتب إلیه ابن زیاد: إنّی لم أجعل لک علّة فی کثرة الخیل والرّجال، فانظر لا اصبح ولا امسی إلّاوخبرک عندی غدوة وعشیّة، وکان ابن زیاد یستحثّ عمر بن سعد «3» علی قتال الحسین علیه السلام، وعمر بن سعد یکره ذلک.
قال: والتأمت العساکر عند عمر بن سعد «3» لستّة أیّام مضین من المحرّم، «1» وأقبل حبیب بن مظاهر إلی الحسین علیه السلام، فقال: یا ابن رسول اللَّه، ها هنا «4» حیّ من بنی أسد بالقرب منّا، «5» أفتأذن «6» لی بالمصیر «7» إلیهم [اللّیلة] «8» فأدعوهم «5» إلی نصرتک، فعسی «9» اللَّه أن «10» یدفع بهم الأذی «11» عنک؟
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم].
(4)- [فی المعالی مکانه: ولمّا وصل حبیب إلی الحسین علیه السلام ورأی قلّة أنصاره وکثرة محاربیه، قال للحسین: إنّ ههنا ...].
(5- 5) [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: إئذن لی أن أدعوهم، وفی نفس المهموم: تأذن، وفی المعالی: فلو أذنت لی لسرت إلیهم ودعوتهم].
(6)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: أتأذن].
(7)- [فی البحار والعوالم: فی المصیر، وفی الدّمعة: بالمسیر].
(8)- من المقتل.
(9)- [المعالی: لعلّ].
(10)- [زاد فی المعالی: یهدیهم و].
(11)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 532
«1» قال: قد أذنت لک «1»، فخرج «2» حبیب إلیهم فی جوف اللّیل مستنکراً «3» مستعجلًا «4» حتّی أتی «2» إلیهم، فعرفوه أ نّه من بنی أسد، «5» فقالوا: ما حاجتک، «6» یا ابن عمّنا «6»؟
فقال: إنِّی قد أتیتکم بخیر ما أتی به وافد إلی قوم، أتیتکم أدعوکم إلی نصرة ابن بنت نبیّکم، فإنّه فی عصابة من المؤمنین، الرّجل منهم خیر من ألف رجل، لن «7» یخذلوه، ولن یسلموه «8» بید أعدائه «8»، وهذا عمر بن سعد قد أحاط به «5»، «9» وأنتم قومی وعشیرتی، «10» وقد أتیتکم بهذه النّصیحة «10»، فأطیعونی الیوم فی نصرته «11» تنالوا بها شرف الدّنیا والآخرة «11»، فإنّی اقسم باللَّه لا یُقتل أحد منکم «10» فی سبیل اللَّه «10» مع ابن بنت رسول اللَّه صابراً محتسباً إلّاکان رفیقاً لمحمّد صلی الله علیه و آله «10» فی علِّیِّین «10».
قال: فوثب إلیه «12» رجل من بنی أسد «13» یقال له «12» عبداللَّه بن بشر «14»، فقال: «13» أنا أوّل من یجیب إلی هذه الدّعوة، «15» ثمّ جعل یرتجز [ویقول]:
__________________________________________________
(1- 1) [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی: فأذن له].
(2- 2) [تظلّم الزّهراء: فی اللّیل].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء: متنّکراً].
(4)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی].
(5- 5) [تظلّم الزّهراء: فوعظهم فقال].
(6- 6) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی].
(7)- [لم یرد فی الأسرار].
(8- 8) [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی: أبداً].
(9)- [زاد فی المعالی: وقد أطافت به أعداؤه لیقتلوه فأتیتکم لتمنعوه وتحفظوا حرمة رسول اللَّه فیه، فواللَّه لئن نصرتموه لیعطینّکم اللَّه شرف الدّنیا والآخرة].
(10- 10) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(11- 11) [لم یرد فی المعالی].
(12- 12) [تظلّم الزّهراء: منهم].
(13- 13) [المعالی: وقال: شکر اللَّه سعیک یا أبا القاسم، فواللَّه لجئتنا بمکرمة یستأثر بها المرء الأحبّ فالأحبّ و].
(14)- [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: بشیر].
(15) (15*) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 533
قد علم القوم إذا تواکلوا وأحجم الفرسان «1» أو تثاقلوا «1»
أنِّی شجاع بطل مقاتل «2» کأ نّنی لیث «2» عرین باسل (15*)
ثمّ تنادی «3» رجال الحیّ حتّی التأم منهم «4» تسعون رجلًا، «5» فأقبلوا یریدون الحسین علیه السلام، وخرج رجل «6» فی ذلک الوقت من الحیّ «7» یقال له [فلان] بن عمرو 6 7 حتّی صار «8» إلی عمر بن سعد، فأخبره بالحال، فدعا ابن سعد برجلٍ «9» من أصحابه یُقال له الأزرق «10» الشّامیّ- وهو الّذی قتله وبنیه قاسم بن الحسن علیه السلام واحداً بعد واحد-، 5 10 فضمّ إلیه أربعمائة فارس «11» ووجّه به «11» نحو حیّ «4» بنی أسد، فبینا اولئک القوم قد «4» أقبلوا یریدون عسکر «4» الحسین علیه السلام فی جوف اللّیل، إذ استقبلتهم «12» خیل ابن سعد علی شاطئ الفرات، «13» وبینهم وبین عسکر الحسین النّهر «14»، فناوش القوم بعضهم بعضاً «15» «13» واقتتلوا قتالًا شدیداً، وصاح حبیب بن مظاهر بالأزرق: ویلک! «16» ما لک 16 وما لنا؟ انصرف عنّا
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار والعوالم والأسرار: إذ تناقلوا]
(2- 2) [الأسرار: فأنّنی لیس].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی: تبادر].
(4)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(5- 5) [تظلّم الزّهراء: فخرج رجل من الحیّ إلی عمر بن سعد، فأخبره بالحال، فدعا الأزرق].
(6- 6) [المعالی: من الحیّ].
(7- 7) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم].
(8)- [الأسرار: سار].
(9)- [فی نفس المهموم والمعالی: رجلًا].
(10- 10) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی].
(11- 11) [فی الدّمعة والمعالی: وجّهه].
(12)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی: استقبلهم].
(13- 13) [تظلّم الزّهراء: قریباً من عسکره].
(14)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی: الیسیر].
(15)- [لم یرد فی الأسرار].
(16- 16) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 534
«1» ودعنا یشقی بنا غیرک «1»، فأبی الأزرق أن یرجع، وعلمت بنو أسد أ نّه لا طاقة لهم بالقوم، فانهزموا «1» راجعین إلی حیِّهم «1»، ثمّ إنّهم ارتحلوا فی جوف اللّیل خوفاً من ابن سعد أن یبیِّتهم، ورجع حبیب بن مظاهر إلی الحسین علیه السلام، فخبّره بذلک.
فقال علیه السلام: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه «2». «3»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 260- 262/ عنه: المجلسی،
البحار، 44/ 386- 387؛ البحرانی، العوالم، 17/ 237- 238؛ البهبهانی، الدّمعة
السّاکبة، 4/ 261- 263؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 257- 258؛ القمّی، نفس
المهموم،/ 215- 217؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 169؛ المازندرانی، معالی السّبطین،
1/ 372- 373 3
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(2)- [أضاف فی المعالی: ورجعت خیل ابن سعد حتّی نزلوا علی شاطئ الفرات، فحالوا بین الحسین وبین أصحابه وبین الماء، وأضرّ العطش بالحسین علیه السلام وأصحابه].
(3)- و موافق این روایت: این جنود نامسعود در روز ششم محرم در کربلا جمع شدند. حبیب بن مظاهر چون وفور لشگر مخالف را مشاهده کرد، به خدمت آن شاه کم سپاه آمد و عرض کرد که: «قبیله بنی‌اسد به ما نزدیک اند، اگر رخصت فرمایی من بروم و ایشان را به نصرت شما دعوت نمایم.»
چون رخصت یافت، در میان شب به سوی آن قبیله رفت و ایشان را به مواعظ شافیه به جانب آن حضرت مایل گردانید. نود نفر از ایشان با خود برداشت که به خدمت آن حضرت بیاورد. در این حال، منافقی از آن قبیله این خبر را به عمر رسانید. آن ملعون چهارصد نفر را به سرکردگی ازرق شامی بر سر راه آن جماعت فرستاد و با ایشان مشغول محاربه شدند. چون مردم قبیله تاب مقاومت ایشان نیاوردند، منهزم گردیدند. حبیب به خدمت حضرت آمد و احوال ایشان را عرض کرد، حضرت فرمود: «لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 645- 646
در خبر است که حبیب‌بن مظاهر، به نزد حسین علیه السلام آمد و عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! قبیله بنی‌اسد با ما نزدیک اند، اگر فرمان کنی، به نزد ایشان شوم و نصرت تورا از آن جماعت استمداد نمایم.»
فرمود: «روا باشد.» پس حبیب ببود تا سیاهی شب جهان را فرو گرفت. آن‌گاه متنکراً 1 از میان اصحاب بیرون شد و به تعجیل قطع مسافت کرده و در قبیله بنی‌اسد درآمد. گفتند: «ای حبیب! بگوی تا چه حاجت داری؟» گفت: آمده‌ام تا شما را به خیر دلالت کنم. اینک پسر دختر رسول خدای با جماعتی از مؤمنین که هر تن از هزار مرد افزون است، در ارض کربلا فرود شده و عمر بن سعد با انبوهی از لشگر گرد اورا فرا گرفته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 535
(وروی) ابن أبی طالب: إنّ حبیباً لمّا وصل إلی الحسین علیه السلام ورأی قلّة أنصاره وکثرة محاربیه، قال للحسین علیه السلام: إنّ ها هنا حیّاً من بنی أسد، فلو أذنت لی لسرت «1» إلیهم ودعوتهم إلی نصرتک، لعلّ اللَّه أن یهدیهم ویدفع بهم عنک. فأذن له الحسین علیه السلام، فسار إلیهم حتّی وافاهم، فجلس فی نادیهم ووعظهم، وقال فی کلامه: یا بنی أسد! قد جئتکم
__________________________________________________
- قوم و عشیرت 2 من شمایید. واجب می‌کند که از نصیحت شما دست بازنگیرم، تا از در بصیرت مرا اطاعت کنید و در نصرت پسر پیغمبر همدست و همداستان شوید، تا از شرف دنیا و آخرت برخوردار گردید. سوگند با خدای هیچ کس در خدمت او شهید نشود، جز این که در علیین 3 رفیق مصطفی باشد.
عبداللَّه بن بشر گفت: «اول کس منم که این دعوت را اجابت کردم و در راه پسر پیغمبر دل از جان و مال برگرفتم، و این ارجوزه را خواندن گرفت:
«قَدْ عَلِمَ الْقَوْمُ إذا تَواکَلُوا وَأحْجَمَ الفُرْسانُ أو تَناضَلُوا 4
أنِّی شُجاعٌ بَطَلٌ مُقاتِلٌ کَأنّنی لَیْثُ عَرِینٍ باسِلُ» 5
چون مردان بنی اسد این بدیدند، مبادرت نمودند و از یکدیگر سبقت گرفتند؛ چند که نود تن مرد جنگی درهم آمدند و دست در دست دادند و در ساعت طریق خدمت حسین گرفتند. از آن سوی مردی از بنی‌اسد که خمیرمایه نفاق وشقاق بود، سرعت‌کرد وخود را به لشکرگاه عمر سعد رسانید و صورت حال را مکشوف داشت. ابن‌سعد بی‌توانی مردی از سران سپاه را که ازرق نام داشت، با چهارصد تن مرد رزم‌آزمای بفرمود تا بتاختند و در عرض راه با بنی‌اسد دچار شدند و در کنار فرات جنگ در پیوستند. حبیب بن مظاهر بانگ برداشت که: «ای ازرق! وای برتو از برای تو و از برای ما این کار سزاوار نیست. بگذار تا جز تو کسی این شقاوت انگیزد و با ما عداوت آغازد.»
ازرق را کلمات حبیب دق الباب طعن و دق نمی‌کرد و لشگر را به طعن و ضرب تحریض می‌داد. چون بنی‌اسد اندک بودند، نیروی مقاومت نیاوردند و هزیمت شدند و حبیب به تمام زحمت خود را به حضرت حسین رسانید و صورت حال را باز گفت.
فقال الحسین: «لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه.»
1. متنکراً: ناشناس (به هیأتی که کسی اورا نشناسد.)
2. عشیرت: فامیل
3. علیین: بالاترین مرتبه بهشت.
4. تواکل: یاری نکردن و به دیگری واگذار کردن. تناضل: مسابقه در تیراندازی.
5. خلاصه معنی: قوم و قبیله من در تمام احوال خود دانسته‌اند که من دلاوری جنگجو و سلحشوری مانند شیر بیشه می‌باشم.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 190- 191
(1)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 536
بخیر ما أتی به رائد قومه. هذا الحسین بن علیّ أمیر المؤمنین وابن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قد نزل بین ظهرانیکم، فی عصابة من المؤمنین، وقد أطافت به أعداؤه لیقتلوه، فأتیتکم لتمنعوه وتحفظوا حرمة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فیه، فوَاللَّه لئن نصرتموه لیعطینّکم اللَّه شرف الدّنیا والآخرة، وقد خصصتکم بهذه المکرمة، لأنّکم قومی وبنو أبی، وأقرب النّاس منِّی رحماً. فقام عبداللَّه بن بشیر الأسدیّ وقال: شکر اللَّه سعیک یا أبا القاسم، فوَاللَّه لجئتنا بمکرمة یستأثر بها المرء الأحبّ فالأحبّ، أمّا أنا فأوّل من أجاب، وأجاب جماعة بنحو جوابه، فهدوا مع حبیب. وانسلّ منهم رجل، فأخبر ابن سعد، فأرسل الأزرق «1» فی خمسمائة فارس، فعارضهم لیلًا ومانعهم، فلم یمتنعوا، فقاتلهم، فلمّا علموا أن لا طاقة لهم بهم، تراجعوا فی ظلام اللّیل، وتحمّلوا عن منازلهم، وعاد حبیب إلی الحسین علیه السلام، فأخبره بما کان. فقال علیه السلام: «وما تشاؤون إلّاأن یشاء اللَّه» ولا حول ولا قوّة إلّا باللَّه. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 57- 58/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 554؛ مثله
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 189 2
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: الشّبامی من بنی شبام].
(2)- حبیب بن مظاهر نزد حسین آمد و عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! در این نزدیکی یک تیره از بنی اسدند، اجازه می‌دهید نزد آن‌ها بروم و آن‌ها را به یاری تو بخوانم، شاید خدا بدان‌ها از تو دفاع کند؟»
فرمود: «اجازه دادم.»
حبیب نیمه شب ناشناس نزد آن‌ها رفت و اورا شناختند و گفتند: «چه حاجتی داری؟»
گفت: «بهترین سوغات را برای شما آوردم. آمدم شما را به یاری پسر دختر پیغمبرمان دعوت کنم. او با جمعی از مؤمنان است که هر کدام از هزار مرد بهترند و اورا وانگذارند و هرگز تسلیم نکنند. این عمر سعد دور اورا گرفته و شما هم‌عشیره منید و این خیرخواهی را برای شما دارم. امروز در نصرت او از من بشنوید و به شرف دنیا و آخرت برسید، به خدا که هر کدام شما کشته شوید، در راه خدا یا پسر دختر پیغمبر رسول خدا علیهما السلام به اجر و قصد الهی در علیین رفیق محمد است.»
گوید: مردی از بنی اسد به نام عبداللَّه بن بشیراز جا پرید و گفت: «من اول کسم که این دعوت را می‌پذیرم»، و این رجز را سرود:
«بدانند مردم به گاه گریز که یل‌ها نمانند از رستخیز
منم پهلوان و یل و جنگجو یکی شیر غرنده در جست وخیز»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 537
بنو أسد:
واستأذن حبیب بن مظاهر من الحسین أن یأتی بنی أسد، وکانوا نزولًا بالقرب منهم، فأذن له، ولمّا أتاهم وانتسب لهم، عرفوه، فطلب منهم نصرة ابن بنت رسول اللَّه، فإنّ معه شرف الدّنیا والآخرة، فأجابه تسعون رجلًا، وخرج من الحیّ رجل أخبر ابن سعد بما صاروا إلیه، فضمّ إلی الأزرق أربعمائة رجل، وعارضوا النّفر فی الطّریق، واقتتلوا، فقتل جماعة من بنی أسد، وفرّ من سلم منهم إلی الحیّ، فارتحلوا جمیعاً فی جوف اللّیل خوفاً من ابن سعد أن یبیِّتهم، ورجع حبیب إلی الحسین وأخبره، فقال: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العظیم. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 254

صحبة حبیب وزهیر مع العبّاس فی ما قام به بأمر أخیه الحسین علیه السلام عندما استعدّ ابن سعد للهجوم عشیّة تاسوعاء

ثمّ إنّ عمر بن سعد نادی: یا خیل اللَّه، ارکبی وأبشری فرکب النّاس وزحف نحو الحسین وأصحابه بعد صلاة العصر، والحسین جالس أمام بیته محتبیاً بسیفه، فقال العبّاس ابن علیّ: یا أخی، أتاک القوم. فنهض فقال: یا عبّاس ارکب، بنفسی أنت یا أخی، حتّی
__________________________________________________
- سپس مردان آن تیره پیش آمدند تا نود مرد از آن‌ها فراهم گردید که به یاری حسین آیند. همان وقت مردی از میان آن تیره خود را به عمر سعد رسانید و خبر داد ابن ازرق را با چهارصد سوار به سوی بنی‌اسد فرستاد. در این میان که آن‌ها به سوی قشون حسین می‌آمدند، سواران ابن سعد کنار فرات نزدیک خرگاه حسین سر راه به آن‌ها گرفتند و میان آن‌ها ستیزه شد و جنگ سختی درگرفت. حبیب بن مظاهر به ازرق بانگ زد: «وای بر تو! دست از ما بدار و بگذار دیگری- غیر از تو- گرفتار شقاوت از تعرّض به ما شود.»
ازرق برنگشت و بنواسد دانستند که تاب مقاومت ندارند. گریختند به قبیله خود و همان نیمه شب از ترس ابن‌سعد از آن‌جا کوچیدند. حبیب‌بن مظاهر برگشت، به حسین خبر رسانید و فرمود: «لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 95
(1)- قبلًا گفته شد که وی دست به تلاش و آزمایشی زد تا بتواند یارانی را از قبیله «بنی اسد» برای کمک به امام آماده کند و به حرکت درآورد و دیدیم که قبل از رسیدنشان به لشکرگاه حسین علیه السلام، سپاه اموی جلو آنان را گرفت.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 81
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 538
تلقاهم فتقول لهم: ما بدا لکم، وما تریدون؟ فأتاهم العبّاس فی عشرین فارساً فیهم زهیر بن القین وحبیب بن مظهر، فسألوهم عن أمرهم، فقالوا: جاء أمر الأمیر أن نعرض علیکم النّزول علی حکمه أو نناجزکم. فانصرف العبّاس وحده راجعاً فأخبر الحسین بقولهم.
وقال لهم حبیب بن مظهر: واللَّه لبئس القوم عند اللَّه قوم قتلوا ذریّة نبیّهم وعترته وعبّاد أهل المصر. فقال له عزرة بن قیس: إنّک لتزکِّی نفسک. «1» وقال عزرة لزهیر بن القین: کنت عندنا عثمانیّاً فما لک؟! فقال: واللَّه ما کتبت إلی الحسین ولا أرسلت إلیه رسولًا، ولکنّ الطّریق جمعنی وإیّاه فلمّا رأیته ذکرت به رسول اللَّه (ص)، وعرفت ما تقدّم إلیه من غدرکم ونکثکم ومیلکم إلی الدّنیا؛ فرأیت أن أنصره وأکون فی حزبه حفظاً لما ضیّعتم من حقّ رسول اللَّه. «1»
فبعث الحسین إلیهم یسألهم أن ینصرفوا عنه عشیّتهم حتّی ینظر فی أمره، وإنّما أراد أن یوصی أهله ویتقدّم إلیهم فیما یرید. فأقبل عمر بن سعد علی النّاس، فقال: ما ترون؟
فقال عمرو بن الحجّاج بن سلمة الزّبیدیّ: سبحان اللَّه! لو کان هؤلاء من الدّیلم ثمّ سألوک هذه المنزلة لکان ینبغی أن تجیبهم إلیها.
وقال له قیس بن الأشعث بن قیس: أجبهم إلی ما سألوه، فلعمری لیصبحنّک بالقتال غداً. فقال: واللَّه لو أعلم أ نّهم یفعلون ما أخّرتهم! فانصرفوا عنه تلک العشیّة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 391- 393، أنساب الأشراف، 3/ 184- 185
قال: ثمّ إنّ عمر بن سعد نادی: یا خیلَ اللَّه ارکبی وأبشری. فرکب فی النّاس، ثمّ زحف نحوَهم بعد صلاة العصر، والحسین جالس أمام بیته محتبیاً بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبتَیْه، وسمعتْ أخته زینب الصَّیحة فدنتْ من أخیها، فقالت: یا أخی، أما تسمع الأصوات قد اقتربت! قال: فرفع الحسینُ رأسه، فقال: إنّی رأیت رسولَ اللَّه (ص) فی المنام
__________________________________________________
(1) حکاه عنه فی بحرالعلوم (الهامش)/ 279.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 539
فقال لی: إنّک تروح إلینا؛ قال: فلطمتْ أختُه وجهَها وقالت: یا ویلتا! فقال: لیس لکِ الویل یا أخیّة، اسکُنی رحمکِ الرّحمان! وقال العبّاس بن علیّ: یا أخی، أتاک القومُ؛ قال:
فنهض؛ ثمّ قال: یا عبّاس، ارکَب بنَفْسی أنت یا أخی حتّی تلقاهم، فتقول لهم: ما لَکم، وما بَدا لکم؟ وتسألهم عمّا جاء بهم؟ فأتاهم العبّاس؛ فاستقبلهم فی نحو من عشرین فارساً فیهم زهیر بن القین وحبیب بن مظاهر، فقال لهم العبّاس: ما بدا لکم، وما تریدون؟ قالوا: جاء أمر الأمیر بأن نَعرِض علیکم أن تنزلوا علی حُکمه أو ننازِلَکم؛ قال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبداللَّه، فأعرِض علیه ما ذکرتم؛ قال: فوقفوا، ثمّ قالوا: القه فأعلِمه ذلک، ثمّ القنا بما یقول؛ قال: فانصرف العبّاس راجعاً یرکض إلی الحسین یُخبره بالخبر، ووقف أصحابُه یخاطبون القومَ، «1» فقال حبیب بن مظاهر لزهیر ابن القین: کلِّم القومَ إن شئتَ. وإن شئتَ کلّمتُهم، فقال له زهیر: أنت بدأت بهذا، فکن أنت تکلِّمهم، «2» فقال لهم «3» حبیب بن مظاهر: أما واللَّه لبئسَ القومُ عند اللَّه غداً قومٌ یَقدِمون علیه قد قتلوا ذریّة نبیّه علیه السلام وعِترتَه وأهلَ بیته (ص) وعبّاد أهل هذا المصر المجتهدین بالأسحار، والذّاکرین اللَّه کثیراً «2»؛ فقال له عَزْرة بن قیس: إنّک لتُزکِّی نفسک ما استطعتَ؛ فقال له زهیر: یا عَزْرة، إنّ اللَّه قد زکّاها وهداها، فاتّق اللَّه یا عَزْرة، فإنِّی لک من النّاصحین، أنشدُک اللَّه یا عَزْرة أن تکون ممّن یعین الضّلال علی قتل النّفوس الزکیّة! قال: یا زهیر، ما کنت عندنا من شیعة أهل هذا البیت، إنّما کنتَ عثمانیّاً؛ قال: أفلستَ تستدلّ بموقفی هذا أنِّی منهم! أما واللَّه ما کتبتُ إلیه کتاباً قطّ، «4» ولا أرسلتُ إلیه رسولًا قطّ، ولا وعدتُه نُصرتی قطّ «4»، ولکنّ الطّریق جمع بینی وبینه، فلمّا رأیته ذکرتُ به رسولَ
__________________________________________________
(1) (1*) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 226- 227 ومثله فی المعالی، 1/ 332 وزاد فیه: بیّض اللَّه وجهک یا زهیر، لقد حفظت ما ضیّعوا، وأدّیت، ووفیت، فجزاک اللَّه وشکر اللَّه مساعیک، سوّد اللَّه وجوه قوم لم یحفظوا ولم یراعوا اللَّه ولا رسوله فی عترة نبیّهم].
(2- 2) [حکاه فی الأعیان، 7/ 71].
(3)- [المطبوع: له].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 540
اللَّه (ص) ومکانَه منه، وعرفت ما یقدم علیه من عدوّه وحزبکم، فرأیت أن أنصرَه، وأن أکون فی حزبه، وأن أجعل نفسی دونَ نفسه، حِفظًا لما ضیّعتم من حقّ اللَّه وحقّ رسوله علیه السلام. (1*) قال: وأقبل العبّاس بن علیّ یرکض حتّی انتهی إلیهم، فقال: یا هؤلاء، إنّ أبا عبداللَّه یسألکم أن تنصرِفوا هذه العشیّة حتّی ینظر فی هذا الأمر، فإنّ هذا أمرٌ لم یجرِ بینکم وبینه فیه مَنطقٌ، فإذا أصبحنا التقینا إن شاء اللَّه، فإمّا رضیناه فأتینا بالأمر الّذی تسألونه وتسومونه، أو کرهنا فرددناه.
وإنّما أراد بذلک أن یردّهم عنه تلک العشیّة حتّی یأمر بأمره، ویوصی أهله، فلمّا أتاهم العبّاس بن علیّ بذلک، قال عمر بن سعد: ما تری یا شمر؟ قال: ما تری أنت، أنت الأمیر والرّأی رأیک؛ قال: قد أردت ألّا أکون؛ ثمّ أقبل علی النّاس، فقال: ماذا ترون؟
فقال عَمرو بن الحجّاج بن سلمة الزُّبیدیّ: سبحان اللَّه! واللَّه لو کانوا من الدّیلم ثمّ سألوک هذه المنزلةَ لکان ینبغی لک أن تجیبهم إلیها؛ «1» وقال قیس بن الأشعث: أجِبهم إلی ما سألوک، فلَعَمری لیصبُحنّک بالقتال غُدوة؛ فقال: واللَّه لو أعلم أن یفعلوا ما أخرّتُهم العشیّة «1»؛ قال: وکان العبّاس بن علیّ حین أتی حسیناً بما عرض علیه عمر بن سعد، قال: ارجع إلیهم، فإن استطعتَ أن تؤخِّرهم إلی غُدوة وتدفَعَهم عنّا العشیّة لعلّنا نصلِّی لربِّنا اللّیلة وندعوه ونستغفره، فهو یَعلم أنِّی قد کنتُ أحبّ الصّلاة له وتلاوةَ کتابه وکثرةَ الدّعاء والاستغفار!
قال أبو مخنف: حدّثنی الحارث بن حَصِیرة، عن عبداللَّه بن شریک العامریّ، عن علیّ بن الحسین، قال: أتانا رسولٌ مِن قِبَل عمر بن سعد، فقام مثل حیث یُسمَع الصّوت، فقال: إنّا قد أجّلناکم إلی غد، فإن استسلمتم سرّحنا بکم إلی أمیرنا عُبیداللَّه بن زیاد، وإن أبَیتم فلسنا تارِکِیکُمْ. «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 416- 418
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی المعالی، 1/ 334].
(2)- گوید: آن‌گاه عمربن سعد ندا داد: «ای سپاه خدا! برنشین و خوشدل باش.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 541
__________________________________________________
- و با کسان سوار شد و از پس نماز پسینگاه سوی آنها حمله برد. حسین بر درِ خیمه نشسته بود و به شمشیر خویش تکیه داشت و درحال چرت سرش پایین افتاده بود. زینب، خواهرش سر و صدا را شنید و به برادر خود نزدیک شد و گفت: «برادر! صداها را که نزدیک می‌شود، نمی‌شنوی؟»
گوید: حسین سر برداشت وگفت: «پیمبر خدا را به‌خواب دیدم که به من گفت: امشب پیش ما می‌آیی.»
گوید: خواهر حسین به صورت خویش زد و گفت: «وای بر من.»
گفت: «وای از تو دور، خواهرکم آرام باش. رحمانت رحمت کند.»
گوید: عباس بن علی گفت: «برادر! قوم آمدند.»
حسین گفت: «عباس برادرم، جانم فدایت. برنشین و پیش آنها برو و بگو چه کار دارید و مقصودتان چیست؟ و بپرس برای چه آمده‌اند؟»
گوید: عباس پیش آنها رفت وبا حدود بیست سوار و از جمله زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر مقابلشان رسید و گفت: «چه اندیشیده‌اید و چه می‌خواهید؟»
گفتند: «دستور امیر آمده است که به شما بگوییم، یا به حکم امیر تسلیم شوید و یا با شما جنگ می‌کنیم.»
گفت: «شتاب مکنید تا پیش ابوعبداللَّه بازگردم و آنچه را گفتید، با وی بگویم.»
گوید: توقف کردند و گفتند: «او را ببین و این با وی بگوی آن گاه با گفته وی پیش ما بیا.»
گوید: عبّاس بازگشت و بتاخت پیش حسین رفت و خبر را با وی بگفت. یاران وی با قوم به سخن ایستادند. حبیب‌بن مظاهر به زهیر بن قین گفت: «اگر خواهی با این قوم سخن‌کن واگر خواهی، من سخن کنم.»
زهیر گفت: «تو این را آغاز کردی، تو با آنها سخن کن.»
گوید: حبیب‌بن مظاهر با آنها گفت: «به خدا قومی که فردا به پیشگاه خدا روند و فرزند پیمبر اورا علیه السلام با کسان و خاندان وی (ص) و بندگان سحرخیز و ذکرگوی این شهر را کشته باشند، به نزد خدای، قوم بدی باشند.»
عزره بن قیس گفت: «تو هرچه بتوانی (نَفْس) خودت را می‌ستایی.»
زهیر گفت: «ای عزره! خدا او را پاک کرده و هدایت بخشیده است! ای عزره! از خدا بترس که من نیکخواه توأم. تو را به خدا، از جمله کسانی مباش که گمراهان را برای کشتن نفوس پاک کمک می‌کنند.»
گفت: «ای زهیر! تو به نزد ما از شیعیان مردم این خاندان نبودی، بلکه دوستدار عثمان بودی.»
گفت: «اینجا بودنم را دلیل این نمی‌گیری که از آنها هستم. به خدا هرگز به وی نامه‌ای ننوشتم و هرگز کسی را سوی او نفرستادم و هرگز وعده یاری خویش را به او ندادم؛ ولی راه، من و او را به هم رسانید و چون او را بدیدم، پیمبر خدا را با قرابت وی با پیمبر به یاد آوردم و بدانستم که سوی دشمن خویش و دسته شما روان است و چنین دیدم که یاریش کنم و جزو دسته او باشم و برای حفظ حق خدا و حق پیمبر که شما به تباهی داده‌اید مدافع وی باشم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 542
قال: وإذا المنادی ینادی من عسکر عمر «1»: یا جند اللَّه ارکبوا «2»! قال: فرکب النّاس وساروا نحو معسکر «3» الحسین، والحسین فی وقته ذلک جالس قد خفق رأسه علی رکبتیه، وسمعت أخته زینب «4» (رضی اللَّه عنها) «4»
الصّیحة والضّجّة، فدنت من أخیها وحرّکته، فقالت «5»: یا أخی! ألا تسمع الأصوات قد اقتربت منّا؟ قال: فرفع الحسین رأسه وقال: یا أختاه!
__________________________________________________
- گوید: عباس بن علی بتاخت بیامد و به آنها رسید و گفت: «ای حاضران! ابوعبداللَّه از شما می‌خواهد که امشب بروید تا در این کار بنگریم که میان شما و او در این باب سخن نرفته بود و چون صبح شود، همدیگر را ببینیم. ان‌شاءاللَّه، یا رضایت آورده‌ایم و کاری را که می‌خواهید و تحمیل می‌کنید، انجام می‌دهیم، و اگر نخواستیم آن را رد می‌کنیم.»
گوید: حسین می‌خواست آن شب آنها را پس برد تا دستور خویش را بگوید و با کسانش وصیت کند.
و چون عباس بن علی این پیام را آورد، عمربن سعد گفت: «ای شمر! رأی تو چیست؟»
گفت: «رأی تو چیست؟ سالار تویی، و رأی رأی تو است.»
گفت: «می‌خواهم نباشم.»
گوید: آن گاه رو به کسان کرد و گفت: «چه رأی دارید؟»
عمرو بن حجاج زبیدی گفت: «سبحان اللَّه! به خدا اگر از دیلمان بودند و این را از تو می‌خواستند، می‌باید بپذیری.»
قیس بن اشعث گفت: «آنچه را خواسته‌اند، بپذیر. به دینم قسم که صبحگاه با تو جنگ می‌کنند.»
گفت: «به خدا اگر می‌دانستم چنین می‌کنند، امشب را مهلتشان نمی‌دادم.»
گوید: و چنان بود که وقتی عباس بن علی با پیشنهادی که عمر بن سعد کرده بود، پیش حسین آمد، به او گفت: «پیش آنها بازگرد و اگر توانستی تا صبحدم عقب بینداز و امشب از ما بازشان دار. شاید امشب برای پروردگارمان نماز و دعا کنیم و استغفار بخواهیم. خدا می‌داند که من نماز کردن و قرآن خواندن و دعای بسیار و استغفار را دوست می‌داشته‌ام.»
علی بن حسین گوید: «فرستاده ای از جانب عمر بن سعد پیش ما آمد و جایی ایستاد که صدا رس بود و گفت: «تا فردا مهلتتان دادیم. اگر تسلیم شدید، شما را پیش امیرمان عبیداللَّه بن زیاد می‌فرستیم و اگر نپذیرفتید، ول کن شما نیستیم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3011- 3014
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2)- فی النّسخ: ارکبی، وفی الطّبریّ 6/ 237: یا خیل اللَّه ارکبی.
(3)- فی د: عسکر.
(4- 4) لیس فی د.
(5)- فی د: وقالت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 543
إنِّی رأیت جدِّی فی المنام وأبی علیّاً «1» وفاطمة أمِّی وأخی الحسن علیهم السلام، فقالوا «2»: یا حسین! إنّک رائح «3» إلینا عن قریب، وقد «4» واللَّه یا أختاه دنا الأمر فی ذلک، لا شکّ «4». قال: فلطمت زینب وجهها وصاحت [وا خیبتاه- «5»]! فقال «6» الحسین: مهلًا «7»! اسکتی ولا تصیحی، فتشمت بنا الأعداء.
ثمّ أقبل الحسین علی أخیه العبّاس، فقال: یا أخی ارکب وتقدّم إلی هؤلاء القوم، وسلهم عن حالهم وارجع إلیّ بالخبر. قال: فرکب العبّاس فی إخوته (رضی اللَّه عنهم) ومعه أیضاً «8» عشرة فوارس حتّی دنا من القوم، ثمّ قال: ما شأنکم، وما تریدون؟ فقالوا: «9» نرید أ نّه «9» قد جاء الأمر من عند عبیداللَّه بن زیاد یأمرنا أن نعرض علیکم أن تنزلوا علی أمر عبیداللَّه بن زیاد أو «10» نلحقکم بمن سلف. فقال لهم العبّاس: لاتعجلوا حتّی أرجع إلی الحسین فأخبره «11» بذلک، قال: «12» فوقف القوم فی مواضعهم، ورجع العبّاس إلی الحسین فأخبره بذلک، «12» فأطرق الحسین ساعة، والعبّاس واقف بین یدیه، وأصحاب الحسین یخاطبون أصحاب عمر «13» بن سعد، فقال لهم حبیب بن مظاهر «14»: أما واللَّه لبئس القوم
__________________________________________________
(1)- فی د، وفی الأصل و بر: علیّ.
(2)- فی د: وقالوا.
(3)- فی د: سائر.
(4- 4) فی د: دنا الأمر منّا یا أختاه.
(5)- من د، وفی الطّبری وابن الأثیر: یا ویلتاه.
(6)- زید فی د: لها.
(7)- زید فی د: یا أختاه.
(8)- لیس فی د.
(9- 9) لیس فی د.
(10)- من د و بر والطّبری، وفی الأصل: و.
(11)- فی د: وأخبره.
(12- 12) سقط العبارة من د.
(13)- فی النّسخ: عمرو.
(14)- فی النّسخ: مطهر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 544
یقدمون غداً علی اللَّه عزّ وجلّ وعلی رسوله «1» محمّد (ص) «1» وقد قتلوا ذرِّیّته وأهل بیته المجتهدین «2» بالأسحار، الذّاکرین اللَّه کثیراً باللّیل والنّهار وشیعته الأتقیاء الأبرار، قال: فقال رجل من أصحاب عمر «3»، یقال له عروة «4» بن قیس: یا ابن مظاهر! إنّک لتزکِّی نفسک ما «5» استطعت، فقال له زهیر: اتّق «6» اللَّه یا ابن قیس! ولاتکن من الّذین یعینون «7» علی الضّلال ویقتلون النّفوس الزّکیّة الطّاهرة عترة خیر «8» الأنبیاء. فقال له عروة «9» بن قیس: إنّک لم تکن عندنا من شیعة أهل البیت إنّما کنت «10» عثمانیّاً نعرفک. «11» هؤلاء فی المخاطبة والحسین مفکّر فی أمر نفسه وأمر الحرب والعبّاس واقف فی حضرته.
قال: وأقبل العبّاس علی القوم وهم وقوف، فقال: یا هؤلاء! إنّ أبا عبداللَّه یسألکم الانصراف عنه فی هذا الیوم حتّی ینظر فی هذا الأمر، ثمّ یلقاکم غداً إن شاء اللَّه تعالی «12». قال: فخبر «13» القوم بهذا أمیرهم عمر «14» بن سعد، فقال للشّمر بن «15» ذی الجوشن 15: ما تری من الرّأی؟ فقال: أری رأیک أ یّها الأمیر! فقال عمر «16»: إنّنی أحببت أن لا أکون
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د.
(2)- فی النّسخ: المتهجدون، والتّصحیح من الطّبری.
(3)- فی الأصل و بر: عمرو وفی د: عمرو بن سعد.
(4)- کذا فی النّسخ، وفی الطّبری: عزرة.
(5)- من د والطّبری، وفی الأصل و بر: بما.
(6)- فی النّسخ: اتّقی.
(7)- فی د: یعنون.
(8)- من بر، وفی الأصل: نصیر، ولیس فی د.
(9)- وقع فی النّسخ: عمرو- خطأ.
(10)- فی د: أنت.
(11)- زید فی د و بر: و.
(12)- لیس فی د.
(13)- من د، وفی الأصل و بر: فجرأ.
(14)- فی النّسخ: عبداللَّه.
(15- 15) فی النّسخ: جوشن.
(16)- فی النّسخ: عمرو.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 545
أمیراً، «1» قال: ثمّ إنِّی أکرهت «1». قال: وأقبل عمر «2» علی أصحابه، فقال «3»: ما الّذی عندکم فی هذا الرّأی؟ فقال رجل من أصحابه یقال له عمرو بن الحجّاج: سبحان اللَّه العظیم! لو کانوا من التّرک والدّیلم وسألوا «4» هذه المنزلة لقد کان حقّاً علینا [أن] نجیبهم إلی ذلک وکیف وهم آل الرّسول محمّد «5» (ص) وأهله «5»! فقال عمر «2» بن سعد: إنّا قد أجّلناهم «6» فی یومنا هذا، قال: فنادی رجل من أصحاب عمر: یا شیعة الحسین «1» بن علیّ «1»! قد أجّلناکم «7» یومکم هذا إلی غد. فإن استسلمتم نزلتم علی حکم الأمیر وجّهنا بکم إلیه؛ وإن أبیتم ناجزناکم. قال: فانصرف الفریقان «1» بعضهم من بعض «1». ابن أعثم، الفتوح، 5/ 175- 179
ثمّ نادی عمر بن سعد: یا خیل اللَّه ارکبی «8» وبالجنّة أبشری «8»، فرکب النّاس ثمّ زحف نحوهم بعد العصر «9»، والحسین علیه السلام جالس أمام بیته محتبٍ بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبتیه، فسمعت اخته «10» الصّیحة فدنت من أخیها، فقالت: یا أخی أما تسمع الأصوات «8» قد اقتربت «8»؟ فرفع الحسین علیه السلام رأسه، فقال: «11» إنِّی رأیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم السّاعة «12» فی
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د.
(2)- فی النّسخ: عمرو.
(3)- فی د: وقال لهم.
(4)- زید فی د: عن.
(5- 5) فی د: بن عبداللَّه.
(6)- فی النّسخ: أحللناهم.
(7)- فی النّسخ: أحللناکم.
(8- 8) [لم یرد فی إعلام الوری].
(9)- [زاد فی نفس المهموم: وفی الحدیث المرویّ عن الصّادق علیه السلام قال: تاسوعا یوم حوصر فیه الحسین علیه السلام وأصحابه بکربلاء واجتمع علیه خیل أهل الشّام وأناخوا علیه، وفرح ابن مرجانة وعمر بن سعد بتوافر الخیل وکثرتها، واستضعفوا فیه الحسین علیه السلام وأصحابه وأیقنوا أ نّه لایأتی الحسین علیه السلام ناصر ولا یمدّه أهل العراق. بأبی المستضعف الغریب. فلمّا نادی عمر بن سعد أصحابه بالرّکوب، رکب أصحابه. زاد أیضاً فی المعالی: واقتربوا نحو خیم الحسین علیه السلام].
(10)- [زاد فی نفس المهموم: زینب].
(11)- [أضاف فی المعالی: أخیّة].
(12)- [لم یرد فی إعلام الوری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 546
المنام، «1» فقال لی: إنّک تروح إلینا «1»، فلطمت أخته وجهها «2» ونادت بالویل «2»، فقال لها الحسین علیه السلام: لیس لک الویل یا أخیّة، «3» أُسکتی «4» رحمک اللَّه، «4» وقال له العبّاس بن علیّ علیه السلام: یا أخی «5» أتاک «6» القوم، فنهض ثمّ قال: یا عبّاس ارکب، بنفسی أنت یا أخی، حتّی تلقاهم وتقول لهم: ما لکم، «7» وما بدا لکم، «8» وتسألهم، عمّا جاء بهم؟ 7 8 فأتاهم العبّاس فی «7» نحو من «7» عشرین فارساً، «9» منهم «10» زهیر بن القین وحبیب بن مظاهر «9» «11»، فقال «7» لهم العبّاس «7»: ما بدا لکم؟ وما تریدون؟ قالوا: «12» جاء أمر الأمیر أن نعرض علیکم أن تنزلوا علی حکمه أو نناجزکم «13»؟ «7» فقال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبداللَّه فأعرض علیه ما ذکرتم، «14» فوقفوا وقالوا: القه فأعلمه، ثمّ القنا بما یقول لک 7 14، فانصرف العبّاس راجعاً یرکض إلی الحسین علیه السلام «9» یخبره الخبر، ووقف أصحابه یخاطبون القوم «15» ویعظونهم ویکفّونهم عن قتال الحسین علیه السلام 15. 8 فجاء «16» العبّاس «7» إلی الحسین «7» علیه السلام 8 9 فأخبره «17» بما قال
__________________________________________________
(1- 1) [مثیر الأحزان: وهو یقول لی: یا حسین إنّک رائح إلینا عن قریب].
(2- 2) [المعالی: وصاحت وا ویلاه وبکت، وزاد فی الأسرار ومثیر الأحزان: الثّبور].
(3)- [أضاف فی المعالی: لا تشمتی القوم بنا].
(4- 4) [مثیر الأحزان: یرحمک اللَّه وزاد: لا یشمت القوم بنا].
(5)- [زاد فی إعلام الوری ونفس المهموم والمعالی: قد].
(6)- [إعلام الوری: جاءک].
(7- 7) [لم یرد فی إعلام الوری].
(8- 8) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(9- 9) [لم یرد فی العیون].
(10)- [نفس المهموم ومثیر الاحزان: فیهم].
(11)- [إعلام الوری: مظهّر].
(12)- [زاد فی المعالی ومثیر الأحزان: قد].
(13)- [زاد فی مثیر الأحزان: الحرب].
(14- 14) [لم یرد فی العیون ومثیر الأحزان].
(15- 15) [لم یرد فی نفس المهموم وحکی بدله عن الطّبریّ].
(16)- [فی نفس المهموم والمعالی: وأقبل].
(17)- [أضاف فی إعلام الوری: الخبر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 547
القوم، فقال علیه السلام: ارجع إلیهم فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی الغدوة وتدفعهم عنّا العشیّة «1» لعلّنا نصلِّی لربِّنا اللّیلة وندعوه ونستغفره، «2» فهو یعلم أنِّی قد أحبّ الصّلاة له وتلاوة کتابه و «3» الدّعاء والاستغفار. فمضی العبّاس إلی القوم «4»، «5» ورجع من عندهم «2» ومعه رسول من قبل عمر بن سعد «6» یقول: إنّا قد أجّلناکم إلی غدٍ، «7» فإن استسلمتم سرّحناکم إلی أمیرنا عبیداللَّه بن زیاد، وإن أبیتم فلسنا تارکیکم «7»، وانصرف. «5» «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 92- 93/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 391- 392؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 242- 243؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 267- 268؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 262؛ القمّی، نفس المهموم،/ 225- 227؛ الأمین، أعیان الشّیعة،
7/ 430؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 54؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 331، 332، 333، 334؛ المیانجی، العیون العبری،/
86- 87 8
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی إعلام الوری: فافعل].
(2- 2) [إعلام الوری: ومضی العبّاس ورجع].
(3)- [أضاف فی نفس المهموم والمعالی والعیون: کثرة].
(4)- [زاد فی المعالی: وسألهم ذلک فتوقّف عمر بن سعد، وفی المنتخب: قال عمر بن سعد للشّمر: ما تقول؟ فقال: أمّا أنا فلو کنت الأمیر لم أنظره، فقال عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: ویلکم، واللَّه لو أنّهم من التّرک والدّیلم وسألونا مثل ذلک لأجبناهم، فکیف وهم آل محمّد علیهم السلام، فقال له قیس بن الأشعث: أجبهم إلی ما سألوک، فلعمری لیصبحنّک بالقتال غدوة، فقال: واللَّه لو أعلم أن یفعلوا ما أخّرتهم العشیّة].
(5- 5) [حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء،/ 175].
(6)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی والعیون: فقام حیث سمع الصّوت فقال].
(7- 7) [لم یرد فی إعلام الوری].
(8)- سپس عمر بن سعد فریاد زد: «ای لشگر خدا سوار شوید، و به بهشت مژده گیرید.»
پس لشگر سوار شد و تا هنگام غروب به نزد حسین علیه السلام و یارانش یورش بردند. در آن هنگام حسین علیه السلام جلوی خیمه خود نشسته بود و بر شمشیر خود تکیه زده و سر بر زانو نهاده و خواب رفته بود. خواهر آواز خروش لشگر شنید و به نزدیک برادر آمد و گفت: «برادر! آیا این هیاهو و آواز خروش را نشنوی که نزدیک شده است؟»
حسین علیه السلام سر برداشت و فرمود: «همانا من رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را اکنون در خواب دیدم که به من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 548
(قال): ثمّ نادی منادٍ من عمر بن سعد: یا خیل اللَّه ارکبی، فرکب النّاس وزحفوا نحو عسکر الحسین فی وقته کان جالساً، فخفق برأسه علی رکبتیه، فسمعت زینب بنت علیّ الصّیحة والضّجّة، فدنت من أخیها، فحرّکته وقالت: یا أخی! ألا تسمع الأصوات قد اقتربت منّا؟ فرفع الحسین رأسه وقال: یا اختاه! رأیت السّاعة فی منامی جدّی رسول اللَّه، وأبی علیّاً، وامِّی فاطمة، وأخی الحسن (صلوات اللَّه علیهم)، وهم یقولون: إنّک رائح
__________________________________________________
- فرمود: «تو به نزد ما خواهی آمد.»
پس خواهرش (که این حرف را شنید)، مشت به صورت زد و فریاد کرد: «وای!»
حسین علیه السلام به او فرمود: «خواهرم وای بر تو نیست. آرام و خموش باش. خدایت رحمت کند.»
پس عباس پیش آمد و عرض کرد: «برادرجان! لشگر به نزد تو آمد!؟»
حضرت برخاست و به عباس فرمود: «برادرم! تو به جای من سوار شو (یا فرمود: جانم به قربانت سوار شو) و به نزد اینان برو و به ایشان بگو: چیست شما را و چه می‌خواهید؟ و از سبب آمدن ایشان پرسش کن.»
پس عباس با گروهی حدود بیست نفر سوار که درمیان ایشان بود، زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر به نزد آن لشگر آمد و عباس به آنان فرمود: «چه می‌خواهید و چه اراده دارید؟»
گفتند: «دستور از امیر رسیده است که به شما پیشنهاد کنیم به حکم او تن دهید و تسلیم شوید و یا با شما جنگ کنیم؟»
فرمود: «پس شتاب نکنید تا به نزد ابی‌عبداللَّه بروم و سخن شما را به عرض آن حضرت برسانم.»
آنان باز ایستادند و گفتند: «برو و این پیغام را به او برسان و هر پاسخی داد نیز به اطلاع ما برسان.»
پس عباس به تنهایی به نزد حسین علیه السلام بازگشت که جریان را به عرض رساند، و همراهان او (یعنی زهیر و حبیب و دیگران) آنجا در جلوی لشگر ایستادند و با آن مردم سخن می‌گفتند و آنان را موعظه کردند و اندرز دادند و از جنگ با حسین علیه السلام بازشان داشتند. عباس به نزد حسین علیه السلام آمد و سخن لشگر را به آن حضرت گفت. حضرت فرمود: «به نزد ایشان بازگرد و اگر می‌توانی تا فردا از ایشان مهلت بگیر و امشب ایشان را از ما باز گردان. شاید ما امشب برای پروردگار خود نماز بخوانیم و دعا کنیم و از او آمرزش بخواهیم، زیرا خدا خود می‌داند، همانا من نماز و تلاوت کتابش قرآن و دعای بسیار و استغفار را دوست دارم.»
پس عباس به نزد آن لشگر آمد و با فرستاده عمر بن سعد بازگشت و آن فرستاده گفت: «ما امشب تا فردا به شما مهلت دهیم. پس اگر تسلیم شدید، شما را به نزد امیر عبیداللَّه‌بن زیاد خواهیم برد؛ وگرنه دست از شما برنداریم.»
(این پیغام را رسانید) و بازگشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 92- 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 549
إلینا عن قریب، وقد واللَّه دنا الأمر لا شکّ فیه، فلطمت زینب وجهها وصاحت، فقال لها الحسین: مهلًا مهلًا، اسکتی ولا تصیحی، فیشمت القوم بنا. ثمّ أقبل الحسین علی أخیه العبّاس، فقال: یا أخی! ارکب وتقدّم إلی هؤلاء القوم، وسلهم عن حالهم، وارجع إلیّ بالخبر.
فرکب العبّاس فی إخوته ومعه عشرة فوارس حتّی دنا من القوم، ثمّ قال: یا هؤلاء! ما شأنکم؟ وما تریدون؟ فقالوا: جاءنا الأمر من عبیداللَّه بن زیاد أن نعرض علیکم إمّا أن تنزلوا علی الحکم وإلّا ناجزناکم؛ قال العبّاس: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی الحسین، فأخبره بذلک؛ فوقف القوم فی مواضعهم، ورجع العبّاس إلی الحسین، فأخبره، فأطرق الحسین ساعة، وأصحابه یخاطبون أصحاب عمر بن سعد، فیقول لهم حبیب بن مظاهر الأسدیّ: أما واللَّه لبئس القوم قوم یقدمون غداً علی اللَّه ورسوله وقد قتلوا ذرّیّته وأهل بیته المتهجّدین بالأسحار، الذّاکرین اللَّه باللّیل والنّهار، وشیعته الأتقیاء الأبرار، فقال له رجل من أصحاب ابن سعد، یقال له عروة بن قیس: إنّک لتزکّی نفسک ما استطعت، فقال له زهیر بن القین: اتّق اللَّه یا ابن قیس، ولا تکن من الّذین یعینون علی الضّلال‌وقتل النّفوس الزّکیّة الطّاهرة وعترة خیر الأنبیاء وذرِّیّة أصحاب الکساء. [وتکلّم زهیر] فقال له ابن قیس: إنّک لم تکن عندنا من شیعة أهل البیت وإنّما کنت عثمانیّاً نعرفک، فکیف صرت ترابیّاً؟ فقال له زهیر: إنِّی کنت کذلک غیر أنِّی لمّا رأیت الحسین مغصوباً علی حقِّه، ذکرت جدّه ومکانه منه، فرأیت لنفسی أن أنصره، وأکون من حزبه، وأجعل نفسی من دون نفسه، حفظاً لما ضیّعتم من حقّ اللَّه وحقّ رسوله.
فکان هؤلاء فی هذه المخاطبة والحسین جالس مفکّر فی أمر المحاربة وأخوه العبّاس واقف بین یدیه، فقال للعبّاس: ارجع یا أخی إلی القوم، فإن استطعت أن تصرفهم وتدفعهم عنّا باقی هذا الیوم فافعل، لعلّنا نصلِّی لربِّنا لیلتنا هذه، وندعو اللَّه، ونستعینه، ونستنصره علی هؤلاء القوم؛ فأقبل العبّاس إلی القوم وهم وقوف، فقال لهم: یا هؤلاء: إنّ أبا عبداللَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 550
یسألکم الانصراف عنه باقی یومکم هذا حتّی ینظر فی هذا الأمر، ثمّ نلقاکم به غداً إن شاء اللَّه، فأخبر القوم أمیرهم عمر بن سعد، فقال للشّمر: ماذا تری یا شمر؟ فقال: إنّی ما أری إلّارأیک أنت الأمیر علینا، فافعل ما تشاء، فقال: إنّی أحببت أن لا أکون أمیراً فلم أترک وأکرهت، ثمّ قال لأصحابه: ما ترون؟ قالوا له: أنت الأمیر، فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: سبحان اللَّه العظیم! واللَّه لو کان هؤلاء من التّرک والدّیلم، ثمّ سألوکم هذه اللّیلة لقد کان ینبغی أن تجیبوهم إلی ذلک، فکیف وهم آل الرّسول محمّد؟! فقال ابن سعد: أخبروهم أنّا أجّلناهم باقی یومنا هذا إلی غد، فإن استسلموا ونزلوا علی الحکم وجّهنا بهم إلی الأمیر عبیداللَّه، وإن أبوا ناجزناهم. فانصرف الفریقان وعاد کلّ إلی معسکره. «1»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 249- 251
__________________________________________________
(1)- بالجمله، چون آفتاب از زوال بگشت و دو بهره از روز سپری شد، 1 به تحریض شمر بن ذی الجوشن عمر سعد برخاست و شاکی السلاح بر اسب خویش بر نشست و باعلی صوت ندا درداد که:
یا خیل اللَّه! ارْکبی وأبشری بالْجَنّة:
یعنی: «ای لشگرهای خدا! سوار شوید و مستبشر باشید به بهشت خدای. سپاهیان سلاح جنگ دربر کردند و بر نشستند و جانب معسکر حسین علیه السلام را پیش داشتند؛ چون راه با لشگرگاه أبی عبداللَّه نزدیک شد، همهمه مردان غازی و حمحمه اسبان تازی وقعقعه 2 سلاح گوشزد اهل بیت گشت.
این وقت حسین علیه السلام برباب سرا پرده نشسته، اصلاح سیف و سنان می‌فرمود. ناگاه خوابگونه‌ای 3 او را در ربود. سر بر زانوی مبارک نهاد و زینب بدوید و برادر را از خواب برانگیخت و عرض کرد: «مگر این هیاهوی را اصغا نفرمودی؟ اینک لشگر دشمن است که درمی‌رسد.»
حسین علیه السلام سر برداشت: فقال: یا أختاه! إنِّی رأیتُ السّاعةَ رسول اللَّه جدِّی وأبی علیّاً وأمِّی فاطمة وأخی حسناً وهم یقولون: یا حسین! إنّک رائحٌ إلینا من قریب،- به روایتی غداً- فرمود: ای خواهر! در این ساعت، جدم مصطفی و پدرم مرتضی و مادرم زهرا و برادرم مجتبی را در خواب دیدم. مرا گفتند: «زودا که به نزد ماآیی!» و به روایتی: «فردا در نزد ما خواهی بود.» و نیز در خبر است که رسول خدا فرمود: إنّک تروح إلینا.»
زینب چون این کلمات بشنید، با دست گونه مبارک را آسیب همی زد و فریاد به ویل ووای برداشت.
فقال لها الحسین: لیس لکِ الویل یا أختاهْ! اسکُتی رحمکِ اللَّه مهلًا لا تُشمْتی بِنا القوم.
حسین فرمود: «ای خواهر! شایسته نیست تو را که بانک به وایاوی در افکنی، خداوند تو را رحمت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 551
__________________________________________________
- کناد. بانک به ناله فراز مکن و زبان دشمن را به شماتت من دراز مخواه.»
این وقت عباس عرض کرد: «یا ابن رسول اللَّه! اینک لشکر فراز آمد. رأی چیست؟»
حسین علیه السلام برخاست و عباس را فرمود: «سوار شو و این جماعت را بگوی: این عجلت چیست؟ چه می‌خواهید؟ و از بهر چه می‌آیید؟»
عباس با بیست سوار روان شد. زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر ملازم خدمت او شدند. چون با لشگر کوفه روی در روی آمدند، عباس بانک برداشت که: «از بهر چه می‌آیید؟»
گفتند: «فرمان امیر عبیداللَّه رسیده است که حسین و اصحاب او به فرمان او گردن نهند و با یزید دست بیعت دهند؛ و اگر نه مقاتلت آغازند.»
عباس فرمود: «اکنون در این جا بباشید تا من باز شوم و ابو عبداللَّه را آگهی برم تا چه فرماید.»
و عنان برتافت و به حضرت حسین آمد و قصه به گفت. آن حضرت لختی سر فروداشت. پس سر برآورد و با اصحاب در کار حرب سخن به شوری افکند و عباس همچنان ایستاده بود. پس روی به عباس کرد، فقال: ارجع إلیهم فإن استطعتَ أن تؤخِّرهم وتدفعهم عنّا العشیّة، لعلّنا نصلِّی لربِّنا اللّیلة وندعوه ونستغفره، فهو یعلم أنِّی قد أحبّ الصّلاة له وتلاوة کتابه وکثرة الدّعاء والاستغفار.
عباس را فرمود: «این جماعت را دیدار کن و اگر توانی این مناجزت 4 و مبارزت را از این شب واپس افکن تا یک امشب خدای را نماز گذارم و شب را به دعا و استغفار به پای برم. چه او می‌داند که من نماز را و قرائت قرآن را و کثرت دعا و استغفار را دوست می‌دارم. پس عباس باز شتافت و هنوز سواران او در برابر سپاه کوفه به پای بودند و آن جماعت را نصیحت می‌کردند و پند و موعظت می‌گفتند.
بالجمله، عباس برسید و پیام امام را برسانید. عمر سعد با شمر گفت: «رأی چیست؟ روا باشد که ایشان را از این هنگام تا فردا پگاه مهلت گذاریم؟»
شمر گفت: اگر من زمام کار داشتم، ساعتی ایشان را مهلت نمی‌گذاشتم. اکنون کار به دست تو است و امیر جنگ تویی. من چه گویم؟»
عمر سعد گفت: «کاش هرگز به این امیری تن در ندادم و به این تهلکه 5 در نیفتادم.»
عمرو بن الحجاج الزبیدی گفت: «سوگند باخدای، اگر مردم ترک و دیلم 6 این مهلت از شما خواستند، دعوت ایشان را اجابت فرمودید؛ نه آخر ایشان آل محمدند، این تردید و توانی چیست؟»
این وقت عمر سعد، رسولی در خدمت عباس روان کرد و پیام داد که: إنّا قد أجّلناکم إلی غدٍ، فإن استسلمتم، سرّحناکم إلی عبیداللَّه ابن زیاد، وإنْ أبیتم، فلسنا بتارکیکم.
گفت: «یک امشب شما را مهلت گذاشتیم. با مدادان اگر سر به فرمان درآوردید، شما را به نزد پسر زیاد کوچ خواهیم داد؛ و اگر نه دست از شما باز نخواهیم داشت و فیصل 7 امر بر ذمت شمشیر خواهیم گذاشت.»
این هنگام هر دو لشگر به آرامگاه خود باز شدند و بیارمیدند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 552
(وذکر) الطّبریّ أیضاً، قال: لمّا نهد «1» القوم إلی قتال الحسین علیه السلام «2» قال له العبّاس: یا أخی! أتاک القوم، قال: اذهب إلیهم وقل لهم: ما بدا لکم، فرکب العبّاس وتبعه جماعة من أصحابه، فیهم حبیب بن مظهّر وزهیر بن القین. فسألهم «3» العبّاس «4»، فقالوا: جاء أمر الأمیر بالنّزول «5» علی حکمه أو المنازلة. فقال لهم «6»: «7» لا تعجلوا حتّی «8» أخبر «9» أبا عبداللَّه «10»، ثمّ ألقاکم. فذهب إلی الحسین علیه السلام ووقف أصحابه، فقال حبیب لزهیر: کلّم القوم إذا شئت «8».
__________________________________________________
- 1. دو ثلث روز گذشت.
2. قعقعه: صدائی که از شمشیر وزره و مانند آن بگوش می‌رسد.
3. خوابگونه: چرت.
4. مناجزت: جنگ.
5. تهلکه: مردن، از بین رفتن.
6. دیلم: یکی از شهرهای گیلان که حربه مردم آن جا تبر هیزم شکنی و نیزه کوچک است.
7. فیصل: حاکم بین حق و باطل. سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 216- 218
(1)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: زحف].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: بعد صلاة العصر من یوم التّاسع بعد مجی‌ء شمر بن ذی الجوشن].
(3)- [فی الأعیان مکانه: وروی الطّبریّ أیضاً أ نّه لمّا زحف ابن سعد إلی الحسین علیه السلام یوم التّاسع من المحرّم، قال العبّاس بن علیّ: یا أخی! أتاک القوم، فقال: ارکب یا أخی حتّی تلقاهم وتسألهم عمّا جاء بهم، فأتاهم العبّاس فی نحو من عشرین فارساً، فیهم: زهیر بن القین وحبیب بن مظاهر، فسألهم ...].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ما بدا لکم وما تریدون].
(5)- [فی ذخیرة الدّارین والأعیان ووسیلة الدّارین: بأن نعرض علیکم أن تنزلوا].
(6)- [لم یرد فی الأعیان].
(7)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: العبّاس].
(8- 8) [الأعیان: أرجع إلی أبی عبداللَّه، فأعرض علیه ما ذکرتم، فوقفوا وانصرف العبّاس راجعاً یرکض إلی الحسین، ووقف أصحابه یخاطبون القوم، فقال حبیب بن مظاهر لزهیر بن القین: کلّم القوم إن شئت وإن شئت کلّمتهم].
(9)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أرجع إلی].
(10)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فأعرض علیه ما ذکرتم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 553
فقال له زهیر: أنت بدأت بهذا «1» فکلّمهم أنت «1»، فقال لهم حبیب: «2» معاشر القوم «2» إنّه «3» واللَّه لبئس القوم عند اللَّه غداً قوم یقدمون علی «4» اللَّه، وقد قتلوا ذرِّیّة نبیّه، وعترته وأهل بیته، وعباد أهل هذا المصر، المجتهدین بالأسحار، والذّاکرین اللَّه کثیراً. فقال له عزرة بن قیس «5»: إنّک لتزکّی نفسک ما استطعت، فأجابه زهیر بما یأتی.
السماوی، إبصار العین،/ 58؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 190؛ الأمین، أعیان
الشّیعة، 4/ 554- 555؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین «6»،/ 123
راجع أیضاً «7»:
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 99- 100
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 254- 257

موقفه فی لیلة عاشوراء

أقول: وقد أشرنا إلی ما ینبغی ذکره هنا من فضل الشّهداء فی المجلس المشتمل علی فضائلهم، فلاحظه وعثرت علی أشیاء أرسلها بعض معاصرینا فی مؤلّفاتهم، فأحببت ذکرها هنا، وإن لم أقف علیها فی الکتب المعتبرة.
منها: ما عن المفید علیه الرّحمة أ نّه قال «8»: لمّا نزل الحسین علیه السلام فی کربلاء کان أخصّ أصحابه به «9» وأکثرهم ملازمة له نافع بن هلال سیّما فی مظانّ الاغتیال، لأنّه کان حازماً
__________________________________________________
(1- 1) [ذخیرة الدّارین: وإن شئت کلّمتهم].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3)- [فی ذخیرة الدّارین والأعیان ووسیلة الدّارین: أما].
(4)- [فی ذخیرة الدّارین والأعیان ووسیلة الدّارین: علیه].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: بن محمّد بن الأشعث].
(6)- [حکاه وسیلة الدّارین عن ذخیرة الدّارین].
(7)- راجع: ج 9، ص 309- 313.
(8)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(9)- [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 554
بصیراً بالسّیاسة، فخرج الحسین علیه السلام ذات لیلة إلی خارج الخیم حتّی أبعد، فتقلّد نافع سیفه وأسرع فی مشیه حتّی لحقه، فرآه یختبر الثّنایا والعقبات والأکمات المشرفة علی المنزل. ثمّ التفت إلی خلفه فرآنی «1»، فقال: مَن الرّجل؟ نافع «2». قلت: نعم، جعلنی اللَّه فداک، أزعجنی خروجک لیلًا إلی جهة معسکر هذا الطّاغی، فقال: یا نافع! خرجت أتفقّد هذه التّلاع مخافة أن تکون مکنّاً لهجوم الخیل علی مخیّمنا یوم تحملون ویحملون. ثمّ رجع وهو قابض علی یساری و «3» یقول: هیَ هیَ واللَّه، وعدٌ لا خُلْفَ فیه. ثمّ قال: یا ابن هلال! ألا تسلک ما بین هذین الجبلین من وقتک هذا وانج «4» بنفسک؟ فوقعتُ «5» علی قدمیه وقلت: إذاً ثکلتْ هلالًا أمّه، سیِّدی! إنّ سیفی بألف وفرسی مثله، فواللَّه الّذی منّ علیَّ بک لا أُفارقک حتّی یکلّا عن قرّی وجرّی.
ثمّ فارقنی ودخل خیمة أخته، فوقفت إلی جنبها رجاء أن یسرع فی خروجه منها، فاستقبلته «6» ووضَعَتْ له متّکئاً وجلس یحدِّثها سرّاً، فما لبثت أن اختنقت بعبرتها وقالت: وا أخاه! أُشاهد مصرعک وأبتلی برعایة هذه المذاعیر من النّساء، والقوم کما تعلم ما هم علیه من الحقد القدیم؟! ذلک خطب جسیم یعزّ علیَّ مصرع هؤلاء الفِتیة الصّفوة وأقمار بنی هاشم، ثمّ قالت: أخی! هل استعلمتَ من أصحابکَ نیّاتهم؟ فإنِّی أخشی أن یسلموک عند الوثبة واصطکاک الأسنّة. فبکی علیه السلام، وقال: أما واللَّه لقد لَهَزْتُهُم «7» وبلوتهم، ولیس فیهم [إلّا] الأشوس الأقعس، یستأنسون بالمنیّة دونی استئناس الطّفل بلبن أمّه، فلمّا
__________________________________________________
(1)- [المعالی: فرآه].
(2)- [زاد فی المعالی: قال].
(3)- [زاد فی المعالی: هو].
(4)- [المعالی: وتنجو].
(5)- [المعالی: فوقعت].
(6)- [زاد فی المعالی: زینب].
(7)- [فی غیر المعالی: نهرتهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 555
سمع نافع ذلک بکی رقّة، ورجع، وجعل طریقه علی منزل حبیب بن مظاهر، فرآه جالساً وبیده سیف مصلت، فسلّم علیه وجلس «1» علی باب «1» الخیمة، ثمّ قال له: ما أخرجک یا نافع؟ فحکیتُ «2» له ما کان، فقال: أی واللَّه، لولا انتظار أمره لعاجلتهم وعالجتهم هذه اللّیلة بسیفی، ثمّ قال نافع: یا حبیبی! فارقتُ الحسین علیه السلام عند أخته، وهی فی حالٍ وجل «3» ورُعب، وأظنّ أنّ النّساء أفقن وشارکنها فی الحسرة والزّفرة، فهل لک أن تجمع أصحابک وتواجهّنّ بکلام یسکّن قلوبهنّ ویذهب رعبهنّ؟ فلقد شاهدتُ منها ما لا قرار لی مع بقائه، فقال له: طوع إرادتک.
فبرز حبیب ناحیة ونافع إلی جانبه وانتدب أصحابه فتطالعوا من منازلهم، فلمّا اجتمعوا قال لبنی هاشم: ارجعوا إلی منازلکم، لا سهرت عیونکم؛ ثمّ خطب أصحابه وقال: یا أصحاب الحمیّة ولیوث الکریهة! هذا نافع یخبرنی السّاعة بکیْتَ وکَیْتَ، وقد خلّف أخت سیِّدکم وبقایا عیاله یتشاکین ویتباکین، أخبرونی عمّا أنتم علیه، فجرّدوا صوارمهم ورموا عمائمهم وقالوا: یا حبیب! أما واللَّه الّذی منّ علینا بهذا الموقف، لئن زحف القوم لنحصدنّ رؤوسهم ولنلحقنّهم بأشیاخهم أذلّاء صاغرین، ولنحفظنّ وصیّة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی أبنائه وبناته. فقال: هلمّوا معی، فقام یخبط الأرض وهم یعدون خلفه حتّی وقف بین أطناب الخیم ونادی: یا أهلنا! ویا ساداتنا! ویا معاشر «4» حرائر رسول اللَّه! هذه صوارم فتیانکم، آلوا أن لایغمدوها إلّافی رقاب من یبتغی «5» السّوء فیکم، وهذه أسنّة غلمانکم، أقسموا أن لا یرکِّزوها «6» إلّافی صدور من یفرّق نادیکم، فقال الحسین علیه السلام: اخرجن علیهم یا آل اللَّه، فخرجن وهنّ «7» ینتدبن، وهنّ «7» یقلن: حاموا أ یُّها الطّیِّبونَ عن
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: بباب].
(2)- [المعالی: حکی].
(3)- [المعالی: فرجع].
(4)- [المعالی: معشر].
(5)- [المعالی: یبعی].
(6)- [المعالی: یرکزوها].
(7- 7) [المعالی: یندبن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 556
الفاطمیّات، ما عذرکم إذا لقینا جدّنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وشکونا إلیه ما نزل بنا وقال:
ألیس حبیب وأصحاب حبیب کانوا حاضرین یسمعون وینظرون؟ فواللَّه الّذی لا إله إلّا هو، لقد ضجّوا ضجّة ماجت منها الأرض واجتمعت لها خیولهم وکان لها جولة واختلاف صهیل حتّی کأنّ کلّاً ینادی صاحبه وفارسه «1». «2»
ا
لبهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 272- 274/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/
344- 346 2
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی].
(2)- پس به روایت مفید رحمه الله در آن شب امام فتیان بنی‌هاشم و اصحاب خود را اذن رجوع داد، و جوانان اولاد عقیل گفتند: «سبحان اللَّه، ما یقول النّاس وماذا نقول إنّا ترکنا شیخنا وسیِّدنا وبنی عمومتنا خیر الأعمام ولم نرم معهم بسهم ولم نطعن برمحٍ ولم نضرب معهم بسیفٍ ولا ندری ما صنعوا، لا واللَّه ما نفعل، ولکن نفدیک بأنفسنا وأموالنا وأهلینا، ونقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللَّه العیش بعدک.»
و برادران و پسران و برادرزادگان آن حضرت دو پسر عبداللَّه‌بن جعفر گفتند: «لم نفعل ذلک لنبقی بعدک! لا أرانا اللَّه ذلک أبداً.»
ابتدا فرمود به این کلمات ابی الفضل عباس بن علی، و دیگران متابعت کردند اورا در این کلمات، و از این‌جا و قبول نکردن امان شمر لعنه‌اللَّه ظاهر است، رسوخ فتیان در معرفت به حق امام علیه السلام و زهد ایشان در ریاست و عزت دنیای دنیه و شوق ایشان به لقای حضرت عزت جلت عظمته که ملاک مهتری و برتری بر ملائکه مقربین، بلکه نهایت مقامات سلوک انبیا و مرسلین است. چنان‌چه از حدیث یونس بن متی ظاهر است و در بعض کتب متأخرین روایت است که حضرت ابی الفضل علیه السلام در تمام شب عاشورا نخوابید و پروانه وار بر دور خیام با احتشام می‌گردید و حراست اهل بیت اطهار می‌نمود. و از زینب خاتون روایت کرده است که: در نصف شب رفتم به خیمه جناب برادرم ابی‌الفضل، دیدم که عباس مثل اسد ضرغام با جوانان بنی‌هاشم مانند حلقه که لا یعرف طرفها، نشسته‌اند و به آن‌ها می‌فرماید: «یا إخوانی وبنی أعمامی اسمعوا کلامی؛ چون فردا شود و بنای محاربه و قتال شود، اول کسی که قدم در عرصه رزم گذارد شما بنی‌هاشم باشید، تا آن که مردم نگویند که جمعی را به یاوری خود خواستند و از برای ایشان مرگ و برای خود حیات خواستند، و دیگر آن که ایشان همه غریبان می‌باشند، والحمل الثّقیل لا ینهض به إلّاأهله.»
پس فتیان همه گفتند: «ما مطیع امر تو می‌باشیم.»
جناب زینب می‌فرماید: دیدم که از آن سمت اصحاب در خیمه حبیب‌بن مظاهر انجمن شده‌اند، و حبیب بعد از حمد و صلوات بر نبی، به اصحاب فرمود: «فردا که بنای جنگ و جدال و قتال شود اول کسی که قدم در عرصه کارزار گذارد شما باشید، و نگذارید که یک نفر از بنی‌هاشم تقدم بر شما جوید؛ زیرا که ایشان سادات و بزرگان ما می‌باشند؛ فإذا قُتلنا قضینا ما علینا.»
اصحاب گفتند: «القول قولک.»
و به آن وفا نمودند.
القائنی، الکبریت الاحمر،/ 479
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 557
وخرج علیه السلام «1» فی جوف اللّیل «2» إلی خارج الخیام «2» یتفقّد التِّلاع والعقبات، فتبعه نافع ابن هلال الجملیّ، فسأله الحسین عمّا أخرجه قال: یا ابن رسول اللَّه، أفزعنی خروجک إلی جهة معسکر هذا الطّاغی، فقال الحسین: إنّی خرجت أتفقّد التّلاع والرّوابی مخافة أن تکون مکنّاً لهجوم الخیل یوم تحملون ویحملون، ثمّ رجع علیه السلام، وهو قابض علی ید نافع ویقول: هیَ هیَ واللَّه وعدٌ لا خُلْفَ فیه.
ثمّ قال له: ألا تسلک بین هذین الجبلین فی جوف اللّیل وتنجو بنفسک؟ فوقع نافع علی قدمیه یقبّلهما ویقول: ثکلتنی أمّی، إنّ سیفی بألف، وفرسی مثله، فوَ اللَّه الّذی منّ‌بک علیَّ، لا فارقتک حتّی یَکِلّا عن فرّی وجرّی.
ثمّ دخل الحسین خیمة زینب، ووقف نافع بإزاء الخیمة ینتظره، فسمع زینب تقول له: هل استعلمت من أصحابک نیّاتهم؟ فإنّی أخشی أن یسلموک عند الوثبة.
فقال لها: واللَّه لقد بلوتهم، فما وجدت فیهم إلّاالأشوس الأقعس، یستأنسون بالمنیّة دونی استیناس الطِّفل إلی محالب أمّه.
قال نافع: فلمّا سمعت هذا منه بکیت وأتیت حبیب بن مظاهر وحکیت ما سمعت منه ومن أخته زینب.
قال حبیب: واللَّه لولا انتظار أمره لعاجلتهم بسیفی هذه اللّیلة، قلت: إنِّی خلّفته عند أخته، وأظنّ النّساء أفقن وشارکنها فی الحسرة، فهل لک أن تجمع أصحابک وتواجهوهنّ بکلام یطیِّب قلوبهنّ؟ فقام حبیب ونادی: یا أصحاب الحمیّة ولیوث الکریهة! فتطالعوا من مضاربهم کالأسود الضّاریة، فقال لبنی هاشم: ارجعوا إلی مقرِّکم، لا سهرت عیونکم.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی ولیدة النّبوّة والإمامة: لیلة العاشر].
(2- 2) [لم یرد فی ولیدة النّبوّة والإمامة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 558
ثمّ التفتَ إلی أصحابه وحکی لهم ما شاهده وسمعه نافع، فقالوا بأجمعهم: واللَّه الّذی منّ علینا بهذا الموقف، لولا انتظار أمره، لعاجلناهم بسیوفنا السّاعة، فطب نفساً، وقرّ عیناً، فجزّاهم خیراً.
وقال: هلمّوا معی لنواجه النّسوة، ونطیّب خاطرهنّ، فجاء حبیب ومعه أصحابه وصاح: یا معشر حرائر رسول اللَّه! هذه صوارم فتیانکم، آلوا ألّا یغمدوها إلّافی رقاب من یرید السّوء فیکم، وهذه أسنّة غلمانکم أقسموا ألّا یرکزوها إلّافی صدور من یفرّق نادیکم.
فخرجن النّساء إلیهم ببکاء وعویل وقلن: أ یُّها الطّیّبون! حاموا عن بنات رسول اللَّه وحرائر أمیر المؤمنین.
فضجّ القوم بالبکاء حتّی کأنّ الأرض تمید بهم «1». «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 265- 266/ عنه: الصّادق، ولیدة النّبوّة والإمامة،/
121- 122؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 93- 95 2
__________________________________________________
(1)- الدّمعة السّاکبة ص 325، وتکرّر فی کلامه هلال بن نافع وهو اشتباه، فإنّ المضبوط «نافع بن هلال» کما فی زیارة النّاحیة وتاریخ الطّبریّ وکامل ابن الأثیر.
(2)- مرحوم حاج ملّا محمّدباقر درالدمعة الساکبة از بعض مؤلفات اصحاب نقل کرده حکایتی را که مضمون مختصر آن این است که: چون حضرت حسین علیه السلام در شب عاشورا از خیمه بیرون آمد و مقداری مسافت طی کرد، نافع بن هلال با شمشیر برهنه خود از عقب سر آن حضرت روان شد. چون آن حضرت صدای پایی شنید، فرمود: «کیستی؟»
نافع عرض کرد: «من هستم یابن رسول اللَّه بابی انت وامّی!»
آن حضرت فرمود: «چرا این وقت شب از خیمه بیرون آمدی؟»
نافع گوید: عرض کردم: «پدر و مادرم فدای شما باد! این دل شب از خروج شما به جانب معسکر دشمن نگران شدم.»
فرمود: «ای نافع! بیرون آمدم که در این اطراف تحقیقی بنمایم و این گودال‌ها را بنگرم. مبادا دشمن کمین بنماید و هنگام قتال به حرم حمله کند.» پس آن حضرت مراجعت کرد و این کلام را تذکره می‌نمود: «هیَ هیَ واللَّه وعدٌ لا خُلْفَ فیه»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 559
__________________________________________________
- پس به من فرمود: «ای نافع! چرا این دل شب به میان این دو کوه نمی‌روی تا از دشمن نجات یابی؟»
نافع خود را به قدمهای حضرت انداخت و گفت: «اگر من چنین کنم، مادر به عزایم نشیند، ای سید و مولای من. این شمشیر را به هزار درهم خریدم و اسب خود را نیز به هزار درهم خریده‌ام و به خدا قسم، محال است که از خدمت شما به جایی روم تا شمشیرم از بریدن و اسبم از دویدن باز نماند.»
نافع گوید: «آن‌گاه از من گذشت و به خیمه خواهرش زینب داخل شد. من در خارج خیمه منتظر ایستادم که شاید آن حضرت از خیمه بیرون آید. پس خواهرش برخاست و متکایی از برای برادر بنهاد و آهسته مشغول صحبت شدند. ناگاه صدای زینب بلند شد و گفت: «وا أخاه أشاهد مصرعک» برادر جان! من چگونه تو را کشته بینم و به رعایت این اطفال و زنان مبتلا بشوم و تو خود می‌دانی که این گروه جفاپیشه چه قدر کینه و بغض ما دارند؛ «یعزّ علیَّ مصرع هؤلاء الصفوة وأقمار بنی هاشم.»
بعد عرض کرد: «برادر جان! آیا این بقیه اصحاب خود را اختبار و امتحان کرده‌ای؟ من می‌ترسم که وقت قتال و اشتعال نائره حرب، ایشان نیز بروند و تو را تنها بگذارند.»
حضرت بگریست و فرمود: «بله! آن‌ها را امتحان کردم که همه مشتاق مرگ هستند؛ مثل اشتیاق طفل به پستان مادر و همه دلیر و شجاع می‌باشند.»
نافع از شنیدن این مقال از زینب گریست و به خیمه حبیب بن مظاهر برفت و صورت واقعه را به عرض رساند و گفت: «ای حبیب! من خواهرش را بسیار پریشان و مضطرب دیدم و گمان می‌کنم که دیگر زنان و اطفال نیز باخبر باشند و با وی جزع و بی‌تابی بنمایند. آیا می‌توانی اصحاب را جمع کنی و ایشان را به کلامی مطمئن و آسوده‌خاطر بنمایی؟»
حبیب گفت: سمعاً وطاعة سپس از جا برخاست و اصحاب را ندا کرد. همه جمع آمدند. پس بنی هاشم را فرمود: «شما به خیمه‌های خود مراجعت بنمایید.»
آن‌گاه به‌اصحاب خطاب‌کرد و گفت: «یا أصحاب الحمیّة ولیوث الکریهة! اینک نافع به من خبر می‌دهد که علیا مخدره خاطرش پریشان است و از ما مطمئن نیست. اکنون مرا خبر بدهید از نیت‌های خود.»
اصحاب چون این بشنیدند، سرهای خود را برهنه کردند و شمشیرها را از غلاف کشیدند و قسم یاد کردند که «تا یک نفر از ما زنده است، نمی‌گذاریم کسی به خیام طاهرات نزدیک شود.»
حبیب فرمود: «پس با من بیایید.»
اصحاب به همراه حبیب به در خیمه علیا مخدره زینب آمدند و صداها بلند کردند که: «ای بانوان حریم عصمت و ای پردگیان ودایع رسالت! اینک همه اعوان و انصار شما هستند که قسم یاد کرده‌اند که تا قبضه شمشیر در دست آن‌هاست، دشمن را از شما دفع دهند و هرکس به این خیام نزدیک شود، سر از بدنش بردارند؛ چون صدای اصحاب به گوش حضرت سیّد الشهدا رسید، به اهل حرم خطاب کرد و فرمود: «اخرجن علیهم یا آل یس».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 560
کما فی بعض الکتب عن فخر المخدّرات زینب علیها السلام قالت:
لمّا کانت لیلة عاشوراء (أو لیلة العاشر خ ل) من المحرّم، خرجتُ من خیمتی لِأتفقّد أخی الحسین علیه السلام وأنصاره، وقد أفرد له خیمة، فوجدته جالساً وحده یناجی ربّه ویتلو القرآن، فقلت فی نفسی أفی مثل هذه اللّیلة یترک أخی وحده؟! واللَّه لأمضینّ إلی إخوتی وبنی عمومتی، وأعاتبهم بذلک، فأتیتُ إلی خیمة العبّاس، فسمعت منها همهمة ودمدمة، فوقفت علی ظهرها، فنظرت فیها، فوجدت بنی عمومتی وإخوتی وأولاد إخوتی مجتمعین کالحلقة، وبینهم العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السلام، وهو جاثٍ علی رکبتیه کالأسد علی فریسته، فخطب فیهم خطبة ما سمعتها إلّامن الحسین علیه السلام مشتملة بالحمد والثّناء للَّه والصّلاة والسّلام علی النبّیّ صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ قال فی آخر خطبته: یا إخوتی وبنی إخوتی وبنی عمومتی، إذا کان الصّباح فما تقولون؟ فقالوا: الأمر إلیک یرجع ونحن لانتعدّی لک قولک، فقال العبّاس: إنّ هؤلاء، أعنی الأصحاب، قوم غرباء والحمل الثّقیل لا یقوم إلّابأهله، فإذا کان الصّباح فأوّل من یبرز إلی القتال أنتم، نحن نقدمهم للموت لئلّا یقول النّاس قدّموا أصحابهم، فلمّا قتلوا عالجوا الموت بأسیافهم ساعة بعد ساعة، فقامت بنو هاشم وسلّوا سیوفهم فی وجه أخی العبّاس، وقالوا: نحن علی ما أنت علیه؛ قالت زینب علیها السلام:
فلمّا رأیت کثرة اجتماعهم، وشدّة عزمهم، وإظهار شیمتهم، سکن قلبی وفرحتُ، ولکن خنقتنی العبرة، فأردت أن أرجع إلی أخی الحسین علیه السلام وأخبره بذلک، فسمعت من خیمة حبیب بن مظاهر همهمة ودمدمة، فمضیت إلیها ووقفت بظهرها ونظرت فیها، فوجدت
__________________________________________________
- مخدرات فاطمیات و علویات بیرون دویدند و آن‌ها را به نصرت تحریض کرده، فرمودند: «حاموا أ یُّها الطّیِّبون عن الفاطمیات»: «ای مردان پاک سرشت! حمایت بکنید به فاطمیات و زنان هاشمیات و اگر کوتاهی بنمایید، عذر شما نزد جدّ ما رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چه خواهد بود؟»
راوی گوید: سوگند به خدای لا شریک له که اصحاب از شنیدن این کلمات چنان ضجه و ناله کردند که گفتی زمین متزلزل شد و اسب‌ها به شیهه و صیحه درآمدند. گویا صاحبان خود را صدا می‌کردند.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 84- 86
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 561
الأصحاب علی نحو بنی هاشم مجتمعین کالحلقة، وبینهم حبیب بن مظاهر وهو یقول:
یا أصحابی، لِمَ جئتم إلی هذا المکان؟ أوضحوا کلامکم، رحمکم اللَّه. فقالوا: أتینا لننصر غریب فاطمة، فقال لهم: لِمَ طلّقتم حلائلکم؟ فقالوا: لذلک. قال حبیب: فإذا کان الصّباح فما أنتم قائلون؟ فقالوا: الرّأی رأیک، ولانتعدّی قولًا لک؛ قال: فإذا صار الصّباح فأوّل من یبرز إلی القتال أنتم، نحن نقدمهم للقتال ولا نری هاشمیّاً مضرّجاً بدمه وفینا عرق یضرب لئلّا یقول النّاس قدّموا ساداتهم للقتال، وبخلوا علیهم بأنفسهم، فهزّوا سیوفهم علی وجهه، وقالوا: نحن علی ما أنت علیه. قالت زینب: ففرحت من ثباتهم، ولکن خنقتنی العبرة، فانصرفت عنهم وأنا باکیة، وإذا بأخی الحسین قد عارضنی، فسکّنت نفسی، وتبسّمت فی وجهه، فقال: أخیّة؛ فقلت: لبّیک یا أخی، فقال علیه السلام: یا أختاه، منذ رحلنا من المدینة ما رأیتک متبسِّمة، أخبرینی ما سبب تبسّمک؟ فقلت له: یا أخی، رأیت مَنْ فِعل بنی هاشم والأصحاب کذا وکذا؛ فقال لی: یا أختاه، اعلمی إنّ هؤلاء أصحابی من عالم الذّر، وبهم وعدنی جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، هل تحبّین أن تنظری إلی ثبات أقدامهم؟ فقلت: نعم؛ فقال علیه السلام: علیک بظهر الخیمة؛ قالت زینب: فوقفت علی ظهر الخیمة فنادی أخی الحسین علیه السلام: أین إخوانی وبنو أعمامی؟ فقامت بنو هاشم وتسابق منهم العبّاس، وقال: لبّیک لبّیک ما تقول؟ فقال الحسین علیه السلام: أرید أن أجدّد لکم عهداً، فأتی أولاد الحسین، وأولاد الحسن، وأولاد علیّ، وأولاد جعفر، وأولاد عقیل، فأمرهم بالجلوس، فجلسوا ثمّ نادی: أین حبیب بن مظاهر، أین زهیر، أین نافع، أین الأصحاب؟ فأقبلوا وتسابق منهم حبیب بن مظاهر، وقال: لبّیک یا أبا عبداللَّه، فأتوا إلیه وسیوفهم بأیدیهم، فأمرهم بالجلوس فجلسوا، فخطب فیهم خطبة بلیغة، ثمّ قال: یا أصحابی، اعلموا إنّ هؤلاء القوم لیس لهم قصد سوی قتلی وقتل من هو معی، وأنا أخاف علیکم من القتل، فأنتم فی حلٍّ من بیعتی، ومَن أحبّ منکم الانصراف فلینصرف فی سواد هذا اللّیل؛ فعند ذلک قامت بنو هاشم وتکلّموا بما تکلّموا، وقام الأصحاب وأخذوا یتکلّمون بمثل کلامهم، فلمّا رأی الحسین علیه السلام حسن إقدامهم، وثبات
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 562
أقدامهم، قال علیه السلام: إن کنتم کذلک فارفعوا رؤوسکم، وانظروا إلی منازلکم فی الجنّة، فکشف لهم الغطاء، ورأوا منازلهم وحورهم وقصورهم فیها، والحور العین ینادین: العجل العجل، فإنّا مشتاقات إلیکم، فقاموا بأجمعهم، وسلّوا سیوفهم، وقالوا: یا أبا عبداللَّه، إئذن لنا أن نُغِیْرَ علی القومِ ونقاتلهم حتّی یفعل اللَّه بنا وبهم ما یشاء؛ فقال علیه السلام: اجلسوا رحمکم اللَّه وجزاکم اللَّه خیراً، ثمّ قال: ألا ومن کان فی رحله امرأة فلینصرف بها إلی بنی أسد، فقام علیّ بن مظاهر، وقال: ولماذا یا سیِّدی؟ فقال علیه السلام: إنّ نسائی تسبی بعد قتلی، وأخاف علی نسائکم من السّبیّ، فمضی علیّ بن مظاهر إلی خیمته، فقامت زوجته إجلالًا له، فاستقبلته وتبسّمت فی وجهه، فقال لها: دعینی والتّبسّم؛ فقالت: یا ابن مظاهر، إنِّی سمعتُ غریب فاطمة خطب فیکم، وسمعت فی آخرها همهمة ودمدمة، فما علمت ما یقول، قال: یا هذه، إنّ الحسین علیه السلام قال لنا: ألا ومن کان فی رحله امرأة فلیذهب بها إلی بنی عمّها، لأنّی غداً أُقتل ونسائی تُسبی، فقالت: وما أنت صانع؟ قال: قومی حتّی أُلحقک ببنی عمّک بنی أسد، فقامت ونطحت رأسها فی عمود الخیمة، وقالت: واللَّه ما أنصفتنی یا ابن مظاهر، أیسرّک أن تُسبی بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وأنا آمنة من السّبی؟ أیسرّک أن تُسلَب زینب إزارها من رأسها وأنا أستتر بإزاری؟ أیسرّک أن تذهب من بنات الزّهراء أقراطها وأنا أتزیّن بقرطی؟ أیسرّک أن یُبیِّض وجهک عند رسول اللَّه ویسوِّد وجهی عند فاطمة الزّهراء؟ واللَّه أنتم تواسون الرِّجال ونحن نواسی النِّساء، فرجع علیّ بن مظاهر إلی الحسین علیه السلام وهو یبکی، فقال له الحسین علیه السلام: ما یبکیک؟ فقال: سیِّدی، أبت الأسدیّة إلّامواساتکم، فبکی الحسین علیه السلام وقال: جزیتم منّا خیراً.
(قولها) ونحن نواسی النِّساء، بل ومنهنّ من واست الرِّجال فی القتل والقتال، کما فی حکایة زوجة وهب ووالدته، وسیجی‌ء فی محلّه إن شاء اللَّه تعالی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 340- 342
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 563

مزاحه مع یزید بن حصین الهمدانیّ فی صُبح عاشوراء «1»

ولقد خرج حبیب بن مظاهر الأسدیّ «2» وهو یضحک «1»، فقال له «3» یزید بن حصین «3» «4» الهمدانیّ- وکان یقال له سیّد القرّاء «5»-: یا أخی! لیس «4» هذه بساعة ضحک، قال: فأیّ موضع أحقّ من هذا بالسّرور، واللَّه ما هو «6» إلّاأن تمیل علینا «7» هذه الطّغاة «8» «7» بسیوفهم «9» فنعانق الحور العین. «10» قال الکشّی: هذه الکلمة مستخرجة من کتاب مفاخرة البصرة والکوفة «10». «11»
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال (ط مؤسّسة آل البیت)، 1/ 293 (ط مشهد)،/ 79/
عنه: الأسترآبادی، منهج المقال،/ 92؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 278؛ المجلسی،
البحار، 45/ 93؛ البحرانی، العوالم، 17/ 334؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 2/
329- 330، (ط حجری)،/ 86؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 252؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 453- 454؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 263؛ الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 102
«11»
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار والعوالم: ولقد مزح حبیب بن مظاهر الأسدیّ].
(2)- [زاد فی منتهی المقال: یوم الطّفّ].
(3- 3) [فی ذخیرة الدّارین والأعیان: بریر بن خضیر].
(4- 4) [المقرّم: ما].
(5)- [تنقیح المقال: الغرباء].
(6)- [منتهی المقال: هذا].
(7- 7) [المقرّم: هؤلاء].
(8)- [فی البحار والعوالم: الطّغام].
(9)- [المقرّم: بأسیافهم].
(10- 10) [لم یرد فی المقرّم].
(11)- و در وقتی که جنگ در آن صحرا برپا شد و چندین هزار از آن کافران و منافقان این جماعت قلیل را در میان گرفتند، حبیب‌بن مظاهر بابریر بن حصین همدانی که اورا سید قرا می‌گفتند، مزاح می‌کرد و می‌خندید. بریر گفت: «ای برادر! این ساعت خنده نیست.»
حبیب گفت: «کدام روز برای شادی از این روز بهتر می‌باشد؛ این که کافران به شمشیرهای خود بر ما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 564

موقفه فی عسکر الامام علیه السلام‌

قالوا: فلمّا صلّی عمر بن سعد الغداة، وذلک یوم السّبت، ویقال: یوم الجمعة عاشوراء، خرج فی من معه من النّاس.
وعبّأ الحسین أصحابه صلاة الغداة، وکان معه اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، وحبیب بن مظهر فی میسرة أصحابه، وأعطی رایته العبّاس بن علیّ علیهما السلام أخاه، وجعل البیوت فی ظهورهم.
وکان الحسین علیه السلام أمر فأتی بقصب وحطب إلی مکان من ورائهم منخفض کأ نّه ساقیة، وکانوا حفروه فی ساعة من اللّیل فصار کالخندق، ثمّ ألقوا فیه ذلک القصب والحطب وقالوا: إذا غدوا فقاتلوا، ألهبنا فیه النّار لئلّا یأتونا من ورائنا، ففعلوا.
وجعل عمر بن سعد علی میمنته عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، وعلی میسرته شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ، وعلی الخیل عزرة بن قیس الأحمسیّ، وعلی الرّجّالة شبث بن ربعیّ الرّیاحیّ، وأعطی الرّایة دریداً مولاه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 395، أنساب الأشراف، 3/ 187
وعبّأ الحسین علیه السلام أیضاً أصحابه، وکانوا اثنین وثلاثین فارساً وأربعین راجلًا، فجعل زهیر بن القین علی میمنته، وحبیب بن مُظهر علی میسرته، ودفع الرّایة إلی أخیه العبّاس
__________________________________________________
- حمله کنند و کشته شویم. حوریان را دربر خواهیم کشید و به نعیم ابدی بهشت خواهیم رسید.» 1 ش
1. رجال کشی 1/ 292.
مجلسی، جلاء العیون،/ 582
بالجمله حبیب در رکاب امام حسین علیه السلام شهید شد. در روزی که از بهر جهاد بیرون می‌شد، می‌خندید. یزیدبن حصین سید قرا گفت: «یا اخی! این چه وقت خنده است؟»
گفت: «کدام وقت از این سزاوارتر است. سوگند با خدای چون این طغاة با شمشیرها بر ما حمله کنند، با حورالعین معانق شویم.»
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 129
همچنین حبیب بن مظاهر را خندان یافتند. یزید بن حصین به او گفت: «این چه هنگام خنده است؟»
حبیب گفت: «کجا بهتر از این‌جا برای سرور؟ درحالی که میان ما و در آغوش گرفتن حور العین، جز شمشیرِ این طاغیان فاصله‌ای نیست.»
پاک‌پرور، ترجمه العباس،/ 201
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 565
ابن علیّ علیه السلام، ثمّ وقف، ووقفوا معه أمام البیوت.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628،
الحسین بن علی،/ 87 1
قال: وعبّأ الحسین أصحابه، «2» وصلّی بهم صلاةَ الغَداة، «2» وکان معه اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، «3» فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، وحبیب بن مُظاهر فی میسرة أصحابه، وأعطی رایته العبّاس بن علیّ علیهما السلام أخاه، وجعلوا البیوت فی ظهورهم، «1» وأمر بحطب وقصب کان من وراء البیوت «4» یُحرق بالنّار مخافة أن یأتوهم من ورائهم «3»، قال: وکان الحسین علیه السلام أتی بقصب وحطب إلی مکان من ورائهم منخفِض کأ نّه ساقیة، فحفروه فی ساعة من اللّیل، فجعلوه کالخندق، ثمّ ألقَوا فیه ذلک الحطب والقصب، وقالوا:
إذا عدوا علینا فقاتَلُونا ألقَینا فیه النّار کیلا نُؤتَی من ورائنا، وقاتلنا القوم من وجه واحد.
ففعلوا، وکان لهم نافعاً. «5» قال أبو مخنف: حدّثنی فُضیل بن خدیج الکندیّ، عن محمّد بن بشر، عن عمرو الحضرمیّ، قال: لمّا خرج عمر بن سعد بالنّاس کان علی رُبْع أهل المدینة یومئذ عبداللَّه‌ابن زهیر بن سُلیم الأزدیّ، وعلی رُبْع مَذْحج وأسد عبدالرحمان بن أبی سَبْرة الجعفیّ «6»، علی رُبْع ربیعة وکندة قیس بن الأشعث بن قیس، وعلی ربع تمیم وهمدان الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، فشهد هؤلاء کلّهم مقتل الحسین إلّاالحرّ بن یزید فإنه عدل إلی الحسین، وقُتل معه. وجعل عمر علی میمنته عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، وعلی میسرته شمر بن ذی الجوشن بن شرحبیل بن الأعور بن عمر بن معاویة، وهو الضّباب بن کلاب، وعلی
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه فی مثیر الأحزان،/ 61].
(2- 2) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3- 3) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 237 وزاد فیه فنفعهم ذلک].
(4)- [زاد فی نفس المهموم: أن یترک فی خندق کأ نّه ساقیة عملوه فی ساعة من اللّیل وأن].
(5) (5*) [قریب بهذا المضمون فی الکامل، 3/ 286، ونهایة الإرب، 20/ 438].
(6)- فی هامش الطّبریّ: ط: «الحنفیّ».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 566
الخیل عزرة بن قیس الأحمسیّ، وعلی الرّجّالة شبث بن ربعیّ الرّیاحیّ، وأعطی الرایة ذوید مولاه. (5*) «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 422 2
وأصبح الحسین علیه السلام فعبّأ أصحابه بعد صلاة الغداة «2»، وکان معه اثنان وثلاثون فارساً، وأربعون راجلًا، «3» فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، وحبیب بن مظاهر فی میسرة أصحابه، وأعطی رایته العبّاس أخاه، وجعلوا البیوت فی ظهورهم، وأمر بحطب وقصب کان من وراء البیوت أن یترک فی خندق «4» کان قد حفر هناک، «4» وأن یحرق بالنّار مخافة أن یأتوهم من ورائهم. «5»
__________________________________________________
(1)- گوید: حسین یاران خویش را بیاراست و با آنها نماز صبح بکرد؛ سی و دو سوار با وی بودند و چهل پیاده. زهیربن قین را به پهلوی راست یاران خود نهاد و حبیب‌بن مظاهر را به پهلوی چپ یاران خود نهاد. پرچم خویش را به عباس بن علی، برادرش داد. خیمه‌ها را پشت سر نهاد و بگفت تا مقداری هیزم و نی را که پشت خیمه بود، آتش زدند که بیم داشت از پشت سر بیایند.
گوید: برای حسین علیه السلام مقداری نی و هیزم به جای فرو رفته‌ای آورده بودند که پشت سرشان بود و همانند جویی بود و هنگام شب بیشتر حفر کرده بودند که چون خندقی شده بود. نی و هیزم را در آن ریختند و گفتند: «وقتی صبحگاهان به ما حمله برند، آتش در آن زنیم که از پشت سر به ما حمله نیارند و از یکسو با ما بجنگند.»
چنین کردند و برایشان سودمند بود.
عمرو بن حضرمی گوید: وقتی عمر بن سعد باکسان روان شد، سر گروه شهریان کوفه عبداللَّه بن زهیر اسدی بود، سر مذحج و اسدیان کوفه عبدالرحمان بن ابی سبره بود، سر ربیعه و کنده قیس بن اشعث بن قیس بود، سر مردم تمیم و همدان حر بن یزید ریاحی بود. اینان همه در کشته شدن حسین حضور داشتند؛ البته به جز حر بن یزید که به حسین پیوست و با وی کشته شد.
گوید: عمر پهلوی راست سپاه خود را به عمرو بن الحجاج زبیدی داد. پهلوی راست را به شمر بن ذی‌الجوشن بن شرحبیل داد. سر سواران، عزرة بن قیس احمسی بود. سر پیادگان شبث بن ربعی یربوعی بود. پرچم را به ذوید، غلام خویش داده بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3020
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [زاد فی البحار والعوالم: وقال محمّد بن أبی طالب: وفی روایة الطبری اثنان وثمانون راجلًا وقال السّیّد: روی عن الباقر علیه السلام أنّهم کانوا خمسة وأربعین فارساً ومائة راجل وکذا قال ابن نما].
(4- 4) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(5)- و چون صبح شد حسین علیه السلام پس از نماز بامداد یاران خویش را برای جنگ به صف کرد و ایشان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 567
المفید، الإرشاد، 2/ 98/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 4؛ البحرانی، العوالم، 17/
248؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 278- 279؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/
271؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 158؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 236- 237
ولمّا أصبح الحسین علیه السلام یوم الجمعة عاشر محرّم، وفی روایة یوم السّبت، عبّأ أصحابه، وکان معه اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، وفی روایة اثنان وثمانون راجلًا. فجعل علی میمنته زهیر بن القین، وعلی میسرته حبیب بن مظاهر، ودفع اللّواء إلی أخیه العبّاس ابن علیّ علیه السلام، وثبت علیه السلام مع أهل بیته فی القلب. وعبّأ عمر بن سعد أصحابه، فجعل علی میمنته عمرو بن الحجّاج، وعلی میسرته شمر بن ذی الجوشن وثبت هو فی القلب وکان جنده اثنین وعشرین ألفاً، یزید أو ینقص.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 4
فجعل علیه السلام زهیر بن القین علی المیمنة وحبیب بن مظاهر فی المیسرة، وأعطی رایته العبّاس بن علیّ علیه السلام.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 100
فلمّا صلّی عمر بن سعد الغداة یوم السّبت، وقیل: الجمعة، یوم عاشوراء، خرج فی من معه من النّاس، وعبّأ الحسین أصحابه، وصلّی بهم صلاة الغداة، وکان معه اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، وحبیب بن مظاهر فی میسرتهم، وأعطی رایته العبّاس أخاه، وجعلوا البیوت فی ظهورهم، وأمر بحطب وقصب فألقی فی مکان منخفض من ورائهم کأ نّه ساقیة عملوه فی ساعة من اللّیل لئلّا یؤتوا من ورائهم وأضرم ناراً، فنفعهم ذلک.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286
__________________________________________________
- را که سی و دو نفر سواره و چهل تن پیاده بودند، ترتیب داد و زهیر بن قین را سمت راست لشگر و حبیب ابن مظاهر را در سمت چپ و پرچم جنگ را به دست برادرش عباس سپرد. خیمه را در پشت سر قرار داده و اطراف آن را که پیش از آن خندق کنده بودند، پر از هیزم و چوب کرد تا آتش زنند از بیم آن که دشمن از پشت سرشان نیاید.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 98- 99
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 568
فلمّا صلّی عمر بن سعد الغَداة، وذلک یوم السّبت، وهو یوم عاشوراء، وقیل: یوم الجمعة، خرج فی من معه من النّاس.
وعبّأ الحسین أصحابه بالغَداة، وکان معه اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، فجعل زُهَیر بن القَیْن فی میمنته، وحبیب بن مُظَهّر فی میسرته، وأعطی رایته العبّاس أخاه، وأمر بحَطَب وقصب فأُلقی فی مکان منخفض من ورائهم کأ نّه ساقیه کانوا عملوه فی ساعة من اللّیل، وأضرم فیه ناراً، لئلّا یؤتَوا من ورائهم، فنفعهم ذلک.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 437- 438
قالوا: فلمّا صلّی عمر بن سعد الصّبح بأصحابه یوم الجمعة وقیل یوم السّبت- وکان یوم عاشوراء- انتصب للقتال، وصلّی الحسین علیه السلام أیضاً بأصحابه وهم اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، ثمّ انصرف، فصفّهم، فجعل علی میمنته زهیر بن القین، وعلی المیسرة حبیب بن المظهّر، وأعطی رایته العبّاس بن علیّ أخاه، وجعلوا البیوت بما فیها من الحرم وراء ظهورهم، وقد أمر الحسین من اللّیل، فحفروا وراء بیوتهم خندقاً وقذفوا فیه حطباً وخشباً وقصباً، ثمّ أضرمت فیه النّار لئلّا یخلص أحد إلی بیوتهم من ورائها. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 178 1
__________________________________________________
(1)- و چون خورشید خنجر گذار از نهیب آن واقعه عظما لرزان بربام این نیل حصار بر آمد، عمر بن سعد به تعبیه لشکر پرداخت. میمنه سپاه را در عهده عمرو بن‌الحجاج الزبیدی کرد و بر میسره شمر بن ذی الجوشن را گماشت و فرمان داد تا سواران از صواب دید عروة بن قیس و پیادگان از اشاره شبث بن ربعی در نگذرند و علم را به مولی خود دُرید سپرد و امیر المؤمنین حسین فرمود تا زهیر بن القین بر دست راست باشد و حبیب بن مظاهر در جانب یسار توقف کند و رایت را به برادر خود عباس تفویض فرمود.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 150
عمر بن سعد لعنه اللَّه به تعبیه سپاه شقاوت دستگاه پرداخت. عمرو بن الحجاج را در میمنه بازداشت و شمربن‌ذی‌الجوشن را بر میسره گماشت و عروةبن قیس را سر خیل‌سواران و شبث بن ربعی را سردار پیادگان کرد و علم را به غلام خود زید و یا دُرید سپرده. روی به معرکه قتال آورد و عدد لشگر آن بد اختر را از هفده هزار تا سی هزار گفته‌اند؛ اما اکثر اهل خبر بر آنند که عدد آن گمراهان بیست و دو هزار بود و چون
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 569
ثمّ إنّ الحسین علیه السلام عبّأ أصحابه، وکان ذلک الیوم یوم عاشوراء، وکان معه اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، «1» وفی روایة أخری: اثنان وثمانون راجلًا «1»، فجعل علی
__________________________________________________
- امام حسین رضی الله عنه مشاهده فرمود که اهل ظلال جوق جوق به میدان قتال می‌آیند، به تعبیه اندک مردمی که در رکاب امامت انتساب بودند، اشتغال نمود و زهیر بن القین را به میمنه میمنت آیین فرستاد و میسره سره را به وجود حبیب بن مظاهر تزیین داد و علم را به برادر خویش عباس رضی الله عنه تفویض فرمود و در آن روز به قول مشهور سی و دو سوار و چهل پیاده در ملازمت شاهزاده بودند.
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 51
از حضرت صادق علیه السلام منقول است که چون صبح آن روز مَیشوم طالع شد، آن امام مظلوم با اصحاب خود نماز صبح ادا کرد و بعد از نماز رو به جانب اصحاب سعادت مآب خود گردانید و فرمود: «گواهی می‌دهم که امروز همه شما شهید خواهید شد، به غیر از علی بن الحسین! پس از خدا بترسید و صبر کنید تا به سعادت شهادت فایز گردید و از مشقّت و مذلّت دنیای فانی رهایی یابید.»
به روایت دیگر: آن امام مظلوم بعد از نماز به تهیّه صفوف قتال پرداخت و مجموع لشکر قلیل و عسکر جلیل آن حضرت، سی و دو سوار و چهل پیاده بودند.
به روایت دیگر: هشتاد و دو پیاده.
و از حضرت امام محمد باقر علیه السلام منقول است که چهل و پنج سوار و صد پیاده بودند، و جنود مردود مخالف به قول مشهور بیست و دو هزار نفر بودند. از حضرت صادق علیه السلام منقول است که سی هزار نفر بودند.
حضرت، زُهیر بن قَیْن را در میمنه لشکر سعادت اثر و حبیب بن مظاهر را در میسره مقرّر فرمود و علَم هدایت شِیَم را به دست عباس برادر خود داد و فرمود که آتش در خندق افروختند که آن کافران نزدیک خیام گرام محترم نیایند، و جنگ از طرف دیگر باشد. عمر بداختر لشکر شقاوت اثر خود را مرتّب ساخت و میمنه را به عمرو بن حجاج. و میسره را به شمر بن ذی الجوشن سپرده رایت قساوت علامت خود را به دُرید مولای خود داد و عروة بن قیس را سرکرده سواران، و شبث بن ربعی را سرکرده پیادگان گردانید، و بعد از ترتیب لشکر عمر مردود به آن جنود سقر ورود با نهایت بی‌شرمی رو به سپاه ملائکه پناه آن مقرّب درگاه اللَّه آوردند.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 654- 655
این وقت حسین علیه السلام اصحاب خویش را به صف خواست کرد و همگان سی و دو تن سوار و چهل تن پیاده بودند. پس زهیر بن القین را با بیست تن در میمنه باز داشت و حبیب بن مظاهر را با بیست کس به میسره گماشت و رایت جنگ را با برادر خود عباس عطا فرمود و خویشتن با سایر سپاه در قلب جای کرد و معسکر خویش را از پس پشت انداخت
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 229
(1- 1) [لم یرد فی شرح الشّافیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 570
میمنته زهیر بن القین، وعلی میسرته حبیب بن مظاهر «1»، ودفع اللواء إلی أخیه العبّاس، وثبت الحسین علیه السلام مع أهل بیته «2» فی القلب.
وعبّأ عمر بن سعد أصحابه، فجعل علی میمنته عمرو بن الحجّاج، وعلی میسرته شمر، وثبت هو فی القلب، «3» وکان جنده اثنین وعشرین ألفاً «3».
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 275/ مثله ابن أمیر الحاجّ،
شرح شافیة أبی فراس،/ 359
ثمّ إنّ عمر بن سعد جعل فی المیمنة من جیشه سنان بن أنس النّخعیّ، وجعل فی المسیرة شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ، مع کلّ واحد منهما أربعة آلاف فارس، ووقف عمر وباقی أصحابه فی القلب، «4» وجعل الحسین رضی الله عنه فی المیمنة من جیشه زهیر بن القین معه عشرون رجلًا، وجعل فی المیسرة حبیب بن مظاهر فی ثلاثین فارس، ووقف هو وباقی جیشه فی القلب، «5» وحفروا حول الخیمة خندقاً ومَلَؤُوه ناراً حتّی یکون الحرب من جهة واحدة «5».
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 342/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 368
(وذکر) الطّبریّ «6» وغیره أنّ حبیباً کان علی میسرة «7» الحسین علیه السلام، وزهیراً علی المیمنة. «8»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی شرح الشّافیّة: مع کلّ واحدٍ عشرون].
(2)- [شرح الشّافیّة: باقی أصحابه].
(3- 3) [شرح الشّافیّة: وکانوا فی روایة صادقیّة: ثلاثین ألفاً وأحاطوا بالحسین علیه السلام من کلّ جانب حتّی جعلوه فی مثل الحلقة].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحرالعلوم].
(5- 5) [بحر العلوم: من ذلک فلمس عظمة هذین العلمین وترکبوهما فی الجیش الحسینیّ].
(6)- [ذخیرة الدّارین: ابن الأثیر].
(7)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: عسکر].
(8)- حسین علیه السلام زهیر بن قین را بر میمنه مقرر داشت و میسره را به حبیب‌بن مظاهر سپرد و پرچم را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 571
السّماوی، إبصار العین،/ 59؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 190؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 123
وذکر الطّبریّ وابن الأثیر أنّ الحسین علیه السلام لمّا عبّأ أصحابه یوم عاشوراء، جعل زهیر ابن القین فی المیمنة وحبیب بن مظهر فی المیسرة
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 555
فکانت له یوم الطّفّ أیاد بطولیّة ومواقف مرکّزة فی جانب المعسکر الحسینیّ. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 368

خطبة الإمام علیه السلام قبل بدء القتال وموقفه مع عدوّ اللَّه شمر بن ذی الجوشن لعنة اللَّه علیه «2»

وکان مع الحسین فرس له یُدْعی: لاحقاً، حمل علیه ابنه علیّ بن الحسین؛ قال: فلمّا دنا منه القوم دعا براحلته فرکبها، ثمّ نادی بأعلی صوته «3» دُعاءً یُسمِع «4» جُلّ النّاس «2»: أ یّها النّاس؛ اسمعوا قولی، ولا تُعجِلونی حتّی أعِظَکم بما لحقٍّ «5» لکم علیَّ «6»، وحتّی أعتذرَ «7» إلیکم «8» من مَقدَمی علیکم، فإن قبلتم عذری، وصدّقتم قولی، وأعطیتمونی النّصف، کنتم
__________________________________________________
- به برادرش عباس داد و جلو خیمه‌ها صف بستند و آن‌ها را پشت سر نهادند و دستور داد هیزم و هیمه‌ها را که پشت خیمه‌ها فراهم کرده بود، در خندقی که چون نهر بزرگی پشت خیمه‌ها در ساعتی از شب کنده بودند، ریختند و آتش زدند؛ مبادا دشمن از پشت سر به آن‌ها حمله کند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 106
(1)- حبیب از فرماندهان لشگر امام بود. امام حسین علیه السلام به هنگام آماده سازی و بسیج سپاه برای مبارزه، اورا در جناح چپ سپاه قرار داد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 81
(2- 2) [المقرّم: ثمّ دعا براحلته، فرکبها ونادی بصوتٍ عالٍ یسمعه جلّهم].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: بصوت عالٍ].
(4)- [فی نهایة الإرب مکانه: قال: ولمّا رکب الحسین راحلته، نادی بأعلی صوته نداء یسمع ...].
(5)- [فی نهایة الإرب ونفس المهموم: یحقّ].
(6)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(7)- [نفس المهموم: أعذر].
(8)- [نهایة الإرب: لکم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 572
بذلک أسعد، ولم یکن لکم علیَّ سبیل، وإن لم تقبلوا منِّی العذر، ولم تُعطُوا النّصَف من أنفسکم «فأجْمِعُوا أمْرَکُمْ وَشُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لَایَکُنْ أمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إلیَّ وَلا تُنظِرُون» «1» «إنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَهُوَ یَتَوَلَّی الصّالِحِینَ» «2»
. «3» قال: فلمّا سمعت أخواته کلامه هذا صِحْن وبکیْن، وبکت بناته، فارتفعت أصواتهُنّ، فأرسل إلیهنّ أخاه العبّاس بن علیّ وعلیّاً ابنه «4»، وقال لهما: أسْکِتاهنّ، فَلعمری لیکثرنّ بکاؤهنّ؛ «5» قال: فلمّا ذهبا لیُسکتاهنّ، قال: لا یَبْعد ابن عبّاس؛ قال: فظنّنا أنّه إنّما قالها حین سَمِعَ بکاؤهنّ، لأ نّه قد کان نهاه أن یخرج بهنّ «5».
فلمّا سکتن حَمِد اللَّه وأثنی علیه، «5» وذکر اللَّهَ بما هو أهلُه «5»، وصلّی علی محمّد (صلّی اللَّه علیه) وعلی ملائکته وأنبیائه، «6» «7» فذکر من ذلک ما اللَّه أعلم «7» وما لا یُحصی ذکرُه. «8» قال: فوَ اللَّه ما سمعتُ متکلِّماً «6» قطّ «8» قبْلَه ولا بعدَه أبلغَ فی منطق منه؛ «3» ثمّ قال: أمّا بعد، فانسبونی فانظروا «9» مَن أنا، ثمّ ارجعوا إلی أنفسکم وعاتبوها، فانظروا؛ هل یحلّ «10» لکم قتلی وانتهاکُ حرمتی؟ ألستُ ابنَ بنت نبیِّکم (ص) وابنَ وصیِّه وابن عمّه، وأوّل المؤمنین باللَّه «11» والمصدّق لرسوله بما جاء به من عند ربّه؟! أوَ لیس حمزة سیِّد الشّهداء عمّ أبی؟! أوَ لیس
__________________________________________________
(1)- سورة یونس؛ 81.
(2)- سورة الأعراف؛ 196.
(3- 3) [نهایة الإرب: ثمّ حمد اللَّه وأثنی علیه وصلّی علی محمّد (ص) وعلی ملائکة اللَّه وأنبیائه].
(4)- [المقرّم: ابنه علیّاً الأکبر].
(5- 5) [لم یرد فی المقرّم].
(6- 6) [نفس المهموم: قال: فلم یسمع متکلّم].
(7- 7) [المقرّم: وقال فی ذلک].
(8- 8) [المقرّم: ولم یسمع متکلّم].
(9)- [لم یرد فی المقرّم].
(10)- [فی نهایة الإرب ونفس المهموم: یصلح].
(11)- [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 573
جعفر «1» الشّهید «2» الطیّار «3» الجناحین «4» «1» عمِّی؟! أوَ لم یبلغْکم «5» قول «6» مستفیض فیکم: إنّ «6» رسول اللَّه (صلّی اللَّه تعالی علیه وآله وسلّم) قال «5» لی ولأخی: «هذان سیِّدا شبابِ أهل الجنّة»! فإن صدّقتمونی بما أقول- وهو الحقّ- فوَاللَّه ما تعمّدتُ کذباً مذ علمتُ أنّ اللَّه یمقت علیه أهله، «7» ویضرّ به مَن اختلقه «7»، وإن کذّبتمونی، فإنّ فیکم مَن إن سألتموه عن ذلک أخبرکم؛ سَلُوا جابرَ بنَ عبداللَّه الأنصاریّ، أو أبا سعید الخُدْریّ، أو سهل بن سعد السّاعدیّ، أو زید بن أرقم، أو أنس بن مالک؛ یخبروکم أنّهم سمعوا هذه المقالة من رسول اللَّه (ص) لی ولأخی. أفَما فی هذا حاجز لکم عن سَفْک دمی؟!
فقال له شمر بن ذی الجوشن: هو یَعبد اللَّه علی حَرْفٍ إن کان یدری ما یقول! فقال له حبیب بن مُظاهر «8»: واللَّه إنِّی لأراک تَعبُد اللَّه علی سبعین حرفاً، وأنا «9» أشهد أنّک صادق ما «10» تدری ما یقول؛ قد طبع اللَّهُ علی قلبک؛ ثمّ قال لهم «2» الحسین: فإن کنتم فی شکّ من هذا القول «11»، أفتشکّون «12» أثراً ما «12» أنِّی ابنُ بنت نبیّکم؟! فوَ اللَّه ما بین المشرق والمغرب ابن بنت نبیٍّ غیری «13» منکم ولا من غیرکم، «14» أنا ابن بنتِ نبیِّکم خاصّة «13». أخبرونی 14،
__________________________________________________
(1- 1) [المقرّم: الطّیّار].
(2)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(3)- [أضاف فی نفس المهموم: فی الجنّة].
(4)- [فی نهایة الإرب ونفس المهموم: بالجناحین].
(5- 5) [نفس المهموم: ماقال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله].
(6- 6) [لم یرد فی المقرّم].
(7- 7) [لم یرد فی نفس المهموم والمقرّم].
(8)- [نهایة الإرب: مظهر].
(9)- [نهایة الإرب: إنّی].
(10)- [نهایة الإرب: إنّک لا].
(11)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(12- 12) [لم یرد فی نهایة الإرب ونفس المهموم والمقرّم].
(13- 13) [فی نفس المهموم والمقرّم: فیکم ولا فی غیرکم، ویحکم].
(14- 14) [لم یرد فی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 574
أتطلبونی بقتیلٍ منکم قتلتُه، أو مالٍ لکم «1» استهلکته، أو بقِصاصٍ من جراحة؟ «2» قال: فأخذوا لا یکلِّمونه؛ قال «2»: فنادی: یا شَبَث بن رِبْعیّ، ویا حجّار بن أبجر، ویا قیس بن‌الأشعث، ویا یزید بن الحارث، ألم تکتبوا إلیّ: أن قد «3» أینعَت الثّمار، واخضرّ الجَناب، «4» وطمّت الجمام «4»، «5» وإنّما تقدُم علی جند لک مُجنّدة، فأقبِلْ «6»؟! قالوا له: لم نفعل؛ فقال: سبحان اللَّه! بلی واللَّه، لقد فعلتم؛ ثمّ قال: أیّها النّاس، إذ کرهتمونی فدعونی أنصرف عنکم إلی مأمنی من الأرض؛ قال: فقال له قیس بن الأشعث: «7» أوَ لا تنزل «7» علی حکم بنی عمِّک؟ فإنّهم لن یُرُوک إلّاما تحبّ، «8» ولن یصل إلیک منهم مکروه. فقال الحسین: أنت أخو أخیک، أترید أن یطلبک بنو هاشم بأکثرَ من دم مسلم بن عقیل «8»؟ لا واللَّه لا أعطیهم «9» بیدی إعطاء الذّلیل، «10» ولا أقرُّ إقرارَ العبید «10». عباد اللَّه، «إنِّی عُذْتُ بربِّی وربِّکُم أن تَرْجُمون» «11»، «أعوذُ بِرَبِّی ورَبِّکم مِن کلِّ مُتکَبِّرٍ لا یُؤمنُ بیومِ الحِسَاب» «12»
؛ قال: ثمّ إنّه أناخ راحلته، «13» وأمر عقبة بن سَمْعان فعقَلها، «14» وأقبلوا یزحفون نحوه 14. «15»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(2- 2) [نهایة الإرب: فلم یکلّموه].
(3)- [زاد فی المقرّم: أقدم].
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم والمقرّم].
(5)- طم الماء: علا وغمر: والجمام: جمع جمة؛ وهو المکان یجتمع فیه الماء.
(6)- [لم یرد فی المقرّم].
(7- 7) [نفس المهموم: ما ندری ما تقول ولکن انزل].
(8- 8) [نفس المهموم: فقال له الحسین علیه السلام].
(9)- [نفس المهموم: أعطیکم].
(10- 10) [فی نفس المهموم والمقرّم: ولا أفرّ فرار العبید. ثمّ نادی: یا].
(11)- سورة الدّخان، 20.
(12)- سورة المؤمن (أو غافر)، 27.
(13)- [أضاف فی نهایة الإرب: ونزل عنها].
(14- 14) [لم یرد فی المقرّم].
(15)- گوید: حسین اسبی همراه داشت به نام لاحق که علی‌بن حسین را بر آن نشانده بود.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 575
__________________________________________________
- گوید: وقتی جماعت نزدیک وی رسیدند، مرکب خویش را خواست و برنشست و با صدای بلند که بیشتر کسان می‌شنیدند، گفت: «ای مردم! سخن مرا بشنوید و در کار من شتاب مکنید تا شما را موعظه‌ای کنم که حقّی است بر من برای شما. سخن آرم و بگویم که به چه سبب سوی شما آمده‌ام. اگر گفتار مرا پذیرفتید و سخنم را باور کردید و انصاف دادید، نیکروز می‌شوید که برضد من دستاویزی ندارید و اگر نپذیرفتید و انصاف ندادید، شما و شریکان (عبادت) تان یکدل شوید که منظورتان از خودتان نهان نباشد و درباره من هرچه خواهید کنید و مهلتم ندهید.» «یاور من خدایی است که این کتاب را نازل کرده و هم او دوستدار شایستگان است.»
گوید: و چون خواهرانش این سخن را شنیدند، بانگ زدند و بگریستند. دخترانش نیز بگریستند و صدایشان بلند شد که عباس برادرش و علی پسرش را فرستاد و گفت: «خاموششان کنید که به جانم قسم، گریه بسیار خواهند کرد.»
گوید: و چون برفتند که آنها را خاموش کنند، گفت: «دور مباد ابن عباس.»
گوید: ما بدانستیم که به وقت شنیدن گریه‌شان این سخن را از آن رو گفت که ابن عباس گفته بود که آن‌ها را همراه نیارد. چون خاموش شدند، حمد خدا گفت و ثنای او کرد و یاد خدا کرد چنان که باید و محمد و فرشتگان و پیمبران را صلوات گفت. چندان گفت که خدا بهتر داند و به گفتن نیاید.
گوید: به خدا هرگز چه پیش از آن و چه بعد، نشنیدم که گوینده‌ای بلیغ‌تر از او سخن کند.
آن‌گاه گفت: «اما بعد، نسب مرا به یاد آرید و بنگرید من کیستم. آن‌گاه به خویشتن باز روید و خودتان را ملامت کنید و بیندیشید که آیا رواست مرا بکشید و حرمتم را بشکنید؟ مگر من پسر دختر پیمبرتان و پسر وصی وی و عموزاده‌اش نیستم که پیش از همه به خدا ایمان آورد. و پیمبر را در مورد چیزی که از پیش پروردگارش آورده بود، تصدیق کرد؟ مگر حمزه، سرور شهیدان عموی پدرم نبود؟ مگر جعفر شهید طیار صاحب دو بال عموی من نبود؟ مگر سخنی را که میانتان شهره است، نشنیده‌اید که پیمبر خدای (ص) به من و برادرم گفت: این دو، سرور جوانان بهشتی اند؟ اگر آنچه را می‌گویم- و حق همین است- باور می‌دارید که به خدا از وقتی دانسته‌ام خدا دروغگو را دشمن دارد و دروغساز زیان می‌بیند، دروغ نگفته‌ام، و اگر باورم نمی‌دارید، هنوز درمیان جماعت کس هست که اگر در این باب از او بپرسید، به شما می‌گوید. از جابر بن عبداللَّه انصاری یا ابوسعید خدری یا سهل بن سعد ساعدی یا زید بن ارقم یا انس بن مالک بپرسید تا به شما بگویند که این سخن را درباره من و برادرم از پیمبر خدا (ص) شنیده‌اند. آیا این، شما را از ریختن خون من باز نمی‌دارد؟»
شمر ذی الجوشن گفت: «من خدا را بر یک حرف می‌پرستم اگر بفهمم که او چه می‌گوید!»
حبیب بن مظاهر به او گفت: «به خدا که تو خدا را بر هفتاد حرف پرستش می‌کنی. شهادت می‌دهم که راست می‌گویی و نمی‌فهمی چه می‌گوید که خدا بر دلت مُهْر نهاده است.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 576
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 424- 426/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 240- 242؛ المقرّم،
مقتل الحسین علیه السلام،/ 278- 281؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 439- 442
«1» ثمّ دعا الحسین علیه السلام براحلته، فرکبها، «2» ونادی بأعلی صوته: یا أهل العراق، «3» وجلّهم یسمعون «3»، «4» فقال: أ یّها النّاس! اسمعوا قولی ولا تعجلوا حتّی أعظکم بما یحقّ
__________________________________________________
- گوید: آن گاه حسین به آنها گفت: «اگر در این سخن تردید دارید، آیا اندک تردیدی دارید که من پسر دختر پیمبرتانم؟ به خدا از مشرق تا مغرب از قوم شما یا قوم دیگر به جز من پسر دختر پیمبری وجود ندارد. تنها منم که پسر پیمبر شما هستم. به من بگویید، آیا به عوض کسی که کشته ام و یا مالی که تلف کرده‌ام، یا قصاص زخمی که زده‌ام، از پی منید؟»
گوید: اما خاموش ماندند و با وی سخن نکردند.
گوید: آن گاه بانگ زد: «ای شبث‌بن ربعی، ای حجاربن ابجر، ای قیس‌بن اشعث، و یزیدبن حارث! مگر به من ننوشتید که میوه‌ها رسیده و باغستانها سرسبز شده است و چاهها پرآب شده و پیش سپاه آماده خویش می‌آیی، بیا.»
گفتند: «ما ننوشتیم.»
گفت: «سبحان‌اللَّه! چرا! به خدا شما نوشتید.»
گوید: آن گاه گفت: «ای مردم! اگر مرا نمی‌خواهید، بگذاریدم از پیش شما به سرزمین امانگاه خویش روم.»
گوید: قیس بن اشعث گفت: «چرا به حکم عموزادگانت تسلیم نمی‌شوی؟ به‌خدا با تو رفتاری ناخوشایند نمی‌کنند و از آنها بدی به تو نمی‌رسد.»
حسین بدو گفت: «تو برادر آن برادری. می‌خواهی بنی‌هاشم بیشتر از خون مسلم بن عقیل را از تو مطالبه کنند؟ نه به‌خدا مانند ذلیلان تسلیم نمی‌شوم و مانند بردگان گردن نمی‌نهم. ترجمه آیه است «ای بندگان خدا! من از این‌که سنگسارم کنید، به‌پروردگار خویش وپروردگار شما پناه‌می‌برم. از شرّ متکبرانی که به روز حساب ایمان ندارند و به پروردگار خودم و پروردگار شما پناه می‌برم.»
گوید: آن گاه مرکب خویش را خواباند و عقبة بن سمعان را بگفت تا آن را زانوبند زد و قوم حمله‌کنان سوی وی آمدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3022- 3025
(1)- [زاد فی مثیر الأحزان: فعن الصّادق: أ نّهم کانوا ثلاثین ألفاً، وقیل أکثر من ذلک، فعند ذلک دعا].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة].
(3- 3) [فی إعلام الوری والدّرّ النّظیم: کلّهم یسمعونه].
(4) (4*) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 231- 232].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 577
لکم علیَّ، وحتّی أعذر إلیکم «1»، فإن أعطیتمونی النّصف کنتم بذلک أسعد، وإن لم تعطونی النّصف من أنفسکم «فأجمعوا «2» رأیکم «3»، ثمّ لا یکن أمرکم علیکم غمّة، ثمّ أقضوا إلیَّ ولا تنظرون إنّ ولیِّی اللَّه الّذی نزّل الکتاب «4» وهو یتولّی الصّالحین». (4*)
ثمّ حمد اللَّه وأثنی علیه، «5» وذکر اللَّه تعالی بما هو أهله «5»، وصلّی علی النّبیّ صلی الله علیه و آله «5» و «6» علی ملائکته وأنبیائه «5»، فلم یسمع متکلّم «7» قطّ قبله ولا بعده أبلغ «8» فی منطق منه 8. 6 «9» ثمّ قال: أمّا بعد، فانسبونی فانظروا «10» مَنْ أنا، ثمّ «11» ارجعوا إلی «11» أنفسکم وعاتبوها، فانظروا هل یصلح لکم قتلی وانتهاک حرمتی؟ ألست ابن بنت نبیّکم وابن وصیّه وابن عمّه؟ وأوّل «12» المؤمنین المصدِّق «12» [للَّه‌و] «13» لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله بما جاء به من عند ربِّه؟ أوَ لیس حمزة سیِّد الشّهداء عمِّی «14»؟ أوَ لیس جعفر الطّیّار «15» «16» فی الجنّة 16 بجناحین 15 عمِّی؟ أوَ لم یبلغکم ما قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لی ولأخی: هذان سیِّدا شباب أهل الجنّة؟
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم: علیکم، وفی الدّمعة ومثیر الأحزان: فیکم].
(2)- [زاد فی مثیر الأحزان: أمرکم و].
(3)- [فی الدّرّ النّظیم: أمرکم، وفی الدّمعة: آرائکم].
(4)- [زاد فی الدّمعة: علیکم].
(5- 5) [لم یرد فی إعلام الوری والدّرّ النّظیم].
(6- 6) [لم یرد فی الدّرّ النّظیم].
(7)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(8- 8) [فی البحار والعوالم: منه فی منطق، وفی مثیر الأحزان: منه].
(9) (- 9) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 231- 232].
(10)- [لم یرد فی مثیر الأحزان، وفی تظلّم الزّهراء: وانظرونی].
(11- 11) [فی البحار والعوالم وتظلّم الزّهراء: راجعوا أنفسکم].
(12- 12) [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: مؤمن مصدّق].
(13)- [من الدّرّ النّظیم].
(14)- [فی إعلام الوری ومثیر الأحزان: عمّ أبی].
(15- 15) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(16- 16) [لم یرد فی إعلام الوری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 578
فإن صدّقتمونی بما أقول وهو الحقّ؟ واللَّه ما تعمّدت کذباً منذ علمت أنّ اللَّه یمقتُ علیه أهله «1»، وإن کذّبتمونی، فإنّ فیکم من أن سألتموه عن ذلک أخبرکم، سلوا جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، وأبا سعید الخدریّ، وسهل بن سعد السّاعدی، وزید بن أرقم، وأنس بن مالک، یخبروکم أ نّهم سمعوا هذه المقالة من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لی ولأخی، «2» أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی؟ «3» (9*)
فقال له شمر بن ذی الجوشن: هو یعبد اللَّه علی حرف إن کان یدری ما یقول «4»، «5» فقال له حبیب بن مظاهر: واللَّه «6» إنِّی لأراک تعبدُ اللَّهَ علی سبعین حرفاً وأنا «7» أشهد أ نّک صادق، ما تدری ما یقول «8»، قد طبع اللَّه علی قلبک. «5»
ثمّ قال لهم الحسین علیه السلام: فإن کنتم فی شکّ من هذا «7» أفتشکّون إنِّی «9» ابن بنت نبیِّکم؟ فوَ اللَّه ما بین المشرق والمغرب ابن بنت نبیّ غیری فیکم ولا فی غیرکم، ویحکم! أتطلبونی بقتیلٍ منکم قتلته؟ أو مالٍ لکم استهلکته؟ أو بقصاصِ «10» جراحة؟ فأخذوا لا یکلِّمونه.
فنادی: یا شبث بن ربعیّ، ویا حجّار بن أبجر، ویا قیس بن الأشعث، ویا یزید بن الحارث! ألم تکتبوا إلیّ: أن قد أینعت الثّمار «11» واخضرّ الجناب «11»، وإنّما تقدم علی جندٍ
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(2)- [زاد فی مثیر الأحزان: ویلکم].
(3)- [زاد فی مثیر الأحزان: وانتهاک حرمتی].
(4)- [فی إعلام الوری والبحار ومثیر الأحزان: تقول].
(5- 5) [مثله فی ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 231- 232].
(6)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(7)- [لم یرد فی الأسرار].
(8)- [إعلام الوری: تقول].
(9)- [زاد فی الدّمعة: أنا]
(10)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء: من].
(11- 11) [فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان: أخضر الجناب، وفی الأسرار: أخضر الجنان، وفی تظلّم الزّهراء: اخضرّت الجناب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 579
لک مجنّد «1»؟
فقال له قیس بن الأشعث: ما ندری ما تقول، ولکن انزل علی حکم «2» بنی عمّک، فإنّهم لم «3» یروک «4» إلّاما تحبّ، فقال له «5» الحسین علیه السلام: لا واللَّه، لا أعطیکم بیدی إعطاء الذّلیل، ولا «6» أفرّ فرار «6» العبید.
ثمّ نادی: یا عباد اللَّه! «إنِّی عذت بربِّی وربّکم أن ترجمون»، «أعوذ بربِّی وربّکم من کلّ متکبِّر لا یؤمن بیومِ الحساب»، ثمّ إنّه أناخَ «7» راحلته، وأمر عقبة بن سمعان فعقلها «8»، فأقبلوا «9» یزحفون نحوه. «10»
المفید، الإرشاد، 2/ 100- 102/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 6- 7؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 250- 251؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 281- 282؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 272؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 181- 182؛ الجواهری، مثیر
الأحزان،/ 61- 63؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 237- 238؛ ابن حاتم الشّامی،
الدّرّ النّظیم،/ 552- 553 10
__________________________________________________
(1)- [مثیر الأحزان وتظلّم الزّهراء: مجنّدة].
(2)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: الأمیر].
(3)- [تظلّم الزّهراء: لن].
(4)- [إعلام الوری: یریدوا بک].
(5)- [الدّمعة: لهم].
(6- 6) [فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: أقرّ لکم إقرار]
(7)- [إعلام الوری: نزل عن].
(8)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: بعقلها، وفی مثیر الأحزان: أن یعقلها].
(9)- [مثیر الأحزان: وأقبل القوم].
(10)- سپس حضرت علیه السلام شتر خود را خواست و سوار بر آن شده و با بلندترین آواز خود فریاد زد: «ای مردم عراق!- بیش‌تر آنان می‌شنیدند- فرمود: ای گروه مردم! گفتار مرا بشنوید و شتاب نکنید تا شما را بدانچه حق شما بر من است، پند دهم و عذر خود را بر شما آشکار کنم. پس اگر انصاف دهید، سعادتمند خواهید شد و اگر انصاف ندهید، پس نیک بنگرید تا نباشد کار شما بر شما اندوهی. سپس درباره من آنچه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 580
__________________________________________________
- خواهید، انجام دهید و مهلتم ندهید. همانا ولی من آن خدایی است که قرآن را فرو فرستاد و اوست سرپرست و یار مردمان شایسته.»
سپس حمد و ثنای پروردگار را به جا آورد و به آنچه شایسته بود، از او یاد کرد و بر پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله و فرشتگانش و پیمبران درود فرستاد. از هیچ سخنوری پیش از او و نه پس از آن حضرت، سخنی بلیغ‌تر و رساتر از سخنان او شنیده نشد. سپس فرمود: «اما بعد، پس نسب و نژاد مرا بسنجید و ببینید من کیستم. سپس به خود آیید، خویش را سرزنش کنید و بنگرید آیا کشتن من و دریدن پرده حرمتم برای شما سزاوار است؟ آیا من پسر دختر پیغمبر شما و فرزند وصی او نیستم. آن کس که پسر عموی رسول خدا و اولین کس بود که رسول‌خدا صلی الله علیه و آله را در آن‌چه از جانب پروردگارش آورده‌بود، تصدیق کرد؟ آیا حمزه سیدالشهدا عموی من نیست؟ آیا جعفر بن ابی‌طالب که با دو بال در بهشت پرواز کند، عموی من نیست؟ آیا به شما نرسیده آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره من و برادرم فرمود که این دو آقایان جوانان اهل بهشت هستند؟ پس اگر تصدیق سخن مرا بکنید، حق همان است. به خدا از روزی که دانسته‌ام خدا دروغ‌گو را دشمن دارد، دروغ نگفته ام. اگر به دروغم نسبت دهید، پس همانا در میان شما کسانی هستند که اگر از آنان بپرسید شما را به آنچه من گفتم، آگاهی دهند. بپرسید از جابر بن عبداللَّه انصاری‌ابا سعید خدری‌سهل بن سعد ساعدی‌زید بن ارقم‌وانس بن مالک تا به شما آگاهی دهند که این گفتار را از پیغمبر صلی الله علیه و آله درباره من و برادرم شنیده اند. آیا این گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله جلوگیری از ریختن خون من نمی‌کند؟»
شمر بن ذی‌الجوشن‌گفت: «من پرستش کنم خدا را به یک حرف اگر بدانم چه می‌گوید.» (یعنی من ندانم چه می‌گوید)
حبیب بن مظاهر به او گفت: «به خدا من تورا چنین می‌بینم که بر هفتاد حرف نیز خدا را پرستش کنی و من گواهی دهم که تو راست می‌گویی و ندانی او چه می‌گوید خدا دل تو را (از پذیرش سخن حق) مهر کرده.»
سپس حسین علیه السلام بدیشان فرمود: «اگر در این سخن هم تردید دارید، آیا در این نیز تردید دارید که من پسر دختر پیغمبر شما هستم؟ به خدا در میان مشرق و مغرب پسر دختر پیغمبری جز من نیست، چه در میان شما و چه در غیر شما، وای بر شما! آیا کسی از شما کشته‌ام که خون او از من می‌خواهید؟ یا مالی از شما برده‌ام؟ یا قصاص جراحتی از من می‌خواهید؟»
همه آنان خاموش شده و سخنی نگفتند. پس از آن، آن حضرت فریاد زد: «ای شبث‌بن ربعی، ای حجار بن ابجر، ای قیس‌بن اشعث و ای یزید بن حارث! آیا شما به من ننوشتید که میوه‌ها رسیده و باغ‌ها سرسبز شده و تو بر لشگری آماده یاریت وارد خواهی شد؟» قیس بن اشعث گفت: «ما ندانیم تو چه می‌گویی، ولی به حکم پسر عمویت (عبیداللَّه) تن در ده؛ زیرا که ایشان چیزی جز آنچه تو دوست داری، درباره تو انجام نخواهند داد.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 581
فتقدّم الحسین علیه السلام حتّی وقف قبالة «1» القوم، وجعل ینظر إلی صفوفهم کأنّها «2» السّیل، ونظر إلی ابن سعد واقفاً فی صنادید الکوفة، فقال: الحمد للَّه‌الّذی خلق الدّنیا فجعلها دار فناء وزوال، متصرّفة بأهلها حالًا بعد حال، فالمغرور من غرّته، والشّقیّ من فتنته، فلا تغرّنّکم هذه الدّنیا، فإنّها تقطع رجاء من رکن إلیها، وتخیّب طمع من طمع فیها، وأراکم قد اجتمعتم علی أمر قد أسخطتم اللَّه فیه علیکم، فأعرض بوجهه الکریم عنکم، وأحلّ بکم نقمته، وجنّبکم رحمته؛ فنِعْمَ الرّبّ ربّنا «3»؛ وبِئْسَ العبیدِ أنتم، أقررتم بالطّاعة، وآمنتم بالرّسول محمّد، ثمّ إنّکم «4» زحفتم إلی ذرِّیّته «4» تریدون قتلهم، لقد استحوذ علیکم الشّیطان، فأنساکم ذکر اللَّه العظیم؛ فتبّاً لکم وما «5» تریدون؛ إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، هؤلاء قوم کفروا بعد إیمانهم؛ فبعداً للقوم الظّالمین.
فقال عمر بن سعد: ویلکم! کلّموه فإنّه ابن أبیه؛ واللَّه لو وقف فیکم هکذا یوماً جدیداً لما قطع ولما «6» حصر، فکلّموه؛ فتقدّم إلیه شمر بن ذی الجوشن، فقال: یا حسین! ما هذا الّذی تقول؟ أفهمنا حتّی نفهم؛ فقال علیه السلام: أقول لکم اتّقوا اللَّه ربّکم ولا تقتلون، فإنّه لا یحلّ لکم قتلی، ولا انتهاک حرمتی، فإنّی ابن بنت نبیّکم؛ وجدّتی خدیجة زوجة
__________________________________________________
- حسین علیه السلام فرمود: «نه به خدا، نه دست خواری به شما خواهم داد و نه مانند بندگان فرار خواهم نمود.» سپس فرمود: «ای بندگان خدا! همانا من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه برم از این که آزاری به من برسانید، به پروردگار خود و پروردگار شما پناه برم از هر سرکشی که به روز جزا ایمان نیاورد.» سپس آن حضرت شتر خویش را خوابانده و به عقبة بن سمعان دستور داد آن را عقال کند. پس آن لشگر بی‌شرم به سوی آن جناب حمله بردند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 100- 102
(1)- [تسلیة المجالس: بإزاء].
(2)- [تسلیة المجالس: کأ نّهم].
(3)- [زاد فی تسلیة المجالس: هو].
(4- 4) [تسلیة المجالس: أنتم قد رجعتم إلی ذرّیّته وعترته].
(5)- [تسلیة المجالس: ولما].
(6)- [تسلیة المجالس: ولا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 582
نبیّکم؛ ولعلّه «1» قد بلغکم قول نبیّکم محمّد صلی الله علیه و آله و سلم: الحسن والحسین سیِّدا شباب أهل الجنّة، «2» ما خلا النّبیّین والمرسلین، فإن صدّقتمونی بما أقول وهو الحقّ، فوَ اللَّه ما تعمّدت کذباً منذ علمت أنّ اللَّه یمقت علیه أهله «2»، وإن کذّبتمونی فإنّ فیکم من الصّحابة مثل جابر بن عبداللَّه، وسهل بن سعد، وزید بن أرقم، وأنس بن مالک، فاسألوهم عن هذا «3»، فإنّهم یخبرونکم أنّهم سمعوه من رسول اللَّه، فإن کنتم فی شکّ من أمری، «4» أفتشکّون أنِّی ابن بنت نبیّکم «5»، فوَ اللَّه ما بین المشرقین والمغربین ابن بنت نبیّ غیری، ویلکم «5»! أتطلبونی بدم أحد منکم قتلته، أو بمال استملکته، أو بقصاص من جراحات استهلکته، فسکتوا عنه «4» لایجیبونه. ثمّ قال علیه السلام: واللَّه «6» لا أعطیهم یدی «6» إعطاء الذّلیل، ولا أفرّ فرار العبید، عباد اللَّه! «إنِّی عذت بربِّی وربّکم أن ترجمون»، «وأعوذ بربِّی وربِّکم من کلّ متکبِّر لا یؤمنُ بیوم الحساب».
فقال له شمر بن ذی الجوشن: یا حسین بن علیّ! «7» أنا أعبد اللَّه علی حرف إن کنت أدری «7» ما تقول، فسکت الحسین علیه السلام. «8» فقال حبیب بن مظاهر للشّمر: یا عدوّ اللَّه وعدوّ رسول اللَّه «8»! إنِّی لأظنّک تعبد اللَّه علی سبعین حرفاً، «9» وأنا أشهد أ نّک لا تدری ما یقول، فإنّ اللَّه تبارک وتعالی قد طبع علی قلبک.
فقال له الحسین علیه السلام: حسبک یا أخا بنی أسد، فقد قضی القضاء، وجفّ القلم، واللَّه
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: لعلّکم].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [زاد فی تسلیة المجالس: الحدیث].
(4- 4) [تسلیة المجالس: أفلست ابن بنت نبیّکم؟ أتشکّون فی ذلک؟].
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6- 6) [تسلیة المجالس: لا أعطی بیدی].
(7- 7) [تسلیة المجالس: الشّمر یعبد اللَّه علی حرف إن کان یدری].
(8- 8) [تسلیة المجالس: وناداه حبیب بن مظاهر].
(9)- [زاد فی تسلیة المجالس: یا فاسق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 583
بالغ أمره، «1» واللَّه إنِّی «1» لأشوق إلی جدِّی وأبی وامِّی وأخی وأسلافی من یعقوب إلی یوسف وأخیه، ولی مصرع أنا لاقیه «2».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 252- 254/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة
المجالس وزینة المجالس، 2/ 273- 275
ثمّ رکب الحسین راحلته وتقدّم إلی النّاس، ونادی بصوت عال، یسمعه کلّ النّاس، فقال: أیّها النّاس، اسمعوا قولی ولا تعجلونی حتّی أعظکم بما یجب لکم علیّ وحتّی اعتذر إلیکم من مقدمی علیکم، فإن قبلتم عذری وصدّقتم قولی وأنصفتمونی، کنتم بذلک أسعد ولم یکن لکم علیّ سبیل؛ وإن لم تقبلوا منّی العذر، «فأجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَشُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لَا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمّةً ثُمَّ اقْضُوا إلیَّ وَلَا تُنظِرُون» «إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزّلَ الْکِتَابَ وَهُوَیَتَوَلّی الصّالِحِینَ»، قال: فلمّا سمع أخواته قوله، بکین وصحن وارتفعت أصواتهنّ، فأرسل إلیهنّ أخاه العبّاس، وابنه علیّاً لیسکتاهنّ، وقال: لعمری لیکثرنّ بکاؤهنّ، فلمّا ذهبا؛ قال: لا یبعد ابن عبّاس، وإنّما قالها حین سمع بکاءهنّ لأنّه کان نهاه أن یخرج بهنّ معه، فلمّا سکتن حمد اللَّه وأثنی علیه وصلّی علی محمّد وعلی الملائکة والأنبیاء وقال ما لا یحصی کثرة فما سمع أبلغ منه، ثمّ قال: أمّا بعد، فانسبونی فانظروا من أنا، ثمّ راجعوا أنفسکم، فعاتبوها، وانظروا: هل یصلح ویحلّ لکم قتلی وانتهاکُ حرمتی؟! ألستُ ابن بنت نبیّکم، وابن وصیِّه، وابن عمِّه، وأولی المؤمنین باللَّه، والمصدّق لرسوله؟! أوَ لیس حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟! أوَ لیس جعفر الشّهید الطیّار فی الجنّة عمِّی؟! أوَ لم یبلغکم قولٌ مستفیضٌ، أنّ رسول اللَّه (ص) قال لی ولأخی: «أنتُما سیِّدا شباب أهل الجنّة (وقرّة عین أهل السّنّة) «3»»؟! فإن صدّقتمونی بما أقول، وهو الحقّ، واللَّه ما تعمّدت کذباً مذ علمت أنّ اللَّه یمقت علیه، وإن کذّبتمونی، فإن فیکم من إن سألتموه عن ذلک أخبرکم، سلوا جابر بن عبداللَّه، أو أبا
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: وإنّی].
(2)- [تسلیة المجالس: ملاقیه].
(3)- لم ترد هذه الجملة فی المصادر الأخری، قلیلًا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 584
سعید، أو سهل بن سعد، أو زید بن أرقم، أو أنساً، یخبروکم أنّهم سمعوه من رسول اللَّه (ص)، أما فی هذا حاجز یحجزکم عن سفک دمی؟! فقال شمر: هو یعبد اللَّه علی حرف، إن کان یدری ما یقول، فقال له حبیب بن مظهّر: واللَّه إنِّی أراک تعبد اللَّه علی سبعین حرفاً، وأنّ اللَّه قد طبع علی قلبک فلا تدری ما یقول. ثمّ قال الحسین: فإن کنتم فی شکّ ممّا أقول، أو تشکّون فی أنّی ابن بنت نبیّکم، فوَ اللَّه ما بین المشرق والمغرب ابن بنت نبیّ غیری منکم ولا من غیرکم، أخبرونی أتطلبونی بقتیلٍ منکم قتلته، أو بمالٍ لکم استهلکته، أو قصاصٍ من جراحة؟! فلم یکلّموه، فنادی: یا شبث بن ربعیّ، ویا حجّار بن أبجر، ویا قیس بن الأشعث، ویا زید بن الحارث، ألم تکتبوا إلیّ فی القدوم علیکم؟! قالوا: لم نفعل، ثمّ قال: بلی [واللَّه لقد] فعلتم، ثمّ قال: أیّها النّاس إذ کرهتمونی، فدعونی أنصرف إلی مأمنی من الأرض. قال: فقال له قیس بن الأشعث: أوَ لا تنزل علی حکم ابن عمّک، یعنی ابن زیاد؟ فإنّک لن تری إلّاما تحبّ، فقال له الحسین: أنت أخو أخیک، أترید أن یطلبک بنو هاشم بأکثر من دم مسلم بن عقیل؟ لا واللَّه، لا أعطیهم بیدی إعطاء الذّلیل، ولا أقرُّ إقرار العبید، عباد اللَّه، «إنِّی عِذْتُ بِرَبِّی ورَبِّکُم أن ترجمون»، «أعوذُ بِرَبِّی ورَبِّکم من کلِّ مُتکَبِّر لا یُؤْمنُ بیومِ الحساب»، ثمّ أناخ راحلته ونزل عنها.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 287- 288
قام علیه السلام، فاتّکأ علی سیفه، ثمّ حمد اللَّه وأثنی علیه، وقال: أمّا بعد، أ یّها النّاس انسبونی وانظروا مَنْ أنا، ثمّ ارجعوا إلی أنفسکم فعاتبوها، هل یحلُّ لکُم سفک دمی وانتهاک حُرمتی؟ ألستُ ابن بنت نبیّکم، وابن ابن عمّه، وابن أولی النّاس بالمؤمنین من أنفسهم؟ أوَ لیس حمزة سیِّد الشّهداء عمّ أبی؟ أوَ لم یبلغکم قول رسول اللَّه صلی الله علیه و آله مستبشراً لی ولأخی: أنا سیّد شباب أهل الجنّة، أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی وانتهاک حرمتی؟ قالوا: ما نعرف شیئاً ممّا تقول، فقال: إنّ فیکم من لو سألتموه لأخبرکم أ نّه سمع ذلک من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فیّ وفی أخی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 585
سلوا زید بن أرقم، والبرّاء بن عازب، وأنس بن مالک، وجابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، وسهل بن سعد السّاعدی یخبروکم عن هذا القول، فإن کنتم تشکّون، أفتشکّون أنِّی ابن بنت نبیّکم؟ واللَّه ما تعمّدت کذباً منذ عرفت أنّ اللَّه یمقت علیه أهله، فوَ اللَّه ما بین المشرق والمغرب ابن نبیّ غیری، هل تطالبونی بقتیلٍ قتلته، أو مالٍ استهلکته، أو بقصاصٍ من جراحة؟ فسکتوا.
فقال شمر بن ذی الجوشن: هو یعبد اللَّه علی حرف إن کان یعرف شیئاً ممّا یقول.
فقال حبیب بن مظاهر: إنِّی أراک تعبد اللَّه علی ألف أحرف، وإنِّی أشهد أ نّک لا تعرف شیئاً ممّا یقول، إنّ اللَّه قد طبع علی قلبک.
قالوا: لا نخلّیک حتّی تضع یدک فی ید عبیداللَّه بن زیاد.
قال: لا واللَّه لا أعطی بیدی إعطاء الذّلیل، ولا أفرّ فرار العبید، «إنِّی عذتُ بربِّی وربِّکم أن ترجمون» «إنِّی عذتُ بربِّی وربِّکم من کلِّ متکبِّرٍ لا یُؤمنُ بیوم الحساب».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 25- 26
ثمّ رکب الحسین علی فرسه، وأخذ مصحفاً فوضعه بین یدیه، ثمّ استقبل القوم رافعاً یدیه یدعو بما تقدم ذکره: اللَّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب، ورجائی فی کلّ شدّة، إلی آخره.
ورکب ابنه علیّ بن الحسین- وکان ضعیفاً مریضاً- فرساً یقال له: الأحمق، ونادی الحسین، أیّها النّاس: اسمعوا منِّی نصیحة أقولها لکم، فأنصت النّاس کلّهم، فقال بعد حمد اللَّه والثّناء علیه: أیّها النّاس، إن قبلتم منّی وأنصفتمونی کنتم بذلک أسعد، ولم یکن لکم علیّ سبیل، وإن لم تقبلوا منِّی «فأجْمِعُوا أمْرَکُمْ وَشُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لَایَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إلیَّ وَلَا تُنظِرُون» «إنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتَابَ وَهُوَ یَتَوَلَّی الصّالِحِینَ».
فلمّا سمع ذلک أخواته وبناته ارتفعت أصواتهنّ بالبکاء؛ فقال عند ذلک: لا یبعد اللَّه ابن عبّاس- یعنی حین أشار علیه أن لایخرج بالنِّساء معه ویدعهنّ بمکّة إلی أن ینتظم الأمر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 586
ثمّ بعث أخاه العبّاس، فسکتهنّ، ثمّ شرع یذکر للنّاس فضله وعظمة نسبه وعلوّ قدره وشرفه، ویقول: راجعوا أنفسکم وحاسبوها، هل یصلح لکم قتال مثلی، وأنا ابن بنت نبیّکم، ولیس علی وجهِ الأرض ابن بنت نبیّ غیری، وعلیٌّ أبی، وجعفر ذو الجناحین عمّی، وحمزة سیِّد الشّهداء عمّ أبی؟ وقال لی رسول اللَّه (ص) ولأخی: «هذان سیِّدا شباب أهل الجنّة». فإن صدّقتمونی بما أقول، فهو الحقّ، فوَ اللَّه ما تعمّدتُ کذبةً منذ علمتُ أنّ اللَّه یمقتُ علی الکذب، وإلّا فاسألوا أصحاب رسول اللَّه (ص) عن ذلک: جابر بن عبداللَّه، وأبا سعید، وسهل بن سعد، وزید بن أرقم، وأنس بن مالک، یخبرونکم بذلک، ویحکم! أما تتّقون اللَّه؟ أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی؟ فقال عند ذلک شمر بن ذی الجوشن:
هو یعبد اللَّه علی حرف: إن کنت أدری ما یقول؟ فقال له حبیب بن مظهّر: واللَّه یا شمر إنّک لتعبد اللَّه علی سبعین حرفاً، وأمّا نحن، فواللَّه إنّا لندری ما یقول، وإنّه قد طبع علی قلبک.
ثمّ قال: أیّها النّاس ذرونی أرجع إلی مأمنی من الأرض، فقالوا: وما یمنعک أن تنزل علی حکم بنی عمّک؟ فقال: معاذ اللَّه «إنِّی عذتُ بِرَبِّی وربِّکُم من کلِّ مُتکبِّرٍ لا یُؤمنُ بیومِ الحساب»، ثمّ أناخ راحلته وأمر عقبة بن سمعان، فعقلها [ثمّ قال: أخبرونی أتطلبونی بقتیل لکم قتلته؟ أو مال لکم أکلته؟ أو بقصاصة من جراحة؟ قال: فأخذوا لایکلِّمونه.
قال: فنادی یا شبث بن ربعیّ، یا حجّار بن أبجر، یا قیس بن الأشعث، یا زید بن الحارث، ألم تکتبوا إلیَّ أنّه قد أینعت الثِّمار، واخضرّ الجناب، فأقْدِم علینا فإنّک إنّما تُقدم علی جندٍ مجنّدة؟ فقالوا له: لم نفعل. فقال: سبحان اللَّه! واللَّه لقد فعلتم، ثمّ قال: یا أیّها النّاس! إذ قد کرهتمونی، فدعونی أنصرف عنکم، فقال له قیس بن الأشعث: ألا تنزل علی حکم بنی عمّک؟ فإنّهم لن یؤذوک، ولا تری منهم إلّاما تحبّ. فقال له الحسین: أنت أخو أخیک، أترید أن تطلبک بنو هاشم بأکثر من دم مسلم بن عقیل؟ لا واللَّه لا أعطیهم بیدی إعطاء الذّلیل، ولا أقرّ لهم إقرار العبید] «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 178- 179
__________________________________________________
(1)- سقط من المصریّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 587
ثمّ قال: یا قوم! انسبونی، فانظروا من أنا؟ ثمّ راجعوا أنفسکم، هل یحلّ لکم قتلی وانتهاک حرمتی وأنا ابن بنت نبیّکم وابن ابن عمّه؟ ألیس حمزة سیِّد الشّهداء عمِّی؟
[أوَ لیس] جعفر الطّیّار عمِّی؟
فقال الشّمر- لعنه اللَّه-: هو یعبد اللَّه علی حرف إن کان یدری ما یقول، فقال له حبیب بن مظهّر: واللَّه یا شمر إنّک لتعبد اللَّه علی سبعین حرفاً؛ وأمّا نحن فوَاللَّه إنّا لندری ما یقول؛ وإنّه قد طبع علی قلبک.
فقال الحسین [علیه السلام]: أخبرونی، أتطلبونی بقتیلٍ قتلته؟ أو مالٍ أخذته؟ فلم یکلِّموه.
فنادی: یا شبث بن ربعی، ویا قیس بن الأشعث ویا حجّار! ألم تکتبوا إلیّ؟ قالوا: لم نفعل.
قال: أمّا إذ کرهتمونی، فدعونی أنصرف عنکم، فقال له قیس بن الأشعث: أوَ لا تنزل علی حکم بنی عمّک، فإنّه لا یصل إلیک منهم مکروه!!!
فقال الحسین: لا واللَّه، لا أعطیهم بیدی إعطاء الذّلیل.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 285- 286
فلمّا أصبح، نظر إلی القوم، وإذا هم قد زحفوا إلیه، فدعا علیه السلام براحلته، فرکبها وأقبل علی القوم، ونادی بأعلی صوته: أ یّها النّاس! انصتوا لی، فنصتوا، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وذکر النّبیّ، فصلّی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! انسبونی من أنا، ثمّ راجعوا أنفسکم هل یحلّ لکم قتلی وأنا ابن بنت نبیّکم، وابن صفّیه، وأوّل المؤمنین، والمصدّق باللَّه ورسوله وبما جاء به من عند اللَّه تعالی، ألیسَ حمزة سیِّد الشّهداء عمّ أبی؟ أوَ لیسَ جعفر الطّیّار فی الجنّة عمِّی؟ أوَ ما بلغکم قول جدِّی لی ولأخی الحسن علیه السلام: هذان سیِّدا شباب أهل الجنّة؟ وقال صلی الله علیه و آله: إنِّی مخلِّف فیکم الثِّقلین، کتاب اللَّه وعترتی أهل بیتی، فإن صدّقتمونی وهو الحقّ، وإلّا فاسألوا جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، وأبا سعید الخدریّ، وسهل بن سعد السّاعدی، وزید بن أرقم، وأنس بن مالک، فإنّهم سمعوا ذلک من جدّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 588
فقال له شمر (لعنه اللَّه): أنا أعبد اللَّه علی حرف إن کنت أدری ما تقول، فقال له حبیب رحمه الله: إنّی أراک تعبد اللَّه علی سبعین حرفاً، وأشهد أ نّک بهیمة ما تدری ما یقول، قد طبع اللَّه علی قلبک.
ثمّ نادی الحسین علیه السلام: ویلک یا شبث بن ربعیّ، ویا کثیر بن شهاب، ویا فلان، ویا فلان، ألم تکتبوا إلیَّ أن أقدم علینا، لک ما لنا، وعلیک ما علینا؟ فقالوا: لم نفعل شیئاً من ذلک. فقال الحسین علیه السلام: إذا کرهتمونی، دعونی أنصرف إلی ما شئت من الأرض، فقال قیس بن الأشعث: انزل علی حکم الأمیر ابن زیاد (لعنه اللَّه) فما تری إلّاما تحبّ، فقال الحسین علیه السلام: واللَّه لا أعطی بیدی إعطاء الذّلیل، ولا أفرّ فرار العبید، ثمّ تلا: «إنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَرَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤمِنُ بِیَوْمِ الْحِساب»، ثمّ أناخ راحلته، وأمر عقبة بن سمعان أن یعقلها، فعقلها بفاضل زمامها، وجلس، ثمّ إنّ القوم زحفوا نحوه. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 54- 55 1
__________________________________________________
(1)- این وقت حسین علیه السلام راحله خویش را جنبش‌داد وبه اعلی‌صوت فریاد برداشت که: ای اهل عراق!
[متن عربی به الارشاد ارجاع شد].
فرمود: «ای مردم! به هوای نفس عجلت مکنید و گوش فرا دارید تا شما را بدانچه سزاوارید، موعظتی گویم و عذر خویش را مکشوف سازم که از در انصاف بیرون شوید و آرای پراکنده خود را فراهم آرید و آنچه بر شما مکشوف است، مستور مگذارید. از پس آن بر آنچه می‌خواهید اقدام کنید و حکم برانید و مهلت مگذارید. همانا ولی من خداوندی است که قرآن را فرو فرستاد و اوست ولی صالحان.»
آن‌گاه خدای را ثنا گفت و رسول را درود فرستاد و بدین خطبه مبارکه ابتدا کرد:
[متن عربی به الارشاد ارجاع شد].
فرمود: «هان هان ای جماعت! لختی بیندیشید و نیک نظاره کنید و بدانید من کیستم و نسبت من با کیست. آن‌گاه با خویش آیید و خویشتن را ملامت کنید و نگران شوید که پسندیده است از برای شما قتل من و هتک حرمت من. آیا من پسر دختر پیغمبر شما نیستم؟ و پسر وصی پیغمبر شما نیستم که او پسر عم رسول خدا بود که با رسول خدا ایمان آورد و رسول خدای را بدانچه از جانب خدای آورد، تصدیق کرد؟ آیا حمزه سیدالشهدا عم من نیست؟ آیا جعفر که با دو بال در بهشت طیران می‌کند، عم من نیست؟ آیا شما نشنیدید که رسول خدا در حق من و برادرم حسن فرمود: ایشان دو سید جوانان اهل بهشتند؟ اگر سخن مرا از در صدق می‌دانید، اصابه حق کرده باشید. سوگند با خدای، هرگز از در کذب سخن نرانم، و دانسته ام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 589
__________________________________________________
- خداوند دروغ زن را دشمن دارد. با این همه، اگر تکذیب می‌کنید مرا، در میان شما بسیار کس باشد که آگهی دارد و گواهی دهد، از جابر بن عبداللَّه انصاری، ابوسعید خدری، سهل بن سعد ساعدی، زید بن ارقم‌و انس بن مالک پرسش کنید تا شما را بیاگاهانند؛ چه ایشان در حق من و برادر من، از رسول خدای شنیده باشند. آیا کافی نیست مر شما را که خون من نریزید؟»
یاوه‌سرایی شمر و پاسخ ابن‌مظهر به وی:
چون سخن بدین‌جا آورد، شمر ذی‌الجوشن گفت:
«أنا أعبد اللَّه علی حرف، إن کنت أدری ما تقول.»
یعنی: «خدای‌را از در شک وریب بیرون صراط مستقیم عبادت کرده باشم، اگر بدانم تو چه می‌گویی.»
از این، تذکره به آیه مبارکه قرآن نمود:
قال اللَّه تعالی: «وَمِنَ النّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَی حَرْفٍ فَإنْ أصابَهُ خَیرٌ اطْمَأنَّ بِهِ وَإنْ أصابَتْهُ فِتْنَةٌ، انْقَلَبَ عَلَی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنیا وَالآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ المُبِینُ» 1.
در جمله، می‌فرماید: «بعضی از ناس خدای را عبادت می‌کنند، بی‌آن‌که در دین استوار باشند. پس اگر ادراک خیری کردند، مطمئن خاطر شوند و اگر کار دیگرگونه شد، عقیدت خویش را دیگرگونه کنند. لاجرم ایشان در دنیا و آخرت خایب و خاسر 2 باشند.»
چون حبیب بن مظاهر، سخن شمر را اصغا نمود: [متن عربی به الارشاد ارجاع شد].
حبیب گفت: «ای شمر! تو خدای را به هفتاد شک و ریب عبادت می‌کنی و من شهادت می‌دهم که این سخن به صدق گفتی که: من نمی‌دانم حسین چه می‌گوید. البته نمی‌دانی، خداوند قلب تو را به خاتم خشم مختوم 3 داشته و به غشاوه غضب مغمور 4 فرمود.»
1. سوره 22، آیه 11.
2. خایب: نا امید، خاسر: زیانکار.
3. مختوم: مهر نهاده.
4. غشاوة (به تثلیث الغین): پرده، مغمور: فرو رفته، غرق شده.
سپهر، ناسخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 230- 233
(ط) حسین اسبی داشت به نام‌لاحق که زیر پای پسرش علی بود. ولی چون لشگر کوفه به وی نزدیک شدند، شتر سواری خود را خواست و سوار شد و فریاد کشید تا بیش لشگر شنیدند. فرمود: «ای مردم! به من گوش دارید و شتاب مکنید تا حق پندی که به من دارید، ادا کنم و عذر آمدن خود را نزد شما بیاورم. اگر عذر مرا پذیرفتید و گفتارم را باور کردید و به من حق دادید، خوشبخت خواهید بود و راه تعرض به من نخواهید داشت و اگر عذرم را نپذیرید و به من حق ندادید. کار خود فراهم کنید و با هم‌نظران خود، ولی کار شما گلوگیر شما نباشد، سپس درباره من قضاوت کنید و مرا مهلت ندهید (اعراف، آیه 196). ولیّ من آن خدایی است که کتاب فرود آورده و هم او ولیّ شایستگان است.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 590
__________________________________________________
- گوید: چون خواهرانش این سخن اورا شنیدند، شیون و گریه سر دادند و دخترانش هم گریستند و ناله آن‌ها بلند شد. برادرش عباس بن علی را نزد آن‌ها فرستاد با پسرش علی و گفت: «آن‌ها را خاموش کنید. به جانم گریه بسیاری دارند.»
چون خاموش شدند (د)، خدا را سپاس گفت و ستایش کرد و بدانچه شایسته اوست، نام برد و بر پیغمبر و فرشتگان و پیمبران صلوات فرستاد. سخنوری پیش از او و بعد از او چنان شیوا سخن نگفته. سپس فرمود:
خطبه حسین در روز عاشورا:
«اما بعد، بنگرید من از چه خاندانم و به خود آیید و خویش را سرزنش کنید و بنگرید برای شما کشتن من رواست و حرمت من برای شما زیرپا شدنی است؟ من پسر پیغمبر شما نیستم؟ پسر وصی و عموزاده اش نیستم؛ آن که سر مؤمنان است و مصدق رسول خداست، در آنچه از پروردگارش آورد؟ حمزه سیدالشهدا عموی پدرم نیست؟ جعفر که در بهشت با دو بال پرواز کند، عمویم نیست؟ به شما نرسیده که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره من و برادرم فرمود: سید جوانان اهل بهشتند؟ اگر گفتار مرا که درست است و از وقتی دانستم خدا دروغ گو را دشمن دارد، دروغ نگفتم، باور دارید بسیار خوب و اگر باور ندارید، کسانی از اصحاب پیغمبر هنوز زنده اند، بروید از آن‌ها بپرسید تا به شما خبر دهند. از جابر بن عبداللَّه انصاری، ابوسعید خدری، سهل بن سعد انصاری، زید بن ارقم‌و انس بن مالک بپرسید که به شما خبر دهند این گفتار را درباره من و برادرم از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده‌اند. این از ریختن خونم جلوگیر شما نیست؟»
شمر گفت: «من خدا را زبانی پرستم و ندانم تو چه می‌گویی.»
حبیب بن مظاهر به او گفت: «تو خدا را به هفتاد زبان می‌پرستی و گواهم که راست می‌گویی و ندانی که او چه گوید. خدا دلت را سیاه کرده.»
حسین فرمود: «اگر شما در این تردید دارید و شک دارید که من زاده دختر پیغمبر شمایم و در مشرق و مغرب جز من زاده دختر پیغمبر نیست، نه میان شما و نه دیگران. وای بر شما! مرا به خون کسی که از شما کشته ام گرفته اید، مالی از شما خوردم، زخمی به شما زدم و قصاص آن را خواهید؟»
در جوابش خاموش ماندند. فریاد زد: «ای شبث بن ربعی، ای حجار بن ابجر، ای قیس بن اشعث و ای یزید بن حارث! به من ننوشتید که میوه‌ها رسیده و باغ ها سبز شده و به سوی لشگری که برای تو آماده است می‌آیی، بیا.»
گفتند: «ما ننوشتیم.»
فرمود: «سبحان اللَّه! آری به خدا نوشتید.»
سپس فرمود: «ای مردم! اکنون که مرا نخواهید، بگذارید به مأمن خود در هر جای زمین باشد برگردم.»
قیس بن اشعث گفت: «نمی‌دانم چه می‌گویی، تسلیم بنی عم خود شو، او به دلخواه تو رفتار می‌کند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 591
(وروی) أبو مخنف أنّ الحسین علیه السلام لمّا وعظ القوم بخطبته الّتی یقول فیها: أمّا بعد، فانسبونی «1» مَن أنا وانظروا، إلی آخر ما قال «1». اعترضه شمر «2» بن ذی الجوشن، فقال: هو یعبد اللَّه علی حرف إن کان یدری ما تقول. فقال حبیب: «3» أشهد أ نّک «3» تعبد اللَّه علی سبعین حرفاً، و «4» أ نّک «5» لا «6» تدری ما یقول. قد طبع اللَّه علی قلبک. «7» ثمّ عاد الحسین علیه السلام إلی خطبته «7».
السّماوی، إبصار العین،/ 58- 59/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 190؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 555

مقالة حبیب مع الحوراء زینب الکبری علیها السلام‌

ولمّا کان الیوم العاشر من المحرّم، جاء حبیب وجلس أزاء خیمة النّساء، واضعاً رأسه فی حجره وهو یبکی، ثمّ رفع رأسه، وقال: آه آه لوجدکِ یا زینب یوم تحملین علی بعیر ضالع یطاف بکِ البلدان، ورأس أخیکِ الحسین أمامکِ، وکأ نّی برأسی هذا معلّق بلبان
__________________________________________________
- حسین فرمود: «نه به خدا، به شما دست خواری ندهم و از شما بنده‌وار نگریزم.»
سپس فریاد کشید: «ای بندگان خدا (دخان 21)! من به پروردگار خود و شما پناه برم از آن که مرا سنگسار کنید، من به پروردگار خود و شما پناه برم از هر متکبری که ایمان به روز حساب ندارد.»
سپس شترش را خوابانید و به‌عقبة بن سمعان دستور داد زانوی آن را بست.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 107- 108
(1- 1) [ذخیرة الدّارین: فانظروا من أنا ثمّ ارجعوا إلی أنفسکم وعاتبوها فانظروا هل یحلّ لکم قتلی وانتهاک حرمتی، إلی آخر ما سیأتی فی محلّه].
(2)- [فی الأعیان مکانه: وروی أبو مخنف وحکاه عنه الطّبریّ وذکره ابن الأثیر: الحسین علیه السلام لمّا خطب یوم عاشوراء الخطبة الّتی یقول فیها: أمّا بعد، فانسبونی فانظروا من أنا، إلی آخره، قال له شمر ...].
(3- 3) [فی ذخیرة الدّارین والأعیان: ابن مظاهر واللَّه إنّی لأراک].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین والأعیان: أنا أشهد].
(5)- [أضاف فی الأعیان: صادق].
(6)- [الأعیان: ما].
(7- 7) [لم یرد فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 592
الفرس تضربه برکبتیها، فضربت زینب رأسها بعمود الخیمة، وقالت: بهذا أخبرنی أخی البارحة.
النّقدی، زینب الکبری،/ 102- 103

حبیب وبدأ الحرب‌

فلمّا دنا منه «1» عمر بن سعد ورمی بسهم «1»، ارتمی النّاس، «2» فلمّا ارتموا «2» خرج «3» یسار مولی زیاد بن «4» أبی سفیان «4» وسالم «5» مولی عبیداللَّه بن زیاد، فقالا: مَن یبارز؟ لیخرج إلینا بعضکم، قال «6»: فوثب حبیب بن مظاهر وبُریر بن حُضَیر، «7» فقال لهما حسین «8»: اجلسا «7»؛ فقام عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، «9» فقال: أبا عبداللَّه، «10» رحمک اللَّه «10»! ائذن لی فلأخرج «11» إلیهما؛ فرأی حسین «8» رجلًا آدم طویلًا، شدید السّاعدین، بعید ما بین المنکبین، فقال حسین: إنِّی لأحسبه «12» للأقران قتّالًا، اخرج إن شئت «9». قال «13»: فخرج إلیهما، فقالا له «14»: مَن أنت؟ فانتسب لهما، فقالا: لا نعرفک، لیخرج إلینا زهیر بن القین أو
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إبصار العین].
(2- 2) [لم یرد فی إبصار العین].
(3)- [فی العیون مکانه: ولمّا رمی عمر بن سعد بالسّهم وارتمی النّاس، خرج ...].
(4- 4) [ذخیرة الدّارین: أبیه].
(5)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: بن عمرو].
(6)- [لم یرد فی العیون وإبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(7- 7) [العیون: فأمرهما الحسین علیه السلام بالجلوس].
(8)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
(9- 9) [العیون: فاستأذن، فأذن له].
(10- 10) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(11)- [نفس المهموم وإبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: لأخرج].
(12)- [نفس المهموم: أحسبه، وفی وسیلة الدّارین: لأحبّه].
(13)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(14)- [لم یرد فی نفس المهموم والعیون وإبصار العین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 593
حبیب بن مظاهر أو بُریر بن حُضَیر، ویسار مُستنتل «1» أمام سالم، فقال له الکلبیّ: یا ابن الزّانیة، وبک رغبة عن مبارزة أحد من النّاس، وما «2» یخرج إلیک أحد من النّاس إلّاوهو خیر منک، ثمّ شدّ علیه، فضربه بسیفه حتّی بَرَدَ، «3» فإنّه لمشتغل به «4» یضربه بسیفه إذ شدّ علیه سالم، فصاح به [أصحابه] «5»: قد «6» رهقک العبد؛ قال: فلم یأبه له حتّی غشیه «3» فبدَره الضّربة «7»، فاتّقاه الکلبیّ بیده الیسری، فأطار «8» أصابع کفّه الیسری «9» «8»، ثمّ مال علیه الکلبیّ، فضربه «6» حتّی قتله. «10»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 429- 430/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 257- 258؛
المیانجی، العیون العبری،/ 103؛ مثله السّماوی، إبصار العین،/ 106؛ الحائری،
ذخیرة الدّارین، 1/ 203- 204؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 168- 169 10
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: منتقل].
(2)- [نفس المهموم والعیون: ولا، وفی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أو].
(3- 3) [العیون: فشدّ علیه سالم].
(4)- [لم یرد فی إبصار العین].
(5)- [من إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(6- 6) [وسیلة الدّارین: فلم یأبه].
(7)- [فی إبصار العین: وبضربة، وذخیرة الدّارین: فضربه].
(8- 8) [إبصار العین: أصابعها].
(9)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(10)- و چون عمر بن سعد به‌نزدیک حسین آمد و تیر انداخت، کسان نیز تیر انداختند و یسار آزاد شده. زیاد بن‌ابی‌سفیان‌و سالم آزاد شده عبیداللَّه بن زیاد، برون آمدند و گفتند: «هماوردی هست که سوی ما آید؟»
گوید: حبیب بن مظاهرو بریر ین حضیر از جای جستند.
حسین بدان‌ها گفت: «بنشینید.»
در این هنگام‌عبداللَّه بن عمیر کلبی برخاست و گفت: «ای ابوعبداللَّه! خدایت رحمت آرد، اجازه بده من سوی آن‌ها روم.»
گوید: حسین مردی دید تیره‌رنگ، بلند قامت، ستبر بازو و فراخ‌پشت. و گفت: «پندارمش که کشنده همگنان است، اگر می‌خواهی برو.»
گوید: عبداللَّه سوی آن‌ها رفت که گفتندش: «کیستی؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 594
ثمّ قدم عمر بن سعد برایته، وأخذ سهماً، فرمی به وقال: اشهدوا لی أ نّی أوّل رام، ثمّ رمی النّاس، وبرز یسار مولی زیاد، وسالم مولی عبیداللَّه وطلبا البراز، «1» فخرج إلیهما عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، «2» وکان قد أتی الحسین من الکوفة، وسارت معه امرأته «2»، فقالا له: مَنْ أنت؟ فانتسب لهما، فقالا: لا نعرفک، لیخرج إلینا زهیر بن القین أو حبیب بن مظهّر أو بریر بن حضیر، وکان یسار أمام سالم، فقال له الکلبیّ: یا ابن الزّانیة! «3» وبک رغبة عن مبارزة أحد من النّاس، ولا «4» یخرج إلیک أحد «5» إلّاوهو خیر منک، ثمّ حمل علیه، فضربه بسیفه حتّی برد، فاشتغل به یضربه، فحمل علیه سالم، فلم یأبه له حتّی غشیه، فضربه، فاتّقاه الکلبیّ بیده، فأطار أصابع کفّه الیسری، ثمّ مال علیه الکلبیّ، فضربه حتّی قتله.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 289
وزحف عمر بن سعد، ثمّ نادی: «یا ذُوَید، أدْن رایتک، ثمّ رمی بسهم وقال: اشهدوا أنِّی أوّل من رمی بسهم، ثمّ ارتمی النّاس.
وخرج یسار مولی زیاد بن أبیه، وسالم مولی عبیداللَّه بن زیاد، فقالا: مَنْ یبارز؟
__________________________________________________
- و چون نسبت خویش بگفت، گفتندش که: «ما تورا نمی‌شناسیم. زهیر بن قین بیاید یا حبیب بن مظاهر یا بریر بن حضیر، یسار جلو سالم بود و آماده نبرد.
گوید: مرد کلبی گفت: «ای روسپی زاده! هماوردی یکی را خوش نداری تا یکی دیگر بیاید که بهتر از تو باشد.»
آن‌گاه حمله برد و با شمشیر خویش اورا بزد، چندان که جان داد. در آن حال که سرگرم وی بود و با شمشیر می‌زد، سالم سوی وی حمله برد و اصحاب بانگ زدند: «برده سوی تو آمد.»
اما عبداللَّه اعتنایی نکرد تا سالم نزدیک شد وپیشدستی کرد و ضربتی بزد که مرد کلبی دست چپ خویش را جلوی آن برد و انگشتان دست چپش بیفتاد. آن‌گاه مرد کلبی به او پرداخت و چندان ضربتش زد که جان داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3030- 3031
(1)- [من هنا مثله فی نهایة الإرب، 20/ 446].
(2- 2) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب].
(4)- [نهایة الإرب: هل].
(5)- [أضاف فی نهایة الإرب: من النّاس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 595
[إلی آخر الخبر ذکرناه فی الکامل].
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 446
وإنّه [الإمام الحسین علیه السلام] کان خفیف الإجابة لدعوة المبارز، طلب سالم مولی زیاد ویسار مولی ابنه عبیداللَّه مبارزین، وکان یسار مستنتل أمام سالم، فخفّ إلیه حبیب وبریر، فأجلسهما الحسین، وقام عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، فأذن له، کما سیأتی.
السّماوی، إبصار العین،/ 59
فلمّا ارتمی عمر بن سعد بسهم، ارتمی النّاس، فلمّا ارتموا، خرج یسار مولی زیاد بن أبیه، وکان مستنتل أمام سالم مولی عبیداللَّه بن زیاد، فقالا: من یبارز؟ لیخرج إلینا، فوثب حبیب بن مظاهر وبریر بن خضیر الهمدانیّ، فأجلسهما الحسین علیه السلام، وقام عبداللَّه ابن عمیر الکلبیّ، فأذن له، کما سیأتی فی ترجمته.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 190
وروی الطّبریّ عن أبی مخنف أ نّه لمّا دنا عمر بن سعد ورمی بسهم، ارتمی النّاس، فلمّا ارتموا، خرج یسار مولی زیاد، وسالم مولی عبیداللَّه بن زیاد، فقالا: مَنْ یبارز؟ فوثب حبیب بن مظاهر وبریر بن خضیر، فقال لهما الحسین: اجلسا. فقام عبداللَّه بن عمیر الکلبی واستأذن الحسین علیه السلام فی مبارزتهما، فأذن له، فقالا: لا نعرفک! لیخرج إلینا زهیر ابن القین أو حبیب بن مظاهر، وجری بینه وبینهما کلام، إلی أن قتلهما، کما یأتی فی ترجمته (إن شاء اللَّه).
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 555
ولمّا رمی عمر بن سعد سهم، ارتمی النّاس، فلمّا ارتموا، خرج یسار غلام زیاد بن أبیه، وکان غلام عبیداللَّه بن زیاد مقابلًا، فقالا: مَنْ یبارز؟ لیخرج إلینا، فوثب حبیب ابن مظاهر وبریر بن خضیر.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 123

موقفه عند استشهاد مسلم بن عوسجة الأسدیّ‌

فصاح عمرو بن الحجّاج بالنّاس: یا حمقی، أتدرون مَن تقاتلون! فرسان المصر؛ قوماً مستمیتین، لا یبرزنّ لهم منکم أحد، فإنّهم قلیل، وقلّما یبقون، واللَّه لو لم ترموهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 596
إلّا بالحجارة لقتلتموهم؛ فقال عمر بن سعد: صدقت، الرّأی ما رأیت، وأرسل إلی النّاس یعزم علیهم أ لّایبارز رجل منکم رجلًا منهم.
قال أبو مخنف: حدّثنی الحسین بن عقبة المرادیّ، قال الزّبیدی: إنّه سمع عمرو بن الحجّاج حین دنا من أصحاب الحسین یقول: یا أهل الکوفة، الزَموا طاعتکم وجماعتَکم، ولا ترتابوا فی قتل من مَرَق من الدّین، وخالف الإمام، فقال له الحسین: یا عمرو بن الحجّاج، أعلیَّ تحرّض النّاس؟ أنحن مَرَقنا وأنتم ثبتّم علیه؟ أما واللَّه لتعلمنّ لو قد قبضتْ أرواحکم، ومتّم علی أعمالکم، أ یّنا مَرَق من الدّین، ومَن هو أولی بصلی النّار! قال: ثمّ إنّ عمرو بن الحجّاج حمل علی الحسین فی میمنة عمر بن سعد من نحو الفرات، فاضطربوا ساعة؛ فصرِع مسلم بن عوسجة الأسدیّ أوّل أصحاب الحسین، ثمّ انصرف عمرو بن الحجّاج وأصحابه.
وارتفعت الغَبَرة، فإذا «1» هم به «1» صریع «2»، فمشی «3» إلیه الحسین، «4» فإذا به رمق «4»، «5» فقال: «6» رحمک ربّک یا مسلم بن عوسجة، «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُواتَبْدِیلًا» «7»
. «8» ودنا «9» منه حبیب بن مظاهر «6»، فقال: عزّ «10» علیَّ مصرعُک یا مسلم، أبْشِر
__________________________________________________
(1- 1) [العیون: مسلم].
(2)- [من هنا مثله فی الإرشاد، وفی بحر العلوم مکانه: وثارت لشدّة الجلاه غبرة عظیمة، فما انجلت إلّاومسلم بن عوسجة صریع ...].
(3)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین مکانهم: قالوا: ولمّا صرع مسلم بن عوسجة مشی ...].
(4- 4) [فی إبصار العین وبحرالعلوم: ومعه حبیب بن مظاهر].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ومع الحسین علیه السلام حبیب بن مظاهر].
(6- 6) [لم یرد فی إبصار العین].
(7)- سورة الأحزاب، 23.
(8)- [زاد فی بحرالعلوم: وکان به رمق الحیاة].
(9)- [فی الأعیان مکانه: وروی الطّبریّ عن أبی مخنف بسنده أ نّه لمّا صرع مسلم بن عوسجة الأسدیّ أوّل أصحاب الحسین علیه السلام مشی ...].
(10)- [العیون: یعزّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 597
بالجنّة، فقال له مسلم قولًا ضعیفاً: بشّرک اللَّه بخیر! فقال له حبیب: لولا إنِّی «1» أعلم أنِّی فی «2» أثرک «3» لاحق بک «3» «4» من ساعتی هذه «4» لأحببت «5» أن توصینی 2 5 بکلِّ ما أهمّک «6» «7» «8» حتّی أحفظک فی کل ذلک بما أنت «9» أهل له فی القرابة والدّین «9»؛ قال: بل أنا «8» أوصیک بهذا «10» رحمک اللَّه- وأهوی بیده «10» إلی الحسین- أن تموت دونه، قال: أفعل وربّ الکعبة «11»؛ «12» «13» قال: فما کان بأسرع من أن «14» مات فی أیدیهم 14 13، وصاحت جاریة «15» له، فقالت 15: یا ابن عوسجتاه! یا سیِّداه «16». «17»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی بحر العلوم والعیون].
(2- 2) [العیون: الأثر لأحببت أن توصی إلیّ].
(3- 3) [لم یرد فی الإرشاد].
(4- 4) [لم یرد فی بحر العلوم].
(5- 5) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: توصی إلیّ].
(6)- [إلی هنا مثله فی الإرشاد].
(7)- [إلی هنا مثله فی الإرشاد].
(8- 8) [فی بحر العلوم: قال مسلم، وفی العیون: فقال مسلم: إنّی].
(9- 9) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أنت له أهل من الّدین والقرابة].
(10- 10) [فی بحر العلوم والعیون: أشار].
(11)- [زاد فی بحر العلوم: ولأنعمنّک عیناً].
(12)- [إلی هنا حکاه فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان ووسیلة الدّارین].
(13- 13) [العیون: ثمّ مات].
(14- 14) [بحر العلوم: فاضت نفسه بینهما].
(15- 15) [لم یرد فی العیون، وفی بحر العلوم: وا مسلماه].
(16)- [زاد فی العیون: یقول الشّاعر:
«نصروه أحیاء وعند مماتهم یوصی بنصرته الشّفیق شفیقاً
أوصی ابن عوسجة حبیباً قال قا تل دونه حتّی الحمام تذوقاً]
(17)- گوید: عمرو بن حجاج بانگ برآورد که: «ای احمقان! می‌دانید با کی‌ها جنگ دارید؟ با یکه‌سواران شهر که گروهی جانبازند. هیچ کس از شما با آن‌ها هماوردی نکند، آن‌ها کمند و چندان دوام نخواهند کرد. به خدا اگر با سنگ بزنیدشان می‌کشیدشان.»
عمر بن سعد گفت: «راست گفتی، رأی درست همین است.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 598
__________________________________________________
- و کس سوی قوم فرستاد و تأکید کرد که هیچ کس از شما هماورد یکی از آن‌ها نشود.
زبیدی گوید: عمروبن حجاج را شنیدم که وقتی نزدیک یاران حسین رسیده بود، می‌گفت: «ای مردم کوفه! به اطاعت و جماعت خویش پایبند باشید و در کشتن کسی که از دین بگشته و خلاف پیشوا کرده تردید میارید.»
حسین بدو گفت: «ای عمرو پسر حجاج، کسان را بر ضد من تحریک می‌کنی؟ ما از دین بگشته‌ایم و شما استوار مانده اید! به خدا اگر جانتان را بگیرند و بر اعمال خویش بمیرید خواهید دانست که کدامیک از ما از دین بگشته و کداممان در خور این است که به آتش بسوزد.»
گوید: پس از آن عمرو بن حجاج با پهلوی راست عمر بن سعد از جانب فرات سوی حسین حمله آورد و مدتی جنگ کرد و نخستین کس از یاران حسین، مسلم بن عوسجه، از پای درآمد.
گوید: آن‌گاه عمروبن حجاج و یارانش برفتند و غبار برفت، و مسلم را دیدند که به زمین افتاده بود. حسین سوی وی رفت، هنوز رمقی داشت و به او گفت: «ای مسلم پسر عوسجه! پروردگارت رحمتت کند. بعضی از ایشان تعهد خویش را به سر برده و شهادت یافته‌اند و بعضی از ایشان منتظرند، و به هیچ وجه تغییری نیافته‌اند.»
حبیب بن‌مظاهر نیز به او نزدیک شد و گفت: «ای مسلم! مرگ تو بر من گران است، تورا مژده بهشت.»
گوید: مسلم با صدای نارسا به او گفت: «خدایت مژده خیر دهاد.»
حبیب بن مظاهر گفت: «اگر نبود که می‌دانم که از پی توأم و همین دم به تو می‌رسم دوست داشتم هرچه را می‌خواهی به من وصیت کنی تا به انجام آن پردازم به سبب آن که دینداری و خویشاوند.»
گفت: «خدایت رحمت کند، وصیت من همین است (و با دست به حسین اشاره کرد) که پیش روی او بمیری.»
گفت: «به پروردگار کعبه چنین می‌کنم.»
گوید: چیزی نگذشت که در دست آن‌ها بمرد و کنیزی که داشت بانگ زد: «وای ابن‌عوسجه‌ام، وای سرورم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3036- 3037
و گرد و خاک که فرو نشست، دیدند مسلم بر زمین افتاده است. پس حسین علیه السلام پیش او آمد، و هنوز رمقی داشت. و به او فرمود: «ای مسلم! خدایت رحمت کند، «از ایشان است کسی که پیمان خویش را گذراند و از ایشان کسی است که انتظار کشد و تغییر و تبدیلی نکردند».»
و حبیب بن مظاهر به او نزدیک شده، گفت: «ای مسلم! بسیار بر من به زمین افتادن و شهادت تو ناگوار است، ای مسلم، به بهشت مژده گیر.»
مسلم با آواز ضعیفی گفت: «خدایت به نیکی بشارت دهد.»
حبیب گفت: «اگر نبود که همانا من خود می‌دانم هم‌اکنون به دنبال تو خواهم آمد، هر سفارش و وصیتی داشتی انجام آن را می‌پذیرفتم (و بر عهده می‌گرفتم).»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 107
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 599
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 435- 436/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 265؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام،/ 392- 393؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 555؛ مثله: السّماوی،
إبصار العین،/ 59؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 190- 191؛ المیانجی، العیون
العبری،/ 102- 103؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 123- 124؛ مثله المفید،
الإرشاد، 2/ 107
فمشی إلیه الحسین، فإذا به رمق، فقال له الحسین: رحمک اللَّه یا مسلم «فمنهُم مَنْ قضی نحبَهُ ومنهُم مَنْ ینتظِر وما بدّلوا تبدیلًا»، ودنا منه حبیب بن مظاهر، فقال له: عزّ واللَّه علیَّ مصرعک یا مسلم، أبشر بالجنّة. فقال قولًا ضعیفاً: بشّرک اللَّه بخیر. فقال له حبیب: لولا أنِّی أعلم أنِّی لاحق بک فی أثرک من ساعتی هذه، لأحببت أن توصی إلیّ بکلّ ما أهمّک، حتّی أحفظک فی ذلک، لما أنت أهله فی القرابة والدِّین. فقال له: بلی! أوصیک بهذا رحمک اللَّه- وأومأ إلی الحسین- أن تموت دونه. فقال له: أفعل وربّ الکعبة. فما أسرع من أن مات، فصاحت جاریة له: یا سیِّداه! یا ابن عوسجتاه!
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 15- 16
ومسلم صریع، فمشی إلیه الحسین، وبه رمق، فقال: رحمک اللَّه یا مسلم بن عوسجة، «منهُم مَنْ قضی نحبَه ومنهُم مَنْ ینتظِر»، ودنا منه حبیب بن مظهّر، وقال: عزّ علیَّ مصرعک، أبشر بالجنّة، ولولا أنِّی أعلم أ نّنی فی أثرک، لاحق بک، لأحببت أن توصینی حتّی أحفظک بما أنت له أهل؛ فقال: أوصیک بهذا، رحمک اللَّه، وأومأ بیده نحو الحسین، أن تموت دونه، فقال: أفعل، ثمّ مات مسلم، وصاحت جاریة له، فقالت: یا ابن عوسجة!
بن الأثیر، الکامل، 3/ 290
وبه رمق، فرقّ له الحسین وقال: رحمک اللَّه یا مسلم «فمنهُم مَنْ قضی نحبَه ومنهُم مِنْ ینتظِر وما بدّلوا تبدیلًا»، عزّ علیَّ مصرعک یا مسلم، أبشر بالجنّة، فقال له قولًا ضعیفاً:
بشّرک اللَّه بخیر، فقال حبیب: لولا أنِّی فی الأثر لأحببتُ أن توصیَ إلیَّ بما همّک، فقال:
أوصیک بهذا- یعنی الحسین علیه السلام-.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 32
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 600
فمشی إلیه الحسین علیه السلام ومعه حبیب بن مظاهر، «1» فقال له «2» الحسین علیه السلام: رحمک اللَّه یا مسلم، «فمنهُم مَنْ قضی نحبَه ومنهُم مَنْ ینتظِر وما بدّلوا تبدیلًا»، ودنا منه حبیب وقال:
عزّ «3» علیَّ مصرعک یا مسلم، أبشر بالجنّة، فقال له «4» مسلم قولًا ضعیفاً «4»: بشّرک اللَّه، «5» ثمّ قال له حبیب: «6» لولا أ نّنی «2» أعلم أنِّی فی الأثر، لأحببت أن توصی إلیّ بکلّ ما أهمّک، فقال له «2» مسلم: فإنِّی أوصیک بهذا- وأشار إلی الحسین علیه السلام- فقاتل دونه حتّی تموت، فقال له «2» حبیب: لأنعمنّک عَیْناً، «7» ثمّ مات رضوان اللَّه علیه «7». «8»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعالی: وکان به رمق من الحیاة].
(2)- [لم یرد فی المعالی].
(3)- [المعالی: یعزّ، وزاد فیه: واللَّه].
(4- 4) [المعالی: بصوت ضعیف].
(5)- [زاد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی: بخیر].
(6)- [زاد فی المعالی: یا مسلم].
(7- 7) [المعالی: فما کان بأسرع من أن فاض بین أیدیهم].
(8)- هنوز نیمه جانی در بدنش بود که حسین علیه السلام به اتفاق حبیب بن مظاهر بر بالینش آمد و فرمود: «ای مسلم! رحمت خدا بر تو باد (اشاره به این که تو از جوان‌مردانی بودی که به راستی با خدا پیمان بستند بعضی از آنان جان سپردند و بعضی دیگر در انتظار جان‌بازی هستند).»
حبیب در کنار مسلم نشست و گفت: «مسلم، برای من بسی دشوار است که جان کندن تورا می‌بینم، ولی مژده باد تورا که بهشتی هستی.»
مسلم با ناله ای که حکایت از آخرین دقایق زندگی‌اش می‌کرد، گفت: «خداوند شادکامت کند.»
سپس حبیب به مسلم گفت: «اگرنه این بود که من نیز به دنبال تو خواهم آمد، دوست داشتم که آن‌چه در دل داشتی به من وصیت می‌کردی، تا انجام‌اش دهم.»
مسلم ضمن این که اشاره به حسین می‌کرد، گفت: «وصیتم درباره این حضرت است که در یاری‌اش تا سر حد جان‌بازی فداکاری کنی.»
حبیب گفت: «بر دیده منت دارم.»
سپس روان پاک مسلم از بدنش بیرون شد، رضوان اللَّه علیه.
فهری، ترجمه لهوف،/ 106- 107
و امام حسین و حبیب بن مظاهر بر سر او رسیدند، و در تن او هنوز رمقی باقی بود، امام حسین به او گفت: «خدای تعالی تورا بیامرزد ای مسلم، و طایفه ای از یاران ما را اجل دریافت، و جمعی که زنده اند انتظار آن می‌برند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 601
ابن طاوس، اللّهوف،/ 106- 107/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 293؛
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 188؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 378
فمشی إلیه الحسین، فترحّم علیه، وهو علی آخر رمق، وقال له حبیب بن مظهّر:
أبشر بالجنّة، فقال له بصوت ضعیف: بشّرک اللَّه بالخیر. ثمّ قال له حبیب: لولا أ نِّی أعلم أ نِّی علی أثرک لاحقک لکنت أقضی ما توصی به، فقال له مسلم بن عوسجة:
أوصیک بهذا- وأشار إلی الحسین- إلی أن تموت دونه.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 182
فمشی إلیه الحسین، ومعه حبیب بن مظاهر، فقال له الحسین علیه السلام: رحمک اللَّه یا مسلم «فمنهُم مَنْ قضی نحبَه ومنهُم مَنْ ینتظِر وما بدّلوا تبدیلًا»، ثمّ دنا منه حبیب فقال: یعزّ «1» علیَّ مصرعک یا مسلم، أبشر بالجنّة.
فقال «2» له قولًا ضعیفاً «2»: بشّرک اللَّه بخیر.
فقال له «3» حبیب: لو لا «4» «5» أعلم أنِّی فی الأثر، «6» لأحببت أن «7» توصی إلیّ «7» «8» بکلّ ما «8» أهمّک.
__________________________________________________
- و چون نسبت خویش بگفت، گفتندش که: «ما تورا نمی‌شناسیم. زهیر بن قین بیاید یا حبیب بن مظاهر یا بریر بن حضیر، یسار جلو سالم بود و آماده نبرد.
گوید: مرد کلبی گفت: «ای روسپی زاده! هماوردی یکی را خوش نداری تا یکی دیگر بیاید که بهتر از تو باشد.»
آن‌گاه حمله برد و با شمشیر خویش اورا بزد، چندان که جان داد. در آن حال که سرگرم وی بود و با شمشیر می‌زد، سالم سوی وی حمله برد و اصحاب بانگ زدند: «برده سوی تو آمد.»
اما عبداللَّه اعتنایی نکرد تا سالم نزدیک شد وپیشدستی کرد و ضربتی بزد که مرد کلبی دست چپ خویش را جلوی آن برد و انگشتان دست چپش بیفتاد. آن‌گاه مرد کلبی به او پرداخت و چندان ضربتش زد که جان داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3030- 3031
(1)- [الأعیان: عزّ].
(2- 2) [المقرّم: بصوت ضعیف].
(3)- [لم یرد فی المقرّم].
(4)- [المقرّم: لم].
(5)- [زاد فی الأعیان: إنِّی].
(6)- [أضاف فی الأعیان: من ساعتی هذه].
(7- 7) [الأعیان: أن توصینی].
(8- 8) [فی المقرّم ومثیر الأحزان: بما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 602
فقال «1» مسلم: فإنِّی «2» اوصیک بهذا- وأشار إلی الحسین علیه السلام- «3» فقاتل دونه «4» حتّی تموت «4».
فقال «1» حبیب: لأنعمنّک عیناً.
ثمّ «5» مات رضوان اللَّه علیه «5». «6»
قال: وصاحت جاریة له: یا «7» «3» سیِّداه، یا ابن عوسجتاه. «8»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 289/ عنه: المجلسی، البحار،
45/ 20؛ البحرانی، العوالم، 17/ 263؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 299؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 293؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 379؛ الجواهری، مثیر الأحزان،
/ 73- 74؛ مثله: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 363؛ الأمین، أعیان
الشّیعة، 1/ 605؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 297
«8»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأعیان: له].
(2)- [لم یرد فی شرح الشّافیة والمقرّم].
(3- 3) [المقرّم: أن تموت دونه، قال: أفعل وربّ الکعبة وفاضت روحه وصاحت جاریةله: وا مسلماه! یا].
(4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5- 5) [مثیر الأحزان: فاضت نفسه الزّکیّة].
(6)- [إلی هنا حکاه فی شرح الشّافیة، وإلی هنا حکاه بدله عن اللّهوف فی الأسرار والمعالی].
(7)- [فی المعالی ومثیر الأحزان: وا].
(8)- چون بر زمین افتاد، جناب امام حسین علیه السلام با حبیب بن مظاهر بر سر او رفتند، هنوز رمقی از حیات او باقی بود، حضرت فرمود: «خدا رحمت کند تورا ای مسلم، تو به شهادت رسیدی و آن‌چه بر تو بود به جای آوردی، و اینک ما از عقب تو می‌آییم، حبیب گفت: «بر ما دیدن تو بر این حال دشوار است، بشارت باد تورا به بهشت.»
مسلم با صدای ضعیف گفت: «خدا تورا به خیر بشارت دهد.»
حبیب گفت: «اگرنه این بود که من نیز به تو ملحق می‌شدم، هرآینه می‌گفتم که به آن‌چه خواهی وصیت کنی.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 603
__________________________________________________
- مسلم گفت که: «وصیت من آن است که دست از یاری این بزرگوار برنداری تا جان خود را فدای او کنی.»
این را گفت و روح شریفش به بال شهادت به سوی آشیان قدس پرواز کرد.
پس کنیزک مسلم، شیون برآورد که: «یا سیداه، یابن عوسجتاه.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 666
حسین علیه السلام چون این بدید، مانند عقاب که از فراز به نشیب آید، بر سر او حاضر شد و حبیب بن مظاهر نیز به ملازمت خدمت آن حضرت، شتاب گرفت.
فقال الحسین: «یرحمک اللَّه یا مسلم! «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا»
آن‌گاه حبیب بن مظاهر بر سر بالین او آمد و گفت: «ای مسلم! سخت بر من این رنج و شکنج تو گران می‌آید، اکنون شاد باش که در بهشت خدای جای داری.»
مسلم به بانگی سخت ضعیف گفت: «خداوند تورا به خیر و سعادت بشارت دهاد.»
حبیب گفت: «ای مسلم! اگر دانستم که پس از تو مرا زمانی زیست خواهد بود، می‌گفتم مرا وصیتی کن تا در انجام آن اهتمام کنم، لیکن می‌دانم که در ساعت با تو خواهم پیوست.»
مسلم گفت: «تورا وصیت می‌کنم به این مرد- و اشارت کرد به سوی حسین علیه السلام- و گفت: تا جان در تن داری در رکاب او رزم می‌زن.»
حبیب گفت: «سوگند با خدای جز این نکنم.»
آن‌گاه مسلم عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! می‌روم تا جد و پدرت را از رسیدن تو بشارت دهم.»
این بگفت و درگذشت.
مسلم را کنیزکی بود، چون مولای خودرا کشته دید، بر سر او آمد و فریاد برداشت که: «یا سیدا، یابن عوسجتاه.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 276
راوی گوید: گرد فرو نشست و اورا به خون غلطان دیدند. حسین بر بالینش رفت، و هنوز رمقی در تن داشت، فرمود: «پروردگارت رحمت کند ای مسلم بن عوسجه، بعضی از آنان درگذشتند و برخی به انتظار نشستند و خود را از دست ندادند.»
حبیب‌بن مظاهر نزدیک او رفت و گفت: «به خاک و خون غلطیدن تو بر من بسیار ناگوار است، مژده بادت به بهشت.»
مسلم با آوازی نارسا جواب گفت: «خدایت مژده دهد به خیر.»
حبیب به او گفت: «اگرنه این بود که می‌دانم هم‌اکنون به دنبال تو روانم و خود را به تو می‌رسانم، دوست داشتم که هر چه در دل داری به من وصیت کنی، تا تورا در آن‌چه فرمایی به حق خویشاوندی و هم‌کیشی خدمت کنم.»
گفت: «سفارش این آقا را به تو می‌کنم- و با دست اشاره به حسین علیه السلام کرد- باید قربان او شوی.» گفت: «به پروردگار کعبه چنان کنم.»
دیری‌نپایید که در دست آنان جان داد، رحمت خدا بر او باد. کنیزی داشت، فریاد کشید: «وا ابن‌عوسجتاه، وا سیداه.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 604

موقفه عند صلاة الظّهر

وتعطّف النّاس علیهم، فکثروهم، فلا یزال الرّجل من أصحاب الحسین قد قُتل، فإذا قُتل منهم الرّجل والرّجلان تبیّن فیهم، وأولئک کثیر لا یتبیّن فیهم ما یُقتل منهم؛ قال:
فلمّا رأی ذلک أبو ثمامة عمرو بن عبداللَّه الصّائدیّ، قال للحسین «1»: یا أبا عبداللَّه؛ نفسی «2» لک الفداء! إنِّی أری «3» هؤلاء قد اقتربوا منک، ولا واللَّه لا تُقتل حتّی اقتل دونک إن شاء اللَّه «4»، «5» وأحبّ أن ألقی ربِّی وقد صلّیت «6» هذه الصّلاة الّتی [قد] «7»
دنا وقتها؛ «8» قال: فرفع الحسین رأسه «9»، ثمّ قال: ذکرت الصّلاة، جعلک اللَّه من المصلِّین الذّاکرین! «8» نعم، هذا أوّل وقتها؛ «10» ثمّ قال «11»: سلوهم «10» أن یکفّوا عنّا حتّی نصلِّی؛ «12» فقال لهم «13» الحصین بن تمیم «14»: إنّها لا تُقبَل؛ «15» فقال 15 له حبیب بن مظاهر «16»: «17» «18» لا تُقبَل زعمت! الصّلاة من
__________________________________________________
(1) [فی نهایة الإرب مکانه: فقال أبو ثمامة عمرو بن عبداللَّه الصّائدیّ للحسین ...]
(2)- [فی بحرالعلوم مکانه: «واشتدّ القتال بین الفریقین حتّی الزّوال، والتفت أبو ثمامة الصّائدیّ رضی الله عنه إلی الشّمس قد زالت، فقال للحسین علیه السلام: نفسی ...]
(3) [فی الکامل مکانه: ولمّا حضر وقت الصّلاة قال أبو ثمامة الصّائدیّ للحسین: نفسی لنفسک الفداء، أری ...]
(4) [لم یرد فی الکامل والأعیان]
(5)- [زاد فی بحر العلوم: وأخضب بدمی]
(6)- [زاد فی بحر العلوم: معک].
(7)- [من الکامل ونهایة الإرب]
(8- 8) [نهایة الإرب: فدعا له الحسین، وقال:].
(9)- [زاد فی بحرالعلوم: إلی السّماء و].
(10- 10) [بحر العلوم: سلوا القوم].
(11)- [فی الأعیان مکانه: ولمّا حضر وقت الصّلاة الظّهر وقال ...].
(12)- [أضاف فی الکامل ونهایة الإرب وبحر العلوم: ففعلوا]
(13)- [لم یرد فی بحر العلوم]
(14) [نهایة الإرب: نُمیر]
(15- 15) [نهایة الإرب: فسبّه]
(16)- [فی الکامل ونهایة الإرب: مظهّر]
(17- 17) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(18- 18) [فی الکامل وبحر العلوم: زعمت أن لا تُقبل [الصّلاة] من آل رسول اللَّه]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 605
آل رسول اللَّه (ص) لا تُقبَل «1» (18*)، وتُقبل منک «2» یا حمار! قال (17*): فحمل علیهم «3» حصین ابن تمیم، «4» وخرج إلیه حبیب بن مظاهر «4»، فضرب وجه فرسه بالسّیف، فشبّ «5» «6» ووقع عنه، وحمله أصحابه، فاستنقذوه «6». «7»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 439/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 270- 271؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام،/ 397- 398؛ مثله المیانجی، العیون العبری «8»،/ 137- 138؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 555؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 291؛ النّویری، نهایة
الإرب، 20/ 451
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم والعیون].
(2)- [أضاف فی الأعیان: یا خمّار أو].
(3)- [فی الکامل والأعیان: علیه].
(4- 4) [لم یرد فی بحر العلوم].
(5)- [فی نفس المهموم والعیون: فنشب، وزاد فی‌بحر العلوم: به الفرس].
(6- 6) [فی الکامل ونهایة الإرب: فسقط عنه الحصین فاستنقده أصحابه].
(7)- گوید: و چون ابوثمامه عمروبن عبداللَّه صایدی این را بدید، به‌حسین گفت: «ای ابوعبداللَّه! جانم به فدایت، می‌بینم که این گروه به تو نزدیک شده‌اند. نه، به خدا کشته نمی‌شوی تا پیش روی تو کشته شوم ان‌شااللَّه. اما دوست دارم وقتی به پیشگاه پروردگار می‌روم، این نماز را که وقت آن رسیده، کرده باشم.»
گوید: حسین سر برداشت و گفت: «نماز را به یاد آوردی، خدایت جزو نمازکنان و ذکرگویان بدارد. بله، اینک وقت نماز است.»
آن‌گاه گفت: «از آن‌ها بخواه دست از ما بدارند تا نماز کنیم.»
حصین‌بن تمیم گفت: «نمازتان قبول نمی‌شود.»
حبیب‌بن مظاهر گفت: «قبول نمی‌شود؟ می‌گویی نماز از خاندان پیمبر خدا قبول نمی‌شود، اما از تو قبول می‌شود، ای خر!»
گوید: حصین‌بن تمیم حمله آورد و حبیب‌بن مظاهر به مقابله وی رفت و چهره اسب وی را با شمشیر بزد که روی پا بلند شد و سوار از آن بیفتاد و یارانش اورا ببردند و نجات دادند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 342
(8)- [حکاه العیون عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 606
(قال) «1» ولایزال «1» یُقتل من أصحاب الحسین الواحد والاثنان، فیتبیّن ذلک فیهم لقلّتهم، ویُقتل من أصحاب عمر العشرة «2» والعشرون، فلا یتبیّن ذلک فیهم لکثرتهم «3». «4» «5» (قال) ورأی «4» أبو ثمامة الصّیداویّ «6» «7» زوال الشّمس «7»، فقال للحسین «8»: «5» یا أبا عبداللَّه! نفسی «9» لک «10» الفداء، «11» أری «12» هؤلاء قد «12» اقتربوا «13» «14»، ولا واللَّه «15» لا تُقتل حتّی اقتل دونک، وأحبّ أن ألقی «16» ربِّی وقد صلّیت هذه الصّلاة «17» الّتی دنا وقتها 17.
__________________________________________________
(1- 1) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی: فلم یزل].
(2)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء].
(3)- [إلی هنا فی الأسرار، وعن الإرشاد: واشتدّ القتال والتحم، وکثر القتل والجراح فی أصحاب أبی عبداللَّه إلی أن زالت الشّمس].
(4- 4) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: فلمّا رأی ذلک].
(5- 5) [المعالی: حتّی دخل الظّهر، فجاء أبو تمامة الصّیداویّ وقال].
(6)- [مثیر الأحزان: الصّائدیّ].
(7- 7) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان].
(8)- [فی مثیر الأحزان مکانه: قال أبو ثمامة عمرو بن عبداللَّه الصّائدیّ للحسین علیه السلام ...].
(9)- [المعالی: أنفسنا].
(10)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: لنفسک].
(11)- [زاد فی العیون: إنّی].
(12)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان].
(13)- [الدّمعة: أقربوا].
(14)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان والعیون: منک].
(15)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان والعیون: لا].
(16)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان: اللَّه].
(17- 17) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 607
فرفع الحسین رأسه «1» إلی السّماء وقال له «2» «1»: ذکرت الصّلاة، جعلک اللَّه من المصلِّین «3»، نعم، هذا أوّل وقتها؛ ثمّ قال: سلوهم أن یکفّوا عنّا «4» حتّی نصلِّی «5»، فقال له «2» الحصین بن نمیر: إنّها لا تُقبل منک «2» «6». فقال له حبیب بن مظاهر: لا تُقبل الصّلاة! زعمت «7» من آل «8» رسول اللَّه، وتُقبل منک یا ختّار «9»! «10» فحمل علیه «11» الحصین «12» «10»، «13» وحمل علیه «13» حبیب، فضرب حبیب «14» وجه الفرس 14، فشبّ «15» الفرس «16» ووقع «17» عنه «18» الحصین، فاحتوشه أصحابه، فاستنقذوه «19» 18.
__________________________________________________
(1- 1) [العیون: ثمّ قال].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان].
(3)- [زاد فی المعالی والعیون: الذّاکرین].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار والمعالی، وأضاف فی تسلیة المجالس: فکفّوا عنهم، فصلّی الحسین علیه السلام وأصحابه].
(6)- [تظلّم الزّهراء: منکم].
(7)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان].
(8)- [تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: ابن].
(9)- [فی تظلّم الزّهراء والعیون: حمار].
(10- 10) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(11)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان].
(12)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء: ابن نمیر].
(13- 13) [العیون: وخرج إلیه].
(14- 14) [تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان والعیون: وجه فرسه بالسّیف].
(15)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: به].
(16)- [لم یرد فی العیون].
(17)- [مثیر الأحزان: سقط].
(18- 18) [العیون: وحمل أصحابه واستنقذوه منه].
(19)- [مثیر الأحزان: فأنقذوه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 608
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 16- 17/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 291؛ المجلسی، البحار، 45/ 21؛ البحرانی، العوالم، 17/ 264-
265؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 301؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 294؛
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 190- 191؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 360؛
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 74؛ المیانجی، العیون العبری،/ 137- 138
وکان الرّجل من أصحاب الحسین إذا قُتل بان فیهم الخلل، وإذا قُتل من أصحاب ابن زیاد الجماعة الکثیرة لم یتبیّن ذلک فیهم لکثرتهم، ودخل علیهم وقت الظّهر، فقال الحسین:
مروهم، فلیکفّوا عن القتال حتّی نصلّی، فقال رجل من أهل الکوفة: إنّها لا تُقبل منکم، فقال له حبیب بن مظهّر: ویحک!! أتُقبل منکم ولا تُقبل من آل رسول اللَّه (ص)؟ وقاتل حبیب قتالًا شدیداً حتّی قتل رجلًا یقال له بدیل بن صریم، من بنی عقفان. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 183
قال: فعند ذلک تقدّم أبو ثمامة الصّیداویّ رحمه الله إلی الحسین علیه السلام، وقال: یا مولای! إنّنا «2»
__________________________________________________
(1) و آن شیران پیشه هیجا پیاده، داد مردی و مردانگی دادند تا وقت نماز پیشین در رسید و ضعف و قلت شیعه امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه ظاهر گشت. چون ابوثمامه صایدی، اثر عجز و انکسار بر وجنات احوال لشگر بدایت شعار دید، به امیرالمؤمنین حسین رضی الله عنه گفت که: «دشمنان نزدیک رسیدند و من دوست می‌دارم که به ادای فریضه که وقت آن درآمده، اشتغال نمایم.»
آن جناب روی به آسمان کرده و گفت: «ذکرت الصّلاة، جعلک اللَّه من المصلّین، نعم، هذا أوّل وقتها.» آن‌گاه با یاران خویش گفت که: «از اعدا التماس نمائید تا ما را چندان مهلت دهند که نماز پیشین بگذاریم.» یاران ملتمس امام حسین را به دشمنان رسانیده. حصین بن نمیر گفت: «نماز حسین مقبول نیست.» حبیب بن مظاهر گفت: «ای حصین! تو گمان می‌بری که نماز فرزند پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم درجه قبول نخواهد یافت و نماز چون تو خمّاری قبول خواهد افتاد؟»
حصین از این سخن در خشم شده، بر حبیب حمله برد و حبیب شمشیری بر روی اسب او زده، اسب رمیده و حصین را بر زمین افکند. اصحاب حصین سعی نموده اورا از معرکه بیرون بردند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 156
(2)- [فی المعالی مکانه: قال أبو ثمامة: إنّنا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 609
مقتولون لا محالة، وقد حضرت الصّلاة، فصلّ بنا، فإنِّی أظنّها آخر صلاة نصلِّیها، لعلّنا «1» نلقی اللَّه تعالی علی أداء فریضة من فرائضه فی هذا الموضع العظیم. فقال له: أذِّن یرحمک اللَّه، «2» فلمّا فرغ من الأذان، نادی الحسین علیه السلام: یا عمر بن سعد (لعنه اللَّه)! أنسیت شرائع الإسلام، أ لّاتکفّ عنّا الحرب حتّی نصلِّی؟ فلم یجبه عمر، فناداه الحصین بن نمیر (لعنه اللَّه): یا حسین علیه السلام! صلّ، فإنّ صلاتک لا تُقبل، فقال له حبیب بن مظاهر رحمه الله: ویلک! لا تُقبل صلاة الحسین علیه السلام وتُقبل صلاتک یا ابن الخمّارة، فغضب الحصین (لعنه اللَّه) من کلامه، فبرز إلیه وهو یقول:
دونک ضرب السّیف یا حبیب وافاک لیث بطل نجیبُ
فی کفِّه مهنّد قضیب کأ نّه من لمعه حلیبُ
قال: ثمّ نادی: یا حبیب! ابرز إلی میدان الحرب ومکافحة الطّعن والضّرب، فلمّا سمع حبیب رضی الله عنه- وکان واقفاً بإزاء الحسین علیه السلام- فودّعه، وقال: یا مولای! إنّی احبُّ أن اتمّ صلاتی فی الجنّة، وأقرأ جدّک وأباک وأخاک منک السّلام، ثمّ برز رضوان اللَّه علیه وهو یقول:
أنا حبیبٌ وأبی مظاهرُ وفارسُ الهیجاء لیثُ قَسورُ
وفی یمینی صارمٌ مذکّرُ وأنتم ذو عددٍ وأکثرُ
ونحنُ منکم فی الحروب أصبرُ أیضاً وفی کلّ الامورِ أقدرُ
واللَّه أعلی حجّة وأظهرُ وفیکم نار الجحیم تُسْعَرُ
قال: ثمّ حمل علی الحصین (لعنه اللَّه) وضایقه فی مجاله، وضربه علی أمّ رأسه، وقطع خیشوم جواده، وأرداه إلی الأرض، وهمّ أن یأخذ رأسه، فحمل علیه أصحابه واستنقذوه
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 610
من یده. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 65- 66/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 360
ثمّ إنّه اشتدّ الحرب بالحسین علیه السلام وأصحابه، فصبروا إلی نصف النّهار وهم یقاتلون فی وجه واحد، قال: فلمّا رأی ذلک ابن سعد (لعنه اللَّه تعالی) أرسل رجالًا من أصحابه عن یمین الحسین علیه السلام وشماله، ومن ورائه ومن کلِّ جانب وناحیة، فصبروا، وحمل أصحاب الحسین علیه السلام علیهم بالنّبل رَشْقاً، فغضب ابن سعد (لعنه اللَّه تعالی) غضباً شدیداً وأمر بإحراق البیوت، فقال الحسین علیه السلام: دعوهم، فاصبروا علی ما یأتیکم منهم، فإنّهم لم یصلوا إلیکم ولا تقاتلونهم إلّامن وجه واحد، وحمل الشّمر (لعنه اللَّه تعالی) وقومه حتّی طعنُوا فسطاط الحسین علیه السلام، فکشفهم الحسین عنه وقال: یا ویلک یا شمر! تحرق حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ فقال: نعم یا حسین، قال: فرفع الحسین رأسه إلی السّماء وقال: اللَّهمّ لا یعجزک الشّمر أن تهرق دمه فی النّار یوم القیامة، قال: فغضب الشّمر وکفر وتمرّد وقال: احملوا علیهم حملة واحدة، فحملوا علیهم من کلِّ جانب ومکان، فثبت لهم أصحاب الحسین علیه السلام، وکان إذا قُتل الرّجل من أصحاب الحسین علیه السلام یبیّن النّقص فیهم لقلّتهم، وإذا قُتل جماعة من أصحاب ابن زیاد (لعنه اللَّه تعالی) لا یبیّن فیهم لکثرتهم.
__________________________________________________
(1)- چون اصحاب آن حضرت بسیار شهید شدند و خیرگی مخالفان زیاده شد، ابو ثمامه صایدی به خدمت امام شهید آمد و گفت: «یابن رسول اللَّه، جانم فدای تو باد! لشگر مخالف به تو نزدیک شدند و می‌خواهم که جان خود را فدای تو کنم و می‌خواهم که نماز ظهر را با تو دریابم که نماز وداع است.»
چون حضرت سید شهدا نام نماز را شنید، آهی سرد از سینه پر درد برکشید و سر به آسمان بلند کرد و فرمود: «نماز را به یاد ما آوردی، خدا تورا از نمازگزارندگان گرداند. بلی اول وقت نماز است.»
از این کافران مهلتی بطلبید که نماز را به جا آوریم. چون التماس کردند، حصین‌بن نمیر گفت: «نماز شما مقبول نیست.»
حبیب بن مظاهر گفت: «ای غدار مکار! نماز فرزند سید ابرار مقبول نیست و نماز چون تو منافق نابه‌کاری مقبول است؟»
ابن نمیر در خشم شد و بر حبیب حمله کرد. حبیب شمشیری بر روی اسب او زد و آن ملعون از اسب درگردید. حبیب خواست که اورا به قتل آورد، اصحاب او هجوم آوردند و آن لعین را بیرون بردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 668
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 611
قال: فلمّا رأی ذلک أبو ثمامة الصّیداویّ، قال: جُعلت فداک یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله! قد اختلف علینا القوم من کلّ جانب ومکان، ونحن مقتولون لا محالة، وهذه الصّلاة قد حضرت، فصلّ بنا، فأنا نریها آخر صلاة نصلِّیها، فلعلّنا نلقی اللَّه عزّ وجلّ علی أداء فریضة، فقال الحسین علیه السلام: ذکّرتنی بالصّلاة، جعلک اللَّه تعالی من المصلّین الذّاکرین، هذا لعمری أوّل وقتها، ثمّ «1» أذّن الحسین علیه السلام بنفسه، ثمّ قال: ویلک یا ابن سعد! أنسیت شرائع الإسلام؟ اقصر عن الحرب حتّی نصلّی وتصلّی بأصحابک، ونعود إلی ما نحن إلیه من الحرب، فاستحیی ابن سعد (لعنه اللَّه تعالی) أن یجیبه، فناداهُ «2» الحصین بن تمیم: صلّ یا حسین ما بدا لک، «3» فلک أن تصلّی، فإنّ اللَّه لا یقبل صلاتک، فأجابه حبیب بن مظاهر- وکان واقفاً بین یدی الحسین- فقال: ثکلتک أمّک وعدمک قومک «3»: لا تُقبل صلاة ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وتُقبل «4» صلاتک یا ابن الخمّارة؟ قال: فغضب الحصین (لعنه اللَّه تعالی) لمّا ذکر اسم امّه، فابتدر یقول:
دونک هذا السّیف یا حبیب أتاک لیث بطل نجیب
فی کفِّه مهنّد قضیب کأ نّه من لمعه حلیب
فقال له: یا حبیب! ابرز إلیّ تجدنی فی مبارزتک سریعاً «4»، قال: فسلّم حبیب بن مظاهر علی الحسین علیه السلام وودّعه وقال: «5» إن فاتتنی الصّلاة معک یا ابن رسول اللَّه فإنِّی أصلِّیها «5» فی الجنّة، وأقرأ جدّک وأباک وامّک وأخاک منک السّلام.
ثمّ برز إلی الحصین، وأنشأ یقول:
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(2)- [المعالی: فناداه].
(3- 3) [المعالی: فأجابه حبیب بن مظاهر: ثکلتک امّک].
(4- 4) [المعالی: منک یا ختّار أو یا خمّار، وکان من شأنهما ما کان].
(5- 5) [المعالی: واللَّه یا مولای إنِّی لأرجو أن أتمّم صلاتی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 612
أنا حبیبٌ وأبی مظاهر وفارس الهیجاء لیث قسور
وفی یمینی صارم وباتر وأنتم ذو عددٍ وأکثر
ونحن أوفی منکم وأصبر ونحن فی کلّ الأمور أجدر
الموت عندی عسل وسکّر من البقاء بینکم یا خسّر
ونحن أعلی حجّة وأظهر حقّاً وربِّی شاهد وحاضر
أضربکم ولا أخاف المحذر عن الحسین ذو الفخار الأطهر
قال: ثمّ حمل علی الحصین، فضربه، فوقعت الضّربة فی خیشوم فرسه، فقطعه، فوثبت به، فرمته إلی الأرض، فقتلته.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 280- 281/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/
360- 361، 375
قال أبو مخنف: فأذّن الحسین علیه السلام بنفسه، فلمّا فرغ من الأذان، نادی: یا ویلک یا عمر بن سعد! أنسیت شرائع الإسلام؟ ألا تقف عن الحرب حتّی نصلِّی وتصلّون ونعود إلی الحرب؟ فلم یجبه، فنادی الحسین علیه السلام: استحوذ علیه الشّیطان، فنادی الحصین بن نمیر (لعنه اللَّه): یا حسین! صلّ ما بدا لک، فإنّ اللَّه لا یقبل صلاتک، فقال له حبیب بن مظاهر- وکان واقفاً بین یدی الحسین علیه السلام-: ثکلتک امّک، وعدموک قومک، وکیف لا تقبل صلاة ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وتُقبل صلاتک یا ابن الخمّارة؟ فغضب الحصین حین ذکر امّه، وبرز نحوه، وعند ذلک یقول:
دونک ضرب السّیف یا حبیب وافاک لیث بطل مجیب
فی کفِّه مهنّد قضیب کأ نّه من لمعه حلیب
ثمّ نادی: یا حبیب! ابرز إلی میدان الحرب، قال: فسلّم حبیب علی الحسین علیه السلام وودّعه، وقال: واللَّه یا مولای إنّی أرجو أن لا تنقضی صلاتک إلّاوأنا أصلِّی فی الجنّة وأقرأ جدّک وأباک وامّک وأخاک عنک السّلام، ثمّ برز إلی الحصین، وهو یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 613
أنا حبیب وأبی مظاهر وفارس الهیجا ولیث قسور
وفی یمینی صارم مذکّر وأنتم ذو عدد وأکثر
ونحن منکم فی الحروب أصبر أیضاً وأنا فی الأمور أقدر
واللَّه أعلی حجّة وأظهر منکم وأنتم نفر لا تنصروا
سبط رسول اللَّه إذ یستنصر یا شرّ قوم بالهدی قد کفروا
ثمّ حمل فی أثر شعره علی الحصین، فضربه ضربة، فوقعت فی وجه حصانه، فقطع خیشومه، فوثب الحصان، فأرداهُ، فرماهُ عن ظهره إلی الأرض، فهمّ أن یعلوه بسیفه ضربة أخری، فحامی عنه أصحابه واستنقذوه. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 294
__________________________________________________
(1)- این‌وقت در غلوای جنگ، عمرو بن‌عبداللَّه‌انصاری که معروف است به‌ابوثمامه صیداوی، به حضرت امام حسین علیه السلام شتافت:
وقال: «یا أبا عبداللَّه! نفسی لنفسک الفداء، هؤلاء اقتربوا منک ولا واللَّه لا تُقتل حتّی اقتل دونک وأحبّ أن ألقی اللَّه ربّی وقد صلّیت هذه الصّلاة.»
عرض‌کرد: «یا اباعبداللَّه، جان من فدای تو باد! اگر چند رایت مقاتلت افراخته و تنور محاربت افروخته است، سوگند با خدای تو کشته نشوی تا من به خون خویش غلطان نشوم. دوست دارم که یک نماز دیگر با تو بگذارم و آن‌گاه خدای را دیدار کنم.»
حسین علیه السلام سر به سوی آسمان برداشت و نگریست که هنگام نماز پیشین است.
و قال: «ذکرت الصّلاة، جعلک اللَّه من المصلّین، نعم هذا أوّل وقتها.»
فرمود: «نماز را تذکره کردی، خداوند تورا از نمازگزاران به شمار گیرد. اینک هنگام نماز است. اکنون از این‌جماعت خواستار شو تا جنگ را دست باز دارند، چندان که ما نماز گزاریم.»
حصین بن نمیر چون این بشنید، فریاد برداشت که: «نماز شما مقبول حضرت یزدان نیست.»
فقال حبیب بن مظاهر: لا تُقبل الصّلاة من ابن رسول اللَّه، وتُقبل منک؟! یا ختّار!»
حبیب بن مظاهر گفت: «ای منافق غدار! نماز پسر رسول خدا پذیرفته نیست و نماز تو مقبول حضرت احدیت است؟»
حصین بن نمیر با تیغ آخته بر حبیب‌بن مظاهر تاخت و این رجز بخواند:
«دونک ضرب السّیف یا حبیبُ وافاک لیث بطلٌ نجیبٌ
فی کفِّه مهنّدٌ قضیبٌ کأ نّهُ من لُمعةٍ حلیبٌ» 1
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 614
ثمّ قال أبو ثمامة الصّیداویّ: یا سیِّدی! صلّ بنا صلاة الظّهر والعصر، فإنّا نراها آخر صلاة نصلِّیها معک، فلعلّنا نلقی اللَّه علی أداء فریضته، فأذّن، وأقام، فقاموا فی الصّلاة وهم یرمون السّهام علیهم، فقال: یا ویلکم! ألا تقفون عن الحرب حتّی نصلِّی، فلم یجبه أحد إلّاالحصین بن نمیر، قال: یا حسین! إنّ صلاتک لا تُقبل، فقال له حبیب بن مظاهر:
إذ لم تُقبل صلاة ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، بل تُقبل صلاتک یا ابن الخمّارة البوّالة علی عقبیها؟
__________________________________________________
- آن‌گاه فریاد برداشت که: «ای حبیب بن مظاهر! حاضر میدان حرب باش و مکافحت 2 طعن و ضرب را گوش دار.»
به میدان آمدن حبیب بن مظهر
حبیب این‌وقت در پیش‌روی فرزند رسول‌خدای به‌پای بود. چون اصغای این‌کلمات نمود، آن‌حضرت‌را وداع گفت و عرض کرد: «ای مولای من، پدر و مادرم فدای تو باد! سوگند با خدای آرزومندم که خاتمت این نماز را در جنّت به پای برم واز جانب تو جد تو را و پدر تورا و برادر تورا سلام برسانم.»
این بگفت و به میدان آمد و با حصین روی در روی شد و این ارجوزه قرائت کرد:
«أنا حبیبٌ وأبی مُظهّرٌ وفارسُ الهیجاء لیثٌ قَسْوَرٌ
وأنتم عند العدید أکثرُ ونحن أوفی منکم وأصبرُ
أیضاً وفی کلّ الامور أقدرُ وأنتم عند الوفاء أغدرُ
ونحن أعلی حُجّة وأظهرُ حقّاً وأنمی منکم وأعذرُ
وفی یمینی صارمٌ مذکّرٌ وفیکم نار الجحیم تُسْعَرُ 3
چون حبیب از قرائت این ارجوزه بپرداخت، آهنگ حصین‌بن نمیر کرد و حمله گران افکند و از گرد راه شمشیر بر سر او فرود آورد و آن زخم بر خیشوم 4 بینی حصین آمد و قطع کرد. حصین از هول و هیبت آن زخم از اسب درافتاد. حبیب تصمیم عزم داد که سر اورا از تن دور کند، اصحاب او بر حبیب حمله کردند و اورا از میدان به‌در بردند. چون زخم او صعب وسخت نبود، دیگرباره برنشست ودر صف خویش درایستاد.
1. ای حبیب! آماده ضربت شیردلاور نجیبی باش که ناگهان با شمشیر هندی برّان و برّاقی مانند شیر دوشیده بر سرت رسید.
2. مکافحت: روبه‌رو شدن با دشمن.
3. خلاصه معنی اشعار: من حبیب بن مظهرم، اگرچه شماره شما پیمان‌شکنان از ما بیش‌تر است، لکن ما بردبار و باوفا و تواناتریم و حق و حجت با ماست. در دست من شمشیر برّانی است که در میان شما آتش دوزخ می‌افرزود.
4. خیشوم: بالای بینی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282- 284، 285
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 615
ثمّ برز حبیب ویقول:
أنا حبیب وأبی مظاهر وفارس الهیجا ولیث قسور
واللَّه أعلی حجّة وأظهر منکم وأنتم بقر لا تنفر
سبط النّبیّ إذ أتی یستنصر یا شرّ قوم فی الوری وأکفر
فحمل علی الحصین، فضربه ضربة أسقطته عن ظهر فرسه إلی الأرض، فاستنقذه أصحابه.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 342- 343
(قالوا) ولمّا «1» استأذن «2» الحسین علیه السلام «3» لصلاة الظّهر، وطلب منهم المهلة لأداء الصّلاة، قال له الحصین بن تمیم «4»: إنّها لا تُقبل منک. فقال له حبیب: «5» إنّها لا تُقبل زعمتَ «5» الصّلاة من آل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وتُقبل منک یا حمار «6»؟ فحمل الحصین، «7» وحمل علیه حبیب، فضرب «7» حبیب وجه فرس الحصین بالسّیف، فشبّ به الفرس ووقع عنه، فحمله أصحابه واستنقذوه «8». «9»
السّماوی، إبصار العین،/ 59/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 191؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 1/ 374؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 124
«9»
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: وحین].
(2)- [فی المعالی مکانه: وقُتل حبیب یوم عاشوراء عند الظّهر حین استأذن ...].
(3)- [أضاف فی المعالی ووسیلة الدّارین: أهل الکوفة].
(4)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: نمیر، وأضاف فیهما: صلّ].
(5- 5) [وسیلة الدّارین: زعمتَ إنّها لا تُقبل].
(6)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: یا خمّار].
(7- 7) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: علیهم (وسیلة الدّارین علیه) فخرج إلیه حبیب وضرب].
(8)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(9)- (ط) چون ابو ثمامه عمرو بن عبداللَّه صائدی قتل پی‌درپی یاران را دید، به حسین عرض کرد: «یا اباعبداللَّه! قربانت، من می‌بینم که این لشگر به تو نزدیک شدند و تا ما کشته نشویم تورا نکشند انشاء اللَّه، من دوست دارم که نماز این وقتی که رسیده بخوانم و نزد خدا روم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 616
والتفت أبو ثمامة الصّائدیّ «1» إلی الشّمس قد زالت، فقال للحسین: نفسی لک الفداء، إنِّی أری هؤلاء قد اقتربوا منک، لا واللَّه لا تُقتل حتّی اقتل دونک، وأحبّ أن ألقی اللَّه وقد صلِّیت هذه الصّلاة الّتی دنا وقتها، فرفع الحسین رأسه إلی السّماء وقال: ذکرت الصّلاة، جعلک اللَّه من المصلّین الذّاکرین، نعم، هذا أوّل وقتها، سلوهم أن یکفّوا عنّا حتّی نصلِّی، فقال الحصین: إنّها لا تُقبل.
فقال حبیب بن مظاهر: زعمتَ أ نّها لا تُقبل من آل الرّسول وتُقبل منک یا حمار؟
فحمل علیه الحصین، فضرب حبیب وجه فرسه بالسّیف، فشبّت به ووقع عنه، واستنقذه أصحابه، فحملوه، وقاتلهم حبیب قتالًا شدیداً، فقتل علی کبره اثنین وستّین رجلًا.
المقرّم، مقتل الحسین،/ 301

استشهاده‌

قتله بدیل بن صریم الغفقانیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 152/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 121
وشدّ الحصین بن تمیم علی حبیب بن مظهر، فشدّ حبیب علی الحصین، فضرب وجه فرسه بالسّیف، فشبّ ووقع عنه، فاستنقذه أصحابه، وجعل حبیب یقول:
__________________________________________________
- حسین سر برداشت وفرمود: «یاد نماز کردی، خدایت از نمازگزاران و ذاکرین قرار دهد، آری اوّل وقت است، از این‌ها بخواهید از ما دست بردارند تا نماز بخوانیم.»
حصین بن تمیم گفت: «نماز شما قبول نیست.»
حبیب بن مظاهر گفت: «به گمانت نماز آل رسول قبول نیست و نماز تو می‌خوار قبول است؟»
گفته: حصین‌بن تمیم بر آن‌ها حمله کرد و حبیب پیش رفت، شمشیری به جلو سر او زد که فرو رفت و اورا انداخت، یارانش یورش بردند و اورا نجات دادند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 123- 124
(1)- [الأکلیل للهمدانیّ فی جزء 10، ص 97، أبو ثمامة هو: زیاد بن عمرو بن عریب بن حنظلة بن دارم الصّائدیّ، قُتل مع الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 617
أنا حبیب وأبی مظهر فارس هیجاء وحرب مسعر
وأنتم منّا لعمری أکثر ونحن أوفی منکم وأصبر
ونحن أعلی حجّة وأظهر حقّاً وأبقی منکم وأعذر
فقاتل قتالًا شدیداً، وحمل علی رجل من بنی تمیم یقال له: بدیل بن صریم، فضربه بالسّیف علی رأسه، فقتله. وحمل علیه رجل من بنی تمیم آخر، فطعنه، فوقع، ثمّ ذهب لیقوم، فضربه الحصین بن تمیم بالسّیف علی رأسه، فسقط، ونزل إلیه التّمیمیّ، فاحتزّ رأسه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 402، أنساب الأشراف، 3/ 195
وأخذ حبیب «1» یقول:
اقسِمُ لو کنّا [بکم] أعدادا أو «2» شَطْرَکمْ ولّیتمُ أکتادا «3»
یا شرّ قومٍ حسباً وآدا
قال: وجعل یقول یومئذ «4» «1»:
أنا حبیب وأبی مُظاهرُ «5» فارسُ هیجاء وحرب تُسعَرُ
أنتم أعدُّ عُدَّة وأکثرُ ونحن أوفی منکمُ وأصبَرُ
ونحن أعلی حُجَّةً وأظهرُ حقّاً وأتقی منکمُ وأعذَرُ «6»
وقاتل قتالًا شدیداً، فحمل «6» علیه «7» رجل من بنی تمیم، «8» فضربه بالسّیف علی رأسه،
__________________________________________________
(1- 1) [بحرالعلوم: ابن مظاهر الأسدیّ یقاتل قتال الأبطال علی کبره وهو یرتجز ویقول].
(2)- [العیون: و]
(3)- [فی العیون والأعیان: الأکتادا].
(4)- [لم یرد فی العیون].
(5)- [فی الأعیان: مظهر]
(6- 6) [بحر العلوم: وبینما حبیب یقاتل إذ حمل].
(7) (7*) [الأعیان: بدیل بن صریم العقفانیّ من بنی عقفان من خزاعة، فضربه حبیب بالسّیف علی رأسه، فقتله].
(8) (8*) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 618
فقتله- وکان یقال له: بدیل بن صُرَیْم من بنی عُقْفان (7*)- وحمل علیه «1» آخر من بنی تمیم، فطعنه، فوقع «2» (8*)، فذهب لیقوم، فضربه «3» الحصین بن تمیم «4» علی رأسه بالسّیف، فوقع «5»، ونزل إلیه التّمیمیّ، «6» فاحتزّ رأسه. «7»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 439- 440/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 270- 271
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 555؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 398؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 138- 139
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحرالعلوم: رجل].
(2)- [زاد فی بحرالعلوم: بالرّمح، فسقط حبیب لوجهه].
(3)- [بحر العلوم: إذ ضربه].
(4)- [بحر العلوم: نمیر].
(5)- [زاد فی بحرالعلوم: علی الأرض یخور بدمه].
(6)- [زاد فی بحرالعلوم: طعنه بالرّمح].
(7)- گوید: حبیب شعری می‌خواند به این مضمون:
«ای کسانی که به نسب و ریشه
از همه مردم بدترید
قسم یاد می‌کنم که اگر به شمار شما بودیم
یا نصف شما بودیم
گروه گروه فراری می‌شدید.»
گوید: و همو آن روز شعری می‌خواند به این مضمون:
«من حبیبم و پدرم مظاهر است
یکه سوار عرصه نبرد و جنگ فروزان
شمار شما بیش‌تر است
اما ما وفادارتریم و صبورتر
با حجت برتر و حق آشکارتر
از شما پرهیزکارتریم، با دستاویز قوی‌تر.»
وی جنگی سخت کرد، آن‌گاه یکی از بنی‌تمیم بدو حمله برد که با شمشیر به سرش زد و خونش بریخت، نام وی بدیل‌بن صریم بود از بنی‌عقفان. آن‌گاه یکی دیگر از مردم بنی‌تمیم بدو حمله آورد و با نیزه بزد که بیفتاد. خواست برخیزد، حصین‌بن تمیم با شمشیر بر وی زد که بیفتاد. مرد تمیمی پیاده شد و سرش را ببرید.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3042- 3043
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 619
وخرج من بعده [عمرو بن مطاع الجعفیّ] حبیب بن مظاهر «1» الأسدیّ وهو «2» یرتجز و «2» یقول:
«3» [أنا «3» حبیب (و «4») أبی مظاهرُ «5» فارس هیجاء وحرب تُسعَرُ «6»
أنتم «7» «8» أعدّ عُدّةً و «8» أکثرونحن أعلی حجّة وأقهر «9» (و) أنتم عند الوفاء أغدر «10»
ونحن أوفی منکم وأصبر] «11»
ثمّ حمل، فلم یزل یقاتل حتّی قُتل- رحمه الله-.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 197- 198
ثمّ برز من بعده [زهیر] حبیب بن «12» مظاهر «12» الأسدیّ رضوان اللَّه علیه، وهو یقول:
أنا حبیب وأبی مظاهر «13» لنحن أزکی منکم وأطهر
ننصر خیر النّاس حین یذکر
__________________________________________________
(1)- فی د و بر و نور العین: مطهر.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- ما بین الحاجزین من د و بر، وفی الأصل مکانه: شعراً.
(4)- سقط من د و بر، والزّیادة من المقتل ونور العین والطّبریّ، 6/ 251.
(5)- من المقتل والطّبریّ، وفی د و بر ونور العین: مطهر.
(6)- فی نور العین: مستقر.
(7)- فی د و بر: وأنتم.
(8- 8) من الطّبری، وفی د و بر: عند العدید، وفی نور العین: أوفر عدّة و.
(9)- نور العین: أظهر.
(10)- نور العین: حقّاً وأتقی منکم وأعذر.
(11)- هذه الأبیات فی المقتل، 46/ ألف، هکذا:
أنا حبیب وأبی مظاهر وفارس الهیجا ولیث قسور
وفی یمینی صارم مذکر وأنتم أوفی عداداً أکثر
ونحن منکم فی الحروب أصبر أیضاً وفی کلّ الأمور أقدر
واللَّه أعلی حجّة وأظهر منکم وأنتم نصر لا تنصر
سبط رسول اللَّه أن تنصروا یا شرّ قوم فی الوری وأکفر
(12- 12) [البحار: مظهّر].
(13)- [البحار: مظهّر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 620
فقتل منهم واحداً وثلاثین رجلًا، ثُمّ قُتل رضی الله عنه. «1»
الصّدوق، الأمالی،/ 160/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 319- 320؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 169؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 160
(ثمّ) «2» خرج من بعده [عمرو بن مطاع الجعفیّ] حبیب بن مظاهر الأسدیّ «2» وهو یقول:
أنا حبیب وأبی مظهّر فارس هیجاء وحرب تسعر «3» فأنتم «3» عند العدید أکثر
ونحن أعلی حجّة وأظهر وأنتم عند الهیاج غدّرونحن أوفی منکم وأصبر
ثمّ قاتل، وجعل یحمل ویقول:
أقسم «4» لو کنتم لنا أعداداً أو شطرکم ولّیتم الأکتادا
یا شرّ قوم حسباً وآدا «5» ویا أشدّ معشر عنادا «5»
فحمل «6» «7» «3» علیه رجل من بنی تمیم، فطعنه، فذهب لیقوم، فضربه الحصین بن نمیر علی رأسه بالسّیف، فوقع، «8» ونزل التّمیمیّ، فاحتزّ رأسه [...]، وقیل: بل قتله رجل یقال له بدیل «9» بن صریم، وأخذ رأسه، فعلّقه «8» فی عنق فرسه.
__________________________________________________
(1)- پس از او حبیب‌بن مظاهر اسدی به میدان رفت و می‌سرود:
«منم حبیب و پدرم مظهر ما از شما ازکی بدیم و اطهر
ناصر خیر الناس حین یذکر»
و از آن‌ها سی و یک تن کشت و کشته شد رضی الله عنه.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 160
(2- 2) [مثیر الأحزان: برز حبیب بن مظاهر علیه الرّحمة].
(3- 3) [مثیر الأحزان: وقاتل قتالًا شدیداً حتّی قتل اثنین وستّین رجلًا، ثمّ حمل]
(4)- [فی البحار والعوالم والأسرار مکانهم: «وقاتل قتالًا شدیداً، وقال أیضاً: أقسم ...]
(5- 5) [فی البحار والعوالم والأسرار: وشرّهم قد علموا أنداداً].
(6)- [فی الدّمعة مکانه: قال فی المناقب: ثمّ برز حبیب بن مظاهر الأسدیّ وقاتل قتالًا شدیداً، ثمّ حمل ...].
(7)- [فی البحار والعوالم والأسرار: ثمّ حمل].
(8- 8) [مثیر الأحزان: فاحتزّ رأسه التّمیمیّ وعلّقه].
(9)- [فی شرح الشّافیة مکانه: فی مقتل الخوارزمی: قتله بدیل ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 621
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 18- 19/ عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی
فراس،/ 363؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 26، 27؛ البحرانی، العوالم، 17/ 270؛
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 306- 307؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 294؛
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 76
ثمّ برز حبیب بن مظاهر الأسدیّ، قائلًا:
إنِّی حبیب وأبی مظاهر فارس هیجاء وحرب تسعر
وأنتم عند العدید أکثر ونحن أعلی حجّة وأقهر
فقتل اثنین وستّین رجلًا، قتله الحصین بن نمیر، وعلّق رأسه فی عنق فرسه.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 103
وقاتل حبیب قتالًا شدیداً، فقتل «1» رجلًا من بنی تمیم اسمه «1» بدیل بن صریم، وحمل علیه آخر من تمیم، فطعنه، فذهب لیقوم، فضربه الحصین علی رأسه بالسّیف، فوقع، ونزل إلیه التّمیمیّ، فاحتزّ رأسه.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 291/ عنه: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 451
وبرز حصین بن تمیم، فخرج إلیه حبیب بن مظهّر، فضرب وجه فرسه بالسّیف، فوقع علیه أصحابه، فاستنقذوه. ثمّ تعدّوا علی حبیب، فقتل رجلًا منهم، وهو یقول:
أنا حبیب أبی مظهّر فارس هیجاء وحرب تسعر
ونحن أوفی منکم وأصبر ونحن أعلی حجّة وأظهر
حقّاً وأتقی منکم وأعذر
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 32
وجعل یقول:
أنا حبیب وأبی مظهّر فارس هیجاء وحرب مسعر
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 622
أنتم أوفی عدّة وأکثر ونحن أوفی منکم وأصبر
ونحن أعلی حجّة وأظهر حقّاً وأبقی منکم وأطهر
ثمّ حمل علی حبیب هذا رجل من بنی تمیم، فطعنه، فوقع، ثمّ ذهب لیقوم، فضربه الحصین بن نمیر علی رأسه بالسّیف، فوقع، ونزل إلیه التّمیمیّ، فاحتزّ رأسه. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 183
ثمّ [بعد سعید بن عبداللَّه الحنفیّ] برز حبیب بن مظاهر الأسدیّ وهو یقول:
أنا حبیب وأبی مظهّر «2» فارس هیجاء وحرب تسعر
وأنتم عند العدید أکثر ونحن أعلی حجّة وأظهر
وأنتم عند الوفاء أغدر ونحن أوفی منکم وأصبر
حقّاً وأنمی منکم وأعذر
«3» «4» فقتل اثنین وستّین رجلًا «4»، فقتله الحصین بن نمیر، وعلّق رأسه فی عنق فرسه.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 296/ عنه: المجلسی، البحار،
45/ 26؛ البحرانی، العوالم، 17/ 270؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 307؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 294؛ القمّی، نفس المهموم،/ 271؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/
191؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 374؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 398؛
المیانجی، العیون العبری،/ 138؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 76
__________________________________________________
(1)- بعد از آن حبیب‌بن مظاهر اسدی متوجه اعدا شد، جنگی صعب کرد و شخصی از بنی‌تمیم شمشیری بر وی زد و یبفتاد. خواست که برپای خیزد که‌حصین‌بن نمیر تیغی بر فرق او زده. حبیب چنان خفتید که دیگر برنخاست. تمیمی از اسب فرود آمده و سرش را از تن جدا کرد. بعضی گفته‌اند که بدیل‌بن صریم، حبیب را به قتل رسانید.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 157
(2)- [العوالم: مظاهر]
(3)- [إلی هنا حکاه الدّمعة والأسرار بدله عن مقتل الخوارزمی].
(4- 4) [حکاه عنه فی نفس المهموم والمعالی وبحرالعلوم والعیون ومثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 623
وحمل علی رجل من بنی تمیم، فقتله، ولم یزل یقاتل حتّی قتل خمسة وثلاثین فارساً، وتکاثروا علیه، فقتلوه رحمه الله.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 66
فبرز حبیب بن مظاهر، فقتل جماعة، واستشهد رضی الله عنه. «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 363
ثمّ إنّ حبیباً حمل علیهم وقتل منهم زهاء مائة فارس، ورجع وفیه خمس جراحات، فشدّها، فرکب فرساً أشقر، ثمّ حمل علیهم، وقاتل قتالًا شدیداً، وحمل علی رجل من أهل الشّام اسمه بدیل بن صریم، وضربه علی أمّ رأسه، فقتله، ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم مقتلة عظیمة، ثمّ حمل علیهم، وأنشأ یقول:
إنِّی أری یوماً عظیم المنکر یذکر حتّی البعث یوم المحشر
یا ویلکم أما علمتم أ نّه سبط الرّسول الطّاهر المطهّر
یا ویلکم کاتبتموا إمامکم ثمّ غدرتم بئس ذا من معشر
من غیره تدعون إذ نادیتموا یابن البتول الطّهر یابن حیدر
یا ویلکم کفرتموا بربِّکم حین بدلتم بیزید الأخسر
یا ویلکم من النّبیِّ المصطفی تبّاً لکم من فعل هذا المنکر
قال: فبینما حبیب بن مظاهر کذلک، إذ خرج الأخوص- وکان عدوّاً لأهل البیت علیهم السلام- فأنشده بهذه الأبیات یقول:
__________________________________________________
(1)- و بعد از او، حبیب بن مظاهر اسدی، قدم در میدان جهاد نهاد و سی و یک نفر از آن اشقیا را به سقر فرستاد. 1 به روایت دیگر: شصت و دو نفر از آن بدبختان را به درکات نیران فرستاد تا آن که حصین بن نمیر اورا به درجه رفیعه شهادت رسانید.
به روایت دیگر: بدیل بن صریم اورا شهید کرد و سرش را بر گردن اسب خود آویخت. 1. امالی شیخ صدوق، 136.
مجلسی، جلاء العیون،/ 666- 667
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 624
الیوم وافیت لأشفی صدری من الحسین ثمّ أوفی نذری
فتلقّاه حبیب وصاح به صیحة عظیمة، وقال له: تکلّمت بشرکٍ من کفرک؟ ثمّ حمل علیه وهو یقول: اللَّهمّ قد بانت عداوة هذا الکافر لولیّک وابن بنت نبیّک، فاعنِّی وانصرنی‌علیه، ثمّ أ نّه عمد إلی الأخوض، فانفذّ السّنان من ظهره، وقال: خذها من مولی لعلیّ ابن أبی طالب، ثمّ علی أصحاب ابن سعد (لعنه اللَّه) ولم یزل یضرب فیهم بالسّیف، ثمّ دعا إلی البراز، فلم یبرز إلیه أحد، فحمل علی المیمنة، فألجأها إلی المیسرة، فقتل منهم خلقاً کثیراً، فالتقاه جماعة من أصحاب ابن سعد (لعنه اللَّه) مقدار ألف فارس، وقد تعب من کثرة القتال، ثمّ ضرب منهم ملعون علی أمّ رأسه، واستشهد أمام الحسین.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 281- 282
وفی روایة السّیِّد: ثمّ شدّوا علی حبیب، فقتلوه.
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 191
ولم یزل حبیب یقاتل حتّی قتل منهم خلقاً کثیراً، ثمّ قُتل. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 343 1
__________________________________________________
(1)- از این سوی، حبیب ب تنی سالخورده و قامتی خمیده، مانند شیر شمیده از چپ و راست همی بتاخت و مرد و مرکب همی به خاک انداخت و این اشعار را قرائت همی کرد:
«أقسمُ لو کنّا لکم أعدادا أو شطرَکُم ولّیتُمُ الأکتادا
یا شرّ قومٍ حسباً وآدا وشرّهم قد علموا أندادا» 1
و خویش را به خدای بفروخت و از یمین و شمال رزم داد تا به روایت محمد بن ابی‌طالب، شصت و دو تن از کوفیان را مسته 2 سیف و سنان فرمود. این وقت مردی از بنی‌تمیم از کمین بیرون شد و مغافصة 3 با سنان نیزه حبیب را زخمی بزد، چنان که به روی در افتاد. حبیب جلدی کرد و برخاست تا خصم را کیفر کند. حصین بن نمیر دررسید و شمشیری بر سر حبیب بزد تا از پای درافتاد. پس از اسب پیاده شد و سر اورا از تن دور کرده و از گردن اسب درآویخت. به روایتی بعد از زخم حصین، همان مرد تمیمی سر حبیب را از تن جدا کرده و نیز گفته اند: بدیل بن صریم سر حبیب را برید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 625
وجعل «1» حبیب «2» یحمل فیهم لیختطفه منهم وهو «2»
یقول:
أقسم لو کنّا لکم أعداداً أو شطرکم ولّیتم أکتادا
یا شرّ قوم حسباً وآدا «3» ثمّ قاتل القوم، «4» فأخذ یحمل فیهم ویضرب «4»
بسیفه وهو یقول «3»
:أنا حبیب وأبی مظهر «5» فارس هیجاء وحرب تسعر
أنتم أعدّ عدّة وأکثر ونحن أوفی منکم وأصبر «6»
ونحن أعلی حجّة وأظهر حقّاً وأتقی منکم وأعذر
__________________________________________________
- 1. ای بدترین گروه از لحاظ نژاد و نیرو و بدترین مشرکین! به خدا سوگند اگر ما به اندازه یا نصف شما می‌بودیم، شما پشت به جنگ داده، فرار می‌کردید. (عاشر بحار به جای عملوا، علموا و ابی‌مخنف به جای آدا، زاداً ضبط نموده).
2. به ص 90 رجوع شود.
3. مغافصة: ناگهان.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 285- 286
پس از او [زهیربن القین] (رضوان اللَّه علیه) حبیب‌بن مظاهر الاسدی (علیه الرضوان) چون شیر شرزه بیرون تاخت و این شعر بخواند:
«أنا حبیب وأبی مظهر لنحن أزکی منکم وأطهر
ننصر خیر النّاس حین یذکر» 1
پس بزد و بکشت تا از آن گروه بی‌باک، سی و یک تن به خاک هلاک درانداخت و خویشتن (رحمةاللَّه علیه) به حضرت ذی‌المنن شتافت.
1. من حبیب و پدرم مظهر است. مسلماً ماها از شما پاک‌تر و از زشتی‌ها و ناپاکی‌ها دورتریم. ما آن کس را که در هنگام یادآوری از همه مردم برتر و بهتر است، یاری می‌کنیم.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 115
و هلاکت شصت و دو تن از کوفیان به دست حبیب بن مظاهر.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
(1)- [فی ذخیرة الدّارین والأعیان: وأخذ].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3- 3) [فی الأعیان والعیون: وجعل یقول یومئذ].
(4- 4) [المعالی: ویضربهم].
(5)- [ذخیرة الدّارین: مظاهر]
(6)- [زاد فی المعالی: وأنتم عند الوفاء أغدر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 626
«1» و «2» «3» لم یزل یقولها «4» «5» حتّی قتل من القوم مقتلة عظیمة 2 5، فحمل علیه «6» بدیل بن صریم العقفانی «7» «8»، فضربه «9» بسیفه «10» و «11» حمل «3» علیه «12» آخر من «13» تمیم، فطعنه برمحه «14»، فوقع، فذهب لیقوم، فضربه الحصین بن تمیم «15» علی رأسه بالسّیف، فسقط «16»، فنزل إلیه «17» التّمیمیّ، فاحتزّ رأسه. «18» أکتاداً جمع کتد، وهو مجتمع الکتفین من الإنسان وغیره، آدا فی قوله: «حسباً وآدا» بمعنی القوّة، والعقفان بالعین المهملة والقاف والفاء، نسبة إلی عقفان بضمّ العین، حیّ من خزاعة، ذکره الشّیخ فخر الدّین الطّریحی فی مشترکاته فی علم الرّجال فی باب
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعالی: ثمّ برز].
(2- 2) [الأعیان: وقاتل حبیب قتالًا شدیداً].
(3- 3) [العیون: وقاتل قتالًا شدیداً حتّی قیل إنّه قتل اثنین وستّین رجلًا، فحمل].
(4)- [ذخیرة الدّارین: یقاتل].
(5- 5) [المعالی: قتل اثنین وستّین فارساً].
(6)- [أضاف فی المعالی: رجل من بنی تمیم یقال له].
(7)- [ذخیرة الدّارین: التّمیمیّ، وأیضاً فیه وفی المعالی: من بنی عقفان].
(8)- [أضاف فی الأعیان: من بنی عقفان من خزاعة].
(9)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: فحمل علیه رجل من بنی تمیم، یقال له: بدیل بن صریم من بنی عقفان، فضربه ...].
(10)- [فی ذخیرة الدّارین والأعیان والمعالی ووسیلة الدّارین: بالسّیف علی رأسه، وأضاف فی الأعیان: فقتله].
(11)- [ذخیرة الدّارین: ثمّ].
(12)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین والعیون: رجل].
(13)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین والأعیان والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: بنی].
(14)- [لم یرد فی الأعیان والعیون].
(15)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: نمیر].
(16)- [فی الأعیان والعیون: فوقع].
(17)- [لم یرد فی العیون].
(18) (18*) [حکاه إبصار العین وذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 627
العین المهملة (18*). «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 59- 60/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 191-
192؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 555؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 374-
375؛ المیانجی، العیون العبری،/ 138- 139؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 124
وحمل علیه بدیل بن صریم، فضربه بسیفه، وطعنه آخر من تمیم برمحه، فسقط إلی الأرض، فذهب لیقوم، وإذا الحصین یضربه بالسّیف علی رأسه، فسقط لوجهه، ونزل إلیه التّمیمیّ واحتزّ رأسه. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 301
وجعل حبیب یحمل فیهم، فودّع حبیبُ الحسینَ، وقال: یا مولای! إنِّی أحبّ أن أتمّ صلاتی فی الجنّة وأقرأ جدّک وأباک وأخاک منک السّلام، وأخذ یرتجز ویقول:
أنا حبیب وأبی مُظهّر وفارس الهیجاء لیث مسور
وفی یمینی صارم مذکّر وأنتم ذو عدد وأکثر
__________________________________________________
(1)- حبیب می‌سرود:
«بودیم اگر که هم‌شماره به خدا یا نیم بدیم پشت کردید به ما
قومی نشناسیم دنی‌تر ز شما»
گفته، حبیب در آن روز می‌سرود:
«منم حبیب و پدرم مظهّر یل نبرد و جنگ پرشر
شما مجهزتر و هم فزون تر ما با شکیباتر و با وفاتر
دلیل ما هم برتر است و اظهر حقا که اتقی از شما و اعذر»
نبرد سختی کرد (مخ) شصت و دو مرد را کشت (ط). مردی از بنی‌تمیم بر او حمله کرد و شمشیری بر سر او زد و اورا کشت رحمه الله. نام قاتل او بدیل‌بن صریم از بنی‌عقفان بود. تمیمی دیگری نیزه به او فرو کرد و اورا به زمین انداخت. خواست برخیزد، حصین تمیم شمشیری بر سرش زد و افتاد. آن تمیمی فرود آمد و سرش را جدا کرد.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 124
(2)- اعتبار و منزلتی بسیار نزد امام داشت؛ چون حبیب بن مظاهر کشته شد، این حادثه حسین علیه السلام را دگرگون کرد و در آن حال فرمود: «او نفس من و پشتیبان اصحابم محسوب می‌شد.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 81
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 628
ونحن منکم فی الحروب أصبر أیضاً وفی کلّ الأمور أقدر
واللَّه أعلی حجّة وأظهر وفیکم نار الجحیم تسعر
قتل حبیب اثنین وستّین رجلًا جسوراً.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 124

حضور الإمام علیه السلام عند مقتله‌

قال أبو مخنف: «1» حدّثنی محمّد بن قیس، قال «1»: لمّا قُتل حبیب بن مظاهر «2» هدّ «3» ذلک حسیناً «4» «3»، وقال: عند ذلک للَّه‌أحتسب «5» نفسی «6» وحُماة أصحابی «7». «8»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 440/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 60؛ الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 192؛ القمّی، نفس المهموم،/ 272، 642، 643؛ الأمین، أعیان الشّیعة،
4/ 555؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 376؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/
399؛ المیانجی، العیون العبری،/ 139؛ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 183
فهدّ مقتله الحسین، فقال: عند اللَّه أحتسب نفسی وحماة أصحابی. «9»
__________________________________________________
(1- 1) [فی إبصار العین والأعیان: إنّه].
(2)- [إبصار العین: مظهر].
(3- 3) [بحرالعلوم: مقتله الحسین علیه السلام واسترجع کثیراً].
(4)- [إبصار العین: الحسین علیه السلام].
(5)- [العیون: أحتسبه].
(6)- [إلی هنا حکاه فی البدایة].
(7)- [زاد فی المعالی: لمّا قُتل حبیب بانَ الانکسار فی وجه الحسین علیه السلام، سِرُّهُ واضح لأنّ اطمینان قلب السّلطان وقلوب العسکر بحامل اللّواء، فإذا سقط اللّواء یتزلزل قلب السّلطان والعسکر، وکان زهیر حامل لواء المیمنة، وحبیب حامل لواء المیسرة، والعبّاس حامل لواء القلب، ولهذا لمّا قُتل حبیب بانَ الانکسار فی وجه الحسین، وکذلک لمّا قُتل العبّاس علیه السلام].
(8)- محمد بن قیس گوید: وقتی حبیب‌بن مظاهر کشته شد، حسین در خود شکست و گفت: «خودم را و محافظ یارانم را پیش خدا ذخیره می‌نهم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3044
(9)- [زاد فی المقرّم: واسترجع کثیراً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 629
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 19/ مثله المجلسی، البحار، 45/ 26- 27؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 270؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 307؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/
294؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 301؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 76
فلمّا قُتل حبیب، هدّ ذلک الحسین وقال: عند ذلک للَّه‌أحتسب حماة أصحابی.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292
فقال حسین: للَّه‌عند ذلک أحتسب نفسی وحُماة أصحابی!!
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 451
قال أبو مخنف رحمه الله: لمّا قُتل العبّاس «1» وحبیب بن مظاهر «2» رحمه الله بان الانکسار فی وجه الحسین علیه السلام، ثمّ «3» قال: «4» للَّه‌درُّک یا حبیب، لقد کنتَ فاضلًا تختم القرآن فی لیلةٍ واحدة «4». «5»
قال: فقام إلیه زهیر بن القین رحمه الله وقال: بأبی أنت وامِّی یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ما هذا الانکسار الّذی أراه فی «6» وجهک، ألست تعلم أ نّا «6» علی الحقِّ؟ قال: بلی وإله الخلق إنِّی لأعلم علماً یقیناً إنّی وإیّاکم علی الحقّ والهدی، «7» فقال زهیر: إذاً لا نُبالی ونحن نصیر إلی الجنّة ونعیمها. ثمّ تقدّم أمام الحسین علیه السلام، فقال: یا مولای «7»! أتأذن لی بالبراز؟
فقال: ابرز «8».
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [فی الأسرار والمعالی مکانهما: قال أبو مخنف: فی قتل حبیب بن مظاهر ...].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم وبحرالعلوم والعیون].
(4- 4) [الأسرار: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون].
(5)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم والمعالی والعیون وبحرالعلوم ووسیلة الدّارین].
(6- 6) [الأسرار: منک؟ ألسنا].
(7- 7) [الأسرار: الّذی یرضی به اللَّه ورسوله، قال: فما بالک لا ترید لنا القتل حتّی نصبر إلی الجنّة ونعیمها یا مولای، وإلی ربّ غفور رحیم].
(8)- [زاد فی الأسرار: شکر اللَّه لک فعالک، رفع مقامک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 630
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 66- 67/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 395؛
مثله القمّی، نفس المهموم،/ 272؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 376؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 139- 140؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 399؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 126
وقال الحسین: یرحمک اللَّه یا حبیب، لقد کنت تختم القرآن فی لیلة واحدة وأنتَ فاضل.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 343
فلمّا قُتل حبیب، بانَ الانکسار فی وجه الحسین علیه السلام، فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون وعند اللَّه تعالی نحتسب أنفسنا، رحمک اللَّه یا حبیب، لقد کنت فاضلًا، تختم القرآن فی رکعة واحدة، ثمّ بکی علیه، وبکی الأنصار. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
__________________________________________________
(1)- بعد از شهادت او، خروشی از اصحاب آن حضرت برخاست. امام مظلوم فرمود: «نزد خدا می‌دانم جان خود را و جان حامیان اصحاب خود را و مزد ایشان را از خدا می‌طلبم.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 667
بالجمله، چون حبیب شهید شد، مرگ او بر حسین علیه السلام سخت آمد.
فقال: «عند اللَّه أحتسب نفسی وحماة أصحابی، وقال: للَّه‌درّک یا حبیب! لقد کنت فاضلًا، تختم القرآن فی لیلة واحدة.»
امام علیه السلام حبیب را به دعای خیر یاد کرد و او هر شبی قرآن را به تمامت قرائت می‌فرمودزهیربن القین‌عرض کرد: «یا ابن رسول اللَّه! بأبی أنت وامّی پدر و مادرم فدای تو باد! چرا روی تو در قتل حبیب شکسته گشت؟ مگر نمی‌دانی که ما بر حقیم؟»
فرمود: «نیک می‌دانم که ما و شما به طریق هدایت می‌رویم.»
عرض کرد: «دیگر چه باک داریم؟ اینک به جانب جنت و نعیم بهشت خواهیم شتافت.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 286
ازدی گوید: چون حبیب‌بن مظاهر کشته شد، حسین خمیده شد و فرمود: «خودم و اصحاب باوفایم را به حساب خدا می‌گذارم.»
در بعضی مقاتل است که فرمود: «للَّه درّک یا حبیب، مردی با فضیلت بودی که در یک شب قرآن را ختم می‌کردی.»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 124
من داستان شهادتش را در نفس المهموم آورده‌ام و در جلالت قدرش کافی است روایتی که لوطبن یحیی ازدی از محمدبن قیس آورده است، گوید: چون حبیب‌بن مظاهر کشته شد، حسین علیه السلام شکسته شد و فرمود:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 631
یقول التّاریخ عنه: «إنّه لمّا قُتل حبیب، هدّ مقتله الحسین».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 368
وقد هدّ مقتله الحسین علیه السلام، وهو الّذی لا توازن بصبره الجبال، وإذ قد وضح ذلک لزهیر بن القین، قال له: ما هذا الانکسار یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ فقال: عند اللَّه أحتسب نفسی وحماة أصحابی.
النّقدی، زینب الکبری (الهامش)،/ 102

فعل الأعداء برأسه فی ساحة القتال‌

وأخذه الحصین، فعلّقه فی عنق فرسه ساعة، ثمّ دفعه إلی التّمیمیّ لیتقرّب به إلی ابن زیاد.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 402، أنساب الأشراف، 3/ 195
فقال له الحصین: «1» إنِّی لشریکک «1» فی قتله، فقال الآخر «2»: واللَّه ما قتله غیری؛ فقال الحصین: أعطنیه أعلّقه فی عنق فرسی کیما یری «3» النّاس ویعلموا «4» أ نّی شرکت «5» فی قتله؛ ثمّ خذه «6» أنت بعد «7» «6» فامض به إلی عبیداللَّه بن زیاد، فلا حاجة لی فیما تعطاه «6» علی قتلک إیّاه. قال «8» «6»: فأبی علیه، فأصلح قومه «9» فیما بینهما علی هذا «10»، فدفع إلیه «11» رأس حبیب
__________________________________________________
- «نزد خدا (نزد این خ ب) خود و حامیان اصحابم را به حساب می‌گذارم.» کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 334
(1- 1) [فی الأعیان والمعالی: أنا شریکک، وفی ذخیرة الدّارین: إنّی لشریک].
(2)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: التّمیمیّ].
(3)- [إبصار العین: یراه].
(4)- [لم یرد فی الأعیان، وفی ذخیرة الدّارین: ویعلم].
(5)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: شریکک].
(6- 6) [لم یرد فی الأعیان].
(7)- [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی].
(8)- [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین].
(9)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: قومهما].
(10)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: ذلک].
(11) (11*) [العیون: الرّأس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 632
ابن مظاهر (11*)، «1» فجال به فی العسکر قد علّقه فی «2» عنق فرسه «1»، ثمّ دفعه «3» بعد ذلک «3» إلیه. «4» «5»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 440/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 60؛ الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 191؛ القمّی، نفس المهموم،/ 271؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 555؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 375؛ المیانجی، العیون العبری «6»،/ 139؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 124- 125
نزل إلیه التّمیمیّ فاحتزّ رأسه، فقال له الحصین: أنا شریکک فی قتله، فقال الآخر:
لا واللَّه، فقال له الحصین: أعطنیه أعلّقه فی عنق فرسی کیما یری النّاس إنّی شرکت فی قتله، ثمّ خذه وامض به إلی ابن زیاد، فلا حاجة لی فیما تعطاه، ففعل، وجال به فی
__________________________________________________
(1- 1) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: فعلّقه بعنق فرسه، فجال به فی العسکر].
(2)- [إبصار العین: بعنق].
(3- 3) [لم یرد فی العیون].
(4)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: فأخذه، فعلّقه فی لبان فرسه، وزاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: فأخذه التمیمیّ، فعلّقه فی لبان فرسه، ثمّ أقبل به إلی ابن زیاد وجال به فی الکوفة، وأضاف أیضاً فی المعالی: وظهر ما أخبر به میثم التّمار، وزاد فی الأعیان: فانظر إلی ما آلت إلیه حالة الإسلام والمسلمین. والحصین بن تمیم هو صاحب شرطة ابن زیاد یتنازع مع آخر فی رأس رجل هو من خیار المسلمین ویتجادل معه طویلًا؛ لماذا؟ لأجل أن یأخذ الرّأس، فیعلّقه فی عنق فرسه یضربه برکبتیه ویجول فی العسکر لیعلم النّاس أ نّه شرک فی قتله!! أفیکون خبث وخسّة واستخفاف بالدّین أکثر من هذا؟! ...].
(5)- مرد تمیمی پیاده شد و سرش را برید.
گوید: حصین بدو گفت: «من در کار کشتن وی همدست تو بودم.»
آن دیگری گفت: «به خدا کسی جز من اورا نکشت.»
حصین گفت: «سر را به من بده که به گردن اسبم بیاویزم که مردم ببینند و بدانند که در کشتن وی همدست بوده ام. سپس آن را بگیر و پیش عبیداللَّه بن زیاد ببر که مرا به آن‌چه بابت کشتن وی به تو می‌دهند، حاجت نیست.»
گوید: اما مرد تمیمی نپذیرفت، ولی قومشان به همین‌گونه صلحشان دادند که سر حبیب‌بن مظاهر را به حصین داد که آن را به گردن اسب خویش آویخت و در اردوگاه بگردانید. سپس بدو باز داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3043
(6)- [حکاه فی العیون عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 633
النّاس، ثمّ دفعه إلیه، فلمّا رجعوا إلی الکوفة، أخذ الرّأس وجعله فی عنق فرسه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 291
وتنازع التّمیمیّ والحصین فی رأس حبیب، ثمّ غلب علیه الحصین، فأخذه وعلّقه فی عنق فرسه، وجال به فی العسکر لیراه النّاس ویعلموا أ نّه شریک فی قتله، ثمّ دفع الرّأس إلی التّمیمیّ، فأخذه التّمیمیّ، ورجع إلی الکوفة، وقد علّقه فی لبان فرسه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 399

ذکر سیِّد الشّهداء علیه السلام حبیب بن مظاهر عند وحدته‌

قال: ثمّ توجّه نحو القوم «2» وقال: یا ویلکم! علی مَ تقاتلونی، علی حقّ ترکته، أم علی سنّة غیّرتها، أم علی شریعة بدّلتها؟ فقالوا: بل نقاتلک بغضاً منّا لأبیک وما فعل بأشیاخنا یوم بدر وحُنین، فلمّا سمع کلامهم بکی «1» وجعل «3» ینظر یمیناً وشمالًا، فلم یرَ أحداً من أنصاره «4» إلّامَنْ صافح التّراب جبینه، ومن قطع الحمام أنینه «4»، فنادی علیه السلام: یا مسلم بن عقیل، ویا هانی بن عروة، ویا حبیب بن مظاهر، ویا زهیر بن القین، «4» ویا یزید بن مظاهر، ویا فلان و یا فلان «4»، یا أبطال الصّفا، ویا فرسان الهیجا! ما لی انادیکم فلا
__________________________________________________
(1)- حصین به او [آن مرد تمیمی] گفت: «من در کشتن او با تو شریکم.»
گفت: «به خدا جز من اورا نکشته.»
حصین گفت: «سرش را به من ده به گردن اسبم بیاویزم که مردم بینند و بدانند در قتل او شریکم. سپس اورا بگیر و نزد عبیداللَّه‌بن زیاد ببر و مرا حاجتی به جایزه آن نیست.»
او حاضر نشد و قوم وی اورا بدین راضی کردند. سر حبیب را به او داد تا در گردن اسب آویخت و در لشگر گردانید و به او رد کرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 124
(2) (1) [لم یرد فی المعالی].
(3)- [فی العیون مکانه: وفی النّاسخ وغیره، ثمّ توجّه إلی قتال أعدائه وجعل ...].
(4- 4) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 634
تجیبون «1»، وأدعوکم فلا تسمعون «2»، أنتم نیام، أرجوکم تنتبهون، أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصروه؟ هذه نساء الرّسول لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا عن نومتکم أ یّها الکرام، وادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، ولکن صرعکم واللَّه ریب المنون، وغدر بکم الدّهر الخؤون، وإلّا لما کنتم عن نصرتی تقصّرون، ولا عن دعوتی تحتجبون، فها نحن علیکم مفتجعون، وبکم لاحقون، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون. «3» ثمّ أنشأ یقول:
«4» قوم «4» إذا نودوا لدفع ملمّة والخیل بین مدعّس ومکردس «5»
لبسوا القلوب علی الدّروع وأقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفس
نصروا الحسین فیا لها من فتیة عافوا الحیاة وألبسوا من سندس «4» «6»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 84- 85/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 19
- 20؛ المیانجی، العیون العبری،/ 180 6
__________________________________________________
(1)- [العیون: فلا تجیبونی].
(2)- [العیون: تسمعونی].
(3)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(4- 4) [مثله فی الأسرار،/ 287، وناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 378]
(5)- [مدّعس (اسم مفعول از مصدر تدعیس): نیزه زدن. مکردس (اسم مفعول از ماضی کردس): دسته دسته کردن اسبان و مقصود از این مصراع برپا بودن جنگ است. گروهی که هرگاه در شدت جنگ برای رفع گرفتاری خوانده شوند دل‌های خودرا بالای زره‌ها پوشیده و برای جانبازی بر یکدیگر پیشی می‌گیرند].
(6)- آن‌گاه از یمین و شمال نگران شد، اصحاب را همگان کشته دید و برادران و فرزندان را در خاک و خون آغشته نگریست، پس ندا در داد که:
«یا مسلم بن عقیل! ویا هانی بن عروة! ویا حبیب بن مظاهر! ویا زهیر بن القین! ویا یزید بن مظاهر! ویا یحیی بن کثیر! ویا هلال بن نافع! ویا إبراهیم بن الحصین! ویا عمیر بن المطاع! ویا أسد الکلبیّ! ویا عبداللَّه ابن عقیل! ویا مسلم بن عوسجة! ویا داود بن الطّرمّاح! ویا حرّ الرّیاحیّ! ویا علیّ بن الحسین! ویا أبطال الصّفا! ویا فرسان الهیجاء! مالی أنادیکم فلا تجیبونی؟ وأدعوکم فلا تسمعونی؟ أنتم نیام، أرجوکم تنتبهون، أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصرونه؟ فهذه نساء الرّسول صلی الله علیه و آله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا من نومتکم، أ یّها الکرام! وادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، ولکن صرعکم واللَّه ریب المنون، وغدر بکم الدّهر الخؤون، وإلّا لما کنتم عن دعوتی تقصرون، ولا عن نصرتی تحتجبون، فها نحن علیکم مفتجعون، وبکم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 635
__________________________________________________
- لاحقون، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.»
از آن پس که شهدا را یک یک به نام بخواند، فرمود: «ای شجعان روز دار و بُرد! و ای فرسان تنگنای نبرد! چه افتاد مرا که می‌خوانم شما را و پاسخ نمی‌گویید، و دعوت می‌کنم و اجابت نمی‌فرمایید؟ ارجو 1 که از این خواب انگیخته شوید. آیا مودت شما از امام شما بگشت که نصرت اورا دست بازداشتید؟ اینک زنان رسول خدایند که بی نصرت شما اسیر رنج و عنایند. هم‌اکنون برخیزید و این طغات لئام 2 را از حرم او دفع دهید. همانا مرگ بر شما دست یافت و بخت از شما به نحوست دهر روی برتافت؛ وگرنه شما در اجابت دعوت من کندی نکردید و از نصرت من باز ننشستید. هم‌اکنون ما از برای شما آزرده و غمنده‌ایم و از قفای شما آینده و گراینده‌ایم.» و این اشعار قرائت فرمود:
«قوم إذا نودوا لدفع ملمّة [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی مقتل أبی مخنف (المشهور)].
1. ارجو: امیدوارم.
2. لئام (جمع لئیم): مردمان پست فطرت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 377- 378
ودر کتاب بحر المصائب مسطور است که:
جناب زینب خاتون (سلام اللَّه علیها) می‌فرماید: در آن وقت که برادرم فرزندش امام بیمار را وداع می‌کرد، آوازی از لشکر پسر سعد برخاست: «ای حسین! از چه روی نزد زنان نشسته‌ای؟ یا باید بیعت کنی و یا با لب تشنه و شکم گرسنه شهید شوی.»
برادرم از شنیدن این صدا بیرون آمد و با اهل بیت وداع کرد. سوار شد و با من خطاب فرمود: «خواهرک من! خواهرک من! از دنبال من بیا از دنبال من بیا تا تو را چیزی عجیب و شگفت بازنمایم.»
من به فرمان و اطاعت آن امام امم آمدم تا به نزدیکی اجساد طاهره و ابدان مطهّره رسید.»
پس ندا بر کشید: «کجاست برادرم؟ کجاست مساعدم؟ کجاست عباس؟»
زینب می‌فرماید: آن حضرت برفراز جسد برادرش عباس بیامد و همی ندای «یا أخی!» بر آورد و فرمود: «ای برادر! اکنون چاره‌ام اندک شد. آیا تو و این قوم به خواب باشید و ایشان گمان می‌برند که من از میدان قتال کناری گرفته ام؟ بر من دشوار است که تو را بر این زمین تافته غرقه به خون بنگرم. ای برادر من! مرا تنها بگذاشتی در میان دشمنان.»
آن گاه ساعتی در پیرامون آن جسد مبارک بگریست و ندا بر کشید:
«یا مسلم بن عقیل! ویا هانی بن عروة! ویا حبیب بن مظاهر 1! ویا زهیر بن القین! ویا هلال بن نافع! ویا علیّ بن الحسین! ویا فلان بن فلان.»
«وای شجاعان عرصه صفا و سواران پهنه هجا! چیست مرا که ندا می‌کنم شما را و مرا جواب نمی‌رانید و می‌خوانم شما را و نمی‌شنوید؟ آیا در خواب هستید که امید بیداری را داشته باشم؟ یا در مودّت خویش
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 636
ورُوی أنّ الحسین علیه السلام لمّا قُتل أولاد الأکدن نظر یمیناً وشمالًا فلم یرَ أحداً، فنادی یا مسلم بن عقیل، یا هلال بن نافع، یا حرّ الرِّیاحیّ، یا حبیب بن مظاهر، یا زهر بین القین، یا جابر بن عُروة، یا فرسان الوغی ویا أبطال الهیجاء، ما لی أنادیکم فلا تجیبونی وأدعوکم فلم تسمعونی، صرعکم واللَّه ریب المنون، وأرزاکم الدّهر الخؤون، فاسترجع وقال:
قوم إذا نودوا لدفعِ ملمّةٍ [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی مقتل أبی مخنف (المشهور)].
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 287
وقال أبو مخنف: ثمّ توجّه الحسین نحو القوم، وجعل ینظر یمیناً وشمالًا، ولم یر أحداً من أصحابه وأنصاره إلّامن صافح التّراب جبینه، ومن قطع الحمام أنینه، فنادی: یا مسلم بن عقیل، ویا هانی بن عروة، ویا حبیب بن مظاهر، ویا زهیر بن القین، ویا بریر، ویا داود بن الطّرمّاح، ویا مسلم بن عوسجة، ویا فلان ویا فلان، یا أبطال الصّفا، ویا فرسان الهیجاء! (ما لی أنادیکم فلا تجیبونی).
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 315- 316
__________________________________________________
- دیگرگون شده‌اید که به نصرت امام خویش نیستید؟ اینک زنان خاندان رسول هستند که به سبب فقدان شما، همه نزار و دلفکار مانده‌اند. آیا شما نه آنان هستید که به سبب من، یعنی برای نصرت من و اکتساب فیض شهادت، زنان خویش را مطلّقه ساختید و از خانمان خویش روی برتافتید؟
هم اکنون ای مردم آزاده کرام نیکو، سر از این خواب بر کشید و این مردم کافر کیش بد اندیش نابکار را از حرم رسول خدای دور سازید. حاشا و کلّا که شما به این حال باشید، یعنی زنده باشید و به یاری من بر نخیزید. لکن سوگند با خدای ریب منون شما را سرنگون داشته و دهر خائن با شما به غدر و فریب رفته است؛ و گرنه شما از دعوت من قصور نمی‌جستید و از یاری من در پرده نمی‌شدید. هم اکنون ما بر شما دردناک و اندوهگین و به شما ملحق هستیم؛ «فانّا للَّه‌وانا الیه راجعون».
جناب زینب خاتون (سلام اللَّه علیها) می‌فرماید: سوگند به آن خدای که جز او خدایی نیست، من نگران آن اجساد بودم که چنان مضطرب شدند، گویا آهنگ برجستن داشتند.
و نیز می‌فرماید: پس از آن، امام علیه السلام به نزد جسد برادرم عباس آمد و فرمود: «ای برادر! این قوم شوم چنان پندارند که من از جدال و قتال بیمناک هستم و با ایشان اطاعت می‌کنم؛ لا واللَّه.»
و از آن پس، حمله منکر بیاورد و آن جماعت ملعون را پراکنده کرد و هزار و پانصد تن از ایشان را در سقر مقر ساخت؛ صلوات اللَّه و سلامه علیه و علیهم أجمعین. 1. حبیب بن مظهر ظ.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 227- 228
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 637

ابن حبیب ورأس أبیه فی الکوفة

فأتی به الکوفة، فرآه القاسم بن حبیب بن مظهر، فسأله أن یدفع إلیه رأس أبیه لیدفنه، فأبی، فحقد ذلک علیه حتّی قتله فی أیّام مصعب بن الزّبیر، وهو قائل نصف النّهار، ضربه بسیفه حتّی برد.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 403، أنساب الأشراف، 3/ 195
فلمّا رجعوا إلی «1» الکوفة، أخذ «2» الآخر رأس حبیب «2»، فعلّقه فی لبان «3» فرسه، ثمّ أقبل به إلی ابن زیاد فی القصر «4»، فبصر به ابنه القاسم «5» بن حبیب «5»، وهو یومئذ قد راهق، فأقبل مع الفارس لایفارقه، «6» کلّما دخل القصر دخل معه، وإذا خرج خرج معه «6»، فارتاب به «7»، فقال: ما لک یا بنیّ تتبعنی؟ قال: لا شی‌ء، قال: بلی، یا بنیّ أخبرنی، قال له «8»: إنّ هذا «9» الرّأس الّذی معک «9» رأس أبی، أفتعطینیه حتّی أدفنه؟ قال: یا بنیّ، لا یرضی الأمیر أن یُدفَن، وأنا أرید «10» أن یثیبنی الأمیر «11» علی قتله «10» ثواباً حسناً؛ قال «12» له الغلام «12»:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العیون].
(2- 2) [العیون: الرّأس].
(3)- فی هامش الطّبریّ: لبان الفرس: صدره، [والعیون: لباب].
(4)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین مکانهما: أقبل به إلی ابن زیاد فی القصر و ...، والمعالی ووسیلة الدّارین: ولمّا جاء التّمیمیّ برأس حبیب إلی قصر الإمارة ...].
(5- 5) [لم یرد فی إبصار العین].
(6- 6) [لم یرد فی العیون وبحرالعلوم].
(7)- [أضاف فی المعالی ووسیلة الدّارین: التّمیمیّ].
(8)- [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین].
(9- 9) [لم یرد فی إبصار العین والمعالی ووسیلة الدّارین].
(10- 10) [وسیلة الدّارین: الجائزة].
(11)- [لم یرد فی بحرالعلوم].
(12- 12) [فی إبصار العین والمعالی ووسیلة الدّارین: القاسم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 638
لکن اللَّه لا یثیبک علی ذلک إلّاأسوأ الثّواب؛ «1» أما «2» واللَّه لقد قتلت «3» خیراً منک «1»، وبکی «4». «5»
فمکث الغلام حتّی إذا أدرک لم یکن «6» له همّة إلّااتّباع أثر قاتل أبیه «7» لیجد منه غرّة فیقتله بأبیه «7»، فلمّا کان زمان مصعب بن الزّبیر وغزا مصعب باجُمَیرا «8» دخل عسکر مصعب، فإذا قاتل أبیه فی فسطاطه، «9» فأقبل یختلف فی طلبه «10» والتماس غرّته 9 10، فدخل علیه وهو «11» قائل نصف النّهار «11»، فضربه بسیفه حتّی برد «12». «13»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون وبحر العلوم].
(2)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: أم].
(3)- [فی إبصار العین ونفس المهموم والأعیان: قتلته].
(4)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین وبحر العلوم].
(5)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: ثمّ فارقه].
(6)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین وبحر العلوم: لم تکن].
(7- 7) [لم یرد فی بحر العلوم].
(8)- [زاد فی الأعیان: وهو موضع بأرض الموصل، وأضاف فی وسیلة الدّارین: قریب تکریت سامرّاء].
(9- 9) [لم یرد فی العیون].
(10- 10) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(11- 11) [وسیلة الدّارین: نائم].
(12)- [زاد فی إبصار العین: باجمیراء بالباء المفردة والجیم المضمومة والمیم المفتوحة والیاء المثنّاة تحت والرّاء المهملة والألف المقصورة موضع من أرض الموصل کان مصعب بن الزّبیر یعسکر به فی محاربة عبدالملک بن مروان حین یقصده من الشّام أیّام منازعتهما فی الخلافة، وزاد فی ذخیرة الدّارین: باجمیرا، قال عبداللَّه بن یاقوت الحموی فی معجمه، بضمّ الجیم وفتح المیم ویاء ساکنة وراء مقصورة: موضع دون تکریت، ذکر الأخباریّون أنّ عبدالملک ابن مروان کان إذا همّ یقصد مصعب بن الزّبیر بالعراق یخرج فی کلّ سنة إلی بطنان حبیب وهی من أدنی قنسرین إلی الجزیرة، فیعسکر بها ویخرج مصعب بن الزّبیر إلی مسکن، فیعسکر بباجمیرا من أرض الموصل، کلّ واحد منهما یری صاحبه أ نّه یقصده ولا یتمّ کلّ واحد منهما قصده، فإذا اشتدّ الشّتاء وارتجّ الثّلج، انصرف عبدالملک إلی دمشق ومصعب إلی الکوفة، فکان یقول عبدالملک: إنّ مصعباً قد أبی الإجمیراته واللَّه موقدهنّ علیه، فقال أبو الجهیم الکنانیّ:
أکل عام لک باجمیرا تغزو بنا ولا تفید خیرا
وزاد فی المعالی: قُتل].
(13)- و چون به کوفه رسید، آن دیگری سر حبیب را بگرفت و به سینه اسب خویش آویخت و سوی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 639
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 440/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 271- 272؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 555؛ مثله السّماوی، إبصار العین،/ 60، 61؛ الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 191- 192؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 375- 376؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 139؛ بحر العلوم، مقتل الحسین (الهامش)،/ 399؛ الزّنجانی، وسیلة
الدّارین،/ 126
فلمّا دخل الکوفة «1» رآه ابن حبیب بن مظاهر- وهو «2» غلام غیر «3» مراهق «4»، فوثب علیه «5» وقتله، «6» وأخذ رأسه «6».
__________________________________________________
- ابن‌زیاد رفت که در قصر بود.
گوید: قاسم پسر حبیب که در آن وقت نزدیک بلوغ بود، وی را بدید و با سوار برفت و از او جدا نشد. وقتی به درون قصر می‌شد؛ با وی به درون می‌شد و چون برون می‌شد، با وی برون می‌شد که تمیمی از او بدگمان شد و گفت: «پسرکم، چه کار داری که مرا دنبال می‌کنی؟»
گفت: «چیزی نیست.»
گفت: «چرا پسرکم به من بگو.»
گفت: «این سر که همراه توست، سر پدر من است. آن را به من می‌دهی که به خاک کنم؟»
گفت: «پسرکم! امیر رضا نمی‌دهد که آن را به خاک کنند. من می‌خواهم امیر به سبب کشتن وی مرا پاداش نیک دهد.»
پسر بدو گفت: «اما خدایت بر این‌کار پاداش بسیار بد می‌دهد. به‌خدا اورا که بهتر از تو بود، کشته‌ای.» و بگریست.
گوید: پسر بماند و وقتی بالغ شد، هدفی جز دنبال کردن قاتل پدر نداشت. مگر فرصتی به دست آورد و اورا به انتقام پدر بکشد.
گوید: به روزگار مصعب بن زبیر که در «باجمیرا» به جنگ بود، پسر وارد اردوگاه مصعب شد و قاتل پدر را دید که در خیمه خویش بود. همچنان به دنبال وی و انتظار فرصت برفت و بیامد و نیم‌روزی که به خواب بود، بر او درآمد و با شمشیر چندانش بزد که جان داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3043- 3044
(1)- [فی سائر المصادر: مکّة وهو تصحیف].
(2)- [فی تظلم الزّهراء مکانه: ثمّ بعد ما رأی ابن حبیب قاتل أبیه فی الکوفة وهو ...].
(3)- [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(4)- [زاد فی شرح الشّافیة: فقیل له: هذا قاتل أبیک].
(5)- [فی شرح الشّافیة والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: إلیه].
(6- 6) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 640
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 19/ عنه: ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/
363؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 27؛ البحرانی، العوالم، 17/ 270؛ البهبهانی،
الدّمعة السّاکبة، 4/ 307؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 294- 295؛ القزوینی، تظلّم
الزّهراء،/ 191
ثمّ أقبل به إلی ابن زیاد فی القصر، فبصر به القاسم بن حبیب وقد راهق، فأقبل مع الفارس لا یفارقه، فارتاب به الرّجل، فسأله عن حاله، فأخبره وطلب الرّأس لیدفنه، فقال: إنّ الأمیر لا یرضی أن یدفن، وأرجو أن یثیبنی الأمیر، فقال له: لکن اللَّه لا یثیبک‌إلّا أسوأ الثّواب، ولم یزل یطلب غرّة قاتل أبیه حتّی کان زمان مصعب، وغزا مصعب باجمیرا، دخل القاسم عسکره، فإذا قاتل أبیه فی فسطاطه، فدخل علیه نصف النّهار، فقتله.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 291- 292
وحمله إلی ابن زیاد، فرأی ابن حبیب رأس أبیه، فعرفه، فقال لحامله: أعطنی رأس أبی حتّی أدفنه، ثمّ بکی. قال: فمکث الغلام إلی أن بلغ أشدّه، ثمّ لم تکن له همّة إلّاقتل قاتل أبیه، قال: فلمّا کان زمن مصعب بن زبیر، دخل الغلام عسکر مصعب، فإذا قاتل أبیه فی فسطاطه، فدخل علیه وهو قائل، فضربه بسیفه حتّی برد. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 183 1
__________________________________________________
(1)- بعد از فراغ از جنگ، سر اورا در گردن اسب آویخته و به کوفه رفت. چون پسر حبیب که هنوز به مرتبه بلوغ نرسیده بود، سر پدر خویش را بدان سان دید، فی‌الحال بدیل را به دوزخ رسانیده و آن سر را به دست آورده.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 157
سرش را بر گردن اسب خود آویخت و چون داخل کوفه شد، پسر حبیب که کودکی بود، اورا به قتل رسانید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 667
و به روایتی بعد از زخم حصین هم آن مرد تمیمی سر حبیب را از تن جدا کرده، و نیز گفته اند: بدیل بن صریم سر حبیب را برید و از گردن اسب آویخت و برنشست و به مکه رفت. در مکه پسر حبیب که هنوز کودکی مراهق 1 بود، سر پدر را بشناخت. بدیل را بکشت و سر پدر را مأخوذ داشته، مدفون ساخت. این سخن در نزد من بنده استوار نمی‌افتد؛ چه در مکه کسی نبود که بدیل بن صریم را بدین کردار عطایی کند و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 641
__________________________________________________
- جایزه دهد. عبداللَّه بن زبیر بن العوام که این هنگام در مکه دعوی‌دار خلافت بود، با حبیب کینه ای و کیدی نداشت که بدیل این مسافت دراز بپیماید و همه جا سر حبیب علاقه گردن اسب او باشد. اگر به طمع عطا بود، البته به کوفه می‌شتافت (واللَّه اعلم.) 1. مراهق: جوان نزدیک به سن بلوغ.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیها السلام، 2/ 286
وهم در آن کتاب مسطور است که یکی روز، امیرالمؤمنین علیه السلام در اثنای خطبه فرمود: «سلونی قبل أن تفقدونی.»
تمیم‌بن اسامةبن زهیربن درید تمیمی به آن حضرت اعتراض کرد و گفت: «بگوی بر سر و زنخ من چند موی است؟»
فرمود: «سوگند با خدای می‌دانم چند موی بر سر داری؛ لکن مبرهن نتوان داشت، تورا خبر می‌دهم از واردات احوال تو. همانا در هر موی که بر سر داری، ملکی است که تورا لعن می‌فرستد، و شیطانی است که اغوا می‌نماید.»
برهان این معنی آن است که تورا در سرای، بچه گوسفندی، یعنی کودکی است که با پسر رسول خدای قتال خواهد داد و مردم را به قتال او باز خواهد داشت، همانا فرزند او، حصین این وقت شیرخواره بود و اورا عبیداللَّه بن زیاد به سوی عمر بن سعد رسول فرستاد و امر کرد او را در تشیید و تمهید قتال با حسین بن علی علیه السلام [یاری کند]. و صبحگاهی وارد کربلا شد که حسین علیه السلام شهید گشت
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 398- 399
او سر را بر اسب خود آویخت و به قصر ابن زیاد می‌برد که قاسم بن حبیب در سن نزدیک بلوغ اورا دید و شناخت. دنبال او افتاد و با او به قصر رفت و آمد می‌کرد تا نظر او را جلب کرد. گفت: «پسر جان! چرا دنبال من افتادی؟»
گفت: «چیزی نیست.»
گفت: «آخر خبری هست به من بگو.»
گفت: «این سر پدر من است، اورا به من بده به خاک سپارم.»
گفت: «پسر جانم! امیر راضی نمی‌شود این سر به خاک رود و من می‌خواهم از او جایزه خوبی بگیرم.»
در جوابش گفت: «ولی خدایت کیفر بدی خواهد داد. به خدا بهتر از تویی اورا کشته.» و بر او گریست.
آن بچه ماند تا مردی شد و همّی نداشت جز تعقیب قاتل پدرش تا اورا غافلگیر کند و به خون پدر بکشد. در دوران مصعب که لشگر باجمیرا کشید، در لشگر مصعب درآمد و قاتل پدر را در خیمه ای یافت و با او رفت و آمد می‌کرد و فرصت می‌جست. تا نیمه روزی که به خوابش دید، شمشیر بر او زد تا بمرد.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 124
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 642
حصین بن نمیر بن فاتک، أبو عبدالرّحمان الکِندیّ ثمّ السّکونیّ، من أهل حمص.
روی عن بلال، وکان بدمشق حین عزم معاویة علی الخروج إلی صفّین، وخرج معه.
وولیَ الصّافیة لیزید بن معاویة، وکان أمیراً علی جند حمص. وکان فی الجیش الّذی وجّهه یزید إلی المدینة لقتال أهل الحرّة. وأمر مسلم بن عتبة أن یستخلفه علی الجیش إن نزل به الموت. فمات مسلم بین مکّة والمدینة. فحاصر حصین ابنَ الزّبیر بمکّة. ورمی الکعبة بالمنجنیق، واحترقت فی حصاره، ومات یزید بن معاویة، وهو بعد فی الحصار.
وکان مسلم بن عُقْبة قال له قبل موته: «یا برذعة الحمار، لولا عهد أمیر المؤمنین إلیَّ فیک ما عهدت إلیک. اسمع عهدی: لا تُمکّن قریشاً من أذنک، ولا تزدهم علی ثلاث: الوقاف ثمّ الثّقاف ثمّ الانصراف. إنّک أعرابیّ جلف».
وقومه السّکون خرجت منهم فتن کثیرة، کان منهم من غزا عثمان، وسَودان بن حُمران الّذی قتل عثمان منهم، وابن ملجم قاتل علیّ منهم، ومنهم هذا حصین. ولمّا عُرضوا علی عمر بن الخطّاب رضی الله عنه، أعرض عنهم وقال: «إنّی عنهم لمتردّد، وما مرّ بی قوم من العرب أکره إلیّ منهم». ثمّ أمضاهم، وکان بعد یذکرهم بالکراهیة، ثمّ قُتل حصین عام الخازر مع عبیداللَّه بن زیاد سنة ستّ أو سبع وستّین، قتلهم إبراهیم بن الأشتر وحرّقهم بالنّار، وبعث رؤوسهم إلی المختار، فنُصبت بمکّة والمدینة. «1»
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 13/ 88- 89
«1»
__________________________________________________
(1)- رفتن ابن‌اشتر به جنگ ابن‌زیاددر همین حال هشت روز از ذیحجه مانده بود که ابراهیم بن اشتر برای نبرد با ابن زیاد روانه شد، همان دو روز پس از حادثه سبیع حرکت کرد و مختار همه پهلوانان و وجوه و دانشمندان تجربه آموخته اصحاب خود را همراه او فرستاد و تا دیر عبدالرحمان‌بن ام‌حکم اورا بدرقه کرد، در آن‌جا کرسی‌داران مختار که آن را بر استر سرخی نهاده بودند و دعای نصرت می‌خواندند به او برخوردند 1 و چون چشم مختار به آن‌ها افتاد، گفت: به رب المرسلات عرفا دشمنان صف به صف کشته شوند و هزار به هزار ستمگران نابود گردند، سپس با ابراهیم وداع کرد و گفت: «این سه را از من در خاطر نگهدار، از خدا در نهان و عیان بترس، در رفتن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 643
__________________________________________________
- شتاب کن، چون به دشمن رسیدی بی‌درنگ بر او بتاز.»
ابراهیم رفت تا به کرسی‌داران رسید که گرد آن حلقه زده بودند و دست به آسمان برداشته دعا می‌کردند، ابراهیم گفت: خدایا ما را به کار سفیهان ما مگیر به آن که جانم بدست او است این روش از بنی اسرائیل است که گرد گوساله خود ملازمت می‌کردند، اصحاب کرسی برگشتند و ابراهیم به مقصد روانه شد.
کشته شدن ابن‌زیاد
ابراهیم بن اشتر از کوفه شتابانه می‌رفت تا پیش از آن که ابن‌زیاد وارد خاک عراق گردد به او برسد، ابن زیاد با لشگر بزرگی از شام آمده و موصل را تصرف کرده بود، ابراهیم آمد تا از عراق گذشت و وارد خاک موصل شد، طفیل بن لقیط نخعی را که مرد دلاوری بود بر مقدمه لشگر خود امیر کرد و چون به ابن زیاد نزدیک شد، لشگر را تعبیه کرد و صف بندی نمود و به همان وضع پیش می‌رفت و فقط طفیل را برای کسب اطلاعات پیش می‌فرستاد تا خود را به نهر خازر از بلاد موصل رسانید و در دهی به نام بارمیثا موضع گرفت و ابن زیاد هم در برابر او آمد و نزدیک او کنار نهر خازر موضع گرفت.
عمیر بن حباب سلمی یکی از یاران ابن زیاد محرمانه نزد ابن اشتر فرستاد که خصوصی مرا دیدار کن (همه قیس از حادثه مرج راهط با عبدالملک بن مروان کینه داشتند و لشگر عبدالملک در آن روز همان قبیله کلب بود) عمیر و ابن اشتر یکدیگر را دیدند و عمیر گفت: «سردار میسره ابن زیاد منم.»
و به او وعده داد که میسره را بگریز وا دارد، ابن اشتر از او پرسید: «نظر تو چیست، خندق بزنم و دو سه روز استراحت کنم؟»
عمیر گفت: «مبادا، دشمن جز این نمی‌خواهد، هرچه جنگ تأخیر افتد برای آن‌ها که چند برابر شمایند بهتر است لشگر کم با دشمن بسیار در صورت تأخیر تاب مقاومت ندارد بی‌درنگ با آن‌ها وارد نبرد شوید و دل آن‌ها را هراس گرفته و اگر آن‌ها با یاران تو درآمیزند و روز به روز بجنگند و نوبه به نوبه با آن‌ها انس گیرند بدان‌ها گستاخ شوند.»
ابراهیم گفت: «اکنون دانستم که تو خیراندیش منی و مختار هم همین سفارش را به من داده.»
عمیر گفت: «اورا اطاعت کن او جنگ دیده است و کسی به اندازه او جنگ آزموده نیست و همان صبح با آن‌ها نبرد کن.»
عمیر به لشگر خود برگشت و ابن‌اشتر دندان تیز کرد و خواب به چشمش نرفت و سحرگاه لشگر خود را آماده کرد و دستجات آن‌ها را منظم نمود و سرداران خود را تعیین کرد، سفیان بن یزید ازدی را سردار میمنه کرد و علی بن مالک جشمی را بر میسره گماشت، او برادر احوص بود و عبدالرحمان بن عبداللَّه برادر مادری خود را سردار سواران ساخت و سواره نظامش کم بودند و طفیل بن لقیط را فرمانده پیاده‌ها کرد و پرچم خود را به مزاحم بن مالک سپرد و سپیده دم به تاریکی نماز خواند و یاران خود را صف کرد و فرماندهان را به جای خود گماشت و خودش پیاده راه می‌رفت و لشگر را ترغیب می‌کرد و وعده پیروزی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 644
__________________________________________________
- به آن‌ها می‌داد و آن‌ها را خرده خرده بالای تل بزرگی برد که به سوی دشمن سرازیر می‌شد و معلوم شد احدی از آن‌ها از جا نجنبیده، عبداللَّه‌بن زهیر سلوانی را فرستاد وضع آن‌ها را بازرسی کند و برگشت و گفت: «همه هراسان و سست بودند، یکی از آن‌ها مرا دیدار کرد و همین را دارند که می‌گویند: یا شیعة آل ابی‌تراب، یا شیعة المختار الکذاب، من گفتم: آن‌چه ما در میان داریم از دشنام مهمتر است.»
ابراهیم سوار شد و بر پرچم‌ها دوری زد و یادآور شد که ابن‌زیاد با حسین و اصحاب و خاندان او از اسیری و کشتار و منع‌آب فروگذار نکرده وآن‌ها را به کشتن او تشویق کرد، لشگر دشمن جلوی آن‌ها آمدند، ابن زیاد حصین بن نمیر را سردار میمنه شامیان کرده بود و میسره را به عمیربن حباب سلمی سپرده بود و شرحبیل بن ذی الکلاع سردار سواران بود و چون نزدیک رسیدند، حصین با جناح راست شامیان بر میسره ابراهیم حمله کرد وعلی بن مالک جشمی برابرش ایستادگی کرد تا کشته شد و پرچمش را قرة بن علی برداشت و او هم با مردانی دلاور پای فشرد تا کشته شدند و میسره رو به هزیمت نهاد، پرچم را عبداللَّه بن ورقاء بن جناده سلولی برادر زاده حبشی بن جناده از اصحاب رسول خدا برداشت و جلو منهزمین را گرفت و گفت: «ای شرطه‌های خدا! دور من آیید.»
و بیشتر آن‌ها را دور خود جمع کرد و گفت: «امیر شما با خود ابن زیاد در نبرد است، بیایید نزد او برگردیم.»
نزد او برگشتند و دیدند ابراهیم سر برهنه کرده و فریاد می‌کشد: «ای شرطه‌های خدا! نزد من آیید، من ابن‌اشترم، بهترین‌فراری کسی است که دوباره حمله‌کند کسی‌که با تجدید حمله عذرخواهی کند بد نکرده است.»
و اصحابش گرد او برگشتند، میمنه ابراهیم به امید آن که عمیربن زیاد طبق وعده هزیمت می‌شود بدان حمله بردند ولی عمیر با آن‌ها سخت جنگید از فرار عار داشت، چون ابراهیم چنین دید، گفت: «دسته‌جمعی بر انبوه لشگر قلب حمله بریم و اگر آن‌ها را از جا کندیم و گریزان کردیم این‌ها که در سمت راست و چپ ملاحظه کنید، چون پرنده ترسان برمند.»
لشگرش یک‌جا بدان سو حمله بردند و پس از نیزه بازی‌ها دست به تیغ و گرز بردند و مدتی می‌زدند، آواز آهن چون آواز کوبیدن گازران در فضا پیچید. ابراهیم به پرچم‌دار خود می‌گفت: پرچم را درون صفوف دشمن بر، می‌گفت: راه پیش رفتن نیست، ابراهیم می‌گفت: چرا، هست.
و چون گامی پیش می‌نهاد، ابراهیم به سختی شمشیر می‌زد و بر هر کس وارد می‌شد اورا به خاک می‌انداخت و پیادگان را مانند گله بره می‌راند و یاران او هم هماهنگ حمله کردند و نبرد سخت درگرفت و لشگر ابن‌زیاد گریزان شدند و از دو لشگر کشتگان بسیاری بر زمین افتاد، و گفته‌اند عمیر بن حباب اول کس بود که گریخت و نبرد اول او برای بهانه بود، چون لشگر دشمن گریختند، ابراهیم گفت: «من مردی را زیر پرچمی تنها در کنار نهر خازر کشتم، او را بجویید، بوی مشک از او شنیدم، دو دستش به سوی شرق افتادند و دو پایش به مغرب.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 645
__________________________________________________
-او را جستند، ابن زیاد بود که به ضربت ابراهیم دو نیم شده، به همان وضعی که ابراهیم گفته بود سرش را برگرفتند و تنش را سوختند.
شریک بن جدیر تغلبی هم بر حصین بن نمیر سکونی حمله کرد و گمان برد ابن‌زیاد است و باهم گلاویز شدند و تغلبی فریاد می‌کشید: «مرا با این زنازاده بکشید.»
حصین را کشتند و گفته‌اند که حصین هم شریک بن زیاد را کشت، شریک در صفین همراه علی علیه السلام بود و چشمش آسیب دید و چون دوران علی علیه السلام گذشت به بیت‌المقدس رفت و در آن‌جا گوشه گرفت و چون حسین علیه السلام کشته شد با خدا عهد کرد که اگر خون‌خواهی برای او پدید شود، ابن‌زیاد را بکشد یا خود جان دهد و چون مختار برای خون خواهی حسین علیه السلام خروج کرد رو به او آورد و با ابراهیم به جبهه رفت و چون به لشگر شام حمله شد، با همراهان خود که از ربیعه بودند صف‌ها را دریدند تا به ابن‌زیاد رسیدند و گرد و غباری برخاست که کسی کسی را نمی‌دید و جز طراق و طراق آهن شنیده نمی‌شد و چون گرد فرو نشست، هر دو نفر شریک و ابن‌زیاد کشته افتاده بودند ولی قول اول اصح است و شریک همان کس است که گفت:
هرچه را بینم تباه است ای پسر جز مقام نیزه در ظل فرس
1. این کرسی را مختار از آل جعدة بن هبیره خواهر زادگان علی علیه السلام گرفته و آن را آراسته کرده و جمعی را بر آن گماشته بود و وسیله تشویق یاران خود ساخته بود و در مواقع سخت و در رزم‌ها دور آن جمع می‌شدند و دعا می‌کردند و آن را نمونه تابوت نصرت بنی‌اسرائیل کرده بود و از این‌جا معلوم می‌شود در انقلابات اسلامی عناصر یهودی دست داشته و به هر وسیله در مقام احیای آداب منسوخه خود برمی‌آمدند، این هم یکی از نشانه‌های آن است که ابراهیم بدان پی برده بود و چاره‌ای نمی‌توانست کرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 314- 316
چون روزی چند برآمد، پسری نزد عبداللَّه بن کامل‌آمد و گفت: «مرا در خلوت با تو طرفه حکایتی است.»
عبداللَّه مجلس را از بیگانه بپرداخت. آن جوان گفت: «دانسته باش، من پسر هارون بن مقدم می‌باشم و دوست‌دار اهل بیت اطهارم و پدرم با علی علیه السلام دشمن است و با دوست‌دار اهل بیت عداوت دارد و بنی امیه را بر اهل بیت تفضیل می‌دهد. اینک چهار تن از قتله امام حسین علیه السلام را در سرای خویش در سردابه پنهان کرده است. اکنون تورا آگاهی دادم. دیگر خود دانی تا چه کنی.»
این بگفت و برفت و بر فراز سردابه بایستاد. عبداللَّه برفت و آن مکان را بدانست و سردابه را بگشادند و آن چهار تن را مأخوذ داشتند و این جمله را یکی زیاد بن مالک نام بود و غلام حمزه را بکشته بود، آن دیگر را یزید بن ضمیر می‌نامیدند و این خبیث قاتل حبیب بن مظاهر اسدی علیه‌الرحمة بود؛ و دیگری را اکبرابن حمدان می‌خواندند و این ملعون قاتل عابس بن شبیب رحمة اللَّه علیه بود. و چهارم را عبیداللَّه بن الاسود بن عمر ابن مطاع می‌گفتند. پس این چهار تن را به خدمت مختار درآوردند. مختار فرمان کرد تا هر چهار را چون گوسفندان سر بریدند و نامشان را ثبت کردند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 406- 407
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 646
راجع ما یلی:
الطّبری، التّاریخ، 6/ 86- 91 (راجع المجلّد، 14/ 495- 500).
ابن أعثم، الفتوح (ط دار الفکر)، 2/ 310، 336- 341 (راجع المجلّد، 14/ 506- 510)
الطّوسی، الأمالی،/ 240- 243 رقم 426/ 16 (راجع المجلّد، 14/ 513- 514)
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 225- 235 (راجع المجلّد، 14/ 514- 524)
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 133 (راجع المجلّد، 14/ 532)

دفنه «1»

ودفنت بنو أسد حبیباً عند رأس الحسین علیه السلام، حیث قبره الآن اعتناءً بشأنه، [...]
[أقول]: وسمعت مذاکرةً إنّ بعض ملوک الشّیعة استغرب ذلک، فکشف عن قبری حبیب والحرّ، فوجد حبیباً علی صفته الّتی ترجم بها فی الکتب.
السّماوی، إبصار العین،/ 127
فائدة: قال المفید فی الإرشاد: لمّا رحل ابن سعد اللّعین بالرّؤوس والسّبایا، وترک الجثث الطّاهرة، خرج قوم من بنی أسد کانوا نزولًا بالغاضریّة إلی الحسین علیه السلام وأصحابه
__________________________________________________
(1)- عمر بن سعد چون روز یازدهم محرم دو بخش از روز سپری شد، اهل بیت نبوت و امامت را چنان که به‌شرح رفت، به جانب کوفه روان داشت. جماعت بنی‌اسد که در اراضی غاضریه مسکن و مربع داشتند، چون دانستند که لشگر ابن سعد از کربلا بیرون شدند به روز دوازدهم محرم به کربلا آمدند و بر اجساد شهدا نماز گذاشتند.
به روایت شیخ مفید، مضجع امام علیه السلام در همان موضع است که هم اکنون معروف است. و علی بن الحسین علیه السلام را در فرود پای پدر به خاک سپردند و سایر شهدا را لختی دورتر مدفون ساختند
به روایت ابن شهرآشوب، قبور شهدا ساخته و پرداخته بود و مرغان سفید در اطراف کشتگان طواف می‌دادند، واجب نمی‌کند به تمامت که سایر شهدا در یک موضع رهینه خاک باشند، بلکه اخبار و احادیث شامل حال اغلب است. چنان که حبیب‌بن مظاهر و حربن یزید ریاحی را مدفنی جداگانه است.
بالجمله، شهدا را بیشتر در روز دوازدهم که روز سیم شهادت ایشان بود، به خاک سپردند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 33- 34
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 647
علیهم السلام، فصلّوا علیهم ودفنوهم.
وقال أبو نعیم فی کتاب حلیة الأولیاء: ودفنت «1» بنو أسد حبیباً عند رأس الحسین علیه السلام، حیث قبره الآن اعتناء بشأنه، لأنّه منهم ورئیسهم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 192؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 126
رحل ابن سعد عن کربلا، خرج قوم من بنی أسد کانوا نزولًا بالغاضریّة إلی الحسین علیه السلام وأصحابه، فصلّوا علی تلک الجثث الطّواهر ودفنوها، فدفنوا الحسین علیه السلام، حیث قبره الآن، ودفنوا ابنه علیّاً الأکبر عند رجلیه، وحفروا للشّهداء من أهل بیته ولأصحابه الّذین صرّعوا حوله ممّا یلی رجلی الحسین علیه السلام، فجمعوهم، فدفنوهم جمیعاً فی حفیرةواحدة، وسوّوا علیهم التّراب. «2» قال المسعودیّ: ودفن أهل الغاضریّة وهم قوم من بنی عامر من بنی أسد، الحسین وأصحابه بعد قتلهم بیوم (ا ه) أی فی الیوم الّذی ارتحل فیه ابن سعد من کربلا، فإنّه بقی فی کربلا إلی زوال الیوم الحادی عشر، کما مرّ، أمّا إذا کانوا جاؤوا فی الیوم الثّانی من رحلته، فیکون الدّفن من بعد القتل بیومین «2».
(ویقال): إنّ أقربهم دفناً إلی الحسین، ولده الأکبر علیهما السلام، فیزورهم الزّائر من عند قبر الحسین علیه السلام، ویومی إلی الأرض الّتی نحو رجلیه بالسّلام علیهم، ودفنوا العبّاس بن علیّ علیهما السلام فی موضعه الّذی قُتل فیه علی المسناة بطریق الغاضریّة، حیث قبره الآن، ودفنوا بقیّة الشّهداء حول الحسین علیه السلام فی الحائر.
(قال) المفید علیه الرّحمة: ولسنا نحصل لهم أجداثاً علی التّحقیق والتّفصیل، إلّاأ نّا لا نشکّ أنّ الحائر محیط بهم رضی اللَّه عنهم وأرضاهم، «3» ویقال: إنّ بنی أسد دفنوا حبیب
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: ودفن].
(2- 2) [لم یرد فی اللّواعج].
(3) (3*) [لم یرد فی اللّواعج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 648
ابن مظهّر فی قبر وحده عند رأس الحسین علیه السلام، حیث قبره الآن اعتناء به، لأنّه أسدیّ، وإنّ بنی تمیم حملوا الحرّ بن یزید الرّیاحیّ علی نحو میل من الحسین علیه السلام، ودفنوه هناک حیث قبره الآن اعتناء به أیضاً، ولم یذکر ذلک المفید، ولکن اشتهار ذلک وعمل النّاس علیه لیس بدون مستند (3*).
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 613، اللّواعج،/ 198- 199
ویحدّث صاحب کتاب ذخیرة الدّارین (ص 192) عن دفنه، حیث قبره الآن، بأنّ أبا نعیم قال فی حلیة الأولیاء: إنّ بنی أسد دفنوا حبیباً عند رأس الحسین علیه السلام، حیث قبره الآن، اعتناء بشأنه، لأنّه منهم ورئیسهم، فلیلاحظ. ونسب العلّامة الکبیر السّیّد محسن الأمین العاملیّ، ذلک فی أعیان الشّیعة (ج 4) إلی قائل مجهول. «1»
جعفر النّقدی، زینب الکبری،/ 103
المأثور أنّ رفات الشّهداء فی واقعة کربلاء الرّهیبة هی الیوم بعد مدفن علیّ الأکبر، ولم یحدّد بالضّبط، فهذه السّاحة بعد قبر علیّ الأکبر تعتبر قویّاً، إنّ مدفنهم فیها، وإن شاع الیوم بوضع شبّاک خاصّ فی زاویة من هذه السّاحة تخلیداً لذکراهم وزیارتهم هناک، والأفضل زیارتهم بعد ذلک، وإنّ هذه السّاحة بأکملها تعتبر مدفناً لرفاتهم جمیعاً، ولیست تلک البقعة الخاصّة.
قال المامقانی فی المرآة: (وأمّا الضّریح المعدّ الیوم للشّهداء، والمتعارف عند العوام بالمضیّ إلیه وزیارة الشّهداء هناک، فمن المنکرات المتعارفة، لأنّ الضّریح المذکور خارج عن قبور الشّهداء، والمضیّ إلیها مستلزم لأن تداس قبورهم وتهتک حرماتهم) انتهی.
الحسینی الجلالی، المزارات،/ 80
__________________________________________________
(1)- دو مدفن وجود دارد که یکی از آن‌ها منسوب به حبیب بن مظاهر اسدی است و هم اکنون در داخل حائر و درست بالای سر آرامگاه امام حسین علیه السلام قرار دارد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 137
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 649

رثاءه‌

وفی ذلک أقول:
إن یهدّ الحسینَ قتلُ حبیبٍ فلقد هدّ قتله کلّ رکنِ
بطل قد لقی جبال الأعادی من حدیدٍ فردّها کالعهنِ
لا یبالی بالجمع حیث توخّی فهو ینصبُّ کانصباب لِمُزنِ
أخذ الثّار قبل أن یقتلوه سلفاً من منیة دون منِ
قتلوا منه للحسین حبیباً جامعاً فی فعاله کلّ حسنِ «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 60- 61/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 643؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 1/ 376
راجع ما یلی «2»:
السّماوی، إبصار العین،/ 56/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 500.
القمّی، نفس المهموم،/ 641- 642

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی حبیب بن مظاهر «3» الأسدیّ. «4»
__________________________________________________
(1)- و در این‌جا است که:
یلی بود و بر کوه دشمن شتافت به شمشیر چون پنبه‌اش در شکافت
ز انبوه لشگر نه باکش بدی چه طوفان بر انبوه لشگر زدی
به خون‌خواهی خویش برخواست او سلف صف دشمن همی کاست او
حبیب حسین علی کشته شد به خون نیک‌مردی در آغشته شد
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 334- 335
(2)- [راجع: رثاء أنس بن الحارث وسائر الشّهداء عن بنی أسد].
(3)- [ناسخ التّواریخ: مظهّر].
(4)- سلام بر حبیب بن مظاهر اسدی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 650
ابن طاوس، الإقبال، (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 78، مصباح الزّائر،/ 283
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 272، 45/ 71؛ البحرانی، العوالم، 17/ 338؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 204؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 187؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 319

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی حبیب بن مظاهر «1». «2»
ابن طاوس، الإقبال، (ط حجری)،/ 713، (ط قم)، 3/ 344، مصباح الزّائر،/
295/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 178

69/ 84- الحجّاج بن بدر التّمیمی‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من بنی سعد بن بکر: الحجّاج بن بدر.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 153/ عنه: الأمالی، الشّجری، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 121
السّعدیّ: بفتح السّین وسکون العین، وفی آخرها الدّال، المهملات.
هذه النّسبة إلی عدّة قبائل: إلی سعد بن بکر بن هوزان، وإلی سعد تمیم، وإلی سعد الأنصار، وإلی سعد جذام، وإلی سعد خولان، وإلی سعد تجیب، وإلی سعد بن أبی وقّاص، وإلی سعد من بنی عبد شمس، وإلی سعد هذیم بن قضاعة. [...]
وأمّا سعد تمیم، فهو:
__________________________________________________
(1)- [البحار: مظهر].
(2)- سلام بر حبیب بن مظاهر.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 651
سعد بن زید مناة بن تمیم، منهم سهم بن منجاب السّعدیّ. «1»
السّمعانی، الأنساب، 3/ 255
الحجّاج بن بدر التّمیمیّ السّعدیّ:
کان الحجّاج بصریّاً من بنی سعد بن تمیم.
السّماوی، إبصار العین،/ 122/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 564؛ مثله
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 219؛ المیانجی، العیون العبری،/ 110
الحجّاج بن زید السّعدیّ التّمیمیّ البصریّ.
المامقانیّ، تنقیح المقال، 1- 2/ 255/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 564
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 133
الحجّاج بن بدر السّعدیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
الحجّاج بن بدر التّمیمیّ السّعدیّ:
استشهد مع الحسین علیه السلام سنة 61.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 564
حجّاج بن یزید:
وکان من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام فی صفّین. «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 133
__________________________________________________
(1)- از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده اند. و دیگرحجاج بن زید السعدی است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 314
(2)- حجاج بن زید سعدی:
در «زیارت» نامش آمده و سید امین با عنوان «حجاج بن بدر سعدی» از او نام برده.
و در زیارت «رجبیه» با نام: «حجاج بن یزید» ذکر شده.
و استاد گرامی آقای خویی، نام وی را با عنوان «حجاج‌بن یزید» (4/ 240) آورده و تذکر داده که این نام با همین عنوان در زیارت «ناحیه» ذکر شده است، ولی باید گفت که این عنوان با عنوان ذکر شده در چاپ جدید بحارالانوار مخالف می‌باشد ولی با نسخه اقبال موافقت دارد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 652

کیف التحق بالإمام علیه السلام؟

جاء بکتاب مسعود بن عمرو إلی الحسین، فبقی معه وقُتل بین یدیه. (قال) السّیِّد الدّاودیّ: إنّ الحسین علیه السلام کتب إلی المنذر بن الجارود العبدیّ، وإلی یزید بن مسعود النّهشلیّ، وإلی الأحنف بن قیس، وغیرهم من رؤساء الأخماس والأشراف. «1» فأمّا الأحنف، فکتب إلی الحسین یصبّره ویرجیه، «2» وأمّا المنذر فأخذ الرّسول إلی ابن زیاد، فقتله «2»، «3» وأمّا ابن مسعود «4»، فجمع قومه: بنی تمیم «5»: بنی حنظلة، وبنی سعد، وبنی عامر، وخطبهم «6»، فقال: یا بنی تمیم! کیف ترون موضعی فیکم، وحسبی منکم؟ فقالوا: بخّ بخّ، أنت واللَّه فقرة الظّهر، ورأس الفخر، حللت فی الشّرف وسطاً، وتقدّمت فیه فرطاً.
قال: فإنِّی قد جمعتکم لأمر، أرید أن أشاورکم فیه، وأستعین بکم علیه. فقالوا «7» له: إنّا «7» واللَّه نمنحک النّصیحة، ونجهد لک الرّأی، «8» فقل حتّی نسمع.
فقال: إنّ معاویة قد مات «9»، فأهون به واللَّه هالکاً ومفقوداً، ألا وأ نّه قد انکسر باب
__________________________________________________
- سعدی: از قبیله بنی‌سعدبن تمیم بوده که تیره‌ای است از «عدنان». و اهل بصره بوده.
(عدنان، عرب شمال.)
اطلاعات دیگری در رابطه با وی در دست نداریم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 82
(1)- [من هنا حکاه فی ذخیرة الدّارین].
(2- 2) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(3)- [من هنا حکاه إبصار العین عن اللّهوف].
(4)- [ذخیرة الدّارین: یزید بن المسعود النّهشلیّ].
(5)- [ذخیرة الدّارین: أسد].
(6)- [فی بحرالعلوم مکانه: وأمّا یزید بن مسعود النّهشلیّ [من أهل البصرة]، فإنّه لمّا جاءه کتاب الحسین علیه السلام جمع بنی تمیم وبنی حنظلة وبنی سعد فی مؤتمر واحد، فلمّا حضروا خطبهم ...].
(7- 7) [ذخیرة الدّارین: إنّما].
(8)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: فی نسخة نحمد لک الرّأی].
(9)- [ذخیرة الدّارین: هلک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 653
الجور والإثم، وتضعضعت أرکان الظّلم، وقد کان أحدث بیعة، عقد بها أمراً، ظنّ أ نّه قد أحکمه، وهیهات الّذی أراد؛ اجتهد واللَّه ففشل؛ وشاور فخذل، وقد قام یزید شارب الخمور، ورأس الفجور، یدّعی الخلافة علی المسلمین، ویتأمّر علیهم «1» بغیر رضا منهم «1»، مع قصر حلم، وقلّة علم؛ لا یعرف من الحقّ موطئ قدمه؛ فأقسم باللَّه قسماً مبروراً لجهاده علی الدِّین أفضل من جهاد المشرکین.
وهذا الحسین بن علیّ أمیر المؤمنین، وابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ذو الشّرف الأصیل، والرّأی الأثیل، له فضل لا یوصف، وعلم لا ینزف، هو أولی بهذا الأمر لسابقته وسنّه؛ وقدمه وقرابته، یعطف علی الصّغیر، «2» ویحنو علی «2» الکبیر، فأکرم به راعی رعیّة، وإمام قوم؛ وجبت للَّه‌به الحجّة، وبلغت به الموعظة، فلا تعشوا عن نور الحقّ، ولا تسکّعوا فی وَهْدَةِ الباطل، فقد کان صخر بن قیس (یعنی الأحنف) «3» انخذل بکم یوم الجمل «4»، فاغسلوها بخروجکم إلی ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ونصرته؛ واللَّه لا یقصِّر أحد عن نصرته إلّا أورثه اللَّه الذّلّ فی ولده، والقلّة فی عشیرته.
وها أنا ذا، قد لبست للحرب لَأْمَتَها، وادّرعت لها بدرعها، من لم یُقتل یمت، ومن یهرب لم یفت، فأحسنوا رحمکم اللَّه ردّ الجواب.
فقالت «5» بنو حنظلة: یا أبا خالد! نحن نبل کنانتک، وفرسان عشیرتک، إن رمیت بنا أصبت، وإن غزوت بنا فتحت، لا تخوض غمرة إلّاخضناها، ولا تلقی واللَّه شدّة إلّا لقیناها، ننصرک بأسیافنا، ونقیک بأبداننا «6» إذا شئت.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی بحر العلوم].
(2- 2) [بحر العلوم: یحسن إلی].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: قد].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: فی نسخة انخدل بکم].
(5) فی اللّهوف وذخیرة الدّارین: تکلّمت
(6) [أضاف فی ذخیرة الدّارین: فانهض]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 654
«1» وقالت بنو سعد «1»: یا أبا خالد! إنّ أبغض الأشیاء إلینا خلافک، والخروج من رأیک، وقد کان صخر بن قیس «2» أمرنا بترک القتال، فحمدنا ما أمرنا به، وبقی عزّنا فینا، فأمهلنا، نراجع المشورة، ونأتک «3» برأینا. «4» وقالت بنو عامر «4»: نحن بنو أبیک وحلفاؤک، لا نرضی إن غضبت، «5» ولا نوطن إن ظعنت «5»؛ «6» «7» فادعنا نجبک، وأمرنا «8» «7» نطعک، والأمر إلیک إذا شئت. «9» فالتفت إلی بنی سعد، وقال «9»: واللَّه یا بنی سعد! لئن فعلتموها لا رفع اللَّه السّیف عنکم أبدا؛ ولا زال «10» فیکم سیفکم «10».
ثمّ کتب إلی الحسین «11». «12» (قال) بعض أهل المقاتل «12» مع الحجّاج بن بدر «13» السّعدیّ «14» «11»: أمّا بعد، فقد وصل إلیّ کتابک، وفهمت ما ندبتنی إلیه؛ ودعوتنی له،
__________________________________________________
(1- 1) [ذخیرة الدّارین: فتکلّمت بنو عامر بن تمیم فقالوا:].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: یعنی الأحنف].
(3)- [ذخیرة الدّارین: ونأتیک].
(4- 4) [فی اللّهوف وذخیرة الدّارین: فتکلّمت بنو عامر بن تمیم فقالوا: یا أبا خالد].
(5- 5) [بحر العلوم: تقطن إن ضعنث والأمر إلیک].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وفی نسخة ولا نفطن إن ظعنت].
(7- 7) [لم یرد فی اللّهوف].
(8)- [ذخیرة الدّارین وبحر العلوم: مُرنا].
(9- 9) [بحر العلوم: وتکلّمت بنو سعد بن زید، فقالوا: یا أبا خالد، إنّ أبغض الأشیاء إلینا خلافُک، والخروج عن رأیک، وقد کان صخر بن قیس أمرنا بترک القتال (یوم الجمل) فحمدنا أمرَنا، وبقی عزّنا فینا، فأمهلنا نراجع المشورة، ونأتیک برأینا. فقال ابن مسعود:].
(10- 10) [فی ذخیرة الدّارین وبحر العلوم: سیفکم فیکم].
(11- 11) [اللّهوف: علیه السلام: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم].
(12- 12) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین، وفی بحر العلوم: کتاباً].
(13)- [ذخیرة الدّارین: زید].
(14)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، وأضاف فی بحر العلوم: وکان هذا الآخر- قد تهیّأ للمسیر إلی الحسین، جاء فیه: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 655
من الأخذ بحظِّی من طاعتک، والفوز بنصیبی من نصرتک؛ وإنّ اللَّه لم یخل الأرض قطّ من عاملٍ علیها بخیر، ودلیل علی سبیل نجاه؛ وأنتم حجّة اللَّه علی خلقه، وودیعته فی أرضه، تفرّعتم من زیتونة أحمدیّة، هو أصلها، وأنتم فرعها، فأقدم سعدت بأسعد طائر، فقد ذللت لک أعناق بنی تمیم، وترکتهم أشدّ تتابعاً فی طاعتک، من الإبل الظّمّاء، لورود الماء یوم خمسها، وقد ذللت لک بنی سعد، وغسلت درن قلوبها «1» بماء سحابة مزن حین استهلّ برقها، فلمع. «2» ثمّ أرسل الکتاب مع الحجّاج «3»، وکان متهیِّأ للمسیر إلی الحسین؛ بعدما سار إلیه جماعة من العبدیّین، فجاؤوا إلیه علیه السلام بالطّفّ «2»؛ فلمّا قرأ الکتاب، قال: ما لک آمنک اللَّه من «4» الخوف، وأعزّک وأرواک یوم العطش الأکبر. «5»
وبقی الحجّاج «6» معه حتّی قتل بین یدیه. «7»
(أقول): إنّ الّذی ذکره أهل السِّیَر، إنّ الحسین علیه السلام کتب إلی مسعود بن عمرو الأزدیّ، وهذا الخبر یقتضی أ نّه کتب إلی یزید بن مسعود التّمیمیّ النّهشلیّ، ولم أعرفه، فلعلّه کان من أشراف تمیم بعد الأحنف، وقد تقدّم القول فی هذا.
ضبط الغریب: ممّا وقع فی هذه التّرجمة، (الأثیل): العظیم، (تسکّع): تحیّر، (الدّرن):
__________________________________________________
(1)- [فی بحر العلوم: صدورها، وأضاف فی اللّهوف وذخیرة الدّارین: وفی نسخة درن صدورها].
(2- 2) [لم یرد فی اللّهوف وبحر العلوم].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: بن زید السّعدیّ البصریّ].
(4)- [بحر العلوم: یوم].
(5)- [إلی هنا حکاه فی ذخیرة الدّارین، وأضاف فی بحر العلوم: ویظهر من کلام الحسین- هذا-: أنّ کتاب ابن مسعود وصله وهو فی ساحة کربلاء، وبأمسّ الحاجة إلی مَن ینصره ویذبّ عن حریمه. وأضاف فی اللّهوف وبحر العلوم أیضاً: قالوا: ولمّا تجهّز ابن مسعود للخروج إلی الحسین علیه السلام بلغه قتله قبل أن یسیر، فخرج من انقطاعه عنه، وإلی هنا حکاه إبصار العین عن اللّهوف،/ 38- 44، وأضاف أیضاً فی بحر العلوم: وکثر أسفه علیه].
(6)- [أضاف فی بحر العلوم: الّذی جاء بالکتاب].
(7)- [إلی هنا حکاه فی بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 656
الوسخ یکون فی الثّوب وغیره، (استهلّ): المطر، اشتدّ انصبابه؛ یقال هَلَّ السّحاب، وانهلّ واستهلّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 122- 124/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 219،
220- 221؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 147- 150

مَنْ هو الأحنف ومسعود؟

هؤلاء بنو مرّة بن عبید بن مقاعس (الحارث) بن عمرو بن کعب بن سعد بن زید مناة بن تمیم بن مرّة بن أدّ بن طابخة بن إلیاس بن مضرّ بن نزار بن عدنان (من وُلد إسماعیل علیه السلام). منهم: الأحنف بن قیس بن معاویة بن حُصَیْن بن حصن بن عبادة بن النّزال بن مرّة بن عبید.
ولدُ نَهْشَل بن دارِم [بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم]: قَطَن؛ وزید؛ وعبداللَّه؛ وجَنْدَل؛ وجَرْوَل؛ وصَخْر؛ وأُبَیْر. منهم: خالد بن مالک بن رِبعیّ بن سَلْمَی «1» بن جَندل ابن نَهشل بن دارِم، کان سیّداً؛ وابن ابنه عبّاد بن مسعود بن خالد، کان سیِّداً؛ وأُخته لیلی بنت مسعود، کانت تحت علیّ بن أبی طالب- رضی الله عنه- فولدت له أبا بکر، وعُبَیداللَّه «2»: قُتل عبیداللَّه یوم هزیمة أصحاب المختار؛ وکان عُبیداللَّه مع المُصْعَب بن الزّبَیْر علی المختار؛ وقُتل أبو بکر مع الحسین.
ابن حزم، الجمهرة، 1/ 11، 188، 206، 216، 217، 229، 230
ورُوی أنّ معاویة بن أبی سفیان أیضاً لمّا نصب ولده یزید لولایة العهد، أقعدهُ فی قبّةٍ حمراء، فجعل النّاس یُسلِّمون علی معاویة ثمّ یمیلون إلی یزید، حتّی جاء رجل ففعل ذلک ثمّ رجع إلی معاویة، فقال: یا أمیر المؤمنین، اعلم أنّک لو لم تولِّ هذا أمور المسلمین لأضعْتَها، والأحنف بن قیس جالس، فقال له معاویة: ما بالک لا تقول یا أبا بحر؟ فقال:
__________________________________________________
(1)- کذا ضبطه البغدادیّ فی الخزانة 1/ 194 عند قول الأسود بن یعفر:
أحقّاً بنی أبناء سلمی بن جندل تهدّدکم إیّای وسط المجالس
(2)- ط، ب: «عبداللَّه» فی هذا الموضع وتالییه. والصواب فی ا، ح ونسب قریش 43- 44.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 657
أخاف اللَّه إن کذبتُ وأخافکم إن صدقتُ، فقال له معاویة: جزاکَ اللَّه عن الطّاعة خیراً، وأمر له بألوف؛ فلمّا خرج لقیه ذلک الرّجل بالباب، فقال له: یا أبا بحر! إنِّی لأعلم أنّ شرّ مَنْ خلق اللَّه سبحانه وتعالی هذا وابنُه، ولکنّهم قد استوثقوا من هذه الأموال بالأبواب والأقفال، فلیس نطمع فی استخراجها إلّابما سمعت، فقال له الأحنف: أمْسِکْ علیکَ، فإنّ ذا الوجهین خَلیقٌ أن لا یکون عند اللَّه تعالی وجیهاً.
المبرّد، الکامل فی اللّغة والأدب، 1/ 30/ مثله ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 2/
500 رقم 305
ولمّا استقرّ الأمر لمعاویة، دخل علیه یوماً، فقال له معاویة: واللَّه یا أحنف! ما أذکر یوم صفِّین إلّاکانت حزازة فی قلبی إلی یوم القیامة، فقال له الأحنف: واللَّه یا معاویة! إنّ القولب التی أبغضناکَ بها لفی صدورنا، وإنّ السّیوف التی قاتلناکَ بها لفی أغمادها، وإن تَدْنُ من الحرب فتراً نَدْنُ منها شبراً، وإن تمش إلیها نهرول إلیها، ثمّ قام وخرج. وکانت أخت معاویة من وراء حجاب تسمع کلامه، فقالت: یا أمیر المؤمنین! مَنْ هذا الّذی یتهدّد ویتوعّد؟ قال: هذا الّذی إذا غضب غضب لغضبه مائة ألف من بنی تمیم لا یدرون فیمَ غضب.
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 2/ 500 رقم 305
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 658
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 659
وقال علماء السِّیَر: کان الحجّاج بصریّاً من بنی سعد بن تمیم، جاء بکتاب یزید بن مسعود إلی الحسین علیه السلام، فبقی معه وقُتل بین یدیه.
قال أبو مخنف: حدّثنی الصّقعب بن زهیر عن أبی عثمان النّهدیّ، قال: إنّ الحسین علیه السلام قد کتب إلی جماعة من أشراف البصرة ورؤساء الأخماس وغیرهم کتاباً مع مولیً له اسمه سلیمان، ویکنّی أبا رزین، الّذی مرّ ذکره سابقاً فی محلّه، یدعوهم إلی نصرته ولزوم طاعته، منهم منذر بن الجارود العبدیّ، ومسعود بن عمرو التّمیمیّ، ویزید بن مسعود النّهشلیّ، والأحنف بن قیس، وعمرو بن عبیداللَّه بن معمّر التّمیمیّ، وقیس بن هشیم، فجاءت بنسخة واحدة إلی جمیع أشرافها وصورة الکتاب:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، أمّا بعد، فإنّ اللَّه تبارک وتعالی اصطفی محمّد صلی الله علیه و آله علی خلقه وأکرمه بنبوّته، واختاره لرسالته، ثمّ قبضه اللَّه إلیه، وقد نصح لعباده وبلّغ ما أرسل به صلی الله علیه و آله، وکنّا أهله، وأولیاءه، وأوصیاءه، وورثته، وأحقّ النّاس بمقامه فی النّاس، فاستأثر علینا قومنا بذلک، فرضینا وکرهنا الفرقة، وأحببنا لکم العافیة، ونحنُ نعلم إنّا أحقّ بذلک الحقّ المستحقّ علینا ممّن تولّاه، وقد بعثت رسولی إلیکم بهذا الکتاب، وأنا أدعوکم إلی کتاب اللَّه وسنّة نبیّه صلی الله علیه و آله، فإنّ السّنّة قد أُمیتت، وإنّ البدعة قد أُحییت، وإن تسمعوا قولی وتطیعوا أمری أهدکم إلی سبیل الرّشاد، والسّلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته.
فکلّ من قرأ ذلک الکتاب من أشراف النّاس کتمه، غیر المنذر بن الجارود العبدیّ، فإنّه خشی بزعمه أن یکون دسیساً من قبل عبیداللَّه بن زیاد اللّعین، وکانت بحریة بنت المنذر زوجة لعبیداللَّه بن زیاد، وکان قریب العهد بعرسها، وکان المنذر من أصحاب یزید اللّعین، فجاءه بالرّسول من العشیّة الّتی یرید صبیحتها أن یسبق إلی الکوفة، وأقرأه کتابه، فقدم الرّسول، فضرب عنقه، وکان أوّل رسول قُتل فی الإسلام.
ثمّ صعد المنبر، فخطب وتوعّد أهل البصرة علی الخلاف وإثارة الإرجاف، ثمّ بات
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 660
تلک اللّیلة، فلمّا أصبح، استناب أخاه عثمان بن زیاد، وأسرع هو إلی قصد الکوفة، إلی آخر ما سیأتی فی محلِّه. [ثمّ ذکر کلام رؤساء الأخماس والأشراف من البصرة کما ذکرناه فی إبصار العین].
وبقی الحجّاج ومن معه حتّی قُتلوا بأجمعهم بین یدی الحسین علیه السلام، وکانوا سبعة، وقد مرّ ذکر بعضهم ویأتی ذکر بعض علی ترتیب النّاحیة.
وأمّا یزید بن مسعود النّهشلیّ لمّا تجهّز للخروج إلی الحسین علیه السلام، بلغه قتله قبل أن یسیر، فجزع من انقطاعه عنه.
توضیح: قال الجوهریّ: الأثیل: العظیم، تسکّع: أی تحیّر، الدّرن، لوسخ یکون فی الثّوب وغیره.
وأمّا الأحنف بن قیس، فکتب إلی الحسین علیه السلام:
أمّا بعد، فاصبر إنّ وعد اللَّه حقّ، ولا یستخفّنّک الّذین لا یوقنون.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 219- 220، 221
الأحنف بن قیس بن معاویة بن حصین بن حفص بن عبادة بن النّزال بن مرّة بن عبید بن الحارث بن عمرو بن کعب بن سعد بن زید بن مناة تمیم أبوبحر التّمیمیّ السّعدیّ البصریّ، واسمه الضّحّاک علی المشهور، وقیل: صخر، وهو قول سلیمان بن أبی الشّیخ، رواه ابن السّکن، وذکره ابن سعد فی طبقاته فی الطّبقة الاولی من تابعی أهل البصرة، وکان ممّن اعتزل وقعة الجمل مع علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ثمّ شهد صفِّین، وکان من امرائه.
وروی عن علیّ علیه السلام، وأبی ذرّ، وابن مسعود وغیرهم، وله قصص یطول ذکرها مع علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ثمّ مع معاویة، ثمّ مع الحسن بن علیّ علیه السلام، ثمّ من بعده إلی أن مات بالبصرة زمن ولایة مصعب بن الزّبیر سنة سبع وستّین ما علیه، انتهی.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 110 رقم 429/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/
221- 222
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 661
حمل کتاب یزید بن مسعود النّهشلیّ من البصرة إلی سیّد الشّهداء، وبقی معه حتّی استشهد بین یدیه، «1» ونال شرف الشّهادة، ثمّ شرف تخصیص الحجّة المنتظر، عجل اللَّه تعالی فرجه، إیّاه بالتّسلیم علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة «1».
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 255/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 564
فإنّ أهل السّیر ذکروا: أنّ الحسین علیه السلام کتب إلی مسعود بن عمرو الأزدیّ یدعوه إلی نصره. والسّیِّد ابن طاوس فی الملهوف قال: إنّه کتب إلی یزید بن مسعود النّهشلیّ، فجمع المذکور قومه وخطبهم، ثمّ کتب إلی الحسین علیه السلام. قال بعض أهل المقاتل: مع الحجّاج بن بدر السّعدیّ، وبقی الحجّاج معه حتّی قُتل بین یدیه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 564
هذا فی مثیر الأحزان، وعند الطّبریّ وابن الأثیر مسعود بن عمرو. وقال ابن حزم، فی جمهرة أنساب العرب، ص 230؛ کان عباد بن مسعود بن خالد بن مالک النّهشلیّ سیِّداً، واخته لیلی بنت مسعود، تحت علیّ بن أبی طالب، ولدت له أبا بکر، قُتل مع الحسین، وعبداللَّه کان مع مصعب بن الزّبیر فی خروجه علی المختار، وقُتل یوم هزیمة أصحاب المختار، وذکرنا فی زید الشّهید ص 101، طبع ثانی، نصوص المؤرِّخین فی قتله بالمذار من سواد البصرة، ولم یعلم قاتله. وفی الخرائج للرّاوندی، فی معجزات علیّ: وجد مذبوحاً فی فسطاطه، ولم یعلم ذابحه.
المقرم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 142
وخرج الحجّاج بن بدر التّمیمیّ السّعدیّ، وهو الّذی حمل کتاب مسعود بن عمرو الأزدیّ إلی الحسین علیه السلام جواباً عن کتابه إلی زعماء البصرة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 416
جاء بکتاب یزید بن مسعود النّهشلیّ، الّذی هو من أخماس البصرة، إلی الحسین علیه السلام، وبقی معه حتّی قُتل.
المیانجی، العیون العبری،/ 110
__________________________________________________
(1- 1) [الأعیان: وله ذکر فی زیارة النّاحیة المقدّسة ا ه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 662
حامل مکتوب أهل البصرة، ومنهم یزید بن مسعود النّهشلیّ، وبقی فی کربلاء مع الحسین علیه السلام. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 133

استشهاده‌

(قال) صاحب الحدائق: قُتل مبارزة بعد الظّهر.
(وقال) غیره: قُتل فی الحملة الاولی قبل الظّهر.
السّماوی، إبصار العین،/ 124/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 564
قال صاحب الحدائق: قُتل الحجّاج مبارزة بعد صلاة الظّهر. وقال ابن شهرآشوب وغیره من المؤرّخین: قُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام قبل الظّهر، واللَّه العالم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 221
فقاتل، فقُتل بعد صلاة الظّهر، کما عن الحدائق الوردیّة. وله ذکر فی الزّیارتین: النّاحیة والرّجبیّة، وفی جدول السّیّد الأمین من أعیانه: ج 4، قسم «1».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 416
قُتل فی الحملة الاولی فی کربلاء.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 133، 94- 95

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی الحجّاج بن زید [أو یزید] «2» السّعدیّ. «3»
__________________________________________________
(1)- او به عنوان رسول حسین علیه السلام، نامه‌هایی از سوی امام برای مسعود بن عمرو ازدی، و دیگر بزرگان بصره برد و آنان را برای یاری امام دعوت کرد. و نیز جواب نامه امام را که مسعود بن عمرو ازدی ارسال داشت برای امام آورد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 82
(2)- [من الإقبال (ط قم) والبحار، ج 98 ووسیلة الدّارین: بدر].
(3)- سلام بر حجاج بن یزید سعدی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 663
ابن طاوس، الإقبال، (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 78؛ مصباح الزّائر،/ 283
/ المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 71؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛ الحائری،
ذخیرة الدّارین، 1/ 219؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی، العیون العبری،
/ 319؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 133

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی حجّاج بن یزید «1» [أو بدر] «2». «3»
ابن طاوس، الإقبال، (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،
/ 297/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 133؛
مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180

85- الحجّاج بن مالک‌

من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام: (الحجّاج) بن مالک.
الطّوسی، الرّجال،/ 73/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 83؛ الأردبیلی، جامع
الرّواة، 1/ 180؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال (ط حجری)،/ 87
ومن أصحابه [...] الحجّاج بن مالک. «4»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 333
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: زید].
(2)- [من المزار].
(3)- سلام بر حجاج بن یزید.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
(4)- باب الحاء من أسامی الرّواة عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ... حجّاج بن مالک.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 664
حجّاج بن مالک، لم أقف منه إلّاعلی عدّ الشّیخ رحمه الله إیّاه من أصحاب الحسین، وظاهره کونه إمامیّاً إلّاأنّ حاله مجهول.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 255
حجّاج بن مالک: ذکره الشّیخ فی رجاله من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام «1».
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 568
حجّاج بن مالک: ذکره صاحب أعیان الشّیعة والمامقانی: أ نّه من أصحاب الحسین علیه السلام، ولکن لیس له ترجمة فی کتب الرّجال.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 132

86- الحجّاج بن مرزوق‌

میزاته العائلیّة

من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام: الحجّاج بن مرزوق.
الطّوسی، الرّجال،/ 73/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 83؛ ا لأردبیلی، جامع
الرّواة، 1/ 180؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال (ط حجری)،/ 87
حجّاج بن مرزوق. «2»
المدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
حجّاج بن مرزوق، هذا کسابقه، فی عدّ الشّیخ رحمه الله إیّاه فی رجاله من أصحاب الحسین، وظهوره فی کونه إمامیّاً وجهالة حاله، واحتمل بعضهم کونه ابن مسروق الآتیّ، وقع فیه تحریف من النّسّاخ، فتأمّل.
المامقانیّ، تنقیح المقال، 1- 2/ 255
حجّاج بن مرزوق:
ذکره الشّیخ فی رجاله فی أصحاب علیّ بن الحسین علیهما السلام.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: علیّ بن الحسین علیهما السلام وصحّف المؤلّف].
(2)- باب الحاء من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...]: حجّاج بن مرزوق.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 665
وفی لسان المیزان: ذکره الطّوسیّ فی رجال الشّیعة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 568
حجّاج بن مرزوق:
ذکر صاحب أعیان الشّیعة والمامقانیّ: أ نّه من أصحاب الحسین، ولکن لیس له ترجمة فی کتب الرّجال.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 132

70/ 87- الحجّاج بن مسروق الجعفی‌

میزاته العائلیّة

میزاته العائلیّة
وقُتل مع الحسین: الحجّاج بن مسروق بن مالک بن کثیف بن عتبة بن الکداع الجعفیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 405، أنساب الأشراف، 3/ 199
الحجّاج بن مسروق الجعفیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 7/ 30؛ مثله الطّبری، التّاریخ، 5/ 401،
407؛ ابن أعثم، الفتوح، 5/ 130؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 226؛ ابن
شهرآشوب، المناقب، 4/ 103؛ میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 138؛ النّویری،
نهایة الإرب، 20/ 416؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 172
الحجّاج بن مسروق.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 134، 199؛ المفید، الإرشاد، 2/ 80؛ الخوارزمی، مقتل
الحسین، 2/ 20، ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 549؛ محمّد بن أبی طالب،
تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 244
الیمانیّة کّلها راجعة إلی وُلد قحطان (وقد قیل: إنّ قحطان من وُلد سام بن نوح، وقیل: من وُلد هود علیه السلام)، ولا یصحّ ما بعد قحطان، فولد قحطان: یعرب، فولد یعرب:
یشجب، فولد یشجب: سبأ، فولد سبأ: کهلان.
وهؤلاء بنو مالک بن ادَد بن زید بن یَشْجُب بن عریب بن زید بن کهلان بن سبأ؛ وهم مَذْحِج:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 666
ولدُ مالک بن ادَد، وهو مَذْحِج؛ جَلْد بن مَذْحِج؛ ویُحابِر، وهو مُراد بن مَذْحِج؛ وزید، وهو عَنْس بن مَذْحِج؛ وسَعْد العَشیرة بن مذحج، وإنّما سُمِّی سَعْد العشیرة؛ لأنّه کان یرکب من ولده لصلبه فی ثلاثمائة فارس؛ ولمیس بن مذحِج، وهم أهل بیت قلیل، دخلوا فی عَنْس؛ امّهم کلّهم سَلمی بنت منصور بن عِکْرِمة بن خَصَفة بن قَیس عَیْلان ابن مُضَر.
وهؤلاء ولد عَنْس بن مَذْحج بن ادَد بن زید بن یَشْجُب بن عریب بن زید بن کَهْلان ابن سَبأ:
ولدُ عَنْس بن مَذْحِج: سَعْد الأکبر، وسَعْد الأصغر، وعمرو، وعامر، ومعاویة، وعزیز، وعتیک، وشهاب، ومالک، ویام، وجُشَم، والقِرِّیَّة، یقال إنّهم دخلوا فی النِّمِر بن قاسط.
فمن بنی مالک بن عَنْس: الأسود، المُتَنَبِّی بالیمن، واسمه عَبْهَلَة بن کعب بن غوث بن صعب بن مالک بن عَنْس.
ومن بنی عزیز بن عَنْس: بنو الصّحیم بن قُرّة بن عزیز بن عَنْس، وهم بالشّام، ولهم بها شرف.
وعمّار، والحُرَیْث، وعبداللَّه؛ بنو یاسر بن مالک بن کِنانة بن قیس بن الحُصَین بن الوَذیم بن ثعلبة بن عوف بن حارثة بن عامر الأکبر بن یام بن عَنْس، کان لهم فی الإسلام قدم صدق؛ وأسلم یاسر وامرأته سُمیّة. وعمّار بدریّ مهاجر، معذّب فی اللَّه- عزّ وجلّ-؛ وابناه: سعد، ومحمّد، ابنا عمّار، قتل محمّداً المختار؛ وابن ابنه أبو عبیدة بن محمّد من العلماء بالنّسب.
ومن ولده: بنو عبداللَّه بن سعد بن الحسن بن عثمان بن الحسن بن عبداللَّه بن سعد بن عمّار بن یاسر، قتل عبداللَّه هذا عبدالرّحمان بن معاویة؛ وبنوه مِحْصَن، وناج.
ودارُ عَنْس بالأندلُس: جهةُ قلعة یَحْصِب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 667
مضی بنو عَنْس بن مالک بن ادَد بن زید بن یشجُب بن عریب بن زید بن کَهْلان بن سبأ.
وهؤلاء بنو أخیه یحابر بن مالک بن ادَد بن زید، وهو مُراد:
ولدُ مُراد بن مالک بن ادَد: ناجیة؛ وزاهر.
فولدُ ناجیة: عبداللَّه، وعمیر، ومُفْرج، بطنٌ: وکِنانة؛ ومالک؛ ویَشْکُر؛ ونمرة؛ ورَدْمان. انتسب رَدْمان فی حِمْیر. وقد دخل فی مُراد من الأزْد و [من] غیرهم.
ولدُ عبداللَّه بن ناجیة: غُطَیْف، بطنٌ، منهم: فَرْوة بن مُسَیْک بن الحارث بن سلمة بن الحارث بن الذُّؤیب بن مالک بن منبه بن غُطَیْف بن عبداللَّه بن ناجیة الشّاعر، له صحبة، واستعمله عمر بن الخطّاب؛ وهانی بن عروة بن نِمْران بن عمرو بن قِعاس بن عبد یَغوث بن مخدش بن عُصْمْ بن مالک بن عوف بن منبه بن غُطَیف بن عبداللَّه بن ناجیة، قتله عُبیداللَّه بن زیاد فی أمر مسلم بن عقیل؛ وشَریک بن عمرو بن عبد یَغُوث بن مخدش بن عصم بن مالک، ضرب ابن رُسْتَم یوم القادسیّة بالسّیف؛ ومَعْدان بن المتوَّج ابن نِمران بن حلیفة بن معاویة بن مخدش، کان یغیر علی أهل حَضرَمَوْت؛ وهنْدٌ الجملیُّ، وهو هند ابن عمرو بن جندلة بن کعب بن ربیعة بن جمل بن کِنانة بن ناجیة بن یُحابر، وهو مُراد، قُتل یوم الجَمَل مع علیّ.
وولد رَدْمان بن ناجیة: قَرَن، وقانیة، بطنان؛ فمن ولد قَرَن: أوَیْس بن عمرو بن جَزء ابن مالک بن عمرو بن سعد بن عصوان بن قَرَن بن رَدْمان؛ وعمرو بن مرّة المحدث.
ومن ولد زاهر بن یُحابر: قیس بن المکشوح، واسمُ المکشوح هُبَیْرة بن عبد یَغُوث ابن الغُزَیِّل بن سلمة بن عامر بن عَوْبَثان بن زاهر بن مُراد؛ ومن ولده رهْطُ الحارث بن عبداللَّه بن سعید بن محمّد بن سعید بن خلّاد بن یزید بن معاویة بن قیس بن المکشوح؛ و [بکربلة] بنو فلان؛ وبنو الحصین. ومنهم الرَّبَض والصُّنَابِح، بَطْنان؛ ومن بنی الرَّبَض:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 668
صَفْوان بن عَسَّال بن الرَّبَض بن زاهر، صاحب رسول اللَّه (ص)؛ ومن الصُّنابِح؛ أبو عبداللَّه الصُّنابِحیُّ.
مضی بنو [مُراد بن مالک بن] ادَد بن زید بن یَشْجُب بن عریب بن زید بن کَهْلان ابن سَبَأ.
وهؤلاء بنو أخیه سَعْد العشیرة بن مالک بن ادَد بن زید بن یَشْجُب بن عریب بن زید بن کَهْلان بن سَبَأ:
ولدُ سَعْد العشیرة: الحَکَم، وبه کان یُکنَّی؛ والصّعب؛ ونمرة، لُامّهاتٍ شَتّی؛ وجُعْفیٌّ، وعائذ اللَّه؛ وأوس اللَّه، هذان بالیَمَن؛ وزید اللَّه؛ وأنَس اللَّه؛ والحُرُّ، دخلوا فی أخیهم جُعْفِیّ: امّهم کلّهم أسماء بنت أبی بکر بن عبد مَناة بن کِنانة بن خُزَیْمة.
وهؤلاء بنو جُعْفیّ بن سَعْد العشیرة:
ولدُ جُعْفیّ بن سعْد العشیرة: مَرَّان، وحَرِیم؛ وهما الأرْقَمان. منهم: قیس بن سلمة بن شَراحیل بن الشّیطان بن الحارث بن الأصْهَب، وهو عوف، بن کعب بن الحارث بن ذُهْل بن مَرّان، وفد علی رسول اللَّه (ص) وکان جدُّه شَراحیل کثیر الغارات، قتله بنوجعدة بن کعب من بنی عامر بن صعصعة؛ وابنه إیاس بن شراحیل، عقد له عمر بن الخطّاب علی مَذْحِج وهَمْدان؛ والجرّاح بن الحُصَیْن بن الحارث بن قیس بن مالک بن معاویة بن السّیحان بن بَدّاء بن سعد بن عمرو بن ذُهْل بن مَرَّان بن جُعْفیّ؛ استعمله ابن الزّبیر علی وادی القُری، وله قال: «أکَلْتَ تَمْری، وعَصَیْتَ أمْرِی»؛ وجَبَلة، والجَهم، ابنا زَحْر بن قیس بن مالک بن معاویة بن سعنة بن بدّاء بن سعد بن عمرو بن ذُهْل بن مَرّان بن جُعْفیّ، قُتل جَبَلة یوم دَیْر الجَماجم، وکان علی القُرّاء مع ابن الأشعث؛ وأمّا أخوه جَهْم، فهو قاتل قُتیبة، وولی جُرْجان؛ وأخوهما الفُرات بن زَحْر، قتله المختار یوم جبّانة السّبیع. ومنهم: أبو سَبْرة یرید بن مالک بن عبداللَّه بن الذؤیب بن سلمة بن سعد بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 669
عمرو بن ذهل بن مران بن جُعْفیّ، وفد علی النّبیّ (ص) هو وابناه سَبْرة وعبدالرّحمان؛ فأقطعه رسول اللَّه (ص) وادی جُعْفیّ بالیَمَن، واسمُ الوادی جردان؛ وولّی الحجّاجُ عبدالرّحمان هذا أصْبَهان؛ وابنُه خیثمة بن عبدالرّحمان الفقیه؛ وجابر بن یزید بن الحارث بن زید بن عبد یَغُوث بن کعب بن الحارث بن معاویة بن وائل بن مران بن جُعفیّ، المحدّثُ المُتَّهَمُ بالکذب؛ وعبیداللَّه بن الحرّ بن عمرو بن خالد بن المجمع ابن مالک ابن کعب بن عوف بن حَرِیم بن جُعْفِیّ، الشّاعر الفاتک، وکان عُثمانیّاً، خرج من الکوفة إلی معاویة، وشهد معه صِفّین. وأولاد عبیداللَّه المذکور: صدقة، وبرّة، والأشْعَر، شهدوا الجَماجِم مع ابن الأشْعَث؛ والمحدّث عمرو بن شَمِر بن الحارث بن البَرَاء بن عتبة بن قیس ابن سعد بن حنظلة بن کعب بن عوف بن حَرِیم بن جُعْفِیّ؛ وخولیٌّ، وهلال، وعبداللَّه بنو أبی خولیّ بن عمرو بن زهیر بن خیثمة بن أبی حُمْران، واسمُه الحارث، ابن معاویة بن الحارث بن مالک بن عوف بن سعد بن عوف بن حَریم بن جُعْفیّ، شهدوا بَدْراً مع رسول اللَّه (ص)؛ ومن ولده: الفقیه أبو خَیْثَمة زُهیر بن معاویة بن حُدَیْج بن الرُّحیَل بن سوید بن غفلة بن عَوْسَجة بن عامر بن وداع معاویة بن الحارث بن عوف ابن سعد بن عوف بن حَرِیم بن جُعْفِیّ، صحب أبا بکر، وعمر، وعثمان، وعلیّاً، وابن مسعود، شهد صِفّین مع علیّ، وقدم المدینة بعد موت النّبیّ (ص) بلیال قلیلة، لم تبلغ العشر، هو الصُّنابِحیُّ.
مضی بنو جُعْفِیّ بن سَعْد العَشِیرة.
وهؤلاء بنو صَعْب بن سَعد العشیرة:
ولدُ صَعْب بن سَعْد العشیرة: أوْد، ومُنَبه، وهو زُبَیْد.
وهؤلاء بنو أخیه زُبَیْد بن صَعْب بن سَعْد العشیرة بن مَذْحِج:
ولدُ زُبَیْد بن صَعْب: ربیعة بن زُبید؛ والحارث بن زُبید. فولد ربیعة بن زُبید: مازِن، بطنٌ؛ والحارث، وهو قُطَیعة، بطن. منهم: عمرو بن مَعْد یَکرب بن عبداللَّه بن عمرو بن عُصْم بن عمرو بن زُبید الأصغر بن ربیعة بن سلمة بن مازن بن ربیعة بن زُبید بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 670
صَعْب؛ واخْتُه رَیْحَانة بنت مَعْد یَکرِب، امُّ دُرَیْدٍ، وعبدِاللَّه، ابنَی الصّمَّة الجُشَمِیَّین: ومَحْمیة ابن جَزْء بن عبد یغوث بن عُوَیْج بن عمرو بن زُبید الأصغر بن ربیعة بن زُبید، له صحبة، بدریّ؛ ولّاه رسول اللَّه (ص) الأخماس والغنائم یوم بَدْر، وهو حَلیفٌ لبنی جُمَح؛ زوَّج رسول اللَّه (ص) ابنةَ مَحْمِیَةَ من الفضل بن عبّاس؛ فولدت له امّ کلثوم بنت الفضل، تزوَّجَها أبو موسی الأشْعَریُّ؛ والحارث بن جَزْء، أخو محمیة بن جَزْء؛ وابنه عبداللَّه بن الحارث، لهما صحبة؛ وعبداللَّه بن الحارث هذا آخر من مات من الصّحابة بمصر- رضی اللَّه عنهم-؛ وعمرو بن الحجّاج بن عبداللَّه بن عبدالعُزَّی بن کعب بن سلمة ابن مالک ابن سلمة بن مازن بن ربیعة بن زبید، کان من أشراف الکوفة، شهد قتل الحسین.
وبإشْبِیلیَة رَهْطُ الفقیه محمّد بن الحسن بن عبداللَّه بن مَذْحِج بن محمّد بن عبداللَّه بن بِشْر الداخل بن أبی ضمرة، من بنی مازن بن ربیعة بن زُبید بن صَعْب. ومن بنی الحارث بن زُبید: بنو نشوان بن حُیَیّ بن الحارث بن منبه، وهو زُبید.
مضی بنو زُبَیْد بن صَعْب بن سَعْد العشیرة. ومضی بنو سَعْد العشیرة بن مَذْحِج بن ادَد بن زید بن یَشْجب بن عریب بن زَیْد بن کَهْلان بن سَبَأ.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 7، 329، 405- 407، 409- 410، 411- 412
الجُعفیّ: بضمّ الجیم وسکون العین المهملة، وفی آخرها الفاء، هذه النّسبة إلی القبیلة، وهی جُعفی بن سعد العشیرة، وهو من مذحج، وکان وفد جعفی فی الأیّام الّتی توفّی فیها النّبیّ صلی الله علیه و آله.
السّمعانی، الأنساب، 2/ 67- 68
الحجّاج بن مسروق بن جعف بن سعد العشیرة المذحجیّ الجعفیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 89/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 568
أقول: قال أبو علیّ فی رجاله: حجّاج بن مسروق الجعفیّ: من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام [...]. وقال العسقلانیّ فی الإصابة: هو الحجّاج بن مسروق بن عوف بن عمیر ابن کلب بن ذهل بن جعف بن سعد العشیرة المذحجیّ الجعفیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 671
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 228/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 132
الحجّاج بن مسروق الجعفیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 255
الحجّاج بن مسروق الجعفیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
الحجّاج بن مسروق الجعفیّ: استشهد مع الحسین علیه السلام بکربلا، سنة 61.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 568
الحجّاج الجعفیّ، الحجّاج بن مسروق بن مالک بن ثقیف بن سعد العشیرة المذحجیّ الجعفیّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 413
الحجّاج بن مسروق المذحجیّ الجعفیّ.
المیانجی، العیون العبری،/ 146
الحجّاج بن مسروق الجعفیّ، من أنصار الحسین علیه السلام. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 190
حجّاج بن مسروق:
والجُعف (بضم الجیم وسکون العین المهملة ثمّ الفاء): بطن من سعد العشیرة، والنّسبة جعفیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 132
__________________________________________________
(1)- حجاج‌بن مسروق جعفی
نام وی در «تاریخ طبری» و «زیارت ناحیه» و «بحارالانوار» آمده است و خوارزمی نیز از او نام برده است.
ابن شهرآشوب در کتاب «المناقب» از او یاد کرده وشیخ طوسی با عنوان حجاج‌بن مرزوق، وی را تصحیف کرده و استاد خویی در «معجم الرجال» (4/ 239) با همین عنوان از او یاد می‌کند و حجاج‌بن مسروق جعفی را تحت عنوان مستقلی ذکر می‌نماید.
ظاهراً این دو نام بر یک فرد اطلاق می‌شود و هر دو یکی است.
حجاج از اهالی کوفه بود.
جعفی: منسوب به جعفی‌بن سعد عشیره‌ای از مذحج و از عرب «قحطان».
(یمن، عرب جنوب)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 82- 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 672
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 673

خصائصه الفریدة

وهو مؤذِّن الحسین علیه السلام. «1»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 20/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 195؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 262؛ المجلسی، البحار،
45/ 25؛ البحرانی، العوالم، 17/ 269؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 306؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 297؛ القمّی، نفس المهموم،/ 291؛ المازندرانی، معالی السّبطین،
1/ 397؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 233؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 164؛
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 413؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 132
کان الحجّاج من الشّیعة «2»، صحب أمیر المؤمنین علیه السلام فی الکوفة.
السّماوی، إبصار العین،/ 89/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 228؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 568؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 132؛ مثله بحر العلوم، مقتل
الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 413؛ المیانجی، العیون العبری،/ 149
وکان مؤذِّناً له فی أوقات الصّلاة «3»، وأقبل معه «4» بکربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 228/ مثله: المیانجی، العیون العبری،/ 146؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 132
قد ذکر أهل السّیر: إنّه کان من الشّیعة، صحب أمیر المؤمنین بالکوفة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 255
واختصّ بلقب (مؤذّن الحسین) إلی أن استشهد بین یدیه یوم عاشوراء.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 190
__________________________________________________
(1)- مؤذن حسین علیه السلام بود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 291/ مثل او: کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 133
(2)- [زاد فی بحر العلوم: مخلصین].
(3)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(4)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: من مکّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 674

کیف التحقَ بالإمام علیه السلام؟

ولمّا خرج الحسین علیه السلام إلی مکّة، خرج من الکوفة إلی مکّة لملاقاته، فصحبه.
وکان مؤذِّناً له فی أوقات الصّلوات.
السّماوی، إبصار العین،/ 89/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 228؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 568؛ المیانجی، العیون العبری،/ 146؛ مثله الزّنجانی، وسیلة
الدّارین،/ 132؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1/ 255
ومن ملازمیه منذ خروجه من مکّة إلی کربلاء، فقد خرج هو الآخر من الکوفة، فلحق بالحسین علیه السلام فی مکّة، وظلّ ملازماً له طیلة الطّریق.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 190
ولمّا سمع بخروج الحسین، من المدینة إلی مکّة، خرج من الکوفة إلی مکّة، فالتحق برکاب الحسین علیه السلام، وظلّ معه، یؤذّن له فی أوقات الصّلوات إلی حین استشهاده فی کربلاء. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 413

مواقفه فی الطّریق إلی کربلاء

منها: أذانه فی صلاة الإمام علیه السلام‌

قال: وکان مجی‌ء الحرّ بن یزید ومسیره إلی الحسین من القادسیّة، وذلک أنّ عبیداللَّه ابن زیاد لمّا بلغه إقبال الحسین، بعث الحصین بن نمیر التّمیمیّ- وکان علی شُرَطه- فأمره أن ینزل القادسیّة، وأن یضع المسالح، فینظم ما بین القُطْقطانة إلی خَفّان، وقدّم الحرّ بن
__________________________________________________
(1)- حجاج بن مسروق از کوفه به مکه رفت و در مکه به امام حسین علیه السلام ملحق شد و از آن‌جا تا عراق امام را همراهی کرد. هنگامی که امام حسین علیه السلام در راه با نیروی حر بن یزید برخورد نمود، به حجاج بن مسروق دستور داد که برای نماز ظهر اذان بگوید. در بعضی از منابع با عنوان «مؤذن امام حسین علیه السلام» توصیف شده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 675
یزید بین یدیه فی هذه الألف من القادسیّة، فیستقبل حسیناً.
قال: «1» فلم یزل «2» مواقفاً حسیناً حتّی حضرت الصّلاة صلاة الظّهر، فأمر الحسین الحجّاج بن مسروق الجعفیّ أن یؤذِّن «3»، فأذّن «1»، فلمّا حضرت الإقامة، خرج الحسین فی إزار ورداء ونعلین، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! إنّها «4» معذرة إلی اللَّه عزّ وجلّ وإلیکم؛ إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کُتُبکم، وقدمت علیَّ رُسُلکم: أن أقدم علینا، فإنّه لیس لنا إمام، لعلّ اللَّه یجمعنا بکَ علی الهدی «5»؛ فإن «6» کنتم علی ذلک فقد جئتکم، فإن تعطونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم ومواثیقکم أقدم مصرکم، وإن لم تفعلوا وکنتم لمقدمی کارهین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی أقبلتُ منه إلیکم. قال: فسکتوا عنه وقالوا للمؤذِّن: أقم، فأقام الصّلاة، فقال الحسین علیه السلام للحُرِّ: أتریدُ أن تصلِّی بأصحابک؟
قال: لا، بل تصلِّی «7» أنت ونصلِّی بصلاتک؛ قال: فصلّی بهم الحسین، ثمّ إنّه «4» دخل واجتمع إلیه أصحابه.
وانصرف الحُرّ «8» إلی مکانه الّذی کان به «8»، فدخل خیمة قد ضُربت له، فاجتمع إلیه «9» جماعة من أصحابه، وعاد «10» أصحابه إلی صفّهم الّذی کانوا فیه، فأعادوه «4»، ثمّ أخذ کلّ
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه فی بحر العلوم وزاد فیه: الحجّاج].
(2)- [فی نهایة الإرب مکانه: فسبق الحسین إلی ذی حُسَم، فنزل وأمر بأبنیة فضُربت، وجاء القوم وهم ألف فارس، علیهم الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فجاءوا حتّی وقفوا مقابل الحسین رضی الله عنه، وکان مسیر الحرّ ومَنْ معه من القادسیّة من قبل الحصین بن نمیر التّمیمیّ، فلم یزل ...].
(3)- [زاد فی بحرالعلوم: بالنّاس].
(4)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(5)- [أضاف فی نهایة الإرب: الحقّ].
(6)- [نهایة الإرب: إن].
(7)- [نهایة الإرب: صلّ].
(8- 8) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(9)- [نهایة الإرب: علیه].
(10)- [أضاف فی نهایة الإرب: بعض].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 676
رجل منهم «1» بعنان دابّته وجلس فی ظلِّها «2». «3»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 401- 402/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 190؛
مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 416- 417
قال: وإذا الحرّ بن یزید «4» فی ألف فارس من أصحاب عبیداللَّه بن زیاد شاکین فی السّلاح لا یری «5» منهم إلّا [حمالیق- «6»] الحدق؛ فلمّا نظر إلیهم الحسین رضی الله عنه، وقف فی أصحابه، ووقف الحرّ بن یزید فی أصحابه، فقال الحسین: أ یّها القوم! من أنتم؟ قالوا:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2)- [نهایة الإرب: طلبها وهو تصحیف].
(3)- گوید: حربن یزید از قادسیه سوی حسین آمده بود که وقتی عبیداللَّه‌بن زیاد از آمدن حسین خبر یافت، حصین بن نمیر تمیمی سالار نگهبانان را فرستاد و گفت که در قادسیه جای گیرد و همه جا از قطقطانه تا خفان دیده‌بان نهد. حربن یزید با این هزار سوار از قادسیه به مقابله حسین آمده بود.
گوید: حر همچنان در مقابل حسین بود تا وقت نماز رسید، نماز ظهر. حسین، حجاج بن مسروق جعفی را گفت که اذان بگوید و او بگفت و چون وقت اقامه گفتن رسید، حسین برون آمد، ردایی داشت و عبایی با نعلین. حمد خدا گفت و ثنای او کرد و آن‌گاه گفت:
«ای مردم! مرا به پیش خدای عزوجل و شما این عذر هست که پیش شما نیامدم، تا نامه‌های شما به من رسید و فرستادگانتان آمدند که سوی ما بیا که امام نداریم، شاید خدا به وسیله تو ما را بر هدایت فراهم آرد. اگر بر این قرارید آمده‌ام و اگر عهد و پیمانی کنید که اطمینان یابم، به شهر شما آیم و اگر نکنید و آمدن مرا خوش ندارید، از پیش شما باز می‌گردم و به همان جا می‌روم که از آن سوی شما آمده‌ام.»
گوید: اما در مقابل وی خاموش ماندند و مؤذن را گفتند اقامه بگوی و او اقامه نماز بگفت.
گوید: حسین علیه السلام به حر گفت: «می‌خواهی با یاران خویش نماز کنی؟»
گفت: «نه، تو نماز می‌کنی و ما نیز به تو اقتدا می‌کنیم.»
گوید: پس حسین پیشوای نماز آن‌ها شد. آن‌گاه به درون رفت و یارانش به دور وی فراهم آمدند. حر نیز به جای خویش رفت و وارد خیمه‌ای شد که برایش زده بودند و جمعی از یارانش بر او فراهم شدند. بقیه یارانش نیز به جای صفی که داشته بودند رفتند و از نو صف بستند. هر کدامشان عنان مرکب خویش را گرفته بود و در سایه آن نشسته بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2990- 2991
(4)- وقع فی النّسخ: زید- خطأ.
(5)- فی د: لا بیان.
(6)- من د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 677
نحن أصحاب الأمیر عبیداللَّه بن زیاد؛ فقال الحسین: ومن قائدکم؟ قالوا «1»: الحرّ بن یزید الرّیاحیّ. قال: فناداه الحسین رضی الله عنه: ویحک یا ابن یزید «2»! ألنا أم علینا؟ فقال الحرّ: بل علیک أبا عبداللَّه! فقال الحسین: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه.
قال: ودنت صلاة الظّهر، فقال الحسین رضی الله عنه «3» للحجّاج بن مسروق: أذِّن، رحمک اللَّه، وأقم الصّلاة حتّی نصلّی! قال: فأذّن الحجّاج، فلمّا فرغ من أذانه، صاح الحسین بالحرّ ابن یزید «4»، فقال له: یا ابن یزید «4»! أترید «5» أن تصلِّی بأصحابک وأصلِّی بأصحابی؟ فقال له الحرّ: بل أنتَ تصلِّی بأصحابک ونصلِّی بصلاتک. فقال الحسین رضی الله عنه للحجّاج بن مسروق:
أقم الصّلاة! فأقام، وتقدّم الحسین، فصلّی بالعسکرین جمیعاً. فلمّا فرغ من صلاته، وثب قائماً، فاتّکأ علی قائمة «3» سیفه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! إنّها معذرة إلی اللَّه وإلی مَنْ حضر «6» من المسلمین، إنِّی لم أقدِم علی هذا البلد حتّی أتتنی کتبکم «7»، وقدمت علیَّ رسلکم أن أقدم إلینا إنّه لیس علینا إمام، فلعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الهدی؛ فإن کنتم علی ذلک فقد جئتکم، فإن تعطونی ما یثق به قلبی من عهودکم ومن مواثیقکم دخلت معکم إلی مصرکم، وإن «8» لم تفعلوا و «8» کنتم کارهین لقدومی علیکم، انصرفتُ إلی المکان الّذی أقبلت منه إلیکم. قال: فسکت القوم عنه ولم یجیبوا «9» بشی‌ء.
__________________________________________________
(1)- فی د: فقالوا.
(2)- فی النّسخ: الحرّ.
(3)- لیس فی د.
(4)- من د و بر، وفی الأصل: زید.
(5)- فی النّسخ: أرید.
(6)- فی د: حظر.
(7)- فی النّسخ: کتبهم.
(8- 8) لیس فی د.
(9)- فی د و بر: یجیبوه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 678
وأمر الحرّ بن یزید «1» بخیمة له، فضربت، فدخلها وجلس فیها. «2» [...]
قال: ودنت صلاة العصر، فأمر الحسین مؤذّنه، فأذّن. وأقام الصّلاة، وتقدّم الحسین، فصلّی بالعسکرین.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 134- 135، 137
وکان مجی‌ء الحرّ بن یزید من القادسیّة «3»، وکان عبیداللَّه بن زیاد بعث الحصین بن نمیر وأمره أن ینزل القادسیّة، وتقدّم الحرّ بین یدیه فی ألف فارس، مستقبلًا بهم حسیناً «4». «5»
فلم یزل الحرّ مواقفاً للحسین علیه السلام حتّی حضرت صلاة الظّهر، وأمر الحسین علیه السلام الحجّاج بن مسروق «6» أن یؤذّن.
فلمّا حضرت الإقامة، خرج الحسین علیه السلام فی إزار ورداء ونعلین، «7» فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس «7»! لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، «8» وقدمت علیَّ رسلکم «8»، أن أقدم علینا، «8» فإنّه لیس لنا إمام «8»، لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الهدی والحقّ، فإن کنتم علی ذلک، فقد جئتکم، «9» فأعطونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم ومواثیقکم، وإن لم تفعلوا و «9» کنتم لقدومی کارهین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی جئت منه إلیکم «10».
__________________________________________________
(1)- من د و بر، وفی الأصل: زید.
(2)- فی د: بها.
(3)- [زاد فی المعالی: وبینها وبین الکوفة خمسة عشر فرسخاً].
(4)- [زاد فی المعالی: فجاء الحرّ وأصحابه حتّی وصلوا إلی الحسین علیه السلام بذی حسم أو ذی جشم].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی الأعیان والعیون].
(6)- [زاد فی الأعیان: کان معه].
(7- 7) [الأعیان: فخطبهم. وقال من جملة خطبته: إنِّی].
(8- 8) [لم یرد فی الأعیان].
(9- 9) [الأعیان: وإن].
(10)- [لم یرد فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 679
فسکتوا «1» عنه ولم «2» یتکلّم أحد منهم «2» بکلمة «1»، فقال للمؤذِّن: أقم، وأقام الصّلاة، فقال للحرّ: أترید أن تصلِّی بأصحابک؟ قال: لا، بل تصلِّی أنتَ ونصلِّی بصلاتک، فصلّی بهم الحسین علیه السلام، ثمّ دخل «3»، فاجتمع إلیه «4» أصحابه «1» وانصرف الحرّ إلی مکانه الّذی کان فیه «1»، فدخل خیمة قد ضربت له، واجتمع إلیه جماعة من أصحابه وعاد الباقون إلی صفّهم الّذی کانوا فیه، فأعادوه، ثمّ أخذ کلّ رجل منهم بعنان دابّته وجلس فی ظلّها. «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 80/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 376- 377؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 226- 227؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 248- 249؛ الدّربندی،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2- 2) [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون: یتکلّموا کلمة].
(3)- [زاد فی الأعیان: مضربه].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة ومثیر الأحزان والعیون: علیه].
(5)- حر بن یزید از قادسیه می‌آمد و عبیداللَّه بن زیاد حصین بن نمیر را فرستاده بود و به او دستور داده بود به قادسیه فرود آید و حر بن یزید را از پیش روی خود با هزار سوار به سر راه حسین بفرستد.
پس حر همچنان برابر حسین علیه السلام ایستاد تا هنگام نماز ظهر شد. پس آن حضرت علیه السلام حجاج بن مسروق را دستور فرمود اذان نماز گوید و چون هنگام گفتن اقامه و وقت خواندن نماز شد، حسین علیه السلام لباس پوشیده و نعلین برپا کرد و از بهر نماز بیرون آمد. پس حمد و ثنای خدای را به جا آورد و سپس فرمود: «ای گروه مردم! من به نزد شما نیامدم تا آن گاه که نامه‌های شما به من رسید و فرستادگان شما به نزد من آمدند که به نزد ما بیا؛ زیرا ما امام و پیشوایی نداریم و امید است خدا به وسیله تو ما را به راهنمایی و حقیقت فراهم آورد. پس اگر بر سر همان گفته‌ها و سخن خود هستید، من به نزد شما آمده‌ام و شما پیمان و عهدی به من بدهید (و بیعت خود را با من تازه کنید) که به سبب آن آسوده‌خاطر باشم، و اگر این کار را نمی‌کنید و آمدن مرا خوش ندارید، از آن‌جا که آمده‌ام به همان جا باز می‌گردم.»
همگی خاموش گشته، کسی از آنان سخن نگفت. حضرت به اذان‌گو فرمود: «اقامه بگو.»
نماز برپا شد. پس به حر فرمود: «آیا می‌خواهی تو هم با همراهان خود نماز بخوانی؟»
عرض کرد: «نه، بلکه شما نماز بخوان و ما نیز پشت سر شما نماز می‌خوانیم.»
پس حسین علیه السلام با ایشان نماز خواند. سپس به خیمه خود درآمد و اصحابش نزد او گرد آمدند و حر نیز به جای خویش بازگشت و به خیمه ای که برای او در آن‌جا برپا کرده بودند، درآمد و گروهی از همراهانش به نزد او آمده و بقیه آنان به صف لشگر که در آن بودند، بازگشتند. هر مردی از آنان دهنه اسب خود را گرفت و در سایه آن نشست.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 80
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 680
أسرار الشّهادة،/ 251- 252؛ القمّی، نفس المهموم،/ 188؛ القزوینی، تظلّم
الزّهراء،/ 163؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 271؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/
612؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 42- 43؛ المیانجی، العیون العبری،/ 67- 68
فقدّم الحرّ هذا بین یدیه فی ألف رجل یستقبل الحسین ویکون معه یسایره ویحفظه إلی أن یرد علیه الخبر.
فحضرت الصّلاة، فأذّن مؤذّن الحسین علیه السلام، ثمّ أقام.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 59
وکان مجی‌ء الحرّ بن یزید من القادسیّة [...]، ویقدم الحرّ بین یدیه فی ألف فارس یستقبل بهم الحسین، قال: فقال الحسین: أ یّها القوم! من أنتم؟ قالوا: نحن أصحاب الأمیر عبیداللَّه بن زیاد، فقال الحسین: ومَنْ قائدکم؟ قالوا: الحرّ بن یزید الرّیاحی التّمیمیّ، فناداه الحسین: یا حرّ! ألنا أم علینا؟ قال الحرّ: بل علیک یا أبا عبداللَّه، فقال الحسین علیه السلام: لا حولَ ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم.
فلم یزل الحرّ مواقفاً للحسین حتّی دنت صلاة الظّهر، فقال الحسین للحجّاج بن مسروق: أذِّن، یرحمک اللَّه، وأقم الصّلاة حتّی نصلِّی، فأذّن الحجّاج للظّهر، فلمّا فرغ، صاح الحسین بالحرّ: یا ابن یزید! أترید أن تصلِّی بأصحابک وأنا أصلّی بأصحابی؟ فقال الحرّ: لا، بل أنت تصلِّی ونحن نصلِّی بصلاتک یا أبا عبداللَّه، فقال للحجّاج: أقم، فأقام، وتقدّم الحسین للصّلاة، فصلّی بالعسکرین جمیعاً، فلمّا فرغ، وثب قائماً متّکئاً علی قائم سیفه، وکان فی إزار ورداء ونعلین، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! معذرة إلیکم أقدّمها إلی اللَّه وإلی من حضر من المسلمین؛ إنّی لم آتکم، وفی روایة لم أقدم إلی بلدکم، حتّی أتتنی کتبکم، وقدمت علیَّ رسلکم، أن أقدم إلینا، فإنّه لیس علینا إمام، فلعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الهدی والحقّ، فإن کنتم علی ذلک فقد جئتکم، فإن تعطونی ما أطمئنّ إلیه وأثق به من عهودکم ومواثیقکم، أدخل معکم إلی مصرکم، وإن لم تفعلوا،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 681
وکنتم لمقدمی کارهین، ولقدومی علیکم باغضین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی منه جئت إلیکم.
فقال الحرّ: واللَّه إنّا ما ندری بهذه الکتب الّتی تقول، فقال الحسین: یا عقبة بن سمعان! أخرج إلیّ الخرجین، فأخرجهما وأتی بهما مملوئین من کتب أهل الکوفة، فنثر الکتب بین یدیه، فقال الحرّ: إنّا لسنا من هؤلاء، [...].
ودنت صلاة العصر، فأمر الحسین مؤذِّنه أیضاً بالأذان، فأذّن وأقام.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 330- 331، 332
وذلک أ نّه أقبل حتّی نزل شراف، فبینما هم کذلک، إذ طلعت علیهم الخیل، فنزل الحسین علیه السلام وأمر بأبنیته، فضُرِبَت، وجاء القوم وهم ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ- وکان صاحب شرطة ابن زیاد- حتّی وقفوا مقابل الحسین علیه السلام فی حرِّ الظّهیرة، فأمر الحسین رجلًا، فأذّن
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 335
وکان مجی‌ء الحرّ من القادسیّة، أرسله الحصین بن نمیر التّمیمیّ فی هذه الألف یستقبل الحسین، فلم یزل مواقفاً الحسین حتّی حضرت صلاة الظّهر، فأمرَ الحسین مؤذِّنه بالأذان، فأذّن.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 279- 280
فنزل [ذو حسم] وأمر بأبنیته، فضُربت، وجاء القوم وهم ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ. وروی أبومخنف وغیره، وقالوا: لمّا دخل وقت الظّهر، أمرَ الحسین الحجّاج ابن مسروق الجعفیّ، فأذّن.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 172
فنزل صلوات اللَّه علیه فیه [ذو حسم]، فجاء الحرّ بن یزید الرّیاحیّ فی ألف رجل، فوقفوا.
فقال الحسین علیه السلام لأصحابه: اسقوا القوم ومدّوهم، فسقوهم حتّی ارتووا، وکانوا شاکین فی السّلاح.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 682
فقال الحسین علیه السلام: من قائدکم؟
فقالوا: الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، فناداه الحسین، وقال: یا حرّ! لنا أم علینا؟
قال: الحرّ: بل علیک.
فقال الحسین علیه السلام: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم.
قال: ودنت صلاة الظّهر، فقال الحسین للحجّاج بن مسروق: أذِّن یرحمک اللَّه وأقم الصّلاة حتّی نصلِّی.
قال: فأذّن، فلمّا فرغ من أذانه، صاحَ الحسین بالحرِّ، فقال: أترید أن تصلِّی بأصحابک وأصلِّی بأصحابی؟
فقال الحرّ: بل أنت صلِّ ونصلِّی بصلاتک. فتقدّم الحسین علیه السلام وصلّی بالعسکرین جمیعاً. «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 244
__________________________________________________
(1)- پس، از آن جا بار کردند و شراف را مضرب خیام معدلت و انتصاب گردانیدند و شب در آن‌جا استراحت فرمودند. چون سحر شد، حکم فرمودند که غلامان و ملازمان و اصحاب آن حضرت آب بسیار بردارند و به حول و قوه خدای تعالی متوجه گردیده تا میان روز رفتند. ناگاه مردی از اصحاب آن حضرت گفت: «اللَّه اکبر.»
حضرت پرسید: «چرا تکبیر گفتی؟»
گفت: «سر درختان خرما نمودار است.»
جمعی دیگر گفتند: «ما هرگز در این موضع درخت خرما ندیده‌ایم. شاید سرنیزه‌ها و گوش‌های اسبان باشد که می‌نماید.»
آن جناب چون معلوم کرد که علامت لشگر است که پیدا شدند، به جانب کوهی که در آن حوالی بود میل فرمود که اگر به قتال حاجت افتد، پشت به جانب کوه مقاتله نمایند.
چون به نزدیک کوه رسیدند، حربن یزید با هزار سوار نزدیک ایشان رسید و در عین شدت گرما و در برابر لشگر فرزند خیر البشر صف کشیدند. حضرت فرمود سراپرده مکرمت و جلالت را برپا کردند و اصحاب آن امام گرام در برابر گروه شقاوت انجام صف کشیدند. چون آن منبع کرم و سخاوت در آن خیل ضلالت آثار تشنگی مشاهده نمود، اصحاب خود را حکم فر مود که ایشان را و چهارپایان ایشان را آب دهید و خود به نفس شریف خود متوجه گردید و ایشان را با اسبان سیراب گردانید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 683
ونقول: لم یذکر المصدر المنقول عنه فی جلّ ما نقله؛ أمّا أ نّه کان مؤذّناً للحسین علیه السلام فی أوقات الصّلاة، فیمکن استفادته ممّا ذکره المؤرّخون، أ نّه لمّا التقی‌الحسین علیه السلام مع الحرّ، وحضرت صلاة الظّهر، أمر الحسین الحجّاج بن مسروق أن یؤذّن.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 568
وأذّن الحجّاج بن مسروق الجعفیّ لصلاة الظّهر، فقال الحسین للحرّ: أتصلِّی بأصحابک؟
قال: لا، بل نصلِّی جمیعاً بصلاتک، فصلّی بهم الحسین.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 216
__________________________________________________
- ابن زیاد، حصین بن نمیر را با لشگر انبوه به استقبال آن جناب به قادسیه فرستاده بود و حصین حر را با هزار سوار پیش‌تر فرستاده بود.
چون وقت نماز ظهر داخل شد، حضرت، حجاج‌بن مسروق را فرمود اذان نماز گفت. چون وقت اقامت شد، سیدشهدا با ازار و نعلین و ردا از خیمه بیرون آمد و در میان دو لشگر ایستاد، حمد و ثنای حق تعالی به جا آورد و فرمود: «ایها الناس! من نیامدم به سوی شما مگر بعد از آن که نامه‌های متواتر و متوالی و پیک‌های شما پیاپی به من رسیده و نوشته بودید که: البته بیا به سوی ما که امامی و پیشوایی نداریم. شاید خدا ما را و شما را بر حق و هدایت مجتمع گرداند. اگر بر سر عهد و گفتار خود هستید، پیمان خود را تازه کنید و خاطر مرا مطمئن گردانید و اگر از گفتار خود برگشته‌اید و پیمان‌ها را شکسته‌اید و آمدن مرا کارهید، من به جای خود برمی‌گردم.»
آن غداران زبان در کام خاموشی کشیدند و جوابی نگفتند.
حضرت، مؤذن را فرمود که اقامت نماز گفت، و با حر گفت: «اگر خواهی با لشگر خود نماز کن.»
حر گفت: «من نیز در عقب شما نماز می‌کنم.»
حضرت امام حسین علیه السلام پیش ایستاد و هر دو لشگر در عقب آن حضرت نماز کردند. بعد از نماز هر لشگر به جای خود برگشتند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 636- 637
چون به ذو خشب رسید، بفرمود خیمه‌ها را برافراختند و کار جنگ را بساختند و از قفای ایشان حر بن یزید ریاحی که قاید بنی‌تمیم بود، با هزار سوار در رسید. سواران او چنان با آهن و فولاد شاکی السلاح بودند که جز دیده ایشان دیدار نبود.
بالجمله حر بیامد و در برابر حسین علیه السلام لشگرگاه ساخت و اصحاب آن حضرت نیز حامل سیف و سنان بودند. چون روز به نیمه رسید، از حرارت خورشید زمین کوره حداد گشت و در لشگر حر آب نایاب بود این وقت نماز پیشین را هنگام فراز آمد. حسین علیه السلام حجاج بن مسروق را فرمود تا اذان بگفت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 152- 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 684
ولم یزل الحرّ مواقفاً للحسین علیه السلام حتّی حضرت صلاة الظّهر، فأمر الحسین الحجّاج ابن مسروق الجعفیّ أن یؤذِّن بالنّاس، فأذّن الحجّاج. فلمّا حضرت الإقامة خرج الحسین علیه السلام فی إزار ورداء ونعلین متّکأ علی قائم سیفه، فاستقبل القوم وحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: [ثمّ ذکر خطبته علیه السلام کما ذکرناه فی مقتل الخوارزمی]. فسکتوا جمیعاً. قال الحسین علیه السلام للمؤذّن: أقم، فأقام صلاة الظّهر، فقال الحسین للحرّ: أتصلِّی بأصحابک؟
قال الحرّ: بل تصلِّی أنت ونصلِّی بصلاتک.
فصلّی بهم الحسین علیه السلام، وبعد فراغه دخل الخیمة، فاجتمع إلیه أصحابه، وانصرف الحرّ إلی مکانه الّذی کان فیه.
ولمّا کان وقت العصر، أمر الحسین علیه السلام أن یتهیّأ للرّحیل، ثمّ أمر للمؤذّن، فنادی لصلاة العصر، فأذّن وأقام، فاستقدم الحسین، فصلّی بهم صلاة العصر.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 190- 191

ومنها: ما قام بأمر الإمام علیه السلام فی قصر بنی مقاتل‌

وقال أبو مخنف: لمّا أقبل الحسین من المدینة، وقُتل مسلم بن عقیل، خرج [عُبیداللَّه ابن] الحرّ [الجعفیّ]، فنزلَ قصر بنی مُقاتل الّذی صار لعیسی بن علیّ متحرِّجاً من أن یتلطّخ بشی‌ء من أمر الحسین أو یشرک فی دمه، فلمّا صار الحسین إلی قصر بنی مُقاتل، رأی فسطاطاً، فسأل عنه، فقیل: هو لعبیداللَّه بن الحرّ، فبعث إلیه «1» الحجّاج بن مسروق الجُعْفیّ «1» یدعوه إلی نصرته، فقال للحجّاج: قل له: إنّی إنّما خرجت إلی هاهنا فراراً من دمک ودماء أهل بیتک، لأنِّی إن قاتلتک کان ذلک عظیماً، وإن قاتلت معک ولم اقتَل بین یدیک فقد قصرت، وأنا أحمی أنفاً من ذلک، ولیس لک بالکوفة شیعة، ولا أنصار یقاتلون معک.
__________________________________________________
(1- 1) [فی الأخبار الطّوال: بعض موالیه، وفی أنساب الأشراف ج 3 والإرشاد: رسولًا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 685
فلمّا أبلغه الحجّاج الرِّسالة، مشی إلیه الحسین، فلمّا رآه، قام من مجلسه، فسأله الخروج معه، فاستعفاه من ذلک، واعتلّ علیه، وعرض فرساً له یقال لها المُلْحِقة، وبعضهم یقول:
المحلقة، وقال له: انجُ علیها حتّی تلحق بمأمنک، وأنا وأصحابی لک بالعیالات، فانصرف عنه، ویقال: إنّه دفع الفرس إلیه، وقال له ابن الحرّ: أ أنت تخضب أم هو سوادُ لحیتک؟
فقال: عجّل علیَّ الشّیب فاختضبت، وخرج ابن الحرّ من منزله بشاطئ الفرات، فنزله حتّی اصیب الحسین بکربلاء، وکان ابن الحرّ رجلًا لا یقاتل لدیانة، وإنّما کان همّه الفتک والتّصعلُک والغارات.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 7/ 30- 31
قال: ومضی الحسین حتّی انتهی إلی قصر بنی مقاتل، فنزل به، فإذا هو بفسطاطٍ مضروب.
قال أبو مخنف: حدّثنی المجالد بن سعید، عن عامر الشّعبیّ، أنّ الحسین بن علیّ رضی الله عنه قال «1»: لمَنْ هذا الفسطاط «2»؟ فقیل: لعبیداللَّه ابن الحرّ الجعفیّ؛ قال: ادعوه لی «3»، «4» وبعث إلیه «4»، فلمّا أتاه الرّسول، «5» (قلت وهو الحجّاج بن مسروق الجعفیّ رضوان اللَّه علیه) قال «6»: هذا الحسین بن علیّ یدعوک؛ فقال عبیداللَّه بن الحرّ «5»: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون! واللَّه ما خرجتُ من الکوفة إلّاکراهة «7» أن یدخلها الحسین وأنا بها «8»، واللَّه ما أرید أن أراه ولا
__________________________________________________
(1)- [فی الکامل ونفس المهموم مکانهما: ثمّ سار الحسین علیه السلام حتّی بلغ قصر بنی مقاتل، فنزل بها، فرأی فسطاطاً مضروباً (نفس المهموم: فإذا هو بفسطاط مضروب) وقال ...].
(2)- [لم یرد فی الکامل ونفس المهموم].
(3)- [فی الکامل ونفس المهموم: إلیّ].
(4- 4) [لم یرد فی الکامل ونفس المهموم].
(5- 5) [الکامل: یدعوه قال].
(6)- [زاد فی نفس المهموم: له].
(7)- [فی الکامل ونفس المهموم: کراهیة].
(8)- [نفس المهموم: فیها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 686
یرانی، «1» فأتاه الرّسول، فأخبره، «2» فأخذ الحسین نعلیه فانتعل «2»، ثمّ قام، فجاءه «3» حتّی دخل علیه، فسلّم وجلس، ثمّ دعاه إلی الخروج معه، فأعاد إلیه «4» «1» ابن الحرّ تلک المقالة «5»، فقال: فإلّا «6» تنصرنا فاتّق اللَّه أن تکون ممّن یقاتلنا، فوَ اللَّه لا یسمع واعیتَنا «7» أحد ثمّ لا ینصرنا إلّاهلک؛ قال «8»: أمّا هذا فلا یکون أبداً إن شاء اللَّه. ثمّ قام الحسین علیه السلام «9» من عنده حتّی دخل رحله «9». «10»
__________________________________________________
(1- 1) [الکامل: فعاد الرّسول إلی الحسین، فأخبره، فلبس الحسین نعلیه، ثمّ جاء فسلّم علیه ودعاه إلی نصره، فأعاد علیه].
(2- 2) [نفس المهموم: بما قال].
(3)- [نفس المهموم: فجاء].
(4)- [نفس المهموم: علیه].
(5)- [زاد فی نفس المهموم: واستقاله ممّا دعاه إلیه].
(6)- [نفس المهموم: فإن لم].
(7)- [الکامل: داعیتنا].
(8)- [أضاف فی الکامل: له].
(9- 9) [الکامل: فخرج إلی رحله، ثمّ سار لیلًا ساعة، فخفق برأسه خفقة، ثمّ انتبه وهو یقول: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون والحمد للَّه‌ربّ العالمین].
(10)- گوید: حسین برفت تا به قصر بنی‌مقاتل رسید و آن‌جا فرود آمد و دید که خیمه ای آن‌جا زده اند.
شعبی گوید: حسین‌بن علی رضی الله عنه گفت: «این خیمه از کیست؟»
گفتند: «از عبیداللَّه‌بن حر جعفی.»
گفت: «اورا پیش من بخوانید.»
و کس به طلب او فرستاد.
گوید: چون فرستاده برفت، گفت: «اینک حسین بن علی تو را می‌خواند.»
عبیداللَّه گفت: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون، به خدا از کوفه درآمدم که وقتی حسین وارد می‌شود، آن‌جا نباشم. به خدا نمی‌خواهم اورا ببینم و او مرا ببیند.»
گوید: فرستاده بیامد و خبر را با وی بگفت.
گوید: حسین پاپوش خویش برگرفت و به پا کرد و برخاست و بیامد و به نزد عبیداللَّه وارد شد و سلام گفت وبنشست و اورا دعوت‌کرد که در کار قیام با وی همراه شود. اما ابن حر همان گفته را برای وی تکرار کرد.
حسین گفت: «اگر یاری نمی‌کنی، از خدا بترس و جزو کسانی که با ما پیکار می‌کنند، مباش. به خدا هر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 687
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 407/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 196- 197؛ مثله ابن
الأثیر، الکامل، 3/ 282
قال: وسار الحسین علیه السلام حتّی نزل فی قصر بنی مقاتل، فإذا هو بفسطاط مضروب، ورمح منصوب، وسیف معلّق، وفرس واقف «1» علی مذوده «1»، فقال الحسین: لمن هذا الفسطاط؟ فقیل: لرجل «2» یقال له عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ «3»، قال: فأرسل الحسین برجل «4» من أصحابه یقال له الحجّاج بن مسروق الجعفیّ.
فأقبل حتّی دخل علیه فی فسطاطه، فسلّم علیه، فردّ علیه السّلام، ثمّ قال: ما وراءک؟
فقال الحجّاج: واللَّه! ورائی یا ابن الحرّ [الخیر]! واللَّه قد أهدی اللَّه إلیک کرامة إن قبلتها! قال «5»: وما ذاک؟ فقال «6»: هذا الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما یدعوک إلی نصرته، فإن قاتلت بین یدیه أجرت، وإن متّ فإنّک استشهدت! فقال له عبیداللَّه: واللَّه ما خرجت من الکوفة إلّامخافة أن یدخلها الحسین بن علیّ وأنا فیها، فلا أنصره لأنّه لیس له فی الکوفة شیعة ولا أنصار إلّا [و- «7»] قد مالوا إلی الدّنیا، إلّامن عصم اللَّه منهم، فارجع إلیه وخبّره بذاک.
فأقبل الحجّاج إلی الحسین، فخبّره بذلک، فقام الحسین، ثمّ صار إلیه فی جماعة من
__________________________________________________
- که بانگ ما را بشنود و یاریمان نکند، به هلاکت افتد.»
گفت: «اما این هرگز نخواهد شد. ان شاء اللَّه.»
گوید: آن گاه حسین علیه السلام از پیش وی برخاست و به محل خویش بازگشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2998- 2999
(1- 1) لیس فی د.
(2)- فی د: رجل.
(3)- بهامش بر: «أوّل قصّة من قصص عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ.
(4)- من د و بر، وفی الأصل: رجل.
(5)- فی د و بر: فقال.
(6)- زید فی الأصل و بر: له.
(7)- من د و بر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 688
إخوانه، فلمّا دخل وسلّم، وثب عبیداللَّه «1» بن الحرّ من صدر المجلس، وجلس الحسین، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، یا ابن الحرّ! فإنّ مصرکم هذه کتبوا إلیّ وخبّرونی أ نّهم مجتمعون علی نصرتی، وأن یقوموا دونی ویقاتلوا عدوّی، وأ نّهم سألونی «2» القدوم علیهم، فقدمتُ ولستُ أری القوم علی ما زعموا، لأنّهم «3» قد أعانوا علی قتل ابن عمِّی مسلم بن عقیل رحمه الله وشیعته، وأجمعوا علی ابن مرجانة عبیداللَّه بن زیاد یبایعنی لیزید بن معاویة، وأنت یا ابن الحرّ! فاعلم أنّ اللَّه عزّ وجلّ مؤاخذک بما کسبت وأسلفت من الذّنوب فی الأیّام الخالیة، وأنا أدعوک فی وقتی هذا إلی توبة تغسل [بها- «4»] ما علیک «5» من الذّنوب «6»، [و- «4»] أدعوک إلی نصرتنا أهل البیت، فإن اعطینا حقّنا، حمدنا اللَّه علی ذلک وقبلناه، وإن مُنعنا حقّنا ورکبنا بالظّلم، کنت من أعوانی علی طلب الحقّ. فقال عبیداللَّه بن الحرّ: واللَّه [یا- «4»] ابن بنت رسول اللَّه! لو کان لک بالکوفة أعوان یقاتلون معک لکنت أنا أشدّهم علی عدوّک، ولکنّی رأیت شیعتک بالکوفة، وقد لزموا منازلهم خوفاً من بنی امیّة ومن سیوفهم، فأنشدک باللَّه أن تطلب منّی هذه المنزلة، وأنا أواسیک بکلّ ما أقدر علیه، وهذه فرسی ملجمة، واللَّه ما طلبت علیها شیئاً إلّاأذقته حیاض الموت، ولا طُلِبْتُ وأنا علیها، فلُحِقْت «7»، وخذ سیفی هذا، فوَ اللَّه ما ضربت به إلّاقطعتُ. فقال له الحسین رضی الله عنه «8»: یا ابن الحرّ «9»! ما جئناک لفرسک وسیفک، إنّما «10» أتیناک لنسألک
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: عبداللَّه.
(2)- فی د: یسألون.
(3)- فی د: فإنّهم.
(4)- من د.
(5)- سقط من د.
(6)- زید فی د: فی الأیّام الخالیة.
(7)- فی الأخبار الطّوال ص 251: ولا طلبنی وأنا علیها أحد قطّ إلّاسبقته.
(8)- لیس فی د.
(9)- زید فی د: واللَّه یا ابن الحرّ.
(10) (10*) فی الأصل و بر: أسألک لنسألک النّصرة، وفی د: سألناک النّصرة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 689
النّصرة (10*)، فإن کنت قد بخلت علینا بنفسک، فلا حاجة لنا «1» فی شی‌ء من مالک «1» ولم أکن بالّذی اتّخذ المضلِّین عضداً، لأنِّی قد «2» سمعت رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه «3» وسلّم، وهو «2» یقول: من سمع داعیة «4» أهل بیتی ولم ینصرهم علی حقّهم إلّاأکبّه اللَّه علی وجهه فی النّار. ثمّ سار الحسین رضی الله عنه «2» من عنده ورجع إلی رحله.
فلمّا کان من الغد، رحل الحسین، وندم ابن الحرّ علی ما فاته من نصرته، فأنشأ یقول:
أراها «5» حَسْرةً ما دُمْتُ حیّا تردّد بینَ صدری «6» والتّراقی
حُسَینٌ حین یطلب «7» بذل نصری «7» علی أهل العداوة والشّقاق «8»
فلو واسیته یوماً بنفسی [لنلتُ کرامة یوم التّلاقی- «9»]
[مع ابن محمّد تفدیه نفسی- «10»] فودِّع ثمّ ولِّی بانطلاق «11»
غداة یقول لی بالقصر «12» قولا أتترکنا وتعزم بالفراق «13»
__________________________________________________
(1- 1) فی د: بمالک.
(2)- لیس فی د.
(3)- زید فی د: وآله.
(4)- فی النّسخ: دواعیة.
(5)- فی الأخبار الطّوال ص 262: فیا لک.
(6)- فی الأخبار الطّوال: حلقی.
(7- 7) فی د: نصر مثلی.
(8)- فی الأصل و بر: الشّقاق، وفی التّصحیح من د و الأخبار الطّوال.
(9)- من د و بر، ولیس البیت فی الأخبار الطّوال.
(10)- من د و بر.
(11)- من د و بر، وفی الأصل: بانطلاق. ولیس البیت فی الأخبار الطّوال.
(12)- فی د: فی القصر.
(13)- من د و بر، وفی الأصل: بالفراق. والبیت فی الأخبار الطّوال هکذا:
فما أنسی غداة یقول حزناً أتترکنی وتزمع لانطلاق
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 690
فلو فلق التّلهّب «1» قلبَ حیّ لَهَمّ القلبُ منِّی بانفلاقِ «2»
فقد فاز الّذی «3» نصر الحسین «3» وخاب الأخسرون ذوو «4» النّفاق
قال: وسار الحسین علی مرحلتین من الکوفة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 129- 133
ثمّ سار الحسین حتّی نزل قصر بنی مقاتل، فإذا هو بفسطاط مضروب، ورمح مرکوز، وسیف معلّق، وفرس واقف علی مذود؛ فقال الحسین: لمَنْ هذا الفسطاط؟ فقیل: لرجل یقال له عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ، فأرسل إلیه الحسین برجل من أصحابه، یقال له:
الحجّاج بن مسروق الجعفیّ، فأقبل حتّی دخل علیه فی فسطاطه، فسلّم علیه، فردّ علیه عبیداللَّه السّلام، ثمّ قال له: ما وراءک؟ قال: ورائی، واللَّه یا ابن الحرّ، الخیر؛ إنّ اللَّه تعالی قد أهدی إلیک کرامة عظیمة، إن قبلتها، فقال عبیداللَّه: ما ذاک؟ قال الحجّاج: هذا الحسین بن علیّ یدعوک إلی نصرته، فإن قاتلت بین یدیه اجرت، وإن قتلت استشهدت، فقال عبیداللَّه: واللَّه یا حجّاج! ما خرجت من الکوفة إلّامخافة أن یدخلها الحسین وأنا فیها لا أنصره، فإنّه لیس له فیها شیعة ولا أنصار إلّامالوا إلی الدّنیا وزخرفها، إلّا مَنْ عصم اللَّه منهم، فارجع إلیه وأخبره بذلک.
قال: فجاء الحجّاج إلی الحسین وأخبره، فقام الحسین علیه السلام، فانتعل، ثمّ صار إلیه فی جماعة من أهل بیته وإخوانه، فلمّا دخل علیه، وثب عبیداللَّه بن الحرّ عن صدر المجلس وأجلس الحسین فیه، فحمد اللَّه الحسین وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، یا ابن الحرّ، فإنّ أهل مصرکم هذا کتبوا إلیّ وأخبرونی أ نّهم مجتمعون علی أن ینصرونی، وأن یقوموا من دونی، وأن یقاتلوا عدوّی، وسألونی القدوم علیهم، فقدمت، ولست أری الأمر علی ما
__________________________________________________
(1)- فی الأخبار الطّوال: التّلهّف.
(2)- من الأخبار الطّوال، وفی النّسخ: بانفلاقی.
(3- 3) فی النّسخ: نصروا حسینا.
(4)- فی د: ذوی، ولیس البیت فی الأخبار الطّوال.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 691
زعموا، لأنّهم قد أعانوا علی قتل ابن عمّی مسلم بن عقیل وشیعته، وأجمعوا علی ابن مرجانة عبیداللَّه بن زیاد، مبایعین لیزید بن معاویة. یا ابن الحرّ! إنّ اللَّه تعالی مؤاخذک بما کسبت وأسلفت من الذّنوب فی الأیّام الخالیة، وإنّی أدعوک إلی توبة تغسل ما علیک من الذّنوب، أدعوک إلی نصرتنا أهل البیت، فإن اعطینا حقّنا، حمدنا اللَّه تبارک وتعالی علی ذلک وقبلناه، وإن مُنعنا حقّنا ورُکبنا بالظّلم، کنت من أعوانی علی طلب الحقّ؛ فقال له عبیداللَّه: یا ابن رسول اللَّه! لو کان بالکوفة لک شیعة وأنصار یقاتلون معک، لکنت أنا من أشدّهم علی عدوّک، ولکن یا ابن رسول اللَّه! رأیت شیعتک بالکوفة قد لزموا منازلهم خوفاً من سیوف بنی امیّة، فأنشدک اللَّه یا ابن رسول اللَّه، إن تطلب منِّی غیر هذه المنزلة، وأنا أواسیک بما أقدر علیه، خذ إلیک فرسی هذه الملحقة، فوَ اللَّه أنِّی ما طلبت علیها شیئاً قطّ إلّاوقد لحقته، ولا طلبت قطّ، وأنا علیها، فأدرکت، وخذ سیفی هذا، فوَ اللَّه ما ضربت به شیئاً إلّاأذقته حیاض الموت. فقال له الحسین: یا ابن الحرّ! إنّا لم نأتک لفرسک وسیفک، إنّما أتیناک نسألک النّصرة، فإن کنت بخلت علینا فی نفسک، فلا حاجة لنا فی شی‌ء من مالک، ولم أکن بالّذی اتّخذ المضلّین عضداً، لأنّی قد سمعت جدّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یقول: من سمع بواعیة أهل بیتی ثمّ لم ینصرهم علی حقّهم، کبّه اللَّه علی وجهه فی نار جهنّم. ثمّ قام الحسین من عنده وصار إلی رحله، قال، وندم عبیداللَّه ابن الحرّ علی ما فاته من صحبة الحسین ونصرته، فأنشأ یقول:
«1» أیا «1» لک حسرة ما دمت حیّا تردّد بین صدری والتّراقی
غداة یقول لی بالقصر قولا أتترکنا وتعزم بالفراق
حسین حین یطلب بذل نصری علی أهل العداوة والشّقاق
فلو فلق التّلهّف قلب حیّ لهمّ «2» القلبُ منِّی «2» بانفلاق
__________________________________________________
(1) (1*) [مثله فی المقرّم،/ 227]
(2- 2) [المقرّم: الیوم قلبی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 692
ولو آسیته یوماً بنفسی لنلت کرامة یوم التّلاق
مع ابن محمّد تفدیه نفسی فودّع ثمّ أسرع بانطلاق
لقد فاز الأولی نصروا حسیناً وخاب الآخرون ذوو النّفاق (1*) «1»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 226- 228 1
__________________________________________________
(1)- گویند که چون امام حسین به قصر بنی‌مقاتل رسید، سراپرده‌ای دید زده و نیزه‌ای بر زمین فرو برده و شمشیری آویخته و اسبی بر آخُر بسته، پرسید که: «صاحب این‌ها کیست؟» گفتند: «عبیداللَّه بن الحر الجعفی که از اعیان و شجاعان کوفه است.»
و امام حسین حجاج‌بن مسروق الجعفی را به طلب او فرستاد. حجاج پیغام رسانیده و گفت: «اگر در دفع اعدا با امام حسین موافقت کنی، ثواب عظیم یابی و اگر تو را بکشند، درجه شهادت علاوه آن گردد.»
عبیداللَّه گفت: «من از میان اهل کوفه به جهت آن آمده ام که مبادا امام حسین به آن دیار رسد و کشته شود و من در میان ایشان باشم؛ زیرا که کوفیان بنابر محبت دنیا تغییر اعتقاد به خاندان نبوت کرده و به عبیداللَّه بن زیاد پیوسته اند و مال فانی را به نعیم باقی گزیده.»
حجاج بازگشته و صورت حال را معروض داشت و امیر المؤمنین به وثاق عبیداللَّه بن الحر قدم رنجه فرمود. عبیداللَّه شرایط تعظیم به جا آورد. حضرت با او گفت که: «معارف شهر تو به من نامه‌ها نوشته اند و رسولان فرستادند که ما همه اعوان و انصار و یار و دوستاران توأیم، مأمول و متوقع آن که بر جناح تعجیل متوجه این جانب گردی تا ما به شرایط جانسپاری قیام نماییم و اکنون می‌شنوم که سالک طریق ضلالت و غوایت شده و به ابن‌زیاد پیوسته‌اند و در شیوه تمرد و عصیان، یک جهت گشته. تو ای عبیداللَّه! دانسته باشی که هر چه می‌کنی از خیر و شر به آن مثاب و معاقب خواهی بود و من تورا این ساعت به توبه و انابت دعوت می‌کنم تا گناهان تو آمرزیده گردد و تو را به نصرت و معاونت خویش می‌خوانم تا به قدر قوت و طاقت در این مهم که پیش گرفته‌ایم، با ما موافقت کرده و در دفع دشمنان ما سعی بلیغ نمایی.»
عبیداللَّه جواب داد که: «مرا به یقین معلوم است که هر که متابعت تو می‌نماید، در آخرت حظ وافر نصیب اوست، اما چون اهل کوفه با تو در مقام معاداتند و در آن دیار ناصر و معاونی نداری و با تو معدودی چند بیش نیست، غالب ظن من آن است که تو مغلوب خواهی شد و به آن خدایی که مرا به دیدار تو مشرف ساخته که در این محل نفس من در موت با من مساعدت نمی‌نماید، لیکن توقع چنان دارم که این مادیان مرا که ملحقه نام اوست، قبول فرمایی و به خدا سوگند که این اسبی است که از عقب هر جانور که تاخته ام، به او رسیده ام و هر که از پی من تاخته، به گرد من نرسیده و این شمشیر مرا که سیفی است صارم بر میان بندی و به قبول این محقر بر جان من منت نهی.»
امیر المؤمنین حسین فرمود که: «من به طمع اسب و شمشیر پیش تو نیامدم، بلکه غرض آن بود که در
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 693
(قال) صاحب خزانة الأدب الکبری: لمّا ورد الحسین علیه السلام قصر بنی مقاتل، رأی فسطاطاً مضروباً، فقال: لمَنْ هذا؟ فقیل: لعبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ، فأرسل إلیه الحجّاج ابن مسروق الجعفیّ، ویزید بن مغفل الجعفیّ، فأتیاه وقالا: إنّ أبا عبداللَّه یدعوک، فقال لهما: أبلغا الحسین علیه السلام أ نّه، إنّما دعانی من الخروج إلی الکوفة حین بلغنی أ نّک تریدها، فرار من دمک ودماء أهل بیتک، ولئلّا أعین علیک، وقلت: إن قاتلته کان علیَّ کبیراً، وعند اللَّه عظیماً، وإن قاتلت معه ولم اقتل بین یدیه کنت قد ضیّعته، وأنا رجل أحمی أنفاً من أن أمکّن عدوّی فیقتلنی ضیعة، والحسین علیه السلام لیس له ناصر بالکوفة ولا شیعة یقاتل بهم، فأبلغ الحجّاج وصاحبه قول عبیداللَّه إلی الحسین علیه السلام، فعظم علیه. ودعا علیه السلام بنعلیه، ثمّ أقبل یمشی حتّی دخل علی عبیداللَّه بن الحرّ فسطاطه، فأوسع له عن صدر مجلسه، واستقبله إجلالًا، وجاء به حتّی أجلسه. «1»
قال یزید بن مرّة: فحدّثنی عبیداللَّه بن الحرّ، قال: دخل علیَّ الحسین علیه السلام «2»، ولحیته کأنّها جناح غراب، فما رأیت أحداً قطّ أحسن، ولا أملأ للعین منه، ولا رققت علی أحد
__________________________________________________
- معاونت و مظاهرت من کمر بندی و در قلع و قمع دشمنان من مساعی جمیله مبذول داری و ما را به مال شخصی که نفس خود را از من دریغ می‌دارد، التفاتی نیست. بدان ای عبیداللَّه! که من از جد خویش شنیده‌ام که فرمود: هر کس که فریاد یاری خواستن اهل بیت مرا بشنود و به فریاد ایشان نرسد، خدای تعالی اورا در آتش دوزخ افکند.»
و چون سخن امام حسین رضی الله عنه منتهی گشت، برخاست و به منزل خود رفت و بعد از واقعه آن جناب، عبیداللَّه تأسف‌ها خورد و در آن باب ابیات دردآمیز گفته. چنان‌چه در تاریخ «ابوالمؤید موفق بن احمد المکی» مسطور است. بر ضمایر ارباب بصایر پوشیده نماند که از مبدأ توجه امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه تا وصول او به کربلا، واقعات و قضایای بسیار به نظر رسیده و روی نموده و این دفتر گنجایش آن همه ندارد. اگر خدای تعالی خواسته باشد، مجلدی علاحده در آن باب ساخته و پرداخته آید.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 138- 140
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(2)- [زاد فی المعالی: فی قصر بنی مقاتل وعلیه جبّة خزّ وکساء وقلنسوة ومعه صاحباه الحجّاج بن مسروق ویزید بن معقل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 694
قطّ رقّتی «1» علیه حین رأیته یمشی وصبیانه حوله. «2» فقال الحسین علیه السلام: ما یمنعک یا ابن الحرّ أن تخرج معی؟ فقال ابن الحرّ: لو کنت کائناً مع أحد الفریقین، لکنت معک، ثمّ کنت من أشدّ أصحابک علی عدوّک. فأنا أحبّ أن تعفینی من الخروج معک؛ ولکن هذه خیل لی معدّة، وأدلّاء من أصحابی، وهذه فرسی الملحقة، فواللَّه ما طلبت علیها شیئاً قطّ إلّاأدرکته، ولا طلبنی أحد إلّافتّه، فارکبها حتّی تلحق بمأْمَنِکَ، وأنا لک ضمین بالعیالات حتّی أُؤَدِّیهم إلیک، أو أموت وأصحابی عن آخرهم دونهم، وأنا، کما تعلم، إذا دخلت فی أمر لم یضمّنی فیه أحد؛ قال الحسین علیه السلام: أفهذه نصیحة لنا منک یا ابن الحرّ؟
قال: نعم، واللَّه الّذی لا شی‌ء فوقه؛ فقال له الحسین علیه السلام: إنِّی سأنصح لک کما نصحت لی: إن استطعت أن لا تسمع صراخنا، ولا تشهد واعیتنا، فافعل، فوَاللَّه لا یسمع واعیتنا أحد؛ ثمّ لا ینصرنا إلّاأکبّه اللَّه فی نار جهنّم. ثمّ خرج الحسین علیه السلام من عنده وعلیه جبّة خزّ، وکساء، وقلنسوة مورّدة، ومعه صاحباه: الحجّاج ویزید، وحوله صبیانه. فقمت «2» مشیِّعاً له، «3» وأعدت النّظر إلی لحیته، فقلت: أسوادٌ ما أری أم خضاب؟ فقال علیه السلام: یا ابن الحرّ! عجّل علیَّ الشّیب، فعرفت أ نّه خضاب، وودّعته.
السّماوی، إبصار العین،/ 89- 90/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 280
قال أحمد بن داود الدّینوریّ فی کتاب الأخبار الطّوال: ولمّا ورد الحسین علیه السلام قصر بنی مقاتل، رأی فسطاطاً مضروباً، فقال علیه السلام: لمن هذا؟ فقیل: لعبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ «4».
أقول: قال أبو العبّاس النّجاشی فی رجاله: عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ، الفارس الفاتک الشّاعر، له نسخة یرویها عن أمیر المؤمنین علیه السلام، وقد ذکر ذلک البخاری، فقال إسماعیل
__________________________________________________
(1)- [المعالی: کرقّتی].
(2- 2) [المعالی: فلمّا خرج، قمت].
(3)- [زاد فی المعالی: وحوله صبیانه ومعه صاحباه].
(4)- الأخبار الطّوال،/ 250- 251.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 695
ابن جعفر بن أبی حفصة، عن سلیمان بن یسار، وقال شریک، عن عمر بن حبیب، عن عبیداللَّه بن الحرّ: حدیثه فی الکوفیِّین. قال أبو العبّاس: حدّثنا شریک، عن جابر بن عبداللَّه، عن عمرو بن حریث، عن عبیداللَّه بن الحرّ: أ نّه سأل الحسین بن علیّ علیه السلام عن خضابه، فقال: أما أ نّه لیس کما ترون، إنّما هو حنّاءٌ وکتم.
الکتم- بالتّحریک-: یخلط بالوسمة، یختضب به.
وقال أبو سعید السّکریّ فی کتاب اللّصوص بسنده إلی أبی مخنف لوط بن یحیی بن سعید الأزدیّ، قال: کان من حدیث عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ أ نّه شهد القادسیّة مع خالیه زهیر ومرثد ابنی قیس بن مشجعة، وکان شجاعاً، لا یعطی للأمراء طاعة، ثمّ صار مع معاویة، فکان یکرمه، وکان ینتاب عبیداللَّه أصحاب له، فبلغ ذلک معاویة، فبعث إلیه، فدعاه، فلمّا دخل علیه، قال معاویة: یا ابن الحرّ! ما هذه الجماعة الّتی ببابک؟ قال:
أولئک بطانتی أقیهم وأتّقی بهم إن ناب جور أمیر المؤمنین. فقال معاویة: لعلّک یا ابن الحرّ قد تطلّعت نفسک نحو بلادک ونحو علیّ بن أبی طالب علیه السلام؟ قال عبیداللَّه: إن زعمت أنّ نفسی تطلع إلی بلادی وإلی علیّ بن أبی طالب علیه السلام إنِّی لجدیر بذلک، وإنّه لقبیح بی الإقامة معک وترکی بلادی، فأمّا ذکرت من علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فإنّک تعلم ذاک علی الحقّ، وأنت علی الباطل. فقال عمرو بن العاص: کذبت یا ابن الحرّ، وأثمت. فقال له عبیداللَّه: بل أنت أکذب منِّی.
ثمّ خرج عبیداللَّه مغضباً وارتحل إلی الکوفة فی خمسین فارساً، وسار یومه ذلک حتّی إذا أمسی، بلغ مسالح معاویة، فمنع عن السّیر، فشدّ علیهم وقتل نفراً منهم وهرب الباقون وأخذ دوابّهم وما احتاج إلیه، ومضی لا یمرّ بقریة من قری الشّام إلّاأغار علیها حتّی قدم الکوفة وکانت له امرأة بالکوفة، وکان أخذها أهلها، فزوّجوها من عکرمة، فولدت له جاریة، فقدم عبیداللَّه، فخاصمهم إلی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فقال له علیه السلام: یا ابن الحرّ! أنت الممالی علینا عدوّنا؟ وقال ابن الحرّ: أما إنّ ذلک لو کان، لکان أثری بیّناً معه،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 696
وفی نسخة: متبیِّناً معه، وما کان ذلک ممّا یخاف من عدلک، وقاضی الرّجل إلی علیّ علیه السلام فقضی له بالمرأة، فأقام عبیداللَّه معها منقضیاً عن کلِّ أمر فی یدی علیّ بن أبی طالب علیه السلام حتّی قُتل علیه السلام وحتّی ولّی عبیداللَّه بن زیاد وهلک معاویة وولّی یزید اللّعین، وکان من أمر الحسین علیه السلام ما کان.
وقال الشّیخ عبدالقادر بن عمر البغدادیّ فی کتابه المسمّی بکتاب خزانة الأدب فی ترجمة حال عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ بعدما ندم علی ترکه إجابة الحسین علیه السلام یوم دعاه بقصر بنی مقاتل إلی نصرته، فلم ینصره، رثی به الحسین علیه السلام، وقال شعره:
فیا لک حسرة ما دمت حیّاً تردّد بین صدری والتّراقی
حسین حین یطلب بذل نصری علی أهل العداوة والشّقاق
ولو أنِّی أواسیه بنفسی لنلت کرامة یوم التّلاق
مع ابن المصطفی روحی فداه فیا للَّه‌من ألم الفراق
فما أنسی غداة یقول حزناً أتترکنی وتزمع لانطلاق
فلو فلق التّلهّف قلب حُرٍّ لهمّ القب منِّی بانفلاق
فقد فاز الأولی نصروا حسیناً وخاب الآخرون اولوا النِّفاق
قال أبو مخنف: فلمّا قتل عبیداللَّه بن زیاد مسلم بن عقیل وهانی بن عروة: تحدّث أهل الکوفة أنّ الحسین علیه السلام یرید الکوفة، خرج عبیداللَّه بن الحرّ منها متحرِّجاً من دم الحسین علیه السلام ومن معه من أهل بیته وأصحابه حتّی نزل قصر بنی مقاتل ومعه خیل مضمّرة، ومعه ناس من أصحابه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 230
وقال أبو مخنف لوط بن یحیی الأزدیّ: لمّا أقبل الحسین علیه السلام [إلی العراق] وأتی قصر بنی مقاتل ونزل، «1» [فنزلوا جمیع مَنْ معه] «1»، فرأی فسطاطاً مضروباً، فقال: لمَنْ هذا
__________________________________________________
(1- 1) [من ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 697
الفسطاط؟ فقیل: لعبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ «1» [وکان من أشراف الکوفة وفرسانهم] «1»
ومع الحسین علیه السلام یومئذ الحجّاج بن مسروق، ویزید بن معقل «2» الجعفیّان، «3» [فأرسلهما إلیه، فأتیاه وقالا له: إنّ الحسین بن علیّ علیه السلام یسألک ویدعوک أن تصیر إلیه، فقال لهما:
أبلغا] «3» الحسین علیه السلام أ نّه إنّما دعانی إلی الخروج من الکوفة متی بلغنی أ نّک تریدها فراراً من دمک ودماء أهل بیتک من دمک «1» [وأصحابک] «1»
، ولئلّا أعین علیک. «1» [واللَّه ما خرجتُ من الکوفة إلّالکثرة مَنْ رأیته خرج لمحاربته، وخذلان شیعته، فعلمتُ أ نّه مقتول لا محالة، ولا أقدر علی نصره، فلستُ أحبّ أن یرانی ولا أراه] «1»، وقلت: إن قاتلته کان علیَّ کبیراً وعند اللَّه عظیماً، وإن قاتلتُ معه ولم اقتل بین یدیه کنتُ قد ضیّعته «4» وأنا رجل أحمی آنفاً من إن أمکِّن عدوِّی فیقتلنی ضیعة، والحسین له لا ناصر «1» [ولا معین بالکوفة] «1»، ولا شیعة یُقاتل بهم.
فلمّا أبلغ الحجّاج «1» [وصاحبه] «1»
قول عبیداللَّه «1» [إلی الحسین علیه السلام] 1، فعظمَ ذلک علیه ودعا بنعلیه، فانتعل، ثمّ أقبل یمشی حتّی دخل علی عبیداللَّه بن الحرّ فسطاطه، «1» [وقام إلیه واستقبله إجلالًا] «1»
فأوسع له عن صدر مجلسه، «5» وجاء به «5» حتّی أجلسه، فلمّا جلس علیه السلام، قال یزید بن مرّة: فحدّثنی عبیداللَّه بن الحرّ، قال: دخل علیَّ الحسین علیه السلام ولحیته کأنّها جناح غراب، فما رأیتُ أحد قطّ أحسن ولا أملأ للعین من الحسین علیه السلام، ولا رققتُ علی أحدٍ قطّ مثل رقّتی علیه حین رأیته یمشی والصِّبیان حوله «1» [وهم
__________________________________________________
(1- 1) [من ذخیرة الدّارین].
(2)- [ذخیرة الدّارین: مغفّل].
(3- 3) [الدّرّ: فبعث إلیه الحسین علیه السلام الحجّاج بن مسروق، فلمّا أتاه قال له: یا ابن الحرّ! أجب الحسین ابن علیّ علیهما السلام، فقال له: أبلغ].
(4)- [الدّرّ: ضیّعت قتلته].
(5- 5) [الدّرّ: قام إلیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 698
أکثر من أربعین] «1»، فقال الحسین علیه السلام: ما یمنعک یا ابن الحرّ أن تخرج معی؟ فقال: لو کنتُ کائناً مع أحد الفریقین لکنتُ معک من أشدِّ أصحابک علی عدوِّک، فأنا أحبّ أن تعفینی ولکن هذه خَیْلٌ لی معدّة وأدلّاء من أصحابی، وهذه فرسی المحلّقة «1» [أی سریعة السّیر] «1»، فوَ اللَّه ما طلبت علیها شیئاً قطّ إلّاأدرکته، ولا طلبنی أحد إلّافتّه، فدونکها، فارکبها حتّی تلحقک بمأمنک وأنا لک ضمین بالعیالات حتّی أُؤدِّیهم إلیک أو أموت وأصحابی عن آخرهم دونهم، وأنا کما تعلم، إذا دخلت فی أمرٍ لم یضمّنی فیه أحد.
قال الحسین علیه السلام: أفهذه نصیحة لنا منک یا ابن الحرّ؟ قال: نعم، واللَّه الّذی لا شی‌ء فوقه. فقال له الحسین علیه السلام: إنِّی سأنصح لک کما نصحت لی: إن استطعت أن لا تسمع صراخنا، ولا تشهد واعیتنا، أو وقعة، إن کانت بیننا فافعل، فوَ اللَّه لا یسمع واعیتنا أحد ثمّ لا ینصرنا، إلّاأکبّه اللَّه فی نار جهنّم.
ثمّ خرج الحسین علیه السلام من عنده وعلیه جبّة خزّ دکناء، وقلنسوة مورّدة، ونعلان، «2» [ومعه صاحباه الحجّاج بن مسروق ویزید بن مغفل، وحوله صبیانه، قال: فقمت مشیّعاً له] «2»
، وأعدت النّظر إلی لحیته، فقلت: أسوادٌ ما أری أم خضاب؟ فقال علیه السلام:
یا ابن الحرّ! عجّل علیَّ الشّیب، فعرفت أ نّه خضاب، «2» [وودّعته] «2»
.قال: وخرج ابن الحرّ حتّی أتی منزله علی شاطئ الفرات، فنزل، وخرج الحسین علیه السلام، فأصیب بکربلاء ومَنْ معه، «2» [وأقبل ابن الحرّ بعد ذلک، فمرّ بهم، فلمّا وقف علیهم، بکی بکاءً شدیداً ورثی الحسین علیه السلام وأصحابه الّذین قتلوا معه بالشّعر المتقدّم] «2»، ثمّ قال فی قتل الحسین علیه السلام:
یقول أمیر غادرٌ وابن غادرٍ ألا کنت قاتلت الشّهید ابن فاطمهْ
ونفسی علی خذلانه واعتزاله وبیعة هذا النّاکث العهد لائمهْ
__________________________________________________
(1- 1) [الدّرّ: فأرکبها].
(2- 2) [من ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 699
فیا ندمی أن لا أکون نصرته ألا کلّ نفس لا تسدّد نادمهْ
وإنِّی لأنِّی لم أکن من حماته لذی حسرة ما إن تفارق لازمهْ
سقی اللَّه أرواح الّذین تآزروا علی نصره سقیاً من الغیث دائمهْ
وقفت علی أحداثهم ومحالهم فکاد الحشی ینفض والعین ساجمهْ
لعمری لقد کانوا مصالیت فی الوغی سراعا إلی الهیجا حماة ضیاغمهْ
تأسّوا علی نصر ابن بنت نبیّهم بأسیافهم أسا وغیل ضراغمهْ «1» [فإن «1» یقتلوا کلّ نفس زکیّة
علی الأرض قد أضحت لذلک واجمهْ وما إن رأی الرّاؤون أصبر منهم
لدی الموت ساداة وزهراً قماقمهْ أتقتلهم ظلماً وترجو ودادنا
فدع خطّة لیست لنا بملائمهْ لعمری لقد واغمتمونا بقتلهم
فکم ناقم منّا علیکم وناغمهْ أهمّ مراراً أن أسیر بحجفل
إلی فئةٍ زاغت عن الحقّ ظالمهْ فکفّوا وإلّا زرتکم فی کتائب
أشدّ علیکم من زحوف الدّیالمهْ
ثمّ أقبل ابن الحرّ حتّی دخل الکوفة، فدخل علی عبیداللَّه بن زیاد بعد ثلاث، وکان أشراف النّاس یدخلون علیه ویتفقّدهم، فلمّا رأی عبیداللَّه بن زیاد ابن الحرّ، قال له:
أین کنت؟ قال: کنت مریضاً، قال: مریض القلب أم مریض الجسد؟ قال: أمّا قلبی فلم یمرض قطّ، وأمّا جسدی فقد منّ اللَّه تعالی بالعافیة، قال عبیداللَّه: قد أبطلت، ولکنّک کنت مع عدوّنا؟ قال: لو کنت مع عدوّک- یعنی الحسین علیه السلام- لم یخف مکانی، قال:
أمّا معنا فلم تکن. قال: لقد کان ذلک ثمّ استعفاه ابن زیاد والنّاس عنده، فإن شدّ ثمّ خرج] «1».
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 549- 550/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/
230- 232
__________________________________________________
(1- 1) [من ذخیرة الدّارین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 700
قال أحمد بن داود الدّینوریّ من أصحاب العسکریّ علیه السلام فی کتاب الأخبار الطّوال:
ومضی عبیداللَّه بن الحرّ نحو أرض الجبل مغاضباً لابن زیاد، وأتبعه أناس من صعالیک الکوفة، فنزل المدائن. وقال: لئن استطعت أن لا أری له وجهاً لأفعلنّ، ثمّ إنّ ابن الحرّ لم یزل یستغیب مراجعة من ابن زیاد، وبالمختار بن أبی عبیدة الثّقفی وبمصعب بن الزّبیر إلی أن هلک عبیداللَّه بن زیاد وولی المختار الکوفة، وکتب إلی عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ، وکان بناحیة الجبل یتطرّف ویغیر، إنّما خرجت غضباً للحسین ونحن أیضاً ممّن غضب له، وقد تجرّدنا لنطلب بثاره، فأعنّا علی ذلک، فلم یجبه عبیداللَّه إلی ذلک، فرکب المختار إلی داره بالکوفة، فهدمها وأمر بامرأته امّ سلمة ابنة عمرو الجعفیّ، فحبست فی السّجن، وانتهب جمیع ما کان فی منزله، وکان الّذی تولّی ذلک عمرو بن سعید بن قیس الهمدانیّ، وبلغ ذلک إلی عبیداللَّه بن الحرّ، فقصد إلی ضیعة لعمرو بن سعید بالماهین، فأغار علیها، واستاق مواشیها، وأحرق زرعها، وقال شعراً:
وما ترک الکذّاب من جلّ مالنا ولا المرء من همدان غیر شرید
أفی الحقّ أن یجتاح مالی کلّه وتأمن عندی ضیعة ابن سعید
ثمّ إنّ ابن الحرّ اختار من أبطال أصحابه مائة فارس، فیهم محشّر التّمیمیّ، ودلهم بن زیاد المرادیّ، وأحمر بن دلهم الطّائیّ، وخلّف بقیّة أصحابه بالماهین، وسار نحو الکوفة حتّی انتهی إلی جسرها لیلًا، فأمر بقوّام الجسر، فکتّفوا، ووکّل بهم رجلًا من أصحابه، ثمّ عبر ودخل الکوفة، فلقیه أبو عمرة بن کیسان- وهو یعسّ بالکوفة- فقال: من أنتم؟ قالوا: نحن أصحاب عبداللَّه بن کامل، أقبلنا إلی الأمیر المختار، فقال: امضوا فی حفظ اللَّه، فمضوا حتّی انتهوا إلی السّجن، فکسروه، فخرج کلّ من فیه، وحمل امّ سلمة علی فرس، ووکّل بها أربعین رجلًا، وقدّمها، ثمّ مضی وبلغ الخبر المختار، فأرسل راشداً مولی بجیلة فی ثلاثة آلاف رجل، وعطف علیهم أبو عمرة من ناحیة بجیلة فی ألف رجل، وخرج علیهم عبداللَّه بن کامل من ناحیة النّخع فی ألف رجل، فأحاطوا بهم، فلم یزل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 701
عبیداللَّه بن الحرّ یکشفهم یسیر والحجارة تأخذه وأصحابه من سطوح الکوفة حتّی عبر الجسر، وقد قتل من أصحاب المختار مائة رجل، ولم یُقتل من أصحابه إلّاأربعة نفر، وسار عبیداللَّه وأصحابه حتّی انتهوا إلی بانقیا، فنزلوا وداووا جروحهم، وعلفوا دوابّهم وسقوها، ثمّ رکبوا، فلم یحلّوا عقدها حتّی انتهوا إلی سورا، فأراحوا بها، ثمّ ساروا حتّی أتوا المدائن، ثمّ لحق بأصحابه بالماهین، وأقام بها إلی أن قُتل المختار بالکوفة، ثمّ جرت بینه وبین مصعب بن الزّبیر محاربات عدیدة، ثمّ سار إلی عبدالملک بن مروان بالشّام، وقال له: إنّما أتیتک لتوجّه معی جنداً لقتال مصعب بن الزّبیر، فأکرمه عبدالملک وأعطاه أموالًا، وقال له: سر، فإنّی أقطع البعوث، وأمدّک بمائة ألف فارس. فسار ابن الحرّ حتّی نزل بجانب الأنبار، واستأذنه أصحابه فی دخول الکوفة، وبلغ ذلک عبیداللَّه بن العبّاس السّلمیّ، فاغتنم الفرصة، فسأل الحارث بن عبداللَّه- وکان خلیفة مصعب علی الکوفة- وأخبره بتفرّق أصحابه عنه، فبعثه فی مائة فارس من بنی قیس، واستمدّ خمسمائة فارس منهم أیضاً، وسار حتّی لقوه وهو فی عشرة من أصحابه، فأشاروا علیه بالذّهاب، فأبی وقاتلهم حتّی فشت فی أصحابه الجراحات، فأذن لهم فی الذّهاب وقاتلهم علی الجسر، فقتل منهم رجالًا کثیرة حتّی انتهی إلی المعبر، فدخله، فقالوا: لنبطیّ هذا الرّجل بغیة أمیرالمؤمنین- یعنی عبدالملک بن مروان- فإن فاتکم قتلناکم، فوثب إلیه نبطیّ قویّ، فقبض علی عضدی ابن الحرّ، وجراحاته تشخب دماً، وضربه الآخرون بالمجادیف، فلمّا رأی ابن الحرّ أنّ المعبر قد قرب إلی القیسیّة، قبض علی الّذی قبض علیه، فعالجه حتّی سقطا فی الماء لا یفارقه حتّی غرقا جمیعاً.
انتهی کلام أحمد بن داود الدّینوریّ فی ترجمة حال عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ.
توضیح: ضبط ما وقع فی هذه التّرجمة: بانِقیا- بکسر النّون- ناحیة من نواحی الکوفة. وفی أخبار إبراهیم الخلیل علیه السلام: خرج من بابل علی حمار حتّی نزل بانقیا، وخرج حتّی أتی النّجف سُوری- علی وزن بشری-: موضع بالعراق من أرض بابل،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 702
وهی مدینة السّریانیّین، قریبة من الحلّة المزیدیّة، نزل بها عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ، وقال شعراً:
ویوماً بسوراء التی عند بابل أتانی أخو عجل بذی لجب مجر
فثرنا إلیهم بالسّیوف فأبدروا لئام المساعی والضّرائب والنجر
الماهین: قریة بقرب المدائن علی میل شبّ القتال: أی اشتدّ، یعنی اشتباکهم فی الحرب. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 232- 233، 234
وفی (القمقام) أرسل إلیه الحجّاج بن مسروق لیدعوه، فلمّا أتاه الرّسول، قال له: هذا الحسین بن علیّ یدعوک، فقال عبیداللَّه: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، واللَّه ما خرجت من الکوفة إلّاکراهیة أن یدخلها الحسین علیه السلام وأنا فیها، واللَّه ما أرید أن أراه ولا یرانی، فأتاه الرّسول، فأخبره، فقام إلیه الحسین علیه السلام فی جماعة من أصحابه وإخوانه وأهل بیته حتّی دخل علیه وسلّم وجلس.
__________________________________________________
(1)- حسین علیه السلام رفت تا به قصر بنی مقاتل رسید و در آن‌جا فرود آمد و چادری در آن جا زده بود و فرمود: «این از آنِ کیست؟»
گفتند: «از عبیداللَّه‌بن حر جعفی است.»
فرمود: «او را نزد من بخوانید.»
چون فرستاده آن حضرت (ق) حجاج بن مسروق جعفی رضی الله عنه به او گفت: حسین بن علی علیه السلام تو را می‌خواند، گفت: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون، به خدا من به خاطر کناره گیری از حسین بن علی از کوفه بیرون آمدم. به خدا نمی‌خواهم او را دیدار کنم و او مرا ببیند.»
فرستاده وی جواب او را به حسین رسانید و آن حضرت برخواست، نزد او آمد و سلام داد و نشست و او را به همراهی خود دعوت کرد و عبیداللَّه همان جواب را داد و عذر خواست.
حسین علیه السلام فرمود: «اگر ما را یاری نکنی، مبادا با ما بجنگی. به خدا کسی نیست که فریاد ما را بشنود و ما را یاری نکند، جز آن که هلاک شود.»
عرض کرد: «همراهی با دشمنان شما هرگز شدنی نیست ان شاء اللَّه.»
حسین از نزد او برخاست و سر بنه خود برگشت.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 86
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 703
وفی خبر: لمّا دخل علیه، أوسع له عن صدر مجلسه، واستقبله إجلالًا له، وجاء به حتّی أجلسه، وقبّل یدیه ورجلیه، ثمّ دعاه الحسین علیه السلام إلی الخروج معه، فأعاد علیه ابن الحرّ تلک المقالة، واستقاله ممّا دعاه إلیه، ثمّ قال له الحسین علیه السلام: أ یّها الرّجل! أنت خاطئ مذنب، وأنّ اللَّه عزّ وجلّ أخذک بما أنت صانع، إن لم تتب إلی اللَّه تبارک وتعالی فی ساعتک هذه، فتنصرنی، فیکون جدِّی شفیعک بین یدی اللَّه تبارک وتعالی، فقال:
یا ابن رسول اللَّه! واللَّه لو نصرتک لکنت أوّل مقتول بین یدیک، ولکن هذا فرسی خذه إلیک، فوَ اللَّه ما رکبته قطّ وأنا أروم شیئاً إلّابلغته، ولا أرادنی أحد إلّانجوت علیه، فدونک فخذه، فأعرض عنه الحسین علیه السلام بوجهه، ثمّ قال: لا حاجة لنا فیک، ولا فی فرسک، وما کنت متّخذ المضلِّین عضداً، ولکن فرّ، فلا لنا ولا علینا، فإنّه من سمع واعیتنا أهل البیت ثمّ لم یجبنا، أکبّه اللَّه علی وجهه فی نار جهنّم. فقال عبیداللَّه: ولن یکون هذا. ثمّ قام الحسین علیه السلام من عنده حتّی دخل رحله.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 278
وکان هو ویزید بن المغفل الجعفیّ رسولی الحسین إلی عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ، لمّا رأی الحسین فسطاطه فی قصر بنی مقاتل، وهو سائر إلی العراق- کما فی خزانة الأدب الکبری-.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 568
وسار من عذیب الهجانات، حتّی نزل قصر بنی مقاتل «1»، فرأی فسطاطاً مضروباً، ورمحاً مرکوزاً، وفرساً واقفاً، فسأل عنه، فقیل: هو لعبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ، فبعث إلیه الحجّاج بن مسروق الجعفیّ، فسأله ابن الحرّ عمّا وراءه، قال: هدیّة إلیک وکرامة إن قبلتها، هذا الحسین یدعوک إلی نصرته، فإن قاتلت بین یدیه اجرت، وإن قُتلت استشهدت؛
__________________________________________________
(1)- ینسب القصر إلی مقاتل بن حسان بن ثعلبة، وساق نسبه الحموی فی المعجم إلی امرئ القیس بن زید بن مناة بن تمیم، یقع بین عین التّمر والقطقطانة والقریات خربه عیسی بن علیّ بن عبداللَّه بن العبّاس، ثمّ جدّده.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 704
فقال ابن الحرّ: واللَّه ما خرجت من الکوفة إلّالکثرة ما رأیته خارجاً لمحاربته وخذلان شیعته، فعلمت أ نّه مقتول، ولا أقدر علی نصره، ولست أحبّ أن یرانی وأراه.
فأعاد الحجّاج کلامه علی الحسین، فقام صلوات اللَّه علیه، ومشی إلیه فی جماعة من أهل بیته وصحبه، فدخل علیه الفسطاط، فوسّع له عن صدر المجلس؛ یقول ابن الحرّ:
ما رأیت أحداً قطّ أحسن من الحسین، ولا أملأ للعین منه، ولا رققت علی أحد قطّ رقّتی علیه حین رأیته یمشی والصّبیان حوله، ونظرت إلی لحیته، فرأیتها کأنّها جناح غراب، فقلت له: أسوادٌ أم خضاب؟ قال: یا ابن الحرّ! عجّل علیَّ الشّیب، فعرفت أ نّه خضاب. «1»
ولمّا استقرّ المجلس بأبی عبداللَّه، حمد اللَّه وأثنی علیه، قال: یا ابن الحرّ! إنّ أهل مصرکم کتبوا إلیّ أ نّهم مجتمعون علی نصرتی، وسألونی القدوم علیهم، ولیس الأمر علی ما زعموا، وأنّ علیک ذنوباً کثیرة، فهل لک من توبة تمحی بها ذنوبک؟
قال: وما هی یا ابن رسول اللَّه؟ فقال: تنصر ابن بنت نبیّک وتقاتل معه.
فقال ابن الحرّ: واللَّه إنّی لأعلم أنّ من شایعک کان السّعید فی الآخرة، ولکن ما عسی أن أغنی عنک، ولم أخلِّف لک بالکوفة ناصراً، فأنشدک اللَّه أن تحملنی علی هذه الخطّة، فإنّ نفسی لا تسمح بالموت، ولکن فرسی هذه «الملحقة»، واللَّه ما طلبت علیها شیئاً قطّ إلّا لحقته، ولا طلبنی أحد وأنا علیها إلّاسبقته، فخذها، فهی لک.
قال الحسین: أمّا إذا رغبت بنفسک عنّا، فلا حاجة لنا فی فرسک ولا فیک، وما کنت متّخذ المضلّین عضداً، وإنِّی أنصحک، کما نصحتنی، إن استطعت أن لا تسمع صراخنا، ولا تشهد وقعتنا، فافعل، فوَ اللَّه لا یسمع واعیتنا أحد ولا ینصرنا إلّاأکبّه اللَّه فی نار جهنّم.
__________________________________________________
(1)- خزانة الأدب للبغدادیّ، ج 1، ص 298، ط بولاق.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 705
وندم ابن الحرّ علی ما فاته من نصرة الحسین علیه السلام، فأنشأ:
أیا لک حسرة ما دمت حیّا [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی مقتل الحسین للخوارزمیّ].
وفی هذا الموضع، اجتمع به عمرو بن قیس المشرقیّ وابن عمّه، فقال لهما الحسین:
جئتما لنصرتی؟ قالا له: إنّا کثیروا العیال، وفی أیدینا بضائع للنّاس، ولم ندرِ ماذا یکون، ونکره أن نضیّع الأمانة.
فقال لهما علیه السلام: انطلقا، فلا تسمعا لی واعیة، ولا تریا لی سواداً، فإنّه من سمع واعیتنا، أو رأی سوادنا فلم یجبنا أو یغثنا کان حقّاً علی اللَّه عزّ وجلّ أن یکبّه علی منخریه فی النّار. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 222- 227
ولم یزل الحسین علیه السلام یجدّ السّیر والحرّ یسایره حتّی انتهی إلی قصر بنی مقاتل، فرأی
__________________________________________________
(1)- فی تاریخ الطّبریّ، ج 7، ص 168: کان عثمانیّ العقیدة، ولأجله خرج إلی معاویة وحارب علیّاً یوم صفّین. وفی ص 169 ذکر أحادیث فی تمرّده علی الشّریعة، بنهبه الأموال، وقطعه الطّرق. وذکر ابن الأثیر، ج 4، ص 112: إنّه لمّا أبطأ علی زوجته فی إقامته بالشّام، زوّجها أخوها من عکرمة بن الخبیص، ولمّا بلغه الخبر، جاء وخاصم عکرمة إلی علیّ بن أبی طالب، فقال له: ظاهرت علینا عدوّنا؛ قال ابن الحرّ: أیمنعنی عدلک من ذلک؟ فقال علیه السلام: لا، ثمّ أخذ أمیر المؤمنین المرأة، وکانت حبلی، فوضعها عند ثقة حتّی وضعت، فألحق الولد بعکرمة، ودفع المرأة إلی عبیداللَّه، فعاد إلی الشّام إلی أن قُتل علیّ علیه السلام. وفی أیّام عبدالملک سنة 68، قُتل عبیداللَّه بالقرب من الأنبار. وفی أنساب الأشراف، ج 5، ص 297: قاتله عبیداللَّه بن العبّاس السّلّمیّ من قبل القباع، ولمّا أثخن بالجراح، رکب سفینة لیعبر الفرات، وأراد أصحاب عبیداللَّه أن یقبضوا السّفینة، فأتلف نفسه فی الماء خوفاً منهم، وجراحاته تشخب دماً. وفی رسالة المغتالین لابن حبیب، ص 268 من المجموعة السّابعة من نوادر المخطوطات، تحقیق عبدالسّلام هارون: إنّ عبدالملک أرسل عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ لمحاربة مصعب فی جیش کثیف، ثمّ تخلّف عنه الجیش حتّی قلّ من معه، وعرض له عبیداللَّه بن العبّاس السّلّمیّ، فقاتله، ففرّ منه ابن الحرّ، ورکب معبرة الفرات، فصاح عبیداللَّه السّلّمیّ بالملّاح: لئن عبرتَ به لأقتلنّک، فکرّ به راجعاً، فعانقه ابن الحرّ، فغرقا جمیعاً، فاستخرجوا ابن الحرّ، ونصبوه غرضاً، ورموه وهم یقولون: أمغازلًا تجدها؟ حتّی قتلوه.
ویذکر ابن حبیب فی «المحبر» ص 492: أنّ مصعب بن الزّبیر نصب رأس عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ بالکوفة. وفی جمهرة أنساب العرب لابن حزم، ص 583: أنّ أولاد عبیداللَّه بن الحرّ، وهم: صدقة، وبرّة، والأشعر شهدوا واقعة الجماجم مع ابن الأشعث.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 706
فسطاطاً مضروباً، ورمحاً مرکوزاً، وفرساً واقفاً، فقال علیه السلام: لمن هذا الفسطاط؟ فقیل:
هو لعبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ.
فبعث إلیه الحجّاج بن مسروق الجعفیّ. فسأله عبیداللَّه عمّا جاء به؟
فقال: هدیةً إلیک وکرامة- إن قبلتها- هذا الحسین بن علیّ یدعوک إلی نصرته، فإن قاتلت بین یدیه أجرت، وإن قُتلت استُشهدت.
فقال عبیداللَّه: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، واللَّه ما خرجتُ من الکوفة إلّاکراهیة، أن یدخلها الحسین، وأنا فیها لکثرة من رأیته خارجاً لمحاربته، وخذلان شیعته، فعلمتُ أ نّه مقتول، ولا أقدر علی نصره، واللَّه ما أرید أن أراه ولا یرانی.
فأعاد الحجّاج کلامه إلی الحسین علیه السلام، فقام- صلوات اللَّه علیه- بنفسه ومشی إلیه فی جماعة من أهل بیته وصحبه، فدخل علیه الفسطاط، فوسّع له ابن الحرّ عن صدر المجلس.
یقول ابن الحرّ: ما رأیت أحداً- قطّ- أحسن من الحسین، ولا أملأ للعین منه، ولا رققتُ علی أحد رقّتی علیه، حین رأیتُه یمشی والصِّبیان حوله، ونظرتُ إلی لحیته، فرأیتُها کأ نّها جناح غراب، فقلت له: أسوادٌ أم خضاب؟ قال: یا ابن الحرّ، عجّل علیَّ الشّیب، فعرفت أ نّه خضاب.
ولمّا استقرّ المجلس بأبی عبداللَّه الحسین، حمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال:
«یا ابن الحرّ، إنّ أهل مصرکم هذا کتبوا إلیّ: أ نّهم مجتمعون علی نصرتی، وسألونی القدوم علیهم، ولیس الأمر علی ما زعموا، وإن علیک ذنوباً کثیرة، فهل لک من توبة تمحو بها ذنوبک»؟
قال ابن الحرّ: وماهی یا ابن رسول اللَّه؟ فقال الحسین: تنصر ابن بنت نبیّک وتقاتل معه.
قال ابن الحرّ: واللَّه، إنّی لأعلم أنّ مَن شایعک کان السّعید فی الآخرة، ولکن ما عسی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 707
أغنی عنک، ولم أخلّف لک بالکوفة ناصراً، فأنشدک اللَّه أن تحملنی علی هذه الخِطّة، فإنّ نفسی لا تسمح بالموت، ولکن فرسی هذه (المحلِّقة) فارکبها، فوَ اللَّه ما طلبتُ علیها شیئاً قطّ إلّالحقتُه، ولا طلبنی أحد وأنا علیها إلّاسبقتُه، فخذها فهی لک، فارکبها حتّی تلحق بمأمنک. وأنا لک بالعیالات حتّی أردها إلیک.
قال الحسین علیه السلام: «أمّا إذا رغبت بنفسک عنّا فلا حاجة لنا فی فرسک، ولا فیک:
«وما کنتُ متّخذ المضلّین عَضُداً» ولکن فرّ، فلا لنا ولا علینا. فوَ اللَّه لا یسمع واعیتنا أحد ثمّ لا ینصرنا إلّاأکبّه اللَّه علی وجهه فی نار جهنّم».
قال ابن الحرّ: أمّا هذا فلا یکون أبداً إن شاء اللَّه. ثمّ قام الحسین علیه السلام من عنده حتّی دخل رحله.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 197- 199
وصاحب الحسین علیه السلام فی قصر بنی مقاتل لملاقاة عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 132

استشهاده‌

وخرج من بعده [یزید بن زیاد بن المهاصر الجعفیّ]: الحجّاج بن مسروق، وهو یقول:
«1» [أقدم «1» هدیتَ «2» هادیاً مهدیّا فالیوم تلقی جدّک النّبیّا
ثمّ أباک ذا النّدی علیّا ذاک الّذی نعرفه وصیّا «3»
والحسن الخیر التّقیّ الوفیّا «4» وذا الجناحین الفتی الکمیّا
وأسد اللَّه الشّهید الحیّا «5»]
__________________________________________________
(1)- ما بین الحاجزین من د و بر، وموضعه فی الأصل: «شعراً».
(2)- نور العین، وفی د و بر والمقتل: حسیناً.
(3)- لیس البیت فی المراجع.
(4)- فی المراجع: «وحسناً والمرتضی علیّا».
(5)- من الطّبریّ ونور العین، وفی د و بر: حیّا. وفی المقتل بدل المصراع:
واللَّه قد صیّرنی ولیّا سبحانه ما زال وحدانیّا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 708
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قُتل- رحمه الله-.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 199
(ثمّ) خرج من بعده [یزید بن المهاصر الجعفیّ]: الحجّاج بن مسروق [...]، فجعل یقول:
أقدم حسین هادیاً مهدیّا الیوم تلقی جدّک النّبیّا
ثمّ أباک ذا العلا علیّا والحسن الخیر الرّضا الولیّا «1» وذا «1» الجناحین الفتی الکمیّا
وأسد اللَّه الشّهید الحیّا «1»
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قُتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 20
ثمّ برز [بعد یزید بن المهاصر الجعفیّ]: الحجّاج بن مسروق الجعفیّ، وهو یقول:
أقدم حسیناً هادیاً مهدیّا «2» فالیوم تلقی جدّک النّبیّا
ثمّ أباک ذا النّدی علیّا ذاک الّذی نعرفه وصیّا «2» «3»
فقتل خمساً وعشرین رجلًا «3». «4»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 103/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 291- 292؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 397؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 568؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 146
[بعد سوید بن عمرو]، ثمّ خرج الحجّاج بن مسروق [...]، «5» وهو یقول:
أقدم حسین هادیاً مهدیّا الیوم تلقی جدّک النّبیّا
ثمّ أباک ذا النّدی علیّا [والحسن الخیر الرّضا الولیّا
وذا الجناحین الفتی الکمیّا وأسد اللَّه الشّهید الحیّا] «6»
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی بحر العلوم فی الهامش،/ 413]
(2- 2) [لم یرد فی العیون]
(3- 3) [مثله فی المعالی]
(4)- [زاد فی نفس المهموم: ثمّ قُتل رضوان اللَّه علیه]
(5) [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة]
(6)- من المقتل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 709
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قُتل.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 295/ عنه: البهبهانی،
الدّمعة السّاکبة، 4/ 306
وقتل الحجّاج بن مسروق- وهو مؤذّن الحسین علیه السلام- ومولاه مبارک: مائة وخمسین رجلًا، واستُشهدا رضی اللَّه عنهما.
ابن أمیر الحاج، شرح الشّافیة،/ 262
وقالوا: ثمّ خرج الحجّاج بن مسروق، [...] ویقول:
أقدم حسین هادیاً مهدیّا الیوم تلقی «1» جدّک النّبیّا
ثمّ أباک ذا النّدا علیّا ذاک الّذی نعرفه وصیّا «2» والحسن «2» «3» الخیر الرِّضا الولیّا
وذا «4» الجناحین الفتی الکمیّا وأسد اللَّه الشّهید الحیّا «2»
ثمّ «2» حمل، فقاتل حتّی «2» قُتل رحمه الله. «5»
المجلسیّ، البحار، 45/ 25/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 269؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 297؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 397؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/
164، أعیان الشّیعة، 4/ 568
[عند شهاب الدّین العاملیّ] کان الحجّاج بن مسروق قد حمل من بعد القاسم، وأنشأ یقول:
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: نلقی]
(2- 2) [لم یرد فی المعالی].
(3)- [فی الأعیان مکانه: وفی لواعج الأشجان- ولا أعلم الآن من أین نقلته- زیادة علی الرّجز المنقول عن ابن شهرآشوب قوله: والحسن ...].
(4)- [الأسرار: ذو].
(5)- و بعد از او [عمر بن مطاع جعفی]، حجاج بن مسروق پای جلادت در میدان سعادت نهاد و بسیاری از کافران را به اسفل درک نیران فرستاد و خلعت سعادت پوشید و شربت شهادت نوشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 671
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 710
أتیتکم الدّاعی أجیبوا الدّاعی بصارم ماضی الشّبا قطّاع
فابرزوا نحوی بنی الرّقاع نحو غلام بطلٍ مطاعٍ
قال: وخرج فی أثره مولی یقال له مبارک، فحملا علی القوم والتقیا بجماعةٍ من أصحاب ابن سعد (لعنه اللَّه) فتفرّقوا وجفلوا من بین أیدیهم، ثمّ اجتمعت علیهم الأعداء من کلّ جانب، فشدّ کلّ واحد منهما علی ظهر صاحبه، وجعلا یقاتلان حتّی قتلا من القوم مائة وخمسین رجلًا، وقُتلا رحمة اللَّه علیهما. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 287
__________________________________________________
(1)- از پس او حجاج‌بن مسروق جعفی که مؤذن حسین علیه السلام بود و او را رکاب‌دار نیز گفته‌اند، حاضر حضرت شد و این اشعار را بر روی امام قرائت کرد:
«أقدمُ حسینُ هادیاً مهدیّاً الیوم تلقی جدّک النّبیّا 1
ثمّ أباک ذا النّدی علیّاً ذاک الّذی نعرفه وصیّاً
والحسن الخیر الرِّضا الولیّا وأسد اللَّه الشّهید الحیّا 2
وذا الجناحین الفتی الکمیّا وفاطماً والطّاهر الزّکیّا
ومن مضی من قبله تقیّاً فاللَّه قد صیّرنی ولیّاً
فی حُبّکم اقاتل الدّعیّا وأشهدُ اللَّه الشّهید الحیّا
لتُبشروا یا عترة النّبیّا بجنّةٍ شرابُها مرِیّاً
والحوضُ حوضُ المرتضی علیّاً»
3 آن گاه خط جواز یافت، به میدان وغا 4 شتافت و از آن پس پانزده کس را با تیغ درگذرانید و ادراک سعادت شهادت فرمود. در کتاب «شرح شافیه» مسطور است که: حجاج بن مسروق به اتفاق غلام خود مبارک یکصد و پنجاه تن از کوفیان را بکشتند، آن گاه کشته شدند.
1. در عاشر بحار به جای (حسین) (حسیناً) ضبط کرده است.
2. شهید حی، اشاره به آیه شریفه «ولا تقولوا لمَن یُقتل فی سبیلِ اللَّهِ أموات بل أحیاء» سوره 2، آیه 149 می‌باشد.
3. خلاصه اشعار: ای حسین رهبر! پیش آی که امروز جدت پیغمبر صلی الله علیه و آله، پدر بخشنده ات علی وصی، امام حسن، حمزه اسداللَّه، جعفر طیار دلاور، فاطمه، طاهر و پرهیزگارانی که پیش از وی درگذشته‌اند ملاقات خواهی کرد. ای خاندان پیغمبر صلی الله علیه و آله! برای دوستی شما با این زنازاده می‌جنگم تا مرا به بهشتی که مشروبش گوارا و حوضش از آن علی مرتضی است، مژده دهید.
4. وغا: جنگ.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 291- 292
و هلاکت پانزده تن به دست حجاج بن مسروق، و به روایتی یکصد و پنجاه تن به دست او و غلامش به قتل رسیدند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 711
(وقال) ابن شهرآشوب وغیره: لمّا کان الیوم العاشر «1» من المحرّم، ووقع القتال، تقدّم الحجّاج بن مسروق الجعفیّ إلی الحسین علیه السلام واستأذنه فی القتال «1»، فأذن له، ثمّ عاد إلیه وهو مخضّب بدمائه، فأنشده:
فدتک نفسی هادیاً مهدیّا الیوم ألقی جدّک النّبیّا
ثمّ أباک ذا النّدی علیّا ذاک الّذی نعرفه الوصیّا
فقال له الحسین علیه السلام: نعم، وأنا ألقاهما علی أثرک. فرجع یقاتل حتّی قُتل رضی الله عنه. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 90- 91/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 568؛ مثله
المیانجی، العیون العبری،/ 146
علی ما روی محمّد بن أبی طالب فی مقتله عن حمید بن مسلم الأزدیّ، قال: لمّا وقع القتال، خرج الحجّاج بن مسروق الجعفیّ- وکان مؤذّن الحسین علیه السلام- واستأذنه فی القتال، فبرز إلیهم وهو یرتجز ویقول:
أقدم حسیناً هادیاً مهدیّا الیوم نلقی جدّک النّبیّا
ثمّ أباک ذا النّدی علیّا ذاک الّذی نعرفه وصیّا «3»
ثمّ حمل علی القوم وقاتل قتال المشتاقین حتّی قتل منهم ثمانیة عشر رجلًا. وقال ابن شهرآشوب وغیره: لمّا کان الیوم العاشر من المحرّم ونشب القتال، تقدّم الحجّاج بن
__________________________________________________
(1- 1) [العیون: استأذن الحسین علیه السلام].
(2)- [زاد فی الأعیان: وأمّا الرّجز الّذی حکاه عنه فهو مخالف ما أورده ابن شهرآشوب فی المناقب، ولم یذکر من أین نقله].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین:
وذا الجناحین الفتی الکمیّا فاطمة والطّاهر الزّکیّا
ومن مضی من قبله تقیّا فاللَّه قد صیّرنی ولیّا
فی حبّکم اقاتل الدّعیّا وأسد اللَّه الشّهید الحیّا
لتبشروا یا عترة النّبیّا بجنّة شرابها مریّا
والحوض حوض المرتضی علیّا]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 712
مسروق الجعفیّ إلی الحسین علیه السلام واستأذن فی القتال، ثمّ عاد إلیه وهو مخضّب بدمائه، فأنشد یقول:
الیوم ألقی جدّک النّبیّا ثمّ أباک ذا النّدی علیّا
فقال له الحسین علیه السلام: نعم، وأنا ألقاهما علی أثرک، فرجع یُقاتل حتّی قُتل من القوم خمساً وعشرین رجلًا سوی من جرح، ثمّ قُتل رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 233/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین، 1/ 132- 133
استأذنه یوم العاشر، فبرز وقاتل قتال المشتاقین، «1» وقتل من القوم فی مرّتین قُرب الخمسین رجلًا «1»، ثمّ استشهد رضوان اللَّه تعالی علیه؛ وقد ازداد شرفاً بتخصیصه بالسّلام علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة. «2»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 255/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 146
وقاتل الحجّاج بن مسروق الجعفیّ حتّی خضّب بالدّماء، فرجع إلی الحسین یقول:
الیوم ألقی جدّک النّبیّا ثمّ أباک ذا النّدی علیّا
ذاک الّذی نعرفه الوصیّا
فقال الحسین: وأنا ألقاهما علی أثرک، فرجع یقاتل حتّی قُتل.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 315
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی العیون].
(2)- سپس حجاج بن مسروق جعفی‌مؤذن حسین به میدان رفت و می‌سرود:
«به پیش ای حسین هدایت شعار! بر جدت امروز داری گزار
سپس بر علی صاحب ذوالفقار وصیش شناسیم و با افتخار»
و بیست و پنج مرد را کشت و کشته شد رحمه الله.
سپس سعید بن عبداللَّه حنفی‌حبیب بن مظاهر اسدی‌زهیر بن قین بجلی‌ونافع بن هلال جملی به شرحی که گذشت، کشته شدند.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 133
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 713
وقاتل الحجّاج بن مسروق الجعفیّ- مؤذِّن الحسین علیه السلام- حتّی خضّب بالدّماء.
فرجع إلی الحسین علیه السلام، وهو یقول:
أقدم حسین هادیاً مهدیّا الیوم ألقی جدّک النّبیّا
ثمّ أباک ذا النّدی علیّا ذاک الّذی تعرفه الوصیّا
فقال له الحسین علیه السلام: وأنا ألقاهما علی أثرک، فرجع یقاتل حتّی قُتل.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 413

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی الحجّاج بن مسروق الجُعفیّ. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 284
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 228؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 255؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 320؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 132

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی حجّاج بن مسروق الجعفیّ. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 296
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179

71/ 88- حجر بن الحرّ بن یزید الرِّیاحی‌

ذکرنا ترجمته فی أبیه، [أنظر ص 916- 917 من هذا المجلّد].
__________________________________________________
(1)- «سلام بر حجاج بن مسروق جعفی.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
(2)- سلام بر حجاج بن مسروق جعفی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 714

72/ 89- حجیر بن جندب الکندی‌

ذکرنا ترجمته فی أبیه جندب بن حجیر، رقم 61/ 73.

90- حذیم بن شریک الأسدی‌

من أصحاب علیّ بن الحسین علیهما السلام: حذیم بن شریک الأسدیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 88
حذیم بن شریک الأسدیّ [سین] «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 182
حذیم بن شریک الأسدیّ ین، وفی قب بکسر أوّله وسکون ثانیه وفتح التّحتانیّة:
السّعدیّ، صحابیّ، له حدیث، وفی هب: ابن عمرو السّعدیّ، صحابی، روی عنه ابنه زیاد.
الأسترآبادی، منهج المقال،/ 94
حذیم بن شریک الأسدیّ: قد مرّ ضبط حذیم فی ترجمة تمیم بن حاتم وضبط شریک فی ترجمة أسامة بن شریک، وضبط الأسدیّ فی ترجمة أبان بن أرقم «1»، وقد عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب السّجّاد علیه السلام، وظاهره کونه إمامیّاً، إلّاأنّ حاله مجهول.
وعن تقریب ابن حجر ومختصر الذّهبی وصفه بالسّعدیّ، ولیس ذلک فی کلام أصحابنا، وأظنّ أنّ حذیم الّذی ذکراه غیر حذیم هذا، لأنّه من أصحاب السّجّاد علیه السلام، والّذی ذکراه من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بمقتضی تصریحهما بذلک، بل کلام الذّهبی صریح فی المغایرة، لأنّه قال حذیم بن عمرو السّعدی: صحابیّ، روی عنه ابنه زیاد، انتهی.
فإنّ ما نحن فیه حذیم بن شریک لا حذیم بن عمرو، وأظنّ أنّ المیرزا قد اشتبه فی کلامهما.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 260
حذیم بن شریک الأسدیّ:
ذکره الشّیخ فی رجاله فی أصحاب الحسین علیه السلام. وفی لسان المیزان: حذیم بن شریک
__________________________________________________
(1)- [تنقیح المقال، 1- 2/ 96- 97، راجع: المیزات العائلیّة لأنس بن الحارث الأسدیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 715
الأسدیّ، ذکره الطّوسی فی رجال الشّیعة. وعن تقریب ابن حجر فی حذیم بن عمرو السّعدیّ أنّ (حذیم) بکسر أوّله وسکون ثانیه وفتح التّحتانیّة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 606
قال أبو إسحاق السّبیعی، عن حذیم الأسدیّ، قال: دخلتُ الکوفة سنة إحدی وستِّین ورأیتُ نساء أهل الکوفة یلتدمن قائمات، مهتّکات الجیوب، وسمعتُ علیّاً- یعنی علیّ ابن الحسین- وهو یقول بصوتٍ ضئیلٍ قد أنحله المرض: وإنّکم تبکون علینا، فمَنْ قتلنا غیرکم، ورأیتُ زینب بنت علیّ، فلم أرَ واللَّه خفرة أنطق منها، إلی آخر الخبر.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 509- 510
راجع ما یلی «1»:
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 45- 46

91- الحرّ بن سعد الشّیبانی‌

أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام [...] ومن أصحاب أبی محمّد علیه السلام: [...] الحرّ بن سعد الشّیبانیّ.
البرقیّ، الرّجال،/ 7، 8
الشّیبانیّ: راجع جبلة بن علیّ الشّیبانی رقم 52/ 65، المجلّد الخامس عشر، ص 340، وحنظلة بن عمرو الشّیبانی رقم 82/ 105، المجلّد الخامس عشر، ص 1059- 1060.

73/ 92- الحرّ بن یزید الرّیاحی التّمیمی‌

اشاره

وولده حجر وبکیر وعلیّ وعلیّ الثّانی وأخوه مصعب وغلامه التّرکیّ
وقُتل من بنی تمیم: الحرّ بن یزید.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 152- 153/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛
مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
__________________________________________________
(1)- [أنظر: تاریخ الإمام الحسین علیه السلام، المجلّد، 10/ 828- 829].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 716
فولد تمیم بن مُرّ بن ادّ: زَیْد مَناة؛ وامّه: صَفیّة بنت القَین بن جَسْر؛ وعَمْراً، والحارث، ویربوعاً، دَرَجَ، وامّهم: سَلْمی بنتُ کعب بن عمرو، اخت الحارث بن کعب؛ ویقال:
امّهم: الرَّوْقاءُ بنتُ ضَبَّة بن ادّ. [...]
وولد زید مناة بن تمیم بن مُرّ «1». سعداً، ومالکاً، وعوفاً، وهو مُکَسِّر، وهم فی بنی حمّان بن عبد العُزّی بن کعب بن سعد بن عبد مناة؛ وثعلبة بن زید مناة؛ ومُبَشِّراً، وجَنُحاً، دَرَجَوا؛ وامّهم: المُفَدّاةُ بنت ثعلبة بن دودان بن أسد؛ وامرء القیس بن زید مناة، وهم مع بنی عوف بن سعد؛ وعامراً، وهم قلیل، مع بنی مُجاشِع بن دارمٍ؛ وامّهم:
رَقاش بنت کبیر بن غالب، من جَرْم قُضاعة.
وولد مالک بن زید مناة بن تمیم: حنظلة، وربیعة الجُوع «2»؛ وهم مع بنی نَهْشَل؛ وقیساً، ومعاویة، وهما الکُرْدُوسان؛ وهما فی بنی فُقَیْم بن جَریر بن دارم؛ وامّهم: النّوار بنت جُلّ ابن عَدِیّ بن عبد مناة بن ادٍّ بن طابِخَة؛ ویُقال: إنّ امّ الکُرْدُوسَین: بنتُ عمرو بن رِبابة ابن عامر بن امرئ القیس بن قُتَیّة بن النَّمِر بن وبرة بن قُضاعة؛ ویربوع بن حنظلة، وربیعة بن حنظلة، وهم مع بنی یربوع؛ وعمرو بن حنظلة؛ وامّهم: جَنْدَلة بنت فِهْر بن مالک بن النّضر بن کنانة؛ وکانت امرأة حَبْلَة، أی عظیمة الخَلْق، وکان زوجُها حنظلة شیخاً کبیراً، وأصابتهم لیلة فیها بَرْقٌ ورِیحٌ ومطرٌ، فخرجت تُصْلِح طُنُبَ «3» بیتها وعلیها صِدارٌ «4» لها فأکبّت علی الطُّنب لتُصلحه وبرقت السّماء برقةً، فأبصرها مالک بن عمرو ابن تمیم وهی مُجَبِّیةٌ «5»، فشدّ علیها، فخالطها، فقالت:
__________________________________________________
(1)- فی ألقاب الشّعراء، ص 302: ابن أمّ رِمْثَة، عبداللَّه بن سوید، أحد بنی الحارث بن تمیم.
(2)- وهو ربیعة الکبری.
(3)- الطُّنْبُ والطُّنْبُ معاً: حبل الخباء والسّرادق. لسان العرب «طنب».
(4)- الصِّدارُ، بکسر الصّاد: قمیص قصیر یلی الجسد. لسان العرب «صدر».
(5)- مُجَبِّیة، أی: مُنْکَبَّة علی وجهها. لسان العرب «جبی».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 717
یا حَنْظَلَ بن مالکٍ لَحِرِّها شَفا بها من لیلةٍ وقُرِّها «1»
فأقبل بنوها وزوجها، فقالوا: مالکِ؟ قالت: لُدِغْتُ، قالوا: أین، قالت: «حَیْثُ لا یَضَعُ الرّاقی أنفه» فذهبت مثلًا. ومات حنظلة، فتزوّجها مالک بن عمرو بن تمیم؛ فولدت له: نفراً؛ ومُرّة بن حنظلة، وهو الظُّلَیم، وامّه: لُبنی أو لَمیس بنت الحِزْمِر بن مازن بن کاهل بن أسد؛ وأخوه لُامّه: هَمّام بن مُرّة بن ذُهْل بن شَیبان؛ وغالب بن حنظلة، وکُلْفة؛ وقیس بن حنظلة، وامّهم: عُدَیّة بنتُ مُحَضَبِ بن زید بن نَهْد بن زَید.
فالبراجِمُ من بنی حنظلة: عمرو، والظُّلَیم، وقیس، وکُلْفَةُ، وغالب، قال لهم رجل منهم، یقال له حارثة بن عامر بن عمرو بن حنظلة: «أ یّتها القبائل الّتی ذهب عددها، تعالوا فلنجتمع، فنکن کبراجم کفی هذه»؛ ففعلوا، فسُمّوا البراجم؛ وهم مع بنی عبداللَّه ابن دارمٍ.
[وهؤلاء بنو مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم]:
فولد مالک، وهو غَرْفُ بن حنظلة: دارماً، وهو بَحْرُ، وربیعة، ورِزاماً؛ وهم فی بنی نَهْشَل؛ وامّهم: بنتُ الأحبّ بن مالک بن علیّ بن عدیّ بن مُزاعم بن سعد اللَّه بن فَرّان ابن بَلیّ بن عمرو بن الحاف بن قُضاعة. [...]
[وهؤلاء بنو دارم بن مالک بن حنظلة]:
وولد دارم بن مالک: عبداللَّه، ومُجاشِعاً، وسَدوساً، وخَیبریّاً؛ وامّهم: ماویّة بنت ظالم ابن دُنَین بن سعد بن أشْوَس بن زَید بن عمرو، من تَغْلِب؛ ونَهشَلًا، وجَریراً؛ وامّهما:
رَقاش بنت شَهْبَرة بن قیس بن مالک بن زید مناة؛ وأبان بن دارمٍ، وهم مع بنی فُقَیمٍ؛ والجَوالُ؛ وشَیطاناً، دَرَجَا؛ وامّهم: هِنْدُ بنت الحارث بن تَیْم اللَّه بن ثعلبة بن عُکابَة؛
__________________________________________________
(1)- قال ابن درید: الحِرَّة حرارة العطش والتهابه، قال: ومن دعائهم: رماه اللَّه بالحِرّة والقِرّة، أی: بالعطش والبرد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 718
ومَناف بن دارمٍ، وهم مع بنی قَطَن بن نَهْشَل؛ وامّه: لیلی بنت لأی‌بن عبد مناف بن الحارث بن سعد بن هُذَیْم من قُضاعة.
وقال بعضُ العرب:
إنّ منافاً نَفَرٌ من عُذْرَهْ دَعی الجِدالَ وأعْمَدی لِثَبْرهْ
قال الکلبیّ: کلّ سَدْوسٍ فی العرب فهو مفتوح السّین، إلّاسُدْوُسَ بن أصْمَع من طَیّ‌ءٍ، فإنّه مضمومُ السّین «1».
وولد نهشل بن دارم: قطناً، وزیداً، وعبداللَّه، وامّهم: لُبنَی بنت زید بن مالک بن حنظلة، وجندلًا، وصخراً، وجرولًا، وامّهم: تماضر بنت بهدلة بن عوف، ویقال: امّ قطن، ویزید: ماویة بنت منقر من بنی تغلب، وامّ جندل، وجرول: تماضر، وأبیر؛ وامّه: لُبْنی بنت زید بن مالک بن حنظلة، ولهم یقول امرؤ القیس بن حجرٍ:
بلِّغْ ولا تترک بنی ابنة منقر وأبلغْ بنی لُبْنی وأبلغ تُماضِرا
فولد جندل بن نهشل: سلمی، وزهیراً، وعبد المنذر، وعبد الأسود، وکهیفة، وولد جرول: هوذة، وحارثة، وموهبة، ومندوساً، وجندلًا، ووهباً. وولد صخر: مطلّقاً، وهبیرة، وجبلة، وقطناً. وولد أبیر: جندلًا، فولد جندل: عمراً، وهو مخرّبة. وولد قطن ابن نهشل: جابراً، وعمراً، وعامراً، وهما التّوأمان.
فمن بنی نهشل بن دارم: خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل، کان فارساً شریفاً. وفی خالد یقول الهذیل التّغلبیّ:
__________________________________________________
(1)- کلّ سَدوس فی العرب فهو مفتوح السّین، إلّاسُدوس بن أصمع بن أبیّ بن عبید بن ربیعة بن نَصر ابن سعد بن نبهان من طیّ‌ء، قال امرؤ القیس:
إذا ما کنتَ مُفْتَخِراً ففاخِر ببیتٍ مثل بیتِ بنی سُدُوسَا
أنظر مختلف القبائل ومؤتلفها، ص 4؛ الاشتقاق ص 396.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 719
فما أبتغی فی مالک بعد دارم وما أبتغی فی دارمٍ بعد نهشل
وما أبتغی فی نهشل بعد خالد لطارق لیلٍ أو لضیفٍ محوّل
وعبّاد بن مسعود بن خالد بن مالک الّذی مدحه الحُطَیْئَةُ، واخته لیلی بنت مسعود تزوّجها علیّ بن أبی طالب، صلوات اللَّه علیه، فولدت له عبیداللَّه، وأبا بکر.
ومن ولد مسعود بن خالد: نُعَیم بن الثَّوْلا بن نُعَیم بن مسعود، وَلی شُرَط سُلیمان بن علیّ بالبصرة؛ والثَّولا الّذی قتله أمیر البصرة فی الفتنة؛ ولسَلْمی بن جَنْدَل یقول الأسود ابن یَعْفُر «1» بن عبد الأسود بن جَنْدَل بن نَهْشَل:
وقَبْلی مات الخالدان کلاهما عَمیدُ بنی حَجوانَ وابنُ المُضَلَّلِ
وقیسُ بن مسعودٍ وقیسُ بن خالدٍ وفارسُ یوم العین سَلْمی بنُ جَنْدلِ
ومنهم: الأشهبُ بن رُمَیْلَة «2»، وهی امّه؛ وأبوه ثور بن أبی حارثة بن عبد المنذر بن جَنْدل، الشّاعر؛ ومنهم: حَوْذَة بن جَرْوَل بن نَهْشَل بن دارم «3»، الشّاعر، قتلته کلب؛ ومنهم: أسماء بنت مُخَرَّبة بن جَنْدَل بن ابَیر بن نَهْشَل بن دارم، وهی امّ أبی جَهْل، والحارث، ابنی هشام بن المُغِیرة المخزومیّ؛ والحُصَین بن الجُلّاس بن مُخَرَّبة الشّاعر.
ومَعَن بن عَوْف بن مُرَّة بن ابَیْر؛ وضمرة، وهو شِقّة، بن ضَمْرَة بن جابر بن قَطَن بن نَهْشَل بن دارم «4»، الشّاعر؛ من ولده: نَهْشَل بن حَرِّیّ «5»، الشّاعر؛ ومالک بن حَرّیّ بن
__________________________________________________
(1)- الأسود بن یَعْفُر: کان شاعراً جواداً. الاشتقاق، ص 243.
(2)- الأشهب بن رُمیلة: کان الأشهب شاعراً، وکان یهاجی الفرزدق، وجعله ابن سلّام من الطّبقة الرّابعة من فحول الإسلام. طبقات فحول الشّعراء، ص 497.
(3)- فی معجم الشّعراء للمرزبانی، ص 460: هوذة بن جرول التّمیمیّ شاعر، قتلته کلب.
(4)- فی الاشتقاق، ص 244: ضَمْرَةُ بن ضَمْرَة: کان من رجال تمیم فی الجاهلیّة لساناً وبیاناً، کان اسمه شِقّ، فسمّاه بعض ملوک الحِیرة ضَمْرَة؛ وفی مجمع الأمثال 1/ 129: إنّ اسمه شِقّةُ، الّذی قال فیه النّعمان «تسمعُ بالمُعَیْدیّ خیرٌ من أن تراه». وأنظر البیان والتّبیین، 1/ 171.
(5)- نهشل بن حرّیّ: شاعر مخضرم، أدرک معاویة، وکان مع علیّ فی حروبه، کان حسن الشّعر، وقتل أخوه مالک بن حرّیّ بصفّین وهو یومئذ رئیس بنی حنظلة. الشّعر والشّعراء، 2/ 532؛ الإصابة، 3/ 556.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 720
ضَمْرةَ؛ قُتل مالک بن حَرّیّ بصفِّین مع علیّ بن أبی طالب، صلوات اللَّه علیه؛ وحرّیٌّ القائل «1» لعمّه ضمرة بن ضمرة:
یا ضمرةُ أخبرنی ولست بفاعلٍ وأخوک صادقُک الّذی لا یکذبُ
هل فی القضیّة أن إذا استغنیتم وأمنتم فأنا البعیدُ الأجنبُ
وإذا الکتائبُ بالشّدائد مَرّة حجرتُکُم فأنا الحبیبُ الأقرَبُ
ولِما لکم طُهْرُ المیاه وشُرْبُها ولی الثَّمادُ ورعیهن المُجدِبُ
وإذ ا تکونُ شدیدةً ادْعی لها وإذا یُحاسُ الحَیْسُ یُدْعی جُنْدَبُ
عجبا لَتِلْکَ قضیّةٌ وإقامتی فیکم علی تلک القضیّةِ أعجَبُ
هذا لعمرکُم الصَّغار بعینه لا أُمّ لی إن کان ذاک ولا أبُ «2»
وحبیبُ بن بُدَیْل بن قُرّة بن عُبید بن ربیعة بن عبد عمرو بن قطن بن نَهْشَل، من ولده: أبو الحجّاج بن الوَضّاح بن حبیب بن بدیل؛ ومنهم: خازِمُ بن خُزَیمة بن عبداللَّه ابن حنظلة بن نَضْلَة بن حُرْثان بن مُطَلّق «3» بن صَخْر بن نَهْشَل بن دارم؛ من ولده: خُزَیمة، وعبداللَّه، وشُعَیب، وإبراهیم، بنو خازم بن خُزَیمة؛ ومنهم: کثیر بن عبداللَّه بن الغریرة، الشّاعر، وهی جَدّتُهُ، وهی سَبِیَّةُ من بنی تغلب، وهو کُثیِّرُ بن عبداللَّه بن مالک ابن هُبَیرة بن صَخْر بن نَهْشَل «4»، وقد أسلم وأدرک معاویة.
__________________________________________________
(1)- فی ا لمؤتلف والمختلف للآمدی، ص 45: هو هُنَیّ بن أحمر الکنانی؛ وفی خزانة الأدب، 1/ 242: ضمرة بن ضمرة، أو همام بن مرّة، أو زرافة الباهلیّ؛ وأنظر ألقاب الشّعراء لابن حبیب، ص 300، ولسان العرب «حیس».
(2)- وفی المؤتلف والمختلف، ص 45: وزاد أبو الیقظان:
ألمالِکٍ طِیب البلادِ ورِعْیُها ولیَ‌الثَّمادُ ورَعْیهنَّ المُجدِبُ
(3)- فی جمهرة أنساب العرب، ص 230: مُطلق مخففة، وخازم بن خزیمة صاحب شرطة بنی العبّاس، وقائد من قوّادهم. أنظر العقد الفرید، 3/ 349.
(4)- فی ألقاب الشّعراء لابن حبیب، ص 305: ابن الغُرَیرة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 721
هؤلاء بنو نهشل بن دارم بن مالک بن حنظلة.
[وهؤلاء بنو یربوع بن حنظلة بن مالک بن زید مناة]:
وولد یربوع بن حنظلة بن مالک بن زید مناة: ریاحاً؛ وامّه: امّ قِتال بنتُ عبداللَّه بن عمرو بن لؤی بن تَیْم الرِّباب؛ وثعلبة، وصُبَیْراً «1»، والحارث، وهو أبو سَلیط، سُمّی سَلِیطاً للسانه، واسمه کعب بن الحارث؛ وامّهم: السّعفاء بنت غَنْم بن قُتیبة بن مَعَنٍ، یقال لبنیها:
الأحْمال.
وکُلَیب بن یَربوع، وغُدانَة، وهو الأشْرَس، وامّهما: رَقاش بنت شَهْبَرَة بن قیس بن مالک بن زَید مناة؛ والعَنْبَر بن یربوعٍ؛ وامّه: الحرامُ بنت زید بن بَشّة بن العنبر بن عمرو ابن تَمیم؛ وزید بن یربوع.
فالأحمال: ثعلبة، وعمرو، وصُبَیْر، والحارث؛ والعُقَدُ «2»: کُلیبُ، وغُدانة، والعَنْبَرُ، تعاقَدوا علی بنی ریاح بن یربوع؛ فریاحُ معهم علی الأحمال.
فولد ریاح بن یربوع بن حنظلة: هَمّاماً، وهَرْمِیّاً، وحِمْیَرِیّاً، ویقال أیضاً: حِمْرِیّاً، وزَیْداً، وعبداللَّه، ومُنقِذاً، والخَمَّة، وجابراً. فامُّ هَمّام، وخَمَّة، وعبداللَّه، وجابر: تَعْجُزُ بنت غالب بن حنظلة؛ وامُّ حِمْیَریٍّ: عَمْرَة بنت حنظلة؛ وامّ زید: العَجْماء بنت معاویة بن شریف بن جِرْوَة بن أسَیّد بن عمرو بن تمیم، بها یُعرَفون، هم بنو العَجْماءِ؛ وامّ هَرْمِیّ، ومُنقذ: ظُلامة الفُقمیّة.
وهذا من غیر کتاب الکلبیّ:
فولد هَرْمِیّ بن ریاح: عَتّاباً، وسُلَیْماً، وحَرملة.
وولد هَمّام بن ریاح: عَمْراً، وأسعداً، وجابراً.
__________________________________________________
(1)- فی جمهرة أنساب العرب، 213: هبیرة.
(2)- فی جمهرة أنساب العرب، ص 213: العقداء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 722
وولد حِمْیَریّ: سَیْفاً، وأهاباً، واهَیباً، وعمراً.
وولد زید بن ریاح: رَبیعة، ومُحَلِّماً، وعَدِیّاً.
عاد إلی الکلبیّ:
فمن حِمْیَریّ بن ریاح بن یربوع: سُحَیْم بن وَثیل «1» بن عمرو بن جُوَیْن بن اهَیْب بن حِمْیَریّ، الشّاعر القائل:
أنا ابنُ جَلا وطَلّاعُ الثَّنایا مَتی أضَعِ العِمامة تَعْرِفُونی «2»
وهو الّذی نافر غالباً، أبا الفرزدق، فی الإسلام «3»؛ ولوَثیل بن عمرو یقول مُتَمِّم بن نُوَیْرَة:
فَقُلْتُ لذی الطِّبَیْنِ إذ قال عامِداً لیُسمِعَنی ما قال أبو غیرَ عامِدِ
ومنهم: حبیبُ، وهو اعَیْفُر بن أبی عمرو بن إهاب بن حِمْیَریّ، کان من أحسن النّاس وجهاً، وکان من الّذین لایدخلون مکّة إلّامُتعمِّمین مخافة أن یثب النّساء علیهم «4»؛ ومطر بن ناجیة بن ذروة بن حِطّان «5» بن قیس بن أوس بن حِمْیَریّ، الغالب علی الکوفة أیّام ابن الأشعث.
ومنهم: عَتّاب بن هَرْمِیّ بن ریاحٍ، وهو الرِّدْفُ، رِدْفُ النُّعمانُ ابن الشّقیقة؛ وکان أیضاً رِدْف المُنْذِر؛ من ولده: الأحْوَص بن عمرو بن عَتّاب «6»؛ الشّاعر.
__________________________________________________
(1)- سُحیم بن وثیل: شریف معروف فی الجاهلیّة والإسلام، وشاعر خنذیذ، عاش أربعین سنة فی الجاهلیّة، وستّین سنة فی الإسلام. الشّعر والشّعراء، 2/ 538؛ الاشتقاق، ص 224.
(2)- أنظر الأصمعیّات، وهو أوّل بیت فیها.
(3)- أنظر المنافرة فی النّقائض، ص 414- 418.
(4)- المحبر، ص 232.
(5)- فی جمهرة أنساب العرب، ص 227: حصان. وکان مَطَر بن ناجیة علی شرط علیّ بن أبی طالب. الاشتقاق، ص 222.
(6)- فی المؤتلف والمختلف، ص 60: «ح قال ابن برّیّ النّحویّ رحمه الله: أهمل صاحب الکتاب الأحوص
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 723
ومنهم: الجَنْبة بن طارق بن عمرو بن حَوْط بن سَلْمیّ بن هَرْمِیّ، کان مؤذّناً لِسَجاح.
ومنهم: یزید بن قَعْنَب بن عَتّاب بن الحارث بن عمرو بن هَمّام بن ریاح، کان فارساً؛ ومعقل بن قیس، کان من رجال أهل الکوفة، وأوفده عمّار بن یاسر إلی عمر بن الخطّاب رضی الله عنه، مع الهُرْمُزان بفتح تُسْتَر «1»؛ وکان مع علیّ بن أبی طالب، صلوات اللَّه علیه، فوجّهه إلی بنی سامة، فقتل منهم وسبی.
ومنهم: سَلَمَة بن ذؤیب «2»، الفقیه؛ ومعقل، قتله المستورد بن عُلَّفَة الخارجیّ، من تَیْم الرِّباب، قتل کلّ واحد منهما صاحبه بدجلة «3».
والحرّ بن یزید بن ناجیة بن قَعْنَب بن عَتّاب، الّذی قُتل مع الحسین علیه السلام، وکان فی الخیل الّتی سارت إلیه من قِبل ابن زیاد، لعنه اللَّه، فلمّا عرض الحسین علیه السلام.
[... إلی الآخر، أنظر ص 917، عنوان: لحوق الحرّ بالإمام علیه السلام].
[وانظر ص 1006، عنوان: مجی‌ء الإمام علیه السلام عنده وکلامه ورثاؤه]. والأبرد بن قُرّة بن نُعَیْم بن قَعْنَب «4»، کان شریفاً، وهو الّذی أدخل فرسه یبیعه، فقال له الّذی اشتراه: «طیّب نفسی بشی‌ء، فقال: هو لک والمال، قال: أکثر اللَّهُ فی أهل العراق مثلک؛ قال: واللَّه لو أکثر اللَّهُ فی أهل العراق مثلی ما دخلت أنت ولا صاحبُک، یعنی
__________________________________________________
- الرّیاحیّ، وهو الأحوص بن زید بن عمرو بن عتاب بن ریاح القائل:
مشائیم لیسوا مُصلحین عشیرةً ولا ناعباً إلّابِبَینٍ عُرابُها»
ومنهم الأخوص- بالخاء معجمة- واسمه زید بن عمرو بن عَتّاب بن هرمیّ بن ریاح، شاعر فارس.
(1)- تُسْتَر: أعظم مدینة بخوزستان، وهی تعریب شوشتر. معجم البلدان، 2/ 29.
(2)- سلمة بن ذؤیب: من رجالهم، وهو الّذی أخرج عبیداللَّه بن زیاد من دار الإمارة حتّی استجار بالأزد أیّام الفتنة بالبصرة. الاشتقاق، ص 223.
(3)- خرج المستورد علی المغیرة بن شعبة، فوجّه إلیه معقل بن قیس الرّیاحیّ، فدعاه المستورد إلی المبارزة، فاختلفا ضربتین، فخرّ کلّ واحد منهما میتاً. الکامل للمبرّد، 3/ 238.
(4)- من القادة الأبطال، کان مع مصعب بن الزّبیر؛ قاتلَ مع ابن الأشعث حین خرج علی الحجّاج. الطّبریّ، 6/ 132، 349.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 724
الحجّاج بن یوسف، فرفعه إلی الحجّاج، فأمر بتخلیته».
وعَتّاب بن ورقاء بن حِمْیَریّ بن الحارث بن هَمّام بن ریاح «1»، کان شریفاً، فقتله شبیب بن زید الخارجیّ یوم سوق حَکَمَة «2»، وکان ابنه خالد بن عَتّاب علی أصبهان؛ والعَفّاق بن الغَلّاق بن قیس بن عبداللَّه بن عمرو بن هَمّام، والغَلّاق الّذی ذکره الحارث ابن حِلِّزة فی شِعْرِه؛ وشبثُ بن رِبْعیّ بن حُصَین بن عُثَیم بن ربیعة بن زید بن ریاح بن یربوع «3»، وکان مع علیّ علیه السلام، ثمّ صار مع الخوارج حیث قالوا لعلیّ: «قد خلعناک وأمّرنا شَبَثاً»، وکان أیضاً مؤذِّناً لسجاح؛ من ولده: أبو الهِنْدیّ «4»، الشّاعر، وهو الأزهرُ بن عبدالعزیز بن شبث بن رِبْعیّ.
هؤلاء بنو ریاح بن یربوع بن حنظلة.
[وهؤلاء بنو کعب بن سعد بن زید مناة]:
وولد کعب بن سعد: عوفاً، وعمراً، وحراماً، وربیعة، وعبد العُزّی، ومالکاً؛ وامّهم:
عُدَیّة بنت مُحْضَب بن زید بن نَهْد؛ [...].
فولد عمرو بن کعب بن سعد: مُقاعس، وهو الحارث، وودیعة، دَوَج؛ وامّهما: لصَماء بنت عُتْوارَة، خلف علیه بعد أبیه.
__________________________________________________
(1)- فی جمهرة أنساب العرب، ص 227: عتّاب بن ورقاء بن الحارث بن عمرو بن همّام بن ریاح بن یربوع، أمیر أصبهان.
(2)- سوق حَکَمَة: بنواحی الکوفة، ینسب إلی حَکَمَة بن حذیفة الفزاریّ، وکان قد نزل عنده، وعنده کانت الوقعة بین شبیب الخارجیّ وأهل الکوفة بقیادة عتاب بن ورقاء. أنظر الطّبریّ، 6/ 262 وما بعدها.
(3)- شَبَثُ بن رِبْعِیّ: شخصیّة متقلِّبة الأهواء، وانتهازیّ عجیب، أنظر مقالة «الخوارج بین البداوة والتّحضّر» للمحقّق منشورة فی مجلّة الجمعیّة التّاریخیّة العراقیّة، 1974.
(4)- أبو الهندیّ: من مخضرمیّ الدّولتین الأمویّة وأوّل دولة بنی العبّاس، مات بسجستان. الأغانی، 20/ 293. وفی اسمه خلاف، ففی الشّعر والشّعراء، 2/ 582: عبدالمؤمن بن عبد القدّوس بن شبث بن ربعیّ، علی حین یرد فی الأغانی، 20/ 293؛ أ نّه غالب بن عبد القدّوس؛ وفی العقد الفرید، 3/ 348: أزهر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 725
فولد مُقاعس بن عمرو بن کعب: عُبیداً؛ وامّه: تَناة بنت مُخَدّج بن ثعلبة بن الحارث ابن مالک بن کِنانة؛ وصَریماً، وأصْرَم، وعَمِیراً، وربیعاً؛ وامّهم بنت قیس بن حنظلة بن عرادة الشّاعر؛ [منهم]: مُرّة بن مِحْکان.
وولد عُبید بن مُقاعس بن عمرو بن کعب: مِنْقَراً، وعوفاً، ومُرّة، وعامراً؛ وامّهم:
نُعْم بنت عُمَیر بن عَبْشَمْس بن سَعْد؛ وزَیْداً، ونَجْدَة، وأسْعَداً؛ وامّهم: صَفیّة بنت حِمّان ابن عبد العُزّی بن کعب بن سعد؛ وعبد عمرو، وامّه: هِنْد بنت مُحَلِّم بن جُشَم بن کعب ابن سعد.
قال الکلبیّ: بنو عُبید کُلّهم یُدْعَون اللِّبْدَ غیر بنی مِنْقَر؛ سُمّی اللِّبْد لأنّهم تَلَبَّدوا علی بنی مُرّة بن عُبید ومعهم الشّعیراء.
وولد مِنقر بن عُبید بن مُقاعس: خالداً، وأسعد، وجرولًا، وجندلًا، وصخراً، وفُقَیماً، وعوفاً، واقَیْشاً؛ وامّهم: رَقاش بنت عامر بن إمرء القیس بن زید مناة بن تمیم، ولهم یقول النّابغة:
کأ نّک من جِمالِ بنی اقَیْشٍ تُقَعْقِعُ فوقَ رِحْلَیْهِ بِشَرِّ
فمن بنی مِنْقَر بن عُبَیْد بن مُقاعِس: قَیس بن عاصم بن سِنان بن خالد بن مِنْقَر، وقد رَأسَ، وَفَدَ علی رسول اللَّه (ص)، فقال: «هذا سیِّد أهل الوَبَر»؛ وعمرو بن الأهْتَم، وهو سِنان بن سُمَیِّ بن سِنان، وَفَدَ علی رسول اللَّه (ص)، من ولده: خالد بن صفوان بن عبداللَّه ابن عمرو بن الأهتم. وهو سِنان بن سُمَیَّ بن سِنانٍ؛ وشبیب بن شَیْبَة، الخَطیب، بن عبداللَّه بن عمرو بن الأهْتَم؛ وعبدالصّمد بن شَبیب بن شیبة، کان مُمَدَّحاً، ولیَ بیت المال بالبصرة؛ وعَصْمَةُ بن سِنان بن خالد بن مِنْقَر، الّذی مدحه طُفَیْل الغَنَویّ، وکان أسَرَهُ فمنّ علیه، وخلّی سبیله؛ ومُحْرِز بن شِهاب بن مُحْرِز بن سُمَیِّ بن سِنانٍ، قُتِلَ مع حُجْر بن عَدِیّ یوم مَرْج عَذْراء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 726
الکلبی، جمهرة النّسب، 1/ 191، 192- 194، 195- 196، 206- 208، 213-
217، 230، 231- 232
ولدُ مرّ بن ادّ بن طابخة بن إلیاس بن مضرّ: تمیماً.
فولد تمیم بن مُرّ: زید مَناة، وعمراً، والحارث. [...]
وولد زید مَناة بن تَمیم: سَعْداً، ومالکاً، وعَوْفاً، وهو مُکَسّر، وهم من بنی حِمّان، وعامر، وهم مع بنی مُجاشع، وامرؤ القیس، وهم مع بنی عوف بن سعد.
فولد مالک بن زید مناة حنظلة، وربیعة، وهم مع بنی نَهْشَل، وقَیساً، ومعاویة، وهما الکُردُوسان.
فولد حنظلة بن مالک: مالکاً، ویربوعاً، وربیعة، وهم فی بنی یربوع، وعمراً، والظُّلَیم واسمه مُرّة، وغالباً، وکُلْفَة، وقیساً، فالبَراجِم هم هؤلاء الخمسة: عمرو، والظُّلَیم، وقَیْس، وکُلْفَة، وغالب ...
فولد مالک بن حنظلة: دارِماً، وربیعة، ورِزاماً، فهم فی بنی نَهْشَل، وامّهم بنت الأحَبّ ابن مالک، من قُناعة، ثمّ من بَلیّ، وزید بن مالک، والصُّدَیّ، ویَربوعاً، وامّهم العَدَوِیّة، واسمها الحرام بنت خُزَیْمة بن تمیم بن الدّؤل بن جَلّ بن عدیّ، فهم بنو العَدَویّة بها یُعْرَفون، وأبا سُود بن مالک، وعَوْفاً، وامّهما طُهَیّة بنت عَبْشَمْس بن سعد بن زید مناة بن تمیم، فهم بنو طُهَیّة، بها یُعْرَفون، وجُشَیْش بن مالک، وامّه حُطّی بنت رَبیعة بن مالک بن زید مناة إلیها یُنْسَبون، وکعب بن مالک، وامّه الصُّحاریّة بها یُعْرَفون، وهم مع بنی فُقَیْم.
[...]
فولد دارم بن مالک: عبداللَّه، ومُجاشِعاً، وسَدُوساً، وخَیْبَریّاً، ونَهْشَلًا، وجَریراً، وأبان، ومنافاً، وهم مع بنی قَطن بن نَهْشَل.
ومن بنی مُجاشع بن دارم الأقرع بن حابس بن عِقال بن محمّد بن سُفیان بن مُجاشع،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 727
والفرزدق بن غالب بن صعصعة بن ناجیة بن عِقال بن محمّد، وعیاض بن حِمار بن محمّد ابن سُفیان، وأعین بن ضُبَیْعة بن عِقال، والحُتات بن یزید، والحارث بن شُرَیح بن زید صاحب خُراسان، والبَعیث الشّاعر، واسمه خِداش بن بِشْر، والأصبغُ بن نُباتة صاحب علیّ.
ومن بنی نَهْشَل بن دارم عَبّاد بن مسعود الّذی مدحه الحُطَیْئة، وخازِم بن خُزَیْمَة، وابن الغریزة الشّاعر، وهو کثیر بن عبداللَّه، أدرک معاویة، والغریزة امّ أبیه، سَبیّة من بنی تغلب.
ومن بنی حُطّی- علی مثال حُبْلَی- حُصَیْن بن تمیم، وکان علی شُرَط عبیداللَّه بن زیاد.
وولد یَرْبُوع بن حَنظلة: ریاح، وثعلبة، وعمراً، وصُبَیْراً، وکُلَیْباً، وغُدَانة، والعَنْبَر، وزیداً، والحارث، وهو أبو سَلیط، والأحمال: هم ثعلبة، وعمرو، وصُبَیْر، والحارث، والعُقَد: کُلَیْب، وغُدانة، والعَنبر، تعاقدوا مع رِیاح علی الأحمال.
فمن بنی رِیاح بن یربوع: سُحَیْم بن وَثیل الشّاعر، ومنهم: مَطَر بن ناجِیة الّذی غلب علی الکوفة أیّام ابن الأشعث، والحرّ بن یزید صاحب الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما، وعَتّاب بن وَرْقاء، وشبث بن رِبْعیّ، من ولده: أبو الهِنْدیّ الشّاعر، واسمه الأزهر بن عبدالعزیز بن شَبَث، ومَعْقِل بن قَیْس صاحب علیّ رضی الله عنه، والمستورد بن عُلَّفَة الخارجیّ، وکان المُغیرة وَجّه مَعْقِلًا إلیه، فقتل کلّ واحد منهما صاحبه.
ابن سلام، کتاب النّسب،/ 231، 232، 233، 234، 235، 236
الحرّ بن یزید الیربوعیّ من بنی ریاح.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 68
وولد مُرّ بن أدّ بن طابخة: تمیم بن مُرّ؛ وامّه الحوأب بنت کلب بن وبرة.
وولد تمیم بن مُرّ بن أدّ: زید مناة بن تمیم؛ وامّه صفّیة بنت القین بن جِسر، وعمرو بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 728
تمیم، والحارث بن تمیم، ویربوع بن تمیم درج؛ وامّهم: سلمی بنت کعب اخت الحارث ابن کعب، ویقال: امّهم الذّوفاء بنت ضبّة بن أدّ.
وولد زید مناة بن تمیم ثمانیة نفر: سعد بن زید مناة، ومالک بن زید مناة، وعَرف بن زید مناة وهو مُکسِّر، وهم فی بنی حمان بن عبدالعزّی بن کعب بن سعد بن زید مناة، وثعلبة بن زید مناة، ومُبَشِّر بن زید مناة، وجنح بن زید مناة، ویقال جناح درجوا؛ وامّهم المفدّاة بنت ثعلبة بن دودان بن أسد، وامرؤ القیس بن زید مناة، وهم مع بنی عوف بن سعد، وعامر بن زید مناة وهم قلیل مع بنی مجاشع بن دارم؛ وامّهم رقاش بنت کبیر بن غالب من جرم قضاعة.
فولد مالک بن زید مناة: حنظلة بن مالک، وربیعة بن مالک، وهم مع بنی نهشل بن دارم، وقیس بن مالک، ومعاویة بن مالک، وهما الکردوسان، وهما فی بنی فُقیم بن جریر ابن دارم؛ وامّهم: النّوار بنت جَلّ بن عدیّ بن عبد مناة، ویقال إنّ امّ الکردوسین قیس ومعاویة: السّوداء ابنة عمرو بن تمیم.
فولد حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، ثمانیة نفر: مالک بن حنظلة، وامّه أسَیّة بنت عمرو بن زِبایة بن عامر بن امرئ القیس بن فُتیّة بن النّمر بن وبرة من قضاعة، وقیس بن حنظلة، ویربوع بن حنظلة، وربیعة بن حنظلة مع بنی یربوع، وعمرو بن حنظلة؛ وامّهم جَنْدلة بنت فهر بن مالک بن النّظر بن کنانة، وکانت جندلة امرأة جزلة الخلق، وکان زوجها حنظلة شیخاً کبیراً، فأصابتهم لیلة ریح ومطر وبرق، فخرجت تصلح طنب بیتها وعلیها صدار لها، فأکبّت علی الطّنب تصلحه، وبرقت السّماء برقة، فأبصرها مالک بن عمرو بن تمیم وهی مُجَبِّیَة، فشدّ علیها، فخالطها، فقالت:
یا مالک بن حنظل لحرّها شفاؤها من لیلة وَقَرّها
فأقبل بنوها وزوجها، فقالوا: ما لَکِ؟ قالت: لُدِغْتُ. قالوا: أین؟ قالت: حیث لا یضع الرّاقی أنفه. فذهبت مثلًا، ومات حنظلة، فتزوّجها مالک بن عمرو بن تمیم، فولدت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 729
له نفراً [...]
فولد مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم عشرة نفر: دارم بن مالک، وربیعة بن مالک، ورازم بن مالک فی بنی نهشل؛ وامّهم ابنة الأحبّ بن مالک بن عدیّ بن مراغم بن سعداللَّه بن فران بن بلی بن عمرو بن الحاف بن قضاعة، وزید بن مالک، والصُّدَیّ بن مالک، ویربوع بن مالک؛ وامّهم العدویّة، وهی الحرام بنت خزیمة بن تمیم بن الدّؤل بن جَلّ بن عدیّ بنی عبد مناة [...]
فولد دارم بن مالک: [...]
ومن بنی تغلب: نهشل بن دارم وجریر بن دارم؛ وامّهما رقاش بنت شهبرة بن قیس ابن مالک بن زید مناة، وأبان بن دارم، وهم مع بنی فقیم، والجوّال بن دارم، وشیطان بن دارم دَرَجا؛ وامّهم هند بنت الحارث بن تیم اللَّه بن ثعلبة بن عُکابة [...]
وولد نهشل بن دارم سبعة نفر: قطن بن نهشل، وزید بن نهشل، وعبداللَّه بن نهشل؛ وامّهم لُبْنَی بنت زید بن مالک بن حنظلة، وجندل بن نهشل، وجرول بن نهشل، وصخر ابن نهشل، ووبیر بن نهشل، وامّهم تماضر بنت بهدلة بن عوف. ویقال أنّ امّ قطن وزید ماویة بنت منقر من بنی تغلب، وامّ جندل وجرول وصخر تماضر؛ وامّ وبیر وهو أبیر لبنی بنت زید بن مالک بن حنظلة، ولهم یقول امرؤ القیس بن حجر:
فأبلِغ بنی ماویة ابنة منقر وأبلِغ بنی لُبنی وأبلِغ تماضرا
وکانت ماویة أخیذة.
فمن بنی نهشل: خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلمی بن جندل، ویقال سلم أبو غسّان التّغلبیّ، وکان قد غزا بقومه بنی سعد، ومعهم غیرهم من بنی تمیم، وکان بنو تمیم یفزعون به صبیانهم، فاقتتلوا قتالًا شدیداً بذی بهدی، فهزمت تغلب وأسر الأعیسر، وهو حذیفة بن یزید السّعدیّ، ویقال یزید بن حذیفة، الهذیل بن هبیرة، وأسَرَ ابنا ناشرة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 730
النّهشلیّان: شبیباً ومشولًا ابنی الهذیل، فقال الهذیل لبعض من أطاعه: أنت ابن الغریزة النّهشلیّ، والغریزة تغلبیّة. فقل له تخلص أسیریک شبیباً ومشولًا، فلم یمکن ابن الغریزة ذلک، فقال الهذیل:
ألکنی وَفِر لابن الغریزة عِرضُهُ إلی خالد من آل سلمی بن جندل
فما أبتغی من مالک بعد دارم وما أبتغی فی دارم بعد نهشل
وما أبتغی فی نهشل بعد خالد لطارق لیل أو أسیر مکبل
فاشتری خالد ابنیه من ابنی ناشرة النّهشلیّین بستّین بعیراً، کلّ واحد بثلاثین بعیراً، وبعث بهما إلی أبیهما، فوردا علیه وهو أسیر بعد، ثمّ أتاه فداؤه مائة ناقة، فدفعها إلی الأعیسر، فقبضها وجزّ ناصیته وخلی سبیله، فانطلق الهذیل وابناه، فناصیة الهذیل فی جُونة عند ولد الأعیسر، فإذا کان لهم مأتم ومناحة بالبصرة نصبوها علی عود عند بنی العَضْباء، وهم من ولد الأعیسر، ثمّ أبّنوا میتهم، وقالوا: یا ابن جزاز النّواصی. وقال جریر للأخطل:
قُدْنا خزیمة قد علمتم عنوة وشتا الهذیل یمارس الأغلالا «1»
وقال أبو الیقظان: کان الهذیل بن هبیرة التّغلبیّ أسر کثیر بن الغریزة النّهشلیّ، فمنّ الهذیل علیه، فأسرت بنو سعد الهذیل، فاشتراه خالد بن مالک، فمنّ علیه مکافأة له بما صنع، والأوّل أثبت وأصح.
وقال الأسود بن یعفر یمدحه:
وخالد یحمد أصحابه بالحقّ لا یحمد بالباطل
وخالد بن مالک الّذی قتل عمرو بن الأحوص یوم ذی نَجَب «2» بأبیه مالک، وکان مالک قتل یوم جبلة، وکان من حدیث یوم ذی نجب: أنّ بنی عامر بن صعصعة استنجدوا
__________________________________________________
(1)- دیوان جریر، ص 363.
(2)- بهامش الأصل: یوم ذی نجب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 731
ابن الجون الکندیّ علی بنی تمیم، وشکوا ما نالهم یوم شعب جبلة، وکان یوم ذی نجب بعد جبلة بحول، فوجّه معهما جیشاً علیه: عمرو، وحسان ابنا کبشة، فقتل رجل من بنی حمیری بن ریاح عَمْراً هذا، وقتل یومئذ عمرو بن الأحوص بن جعفر بن کلاب، قتله خالد بن مالک بن ربعیّ النّهشلیّ، وقال جریر فی یوم ذی نجب:
فأسال بذی نَجب فوارس عامر واسأل عتیبة یوم جوع ظلال «1»
وکان عتیبة بن الحارث أغار علی بنی جعفر، فاجتحف أموالهم.
وقال أبو عبیدة: قال بنو عامر لمعاویة بن الجون بن حجر الکندیّ: هل لک فی إبل عَکَر «2»، ونساء کالبقر؟ یعنون نساء بنی حنظلة، وقتل یومئذ خلیف بن عبداللَّه النّمیریّ، فقال الأشهب بن رُمیلة:
وغادرنا بذی نجب خلیفاً علیه سباسب مثل القِرام «3»
وقال جریر:
منّا فوارس ذی‌بهدی وذی نَجَبٍ والمعْلَمون صباحاً یوم ذی قار «4»
والثّبت فی یوم ذی نجب أنّ بنی عامر أتوا حسان بن عمرو بن معاویة بن الجون بن حجر بن عمرو آکل المرار، فشکوا إلیه ما نالهم یوم جبلة، وکان حسان علی تمیم یوم جبلة، وقالوا له: هل لک فی إبل عکر ونساء کالبقر؟ فسار معهم، وسار معهم أیضاً معاویة بن شراحیل بن أخضر بن الحون، وکان بنو حجر یقال لهم بنو کبشة، وهی امّ حجر بن عمرو آکل المرار، وعبداللَّه بن مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ الّذی مدحه الحطیئة.
__________________________________________________
(1)- دیوان جریر، ص 375، مع فوارق.
(2)- العکر: ما فوق خمسمائة من الإبل.
(3)- القرام: السّتر الأحمر، أو ثوب ملوّن من صوف فیه رقم ونقوش. القاموس.
(4)- دیوان جریر، ص 241.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 732
وذکر بعضهم أنّ خالد بن مالک وفد والقعقاع بن معبد إلی النّبیّ (ص)، فقال أبو بکر:
یا رسول اللَّه! وَلِّ هذا صدقات قومه. وقال عمر: وَلِّ هذا صدقات قومه، فأنزل اللَّه تعالی: «یا أ یُّها الّذین آمنوا لا تقدّموا بین یدی اللَّه ورسوله».
وکانت لیلی بنت مسعود بن خالد عند علیّ بن أبی طالب، فولدت له: عبیداللَّه، وأبا بکر، ثمّ خلف علیها عبداللَّه بن جعفر.
وسعد بن خالد بن مالک، نزل الکوفة، وقد انقرض ولده.
ویزید بن مسعود بن خالد کان سیّداً بالبادیة، ولم یهاجر إلی البصرة، وکان یکنّی أبا خالد وأبا جَیْداء جمیعاً، وفیه یقول سُحَیْم بن وَثیل:
ومن آل مسعود علی الباب مدره إلی القوم قالوا یا یزید بن خالد
وله عقب بالبادیة.
وکانت لعباد بن مسعود بن خالد ابنة عند إبراهیم بن عربیّ، وأخری عند المهاجر بن عبداللَّه الکلابیّ.
ومن ولد مسعود بن خالد: نَعیم بن الثَوْلاء بن مسعود ولی شرطة سلیمان بن علیّ، وإسماعیل بن علیّ بالبصرة، والثّولاء الّذی قتله أمیر البصرة فی الفتنة.
وولد یربوع بن حنظلة ثمانیة نفر: ریاح بن یربوع؛ وامّه امّ قتال بنت عبداللَّه بن عمرو بن لؤی من التّیم.
وقال غیر الکلبیّ: امّه الظّلفاء من بنی تیم الرّباب. [...]
فولد ریاح بن یربوع: همام بن ریاح، وهَرْمی بن ریاح، وحِمْیَری بن ریاح، وزید ابن ریاح، وعبداللَّه بن ریاح، ومنقذ بن ریاح، والخمّة بن ریاح، وجابر بن ریاح؛ فامّ همّام والخمّة وجابر وعبداللَّه: تَعْجُز بنت غالب بن حنظلة؛ وامّ زید: العجماء بنت معاویة ابن شریف بن جروة بن أسیّد بن عمرو بن تمیم؛ وامّ هَرْمی ومنقذ: ظلامة الفهمیّة؛ وامّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 733
حمیریّ: عمرة بنت قیس بن حنظلة، وکعب بن ریاح. [...]
ومن بنی ریاح: عتاب بن هرمی بن ریاح وهو الرّدف، ردف للنّعمان بن الشّقیقة، وکانت الرّدافة أن یجلس الملک، فیجلس الرّدف عن یمینه، فإذا شرب، شرب الرّدف قبل النّاس، وإذا غزا الملک جلس فی مجلسه وخلفه علی النّاس حتّی ینصرف من غزاته، وإذا أغارت کتیبة الملک أخذ المرباع، وذلک قول جریر:
ربعنا وأردفنا الملوک وظللوا وطاب الأجالیب الثّمام المُنَزَّعا
وکانت للرّدف أتاوة یأخذها من جمیع مملکة الملک.
وعوف بن عتاب کان ردفاً بعد أبیه، ثمّ یزید بن عوف کان ردفاً للمنذر بن ماء السّماء، وهو جَدّ النّعمان بن المنذر.
ومنهم: الأحوص بن عمرو بن عتاب الشّاعر.
وفیهم یقول الفرزدق:
ویردف عتاب الملوک ولم تکن لهم عند أبواب الملوک بشاهد
وقال الأحوص عمرو بن عتاب، وبعضهم یقول الأحوص بن عمرو، ویرویه عن الکلبیّ:
فهل ریاحٌ وکعبٌ لا أبا لکُمُ أمْ هل أبی الرَّدْف عتابٌ کمرداس
یحمی ابن فسوة کعباً وهو مُسْلِمُها کعب بن عمرو وکعب ألأمُ النّاس
[...]
ومنهم: قعنب بن عتاب بن الحارث بن عمرو بن همام بن ریاح، وکان فارساً، وفیه یقول جریر:
جیئوا بمثل قعنب والعَلْهَانْ یوم تَسَدّی الحکم بن مروان
وقعنب قاتل بجیر بن عبداللَّه بن سلمة القشیری یوم المَزَوّت، وکان خبره أنّ قعنباً
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 734
وبجیراً تلاقیا بعکاظ، فجری بینهما کلام حتّی تلاعنا، فحلف قعنب أ لّایری بجیراً بعد موقفه إلّاقتله أو یموت دونه، فضرب الدّهر ضربة، ثمّ إنّ بجیراً أغار علی بنی العنبر، فاستغاثوا ببنی حنظلة، وبنی عمرو بن تمیم، فرکبوا فی إثر بجیر، فکان بینهم قتال، ثمّ تتامّوا، فطعن نعیم بن عتاب بن الحارث بن عمرو بن همّام المثلم القشیری، فصرعه، ثمّ أسره، ولحق قعنب بن عصمة بن عبید بجیراً، فطعنه، فأرداه عن فرسه، فوثب علیه کدام المازنیّ من بنی عمرو بن تمیم، فأسره، فرآه قعنب بن عتاب بن الحارث وهو فی ید کدام، فحمل علیه، فأراد کدام منعه، فقال: رأسک، فخلّی سبیله، فضرب قعنب بجیراً، فأطار رأسه، وقتلت بنو یربوع البُرَیکین: بُرَیْکُ بن قرط، وعامر بن قرط، وکان المصفی القشیری قتل عمرو بن وافد الرّیاحیّ، فقتله نعیم بن عتاب یوم المزوت، وقتل قعنب یوم الصّفقة بالمشقر، اعتوره رجلان من بنی شن، فقتلاه، وقال جریر:
وودّ نساء الدّارمیّین لو رأوا عتیبة أو عایَنَّ فی الخیل قعنبا
[...] ومن ولده یزید بن قعنب بن عتاب، کان فارساً. ومنهم الحرّ بن یزید بن ناجیة ابن قعنب بن عتاب بن الحارث بن عمرو بن همام.
[... إلی الآخر، أنظر ص 918 عنوان: لحوق الحرّ بالإمام علیه السلام].
وقد کتبنا خبره فیما تقدّم. [...]
ومنهم شبث بن ربعیّ بن حُصین بن عُثیم بن ربیعة بن زید بن ریاح بن یربوع، وکان فارساً ناسکاً مع العباد، وکان مع علیّ رضی اللَّه تعالی عنه، ثمّ صار مع الخوارج حیث قالوا لعلیّ: قد خلعناک، وأمیرنا شبث بن ربعیّ. ثمّ تاب ورجع، ویقال إنّه کان مؤذّناً لسجاح أیضاً قبل رسوخه فی الإسلام، وقد ذکرناه فیما تقدّم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 12/ 7، 11، 13، 14- 15، 16، 121-
124، 149- 150، 154، 156، 157، 159- 160، 162
الحرّ بن یزید الحنظلیّ الیربوعیّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 148
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 735
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 736
الحرّ بن یزید التّمیمیّ ثمّ الیربوعیّ.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 249/ مثله الطّبری، التّاریخ، 5/ 400
جمیع العرب یرجعون إلی ولد ثلاثة رجال، وهم: عدنان، وقحطان، وقضاعة.
فعدنان من ولد إسماعیل بلا شکّ فی ذلک.
ولد عدنان: معد بن عدنان.
ولد معد بن عدنان: نزار بن معد.
فولد نزار بن معد بن عدنان: مُضر.
فولد مُضر: إلیاس بن مُضر.
فولد إلیاس بن مُضر بن نزار بن معد بن عدنان: [...] وعمرو وهو طابخة.
ولد طابخة بن إلیاس: أدّ بن طابخة، فولد أدّ بن طابخة: مُرّ بن أدّ، وضبّة بن أدّ، وعمرو بن أدّ، وعبد مناة بن أدّ، وخمیس بن أدّ. شهد بنو خمیس یوم الفیل مع الحبشة، فقُتلوا، فلم یبق منهم إلّاستّون رجلًا، فهم إلی الیوم لا یزیدون علی ستّین أبداً.
ولد مُرّ بن أدّ: تمیم بن مُرّ بن طابخة.
وهؤلاء بنو تمیم بن مُرّ بن أدّ:
وهم قاعدة من أکبر قواعد العرب.
ولد تمیم بن مُرّ: الحارث، وعمرو، وزید مناة.
وهؤلاء بنو زید مناة بن تمیم:
ولد زید مناة بن تمیم: سعد، ومالک، وعوف، وهو مکسِّر، وهو مع بنی حِمّان بن عبدالعزّی بن کَعْب، وامرؤ القیس، وهم مع بنی عوف بن سعد، وعامر، وهم قلیل، مع بنی مجاشع «1» بن دارِم. ورأیتُ لبعض أهل العلم بالنّسب أنّ یعلی بن مُنْیة (وهی امّه،
__________________________________________________
(1)- ا، ط: «مشاجع»، تحریف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 737
وهی بنتُ غزوان، اخت عتبة بن غزوان) «1» اسم أبیه: امیّة بن عبدة بن هشام بن جُشَم ابن بکر بن زید مَناة بن تمیم؛ وولی یعْلی الیمن، وله صحبة، وله ابنٌ اسمه حُیَیّ بن یَعلی.
وهؤلاء بنو مالک بن زید مَناة بن تمیم:
ولد مالک بن زید مناة: حنظلة، وفیه البیتُ والعددُ؛ وربیعة، دخلوا فی بنی نَهشَل، وقیس، ومعاویة، وهما الکُرْدوسان؛ وهما فی بنی فُقَیْم بن جریر بن دارِم.
وهؤلاء بنو حنظلة بن مالک بن زید مَناة بن تمیم:
ولدُ حنظلة بن مالک ثمانیة نفر: مالک، وفیه البیت والعدد، ویربوع، وربیعة، وهو أحد الرّبائع، دخل بنوه فی بنی یربوع، وعمرو، ومُرّة، وهو الظُّلَیم، وهو أخو همّام بن مُرّة بن ذُهْل بن شیبان لُامّه: امّهما أسدیّة من بنی أسد بن خُزَیْمة؛ وغالب بن حنظلة؛ وکُلْفة بن حنظلة؛ وقَیس بن حنظلة. فخمسة من هؤلاء یُدْعون البَراجم، وهم: عمرو، والظُّلَیم، وغالب، وکلفة، وقیس، سُمُّوا بذلک لأنّ عددهم کان قلیلًا، فقال لهم حارثة بن عامر بن عمرو بن حنظلة: «أیّتها القبائل الّتی قلّ عددها، تعالوا فلنجتمع، فلنکن کبراجم الید!». ففعلوا؛ وهم کلّهم مع بنی عبداللَّه بن دارِم.
وهؤلاء بنو یربوع بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم:
ولدُ یَرْبوع بن حنظلة: ریاح، وثعلبة، والحارث، وعمرو، وصُبَیر «2»: هؤلاء الأربعة یُسمّون الأحْمال: وکلیب، وغُدانة، والعَنْبر. وهؤلاء الثّلاثة یُسمّون العُقَداء، تعاقدوا علی بنی أخیهم ریاح؛ وصار الأحمالُ مع بنی ریاح.
فمن بنی ثعلبة بن یربوع: عُتَیْبة بن الحارث بن شهاب بن عبد قَیْس بن الکُباس بن جعفر بن ثعلبة بن یَرْبوع، فارس بنی تمیم؛ ومن ولده الحُلَیْس، والرّبیع، ابنا عُتَیبة،
__________________________________________________
(1)- أنظر ص 229، س 4.
(2)- فی جمهور النّسخ: «هبیر» تحریف صوابه فی ا، والاشتقاق 135، والمقتضب 26. وبذلک صحّحت فی هامش ج.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 738
وغیرهما، وتزوّج معاویة بن هشام بن عبدالملک بن مروان بنت الهُذَلیّ بن نُعَیم بن الرّبیع ابن عُتَیبة بن الحارث بن شهاب، وهی بالبصرة، وزُفَّت إلیه إلی الشّام. وحبیب بن خِراش بن حبیب بن خِراش بن الصّامت بن الکُباس بن جعفر بن ثعلبة، له صحبة، شهد بدراً؛ وکان حلیف بنی سلمة؛ وواقد «1» بن عبد مَناف بن عَرین «2» بن ثعلبة، قاتل بن الحضرمیّ، من المهاجرین، ومالک، ومتَمّم، ابنا نُوَیْرة بن جمرة «3» بن شدّاد بن عُبید بن ثعلبة بن یربوع، قتل مالک علی الرّدّة، ورثاه أخوه مُتمّم بالمراثی المشهورة «4»، ولمتمّم ابن شاعر اسمه داود بن مُتمّم؛ وصُرَد بن حمزة، الّذی سقاه أبوسُواج المنیّ «5»؛ والکلحبة «6» بن هُبیرة ابن أقوم بن حَثْمة «7» بن عبد مَناف بن عَرِین «8» بن ثعلبة بن یربوع، الشّاعر.
وهؤلاء بنو رِیاح بن یَربوع:
من بنی ریاح بن یربوع: سُحَیْم بن وَثیل بن عمرو بن جویر «9» بن وهیب «10» بن حمِیریّ ابن ریاح بن یربوع الشّاعر؛ وهو القائل:
أنا ابنُ جلا وطَلّاعُ الثّنایا متَی أضَعِ العِمامةَ تَعْرفُونی
وسُحَیْم هذا نافرَ غالباً، والد الفرزدق، فی الإسلام. ومنهم: حبیب بن أعیفر بن أبی
__________________________________________________
(1)- واقد، بالقاف، کما فی ب، ح والإصابة 9098، والسّیرة 490، ومختلف القبائل 46. وفی ا، ط: «وافد» تحریف.
(2)- ط فقط: «عزیز»، والصّواب فی سائر النّسخ والمراجع السّالفة.
(3)- ما عدا ج: «نمرة»، تحریف. وأنظر شرح الأنباری للمفضلیّات 63، 526، والخزانة 1: 236، واللآلئ 87.
(4)- أنظر المفضلیّات، 263- 273، والأغانی 14: 66- 72.
(5)- ط: «شواج». ا، ب «سراج» صوابه فی القاموس (سوج) وشروح سقط الزّند 1783- 1787.
(6)- ط: «الطّحلبة»، صوابه فی سائر النّسخ، وهو من شعراء المفضلیّات.
(7)- ب: «بن أقدم بن حتمة» ح: «بن أقزم».
(8)- ط فقط: «عزیز»، والصّواب فی سائر النّسخ والمراجع السّالفة.
(9)- ا: «نحوین»، ب: «جدیر».
(10)- ب: «وهب». وأنظر أوّل الأصمعیّات وما فیها من المراجع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 739
عمرو بن إهاب بن حمیریّ بن ریاح، کان من أجمل النّاس، لا یدخل مکّة إلّامتلثّماً؛ ومَطر بن ناجیة بن ذروة بن حصان بن قیس بن أوس بن حمیری بن ریاح، الّذی غلب علی الکوفة أیّام [ابن الأشعث «1»]؛ والشّاعرُ الأخْوَص «2» بن عمرو بن عتّاب الرّدْفِ بن هَرْمیّ بن ریاح بن یربوع؛ وإنّما سُمّی عتّاب الرِّدْف لأنّه کان یُردفه الملوکُ؛ والجنبة «3» بن طارق بن عمرو بن حوط بن سلمی بن هَرْمیّ بن ریاح بن یربوع، مؤذّن سَجَاح.
والحُرُّ بن یزید «4» بن ناجیة بن قَعْنَب «5» بن عتّاب الرّدْف بن هَرْمیّ بن ریاح بن یربوع، الّذی بعثه عُبیداللَّه بن زیاد لیشغَل الحسین بن علیّ- رضی اللَّه عنهما- فمال إلی الحسین، فقُتل معه- رحمة اللَّه علیه-.
والأبْرد بن قُرّة بن نُعَیْم بن قَعْنَب «6» بن عتّاب بن الحارث بن عمرو بن همّام بن ریاح ابن یربوع، کان سیِّداً، وعتّاب بن ورقاء بن الحارث بن عمرو ابن همّام بن ریاح بن یربوع، أمیر أصبهان، قتله شبیب الخارجیّ یوم سوق حکَمة: وابنه خالد بن عتّاب، ولی الولایات؛ وشبث بن رِبْعیّ بن حُصَیْن بن عُثَیم بن ربیعة [بن زید «7»] بن ریاح بن یربوع، کان مع سجاح، ثمّ أسلم وحسُن إسلامُه، ثمّ سار مع الخوارج؛ ثمّ رجع عنهم تائباً بعد أن أرادت الخوارج تقدیمه، وعمّر إلی بعد أیّام المختار، ومن ولده: أبو الهندیّ الشّاعر الخلیع، واسمه عبد المؤمن بن عبد القدّوس بن شَبَث بن رِبْعیّ، ومَعْقِل بن قیس الرّیاحیّ، أوفده عمّار بن یاسر إلی عمر- رضی اللَّه عنهما- بفتح تُسْتَر، وهو الّذی وجّهه علیّ رضی الله عنه إلی بنی ناجیة، فقاتلهم. ومنهم: سلمة ابن ذُؤیب الفقیه.
__________________________________________________
(1)- التّکملة من ح.
(2)- بالخاء المعجمة، وفیما عدا ح بالحاء المهملة، تحریف. أنظر المؤتلف، 49.
(3)- ا: «الخببة»، ب: «الخبب»، ح: «الحینة».
(4)- ح: «زید».
(5)- ح: «معتب».
(6)- ح: «معتب».
(7)- هذه الکلمة ساقطة من ط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 740
مضی بنو یربوع بن حنظلة بن مالک بن زید مَناة بن تمیم.
وهؤلاء بنو مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مَناة بن تمیم:
ولد مالک بن حنظلة أحد عشر رجلًا: دارِم، وربیعةُ، وکعب، دخل فی بنی فُقَیْم، وهم بنو الصّحاریّة، ورِزام، دخل فی بنی نَهْشَل، وهؤلاء یُسمّون الخِشاب، وزید، والصُّدَیّ، ویربوع؛ امّ هؤلاء الثّلاثة العَدَویّة، من بنی عدِیّ بن عبد مناة بن ادّ، وإلیها یُنسبون، وأبو سُود وعون؛ امّهما طُهیّة بنت عبْشَمْس بن سعد بن زید مَناة، وإلیها یُنسبون، وجُشَیْش، وامّه حُظّی «1»، وإلیها یُنسبون.
فمن بنی أبی سُود بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مَناة: بنو شَیْطان بن زهیر بن شهاب بن ربیعة بن أبی سُود بن مالک بن حنظلة، وهم حیّ بالکوفة، لهم بها مسجد منسوب إلیهم؛ وعامر بن حنیف «2» بن عبد شمس بن أبی سود بن مالک بن حنظلة، وهو الّذی أنقذ حاجب بن زُرارة یوم جبَلة.
ومن بنی جُشیش بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مَناة: حصَیْن بن نُمَیْر بن أسامة [بن زهیر «3»] بن دُرَیْد بن جُشَیش بن مالک، کان علی شرطة عُبیداللَّه بن زیاد أیّام قَتْل الحسین رضی الله عنه.
ومن بنی ربیعة بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مَناة: الحَنتف بن السِّجف، وهو من بنی العُجیف بن ربیعة بن مالک، وهو قاتل حُبَیْش بن دُلجة القَیْنیّ، إذ بعثه مروان إلی الحجاز، فبعث ابن الزّبیر رضی الله عنه الحنتف، فقتل حُبَیْشاً وأفلت الحجّاج یومئذ، وکان مع حُبَیْش.
__________________________________________________
(1)- ا، ط: «حطی»، ب: «جطی»، وأثبت ما فی ح.
(2)- ح: «بن خبیب».
(3)- التکملة من ح.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 741
ولد دارم بن مالک: عبداللَّه ومجاشع، ونهشل، وأبو سُود، وسدوس، وخیبری، وجریر، وأبان، ومناف. دخل بنوه مع بنی قطن بن نهشل، لهم عقب.
وهؤلاء بنو نَهْشل بن دارِم:
ولدُ نَهْشَل بن دارم: قَطَن، وزید، وعبداللَّه، وجَنْدَل، وجَرْوَل، وصَخْر، وابَیْر. منهم:
خالد بن مالک بن رِبعیّ بن سَلْمَی بن جَندل بن نَهشل بن دارِم، کان سیّداً، وابن ابنه عبّاد بن مسعود بن خالد، کان سیّداً، واخته لیلی بنت مسعود، کانت تحت علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه، فولدت له أبا بکر، وعُبیداللَّه. قُتل عبیداللَّه یوم هزیمة أصحاب المختار، وکان عُبیداللَّه مع المصعب بن الزّبیر علی المختار، وقُتل أبو بکر مع الحسین رضی الله عنه. ومن ولد نُعَیْم بن مسعود بن خالد: نُعَیْم بن التّوْلَی بن نُعَیْم بن مسعود، ولی شرطة سلیمان بن علیّ بالبصرة؛ وأسماء بنت مخرِّبة بن جَنْدَل بن ابَیْر بن نَهْشَل، هی امّ أبی جهل؛ وبنت أخیها: أسماء بنت سلمة بن مخرّبة، من المهاجرات إلی أرض الحبشة مع زوجها عیّاش ابن أبی ربیعة، وهی امّ ابنة عبداللَّه بن عیّاش؛ ثمّ هاجرت إلی المدینة؛ وخازم بن خُزَیْمة ابن عبداللَّه بن حنظلة بن نَضْلة بن حُرْثان بن مطلق بن صَخْر بن نَهْشَل، صاحب شرطة بنی العبّاس، والأسود بن یَعْفُر الشّاعر، هو من بنی حارثة بن سَلمی بن جَنْدَل بن نَهْشَل ابن دارِم، وقیل: هو الأسود بن یَعْفُر بن عبدالأسود بن جَنْدَل بن نَهْشَل بن دارم.
وهؤلاء بنو مجاشع بن دارم:
منهم: الأقرع بن حابس بن عِقال بن محمّد بن سفیان بن مُجاشع بن دارم، والفرزدق ابن غالب بن صعصعة بن ناحیة بن عقال بن محمّد، وبنوه من النّوار: لَبَطة وسَبَطة وخَبَطة ومن غیرها: زَمْعَة، ولا عقب للفرزدق. قتل لبطة بن الفرزدق مع إبراهیم بن عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، وهو شیخ کبیر.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 7، 9، 10، 198، 206، 207، 213، 222، 223،
227- 228، 229، 230- 231
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 742
(الحرّ) بن یزید بن ناجیة بن سعید، من بنی ریاح بن یربوع.
الطّوسی، الرّجال،/ 73/ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 94؛ أبو علیّ الحائری،
منتهی المقال، 2/ 346 (ط حجری)،/ 89؛ القمّی، نفس المموم،/ 274؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 611
التّمیمیّ: بفتح التّاء المنقوطة باثنتین من فوقها والیاء المنقوطة باثنتین من تحتها بین المیمین المکسورتین، هذه النّسبة إلی تمیم، والمنتسب إلیها جماعة من الصّحابة والتّابعین وإلی زماننا هذا، وسمعان الّذی ننتسب نحن إلیه بطن من تمیم أیضاً، وثمّ تمیم آخر وهو تمیم بن مرّة، والمشهور بالانتساب إلیه أبو الفضل ورقاء (بن أحمد بن ورقاء) بن مبشر ابن عتیق التّمیمیّ.
قال أبو نعیم الأصبهانیّ، وذکره فی کتابه: هو من ولد تمیم بن مرّة، أصبهانیّ. وذکر بعض النّاس أ نّه من ولد مبشر بن ورقاء الّذی کان قاضی أصبهان، وروی عنه محمّد بن بکیر، وعامر بن إبراهیم، وأبو محمّد بن حیّان إن شاء اللَّه. قلت: وهو تمیم بن مرّة بن ادّ ابن طابخة بن إلیاس بن مضرّ بن نزار بن معدّ بن عدنان، وذکره أبو بکر بن مردویه، فقال: هو من ولد تمیم بن مُرّ، یکنّی أبا الفضل.
السّمعانی، الأنساب، 1/ 478- 479
الرّیاحیّ: بکسر الرّاء وبفتح الیاء المنقوطة باثنتین من تحتها، وفی آخرها الحاء المهملة:
هذه النّسبة إلی أشیاء، منها إلی قبیلة وهی ریاح، بطن من تمیم، ابن مُرّ.
السّمعانی، الأنساب، 3/ 111
الیربوعیّ: بفتح الیاء المنقوطة بنقطتین من تحتها وسکون الرّاء وضمّ الباء المنقوطة بنقطة، وفی آخرها العین المهملة: هذه النّسبة إلی بنی یربوع، وهو بطن من بنی تمیم. «1»
السّمعانی، الأنساب، 5/ 686 1
__________________________________________________
(1)- نسل الیاس بن مضر بن نزار را خِنْدِف می‌خوانند و این لقب مادر ایشان لیلی بنت حُلوان بن عِمران
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 743
__________________________________________________
- ابن الحاف بن قُضاعه است و ایشان دو قسمند: مُدرِکه و طابِخه. و از برادر ایشان‌قَمْعه قبیله خُزاعه‌است، اما در یمن منتسب شدند. پس در این مقصد دو مقام است: مقام اوّل
در نسل طابخه و نام اوعامر است 1 و نسل او ازادّ بن طابخه است و نسل ادّ ازمُرّه وضبّه‌وعبد مناةو عمرو است. نسل عمرو را مُزَینه می‌خوانند و نسل عبدمناة و ضبه را رِباب 2 می‌خوانند، مگر نسل ثَوْر بن عبد مناة.
و ازثور: سفیان الثوری [الفقیه است].
و ازبنی‌عدی بن عبد مناة: ذو الرُّمَّه غَیلان بن عُقبه الشاعر است.
و از بنی‌تَیْم‌بن عبد مناة: قَطام 3 بنت شجنه اخت الاخضربن شجنه است. والاخضر در روز نهروان با خوارج کشته شد وعبدالرحمان بن مُلجَم (لعنه اللَّه) عاشق قطام شد و از او التماس کرد که امیر المؤمنین علی را بکشد و آن بدبخت چنان کرد. و از ایشان: عمروبن لَجَأ الشاعر است. وبنو زید مناة بن تمیم خاندان بزرگند و کرت در ایشان است. و نسل زید مناة از امرء القیس‌و سعدو مالک‌و عوف است و از نسل مالک بن زید مناة: البَراجِم و ایشان 4 نسل پنج پسراند [از پسران] حنظله بن مالک: عمرو، والظُّلَیْم، و قیس، و کُلْفه، و غالب. از ایشان عُمَیر بن ضابی 5 است.
و از بنی‌مالک بن زید مناة: الربایع و ایشان نسل: ربیعةبن مالک بن زید مناة بن تمیم، ربیعة بن حنظلة بن مالک‌و ربیعة بن مالک بن حنظله‌اند. از ربیعه اوّل: علقمة بن عبده الشاعر است.
و از بنی‌مالک: یربوع‌بن حنظلة بن مالک، از ایشان: بنو ریاح [و بنو ثعلبه و بنو کُلیب و بنو غُدانه 6].
از بنی‌ریاح: عتّاب بن ورقا والی اصفهان بود. وسُحَیْم بن وَثیل 7 الشاعر. والحر بن یزید صاحب‌الحسین ابن علی (علیهما الصلاة والسلام) روز کربلا. و شبث‌بن ربعی، وابوالهندی الشاعر از نسل شبث است.
1. معجم قبائل العرب: عمرو.
2. الف: رئاب. ورباب پنج طایفه‌اند که هم‌سوگند شدند: تیم، عدی، عکل، مزینه و ضبه. اشتقاق: 180.
3. در نام پدر او اختلاف است. شیخ مفید او را بنت الاخضر نوشته (ارشاد ص 9) و ابن درید «علفه» آورده. و علامه مجلسی (بحار الانوار ج 9: 664) «سخینه» گفته است و در بعض مراجع «علقمة بن شجنه» دیده شد. بنابر این ممکن است شجنه جد او باشد و مسعودی در «مروج الذهب» (ج 2: 423) گفته است که قطام دختر عموی ابن ملجم است.
4. ب: و از ایشان.
5. الف: عمیر بن صابی. ب: عمربن صابی. و او در فتنه عثمان شرکت داشت.
6. الف: بنو عذابه.
7. هر دو نسخه مغشوش است. و او از مخضرمین شعراست؛ چهل سال در جاهلیت و شصت سال در اسلام بزیست.
ابن عنبه، الفصول الفخریه،/ 70- 71، 72، 73- 74
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 744
[فی القسم الثّانی] «1» مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل ابن دارم التّمیمیّ الدّارمیّ، له إدراک وهو والد لیلی امرأة علیّ، ذکره الزّبیر بن بکّار وهشام بن الکلبیّ وقالا: إنّها والدة أبی بکر وعبیداللَّه ابنی علیّ بن أبی طالب کرّم اللَّه‌وجهه.
ابن حجر، الإصابة، 3/ 469- 470
[فی القسم الثّانی] (زید) بن عمرو بن قیس بن عتاب بن هرمیّ بن رباح بن یربوع التّمیمیّ الیربوعیّ، «2» ذکره المرزبانیّ، وقال: إنّه مخضرم، وأنشد له أبیاتاً یرثی بها رجلین من بنی تمیم قتلهما بنو تیم اللَّه بن ثعلبة فی مقتل عثمان، یقول فیها:
لتبک النّساء المرضعات بمحرة وکیعا ومسعودا قتیلا الحنائم
کلا أخوینا کان فرعا دعامة ولا یلبث البیت انقضاض الدّعائم «2»
ابن حجر، الإصابة، 1/ 566 رقم 2998/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/
193؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 612
الحرّ بن یزید بن ناجیة سین، قُتل معه علیه السلام، وحکایته مشهورة.
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 84
والباقون قُتلوا بعد هؤلاء [المقتولون فی الحملة الاولی]، وهم: الحرّ.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 331
الحرّ بن یزید بن ناجیة بن سعید، من بنی ریاح بن یربوع [سین]، قُتل معه علیه السلام وحکایته مشهورة «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 182
__________________________________________________
(1)- [جاء فی الإصابة، 1/ 6: القسم الثّانی فی مَنْ ذکر فی الصّحابة من الأطفال الّذین ولدوا فی عهد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم].
(2- 2) [الأعیان: ولم یذکر أ نّه یسمّی الأخوص، ولم یذکر فی الاستیعاب وأسد الغابة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 745
الحرّ بن یزید بن ناجیة بن سعید بن ریاح. «1»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
الحرّ بن یزید الرّیاحیّ:
هو «2» الحرّ بن یزید بن ناجیة «3» بن قعنب «3» بن عتاب بن هرمیّ بن ریاح بن یربوع ابن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم التّمیمیّ الیربوعیّ الرّیاحیّ.
کان الحرّ شریفاً فی قومه: جاهلیّة وإسلاماً؛ فإنّ جدّه عتاباً کان ردیف النّعمان «4». «5» وولد عتاب قیساً وقعنباً ومات؛ فردف قیس للنّعمان، ونازعه الشّیبانیّون، فقامت بسبب ذلک حرب «6» یوم الطّخفة «7». والحرّ هو ابن عمّ الأخوص الصّحابیّ الشّاعر. «8» وهو زید بن عمرو بن قیس بن عتاب. «9»
السّماوی، إبصار العین،/ 115- 116/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 612؛ مثله
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 192- 193؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 127
__________________________________________________
(1)- باب الحاء من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
الحر بن یزید بن ناجیه بن سعید از بنی ریاح بن یربوع. سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
اکنون بر سر سخن رویم و نام آنان را که فاضل مجلسی علیه الرحمه یاد نفرموده است، فرا یاد آریم و نام راوی را با اسناد باز نماییم و تاکنون چند که از شهدا باز نموده‌ایم، بیش و کم پنج تن بر آن‌چه فاضل مجلسی نگاشته افزوده‌ایم: نخست علی پسر حربن یزید ریاحی، دوم مصعب برادر حر.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 309
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الأعیان، وفی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین مکانهما: قال عزّالدّین الجزریّ فی أسد الغابة: هو ...].
(3- 3) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(4)- [وسیلة الدّارین: وندیم النّعمان بن المنذر ملک الحیرة].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: ابن المنذر].
(6)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(7)- [إلی هنا حکاه فی أصحاب الحسین لدخیّل،/ 42].
(8)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(9)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: بن هرمی بن ریاح بن یربوع التّمیمیّ الیربوعیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 746
ویقال الحرّ بن یزید بن ناجیة بن سعید من بنی ریاح بن یربوع من بنی تیم، فیُقال له التّمیمیّ والرّیاحیّ والیربوعیّ أیضاً.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 192
الحرّ بن یزید بن ناجیة بن سعید، من بنی ریاح بن یربوع، عدّه الشّیخ رحمه الله بهذا العنوان، من أصحاب الحسین علیه السلام، وهو الّذی ختم اللَّه له بالسّعادة والشّهادة، وظهر فیه مصداق قوله صلی الله علیه و آله: تفکّر ساعة خیر من عبادة سبعین سنة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 260
الحرّ بن یزید الرّیاحیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
استشهد الحرّ مع الحسین علیه السلام بکربلاء، سنة 61.
ذکره الشّیخ فی رجاله فی أصحاب الحسین علیه السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 611
أقول: وینتهی نسب شیخنا المحدّث الأجل الشّیخ الحرّ العاملیّ صاحب الوسائل إلی الحرّ بن یزید الرّیاحیّ. صرّح بذلک أخوه الشّیخ أحمد فی الدّرّ المسلوک «1» رضوان اللَّه علیهم. «2»
القمّی، نفس المهموم،/ 274/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 363؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 127
أوّل من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام فی المبارزة، الحرّ بن یزید بن ناجیة بن قعنب ابن عتاب بن هرمی بن ریاح.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 363
الحرّ بن یزید بن ناجیة بن قعنب بن عتاب بن هرمیّ بن ریاح بن یربوع بن حنظلة التّمیمیّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 381
__________________________________________________
(1)- الدّرّ المسلوک فی أحول الأنبیاء والأوصیاء والخلفاء والملوک مخطوط. راجع الذّریعة 8/ 70.
(2)- صدوق رحمه الله هم از امام صادق همین را روایت کرده و شیخ ابوعلی در منتهی المقال گوید: «حر بن یزید بن ناجیة بن سعید از بنی‌سعید از بنی یربوع است.» انتهی.
می‌گویم: نسبت شیخ محدث اجل شیخ حر عاملی صاحب «وسائل» چنان چه شیخ احمد در «الدرّ المسلوک» گفته، به حر بن یزید می‌رسد. (ط).
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 125
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 747
وذکر ابن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة: فضائل کثیرة لبنی تمیم، ثمّ لبنی یربوع ابن حنظلة، ولبنی ریاح بن یربوع «1».
قال علیه السلام فی کتابه لابن عبّاس: وقد بلغنی تنمّرک لبنی تمیم وغلظتک علیهم، وإن بنی تمیم لم یغب لهم نجم إلّاطلع لهم آخر، وإنّهم لم یسبقوا بوغم فی جاهلیّة ولا إسلام، وإن لهم بنا رحماً ماسّة وقرابة خاصّة، نحن مأجورون علی صلتها، ومأزورون علی قطیعتها «2».
قال أبو عبیدة «3»: إنّ لبنی تمیم مآثر لم یشرکهم فیها غیرهم «4».
قال: ولهم فی الإسلام خصلة، قدم قیس بن عاصم المنقریّ علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی نفر من بنی سعد، فقال له رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: (هذا سیّد أهل الوبر) فجعله سیّد خندف وقیس ممّن یسکن الوبر.
قال: وأمّا بنو حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، فلهم خصال کثیرة «5».
أقول:
أمّا قوله علیه السلام: لم یغب لهم نجم إلّاطلع آخر، فهذا مدح عظیم، وثناء جمیل، یشابه کلامه علیه السلام فی العترة الطّاهرة (کلّما غاب نجم طلع نجم آخر) «6».
وهکذا کان بنو تمیم، فأوّلهم: أحنف بن قیس من أخصّاء أصحابه، ثمّ ما کان للحرّ
__________________________________________________
(1)- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، الجزء 15، ص 126 فی (فصل فی بنی تمیم وذکر بعض فضائلهم).
(2)- المصدر، ص 125.
(3)- فی کتاب (التّاج) وهو معمر ابن المثنّی.
(4)- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج 15، ص 126.
(5)- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج 15، ص 128.
(6)- المنصوص فی خطبته علیه السلام فی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأهل بیته:
(إذا هوی نجم طلع نجم) نهج البلاغة، بشرح محمّد عبده، ص 194، ومن الغریب:
أنّ بعض شرّاح نهج البلاغة کابن أبی الحدید فی ج 7، ص 95، وابن میثم البحرانیّ فی شرحه ج 3، ص 9، عند شرح قوله (إذا خوی نجم طلع نجم) قالا عنه علیه السلام (کلّما خوی نجم طلع نجم) فأبدلا کلمة (إذا) ب (کلّما) کما صنعه السّیِّد المصنف قدس سره.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 748
ابن یزید من الفضل والمزید.
ولقد صحّ فیه کلام أبی عبیدة: إنّ لبنی تمیم مآثر لم یشرکهم فیها غیرهم «1»، فهذا حرّ ابن یزید الرّیاحیّ، له قبّة خاصّة ومزار مخصوص لم یشارکه فیه غیره من سائر قبائل العرب المستشهدین فی الطّفّ، سلام اللَّه علیهم أجمعین علی جلالتهم.
ثمّ ما کان للفرزدق (أشعر العرب) من القدم الرّاسخ فی الموالاة لأهل البیت علیهم السلام وبصیرته فی الدّین، وهو: الفرزدق بن غالب بن صعصعة، أحد بنی مجاشع بن دارم «2»، دخل الفرزدق علی سلیمان بن عبدالملک ...
قال: من أنت لا امّ لک؟
قال: أوَ ما تعرفنی یا أمیرالمؤمنین؟ أنا من حیّ هم من أوفی العرب، وأحلم العرب، وأسود العرب، وأجود العرب، وأشجع العرب، وأشعر العرب.
فقال سلیمان: واللَّه لتحتجّنّ لما ذکرت أو لأوجعنّ ظهرک ولأبعدنّ دارک.
قال: أمّا أوفی العرب، فحاجب بن زرارة، رهن قوسه عن العرب کلّها وأوفی.
وأمّا أحلم العرب، فالأحنف بن قیس، یضرب به المثل حلماً.
وأمّا أسود العرب، فقیس بن عاصم، قال له رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: هذا سیّد أهل الوبر.
وأمّا أشجع العرب، فالجریش بن هلال السّعدیّ.
وأمّا أجود العرب، فخالد بن عتاب بن ورقاء الرّیاحیّ.
وأمّا أشعر العرب، فها أنا ذا عندک.
قال سلیمان: فما جاء بک؟ لا شی‌ء لک عندنا، فارجع علی عقبک.
وغمّه ما سمع من عزّه ولم یستطع له ردّاً.
__________________________________________________
(1)- تقدّم کلام أبی عبیدة فی ص 91.
(2)- راجع نسبه فی کتاب الإمام زین العابدین علیه السلام للمقرّم، ص 383.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 749
فقال الفرزدق، فی أبیات:
أتیناک لا من حاجة عرضت لنا إلیک ولا من قلّة من مجاشع «1»
أقول: إنّما کان غضب بنی مروان ومنعهم إیّاه عن الصّلة لکمال خلوص فرزدق فی الولایة لآل محمّد صلّی اللَّه علیه وعلیهم وسلّم، والبراءة من أعدائهم، سیّما بعد ما مدح الإمام زین العابدین علیه السلام فی المسجد الحرام بمحضر هشام، ومرأی أهل الشّام، فأمر بحبسه وإخراج اسمه من الدّیوان.
ولهذا یقول سلیمان: ما جاء بک؟ لا شی‌ء لک عندنا.
قال الشّارح: ولو ذکر عتیبة بن الحارث بن شهاب الیربوعیّ. وقال: إنّه أشجع العرب لکان غیر مدافع، قالوا: کانت العرب تقول: لو وقع القمر إلی الأرض لما التقفه إلّا عتیبة بن الحارث لثقافته بالرّمح، وکان یقال له: صیّاد الفوارس وسمّ الفوارس، وهو الّذی أسر بسطام بن قیس، وهو فارس ربیعة وشجاعها، ومکث عنده فی القید مدّة حتّی استوفی فداءه، وجزّ ناصیته، وخلّی سبیله علی أن لا یغزو بنی یربوع.
وعتیبة هذا هو المقدم علی فرسان العرب کلّها فی کتاب طبقات الشّجعان ومقاتل الفرسان. «2»
الجلالی الحسینی، القول السّدید،/ 91- 94
__________________________________________________
(1)- نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج 15، ص 130.
(2)- حر بن یزید ریاحی یربوعی تمیمی تمامی منابع از او نام برده‌اند و نام وی در «رجبیه» دوبار تکرار شده است. یک بار در اول «زیارت» و بار دیگر در اواخر آن.
حر از شخصیت‌های ممتاز کوفه و یکی از سران سپاه اموی در کربلا بود که یک چهارم نیروهای قبایل تمیم و همدانی را رهبری می‌کرد.
ریاحی: تیره‌ای از «یربوع» از شعبه‌های قبیله «تمیم» و از عرب «عدنان». (عرب شمال) کوفی بوده و به نظر می‌رسد که در حادثه کربلا در سنین جوانی به سر می‌برده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 83، 84
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 750
قال أبو عبید معمّر بن المثنّی: فأمّا بنو یربوع بن حنظلة، فمنهم ثمّ من بنی ریاح بن یربوع: عتاب بن هرمیّ بن ریاح، کانت له ردافة الملوک، ملوک آل المنذر ومردافة الملک أن یثنّی به فی الشُّرب وإذ غاب الملکُ خَلْفَهُ فی مجلسه، وورث ذلک بنوه کابراً عن کابر، حتّی قام الإسلام:
وشهدتُ أنجبة الأکارم غالباً کَعْبی وأردافُ الملوک شهود
ویربوع أوّل مَنْ قتل قتیلًا من المشرکین.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 130

خصائصه الفریدة

قال له المهاجر بن أوس: ولو قیل لی: مَن أشجع أهل الکوفة رجلًا، ما عدوتک. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 427/ مثله: المفید، الإرشاد، 2/ 103؛ الطّبرسی، إعلام
الوری،/ 239؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 288؛ ابن نما، مثیر الأحزان،/ 30؛ ابن
طاوس، اللّهوف،/ 102- 103؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 444؛ محمّد بن أبی
طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 279- 280
وکان الحرّ بن یزید الیربوعیّ من ساداتهم (یرید أهل الکوفة).
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 251/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 256؛
الأمین، أعیان الشّیعة (ط دمشق)، 20/ 376 (ط بیروت)، 4/ 611؛ الحائری،
ذخیرة الدّارین، 1/ 198؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 365؛ الزّنجانی، وسیلة
الدّارین،/ 129
الحرّ من أشجع أهل الکوفة.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 18
کان الحرّ من رؤساء أهل الکوفة. أرسله ابن زیاد من القادسیّة أمیراً علی ألف فارس یستقبل بهم الحسین لئلّا یدخل الکوفة، وجعله ابن سعد یوم عاشوراء علی ربع تمیم وهمدان.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 611
__________________________________________________
(1)- مهاجر بن اوس به حر گفت: اگر به من می‌گفتند: دلیرترین مردم کوفه کیست؟ من از تو نمی‌گذشتم (و تورا نام می‌برم).
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 103
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 751
من الشّخصیّات الاجتماعیّة البارزة فی الکوفة، وأحد قوّاد الجیش الأمویّ الخارج لحرب الحسین علیه السلام، وکان یقود فیه ربع تمیم وهمدان- کما یقول الطّبریّ وغیره- وقد ذکر الخوارزمیّ فی (مقتله، ج 2، ص 10)
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 381
أقول: لا أتصوّر جهالة کجهالة هذا الطّاعن إلّاجهالة من قال: إنّ خبر الغار درایة، وخبر الغدیر روایة، والرّوایة لا تعارض الدّرایة، فإنّ تلک وأمثالها من القضایا الّتی برهان فسادها معها، وکیف یمکن المناقشة فی قبول توبة من باع دنیاه بآخرته بعد ظهور مغلوبیّة سیِّده وربح أعداء اللَّه تعالی، ولا یعقل من سیّد الکرماء صلوات اللَّه علیه أن لا یقبل توبة مثل هذا الرّجل الّذی فداه بمهجته وأیتم أطفاله وأرمل عیاله لمحبّته علیه السلام، هذا مع أنّ خروجه لم یکن لمحاربة الحسین علیه السلام لیقع الکلام فی توبته وقبولها.
وقد روی ابن جریر الطّبریّ وغیره من المؤرّخین أ نّه قال للحسین علیه السلام معتذراً عن خروجه: إنِّی کنت قلت فی نفسی لا أبالی أن أصانع القوم فی بعض أمرهم، ولا یظنّون أنِّی خرجت عن طاعتهم وإنّماهم فسیقبلون من الحسین علیه السلام ما یعرضه علیهم، یعنی رجوعه من حیث أتی، وواللَّه لو أنِّی ظننتهم أ نّهم لا یقبلون ما خرجتُ معهم ولا ارتکبتُ ما ارتکبت، فهذا یدلّ علی اعتقاده أنّ خروجه وتخلّفه سواء فی أنّ کلا منهما لا تترتّب علیه جریمة الاشتراک بقتل الحسین علیه السلام سوی أنّ التّخلّف لما کان فیه دلالة علی الخروج عن طاعتهم آثر علیه الخروج معهم مصانعة لهم مع سلامة آخرته، ولمّا رأی أنّها لم تسلّم له، تقدّم إلی الحسین علیه السلام عند أوّل حملة من القوم، وقتل من قتل فیها، ولذلک یقول له: ائذن لی أن أکون أوّل قتیل بین یدیک.
وقد روی الشّیخ جعفر بن محمّد بن نما فی المثیر: إنّ الحرّ عند خروجه من الکوفة نُودی من خلفه: أبشر یا حرّ بالجنّة، فعجب من ذلک، حیث لم یر خلفه أحداً. وروی ابن الجوزی فی التّذکرة: إنّه قصّ ذلک علی الحسین علیه السلام، فقال له: ذلک هو الخضر جاء مبشّراً لک. هذا، ومن سبر سیرته وآدابه مع الحسین علیه السلام یعلم صدق نیّته وخلوص
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 752
إیمانه، حشرنا اللَّه معه ومع أشباهه بحقِّ الحسین علیه السلام وأقرانه صلوات اللَّه علیهم، وعصمنا من التّفوّه بما یضحک الثّکلی.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 261
وکان الحرّ شریفاً فی قومه، ورئیساً فی الکوفة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 363/ عنه: دخیّل، أصحاب الحسین،/ 42
قال أبو القاسم النّراقیّ:
الحرّ بن یزید بن ناجیة بن سعید الرّیاحیّ، من بنی ریاح بن یربوع، من حواری أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام، روحنا فداه، قُتل معه بکربلا «1».
قال الشّیخ محمّد طه نجف:
الحرّ بن یزید بن ناجیة بن سعید، من بنی ریاح، حرّ طیّب الرّیح، سعید، ناج من شرّ یزید لعنه اللَّه «2».
قال السّیّد محمّد هادی الحسینیّ الخراسانیّ:
ولهذه العلّة الغیبیّة، والسّرّ الإلهیّ، جعل اللَّه عزّ وجلّ لهذا الشّهید السّعید نوع امتیاز من بین الشّهداء، ومزید اختصاص من سائر سعداء کربلاء، وحیث خصّه اللَّه عزّ وجلّ بمقام مخصوص، ومرقد مستقلّ، ومشهد منفرد، یتوجّه إلیه الأولیاء والعلماء من أقصی بلادهم، ویزورونه لإجابة دعائهم، فیقضی اللَّه حوائجهم عند مشهده، ویبلغ بفضله کلّ قاصد مقصده «3».
قال الشّیخ محمّد الحسین کاشف الغطاء:
وبقی الحرّ یدیر رحی الحرب وحده، یحصد الرّؤوس، ویخمد النّفوس، حتّی قتل فی
__________________________________________________
(1)- شعب المقال، 48.
(2)- اتقان المقال، 38.
(3)- کتابه (القول السّدید بشأن الحرّ الشّهید)، 81.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 753
حملته الأخیرة ثمانین فارساً من أبطالهم، فضجّ العسکر، وصعب علیهم أمره ... إلی آخره «1».
قال خیر الدّین الزّرکلیّ:
الحرّ بن یزید التّمیمیّ الیربوعیّ، قائد من أشراف تمیم، أرسله الحصین بن نمیر التّمیمیّ فی ألف فارس من القادسیّة لاعتراض الحسین رضی الله عنه، فی قصده الکوفة، فالتقی به، ولمّا أقبلت خیل الکوفة ترید قتل الحسین وأصحابه، أبی الحرّ أن یکون فیهم، فانصرف إلی الحسین، فقاتل بین یدیه قتالًا عجیباً حتّی قُتل «2».
قال الشّیخ ذبیح اللَّه المحلّاتیّ:
کان من سادات وشرفاء ورؤساء الکوفة «3».
قال باقر شریف القرشیّ:
الّذی استجاب لنداء الحقّ، وآثر الحیاة الدّنیا علی الآخرة، فاستقبل الموت بثغرٍ باسم، وسرور بالغ، لنصرة ریحانة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وجعل یقاتل أعنف القتال وأشدّه «4».
دخیّل، أصحاب الحسین،/ 40- 44

إرساله من قِبَل ابن زیاد لعنه اللَّه لسدّ طریق الإمام علیه السلام‌

ووجّه الحصین بن تمیم الحرّ بن یزید الیربوعیّ من بنی ریاح فی ألف إلی الحسین وقال: سایره ولا تدعه یرجع حتّی یدخل الکوفة وجعجع به، ففعل ذلک الحرّ بن یزید.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 68
وکان مجی‌ء الحرّ إلیه من القادسیّة، قدّمه الحصین بن تمیم بین یدیه فی ألف.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 380، أنساب الأشراف، 3/ 170
__________________________________________________
(1)- کتابه مقتل الحسین علیه السلام، 40.
(2)- الإعلام، 2/ 181.
(3)- فرسان الهیجاء، 1/ 111.
(4)- حیاة الإمام الحسین رضی الله عنه، 3/ 221.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 754
ووجّه عبیداللَّه بن زیاد لمّا بلغه قربه من الکوفة بالحرّ بن یزید.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 229
قال: وکان مجی‌ء الحرّ بن یزید ومسیره إلی الحسین من القادسیّة، وذلک أنّ عبیداللَّه ابن زیاد لمّا بلغه إقبال الحسین، بعث الحصین بن تمیم التّمیمیّ- وکان علی شُرَطه- فأمره أن ینزل القادسیّة، وأن یضع المسالح، فینظم ما بین القُطْقطانة إلی خَفّان، وقدّم الحرّ بن یزید بین یدیه فی هذه الألف من القادسیّة، فیستقبل حسیناً. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 401
فبعث إلیه عبیداللَّه بن زیاد الحرّ بن یزید التّمیمیّ فی ألف فارس.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 241
قال أبو مخنف فی حدیثه خاصّة عن رجاله: إنّ عبیداللَّه بن زیاد وجّه الحرّ بن یزید لیأخذ الطّریق علی الحسین علیه السلام. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 73
وأرسل الحرّ بن یزید الحنظلیّ [الیربوعیّ] فی خیل.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 148
«3» قال: وبلغ عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه الخبر، وأنّ الحسین علیه السلام قد نزل الرّهیمیّة «4»
__________________________________________________
(1)- گوید: حربن یزید از قادسیه سوی حسین آمده بود. وقتی عبیداللَّه بن زیاد از آمدن حسین خبر یافت، حصین بن نمیر تمیمی سالار نگهبانان را فرستاد و گفت که در قادسیه جای گیرد و همه‌جا از قطقطانه تا خفان دیده بان نهد. حربن یزید با این هزار سوار از قادسیه به مقابله حسین آمده بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2990
(2)- ابو مخنف گوید: از آن سو عبیداللَّه‌بن زیاد حربن یزید را روانه کرده بود که سر راه حسین علیه السلام را بگیرد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 110
(3)- [زاد فی الأسرار: ثمّ سار حتّی نزل الوهیمة].
(4)- [الأسرار: الوهیمة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 755
(الرّهیمة ظ) فأسری إلیه «1» الحرّ بن یزید فی ألف فارس. «2»
الصّدوق، الأمالی،/ 154/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 314؛ البحرانی، العوالم،
17/ 163؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 248
وکان مجی‌ء الحرّ بن یزید من القادسیّة، وکان عبیداللَّه بن زیاد بعث الحصین بن نمیر وأمره أن ینزل القادسیّة، وتقدّم «3» الحرّ بین یدیه فی ألف فارس یستقبل بهم حسیناً «4». «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 80/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 376؛ البحرانی، العوالم،
17/ 226- 227؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 248- 249؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 251؛ القمّی، نفس المهموم،/ 188؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/
163؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 63
فکان سبب تقدّم الحرّ فی ألف رجل أنّ عبیداللَّه بن زیاد بعث الحصین بن تمیم، وکان علی شُرَطه، علی أن ینزل القادسیّة، وینظّم ما بین القطقطانیّة وخفّان بالمسالح. فقدّم الحرّ هذا بین یدیه فی ألف رجل یستقبل الحسین، ویکون معه یسایره، ویحفظه إلی أن یردّ علیه الخبر.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 59
وبعث ابن زیاد الحرّ بن یزید فی ألف فارس إلی الحسین علیه السلام.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 153
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- گفت: خبر به عبیداللَّه بن زیاد رسید که حسین علیه السلام در رهیمه فرود آمده، حربن یزید را با هزار سوار جلو او فرستاد. کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 153- 154
(3)- [نفس المهموم: ویقدم].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: الحسین].
(5)- و حر بن یزید از قادسیه می‌آمد و عبیداللَّه بن زیاد حصین بن نمیر را فرستاده بود و به او دستور داده بود، به قادسیه فرود آید و حر بن یزید را از پیش روی خود با هزار سوار به سر راه حسین بفرستد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 80
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 756
وکان مجی‌ء الحرّ بن یزید من القادسیّة، فقدم الحصین بن نمیر فی ألف فارس.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 229
وکان مجی‌ء الحرّ بن یزید من القادسیّة، وکان عبیداللَّه بن زیاد بعث الحصین بن نمیر وأمره أن ینزل القادسیّة، ویقدم الحرّ بین یدیه فی ألف فارس یستقبل بهم الحسین.
الخوازرمی، مقتل الحسین، 1/ 230
فبعث الحرّ فی ألف رجل من القادسیّة.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 98
وکان مجی‌ء الحرّ من القادسیّة أرسله الحصین بن «1» نمیر التّمیمیّ فی هذه الألف یستقبل «1» الحسین.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 279/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 612
وأمّا عبیداللَّه بن زیاد، فإنّه أرسل الحرّ بن یزید الرّیاحیّ ومعه ألف فارس.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 24
وقال عمر بن شمر: لمّا أقبل الحسین بن علیّ علیهما السلام وعبیداللَّه بن زیاد لعنة اللَّه علیه أمیر العراق، بعث الحصین بن تمیم فی أربعة آلاف فارس ومعه الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، یتلقّی الحسین بن علیّ علیهما السلام ویمنعه الدّخول إلی الکوفة، قال: فساروا حتّی انتهوا إلی القادسیّة، فأقام الحصین هناک، وبعث الحرّ بن یزید فی ألف فارس.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 550
وکان مسیر الحرّ ومن معه من القادسیّة من قبل الحُصَین بن نُمیر التّمیمیّ. «2»
__________________________________________________
(1- 1) [الأعیان: تمیم فی ألف یستقبل بهم].
(2)- در آن اوان که خبر مراسله کوفیان به امیرالمؤمنین حسین رضی الله عنه و میل او به جانب کوفه مسموع یزید گشت، نامه به عبیداللَّه فرستاد، مبنی از آن که: «در این اوقات به مسامع ما رسانیدند که امام حسین عزیمت کوفه دارد. وظیفه آن که جنود شقاوت ورود را به بادیه فرستد تا سرهای راه بر وی بگیرند. بلکه اورا گرفته و مضبوط گردانند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 757
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 416
وقیل: أرسل عبیداللَّه بن الحرّ «1» التّمیمیّ أن: جعجع بالحسین، أی أحبسه. الجعجاع: المکان الضّیِّق. «2»
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
وفی الإرشاد: لمّا بلغ ابن زیاد إقبال الحسین من مکّة، بعث الحصین بن نمیر صاحب شُرَطه حتّی نزل القادسیّة ونظم الخیل ما بین القادسیّة إلی خفّان، وما بین القادسیّة إلی القطقطانیّة، وقال للنّاس: هذا الحسین یرید العراق.
قال أبو مخنف: أرسل الحصین وأمّره علی أربعة آلاف فارس، فنزل القادسیّة قریب من القطقطانیّة، وبعث الحرّ مقدّمة فی ألف فارس.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 247
هو قادم من القادسیّة رسولًا إلیه للحصین بن نمیر، وکان الحصین بالقادسیّة فی أربعة آلاف فارس. «3»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 338
وکان الحرّ فی الکوفة رئیساً: ندبه ابن زیاد لمعارضة الحسین علیه السلام، فخرج فی ألف فارس. «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 116
__________________________________________________
- بنابر این ابن زیاد که اشر عباد بود، حصین بن نمیر را با طایفه ای کثیر به قادسیه فرستاد تا به ضبط طرق قیام نمایند و از احوال امیر المؤمنین حسین یوماً فیوماً اورا اعلام دهد. حصین، حربن یزید الریاحی را با هزار سوار به بادیه فرستاد تا اگر بر امام حسین قدرت یابد، آن جناب را به کوفه رساند
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 140
(1)- [فی المطبوع: الحرث، وهو تصحیف].
(2)- و ابن‌زیاد حصین‌بن نمیر را با لشگر انبوه به استقبال آن جناب به قادسیه فرستاده بود، و حصین حر را با هزار سوار پیشتر فرستاده بود. مجلسی، جلاء العیون،/ 636
(3)- آمدن حربن یزید به جنگ امام حسین‌و در کتاب «لهوف» ابوهره ازدی مسطور است، بالجمله می‌فرماید: این داستان و نزول حضرت امام حسین در رهیمه، به عبیداللَّه‌بن زیاد (لعنة اللَّه علیهما) پیوست و آن ملعون، حربن یزید را با هزار تن سوار به جنگ آن حضرت روان داشت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 93
(4)- حر از قادسیه آمده بود و عبیداللَّه به حصین‌بن نمیر دستور داده بود خود در قادسیه باشد و حربن یزید را با هزار سوار جلو حسین علیه السلام فرستد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 82
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 758
وکان مجی‌ء الحرّ من القادسیّة وبینها وبین الکوفة خمسة عشر فرسخاً، وکان عبیداللَّه ابن زیاد بعث الحصین بن نمیر وأمره أن ینزل بالقادسیّة ویقدّم الحرّ بن یزید فی ألف فارس لیستقبل بهم الحسین علیه السلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 271
وصار الحسین علیه السلام یتسایر عن طریق العذیب والقادسیّة، وسار الحرّ وأصحابه، فیسایره حتّی وصل إلی البیضة، وهی بالکسر، ما بین واقصة إلی عذیب الهجانات فی (القمقام).
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 275
خبره یوم کربلاء إلی حین شهادته:
لیس لدینا شی‌ء من أخبار الحرّ- رغم کونه من الرّؤساء- سوی أخباره یوم کربلاء.
ویفهم من کلام المؤرِّخین أنّ الحرّ کان مع الحصین بن تمیم بالقادسیّة، أخرجه ابن زیاد معه من الکوفة. وقد کان ابن زیاد بعث الحصین بن تمیم صاحب شرطته، وأمره أن ینزل القادسیّة ویقدم الحرّ بین یدیه فی ألف فارس یستقبل بهم الحسین. [...]
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 612
وکان قد بعثه ابن زیاد من الکوفة لیحبس الحسین عن الرّجوع إلی المدینة أینما وجده، ویُقدَم به الکوفة.
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 189- 190

الحرّ یسمع نداءً عند خروجه من منزله‌

قال الحرّ: فلمّا خرجت من منزلی متوجّهاً نحو الحسین علیه السلام، نودیت ثلاثاً: یا حرّ أبشر بالجنّة، فالتفتّ، فلم أر أحداً، فقلت: ثکلت الحرّ امّه، یخرج إلی قتال ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ویبشر بالجنّة؟ «1»
__________________________________________________
(1) حر گفت: چون از منزل برآمدم که برابر حسین علیه السلام روم، سه بار ندایی شنیدم که: «ای حر! مژده
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 759
الصّدوق، الأمالی،/ 154/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 314؛ البحرانی، العوالم،
17/ 163؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 248
وکان الحرّ حین أمره عبیداللَّه بن زیاد بالمسیر إلی حرب الحسین وخرج من منزله نودی ثلاث مرّات: یا حرّ، أبشر بالجنّة، فالتفت، فلم یر أحداً.
فقال: ثکلت الحرّ امّه، یمضی إلی حرب ابن رسول اللَّه، ویدخل الجنّة؟
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 279
(روی) الشّیخ ابن نما إنّ الحرّ لمّا أخرجه ابن زیاد إلی «1» الحسین وخرج «2» من القصر! 9
__________________________________________________
- بهشت گیر.» برگشتم، کسی را ندیدم، گفتم: «مادر به عزای حر بنشیند. به جنگ زاده پیغمبر می‌رود، چگونه مژده بهشت دارد؟»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 1540
و از حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام منقول است که چون خبر قرب آن امام مظلوم به ابن زیاد رسید، حربن یزید را با هزار سوار بر سر راه آن حضرت فرستاد. حر گفت: چون از خانه بیرون آمدم، صدای منادی شنیدم که سه نوبت مرا ندا کرد که: «ای حر! بشارت باد تو را به بهشت.»
من با خود گفتم که: «مادر حر به عزای او بنشیند. به جنگ فرزند حضرت رسول می‌رود و بشارت بهشت می‌شنود؟»
مجلسی، جلاء العیون،/ 639
ندای شگفت‌آوردر «امالی» سند به حربن یزید منتهی می‌شود که می‌فرماید: چون حسین علیه السلام به منزل رهیمه 1 رسید، من بر حسب حکم ابن‌زیاد عزیمت درست کردم که با لشگر خود آهنگ او کنم. ناگاه ندایی گوشزد من شد که:
«یا حرّ! أبشر بالجنّة.» به هر جا نگریستم، گوینده را ندیدم. گفتم: «ای حر! مادر بر تو بگرید، به جنگ پسر رسول خدای می‌روی و بشارت بهشت می‌شنوی؟» 2
1. رهیمه، به صیغه تصغیر: نام باغی در نزدیکی کوفه بوده است.
2. [قریب به این مطالب در کتاب ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 93- 94 آمده است].
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 154
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: حرب].
(2)- [فی المعالی مکانه: ولمّا خرج ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 760
نودی من خلفه: أبشر یا حرّ بالجنّة، قال: فالتفت، فلم یر أحداً. فقال فی نفسه: واللَّه ما هذه بشارة وأنا أسیر إلی حرب الحسین، وما کان یحدِّث «1» نفسه فی الجنّة. فلمّا صار مع الحسین، قصّ علیه الخبر، فقال له الحسین: لقد أصبت أجراً وخیراً.
السّماوی، إبصار العین،/ 116/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 193؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 363- 364؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 127

استقبال الحسین علیه السلام للحرّ

وأقبل الحسین حین نزل شراف، فلمّا کان السّحر، أمر فتیانه، فاستقوا الماء فاکثروا، ثمّ سار من شراف، فرسموا صدر یومهم حتّی انتصف النّهار، فما کان بأسرع من أن طلعت علیهم هوادی الخیل، فلمّا رأوها من بعید حسبوها نخلًا، ثمّ تبیّنوها، فأمر الحسین بأبنیته، فضربت، وجاء القوم وهم ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ وذلک فی حرّ الظّهیرة، فقال الحسین لفتیانه: اسقوا القوم وارووهم ورشّفوا الخیل ترشیفاً، ففعلوا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 380، أنساب الأشراف، 3/ 169
فمنعه [الحرُّ، الإمامَ الحسین علیه السلام] من أن یعدل.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 230
فسار حتّی سبق إلیه وجعل ذلک الجبل [ذا حسم] وراء ظهره.
وأقبلت الخیل، وکانوا ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ، ثمّ الیربوعیّ، حتّی إذا دنوا، أمر الحسین علیه السلام فتیانه أن یستقبلوهم بالماء، فشربوا، وتغمّرت خیلهم، ثمّ جلسوا جمیعاً فی ظلّ خیولهم، وأعنّتها فی أیدیهم.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 249/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2623،
الحسین بن علیّ،/ 82
__________________________________________________
(1)- [المعالی: تحدثه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 761
رجع الحدیث إلی حدیث عمّار الدّهنیّ عن أبی جعفر، فحدّثنی زکریّاء بن یحیی الضّریر، قال: حدّثنا أحمد بن جناب المصّیصیّ، قال: حدّثنا خالد بن یزید بن عبداللَّه القسریّ، قال: حدّثنا عمّار الدُّهنیّ، قال: قلت لأبی جعفر: حدِّثنی عن مقتل الحسین حتّی کأنِّی حضرته؛ قال: فأقبل حسین بن علیّ بکتاب مسلم بن عقیل «1» کان «2» إلیه «1»، حتّی إذا کان بینه وبین القادسیّة ثلاثة أمیال، لقیه الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فقال له: أین ترید؟ قال:
أرید هذا المصر؛ قال له: ارجع، فإنِّی لم أدع لک خلفی خیراً أرجوه، فهمّ أن یرجع، وکان معه إخوة مسلم بن عقیل، فقالوا: «3» واللَّه لا نرجع حتّی نصیب «4» بثأرنا «5» أو نُقتَل؛ فقال: لا خیر فی الحیاة بعدکم! فسار، فلقیته أوائل خیل عبیداللَّه، فلمّا رأی ذلک، عدل «6» إلی کربلاء، فأسند ظهره إلی «7» «8» قصباء «9» وخلاف کیلا 8 9 یقاتل إلّامن وجه واحد «7»، فنزل وضرب أبنیته، وکان أصحابه خمسة وأربعین فارساً و «10» مائة راجل.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 389/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 191- 192؛ ابن کثیر،
البدایة والنّهایة، 8/ 196- 197؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116؛ المزّی، تهذیب
الکمال، 6/ 427؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 352
عن أبی مخنف، قال: حدّثنی أبو جناب، عن عدیّ بن حرملة، عن عبداللَّه بن سلیم
__________________________________________________
(1- 1) [البدایة: الّذی کان قد کتبه إلیه].
(2)- [لم یرد فی تهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب].
(3)- [أضاف فی تهذیب التّهذیب: لا].
(4)- [البدایة: نأخذ].
(5)- [زاد فی البدایة: ممّن قتل أخانا].
(6)- [البدایة: عاد].
(7- 7) [البدایة: قصیتا وحلفا لیقاتل من جهة واحدة].
(8- 8) [الحدائق الوردیّة: قصب أو حلاف ولا].
(9- 9) [فی تهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب: حتّی لا].
(10)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة: نحواً من].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 762
والمذریّ بن المشمعل الأسدیّین، قالا: أقبل الحسین علیه السلام حتّی نزل شراف، فلمّا کان فی السّحر أمر فتیانه، فاستقوا من الماء، فأکثروا، ثمّ ساروا منها، فرسموا «1» صدر یومهم حتّی انتصف النّهار. ثمّ إنّ رجلًا قال: اللَّه أکبر! فقال الحسین: اللَّه أکبر، ما «2» کبّرتَ؟ قال: رأیتُ النّخل، فقال له الأسدیّان: إنّ هذا المکان ما رأینا به نخلة قطّ؛ قالا: فقال لنا الحسین: فما تریانه رأی؟ قلنا: نراه رأی هوادی الخیل؛ فقال: وأنا واللَّه أری ذلک؛ فقال الحسین: أما «3» لنا ملجأ نلجأ إلیه، نجعله فی ظهورنا، ونستقبل القوم «4» من وجهٍ «4» واحد؟ «5» فقلنا له: بلی «5»، هذا ذو حُسُم إلی جنبک، تمیل «6» إلیه عن یسارک، فإن سبقت القوم إلیه فهو کما ترید؛ قالا «7»: فأخذ إلیه ذات الیسار؛ «8» قالا: وملنا معه «8» فما کان بأسرع من أن طلعت علینا هوادی الخیل، فتبیّنّاها، وعدنا، فلمّا رأونا وقد عدلنا عن الطّریق عدلوا
__________________________________________________
(1)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: وروی أبو مخنف عن أبی جناب، عن عدیّ بن حرملة، عن عبداللَّه بن سلیم والمنذریّ بن المشعل الأسدیّین، قالا: کنّا نسایر الحسین علیه السلام حتّی نزل شراف، فلمّا کان فی السّحر أمر باستقاء الماء والإکثار منه، ثمّ ساروا منها صباحاً، فرسموا ...].
(2)- [ذخیرة الدّارین: لِمَ].
(3)- [فی بحرالعلوم مکانه: ثمّ سار علیه السلام من بطن العقبة حتّی نزل (شراف) فأقام فیها إلی اللّیل، فلمّا کان وقت السّحر أمر فتیانه أن یستقوا من الماء ویکثروا.
ثمّ سار صدر یومه حتّی انتصف النّهار، إذ کبّر رجل من أصحابه.
فقال الحسین: اللَّه أکبر، ممّ کبّرت؟ قال: رأیتُ النّخل.
فقال له جماعة من أصحابه: واللَّه ما رأینا فی هذا المکان نخلة- قطّ-.
فقال الحسین: فما ترونه؟
قالوا: نراه أسنّة الرّماح وآذان الخیل.
قال الحسین: أنا واللَّه أری ذلک. ثمّ قال لأصحابه: أما ...].
(4- 4) [بحر العلوم: بوجه].
(5- 5) [بحر العلوم: فقیل له].
(6)- [بحر العلوم: فمل].
(7)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(8- 8) [بحر العلوم: وسبق إلیه، وضرب أبنیته وأنزل عائلته، قال الرّاوی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 763
إلینا کأنّ أسنّتهم الیعاسیب، وکأنّ رایاتهم أجنحة الطّیر، «1» قال: فاستبقنا إلی ذی حُسُم، فسبقناهم إلیه، فنزل الحسین، فأمر بأبنیته، فضُربت، وجاء القوم وهم ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ الیربوعیّ حتّی وقف هو وخیله مقابل الحسین فی حَرّ الظّهیرة، والحسین وأصحابه معتمّون متقلّدوا أسیافهم، فقال الحسین لفتیانه: اسقوا القوم وأرووهم من الماء ورشّفوا الخیل ترشیفاً، فقام فتیانه، فرشّفوا الخیل ترشیفاً، فقام فتیة وسقوا القوم من الماء حتّی أرووهم، «1» وأقبلوا یملأون القصاع والأتوار «2» والطِّساس من الماء، ثمّ یُدنونَها من الفرس، فإذا عبَّ فیه ثلاثاً أو أربعاً أو خمساً، عُزلت عنه، «3» وسقوا آخر حتّی سقوا الخیل کلّها «3». «4»
قال هشام: حدّثنی لَقیط، عن علیّ بن الطّعان المحاربیّ: کنت مع الحرّ بن یزید،
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: وجاء القوم زُهاء ألف فارس مع رئیسهم الحرّ بن یزید الرّیاحیّ حتّی وقفوا أمام الحسین علیه السلام فی وقت الظّهیرة، وکان الوقتُ شدید الحرّ، والحسین وأصحابه معتمّون، متقلّدوا أسیافهم.
فلمّا رأی الحسین علیه السلام ما بالقوم من العطش، أمر فتیانه أن یُسقوا القوم ویُرشّفوا الخیل ترشیفاً. ففعلوا].
(2)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(3- 3) [بحر العلوم: وسقی الآخر حتّی سقوهم وخیولهم عن آخرهم].
(4)- [إلی هنا حکاه فی ذخیرة الدّارین، وزاد فیه: رسموا الرّسیم وهو نوع من السّیر معروف، شراف بفتح أوّله وآخره فاء وثانیه مخفّف: فعال من الشّرف، وهو العلو، وقال أبو عبیدة السّکونیّ: ومن شراف إلی واقصة میلان وهناک برکة تعرف باللّوزة، وفی شراف ثلاث آبار کبار رشاؤها أقلّ من عشرین قامة وماؤها عذب کثیر، وبها قلب کثیرة طیّبة الماء یدخلها ماء المطر، وقیل شراف استنبط رجل من العمالیق اسمه شراف، فسمّی به. وقال الکلبیّ: شراف وواقصة ابنتا عمرو بن معنق بن زمرة بن عبید بن عوص بن آدم بن سام بن نوح علیه السلام، وقال زمیل بن زامل الفزاریّ قاتل ابن دارة:
لقد عضّنی بالجوّ جوّ کتیفة ویوم التقینا من وراء شراف
قصرت له الدّعسی لیعرف نسبتی وأنبأته أنِّی ابن عبد مناف
انتهی.
حسم بالضّمّ ثمّ الفتح مثل جُرَذ وصُرَد کأ نّه معدول عن حاسم وهو المانع، ویروی حُسُم بضمّتین وهو اسم موضع فی شعر النّابغة:
بذی حسم قد عریت ویزینها ومات فلیج رهوها والمحافل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 764
فجئت فی آخر مَن جاء من أصحابه، فلمّا رأی الحسین ما بی وبفرسی من العطش، قال:
أنخ الرّاویة- والرّاویة عندی السّقاء- ثمّ قال: «1» یا ابن أخ «1»، أنخ الجمل، فأنختُه، فقال: اشرب، فجعلت کلّما شربتُ سال الماء من السّقاء، فقال الحسین: اخنث السّقاء- أی اعطفه- قال: «2» فجعلتُ لا أدری «2» کیف أفعل! قال: فقام الحسین فخنَثَه، فشربتُ وسقیتُ فرسی. «3»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 400- 401/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 193؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 188- 190
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی بحر العلوم].
(2- 2) [بحر العلوم: فلم أر].
(3)- اکنون به حدیث عمار دهنی از ابوجعفر بازمی‌گردیم:
گوید: به ابو جعفر گفتم: «حکایت کشته شدن حسین را با من بگوی تا چنان شوم که گویی آن جا حضور داشته‌ام.»
گفت: «حسین بن علی به سبب نامه ای که‌مسلم بن عقیل بدو نوشته بود، بیامد و چون به جایی رسید که میان وی و قادسیه سه میل فاصله بود، حربن یزید تمیمی اورا بدید و گفت: «آهنگ کجا داری؟»
گفت: «آهنگ این شهر دارم.»
گفت: «بازگرد که آن‌جا امید خیر نداری.»
گوید: «می‌خواست بازگردد، برادران مسلم‌بن عقیل که با وی بودند، گفتند: «به خدا باز نمی‌گردیم تا انتقام خویش را بگیریم یا کشته شویم.»
حسین گفت: «پس از شما زندگی خوش نباشد.»
گوید: پس برفت تا سواران عبیداللَّه بدو رسیدند و چون چنین دید، به طرف کربلا پیچید و نیزار و بوته زاری را پشت سر نهاد که در یک سمت بیش‌تر جنگ نکند و فرود آمد و خیمه‌های خویش را به‌پا کرد. یاران وی چهل و پنج سوار بودند و یکصد پیاده. عبداللَّه بن سلیم ومذری بن مشمعل، هر دوان اسدی، گویند: حسین علیه السلام بیامد تا در شراف منزل کرد. به وقت سحر غلامان خویش را بگفت تا کاملًا آبگیری کنند. سپس از آن جا روان شدند. همه اول روز راه پیمودند تا روز به نیمه رسید، آن‌گاه یکی گفت: «اللَّه اکبر.»
حسین گفت: «اللَّه اکبر، برای چه تکبیر گفتی؟»
گفت: «نخلستان دیدم.»
دو مرد اسدی گفتند: «هرگز در این جا حتی یک نخل ندیده‌ایم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 765
__________________________________________________
- حسین به ما گفت: «پس به نظر شما چه دیده؟»
گفتیم: «به نظر ما گردن اسبان و سرنیزه‌ها را دیده.»
گفت: «به خدا به نظر من نیز همین است.»
گویند: آن‌گاه حسین گفت: «پناهگاهی هست که سوی آن رویم و پشت سر خویش نهیم و با قوم از یک سمت مقابله کنیم.»
گفتیم: «آری، ذو حسم پهلوی توست. از چپ سوی آن می‌پیچی. اگر زودتر از قوم آن‌جا برسی، چنان است که می‌خواهی.»
گویند: پس حسین از طرف چپ راه آن‌جا گرفت.
گویند: ما نیز با وی پیچیدیم و خیلی زود گردن اسبان نمودار شد که آن را آشکار دیدیم و پیچیدیم و چون‌آن‌ها دیدند که ما از راه بگشتیم، به‌طرف ما پیچیدند، گویی نیزه‌هایشان شاخ‌زنبورها بود وپرچم‌هایشان بال پرندگان.
گویند: سوی ذی‌حسم شتابان شدیم و زودتر از آن ها آن جا رسیدیم. حسین فرود آمد و بگفت تا خیمه‌های اورا زدند. آن‌گاه قوم بیامدند که یک هزار سوار بودند همراه حر بن یزید تمیمی یربوعی. او و سپاهش در گرمای نیم‌روز مقابل حسین ایستادند. حر و یارانش عمامه داشتند و شمشیر آویخته بودند. حسین به غلامانش گفت: «آب به این جماعت دهید و سیرابشان کنید. اسبان را نیز سیراب کنید.» غلامان بیامدند و اسبان را سیراب کردند. گروهی از آنان به قوم آب دادند تا سیراب شدند. می‌آمدند و کاسه‌ها و ظرف‌های سنگی و طشت‌ها را از آب پر می‌کردند و نزدیک اسب می‌بردند. چون سه یا چهار یا پنج بار می‌خورد، از پیش آن می‌بردند و اسب دیگر را آب می‌دادند تا همه سپاه را آب دادند. علی بن طعان محاربی گوید: با حربن یزید بودم، با آخرین دسته از یاران وی رسیدم و چون حسین دید که من و اسبم تشنه‌ایم، گفت: «راویه را بخوابان.» که راویه به نزد من معنی مشک می‌داد. آن‌گاه گفت: «برادر زاده شتر را بخوابان.» گوید: و من شتر را خوابانیدم.
گفت: «آب بنوش.» و من نوشیدن آغاز کردم و چون می‌نوشیدم آب از مشک بیرون می‌ریخت.
حسین گفت: «مشک را به بپچ.» گوید: و من ندانستم چه کنم. حسین بیامد و مشک را کج کرد و من آب نوشیدم و اسبم را آب دادم.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2973، 2989- 2990
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 766
قال: وإذا الحرّ بن یزید «1» فی ألف فارس من أصحاب عبیداللَّه بن زیاد شاکین فی السّلاح لا یری «2» منهم إلّا [حمالیق- «3»] الحدق؛ فلمّا نظر إلیهم الحسین رضی الله عنه وقف فی أصحابه، ووقف الحرّ بن یزید «4» فی أصحابه، فقال الحسین: أ یّها القوم! مَنْ أنتم؟ قالوا: نحن أصحاب الأمیر عبیداللَّه بن زیاد؛ فقال الحسین: ومن قائدکم؟ قالوا «5»: الحرّ بن یزید «4» الرّیاحیّ. قال: فناداه الحسین رضی الله عنه: ویحک یا ابن یزید «6»! ألنا أم علینا؟ فقال الحرّ: بل علیک أبا عبداللَّه! فقال الحسین: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 134
فلقی [الحرّ] الحسین بزُبالة، فقال له الحسین: لم آتکم حتّی انتهت إلیّ کُتبکم، فإن کان رأیکم علی غیر ما نطقت به کُتبکم انصرفتُ، فقال الحرّ بن یزید: إنّی لم اؤمَر بقتالک، ولکن امرتُ أن لا افارقک حتّی تقدم الکوفة، فإذا أبَیْتَ، فخذ طریقاً یُدخلک الکوفة، ولا نزول إلی المدینة حتّی أکتب إلی ابن زیاد.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 241
فلمّا بلغ الحسین القادسیّة، لقیه الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فقال له: أین ترید یا ابن رسول اللَّه؟ قال: أرید هذا المصر، فعرّفه بقتل مسلم وما کان من خبره، ثمّ قال: ارجع، فإنِّی لم أدع خلفی خیراً أرجوه لک، فهمّ بالرّجوع، فقال له إخوة مسلم: واللَّه لا نرجع حتّی نصیب بثأرنا أو نُقتل کلّنا، فقال الحسین: لا خیر فی الحیاة بعدکم.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 70
ومضی حتّی دنا من الحرّ بن یزید، فلمّا عاین أصحابه العسکر من بعید کبّروا، فقال لهم الحسین: ما هذا التّکبیر؟ قالوا: رأینا النّخل، فقال بعض أصحابه: ما بهذا الموضع
__________________________________________________
(1)- وقع فی النّسخ: زید- خطأ.
(2)- فی د: لا بیان.
(3)- من د.
(4)- من د و بر، وفی الأصل: زید.
(5)- فی د: فقالوا.
(6)- فی النّسخ: الحرّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 767
واللَّه نخل ولا أحسبکم ترون إلّاهوادی الخیل وأطراف الرّماح، فقال الحسین: وأنا واللَّه أری ذلک، فمضوا لوجوههم، ولحقهم الحرّ بن یزید فی أصحابه، فقال للحسین: إنِّی امِرْتُ أن أنزلک فی أی موضع لقیتک وأجعجع بک ولا أترکک أن تزول من مکانک. قال: إذاً اقاتلک فاحذر أن تشقی بقتلی ثکلتک امّک. فقال: أما واللَّه لو غیرک من العرب یقولها وهو علی مثل الحال الّتی أنت علیها ما ترکت ذکر امّه بالثّکل أن أقوله کائناً من کان، ولکن واللَّه ما لی إلی ذکر امّک من سبیل إلّابأحسن ما یقدر علیه. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 73- 74
فلقی الحسین علیه السلام بکربلاء، فتواقفا.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 148
__________________________________________________
(1)- حسین علیه السلام همچنان به سوی عراق پیش می‌رفت تا به لشگر حر بن یزید نزدیک شد و همین که اصحاب آن حضرت از دور سپاه را دیدند، تکبیر گفتند 1. حسین علیه السلام فرمود: «این تکبیر برای چه بود؟»
در پاسخ گفتند: «درخت خرما به چشم ما می‌خورد.»
یکی از اصحاب آن حضرت گفت: «به خدا در این سرزمین درخت خرما وجود ندارد و گمان من آن است که آن‌چه شما دیده‌اید، گردن‌های اسبان و سرهای نیزه‌ها باشد.»
امام علیه السلام فرمود: «به خدا من هم همان را می‌بینم.»
حسین علیه السلام و یارانش همچنان پیش می‌رفتند تا به حربن یزید و سپاهش رسیدند، پس حربن یزید رو به حسین علیه السلام کرده و گفت:
«من مأمورم که در هر کجا شما را دیدار کردم، در همان جا فرود آورم و کار را بر شما سخت گیرم و نگذارم پیش روید.»
حسین علیه السلام فرمود: «در این صورت من ناچار باید با تو بجنگم. پس بترس از آن که به وسیله کشتن من بدبخت شوی. مادر به عزای تو بگرید.»
حر گفت: «به خدا سوگند اگر جز تو شخص دیگری از عرب این سخن را با من گفته بود و نام مادرم را می‌برد، من نیز نام مادرش را به همین صورت می‌بردم. هر که بود باشد، ولی چه کنم که به خدا سوگند نمی‌توانم نام مادر تو را جز با بهترین تمجیدی که در قدرت من است، به زبان آورم.»
حسین علیه السلام به راه خود ادامه داد و از آن سو حر بن یزید هم سر راه آن حضرت را از بازگشت به مدینه گرفته بود و حسین علیه السلام نیز از رفتن به سوی کوفه خودداری می‌کرد.
1. یعنی گفتند (اللَّه اکبر). معمولًا مردم عرب در پیش‌آمدهای ناگهانی و مشاهدات نابه‌هنگام، از روی خوشحالی یا تعجب «اللَّه اکبر» می‌گفته اند.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 110- 111
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 768
ثمّ سار علیه السلام من بطن العقبة حتّی نزل شراف «1»، فلمّا کان فی «2» السّحر أمر فتیانه فاستقوا «3» من الماء فأکثروا، ثمّ سار منها «4» حتّی انتصف النّهار، فبینا هو یسیر، إذ کبّر رجل من أصحابه، فقال له الحسین علیه السلام: اللَّه أکبر «5»، لِمَ کبّرت؟ قال: رأیت النّخل، فقال «6» له جماعة «7» من أصحابه 6 7: واللَّه إنّ هذا لمکان ما رأینا به «8» نخلة قطّ.
فقال له الحسین علیه السلام: فما ترونه؟ قالوا: «9» «10» نراه واللَّه «9» آذان الخیل «10»، قال: أنا واللَّه أری ذلک.
ثمّ قال علیه السلام: ما لنا ملجأ نلجأ إلیه فنجعله فی ظهورنا ونستقبل القوم بوجه واحد. «11» فقلنا له: بلی، «12» هذا ذو حسم «13» إلی جنبک «14» «15» تمیل «16» إلیه عن یسارک 15، فإن
__________________________________________________
(1)- هامش البحار: کقطام: موضع أو ماءة لبنی أسد، أو جبل.
(2)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(3)- [وسیلة الدّارین: بإکثار الماء لعلمه بنزول الضّیوف ألف نفر ویحتاج إلی الماء فیسقوا].
(4)- [لم یرد فی البحار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان].
(5)- [زاد فی وسیلة الدّارین: حسن ولکن].
(6- 6) [فی البحار والعوالم وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: جماعة ممّن صحبه، وفی المعالی: عبداللَّه بن سلیمان والمنذر بن المشمعل].
(7- 7) [العیون: ممّن صحبه].
(8)- [فی البحار والعوالم والدّمعة ومثیر الأحزان والعیون: فیه].
(9- 9) [فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان والعیون: واللَّه نراه أسنّة الرّماح، وفی الأسرار: نری واللَّه أسنّة الرّماح و، وفی نفس المهموم: نراه واللَّه أذنی الخیل].
(10- 10) [المعالی: نری واللَّه هوادی الخیل، نری أسنّة الرّماح وآذان الخیول].
(11) (11*) [وسیلة الدّارین: وسار الحسین علیه السلام حتّی بلغ ذو جشم أو ذو حسم].
(12) (12*) [العیون: وأشرنا إلیه بذی حسم].
(13)- [فی البحار والعوالم والأسرار: جشم، ونفس المهموم: جسم].
(14)- [نفس المهموم: جنبیک].
(15- 15) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(16)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: فمل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 769
سبقت إلیه فهو کما ترید (12*)، فأخذ إلیه ذات الیسار و «1» ملنا معه، فما کان بأسرع من أن طلعت علینا هوادی الخیل فتبیّنّاها «2» وعدلنا.
فلمّا رأونا عدلنا عن الطّریق، عدلوا إلینا کأنّ أسنتهم الیعاسیب، وکأنّ رایاتهم أجنحة الطّیر. فاستبقنا «3» إلی ذی حسم «3» فسبقناهم إلیه (11*)، وأمر الحسین علیه السلام بأبنیته، فضربت «4» وجاء القوم زهاء ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ حتّی وقف هو وخیله مقابل الحسین علیه السلام فی حرِّ الظّهیرة، «3» والحسین علیه السلام وأصحابه معتمّون متقلّدون «5» أسیافهم «3».
فقال الحسین علیه السلام لفتیانه: اسقوا القوم وأرووهم من الماء ورشّفوا الخیل ترشیفاً، ففعلوا وأقبلوا یملأون «6» القصاع والطّساس من الماء، ثمّ یدنونها من الفرس، فإذا عبّ فیها ثلاثاً أو أربعاً أو خمساً عزلت عنه، وسقوا «7» آخر حتّی سقوها کلّها «8».
فقال علیّ بن الطّعان المحاربیّ: کنت «3» مع الحرّ یومئذ، فجئت «3» فی آخر من جاء من «9» أصحابه، فلمّا رأی الحسین علیه السلام ما بی وبفرسی «10» من العطش، قال: أنخ الرّاویة، والرّاویة عندی «11» السّقّاء، ثمّ قال: «12» یا ابن الأخ «12»! أنخ الجمل، فأنخته، فقال: اشرب، فجعلت
__________________________________________________
(1)- [زاد فی مثیر الأحزان: ما].
(2)- [لم یرد فی العیون].
(3- 3) [لم یرد فی العیون].
(4)- [زاد فی العوالم: خیمه].
(5)- [فی ط مؤسّسة آل البیت والدّمعة والمعالی ومثیر الأحزان: متقلّدوا].
(6)- [المعالی: یملأوا].
(7)- [فی البحار والعوالم والأسرار ومثیر الأحزان: سقی].
(8)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان والعیون: عن آخرها].
(9)- [الأسرار: فی].
(10)- [التّصحیح من مؤسّسة آل البیت].
(11)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(12- 12) [لم یرد فی الأسرار، وفی نفس المهموم: یا ابن أخی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 770
کلّما شربت سال الماء من السّقّاء، فقال الحسین علیه السلام: اخنث السّقاء، أی اعطفه، فلم أدر کیف أفعل، فقام، فخنثه، فشربت «1» وسقیت فرسی «2». «3»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی: حتّی ارتویت].
(2)- [زاد فی المعالی: بأبی هو وامّی ما أشفقه علیهم سقاهم فی وادی غیر ذی زرع لا ماء فیه ولا نبات وهم منعوه من الماء وهو بجنب الفرات سقاهم من غیر أن یطلبوا منه الماء وهو کلّما طلب منهم جرعة من الماء لنفسه ولعیاله ولأطفاله فما أجابوه، أمر علیه السلام أصحابه بأن یرشفوا خیولهم ویسقوهم عن آخرهم وهم لعنهم اللَّه ما سقوا طفله الرّضیع وقد رأوه علی یدیه قد أشرف علی الهلاک إلی آخره، وزاد فی مثیر الأحزان: ثمّ قال الحرّ: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه ورحمة وبرکاته، فقال الحسین علیه السلام وعلیک السّلام، مَنْ أنت یا عبداللَّه؟ فقال: أنا الحرّ بن یزید، فقال: یا حرّ! ألنا أم علینا؟ فقال الحرّ: واللَّه یا ابن رسول اللَّه لقد بعثت لقتالک وأعوذ باللَّه أن أحشر من قبری، وناصیتی مشدودة إلی رجلی، ویدی مغلولة إلی عنقی، وأکبّ علی حرّ وجهی فی النّار یا ابن رسول اللَّه! ارجع إلی حرم جدّک، أین تذهب؟ فإنّک مقتول، فقال علیه السلام:
سأمضی وما بالموت عارٌ علی الفتی إذا ما نوی حقّاً وجاهد مُسلما
فإن متّ لم أندم وإن عشت لم الم کفی بک ذلّاً أن تعیش وترغما]
(3)- سپس از آن‌جا رهسپار شد تا به منزل شراف رسید. چون سحرگاه شد، همچنان به جوانان دستور فرمود آب بسیار بردارند. سپس به راه افتاد و تا نیمه روز راه رفت. همچنان که به راه می‌رفت، مردی از همراهان گفت: «اللَّه اکبر. حسین علیه السلام نیز فرمود: «اللَّه اکبر، چرا تکبیر گفتی؟»
عرض کرد: «درختان خرما دیدم.» گروهی از اصحاب گفتند: «به خدا این‌جا سرزمینی است که ما هرگز درخت خرما در آن ندیده ایم.»
حسین علیه السلام فرمود: «پس چه می‌بینید؟»
گفتند: «به خدا می‌بینیم گوش‌های اسب است.»
فرمود: «من نیز به خدا همان را می‌بینم.»
سپس فرمود: «ما در این‌جا پناهگاهی نداریم که بدان پناه بریم و آن را در پشت سر قرار داده و از یک رو با این لشگر روبه‌رو شویم؟»
ما به او گفتیم: «چرا، این منزل ذوحسم است که در سمت چپ شماست. اگر بدان جا پیشی گیرید، آن‌جا چنان است که شما می‌خواهید؛ یعنی تپه‌ای هست که آن را پشت سر قرار داده و از یک سو با این لشگر که می‌رسند، روبه‌رو خواهید شد.»
پس آن حضرت سمت چپ راه را گرفته، ما نیز با او بدان سو رفتیم. چیزی نگذشت که گردن های اسبان پیدا شد و چون نیک نگریستیم، از راه به یک سو شدیم و چون که دیدند ما راه را کج کردیم، آنان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 771
المفید، الإرشاد، 2/ 78- 79/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 375؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 225- 226؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 247- 248؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 251؛ القمّی، نفس المهموم،/ 186- 188؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،
/ 162- 163؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 41- 42؛ المیانجی، العیون العبری،/
65- 66؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 62- 63؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین،
1/ 269- 270
__________________________________________________
- نیز راه خود را به سوی ما کج کردند و گویا سرهای نیزه ایشان چون پرنده یعسوب بود.
مترجم گوید: «یعاسب» جمع «یعسوب» است و مقصود از آن در این‌جا پرنده‌هایی است کوچک‌تر از ملخ که دارای چهار پر بسیار نازک است و دم باریک و درازی دارد و بیش‌تر در روی آب پرواز می‌کند و دم خود را بر آب می‌زند و عرب چیزهای باریک را به دم آن حیوان یا خود آن تشبیه می‌کنند. پرچم‌های آنان گویا بال‌های پرندگان بود. پس آنان برای به چنگ آوردن آن پناهگاه به سوی ذی حسم پیشی گرفتند و ما از آنان پیشی جسته آن مکان را در تصرف خویش درآوردیم. حسین علیه السلام دستور داد خیمه‌ها و چادرها را در آن‌جا برپا کردند و آن لشگر رسیدند و نزدیک هزار نفر سوار بودند. همراه حر بن یزید تمیمی، پس بیامد تا با لشگر خود در گرمای طاقت‌فرسای نیمه روز در برابر حسین علیه السلام ایستاد و حسین علیه السلام با یاران خود عمامه‌ها بر سر بسته و شمشیرها را به گردن آویزان نموده بودند. حضرت که آثار تشنگی در لشگر حر دید، به جوانان خود فرمود: «این مردم را آب دهید و سیرابشان کنید و دهان اسبانشان را نیز تر کنید.»
پس چنان کردند و پیش آمده کاسه ها و جام ها را از آب پر کرده و نزدیک دهان اسب ها می‌بردند. همین که سه دهن یا چهار یا پنج دهن می‌خوردند، از دهان آن اسب دور می‌کردند و اسب دیگری را آب می‌دادند تا همه را به این کیفیت آب دادند. علی بن طعان محاربی گوید: «من آن روز در لشگر حر بودم و آخرین نفری بودم که دنبال لشگر بدان جا رسیدم. چون حسین علیه السلام تشنگی من و اسبم را دید، فرمود: «راویه را بخوابان.»
راویه به معنای شتر آبکش و به معنای مشگ آب نیز آمده است. علی بن طعان گوید: راویه پیش من به معنای مشک بود و مراد حضرت شتر آبکش بود. از این‌رو من مقصود اورا نفهمیدم. امام علیه السلام که متوجه شد من نفهمیدم، فرمود: «ای پسر برادر! شتر را بخوابان.» من شتر را خواباندم. فرمود: «بیاشام.» من هرچه می‌خواستم بیاشامم‌آب از دهان مشگ می‌ریخت. حسین علیه السلام فرمود: «سر مشک را بپیچان.» من ندانستم چه بکنم. پس خود آن جناب برخاست و آن را پیچاند. پس آشامیدم و اسبم را نیز سیراب کردم.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 78- 79
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 772
وأقبل الحسین، حتّی نزل شراف، وأمر فتیانه، فاستقوا من الماء، ثمّ ساروا صدر یومهم. فقال رجل: «اللَّه أکبر». فقال الحسین: «اللَّه أکبر، مِمّ کبّرت؟» قال: «رأیت النّخل». فقال رجلان أسدیّان کانا معه: «إنّ هذا مکانٌ ما رأینا به نخلًا قطّ». قال الحسین: «فما تریانه رأی». فقالا: «نراه واللَّه رأیَ هوادی «1» الخیل». فقال: «وأنا، واللَّه، أری ذلک». فقال الحسین: «أما لنا ملجأ نعدل إلیه؟» نجعلُه فی ظهورنا ونستقبل القوم من وجهٍ واحد؟» قال: فقلنا له: «نعم، هذا ذو حُسم إلی جَنبک، تمیل إلیه عن یسارک».
فأخذ إلیه، ومال أصحابُه معه. فما کان بأسرع من أن طلعت علینا هوادی الخیل فتبیّنّاها، وعدلنا. فلمّا رأونا قد عدلنا عن الطّریق، عدلوا، کأنّ أسنّتهم الیَعاسیبُ، وکأنّ رایاتهم أجنحة الطّیر، فسبقناهم، فنزل الحسین، وضُربت أبنیتُه، وجاءنا القوم وهم ألف رجل، مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ.
فأقبل حتّی وقف هو وخیلُه مقابل الحسین وأصحابه فی حرّ الظّهیرة، فأمر الحسین أن یُسقی القوم، فقام فتیانه یسقون الخیل بالأتوار والطّساس حتّی أرووها.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 58- 59
فجاء حتّی وقفوا مقابل الحسین علیه السلام فی جوّ الظّهیرة، فقال: اسقوهم وارووهم.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 153
ثمّ سار حتّی انتصف النّهار، فبینا هو یسیر، إذ کبّر رجل من أصحابه علیه السلام، فقال: لِمَ کبّرت؟ فقال: رأیت النّخل، فقال له جماعة من أصحابه: واللَّه إنّ هذا المکان ما رأینا به نخلًا قطّ، قال: فما ترونه؟ قالوا: نراه واللَّه آذان الخیل، قال: أنا واللَّه أری ذلک، فما کان بأسرع حتّی طلعت هوادی الخیل مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فجاء حتّی وقف هو وخیله مقابل الحسین علیه السلام فی حرّ الظّهیرة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 229
__________________________________________________
(1)- الهادیة: المتقدّمة من کلّ شی‌ء. هادیات الخیل وهوادیها: متقدّماتها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 773
«قال» ثمّ سار منها، فقال رجل ممّن کان معه: اللَّه أکبر، فقال الحسین: ممّ کبّرت؟
قال: رأیت نخیل الکوفة، فقال الأسدیّان: إنّ هذا مکان ما یری فیه نخل الکوفة، قال الحسین: فما تریانه؟ قالا: واللَّه نری أسنّة الرّماح وآذان الخیل، فقال: وأنا واللَّه أری ذلک، ثمّ قال علیه السلام: فهل لنا ملجأ نلجأ إلیه، فنجعله فی ظهورنا ونستقبل القوم بوجه واحد؟ فقالا: بلی، هذا «ذو حسم» إلی جنبک تمیل إلیه عن یسارک، فإن سبقت القوم إلیه فهو کما ترید، فأخذ إلیه ذات الیسار وأنا معه، فما کان بأسرع من أن طلعت علینا هوادی الخیل، فتبیّنّاها وعدلنا، فلمّا رأونا عدلنا عن الطّریق، عدلوا إلینا کأنّ أسنّتهم الیعاسیب وکأنّ رایاتهم أجنحة الطّیر، فاستبقنا إلی ذی حسم، فسبقناهم إلیه وأمر الحسین علیه السلام بأبنیة، فضربت، فنزل فیها، وجاء القوم زهاء ألف فارس مع الحرّ بن یزید الرّیاحیّ التّمیمیّ، فأتی حتّی وقف هو وخیله مقابل الحسین فی حرّ الظّهیرة، والحسین وأصحابه معتمّون متقلّدو أسیافهم، فقال الحسین لأصحابه: اسقوا القوم وارووهم من الماء، ورشّفوا الخیل ترشیفاً، فسقوهم حتّی ارتووا، وکانوا شاکین فی السّلاح لا یُری منهم إلّاالحدق، وأقبلوا یملأون القصاع والطّساس من الماء، ثمّ یدنونها من الفرس، فإذا عبّ فیها ثلاثاً أو أربعاً أو خمساً، عزلت عنه، وسقی آخر حتّی سقوها عن آخرها.
قال علیّ بن طعان: فکنت مع الحرّ یومئذ، فجئت فی آخر من جاء من أصحابه، فلمّا رأی الحسین ما بی وبفرسی من العطش، قال لی: أنخ الرّاویة، فلم أفهم، لأنّ الرّاویة عندی السّقّاء، فقال: أنخ الجمل، فأنخته، فقال: اشرب، فجعلت کلّما شربت سال الماء من السّقّاء، فقال الحسین: اخنث السّقّاء، فلم أفهم أ نّه أراد اعطفه، ولم أدر کیف أفعل، فقام، فعطفه، فشربت وسقیت فرسی. [...]
قال: فقال الحسین: أ یّها القوم! مَنْ أنتم؟ قالوا: نحن أصحاب الأمیر عبیداللَّه بن زیاد. فقال الحسین: ومَنْ قائدکم؟ قالوا: الحرّ بن یزید الرّیاحیّ التّمیمیّ، فناداه الحسین:
یا حرّ! ألنا أم علینا؟ قال الحرّ: بل علیک یا أبا عبداللَّه، فقال الحسین علیه السلام: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم
الخوارزمی، مقتل الحسین علیه السلام، 2/ 229- 231
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 774
فلمّا نزل علی شراف، قال: رأیت النّخیل. فقال رجلان أسدیّان کانا معه: هذا مکان ما رأینا به نخلًا قطّ، قال الحسین: فما تریانه؟ فقالا: لا نراه واللَّه إلّاهوادی الخیل، فقال:
أنا واللَّه أری ذلک، وأمر أصحابه أن یستبقوا، إذا هم بالحرّ الرّیاحیّ فی ألف رجل.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 95
وذلک أ نّه أقبل حتّی نزل شراف، فبینما هم کذلک، إذ طلعت علیهم الخیل، فنزل الحسین رضی الله عنه، وأمر بأبنیته، فضربت، وجاء القوم وهم ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ- وکان صاحب شرطة ابن زیاد- حتّی وقفوا مقابل الحسین علیه السلام فی حرّ الظّهیرة.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 335
وسار الحسین من شراف، فلمّا انتصف النّهار، کبّر رجل من أصحابه، فقال له: ممّ کبّرت؟ قال: رأیت النّخل، فقال رجلان من بنی أسد: ما بهذه الأرض نخلة قطّ، فقال الحسین: فما هو؟ فقالا: لا نراه إلّاهوادی الخیل، فقال: وأنا أیضاً أراه ذلک، وقال لهما:
أما لنا ملجأ نلجأ إلیه نجعله فی ظهورنا ونستقبل القوم من وجه واحد؟ فقالا: بلی، هذا ذو حسم «1» إلی جنبک، تمیل إلیه عن یسارک، فإن سبقت القوم إلیه فهو کما ترید، فمال إلیه، فما کان بأسرع من أن طلعت الخیل، وعدلوا إلیهم، فسبقهم الحسین إلی الجبل، فنزل وجاء القوم، وهم ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ، ثمّ الیربوعیّ، فوقفوا مقابل الحسین وأصحابه فی نحر الظّهیرة، فقال الحسین لأصحابه وفتیانه: اسقوا القوم ورشّفوا الخیل ترشیفاً، ففعلوا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 279
قال علماء السّیر: ولم یزل الحسین قاصداً الکوفة مجدّاً فی السّیر ولا علم له بما جری علی مسلم بن عقیل حتّی إذا کان بینه وبین القادسیّة ثلاثة أمیال، تلقّاه الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فسلّم علیه وقال: أین ترید یا ابن رسول اللَّه؟ قال: أرید هذا المصر، فقال له:
__________________________________________________
(1)- ذو حسم- بالحاء والسّین المهملتین المضمومتین- انظر معجم البلدان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 775
ارجع، فواللَّه ما ترکت لک خلفی خیراً ترجوه، وأخبره بقتل مسلم بن عقیل وهانی بن عروة وقدوم ابن زیاد الکوفة واستعداده له، فهمّ بالرّجوع، وکان معه إخوة مسلم بن عقیل، فقالوا: واللَّه لا نرجع حتّی نصیب بثأرنا أو نُقتل، فقال: لا خیر فی الحیاة بعدکم، ثمّ سار، فلقیه أوائل خیل ابن زیاد، فلمّا رأی ذلک، عدل إلی کربلا، فأسند ظهره إلی قصب، وحلف أ لّایقاتل إلّامن وجهٍ واحد، فنزل وضرب أبنیته، وکان فی خمسة وأربعین فارساً ومائة راجل.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 245- 246
فکان الحرّ یسایر الحسین ولا یتعرّض له، فنزل قصر بنی مقاتل.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 24
وهو أنّ الحسین علیه السلام سار حتّی صار علی مرحلتین من الکوفة، فوافاه «1» إنسان یقال له الحرّ بن یزید الرّیاحیّ ومعه ألف فارس من أصحاب ابن زیاد شاکین فی السّلاح، فقال للحسین علیه السلام: إنّ الأمیر عبیداللَّه بن زیاد «2» قد أمرنی أن لا افارقک أو اقدم بک علیه «2»، وأنا واللَّه کاره أن یبتلینی اللَّه بشی‌ء من أمرک غیر أنِّی قد أخذت بیعة القوم «3» فقال له «4» الحسین علیه السلام: إنِّی لم أقدِم هذا البلد حتّی أتتنی کتب أهله «5»، وقدمت علیَّ رسلهم یطلبوننی «6»، وأنتم من «7» أهل الکوفة، فإن دمتم علی بیعتکم وقولکم «8» فی کتبکم دخلت
__________________________________________________
(1)- [فی نور الأبصار مکانه: ثمّ ارتحل نحو الکوفة، فلمّا کان بینه وبینها مسافة مرحلتین وافاه ...].
(2- 2) [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: أخرجنی عیناً علیک وقال لی: إن ظفرت به لا یفارقه أو تجی‌ء به].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی شرح الشّافیة].
(4)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(5)- [نور الأبصار: أهلها].
(6)- [الفصول المهمّة: طلبونی].
(7)- [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(8)- [شرح الشّافیة: مالکم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 776
مصرکم، وإلّا انصرفت من حیث أتیت، فقال له الحرّ: واللَّه ما «1» أعلم «2» «3» هذه الکتب ولا الرّسل «3» وأنا فما یمکننی الرّجوع إلی الکوفة فی وقتی هذا، «4» فخذ «5» طریقاً غیر هذا «6» وارجع فیه 6 5 حیث شئت، لأکتب «7» إلی ابن زیاد أنّ الحسین خالفنی «8» فلم أقدر علیه «8»، وأنشدک اللَّه فی نفسک «9». «10»
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط حجری)،/ 75 (ط بیروت)،/ 262/ عنه: الإربلی،
کشف الغمّة، 2/ 46؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 190؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/
260- 261؛ مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 350- 351 10
__________________________________________________
(1)- [الفصول المهمّة ونور الأبصار: لم].
(2)- [أضاف فی شرح الشّافیة: ما].
(3- 3) [فی الفصول المهمّة: بشی‌ء من هذه ولا بالرّسل، ونور الأبصار: بشی‌ء ممّا ذکرت ولا علم لی بالکتب ولا بالرّسل].
(4)- [زاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: وأمّا أنت].
(5- 5) [نور الأبصار: طریقک هذا واذهب إلی].
(6- 6) [الفصول المهمّة: واذهب إلی].
(7)- [الفصول المهمّة: وأنا أکتب].
(8- 8) [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: الطّریق فلم أظفر به].
(9)- [زاد فی الفصول المهمّة: ومن معک، ونور الأبصار: فیمن معک].
(10)- حسین علیه السلام را حال معلوم نبود تا به زباله رسید و در آن‌جا نزول کرد و در آن شب متفکر بود و می‌گفت:
«فإن تکن الدّنیا تعدّ نفیسة فقدر ثواب اللَّه أعلی وأجزل
والان تکن الأموال للتّرْکِ جمعها فما بال متروک به المرء یبخل
وإن تکن الأرزاق قسماً مقدّراً فقلّة حرص المرء فی الکسب أجمل
وإن تکن الأبدان للموتِ انشئت فقتل امرئٍ فی اللَّه بالسّیف أفضل
علیکم سلام اللَّه یا آل أحمد فإنِّی أراک عنکم سوف أرحل»
از آن جا منزل به منزل می‌آمد تا روزی یکی از اصحاب حسین علیه السلام تکبیر بگفت. چون او گفت: اللَّه اکبر، جمله تکبیر بگفتند و حسین نیز تکبیر بگفت. پس به مکبر اول گفتند که: «تو را چه حالت حادث شد که تکبیر گفتی؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 777
قال الرّاوی: وسار الحسین علیه السلام حتّی صار علی «1» مرحلتین من الکوفة، «2» فإذا بالحرّ ابن یزید فی ألف فارس «2»، «3» فقال له الحسین علیه السلام أ لنا «4» أم علینا؟ فقال: بل علیک یا أبا عبداللَّه، فقال علیه السلام: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم. «5» ثمّ تردّد الکلام بینهما حتّی قال له الحسین علیه السلام: فإذا کنتم علی خلاف ما أتتنی به کتبکم وقدّمت به علیَّ رسلکم، فإنِّی أرجع إلی الموضع الّذی أتیت منه، فمنعه الحرّ وأصحابه من ذلک، وقال: بل خذ یا ابن رسول اللَّه طریقاً لا یدخلک الکوفة ولا یوصلک إلی المدینة لاعتذر أنا إلی ابن زیاد بأ نّک خالفتنی فی الطّریق. «6»
__________________________________________________
- از آن جا منزل به منزل می‌آمد تا روزی یکی از اصحاب حسین علیه السلام تکبیر بگفت. چون او گفت: اللَّه اکبر، جمله تکبیر بگفتند و حسین نیز تکبیر بگفت. پس به مکبر اول گفتند که: «تو را چه حالت حادث شد که تکبیر گفتی؟»
گفت: «نخلستان کوفه ظاهر شد.»
دو مرد اسدی با حسین علیه السلام بودند، گفتند: «کوفه دور است، نخلستان نباشد.»
حسین علیه السلام گفت: «احتیاط کنید.»
احتیاط کردند. گفتند: «نیزه‌های لشگر حر است.»
حسین علیه السلام از آن اسدیان طلب آب کرد، در آن نزیکی آبی بود و بدان جاراند و فرود آمد که حربن یزید ریاحی با هزار سوار برسید. عمادالدین طبری، کامل بهایی، 2/ 277
(1)- [فی الأعیان مکانه: وکانت ملاقاة الحرّ للحسین علی ...].
(2- 2) [الأعیان: ولمّا التقی الحرّ مع الحسین علیه السلام].
(3)- [زاد فی المعالی: فجاء حتّی وقف مقابل الحسین علیه السلام فی جوّ الظّهیرة، فقال علیه السلام: اسقوهم وأرووهم، فجاء الحرّ وأصحابه حتّی وصلوا إلی الحسین علیه السلام بذی جسم أو ذی جشم].
(4)- [المعالی: لنا أنت].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی والأعیان].
(6)- راوی گفت: حسین علیه السلام روانه شد تا به دو منزلی کوفه رسید. حر بن یزید را با هزار سوار ملاقات کرد. حسین علیه السلام به حر فرمود: «به سود مایی یا به زیان ما.»
عرض کرد: «بلکه به زیان شما یا اباعبداللَّه!»
فرمود: «لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم.»
سپس سخنانی میانشان رد و بدل شد تا آن جا که حسین فرمود: «اگر رأی شما اکنون با مضمون نامه‌های شما و پیام‌هایی که فرستادگان شما به من رسانده اند مخالف است، من به همان جایی که از آن‌جا آمده‌ام، بازمی‌گردم.»
حر و سربازانش از بازگشت آن حضرت جلوگیری کردند و حر عرض کرد: «راهی را انتخاب فرما که
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 778
ابن طاوس، اللّهوف،/ 77- 78/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 271؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 612
قال: ثمّ ارتحل الحسین وسار حتّی مرّ ببطن العقبة، فنزل بها، فأتاه بعض الأعراب، فسأله عن مقصده، فأخبره، قال: «إنّی أنشدُک اللَّه لمّا انصرفت، فواللَّه ما تقدم إلّاعلی الأسنّة وحدّ السّیوف، إنّ هؤلاء الّذین بعثوا إلیک لو کانوا کفَوْک مؤنة القتال ووطّئوا لک الأشیاء فقدمتَ علیهم، کان ذلک رأیاً، فأمّا علی هذه الحال الّتی تذکر فإنِّی لا أری لک أن تفعل»! فقال الحسین: یا عبداللَّه، إنّه لیس یخفی علیَّ ما رأیت، ولکن اللَّه لا یُغْلَب علی أمره!
ثمّ ارتحل منها وقد استهلّت إحدی وستّین، وسار حتّی نزل شَراف «1»، فلمّا کان فی السّحر، أمر فتیانه فاستقوا من الماء وأکثروا، ثمّ ساروا منها صدر یومهم حتّی انتصف النّهار، فکبّر رجل من أصحابه، فکبّر الحسین، وقال: ممّ کبّرت؟ قال: رأیت النّخل، فقال عبداللَّه بن سلیم والمذریّ بن المُشْمَعِل الأسدیّان: واللَّه إنّ هذا المکان ما رأینا فیه نخلة قطّ، قال: فما تریان؟ قالا: نراه واللَّه [رأی] هوادی الخیل. فقال الحسین: وأنا واللَّه أری ذلک، ما لنا ملجأ نلجأ إلیه نجعله فی ظهورنا ونستقبل القوم من وجه واحد؟ فقیل له: «بلی، هذا ذو حُسَم إلی جنبک تمیل إلیه عن یسارک، فإن سبقت القوم إلیه فهو کما ترید، فمال إلیه، فما کان بأسرع من أن طلعت هوادی الخیل، فلمّا رأوهم قد عدلوا عن الطّریق، عدلوا عنها إلی قصدهم، فسبق الحسین إلی ذی حُسم، فنزل وأمر بأبنیة فضُربت، وجاء القوم وهم ألف فارس، علیهم الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فجاءوا حتّی وقفوا مقابل الحسین رضی الله عنه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 415- 416
__________________________________________________
- تو را نه به کوفه برساند و نه به مدینه بازگردی تا من نیز عذری نزد ابن‌زیاد داشته باشم.» حسین علیه السلام به دست چپ روانه شد تا این که به عذیب هجانات رسید. فهری، ترجمه لهوف،/ 77- 78
(1)- شراف: موضع بعد العقبة وواقصة وقبل القرعاء فی الطّریق من مکّة إلی الکوفة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 779
ولمّا وصل الحسین إلی مکانٍ یقال له: شراف، وصل إلیه الحرّ صاحب شرطة عبیداللَّه ابن زیاد فی ألفی فارس حتّی وقفوا مقابل الحسین فی حرّ الظّهیرة، فقال لهم الحسین:
ما أتیت إلّابکتبکم، فإن رجعتم رجعت من هنا، فقال له صاحب شرطة ابن زیاد: إنّا أمرنا أن لا نفارقک حتّی نوصلک الکوفة بین یدی عبیداللَّه بن زیاد، فقال الحسین:
الموت أهون من ذلک ومازالوا علیه حتّی سار مع صاحب شرطة ابن زیاد.
أبو الفداء، التّاریخ،/ 190
قال: وأقبل حسین علی کتاب مسلم، حتّی إذا کان علی ساعة من القادسیّة، لقیه رجل؛ فقال للحسین: ارجع لم أدع لک ورائی خیراً، فهمّ أن یرجع. فقال أخوة مسلم:
واللَّه لا نرجع حتّی نأخذ بالثّار أو نُقتل؛ فقال: لا خیر فی الحیاة بعدکم، وسار. فلقیته خیل عبیداللَّه، فعدل إلی کربلاء، وأسند ظهره إلی قصبا حتّی لا یقاتل إلّامن وجه واحد، وکان معه خمسة وأربعون فارساً ونحو من مائة راجل. [بالسّند المتقدِّم عن أبی جعفر علیه السلام].
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 207- 208، (ط دار الفکر)، 4/ 421- 422
قال أبو مخنف، عن أبی جناب، عن عدیّ بن حرملة، عن عبداللَّه بن حرملة، عن عبداللَّه بن سلیم، والمذری بن المشمعل الأسدیّین، قالا: أقبل الحسین، فلمّا نزل شراف، قال لغلمانه وقت السّحر: استقوا من الماء فأکثروا، ثمّ ساروا إلی صدر النّهار، فسمع الحسین رجلًا یکبّر، فقال له: ممّ کبّرت؟ فقال: رأیت النّخیلة، فقال له الأسدیّان: إنّ هذا المکان لم یر أحد منه نخیلة، فقال الحسین: فماذا تریانه رأی؟ فقالا: هذه الخیل قد أقبلت، فقال الحسین: أما لنا ملجأ نجعله فی ظهورنا ونستقبل القوم من وجه واحد؟
فقالا: بلی: ذو حسم. فأخذ ذات الیسار إلیها، فنزل، وأمر بأبنیته فضربت، وجاء القوم وهم ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ، وهم مقدمة الجیش الّذین بعثهم ابن زیاد، حتّی وقفوا فی مقابلته فی نحو الظّهیرة، والحسین وأصحابه معتمّون متقلّدون سیوفهم، فأمر الحسین أصحابه أن یتروّوا من الماء ویسقوا خیولهم، وأن یسقوا خیول أعدائهم أیضاً.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 172
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 780
«1» ولم یبلغ الحسین ذلک «2» حتّی کان بینه وبین القادسیّة ثلاثة أمیال، فلقیه الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فقال له: ارجع، فإنِّی لم أدع لک خلفی خیراً، وأخبره الخبر، فهمّ أن یرجع، وکان معه إخوة مسلم، فقالوا: واللَّه لا نرجع حتّی نصیب بثأرنا أو نُقتل، فساروا، «3» وکان عبیداللَّه قد جهّز الجیش لملاقاته، فوافوه بکربلاء، فنزلها ومعه خمسة وأربعون نفساً من الفرسان، ونحو مائة راجل، فلقیه الحسین «3». «4»
ابن حجر، الإصابة، 1/ 333/ عنه: ابن بدران فی ما استدرکه علیّ ابن عساکر، 4/
337؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 612
وسار الحسین، وهو غیر عالم بما جری لمسلم بن عقیل، حتّی کان علی ثلاث من القادسیّة تلقّاه «5» الحرّ بن «5» یزید التّمیمیّ، وقال له: ارجع، فما ترکت لک خلفی خیراً ترجوه، وأخبره الخبر، وقدوم ابن زیاد، واستعداده له. فهمّ بالرّجوع، فقال إخوة «6» مسلم بن عقیل: واللَّه لا نرجع حتّی نصیب بثأرنا، أو نُقتل. فقال: لا خیر فی الحیاة بعدکم. ثمّ سار، فلقیه أوائل خیل ابن زیاد، فعدل إلی کربلاء «7» فنزل بها فی خمسة وأربعین فارساً ومائة راجل، وقیل أکثر «7».
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 408/ عنه: ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/
196- 197
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأعیان: وانفرد ابن عساکر بقوله: إنّه].
(2)- [الأعیان: قتل مسلم].
(3- 3) [الأعیان: وهذا اشتباه، فإنّ الحرّ جاء لیمنع الحسین من دخول الکوفة وقد منعه من الرّجوع ولم یذکر أحد أ نّه أشار علیه بالرّجوع، والحسین بلغه قتل مسلم قبل ذلک].
(4)- همچنان می‌رفت تا به منزل سرا رسید و در آن‌جا بیتوته کرد. صباح روان شد و چون آفتاب به وسط السماء رسید، حربن یزید با آن هزار سوار پدید آمدند و از دواب نزول کرده و در سایه اسبان خویش نشستند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 140
(5- 5) [الصّواعق: الخبر ابن].
(6)- [الصّواعق: أخو].
(7- 7) [الصّواعق: ثامن المحرّم سنة إحدی وستّین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 781
وقیل: إنّ الحسین بعد أن لقی الحرّ بن یزید، وکان علی ألف فارس من أصحاب ابن زیاد، أخرجهم عیناً علی الحسین، فنصحه الحرّ فی الرّجوع، فسلک الحسین طریقاً غیر الجادّة راجعاً إلی الحجاز، فلمّا کان فی الیوم الثّانی أدرکه الحرّ، وقال له: سعی عین إلی ابن زیاد وعلیَّ عینٌ من جهته، ولم یبق لی سبیل إلی مفارقتک. «1»
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 408
ثمّ سار علیه السلام حتّی بقی علی مرحلتین من الکوفة، فقال رجل من القوم: اللَّه أکبر. فقال الحسین: ممّا کبّرت؟ قال: رأیت نخیل الکوفة. قال الأسدیّان: هذا مکان ما رأینا فیه نخلّا قطّ. قال الحسین علیه السلام: فما تریانه؟ قالا: واللَّه نری أسنّة الرّماح، وآذان الخیل. قال الحسین علیه السلام: وأنا أری ذلک، فهل لنا ملجأ؟ قالا: بلی، ذو حُسم إلی جنبک، فمل إلیه عن یسارک، فإن سبقت القوم إلیه فهو کما ترید، فأخذ ذات الیسار، وطلعت الخیل، فعدلوا إلیه وسبق الخیل إلی ذی حسم، فنزل صلوات اللَّه علیه فیه، فجاء الحرّ بن یزید الرّیاحیّ فی ألف رجل فوقفوا. فقال الحسین علیه السلام لأصحابه: اسقوا القوم ومدّوهم، فسقوهم حتّی ارتووا وکانوا شاکین فی السّلاح. فقال الحسین علیه السلام: من قائدکم؟ فقالوا:
الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، فناداه الحسین، وقال: یا حرّ، لنا أم علینا؟ فقال الحرّ: بل علیک. فقال الحسین علیه السلام: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العظیم.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 243- 244
فبینما هو جالس بالثّعلبیّة، إذ نظر إلی سواد مرتفع، فقال لأصحابه: ما هذا السّواد؟
__________________________________________________
(1)- و تا به منزل شراف نزول نمود و شب آن‌جا بود. صباح روان شد و پس از آن که آفتاب به وسط السماء رسید، حربن یزید با آن هزار سوار پدیدار گشت که در آن صحرا فرود آمده و در سایه اسبان خود نشسته بودند و بعد از تفتیش، معلوم شد که حر داعیه دارد که از آن قدوه احرار مفارقت اختیار نکند تا وقتی که آن حضرت را به کوفه رساند و امام حسین در برابر آن لشگر نزول نمود.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 47
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 782
فقالوا: لا علم لنا بذلک، فقال: انظروا ثانیاً، فقالوا: خیل مقبلة، فقال: اعدلوا بنا عن الطّریق، قال: فلمّا رأونا عدلنا، عدلوا إلینا، وإذا هم ألف فارس یقدمهم الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، ووقفوا مقابل الحسین علیه السلام، فقالوا: یا أبا عبداللَّه! اسقنا الماء، فقال علیه السلام:
اسقوا القوم وارووا خیلهم، فسقوهم جمیعاً.
قال علیّ بن الطّعان المحاربیّ: جئت آخر العسکر، فرآنی الحسین علیه السلام، فقال یا ابن الأخ! أنخ الجمل وافتح الرّاویة واشرب واسق راحلتک، ففعلت ذلک.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 44
فی الخبر: لمّا صار الحسین علیه السلام علی مرحلتین من الکوفة، لاحَ لهم سواد، فقال بعضهم: هذا النّخل قد بان، وقال آخر: بل هذه الأسنّة، فقال الحسین علیه السلام: اعدلوا بنا إلی بعض الجهات وانزلوا! فعدلوا إلی جبل هناک.
ثمّ نزلوا، فإذا به الحرّ بن یزید الرّیاحیّ- صاحب شرطة عبیداللَّه بن زیاد- فی ألفی فارس، فقال له الحسین علیه السلام: ألنا أم علینا؟ فقال: بل علیک یا أبا عبداللَّه، إنّ عبیداللَّه ابن زیاد قد أمرنی أن لا افارقک أو أقدم بک علیه، وأنا واللَّه کاره أن یبتلینی اللَّه تعالی بشی‌ء من أمرک!
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 350
فسار بهم إلی الثّعلبیّة فاعترضهم الحرّ بن یزید الرّیاحی قادماً من نحو القادسیّة فی أربعة آلاف فارس. «1»
الطّریحی، المنتخب،/ 438
__________________________________________________
(1)- پس از آن جا [بطن عقبه] بار کردند و شراف را مضرب خیام معدلت و انتصاب گردانیدند و شب در آن‌جا استراحت فرمودند. چون سحر شد، حکم فرمودند که غلامان و ملازمان و اصحاب آن حضرت آب بسیار بردارند و به حول و قوه خدای تعالی متوجه گردیده تا میان روز رفتند. ناگاه مردی از اصحاب آن حضرت گفت: «اللَّه اکبر.» حضرت پرسید: «چرا تکبیر گفتی؟» گفت: «سر درختان خرما نمودار است.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 783
ولم یبلغ حسیناً ذلک حتّی صار بینه وبین القادسیّة ثلاثة أمیال، ولقی الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فقال له: ارجع، فإنِّی لم أدع لک خلفی خیراً، وأخبره الخبر.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 205- 206
فسار بهم إلی الثّعلبیّة، فاعترضهم الحرّ بن یزید الرّیاحیّ [...].
فلم یزل الحرّ یطلب الحسین رضی الله عنه حتّی لقیه عند صلاة الظّهر، قال الحرّ له: لا نفارقک حتّی أدخلناک عند ابن زیاد، فأبی الحسین رضی الله عنه، فقال الحرّ: إذا أبیت ذلک، فخذ طریقاً آخر، والحرّ یسائر معه. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 338
__________________________________________________
- جمعی دیگر گفتند: «ما هرگز در این موضع درخت خرما ندیده‌ایم. شاید سرنیزه‌ها و گوش‌های اسبان باشد که می‌نماید.»
آن جناب چون معلوم کرد که علامت لشگر است که پیدا شدند، به جانب کوهی که در آن حوالی بود میل فرمود که اگر به قتال حاجت افتد، پشت به جانب کوه مقاتله نمایند.
چون به نزدیک کوه رسیدند، حر بن یزید با هزار سوار نزدیک ایشان رسید. در عین شدت گرما و در برابر لشگر فرزند خیر البشر صف کشیدند. حضرت فرمود سراپرده مکرمت و جلالت را برپا کردند و اصحاب آن امام گرام در برابر گروه شقاوت انجام صف کشیدند. چون آن منبع کرم و سخاوت در آن خیل ضلالت آثار تشنگی مشاهده نمود، اصحاب خود را حکم فرمود که ایشان را و چهارپایان ایشان را آب دهید. خود به نفس شریف خود متوجه گردیده و ایشان را با اسبان سیراب گردانید. مجلسی، جلاء العیون،/ 636
(1)- امام حسین علیه السلام از بطن العقبه خیمه بیرون زد و با اصحاب و اهل‌بیت طی طریق کرده تا منزل شراف براند و در آن‌جا خیمه برافراخت و شب را به‌پای آورد. بامدادان فرمان داد که: خدم و حشم چند که توانند حمل آب کنند. پس بار بر بست و بر نشست و راه کوفه پیش گرفت. چون روز به نیمه رسید، ناگاه یک تن از اصحاب گفت: «اللَّه اکبر.»
حسین علیه السلام فرمود: «اللَّه اکبر!»
آن‌گاه پرسش کرد که: «چه شگفتی نگریستی که تکبیر گفتی؟»
عرض کرد: «نخلستانی می‌نگرم که هرگز در این اراضی ندیده‌ام.»
و چند تن دیگر نیز بدین‌گونه سخن کردند و گفتند: «هیچ‌گاه از این راه نخلستانی دیده نشد.» آن حضرت اصحاب را فرمود: «نیکو بنگرید.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 784
__________________________________________________
- جماعتی گفتند: «ما همه گوش اسب و نیش نیزه نگریم.»
حسین علیه السلام فرمود: «سوگند به خدای جز این نیست.» ثمّ قال: «ما لنا ملجأ نلجأ إلیه ونجعله فی ظهورنا ونستقبل القوم بوجه واحد.» آن‌گاه فرمود: «ما معقلی و پناهی نداریم که آن را پشتوان خود سازیم و از طریق واحد پذیره 1 جنگ دشمن شویم؟» اصحاب گفتند: «چنین است. لکن اینک ذو حسم 2 است که از جانب یسار با ما نزدیک است.» پس حسین علیه السلام عنان 3 به جانب دست چپ فرو گذاشت و اصحاب در رکاب او سرعت کردند و از آن‌سوی مقدمة الجیش 4 سپاه دشمن فرا می‌رسید. چنان می‌نمود که سنان‌های نیزه ایشان گزاینده‌تر از زنبوران سرخ و شادروان 5 رایات ایشان، پرنده‌تر از غراب 6 سیاه است و حسین علیه السلام از شاهراه به یک سوی همی رفت و سرعت نمود و از آن جماعت سبقت گرفت. چون به ذو حسم رسید، بفرمود خیمه‌ها برافراختند و کار جنگ را بساختند و از قفای ایشان حربن یزید ریاحی که قاید 7 بنی‌تمیم بود، با هزار سوار در رسید. سواران او چنان با آهن و فولاد شاکی‌السلاح بودند که جز دیده ایشان دیدار نبود.
آب دادن اصحاب حسین علیه السلام به لشگر حر
بالجمله، حر بیامد و در برابر حسین علیه السلام لشکرگاه ساخت و اصحاب آن حضرت نیز حامل سیف و سنان بودند. چون روز به نیمه رسید، از حرارت خورشید زمین کوره حداد 8 گشت و در لشگر حر، آب نایاب بود. اسب و مرد عطشان گشتند. حسین علیه السلام خادمان خویش را فرمود تا سپاه حر را سیراب ساختند و اقداح 9 و اوانی ایشان را پر آب نمودند. آن‌گاه نوبت به سقایت فرس و جمل 10 رسید. اسب‌ها را نیز کرة بعد کرة آب دادند تا نیک سیراب گشتند علی بن الطعان المحاربی گوید: من با سپاه حر بودم و از قفای همگان رسیدم. چون حسین علیه السلام مرا دیدار کرد و تشنگی مرا و اسب مرا بدانست، فرمود تا شتر راویه 11 را بخوابانیدند و مرا آب دادند. آن‌گاه مرا فرمان کرد که عطف 12 راویه می‌کن تا نیک‌تر آب سیلان گیرد. من بر امتثال این امر دانا نبودم. آن حضرت خود برخاست و به دست مبارک این خدمت کرد تا من سیراب شدم و اسب خود را سیراب کردم.
1. پذیره: پیشواز، استقبال.
2. در مصدر: ذو خشب، به فتح حاء: نام موضعی است در نزدیکی کربلا.
3. عنان: دهنه، افسار.
4. مقدمة الجیش: دسته ای که پیشاپیش لشگر می‌روند تا مکانی با آب و علف برای نزول لشگر معین کنند.
5. شادروان، به ضم دال و سکون راء: پرده بزرگ.
6. غراب: کلاغ.
7. قاید: پیشوا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 785
(وروی) أبو مخنف عن عبداللَّه بن سلیم والمذری بن المشمعل الأسدیّین «1»، قالا: کنّا نسایر الحسین، فنزل شراف، «2» وأمر فتیانه باستقاء الماء والإکثار منه، «3» ثمّ ساروا صباحاً. فرسموا صدر یومهم حتّی انتصف النّهار، فکبّر رجل منهم؛ فقال الحسین: اللَّه أکبر، لِمَ کبّرت؟ قال: رأیت النّخل. (قالا): فقلنا: إنّ هذا المکان ما رأینا به نخلة قطّ.
قال: فما تریانه رأی؟ قلنا: رأی هوادی الخیل. «4» فقال: وأنا واللَّه أری ذلک، ثمّ قال الحسین: أما لنا ملجأ نجعله فی ظهورنا ونستقبل القوم من وجه واحد؟ قلنا: بلی، هذا ذو حسم «5» عن یسارک تمیل إلیه، فإن سبقت القوم. فهو کما ترید، فأخذ ذات الیسار، فما کان بأسرع من أن طلعت هوادی الخیل؛ فتبیّنّاها، فعدلنا عنهم، «6» فعدلوا معنا، کأنّ أسنّتهم الیعاسیب، وکأنّ رایاتهم أجنحة الطّیر. فسبقناهم «7» إلی ذی حسم. «8» فضربت أبنیة الحسین علیه السلام، وجاء القوم، «9» فإذا الحرّ فی ألف فارس، فوقف مقابل الحسین «9» فی حرّ الظّهیرة، والحسین علیه السلام وأصحابه معتمّون متقلّدوا أسیافهم. فقال الحسین لفتیانه: اسقوا
__________________________________________________
- 8. حداد: آهنگر.
9. ظرف آب موقعی که خالی باشد، آن را قدح نامند و چون آب داشته باشد، «کأس» نامیده می‌شود.
10. جمل، بر وزن فرس: شتر.
11. راویه: مشک آب، شتر راویه: شتری که مشک آب را می‌کشد.
12. عطف: برگردانیدن. سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 151- 153
(1)- [أضاف فی الأعیان: وروی نحوه ابن طاوس فی کتاب اللّهوف].
(2)- [أضاف فی الأعیان: فلمّا کان السّحر].
(3)- [أضاف فی الأعیان: ففعلوا].
(4)- [أضاف فی الأعیان: وفی اللّهوف: فما ترونه؟ قالوا: نراه واللَّه أسنّة الرّماح وآذان الخیل].
(5)- [أضاف فی الأعیان: وهو اسم موضع].
(6)- [أضاف فی الأعیان: فلمّا رأونا عدلنا].
(7)- [الأعیان: فاستبقنا].
(8)- [أضاف فی الأعیان: وأمر الحسین بأبنیته].
(9- 9) [الأعیان: زهاء ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ حتّی وقف هو وخیله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 786
القوم «1» ورشّفوا الخیل؛ فلما سقوهم ورشفوا خیولهم «1»، حضرت الصّلاة. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 116/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 612
__________________________________________________
(1- 1) [الأعیان: وارووهم من الماء ورشّفوا الخیل ترشیفاً، فأقبلوا یملؤون القصاع والطّساس من الماء، ثمّ یدنونها من الفرس، فإذا عبّ فیها ثلاثاً أو أربعاً أو خمساً، عزلت عنه وسقوا آخر حتّی سقوها عن آخرها].
(2)- از شراف رفت تا روز نیمه شد. (د ط) در این که می‌رفتند یکی از همراهانش تکبیر گفت. حسین فرمود: «برای چه؟»
عرض کرد: «نخل‌ها را دیدم.»
جمعی از یارانش گفتند: «به خدا ما هرگز در این‌جا نخلی ندیدیم.»
فرمود: «پس چه بینید؟»
گفتند: «گوش اسبان است.»
حسین فرمود: «من هم به خدا چنان بینم.»
سپس فرمود: «در این‌جا پناهگاهی هست که بدان پشت دهیم، همه روبه‌روی آنان باشیم؟»
گفتند: «آری این تپه ذوحسم در پهلوی شماست. به دست چپ بروید و اگر زودتر از آن‌ها بدان برسید، مراد حاصل است.»
حضرت به دست چپ میل کرد و با هم دنبالش می‌رفتیم. کمی نگذشت که سر و گردن اسبان نمودار شد و بر ما آشکار گردیدند و راه گردانیدیم و آن‌ها هم به سوی ما شتابان آمدند و نیزه‌هاشان چون زنبور و پرچم‌هاشان چون پرنده می‌جهید و ما زودتر به ذی‌حسم رسیدیم و آن‌ها را بدان‌جا کشیدیم. حسین دستور داد چادرها را زدند و آن‌ها نزدیک هزار سوار به فرماندهی حر بن یزید تمیمی آمدند. در گرمای ظهر برابر حسین و اصحابش ایستادند و آن حضرت با یاران خود عمامه پوشیده و شمشیر به کمر بسته بودند. حسین به یارانش فرمود: «به این‌ها آب دهید و به اسبان آن‌ها هم آب بپاشید.»
آن‌ها کاسه‌ها و جام‌ها را پر از آب می‌کردند و نزد اسبان می‌بردند و آن‌ها سه تا پنج بار دم برداشته و می‌گذاشتند تا همه را سیراب کردند. علی بن طعان محاربی گوید: من در لشگر حر بودم و دنبال همه رسیدم. چون حسین مرا و اسبم را تشنه دید، فرمود: «راویه را بخوابان.»
من نفهمیدم، فرمود: «شتر را بخوابان.»
او را خوابانیدم و فرمود: «بنوش.»
چون می‌نوشیدم، آب از مشک فرو می‌ریخت. فرمود: «اخنث السقاء.»
من نفهمیدم چه کنم. خودش برخواست لب مشک را برگردانید و من نوشیدم و اسبم را آب دادم.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 82
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 787
وسار من بطن العقبة حتّی نزل شراف «1» وعند السّحر، أمر فتیانه أن یستقوا من الماء ویکثروا، وفی نصف النّهار سمع رجلًا من أصحابه یکبّر، فقال الحسین: لِمَ کبّرت؟ قال:
رأیت النّخل، فأنکر من معه أن یکون بهذا الموضع نخل وإنّما هو أسنّة الرّماح وآذان‌الخیل، فقال الحسین: وأنا أراه ذلک، ثمّ سألهم عن ملجأ یلجأون إلیه، فقالوا: هذا «ذو حسم» «2» عن یسارک فهو کما ترید، فسبق إلیه الحسین وضرب أبنیته.
وطلع علیهم الحرّ الرّیاحیّ مع ألف فارس بعثه ابن زیاد لیحبس الحسین عن الرّجوع إلی المدینة أینما یجده أو یقدم به الکوفة.
فلمّا رأی سیِّد الشّهداء ما بالقوم من العطش، أمر أصحابه أن یسقوهم ویرشّفوا الخیل، فسقوهم وخیولهم عن آخرهم.
وکان علیّ بن الطّعان المحاربیّ مع الحرّ، فجاء آخرهم وقد أضرّ به العطش، فقال له الحسین: انخ الرّاویة، وهی الجمل بلغة الحجاز، فلم یفهم مراده، فقال له: انخ الجمل، ولمّا أراد أن یشرب، جعل الماء یسیل من السّقاء، فقال له «ریحانة الرّسول»: اخنث السّقّاء، فلم یدر ما یصنع لشدّة العطش، فقام علیه السلام بنفسه وعطف السّقاء حتّی ارتوی وسقی فرسه.
المقرم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 213- 215
__________________________________________________
(1)- فی معجم البلدان بفتح أوّله وآخره فاء وثانیة مخفّف سمّی باسم رجل یقال له شراف، استخرج عیناً، ثمّ حدثت آبار کبار کثیرة ماؤها عذب ومن شراف إلی واقصة میلان، وفی تاریخ الطّبریّ جزء 4، ص 87. لمّا کان سعد بن أبی وقّاص «بشراف» قدم علیه الأشعث بن قیس بألف وسبعمائة من أهل الیمن فترک الجموع بشراف ونهض إلی العراق.
(2)- حسم، بضمّ الحاء المهملة وفتح السّین بعدها میم: جبل کان النّعمان بن المنذر یصطاد به وفیه للنّابغة أبیات.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 788

صلاة الحرّ مع الإمام علیه السلام‌

فلم یزل مواقفاً للحسین، وصلّی الحسین، فصلّی خلفه، ثمّ قال للحرّ وأصحابه:
إن تتّقوا اللَّه وتعرفوا الحقّ لأهله یکن ذلک أرضی للَّه، وإن أنتم کرهتمونا وجهلتم حقّنا، وکان رأیکم غیر ما أتتنی به کتبکم وقدمت به علیَّ رسلکم انصرفت عنکم.
فقال له: أما واللَّه ما ندری ما هذه الکتب الّتی تذکرها، فأخرج الحسین خرجین مملوئین صحفاً، فنشرها بین أیدیهم، فقال الحرّ: فإنّا لیس من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، وقد امرنا إن نحن لقیناک أن لا نقاتلک وأن نقدمک الکوفة علی عبیداللَّه بن زیاد. فقال الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک. ثمّ قال لأصحابه: قوموا فارکبوا. فرکبت النّساء، ثمّ أراد الانصراف، وأمر به أصحابه، فلمّا ذهبوا لینصرفوا، حال القوم بینهم وبین ذلک، فقال الحسین للحرّ: ثکلتک امّک ما ترید؟ فقال الحرّ: واللَّه لو غیرک یقولها ما ترکت ذکر امّه، ولکنّه واللَّه ما إلی ذکر امّک من سبیل إلّابأحسن ما أقدر علیه. فقال الحسین: فما ترید؟ قال: أرید أن أقدمک علی عبیداللَّه بن زیاد. قال: فإنّی واللَّه لا أتبعک. فقال الحرّ:
وأنا واللَّه لا أدعک.
فلمّا ترادّا الکلام، قال له الحرّ: لم اؤمر بقتالک وإنّما أمرت أن أقدم بک الکوفة، فإذا أبیت، فخذ طریقاً لا یدخلک الکوفة، ولا یردّک إلی المدینة، یکون بینی وبینک نصفاً حتّی أکتب إلی الأمیر عبیداللَّه بن زیاد، وتکتب أنت إلی یزید بن معاویة إن أحببت ذلک، أو إلی ابن زیاد إن شئت، فلعلّ اللَّه أن یرزقنی العافیة من أن أبتلی بشی‌ء من أمرک. فتیاسر الحسین إلی طریق العذیب والقادسیّة وبینه- حینئذ- وبین العذیب ثمانیة وثلاثون میلًا، ثمّ إنّ الحسین سار فی أصحابه، والحرّ بن یزید یسایره.
وخطب الحسین علیه السلام، فقال: إنّ هؤلاء قوم لزموا طاعة الشّیطان، وترکوا طاعة الرّحمان، فأظهروا الفساد، وعطّلوا الحدود، واستأثروا بالفی‌ء، وأنا أحقّ من غَیَّرَ، وقد أتتنی کتبکم وقدِمَتْ علیَّ رسلکم، فإن تُتِمُّوا علیَّ بیعتکم تصیبوا رشدکم، ووبّخهم بما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 789
فعلوا بأبیه وأخیه قبله، فقام زهیر بن القین، فقال: واللَّه لو کنّا فی الدّنیا مخلدین لآثرنا فراقها فی نصرتک ومواساتک. فدعا له الحسین بخیر.
وأقبل الحرّ بن یزید یقول: یا حسین! أذکرک اللَّه فی نفسک، فإنّی أشهد لئن قاتلت لتقاتلنّ، ولئن قوتلت لتهلکنّ.
فقال الحسین: أبا الموت تخوفنی؟ أقول کما قال أخو الأوس:
سأمضی فما بالموت عارٌ علی الفتی إذا ما نوی حقّاً وجاهَدَ مُسْلِما
وآسی الرِّجال الصّالحین بنفسه وفارقَ مثبوراً وحالفَ مُحرما
فإن عِشْتُ لم أذمم وإن متُّ لم أُ لَم کفی لک ذلّاً أن تعیش وتُرغما
فلمّا سمع ذلک الحرّ بن یزید، تنحّی بأصحابه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 380- 382، أنساب الأشراف، 3/ 170- 171
حتّی إذا حضرت «1» الظّهر، قال الحسین علیه السلام للحرّ: أتُصَلّی معنا، أم تصلِّی بأصحابک وأصلِّی بأصحابی؟ قال الحرّ: «بل نُصَلِّی جمیعاً بصلاتک». فتقدّم الحسین علیه السلام، فصلّی بهم جمیعاً. فلمّا انفتل من صلاته، حوّل وجهه إلی القوم، ثمّ قال: «أ یّها النّاس، معذرة إلی اللَّه، ثمّ إلیکم، إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، وقدمت علیَّ رسلکم، فإن أعطیتمونی ما أطمئنّ إلیه «2» من عهودکم ومواثیقکم دخلنا معکم مِصْرکم، وإن تکن الأخری انصرفتُ من حیث جئت». فاسکت القوم، فلم یردّوا علیه «3» حتّی إذا جاء وقت العصر نادی مؤذِّن الحسین، ثمّ أقام، وتقدّم الحسین علیه السلام، فصلّی بالفریقین، ثمّ انفتل إلیهم، فأعاد مثل القول الأوّل. فقال الحرّ بن یزید: «واللَّه ما ندری ما هذه الکتب الّتی تَذْکُر». فقال الحسین علیه السلام: «إیتنی بالخُرْجَیْن «4» اللّذین فیهما کتبهم».
__________________________________________________
(1)- [بغیة الطّلب: حضر].
(2)- [بغیة الطّلب: به].
(3)- [زاد فی بغیة الطّلب: شیئاً].
(4)- وعاء معروف ذو جانبین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 790
فأتی بخُرْجَین مملوءین کتباً، فنُثرت بین یدی الحرّ وأصحابه، فقال له الحرّ: «یا هذا، لسنا ممّن کتب إلیک شیئاً من هذه الکتب، وقد امِرنا أ لّانُفارقک «1» إذا لقیناک أو نقدم بک الکوفة علی الأمیر عبیداللَّه بن زیاد». فقال الحسین علیه السلام: «الموت دون ذلک». ثمّ أمر بأثقاله، فحُملت، وأمر أصحابه، فرکبوا، ثمّ ولّی وجهه منصرفاً نحو الحجاز، فحال القوم بینه وبین ذلک. فقال الحسین للحرّ: ما الّذی ترید؟ قال: أرید واللَّه أن أنطلق بک إلی الأمیر عبیداللَّه بن زیاد. قال الحسین: إذن واللَّه أنابِذک الحرب. فلمّا کثر الجدال بینهما، قال الحرّ: «إنّی لم اؤمر بقتالک، وإنّما امرت أ لّاافارقک، وقد رأیت رأیاً فیه السّلامة من حربک، وهو أن تجعل بینی وبینک طریقاً، لا تُدخلک الکوفة، ولا تردّک إلی الحجاز، تکون نَصَفا بینی وبینک حتّی یأتینا رأی الأمیر». قال الحسین: «فخذ ها هنا، فآخذ متیاسراً من طریق العُذَیْب «2»، ومن ذلک المکان إلی العُذَیب ثمانیة وثلاثون میلًا».
فسارا جمیعاً حتّی انتهوا إلی عُذَیب الهجانات، فنزلوا جمیعاً، وکلّ فریق منهما علی غَلْوة «3» من الآخر.
الدّربندی، الأخبار الطّوال،/ 249- 250/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2623، الحسین بن علیّ،/ 82
قال: فلم یزل موافقاً حسیناً حتّی حضرت الصّلاة، صلاة الظّهر، فأمر الحسین الحجّاج ابن مسروق الجعفیّ أن یؤذّن، فأذّن، فلمّا حضرت الإقامة خرج الحسین فی إزار ورداء ونعلین، «4» فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس، إنّها «5» معذرة إلی اللَّه عزّ وجلّ
__________________________________________________
(1)- [بغیة الطّلب: نفارّک].
(2)- العذیب: تصغیر العذب، ماء علی یمین القادسیّة، بینه وبین القادسیّة أربعة أمیال، منه إلی مفازة القرون فی طریق مکّة.
(3)- الغلوة: قدر رمیة بسهم.
(4)- [زاد فی بحرالعلوم: متّکأ علی قائم سیفه، فاستقبل القوم].
(5)- [فی المقرّم مکانه: ثمّ إنّ الحسین استقبلهم فحمد اللَّه وأثنی علیه وقال: إنّها ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 791
وإلیکم؛ إنِّی لم آتکم حتّی أتتنی کُتُبکم، وقدمت علیَّ رُسُلکم: أن أقدم علینا، فإنّه لیس لنا إمام، لعلّ اللَّه یجمعنا بکَ علی الهدی «1»؛ فإن کنتم علی ذلک فقد جئتکم، فإن تُعطونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم ومواثیقکم «2» أقدم مصرکم، وإن لم تفعلوا و «2» کنتم لمقدمی کارهین انصرفتُ عنکم إلی المکان الّذی أقبلت «3» منه إلیکم.
قال: فسکتوا «4» «5» عنه وقالوا «5» للمؤذّن: أقم، فأقام الصّلاة «4»، فقال الحسین علیه السلام للحرّ: أ «6» ترید أن «6» تصلِّی بأصحابک؟ قال: لا «7»، بل «8» تصلِّی أنت ونصلِّی «8» بصلاتک؛ قال: فصلّی بهم الحسین، «9» «10» ثمّ إنّه دخل واجتمع «10» إلیه أصحابه، وانصرف الحرّ إلی مکانه الّذی کان به، فدخل خیمة قد ضُربت له، فاجتمع إلیه «11» جماعة من «11» أصحابه، وعاد «12» أصحابه إلی صفّهم الّذی کانوا فیه، فأعادوه، ثمّ «12» أخذ کلّ رجل منهم بعنان دابّته وجلس فی ظلّها «13».
فلمّا کان وقت العصر أمر الحسین أن یتهیّئوا للرّحیل. ثمّ «14» إنّه خرج فأمر منادیه فنادی بالعصر 14، وأقام، فاستقدم الحسین فصلّی «15» بالقوم ثمّ سلّم، وانصرف إلی القوم
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحر العلوم: والحق].
(2- 2) [فی المقرّم وبحر العلوم: وإن].
(3)- [فی المقرّم وبحرالعلوم: جئت].
(4- 4) [المقرّم: جمیعاً وأذّن الحجّاج بن مسروق الجعفیّ لصلاة الظّهر].
(5- 5) [بحر العلوم: جمیعاً فقال الحسین].
(6- 6) [لم یرد فی المقرّم وبحر العلوم].
(7)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(8- 8) [المقرّم: نصلِّی جمیعاً].
(9) (9*) [المقرّم: وبعد أن فرغ من الصّلاة أقبل علیهم، فحمد اللَّه وأثنی علیه وصلّی علی النّبیّ محمّد و].
(10- 10) [بحر العلوم: وبعد فراغه دخل الخیمة].
(11- 11) [بحرالعلوم: بعض].
(12- 12) [بحر العلوم: الباقون إلی صفوفهم و].
(13)- [زاد فی بحر العلوم: من شدّة الحرّ].
(14- 14) [بحر العلوم: أمر للمؤذّن فنادی لصلاة العصر وأذّن].
(15) (15*) [بحر العلوم: بهم صلاة العصر، فلمّا فرغ انصرف بوجهه الشّریف نحو القوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 792
بوجهه (15*)، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ (9*) قال: أمّا بعد، أ یّها النّاس، فإنّکم إن تتّقوا وتعرفوا الحقّ لأهله یکن أرضی للَّه، ونحن أهل البیت أولی بولایة هذا الأمر علیکم من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم، والسّائرین فیکم بالجور والعدوان، وإن «1» أنتم کرهتمونا، وجهلتم حقّنا «1»، وکان رأیکم غیر ما أتتنی «2» کتبکم، «3» وقدمت به علیَّ رُسُلکم «3»، انصرفتُ عنکم، فقال له الحرّ بن یزید: «4» إنّا واللَّه ما ندری ما هذه الکُتُب الّتی تذکر! فقال الحسین: یا عقبة بن سَمْعان، أخرج الخرجَین اللّذین فیهما کتبهم إلیّ، فأخرج خرجین مملوءین صُحفاً، فنشرها بین أیدیهم؛ فقال الحرّ: فإنّا لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، وقد امِرنا إذا نحن لقیناک أ لّانفارقک حتّی نُقدمک «4» علی عبیداللَّه بن زیاد؛ فقال له الحسین: الموتُ أدنی إلیک من ذلک، «5» «6» ثمّ قال لأصحابه: قوموا فارکبوا، فرکبوا وانتظروا «6» حتّی رکبت نساؤهم، فقال لأصحابه: انصرفوا «7» بنا، فلمّا ذهبوالینصرفوا 7 5 حالَ القوم بینهم وبین الانصراف «8»، فقال الحسین للحرّ: ثکلتک امّک! ما ترید «9»؟ قال: أما واللَّه لو غیرُک من العرب یقولها لی وهو علی مثل «10» الحال الّتی أنتَ علیها «10» ما ترکتُ ذکر امّه بالثُّکل «11» أن
__________________________________________________
(1- 1) [فی المقرّم وبحر العلوم: أبیتم إلّاالکراهیّة لنا والجهل بحقّنا].
(2)- [أضاف فی المقرّم: به].
(3- 3) [لم یرد فی المقرّم].
(4- 4) [فی المقرّم وبحر العلوم: ما أدری ما هذه الکتب الّتی تذکرها فأمر الحسین عقبة بن سمعان فأخرج خرجین مملوئین کتباً (زاد فی بحر العلوم: فنشرت بین یدیه). قال الحرّ: إنِّی لست من هؤلاء (زاد فی بحر العلوم: الّذین کتبوا إلیک) وإنّی امرت أن لا أفارقک إذا لقیتک حتّی أقدمک الکوفة].
(5- 5) [المقرّم: وأمر أصحابه بالرّکوب ورکبت النّساء].
(6- 6) [بحر العلوم: ثمّ أمر أصحابه بالرّکوب، انتظر هو].
(7- 7) [لم یرد فی بحر العلوم].
(8)- [أضاف فی المقرّم: إلی المدینة].
(9)- [أضاف فی المقرّم وبحر العلوم: منّا].
(10- 10) [المقرّم: هذا الحال].
(11) (11*) [لم یرد فی المقرّم وبحرالعلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 793
أقوله (11*) کائناً من کان، ولکن واللَّه ما لی إلی ذکر امّک من سبیل إلّابأحسن ما یقدر «1» علیه؛ «2» فقال له الحسین: فما ترید؟ قال الحرّ: أرید واللَّه أن أنطلق بک إلی عبیداللَّه ابن زیاد، قال له الحسین: إذن واللَّه لا أتبعک؛ فقال له الحرّ: إذن واللَّه لا أدَعک؛ فترادّا القول ثلاث مرّات، ولمّا کثر الکلام بینهما، قال له الحرّ: إنّی لم اؤمَر بقتالک، وإنّما امِرت أ لّا افارقک حتّی أقدمک الکوفة، فإذا أبیت «2» فخذ طریقاً «3» لا «4» تُدخلک الکوفة، ولا تردّک «4» إلی المدینة، «5» تکون بینی وبینک نصفاً «5» حتّی أکتب إلی ابن زیاد، «6» «7» وتکتب أنت إلی یزید بن معاویة إن أردت أن تکتب إلیه، أو إلی عبیداللَّه بن زیاد إن شئت «7»، فلعلّ اللَّه «7» إلی ذاک «7» أن یأتی بأمر یرزقنی فیه العافیة من أن ابتلی بشی‌ء من أمرک؛ قال: فخذ ها هنا فتیاسر عن طریق العُذَیب والقادسیّة، «8» وبینه وبین العُذَیب ثمانیة وثلاثون میلًا. ثمّ إنّ الحسین سار فی أصحابه والحرّ یسایره. [...] «9» وقال عقبة بن أبی العَیزار: قام حسین علیه السلام بذی حُسُم، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال «10»: إنّه قد نزل من الأمر ما قد ترون، وإنّ الدّنیا قد تغیّرت وتنکّرت، وأدبر معروفها واسْتَمْرَت حذیاه «11»، فلم یبق منها إلّاصُبابة کصُبابة الإناء، وخسیس عیش کالمرعی الوبیل. ألا ترون أنّ الحقّ لا یُعْمَل به، وأنّ الباطل لا یُتناهی عنه! لیرغب المؤمن فی
__________________________________________________
(1)- [فی المقرّم وبحرالعلوم: نقدر].
(2- 2) [المقرّم: ولکن].
(3)- [أضاف فی المقرّم: نصفاً بیننا، وزاد فی بحرالعلوم: نصفاً بینی وبینک].
(4- 4) [فی المقرّم وبحر العلوم: یدخلک الکوفة، ولا یردّک].
(5- 5) [لم یرد فی المقرّم وبحر العلوم].
(6) (6*) [المقرّم: فلعلّ اللَّه أن یرزقنی العافیة ولا یبتلینی بشی‌ء من أمرک، ثمّ قال للحسین].
(7- 7) [لم یرد فی بحر العلوم].
(8) (8*) [بحر العلوم: فسار الحسین علیه السلام وأصحابه علی غیر الجادّة].
(9)- [إلی هنا حکی نفس المهموم والعیون بدله عن الإرشاد].
(10)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: أمّا بعد].
(11)- [فی نفس المهموم والعیون: حذاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 794
لقاء اللَّه مُحقّاً، فإنّی لا أری الموت إلّاشهادة، ولا الحیاة مع الظّالمین إلّابَرَماً.
قال: فقام زهیر بن القَیْن «1» البجلیّ فقال لأصحابه: تکلّمون أم أتکلّم؟ قالوا: لا، بل تکلّم؛ فحمد اللَّه، فأثنی علیه «1»، ثمّ قال: قد سمعنا هَداک اللَّه یا ابن رسول اللَّه مقالتَک، واللَّه لو کانت الدّنیا لنا باقیة، وکنّا فیها مخلَّدین، «1» إلّاأنّ فراقها فی نصرک ومواساتک «1»، لآثرنا الخروج «2» معک علی الإقامة فیها. «3»
قال: فدعا له الحسین ثمّ قال له خیراً «4»؛ وأقبل (8*) الحرّ یسایره وهو یقول له: یا حسین «6»*، إنِّی أذکّرک اللَّه فی نفسک، فإنّی أشهد لئن قاتلتَ لتُقتلنّ، ولئن قوتلتَ لتهلکنّ فیما أری، فقال له الحسین: أفبالموت تخوِّفنی! وهل یعدو بکم الخطب أن تقتلونی! «5» «6» ما أدری ما أقول لک! ولکن أقول «6» کما «5» قال أخو الأوس لابن عمّه، ولقیَه وهو یرید نُصرة رسول اللَّه (ص)، فقال له: أین تذهب؟ فإنّک مقتول؛ فقال:
سأمضی وما بالموتِ عارٌ علی الفتَی إذا ما نوی حقّاً وجاهدَ مُسْلِما
وآسی الرِّجال الصّالحین بنفسه «7» وفارقَ مثبوراً «8» یَغُشُّ ویُرغما 7 8
قال: فلمّا سمع ذلک منه الحرّ، تنحّی عنه «9». «10»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2)- [العیون: النّهوض].
(3)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(5- 5) [المقرّم: وسأقول ما].
(6- 6) [بحر العلوم: وسأقول لک].
(7- 7) [بحر العلوم: وخالف مثبوراً وفارق مجرماً، وزاد فیه:
فإن عشت لم أندم وإن متّ لم ألم کفی بک ذلّاً أن تعیش وترغما]
(8- 8) [المقرّم: وخالف مجرماً، وأضاف فیه:
فإن عشت لم أندم وإن متّ لم ألم کفی بک ذلّاً أن تعیش وترغما]
(9)- [أضاف فی المقرّم: فکان الحسین یسیر بأصحابه فی ناحیة والحرّ ومَن معه فی ناحیة، وزاد فی بحر العلوم: وأخذ یسیر بأصحابه فی ناحیة والحسین علیه السلام فی ناحیة].
(10) ...
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 795
__________________________________________________
- گوید: حر همچنان در مقابل حسین بود تا وقت نماز رسید، نماز ظهر، حسین حجاج بن مسروق جعفی را گفت که اذان بگوید. او بگفت و چون وقت اقامه گفتن رسید، حسین برون آمد، ردایی داشت و عبایی با نعلین. حمد خدا گفت، ثنای او کرد و آن‌گاه گفت:
«ای مردم! مرا به پیش خدای عزوجل و شما این عذر هست که پیش شما نیامدم تا نامه‌های شما به من رسید و فرستادگانتان آمدند که سوی ما بیا که امام نداریم. شاید خدا به وسیله تو ما را بر هدایت فراهم آرد. اگر بر این قرارید، آمده‌ام. اگر عهد و پیمانی کنید که اطمینان یابم، به شهر شما آیم و اگر نکنید و آمدن مرا خوش ندارید، از پیش شما بازمی‌گردم و به همان جا می‌روم که از آن سوی شما آمده‌ام.»
گوید: اما در مقابل وی خاموش ماندند و مؤذن را گفتند اقامه بگوی و او اقامه نماز بگفت.
گوید: حسین علیه السلام به حر گفت: «می‌خواهی با یاران خویش نماز کنی؟»
گفت: «نه، تو نماز می‌کنی و ما نیز به تو اقتدا می‌کنیم.»
گوید: پس حسین پیشوای نماز آن‌ها شد. آن‌گاه به درون رفت و یارانش به دور وی فراهم آمدند. حر نیز به جای خویش رفت و وارد خیمه‌ای شد که برایش زده بودند و جمعی از یارانش بر او فراهم شدند. بقیه یارانش نیز به جای صفی که داشته بودند، رفتند و از نو صف بستند. هر کدامشان عنان مرکب خویش را گرفته بود و در سایه آن نشسته بود.
وقتی پسینگاه رسید، حسین گفت: «برای حرکت آماده شوید.»
پس از آن برون آمد و بانگزن خویش را بگفت تا ندای نماز پسین داد و اقامه گفت. سپس حسین پیش آمد و با قوم نماز کرد و سلام نماز بگفت. آن‌گاه رو به جماعت کرد، حمد خدای گفت و ثنای او کرد و سپس گفت:
«اما بعد، ای مردم! اگر پرهیزکار باشید و حق را برای صاحب حق بشناسید، بیش تر مایه رضای خداست. ما اهل بیت به کار خلافت شما از این مدعیان ناحق که با شما رفتار ظالمانه دارند، شایسته تریم. اگر ما را خوش ندارید و حق ما را نمی‌شناسید و رأی شما جز آن است که در نامه هاتان به من رسیده و فرستادگانتان به نزد من آورده‌اند، از پیش شما بازمی‌گردم.»
حربن یزید گفت: «به خدا ما نمی‌دانیم این نامه‌ها که می‌گویی چیست؟»
حسین گفت: «ای عقبه پسر سمعان! خرجینی را که نامه‌های آن‌ها در آن است، بیار.»
گوید: عقبه خرجینی پر از نامه بیاورد و پیش روی آن‌ها فرو ریخت.
حر گفت: «ما جزو این گروه که به تو نامه نوشته‌اند نیستیم. به ما دستور داده‌اند وقتی به تو رسیدیم، از تو جدا نشویم تا پیش عبیداللَّه‌بن زیادت بریم.»
حسین گفت: «مرگ از این کار به من نزدیک‌تر است.»
گوید: آن‌گاه حسین به یاران خویش گفت: «برخیزید و سوار شوید.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 796
__________________________________________________
- پس یاران وی سوار شدند ومنتظر ماندند تا زنانشان نیز سوار شدند و به یاران خود گفت: «برویم.»
گوید: و چون خواستند بروند، جماعت از رفتنشان مانع شدند.
حسین به حر گفت: «مادرت عزادارت شود، چه می‌خواهی؟»
گفت: «به خدا اگر جز تو کسی از عربان این سخن را به من گفته بود و در این وضع بود که تو هستی، از تذکار عزاداری مادرش هر که بود دریغ نمی‌کردم. اما به خدا از مادر تو سخن گفتن نیارم، مگر به نیکوترین وضعی که توان گفت.»
حسین گفت: «چه می‌خواهی؟»
گفت: «به خدا می‌خواهم تو را پیش عبیداللَّه‌بن زیاد ببرم.»
حسین گفت: «در این صورت به خدا با تو نمی‌آیم.»
حر گفت: «در این صورت به خدا تو را وا نمی‌گذارم.»
و این سخن سه بار از دو سوی تکرار شد.
و چون سخن در میانه بسیار شد، حر گفت: «مرا دستور جنگ با تو نداده‌اند، دستور داده‌اند از تو جدا نشوم تا به کوفه‌ات برسانم. اگر دریغ داری، راهی بگیر که تو را به کوفه نرساند و سوی مدینه پس نبرد که میان من و تو انصاف باشد تا به ابن‌زیاد بنویسم. تو نیز اگر خواهی به یزید نامه نویسی، بنویسی. یا اگر خواهی، به ابن‌زیاد بنویسی. شاید خدا تا آن وقت کاری پیش آرد که مرا از ابتلا به کار تو معاف دارد.»
آن‌گاه گفت: «پس، از این راه برو و از راه عذیب و قادسیه به طرف چپ گرای.»
میان وی و عذیب هشتاد و سه میل بود.
و هم عقبة بن ابی العیزار گوید: حسین علیه السلام در ذی‌حسم بایستاد، حمد خدای گفت و ثنای او کرد و سپس گفت:
«کارها چنان شده که می‌بینید؛ دنیا تغییر یافته و به زشتی گراییده. خیر آن برفته و پیوسته بدتر شده و از آن ته ظرفی مانده و معاشی ناچیز، چون چراگاه کم مایه. مگر نمی‌بینید که به حق عمل نمی‌کنند و از باطل نمی‌مانند؟ حقا که مؤمن باید به دیدار خدای راغب باشد که به‌نظر من مرگ شهادت است وزندگی با ستمگران مایه رنج.»
گوید: زهیر بن قین بجلی برخاست و به یاران خویش گفت: «شما سخن می‌کنید یا من سخن کنم؟»
گفتند: «تو سخن کن.»
گوید: پس او حمد خدا گفت و ثنای وی کرد و گفت: «ای پسر پیمبر که خدایت قرین هدایت بدارد! گفتار تو را شنیدیم. به خدا اگر دنیا برای ما باقی بود و در آن جاوید بودیم و یاری و پشتیبانی تو موجب جدایی از دنیا بود، قیام با تو را بر اقامت دنیا مرجح می‌داشتیم.»
گوید: حسین برای وی دعا کرد و سخن نیک گفت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 797
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 401- 404/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 190- 191؛
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 190- 193؛ المیانجی، العیون العبری،/ 72؛
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 216- 217
قال: ودنت صلاة الظّهر، فقال الحسین رضی الله عنه «1» للحجّاج بن مسروق: أذِّن، رحمک اللَّه، وأقم الصّلاة حتّی نصلِّی! قال: فأذّن الحجّاج، فلمّا فرغ من أذانه، صاح الحسین بالحرّ ابن یزید «2» فقال له: یا ابن یزید! أترید «3» أن تصلّی بأصحابک وأصلّی بأصحابی؟ فقال له الحرّ: بل أنت تصلِّی بأصحابک ونصلِّی بصلاتک. فقال الحسین رضی الله عنه للحجّاج بن مسروق:
أقم الصّلاة! فأقام، وتقدّم الحسین، فصلّی بالعسکرین جمیعاً. فلمّا فرغ من صلاته، وثب قائماً، فاتّکأ علی قائمة «1» سیفه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! إنّها معذرة إلی اللَّه وإلی من حضر «4» من المسلمین، إنّی لم أقدم علی هذا البلد حتّی أتتنی کتبکم «5»، وقدمت
__________________________________________________
- گوید: حر بیامد و با وی همراه شد و می‌گفت: «ای حسین! تو را به خدا در اندیشه خودت باش. صریح می‌گویم که به نظر من اگر جنگ کنی، حتماً کشته می‌شوی و اگر با تو بجنگند، حتماً نابود می‌شوی.»
حسین گفت: «مرا از مرگ می‌ترسانی، مگر بیش‌تر از این چیزی هست که مرا بکشید؟ نمی‌دانم با تو چه بگویم. شعر آن مرد اوسی را که با پسر عموی خویش گفت، با تو می‌گویم که وقتی به یاری پیمبر خدا می‌رفت، به او گفته بود کجا می‌روی که کشته می‌شوی؟ و به پاسخ گفته بود:
«می‌روم که مرگ برای مرد
اگر نیت پاک دارد
و مسلمان است و پیکار می‌کند
و به جان از مردان پارسا پشتیبانی می‌کند،
عار نیست.»
گوید: و چون حر این سخن بشنید، از او کناره گرفت. وی با یارانش از یک سو می‌رفت و حسین از سوی دیگر می‌رفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2990- 2993، 2994- 2995
(1)- لیس فی د.
(2)- من د و بر، وفی الأصل: زید.
(3)- وفی النّسخ: أرید.
(4)- فی د: حظر.
(5)- فی النّسخ: کتبهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 798
علیَّ رسلکم أن أقدم إلینا، إنّه لیس علینا إمام، فلعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الهدی، فإن کنتم علی ذلک فقد جئتکم، فإن تعطونی ما یثق به قلبی من عهودکم ومن مواثیقکم دخلت معکم إلی مصرکم، وإن «1» لم تفعلوا و «1» کنتم کارهین لقدومی علیکم انصرفتُ إلی المکان الّذی أقبلت منه إلیکم. قال: فسکت القوم عنه ولم یجیبوا «2» بشی‌ء.
وأمر الحرّ بن یزید «3» بخیمةٍ له فضُربت، فدخلها وجلس فیها «4». فلم یزل الحسین رضی الله عنه «5» واقفاً مقابلهم وکلّ واحد منهم آخذ «6» بعنان فرسه. وإذا کتاب قد ورد «1» من الکوفة «1»: من عبیداللَّه «7» بن زیاد إلی الحرّ بن یزید «8»، أمّا بعد، یا أخی! إذا أتاک کتابی فجعجع بالحسین ولا تفارقه حتّی تأتینی به، فإنِّی أمرت رسولی أن لا یفارقک حتّی یأتینی بانفاذ أمری إلیک- والسّلام.
قال: فلمّا قرأ الحرّ الکتاب، بعث إلی ثقات أصحابه، فدعاهم، ثمّ قال: ویحکم! ورد علیَّ کتاب عبیداللَّه بن زیاد یأمرنی أن أقدم إلی الحسین «9» بما یسوؤه، وواللَّه «9» ما تطاوعنی نفسی، ولا تجیبنی إلی ذلک. فالتفت رجل من أصحاب الحرّ «10» بن یزید، یکنّی «10» أبا الشّعثاء «11» الکندیّ، إلی رسول عبیداللَّه بن زیاد، فقال له: فیماذا جئت؟ ثکلتک امّک، فقال له: أطعت إمامی، ووفیت ببیعتی، وجئت برسالة أمیری. فقال له أبو الشّعثاء «11»: لقد
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د.
(2)- فی د و بر: لم یجیبوه.
(3)- عن د و بر، وفی الأصل: زید.
(4)- فی د: بها.
(5)- لیس فی د.
(6)- فی د: مآخذ.
(7)- فی د و بر: عبداللَّه.
(8)- من د و بر، وفی الأصل: زید.
(9- 9) فی د: إلی ما یسؤه فو اللَّه.
(10- 10) لیس فی د، وفی الأصل: «زید» بدل «یزید».
(11)- فی النّسخ: الببغاء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 799
عصیت ربّک وأطعت إمامک وأهلکت نفسک واکتسبت عاراً، فبئس الإمام إمامک، قال اللَّه عزّ وجلّ: «وجعلناهم أئمّة یدعون إلی النّار ویوم القیامة لا یُنصرون».
قال: ودنت صلاة العصر، فأمر الحسین مؤذّنه، فأذّن وأقام الصّلاة، وتقدّم الحسین فصلّی بالعسکرین. فلمّا انصرف من صلاته، «1» وثب قائماً علی قدمیه «1» فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! أنا ابن بنت رسول اللَّه (ص) «2» ونحن أولی بولایة هذه الامور علیکم من هؤلاء المدّعین ما لیس «3» لهم و «3» السّائرین فیکم بالظّلم والعدوان، فإن تثقوا «4» باللَّه وتعرفوا الحقّ لأهله فیکون ذلک للَّه‌رضا، وإن کرهتمونا وجهلتم حقّنا وکان رأیکم علی خلاف ما جاءت به کتبکم وقدمت به رسلکم، انصرفت عنکم.
قال: فتکلّم الحرّ بن یزید «5» بینه وبین أصحابه، فقال: أبا عبداللَّه! ما نعرف هذه الکتب ولا مَن هؤلاء الرّسل. قال: فالتفت الحسین إلی غلام له، یقال له عقبة بن سمعان، فقال:
یا عقبة! هات الخرجین اللّذین «6» فیهما الکتب؛ فجاء عقبة بکتب أهل الشّام والکوفة، فنثرها بین أیدیهم، ثمّ تنحّی، فتقدّموا ونظروا إلی عنوانها، ثمّ تنحّوا، فقال الحرّ بن یزید «7»: أبا عبداللَّه! لسنا من القوم الّذین کتبوا إلیک هذه الکتب، وقد امِرنا «8» إن لقیناک لا نفارقک «8» حتّی نأتی بک علی الأمیر؛ فتبسّم الحسین، ثمّ قال: یا ابن حرّ! أوَ تعلم أنّ الموت أدنی [إلیک] من ذلک؟ ثمّ التفت الحسین فقال: احملوا النِّساء لیرکبوا حتّی ننظر ما الّذی یصنع هذا وأصحابه! قال: فرکب أصحاب الحسین وساقوا النّساء بین أیدیهم،
__________________________________________________
(1- 1) وقع فی د مکرّراً.
(2)- لیس فی د.
(3- 3) فی النّسخ: فیهم، والتّصحیح من الطّبریّ، 6/ 228.
(4)- من د و بر، وفی الأصل: تتّقوا.
(5)- من بر، وفی الأصل و د: زید.
(6)- فی النّسخ: الّذین، والتّصحیح من الطّبریّ.
(7)- من د و بر، وفی الأصل: زید.
(8- 8) لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 800
فقدمت «1» خیل الکوفة حتّی حالت بینهم وبین المسیر «2»، فضرب الحسین بیده إلی سیفه، ثمّ صاح بالحرّ: ثکلتک امّک! ما الّذی ترید أن تصنع؟ فقال الحرّ: أما واللَّه لو قالها غیرک من العرب لرددتها علیه کائناً مَنْ کان، ولکن، لا واللَّه ما [لی] إلی ذلک سبیل مَنْ ذکر امّک، غیر أ نّه لا بدّ أن أنطلق بک إلی عبیداللَّه بن زیاد؛ فقال له الحسین: إذاً واللَّه لا أتبعک «3» أو تذهب نفسی. «4» قال الحرّ: إذاً واللَّه لا أفارقک أو تذهب نفسی «4» وأنفس أصحابی. «5» قال الحسین: برّز أصحابی وأصحابک وابرز إلیّ، فإن قتلتنی خذ برأسی «6» إلی [ابن- «7»] زیاد، وإن قتلتک أرحت الخلق منک؛ فقال الحرّ: أبا عبداللَّه! إنِّی لم اؤمر بقتلک، وإنّما «8» امرت أن لا أفارقک أو أقدم بک علی ابن زیاد، وأنا واللَّه کاره إن یبتلینی اللَّه بشی‌ء من أمرک؛ غیر أنِّی قد أخذت ببیعة القوم وخرجت إلیک، وأنا أعلم «9» أ نّه لا یوافی «9» القیامة «10» أحد من هذه الامّة إلّاوهو یرجو شفاعة جدّک محمّد «11» (ص)، وأنا خائف إن أنا قاتلتک أن أخسر الدّنیا والآخرة، ولکن، أنا أبا عبداللَّه! لست أقدر الرّجوع إلی الکوفة فی وقتی هذا، ولکن خذ عنّی هذا الطّریق وامض «12» حیث شئت حتّی أکتب إلی ابن زیاد أنّ هذا خالفنی فی الطّریق، فلم أقدر علیه، وأنا أنشدک اللَّه فی نفسک. فقال
__________________________________________________
(1)- فی د: فتقدّمت.
(2)- من د و بر، وفی الأصل: المنبر.
(3)- فی النّسخ: لا أتابعک، والتّصحیح من الطّبریّ.
(4- 4) سقط من د.
(5)- زید فی د: ثمّ.
(6)- من د، وفی الأصل و بر: رأسی.
(7)- من د.
(8)- فی د: إنّی.
(9- 9) فی النّسخ: إنّما یوافی کذا. والظّاهر ما أثبتناه.
(10)- زید فی د: من.
(11)- من د، وفی الأصل و بر: محمّداً.
(12)- فی د: امضی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 801
الحسین: یا حرّ! کأ نّک تخبرنی أنِّی مقتول! فقال الحرّ: أبا عبداللَّه! نعم، ما أشکّ فی ذلک، إلّاأن ترجع من حیث جئت. فقال الحسین: ما أدری ما أقول لک، ولکنّی أقول کما قال أخو الأوس، حیث یقول:
سأمضی وما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی خیراً وجاهد مسلما
وواسی الرّجال الصّالحین بنفسه وفارقَ مذموماً وخالف مجرما
أقدّم نفسی لا أرید بقاءها لتلقی خمیساً فی الوغاء عرمرما
فإن عشت لم الم، وإن متّ لم اذَم کفی بک ذلّاً أن تعیش مرغّما
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 134- 140
فرهقه عند صلاة الظّهر، فأمر الحسین علیه السلام ابنه، فأذّن وأقام، وقام الحسین علیه السلام فصلّی بالفریقین جمیعاً «1»، فلمّا سلّم، وثب الحرّ بن یزید، فقال: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه ورحمة اللَّه وبرکاته، فقال الحسین علیه السلام: وعلیک السّلام، من أنت یا عبداللَّه؟ فقال: أنا الحرّ بن یزید، فقال: یا حرّ! أعلینا أم لنا؟ فقال الحرّ: واللَّه یا ابن رسول اللَّه لقد بعثت لقتالک وأعوذ باللَّه أن احشر من قبری وناصیتی مشدودة «2» إلی رجلی «2» ویدی مغلولة إلی عنقی وأکبّ علی حرّ وجهی فی النّار، یا ابن رسول اللَّه! أین تذهب؟ ارجع إلی حرم جدّک، فإنّک مقتول. فقال الحسین علیه السلام:
سأمضی فما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّاً وجاهد مسلما
وواسی الرِّجال الصّالحین بنفسه وفارقَ مثبوراً وخالفَ مُجْرما
فإن متّ لم أندم وإن عشت لم الَم کفی بک ذلّاً أن تموت «3» وتُرغما «4»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار].
(2- 2) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(3)- [فی العوالم: تعیش].
(4)- حر هنگام نماز ظهر به حسین علیه السلام رسید. حسین پسرش را امر کرد اذان و اقامه گفت. حسین علیه السلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 802
الصّدوق، الأمالی،/ 154/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 314؛ البحرانی، العوالم،
17/ 163- 164
فلم یزل الحرّ مواقفاً للحسین علیه السلام حتّی حضرت صلاة الظّهر، وأمر الحسین علیه السلام الحجّاج بن مسروق «1» أن یؤذّن «1». فلمّا حضرت الإقامة، خرج الحسین علیه السلام فی إزار ورداء ونعلین، «2» فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس «2»! «3» لم آتکم حتّی أتتنی «4» کتبکم «5» وقدمت علیَّ رسلکم «5»: أن أقدم علینا، «5» فإنّه «6» لیس لنا إمام «5» لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک «7» علی الهدی والحقّ، فإن کنتم علی ذلک فقد جئتکم «8» فأعطونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم ومواثیقکم، وإن لم تفعلوا وکنتم لمقدمی «8» کارهین، انصرفت عنکم إلی المکان
__________________________________________________
- با هر دو گروه نماز ظهر را خواند و چون سلام نماز داد، حر پیش جست و عرض کرد: «السلام علیک یابن رسول اللَّه ورحمة اللَّه وبرکاته.» حسین فرمود: «وعلیک السلام، تو کیستی ای بنده خدا؟» گفت: «من حر بن یزیدم.» فرمود: «حر، به جنگ ما آمدی یا به یاری ما؟» گفت: «مرا به جنگ تو فرستادند و به خدا پناه می‌برم که از قبر برآیم و پایم به سوی سرم بسته باشد و دستم به گردنم و مرا به رو در آتش جهنم اندازند. ای زاده رسول خدا صلی الله علیه و آله کجا می‌روی؟ برگرد به حرم جدت؛ زیرا تو را می‌کشند.» حسین فرمود:
«من می‌روم و ز مرگ ننگی نبود آن را که به دل نیت خیر است و جهاد
همدرد نکویان شود و جان بدهد از بدمنش و مجرم و بی دین آزاد
با عیب بمانم و بمیرم بی غم خواری که بمانی و بود دشمن شاد»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 154
(1- 1) [الأعیان: الجعفیّ وکان معه أن یؤذّن فأذّن].
(2- 2) [الأعیان: فخطبهم وقال من جملة خطبته: إنّی].
(3)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراءونفس المهموم والمعالی ومثیر الأحزان والعیون: إنِّی].
(4)- [تظلّم الزّهراء: أتت].
(5- 5) [لم یرد فی الأعیان].
(6)- [لم یرد فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان وتظلّم الزّهراء].
(7)- [فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان: وإیّاکم].
(8- 8) [الأعیان: وإن کنتم لقدومی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 803
الّذی جئت منه «1» «2» إلیکم، فسکتوا عنه «3»، ولم «4» یتکلّم أحد منهم بکلمة 4 2. فقال للمؤذِّن: أقم «5»، وأقام الصّلاة، فقال للحرّ: أترید أن تصلِّی بأصحابک؟ قال: لا، بل تصلِّی أنت و «6» نصلِّی بصلاتک، فصلّی بهم الحسین علیه السلام، «7» ثمّ دخل «7» «8» فاجتمع إلیه «9» أصحابه «10» وانصرف الحرّ إلی مکانه الّذی «11» کان فیه، فدخل خیمة قد ضُربت له، «12» واجتمع إلیه «10» جماعة «13» «11» من أصحابه وعاد الباقون إلی صفّهم «14» الّذی کانوا فیه، فأعادوه «15» 12 14، ثمّ أخذ کلّ رجل منهم بعنان دابّته «16» وجلس «17» فی ظلِّها 17.
فلمّا کان وقت العصر، أمر الحسین بن علیّ علیه السلام «18» أن یتهیّئوا للرّحیل «19»، ففعلوا، ثمّ
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: عنه].
(2- 2) [الأعیان: فسکتوا].
(3)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4- 4) [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون ومثیر الأحزان: یتکلّموا کلمة].
(5)- [زاد فی المعالی: الصّلاة].
(6)- [زاد فی المعالی: نحن].
(7- 7) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(8)- [زاد فی الأعیان: فضربه].
(9)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی ومثیر الأحزان والعیون: علیه].
(10- 10) [الأعیان: ودخل الحرّ خیمة نصبت له واجتمع علیه].
(11- 11) [العیون: فاجتمع إلیه خمسمائة].
(12- 12) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(13)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی ومثیر الأحزان والعیون: خمسمائة].
(14- 14) [لم یرد فی العیون].
(15)- [لم یرد فی الدّمعة ومثیر الأحزان وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون].
(16)- [فی البحار والعوالم والدّمعة ومثیر الأحزان وتظلّم الزّهراء والمعالی: فرسه].
(17- 17) [المعالی: بظلِّه].
(18)- [زاد فی مثیر الأحزان: فتیانه].
(19)- [مثیر الأحزان: للمسیر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 804
أمر منادیه، فنادی بالعصر، وأقام «1»، «2» فاستقدم الحسین علیه السلام وقام فصلّی «2»، «3» ثمّ «4» سلّم وانصرف إلیهم بوجهه «5»، «6» فحمد «7» اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، أ یّها النّاس! فإنّکم إن تتّقوا اللَّه وتعرفوا الحقّ لأهله یکن «8» أرضی للَّه «8» عنکم «6»، ونحنُ أهل بیت محمّد أولی بولایة هذا الأمر علیکم «9» من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم والسّائرین فیکم بالجور والعدوان، وإن أبیتم إلّاکراهیّة «10» لنا والجهل بحقّنا، وکان رأیکم الآن غیر «11» ما أتتنی به کتبکم «12» وقدمت به «13» علیَّ رسلکم «12»، انصرفت عنکم. «14» فقال له الحرّ: أنا واللَّه ما أدری 14 ما هذه الکتب و «15» الرّسل «16» الّتی تذکر، فقال الحسین علیه السلام «17» لبعض أصحابه 17: یا عقبة بن سمعان «18»! اخرج الخرجین اللذین فیهما
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: الصّلاة].
(2- 2) [ط مؤسّسة آل البیت: فاستقام الحسین علیه السلام فصلّی بالقوم].
(3)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان: بالقوم].
(4)- [مثیر الأحزان: فلمّا].
(5)- [زاد فی مثیر الأحزان: الشّریف].
(6- 6) [الأعیان: وخطبهم وقال فی جملة کلامه].
(7)- [فی إعلام الوری مکانه: فحضرت صلاة الظّهر، فصلّی الحسین علیه السلام وصلّی الحرّ خلفه، فلمّا سلّم انصرف إلی القوم وحمد اللَّه ...].
(8- 8) [الأسرار: رضی اللَّه].
(9)- [لم یرد فی مثیر الأحزان ووسیلة الدّراین].
(10)- [فی إعلام الوری والبحار والعوالم والدّمعة ومثیر الأحزان والعیون ونفس المهموم: الکراهة، وفی الأسرار والأعیان: الکراهیّة].
(11)- [مثیر الأحزان: الّذی].
(12- 12) [لم یرد فی الأعیان].
(13)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(14- 14) [إعلام الوری: وقالوا: إنّا واللَّه لا ندری، وزاد فی الأسرار ومثیر الأحزان: ما تقول ولا].
(15)- [فی مثیر الأحزان: وما هذه].
(16)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(17- 17) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(18)- [زاد فی العیون ووسیلة الدّارین: وکان غلاماً لزوجته الرّباب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 805
کتبهم إلیّ، فأخرج خرجین مملوّین صحفاً «1»، فنثرت بین یدیه «2»، فقال «3» له الحرّ: إنّا «4» «3» لسنا «5» من هؤلاء «6» الّذین کتبوا إلیک «6»، «7» وقد أمرنا «6» إذا نحن «8» لقیناک «9» «6» ألّا نفارقک حتّی نقدمک الکوفة «10» علی عبیداللَّه «10».
فقال له «11» الحسین علیه السلام: الموت أدنی إلیک من ذلک، ثمّ «12» قال لأصحابه: قوموا فارکبوا «12»، فرکبوا «13»، «14» «15» وانتظروا حتّی رکبت نساءهم 15، فقال لأصحابه: انصرفوا 14، «16» فلمّا ذهبوا لینصرفوا 16 حال القوم بینهم وبین الانصراف، فقال الحسین علیه السلام «17» للحرّ: ثکلتک امّک «18» ما ترید؟ قال له 18 الحرّ: أما لو غیرک من العرب یقولها
__________________________________________________
(1)- [إعلام الوری: کتباً].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: وکانت اثنی عشر ألف مکتوب].
(3- 3) [لم یرد فی المعالی].
(4)- [لم یرد فی إعلام الوری والبحار ومثیر الأحزان وتظلّم الزّهراء والعیون].
(5)- [فی روضة الواعظین مکانه: وصلّی بهم الحسین الظّهر والعصر، ثمّ توجّه إلیهم، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وصلّی علی النّبیّ صلی الله علیه و آله وأخبرهم بمقالة الکوفیّین ورسالاتهم، وقال: أنا أولی بهذا الأمر علیکم من هؤلاء المدّعیین ما لیس لهم، فقال الحرّ: لسنا ...].
(6- 6) [لم یرد فی العیون].
(7)- [زاد فی المعالی: ولا نعرف من کتب إلیه ولا من ارسل وأ نّا].
(8)- [لم یرد فی روضة الواعظین وإعلام الوری والمعالی ومثیر الأحزان].
(9)- [روضة الواعظین: لقینا].
(10- 10) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(11)- [لم یرد فی المعالی].
(12- 12) [العیون: أمر أصحابه].
(13)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(14- 14) [لم یرد فی إعلام الوری].
(15- 15) [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والأعیان ومثیر الأحزان: وانتظر حتّی رکبت نساؤه، وفی نفس المهموم: وانتظر حتّی رکب نساؤهم، والعیون: ورکبت نساؤه].
(16- 16) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(17) (17*) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(18- 18) [إعلام الوری: یا ابن یزید، قال:].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 806
لی «1» وهو علی مثل الحال «2» الّتی أنت علیها ما ترکت ذکر امّه بالثّکل «3» کائناً مَنْ کان «3»، ولکن واللَّه ما لی إلی ذکر امّک من سبیل إلّابأحسن ما یقدر «4» علیه.
فقال له «5» الحسین علیه السلام (17*): فما ترید؟ قال: أرید أن أنطلق بک «6» إلی الأمیر عبیداللَّه، قال: إذاً واللَّه لا أتّبعک، «7» قال: إذاً واللَّه لا أدعک «7»، فترادّا «8» القول «9» ثلاث مرّات «9».
فلمّا کثر الکلام بینهما، قال له الحرّ: إنِّی لم اؤمر بقتالک، إنّما امرت ألّا أفارقک حتّی أقدمک الکوفة، «10» فإذا «11» أبیت فخذ طریقاً لا یدخلک الکوفة ولا یردّک إلی المدینة تکون «12» بینی وبینک نصفاً «10» حتّی أکتب «13» إلی الأمیر «13» عبیداللَّه، «14» فلعلّ اللَّه أن «15» یأتی «16» بأمر «17» یرزقنی فیه 15 العافیة من أن أبتلی بشی‌ء من أمرک، «3» فخذ «18» ها هنا «3».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی مثیر الأحزان: من العرب].
(2)- [فی المعالی: هذه الحالة، وفی الأعیان: هذه الحال].
(3- 3) [لم یرد فی إعلام الوری].
(4)- [فی إعلام الوری والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: نقدر].
(5)- [لم یرد فی إعلام الوری والمعالی].
(6)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(7- 7) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(8)- [الدّمعة: فزاد].
(9- 9) [لم یرد فی إعلام الوری].
(10- 10) [إعلام الوری: فتیاسر ههنا عن طریق العذیب والقادسیّة].
(11)- [فی البحار والعوالم: فإذ، وفی الدّمعة: فإن].
(12)- [فی الدّمعة والأسرار ومثیر الأحزان وتظلّم الزّهراء والعیون ونفس المهموم والأعیان: یکون].
(13- 13) [فی الأسرار: الأمیر یکتب إلی یزید أو عبیداللَّه].
(14)- [زاد فی إعلام الوری: ویکتب إلیّ الأمیر، وزاد فی نفس المهموم: وتکتب إلی یزید أو إلی عبیداللَّه، وزاد فی الأعیان: وتکتب إلی یزید إن شئت أو إلی ابن زیاد إن شئت].
(15- 15) [فی البحار ومثیر الأحزان وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون: یرزقنی].
(16)- [فی روضة الواعظین وإعلام الوری: یأتینی].
(17)- [الأسرار: بأمره].
(18)- [الدّمعة: فیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 807
«1» «2» فتیاسر عن طریق العذیّب والقادسیّة «1»، «3» وسار الحسین علیه السلام وسار الحرّ فی أصحابه یسایره «2»، «4» وهو یقول له: یا حسین «3»! إنِّی «5» أذکرک اللَّه فی نفسک «6» فإنِّی أشهد لئن قاتلت لتقتلنّ «7»؟ فقال له الحسین علیه السلام: أفبالموت تخوِّفنی؟ «1» وهل یعدو «8» بکم الخطب أن تقتلونی «1»؟ و «9» سأقول کما قال أخو الأوس لابن عمّه «10» وهو یرید نصرة «11» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فخوّفه ابن عمّه، وقال: «1» أین تذهب «1»؟ فإنّک مقتول، فقال:
سأمضی وما بالموت عارٌ علی الفتی إذا ما نوی حقّاً وجاهدَ مُسْلِماً
وآسی «12» الرّجال الصّالحین بنفسه وفارقَ مثبوراً وخالفَ «13» مُجْرِماً
1 14 فإن «14» عشت لم أندم وإن متّ لم الم 14 کفی بک ذلّاً أن تعیش وتُرغما «15» «16» «1»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی إعلام الوری]
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین]
(3- 3) [الأعیان: فتیاسر الحسین علیه السلام وبینه وبین العذیّب ثمانیة وثلاثون میلًا وسار والحرّ یسایره، قال له الحرّ]
(4) [إلی هنا حکاه فی العیون]
(5)- [لم یرد فی المعالی، وفی روضة الواعظین: إن]
(6) (6*) [مثیر الأحزان: ثمّ قال الحسین لأصحابه: هل فیکم من یعرف الطّریق غیر الجادّة؟ فقال الطّرمّاح: أنا أخبر بالطّریق، فقال له: سر بین أیدینا، فسار الطّرمّاح واتّبعه الحسین علیه السلام وأصحابه]
(7) [روضة الواعظین: لیقتلنّ، وأضاف فی الأعیان: ولئن قوتلت لتهلکنّ فیما أری]
(8)- [تظلّم الزّهراء: یغدو]
(9)- [أضاف فی الأعیان: ما أدری ما أقول لک! ولکنّی أقول].
(10)- [أضاف فی الأعیان: حین لقیه].
(11)- [المعالی: نصر]
(12)- [فی روضة الواعظین والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی: وواسی]
(13)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت: باعد، وفی روضة الواعظین وإعلام الوری والبحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء والأعیان: وودّع، وفی الأسرار: ووعّد]
(14- 14) [روضة الواعظین: فإن متّ لم أندم وإن عشت لم الم].
(15)- [تظلّم الزّهراء: مذمّما]
(16)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والأعیان: أقول: وزاد محمّد بن أبی طالب قبل البیت الأخیر هذا البیت:
أقدِّم نفسی لا أرید بقاءها لتلقی خمیساً فی الوغی وعرمرما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 808
«1» فلمّا سمع ذلک الحرّ «2» تنحّی عنه 2 (6*)، «3» وکان یسیر بأصحابه ناحیة، والحسین علیه السلام فی ناحیة «4» أخری حتّی انتهوا إلی عذیب الهجانات. «5»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی تظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین].
(2- 2) [لم یرد فی المعالی].
(3)- [إلی هنا حکاه فی إعلام الوری].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(5)- پس حر همچنان برابر حسین علیه السلام ایستاد تا هنگام نماز ظهر شد. پس آن حضرت علیه السلام حجاج بن مسروق را دستور فرمود اذان نماز گوید. چون هنگام گفتن اقامه و وقت خواندن نماز شد، حسین علیه السلام لباس پوشیده و نعلین برپا کرد و از بهر نماز بیرون آمد. پس حمد و ثنای خدای را به جا آورد و سپس فرمود: «ای گروه مردم! من به نزد شما نیامدم تا آن‌گاه که نامه‌های شما به من رسید و فرستادگان شما به نزد من آمدند که به‌نزد ما بیا؛ زیرا ما امام وپیشوایی نداریم و امید است خدا به‌وسیله تو ما را به راهنمایی و حقیقت فراهم آورد. پس اگر بر سر همان گفته‌ها و سخن خود هستید، من به نزد شما آمده‌ام و شما پیمان و عهدی به من بدهید و بیعت خود را با من تازه کنید که به سبب آن آسوده خاطر باشم و اگر این کار را نمی‌کنید و آمدن مرا خوش ندارید، از آن‌جا که آمده‌ام به همان‌جا باز می‌گردم.»
همگی خاموش گشته و کسی از آنان سخن نگفت. حضرت به اذان‌گو فرمود: «اقامه بگو.»
و نماز برپا شد. پس به حر فرمود: «آیا می‌خواهی تو هم با همراهان خود نماز بخوانی؟»
عرض کرد: «نه، بلکه شما نماز بخوان و ما نیز پشت سر شما نماز می‌خوانیم.»
پس حسین علیه السلام با ایشان نماز خواند. سپس به خیمه خود درآمد و اصحابش نزد او گرد آمدند و حر نیز به جای خویش بازگشت و به خیمه ای که برای او در آن‌جا برپا کرده بودند، درآمد و گروهی از همراهانش به نزد او آمده و بقیه آنان به صف لشگر که در آن بودند، بازگشتند و هر مردی از آنان دهنه اسب خود را گرفت و در سایه آن نشست.
چون هنگام عصر شد، حسین علیه السلام دستور فرمود آماده رفتن شوند. همراهان حضرت آماده رفتن شدند. سپس به منادی خود دستور داد برای نماز عصر آواز دهد و اقامه نماز گفته. امام حسین علیه السلام پیش آمد و ایستاد و نماز عصر خواند و چون سلام داد، به سوی آن مردم برگشت و حمد و ثنای خدای را به جا آورد و سپس فرمود: «اما بعد، ای گروه مردم! همانا اگر شما از خدا بترسید و حق را برای اهل آن بشناسید، بیش‌تر باعث خوشنودی خداوند از شما می‌باشد و ما خاندان محمد صلی الله علیه و آله هستیم و سزاوارتر به فرمانروایی بر شماییم از اینان که ادعای چیزی کنند که برای ایشان نیست و به زور و ستم در میان شما رفتار کنند. اگر فرمانروایی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 809
__________________________________________________
- ما را خوش ندارید و می‌خواهید درباره حق ما نادان بمانید و اندیشه شما اکنون جز آن است که در نامه‌ها به من نوشتید و فرستادگان شما به من گفتند، هم‌اکنون از نزد شما بازمی‌گردم.»
حر گفت: «من به خدا قسم نمی‌دانم این فرستادگان و این نامه‌ها که می‌گویی چیست.»
حسین علیه السلام به برخی از یارانش که نام او عقبة بن سمعان بود، فرمود: «ای عقبة بن سمعان! آن دو خرجین و دو کیسه بزرگی که نامه های ایشان در آن است، بیرون بیار.»
پس آن مرد دو خرجین پر از نامه و کاغذ بیرون آورد و جلوی آن حضرت ریخت. حر گفت: «ما از آن کسان نیستیم که این نامه‌ها را به تو نوشته‌اند و ما تنها دستور داریم که چون تو را دیدار کردیم، از تو جدا نشویم تا تو را در کوفه بر عبیداللَّه درآوریم.»
حسین علیه السلام فرمود: مرگ برای تو نزدیک‌تر از این آرزو است.»
سپس رو به اصحاب خود کرده و فرمود: «سوار شوید.»
همراهان آن حضرت سوار شده و درنگ کردند تا زنان نیز سوار شده. آن گاه فرمود: «به راه مدینه بازگردید.»
همین که رفتند بازگردند، آن لشگر از بازگشت آنان جلوگیری کردند. حسین علیه السلام به حر فرمود: «مادر به عزایت بنشیند، از ما چه می‌خواهی؟»
حر گفت: «اگر کسی از عرب جز تو در چنین حالی که تو در آن هستی این سخن را به من می‌گفت، من نیز هر که بود نام مادرش را به عزا گرفتن می‌بردم. ولی به خدا من نمی‌توانم نام مادر تو را جز به بهترین راهی که توانایی بر آن دارم، ببرم.»
حسین علیه السلام فرمود: «پس چه می‌خواهی؟»
گفت: «می‌خواهم شما را به نزد امیر (یعنی عبیداللَّه) ببرم.»
فرمود: «به خدا من همراه تو نخواهم آمد.»
حر گفت: «من نیز به خدا دست از تو باز ندارم.»
سه بار این سخنان میان آن حضرت و حر رد و بدل شد و چون سخن میانشان بسیار شد، حر گفت: «من دستور جنگ کردن با شما ندارم. جز این نیست که دستور دارم از تو جدا نشوم تا شما را به کوفه ببرم. اکنون که از آمدن به کوفه خودداری می‌کنی، پس راهی در پیش گیر که نه به کوفه برود و نه به مدینه و میانه گفتار من و گفتار شما انصاف برقرار گردد تا من در این باب نامه‌ای به امیر یعنی عبیداللَّه بنویسم. شاید خدا کاری پیش آرد که سلامت دین من در آن باشد و آلوده به چیزی در کار تو نشوم. از این‌جا روانه شو.»
پس حضرت از سمت چپ راه قادسیه که به کوفه می‌رفت و راه عذیب که به مدینه می‌رفت، به راه افتاد و حر نیز با همراهانش با آن حضرت می‌رفتند. حر همچنان به آن جناب می‌گفت: «ای حسین! من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 810
المفید، الإرشاد، 2/ 80- 83/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 376- 378، 379؛
البحرانی، العوالم، 17/ 227- 229؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 249- 251؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 251- 252، 253؛ القمّی، نفس المهموم،/ 188- 190،
191- 192؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 163- 165؛ المازندرانی، معالی السّبطین،
1/ 271- 272، 273- 274؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 43- 44؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 67- 69؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 63- 65؛ مثله الفتّال،
روضة الواعظین،/ 154؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 229- 230؛ الأمین، أعیان
الشّیعة، 4/ 612- 613
فحضرت الصّلاة، فأذّن مؤذِّن الحسین، ثمّ أقام، فخرج الحسین فی إزار ونعلین، وقال: «أ یّها النّاس، معذرة إلی اللَّه، وإلیکم، إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کُتُبکم، وقدمت علیَّ رسائلکم أن أقدِم علینا، فإنّه لیس لنا إمام، فإن کنتم علی ذلک، فقد جئتکم، فإن تُعطونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم أقدم مصرکم، وإن کنتم لمقدمی کارهین، انصرفت عنکم إلی
__________________________________________________
- خدا را درباره خود به یاد تو آورم و به خدا سوگندت می‌دهم که اگر بخواهی جنگ کنی، کشته خواهی شد!»
حسین علیه السلام فرمود: «آیا به مرگ مرا بیم دهی؟ و آیا اگر مرا بکشید کارهای شما روبه راه می‌شود و خاطرتان آسوده خواهد شد؟- یعنی این فکر اشتباهی است که شما می‌کنید- و من چنان گویم که برادر اوس به پسر عمویش که می‌خواست به یاری رسول خدا صلی الله علیه و آله برود و پسر عمویش او را بیم می‌داد و می‌گفت: کجا می‌روی؟ کشته خواهی شد در (پاسخش) گفت:
1. من می‌روم و مرگ برای جوان (یا جوانمرد) ننگ نیست، هنگامی که نیتش حق باشد و در حال اسلام بجنگد.
2. و در راه مردان صالح و شایسته جانبازی کند، و از نابود شدگان (در دین) جدا گشته و به گنهکاری پشت کند.
3. پس (در این صورت) اگر زنده ماندم، پشیمان نیستم و اگر مردم سرزنشی ندارم، بس است برای تو که زنده بمانی و بینی تو را به خاک بمالند و زبون شوی.»
حربن یزید که این سخن را شنید، دانست که آن حضرت تن به کشته شدن داده ولی تن به خواری و تسلیم شدن به پسر زیاد نداده. از این‌رو به کناری رفت و با همراهان خود از یک سو می‌رفت و حسین علیه السلام از سوی دیگر. تا به منزل عذیب الهجانات رسیدند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 80- 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 811
المکان الّذی أقبلت منه إلیکم». فسکتوا عنه. فقال الحسین للحرّ: «أترید أن تُصلِّی بأصحابک؟» قال: «لا، بل تُصلِّی أنت ونُصلِّی بصلاتک». فصلّی بهم الحسین، وانصرف الحرّ إلی مکانه، وأخذ کلّ رجل منهم بعنان دابّته، وجلس فی ظلّها. فلمّا کان وقت العصر، أمر الحسین أن یتهیّأوا للرّحیل، ففعلوا. ثمّ إنّه خرج، فأمر منادیه، فنادی بالعصر، واستقدم الحسین، فصلّی بالقوم، ثمّ سلّم، وانصرف إلی القوم بوجهه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وأعاد علی القوم قریباً من مقالته الاولی. فقال الحرّ: «إنّا، واللَّه، لا ندری هذه الکتب، والرّسل الّتی تذکر». فدعا الحسین بخُرجَین مملوّءین کُتباً، فنشرها بین أیدیهم. فقال له الحرّ: «لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، إنّما امرنا، إذا نحن لقیناک، أ لّانفارقک حتّی نُقدمک الکوفة علی عبیداللَّه بن زیاد». فقال له الحسین: «الموتُ أدنی إلیک من ذلک». ثمّ قال لأصحابه: «انصرفوا بنا». فلمّا ذهبوا لینصرفوا، حال القوم بینه وبین الانصراف. فقال الحسین للحرّ: «ثکلتک امّک، ما ترید؟» قال: «أما واللَّه، لو غیرک من العرب یقولها ما ترکت ذکر امّه، کائناً مَن کان، ولکن لا سبیل إلی ذکر امّک، إلّا بأحسن ما نقدر علیه». فقال له الحسین: «فما ترید؟» قال: «أن أنطلق بک إلی عبیداللَّه بن زیاد». فقال له الحسین: «إذاً لا أتبعُک.» فقال له الحرّ: «إذاً لا أدعُک». فترادّا القول، فلمّا طال الکلام، قال الحرّ: «إنِّی لم أؤمر بقتالک، إنّما امرت أ لّاافارقک حتّی تقدم الکوفة.
فإذا أبیت إتیانها، فخذ طریقاً لا یُدخلک المدینة، ولا یؤدّیک إلیها، ولا یردُّک عنها یکون بینی وبینک نصفاً، وتکون بالخیار، بین أن تکتب إلی یزید إن أردت، أو إلی ابن زیاد، إن أردت، فلعلّ اللَّه یأتی بأمر یرزقنی فیه العافیة أن أبتلی بشی‌ء من أمرک».
فتراضیا، وتیاسر الحرّ عن طریق القادسیّة، وسایره الحسین، وأخذ الحسین یخطب القوم ویذکرهم اللَّه، ویدلّهم علی نفسه ومکانه عن النّبوّة والحکمة، واستحقاقه للإمامة دون الفجرة الفسقة.
فقال له الحرّ، وهو یسایره: «یا حسین! اذکّرک اللَّه فی نفسک، فوَ اللَّه، لئن قاتلت لتقتلنّ». فقال له الحسین: «أبالموت تخوِّفنی؟» وأنشده أبیاتاً، وهی أبیات تمثّل بها:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 812
سأمضی، فما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّاً، وجاهد مُسْلِما
وآسی الرّجال الصّالحین بنفسه وفارق شرّاً أن یعیش ویُرغما
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم،/ 59- 61 1
فلم یزل الحرّ موافقاً للحسین حتّی «1» دنت صلاة الظّهر، فقال الحسین للحجّاج بن مسروق: أذّن یرحمک اللَّه، وأقم الصّلاة حتّی نصلّی. فأذّن «1» الحجّاج للظّهر «1»، فلمّا فرغ «2» صاح الحسین بالحرّ: «3» یا ابن یزید «3»! أترید أن تصلّی بأصحابک وأنا أصلّی بأصحابی؟ فقال الحرّ: «4» لا، بل أنت تصلِّی ونحن نصلِّی بصلاتک یا أبا عبداللَّه، فقال للحجّاج أقم، فأقام «4»، وتقدّم الحسین للصّلاة «5»، فصلّی بالعسکرین جمیعاً.
فلمّا فرغ «6» وثب قائماً متّکئاً «7» علی قائم سیفه، «1» وکان فی إزار ورداء ونعلین «1»، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! معذرة «8» إلیکم أقدمها إلی اللَّه إلی «8» من حضر من المسلمین، إنِّی «1» لم آتکم، وفی روایة «1» لم أقدم إلی بلدکم حتّی أتتنی کتبکم، وقدمت علیَّ رسلکم أن أقدم إلینا فإنّه لیس علینا إمام، فلعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الهدی والحقّ «5»، فإن کنتم علی ذلک «9» فقد جئتکم، فإن تعطونی ما أطمئنّ إلیه وأثق به من عهودکم ومواثیقکم، أدخل معکم «1» إلی مصرکم «1»، وإن لم تفعلوا وکنتم «10» لمقدمی کارهین ولقدومی
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: من أذانه].
(3- 3) [تسلیة المجالس: فقال].
(4- 4) [تسلیة المجالس: بل أنت صلّ ونصلّی بصلاتک].
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6)- [أضاف فی تسلیة المجالس: من صلاته].
(7)- [تسلیة المجالس: اتّکی].
(8- 8) [تسلیة المجالس: إلیّ وإلی].
(9)- [تسلیة المجالس: عهدکم].
(10) (10*) [تسلیة المجالس: کارهین لقدومی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 813
علیکم باغضین (10*)، انصرفت عنکم «1» إلی المکان الّذی «2» منه جئت إلیکم «2».
فقال «3» الحرّ: «4» واللَّه إنّا ما ندری بهذه الکتب الّتی تقول.
فقال الحسین: یا عقبة بن سمعان، اخرج الیَّ «1» الخرجین، فأخرجهما «5» وأتی بهما مملوئین من کتب أهل الکوفة «5»، فنثر «6» الکتب بین یدیه.
فقال الحرّ: إنّا «1» لسنا من هؤلاء.
«5» فبینا هم علی تلک الحال «5» وإذا کتاب «7» ورد من الکوفة من عبیداللَّه بن زیاد إلی الحرّ ابن یزید الرّیاحیّ: أمّا بعد یا حرّ، فإذا أتاک کتابی هذا «1» فجعجع بالحسین بن علیّ ولا تفارقه حتّی تأتینی به، فإنّی قد أمرت رسولی أن یلزمک «8» ولا یفارقک حتّی تأتی «9» بإنفاذ أمری إلیک، والسّلام.
فلمّا قرأ الحرّ الکتاب، بعث إلی ثقات «10» أصحابه، فدعاهم، ثمّ قال: ویحکم! إنّه «1» قد ورد علیَّ کتاب «11» عبیداللَّه بن «11» زیاد یأمرنی أن أقدم علی الحسین بما یسوءه ولا واللَّه ما تطاوعنی نفسی «12» ولا تجیبنی إلی ذلک أبداً «12». فالتفت «13» رجل من أصحاب الحرّ
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2- 2) [تسلیة المجالس: جئت منه، والسّلام].
(3)- [أضاف فی تسلیة المجالس: له].
(4)- [أضاف فی تسیلة المجالس: أما].
(5- 5) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6)- [تسلیة المجالس: فنشر].
(7)- [تسلیة المجالس: بکتاب قد].
(8)- [تسلیة المجالس: یلازمک].
(9)- [تسلیة المجالس: تأتینی].
(10)- [تسلیة المجالس: بقایة من].
(11- 11) [تسلیة المجالس: هذا اللّعین ابن].
(12- 12) [تسلیة المجالس: بذلک ولا تجیبنی].
(13)- [أضاف فی تسلیة المجالس: إلیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 814
یکنّی «1» أبا الشّعثاء الکندیّ إلی رسول ابن زیاد، وقال له: فیمَ «2» جئت، ثکلتک امّک؟ فقال «3» له الرّسول «3»: أطعت إمامی ووفیت ببیعتی وجئت برسالة أمیری.
فقال له أبو الشّعثاء: لعمری، لقد عصیت ربّک و «4» إمامک وأهلکت نفسک «5» واکتسبت واللَّه عاراً، وناراً «5»، فبئس الإمام إمامک «6» الّذی قال فیه اللَّه «6» «وجعلناهم أئمّة یدعون إلی‌النّار ویوم القیامة لا ینصرون» «7»
. «8» ودنت صلاة العصر، فأمر الحسین مؤذِّنه أیضاً بالأذان، فأذّن وأقام، وتقدّم الحسین، فصلّی بالعسکرین، فلمّا انصرف من صلاته، وثب قائماً علی قدمیه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، أ یّها النّاس! فإنّکم إن تتّقوا اللَّه تعالی وتعرفوا الحقّ لأهله یکن رضاء اللَّه عنکم «8»، وإنّا أهل بیت نبیّکم محمّد صلی الله علیه و آله و سلم «9» أولی بولایة «10» هذه الأمور «10» علیکم، من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم، والسّائرین فیکم بالظّلم والجور «11» والعدوان، «12» وإن کرهتمونا وجهلتم حقّنا، وکان رأیکم علی خلاف ما جائت به کتبکم، انصرفت عنکم.
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: یقال له].
(2)- [تسلیة المجالس: فیما].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [أضاف فی تسیلة المجالس: أطعت].
(5- 5) [تسلیة المجالس: والتبست عاراً].
(6- 6) [تسلیة المجالس: قال اللَّه سبحانه].
(7)- سورة القصص: 41.
(8- 8) [تسیلة المجالس: وقام الحسین علیه السلام علی قدمیه عند ذلک، فحمد اللَّه وأثنی علیه ثمّ قال: أ یّها النّاس].
(9)- [أضاف فی تسلیة المجالس: ونحن].
(10- 10) [تسلیة المجالس: هذا الأمر].
(11)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(12)- [أضاف فی تسلیة المجالس: فإن تتّقوا وتعرفوا الحقّ لأهله فیکون ذلک رضی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 815
فأجابه الحرّ «1» بمثل ما أجاب به أوّلًا، ثمّ قال: یا ابن رسول اللَّه «1»! امرنا إن لقیناک أن «2» لا نفارقک حتّی نقدم بک علی الأمیر عبیداللَّه.
فتبسّم الحسین وقال: یا ابن یزید! «3» الموت أدنی «4» من ذلک، ثمّ التفت إلی أصحابه، فقال: احملوا النِّساء لیرکبن «5» حتّی ننظر ما الّذی یقدر أن یصنع هذا وأصحابه.
قال: «6» فرکبن النِّساء «6»، ورکب أصحاب الحسین لینصرفوا «7»، وساقوا النّساء بین أیدیهم، فتقدّمت خیل أهل الکوفة، فحالت «8» بینهم وبین المسیر، فضرب الحسین بیده إلی سیفه «9» وصاح بالحرّ «9»: ثکلتک امّک یا ابن یزید، ما الّذی ترید أن تصنع؟
فقال الحرّ: أما واللَّه یا «10» أبا عبداللَّه «10» لو قالها «11» غیرک من العرب «11» لرددتها علیه کائناً مَنْ کان، ولکن واللَّه ما لی إلی ذکر امّک من سبیل، غیر أ نّه «12» لا بدّ «6» لی من أن «6» أنطلق بک إلی الأمیر «13».
فقال الحسین: إذاً «14» واللَّه لا أتّبعک أو تذهب نفسی.
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: بما أجابه وقال:].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [أضاف فی تسلیة المجالس: أوَ لا تعلم أنّ].
(4)- [تسلیة المجالس: أولی].
(5)- [تسلیة المجالس: وارکبوا].
(6- 6) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7)- [أضاف فی تسلیة المجالس: إلی مکّة].
(8)- [تسلیة المجالس: حتّی حالت].
(9- 9) [تسلیة المجالس: وقال].
(10- 10) [تسلیة المجالس: حسین].
(11- 11) [تسلیة المجالس: أحد من العرب غیرک].
(12)- [تسلیة المجالس: أنِّی].
(13)- [تسلیة المجالس: ابن زیاد].
(14)- [تسیلة المجالس: أمّا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 816
فقال له الحرّ: إذاً واللَّه لا أفارقک أو تذهب نفسی وأنفس «1» أصحابی.
فقال الحسین: فذر إذاً «2» أصحابک وأصحابی وابرز إلیّ، فإن قتلتنی حملت رأسی إلی ابن زیاد، وإن قتلتک أرحت الخلق منک.
فقال الحرّ: إنِّی لم اؤمر بقتالک، وإنّما امرت أن لا أفارقک أو أقدم بک علی الأمیر، وأنا واللَّه کاره أن «3» یبتلینی اللَّه «3» بشی‌ء من أمرک غیر أ نّی أخذت بیعة القوم وخرجت إلیک؛ وأنا أعلم أ نّه ما یوافی «4» القیامة أحد من هذه الامّة «4» إلّاوهو یرجو شفاعة جدّک، «5» وإنِّی واللَّه لخائف إن أنا «5» قاتلتک أن أخسر الدّنیا والآخرة، ولکن «6» أما أنا «6» یا أبا عبداللَّه فلست «7» أقدر علی الرّجوع إلی الکوفة فی وقتی هذا، «8» ولکن خذ «8» غیر الطّریق وامض حیث شئت حتّی أکتب إلی الأمیر أن الحسین خالفنی الطّریق، فلم أقدر علیه، وأنا أنشدک اللَّه فی نفسک.
فقال الحسین: «9» کأ نّک تخبرنی بأنِّی «10» مقتول.
فقال له: نعم، یا أبا عبداللَّه لا «11» أشکّ فی ذلک إلّاأن ترجع من حیث جئت.
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: نفس].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3- 3) [تسلیة المجالس: أبتلی].
(4- 4) [تسلیة المجالس: أحد من هذه الامّة یوم القیامة].
(5- 5) [تسلیة المجالس: وأنا خائف إن].
(6- 6) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7)- [تسلیة المجالس: لا].
(8- 8) [تسلیة المجالس: فخذ فی غیر].
(9)- [أضاف فی تسیلة المجالس: یا حرّ].
(10)- [تسلیة المجالس: أ نّی].
(11)- [تسلیة المجالس: ما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 817
فقال الحسین: لا أدری ما أقول لک، ولکنِّی «1» أقول لک «2» کما قال أخو الأوس، «3» وهو یرید نصرة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فخوّفه ابن عمّه حین لقیه وقال «3»: أین تذهب، فإنّک مقتول، فقال له:
سأمضی فما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّاً وجاهد مُسْلِما
وواسی الرِّجال الصّالحین بنفسه وفارق مذموماً وخالف مُجْرما
أقدِّم نفسی لا أرید بقاءها لتلقی خمیساً فی النّزال «4» عرمرما
فإن عشت لم أذمم وإن متّ لم الم کفی بک ذلّاً أن تعیش وترغما
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 231- 233/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة
المجالس وزینة المجالس، 2/ 242- 248
فقام الحسین وصلّی بأصحابه وصلّی الحرّ معه، فلمّا سلّم، قال:
أ یّها النّاس! معذرة إلی اللَّه وإلیکم، إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، وقدمت علیَّ رسلکم، فی کلام له حتّی قال: فإن تعطونی ما أطمئنّ علیه من عهودکم أقدم مصرکم، وإن کنتم لمقدمی کارهین انصرفت عنکم. فقال الحرّ: إنّا واللَّه ما ندری ما هذه الکتب والرّسل الّتی تذکر، فدعا الحسین علیه السلام بخرجین مملوّءین کتباً، فنثرها، فقال الحرّ: لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، إنّما امرنا إذا لقیناک لا نفارقک حتّی نقدمک الکوفة علی عبیداللَّه بن زیاد، فقال الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک.
فلمّا انتهی إلی نینوی، کتب ابن زیاد إلی الحرّ: أمّا بعد، فجعجع بالحسین حین یبلغک کتابی، ولاتنزله إلّابالعراء فی غیر حصن علی غیر ماء، وقد أمرت رسولی أن لا یفارقک حتّی یأتینی بإنفاذک أمری.
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: لکن].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3- 3) [تسلیة المجالس: لابن عمّ له لقیه وهو یرید نصر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فقال].
(4)- [تسلیة المجالس: الوغی و]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 818
فأمر الحسین علیه السلام أن یشدّوا الرّحال، فجعلوا یلازمونه، فطال بینهما المقال، فقال الحرّ: خذ علی غیر الطّریق، فواللَّه لئن قاتلت لتقتلنّ، فقال الحسین: أبالموت تخوّفنی؟
وتمثّل بقول أخی الأوس: سأمضی فما بالموت عار علی الفتی (الأبیات).
فاستدلّ علی غیر الجادّة، فقال الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ: أنا المدلّ، وجعل یرتجز:
یا ناقتی لا تجزعی من زجری وامض بنا قبل طلوع الفجر
بخیر فتیان وخیر سفر آل رسول اللَّه أهل الخیر
السّادة البیض الوجوه الزّهر الطّاعنین بالرّماح السّمر
الضّاربین بالسّیوف البتر
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 96
فأمر الحسین رجلًا، فأذّن، ثمّ خرج فقال: أ یّها النّاس! إنّها معذرة إلی اللَّه وإلیکم، إنِّی لم آتکم حتّی قدمت علیَّ رسلکم، وأتتنی کتبکم أن أقدم علینا، فلیس لنا إمام، فإن کنتم کارهین انصرفت عنکم إلی المکان الّذی أقبلت منه، فسکتوا عنه، وقالوا للمؤذّن:
أقم الصّلاة، فأقام الصّلاة، وصلّی الحسین، وصلّی الحرّ معه، ثمّ تراجعوا، فجاءت العصر، فخرج یصلِّی بهم وقال: أتتنی کتبکم ورسلکم، فقال الحرّ: ما ندری ما هذه الکتب والرّسل. فقال: یا عقبة بن سمعان، أخرج إلیّ الخرجَین. فأخرجهما مملوءین صحفاً، فنشرها بین أیدیهم، فقال الحرّ: إنّا لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، وقد امِرنا أن لا نفارقک حتّی نقدمک الکوفة علی عبیداللَّه بن زیاد، فقال الحسین: الموت أدنی [إلیک] «1» من ذلک. وقام، فرکب ورکب أصحابه، وقال: انصرفوا بنا. فحالوا بینه وبین الانصراف، فقال للحرّ: ثکلتک امّک، ما ترید؟ قال: إنِّی لم اؤمر بقتالک، إنّما امرت أن لا أفارقک حتّی أقدمک الکوفة، فإذا أبیت فخذ طریقاً لا تدخلک الکوفة، ولا تردّک المدینة حتّی أکتب إلی ابن زیاد، وتکتب أنت إلی یزید أو إلی ابن زیاد لعلّ اللَّه أن یرزقنی العافیة من
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفتین: ساقط من الأصول، أوردناه من الطّبریّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 819
أن أبتلی بشی‌ء من أمرک، فتباشر الحسین والحرّ یسایره.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 335- 336
فلم یزل مواقفاً الحسین حتّی حضرت صلاة الظّهر، فأمر الحسین مؤذّنه بالأذان، فأذّن، وخرج الحسین إلیهم، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! إنّها معذرة إلی اللَّه وإلیکم، إنِّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم ورسلکم أن أقدم إلینا فلیس لنا إمام، لعلّ اللَّه أن یجعلنا بک علی الهدی، فقد جئتکم، فإن تعطونی ما أطمئنُّ إلیه من عهودکم، أقدم مصرکم، وإن لم تفعلوا أو کنتم لمقدمی کارهین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی أقبلت منه.
فسکتوا، وقالوا للمؤذِّن: أقم، فأقام، وقال الحسین للحرّ: أترید أن تصلِّی أنت بأصحابک؟ فقال: بل صلّ أنت ونصلِّی بصلاتک، فصلّی بهم الحسین، ثمّ دخل واجتمع إلیه أصحابه، وانصرف الحرّ إلی مکانه.
ثمّ صلّی بهم الحسین العصر، ثمّ استقبلهم بوجهه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، أ یّها النّاس! فإنّکم إن تتّقوا اللَّه وتعرفوا الحقّ لأهله یکن أرضی للَّه، ونحن أهل البیت أولی بولایة هذا الأمر من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم، والسّائرین فیکم بالجور والعدوان، فإن أنتم کرهتمونا وجهلتم حقّنا، وکان رأیکم غیر ما أتتنی به کتبکم ورسلکم، انصرفت عنکم، فقال الحرّ: إنّا واللَّه ما ندری ما هذه الکتب والرّسل الّتی تذکر، فأخرج خرجین مملوءین صحفاً، فنثرها بین أیدیهم، فقال الحرّ: فإنّا لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، وقد امرنا أنّا إذا نحن لقیناک أن لا نفارقک حتّی نقدمک الکوفة علی عبیداللَّه بن زیاد. فقال الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک.
ثمّ أمر أصحابه، فرکبوا لینصرفوا، فمنعهم الحرّ من ذلک، فقال له الحسین: ثکلتک امّک، ما ترید؟ قال له: أما واللَّه لو غیرک من العرب یقولها [لی] ما ترکت ذکر امّه بالثّکل کائناً مَنْ کان، ولکنِّی واللَّه ما لی إلی ذکر امّک من سبیل إلّابأحسن ما یقدر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 820
علیه، فقال له الحسین: ما ترید؟ قال الحرّ: ارید أن أنطلق بک إلی ابن زیاد، قال الحسین:
إذاً واللَّه لا أتّبعک، قال الحرّ: إذاً واللَّه لا أدعک، فترادّا الکلام [ثلاث مرّات] فقال له الحرّ: إنِّی لم اؤمر بقتالک، وإنّما امرت أن لا أفارقک حتّی أقدمک الکوفة [فإذا أبیت] فخذ طریقاً لا تدخلک الکوفة ولا تردّک إلی المدینة حتّی أکتب إلی ابن زیاد، وتکتب أنت إلی یزید أو إلی ابن زیاد، فلعلّ اللَّه أن یأتی بأمر یرزقنی فیه العافیة من أن أبتلی بشی‌ء من أمرک.
فتیاسر عن طریق العذیب، والقادسیّة، والحرّ یسایره. [...]
فقال له الحرّ: إنِّی أذکّرک اللَّه فی نفسک، فإنِّی أشهد لئن قاتلت لتقتلنّ [فلئن قوتلت لتهلکنّ فیما أری]، فقال له الحسین: أبالموت تخوِّفنی، وهل یعدو بکم الخطب أن تقتلونی؟
وما أدری ما أقول لک، ولکنِّی أقول کما قال أخو الأوس لابن عمّه- وهو یرید نصرة رسول اللَّه (ص)- أین تذهب، فإنّک مقتول؟ قال:
سأمضی وما بالموت عارٌ علی الفتی إذا ما نوی خیراً وجاهد مُسْلِما
وواسی رجالًا صالحین بنفسه وخالف مثبوراً وفارق مُجْرِما
فإن عشت لم أندم وإن متّ لم الم کفی بک ذلّاً أن تعیش وترغما
فلمّا سمع ذلک الحرّ، تنحّی عنه، فکان یسیر ناحیة عنه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 279- 281
فلم یزل الحرّ مواقفاً حسیناً حتّی حضرت صلاة الظّهر، فأمر الحسین الحجّاج بن
__________________________________________________
(1)- وقت نماز بود. حسین علیه السلام نماز به جماعت کرد؛ پیشین و عصر با هر دو قوم و از جهت ایشان وعظ بگفت و گفت: «شما مرا خواندید. اگر شما را ندامت حاصل آید، بگویید تا من بازگردم.»
حر گفت: «نه مرا به قتال فرستادند، بلکه‌حصین‌بن نمیر مرا فرستاد تا از تو مفارقت نکنم تا تو را به عبیداللَّه زیاد سپارم.»
امام از طریق معجزه گفت: «مرگ به تو نزدیک‌تر است از این کار.»
هر جا که حسین علیه السلام می‌راند، حر با لشگر از او مفارقت نمی‌کرد.
عمادالدین طبری، کامل بهایی، 2/ 277
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 821
مسروق الجُعفیّ أن یؤذِّن، فأذّن، فلمّا حضرت الإقامة خرج الحسین رضی الله عنه، فی إزار ورداء ونعلین، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: «أ یّها النّاس! معذرة إلی اللَّه وإلیکم، إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، وقدمت علیَّ رسلکم أن أقدم علینا فإنّه لیس لنا إمام لعلّ اللَّه یجمعنا بک علی الهدی والحقّ، إن کنتم علی ذلک فقد جئتکم، فإن تُعطونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم ومواثیقکم أقدم مصرکم، وإن لم تفعلوا وکنتم لمقدمی کارهین انصرفت عنکم إلی المکان الّذی أقبلت منه إلیکم»، فسکتوا عنه، وقال للمؤذِّن: أقِم. فأقام الصّلاة، فقال الحسین للحرّ: أترید أن تصلِّی بأصحابک؟ فقال: لا، بل صلِّ أنت ونصلِّی بصلاتک، فصلّی بهم الحسین، ثمّ دخل واجتمع إلیه أصحابه.
وانصرف الحرّ، فدخل خیمة قد ضُربت له، واجتمع علیه جماعة من أصحابه، وعاد بعض أصحابه إلی صفّهم الّذی کانوا فیه، ثمّ أخذ کلّ رجل بعِنان دابّته وجلس فی ظلِّها.
فلمّا کان وقت العصر أمر الحسین أصحابه أن یتهیّئوا للرّحیل، ففعلوا، ثمّ خرج فأمر منادیه فنادی بالعصر وأقام، وصلّی الحسین بالقوم جمیعاً، ثمّ سلّم وانصرف إلیهم بوجهه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: «أمّا بعد؛ أ یّها النّاس، فإنّکم إن تتّقوا اللَّه وتعرفوا الحقّ لأهله یکن أرضی للَّه، ونحن أهل البیت أولی بولایة هذا الأمر علیکم من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم، والسّائرین فیکم بالجور والعُدوان، فإن أنتم کرهتمونا وجهلتم حقّنا وکان رأیکم غیر ما أتتنی به کتبکم، وقدمت علیَّ به رُسُلکم، انصرفتُ عنکم»، فقال له الحرّ:
إنّا واللَّه ما ندری ما هذه الکتب والرّسل الّتی تذکر. فأمر الحسین رضی الله عنه بإخراج کتبهم، فاخرجت فی خرجین مملوءین، فنثرهما بین أیدیهم، فقال الحرّ: إنّا لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، وقد امرنا إذا نحن لقیناک أن لانفارقک حتّی نُقْدِمک الکوفة علی عبیداللَّه ابن زیاد. فقال له الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک، ثمّ قال لقومه: قوموا فارکبوا، ورکب نساؤهم.
فلمّا أرادوا الانصراف، حال القوم بینهم وبین المسیر، فقال الحسین للحرّ: ثکلتک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 822
امّک! ما ترید؟ قال له: «أما واللَّه لو غیرُک من العرب یقولها وهو علی مثل الحال الّتی علیها ما ترکت ذکر امّه بالثّکل أن أقوله کائناً من کان، ولکن واللَّه ما إلی ذکر امّک من سبیل إلّابأحسن ما نقدر علیه»، فقال له الحسین: ما ترید؟ قال: ارید أن أنطلق بک إلی عبیداللَّه بن زیاد. فقال له الحسین: إذاً واللَّه لا أتبعک، فقال الحرّ: إذاً واللَّه لا أدعک.
فترادّا القول ثلاث مرّات، فلمّا کثر الکلام بینهما، قال الحرّ: «إنِّی لم اؤمَر بقتالک، إنّما امرت أن لا أفارقک حتّی أقدمک الکوفة، فإذا أبیت فخذ طریقاً لا تدخلک الکوفة ولا تردک إلی المدینة یکون بینی وبینک نصفاً، حتّی أکتب إلی ابن زیاد وتکتب أنت إلی یزید ابن معاویة إن أردت أن تکتب إلیه، أو إلی عبیداللَّه إن شئت، فلعلّ اللَّه أن یرزقنی العافیة من أن ابتلی بشی‌ء من أمرک!» قال: فتیاسر عن طریق العُذَیب والقادسیّة، وبینه حینئذ وبین العُذَیب ثمانیة وثلاثون میلًا. ثمّ سار والحرّ یسایره. [...]
فقال له الحرّ: إنِّی اذکِّرک اللَّه فی نفسک، فإنِّی أشهد لئن قاتلت لتُقتلنّ، فقال الحسین رضی الله عنه: أبالموت تخوِّفنی؟! وهل یعدو بکم الخطب أن تقتلونی! وما أدری ما أقول لک؟! ولکنِّی أقول کما قال أخو الأوس لابن عمّه، [لقیه] وهو یرید نصرة النّبیّ (ص)، [له] فقال: أین تذهب فإنّک مقتول؟ فقال:
سأمضی وما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی خیراً وجاهدَ مُسْلِما
وآسی الرِّجال الصّالحین بنفسه وفارقَ مثبوراً وخالف مُجْرِما
فإن عشتُ لم أندم وإن متّ لم الم کفی بک ذُلّاً أن تعیش وتُرغما
قال: فلمّا سمع الحرّ ذلک، تنحّی عنه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 417- 418، 419- 420
وروی هو وغیره قالوا: لمّا دخل وقت الظّهر، أمرَ الحسین الحجّاج بن مسروق الجعفّی، فأذِّن، ثمّ خرج الحسین فی إزار ورداء ونعلین، فخطب النّاس من أصحابه وأعدائه واعتذر إلیهم فی مجیئه هذا إلی ها هنا، بأ نّه قد کتب إلیه أهل الکوفة أ نّهم لیس لهم إمام، وإن أنت قدمت علینا بایعناک وقاتلنا معک، ثمّ أقیمت الصّلاة، فقال الحسین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 823
للحرّ: ترید أن تصلِّی بأصحابک؟ قال: لا! ولکن صلّ أنت ونحن نصلّی وراءک. فصلّی بهم الحسین، ثمّ دخل إلی خیمته واجتمع به أصحابه، وانصرف الحرّ إلی جیشه وکلّ علی أهبته، فلمّا کان وقت العصر صلّی بهم الحسین، ثمّ انصرف.
فخطبهم وحثّهم علی السّمع والطّاعة له وخلع من عاداهم من الأدعیاء السّائرین فیکم بالجور. فقال له الحرّ: إنّا لا ندری ما هذه الکتب، ولا من کتبها، فأحضر الحسین خرجین مملوءین کتباً، فنثرها بین یدیه وقرأ منها طائفة، فقال الحرّ: لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک فی شی‌ء، وقد أمرنا إذا نحن لقیناک أن لا نفارقک حتّی نقدمک علی عبیداللَّه بن زیاد، فقال الحسین: الموت أدنی من ذلک، ثمّ قال الحسین لأصحابه: ارکبوا! فرکبوا ورکب النِّساء، فلمّا أراد الانصراف، حال القوم بینه وبین الانصراف، فقال الحسین للحرّ: ثکلتک امّک، ماذا ترید؟ فقال له الحرّ: أما واللَّه لو غیرک یقولها لی من العرب وهو علی مثل الحال الّتی أنت علیها لأقتصن منه، ولما ترکت امّه، ولکن لا سبیل إلی ذکر امّک إلّابأحسن ما نقدر علیه، وتقاول القوم وتراجعوا، فقال له الحرّ: إنّی لم اؤمر بقتالک، وإنّما امرت أن لا أفارقک حتّی أقدمک الکوفة علی ابن زیاد، فإذا أبیت فخذ طریقاً لا یقدمک الکوفة ولا تردک إلی المدینة، واکتب أنت إلی یزید، وأکتب أنا إلی ابن زیاد إن شئت، فلعلّ اللَّه أن یأتی بأمر یرزقنی فیه العافیة من أن أُبتلی بشی‌ءٍ من أمرک.
قال: فأخذ الحسین یساراً عن طریق العذیب والقادسیّة، والحرّ بن یزید یسایره وهو یقول له: یا حسین! إنِّی أذکِّرک اللَّه فی نفسک، فإنّی أشهد لئن قاتلت لتقتلنّ، ولئن قوتلت لتهلکنّ فیما أری. فقال له الحسین: أفبالموت تخوفنی؟ ولکن أقول کما قال أخو الأوس لابن عمّه وقد لقیه وهو یرید نصرة رسول اللَّه (ص)، فقال: أین تذهب؟ فإنّک مقتول، فقال:
سأمضی وما بالموت عار علی امرئ إذا ما نوی حقّاً وجاهَدَ مُسْلِما
وآسی الرِّجال الصّالحین بنفسه وفارق خوفاً أن یعیش ویُرغما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 824
ویروی علی صفة أخری:
سأمضی وما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّاً ولم یلف مُجْرِما
فإن متّ لم أندم وإن عشت لم ألم کفی بک موتاً أن تذلّ وترغما
فلمّا سمع ذلک الحرّ منه، تنحّی عنه وجعل یسیر بأصحابه ناحیة عنه. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 172- 173 1
__________________________________________________
(1)- تا وقت نماز پیشین شد و به وقت ادای فریضه امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه از حر پرسید که: «تو در نماز اقتدا به ما می‌کنی یا با اصحاب خویش جدا می‌گذاری؟» حر مضمون این بیت ادا کرد:
«من و اقتدا با تو در هر نمازی همین است تا زنده‌ام نیت من»
بعد از آن امام حسین پیش‌رفته، حر و لشگر او با وی اقتدا کردند وچون از نماز فارغ گشتند، امیرالمؤمنین حسین برپای خاست. آن‌گاه بر شمشیر خود تکیه زد و زبان به تحمید و تمجید باری سبحانه و تعالی بگشاد و چون از سپاس و ستایش فراغت یافت، فرمود: «ایها الناس! من روی به این صوب نیاوردم و عزیمت این جانب نکردم تا رسولان شما متعاقب و نامه‌های شما متواتر به من رسید که به سرعت هرچه تمام‌تر متوجه دیار ما باید شد که ما امامی نداریم که در صلاة اقتدا به او کنیم و از عهده مصالح و مهمات ما تقضی تواند کرد، و گفتید که اگر تو در میان ما باشی، شاید که احوال پریشان ما منتظم گردد. اگر بر عهود و مواثیق خویش راسخید، به تجدید آن پردازید تا من از سر اطمینان قدم در شهر شما نهم و اگر از بیعت و مبایعت خود پشیمان شده‌اید، عنان عزیمت به جانب حرم منعطف گردانم.»
مخالفان چون این سخن شنیدند، همه سرها در پیش افکندند و هیچ کس جوابی نداد و چون وقت نماز دیگر رسید، امام حسین به اقامت نماز عصر قیام نموده و بار دیگر سخنان سابق را در میان آورد. حربن یزید سوگند خورد که من از این مکتوبات خبر ندارم. امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه غلام خود را فرمود تا خرجین مکاتب کوفیان حاضر ساخته و پیش حربن یزید و اصحاب او ریخت. حر نامه ها را مطالعه کرده و گفت: «ما از آن زمره ای نیستیم که این مکاتیب به تو فرستاده‌اند و در مقام نصرت تو نتوانیم آمد، بلکه مأموریم که از تو جدا نشویم تا آن زمان که به کوفه رفته با عبیداللَّه‌بن زیاد ملاقات فرمایی.»
امام حسین فرمود: «مرگ نزد من آسان‌تر است از ملاقات با ابن زیاد.»
بعد از آن فرمود تا شتران بار کردند و مردم خود را سوار ساخته و روی به جانب حجاز نهاد و حر و لشگر او میان امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه و مقصد حایل شدند. امام حسین پرسید که: «ای حر! غرض از این حرکت چیست؟
- گفت: «مقصود آن است که تو را پیش عبیداللَّه زیاد ببریم، به این مأموریم.» امیر المؤمنین حسین فرمود که: «اکنون به غیر از جنگ چاره‌ای نمی‌بینم.»
دست به قائمه شمشیر برده و خواست که تیغ از نیام برکشد. حربن یزید گفت: «ما به جنگ تو مرخص نیستیم، بلکه ما را کار دیگر فرموده‌اند که مرة بعد اخری آن را با تو تقریر کردیم.»
از طرفین کلمات خشونت‌انگیز گفته شد و عاقبت حربن یزید گفت: «صواب آن است که ترک منازعت نموده و ما و تو به راهی رویم که نه موصل به حجاز باشد و نه به کوفه تا ببینم که از ابن زیاد چه خبر می‌آید.»
آن‌گاه هر دو طایفه روان شده و مراحل و منازل پیمودند. میرخواند، روضة الصفا، 3/ 140- 142
چون وقت صلاة ظهر در رسید، به حر پیغام فرستاد که: «تو با اصحاب خود علیحده نماز می‌گذاری یا اقتدا به ما می‌کنی؟»
حر جواب داد که: «چون مانند تو مقتدایی باشد، چرا علیحده نماز گذارم.»
«به محراب ابروت گر رو نیارم کجا درپذیرد خدا طاعت من»
آن‌گاه حضرت امامت پناه به ادای نماز پیشین قیام نموده و حر و لشگر او اقتدا بدان حضرت کردند. امام حسین پس از ادای نماز بر شمشیر خود تکیه کرده و به ادای حمد و ثنای الهی و درود جناب رسالت پناهی مبادرت فرمود و کیفیت توجه خود را به جانب کوفه بنابر مکاتبات کوفیان بر زبان آورد و فرمود که: «اگر حالا بر جاده عهود و مواثیق خود رسوخ دارید، به تجدید بیعت پردازید و الّا بگذارید تا مراجعت نموده و به جانب حریم حرم بازگردم.»
مخالفان این سخنان شنوده و اصلًا جواب ندادند و چون نماز دیگر شد به دستور پیشین فریضه عصر را ادا کرد و امام حسین رضی الله عنه همان سخنان را اعاده فرمود.
حر جواب داد که: «ما از آن مردم نیستیم که تو را به کوفه طلبیده اند و متابعت تو نمی‌توانیم نمود و مأموریم به آن که تو را به کوفه رسانیم.»
امام حسین رضی الله عنه کوچ فرموده و روی به راه حجاز نهاد و حر با اتباع خویش میان آن حضرت و مقصد حایل گشت و بین الجانبین گفت و گوی بسیار واقع شد. بالاخره مهم بر آن قرار یافت که فریقین به موافقت یکدیگر سالک طریقی گردند که نه موصل به حجاز باشد و نه به کوفه و آغاز طی مسافت کرده و منازل می‌پیمودند.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 47- 48
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 825
فلم یزل الحرّ یسایر الحسین حتّی جاء وقت الظّهر، فخرج وصلّی بالنّاس وقال:
أ یّها النّاس! المعذرة إلی اللَّه وإلیکم، اعلموا أ نّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم بأنّ لک ما لنا وعلیک ما علینا، فإن کنتم علی ذلک فقد أتیتکم، وإن کنتم کارهین لقدومی انصرفت عنکم. فقال له الحرّ: لا نعرف ما تقول، ولا نعرف من کتب إلیک ولا من أرسل، وإنّما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 826
امرنا أن لا نفارقک إلّاعند عبیداللَّه بن زیاد، فقال الحسین: یا ویلک! الموت أدنی إلیکم من ذلک، ثمّ إنّه علیه السلام همّ بالرّجوع، فمنعه الحرّ أشدّ المنع، فلمّا کثر بینهم الخطاب، قال الحرّ: فإذا أبیت ذلک فخذ طریقاً لا یدخلک الکوفة ولا یرجع بک إلی المدینة.
الطّریحی، المنتخب،/ 438
ولم یزل الحرّ مواقفاً للحسین علیه السلام حتّی حضرت الصّلاة، فصلّی الحسین علیه السلام بالفریقین، ثمّ قام الحسین علیه السلام فی إزار ونعلین، فحمد اللَّه وأثنی علیه وذکر جدّه، فصلّی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! معذرة إلی اللَّه وإلیکم حتّی أتتنی کتبکم أن اقدِم علینا، لک ما لنا وعلیک ما علینا، لیس لنا إمام سواک، فإن کنتم لقدومی کارهین رجعت عنکم إلی ما شئت من الأرض، فقال الحرّ: أنا واللَّه لست ممّن کتب إلیک، فقال الحسین علیه السلام لعقبة بن سمعان:
اخرج الخرجین المملوءین کتباً، فأخرجهما، وقرأها علیهم، فقال الحرّ: لست أعرف من کتب إلیک، وقد امرت أن لا افارقک حتّی أقدم بک الکوفة، فقال له الحسین علیه السلام: الموت أدنی لک من ذلک، ثمّ أمر أصحابه بالرّکوب، وهمّوا بالرّجوع، فحال القوم بینهم وبین الطّریق، فقال الحسین علیه السلام للحرّ: ویلک! ما ترید؟ فقال: لا افارقک إلّابالقدوم إلی الکوفة، ثمّ کثر بینهما الکلام، فقال الحرّ: خذ طریقاً لا یدخلک الکوفة ولا یردک إلی المدینة حتّی أکتب إلی ابن زیاد (لعنه اللَّه) لیعفینی عن ذلک، قال: وسار الحسین علیه السلام، والحرّ یسایره ویقول: یا أبا عبداللَّه! سألتک إلّاما حفظت نفسک ودمک، فوَ اللَّه إن قاتلت لتقتلنّ، فقال الحسین علیه السلام: أتخوّفنی بالموت، وأنشأ یقول:
سأمضی وما بالموت عارٌ علی الفتی إذا ما نوی حقّاً وجاهدَ مُسْلِما
وواسی الرِّجال الصّالحین بنفسه وفارق مثبوراً وخالف مُجْرِما
فإن عشت لم أندم وإن متّ لم الم کفی بک ذلّاً أن تعیش وترغما
قال: فلمّا سمع الحرّ کلامه، تأخّر عنه. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 44- 45
__________________________________________________
(1)- چون وقت نماز ظهر داخل شد، حضرت، حجاج‌بن مسروق را فرمود اذان نماز گفت. چون وقت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 827
__________________________________________________
- اقامت شد، سیدشهدا با ازار و نعلین و ردا از خیمه بیرون آمد و در میان دو لشگر ایستاد، حمد و ثنای حق تعالی به جا آورد و فرمود: «ایهاالناس! من نیامدم به سوی شما مگر بعد از آن که نامه‌های متواتر و متوالی و پیک‌های شما پیاپی به من رسیده و نوشته بودید که البته بیا به سوی ما که امامی و پیشوایی نداریم. شاید خدا ما را و شما را بر حق و هدایت مجتمع گرداند. اگر بر سر عهد و گفتار خود هستید، پیمان خود را تازه کنید و خاطر مرا مطمئن گردانید و اگر از گفتار خود برگشته‌اید و پیمان‌ها را شکسته‌اید و آمدن مرا کارهید، من به جای خود برمی‌گردم.»
آن غداران زبان در کام خاموشی کشیدند و جوابی نگفتند.
حضرت، مؤذن را فرمود که اقامت نماز گفت و با حر گفت: «اگر خواهی با لشگر خود نماز کن.»
حر گفت: «من نیز در عقب شما نماز می‌کنم.»
حضرت امام حسین علیه السلام پیش ایستاد و هر دو لشگر در عقب آن حضرت نماز کردند. بعد از نماز، هر دو لشگر به جای خود برگشتند. چون وقت نماز عصر شد، باز حضرت پیش ایستاد و با هر دو لشگر نماز کرد و بعد از نماز روی مبارک به جانب ایشان گردانید و خطبه‌ای ادا فرمود و گفت: «ایها الناس! اگر از خدا بترسید و حق اهل حق را بشناسید، موجب خشنودی حق تعالی از شما می‌گردد و ما که اهل بیت رسالت و به علم و کمال و عصمت و جلالت موصوفیم، سزاوارتریم به خلافت و امامت از این گروه که به ناحق دعوی ریاست می‌کنند و در میان شما به جور و عدوان سلوک می‌نمایند و اگر در جهالت و ضلالت راسخید و رأی شما از آن‌چه به من نوشته‌اید برگشته است، برمی‌گردم.»
حر در جواب گفت: «به خدا سوگند که من از این‌نامه‌ها و رسولان که می‌فرمایی به هیچ وجه خبری ندارم.»
حضرت، عقبة بن سمعان را فرمود: «خرجینی که نامه‌ها در آن‌جاست حاضر ساز.»
چون خرجین را آورد، مملو بود از نامه‌های کوفیان بی‌وفا.
حر گفت: «من اطلاعی ندارم بر این نامه‌ها و از جانب ابن‌زیاد مأمور شده‌ام که چون تو را ملاقات نمایم، از تو جدا نشوم تا تو را به نزد ابن‌زیاد برم.»
حضرت فرمود: «تا زنده‌ام به این مذلت راضی نخواهم شد.»
پس اصحاب خود را حکم فرمود سوار شوند. چون هودج‌های حرم محترم را بر شتران بستند، حضرت پا در رکاب سعادت درآورد و سوار شدند. چون خواستند که برگردند، لشگر مخالف بر سر راه آمده و مانع شدند. حضرت با حر خطاب کرد که: «مادرت به عزای تو بنشیند از ما چه می‌خواهی؟»
حر گفت: «اگر دیگری نام مادرم را می‌برد، البته متعرّض مادر او می‌شدم. اما در حق مادر تو به غیر از تکریم و تعظیم سخنی بر زبان نمی‌توانم آورد.»
حضرت فرمود: «مطلب تو چیست؟»
حر گفت: «می‌خواهم تو را به نزد پسر زیاد برم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 828
__________________________________________________
- آن جناب فرمود که: «من اطاعت تو نمی‌کنم.»
حر گفت: «من نیز دست از تو برنمی‌دارم.»
و این‌گونه سخنان در میان ایشان به طول انجامید. حر گفت: «مأمور نشده‌ام که با تو جنگ کنم. اکنون که به آمدن کوفه راضی نمی شوی، به راه دیگر به غیر راه مدینه برو تا من حقیقت حال را به پسر زیاد بنویسم. شاید صورتی رو دهد که من به محاربه چون تو بزرگواری مبتلا نشوم.»
آن جناب به ضرورت از راه قادسیه میل به دست چپ کرد و روانه شد و آن لشگر شقاوت اثر نیز همراه شدند و حر به نزدیک آن امام احرار آمد و گفت: «یا حسین! تو را سوگند می‌دهم که با این گروه مقاتله ننمایی که کشته خواهی شد.»
حضرت فرمود: «مرا از مرگ می‌ترسانی، کشته شدن در راه دین وشهید شدن در خشنودی خداوند آسمان و زمین، منتهای آرزوی ماست و من به امر خدا با این منافقان مقاتله می‌کنم و از کشته شدن پروا ندارم.»
چون حر دانست که سخن او فایده ندارد و آن جناب در مخالفت و مخاصمت ایشان مصمم است، به لشگر خود ملحق گردید. با آن جناب همراه بودند تا آن که حضرت در قصر بنی‌مقاتل نزول فرمود. 1
1. ارشاد شیخ مفید، 2/ 75.
مجلسی، جلاء العیون،/ 636- 638
پس حر در وقت نماز ظهر به آن حضرت رسید. آن جناب، فرزند بزرگوار خود را فرمود اذان و اقامت برای نماز گفت و حضرت پیش ایستاد و با هر دو گروه نماز کرد.
چون سلام نماز گفت، حر در برابر آن حضرت آمد و گفت: «السلام علیک یابن رسول اللَّه ورحمة اللَّه وبرکاته!»
حضرت جواب سلام او گفت و پرسید که: «تو کیستی ای بنده خدا؟»
حر گفت: «منم حربن یزید.»
حضرت فرمود: «به جنگ ما آمده یا به یاری ما؟»
حر گفت: «به خدا سوگند ای فرزند رسول خدا! مرا به جنگ تو فرستاده‌اند و من پناه می‌برم به خدا از آن که محشور شوم از قبر خود و موی پیشانی مرا برپای من بسته باشند و دستم را در گردنم غل کرده باشند و مرا به رو در جهنم اندازند. یابن رسول اللَّه! به کجا می‌روی؟ برگرد به سوی حرم جد خود که کشته می‌شوی.»
حضرت فرمود: «از کشته شدن پروایی ندارم و شهادت که سرمایه سعادت ابدی است، منتهای آمال دوستان خداست.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 638- 639
این وقت نماز پیشین را هنگام فراز آمد. حسین علیه السلام حجاج‌بن مسروق را فرمود تا اذان بگفت و چون نوبت به اقامه رسید، آن حضرت ازار و ردای 1 خویش را دربر کرد و نعلین بپوشید و از بهر نماز بیرون خرامید و نخست خدای را ثنا گفت و سپاس گذاشت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 829
__________________________________________________
- ثمّ قال: «أ یّها النّاس! إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم وقدمت علیَّ رسلکم: أن أقدم علینا فلیس لنا إمام لعلّ اللَّه أن یجمعنا وإیّاکم علی الهدی والحقّ، فإن کنتم علی ذلک، فقد جئتکم فأعطونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم ومواثیقکم، وإن لم تفعلوا وکنتم لمقدمی کارهین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی جئت منه إلیکم.»
فرمود: «ای مردم! من به سوی شما سفر نکردم تا گاهی که کتب شما متکاثر 2 گشت و رسل 3 شما متواتر شد که ما را امام و پیشوایی نیست. واجب می‌کند که به سوی ما سفر کنی تا ما ادراک خدمت تو را بتوانیم. باشد که حق از باطل و هدایت از غوایت 4 بازدانیم. لاجرم بار بربستم و به سوی شما بشتافتم. اکنون اگر بر آن عهد و میثاق اتفاق دارید، مرا مطئمن‌خاطر سازید و آن مواثیق و عهود را استوار فرمایید و اگر از آن‌چه گفتید و نوشتید، ندامت می‌دارید و مقدم 5 مرا مکروه می‌شمارید، باز شوم تا بدان‌جا که بودم.»
حر و لشگر او از این کلمات خیره بماندند و در پاسخ به هیچ گونه سخن نکردند.
گفت‌وگوی حضرت حسین علیه السلام با حربن یزید
بالجمله چون هنگام ظهر حسین علیه السلام از بهر نماز بیرون شد، سلام دادم و جواب بستدم. فرمود: «چه کسی باشی؟»
عرض کردم: «حربن یزید ریاحی.»
فقال: «یا حرّ! أعلینا أم لنا؟ فقال الحرّ: واللَّه یا ابن رسول اللَّه! لقد بعثت لقتالک وأعوذ باللَّه أن احشر من قبری، وناصیتی مشدودة إلیّ ویدی مغلولة إلی عنقی وأکبّ علی حرّ وجهی فی النّار.»
ابوعبداللَّه فرمود: «ای حر! آیا به مقاتلت ما آمده‌ای یا به نصرت ما؟»
عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! به مقاتلت شما مأمورم و با خدای پناهنده‌ام از این که در قیامت مهار شده و دست به گردن بسته از قبر انگیخته شوم و به روی در آتش دوزخ در روم.»
آن‌گاه عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! به کجا می‌روی؟ کشته می‌شوی. صواب آن است که به سوی حرم جدت مراجعت فرمایی.»
آن گاه حسین علیه السلام فرزند خود علی را فرمود: «برخیز و اقامه بگوی.»
و با حر گفت: «اگر خواهی با لشگر خویش جداگانه صف راست می‌کنی و نماز می‌گذاری.»
عرض کرد: «با تو اقتدا خواهم کرد و نماز خواهم گذاشت.»
پس آن‌حضرت هر دو لشگر را امامت فرمود و نماز پیشین را به پای آورد و به سراپرده خویش شتافت و اصحاب او در حضرتش انجمن شدند و حر نیز به خیمه خویش دررفت و پانصد تن از سپاه او در گرد او انجمن 6 شدند و پانصد تن در صف خویش بپاییدند 7 و هر یک از لشگریان عنان اسب خویش را گرفته و در ظل 8 اسب نشیمن ساختند. این ببود تا هنگام نماز دیگر برسید. حسین علیه السلام اصحاب خویش را فرمود تا بسیچ 9 راه کنند و منادی را فرمود تا نماز عصر را انهاء 10 کند و اقامه گوید و همچنان نماز را به امامت هر دو لشگر گذاشت و چون سلام داد، روی به جانب مردم آورد:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 830
__________________________________________________
- فحمد اللَّه وأثنی علیه وقال: «أمّا بعد، أ یّها النّاس! فإنّکم إن تتّقوا اللَّه وتعرفوا الحقّ لأهله یکن أرضی للَّه‌عنکم ونحن أهل بیت محمّد صلی الله علیه و آله أولی بهذا الأمر علیکم من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم، والسّائرین فیکم بالجور والعدوان، فإن أبیتم إلّاالکراهة لنا والجهل بحقّنا وکان رأیکم الآن غیر الّذی أتتنی به کتبکم وقدمت علیَّ به رسلکم، انصرفت عنکم.»
پس از سپاس و ستایش یزدان پاک، فرمود: «ای مردم! اگر از خدای بترسید و سزاوار را از ناسزا بازشناسید و به رضای خدا قضا کرده باشید، همانا ما اهل‌بیت محمد در امر خلافت و امامت امت از این جماعت که دعوی‌دار این منصب‌اند، اولاییم. چه ایشان را حقی و نصیبی در این منصب نیست و اینک در میان شما کار به جور و ستم همی کنند و بر طریق معاندت روند. هم‌اکنون اگر مقدم ما را مکروه می‌دارید و حق ما را مجهول می‌خواهید و از انفاذ 11 کتب و ارسال رسل پشیمان گشته اید و رأی خویش را در طلب کردن ما دیگرگون ساخته‌اید، باکی نیست، باز شویم.»
حر عرض کرد: «سوگند با خدای مرا از این کتب و رسل آگهی نیست.»
فقال الحسین: «یا عقبة بن سمعان! أخرج الخرجین اللذین فیهما کتبهم إلیّ.»
لاجرم عقبة آن دو خرجین که از کتب اهل کوفه آکنده بود، بیاورد و در نزد حر بن یزید ریاحی بپراکند. حر گفت: «من از آن مردم نیستم که این مکاتیب کرده‌اند. مرا ابن زیاد فرمان داد که تو را پذیره شوم و در هر مکانت دیدار کردم، مفارقت نجویم تا گاهی که به شهر کوفه درآیی وحاضر مجلس عبیداللَّه بن زیاد شوی.»
فقال الحسین: «الموت أدنی إلیک من ذلک، ثمّ قال لأصحابه: قوموا فارکبوا.»
حسین علیه السلام در خشم شد و فرمود: «مرگ از این اندیشه با تو نزدیک‌تر است.»
و اصحاب خود را فرمود: «برخیزید و برنشینید و کوچ دهید.»
اصحاب برخاستند و بر اسب‌ها زین بستند و برنشستند و ببودند تا زنان و کودکان در محمل‌ها جای کردند و طریق مراجعت پیش داشتند.
جلوگیری حر از حضرت حسین علیه السلام
چون لختی راه بپیمودند، لشگر حر بتاختند و بر سر راه ایشان صف راست کردند و طریق مراجعت را حاجز و حایل 12 شدند.
فقال الحسین للحرّ: «ثکلتک امّک، ما ترید؟» فرمود: «مادر بر تو بگرید، چه اراده داری؟»
فقال له الحرّ: «أما لو غیرک من العرب یقولها لی وهو علی مثل هذه الحال الّتی أنت علیها، ما ترکت ذکر امّه بالثّکل، کائناً من کان، ولکن واللَّه ما لی إلی ذکر امّک من سبیل إلّابأحسن ما نقدر علیه.»
حر گفت: «اگر جز تو کسی از عرب نام مادر من بر زبان آوردی، هر آینه مادر او را به سوگ و ثکل 13 یاد کردمی، هر که می‌خواهد باشد. لکن سوگند با خدای مادر تو را جز به بهترین وجهی که بر آن دست دارم یاد نکنم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 831
__________________________________________________
- حسین علیه السلام فرمود: «اکنون چه می‌خواهی؟» گفت: «همی خواهم تو را به نزد ابن‌زیاد کوچ دهم.»
فقال: «اذاً واللَّه لا أتّبعک.»
فقال: «إذاً واللَّه لا أدعک.»
حسین علیه السلام فرمود: «سوگند با خدای هرگز متابعت تو نخواهم کرد.»
حر عرض کرد: «هرگز تو را دست باز نخواهم داشت.»
سه کرت این کلمه در میان ایشان تکرار یافت و از این‌گونه سخن فراوان آوردند. حسین علیه السلام فرمود: «ای حر! اگر خواهی، از میان این سپاه کناری گیریم و یک تنه با یکدیگر نبرد آزماییم تا خدای هر که را خواهد برکشد وگرنه بکشد.»
حر گفت: «مرا با تو مقاتلت نفرموده‌اند و اجازت مبارزت نداده‌اند، بلکه فرمان کرده اند که تو را دست باز ندارم تا گاهی که به کوفه درآرم. اگر این سخن از من نپذیری، به جانبی کوچ می‌ده که بیرون راه کوفه و طریق مدینه باشد تا از راه انصاف انصراف نجسته باشیم. آن‌گاه من به امیر عبیداللَّه مکتوب خواهم کرد تا چه فرماید. باشد که خداوند عاقبت کار مرا به عافیت برساند و از ابتلای با امر تو برهاند.»
لاجرم حسین علیه السلام از طریق عذیب و قادسیه راه بگردانید و به جانب چپ روان شد و حر نزدیک به آن حضرت قطع مسافت می‌نمود ومی‌فرمود: «یابن رسول اللَّه! من تو را می‌آگاهانم و خدای را گواه می‌گیرم، اگر با این جماعت به راه مناجزت و منازعت روی بی‌گمان کشته شوی.»
حسین علیه السلام فرمود: «ای حر! مرا از مرگ بیم می‌دهی؟ همانا چون من کشته شوم شما به بلائی بزرگ و عذابی عظیم کیفر بینید. زودا که من آن گویم که مردی از بنی‌الاوس پسر عم خود را گفت، گاهی که او را از نصرت رسول خدای باز می‌داشت و بیم می‌داد که کشته خواهی شد و او در پاسخ بدین شعر تمثل کرد:
«سأمضی وما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّاً وجاهد مسلما
وواسی الرّجال الصّالحین بنفسه وفارق مثبوراً وودّع مجرما 14
فإن عشت لم أندم وإن متّ لم الم کفی بک ذلّاً أن تعیش وترغما 15
فاضل مجلسی گوید: محمدبن ابی‌طالب قبل از شعر آخر، این شعر را بر آن افزوده و روایت کرده:
أقدّم نفسی لا ارید بقائها لتلقی خمیساً فی الوغی وعرمرما 16
1. ازار: رولباسی. ردا: عبا.
2. متکاثر: فراوان.
3. رسل، جمع رسول: پیغام‌آور.
4. غوایت: گمراهی.
5. مقدم: آمدن، وارد شدن.
6. انجمن شدند: گرد آمدند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 832
__________________________________________________
- 7. بپاییدند: ایستادند، توقف نمودند.
8. ظل: سایه.
9. بسیچ: آهنگ، قصد.
10. انهاء: آگهی دادن.
11. انفاذ: فرستادن.
12. حاجز و حایل: هر دو به معنی مانع و جلوگیر است.
13. سوگ: ماتم و اندوه. ثکل: مردن فرزند.
14. واساه، آساه: یاری کرد او را. مثبور: ملعون، هلاک شده.
15. خلاصه سه بیت: به یاری پیغمبر صلی الله علیه و آله خواهم رفت. هرگاه مردی با ایمان و حسن نیت از گنه کاری دوری جسته و به یاری مردان نیک برود و کشته شود، ننگی بر او نیست. همین خواری برای تو بس، که با سرافکندگی زندگی نمایی.
16. زندگی را نمی‌خواهم، جان خود را پیش می‌اندازم تا در میدان جنگ لشگر بسیار روبه‌رو شود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 153- 158، 161- 162
معلوم باد چنان که اشارت رفت، ملاقات امام حسین علیه السلام با حر بن یزید ریاحی در منزل ذو حسم بود و در این حدیث در رهیمه مذکور است و نیز در پاره ای کتب اسامی دیگر نیز مذکور است. بالجمله می‌فرماید: حر هنگام فریضه ظهر به آن حضرت نزدیک شد و امام حسین (سلام اللَّه علیه) فرمان کرد تا پسرش علی اذان و اقامه بگذاشت و امام حسین به پای شد و فریقین را به تمامت به امامت نماز بگذاشت و چون سلام بگفت، حربن یزید برجست و عرض کرد: «السلام علیک یابن رسول اللَّه ورحمة اللَّه وبرکاته.»
امام حسین علیه السلام فرمود: «وعلیک السلام، کیستی تو ای بنده خدای؟»
عرض کرد: «حربن یزید هستم.»
فرمود: «ای حر! آیا بر ما یا برای ما هستی؟» یعنی به جنگ ما اراده داری یا به نصرت؟
عرض کرد: «ای فرزند رسول خدای! سوگند با خدای مرا به مقاتلت تو برانگیخته‌اند،
وأعوذ باللَّه أن احشر من قبری، وناصیتی مشدودة إلی رجلیّ، ویدی مغلولة إلی عُنقی، وأکبّ علی حرّ وجهی فی النّار، یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله! أین تذهب؟ ارجع إلی حرم جدّک، فإنّک مقتول.»
«و من پناه می‌برم به خدای از این که انگیخته شوم از قبر خود و موی پیشانی مرا با پایم به هم بربسته و دستم به گردنم مغلول و با این حال بر روی در آتش درافتم. ای فرزند رسول خدای! به کدام سوی می‌شوی؟ بازگرد به حرم جد خویش؛ چه تو کشته می‌شوی؛ یعنی اگر باز نشوی، به دست این مردم منافق ناکس بی کس شهید می‌شوی.»
حضرت امام حسین علیه السلام این شعر بخواند:
«سأمضی وما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّاً وجاهد مسلماً
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 833
حضرت الصّلاة «1»، فأمر الحسین الحجّاج بن مسروق الجعفیّ- وکان معه- أن یؤذّن. فأذّن وحضرت الإقامة، فخرج الحسین فی إزار ورداء ونعلین؛ فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! إنّها «2» معذرة إلی اللَّه وإلیکم، إنِّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، إلی آخر ما قال «3».
فسکتوا عنه، فقال للمؤذِّن: أقم، فأقام «4»، فقال الحسین للحرّ: أترید أن تصلِّی بأصحابک؟ قال: لا، بل «5» بصلاتک، فصلّی بهم الحسین. ثمّ «6» دخل مضربه واجتمع إلیه أصحابه، «7» ودخل الحرّ خیمة نصبت له «7» واجتمع علیه أصحابه.
ثمّ عادوا إلی «8» مصافهم، فأخذ کلّ «8» بعنان دابّته؛ وجلس فی ظلّها، فلمّا کان وقت
__________________________________________________
-وواسی الرّجال الصّالحین بنفسه وخارق مثبوراً وخالف مجرماً
فإن متّ لم أندم وإن عشت لم الم کفی بک ذلّاً أن تموت وترغما»
معلوم باد که در کتب اخبار و تواریخ تمثل فرمودن آن حضرت به این شعر که از شخصی از بنی‌الاوس است، در آن هنگام مذکور داشته‌اند که امام حسین علیه السلام از طریق عذیب و قادسیه راه بگردانید و از طرف چپ روان گشت و حر بن یزید نزدیک به آن حضرت راه می‌پیمود و آن حضرت را از آن جماعت شقاوت‌اثر پرهیز می‌داد. بالجمله امام حسین (سلام اللَّه علیه) در قرائت این اشعار باز نمود که: «من از این عزیمت روی بر نتابم؛ زیرا که مرگ بر جوانمردان روزگار عار نباشد، گاهی که حق و طریق حق و سخن حق را پیشنهاد خاطر نمایند؛ در راه حق با مردم ناحق برای حفظ مردمان مسلم بر حق جهاد کنند؛ صالحان را به تن و جان خود نگاهبان شوند؛ از مردم ناکس و مجرمان نابه‌هنجار برکنار روند؛ با این صورت و این سیرت اگر دستخوش هلاکت شوند، ندامت نگیرند و اگر زنده بمانند، سرافراز و زنده باشند. بلکه ذلت مر آن کسان راست که به خواری و ذلت و بیهودگی بر بستر هلاکت درافکنند و بمیرند، گاهی که دماغ ایشان بر خاک هون و هوان مالیده شود.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 94- 95
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: صلاة الظّهر].
(2)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(3)- [ذخیرة الدّارین: سیأتی فی محلّه].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: الصّلاة].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: تصلّی أنت ونصلّی].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: إنّه].
(7- 7) [ذخیرة الدّارین: وانصرف الحرّ إلی مکانه الّذی کان به، فدخل خیمته الّتی قد نُصِبَت له].
(8- 8) [ذخیرة الدّارین: صفّهم الّذی کانوا فیه فأعادوه، ثمّ أخذ کلّ رجل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 834
العصر أمر الحسین «1» بالتّهیّؤ للرّحیل، ونادی بالعصر «1»، فصلّی بالقوم. ثمّ انفتل من صلاته وأقبل بوجهه علی القوم، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وقال: أ یّها النّاس! إنّکم إن تتّقوا «2» إلی آخر ما قال «2». فقال «3» الحرّ: إنّا واللَّه ما ندری ما هذه الکتب الّتی تذکر، فقال الحسین: یا عقبة بن سمعان! أخرج الخرجین اللّذین فیهما کتبهم إلیّ، فأخرج خرجین مملوءین صحفاً، فنشرها بین أیدیهم، فقال الحرّ: فإنّا لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، وقد امرنا إذا نحن لقیناک أن لا نفارقک حتّی نقدمک علی عبیداللَّه. فقال «3» الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک. ثمّ قال لأصحابه: ارکبوا «4»، فرکبوا، وانتظروا حتّی «5» رکبت النّساء، فقال «5»: انصرفوا «6»، فلمّا ذهبوا لینصرفوا، حال القوم بینهم وبین الانصراف، فقال الحسین للحرّ: ثکلتک امّک، ما ترید؟ قال: أما واللَّه لو غیرک من العرب یقولها لی وهو علی مثل هذه الحالة الّتی أنت علیها ما ترکت ذکر امّه بالثّکل أن أقوله کائناً مَنْ کان، ولکن واللَّه ما لی إلی ذکر امّک من سبیل إلّابأحسن ما یقدر علیه. فقال الحسین: فما ترید؟ قال:
أرید أن أنطلق بک إلی عبیداللَّه. «7» فقال: إذاً لا أتّبعک «7»، قال «3» الحرّ: إذاً «8» لا أدعک. فترادّا القوم «9» ثلاث مرّات، ثمّ «10» قال «11» الحرّ: إنِّی لم اؤمر بقتالک، وإنّما امرت أن لا أفارقک،
__________________________________________________
(1- 1) [ذخیرة الدّارین: أن یتهیّؤا للرّحیل، ثمّ أ نّه خرج فأمر منادیه، فنادی بالعصر وأقام فاستقدم الحسین علیه السلام].
(2- 2) [ذخیرة الدّارین: تتّقوا اللَّه وتعرفوا الحقّ لأهله إلی آخر ما سیأتی]
(3) [أضاف فی ذخیرة الدّارین: له]
(4) ذخیرة الدّارین: قوموا
(5- 5) [ذخیرة الدّارین: رکب النّساء والأطفال فقال لأصحابه]
(6) [أضاف فی ذخیرة الدّارین: بنا]
(7- 7) [ذخیرة الدّارین: قال له الحسین علیه السلام: إذاً واللَّه لا أتّبعک].
(8)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: واللَّه]
(9) [ذخیرة الدّارین: القول]
(10)- [ذخیرة الدّارین: ولمّا کثر الکلام بینهما]
(11)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: له]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 835
حتّی أقدمک الکوفة، فإن «1» أبیت فخذ طریقاً لا تدخلک «2» الکوفة ولا تردّک إلی المدینة، تکون «3» بینی وبینک نصفاً، حتّی أکتب إلی ابن زیاد، وتکتب «4» إلی یزید إن شئت، أو إلی ابن زیاد «5» إن شئت «5»، فلعلّ اللَّه أن یأتی بأمر یرزقنی فیه العافیة من أن أُبتلی بشی‌ء من أمرک. [...]
ثمّ رکب، «6» فسایره الحرّ، وقال له «6»: أذکرک اللَّه «5» یا أبا عبداللَّه «5» فی نفسک، فإنِّی أشهد لئن قاتلت لتقتلنّ، ولئن قوتلت لتهلکنّ فی ما أری. فقال له الحسین: أفبالموت تخوِّفنی، وهل یعدو بکم الخطب إن تقتلونی، ما أدری ما أقول لک، ولکنِّی أقول کما قال أخو الأوس لابن عمّه حین لقیه وهو یرید نصرة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقال له: أین تذهب؟
فإنّک مقتول، فقال:
سأمضی فما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّاً وجاهَدَ مُسْلِما
وآسی الرِّجال الصّالحین بنفسه وفارقَ مثبوراً وباعدَ مجرما
فإن عشت لم أندم وإن متّ لم الم کفی بکَ عاراً أن تُلام وتندما
فلمّا سمع ذلک الحرّ، تنحّی عنه «7». «8»
السّماوی، إبصار العین،/ 117- 118/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 193-
194، 195
__________________________________________________
(1)- [ذخیرة الدّارین: إذا].
(2)- [ذخیرة الدّارین: لا یدخلک].
(3)- [ذخیرة الدّارین: یکون].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: أنت].
(5- 5) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(6- 6) [ذخیرة الدّارین: واقبل الحرّ یسایره وهو یقول له یا حسین!].
(7)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وکان یسیر بأصحابه فی ناحیة والحسین علیه السلام فی ناحیة أخری].
(8)- حر همچنان روبه‌روی حسین علیه السلام ایستاده بود تا وقت‌نماز ظهر رسید و حسین به حجاج‌بن مسروق
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 836
__________________________________________________
- دستور داد اذان گوید. (د) چون اقامه نماز آمد، حسین علیه السلام با یک پیراهن و ردا و نعلین بیرون آمد و خدا را حمد و ثنا گفت و فرمود: «ای مردم! من نزد شما نیامدم تا پیک‌ها و نامه‌های شما آمد که ما امام نداریم و نزد ما بیا شاید خدا به‌وسیله تو ما را به هدایت حق متحد کند. اگر بر سر قول خود هستید، من آمدم. به وجه اطمینان بخشی عهد و پیمان خود را به من بدهید و اگر نمی‌کنید و آمدن مرا خوش ندارید، برگردم به همان جا که از آن آمدم.»
در جوابش سخنی نگفتند. به مؤذن فرمود تا اقامه گفت و به حر فرمود: «می‌خواهی با همراهان خود نماز بخوانی؟»
گفت: «نه، شما نماز را بخوانید و ما هم به شما اقتدا می‌کنیم.»
حسین نماز خواند و به چادر خود رفت و اصحابش نزد او رفتند و حر به جای خود برگشت، زیر چادری که برای او زده بودند و جمعی از یارانش نزد او رفتند و دیگران سر صف برگشتند و هر کدام مهار اسب خود را گرفته و در سایه آن نشستند.
هنگام عصر حسین به اصحاب خود دستور کوچ داد و آماده شدند و دستور داد اذان عصر گفتند و نماز را اقامه کردند. حسین پیش ایستاد و نماز عصر را خواند و همه به او اقتدا کردند و سلام گفت و به آن‌ها رو کرد و حمد و ثنای خدا نمود و سپس فرمود:
«اما بعد، ای مردم! اگر شما تقوی از خدا داشته باشید و حق را به اهلش واگذارید، خدا را پسندیده‌تر است و ما خاندان محمدیم و به ولایت بر شما شایسته‌تریم از آن‌ها که به ناحق دعوی آن کنند و به جور و عدوان میان شما عمل کنند و اگر جز ناخوشی از ما و نادانی به حق ما را نخواهید و اکنون برخلاف نامه‌ها و فرستادگانی که نزد من فرستادید نظر دارید، من برمی‌گردم.»
حر گفت: «به خدا من از این نامه‌ها و فرستاده‌هایی که می‌فرمایید خبری ندارم.»
حسین به یکی از یارانش فرمود: «ای عقبة بن سمعان! آن دو خرجین که نامه‌های آنان در آن است بیاور.»
دو خرجین پر از نامه آورد و پیش او پراکند. حر گفت: «ما از آن کسانی که نامه نوشته‌اند، نیستیم و دستور داریم که چون به تو برخوردیم، از تو دست برنداریم تا تو را در کوفه نزد عبیداللَّه بریم.»
حسین فرمود: «مرگ بر تو از این کار نزدیک‌تر است.»
سپس به اصحابش گفت: «برخیزید و سوار شوید.»
سوار شدند و صبر کردند تا آن‌ها سوار شدند، و به اصحابش گفت: «برگردید.»
چون خواستند برگردند، حر مانع شد، حسین به حر گفت: «مادرت به عزایت بگرید، چه می‌خواهی؟»
حر گفت: «اگر دیگری از عرب چنین می‌گفت و مانند تو گرفتار بود، از جوابش نمی‌گذشتم هر که بود، ولی من نمی‌توانم جز به نیکی نام مادر تو را ببرم.»
حسین فرمود: «پس چه می‌خواهی؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 837
__________________________________________________
- گفت: «می‌خواهم تو را نزد امیر عبیداللَّه برم.»
فرمود: «من از تو پیروی نکنم.»
گفت: «من هم تو را رها نکنم.»
سه بار این گفتار را تکرار کردند و چون بسیار گفت‌وگو کردند، حر گفت: من دستور جنگ با تو را ندارم، مأمورم از تو جدا نشوم تا تو را به کوفه برم. اگر امتناع داری، از راهی برو که به کوفه نرود و به مدینه نرسد. این پیشنهاد میان من و تو عادلانه است. من به امیر بنویسم و تو هم به یزید یا عبیداللَّه. شاید خدا خیری پیش آرد که من به کار شما گرفتار نشوم.»
حضرت پذیرفت و از راه عذیب و قادسیه به سمت چپ پیش رفت و حر و یارانش به همراه آن‌ها می‌رفتند.
عقبةبن ابی‌العیزار گوید: حسین در ذی‌حسم ایستاد و حمد خدا و ثنای او گفت و فرمود: «اما بعد، به درستی که پیشامدی کرده که می‌بینید. دنیا دیگرگون شده و ناشناسی نموده و خیرش رفته و پا در کفش می‌گذرد، از آن نمانده جز ریزش کاسه‌ای و زندگی ناچیزی چون چراگاه مرگ بار نمی‌بینید، حق را که به آن عمل نشود و باطل را که از آن جلوگیری نگردد، مؤمن به حق باید لقای حق را خواهد؛ زیرا من مرگ را تنها خوشبختی می‌دانم و زندگی با ستمکاران جز دلتنگی نیست.»
راوی گوید: زهیر بن قین بجلی برخاست و گفت: «به من سخن گویید یا به من اجازه سخن می‌دهید؟»
گفتند: «تو بگو.»
حمد و ثنا بر خدا کرد و در پاسخ امام گفت: «یابن رسول اللَّه! خدایت رهنما باشد، ما گفتار شما را شنیدیم، به خدا اگر دنیا همیشه بود و ما در آن جاویدان بودیم و تنها برای یاری و همراهی تو از آن برون می‌رفتیم، بیرون رفتن با تو را بر اقامت در آن اختیار می‌کردیم.»
گوید: حسین در حقش دعا کرد و آفرین گفت.
حر نزدیک آن حضرت آمد و همراه او می‌رفت و می‌گفت: «یا حسین! من تو را درباره خودت به یاد خدا می‌آورم و معتقدم که اگر نبرد کنی، کشته شوی.»
حسین فرمود: «مرا به مرگ می‌ترسانی؟ آخر مشکل شما برایم این است که مرا می‌کشید. من هم همان را گویم که اخوالاوس در جواب پسر عمش گفت- او می‌خواست رسول خدا را یاری دهد و پسر عمش به او گفت: کجا می‌روی که کشته می‌شوی؟ در جوابش گفت:
من می‌روم و ز مرگ ننگی نبود آن را که به دل نیت خیر است و جهاد
همدرد نکویان شود و جان بدهد از بدمنش و مجرم و بی دین آزاد
بی عیب بمانم و بمیرم بی غم خواری که بمانی و بود دشمن شاد»
چون حر چنین جواب شنید، از آن حضرت دور شد و با اصحاب خود از یک سو می‌رفت و حسین هم با اصحاب خود از یک سوی دیگر. (ط مل)
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 82- 84
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 838

خطبة الإمام علیه السلام بالبیضة للحرّ وأفراده‌

قال أبو مخنف: عن عقبة بن أبی العَیزار، إنّ الحسین خطب «1» أصحابه وأصحاب الحرّ بالبِیضة، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها «2» النّاس، إنّ رسول اللَّه (ص) قال: «من رأی سلطاناً جائراً مستحلّاً لحُرَم اللَّه، ناکثاً لعهد اللَّه، مخالفاً لسنّة رسول اللَّه، یعملُ فی عباد اللَّه بالإثم والعدوان، فلم یغیّر علیه بفعل ولا قول، کان حقّاً علی اللَّه أن یُدخله مُدخَله.» ألا وإنّ هؤلاء قد لزموا طاعة الشّیطان، وترکوا طاعة الرّحمان، وأظهروا الفساد، وعطّلوا الحدود، واستأثروا بالفی‌ء، وأحلّوا حرام اللَّه، وحرّموا حلاله، وأنا أحقّ من غَیّر، قد أتتنی کتبکم، وقدمت علیَّ رُسُلکم ببیعتکم؛ أ نّکم لا تُسلمونی ولا تَخذلونی، فإن تمّمتم علی بیعتکم تصیبوا رشدکم، فأنا الحسین بن علیّ، وابن فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، نفسی مع أنفسکم، وأهلی مع أهلیکم «3»، فلکم فیّ أسوة «4»، وإن لم تفعلوا ونقضتم عهدکم «5»، وخلعتم بیعتی من أعناقکم، فلعمری ما هی لکم بنُکْر، لقد فعلتموها بأبی وأخی وابن عمِّی مسلم، والمغرور من اغترّ بکم، فحظّکم أخطأتم، ونصیبکم ضیّعتم، ومَن نکث فإنّما ینکث علی نفسه، وسیُغنی اللَّه عنکم، والسّلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته. «6»
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: وصار الحسین یتسایر عن طریق العذیب والقادسیّة، وسار الحرّ وأصحابه، فیسایره حتّی وصل إلی البیضة وهی بالکسر ما بین واقصة إلی عذیب الهجانات (وهی أرض واسعة لبنی یربوع ابن حنظلة) فی (القمقام) عن الطّبریّ: خطب ...].
(2)- [فی المقرّم مکانه: وفی البیضة خطب أصحاب الحرّ فقال بعد الحمد والثّناء علیه: أیّها ...، وفی بحر العلوم مکانه: وأخذ یسیر علیه السلام والحرّ یسایره حتّی إذا وصل إلی موضع یقال له (البیضة) خطب أصحابه وأصحاب الحرّ، فقال بعد حمد اللَّه والثّناء علیه: أ یّها ...].
(3)- [بحرالعلوم: أهالیکم وأولادکم].
(4)- [زاد فی العیون: حسنة].
(5)- [بحرالعلوم: عهدی].
(6)- گوید: پس حسین با یاران خویش به راه افتاد و حر نیز با وی همراه بود.
عقبة بن ابی العیزار گوید: حسین در بیضه با یاران خویش و یاران حر سخن کرد. نخست حمد خدای
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 839
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 403/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 190؛ المازندرانی، معالی
السّبطین، 1/ 275؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 217- 218؛ بحر العلوم، مقتل
الحسین علیه السلام،/ 193- 194؛ المیانجی، العیون العبری،/ 69- 71
ثمّ إنّ الحسین خطبهم، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! إنّ رسول اللَّه (ص) قال: «من رأی سلطاناً جائراً مستحلّاً لحرم اللَّه، ناکثاً لعهد اللَّه، مخالفاً لسنّة رسول اللَّه (ص) یعمل فی عباد اللَّه بالإثم والعدوان، فلم یغیّر ما علیه بفعل ولا قول، کان حقّاً علی اللَّه أن یدخله مدخله»، ألا وإنّ هؤلاء قد لزموا طاعة الشّیطان، وترکوا طاعة الرّحمان، وأظهروا الفساد، وعطلوا الحدود، واستأثروا بالفی‌ء، وأحلّوا حرام اللَّه، وحرّموا حلاله، وأنا أحقّ من غیری، وقد أتتنی کتبکم ورسلکم ببیعتکم، وإنّکم لاتسلمونی ولاتخذلونی، فإن أقمتم علی بیعتکم تصیبوا رشدکم، وأنا الحسین بن علیّ ابن فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، نفسی مع أنفسکم، وأهلی مع أهلکم، فلکم فیّ اسوة، وإن لم تفعلوا ونقضتم عهدی وخلعتم بیعتی فلعمری ما هی لکم بنکیر، لقد فعلتموها بأبی، وأخی، وابن عمِّی مسلم ابن عقیل، والمغرور من أغترّ بکم، فحظّکم أخطأتم، ونصیبکم ضیّعتم، ومن نکث فإنّما
__________________________________________________
گفت، ثنای او کرد و سپس گفت:
«ای مردم! پیمبر خدای (ص) فرموده: هر که حاکم ستمگری را ببیند که محرمات خدا را حلال شمارد و پیمان خدا را بشکند و به خلاف سنت پیمبر خدا رود و میان بندگان خدا با گناه و تعدی عمل کند و به کردار یا به گفتار عیب او نگوید، بر خدا فرض باشد که اورا به جایی که باید برد. بدانید که اینان به اطاعت شیطان درآمده‌اند و اطاعت رحمان را رها کرده‌اند. تباهی آورده‌اند و حدود را معوق نهاده‌اند و غنیمت را خاص خویش کرده‌اند. حرام خدا را حلال دانسته‌اند و حلال خدا را حرام شمرده‌اند و من شایسته‌ترین کسم که عیبگویی کنم. نامه‌های شما به من رسید و فرستادگانتان با بیعت شما پیش من آمدند که مرا تسلیم نمی‌کنید و از یاریم باز نمی‌مانید. اگر به بیعت خویش عمل کنید، رشاد می‌یابید. من حسین پسر علیم و پسر فاطمه دختر پیمبر خدا (ص) که جانم با جان‌های شماست و کسانم با کسان شمایند و مقتدای شمایم. اگر نکنید و پیمان خویش بشکنید و بیعت مرا از گردن خویش بردارید، به جان خودم که این از شما تازه نیست؛ با پدرم و برادرم و عموزاده‌ام نیز چنین کرده‌اید. فریب خورده کسی است که فریب شما خورد. اقبال خویش را گم کرده‌اید و نصیب خویش را به تباهی داده‌اید. هر که پیمان شکند، به ضرر خویش می‌شکند. زود باشد که خدا از شما بی‌نیاز شود. درود بر شما با برکات و رحمت خدای!»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2993- 2994
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 840
ینکث علی نفسه، وسیغنی اللَّه عنکم، والسّلام.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 280
قال: ثمّ إنّ الحسین خطبهم، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس، إنّ رسول اللَّه (ص) قال: «من رأی سلطاناً جائراً، مستحلّاً لحُرَم اللَّه، ناکثاً لعهده، مخالفاً لسنّة رسول اللَّه- (ص)- یعمل فی عباد اللَّه بالإثم والعدوان فلم یغیِّر علیه بفعل ولا قول، کان حقّاً علی اللَّه أن یُدخله مُدْخَله». ألا وإنّ هؤلاء قد لزموا طاعة الشّیطان، وترکوا طاعة الرّحمان، وأظهروا الفساد، وعطّلوا الحدود، واستأثروا بالفی‌ء، وأحلّوا حرام اللَّه، وحرّموا حلاله، وأنا أحقّ من غیّر، وقد أتتنی کتبکم ورسلکم ببیعتکم، وأ نّکم لاتسلمونی ولاتخذلونی، فإن تممتم علی بیعتکم تصیبوا رُشْدکم، وأنا الحسین بن علیّ وابن فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، نفسی مع أنفسکم، وأهلی مع أهلکم، فلکم بی اسوة، وإن لم تفعلوا ونقضتم عهدی وخلعتم بیعتی، فلعمری ما هی لکم بنکر، لقد فعلتموها بأبی وأخی وابن عمِّی مسلم، والمغرور من اغترّ بکم، فحظّکم أخطأتم، ونصیبکم ضیّعتم، ومن نکث فإنّما ینکُث علی نفسه، وسیُغنی اللَّه عنکم، والسّلام. «1»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 419
__________________________________________________
(1)- طبری گوید: ابومخنف از عقبة بن‌ابی‌عیزار روایت کرده است که حسین در بیضة برای اصحاب خود و اصحاب حر خطبه خواند. خدا را حمد و ثنا کرد و سپس فرمود: «ای مردم! رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر که سلطان جوری بیند که حرام خدا را حلال شمارد و پیمان خدا را بشکند و سنت رسول خدا را مخالفت کند و در میان بندگان خدا به ناحق و زور عمل کند و در برابر او به کردار یا گفتار نایستد، بر خدا لازم است که او را همنشین وی سازد. هلا این زمامداران به فرمان شیطان چسبیدند و فرمان رحمان را وانهادند و فساد را رواج دادند و حدود را به یک سو نهادند و بیت المال را خاص خود کردند و حرام خدا را حلال و حلالش را حرام نمودند. من سزاوارتر تغییر دهنده ام. نامه‌های شما به من رسید و فرستادگان شما گفتند که با من بیعت کردید و تعهد نمودید مرا به دست دشمن ندهید و وانگذارید. اگر بر بیعت خود بپایید، درست رفتید. من حسین‌بن علی پسر فاطمه دختر رسول خدایم. جانم با جان شما است و خاندانم با خاندان شما و شما با من همدرد باشید و اگر عمل نکنید و عهد خود را شکستید و بیعت مرا از گردن باز کردید، به جان خودم از شما بعید نیست و این کار را با پدر و برادر و پسر عمم مسلم کردید و فریب خورده شما بیچاره است. بهره خود را از دست دادید و بخت خود را واژگون کردید. هر کس باز شکند، بر خود باز شکسته و خدا مرا از شما بی‌نیاز کند. (والسلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته)
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 841
(قال) فتیاسر عن طریق العذیب والقادسیّة، وبینه وبین العذیب ثمانیة وثلاثون میلًا.
وسار والحرّ یسایره، حتّی إذا کان بالبیضة، خطب أصحابه بما تقدّم؛ فأجابوه بما ذکر فی تراجمهم.
(البیضة) قال أبو محمّد الأعرابیّ الأسود: البیضة بکسر الباء ماء بین واقصة إلی العذیب.
السّماوی، إبصار العین،/ 117
قال: فتیاسر عن طریق العذیب والقادسیّة وبینه وبین العذیب ثمانیة وثلاثون میلًا، ثمّ إنّ الحسین علیه السلام سار فی أصحابه والحرّ یسایره حتّی إذا کان بالبیضة خطب علیه السلام أصحابه وأصحاب الحرّ بالبیضة، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قال: «مَنْ رأی سلطاناً جائراً مستحلّاً لحرام اللَّه، ناکثاً لعهد اللَّه، مخالفاً لسنّة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، یعمل فی عباد اللَّه ...»، إلی آخر ما سیأتی فی محلّه، إنتهی.
توضیح: العذیب تصغیر العذب، وهو الماء الطّیِّب، وهو ماء بین القادسیّة والمغیثة بینه وبین القادسیّة أربعة أمیال وإلی المغیثة اثنان وثلاثون میلًا، وقیل هو واد لبنی تمیم وهو من منازل حاج الکوفة، وقیل حدّ السّواد. وقال أبو عبداللَّه السّکونیّ: العذیب یخرج من قادسیّة الکوفة إلیه، وکان مسلحة للفرس، بینها وبین القادسیّة حائطان متّصلان بینهما نخل، وهی ستّة أمیال، فإذا خرجت منه دخلت البادیة، ثمّ المغیثة، وقد أکثر الشّعراء فی ذکرها، وکتب عمر بن الخطّاب إلی سعد بن أبی وقّاص: إذا کان یوم کذا، فارتحل بالنّاس حتّی تنزل فیما بین عذیب الهجانات وعذیب القوادس، وشرّق بالنّاس وغرّب بهم، وهذا دلیل إنّ هناک عذیبین.
البیضة: قال أبو محمّد الأعرابیّ الأسود: البیضة، بکسر الباء: ما بین العذیب وواقصة فی أرض الحزن من دیار بنی یربوع بن حنظلة.
القادسیّة: قال أبو عمرو: القادس: السّفینة العظیمة. قال المنجِّمون: طول القادسیّة تسع وستّون درجة وعرضها إحدی وثلاثون درجة، وثلثا درجة ساعات النّهار بها أربع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 842
عشرة ساعة وثلثان، وبینها وبین الکوفة خمسة عشر فرسخاً، وبینها وبین العذیب أربعة أمیال. قیل: سمّیت القادسیّة بقادس هراة، وقال المدائنی: کانت القادسیّة تسمّی قدیساً.
وروی أبو عیینة، قال: مرّ إبراهیم الخلیل بالقادسیّة، فرأی زهرتها ووجد هناک عجوزاً فغسلت رأسه، فقال: قدّستِ من أرض، فسمّیت القادسیّة، وبهذا الموضع کان یوم القادسیّة بین سعد ابن أبی وقّاص والمسلمین والفرس فی أیّام عمر بن الخطّاب فی سنة ستّة عشر من الهجرة، وقاتل المسلمون یومئذ وسعد فی القصر ینظر إلیهم، فنسب إلی الجبن، فقال رجل من المسلمین:
ألم ترَ أنّ اللَّه أنزل نصره وسعد بباب القادسیّة معصم
فأُبنا وقد أمّت نساء کثیرة ونسوة سعد لیس فیهنّ أیمّ
والأشعار فی هذا الیوم کثیرة لأنّها کانت من أعظم وقائع المسلمین وأکثرها برکة، وکتب عمر بن الخطّاب إلی سعد بن أبی وقّاص یأمره بوصف منزله من القادسیّة، فکتب إلیه سعد أنّ القادسیّة فیما بین الخندق والعتیق، وإنّما عن یسار القادسیّة بحر أخضر فی جوف لاح إلی الحیرة بین طریقین، فأمّا إحداهما فعلی الظّهر وأمّا الأخری فعلی شاطئ نهر یسمّی الحضوض یطلع من یسلکه علی ما بین الخورنق والحیرة، وإنّما عن یمین القادسیّة فیض من فیوض میاههم، وإنّ جمیع من صالح المسلمین قبلی إلْبٌ لأهل فارس قد خفّوا لهم واستعدّوا لنا، وذکر أصحاب الفتوح أنّ القادسیّة کانت أربعة أیّام، فسمّوا الأوّل یوم أرفات والیوم، الثّانی یوم أغواث، والیوم الثّالث یوم عماس، ولیلة الیوم الرّابع لیلة الهریر، والیوم الرّابع سمّوه یوم القادسیّة، وکان الفتح للمسلمین، وقتل رستم بن جازویه، ولم یقم للفرس بعده قائمة.
وقال ابن الکلبیّ فیما حکاه هشام، قال: إنّما سمّیت القادسیّة لأنّ ثمانیة آلاف من ترک الخزّ کانوا قد ضیّقوا علی کسری بن هرمز، وکتب قادس هراة إلی کسری أن کفیتک مؤنة هؤلاء التّرک، تعطینی ما أحتکم علیک؟ قال: نعم، فبعث النّریمان إلی أهل القری
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 843
إنِّی سأنزل علیکم التّرک فاصنعوا ما أمرکم، وبعث النّریمان إلی الأتراک وقال لهم: تشتّتوا فی أراضی العام، ففعلوا، وأقبل منها ثمانیة آلاف فی منازل أصحابه بهراة، فبعث النّریمان إلی أهل الدّور، وقال: لیذبح کلّ رجل منکم نزیله الّذی نزل علیه، ثمّ یغدو إلیّ بسبلة، ففعلوا ذلک وذبحوهم عن آخرهم وغدوا إلیه بسبلاتهم، فنظّمها فی خیط وبعثها إلی کسری، وقال: قد وفیت لک فأوف لی بما شرطت علیک، فبعث إلیه کسری أن أقدم علیَّ، فقدم علیه النّریمان، فقال له کسری: احتکم، فقال له النّریمان: تصنع لی سریراً مثل سریرک وتقعد علی رأسی تاجاً مثل تاجک وتنادمنی من غدوة إلی اللّیل، ففعل ذلک به، ثمّ قال: أوفیت؟ قال: نعم، فقال له کسری: لا واللَّه لا تری هراة أبداً، فتجلس بین قومک وتحدث بما جری.
وأنزله موضع القادسیّة لیکون ردءً له من العرب، فسمّی الموضع القادسیّة بقادس هراة، وکان قدم علیه النّریمان ومعه أربعة آلاف، فکانوا بالقادسیّة، فلمّا کان یوم القادسیّة قرن أصحاب النّریمان بن النّریمان أنفسهم بالسّلاسل کی لا یفرّوا، فقُتلوا کلّهم ورجعت ابنة النّریمان مَرْرَوْ أمّ النّریمان بن النّریمان کبشة بنت النّعمان بن المنذر.
قال هشام: فالشّاه بن الشّاه من ولد نریمان، وهو الشّاه بن الشّاه بن لان بن نریمان ابن نریمان.
قال: ویقال إنّما سمِّیت القادسیّة بقدیس، وکان قصراً بالعذیب، وقد نسب إلی القادسیّة عدّة قوم من الرّواة، منهم علیّ بن أحمد القادسیّ القطّان، روی عن عبدالحمید بن صالح یروی عنه جعفر الخلدیّ.
انتهی کلام یاقوت الحموی فی المعجم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 194- 195، 201- 202
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 844
المُلتحقون بالرّکب الحسینیّ فی الطّریق إلی کربلاء وموقف الحرّ منهم
فی ناحیة عذیب الهجانات- وهی الّتی کانت هجائن النّعمان بن المنذر ترعی بها- وإذا هم بأربعة نفر مقبلین من الکوفة علی رواحلهم یجنبون فرساً لنافع بن هلال- یقال له: الکامل- وکان الأربعة النّفر: نافع بن هلال المرادیّ وعمرو بن خالد الصّیداویّ وسعد مولاه، ومجمع بن عبداللَّه العائذیّ من مذحج. فقال الحرّ: إنّ هؤلاء لیسوا ممّن أقبل معک، فأنا حابسهم أو رادّهم. فقال الحسین: إذاً أمنعهم ممّا أمنع منه نفسی، إنّما هؤلاء أنصاری وأعوانی، وقد جعلتَ لی أن لا تعرض لی حتّی یأتیک کتاب ابن زیاد.
فکفّ عنهم.
وسألهم الحسین عن [ظ] النّاس، فقالوا: أمّا الأشراف فقد أعظمت رشوتهم، وملئت غرائرهم لیستمال ودّهم، وتستنزل نصائحهم، فهم علیک إلباً واحداً، وما کتبوا إلیک إلّا لیجعلوک سوقاً ومکسباً، وأمّا سائر النّاس بعد فأفئدتهم تهوی إلیک وسیوفهم غداً مشهورة علیک.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 382، أنساب الأشراف، 3/ 171- 172
وکان «1» یسیر «2» بأصحابه فی ناحیةٍ وحسین «3» فی ناحیةٍ أخری «2»، حتّی «4» انتهوا إلی «5» عُذیب الهجانات «6» وکان بها «7» هجائن النّعمان ترعی هنالک «6»، «8» فإذا هم بأربعة نفر قد
__________________________________________________
(1)- [العیون: لم یزل الحرّ].
(2- 2) [نهایة الإرب: ناحیة عنه].
(3)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
(4)- [فی المعالی مکانه: سار وساروا حتّی ...، وفی الأعیان مکانه: جعل یسیر ناحیة عن الحسین علیه السلام حتّی ...].
(5)- [فی الکامل مکانه: فکان یسیر ناحیة عنه حتّی انتهی إلی ...].
(6- 6) [لم یرد فی نهایة الإرب وذخیرة الدّارین والمعالی والعیون].
(7)- [الکامل: به].
(8)- [أضاف فی الکامل ونفس المهموم: فنسب إلیها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 845
أقبلوا من الکوفة «1» علی رواحلهم، یجنبون فرساً لنافع بن هلال «2» یقال له الکامل 2 1، ومعهم دلیلهم الطّرمّاح بن عدیّ «3» «4» «5» علی فرسه، وهو یقول:
«6» یا «6» ناقتی لا تُذعَری من زَجْری وشمِّری قبلَ طلوع الفجْرِ
بخیرِ رُکبانٍ وخیر سَفْرِ حتّی تَحلِّی بکریم النّجْرِ
الماجدِ الحرّ رَحیبِ الصّدرِ أتی به اللَّهُ لخیرِ أمْر
ثُمّت أبقاه بقاء الدّهر 3 6
قال: فلمّا انتهوا إلی الحسین «3» «7» أنشدوه هذه الأبیات، فقال: أما واللَّه إنِّی لأرجو أن یکون خیراً ما أراد اللَّه بنا، قُتلنا أم ظَفرنا «3»؛ قال: وأقبل «5» إلیهم «8» «4» الحرّ «9» بن یزید فقال «7»: إنّ هؤلاء النّفر الّذین «10» «11» من أهل الکوفة «3» لیسوا ممّن أقبل «12» معک «3»، وأنا حابسهم أو رادّهم، فقال له الحسین: «1» لأمنعنّهم ممّا أمنع منه نفسی «1»، إنّما هؤلاء أنصاری وأعوانی، «13» وقد کنتَ أعطیتنی ألّا تعرض لی بشی‌ء حتّی یأتیک «14» کتاب من ابن زیاد 14،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2- 2) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(3- 3) [لم یرد فی نفس المهموم والمعالی والعیون].
(4- 4) [ذخیرة الدّارین: قالوا الحسین علیه السلام وسلّموه علیه فأقبل].
(5- 5) [الکامل: فانتهوا إلی الحسین فأقبل].
(6- 6) [مثله فی البدایة، 8/ 173]
(7- 7) [نهایة الإرب: والتحقوا به، فقال الحرّ].
(8)- [العیون: علیهم].
(9)- [فی الأعیان مکانه: وجعل یسیر ناحیة عن الحسین علیه السلام حتّی انتهوا إلی عذیب الهجانات، فإذا هم بأربعة نفر قد أقبلوا من الکوفة لنصرة الحسین ومعهم دلیلهم الطّرمّاح، فأتوا إلی الحسین وسلّموا علیه، فأقبل الحرّ ...].
(10)- [لم یرد فی الکامل وذخیرة الدّارین].
(11)- [أضاف فی الأعیان: جاؤوا].
(12)- [نهایة الإرب: أقبلوا].
(13) (13*) [لم یرد فی نفس المهموم والمعالی والعیون].
(14- 14) [فی ذخیرة الدّارین والأعیان: جواب عبیداللَّه بن زیاد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 846
فقال: أجل، لکن «1» لم یأتوا معک؛ قال: هم أصحابی (13*)، وهم بمنزلة مَن جاء معی، فإن تممت «2» علی ما کان بینی وبینک وإلّا ناجزتُک؛ قال: فکفّ عنهم الحرّ. «3»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 404- 405/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 192- 193؛
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 195؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 613؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 1/ 275- 276؛ المیانجی، العیون العبری،/ 73- 74؛ ابن الأثیر،
الکامل، 3/ 281؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 420- 421
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نهایة الإرب: هؤلاء].
(2)- [الأعیان: بقیت].
(3)- وی با یارانش از یک سو می‌رفت و حسین از سوی دیگر می‌رفت، تا به عذیب هجانات رسیدند. و چنان بود که کره‌های دو رگه نعمان را در آن‌جا می‌چرانیده بودند. ناگهان چهار کس را دیدند که از کوفه می‌آمدند، بر مرکب‌های خویش بودند و اسبی از آن نافع بن هلال را به نام کامل یدک کرده بودند. بلدشان طرماح بن عدی، بر اسب خویش همراهشان بود و شعری به این مضمون می‌خواند:
«ای شتر من!
از این که می‌رانمت بیم مکن
و شتاب کن که پیش از سحرگاه
با بهترین سواران و بهترین مسافران
به مرد والانسب برسی
بزرگوار آزاده گشاده‌دل
که خدایش برای بهترین کار آن‌جا آورد
و خدایش همانند روزگار
باقی بدارد.»
گوید: و چون به حسین رسید، اشعار را برای وی بخواندند که گفت: «به خدا من امیدوارم که آن‌چه خدا برای ما خواسته، کشته شویم یا ظفر یابیم، نیک باشد.»
گوید: حر بن یزید بیامد و گفت: «این کسان که از مردم کوفه‌اند، جزو همراهان تو نبوده‌اند و من آن‌ها را پس می‌فرستم یا می‌دارم.»
حسین گفت: «از آن ها همانند خویش دفاع می‌کنم. آن ها یاران و پشتیبانان منند. تعهد کرده بودی متعرض من نشوی تا نامه ای از ابن زیاد سوی تو آید.» گفت: «بله، اما با تو نیامده بودند.»
گفت: «آن‌ها یاران منند و همانند کسانی هستند که همراه من بوده‌اند. اگر به قراری که میان من و تو بوده عمل نکنی، با تو پیکار می‌کنم.»
گوید: حر دست از آن‌ها برداشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2995- 2996
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 847
فکان یسیر الحرّ ناحیة، والحسین ناحیة، فبینا هم کذلک، فطلع علیهم أربعة من الفرسان، فعدلوا إلی الحسین، فسلّموا علیه، فمنعهم الحرّ أن یسیروا معه.
فقال الحسین: «ما لک تمنعهم؟»
فقال الحرّ: «هؤلاء لم یأتوا معک، وإنّما هم أهل الکوفة.»
قال الحسین: «هم بمنزلة مَن جاء معی، فإنّهم أنصاری وأعوانی، وقد أعطیتنی أ لّا تعرض لی بشی‌ء، حتّی آتی الکوفة. فإن تمّمت علی ما کان بینی وبینک، وإلّا ناجزتک.»
قال: وکفّ عنهم الحرّ.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 61
فانتهوا إلی عذیب الهجانات، وإذا سفر أربعة- أی أربعة نفر- قد أقبلوا من الکوفة علی رواحلهم یخبون ویجنبون فرساً لنافع بن هلال یقال له الکامل [قد أقبلوا من الکوفة یقصدون الحسین ودلیلهم رجل یقال له الطّرمّاح بن عدیّ راکب علی فرس] «1» وهو یقول:
یا ناقتی لا تذعری من زجری [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی تاریخ الطّبری].
فأراد الحرّ أن یحول بینهم وبین الحسین، فمنعه الحسین من ذلک.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 173
وسار حتّی وصل عذیب الهجانات «2» وإذا بأربع نفر «3» قد أقبلوا من ناحیة الکوفة، وإذا هم نافع بن هلال المرادیّ، وعمرو الصّیداویّ، وسعید بن أبی ذرّ الغفاریّ، وعبیداللَّه المذحجیّ، فأقبلوا إلی الحسین علیه السلام، فلمّا نظر الطّرمّاح أخذ بزمام ناقة الحسین علیه السلام وأنشأ یقول:
یا ناقتی لا تجزعی من زجری وشمِّری قبل طلوع الفجر
بخیر رکبان وخیر سفر حتّی تَحِلِّی بکثیر الفخر «4»
__________________________________________________
(1)- سقط من نسخة طوب قبو بالأستانة.
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: وفیها أحشام نعمان بن منذر ملک الحیرة].
(3)- [وسیلة الدّارین: أشخاص].
(4)- [زاد فی وسیلة الدّارین: آل رسول اللَّه آل الفخر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 848
الماجد الحرّ رحیب الصّدر أثابه اللَّه بخیر أجر «1»
ابن أمیر المؤمنین الطّهر وابن الشّفیع من عذاب الحشر «2»
یا مالک النّفع معاً والضُرّ أیّد حسیناً سیِّدی بالنّصر «3»
علی اللّعینین سلیلی صخر وابن زیاد العهر وابن العهر
قال: فأقبل علیهم الحرّ، فقال له الحسین علیه السلام: ألم تکن قد عاهدتنی أن لا تتعرّض لأحد من أصحابی، فإن کنت علی ما بینی وبینک، وإلّا نازلتک فی میدان الحرب، فکفّ عنهم الحرّ.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 45- 47/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 66
قال أبو مخنف: وإذا بأربعة نفر قد أقبلوا علی رواحهم من الکوفة، یحثّون السّیر علی أفراسهم، وإذا هم نافع بن هلال المرادیّ، وعمر بن خالد الصّیداویّ، وسعید بن مولی، ومجمع بن عبداللَّه المذحجیّ، قال: فلمّا نظر الطّرمّاح، أخذ بزمام ناقة الحسین- صلوات اللَّه علیه- وأنشأ یقول:
یا ناقتی لا تذعری من زجری وشمّری قبل طلوع الفجرِ
بخیر رکبان وخیر سفر أثابه اللَّه بخیر أجرِ
الماجد الجدّ رحیب الصّدر حتّی تجلّی بجلیل القدرِ
قال: وأقبل الحرّ إلیه وقال له: یا حسین، إنّ هؤلاء قد أقبلوا إلیک وأنا أرید أن أردّهم، قال: إنِّی أمنع کما أمنع عن نفسی، ألیس هم أعوانی وأنصاری، وقد کنت قد أعطیتنی عهداً أ نّک لا تتعرّض بی حتّی یأتیک کتاب من ابن زیاد (لعنه اللَّه)؟
فإن کنت علی ما کان بینی وبینک وإلّا نازلتک الحرب، فکفّ الحرّ عنهم. «4»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: السّادة البیض الوجوه الزّهر].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: الضّاربین بالسّیوف البتر].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین: الطّاعنین بالرّماح السّمر].
(4)- این وقت حسین علیه السلام روی به اصحاب خویش آورد و فرمود: «هیچ کس از شما می‌تواند از بیرون
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 849
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 253
حتّی انتهوا إلی عذیب الهجانات، فإذا هم بأربعة نفر یجنبون فرساً لنافع بن هلال، ویدلّهم الطّرمّاح بن عدیّ. فأتوا إلی الحسین علیه السلام وسلّموا علیه، فأقبل الحرّ، وقال: إنّ هؤلاء النّفر الّذین جاؤوا من أهل الکوفة، لیسوا ممّن أقبل معک، وأنا حابسهم أو رادّهم.
فقال الحسین علیه السلام: لأمنعهم ممّا أمنع منه نفسی. إنّما هؤلاء أنصاری وأعوانی، وقد کنت أعطیتنی أن لا عرض لی بشی‌ء حتّی یأتیک جواب عبیداللَّه، فقال: أجل، لکن لم یأتوا
__________________________________________________
- جاده به سوی مقصود طی طریق کند؟»
طرماح عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! من از راه و بی‌راه نیک آگاهم.»
حسین علیه السلام فرمود: «در طی طریق در پیش روی ما می‌باش.»
پس راه برگرفتند و طرماح از پیش روی جماعت همی رفت و این ارجوزه قرائت همی‌کرد:
«یا ناقتی لاتُذعری من زجری وامضی بنا قبل طلوع الفجر
بخیر فتیانٍ وخیر سفرٍ آل رسول اللَّه آل الفخر
السّادة البیض الوجوه الزُّهر الطّاعنین بالرّماح السُّمر 1
الضّاربین بالسّیوف البُتر حتّی تَحِلِّی بکریم النّجر 2
الماجد الجدّ الرّحیب الصّدر أصابه اللَّه بخیر أمر
عمّره اللَّه بقاء الدّهر یا مالک النّفع معاً والضّرّ
امدد حسیناً سیّدی بالنّصر علی الطّغاة من بقایا الکفر
علی اللّعینین سلیل صخر یزید لا زال حلیف الخمر 3
وابن زیاد العهر وابن العهر 4
حر بن یزید ریاحی، چون این ارجوزه بشنید و سب و شتم ابن‌زیاد ویزید را اصغا نمود، از کنار حسین علیه السلام به یک سوی رفت و لختی دور از جیش آن حضرت، طی مسافت همی کرد.
1. زهر، جمع ازهر: روشن، تابناک. سمر، جمع اسمر: زرد رنگ «نیزه را بدان توصیف کنند.»
2. بتر، جمع ابتر: قاطع، برّان. نجر، بر وزن فلس: نژاد.
3. صخر: نام ابو سفیان.
4. خلاصه معنی اشعار: ای شتر! نترس و ما را در سحرگاهان به همراهی بهترین جوانان ماهر و از خاندان پیغمبر صلی الله علیه و آله که بزرگوار و سلحشور و عالی‌نژاد و دارای سعه صدر می‌باشند، ببر. ای خدایی که سود و زیان به دست تو است! آقایم حسین علیه السلام را بر دو کافر ملعون: یزید خمار و ابن‌زیاد چکیده زنا پیروز فرما.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 162- 163
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 850
معک. قال: هم أصحابی، وهم بمنزلة من جاء معی، فإن تممت علی ما کان بینی وبینک، وإلّا ناجزتک. قال: فکفّ عنهم الحرّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 118

رسالة الحرّ إلی ابن زیاد

لعنة اللَّه علیه
وأقبل یسیر والحرّ یسایره ویمنعه من الرّجوع من حیث جاء، ویمنع الحسین من دخول الکوفة حتّی نزل بأقساس مالک، وکتب الحرّ إلی عبیداللَّه یعلمه ذلک. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 74

إنزال الحسین علیه السلام فی کربلاء فی العراء وکلام زهیر مع الإمام علیه السلام‌

ثمّ سار، فلم یزل یتیاسر حتّی صار إلی نینوی، فإذا راکب قد أقبل علی نجیب له من الکوفة، فلمّا انتهی إلیهم سلّم علی الحرّ بن یزید، ولم یسلّم علی الحسین، ثمّ رفع الحرّ کتاباً من ابن زیاد فیه: «أمّا بعد فجعجع بحسین حیث یبلغک کتابی ویقدم علیک رسولی ولا تنزله إلّافی العراء فی غیر حصن وعلی غیر ماء». فقال الحرّ: هذا کتاب الأمیر عبیداللَّه. وقرأه وأخذهم بالنّزول، فأنزلهم فی غیر قریة وعلی غیر ماء.
وسألوه أن ینزلوا بنینوی والغاضریّة، فأبی ذلک علیهم، فأشار علیه زهیر بن القین ابن الحارث البجلیّ أن یقاتلهم، فقال: هؤلاء أیسر علینا، فنقاتلهم حتّی ننحاز إلی بعض هذه القری الّتی علی الفرات. فلم یفعل، ونزل، وذلک یوم الخمیس للیلتین خلتا من المحرّم سنة إحدی وستّین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 384- 385، أنساب الأشراف، 3/ 176- 177
__________________________________________________
(1)- و بدین ترتیب تا جایی به نام «اقساس مالک» هم‌عنان پیش رفته و آن‌جا منزل کردند. حر بن یزید جریان را طی نامه ای به عبیداللَّه بن زیاد نوشت و اورا از وضع مطلع ساخت.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 111
حر نامه ای به عبیداللَّه زیاد نوشت که: «حسین رسید و می‌گوید: اگر کوفیان مرا نمی‌خواهند، من به سر روضه جد خود می‌روم.»
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 277
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 851
وسار الحسین علیه السلام من قصر بنی مقاتل، ومعه الحرّ بن یزید، کلّما أراد أن یمیل نحو البادیة منعه، حتّی انتهی إلی المکان الّذی یسمّی «کَرْبَلاء» «1»، فمال قلیلًا متیامناً حتّی انتهی إلی (نینوی) «2»، فإذا هو براکب علی نجیب، مقبل من القوم، فوقفوا جمیعاً ینتظرونه.
فلمّا انتهی إلیهم سلّم علی الحرّ، ولم یسلم علی الحسین.
ثمّ ناول الحرّ کتاباً من عبیداللَّه بن زیاد، فقرأه، فإذا فیه:
«أمّا بعد، فجعجع «3» بالحسین بن علیّ وأصحابه بالمکان الّذی یوافیک کتابی، ولا تحلّه إلّا بالعراء علی غیر خَمَر «4» ولا ماء، وقد أمرت حامل کتابی هذا أن یخبرنی بما کان منک فی ذلک، والسّلام».
فقرأ الحرّ الکتاب، ثمّ ناوله الحسین، وقال: لا بدّ من إنفاذ أمر الأمیر عبیداللَّه بن زیاد، فانزل بهذا المکان، ولا تجعل للأمیر علیَّ علّة.
فقال الحسین علیه السلام: «تقدّم بنا قلیلًا إلی هذه القریة الّتی هی منّا علی غَلْوَة، وهی الغاضریّة «5»» أو هذه الأخری الّتی تسمّی «الشّفیّة «6»»، فننزل فی إحداهما.
قال الحرّ: «إنّ الأمیر کتب إلیَّ أن أحلّک علی غیر ماء، ولا بدّ من الانتهاء إلی أمره».
فقال زُهیر بن القین للحسین: «بأبی وامّی یا ابن رسول اللَّه، واللَّه لو لم یأتنا غیر هؤلاء لکان لنا فیهم کفایة، فکیف بمن سیأتینا من غیرهم؟ فهلُمّ بنا «7» نناجز هؤلاء،
__________________________________________________
(1)- موضع فی طرف البریة بالقرب من الکوفة.
(2)- قریة بسواد الکوفة- المنطقة الّتی قامت فیها کربلاء- معجم البلدان.
(3)- جعجع القوم، أی: أناخوا بالجعجاع وهو ما غلظ من الأرض. [بغیة الطّلب: أی سربه فی الأرض الصّعبة].
(4)- أی شجر. [بغیة الطّلب: بدون شجر وظلّ].
(5)- الغاضریّة: قریة من نواحی الکوفة، قریبة من کربلاء.
(6)- [فی المطبوع: السّقبة، وفی بغیة الطّلب: السّقیة].
(7)- [لم یرد فی بغیة الطّلب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 852
فإنّ قتال هؤلاء أیسر علینا من قتال مَن یأتینا من غیرهم».
قال الحسین علیه السلام: فإنِّی أکره أن أبدأهم بقتال حتّی یبدأوا.
فقال له زُهیر: فهاهنا قریة بالقرب منّا علی شطّ الفرات، وهی فی عاقول «1» حصینة، الفرات یحدّق بها إلّامن وجه واحد.
قال الحسین: وما اسم تلک القریة؟
قال: العَقْر «2».
قال الحسین: نعوذ باللَّه من العَقْر.
فقال الحسین للحُرّ: سِر بنا قلیلًا، ثمّ ننزل.
فسار معه حتّی أتوا کربلاء، فوقف الحرّ وأصحابه أمام الحسین، ومنعوهم من المسیر، وقال: انزل بهذا المکان، فالفرات منک قریب.
قال الحسین: وما اسم هذا المکان؟
قالوا «3» له: کَرْبَلاء.
قال: ذات کَرْبٍ وَبَلاء، ولقد مرّ أبی بهذا المکان عند مسیره إلی صفّین، وأنا معه، فوقف، فسأل عنه، فاخبر باسمه، فقال: «ها هنا محطّ رکابهم، وها هنا مهراق دمائهم»، فسُئل عن ذلک، فقال: «ثَقَل لآل بیت محمد، ینزلون ها هنا».
ثمّ أمر الحسین بأثقاله، فحُطّت بذلک المکان یوم الأربعاء غرّة المحرّم من سنة إحدی وستِّین «4»، وقُتل بعد ذلک بعشرة أیّام، وکان قتله یوم عاشوراء.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 251- 253/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/
2624- 2625، الحسین بن علیّ،/ 83- 84
__________________________________________________
(1)- عاقول الوادی: ما أعوج منه، والأرض العاقول الّتی لا یهتدی إلیها.
(2)- مکان قرب کربلاء من نواحی الکوفة.
(3)- [بغیة الطّلب: قیل].
(4)- تشرین أوّل 685 م.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 853
ثمّ قال عمر بن سعد لقُرّة بن سفیان الحنظلیّ: «انطلق إلی الحسین، فسله ما أقدمک؟» فأتاه، فأبلغه.
فقال الحسین: «أبلغه عنّی أنّ أهل هذا المصر کتبوا إلیَّ یذکرون أن لا إمام لهم، ویسألوننی القدوم علیهم، فوثقت بهم، فغدروا بی، بعد أن بایعنی منهم ثمانیة عشر ألف رجل، فلمّا دنوت، فعلمت غرور ما کتبوا به إلیّ أردتُ الانصراف إلی حیث منه أقبلت، فمنعنی الحرّ بن یزید، وسار حتّی جعجع بی فی هذا المکان، ولی بک قرابة قریبة، ورَحِم ماسّة، فأطلقنی حتّی أنصرف».
فرجع قُرّة إلی عمر بن سعد بجواب الحسین بن علیّ.
فقال عمر: «الحمد للَّه، واللَّه إنّی لأرجو أن أعفی من محاربة الحسین».
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 253- 254/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/
2626، الحسین بن علیّ،/ 85
قال: فلمّا أصبح، نزل فصلّی الغداة «1»، ثمّ عجّل الرّکوب، «2» فأخذ یتیاسر بأصحابه یرید أن یفرِّقهم، «3» فیأتیه الحرّ بن یزید فیردّهم فیردّه، فجعل إذا ردّهم إلی «3» الکوفة ردّاً شدیداً امتنعوا علیه فارتفعوا، فلم یزالوا یتسایرون حتّی انتهوا إلی نینوی؛ المکان الّذی نزل به الحسین؛ «4» قال: «2» فإذا راکبٌ علی نجیبٍ له وعلیه السّلاح متنکِّب «5» قوساً «4» مُقبلٌ من الکوفة، فوقفوا جمیعاً «1» ینتظرونه، «6» فلمّا انتهی إلیهم سلّم علی الحرّ بن یزید وأصحابه «6»، ولم یسلّم علی الحسین علیه السلام وأصحابه. فدفع إلی الحرّ کتاباً من عبیداللَّه بن
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الکامل].
(2- 2) [نهایة الإرب: وسار حتّی انتهی إلی نینوی والحرّ ومَنْ معه یسایرونه].
(3- 3) [الکامل: فأتی الحرّ فردّه وأصحابه، فجعل إذا ردّهم نحو].
(4- 4) [الکامل: فلمّا نزلوا فإذا راکبٌ].
(5)- [نهایة الإرب: یمسک].
(6- 6) [الکامل: فسلّم علی الحرّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 854
زیاد، فإذا فیه: أمّا بعد، فجعجع بالحسین حین یبلغُک کتابی، ویقدم علیک رسولی، فلا تُنزله إلّابالعراء فی غیر حصن وعلی غیر ماء، وقد أمرتُ رسولی أن یلزمک ولا یفارقک حتّی یأتینی بإنفاذک أمری؛ والسّلام. «1» قال: فلمّا قرأ الکتاب، قال لهم الحرّ: «1» هذا کتاب الأمیر عبیداللَّه بن زیاد یأمرنی فیه أن أجعجع بکم فی المکان الّذی یأتینی فیه کتابه، «2» وهذا رسوله، وقد أمره «2» ألّا یفارقنی حتّی أنفذ رأیه وأمره، «3» فنظر إلی رسول عبیداللَّه، یزید بن زیاد بن المهاصر أبو الشّعثاء الکِنْدیّ، ثمّ البهدلیّ، فعنّ له، فقال: أمالک بن النُّسیر البَدّیّ؟ قال: نعم- وکان أحد کِنْدة- فقال له یزید بن زیاد: ثکلتک امّک! ماذا جئت فیه؟ قال: وما جئتُ فیه! أطعتُ إمامی، ووفیتُ ببیعتی، فقال له أبو الشّعثاء: عصیتَ ربّک، وأطعتَ إمامک فی هلاک نفسک، کسبت العار والنّار، قال اللَّه عزّ وجلّ: «وَجَعَلْناهُمْ أئِمَّةً یَدْعُونَ إلی النّارِ وَیَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ» «4»
، فهو إمامک «3». قال: وأخذ الحرّ بن یزید القوم بالنّزول فی ذلک المکان علی غیر ماء ولا فی قریة، فقالوا: دعنا ننزل فی هذه القریة- یعنون نینوی- أو هذه القریة- یعنون الغاضریّة- أو هذه الأخری- یعنون شُفَیّة-.
فقال: لا واللَّه ما أستطیع ذلک، هذا رجل قد بُعث «5» إلیّ عیناً «5»، فقال «6» له زهیر بن القین «7» [إنّه لا یکون واللَّه بعد ما ترون إلّاما هو أشدّ منه] «7»: یا ابن رسول اللَّه، إنّ قتال هؤلاء [السّاعة] «8» أهْوَن [علینا] «8» مِن قتالِ مَنْ یأتینا مِن بعدهم، فلعمری لیأتینا من
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: فقال الحرّ].
(2- 2) [الکامل: وقد أمر رسوله].
(3- 3) [لم یرد فی الکامل].
(4)- القصص: 41.
(5- 5) [فی الکامل ونهایة الإرب: عیناً علیَ].
(6)- [فی الأعیان مکانه: وقال أبو مخنف والمفید وابن الأثیر: إنّه لمّا أخذ الحرّ الحسین وأصحابه بالنّزول علی غیر ماء وفی غیر قریة، قال ...].
(7- 7) [من الکامل].
(8)- [من الکامل ونهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 855
«1» بعدُ مَن تری «1» ما لا قبَل لنا به؛ «2» فقال له الحسین: ما کنتُ لأبدأهم بالقتال «2»؛ فقال له زهیر بن القین: سر بنا إلی هذه القریة حتّی تنزلها فإنّها حصینة، وهی علی شاطئ الفرات، فإن منعونا قاتلناهم، فقتالهم أهوَن علینا من قتال من یجی‌ء من بعدهم؛ فقال له الحسین: «3» وأیّة قریة «3» هی؟ قال: هی العَقْر، فقال الحسین: اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک من العَقْر، ثمّ نزل «4»، وذلک یوم الخمیس، وهو الیوم الثّانی من المحرّم سنة إحدی وستّین. «5»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 408- 409/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 282؛ النّویری،
نهایة الإرب، 20/ 423- 424؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 71
«5»
__________________________________________________
(1- 1) [الکامل: بعدهم].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3- 3) [الکامل: ما].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
(5)- گوید: و چون صبح درآمد، فرود آمد و نماز صبحگاه بکرد. آن‌گاه با شتاب برنشست و یاران خود را به جانب چپ برد. می‌خواست متفرقشان کند، اما حر می‌آمد و آن‌ها را باز پس می‌برد. حسین نیز اورا پس می‌برد و چون آن‌ها را سوی کوفه می‌کشید، مقاومت می‌کردند و راه بالا می‌گرفتند و همچنان با هم راه پیمودند تا به نینوا رسیدند؛ جایی که حسین منزلگاه کرد.
گوید: در این وقت سواری بر اسبی اصیل پدیدار شد که مسلح بود و کمانی به شانه داشت و از کوفه می‌آمد. همگی بایستادند و منتظر وی بودند و چون به آن‌ها رسید، به حربن یزید و یارانش سلام گفت، اما به حسین علیه السلام و یارانش سلام نگفت. آن‌گاه نامه‌ای به حر داد که از ابن‌زیاد بود و چنین نوشته بود:
«وقتی نامه من به تو رسید و فرستاده‌ام بیامد، حسین را بدار در زمین باز بی‌حصار و آب. به فرستاده‌ام دستور داده ام با تو باشد و از تو جدا نشود تا خبر بیارد که دستور مرا اجرا کرده‌ای، والسلام.»
گوید: وقتی حر نامه را بخواند، بدان ها گفت: «این نامه امیر عبیداللَّه بن زیاد است که به من دستور می‌دهد شما را در همان‌جا که نامه‌اش به من می‌رسد، بدارم. این فرستاده اوست که گفته از من جدا نشود تا نظر وی اجرا شود.»
گوید: ابوالشعثا، یزید بن زیاد مهاجر کندی نهدی، به فرستاده عبیداللَّه زیاد نگریست و رو به او کرد و گفت: «مالک بن نسیر بدّی هستی؟»
گفت: «بله.» گوید: وی نیز یکی از مردم کنده بود.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 856
قال: وأصبح الحسین من وراء عذیب الهجانات «1». قال: وإذا بالحرّ بن یزید «2» قد ظهر له «3» أیضاً فی «3» جیشه، فقال الحسین: ما وراءک یا ابن یزید «2»! ألیس قد أمرتنا أن نأخذ علی الطّریق فأخذنا وقبلنا مشورتک؟ فقال: صدقت، ولکن هذا کتاب عبیداللَّه «4» بن
__________________________________________________
- گوید: یزیدبن زیاد بدو گفت: «مادرت عزادارت شود، به چه کار آمده ای؟»
گفت: «به کاری آمده‌ام که اطاعت پیشوایم کرده ام و به بیعتم عمل کرده ام.» ابوالشعثا گفت: «عصیان پروردگار کرده‌ای و اطاعت پیشوای خویش در کار هلاکت خویش، و ننگ و جهنم جسته‌ای که خدای عزوجل گوید:
«وجعلنا منهم أئمّة یدعون إلی النّار ویوم القیامة لا ینصرون».
یعنی: آن‌ها را پیشوایان کردیم که به سوی جهنم بخوانند و روز رستاخیز یاری نبینند. پیشوای تو چنین است.» گوید: حر جماعت را وادار کرد در همان‌جا فرود آیند، بی‌آب و آبادی. گفتند: «بگذارمان در این دهکده فرود آییم.» مقصودشان نینوا بود. گفت: «نه، به خدا قدرت این کار ندارم. این مرد را به مراقبت من فرستاده اند.» گوید: زهیر بن قین گفت: «ای پسر پیمبر خدا! جنگ با اینان، آسان‌تر از جنگ کسانی است که پس از این به مقابله با ما می‌آیند به جان خودم. از پی اینان که می‌بینی، کسانی سوی ما آیند که تاب مقابله آن ها نیاریم.» حسین گفت: «من کسی نیستم که جنگ آغاز کنم.»
گفت: «پس سوی این دهکده رویم و آن‌جا فرود آییم که استوار است و بر کنار فرات. اگر نگذارندمان با آن‌ها می‌جنگیم که جنگ با آن‌ها آسان‌تر از جنگ کسانی است که از پی آن‌ها می‌رسند.» حسین گفت: «این چه دهکده‌ای است؟» گفت: «عقر.» حسین گفت: «خدایا! از عقر به تو پناه می‌برم.» آن‌گاه فرود آمد و این به روز پنجشنبه، دوم محرم سال شصت و یکم بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2995- 2997
(1)- هو من منازل حاج الکوفة وقیل هو حدّ السّواد- معجم البلدان، 6/ 131.
(2)- من د و بر، وفی الأصل: زید.
(3- 3) لیس فی د.
(4)- فی د و بر: عبداللَّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 857
زیاد قد ورد علیَّ یؤنِّبنی ویعنّفنی فی أمرک. فقال الحسین: فذرنا حتّی ننزل بقریة نینوی «1» أو الغاضریّة «2»، فقال الحرّ: لا واللَّه ما أستطیع ذلک، هذا رسول عبیداللَّه «3» بن زیاد معی، وربّما بعثه عیناً [علیَّ- «4»].
قال: فأقبل الحسین «5» بن علیّ «5» علی رجلٍ من أصحابه یُقال له زهیر بن القین «6» البجلیّ، فقال له: یا ابن بنت رسول اللَّه! ذرنا حتّی نقاتل هؤلاء القوم، فإنّ قتالنا السّاعة نحن وإیّاهم أیسر علینا وأهون من قتال من یأتینا من بعدهم؛ فقال الحسین: صدقت یا زهیر! ولکن ما کنت بالّذی «7» أنذرهم بقتال حتّی یبتدؤونی «7». فقال له زهیر: فسر بنا حتّی نصیر بکربلاء، فإنّها علی شاطئ «8» الفرات فنکون هنالک، فإن قاتلونا «9» قاتلناهم واستعنّا باللَّه «10» علیهم. قال: فدمعت عینا «11» الحسین، ثمّ قال: اللَّهمّ! ثمّ اللَّهمّ! إنِّی أعوذ بک من الکرب والبلاء! قال: ونزل الحسین فی موضعه ذلک، ونزل الحرّ بن یزید «12» حذاءه فی ألف فارس.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 141- 143
فانثنی الحسین عن طریق العُذیب والحرّ بن زیاد یسایره حتّی انتهی إلی الغاضریّة، فنزل بها وهو یوم الخمیس للیلتین خلتا من المحرّم سنة إحدی وستّین.
__________________________________________________
(1)- بسواد الکوفة ناحیة یُقال لها نینوی، منها کربلاء الّتی قُتِلَ بها الحسین رضی الله عنه- معجم البلدان، 6/ 18.
(2)- هی قریة من نواحی الکوفة قریبة من کربلاء- معجم البلدان، 6/ 261.
(3)- فی د: عبداللَّه.
(4)- من د و بر.
(5- 5) لیس فی د و بر.
(6)- وفی الأصل و بر: القیر، وفی د: القینی.
(7- 7) فی د: أنظرهم یقال حتّی یبتدرون- کذا.
(8)- فی د: شطاء.
(9)- فی د: قاتلون.
(10)- لیس فی د.
(11)- فی د: عینای.
(12)- من د و بر، وفی الأصل: زید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 858
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 241
فوافی الحسین علیه السلام، وقد واقفه الحرّ بالطّفّ من کربلاء، ولم یکن بینهما قتال.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 149
فلمّا أصبح، نزل فصلّی «1» الغداة «2»، ثمّ عجّل الرّکوب، فأخذ «3» یتیاسر بأصحابه «4» یرید أن یفرِّقهم «4» فیأتیه «5» الحرّ بن یزید فیردّه وأصحابه «6». «7» فجعل إذا ردّهم نحو الکوفة «8» ردّاً شدیداً «8» امتنعوا علیه، فارتفعوا «9» «7» «10» فلم «11» یزالوا یتیاسرون «12» کذلک حتّی انتهوا إلی نینوی «13» المکان «14» الّذی نزل به الحسین علیهما السلام 10 13 فإذا راکب علی نجیبٍ له «15» «8» علیه السّلاح «7» متنکّب قوساً «7» مقبل من الکوفة، «7» فوقفوا «16» جمیعاً ینتظرونه 7 8. فلمّا انتهی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان والعیون: بهم].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(3)- [فی الأعیان مکانه: ولم یزل الحسین علیه السلام سائراً حتّی انتهی إلی قصر بنی مقاتل، ثمّ ارتحل من قصر بنی مقاتل فأخذ ...].
(4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5)- [روضة الواعظین: یأتیهم].
(6)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(7- 7) [لم یرد فی العیون].
(8- 8) [لم یرد فی إعلام الوری].
(9)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(10- 10) [لم یرد فی الأسرار].
(11)- [فی بحر العلوم مکانه: قالوا: ولمّا طلعَ الفجر، نزل الحسینُ وأهل بیته وأصحابُه، فصلّی بهم صلاة الغداة، ثمّ عجّل فی الرّکوب، وأخذ یتیاسر- والحرُّ یسایره، ویحاول ردّه إلی الکوفة، والحسین علیه السلام یمتنع علیه امتناعاً شدیداً- فلم ...].
(12)- [فی روضة الواعظین والبحار والعوالم ومثیر الأحزان: یتسایرون، وفی إعلام الوری: یسایرون].
(13- 13) [لم یرد فی مثیر الأحزان والأعیان وبحر العلوم].
(14)- [فی إعلام الوری والبحار والعوالم والدّمعة: بالمکان].
(15)- [لم یرد فی مثیر الأحزان والعیون].
(16)- [فی المعالی مکانه: بینما الحسین علیه السلام یسیر متنکّباً عن الطّریق ویسیر معه الحرّ وأصحابه علی ناحیة، إذ أقبل رجل راکب علی نجیبٍ له وعلیه السّلاح متنکّباً قوسه مقبلًا من ناحیة الکوفة فوقفوا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 859
إلیهم، سلّم علی الحرّ وأصحابه «1» ولم یسلِّم علی الحسین وأصحابه «2»، ودفع «3» إلی الحرِّ کتاباً «4» من عبیداللَّه بن زیاد «4» «5» فإذا فیه «5»: أمّا بعد، فجعجع بالحسین حین یبلغک «6» کتابی «7»، «8» ویقدم علیک رسولی «8»، ولا تنزله إلّابالعراء «9» فی غیر حصن «10» و «11» علی غیر «11» ماء «9»، فقد أمرت رسولی أن «12» یلزمک و «12» لا یفارقک حتّی یأتینی بإنفاذک أمری، والسّلام. «13» «14» «15» فلمّا قرأ الکتاب «16» قال لهم الحرّ 16: هذا کتاب الأمیر عبیداللَّه یأمرنی أن أجعجع بکم فی المکان الّذی یأتی «17» کتابه وهذا رسوله، وقد أمره أن لا یفارقنی حتّی
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(2)- [لم یرد فی الأسرار ومثیر الأحزان].
(3)- [أضاف فی الأعیان: فإذا هو مالک بن النّسر الکندیّ، فدفع].
(4- 4) [لم یرد فی العیون].
(5- 5) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(6)- [فی نفس المهموم: یأتیک، وفی المعالی: بلغک].
(7)- [زاد فی الدّمعة والمعالی وبحر العلوم ومثیر الأحزان والعیون: هذا].
(8- 8) [لم یرد فی إعلام الوری].
(9- 9) [فی مثیر الأحزان: علی غیر ماء ولا کلاء].
(10)- [من ط مؤسّسة آل البیت وفی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی وبحر العلوم: خضر].
(11- 11) [إعلام الوری: لا].
(12- 12) [لم یرد فی المعالی ومثیر الأحزان].
(13) (13*) [لم یرد فی روضة الواعظین وإعلام الوری ومثیر الأحزان].
(14) (14*) [المعالی: فنظر إلی رسول ابن زیاد یزید بن زیاد بن المهاجر وکان فی عسکر الحرّ أوّلًا ثمّ بعد ذلک لحق بالحسین علیه السلام قال].
(15) (15**) [بحر العلوم: فقرأ الحرّ کتاب ابن زیاد علی الحسین وأصحابه. فقالوا: دعنا ننزل (نینوی أو الغاضریّات أو شفیّة). فقال: لا أستطیع، إنّ الرّجل عینٌ علیَّ. فالتفت زهیرُ بن القین إلی الحسین وقال].
(16- 16) [الأعیان: جاء به إلی الحسین علیه السلام ومعه الرّسول، فقال].
(17)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی والعیون والأعیان: یأتینی، وزاد فی الأعیان: فیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 860
أنفذ «1» أمره «2» فیکم، «3» فنظر «4» یزید بن المهاجر الکندیّ «5»، وکان مع الحسین علیه السلام إلی رسول ابن زیاد، فعرفه «4»، فقال له یزید (14*): ثکلتک امّک، ماذا جئت فیه؟ قال: «6» أطعت إمامی ووفیت ببیعتی، فقال له «7» ابن المهاجر «7»: بل عصیت ربّک وأطعت إمامک فی هلاک نفسک، وکسبت العار والنّار، وبئس الإمام إمامک، قال اللَّه تعالی: «وجعلناهم أئمّة یدعون إلی النّار ویوم القیامة لاینصرون»، فإمامک منهم 3 (13*) 2، «8» وأخذهم الحرّ بالنّزول فی ذلک المکان «2» علی غیر ماء ولا فی قریة «2»، فقال له الحسین علیه السلام: دعنا ویحک ننزل «9» فی هذه القریة أو هذه، یعنی نینوی «10» والغاضریّة، «11» أو هذه، یعنی شفیّة «12» 10 11، قال: «13» واللَّه ما «14»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأعیان: رأیه و].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3- 3) [لم یرد فی العیون].
(4- 4) [نفس المهموم: إلی رسول ابن زیاد یزید بن زیاد بن المهاجر أبو الشّعثاء الکندی، ثمّ النّهدیّ فَعَن له، فقال: أمالک بن النّسیر البدّیّ؟ قال: نعم، وکان أحد کندة].
(5)- [ط مؤسّسة آل البیت والأسرار: الکنانیّ].
(6)- [أضاف فی نفس المهموم: ما جئت فیه].
(7- 7) [فی نفس المهموم: أبو الشّعثاء، وفی المعالی: یزید].
(8)- [زاد فی المعالی: فعرض له الحرّ].
(9)- [إعلام الوری: أنزل].
(10- 10) [إعلام الوری: أو هذه یعنی الغاضریّة].
(11- 11) [لم یرد فی روضة الواعظین ومثیر الأحزان والعیون].
(12)- [فی ط مؤسّسة آل البیت: شفنة، والدّمعة: شفینة، والمعالی: شفیثة، وزاد فی المعالی: وفی (القمقام): شفیة، بفتح أوّله وکسر ثانیه منسوب إلی الشّفاء، قال یحتمل أنّ مراده کربلاء باعتبار أنّ تربته وترابه شفاء لکلّ داء وفیه نظر].
(13)- [زاد فی روضة الواعظین وإعلام الوری والبحار والعوالم ونفس المهموم والمعالی والأعیان ومثیر الأحزان والعیون: لا].
(14)- [من ط مؤسّسة آل البیت، وفی المعالی والأعیان: لا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 861
أستطیع ذلک، هذا رجل قد بعث «1» إلیَّ «2» عیناً علیَّ «3»، «4» فقال «5» زهیر بن القین: إنِّی واللَّه «6» «7» ما أراه «7» یکون «8» بعد «9» الّذی ترون إلّاأشدّ ممّا ترون (15**) یا ابن رسول اللَّه! إنّ قتال هؤلاء «10» القوم «11» السّاعة أهون علینا 3 10 من قتال من یأتینا من بعدهم، «12» فلعمری لیأتینا «13» بعدهم «12» ما «14» لا قبل لنا بهم «15» به «4»؟ فقال الحسین علیه السلام: ما کنت لأبدأهم بالقتال «16» «17» ثمّ نزل «18» وذلک یوم الخمیس، وهو الیوم الثّانی من المحرّم سنة إحدی وستّین 17 1. «19»
__________________________________________________
(1- 1) [الأعیان: علیَّ عیناً ثمّ إنّ الحسین علیه السلام قام ورکب وکلّما أراد المسیر یمنعونه تارة ویسایرونه تارة أخری حتّی بلغ کربلاء، ثمّ إنّ ابن سعد جاء لقتال الحسین علیه السلام بأربعة آلاف وانضمّ إلیه الحرّ وأصحابه فصار فی خمسة آلاف].
(2)- [لم یرد فی إعلام الوری والأسرار ومثیر الأحزان].
(3)- [لم یرد فی المعالی].
(4- 4) [العیون: فأشار زهیر بن القین للحسین علیه السلام بالقتال معهم وأ نّه أهون علیهم مِن قتال مَنْ یأتیهم من بعدهم].
(5)- [زاد فی روضة الواعظین ومثیر الأحزان: له].
(6)- [زاد فی الدّمعة: لا أری أن یکون].
(7- 7) [فی البحار والعوالم والمعالی ومثیر الأحزان: لا أری أن].
(8)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(9)- [أضاف فی إعلام الوری: هذا].
(10- 10) [روضة الواعظین: الباغیة أهون].
(11)- [لم یرد فی الأسرار ونفس المهموم وبحر العلوم].
(12- 12) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(13)- [زاد فی الأسرار ونفس المهموم والمعالی: من].
(14)- [إعلام الوری: من].
(15)- [لم یرد فی إعلام الوری والأسرار ونفس المهموم والمعالی ومثیر الأحزان وبحر العلوم].
(16)- [إلی هنا حکاه عنه فی مثیر الأحزان].
(17- 17) [بحر العلوم: حتّی یبدؤونی].
(18)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(19)- و چون صبح شد، فرود آمده، نماز بامداد بخواند و به شتاب سوار شد و با همراهان و اصحاب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 862
__________________________________________________
- سمت چپ را گرفته و می‌خواست آنان را از لشگر حر پراکنده سازد. پس حر بن یزید می‌آمد و او و یارانش را (به سمت راست که به کوفه می‌رفت) باز می‌گرداند. هرگاه حر آنان را به سمت کوفه بازمی‌گرداند و سخت می‌گرفت، آنان نیز مقاومت کرده و از رفتن به سمت راست خودداری می‌کردند. حر با همراهان به کناری می‌رفتند. پس همچنان به سمت چپ رفتند تا به نینوا، همان جا که حسین علیه السلام فرود آمد، رسیدند. در این هنگام سواری که بر اسبی نیکو سوار بود و سلاح جنگ به تن داشت و کمان بر دوش افکنده بود، از سمت کوفه رسید. پس همگی چشم به راه او ایستادند. چون به آنان رسید، به حر بن یزید و همراهانش سلام کرده و به حسین علیه السلام و یارانش سلام نکرد و نامه‌ای از عبیداللَّه بن زیاد به حر داد که در آن نامه نوشته بود: «اما بعد، چون نامه من به تو رسید و فرستاده من نزد تو آمد، کار را بر حسین سخت بگیر و اورا در زمینی بی‌پناهگاه که نه سبزی در آن‌جا باشد و نه آبی فرود آر. پس همانا من فرستاده خود را دستور داده‌ام همراه تو باشد و از تو جدا نشود تا خبر انجام دستور مرا برایم بیاورد. والسلام.» چون نامه را خواند، حر به آن حضرت و یارانش گفت: «این نامه امیر، عبیداللَّه است که به من دستور داده همان‌جا که نامه رسید، برای فرود آمدن به شما سخت بگیرم. این نیز فرستاده اوست که دستورش داده از من جدا نشود تا دستورش را درباره شما انجام دهم.» پس یزید بن مهاجر کندی که در میان یاران حسین علیه السلام بود، به فرستاده ابن‌زیاد نگاه کرده، او را شناخت، پس به او گفت: «مادرت به عزایت بنشیند، این چه کار ناشایسته‌ای است که به دنبال آن آمده‌ای؟» گفت: «پیروی از امام خود نموده و به بیعت خود پایداری کرده‌ام؟» یزید بن مهاجر به او گفت: «بلکه خدای خود را نافرمانی کرده و پیشوای (ناحق) خود را درباره نابودی خودت پیروی کرده و ننگ و آتش را برای خویشتن فراهم کرده‌ای و بد امام و پیشوایی است امام تو. خدای تعالی فرماید: وگردانیدیم ایشان را پیشوایانی که می‌خوانند بسوی آتش و روز قیامت یاری نمی‌شوند. (سوره قصص، آیه 41) و پیشوای تو از این پیشوایان است!» و حر بن یزید کار را سخت گرفت که در همان مکانی که نه آب بود و نه آبادی، پیاده شوند. حسین علیه السلام فرمود: وای به حال تو! بگذار به این ده یعنی نینوا و غاضریه یا آن دیگری یعنی شفیه فرود آییم.» گفت: «به خدا نمی‌توانم (زیرا) این فرستاده مردی است که برای دیده‌بانی نزد من آمده که ببیند آیا من به دستور عبیداللَّه رفتار می‌کنم یا نه و من ناچارم در برابر چشم او دستورش را انجام دهم.» زهیر بن قین گفت: «به خدا ای فرزند رسول خدا! من می‌بینم که کار پس از آن چه اکنون می‌بینید، سخت‌تر باشد. همانا جنگ با این گروه در این ساعت بر ما آسان‌تر است از جنگیدن کسانی که پس از این به نزد ما خواهند آمد؟ به جان خودم سوگند پس از این لشکری به سوی ما آیند که ما برابری آنان نتوانیم. پس اجازه فرما با اینان بجنگیم؟» حسین علیه السلام فرمود: «من کسی نیستم که آغاز جنگ ایشان کنم و من این کار را شروع نخواهم کرد.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 863
المفید، الإرشاد، 2/ 84- 86/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 380؛ البحرانی، العوالم،
17/ 230- 231؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 253- 254؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 254- 255؛ القمّی، نفس المهموم،/ 203- 204؛ المازندرانی، معالی
السّبطین، 1/ 281- 282؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 44- 45؛ المیانجی، العیون
العبری،/ 76- 78؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 200- 201؛ مثله الفتّال،
روضة الواعظین،/ 155؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 230- 231؛ الأمین، أعیان
الشّیعة، 4/ 613
وسار الحسین، فجعل یتیاسر، فیأتیه الحرّ بن یزید، فیردّه وأصحابه، فجعل إذا ردّهم إلی الکوفة ردّاً شدیداً امتنعوا علیه. فلم یزالوا کذلک، حتّی انتهوا إلی المکان الّذی نزل به الحسین «1»- علیه السلام- فإذا راکب علی نجیب له، وعلیه السّلاح متنکّباً قوسه، مقبل من الکوفة، فوقفوا جمیعاً ینتظرونه. فلمّا انتهی إلیهم، سلّم علی الحرّ وأصحابه، ولم یسلِّم علی الحسین وأصحابه، ودفع إلی الحرّ کتاباً من عبیداللَّه بن زیاد، فإذا فیه: «أمّا بعد، فجعجع «2» بالحسین وأصحابه حیث یبلغک کتابی، ویقدم علیک رسولی، فلا تُنزله إلّابالعراء فی غیر حصن وعلی غیر ماء. وقد أمرت رسولی أن یلزمک حتّی تردّه بإنفاذ أمری، والسّلام».
فلمّا قرأه الحرّ، قال: «هذا کتاب الأمیر عبیداللَّه، یأمرنی أن أجعجع بکم فی المکان الّذی یأتینی کتابه، وهذا رسوله وقد أمرنی أ لّایفارقنی حتّی أنفذ أمره».
وأخذ الحرّ یریدهم علی النّزل هناک علی غیر ماء، ولا فی قریة، فقالوا: «دعنا ننزل فی هذه القریة- یعنون الغاضریّة- أو تلک- یعنون نینوی- أو تلک، أو تلک»
__________________________________________________
- پس آن حضرت فرود آمد و آن در روز پنجشنبه دوم محرم سال شصت و یک هجری بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 84- 86
(1)- والمکان هو نینوی. أنظر ابن الأثیر: نفس الصّفحة.
(2)- جعجع به: أزعجه، شرّده، حبسه، ألزمه الجعجاع. والجعجاع والجعجع: المکان الضّیِّق الخشن الغلیظ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 864
فقال: «لا واللَّه، ما أستطیع هذا، أما ترون الرّجل قد بعثه عیناً علیَّ».
فقال زهیر بن القین- وکان مع الحسین-: «یا ابن بنت رسول اللَّه، إنّ قتال هؤلاء السّاعة أهون علینا من قتال من یأتینا من بعدهم، فلعمری لیأتینا من بعد مَن تری من لا قِبَل لنا به».
فقال الحسین: «لا أبدأهم بالقتال».
فقال زهیر: «فسر بنا إلی هذه القریة القریبة حتّی ننزلها، فإنّها حصینة، وهی علی شاطئ الفرات، فإن منعونا قاتلناهم، فقتالهم الیوم أهون من قتال من یجی‌ء بعدهم».
فقال الحسین: «وأیّة قریة هی؟»
قال: «العَقر».
فقال الحسین، علیه السلام: «اللَّهمّ أعوذ بک من العقر!»
ثمّ نزل، وذلک یوم الخمیس الثّانی من المحرّم سنة إحدی وستّین.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 63- 64
(قال) ابن أعثم! فتیاسر الحسین حتّی وصل إلی (عذیب الهجانات) فورد کتاب من عبیداللَّه بن زیاد إلی الحرّ یلومه فی أمر الحسین ویأمره بالتّضییق علیه، فأصبح الحسین من وراء عذیب الهجانات، وإذا الحرّ قد عارضه أیضاً فی جیشه ومنعه من المسیر، فقال له الحسین: ویلک! ما دهاک؟ ألست قد أمرتنا أن نأخذ علی غیر الطّریق، فأخذنا وقبلنا مشورتک؟ فقال الحرّ: صدقت یا ابن رسول اللَّه، ولکن هذا کتاب الأمیر ورد علیَّ یؤنِّبنی، ویضعفنی فی أمرک، ویأمرنی بالتّضییق علیک، قال الحسین: فذرنا إذن ننزل بقریة نینوی، أو الغاضریة، فقال له الحرّ: لا واللَّه یا أبا عبداللَّه لا أستطیع ذلک، فقد جعل ابن زیاد علیَّ عیناً یطالبنی ویؤاخذنی بذلک. [وفی روایة قال الحرّ: لا واللَّه ما أستطیع ذلک وهذا رسول ابن زیاد معی وإنّما بعثه عیناً علیَ].
فقال للحسین رجل من أصحابه یقال له زهیر بن القین البجلیّ: یا ابن رسول اللَّه!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 865
ذرنا نقاتل هؤلاء القوم، فإن قتالنا إیّاهم السّاعة أهون علینا من قتال من یأتینا معهم بعد هذا، فقال له الحسین: صدقت یا زهیر، ولکن ما کنت لأبدأهم بالقتال، حتّی یبدأونی، «1» فقال له زهیر «2»: فسر بنا حتّی ننزل بکربلاء، فإنّها علی شاطئ الفرات فنکون هنالک، فإن قاتلونا قاتلناهم واستعنّا باللَّه علیهم «3»، فدمعت عینا الحسین علیه السلام «4» حین ذکر کربلاء «4»، وقال: اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک من الکرب والبلاء، «5» ونزل الحسین فی موضعه ذلک، ونزل الحرّ حذاءه فی «6» جنده الّذین هم «6» ألف فارس «5».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 234/ مثله المجلسی، البحار، 44/ 381؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 232؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 255؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/
254؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 166؛ القمّی، نفس المهموم،/ 207؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 1/ 283؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 45؛ بحر العلوم، مقتل الحسین
علیه السلام،/ 201
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ونفس المهموم].
(2)- [فی بحر العلوم مکانه: فقال زهیر: سر بنا- یا ابن رسول اللَّه- إلی هذه القریة، فإنّها حصینة، وهی علی شاطئ الفرات، فإن منعونا قاتلناهم. قال الحسین: ما اسمها؟ قال زهیر: تسمّی (العقر). قال الحسین: اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک من (العُقر). قال زهیر ...].
(3)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی: قال، وأضاف فی بحر العلوم: فعند ذلک].
(4- 4) [لم یرد فی بحر العلوم، وفی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: ثمّ].
(5- 5) [لم یرد فی بحر العلوم، وفی المعالی: فبمجرّد ما سمع اسم کربلاء کأ نّه علیه السلام تذکّر مصائب کربلاء وکربها وألمها وبکی، فضیّق الحرّ علی الحسین علیه السلام ومنعه من السّیر، بحیث کلّما أخذ الحسین علیه السلام یتیاسر بأصحابه یرید أن یفرِّقهم، فیأتیه الحرّ وأصحابه فردّهم، فجعل إذا ردّهم نحو الکوفة ردّاً شدیداً امتنعوا علیه فارتفعوا فلم یزالوا یتسایرون کذلک حتّی انتهوا إلی نینوی. وفی مثیر الأحزان: ثمّ أقبل علی أصحابه فقال: النّاس عبید الدّنیا، والدّین لعق علی ألسنتهم یحوطونه ما درت معایشهم، فإذا محصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون، ثمّ قال: أهذه کربلاء؟ قالوا: نعم یا ابن رسول اللَّه، فقال: هذا موضع کرب وبلاء، ها هنا مناخ رکابنا، ومحطّ رحالنا، ومقتل رجالنا، وسفک دمائنا، ثمّ أمر بالنّزول، فنزلوا وذلک فی یوم الخمیس الثّانی من المحرّم سنة إحدی وستّین، فضربوا أبنیتهم ونزل الحرّ بأصحابه حذاءه].
(6- 6) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 866
فلمّا أصبح بعذیب الهجانات، رأی الحرّ فی عسکره یتبعه، فسأله عن الحالة، فقال:
هدّدنی الأمیر فی شأنک، فقال: دعنا فی نینوی والغاضریة، فقال: لا واللَّه وعلیَّ عینه.
فقال زهیر بن القین البجلیّ: ائذن لنا بقتالهم، فقتال هؤلاء الیوم أسهل من قتال من یجی‌ء بعدهم، فقال: لا أبتدی، فساقوا إلی قریة عقر، فسأل عنها، فقیل: هی العقر، فقال: إنِّی أعوذ بک من العقر.
فساقوا إلی کربلاء یوم الخمیس، الثّانی من المحرّم سنة إحدی وستّین، ثمّ نزل وقال:
هذا موضع الکرب والبلاء، هذا مناخ رکابنا، ومحطّ رحالنا، ومقتل رجالنا، وسفک دمائنا.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 96- 97
ثمّ جاءه کتاب عبیداللَّه بن زیاد أن جعجع بالحسین حتّی یبلغک کتابی، فأنزلهم الحرّ علی غیر ماء، ولا فی قریة، وذلک فی یوم الخمیس ثانی المحرّم.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 336
فکان الحرّ یسایر الحسین ولا یتعرّض له، فنزل علیه السلام قصر أبی مقاتل، قال جابر بن عقبة بن سمعان: ارتحلنا من قصر أبی مقاتل، وقد أخذ الحسین علیه السلام طریق عذیب الهجانات، فخفق برأسه، ثمّ انتبه یسترجع، فسألته، فقال: رأیت فی المنام آنفاً- یعنی الآن- فارساً یسایرنا وهو یقول: القوم یسیرون والمنایا تسیر معهم، ثمّ إنّ الحرّ أخذ یسیر بین یدی الحسین علیه السلام ویقول:
یا ناقتی لا تذعری من زجری وشمّری قبل طلوع الفجر
بخیرِ رکبان وخیر سفر حتّی تحلّی بکریم النّجر
بماجد الجدّ رحیب الصّدر أثابه اللَّه بخیر أمر
وإذا بفسطاطٍ مضروب، فقال علیه السلام: لمَنْ هذا الفسطاط؟ قیل: لعبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ [...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 867
قال جابر بن عقبة «1» بن سمعان: ومضینا حتّی إذا قربنا من نینوی، وإذاً رجل من کندة اسمه مالک بن بشیر، معه کتاب من عبیداللَّه بن زیاد إلی الحرّ: أنْ جعجع بالحسین ولا تنزله إلّابالعراء فی غیر خصب ولا نهر، فقرأ الکتاب وأخذ حسیناً بالنّزول، فسأله علیه السلام عن الأرض، قیل: کربلاء، فقال: أرض کربٍ وبلاء، وکان الیوم الثّانی من المحرّم، فقال:
انزلوا، ها هنا محطّ رکابنا، وسفک دمائنا، فنزلوا وأقاموا بها.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 24
فسلک الحسین طریقاً آخر راجعاً إلی جهة الحجاز غیر الجادّة، وسار «2» وأصحابه طول لیلتهم، فلمّا «3» أصبح الحسین علیه السلام وإذا قد ظهر الحرّ «3» وجیشه، فقال له «4» الحسین علیه السلام: «5» ما وراءک «5» یا ابن یزید؟ فقال: وافانی کتاب ابن زیاد یؤنِّبنی فی أمرک، «6» وقد سیّر مَنْ هو معی وهو عین علیَّ ولا سبیل إلی مفارقتک أو نقدم «7» بک علیه، وطال الکلام بینهما «6»، فرحل «8» الحسین علیه السلام وأهله وأصحابه «4»، ونزلوا «9» «10» کربلاء یوم الأربعاء أو الخمیس علی ما قیل، الثّانی من المحرّم «10»، فقال علیه السلام: هذه کربلاء موضع کرب وبلاء هذا مناخ رکابنا، ومحطّ رحالنا، ومقتل رجالنا، «11» «12» فنزل القوم وحطّوا
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: عبداللَّه].
(2)- [زاد فی کشف الغمّة: هو].
(3- 3) [الفصول المهمّة: أصبحوا فإذا بالحرّ بن یزید قد طلع علیهم فی].
(4)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(5- 5) [الفصول المهمّة: ما جاء بک].
(6- 6) [الفصول المهمّة: تأنیباً کبیراً ومعی مَنْ هو عین من جهته وقد سعی بی إلیه ولا سبیل إلی مفارقتک].
(7)- [کشف الغمّة: أقدم].
(8)- [کشف الغمّة: ورحل].
(9)- [کشف الغمّة: فنزلوا].
(10- 10) [الفصول المهمّة: بکربلاء وذلک یوم الأربعاء الثّامن من المحرّم سنة إحدی وستّین].
(11) (11*) [لم یرد فی الفصول المهمّة].
(12) (12*) [حکاه فی نفس المهموم عن کشف الغمّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 868
الأثقال، ونزل الحرّ بجیشه «1» قبالة الحسین علیه السلام (11*) (12*). «2»
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط حجری)،/ 75 (ط بیروت)،/ 262/ عنه:
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 46- 47؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 190؛ القمّی،
نفس المهموم،/ 206
فتیاسر الحسین علیه السلام حتّی وصل إلی عذیب الهجانات.
قال: فوردَ کتاب عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه إلی الحرّ یلومه فی أمر الحسین علیه السلام ویأمره بالتّضییق علیه، فعرض له الحرّ وأصحابه ومنعوه من السّیر، فقال له الحسین علیه السلام: ألم تأمرنا بالعدول عن الطّریق؟ فقال له الحرّ: بلی، ولکن کتاب الأمیر عبیداللَّه قد وصل «3» یأمرنی «4» فیه بالتّضییق، وقد جعل علیَّ عیناً یطالبنی بذلک. «5»
قال الرّاوی: فقام «6» الحسین علیه السلام خطیباً فی أصحابه، فحمد اللَّه وأثنی علیه «7» «8» وذکر
__________________________________________________
(1)- [فی کشف الغمّة ونفس المهموم: بنفسه وجیشه].
(2)- عبیداللَّه لعین در جواب نوشت که اورا رها مکن و به موضعی فرود آر که آب و آبادانی نباشد. چون نامه برسید، حر به حسین علیه السلام داد، حسین علیه السلام فرمود: «بگذار تا در این قرا جایی نزول کنم که عیال و اطفال با مننند و طاقت تشنگی ندارند.»
حر گفت: «حکم امیر این است که خواندی.»
حسین علیه السلام براند و به کربلا فرود آمد و حر نیز در مقابل او فرود آمد.
چون روز شد، آن روز پنجشنبه دوم محرم بود. رسول عبیداللَّه زیاد برسید با نامه‌ای که: «کار بر حسین سخت‌گیر تا به درد آید. در وقتی که کتاب من به تو رسد، اورا مگذار مگر در زمینی که در او گیاهی نباشد، در غیر حصار و غیر آب و من امر کردم رسول خود را که از تو جدا نشود و ملازم تو باشد تا به نزد من آیی با انقیاد امر من، والسلام.»
عمادالدین طبری، کامل بهایی، 2/ 277- 278
(3)- [زاد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: إلیَ].
(4)- [تظلّم الزّهراء: بأمره].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی].
(6)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: وقال السّیّد فی اللّهوف وابن الأثیر فی کامل التّواریخ، وقال الطّبریّ: لمّا ضیّق الحرّ علی الحسین فی منزل الثّانی عشر المسمّی بذی جشم، قام ...].
(7) (7*) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(8) (8*) [وسیلة الدّارین: أمّا بعد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 869
جدّه، فصلّی علیه (7*)، ثمّ قال (8*) إنّه «1» قد «2» نزل بنا «3» من الأمر ما قد ترون، وإنّ الدّنیا قد «4» تغیّرت وتنکّرت، وأدبر معروفها، «5» واستمرت حذیاه «6» «5» ولم تبق «7» منه إلّاصبابة کصبابة الإناء وخسیس عیشٍ کالمرعی الوبیل، ألا ترون إلی «8» الحقّ لا یُعمَل به، وإلی «8» الباطل لا یُتناهی عنه، لیرغب المؤمن فی لقاء ربّه محقّاً «9»، فإنِّی لا أری الموت إلّاسعادة «10» والحیاة مع الظّالمین إلّابَرَماً.
فقام «11» زهیر بن القین «12» وقال: قد «13» سمعنا «14» هداک اللَّه 14 یا ابن رسول اللَّه، مقالتک، ولو کانت الدّنیا لنا باقیة، وکنّا فیها مخلّدین، لآثرنا النّهوض معک علی الإقامة فیها «15».
__________________________________________________
(1)- [فی بحر العلوم مکانه: قال أرباب السّیر والمقاتل: ولمّا نزل الحسین علیه السلام کربلاء، جمع أصحابه وأهل بیته، وقام بینهم خطیباً، وقال بعد أن حمد اللَّه وأثنی علیه: أمّا بعد، فإنّه ... وفی العیون مکانه: وقال عقبة ابن أبی العیزار: قام الحسین بذی حسم، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، إنّه ...].
(2)- [فی المقرّم مکانه: ثمّ حمد اللَّه وأثنی علیه وصلّی علی محمّد وآله وقال: أمّا بعد، فقد ... وفی مثیر الأحزان مکانه: ثمّ قام خطیباً فی أصحابه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: إنّه قد ...].
(3)- [لم یرد فی البحار والأسرار ومثیر الأحزان والعیون، وفی العوالم: [لنا]].
(4)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(5- 5) [لم یرد فی البحار والمقرّم].
(6)- [الدّمعة: حداء].
(7)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمقرّم ومثیر الأحزان: یبق].
(8)- [فی العیون ووسیلة الدّارین: أنّ].
(9)- [لم یرد فی المقرّم، وفی البحار والعوالم: محقّاً محقّاً، وفی مثیر الأحزان ووسیلة الدّارین: حقّاً محقّاً].
(10)- [العیون: شهادة].
(11)- [زاد فی الأسرار ووسیلة الدّارین: إلیه، وزاد أیضاً فی بحر العلوم: إلیه من بین أصحابه].
(12)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(13)- [لم یرد فی الأسرار].
(14- 14) [لم یرد فی بحر العلوم والمقرّم].
(15)- [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 870
«1» «2» وقال الرّاوی: وقام «2» «3» هلال بن نافع «4» البجلیّ «5» «3»، فقال: واللَّه ما کرهنا لقاء ربّنا، وإنّا علی نیّاتنا وبصائرنا، نوالی من والاک، ونعادی من عاداک «1». «6» قال: وقام «7» بریر بن خضیر فقال «6»: واللَّه یا ابن رسول اللَّه، لقد منّ اللَّه بک علینا أن نقاتل بین یدیک وتقطّع «8» فیک أعضاءنا، ثمّ یکون جدّک شفیعنا یوم القیامة. «9» «10» قال: ثمّ إنّ الحسین علیه السلام قام ورکب وسار، وکلّما أراد المسیر یمنعونه تارة ویسایرونه أخری حتّی بلغ کربلاء «11»، وکان ذلک فی الیوم الثّانی من المحرّم، «12» فلمّا وصلها قال: ما اسم هذه الأرض؟ فقیل: کربلاء، فقال علیه السلام: اللَّهمّ إنِّی أعوذُ بکَ من الکرب والبلاء، ثمّ قال: هذا موضع کرب وبلاء، انزلوا، ها هنا محطّ رحالنا، ومسفک دمائنا، وهنا محلّ قبورنا، بهذا حدّثنی جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فنزلوا جمیعاً ونزل الحرّ وأصحابه ناحیة «10». «13»
__________________________________________________
(1- 1) [حکی المقرّم کلام نافع عن مقتل الخوارزمی کما ذکرناه].
(2- 2) [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: قال ووثب].
(3- 3) [بحر العلوم: من بعده نافع بن هلال الجملیّ].
(4)- [فی نفس المهموم مکانه: وفی روایة أخری: قال: ووثب نافع بن هلال بن نافع ...].
(5)- [الأسرار: الجملیّ].
(6- 6) [فی نفس المهموم: ثمّ وثب إلیه بریر بن خضیر الهمدانیّ وقال، وفی بحر العلوم: ثمّ قام بریر بن خضیر الهمدانیّ، وقال، وفی المقرّم: وقال بریر].
(7)- [فی الأعیان مکانه: إنّ الحرّ وأصحابه لمّا عرضوا للحسین علیه السلام ومنعوه من السّیر وقام الحسین خطیباً فی أصحابه، قام إلیه فیمن قام ...].
(8)- [فی البحار ونفس المهموم: فیقطّع، وفی الأسرار وتظلّم الزّهراء: ویقطّع].
(9)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة ونفس المهموم والأعیان والمقرّم ومثیر الأحزان والعیون].
(10- 10) [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: فجزاهم خیراً، وفی بحر العلوم: وتکلّم بقیّة أصحاب الحسین علیه السلام بهذا ونحوه من الکلام- فجزّاهم الحسین خیراً].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(12)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم].
(13)- راوی گفت: در این جا نامه ابن‌زیاد به حر رسید که او را در کار حسین سرزنش نموده بود و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 871
ابن طاوس، اللّهوف،/ 78- 81/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 381؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 231- 232؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 254- 255؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 254؛ القمّی، نفس المهموم،/ 191؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/
166؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 282- 283؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/
561؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 263- 264؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/
231- 233؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 45؛ المیانجی، العیون العبری،/ 72- 73؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 196
فلقی [الحرّ] الحسین علیه السلام ثمّ سایره حتّی انتهی إلی کربلاء، فأحاط به الحرّ وأصحابه ومنعوه الماء، فقال الحسین علیه السلام: أیّ مکانٍ هذا؟ قالوا: کربلاء، قال: کرب وبلاء.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 550
__________________________________________________
- دستور داده بود که کار را بر حسین سخت بگیرد. حر و سربازانش سر راه بر حسین گرفته و از حرکت جلوگیری کردند. حسین علیه السلام فرمود: «مگر تو خود نگفتی که ما از راه کوفه عدول کنیم؟»
عرض کرد: «چرا، ولی نامه‌ای از امیر عبیداللَّه رسید که به من دستور داده تا بر شما سخت بگیرم و کاراگاهی را نیز مأمور من نموده که ناظر اجرای دستور باشد.»
راوی گفت: حسین علیه السلام برای خطبه خواندن به‌پا خاست، حمد و ثنای الهی را گفت، نام جدش را برد، درود بر او فرستاد و سپس فرمود: «کار ما به این صورت درآمده است که می‌بینید و همانا چهره دنیا دگرگون است و ته کاسه‌ای بیش از آن باقی نمانده است. مگر نمی‌بینید که به حق رفتار نمی‌شود و از باطل جلوگیری نمی‌گردد؟ بر مؤمن است که ملاقات پروردگار خود را به جان و دل راغب باشد که مرگ در نظر من خوشبختی است و زندگانی با مردم ستمکار ستوه‌آور.» بعد از سخنان زهیر و هلال و بریر راوی گفت: سپس حسین علیه السلام برخاست و سوار شد و حرکت کرد، ولی سپاهیان حر گاهی جلوگیری از حرکت می‌کردند و گاهی حضرت را از مسیر منحرف می‌کردند تا روز دوم محرم به سرزمین کربلا رسید. چون به آن جا رسید، فرمود: «نام این زمین چیست؟»
عرض شد: «کربلا!» گفت: «بارالها! من از اندوه و بلا به تو پناهنده‌ام.» سپس فرمود: «این جا سرزمین اندوه و بلاست.» و فرمود: «فرود آیید که بارانداز و قتلگاه و مدفن ما است. جدّم رسول خدا همین را به من خبر داد.» سپس جمله فرود آمدند و حر و سربازانش در سمت دیگری فرود آمدند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 78- 81
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 872
(ثمّ دخلت سنة إحدی وستّین) ولمّا سار الحسین مع الحرّ، ورد کتاب من عبیداللَّه بن زیاد إلی الحرّ یأمره أن ینزل الحسین ومن معه علی غیر ماء، فأنزلهم فی الموضع المعروف بکربلاء، وذلک یوم الخمیس ثانی المحرّم من هذه السّنة، أعنی سنة إحدی وستّین.
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 190
فلمّا کان من اللّیل أمر فتیانه أن یستقوا من الماء کفایتهم، ثمّ سری فنعس فی مسیره حتّی خفق برأسه، واستیقظ وهو یقول: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، والحمد للَّه‌ربّ العالمین.
ثمّ قال: رأیت فارساً علی فرس وهو یقول: القوم یسیرون والمنایا تسری إلیهم، فعلمت أ نّها أنفسنا نُعیت إلینا.
فلمّا طلع الفجر صلّی بأصحابه وعجّل الرّکوب، ثمّ تیاسر فی مسیره حتّی انتهی إلی نینوی، فإذا راکب متنکّب قوساً قد قدم من الکوفة، فسلّم علی الحرّ بن یزید ولم یسلّم علی الحسین، ودفع إلی الحرّ کتاباً من ابن زیاد ومضمونه أن یعدل بالحسین فی السّیر إلی العراق فی غیر قریة ولا حصن، حتّی تأتیه رسله وجنوده، وذلک یوم الخمیس الثّانی من المحرّم سنة إحدی وستّین. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 174
__________________________________________________
(1)- تا به موضعی رسیدند که موسوم به کربلا بود و از آن‌جا گذشته، میل به نینوا کردند و در این اثنا شترسواری دیدند که به تعجیل می‌آمد. فریقین متوقف شدند تا شترسوار رسید و بر حربن یزید سلام کرده و مکتوب ابن‌زیاد را به او داد. مضمون آن که: «در هر موضع که مکتوب من به تو رسد، امام حسین را در آن‌جا موقوف دار و او را در منزلی فرود آر که از آب و گیاه دور باشد و با حامل کتاب گفته‌ام که هر چه از تو صادر گردد، در این باب معروض من گرداند.»
حربن یزید نامه را مطالعه کرده و به دست امام حسین داد و گفت: «از امتثال امر امیر چاره‌ای نیست. در همین مرحله فرود باید آمد تا من نزد او به تقصیر منسوب نگردم.»
و هر چند امیرالمؤمنین حسین از حر التماس نمود که با آن همداستان گردد که در یکی از آن قرا که قریب به کربلا بود نزول کند، راضی نشد.
چون زهیر بن القین الحاح حربن یزید را مشاهده کرد، با آن جناب گفت: «بگذار تا با این جماعت محاربه کنیم که جنگ کردن با این قوم آسان‌تر باشد از قتال با لشگری که از عقب این‌ها خواهند رسید.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 873
__________________________________________________
- امام حسین فرمود: «ای زهیر! راست می‌گویی، اما من مکروه می‌دارم که ابتدا به حرب کنم.»
زهیر گفت: «بر شط فرات که نزدیک به ماست، قریه‌ای است که یک راه بیش ندارد. اگر رخصت دهی به آن‌جا رویم.»
امام حسین پرسید که: «نام این قریه چیست؟»
جواب داد که: «عقر.»
آن جناب فرمود: «نعوذ باللَّه من العقر.»
بعد از آن امام حسین با حربن یزید فرمود که: «در سیر با ما موافقت نمای تا قدمی چند نهاده و نزول کنیم.»
چون اندک مسافتی قطع کرده، به کربلا رسیدند و مخالفان سر راه به امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه گرفتند و گفتند: «تجاوز از این مکان جایز نیست. همین‌جا فرود باید آمد که فرات به تو نزدیک است.»
امام حسین پرسید که: «نام این موضع چیست؟»
جواب دادند که: «کربلا.»
فرمود که: «این مکان ذات کرب و بلاست.»
آن‌گاه گفت: «از غرایب حالات آن که در زمانی که پدرم علی مرتضی متوجه صفین گشت، من ملازم او بودم و به این محل رسیده.»
سؤال فرمود که: «نام این موضع چیست؟»
گفتند: «کربلا.»
فرمود که: «اراده باری سبحانه و تعالی چنان است که طایفه‌ای از آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم در این محل نزول کنند و به ایشان رسید، آن‌چه رسد.» امام این سخن فرموده و به قضای ربانی تن در داد و فرمود که بارها از پشت دواب برگرفته و خیمه‌ها زدند. میرخواند، روضة الصفا، 3/ 142- 143
ابن سعد آن شب در این اندیشه به سر برد و عاقبت حب جاه دیده بصیرت او را پوشانید و در چاه انداخت و با چهار هزار سوار و پیاده به نیت قتال آن سرور ستوده‌خصال روان شد. از وخامت عاقبت و سوء خاتمت در دنیا و آخرت نیندیشید و بعد از طی منازل و قطع مراحل چون به کربلا رسید، در برابر امیرالمؤمنین حسین فرود آمد. همان لحظه‌باقرةبن سفیان حنظلی گفت: «برو و از حسین استفسار نمای که سبب آمدن تو به این ولایت چه بود و باعث بر این شورش و غوغا چیست؟» قرة به موجب فرموده عمل نموده. امیرالمؤمنین حسین گفت: «مردم کوفه به من مکاتیب نوشته که ما امامی نداریم که از عهده مهام دنیا و آخرت ما بیرون تواند آمد و التماس قدوم من کردند و من به کلمات واهی ایشان فریفته گشته و روی به راه آوردم و در این اثنا طریق غدر ایشان معلوم شد. چه بعد از آن که
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 874
فنزل الحسین بکربلاء مع أنّ الحرّ انتقل آخر الأمر إلی صفّ الحسین رضی الله عنه لمّا لم یجیبوا الحسین إلی شی‌ء ممّا خیّرهم فیه، وقُتل مع الحسین رضی الله عنه.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 408
قال: فسار الحسین علیه السلام والحرّ یسایره حتّی انتهی إلی قصر بنی مقاتل، وإذا بفسطاط مضروب، فقال علیه السلام: لمن هذا الفسطاط؟ فقیل: لرجل یقطع الطّریق، فأرسل الحسین
__________________________________________________
- هجده هزار مرد دست به دست مسلم بن عقیل داده و به بیعت من درآمدند، نقض پیمان نموده و مسلم را تنها گذاشتند تا به تیغ ستم کشته شد و چون صورت بی‌وفایی ایشان مشاهده گشت، خواستم که بازگردم. حر بن یزید ریاحی نگذاشت و از من مفارقت نکرد تا مرا در این منزل فرود آورد.»
بعد از آن قرة را فرمودند که: «ابن‌سعد را بگوی که اکنون باید که قرابت قریبه که میان ما و تو است ملاحظه کنی و مرا بگذاری تا به وطن مألوف مراجعت نمایم.»
قرة جواب امام حسین رضی الله عنه را به ابن‌سعد رسانید. ابن‌سعد گفت: «الحمد اللَّه، واللَّه که امیدوارم که میان من و امام حسین رضی الله عنه مقابله و مقاتله واقع نشود.» میرخواند، روضة الصفا، 3/ 143- 144
تا به موضعی رسیدند که موسوم است به کربلا و از آن‌جا گذشته میل به نینوا کردند. در آن اثنا شترسواری رسیده و مکتوبی از جانب ابن‌زیاد به حربن یزید رسانید. مضمون آن که چون این نوشته به تو رسد، به هر منزل که رسیده باشی حسین را آن‌جا فرود آر و او را در موضعی موقوف دار که از آب و گیاه دور باشد و حر آن مکتوب شوم را به امام حسین رضی الله عنه نموده و گفت: «از امتثال این مثال چاره‌ای نیست و در همین منزل فرود باید آمد.»
هر چند آن حضرت از حر التماس فرمود که تجویز نماید که در یکی از دو قریه که قریب به کربلا بود نزول فرمایند، به جایی نرسید. لاجرم هم در آن موضع که مهبط آثار کرب و بلا بود، منزل گزیدند و به روایتی که در «روضة الشهدا» مسطور است که چون آن شهسوار فضای امامت به کربلا رسید، اسب آن حضرت از رفتار باز ایستاد و امام حسین رضی الله عنه پرسید که: «این زمین چه نام دارد؟»
شخصی گفت: «ماریه.» فرمود که: «شاید نام دیگر داشته باشد.» گفتند: «آری، این موضع را کربلا نیز می‌گویند.» امام حسین رضی الله عنه گفت: «این زمین کرب و بلاست و مکان ریختن خون‌های ماست.» و همان جا فرود آمده و فرمود تا خیام برافراشتند و دل بر قضای ایزد تعالی نهادند.
بار بگشایید کاین جا خون ما خواهند ریخت آب روی ما به خاک کربلا خواهند ریخت
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 48
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 875
إلیه، فقال له: یا هذا! إنّک قد جمعت علی نفسک ذنوباً کثیرة، فهل لک من توبة تمحص بها عنک الذّنوب: قال: فماذا؟ قال: تنصر ابن بنت رسول اللَّه، فقال: واللَّه ما خرجت من الکوفة إلّاخوفاً أن تقدم إلیها فأکون أوّل من یحاربک مع ابن زیاد، ولکن هذه فرسی وهذا سیفی واعفنی من ذلک، فأعرض عنه الحسین، فقال: إذا بخلت بنفسک فلا حاجة لنا فی مالک، وتلا هذه الآیة: «وما کنت متّخذ المُضِلِّینَ عضداً»، ثمّ قال: سمعت جدی رسول اللَّه یقول: من سمع نداء أهل البیت ولم یجبه، أکبّه اللَّه علی منخریه فی النّار.
ثمّ إنّه سار علیه السلام، فلمّا فارقه الرّجل ندم علی ما فاته من نصرة الحسین. قال: فبینما هم یسیرون، وإذا براکب علی نجیب قد أقبل من نحو الکوفة، فلمّا وصل سلّم علی الحرّ ولم یسلِّم علی الحسین، ثمّ دفع إلی الحرّ کتاباً من ابن زیاد، یأمره فیه بالتّعجیل، فساروا جمیعاً إلی أن انتهوا أرض کربلا، إذ وقف الجواد الّذی تحت الحسین، ولم ینبعث من تحته وکلّما حثّه علی المسیر لم ینبعث خطوة واحدة، فنزل عنه، ورکب غیره، فلم ینبعث خطوة واحدة، فقال الإمام علیه السلام: یا قوم! ما یقال لهذه الأرض؟ فقالوا: نینوی، فقال:
هل لها اسم غیر هذا؟ قالوا: نعم، شاطئ الفرات، فقال: هل لها اسم غیر هذا؟ قالوا:
نعم، تُسمّی کربلا، فعند ذلک تنفّس الصّعداء، فقال: هذه واللَّه کرب وبلاء، ها هنا واللَّه ترمّل النّسوان، وتذبح الأطفال، وها هنا واللَّه تُهتک الحریم، فانزلوا بنا یا کرام، فها هنا محلّ قبورنا، وها هنا واللَّه محشرنا ومنشرنا، وبهذه أوعدنی جدّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ولا خلف لوعده، ثمّ إنّه نزل عن فرسه، وجلس بعد ذلک یصلح سیفه وهو یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق والأصیل
من طالبٍ وصاحب قتیل والدّهر لا یقنع بالبدیل
وکلّ حیّ سالک سبیلی ومنتهی الأمر إلی الجلیل
الطّریحی، المنتخب،/ 438- 439
قال أبو مخنف رحمه الله: ثمّ سار الحسین علیه السلام والحرّ یسایره حتّی أتوا إلی قصر بنی مقاتل،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 876
وإذا بفسطاط مضروب، فقال الحسین علیه السلام: لمَنْ هذا الفسطاط؟ فقیل: لرجلٍ یقطع الطّریق اسمه عبیداللَّه الجعفیّ، فأرسل إلیه، فلمّا حضر بین یدیه، قال له: یا هذا! هل لک من توبة تمحص عنک الذّنوب، قال: وما هی یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ قال: تنصرنا أهل البیت، فقال: ما خرجت من الکوفة إلّامخافة أن اقاتلک بین یدی ابن زیاد (لعنه اللَّه) ولکن خذ فرسی هذه فإنِّی ما طلبت علیها إلّالحقت، وما هربت إلّانجوت، وسیفی هذا القاطع، ورمحی، واعف عنِّی، فقال له علیه السلام: إذا بخلت علینا بنفسک فلا حاجة لنا بما لک.
ثمّ تلا قوله تعالی: «وَما کُنْتُ مُتَّخِذَ المضلّین عَضداً» ولقد سمعت جدّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: من سمع واعیتنا أهل البیت علیهم السلام أکبّه اللَّه علی منخریه فی النّار یوم القیامة.
ثمّ سار الحسین علیه السلام، وندم عبیداللَّه الجعفیّ علی قعوده عن نصرة الحسین علیه السلام، وجعل یضرب یده علی الأخری ویقول: ما فعلت بنفسی، وأنشأ یقول:
فیا لک حسرةً ما دمت حیّاً مردّد بین صدری والتّراقِ
حسین حیث یطلب نصر مثلی علی أهل العداوة والشّقاقِ
مع ابن المصطفی روحی فداه فویلی یوم تودیع الفراقِ
فلو أنِّی اواسیه بنفسی لنلتُ الفوز فی یوم التّلاقی
لقد فاز الّذی نصروا حسیناً وخاب الآخرون ذوو النّفاقِ [...]
قال: فلمّا أصبح علیه السلام، صلّی صلاة الفجر، ثمّ عجّل بالرّکوب، وإذا بفارس مقبل من الکوفة، فوقفوا ینظرون إلیه، فلمّا وصل إلیهم سلّم علی الحرّ ولم یسلّم علی الحسین علیه السلام، وقال له: هذا کتاب ابن زیاد (لعنه اللَّه) یقول فیه: أمّا بعد، فحین تقرأ کتابی هذا فجعجع بالحسین علیه السلام فی الموضع الّذی یأتیک فیه کتابی، وقد أمرت رسولی أن لا یفارقک حتّی تنفّذ أمری، والسّلام.
فلمّا قرأ الحرّ الکتاب، أقرأه الحسین علیه السلام وساروا جمیعاً إلی أن أتوا أرض کربلاء، وذلک یوم الأربعاء، فوقفت فرس الحسین علیه السلام، فنزل عنها ورکب أخری، فلم تنبعث
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 877
خطوة واحدة، ولم یزل یرکب فرساً بعد فرس حتّی رکب سبعة أفراس، وهنّ علی هذا الحال، فلمّا رأی ذلک، قال: یا قوم! ما اسم هذه الأرض؟ قالوا: أرض الغاضریّة، قال:
فهل لها اسم غیر هذا؟ قالوا: تُسمّی نینوی، قال: أهل لها اسم غیر هذا؟ قالوا: شاطئ الفرات، قال: أهل لها اسم غیر هذا؟ قالوا: تُسمّی کربلا، فعند ذلک تنفّس الصّعداء وقال: أرض کربٍ وبلاء، ثمّ قال: انزلوا، ها هنا مناخ رکابنا، ها هنا تُسفک دمائنا، ها هنا واللَّه تهتک حریمنا، ها هنا واللَّه تُقتل رجالنا، ها هنا واللَّه تُذبح أطفالنا، ها هنا واللَّه تُزار قبورنا، وبهذه التّربة وعدنی جدّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ولا خلف لقوله.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 47- 49
قال: وأصبح الحسین علیه السلام من وراء عذیب الهجانات، وإذا بالحرّ قد ظهر له أیضاً فی جیشه، فقصد الحسین، فقال: ما وراءک، یا ابن یزید؟ ألیس أمرتنا أن نأخذ علی غیر الطّریق، فأخذنا وقبلنا مشورتک؟
فقال: صدقت، ولکن هذا کتاب ابن زیاد ورد علیَّ یؤنِّبنی ویضعِّفنی فی أمرک.
قال الحسین: فذرنا ننزل بقریة نینوی أو الغاضریّة؟
فقال الحرّ: واللَّه ما أستطیع ذلک، هذا رسول ابن زیاد معی، وإنّما بعثه عیناً علیَّ.
فأقبل زهیر بن القین علی الحسین، فقال: یا ابن رسول اللَّه، ذرنا نقاتل هؤلاء القوم فإنّ قتالنا إیّاهم السّاعة أهون علینا من قتال من یأتینا بعدهم.
فقال الحسین علیه السلام: صدقت یا زهیر، ولکن ما کنت بالّذی أبدأهم بالقتال حتّی یبدأونی.
فقال زهیر: سر بنا حتّی ننزل کربلاء فإنّها [علی] شاطئ الفرات فنکون هناک، فإن قاتلونا قاتلناهم واستعنّا علیهم باللَّه.
قال: فدمعت عینا الحسین علیه السلام، وقال: اللَّهمّ إنّی أعوذ بک من الکرب والبلاء، ونزل الحسین فی موضعه، ونزل الحرّ حذاءه.
وقام إلی الحسین رجل من شیعته یقال له هلال بن نافع الجملیّ، فقال: یا ابن رسول
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 878
اللَّه، [ثمّ ذکر کلامه کما سیذکره فی ترجمته].
ثمّ وثب إلیه رجل من شیعته یقال له بریر بن خضیر الهمدانیّ، فقال: واللَّه یا ابن رسول اللَّه، [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی ترجمته فی مقتل الحسین للخوارزمی فی عنوان: خطبة الإمام الحسین علیه السلام عند نزوله بکربلاء وکلام بُریر].
قال: فجمع الحسین علیه السلام ولده وإخوته وأهل بیته بین یدیه، ثمّ نظر إلیهم، فبکی ساعة، ثمّ قال: اللّهمّ إنّا عترة نبیّک صلی الله علیه و آله وقد اخرجنا وطردنا وازعجنا عن حرم جدّنا، وتعدّت بنو امیّة علینا، فخُذ لنا بحقّنا، وانصرنا علی القوم الظّالمین.
ثمّ نادی علیه السلام بأصحابه ورحل من موضعه حتّی نزل کربلاء فی یوم الأربعاء أو الخمیس، وذلک فی الیوم الثّانی من المحرّم سنة إحدی وستّین، ثمّ أقبل علی أصحابه، فقال: النّاس عبید الدّنیا، والدّین لعق علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت معایشهم، فإذا محّصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون.
ثمّ قال: أهذه کربلاء؟
فقالوا: نعم.
فقال: هذا موضع کرب وبلا، ها هنا مناخ رکابنا، ومحطّ رحالنا، ومقتل رجالنا، ومسفک دمائنا.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 250- 252
فلمّا أصبح الحسین علیه السلام وإذا قد ظهر الحرّ بن یزید وجیشه، وصار کلّما أراد علیه السلام المسیر یمنعونه تارة، ویسایرونه أخری، فورد کتاب عبیداللَّه بن زیاد علی الحرّ أن ینزل الحسین علیه السلام علی غیر ماء، فأنزله علی کربلاء یوم الخمیس ثانی المحرّم سنة إحدی وستِّین، فقال الحسین علیه السلام: ما اسم هذه الأرض؟ فقالوا: کربلاء، فقال علیه السلام لأصحابه:
انزلوا هنا، فهاهنا واللَّه محطّ رکابنا، وسفک دمائنا، ومحلّ قبورنا، وسبی حریمنا، بهذا حدّثنی جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله! فنزلوا جمیعاً، ونزل الحرّ وأصحابه ناحیة. «1»
__________________________________________________
(1)- برگشتیم به روایت اول: چون صبح شد، فرود آمدند و نماز بامداد گذاردند. حضرت سوار شد و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 879
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 351
(و) الجعجعة (الحبس)، یُقال جعجع بالماشیة وجفجفها: إذا حبسها، وبه فسّر الأصمعیّ قول عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه فیما کتبه إلی عمر بن سعد علیه من اللَّه ما یستحقّ ورضی اللَّه عن أبیه أن جعجع بحسین رضی الله عنه کما فی الصّحاح. وفی العباب: أی أنزله
__________________________________________________
- هر چند می‌خواستند به جانب دیگر بروند، لشگر حر ممانعت می‌نمودند تا آن که به زمین کربلا رسیدند. حضرت پرسید که: «این زمین چه نام دارد؟»
گفتند: «این را کربلا می‌گویند.»
چون امام مظلوم آن نام محنت انجام را شنید، آب حسرت از دیده‌های مبارکش فرو ریخت و فرمود: «این موضع کرب و بلا و محل محنت و عناست و این جای ریختن خون شهیدان کربلاست.»
در این حال از دور سواره‌ای پیدا شد که به تعجیل به جانب ایشان می‌تاخت. چون به نزدیک رسید، بر حضرت سلام نکرد و نزد حر رفت و بر او سلام کرد و نامه ابن زیاد را به او داد. چون نامه را گشود، آن ملعون نوشته بود که: «هر جا نامه من به تو برسد، حسین را فرود آور و او را در بیابانی فرود آر که آب و آبادانی نباشد و کاررا بر او تنگ گردان و باید که پیک من خبر به من آرد که تو اطاعت فرمان من کرده‌ای.»
چون حر نامه آن لعین را خواند، مضمون نامه را در میان لشگر آن جناب ندا کرد. یزید بن مهاجر پیک ابن‌زیاد را شناخت و به او گفت: «مادرت به ماتم تو بنشیند! این چه پیام است که تو آورده‌ای؟»
آن ملعون گفت: اطاعت امام خود کرده ام و وفا به بیعت نموده ام.
ابن مهاجر گفت: «بلکه معصیت پروردگار خود کرده‌ای و عار دنیا و نار عقبا برای خود مهیا کرده‌ای و امام تو از آن امامان است که حق تعالی در حق ایشان می‌فرماید که: گردانیدم ایشان را امامان که می‌خوانند مردم را به سوی آتش و در روز قیامت یاری کرده نمی‌شوند.»
پس حر در آن‌جا فرود آمد و حضرت فرمود: «بگذار که در نینوا یا غاضریه یا محل دیگر که آب و آبادانی داشته باشد، فرود آییم.»
حر گفت که: «امیر این مرد را فرستاده و حکمی کرده است و مخالفت حکم او نمی‌توانم کرد.»
زهیربن قین گفت: «یابن رسول اللَّه! دستوری دهید که ما با ایشان مقاتله کنیم که جنگ ما با ایشان آسان‌تر است از جنگ با لشگرهای بی‌حد و احصا که بعد از این خواهند آمد.»
حضرت فرمود: «من می‌خواهم حجت خدا را بر ایشان تمام کنم و ابتدا به قتال ایشان نمی‌کنم.»
پس به ضرورت در آن‌جا فرود آمدند و سرادق عصمت و جلالت را برای اهل‌بیت رسالت برپا کردند و به قول جمعی روز چهارشنبه یا پنجشنبه دوم ماه محرم سال شصت و یکم هجرت بود و به قول بعضی روز هشتم ماه محرم بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 640- 641
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 880
بجعجاع، وهو المکان الخشن الغلیظ.
قال: وهذا تمثیل لإلحائه إلی خطب شاق وإرهاقه، وقیل: المراد ازعاجه، لأن الجعجاع مناخ سوء لا یقرّ فیه صاحبه.
الزّبیدی، تاج العروس، 5/ 303
قال: وسار الحسین والحرّ بن یزید الرّیاحیّ معه، حتّی انتهی إلی قصر بنی مقاتل، وإذا هو بفسطاط مضروب، ورمح مرکوز، وفرس مربوط، فقال الحسین علیه السلام: لمن هذا الفسطاط؟ قیل: لرجل یقطع الطّریق ویخفی السّبیل، یقال له عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ.
فأرسل فی طلبه، فدعاه إلیه، فجاءه یرفل فی غلالة حارقة حتّی وقف بین یدی الحسین علیه السلام، فصاح علیه السلام به وقال له: یا ویلک، ارجع والبس غیر هذه الثّیاب، والبس ثیاب الصّالحین، فرجع ولبس غیرها، وأقبل حتّی وقف بین یدی الحسین علیه السلام، فقال له: یا هذا، إنّک لتجلب علی نفسک ذنوباً کثیرة، فهل لک من توبة تمحی بها ذنوبک؟
فقال: وما هی یا ابن رسول اللَّه؟ قال: تنصر ابن بنت نبیّک وتقاتل معه، قال: یا ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ما خرجت من الکوفة إلّامخافة أن تقدم إلیها فأکون أوّل من یقاتلک مع ابن زیاد، ولکن هذا فرسی سابقاً من الخیل، ما طلبت بها شیئاً إلّالحقته، وما طُلبت إلّانجوت، وهذا سیفی القاطع ما ضربت به شیئاً إلّاوفریته، فخذهما واعف عنِّی من ذلک ..
فأعرض عنه الحسین علیه السلام وقال: إذا بخلت علینا بنفسک فلا حاجة لنا فی مالک، وتلا هذه الآیة: «وما کنتُ مُتّخِذ المُضلِّین عضداً»، فإنِّی سمعت جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: من سمع واعیتنا أهل البیت ولم یجبه، أکبّه اللَّه علی منخریه فی النّار یوم القیامة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 253
ثمّ أقبل فارس من الکوفة سلّم علی الحرّ ولم یسلّم علی الحسین رضی الله عنه، ودفع إلی الحرّ کتاباً من ابن زیاد ویأمره بالتّعجیل، فساروا جمیعاً إلی أن انتهوا إلی أرض کربلاء، إذ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 881
وقف جواد الحسین وکلّما حثّه علی المسیر لم ینبعث من تحته خطوة واحدة، فقال الإمام:
ما یقال لهذه الأرض؟ قالوا: تُسمّی کربلاء، فقال: هذه واللَّه أرض کرب وبلا، ها هنا تُقتل الرِّجال، وترمّل النِّساء، وها هنا محلّ قبورنا، ومحشرنا، وبهذه أخبرنی جدِّی صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ نزل عن جواده، وذلک یوم الأربعاء ثامن المحرّم سنة إحدی وستّین. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 339 1
__________________________________________________
(1)- این هنگام مردی را نگریستند که شاکی السلاح بر شتری رهوار برآمده و کمانی از بر دوش افکنده و از طریق کوفه به تعجیل و تقریب زمین را در هم می‌نوردد و زودا که درمی‌رسد. هر دو لشگر به نظاره او درایستادند. چون فراز آمد، حسین علیه السلام را نادیده انگاشت و حربن یزید را سلام داد و تحیت فرستاد و مکتوب ابن‌زیاد را که بدین منوال نگاشته بود، به نزد او گذاشت:
«أمّا بعد، فجعجع بالحسین حین یبلغک کتابی هذا ویقدم علیک رسولی ولا تنزله إلّابالعراء فی غیر خضراء وعلی غیر ماء، وقد أمرت رسولی أن یلزمک ولا یفارقک حتّی یأتینی بانفاذ أمری، والسّلام.»
در جمله می‌گوید: «چون رسول من با تو رسید و مکتوب مرا با تو رسانید، کار را بر حسین سخت و صعب بگیر و اورا مگذار فرود شود، جز در زمین بی‌آب و علف. فرستاده خود را فرموده‌ام که از تو جدا نشود و نگران تو باشد. چون امر مرا به نفاذ رسانی، نیکو خدمتی تو را به من رساند.»
حر آن مکتوب را مطالعه نمود و بر حسین و اصحاب او نیز قرائت فرمود و گفت: «اینک عبیداللَّه‌بن زیاد فرمان کرده است که در مکانی که مکتوب او را مطالعه نمودم، شما را فرود آورم.»
در میان اصحاب حسین علیه السلام، یزیدبن مهاجر الکندی، فرستاده ابن‌زیاد را بشناخت و روی بدو آورد و گفت: «مادر بر تو بگرید، چه نکوهیده رسالت بود که تو بر ذمت نهادی؟»
گفت: «امام خویش را اطاعت کردم و در تقدیم خدمت او تشیید 1 بیعت نمودم.»
فقال له ابن المهاجر: «بل عصیت ربّک وأطعت إمامک فی هلاک نفسک وکسبت العار والنّار، وبئس الإمام إمامک. قال اللَّه: «وَجَعَلْناهُمْ أئِمّةً یَدْعُونَ إلی النّارِ وَیَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ» 2 فإمامک منهم».
ابن‌مهاجر گفت: «بلکه عصیان کردی پروردگار خود را و اطاعت کردی امام خود را در هلاک خود و در تقدیم این خدمت بهره تو در دنیا و در آخرت نار شد. چنان که خدای فرماید: امامان شما دعوت می‌کنند شما را به آتش دوزخ و در قیامت شما را نصرت نتوانند کرد.»
جلوگیری حر از حضرت حسین علیه السلام
بالجمله، حسین علیه السلام اصحاب خود را فرمان کرد تا کوچ دهند و ایشان به هر جانب که خواستند، روان شد. سپاه حر در برابر آمدند و حایل و حاجز گشتند و گفتند: «إلّا آن که در این زمین بی‌آب و علف فرود آیید.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 882
فسلک الحسین رضی الله عنه طریقاً غیر الجادّة، راجعاً إلی الحجاز، وسار هو وأصحابه لیلتهم، فلمّا أصبحوا، فإذا الحرّ بن یزید فی جیشه وهو معهم، فقال له الحسین: کیف هذا، ما جاء بک؟ قال: سعی بی إلی ابن زیاد وعلیَّ عین من جهته، فجاءنی کتاب من جهته وهو یؤنّبنی فی أمرک تأنیباً کثیراً، وقال: تظفر بالحسین وتترکه، کن عیناً علیه ولا تفارقه إلی أن تأتیک الجیوش والعساکر، ولا بقی لی سبیل إلی مفارقتک، فنزل الحسین وحطّ بتلک الأرض الّتی أصبح بها، وسأل عنها، فقیل له: هذه کربلاء، وکان ذلک یوم الأربعاء الثّامن من المحرّم سنة إحدی وستّین، فقال رضی الله عنه: هذه کربلاء موضع کرب وبلاء، هذا مناخ رکابنا، ومحطّ رحالنا، ومقتل رجالنا.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 261
__________________________________________________
- هر چند می‌خواستند به جانب دیگر بروند، لشگر حر ممانعت می‌نمودند تا آن که به زمین کربلا رسیدند. حضرت پرسید که: «این زمین چه نام دارد؟»
گفتند: «این را کربلا می‌گویند.»
چون امام مظلوم آن نام محنت انجام را شنید، آب حسرت از دیده‌های مبارکش فرو ریخت و فرمود: «این موضع کرب و بلا و محل محنت و عناست و این جای ریختن خون شهیدان کربلاست.»
در این حال از دور سواره‌ای پیدا شد که به تعجیل به جانب ایشان می‌تاخت. چون به نزدیک رسید، بر حضرت سلام نکرد و نزد حر رفت و بر او سلام کرد و نامه ابن زیاد را به او داد. چون نامه را گشود، آن ملعون نوشته بود که: «هر جا نامه من به تو برسد، حسین را فرود آور و او را در بیابانی فرود آر که آب و آبادانی نباشد و کاررا بر او تنگ گردان و باید که پیک من خبر به من آرد که تو اطاعت فرمان من کرده‌ای.»
چون حر نامه آن لعین را خواند، مضمون نامه را در میان لشگر آن جناب ندا کرد. یزید بن مهاجرپیک ابن‌زیاد را شناخت و به او گفت: «مادرت به ماتم تو بنشیند! این چه پیام است که تو آورده‌ای؟»
آن ملعون گفت: اطاعت امام خود کرده ام و وفا به بیعت نموده ام.
ابن مهاجر گفت: «بلکه معصیت پروردگار خود کرده‌ای و عار دنیا و نار عقبا برای خود مهیا کرده‌ای و امام تو از آن امامان است که حق تعالی در حق ایشان می‌فرماید که: گردانیدم ایشان را امامان که می‌خوانند مردم را به سوی آتش و در روز قیامت یاری کرده نمی‌شوند.»
پس حر در آن‌جا فرود آمد و حضرت فرمود: «بگذار که در نینوا یا غاضریه یا محل دیگر که آب و آبادانی داشته باشد، فرود آییم.»
حر گفت که: «امیر این مرد را فرستاده و حکمی کرده است و مخالفت حکم او نمی‌توانم کرد.»
زهیربن قین گفت: «یابن رسول اللَّه! دستوری دهید که ما با ایشان مقاتله کنیم که جنگ ما با ایشان آسان‌تر است از جنگ با لشگرهای بی‌حد و احصا که بعد از این خواهند آمد.»
حضرت فرمود: «من می‌خواهم حجت خدا را بر ایشان تمام کنم و ابتدا به قتال ایشان نمی‌کنم.»
پس به ضرورت در آن‌جا فرود آمدند و سرادق عصمت و جلالت را برای اهل‌بیت رسالت برپا کردند و به قول جمعی روز چهارشنبه یا پنجشنبه دوم ماه محرم سال شصت و یکم هجرت بود و به قول بعضی روز هشتم ماه محرم بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 640- 641
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 883
ثمّ ارتحل الحسین علیه السلام من قصر بنی مقاتل، فأخذ یتیاسر، والحرّ یردّه، فإذا راکب علی نجیب له، وعلیه السّلاح، متنکّب قوساً، مقبل من الکوفة. فوقفوا ینتظرونه جمیعاً؛ فلمّا انتهی إلیهم، سلّم علی الحرّ «1» وترک الحسین «1»، فإذا هو مالک بن النّسر البدّیّ من کندة، فدفع إلی الحرّ کتاباً من عبیداللَّه، فإذا فیه: أمّا بعد، فجعجعَ بالحسین علیه السلام حین یبلغک کتابی، ویقدم علیک رسولی، فلا تنزله إلّابالعراء، فی غیر حصن وعلی غیر ماء، وقد أمرت رسولی أن یلزمک، ولا یفارقک، حتّی یأتینی بإنفاذک أمری، والسّلام. فلمّا قرأ الکتاب، جاء به إلی الحسین علیه السلام، ومعه الرّسول، فقال: هذا کتاب الأمیر، یأمرنی أن أجعجع بکم فی المکان الّذی یأتینی فیه کتابه، وهذا رسوله قد أمره أن لا یفارقنی حتّی أنفذ رأیه وأمره. وأخذهم «2» بالنّزول فی ذلک المکان «3»؛ فقال له: دعنا ننزل فی هذه القریة «4» أو هذه أو هذه، یعنی نینوی والغاضریّة وشفیّة «4»، فقال: لا واللَّه لا أستطیع ذلک، هذا الرّجل بعث علیَّ عینا، فنزلوا هناک «5». «6»
__________________________________________________
(1- 1) [ذخیرة الدّارین: وأصحابه ولم یسلّم علی الحسین علیه السلام وأصحابه]
(2)- [ذخیرة الدّارین: وأخذ الحرّ بن یزید القوم].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: علی غیر ماء ولا فی قریة].
(4- 4) [ذخیرة الدّارین: یعنون نینوی او هذه القریة یعنون الغاضریّة أو هذه یعنون شفیّة].
(5) [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وذلک یوم الخمیس وهو الیوم الثّانی من المحرّم سنة إحدی وستّین. توضیح: قصر بنی مقاتل: قال السّکونیّ: هو قرب القطقطانة وسلام، ثمّ القریات، وهو منسوب إلی مقاتل ابن حسّان بن ثعلبة بن أوس بن إبراهیم بن أ یّوب بن مجروف بن غامر بن عصیبة بن امرء القیس بن زید بن مناة بن تمیم. قال ابن الکلبیّ: لا أعرف فی عرب الجاهلیّة مَنْ اسمه إبراهیم بن أیّوب غیرهما، وإنّما سمّیا بذلک النّصرانیّة وخزیمة عیسی بن عبداللَّه، ثمّ جدّد عمارته فهو له، وقال ابن طخماء الأسدیّ:
کان لم یکن بالقصر قصر مقاتل وزروه ظلّ ناعم وصدیق
انتهی. نینوی، بکسر أوّله وسکون ثانیه وفتح النّون والواو، بوزن طیطوی: وهی قریة یونس بن متّی علیه السلام بالموصل، وبسواد الکوفة ناحیة یقال لها نینوی، منها کربلاء التّی قُتل بها الحسین علیه السلام، الغاضریّة بعد الألف ضاد معجمة منسوبة إلی غاضرة من بنی أسد، وهی قریة من نواحی الکوفة قریبة من کربلاء، شفیّة ولفظ تصغیر شفاء الّذی یشفی من الدّاء: اسم بئر قدیمة. وقال أبوعبیدة: وحفرت بنو أسد شفیّة، فقال الحویرث ابن أسد:
(6) ...
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 884
__________________________________________________
-ماء شفیّة کصوب المرن ولیس ماؤها بطرق أجن
ویقال شفیّة، بفتح أوّله وکسر ثانیه: منسوبة إلی الشّفاء، وهی رکیة معروفة. قال الأزهریّ: وسمعت العرب تقول: کنّا فی حمراء القیظ علی ماء شفیّة، وهی رکیة عذبة معروفة من نواحی الکوفة قریبة من کربلاء، بینها وبین الغاضریّة علی نحو میل. انتهی البیانات، وضبط بعض المشکلات من اللّغات فی هذه التّرجمة].
- (د مل) بامدادی فرود شد ونماز صبح خواند وشتابانه سوار شد وبه دست‌چپ میل‌کرد و می‌خواست یاران خود را پراکنده کند. حربن یزید می‌آمد و اورا با اصحابش برمی‌گردانید و چون به سختی آن‌ها را به سمت کوفه برمی‌گرداند، سرباز می‌زدند وعقب می‌کشیدند وبه همین روش با هم می‌رفتند تا به نینوا رسیدند؛ آن‌جا که حسین علیه السلام منزل کرد. ناگاه سواری بر اسب رهواری سلاح دار کمان بر دوش از کوفه می‌آمد. همه ایستادند و به او نگاه می‌کردند. چون به آن‌ها رسید، به حر و یارانش سلام کرد و بر حسین و یارانش سلام نداد و نامه‌ای از عبیداللَّه‌بن زیاد به حر داد و به‌ناگهان در آن نوشته بود: «اما بعد، چون نامه من به تو رسید و فرستاده‌ام نزد تو آمد، به حسین سخت بگیر و او را در یک زمین عریان بازداشت کن که نه قلعه‌ای داشته باشد و نه آبی. به فرستاده‌ام دستور دادم با تو باشد و از تو جدا نشود تا به من خبر رساند که دستور مرا اجرا کردی، والسلام.»
حر چون نامه را خواند، به آن‌ها گفت: «این نامه امیر عبیداللَّه است و به من دستور داده که هر جا نامه اش به من رسید، شما را بازداشت کنم و این هم فرستاده اوست که مأمور بازرسی است برای اجرای دستور او (ط).»
یزید بن مهاجر ابوالشعثای کندی نهدی نگاهی به فرستاده ابن‌زیاد کرد و گفت: «تو مالک بن نمیر بدّی هستی؟»
گفت: «آری.» او یکی از مردم کنده بود.
گفت: «مادرت بر تو بگرید، چه دستوری آوردی؟!!»
گفت: «چه آوردم؟ از امام خود فرمان بردم و به بیعت خود وفا کردم.»
ابو الشعثا گفت: «پروردگار خود را نافرمانی کنی و امام خود را فرمان بری که خود را هلاک کنی و ننگ و دوزخ به دست آری؟ چه بد امامی داری. خدای عزوجل (در سوره قصص 41) فرماید: بعضی از آن‌ها را امامانی نمودیم که به دوزخ دعوت کنند و روز قیامت پیروز نشوند. امام تو از آن‌هاست (د).»
حر آن‌ها را واداشت در همان‌جا که نه دهی بود و نه آبی منزل کنند. حسین فرمود: «وای بر تو! بگذار در این ده نینوا یا غاضریه یا در این ده شفیه منزل کنیم.» گفت: «به خدا نمی‌توانم چنین رخصتی بدهم، این مرد بازرس من است.» زهیر بن قین عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! آن‌چه پس از این باشد، بدتر از این است که می‌بینیم و جنگ با این عده حاضر برای ما آسان‌تر است از جنگ با آن‌ها که بعد از این آیند. به جان خودم پس از
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 885
__________________________________________________
- این آن قدر لشگر آید که تاب آن‌ها را نداریم.»
حسین علیه السلام فرمود: «من به آن‌ها حمله نمی‌کنم.»
و در همان‌جا منزل کرد و روز پنجشنبه دوم محرم سال شصت و یک بود.
سید گوید: حسین ایستاد در میان یارانش حمد و ثنای خدا کرد و به جدش صلوات فرستاد و فرمود: «پیشامدی کرده که می‌بینید.»
و خطبه‌ای را که در موقع بر خورد به حر ذکر کردیم، نقل کرده است.
چون حسین علیه السلام به زمین کربلا منزل گرفت (مل)، فرمود: «نامش چیست؟»
گفتند: «عقر.»
حسین فرمود: «بارخدایا! به تو پناه می‌برم از عقر (پی کردن).»
در «تذکره سبط» است که حسین فرمود: «این زمین چه نام دارد؟»
گفتند: «کربلا و آن را زمین نینوا هم خوانند که دهی است در آن.»
حسین گریست و فرمود: «ام‌سلمه به من گفت: جبرئیل‌نزد رسول خدا بود و تو در آغوش من گریستی. رسول خدا فرمود: پسرم را واگذار. من تو را گذاشتم. تو را در دامن خود نشانید و جبرئیل گفت: دوستش داری؟ امتت او را می‌کشند و اگر خواهی تربتی که بر آن کشته شود، به تو نمایم؟ فرمود: آری. جبرئیل پر بر زمین کربلا گشود و آن را به وی نمود.»
چون حسین شنید که این زمین کربلا است، آن را بویید و فرمود: «این همان زمین است که جبرئیل از آن به رسول خدا صلی الله علیه و آله خبر داده و من در آن کشته شوم.»
در «ملهوف» چون بدان‌جا رسید، فرمود: «نام این زمین چیست؟»
گفتند: «کربلا.»
گفت: «بارخدایا! من از کرب و بلا به تو پناهنده‌ام.»
سپس فرمود: «این‌جا کرب و بلا نهاده است، منزل کنید و این‌جا بارانداز ماست، این‌جا خون ما ریخته شود، این‌جا گورستان ما باشد، جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله به من بازگفته است.»
همه فرود آمدند و حر و اصحابش هم سوی دیگر منزل کردند.
در «کشف الغمه» گوید: آن دسته فرود آمدند و بارهای خود را به زمین نهادند و حر هم قشونش را پیاده کرد، در برابر حسین وبه عبیداللَّه‌بن زیاد نامه‌نوشت و منزل‌گرفتن حسین را در زمین کربلا به او خبر داد.
در «مروج الذهب» گوید: با پانصد سوار و صد پیاده از خویشان و یاران خود به کربلا عدول کرد.
در «بحار» به این لفظ از مناقب نقل کرده: زهیر گفت: «ما را ببر تا در کربلا منزل کنیم که برکناره فرات است و آن‌جا می‌مانیم و اگر با ما نبرد کردند، با آن‌ها نبرد کنیم و از خدا کمک خواهیم.»
چشم حسین اشکین شد و فرمود: «بارخدایا! من از کرب و بلا به تو پناه می‌برم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 886
السّماوی، إبصار العین،/ 118- 119/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 195-
196، 202- 203
ولم یزل الحسین یتیاسر إلی أن انتهی إلی نینوی، وإذا راکب علی نجیب وعلیه السّلاح، فانتظروه، وإذا هو رسول ابن زیاد إلی الحرّ معه کتاب یقول فیه: جعجع بالحسین حین تقرأ کتابی ولا تنزله إلّابالعراء علی غیر ماء وغیر حصن.
فقرأ الحرّ الکتاب علی الحسین، فقال له: دعنا ننزل نینوی أو الغاضریّات أو شفیّة، فقال الحرّ: لا أستطیع، فإنّ الرّجل عین علیَّ.
قال زهیر بن القین: یا ابن رسول اللَّه! إنّ قتال هؤلاء أهون علینا من قتال من یأتینا من بعدهم، فلعمری لیأتینا ما لا قِبَل لنا به، فقال الحسین: ما کنت أبدأهم بقتال، ثمّ‌قال زهیر: ها هنا قریة بالقرب منّا علی شطّ الفرات، وهی فی عاقول حصینة والفرات یحدق بها إلّامن وجه واحد، قال الحسین: ما اسمها؟ فقال: تسمّی «العقر» «1»، فقال علیه السلام: نعوذ باللَّه من العقر.
والتفت الحسین إلی الحرّ وقال: سر بنا قلیلًا، فساروا جمیعاً حتّی إذا وصلوا أرض کربلاء وقف الحرّ وأصحابه أمام الحسین علیه السلام ومنعوه عن المسیر وقالوا: إنّ هذا المکان قریب من الفرات، ویقال بینا هم یسیرون، إذ وقف جواد الحسین ولم یتحرّک کما أوقف اللَّه ناقة النّبیّ صلی الله علیه و آله عند الحدیبیّة، فعندها سأل الحسین عن الأرض، قال له زهیر: سر
__________________________________________________
- حسین در آن‌جا فرود آمد و حر با هزار سوار در برابرش پیاده شد.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 90- 91
(1)- الغاضریّة قریة منسوبة إلی غاضرة من بنی أسد. وهناک آثار قلعة تُعرَف بقلعة بنی أسد، وأمّا «شفیّة» فهی بئر لبنی أسد، «والعقر» کانت به منازل بخت نصّر ویوم العقر قُتل به یزید بن المهلب سنة 102 ه، وهذه قری متقاربة. وقال البکریّ فی المعجم ممّا استعجم، ج 3، ص 95: کانوا یقولون ضحی بنو حرب بالدّین یوم کربلاء، وضحی بنو مروان بالمروءة یوم العقر، یعنون قتل الحسین بکربلا وقتل یزید بن المهلّب بالعقر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 887
راشداً ولا تسأل عن شی‌ء حتّی یأذن اللَّه بالفرج، إنّ هذه الأرض تُسمّی الطّفّ، فقال علیه السلام: فهل لها اسم غیره؟ قال: تعرف کربلاء، فدمعت عیناه وقال: اللَّهمّ أعوذ بک من الکرب والبلاء، ها هنا محطّ رکابنا، وسفک دمائنا، ومحلّ قبورنا، بهذا حدّثنی جدِّی رسول اللَّه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 227- 228
ولم یزل الحسین- علیه السلام- یجدّ السّیر- والحُرّ یسایره- حتّی انتهی إلی (قصر بنی مقاتل) فرأی فسطاطاً مضروبا، ورمحاً مرکوزاً، وفرساً واقفاً.
فقال علیه السلام: لمَن هذا الفسطاط؟ فقیل: هو لعبیداللَّه بن الحرّ الجُعفیّ، إلی آخر الخبر.
ثمّ سار- علیه السلام- والحرّ یسایره ویمانعه حتّی إذا وصلوا (کربلاء).
قال الحسین لأصحابه: أهذه کربلاء؟ قالوا: نعم یا ابن رسول اللَّه! قال: «هذا موضع کربٍ وبلا» انزلوا، ها هنا محطّ رجالنا، ومناخ رکابنا، ومقتل رجالنا، ومسفک دمائنا، وهنا محلّ قبورنا، بهذا حدّثنی جدّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
فنزل الحسین علیه السلام وضرب أبنیته وأخبیته، وضرب أصحابه أخبیتهم شرقیّ خیام الحسین علیه السلام، وضرب بنو هاشم أخبیتهم فی الجانب الغربیّ منها، وأحاطت خیام الجمیع بخیمة الحسین علیه السلام. وکان نزوله علیه السلام کربلاء، یوم الخمیس، الثّانی من المحرّم، سنة إحدی وستّین للهجرة. ثمّ أقبل علی أصحابه وخطبهم، فقال: «النّاس عبیدُ الدّنیا والدِّین لعقٌ علی ألسنتهم، یحوطونه ما درَّت معائشهم، فإذا مُحّصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون».
ثمّ جمع علیه السلام وُلده وإخوته وأبناء إخوته وعموم أهل بیته، ونظر إلیهم وبکی، ثمّ قال:
«اللَّهمّ إنّا عترة نبیّک محمّد صلی الله علیه و آله وقد اخرجنا وطُردنا وازعجنا عن حرم جدّنا وتعدّت بنو امیّة علینا، اللَّهمّ فخذ لنا بحقّنا، وانصرنا علی القوم الظّالمین».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 197- 198، 201- 202
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 888
قال: فأقبل الحرّ بن یزید «1» حتّی نزل حذاء الحسین فی ألف فارس، ثمّ کتب إلی عبیداللَّه ابن زیاد یخبره أنّ الحسین نزل بأرض کربلاء. قال: فکتب عبیداللَّه بن زیاد إلی الحسین:
أمّا بعد، یا حسین! فقد بلغنی نزولک بکربلاء، وقد کتب إلیّ أمیر المؤمنین یزید بن معاویة أن لا أتوسّد الوثیر ولا أشبع من الخبز، أو «2» ألحقک باللّطیف الخبیر أو ترجع إلی حکمی وحکم یزید بن معاویة- والسّلام.
فلمّا ورد الکتاب، قرأه الحسین، ثمّ رمی به، ثمّ قال: لا أفلح قوم آثروا مرضاة أنفسهم علی مرضاة الخالق. فقال له الرّسول: أبا عبداللَّه! جواب الکتاب؟ قال: ما له عندی جواب، لأنّه قد حقّت علیه کلمة العذاب.
فقال الرّسول لابن زیاد ذلک، فغضب من ذلک أشدّ الغضب، ثمّ جمع «3» أصحابه وقال: أ یّها النّاس! مَنْ منکم تولّی «4» قتال الحسین بن علیّ «5» ولی ولایة أیّ بلد شاء! فلم یجبه أحد بشی‌ء. قال: فالتفت إلی عمر «6» بن سعد بن أبی وقاص، [...].
قال: فإنِّی سائر إلیه غداً إنّ شاء اللَّه، فجزاه ابن زیاد خیراً ووصله وأعطاه وحیّاه ودفع إلیه أربعة آلاف فارس، وقال له: سر حتّی تنزل بالحسین بن علیّ وانظر أن لا تهنه ولا تقتله وحُلْ بینه وبین الفرات أن یشرب، قال: فسار عمر فی أربعة آلاف فارس، وسار الحرّ فی ألف فارس، فصارت «7» خمسة آلاف فارس.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 150- 151، 153
__________________________________________________
(1)- فی د و بر، وفی الأصل: زید.
(2)- فی د: حتّی.
(3)- من د و بر، وفی الأصل: جمیع.
(4)- فی د: یتولّی.
(5)- زید فی د: و.
(6)- فی د، وفی الأصل وبر: عمرو.
(7)- زید فی د: فی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 889
(دل) ثمّ أقبل الحرّ بن یزید، فنزل فی أصحابه حذاء الحسین وکتب إلی «1» ابن زیاد یخبره بنزول الحسین بکربلاء «2»، فکتب ابن زیاد للحسین «3» «4»: أمّا بعد، یا حسین! فقد بلغنی نزولک بکربلاء وقد کتب إلیّ أمیر المؤمنین یزید أن لا أتوسّد الوثیر، ولا أشبع من الخمیر حتّی «5» ألحقک باللّطیف الخبیر، «6» أو ترجع إلی «6» حکمی وحکم یزید، «7» فلمّا ورد کتابه «8» وقرأه الحسین علیه السلام «7» «9» رمی به «9» من یده وقال: لا أفلح قوم اشتروا مرضاة المخلوق بسخط الخالق. «10» فقال له الرّسول: «11» جواب الکتاب، فقال له: لا جواب له عندی 10 11 لأنّه قد «12» حقّت علیه کلمة العذاب، «13» فرجع «14» الرّسول إلی ابن زیاد وأخبره «15» «16» بذلک فغضب «17»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والعیون مکانهم: قال: فنزل القوم، فأقبل الحرّ حتّی نزل حذاء الحسین علیه السلام فی ألف فارس، ثمّ کتب إلی ...، وفی مثیر الأحزان مکانه: کتب الحرّ إلی ...، وفی بحر العلوم والمقرّم مکانهما: وبعث الحرّ إلی ...].
(2)- [فی تسلیة المجالس مکانه: وأقبل الحرّ حتّی نزل بإزاء الحسین بکربلاء ...].
(3)- [فی البحار وسائر المصادر: إلی الحسین علیه السلام].
(4)- [زاد فی بحر العلوم: کتاباً جاء فیه].
(5)- [فی تسلیة المجالس والبحار وسائر المصادر: أو].
(6- 6) [بحر العلوم: أو تنزل علی].
(7- 7) [المقرّم: ولمّا قرأ الحسین الکتاب].
(8)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار وسائر المصادر: علی الحسین علیه السلام].
(9- 9) [فی تسلیة المجالس والبحار وسائر المصادر: رماه].
(10- 10) [فی المقرّم وبحر العلوم: وطالبه الرّسول بجواب الکتاب. فقال علیه السلام: ما له عندی جواب].
(11- 11) [فی تسلیة المجالس والبحار وسائر المصادر: الکتاب (أو جواب الکتاب، یا أبا عبداللَّه: فقال له: ما له عندی جواب].
(12)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(13)- [إلی هنا حکاه فی المقرّم].
(14)- [مثیر الأحزان: فلمّا رجع].
(15)- [فی تسلیة المجالس والبحار وسائر المصادر: فخبّره].
(16) (16*) [بحر العلوم: بمقالة الحسین، فاشتدّ غضبه، وأخذ یتهیّأ لحرب الحسین ومناظرته.] قال ابن سعد: فإنّی سائر إلیه غداً. فأقبل فی أربعة آلاف حتّی نزل بالحسین الغد، أی فی الیوم الثّالث من المحرّم.
(17)- [أضاف فی تسلیة المجالس: عدوّ اللَّه، وفی البحار وسائر المصادر: عدوّ اللَّه من ذلک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 890
اشدّ الغضب، «1» ثمّ جمع أصحابه، فقال: «2» أ یّها النّاس «2»! من منکم یتولّی قتال الحسین بولایة «3» أی بلد شاء؟ فلم یجبه أحد، فالتفت إلی عمر بن سعد بن أبی وقّاص، [...].
فقال عمر: فإنِّی «4» سائر إلیه غداً «5» إن شاء اللَّه؛ فجزاه عبیداللَّه خیراً وسری عنه غضبه «5»؛ ووصله وأعطاه وضمّ إلیه أربعة آلاف فارس، وقال له: خذ بکظم الحسین، وحلّ بینه وبین الفرات «6»، فسار عمر بن سعد «7» من غده فی أربعة آلاف إلی کربلاء، وکان الحرّ عنده ألف، فتکامل خمسة آلاف (16*) 1 7.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 239، 240/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین،/ 264-
265، 266؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 254- 255،
256- 257؛ المجلسی، البحار، 44/ 383- 384؛ البحرانی، العوالم، 17/ 234؛
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 257، 258- 259؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 255،
256؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 167- 168؛ القمّی، نفس المهموم،/ 210؛ المقرّم،
مقتل الحسین علیه السلام،/ 236؛ المیانجی، العیون العبری،/ 80؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/
48- 49
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار، وفی البحار وسائر المصادر: والتفت إلی عمر بن سعد وأمره بقتال الحسین، وقد کان ولّاه الرّیّ قبل ذلک، فاستعفی عمر من ذلک، فقال ابن زیاد: فاردد إلینا عهدنا، فاستمهله، 1 ثمّ قبل بعد یوم 1 خوفاً عن أن یعزل عن ولایة الرّیّ.
2 وقال المفید رحمه الله: فلمّا کان من الغد، قدم علیهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص من الکوفة فی أربعة آلاف فارس، فنزل بنینوی 2].
1- 1. [العیون: فأتی ابن زیاد وقال: إنّی سائره.]
2- 2. [العیون: فأقبل فی أربعة آلاف حتّی نزل کربلاء فی الیوم الثّالث من المحرّم].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [تسلیة المجالس: أتولّی به].
(4)- [تسلیة المجالس: إذاً فأنا].
(5- 5) [تسلیة المجالس: فجزاه ابن زیاد خیراً].
(6)- [تسلیة المجالس: ماء الفرات أن یشرب منه].
(7- 7) [تسلیة المجالس: فی أربعة آلاف نحو الحسین، وکان الحرّ عنده ألف فذلک خمسة آلاف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 891
ثمّ کتب إلی عبیداللَّه «1» بنزول الحسین بأرض کربلاء، فکتب «2» عبیداللَّه کتاباً إلی الحسین علیه السلام «3»:
أمّا بعد، فقد بلغنی یا حسین نزولک بکربلاء، وقد کتب إلیّ یزید بن معاویة أن لا أتوسّد الوثیر، ولا أشبع من الخمیر حتّی «4» ألحقک باللّطیف الخبیر، أو ترجع إلی حکمی وحکم یزید بن معاویة، والسّلام. فلمّا ورد الکتاب علی الحسین علیه السلام وقرأه، ألقاه من یده وقال للرّسول: ما له عندی جواب. «5» فرجع الرّسول «5» فأخبر ابن زیاد، فاشتدّ غضبه «5» وجمع النّاس وجهّز العساکر، وسیّر مقدمها عمر بن سعد، وکان قد ولّاه الرّیّ وأعمالها وکتب له بها، فاستعفی من خروجه معه «6» إلی قتال الحسین، فقال له ابن زیاد: إمّا أن تخرج وإمّا أن تعید إلینا کتابنا بتولیتک الرّیّ وأعمالها وتقعد فی بیتک، فاختار ولایة الرّیّ، وطلع إلی قتال الحسین علیه السلام بالعسکر «7»، فما زال عبیداللَّه یجهّز مقدماً ومعه طائفة من النّاس إلی أن اجتمع عند عمر بن سعد اثنان وعشرون ألفاً ما بین فارس وراجل، وأوّل من خرج إلی عمر بن سعد الشّمر ابن ذی الجوشن السّکونیّ فی أربعة آلاف فارس «5»، ثمّ زحفت خیل عمر بن سعد حتّی نزلوا جانب «8» الفرات، وحالوا بین الماء وبین الحسین وأصحابه.
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط حجری)،/ 75 (ط بیروت)،/ 262- 263/ عنه:
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 47؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 352، 354
__________________________________________________
(1)- [زاد فی کشف الغمّة: وأعلمه].
(2)- [فی شرح الشّافیة مکانه: إنّ الحرّ لمّا نزل قبال الحسین علیه السلام، کتب یعلم عبیداللَّه بن زیاد بنزول الحسین علیه السلام بکربلاء، فکتب ...].
(3)- [زاد فی کشف الغمّة: یقول فیه].
(4)- [کشف الغمّة: أو].
(5- 5) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(6)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(7)- [کشف الغمّة: بالعساکر].
(8)- [شرح الشّافیة: شاطئ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 892
وکتب الحرّ إلی ابن زیاد یعلمه «1» بنزول الحسین علیه السلام بأرض کربلا، «2» فانظر ما تری فی أمره «2»، فکتب عبیداللَّه بن زیاد کتاباً إلی الحسین علیه السلام یقول فیه: أمّا بعد، إنّ یزید بن معاویة کتب إلیّ أن لا تغمض جفنک من المنام، ولا تشبع بطنک من الطّعام «3» أو یرجع الحسین علی «3» حکمی أو تقتله، والسّلام.
فلمّا ورد الکتاب علی الحسین علیه السلام وقرأه، ألقاه من یده وقال للرّسول: ما له عندی جواب. فلمّا رجع الرّسول إلی ابن زیاد وأخبره بذلک، اشتدّ غیظه «4» وجمع الجموع «2» وجنّد الجنود «2» وجهّز إلیه العساکر، وجعل علی مقدمها عمر بن سعد، وکان «5» قد ولّاه الرّیّ وأعمالها «5»، فاستعفی من الخروج إلی قتال الحسین علیه السلام، «6» وقد تقدّمته العساکر «6». قال له ابن زیاد: إمّا أن تخرج «7» إلیه أو اخرج «7» عن عملنا «2» من الرّیّ «2»، فخرج عمر إلی الحسین، وصار ابن زیاد یمدّه بالجیوش شیئاً «8» بعد شی‌ء «8» إلی أن اجتمع عند عمر بن سعد عشرون «9» ألف مقاتل ما بین فارس وراجل، وأوّل مَنْ خرج مع عمر بن سعد الشّمر بن ذی الجوشن فی «10» أربعة آلاف فارس، ثمّ زحفت خیل ابن سعد حتّی نزلت «10» بشاطئ الفرات، وحالوا بین الحسین وأصحابه وبین الماء. «11»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 190- 191/ عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 261- 262 11
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: یخبره].
(2- 2) [لم یرد فی نور الأبصار].
(3- 3) [نور الأبصار: إمّا أن یرجع إلی].
(4)- [نور الأبصار: غضبه].
(5- 5) [نور الأبصار: والیاً بالرّیّ وأعمالها].
(6- 6) [نور الأبصار: وتقدّمه علی العسکر].
(7- 7) [نور الأبصار: له أو تخرج].
(8- 8) [نور الأبصار: فشیئاً].
(9)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(10- 10) [نور الأبصار: خیل کثیرة، ثمّ ساروا جمیعاً حتّی نزلوا].
(11)- پس حر نامه‌ای به ابن زیاد نوشت و حقیقت احوال آن حضرت را اعلام کرد. بعد از وصول نامه،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 893
__________________________________________________
- آن ملعون نامه‌ای به‌حضرت امام حسین علیه السلام‌نوشت که: «شنیدم که در کربلا فرود آمده‌ای و یزید نامه‌ای به من نوشته است که تو را مهلت ندهم تا از تو بیعت بگیرم و یا تو را به نزد او فرستم.»
چون نامه آن شقی به آن حضرت رسید ومطالعه فرمود، نامه را انداخت و فرمود که: «رستگار نمی‌شوند گروهی که رضای مخلوق را به سخط خالق خریدند.»
چون رسول جواب نامه را طلبید، حضرت فرمود: «نامه او را نزد من جوابی نیست و عذاب الهی بر او لازم گردیده است.»
چون این خبر به آن لعین رسید، آتش کفر و نفاقش مشتعل گردید و عزم محاربه آن حضرت را جزم کرد و تکلیف امارت لشگر به عمر بن سعد کرد و او در ابتدا امتناع نمود. چون قبل از آن ایالت ری را به او تفویض کرده بود، گفت: «درگاه مرتکب محاربه حسین نمی‌شوی، رقم ایالت را به ما رد کن که به دیگری بدهیم.»
آن بدبخت به طمع ایالت ری، شقاوت ابدی و عذاب سرمدی اختیار کرده و قبول محاربه آن سیدشهدا نمود و با چهار هزار نامرد روانه کربلا شد. 1
1. کشف الغمه، 2/ 257.
مجلسی، جلاء العیون،/ 642
چون حسین علیه السلام در زمین کربلا منزل ساخت و حر بن یزید ریاحی در برابر او خیمه برافراخت، ابن‌زیاد را آگهی فرستاد که: «من حسین را از راه و بیراه به کربلا آوردم و امتثال فرمان کردم. لکن مرا با او نیروی مناجزت و مبارزت نیست، دیگر تو دانی.»
ابن‌زیاد چون این بدانست، به سوی حسین علیه السلام بدین رقم مکتوبی در قلم آورد:
«أمّا بعد، یا حسین! فقد بلغنی نزولک بکربلا، وقد کتب إلیّ أمیرالمؤمنین یزید: أن لا أتوسّد الوثیر ولا أشبع من الخمیر إلّاألحقک باللّطیف الخبیر أو ترجع إلی حکمی وحکم یزید بن معاویة.»
یعنی: «به من رسید ای حسین! که در کربلا فرود آمدی. همانا امیرالمؤمنین یزید مرا مکتوب کرده است که خوش نخسبم و سیر نخورم، الّا آن که تو را از جلباب حیات عریان سازم 1 وگرنه، فرمان مرا پذیره کنی و دست در بیعت یزید زنی.»
رسول ابن‌زیاد این نامه را به حضرت حسین علیه السلام آورد. چون آن حضرت برخواند، از دست بیفکند و آستین برافشاند 2.
ثمّ قال: «لا أفلح قوم اشتروا مرضاة المخلوق بسخط الخالق.»
فرمود: «رستگار نشوند جماعتی که برگزیدند خوشنودی مخلوق را به خشم خالق.» فرستاده ابن‌زیاد عرض کرد: «یااباعبداللَّه! کتاب امیر را جواب چه فرمایی؟» فقال: «ما له عندی جواب لأنّه قد حقّت علیه کلمة العذاب.»
فرمود: «کتاب او را در نزد من جواب نیست؛ چه او مستحق کلمه عذاب است
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 894
__________________________________________________
- پیشنهاد ابن‌زیاد به عمرسعد جنگ با حسین علیه السلام را
لاجرم رسول ابن زیاد بازشتافت و صورت حال را به عرض رسانید. کانون خاطر ابن‌زیاد از آتش خشم تافته گشت و در دفع حسین علیه السلام برشتاب و عجل بیفزود. وعمر بن سعد ابی‌وقاص را که یک دو روز از این پیش منشور 3 ایالت ری داده بود، طلب فرمود و گفت: «یا عمربن سعد! اینک حسین بن علی است که در کربلا نزول کرده. کسی بباید که به عجلت به جانب او گراید و با او رزم زند و او را دفع کند. امروز تقدیم این خدمت تو را می‌باید و تشریف این نیکو خدمتی تو را می‌شاید.»
عمر گفت: «ای امیر! مرا از این خدمت معفو دار و جز من کسی را برگمار. نه آخر حسین پسر فاطمه و نبیره‌مصطفی و شبل‌مرتضی است. من چگونه به مقاتلت او کمر بندم و از معاندت پیغمبر بیم نکنم؟»
ابن‌زیاد گفت: «بدین ترهات 4 ژاژ 5 مخای 6 و سخنان گزافه چندین ملای 7. امیرالمؤمنین یزید بلادی را که مملکتی وسیع و سلطنتی رفیع است، به کسی دهد که نیکو خدمتی کند و با پسر پیغمبر بستیزد و از قتل او نپرهیزد. اگر تو را در امتثال این فرمان کراهتی است، باکی نیست. عهد ری را باز فرست تا به دیگر کس گذارم و بدین خدمت گمارم.»
ابن‌سعد گفت: «یک امشب مرا دست باز دار تا پشت و روی این کار را نظاره کنم و بامدادان مختار خود را به عرض رسانم.»
عمر بن سعد بن ابی وقاص، به فرمان ابن‌زیاد از کوفه خیمه بیرون زد و دل بر قتل حسین علیه السلام نهاد.
1. این جمله کنایه از کشتن است.
2. دست افشاندن: کنایه از رها کردن و انکار نمودن.
3. منشور: نامه سلطان یا حاکم که مهر و امضا نشده باشد «در این‌جا به معنی فرمان است.»
4. ترهات، جمع ترهه، به ضم تا و فتح را مشدد: مزخرف، یاوه.
5. ژاژ: گیاهی است سفید و بیمزه و کنایه از سخن هرزه و یاوه.
6. خاییدن: جویدن.
7. لاییدن: هرزه‌گویی کردن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 177- 179، 186
و حر آمد و در برابر حسین با هزار سوار جا گرفت و خبر نزول حسین را در کربلا به ابن‌زیاد نوشت.
نامه ابن زیاد به حسین علیه السلام
«اما بعد، ای حسین! به من خبر رسیده که به کربلا منزل گرفتی. یزید به من نوشته سر به بالین ننهم و سیر نخورم تا تو را به خدا برسانم یا تسلیم حکم من و حکم یزیدبن معاویه گردی، والسلام.»
چون نامه‌اش به حسین رسید و آن را خواند، به دور انداخت و فرمود: «مردمی که رضای خلق را به خشم خدا خریدند، رستگار نشوند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 895
__________________________________________________
- قاصد جواب نامه را خواست، فرمود: «جواب ندارد، عذاب دارد.»
قاصد برگشت و او را خبر داد و آن دشمن خدا سخت خشمگین شد و رو به عمر سعد کرد و او را به جنگ حسین مأمور نمود و پیش از آن فرمان حکومت ری را به او داده بود. عمر استعفا خواست و ابن‌زیاد گفت: «پس فرمان حکومت را پس بده.» و مهلت خواست و سپس از ترس عزل از حکومت ری پذیرفت.
می‌گویم: این موضوع به نظرم بعید است؛ زیرا سیره‌نگاران و تاریخ نویسان معتبر همه گویند عمر سعد یک روز پس از نزول حسین علیه السلام به کربلا وارد شد که روز سوم محرم می‌شود.
شیخ مفید رحمه الله وابن‌اثیر و دیگران گفته‌اند که فردای همان روز عمربن سعدبن ابی‌وقاص با چهار هزار سوار از کوفه وارد کربلا شد.
ابن‌اثیر گفته: عمر سعد برای آن آمد که عبیداللَّه‌بن زیاد او را با چهار هزار سوار مجهز مأمور دشتی کرده بود که دیلم بر آن دست یافته بودند و فرمان حکومت ری هم به او داده بود و حمام اعین را اردوگاه خود ساخته بود. چون کار حسین به کربلا کشید، ابن‌زیاد او را خواست و گفت: «برابر حسین علیه السلام برو و چون کار ما با او تمام شد، به مأموریت خود برو.»
عمر استعفا خواست. گفت: «به چشم، ولی باید فرمان ما را پس بدهی.»
در این‌جا گفت: «امروز را به من مهلت بده تا تصمیم بگیرم.»
با خیرخواهان خود شور کرد و همه او را بازداشتند تا آن که‌حمزة بن مغیرة بن شعبه خواهرزاده او آمد و گفت: «تو را به خدا برابر حسین علیه السلام مرو، گناه می‌کنی و قطع رحم می‌کنی. به خدا اگر از دنیا و دارایی و سلطنت روی زمین بگذری، بهتر است که با خون حسین خدا را برخوری.»
گفت: «به چشم.»
شب را در اندیشه کار خود بود و می‌گفت
«ملک ری را که بدم آرزو از دست دهم یا به خون پسر فاطمه گردن بنهم
خون او راست سزا آتش دوزخ عریان ملک ری روشنی چشم بود چون بنهم»
سپس نزد ابن زیاد آمد گفت: «مرا بر کاری گماشتی و مردم همه شنیده اند و خواهش دارم مرا دنبال آن بفرستی و میان اشراف کوفه برای برابری حسین کسانی بهتر از من هستند.»
و عده‌ای را برشمرد، ابن‌زیاد گفت: «من با تو درباره فرستادن کسانی شوری ندارم. اگر به فرماندهی لشگر ما به کربلا می‌روی، برو وگرنه فرمان حکومت ما را پس فرست.»
گفت: «من خودم می‌روم.»
با آن لشگر آمد در برابر حسین منزل گرفت.
می‌گویم: در این جا آن‌چه امیر المؤمنین خبر داده بود، پدید شد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 896

موقفه فی عسکر ابن سعد لعنة اللَّه علیه‌

قال أبو مخنف: حدّثنی فُضیل بن خَدیج الکندیّ، عن محمّد بن بشر، عن عمرو الحضرمیّ، قال: لمّا خرج عمر بن سعد بالنّاس، کان علی رَبْع أهل المدینة یومئذ «1» عبداللَّه بن زهیر «2» بن سُلیم «2» الأزدیّ، وعلی رَبْع مَذْحِج وأسد عبدالرّحمان بن أبی سَبْرة الجعفیّ، وعلی رَبْع ربیعة وکِنْدة قیس بن الأشعث بن قیس، وعلی رَبْع تمیم وهمْدان الحرّ ابن یزید الرّیاحیّ؛ فشهد هؤلاء کلّهم مقتل الحسین إلّاالحرّ بن یزید، فإنّه عدل إلی الحسین، وقُتل معه. وجعل عمر علی میمنته عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، وعلی میسرته شمر بن ذی الجوشن «2» بن شُرَحبیل بن الأعور بن عمر بن معاویة- وهو الضِّباب بن کلاب- «2» وعلی الخیل عَزْرة بن قیس الأحمسیّ، وعلی الرّجّالة شَبَث بن رِبْعیّ الرّیاحیّ «3»، وأعطی الرّایة ذُوَیداً مولاه. «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 422/ مثله ابن الأثیر، 3/ 286؛ القمّی، نفس
المهموم،/
237؛ قریب بهذا المضمون فی نهایة الإرب، 20/ 437- 438
__________________________________________________
- در «تذکره» سبط گوید: کرامت علی در این جا ظاهر شد؛ زیرا روزی عمر بن سعد را که جوانی بود، برخورد کرد و فرمود: «وای بر تو یابن سعد! چگونه باشی آن گاه که میان بهشت و دوزخ بایستی و دوزخ را انتخاب کنی؟»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 92- 93
(1)- [لم یرد فی الکامل].
(2- 2) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(3)- [لم یرد فی نهایة الإرب، وفی الکامل: الیربوعیّ التّمیمیّ].
(4)- عمرو بن حضرمی گوید: وقتی عمر بن سعد با کسان روان شد، سرگروه شهریان کوفه‌عبداللَّه بن زهیر اسدی بود، سر مذحج و اسدیان کوفه عبدالرحمان‌بن ابی‌سبره بود، سر ربیعه و کنده‌قیس‌بن اشعث‌بن قیس بود و سر مردم تمیم و همدان حر بن یزید ریاحی بود. اینان همه در کشته شدن حسین حضور داشتند، به جز حربن یزید که به حسین پیوست و با وی کشته شد.
گوید: عمر پهلوی راست سپاه خود را به عمرو بن حجاج زبیدی داد و پهلوی چپ را به شمر بن ذی الجوشن بن شرحبیل داد. سر سواران، عزرة بن قیس احمسی بود، سر پیادگان شبث بن ربعی یربوعی‌بود و پرچم را به‌ذوید غلام خویش داده بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3020
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 897
وقال عبداللَّه بن أبی الهذیل، عن أبیه، عن جدِّه: وجّه عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه ستّة عشر ألف فارس مع أربعة قوّاد، ومع شبث بن ربعی لعنه اللَّه أربعة آلاف، ومع الشّمر ابن ذی الجوشن لعنه اللَّه أربعة آلاف، ومع سنان بن أنس لعنه اللَّه أربعة آلاف، ومع الحرّ بن یزید أربعة آلاف، وولّی علیهم عمر بن سعد لعنه اللَّه.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 551
(قال) أبو مخنف: لمّا اجتمعت الجیوش «1» بکربلاء لقتال الحسین «1». جعل عمر بن سعد علی «2» ربع المدینة «3» عبداللَّه بن زهیر بن سلیم الأزدیّ، وعلی ربع «4» مذحج وأسد عبدالرّحمان بن أبی سبرة الجعفیّ، وعلی ربع «5» ربیعة وکندة قیس بن الأشعث «6»؛ وعلی ربع «7» تمیم وهمدان الحرّ بن یزید، وعلی المیمنة عمرو بن الحجّاج، وعلی المیسرة شمر بن ذی الجوشن «8». وعلی الخیل عزرة بن قیس، وعلی الرّجّالة شبث بن ربعیّ «9». وأعطی الرّایة مولاه دریداً، «10» فشهد هؤلاء کلّهم قتال الحسین، إلّاالحرّ فإنّه عدل إلیه وقُتل معه «10». «11»
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: بأی عدد کان الّتی تقدّم ذکره سابقاً، أمّا ثلاثون ألف أو خمسون أو ثمانون ألف الّذین نزلوا فی کربلاء لقتال الحسین].
(2)- [فی إبصار العین،/ 29 مکانه: قالوا: ولمّا أصبح ابن سعد جعل علی ...].
(3)- [وسیلة الدّارین: الجیش].
(4)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: الثّانی].
(5)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: الثّالث].
(6)- [زاد فی ص 29: ابن قیس].
(7)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: الرّابع].
(8)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: بن شرحبیل بن الأعور بن عمر بن معاویة وهو الضّباب ابن کلاب].
(9)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: الیربوعیّ].
(10- 10) [لم یرد فی ص 29].
(11)- عمر سعد صبح عاشورا لشگر خود را به صف کرد (مل ط). عبداللَّه‌بن زهیر ازدی را بر اهل مدینه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 898
السّماوی، إبصار العین،/ 29، 119/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 196؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 127- 128
قال أبو مخنف: لمّا اجتمعت الجیوش بکربلا لقتال الحسین علیه السلام، جعل ابن سعد علی کلّ ربع من الأرباع أمیراً، فکان علی تمیم وهمدان الحرّ بن یزید، فشهد هؤلاء الأمراء الّذین جعلهم کلّهم قتال الحسین علیه السلام إلّاالحرّ، فإنّه عدل إلیه وقُتل معه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 613
وأقبل عمر بن سعد نحو الحسین علیه السلام فی ثلاثین ألفاً، وکان رؤساء الأرباع بالکوفة یومئذ: عبداللَّه بن زهیر بن سلیم الأزدیّ علی ربع أهل المدینة، وعبدالرّحمان بن أبی سبرة الحنفیّ علی ربع مذحج وأسد، وقیس بن الأشعث علی ربع ربیعة وکندة، والحرّ بن یزید الرّیاحیّ علی ربع تمیم وهمدان، وکلّهم اشترکوا فی حرب الحسین إلّاالحرّ الرّیاحیّ.
وجعل ابن سعد علی المیمنة عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، وعلی المیسرة شمر بن ذی الجوشن العامریّ، وعلی الخیل عزرة بن قیس الأحمسیّ، وعلی الرّجّالة شبث بن ربعیّ، والرّایة مع مولاه ذوید
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 275

مقالته مع ابن سعد لعنة اللَّه علیه‌

فأقبل الحرّ بن یزید- أحد بنی ریاح بن یربوع- علی عمر بن سعد، فقال: أمقاتل أنت هذا الرّجل؟ قال: نعم! قال: أما لکم فی واحدة من هذه الخصال الّتی عرض رضاً؟
قال: لو کان الأمر إلیّ فعلت، فقال: سبحان اللَّه! ما أعظم هذا؟ أن یعرض ابن بنت رسول اللَّه (ص) ما یعرض، فتأبونه!
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 72
__________________________________________________
- گماشت و ربیعة و کنده را به قیس بن اشعث سپرد و ربع مذحج و اسد را به عبدالرحمان ابی‌سیره حنفی داد و حر بن یزید ریاحی را سردار تمیم و همدان کرد. همه آنان در کشتن حسین علیه السلام شرکت کردند، جز حر بن یزید که به حسین برگشت و با او کشته شد. عمر میمنه سپاه را به عمرو بن حجاج زبیدی واگذاشت و میسره را به شمر بن ذی‌الجوشن داد و عروة بن قیس احمسی را فرمانده سواره نظام کرد و شبث بن ربعی یربوعی را فرمانده پیادگان کرد و پرچم را به آزادکرده خود درید سپرد. کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 106
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 899
قال أبو مخنف: عن أبی جَناب الکلبیّ، عن عدیّ بن حرملة، قال: ثمّ إنّ الحرّ بن یزید لمّا زحف عمر بن سعد «1» قال «2» له: أصلحک «3» اللَّه! «4» مقاتل أنت هذا الرّجل؟ قال [له] «5»: إی‌واللَّه قتالًا أیسرُه أن تسقط الرّؤوس وتطیح الأیدی «6»؛ قال: أفما لکم فی واحدة من الخصال الّتی عرض علیکم رضاً؟ قال عمر بن سعد: أما واللَّه لو کان الأمر إلیَّ لفعلت، ولکنّ أمیرک قد أبی ذلک. «7»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 427/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 119؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 196؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 613؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/
288؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 244؛ ابن الأثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 180
ولمّا عرض علیهم الحسین علیه السلام ما عرضه، وبذل لهم ما بذله، وأبوا علیه، قال الحرّ لعمر بن سعد: إنّه واللَّه لو سألنا مثل الّذی سألنا الحسین التّرک والدّیلم لما وسعنا قتالهم، فاقبلوا ذلک منه.
قال عمر: وما کنت بالّذی أقبله دون أمر الأمیر- یعنی عبیداللَّه بن زیاد-.
قال: وکتب بذلک إلیه.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان: بالجیوش].
(2)- [فی الکامل مکانه: ولمّا زحف عمر نحو الحسین، وأتاه الحرّ بن یزید فقال ...، وفی نهایة الإرب: ولمّا زحف عمر بن سعد إلی الحسین، أتاه الحرّ بن یزید، فقال ...].
(3)- [فی البدایة مکانه: وقال الحرّ بن یزید لعمر بن سعد: أصلحک ...].
(4)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان: أ].
(5)- [من الکامل ونهایة الإرب].
(6)- [إلی هنا مثله فی البدایة].
(7)- عدی بن حرمله گوید: وقتی عمر بن سعد حمله برد، حر بن یزید بدو گفت: «خدایت قرین صلاح بدارد! با این مرد جنگ می‌کنی؟» گفت: «به خدا بله، جنگی که دست‌کم سرها بریزد و دست‌ها بیفتد.» گفت: «به یکی از سه چیز که به شما گفت، رضایت نمی‌دهید؟»
عمر بن سعد گفت: «به خدا اگر کار با من بود، رضایت می‌دادم اما امیر تو این را نپذیرفت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3027
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 900
فقال: الآن لما علقته أیدینا ندعه، لا واللَّه إلّاأن یأتی علی حکمی، وأنفذ فیه ما رأیته.
فکتب بذلک إلیهما.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 151
«1» فلمّا رأی الحرّ بن یزید «2» أنّ القوم قد صمّموا علی قتال «3» الحسین علیه السلام «4» «5» قال لعمر ابن «5» سعد: «6» أی عمر «6»، أ «7» «8» مقاتل أنت هذا الرّجل «8»؟ قال: إی‌واللَّه قتالًا شدیداً «9» أیسره أن تسقط «10» الرّؤوس وتطیح «11» الأیدی «12»، قال: أ «13» فما لکم فی ما عرضه علیکم رضاً «14»؟ قال عمر: أما «15» لو کان الأمر إلیّ «16» لفعلت، ولکن أمیرک «17» قد أبی «18». «19»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: فأوّل استغاثة صدرت منه استغاثته عندما رأی تصمیم القوم علی قتاله وعدم انتفاعهم بتلک المواعظ الّتی یکاد أن تذوب منها قلب الجلمود وتقوم لها الأطفال من المهود، فنادی: أما من مغیث یغیثنا لوجه اللَّه، أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله].
(2)- [أضاف فی الأسرار،/ 277: الرّیاحیّ].
(3)- [الأسرار،/ 277: حرب].
(4)- [أضاف فی نفس المهموم، ص 638 والمعالی ووسیلة الدّارین: وسمع صیحة الحسین علیه السلام، وأضاف أیضاً فی المعالی ووسیلة الدّارین: یقول: أما من مغیث یغیثنا لوجه اللَّه، أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله].
(5- 5) [فی نفس المهموم: دنا من عمر، وفی المعالی ووسیلة الدّارین: أقبل الحرّ إلی عمر].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار،/ 277].
(7)- [فی المقرّم مکانه: ولمّا سمع الحرّ بن یزید الرّیاحیّ کلامه واستغاثته، أقبل علی عمر بن سعد وقال له:.].
(8- 8) [إعلام الوری: تقاتل الحسین].
(9)- [لم یرد فی إعلام الوری والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی ومثیر الأحزان والمقرّم والعیون ووسیلة الدّارین].
(10)- [فی إعلام الوری: یسقط، وأضاف فیه وفی المقرّم: فیه، وفی المعالی ووسیلة الدّارین: تطیر].
(11)- [أضاف فی إعلام الوری والأسرار،/ 277: فیه].
(12)- [إلی هنا مثله فی الدّرّ النّظیم].
(13)- [لم یرد فی الأسرار،/ 277 والمقرّم].
(14)- [المقرّم: من الخصال].
(15)- [لم یرد فی إعلام الوری والمقرّم].
(16)- [المعالی: لی].
(17)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: کیف].
(18)- [أضاف فی الأسرار، ص 277: عن ذلک، وأضاف فی المقرّم: ذلک فترکه].
(19)- حر بن یزید چون دید آن مردم به جنگ با آن حضرت علیه السلام تصمیم گرفته‌اند، به عمر بن سعد گفت:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 901
المفید، الإرشاد، 2/ 102/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 10؛ البحرانی، العوالم، 17/
254؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 291؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «1»،/ 277، 289؛ القمّی، نفس المهموم،/
254، 637- 638؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/
364؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 69؛ المیانجی، العیون العبری،/ 115؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 128؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 238؛ ابن حاتم الشّامی،
الدّرّ النّظیم،/ 553؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 290 2
ثمّ إنّ الحسین علیه السلام دعا «2» بفرس رسول اللَّه صلی الله علیه و آله المرتجز، فرکبه وعبّأ أصحابه، وزحف «3» عمر بن سعد، فنادی «4» غلامه دریداً: قدِّم رایتک «5» یا درید «5»، ثمّ وضع عمر سهمه فی قوسه، ثمّ رمی به «6»، وقال: اشهدوا لی عند الأمیر أ نّی أوّل من رمی، فرمی أصحابه کلّهم بأجمعهم «5» فی أثره رشقة واحدة «5»، فما بقیَ من أصحاب الحسین علیه السلام أحدٌ إلّا أصابه من «7» رمیتهم بسهم «7».
«5» (قال) أبو مخنف «5»: فلمّا رموهم هذه الرّمیة، قلّ أصحاب الحسین علیه السلام، فبقی «5» فی هؤلاء «5» القوم الّذین یذکرون «8» فی المبارزة، وقد قتل منهم ما ینیف علی خمسین «8» رجلًا.
__________________________________________________
- «آیا تو با این مرد جنگ خواهی کرد؟» گفت: «آری به خدا جنگی کنم که آسان‌ترین آن افتادن سرها و بریدن دست‌ها باشد.» حر گفت: «آیا در آن‌چه به شما پیشنهاد کرد خوشنودی شما نبود؟» ابن سعد گفت: «اگر کار به دست من بود می‌پذیرفتم، ولی امیر تو (عبیداللَّه) نپذیرفت.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 102
(1)- [حکاه الأسرار ص 277 عن شهاب الدّین العاملیّ].
(2- 2) [تسلیة المجالس: قال: فدعا الحسین].
(3)- [أضاف فی تسلیة المجالس: إلیه].
(4)- [تسلیة المجالس: ونادی].
(5- 5) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7- 7) [تسلیة المجالس: سهامهم].
(8- 8) [تسلیة المجالس: وقتل فی هذه الحملة الاولی من أصحاب الحسین خمسون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 902
فعندها ضرب الحسین علیه السلام بیده إلی لحیته، فقال: «1» هذه رسل القوم، یعنی السّهام، ثمّ قال: «1» اشتدّ غضب اللَّه علی الیهود والنّصاری إذ جعلوا له ولداً، واشتدّ غضب اللَّه علی المجوس إذ عبدت الشّمس والقمر والنّار 1 من دونه «1»، واشتدّ غضب اللَّه علی قوم اتّفقت آراؤهم علی قتل ابن بنت نبیّهم، واللَّه لا أجیبهم إلی شی‌ء ممّا یریدونه أبداً، حتّی ألقی اللَّه وأنا مخضب بدمی.
ثمّ صاح علیه السلام: أما من مغیث یغیثنا لوجه اللَّه تعالی؟ أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه «2»؟ فلمّا سمع «3» الحرّ بن یزید هذا الکلام «3»، اضطرب قلبه، ودمعت عیناه؛ فخرج باکیاً متضرِّعاً، مع غلام له ترکیّ، «1» وکان کیفیّة انتقاله إلی الحسین، أ نّه لمّا سمع هذا الکلام من الحسین «1»، أتی إلی عمر بن سعد «4»، فقال له: أمقاتل أنت هذا الرّجل؟
قال: إی‌واللَّه! قتالًا شدیداً «5» أیسره أن تسقط «6» الرّؤوس، وتطیح الأیدی.
فقال: أما لکم «1» فی واحدة من «1» الخصال الّتی عرض «7» علیکم رضاً؟
فقال: واللَّه «8» لو کان الأمر إلیّ لفعلت، ولکن أمیرک قد أبی ذلک.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 8، 9/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/
381؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 278- 279
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: وکان الحرّ حین أمره عبیداللَّه بن زیاد بالمسیر إلی حرب الحسین، وخرج من منزله نودی ثلاث مرّات: یا حرّ، أبشر بالجنّة، فالتفت، فلم یر أحداً.
فقال: ثکلت الحرّ امّه، یمضی إلی حرب ابن رسول اللَّه ویدخل الجنّة؟! فنمّ ذلک الکلام فی فؤاده].
(3- 3) [تسلیة المجالس: الحسین علیه السلام یستغیث].
(4)- [فی بحر العلوم مکانه: قالوا: ولمّا رأی الحرّ بن یزید الرّیاحیّ: أنّ القوم مصمّمون علی قتال الحسین، وسمع استغاثته أقبل علی ابن سعد ...].
(5)- [لم یرد فی تسیلة المجالس وبحر العلوم].
(6)- [زاد فی بحر العلوم: فیه].
(7)- [بحر العلوم: عرضها].
(8)- [لم یرد فی بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 903
قال عدیّ بن حرملة: لمّا زحف عمر بن سعد إلی الحسین علیه السلام، ضرب علی لحیته وقال: اشتدّ غضب اللَّه علی الیهود إذ جعلوا له ولداً، وعلی النّصاری إذ جعلوه ثالث ثلاثة، وعلی المجوس إذ عبدوا الشّمس والقمر دونه، واشتدّ غضبه علی قومٍ اتّفقت کلمتهم علی قتلِ ابن بنت نبیّهم، واللَّه لا أجیبهم إلی شی‌ء ممّا یطلبون حتّی ألقی اللَّه تعالی وأنا مخضّب بدمی، مغلوب علیَّ حقِّی.
فلمّا رأی الحرّ بن یزید إقبال عمر بن سعد علی الحسین علیه السلام، قال: أصلحک اللَّه! أمقاتل أنت هذا الرّجل؟ قال: إی‌واللَّه، قتالًا أیسره أن تسقط الرّؤوس وتطیح الأیدی. «1»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 30
قال الرّاوی: فتقدّم عمر بن سعد، فرمی نحو عسکر الحسین علیه السلام بسهم، وقال:
اشهدوا لی عند الأمیر أنِّی أوّل من رمی، وأقبلت السّهام من القوم کأنّها القطر، فقال علیه السلام لأصحابه: قوموا رحمکم اللَّه إلی الموت الّذی لابدّ منه، فإنّ هذه السّهام رسل القوم إلیکم، فاقتتلوا ساعة من النّهار حملة وحملة حتّی قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام جماعة.
قال: فعندها ضرب الحسین علیه السلام بیده إلی لحیته، وجعل یقول: اشتدّ غضب اللَّه تعالی علی الیهود إذ جعلوا له ولداً، واشتدّ غضب اللَّه علی النّصاری إذ جعلوه ثالث ثلاثة، واشتدّ غضبه علی المجوس إذ عبدوا الشّمس والقمر دونه، واشتدّ غضبه علی قوم اتّفقت کلمتهم علی قتل ابن بنت نبیّهم، أما واللَّه لا أجیبهم إلی شی‌ء ممّا یریدون حتّی ألقی اللَّه وأنا مخضّب بدمی.
__________________________________________________
(1)- چون حر بدید که قتال خواهند کردن، با خود گفت که: نفس خود را میان دوزخ و بهشت می‌بینم و اختیار بهشت خواهم کرد. پیش عمرسعد آمد و گفت: «البته با این مرد جنگ خواهی کردن؟»
گفت: «آری، حربی که کم‌ترین حالت او آن بود که سرها در میدان چون گوی گردان شود و بازوها چون مرغ پران هوا شود.»
حر گفت: «یابن سعد! بدین وعظ که به شما بگفت چه می‌گویی؟»
گفت: «اگر کار من بودی نکردمی، لیکن امیر شما صلاح‌پذیر نیست.»
عمادالدین طبری، کامل بهایی، 2/ 284
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 904
قال الرّاوی: ثمّ صاح علیه السلام: أما من مغیثٍ یغیثنا لوجه اللَّه، أما من ذابٍّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه؟ قال: فإذاً الحرّ بن یزید قد أقبل إلی عمر بن سعد، فقال: أمقاتل «1» أنت هذا الرّجل؟ قال: إی‌واللَّه، قتالًا أیسره أن تطیر الرّؤوس، وتطیح الأیدی. «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 100- 101، 102/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 184- 185 2
__________________________________________________
(1)- [تظلّم الزّهراء: تقاتل].
(2)- راوی گفت: عمر بن سعد پیشاهنگ لشگر کوفه شد و تیری به طرف سربازان حضرت پرتاب نمود و گفت: «در نزد فرماندار عبیداللَّه گواه من باشید که نخستین کس که تیر به سوی حسین پرتاب نمود، من بودم.»
این بگفت و تیرها مانند قطرات باران باریدن گرفت. حضرت به یارانش فرمود: «رحمت خدا بر شما باد! برخیزید و مرگی را که چاره‌ای از آن نیست، آماده شوید که این تیرها رسولان مرگند از دشمن به سوی شما.»
پس دو لشگر پاره‌ای از روز را با هم جنگیدند و چند حمله یکی پس از دیگری کردند تا آن که عده ای از یاران حضرت شهید شد.
راوی گفت: در این هنگام حسین علیه السلام دست بر محاسن شریف زد و می‌فرمود: «خشم خداوند بر یهود موقعی سخت شد که فرزند برای خدا قرار دادند و غضب الهی بر نصاری هنگامی شدت یافت که خداوند را سومین خدای خود خواندند و بر طایفه مجوس آن‌گاه سخت خشمناک شد که آفتاب و ماه را به جای او پرستیدند و خداوند بر گروهی سخت غضبناک شده است که همه برای کشتن فرزند دختر پیغمبرشان یک زبان شده‌اند. به خدا قسم از خواسته‌های آنان هیچ نخواهم پذیرفت، تا آن‌گاه که به خون خویش رنگین شوم و خدای تعالی را با این حال ملاقات کنم.»
راوی گفت: سپس حسین علیه السلام فریاد برآورد: «آیا دادرسی نیست که برای رضای خدا به داد ما برسد؟ آیا دفاع کننده ای نیست که از حرم رسول خدا دفاع کند؟»
راوی گفت: چون حسین علیه السلام این دادخواست را نمود، حربن یزید روی به عمربن سعد آورده و گفت: «راستی با این مرد خواهی جنگید؟»
گفت: «آری به خدا، جنگی که آسان ترین مراحلش آن باشد که سرها از بدن ها بپرد و دست ها از پیکرها بیفتد.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 100- 101، 102
و چون صف راست شد، حر بن یزید ریاحی پیش‌تر رفت و گفت: «ای عمر سعد! اصلحک اللَّه. با امام حسین مقاتله خواهی کرد؟»
گفت: «بلی، و در این قتال تن بسیار بی سر خواهد شد.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 905
وفی کتاب الجوهر الثّمین للشّیخ حسین بن علیّ البغدادیّ، الّذی أ لّفه فی سنة ألف وتسعة عشر روی فیه عن أبی عبداللَّه علیه السلام، أ نّه قال: سمعت أبی یقول: لمّا التقی الحسین علیه السلام وعمر بن سعد، وقامت الحرّ بما نزل النّصر حتّی رفرف علی رأس الحسین علیه السلام، ثمّ خیِّر بین النّصر علی أعدائه وبین لقاء اللَّه، فاختار لقاء اللَّه تعالی. قال: وصاح علیه السلام: أما من مغیثٍ یغیثنا لوجه اللَّه؟ أما من ذابٍّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ فإذا الحرّ بن یزید قد أقبل علی ابن سعد، وقال: أمقاتل أنت هذا الرّجل؟ قال: إی‌واللَّه، قتالًا أیسره
__________________________________________________
- پرسید که: «چرا یکی از ملتمسات او را به اجابت مقرون نمی‌گردانی تا این فتنه فرو نشیند؟»
عمر سعد گفت: «از من مخالفتی نیست، اما ابن‌زیاد راضی نمی‌شود.» میرخواند، روضة الصفا، 3/ 150
چون حر بن یزید دید که کار به محاربه انجامید، به نزدیک عمربن سعد آمد و گفت: «ای عمر! با این مرد جنگ خواهی کرد؟»
گفت: «بلی، چنان جنگ خواهم کرد که سرها جدا شود و دست‌ها بریده شود.»
حر گفت: «آیا به آن‌چه می‌گوید که دست از او بردارید، راضی نمی‌شوی؟»
عمر گفت: «اگر اختیار با من بود راضی می‌شدم، ولیکن امیر تو راضی نمی‌شود.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 661
این وقت، حسین علیه السلام بر اسب رسول خدای که مرتجز نام داشت برنشست و از پیش روی صف درایستاد و دل بر حرب نهاد و فریاد برداشت:
«أما من مغیث یغیثنا لوجه اللَّه؟ أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه؟»
یعنی: «نیست آیا فریادرسی که طلباً لوجه اللَّه اعانت کند ما را؟ آیا نیست نیرومندی که شر این جماعت را از حریم رسول خدای بگرداند؟»
حر بن یزید ریاحی چون این بدید، بدانست که این مخاصمت به مسالمت پیوسته نشود. هم اکنون باید چشم از شفیع محشر بپوشید و تیغ بر روی پسر پیغمبر کشید. لختی اسب خود را پیش راند و روی به ابن سعد آورد و گفت:
«أی عمر! أتقاتل هذا الرّجل؟ قال: إی‌واللَّه، قتالًا شدیداً أیسره أن تسقط الرّؤوس، وتطیح الأیدی.»
گفت: «ای عمر! آیا تو با این مرد قتال خواهی داد؟»
گفت: «سوگند با خدای قتالی سخت خواهم داد؛ چنان که سرها از تن‌ها بپرد و دست‌ها قلم گردد.»
حر گفت: «آیا نمی‌توانی این کار را از در مسالمت به خاتمت رسانی؟»
قال عمر: «أما لو کان الأمر إلیَّ لفعلت، ولکن أمیرک قد أبی.»
عمر گفت: «اگر زمام امر به دست من بود، چنین کردم که تو گویی. لیکن امیر تو عبیداللَّه زیاد، رضا ندهد.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 253
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 906
أن تطیر الرّؤوس، وتطیح الأیدی. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 198- 199

کلامه مع شخص من عسکر ابن سعد لعنة اللَّه علیه‌

قال: فأقبل حتّی وقف من النّاس موقفاً، ومعه «2» رجل «3» من قومه یقال له «2» قرّة بن قیس «4»، فقال: یا قرّة، هل سقیتَ فرسک الیوم؟ قال: لا؛ قال: إنّما «5» ترید أن تسقیه؟ قل: فظننت واللَّه أ نّه یرید أن یتنحّی، فلا یشهد القتال، وکره «6» أن أراه حین یصنع ذلک،
__________________________________________________
(1)- چون حربن یزید دید لشگر کوفه تصمیم‌گرفتند با حسین بجنگند و فریاد حسین را شنید که می‌گفت: «آیا دادرسی نیست که برای خدا به داد ما رسد؟ آیا کسی نیست که از حرم رسول خدا دفاع کند؟!!!»
به عمربن سعد گفت: «ای عمر! تو با این مرد می‌جنگی؟»
گفت: «آری به خدا، جنگی که اگر هموار باشد، سرها بیفکند و دست‌ها بپراند.» گفت: «پیشنهاد او پسند شما نیست؟»
عمر گفت: «اگر کار به دست من بود پذیرا می‌شدم، ولی امیرت نپذیرد.»
آغاز استغاثه آن حضرت از هنگامی است که دید لشگر تصمیم گرفتند با او بجنگند و آن مواعظی که بدان‌ها فرمود و دل سنگ را می‌شکافت و کودکان را از گهواره می‌پرانید، در آن‌ها اثر نبخشید. در این‌جا فریاد کرد: «أما من مغیث یغیثنا لوجه اللَّه؟ أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟»
«کسی نیست از حرم رسول خدا دفاع کند؟»
چون حر دید که لشگر تصمیم نبرد با حسین دارند و فریاد او را شنید، نزد عمربن سعد رفت و گفت: «ای عمر! تو با این مرد نبرد کنی؟»
گفت: «آری به خدا، نبردی که دست‌کم سرها بیفکند و دست‌ها بپراند.»
گفت: «این پیشنهادها که به شما داده، پسند شما نیست؟»
عر گفت: «اگر کار به دست من بود چنان می‌کردم، ولی امیر تو سرباز زده.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 114- 115، 332
(2- 2) [لم یرد فی إبصار العین].
(3)- [فی بحر العلوم مکانه: فترکه، وأقبل حتّی وقف مع النّاس، وکان إلی جنبه رجل ...].
(4)- [زاد فی إبصار العین: الرّیاحیّ].
(5)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین وبحر العلوم: أما].
(6)- [بحر العلوم: یکره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 907
فیخاف «1» أن أرفعه علیه؛ فقلت «2» له: لم أسقه، و «2» أنا منطلق فساقیه «3»؛ قال: فاعتزلت ذلک المکان الّذی کان فیه؛ قال «4»: فوَ اللَّه لو أ نّه «5» أطلعنی علی الّذی یرید لخرجت معه «2» إلی الحسین «2»، قال: «6» فأخذ یدنو من حسین قلیلًا قلیلًا، «7» فقال له «2» رجل من قومه یُقال له «2» المهاجر بن أوس «8»: «9» ما ترید یا ابن یزید «9»؟ أترید أن تحمل «10»؟ فسکت «11» وأخذه مثل العُرَواء «12»، فقال له: یا ابن یزید «11»، واللَّه «13» إنّ أمرک لمریب، واللَّه «13» ما رأیت منک فی موقف قطّ مثل شی‌ء «14» أراه الآن، ولو قیل لی: مَنْ أشجع أهل الکوفة «15» رجلًا ما 15 عدوتُک، فما هذا الّذی أری منک! قال: إنِّی واللَّه أخیِّر نفسی بین الجنّة والنّار، وواللَّه لا أختار علی الجنّة شیئاً ولو قُطِّعت وحُرِّقت «4». «16»
__________________________________________________
(1)- [بحر العلوم: مخافة].
(2- 2) [لم یرد فی إبصار العین].
(3)- [بحر العلوم: فأسقیه].
(4)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(5)- [لم یرد فی إبصار العین].
(6)- [من هنا مثله فی نهایة الإرب].
(7)- [أضاف فی نهایة الإرب: وأخذته رِعْدَة].
(8)- [زاد فی إبصار العین: الرّیاحیّ].
(9- 9) [لم یرد فی بحر العلوم].
(10)- [زاد فی بحر العلوم: یا أبا یزید].
(11- 11) [بحر العلوم: وأخذته مثل الرّعدة. فقال له المهاجر بن أوس].
(12)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: (العرواء) بالعین المهملة المضمومة والرّاء المهملة المفتوحة: قرّة الحمی ورعدتها؛ وفی روایة الأفکل: وهو بفتح الهمزة کأحمد الرّعد].
(13)- [لم یرد فی نهایة الإرب وإبصار العین وذخیرة الدّارین].
(14)- [بحر العلوم: ما].
(15- 15) [بحر العلوم: لمّا].
(16)- گوید: حر بیامد و با کسان بایستاد، یکی از مردم قومش نیز با وی بود به نام قره پسرقیس. حر بدو گفت: «امروز اسبت را آب داده‌ای؟» گفت: «نه.» گفت:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 908
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 427/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 119؛ الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 196؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 381- 382؛ مثله النّویری،
نهایة الإرب، 20/ 444
فأقبل الحرّ «1» حتّی وقف من النّاس موقفاً «1» «2» ومعه رجل من قومه یقال له قرّة بن قیس «3»، فقال له: یا قرّة! هل سقیت فرسک الیوم؟ قال: لا، «1» قال: فما ترید أن تسقیه «1»؟ قال: قرّة: وظننت واللَّه «4» أ نّه یرید أن یتنحّی «5»، فلا یشهد القتال، «6» فکره أن أراه حین «7»
__________________________________________________
- «نمی‌خواهی آبش دهی؟»
قره گوید: به خدا پنداشتم که می‌خواهد دور شود و حاضر جنگ نباشد و نمی‌خواهد به هنگام این کار او را ببینم و از او خبر دهم. گفتمش: «آبش نداده‌ام و می‌روم و آبش می‌دهم.»
گوید: از جایی که وی بود دور شدم.
گوید: به خدا اگر مرا از مقصود خویش آگاه کرده بود، با وی پیش حسین رفته بودم. گوید: بنا کرد، کم کم به حسین نزدیک شد. یکی از قوم وی به نام‌مهاجر پسراوس گفت: «ای پسر یزید! چه می‌خواهی؟ می‌خواهی حمله کنی؟» گوید: او خاموش ماند و لرزش سراپایش را گرفت. مهاجر گفت: «به خدا کار تو شگفتی‌آور است. هرگز به هنگام جنگ تو را چنین ندیده بودم که اکنون می‌بینم. اگر به من می‌گفتند: دلیرترین مردم کوفه کیست؟ از تو نمی‌گذشتم. این چیست که از تو می‌بینم؟» گفت: «به خدا خودم را میان بهشت و جهنم مردد می‌بینم. به خدا اگر پاره پاره‌ام کنند و بسوزانند، چیزی را بر بهشت نمی‌گزینم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3027
(1- 1) [لم یرد فی إعلام الوری].
(2) (2*) [نفس المهموم،/ 638: وأخذه مثل الأفکل أی الرّعدة، وهذه هی الإنابة إلی اللَّه والهزّة الإلهیّة].
(3)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: ابن أخیه علی قول أبی مخنف].
(4)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(5)- [فی وسیلة الدّارین: یبعد نفسه].
(6) (6*) [لم یرد فی إعلام الوری].
(7)- [فی وسیلة الدّارین: حیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 909
یصنع ذلک، «1» فقلت «2» «3» له: لم أسقه «3» وأنا منطلق فأسقیه، فاعتزلتُ «4» ذلک المکان الّذی کان فیه، «5» فوَ اللَّه (6*) لو أ نّه «6» اطّلعنی علی الّذی یرید لخرجت معه إلی الحسین علیه السلام. «5»
فأخذ یدنو «7» من الحسین قلیلًا قلیلًا، «8» فقال له المهاجر بن أوس: ما ترید «9» یا ابن یزید، أترید أن تحمل؟ فلم یجبه، وأخذه مثل «10» الأفکل «11» وهی «12» الرّعدة «11» (2*) «10»، فقال له «6» المهاجر: إنّ أمرک لمریب، واللَّه «13» ما «14» رأیت منک «14» فی موقفٍ قطّ مثل هذا «15»، ولو قیل لی: مَنْ أشجع أهل الکوفة؟ ما «16» عدوتک، فما «8» هذا الّذی أری منک؟ فقال له الحرّ: إنِّی واللَّه أخیِّر نفسی بین الجنّة والنّار، فوَ اللَّه لا «17» أختار علی الجنّة شیئاً، ولو قُطِّعت وحُرِّقت «18». «19»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأعیان: فیخاف أن أرفعه علیه].
(2)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: فقال].
(3- 3) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4)- [المطبوع: فاعتزل].
(5- 5) [لم یرد فی الدّرّ النّظیم].
(6)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(7)- [الدّرّ النّظیم: إلی].
(8- 8) [إعلام الوری: فقال له رجل: ما].
(9)- [أضاف فی نفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین: أن تصنع].
(10- 10) [الأعیان: العرواء، وفی روایة مثل الأفکل].
(11- 11) [لم یرد فی المعالی].
(12)- [فی الأسرار: أی].
(13)- [لم یرد فی الأعیان].
(14- 14) [فی الأسرار: رأیتک].
(15)- [الأعیان: أراه الآن].
(16)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ومثیر الأحزان: لما].
(17)- [إعلام الوری: ما].
(18)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: أحرقت].
(19)- پس حر بیامد تا در کناری از لشگر ایستاد و مردی از قبیله او نیز به نام قرةبن قیس همراهش
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 910
المفید، الإرشاد، 2/ 102- 103/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 10- 11؛ البحرانی، العوالم، 17/ 254؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 291، 292؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 289؛ القمّی، نفس المهموم،/ 254، 638؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 69؛ المیانجی، العیون العبری،/ 116؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 128- 129؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 238- 239؛ ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 554؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 364؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 613
فأقبل الحرّ حتّی وقف عن النّاس جانباً، ومعه رجل من قومه یقال له قرّة بن قیس، فقال له: یا قرّة! هل سقیت فرسک الیوم ماء؟ قال: لا! قال: أما ترید أن تسقیه؟ قال قرّة: فظننت واللَّه إنّه یرید أن یتنحّی فلا یشهد القتال، ویکره أن أراه یصنع ذلک مخافة أن أرفع علیه، فقلت له: لم أسقه، وأنا منطلق فأسقیه. قال: فاعتزلت ذلک المکان الّذی کان فیه، واللَّه لو اطّلعنی علی الّذی یرید لخرجت معه إلی الحسین. فأخذ یدنو قلیلًا قلیلًا، فقال له رجل من قومه: یا أبا یزید! إنّ أمرک لمریب، فما الّذی ترید؟ قال: واللَّه إنِّی أخیِّر نفسی بین الجنّة والنّار، وواللَّه لا أختار علی الجنّة شیئاً، ولو قطّعت وحرّقت.
__________________________________________________
- بود. به او گفت: «ای قره! آیا امروز اسب خود را آب داده‌ای؟»
قره گفت: «نه.»
گفت: «نمی‌خواهی آن را آب دهی؟»
قره گوید: به خدا من گمان کردم می‌خواهد از جنگ کناره‌گیری کند و خوش ندارد که من او را در آن حال ببینم. به او گفتم: «من اسب را آب نداده‌ام و اکنون می‌روم تا آن را آب دهم.»
و از آن جایی که ایستاده بود، کناره گرفتم. به خدا اگر بدان‌چه می‌خواست انجام دهد، مرا نیز آگاه کرده بود، من نیز با او به نزد حسین علیه السلام می‌رفتم. پس اندک اندک به نزد حسین علیه السلام آمد. مهاجربن اوس (که در لشگر عمر سعد بود) به او گفت: «ای حر! چه می‌خواهی بکنی؟ آیا می‌خواهی حمله کنی؟»
پاسخش نگفت و لرزه اندامش را گرفت. مهاجر گفت: «به خدا کار تو ما را به شک انداخته. به خدا من در هیچ جنگی تو را هرگز به این حال ندیده بودم (که این سان از جنگ بلرزی) و اگر به من می‌گفتند: دلیرترین مردم کوفه کیست؟ من از تو نمی‌گذشتم (و تو را نام می‌بردم) پس این چه حالی است که در تو مشاهده می‌کنم؟»
حر گفت: «من به خدا سوگند خود را میان بهشت و جهنم می‌بینم و سوگند به خدا هیچ چیز را بر بهشت اختیار نمی‌کنم، اگرچه پاره‌پاره شوم و مرا بسوزانند.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 102- 103
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 911
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 9- 10
فأقبل یدنو نحو الحسین قلیلًا قلیلًا، وأخذته رعدة، فقال له رجل من قومه، یقال له المهاجر بن أوس: واللَّه إنّ أمرک لمریب، واللَّه ما رأیت منک فی موقف قطّ مثل ما أراه الآن، ولو قیل: من أشجع أهل الکوفة؟ لما عدوتک؛ فقال له: إنّی واللَّه أخیِّر نفسی بین الجنّة والنّار، ولا أختار علی الجنّة شیئاً ولو قطّعت وحرّقت.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 288
فتنحّی [الحرّ] حتّی وقف من النّاس موقفاً ومعه قرّة بن قیس، فقال له المهاجر بن أوس: یا ابن یزید! لو قیل لی مَنْ أشجع أهل الکوفة؟ ما عدوتک، وإنّی لمرتاب بک.
فقال: إنِّی خیّرت نفسی بین الجنّة والنّار، وإنِّی لا أختار علی الجنّة شیئاً. ثمّ قال الحرّ لقرّة بن قیس التّمیمیّ: یا قرّة! سقیت فرسک؟ قال: لا، قال: فما ترید أن تسقیه؟ قال:
فظننت أ نّه یرید أن یتنحّی ولا یشهد القتال، وکره أن أراه یصنع ذلک فارفعه علیه وأنا منطلق سأسقیه، واعتزل الحرّ المکان الّذی کان فیه، ولو اطّلعنی علی سرّه لخرجت معه إلی الحسین علیه السلام، وأخذ یدنو قلیلًا، فقال له المهاجر بن أوس: أترید أن تحمل؟ فسکت، فأخذته الرّعدة.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 30
قال: فمضی الحرّ ووقف «1» موقفاً من أصحابه، وأخذه مثل الأفکل، فقال له المهاجر بن أوس: واللَّه إنّ أمرک لمریب، ولو قیل لی من أشجع أهل الکوفة؟ لما عدوتک، فما هذا الّذی أری منک؟ فقال: واللَّه «2» إنِّی أخیِّر نفسی بین الجنّة والنّار، فوَاللَّه لا أختار علی الجنّة شیئاً، ولو قُطِّعت واحرقت «3». «4»
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس مکانه: فأقبل الحرّ حتّی وقف ...].
(2)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3)- [تظلّم الزّهراء: حُرِّقت].
(4)- گوید: پس حر از نزد عمربن سعد گذشت و در جایی نزدیک سربازانش ایستاد و لرزه براندامش
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 912
ابن طاوس، اللّهوف،/ 102- 103/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 185؛ مثله
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 279- 280
وکان الحرّ من أشجع أهل الکوفة، فلامه بعض أصحابه علی الذهاب إلی الحسین، فقال له: واللَّه إنِّی أخیِّر نفسی بین الجنّة والنّار، وواللَّه لا أختار علی الجنّة غیرها، ولو قُطِّعت وحُرِّقت. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 18
قال أبومخنف رحمه الله: وصار الإمام علیه السلام ینظر یمیناً وشمالًا، فلم یر أحداً حوله من أصحابه وأنصاره إلّاقتیل، وجدیل، وطریح، وجریح، فنادی: أما من مغیثٍ یغیثنا، أما من مجیرٍ یجیرنا، أما من ناصرٍ فینصرنا، أما من طالبٍ للجنّةِ فیذبّ عنّا، أما من خائفٍ من عذابِ اللَّه فیرحمنا، أما من معینٍ فیکشف الکرب عنّا؟ ثمّ أنشأ یقول «2»:
أنا ابن علیّ الطُّهر من آل هاشمٍ کفانی بهذا مفخراً حین أفخرُ
وفاطمة امِّی وجدِّی محمّدٌ وعمِّی هو الطّیّار فی الخلد جعفرُ
__________________________________________________
- افتاده بود. مهاجربن اوس او را گفت: «به خدا قسم که من در کار تو درمانده‌ام؛ چه اگر از من پرسش می‌شد دلاورترین افراد اهل کوفه کیست؟ من جز تو نامی از دیگری نمی‌بردم. این چه حالتی است که در تو می‌بینم؟» گفت: «به خدا که خود را بر سر دو راهی بهشت و دوزخ می‌بینم و به خدا قسم به جز راه بهشت نخواهم رفت، هر چند پاره پاره شوم و پیکرم به آتش بسوزد.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 102- 103
(1)- بعد از آن حر بن یزید الریاحی از عمر اعراض نموده و نزدیک تر امام حسین رفت و در آن زمان لرزه بر اعضای وی افتاده بود. مهاجربن اوس از قوم حر با وی گفت که: «من در هیچ معرکه تو را چنین خوفناک ندیده ام و تو از جمله مشاهیر اهل قبضه و شمشیری؛ چه هرگاه که از شجاعان و فرسان کوفه می‌پرسیدند، پیش از همه تو را بر زبان می‌آوردند.»
حربن یزید گفت: «به خدا سوگند که من نفس خود را میان بهشت و دوزخ مخیّر ساختم.» او بهشت اختیار کرد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 150
(2)- [فی الأسرار مکانه: قال أبو مخنف: وجعل ینادی: وا محمّداه، وا أبا القاسماه، وا جدّاه، وا علیّاه، وا حسناه، وا جعفراه، وا حزناه، ثمّ نادی: یا قوم! أما من مجیرٍ یجیرنا؟ أما من معینٍ یعیننا؟ أما من طالبِ الجنّة فینصرنا؟ أما من خائفٍ من عذاب اللَّه فیذبّ عنّا؟ فبکی بکاءً شدیداً وهو یقول ...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 913
بنا «1» بیّن اللَّه الهدی عن ضلالةٍ «1» ونحنُ سراجُ اللَّه فی الأرض نزهرُ «2» ونحنُ «2» ولاةُ الحوض نسقی محبُّنا
بکأسِ رسول اللَّه مَنْ لیس یُنکرُ «2» وشیعتنا فی الخلق أکرم شیعةٍ
وباغِضنا «3» یوم القیامة یخسرُ «2» وطوبی لعبدٍ زارنا بعد موتنا بجنّةِ عدنٍ صفوها لا یکدّرُ «2»
قال أبو مخنف رحمه الله: فوقع «4» کلامه فی مسامع الحرّ رحمه الله «5»، فأقبل علی ابن أخیه قُرّة وقال: أ «6» تنظر إلی الحسین علیه السلام یستغیث فلا یُغاث، «7» ویستجیر فلا یُجار، قد قُتلت أنصاره وبنوه، وقد أصبح بین مجادل ومخاذل «7»، فهل لک أن تسیر بنا إلیه ونُقاتل بین یدیه، فإنّ النّاس عن هذه الدّنیا راحلة، وکرامات الدّنیا زائلة، فلعلّنا نفوز بالشّهادة، ونکون من أهل السّعادة؟ فقال له: ما لی بذلک حاجة، فترکه. «8»
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: ظهر الإسلام بعد خموده]
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [الأسرار: مبغضنا].
(4)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: قال أبو مخنف بطریق آخر: لمّا قال الحسین علیه السلام: أما من معینٍ یکشف الکرب عنّا فوقع ...].
(5)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار،/ 289].
(6)- [فی الدّمعة مکانه: أقول: وقال أبو مخنف: إنّ الحرّ أقبل علی ابن عمّه قرّة، فقال: یا ابن عمّ! أ ...].
(7- 7) [لم یرد فی الدّمعة].
(8)- پس حر به جای خود برگشت و با قرةبن قیس گفت که: «اسب خود را آب داده‌ای؟»
گفت: «نه.» قرة گفت: روانه شد و گمان کردم که می‌رود اسب خود را آب دهد و اگر می‌دانستم که می‌خواهد به خدمت آن حضرت رود، من نیز با او رفیق می‌شدم. ناگاه دیدم که به جانب لشگر امام حسین علیه السلام می‌رود.
پس مهاجر بن اوس به او رسید و دید که لرزه بر اندام او افتاده. مهاجر گفت: «من تو را شجاع ترین اهل کوفه می‌دانستم. این چه حالت است که در تو مشاهده می‌نمایم؟»
حر گفت: «چنان نیست که تو گمان کرده‌ای، ولیکن خود را در میان بهشت و جهنم متردد کرده‌ام و بهشت را اختیار کرده‌ام و اگر مرا پاره‌پاره کنند یا بسوزانند، اختیار جهنم نخواهم کرد.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 661- 662
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 914
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 74- 75/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 291-
292؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 129
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] قال: فأقبل الحرّ إلی أن وقف قریباً من النّاس موقفاً، وکان معه رجل من قومه یقال له قرّة بن قیس، فقال له: أسقیت فرسک الیوم ماءً؟
فقال: لا، قال: أما ترید أن تسقیها؟ قال: نعم، قال: فظننت أ نّه یرید أن یتنحّی ولا یشهد الحرب، قال: أنا ماض أسقیه، واعتزل. قال قرّة: فلو أ نّه أطلعنی علی الّذی أراده لخرجت معه إلی الحسین علیه السلام. قال: وصار یتنحّی قلیلًا، فقال مهاجر بن أوس:
__________________________________________________
- حر آزرده خاطر از وی بازگشت و به صف خویش آمد.
قرة بن قیس را که یک تن از خویشاوندان او بود، گفت: «ای قرة! امروز اسب خویش را آب داده باشی؟»
و از این سخن این جماعت را به کنایت شناعتی 1 می‌کرد که آب را از دواب دریغ نمی‌دارند و فرزندان رسول خدای را تشنه می‌گذارند!! بالجمله، قرة در پاسخ گفت: «امروز اسب خود را آب نداده‌ام و گاهی که بخواهم سیراب خواهم کرد.»
در خبر است که قرة حدیث می‌کند که: چون حر این سخن با من گفت، فهم کردم که می‌خواهد از میان حربگاه کناری گیرد و قتال ندهد و مکروه می‌دارد که اندیشه خود را مکشوف سازد. سوگند با خدای اگر مرا از عزیمت خود آگهی داده بود، به ملازمت او حاضر خدمت حسین شدم.
بالجمله، حر از کنار قره نیک سوی شد و اندک اندک به لشکرگاه حسین علیه السلام راه نزدیک می‌کرد. مهاجر بن اوس گفت: «ای حر! خوی و خصال تورا دیگرگونه می‌نگرم، مگر اندیشه می‌کنی که حمله افکنی؟»
حر او را پاسخ نگفت و رعده 2 سخت او را بگرفت؛ چنان که گوشت بر دوش او چون سیماب در ترجرج 3 افتاد.
مهاجر گفت: «ای حر! امر تو دستخوش شک و ریب گشت. سوگند با خدای تو را در هیچ حرب گاهی بدین صفت نگران نشدم و اگر از من پرسش کردند که: اشجع اهل کوفه کیست؟ بیرون تو کس را یاد نکردم.»
فقال له الحرّ: «إنّی واللَّه اخیّر نفسی بین الجنّة والنّار، فواللَّه لا أختار علی الجنّة شیئاً ولو قُطِعتُ واحرِقتُ.»
حر گفت: «سوگند با خدای که من خویش را در میان بهشت و دوزخ مخیّر داشتم. قسم با خدای که اختیار نخواهم کرد هیچ چیز را بر بهشت، اگر چند مرا پاره پاره کنند و به آتش بسوزانند.»
1. شناعت: زشت شمردن، رسوایی.
2. رعدة: لرزه.
3. ترجرج: لرزش، از این سوی به آن سوی شدن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 253- 254
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 915
إنّ أمرک یا حرّ لمریب، واللَّه إنِّی لا أعلم أنّ فی فرسان الکوفة أشجع منک، فما هذا الّذی أری منک؟ فقال: إنِّی مخیِّر نفسی بین الجنّة والنّار، فوَ اللَّه ما أختار النّار علی الجنّة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 277
وقال أبو مخنف: فأقبل الحرّ علی ابن عمّ له یقال قرّة بن قیس، وقال له: یا ابن عمّ! ألا تری إلی الحسین علیه السلام یستجیر فلا یُجار، ویستغیث فلا یُغاث، فهل لک أن نذهب إلیه ونقاتل بین یدیه ونفدیه بأرواحنا، فلعلّنا نفوز بالشّهادة، ونکون فی زمرته یوم القیامة؟
فقال له: لا حاجة لی فی ذلک. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 289
__________________________________________________
(1)- حر آمد و در کنار لشگر ایستاد و یکی از هم‌عشیره‌هایش به نام قرةبن قیس با او بود. به قرة بن قیس گفت: «امروز اسبت را آب دادی؟»
گفت: «نه.»
گفت: «نمی‌خواهی آبش دهی؟»
قره گوید: «به گمانم رسید می‌خواهد به کناری رود و در نبرد شرکت نجوید و بد دارد که من نگران او باشم که کنار می‌رود.»
گفتم: «من اکنون می‌روم آبش دهم.»
او هم از آن‌جا که بود کناره کرد و به خدا اگر مرا از قصد خود آگاه کرده بود، با او به حسین پیوسته بودم و کم کم خود را به حسین نزدیک می‌کرد.»
مهاجربن اوس به او گفت: «چه قصدی داری، می‌خواهی یورش بری؟»
پاسخ او را نداد و لرزه‌ای بر اندامش افتاده بود. مهاجر به او گفت: «وضع مشکوکی به خود گرفتی. من تو را در هیچ میدانی چنین ندیدم. اگر به من می‌گفتند: شجاع‌ترین اهل کوفه کیست؟ تو را نام می‌بردم. این چه حالی است که در تو بینم؟»
حر گفت: «من خود را میان بهشت و دوزخ می‌نگرم. به خدا چیزی را بر بهشت اختیار نکنم، اگرچه پاره‌پاره و سوزانده شوم.»
حر برگشت و به جایگاه خود ایستاد و لرزه بر تنش افتاد که نشانه بازگشت به خدا و تحریک الهی است. مهاجربن اوس به او گفت: «وضع تو شک‌آور است. به خدا من در هیچ جنگی ندیدم که مانند این جبهه بلرزی و اگر از من بپرسند اشجع اهل کوفه کیست؟ از تو درنگذرم. این چه وضعی است که در تو می‌بینم؟»
حر به او گفت: «به خدا من اکنون خود را میان بهشت و دوزخ می‌نگرم، به خدا چیزی را بر بهشت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 916
قال: فمضی الحرّ ووقف موقفاً من أصحابه، وأخذه مثل الأفکل، فقال له المهاجر بن أوس: واللَّه إنّ أمرک لمریب، ولو قیل لی من أشجع أهل الکوفة؟ لما عدوتک، فما هذا الّذی أراه منک؟ قال له: واللَّه إنّی أخیِّر نفسی بین الجنّة والنّار، فوَاللَّه لا أختار علی الجنّة شیئاً، ولو قطّعت وحرّقت.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 199
ووقف مع النّاس، وکان إلی جنبه قرّة بن قیس، فقال لقرّة: هل سقیت فرسک الیوم؟
قال: لا، قال: فهل ترید أن تسقیه؟ فظنّ قرّة من ذلک أ نّه یرید الاعتزال ویکره أن یشاهده، فترکه، فأخذ الحرّ یدنو من الحسین قلیلًا، فقال له المهاجر بن أوس: أترید أن تحمل؟ فسکت وأخذته الرّعدة، فارتاب المهاجر من هذا الحال وقال له: لو قیل لی من أشجع أهل الکوفة؟ لما عدوتک، فما هذا الّذی أراه منک؟ فقال الحرّ: إنّی أخیِّر نفسی بین الجنّة والنّار، واللَّه لا أختار علی الجنّة شیئاً، ولو احرقت.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 290

استشهاد ولده حجر

(حجر بن الحرّ بن یزید الرّیاحیّ). ثمّ یظهر من بعض الآثار: أنّ للحرّ ولداً ثالثاً غیر (علیّ) و (بکیر)، وإنّه لم یأت مع أبیه إلی الحسین علیه السلام، بل سبق أباه بالتّوجّه إلی أبی عبداللَّه علیه السلام.
(قال الأسفرایینیّ فی کتاب نور العین): فبرز من عسکر ابن سعد فارس وأتی إلی الحسین علیه السلام.
__________________________________________________
- ترجیح ندهم، اگرچه تیکه تیکه شوم و سوخته شوم.»
تا دل سرگشته کجا رو کند تا به که این شیفته جان خو کند
می‌رود و می‌بردم سوی دوست تا کشدم در خم گیسوی دوست
رخت به سر منزل سلمی کشم تا ز ثری سر به ثریا کشم
گر من و دل بر در او جا کنیم دیگر از این به چه تمنا کنیم
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 115، 332
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 917
وقال: یا أبا عبداللَّه، اعلم إنِّی حجر بن الحرّ، وأنا أستشهد بین یدیک. وبرز فی قوم ابن سعد لعنه اللَّه وحمل فیهم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل منهم مائة وعشرین فارساً، ثمّ قُتل رحمه الله. فلمّا نظر إلیه أبوه، فرح فرحاً شدیداً وقال: الحمد للَّه، استشهد ولدی قدّام الحسین علیه السلام.
ثمّ أتی إلی الحسین علیه السلام وقال له: یا مولای! ولدی استشهد بین یدیک، وأنا تابع له.
فقال الحسین علیه السلام: اصبر حتّی أتیک بابنک، وحمل علی القوم، ولم یزل یقاتل فیهم حتّی قتل منهم ثمانمائة، وحمل الحجر وأتی به إلی خیمة الحرم ووضعه.
الجلالی الحسینی، القول السّدید،/ 125

لحوق الحرّ وولده وأخیه وغلامه [التّرکیّ] بالإمام علیه السلام‌

وکان لحق بالحسین بن علیّ بعد.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 153/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 121
وکان [الحرّ] فی الخیل الّتی سارت إلیه من قِبَل ابن زیاد لعنه اللَّه، فلمّا عرض الحسین علیه السلام علی ابن مرجانة ما عرض، فلم یقبل منه، صار إلی الحسین علیه السلام، فقاتل معه حتّی قُتِل.
الکلبی، جمهرة النّسب،/ 216
ثمّ مال إلی الحسین، فقاتل معه حتّی قُتل.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 72
حدّثنا سعدویه، ثنا عباد بن العوام، حدّثنی حصین، حدّثنی هلال بن یساف، قال:
أمر ابن زیاد، فأخذ ما بین واقصة، إلی طریق الشّام إلی طریق البصرة، فلا یترک أحد یلج ولا یخرج، فانطلق الحسین یسیر نحو طریق الشّام یرید یزید بن معاویة، فتلقّته الخیول، فنزل کربلاء، وکان فیمن بعث إلیه عمر بن سعد بن أبی وقّاص، وشمر ابن ذی الجوشن، وحصین بن نمیر، فناشدهم الحسین أن یُسیِّروه إلی یزید فیضع یده فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 918
یده، فأبوا إلّاحکم ابن زیاد.
وکان ابن زیاد ممّن بعث إلیه الحرّ بن یزید الحنظلیّ، فقال: ألا تقبلون ما یسألکم من إتیان یزید. فواللَّه لو سألکم هذا التّرک والدّیلم ما کان ینبغی أن تمنعوهم إیّاه. فضرب الحرّ وجه فرسه وصار مع الحسین، فلمّا دنا منه، سلّم علیه وعلی أصحابه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 383- 384، أنساب الأشراف، 3/ 173
وقال الحرّ بن یزید الیربوعیّ- وهو الّذی کان یسایر الحسین ویواقفه-: واللَّه لا أختار النّار علی الجنّة. ثمّ ضرب بفرسه، وصار إلی الحسین، فقُتل معه، وقال له الحسین حین صار إلیه: أنت واللَّه الحرّ فی الدّنیا والآخرة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 397، أنساب الأشراف، 3/ 189
الّذی صار مع الحسین بن علیّ، وکان من قبل من أشدّ النّاس علیه، فقال له الحسین:
أنتَ الحرّ فی الدّنیا والآخرة. وقُتل معه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 12/ 159
وأقبل الحسین وهو لا یشعر بشی‌ء حتّی لقی الأعراب، فسألهم، فقالوا: واللَّه ما ندری غیر أ نّا لا نقدر علی أن نخرج أو نلج، فانطلق یسیر نحو الشّام إلی یزید، فلقیته الخیول بکربلاء، فناشدهم اللَّه، وکان بعث إلیه عمر بن سعد، وشمر بن ذی الجوشن، وحصین ابن نمیر، فناشدهم اللَّه أن یسیِّروه إلی یزید فیضع یده فی یده، فقالوا: لا، إلّاعلی حکم ابن زیاد.
وکان فیمَنْ بعث إلیه الحرّ بن یزید الحنظلیّ، فقال لهم: یا قوم! لو سألتکم هذا التّرک والدّیلم ما حَلّ لکم أن تمتنعوا منه، فأبوا إلّاأن یحملوه علی حکم ابن زیاد، فرکب وصار مع الحسین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 423، أنساب الأشراف، 3/ 225
فسار [عمر بن سعد] فی أصحابه أولئک الّذین ندبوا معه إلی الرّیِّ ودَسْتَبَی، حتّی‌وافی الحسین، وانضمّ إلیه الحرّ بن یزید فیمَنْ معه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 919
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 253/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2626،
الحسین بن علیّ،/ 85
وانحاز الحرّ بن یزید الّذی کان جعجع بالحسین إلی الحسین، فقال له: قد کان منِّی الّذی کان، وقد أتیتک مواسیاً لک بنفسی، أفتری ذلک لی توبة ممّا کان منِّی؟
قال الحسین: نعم، إنّها لک توبة، فابشر، فأنت الحرّ فی الدّنیا، وأنت الحرّ فی الآخرة، إن شاء اللَّه.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628،
الحسین بن علیّ،/ 87
ثمّ ضرب فرسه، فلحق بحسین علیه السلام، «1» فقال له: جعلنی «2» اللَّه فداک یا ابن رسول اللَّه! أنا صاحبک الّذی حبستُک عن الرّجوع، وسایرتُک فی الطّریق، وجعجعت بک فی هذا المکان، واللَّه الّذی لا إله إلّاهو ما ظننت أنّ القوم یردّون علیک ما عرضت علیهم أبداً، «3» ولا یبلغون منک هذه المنزلة. فقلت فی نفسی: لا أبالی أن أطیع «4» القوم فی بعض أمرهم، ولا یرون «5» أنِّی خرجت من طاعتهم، وأمّا هم «6» فسیقبلون «7» من حسین هذه الخصال الّتی
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: بالحسین، وزاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: فلمّا دنا منهم، قلب ترسه، فقالوا مستأمن حتّی إذا عرفوه سلّم علی الحسین علیه السلام. توضیح: (قلب ترسه) هو علامة لعدم الحرب، ذلک لأنّ المقبل إلی القوم وهو متترس شاهر سیفه، محارب لهم، فإذا قلب التّرس وأغمد السّیف، فهو غیر محارب، إمّا مستأمن أو رسول].
(2)- [فی الأعیان مکانه: فلمّا دنا منهم قلب ترسه فقالوا مستأمن حتّی عرفوه، سلّم علی الحسین وقال: جعلنی ...، وفی العیون مکانه: ثمّ جاء وسلّم علی الحسین وقال له: جعلنی ...].
(3) (3*) [بحر العلوم: واللَّه لو علمتُ أ نّهم ینتهون بک إلی ما أری ما رکبتُ مثل الّذی رکبت، وإنِّی قد جئتک تائباً إلی ربّی ممّا کان منّی].
(4)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان: أصانع].
(5)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان: یظنّون].
(6) (6*) [الکامل: فینقلبون بعض ما تدعوهم إلیه].
(7)- [فی الکامل: فیقبلون، وفی ذخیرة الدّارین: فیستقبلون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 920
یعرض علیهم (6*)، وواللَّه لو «1» ظننت أ نّهم «1» لایقبلونها منک ما رکبتُها منک؛ وإنِّی قد جئتک تائباً ممّا کان منِّی إلی ربِّی (3*)، ومواسیاً لک بنفسی حتّی أموت بین یدیک، «2» أفتری ذلک «3» لی «4» «2» توبة؟ قال: نعم، یتوب اللَّه علیک، ویغفر لک «5»، «6» ما اسمک؟ قال: أنا الحرّ بن یزید؛ قال: أنت الحرّ کما سمّتک امّک، أنت الحرّ إن شاء اللَّه فی الدّنیا و «7» الآخرة «6»؛ انزل؛ قال: أنا لک فارساً خیر منِّی راجلًا، أقاتلهم علی فرسی ساعة، وإلی النّزول ما یصیر آخر أمری. قال الحسین: فاصنع «8» یرحمک اللَّه «8» ما بدا لک. «9»
__________________________________________________
(1- 1) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان: ظننتهم].
(2- 2) [فی الأعیان: فهل تری لی من].
(3)- [لم یرد فی إبصار العین].
(4)- [لم یرد فی الکامل].
(5)- [إلی هنا مثله فی الکامل ونهایة الإرب].
(6- 6) [لم یرد فی إبصار العین والأعیان].
(7)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: سعید فی].
(8- 8) [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین].
(9)- گوید: آن‌گاه اسب خویش را بزد و به حسین علیه السلام پیوست و گفت: «خدایم فدایت کند! من همانم که تو را از بازگشت بداشتم و همراه تو شدم و در این مکان فرودت آوردم. به خدایی که جز او خدایی نیست، گمان نداشتم این قوم آن‌چه را گفته بودی نپذیرند و کار ما به این‌جا بکشد. به خویش می‌گفتم که قسمتی از دستور این قوم را اطاعت می‌کنم که نگویند از اطاعتشان برون شده‌ام، ولی آن‌ها این چیزها را که حسین می‌گوید، می‌پذیرند. به خدا اگر می‌دانستم که نمی‌پذیرند، چنان نمی‌کردم. اینک پیش تو آمده‌ام و از آن‌چه کرده‌ام به پیشگاه پروردگارم توبه می‌برم. تو را به جان یاری می‌کنم تا پیش رویت بمیرم. آیا این را توبه من می‌دانی؟»
گفت: «آری، خدا توبه‌ات را می‌پذیرد و تو را می‌بخشد. نام تو چیست؟»
گفتم: «من حرّم پسر یزید.»
گفت: «تو چنان که مادرت نامت داد، حرّی. ان شاء اللَّه در دنیا و آخرت حرّی. فرود آی.»
گفتم: «من به حال سواری از پیاده بهترم. بر اسبم مدتی با آن‌ها می‌جنگم و آخر کارم به فرود آمدن می‌کشد.»
گفت: «خدایت رحمت کناد! هر چه به نظرت می‌رسد بکن.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3028
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 921
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 427- 428/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 119- 120؛
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 196- 197؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 613؛
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 383؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 288؛ النّویری،
نهایة الإرب، 20/ 445
قال: وتقدّم عمر «1» بن سعد حتّی وقف قبالة الحسین علی فرس له، فاستخرج سهماً، فوضعه فی کبد القوس، ثمّ قال: أ یّها النّاس! اشهدوا لی عند الأمیر عبیداللَّه بن زیاد أنِّی أوّل من رمی بسهم إلی عسکر الحسین بن علیّ! قال: فوقع السّهم بین یدی الحسین، فتنحّی عنه راجعاً إلی ورائه، وأقبلت السّهام کأنّها المطر، فقال الحسین لأصحابه: أ یّها النّاس! هذه رسل القوم إلیکم، فقوموا إلی الموت الّذی لابدّ منه.
قال: فوثب أصحاب الحسین، فخرجوا من باب خندقهم، وهم یومئذ اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، والقوم اثنان وعشرون ألفاً «2» لا یزیدون ولا ینقصون، فحمل بعضهم علی بعض، فاقتتلوا ساعة من النّهار حملة «3» واحدة، حتّی قُتل من أصحاب الحسین نیف وخمسون رجلًا- «4» رحمة اللَّه علیهم «4»-.
قال: فعندها ضرب الحسین بیده إلی لحیته، وجعل یقول: اشتدّ غضب اللَّه علی الیهود إذ جعلوا للَّه‌ولداً، واشتدّ غضب اللَّه علی النّصاری [إذ قالوا: ثالث ثلاثة] «5»، واشتدّ غضب اللَّه علی المجوس إذ عبدت الشّمس والقمر والنّار من دون اللَّه، واشتدّ غضب اللَّه علی قوم اجتمعت آراؤهم علی قتل ابن بنت نبیّهم، واللَّه ما «6» أجبتهم إلی شی‌ء ممّا
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2)- فی د: رجلًا.
(3)- فی د و بر: جملة.
(4- 4) فی النّسخ: عن خمسین.
(5)- کذا فی النّسخ، والظّاهر أنّ العبارة سقطت من هذه الجملة.
(6)- من د، وفی الأصل و بر: لا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 922
یریدونه أبداً حتّی ألقی اللَّه وأنا مخضّب بدمی. قال: ثمّ صاح الحسین: أما من مغیثٍ یغیثنا لوجه اللَّه؟ أما من ذابٍّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه؟
قال: فإذا الحرّ بن یزید «1» الرّیاحیّ قد أقبل یرکض فرسه حتّی وقف بین یدی الحسین رضی الله عنه، فقال: یا ابن بنت رسول اللَّه! کنت أوّل من خرج علیک، أفتأذن «2» لی أن أکون أوّل مقتول بین یدیک، لعلِّی أبلغ بذلک درجة الشّهداء، فألحق بجدِّک صلّی اللَّه علیه «3» وسلّم؟! فقال الحسین: یا أخی! إن «4» تبت کنت «4» ممّن تاب اللَّه علیهم، إنّ اللَّه هو التّوّاب الرّحیم.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 183- 185
وانحاز إلیه الحرّ التّمیمیّ تائباً من ذنبه، فقاتل معه.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 241
فأمّا الحرّ بن یزید، فضرب وجه فرسه حتّی دخل فی أصحاب الحسین علیه السلام، وصار فی جملته.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 151
ثمّ وثب الحسین علیه السلام متوکّیاً علی سیفه، فنادی بأعلی صوته، فقال: أنشدکم اللَّه! «5» هل تعرفونی؟ قالوا: نعم، أنت ابن «6» رسول اللَّه وسبطه، قال: أنشدکم اللَّه! هل «5» تعلمون أنّ جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ قالوا: اللَّهمّ «7» نعم، قال: أنشدکم اللَّه! هل تعلمون أنّ امِّی فاطمة بنت محمّد؟ قالوا: اللَّهمّ «7» نعم، قال: أنشدکم اللَّه! هل تعلمون أنّ أبی علیّ بن أبی طالب؟ قالوا: اللَّهمّ «7» نعم، قال: أنشدکم اللَّه! هل تعلمون أنّ جدّتی خدیجة «8» بنت خویلد «8»
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: زید.
(2)- فی د: أتأذن.
(3)- زید فی د: وآله.
(4- 4) فی د: کنت تبت.
(5- 5) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(6)- [زاد فی البحار والعوالم: بنت].
(7)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(8- 8) [روضة الواعظین: سیّدة نساء العالمین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 923
أوّل نساء هذه الامّة إسلاماً؟ قالوا: اللَّهمّ «1» نعم، قال: أنشدکم اللَّه! هل تعلمون أنّ سیِّد الشّهداء حمزة عمّ أبی؟ قالوا: اللَّهمّ «1» نعم، قال: فأنشدکم اللَّه! هل تعلمون أنّ جعفر الطّیّار فی الجنّة عمِّی؟ قالوا: اللَّهمّ «1» نعم، قال: فأنشدکم اللَّه! هل تعلمون أنّ هذا سیف رسول اللَّه وأنا متقلِّده؟ قالوا: اللَّهمّ «1» نعم، قال: فأنشدکم اللَّه! هل تعلمون «2» أنّ هذه عمامة رسول اللَّه أنا لابسها؟ قالوا: اللَّهمّ «1» نعم، قال: فأنشدکم اللَّه «3» هل تعلمون «3» أنّ علیّاً کان أوّلهم إسلاماً، وأعلمهم «4» علماً، وأعظمهم حلماً، وأ نّه ولیّ کلّ مؤمن ومؤمنة؟ قالوا: اللَّهمّ نعم، قال: فبم تستحلّون دمی؟ وأبی الذّائد عن الحوض غداً یذود عنه رجالًا کما یذاد البعیر الصّادر عن الماء، ولواء الحمد فی ید جدّی یوم القیامة؟ قالوا: قد علمنا ذلک کلّه، ونحن غیر تارکیک حتّی تذوق الموت عطشاً.
فأخذ الحسین علیه السلام بطرف لحیته وهو یومئذ ابن سبع وخمسین سنة، ثمّ قال: اشتدّ غضب اللَّه علی الیهود حین قالوا عزیر ابن اللَّه، «3» واشتدّ غضب اللَّه علی النّصاری حین قالوا المسیح ابن اللَّه «3»، واشتدّ غضب اللَّه علی المجوس حین عبدوا النّار من دون اللَّه، واشتدّ غضب اللَّه علی قوم قتلوا نبیّهم، واشتدّ غضب اللَّه علی هذه العصابة الّذین یریدون قتل ابن نبیّهم. «5» قال: فضرب الحرّ بن یزید فرسه وجاز عسکر عمر بن سعد لعنه اللَّه إلی عسکر الحسین علیه السلام واضعاً یده علی رأسه وهو یقول: اللّهمّ إلیک أنیب (أنبت) فتب علیَّ، فقد أرعبت قلوب أولیائک وأولاد نبیّک، یا ابن رسول اللَّه! هل لی من توبة؟ قال: نعم،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(2)- [روضة الواعظین: تدرون].
(3- 3) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(4)- [الدّمعة: وأکثرهم].
(5) (5*) [لم یرد فی روضة الواعظین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 924
تاب اللَّه علیک (5*)، «1» قال: یا ابن رسول اللَّه! «2» أتأذن «2» لی فأقاتل عنک، فأذن له «1». «3»
الصّدوق، الأمالی،/ 158- 159/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 218- 219؛
البحرانی، العوالم، 17/ 167- 168؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 159- 160 3
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 290].
(2- 2) [الأسرار: ائذن].
(3)- و خود از جا جست و بر شمشیر تکیه داد و به آواز بلند فریاد کرد و فرمود: «شما را به خدا! آیا مرا می‌شناسید؟»
گفتند: «آری، تو زاده رسول خدایی و سبط او.»
گفت: «شما را به خدا! می‌دانید جدم رسول خداست؟»
«به خدا آری.»
«به خدا می‌دانید مادرم فاطمه دختر محمد است؟»
«به خدا آری.»
شما را به خدا! می‌دانید که پدرم علی بن ابی‌طالب است؟»
گفتند: «به خدا آری.»
«می‌دانید جده‌ام خدیجه دختر خویلد اول زن این امت است؟»
گفتند: «به خدا آری.»
گفت: «شما را به خدا! می‌دانید سیدشهدا حمزه عموی پدر من است؟»
گفتند: «به خدا آری.»
«می‌دانید جعفر طیار در بهشت عم من است؟»
گفتند: «به خدا آری.»
«شما را به خدا می‌دانید این شمشیر رسول خداست به کمرم؟»
گفتند: «به خدا آری.»
«شما را به خدا! می‌دانید این عمامه رسول خداست بر سر من؟»
«به خدا آری.»
«شما را به خدا! می‌دانید علی در مسلمانی پیش از همه است و در علم و حلم برتر از همه است و ولی هر مؤمن و مؤمنه است؟»
گفتند: «به خدا آری.»
فرمود: «پس برای چه خون مرا حلال دانید و با آن که پدرم فردای قیامت بر سر حوض است و مردانی را از آن برکنار سازد مانند شترانی که از سر آب رانند و پرچم حمد روز قیامت به دست جد من است؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 925
ثمّ ضرب فرسه ولحق «1» بالحسین «2» علیه السلام، فقال له: جعلت فداک «3» «4» یا ابن رسول اللَّه «4» أنا صاحبک الّذی «5» حبستک «6» عن الرّجوع، «7» وسایرتک فی الطّریق «5» «7»، وجعجعت بک فی هذا المکان، «7» وما ظننت أنّ القوم «8» یردّون «9» علیک ما عرضته «10» علیهم، ولا یبلغون منک هذه المنزلة «7» «8»، واللَّه لو علمت أ نّهم ینتهون بک إلی «11» ما أری «12» ما رکبت
__________________________________________________
- گفتند: «همه این‌ها را می‌دانیم و از تو دست بر نداریم تا از تشنگی بمیری.»
حسین که آن روز پنجاه و هفت سال داشت، دست به محاسن خود گرفت و فرمود: «خشم خدا بر یهود آن‌گاه سخت شد که گفتند عُزَیْر پسر خداست، و بر نصاری آن‌گاه سخت شد که گفتند مسیح پسر خداست، و بر مجوس آن‌گاه که آتش را به جای خدا پرستیدند، و سخت باشد خشم خدا بر مردمی که پیغمبر خود را کشتند، و سخت است خشم او بر این جمعی که قصد دارند پسر پیغمبر خود را بکشند.»
گوید: حر بن یزید بر اسب خود زد و از لشگر عمر بن سعد لعنه اللَّه به لشگر حسین علیه السلام آمد و دست بر سر نهاد ومی‌گفت: خدایا به‌تو بازگشتم، توبه‌ام بپذیر که دل دوستانت و اولاد پیغمبرت را به‌هراس انداختم، «یابن رسول اللَّه! آیا توبه من قبول است؟» فرمود: «آری، خدا توبه‌ات را پذیرفت.» گفت: «یابن رسول اللَّه! به من اجازه می‌دهی از طرف تو نبرد کنم؟»
به او اجازه داد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 158- 159
(1)- [فی نفس المهموم ص 254 والعیون مکانهما: وقال الطّبریّ: فلمّا دنا من الحسین علیه السلام وأصحابه قلب ترسه وسلّم علیهم، فلحق ...].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة والأسرار، وفی نفس المهموم ص 638 مکانه: فلحق بالحسین، فلمّا دنا منهم قلب ترسه، فقالوا مستأمن، حتّی إذا عرفوه سلّم علی الحسین علیه السلام ...].
(3)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین مکانهما: فلمّا دنا من الحسین قلب ترسه، وفی روایة: نزل عن فرسه وجعل یقبّل الأرض بین یدیه، فقال الحسین علیه السلام: من تکون أنت؟ ارفع رأسک، قال: جعلنی اللَّه فداک ...].
(4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان والعیون].
(5- 5) [لم یرد فی إعلام الوری].
(6)- [وسیلة الدّارین: منعتک].
(7- 7) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(8- 8) [العیون: یبلغون منک ما أری].
(9)- [مثیر الأحزان: یریدون].
(10)- [الأسرار: عرضت].
(11) [لم یرد فی المعالی].
(12) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 926
مثل «1» الّذی «2» رکبت، فإنِّی «3» تائب إلی اللَّه «4» ممّا صنعت، فتری «5» «6» لی من «6» ذلک توبة؟ فقال له «7» الحسین علیه السلام: نعم «8»، یتوب اللَّه علیک «9» فانزل، قال: فأنا «10» لک فارساً خیر منِّی راجلًا، أقاتلهم لک «11» علی فرسی ساعة، وإلی النّزول آخر ما یصیر أمری «12»، فقال له «13» الحسین علیه السلام: فاصنع یرحمک «14» اللَّه ما بدا لک «15». «16»
__________________________________________________
(1)- [فی روضة الواعظین وإعلام الوری ونفس المهموم والمعالی: منک].
(2)- [إعلام الوری: ما].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی والعیون ومثیر الأحزان ووسیلة الدّارین: وأنا].
(4)- [أضاف فی إعلام الوری: سبحانه وتعالی].
(5)- [فی الدّمعة: أفتری، وفی مثیر الأحزان: فهل تری].
(6- 6) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(7)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(8)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(9)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین ووسیلة الدّارین].
(10)- [لم یرد فی الدّمعة].
(11)- [لم یرد فی الدّرّ النّظیم والبحار والدّمعة ونفس المهموم والمعالی ومثیر الأحزان].
(12)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة والأسرار].
(13)- [لم یرد فی المعالی].
(14)- [المعالی: رحمک].
(15)- [زاد فی نفس المهموم،/ 640: قلت: إنّی أحتمل أنّ عدم امتثال الحرّ أمره علیه السلام بالنّزول واستیذانه الخروج إلی القوم لما صدر منه إلیه علیه السلام، فکأ نّه یستحیی أن ینظر إلیه، وأنا أحبّ أن أتمثّل فی هذا المقام بما أنشده علم الدّین السّخاویّ عند وفاته:
قالوا غداً نأتی دیار الحمی وینزل الرّکب بمغناهم
فکلّ من کان مطیعاً لهم أصبح مسروراً بلقیاهم
قلت فلی ذنب فما حیلتی بأی وجه أتلقّاهم
قالوا ألیس العفو من شأنهم لا سیّما عمّن ترجّاهم]
(16)- (این را بگفت) و به اسب خود زده به حسین علیه السلام پیوست و عرض کرد: «فدایت شوم ای پسر رسول خدا! من همان کس هستم که تو را از بازگشت (به وطن خود) جلوگیری کردم و همراهت بیامدم تا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 927
المفید، الإرشاد، 2/ 103/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 11؛ البحرانی، العوالم، 17
/ 254؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 292؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 289؛
القمّی، نفس المهموم،/ 255؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 69- 70؛ المیانجی، العیون
العبری،/ 116- 117، 118، 638، 640؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 158
159؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 239؛ ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 554
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 365؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 129
فحرّک الحرّ دابّته، حتّی استأمن إلی الحسین، وقال له: «بأبی أنت وامِّی، ما ظننت الأمر ینتهی بهؤلاء القوم إلی ما أری، وظننت أ نّهم سیقبلون منک إحدی الخصال الّتی عرضتها علیهم، فقلت فی نفسی: لا ابالی أن أطیع القوم فی بعض أمورهم، وأمّا الآن فإنّی جئت تائباً ومواسیاً لک بنفسی حتّی أموت بین یدیک، أتری لی ذلک توبة؟» قال:
«نعم، یتوب اللَّه علیک ویغفر لک. انزل!» قال: «أنا فارساً خیر لک منِّی راجلًا، أقاتلهم علی فرسی ساعة، وإلی النّزول ما یصیر آخر أمری.»
ثمّ بارز، فقتل واحداً بعد آخر. [حتّی قُتل]
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 70
فلمّا التقوا بکربلاء، عرض علیهم الحسین علیه السلام، فقال: اختاروا منِّی إحدی ثلاث‌خصال: إمّا اللّحاق بأقصی مسلحة للعرب، لی ما لهم وعلیَّ ما علیهم، أو ألحق بأهلی وعیالی فأکون رجلًا من المسلمین، وإمّا أن أنزل علی حکم یزید بن معاویة، فأبوا علیه
__________________________________________________
- به ناچار تو را در این زمین فرود آوردم و من گمان نمی‌کردم پیشنهاد تو را نپذیرند و به این سرنوشت دچارت کنند. به خدا اگر می‌دانستم کار به این‌جا می‌کشد، هرگز به چنین کاری دست نمی‌زدم و من اکنون از آن‌چه انجام داده‌ام، به سوی خدا توبه می‌کنم. آیا توبه من پذیرفته است؟»
حسین علیه السلام فرمود: «آری، خداوند توبه تو را می‌پذیرد. اکنون از اسب فرود آی.» عرض کرد: «من سواره باشم برایم بهتر است از این که پیاده شوم. ساعتی با ایشان هم‌چنان که بر اسب خود سوار هستم، در یاری تو بجنگم و پایان کار من به پیاده شدن خواهد کشید.» حسین علیه السلام فرمود: «خدایت رحمت کند! هرچه خواهی انجام ده.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 103
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 928
إلّا حکم عبیداللَّه بن زیاد، فقال رجل یقال له الحرّ بن ریاح: ویحکم! یعرض علیکم ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إحدی ثلاث خصال لا تقبلونها منه، فقاتل وضرب بسیفه حتّی قُتل رحمه الله.
الشّجری، الأمالی، 1/ 167
ثمّ ضرب فرسه، ولحق بالحسین مع غلامه التّرکیّ، فقال: یا ابن رسول اللَّه، جعلنی اللَّه فداک، إنّی صاحبک الّذی حبستک عن الرّجوع، وسایرتک فی الطّریق، وجعجعت بک فی هذ المکان. واللَّه الّذی لا إله إلّاهو، ما ظننت القوم یردّون علیک ما عرضت علیهم، ولا یبلغون بک هذه المنزلة، وإنّی لو سوّلت لی نفسی أنّهم یقتلونک ما رکبت هذا منک، وإنِّی قد جئتک تائباً إلی ربِّی ممّا کان منِّی، ومواسیک بنفسی حتّی أموت بین یدیک، أفتری ذلک لی توبة؟ قال: نعم! یتوب اللَّه علیک ویغفر لک، ما اسمک؟ قال: أنا الحرّ. قال: أنت الحرّ کما سمّتک امّک، أنت الحرّ فی الدّنیا والآخرة؛ انزل. فقال: أنا لک فارساً خیر منِّی لک راجلًا، أقاتلهم علی فرسی ساعة، وإلی النّزول ما یصیر أمری. «1»
ثمّ قال: یا ابن رسول اللَّه! کنت أوّل خارج علیک، فأذن لی أن أکون أوّل قتیل بین یدیک، فلعلّی أن أکون ممّن یصافح جدّک محمّداً غداً فی القیامة. فقال له الحسین علیه السلام: إن شئت فأنت ممّن تاب اللَّه علیه، وهو التّوّاب الرّحیم. «2»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 10/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 383
فلمّا أصبحوا، عبّأ الحسین علیه السلام أصحابه وأمر بأطناب البیوت، فقرّبت حتّی دخل بعضها فی بعض، وجعلوها وراء ظهورهم لیکون الحرب من وجه واحد، وأمر بحطب
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی بحر العلوم].
(2)- [زاد فی بحر العلوم: فکان أوّل من تقدّم إلی براز القوم ... ویذکر مبارزته ومقتله، ولم یذکر خطبته التّالیة. وکذلک ابن طاوس فی لهوفه ص 44 طبع النّجف، فإنّه بعد ذکر ذلک یقول: «إنّما أراد أوّل قتیل من الآن لأنّ جماعة قتلوا قبله»، فهو یری: أ نّه أوّل قتیل بعد الحملة الّتی وقع فیها خمسون من أصحاب الحسین علیه السلام لا أ نّه أوّل قتیل من الأصحاب، وعلی أیّ حال، فالحرّ من الطّلائع المشرفة لشهداء الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 929
وقصب کانوا جمعوه وراء البیوت، فطرح ذلک فی خندق جعلوه وألقوا فیه النّار، وقال:
لا نؤتی من ورائنا.
فحرّک الحرّ دابّته حتّی استأمن إلی الحسین، وقال له: بأبی أنت وامّی! ما ظننت أنّ الأمر ینتهی بهؤلاء القوم إلی ما أری، فأمّا الآن [فإنِّی] جئتک تائباً ومواسیاً لک حتّی أموت بین یدیک، أتری إلی ذلک توبة؟ قال: نعم، یتوب اللَّه علیک ویغفر لک.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 99- 100
ثمّ قال الحسین علیه السلام لأعدائه «1»: انْسِبُونی؟ فانظروا مَنْ أنا، ثمّ راجعوا أنفسکم، فانظروا هل یصلح لکم قتلی وانتهاک حرمتی، ألست ابن بنت نبیّکم؟ وابن ابن عمّه؟ ألیس حمزة سیِّد الشّهداء عمّ أبی؟ وجعفر الطّیّار عمِّی؟ فقال شمر [بن ذی الجوشن] «2»: عبدتُ اللَّه علی غیر حرف إن کنتُ أدری ما تقول «3».
فقال: أخبرونی، أتطلبونی بقتیل «4» منکم قتلته؟ أو مال لکم أخذته؟! فلم یکلّموه.
فنادی: یا شبث بن ربعیّ، یا قیس بن الأشعث، یا حجّار، ألم تکتبوا إلیّ؟ قالوا: لم نفعل، فقال: فإذا کرهتمونی فدعونی أنصرف عنکم. فقال له قیس: أوَ لا تنزل علی حکم ابن عمّک؟ فإنّه لن یصل إلیک منهم مکروه، فقال: لا واللَّه، لا أعطیهم بیدی إعطاء الذّلیل. فعطف علیه الحرّ، فقاتل معه.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 339
ورویت بإسنادی «5» أ نّه قال للحسین علیه السلام: لمّا وجّهنی عبیداللَّه إلیک خرجت من القصر، فنودیت من خلفی: أبشر یا حرّ بخیر، فالتفت، فلم أر أحداً، فقلت: واللَّه ما هذه بشارة
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: «لأعدائهم».
(2)- ما بین المعقوفتین: ساقط من الأصل، أوردناه من ت.
(3)- فی ت: «هو یعبد اللَّه علی حرف إن کان یدری ما یقول».
(4)- فی الأصل: «تطالبونی».
(5)- [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 930
وأنا أسیر إلی الحسین علیه السلام، وما أحدّث نفسی باتّباعک، فقال علیه السلام: لقد أصبت أجراً «1» وخیراً.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 31/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 15؛ البحرانی، العوالم،
17/ 258؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 292- 293؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/
289؛ القمّی، نفس المهموم،/ 256؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 186؛ الأمین، أعیان
الشّیعة (ط دمشق)، 20/ 379- 380؛ المیانجی، العیون العبری،/ 118
ثمّ لحق بالحسین علیه السلام وقال له: جعلنی اللَّه فداک یا ابن رسول اللَّه! أنا صاحبک الّذی حبستک عن الرّجوع، وسایرتک فی الطّریق، وجعجعت بک إلی هذا المکان، وما ظننت أنّ القوم یبلغون منک هذه المنزلة، فهل لی توبة؟ قال: نعم، یتوب اللَّه علیک.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 30- 31
المّا تیقّن الحسین أنّ القوم مقاتلوه أمر أصحابه فاحتفروا حفیر شبیهة بالخندق، وجعلوها «2» جهة واحدة یکون القتال منها، ورکب عسکر ابن سعد، وأحدقوا بالحسین واقتتلوا «3»، ولم یزل یقتل من أهل الحسین وأصحابه واحدٌ «4» واحدٌ إلی أن قُتل من أهله وأصحابه ما ینیف علی خمسین رجلًا.
فعند ذلک ضرب الحسین بیده الخیمة «5» وصاح: أما مغیث یغیثنا لوجه اللَّه؟ أما ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم؟
وإذا بالحرّ بن یزید الرّیاحیّ الّذی تقدّم ذکره قد أقبل «6» علی فرسه «6» إلیه، وقال: یا ابن رسول اللَّه! إنّی کنت أوّل من خرج علیک وأنا الآن فی حزبک فمرنی لأکون أوّل
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [کشف الغمّة: جعلوا لها].
(3)- [کشف الغمّة: وزحفوا وقتلوا].
(4)- [زاد فی کشف الغمّة: بعد].
(5)- [کشف الغمة: علی لحیته].
(6- 6) [کشف الغمّة: بفرسه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 931
مقتول فی نصرتک لعلّی أنال شفاعة جدّک غداً، ثمّ کرّ علی عسکر عمر بن سعد، فلم یزل یقاتلهم حتّی قُتل.
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 264 (ط حجری)،/ 76/ عنه:
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 50
ثمّ نادی الحسین: یا أهل الکوفة! «1» أما هذه کتبکم إلیّ أقدمتمونی وغررتمونی، أین عهودکم ومواثیقکم؟ فلم یجبه أحد، «2» وفی روایة أ نّه نادی «1»: یا «3» شبث بن ربعیّ، ویا حجّار بن أبجر «4»، ویا قیس بن الأشعث، ویا زید بن الحارث، ویا فلان ویا فلان! ألم «5» تکتبوا إلیّ؟ فقالوا «6»: ما «7» ندری ما تقول «2».
وکان الحرّ بن یزید الیربوعیّ «8» من ساداتهم، فقال له: بلی واللَّه لقد کاتبناک ونحن الّذین أقدمناک، فأبعد اللَّه الباطل وأهله، واللَّه لا أختار الدّنیا علی الآخرة «9»، ثمّ ضرب رأس فرسه ودخل فی عسکر الحسین، «10» فقال له الحسین: أهلًا بک «11» وسهلًا، أنت واللَّه
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: لمّا نادی الحسین علیه السلام: یا ...].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم،/ 636، وفی المطبوع: الحرّ].
(5)- [فی نفس المهموم ص 256 مکانه: بعد نداء الحسین علیه السلام شبث بن ربعیّ وحجاراً وقیس بن الأشعث وزید بن الحارث! ألم ...].
(6)- [نفس المهموم،/ 256: قولهم].
(7)- [فی نفس المهموم ص 636 مکانه: فإنّه ذکر بعد نداء الحسین علیه السلام شبث بن ربعیّ وحجّار وقیس بن الأشعث ویزید بن الحارث: ألم تکتبوا إلیّ أن قد أینعت الثِّمار واخضرّ الجنّات وإنّما تقدم علی جند لک مجنّد فأقبل وقولهم له فی جوابه لم نفعل ما ...].
(8)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: الرّیاحیّ].
(9)- [إلی هنا مثله فی الأسرار].
(10) (10*) [حکاه عنه فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(11)- [لم یرد فی نفس المهموم ص 256].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 932
الحرّ فی الدّنیا و «1» الآخرة (10*) «2». «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 251- 252/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/
256، 636- 637؛ الأمین، أعیان الشّیعة (ط دمشق)، 20/ 376؛ الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 198؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 365؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،
/ 129؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 289
ثمّ ضرب فرسه قاصداً إلی الحسین علیه السلام ویده «4» علی رأسه وهو یقول: اللَّهمّ «5» إلیک أنبت فتب علیَّ، فقد أرعبت قلوب أولیائک وأولاد بنت نبیّک «6»، «7» وقال للحسین علیه السلام: جعلت فداک أنا صاحبک الّذی حبسک عن الرّجوع وجعجع بک، وما ظننت أنّ القوم یبلغون منک ما أری، وأنا تائب إلی اللَّه تعالی، فهل تری لی من توبة؟ فقال الحسین علیه السلام:
نعم، یتوب اللَّه علیک، فانزل، فقال: أنا لک فارساً خیر منِّی لک «8» راجلًا وإلی النّزول
__________________________________________________
(1)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: سعید فی].
(2)- [زاد فی نفس المهموم: اعلم أ نّه لمّا کان مولانا الحسین علیه السلام باب الوسیلة ومفتاح خزائن الرّحمة ومصباح الهدی وسفینة النّجاة فغیر بعید أن یکون أکثر ما روی عنه من الرّقّة والاستعبار والطّلب والاصرار فی أن یترکوه ولا یقتلوه إشفاقاً علیهم من ارتکاب تلک الجرائم الفظیعة الّتی ما ارتکبت واحدة منها أشقی امّة من الامم فی العالم، ولعلّ هذا هو السّرّ أیضاً فی تکرّر الاستغاثة منه وطلب النّاصر والمعین، فإنّه لیس حرصاً فی البقیا علی نفسه المقدّسة، بل البقیا علیهم وطلباً لنجاة بعضهم بعد أن تعذّرت نجاة کلّهم].
(3)- حر بازآمد، اسب را آب داد و روی به خدمت حسین علیه السلام کرد و از اسب فرود آمد و روی به زمین نهاد و توبه کرد و گفت: «یابن رسول اللَّه! توبه من قبول باشد یا نه.»
حسین علیه السلام گفت: «بلی و تو در دنیا و آخرت حرّی و قبول کردم که بی تو به بهشت نروم.»
عمادالدین طبری، کامل بهایی، 2/ 284
(4)- [فی مثیر الأحزان مکانه: حاز عسکر ابن سعد واضعاً یده ...].
(5)- [فی بحر العلوم مکانه: ثمّ ضرب جواده وأقبل نحو الحسین علیه السلام واضعاً یدیه علی رأسه، وقد قلب درقته، منکساً رمحه کهیئة المستأمن، وقد طأطأ برأسه، حیاءً من آل الرّسول بما أتی إلیهم، وجعجع بهم فی هذا المکان علی غیر ماء ولا کلأ، رافعاً صوته بقوله: اللَّهم ...].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة ونفس المهموم والعیون وبحر العلوم ومثیر الأحزان ووسیلة الدّارین].
(7) (7*) [حکی الأسرار والأعیان والعیون بدله عن الإرشاد والطّبریّ].
(8)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 933
یصیر آخر أمری (7*). «1» ثمّ قال: فإذا کنت أوّل من خرج علیک فأذن لی أن أکون أوّل قتیل بین یدیک، لعلّی أکون ممّن یُصافح جدّک «2» محمّداً صلی الله علیه و آله غداً «2» فی القیامة. «3» «4» قال جامع الکتاب رحمه الله «3»: إنّما أراد أوّل قتیل من الآن، لأنّ جماعة قُتلوا قبله «5» کما ورد. فأذن له «4» «5». «6»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء].
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3- 3) [لم یرد فی العیون].
(4- 4) [فی الأسرار: قال جمع من أصحاب المقاتل إنّ معنی قول الحرّ: لأکون أوّل قتیل بین یدیک أی أوّل قتیل من المبارزین وإلّا فإنّ جماعة کانوا قد قُتل فی الحملة الاولی، فکان أوّل من تقدّم إلی براز القوم، وفی الأعیان (ط دمشق): هکذا فی بعض الرّوایات، ولا یخفی أن مقتضی بعض الرّوایات أ نّه قُتل جماعة قبل الحرّ، وهو المستفاد من تاریخ ابن الأثیر، فلذلک حمل قوله: أوّل قتیل بین یدیک، علی أنّ المراد أوّل قتیل من المبارزین، ویمکن کون الحرّ أوّل المقتولین. وعدم صحّة ما دلّ علی خلاف ذلک کما لعلّه یفهم من إرشاد المفید فإنّه لم یذکر أنّ أحداً تقدّم الحرّ فی القتل سوی ابن عوسجة صرع قبله. وحکاه بحر العلوم (الهامش)،/ 383، وزاد فیه: فهو یری أ نّه أوّل قتیل بعد الحملة الّتی وقع فیها خمسون من أصحاب الحسین علیه السلام لا أ نّه أوّل قتیل من الأصحاب].
(5- 5) [العیون: فی الحملة الاولی کما ذکر، فکان أوّل تقدّم إلی البراز].
(6)- این بگفت و رکاب بر اسب زد و متوجه به سوی حسین گردید، در حالی که دست بر سر خود گذاشته و عرض می‌کرد: بارالها! به سوی تو بازگشتم، توبه‌ام را بپذیر که من دل‌های دوستان تو و فرزندان دختر پیغمبر تو را لرزاندم.
پس به آن حضرت عرض کرد: «فدایت شوم، من همانم که که به همراه تو بودم و نگذاشتم تو بازگردی و کار را بر تو تنگ گرفتم. ولی گمان نمی‌بردم که این مردم کار را با تو تا به این حد خواهند رساند و من اکنون به سوی خدا بازگشته‌ام. آیا توبه مرا پذیرفته می‌بینی؟»
حسین علیه السلام فرمود: «آری، خداوند توبه تو را می‌پذیرد، از اسب پیاده بشو.»
عرض کرد: «حالی سواره بودنم بهتر است تا پیاده شدن، و پایان کارم به پیاده شدن می‌انجامد.»
سپس گفت: «چون من نخستین کس بودم که سر راه بر تو گرفتم، اجازه بفرما تا اولین شهید راه تو من باشم. شاید فردای قیامت از افرادی باشم که با جدت محمد مصافحه می‌کنند.»
(سخنی از صاحب کتاب) مقصود حر از اولین شهید راه حسین، اولین شهید از آن دم به بعد بود، و گرنه چنان چه گفته شده، پیش از او نیز چند نفری شهید شدند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 103- 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 934
ابن طاوس، اللّهوف،/ 103- 104/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 292؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 289، 290؛ القمّی، نفس المهموم،/ 254، 638؛ القزوینی،
تظلّم الزّهراء،/ 185- 186؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 364؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 613، (ط دمشق)، 20/ 380؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 69-
70؛ المیانجی، العیون العبری،/ 116، 117؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 382؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 129
قال حصین: فحدّثنی هلال بن یساف أنّ ابن زیاد أمر النّاس أن یأخذوا ما بین واقصة إلی طریق الشّام إلی طریق البصرة حفظاً، فلا یدعون أحداً یلج، ولا أحداً یخرج، وأقبل الحسین ولا یشعر بشی‌ء حتّی أتی الأعراب، فسألهم عن النّاس، فقالوا: واللَّه لا ندری، غیر أ نّک لا تستطیع أن تلج ولا تخرج، قال: فانطلق یسیر نحو یزید بن معاویة، فتلقّته الخیول بکربلاء، فنزل یناشدهم اللَّه والإسلام، قال: وکان بعث إلیه ابن زیاد عمر بن سعد وشمر بن ذی الجوشن وحصین بن نمیر، فناشدهم اللَّه والإسلام أن یسیروه إلی أمیر المؤمنین یزید، فیضع یده فی یده، فقالوا له: لا! إلّاأن تنزل علی حکم ابن زیاد، وکان فی جملة من معهم الحرّ بن یزید الحنظلیّ، ثمّ النّهشلیّ علی خیل، فلمّا سمع ما یقول الحسین، قال لهم: ألا تتّقون اللَّه؟ ألا تقبلون من هؤلاء ما یعرضون علیکم، واللَّه لو سألتکم هذا التّرک والدّیلم ما حلّ لکم أن تردّوهم، فأبوا إلّاحکم ابن زیاد.
فضرب الحرّ وجه فرسه وانطلق إلی الحسین، فظنّوا أ نّه إنّما جاء لیقاتلهم، فلمّا دنا منهم، قلب ترسه وسلّم علیهم.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 170
قال: وأقبلوا یزحفون نحوه وقد تحیّز إلی جیش الحسین من أولئک طائفة قریب من ثلاثین فارساً فیما قیل، منهم الحرّ بن یزید أمیر مقدمة جیش ابن زیاد، فاعتذر إلی الحسین ممّا کان منهم، قال: ولو أعلم أ نّهم علی هذه النّیّة لسرت معک إلی یزید، فقبل منه الحسین.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 179- 180
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 935
ثمّ ضرب فرسه، فلحق بالحسین، فاعتذر إلیه بما تقدّم.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 180
فلمّا عرف الحسین ذلک منهم تیقّن أنّ القوم مقاتلوه، فأمر أصحابه، فاحتفروا حفیرة شبیهة بالخندق وجعلوا له «1» جهة واحدة یکون القتال منها «2» وأهدفوا عسکر ابن سعد بالحسین علیه السلام وأصحابه وصفّوا لهم ورشقوهم بالسّهام والنّبال، واشتدّ علیهم القتال، ولم یزالوا یقتلون من أهل الحسین علیه السلام واحداً بعد واحد حتّی أتوا علی ما ینیف علی خمسین منهم «2»، فعند ذلک صاح الحسین علیه السلام: أما من ذابّ یذبّ عن حریم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟
وإذا بالحرّ بن یزید الرّیاحیّ الّذی تقدّم ذکره، الّذی کان «3» خرج إلی‌الحسین أوّلًا «3» من جهة ابن زیاد قد خرج من عسکر عمر بن سعد راکباً علی فرسه وقال: یا ابن رسول اللَّه! أنا «1» کنت أوّل من خرج علیک «4» عیناً ولم أظنّ أنّ الأمر یصل إلی هذه «5» الحال، وأنا الآن من «6» حزبک وأنصارک، أقاتل بین یدیک حتّی اقتل، أرجو بذلک شفاعة جدّک، «7» ثمّ قاتل «7» بین یدیه حتّی قُتل. «8»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 192/ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 262 8
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(2- 2) [نور الأبصار: ثمّ إنّ عسکر ابن زیاد برزوا لمقاتلة الحسین رضی الله عنه وأصحابه وأحدقوا بهم من کلّ جانب ووضعوا السّیوف فی أصحاب الحسین ورموهم بالنّبل وهم یقاتلونهم إلی أن قتل من أصحاب الحسین رضی الله عنه ما یزید عن الخمسین].
(3- 3) [نور الأبصار: عیناً علی الحسین].
(4)- [نور الأبصار: إلیک].
(5)- [نور الأبصار: هذا].
(6)- [نور الأبصار: فی].
(7- 7) [نور الأبصار: فقاتل].
(8)- این سخن گفته وتازیانه بر اسب زد و به امام حسین ملحق گشته و معروض داشت که: «ای قرة العین رسول صلی الله علیه و آله و سلم! واللَّه که اگر من گمان می‌بردم که این قوم دست رد بر سینه تو خواهند نهاد، از کنج خانه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 936
ولمّا استحرّ القتل بأهله- فإنّهم لازالوا یقتلون منهم واحداً بعد واحد حتّی قتلوا ما یزید علی الخمسین- صاح الحسین: أما ذابّ یذبّ عن حریم رسول اللَّه (ص)، فحینئذ خرج الحرّ بن یزید «1» الرّیاحیّ من عسکر أعدائه راکباً فرسه. وقال: یا ابن رسول اللَّه! لئن کنت أوّل من خرج علیک فإنّنی الآن من حزبک، لعلّی أنال بذلک شفاعة جدّک، ثمّ قاتل بین یدیه حتّی قُتل. «2»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 197
ثمّ ضرب فرسه قاصداً الحسین علیه السلام ویده علی رأسه، وهو یقول: اللَّهمّ إنِّی تبت فتب علیَّ، فقد أرعبت قلوب أولیائک وأولاد نبیّک.
__________________________________________________
- خود بیرون نمی‌آمدم و چون ظن من به خلاف این بود، گفتم که اگر در بعضی امور انقیاد ایشان نمایم، غالباً گناهی و مؤاخذه بر آن مترتب نخواهد گشت. اکنون که تمرد و عصیان این جماعت ظهور یافت، منیب و تائب به خدمت تو مبادرت نمودم. هیچ می‌دانی که توبه من قبول خواهد شد یا نی؟»
امیر المؤمنین حسین گفت که: «إنابت تو درجه قبول دارد و تو حرّی در دنیا و آخرت.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 150- 151
نقل است که در آن روز چون حربن یزید به خدمت امام حسین رضی الله عنه مبادرت نمود، گفت: «ای قرة العین بتول! اول کسی که بر تو خروج کرد، من بودم. اکنون رخصت فرمای تا نخست کسی که جان پیش تو فدا کند، من باشم.»
ملتمس وی به اجابت مقرون گشته.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 153
(1)- [کذا الصّواب، وکان فی مطبوعة المصدر: یزید بن الحارث].
(2)- آورده‌اند که چون حر بن یزید الریاحی رحمه الله دید که لشگر کوفه و عمر بن سعد مستعد حرب امام حسین رضی الله عنه شدند و بر قتل آن حضرت مبادرت خواهند نمود، تازیانه بر اسب زده و به موکب همایون پیوست و معروض داشت که: «ای قرة العین رسول! واللَّه که اگر گمان می‌بردم که این قوم دست رد بر سینه ملتمس تو خواهند نهاد، هرگز از خانه خویش بیرون نمی‌آمدم. اکنون که کمال عصیان ایشان به وضوح انجامید، تائب به خدمت آمدم. آیا توبه من مقبول خواهد بود یا نی؟»
امام حسین فرمود که: «انابت تو درجه قبول دارد.» [...]
و به روایتی در «روضة الشهدا» مسطور است: بعد از حر، برادرش مصعب و پسرش علی و غلامش غره که ایشان نیز در آن روز از اهل شقاوت جدا شده، به موکب هدایت انتساب ملحق گشته بودند. متعاقب یکدیگر به میدان رفتند و هر یک جمعی از دشمنان را به تیغ بی‌دریغ گذرانیده و بالاخره شهید شدند.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 52- 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 937
وقال للحسین علیه السلام: جعلت فداک، أنا صاحبک الّذی حبستک عن الرّجوع، وسایرتک فی الطّریق، واللَّه الّذی لا إله إلّاهو، ما ظننت أنّ القوم یردّون علیک ما عرضت علیهم، واللَّه لو حدّثتنی نفسی أ نّهم یقتلوک لما رکبتها منک أبداً، وإنِّی قد جئتک تائباً إلی ربِّی، ومواسیک بنفسی حتّی أموت بین یدیک، فهل تری لی من توبة؟
قال: نعم، یتوب اللَّه علیک ویغفر لک، ما اسمک؟
قال: أنا الحرّ.
قال: أنت الحرّ کما سمّتک امّک إن شاء اللَّه فی الدّنیا والآخرة، انزل.
قال: أنا لک فارساً خیر منِّی لک راجلًا، اقاتلهم علی فرسی ساعة، وإلی النّزول مصیری، ثمّ قال: یا «1» ابن رسول اللَّه، کنت أوّل خارج علیک، فأذن لی لأکون أوّل قتیل بین یدیک، وأوّل من یصافح جدّک غداً، «2» «3» وإنّما قال الحرّ: لأکون «3» أوّل قتیل «4» من المبارزین، «5» وإلّا فإنّ جماعة کانوا قد قُتلوا فی الحملة الاولی کما ذکر 2 5.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 280- 281/ عنه: المجلسی،
البحار، 45/ 13؛ البحرانی، العوالم، 17/ 257؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 294؛
مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 70؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 365
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة مکانهم: قال محمّد بن أبی طالب وصاحب المناقب وابن الأثیر فی الکامل، وروایاتهم متقاربة: إنّ الحرّ أتی الحسین علیه السلام، وقال: یا ...، وفی مثیر الأحزان مکانه: روی أنّ الحرّ قال للحسین علیه السلام: یا ...، وفی المعالی مکانه: وقد امتلأ غیظاً وحنقاً ویتلهّف عطشاً، وکان الحرّ مع الحسین علیه السلام إلی أن وقعت الحملة الّتی قُتل فیها جماعة وقیل خمسون من أصحاب الحسین علیه السلام، وصاح الحسین علیه السلام: أما من مغیث یغیثنی؟ أتی الحرّ إلی الحسین علیه السلام وقال: یا ...].
(2- 2) [مثیر الأحزان: فأذن له].
(3- 3) [المعالی: والمعنی].
(4)- [زاد فی البحار والعوالم: بین یدیک، والمعنی یکون أوّل قتیل].
(5- 5) [المعالی: لأنّه أوّل من برز فأذن له].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 938
ثمّ أمر «1» عمر بن سعد «1» فی أربعة آلاف، ثمّ صار عبیداللَّه بن زیاد یزید فی العسکر إلی أن بلغوا اثنین وعشرین ألفاً، وأمیرهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص، واتّفقوا علی قتله یوم عاشوراء، قیل: یوم الجمعة، وقیل: السّبت، وقیل: الأحد، بموضع یقال له: الطّفّ، وقُتل معه اثنان وثمانون رجلًا، فیهم الحرّ بن یزید «2» التّمیمیّ، لأنّه تاب آخراً حین رأی منعهم له من الماء، وتضییقهم علیه.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
وأقبل علی ولده «3» وقال له: یا بنیّ! لا صبر لی علی النّار، ولا علی غضب الجبّار، ولا أن یکون غداً خصمی أحمد المختار؛ یا بنیّ! «4» أما تری الحسین علیه السلام یستغیث فلا یُغاث، «5» ویستجیر فلا یُجار؛ یا بنیّ «5»! سر بنا إلیه نُقاتل بین یدیه، «6» فلعلّنا نفوز بالشّهادة ونکون من أهل السّعادة «5»، فقال له ولده: حبّاً وکرامة. «7»
قال: ثمّ إنّهما حملا من عسکر ابن زیاد (لعنه اللَّه) کأ نّهما یریدان القتال حتّی هجما علی الحسین علیه السلام، فنزل الحرّ رحمه الله عن ظهر جواده وطأطأ رأسه، وجعل یقبّل ید الحسین علیه السلام ورجلیه، وهو یبکی بکاءً شدیداً، فقال له الحسین علیه السلام: ارفع رأسک یا شیخ، فرفع رأسه، وقال: یا مولای! أنا الّذی منعتک عن الرّجوع، واللَّه یا مولای ما علمت أنّ القوم یبلغون منک هذا، وقد جئتک تائباً ممّا کان منِّی، ومواسیک بنفسی، وقلیل فی حقِّک یا مولای أن تکون نفسی لک الفداء، وها أنا ألقی حمامی یا مولای بین یدیک، فهل من
__________________________________________________
(1- 1) [فی المطبوع: معمر بن سعید].
(2)- [کذا الصّواب، وکان فی المصدر: الحارث بن یزید].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین: بکیر أو علیّ کما تقدّم ذکره].
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة والأسرار].
(5- 5) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6) (6*) [الأسرار: فلعلّ اللَّه أن یکتبنا مع الشّهداء نفوز بالشّهادة، فقال له: لست مخالفک یا أباه فیما تأمرنی به. قال أبو مخنف: فجعل الحرّ یقبّل الأرض بین یدی الحسین، فقال له: ارفع رأسک یا شیخ، فرفعه رأسه].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 939
توبة عند ربِّی؟ فقال له علیه السلام: إن تبت تاب اللَّه علیک، ویغفر لک، وهو أرحم الرّاحمین (6*).
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 75- 76/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 291-
292؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 289؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 129- 130
وکانوا فی روایة صادقیّة: ثلاثین ألفاً وأحاطوا بالحسین علیه السلام من کلّ جانب حتّی جعلوه فی مثل الحلقة، فتقدّم عمر بن سعد ورمی نحو عسکر الحسین علیه السلام وقال: اشهدوا لی عند ابن زیاد أ نّی أوّل من رمی الحسین.
وأقبلت السّهام من القوم کأ نّها القطر، فقال الحسین علیه السلام لأصحابه: إنّ هذه رسل الموت إلیکم، فاقتتلوا ساعة حملة وحملة، حتّی قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام خمسون رجلًا، منهم عشرة من موالی الحسین علیه السلام، واثنان من موالی أمیر المؤمنین علیه السلام، رضوان اللَّه علیهم. شعر:
جادوا بأنفسهم فی حُبّ سیّدهم والجودُ بالنّفسِ أقصی غایة الجودِ
فعندها ضرب الحسین علیه السلام بیده علی لحیته، وجعل یقول: اشتدّ غضب اللَّه تعالی علی المجوس إذ عبدت النّار، وعلی الیهود إذ جعلوا له ولداً، وعلی النّصاری إذ جعلوه ثالث ثلاثة، واشتدّ غضب اللَّه تعالی علی قوم اتّفقت آراؤهم علی قتل ابن بنت نبیّهم، واللَّه لا اجیبهم إلی شی‌ء ممّا یریدون أبداً حتّی ألقی اللَّه تعالی وأنا مخضّب بدمی، مغصوب علیَّ حقّی، أما من مغیثٍ یغیثنا، أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟
قال أبو مخنف: فوقع کلامه فی مسامع الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، فأقبل علی ولده وقال:
یا بنیّ! لا صبر لی علی النّار، فسر بنا إلی الحسین علیه السلام لننصره ونقاتل بین یدیه، فلعلّ اللَّه تعالی یرزقنا الشّهادة، ونحظی بالسّعادة الّتی لا انقطاع لها!
فقال له ولده: لست مخالفک، فحملا من عسکر ابن زیاد کأ نّهما یقاتلان حتّی هجما علی الحسین علیه السلام، فجعل الحرّ یقبّل الأرض بین یدیه، فقال له الحسین علیه السلام: من تکون، ارفع رأسک؟ فقال: یا مولای، أنا الّذی منعتک من الرّجوع وعن العود إلی بلادک،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 940
وأتیتک تائباً ممّا کان منِّی، ومواسیک بنفسی حتّی اقتل بین یدیک، فهل من توبةٍ یا مولای؟ فقال علیه السلام: إن تُبت تاب اللَّه تعالی علیک، وغفر لک، وهو أرحم الرّاحمین. «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 359- 360
فجعل الحسین رضی الله عنه ینظر یمیناً وشمالًا، فلم یرَ أحداً یبارز أعداءه، فبکی بکاءً شدیداً، وینادی: وا محمّداه، وا علیّاه، وا حمزتاه، وا جعفراه، وا عبّاساه، یا قوم! أما من معین یعیننا؟ أما من خائف من عذاب اللَّه فیذبّ عنّا؟ ثمّ جعل یقول:
أنا ابن علیّ الطّهر من آل هاشم کفانی بهذا مفخراً حین أفخر
وفاطم امِّی ثمّ جدِّی محمّد وعمِّی هو الطّیّار فی الخلد جعفر
بنا بیّن اللَّه الهدی عن ضلاله وفینا الولایة للعوالم مفخر
وشیعتنا فی النّاس أکرم شیعة وباغضنا یوم القیامة یخسر
فطوبی لعبد زارنا بعد موتنا بجنّة عدن صفوها لا یکدر
إذا ما أتی یوم القیامة ظامیا إلی الحوض یسقیه بکفیّه حیدر
فسمع الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، فقال لولده: إنّ الحسین یستغیث فلا یغیثه أحد، فهل لک فی أن نقاتل بین یدیه، ونفدیه أرواحنا، ولا صبر لنا علی النّار ولا علی غضب الجبّار، ولا یکون خصمنا محمّد المختار، قال ولده: واللَّه أنا مطیعک، ثمّ حملا کأنّهما یقاتلان حتّی جاء بین یدی الإمام وقبّلا الأرض، وقال: یا مولای! أنا الّذی منعتک من الرّجوع، واللَّه
__________________________________________________
(1)- پس مردانه اسب تاخت و به خدمت سید شهدا شتافت و گفت: «خداوندا! توبه می‌کنم، توبه مرا قبول کن. به درستی که دل‌های دوستان تو را بترسانیدم و فرزندان پیغمبر تو را در بیم افکندم.»
پس گفت: «یابن رسول اللَّه! منم که نگذاشتم برگردی و تو را به این مکان آوردم ولیکن نمی‌دانستم که ایشان با تو چنین خواهند کرد. آیا توبه من قبول می‌شود؟»
حضرت فرمود: «بلی، اگر توبه کنی خدا توبه تو را قبول می‌کند.»
گفت: «یابن رسول اللَّه! پس دستوری ده که اول من به جنگ این کافران بروم.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 662
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 941
ما علمت أنّ القوم الملاعین یفعلون بک ما فعلوا، وقد جئناک تائباً. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 344 (ط اسوة)، 3/ 75- 76 1
__________________________________________________
(1)- در «شرح شافیه» مسطور است که: این وقت حر روی به فرزند خود علی کرد:
وقال: «یا بنیّ! لا صبر لی علی النّار، فسر بنا إلی الحسین لننصره ونقاتل بین یدیه، فلعلّ اللَّه تعالی یرزقنا الشّهادة الّتی لا انقطاع لها.»
گفت: «ای پسرک من! مرا شکیبایی بر آتش دوزخ نیست. بیا تا به‌حضرت حسین رویم و او را نصرت کنیم و با دشمنان او رزم زنیم. باشد که به ادراک شهادت، سعادت ابدی به دست کنیم.»
گفت: «ای پدر! من هرگز بیرون رضای تو کار نکنم.»
و در رکاب پدر روان شد.
لشگریان را چنان می‌نمود که ایشان به آهنگ جنگ می‌روند. چون لختی از صف دور شدند، حر دست بر سر نهاد و همی گفت:
«اللَّهمّ! إلیک أنبت، فتب علیَّ، فقد أرعبت قلوب أولیائک وأولاد نبیّک.»
«ای پروردگار من! توبت و انابت 1 به حضرت تو آوردم. بر من ببخشای؛ چه دل‌های اولیای تو را و فرزندان پیغمبر تو را به ترس و بیم افکندم.»
و چون با حسین علیه السلام راه نزدیک کرد، از اسب پیاده شد و زمین ببوسید و پیشانی بر خاک نهاد.
فقال له الحسین: «مَنْ تکون؟ ارفع رأسک.»
حسین علیه السلام فرمود: «چه کس باشی؟ سر از خاک بردار.»
عرض کرد: «جان من فدای تو باد ای پسر رسول خدای! من آن کسم که تو را به راه خویش نگذاشتم و طریق بازگشت بر تو مسدود داشتم و تو را از راه و بیراه بگردانیدم تا بدین زمین بلاانگیز رسانیدم. هرگز گمان نداشتم این قوم مکانت و منزلت تو را دست بازدارند و سخن تو را با تو بازگردانند. سوگند با خدای اگر این بدانستم، هرگز نمی‌کردم آن‌چه کردم. اکنون از آن‌چه کردم پشیمانم. نادم و تائب به حضرت خداوند پناهنده‌ام. آیا این توبت و انابت در حضرت حق مقبول افتد؟»
حسین علیه السلام فرمود: «خداوند از تو می‌پذیرد و تو را معفو می‌دارد. اکنون فرود آی و بیاسای.»
عرض کرد: «اگر من سواره رزم دهم، نیکوتر است تا پیاده باشم.»
حسین علیه السلام فرمود: «تو دانی.»
1. انابت: بازگشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 254- 256
این وقت حر بن یزید ریاحی را آتش غیرت در کانون خاطر زبانه زدن گرفت، پیش تاخت و عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! آن روز که ابن‌زیاد مرا به مقاتلت تو فرمان داد، چون از دار الاماره بیرون شدم، از قفای خود اصغای ندایی نمودم که: ابشر یا حرّ بخیر!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 942
ثمّ ضرب فرسه ولکزه برجلیه وأومی إلی ولده بکیر أن کن علی أثری، فأتی إلی الحسین علیه السلام واعتذر وقال: هل من توبة؟ قال علیه السلام: نعم، یتوب اللَّه علیک، ففرح به، وقال علیه السلام: من هذا الغلام؟ قال: سیّدی! هذا ولدی، فقال علیه السلام: جزاکم اللَّه عنّی خیراً،
__________________________________________________
- شاد باش ای حر! به وصول خیر. روی باز پس کردم، هیچ کس ندیدم، با خود گفتم: سوگند با خدای این بشارت نیست؛ چه من به مقاتلت پسر پیغمبر می‌روم و در خاطر نداشتم که به حضرت تو انابت خواهیم جست. اکنون آن سخن راست آمد که اصابه خیر نمودم. یابن رسول اللَّه! اول کس من بودم که بر تو بیرون شدم. اجازت فرمای تا اول کس من باشم که در راه تو جان بازم و فردای قیامت اول کس باشم که با رسول خدای مصافحت آغازم.»
و حر از این سخن همی خواست که پیشرو سرهنگان و نخستین مبارزان باشد؛ چه از این پیش جماعتی مجروح و مطروح افتادند.
بالجمله، حسین علیه السلام اورا رخصت مناجزت فرمود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 260
جمال الدین محدث که از ثقات 1 اهل سنت و جماعت است، در کتاب «روضة الاحباب» می‌نویسد: چون حر آهنگ جنگ فرمود، برادرش مصعب بن یزید ریاحی که هنوز در میان لشگر ابن‌سعد بود، این ارجوزه حر را بشنید و اسب برانگیخت. کوفیان چنان دانستند که به مبارزت برادر می‌تازد. چون راه نزدیک کرد، حر را ترحیب و ترجیب 2 فرستاد و ندا در داد که: «ای برادر! مرا از مطموره غوایت 3 به شاهراه هدایت دلالت فرمودی. اینک از در توبت و انابت آمده‌ام.»
حر او را به حضرت حسین علیه السلام آورد تا تائب گشت و در میان اصحاب بر صف شد.
1. ثقات: مردمان مورد اطمینان.
2. ترحیب: جا باز کردن و مرحبا گفتن. ترجیب: بزرگ شمردن.
3. مطموره: سیاه چاه. غوایت: هلاکت، گمراهی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 261
بالجمله در حدیث معهود مذکور است، از آن پس که سیدالشهدا مناشده و آن کلمات به پای برد و باز نمود که خدای را بر این جماعت که پسر پیغمبر خود را می‌کشند، با این که بر مراتب او آگاهند، خشم و غضب شدید گشته. حربن یزید اسب بزد و از لشگر پسر سعد بیرون تاخت و به جانب سپاه امام حسین بشتافت. در آن حال که دست خود بر سر نهاده، همی عرض کرد: «ای خدای! به حضرت تو بازگشت و انابت جویم. پس بپذیر توبت مرا، چه من قلوب اولیای تو و جگرگوشگان پیغمبر تو را در رعب و بیم افکندم.» آن‌گاه به حضرت امام حسین عرض کرد: «ای فرزند رسول خدای! آیا توبت من پذیرفته است؟» فرمود: «آری، خداوند توبت تو را پذیرفتار گردید.»
عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! آیا مرا رخصت عنایت فرمایی تا از طرف تو به مقاتلت شتابم؟» پس آن حضرت او را اجازت داد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 113- 114
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 943
ثمّ قال له: انزل یا حرّ، فقال: أنا لک فارساً خیر منِّی راجلًا. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 199 1
__________________________________________________
(1)- تازیانه بر اسب زد (ف) قصد حسین علیه السلام داشت و دست بر سر گذاشت و می‌گفت: «بارخدایا! به سوی تو برگشتم، توبه ام را بپذیر. من دل دوستان تو و زادگان دختر پیغمبرت را لرزاندم.»
طبری گفته: چون به حسین علیه السلام و اصحابش نزدیک شد، سپر واژگون کرد و بر آن‌ها سلام داد.
(د مل) خود را به حسین رسانید و گفت: «قربانت یابن رسول اللَّه! من همان همراه توام که نگذاشتم برگردی و در راه پا به پای تو آمدم و تو را در این جا بازداشت کردم. من گمان نمی بردم که این مردم پیشنهادهای تو را یکسر نپذیرند و تو را به این وضع کنونی برسانند. به خدا اگر می‌دانستم با تو چنین می‌کنند، آن‌چه با تو کردم، نمی‌کردم. من از آن چه کردم به خدا توبه کردم. به نظر شما توبه من پذیرفته است؟!»
حسین فرمود: «آری توبه‌ات را خدا قبول کند، فرود آی.»
عرض کرد: «من سواره بهتر می‌توانم خدمت کنم. ساعتی با آن‌ها بجنگم و در آخر پیاده خواهم شد.»
حسین فرمود: «خدایت رحمت کند! هرچه در نظر داری عمل کن.»
در «تذکره» سبط است که پس از آن که حسین علیه السلام به شبث بن ربعی‌و حجار بن ابجرو قیس بن اشعث ویزید بن حارث فریاد زد: «شما به من نامه ننوشتید؟» گفتند: «نمی‌دانیم چه می‌گویی.»
حربن یزید که از سادات آن‌ها بود، گفت: «آری، به خدا ما به تو نوشتیم و تو را آوردیم. خدا باطل و باطل‌خواهان را دور کند! من دنیا را بر آخرت نگزینم.»
سپس سر اسبش را برگردانید و به لشگر حسین علیه السلام آمد. حسین به او فرمود: «اهلًا وسهلًا، تو در دنیا و آخرت حرّی.» انتهی.
(نما) روایت است که به حسین علیه السلام گفت: «چون عبیداللَّه مرا به سوی تو فرستاد، از قصر که بیرون شدم از پشت سر فریادی شنیدم که مژده خیرت باد ای حر! برگشتم و کس را ندیدم. گفتم: به خدا این مژده چیست؟ من جلوی حسین می‌روم و در دلم نیافتاد که پیروی تو خواهم کرد.»
فرمود: «تو به خیر رسیدی.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 115- 116
قطب راوندی رحمه الله ازابی‌عبیدة بن عبداللَّه‌بن مسعود از پدرش روایت کرده که خداوند به پیغمبرش دستور داد وارد کنیسه ای شود (معبد یهود) تا مردی را به بهشت برد. چون با گروهی همراهان خود وارد کنیسه شد، دید جمعی از یهود تورات می‌خوانند و به آن جا رسیدند که اوصاف پیغمبر را شرح می‌دهد. چون چشمشان به آن حضرت افتاد، خموشی گرفتند و در گوشه کنیسه بیماری بود. پیغمبر از آن‌ها پرسید: «چرا خموشی گرفتید؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 944
__________________________________________________
- آن یهود بیمار گفت: «چون به شرح اوصاف پیغمبر رسیدند، خاموش شدند.»
آن بیمار بر سر دست آمد و خود را به تورات رسانید و آن را برگرفت و خواند تا آخر وصف پیغمبر و امت او و گفت: «این اوصاف از آن تو و امت توست و من شهادت می‌دهم که معبود به حقی جز خدا نیست و تو رسول خدایی.»
سپس جان داد. پیغمبر به همراهانش فرمود: «متصدی جنازه برادر خود گردید.» به نظر من حال این بیمار آزاده جوانمرد چه قدر شبیه است به حالت حر بن یزید ریاحی طبق آن چه سبط ابن جوزی در «تذکره» آورده است.
گفته است: حسین علیه السلام شبث بن ربعی 1، حجار بن ابجر 2 و قیس بن اشعث و یزید بن حارث را آواز داده که: «مگر شما به من ننوشتید، میوه‌ها رسیده و باغ‌ها خرّم شده و بر لشگری آماده فرود آیی، به کوفه بیا؟»
و گفته: در جوابش گفتند: «ما ننوشتیم و ندانیم چه می‌گویی.»
سپس گفته است که حر بن یزید یربوعی 3 که یکی از سروران آن‌ها بود، در جواب آن حضرت گفت: «آری، به خدا ما بودیم که با تو مکاتبه کردیم و ماییم که تو را به این‌جا آوردیم. خدا باطل و اهل باطل را دور کند. به خدا من دنیا را به آخرت نگزینم.»
و بر اسب خود زد و وارد قشون حسین علیه السلام گردید. حسین به او فرمود: «اهلًا وسهلًا، به خدا تو در دنیا و آخرت آزادی.»
و سپس چون مولای ما حسین علیه السلام باب وسیله و کلید خزائن رحمت و چراغ هدایت و کشتی نجات است، دور نیست که آن چه از آن حضرت راجع به استرحام و گریه و خواهش و اصرار بر ترک کشتن او از وی روایت شده است، برای دلسوزی آن حضرت بوده بر اهل کوفه که مرتکب چنین جنایت و جرم‌های فظیع نشوند که امت‌های اهل عالم یکی از آن‌ها را مرتکب نشده و شاید سرّ این که مکرر استغاثه کرده و ناصر و یاور خواسته، همین بوده و مقصدش حفظ جان خود نبوده، بلکه حفظ سعادت آنان بوده و می‌خواست تا حد امکان بعضی از آن‌ها را نجات دهد، در صورتی که نجات همه امکان‌پذیر نبوده است.
سپس بر اسب خود زد و دست بر سر سوی حسین علیه السلام آمد و می‌گفت: خدایا به تو بازگشتم و توبه‌ام بپذیر. همان منم که دل دوستان و زادگان پیغمبرت را به هراس آوردم. به حسین پیوست و زبان حالش گویا بود
«ای کرمت همنفس بی‌کسان جز تو کسی نیست کس بی‌کسان
پیش تو با ناله و آه آمدیم معتذر از جرم و گناه آمدیم
جز تو ره قبله نخواهیم ساخت گر ننوازی تو که خواهد نواخت
یار شو ای مونس غمخوارگان چاره کن ای چاره بیچارگان
درگذر از جرم که خواهنده‌ایم چاره ما کن که پناهنده ایم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 945
__________________________________________________
-چاره ما ساز که بی‌یاوریم گر تو بِرانی به که رو آوریم
***
تا نسازید درستم نروم از این در یا پذیرید به این عیب و کم کاست مگر
گر پذیرید چه به باشد از این عز و شرف ور برانید کنم روی به سوی چه طرف
***
ای در تو مقصد و مقصود ما وی رخ تو شاهد و مشهود ما
نقد غمت مایه هر شادیی بندگیت به زهر آزادیی
کوی تو بزم دل شیدای ماست مسکن ما منزل ما جای ماست
عشق تو مکنون ضمیر من است خاک سرای تو سریر من است
ای غمت از شادی احباب به درد تو از داروی اصحاب به
کوه غمت سینه سینای من روشنی دیده بینای من»
گفته اند چون نزدیک خیام حسین رسید، سپر وارونه گرفت و گفتند پناه آورده، تا چون او را شناختند، به حسین علیه السلام سلام داد و عرض کرد: «قربانت گردم. من همان همراه توام که از برگشت تو جلوگیری کردم و در راه همراه تو بودم و در این‌جا به تو سخت گرفتم و تو را بازداشت کردم و هرگز گمان نمی‌بردم این مردم پیشنهادهای تو را همه رد کنند و تو را به این روز برسانند. به خدا اگر می‌دانستم که سرانجامت را به این‌جا می‌رسانند، آن‌چه با تو کردم نمی‌کردم. من از آن‌چه کردم، به خدا توبه کردم. آیا از این گناه به نظر شما توبه‌ام پذیرفته شود؟!
گر تو برانی کسم شفیع نباشد رو به تو دانم دگر به هیچ وسائل»
حسین فرمود: «آری، خدا توبه‌ات بپذیرد. فرود آی.»
عرض کرد: «من سواره باشم برای شما بهتر است از آن که پیاده شوم. ساعتی بر پشت اسب با این لشگر نبرد کنم و آخر کارم پیادگی باشد.»
حسین فرمود: «خدایت رحمت کند! هرچه درنظر داری بکن.»
جلوی حسین علیه السلام ایستاد و فریاد زد: «ای اهل کوفه! مادرتان به عزایتان نشیند و بر شما بگرید. این بنده شایسته را دعوت کردید و چون نزد شما آمد، او را به دشمن دادید.» تا آخر.
1. در تقریب ابن‌حجر گوید: شبث اولش مفتوح است، دومش باء یک نقطه و سوم ثاء سه نقطه پسر ربعی تمیمی یربوعی است. ابوعبدالقدوس گوید: کوفی است و دوران جاهلی را دیده. مؤذن سجاح بود و سپس اسلام آورد و در شورش بر عثمان کمک کرد و سپس در صحبت علی علیه السلام درآمد و پس از آن از خوارج شد و باز توبه کرد و در قتل حسین علیه السلام شرکت نمود و پس از آن با مختار در شمار خونخواهان حسین علیه السلام درآمد و رئیس شرطه کوفه گردید و در قتل مختار هم شرکت جست و در حدود سال 80 هجری در کوفه بمرد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 946
فی روضة الشّهداء «1» وریاض الشّهادة ومهیج الأحزان «1» قال للحسین علیه السلام: «سیِّدی رأیت اللّیلة أبی فی منامی، فقال لی: أین کنت فی هذه الأیّام؟ قلت: خرجت لآخذ الطّریق علی الحسین علیه السلام، فصاح علیَّ، وقال: وا ویلاه! ما أنت وابن رسول اللَّه؟ إن کنت ترید أن تعذّب وتخلّد فی النّار فاخرج إلی حربه، وإن أحببت أن یکون جدّه شفیعک فی القیامة وتحشر معه فی الجنّة فانصره وجاهد معه».
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 364؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 127
ثمّ ضرب جواده نحو الحسین منکِّساً برأسه حیاءً من آل الرّسول بما أتی إلیهم، وجعجع بهم فی هذا المکان علی غیر ماء ولا کلأ، رافعاً صوته: «اللَّهمّ إلیک أنیب فتب علیَّ فقد أرعبتُ قلوب أولیائک وأولاد نبیّک، یا أبا عبداللَّه! إنِّی تائب فهل لی من توبة».
فقال الحسین علیه السلام: نعم، یتوب اللَّه علیک. فسرّه قوله وتیقّن الحیاة الأبدیّة والنّعیم الدّائم، ووضح له قول الهاتف لمّا خرج من الکوفة، فحدّث الحسین علیه السلام بحدیث قال فیه: لمّا خرجت من الکوفة نودیت: أبشر یا حرّ بالجنّة، فقلت: ویل للحرّ! یبشر بالجنّة وهو یسیر إلی حرب ابن بنت رسول اللَّه؟
فقال له الحسین علیه السلام: لقد أصبت خیراً وأجراً.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 290
__________________________________________________
- 2. حجار بن ابجر با حاء بی نقطه و ج با تشدید همان است که در قتل حسین علیه السلام شرکت جست. پدرش ابجر طبق آن‌چه نقل شده نصرانی بود و در کوفه به دین نصاری مرد و نصاری و مسلمانان به خاطر خودش و پسرش در تشییع او شرکت کردند و او را تا جبانه بردند و عبدالرحمان بن ملجم لعین به این مشایعت مشترک برخورد و گفت:
«مسلمان اگر بود حجار ابجر ز نعش پدر بود بیگانه یک‌سر
وگر او ز کفار باشد چه باکی ز کفار نبود چنین خوی منکر
نبود ار بدل مقصدی جمعشان را پراکنده کردم به شمشیر دو سر»
آن ملعون در این موقع قصد قتل امیر المؤمنین علیه السلام را داشت و شمشیری که به آن حضرت زد با او بوده.
3. یربوع بن حنظله پدر قبیله ای است از تمیم که متمم بن نویره از آن‌هاست. او مردی صحابی شاعر بود و در کوفه ریاست داشت.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 330- 333
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 947
فی النّاسخ ذکر صاحب روضة الأحباب أ نّه لمّا ارتجز الحرّ، سمع أرجوزته أخوه مصعب، وکان فی عسکر ابن سعد، فحمل علی الحرّ وزعم العسکر أ نّه حمل علی أخیه، فلمّا وصل إلیه، رحّب به وقال: یا أخی! لقد أرشدتنی وهدیتنی وإنّی جئت تائباً. فأتی به الحرّ إلی الحسین علیه السلام، وتاب واستتاب وصار فی صفوف أصحاب الحسین.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 367
ورأیت فی بعض الکتب القدیمة بالأسانید المعتبرة: أنّ الحرّ لمّا جاء إلی الحسین علیه السلام کان ولده بکیر معه، وقال: کن علی أثری، فأتی إلی الحسین علیه السلام واعتذر وقال: هل من توبة؟ قال: نعم، یتوب اللَّه علیک. ففرح، وقال الحسین علیه السلام: من هذا الغلام؟ قال:
سیِّدی! هذا ولدی وهو یرید أن ینصرک، فقال: جزاکم اللَّه عنِّی خیراً، ثمّ قال علیه السلام له:
انزل یا حرّ، قال: أنا لک فارساً خیر منِّی راجلًا.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 368
أ نّه لحق بالحسین مع غلامه التّرکیّ، ولعلّ اسمه (عروة)، علی ما نصّ علیه بعض المقاتل، کمقتل الإمام المغفور له الشّیخ محمّد حسین آل کاشف الغطاء، ففیه إضافة إلی ذلک استشهاد ولد الحرّ (علیّ) وأخیه (مصعب)، کلّ هؤلاء الثّلاثة بین یدی الحرّ. علی تأمّل لنا فی صحّة ذلک، واللَّه العالم.
وفی لهوف ابن طاوس، ص 43، طبع النّجف؛ مقتل الخوارزمی، ج 2، ص 9، طبع النّجف: أنّ قصّة توبة الحرّ کانت بعد الحملة الاولی من أصحاب الحسین علیه السلام الّتی قُتل فیها زهاء خمسین رجلًا. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 381
__________________________________________________
(1)- حر در حالی که رهبری هزار سواره را که عبیداللَّه بن زیاد فرماندهی آن‌ها را به او سپرده بود به عهده داشت، برای جلوگیری از ورود حسین علیه السلام به کوفه، در نزدیکی کوه «ذوحسم» با امام حسین علیه السلام برخورد کرد. ولی پیش از شروع درگیری توبه کرد و به لشکرگاه حسین علیه السلام پیوست، مبارزه کرد و به شهادت رسید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 948
ما فی کتاب ریاض الشّهادة: وجعل یستأذن للجهاد ویبالغ، والإمام علیه السلام یقول له:
أنت وافد إلینا وضیفنا، دع حتّی یبارز غیرک «1».
فقال الحرّ: یا ابن رسول اللَّه! رأیت البارحة أبی فی المنام.
وسألنی: أین کنت فی هذه الأیّام؟
فقلت: سرت إلی الحسین أحبسه حتّی تصل إلیه جیوش ابن زیاد، فصاح علیَّ أبی، وقال: واویلاه! مالک یا بنیّ ولابن رسول اللَّه؟ إذا أردت أن تخلّد فی نار جهنّم فقاتله، أترید أن یخاصمک غداً محمّد المصطفی، وعلیّ المرتضی، وفاطمة الزّهراء فی یوم الجزاء وتحرم من شفاعتهم؟ بل ترجع وتنصر الحسین حتّی یبیضّ وجهک یوم القیامة وتفوز بجوارهم فی دار الکرامة
الحسینی الجلالی، القول السّدید،/ 55
ما فی مصائب الأبرار: المشهور: أنّ الحرّ بعد حصول الإذن من الحسین علیه السلام، قال:
یا سیِّدی! أتأذن لی أن أظهر خجلی وسواد وجهی، وأعتذر من أهل الحرم المخدّرات؟
فقال له الحسین علیه السلام: قد أذنت لک.
__________________________________________________
- لحن برخی از کتاب های «مقتل» حاکی از آن است که حراز هنگام ملاقات با حسین علیه السلام حالتی عاطفی و دلبستگی درونی با انقلاب داشته است ما با تردید به این مسأله نگاه می‌کنیم و ترجیح می‌دهیم که بگوییم «لحن نویسندگان مقتل» به خاطر حالت عاطفی و تأثر خود آن‌ها در برخورد با موقعیت متحول «حر» می‌باشد که در نهایت به سوی انقلاب حرکت نمود.
برخی از مراجع و منابع تاریخی که از نظر اعتباری دارای ارزش درجه دوم هستند، بیان می‌دارند که حر تحت تأثیر موضعگیری پسرش علی بن حر و برادرش مصعب بن یزید و غلامش‌عروة قرار گرفته و به این جهت انقلاب را دوست داشته و سرانجام نیز به صفوف انقلابیون پیوسته. ولی این مطلب برای ما ثابت نشده است. 1
1. خوارزمی در «مقتل الحسین» 2/ 10 یادآوری می‌کند که حر همراه غلام ترک خویش به امام حسین علیه السلام پیوست و برای ما ثابت نشده که این غلام مبارزه کرده و کشته شده تا جزو شهیدان به حساب آید.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 83- 84
(1) عن ریاض الشهادة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 949
ولمّا وصل الحرّ إلی الحرم، قال: السّلام علیکنّ یا أهل بیت النّبوّة، أنا الرّجل الّذی قطعت علیکم الطّریق، وأرعبت قلوبکنّ.
فأنا الآن نادم من عملی، وتبت من ذلک، وبرجاء عفو اللَّه ربّ العالمین التجأت إلیکم وحصلت الإذن من إمامی للحرب والبراز، ومنکنّ أطلب العفو والسّماح وأن لا تشکون علیَّ عند الصِّدِّیقة الکبری.
فلمّا سمعنَ النِّساء کلامه علا بکائهنّ وعویلهنّ حتّی أسمعن المحبّ والعدوّ، وحینما رأی الحرّ تلک الحالة، نزل عن فرسه بلا اختیار، ولطم علی رأسه ووجهه، وحثا التّراب علی رأسه، قائلًا: یا لیتنی خرست ولم أقل ما قلت. یا لیت یدی ورجلی قد شلّتا ولم أفعل ما فعلت. یا لیت لم أمنعکم عن الرّجوع.
وعند ذلک جاءته بعض نساء الحرم، ودعت له بالخیر وسلته. «1»
الجلالی الحسینی، القول السّدید،/ 57- 58

خطبة الحرّ لأهل الکوفة

وأقبل الحرّ علی أهل الکوفة وهو عند الحسین، فقال: لُامِّکم الهبل والعبر، دعوتموه حتّی إذا أتاکم أسلمتموه، فصار فی أیدیکم کالأسیر، قد حلأتموه ونساءه وأصحابه عن ماء الفرات الجاریّ الّذی یشربه الیهود والنّصاری والمجوس، ویتمرّغ فیه خنازیر السّواد، لبئسما خلفتم به محمّداً فی ذرّیّته، فدعوا هذا الرّجل یمضی فی بلاد اللَّه، أما أنتم مؤمنون؟
وبنبوّة محمّد مصدّقون؟ ولا بالمعاد موقنون؟
فحلمت علیه رجالة لهم، فرمته بالنّبل، فأقبل حتّی وقف أمام الحسین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 397- 398، أنساب الأشراف، 3/ 189
__________________________________________________
(1)- روی السّیّد الجدّ فی آخر الفصل الثّالث من القول السّدید عن مصائب الأبرار بالنّصّ الفارسیّ وهذه ترجمته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 950
فاستقدم «1» أمام أصحابه، ثمّ قال: أ یّها القوم، ألا «2» تقبلون من حسین «3» خصلةً من «3» هذه الخصال الّتی عرض علیکم فیعافیکم اللَّه من حربه وقتاله «4»؟ «5» قالوا: «6» هذا الأمیر عمر بن سعد فکلّمْه، فکلّمَه «7» بمثل ما کلّمه به قبل، وبمثل ما کلّم به أصحابه 5 6؛ قال «8» عمر: قد «9» حرصتُ، لو وجدتُ إلی ذلک سبیلًا فعلت، «10» فقال: یا «11» أهل الکوفة، لُامِّکم الهَبَل والعبر «12» «13» «14» إذ دعوتموه «13» حتّی إذا أتاکم 14 «15» أسلمتموه، وزعمتم أ نّکم قاتلو أنفسکم دونه، ثمّ عدوتم علیه لتقتلوه، أمسکتم «16» بنفسه، 15 وأخذتم بکظمه، وأحطتم به من کلِّ جانب «17»، فمنعتموه «18» التّوجّه فی بلاد اللَّه العریضة حتّی یأمن ویأمن أهل بیته،
__________________________________________________
(1)- [الأعیان: تقدّم].
(2)- [فی إبصار العین: أما، وفی نهایة الإرب مکانه: قال: فتقدّم الحرّ، ثمّ قال: أ یّها الأمیر! ألا ...].
(3- 3) [لم یرد فی إبصار العین].
(4)- [لم یرد فی إبصار العین].
(5- 5) [لم یرد فی نهایة الإرب والأعیان].
(6- 6) [إبصار العین: فکلّم الأمیر عمر: فکلّمه بما له قبل وقال لأصحابه].
(7)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: الحرّ].
(8)- [أضاف فی نهایة الإرب: له].
(9)- [الأعیان: لقد].
(10)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: فالتفت الحرّ إلی القوم].
(11)- [فی بحر العلوم مکانه: فاستقدم أمام الحسین وتوجّه نحو القوم منادیاً بأعلی صوته: یا ...، وفی المقرّم مکانه: ثمّ استأذن الحسین فی أن یکلّم القوم، فأذن له، فنادی بأعلی صوته: یا ...].
(12)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(13- 13) [فی إبصار العین: دعوتم ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وفی ذخیرة الدّارین: دعوتم هذا العبد الصّالح ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وفی بحر العلوم: إذ دعوتم هذا العبد الصّالح].
(14- 14) [الأعیان: دعوتم ابن رسول اللَّه (وفی روایة) أدعوتم هذا العبد الصّالح حتّی إذا جاءکم].
(15- 15) [لم یرد فی المقرّم].
(16)- [ذخیرة الدّارین: أنفسکم وهو تصحیف].
(17)- [نهایة الإرب: ناحیة].
(18)- [فی إبصار العین والأعیان: لتمنعوه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 951
«1» وأصبح فی أیدیکم کالأسیر «1»، لا یملک لنفسه نفعاً، ولا یدفع «2» «3» ضرّاً، «4» وحلأتموه ونساءه وصبیته وأصحابه عن «4» ماء الفرات الجاری «5» الّذی یشربه «6» الیهودیّ والمجوسی «7» والنّصرانیّ «6»، وتمرّغ فیه خنازیر السّواد وکلابه «5»، وها هم أولاء «8» قد صرعهم العطش، بئسما خلفتم محمّداً فی ذرِّیّته! لا سقاکم «9» اللَّه یوم الظّمأ «10» إن لم تتوبوا وتنزعوا عمّا أنتم علیه من یومکم هذا فی ساعتکم هذه «10». «11» فحملت علیه «12» رجّالة لهم «13» «12» ترمیه «11» بالنّبل؛ فأقبل «14» حتّی وقف أمام الحسین. «15» «16» قال أبو مخنف: عن الصّقعب بن زهیر وسلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم،
__________________________________________________
(1- 1) [الأعیان: فصار کالأسیر فی أیدیکم].
(2)- [لم یرد فی الأعیان والمقرّم].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب وبحر العلوم: عنها].
(4- 4) [نهایة الإرب: ومنعتموه ومن معه من].
(5- 5) [لم یرد فی الأعیان].
(6- 6) [ذخیرة الدّارین: الیهود والنّصاری].
(7)- [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین].
(8)- [لم یرد فی نهایة الإرب وإبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان وبحر العلوم والمقرّم].
(9)- [نهایة الإرب: أسقاکم].
(10- 10) [لم یرد فی المقرّم].
(11- 11) [نهایة الإرب: فرموه].
(12- 12) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان: رجال].
(13)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(14)- [فی نهایة الإرب والأعیان: فرجع، وفی بحر العلوم والمقرّم، فتقهقر].
(15) (- 15*) [لم یرد فی الأعیان، وفی إبصار العین وذخیرة الدّارین: (الهبل) کجبل، (والعبر) کصبر، وتضمّ العین هما بمعنی الثّکل. ویمضی علی بعض الألسنة العیر بالیاء المثنّاة تحت وهو غلط (کظمه) کظم الوادی بفتح الکاف وسکون الظّاء المعجمة مضیقه؛ فإذا أخذه الإنسان فقد منع الدّاخل فیه والخارج؛ فهو کنایة عن المنع، کما یقال أخذ بزمامه].
(16) (- 16*) [لم یر دفی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 952
قال 16*: وزحف عمر بن سعد نحوهم «1»، ثمّ نادی: یا ذوید، أدْن رایتک؛ «2» قال: فأدناها، ثمّ وضع سهمه فی کبد قوسه «2»؛ ثمّ رمی «3» فقال: اشهدوا أنِّی أوّل مَنْ رمی 15*. «4» «5»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 428- 429/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 120؛ الحائری،
ذخیرة الدّارین، 1/ 197؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 445- 446؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 613؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 291؛ بحر العلوم، مقتل الحسین
علیه السلام،/ 383- 384
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2- 2) [لم یر دفی نهایة الإرب].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب: بسهم].
(4)- [أضاف فی نهایة الإرب: بسهم ... ثمّ ارتمی النّاس].
(5)- گوید: حر پیش روی یاران خویش رفت و گفت: «ای قوم! چرا یکی از این چیزها را که حسین به شما عرضه می‌کند، نمی‌پذیرید که خدایتان از جنگ وی معاف دارد؟»
گفتند: «اینک امیر عمربن سعد، با وی سخن کن.»
گوید: با وی سخنانی گفت همانند آن‌چه از پیش با وی گفته بود و نیز به یاران خویش گفته بود.
عمر گفت: «دلم می‌خواست اگر راهی می‌یافتم چنین می‌کردم.»
حر گفت: «ای مردم کوفه! مادرتان عزادار شود و بگرید که او را دعوت کردید و چون بیامد تسلیمش کردید. می‌گفتید خویشتن را برای دفاع از او به کشتن می‌دهید. اما بر او تاخته اید که خونش بریزید، خودش را بداشته‌اید، گلویش را گرفته‌اید و از همه سو در میانش گرفته‌اید و نمی‌گذارید در دیار وسیع خدا برود تا ایمن شود و خاندانش نیز ایمن شوند. به دست شما چون اسیر مانده که برای خویش نه سودی تواند گرفت [و نه] دفع ضرری تواند کرد. وی را با زنانش و کودکان خردسالش و یارانش از آب روان فرات که یهودی و مجوسی و نصرانی می‌نوشند و خوک ها و سگان روستا در آن می‌غلطند، ممنوع داشته اید که هم‌اکنون از تشنگی از پا درآمده‌اند. چه رفتار بدی با باقیماندگان محمد پیش گرفته‌اید. اگر هم‌اکنون توبه نیارید و از این رفتارتان دست برندارید، خدا به روز تشنگی آبتان ندهد.»
گوید: پیادگان قوم سوی او حمله بردند و تیر انداختند که برفت تا پیش روی حسین بایستاد.»
حمید بن مسلم گوید: عمربن سعد سوی آن‌ها حمله آورد و بانگ زد: «ای ذوید! پرچم خویش را پیش ببر.»
گوید: زوید پرچم را پیش برد، آن‌گاه عمر تیری در دل کمان نهاد و بینداخت و گفت: «شاهد باشید که من نخستین کسم که تیر انداخت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3028- 3029
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 953
فاستقدم أمام الحسین علیه السلام، «1» ثمّ أنشأ رجل من أصحاب الحسین علیه السلام یقول:
لَنِعْمَ الحُرُّ حُرُّ بنی ریاح وحُرٌّ عند مُختلف الرّماحِ
ونِعْمَ الحُرُّ إذ نادی حسینٌ وجاء بنفسه عند الصّباحِ «1»
ثمّ قال: یا أهل الکوفة! لُامّکم الهَبَلُ والعَبَرُ، أدعوتم «2» هذا العبد الصّالح حتّی إذا أتاکم «3» أسلمتموه، «4» «5» وزعمتم أ نّکم قاتلو «6» أنفسکم دونه «5»، ثمّ عدوتم «7» علیه لتقتلوه، «8» أمسکتم «9» بنفسه «8» وأخذتم بکظمه «10» «9»، وأحطتم به من کلّ جانب لتمنعوه «11» التّوجّه فی «12» بلاد اللَّه العریضة، فصار کالأسیر فی أیدیکم لا یملک لنفسه نفعاً ولایدفع «13» عنها ضرّاً، وحلأتموه ونساءه وصبیته وأهله «14» عن «15» ماء الفرات الجاری یشربه «16» الیهود والنّصاری والمجوس، وتمرغ فیه خنازیر السّواد وکلابه «17»، وها هم قد صرعهم «18» العطش، بئس ما خلفتم
__________________________________________________
(1- 1) [من ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام، ولم یرد فی إعلام الوری والبحار وسائر المصادر].
(2)- [فی إعلام الوری والأسرار ونفس المهموم: دعوتم].
(3)- [فی الأسرار والعیون: جاءکم].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم، ص 640].
(5- 5) [لم یرد فی الدّرّ النّظیم].
(6)- [الدّمعة: قاتلتم].
(7)- [فی الدّمعة والأسرار: غدوتم، والعیون: غدرتم].
(8- 8) [لم یرد فی إعلام الوری].
(9- 9) [مثیر الأحزان: بکلکله].
(10)- [فی البحار والعوالم والعیون: بکلکله].
(11)- [بحر العلوم: منعتموه عن، وأضاف فی الدّرّ النّظیم: عن].
(12)- [فی إعلام الوری والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ومثیر الأحزان والمعالی والعیون: إلی].
(13)- [إعلام الوری: لا یدرء].
(14)- [لم یرد فی العیون].
(15)- [إعلام الوری: من].
(16)- [إعلام الوری: تشربه].
(17)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والعیون: کلابهم، وفی الأسرار: کلاب].
(18)- [مثیر الأحزان: ضرّهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 954
محمّداً فی ذرِّیّته، لا سقاکم اللَّه یوم الظّمأ الأکبر «1». «2» فحمل علیه رجال یرمون بالنّبل، فأقبل حتّی وقف أمام الحسین علیه السلام. «3» «4» ونادی عمر بن سعد: یا ذُوَیْد! أدْن رایتک؛ فأدناها، ثمّ وضع سهمه فی کبد قوسه، ثمّ رمی «4» «5» وقال: اشهدوا أنِّی أوّل مَنْ رمی، «6» ثمّ ارتمی النّاس وتبارزوا «3» «6». «7»
المفید، الإرشاد، 2/ 103- 104 (ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام)، 2/ 100- 101/
عنه: المجلسی، البحار، 45/ 11- 12؛ البحرانی، العوالم، 17/ 255؛ البهبهانی،
الدّمعة السّاکبة، 4/ 293؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 290؛ القمّی، نفس المهموم،
/ 255- 256، 640؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 70؛ المیانجی، العیون العبری،/
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إعلام الوری والبحار والعوام والدّمعة والأسرار ونفس المهموم ومثیر الأحزان والعیون].
(2)- [أضاف فی الأسرار وبعض کتب العامّة: وإذا لم تنصروا له ولم تفوا له لما حلفتم علیه له فدعوه یمضی حیث شاء من بلاد اللَّه أما أنتم باللَّه مؤمنون وبنبوّة جدّه مصدّقون وبالمعاد موقنون].
(3- 3) [لم یرد فی الدّمعة والعیون].
(4- 4) [إعلام الوری: ورمی عمر بن سعد بسهم].
(5)- [زاد فی مثیر الأحزان: به نحو عسکر الحسین علیه السلام].
(6- 6) [لم یرد فی البحار والعوالم والأسرار، وفی مثیر الأحزان: فرمی أصحابه کلّهم فلم یبق من أصحاب الحسین علیه السلام إلّاأصابه سهم من سهامهم، فقال الحسین لأصحابه: قوموا رحمکم اللَّه إلی الموت الّذی لا بدّ منه أنّ هذه السّهام رسل القوم إلیکم].
(7)- پس پیش روی حسین بیامد و (تا برابر لشگر عمر بن سعد ایستاده) گفت: «ای مردم کوفه! مادر به عزایتان بنشیند و گریه کند. آیا این مرد شایسته را به سوی خود خواندید و چون به سوی شما آمد، شما که می‌گفتید: در یاری او با دشمنانش خواهید جنگید. دست از یاریش برداشتید، پس به روی او درآمده‌اید. می‌خواهید اورا بکشید؟ جان اورا به دست گرفته و راه نفس کشیدن را بر او بسته‌اید و از هر سو او را محاصره کرده‌اید و از رفتن به سوی زمین‌ها و شهرهای پهناور خدا جلوگیریش کنید. بدان‌سان که همچون اسیری در دست شما گرفتار شده. نه می‌تواند سودی به خود برساند و نه زیانی را از خود دور کند. آب فراتی که یهود و نصاری و مجوس می‌آشامند و خوک‌های سیاه و سگان در آن می‌غلطند، به روی او و زنان و کودکان و خاندانش بستید تا جایی که تشنگی ایشان را به حال بیهوشی انداخته. چه بد رعایت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم را در باره فرزندانش کردید. خدا در روز تشنگی (محشر) شما را سیراب نکند؟»
پس تیراندازان بر او یورش بردند و حر (که چنین دید)، بیامد تا پیش روی حسین علیه السلام ایستاد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 103- 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 955
118؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 239؛ ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 554
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 365
وتقدّم الحرّ أمام أصحابه، ثمّ قال: أ یّها القوم! ألا تقبلون من الحسین خصلة من هذه الخصال الّتی عرض علیکم فیعافیکم اللَّه من حربه وقتاله؟ فقال عمر: لقد حرصت لو وجدت إلی ذلک سبیلًا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 288
ثمّ قال: یا أهل الکوفة! لُامِّکم الهبل، دعوتموه، حتّی إذا أتاکم خرجتم تقاتلونه وتمنعونه الماء الّذی تشربه الکلاب والخنازیر؟ لا سقاکم اللَّه الماء.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 31
ثمّ ناداهم الحرّ: ویحکم! لا امّ لکم، أنتم الّذین أقدمتموه، فلمّا أتاکم أسلمتموه، فصار کالأسیر، ومنعتموه وأهله الماء الجاری الّذی تشرب منه الیهود والنّصاری والمجوس، ویتمرّغ فیه خنازیر السّواد، بئس ما خلفتم محمّداً فی أهله وذرِّیّته، وإذا لم تنصروه وتفوا له بما حلفتم علیه، فدعوه یمضی حیث شاء من بلاد اللَّه، أما أنتم باللَّه مؤمنون، وبنبوّة محمّد جدّه مصدّقون، وبالمعاد موقنون؟
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 252/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین،/
198؛ الأمین، أعیان الشّیعة (ط دمشق)، 20/ 376- 377
ثمّ تقدّم بین یدی أصحاب الحسین، فخاطب عمر بن سعد، فقال: ویحکم! ألا تقبلون من ابن بنت رسول اللَّه (ص) ما یعرض علیکم من الخصال الثّلاث واحدة منها؟
فقال: لو کان ذلک إلیَّ قبلت.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 180
ثمّ قال: یا أهل الکوفة! لُامّکم الهبل، أدعوتم الحسین إلیکم، حتّی إذا أتاکم أسلمتموه وزعمتم أنّکم قاتلو أنفسکم دونه، ثمّ عدوتم علیه لتقتلوه، ومنعتموه التّوجّه فی بلاد اللَّه العریضة الوسیعة الّتی لا یمنع فیها الکلب والخنزیر، وحلتم بینه وبین الماء الفرات الجاری
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 956
الّذی یشرب منه الکلب والخنزیر، وقد صرعهم العطش؟ بئس ما خلفتم محمّداً فی ذرِّیّته، لا سقاکم اللَّه یوم الظّمأ الأکبر إن لم تتوبوا وترجعوا عمّا أنتم علیه من یومکم هذا فی ساعتکم هذه.
فحملت علیه رجّالة لهم ترمیه بالنّبل، فأقبل حتّی وقف أمام الحسین، وقال لهم عمر ابن سعد: لو کان الأمر لی لأجبت الحسین إلی ما طلب، ولکن أبی علیَّ عبیداللَّه بن زیاد، وقد خاطب أهل الکوفة وأ نّبهم ووبّخهم وسبّهم، فقال لهم الحرّ بن یزید: ویحکم! منعتم الحسین ونساءه وبناته الماء الفرات الّذی یشرب منه الیهود والنّصاری، ویتمرّغ فیه خنازیر السّواد وکلابه، فهو کالأسیر فی أیدیکم لا یملک لنفسه ضرّاً ولا نفعاً؟ «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 180- 181
ثمّ تقدّم الحرّ رحمه الله إلی الحسین علیه السلام وقال: یا مولای! ارید أن تأذن لی بالبراز إلی المیدان، فإنّی أوّل من خرج إلیک، واحبّ أن اقتل بین یدیک، فقال له علیه السلام: ابرز بارک اللَّه فیک. «2» فبرز الحرّ وهو یقول:
أکون أمیراً غادراً وابن غادرٍ إذا کنت قاتلت الحسین بن فاطمهْ
وروحی علی خذلانه واعتزاله وبیعة هذا النّاکث العهد لائمهْ
فیا ندمی أن لا أکون نصرته ألا کلّ نفسٍ لا تواسیه نادمهْ
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه حر روی به‌مخالفان آورده و ندا کرد که: «ای اهل‌کوفه! فرزند رسول صلی الله علیه و آله و سلم را طلب نمودید و در آن باب مبالغه بسیار کردید. اکنون که آمد، با دشمنان او بر قتل وی عهد و پیمان بستید تا حال او به مرتبه‌ای رسید که مانند اسیران به نفس خود نفع نمی‌تواند رسانید. دیگر آن که آب فرات را که یهود و نصاری و خنازیر و کلاب می‌آشامند، از وی بازداشتید. به خدا سوگند که از شما گروهی بدتر ندیده و نشنیده‌ام. شما را خدای تعالی در روز قیامت آب مدهاد.»
چون حربن یزید این سخن گفت، اورا تیرباران کردند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 151
آن‌گاه حر اجازت طلبیده، روی به مخالفان نهاده و زبان ملامت بر ایشان بگشاد. قولی آن که کوفیان او را تیرباران کردند.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 52
(2)- [الی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 957
أهمّ مراراً أن أسیر بجحفلٍ إلی فئةٍ زاغت عن الحقّ ظالمهْ
فکفّوا وإلّازرتکم بکتائب أشدّ علیکم من زحوف الدّیالمهْ
سقی اللَّه أرواح الّذین توازروا علی نصره سحّاً من الغیثِ دائمهْ
وقفت علی أجسادهم وقبورهم فکاد الحشی ینفتّ والعین ساجمهْ
لعمری لقد کانوا مصالیت فی الوغی سراعاً إلی الهیجا لیوث ضراغمهْ
تواسوا علی نصر ابن بنت نبیّهم بأسیافهم آساد خیل قشاعمهْ
ثمّ حمل علی القوم وغاص فی أوساطهم، فقتل رجالًا، ونکّس أبطالًا، حتّی قتل مائة فارس، ورجع إلی الحسین، ثمّ حمل علی القوم وهو یقول:
هو الموت فاصنع وَیْکَ ما أنت صانعُ فأنت بکأس الموت لا شکّ کارعُ
وحامِ عن ابن المصطفی وحریمه لعلّک تلقی حصد ما أنت زارعُ
لقد خاب قومٌ خالفوا اللَّه ربّهم یریدون وهدم الدّین والدّین شارعُ
یریدون عمداً قتل آل محمّدٍ وجدّهم یوم القیامة شافعُ
قال: ثمّ حمل علی القوم، وقال: یا أهل الکوفة! یا أهل الغدر والمکر، علامَ دعوتم هذا الإمام وزعمتم أ نّکم تنصروه حتّی إذا أتاکم غدرتم به وتعدّیتم علیه وأحطتم به من کلّ جانب ومکان، ومنعتموه وأهله من الرّجوع إلی ما شاء من هذه الأرض العریضة، فأصبح فی أیدیکم وحیداً، ومنعتموه وأهل بیته من شرب الماء الّذی تشرب منه الیهود والنّصاری، والکلاب والخنازیر؟ بئس واللَّه ما خلفتم نبیّکم فی أهل بیته وذرِّیّته، ما لکم لا سقاکم اللَّه یوم العطش الأکبر لاتتوبوا وترجعوا عمّا أنتم علیه؟ ثمّ بکی بکاءً عالیاً. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 77- 78/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 293 1
__________________________________________________
(1)- چون دستوری یافت، رجزخوانان به معرکه درآمد و لشگر مخالف را ندا کرد که: «ای اهل کوفه! مادران شما به ماتم شما گرفتار شوند. این بنده شایسته بزرگوار را به وعده‌های دروغ خود طلبیدید و اکنون
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 958
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] قال: فتقدّم الحرّ أمام الحسین علیه السلام وقال: معاشر النّاس! لُامّکم الویل والهبل، فما با لکم دعوتم هذا العبد الصّالح، ولمّا أتاکم غدرتم به وحلتم عن مودّتکم وأنتم زعمتم أ نّکم تقتلون أنفسکم دونه، والآن عدوتم لتقتلوه، وأخذتم بکظمه وأحطتم به من کلّ جانب ومکان، ومنعتموه التّوجّه إلی بلاد اللَّه العریضة، وقد صار مثل الأسیر فی أیدیکم لا یدفع عن نفسه شیئاً ولا یملک ضرّاً ولا نفعاً، وحرّمتم علیه وعلی عیاله الماء الجاری الّذی تشربه الکلاب والخنازیر والیهود والنّصاری، لا سقاکم اللَّه الغیث، فإنّ الحسین علیه السلام قد کظّه العطش هو وأهله، فبئس ما خلفتم محمّداً صلی الله علیه و آله فی ذرّیّته، لا سقاکم اللَّه یوم القیامة.
قال: فحمل علیه القوم بالنّبال، فأتی حتّی وقف أمام الحسین علیه السلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 277- 278
قال أبو مخنف: وقال: یا أعداء اللَّه تعالی وأعداء رسوله! کتبتم إلی الحسین علیه السلام وزعمتم أ نّکم لتنصرونه، فلمّا جاءکم وثبتم علیه لتقتلوه، وغررتم به، لا أنالکم اللَّه
__________________________________________________
- شمشیر بر روی او کشیده‌اید و او را رخصت برگشتن نیز نمی‌دهید و آب فرات را که یهود و نصارا و مجوس و سگ و خوک می‌آشامند، به او و اهل‌بیت او روا نمی‌دارید. چنین پاداش پیغمبر خود را دادید؟ خدا شما را از تشنگی روز قیامت نجات ندهد.»
چون کافران او را نشانه تیرهای خود کردند، به خدمت حضرت برگشت که وداع کند. پس عمر نحس نجس تیری در کمان گذاشت و به جانب عسکر امام مؤمنان انداخت و گفت: «گواه باشید که اول کسی که تیر به سوی ایشان انداخت، من بودم.»
پس به یک دفعه جمع آن کافران تیرهای شقاق از کمان‌های نفاق به سوی امام آفاق انداختند و کم کسی از اصحاب آن حضرت ماند که در این حمله مجروح نشد. 1
و به روایتی: در این حمله پنجاه نفر شربت شهادت از جام سعادت چشیدند و به سایر سعدا و شهدا ملحق شدند. حضرت فرمود به اصحاب خود که: «مردانه باشید که این تیرها رسولان این گروه غدار است به سوی شما.» پس حر گفت: «یابن رسول اللَّه! چون اول من بر سر راه تو آمده‌ام، می‌خواهم دستوری دهی که اول من در راه تو کشته شوم.» 1. ارشاد شیخ مفید، 2/ 99.
مجلسی، جلاء العیون،/ 662- 663
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 959
شفاعة جدّه یوم القیامة، ثمّ حمل علی القوم وأنشأ یقول:
أمیری إمام غادر وابن غادر إذا کنت قاتلت الحسین ابن فاطمهْ
ونفسی علی خذلانه واعتزاله وبیعة هذا النّاکث العهد لازمهْ
فوا حسرتا أ لّاأکون نصرته ألا کلّ نفس لا تسدّد لائمهْ
أهمّ مراراً أن أسیر بحجفل إلی فئة زاغت عن الحقِّ ظالمهْ
فکفّوا وإلّا زرتکم بکتائب أشدّ علیکم من زحوف الدّیالمهْ
سقی اللَّه أرواح الّذین توازروا علی نصره سقیاً من الغیث دائمهْ
وقفت علی أجسادهم وطلولهم وکان الحشا ینقدّ والعین ساجمهْ
لعمری لقد کانوا مصالیت فی الوغا سراعاً إلی الهیجاء اسوداً ضراغمهْ
ثمّ حمل علی القوم، وجدّل أبطالًا، ورجع إلی مقامه، وأنشأ یقول:
هو الموت فاصنع وَیْکَ ما أنت صانعُ وأنت بکأس الموت لا شکّ جارعُ
وحام عن ابن المصطفی وحریمه لعلّک تلقی حصد ما أنت زارعُ
لقد خاب قوم خالفوا اللَّه ربّهم یریدون هدم الدّین والدّین شارعُ
یریدون عمداً قتل آل محمّد وجدّهم یوم القیامة شافعُ
ثمّ حمل علی القوم وقال: یا أهل الکوفة! دعوتموه وزعمتم أ نّکم تنصروه، فأحطتم به من کلّ جانب ومکان علی أ نّکم تقتلوه ظلماً وعدواناً، ومنعتموه من التّوجّه فی بلاد اللَّه العریضة، فأصبح فی أیدیکم أسیراً لا یملک لنفسه نفعاً ولا ضرّاً، ومنعتم أولاده من شرب الماء الّذی تشرب منه الیهود والنّصاری والکلاب والخنازیر، بئس ما صنعتم وخلفتم محمّداً صلی الله علیه و آله فی ذرِّیّته، ما لکم؟ لا سقاکم اللَّه یوم الظّمأ الأکبر، ألا تتوبوا وترجعوا عمّا أنتم علیه؟ وأنشأ یقول:
أغشاکم ضرباً بحدّ السّیف ضرب غلام لم یخف من حیف
أنصر من حلّ بأرض الخیف نسل علیّ الطّهر مقری الضّیف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 960
ثمّ حمل علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم خمسین رجلًا. قال عمر بن سعد: یا ویلکم! ارشقوه بالنّبل والسّهام، ففعلوا ذلک، وجعلوا یرشقون حتّی جعلوه کالقنفذ، وحملوا علیه حملة رجل واحد. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 290
__________________________________________________
(1)- این وقت حر از پیش روی امام علیه السلام بیرون شد و سپاه کوفه را مخاطب داشت:
فقال: «یا أهل الکوفة! لُامّکم الهبل والعبر، دعوتم هذا العبد الصّالح حتّی إذا جاءکم، أسلمتموه وزعمتم أ نّکم قاتلو أنفسکم دونه، ثمّ غدرتم علیه لتقتلوه. أمسکتم بنفسه وأخذتم بکلکلته، وأحطتم به من کلّ جانب لتمنعوه التّوجّه إلی بلاد اللَّه العریضة، فصار کالأسیر فی أیدیکم لا یملک لنفسه نفعاً ولا یدفع عنها ضرّاً وحلأتموه ونسائه وصبیته وأهله من ماء الفرات الجاری، تشربه الیهود والنّصاری والمجوس وتمرغ فیه خنازیر السّواد وکلابه. وها هم قد صرعهم العطش! بئسما خلفتم محمّداً فی ذرّیّته، لا سقاکم اللَّه یوم الظّمأ».
گفت: «ای مردم کوفه! مادر به سوگ 1 شما نشیند و بر شما بگرید. این مرد صالح را دعوت کردید. چون ملتمس شما را به اجابت مقرون داشت، او را دست بازداشتید و با دشمنانش گذاشتید و حال آن که بر آن بودید که در راه او جهاد خواهید کرد و از بذل جان دریغ نخواهید خورد. همانا غدر کردید تا او را به قتل رسانید و همچنانش گریبانگیر شدید و پای برجا بداشتید و بر گرد او پره زدید 2 تا به هیچ مصری 3 و بلدی سفر نتواند کرد. لاجرم چون اسیری در دست شما افتاد که نه جلب نفع توانست کرد و نه دفع ضرر توانست داد. دفع دادید اورا و زنان اورا و اهل بیت اورا از آب فرات که یهود و نصاری می‌خورد و مجوس می‌آشامد و کلب و خنزیر دهان می‌زنند. اینک آل پیغمبرند که از آسیب عطش از پای درافتاده‌اند. چه بد مردم که شما بوده‌اید، بعد از پیغمبر در حق آل پیغمبر. خداوند سیراب نگرداند شما را در روزی که مردمان تشنه باشند.»
چون حر سخن بدین‌جا آورد، گروهی از کوفیان او را به تیرباران بیم دادند. پس باز شد و از پیش روی حسین علیه السلام درایستاد.
1. سوگ: ماتم، عزا.
2. پره زدن: احاطه کردن.
3. مصر: شهر.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 256- 257
جلوی حسین ایستاد و گفت: «ای اهل کوفه! مادرتان مباد و نزاد. این بنده شایسته خدا را دعوت کردید تا چون نزد شما آمد، او را از دست دادید. گمان داشتید که از او با جان خود دفاع کنید و سپس بر او جهیدید تا او را بکشید. به او چسبیدید و یقه او را گرفتید و از هر سو راه بر او بستید که در بلاد پهناور خدا نتواند رفت و چون اسیری در دست شما گرفتار شده و سود و زیان خود را از دست داده و آب فراتی که یهود و ترسا و گبر می‌نوشند و خوک و سگ بیابان عراق در آن می‌غلطند، به روی او و زنان و کودکان و خاندانش بستید و هم آن‌هایند که از تشنگی به خاک افتاده‌اند. چه بد رفتاری با ذریه محمد کردید. پس از او، خدا شما را سیراب نکند روز تشنگی.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 961
واستأذن الحسین علیه السلام ورجع إلی القوم ونادی: یا أهل الکوفة! اتّقوا اللَّه عباد اللَّه، علامَ دعوتم هذا العبد الصّالح حتّی إذا أتاکم غدرتم به ونکثتم ومنعتموه الرّجوع إلی بلاده، فصار فی أیدیکم لا یملک لنفسه ضرّاً ولا نفعاً، ومنعتموه من شرب الماء، بئس ما خلفتم محمّداً صلی الله علیه و آله فی ذرِّیّته وأهل بیته.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 199

استشهاد ولده علیّ‌

قال: ثمّ إنّ الحرّ قال لولده: احمل یا بنیّ علی القوم الظّالمین، فحمل الغلام علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل سبعین فارساً، ثمّ قُتل رحمه الله.
قال: فلمّا رآه أبوه مقتولًا، فرح بذلک فرحاً شدیداً، وقال: الحمد للَّه‌الّذی رزقک الشّهادة بین یدی مولانا الحسین علیه السلام.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 76/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 293؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 130
ثمّ أقبل الحرّ علی ولده وقال له: یا ولدی، احمل علی أعداء اللَّه وأعداء رسوله القوم الظّالمین، فحمل الغلام، ولم یزل یقاتل حتّی قتل أربعة وعشرین رجلًا، وقُتل رضی الله عنه. «1»
__________________________________________________
- شمشیر بر روی او کشیده‌اید و او را رخصت برگشتن نیز نمی‌دهید و آب فرات را که یهود و نصارا و مجوس و سگ و خوک می‌آشامند، به او و اهل‌بیت او روا نمی‌دارید. چنین پاداش پیغمبر خود را دادید؟ خدا شما را از تشنگی روز قیامت نجات ندهد.»
چون کافران او را نشانه تیرهای خود کردند، به خدمت حضرت برگشت که وداع کند. پس عمر نحس نجس تیری در کمان گذاشت و به جانب عسکر امام مؤمنان انداخت و گفت: «گواه باشید که اول کسی که تیر به سوی ایشان انداخت، من بودم.»
پس به یک دفعه جمع آن کافران تیرهای شقاق از کمان‌های نفاق به سوی امام آفاق انداختند و کم کسی از اصحاب آن حضرت ماند که در این حمله مجروح نشد. 1
و به روایتی: در این حمله پنجاه نفر شربت شهادت از جام سعادت چشیدند و به سایر سعدا و شهدا ملحق شدند. حضرت فرمود به اصحاب خود که: «مردانه باشید که این تیرها رسولان این گروه غدار است به سوی شما.» پس حر گفت: «یابن رسول اللَّه! چون اول من بر سر راه تو آمده‌ام، می‌خواهم دستوری دهی که اول من در راه تو کشته شوم.» 1. ارشاد شیخ مفید، 2/ 99.
مجلسی، جلاء العیون،/ 662- 663
(1)- و حر چون شیر آشفته و اگر نه مرد وداع جان گفته، به میدان مبارزت آمد و اسب بگردانید و این
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 962
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 360
(علیّ بن الحرّ بن یزید الرّیاحیّ) «1». ففی (بعض الطّرق لأبی مخنف): ثمّ أقبل الحرّ علی
__________________________________________________
- اشعار تذکره کرد:
«آلیتُ لا اقتلُ حتّی أقتُلا أضربهم بالسّیف ضرباً مُعضلا
لا ناقلًا عنهم ولا مُعلّلا لا حاجزاً عنهم ولا مُبدّلا
أحمی الحسین الماجد المؤمّلا» 1
آن گاه در برابر صفوف کوفه بایستاد و این ارجوزه بگفت:
«إنِّی أنا الحرّ ونجل الحرّ أشجع من ذی لبدٍ هزبرٍ
ولست بالجبان عند الکرّ لکنّنی الوقّاف عند الفرّ» 2
این وقت حر روی با پسر خود علی کرد و گفت: «ای فرزند! بر این قوم ستمکار ترکتازی کن و چند که توانی، داد جهاد بده.»
پسر حر اسب برانگیخت و بر سپاه کوفه حمله گران افکند. کوفیان او را در پره افکندند و رزمی صعب دادند.
در «شرح شافیه» مسطور است که: پسر حر بیست و چهار کس از مشرکین را مقتول ساخت. و ابو مخنف گوید: هفتاد کس بکشت، آن‌گاه مقتول گشت. حر از شهادت فرزند عظیم شاد شد.
وقال: «الحمد للَّه‌الّذی رزقک الشّهادة بین یدی مولانا الحسین بن أمیرالمؤمنین علیهما السلام.»
سپاس گفت خدای را که فرزندش در پیش روی حسین علیه السلام سعادت شهادت یافت.
1. سوگند یاد نمودم تا نکشم کشته نشوم. با شمشیر آن ها را ضربت سخت می‌زنم. نه برمی‌گردم و نه سرگرم چیزی می‌شوم. نه از آن‌ها دفاع می‌کنم و نه جای خود را به دیگری می‌دهم. حسین بزرگواری را که امید جهانیان بدو است، یاری می‌کنم.
2. من حر و زاده حرّم. از شیر دلاور دلیرترم و هنگام حمله کردن ترسو نیستم، بلکه در موقع فرار سپاه من ایست می‌کنم.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 260- 261
و بیست و چهار تن از مردم کوفه را علی بن حر بکشت و به روایتی هفتاد تن به دست او به قتل رسیدند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
(1)- المذکورون فی هذا الفصل ستّة: 1- علیّ بن الحرّ بن یزید الرّیاحیّ.
2- بکیر بن الحرّ بن یزید الرّیاحیّ. 3- حجر بن الحرّ بن یزید الرّیاحیّ.
4- مصعب بن یزید الرّیاحیّ- أخو الحرّ-.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 963
ولده. «1» وقال له: یا ولدی! احمل علی أعداء اللَّه وأعداء رسوله القوم الظّالمین، فحمل الغلام وأنشأ هذه الأبیات:
أنا علیّ وأنا ابن الحرّ أفدی حسیناً من جمیع الضّرّ
أرجو بذلک الفوز یوم الحشر مع النّبیّ والإمام الطّهر
ثمّ حمل علی القوم وقاتلهم قتالًا شدیداً حتّی قتل من القوم مائتین وخمسین فارساً، ثمّ قُتل رضی الله عنه.
فلمّا رآه أبوه، فرح فرحاً شدیداً، وقال: الحمد للَّه، استشهد ولدی بین یدی الحسین.
الجلالی الحسینی، القول السّدید،/ 120- 121
قال أبو مخنف: ثمّ إنّ الحرّ أقبل علی ولده وقال: یا بنیّ! احمل علی أعداء اللَّه وأعداء رسوله، فحمل الغلام، ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم أربعة وعشرین رجلًا، ثمّ قُتل رحمه الله. فلمّا نظر إلیه أبوه، فرح فرحاً شدیداً، وقال: الحمد للَّه‌الّذی استشهد ولدی بین یدی الحسین علیه السلام. قال: یا مولای! بحقِّ جدّک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لمّا أذنت لی بالبراز إلی هؤلاء القوم، فقد کنتُ أوّل مَنْ خرجَ علیکَ، أحبّ أن اقتل بین یدیک، فقال له الحسین علیه السلام: ابرز وقُلْ لا حولَ ولا قوّةَ إلّاباللَّه العلیِّ العظیم، فبرزَ نحو القوم، وجالَ وصالَ وأشهر نفسه بین الفریقین.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 290
فحمل ولده علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل منهم أربعة وعشرین رجلًا، ثمّ قُتل رضی الله عنه. فاستبشر أبوه فرحاً، وقال: الحمد للَّه‌الّذی استشهد ولدی بین یدی ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 344- 345 (ط اسوة)، 2/ 76
__________________________________________________
- 5- علیّ- الثّانی- بن الحرّ بن یزید. 6- قرّة (عبدالحرّ بن یزید الرّیاحیّ).
(1)- یظهر من أبیاته أنّ اسمه علیّ، ویظهر ممّا یذکره السّیّد أنّ للحرّ ولدین اسمهما (علیّ) وکلاهما قتلا مع الحسین علیه السلام. أحدهما قُتل أمام الحرّ، والآخر بعد شهادته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 964

قتل الحرّ رجلین من أفراد العدوّ

وقاتلَ [الحرّ] أصحاب ابن زیاد، فقتل منهم رجلین، ثمّ قُتل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 384، أنساب الأشراف، 3/ 192
ثمّ کرّ علی أصحاب ابن زیاد، فقاتلهم «1»، فقتلَ منهم رجلین، ثمّ قُتل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 423، أنساب الأشراف، 3/ 225/ مثله
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 170
[بعد استشهاد عمرو بن قرظة الأنصاریّ] وقتل الحرّ بن یزید رجلین بارزاه، أحدهما من شقرة من بنی تمیم، یقال له: یزید بن سفیان، والآخر من بنی زبید، ثمّ من بنی قطیعة، یقال له: مزاحم بن حریث.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 400؛ أنساب الأشراف، 3/ 192
[بعد استشهاد عمرو بن قرظة الأنصاریّ] قال أبو مخنف: حدّثنی النّضر بن صالح أبو زهیر العبسیّ، أنّ الحرّ بن یزید لمّا لحق بحسین «2»، قال رجل من «3» بنی تمیم من بنی شقرة، وهم بنو الحارث بن تمیم «3»، یقال له یزید ابن سفیان: أما «4» واللَّه لو «5» أنِّی «6» رأیت الحرّ بن یزید حین خرج «5» لأتبعته السّنان؛ قال فبینا النّاس یتجاولون «7» ویقتتلون، والحرّ بن یزید یحمل علی القوم مقدّماً ویتمثّل قول عَنْترة:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البدایة]
(2)- [نفس المهموم: بالحسین علیه السلام].
(3- 3) [العیون: تمیم].
(4)- [مکانه فی الأعیان وإبصار العین: وروی أبو مخنف: أنّ یزید بن سفیان الثّغریّ من بنی الحارث بن تمیم کان قال: أما ...].
(5- 5) [العیون: لحقته].
(6)- [لم یرد فی الأعیان وإبصار العین].
(7)- [فی نفس المهموم والعیون: یتجادلون ویقتلون، وفی ذخیرة الدّارین: یتجادلون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 965
ما زِلتُ أرمیهم بثُغرةِ نحرِهِ وَلَبانِهِ حتّی تَسَربَلَ بالدّمِ «1»
قال: وإنّ فرسه لمضروب علی أذنیه وحاجبه «2»، وإنّ دماءه لتسیل، فقال «3» الحصین ابن تمیم «4»- وکان علی شرطة عبیداللَّه، فبعثه إلی الحسین، وکان مع عمر بن سعد، فولّاه عمر «5» مع الشّرطة المجفّفة- «4» لیزید بن سفیان: هذا الحرّ بن یزید الّذی کنت تتمنّی «6»؛ قال: نعم، فخرج إلیه، فقال له: هل لک یا حرّ «7» بن یزید «8» فی المبارزة «7»؟ قال: نعم قد شئتُ، فبرز له؛ قال: «9» فأنا سمعتُ الحصین بن تمیم یقول: واللَّه لأبرز «10» له؛ فکأنّما کانت نفسُه فی یده، فما لبث الحرّ حین خرج إلیه أن قتله 9 8 «11». «12»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی العیون: وکان یقول أیضاً: إنّی أنا الحرّ إلی آخره]
(2)- [ذخیرة الدّارین: حاجبیه].
(3)- [الأعیان: إذ قال].
(4- 4) [لم یرد فی العیون، وفی الأعیان: التّمیمیّ].
(5)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(6)- [الأعیان: تتمنّاه].
(7- 7) [الأعیان: بالمبارزة].
(8- 8) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: الحصین: واللَّه لبرز له وکنت أنظر إلیه، فوَ اللَّه لکأنّ نفسه کانت فی ید الحرّ، فخرج إلیه، فما لبث الحرّ أن قتله].
(9- 9) [فی الأعیان: الحصین، وکنتُ أنظر إلیه، فوَ اللَّه لکأنّ نفسه کانت فی ید الحرّ، فخرج إلیه فما لبث الحرّ أن قتله].
(10)- [نفس المهموم: لبرز].
(11)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: توضیح: (ثغرة النّحر) نقرته بین التّرقوتین، وهی بضمّ الثّاء المثلّثة (اللبان) کسحاب الصّدر من الفرس].
(12)- ابو زهیر عبسی گوید: وقتی حربن یزید به حسین پیوست، یکی از بنی‌تمیم به نام‌یزید پسر سفیان گفت: «به خدا اگر حر را وقتی که می‌رفت دیده بودم، با نیزه دنبالش می‌کردم.»
گوید: در آن اثنا که کسان به جنگ بودند و جولان می‌دادند و حر به جماعت حمله آورده بود و گوش و ابروی اسبش زخمدار بود و خون از آن روان بود، حصین بن تمیم (وی سالار نگهبانان بود و عبیداللَّه او را به مقابله حسین فرستاده بود که همراه عمربن سعد بود و به جز نگهبانان سالاری، سوارانی را که اسبشان نیز
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 966
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 434- 435/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 120- 121؛
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 197؛ القمّی، نفس المهموم،/ 263؛ الأمین، أعیان
الشّیعة، 4/ 614؛ المیانجی، العیون العبری،/ 119
[بعد استشهاد مسلم بن عوسجة الأسدیّ] ونشب القتال، فقتل من الجمع جماعة، وحمل الحرّ بن یزید علی أصحاب عمر بن سعد، وهو یتمثّل بقول عنترة:
ما زلت أرمیهم بغرّة وجهه ولبانه حتّی تسربل بالدّم
فبرز إلیه رجل من بنی الحارث «1» «2» یُقال له یزید بن سفیان، فما لبث الحرّ حتّی قتله «2». «3»
المفید، الإرشاد، 1/ 106/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291؛ مثله الطّبرسی،
إعلام الوری،/ 240
[بعد لحوقه بالإمام علیه السلام] فکان أوّل من تقدّم إلی براز القوم، «4» الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، فأنشد فی برازه «4»:
__________________________________________________
- زره داشت، به او داده بود) به زیدبن سفیان گفت: «این حر بن یزید است که آرزوی هماوردی وی داشتی.» گفت: «خوب.» و سوی او رفت و گفت: «ای حر! هماوردی می‌کنی؟» گفت: «بله.» و بدو پرداخت. گوید: از حصین بن تمیم شنیدم که می‌گفت: «به خدا با حر هماوردی کرد، گویی جانش در کفش بود. وقتی روبه رو شدند، حر مهلتش نداد و خونش بریخت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3035- 3036
(1)- [الأسرار: عینیه].
(2- 2) [إعلام الوری: فقتله الحرّ].
(3)- حربن یزید به لشگر عمر بن سعد حمله افکند و به شعر عنترة تمثل جست (که گوید): «پیوسته تیر زدم به سفیدی رویش و به سینه‌اش تا حدی که گویا پیراهنی از خون پوشیده بود.»
این شعر از معلقه عنتره است که یکی از معلّقات هفتگانه است و در کتاب «معلّقه» «ثغره» به جای «غرة» است، و ثغره گودی زیر گلوست.
در این هنگام مردی از بنی‌حارث به مبارزه حر آمد. پس حر مهلتش نداد و او را بکشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد،/ 106
(4- 4) [فی تسلیة المجالس والبحار وسائر المصادر: وجعل ینشد ویقول].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 967
إنِّی «1» أنا الحرّ ومأوی الضّیف أضرب فی أعناقکم «2» بالسّیف
عن خیر من حلّ بوادی «3» الخیف «4» أضربکم ولا أری من حیف «4» «5» «6»
(وروی) أنّ الحرّ لمّا «7» لحق بالحسین علیه السلام، قال «8» رجل من بنی «9» تمیم، «10» یُقال له «10» «8» یزید «11» بن سفیان: أما واللَّه لو «12» لقیت «6» الحرّ حین خرج «12» لأتبعته السّنان. «13» فبینا هو «13» یقاتل، وإنّ فرسه لمضروب علی أذنیه وحاجبه «14»، وإنّ الدّماء لتسیل، إذ قال الحصین بن نمیر: یا یزید، هذا الحرّ الّذی کنت «15» تتمنّاه «16»، «17» فهل لک به؟ «17» قال: نعم.
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: فبرز وجعل ینشد: إنِّی ...، وفی مثیر الأحزان مکانه: فتقدّم إلی البراز ینشد: إنِّی ...، وفی الأعیان مکانه: وقال غیره: فحمل الحرّ علی أصحاب عمر بن سعد، وجعل یرتجز ویقول- کما فی مناقب ابن شهرآشوب وغیره-: إنِّی ...، وفی العیون مکانه: فبرز وهو یرتجز ویقول: إنِّی ...]
(2)- [الأعیان: أعراصکم].
(3)- [المعالی: بأرض].
(4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان، وأضاف فیه: فقاتل قتالًا شدیداً].
(5)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان والعیون، وأیضاً إلی هنا لم یرد فی الأسرار وذخیرة الدّارین وتظلّم الزّهراء].
(6- 6) [المعالی: وفی یده سیف تلوح منه المنیة فی شفرته، فکأنّ ابن المعتزّ وصفه بقوله:
ولی صارم فیه المنایا کوامن فلا ینتضی إلّالسفک دماء
وقتل نیفاً وأربعین رجلًا، وکان یزید بن سفیان من بنی الحارث بن تمیم یقول: أما واللَّه لو رأیت].
(7)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(8- 8) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(9)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار وسائر المصادر].
(10- 10) [ذخیرة الدّارین: إسمه].
(11)- [تظلّم الزّهراء: زید].
(12- 12) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان وذخیرة الدّارین: لحقته].
(13- 13) [تظلّم الزّهراء: فبینما].
(14)- [فی تسلیة المجالس والبحار وسائر المصادر: حاجبیه].
(15)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(16)- [المعالی: نتمنّی].
(17- 17) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء والأسرار ومثیر الأحزان وذخیرة الدّارین والمعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 968
وخرج إلیه، «1» فما لبث الحرّ أن قتله «1».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 10- 11/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 281؛ المجلسی، البحار، 45/ 13- 14؛ البحرانی، العوالم، 17/
257؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 294- 295؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 290
- 291؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 186؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 365-
366؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 70- 71؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 199-
200؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 614؛ المیانجی، العیون العبری،/ 119
[بعد استشهاد عمرو بن قرظة الأنصاریّ] وقاتل الحرّ بن یزید مع الحسین قتالًا شدیداً، وبرز إلیه یزید بن سفیان، فقتله الحرّ. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 290/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 614
[بعد لحوقه بالإمام علیه السلام] فقال له الحسین علیه السلام: انزل فقاتل، فقال: أنا لک قائماً خیر من أکون نازلًا وإلی النّزول آخر أمری. ثمّ حمل علی القوم وهو یتمثّل بقول عنترة:
ما زلت أرمیهم بغرّة وجهه ولبانه حتّی تسربل بالدّم [...]
ثمّ خرج إلی القتال، فبرز إلیه یزید بن سفیان، فقتله الحرّ. «3»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 31
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: وقال یا حرّ هل فی المبارزة؟ قال: نعم ادن منِّی، فدنا منه، فضربه الحرّ ضربة، وقتله ثمّ تحرّز منه أهل الکوفة].
(2)- [زاد فی الأعیان: ذکر کلام الطّبری کما ذکرناه]
(3)- بالجمله، حر بعد از قتل فرزند شاد خاطر، ساخته جنگ شد و این ارجوزه قرائت کرد:
«إنِّی أنا الحرّ ومأوی الضّیف أضرب فی أعناقکم بالسّیف
عن خیر من حلّ بأرض الخیف أضربکم ولا أری من حیف» 1
و مبارز طلب نمود. این صورت بر ابن‌سعد ثقیل افتاد. صفوان بن حنظله را که به شجاعت و شهامت در میان لشگر نامور بود، طلب کرد و گفت: «تو را به مبارزت حر باید رفت. لکن نخستین نیران 2 کید و کین او را به زلال نصیحت فرو نشان و به مقام خویش باز آر و اگر بی‌فرمانی کند، بی‌توانی بر وی بتاز و سرش از تن باز کن.»
صفوان شاکی السلاح 3 تاختن کرد و بر روی حر درآمد و گفت: «ای حر! ناستوده کاری که تو کردی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 969
__________________________________________________
- از یزید که خلیفه زمان است، روی برتافتی و به نزد حسین بشتافتی.»
حر گفت: «ای صفوان! تو دانشور مردی بودی، از این سخن ناسخته 4 مرا شگفت می‌آید. مرا گویی جانب حسین را فرو گذارم و یزید شراب‌خواره زناباره 5 را فرا گیرم؟»
صفوان در خشم شد و به سوی حر حمله کرد و نیزه را براند. حر زخم او را بگردانید و سینه او را با سنان نیزه بکوفت. چنان که از پشتش سر به در کرد. صفوان را سه برادر بود، همدست و همداستان به خون‌خواهی برادر بر حر بتاختند. حر دست در کمر یک تن کرد و او را از زین برگرفت و بر زمین کوفت؛ چنان که جان بداد و یکی را با تیغ درگذرانید. سه دیگر پشت با جنگ داده و روی به فرار نهاد. حر از قفای او بتاخت و او را به زخم نیزه با برادران ملحق ساخت و همچنان در میدان بایستاد و مبارز طلب نمود.
در خبر است که گاهی که حر آهنگ خدمت حسین علیه السلام نمود، یزید بن سفیان که مردی از قبیله بنی‌تمیم بود، گفت: «اگر او را دیدار کنم، با سنان رمحش 6 به خاک افکنم.»
این هنگام که حر در میان لشگر کر و فر می‌نمود و از یمین و شمال رزم می‌زد و دو گوش و دو حاجب 7 اسب او به زخم شمشیر معادی برفته بود. حصین بن نمیر گفت: «هان ای یزید بن سفیان! اینک حر است که آرزوی مقاتلت او می‌داشتی.»
گفت: «چنین است.»
و اسب برجهاند و بر روی حر درآمد. حر او را مجال درنگ نگذاشت و به یک زخم تیغ از اسبش درانداخت و این اشعار انشاد کرد:
«أکون أمیراً غادراً وابن غادرٍ إذا کنت قاتلت الحسین بن فاطمهْ
ونفسی علی خذلانه واعتزاله وبیعة هذا النّاکث العهد لائمهْ
فیا ندمی أن لا أکون نصرته ألا کلّ نفسٍ لا تواسیه نادمهْ
اهمُّ مراراً أن أسیر بجحفلٍ إلی فئة زاغت عن الحقّ ظالمهْ 8
فکفّوا وإلّا زُرتکم بکتائبٍ أشدّ علیکم من زحوف الدّیالمهْ 9
سقی اللَّه أرواح الّذین تزاوروا علی نصره سحّاً من الغیث دائمهْ 10
وقفت علی أجسادهم وقبورهم فکاد الحشا تنفثّ والعین ساجمهْ 11
لعمری لقد کانوا مصالیت فی الوغی سراعاً إلی الهیجا لیوثٌ ضراغمهْ 12
تواسوا علی نصر ابن بنت نبیّهم بأسیافهم آساد خیلٍ قشاعمهْ» 13
و همچنان چون شیر شمیده بردمید، اسب بتاخت، خود را به میان سپاه کوفه درانداخت، تنی چند را بکشت، باز شتافت و این شعر بگفت:
«هو الموتُ فاصنع ویک ما أنت صانعٌ فأنت بکأس الموت لا شکّ جارعٌ
وحامِ عن ابن المصطفی وحریمه لعلّک تلقی حصد ما أنت زارعٌ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 970
ثمّ حمل الحرّ بعد أن استأذن من الحسین علیه السلام، وهو یرتجز، فقتل مقتلة عظیمة، ثمّ قال: تبّاً لکم یا أهل الکوفة، ما أجرأکم علی اللَّه؟ تمنعونه الماء، ما لکم؟ لا سقاکم اللَّه یوم الظّمأ الأکبر، هل من مبارز؟ فبرز إلیه سفیان، فما لبث ساعة حتّی قتله، ولم یزل یقاتل حتّی قتل أربعین مبارزاً، ثمّ عطف بالحملة بعد أن أثخن بالجراح. قال: فرموه بالنّبل، فرجع. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 199
__________________________________________________
-لقد خاب قومٌ خالفوا اللَّه ربّهم یریدون هدم الدّین والدّین شارعٌ
یریدون عمداً قتل آل محمّدٍ وجدّهم یوم القیامة شافعٌ 14
1. من حر و پناهگاه مهمانم. برای دفاع از بهترین شخصی که به زمین مکه وارد شد، گردن شما را می‌زنم و ستمی نمی‌بینم.
2. نیران، جمع نار: آتش.
3. شاکی السلاح: کسی که تمام اسلحه جنگ را پوشیده باشد.
4. سخته (به فتح اول): سنجیده.
5. باره: در این‌جا به معنی (دوست) می‌باشد.
6. سنان: پیکان سرنیزه، رمح: نیزه. 7. حاجب: ابرو.
8. جحفل: مرد بلند مرتبه، لشگر بسیار.
9. کتائب، جمع کتیبه: دسته‌ای از لشگر، قسمتی از گله اسب. زحوف، جمع زحف (بر وزن فلس) سپاهی که از بسیاری افراد آهسته حرکت می‌کند. دیالمه، جمع دیلم، دیلم: یکی از شهرهای گیلان که حربه مردم آنجا تبر هیزم شکنی و نیزه کوچک است، و در نزد اعراب به خواری یاد می‌شوند.
10. سح: ریختن آب پی در پی و بسیار.
11. انفثاث: شکسته شدن. ساجم: ریزان، روان.
12. مصالیت، جمع مصلات (بر وزن مفتاح): دلاوری که در کارها پیش می‌رود.
13. قشاعم، جمع قشعم (بر وزن جعفر): سالخورده، شیربیشه.
خلاصه اشعار: اگر با حسین بجنگم، امیری خائن وپیمان شکن و سرزنش شده‌ام. هر کس او را یاری نکند، پشیمان می‌شود. ای ستمگران! از جنگ با حسین علیه السلام دست بردارید وگرنه با لشگری گران بر شما می‌شورم. خدا از باران رحمت خود یاوران او را سیراب کند. آن شیران دلاور سالخورده‌ای که به سوی میدان دویده، پسر پیغمبر خود را یاری می‌کردند.
14. خلاصه اشعار: هرچه می‌خواهی بکن. بی‌گمان جام مرگ را می‌آشامی. پسر پیغمبر و خاندانش را یاری کن. شاید در قیامت به محصول کشته خود برسی. هلاک شدند مردمی که با خدا مبارزه کرده و درصدد ویران کردن دین و کشتن خانواده پیغمبر شافع امت برآمدند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 262- 264
(1)- (ط) ازدی گوید: نضر بن صالح ابوزهیر عَبْسی گفت: چون حر بن یزید به حسین علیه السلام پیوست
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 971
وخرج من بعده [حبیب بن مظاهر] الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، ومعه زهیر بن القین، یحمی ظهره، فکان إذا شدّ أحدهما واستلحم، شدّ الآخر واستنقذه، ففعلا ساعة، وإنّ فرس الحرّ لمضروب علی أذنیه وحاجبیه، والدّماء تسیل منه، وهو یتمثّل بقول عنترة:
ما زلت أرمیهم بثغرة نحره ولبانه حتّی تسربل بالدّم
فقال الحصین لیزید بن سفیان: هذا الحرّ الّذی کنت تتمنّی قتله، قال: نعم، وخرج إلیه یطلب المبارزة، فما أسرع أن قتله الحرّ.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 302
وإنّ فرس الحرّ لمضروب علی أذنیه وحاجبیه والدّماء تسیل منه، إذ التفت الحصین ابن نمیر إلی یزید بن سفیان التّمیمیّ- وکان التّمیمیّ هذا یتهدّد الحرّ بالقتل حین خروجه إلی جهة الحسین علیه السلام- فقال له: یا یزید، هذا الحرّ الّذی کنت تتمنّی قتله، فهل لک به؟
قال: نعم، وخرج إلیه یطلب المبارزة، فما أسرع من أن قتله الحرّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 399- 400
__________________________________________________
-، مردی از تمیم به نام یزید بن سفیان گفت: «اگر چشمم به حر بن یزید افتد، نیزه ای نثار او کنم.»
در این میان که دو لشگر در ستیزه و کشتار بودند و حربن یزید جلوتر از دیگران به لشگر حمله می‌کرد و شعر عنتره را می‌خواند:
«پشت هم ضربت زدمشان با لب تیغ و دمش تا که یک پیراهنی از خونشان پوشیدمش»
و نیز این رجز می‌سرود:
«منم حر مهمان نواز عزیز که گردن زنمتان به شمشیر تیز
ز بهتر کسی کامده در عراق زنمتان ندارد گنه هیچ چیز»
گفت: دو گوش و ابروان اسب حر ضربت خورده و خون از آن روان بود. حصین بن تمیم رئیس پلیس ابن زیاد که او را به کمک عمربن سعد فرستاده بود و او را فرمانده پلیس‌های تحت فرمان یزید بن سفیان کرده بود، به یزید بن سفیان گفت: «این حربن یزید است که او را آرزو می‌کردی.» گفت: «آری.» نزد او بیرون شد و گفت: «ای حربن یزید! میل مبارزه داری؟» گفت: «آری می‌خواهم.» جلوی او رفت. حصین می‌گفت: «به خدا مثل این که جانش در کف حر بود. او را بی‌درنگ کشت.»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 119- 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 972

مُنازلة الحرّ

[بعد استشهاد مسلم بن عوسجة وعبداللَّه بن عمیر الکلبیّ].
وقاتلهم أصحاب الحسین قتالًا شدیداً، وأخذت خیلهم تحمل، وإنّما هم اثنان وثلاثون فارساً، وأخذت لا تحمل علی جانب من خیل أهل الکوفة إلّاکشفته، فلمّا رأی ذلک عَزْرَة بن قیس- وهو علی خیل أهل الکوفة- أنّ خیله تنکشف من کلّ جانب، بعث إلی عمر بن سعد عبدالرّحمان بن حصن، فقال: أما تری ما تلقی خیلی منذ الیوم من هذه العدّة الیسیرة؟ ابعث إلیهم الرّجّالة والرّماة؛ فقال لشبث بن رِبْعیّ: ألا تقدم إلیهم؟ فقال:
سبحان اللَّه! أتعمد إلی شیخ مُضَر و «1» أهل المصر عامّة تبعثه فی الرّماة؟ لم تجد مَن تندب لهذا ویجزئ عنک غیری؟ قال: وما زالوا یرون من شبث الکراهة لقتاله. قال: وقال أبو زهیر العبسیّ: فأنا سمعتُه فی إمارة مصعب یقول: لا یعطی اللَّه أهل هذا المصر خیراً أبداً، ولا یسدّدهم لرُشْد، ألا تعجبون أ نّا قاتلنا مع علیّ بن أبی طالب ومع ابنه من بعده آل أبی سفیان خمس سنین، ثمّ عدَوْنا علی ابنه، وهو خیر أهل الأرض، نقاتله مع آل معاویة وابن سمیّة الزّانیة؟! ضلال یا لک من ضلال!
قال: ودعا عمر بن سعد الحصین بن تمیم، فبعث معه المجفّفة وخمسمائة من المرامیة، فأقبلوا حتّی إذا دنوا من الحسین وأصحابه، رشقوهم بالنّبل، فلم یلبثوا أن عقروا خیولهم، وصاروا رجّالة کلّهم. «2» قال أبو مخنف: حدّثنی نُمیر بن وَعْلة، أنّ أیّوب «3» بن مِشْرَح الخیْوانیّ کان یقول: أنا
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: سیِّد].
(2) (2*) [حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین].
(3)- [فی المعالی مکانه: وما برز أحد إلیه فرجع الحرّ إلی الحسین علیه السلام ووقف مع الأصحاب حتّی دعا عمر بن سعد الحصین بن تمیم، وبعث معه خمسمائة من الرّماة، فأقبلوا حتّی دنوا من الحسین علیه السلام وأصحابه، فرشقوهم بالنّبل، فلم یلبثوا إن عقروا خیولهم وصاروا راجلین، قال أیّوب ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 973
واللَّه عقرتُ بالحرّ بن یزید فرسه، حشأتُه «1» سهماً، فما لبث أن أرعد الفرس واضطرب وکبا، فوثب عنه الحرّ کأ نّه لیث، والسّیف فی یده وهو یقول:
إن تعقروا بی فأنا ابنُ الحرّ أشجعُ من ذی لِبَدٍ هزبر «2»
قال: فما رأیت أحداً قطّ یفری فرْیَه (2*)، «3» قال: فقال له أشیاخٌ من الحیّ: أنت قتلته؟ قال: لا واللَّه ما أنا قتلته، ولکن قتله غیری، وما أحبّ أ نّی قتلتُه، فقال له أبو الودّاک:
ولِمَ؟ قال: إنّه کان زعموا من الصّالحین، فواللَّه لئن کان ذلک إثماً لأنْ ألقی اللَّه بإثم الجراحة والموقف أحبّ إلیّ من أن ألقاه بإثم قتل أحد منهم؛ فقال له أبو الودّاک: ما أراک إلّاستلقی اللَّه بإثم قتلهم أجمعین؛ أرأیت لو أ نّک رمیت ذا فعقرت ذا، ورمیت آخر، ووقفت موقفاً، وکررت علیهم، وحرّضت أصحابک، وکثّرت أصحابک، وحُمل علیک فکرهت أن تفرّ، وفعل آخر من أصحابک کفعلک، وآخر وآخر، کان هذا وأصحابه یقتلون! أنتم شرکاء کلّکم فی دمائهم؛ فقال له: یا أبا الودّاک، إنّک لتقنّطنا من رحمة اللَّه، إن کنت ولیّ حسابنا یوم القیامة فلا غفر اللَّه لک إن غفرت لنا! قال: هو ما أقول لک. «4»
__________________________________________________
(1)- حشأ بالسّهم، أی رماه فأصاب به جوفه.
(2)- [أضاف فی المعالی:
ولست بالجبان عند الکرّ لکنّی الوقّاف عند الفرّ]
(3)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(4)- گوید: یاران حسین سخت بجنگیدند و سوارانشان حمله آغاز کردند. همگی سی و دو سوار بودند و از هر طرف که به سپاه کوفه حمله می‌بردند، آن را عقب می‌زدند.
و چون عزرة بن قیس که سالار سواران اهل کوفه بود، دید که سواران وی از هر سوی عقب می‌روند، عبدالرحمان بن حصن را پیش عمر بن سعد فرستاد و گفت: «مگر نمی‌بینی سواران من در اول روز از این گروه اندک چه می‌کشند؟ پیادگان و تیراندازان را به مقابله آن‌ها فرست.»
گوید: عمر به شبث‌بن ربعی گفت: «به مقابله آن‌ها نمی‌روی؟»
شبث گفت: «سبحان اللَّه، می‌خواهی پیر مضر و همه مردم شهر را با تیراندازان بفرستی؟ کسی را جز من نیافتی که برای این کار بفرستی؟»
گوید: پیوسته می‌دیدند که شبث پیکار حسین را خوش ندارد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 974
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 436- 437/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 266- 268؛
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 197- 198؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 366
قال: فأوّل من تقدّم إلی قتال القوم الحرّ بن یزید الرّیاحیّ وهو یقول:
إنِّی أنا الحرّ ومأوی الضّیف أضرب فی أعراضکم بالسّیف
عن خیر من حلّ من بلاد الخیف أضربکم ولا أری من حیف
__________________________________________________
- گوید: ابوزهیر عبسی می‌گفت: «در ایام امارت مصعب شنیدم که شبث می‌گفت: خدا هرگز به مردم این شهر نیکی نمی‌دهد و به راه رشادشان نمی‌برد. حیرت نمی‌کنید که ما همراه علی بن ابی‌طالب و پس از او همراه پسرش مدت پنج سال با خاندان ابوسفیان جنگیدیم. آن‌گاه سوی پسرش تاختیم که بهترین مردم روی زمین بود و همراه خاندان معاویه و پسر سمیه روسپی با وی جنگیدیم؟ ضلالتی بود و چه ضلالتی.»
گوید: عمر بن سعد، حصین بن تمیم را پیش خواند و سوارانی را که اسبانشان زره داشت با پانصد تیرانداز با وی فرستاد که بیامدند و چون نزدیک حسین و یاران وی رسیدند، تیربارانشان کردند و چیزی نگذشت که اسبانشان را پی کردند و همگی پیاده ماندند. ایوب‌بن مشرح خیوانی می‌گفت: «به خدا من اسب حر را کشتم. تیری به شکمش زدم، اسب بلرزید و به خود پیچید و بیفتاد. حر از آن پایین جست؛ گویی شیری بود و شمشیر به دست داشت. به خدا هیچ کس را ندیدم که بهتر از او ضربت قاطع بزند.»
گوید: پیران قبیله بدو گفتند: «تو او را کشتی؟»
گفت: «نه به خدا من نکشتمش، دیگری او را کشت. دلم نمی‌خواهد که او را کشته بودم.»
ابوالوداک بدو گفت: «برای چه؟»
گفت: «وی چنان که گویند از پارسایان بود. به خدا اگر این گناه بوده، این که با گناه زخم زدن و حضور در نبرد به پیشگاه خدا روم، بهتر از این است که با گناه کشتن یکی از آن‌ها رفته باشم.»
ابوالوداک بدو گفت: «چنان می‌بینم که با گناه کشتن همگیشان به پیشگاه خدا می‌روی. وقتی تو به این تیر زده ای و اسب آن یکی را از پای انداخته‌ای و دیگری را به تیر زده‌ای، در نبردگاه حضور داشته‌ای. به آن‌ها حمله کرده ای، یاران خویش را ترغیب کرده ای، دشمن آن‌ها را افزوده ای، به تو حمله کرده‌اند و نخواسته ای فرار کنی. یکی دیگر از یاران تو نیز چنین کرده و دیگری و دیگری چنین بوده و یاران وی کشته می‌شده اند. همگیتان در خونشان شریکید.»
گفت: «ای ابو الوداک! تو ما را از رحمت خدای نومید می‌کنی. اگر به روز رستاخیز کار حساب ما با تو بود، خدایت نبخشد اگر ما را ببخشی.»
گفت: «همین است که با تو گفتم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3038- 3040
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 975
قال: وحمل، ولم یزل یقاتل حتّی عُقِرَ فرسه فبقی «1» راجلًا، فجعل یقاتل وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن الحرّ أشجع من «2» ذی لبد «2» هزبر
ولست بالجبان عند الکرّ لکنّنی الوقّاف عند الفرّ
ثمّ لم یزل یقاتل حتّی قُتل- رحمه الله-!
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 185- 186
[بعد استشهاد مسلم بن عوسجة فی صبیح عاشوراء] ثمّ تراجع القوم إلی الحسین علیه السلام، «3» فحمل شمر بن ذی الجوشن فی المیسرة علی أهل المیسرة، «4» فثبتوا له وطاعنوه «4»، وحمل «5» علی الحسین علیه السلام وأصحابه من کلّ جانب، وقاتلهم أصحاب الحسین علیه السلام قتالًا شدیداً، فأخذت خیلهم تحمل، وإنّما هی اثنان وثلاثون فارساً، فلا تحمل علی جانب من خیل الکوفة إلّاکشفته.
فلمّا رأی ذلک عروة بن قیس، وهو علی خیل أهل الکوفة، بعث إلی عمر بن سعد:
أما تری ما یلقی «6» خیلی هذا «7» الیوم من هذه العدّة الیسیرة؟ ابعث إلیهم «8» الرّجّالة والرّماة، فبعث إلیهم «8» بالرّماة، فعقر «9» بالحرّ بن یزید فرسه ونزل عنه، فجعل «10» یقول:
إن تعقرونی فأنا ابن الحرّ أشجع من ذی لبد هزبر
__________________________________________________
(1)- فی د: وبقی.
(2- 2) فی المقتل: لیث الشّری.
(3) [إلی هنا لم یرد فی إعلام الوری]
(4- 4) [لم یرد فی إعلام الوری]
(5)- [الأسرار: وحملوا]
(6) [فی إعلام الوری والأسرار: ما تلقی]
(7)- [فی إعلام الوری والأسرار وتظلّم الزّهراء: منذ]
(8)- [إعلام الوری: علیهم]
(9) [تظلّم الزّهراء: فعقروا]
(10)- [إعلام الوری: وهو]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 976
و «1» ضربهم «2» بسیفه. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 107- 108/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291؛
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 187؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 241
وقتل أربعین فارساً وراجلًا، ولم یزل یقاتل حتّی عرقب فرسه، وبقی راجلًا، «4» فجعل یقاتل وهو یقول:
إن تعقروا بی فأنا ابن الحرّ أشجع من ذی لبدة هزبر
ولست بالخوّار عند الکرّ لکنّنی الثّابت عند الفرّ
ثمّ لم یزل یُقاتل حتّی قُتل [...].
(وروی): إنّه کان ینشد عند مکافحته:
آلیت لا اقتل حتّی أقتلا ولا اصاب الیوم إلّامقبلا
أضربهم بالسّیف ضرباً معضلا لا ناکلًا فیهم ولا مهلّلا
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: قد].
(2)- [إعلام الوری: وجعل یضربهم].
(3)- پس دیگرباره آن بی‌شرم مردم به سوی حسین علیه السلام حمله بردند و شمربن ذی‌الجوشن با میسره لشگر ابن‌سعد بر میسره لشگر حسین علیه السلام حمله برد و آنان در برابر پایداری کرده و با نیزه ایشان را باز زدند. پس از هر سو به حسین علیه السلام و یارانش حمله برد و یاران آن بزرگوار جنگ سختی کردند و آنان سی و دو نفر سوار بودند و با این که اندک بودند، بر هر سو از سواران کوفه که حمله می‌افکندند، آن‌ها را پراکنده می‌کردند.
عروةبن قیس که فرمانده سوارگان بود، کس پیش عمربن سعد فرستاده و گفت: «آیا نمی‌بینی این سواران من امروز از دست این مردان انگشت شمار چه می‌کشند؟ پیادگان و تیراندازان را به یاری ما بفرست.»
تیراندازان را فرستاد و (اینان که رسیدند، جنگ درگرفت و در این گیرودار) اسب حربن یزید را پی کردند و حر پیاده شده و چنین می‌گفت:
«اگر اسب مرا پی کنید، پس من پسر آزاد مردی هستم که دلاورترم از شیر هژبر.»
و با شمشیر بر ایشان حمله کرد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 107- 108
(4)- [إلی هنا حکاه فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 977
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 11/ مثله القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 186
وقاتل أصحاب الحسین قتالًا شدیداً، وهم اثنان وثلاثون فارساً، فلم تحمل علی جانب من خیل الکوفة إلّاکشفته، فلمّا رأی ذلک عروة بن قیس- وهو علی خیل الکوفة- بعث إلی عمر، فقال: ألا تری ما تلقی خیلی هذا الیوم من هذه العدّة الیسیرة؟
ابعث إلیهم الرّجّالة والرّماة، فقال لشبث بن ربعیّ: ألا تقدم إلیهم؟ فقال: سبحان اللَّه! شیخ مضر وأهل المصر عامّة تبعثه فی الرّماة، لم تجد لهذا غیری؟
ولم یزالوا یرون من شبث الکراهة للقتال حتّی إنه کان یقول فی إمارة مصعب: لا یعطی اللَّه أهل هذا المصر خیراً أبداً، ولا یسدّدهم لرشد، ألا تعجبون أ نّا قاتلنا مع علیّ ابن أبی طالب، ومع ابنه الحسن آل أبی سفیان خمس سنین، ثمّ عدونا علی ابنه وهو خیر أهل الأرض نقاتله مع آل معاویة، وابن سمّیة الزّانیة! ضلال، یا لک من ضلال؛ فلمّا قال شبث ذلک، دعا عمر بن سعد الحصین بن نمیر، فبعث معه المجفّفة وخمسمائة من المرامیة، فلمّا دنوا من الحسین وأصحابه، رشقوهم بالنّبل، فلم یلبثوا أن عقروا خیولهم، وصاروا رجّالة کلّهم، وقاتل الحرّ بن یزید راجلًا قتالًا شدیداً.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 290- 291
ثمّ بعث عمر بن سعد بعض الرّماة، فعقر فرس الحرّ، فکان یقاتل ویقول:
إن تعقرونی فأنا ابن الحرّ أشجع من ذی لبدٍ هزبر
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 31
قالوا: ثمّ حمل شمر بن ذی الجوشن بالمیسرة وقصدوا نحو الحسین، فدافعت عنه الفرسان من أصحابه دفاعاً عظیماً، وکافحوا دونه مکافحة بلیغة، فأرسلوا یطلبون من عمر بن سعد طائفة من الرّماة الرّجّالة، فبعث إلیهم نحواً من خمسمائة، فجعلوا یرمون خیول أصحاب الحسین، فعقروها کلّها حتّی بقی جمیعهم رجّالة، ولمّا عقروا جواد الحرّ ابن یزید، نزل عنه وفی یده السّیف کأ نّه لیث، وهو یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 978
إن تعقروا بی فأنا ابن الحرّ أشجع من ذی لبد هزبر
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 182
وقتل أربعین فارساً وراجلًا «1»، فلم یزل یقاتل حتّی عرقب «2» فرسه، «3» وبقی راجلًا «3» «4» [فجعل یقاتل] «5» وهو «6» یقول:
إنِّی أنا الحرّ ونجل الحرّ أشجع من ذی لبدٍ هزبر
ولست بالجبان عند الکرّ لکنّنی الوقّاف عند الفرّ «7»
ثمّ لم یزل یقاتل حتّی قُتل رحمة اللَّه علیه «7» [...]. «8»
وروی أنّ الحرّ کان یقول:
آلیت لا اقتل حتّی أقتلا أضربهم بالسّیف ضرباً معضلا
لا ناکِلًا «9» عنهم ولا معلّلا لا عاجزاً عنهم ولا مبدّلا
أحمی الحسین الماجد المؤمّلا 4 6 «10»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 281، 282/ عنه: المجلسی،
البحار، 45/ 14؛ البحرانی، العوالم، 17/ 257، 258؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/
295؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 71؛
المیانجی، العیون العبری،/ 119
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی العیون].
(2)- فی الأصل: غرقت.
(3- 3) [لم یرد فی الأسرار].
(4- 4) [العیون: إلی أن قُتل رحمة اللَّه علیه].
(5)- من المقتل.
(6- 6) [مثیر الأحزان: ینشد: إنّی أنا الحرّ إلی آخره].
(7- 7) [لم یرد فی الأسرار].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
(9- 9) [فی البحار: ناقل، وفی العوالم والأسرار: ناقلًا]
(10)- و چون اسبش را پی کردند پیاده جنگ می‌کرد تا اورا از پا درآوردند. مجلسی، جلاء العیون،/ 663
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 979
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] فقال الحرّ: یا مولای! بحقّ جدّک رسول اللَّه إلّاما أذنت لی بالبراز إلی هؤلاء الطّغاة، فقال له: ابرز وقل: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم، فبرز الحرّ إلیهم وأنشأ هذه الأبیات یقول:
أکون أمیراً غادراً وابن غادر إذا أنا قاتلت الحسین ابن فاطمه
فنفسی علی خذلانه واعتزاله وبیعة هذا النّاکث العهد لائمه
أهمّ مراراً أن أسیر بجحفل إلی امّة زاغت عن الحقّ ظالمه
فکفّوا وإلّا زرتکم بکتائب أشدّ علیکم من رجال الدّیالمه
سقی اللَّه أرواح الّذین توازروا علی نصره سحّاً من الغیث ساجمه
وقفت علی أجداثهم وقبورهم یکاد الحشا تنقدّ والعین ساجمه
لعمری لقد کانوا مصالیت فی الوغی سراعاً إلی الهیجا لیوثاً قشاعمه
تواسوا علی نصر ابن بنت نبیّهم بأسیافهم آساد غیل ضراغمه
قال: وحمل علی القوم وقاتل قتالًا شدیداً إلی أن قتل من القوم مقتلة عظیمة، وجعل یقول شعراً:
هو الموت فاصنع ویک ما أنت صانع وأنت بکأس الموت لا شکّ جارعُ
وحام عن ابن المصطفی وحبیبه لعلّک تلقی حصد ما أنت زارعُ
لحی اللَّه قوماً قد أتونا بجمعهم یریدون هدم الدّین والدّین شارعُ
یریدون عمداً قتل آل محمّد وفعلهم، یا صاح، لا شکّ شانعُ
عجبت لقوم أسخطوا اللَّه ربّهم وأرضوا یزیداً ذا الخنا والبدائعُ
قال: فبرز إلیه عبداللَّه بن شقیق، فما لبث إلی أن قتله الحرّ، ثمّ برز إلیه حریث الباهلیّ وقال: أنا علی دین الرّحمان، فقال الحرّ: أنت علی دین الشّیطان، فحمل علیه، فقتله.
فصاح ابن الحجّاج بالنّاس: یا حمقاء! أتدرون من تقاتلون؟ تقاتلون فرسان أهل المصر، هؤلاء النّاس لا یخافون الموت، وقد استماتوا، فلا یبرز إلیهم منکم أحد وإنّهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 980
قلیلون وقلیل ما یبقون، فواللَّه لو ترمونهم بالحجارة لقتلتموهم. فقال ابن سعد (لعنه اللَّه تعالی): صدقت، والرّأی ما أبرمت، فأرسل إلی النّاس من یقسم علیهم أن لا یبارزوا أحد منهم أحداً، ثمّ حمل ابن الحجّاج علی أصحاب الحسین علیه السلام من نحو الفرات، فاضطربوا ساعة، فخرج مسلم بن عوسجة الأزدیّ، فانصرف ابن الحجّاج وانقشعت الغبرة والغمغمة، فوجدوا مسلماً صریعاً، فمشی إلیه الحسین علیه السلام وبه رمق، فقال: رحمک اللَّه یا مسلم بن عوسجة، أنت سائر إلی الجنّة، «فمنهم مَنْ قضی نحبه ومنهم مَنْ ینتظر وما بدّلوا تبدیلًا»، ودنا إلیه حبیب بن مظاهر، وقال: عزّ واللَّه علیَّ مصرعک یا مسلم، ابشر بالجنّة، فقال:
بشّرک اللَّه بالخیر، فقال له حبیب: واللَّه لو أ نّی ما أعلم أ نّی علی أثرک فی ساعتی هذه لأحببت أن توصینی بما أهمّک، فقال له مسلم: لا أوصیک إلّابهذا یا حبیب- وأشار إلی الحسین علیه السلام- فقاتل دونه حتّی تموت، فقال له حبیب: لأنعمک عیناً.
ثمّ تراجع القوم إلی الحسین علیه السلام، فحمل الشّمر بن ذی الجوشن (لعنه اللَّه تعالی) علی المیسرة، فثبت لهم أصحاب الحسین علیه السلام، فبرز الحرّ إلیهم وأنشأ یقول شعراً:
ما زال یرمیهم بعزّة وجهه ولبانه حتّی تسربل بالدّم
قال: ثمّ حمل، ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم مائتین وثمانین فارساً، فقال عمرو ابن الحصین- وکان والیاً علی شرطة ابن زیاد (لعنه اللَّه تعالی)-: مَنْ یخرج إلی هذا الغادر النّاکث، فتحاماه النّاس، ولم یخرج إلیه أحد من عظم بأسه، وشدّة مراسه، فلمّا رأی النّاس قد تقاشعوا عنه، خرج إلیه بنفسه، وهو ابن الحصین (لعنه اللَّه تعالی)، فحمل علیه الحرّ، فطعنه فی صدره وأخرج السّنان من ظهره، فجدله صریعاً، وعجّل اللَّه بروحه إلی النّار وبئس القرار، فکأنّ روحه کانت فی ید الحرّ، فجالَ وصالَ ونادی: هل من مبارز إلی فتی غیر عاجز؟ هذا یوم الرّوع والهزاهز، فلم یبرز إلی أحد، فتحامی النّاس علیه، فجعلوا یرشقونه بالنّبل، فبرز إلیه عبداللَّه بن شفیق، فقتله وعاد إلی الحسین علیه السلام، وقال:
یا مولای! اعلم أ نّی لمّا خرجت من الکوفة، وقد عقد لی ابن زیاد (لعنه اللَّه تعالی) رایة علی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 981
ألف فارس الّذین صحبونی إلیک، فبینما أنا سائر فی طریقی، وإذا أنا بمناد من خلفی: أبشر یا حرّ بالجنّة، فالتفتّ، فلم أر أحداً، فقلت فی نفسی: هذا الشّیطان یهتف بی ویبشّرنی بالجنّة وأنا سائر إلی حرب الحسین ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وأنا أحدّث نفسی بأ نّی أصیر إلیک، فقال له الحسین: ابشر یا حرّ بالجنّة، فاحمد اللَّه الّذی وفّقک، فإنّ المنادی کان الخضر علیه السلام. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 278- 279 المجلس 7
(وروی) أبو مخنف عن أیّوب بن مشرّح الخیوانیّ: إنّه کان یقول: جالَ الحرّ علی فرسه، فرمیته بسهم، فحشأت فرسه، فما لبث أن «2» أرعد الفرس واضطرب وکبا، فوثب عنه الحرّ، کأ نّه لیث، والسّیف فی یده، وهو یقول:
إن تعقروا بی فأنا ابن الحرّ أشجع من ذی لبد هزبر
__________________________________________________
(1)- و دیگرباره حمله افکند و چون برق خاطف و ریح عاصف 1، تنی چند را به خاک درانداخت و روی برتافت و بازشتافت و از غایت غیرت و شدت ضجرت به های‌های بگریست و این رجز گفت:
«أضرب فی أعراضکم بالسّیف ضرب غلامٍ لم یخف من حیف
أنصر من حلّ بأرض الخیف نسل علیّ الطُّهر مُقری الضّیف 2
و در این کرت دل بر مرگ نهاد و حمله گران افکند و هشتاد و اند 3 کس را به ضرب سیف و سنان عرضه هلاک و دمار ساخت. کار بر کوفیان صعب افتاد و ابن‌سعد ندا در داد که: «هان ای لشگر! جلدی کنید و او را به تیرباران بگیرید.» پس کمانداران فراهم آمدند و کمان‌ها بزه کردند و تیر از پس تیر روان داشتند. چند که جوشن حر چون جلد قنفذی 4 گشت و اسبش را نیز عقر 5 کردند، لختی پیاده رزم داد و از پای درافتاد.
1. خاطف: زود رباینده. عاصف: تندباد.
2. این رباعی با اندک تفاوت در ص 262 گذشت.
3. اند، بر وزن و معنی چند: شماره مجهول از سه تا نه.
4. قنفذ: خارپشت.
5. عقر: پی کردن، دست و پا بریدن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 264- 265
و قتل یزید بن سفیان تمیمی به دست حر بن یزید ریاحی و نیز قتل جماعتی از لشگر شام و صفوان بن حنظله و سه تن از برادرانش به دست حر و نیز از دنبال ایشان هشتاد و چند تن دیگر را بکشت
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
(2) [المطبوع: إذ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 982
(قال) فما رأیت أحداً قطّ یفری فریه.
(حشأته): أصبت أحشائه، (یفری فریه): یفعل فعله فی الضّرب والمجالدة. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 121/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 614
ثمّ رمی أ یّوب بن مشرّح الخیوانیّ فرس الحرّ بسهم، فعقره، وشبّ به الفرس، فوثب عنه کأ نّه لیث، وبیده السّیف، وجعل یقاتل راجلًا حتّی قتل نیفاً وأربعین، ثمّ شدّت علیه الرّجّالة، فصرعته.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 302
ثمّ رمی لعین من القوم فرس الحرّ بسهم، فعقره، فشبّ به الفرس، فوثب الحرّ من علی ظهره کأ نّه لیث وبیده السّیف، فجعل یقاتل راجلًا، وهو یقول:
__________________________________________________
(1)- ازدی گفته: نمیر بن وحله از ایوب‌بن مشرح خیوانی بازگفته که او همیشه می‌گفت: به‌خدا من بودم که اسب حر بن یزید را از پا درآوردم، تیری به شکم اسب فرو کردم. بانگی کرد و به خود پیچید و به سر درآمد. حر مانند شیری از آن برجست و تیغ در دست داشت و می‌گفت:
«اسبم از پی کنید حرّم من پهلوان‌تر ز شیر نرم من»
گوید: به خدا ندیدم کسی چون او صف‌ها را بدرد، شیوخ قبیله به او گفتند: «تو حر را کشتی؟»
گفت: «نه، به خدا من او را نکشتم. دیگری کشت. من نمی‌خواستم او را بکشم.»
ابووداک گفت: «چرا؟»
گفت: «برای آن که او را از نیکان می‌دانند. به خدا اگر این کار من گناه باشد، خدا را با مسؤولیت جرح و حضور در لشگر ملاقات کنم، آسان‌تر است از آن که گناه کشتن آن‌ها به گردن داشته باشم.»
ابووداک گفت: «تو با گناه قتل همه خدا را ملاقات خواهی کرد. بگو بدانم اگر اسب یکی را پی کردی و به دیگری تیر انداختی و در برابر آن‌ها ایستادی و عمل خود را تکرار کردی و یاران خود را تشویق کردی و بر تو حمله شد و بدت بود که بگریزی و دیگری هم از یاران تو همین عمل را کرد و در نتیجه به همدستی همه شما همه آن‌ها کشته شدند و شما همه شریک خون آن‌ها هستید.»
گفت: «ای ابو وداک! تو ما را از رحمت خدا نومید می‌کنی. اگر روز قیامت تو حساب‌رس باشی، خدایت نیامرزد اگر ما را بیامرزی.»
گویم مناسب مقام بود که برای او بسراید:
«شود امتی کاز حسین افکند سر ببیند شفاعت ز جدش به محشر
نه واللَّه نبود بر آن ها شفیعی عذاب قیامت بر آن‌ها مقرر»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 983
إن تعقروا بی فأنا ابن الحرّ أشجع من ذی لبدة هزبر
ولستُ بالخوّار عند الکرّ لکنّنی الثّابتُ عند الفرّ
وجعل یقاتل حتّی قتل نیفاً وأربعین رجلًا.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 400
اعلم: أنّهم اختلفوا فی عدد قتلی الحرّ، فبعضهم أجمل وکثیر فصل وهم بین من أبلغ إلی ما یقرب ألفاً، ومنهم دون ذلک.
الأوّل: بالمبارزة.
الثّانی: بالحملات.
الثّالث: قتال مستمیت لا یرجو إلّاالموت.
ولا شکّ أنّ من هو اشجع أهل الکوفة إذا برز وحمل مستمیتاً لا یبالی بالموت، یکون أصعب من الأسد الضّاریّ فی الغنم الشّارد.
فلا عجب أن یقتل ألفاً أو أزید، ولا سیّما إنّ الإمام علیه السلام دعا له بالبرکة فی برازه وحوله إلی حول اللَّه وقوّته، فبهذا الدّعاء والتّحویل ینبغی أن یفنیهم عن آخرهم لولا أ نّه سمع طلب التّعجیل منه وانتظار حور العین قدومه.
(ففی روایة): قال: یا مولای! أرید أن تأذن لی بالبراز إلی المیدان، فإنِّی أوّل من خرج علیک وأحبّ أن اقتل بین یدیک.
فقال له الحسین علیه السلام: ابرز بارک اللَّه تعالی فیک.
(وفی روایة أخری): قال: یا مولای! بحقّ جدّک رسول اللَّه إلّاما أذنت لی بالبراز إلی هؤلاء القوم، فقد کنت أوّل من خرج إلیک- إلی آخره-.
فقال الحسین علیه السلام: ابرز، وقل: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم.
فبرز نحو القوم وجالَ وصالَ وأشهرَ نفسه بین الفریقین.
(أقول): قد عرفت أنّ غرضه تأکید الحجّة علی أهل الکوفة، حیث إنّه منهم وقد استبصر، فلعلّه یقتدی به ویتأسّی به رجل آخر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 984
وقد نسبت إلیه هذه الأبیات «1»:
یقول خبیث غادر وابن غادر ألا کنت قاتلت الحسین ابن فاطمه
فنفسی علی خذلانه واعتزاله وبیعة هذا النّاکث العهد لائمه
أهم مراراً أن أسیر بجحفل إلی فئة زاغت عن الحقّ ظالمه
فکفوا وإلّا زرتکم فی کتائب أشدّ علیکم من زحوف الدّیالمه
فیا أسفی إلّاأکون نصرته ویا حسرتا حتّی أفارق لائمه
ثمّ حمل.
(أقول): إنّ هذه الأبیات لعبداللَّه بن الحرّ الجعفیّ «2» کما فی تذکرة الخواصّ «3» فی جملة أبیات، منها:
سقی اللَّه أرواح الّذین تآزروا علی نصره سقیا من الغیث دائمه
وقفت علی أجسامهم وطلولهم فکاد الحشا ینقض والعین ساجمه
لعمری لقد کانوا مصالیت «4» فی الوغی سراعاً إلی الهیجا اسوداً ضراغمه
وإنّی علی أن لم أکن من حماته لذو حسرة ما أن تفارق لازمه
أیقتلهم ظلماً ویرجو ودادنا فدع خطّة لیست لنا بملائمه
لعمری لقد راغمتمونا بقتلهم فکم ناقم منّا علیکم وناقمه «5»
__________________________________________________
(1)- النّاسب هو أبومخنف علی ما فی المقتل المتداول ص 77، وهذا من المآخذ علی المقتل المذکور کما أشرنا إلیه فی ص 66.
(2)- وممّا یدلّ علی أ نّها لیست للحرّ نفس مضامین الأبیات فإنّ الأبیات الخمسة لا تناسب موقف الحرّ ابن یزید، ولمزید التّحقیق راجع أعیان الشّیعة، ج 20، ص 382.
(3)- تذکرة الخواصّ، ص 270، فی جملة من مراثی الحسین علیه السلام.
(4)- مصالیت جمع مصلاة: وهو الرّجل الماضی فی الأمور.
(5)- روی الطّبریّ فی الجزء 6 من المجلّد 3 ص 270 عن أبی مخنف: أنّ عبیداللَّه بن زیاد بعد قتل الحسین تفقّد أشراف أهل الکوفة، فلم یر عبیداللَّه بن الحرّ، ثمّ جاءه بعد أیّام حتّی دخل علیه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 985
إلی آخر الأبیات. «1»
__________________________________________________
- فقال: أین کنت یا ابن الحرّ؟ قال: کنت مریضاً.
قال: مریض القلب أو مریض البدن؟
قال: أمّا قلبی فلم یمرض، وأمّا بدنی فقد منّ اللَّه علیَّ بالعافیة.
فقال له ابن زیاد: کذبت، ولکنّک کنت مع عدوّنا.
قال: لو کنت مع عدوّک لرئی مکانی وما کان مثل مکانی یخفی.
قال: وغفل عنه ابن زیاد غفلة، فخرج ابن الحرّ، فقعد علی فرسه.
فقال ابن زیاد: أین ابن الحرّ؟
قالوا: خرج السّاعة.
قال: علیَّ به.
فأحضرت الشّرط، فقالوا له: أجب الأمیر، فدفع فرسه.
ثمّ قال: أبلغوه أنِّی لا آتیه واللَّه طائعاً أبداً، ثمّ خرج حتّی أتی منزل أحمر بن زیاد الطّائیّ، فاجتمع إلیه فی منزله أصحابه، ثمّ خرج حتّی أتی کربلاء، فنظر إلی مصارع القوم، فاستغفر لهم هو وأصحابه، ثمّ مضی حتّی نزل المدائن وقال فی ذلک:
یقول أمیر غادر حقّ غادر ألا کنت قاتلت الشّهید ابن فاطمه
إلی آخر الأبیات.
(1)- فی تذکرة الخواصّ، ص 270، من جملة مراثی الحسین علیه السلام، قال: رثاه عبداللَّه بن الحرّ، فقال:
یقول أمیر غادر أی غادر ألا کنت قاتلت الشّهید ابن فاطمه
ونفسی علی خذلانه واعتزاله وبیعة هذا النّاکث العهد لائمه
فیا ندمی ألّا أکون نصرته ألا کلّ نفس لا تسدّد نادمه
وإنِّی علی أن لم أکن من حماته لذو حسرة ما إن تفارق لازمه
سقی اللَّه أرواح الّذین تآزروا علی نصرهِ سقیاً من الغیث دائمه
وقفت علی أطلالهم ومحالهم فکاد الحشا ینفض والعین ساجمه
لعمری لقد کانوا سراعاً إلی الوغی مصالیت فی الهیجا حماة خضارمه
فإن یقتلوا فی کلّ نفس بقیّة علی الأرض قد أضحت لذلک واجمه
وما إن رأی الرّاؤون أفضل منهم لدی الموت سادات وزهر قماقمه
أیقتلهم ظلماً ویرجو ودادنا فدع خطّة لیست لنا بملائمه
لعمری لقد أرغمتمونا بقتلهم فکم ناقم منّا علیکم وناقمه
أهمّ مراراً أن أسیر بجحفل إلی فئة زاغت عن الحقّ ظالمه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 986
وبالجملة، من خصائص هذا الرّجل: شدّة مقاتلته وعظم خطبه وکبیر خطره علی‌العسکر.
قال الشّعبیّ: وحمل علی القوم وجعل یضرب یمیناً وشمالًا حتّی قتل مأتی رجل.
وروی: أ نّه کان یقول:
آلیت لا اقتل حتّی أقتلا أضربهم بالسّیف ضرباً معضلا
لا ناکلًا عنهم ولا معلّلا لا جازعاً منهم ولا مبدّلا «1»
وقال أبو مخنف: قتل فی الحملة الاولی ثلاثمائة وخمسین رجلًا. وفی الثّانیة خمسمائة رجل. فتکاثروا علیه حتّی عرقبوا فرسه وأخذوه أسیراً إلی ابن سعد لعنه اللَّه.
وقال الأسفرائینیّ: فبرز علی عسکر ابن سعد (لعنه اللَّه) ولم یزل یقاتل فیهم حتّی قتل منهم خمسمائة. فلمّا نظر ابن سعد إلی فعله، قال: یا ویلکم، من هذا؟
فقالوا له: الحرّ بن یزید، هو وولده عصوا علینا وصاروا إلی نصرة الحسین علیه السلام.
فقال: علیه برماة النّبل.
فأقبل علیه سبعمائة رام، وجعلوا یرشقونه بالسّهام حتّی صیّروه هو وجواده مثل القنفذ من کثرة النّبال، فوقع فی عین جواده سهم، فاضطرب به الجواد وشبّ به، فرماه علی الأرض.
فناداهم ابن سعد: یا ویلکم! ادرکوه، فتکاثروا علیه وأخذوه أسیراً إلی عمر بن سعد، فأمرهم برمی رأسه عن بدنه، ورموه إلی الحسین علیه السلام، فأخذه وجعله بین یدیه.
وقال: رحمک اللَّه یا حرّ، وجعل یمسح الدّم عن رأسه وثنایاه ویقول: ما أخطأت امّک
__________________________________________________
-فکفّوا وإلّا زرتکم فی کتائب أشدّ علیکم من زحوف الدّیالمه
أقول: لعلّ سبب اختلاف ما رواه السّیِّد المصنّف رحمه الله عن مصدره: (تذکرة الخواصّ) اختلاف النّسخ.
تنبیه: ذکرنا فی هامش ص 45 حال عبیداللَّه بن الحرّ بالتّفصیل، فراجع.
(1)- رواه فی البحار، ج 45، ص 14، باختلافٍ بسیط، وزاد: (أحمی الحسین الماجد المؤمّلا) کما فی العوالم، ص 85.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 987
إذ سمّتک الحرّ، فأنت حرّ فی الدّنیا وفی الآخرة.
ثمّ بکی، وجعل یقول: لنعم الحرّ «1».
وفی ریاض الشّهادة ومصائب الأبرار، ما لفظه: و در کیفیت محاربه حر نوشته‌اند که اول، صفوان بن حنظله را که از شجاعان روزگار بود به طعن نیزه به اسفل درک جحیم فرستاد و بعد از او سه برادر او را نیز به او ملحق ساخت و نزد حضرت آمد و عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! أرضیت عنّی؟»
حضرت فرمود: «خدا از تو راضی باد.»
بار دیگر رو به میدان نهاد و چهل نفر نامرد را به درک فرستاد، اسب او را پی کردند، پس حضرت اسب به جهت او فرستاد، پس بر آن اسب سوار شد و پس از محاربه بسیار و کشتار بی‌شمار خواست بار دیگر به خدمت حضرت آید که صدای هاتفی را شنید که گفت: «ای حر! برگرد، که حوریان منتظر مقدم تواند.»
پس از همان جا روی خود را به امام شهید نموده، عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! نزد جدت می‌روم، اگر پیغامی داری بفرما.»
حضرت فرمود: «خدا تو را بیامرزد، اینک ما هم از عقب تو می‌آییم.»
پس حر خود بر لشگر مخالف زد و آن‌قدر جنگ کرد که نیزه او ریز ریز شد، پس شمشیر از نیام کشید و در آن دریای لشگر غوطه‌ور گردید و آن‌قدر از آن بدبختان به خاک هلاک انداخت که نزدیک شد آن قوم بی‌دین متفرق شوند، شمر حرام‌زاده بانگ بر ایشان زد که: «به یک بار بر او حمله کنید.»
پس به یک بار دور او را گرفتند، ملعونی نیزه بر سینه حر زد که از هم بشکافت، حر از اسب درغلطید، ألا لعنة اللَّه علی القوم الظّالمین. «2»
__________________________________________________
(1)- نور العین للأسفرائینیّ، ص 21، وتأتی تتمّة الأبیات فی الفصل السّادس، ص 146.
(2)- ریاض الشّهادة، ج 2، ص 121- 122 باختصار، وإلیک التّرجمة:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 988
الجلالی الحسینی، القول السّدید،/ 136- 143

استشهاد ولده بکیر

[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] فأقبل الحرّ علی ولده بکیر وقال له: ودّع مولاک الحسین، فجاء إلی الحسین علیه السلام وقال: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، فإنّی معک فی هذه السّاعة، فنسأل اللَّه تعالی أن یجمعنا بک علی الحقّ فی جنّات النّعیم، یا مولای! ألیس قد رضیت عنّا؟ فقال: نعم، إنّی راض عنکم، قال: فادع لنا یا مولای، قال: فرفع الحسین علیه السلام یده إلی السّماء وقال: اللّهمّ إنّی أسألک أن ترضی عنهما، فإنّی راضٍ عنهما.
قال: وحمل الحرّ وابنه حملة رجل واحد، فقلبا المیمنة علی المیسرة، والمیسرة علی المیمنة، وضربا فی القلب، فقتلا فی حملتهما مائتی فارس، واللَّه العالم، ثمّ عادا ووقفا بین یدی الحسین علیه السلام، وأقبل الحرّ علی ولده وقال: جُعلت فداک، احمل علی أعداء اللَّه ورسوله صلی الله علیه و آله، فحمل بکیر علی القوم، وأنشأ یقول شعراً:
أنا بکیر وأنا ابن الحرّ أفدی حسیناً من جمیع الضّرّ
أرجو بذاک الفوز یوم الحشر مع النّبی والإمام الطّهر
__________________________________________________
- ذکروا فی کیفیّة محاربة الحرّ: أ نّه أوّلًا طعن صفوان بن حنظلة (الّذی کان من شجعان الدّهر) بالرّمح وألحقه بأسفل درک الجحیم. وبعد ذلک ألحق به إخوته الثّلاثة. ثمّ جاء إلی الحسین وقال: یا ابن رسول اللَّه! أرضیت عنّی؟
قال الحسین علیه السلام: یرضی اللَّه عنک. ثمّ رجع إلی المیدان وألحق أربعین شخصاً إلی الدّرک، فعرقبوا فرسه، فأرسل الحسین علیه السلام له فرساً، فرکب. وبعد الحرب الکثیرة والقتل بلا عدد، أراد الرّجوع إلی الحسین ثانیاً، سمع هاتفاً یقول: یا حرّ! ارجع، فإنّ الحور بانتظار قدومک، فحوّل وجهه نحو الحسین وقال: یا ابن رسول اللَّه! سأذهب إلی جدّک، فهل من وصیّة؟ فقال علیه السلام: رحمک اللَّه، إنّا بک لاحقون. فحمل الحرّ علی العسکر وقاتل قتالًا شدیداً حتّی انکسر رمحه، فأخرج السّیف وقاتل مقتلة عظیمة حتّی کاد القوم أن یتفرّقوا. نادی شمر: احملوا علیه حملة رجل واحد. فأحدقوا به دفعة، وطعنه ملعون بالرّمح فی صدره، فسقط عن الفرس، ألا لعنة اللَّه علی القوم الظّالمین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 989
قال: فحمل علی القوم وقتل منهم خمسین مبارزاً، وهمّ بالرّجوع، فلقیه الحرّ وقال:
أما سمعت قول اللَّه عزّ وجلّ: «یا أ یّها الّذین آمنوا إذا لقیتم الّذین کفروا زحفاً فلا تولّوهم الأدبار»، فعاد الغلام راجعاً إلی القوم، فحمل علیهم وقتل منهم خلقاً کثیراً، ونضّخهم بالجراح، فقال لهم ابن سعد (لعنه اللَّه تعالی): احملوا إلیه، فحملوا بأجمعهم علیه، فلمّا رأی ابن الحرّ ذلک، کرّ راجعاً إلی أصحابه، فعطف علیه أبوه وجماعة من أصحاب الحسین علیه السلام، فالتقوه، وثار الغبار، وارتفع القسطل حتّی ما أحد یعرف صاحبه، قال:
فاقتطعوا ولد الحرّ جماعة من أصحاب ابن سعد وحملوه علی أطراف الرّماح وأشفار الصّفاح، وهو یقول: أشهد أن لا إله إلّااللَّه وأنّ محمّداً رسول اللَّه، ثمّ قضی نحبه.
فلمّا رأی الحرّ ولده قد قُتل، فرح واستبشر، وقال: الحمد للَّه‌الّذی استشهدک بین یدی الحسین علیه السلام، ولم تمت جاهلًا. فلمّا انجلت الغبرة، ورجع کلّ منهم إلی صاحبه، وإذاً فی المعرکة قتلاء لا یعلم بهم وبعددهم إلّااللَّه تعالی، وقیل: عدد القتلی فی تلک السّاعة أربعة آلاف فارس، وأتی الحرّ إلی ولده وحمله إلی الحسین علیه السلام، ورجع أولئک القوم إلی أصحابهم، فمن کان له نسیب أو قریب جعل یطلبه من بین القتلی.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 279- 280
ثمّ قال [الحرّ] لولده: احمل علی القوم بارک اللَّه فیک، فإنِّی فی أثرک. فدنا بکیر من الحسین علیه السلام وقبّل یدیه ورجلیه، وودّعه وبرز بین الصّفّین، فقال الحرّ: الحمد للَّه‌یا بنیّ الّذی طهّرنا من القوم الظّالمین.
ثمّ قال الحرّ للحسین علیه السلام: یا مولای! لمّا خرجت من الکوفة، عقد لی ابن زیاد رایات، وأمّرنی علی ألف فارس، وإذا أنا بمناد من خلفی وهو یقول: ابشر بالجنّة، فقلت فی نفسی: هذا الشّیطان یهتف بی أبشر بالجنّة وأنا سائر إلی حرب ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقال الحسین علیه السلام: هذا هو الخضر علیه السلام، أمر أن یبشّرک بالجنّة.
ثمّ حمل ولده، ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم سبعین مبارزاً، ورجع إلی أبیه وقال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 990
هل شربة ماء أتقوّی بها علی أعداء اللَّه وأعداء رسوله؟ فقال: اصبر یا بنیّ قلیلًا وارجع فقاتل، فرجع بکیر إلی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل خلقاً کثیراً، واستشهد. فلمّا نظر الحرّ إلیه قتیلًا، قال: الحمد للَّه‌الّذی منّ علیک بالشّهادة بین یدی إمامک.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 199
ثمّ قال [الحرّ] لولده: ابرز إلی القوم بارک اللَّه فیک، فإنّی فی أثرک. فدنا بکیر من الحسین علیه السلام وقبّل یدیه ورجلیه وودّعه وبرز بین الصّفّین، فقال له الحرّ: انصر یا بنیّ، الحمد للَّه‌الّذی طهّرنا من القوم الظّالمین.
ثمّ حمل علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل سبعین مبارزاً، ورجع إلی أبیه وقال: هل شربة من الماء أتقوّی بها علی أعداء اللَّه وأعداء رسوله؟ فقال: اصبر یا بنیّ قلیلًا، وارجع فقاتل. فرجع بکیر، ولم یزل یقاتل حتّی قتل خلقاً کثیراً، ثمّ استشهد وقُتل رضوان اللَّه علیه، فلمّا نظر الحرّ إلیه قتیلًا، قال: الحمد للَّه‌الّذی منّ علیک بالشّهادة بین یدی ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 368- 369
(بکیر بن الحرّ بن یزید الرّیاحیّ). وفی (روایة أخری له) «1»: فجعل الحرّ یدنو من الحسین قلیلًا قلیلًا- إلی قوله-: ثمّ ضرب فرسه ولکزه برجله، وأومأ إلی ولده (بکیر).
وقال: کن علی أثری والحق بالحسین، فأتی إلیه واعتذر. وقال: هل من توبة؟ قال علیه السلام: یتوب اللَّه علیک، ففرح به. وقال: من هذا الغلام الّذی معک؟ قال: سیِّدی، هذا ولدی. فقال علیه السلام: جزاکما اللَّه عنّی خیراً. ثمّ إنّ الحسین علیه السلام قال له: انزل یا حرّ.
فقال: أنا فارساً خیر من راجل، واستأذن من الحسین علیه السلام، ورجع إلی القوم، ونادی:
یا أهل الکوفة! اسمعوا قولی، فأنا الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، ألا فاتّقوا اللَّه، عباد اللَّه.- إلی قوله- ثمّ قال لولده: احمل علی القوم بارک اللَّه فیک، فإنّی علی أثرک فداء لابن بنت
__________________________________________________
(1)- أی لأبی مخنف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 991
رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. فدنا (بکیر) من الحسین علیه السلام وقبّل رجلیه ویدیه وسلّم علی جدِّه رسول اللَّه وأبیه، وودّعه وکذلک أصحابه. وبرز (بکیر) بین الصّفّین، فأتاه أبوه.
وقال: یا بنیّ! الحمد للَّه‌الّذی طهّرنا من القوم الظّالمین.
- إلی قوله- فلمّا برز ولده إلی عسکر ابن سعد (لعنه اللَّه) جعل ینشد ویقول:
أنا بکیر وأنا ابن الحرّ أفدی حسیناً من جمیع الشّرّ
یا عصبة السّوء ونسل الکفر أقمتم الحقد قیام العصر
فعلتموا بالدّین فعل الغدر أظهرتم الکفر کیوم بدر
ثمّ حمل علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل منهم سبعین مبارزاً، ورجع إلی أبیه.
وقال: یا أبة، هل شربة من الماء أتقوّی بها علی أعداء اللَّه وأعداء رسول اللَّه؟ قال أبوه:
اصبر قلیلًا یا بنیّ، ارجع واحمل علی القوم أعداء اللَّه تعالی. فرجع بکیر وحمل علی القوم، وهو ینشد ویقول:
أنا ابن الحرّ من أشراف قومی وذی مجد وإجلال وفخر
أقاتل عن أناس ذی فخار أبادوا قومه أصحاب غدر
أما والمصطفی خیر البرایا وأشرف کلّ ذی نسب وقدر
فإنّ الموت أهون کلّ شی‌ء إلی نار الجحیم غداة نشر
فلم یزل یقاتل حتّی قتل خلقاً کثیراً، واستشهد أمام الحسین علیه السلام.
فلمّا نظر الحرّ إلی ولده قتیلًا، قال: الحمد للَّه‌الّذی منّ علیک بالشّهادة بین یدی إمامک، انتهی.
قلت: هذا أحد خصائص الحرّ، حیث أ نّه واسی الحسین علیه السلام فی شهادة ولده أمامه، واحتراق قلبه بالنّظر إلی جثّته صریعاً تریباً، وأعظم من ذلک: أ نّه أتاه ولده من الحرب یطلب شربة من الماء وأبوه یخجل فی جوابه، فلقد تأسّی الحرّ وولده فی ذلک بالحسین علیه السلام وولده علیّ الأکبر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 992
فانظر إلی موافقة طلبه لطلبه، حیث أ نّه طلب الماء لأن یتقوّی علی الأعداء لا لنفسه، فأمره الحرّ بالصّبر والرّجوع إلی الحرب والجهاد. ولا شکّ أ نّه قبل مصیبة علیّ الأکبر علیه السلام. فانظر إلی الحرّ کیف وافق الحسین علیه السلام، فإنّه المؤمن الحقیقیّ والمؤمن ینظر بنور اللَّه.
فکان الحرّ وولده إنّما فعلا وقالا ذلک بمرأی الحسین علیه السلام حتّی یهون علیه ما سیلقاه من مصائب ولده علیهما السلام.
ولو کانت هذه القصّة فی ولده (علیّ) علی ما مرّ من الرّوایة الاولی، لکان اللّفظ طابق المعنی، وتطابق الوقعتان اسماً ورسماً.
فهذا حسین وهذا حرّ، وهذا ولده علیّ وهذا ولده علیّ، صلّی اللَّه علی الحسین وعلی ولده وأصحابه.
الجلالی الحسینی، القول السّدید،/ 121- 125

صلاة الحرّ مع الإمام علیه السلام فی ظهر عاشوراء

ثمّ اقتتلوا [أصحاب الحسین علیهم السلام] حتّی وقت الظّهر، وصلّی بهم الحرّ صلاة الخوف، ثمّ اقتتلوا بعد الظّهر.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340

استشهاده‌

وقاتل الحرّ بن یزید وهو یقول:
أضربُ فی أعراضهم بالسّیف عن خیرِ مَنْ حَلّ مِنی والخَیْف
فقاتل هو وزهیر بن القین قتالًا شدیداً، وشدت رجاله علی الحرّ، فقُتل، وحضرت الصّلاة، فصلّی الحسین بأصحابه صلاة الخوف.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 403، أنساب الأشراف، 3/ 195- 196
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 993
[بعد استشهاد حبیب بن مظاهر]
قال: فأخذ الحرّ یرتجز ویقول [للحسین] «1»:
آلیتُ لا اقتلُ «2» حتّی أقتُلا ولن اصابَ الیومَ إلّامُقبلا
أضربُهُم بالسّیف ضرباً مِقْصَلا لا ناکلًا عنهم ولا مهلّلا «3»
وأخذ یقول أیضاً:
«4» أضربُ «4» فی أعراضهم بالسّیف عن خیرِ مَنْ حَلّ مِنی والخَیْف 4 3 «5»
فقاتل هو وزهیر بن القین قتالًا شدیداً، فکان إذا شدّ أحدهما؛ فإن استُلحِم شدّ الآخر حتّی یخلِّصه، ففعلا ذلک ساعة «5». ثمّ إنّ رجّالة «6» شدّت علی الحرّ بن یزید، فقُتل «7». «8»
__________________________________________________
(1)- [من البدایة].
(2)- [البدایة: تُقتل]
(3- 3) [لم یرد فی البدایة].
(4- 4) [حکی نفس المهموم بدله عن المناقب، وزاد فیه: قلت: وفی یده سیف تلوح المنیة فی شفرته، فکأنّ ابن المعتزّ وصفه بقوله فی بیته:
ولی صارم فیه المنایا کوامن فما ینتضی إلّالسفک دماء
تری فوق متنیه الفرند کأ نّه بقیّة غیم رقّ دون سماء]
(5- 5) [حکاه عنه فی العیون].
(6)- [البدایة: رجالًا].
(7)- [البدایة: فقتلوه].
(8)- گوید: حر رجز می‌خواند که شعری به این مضمون بود: «قسم یاد کردم که کشته نشوم
تا کسان بکشم
و وقتی کشته می‌شوم
در حال پیشروی باشم
با شمشیر ضربت قاطعشان می‌زنم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 994
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 440- 441/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 272- 273؛
مثله المیانجی، العیون العبری،/ 119؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 183- 184
فبرز وهو یقول:
أضرب فی أعناقکم بالسّیف عن خیرِ مَنْ حلّ بلاد الخَیْف
فقتل منهم ثمانیة عشر رجلًا، «1» ثمّ قُتل «1». «2»
الصّدوق، الأمالی،/ 159- 160/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 379؛ البحرانی، العوالم،
17/ 168؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 290؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 160
فتکاثروا علیه «3»، «4» فاشترک فی قتله أیّوب بن مسرّح، ورجل «5» آخر من فرسان «5» أهل الکوفة «4». «6»
__________________________________________________
- نه از آن‌ها باز می‌مانم و نه عقب می‌روم.»
و هم او رجزی به این مضمون می‌خواند:
«به دفاع از بهترین کسی
که در منی و خیف جای گرفته
آن‌ها را با شمشیر می‌زنم.»
گوید: حر و زهیربن قین جنگی سخت کردند و چون یکی‌شان حمله می‌برد و فرو می‌ماند، دیگری حمله می‌برد و او را نجات می‌داد. مدتی چنین بودند. عاقبت پیادگان به حر حمله بردند که کشته شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3044- 3045
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
(2)- و به میدان رفت و می‌گفت:
«به گردن زنمتان به شمشیر تیز ز بهتر کسی کامده در عراق»
و هجده کس از آن‌ها را کشت و کشته شد.
کمره ای، ترجمه امالی،/ 159- 160
(3)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین].
(4- 4) [إعلام الوری: حتّی قتلوه].
(5- 5) [ذخیرة الدّارین: من].
(6)- پس گروه بسیاری دورش را گرفتند (و او را شهید کردند) و دو تن در کشتن او شریک شدند که یکی ایوب بن مسرح بود و دیگر مردی از سواران اهل کوفه.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 108
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 995
المفید، الإرشاد، 2/ 108/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 14؛ البحرانی، العوالم، 17/
258؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 295؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 1/ 367؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 187؛ الحائری، ذخیرة الدّارین،
1/ 200؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 614؛ المیانجی، العیون العبری،/ 119؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 131؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 241
وکان کلّ من أراد الخروج ودّع الحسین وقال: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، فیجیبه:
وعلیک السّلام، ونحن خلفک، ویقرأ: «فمنهُم مَنْ قضی نحبَه ومنهُم مَن ینتظر»، برز الحرّ وهو یرتجز «1»:
إنِّی «2» أنا الحرّ ومأوی الضّیف أضرب فی أعناقکم «3» بالسّیف
عن خیر مَنْ حلّ «4» بلاد الخیف «4» أضربکم ولا أری من حیف «5» «6»
فقتل نیفاً وأربعین رجلًا «6».
[وجاء فی هامشه] ونسب إلیه أیضاً:
إنِّی أنا الحرّ ونجل الحرّ أشجع من ذی لبد هزبر
ولست بالجبان عند الکرّ لکنّنی الوقّاف عند الفرّ
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 100/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 273؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 4/ 614؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 400
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم، وإلی هنا فی الأعیان: وقال غیره فحمل الحرّ علی أصحاب عمر بن سعد وجعل یرتجز ویقول کما فی مناقب ابن شهرآشوب وغیره].
(2)- [فی بحر العلوم مکانه: کما عن ابن شهرآشوب: ثمّ لم یزل یقاتل راجلًا وهو یرتجز ویقول: إنّی ...]
(3)- [الأعیان: أعراضکم].
(4- 4) [نفس المهموم: منّی والخیف].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم والأعیان وبحر العلوم].
(6- 6) [حکاه عنه فی البحار، 45/ 15؛ العوالم، 17/ 258، والعیون،/ 119، وزاد فیهم: منهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 996
وحمل الحرّ وزهیر بن القین، فقاتلا قتالًا شدیداً، وکان إذا حمل أحدهما وغاص فیهم، حمل الآخر حتّی یخلِّصه، فعلا ذلک ساعة، ثمّ إنّ رجّالة حملت علی الحرّ بن یزید، فقتلته.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 614
فلم یزل یقاتل إلی أن قُتل، رحمه الله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 31
ثمّ حمل وقال:
أضرب فی أعناقکم «1» بالسّیف عن خیر من حلّ مِنی والخَیْف
وقتل منهم جماعة، ثمّ تکاثروا علیه «2»، فقتلوه. «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 252/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/
198- 199؛ الأمین، أعیان الشّیعة، (ط دمشق)، 4/ 377
فجعل یقاتل أحسن قتال حتّی قتل جماعة من شجعان وأبطال، ثمّ استشهد. «4»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 104
__________________________________________________
(1)- [ذخیرة الدّارین: أعراضکم]
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: من کلّ جانب].
(3)- چون حرب در پیوست از لشگر حسین و از لشگر ملاعین یک یک مبارزت می‌کردند و از لشگر حسین علیه السلام مرد بود که صد مرد را بکشت. آن ملاعین چون چنان دیدند، گفتند: «اگر یک یک حرب بکنیم، یکی از ما زنده نماند. صلاح در آن است که به جمیع حمله بریم.»
عمرو بن الحجاج حمله کرد با لشگر کوفه بر میمنه لشگر حسین علیه السلام و لشگر حسین علیه السلام نیزه‌ها راست کردند. اسب‌های ایشان رمیدند و ایشان منهزم گشتند. چون لشگر کوفه منهزم شد، اصحاب حسین علیه السلام تیرباران کردند و خلقی بسیار از ملاعین کشته شد.
عمرو بن الحجاج آواز برآورد که: «ای احمقان! شما با مردان بصره مبارزت می‌کنید بر ایشان، تیرباران و سنگ‌باران کنید.»
عمر سعد گفت: «این نیک رأیی است.»
حر بن یزیدو مسلم بن عوسجه از اصحاب حسین کشته شدند. عمادالدین طبری، کامل بهایی، 2/ 284
(4)- باری حسین علیه السلام به حر اجازه فرمود. حر جنگ نمایانی کرد تا آن که عده‌ای از دلاوران وقهرمانان دشمن را کشت و سپس شربت شهادت نوشید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 997
[بعد استشهاد حبیب] وحمل الحرّ بن یزید وزُهیر بن القین، فقاتلا قتالًا شدیداً، فقُتل الحرّ.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 451
ثمّ تقدّم الحرّ إلی الحسین علیه السلام وقال له: یا مولای، کنت أوّل من خرج إلیک، واحبّ أن أکون أوّل قتیل بین یدیک! فأذن له بالبراز، ثمّ حمل علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل مائة رجل، وقُتل رضی الله عنه. فجعل أصحاب الحسین علیه السلام یُسارعون إلی القتل بین یدیه. «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 360
وبرز وهو یرتجز ویقول:
إنِّی أنا الحرّ ومأوی الضّیف أضرب فی أعراضکم بالسّیف
ضرب غلام لم یخف من حیف انصر مَنْ حلّ بأرض الخیف
قال: ثمّ حمل علی القوم ولم یزل یقاتل حتّی قتل نیفاً وثمانین فارساً، فقال عمر بن سعد (لعنه اللَّه): ویلکم! أرشقوه بالنّبل، فجعلوا یرشقونه بالنّبل حتّی صار جلده کالقنفذ وأخذوه أسیراً واحتزّوا رأسه. مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 78
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] ثمّ حمل أصحاب الحسین علیه السلام ومعهم الحرّ، حمله حنق، فأنشأ الحرّ یقول شعراً:
أقسمتُ لا أقتل إلّاحرّا ولو سقیت الموت طعماً مرّاً
واجعل البارد سخناً مرّا ردّ شعاع الشّمس واستقرّا
أخاف أن أخدع أو أغرّا أضربکم ولا أخاف شرّاً
__________________________________________________
(1)- چون رخصت یافت، به معرکه قتال شتافت. رجز می‌خواند و شجاعان معرکه نبرد را بر خاک هلاک می‌افکند تا آن که چهل نفر از ایشان را به جهنم فرستاد.
و به روایت امام زین‌العابدین علیه السلام: هجده نفر از آن اشقیا را به درک جهنم فرستاد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 663
و گویند که: ایوب بن سرح او را شهید کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 663
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 998
ثمّ نادی: یا أهل الکوفة! علی ما دعوتم الحسین وزعمتم أ نّکم تقتلون أنفسکم دونه؟
فغدرتم به وأحطتم به من کلِّ جانب ومکان، ومنعتموه التّوجّه إلی بلاد اللَّه العریضة، وأصبح أسیراً بین أیدیکم، ومنعتموه وأصحابه وعیاله ماء الفرات، والکلاب والخنازیر والیهود والنّصاری یشربون منه، بئس ما خلفتم محمّداً صلی الله علیه و آله فی أصحابه، لا سقاکم اللَّه یوم العطش الأکبر، ما لکم؟ لِمَ لا ترجعوا وتثوبوا؟ ثمّ إنّه حمل علیهم، وأنشأ یقول:
إنِّی أنا الحرّ ومأوی الضّیف أضرب فی أعناقکم بسیفی
ضرب غلام لم یخف من حیف أحمی لمن حلّ بأرض الخیف
ابن علیّ الطّهر مقری الضّیف لآخذنّ الیوم منکم حیفی
ثمّ حمل علی القوم، وقلب المیمنة علی المیسرة وبالعکس، ولم یزل یقاتل حتّی قتل أربعین فارساً، وقد کلّ ساعده، فکثر علیه القوم والجنود، ثمّ حمل علیهم وأنشأ یقول:
أقسمت لا أرجع حتّی اقتلا أضربکم بالسّیف ضرباً مقتلا
لا ناکلًا عنکم ولا مبدّلًا عن الحسین سبط طاها المرسلا
ثمّ حمل علیهم وضرب فیهم بالسّیف ضرب الأعمی بعصاه حتّی قتل منهم خلقاً کثیراً، فقال ابن سعد (لعنه اللَّه تعالی): علیَّ بالرّماة، فأحضروهم، فأمرهم برشقه بالنّبل، فرشقوه، فعقرت فرسه، فنزل عنها، وأنشأ یقول:
إن تعقروا مهری فإنِّی الحرّ کاللّیث فی الهیجا إذا یکِرُّ
قال: فضرب فیهم بالسّیف حتّی تکاثروا علیه، وشرک فی قتله رجل اسمه مسرح، ورجل من فرسان أهل الکوفة، فقتلوه واحتزّوا رأسه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة، 280
ثمّ برز الحرّ وهو یقول:
أکون أمیراً غادراً وابن غادر إذا أنا قاتلت الحسین ابن فاطمهْ
أسفی علی خذلانه وانفراده ببیعة هذا ناکث العهد لازمهْ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 999
فیا ندمی أن لا أکون نصیره ویا حسرتی أن لن أفارق ظالمهْ
سقی اللَّه أرواح الّذین تبادروا إلی النّصر بالهیجاء لیوثاً ضراغمهْ
فمالوا إلی نصر ابن بنت نبیّهم بأسیافهم آساد غیل مصادمهْ
ولم یزل یقاتل حتّی قتل رجالًا، فرجع إلی الحسین علیه السلام وهو یقول:
لقد خاب قوم خالفوا أمر ربّهم یریدون هدم الدّین والدّین شارعُ
یریدون عمداً قتل آل محمّد وجدّهم الأعداء ما هو شافع
ثمّ حمل علیهم وقال: «یا أهل الکوفة! هذا الحسین، لقد دعوتموه وزعمتم أ نّکم تنصرونه وتقتلون أنفسکم عنده، فوثبتم علیه وأحطتم به من کلّ جانب، ومنعتم أهله من شرب الماء الّذی تشربه الکلاب والخنازیر، بئس ما صنعتم لا سقاکم اللَّه یوم العطش الأکبر، إن لا ترجعون عمّا أنتم علیه».
ثمّ حمل علیهم، فقتل منهم خمسین رجلًا، ثمّ قُتل رضی الله عنه. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 345 (ط اسوة)، 3/ 76
(قال): أبو مخنف «2»: ولمّا قُتل حبیب، أخذ الحرّ یقاتل راجلًا وهو یقول: «3»
آلیت لا اقتل حتّی أقتلا ولن أصاب الیوم إلّامقبلا
__________________________________________________
(1)- به روایت مفید، ابوایوب‌بن سرح و مردی از فرسان کوفه در قتل حر همدست بودند
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 266
این هنگام حر بن یزید به سوی آن گروه شقاوت‌پژوه بیرون تاخت و رجز قرائت فرمود:
«أضرب فی أعناقکم بالسّیف عن خیر من حلّ بلاد الخیف» 1
و این شعر از این برافزون و دیگرگون در کتب «مقاتل» مذکور است. بالجمله چون شیر دژ آهنگ جنگ درانداخت، هجده تن از آن معشر 2 شقاوت مخبر به خاک هلاک نگون ساخت.
1. برای دفاع و طرفداری از بهترین کسی که در بلاد خیف (مکه) زندگی می‌کرده با شمشیر به گردن‌های شماها می‌زنم.
2. معشر: گروه، دسته.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 114
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: حدّثنی محمّد بن قیس].
(3)- [فی المعالی مکانه: ثمّ أخذ یقاتل هو وزهیر بن القین قتالًا شدیداً وأنشأ الحرّ یقول: ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1000
أضربهم بالسّیف ضرباً معضلا لا ناکلًا فیهم ولا مهلّلا «1»
ویضرب فیهم ویقول:
إنِّی أنا الحرّ ومأوی الضّیف أضرب فی أعراضکم بالسّیف
(عن خیر مَنْ حلّ بأرض الخَیْف)
ثمّ أخذ یقاتل هو وزهیر قتالًا شدیداً «1»، فکان إذا شدّ أحدهما «2» واستلحم، شدّ الآخر حتّی یخلّصه، ففعلا ذلک ساعة، ثمّ «3» شدّت جماعة «3» علی الحرّ؛ فقتلوه.
السّماوی، إبصار العین،/ 121/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 198؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 366- 367
ورأس الحرّ الرّیاحیّ، فإنّ بنی تمیم منعت من قطع رأسه، وأبعدت جثّته عن القتلی؛ کما سمعته من أن بعض الملوک کشف عنه، فرآه معصوب الرّأس.
السّماوی، إبصار العین،/ 127/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 413
ولم یزل یقاتل حتّی عرقب فرسه وبقی راجلًا، قال الشّعبیّ: یقال: إنّه قتلَ أوّلًا وآخراً مائتی فارس، وعشرة راجل. وروی أ نّه کان یرتجز ویقول:
آلیت لا اقتل حتّی أقتلا أضربکم بالسّیف ضرباً معضلا
لا ناکلًا عنهم ولا معلّلا لا عاجزاً عنهم ولا مبدّلا
أفدی الحسین الماجد المؤمّلا
قال: ثمّ استشهد رضوان اللَّه علیه. «4»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 200
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: أحمی الحسین الماجد المؤمّلا].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: فان].
(3- 3) [ذخیرة الدّارین: إنّ جماعة من الفرسان والرّجّال شدّت].
(4)- راوی گوید، حر این رجز را می‌سرود:
«تا نکشم کشته نگردم به حق پیش روم پس نکشم زین سبق
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1001
ثمّ رجع الحرّ وارتجز وطلب المبارز، فثقل ذلک علی ابن سعد (لعنه اللَّه)، فدعا بصفوان ابن حنظلة، وکان مشهوراً بالشّجاعة والشّهامة ما بین الأقران، وقال له: ابرز إلی الحرّ وانصحه أوّلًا لعلّه یرجع إلینا، فإن أبی فاقتله، فبرز صفوان شاکاً سلاحه، فلمّا دنا من الحرّ أخذ فی نصحه، وقال: عدلت عن إمام زمانک یزید إلی الحسین علیه السلام، فقال: یا صفوان! کنت رجلًا عاقلًا، وإنِّی لأعجب من کلامک، أتشیر علیَّ أن أترک الحسین علیه السلام وأکون مع یزید شارب الخمر ابن الزّنا، فغضب صفوان وحمل علی الحرّ وطعنه بالرّمح، فاتّقاه الحرّ وطعنه فی صدره طعنة خرجت من وراء ظهره، وکان لصفوان إخوة ثلاث، فحملوا علی الحرّ فی طلب الثّار، فاستلب الحرّ واحداً منهم من منطقته، وأرداه من علی ظهر جواده إلی الأرض، فهشم أضلاعه وعظامه، ثمّ حمل علی الآخر بالسّیف وسقی الأرض من دمه، وحمل علی الثّالث، فانهزم ولحقه الحرّ، فاستلبه برمحه وألحقه بإخوته، ثمّ وقف فی مکانه وطلب المبارز. «1» (دلائل العصمة) للشّیعیّ السّبزواریّ أ نّه قتل منهم ألفاً ومائة ونیفاً وخمسین فارساً وراجلًا «1»، فکمنوا له وأخذوه أسیراً، فجاؤوا به إلی ابن سعد، فقال له ابن سعد: قتلت
__________________________________________________
-تیغ زنم چون که بسازد دو نیم دست ندارم من از این قوم بق»
و هم می‌سرود:
«منم حر مهمان نواز عزیز که گردن زنمتان به شمشیر تیز
ز بهتر کسی کامده در عراق نبینم به قتل شما هیچ چیز»
گفت: شمشیری در دست داشت که مرگ از دم آن می‌بارید. گویا ابن‌معتز او را ستوده است:
«مرا تیغی است مرگ اندر درونش به جز خون ریختن دم بر نیارد
به روی تیغه‌اش موج سیاهی چه ابری تیکه کان باران نبارد»
او به همراهی زهیر بن قین جنگ نمایانی کرد و چون یکی از آن ها حمله می‌کرد و محاصره می‌شد، دیگری حمله می‌کرد و او را نجات می‌داد. ساعتی با هم جنگیدند و پیاده نظام کوفه بر حر حمله همه جانبه کردند و او را کشتند. عبیداللَّه بن عمرو بدی از کندیان گوید:
«سعید بن عبداللَّه را مبر از یاد حری که در گرفتاری با زهیر کمک می‌کرد»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 125
(1- 1) [حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 131].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1002
الأبطال وأوقعت المسبّة والمعرّة علی المسلمین، فقال الحرّ: ثکلتک امّک وعدموک قومک، تقتل ابن رسول اللَّه، وتشهد بالإسلام، فاستشاط غضباً، فحمل علی ابن سعد، فخلئ عنه، فقتل خمسة رجال، ثمّ أحاطوا به واحتوشوه وحزّوا رأسه ورموه إلی الحسین علیه السلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 367- 368
وفی روایة أ نّه کان یقاتل أشدّ القتال، فصاح عمر بن سعد: یا ویلکم! ارشقوه بالنّبل، فجعلوا یرشقونه بالنّبل حتّی صار درعه کالقنفذ، وأخذوه أسیراً واحتزّوا رأسه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 367
وأخذ یقاتل راجلًا وهو یقول:
آلیت لا اقتل حتّی أقتلا ولن اصاب الیوم إلّامقبلا
أضربهم بالسّیف ضرباً معضلا «1» لا ناکلًا عنهم ولا مهلّلا
لا عاجزاً عنهم ولا مبدّلا أحمی الحسین الماجد المؤمّلا
وقال ابن الأثیر: قاتل الحرّ راجلًا قتالًا شدیداً، وفی روایة: إنّه کان یرتجز ویقول:
إنِّی أنا الحرّ ونجل الحرّ أشجع من ذی لبد هزبر
ولست بالجبان عند الکرّ لکنّنی الوقّاف عند الفرّ
وجعل یضربهم بسیفه حتّی قتل نیفاً وأربعین رجلًا- علی بعض الرّوایات- وعلی بعضها ثمانیة عشر رجلًا.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 614
«تنبیه»: وقع فی مقتل منسوب لأبی مخنف، وقد طبع مع الجزء العاشر من البحار، وطبع أیضاً فی بمبئی، ذکر أمور تتعلّق بالحرّ بن یزید، لم تعلم صحّتها، أو علم بطلانها، مثل نسبة الأبیات المیمیّة الّتی قالها عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ الآتیة فی ترجمة عبیداللَّه، وأوّلها:
__________________________________________________
(1)- (مفصلا).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1003
یقول أمیر غادر حقّ غادر ألا کنت قاتلت الشّهید ابن فاطمهْ
إلی نهایة 15 بیتاً إلی الحرّ بن یزید، مع تغییر البیت الأوّل، إلی قوله:
أکون أمیراً غادراً وابن غادر إذا کنت قاتلت الحسین بن فاطمهْ
وتغییر بعض أبیات اخر، وإنقاصها إلی تسعة أبیات. ومثل أنّ الحرّ حمل علی القوم وأنشأ یقول:
هو الموت فاصنع ویک ما أنت صانع فأنت بکأس الموت لا شکّ جارع
وحامِ عن ابن المصطفی وحریمه لعلّک تلقی حصد ما أنت زارع
لقد خاب قوم خالفوا اللَّه ربّهم یریدون هدم الدّین واللَّه شارع
یریدون عمداً قتل آل محمّد وجدّهم یوم القیامة شافع
ومثل: أ نّهم رموا رأس الحرّ بین یدی الحسین، فأنشأ الحسین علیه السلام یقول:
فنعم الحرّ حرّ بنی ریاحٍ صبور عند مشتبک الرّماح
ونعم الحرّ فی رهج المنایا إذ الأبطال تخطر بالصّفاح
ونعم الحرّ إذ واسی حسیناً فجاد بنفسه عند الصّیاح
لقد فاز الأولی نصروا حسیناً وفازوا بالهدایة والفلاح
ولمّا تأمّلت بعض هذا المقتل المطبوع المنسوب إلی أبی مخنف، علمت أ نّه لیس لأبی مخنف، وأ نّه منه بری‌ء، وإنّما أ لّفه رجل ونسبه إلی أبی مخنف. وربّما یکون فیه شی‌ء من مقتل أبی مخنف، بأن یکون هذا الرّجل عمد إلی مقتل أبی مخنف، فمسخه وغیّره وحرّفه تحریفاً قبیحاً، فزاد علیه ونقص منه وغیّر وبدّل. وأبو مخنف من رؤساء أهل الأخبار، وکلّ من أ لّف فی التّاریخ نقل عنه وأخذ منه، وأکثر ما فی هذا المقتل لا یمکن صدوره من أبی مخنف. فالأبیات المیمیّة هی لعبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ، کما ذکره جمیع المؤرِّخین، منهم ابن الأثیر فی الکامل فی حوادث سنة 68، ومنهم أبو مخنف نفسه فیما حکاه صاحب خزانة الأدب عن أبی سعید السّکریّ، عن أبی مخنف، والأبیات نفسها تشهد أ نّها لیست
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1004
للحرّ، فهو یقول فیها:
فیا ندمی أن لا أکون نصرته ألا کلّ نفس لا تواسیه نادمهْ
فهو صریح فی ندمه علی أمر قد فات منه لا یمکنه تدارکه، وهو نصر الحسین، والحرّ لم یفته نصره لیندم علیه، ویقول أیضاً:
أهمّ مراراً أن أسیر بجحفل إلی فئة زاغت عن الحقّ ظالمهْ
فکفّوا وإلّا زرتکم بکتائب أشدّ علیکم من زحوف الدّیالمهْ
فهل هو یتهدّد بذلک أصحاب ابن سعد؟ کلّا! ویقول أیضاً:
سقی اللَّه أرواح الّذین تآزروا علی نصره سحباً من الغیث دائمهْ
وقفت علی أجسادهم وقبورهم فکاد الحشی ینفتّ والعین ساجمهْ
فهل وقف علی أجسادهم وقبورهم قبل أن یقتلوا ویقبروا؟ ویقول أیضاً:
لعمری لقد کانوا مصالیت فی الوغی سراعاً إلی الهیجا لیوثاً ضراغمهْ
وهو صریح فی أ نّه یخبر عن قوم کانوا ومضوا، لا عن قوم هو بینهم. والعجب من الشّیخ عبدالعزیز المیمنیّ الرّاجکوتیّ، أستاذ آداب اللّغة العربیّة فی جامعة علیکره بالهند فی تعلیقه علی خزانة الأدب، طبع مصر سنة 1348، ج 2، ص 138، حیث قال: إنّ الأبیات المیمیّة لیست لعبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ البتّة، وإنّما هی للحرّ بن یزید الرّیاحیّ، کما هو عند أبی مخنف. فلا أدری هل هذا الوهم من أبی سعید أو من نسّاخ کتابه، أو من البغدادیّ (صاحب الخزانة)؟
قال: وفی الخبر أیضاً اختلاف، وذلک أنّ حسیناً لمّا رأی جدّ القتال، استصرخ واحداً واحداً من أصحابه إلی أن استنجد الحرّ، فقدّم ولده، فاستشهد، ثمّ استأذن الحرّ الحسین فی البراز بنفسه، فبرز وأنشد (أکون أمیراً غادراً وابن غادر) الأبیات، ثمّ برز فقُتل، وألقوا رأسه بین یدی الحسین، فرثاه بقوله: (فنعم الحرّ حرّ بنی ریاح) الأربعة الأبیات ا ه.
وإذا کان لا یدری أنّ الوهم المزعوم هو من السّکریّ أو البغدادیّ، فنحن ندری أنّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1005
وهمه نشأ من الکتاب المنسوب لأبی مخنف، وهو بری‌ء منه. ولکن ما کان ینبغی له، وهو أستاذ آداب اللّغة العربیّة فی جامعة بالهند، أن یقع فی مثل هذا الوهم، فیحکم حکماً جازماً قاطعاً بأنّ الأبیات للحرّ بن یزید لا لعبیداللَّه بن الحرّ، وکان علیه- أوّلًا- أن ینظر فی هذه الأبیات لیعلم أ نّها لا یمکن أن تکون للحرّ، وممّا یعجب له أیضاً استرساله فی النّقل عن هذا المقتل أنّ الحسین استصرخ واحداً واحداً من أصحابه حتّی انتهت النّوبة إلی الحرّ، فقدّم ولده، ممّا لا أصل له ولم یذکره مؤرّخ.
وکلّ المؤرِّخین ذکروا رجوع الحرّ إلی الحسین علیه السلام، وکیفیّة شهادته بما لا مساس له بشی‌ء مع ما ذکر فی هذا المقتل المختلق، والحرّ لم یقتل معه ولده، ولم یذکر ذلک مؤرِّخ.
والأبیات الأربعة الّتی نسبت إلی الحسین علیه السلام أ نّه رثی بها الحرّ موضوعة مختلقة لم یذکرها مؤرّخ. وکفی فی ذلک افتتاحها بالفاء فی قوله: فنعم الحرّ، مع أنّ فاعل نعم لا یکون علماً إلّا فی بعض الشّواذ، وکذلک الأبیات العینیّة الأربعة الّتی نسبها واضع هذا المقتل المکذوب علی أبی مخنف إلی الحرّ لم یذکرها مؤرِّخ، وهی من نظم واضع المقتل، والشّطر الأوّل منها مأخوذ من بیت لبعض الشّعراء، لا أتذکّر اسمه الآن، وهو:
هو البین فاصنع ویک ما أنت صانع فإن تک مجزاعاً فما البین جازع
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 614- 615
وخرج من بعده: الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، ومعه زهیر بن القین یحمی ظهره، فکان إذاشدّ أحدهما واستلحم، شدّ الآخر واستنقذه، ففعلا کذلک ساعة، والحرّ یرتجز ویقول:
آلیتُ لا اقتلُ حتّی أقتلا ولن أصاب الیوم إلّامُقبِلا
أضربُهُم بالسّیف ضرباً مُعضِلا لا ناکلًا عنهم ولا مهلّلا
فبینما هما یقاتلان، ثمّ شدّت علیه رجالة، فصرعته.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 400
ثمّ تقدّم الحرّ إلی الحسین، وقال: یا مولای! ارید أن تأذن لی بالبراز إلی المیدان، فأنِّی أوّل مَنْ خرج إلیک، واحبّ أن اقتل بین یدیک، فقال له الحسین علیه السلام: ابرز، بارک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1006
اللَّه فیک، فبرز الحرّ وهو یقول:
إنِّی أنا الحرّ ومأوی الضّیف أضرب فی أعناقکم بالسّیف
عن خیر مَنْ حلّ بأرض الخیف أضربکم ولا أری من حیف
وروی: إنّه کان یرتجز بهذه الأشعار:
آلیت لا اقتل حتّی أقتل ولن اصاب الیوم إلّامقبلا
أضربهم بالسّیف ضرباً معضلًا لا ناکلًا عنهم ولا مهلّلا
لا عاجزاً عنهم ولا مبدّلًا أحمی الحسین الماجد المؤمّلا
وقاتل قتالًا شدیداً وقتل نیّفاً وأربعین رجلًا؛ وفی روایة، أربعین رجلًا. ونقل الفاضل المرحوم الشّیخ مهدی المازندرانیّ، عن دلائل العصمة للسّبزواریّ: إنّه قتل منهم ألفاً ومائة ونیّفاً وخمسین فارساً وراجلًا، ثمّ شدّت جماعة علی الحرّ، فقتلوه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 130- 131
ورأس الحرّ، فإنّ بنی تمیم منعت من قطع رأسه وأبعدت جثّته عن القتلی، کما سمعت أنّ الشّاه إسماعیل الصّفویّ کشف منه، فرآه معصوب الرّأس.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 413

مجی‌ء الإمام علیه السلام عنده وکلامه ورثاؤه‌

وله یقول الشّاعر:
وَنِعْمَ الحُرُّ حُرُّ بنی ریاح وحُرٌّ عِنْدَ مُخْتَلَفِ الرِّماحِ
الکلبی، جمهرة النّسب،/ 216/ مثله البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 12/ 159
ففی ذلک یقول الشّاعر المتوکّل اللّیثیّ:
لَنِعْمَ الحرّ حرّ بنی ریاح وحرّ عند مشتبک الرّماح
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1007
ونِعْمَ الحرّ ناداه حسین فجاد بنفسه عند الصّباح
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 72
وفی الحرّ بن یزید یقول الشّاعر:
لَنِعْمَ الحرّ حرّ بنی ریاح وحرّ عند مختلف الرّماح
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 397، أنساب الأشراف، 3/ 189
فاحتمله أصحاب الحسین رضی الله عنه حتّی وضعوه بین یدیه وفیه رمق، فجعل یمسح وجهه الحسین ویقول: أنت الحرّ! کما سمّتک امّک حرّاً، وأنت الحرّ فی الدّنیا والآخرة.
قال: ثمّ جعل رجل من أصحاب الحسین یقول:
لَنِعْمَ الحرّ حرّ بنی ریاح «1» ونِعْمَ عند مختلف الرّماح «1»
ونِعْمَ الحرّ إذ نادی حسین «2» فجاد «3» بنفسه عند الصّباح «4»
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 186
تاه الحسین علیه السلام ودمه یشخب، فقال: بخ بخ «5» یا حرّ، أنت حرّ کما سمّیت فی الدّنیا والآخرة «6»، ثمّ أنشأ الحسین یقول:
لَنِعْمَ الحرّ حرّ بنی ریاح «7» ونِعْمَ الحرّ «7» عند «8» مختلف الرّماح
__________________________________________________
(1- 1) فی الأصل و بر: «ونعم عبد مخلف الرّماح»، وفی د: «کریم عند مختلف الرّماح» کذا
(2)- من د، وفی الأصل و بر والمقتل: حسیناً.
(3)- فی د: وجاد.
(4)- من د و بر، وفی الأصل: الصّیاح.
(5)- [أضاف فی الأعیان ومثیر الأحزان: لک].
(6)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان ومثیر الأحزان].
(7- 7) [فی العوالم والدّمعة والأسرار والعیون: صبور]
(8)- [لم یرد فی روضة الواعظین والبحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1008
ونِعْمَ الحرّ إذ نادی حسیناًفجاد بنفسه عند الصّباح «1» «2» «3»
الصّدوق، الأمالی،/ 160/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 319؛ البحرانی، العوالم،
17/ 168؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 295؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291؛
مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 160؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 186؛ القمّی، نفس
المهموم،/ 273؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 614؛ المیانجی، العیون العبری،/ 119؛
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 71
قال الشّاعر:
لَنِعْمَ الحرّ حرّ بنی ریاح هزبر عند مختلف الرِّماح
ونِعْمَ الحرّ إذ نادی حسین فجاد بنفسه عند الصّیاح
الشّجری، الأمالی، 1/ 167
«4» فاحتمله أصحاب الحسین علیه السلام «5» حتّی وضعوه بین یدی الحسین «6» و «5» به رمق «6»،
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار ونفس المهموم والعیون: الصّیاح].
(2)- [زاد فی الأسرار:
ونعم الحرّ فی رهج المنایا إذا الأبطال تخفق بالصّفاح
فیا ربّ أضفه فی جنان وزوِّجه من الحور الملاح
لقد فاز الّذی نصروا حسیناً وباتوا بالهدایة والفلاح
وأضاف فی نفس المهموم: روی مثله الصّدوق عن الصّادق علیه السلام].
(3)- حسین بالینش آمد و هنوز خون از او فواره می‌زد. فرمود: «به به تو در این دنیا و در آخرت آزادی که حر نام داری.»
و این شعر را بالای سرش سرود:
«چه خوش حری است حر بنی‌ریاحم شکیبا زیر نیزه در پناهم
چه خوش حری که گوید واحسینا ببخشد جان بجنگند در سپاهم»
کمره ای، ترجمه امالی،/ 160
(4)- [أضاف فی المعالی ووسیلة الدّارین: فلمّا صرع وقف علیه الحسین علیه السلام ودمه یشخب قال السّیّد فی اللّهوف].
(5- 5) [بحر العلوم: من المیدان حتّی وضعوه بین یدیه أمام الفسطاط الّذی یقاتلون دونه وکان].
(6- 6) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1009
فجعل الحسین یمسح «1» «2» التّراب عن «2» وجهه وهو «3» یقول «4» له «3»: «5» أنت الحرّ «4» کما سمّتک به «3» امّک، «6» أنت الحرّ فی الدّنیا و «7» أنت الحرّ 6 7 الآخرة «8».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 11/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 281- 282؛ المجلسی، البحار، 45/ 14؛ البحرانی، العوالم، 17/ 257-
258؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 367؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 614؛
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 200؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 71؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام،/ 400؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 131
فقال عبیداللَّه بن عمرو البدائیّ من بنی البداء، وهم من کندة:
سعید «9» بن عبداللَّه لا ننسینّه ولا الحرّ إذ آسی زهیراً علی قسر
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 31/ مثله السّماوی، إبصار العین،/ 121؛ القمّی، نفس
المهموم،/ 273؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 614
فحمل «10» إلی الحسین علیه السلام، فجعل یمسح التّراب عن وجهه ویقول: أنت الحرّ کما سمّتک امّک حرّاً فی الدّنیا والآخرة. «11»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعالی وبحر العلوم ووسیلة الدّارین: الدّم و].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة ومثیر الأحزان وذخیرة الدّارین].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والمعالی والدّمعة ومثیر الأحزان والأعیان ووسیلة الدّارین].
(4- 4) [فی المعالی: بخ بخ یا حرّ أنت].
(5)- [أضاف فی المعالی ووسیلة الدّارین: بخ بخ یا حرّ].
(6- 6) [الأعیان: حرّ فی الدّنیا وسعید].
(7- 7) [لم یرد فی المعالی ومثیر الأحزان ووسیلة الدّارین].
(8)- [أضاف فی المعالی: إن شاء اللَّه].
(9)- [فی إبصار العین مکانه: وفیه یقول عبیداللَّه بن عمرو الکندیّ البدّیّ: سعید]
(10)- [زاد فی الأسرار: الحرّ].
(11)- پیکرش را نزد حسین علیه السلام آوردند. حسین علیه السلام با دست خود گرد و غبار از صورت حر پاک می‌کرد و می‌فرمود: «هم‌چنان که مادرت تو را نامید، واقعاً تو آزادمردی، آزاد در دنیا و آخرت.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1010
ابن طاوس، اللّهوف،/ 104/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291؛ القزوینی،
تظلّم الزّهراء،/ 186؛ المیانجی، العیون العبری،/ 119
ثمّ رثاه بعض أصحاب الحسین. «1» (وقال) الحاکم الجشمیّ: بل «1» رثاه «2» علیّ بن الحسین علیه السلام بقوله:
لَنِعْمَ «3» الحرّ حرّ بنی ریاح صبورٌ عند مشتبک «4» الرّماح
ونِعْم الحرّ إذ نادی حسین فجاد بنفسه عند الصّیاح «5» «6»
__________________________________________________
- فهری، ترجمه لهوف،/ 104
و هنوز رمقی در بدن داشت که او را پیش امام حسین آوردند. آن جناب دست مبارک بر روی او فرود آورده و فرمود که: «أنت الحرّ کما سمّتک امّک حرّاً فی الدّنیا والآخرة».
چون او درگذشت، به قول حاکم جِشُمی، امام حسین رضی الله عنه این سه بیت در مرثیه او ادا کردند:
«لنعم الحرّ حرّ بن الرّیاح وحرّ عند مختلف الرِّماح
ونعم الحرّ إذ نادی حسین فجاء بنفسه عند الصّیاح
فیا ربّی أضِفه فی جنان وزوّجه من الحُور الملاح»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 153
و هنوز رمقی از حیات باقی داشت که او را نزد امام حسین رضی الله عنه آوردند و آن سرور دست مبارک به روی او فرود آورد و فرمود که: «تو حری چنان که تو را مادر تو نام نهاد؛ وأنت الحرّ فی الدّنیا والآخرة.»
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 52
(1- 1) [بحر العلوم: قیل].
(2)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم مکانهم: ورثاه رجل من أصحاب الحسین علیه السلام، وقیل: بل رثاه ...، وفی المعالی مکانه: وقیل: رثاه ...]
(3) [فی المقرّم: ورثاه رجل من أصحاب الحسین، وقیل: علیّ بن الحسین، وقیل: إنّها من إنشاء الحسین خاصّة: لَنِعم ...، وفی وسیلة الدّارین: وأنشأ الحسین علیه السلام وقیل أنشأ علیّ بن الحسین علیهما السلام: لَنِعم ...]
(4)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وذخیرة الدّارین وبحر العلوم: مختلف]
(5) [المقرّم: الصّباح]
(6)- [أضاف فی البحار والعوالم وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین:
فیا ربِّی أضفه فی جنان وزوّجه مع الحور الملاح
وأضاف أیضاً فی المعالی:
لقد فاز الّذی نصروا حسینا وحازوا للهدایة والفلاح
وأضاف فی بحر العلوم: ویُقال: إنّها من إنشاء الحسین علیه السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1011
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 11/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 282؛ المجلسی، البحار، 45/ 14؛ البحرانی، العوالم، 17/ 258؛
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 200؛ المقرّم، مقتل الحسین، علیه السلام،/ 303؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام،/ 401؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 131
ورموا به إلی الحسین علیه السلام، وأخذه الحسین علیه السلام وجعل یمسح الدّم عن وجهه وثنایاه ویقول: واللَّه ما أخطأت امّک حیث سمّتک حرّاً، واللَّه إنّک حرّ فی الدّنیا وسعید فی الآخرة، ثمّ استغفر له، وأنشأ یقول:
فنِعمَ الحرّ حرّ بنی ریاح صبورٌ عند مشتبک الرّماح
ونِعمَ الحرّ فی رهج المنایا إذا الأبطال تخطر فی الصّفاح
ونِعمَ الحرّ إذ واسی حسیناً فجاد بنفسه عند الصّیاح
لقد فاز الّذی نصروا حسیناً وفازوا بالهدایة والفلاح «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 78- 79
واحتزّوا رأسه ورموا به إلی عسکر الحسین علیه السلام، فأخذه الإمام علیه السلام ووضعه فی حجره، وقال: ما أخطأت امّک حیث سمّتک الحرّ، وأنت حرّ فی الدّنیا وسعید فی الآخرة.
ثمّ إنّ الحسین علیه السلام دخل إلی الخیمة وهو باکی العینین، ثمّ أ نّه أنشأ هذه الأبیات یقول:
فنِعْمَ الحرّ حرّ بنی ریاح صبور عند مشتبک الرِّماح
ونِعْمَ الحرّ إذ واسی حسیناً وجاد بنفسه عند الکفاح
ونِعْمَ الحرّ فی رهج المنایا إذ الأبطال تخطر بالصّفاح
__________________________________________________
(1)- و اصحاب حضرت او را از معرکه درآورده و به خدمت آن حضرت آوردند. هنوز رمقی از حیات در او باقی بود و خون از رگ‌های او می‌ریخت. امام حسین علیه السلام دست مبارک بر روی او کشید و فرمود: «چنانچه مادر تو تو را حر نام کرده است، در دنیا و عقبا آزادی.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 663
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1012
سیُجزی فی المعاد جنان خُلد مع الحور الخرائد والصّباح
لقد فازَ الّذی نصروا حسیناً وخابَ الأخسرون بنو السّفاح
ثمّ إنّه بکی وقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، قُتل واللَّه أسد من آساد اللَّه، یذبّ عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ أ نّه استغفر له.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 280
واحتزّوا رأسه ورموه نحو الإمام، فوضعه فی حجره وهو یبکی ویمسح الدّم عن وجهه ویقول: «واللَّه ما أخطأت امّک إذ سمّتک حرّاً، فأنت حرّ فی الدّنیا وسعید فی الآخرة» وهو یقول:
فنِعْمَ الحرّ حرّ بنی ریاح صبور عند مشتبک الرِّماح
ونِعْمَ الحرّ إذ واسی حسیناً وجادَ بنفسه عند الصّفاح
لقد فازَ الّذی نصروا حسیناً وفازوا بالهدایة والصّلاح «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 345 (ط اسوة)، 3/ 76- 77 1
__________________________________________________
(1)- اصحاب حسین بتاختند و جسد او را حمل داده و به نزد آن حضرت نهادند و هنوز حشاشه‌ای از جان در تن داشت. امام علیه السلام چهره خون‌آلود او را مسح می‌فرمود.
ویقول: «واللَّه ما أخطأت امّک حیث سمّتک حرّاً، واللَّه إنّک حرّ فی الدّنیا والآخرة.»
یعنی: «سوگند با خدای، تو را مادر به غلط حر نام نگذاشت. واللَّه تو در دنیا و آخرت حرّی و آزادی.»
آن‌گاه بگریست و از بهر او استغفار فرمود. گویند: امام علیه السلام او را رثا 1 گفت وگرنه علی بن الحسین علیهما السلام فرمود:
«فنِعْمَ الحرّ حرّ بنی ریاحٍ صبورٌ عند مُشتبک الرّماح 2
ونِعْمَ الحرّ فی رهج المنایا إذ الأبطال تخطر بالصّفاح 3
ونِعْمَ الحرّ إذ واسی حسیناً وفازوا بالهدایة والفلاح 4
ونِعْمَ الحرّ إذ نادی حسیناً فجاد بنفسه عند الصّیاح 5
فیا ربِّی أضفهُ فی جنانٍ وزوّجه مع الحور الملاح 6
1. رثا: نوحه سرایی.
2. نیکو آزاد مردی است حر بنی ریاح و هنگام به هم ریختن نیزه‌ها (شدت جنگ) بردبار است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1013
فلمّا صُرع، وقف علیه الحسین علیه السلام، وقال له: أنت کما سمّتک امّک الحرّ؛ حرّ فی الدّنیا وسعید فی الآخرة.
السّماوی، إبصار العین،/ 121/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 198
والحرّ بن یزید: فإنّه لمّا قُتل، مشی إلیه، وقال له: أنت کما سمّتک امّک. «1» السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
__________________________________________________
- 3. آفرین بر حر! میان گرد و غبار مرگ‌ها، هنگامی که دلاوران با سینه شمشیرها به خود ارزش می‌دهند.
4. آفرین بر حر! که حسین را یاری کرد و به هدایت و رستگاری نائل شد.
5. آفرین بر حر! که چون (هنگام توبه) حسین را خواند و جانبازی نمود.
6. پروردگارا! او را در بهشت پناه ده و با زیبا چشمان نمکین همسر گردان.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 265- 266
و از آن پس خویشتن (رضوان اللَّه علیه) به عز شهادت برخوردار و امام حسین علیه السلام گاهی که خون از وی روان بود، او را حاضر گشت.
فقال: «بخ بخ أنت حرّ کما سمّیت فی الدّنیا والآخرة.»
فرمود: «خه خه 1 تو حر و آزاد هستی. چنان که نامیده شده‌ای، در دنیا و آخرت نیز حرّی و از آتش نیران آزادی.»
آن‌گاه این شعر قرائت همی فرمود:
«لنِعْمَ الحرّ حرّ بنی ریاح صبور عند مختلف الرِّماح
ونِعْمَ الحرّ إذ نادی حسیناً فجاد بنفسه عند الصّیاح»
و از این پیش به این دو شعر اشارت رفت و نیز در کتب رواة معتبر این شعر به علاوه این بیت به علی بن الحسین علیهما السلام منسوب است که در رثای حربن یزید فرموده:
«فیا ربِّی أضفه فی جنان وزوِّجه مع الحور الملاح» 2
1. خه خه: کلمه تحسین در فارسی، یعنی به به، خوشا خوشا.
2. پس ای پروردگار من! در بهشت از حر پذیرایی کن و او را با زیبا چشمان نمکین نیک‌منظر همسر فرما.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 214
(1)- فتال نیشابوری در «روضة الواعظین» در مقتل حر گفته است که: حسین بر بالینش آمد و خونش هنوز می‌جوشید و به او فرمود: «به به ای حر! تو چنان‌چه مادرت نامت نهاده، حرّی در دنیا و آخرت.»
سپس حسین می‌سرود:
«چه خوش حرّی است حر بنی ریاحم شکیبا زیر نیزه و در پناهم
چه خوش حرّی که می‌خواند حسینش ببخشد جان بجنگد در سپاهم»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 125
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1014
واحتزّوا رأسه ورموا به بین یدی الحسین علیه السلام، فأخذ الحسین علیه السلام ومسح الدّم عن وجهه وثنایاه، إلی آخر ما ذکر.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 367
وحمله أصحاب الحسین علیه السلام ووضعوه أمام الفسطاط الّذی یقاتلون دونه، وهکذا یؤتی بکلّ قتیل إلی هذا الفسطاط، والحسین یقول: قتلة مثل قتلة النّبیّین وآل النّبیّین، ثمّ التفت إلی الحرّ، وکان به رمق، فقال له، وهو یمسح الدّم عنه: أنت الحرّ کما سمّتک امّک، وأنت الحرّ فی الدّنیا والآخرة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 302- 303
واستشهد تحت لوائه مع جمع من قومه، ورثاه علیّ بن الحسین علیه السلام:
لَنِعْمَ الحرّ حرّ بنی ریاح صبور عند مختلف الرِّماح
ونِعْمَ الحرّ إذ نادی حسیناً فجاد بنفسه عند الصّباح
فیا ربِّی أضفه فی جنان وزوِّجه مع الحور الملاح
وقیل: إنّ هذه الأبیات للإمام الحسین علیه السلام. راجع القول السّدید لآیة اللَّه الخراسانی، ص 146.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار (الهامش)، 3/ 151

استشهاد أخیه «1»

(مصعب بن یزید الرّیاحیّ). وفی ریاض الشّهادة ومصائب الأبرار: إنّ مصعب بن یزید أخا (الحرّ) لمّا رأی أنّ أخاه اشتری آخرته بدنیاه، أجال فرسه حتّی أتی الحرّ.
وقال: أخی! صرت سبباً لهدایتی، فخذ بی إلی مولاک الحسین. فأتی به نحو الحسین علیه السلام، فتلاطف به. (وکان عنده حتّی استشهد أخوه الحرّ). فلمّا رأی ذلک، استأذن فی
__________________________________________________
(1)- بعد از شهادت حر، مصعب از سیدالشهدا اجازت مبارزت یافت و بر کوفیان حمله گران افکند و فراوان بکوشید تا شربت شهادت بنوشید.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 266
و همچنین کشته شدن بعضی به دست مصعب که از اصحاب سیدالشهدا علیه السلام بود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1015
البراز، فبرز، وقاتل قتالًا شدیداً حتّی استشهد. «1»
الجلالی الحسینی، القول السّدید،/ 125- 126

استشهاد ولده علیّ الثّانی‌

(علیّ- الثّانی- بن الحرّ بن یزید الرّیاحیّ) «2». ثمّ حکی عن سعادت نامه: إنّه کان للحرّ ولد اسمه: (علیّ).
فلمّا رأی مصرع أبیه وعمّه، أتی إلی الحسین علیه السلام واستأذن فی الجهاد، فأذن له، فبرز وقاتل، وأخذ بثار أبیه وعمّه، ثمّ قُتل. «3»
الجلالی الحسینی، القول السّدید،/ 126

استشهاد غلامه التّرکیّ‌

وروی أ نّه برز غلام ترکیّ للحرّ، وجعل یقول:
البحر من طعنی وضربی یصطلی والجوّ من نبلی وسهمی یمتلی
إذا حسامی عن یمینی ینجلی ینشقّ قلب الحاسد المبخّل
فقتل سبعین رجلًا. «4»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 104
__________________________________________________
(1)- ریاض الشّهادة فی مصائب السّادة، ج 2، ص 120.
(2)- وهذا غیر (علیّ بن الحرّ) المذکور فی ص 120، لأنّ ذلک قُتل أمام أبیه الحرّ، وهذا حارب بعد شهادة أبیه وعمّه علی تعابیر ریاض الشّهادة وأبی مخنف، وأشار إلی مقتله أیضاً الکاشفیّ فی روضة الشّهداء، ص 319.
(3)- ریاض الشّهادة فی مصائب السّادة، ج 2، ص 122. ملحوظة: إنّ السّیِّد الجدّ رحمه الله نقل ذلک عن ریاض الشّهادة ومصائب الأبرار، ثمّ قال (ثمّ حکی عن سعادت نامه): وإنِّی کما ذکرت فی التّقدیم: لم أعثر علی کتاب مصائب الأبرار، وأمّا کتاب ریاض الشّهادة، فبعد مراجعتی لم أعثر علی حکایته عن (سعادت نامه)، فلعلّ الحاکی عن سعادت نامه هو کتاب مصائب الأبرار.
(4)- حر را غلامی بود که عروه نام داشت و در جیش ابن سعد بود. چون مولای خود حر را و پسر او علی را و برادر او مصعب را کشته دید، از هوش بیگانه شد و چون دیو دیوانه خود را بر سپاه ابن سعد زد و چند تن از یمین و شمال بکشت، آن‌گاه به حضرت حسین علیه السلام شتاب گرفت و عرض کرد: «یابن رسول اللَّه!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1016
(قرّة: عبدالحرّ بن یزید الرّیاحیّ) «1». وذکر أیضاً: أ نّه کان للحرّ عبد اسمه قرّة، لمّا رأی أنّ مولاه وولده استشهدا، لم یملک نفسه، وسلّ سیفه وقاتل مقتلة عظیمة، ثمّ التفت وانحاز عن المعرکة وتوجّه إلی الحسین علیه السلام معتذراً، وطلب الإذن، فأذن له، فرجع إلی القتال وجاهد حتّی استشهد.
فلمّا رأی الإمام علیه السلام أولئک الأربعة «2» مصرعین، توجّه نحو عسکر ابن سعد ووعظهم ونصحهم علیه السلام، فلمّا رأی أ نّه لا تؤثر فیهم موعظة، ولا ترجی هدایتهم أصلًا، طلب منهم القتال بالمبارزة دون المهاجمة، فقبلوا منه ذلک، وإن لم یَفُوا بعده. «3»
الجلالی الحسینی، القول السّدید،/ 125

ذکر الحسین علیه السلام للحرّ عند وحدته‌

وروی أنّ الحسین علیه السلام لمّا قُتل أولاد الأکدن، نظر یمیناً وشمالًا، فلم یر أحداً، فنادی:
یا مسلم بن عقیل، یا هلال بن نافع، یا حرّ الرّیاحیّ، یا حبیب بن مظاهر، یا زهیر بن القین، یا جابر بن عروة، یا فرسان الوغاء، ویا أبطال الهیجاء! ما لی أنادیکم فلا تجیبونی، وأدعوکم فلم تسمعونی، صرّعکم واللَّه ریب المنون، وأرزاکم الدّهر الخؤون، فاسترجع وقال:
__________________________________________________
- مرا معفو دار که بی اجازت تو آغاز مبارزت کردم. همانا از قتل این احرار و اقتحام اندوه و محن بی‌خویشتن بودم. اکنون رخصت فرمای تا بر این معاندین دین مقاتلت افکنم و از سعادت شهادت بهره‌ای به‌دست کنم.»
حسین علیه السلام او را دعای خیر گفت. پس اسب به میدان تاخت و گروهی را از اسب درانداخت تا خویشتن را به مولای خود ملحق ساخت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 266
و نیز کشته شدن جماعتی به دست عروه غلام حر.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
(1)- وإلیه أشار الکاشفیّ فی روضة الشّهداء، ص 319، لکنّه قال (غرّة) بالغین.
(2)- التّعبیر ب (الأربعة) من کلام ریاض الشّهادة، حیث ذکر مقتل مصعب بن یزید، وعلیّ بن الحرّ بن یزید، وقرّة، والحرّ نفسه، وإلّا فعلی ما ذکره السّیّد الجدّ فهم ستّة.
(3)- ریاض الشّهادة، ج 2، ص 123، نقلًا بعناء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1017
قوم إذا نودوا لدفع ملمّة والقوم بین مدعسٍ ومکردسٍ
لبسوا القلوب علی الدّروع وأقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفس
نصروا الحسین فیا لهم من فتیةٍ حازوا الجنان وألبسوا من سُندس «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 287 1
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه از یمین و شمال نگران شد. اصحاب را همگان کشته دید و برادران و فرزندان را در خاک و خون آغشته نگریست. پس ندا در داد که:
«یا مسلم بن عقیل! ویا هانی بن عروة! ویا حبیب بن مظاهر! ویا زهیر بن القین! ویا یزید بن مظاهر! ویا یحیی بن کثیر! ویا هلال بن نافع! ویا إبراهیم بن الحصین! ویا عُمیر بن المطاع! ویا أسد الکلبیّ! ویا عبداللَّه ابن عقیل! ویا مسلم بن عوسجة! ویا داود بن الطّرمّاح! ویا حرّ الرّیاحیّ! ویا علیّ بن الحسین! ویا أبطال الصّفا! ویا فرسان الهیجاء! ما لی أنادیکم فلا تجیبونی؟ وأدعوکم فلا تسمعونی؟ أنتم نیام، أرجو تنتبهون؟ أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصرونه؟ فهذه نساء الرّسول صلی الله علیه و آله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا من نومتکم، أ یّها الکرام! وادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، ولکن صرعکم واللَّه ریب المنون، وغدر بکم الدّهر الخؤون، وإلّا لما کنتم عن دعوتی تقصرون، ولا عن نصرتی تحتجبون. فها نحن علیکم مفتجعون، وبکم لاحقون، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.»
از آن پس که شهدا را یک یک به نام بخواند، فرمود: «ای شجعان روز دار و بُرد! و ای فرسان تنگنای نبرد! چه افتاد مرا که می‌خوانم شما را و پاسخ نمی‌گویید و دعوت می‌کنم و اجابت نمی‌فرمایید؟ ارجو 1 که از این خواب انگیخته شوید. آیا مودت شما از امام شما بگشت که نصرت او را دست بازداشتید؟ اینک زنان رسول خدایند که بی‌نصرت شما اسیر رنج و عنایند. هم‌اکنون برخیزید و این طغات لئام 2 را از حرم او دفع دهید. همانا مرگ بر شما دست یافت و بخت از شما به نحوست دهر روی برتافت؛ وگرنه شما در اجابت دعوت من کندی نکردید و از نصرت من باز ننشستید. هم اکنون ما از برای شما آزرده و غمنده‌ایم و از قفای شما آینده و گراینده‌ایم.»
و این اشعار قرائت فرمود:
«قوم إذا نودوا لدفع مُلمّة والقوم بین مُدّعسٍ ومکردسٍ 3
لبسوا القلوب علی الدّروع وأقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفس
نصروا الحسین فیا لها من فتیةٍ عافوا الحیاة وألبسوا من سندس»
1. ارجو: امیدوارم.
2. لئام (جمع لئیم): مردمان پس فطرت.
3. مدعس (اسم مفعول از مصدر تدعیس): نیزه زدن. مکردس (اسم مفعول از ماضی کردس): دسته دسته کردن اسبان و مقصود از این مصراع برپا بودن جنگ است. معنی این اشعار در ص 215 ذکر شد.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 377- 378
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1018

دفنه «1»

وأمّا أصحاب الحسین علیه السلام الّذین قتلوا معه، فإنّهم دفنوا حوله؛ ولسنا نحصل لهم أجداثاً علی التّحقیق والتّفصیل غیر أ نّا لا نشکّ فی أنّ الحائر محیط بهم، هذا کلامه رحمه الله، أقول: قد ترک رحمه الله ذکر الحرّ، فإنّه من الشّهداء، ولیس هو ممّا یحیط به الحائر الشّریف، بل هو بعید عن قبر مولانا الحسین علیه السلام بفرسخ وأزید، وقبره الآن معروف یزوره بعض النّاس، وبعض الخواصّ من الشّیعة، والعلماء یترک زیارته، بل ربّما سمعت عن بعض محدِّثی الشّیعة لعنه والطّعن علیه تعویلًا علی أ نّه قطع علیه بالارتداد الفطریّ، ومثل هذا المرتدّ عند الأکثر لاتقبل توبته، وما نقل من قبول الحسین علیه السلام لها منقول بأخبار الآحاد وهو لا یعارض الإجماع. وأمّا أنا، فقد أوردت بعض الکلمات المناسبة لهذا المقام فی شرح تهذیب الحدیث، ولا بأس هنا بالإشارة إلی نبذة منه وهو یتمّ ببیان أمور:
الأوّل: فی تحقیق معنی المرتدّ؛ فنقول الّذی قاله أصحابنا رضوان اللَّه علیهم إنّ المرتدّ هو ما أنکر ما علم ثبوته من الدّین ضرورة أو إثبات ما علم نفیه کذلک، أو یفعل ذلک صریحاً کالسّجود للصّنم ونحوه، وإلقاء المصحف فی القاذورات، وعلی هذا فالمرتدّ أکثر من غیره، وذلک أ نّه ما من یوم إلّاوأکثر النّاس یتّهم اللَّه فی قضائه وعدله؛ وغیر ذلک ممّا یوجب الارتداد، نعم ربّما ظهر من بعض الأخبار أ نّه یشترط فی مثله العلم بکونه من
__________________________________________________
(1)- چون عمر سعد رحلت کرد، از کربلا قومی از بنی‌اسد کوچ کرده و می‌رفتند. به کربلا رسیدند و آن حالت دیدند. امام حسین را تنها دفن کردند و علی بن الحسین را در پایین پای او نهادند و عباس را بر کناره فرات آن‌جا که شهید کرده بودند، دفن کردند و باقی را قبری کندند و جمله شهدا را در آن قبر نهادند. حربن یزید را اقربای او در جایی که شهید کرده بودند، دفن کردند و قبرهای شهدا معیّن نیست که هر یک کدام است، الّا آن که لا شک حایر محیط است. جمله از جانب پایین حسین علیه السلام، الّا آن که علی‌بن الحسین الاصغر نزدیک‌تر است به پایین حسین علیه السلام و بنواسد بر قبایل عرب فخر آوردند که ما نماز بر حسین علیه السلام کردیم و دفن امام و اصحاب او کردیم.
عمادالدین طبری، کامل بهایی، 2/ 287- 288
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1019
ضروریّات الدِّین، وعلی هذا فلعلّ الجاهل معذور حتّی یعرف ویُلقی العالم إلیه الحکم الشّرعیّ لإمکان الجهل بالضّروریّات لکثیر من النّاس؛ خصوصاً أهل القری والصّحاری، ویؤیِّده قوله صلی الله علیه و آله النّاس فی سعة ممّا لم یعلموا، فإذا عرفت هذا فنقول:
إنّ الحرّ لمّا خرج من الکوفة ما کان قصده القتال مع الحسین علیه السلام، وإنّما أمره عبیداللَّه ابن زیاد لعنه اللَّه بأن یأتی به إلی الکوفة؛ وأمّا منعه له عن الرّجوع إلی المدینة بعد إن طلب الحسین علیه السلام أن یأذن له فیه، فقد کان جاهلًا بأنّ مثل هذا یخرج من الدّین ویکون الرّجل مرتدّاً به، ومن ثمّ لمّا رجع إلی الحسین علیه السلام وتاب، حلف بأ نّی ما کنت أعلم أنّ القوم یفعلون بک هذا، وقد کان صادقاً فی یمینه، وحینئذ، فالّذی صدر منه نوع من أنواع الکبائر، فلمّا تاب منها، قبل الحسین علیه السلام توبته منها، ویؤیّده أنّ کثیراً من الشّیعة ومن أقارب الأئمّة علیهم السلام کانوا یؤذون أئمّتهم علیهم السلام بأنواع الأذی، مثل العبّاس أخو الرّضا علیه السلام ومثل أقارب مولانا الصّادق علیه السلام؛ وقد کان جماعة منهم یسعون بقتلهم وإهانتهم عند خلفاء الجور، ومع هذا کلّه إذا أراد أحد من الشّیعة أن یذکرهم بسوء فی مجالس الأئمّة علیهم السلام یغضبون علیهم السلام، ویبالغون فی نفیه؛ ویقولون: إنّ هؤلاء أقاربنا، دعونا معهم، لا تتعرّضوا لهم بسوء من کلام خبیث وغیره؛ فالّذی صدر من الحرّ علی تقدیر العلم منه مثل الّذی صدر من هؤلاء، مع أنّ الأئمّة علیهم السلام قبلوا حالهم قبل التّوبة، فکیف لو تابوا.
الثّانی: أنّ المراد من الدّین المأخوذ فی التّعریف إنّما هو دین الإسلام علی ما صرّحوا به لا دین الشّیعة فقط؛ وذلک أ نّه لو کان المراد بالمرتدّ من أنکر ما علم ثبوته من دین الشّیعة ضرورة، لکان مخالفونا کلّهم مرتدّین فی هذه الدّنیا؛ لأنّ کون علیّ بن أبی طالب علیه السلام هو الخلیفة الأوّل بالنّصّ والاستحقاق ممّا ثبت من دین الشّیعة ضرورة، فکان یجب أن یحکم علی عامّة أهل الخلاف بالارتداد، والمصرّح به من علمائنا بخلافه فی هذه الدّنیا، وأمّا فی الآخرة فعذابهم أشدّ من المرتدّ وغیره، وحینئذ منع الحسین علیه السلام عن الرّجوع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1020
إلی المدینة وإن کان حراماً، إلّاأ نّه لیس ضروریّاً من دین الإسلام، ولا یقول مخالفونا بکفر مثل هذا. نعم، قالوا بکفر کلّ من خرج علی إمام عادل وحاربه، والحرّ فی وقت الحرب کان للإمام علیه السلام لا علیه، فلم یصدق علیه من هذه الجهة أیضاً اسم الارتداد.
الثّالث: إنّ قولهم أنّ المرتدّ الفطریّ غیر مقبول التّوبة لا نقبله علی إطلاقه، بل نقول:
إنّ توبته مقبولة فیما بینه وبین اللَّه تعالی، کما صار إلیه شیخنا الشّهید الثّانی طاب ثراه، وحینئذ فلو لم یقدر علی قتله أو تأخّر قتله، فتاب، صحّت توبته وقبلت عباداته ومعاملاته؛ لکن لا تعود إلیه زوجته بذلک ولا ماله علی ما لا یخفی، وأمّا فیما بینه وبین النّاس فبأن یقول: إنّ أولئک النّاس الّذین ثبت عندهم ارتداده إن کان غیر الإمام لم یجز له العفو عنه، بل وجب علیه قتله مع المکنة، وإن کان هو الإمام کان مخیّراً بین قتله والعفو عنه؛ کما عفا أمیر المؤمنین علیه السلام عن أهل البصرة وقبل توبة مَنْ تاب منهم، مع أ نّهم کانوا مرتدِّین عن الفطرة، وکذلک قبل توبة من تاب من أهل النّهروان وصفّین وسائر حروبه وموارده مع صدق تعریف الارتداد علیهم بکلّ الوجوه. ومن هذا أجاب مخالفونا بزعمهم عن کلّ ما أوردناه علیهم إلّاعن محاربة الصّحابة لأمیرالمؤمنین علیه السلام، فإنّهم لم یقدروا علیه، بل قالوا: وأمّا عن حرب الصّحابة فنسکت، وبعضهم أحاله علی علم اللَّه تعالی القدیم، وأ نّه کان مقدّراً، وعلم اللَّه بزعمهم هو علّة للمعلول ووقوعه، وآخرون قالوا: إنّهم تابوا بعد المحاربة إلی غیر ذلک من الخرافات الباردة، والتّمویهات الفاسدة.
الرّابع: قولهم إنّ ارتداده قطعی وتوبته ظنِّیّ (ظنِّیّة) لا یخفی ما فیه، وذلک «1» أنّ کلّ خبر وأثر تضمّن خروجه علی الحسین علیه السلام ومنعه له عن الرّجوع تضمّن توبته وقبول الحسین علیه السلام لها، وإنّه علیه السلام رثاه بأبیات من الشِّعر وهی مشهورة، وفی کتب الأحادیث والسّیر والتّواریخ مسطورة، وقد ترحّم علیه بعد قتله، وهذا متواتر نقله الخلف عن
__________________________________________________
(1) (1*) [حکاه عنه فی أصحاب الحسین علیهم السلام لدخیِّل،/ 40].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1021
السّلف فی کلّ عصر وأوان، بحیث لا یمکن إنکاره (1*)، ولعمرک أنّ الطّعن علی الحرّ یؤول إلی الطّعن علی من قبل توبته وهو مولانا الحسین علیه السلام؛ وهذا هو الارتداد الظّاهر الّذی لا یقبل التّوبة، وأعاذنا اللَّه وإیّاکم من الإقدام علی مثله، والجرأة علیه. «1» ولقد حدّثنی جماعة من الثّقات «2» إنّ الشّاه إسماعیل لمّا ملک بغداد وأتی إلی مشهد الحسین علیه السلام وسمع من بعض النّاس الطّعن علی الحرّ، أتی إلی قبره وأمر بنبشه؛ فنبشوه «3» فرأوه نائماً کهیئته لمّا قُتل؛ ورأوا علی رأسه عصابة مشدوداً بها رأسه؛ فأراد الشّاه أخذ تلک العصابة لما نقل فی کتب السّیر والتّواریخ أنّ تلک العصابة هی دسمال الحسین علیه السلام شدّ به رأس الحرّ لمّا اصیب فی تلک الواقعة؛ ودفن علی تلک الهیئة، فلمّا «4» حلّوا تلک العصابة «4» «5» جری الدّم (دمه) من رأسه حتّی امتلأ منه القبر، فلمّا شدّوا علیه تلک العصابة «5» انقطع الدّم، «6» فلمّا حلّوها جری الدّم «6»، وکلّما أرادوا أن یعالجوا قطع الدّم بغیر تلک العصابة لم یمکنهم، فتبیّن لهم حسن حاله، فأمر، فبنی علی قبره بناء، وعیّن له خادماً یخدم قبره؛
__________________________________________________
(1) (1*) [حکاه عنه فی منتهی المقال وتنقیح المقال ونفس المهموم والعیون وتحفة العالم].
(2)- نقل شیخنا العلّامة المامقانی رحمه الله فی تنقیح المقال قصّة نبش الشّاه إسماعیل رحمه الله قبر الحرّ بواسطة الحائریّ عن هذا الکتاب وکتب فی الهامش بخطّه الشّریف عند قول المصنّف رحمه الله:- هی دسمال- هذه کلمة أعجمیّة، وقد کان الأولی إبدالها. ونقل فی ترجمته عن الشّیخ ابن نما رحمه الله فی مثیر الأحزان أنّ الحرّ عند خروجه من الکوفة نودی من خلفه: أبشر یا حرّ بالجنّة، فعجب من ذلک حیث لم یر خلفه أحداً. وروی ابن الجوزی فی التّذکرة أ نّه قصّ ذلک علی الحسین علیه السلام، فقال له: ذلک هو الخضر جاء مبشّراً لک. ثمّ قال قدس سره: ومن سبر سیرته وآدابه مع الحسین علیه السلام یعلم صدق نیّته وخلوص إیمانه حشرنا اللَّه معه ومع أشباهه بحق الحسین علیه السلام وأقرانه (ا ه).
راجع إلی تنقیح المقال تجد تحقیقاً حول ترجمة الحرّ رحمه الله وجلالة شأنه، وأنّ خروجه من أوّل الأمر لم یکن لمحاربة الحسین علیه السلام، ج 1، ص 261.
(3)- [لم یرد فی العیون].
(4- 4) [فی نفس المهموم والعیون: حلّوها].
(5- 5) [لم یرد فی تنقیح المقال].
(6- 6) [لم یرد فی تحفة العالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1022
«1» والّذی یجود بنفسه فی ذلک الوقت الضّیّق ویقدم علی القتل وعلی أن یفدی الحسین علیه السلام بنفسه لا شکّ فی أنّ حاله من أحسن الأحوال 1. (1*)
الخامس: إنّ الّذی یظهر من هذه الأخبار المعتبرة الصّحیحة، کما قاله الشّهید الثّانی عطّر اللَّه مرقده هو أنّ الارتداد کلّه قسم واحد، وإنّه یستتاب صاحبه، فإن تاب وإلّا قُتل، وهذا مذهب ابن الجنید طاب ثراه والأخبار بإطلاقها، أو عمومها دالّة علیه، ولم یدلّ علی المشهور من التّفصیل سوی روایة عمّار السّاباطیّ وهی علی ضعفها لا تقوم بتقیید الأخبار الصّحیحة المتکثّرة، فیکون وقت منع الحرّ للحسین علیه السلام إلی وقت رجوعه إلیه هو زمن الاستتابة، فتاب وقبلت توبته، وبالجملة فالقول بأنّ توبة المرتدّ الفطریّ غیر مقبولة حتّی بینه وبین اللَّه تعالی مشکل جدّاً، واللَّه الهادی إلی سواء السّبیل.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263- 266/ عنه: أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،
2/ 346- 347، (ط حجری)،/ 89؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 260- 261؛
القمّی، نفس المهموم،/ 274؛ المیانجی، العیون العبری،/ 119؛ آل بحر العلوم، تحفة
العالم، 1/ 307- 308
ودفنت بنو تمیم الحرّ بن یزید الرّیاحیّ علی نحو میل من الحسین علیه السلام، حیث قبره الآن اعتناءً به أیضاً. [أقول] وسمعت مذاکرة أنّ بعض ملوک الشّیعة استغرب ذلک، فکشف عن قبری حبیب والحرّ، فوجد حبیباً علی صفته الّتی ترجم بها فی الکتب.
ووجد الحرّ علی صفته أیضاً، ورأی رأس الحرّ غیر مقطوع، وعلیه عصابة، فحلّها لیأخذها تبرّکاً بها، فانبعث دم من جبینه، فشدّها علی حالها، وعمل علی قبریهما صندوقین، فإن صحّت هذه الرّوایة، فیحتمل أنّ بنی تمیم منعوا من قطع رأس الحرّ
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم والعیون، وفی منتهی المقال وتنقیح المقال: ما ذکره عن الطّعن لم أره إلّافی کتابه، فإنّه نقل عن بعض الطّعن فیه محتجّاً بأنّ خروجه علیه علیه السلام متیقّن، وما ورد فی عفوه علیه السلام عنه وقبول توبته خبر واحد وفیه ما فیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1023
لریاسته وشوکتهم. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 127
ولمّا رحل ابن سعد عن کربلاء، خرج قوم من بنی أسد کانوا نزولًا بالغاضریّة إلی الحسین علیه السلام وأصحابه، فصلّوا علی تلک الجثث الطّواهر ودفنوها، فدفنوا الحسین علیه السلام حیث قبره الآن، ودفنوا ابنه علیّاً الأکبر عند رجلیه، وحفروا للشّهداء من أهل بیته ولأصحابه الّذین صرّعوا حوله ممّا یلی رجلی الحسین علیه السلام، فجمعوهم، فدفنوهم جمیعاً فی حفیرة واحدة وسوّوا علیهم التّراب. «2» قال المسعودیّ: ودفن أهل الغاضریّة وهم قوم من بنی عامر من بنی أسد الحسین وأصحابه بعد قتلهم بیوم (ا ه)، أی فی الیوم الّذی ارتحل فیه ابن سعد من کربلاء، فإنّه بقی فی کربلاء إلی زوال الیوم الحادی عشر، کما مرّ، أمّا إذا کانوا جاؤوا فی الیوم الثّانی من رحلته فیکون الدّفن من بعد القتل بیومین «2».
(ویقال): إنّ أقربهم دفناً إلی الحسین ولده الأکبر علیهما السلام، فیزورهم الزّائر من عند قبر الحسین علیه السلام ویومی إلی الأرض الّتی نحو رجلیه بالسّلام علیهم، ودفنوا العبّاس بن علیّ علیهما السلام فی موضعه الّذی قُتل فیه علی المسناة بطریق الغاضریّة، حیث قبره الآن، ودفنوا
__________________________________________________
(1)- عمر بن سعد چون روز یازدهم محرم دو بخش از روز سپری شد، اهل‌بیت نبوت وامامت را چنان که به شرح رفت، به جانب کوفه روان داشت. جماعت بنی‌اسد که در اراضی غاضریه مسکن و مربع داشتند، چون دانستند که لشگر ابن سعد از کربلا بیرون شدند به روز دوازدهم محرم به کربلا آمدند و بر اجساد شهدا نماز گذاشتند.
به روایت شیخ مفید، مضجع امام علیه السلام در همان موضع است که هم اکنون معروف است. و علی بن الحسین علیه السلام را در فرود پای پدر به خاک سپردند و سایر شهدا را لختی دورتر مدفون ساختند [...].
به روایت ابن شهرآشوب، قبور شهدا ساخته و پرداخته بود و مرغان سفید در اطراف کشتگان طواف می‌دادند، واجب نمی‌کند به تمامت که سایر شهدا در یک موضع رهینه خاک باشند، بلکه اخبار و احادیث شامل حال اغلب است. چنان که حبیب‌بن مظاهر و حربن یزید ریاحی را مدفنی جداگانه است [...].
بالجمله، شهدا را بیش‌تر در روز دوازدهم که روز سوم شهادت ایشان بود به خاک سپردند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 33- 34
(2- 2) [لم یرد فی اللّواعج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1024
بقیّة الشّهداء حول الحسین علیه السلام فی الحائر.
(قال) المفید علیه الرّحمة: ولسنا نحصل لهم أجداثاً علی التّحقیق والتّفصیل إلّاأنّا لا نشکّ أنّ الحائر محیط بهم رضی اللَّه عنهم وأرضاهم، «1» ویقال: إنّ بنی أسد دفنوا حبیب ابن مظهّر فی قبر وحده عند رأس الحسین علیه السلام، حیث قبره الآن اعتناء به، لأنّه أسدیّ، وإنّ بنی تمیم حملوا الحرّ بن یزید الرّیاحیّ علی نحو میل من الحسین علیه السلام ودفنوه هناک حیث قبره الآن اعتناء به أیضاً، ولم یذکر ذلک المفید، ولکن اشتهار ذلک وعمل النّاس علیه لیس بدون مستند «1».
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 613؛ اللّواعج،/ 198- 199
أقول: قال شیخنا المحدِّث النّوریّ رحمه الله فی کتاب نفس الرّحمن: والنّواویس مقابر النّصاری کما فی حواشی الکفعمیّ (فی عوذة یوم الجمعة) وسمعنا أ نّها فی المکان الّذی فیه مزار حرّ بن یزید الرّیاحیّ من شهداء الطّفّ، وهو ما بین الغرب وشمال البلد.
وأمّا کربلاء، فالمعروف عند أهل تلک النّواحی أ نّها قطعة من الأرض الواقعة فی جنب‌نهر یجری من قبلی سور البلد ویمر بمزار المعروف بابن حمزة، منها بساتین ومنها مزارع، والبلد واقع بینهما، انتهی. «2» «3»
القمّی، نفس المهموم،/ 164
وفی الکامل البهائیّ: ودفن الحرّ بن یزید فی موضعه الّذی قُتل فیه، دفنه أقاربه. وقال:
إنّ بنی أسد افتخرت علی قبائل العرب بأ نّا صلّینا علی الحسین علیه السلام ودفنّاه وأصحابه. «4»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی اللّواعج].
(2)- نفس الرّحمن، الباب السّادس: 3.
(3)- شیخ ما محدث‌نوری در کتاب «نفس الرحمن» گفته: نواویس‌گورستان نصاری است که در زیارتگاه کنونی حر بن یزید ریاحی در شمال غربی شهر واقع است و کربلا قطعه زمینی بوده در کنار نهر سمت قبله باروی شهر در کنار زیارتگاه ابن حمزه و باغ‌ها و مزارعی داشته و شهر میان این دو واقع است، انتهی.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 72
(4)- در «کامل بهایی» است که حربن یزید را خویشان در همان‌جا که کشته شده بود، دفن کردند و گوید
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1025
القمّی، نفس المهموم،/ 388
وقبر الحرّ علی فرسخ من مدینة کربلاء، فی مشهد مزور معظّم، ولا یدری ما سبب دفنه هناک. ویدور علی الألسن، أنّ قومه، أو غیرهم، نقلوه من موضع المعرکة، فدفنوه هناک.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 614
وقیل: إنّ السّرّ فی بُعد قبره عن الشّهداء «1» فرسخاً هو أ نّه «1» لمّا نادی ابن سعد [لعنه اللَّه] بنداء رضّ الجسد الشّریف، اجتمعوا بنو ریاح، وقالوا: إنّ جسد شیخنا فی القتلی ولأن عصی الأمیر ساعة واحدة، فلقد أطاعه طول عمره، فقال [لعنه اللَّه]: احملوا جسد شیخکم، فحملوا بنو ریاح عشیرة الحرّ جسده، ودفنوه هناک، وما أحلی العشیرة أسفی علی من فنیت عشیرته، ولم یبق له من یمنع جسده عن الرّضّ حین انتدب عشرة من أولاد الزِّنا وداسوا بحوافر خیولهم صدر الحسین علیه السلام.
نقل أنّ شاه إسماعیل رحمه الله نبش قبر الحرّ بن یزید الرّیاحیّ لیأخذ العصابة الّتی شدّها
__________________________________________________
- بنی‌اسد بر همه قبایل عرب این افتخار را داشتند که ما بودیم بر حسین و اصحابش نماز خواندیم و آن‌ها را به خاک سپردیم. ابن‌شهرآشوب و مسعودی گفته‌اند: اهل غاضریه که جمعی از بنی‌اسد بودند، یک روز پس از شهادت آن حضرت اجساد آن‌ها را به خاک سپردند.
ولی گوید: برای بسیاری از آن‌ها قبرهای آماده یافتند و مرغان سفیدی بر گرد آنان دیدند.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 182
سید نعمت‌اللَّه جزایری تستری در «انوار نعمانیه» گفته: جمعی از موثقان برایم نقل کردند که چون‌شاه اسماعیل بغداد را متصرف شد، به مشهد امام حسین رفت و شنید پاره‌ای مردم از حر بد می‌گویند. سر قبر او آمد و دستور داد قبرش را شکافتند و دیدند در قبر خوابیده و گویی تازه به خون غلطیده و دستمالی به سرش بسته است. شاه خواست آن دستمال را که طبق تواریخ، حسین علیه السلام بر سر او بسته، برگیرد. چون دستمال را باز کردند، خون سر روان شد تا قبر را پر کرد و چون آن دستمال را بستند، بند آمد و چون گشودند، خون روان شد و هر کاری کردند بدون آن دستمال خون بند نیامد و حسن حال او بر آن‌ها روشن شد و دستور داد مقبره‌ای برای او ساختند و خادمی بر آن گماشت، انتهی
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 125
(1- 1) [وسیلة الدّارین: وعن قبّة الحسین علیه السلام أوّلًا: ارتکابه المعصیة، وهی سدّ الطّریق للحسین علیه السلام، ولو تاب، ولکن أثره الوضعیّ یبقی. وثانیاً: أ نّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1026
الحسین علیه السلام علی رأسه لیتبرّک به ویستفتح بها فی الغزوات والحروب، فلمّا حلّ العصابة، إذا بجراحة رأسه تشخب دماً، وکلّما شدّوها بغیرها ما سکن حتّی شقّ من تلک العصابة شیئاً وعصب بها رأس الحرّ، ومن هذه القصّة یظهر أنّ رأس الحرّ باق علی بدنه و «1» ما قطعوه عن جثّته «1»، وعلی روایة قطع رأسه عند الحرب، ورموا به إلی عسکر الحسین علیه السلام، فأخذه الحسین علیه السلام وجعل یمسح الدّم عن وجهه، إلی آخره. «2»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 369/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 131- 132
وأمّا الحرّ الرّیاحیّ، فأبعدته عشیرته إلی حیث مرقده الآن، وقیل: إنّ امّه کانت حاضرة، فلمّا رأت ما یصنع بالأجساد، حملت الحرّ إلی هذا المکان. «3»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 417 3
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: لم یقطعوه].
(2)- اما حر، عشیره او بعد از شهادت، وی را از معرکه خارج ساخته و به مرقد کنونی او آوردند. گفته شده مادرش در صحنه حاضر بوده و چون مشاهده نموده که دشمن سر شهدا را از تن جدا و اجسادشان را متلاشی می‌سازد، او را به این مکان حمل کرده است. 1
1. کبریت احمر، سید نعمت‌اللَّه جزایری در «الانوار النعمانیه»، ص 345 بیان نموده که چون شاه اسماعیل صفوی بغداد را فتح نمود و به زیارت سیدالشهدا (صلوات اللَّه علیه) نایل شد، به او خبر رسید که برخی از علما معتقد به عدم صحت حدیث توبه حر هستند. شاه اسماعیل دستور نبش قبر او را داد. چون قبر را شکافتند، پیکر وی را سالم از حوادث روزگار یافتند که گویی هم‌اکنون در قبر نهاده‌اند. بر سرش پارچه‌ای بود که سلطان خواست آن را برای تبرک بردارد. چون آن را باز کردند، خون از جای زخم بیرون زد. هر چه که دربند آوردن آن کوشیدند و پارچه‌های دیگر بر سر بستند، موفق نگشتند. تنها بعد از نهادن آن پارچه ای که امام شهید بر سر حر بسته بود، خون سر بند آمد. شاه اسماعیل از این منقبت باهره مسرور شد و بر قبر قبه ای ساخت و خدامی بر آن گمارد
. طارمی، شناخت فرزندان امام حسین علیه السلام،/ 98
(3)- قبلًا از «بحار الانوار» نقل نمودیم که حر ریاحی پس از شهادت، از میدان نبرد حمل شد و در برابر امام حسین علیه السلام گذاشته شد؛ بر این پایه، او در حائر مقدس دفن می‌باشد. اما در کتاب «الکبریت الاحمر» (ج 3، ص 124) از کتاب «مدینة العلم» سید نعمت‌اللَّه جزایری روایتی بیان شده است که امام سجاد علیه السلام وی را در نقطه‌ای دور از شهدا دفن ساخته‌اند. همچنین در صفحه 75 آمده که گروهی از طایفه حر، او را از قتلگاه شهدا خارج ساخته‌اند و به جای کنونیش آوردند تا پیکر پاکش پایمال سم اسبان واقع نشود. قول دیگر آن است که مادرش با او بوده و وی را از میان شهیدان کربلا خارج ساخته است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1027
فی خارج کربلاء موضع قبر الحرّ بن یزید من بنی ریاح، معروف، تزوره الشّیعة، والعجب من المحدّث النّوریّ حیث ذکر فی کتابه اللّؤلؤ والمرجان أ نّه إلی الآن لم یوجد ما یدلّ علی تعیین مرقده هناک سوی السّیرة المستمرّة من الشّیعة تزوره، حیث هناک، بل یظهر من المقاتل وأخبار الزّیارة أ نّه مدفون مع سایر الشّهداء فی نفس الحائر. نعم ذکر
__________________________________________________
- در این جا اگر حمل پیکر حر توسط طایفه‌اش را صحیح بدانیم، روایت یاد شده از سید جزایری مبنی بر دفن او توسط امام زین‌العابدین علیه السلام ناتمام می‌ماند؛ زیرا این بسیار بعید می‌رسد که عشیره حر بیایند و پیکر او را بردارند و امام و آقای او علیه السلام را در بیابان در معرض درندگان تنها واگذارند. این شیوه‌ای است که در هیچ امت و آیینی سابقه ندارد.
به هر حال، زیارتگاه مشهور کنونی او هیچ شکی در صحت آن نیست و شیعه از دیرباز آن را به عنوان مرقد او می‌شناختند و عالمان با تقوا در این مکان به زیارت جناب حر می‌پرداختند. از کلام شهید اول نیز به دست می‌آید که او هم بر این مطلب اذعان دارد. وی در باب زیارت کتاب «دروس» گوید: زائر، پس از زیارت سیدالشهدا علیه السلام علی‌بن الحسین علیه السلام را- که بنا به اصح علی‌اکبر و برادر بزرگ‌تر است- و نیز شهدا و حضرت عباس علیه السلام و حربن یزید را زیارت نماید.
علّامه نوری در کتاب «اللؤلؤ و المرجان» (ص 115) و اعتماد السلطنة محمد حسن مراغی از رجال دوره ناصرالدین شاه در کتاب «حجة السعادة علی حجة الشهادة» (صفحه 56 چاپ تبریز) بر این موضوع نظر موافق دارند.
علّامه مجلسی در مجلد مزار «بحار الانوار» به هنگام نقل کلام معصوم علیه السلام درباره عموم شهدا که می‌فرماید: «این جا مدفن شهدا است.» می‌گوید: مقصود، معظم یا اکثر ایشان است، زیرا عباس علیه السلام و حر از ایشان خارج می‌باشند.
از دیگر شواهد درستی انتساب بارگاه کنونی جناب حر به وی، حکایت سید جزایری در «الانوار النعمانیه» (صفحه 345) است. او بیان می‌دارد که به شاه اسماعیل پس از تصرف بغداد و زیارت امام حسین علیه السلام، خبر رسید که برخی از علما در گرایش واقعی حر به امام علیه السلام تردید روا داشته اند؛ پس دستور به نبش قبر داد تا حقیقت آشکار گردد. چون آن‌جا را شکافتند، مشاهده نمود که وی در همان وضع هنگام شهادت است و بر سرش دستمالی بود که گفتند سیدالشهدا علیه السلام آن را بر سر وی بسته است. شاه اسماعیل خواست که آن را به رسم تبرک بردارد. چون آن را گشود، خون، مانند ناودان از آن سرازیر شد. دستمال دیگری بر آن بستند، اما مفید واقع نشد و به این ترتیب هر چیز دیگری نیز که بر زخم قرار دادند، خون از جریان باز نایستاد. شاه که چنین دید، دستمال را بر سر حر قرار داد و خون باز ایستاد. پس حقیقت معلوم شد و شاه اسماعیل بر آن، قبه و بارگاهی قرار داد و خدامی برایش برگزید و موقوفاتی برای آن تعیین نمود.
پاک‌پرور، ترجمه العباس،/ 295- 297
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1028
الشّهید رحمه الله فی الدّروس أنّ بعد زیارة الحسین علیه السلام فلیزر ابنه علیّ بن الحسین وسائر الشّهداء، وأخاه العبّاس، والحرّ بن یزید، ثمّ قال: وهذا کاف لتعیین مرقده، انتهی.
وکأ نّه رحمه الله لم یطّلع علی ما ذکره صاحب نزهة القلوب حمد اللَّه المستوفی المؤرِّخ أنّ فی ظاهر کربلا قبر الحرّ الّذی هو جدّه الثّامن عشر یزوره النّاس والأولاد والأحفاد أعرف بقبور أسلافهم.
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 307
والملاحظ أنّ بنی تمیم- وهم عشیرة الحرّ وکان الکثیر منهم مع ابن سعد- حملوا جسد الحرّ بعد ذلک من هذا المکان، ودفنوه حیث مرقده المشهور- الیوم- خارج الطّفّ. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 400

حمل رأسه علیه السلام إلی الشّام‌

وجدّوا فی السّیر حتّی دخلوا دمشق فرأیت الأسواق مُعَطّلة، والنّاس کأ نّهم سکاری، فَأقبل رجلٌ إلی یزید (لعنه اللَّه) وقال له: أقرّ اللَّه عینک أ یُّها الخلیفة. فقال له: بماذا؟ قال له: برأس الحُسین، فقال له: لا أقرّ اللَّهُ عینیک، ثمّ أمر «2» به، فحبس، «2» وأمر بمائةٍ وعشرین رایةً وأمرهم أن یستقبلوا رأس الحسین علیه السلام، فأقبلت الرّایاتُ ومِن تحتها التّکبیر والتّهلیل «3» وإذا بهاتف، «3» ینشد ویقول:
جاؤوا برأسِکَ یابن بنتِ محمّدٍ متزمّلًا بدمائهِ تزمیلا
لا یوم أعظم حسرةً من یومه وأراهُ رهناً للمنونِ قتیلا
فکأ نّما بِکَ یابن بنتِ محمّد قتلوا جِهاراً عامدین رسولا
ویُکبِّرون بأن قُتِلتَ وإنّما قتلوا بِکَ التّکبیر والتّهلیلا
__________________________________________________
(1)- و دیگری مدفن حر بن یزید ریاحی است که در فاصله چند کیلومتری مشهد امام و مدفن دیگر شهیدان قرار گرفته است.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 137
(2- 2)- [فی الدّمعة و الأسرار: بحبسه].
(3)- [فی الدمعة و الأسرار: من تحتها بهاتف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1029
قال سهل: ودخل النّاسُ من باب الخیزران، فدخلتُ فی جُملتهم «1»، وإذا قد أقبل ثمانیة عشر رأساً، وإذا السّبایا «2» علی المطایا بغیر وطاءٍ، ورأس الحسین علیه السلام بید شمرٍ (لعنه اللَّه) وهو یقول: أنا صاحبُ الرُّمح الطّویل، أنا «3» قاتلُ ذی «3» الدِّین الأصیل، أنا قتلتُ ابن سیِّد الوصیِّین وأتیت برأسِهِ إلی «4» أمیر المؤمنین.
فقالت له أُمّ کلثومٍ علیها السلام: کذبتَ یا لعینُ ابنُ اللّعین، ألا لعنةُ اللَّهِ علی القومِ الظّالمین.
یا ویلَکَ تفتخِرُ «5» بقتلِ من ناغاهُ «6» فی المهدِ «6» جبرئیل ومیکائیل، ومن اسمُهُ مکتوبٌ علی سرادِقِ عرشِ ربِّ العالمین، ومَن ختم اللَّهُ بِجَدِّه المُرسَلین وقمعَ بأبیه المُشرکین، فَمِن أینَ مِثلُ جَدِّی مُحمّد المُصطفی صلی الله علیه و آله و سلم وأبی علیّ المُرتضی علیه السلام وامِّی فاطمة الزّهراء علیها السلام؟
فأقبلَ علیها خولی (لعنه اللَّه) وقال: تأبین السّجاعة وأنتِ بنتِ السّجّاعِ؛
قال: وأقبلَ مِن بعدِهِ رأس الحُرِّ بن یزید الرّیاحیّ.
وأقبلَ مِن بعدِهِ رأسُ العبّاس علیه السلام یحمِلُهُ قَشعَم الجُعْفیّ (لعنه اللَّه).
وأقبلَ مِن بعدِهِ رأسُ عَوْنٍ علیه السلام یحملهُ سنانُ بنُ أنس (لعنه اللَّه).
وأقبلتِ الرُّؤوسُ علی أثرِهِم. قال سَهلٌ: وأقبلت جاریةُ علی بعیرٍ مهزولٍ بغیر «7» غطاءٍ ولا «7» وِطاءٍ علی وجهها برقعُ خزّ أدْکَنٌ، وهیَ تُنادی: وا مُحمّداه! وا جدّاه! وا علیّاه! وا أبَتاه! «8» وا حَسناه! وا حُسیناه! وا عقیلاه! وا عبّاساه! وا بُعدَ سَفَراه! وا سُوءَ صَباحاه؛
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: جماعتهم].
(2)- [فی الدّمعة والأسرار: بالسّبایا].
(3- 3) [الأسرار: صاحب].
(4)- [زاد فی الدّمعة والأسرار: یزید].
(5)- [زاد فی الدّمعة والأسرار: عند یزید الملعون ابن الملعون].
(6- 6) [لم یرد فی الدّمعة والأسرار].
(7- 7) [لم یرد فی الدّمعة والأسرار].
(8)- [لم یرد فی الدّمعة والأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1030
فأقبلتُ إلیها، فصاحت بی «1»، فوقعت مغشیّاً عَلیَّ، فلمّا أفقتُ «2»، دنوتُ منها، وقلت لها: سیِّدتی لِمَ تَصِیْحِیْنَ عَلیَّ؟ فقالت: أما تستحی من اللَّهِ ورسولِهِ أن تَنظر إلی حرمِ رسولِ اللَّهِ؟ فقلت: واللَّه ما نظرتُ إلیکم بِرِیبَةٍ، فقالت «3»: مَنْ أنتَ؟ فقلت: أنا سَهل بن سعید الساعدی، وأنا من مَوالیکُم ومُحبّیکم.
ثمّ أقبلتُ علی علیّ بن الحُسین علیه السلام وقلت له: مولایَ! هل لَکَ مِن حاجةٍ؟ فقال لی:
هل عندکَ «4» مِنَ الدّراهم شی‌ءٌ؟ فقلتُ: ألفُ دینارٍ وألفُ ورقةٍ، فقال: خُذ منها شیئاً وادفعهُ إلی حامل الرّأس، وأمرهُ أن یُبَعِّدَهُ عن النّساء، حتّی تشتغل النّاسُ بالنّظر إلیه عَنِ النِّساء.
قال سهلٌ: ففعلت ذلک ورجعتُ إلیه وقلتُ له: یا مولایَ! فعلت الّذی أمرتنی به، فقال لی: حَشَرَکَ اللَّه معنا یوم القیامة.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 121- 123/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 81
- 83؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 494- 495
وأخذوا رؤوس هؤلاء، فحُمِلَت إلی الشّام، ودُفِنَت جثثهم بالطّفّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 47
وفی بعض کتب المقاتل: جاؤوا برأس الحرّ یحمله شمر بن ذی الجوشن حین ورودهم فی دمشق الشّام، وفی اذنه رقعة مکتوبة وهی قصیدة أنشأها الحرّ حین توجّه إلی نصر الحسین علیه السلام، فیها یذکر بنی امیّة ویزید وعبیداللَّه، ویذمّهم، وإنّما علقت فی اذنه لیقرأها یزید وأصحابه، ویزداد غیظاً وحنقاً علیهم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 367
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة والأسرار: علیّ].
(2)- [زاد فی الدّمعة والأسرار: من غشوتی].
(3)- [زاد فی الدّمعة: لی].
(4)- [فی الدّمعة والأسرار: لی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1031

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی الحرّ بن یزید الرّیاحیّ. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 78، مصباح الزّائر،/ 283
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 272، 45/ 71؛ البحرانی، العوالم، 17/ 338؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 192؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 319؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 132

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی حرّ «2» بن یزید الرّیاحیّ. «3»
ابن طاوس، الإقبال، (ط حجری)/ 713، (ط قم)، 3/ 344، مصباح الزّائر،/ 298
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 178
السّلام علی جریر بن یزید الرّیاحی.
ابن طاوس، مصباح الزّائر،/ 295/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340
[ذکر ابن طاوس فی مصباح الزّائر اسمین: جریر والحرّ فی مکانین ویُحتمل اتّحادهما].

- حسّان بن الحارث‌

اشاره

ذکره ابن طاوس فی الإقبال (ط قم)، 3/ 345 فی الزّیارة الرّجبیّة، وهو متّحد مع حیّان بن الحارث، أنظر ص 361، 1061.

93- الحسن بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام الجریح‌

المعروف بالحسن المثنّی
__________________________________________________
(1)- «سلام بر حر بن یزید ریاحی.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
(2) [فی مصباح الزّائر والبحار: الحرّ]
(3)- سلام بر حر بن یزید ریاحی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1032
ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّانی عشر، ص 451- 742.
ممّا لم یذکر فیه: الحسن بن الحسن، أمّه خولة بنت منظور بن زبان الفزاریّة.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 516
حضوره علیه السلام فی الطّفّ:
المفید، الإرشاد، 2/ 22/ مثله ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم، 518- 519 (راجع المجلّد،
12/ 663- 664)
أزواجه وأولاده:
المفید، الإرشاد، 2/ 22/ مثله ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 519 (راجع المجلّد، 12/
584- 585)
خلف الحسن بن الحسن: عبداللَّه والحسن المثلّث وإبراهیم الغمر، أمّهم فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، ومحمدّاً وجعفراً وداود لأمِّ ولد له.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 519
محاولته لتولِّی صدقات أمیر المؤمنین علیه السلام:
المفید، الإرشاد، 2/ 20- 21/ مثله ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 517- 518 (راجع
المجلّد، 12/ 698- 701)
وفاته وتعزیة زوجته:
المفید، الإرشاد، 2/ 22- 23/ مثله ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 519 (راجع
المجلّد، 12/ 743- 744)

74/ 94- الحسین بن عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب علیهم السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 974.

75/ 95- حفید الإمام الحسن علیهما السلام‌

ذکره میرخواند فی روضة الصّفا، 3/ 163، ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّانی عشر، ص 400.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1033

96- الحکم بن عتیبة

من أصحاب أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام.
ومن أصاب الحسن والحسین وأصحاب علیّ بن الحسین علیهم السلام: حکم بن عتیبة.
البرقیّ، الرّجال،/ 9
الحکم بن عتیبة أبو محمّد الکندیّ الکوفیّ [ین. قر. ق] وقیل أبو عبداللَّه، توفِّی سنة أربع عشرة، وقیل خمس عشرة ومائة [ین] مولی الشّموس بن عمرو الکندیّ [قر] مولی زیدیّ بتری [ق] بتری مذموم کان من فقهاء العامّة [صه. کش] روی الکشّیّ فی ذمّة روایات کثیرة «مح».
وحکی عن علیّ بن الحسن بن فضّال أ نّه قال: کان الحکم من فقهاء العامّة، وکان أستاذ زرارة وحمران والطّیّار قبل أن یروا هذا الأمر، وقیل کان مرجئاً «س».
عنه زیاد بن سوقة فی [یه] فی باب دیة الأصابع وفی [فی] فی باب أنّ الأئمّة علیهم السلام محدّثون مفهمّون، وفی [یب] فی باب البیّنات علی القتل ومرّتین فی باب دیات الأعضاء.
عنه زکریّا بن (أبی خ) یحیی السّعدیّ فی [یه] فی باب ما جاء فی مَنْ أوصی أو أعتق وعلیه دین. عنه السّعدیّ فی [یب] فی باب الإقرار فی المرض. جمیل بن دراج عن زکریّا ابن یحیی الشّعیریّ عنه فی [فی] فی باب من أوصی وعلیه دَین، وکذا فی باب إقرار بعض الورثة بدَین فی کتاب المیراث إلّاأنّ فیه زکریّا بن یحیی عن الشّعیری، الظّاهر أنّ لفظه عن زایدة علی ما بیّنّا فی ترجمة الشّعیری. جمیل بن درّاج عن الشّعیریّ عنه فی [بص] فی باب إقرار بعض الورثة لغیره بدَین علی المیّت فی کتاب الوصیّة. حریز عن الفضیل عنه فی [یه] فی باب میراث الجنین، عنه الحارث بن حصیرة فی [فی] فی باب أنّ مستقی العلم من بیت آل محمّد علیهم السلام.
عنه معاویة بن عمّار مرّتین فی [یب] فی باب الکفّارة عن خطاء المحرّم قریباً من الآخر وأخری فی [بص] فی باب ما ذبح من الصّید فی الحلّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1034
عنه إسماعیل بن إبراهیم فی [فی] فی باب تعجیل عقوبة الذّنب. عنه إسماعیل الشّعیریّ فی باب الرّجل یحجّ من الزّکاة أو یعتق. عنه معاویة بن میسرة فی باب اللّباس المعصفر فی کتاب الزّیّ والتّجمّل، وفی باب الحناء بعد النّورة فیه، وبعد حدیث نوح علیه السلام فی کتاب الرّوضة، وفی [یب] فی باب الزّیادات فی فقه النّکاح، عنه عبدالرّحمان بن الحجّاج فی باب البیّنات.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 266 رقم 2098

76/ 97- الحلاس بن عمرو الرّاسبیّ الأزدیّ وأخوه النّعمان‌

میزاتهما العائلیّة

وقُتل: النّعمان بن عمرو، والحلاس «1» بن عمرو، الرّاسبیّان «2».
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 155/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
(أسماء من روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام): (حلاس) بن عمرو الهجریّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 39
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: (الحلاس) بن عمرو «3».
الطّوسی، الرّجال،/ 73
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: النّعمان بن عمرو «4».
الطّوسی، الرّجال،/ 81
الیمانیّة کلّها راجعة إلی وُلد قحطان
ولد مالک بن مَیْد عان بن مالک بن نصر بن الأزد بن الغوث بن نَبت بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یَشْجُب بن یعرب بن قحطان (قد قیل: إنّ قحطان من ولد
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: الحملاس].
(2)- [الحدائق الوردیّة: الرّاسبیّین].
(3)- الحلّاش، بالحاء المهملة المفتوحة، واللّام المشدّدة، والألف والشّین المعجمة. وفی بعض النّسخ بالسّین المهملة بدل الشّین المعجمة.
(4)- النّعمان بن عمرو الأزدیّ الرّاسبیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1035
سام بن نوح علیه السلام، وقیل من ولد هود علیه السلام): راسب.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 7، 329، 330، 386، 474
الأزدیّ: هذه النّسبة إلی أزد شنوءة بفتح الألف وسکون الزّای وکسر الدّال المهملة، وهو أزد بن الغوث بن نبت بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ.
السّمعانی، الأنساب، 1/ 120
الرّاسبیّ، بکسر السّین والباء الموحّدة: منسوب إلی بنی راسب، وهی قبیلة نزلت البصرة، واتّفق أنّ رجلًا اختلف فیه بنو راسب وبنو طفاوة وبالبصرة، کلّ واحدةٍ من القبیلتین کانت تقول: هو منّا، فقال واحد: نشدّه ونرمیه فی الماء، فإن طفأ هو من بنی طفاوة، وإن رسب هو من بنی راسب، فترکوه. «1»
السّمعانی، الأنساب، 3/ 25
حلاس بن عمرو الهجریّ، ی‌سین جح.
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 115
نعمان بن عمرو، سین.
الأسترآبادی، منهج المقال،/ 353
حلاس بن عمرو [سین] الهجریّ [ی] «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 268
النّعمان بن عمرو [سین] «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 295
حلاس بن عمرو. «2»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
__________________________________________________
(1)- الّذی فی ذهنی أنّ الحیّین بعد الاختلاف فی الرّجل اتّفقا علی تحکیم أوّل من یطلع علیهم، فطلع هبنقة المضروب به المثل فی الحمق، فأخبروه، فقال ارموه فی دجلة، فإن طفأ فطفاویّ، وإن رسب فراسبیّ، وکانت غداة باردة، فأطلق الرّجل ساقیه للرّیح. هذا معنی الحکایة أو نحوه، وفی اللّباب «هو راسب بن میدغان بن مالک بن نصر بن الأزد. بطن من الأزد، منهم عبداللَّه بن وهب الرّاسبیّ رئیس الخوارج یوم النّهروان، وفیه قُتل».
(2)- باب الحاء من أسامی الرّواة [عن أمیر المؤمنین ...] حلّاش بن عمرو الهجریّ.
باب الحاء من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ..] حلاس بن عمرو
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 194، 208
حلاس بن عمرو هجری است و از اصحاب حسین بن علی علیه السلام است و بعضی او را در حساب اصحاب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1036
النّعمان بن عمرو الأزدیّ الرّاسبیّ) وأخوه (الحلّاس بن عمرو الأزدیّ الرّاسبیّ).
کان النّعمان والحلّاس ابنا عمرو الرّاسبیّان من أهل الکوفة. «1»
(ضبط الغریب): ممّا وقع فی هذه التّرجمة (الحلاس): کغراب بالحاء المهملة، واللّام والسّین. نصّ علیه الشّیخ، (وذکر) بعضهم: إنّه بالخاء المعجمة المکسورة (الرّاسبیّ)، نسبة إلی راسب، بطن من الأزد.
السّماوی، إبصار العین،/ 109/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 268؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 133- 134، 200
وأخوان وهم النّعمان والحلاس ولدا عمرو الرّاسبیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 130/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
حلاس بن عمرو الهجریّ، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب علیّ علیه السلام، وعدّ حلاس بن عمرو من وصفه بالهجریّ من أصحاب الحسین علیه السلام، وحلّاش بالحاء المهملة المفتوحة، واللّام المشدّدة، والألف والشّین المعجمة. وفی بعض نسخ رجال الشّیخ رحمه الله:
حلاس بالسّین المهملة بدل الشّین، والهجریّ یأتی ضبطه فی ترجمة رشید الهجریّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 362
والهجریّ نسبة إلی هجر، قیل إنّه بلدة من أقصی الیمن. وفی القاموس والتّاج: وهجر محرّکة، بلد بالیمن بینه وبین عثر یوم ولیلة من جهة الیمن. مذکّر مصرف، وقد یؤنّث ویمنع، والنّسبة هجری علی القیاس، وهاجریّ علی غیر القیاس. ثمّ قال: وهجر اسم لجمیع أرض البحرین، ومنه المثل: کمبضع تمر إلی هجر، ثمّ قال: وهجر قریة کانت
__________________________________________________
- امیر المؤمنین علیه السلام گرفته‌اند.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 133
باب النّون من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...]. نعمان بن عمرو از جمله کسانی است که از آن حضرت روایت کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 211
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1037
قرب المدینة المشرفة إلیها تنسب القلال الهجریّة، وإنّها تنسب إلی هجر الیمن، وفیه اختلاف، انتهی.
المهمّ ممّا فی التّاج مازجاً بالقاموس، وقریب منه معنی ما فی المراصد.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 431
النّعمان بن عمرو، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین. وأقول: هو النّعمان ابن عمرو الأزدیّ الرّاسبیّ
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 273
الحلاس بن عمرو الرّاسبیّ، النّعمان بن عمرو الرّاسبیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612
حلاس بن عمرو الهجریّ، ذکره الشّیخ فی رجاله فی أصحاب علیّ علیه السلام، وقیل: إنّه عدّ حلاس بن عمرو من دون، وصفه بالهجریّ من أصحاب الحسین علیه السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 216
ومنهم حلاس والنّعمان إبنا عمرو الأزدیّان، کانا من أهل الکوفة.
المیانجی، العیون العبری،/ 108
الحلاس بن عمرو الأزدیّ الرّاسبیّ، من راسب بن مالک، بطن من سنوءة، ومن الأزد من القحطانیّة. وذکره فی الشّهداء فی الزّیارة الرّجبیّة، وذکره ابن شهرآشوب فی المناقب من شهداء الحملة الاولی.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386
نعمان بن عمرو الرّاسبیّ. ذکره الشّیخ فی (الرّجال)، وله فی الزّیارة الرّجبیّة ذکر أیضاً، وعدّه ابن شهرآشوب فی المناقب: ج 4، ص 113 من شهداء الحملة الاولی. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 389
«1»
__________________________________________________
(1)- حلاس بن عمرو راسبی: ابن شهرآشوب او را در شمار کشته شدگان حمله نخستین به حساب آورده.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1038

خصائصهما الفریدة

وکانا من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، وکان الحلاس علی شرطته بالکوفة.
السّماوی، إبصار العین،/ 109/ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 108
قال أبو جعفر الطّبریّ: لهما ذکر فی المغازی والحروب، وکانا من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، «1» وحضرا معه یوم صفّین، وکان الحلاس علی شرطته بالکوفة «1».
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 268؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 134، 200
وقد ذکر علماء السّیر: إنّه کان من أصحاب أمیر المؤمنین، وحضر معه صفّین، وله ذکر فی المغازی والحروب.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 273
__________________________________________________
- و شیخ طوسی براثر اشتباه در نگارش نام او را الحلاش آورده و اشاره ای به شهادت وی نکرده است.
در زیارت «رجبیه» حلاس‌بن عمرو ذکر شده و استاد گرامی ما، آقای خویی با همین عنوان از او نام برده است (معجم الرجال: 4/ 144) و در جلد 6، ص 189 از معجم الرجال چنین بیان داشته: «حلاس بن عمرو هجری.»
ظاهراً ایشان شخص دیگری غیر از حلاس بن عمرو را درنظر گرفته است. ولی از نظر ما هر دو مربوط به یک نفر هستند. «هجری» منسوب به «هجر» در یمن می‌باشد و «راسبی» منسوب به «راسب» می‌باشد که هر دو قبیله ای از اعراب یمن به حساب می‌آیند. پس آوردن نسبت «هجری» هیچ منافاتی با این مسأله نخواهد داشت که «حلاس» را به قبیله «راسب» نسبت دهیم. راسبی: منسوب به راسب بن مالک که تیره ای است از «شنوءه» از شعبه‌های قبیله «ازد» از اعراب «قحطانی». اهل کوفه بوده‌اند. (یمن، عرب جنوب)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 84- 85
نعمان بن عمرو راسبی: ابن‌شهرآشوب او در در شمار کشته شدگان اولین حمله ذکر کرده است. و شیخ نیز از او نام برده. در «رجبیه» بدون نسبت دادن به قبیله «راسب» نامش آمده است. راسب: تیره‌ای از ازد. (یمن، عرب جنوب)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 108
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین، ص 200].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1039
وکان علی شرطة أمیر المؤمنین علیه السلام فی الکوفة. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386

کیف التحقا بالإمام علیه السلام؟

(قال) صاحب الحدائق: خرجا مع عمر بن سعد، فلمّا ردّ ابن سعد الشّروط، جاءا إلی الحسین علیه السلام لیلًا فیمَنْ جاء، وما زالا معه حتّی قُتلا بین یدیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 109/ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 108
وقال صاحب الحدائق: خرجا من الکوفة مع عمر بن سعد أوّلًا حتّی أتیا کربلاء، فلمّا ردّ عمر بن سعد الشّروط، جاءا إلی الحسین علیه السلام لیلة الثّامن من المحرّم فیمَنْ جاء، وانضمّا إلیه، وما زالا معه إلی یوم العاشر.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 268/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 134، 200
وأتی کربلاء لیلة الثّامن، وانضمّ إلی الحسین ولزمه، حتّی نشبت الحرب یوم العاشر، فتقدّم بین یدیه وقاتل حتّی نال الرّتبة الرّفیعة، وزاده علی شرف الشّهادة، شرف تخصیصه بالتّسلیم علیه فی الزّیارة الرّجبیّة.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 273
وکان هو وأخوه النّعمان مع عمر بن سعد، ثمّ تحوّلا إلی معسکر الحسین علیه السلام لیلًا، ورد ذکره فی الشّهداء فی (الزّیارة الرّجبیّة)، وذکره ابن شهرآشوب فی (المناقب ج 4، ص 113) من شهداء الاولی.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386
أتی [النّعمان بن عمرو] إلی کربلا لیلة الثّامن من محرّم، وانضمّ إلی الحسین علیه السلام ولزمه حتّی قُتل رحمه الله. «2»
الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 81
__________________________________________________
(1)- چنین گفته شده که او از فرماندهان سپاه امیرمؤمنان علی‌بن ابی‌طالب در کوفه بوده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 85
(2)- و نیز گفته شده که او و برادرش نعمان از همراهان عمر بن سعد بودند و سپس موضع خویش را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1040

استشهادهما

المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] الحلاس بن عمرو الرّاسبیّ والنّعمان بن عمرو الرّاسبیّ. «1»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 114/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ مثله تسلیة المجالس وزینة المجالس،
2/ 330؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94- 95
(وقال) السّرویّ: قُتلا فی الحملة الاولی.
السّماوی، إبصار العین،/ 109
فلمّا نشب القتال، تقدّم الحلاس أمام الحسین علیه السلام إلی الجهاد، فقُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام، «2» وقُتل أخوه النّعمان مبارزة فیما بین الحملة الاولی والظّهر فی حومة الحرب بعدما عقروا فرسه، رضوان اللَّه علیهما.
وفی المناقب لابن شهرآشوب قال: ومن المقتولین یوم الطّفّ فی الحملة الاولی «3» النّعمان ابن عمرو الرّاسبیّ «3» وأخوه الحلاس بن عمرو الرّاسبی، واللَّه العالم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 268- 269/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 314،
200
__________________________________________________
- تغییر داده و به لشگریان امام حسین علیه السلام پیوستند که نام برادرش در شمار شهیدان بیان خواهد شد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 85
(1)- در مناقب گفته: در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: [...] الحلاس بن عمرو الراسبی و النعمان بن عمرو الراسبی.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 135
و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند: و دیگر حلاس بن عمرو الراسبی و نعمان بن عمرو الراسبی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: وفی المناقب أیضاً کذلک].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1041

زیارتهما فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی حلاس بن عمرو. «1»
ابن طاوس، الإقبال، (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 297
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180
السّلام علی نعمان بن عمرو. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 297
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180

77/ 98- حمّاد بن أنس «3»

78/ 99- حمّاد بن حمّاد

ذکره فی زیارة أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی حمّاد بن حمّاد الخزاعیّ «4» المرادیّ. «5»
__________________________________________________
(1)- سلام بر حلاس بن عمرو.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
(2)- سلام بر نعمان بن عمرو.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
(3)- بعد از آن (عمرو بن عبداللَّه مذحجی) حماد بن انس به میدان درآمده، اسب می‌تاخت و لوای نصرت می‌افراخت وبه تیغ مبارزت سر دشمنان از تن جدا می‌ساخت و آن را به چوگان نصرت چون گوی می‌باخت، و بنای صبر و قرار از دل اشرار برمی‌انداخت، به عاقبت خدنگ اجل دیده لعلش بربست.
ملّا حسین واعظ الکاشفی، روضة الشهدا،/ 234
[فقط کتاب روضة الشهدا است که در روز عاشورا بین عمرو بن عبداللَّه مذحجی و مسلم بن عوسجه اسدی نام این دو تن: حمّاد بن أنس ووقّاط بن مالک را نقل می‌کند که اعتباری به آن نیست].
(4)- [لم یرد فی الإقبال والمزار].
(5)- حماد بن حماد خزاعی مرادی:
نام او در «زیارت رجبیه» و نسخه منقول «بحارالانوار»، این‌گونه آمده است. ولی در نسخه «الاقبال»، «خزاعی» ذکر نشده.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1042
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 296
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179

79/ 100- حمزة بن الحسین بن أمیر المؤمنین علیهم السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّانی عشر، ص 888، والمجلّد الثّالث عشر، ص 70.

80/ 101- حمزة بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 591.

102- حنش بن المعتمر

من أسماء من روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام:
جش بن المعیرة «1».
الطّوسی، الرّجال،/ 40
حنش بن المعتمر [ی] «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 287 رقم 2243
حنش بن المعتمر، بضمّ المیم، وسکون العین المهملة، والتّاء المثنّاة من فوق المفتوحة، والمیم المکسورة، والرّاء المهملة. وفی بعض النّسخ: حبش، بالباء الموحّدة، ابن المغیرة بالغین المعجمة، والیاء المثنّاة من تحت، والظّاهر أنّ الصّواب الأوّل. ثمّ إنّه قد عدّ الشّیخ رحمه الله الرّجل فی رجاله من أصحاب علیّ علیه السلام.
وفی نسخة معتمدة من المنهج للمیرزا عدّه من أصحاب الحسین علیه السلام أیضاً، إلی رجال الشّیخ رحمه الله. ونسخنا من رجال الشّیخ کنسختین اخریین من رجال المیرزا خالیة عن
__________________________________________________
- سرور ما استاد خویی به نقل از «رجبیه» نام او را آورده است. (معجم رجال الحدیث: 6/ 205)
ما در مورد وجود تاریخی او که آیا چنین شخصی وجود داشته است یا نه، تردید داریم؛ به دلیل شکی که درباره هر اسمی که در منابع دیگر تاریخی از آنان نام برده نشده و تنها در «زیارت رجبیه» ذکر شده اند، وجود دارد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 113
(1)- وفی نسخة: حنش بالنّون ابن المعتمر. بضمّ المیم، وسکون العین المهملة، والتّاء المثنّاة من فوق المفتوحة، والمیم المکسورة، والرّاء المهملة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1043
ذلک، وظنّی سقوط کلمة حنظلة بین ی‌وبین س، کما یکشف عن ذلک النّسخ الأخری من رجال المیرزا.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 381

103- حنظلة

حنظلة. «1»
الطّوسی، الرّجال،/ 73
أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام [...]، ومن أصحاب أبی محمّد علیه السلام:
حنظلة. «2»
البرقیّ، الرّجال،/ 7، 8
حنظلة [سین] «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 287
حنظلة. «3»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
حنظلة، عدّه الشّیخ رحمه الله من أصحاب الحسین علیه السلام، وظاهره تعدّد العنوان سیّما مع قلّة الفصل بینه وبین حنظلة الآتی، کونه غیره.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 381

81/ 104- حنظلة بن أسعد الشّبامیّ الهمدانی‌

میزاته العائلیّة

قُتل من همدان: وحنظلة بن أسعد الشّبامیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی، الحدائق
الوردّیة، 1/ 122
__________________________________________________
(1)- لعلّ حنظلة هذا هو حنظلة بن أسعد الشّبامیّ اللّاتی، والّذی قُتل مع الحسین فی کربلا، وکان یرسله علیه السلام إلی عمر بن سعد بالمکالمة، وشبام بالباء الموحّدة: حیّ من همدان.
(2)- ج «خصلة» ألف: «السّهامیّ»، والظّاهر أ نّه «حنظلة بن الأسعد الشّبامیّ»، وشبام حیّ من همدان.
(3)- باب الحاء من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] حنظلة.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1044
حنظلة بن أسعد الشّبامیّ.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 443/ مثله المفید، الإرشاد، 2/ 109؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/
292؛ ابن نما، مثیر الأحزان،/ 33؛ ابن طاوس، اللّهوف،/ 109؛ النّویری، نهایة
الإرب، 20/ 453؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 294
من أصحاب الحسین بن علیّ، حنظلة بن أسعد الشّبامیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 73/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 121؛ الأسترآبادی، منهج
المقال،/ 127؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 287
الیمانیّة کلّها راجعة إلی ولد قحطان من ولد سام بن نوح علیه السلام، أو من ولد هود علیه السلام، هؤلاء بطون همدان بن مالک بن زید بن أوسَلة بن ربیعة بن الخیار بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یشجب بن یعرب بن قحطان، قبیلا همدان: حاشد وبکیل، ابنا جشم ابن خیران بن نوف بن همدان.
فمن بطون حاشد: [...] بنو شبام بن أسعد بن جشم بن حاشد.
ومن ولده [شبام] المجالد بن سعید بن المجالد بن عمیرة بن أفلح بن شراحبیل بن ناعط، صاحب الشّعبیّ ضعیف.
ابن حزم، جمهرة الأنساب، 7/ 329، 392، 393، 475
الشّبامیّ: بکسر الشّین المعجمة، وفتح الباء الموحّدة، وفی آخرها المیم بعد الألف.
هذه النّسبة إلی «شِبام» وهی مدینة بالیمن. «1»
السّمعانی، الأنساب، 3/ 395
حنظلة بن أسعد العجلیّ الشّبامیّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 24
حنظلة بن أسعد. «2»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
__________________________________________________
(1)- تعقّبه ابن الأثیر، فقال: «إنّما شبام بطن من همدان، وهو شبام بن أسعد بن جشم بن حاشد بن خیران ابن نوف بن همدان، وتلک المدینة بهم سُمِّیت، وعبدالجبّار کوفی من هذا البطن، ولیس من الیمن، إلّاعلی سبیل أ نّه من همدان، وهم من الیمن».
(2)- باب الحاء من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
حنظله بن الاسعد الشبامی از روات است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1045
(حنظلة بن أسعد الشّبامیّ). هو حنظلة بن أسعد بن شبام بن عبداللَّه بن أسعد بن حاشد بن همدان الهمدانیّ الشّبامیّ، وبنو شبام بطن من همدان.
(ضبط الغریب): ممّا وقع فی هذه التّرجمة (الشّبامیّ) بالشّین المعجمة والباء المفردة والألف والمیم والیاء، منسوب إلی شبام علی زنة کتاب، ویمضی فی بعض الکتب: الشّامیّ، نسبة إلی الشّام، وهو غلط فاضح.
السّماوی، إبصار العین،/ 77
أقول: قال المحقّق الأسترآبادیّ فی رجاله: حنظلة بن أسعد الشّبامیّ «1»، من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 246- 247/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 134
شبام، بکسر أوّله، خشبة تعرض فی فم الجدی لئلّا یرتضع [...] عن ابن الکلبیّ:
ولد أسعد بن جشم بن حاشد بن جشم بن خَیْران بن نوف بن همدان عبداللَّه، وهو شبام بطن، وشبام جبل سکنه عبداللَّه منهم حنظلة بن أسعد «2» الشّبامیّ، قُتل مع الحسین. وقال الحارثیّ: شبام جبل بالیمن، نزله أبو بطن من همدان فنُسب إلیه. وبالکوفة طائفة من شبام، منهم عبدالجبّار بن العبّاس الشّبامیّ الهمدانیّ، من أهل الکوفة، یروی عن عوف بن أبی جحیف وعطاء بن السّائب، وکان غالیاً فی التّشیّع، وتفرّد بالروایات المقلوبات عن الثّقات، روی عنه عوف بن أبی زیادة والکوفیّون.
یاقوت الحمویّ، معجم البلدان، 3/ 250/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/
247، 248؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 134- 135
حنظلة بن سعد الشّامیّ: عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وأقول: هو حنظلة بن أسعد بن جشم بن عبداللَّه الهمدانیّ الشّبامیّ.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: وشبام طائفة بالکوفة، منهم عبدالجبّار بن العبّاس الهمدانیّ من أهل الکوفة].
(2)- [کذا فی أکثر المصادر، وفی المطبوع: عبداللَّه بدلًا من أسعد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1046
ما فی جملة من کتب الرّجال، منها رجال الشّیخ رحمه الله من إبدال الشّبامیّ بالشّامیّ بغیر باء سهو من قلم النّاسخ، أو قلمه قدس سره، فإنّ الرّجل همدانیّ شبامیّ کوفیّ لیس بشامیّ، وشبام حیّ من همدان.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 382
حنظلة بن أسعد الشّبامیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
(حنظلة بن أسعد بن شبام بن عبداللَّه بن أسعد بن حاشد بن همدان الهمدانیّ الشّبامیّ).
استشهد مع الحسین علیه السلام سنة 61.
(والهمدانیّ) بفتح الهاء، وسکون المیم، وبالدّال المهملة: نسبة إلی همدان، قبیلة؛ والشّبامیّ نسبة إلی شبام، بوزن کتاب، بطن من همدان. ذکره الشّیخ فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، فقال حنظلة بن سعد الشّبامیّ، والصّواب ابن أسعد.
الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 258
حنظلة الشّبامیّ: إنّه حنظلة بن أسعد بن شبام الهمدانیّ، وبنو شبام بطن من همدان.
له ذکر فی الزّیارتین: النّاحیة والرّجبیّة، کما ورد ذکره بالتّعظیم والتجلّة فی عامّة کتب التّاریخ والرِّجال والمقاتل، کالطّبریّ فی تاریخه، والخوارزمیّ فی مقتله، والمجلسیّ فی بحاره، والشّیخ فی رجاله، والسّیّد الأمین فی أعیانه، وغیر هؤلاء فی کتبهم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 415
حنظلة بن أسعد الشّبامیّ. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 134
__________________________________________________
(1)- حنظله بن اسعد شبامی:
در زیارت «ناحیه» و «رجبیه» نسخه «بحار الانوار» به همین نام از او یاد شده و در «اقبال» به جای «اسعد»، «سعد» ذکر شده، و در نسخه بحار الانوار و نیز در الاقبال به جای «شبامی»، «شیبانی» ذکر گشته است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1047
حنظلة بن أسعد الشّبامیّ الهمدانیّ الکوفیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 134

خصائصه الفریدة

کان حنظلة بن أسعد الشّبامیّ وجهاً من وجوه الشّیعة، ذا لسن وفصاحة، شجاعاً، قارئاً. «1» وکان له ولد یدعی علیّاً، له ذکر فی التّاریخ.
السّماوی، إبصار العین،/ 77/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 247؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 6/ 258؛ المیانجی، العیون العبری،/ 134؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/
135
قال أبو مخنف: فحدّثنی علیّ بن حنظلة بن أسعد الشّبامیّ عن رجل من قومه شهد مقتل الحسین حین قُتل، یقال له کثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ، قال: لمّا زحفنا قِبَل الحسین، خرج إلینا زهیر بن قین علی فرس له ذنوب، شاکّ فی السّلاح، فقال: یا أهل الکوفة! نذار لکم من عذاب اللَّه، إلی آخر الخبر [راجع إلی خطبة زهیر بن القین علیه السلام صبح عاشوراء].
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 426/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 242- 243
قد قال أهل السّیر: إنّ حنظلة هذا کان وجهاً من وجوه الشّیعة، ذا لسن وفصاحة، شجاعاً، قاریاً.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 382
کان وجهاً من وجوه الشّیعة فی الکوفة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 415
__________________________________________________
- خوارزمی طبری شیخ طوسی وسید امین او را ذکر کرده‌اند.
شبامی: منسوب به شبام، تیره‌ای است که از قبیله «همدان» منشعب شده و از اعراب «قحطان» به شمار می‌روند. اهل کوفه بوده است. (یمن، عرب جنوب)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 85
(1)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1048

کیف التحق بالإمام علیه السلام؟

(قال) أبو مخنف: جاء حنظلة إلی الحسین علیه السلام عندما ورد الطّفّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 77/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 258؛ مثله المیانجی،
العیون العبری،/ 134
وقال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد عن حمید بن مسلم، قال: جاء حنظلة ابن أسعد الشّبامیّ إلی الحسین علیه السلام عند نزوله کربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 247/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 135
جاء إلی الحسین علیه السلام عند نزوله کربلاء.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 382
التحق بالحسین علیه السلام من الکوفة أیّام المهادنة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 415

رسول الحسین علیه السلام إلی ابن سعد

وکان الحسین علیه السلام یرسله إلی عمر بن سعد بالمکاتبة «1» أیّام الهدنة «2».
السّماوی، إبصار العین،/ 77/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 258؛ مثله الحائری،
ذخیرة الدّارین، 1/ 247؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 382؛ المیانجی، العیون
العبری،/ 134؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 135

کیف استشهد؟

[بعد استشهاد ابنی عروة الغفّاریّان] قال: وجاء حنظلة بن أسعد الشّبامیّ، فقام «3» بین یدی
__________________________________________________
(1)- [فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال: بالمکالمة، وفی وسیلة الدّارین: للمکالمة].
(2)- [زاد فی الأعیان: فلمّا کان یوم العاشر جاء إلی الحسین علیه السلام وذکر ما مرّ].
(3)- [فی الکامل ونهایة الإرب: فوقف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1049
حسین، «1» فأخذ «2» ینادی: «یا «3» قَوْمِ إنِّی أخَافُ عَلَیْکُمْ مِثْلَ یَوْمِ الأحْزَابِ* مِثْل دَأْب قَوْم نُوحٍ وَعادٍ وَثَمُود وَالَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ وَمَا اللَّه یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِبَاد* وَیَا قَوْمِ إنَّی أخافُ عَلَیْکُمْ‌یَوْمَ التَّنادِ* یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ ما لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ وَمَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ» «4»
، یا قوم! «5» لا تقتلوا حسیناً «6» «فیُسْحِتَکُم بعذاب وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَری» «7»
، «8» فقال له الحسین: «9» یا ابن أسعد 8 9، رحمک اللَّه، إنّهم قد استوجبوا العذاب حین ردوا علیک ما دعوتَهم إلیه من الحقّ، ونهضوا إلیک «10» لیستبیحوک وأصحابک «11»، فکیف بهم الآن وقد قتلوا إخوانک الصّالحین، «12» قال: صدقت، «13» جعلت فداک! «14» أنت أفقه منِّی وأحقّ بذلک 13 14، أفلا نروح إلی الآخرة «15» «16» ونلحق بإخواننا؟ فقال: «17» رُحْ إلی خیرٍ 17 من الدّنیا وما فیها، وإلی مُلکٍ لا یبلی، «18» فقال: السّلام علیک أبا عبداللَّه، صلّی اللَّه علیک
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: الحسین علیه السلام یقیه السّهام والرّماح والسّیوف بوجهه ونحره].
(2)- [الکامل: فجعل].
(3)- [فی المقرّم مکانه: ونادی حنظلة بن أسعد الشّبامیّ: یا ...].
(4)- سورة غافر: 30- 33.
(5)- [أضاف فی الکامل ونهایة الإرب ونفس المهموم والمقرّم: لا].
(6)- [فی الکامل ونهایة الإرب: الحسین].
(7)- سورة طه: 61.
(8- 8) [المقرّم: فجزاه الحسین خیراً وقال].
(9- 9) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(10)- [لم یرد فی الکامل].
(11)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(12) (12*) [الکامل: فسلّم علی الحسین وصلّی علیه وعلی أهل بیته وتقدّم وقاتل].
(13- 13) [لم یرد فی نهایة الإرب، وفی المقرّم: یا ابن رسول اللَّه].
(14- 14) [لم یرد فی نفس المهموم].
(15)- [نهایة الإرب: ربّنا].
(16) (16*) [المقرّم: فأذن له، فسلّم علی الحسین وتقدّم یقاتل].
(17- 17) [نفس المهموم: بلی رح إلی ما هو خیر لک].
(18) (18*) [نهایة الإرب: سلّم علی الحسین و].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1050
وعلی أهل بیتک، وعرّف بیننا وبینک فی جنّته، فقال: آمّین آمّین «1» (18*)؛ فاستقدم «2» فقاتل حتّی قُتل «2» (12*) (16*). «3»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 443/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 279- 280؛ الأمین؛ أعیان الشّیعة، 6/ 258؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 311؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 453- 454
وکان القتل یتبیّن فی أصحاب الحسین علیه السلام لقلّة عددهم، ولا یتبیّن فی أصحاب عمر ابن سعد لکثرتهم، واشتدّ القتال والتحم «4»، وکثر القتل والجراح «4» فی أصحاب أبی عبداللَّه
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: آمّین].
(2- 2) [حکی نفس المهموم عن اللّهوف: وقاتل قتال الأبطال، وصبر علی احتمال الأهوال حتّی قُتل علیه رحمة اللَّه المتعال].
(3)- گوید: حنظلة بن اسعد شبامی بیامد و پیش‌روی حسین بایستاد و این آیات را به بانگ بلند خواند:
«ای قوم! من بر شما از روزگاری مانند دسته‌های دیگر بیم دارم. مانند حال قوم نوح و عاد و ثمود و کسانی که از پی آن‌ها بودند و خدا برای بندگان ستم نمی‌خواهد. ای قوم! من بر شما از روز ندا زدن بیم دارم. روزی‌که بازگشت‌کنان پستان آرند و در قبال خدا نگهداری نداشته باشد و هر که را خدا گمراه کند، رهبری ندارد.»
آن‌گاه گفت: «ای قوم! حسین را مکشید که (خدا) شما را به عذابی هلاک کند و هر که دروغ سازد، نومید شود.»
حسین بدو گفت: «ای ابن اسعد! خدایت رحمت کند. آن‌ها وقتی دعوت حق تو را رد کردند و حمله آوردند که خون تو و یارانت را بریزند، مستحق عذاب شدند. چه رسد به حال که یاران پارسای تو را کشته اند.»
گفت: «راست گفتی به فدایت شوم. تو فقه دین را بهتر از من می‌دانی و شایسته آنی. سوی آخرت رویم که به برادرانمان ملحق شویم.» گفت: «سوی ملک نافرسودنی روان شو که از دنیا و هرچه در آن هست، بهتر است.» گفت: «درود بر تو ای ابوعبداللَّه! خدا تو را با خاندانت صلوات گوید و در بهشت خویش ما را با تو قرین کند.» گفت: «آمین، آمین.» گوید: پس او پیش رفت و بجنگید تا کشته شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3047- 3048
(4)- [لم یرد فی إعلام الوری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1051
الحسین علیه السلام إلی أن زالت الشّمس، فصلّی الحسین علیه السلام بأصحابه صلاة الخوف. «1»
وتقدّم حنظلة بن أسعد الشّبامیّ بین «2» یَدَی الحسین علیه السلام، فنادی: یا أهل الکوفة! «3» «یا قوم! إنِّی أخاف علیکم مثل یوم الأحزاب، یا قوم! إنِّی أخاف علیکم یوم التّناد» «3» یا قوم! لاتقتلوا حسیناً «فیُسْحِتَکُم بعذابٍ وقد خابَ من افتری»، ثمّ تقدّم، فقاتل حتّی قُتل رحمة اللَّه علیه. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 109/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 247؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 135- 136؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 241؛ ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 555
(ثمّ) جاء إلیه حنظلة بن أسعد العجلیّ الشّبامیّ، فوقف «5» بین یدی الحسین یقیه السّهام والرّماح والسّیوف، بوجهه ونحره «6»، وأخذ «7» ینادی: یا «8» قوم! «إنِّی أخافُ علیکُم مثلَ
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(2)- [فی الدّرّ النّظیم مکانه: وتقدّم حنظلة بن أسعد السّاعدی بین ...].
(3- 3) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(4)- و هر چند نفر از یاران حسین علیه السلام کشته می‌شد، چون اندک بودند آشکار بود. ولی از لشگر عمر ابن سعد هر چند کشته می‌شد، چون بسیار بودند، آشکار نبود. جنگ سخت شد و یاران آن حضرت در میان لشگر فرو رفتند و کشته و مجروح در میان ایشان بسیار شد تا هنگام ظهر. پس حسین علیه السلام با یارانش نماز خوف خواند و پس از آن حنظلةبن اسعد شبامی از میان یاران حسین علیه السلام بیرون آمده و فریاد زد: «ای مردم کوفه! ای مردم! من بر شما می‌ترسم مانند روز احزاب. ای مردم! من بر شما می‌ترسم از روز فریاد (رستاخیز). ای مردم! حسین را نکشید که نابودتان سازد خدا به‌عذابی وهمانا زیانمند شد آن‌که دروغ بست.»
سپس پیش آمده و جنگ کرد تا شهید شد (رحمة اللَّه علیه). محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 109
(5)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین مکانهما: فلمّا کان یوم العاشر ورأی أصحاب الحسین علیه السلام قد اصیبوا کلّهم ولم یبق معه غیر سوید بن عمرو بن أبی المطاع الخثعمیّ، وبشر بن عمرو الحضرمیّ، جاء حنظلة، فوقف ...].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: بطلب منه الإذن].
(7)- [فی إبصار العین والعیون مکانهما: فلمّا کان یوم العاشور، جاء إلی الحسین علیه السلام یطلب منه الإذن، فتقدّم بین یدیه وأخذ ...].
(8)- [فی بحر العلوم مکانه: قالوا وبرز حنظلة بن أسعد الشّبامیّ بین یدی الحسین وهو ینادی أمام القوم: یا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1052
یوم الأحزاب، مثل دأب قوم نوح وعاد وثمود والّذینَ من بعدِهم، وما اللَّه یرید ظلماً للعِباد. ویا قَوْمِ! إنِّی أخافُ علیکُم یومَ التَّناد، یومَ تولُّونَ مُدبرین، ما لکُم مِنَ اللَّهِ مِن عاصِم» «1». یا قوم! لا تقتلوا حسیناً «فیُسْحِتَکُم بعذابٍ وقد خابَ مَن افتری». «2»
فقال له الحسین: یا ابن أسعد! «3» رحمک اللَّه «3»! إنّهم قد استوجبوا العذاب حین ردّوا علیک ما دعوتهم إلیه من الحقّ، ونهضوا إلیک یشتمونک «4» وأصحابک، فکیف بهم الآن وقد قتلوا إخوانک الصّالحین؟ فقال: صدقت «5»، جعلت فداک، «6» أفلا نروح إلی ربِّنا «7» فنلحق بإخواننا؟ فقال له الحسین: رُح إلی «8» ما هو خیر لک «8» من الدّنیا وما فیها، وإلی ملک لا یَبْلی.
فقال: السّلام علیک «9» یا ابن رسول اللَّه «9»، وعلی أهل بیتک، وجمع «10» اللَّه بیننا وبینک فی الجنّة «11». فقال الحسین: آمّین! آمّین! «12» ثمّ استقدم، فقاتل قتالًا «13» شدیداً، «14» فحملوا
__________________________________________________
(1)- [أدام إبصار العین وذخیرة الدّارین وبحر العلوم ووسیلة الدّارین: الآیة الشّریفة: «ومن یضلل اللَّه فما له من هاد»].
(2)- [إلی هنا حکی البحار وسائر المصادر بدله عن اللّهوف].
(3- 3) [لم یرد فی البحار وإبصار العین].
(4)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: لیستبیحوک (یشتحونک خ ل)].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یا ابن رسول اللَّه].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أنت أعلم وأحقّ بذلک].
(7)- [المعالی: الآخرة].
(8- 8) [فی إبصار العین: غیر].
(9- 9) [فی إبصار العین: یا أبا عبداللَّه، وزاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وإبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: صلّی اللَّه علیک].
(10)- [فی إبصار العین وبحر العلوم: عرف].
(11)- [فی البحار والعوالم: جنّته].
(12) (12*) [حکی الأسرار بدله عن اللّهوف فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ثمّ تقدّم إلی القوم مصلتاً سیفه، یضرب فیهم قدماً، حتّی تعطّفوا علیه، فقتلوه فی حومة الحرب، رضوان اللَّه علیه].
(13) (13*) [المعالی: أبطال وصبر علی احتمال الأهوال حتّی قُتل].
(14)- [إلی هنا حکاه فی بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1053
علیه، فقتلوه (12*) (13*).
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 24- 25/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 23- 24؛
البحرانی، العوالم، 17/ 267؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 304- 305؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 296؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 393؛ الجواهری، مثیر
الأحزان،/ 75- 76؛ المیانجی، العیون العبری،/ 134- 135؛ بحر العلوم، مقتل
الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 415؛ مثله السّماوی، إبصار العین،/ 77؛ الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 247؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 135
وجاء حنظلة بن أسعد الشّبامیّ، فوقف بین یدی الحسین علیه السلام یقیه الرّماح والسّهام، والسّیوف بوجهه ونحره، ثمّ التفت إلی الحسین علیه السلام.
فقال: أفلا نروح إلی ربّنا ونلحق؟ فقال: رح إلی ما هو خیر لک من الدّنیا وما فیها، فقاتل قتال الشّجعان، وصبر علی مضض الطّعان، حتّی قُتل، وألحقه اللَّه بدار الرّضوان.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 33
قال الرّاوی: وجاء حنظلة بن أسعد «1» الشّبامیّ «2»، فوقف بین یدی الحسین علیه السلام یقیه السّهام والرّماح «3» والسّیوف بوجهه ونحره، وأخذ ینادی: «4» «یا قَوْمِ إنِّی أخافُ عَلَیْکُمْ مِثْلَ‌یَوْمِ الأحْزابِ* مِثْل دَأْب قَوْم نُوحٍ وَعادٍ وَثَمُود وَالَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ وَما اللَّه یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِباد* وَیا قَوْمِ إنِّی أخافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنادِیَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ ما لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ‌عاصِمٍ» «4»
، یا قوم! لا تقتلوا حسیناً، «فیُسْحِتَکُم بعذابٍ وقد خابَ من افتری». «5»
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: سعد].
(2)- [فی المصدر وشرح الشّافیة والدّمعة: الشّامیّ، وهو تصحیف، وفی تظلّم الزّهراء: الشّیبانیّ].
(3)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(4- 4) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1054
«1» ثمّ التفت إلی الحسین علیه السلام، فقال له «2»: أفلا نروح إلی ربّنا «3» ونلحق بإخواننا «3»، فقال «4»: بلی، رح إلی ما هو خیر لک من الدّنیا وما فیها، «5» وإلی ملک لا یبلی «1». «6» فتقدّم، فقاتل قتال الأبطال، وصبر علی احتمال الأهوال، حتّی قُتل، رضوان اللَّه علیه 5 6. «7»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 109- 110/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 23؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 267؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 304؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/
296؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 189- 190؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 294؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 362 7
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة].
(3- 3) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس: له الحسین علیه السلام].
(5- 5) [شرح الشّافیة: وقاتل حتّی قتل أبطالًا وصبر صبراً جمیلًا، حتّی استشهد رضی الله عنه].
(6- 6) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 280، وفی تسلیة المجالس: قاتل حتّی قتل أبطالًا وصبر صبراً جمیلًا علی احتمال الأهوال حتّی قُتل رضی الله عنه].
(7)- راوی گفت: حنظلة بن اسعد شبامی آمد و در مقابل حسین ایستاد و تیرها و نیزه ها و شمشیرهایی را که رو به حسین می‌آمد، سپروار بر صورت و سینه خویش می‌خرید و به آواز بلند آیاتی از قرآن مجید را تلاوت می‌کرد. آیات شریفه شامل اندرزهایی است که مؤمن آل فرعون به فرعونیان گوشزد کرده است، بدین مضمون:
«ای مردم! من می‌ترسم که بر شما نیز عذابی برسد مانند عذابی که بر گذشتگان رسید. مانند قوم نوح و عاد و ثمود و آنان که پس از اینان بودند و خداوند بر بندگان خود ستم روا ندارد. ای مردم! من بر شما از روز قیامت می‌ترسم، روزی که روی از محشر به سوی جهنم بگردانید و کس نباشد که شما را از عذاب خدا نگهدارد. ای مردم! حسین را نکشید که در زیر شکنجه الهی بیچاره خواهید شد و همانا زیانکار است آن که بر خدا دروغ ببافد.»
پس روی به حسین کرده و عرض نمود: «نرویم به سوی پروردگارمان و به صف برادرانمان نپیوندیم؟»
فرمود: «چرا، برو به سوی آن‌چه از دنیا و هرچه در آن است برای تو بهتر است. برو به سوی ملکی که فنا و زوالی برای آن نیست.»
پس قدم پیش‌تر نهاد و قهرمانانه جنگید و بر تحمل شدائد شکیبایی نمود تا شهید گشت (رضوان اللَّه علیه).
فهری، ترجمه لهوف،/ 109- 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1055
__________________________________________________
- بعد از آن، حنظله بن اسعد العجلی در میان دو صف آمده و ندا کرد که: «ای قوم! من بر شما از عقاب قوم نوح و از عذاب عاد و ثمود می‌ترسم. اگر خواهید که مستحق عقوبت نشوید، دست از قتل امام حسین رضی الله عنه کوتاه کنید.»
امیر المؤمنین حسین فرمود: «ای پسر اسعد! این قوم استحقاق عذاب خداوندی پیدا کرده‌اند که دعوت تو را قبول نمی‌کنند و کدام خیر و فلاح از ایشان توقع توان داشت که برادران صالح را کشته اند و قاصد جان ما گشته.»
ابن اسعد گفت: «صدقت یا ابن رسول اللَّه! اکنون داعیه دارم که باخوان خود ملحق گردم.»
امام حسین رضی الله عنه فرمود: «برو به منزلی که بهتر از دنیا وما فیهاست.»
ابن اسعد گفت: «سلام بر تو و اهل‌بیت تو باد! امید می‌دارم که خدای تعالی در بهشت ما و تو را به هم رساند.»
امام حسین آمین گفت و ابن اسعد بر مخالفان حمله آورد و جنگ‌های مردانه کرد تا شهادت یافت.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 159- 160
پس حنظلةبن اسعد شبامی آمد و سپروار در پیش روی آن امام اخیار ایستاد و تیر و نیزه و شمشیر آن کافران را بر روی و سینه خود خرید و به آواز بلند می‌گفت: «یَا قَوْمِ إنِّی أخافُ عَلَیْکُمْ مِثْلَ یَوْمِ الأحْزابِ* مِثْل دَأب قَوْم نُوحٍ وَعادٍ وَثَمُود وَالَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ وَما اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِباد* وَیا قَوْمِ إنَّی أخافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنادِ* یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ ما لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ»، یا قوم! لا تقتلوا حسیناً «فَیُسْحِتَکُمُ بِعَذابٍ وَقَدْ خابَ مَنِ افْتَری»
و این‌ها نصیحتی چند است که مؤمن آل فرعون با قوم فرعون می‌گفت. یعنی: «ای قوم! من می‌ترسم بر شما مثل آن عذاب‌ها که بر امت‌های گذشته وارد شد، مانند عذاب قوم نوح و عاد و ثمود و آن‌ها که بعد از ایشان بودند و خدا نمی‌خواهد ستمی برای بندگان خود. ای قوم! من می‌ترسم بر شما از عذاب روز قیامت. روزی که رو از محشر بگردانید به سوی جهنم و شما را از عذاب خدا نگاه‌دارنده‌ای نباشد. ای قوم! مکشید حسین را، پس مستأصل گرداند خدا شما را به عذاب عظیم. به تحقیق که ناامید کسی است که بر خدا افترا بندد.»
پس امام حسین علیه السلام گفت: «ای پسر اسعد! خدا تو را رحمت کند، ایشان مستوجب عذاب شدند در هنگامی که نصیحت تو را قبول نکردند. تو را و اصحاب تو را دشنام دادند. اکنون چگونه مستحق عذاب الیم نباشند که بزرگان دین را به قتل آوردند.»
حنظله گفت: «فدای تو شوم. آیا به ثواب خدا نمی‌رسم و به برادران خود ملحق نمی‌شوم؟»
حضرت فرمود: برو که برای تو در آخرت مهیا گردیده است آن چه بهتر است از دنیا و آن چه در دنیاست. می‌روی به سوی مُلکی که زوال ندارد.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1056
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] وبرز من بعدهما حنظلة بن أسعد الشّبامیّ «1»، فقام بین یدی الحسین ینادی: یا قوم! لا تقتلوا حسیناً، إنِّی أخاف علیکم مثل یوم التّناد، یوم تولّون مدبرین، مالکم من اللَّه من عاصم، یا قوم! لا تقتلوا حسیناً، فیسحتکم بعذاب ألیم، فقد خاب من افتری. فقال الحسین علیه السلام: یا حنظلة! یرحمک اللَّه، فوَ اللَّه إنّهم استحقّوا العذاب، فقال حنظلة: صدقت یا سیِّدی، نفسی لک الفداء، أنت أعلم منِّی یا مولای، أفلا تأمرنی باللّحوق إلی إخوانی؟ فقالوا له: رح إلی ما هو خیر لک من الدّنیا، وامض إلی ملک لا یفنی.
وروی أنّ اللَّه تعالی رفع عن أصحاب الحسین الغطاء حتّی رأوا منازلهم فی الجنّة، فلمّا رأوا ذلک، قصدوا میدان الحرب، ثمّ إنّ حنظلة قاتل قتالًا شدیداً حتّی قتل من القوم عشرین فارساً، وقُتل رحمة اللَّه علیه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 285
ثمّ برز حنظلة ویقول:
یا «2» شرّ قوم حسباً وزادا کم ترومون لنا العنادا «3» أنتم «3» اناس أبعد البعاد
الا حفظ اللَّه لکم أولادا «3»
فلم یزل یقاتل حتّی قتل منهم ستّین فارساً، ثمّ قُتل رضی الله عنه. «4»
__________________________________________________
- حنظله گفت: «السلام علیک ای فرزند رسول صلوات بر تو باد و بر اهل‌بیت تو! خدا جمع کند میان ما و میان تو در بهشت جاوید.»
حضرت گفت: «آمین.» و آن سعادتمند در دریای حرب غوطه خورد و به سعادت شهادت فائز گردید و از مهالک دنیا خود را به ساحل نجات کشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 670- 671
(1)- [المطبوع: الشّامیّ، وهو تصحیف]
(2)- [فی بحر العلوم مکانه: وهو یرتجز: یا ...]
(3- 3) [لم یرد فی بحر العلوم].
(4)- و دیگر در غلوای جنگ حنظلة بن اسعد شبامی پیش شد و در برابر حسین علیه السلام بایستاد و در
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1057
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 343/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/
415- 416
فلمّا کان الیوم العاشر، ورأی أنّ أصحاب الحسین قد اصیبوا، ولم یبق منهم إلّانفر، وقف بین یدیه یقیه السّهام والرّماح والسّیوف بوجهه ونحره، وطلب منه الإذن، وأخذ ینادی القوم بآیات موعظة.
__________________________________________________
- حفظ و حراست آن حضرت خویشتن را سپر حسام 1 و هدف سهام ساخت و هر خدنگی که به جانب امام علیه السلام گشاد، می‌یافت. یا زخم سیف و سنانی که به قصد او فرا می‌رسید، به جان و تن می‌خرید.
و همی بانگ برمی‌داشت که:
«یا قَوْمِ إنِّی أخافُ عَلَیْکُمْ مِثْلَ یَوْمِ الأحْزابِ* مِثْل دَأب قَوْم نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودٍ وَالَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ وَما اللَّه یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِباد* وَیا قَوْمِ إنَّی أخافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنَادِ* یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ ما لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عَاصِمٍ»، یا قوم! لا تقتلوا حسیناً، «فَیُسْحِتَکُمُ بِعَذابٍ وَقَدْ خابَ مَنِ افْتَری»
یعنی: «ای قوم! من می‌ترسم بر شما که مستوجب عذاب لشگر احزاب شوید و کیفر قوم نوح و عاد و ثمود بینید و به حکم عدل خداوند کریم، دستخوش عذاب الیم گردید. ای قوم! من بر شما می‌ترسم از روز برانگیزش و موقف پرسش که هیچ پشتوانی و نگاهبانی نتوانید یافت. ای قوم! با پسر پیغمبر رزم مزنید و عذاب خدای قاهر غالب را بر جان و تن حتم مکنید.»
فقال له الحسین: «یا ابن سعد! رحمک اللَّه، إنّهم قد استوجبوا العذاب حین ردّوا علیک ما دعوتهم إلیه من الحقّ، ونهضوا إلیک یشتمونک وأصحابک، فکیف بهم الآن وقد قتلوا إخوانک الصّالحین؟»
فرمود: «ای حنظلةبن سعد! خداوند تو را رحمت کناد، دانسته باش که این جماعت مستوجب عذاب و عقاب شدند. گاهی که بدان‌چه ایشان را به سوی حق دعوت کردی، سر برتافتند و بر تو بیرون شدند و تو را به سب و شتم یاد کردند و اصحاب تو را دشنام گفتند. از آن پس که برادران پارسای تو را کشتند، از ایشان چه طمع داری؟»
حنظله عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! پدر و مادرم فدای تو باد، سخن به راستی کردی. آیا من به سوی پروردگار خود نروم؟ و با برادران خود ملحق نشوم؟»
فرمود: «شتاب کن و برو به سوی چیزی که بهتر است از دنیا و آن‌چه در دنیا است و به سوی سلطنتی که هرگز کهنه نشود و زوال نپذیرد.»
حنظله عرض کرد: «السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه! صلّی اللَّه علیک وعلی أهل بیتک، وجمع بیننا وبینک فی الجنّة.»
و حمله گران افکند و رزمی بزرگ بداد و جان بر سر شهادت نهاد (رحمة اللَّه علیه).
1. حسام: شمشیر برّان.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 293- 294
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1058
ثمّ قال للحسین: أفلا نروح إلی ربّنا ونلحق بإخواننا الصّالحین؟ فقال علیه السلام له: رُح إلی ما هو خیر من الدّنیا وما فیها، إلی ملک لا یبلی. فسلّم علیه سلامَ مودِّع، ومضی وقاتل حتّی نال شرف الشّهادة، ثمّ شرف تخصیصه بالتّسلیم علیه فی الزِّیارة الرّجبیّة وزیارة النّاحیة المقدّسة، وما فی جملة من کتب الرّجال، منها رجال الشّیخ علیه السلام من إبدال الشّبامیّ بالشّامیّ. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 382

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی حنظلة بن أسعد «2» الشّبامیّ «3». «4»
__________________________________________________
(1)- (ط مل) حنظلةبن اسعد شبامی آمد و جلوی حسین علیه السلام ایستاد (ف) و او را با چهره و گردن از تیر و نیزه و شمشیر نگهداری می‌کرد (ط مل) و فریاد می‌زد: (غافر، آیه 30) «ای قوم! من بر شما می‌ترسم از مانند روز احزاب 31. چون قوم نوح و عاد و ثمود و کسانی که بعد از آن‌ها بودند، خدا نمی‌خواهد ستم بر بندگان 32. ای قوم! من بر شما از روز پشیمانی می‌ترسم 33. روزی که پشت داده بگریزید و خدا پناهی به شما ندهد. هر که را خدا گمراه کند، رهبری ندارد. ای قوم! حسین را نکشید تا خدا شما را به عذاب خود بکوبد. نومید است هر که دروغ بندد (ط م).»
حسین به او فرمود: «ای پسر اسعد! خدایت رحمت کند، آن‌ها همان وقت مستحق عذاب شدند که پیش از جنگ دعوت بر حق تو را رد کردند و برخاستند و به تو و یارانت جواب گفتند. اکنون چه حالی دارند که برادران نیکت را کشته‌اند؟»
عرض کرد: «راست فرمودی قربانت. وقت است که به سرای دیگر رویم و به برادران پیوندیم (ط ف)؟»
فرمود: «آری، برو به سوی آن‌چه برایت از دنیا وما فیها بهتر است. ملکی که کهنه نشود.»
گفت: «السلام علیک یا ابا عبداللَّه! صلی اللَّه علیک وعلی اهل بیتک، خدا میان ما و شما در بهشت شناسایی فراهم کند.»
فرمود: «آمین، آمین.»
پیش رفت (ف) و نبرد پهلوانانه ای کرد و بر هراس نبرد شکیبایی نمود تا کشته شد (علیه رحمة اللَّه المتعال).
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 127- 128
(2)- [بحار، ج 45، والعوالم: سعد].
(3)- [فی مصباح الزّائر والأسرار: الشّامیّ، وفی ناسخ التّواریخ وتظلّم الزّهراء: الشّیبانیّ. جاء فی هامش مصباح الزّائر فی نسخة «ه» بن سعدة الشّیبانیّ].
(4)- «سلام بر حنظلة بن اسعد شبامی.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 147
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1059
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 577، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 285
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 73؛ البحرانی، العوالم، 17/ 340؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التواریخ سید الشّهداء علیه السلام، 3/ 24؛
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 414؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 246؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 322

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی حنظلة بن «1» سعد الشّیبانیّ «1» «2». «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 295
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179

82/ 105- حنظلة بن عمرو الشّیبانیّ، میزاته العائلیّة واستشهاده‌

المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] حنظلة بن عمرو الشّیبانیّ. «4»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94؛
مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 230
حنظلة بن عمرو الشّیبانیّ. «5»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
__________________________________________________
(1- 1) [الإقبال (ط حجری): سعد الشّامیّ].
(2)- [الإقبال (ط قم) والبحار: الشّبامیّ، وفی مصباح الزّائر: الشّامیّ، وفی المزار: الشّابیّ].
(3)- سلام بر حنظلة بن اسعد شبامی. هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
(4)- در مناقب گفته: در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: حنظلة بن عمرو شیبانی.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 135
و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اولین حمله شهید شدند: و دیگر حنظلة بن عمرو الشیبانی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
(5)- حنظلة بن عمرو شیبانی: ابن شهرآشوب نام او را در شمار کشته شدگان اولین حمله ذکر کرده است و سید امین نیز نام وی را آورده. واستاد خویی هم احتمال داده است که او همان «حنظلة بن اسعد شبامی»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1060
حنظلة بن عمرو الشّیبانیّ: ذکره السّیّد الأمین فی عداد الشّهداء فی (أعیانه: ج 4، ق 1، ص 252). وعدّه ابن شهرآشوب فی (مناقبه: ج 4، ص 113) من شهداء الحملة الاولی. واحتمال سیِّدنا الأستاذ الخوئی فی (معجم رجال الحدیث: ج 6، ص 306) اتّحاده مع حنظلة بن أسعد الشّبامیّ، ولا مؤیِّد لهذا الاحتمال، بل إنّ السّیِّد الأمین اعتبرهما اثنین، کما فی المصدر الآنف، ولعلّه الأصحّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386
بنو شیبان بن ثعلبة بن عکابة بن صعب بن علیّ بن بکیر بن وائل بن قاسط بن هنب ابن أفصی بن دُعمّی بن جُدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن معد بن عدنان (من ولد اسماعیل علیه السلام) أو شیبان بن ذُهل بن ثعلبة بن عکابة بن صعب ... إلخ.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 292، 293، 295، 300، 302، 307، 309، 314، 316، 470

83/ 106- حنظلة بن مرّة الهمدانیّ الشّهید بالکوفة

وفی بعض مؤلّفات أصحابنا عن قبسات الشّیخ درویش علیّ البغدادیّ: إنّه لمّا قُتل مسلم، وجری علیه ما جری، ربطوا برجله حبله «1» وجرّوه فی أسواق الکوفة، قال الشّعبیّ: فمرّ به رجل أعرابی من أهل واقصة، یقال له: حنظلة بن مرّة الهمدانیّ، وکان من شیعة علیّ بن أبی طالب، وهو راکب علی مطیّته، فقال: ویلکم یا أهل الکوفة! ما فعل هذا الرّجل الّذی تفعلون به هذا الفعال؟ فقالوا: هذا خارجیّ، خرج علی یزید بن معاویة، فقال: یا قوم! باللَّه علیکم ما یقال له؟ وما اسمه؟ قالوا: هذا مسلم بن عقیل ابن عمّ الحسین علیه السلام، فقال: ویلکم! إذا علمتم أ نّه ابن عمّ الحسین علیه السلام، فلِمَ قتلتموه وسحبتموه
__________________________________________________
- باشد. (معجم رجال الحدیث: 6/ 306 و 307). علّامه شوشتری نیز با درنظر گرفتن این احتمال، احتمال کشته شدن حنظله شیبانی را در نخستین حمله بعید شمرده است. (این احتمالات بنابر این فرض است که حنظله وجود تاریخی داشته باشد.) کسانی که اورا «شبامی» نامیده‌اند، درباره شهادت او در صحنه درگیری و مبارزه اتفاق نظر دارند. شیبانی: منسوب به «شیبان» تیره‌ای از عرب «عدنان» (عدنان، عرب شمال).
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 113
(1)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1061
علی وجهه؟ ثمّ نزل عن مطیّته وردّ یده إلی سیفه وسلّه من غمده، وحمل علیهم، وجعل یقاتل وهو یقول: لا خیر فی الحیاة بعدک یا سیّدی، ولم یزل یقاتل حتّی قتل أربعة عشر رجلًا، فتکاثروا علیه حتّی قُتل وعجّل اللَّه بروحه إلی الجنّة، وربطوا برجله حبلًا، وسحبوه علی وجهه، حتّی رُمی علی کناسة الکوفة بجانب مسلم بن عقیل.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 244- 245/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 218- 219
دفن مسلم بن عقیل وهانی بن عروة وحنظلة بن مرّة الهمدانیّ:
قال الثّعلبیّ: بقیت تلک الجثّة الطّاهرة علی وجه الأرض من غیر غسل ولا کفن، ولمّا دجی اللّیل، ونامت کلّ عین، شدّت زوجة میثم التّمّار علی نفسها وخرجت إلی الکناسة، وحملت مسلم بن عقیل وهانی بن عروة وحنظلة بن مرّة إلی دارها، ولمّا انتصف اللّیل ونامت کلّ عین، حملتهم إلی جنب المسجد الأعظم ودفنتهم بدمائهم، ولم یعلم بها أحد إلّا زوجة هانی بن عروة، لأنّها کانت فی جوارها، رحمة اللَّه علیهم ورضوانه، وقد رثت بقولها:
فإن کنتِ ما تدرین ما الموت فانظری إلی هانی فی السّوق وابن عقیل
إلی بطل قد هشّم السّیف وجهه وآخر یهوی من طمار قتیل
أصابهما فرخ البغیّ فأصبحا أحادیث من یروی بکلِّ سبیل
تری جسداً قد غیّر الموت لونه ونضح دمٍ قد سال کلّ مسیل
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 209

- حیّان (أو حباب أو حسّان) بن الحارث‌

اشاره

حیّان بن الحارث: ورد فی زیارة النّاحیة والرّجبیّة [فی مصباح الزّائر، ص 296]: السّلام علی حیّان بن الحارث السّلمانیّ، ولیس فی کتب التّراجم والرِّجال ذکر له.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 136
[یُحتمل اتّحاده مع جنادة بن الحارث السّلمانیّ الأزدیّ، راجع 59/ 72- ص 350- 351].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1062

84/ 107- خالد بن عمرو بن خالد الأزدی‌

خالد بن عمرو بن خالد الأزدیّ.
له أبیات، أوّلها: (صبراً علی الموت) تدلّ علی تشیّعه، مذکورة فی مناقب ابن شهرآشوب، ج 2، ص 260.
الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 295
خالد بن عمرو الصّیداویّ:
وفی بعض کتب المقاتل: خرج إلی القتال بعد أبیه أمام الحسین وأخذ یرتجز ویقول:
صبراً علی الموت بنی قحطان کیما تکون فی رضا الرّحمن
ذی المجد والعزّة والبرهان وذی العلا والطّول والإحسان
یا أبتا قد صرت فی الجنان فی قصر ربّ حسن البنیان
فقاتل، فقتل بضع أشخاص، ثمّ قُتل.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 136
له ذکر فی «1»:
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 192- 193
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 14
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 101
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 154
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 288/ عنه: المجلسی، البحار، 45/
18؛ البحرانی، العوالم، 17/ 261؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 298؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 293؛ القمّی، نفس المهموم،/ 287؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 238؛ مثله
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 392- 393
المجلسی، جلاء العیون،/ 665
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشهداء علیه السلام، 2/ 274
__________________________________________________
(1)- [راجع أباه عمرو بن خالد الأزدیّ، المجلّد، 16 رقم 215/ 259].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1063

85/ 108- خزیمة بن عمرو الکوفیّ «1»

86/ 109- خلف بن مسلم بن عوسجة الأسدیّ «2»

خلف بن مسلم بن عوسجة:
قال صاحب الحوادث، ناقلًا عن روضة الأحباب، للسّیّد عطاء اللَّه الشّافعیّ: خرج بعد أبیه حتّی قاتل، وقُتل رضوان اللَّه علیه. «3»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 136
__________________________________________________
(1) اسامی شهدا در کتب آل محمّد صلی الله علیه و آله که ثبت و بعضی از آنها در زیارت شهدا مذکور و برخی در کتب مقاتل مسطور است و آنچه این عدیم العلم قلیل البضاعه صدر الدّین بن الفاضل العلّامه استخراج کرده ایم اینها بودند: خزیمة بن عمرو الکوفی.
القزوینی، ریاض القدس، 1/ 300
(2)- بالجمله، در کتاب «روضة الاحباب» مسطور است که: مسلم را پسری جوان بود. چون پدر را کشته دید، مانند شیری شرزه بردمید. حسین علیه السلام او را از آهنگ خویش بازداشت و فرمود: «ای جوان! پدرت شهید شد و اگر تو نیز کشته شوی، مادرت در این بیابان قفر 1 در پناه کدام کس گریزد؟»
پسر مسلم خواست طریق مراجعت سپارد، مادرش شتابزده سر راه بر وی گرفت و گفت: «ای فرزند! سلامت نفس را بر نصرت پسر پیغمبر اختیار می‌کنی؟ هرگز از تو رضا نخواهم شد.»
پسر مسلم عنان برتافت و حمله گران افکند و مادر از قفایش فریاد همی کرد که: «ای پسر! شاد باش که هم‌اکنون از دست ساقی کوثر سیراب خواهی شد.»
و او مردانه همی کوشید تا پس از قتل سی تن از مشرکان شربت شهادت نوشید. کوفیان سر اورا بریده و به سوی مادرش افکندند. مادر، سر را برداشت و ببوسید و چنان بگریست که همگنان 2 همگان بگریستند.
1. قفر: بی‌آب و علف.
2. همگنان: حاضران.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 277/ از او: محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 305- 306
اکنون بر سر سخن رویم و نام آنان را که فاضل مجلسی علیه الرحمه یاد نفرموده است فرایاد آریم و نام راوی را با اسناد باز نماییم و تاکنون چند که از شهدا بازنموده‌ایم بیش و کم پنج تن بر آن‌چه فاضل مجلسی نگاشته افزوده ایم: سه دیگر پسر مسلم بن عوسجه.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 309
و تباهی سی تن به دست پسر مسلم‌بن عوسجه.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
(3)- ام‌خلف زوجه مسلم‌بن عوسجه، سید عطاء اللَّه شافعی در کتاب «روضة الاحباب» گوید: و محکی از جلد سوم ابواب الجنان است که این جوان پسر مسلم بن عوسجه نامش خلف بوده.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 305- 306
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1064

87/ 110- داود بن الطّرمّاح «1»

داود بن الطّرمّاح: فی کتاب الرّجال والتّراجم لیس له ذکر، وإنّما ذکر الحسین علیه السلام فی کلماته قال: یا أبطال الصّفاء! ویا مسلم بن عوسجة! ویا حبیب بن مظاهر! ویا داود بن الطّرمّاح.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 136
__________________________________________________
(1)- آن گاه از یمین و شمال نگران شد. اصحاب را همگان کشته دید و برادران و فرزندان را در خاک و خون آغشته نگریست. پس ندا در داد که: «یا مسلم بن عقیل! ویا هانی بن عروة! ویا حبیب بن مظاهر! ویا زهیر بن القین! ویا یزید بن مظاهر! ویا یحیی بن کثیر! ویا هلال بن نافع! ویا إبراهیم بن الحصین! ویا عُمیر ابن المطاع! ویا أسد الکلبیّ! ویا عبداللَّه بن عقیل! ویا مسلم بن عوسجة! ویا داود بن الطّرمّاح! ویا حرّ الرّیاحیّ! ویا علیّ بن الحسین! ویا أبطال الصّفا! ویا فرسان الهیجاء! ما لی أنادیکم فلا تجیبونی؟ وأدعوکم فلا تسمعونی؟ أنتم نیام، أرجوکم تنتبهون؟ أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصرونه؟ فهذه نساء الرّسول صلی الله علیه و آله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا من نومتکم، أ یّها الکرام! وادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، ولکن صرعکم واللَّه ریب المنون، وغدر بکم الدّهر الخؤون، وإلّا لما کنتم عن دعوتی تقصرون، ولا عن نصرتی تحتجبون. فها نحن علیکم مفتجعون، وبکم لاحقون، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.»
از آن پس که شهدا را یک یک به نام بخواند، فرمود: «ای شجعان روز دار و بُرد! و ای فرسان تنگنای نبرد! چه افتاد مرا که می‌خوانم شما را و پاسخ نمی‌گویید و دعوت می‌کنم و اجابت نمی‌فرمایید؟ ارجو 1 که از این خواب انگیخته شوید. آیا مودت شما از امام شما بگشت که نصرت او را دست بازداشتید؟ اینک زنان رسول خدایند که بی‌نصرت شما اسیر رنج و عنایند. هم اکنون برخیزید و این طغات لئام 2 را از حرم او دفع دهید. همانا مرگ بر شما دست یافت و بخت از شما به نحوست دهر روی برتافت؛ وگرنه شما در اجابت دعوت من کندی نکردید و از نصرت من باز ننشستید. هم اکنون ما از برای شما آزرده و غمنده‌ایم و از قفای شما آینده و گراینده‌ایم.»
و این اشعار قرائت فرمود:
«قوم إذا نودوا لدفع مُلمّة والقوم بین مُدعّسٍ ومکردسٍ 3
لبسوا القلوب علی الدّروع وأقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفس
نصروا الحسین فیا لها من فتیةٍ عافوا الحیاة وألبسوا من سندس
1. ارجو: امیدوارم.
2. لئام (جمع لئیم): مردمان پس فطرت.
3. مدعس (اسم مفعول از مصدر تدعیس): نیزه زدن. مکردس (اسم مفعول از ماضی کردس): دسته دسته کردن اسبان و مقصود از این مصراع برپا بودن جنگ است. معنی این اشعار در ص 215 ذکر شد.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 377- 378
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1065

111- ذکوان مولی الحسین بن أمیر المؤمنین علیهما السلام‌

الشّعبیّ قال: دخل الحسین بن علیّ یوماً علی معاویة ومعه مولی له یقال له ذکوان، وعند معاویة جماعة من قریش، فیهم ابن الزّبیر، فرحّب معاویة بالحسین وأجلسه علی سریره، وقال: تری هذا القاعد- یعنی ابن الزّبیر- فإنّه لیدرکه الحسد لبنی عبد مناف.
فقال ابن الزّبیر لمعاویة: وقد عرفنا فضل الحسین وقرابته من رسول اللَّه (ص)؛ لکن إن شئت اعلمک فضل الزّبیر علی أبیک أبی سفیان فعلت، فتکلّم ذکوان مولی الحسین بن علیّ، فقال: یا ابن الزّبیر، إنّ مولای ما یمنعه من الکلام أن لا یکون طلق اللّسان، رابط الجنان؛ فإن نطق، نطق بعلم؛ وإن صمت، صمت بحلم؛ غیر أ نّه کفّ الکلام، وسبق إلی السّنان، فأقرّت بفضله الکرام؛ وأنا الّذی أقول:
فم الکلام لِسابق فی غایةٍ والنّاس بین مقصِّر ومبلّدِ
إنّ الّذی یجری لیُدرکَ شَأوهُ یُنْمی بغیر مُسوّدٍ ومُسدَّدِ
بل کیف یُدرَک نورُ بدرٍ ساطعٍ خیْرِ الأنام وفرعِ آل محمّدِ
فقال معاویة: صدق قولک یا ذکوان؛ أکثر اللَّه فی موالی الکرام مثلک.
فقال ابن الزّبیر: إنّ أبا عبداللَّه سکت وتکلّم مولاه، ولو تکلّم لأجبناه، أو لکففنا عن جوابه إجلالًا له؛ ولا جواب لهذا العبد.
قال ذکوان: هذا العبد خیر منک؛ قال رسول اللَّه (ص): «مولی القوم منهم»؛ فأنا مولی رسول اللَّه (ص)، وأنت ابن العوام بن خویلد؛ فنحن أکرم ولاءً وأحسن فعلًا.
قال ابن الزّبیر: إنّی لست أجیب هذا؛ فهات ما عندک.
فقال معاویة: قاتلک اللَّه یا ابن الزّبیر، ما أعیاک وأبغاک، أتفخر بین یدی أمیر المؤمنین وأبی عبداللَّه؟ إنّک أنت المتعدی لطَوْرک، الّذی لا تعرف قدرک؛ فقس شِبرک بفترک؛ ثمّ‌تعرَّفْ کیف تقع بین عرانین بنی عبد مناف؛ وأما واللَّه لئن دفعت فی بحور بنی هاشم وبنی عبد شمس لقطّعتک بأمواجها، ثمّ لترمینّ بک فی لُججها؛ فما بقاءک فی البحور إذا غمرتک،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1066
وفی الأمواج إذا بهزتک؟ هنالک تعرف نفسک؛ وتندم علی ما کان من جرأتک، وتُمسی ما أصبحت فیه من أمان وقد حِیل بین العیر والنّزوان.
فأطرق ابن الزّبیر ملیّاً، ثمّ رفع رأسه، فالتفت إلی من حوله، ثمّ قال: أسألکم باللَّه! أتعلمون أنّ أبی حواری رسول اللَّه (ص)، وأنّ أباه أبا سفیان حارب رسول اللَّه (ص)؟ وأنّ امِّی أسماء بنت أبی بکر الصِّدِّیق، وامّه هند آکلة الأکباد؟ وجدِّی الصِّدِّیق، وجدّه المشدوخ ببدر ورأس الکفر؟ وعمّتی خدیجة ذات الخطر والحسب، وعمّته امّ جمیل حمّالة الحطب؟
وجدّتی صفیّة، وجدّته حمامة؟ وزوج عمّتی خیر ولد آدم محمّد (ص)، وزوج عمّته شرّ ولد آدم أبو لهب، سیصلی ناراً ذات لهب؟ وخالتی عائشة امّ المؤمنین، وخالته أشقی الأشقین؟ وأنا عبداللَّه، وهو معاویة؟
وقال له معاویة: ویحک یا ابن الزّبیر! کیف تصف نفسک بما وصفتها؟ واللَّه ما لک فی القدیم من رئاسة، ولا فی الحدیث من سیاسة، ولقد قُدْناک وسُدْناک قدیماً وحدیثاً، لا تستطیع لذلک إنکاراً، ولا عنه فِراراً، وإنّ هؤلاء الحضور لیعلمون أنّ قریشاً قد اجتمعت یوم الفخار علی رئاسة حرب بن امیّة، وأنّ أباک واسرتک تحت رایته، راضون بإمارته، غیر منکرین لفضله، ولا طامعین فی عزله، إن أمر أطاعوا، وإن قال أنصتوا، فلم تزل فینا القیادة وعزّ الولایة؛ حتّی بعث اللَّه عزّ وجلّ محمّداً (ص)، فانتخبه من خیر خلقه، من اسرتی لا اسرتک، وبنی أبی لا بنی أبیک، فجحدته قریش أشدّ الجحود؛ وأنکرته أشدّ الإنکار، وجاهدته أشدّ الجهاد، إلّامن عصم اللَّه من قریش؛ فما ساد قریشاً وقادهم إلّا أبو سفیان بن حرب، فکانت الفئتان تلتقیان، ورئیس الهدی منّا، ورئیس الضّلالة منّا؛ فمهدیُّکم تحت رایة مهدیّنا، وضالّکم تحت رایة ضالّنا؛ فنحن الأرباب، وأنتم الأذناب؛ حتّی خلّص اللَّه أبا سفیان بن حرب بفضله من عظیم شرکه؛ وعصمه بالإسلام من عبادة الأصنام؛ فکان فی الجاهلیّة عظیماً شأنه، وفی الإسلام معروفاً مکانه؛ ولقد اعطی یوم الفتح ما لم یُعْطَ أحد من آبائک؛ وإن منادیَ رسول اللَّه (ص) نادی: من دخل المسجد فهو آمِن، ومَن دخل دار أبی سفیان فهو آمِن؛ وکانت داره حَرماً، لا دارُک ولا دار أبیک؛
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1067
وأمّا هند، فکانت امرأة من قریش فی الجاهلیّة، عظیمة الخطر؛ وفی الإسلام کریمة الخبر، وأمّا جدّک الصِّدِّیق فبتصدیق عبد مناف سُمّی صدِّیقاً، لا بتصدیق عبد العُزّی، وأمّا ما ذکرت من جدِّی المشدوخ ببدر، فلعمری لقد دعا إلی البراز هو وأخوه وابنه، فلو برزْتَ إلیه أنت وأبوک ما بارزوکم ولا رأوکم لهم أکفاء، کما قد طلب ذلک غیرکم فلم یقبلوهم، حتّی برز إلیهم أکفاؤهم من بنی أبیهم، فقضی اللَّه منایاهم بأیدیهم، فنحن قتلنا ونحن قُتلنا. وما أنت وذاک؟ وأمّا عمّتک امّ المؤمنین فبِنا شرُفت وسُمّیت امّ المؤمنین، وخالتک عائشة مثل ذلک، وأمّا صفیّة فهی أدْنَتْک من الظّلّ، ولولا هی لکنت ضاحیاً؛ وأمّا ما ذکرت من عمّک وخال أبیک سیّد الشّهداء، فکذلک کانوا رحمهم اللَّه، وفخرُهم وإرثهم لی دونک، ولا فخر لک فیهم، ولا إرث بینک وبینهم؛ وأمّا قولک: أنا عبداللَّه وهو معاویة، فقد علمت قریش أ یُّنا أجود فی الإزَم، وأحْزم فی القُدُم، وأمنع للحُرَم؛ لا واللَّه، ما أراک منتهیاً حتّی تروم من بنی عبد مناف ما رام أبوک، فقد طالبهم بالذّحول، وقدّم إلیهم الخیول، وخدعتم امّ المؤمنین، ولم تراقبوا رسول اللَّه (ص)، إذ مددتم علی نسائکم السُّجوف، وأبرزتم زوجته للحتوف ومقارعة السّیوف، فلمّا التقی الجمعان، نکص أبوک هارباً، فلم یُنْجِه ذلک أن طحنه أبو الحسین بکلکله طحن الحصید بأیدی العبید، وأمّا أنت فأفلتَّ بعد أن خمشتْک براثینُه ونالتْک مخالیبه، وأیم اللَّه لیقوّمنّک بنو عبد مناف بشقافها، أو لَتُصبِحَنّ منها صباحَ أبیک بوادی السّباع، وما کان أبوک المرهوب جانبه، ولکنّه کما قال الشّاعر:
أکِیلة سرحانٍ فَریسة ضیغمٍ فقَضْقَضَه بالکفّ منه وحطّما
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 86- 89
والمقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی:
وعشرة من موالی الحسین علیه السلام.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة
المجالس وزینة المجالس، 2/ 331
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1068
ولم یذکر أسماء من موالیه، وذکوان هو من موالیه، ویحتمل أن یکون من الشّهداء فی الحملة الاولی.

88/ 112- رافع بن عبداللَّه الأزدی‌

میزاته العائلیّة

قُتل من الأزد: ومولی لأزد شنوءة «1»، یدعی رافعاً.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
رافع بن عبداللَّه مولی مسلم الأزدیّ.
لسّماوی، إبصار العین،/ 108
رافع مولی مسلم الأزدیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
رافع بن عبداللَّه مولی مسلم بن کثیر الأزدیّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 270/ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 422
رافع مولی مسلم الأزدیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
رافع بن عبداللَّه مولی مسلم بن کثیر الأزدیّ.
قُتل مع الحسین علیه السلام سنة 61.
الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 448
رافع مولی مسلم الأزدیّ:
وخرج رافع بن عبداللَّه مولی مسلم بن کثیر الأزدیّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: شنوة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1069
رافع بن عبداللَّه الأزدیّ الکوفیّ:
وهو مولی مسلم بن کثیر.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 136

کیف التحق بالإمام علیه السلام؟

کان رافع خرج إلی الحسین علیه السلام مع مولاه مسلم، المذکور قبله.
السّماوی، إبصار العین،/ 108
قال صاحب الحدائق: کان رافع بن عبداللَّه خرج إلی الحسین علیه السلام من الکوفة مع مولاه مسلم بن کثیر، کما تقدّم، فوافاه لدن نزوله فی کربلاء. وکان ملازماً للحسین علیه السلام هو ومولاه مسلم إلی الیوم العاشر.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 270- 271
ذکر أهل السّیر: إنّه خرج إلی الحسین، فوافاه عند نزوله فی کربلا، ولازمه إلی أن وقعت الواقعة الیوم العاشر، فتقدّم بین یدیه، وقتل من القوم جمعاً کثیراً، ثمّ نال شرف الشّهادة، رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 422
عن ابن شهرآشوب فی المناقب: کان قد خرج مع مولاه مسلم إلی الحسین من الکوفة، فوافیاه لدن نزوله کربلاء.
الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 448
وقد جاء إلی الحسین علیه السلام مع مسلم المذکور.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419

استشهاده‌

وحضر القتال، فقُتل بعد مسلم مبازرة بعد صلاة الظّهر.
السّماوی، إبصار العین،/ 108- 109/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام
(الهامش)،/ 419
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1070
فلمّا نشب القتال، تقدّم مولاه إلی الحرب بین یدی الحسین علیه السلام «1»، وقتل فی الحملة الاولی «2» کما مرّ فی محلِّه «2»، وقُتل رافع بن عبداللَّه مبارزة بعد صلاة الظّهر فی حومة الحرب بعدما قتل من القوم جماعة کثیرة وجرح آخرین، ثمّ اشترکا فی قتله کثیر بن شهاب التّمیمیّ ومحفز بن أوس الضّبّیّ، انتهی.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 271/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 136
استشهدا معه، قُتل مولاه فی الحملة الاولی، وقُتل هو مبارزة بعد الظّهر.
الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 448

89/ 113- ربیعة بن حوط الأسدی‌

حبیب بن مظهر بن رئاب بن الأستر بن خجوان بن فقعس الکندیّ، ثمّ الفقعسیّ، له إدراک، عمّر حتّی قُتل مع الحسین بن علیّ. ذکره ابن الکلبیّ مع ابن عمّه ربیعة بن حوط ابن رئاب.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 373 رقم 1949
قال المرزبانیّ: ربیعة بن حوط بن رئاب، أدرک حیاة النّبیّ صلی الله علیه و آله، وحضر یوم ذی قار، ثمّ نزل الکوفة. وکان بها إلی أن جاء الحسین علیه السلام من مکّة إلی العراق حتّی نزل بکربلاء، ثمّ خرج ربیعة بن خوط من الکوفة، وجاء إلی الحسین علیه السلام مع ابن عمّه حبیب، وکان حبیب معه إلی أن قُتل بین یدیه فی الحملة الاولی مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 188؛ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 120
«3» [ربیعة بن حوط: قال ابن عساکر: وهو مکنّی بأبی ثور، أو أبا المهوش. کان من
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: بعد أن قتل من عساکر ابن سعد].
(3) (3*) [هذه العبارة حُکیت عن الإصابة، 1/ 511، راجع: حبیب بن مظاهر الأسدیّ فی عنوان میزاته العائلیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1071
الشّعراء المخضرمین الّذین أدرکوا عصر الجاهلیّة والإسلام] (3*)، وإنّه ساکن فی الکوفة، وذهب إلی کربلاء، وقاتل حتّی قُتل، رضوان اللَّه علیه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 137

90/ 114- رجل سیّاح «1»

91/ 115- رجل من آل أبی لهب‌

قُتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهما [...]. رجل من آل أبی لهب لم یسمّ لنا.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 75، 77

92/ 116- رجل من أصحاب الحسین علیه السلام‌

وحدّثنی أبو عثمان المازنیّ، قال: اسِر رجل یوم الحسین بن علیّ رضی الله عنه، فاتی به یزید ابن معاویة، فقال له: ألیس أبوک القائل:
ارجِّلُ جُمَّتی وأجُرُّ ذیلی وتحمِلُ شِکّتی افُقٌ کمیْتُ
امشِّی فی سَراة بنی غُطَیْفٍ إذا ما سامنی ضیْمٌ أبیْتُ
قال: بلی، فأمر به، فقُتل.
المبرّد، الکامل، 1/ 72
وحکی أ نّه أحضر عند یزید بن معاویة رجل من أصحاب الحسین علیه السلام، وکان قد اسِر من کربلا، فقال له یزید: أکان أبوک الّذی قال: «أرجل جمّتی» إلی آخره؟ قال:
نعم، فأمر یزید بقتله، فقُتل رحمة اللَّه علیه. «2»
القمّی، نفس المهموم،/ 126
__________________________________________________
(1)- و دو نفر دیگر بعد از ظهر ملحق شدند، یکی مرد سیاح صاحب کشکول آب و دیگری جوان نصرانی
القزوینی، ریاض القدس، 1/ 301
(2)- حکایت شده است که یکی از اصحاب حسین‌بن علی علیه السلام در کربلا اسیر شد و او را نزد یزید بردند. به او گفت: «پدر تو بود که گفته است:
«زلف خود شانه زنم دامن خود را بکشم اسب رهوار کمیتی است به زیر پایم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1072

93/ 117- رجل من بنی حنیفة

وحضرت الصّلاة، فصلّی الحسین بأصحابه صلاة الخوف.
فلمّا فرغوا، شدّ علیهم العدوّ، فاقتتلوا بعد الظّهر قتالًا شدیداً، ووصل إلی الحسین، فاستهدف دونه سعید بن عبداللَّه الحنفیّ، فما زال یُرمی حتّی سقط، ویقال إنّه استهدف دونه رجل من بنی حنیفة غیر سعید بن عبداللَّه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 403، أنساب الأشراف، 3/ 195- 196
وتقدّم زهیر بن القین، فقاتل بین یدی الحسین وهو یقول:
أنا زهیر وأنا ابن القین أذودهم بالسّیف عن حسین
قال: وحضرت صلاة الظّهر، فأمر علیه السلام لزهیر بن القین وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ أن یتقدّما أمامه بنصف من تخلّف معه، وصلّی بهم صلاة الخوف بعد أن طلب منهم الفتور عن القتال لأداء الفرض.
قال ابن حصین: إنّها لا تُقبَل منک، قال حبیب بن مظاهر: لا یُقبَل من آل رسول اللَّه وأنصارهم، وتُقبَل منک وأنتَ شارب الخمر؟!
وقیل: صلّی الحسین علیه السلام وأصحابه فرادی بالإیماء، وقاتل زهیر قتالًا شدیداً حتّی قُتل.
ولمّا وصل القتال إلیه علیه السلام، تقدّم أمامه رجل من بنی حنیفة یقیه بنفسه حتّی سقط بین یدی الحسین علیه السلام.
فقال الحنفیّ: اللَّهمّ لا یعجزک شی‌ء تریده، فأبلغ محمّداً صلی الله علیه و آله نصرتی ودفعی عن الحسین، وارزقنی مرافقته فی دار الخلود.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 33- 34
__________________________________________________
-سرورانی ز عطیفند و به دنبال روان چون ز ظلمی به‌هراسم به‌فلک سرسایم»
گفت: «آری.» یزید امر کرد و او را کشتند.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1073

94/ 118- رجل من خزیمة

رجل من خزیمة فی کربلاء سفیر عمر بن سعد إلی الحسین بن علیّ، وبقی معه إلی أن استشهد.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 219
قال أبو مخنف رحمه الله: وأوّل رایة سارت لحرب الحسین علیه السلام رایة عمر بن سعد (لعنه اللَّه) وتحتها ستّة آلاف فارس، ثمّ دعا بشبث بن ربعیّ (لعنه اللَّه) وعقد له رایة، وضمّ إلیه أربعة آلاف فارس، ثمّ دعا بعروة بن قیس (لعنه اللَّه) وعقد له رایة، وضمّ إلیه أربعة آلاف فارس، ثمّ دعا بسنان بن أنس وعقد له رایة علی أربعة آلاف فارس.
قال: فتکاملوا ثمانین ألف فارس من أهل الکوفة لیس فیهم شامیّ ولا حجازیّ حتّی نزلوا قریباً من عسکر الحسین علیه السلام، فدعا ابن سعد (لعنه اللَّه) بکثیر بن شهاب (لعنه اللَّه) وقال له: انطلق إلی الحسین وقل له: ما الّذی جاء بک إلینا وأقدمک علینا؟ فأقبل حتّی وقف بإزاء الحسین علیه السلام ونادی: یا حسین! ما الّذی جاء بک إلینا وأقدمک علینا؟
فقال الحسین علیه السلام: أتعرفون هذا الرّجل؟ فقال له أبو ثمامة الصّیداویّ رحمه الله: هذا من أشرّ أهل الأرض، فقال علیه السلام: سلوه ما یرید؟ فقال: ارید الدّخول علی الحسین علیه السلام، فقال له زهیر بن القین رحمه الله: ألق سلاحک وادخل، فقال: لست أفعل، فقال: انصرف من حیث أتیت، فانصرف إلی ابن سعد وأخبره بذلک. «1»
فأنفذ برجل آخر من «2» خزیمة، وقال له: امض «3» إلی الحسین علیه السلام وقل له: ما الّذی جاء «4» بک إلینا وأقدمک علینا؟ فأقبل «5» حتّی وقف بأزاء الحسین «6» علیه السلام فنادی «7»: فقال
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(2)- [فی المعالی مکانه: لمّا رجع کثیر أنفذ عمر بن سعد برجل من ...].
(3)- [الأسرار: انطلق].
(4)- [المعالی: أتی].
(5)- [زاد فی الأسرار: یسیر].
(6)- [فی الأسرار: العسکر، وفی المعالی: الإمام علیه السلام].
(7)- [زاد فی الأسرار: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، وزاد فی المعالی: أنا رسول].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1074
الحسین علیه السلام «1»: «2» أ «3» تعرفون هذا الرّجل «2»؟ فقالوا «4»: هذا رجل «5» فیه الخیر «5» إلّاأ نّه شهد «6» هذا الموضع «7» «8»، فقال «9»: سلوه ما «10» یرید؟ «11» فقال: أرید الدّخول علی الحسین علیه السلام، فقال له زهیر رحمه الله: ألق سلاحک وأدخل، «12» فقال: حبّاً «13» وکرامة. ثمّ ألقی «12» سلاحه ودخل «14» علیه، فقبّل یدیه ورجلیه 14، وقال: یا مولای! «15» ما الّذی جاء بک إلینا وأقدمک علینا «16»؟ فقال علیه السلام: کتبکم «17»، فقال: «18» الّذین کاتبوک هم 18 الیوم من خواصّ ابن زیاد (لعنه اللَّه).
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: لأصحابه].
(2- 2) [المعالی: أتعرفوه].
(3)- [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: قال أبو مخنف: لمّا رجع کثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ اللّعین، أنفذ عمر بن سعد برجل من خزیمة حتّی وقف بإزاء الإمام أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام فنادی: أنا رسول، فقال الحسین: أتعرفونه؟ فقالوا ...].
(5- 5) [الأسرار: جیّد فاضل].
(6)- [زاد فی الأسرار: فی].
(7)- [المعالی: المشهد وهذا الموضع الفظیع].
(8)- [زاد فی الأسرار: الفظیع].
(9)- [زاد فی الأسرار: لهم].
(10)- [زاد فی الأسرار: الّذی].
(11)- [زاد فی الأسرار: فقال زهیر بن القین: ما الّذی ترید؟].
(12- 12) [الأسرار: فألقی].
(13)- [لم یرد فی المعالی].
(14- 14) [الأسرار: انکبّ علی قدمیه یقبّلهما].
(15)- [زاد فی الأسرار: ابن سعد لعنة اللَّه علیه یقول].
(16)- [الأسرار: إلینا].
(17)- [زاد فی الأسرار: الّتی أوردتنی إلیکم وأقدمتنی إلیکم].
(18- 18) [الأسرار: یا مولای، لعن اللَّه الّذین کاتبوک وأزعجوک، فإنّهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1075
فقال له: ارجع إلی صاحبک وأخبره «1» بذلک، فقال: یا مولای! من الّذی «2» یختار النّار علی الجنّة؟ فوَاللَّه ما أفارقک حتّی ألقی حمامی بین یدیک «2»، فقال له الحسین علیه السلام: واصلک اللَّه کما واصلتنا بنفسک، ثمّ أقام عند «3» الحسین علیه السلام حتّی قُتل رحمه الله.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 51- 53/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 258-
259؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 309؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 219

95/ 119- رجل من سلیم‌

96/ 120- رجل من کنانة

قال: وأقبل الحسین یکلِّم من بعث إلیه ابن زیاد، وإنّی لأنظر إلیه، وعلیه جبّة بُرد، فلمّا أبوا ما قال لهم، انصرف إلی مصافّه، وإنّهم لمائة رجل أو قریب من مائة، فیهم من صُلْب علیّ خمسة، وستّة عشر من الهاشمیّین، وفیهم رجل من سلیم حلیف لهم، ورجل من کنانة حلیف لهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 424، أنساب الأشراف، 3/ 226
قال الحصین: وحدّثنی سعد بن عبیدة، قال: «4» إنّ أشیاخاً من أهل الکوفة لَوُقوف علی التّلّ یبکون ویقولون: اللَّهمّ أنزِل نصرک، قال: قلت: یا أعداء اللَّه، ألا تنزلون فتنصرونه! قال: فأقبل الحسین یکلِّم مَنْ بعث إلیه ابن زیاد، قال «4»: وإنِّی لأنظر إلیه وعلیه جبّة من بُرود، فلمّا کلّمهم انصرف، فرماه «5» رجل من بنی تمیم یقال له: عمر الطُّهَویّ «5» بسهم، فإنِّی لأنظر إلی السّهم بین کتفیه، متعلّقاً فی جبّته، «6» فلمّا أبوا علیه «6»
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: أعلمه].
(2- 2) [الأسرار: یترک الجنّة ویدخل النّار؟].
(3)- [الأسرار: مع].
(4- 4) [بغیة الطّلب: إنّی لأنظر إلی الحسین علیه السلام یکلّمهم].
(5- 5) [بغیة الطّلب: عمیر الطّهاویّ].
(6- 6) [لم یرد فی بغیة الطّلب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1076
رجع إلی مصافّه، و «1» إنِّی «2» لأنظر إلیهم «1»، وإنّهم لقریب من مائة رجل، فیهم لصُلب علیّ ابن أبی طالب علیه السلام خمسة، «3» ومن بنی هاشم ستّة عشر «3»، «4» ورجل من بنی سُلَیم «5» حلیفٌ لهم، ورجل «5» من بنی کنانة «6» حلیف لهم، وابن عمر بن زیاد 4 6. «7»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 392- 393/ مثله الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 348؛
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2638، الحسین بن علیّ،/ 97
وأقبل الحسین یکلِّم مَنْ بعث إلیه ابن زیاد وعلیه جبّة من برود، فلمّا کلّمهم انصرف، فرماه رجل من بنی تمیم، یقال له عمرو الطّهویّ، بسهم بین کتفیه، فإنّی لأنظر إلی السّهم بین کتفیه متعلّقاً بجبّته، فلمّا أبوا علیه رجع إلی مصافّه وإنّی لأنظر إلیهم وهم قریب من مائة رجل، فیهم لصلب علیّ خمسة، ومن بنی هاشم ستّة عشر، ورجل من بنی سلیم حلیف لهم، ورجل من بنی کنانة حلیف لهم، وابن عمّ ابن زیاد.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 170- 171
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی بغیة الطّلب].
(2)- [فی تاریخ الإسلام مکانه: قال سعد: وإنّی ...].
(3- 3) [تاریخ الإسلام: أو سبعة، وعشرة من الهاشمیّین].
(4- 4) [بغیة الطّلب: ومنهم حلیف لهم من بنی سلیم].
(5- 5) [تاریخ الإسلام: آخر].
(6- 6) [لم یرد فی تاریخ الإسلام].
(7)- سعد بن عبیده گوید: تنی چند از پیران کوفه بر تپه ایستاده بودند و می‌گریستند و می‌گفتند: «خدایا! نصرت خویش را بیار.»
گوید: گفتم: «ای دشمنان خدا! چرا پایین نمی‌آیید که او را یاری کنید؟»
گوید: حسین پیش آمد و با کسانی که ابن‌زیاد سوی وی فرستاده بود، سخن کرد.
راوی گوید: او را می‌دیدم که جبه‌ای از حله‌ها به تن داشت و چون با آن‌ها سخن کرد، بازآمد. یکی از بنی‌تمیم به نام عمرطهوی تیری سوی وی انداخت و دیدم که تیر میان دو شانه‌اش به جبه آویخته بود و چون از او نپذیرفتند، به طرف صف خویش بازگشت. دیدمشان که نزدیک به یک صد کس بودند. پنج کس از نسب علی بن ابی‌طالب علیه السلام‌و شانزده کس از بنی‌هاشم. یکی از بنی‌سلیم و یکی از بنی‌کنانه. هر دوان وابسته بنی‌هاشم و پسر عمر بن زیاد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2979
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1077

97/ 121- رجل من عبدالقیس‌

حدّث أبو العبّاس الحمیری، قال رجل من عبدالقیس: قُتل أخوه مع الحسین علیه السلام، فقال:
یا فرو قومی فاندبی خیر البریّة فی القبور وابکی الشّهید بعبرةٍ من فیض دمع ذی درور
ذاک الحسین مع التّفجّع والتّأوّه والزّفیر قتلوا الحرام من الأئمّة فی الحرام من الشّهور
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 42
عبدالقیس بن أفصی بن دعْمَی بن جدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن معد بن عدنان (من ولد إسماعیل علیه السلام)، بنو ربیعة بن نزار بن معد بن عدنان بالیمن.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 292، 295

98/ 122- رشید

[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] برز من بعده [مالک] رجل یقال له رشید، فحمل علیهم وقتل منهم عشرین فارساً، فقتله القوم عند مقتلة العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السلام، فوقع علیها. وفی روایة أخری: أ نّهما قُتلا جمیعاً ودُفنا فی قبر واحد.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286

123- رشید الهجری‌

میزاته العائلیّة

وأصحاب أمیر المؤمنین الّذین کانوا شرطة الخمیس [...] رُشَید الهَجَریّ.
البرقیّ، الرّجال،/ 3، 4
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1078
أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام: [...] رُشَید الهَجَریّ.
البرقیّ، الرّجال،/ 7- 8
من جملة مبایعی أمیر المؤمنین علیه السلام الرّاضین بإمامته، الباذلین أنفسهم فی طاعته [...].
ومن یلحق بهم فی الذّکر من أولیائهم وعلْیة شیعتهم وأهل الفضل فی الدِّین والإیمان والعلم والفقه والقرآن، المنقطعین إلی اللَّه تعالی بالعبادة والجهاد والتّمسّک بحقائق الإیمان [...]، ورشید الهجریّ.
المفید، الجمل (من المصنّفات)، 1- 2/ 101، 108، 109
رُشَیْد الهجریّ. وقیل: الفارسیّ.
مولی بنی معاویة، لا یثبت له صحبة، ذکره بعض المتأخّرین.
حدّثنا [...]، قال: ثنا أبو عامر العقدیّ، عن إسماعیل بن إبراهیم بن أبی حبیبة الأشهلیّ، حدّثنی عبدالرّحمان بن أبی عبدالرّحمان بن ثابت، عن رشید الهجریّ مولی بنی معاویة؛ أ نّه ضرب رجلًا یوم «احد» فقتله، فقال: خذها وأنا الغلام الفارسیّ. فقال رسول اللَّه (ص): «ما منعک أن تقول: الأنصاریّ، وأنت منهم؟ إنّ مولی القوم منهم».
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 1119 رقم 2812
من أصحاب أمیر المؤمنین والحسن والحسین وعلیّ بن الحسین علیهم السلام رشید الهجریّ. «1»
الطّوسی، الرّجال،/ 41، 67، 73، 89/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 134
من أصحاب الإمام الصّادق: قنواء بنت رشید «2».
الطّوسی، الرّجال،/ 341
الهَجَریّ: بفتح الهاء والجیم وکسر الرّاء فی آخرها، هذه نسبه إلی هَجَر وهی بلدة من بلاد الیمن من أقصاها وقلال الهجر معروفة، والمشهور بهذه النّسبة رشید الهجریّ.
__________________________________________________
(1)- رشید، بالتّصغیر، والهجریّ بفتح الهاء والجیم، وکسر الرّاء المهملة والیاء: نسبة إلی هجر، بلدة من أقصی الیمن.
(2)- [المطبوع: زبید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1079
السّمعانی، الأنساب، 5/ 627
وبابه [الحسین علیه السلام] رشید الهجریّ.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77
ولد الحسن علیه السلام بالمدینة لیلة النّصف من شهر رمضان عام احد، سنة ثلاث من الهجرة، وقیل سنة اثنتین، وجاءت به فاطمة سلام اللَّه علیها إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله یوم السّابع من مولده فی خرقة من حریر الجنّة؛ وکان جبرئیل نزل بها إلی النّبیّ، فسمّاه حسناً، وعقّ عنه کبشاً، فعاش مع جدّه سبع سنین وأشهراً، وقیل ثمان سنین؛ ومع أبیه ثلاثین سنة، وبعده تسع سنین، وقالوا عشر سنین، وکان ربع القامة؛ وله محاسن کثة «1» وأصحابه أصحاب أبیه، وبوّابه قیس بن ورقاء المعروف بسفینة، ورشید الهجریّ، ویقال ومیثم التّمّار «1»، وبویع بعد أبیه یوم الجمعة الحادی والعشرین من شهر رمضان فی سنة أربعین.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 28/ المجلسی، البحار، 44/ 112
أصحابه [الإمام الحسن علیه السلام]: أصحاب أبیه: رشید.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 40
رشید، بضمّ الرّاء، الهجریّ مشکور.
العلّامة الحلّی، الرّجال،/ 72/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 134
رُشید، بضم الرّاء وفتح الشّین المعجمة، الهَجَریّ بفتحتین، ورأیتُ بعض أصحابنا قد ضبطه «الهُجْریّ» بضمّ الجیم وهو اشتباه علیه ی، ن، سین، ین [کش، جخ] «2».
ابن داود،/ 153 رقم 605/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 134
أسماء أبوابه: رشید الهجریّ.
الکفعمی، المصباح،/ 522
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی البحار].
(2)- [زاد فی نقد الرّجال: وهو اشتباه، انتهی. وقوله اشتباه هذا دعوی بلا دلیل مع أنِّی لم أجد فی کلام أحد من أصحابنا، خصوصاً فی کلام العلّامة قدس سره أ نّه ضبط الهجریّ بضمّ الجیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1080
رشید الهجریّ [ی. ن. سین. ین] مشکور [صه]، وفی [کش] إنّه کان قد ألقی إلیه علم البلایا والمنایا، وکان أمیرالمؤمنین علیه السلام یسمّیه رشید البلایا «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 319
وأمّا القائم علی باب الحسین علیه السلام فهو رشید الهجریّ.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 374
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: رشید هجریّ. «1»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
رشید الهجریّ، الضّبط لا خلاف بینهم فی کون رشید بضمّ الرّاء مصغّراً، والهجریّ بفتح الهاء والجیم وکسر الرّاء المهملة والیاء. کذا ضبطه الخلیل وجماعة، وقال ابن داود بعد ضبطه بفتحتین، ورأیت بعض النّاس قد ضبطه الهجریّ بضمّ الجیم، وهو اشتباه علیه، انتهی.
والهجریّ نسبة إلی هجر، قیل إنّه بلدة من أقصی الیمن، وفی القاموس والتأج وهجر محرّکة: بلد بالیمن، بینه وبین عثر یوم ولیلة من جهة الیمن، مذکّر مصرف، وقد یؤنّث ویمنع، والنّسبة هجریّ علی القیاس، وهاجریّ علی غیر القیاس. ثمّ قال: وهجر اسم لجمیع أرض البحرین، ومنه المثل کمبضع تمر إلی هجر، ثمّ قال: وهجر قریة کانت قرب المدینة المشرفة، إلیها تنسب القلال الهجریّة أو إنّها تنسب إلی هجر الیمن، وفیه اختلاف، انتهی. المهم ممّا فی التّاج ما زجا بالقاموس، وقریب منه معنی ما فی المراصد.
التّرجمة: عدّه الشّیخ رحمه الله رشید الهجریّ تارة من أصحاب علیّ علیه السلام، وأخری من أصحاب الحسن علیه السلام، وثالثة من أصحاب الحسین علیه السلام، ورابعة من أصحاب السّجّاد.
__________________________________________________
(1)- باب الرّاء من أسامی الرّواة [عن الحسن بن علیّ علیهما السلام ...].
رشید هجری از روات است.
باب الرّاء من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] رشید الهجریّ.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 206، 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1081
وفی التّحریر الطّاوسیّ: رشید الهجریّ مشکور، ومثله بزیادة قوله: بضمّ الرّاء بعد رشید فی القسم الأوّل من الخلاصة، وعدّه فی الحاوی فی الحسان. وقال فی کتاب الکشّیّ روایتان مقتضیتان الشّکر، إلّاأ نّهما غیر واضحتی السّند، انتهی.
وفی الوجیزة إنّه ثقة معروف، وفی البلغة أیضاً أ نّه ثقة، وحکی الوحید رحمه الله عن بعضهم الاعتراض علیهما فی التّوثیق بأنّ غایة ما ذکر فیه أ نّه مشکور، وألقی إلیه علم البلایا والمنایا، وهو لا یفید التّوثیق، ثمّ قال: الوحید الظّاهر من جلالته أنّ الأمر کما قالا ویبالی أنّ فی الکفعمی عدّهُ من البوّابین لهم علیهم السلام، انتهی.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 431
قنواء بنت رشید الهجریّ، الضّبط قنواء بفتح القاف وسکون النّون وفتح الواو وبعدها ألف وهمزة، وفی بعض نسخ رجال الشّیخ المعتمدة إبدال رشید بزبید، وهو غلط جزماً.
التّرجمة: عدّها الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الصّادق علیه السلام، وقد رجّحنا فی ترجمة أبیها فی ذیل روایة رواها وثاقتها، فلاحظ وتدبّر.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 82
رشید، بضمّ الرّاء، الهجریّ: نسبة إلی هجر، بفتح أوّله وثانیه: مدینة هی قاعدة البحرین أو ناحیة البحرین کلّها. «1»
القمّی، نفس المهموم،/ 134
وقد کان معاویة لعنه اللَّه یسبّ علیّاً ویتتبّع أصحابه مثل میثم التّمّار، وعمرو بن الحمق، وجویریّة بن مسهر، وقیس بن سعد، ورشید الهجریّ، ویقنت بسبّه فی الصّلاة، ویسبّ ابن عبّاس، وقیس بن سعد، والحسن والحسین علیهما السلام، ولم ینکر ذلک علیه أحد.
ابن هلال، الغارات (التّعلیق)، 2/ 833
رشید الهجریّ: رشید فی تکملة نقد الرّجال: قال الخلیل (والظّاهر أنّ المراد به الخلیل الغازی القزوینیّ): بضمِّ المهملة وفتح المعجمة وسکون الخاتمة (والهجریّ). قال الخلیل:
__________________________________________________
(1)- رشید، به راء مضموم: منسوب به هجر، به فتح اول و دوم است و آن شهری است که حکومت نشین بحرین است یا ناحیه بحرین است.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 57
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1082
بفتح الجیم ا ه. وفی الخلاصة رشید، بضمّ الرّاء. وفی رجال ابن داود رشید بضمّ الرّاء وفتح الشّین المعجمة (الهجریّ) بفتحتین، ورأیت بعض أصحابنا قد ضبطوا الهجریّ بضمّ الجیم، وهو اشتباه علیه ا ه. وعادته أن یتعقّب بمثل ذلک کلام العلّامة فی الخلاصة، لکن ذلک لا أثر له فی الخلاصة، والهجریّ نسبة إلی هجر، اسم لثلاثة مواضع: بلدة بأقصی الیمن، واسم لجمیع أرض البحرین، ومنه المثل کمبضع التّمر إلی هجر، وقریة کانت قریب المدینة، تنسب إلیها القلال الهجریّة، أو أ نّها منسوبة إلی هجر الیمن.
أقوال العلماء فیه: ذکره الشّیخ فی رجاله فی أصحاب علیّ والحسن والحسین وعلیّ بن الحسین علیهم السلام، وذکر الکفعمیّ فی بعض الأئمّة علیهم السلام أنّ بوّابه رشید الهجریّ.
وفی الخلاصة مشکور، وفی الوجیزة والبلغة ثقة، وفی التّعلیقة اعترض بأنّ غایة ما ذکر فیه أ نّه مشکور، وألقی إلیه علم البلایا والمنایا، وهو لا یفید التّوثیق، والظّاهر من جلالته أنّ الأمر کما قالا، ویبالی أنّ فی کتاب الکفعمیّ عدّه من البوّابین لهم علیهم السلام ا ه.
وعن التّحریر الطّاوسیّ مشکور، وعن الحاویّ عدّه من الحسان، وقال فی کتاب الکشّیّ روایتان مقتضیتان الشّکر إلّاأ نّهما غیر واضحتی السّند.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 6

خصائصه الفریدة

حدّثنا عبداللَّه بن محمّد، عن إبراهیم بن محمّد، قال: حدّثنا علیّ بن معلّی، قال: حدّثنا ابن أبی حمزة، عن سیف بن عمیرة، قال: سمعت العبد الصّالح أبا الحسن علیه السلام ینعی إلی رجل نفسه، فقلت فی نفسی: وإنّه لیعلم متی یموت الرّجل من شیعته، فقال: شبه المغضب یا إسحاق، قد کان رشید الهجریّ یعلم علم المنایا والبلایا، فالإمام أولی بذلک.
حدّثنا الحسن بن علیّ بن فضّال، عن معاویة، عن إسحاق، قال: کنتُ عند أبی الحسن علیه السلام ودخل علیه رجل، فقال له أبو الحسن علیه السلام: یا فلان! إنّک تموت إلی شهر، قال:
فأضمرت فی نفسی کأ نّه یعلم آجال شیعته، قال: یا إسحاق! وما تنکرون من ذلک وقد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1083
کان رشید الهجریّ مستضعفاً، وکان یعلم علم المنایا والبلایا، فالإمام أولی بذلک، ثمّ قال: یا إسحاق! تموت إلی سنتین ویشتّت «1» أهلک وولدک وعیالک وأهل بیتک، ویفلسون إفلاساً شدیداً. «2»
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 284، 285 رقم 9، 13 الجزء 6/ عنه: المجلسی، البحار،
42/ 123؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 103- 104
وکان أمیر المؤمنین یقول له: أنت رشید البلایا، وکان قد ألقی إلیه علم البلایا والمنایا فی حیاته، إذا لقی الرّجل یقول: یا فلان! تموت میتة کذا وکذا، وتُقتل أنت یا فلان قتلة کذا وکذا، فیکون کما قال رشید.
وکان أمیر المؤمنین علیه السلام یقول: رشید البلایا، أی تقتل بهذه القتلة. فکان هذا من دلائله علیه السلام.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 132
قال: وکان أمیر المؤمنین علیه السلام یُسمِّیه رشید البلایا، وکان قد ألقی إلیه علم البلایا والمنایا، وکان حیاته إذا لقی الرّجل قال له: فلان! أنت تموت بمیتة کذا، وتُقتل أنت یا فلان بقتلة کذا وکذا، فیکون کما یقول رشید.
وکان أمیر المؤمنین علیه السلام یقول: أنت رشید البلایا، أی تُقتل بهذه القتلة، فکان کما قال أمیر المؤمنین علیه السلام. «3»
__________________________________________________
(1)- [البحار: یتشتّت].
(2)- [زاد فی البحار وذخیرة الدّارین: بیان: مستضعفاً أی مظلوماً، أی یعدّهُ النّاس ضعیفاً لایعتنون بشأنه، أو کانوا یحسبونه ضعیف العقل].
(3)- [زاد فی تنقیح المقال: یقول مصنّف الکتاب عبداللَّه المامقانیّ عفا اللَّه عنه وحشره مع رشید وأقرانه: انظر یرحمک اللَّه إلی قول أمیر المؤمنین علیه السلام له أنت سعی فی الدّنیا والآخرة وتعلیمه علیه السلام إیّاه علم المنایا والبلایا هل یمکن صدورهما بالنّسبة إلی من یرتکب المعاصی أو لایصدر مثل ذلک من مثل أمیر المؤمنین علیه السلام إلّابالنّسبة إلی مَنْ کان إیمانه کزبر الحدید الّذی لا یعقل معه مخالفة اللَّه سبحانه. وانظر رحمک اللَّه إلی توغّله فی حبّ الولیّ وشوقه إلیه وإلی الجنّة، کیف لا یحسّ ألم قطع أطرافه ولا یحسبه إلّاکالزّحام بین النّاس إن هذا إلّامرتبة العشق
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1084
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 291 رقم 131/ عنه: المجلسی، البحار، 42/
136- 137؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 104؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/
431؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 6
وکان أمیر المؤمنین علیه السلام یُسمِّیه «1» رشید البلایا «1»، و کان قد ألقی إلیه علم البلایا والمنایا، فکان «2» فی حیاته إذا لقی الرّجل قال «2» له: یا فلان! تموت بمیتة کذا وکذا، وتُقتل أنت یا فلان بقتلة کذا وکذا، فیکون کما یقول «3» رُشید؛ وکان أمیر المؤمنین علیه السلام یقول له: أنت رشید البلایا، أ نّک تقتل بهذه القتلة، فکان کما قال أمیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه «3».
المفید، الاختصاص،/ 77- 78/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 2/
165؛ الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 431 رقم 87؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 7
وکان أمیر المؤمنین علیه السلام یُسمِّیه رشید المبتلی، وکان قد ألقی علیه السلام إلیه علم البلایا والمنایا، فکان یلقی الرّجل فیقول له: یا فلان بن فلان! تموت میتة کذا، وأنت یا فلان تُقتل قتلة کذا؛ فیکون الأمر کما قاله رشید رحمه الله.
الطّوسی، الأمالی،/ 166/ عنه: الطّبریّ، بشارة المصطفی،/ 94؛ السّیّد هاشم
البحرانی، مدینة المعاجز، 2/ 163؛ المجلسی، البحار، 42/ 122؛ الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 103
__________________________________________________
- للحقّ الّذی لا یعقل معه ارتکاب ما یکرهه الحقّ، بل لا یعقل معه ارتکاز المخالفة إلی قلبه، فضلًا عن صدورها منه فی الخارج، ولعلّک تزعم أنّ الرّوایة منتهیة إلی قنواء بنت رشید، وهی امرأة، ومن شأن النّساء عدم کون أخبارهنّ محلّ وثوق، لکنّی أقول: إنّی أستفید جلالتها وقوّة دیانتها وتوغّلها فی حبّ الحقّ المانع من الکذب وسائر المعاصی من قولها لأبیها: یا أبت! هل تجد ألماً لما أصابک؟ فإنّه لولا بلوغها إلی أعلی درجات الإیمان والتّقوی لما کانت ترجو وتحتمل عدم درک أبیها للألم حتّی تسأله عن ذلک، فسؤالها یکشف عن أنّ إیمانها کإیمان أبیها وإنّها ثمرة تلک الشّجرة الطّیّبة، وإنِّی لأعتمد لهذا السّؤال علی روایتها کاعتمادی علی روایة ثقات الرّجال، وأنت إن کنت تفهم ما أفهم، وذقت فی الحبّ ما ذقت، فأنت وما تختار].
(1- 1) [فی إثبات الهداة والأعیان: راشد المبتلی].
(2- 2) [إثبات الهداة والأعیان: یلقی الرّجل فیقول].
(3- 3) [إثبات الهداة: راشد رحمه الله، ورواه الطّبرسی فی إعلام الوری نحوه کما یأتی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1085
الأصبغ بن نباتة قال: کان أمیر المؤمنین إذا وقف الرّجل بین یدیه، قال: یا فلان! استعدّ وأعدّ لنفسک ما ترید، فإنّک تمرض فی یوم کذا وکذا، فی شهر کذا وکذا، فی ساعة کذا وکذا، فیکون کما قال. وکان علیه السلام قد علّم رشید الهجریّ من ذلک. فکانوا یلقّبونه رشید البلایا، وأخبر علیه السلام عن قتل الحسین علیه السلام.
ابن شهرآشوب، المناقب، 2/ 269/ عنه: المجلسی، البحار، 41/ 313
کشف: من دلائل الحمیریّ، عن إسحاق بن عمّار قال: سمعت العبد الصّالح ینعی إلی رجل نفسه، فقلت فی نفسی: وإنّه لیعلم متی یموت الرّجل من شیعته، فالتفت إلیّ شبه المغضب، فقال: یا إسحاق! قد کان رُشید الهجریّ- وکان من المستضعفین- یعلم علم المنایا والبلایا، والإمام أولی بذلک، یا إسحاق! اصنع ما أنت صانع، فعمرک قد فنی وأنت تموت إلی سنتین، وإخوتک وأهل بیتک لا یلبثون من بعدک إلّایسیراً حتّی تفترق کلمتهم ویخون بعضهم بعضاً ویصیرون لإخوانهم ومن یعرفهم رحمة حتّی یشمت بهم عدوّهم، قال إسحاق: فإنِّی أستغفر اللَّه ممّا عرض فی صدری، فلم یلبث إسحاق بعد هذا المجلس إلّاسنتین حتّی مات، ثمّ ما ذهبت الأیّام حتّی قام بنو عمّار بأموال النّاس وأفلسوا أقبح إفلاس رآه النّاس، فجاء ما قال أبو الحسن علیه السلام فیهم ما غادر قلیلًا ولا کثیراً.
المجلسی، البحار، 42/ 139 رقم 20/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 105- 106
وأقول: لا شبهة فی جلالة الرّجل وکونه من أهل العلم بالبلایا والمنایا، ولا یعقل أن ینال هذه المرتبة العظمی إلّاعدل ثقة امتحن اللَّه قلبه للإیمان، ورزقه ملکة عاصمة له عن مخالفة الرّحمان. والأخبار النّاطقة بفضله وجلالته فوق حدّ الاستفاضة معنی، وینبغی سردها، ثمّ التّعرّض لما توهّمه بعض معوجی السّلیقة من قدح.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 431
ومنها ما رواه الشّیخ الطّوسیّ رحمه الله فی محکی أمالیه عن محمّد بن عمر الجعابیّ، عن ابن عقدة، عن محمّد بن یوسف بن إبراهیم الوردانیّ، عن أبیه، عن وهب بن حفص، عن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1086
أبی حسّان العجلیّ، قال: لقیت أمة اللَّه بنت راشد الهجریّ، فقلت لها: أخبرینی بما سمعتِ أباکِ؟ قالت: سمعته یقول: قال حبیبی أمیر المؤمنین علیه السلام: یا راشد! کیف صبرک، إلی آخر متن الخبر الأوّل حرفاً بحرف، وما فیه من إبدال رشید براشد لعلّه من سهو قلم النّاسخ، ضرورة اشتهاره برشید فی جمیع کتب الأخبار والرّجال والتّواریخ إلی غیر ذلک من الأخبار.
وأمّا ما توهّم بعض القاصرین دلالته علی قدح فیه من قول الکاظم علیه السلام فیما رواه فی إعلام الوری قد کان رشید الهجریّ مستضعفاً، وکان یعلم المنایا والبلایا، ففیه إنّ الکاظم علیه السلام لم یرد کونه مستضعفاً من جهة الدّین وإلّا لنافاهُ قوله، وکان یعلم المنایا والبلایا ضرورة أنّ علم المنایا والبلایا یتوقّف علی نور فی القلب، لا شبهة فی زواله بمعصیة نور السّماوات والأرض، بل أراد علیه السلام المستضعف عن حمل أعباء الإمامة، کما یشهد به ما أسبقنا روایته فی ترجمة إسحاق بن عمّار عن الکشّی «1»، مسنداً عن إسحاق بن عمّار، ورواه فی الکافی «2» بإسناده عن سیف بن عمیرة عن إسحاق بن عمّار قال: سمعت العبد الصّالح علیه السلام ینعی إلی رجل نفسه، فقلت فی نفسی: إنّه لیعلم متی یموت الرّجل من شیعته، فالتفتّ إلیّ شبه المغضب، فقال: یا إسحاق! قد کان رشید الهجریّ یعلم علم المنایا والبلایا، والإمام أولی بعلم ذلک، الحدیث.
وفی روایة الکشّی المشار إلیها: یا إسحاق! وما ینکر من ذلک وقد کان الهجریّ مستضعفاً، وکان عنده علم المنایا، والإمام أولی بذلک من رشید الهجریّ، الحدیث.
فإنّه نصّ فیما ذکرنا من کون المراد بالمستضعف: القاصر عن حمل أعباء الإمامة والوصایة، کما لا یخفی.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 432
__________________________________________________
(1)- [اختیار معرفة الرِّجال، 2/ 709 رقم 768].
(2)- [الأصول من الکافی، 1/ 484 رقم 7 باب مولد أبی الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1087
کان أمیر المؤمنین علیه السلام یسمِّیه رشید البلایا.
وکان قد ألقی علیه علم البلایا والمنایا، ویقول: فلان یموت بمیتة کذا وکذا، وفلان یموت بقتلة کذا وکذا، فیکون کما قال.
وقد تقدّم فی أحوال میثم أخباره عن حبیب بن مظاهر.
وفی تعلیقة المحقّق البهبهانی: وببالی أن الکفعمیّ عدّه من البوّابین لهم علیهم السلام. «1»
القمّی، نفس المهموم،/ 134
وقد سبق له مع حبیب بن مظاهر مدح، وفی الرّوایات الواردة فی إسحاق بن عمّار أنّ رشید الهجریّ کان مستضعفاً، وکان عنده علم المنایا، وفی منهج المقال لعلّ معناه لا ینافی ما مدح به ها هنا ا ه. بأن یراد به المستضعف فی قومه فی علمه، لأنّ علمه مقصور علی بعض الأشیاء، واللَّه أعلم.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 7

أحادیثه‌

ومنها: قال: حدّثنی عبید بن کثیر معنعناً:
عن رشید الهجریّ، قال: کنت أسیر مع مولای علیّ بن أبی طالب [علیه السلام. أ] فی هذا الظّهر، فالتفت إلیّ، فقال: أنا واللَّه یا رشید صالح المؤمنین.
فرات، التّفسیر،/ 491 رقم 642- 7
ومنها: وعنه، عن محمّد بن الحسن، عن محمّد بن الحسن الصّفّار، عن أحمد بن محمّد ابن «2» عیسی، عن عثمان بن عیسی، عن أبی الجارود قال: سمعت القنوا بنت رشید الهجریّ
__________________________________________________
(1)- امیر المؤمنین او را رشید بلایا می‌نامید و علم گرفتاری‌ها و مرگ‌ها را به او آموخته بود و او خبر می‌داد که فلانی چگونه خواهد مرد و فلانی چگونه کشته شود و درست می‌آمد، و در اخبار میثم گذشت که از حبیب بن مظاهر پیشگویی کرد، در تعلیقه محقق بهبهانی است که به گمانم کفعمی او را از دربانان ائمه دانسته است.
(2)- [فی البحار مکانه: جعفر بن الحسین، عن ابن الولید، عن الصّفّار، عن ابن ...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1088
تقول: قال أبی: یا بنیّة! أمیتی الحدیث بالکتمان، واجعلی القلب مسکن الأمانة.
ومنها: فی وجه عن قنوا بنت رشید الهجریّ، قالت: قلت لأبی: ما أشدّ اجتهادک؟
قال: یا بنیّة! یأتی قوم بعدنا بصائرهم فی دینهم أفضل من اجتهادنا.
المفید، الاختصاص،/ 78/ عنه: المجلسی، البحار، 42/ 129- 130
سن: عثمان بن عیسی، عن أبی الجارود، عن قنوا ابنة رشید الهجریّ، قالت: قلت لأبی: ما أشدّ اجتهادک؟ فقال: یا بنیّة! سیجی‌ء قوم بعدنا بصائرهم فی دینهم أفضل من اجتهاد أوّلیهم.
المجلسی، البحار، 42/ 123
ومنها: وله حدیث ذکر فی حبابة الوالبیّة: «1»
وعنه، عن جعفر بن المفضّل المخلول، عن إبراهیم، عن جعفر بن یحیی القرنیّ، عن یونس بن ظبیان، عن أبی خالد عبداللَّه بن غالب، عن رشید الهجریّ.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 167- 170/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،
3/ 190- 195

ما جری بینه وبین أبی أراکة؟

جعفر بن الحسین، عن «2» محمّد بن الحسن «2»، عن محمّد بن الحسن الصّفّار، عن محمّد ابن الحسین بن أبی الخطّاب، عن الحسن محبوب، عن عبدالکریم یرفعه إلی رشید الهجریّ، قال: لمّا طلب زیاد أبو عبیداللَّه رشید الهجریّ، اختفی رشید، فجاء ذات یوم إلی أبی أراکة وهو جالس علی بابه فی جماعة من أصحابه، فدخل منزل أبی أراکة، ففزع لذلک أبو أراکة، وخاف، فقام، فدخل فی أثره، فقال: ویحک! قتلتنی وأیتمت ولدی وأهلکتهم، قال: وما ذاک؟ قال: أنت مطلوب وجئت حتّی دخلت داری وقد رآک من کان عندی، فقال: ما رآنی أحد منهم، قال: وستجربنّ أیضاً فأخذه وشدّه کتافاً، ثمّ أدخله بیتاً
__________________________________________________
(1)- [راجع فی حبابة].
(2- 2) [البحار: ابن الولید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1089
وأغلق علیه بابه، ثمّ خرج إلی أصحابه، فقال لهم: إنّه خیل إلی أنّ رجلًا شیخاً قد دخل آنفاً داری، قالوا: ما رأینا أحداً فکرّر ذلک علیهم کلّ ذلک یقولون: ما رأینا أحداً، فسکت عنهم.
ثمّ إنّه تخوّف أن یکون قد رآه غیرهم، فدخل مجلس زیاد لیتجسّس هل یذکرونه فإن هم أحسّوا بذلک أخبرهم أ نّه عنده ورفعه إلیهم، قال: فسلّم علی زیاد وقعد عنده، وکان الّذی بینهما لطیف، قال: فبینا هو کذلک، إذ أقبل رشید علی بغلة أبی أراکة مقبلًا نحو مجلس زیاد، قال: فلمّا نظر إلیه أبو أراکة تغیّر لونه، وأسقط فی یدیه، وأیقن بالهلاک، فنزل رشید عن البغلة، وأقبل إلی زیاد، فسلّم علیه، وقام إلیه زیاد، فاعتنقه وقبّله، ثمّ أخذ یسائله کیف قدمت؟ وکیف من خلّفت؟ وکیف کنت فی مسیرک؟ وأخذ لحیته، ثمّ مکث هنیئة، ثمّ قام، فذهب، فقال أبو أراکة لزیاد: أصلح اللَّه الأمیر، من هذا الشّیخ؟
قال: هذا أخٌ من إخواننا من أهل الشّام، قدم علینا زائراً، فانصرف أبو أراکة إلی منزله، فإذا رشید بالبیت کما ترکه، فقال له أبو أراکة: أمّا إذا کان عندک من العلم ما أری فاصنع ما بدا لک، وادخل علینا کیف شئت. «1» «2»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: أقول: أبو أراکة المذکور هو البجلیّ، من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، وعدّه البرقیّ فی أصحابه من الیمن مع جماعة من خواصّ أصحابه، مثل الأصبغ بن نباتة، ومالک الأشتر، وکمیل بن زیاد. وآل أبی أراکة مشهورون فی رجال الشّیعة ورواة الأئمّة علیهم السلام کبشیر النّبّال، وشجرة ابنی میمون بن أبی أراکة، وإسحاق بن بشیر، وعلیّ بن شجرة، وحسن بن شجرة، وکلّهم وجوه ثقات أجلّة. وما فعله أبو أراکة برشید لم یکن عن استخفاف منه، بل کان من الخوف علی نفسه، فإنّ زیاد بن أبیه کان شدیداً فی طلب رشید وأمثاله من شیعة أمیرالمؤمنین، والتّنکیل والتّعذیب بهم وبمَن أعانهم وأضافهم وأجارهم، ومن هنا یعلم جلالة هانی وفتوّته، حیث أضاف مسلم بن عقیل وأنزله فی داره، وفداه نفسه. طیّب اللَّه رمسه وأنزله حظیرة قدسه].
(2)- از کتاب «اختصاص» روایت شده که چون زیاد، رشید هجری را تعقیب کرد، پنهان شد و یک روزی که ابو اراکه با جمعی یارانش درب خانه خود نشسته بود آمد و وارد خانه او شد. ابو اراکه به هراس افتاد و ترسید. دنبالش در خانه رفت و گفت: «وای بر تو، مرا به کشتن دادی و فرزندان مرا بی‌پدر کردی و هلاک ساختی.» گفت: «چرا؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1090
المفید، الاختصاص،/ 78- 79/ عنه: المجلسی، البحار، 42/ 140؛ الحائری
ذخیرة الدّارین، 1/ 104- 105؛ القمّی، نفس المهموم،/ 134- 135
[مَنْ هو أبو أراکة؟ أنظر میزات زهیر بن القین العائلیة ومشجّرته].
__________________________________________________
- گفت: «هیچ کدامشان مرا ندیدند.»
گفت: «مرا مسخره می‌کنی؟»
او را گرفت و بست و در اتاقی انداخت و درش را بست و نزد یاران خود رفت و گفت: «به نظرم آمد که پیرمردی وارد خانه‌ام شد.»
گفتند: «کسی را ندیدیم.»
مکرر از آن‌ها پرسید و گفتند: «کسی را ندیدیم.»
خاموش شد و ترس آن داشت که دیگری او را دیده باشد. به مجلس زیاد رفت تا بداند نامی از او می‌برند یا نه و اگر خبر به آن‌ها رسید، خودش او را تسلیم کند، و به زیاد سلام داد و نزد او نشست و میانه آن‌ها ملاطفتی بود. در این میان دید، رشید سوار استر او وارد شد و نزد زیاد آمد و چون چشم ابواراکه به او افتاد، رنگش پرید و گیج شد و دانست که به هلاکت می‌رسد. رشید از استر فرود آمد و بر زیاد سلام داد. زیاد برخاست، او را در آغوش کشید و بوسید و به او خیر مقدم گفت و از حال او و کسانش پرسید و دستی از ملاطفت به ریشش کشید، و او اندکی نشست و برخاست رفت. ابواراکه به زیاد گفت: «خدایت اصلاح کند این شیخ کی بود؟»
گفت: «یکی از دوستان شامی من است و به دیدن من آمده.»
ابواراکه به منزل خود برگشت و دید رشید به همان وضعی که او را گذاشته بود در خانه است. ابو اراکه گفت: «اگر چنان علمی داری که من دیدم هر کار خواهی بکن و هر وقت خواهی به منزل من بیا.»
شرح حال ابو اراکه‌من می‌گویم ابو اراکه نامبرده بجلی است واز اصحاب علی علیه السلام است وبرقی اورا از یمنی‌ها وخواص اصحاب آن حضرت شمرده، چون، اصبغ بن نباته و مالک اشتر و کمیل بن زیاد و آل ابی‌اراکه در رجال شیعه و راویان ائمه مشهورند، چون: بشیر نبال و شجره دو پسر میمون بن ابی‌اراکه و اسحاق بن بشیر و علی و حسن پسران شجره و همه بزرگان و موثقین واجله‌اند، و آن‌چه ابواراکه با رشید کرده برای کم شمردن او نبوده، بلکه از ترس بر جان خود بوده؛ زیرا زیاد سخت او را و امثال او را از شیعه علی تعقیب کرده و آن‌ها را و هر کس آن‌ها را یاری می‌کرد و مهمان می‌نمود و پناه می‌داد، شکنجه می‌کرد، و از این جا جلالت و مردانگی هانی معلوم می‌شود که مسلم بن عقیل را مهمان کرد و در خانه خود منزل داد و خود را فدای او کرد.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 57
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1091

مقالته فی حبیب ومیثم التّمّار

ومنها: ما رواه هو رحمه الله فی ترجمة حبیب بن مظاهر من الخبر المتضمّن أخبار رشید ببعض ما یکون، وقد نقلنا الخبر هناک، فلاحظ، وفیه دلالة علی جلالته وکونه فوق مرتبة العدالة، لعدم تعقّل بقاء نور یهدی إلی ما صدر منه من الأخبار ما یکون إلّافی قلب من لا یعصی اللَّه سبحانه، فإنّ العصیان یذهب بالنّور الّذی هو مرآة ما یکون.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 431
راجع ما یلی «1»:
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 160- 161
الکشّیّ، اختیار معرفة الرِّجال (ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام)، 1/ 292- 293 رقم 133
من دلائل الإمام الحسن المجتبی علیه السلام بعد استشهاد أبیه أمیر المؤمنین علیه السلام
وعن فرات بن أحنف، عن یحیی بن امّ الطّویل، عن رشید الهجریّ، قال: دخلنا علی أبی محمّد علیه السلام بعد مضیّ أبیه أمیرالمؤمنین علیه السلام، فتذاکرنا له شوقنا إلیه.
فقال الحسن: أتریدون «2» أن تروه؟ قلنا: نعم، وأنّی لنا بذلک، وقد مضی لسبیله! فضرب بیده إلی ستر کان معلّقاً علی باب فی صدر المجلس، فرفعه، فقال: انظروا «3» من فی «3» هذا البیت. فإذا أمیر المؤمنین جالس کأحسن ما رأیناه فی حیاته.
فقال: هو هو. ثمّ خلّی السّتر من یده، فقال بعضنا:
هذا [الّذی رأیناه] من الحسن کالّذی نشاهد من دلائل أمیر المؤمنین ومعجزاته.
__________________________________________________
(1)- [راجع حبیب بن مظاهر الأسدیّ فی عنوان: إخبار أمیر المؤمنین علیه السلام بشهادته].
(2)- [مدینة المعاجز: تحبّون].
(3- 3) [مدینة المعاجز: إلی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1092
الرّاوندی، الخرائج والجرائح، 2/ 810- 811 رقم 19/ عنه: السّیّد هاشم
البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 170- 171، 258- 259 رقم 736، 40

إخبار أمیر المؤمنین علیه السلام بشهادته وشهادته‌

وعنه عن محمّد بن علیّ الصّیرفیّ، عن علیّ بن محمّد، عن وهب بن حفص الجزائریّ، عن ابن حسّان العجلیّ، عن قنوا ابنة رشید الهجریّ، قال: قلت لها: أخبرینی بما سمعتِ من أبیکِ، قالت: سمعته یقول: أخبرنی أمیر المؤمنین علیه السلام، فقال: یا رشید! کیف صبرک إذا أرسل إلیک دعیّ بنی امیّة، فقطع یدیک ورجلیک ولسانک؟ فقلت: یا أمیر المؤمنین! ألیس خیراً من ذلک الجنّة؟ فقال: بلی یا رشید، أنت معی فی الدّنیا والآخرة، قالت قنوا: فوَ اللَّه ما ذهبت الأیّام واللّیالی حتّی أرسل إلیه عبیداللَّه بن زیاد- لعنه اللَّه- فدعاه إلی البراءة من أمیر المؤمنین علیه السلام، فأبی أن یتبرّأ منه، فقال له الدّعیّ: فبأی موتة قال لک تموت؟ قال: أخبرنی أمیر المؤمنین أ نّک تدعونی إلی البراءة، فلا أبرأ منه، فتقطع یدای ورجلای ولسانی، فقال: واللَّه لأکذبنّ قوله فیک، فقطع یدیه ورجلیه وترک لسانه، فقلت: یا أبت! هل أصابک ألم؟ فقال: لا یا بنتی إلّاکالزّحام بین النّاس، فلمّا احتملناه من داره بالکوفة اجتمع النّاس من حوله، فقال: ائتونی بصحیفة ودواة وکتب النّاس عنه وذهب [أحدهم إلی] اللّعین، فأخبره أ نّه یحدّث والنّاس یأخذون منه علم ما هو کائن إلی یوم القیامة، فأرسل إلیه عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه، فقطع لسانه فی تلک اللّیلة.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 132
وعنه بهذا الإسناد، قال: قال أبو عبداللَّه علیه السلام: خرج أمیر المؤمنین علیه السلام ذات یوم إلی بستان البرنی «1» ومعه أصحابه، فجلس تحت نخلة «2» ترطّبت ونزل «2» منها رطبٍ، فوضع بین أیدیهم، فأکلوا.
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: البرّی].
(2- 2) [مدینة المعاجز: ثمّ أمر بنخلة فلقّطت، فأنزل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1093
فقال رشید الهجریّ: یا أمیرالمؤمنین! ما أطیب هذا الرّطب؟
فقال: یا رشید! أمّا أ نّک تصلب علی جذعها.
قال رشید: فکنت أختلف إلیها أطراف «1» النّهار وأسقیها، ومضی أمیر المؤمنین علیه السلام فخرجنا «2» یوماً وقد قطعت وذهب نصفها، فقلت: قد اقترب أجلی، فجئت الیوم الآخر، فإذا بالنّصف الثّانی قد جعل زرنوقاً یستقی علیه «3»، فقلت: واللَّه ما کذّبنی خلیلی، فأتانی العریف، فقال: أجب الأمیر، فأتیته، فلمّا وصلت القصر، فإذا أنا بخشب ملقی، وفیه الزّرنوق، وجئت حتّی ضربت الزّرنوق برجلی، وقلت: إلیک أعدت وإلیک أتیت، ثمّ دخلت علی عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه، فقال: هات من کذب صاحبک، فقلت: واللَّه ما کان یکذب، ولقد أخبرنی أ نّک تقطع یدی ورجلی ولسانی، قال: إذاً «4» أکذبه، اقطعوا یدیه ورجلیه «5» واطرحوه.
فلمّا حمل إلی أهله، أقبل یحدّث النّاس «6» بالعظائم وما یأتی «6» وهو یقول: یا أ یّها النّاس! سلونی، فإنّ للنّاس «7» عندی طلبة لم یقضوها.
فدخل رجل إلی «8» عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه، قال: بئس ما صنعت به «9»، قطعت یدیه ورجلیه وترکت اللِّسان، فهو یحدث النّاس بالعظائم.
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: طرفی].
(2)- [مدینة المعاجز: فجئتها].
(3)- [زاد فی مدینة المعاجز: الماء].
(4)- [زاد فی مدینة المعاجز: واللَّه].
(5)- [زاد فی مدینة المعاجز: واترکوا].
(6- 6) [مدینة المعاجز: ویعظهم].
(7)- [مدینة المعاجز: للقوم].
(8)- [مدینة المعاجز: علی].
(9)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1094
قال: ردّوه، فقد بلغ «1» إلی ذلک «1»، فردّوه، فأمر بقطع لسانه وصلبه «2» علی جذع تلک النّخلة، فکان هذا من دلائله علیه السلام.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 166- 167/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة
المعاجز، 3/ 188- 189 رقم 823
حدّثنا جعفر بن الحسین، عن محمّد بن الحسن، عن محمّد بن أبی القاسم، عن محمّد ابن علیّ الصّیرفیّ، عن علیّ بن محمّد بن عبداللَّه الخیّاط، عن وهیب بن حفص الحریریّ، عن أبی حسّان العجلیّ، عن قنوا بنت رشید الهجریّ، قال: قلت «3» لها: أخبرینی بما سمعتِ من أبیکِ، قالت: سمعت من أبی یقول: قال: «4» حدّثنی أمیر المؤمنین علیه السلام، فقال: یا رشید «4»! کیف صبرک إذا أرسل إلیک دعیّ بنی امیّة، فقطع یدیک ورجلیک ولسانک؟ فقلت: یا أمیر المؤمنین! «5» آخر ذلک «6» الجنّة؟ قال: «7» بلی یا رشید «7» أنت معی فی الدّنیا والآخرة، قالت: فوَ اللَّه ما ذهبت الأیّام حتّی أرسل إلیه الدّعیّ عبیداللَّه بن زیاد، فدعاه إلی البراءة من أمیر المؤمنین علیه السلام، فأبی أن یتبرّأ منه، فقال له الدّعیّ: فبأیّ میتة «8» قال لک «9» تموت «8»؟ قال: أخبرنی خلیلی أ نّک تدعونی إلی البراءة منه، «10» فلا أتبرّأ منه، فتقدّمنی «11» «10»، فتقطع
__________________________________________________
(1- 1) [مدینة المعاجز: باب داره].
(2)- [إلی هنا حکاه فی مدینة المعاجز].
(3)- [فی إثبات الهداة والأعیان مکانهما: وعن أبیه، عن المفید، عن محمّد بن عمر الجعابیّ، عن أحمد بن محمّد بن سعید، عن محمّد بن یوسف الوردانیّ، عن وهب بن حفص، عن أبی حسان العجلیّ، قال: لقیت أمة اللَّه بنت راشد الهجریّ، فقلت ...].
(4- 4) [إثبات الهداة والأعیان: لی خلیلی أمیرالمؤمنین علیه السلام: یا راشد].
(5)- [زاد فی إثبات الهداة والأعیان: أیکون].
(6)- [زاد فی إثبات الهداة والأعیان: إلی].
(7- 7) [فی إثبات الهداة والأعیان: نعم یا راشد].
(8- 8) [الأعیان: أخبرک صاحبک أ نّک].
(9)- [زاد فی إثبات الهداة: صاحبک].
(10- 10) [الأعیان: فلا أبرأ، فتعذّبنی].
(11)- [لم یرد فی إثبات الهداة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1095
یدیّ ورجلیّ ولسانی، فقال: واللَّه لأکذّبن «1» قوله فیک «1»، قدّموه «2» فاقطعوا یدیه ورجلیه، واترکوا لسانه، «3» فحملت طوائفه لمّا قطعت یداه ورجلاه.
فقلت له «3»: یا أبة! کیف «4» تجد ألماً لما أصابک؟ فقال: لا یا بنیّة، إلّاکالزّحام بین النّاس. «5» فلمّا حملناه وأخرجناه من القصر، اجتمع النّاس حوله، فقال: ائتونی بصحیفة ودواة أکتب لکم ما یکون إلی أن تقوم السّاعة، فإنّ للقوم بغیة لم یأخذوها منِّی بعد، فأتوه بصحیفة، فکتب الکتاب: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. وذهب لعین، فأخبره أ نّه یکتب للنّاس ما یکون إلی أن تقوم السّاعة «5»، فأرسل إلیه الحجّام حتّی قطع لسانه، فمات فی لیلته تلک. «6»
المفید، الاختصاص،/ 77/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 2/ 164-
165؛ الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 430- 431 رقم 87؛ الأمین، أعیان الشّیعة،
7/ 6- 7
__________________________________________________
(1- 1) [فی إثبات الهداة والأعیان: صاحبک].
(2)- [الأعیان: قوموا].
(3- 3) [فی إثبات الهداة والأعیان: فقطعوه ثمّ حملوه إلی منزلنا فقلت].
(4)- [فی إثبات الهداة والأعیان: جعلت فداک هل].
(5- 5) [فی إثبات الهداة: ثمّ دخل علیه جیرانه ومعارفه یتوجّعون له، فقال: ایتونی بصحیفة ودواة أکتب لکم ما یکون ممّا أعلمنیه مولای أمیر المؤمنین علیه السلام، فأتوه بصحیفة ودواة، فجعل یذکر ویملی علیهم أخبار الملاحم والکاینات، ویسندها إلی أمیر المؤمنین علیه السلام، فبلغ ذلک ابن زیاد. وفی الأعیان: ثمّ دخل علیه جیرانه وسارفه یتوجّعون له، فقال: ائتونی بدواة وصحیفة أذکر لکم ما یکون ممّا علّمنیه مولای أمیر المؤمنین. فبلغ ذلک ابن زیاد].
(6)- [زاد فی الأعیان: وهنا أمور، (أوّلًا) جعل الکشّی والشّیخ فی الأمالی هذه الواقعة مع عبیداللَّه بن زیاد، وجعلها إبراهیم بن إسحاق والمفید فیما یأتی مع أبیه زیاد، والظّاهر أ نّه هو الصّواب وغیره اشتباه. (ثانیاً) ما فی الکشّی والأمالی الظّاهر أ نّه لواقعة واحدة بدلیل اتّحاد المتن، لکن الکشّی حکاه عن قنواء بنت رشید، وصاحب الأمالی حکاه عن أمة اللَّه بنت رشید، فهل هما إسمان لبنت واحدة، أو هما إثنتان کلتاهما شهدتا ذلک وحکته عن أبیها. وفی کلتا الرّوایتین أ نّها قالت له: یا أبت! هل تجد لذلک ألماً. (ثالثاً) فی روایة الکشّی سمّاه رشیداً کما هو المشهور، وفی روایة الأمالی سمّاه راشداً، فهل إسمه الأصلی راشد وصغّر، فسمّی رشید، لکن تصغیر راشد رویشد لا رشید، ولعلّه کان له إسمان راشد ورشید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1096
أخبرنا محمّد بن محمّد، قال: أخبرنی القاضی أبو بکر محمّد بن عمر المعروف بالجعابیّ، قال: حدّثنا أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن سعید، قال: أخبرنا محمّد بن یوسف بن إبراهیم الوردانیّ، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا وهیب بن حفص، عن أبی حسّان العجلیّ، قال: لقیت أمة اللَّه بنت رشید الهجریّ، فقلت لها: أخبرینی بما سمعت من أبیک، قالت:
سمعته یقول: قال لی حبیبی أمیر المؤمنین علیه السلام: یا رشید، کیف صبرک إذا أرسل إلیک دعیّ بنی امیّة فقطع یدیک ورجلیک ولسانک؟ فقلت: یا أمیر المؤمنین، أیکون آخر ذلک إلی الجنّة؟ قال: نعم یا رشید، وأنت معی فی الدّنیا والآخرة.
قالت: فوَ اللَّه ما ذهبت الأیّام حتّی أرسل إلیه الدّعی عبیداللَّه بن زیاد، فدعاه إلی البراءة من أمیر المؤمنین علیه السلام، فأبی أن یتبرّأ منه، فقال له ابن زیاد: فبأیّ میتة قال لک صاحبک تموت؟ قال: أخبرنی خلیلی صلوات اللَّه علیه أ نّک تدعونی إلی البراءة منه، فلا أتبرّأ، فتقدّمنی، فتقطع یدی ورجلی ولسانی.
فقال: واللَّه لأکذبنّ صاحبک، قدّموه فاقطعوا یده ورجله واترکوا لسانه؛ فقطعوه، ثمّ حملوه إلی منزلنا، فقلت له: یا أبة! جُعِلت فداک، هل تجد لما أصابک ألماً؟ قال: واللَّه لا یا بُنیّة، إلّاکالزحام بین النّاس.
ثمّ دخل علیه جیرانه ومعارفه یتوجّعون له، فقال: ائتونی بصحیفة ودواة أذکر لکم ما یکون ممّا أعلمنیه مولای أمیر المؤمنین علیه السلام؛ فأتوه بصحیفة ودواة، فجعل یذکر ویُملی علیهم أخبار الملاحم والکائنات، ویسندها إلی أمیر المؤمنین علیه السلام، فبلغ ذلک ابن زیاد، فأرسل إلیه الحجّام حتّی قطع لسانه، فمات من لیلته تلک رحمه الله.
الطّوسی، الأمالی،/ 165- 166 رقم 276/ 28/ عنه: الطّبریّ، بشارة المصطفی،/
93- 94؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 2/ 162- 163 رقم 470 باب 322؛
المجلسی، البحار، 42/ 121- 122؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 103
رشید الهجریّ:
حدّثنی أبو أحمد ونسخت من خطّه، حدّثنی محمّد بن عبداللَّه بن مهران، عن وهب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1097
ابن مهران، قال: حدّثنی محمّد بن علیّ الصّیرفیّ، عن علیّ بن محمّد بن عبداللَّه الحنّاط، عن وهیب بن حفص الجریریّ، عن أبی حیّان البجلیّ، عن قنواء بنت رشید الهجریّ، قال: قلت لها: أخبرینی ما سمعتِ من أبیکِ؟ قالت: سمعت أبی یقول: أخبرنی أمیر المؤمنین علیه السلام، فقال: یا رشید! کیف صبرک [منِّی] «1» إذا أرسل إلیک «2» دعیّ بنی امیّة فقطع یدیک ورجلیک ولسانک، قلت: یا أمیر المؤمنین! آخر ذلک لی الجنّة؟ فقال:
یا رشید! أنت معی فی الدّنیا والآخرة.
قالت: فوَ اللَّه ما ذهبت الأیّام حتّی أرسل إلیه عبیداللَّه بن زیاد الدّعیّ، فدعاه إلی البراءة من أمیر المؤمنین علیه السلام، فأبی أن یبرأ «3» منه، فقال له الدّعیّ: فبأیّ میتة قال لک تموت؟
فقال له: أخبرنی خلیلی أ نّک تدعونی إلی البراءة منه، فلا أبرأ، فتقدّمنی «4»، فتقطع یدی ورجلی ولسانی، فقال: واللَّه لأکذبنّ قوله فیک «5».
قال: فقدّموه، فقطعوا یدیه ورجلیه، وترکوا لسانه، فحملت أطراف یدیه ورجلیه، فقلت: یا أبة! هل تجد ألماً لما أصابک؟ فقال: لا یا بنیّة، إلّاکالزّحام بین النّاس، فلمّا احتملناه وأخرجناه من القصر، اجتمع النّاس حوله، فقال: ایتونی بصحیفة ودواة أکتب لکم ما یکون إلی یوم السّاعة، فأرسل إلیه الحجّام حتّی یقطع لسانه، فمات رحمة اللَّه علیه فی لیلته. «6»
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 290- 291 رقم 131/ عنه: المجلسی، البحار،
42/ 136- 137؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 104؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 431؛ القمّی، نفس المهموم،/ 136؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 6
__________________________________________________
(1)- [من البحار وسائر المصادر].
(2)- [نفس المهموم: علیک].
(3)- [نفس المهموم: یتبرّأ].
(4)- [نفس المهموم: منه].
(5)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(6)- [زاد فی البحار: ختص: جعفر بن الحسین، عن محمّد بن الحسین، عن محمّد بن أبی القاسم، عن محمّد ابن علیّ الصّیرفیّ، مثله: عن قنواة مثله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1098
جبریل بن أحمد، قال: حدّثنی محمّد بن عبداللَّه بن مهران، قال: حدّثنی أحمد بن النّضر، عن عبداللَّه بن یزید الأسدیّ، عن فضیل بن الزّبیر، قال: خرج أمیر المؤمنین علیه السلام یوماً إلی بستان البرنیّ «1»، ومعه أصحابه، فجلس تحت نخلة، ثمّ أمر بنخلة، فلقطت، فأنزل منها رطب، فوضع بین أیدیهم، فأکلوا، فقال رشید الهجریّ: یا أمیر المؤمنین! ما أطیب هذا الرّطب؟
فقال: یا رشید! أمّا أ نّک تصلب علی جذعها.
فقال رشید: فکنت أختلف إلیها طرفی النّهار أسقیها.
ومضی أمیرالمؤمنین علیه السلام قال: فجئتها یوماً وقد قطع سعفها، قلت: اقترب أجلی، ثمّ جئت یوماً، فجاء العریف، فقال: أجب الأمیر، فأتیته، فلمّا دخلت القصر، فإذا الخشب ملقی.
ثمّ جئت یوماً آخر، فإذا النّصف الآخر قد جعل زرنوقاً یستقی علیه الماء، فقلت: ما کذبنی خلیلی، فأتانی العریف، فقال: أجب الأمیر، فأتیته.
فلمّا دخلت القصر، إذا الخشب ملقی، فإذا فیه الزّرنوق، فجئت حتّی ضربت الزّرنوق برجلی، ثمّ قلت: لک غذیت ولی أنبت، ثمّ أدخلت علی عبیداللَّه بن زیاد، فقال: هات من کذب صاحبک.
فقلت: واللَّه ما أنا بکذّاب ولا هو، ولقد أخبرنی أ نّک تقطع یدی ورجلی ولسانی.
قال: إذاً واللَّه نکذّبه، اقطعوا یده ورجله وأخرجوه.
فلمّا حمل إلی أهله، أقبل یحدّث النّاس بالعظایم، وهو یقول: أ یّها النّاس! سلونی، فإنّ للقوم عندی طلبة لم یقضوها، فدخل رجل علی ابن زیاد، فقال له: ما صنعت، قطعت یده ورجله وهو یحدّث النّاس بالعظایم؟ قال: فأرسل إلیه: ردّوه، وقد انتهی إلی بابه، فردّوه، فأمر بقطع یدیه ورجلیه ولسانه، وأمر بصلبه.
__________________________________________________
(1)- [فی روضة الواعظین ومدینة المعاجز: البرّیّ، وأضاف فیهما: موضع فی ظهر الکوفة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1099
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 291- 292 رقم 132/ عنه: المجلسی، البحار،
42/ 137- 138؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 105؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/
431؛ القمّی، نفس المهموم،/ 136- 137؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 7؛ مثله الفتّال،
روضة الواعظین،/ 287- 288؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 140-
141
ومن ذلک ما رواه ابن عبّاس عن مجالد، عن «1» الشّعبیّ، عن زیاد بن النّضر الحارثیّ قال: کنت عند زیاد، إذ اتی برشید الهجریّ، فقال له زیاد: ما قال لک «2» صاحبک- یعنی علیّاً علیه السلام- إنّا فاعلون بک؟ قال: تقطعون یدی ورجلی وتصلبوننی، فقال زیاد: أم «3» واللَّه لأکذبنّ حدیثه، خلّوا سبیله. فلمّا أراد أن یخرج، قال زیاد: واللَّه ما نجد له شیئاً شرّاً ممّا قال له صاحبه، اقطعوا یدیه ورجلیه واصلبوه، فقال رشید: هیهات، قد بقی لی عندکم شی‌ء أخبرنی به أمیر المؤمنین علیه السلام، فقال زیاد: اقطعوا لسانه، فقال رشید: الآن واللَّه جاء تصدیق خبر أمیر المؤمنین علیه السلام. «4» وهذا الخبر أیضاً قد نقله المؤلّف والمخالف عن ثقاتکم عمّن سمّیناه، واشتهر أمره عند علماء الجمیع، وهو من جملة ما تقدّم ذکره من المعجزات والأخبار عن الغیوب «4». «5»
__________________________________________________
(1)- [فی إعلام الوری وتنقیح المقال مکانهما: ومن ذلک ما رواه مجاهد عن ...].
(2)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(3)- [إعلام الوری: أمّا].
(4- 4) [لم یرد فی إعلام الوری وتنقیح المقال ونفس المهموم].
(5)- و از آن جمله است آن‌چه ابن‌عباس (به سندش) از زیاد بن نضر حارثی حدیث کرده که گفت: نزد زیادبن ابیه (در کوفه) بودم که رشید هجری را آوردند. به او گفت: «صاحب تو- و مقصودش علی علیه السلام بود- چه به تو گفت درباره آن‌چه ما نسبت به تو انجام خواهیم داد؟»
گفت: « (آن حضرت فرمود) شما دست و پای مرا جدا خواهید کرد، سپس به دارم می‌کشید.»
زیاد گفت: «آگاه باشید که اکنون گفتار او را دروغ خواهم کرد، آزادش کنید!»
پس همین که رشید خواست بیرون برود، زیاد گفت: «به خدا سوگند چیزی بدتر از آن‌چه صاحبش به
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1100
المفید، الإرشاد، 1/ 327/ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 176؛ المامقانی، تنقیح
المقال، 1- 2/ 432؛ القمّی، نفس المهموم،/ 137- 138
ومنها: ما روی عن قنواء بنت رشید الهجریّ: سمعت أبی یقول: قال لی علیّ حبیبی:
کیف صبرک إذا أرسل إلیک دعیّ بنی امیّة، فقطع یدیک ورجلیک ولسانک؟ فقلت:
ألست معک فی الجنّة؟ قال: بلی. قلت: ما ابالی.
قالت: فما ذهبت الأیّام حتّی بعث عبیداللَّه بن زیاد، فدعاه إلی البراءة من علیّ، فأبی علیه، فقال الدّعیّ: اختر أیّ قتلة شئت.
فقال: قال علیّ علیه السلام: إنّک تقطع یدیّ ورجلیّ ولسانی.
قال: لأکذبنّ أبا تراب، اقطعوا یدیه ورجلیه واترکوا لسانه.
قالت: فحضرت قطعه وهو یتبسّم، فقلت: ما تجد ألماً؟ قال: لا.
فلمّا أخرجناه من القصر وحوله زحمة من النّاس.
فقال لهم رشید: اکتبوا عنّی علم البلایا والمنایا.
فکتبوا: هذا ما عهد النّبیّ الامّیّ إلی علیّ فی بنی امیّة وما ینزل بهم.
فاخبر الدّعی بذلک، فقال: اقطعوا لسانه. فأتوه بحجّام، فقطعوا لسانه، فکان رشید یقول للرّجل: تموت یوم کذا، وللآخر: تُقتل یوم کذا، فیکون کما قال.
الرّاوندی، الخرائج والجرائح، 1/ 228- 229 رقم 73
__________________________________________________
- او گفت نیست که (نسبت به او) انجام دهیم. دست و پایش را ببرید و به دارش زنید.» رشید گفت: «دریغا که هنوز یک چیز دیگر مانده است که امیرالمؤمنین علیه السلام به من خبر داده!» زیاد گفت: «زبانش را ببرید (که سخن نگوید).» رشید گفت: «اکنون به خدا خبر امیرالمؤمنین علیه السلام (به تمامی) راست درآمد.» و این خبر را نیز دوست و دشمن از راویان راستگوی خود که نام بردیم نقل کرده‌اند و پیش دانشمندان دو دسته مشهور است و از جمله معجزات آن حضرت و خبرهای غیبی امیرالمؤمنین علیه السلام می‌باشد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 1/ 327
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1101
قال إبراهیم: وحدّثنی إبراهیم بن العبّاس النّهدیّ، حدّثنی مبارک البجلیّ، عن أبی بکر بن عیّاش، قال: حدّثنی المجالد، عن الشّعبیّ، عن زیاد بن النّضر الحارثیّ، قال:
کنتُ عند زیاد، وقد أتی برشید الهجَریّ، وکان من خواصّ أصحاب علیّ علیه السلام، فقال له زیاد: ما قال خلیلُک لک إنّا فاعلون بک؟ قال: تقطعون یدی ورجلی، وتصلبوننی، فقال زیاد: أما واللَّه لُاکذبنّ حدیثه. خلّوا سبیله، فلمّا أراد أن یخرج، قال: ردّوه لا نجد شیئاً أصلح ممّا قال لک صاحبُک؛ إنّک لا تزال تبغی لنا سوءاً إن بقیت؛ اقطعوا یدیه ورجلیه.
فقطعوا یدیه ورجلیه، وهو یتکلّم، «1» فقال: اصلُبوه خَنْقاً فی عُنُقه «1»، فقال رشید: قد بقی لی عندکم شی‌ء ما أراکم فعلتموه، فقال زیاد: اقطعوا لسانه، فلمّا أخرجوا لسانه لیُقطع، قال: نَفِّسُوا عنّی أتکلّم کلمة واحدة، فنفّسوا عنه، فقال: هذا واللَّه تصدیق خبر أمیر المؤمنین، أخبرنی بقطع لسانی. فقطعوا لسانه وصلبوه.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 2/ 294/ عنه: المجلسی، البحار، 41/ 345-
346؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 7
وروی محمّد بن موسی العَنَزیّ، قال: کان مالک بن ضَمْرة الرّؤاسیّ من أصحاب علیّ علیه السلام، وممّن استبطن من جهته علماً کثیراً، وکان أیضاً قد صحب أبا ذرّ، فأخذ من علمه، وکان یقول فی أیّام بنی امیّة: اللَّهمّ لا تجعلنی أشقی الثّلاثة، فیقال له: وما الثّلاثة؟! فیقول:
رجل یرمی من فوق طمارٍ، ورجل تُقطع یداه ورجلاه ولسانه ویصلب، ورجل یموت علی فراشه. فکان من النّاس مَن یهزأ به، ویقول: هذا من أکاذیب أبی تراب.
قال: وکان الّذی رُمی به من طَمار هانی بن عروة، والّذی قُطع وصُلب رشید الهجریّ، ومات مالک علی فراشه. «2»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2)- [زاد فی الأعیان: قال المفید: وهذا الخبر قد نقله المؤلّف والمخالف عن ثقاتهم عمّن سمّینا، واشتهر أمره عند علماء الجمیع ا ه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1102
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 2/ 295/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 7
ومن ذلک: إخباره بقطع «1» یدی رشید الهجریّ ورجلیه، وصلبه، ففعل به ذلک.
العلّامة الحلّی، کشف الیقین،/ 96، نهج الحقّ وکشف الصِّدق،/ 241، 242
صاحب أمیر المؤمنین علیه السلام، کان یُسمِّیه رُشَید البلایا، قال له: «أنت معی فی الدّنیا والآخرة»، وأخبره بما جری له مع عبیداللَّه بن زیاد، فلمّا قال له: بأیّ میتة قال لک تموت؟
قال له: أخبرنی أ نّک تدعونی إلی البراءة منه، فلا أبرأ، فتقطع یدی ورجلی ولسانی، فقال: لأکذِّبنّه، فقطع أطرافه وأبقی لسانه، فقالت بنته: کنت أسأله هل یؤلمک ذلک؟
فیقول: کما یؤلم زِحام النّاس. ثمّ شرع یحدّث النّاس، فأرسل الحجّام، فقطع لسانه، رحمه الله.
ابن داود،/ 153
وروی الکشّی بطریق ضعیف عن أمیرالمؤمنین علیه السلام أ نّه قال: یا رشید! أنت معی فی الدّنیا والآخرة. وکان أمیر المؤمنین علیه السلام یُسمِّیه رشید البلایا، وکان قد ألقی علیه علم البلایا والمنایا، فکان فی حیاته إذا لقی الرّجل قال له: فلان! أنت تموت بمیتة کذا، وتُقتل أنت یا فلان بقتلة کذا وکذا، فیکون کما قال رشید. «2»
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 134
__________________________________________________
- (أقول) ما روی فی حقِّه هو فوق التّوثیق، والّذین وثقوا الرّجال هل کان توثیقهم مستفاداً إلّامن الظّنون والإمارات فإنّهم غالباً لم یعاشروا من وثقوهم، ولم یخالطوهم، وهل کانت تلک الإمارات أقوی فی إفادة الظّنّ ممّا ورد فی حقّه؟ کلّا، والمتأخّرون الّذین وثقوا الرّجال ما اعتمدوا إلّاعلی توثیق من تقدّمهم، ولذلک کان من السّخافة بمکان عدّ توثیقهم إلی جنب توثیق المتقدّمین لیتمّ بذلک التّوثیق بعدلین بناء علی الأصل الواهی من أن التّوثیق من باب الشّهادة لا یتمّ إلّابعدلین، إذ مع تسلیم أ نّه من باب الشّهادة، فالشّهادة یجب أن تستند إلی الحسّ لا الحدس المجرّد، ومعلوم أنّ توثیق المتأخّر مأخوذ من توثیق المتقدّم والفرع لا یزید علی أصله. لکن ذلک موقوف علی صحّة هذه الأخبار، وقد سمعت قول صاحب الحاوی أن سند روایتی الکشّی غیر واضح. وفی أحدهما قنواء بنت رشید. وحالها مجهول، إلّاأن یقال أنّ هذه الرّوایات معتضد بعضها ببعض وأنّها مشهورة مستفیضة، ولذلک قال المفید فیما مرّ أنّ هذا الخبر قد نقله المؤلّف والمخالف عن الثّقات، واشتهر أمره عند علماء الجمیع].
(1)- [فی نهج الحقّ مکانه: الثّالث: الإخبار بالغیب [...] ویقطع ...].
(2)- شیخ کشی از ابی حیان بجلی از قنوا دختر رشید هجری روایت کرده، گوید: به او گفتم: «به من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1103
__________________________________________________
- خبر ده آن‌چه را از پدرت شنیدی؟»
گفت: «از پدرم شنیدم می‌گفت: امیر المؤمنین به من خبر داد و فرمود: ای رشید! تا کجا شکیبا باشی وقتی به خود وابسته بنی‌امیه تو را بخواهد و دست و پا و زبانت را ببُرد؟ عرض کردم: پایان این بلا بهشت است؟ فرمود: ای رشید! تو در دنیا و آخرت با منی.»
دخترش گفت: روزگاری نگذشت که عبیداللَّه‌بن زیاد دعی او را خواست و به بیزاری از امیرالمؤمنین خواند و سر باز زد که از او بی‌زاری جوید. آن دعی به او گفت: «به تو گفته است چگونه خواهی مُرد؟»
گفت: «دوستم به من خبر داده که مرا به بیزاری از او خواهی خواند و من بیزاری نجویم، پس هر دو دست و هر دو پا و زبانم را خواهی برید.»
گفت: «به خدا او را دروغ‌گو نمایم.»
دستور داد او را پیش داشتند و دو دست و پایش را بریدند و زبانش را رها کردند. من دست‌ها و پاهای او را برگرفتم و گفتم: «پدرجان! از آن‌چه به تو رسیده دردی می‌فهمی؟»
گفت: «نه، مگر به اندازه فشار میان مردم، ای دختر جانم.»
چون او را برداشتیم و از قصر بیرون آوردیم، مردم دورش جمع شدند، گفت: «بروید دوات و دفتر بیاورید تا آن‌چه را تا قیامت می‌شود، برای شما بگویم.»
و حجامی فرستاد تا زبانش را برید و در همان شب از دنیا رفت، رحمه الله.
فضیل‌بن زبیر گوید: روزی امیر المؤمنین با یاران خود به بستان برنی رفت و زیر درخت خرمایی نشست و فرمود تا خرمای نخله ای چیدند و رطبی از آن آوردند، نزد آن‌ها نهادند. رشید هجری عرض کرد: «یا امیر المؤمنین! چه رطب خوبی است.»
فرمود: «ای رشید! ولی تو به تنه آن به دار می‌روی.»
رشید گوید: من بامداد و پسین به آن آب می‌دادم. امیرالمؤمنین درگذشت و من روزی نزد آن رفتم و دیدم شاخه‌هایش را بریدند، گفتم: مرگم نزدیک است. یک‌روز آمدم و کدخدا گفت: «امیر تو را خواسته.»
نزد وی رفتم و چون وارد قصر شدم، دیدم آن چوب آن جا افتاده. یک روز دیگر آمدم، دیدم نصف دیگر آن‌پایه چرخ آبکشی شده، گفتم: دوستم به من دروغ نگفته. کدخدا آمد و گفت: «امیر را اجابت کن.»
نزد او آمدم و چون به قصر رفتم، آن چوب افتاده بود و پایه در آن بود. آمدم پا به آن پایه آبکشی کوفتم وگفتم: تو برای من پروریده شدی وبرای من روییدی، نزد عبیداللَّه‌بن‌زیاد رفتم و گفت: «از دروغ‌های مولایت بگو.»
گفتم: «به خدا نه من دروغ گویم و نه او، و او به من خبر داده که دست و پا و زبانم را می‌بُری.»
گفت: «ما او را دروغ‌گو کنیم، دست و پایش را ببرید و بیرونش برید.»
چون نزد اهل خود رفت، مطالب مهمی برای مردم می‌گفت و می‌گفت: «از من بپرسید که این قوم یک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1104
أقوال غیرنا: فی میزان الذّهبیّ: رشید الهجریّ، عن أبیه: الجوزجانی، کذّاب غیر ثقة. النّسائی: لیس بالقویّ. یتکلّمون فیه. ابن حبّان: کوفیّ، کان یؤمن بالرّجعة. عن یحیی بن معین: رأی الشّعبیّ رشید الهجریّ وحبّة العرنیّ والأصبغ بن نباتة، فقال: لیس یساوی هؤلاء شیئاً. عن حبیب بن صهبان: ما یدلّ علی أنّ رشید الهجریّ کان یعتقد أنّ دابّة الأرض المذکورة فی القرآن هی علیّ بن أبی طالب.
عن زکریّا بن أبی زائدة: قلت للشّعبیّ: ما لک تعیب أصحاب علیّ وإنّما علمک عنهم؟
قال: عمّن قلت، عن الحارث وصعصعة؟ قال: أما صعصعة، فکان خطیباً، تعلّمت منه الخطب، وأمّا الحارث فکان حاسباً تعلّمت منه الحساب، وأمّا رشید الهجریّ فقال لی رجل: اذهب بنا إلیه، فذهبنا، فلمّا رآنی، قال للرّجل: هکذا- وعقد ثلاثین- یقول:
کأ نّه منّا، ثمّ ذکر ما یدلّ علی أ نه یعتقد بأنّ علیّاً علیه السلام حیّ یعرف من تحت الدّثار. قال الشّعبیّ: فما الّذی أتعلّم من هذا؟ ثمّ حکی عن الشّعبیّ أ نّه دخل علی رشید الهجریّ وذکر ما یدلّ علی أنّ رشیداً یعتقد بحیاة علیّ علیه السلام، وأ نّه لم یمت، وأ نّه قال لرجل: استأذن
__________________________________________________
- طلب دیگر از من دارند که ادا نکرده‌اند.»
مردی نزد ابن زیاد رفت و گفت: «چه کردی، دست و پایش را بریدی و او احادیث مهمی به مردم می‌گوید.»
گفت: «اورا برگردانید.»
از در خانه اورا برگردانیدند و دستور داد دو دست و دو پا و زبانش را ببرند و دستور داد به دارش زنند.
شیخ مفید از زیاد بن نضر حارثی گفت: من نزد زیاد بودم که رشید هجری را آوردند، زیاد به او گفت: «علی علیه السلام با تو چه گفته است که ما با تو چه خواهیم کرد؟»
گفت: «فرموده دست‌ها و پاهایم را می‌بُرید و به دارم می‌زنید.»
زیاد گفت: «به خدا حدیث او را دروغ خواهیم کرد، او را آزاد کنید.»
چون خواست بیرون رود، زیاد گفت: «به خدا چیزی بدتر از آن‌چه رفیقش به او گفته است نخواهیم یافت. دست‌ها و پاهایش را ببرید و او را به دار زنید.»
رشید گفت: «هیهات! چیز دیگری که امیرالمؤمنین به من خبر داده نزد شما باقی است.»
زیاد گفت: «زبانش را ببرید.»
رشید گفت: «به خدا اکنون خبر امیر المؤمنین تصدیق شد.»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 58- 59
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1105
لی علی أمیر المؤمنین، فقال: أوَ لیس قد مات؟ قال: قد مات فیکم، وأ نّه لیتنفّس الآن بنفس الحیّ، قال: أمّا إذا عرفت سرّ آل محمّد فادخل، فدخلت علی أمیر المؤمنین وأنبأنی بأشیاء تکون، فقال له الشّعبیّ: إن کنت کاذباً فعلیک لعنة اللَّه. وبلغ الخبر زیاداً، فبعث إلی رشید الهجریّ، فقطع لسانه، وصلبه علی باب دار عمرو بن حریث ا ه.
ومن ذلک یعلم أنّ تکذیبهم له وقدحهم فیه إنّما هو لتشیّعه، وزعم أ نّه یؤمن بالرّجعة وأخباره عن أمیر المؤمنین علیه السلام ببعض المغیبات الّذی یعدونه مغالاة، وأنّی یکون کذلک وهو إخبار عن الصّادق الأمین، عن جبرائیل، عن اللَّه تعالی، ولا یعدون خبر «یا ساریة الجبل!» مغالاة، ولایستنکرونه، والدّعی نغل سمّیة إنّما فعل به ما فعل لروایته فضائل علیّ ومعجزاته، وعدم براءته منه، لا لما زعمه الشّعبیّ الّذی هو مصدر هذه النّسبة الباطلة، فقد کان من أولیاء بنی امیّة، أعداء الرّسول وآله، وعمّالهم وقضاتهم ومن المنحرفین عن علیّ وآله وشیعته، وهو الّذی قال للحارث: أما أنّ حبّ علیّ لا ینفعک وبغضه لایضرّک، کما مرّ فی ترجمة الحارث ردّاً علی قول الرّسول صلی الله علیه و آله: لا یحبّک إلّامؤمن ولا یبغضک إلّا منافق، فأراد أن یختلق عذراً لدعیّ بنی امیّة فی تمثیله بشیعة أهل البیت الطّاهر، ویدافع عنه، وقوله فیه، وفی حبّه العرنیّ، وأصبغ بن نباتة، أ نّهم لا یساوون شیئاً، إنّما دعاه إلیه ما ذکرناه.
التّمییز: فی مشترکات الطّریحیّ والکاظمیّ باب رشید المشترک بین ثقة وغیره، ویمکن استعلام أ نّه ابن زید الثّقة بروایة إبراهیم بن سلیمان عنه، وأ نّه الهجریّ المشکور بوروده فی طبقة رجال علیّ والحسن والحسین علیهم السلام، وحیث یعسر التّمییز یکون الحدیث دائراً بین صحیح وحسن، فلا بأس فیه علی ما عرفت من المذهب.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 8

99/ 124- رمیث بن عمرو

میزاته العائلیّة

من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: رمیث بن عمرو.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1106
الطّوسی، الرّجال،/ 73/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 135؛ الإسترآبادی،
منهج المقال،/ 140؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 322
من أصحابه علیه السلام: رمیث بن عمرو.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 333
رمیث بن عمرو. «1»
المدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
رمیث بن عمرو: عدّه الشّیخ فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام وحاله کسابقه، ورمیث بالرّاء المهملة المضمومة، والمیم المفتوحة، والیاء المثنّاة من تحت السّاکنة، والثّاء المثلّثة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 434
رمیث بن عمرو: یقول الشّیخ الطّوسیّ فی رجاله: إنّه من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام. وذکر المحقّق المیر مصطفی التّفرشیّ القمّی فی رجاله: رمیث، بضمّ الرّاء، من أصحاب الحسین، السّلام علی رمیث بن عمرو. «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 137

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی رُمیث بن عَمرو «3». «4»
__________________________________________________
(1)- باب الرّاء من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
رمیث بن عمر از کسانی است که از امام حسین علیه السلام روایت کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 208
(2)- رمیث بن عمرو شیخ طوسی بی آن که بر کشته شدن او تصریحی کرده باشد، نام او را ذکر کرده است. در «رجبیه» نیز نام او آمده. استاد خویی بی آن که او را به زیارت «رجبیه» نسبت دهد، نام او را نقل کرده است. (معجم رجال الحدیث: 7/ 204)
هاشم زاده، انصار الحسین،/ 114
(3)- [فی الإقبال (ط قم) والمزار: عُمر].
(4)- سلام بر رمیث بن عمرو.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1107
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 297
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180

100/ 125- زائدة بن مهاجر

ذکره فی زیارة أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی زیارة الأربعین‌

السّلام علی زائدة بن مهاجر. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)، 714، (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 297
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180
زائدة بن المهاجر: لیس فی کتب الرّجال والتّراجم ذکر له، وإنّما ورد اسمه فی الزّیارة الرّجبیّة: السّلام علی زائدة بن المهاجر. «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 139

101/ 126- زاهر، صاحب عمرو بن الحمق الخزاعی‌

میزاته العائلیّة

قُتل من کندة: زاهر، صاحب عمرو بن الحمق، وکان صاحبه «3» حین طلبه معاویة.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 155/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
زاهر أبو مجزأة بن زاهر الأسلمیّ، وکان ممّن بایع تحت الشّجرة، ونزل الکوفة.
ابن سعد، الطّبقات، 6/ 20
__________________________________________________
(1)- سلام بر زائدة بن مهاجر. هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
(2)- زائدة بن مهاجر:
نام او در «رجبیه» ذکر شده. آیا ممکن است که «زائدةبن مهاجر» همان «یزیدبن زیاد بن مهاجر (مظاهر)» باشد که براثر تصحیف و اشتباه در نسخه‌برداری به این شکل نوشته شده است؟
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 114
(3)- [فی الأمالی والحدائق الوردیّة: صحبه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1108
وزاهر أبو مجزأة بن زاهر «1». من ساکنی الکوفة
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 190 رقم 707
زاهر بن الأسود الأسلمیّ بایع تحت الشّجرة، یُعدّ فی الکوفیِّین. قال مالک بن إسماعیل: حدّثنا شریک عن مجزأة بن زاهر، عن أبیه، قال النّبیّ (ص) یوم عاشوراء: من أصبح صائماً فلیصم.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 3/ 442 رقم 1475
زاهر بن الأسود أبو مجزأة الأسلمیّ: من أصحاب الشّجرة، سکن الکوفة، وکان من أصحاب عمرو بن الحَمِق، قاله الواقدیّ. وقال محمّد بن سعد کاتب الواقدیّ: هو زاهر ابن الأسود بن مخلع بن قیس بن دعبل بن أنس بن خزیمة بن مالک بن سلامان بن أسلم ابن أفصی.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 3/ 1229 رقم 1080
محمّد بن سنان أبو جعفر الزّاهریّ من ولد زاهر، مولی عمرو بن الحمق الخزاعیّ؛ کان أبو عبداللَّه بن عیّاش یقول: حدّثنا أبو عیسی محمّد بن أحمد [بن محمّد بن سنان] «2». قال: هو محمّد بن الحسن بن سنان، مولی زاهر، توفِّی أبوه الحسن وهو طفل، وکفله جدّه سنان، فنسب إلیه. وقال أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن سعید: إنّه روی عن الرّضا علیه السلام، قال: وله مسائل عنه معروفة، وهو رجل ضعیف جدّاً، لا یعوّل علیه، ولا یلتفت إلی ما تفرّد به.
وقد ذکر أبو عمرو فی رجاله، قال أبو الحسن علیّ بن محمّد بن قتیبة النّیسابوریّ، قال: قال أبو محمّد الفضل بن شاذان: لا أحلّ لکم أن ترووا أحادیث محمّد بن سنان؛ وذکر أیضاً: إنّه وجد بخطّ أبی عبداللَّه الشّاذانیّ، إنّی سمعت القاضی یقول: إنّ عبداللَّه بن محمّد بن عیسی، الملقّب ببنان، قال: کنت مع صفوان بن یحیی بالکوفة فی منزل، إذ دخل علینا محمّد بن سنان، فقال صفوان: إنّ هذا ابن سنان، لقد همّ أن یطیر غیر مرّة،
__________________________________________________
(1)- ممّن بایع تحت الشّجرة، روی فی لحوم الحمر الأهلیّة. طبقات ابن سعد، 4/ 319.
(2)- [من نقد الرّجال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1109
فقصصناه حتّی ثبت معنا، وهذا یدلّ علی اضطراب کان وزال. وقد صنّف کتباً «1»، منها: کتاب الطّرائف، أخبرناه الحسین، عن أبی غالب، عن جدِّه أبی طالب «2» محمّد بن سلیمان، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عنه به، وکتاب الأظلّة، وکتاب المکاسب، وکتاب الحجّ، وکتاب الصّید والذّبایح، وکتاب الشّراء والبیع، وکتاب الوصیّة، وکتاب النّوادر، أخبرنا جماعة شیوخنا عن أبی غالب أحمد بن محمّد، عن عمّ أبیه علیّ بن سلیمان، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عنه، بها. ومات محمّد بن سنان سنة عشرین ومائة. «3»
النّجاشی، الرّجال،/ 230- 231/ مثله التّفرشی، نقد الرّجال،/ 310- 311
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی نقد الرّجال].
(2)- کذا، والصّواب أبی طاهر، لاحظ: رسالة أبی غالب الزّراری.
(3)- حمدویه بن نصیر الکشّی، قال: حدّثنا محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن محمّد بن سنان، عن حذیفة بن منصور، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: اعرفوا منازل الرّجال منّا علی قدر روایتهم عنّا.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 3- 5
روی محمّد بن عیسی بن عبید، عن محمّد بن سنان، عن موسی بن بکر الواسطیّ، عن الفضیل بن یسار، عن أبی جعفر علیه السلام قال: سمعته یقول: قال أمیرالمؤمنین علیه السلام: اللَّهمّ العن ابنی فلان، وأعمم أبصارهما، کما عمیت قلوبهما الأجلین فی رقبتی، واجعل عمی أبصارهما دلیلًا علی عمی قلوبهما
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 269- 270 رقم 102
ابنا فلان
یعنی به العبّاس بن عبدالمطّلب، وبابنیه عبداللَّه وعبیداللَّه، وسیأتی فی أصل الکتاب حیث یحین حینه إن شاء اللَّه العزیز أنّ مولانا أبا محمّد الحسن بن علیّ علیهما السلام بعد أبیه علیه السلام جعل ابن عمّه عبیداللَّه بن العبّاس علی مقدمة الجیش، فبعث إلیه معاویة بمائة ألف درهم، فمرّ بالرّایة، ولحق بمعاویة، وبقی العسکر بلا قائد ورئیس، فقام قیس بن سعد بن عبادة، فخطب النّاس، وقال: أ یّها النّاس! لا یهولنّکم ذهاب عبیداللَّه هذا لکذا وکذا، فإنّ هذا وأباه لم یأتیا قطّ بخیر، ثمّ قام بأمر العسکر.
والشّیخ- رحمه اللَّه تعالی- فی کتاب الرّجال ذکره فی أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیهما السلام، قال: عبیداللَّه ابن العبّاس بن عبدالمطّلب، لحق بمعاویة. 1
فأمّا عبداللَّه بن العبّاس أمره فی الجلالة والاستقامة مستبین، فستطّلع إن شاء اللَّه تعالی.
قوله رحمه اللَّه تعالی: روی محمّد بن عیسی بن عبید عن محمّد بن سنان، قال السّیِّد المکرّم جمال الدّین أحمد ابن طاوس- قدّس اللَّه نفسه الزّکیّة-: طریق هذا الحدیث ضعیف بمحمّد بن عیسی العبیدیّ، وبمحمّد بن سنان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1110
__________________________________________________
- وتبعه علی ذلک بعض شهداء المتأخّرین.
والأصحّ عندی أنّ محمّد بن عیسی العبیدیّ الیقطینیّ ثقة صحیح الحدیث، فقد وثّقه أبو عمرو الکشّی، وأبو العبّاس النّجاشیّ وغیرهما، ولذلک کثیراً ما یستصحّ العلّامة فی المنتهی والمختلف روایته، وإن کانت عن یونس، واستثناء محمّد بن الحسن بن الولید إیّاه من رجال نوادر الحکمة ومن أصحاب یونس بن عبدالرّحمان، لا یدلّ علی ضعفه، وقد أوضحنا الحال فی المعلّقات علی الاستبصار بما لا یزید علیه.
نعم، محمّد بن سنان ضعیف علی الأصحّ، وإن کان قد وثقه الشّیخ المفید والشّیخ الأعظم فی بعض مواضعه، وحدیثه عند العلّامة معدود من الصّحاح، وسیتّضح الأمر فی جملة ذلک من ذی قبل إن شاء اللَّه العزیز العلیم، ما روی فی صفوان بن یحیی بیّاع السّابریّ، ومحمّد بن سنان، وزکریّا ابن آدم، وسعد بن سعد القمّیّ:
حدّثنی محمّد بن قولویه، قال: حدّثنی سعد بن عبداللَّه، قال: حدّثنی أبو جعفر أحمد بن محمّد بن عیسی، عن رجل، عن علیّ بن الحسین بن داود القمّی، قال: سمعت أبا جعفر الثّانی علیه السلام یذکر صفوان بن یحیی ومحمّد ابن سنان بخیر، وقال: رضی اللَّه عنهما برضای عنهما، فما خالفانی قطّ، هذا بعد ما جاء عنه فیهما ما قد سمعته من أصحابنا.
عن أبی طالب عبداللَّه بن الصّلت القمّی، قال: دخلت علی أبی جعفر الثّانی علیه السلام فی آخر عمره، فسمعته یقول: جزی اللَّه صفوان بن یحیی، ومحمّد بن سنان، وزکریّا بن آدم عنّی خیراً، فقد وفوا لی، ولم یذکر سعد بن سعد.
قال: فخرجت، فلقیت موفّقاً، فقلت له: إنّ مولای ذکر صفوان، ومحمّد بن سنان، وزکریّا بن آدم وجزاهم خیراً، ولم یذکر سعد بن سعد.
قال: فعدت إلیه، فقال: جزی اللَّه صفوان بن یحیی، ومحمّد بن سنان، وزکریّا بن آدم، وسعد بن سعد عنِّی خیراً، فقد وفوا لی.
حدّثنی محمّد بن قولویه، قال: حدّثنی سعد، عن أحمد بن هلال، عن محمّد بن إسماعیل بن بزیع، أنّ أبا جعفر علیه السلام کان لعن صفوان بن یحیی ومحمّد بن سنان، فقال: إنّهما خالفا أمری، قال: فلمّا کان من قابل، قال أبو جعفر علیه السلام لمحمّد بن سهل البحرانیّ: تولّ صفوان بن یحیی ومحمّد بن سنان، فقد رضیت عنهما.
وعنه، عن سعد، عن أحمد بن محمّد، عن الحسین بن سعید، عن معمر بن خلّاد، قال: قال أبو الحسن علیه السلام: ما ذئبان ضاریان فی غنم قد غاب عنها رعاؤها بأضرّ فی دین المسلم من حبّ الرّیاسة، ثمّ قال: لکن صفوان لا یحبّ الرّیاسة.
محمّد بن مسعود، قال: حدّثنی علیّ بن محمّد، قال: حدّثنی أحمد بن محمّد، عن رجل، عن علیّ بن الحسین ابن داود القمّی، قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یذکر صفوان بن یحیی ومحمّد بن سنان بخیر، وقال: رضی اللَّه عنهما برضای عنهما، فما خالفانی وما خالفا أبی علیه السلام قطّ، بعدما جاء فیهما ما قد سمعه غیر واحد.
1. رجال الشّیخ: 69.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال (تعلیقه)، 2/ 792- 793 رقم 962- 966
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1111
__________________________________________________
- ما روی فی محمّد بن سنان:
ذکر حمدویه بن نصیر، أنّ أ یّوب بن نوح، دفع إلیه دفتراً فی أحادیث محمّد بن سنان، فقال لنا: إن شئتم أن تکتبوا ذلک فافعلوا، فإنِّی کتبت عن محمّد بن سنان، ولکن لا أروی لکم أنا عنه شیئاً، فإنّه قال قبل موته: کلّ ما حدّثتکم به لم یکن لی سماع ولا روایة إنّما وجدته.
محمّد بن مسعود، قال: حدّثنی علیّ بن محمّد القمّی، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، قال: کنّا عند صفوان ابن یحیی، فذکر محمّد بن سنان، فقال: إنّ محمّد بن سنان کان من الطّیّارة، فقصصناه.
قال محمّد بن مسعود، قال عبداللَّه بن حمدویه: سمعت الفضل بن شاذان، یقول: لا أستحلّ أن أروی أحادیث محمّد بن سنان، وذکر الفضل فی بعض کتبه: أنّ من الکاذبین المشهورین ابن سنان ولیس بعبد اللَّه.
أبو الحسن علیّ بن محمّد بن قتیبة النّیسابوریّ، قال: قال أبو محمّد الفضل بن شاذان: ردّوا أحادیث محمّد ابن سنان، وقال: لا أحلّ لکم أن ترووا أحادیث محمّد بن سنان عنّی مادمت حیّاً، وأذن فی الرّوایة بعد موته.
قال أبو عمرو: قد روی عنه الفضل، وأبوه، ویونس، ومحمّد بن عیسی العبیدیّ، ومحمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، والحسن والحسین ابنا سعید الأهوازیّان، وابنا دندان، وأیّوب بن نوح، وغیرهم، من العدول والثّقات من أهل العلم، وکان محمّد بن سنان مکفوف البصر، أعمی فیما بلغنی.
وجدت بخطّ أبی عبداللَّه الشّاذانیّ، إنّی سمعت العاصمیّ، یقول: إنّ عبداللَّه بن محمّد بن عیسی الأسدیّ الملقّب ببنان، قال: کنت مع صفوان بن یحیی بالکوفة فی منزل، إذ دخل علینا محمّد بن سنان، فقال صفوان: هذا ابن سنان لقد همّ أن یطیر غیر مرّة، فقصصناه حتّی ثبت معنا.
وعنه قال: سمعت أیضاً قال: کنّا ندخل مسجد الکوفة، فکان ینظر إلینا محمّد بن سنان، ویقول: من أراد المعضلات فإلیّ، ومن أراد الحلال والحرام فعلیه بالشّیخ، یعنی صفوان بن یحیی.
حدّثنی حمدویه، قال: حدّثنی الحسن بن موسی، قال: حدّثنی محمّد بن سنان، قال: دخلت علی أبی الحسن موسی علیه السلام قبل أن یحمل إلی العراق بسنة، وعلیّ ابنه علیه السلام بین یدیه، فقال لی: یا محمّد، قلت: لبّیک، قال: إنّه سیکون فی هذه السّنة حرکة ولا تخرج منها، ثمّ أطرق ونکت الأرض بیده، ثمّ رفع رأسه إلیّ وهو یقول: ویضلّ اللَّه الظّالمین ویفعل ما یشاء.
قلت: وما ذاک جعلت فداک؟ قال: من ظلم ابنی هذا حقّه وجحد إمامته من بعدی کان کمن ظلم علیّ بن أبی طالب حقّه وإمامته من بعد محمّد صلی الله علیه و آله، فعلمت أ نّه قد نعی إلیَّ نفسه ودلّ علی ابنه، فقلت: واللَّه لئن مدّ اللَّه فی عمری لأسلمنّ إلیه حقّه، ولأقرّنّ له بالإمامة، أشهد أ نه من بعدک حجّة اللَّه علی خلقه، والدّاعی إلی دینه.
فقال لی: یا محمّد! یمدّ اللَّه فی عمرک وتدعو إلی إمامته وإمامة من یقوم مقامه من بعده؟ فقلت: ومن ذاک جعلت فداک؟ قال: محمّد ابنه، قلت: بالرّضا والتّسلیم، فقال: کذلک قد وجدتک فی صحیفة أمیر المؤمنین علیه السلام أمّا أ نّک فی شیعتنا أبین من البرق فی اللّیلة الظّلماء.
ثمّ قال: یا محمّد! إنّ المفضل أنسی ومستراحی، وأنت أنسهما ومستراحهما، حرام علی النّار أن تمسک أبداً، یعنی أبا الحسن وأبا جعفر علیهما السلام.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال (تعلیقه)، 2/ 795- 797 رقم 976- 982
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1112
من روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله من الصّحابة: زاهر الأسلمیّ والد مجزأة «1»، من أصحاب الشّجرة.
زاهر «2» صاحب عمرو بن الحمق.
الطّوسی، الرّجال،/ 13، 73/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 136؛ الأسترآبادی،
منهج المقال،/ 149؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 324
محمّد بن سنان [أبو جعفر الزّاهریّ (ن جش)، من ولد زاهر، مولی عمرو بن الحمق الخزاعیّ. وکان أبو عبداللَّه بن عیّاش یقول: هو محمّد بن الحسن بن سنان، مولی زاهر، توفّی أبوه الحسن وهو طفل، وکفله جدّه سنان، فنسب إلیه] له کتب، وقد طُعن علیه وضُعّف، وکُتُبُهُ مثل کتب الحسین بن سعید علی عددها.
وله کتاب النّوادر، جمیع ما رواه إلّاما کان فیها من تخلیط أو غلوّ أخبرنا بها جماعة عن أبی بطّة، عن علیّ بن الحسین، عن سعد بن عبداللَّه والحمیری ومحمّد بن یحیی ومحمّد بن الحسین وأحمد بن محمّد عنه. رواها أیضاً محمّد بن علیّ بن الحسین، عن محمّد ابن علیّ ماجیلویه، عن محمّد بن أبی القاسم محمّد، عن محمّد بن علیّ الصّیرفیّ عنه.
الطّوسی، الفهرست،/ 295 رقم 638
(زاهر) الأسلمیّ أبو مجزاة بن زاهر، وهو زاهر بن الأسود بن حجّاج بن قیس بن عبد بن دعبل بن أنس بن خزیمة بن مالک بن سلامان بن أسلم بن أفصی الأسلمیّ. کان ممّن بایع تحت الشّجرة، فسکن الکوفة، یعدّ فی الکوفیّین.
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 1/ 555/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 41
__________________________________________________
(1)- وفی نسخة: محذاة [زاد فی جامع الرّواة: (فجراة خ)].
(2)- هو زاهر بن عمر الأسلمیّ الکندیّ من أصحاب الشّجرة. روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله وشهد الحدیبیّة. حجّ سنة ستّین، فالتقی مع الحسین علیه السلام، فصحبه، وکان ملازماً له حتّی حضر معه کربلا، واستشهد بین یدیه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1113
(ب د ع، زاهر) بن الأسود بن حجّاج بن قیس بن عبد بن دعبل بن أنس بن خزیمة ابن مالک بن سلامان بن أسلم بن أفصی الأسلمیّ أبو مجزأة. کان ممّن بایع تحت الشّجرة وسکن الکوفة، قال الواقدیّ: کان من أصحاب عمرو بن الحمق الخزاعیّ، «1» أخبرنا مسمار بن عمرو بن العویس النیّار ومحمّد بن محمّد بن سرایا وغیرهما بإسنادهم إلی أبی عبداللَّه محمّد بن إسماعیل، أخبرنا عبداللَّه بن محمّد، أخبرنا أبو عامر، حدّثنا إسرائیل، عن مجزأة بن زاهر الأسلمیّ، عن أبیه، وکان ممّن شهد الشّجرة، قال: إنِّی لأوقد تحت القدور بلحوم الحمر إذ نادی منادی رسول اللَّه (ص) أنّ رسول اللَّه ینهاکم عن لحوم الحمر «1».
وله حدیث فی صوم یوم عاشوراء، أخرجه الثّلاثة.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 192- 193/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 41
زاهر بن الأسود بن حجّاج بن قیس الأسلمیّ، والد مجزاة، وکان من أصحاب الشّجرة، وسکن الکوفة، وروی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم فی النّهی عن أکل لحوم الحمر الإنسیّة. روی عنه ابنه مجزاة. «1» وذکر مسلم وغیره: أ نّه تفرّد بالرّوایة عنه «1» وأخرج حدیثه البخاری فی الصّحیح، وفیه أ نّه شهد الحدیبیّة وخیبر. وقال محمّد بن إسحاق: کان من أصحاب عمرو بن الحمق، یعنی لمّا کان بمصر، فیؤخذ منه أ نّه عاش إلی خلافة عثمان.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 523/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 41
(خ «2»- زاهر) بن الأسود بن الحجّاج الأسلمیّ. روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم حدیثاً واحداً فی لحوم الحمر. وعنه ابنه مجزأة، وفی حدیثه أ نّه شهد الحدیبیّة وخیبر. قلت: ذکر مسلم وغیره أ نّه تفرّد عنه. وقال ابن سعد: کان من أصحاب عمرو بن الحمق- یعنی بمصر- فدلّ علی أ نّه تأخّر إلی زمن علیّ رضی الله عنه.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 3/ 305 رقم 569/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 41
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2)- [الأعیان: وفی تهذیب التّهذیب: وضع علیه علامة خ إشارة إلی أ نّه أخرج حدیثه البخاریّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1114
روی عنه محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب ومات سنة عشرین ومائتین جش. له کتب، وقد طعن علیه وضعّف. وکتبه مثل کتب الحسین بن سعید علی عددها، وله کتاب النّوادر وجمیع ما رواه إلّاما کان فیها من تخلیط أو غلوّ، أخبرنا جماعة عن محمّد ابن علیّ بن الحسین، عن أبیه ومحمّد بن الحسن.
عن سعد بن عبداللَّه والحمیری ومحمّد بن یحیی، عن محمّد بن الحسین وأحمد بن محمّد، عن محمّد بن سنان، وروی عنه محمّد بن علیّ الصّیرفیّ ت ضعیف م ضاد جخ محمّد بن سنان أبو جعفر الهمدانیّ، مولاهم هذا أصحّ ما نسب إلیه ضعیف غال غض، ذکر حمدویه بن نصیر أنّ أیّوب بن نوح دفع إلیه دفتراً فیه أحادیث محمّد بن سنان، فقال: إن شئتم أن تکتبوا ذلک فافعلوا، فإنِّی کتبت عن محمّد بن سنان، ولکن لا أروی لکم عنه شیئاً، فإنّه قال قبل موته: کلّ ما حدّثتکم لم یکن لی سماع ولا روایة، إنّما وجدته.
وذکر الفضل بن شاذان فی بعض کتبه: إنّ من الکذّابین المشهورین ابن سنان، ولیس بعبداللَّه کش، ثمّ ذکر فی شأنه ما یدلّ علی روح عظیم وعلی مدح أیضاً، وذکر أ نّه روی عنه الفضل وأبوه ویونس ومحمّد بن عیسی العبیدیّ محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب والحسن والحسین ابنا سعید الأهوازیّان وابنا دُندان وأ یّوب بن نوح وغیرهم من العدول الثّقات من أهل العلم. وقال المفید رحمه الله فی إرشاده: إنّه من خاصّة الکاظم علیه السلام وثقاته، وأهل الورع والعلم والفقه من شیعته وممّن روی النّصّ علی الرّضا علیه السلام. وقال العلّامة فی صه: والوجه عندی التّوقّف فیما یرویه.
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 311
زاهر، صاحب عمرو الحمق. «1»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
(زاهر بن عمرو الکندیّ) «2».
__________________________________________________
(1)- باب الزّای من أسامی الرّواة عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام .. زاهر صاحب عمرو بن الحمق.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 208
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان، وزاد فی العیون: مولی عمرو بن الحمق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1115
(وقال) الشّیخ الطّوسیّ وغیره: إنّ من أحفاده محمّد بن سنان الزّاهریّ، صاحب الرّوایة عن الرّضا والجواد علیهما السلام، المتوفّی سنة مائتین وعشرین.
السّماوی، إبصار العین،/ 103/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 41؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 108، 109
أقول: قال المحقّق الأسترآبادی فی رجاله: زاهر بن عمرو الکندیّ صاحب عمرو بن الحمق الخزاعیّ: من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلا. وقال العسقلانیّ فی الإصابة: هو زاهر بن عمرو بن الأسود بن حجّاج بن قیس الأسلمیّ الکندیّ.
ومن أحفاده محمّد بن سنان، بالسّین المهملة والنّون قبل الألف وبعدها نون: هو أبو جعفر الزّاهریّ، من ولد زاهر مولی عمرو بن الحمق الخزاعیّ المقتول مع الحسین بن علیّ علیه السلام بکربلاء. «1»
وقد اختلف علماؤنا فی شأنه، فالشّیخ المفید رحمه الله قال: إنّه ثقة. وأمّا الشّیخ الطّوسی فإنّه ضعّفه، وکذا النّجاشی وابن الغضائریّ قال: إنّه غال لا یلتفت إلیه. وروی الکشّی فیه قدحاً عظیماً، وأثنی علیه أیضاً، والوجه عندی التّوقّف فیما یرویه عن الرّضا والجواد علیهما السلام المتوفّی سنة مائتین وعشرین، انتهی.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 240- 241/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/
137- 138، 139
زاهر صاحب عمرو بن الحمق، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین سلام اللَّه علیه. وأقول: هو زاهر بن عمرو الأسلمیّ الکندیّ. «2»
قد تقدّم زاهر الأسلمیّ من أصحاب الشّجرة، والمظنون قریباً کونه هذا زاهر الأسلمیّ
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(2)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1116
والد مجزأة، من أصحاب الشّجرة. قاله الشّیخ رحمه الله فی باب أصحاب رسول اللَّه من رجاله.
وأقول: هو زاهر بن الأسود بن حجّاج، وکان ممّن بایع تحت الشّجرة، وسکن الکوفة، ولم أتحقّق حاله. وزاهر بالزّای، ثمّ الألف، ثمّ الهاء المکسورة، ثمّ الرّاء المهملة. وقد مرّ ضبط الأسلمیّ فی ترجمة إبراهیم بن أبی حجر. ومجزأة بالمیم المفتوحة والجیم السّاکنة والزّای المفتوحة والهمزة المفتوحة والهاء. وفی بعض نسخ رجال الشّیخ رحمه الله محواه بالمیم والحاء والواو والألف، والظّاهر أنّ الصّواب الأوّل.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 437/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 41
الأسلمیّ نسبة إلی أسلم، بضمّ اللّام: قبیلة من الأزد من الأنصار، وبالفتح قبیلة من قضاعة، کما حکی عن المحقّق البحرانیّ، وذکره فی الحاوی أیضاً.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 11
أقول: قوله «وزاهر بن عمرو مولی ابن الحمق» أظنّ أنّ فی هذه الکلمة تقدیماً وتأخیراً، والأصل: وزاهر مولی عمرو بن الحمق کما فی الزّیارة الّتی خرجت من النّاحیة المقدّسة للشّهداء، وفی الزّیارة الرّجبیّة المرویّة فی مصباح الزّائر «السّلام علی زاهر مولی عمرو بن الحمق الخزاعیّ» «1».
وکان من أحفاده أبو جعفر الزّاهریّ محمّد بن سنان، من أصحاب الکاظم والرّضا والجواد علیهم السلام. «2»
القمّی، نفس المهموم،/ 295- 296/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 400
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(2)- زاهر عمرو مولی بن حمق
من می‌گویم در نام این شخص اخیر به گمانم تقدیم و تأخیر رخ داده و اصلش زاهر مولی عمرو بن حمق بوده. چنان چه در زیارت «ناحیه مقدسه» راجع به شهدا، و در زیارت رجبیه مرویه در «مصباح الزائر» است که: «السّلام علی زاهر مولی عمرو بن الحمق الخزاعیّ.»
و از نبیره هایش ابوجعفر زاهری محمد بن سنان، از اصحاب امام کاظم و امام رضاو حضرت جواد علیهم السلام است.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 136
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1117
زاهر الأسلمیّ والد مجزأة. ذکره الشّیخ فی رجاله، فی أصحاب الرّسول صلی الله علیه و آله، وقال:
فی أصحاب الشّجرة.
[ثمّ ذکر کلام ابن الأثیر کما ذکرناه] وکونه من أصحاب عمرو بن الحمق، یشیر إلی تشیّعه.
[ثمّ ذکر کلام ابن حجر فی الإصابة، وکلام ابن عبد البرّ فی الاستیعاب، وکلام ابن حجر فی تهذیب التّهذیب کما ذکرناه].
زاهر بن الأسود الطّائیّ أبو عمارة الکوفیّ: ذکره الشّیخ فی رجاله فی أصحاب الصّادق علیه السلام.
زاهر، صاحب عمرو بن الحمق: استشهد بکربلاء سنة 61. ذکره الشّیخ فی رجاله فی أصحاب الحسین علیه السلام. وقال النّجاشی وغیره، فی ترجمة محمّد بن سنان الزّاهریّ، أ نّه من ولد زاهر مولی عمرو بن الحمق الخزاعیّ.
[ثمّ ذکر کلام السّماوی فی إبصار العین، وکلام المامقانی فی تنقیح المقال، کما ذکرناهما، ثمّ ذکر کلام ابن شهرآشوب فی المناقب کما سنذکره].
وفیما ذکره بعض المعاصرین فی مجلّة الرّضوان، عند تعداد الشّیعة، من الصّحابة زاهر ابن عمرو الأسلمیّ الکندیّ، وفی المقام أمور.
«أوّلًا» مرّ فی زاهر الأسلمیّ أبو مجزأة عن الواقدیّ ما یدلّ علی أ نّه هو صاحب عمرو ابن الحمق، وحینئذ، فیکون أبو مجزأة وصاحب عمرو بن الحمق واحداً. وقد مرّ عن أسد الغابة والإصابة والاستیعاب: إنّ أبا مجزأة هو زاهر بن الأسود، لا زاهر بن عمرو.
«ثانیاً» إذا کان زاهر بن عمرو من أصحاب بیعة الشّجرة، وروی عنه صلی الله علیه و آله، وشهد الحدیبیّة وخیبر، یکون من مشاهیر الصّحابة، مع أنّ صاحب أسد الغابة وغیره لم یذکروا فیمَن اسمه زاهر من الصّحابة إلّازاهر بن الأسود المتقدّم، وزاهر بن حرام.
«ثالثاً» إذا کان صاحب عمرو بن الحمق وابن الأسود، وهما من أصحاب الصّادق علیه السلام، متّحدین مع والد مجزأة، یکون من المعمِّرین، ولم یذکره أحد؛ ولو کان کذلک، لذکر، وحینئذ فیظهر أنّ زاهر بن عمرو لا وجود له، ولا یبعد أن یکون ما فی مناقب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1118
ابن شهرآشوب صوابه زاهر مولی عمرو بن الحمق، فإنّ نسخته المطبوعة کثیرة الغلط.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 41- 42
زاهر بن عمرو الکندیّ مولی عمرو بن الحمق.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
زاهر مولی عمرو بن الحمق الکندیّ الخزاعیّ. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386
زاهر مولی عمرو بن الحمق الخزاعیّ، من المستشهدین فی یوم الطّفّ فی الحملة الاولی بین یدی أبی عبداللَّه علیه السلام وهو جدّ محمّد بن سنان، أشرنا إلی بعض ما ورد فیه فی ترجمة محمّد بن سنان.
النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 802
وخزاعة، وهو بنو لُحیّ بن عامر بن قَمَعة بن إلیاس بن مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان (من ولد إسماعیل علیه السلام).
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 476، 480

خصائصه الفریدة

خصائصه الفریدة
کان زاهر بطلًا مجرّباً، وشجاعاً، مشهوراً، ومحبّاً لأهل البیت، معروفاً.
__________________________________________________
(1)- زاهر «مولی» ی عمرو بن حمق خزاعی:
شیخ‌طوسی‌و ابن‌شهرآشوب وی را در شمار کشته شدگان نخستین حمله به حساب آورده‌اند. در «رجبیه» نام او آمده.
و در متن یکی از نسخه های «زیارت ناحیه» بر اثر تصحیف و اشتباه در گزارش، زاهد «مولی» ی عمرو بن حمق خزاعی ذکره شده است در نسخه‌ای دیگر زاهر ... آمده.
استاد گرام ما از او نام برده و با نقل قول از نجاشی در شرح حال محمد بن سنان می‌گوید که این زاهر جد محمد بن سنان می‌باشد، و او از اصحاب امام موسی کاظم علیه السلام و امام علی بن موسی الرضا علیه السلام بوده است. این نظر به شدت ضعیف می‌باشد. (معجم رجال الحدیث: 7/ 215)
در مصادر و منابع براثر اشتباه، نام زاهر بن عمرو کندی از او یاد شده است. و نیز از موالی قبیله کنده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 86
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1119
السّماوی، إبصار العین،/ 103/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 241؛ الأمین،
أعیان الشّیعة، 7/ 41؛ المیانجی، العیون العبری،/ 108؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/
138؛ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 437
من أصحاب الشّجرة «1» وسکن الکوفة، وروی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله وشهد الحدیبیّة وخیبر. وقال محمّد بن إسحاق: کان زاهر من أصحاب عمرو بن الحمق.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 141/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 138
من أصحاب الشّجرة، روی عن النّبیّ، وشهد الحدیبیّة وخیبر، وکان من أصحاب عمرو بن الحمق الخزاعیّ، کما نصّ علی ذلک أهل السّیر.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 437/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 108؛ مثله
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 41
قال عنه أرباب السّیر والرّجال: إنّه کان بطلًا مجرّباً، وشجاعاً مطرقاً، ومعروفاً بحبِّه لأهل البیت علیهم السلام. ورد ذکره فی (الزّیارة) مصحّفاً ب (زاهد). «2»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 386

حضوره فی قیام حجر بن عدیّ وصحبته مع عمرو بن الحمق حین استشهد

حضوره فی قیام حجر بن عدیّ وصحبته مع عمرو بن الحمق حین استشهد
وممّن کان مع علیّ صلوات اللَّه علیه من أصحاب النّبیّ صلوات اللَّه علیه وآله من مهاجری العرب والتّابعین الّذین أوجب لهم رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله الجنّة، وسمّاهم بذلک.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: وتحتها بایعوا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله].
(2)- «زاهر» شخصی بسیار پیر و از اهالی و شخصیت های کوفه بوده.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 86
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1120
عمرو بن الحمق الخزاعیّ «1». «2» بقی بعد علیّ علیه السلام، فطلبه معاویة، فهرب منه نحو الجزیرة «3» «2» ومعه رجل من أصحاب علیّ علیه السلام یقال له: زاهر «4».
فلمّا نزلا «5» الوادی نهشت «6» عمراً «5» حیّة فی جوف اللّیل، فأصبح منتفخاً، فقال: یا زاهر! تنحّ عنِّی فإنّ حبیبی رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله قد أخبرنی أ نّه سیشترک فی دمی الجنّ والإنس، ولابدّ لی من أن اقتل. فبینا هما «7» علی ذلک «7»، إذ رأیا نواصی الخیل فی طلبه. فقال: یا زاهر! تغیب، فإذا قتلت فإنّهم سوف یأخذون رأسی، فإذا انصرفوا فاخرج إلی جسدی فواره.
قال زاهر: لا، بل أنثر نبلی، ثمّ أرمیهم به، فإذا أفنیت «8» نبلی قتلت معک. قال: لا، بل تفعل ما سألتک، ینفعک اللَّه به. فاختفی زاهر، وأتی القوم، فقتلوا عمراً واحتزّوا «9» رأسه، فحملوه «10»، فکان أوّل رأس حمل فی الإسلام، ونصب للنّاس «11».
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(2- 2) [المعالی: دعاه أمیر المؤمنین علیه السلام یوماً وأخبره بما یبتلی به وبما یجری علیه من بعد شهادته، فلمّا قُتل أمیر المؤمنین علیه السلام جری بین عمرو بن الحمق وبین زیاد ما جری، لأنّ عمرو بن الحمق کان من أصحاب حجر بن عدیّ وهو یعینه حتّی أخذ حجر بن عدیّ، وذهبوا به إلی معاویة جدّوا فی طلب عمرو بن الحمق، فهرب عمرو إلی الموصل].
(3)- والجزیرة تعرف الیوم باسم الموصل- محافظة نینوی- العراق.
(4)- وهذا لیس زهیر، کما توهّم بعض النّساخ. وذکره الفضل بن الزّبیر الکوفیّ فی تسمیة مَنْ قُتِل مع الحسین، حیث قال: وزاهر صاحب عمرو بن الحمق، وکان صاحبه حین طلبه معاویة.
(5- 5) [المعالی: بالوادی دخل عمرو فی غار فنهشته].
(6)- نهشته حیّة: عضّته.
(7- 7) [فی نفس المهموم والمعالی: کذلک].
(8)- [فی نفس المهموم والمعالی: فنیت].
(9)- [نفس المهموم: واجتزّوا].
(10)- [أضاف فی المعالی: إلی الشّام علی رمحه].
(11)- ولیس هذا أوّل مبتدعاته، فمن أوّلیّاته الّتی لم یسبق إلیها أحد قبله، ثمّ صارت بعده، سنناً متبعة، فإنّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1121
فلمّا انصرفوا، خرج زاهر، فواری جثّته «1».
ثمّ بقی زاهر حتّی قُتل مع الحسین صلوات اللَّه علیه بالطّفّ «2». «3»
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 2/ 31- 32/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 296؛
مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 399- 400
ح قال: وأنا محمّد بن علیّ بن الحسن، نا أبو جعفر محمّد بن أبی سعید أحمد بن محمّد ابن عمرو بن سعید الأحمسیّ، نا ابیّ، نا أبو سعید عُبَید بن کثیر بن عبدالواحد العامریّ، نا موسی بن زیاد أبو هارون الزّیّات، نا علیّ بن هاشم بن البرید، عن محمّد بن عبیداللَّه ابن علیّ بن أبی رافع، عن عون بن عبیداللَّه بن أبی رافع، عن أبیه عبیداللَّه.
قال موسی بن زیاد: ونا یحیی بن یعلی، عن محمّد بن عبیداللَّه بن أبی رافع، عن أبیه، عن جدّه، وعن عون بن عبیداللَّه بن أبی رافع، عن أبیه: قال علیّ بن هاشم فی حدیثه:
وکان عبیداللَّه بن أبی رافع کاتب علیّ بن أبی طالب، واللّفظ لعبیداللَّه بن کثیر فی تسمیة من شهد مع أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب من قریش والأنصار ومن مهاجری العرب، فذکرهم، وذکر فیهم عمرو بن الحمق الخزاعیّ، بقی بعد علیّ، فطلبه معاویة لیقتله، فهرب منه نحو الجزیرة ومعه رجل من أصحاب علیّ یقال له زاهر، فلمّا نزلا الوادی نهشت عمراً حیّة من جوف اللّیل، فأصبح منتفخاً، فقال لزاهر: تنحّ عنّی، فإنّ خلیلی رسول اللَّه (ص) قد أخبرنی [أ نّه] سیشترک فی دمی الجنّ والإنس، ولا بدّ لی من أن اقتل
__________________________________________________
- أوّل مَنْ جعل ابنه ولیّ عهد. وأوّل من اتّخذ المقاصیر فی الجوامع، وأوّل مَنْ قتل مسلماً صبراً وأوّل الملوک، وأوّل من أقام علی رأسه حرساً، وأوّل من أسقط الحدّ عمّن یستحقّ إقامة الحدّ علیه کالنجاشیّ، وأوّل من ترک الجهر بالتّسمیة، وأوّل من خطب النّاس قاعداً.
(1)- [نفس المهموم: جسده].
(2)- أحد أسماء کربلاء، [لم یرد فی نفس المهموم].
(3)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی: فظهر أنّ زاهراً کان من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام وخصّص بمتابعة عمرو بن الحمق الخزاعیّ صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وحواری أمیر المؤمنین علیه السلام العبد الصّالح الّذی أبلته العبادة، فنحل جسمه واصفرّ لونه ووفق بمواراته ودفنه، ثمّ ساقته السّعادة إلی أن رزق فی نصرة الحسین علیه السلام الشّهادة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1122
بعد إصابتی بلیّة الجنّ بهذا الوادیّ، فبینما هما علی ذلک، إذ رأیا نواصی الخیل فی طلبه، فأمر زاهراً یتغیّب: فإذا قتلت فإنّهم یأخذون رأسی، فارجع إلی جسدی، فادفنه، فقال له زاهر: بل أنثر نَبلی، ثمّ ارمیهم، حتّی إذا فنیت نَبلی، قُتلت معک، قال: لا، ولکنّی سأزودک منِّی ما ینفعک اللَّه به، فاسمع منِّی: آیة أهل الجنّة محمّد (ص)، وعلامتهم علیّ بن أبی طالب، وتواری زاهر، فأقبل القوم، فنظروا إلی عمرو، فنزل إلیه رجل منهم آدم، فقطع رأسه، وکان أوّل رأس فی الإسلام نصب فی النّاس، وخرج زاهر إلیه، فدفنه، ثمّ بقی حتّی قُتل مع الحسین بن علیّ بالطّفّ.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 48/ 341
(کر) عن عبیداللَّه بن أبی رافع: إنّ معاویة طلب عمرو بن الحمق لیقتله، فهرب منه نحو الجزیرة ومعه رجل من أصحاب علیّ یقال له زاهر، فلمّا نزلا الوادی، نهشت عمراً حیّة من جوف اللّیل، فأصبح منتفخاً، فقال لزاهر: تنحّ عنّی، فإنّ خلیلی رسول اللَّه (ص) قد أخبرنی أ نّه سیشترک فی دمی الإنس والجنّ، ولا بدّ لی من أن اقتل، فقد أصابتنی بلیّة الجنّ بهذا الوادی. فبینما هما علی ذلک، إذ رأیا نواصی الخیل فی طلبه، فأمر زاهراً یتغیّب، قال: فإذا قُتلت، فإنّهم یأخذون رأسی، فارجع إلی جسدی، فادفنه. فقال له زاهر: بل أنثر نبلی، ثمّ أرمیهم حتّی إذا فنیت نبلی، قتلت معک، قال: لا، ولکنِّی سأزوِّدک منِّی ما ینفعک اللَّه به، فاسمع منّی: آیة الجنّة محمّد رسول اللَّه (ص)، وعلامتهم علیّ ابن أبی طالب.
وتواری زاهر، فأقبل القوم، فنظروا إلی عمرو، فنزل إلیه رجل منهم، فقطع رأسه، وکان أوّل رأس فی الإسلام نصب فی النّاس، وخرج زاهر إلیه، فدفنه.
المتّقی الهندی، منتخب کنز العمّال (هامش مسند ابن حنبل)، 5/ 249
(قال) أهل السّیر: إنّ عمرو بن الحمق لمّا قام علی زیاد، قام زاهر معه، وکان صاحبه فی القول والفعل. ولمّا طلب معاویة عمراً، طلب معه زاهراً، فقُتل عمرٌ، وأفلت زاهر.
السّماوی، إبصار العین،/ 103/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 41
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1123
قال أبو جعفر الطّبریّ: إنّ عمرو بن الحمق لمّا قام علی زیاد بن أبیه فی مسجد الکوفة وحصبه، قام زاهر معه، وکان صاحبه فی القول والفعل، وکان زیاد ینظر إلیهما وهو علی المنبر، فغشوا أصحاب زیاد بالعمد، فضرب رجل من الحمراء یقال له بکر بن عبید، رأس عمرو بن الحمق بعمود، فوقع، وأتاه أبو سفیان بن عویمر والعجلان بن ربیعة وهما رجلان من الأزد، فحملاه، فأتیا به دار رجل من الأزد یقال له عبیداللَّه بن مالک، فخبّأه بها، فلم یزل بها متواریاً إلی أن طلب معاویة من زیاد عمراً، وطلب معه زاهراً، فخرجا حتّی أتیا الموصل، فاختفیا بجبل هناک، فرفع خبرهما إلی عامل الموصل، فسار إلیهما، فخرجا إلیه.
فأمّا عمرو بن الحمق، فکان قد استسقی «1» بطنه ولم یکن عنده امتناع، وأمّا زاهر بن عمرو فکان قویّاً، فرکب فرسه لیقاتل عن عمرو بن الحمق، فقال له عمرو: ما ینفعنی قتالک عنِّی، انج بنفسک، فحمل علیهم، فأفرجوا له، فنجا وأفلت، وأخذ عمرو أسیراً، فسألوه: مَن أنت؟ فقال: من أن ترکتموه کان أسلم لکم، وإن قتلتموه کان أضرّ علیکم، ولم یخبرهم بحاله. فبعثوه إلی عامل الموصل وهو عبدالرّحمان بن عثمان الثّقفیّ الّذی یُعرف بابن امّ الحکم، وهو ابن اخت معاویة، فعرفه، فکتب فیه إلی معاویة. فکتب إلیه أ نّه زعم أ نّه طعن عثمان بن عفّان تسع طعنات بمشاقص معه، فاطعنه کما طعن عثمان. فاخرج وطُعن، فمات فی الاولی منهنّ أو الثّانیة. «2»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 141/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 138 2
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: شقّ].
(2)- در این‌جا سزاوار است به حال او اشاره‌ای شود. حبر قاضی نعمان مصری گفته: یکی از اصحاب مهاجر پیغمبر و تابعانی که رسول خدا بهشت را برای آن‌ها ثابت دانسته و در خدمت علی بودند، عمرو بن حمق است که بعد از علی زنده ماند و معاویه او را تعقیب کرد و با یکی از اصحاب علی به نام زاهر به جزیره گریخت. چون در یک وادی منزل کردند، نیمه شبی ماری عمرو بن حمق را گزید و صبح ورم در او پدید شد و به زاهر گفت: «از من دور باش که دوستم رسول خدا به من خبر داده که جن و انس در خون من شریک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1124

کیف التحق بالإمام علیه السلام؟

فحجّ سنة ستّین، فالتقی مع الحسین علیه السلام، فصحبه وحضر معه کربلاء. «1» السّماوی، إبصار العین،/ 103/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 41؛ المیانجی، العیون العبری،/ 109
وأمّا زاهر بن عمرو، فحجّ سنة ستّین، فالتقی مع الحسین علیه السلام، فصحبه، وکان ملازماً له حتّی حضر معه کربلاء. «2» الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 241/ مثله: المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 437؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 400؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 138؛ هامش رجال للطّوسیّ،/ 73
__________________________________________________
- باشند و من به همین زودی کشته شوم.»
گردن اسب‌های تعقیب‌کنندگانش نمودار شد و گفت: «ای زاهر! پنهان شو. چون مرا بگیرند، سرم را ببرند و تنم را بگذارند، و چون رفتند، تن مرا به خاک سپار.»
زاهر گفت: «نه تیرهای خود را روی زمین می‌ریزم و آن‌ها را تیر می‌زنم و چون تیر تمام شد، با تو کشته می‌شوم.»
گفت: «نه، چنان کن که من از تو خواهم، خدا تو را بدان نفع بخشد.»
زاهر پنهان شد. آن قوم آمدند و عمرو را کشتند و سرش بریدند و بردند و این اول سری بود که در اسلام حمل شد. چون برگشتند، زاهر بیرون شد و تنش را به خاک سپرد و زنده بود تا با حسین علیه السلام شهید شد. از این‌جا ظاهر می‌شود که زاهر از اصحاب خاص‌امیر المؤمنین و هم‌رتبه عمرو بن حمق خزاعی صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و حواری امیرالمؤمنین آن بنده صالح بوده که کثرت عبادتش تکیده بود و تنش را لاغر و رنگش را زرد کرده بود و توفیق دفن او را یافت و سعادتش مساعد شد تا نصرت حسین را روزیش کرد و به شهادت رسید. کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 136
(1)- [زاد فی العیون: قُتل بین یدیه].
(2)- [أضاف فی تنقیح المقال وهامش رجال الطّوسیّ: واستشهد بین یدیه، وأضاف أیضاً فی تنقیح المقال: وقد زاده علی شرف الشّهادة شرف تخصیصه بالتّسلیم علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1125

استشهاده‌

المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] زاهر بن عمرو، مولی ابن الحمق. «1»
شابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 297؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 41-
42؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/
194؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
(وقال السّرویّ): قُتل فی الحملة الاولی.
السّماوی، إبصار العین،/ 103/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 41
قال فی کتاب الحدائق الوردیّة عن السّرویّ: أ نّه قُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام. «2»
وفی المناقب لابن شهرآشوب، قال: ومن المقتولین یوم الطّفّ فی الحملة الاولی زاهر ابن عمرو الکندی، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 241/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 400
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 138- 139
إنّ المقتولین من أصحاب الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی خمسون رجلًا، أحدهم زاهر ابن عمرو، مولی عمرو بن الحمق الخزاعیّ.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 399
__________________________________________________
(1)- در مناقب گفته: در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: زاهر عمرو مولی بن حمق.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 136
و از اصحاب سید الشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند:. و دیگر زاهر بن عمرو، دوست عمرو بن الحمق الخزاعی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
(2)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1126

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی زاهر «1» مولی عمرو بن الحمق الخزاعیّ. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 577، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 284/
عنه: المجلسی، البحار 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 304؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 400؛ الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 240؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 24؛ القزوینی، تظلّم
الزّهراء،/ 413؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 437؛ المازندرانی، معالی السّبطین،
1/ 400؛ المیانجی، العیون العبری،/ 321

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی زاهر مولی عمرو بن الحمق. «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 298
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180

102/ 127- زهیر بن بشر الخثعمی‌

میزاته العائلیّة واستشهاده‌

المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] زهیر بن بشر الخثعمیّ. «4»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی،
__________________________________________________
(1)- [فی البحار ج 45، والعوالم والأسرار وناسخ التّواریخ: زاهد].
(2)- «سلام بر زاهر «مولی» ی عمروبن حمق خزاعی.» هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 147
(3)- سلام بر زاهر «مولی» ی عمروبن حمق.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
(4)- در مناقب گفته: در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: زهیر بن بشر خثعمی
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 135
و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند: و دیگر زهیر بن بشر الخثعمی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1127
العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 297؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 194؛
مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
زهیر بن بشر الخثعمیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
عدّه ابن شهرآشوب، فی المناقب، من المقتولین مع الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 70
زهیر بن بشر الخثعمیّ، نسبة إلی خثعم بن أنمار بن أراش، قبیلة من القحطانیّة. ورد ذکره فی قائمة شهداء الأصحاب عند السّیِّد الأمین فی (أعیانه: ج 4، قسم «1»)، کما ورد ذکره فی (زیارة النّاحیة، کما فی البحار: ج 45، ص 72)، وورد ذکره بعنوان (زهیر بن بشیر) فی (الزّیارة الرّجبیّة)، وذکره ابن شهرآشوب فی (مناقبه: ج 4، ص 113) من شهداء الحملة الاولی.
ورجّح بعض الکتّاب المتأخِّرین فی کتابه عن (أنصار الحسین) أ نّه متّحد مع زهیر بن سلیم الأزدیّ. وهو ترجیح بلا مرجّح، بل التّرجیح علی عدم الاتِّحاد، بحکم ذکرهما معاً فی عداد أنصار الحسین فی الزّیارة، وفی کثیر من کتب التّاریخ والرّجال والمقاتل. وهکذا فی (أعیان السّیِّد الأمین) بالمصدر الآنف. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386
زهیر بن بشر: حضر فی کربلاء، وقُتل فی الحملة الاولی، وورد أیضاً فی الزّیارة الرّجبیّة: السّلام علی زهیر بن بشر.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 137
__________________________________________________
(1)- زهیر بن بشر خثعمی:
این عنوان در متن «زیارت ناحیه» نسخه منقول «بحار الانوار» آمده است.
و در نسخه «الاقبال» زهیر بن بشر خثعمی ذکر شده و ابن شهرآشوب نام او را در شمار شهیدان اولین حمله آورده است. ما احتمال زیاد می‌دهیم که وی همان زهیر بن سلیم ازدی باشد که ابن‌شهرآشوب نام او را نیز در شمار شهیدان حمله نخستین ذکر کرده و در «رجبیه» با عنوان زهیر بن بشیر آمده است.
خثعمی منسوب به خثعم بن انمار بن اراش، قبیله‌ای از «قحطان». (یمن، عرب جنوب)
مطلب دیگری درباره وی نمی‌دانیم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصارالحسین،/ 86- 87
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1128
الخثعمی، وهو خثعم بن أنمار بن أراش بن عمرو بن الغوث بن نبت بن مالک بن زید ابن کهلان بن سبأ، بطن من قحطان، [ذکرناه مفصّلًا فی میزات زهیر بن القین العائلیة].
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 387

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی زهیر بن بشر الخثعمیّ. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 78، مصباح الزّائر،/ 284
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛
المازندرانی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی، العیون العبری،/ 320

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی زهیر بن بشر «2». «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 297
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180

103/ 128- زهیر بن حسّان‌

استشهاده «4»

__________________________________________________
(1)- «سلام بر زهیربن بشر خثعمی.» هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
(2)- [المطبوع: بشیر].
(3)- سلام بر زهیر بن بشر. هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
(4)- و ایضاً از سیاق کتاب مذکور چنان به ظهور می‌پیوندد که در آن روز، اول کسی که از لشگر عمر (لعنه اللَّه) به میدان رفته و مبارز خواست سامر ازدی بود. از سپاه حضرت امامت پناه‌زهیر بن حسان ازدی به محاربه سامر شتافته و نیزه‌ای بر دهنش زد که از پس سرش بیرون آمد. آن‌گاه زهیر در برابر قلب لشگر عمر رفته و نام و نسب خود ظاهر کرده و مبارز طلبید و بیست و هفت کس را از اشقیا که متعاقب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1129
__________________________________________________
- یکدیگر با او قتال می‌نمودند، به قعر جهنم روان گردانید و بالاخره شربت شهادت چشید.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53
فی روضة الشهداء: حضرت از صف لشگر خود جدا شد، آمد میان دو صف ایستاد، بنا کرد کوفیان را نصیحت و دلالت کردن که: «یا قوم! خافوا اللَّه، واستحیوا من رسول اللَّه، ولا تخاطروا أنفسکم بالظّلم فی سفک دمی ودماء أهل بیتی وبقیّة أصحابی.»
«ای قوم! از خدا بترسید واز رسول خدا حیا کنید و جان خود را در خطر ظلم میندازید بی‌جهت خون مرا و اهل‌بیت و باقی مانده اصحاب مرا مریزید. ای قوم! من ابتدا به جنگ نکردم و شما اول تیر به روی من انداختید، جمعی را کشتید و ما بقی را مجروح ساختید. حر و پسر و برادرش که از لشگر شما بودند به نصرت من آمدند، آن‌ها را هم به خون آغشتید.»
«الآن لم یفت وقت العلاج ولم یقم حدّ الهیاج.»
«تا وقت نگذشته فرصت از دست نرفته معالجه کار خود بکنید تا آتش فتنه زبانه نکشیده اسباب پشیمانی فراهم نیاورید. دریغ سود ندارد، چه رفت کار از دست و من بار دیگر بر شما حجت می‌گیرم تا فردای قیامت شما را بر من حجتی نباشد. ای گروه! بیایید یکی از سه کار برای من اختیار کنید: اولًا تخلیة السّرب إلی یزید راه بدهید تا من خود به پای خود نزد یزید بروم.»
گفتند: «این کار را نمی‌کنیم؛ زیرا که تو زبان شیرین و گفتار دلنشین داری، مبادا به معاذیر دلپذیر او را بفریبی و از دستش خلاص شده و دیگرباره فتنه برانگیزی، در ممالک شورش افکنی.»
حضرت فرمود: «چون چنین نمی‌کنید، بگذارید برگردم بر سر روضه جد بزرگوارم مجاور باشم تا از این نشأت انتقال کنم.»
گفتند: «به این کار هم رضا نشویم؛ زیرا چون به مدینه برگردی، جمعی از اجلاف عرب بر تو گرد آیند و باز بیرون آیی، داعیه خلافت کنی.»
حضرت فرمود: «چون این دو کار اختیار نمی‌کنید، پس مرا و یاران مرا آب دهید که عامه آدمیان و کافه عالمیان را در آب شرکت شرب هست.»
گفتند: «ای پسر فاطمه! اسم آب بر زبان میار؛ زیرا که تو و ملازمان تو از بی آبی رمیم و وفات شوند هر آینه شربه‌ای از آب فرات نیابند مگر این که سر به بیعت یزید آورید و ما را با تو به غیر از جنگ سخنی نیست.»
حضرت فرمود: «چون چنین است، پس به وقت حرب یکان یکان به میدان آیید تا مرد از نامرد ممتاز گردد.»
گفت: «نعم یا ابن فاطمة! خیلی خوب انصاف دادی، این خواهش تو برآمده است.»
چون امام علیه السلام این کلام بشنید به صف خود مراجعت نمود و پسر سعد غدار مبارزی نامدار که سامر نام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1130
__________________________________________________
- داشت به میدان فرستاد.
در ریاض از روضه والد ماجدم نقل می‌نماید که سامر نامردی بود ازدی بر مرکبی تیزکام سوار سلاحی ملوکانه پوشیده، مرکب خود را به جولان درآورد و فدار بالفرسان و الرجاله کالشعلة الجوّالة نام خود را در معرکه حرب آشکار نمود و ندای: هل من مبارز؟ از لشگر امام مردی به مردانگی تمام زهیر بن حسان اسدی نام از صف جدا شد وهو من ابطال العرب وفرسانهم وشجعانهم وأقرانهم در نبردها اقداح راح ظفر نوشیده در مجالس طعن و ضرب باده نصرت چشیده، فأقبل إلی الإمام، وابتدر بالسلام. زهیر دلیر خدمت امام آمد، قد خم کرد: «ای حاکم کشور ولایت! فتوی ده دولت هدایت، ای قائم افصح القبایل و ای حجة اوضح الدلایل! قربان، این نامرد که به میدان آمده او را می‌شناسم که چه‌قدر شجاع، بی‌باک و متهور سفاک است، إنّ هذا الفارس بطل مدعّس و ملبّد مکردس مبارزی است صف شکن و دلیری است مرد افکن خواهش دارم مرا اذن بدهی تا با او مصاف کنم و لاف گزاف او را به صرصر قهر در هم شکنم.»
حضرت اورا اجازت داد، زهیر روی به معرکه نهاد، فبرز زهیر کالأسد الضّائر وقطع السّبیل علی السّامر، درافکند مرکب به میدان، دلیر بغرید مانند نره شیر سر راه بر سامر گرفت، آن ناپاک زهیر را در مقابل دید از بیم صولت او بلرزید؛ زیرا که می‌شناخت. لهذا از در نصیحت درآمد، گفت: «ای شهسوار مضمار محاربت و ای نامدار میدان مبارزت! چگونه از دلت می‌آید که مال و منال و اهل و عیال خود را ضایع می‌گذاری و حمایت از حسین بی‌یار و یاور می‌نمایی و عاقبت یقین است کشته و این نخل قامت به خون آغشته خواهد شد؟»
زهیر فرمود: ای بی‌حیا! تو شرم نداری که شمشیر بر روی پسر پیغمبر خود می‌کشی و اهل بیت رسالت را به واسطه مال فانیه دنیا ضایع می‌گذاری؟»
فتکلّما وتسابّا، شروع کردند یکدیگر را فحش و ناسزا گفتن، زهیر دلیر فرصت نداد، فعلا زهیر بتلاقیه وطعن بالرّمح فیه، با نیزه زد به دهان آن بی‌ایمان که سرنیزه از قفای وی بیرون شد، ثقب الرمح فاه وخرج السنان من قفاه، فار الدّم من فمه وقعدت امّه فی مأتمه. از ضربت آن نیزه مارکز خون مثل فواره از دهان وی فوران نمود، از زین افتاد و مرد جان به مالک دوزخ سپرد، حسرت دنیا را با خود برد. زهیر دلیر در برابر لشگر عمر ایستاد و فریاد کرد: «یا اهل العراق، ویا أهل الغدر والنّفاق، ویا أرباب المکر والشّقاق! اگر مرا نمی‌شناسید بشناسید:
أنا زهیر وأبی حسّان أمضی إلی الرّوح بالرّیحان
کوی عشق است در او زخم بلا پی در پی کو حریفی که قدم در سر این کوی نهد
اهل شام و عراق که نام آن یگانه آفاق را شنیدند، همه به واهمه افتادند، یکی از رؤسای کوفه و نام‌داران عرب که اورا نصر بن کعب می‌گفتند مرکب برانگیخت، در مقابل زهیر آمد و او به زبان بریده ابواب نصیحت گشود، گفت: «ای شجاع نامور! از ولی نعمت خود عبیداللَّه بن زیاد دور ماندی، می‌دانم از خجالت روی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1131
__________________________________________________
- آمدن به حضور امیر نداری، بیا من تو را نزد امیر برم و تو را از خارستان فقر و عنا برهانم.»
زهیر دلیر مثل شیر خشمگین نعره از جگر برآورد و گفت: «ای ولدالزنا! از گلستان خدمت سلطان دنیا و آخرت گل‌های معرفت چیده‌ام و تو خبر نداری:
زروی دوست مرا چون گل مراد شکفت حواله سر دشمن به خاک خواهم کرد
این بگفت، شمشیر آتش بار به فرقش نواخت تا خانه زین دو نیمه اش ساخت، فبرز أخوه صالح بن کعب برادر نصر صالح بن کعب به طلب خون برادر به میدان آمد، دشنام دادن و سقط گفتن آغاز داد، زهیر فرصت نداد و نیزه خطی حواله آن بدکردار صالح به یک طرف اسب میل کرد تا نیزه زهیر را از خود دور کند، اسبش رم کرد و او را سرنگون ساخت، فخرج رجله من الرّکاب، فشدّ علیه زهیر کالعقاب؛ پایش در رکاب ماند، مجال پیاده شدن نداشت، اسب درجست و خیز بود و لگد می‌پراند، صالح از ضرب لگد اسب تمام استخوان‌هایش خُرد شد، حتّی رضج بدنه، وجعل الجوشن کفنه.
بعد از صالح، طالح پسر بد سیرش به میدان آمد به انتقام خون پدر و عمو بنای گفت‌وگو نهاد و هنوز کلام در دهن داشت که طعنه زهیر فی سُرته حتی أنفذ الرّمح من قفاه، فصار إلی الجحیم، وزار هناک أباه، بطعن نیزه جان شکاف ناف وی را شکافت از عقب پدر و عمو به جهنم رفت. وهکذا أفنی منهم رجالًا ودمّرهم تدمیراً؛ به همین نحو جمعی کثیر را به بئس المصیر فرستاد:
غریوان به هر جانبی می‌شتافت به نیزه دل دشمنان می‌شکافت
فقال عمر بن سعد لحجر بن أحجار: «أما تری إلی المضمار وصنیع هذا الفارس الکرّار؟»
پسر سعد رو به حجر بن احجار کرد و گفت: «نمی‌بینی این شجاع یگانه و دلیر فرزانه چگونه مبارزت می‌کند؟ فکری در کشتن وی بنما.»
حجر گفت: «سیصد نفر از سواران در سه موضع کمین کنند و من به میدان رفته با وی برابری می‌کنم، چون بر من حمله آورد، فرار می‌کنم، خود را در کمین‌گاه می‌آورم، چون زهیر از عقب بیاید، بر وی بتازید، کارش را بسازید.»
فکمن له ثلاثمائة فارس للدّروع لابس، وللنّفوس حارس؛ پس آن سیصد نفر کمین‌کرده و حجربن احجار روی به معرکه آورد، از دور فریاد کرد: «ای زهیر! من نیامده‌ام با تو محاربه بنمایم، بلکه می‌خواهم تو را به نصیحت و دلالت به نزد امیر ابن زیاد ببرم، با این همت و شجاعت اقتضای آن دارد که تو با اهل دولت بیامیزی و از فقر و فاقه و کشته شدن بپرهیزی.»
زهیر نعره ای مانند رعد برکشید که: «ای بی‌دین! چه می‌گویی، و چه ژاژ می‌خایی؟
دولت از فرّ همایون طلب و سایه او زانکه با زاغ و زغن شهپر همت نبود.»
این بگفت بر آن شقی حمله کرد و احجار روی به فرار نهاد، زهیر از عقب وی تاخت تا به کمین‌گاه رسید. اهل کمین دور زهیر را مثل نگین گرفتند، فغاص الزّهیر فی بحر الهیاج المتلاطم الموّاج، وهو مع ذلک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1132
ظهیر بن حسّان الأسدیّ: فقد ذکره فی کتاب ریاض الشّهادة، ص 122، فی عداد الشّهداء فقط، ولیس له فی کتب الرّجال اسم ولا ذکر.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 158
__________________________________________________
- عطشان فی ثقل الحدید، ومن حرّ الظّهیرة؛ حرّان زهیر در میان آن گروه دغا افتاد، مانند شیر گرسنه با زبان تشنه و دل کباب جنگ می‌کرد و حملوا علیه حملة رجل واحد، وهجمت علیه الرّاصدون من تلک المراصد؛ آن شهسوار تنها بی پروا جمعی را به خاک انداخت، سلاح در بدنش کرم بدنش مثل نقره در بوته می‌گداخت؛ حتّی قتل منهم رجالًا وأروی أبطالًا ورشقوه بالنّبال وشبکوه بالنّصال.
لشگر دیدند چاره آن دلیر را ندارند از دور تیربارانش کردند، در اندک زمانی بدن زهیر مثل خارپشت پر برآورد و خون نرم نرم از جای تیر بنا کرد به جوشیدن، وله تسعون شجّة وضربة وطعنة؛ در بدنش نود زخم تیر و نیزه و شمشیر رسیده بود و همه کاری ضعف بر زهیر غلبه کرد، در پشت زین گاهی راست و گاهی خم می‌شد. اصحاب امام همین که زهیر را گرفتار اشرار دیدند به کمک درآمدند، خود را به زهیر رساندند و او را به همان حالت به لشگرگاه آوردند، ولی نیم جانی در بدن زهیر بود، وی را از زین بر زمین نهادند، بدن پاره پاره نفس به شماره افتاد، امام ابرار با چشم خونبار خود را به بالین زهیر رسانید، سرش را به زانو گرفت، اصحاب حلقه زده بودند به ملاطفت امام نظاره می‌کردند، زهیر چشم گشود، حضرت را بر بالین دید، تبسمی کرد که:
خاک قدم دوست شدم نیست کسی را این عیش که امروز مرا در قدم اوست
حضرت دید زهیر لب بر لب می‌زند، فرمود: «ای دلاور! حاجتی داری بگو.»
عرض کرد:
«قربان آب از برایم آوردند و آب می‌آشامم در پی هر زخم که بر سرخورم شربتی از چشمه کوثرم»
مؤلف گوید: هر شهیدی که از زین به زمین می‌افتاد ساقی کوثر وی را شراب می‌کرد، هیچ کس نگفت که من آب از دست ساقی کوثر خوردم مگر دو نفر یکی زهیر دلاور و دیگری شاهزاده علی‌اکبر. زهیر را حضرت پرسید: «چه می‌گویی؟»
عرض کرد: «آب می‌آشامم.»
ولیکن شاهزاده چون از پدر آب خواسته بود و حضرت از جوانش خجالت کشیده بود، فرمود: «نوردیده آب خوردن تو موقوف است بر این که کشته شوی از دست جدت سیراب شوی.»
این که شاهزاده عرض کرد. «یا أبة! هذا جدّی قد سقانی.»
«ای بابا! این جد من است، مرا سیراب کرد.»
یعنی پدر از خجالت بیرون بیا که من سیراب شدم، دیگر از تو آب نمی‌خواهم. تتمه عرض می‌شود انشاء اللَّه تعالی.
واعظ القزوینی، ریاض القدس، 1/ 333- 335
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1133

104/ 129- زهیر بن سلیم الأزدی‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من الأزد: زهیر بن سلیم.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
بنو الأزد بن الغوث بن نبت بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یعرب بن یَشْجب ابن قحطان (من ولد سام بن نوح علیه السلام أو هود علیه السلام). الیمانیّة کلّها راجعة إلی ولد قحطان.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 330
زهیر بن سلیم الأزدیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 109/ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 109
أقول: قال العسقلانیّ فی الإصابة: هو زهیر بن سلیم بن عمرو الأزدیّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 243/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 139
زهیر بن سلیم بن عمرو الأزدیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 452
زهیر بن سلیم الأزدیّ: عدّ ابن شهرآشوب فی المناقب: من المقتولین مع الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی زهیر بن سلیم.
عدّ صاحب إبصار العین: فی جملة الأزدیّین من أنصار الحسین علیه السلام المقتولین معه بکربلاء: زهیر بن سلیم الأزدیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 70
زهیر بن سلیم الأزدیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
زهیر بن سلیم الأزدیّ. ورد ذکره فی (الزّیارة) بهذا الاسم والنّسبة- کما فی البحار:
ج 45، ص 72، طبع طهران الجدید- کما ورد له ذکر فی قائمة الأنصار الّتی أعدّها سیِّدنا الأمین فی (أعیانه: ج 4، قسم 1، ص 252).
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1134
زهیر بن سلیم بن عمرو الأزدیّ. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 139

کیف التحقَ بالإمام علیه السلام؟

کان زهیر ممّن جاء إلی الحسین علیه السلام فی اللّیلة العاشرة، عندما رأی تصمیم القوم علی قتاله، فانضمّ إلی أصحابه.
السّماوی، إبصار العین،/ 109/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 70
وقال صاحب الحدائق: کان زهیر ممّن «2» جاء إلی الحسین علیه السلام فی اللّیلة العاشرة عندما رأی تصمیم القوم علی قتاله، فانضمّ إلی أصحابه الأزدیّین الّذین کانوا مع الحسین علیه السلام. «3»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 243/ مثله: المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 452
المیانجی، العیون العبری،/ 109- 110؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 139
ویبدو- من بعض السّیر-: أ نّه ممّن عبر من معسکر ابن سعد إلی الحسین لیلة عاشوراء.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386

استشهاده‌

المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] زهیر بن سلیم. «4»
__________________________________________________
(1)- زهیر بن سلیم ازدی
نامش در «زیارت» آمده و ابن‌شهرآشوب نام او را در شمار کشته شدگان نخستین حمله ذکر کرده.
به نظر ما او همان: زهیر بن بشر خثعمی می‌باشد و دوگانگی در ثبت آن ناشی از اختلاف نسخه‌های «زیارت» است که منقول از «بحارالانوار» و «الاقبال» می‌باشد. و نیز وجود تاریخی زهیربن بشر را به دلیل آن که در «رجبیه» نیز نام او آمده است، از زهیربن سلیم که تن‌ها در «زیارت» نام او ذکر شده، بیش‌تر قابل قبول می‌دانیم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 114
(2)- [فی تنقیح المقال مکانه: هو علی ما ذکره أهل السّیر ممّن ...].
(3)- [أضاف فی العیون: وتقدّم یوم الطّفّ للقتال حتّی قُتل].
(4)- در مناقب گفته: در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: زهیر بن سلیم.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 136
و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند: و دیگر زهیر بن سلیم الازدی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1135
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 70؛
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94؛
مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
وقُتل فی الحملة الاولی.
السّماوی، إبصار العین،/ 109/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 70
وقال أبو مخنف: فلمّا نشب القتال وحمل أهل الکوفة علی عسکر الحسین علیه السلام، تقدّم زهیر بن سلیم أمام الحسین علیه السلام وقاتل قتال المشتاقین حتّی قُتل فی الحملة الاولی مع مَنْ قُتل. وفی المناقب لابن شهرآشوب، قال: ومن المقتولین یوم الطّفّ فی الحملة الاولی زهیر بن سلیم الأزدیّ، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 243/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 139
تقدّم یوم الطّفّ للقتال، وقاتل قتال المشتاقین حتّی استشهد فی الحملة الاولی، وقال بعد شرف الشّهادة شرف تخصیصه بالتّسلیم علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة، رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 452

رثاؤه وسائر الشّهداء: (عامر، عثمان بن أمیر المؤمنین، الحرّ، زهیر بن القین، عمرو الصّیداویّ وبشر الحضرمیّ)

وفیه یقول الفضل «1» بن العبّاس بن ربیعة بن الحارث بن عبدالمطّلب من قصیدته الّتی «1» ینعی بها علی بنی امیّة أفعالهم:
«2» أرجعوا «2» عامراً وردّوا زهیرا ثمّ عثمان فارجعوا غارمینا
__________________________________________________
(1- 1) [العیون: الشّاعر].
(2) (2*) [مثله فی ذخیرة الدّارین، 1/ 243، ووسیلة الدّارین،/ 139]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1136
وارجعوا الحرّ وابن قین وقوما قتلوا حِیْنَ جاوروا صفّینا
أین عمرو وأین بشر وقتلی منهم بالعراء ما یدفنونا (2*)
عنی بعامر العبدیّ، وبزهیر هذا، وبعثمان أخا الحسین علیه السلام، وبالحرّ الرّیاحیّ، وبابن قین زهیراً، وبعمرو الصّیداویّ، وببشر الحضرمیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 109/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 70؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 110
وفیه یقول الفضل بن العبّاس بن ربیعة بن الحارث بن عبدالمطّلب من قصیدته الّتی ینعی بها علی بنی امیّة أفعالهم: [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها].
أقول «1»: عنی بعامر، عامر بن «2» مسلم العبدیّ البصیف الّذی مرّ ذکره فی محلّه، وزهیر هذا هو زهیر «2» بن سلیم الأزدیّ، وبعثمان عثمان بن علیّ علیه السلام «3» أخا الحسین علیه السلام «3» وبالحرّ الرّیاحیّ، وبابن قین زهیر بن القین، وبعمرو عمرو بن خالد الصّیداویّ، وببشر بشر بن عمرو الحضرمیّ. «4»
وقد ذکرنا ترجمة حال هؤلاء الّذین قُتلوا مع الحسین علیه السلام واحداً بعد واحد علی ترتیب النّاحیة کلّاً فی محلّه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 243/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 139

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

«5»
السّلام علی زهیر بن سلیم الأزدیّ «5».
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: سلیم العبدیّ الّتی یأتی ذکره بعدئذ وبزهیر].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(5- 5) [لم یرد فی البحار ج 98].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1137
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 577، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/
285/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 340؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 304؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 243؛ سپهر، ناسخ التّواریخ
سیِّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 24؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413- 414؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 321

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی زهیر بن سلیمان [سلمان] «1» [سلیم] «2»
. «3» «4»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714 (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 298
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180

- زهیر بن سلیمان‌

اشاره

وهو متّحد مع زهیر بن سلیم الأزدیّ.

105/ 130- زهیر بن سیّار

ذکره فی زیارة أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی زیارة الأربعین
السّلام علی زهیر بن سیّار [أو السّائب] «5»
. «6»
__________________________________________________
(1)- [من مصباح الزّائر والبحار].
(2)- [من المزار].
(3)- [زهیر بن سلیمان أو سلمان متّحد مع زهیر بن سلیم الأزدیّ لأنّ فی الإقبال والمصباح والمزار مکان اسمه بین اسمین: سلیمان بن کثیر وقاسم بن حبیب].
(4)- سلام بر زهیر بن سلمان.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
زهیر بن سلیمان
در «رجبیه» نامش آمده و در نسخه «بحار الانوار»، زهیر بن سلمان نقل شده و آقای خویی به نقل از همین نسخه به یادآوری نام او مبادرت کرده اند. (معجم رجال الحدیث: 7/ 269)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 114
(5)- [من البحار وهامش المزار، وفی المزار: سَیّاب].
(6)- سلام بر زهیر بن سائب.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1138
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 297
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340، مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180
زهیر بن سیّار: ورد فی زیارة الرّجبیّة: السّلام علی زهیر بن سیّار، وفی کتب الرّجال لیس له اسم ولا ذکر. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 137

106/ 131- زهیر بن عمیر

استشهاده «2»

107/ 132- زهیر بن القین البجلی‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من بجیلة: زهیر بن القین «3».
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 155/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
__________________________________________________
(1)- زهیر بن سائب.
در «رجبیه» نام او آمده است. آقای خویی به نقل از «رجبیه» نام اورا ذکر می‌کند. (معجم رجال الحدیث: 7/ 296).
در نسخه «الاقبال»، «رجبیه»، زهیربن سیار ذکر شده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 114
(2)- در «تاریخ حافظ ابرو» مسطور است که چون روز به نماز پیشین رسید، امیر المؤمنین حسین فرمود که: حرب مکنید تا نماز گذاریم، و آن خدای ناترسان رها نکردند. امیر المؤمنین حسین نماز خوف گذارد، چنان‌چه حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم در بعضی از غزوات می‌گذارد و چون از ادای صلاة فارغ شد، باز متوجه محاربه گشته و خواست که با دشمنان به نفس شریف درآویزد. زهیربن عمیر گفت: «واللَّه که تو حرب نکنی تا آن زمان که جان با ما باشد و اگر تو را بکشند و من زنده باشم، فردا پیش جد تو چه جواب گویم.»
آن جناب را آب در چشم گشته و گفت: «جزاکم اللَّه خیراً.»
و هر یاری از یاران او که به قتل می‌رسیدند، می‌فرمود که: «تو رفتی و من از عقب تو می‌آیم.»
و تنور حرب گرم بود تا به غیر از اهل بیت کسی با او نماند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 163
(3)- [ذکر فی المصادر کثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ ومهاجر بن أوس، ولم یذکر زهیر بن القین وهو من شهداء الطّفّ قطعاً وبلا شکّ، وهما من قاتلیه بلا شکّ، وهو تصحیف فی النّسخة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1139
زهیر بن القین.
الدّینوریّ، الأخبار الطِّوال 2،/ 246، 248، 252، 256؛ الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 231؛
ابن سعد، الحسین علیه السلام، الطّبری، دلائل الإمامة،/ 74؛ أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم،
1/ 248، 2/ 63، 69؛ ابن نما، مثیر الأحزان،/ 23؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،
/ 253، 256؛ ابن طاوس، اللّهوف،/ 72، 79؛ عمادالدّین الطّبری: کامل بهائی، 2/
285؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 424؛ محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 236، 251، 295
زهیر بن القین البجلیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 378، 423؛ الطّبری، التّاریخ، 5/ 392،
404؛ ابن أعثم، الفتوح، 5/ 142، 200؛ الصّدوق، الأمالی،/ 156، 160؛ المفید،
الإرشاد، 2/ 73؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 234، 247، 2/ 20؛ ابن شهرآشوب،
المناقب، 4/ 96، 103؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 277؛ میرخواند، روضة الصّفا، 3/
157؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 170
زهیر بن القین بن الحارث البجلیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 385
زهیر بن القین من بنی عمرو بن یشکر بن بجیلة.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 391؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 277
جمیع العرب یرجعون إلی ولد ثلاثة رجال: وهم عدنان، وقحطان، وقُضاعة.
فعدنان من ولد إسماعیل بلا شکّ فی ذلک، إلّاأنّ تسمیة الآباء بینه وبین إسماعیل قد جُهلت جملة. وتکلّم فی ذلک قوم بما لا یصحّ؛ فلم نتعرّض لذکر ما لا یقین فیه؛ وأمّا کلّ من تناسل من ولد إسماعیل- علیه السلام- فقد غبروا ودثروا، ولا یعرف أحد منهم علی أدیم الأرض أصلًا، حاشا ما ذکرنا من أنّ بنی عدنان من ولده فقط.
وأمّا قحطان، فمختلف فیه من ولد مَن هو؟ فقوم قالوا: هو من ولد إسماعیل- علیه السلام-:
وهذا باطل بلا شکّ، إذ لو کانوا من ولد إسماعیل، لما خصّ رسول اللَّه- (ص)- بنی العنبر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1140
ابن عمرو بن تمیم بن مرّ بن ادّ بن طابخة بن إلیاس بن مُضَر بن نِزار بن معدّ بن عدنان بأن تعتق منهم عائشة. وإذ کان علیها نذر عتق رقبة من بنی إسماعیل، فصحّ بهذا أنّ فی العرب من لیس من ولد إسماعیل. وإذ بنو العنبر من ولد إسماعیل، فآباؤه بلا شکّ من ولد إسماعیل؛ فلم یبق إلّاقحطان وقضاعة.
وقد قیل إنّ قحطان من ولد سام بن نوح، واللَّه أعلم.
وقیل: من ولد هود علیه السلام، وهذا باطل أیضاً بیقین قول اللَّه تعالی: «وَإلی عَاد أخاهُمْ هُوداً» «1»
، وقال تعالی: «وأَمّا عَادٌ فَاهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عَاتِیَةٍ* سَخَّرَها عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ‌وَثمانِیَة أیّامٍ حُسُوماً فَتَری الْقَوْمَ فِیها صَرْعَی کَأنّهُمْ أعْجازُ نَخْلٍ خَاوِیَة* فَهَلْ تَری لَهُمْ مِنْ باقِیَةٍ» «2»
. وهود علیه السلام، من عاد، ولا تری باقیة لعاد. والّذی فی التّوراة من أ نّه قحطان ابن عامر بن شالخ بن أرفخْشَد بن سام بن نوح علیه السلام، فقد بیّنّا فی کتابنا الموسوم ب «الفِصَل» یقین فساد نقل التّوراة، عند ذکرنا ما فیها من الکذب الظّاهر، الّذی لا مخرج منه، وأ نّها مصنوعة مولدة، لیست الّتی أنزل اللَّه تعالی علی موسی- علیه السلام- البتّة.
وهؤلاء الیمانیّة:
الیمانیّة کلّها راجعة إلی ولد قحطان؛ ولا یصحّ ما بعد قحطان. فولد قحطان: لأی، وجابر، والمُتَلَمِّس، والعاصی، وغاشم، والمتغشمر، وغاضب، ومعزّز، ومنیع، والقُطامیّ، لم یعقب منهم أحد، وظالم، ونُباتة، دخل بنوه فی الرّحبة من حمْیَر، والحارث. فولدُ الحارث هذا: فَهْم، یقال لهم الأقیون، وهم رَهْط حنظلة بن صفوان نبیّ الرّسّ، (والرُّسّ ما بین نجران إلی الیمن ومن حضرموت إلی الیمامة)؛ ویَعْرب.
فولد یَعْرُب: یَشْجُب بن یَعْرب بن قَحطان، وفیهم الجمهرة والعدد، وحَیدان، وجُنادة، ووائل، وکعب. فولد یَشْجُب: سَبَأ، وهو عامر؛ فولد سَبَأ: کَهْلان، والعَرَنْجَح، وهو حِمْیَر،
__________________________________________________
(1)- سورة الأعراف، الآیة 64.
(2)- سورة الحاقّة، الآیات 5- 7.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1141
وفیهما العدد والجمهرة، وزَیْدان، وعبداللَّه، والنّعمان، والمولود، ویشجُب، ورُهم، وشدّاد، وربیعة. فولدُ زَیْدان: نَجْران، فبِه سُمّیت نَجْران. وأمّا عبداللَّه والنّعمان والمولود ویشجُب ورُهم وشدّاد وربیعة، فبنوهم هم السّائیون، لیس لهم نسب یُذکر دون سبأ.
وهؤلاء بنو کهلان بن سبأ:
فولد کهلان بن سبأ: زید. فولدُ زید بن کهلان بن عامر، وهو سبأ، بن یشجُب بن یعرُب بن قحطان: عریب، ومالک.
وهؤلاء ولد مالک بن زید بن کهلان بن سبأ:
ولدُ مالک بن زید بن کهلان: الخیار، ونَبْت.
وهؤلاء ولد نَبْت بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ:
ولدُ نَبْت بن مالک: الغوث. فولد الغوث: ادَد، وهو الأزْد، وعمرو. فمن ولد عمرو:
خثعم، وبجیلة.
وهؤلاء بنو عمرو بن الغوث بن نَبْت بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ، أخی الأزد:
ولدُ عمرو بن الغَوْث: إراش. فولدُ إراش بن عمرو: أنمار بن إراش- وقد قیل: إنّ أنماراً هذا، هو أنمار بن نزار بن معد بن عدنان، واللَّه أعلم- فولد أنمار: أقْیَل «1»، وفی النّاس مَنْ یقول أبْتَل، بالباء منقوطة من أسفل وبالتّاء منقوطة بنقطتین من فوق)؛ وهو خثعم، سمِّی خثعماً بجَمَل کان له اسمُه خَثْعَم؛ وامّه هِنْد بنت مالک بن الغافق بن الشّاهد ابن عَکّ. وولد أنمار أیضاً: خُزیمة، دخل فی الأزْد، ووادِعة، بطنٌ مع بنی عمرو بن یَشْکُر، وعَبْقَر، والغَوْث، وصُهیبة، وأشْهَل، وشَهْل «2»، وطریف، وسنیة، والحارث، وجَدعة «3»؛ امّهم کلّهم بَجیلة بنت صعب بن سعد العشیرة، فإلیها یُنسب أولاد کلّ من ذکرنا، وکانوا کلّهم متحالفین علی ولد أخیهم خثْعَم.
__________________________________________________
(1)- المقتضب، 109.
(2)- وکذا فی المقتضب، 109.
(3)- انظر المقتضب، 109.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1142
وهؤلاء بنو بَجیلة المذکورون:
ولدُ عَبْقر بن أنمار: مالک، وهو قَسْر، بطنٌ، وعَلَقة «1».
فمن قَسْر بطونٌ جمَّةٌ؛ منهم: بنو عُرَیْنة بن نَذِیر بن قسر بن عَبْقَر وغیرهم. ومنهم:
جریر بن عبداللَّه بن جابر، وهو الشُّلَیل، بن مالک بن نصر بن ثعلبة بن جُشَم بن عُوَیْف ابن خُزَیمة «2» بن حرب بن علیّ بن مالک بن سعد بن نَذیر بن قَسْر بن عَبْقَر بن أنمار، صاحب رسول اللَّه- (ص)- وهو الّذی جمع بَجیلة بعد أن کانوا متفرّقین فی أحیاء العرب، وبنوه: عبداللَّه، وعبیداللَّه، والمنذر، وإبراهیم، وبشیر، بنو جَریر بن عبداللَّه، ومن ولده:
جعفر بن محمّد بن بشیر بن جَریر بن عبداللَّه، محدث، أخذ عن مالک بن أنس. ومنهم:
عبداللَّه بن أبی عَوْف بن عُوَیْف بن مالک بن زید «3» بن ثعلبة بن عمرو بن یَشْکُر بن علیّ ابن مالک بن سعد بن نذیر بن قَسْر، له صحبة، سمّاه النّبیّ- (ص)- عبداللَّه، وکان اسمه عبد شمس؛ وأبو أراکة بن مالک بن عمرو بن عامر بن ذُبیان بن ثعلبة بن عمرو بن یَشْکُر ابن علیّ بن مالک بن سعد بن نَذیر بن قَسْر، زوج بنت جریر بن عبداللَّه البجلیّ، وهو صاحب دار أبی أراکة بالکوفة، وزهیر بن القَین بن الحارث بن عامر بن سعد بن مالک ابن ذُهْل بن عمرو بن عمرو «4» بن یَشْکُر بن علیّ بن سعد بن نَذیر بن قَسْر، قُتل مع الحسین- رضی الله عنه-.
وکانت بجیلة قد وقع لها حربٌ شدیدٌ مع کلب بن وَبَرة فی موضعٍ یُعرَف بالفجار، فاقترفت بجیلة یومئذٍ فی أحیاء العرب.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 7- 8، 328- 329، 387- 388، 390
__________________________________________________
(1)- المقتضب، 109.
(2)- صوابه بالخاء المعجمة کما فی الإصابة 1132.
(3)- بدله فی الإصابة 4864: «کیسان».
(4)- کذا بالتّکرار فی جمیع النّسخ ما عدا ح.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1143
زهیر بن القین: من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام: زهیر بن القین. «1»
الطّوسی، الرّجال،/ 73/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 140؛ الأسترآبادی، منهج
المقال،/ 151؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 334؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،
3/ 271 (ط حجری)،/ 138
الأنماریّ: بفتح الألف وسکون النّون وفتح المیم، وفی آخرها الرّاء، هذه النّسبة إلی أنمار ... «2».
السّمعانی، الأنساب، 1/ 222- 223
البجلیّ: بفتح الباء المنقوطة بواحدة والجیم، هذه النّسبة إلی قبیلة بجیلة وهو ابن أنمار ابن أراش بن عمرو بن الغوث أخی الأسد بن الغوث، وقیل إنّ بجیلة اسم امّهم، وهی من سعد العشیرة، واختها باهلة، ولدتا قبیلتین عظیمتین، نزلت بالکوفة، منهم أبو عمرو جریر بن عبداللَّه البجلیّ- وقد قیل: کنیته أبو عبداللَّه- وفد إلی رسول اللَّه (ص)، فلمّا دنا من المدینة أناخ راحلته وحلّ عیبته ولبس حلّته، فأقبل والنّبیّ (ص) یخطب، وقد قال لهم:
یطلع علیکم رجل من الیمن به مسحة ملک، وألقی له رداءه وقال: إذا أتاکم کریم قوم فأکرموه، ما حجبه رسول اللَّه (ص) منذ أسلم ولا رآه إلّاتبسّم فی وجهه، خرج إلی قرقیسیا من الکوفة وسکنها؛ وتوفِّی بها سنة إحدی وخمسین.
السّمعانی، الأنساب، 1/ 284
زهیر بن القین سین [جخ] قُتل بکربلا.
ابن داود،/ 161/ عنه: الحسینی، کتاب الرّجال،/ 161
والباقون قُتلوا بعد هؤلاء [المقتولون فی الحملة الاولی] وهم: زهیر بن القین.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 331
__________________________________________________
(1)- [راجع مشجّرته فی مجلّد موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، 12/ 317].
(2)- بیاض فی الأصل نحو ثلاث کلمات، وفی اللّباب: «أنمار عدّة بطون من العرب منهم أنمار بن أراش بن عمرو بن الغوث بن نبت أبو بجیلة وخثعم ... ومنهم أنمار مذحج ... ومنهم أنمار بن بغیض بن ریث بن غطفان ... ومنهم أنمار بن مازن بن عمرو بن تمیم».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1144
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1145
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1146
زهیر بن القین. «1»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
المقصد السّادس فی البجلیّین والخثعمیّین من أنصار الحسین علیه السلام. «2»
زهیر بن القین بن قیس «3» الأنماریّ البجلیّ «4».
السّماوی، إبصار العین،/ 95/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 181؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 1/ 380
زهیر بن القین الأنماریّ البجلیّ، الضّبط: القین بفتح القاف وسکون الیاء المثنّاة من تحت، والنّون؛ وهو فی الأصل اسم للعبد وللحدّاد یستعمل علماً کثیراً، والأنماریّ نسبة إلی أنمار بن أراش من کهلان من القحطانیّة للأنمار بن نزار بقرینة البجلیّ، فإنّه نسبة إلی بجیلة، وهم بطن من أنمار بن أراش، وبجیلة امّهم. وقال فی العبر: هم بنو بجیلة بن أنمار ابن أراش، التّرجمة هو من أصحاب الحسین المستشهدین بالطّفّ.
وقد زاد علی شرف الشّهادة بشرف تسلیم الحجّة المنتظر (عجّل اللَّه تعالی فرجه) علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 452، 453
(زهیر بن القین بن قیس الأنماریّ البجلیّ). استشهد مع الحسین علیه السلام سنة 61.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 71
زهیر بن القین البجلیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
إنّه زهیر بن القین بن قیس بن مالک بن دینار بن ثعلبة بن عمرو الیشکریّ البجلیّ.
وبجیلة هم بنو أنمار بن أراش بن کهلان من القحطانیّة. «5»
__________________________________________________
(1)- باب الزّای من أسامی الرّواة عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...]. زهیر بن القین از جمله روات است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208- 209
(2)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین والمعالی].
(3)- المطبوع: قیس انظر مشجرته.
(4)- [لم یرد فی المعالی].
(5)- زهیر بن قین بجلی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1147
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 368
زهیر بن القین البجلیّ الکوفیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 140

خصائصه الفریدة

عظیم الشّأن
ابن داود،/ 161
کان زهیر رجلًا شریفاً فی قومه، نازلًا فیهم «1» بالکوفة. شجاعاً، له فی المغازی «2» مواقف مشهورة، ومواطن مشهودة. «3» وکان أوّلًا عثمانیّاً، فحجّ سنة ستّین فی «4» أهله. ثمّ عاد «5» «6» فوافق الحسین علیه السلام فی الطّریق «7»، فهداه اللَّه، وانتقل «8» علویّاً «6». «9»
السّماوی، إبصار العین،/ 95/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 71؛ مثله الحائری،
ذخیرة الدّارین، 1/ 181؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 452؛ المازندرانی، معالی
السّبطین، 1/ 380؛ المیانجی، العیون العبری،/ 142؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 140
__________________________________________________
- در تمامی مصادر نام وی آمده است. در «زیارت ناحیه» با احترام خاصی از او یاد شده و در «رجبیه» نیز نام او ذکر گردیده است. بجلی منسوب به‌بجیله که فرزندان‌انمار بن اراش بن کهلان هستند و از اعراب «قحطان» می‌باشند. (یمن، عرب جنوب)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 87
(1)- [لم یرد فی المعالی].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: الحروب الإسلامیّة لا سیّما فی حرب باب الأبواب (بلنجر) بأردبیل سنة 32 فی زمان عثمان وله].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
(4)- [وسیلة الدّارین: مع].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین: من الحجّ].
(6- 6) [العیون: من الحجّ وجعل فی الطّریق یسایر الحسین علیه السلام فلم یکن شی‌ء أبغض إلیه من أن تقدّم حتّی نزل منزلًا لم یجد بدّاً من أن ینازله فیه فنزل زهیر فی جانب ونزل الحسین فی جانب آخر ... إلی ما تقدّم].
(7)- [إلی هنا حکاه فی تنقیح المقال].
(8)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فصار].
(9)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: فذکرنا فی منزل زرود کیفیّة اتّصاله بالحسین علیه السلام، فراجع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1148
وکان شریفاً فی قومه، نازلًا فیهم بالکوفة، شجاعاً مِقداماً، له فی المغازی مواقف مشهورة، ومواطن مأثورة. کان أوّلًا منحرفاً عن أهل البیت علیهم السلام، عثمانیّ العقیدة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 183
کان شریفاً فی قومه، نازلًا فیهم بالکوفة، شجاعاً مطرقاً، له فی الحروب مواقف مشهورة. وکان عثمانیّ العقیدة، فاهتدی علی ید الحسین علیه السلام حینما التقی به فی الطّریق، وهو راجع من الحجّ فی سنة (60 للهجرة)، والحسین وارد إلی العراق، وانضمّ مع الحسین علیه السلام حتّی ورد (کربلاء) فقُتل بین یدیه، وله فی الطّریق وأیّام کربلاء ویوم عاشوراء مواقف حاسمة وخطب ومواعظ سجّلها التّاریخ له بأحرف من نور. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 368

کیف التحقَ بالإمام علیه السلام؟

قالوا: وکان زهیر بن القین البجلیّ بمکّة، وکان عثمانیّاً، فانصرف من مکّة متعجّلًا، فضمّه الطّریق وحسیناً فکان یسایره ولا ینازله، ینزل الحسین فی ناحیة وزهیر فی ناحیة، فأرسل الحسین إلیه فی إتیانه، فأمرته امرأته دَلهم بنت عمرو أن یأتیه، فأبی، فقالت: سبحان اللَّه! أیبعث إلیک ابن بنت رسول اللَّه فلا تأتیه؟ فلمّا صار إلیه، ثمّ انصرف إلی رحله، قال لامرأته: أنتِ طالق، فالحقی بأهلکِ، فإنِّی لا أحبّ أن یصیبکِ بسببی إلّا خیر، ثمّ قال لأصحابه: من أحبّ منکم أن یتبعنی وإلّا فإنّه آخر العهد، وصار مع الحسین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 378- 379، أنساب الأشراف، 3/ 167- 168
وذکر أنّ زهیر بن القین البجلیّ «2» لقی الحسین، وکان حاجّاً، فأقبل معه.
__________________________________________________
(1)- شخصیت ممتازی در جامعه کوفه بوده و به نظر می‌آید که بسیار پیر بوده باشد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 87
(2)- [المطبوع: العجلیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1149
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 423، أنساب الأشراف، 3/ 225؛ مثله
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 392؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 170
ثمّ سار حتّی انتهی إلی زَرُود «1»، فنظر إلی فُسْطاط «2» مضروب، فسأل عنه، فقیل له: هو لزهیر بن القین. وکان حاجّاً أقبل من مکّة یرید الکوفة. فأرسل إلیه الحسین، أن القنی أکلِّمک. فأبی أن یلقاه. وکانت مع زهیر زوجته، فقالت له: سبحان اللَّه، یبعث إلیک ابن رسول اللَّه (ص) فلا تُجیبه. فقام یمشی إلی الحسین علیه السلام، فلم یلبث أن انصرف، وقد أشرق وجهه، فأمر بفسطاطه، فقُلع، وضُرب إلی لِزْق فسطاط الحسین. ثمّ قال لامرأته: أنتِ طالق، فتقدّمی مع أخیکِ حتّی تصلی إلی منزلکِ، فإنّی قد وطّنت نفسی علی الموت مع الحسین علیه السلام. فلم قال لمَنْ کان معه من أصحابه: مَنْ أحبّ منکم الشّهادة فلیُقم، ومن کرهها فلیتقدّم. فلم یقم معه منهم أحد، وخرجوا مع المرأة وأخیها حتّی لحقوا بالکوفة
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 246- 247
فأقبل الحسین حتّی کان بالماء فوق زَرُود. «3» «4» قال أبومخنف: فحدّثنی السّدّیّ، عن رجل من بنی فَزارة، قال: لمّا کان زمن الحجّاج ابن یوسف کنّا فی دار الحارث بن أبی ربیعة الّتی فی التّمّارین، «5» الّتی أقطعت بعد زهیر بن القین، من بنی عمرو بن یَشکر من بَجیلة، وکان أهل الشّام لا یدخلونها، فکنّا مختبئین فیها «5»، قال: فقلت للفزاریّ: حدّثنی عنکم حین أقبلتم مع الحسین بن علیّ، قال: «4» کنّا «6»
__________________________________________________
(1)- موضع بطریق مکّة بعد الرّمل.
(2)- الفسطاط: بیت من الشّعر.
(3)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(4- 4) [العیون: قال رجل من بنی فزار].
(5- 5) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(6)- [فی إبصار العین مکانه: روی أبو مخنف عن بعض الفزاریّین: قال کنّا ...، وفی الأعیان مکانه: حدث جماعة من فزاره وبجیلة قالوا: کنّا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1150
مع زهیر بن القین البجلیّ حین أقبلنا من مکّة «1» نسایر الحسین، فلم یکن شی‌ء أبغض «2» إلینا «3» من أن «4» نسایره فی منزل «2»، فإذا سار الحسین تخلّف زهیر بن القین، وإذا نزل الحسین تقدّم زهیر «4»، حتّی نزلنا یومئذ «5» فی منزل لم نجد «6» بُدّاً من أن ننازله فیه، فنزل الحسین فی جانب ونزلنا فی جانب، فبینا «7» نحن جلوس نتغدّی من طعام لنا، إذ أقبل رسول الحسین حتّی سلّم «8»، ثمّ دخل فقال: یا زهیر بن القین، إنّ أبا عبداللَّه الحسین بن علیّ بعثنی إلیک لتأتیه؛ قال «9»: فطرح کلّ إنسان «10» ما فی یده حتّی کأ نّنا «11» علی رؤوسنا الطّیر «12». «13» قال أبو مخنف: فحدّثتنی دَلهم بنت عمرو امرأة زهیر بن القین، قالت: فقلت له «13»: «14» أیبعث إلیک ابن رسول اللَّه ثمّ لا تأتیه؟ سبحان اللَّه! لو «15» أتیته فسمعت من کلامه! ثمّ انصرفت، «16» قالت: فأتاه زهیر بن القین 16، فما لبث أن جاء مستبشراً قد
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأعیان والعیون: فکنّا].
(2- 2) [الأعیان: إلیه من أن نسیر معه فی مکان واحد أو ننزل معه فی منزل واحد].
(3)- [العیون: علینا].
(4- 4) [العیون: فی منزل].
(5)- [الأعیان: یوماً].
(6)- [الأعیان: نرد].
(7)- [الأعیان: فبینما].
(8)- [أضاف فی العیون: علینا].
(9)- [لم یرد فی الأعیان].
(10)- [أضاف فی العیون: منّا].
(11)- [فی إبصار العین والأعیان: کأنّ].
(12)- [زاد فی الأعیان: کراهة أن یذهب زهیر إلی الحسین فإنّهم کانوا عثمانیّة یبغضون الحسین وأباه].
(13- 13) [العیون: فقالت له امرأته دیلم بنت عمرو: سبحان اللَّه].
(14)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: یا زهیر].
(15)- [الأعیان: فلو].
(16- 16) [العیون: فمضی إلیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1151
أسفر «1» وجهه، قالت: فأمر بفسطاطه وثقله ومتاعه، «2» فقُدِم «3»، وحُمل «2» إلی الحسین، ثمّ قال لامرأته «4»: أنتِ طالق، «5» الحقی بأهلکِ «5»، فإنِّی لا أحبّ أن یصیبکِ «6» من سببی «6» إلّا خیر «7»، ثمّ قال لأصحابه: مَن أحبّ منکم أن یتبعنی وإلّا فإنّه آخر العهد «8»، إنِّی سأحدِّثکم حدیثاً، غزَوْنا «9» بلَنْجَر «10»، ففتح اللَّه علینا، وأصبنا غنائم «11»، فقال لنا سلمان الباهلیّ «12»: أفرِحتم «13» بما فتح اللَّه «14» علیکم، وأصبتم من الغنائم «15» «13»؟ فقلنا: نعم، فقال لنا «16»: إذا أدرکتم «17» «18» شباب آل محمّد 18 فکونوا أشدّ فرحاً بقتالکم «19» معهم منکم «20»
__________________________________________________
(1) [العیون: أشرق]
(2- 2) [العیون: فحوّل]
(3)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان: فقوّض]
(4) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان: لی]
(5- 5) [لم یرد فی العیون]
(6- 6) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان والعیون: بسببی]
(7) [إلی هنا حکاه فی العیون، وإلی هنا حکی المعالی بدله عن اللّهوف]
(8)- [زاد فی المعالی: منِّی]
(9) [فی وسیلة الدّارین مکانه: قال زهیر بن القین: غزونا ...]
(10)- [زاد فی الأعیان: (وهی مدینة ببلاد الخزر عند باب الأبواب)]
(11)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: کثیرة]
(12) [لم یرد فی إبصار العین والأعیان، وفی ذخیرة الدّارین: الفارسیّ، وزاد فیه: أمّ سلمان الباهلیّ، وفی المعالی: بن ربیعة الباهلیّ، وزاد فیه: وقیل سلمان الفارسیّ لأنّه کان فی الجیش، وزاد فی نفس المهموم: فی روایات أخر سلمان الفارسیّ، کما ذکره أبو جعفر الطّبریّ فی تاریخه، 4/ 246: فدعا [الولید بن عقبة] سلمان بن ربیعة الباهلیّ، فبعثه أمامه مقدّمة له [سنة 24]، وأیضاً فی ج، 6/ 282 سنة 77، وقال ابن حزم فی الجمهرة، ص 247: إنّه من کبار التّابعین، کوفیّ، وله الفتوح بأذربیجان، ولی قضاء الکوفة]
(13- 13) [لم یرد فی الأعیان]
(14)- [زاد فی وسیلة الدّارین: علینا و]
(15)- [فی إبصار العین ونفس المهموم والمعالی: المغانم]
(16) [لم یرد فی نفس المهموم والمعالی والأعیان]
(17)- [زاد فی نفس المهموم والأعیان: سیِّد]
(18- 18) [المعالی: سیّد شباب أهل الجنّة]
(19- 19) [فی الأعیان: معه ممّا أصبتم الیوم، وفی إبصار العین والمعالی ووسیلة الدّارین: معه بما]
(20) [لم یرد فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1152
بما أصبتم (19*) من الغنائم «1»، فأمّا أنا «2» فإنِّی أستودعکم اللَّه؛ «3» قال «2» ثمّ واللَّه ما زال فی أوّل «4» القوم «5» حتّی قُتل «3» «6». «7»
__________________________________________________
(1) [فی إبصار العین ونفس المهموم والمعالی: المغانم]
(2- 2) [الأعیان: فأستودعکم اللَّه، قالوا:]
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین]
(4)- [لم یرد فی الأعیان]
(5) [زاد فی الأعیان: مع الحسین علیه السلام]
(6)- [زاد فی إبصار العین: معه (ضبط الغریب) ممّا وقع فی هذه التّرجمة (کأنّ علی رؤوسنا الطّیر) هذا مثل یضرب فی السّکون من التّحیّر، فإنّ الطّیر لا یقع إلّاعلی ساکن. (بلنجر) بالباء الموحّدة واللّام المفتوحتین والنّون السّاکنة والجیم المفتوحة والرّاء المهملة آخر الحروف وهی مدینة فی الخزر عند باب الأبواب فتحت فی زمان عثمان علی ید سلمان بن ربیعة الباهلیّ أو سلمان الفارسیّ کما ذکره ابن الأثیر وقُتل سلمان بن ربیعة بعد فتحها، فقال فیه عبدالرّحمان الباهلیّ:
وإن لنا قبرین قبر بلنجر وقبراً بأرض الصّین یا لک من قبر
یعنی بالأوّل قبر سلمان الباهلیّ، وبالثّانی قبر قتیبة بن مسلم الباهلیّ. (فقوله) فقال لنا سلمان یحتمل الباهلیّ لأنّه رئیس الجیش، ویحتمل الفارسیّ، لأنّه فی الجیش علی ما ذکره ابن الأثیر فی الکامل. وزاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: توضیح: بلنجر بفتحتین وسکون النّون وجیم مفتوحة وراء: هی مدینة ببلاد الخزر خلف باب الأبواب، فتحت فی زمان عثمان بن عفّان فی سنة اثنتین وثلاثین علی ید عبدالرّحمان بن ربیعة الباهلیّ أو سلمان الفارسیّ رضی الله عنه کما ذکره أهل السّیر. وقال البلاذریّ: فتحها سلمان بن ربیعة الباهلیّ وتجاوزها ولقیه خاقان فی جیشه خلف بلنجر، فاستشهد هو وأصحابه وکانوا أربعة آلاف، وکان فی أوّل الأمر قد خافهم التّرک وقالوا: إنّ هؤلاء ملائکة لا یعمل فیهم السّلاح، فاتّفق أنّ ترکیا اختفی فی غیضه ورشق مسلماً بسهم، فقتله، فنادی فی قومه: إنّ هؤلاء یموتون کما تموتون، فلِمَ تخافوهم، فاجترؤوا علیهم واقعوهم حتّی استشهد عبدالرّحمان بن ربیعة وأخذ الرّایة أخوه سلمان بن ربیعة، ولم یزل یقاتل حتّی أمکنه دفن أخیه بنواحی بلنجر ورجع ببقیّة المسلمین علی طریق جیلان، فیهم سلمان الفارسیّ وأبو هریرة، فقال عبدالرّحمان بن جمانة الباهلیّ:
وإنّ لنا قبرین قبر بلنجر وقبر بأرض الصّین یا لک من قبر
فهذا الّذی بالصّین عمّک فتوحه وهذا الّذی یسقی به سبل القطر
یرید أنّ التّرک لمّا قتلوا عبدالرّحمان بن ربیعة، وقیل سلمان بن ربیعة، وأصحابه کانوا ینظرون فی کلّ لیلة نوراً علی مصارعهم، فأخذوا سلمان بن ربیعة وجعلوه فی تابوت فیهم یستسقون به إذا قحطوا. وأمّا الّذی-
(7) ...
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1153
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 391- 392/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 180- 182؛
السّماوی، إبصار العین،/ 95، 99- 100؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 181-
__________________________________________________
بالصّین فهو قتیبة بن مسلم الباهلیّ. فقول زهیر: فقال لنا سلمان، یحتمل الباهلیّ، لأنّه رئیس الجیش، ویحتمل الفارسیّ، لأنّه کان فی الجیش کما ذکره أبو جعفر الطّبریّ فی کتابه، وابن الأثیر فی الکامل، واللَّه العالم]
- گوید: حسین روان شد تا به نزد آب بالای زرود رسید.
سدی به نقل از یکی از مردم بنی‌فزاره گوید: به روزگار حجاج بن یوسف در خانه حارث بن ربیعه بودیم که در محل خرمافروشان بود و بعد به تیول 1 زهیر بن قین یشکری داده شد. مردم شام آن‌جا نمی‌آمدند و ما در آن‌جا نهان بودیم.
گوید: به مرد فزاری گفتم: «از کار خودتان وقتی که با حسین‌بن علی آمدید، با من سخن کن.»
گفت: «با زهیر بن قین بجلی بودیم که از مکه درآمدیم و با حسین به یک راه بودیم، اما خوش نداشتیم که با وی به یک منزلگاه باشیم. وقتی حسین روان بود، زهیربن قین به جای می‌ماند و چون حسین فرود می‌آمد، زهیر پیش می‌رفت تا به منزلگاهی رسیدیم که به ناچار می‌باید با وی به یک‌جا باشیم و حسین به سویی فرود آمد و ما نیز به سویی فرود آمدیم. نشسته بودیم و از غذایی که داشتم، می‌خوردیم که فرستاده حسین بیامد و سلام گفت و درآمد و گفت: ای زهیر پسر قین! ابوعبداللَّه، حسین‌بن علی، مرا فرستاده که پیش وی آیی.» گوید: هر کس هرچه به دست داشت، بگذاشت. گویی پرنده بر سرمان نشسته بود. دلهم دختر عمرو، زن زهیر بن قین گوید: بدو گفتم: «پسر پیمبر خدا سوی تو می‌فرستد و نمی‌روی؟ سبحان اللَّه، چه شود اگر بروی و سخن وی را بشنوی و بازآیی.» گوید: زهیربن قین برفت و چیزی نگذشت که خوشدل بیامد و چهره‌اش گشاده بود. گوید: پس بگفت تا خیمه و بار و اثاث وی را پیش آوردند و سوی حسین بردند. آن گاه به زنش گفت: «طلاقی هستی، پیش کسانت برو که نمی‌خواهم به سبب من بدی به تو رسد.» آن گاه به یاران خویش گفت: «هر کس از شما که می‌خواهد، با من بیاید و گرنه دیدار آخرین است. اینک حدیثی برای شما بگویم: به بلنجر حمله بردیم، خدا ظفرمان داد و غنیمت‌ها گرفتیم. سلمان باهلی به ما گفت: از فتحی که خدایتان داد و غنیمت‌ها که گرفتید، خرسند شدید؟ گفتیم: آری.
گفت: وقتی جوانان خاندان محمد را دریافتید، از جنگیدن همراه آن‌ها خرسندتر باشید تا از این غنیمت‌ها که گرفته‌اید، اما من شما را به خدا می‌سپارم.»
زهیر گفت: به خدا پس از آن پیوسته پیشاپیش قوم بود تا کشته شد.
1. تیول: واگذاری درآمد و هزینه ناحیه معینی از طرف دولت یا دستگاه به اشخاص بر اثر ابراز لیاقت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2983- 2984
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1154
182؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 71؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 381-
382؛ المیانجی، العیون العبری،/ 61؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 144
فسار «1» تلقاء وجهه، وحدّث جماعة من فزارة «2» و «3» بجیلة، قالوا: کنّا مع زهیر بن القین البجلیّ حین أقبلنا من مکّة، فکنّا نسایر الحسین علیه السلام، فلم یکن شی‌ء أبغض إلینا «4» من أن ننازله «5» فی منزل «6»، فإذا سار الحسین علیه السلام ونزل «7» منزلًا «8» لم یجد «9» بدّاً من أن ننازله، فنزل «10» الحسین علیه السلام فی جانب، ونزلنا فی جانب «11»، فبینا نحن جلوس نتعذّی من طعام لنا، إذ أقبل «12» رسول الحسین «5» علیه السلام حتّی سلّم «13»، ثمّ دخل فقال: یا زهیر بن القین! إنّ أبا عبداللَّه الحسین علیه السلام بعثنی إلیک لتأتیه «14»، فطرح کلّ إنسان منّا ما فی یده حتّی کأنّ «15»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی روضة الواعظین: الحسین علیه السلام].
(2)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: إنّ الحسین علیه السلام سار حتّی نزل علی ماء فوق زرود، حدّث جماعة من قبیلة فزارة ...].
(3)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: من].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: علینا].
(5- 5) [روضة الواعظین: فإذا نزل الحسین علیه السلام].
(6)- [الأسرار: منزله].
(7)- [فی البحار والأسرار: فنزل].
(8)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: فی منزل].
(9)- [فی البحار والعوالم والأسرار ووسیلة الدّارین: نجد].
(10)- [الدّمعة: فینزل].
(11)- [زاد فی وسیلة الدّارین: الآخر- لأنّه کان عثمانیّاً].
(12)- [فی الدّرّ النّظیم مکانه: وقال بعض فزارة نزلنا مع زهیر بن القین منزلًا لم نجد بدّاً عن مقاربة الحسین ابن علیّ علیهما السلام، فبینا نحن نتغذّی إذ أقبل ...].
(13)- [زاد فی الأسرار والدّمعة: علینا].
(14)- [روضة الواعظین: لتأتینّه].
(15)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: کأ نّما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1155
علی «1» رؤوسنا الطّیر، «2» فقالت له امرأته «3»: سبحان اللَّه! أیبعث إلیک ابن رسول اللَّه ثمّ «4» لا تأتیه «4» «5» فسمعت «6» کلامه ثمّ انصرفت؟ فأتاه «7» زهیر بن القین، فما لبث أن جاء مستبشراً قد أشرق وجهه، فأمر «8» بفسطاطه وثقله ورحله «9» ومتاعه «8»، فقوّض «10» وحمل إلی الحسین علیه السلام، ثمّ قال لامرأته: أنتِ طالِق الحقی بأهلکِ، فإنِّی لا أحبّ أن یصیبکِ بسببی إلّاخیر.
ثمّ قال لأصحابه: من أحبّ منکم أن یتبعنی وإلّا فهو آخر العهد «2» أنِّی سأحدّثکم حدیثاً: إنّا «11» غزونا بَلَنْجَرَ «12» ففتح اللَّه علینا وأصبنا غنایم «13»، فقال لنا سلمان الفارسیّ رحمة اللَّه علیه: «14» أفرحتم بما فتح اللَّه علیکم وأصبتم من الغنایم؟ قلنا: نعم، فقال 14: إذا
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2- 2) [الأسرار: قوله: ألا یشعر، أی لا یطّلع النّاس بقتل مسلم وإلّا فهو کان عالماً بما وقع علی مسلم قبل ذلک کما یأتی بیان ذلک مفصّلًا عن کتاب مناقب فاطمة وأولادها مسنداً عن راشد بن مزید، قال: شهدت الحسین بن علیّ وصحبته من مکّة حتّی أتیت القطقطانیّة، ثمّ استأذنته فی الرّجوع، فأذن لی، فرأیته وقد استقبله سبع عقود وکلّمه، فوقف له، فقال: ما حال النّاس بالکوفة؟ قال: قلوبهم معک وسیوفهم علیک، قال: ومن خلّفت بها؟ قال: ابن زیاد، وقتل ابن عقیل. ثمّ حکّی الأسرار بدله عن اللّهوف].
(3)- [زاد فی البحار والعوالم: قال السّیِّد: وهی دَلهم بنت عمرو].
(4- 4) [روضة الواعظین: لم تأته].
(5)- [زاد فی روضة الواعظین والدّرّ النّظیم والبحار والعوالم والدّمعة ووسیلة الدّارین: لو أتیته].
(6)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة: من].
(7)- [وسیلة الدّارین: فأتا].
(8- 8) [روضة الواعظین: فسطاطه].
(9)- [لم یرد فی الدّرّ النّظیم والبحار والدّمعة].
(10)- [لم یرد فی الدّرّ النّظیم ووسیلة الدّارین].
(11)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(12)- [فی المطبوع والدّرّ النّظیم: البحر، وفی سائر النّسخ: بلنجر، وهی مدینة بلاد الرّوم. انظر «معجم ما استعجم، 1/ 376»، وفی وسیلة الدّارین: آذربایجان].
(13)- [وسیلة الدّارین: غنائمهم].
(14- 14) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1156
أدرکتم سیِّد «1» شباب آل محمّد، فکونوا أشدّ فرحاً بقتالکم معهم «2» ممّا أصبتم الیوم «3» من الغنایم، فأمّا أنا فأستودعکم اللَّه، قالوا: ثمّ واللَّه ما زال فی القوم مع الحسین علیه السلام حتّی قُتل. «4»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی روضة الواعظین والأسرار].
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین، وفی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: معه].
(3)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- پس حضرت به راه خود ادامه داد. حدیث کنندگان گروهی از قبیله فزاره‌و بجیله گویند: ما به همراه زهیر بن قین بجلی بودیم، آن‌گاه که از مکه بیرون آمدیم، و با قافله حسین علیه السلام همسفر بودیم (و هم‌چنان که او با همراهانش به سوی کوفه می‌رفت، ما نیز جداگانه به همراه زهیر می‌رفتیم و از آن‌جا که از بنی‌امیه اندیشه داشتیم، نمی‌خواستیم با او هم‌منزل شویم) و چیزی نزد ما ناخوش‌تر از این نبود که در جایی با او هم‌منزل شویم. تا این که حسین علیه السلام برفت و در جایی فرود آمد که ما نیز جز این چاره نداشتیم که در آن‌جا فرود آییم. پس حسین در یک سو فرود آمد و ما نیز در سوی دیگر فرود شدیم. در این میان که ما نشسته بودیم و مشغول خوردن غذایی بودیم، ناگاه مردی از طرف حسین علیه السلام نزد ما آمده و سلام کرد. سپس بر ما درآمده و گفت: «ای زهیر بن قین! همانا اباعبداللَّه الحسین علیه السلام مرا به سوی تو فرستاده است که (بگویم) به نزد او بروی.»
پس هر که با ما نشسته بود، آن‌چه در دست داشت انداخت و خموش نشستیم. مانند این که پرنده بر سر ماست (هیچ جنبش نمی‌کردیم.) زن زهیر به او گفت: «سبحان اللَّه! آیا پسر پیغمبر خدا به سوی تو می‌فرستد و تو به سوی او نمی‌روی؟ چه شود که نزدش بروی و سخنش را بشنوی و سپس بازگردی؟»
زهیر بن قین به نزد آن حضرت علیه السلام رفت و چیزی نگذشت که خوشحال برگشت. بدان‌سان که صورتش می‌درخشید و دستور داد خیمه‌های او را بکنند و بارها و اسباب سفر او را به سوی حسین علیه السلام ببرند. آن‌گاه به زنش گفت: «تو را طلاق دادم و آزادی، پیش کسان خود برو؛ زیرا من دوست ندارم به سبب من گرفتار شوی.»
سپس به همراهان خود گفت: «هر کس از شما می‌خواهد پیروی من کند وگرنه این‌جا آخرین دیدار ماست. من برای شما حدیثی کنم (و آن این است که): ما در دریا (در راه دین) جنگ کردیم و خداوند پیروزی بهره ما کرد و غنیمت هایی به چنگ آوردیم. سلمان فارسی رحمه الله (که در آن جنگ بود) به ما گفت: آیا بدان‌چه خداوند از این پیروزی بهره شما کرده و به این غنیمت‌ها که به دست آورده‌اید، خرسند و شادان هستید؟ گفتیم: آری. سلمان گفت: هنگامی که آقای جوانان آل محمد را دیدار کنید، آن‌گاه در جنگ کردن به همراه او شادان‌تر باشید از این غنیمت‌ها که امروز بدست شما رسیده.»
(سپس زهیر گفت:) «اکنون من همه شما را به خدا می‌سپارم.»
پس از آن، به خدا سوگند پیوسته در میان همراهان حسین علیه السلام ببود تا آن که کشته شد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 73- 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1157
المفید، الإرشاد، 2/ 73- 75/ عنه: ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 547- 548؛
المجلسی، البحار، 44/ 371- 372؛ البحرانی، العوالم، 17/ 221- 222؛ البهبهانی،
الدّمعة السّاکبة، 4/ 243؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 249؛ مثله الفتّال، روضة
الواعظین،/ 152- 153؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 59
(قال) الإمام أحمد بن أعثم: ثمّ مضی الحسین، فلقیه زهیر بن القین، فدعاه الحسین إلی نصرته، فأجابه لذلک، وحمل إلیه فسطاطه، وطلّق امرأته وصرفها إلی أهلها. وقال «1» لأصحابه «2»: إنِّی کنت غزوت بلنجر مع سلمان الفارسیّ، فلمّا فتح «3» علینا، اشتدّ سرورنا بالفتح «4»، فقال «5» لنا سلمان: لقد فرحتم «5» بما أفاء اللَّه علیکم؟ قلنا: نعم، قال: فإذا أدرکتم شباب آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم فکونوا أشدّ فرحاً بقتالکم «6» معهم «7» منکم بما أصبتم الیوم، فأنا أستودعکم اللَّه تعالی، ثمّ مازال مع الحسین حتّی قُتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 225/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 238
وکان زهیر بن القین البجلیّ قد حجّ- وکان عثمانیّاً- فلمّا عاد، جمعهما الطّریق، وکان یسایر الحسین من مکّة، إلّاأ نّه لا ینزل معه، فاستدعاه یوماً الحسین، فشقّ علیه ذلک، ثمّ أجابه علی کره، فلمّا عاد من عنده، نقل ثقله إلی ثقل الحسین، ثمّ قال لأصحابه: من أحبّ منکم أن یتبعنی، وإلّا فإنّه آخر العهد، وسأحدّثکم حدیثاً: غزونا بلنجر، ففتح
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس مکانه: ورأیت حدیثاً أنّ زهیر رضی الله عنه قال ...].
(2)- [زاد فی تسلیة المجالس: لمّا ودّعهم].
(3)- [زاد فی تسلیة المجالس: اللَّه].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(5- 5) [تسلیة المجالس: سلمان أفرحتم].
(6)- [تسلیة المجالس: لقتالکم].
(7)- [المطبوع: معه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1158
علینا وأصبنا غنائم، ففرحنا، وکان معنا سلمان الفارسیّ، فقال لنا: إذا أدرکتم سیِّد شباب أهل محمّد فکونوا أشدّ فرحاً بقتالکم معه بما أصبتم الیوم من الغنائم، فأمّا أنا فاستودعکم اللَّه، ثمّ طلّق زوجته وقال لها: الحقی بأهلکِ، فإنِّی لا أحبّ أن یصیبکِ فی سببی إلّاخیر، ولزم الحسین حتّی قُتل معه.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 277- 278
زَرُودُ، یجوز أن یکون من قولهم جملٌ زَرود، أی بلوع، والزَّرْدُ البَلَعُ، ولعلّها سمّیت بذلک لابتلاعها المیاه الّتی تمطرها السّحائب، لأنّها رمال بین الثّعلبیّة والخُزیمیّة بطریق الحاجّ من الکوفة. وقال ابن الکلبیّ عن الشّرقیّ: زَرُود والشُّقْرة والرّبذة بنات یثرب بن قانیة بن مهلیل بن رخام بن عبیل أخی عوض بن أرم بن سام بن نوح علیه السلام، وتُسمّی زرود العتیقة وهی دون الخزیمیّة بمیل، وفی زرود برکة وقصر وحوض. قالوا: أوّل الرّمال الشّیحة، ثمّ رمل الشّقیق وهی خمسة أجْبُل: جَبَلا زرود وجبل الغَرّ ومُرْبخ وهو أشدّها، وجبل الطّریدة وهو أهونُها حتّی تبلغ جبال الحجاز، ویوم زرود: من أیّام العرب مشهور بین بنی تغلب وبنی یربوع، وقد روی أنّ الرّشید حجّ فی بعض الأعوام، فلمّا أشرف علی الحجاز، تمثّل بقول الشّاعر:
أقول وقد جُزْنا زَرُودَ عشیَّة وراحت مطایانا تَؤمُّ بنا نَجْدا
علی أهل بغداد السّلامُ فإنّنی أزید بسَیْری عن بلادهم بُعْدا
وقال مِهْیار:
ولقد أحِنُّ إلی زرود وطینَتی من غیر ما جُبِلَتْ علیه زَرُودُ
ویَشوقُنی عجفُ الحجاز وقد طَفا ریفُ العراق وظلُّه الممدودُ
ویُطَرّد الشّادی فلا یهتزُّنی وینال منِّی السّابقُ الغِرِّیدُ
ما ذاک إلّاأنّ أقمار الحمی أفلاکهنّ إذا طَلَعْنَ البِیدُ
یاقوت الحمویّ، معجم البلدان، 2/ 928
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1159
قال جماعة من فزارة وبجیلة: کنّا مع زهیر بن القین نسایر الحسین علیه السلام علی ناحیة، فنزلنا منزلًا لا نجد بدّاً من أن ننازله فیه، فبینما نحن نتغدّی من طعام لنا، إذ أقبل رسول الحسین علیه السلام حتّی سلّم، وقال: یا زهیر بن القین! إنّ أبا عبداللَّه بعثنی إلیک لتأتیه، فطرح کلّ إنسان ما فی یده حتّی کأ نّما علی رؤوسنا الطّیر.
فقالت له زوجته «دَلهم بنت عمرو»: سبحان اللَّه! یبعث إلیک ابن رسول اللَّه ثمّ لا تأتیه؟ فلو أتیته وسمعت من کلامه.
فمضی إلیه، وما لبث أن جاء مستبشراً قد أشرق وجهه، فأمر بفسطاطه، فقوّض وثقله ومتاعه، فحوّل إلی الحسین علیه السلام.
وقال لامرأته: أنتِ طالق! فإنّی لا أحبّ أن یصیبکِ بسببی إلّاخیر، وقد عزمت علی صحبة الحسین لأفدیه بروحی، وأقیه بنفسی، ثمّ أعطاها مالها وسلّمها إلی من یوصلها إلی أهلها.
فقامت إلیه وبکت وودّعته وقالت: خار اللَّه لک، أسألک أن تذکرنی فی القیامة عند جدّ الحسین علیه السلام.
ثمّ قال لأصحابه: مَنْ أحبّ منکم أن یصحبنی وإلّا فهو آخر العهد به، إنّی «1» سأحدِّثکم حدیثاً: غزوناً بَلَنْجَر «2»، ففتح اللَّه علینا وأصبنا غنائم، فقال لنا سلمان رضی الله عنه: «3» فرحتم بما فتح اللَّه علیکم وأصبتم من الغنائم؟ قلنا: نعم، فقال: إذا أدرکتم قتال «4» شباب آل محمّد فکانوا أشدّ فرحاً بقتالکم معهم ممّا أصبتم الیوم من الغنائم.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکی تظّلم الزّهراء بدله عن اللّهوف، ثمّ ذکر تظلّم الزّهراء: أقول: وفی روضة الواعظین ومقتل ابن نما، ثمّ قال یعنی زهیراً: إنِّی].
(2)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: أ].
(4)- [تظلّم الزّهراء: سیّد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1160
وأمّا أنا «1» فإنِّی أستودعکم «1» اللَّه «2»، ثمّ مشی إلی الحسین علیه السلام، فسار معه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 23- 24/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 158
ثمّ سار علیه السلام «3» فحدّث جماعة من بنی فزارة وبجیلة، قالوا: کنّا مع زهیر بن القین لمّا أقبلنا من مکّة، فکنّا نسائر الحسین علیه السلام حتّی لحقناه، فکان إذا أراد النّزول اعتزلناه، فنزلنا ناحیة، فلمّا کان فی بعض الأیّام نزل فی مکان لم نجد بدّاً من أن ننازله فیه، فبینا نحن نتغذّی من طعام «4» لنا، إذ أقبل رسول الحسین علیه السلام حتّی سلّم «5»، ثمّ قال: یا زهیر بن القین! إنّ أبا عبداللَّه الحسین علیه السلام بعثنی إلیک لتأتیه، فطرح کلّ إنسان «6» منّا ما فی یده، حتّی کأنّ «7» علی رؤوسنا الطّیر. «8»
فقالت له زوجته «9» «10» وهی دلهَم بنت عمرو «10»: سبحان اللَّه! أیبعث إلیک ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ لا تأتیه؟ فلو أتیته فسمعت من کلامه؛ فمضی إلیه زهیر بن القین، فما لبث أن جاء مستبشراً قد أشرق وجهه، فأمر بفسطاطه فقوّض وثقله «11» ومتاعه فحوّل إلی الحسین علیه السلام.
__________________________________________________
(1- 1) [تظلّم الزّهراء: فأستودعکم].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی].
(4)- [تسلیة المجالس: زادٍ].
(5)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: علینا].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7)- [فی تسلیة المجالس وتظلّم الزّهراء: کأ نّما].
(8)- [إلی هنا حکی الأسرار بدله عن الإرشاد].
(9)- [تسلیة المجالس: امرأته].
(10- 10) [حکاه عنه فی البحار، 44/ 371؛ والعوالم، 17/ 222؛ والمعالی وهی دلهم (دیلم خ ل) بنت عمرو].
(11)- [تسلیة المجالس: بثقله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1161
وقال لامرأته: أنتِ طالق، فإنِّی لا أحبّ أن یصیبکِ بسببی إلّاخیر، «1» وقد عزمت علی صحبة الحسین علیه السلام لأفدیه «2» بنفسی وأقیه بروحی «2»، ثمّ أعطاها مالها «3» وسلّمها إلی بعض بنی عمّها لیوصلها إلی أهلها.
فقامت إلیه وبکت وودّعته وقالت: «4» کان اللَّه «5» عوناً ومعیناً «4»، خار اللَّه «5» لک، أسألک أن تذکرنی فی القیامة عند جدّ الحسین علیه السلام، «6» فقال لأصحابه: مَنْ أحبّ «7» أن یصحبنی، وإلّا فهو آخر العهد منِّی به «8» «6». «9»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 71- 73/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 236- 238؛ المجلسی، البحار، 44/ 371، 372؛ البحرانی، العوالم،
17/ 222؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 243؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 249؛
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 158؛ القمّی، نفس المهموم،/ 181؛ مثله المازندرانی، معالی
السّبطین، 1/ 381؛ المیانجی، العیون العبری،/ 62 9
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکی البحار والعوالم والدّمعة عن الإرشاد، ونفس المهموم والعیون عن الطّبریّ].
(2- 2) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء: بروحی، وأقیه بنفسی].
(3)- [تسلیة المجالس: حقّها].
(4- 4) [لم یرد فی البحار والدّمعة وتظلّم الزّهراء والأسرار].
(5- 5) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6- 6) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم، وفی المعالی: ومن هذه الرّوایة یظهر أنّها فارقت زهیراً وانصرفت إلی أهلها، ومن روایة أخری یظهر أ نّها ما فارقته بل وکانت معه، وفی تاریخ أعثم الکوفیّ: ما فارقت زهیراً وقالت: أتحبّ أن تکون مع ابن المرتضی ولا أحبّ أن أکون مع بنت المصطفی].
(7)- [تسلیة المجالس: أراد].
(8)- [لم یرد فی الأسرار].
(9)- مردی که کنیه‌اش ابا هره ازدی بود و از کوفه می‌آمد، به خدمت حضرت رسید و سلام کرد، سپس عرض کرد: «ای پسر پیغمبر! برای چه از حرم خدا و حرم جدت رسول خدا بیرون شدی؟»
حسین علیه السلام فرمود: «هان ابا هره! بنی امیه ثروتم را گرفتند. صبر کردم، دشنامم دادند و به آبرویم لطمه زدند، باز تحمل کردم. به دنبال ریختن خونم بودند، فرار کردم و به خدا قسم یاد می‌کنم که حتماً گروهی ستمکار مرا خواهند کشت و خداوند لباس ذلتی به آنان بپوشاند که سراپایشان را فرا گیرد و شمشیر برانی بر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1162
__________________________________________________
- آنان فرود آید و حتماً خداوند کسی را بر آنان مسلط خواهد کرد که از قوم سبا که زنی بر آنان حکومت می‌کرد و اختیار مال و جانشان را داشت، ذلیل‌تر گردند.»
سپس از آن جا روانه شد.
جمعی از بنی فزاره و قبیله بجیله نقل کردند که: ما به همراه زهیر بن قین بودیم که از مکه رو به وطن می‌آمدیم و به دنبال حسین علیه السلام در حرکت بودیم تا به او رسیدیم و هر جا که حسین می‌خواست منزل کند، ما کناره گرفته و در طرفی دیگر فرود می‌آمدیم. در یکی از منازل که حسین فرود آمد، ما را چاره ای جز این نبود که در همان جا منزل کنیم. پس از فرود آمدن، مشغول غذا خوردن بودیم که دیدیم فرستاده حسین رو به ما می‌آید. آمد تا سلام کرد، سپس گفت: «ای زهیربن قین! اباعبداللَّه الحسین مرا به نزد تو فرستاده است تا تو را ابلاغ کنم که نزد حسین بیایی.»
همین که این پیام را رساند، همه ما لقمه‌ها که در دست داشتیم افکندیم و گویی پرنده بر سر ما نشسته بی‌حرکت ماندیم. زن زهیر که دلهم دختر عمرو بود، به زهیر گفت: «سبحان اللَّه! پسر پیغمبر کس به نزد تو می‌فرستد و تو دعوتش را اجابت نمی‌کنی؟ می‌رفتی و به سخنش گوش فرا می‌دادی.»
زهیر چون این سخن بشنید، به نزد حسین رفت. زمانی نگذشت که با روی خندان و صورتی نورانی بازگشت و دستور داد خیمه و بار و اثاثش را کنده و نزد حسین برپا کردند و به زنش گفت: «تو را طلاق گفتم؛ زیرا نمی‌خواهم به خاطر من جز خیر چیزی به تو برسد. من تصمیم گرفتم به همراه حسین باشم تا خود را فدایش کنم و جانم را سپر بلایش نمایم.»
سپس هرچه از اموال تعلق به زن داشت، به او داد و او را به دست یکی از عموزاده‌هایش سپرد تا به خانواده‌اش برساند. زن از جای برخاست و گریه کرد و با زهیر وداع نمود و گفت: «خدا یار و مددکارت باد و هرچه خیر است، برایت پیش آورد. خواهشی که دارم، مرا به روز قیامت نزد جد حسین از یاد مبری.» پس زهیر به یارانش گفت: «هر کس دوست دارد با من باشد بیاید وگرنه این دیدار آخرین من است با او.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 71- 73
و چون امیر المؤمنین حسین به منزل‌زرود رسید، چشم مبارکش بر خیمه منصوب افتاد و فرمود که: «صاحب این خیمه کیست؟»
گفتند: «زهیر بن القین.»
و زهیر در آن اوان از مناسک حج فارغ شده و به کوفه می‌رفت و امام حسین او را طلبیده و زهیربن قین اجابت ننمود. زوجه او گفت: «سبحان اللَّه! پسر رسول خدا به طلب تو می‌فرستد و تو تعلل می‌نمایی؟»
این سخن مؤثر افتاده و زهیر به خدمت سید جوانان بهشت شتافت و بعد از لحظه ای با رنگ افروخته از خیمه امام حسین بیرون آمده و فرمود تا خیمه او را برکندند و قریب به خیمه امام مظلوم شهید برده زدند و بعد از آن زوجه خود را طلاق داده و رخصت فرمود که در مصاحبت برادر خود به کوفه رود و با اصحاب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1163
__________________________________________________
- خویش گفت: «هر که آرزوی شهادت دارد، با من مرافقت نماید و هر که را میل وطن باشد و در شهادت خود کاره بود، مفارقت اختیار کند.»
مجموع یاران زهیر از وی اعراض نموده و روی به کوفه نهادند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 137
و چون امام حسین رضی الله عنه از «بطن الرمه» کوچ کرده، به زرود رسید و بر یک جانب راه خیمه دید و پرسید که: «صاحب این خیمه کیست؟»
جواب دادند که: «زهیر بن القین.»
و قرة العین سید ثقلین، زهیر را طلبید. زهیر نخست اندک تعللی نمود و بالاخره به خدمت سده امامت شتافته و امام حسین او را به سلوک طریق رشاد و جهاد با اهل ظلم و عناد دعوت فرمود. زهیر سخن آن حضرت را به حسن قبول تلقی کرده و با رنگ افروخته از خیمه امام حسین رضی الله عنه بیرون آمد و گفت تا خیمه او را از آن‌جا برکنده و نزدیک به خیام خدام امام واجب الاحترام زدند و زوجه خود را طلاق کرده و رخصت داد که همراه برادر خویش به کوفه رود.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 46
و جمعی از قبیله فزاره روایت کرده‌اند که: ما با زهیر بن قین بجلی رفیق بودیم. در هنگام مراجعت از مکه معظمه و در منازل به حضرت امام حسین علیه السلام می‌رسیدیم و دورتر فرود می‌آمدیم که رفاقت آن حضرت بر ما لازم نگردد. در بعضی از منازل نشسته بودیم و چاشت می‌خوردیم، ناگاه رسولی از جانب حضرت آمده و با زهیر خطاب کرد که: «امام حسین علیه السلام تو را می‌طلبد.»
ما از نهایت دهشت لقمه‌ها را از دست افکندیم و متحیر ماندیم. زن زهیر که دلهم دخترعمروبود، گفت: «سبحان اللَّه! فرزند رسول خدا تو را می‌طلبد و در رفتن تأمل می‌نمایی؟!»
زهیر به خدمت حضرت رفت و شاد برگشت و فرمود که خیمه او را کندند و در نزدیک سراپرده‌های حضرت نصب کردند. زن خود را طلاق داد و گفت: «ملحق شو به اهل خود که من نمی‌خواهم که به سبب من ضرری به تو رسد و من می‌خواهم که جان خود را فدای آن حضرت کنم.»
زن گریان شد و او را وداع کرد و گفت: «خدا خیر تو را میسر گرداند! از تو التماس دارم که مرا در روز قیامت نزد جد حسین یاد کنی.»
پس به اصحاب خود گفت که: «هر که خواهد با من بیاید و هر که نخواهد مرخص گردانیدم او را. اکنون حدیثی به شما روایت می‌کنم: در بعضی از نواحی دریا همراه لشگر اسلام با کفار محاربه کردیم و بر ایشان ظفر یافته و غنیمت بسیار یافتیم. پس سلمان گفت: آیا شاد گردیدید از این غنایم که به شما رسید؟ گفتیم: بلی. گفت: هرگاه ببینید که سید جوانان آل محمد متوجه قتال منافقان است، باید که از رفاقت او شادتر باشید از این غنیمت‌های دنیا که یافته‌اید.» پس زهیر یاران خود را وداع کرد و به اصحاب آن حضرت ملحق گردید و از آن حضرت جدا نشد تا به درجه شهادت رسید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 633- 634
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1164
__________________________________________________
- در خبر است 1 گاهی که حسین علیه السلام از مکه طریق عراق پیش داشت. جماعتی از قوم فزاره و قبیله بجیله که آهنگ عراق داشتند، به اتفاق آن حضرت از مکه بیرون شدند و زهیربن القین البجلی رئیس آن جماعت بود. لکن ایشان از بیم بنی‌امیه مکروه می‌داشتند که به اتفاق حسین علیه السلام کوچ می‌دهند. لاجرم چون به منزل می‌رسیدند، از آن‌جا که خیمه‌های حسین علیه السلام افراخته می‌گشت، به یک سوی می‌شدند و جداگانه منزل می‌پرداختند. در این منزل هنگامی که ناهار می‌شکستند 2 و دست در خورش و خوردنی می‌داشتند، از جانب حسین علیه السلام رسولی درآمد و گفت: «ای زهیربن القین! ابوعبداللَّه تو را می‌طلبد.»
آن جماعت از مخالفت بنی‌امیه سخت هراسان بودند و از این سوی بی‌فرمانی حسین را آسان نمی‌شمردند. لاجرم آسیمه سر لقمه‌ها از دست فرو گذاشتند و بی‌هشانه بنشستند «کأنّما علی رؤوسهم الطّیر» 3 در این وقت دلهم دختر عمرو که ضجیع زهیر بن القین بود، گفت: «سبحان اللَّه! پسر رسول خدا کس به سوی تو می‌فرستد و تو را طلب می‌فرماید و تو او را اجابت نمی‌کنی؟ برخیز و بشتاب و بشنو تا چه گوید و باز شو.»
زهیر برخاست و بشتافت تا چه گفت و چه شنید. زمانی دیر برنیامد که خندان وشادان مراجعت کرد. تو گفتی که از چهرگانش خورشید برمی‌تابد. چون برسید، فرمان کرد تا خیمه او را برکندند و اثقال او را بر هم نهادند و به لشکرگاه حسین علیه السلام حمل دادند و زوجه خود دلهم را طلاق گفت و فرمود: «با اهل خویش پیوسته شو. دوست ندارم که زحمت سبی و اسر 4 بینی و من عزیمت درست کرده‌ام که در ملازمت حسین کوچ دهم و جان خود را فدای او کنم.»
پس مال خود را با زن و بنی اعمام خود عطا کرد و فرمود دلهم را به اهل خود برسانند.
دلهم بگریست و شوهر را وداع گفت. وقالت: «خار اللَّه لک، أسألک أن تذکرنی فی القیامة عند جدّ الحسین.»
گفت: «خداوند بهره تو را به خیر کناد! خواستارم از تو که در روز قیامت در نزد جد حسین صلوات اللَّه علیهما مرا فراموش نفرمایی.»
به روایت عثم کوفی، دلهم با زهیر گفت: «تو همی خواهی در رکاب پسر مرتضی جانبازی کنی. من چرا نخواهم در خدمت دختر مصطفی سرافرازی کنم؟»
بالجمله، زهیر با اصحاب خویش گفت: «هر کس بخواهد از شما مرا متابعت کند وگرنه مرا وداع گوید که آخر عهد من است با او. اکنون واجب می‌کند که حدیثی ازسلمان فارسی با شما تذکره نمایم: همانا گاهی که در غزوه بحر، رزم دادیم و نصرت یافتیم و غنیمت به دست کردیم.
فقال لنا سلمان رحمه الله: أفرحتم بما فتح اللَّه علیکم؟ فقلنا: نعم، قال: إذا أدرکتم سیّد شباب آل محمّد فکونوا أشدّ فرحاً لقتالکم معه ممّا أصبتم الیوم من الغنائم، فأمّا أنا فأستودعکم اللَّه.
یعنی: سلمان از برای ما گفت: بدین فتح که خداوند به دست شما عطا کرد، آیا شاد خاطر شدید؟ گفتیم: چنین است. فرمود: گاهی که دریابید خدمت سید جوانان آل محمد را و در رکاب او قتال کنید، واجب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1165
فحجّ سنة ستّین فی أهله، ثمّ عاد من الحجّ، فوافق الحسین علیه السلام فی الطّریق، فأرسل علیه السلام خلفه، فتماهل، فلامته زوجته دِلهَم بنت عمرو علی ذلک، فمضی إلیه، فما لبث أن صارَ علویّاً، وجاء مستبشراً، وقد اصفرّ وجهه، فأمر بفسطاطه وثقله، فقوّض وحُمل إلی الحسین علیه السلام، فطلّق زوجته وأمرها باللّحوق إلی أهلها، ولازم الحسین علیه السلام، وجعل یقاتل یوم الطّفّ قتالًا شدیداً، لم یُرَ مثله، إلی أن نال الشّهادة.
اًلمامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 452- 453
فی [القمقام] ذکر أنّ الحسین علیه السلام سار حتّی نزل علی ماء فوق زرود، فانضمّ إلیه هناک زهیر بن القین، وقد ذکر قصّة لحوقه بالحسین علیه السلام فی باب شهادته مشروحاً، فلیراجع هناک. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 264- 265
__________________________________________________
- می‌کند که فرحت شما به زیادت باشد، از آن‌چه در آن روز از غنیمت که جنات عدن است، بهره شما می‌گردد. و اما من وداع می‌کنم شما را؛ چه در آن روز زنده نخواهم بود.»
1. بحار الانوار، ج 10، ص 205.
2. شکستن و خوردن، جویدن.
3. یعنی: گویا پرنده روی سر ایشان است. این جمله مثلی است در عرب که گفته می‌شود برای کسی که در کمال سکوت و آرامش باشد، مانند کسی که مرغی روی سر او نشسته و او نخواهد پرواز کند.
4. اسر: گرفتاری دست دشمن. سبی: بردن اسیر را از شهری به شهری و او را برده گرفتن. و شاهد این معنی کلام حضرت ام کلثوم است که می‌فرماید: «وبعد الأسر یا جدّا سبینا.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 141- 143
(1)- در «تاریخ طبری» گوید: حسین علیه السلام آمد تا بر آبی بالای زرود رسید. ابومخنف گوید: سدی از مردی فزاری برایم باز گفت که: در زمان حجاج بن یوسف که ما در خانه حارث بن ابی‌ربیعه در محله خرمافروشان که پس اززهیر بن قین رحمه الله‌ازبنی‌عمرو بن یشکر بجیله جدا شده بود و شامیان به آن‌جا رفت و آمد نمی‌کردند، پنهان بودیم. من به آن فزاری گفتم: «داستان خود را که با حسین علیه السلام از مکه می‌آمدند، برای من نقل کن.» گفت: «ما با زهیربن قین بجلی از مکه می‌آمدیم و با حسین همسفر بودیم و بسیار بد داشتیم که با او یک جا منزل کنیم. هر وقت حسین بن علی کوچ می‌کرد، زهیر بار می‌انداخت و آن‌جا که منزل می‌کرد، زهیر پیش می‌راند. یک روز ناچار شدیم با حسین در منزلی فرود آمدیم و هر کدام در سویی بار انداختیم. ما سر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1166
ولمّا نزل الحسین فی زرود «1»، نزل بالقرب منه زهیر بن لقین البجلیّ، وکان غیر مشایع له ویکره النّزول معه، لکن الماء جمعهم فی المکان، وبینا زهیر وجماعته علی طعام صنع لهم، إذ أقبل رسول الحسین یدعو زهیراً إلی سیِّده أبی عبداللَّه علیه السلام، فتوقّف زهیر عن الإجابة غیر أنّ امرأته «دلهم بنت عمرو» حثّته علی المسیر إلیه وسماع کلامه. فمشی زهیر إلی الحسین، وما أسرع أن عاد إلی أصحابه فرحاً قد أسفر وجهه وأمر بفسطاطه وثقله فحوّل إلی جهة سیّد شباب أهل الجنّة، وقال لامرأته: الحقی بأهلکِ، فإنِّی لا أحبّ أن یصیبکِ بسببی إلّاخیر. ثمّ قال لمَنْ معه: من أحبّ منکم نصرة ابن الرّسول صلی الله علیه و آله وإلّا فهو آخر العهد.
__________________________________________________
- سفره نشسته بودیم که فرستاده حسین علیه السلام آمد و سلام داد و وارد شد و به زهیر بن قین گفت: «ابا عبداللَّه الحسین بن علی مرا دنبال تو فرستاده که نزد او بیایی.» گفت: همه لقمه را به زمین گذاشتیم و به جا خشک شدیم.
ابومخنف گوید: دلهم همسرزهیر بن قین دختر عمرو برایم گفت که من گفتم: «پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله تو را خواسته و نمی‌روی؟ سبحان اللَّه! کاش می‌رفتی و می‌شنیدی که چه می‌گوید و برمی‌گشتی.»
گوید: زهیر بن قین نزد او رفت و درنگی نکرد که با چهره ای باز برگشت و دستور داد چادر او را با بنه اش نزد حسین بردند و به زنش گفت: «تو را طلاق دادم. به خاندان خود برگرد، دوست ندارم از من به تو جز خوبی برسد.»
در روایت لهوف گفت: «من تصمیم گرفتم در خدمت حسین علیه السلام باشم تا قربان او شوم.»
مهر آن زن را به او داد و او را به دست یکی از عموزادگانش سپرد تا او را به خاندانش برساند. او برخاست و گریست و با او وداع کرد و گفت: «خدا یار و مددکارت باشد و برایت خیر پیش آورد، از تو خواهش دارم که در قیامت نزد جد حسین علیه السلام یاد من باشی.»
طبری گفته: به همراهانش گفت: «هر کس می‌خواهد دنبال من بیاید و گرنه این آخر عهد من است با او. من برای شما حدیثی بگویم: ما در بلنجر جهاد می‌کردیم و خدا پیروزی داد و غنایمی به دست افتاد. سلمان باهلی یافارسی رحمه الله گفت: به این پیروزی ای که خدا داد و این غنیمت که گرفتید، خرسندید؟ گفتیم: آری. گفت: چون سید جوانان آل محمد را دریابید، خرسندتر باشید بدان غنیمتی که با قتال او همراه او به دست آرید. من که شما را به خدا می‌سپارم.» سپس همیشه در جلو اصحاب حسین بود تا کشته شد
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 79- 80
(1)- فی المعجم ممّا استعجم، ج 2، ص 696 بفتح أوّله وبالدّال المهملة فی آخره.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1167
ثمّ حدّثهم بما أوعز به سلمان الفارسیّ من هذه الواقعة، فقال: غزونا بلنجر، ففتحنا وأصبنا الغنائم وفرحنا بذلک، ولمّا رأی سلمان الفارسیّ ما نحن فیه من السّرور، قال: إذا أدرکتم سیِّد شباب آل محمّد صلی الله علیه و آله فکونوا أشدّ فرحاً بقتالکم معه بما أصبتم من الغنائم، فأمّا أنا فأستودعکم اللَّه.
فقالت زوجته: خار اللَّه لک، وأسألک أن تذکرنی یوم القیامة عند جدّ الحسین علیه السلام.
المقرّم، مقتل الحسین علیهما السلام (ط بیروت)،/ 177- 178
وانتهی السّیر بالحسین علیه السلام إلی (زَرود)، فأقام فیها لیلته، وقد نزل بالقرب منه زهیر ابن القین البجلیّ [...]. وقد حجّ فی تلک السّنة، ولمّا رجع من مکّة، جمعه الطّریق مع الحسین علیه السلام، وکان مع زهیر جماعة من فزارة وبجیلة. وکان یکره أن یسایر الحسین فی الطّریق أو ینازله فی منزل واحد، فإذا سار الحسین تخلّف زهیر، وإذا نزل الحسین فی منزل تقدّم زهیر، فنزل فی آخر.
فنزل الحسین یوماً فی منزل لم یجد زهیر بُدّاً من أن ینزل معه، فنزل الحسین وأصحابه فی جانب، ونزل زهیر وأصحابه فی جانب آخر.
فبینا أصحاب زهیر جلوس علی طعام لهم، إذ أقبل رسول الحسین علیه السلام وسلّم ودخل، والتفت إلی زهیر قائلًا: إنّ أبا عبداللَّه الحسین بعثنی إلیک لتأتیه. فطرح کلّ إنسان ما فی یده کأنّ علی رؤوسهم الطّیر کراهیة أن یذهب زهیر إلی الحسین.
فأطرق زهیر برأسه إلی الأرض ملیّاً، فقالت له زوجته (دِلهم بنت عمرو)، وکانت واقفة علی رأسه تروّح له: سبحان اللَّه! أیبعث إلیک ابن رسول اللَّه، ثمّ لا تأتیه؟ فلو أتیته فسمعت منه کلامه، ثمّ انصرفت!
فأتاه زهیر- علی کره- فما لبث أن جاء مستبشراً قد أشرق وجهه، فأمر بفسطاطه ورحله وثقله، فحوّل إلی جهة الحسین علیه السلام. ثمّ قال لامرأته: الحقی بأهلکِ، فإنِّی لا أحبّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1168
أن یُصیبکِ بسببی إلّاخیر، وقد عزمتُ علی صحبة الحسین لأفدیه بروحی، وأقیه بنفسی.
فأعطاها مالها وسلّمها إلی بعض بنی عمومتها لیوصلها إلی أهلها.
فقامت إلیه، وبکت فی وجهه وودّعته وقالت: خار اللَّه لک، أسألک أن تذکرنی عند جدّ الحسین یوم القیامة.
وقال زهیر لأصحابه: مَنْ أحبّ منکم أن یتبعنی، وإلّا فهو آخر العهد منِّی. سأحدِّثکم بحدیث: إنّا غزونا (بَلنجر) «1» ففتح اللَّه علینا، وأصبنا غنائم، ففرحنا، فقال لنا سلمان رضی الله عنه: أفرحتم بما فتح اللَّه علیکم، وأصبتم من الغنائم؟ فقلنا: نعم، فقال لنا: إذا أدرکتُم شباب آل محمّد صلی الله علیه و آله فکونوا أشدّ فرحاً بقتالکم معه ممّا أصبتم من الغنائم فی هذا الیوم.
فأمّا أنا فإنِّی أستودعکم اللَّه.
وصار مع الحسین، حتّی نال الشّهادة بین یدیه فی کربلاء- رضوان اللَّه علیه-. «2»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 183- 184

الإمام علیه السلام یستشیر زهیر بن القین‌

ومضی [الحسین بن علیّ علیهما السلام] حتی نزل بشَراة «3» بات بها، ثمّ ارتحل وسار.
فلمّا انتصف النّهار، واشتدّ الحرّ، وکان ذلک فی القَیْظ، تراءت لهم الخیل.
__________________________________________________
(1)- بلنجر- بالباء واللّام المضمومتین والنّون السّاکنة-: مدینة فی الخزر عند باب الأبواب، فتحت فی زمن عثمان بن عفّان علی ید سلمان بن ربیعة الباهلیّ، وهو قائد الجیش. وکان من ضمن الجیش سلمان الفارسیّ.
فقول زهیر (فقال لنا سلمان) بالإطلاق: یحتمل أن یکون القائل هو الباهلیّ علی أساس: أ نّه قائد الجیش الفاتح- کما علیه الطّبریّ وجماعة- ویحتمل أن یکون القائل الفارسیّ باعتباره کان فی ضمن الجیش- کما علیه ابن الأثیر والخوارزمی والفتّال والمفید وغیرهم، ولعلّه الأصحّ من حیث اطّلاع سلمان الفارسیّ بالخصوص علی بعض المغیبات الّتی یخبر بها عن النّبیّ صلی الله علیه و آله، وهذا الخبر من المغیبات الّتی تناسب (الفارسیّ) لا (الباهلیّ) واللَّه العالم.
(2) در راه مکه به عراق بعد از کراهت و بیزاری که نسبت به ملاقات با امام حسین داشت، به امام پیوست.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 87
(3)- مرتفع من الأرض بالقرب من عسفان. [بغیة الطّلب: بسراة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1169
فقال الحسین لزهیر بن القین: أما ها هنا مکان یُلجأ «1» إلیه، أو شرف، نجعله خلف ظهورنا، ونستقبل القوم من وجه واحد؟
قال له زهیر: بلی، هذا جبل ذی «2» حسم، یسرة عنک، فمل بنا إلیه، فإن سبقت إلیه فهو کما تحبّ.
فسار حتّی سبق إلیه، وجعل ذلک الجبل وراء ظهره.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 248/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2622-
2623، الحسین بن علیّ،/ 81- 82

کلامه مع الإمام علیه السلام حین خطب بذی حسم‌

فلم یزل مواقفاً للحسین، وصلّی الحسین، فصلّی خلفه، ثمّ قال للحرّ وأصحابه:
إن تتّقوا اللَّه وتعرفوا الحقّ لأهله یکن ذلک أرضی للَّه، وإن أنتم کرهتمونا وجهلتم حقّنا، وکان رأیکم غیر ما أتتنی به کتبکم وقدمت به علیَّ رسلکم انصرفت عنکم.
فقال له: أما واللَّه ما ندری ما هذه الکتب الّتی تذکرها، فأخرج الحسین خرجین مملوئین صحفاً، فنشرها بین أیدیهم، فقال الحرّ: فإنّا لیس من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، وقد امرنا إن نحن لقیناک أن لا نقاتلک وأن نقدمک الکوفة علی عبیداللَّه بن زیاد. فقال الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک. ثمّ قال لأصحابه: قوموا فارکبوا. فرکبت النّساء، ثمّ أراد الانصراف وأمر بأصحابه، فلمّا ذهبوا لینصرفوا، حال القوم بینهم وبین ذلک، فقال الحسین للحرّ: ثکلتک امّک ما ترید؟ فقال الحرّ: واللَّه لو غیرک یقولها، ما ترکت ذکر امّه، ولکنّه واللَّه ما إلی ذکر امّک من سبیل إلّابأحسن ما أقدر علیه. فقال الحسین: فما ترید؟ قال: أرید أن أقدمک علی عبیداللَّه بن زیاد. قال: فإنّی واللَّه لا أتبعک. فقال الحرّ:
وأنا واللَّه لا أدعک، فلمّا ترادّا الکلام، قال له الحرّ: لم اؤمر بقتالک، وإنّما امرت أن أقدم
__________________________________________________
(1)- [بغیة الطّلب: نلجأ].
(2)- بغیة الطّلب: مرتفع بالقرب من عسفان. معجم البلدان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1170
بک الکوفة، فإذا أبیت فخذ طریقاً لا یدخلک الکوفة، ولا یردّک إلی المدینة، یکون بینی وبینک نصفاً حتّی أکتب إلی الأمیر عبیداللَّه بن زیاد، وتکتب أنت إلی یزید بن معاویة إن أحببت ذلک، أو إلی ابن زیاد إن شئت، فلعلّ اللَّه أن یرزقنی العافیة من أن أبتلی بشی‌ء من أمرک. فتیاسر الحسین إلی طریق العذیب والقادسیّة، وبینه- حینئذ- وبین العذیب ثمانیة وثلاثون میلًا.
ثمّ إنّ الحسین سار فی أصحابه، والحرّ بن یزید یسایره.
وخطب الحسین علیه السلام، فقال: إنّ هؤلاء قوم لزموا طاعة الشّیطان، وترکوا طاعة الرّحمان، فأظهروا الفساد، وعطّلوا الحدود، واستأثروا بالفی‌ء، وأنا أحقّ من غَیَّرَ، وقد أتتنی کتبکم، وقدِمت علیَّ رسلکم، فإن تُتمّوا علیَّ بیعتکم تصیبوا رشدکم. ووبّخهم بما فعلوا بأبیه وأخیه قبله، فقام زهیر بن القین، فقال: واللَّه لو کنّا فی الدّنیا مخلّدین لآثرنا فراقها فی نصرتک ومواساتک. فدعا له الحسین بخیر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 380- 381، أنساب الأشراف، 3/ 170- 171
وقال عقبة بن أبی العیزار: قام حسین علیه السلام بذی حُسُم، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: «1» إنّه قد نزل من الأمر ما قد ترون، وإنّ الدّنیا قد تغیّرت وتنکّرت، وأدبر معروفها، واسْتَمْرَت حِذْیاهُ «2»، فلم یبق منها إلّاصُبابة کصُبابة الإناء، وخسیس عیشٍ کالمرعی الوبیل. ألا ترون أنّ الحقّ لا یُعمل به، وأنّ الباطل لا یُتناهی عنه؟! لیرغب المؤمن فی لقاء اللَّه مُحقّاً، فإنِّی لا أری الموت إلّاشهادة، ولا الحیاة مع الظّالمین إلّابَرَماً.
قال: فقام زهیر بن القین «3» البجلیّ، فقال «4» لأصحابه: تتکلّمون أم أتکلّم؟ قالوا: لا،
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: أمّا بعد].
(2)- [فی نفس المهموم والعیون: حذاء].
(3) (3*) [لم یرد فی العیون].
(4)- [فی الأعیان مکانه: قال أبو مخنف وغیره: إنّه لمّا التقی الحرّ بالحسین علیه السلام بذی حسم (وهو جبل) ومنعهم الحرّ من المسیر، فخطبهم الحسین خطبة الّتی یقول فیها أ نّه نزل بنا من الأمر ما قد ترون إلی آخره، فقام زهیر وقال ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1171
بل تکلّم؛ فحمد اللَّه فأثنی علیه (3*)، ثمّ قال: قد سمعنا هَداک اللَّه یا ابن رسول اللَّه مقالتک، واللَّه لو کانت الدّنیا لنا باقیة، وکنّا فیها مخلّدین، «1» إلّاأنّ فراقها فی نصرک ومواساتک «1»، لآثرنا الخروج «2» معک علی الإقامة فیها. «3»
قال: فدعا له الحسین، ثمّ قال له خیراً. «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 403- 404/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 190- 191؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 71؛ المیانجی، العیون العبری،/ 72
وبه [هذا الإسناد إلی السّیِّد أبی طالب] قال: أخبرنا أبی رحمه الله قال: أخبرنا أحمد بن علیّ بن إبراهیم بن هاشم بن علیّ، قال: حدّثنی أبی، عن أبیه، قال: حدّثنی بسّام بن قرّة، عن عمرو بن ثابت، قال: لمّا أراد الحسین بن علیّ علیه السلام الخروج إلی العراق، خطب
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2)- [فی الأعیان والعیون: النّهوض].
(3)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(4)- و هم عقبةبن ابی‌العیزار گوید: حسین علیه السلام در ذی حسم بایستاد و حمد خدای گفت و ثنای او کرد، سپس گفت:
«کارها چنان شده که می‌بینید، دنیا تغییر یافته و به زشتی گراییده. خیر آن برفته و پیوسته بدتر شده و از آن ته ظرفی مانده و معاشی ناچیز، چون چراگاه کم مایه. مگر نمی‌بینید که به حق عمل نمی‌کنند و از باطل نمی‌مانند، حقا که مؤمن باید به دیدار خدای راغب باشد که به نظر من مرگ شهادت است و زندگی با ستمگران مایه رنج.»
گوید: زهیر بن قین بجلی برخاست و به یاران خویش گفت: «شما سخن می‌کنید یا من سخن کنم؟»
گفتند: «تو سخن کن.»
گوید: پس او حمد خدا گفت و ثنای وی کرد و گفت: «ای پسر پیمبر که خدایت قرین هدایت بدارد، گفتار تو را شنیدیم، به خدا اگر دنیا برای ما باقی بود و در آن جاوید بودیم و یاری و پشتیبانی تو موجب جدایی از دنیا بود، قیام با تو را بر اقامت دنیا مرجح می‌داشتیم.»
گوید: حسین برای وی دعا کرد و سخن نیک گفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 5/ 2994
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1172
أصحابه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: إنّ هذه الدّنیا قد تنکّرت وأدبر معروفها فلم یبق إلّاصبابة کصبابة الإناء وخسیس عیشٍ کالمرعی، ألا ترون أنّ الحق لا یُعمل به وأنّ الباطل لا یُنهی عنه، لیرغب المرء فیه لقاء ربّه، فإنِّی لا أری الموت إلّاسعادة ولا الحیاة مع الظّالمین إلّاشقاوة، فقام إلیه زهیر بن القین البجلیّ، فقال: قد سمعتُ مقالتک هدیت ولو کانت الدّنیا باقیة وکنّا فیها مخلّدین، وسألتنا نصرتک لاخترنا الخروج منها معک علی الإقامة فیها، فجزّاه الحسین بن علیّ علیه السلام خیراً، ثمّ قال صلوات اللَّه علیه:
سأمضی وما بالموتِ عارٌ علی الفتی إذا ما نوی حقّاً وجاهدَ مسلماً
وواسی الرِّجال الصّالحینَ بنفسه وفارقَ مثبوراً وجاهد محرما
فإن عشتُ لم أندم وإن متُّ لم ألم کفا بکَ داءً أن تعیش وتُرغما
فلمّا نزل بستان بنی عامر، کتبَ إلی محمّد أخیه وأهل بیته من الحسین بن علیّ إلی محمّد بن علیّ وأهل بیته:
أمّا بعد، فإنّکم إن لحقتم بی استشهدتم، وإن تخلّفتم عنِّی لم تلحقوا النّصر والسّلام.
أبو طالب الزّیدی، تیسیر المطالب،/ 91/ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 113
فتیاسر الحسین علیه السلام حتّی وصل إلی عذیب الهجانات.
قال: فورد کتاب عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه إلی الحرّ یلومه فی أمر الحسین علیه السلام ویأمره بالتّضییق علیه، فعرض له الحرّ وأصحابه ومنعوه من السّیر، فقال له الحسین علیه السلام: ألم تأمرنا بالعدول عن الطّریق؟ فقال له الحرّ: بلی، ولکن کتاب الأمیر عبیداللَّه قد وصل «1» یأمرنی «2» فیه بالتّضییق، وقد جعل علیَّ عیناً یطالبنی بذلک. «3»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: إلیّ].
(2)- [تظلّم الزّهراء: یأمره].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1173
قال الرّاوی: فقام «1» الحسین علیه السلام خطیباً فی أصحابه، «2» فحمد اللَّه وأثنی علیه «3» «4» وذکر جدّه، فصلّی علیه «3»، ثمّ قال «4» إنّه «5» قد «6» نزل بنا «7» من الأمر ما قد ترون، «8» وإنّ الدّنیا قد «9» تغیّرت وتنکّرت، وأدبر معروفها، «10» واسْتَمْرَ حِذْیاهُ «11» «10» ولم تبق «12» منها إلّاصبابة کصبابة الإناء وخسیس عیش کالمرعی الوبیل، ألا ترون إلی «13» الحقّ لا یعمل به، وإلی «4» الباطل لا یُتناهی عنه، لیرغب المؤمن فی لقاء ربّه محقّاً «14»، فإنِّی لا أری الموت إلّاسعادة «15» والحیاة مع الظّالمین إلّابرما 2. 8
__________________________________________________
(1)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: وقال السّیّد فی اللّهوف وابن الأثیر فی کامل التّاریخ، وقال الطّبریّ: لمّا ضیّق الحرّ علی الحسین فی المنزل الثّانی عشر المسمّی بذی حسم، قام ...].
(2- 2) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّدالشهدا علیه السلام، 2/ 166].
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: أمّا بعد].
(5)- [فی بحر العلوم مکانه: قال أرباب السّیر والمقاتل: ولمّا نزل الحسین علیه السلام کربلا، جمع أصحابه وأهل بیته، وقام بینهم خطیباً، وقال بعد أن حمد اللَّه وأثنی علیه: أمّا بعد، فإنّه ... وفی ا لعیون مکانه: وقال عقبة بن أبی العیزار: قام الحسین بذی حسم، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، إنّه ...].
(6)- [فی المقرّم مکانه: ثمّ حمد اللَّه وأثنی علیه وصلّی علی محمّد وآله وقال: أمّا بعد، فقد ... وفی مثیر الأحزان مکانه: ثمّ قام خطیباً فی أصحابه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: إنّه قد ...].
(7)- [لم یرد فی البحار والأسرار ومثیر الأحزان والعیون، وفی العوالم: [لنا]].
(8- 8) [مثله فی ذخیرة الدّارین، 1/ 182- 183].
(9)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(10- 10) [لم یرد فی البحار والمقرّم وناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، ج 2].
(11)- [الدّمعة: حداء].
(12)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمقرّم ومثیر الأحزان: یبق].
(13)- [فی العیون ووسیلة الدّارین: أنّ].
(14)- [لم یرد فی المقرّم، وفی البحار والعوالم: محقّاً محقّاً، وفی مثیر الأحزان ووسیلة الدّارین: حقّاً محقّاً].
(15)- [العیون: شهادة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1174
فقام «1» زهیر بن القین «2»، «3» وقال: قد «4» سمعنا «5» هداک اللَّه «5» یا ابن رسول اللَّه، مقالتک، ولو کانت الدّنیا لنا باقیة، وکنّا فیها مخلّدین، لآثرنا النّهوض معک علی الإقامة فیها «6» «3». «7» «8» وقال الرّاوی: وقام «8» «9» هلال بن نافع «10» البجلیّ «11» «9»، «12» فقال: واللَّه ما کرهنا لقاء ربّنا، وإنّا علی نیّاتنا وبصائرنا، نوالی من والاک، ونعادی من عاداک 7. 12 «13» قال: وقام «14» بریر بن خضیر، «15» فقال «13»: واللَّه یا ابن رسول اللَّه، لقد منّ اللَّه بک علینا أن نقاتل بین یدیک وتتقطّع «16» فیک أعضاءُنا، ثمّ یکون جدّک شفیعنا یوم القیامة. «17» 15
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار ووسیلة الدّارین: إلیه، وزاد أیضاً فی بحر العلوم: إلیه من بین أصحابه].
(2)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(3- 3) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السلام، 2/ 167].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5- 5) [لم یرد فی بحر العلوم والمقرّم].
(6)- [لم یرد فی المعالی].
(7- 7) [حکی المقرّم کلام نافع عن مقتل الخوارزمی کما ذکرناه].
(8- 8) [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: قال ووثب].
(9- 9) [بحر العلوم: من بعده نافع بن هلال الجملیّ].
(10)- [فی نفس المهموم مکانه: وفی روایة أخری: قال: ووثب نافع بن هلال بن نافع ...].
(11)- [الأسرار: الجملیّ].
(12- 12) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 167].
(13- 13) [فی نفس المهموم: ثمّ وثب إلیه بریر بن خضیر الهمدانیّ وقال، وفی بحر العلوم: ثمّ قام بریر بن خضیر الهمدانیّ، وقال، وفی المقرّم: وقال بریر].
(14)- [فی الأعیان مکانه: إنّ الحرّ وأصحابه لمّا عرضوا للحسین علیه السلام ومنعوه من السّیر وقام الحسین خطیباً فی أصحابه، قام إلیه فیمن قام ...].
(15- 15) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السلام، 2/ 167].
(16)- [فی البحار ونفس المهموم: فیقطّع، وفی الأسرار وتظلّم الزّهراء: ویقطّع].
(17)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة ونفس المهموم والأعیان والمقرّم ومثیر الأحزان والعیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1175
«1» قال: ثمّ إنّ الحسین علیه السلام قام ورکب وسار، وکلّما أراد المسیر، یمنعونه تارة ویسایرونه أخری حتّی بلغ کربلاء «2» وکان ذلک فی الیوم الثّانی من المحرّم، «3» فلمّا وصلها قال: ما اسم هذه الأرض؟ فقیل: کربلاء، فقال علیه السلام: اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک من الکرب والبلاء، ثمّ قال: هذا موضع کرب وبلاء، انزلوا، ها هنا محطّ رحالنا، ومسفک دمائنا، وهنا محلّ قبورنا، بهذا حدّثنی جدّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فنزلوا جمیعاً ونزل الحرّ وأصحابه ناحیة «1». «4»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 78- 81/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 381؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 231- 232؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 254- 255؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 254؛ القمّی، نفس المهموم،/ 191؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 166؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 282- 283؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561؛
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 263- 264؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 231-
233؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 45؛ المیانجی، العیون العبری،/ 72- 73؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 196 4
__________________________________________________
(1- 1) [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: فجزاهم خیراً، وفی بحر العلوم: وتکلّم بقیّة أصحاب الحسین علیه السلام بهذا ونحوه من الکلام- فجزّاهم الحسین خیراً].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم].
(4)- و به روایت اولی: چون حضرت امام حسین علیه السلام را در کربلا فرود آوردند، آن امام مظلوم اصحاب خود را جمع کرد و خطبه ای در نهایت فصاحت و بلاغت ادا نمود و فرمود: «کار ما به این‌جا رسید که می‌بینید و دنیا از ما رو گردانیده و جرعه زندگانی به آخر رسیده و مردم دست از حق برداشته اند و بر باطل جمع شده‌اند. هر که ایمان به خدا و روز جزا دارد، باید که از دنیا رو بتابد و مشتاق لقای پروردگار خود گردد؛ زیرا که شهادت در راه حق، مورث سعادت ابدی است و زندگانی با ستمکاران و استیلای ایشان، برای مؤمنان به جز محنت و عنا ثمره‌ای ندارد.»
پس زهیر بن قیس برخاست و گفت: «اگر دنیا همیشه برای ما باقی می‌بود، هر آینه کشته شدن در راه تو بر بقای ابدی دنیا اختیار می‌کردیم. هرگاه فنای دنیا را می‌دانیم، چگونه جان خود را از تو مضایقه کنیم.»
پس هلال بن نافع بجلی برخاست و گفت: «یابن رسول اللَّه! جد تو رسول خدا نتوانست که محبت خود را در دل مردم مستقر گرداند و ایشان را بر اطاعت خود ثابت بدارد و بسیاری از منافقان بودند که او را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1176
__________________________________________________
- وعده یاری می‌دادند و با او در مقام مکر بودند و پیوسته از منافقان اصحاب خود در محنت و عنا بود تا به سرای باقی ارتحال نمودند. پدر بزرگوار تو از ناکثان و قاسطان و مارقان کشید، آن‌چه کشید تا به رحمت ایزدی واصل گردید. تو نیز امروز به این گروه مبتلا گردیده‌ای. هر که نکث عهد و خلع بیعت تو نماید، به خود ضرر رسانیده و ما با نیت درست و عزم صحیح، اختیار متابعت تو نموده‌ایم و با دوستان تو دوستیم و با دشمنان تو دشمنیم و آن‌چه فرمایی به جان قبول می‌کنیم.»
پس بریر بن خضیر برخاست و گفت: «ای فرزند رسول خدا! حق تعالی به تو منت نهاده است بر ما که در پیش‌روی تو جهاد کنیم واعضای ما پاره‌پاره شود و جد تو در روز جزا شفیع ما باشد. رستگار نمی‌شوند گروهی که فرزند پیغمبر خود را ضایع گذارند و او را یاری ننمایند. اف باد بر ایشان. نخواهد بود در قیامت برای ایشان مگر عذاب الیم و حسرت و ندامت در جحیم.»
پس حضرت سیدشهدا ایشان را دعا کرد و به سوی اهل بیت و فرزندان و برادران خود به حسرت نظر کرد و دست به دعا برداشت و گفت: «خداوندا! ما عترت پیغمبر توایم، ما را راندند و آواره کردند از حرم جد خود و بنی‌امیه بر ما تعدی می‌نمایند. خداوندا! تو حق ما را از ایشان بگیر و یاری ده ما را بر گروه ستمکاران.»
پس فرمود: «مردم همه بندگان دنیایند و دین را بر زبان خود جاری می‌گردانند. چون امتحانی به میان آید، دینداران و خداطلبان بسیار کمند.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 642- 643
و [امام علیه السلام] در میان اصحاب برخاست و این خطبه قرائت کرد: [سپس کلام امام علیه السلام را ذکر می‌کند که ما آن را در لهوف ذکر کردیم].
پس از سپاس خداوند و درود رسول صلی الله علیه و آله، فرمود: «ای مردم! نگرانید این شدت و بلا را که بر ما فرود آمد. همانا روزگار واژونه 1 کار شد و روز کریه دیدار بنمود و از نیکویی به جای نماند، الّا ناچیز آلایشی، مانند نمایش مشروب و مأکول در بنگاه 2 اقداح و اوانی 3. زیستن در این روزگار، سخت ناگوار است. مگر نگران نیستید که کس به سوی حق نرود؟ و از باطل خویشتنداری نکند؟ لاجرم واجب می‌کند که مرد مؤمن دیدار حق را طالب آید و به جدی تمام بسیچ 4 مرگ فرماید و من اکنون مرگ را سعادت دانم و حیات را با این جماعت ذلت شمارم.» پاسخ اصحاب به سخنان حسین علیه السلام
این وقت زهیر بن القین به‌پای خاست: [سپس کلام زهیر بن قین را ذکر می‌کند که ما آن را در لهوف ذکر کردیم].
عرض کرد: «ای پسر رسول خدا! مقالات تورا اصغا نمودیم. اگر دنیا به تمامت ما را باشد و جاودانه با ما بپاید و ما مخلد در دنیا بپاییم، با این همه پشت پای بر دنیا خواهیم زد و خدمت تورا دست باز نخواهیم داشت.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1177
(وقال) أبو مخنف: لمّا عارض الحرّ بن یزید الحسین علیه السلام فی الطّریق، وأراد أن ینزله حیث یرید، فأبی الحسین علیه السلام علیه، ثمّ إنّه سایره، فلمّا بلغ «1» ذا حسم «1»، «2» خطب أصحابه خطبته الّتی «3» یقول فیها: أمّا بعد، فإنّه «4» نزل بنا من الأمر ما قد ترون «5» إلی آخره «3».
__________________________________________________
-از پس او هلال بن نافع بجلی برجست: [سپس کلام هلال بن نافع را ذکر می‌کند که ما آن را در لهوف ذکر کردیم].
گفت: «سوگند با خدای، ما لقای پروردگار را مکروه نمی‌داریم و مرگ را بر خویشتن ناگوار نمی‌شماریم و بر نیت صافی و بینش رسا استواریم‌و دوستیم دوستان تورا و دشمنیم دشمنان تورا.»
آن‌گاه بریر بن خضیر برخاست: [سپس کلام بریر بن خضیر را ذکر می‌کند که ما آن را در لهوف ذکر کردیم].
گفت: «یا ابن رسول اللَّه! سوگند با خدای که خداوند بر ما منتی عظیم نهاد که ما را دست داد 5 تا در پیش روی تو جنگ آغازیم و جان بازیم و تن‌های ما در راه تو پاره پاره شود، آن‌گاه جد تو در قیامت ما را شفاعت کند.»
بالجمله، حسین علیه السلام روان شد و اصحاب او راه پیش داشتند و سپاه حر از هر جانب مانع و دافع بودند. بدین‌گونه بیش و کم طی مسافت می‌نمودند. زهیربن القین عرض کرد: «یا ابن رسول اللَّه! نیکو آن است که در زمین کربلا فرود آییم و در کنار فرات لشکرگاه کنیم و از زحمت بی‌آبی برآساییم. آن‌گاه اگر با ما رزم آزمایند، قتال دهیم و از خدای استعانت جوییم.»
حسین علیه السلام چون این کلمات شنید، آب در چشم بگردانید.
ثمّ قال: «اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک من الکرب والبلاء.»
1. واژونه: معکوس، مقلوب، وارونه.
2. بنگاه: جا، مقام و منزل. ولی مرحوم سپهر به معنی «ته» به کار برده است تا مرکب از «بن» و یساوند «گاه» باشد.
3. اقداح، جمع قدح: ظرف آب هنگامی که خالی باشد. اوانی: جمع آنیه: مطلق ظرف.
4. بسیچ: قصد، آهنگ.
5. دست دادن: حاصل شدن، به فعل آمدن «هر دو فعل لازم است ولی گویا مرحوم سپهر در معنی متعدی به کار برده است.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 166- 168
(1- 1) [وسیلة الدّراین: ذو حسم أو جشم].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: قام علیه السلام خطیباً فحمد اللَّه وأثنی علیه ثمّ].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: ذکرناها سابقاً].
(4)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: قد].
(5)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: وإنّ الدّنیا قد تغیّرت، ثمّ ذکر کلام الإمام علیه السلام کما ذکرناه فی اللّهوف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1178
فقام زهیر «1»: وقال لأصحابه: أتتکلّمون أم أتکلّم؟ قالوا: «2» بل تکلّم. فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: قد «3» سمعنا هداک اللَّه یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله مقالتک. واللَّه لو کانت الدّنیا لنا باقیة، وکنّا فیها مخلدین، «4» إلّاأنّ فراقها فی نصرک ومواساتک «4»، لآثرنا النّهوض معک علی الإقامة فیها «5»، فدعا له الحسین، «4» وقال له خیراً «4» «6». «7»
السّماوی، إبصار العین،/ 95- 96/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 182
183؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 382؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 140
__________________________________________________
(1)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: بن القین البجلیّ].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: لا].
(3)- [فی المعالی مکانه: وهو القائل للحسین علیه السلام حین خطب الحسین علیه السلام فی أصحابه قریباً من أرض کربلاء قام زهیر بن القین وقد ...].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی].
(5)- [لم یرد فی المعالی].
(6)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: توضیح: فی بیان ضبط القری، حُسَم بالضّمّ، ثمّ الفتح، مثل جرد وصرد کأ نّه معدول حاسم، وهو المانع. ویروی حُسُم بضمّتین، وهو اسم موضع فی شعر النّابغة، وقال لبید:
بذی حُسُم قد غرّبت ویزینها ومات فلیج وهو هاو المحافل
(7)- عقبة بن أبی العیزار گوید: حسین در ذی حسم ایستاد و حمد خدا و ثنای او گفت و فرمود: «اما بعد، به درستی که پیش‌آمدی کرده که می‌بینید، دنیا دیگرگون شده و ناشناسی نموده و خیرش رفته و پا در کفش می‌گذرد، از آن نمانده جز ریزش کاسه ای و زندگی ناچیزی چون چراگاه مرگ‌بار، نمی‌بینید حق را که به آن عمل نشود و باطل را که از آن جلوگیری نگردد؟ مؤمن به حق باید لقای حق را خواهد؛ زیرا من مرگ را تنها خوشبختی می‌دانم و زندگی با ستمکاران جز دلتنگی نیست.»
راوی گوید: زهیر بن قین بجلی برخاست و گفت: «شما سخن گویید یا به من اجازه سخن می‌دهید؟»
گفتند: «تو بگو.»
حمد و ثنا بر خدا کرد و در پاسخ امام گفت: «یابن رسول اللَّه! خدایت رهنما باشد، ما گفتار شما را شنیدیم، به خدا اگر دنیا همیشه بود و ما در آن جاویدان بودیم و تنها برای یاری و همراهی تو از آن بیرون می‌رفتیم بیرون رفتن با تو را بر اقامت در آن اختیار می‌کردیم.»
گوید: حسین در حقش دعا کرد و آفرین گفت.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 83- 84
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1179

إخبار الإمام علیه السلام بشهادته علیه السلام ومَنْ یحمل رأسه إلی یزید

لعنه اللَّه
قال أبو جعفر، وحدّثنا أبو محمّد عبداللَّه بن محمّد البلویّ، قال: حدّثنا عمارة بن زید، قال: حدّثنا إبراهیم بن سعید، و «1» کان مع زهیر بن القین حین صحب الحسین «2» کما أخبر، قال «2»: «3» قال الحسین له: یا زهیر! اعلم أنّ ها هنا مشهدی، ویحمل هذا «4» (وأشار إلی رأسه) «4» من جسدی «5» زحر بن قیس، فیدخل به «6» علی یزید یرجو نواله «7»، فلا یعطیه شیئاً «8». «3» «9»
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 74/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/
450- 451؛ القمّی، نفس المهموم،/ 421؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 120
- 121؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 368 9
__________________________________________________
(1)- [زاد فی مدینة المعاجز: قال: أخبرنی أ نّه].
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم وناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، وفی المعالی ووسیلة الدّارین: ولمّا نزل بکربلا].
(3- 3) [مثله فی تاریخ سیّدالشهدا علیه السلام، 4/ 8].
(4- 4) [لم یرد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین].
(5)- [زاد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم: یعنی رأسه، وزاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: یعنی رأسه الشّریف].
(6)- [لم یرد فی ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السلام ووسیلة الدّارین].
(7)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی: نائله].
(8)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: وظهر ما أخبر به روی عن عبداللَّه بن ربیعة الحمیریّ، قال: إنّی لعند یزید بن معاویة بدمشق، إذ أقبل زحر بن قیس حتّی دخل علیه ومعه رأس الحسین علیه السلام، فقال له یزید: ویلک! ما وراءک وما عندک؟ فقال: أبشر بفتح اللَّه ونصره، إلی آخر ما قال. وسیأتی تمام الخبر فی المجالس الآتیة فی وقائع مجلس یزید (لعنه اللَّه)، انتهی].
(9)- و نیز ابو جعفر سند به ابراهیم بن سعید می‌رساند، می‌گوید: با زهیر بن القین حاضر خدمت حسین بودیم. [متن عربی به دلائل الإمامة ارجاع شد].
فرمود: «ای زهیر! دانسته باش که مشهد و مقتل من در کربلاست و زحر بن قیس سر مرا حمل می‌دهد از برای یزید به امید عطای او، و او را عطیتی عاید نخواهد شد 1.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1180
قال أبو مخنف: ثمّ إنّ عبیداللَّه بن زیاد نصب رأس الحسین بالکوفة، فجعل یُدار به فی الکوفة، ثمّ دعا زَحْر بن قیس، فسرّح معه برأس الحسین ورؤوس أصحابه إلی یزید ابن معاویة، وکان مع زَحْر أبو بُردة بن عوف الأزدیّ وطارق بن أبی ظَبیان الأزدیّ، فخرجوا حتّی قدموا بها الشّام علی یزید بن معاویة. «1» قال هشام: فحدّثنی عبداللَّه بن یزید بن رَوْح بن زِنْباع الجُذامیّ، عن أبیه، عن الغاز بن ربیعة الجُرَشیّ؛ من حمیر، قال: واللَّه إنّا لعند یزید بن معاویة بدمشق، إذ أقبل زَحْر بن قیس حتّی دخل علی یزید بن معاویة، «1» فقال له یزید: ویلک! ما وراءک؟ «1» وما عندک «1»؟ فقال: أبشر یا أمیر المؤمنین بفتح اللَّه ونصره، وَرَدَ علینا الحسین بن علیّ فی ثمانیة عشر من أهل بیته، وستِّین من شیعته، فسرنا إلیهم، فسألناهم أن یستسلموا وینزلوا علی حکم الأمیر عبیداللَّه بن زیاد أو القتال؛ فاختاروا القتال «1» علی الاستسلام «1»، فعدونا علیهم مع شروق الشّمس، فأحطنا بهم من کلّ ناحیة، حتّی إذا أخذت السّیوف مأخذها من هام القوم، یهربون إلی غیر وَزَر، ویلوذون منّا بالآکام والحُفَر، لواذاً، کما لاذ الحمائم من صقر، فواللَّه یا أمیرالمؤمنین ما کان إلّاجَزْرَ جَزور أو نومةَ قائل حتّی أتینا علی آخرهم، فهاتیک أجسادهم مجرّدة، وثیابهم مرمّلة، وخدودهم معفّرة، تَصهرهُم الشّمس، وتَسفی علیهم الرّیح، زُوّارهم العِقْبان والرّخَم بقیّ سَبْسَب. قال: فدمعت عینُ یزید، وقال: قد کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین، لعن اللَّه ابن سُمیّة «2»! أما واللَّه لو أنِّی صاحبه لعفوتُ عنه، فرحم اللَّه الحسین! ولم یصله بشی‌ء.
__________________________________________________
- 1. جایزه ای به او نخواهد رسید.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 8
چنان‌چه از زهیربن القین روایت شده است که چون به حسین پیوست، به او فرمود: «ای زهیر! بدان که این‌جا زیارتگاه می‌شود و این سر مرا زحربن قیس به طمع جایزه نزد یزید برد و به او چیزی ندهد.»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 201
(1- 1) [لم یرد فی الوافی].
(2)- [زاد فی الوافی: یعنی عبیداللَّه، وسمیّة جدّته امّ أبیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1181
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 459- 460/ عنه: الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 14/ 189-
190؛ قریب بهذا المضمون فی الإرشاد، 2/ 122- 123
ابن قیس الجعفیّ الکوفیّ: زحر بن قیس الجُعْفیّ الکوفیّ. شهد صفّین مع علیّ بن أبی طالب، وکان شریفاً فارساً، وله وُلْد أشراف، وکان خطیباً بلیغاً. وفد علی یزید بن معاویة. أنزله علیّ المدائن فی جماعة جعلهم هنالک رابطةً. وروی عن الشّعبیّ. قال أحمد العجلیّ: هو کوفیّ تابعیّ ثقة، من کبار التّابعین.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 14/ 189 رقم 257

کلامه مع الإمام علیه السلام عند نزوله کربلاء

(وروی) أبو مخنف: أنّ الحرّ لمّا ضایق الحسین علیه السلام بالنّزول، وأتاه أمر ابن زیاد أن ینزل «1» الحسین علیه السلام علی غیر ماء «2» ولا کلاء «2» ولا فی قریة. قال له الحسین: دعنا ننزل «1» فی هذه القریة- یعنی نینوی- أو هذه- یعنی الغاضریّة- أو هذه «3»- یعنی شفیّة-، فقال الحرّ: لا واللَّه لا «4» أستطیع ذلک، هذا رجل قد بعث علیَّ «5» عیناً. فقال زهیر للحسین علیه السلام: یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله! إنّ قتال هؤلاء أهون علینا من قتال «6» من بعدهم، «1» فلعمری لیأتینا من بعدهم «1» ما لا قبل لنا به. فقال له الحسین علیه السلام: ما کنت لأبدأهم بقتال «7». فقال له زهیر: فسر «8» بنا إلی هذه القریة «9»، فإنّها حصینة، وهی علی شاطئ الفرات، فإن
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: الأخری].
(4)- [ذخیرة الدّارین: ما].
(5)- [ذخیرة الدّارین: إلیّ].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: یأتینا].
(7)- [ذخیرة الدّارین: بالقتال].
(8)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: سر].
(9)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: حتّی ننزلها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1182
منعونا، قاتلناهم، فقتالهم أهون «1» من قتال من یجی‌ء من بعدهم. فقال الحسین علیه السلام: وأیّة قریة هی؟ قال: هی العقر. فقال «2» الحسین علیه السلام: اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک من العقر. فنزل بمکانه وهو کربلاء «3».
السّماوی، إبصار العین،/ 96/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 183؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 140- 141
راجع ما یلی «4»:
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 384- 385، أنساب الأشراف، 3/ 171- 172
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 251- 253/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2624-
2625، الحسین بن علیّ،/ 83- 84
الطّبری، التّاریخ، 5/ 408- 409/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 282؛ النّویری، نهایة
الإرب، 20/ 423- 425؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 71
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: علینا].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: له].
(3)- [زاد فی إبصار العین: (نینوی) قریة عند کربلاء، (الغاضریّة) قریة عند کربلاء أیضاً تُنسَب لبنی غاضرة من أسد، (شفیة) قریة عند کربلا أیضاً وتضبط بضم الشّین المعجمة والفاء المفتوحة والیاء المثنّاة تحت المشدّدة والتّاء آخر الکلمة، ولم أر من ذکرها فی المعاجم. وزاد فی ذخیرة الدّارین: نینوی بکسر أوّله وسکون ثانیه وفتح النّون والواو بوزن طیطوی، وهی قریة یونس بن متّی علیه السلام بالموصل وبسواد الکوفة، ناحیة یقال لها نینوی، منها کربلا الّتی قُتل بها الحسین علیه السلام الغاضریّة بعد الألف ضاد معجمة منسوبة إلی غاضرة من بنی أسد، وهی قریة من نواحی الکوفة، قریبة من کربلاء. شفیة بضم الشّین المعجمة والفاء المفتوحة والیاء المثنّاة تحت المشدّدة وتاء آخر الکلمة: قریة عند کربلا.
العقر بفتح أوّله وسکون ثانیه. قال الخلیل: سمعت أعرابیّاً من أهل الصّمان یقول: کلّ فرجة تکون بین شیئین فهو عقر، وعُقُر لغتان والعقر عدّة مواضع، منها عقر بابل قرب کربلاء من الکوفة، وقد روی أنّ الحسین علیه السلام لمّا انتهی إلی کربلاء وأحاطت به خیل عبیداللَّه بن زیاد اللّعین، قال: ما اسم تلک القریة- وأشار إلی العقر-؟ فقیل له: اسمها العقر، فقال نعوذ باللَّه من العقر، فما اسم هذه الأرض الّتی نحن فیها؟ قالوا: کربلاء، قال: أرض کرب وبلاء. وأراد الخروج منها، فمُنع حتّی کان ما کان، وقُتل عنده یزید بن المهلّب بن أبی صفرة فی سنة اثنتین ومائة، انتهی کلام یاقوت الحمویّ].
(4)- [أنظر الحرّ فی العنوان: إنزال الحرّ الحسین علیه السلام فی کربلاء فی العراء وکلام زهیر مع الإمام علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1183
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 141- 142
المفید، الإرشاد، 2/ 84- 86/ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 155؛ الطّبرسی، إعلام
الوری،/ 230- 231
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 63- 64
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 234
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 96- 97
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 142- 143
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 250- 251
مجلسی، جلاء العیون،/ 640- 641
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 164- 166
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 90- 91
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 227- 228

کلامه مع رسول ابن سعد

لعنة اللَّه علیه
قال أبو مخنف رحمه الله: وأوّل رایة سارت لحرب الحسین علیه السلام رایة عمر بن سعد (لعنه اللَّه) وتحتها ستّة آلاف فارس، ثمّ دعا بشبث بن ربعیّ (لعنه اللَّه) وعقد له رایة، وضمّ إلیه أربعة آلاف فارس، ثمّ دعا بعروة بن قیس (لعنه اللَّه) وعقدَ له رایة، وضمّ إلیه أربعة آلاف فارس، ثمّ دعا بسنان بن أنس وعقد له رایة علی أربعة آلاف فارس.
قال: فتکاملوا ثمانین ألف فارس من أهل الکوفة لیس فیهم شامیّ ولا حجازیّ حتّی نزلوا قریباً من عسکر الحسین علیه السلام، فدعا ابن سعد (لعنه اللَّه) بکثیر بن شهاب (لعنه اللَّه) وقال له: انطلق إلی الحسین وقل له: ما الّذی جاء بک إلینا وأقدمک علینا؟ فأقبل حتّی وقف بإزاء الحسین علیه السلام ونادی: یا حسین! ما الّذی جاء بک إلینا وأقدمک علینا؟ فقال الحسین علیه السلام: أتعرفون هذا الرّجل؟ فقال له أبو ثمامة الصّیداویّ رحمه الله: هذا من أشرّ أهل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1184
الأرض، فقال علیه السلام: سلوه ما یرید؟ فقال: ارید الدّخول علی الحسین علیه السلام، فقال له زهیر بن القین رحمه الله: ألق سلاحک وادخل، فقال: لست أفعل، فقال: انصرف من حیث أتیت، فانصرف إلی ابن سعد وأخبره بذلک. «1»
فأنفذ برجل آخر من «2» خزیمة، وقال له: امض «3» إلی الحسین علیه السلام وقل له: ما الّذی جاء «4» بک إلینا وأقدمک علینا؟ فأقبل «5» حتّی وقف بأزاء الحسین «6» علیه السلام فنادی «7»: فقال الحسین علیه السلام «8»: «9» أ «10» تعرفون هذا الرّجل «9»؟ فقالوا «11»: هذا رجل «12» فیه الخیر «12» إلّاأ نّه شهد «13» هذا الموضع «14» «15»، فقال «16»: سلوه ما «17» یرید؟ «18» فقال: أرید الدّخول علی الحسین
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(2)- [فی المعالی مکانه: لمّا رجع کثیر أنفذ عمر بن سعد برجل من ...].
(3)- [الأسرار: انطلق].
(4)- [المعالی: أتی].
(5)- [زاد فی الأسرار: یسیر].
(6)- [فی الأسرار: العسکر، وفی المعالی: الإمام علیه السلام].
(7)- [زاد فی الأسرار: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، وزاد فی المعالی: أنا رسول].
(8)- [زاد فی الأسرار: لأصحابه].
(9- 9) [المعالی: أتعرفوه].
(10)- [لم یرد فی الأسرار].
(11)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: قال أبو مخنف: لمّا رجع کثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ اللّعین، أنفذ عمر بن سعد برجل من خزیمة حتّی وقف بإزاء الإمام أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام فنادی: أنا رسول، فقال الحسین: أتعرفونه؟ فقالوا ...].
(12- 12) [الأسرار: جیّد فاضل].
(13)- [زاد فی الأسرار: فی].
(14)- [المعالی: المشهد وهذا الموضع الفظیع].
(15)- [زاد فی الأسرار ووسیلة الدّارین: الفظیع].
(16)- [زاد فی الأسرار: لهم].
(17)- [زاد فی الأسرار: الّذی].
(18)- [زاد فی الأسرار: فقال زهیر بن القین: ما الّذی ترید؟].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1185
علیه السلام، فقال له زهیر رحمه الله: ألق سلاحک وادخل، «1» فقال: حبّاً «2» وکرامة. ثمّ ألقی «1» سلاحه ودخل «3» علیه، فقبّل یدیه ورجلیه «3»، وقال: یا مولای! «4» ما الّذی جاء بک إلینا وأقدمک علینا «5»؟ فقال علیه السلام: کتبکم «6»، فقال: «7» الّذین کاتبوک هم «7» الیوم من خواصّ ابن زیاد (لعنه اللَّه).
فقال له: ارجع إلی صاحبک وأخبره «8» بذلک، فقال: یا مولای! من الّذی «9» یختار النّار علی الجنّة؟ فوَ اللَّه ما أفارقک حتّی ألقی حمامی بین یدیک «9»، فقال له الحسین علیه السلام: واصلک اللَّه کما واصلتنا بنفسک، ثمّ أقام عند «10» الحسین علیه السلام حتّی قُتل رحمه الله.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 51- 53/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 258-
259؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 309

صحبته مع العبّاس علیه السلام فی ما قام به بأمر أخیه الحسین علیه السلام عندمااستعدّ ابن سعد للهجوم عشیّة تاسوعاء

ثمّ رکب عمر والنّاس معه بعد العصر والحسین جالس أمام بیته محتبیاً بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبته، وسمعت أخته زینب الضّجّة، فدنت منه فأیقظته، فرفع رأسه، فقال: إنِّی رأیت رسول اللَّه (ص) فی المنام فقال: إنّک تروح إلینا، قال: فلطمت أخته وجهها
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: فألقی].
(2)- [لم یرد فی المعالی].
(3- 3) [الأسرار: انکبّ علی قدمیه یقبّلهما].
(4)- [زاد فی الأسرار: ابن سعد لعنة اللَّه علیه یقول].
(5)- [الأسرار: إلینا].
(6)- [زاد فی الأسرار: الّتی أوردتنی إلیکم وأقدمتنی إلیکم].
(7- 7) [الأسرار: یا مولای، لعن اللَّه الّذین کاتبوک وأزعجوک، فإنّهم].
(8)- [الأسرار: أعلمه].
(9- 9) [الأسرار: یترک الجنّة ویدخل النّار؟].
(10)- [الأسرار: مع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1186
وقالت: یا ویلتاه، قال: لیس لک الویل یا أخیّة اسکتی رحمک اللَّه، قال له العبّاس أخوه:
یا أخی أتاک القوم، فنهض، فقال: یا أخی ارکب بنفسی، فقال له العبّاس: بل أروح أنا، فقال: ارکب أنت حتّی تلقاهم، فتقول: ما لکم، وما بدا لکم، وتسألهم عمّا جاء بهم؟
فأتاهم فی نحو عشرین فارساً فیهم زهیر بن القین، فسألهم، فقالوا: جاء [أمر] الأمیر بکذا وکذا، قال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبداللَّه، فأعرض علیه ما ذکرتم، فوقفوا ورجع العبّاس إلیه بالخبر، ووقف أصحابه یخاطبون القوم ویذکّرونهم اللَّه، فلمّا أخبره العبّاس بقولهم، قال له الحسین: ارجع إلیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة، لعلّنا نصلّی لربّنا هذه اللّیلة، وندعوه، ونستغفره، فهو یعلم أ نّی کنت أحبّ الصّلاة له وتلاوة کتابه وکثرة الدّعاء والاستغفار، وأراد الحسین أیضاً أن یوصی أهله، فرجع إلیهم العبّاس وقال لهم: انصرفوا عنّا العشیّة حتّی ننظر فی هذا الأمر، فإذا أصبحنا التقینا إن شاء اللَّه، فإمّا رضینا، وإمّا رددناه؛ فقال عمر بن سعد: ما تری یا شمر؟ قال: أنت الأمیر، فأقبل علی النّاس، فقال: ما ترون؟ فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: سبحان اللَّه! واللَّه لو کان من الدّیلم ثمّ سألکم هذه المسألة، لکان ینبغی أن تجیبوهم. وقال قیس بن الأشعث ابن قیس: أجبهم، لعمری لیصبحنّک بالقتال غدوة، فقال: لو أعلم أن یفعلوا ما أخّرتهم العشیّة، ثمّ رجع عنهم. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284- 285
__________________________________________________
(1)- بالجمله، چون‌آفتاب از زوال‌بگشت و دو بهره از روز سپری شد، 1 به تحریض شمر بن ذی الجوشن عمر سعد برخاست و شاکی السلاح بر اسب خویش بر نشست و باعلی صوت ندا درداد که: «یا خیل اللَّه! ارْکبی وأبشری بالْجَنّة.» یعنی: «ای لشکرهای خدا! سوار شوید و مستبشر باشید؛ بهشت خدای.»
سپاهیان سلاح جنگ دربر کردند و بر نشستند و جانب معسکر حسین علیه السلام را پیش داشتند؛ چون راه با لشکرگاه ابی عبداللَّه نزدیک شد، همهمه مردان غازی و حمحمه اسبان تازی وقعقعه 2 سلاح گوشزد اهل بیت گشت.
این وقت حسین علیه السلام برباب سرا پرده نشسته، اصلاح سیف و سنان می‌فرمود. ناگاه خوابگونه ای 3 او را در ربود. سر بر زانوی مبارک نهاد و زینب بدوید و برادر را از خواب برانگیخت و عرض کرد: «مگر این هایا هوی را اصغا نفرمودی؟ اینک لشکر دشمن است که درمی‌رسد.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1187
__________________________________________________
- حسین علیه السلام سر برداشت: فقال: «یا أختاه! إنِّی رأیتُ السّاعةَ رسول اللَّه جدِّی وأبی علیّاً وأمِّی فاطمة وأخی حسناً وهم یقولون: یا حسین! إنّک رائحٌ إلینا من قریب.»- به روایتی غداً- فرمود: «ای خواهر! در این ساعت، جدم مصطفی و پدرم مرتضی و مادرم زهرا و برادرم مجتبی را در خواب دیدم. مرا گفتند: زودا که به نزد ما آیی!» و به روایتی: «فردا در نزد ما خواهی بود.» و نیز در خبر است که رسول خدا فرمود: «إ نّک تروح إلینا.»
زینب چون این کلمات بشنید، با دست گونه مبارک را آسیب همی زد و فریاد به ویل ووای برداشت.
فقال لها الحسین: «لیس لکِ الویل یا أختاه! اسکُتی رحمکِ اللَّه مهلًا لاتُشمْتی بِنا القوم.»
حسین فرمود: «ای خواهر! شایسته نیست تو را که بانک به وایاوی در افکنی، خداوند تو را رحمت کناد. بانک به ناله فراز مکن و زبان دشمن را به شماتت من دراز مخواه.»
این وقت عباس عرض کرد: «یا ابن رسول اللَّه! اینک لشگر فراز آمد. رأی چیست؟»
حسین علیه السلام برخاست و عباس را فرمود: «سوار شو و این جماعت را بگوی: این عجلت چیست؟ چه می‌خواهید؟ و از بهر چه می‌آیید؟»
عباس با بیست سوار روان شد. زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر ملازم خدمت او شدند. چون با لشکر کوفه روی در روی آمدند، عباس بانک برداشت که: «از بهر چه می‌آیید؟»
گفتند: «فرمان امیر عبیداللَّه رسیده است که حسین و اصحاب او به فرمان او گردن نهند و با یزید دست بیعت دهند؛ وگرنه مقاتلت آغازند.»
عباس فرمود: «اکنون در این جا بباشید تا من باز شوم و أبو عبداللَّه را آگهی برم تا چه فرماید.»
و عنان برتافت و به حضرت حسین آمد و قصه به گفت. آن حضرت لختی سر فروداشت. پس سر برآورد و با اصحاب در کار حرب سخن به شوری افکند و عباس همچنان ایستاده بود. پس روی به عباس کرد، فقال: «ارجع إلیهم، فإن استطعتَ أن تؤخِّرهم وتدفعهم عنّا العشیّة، لعلّنا نصلِّی لربّنا اللّیلة وندعوه ونستغفره، فهو یعلم أنِّی قد أحبّ الصّلاة له وتلاوة کتابه وکثرة الدّعاء والاستغفار.»
عباس را فرمود: «این جماعت را دیدار کن و اگر توانی این مناجزت 4 و مبارزت را از این شب واپس افکن تا یک امشب خدای را نماز گذارم و شب را به دعا و استغفار به پای برم. چه او می‌داند که من نماز را و قرائت قرآن را و کثرت دعا و استغفار را دوست می‌دارم.»
پس عباس باز شتافت و هنوز سواران او در برابر سپاه کوفه به پای بودند و آن جماعت را نصیحت می‌کردند و پند و موعظت می‌گفتند.
بالجمله، عباس برسید و پیام امام را برسانید. عمر سعد با شمر گفت: «رأی چیست؟ روا باشد که ایشان را از این هنگام تا فردا پگاه مهلت گذاریم؟»
شمر گفت: «اگر من زمام کار داشتم، ساعتی ایشان را مهلت نمی‌گذاشتم. اکنون کار به دست تو است و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1188
(وقال) أبو مخنف: لمّا أجمع عمر بن سعد «1» علی القتال: نادی شمر بن ذی الجوشن «2»: یا خیل اللَّه! ارکبی وابشری بالجنّة، والحسین علیه السلام جالس أمام بیته، «3» محتبّ بسیفه «3»، وقد وضع رأسه علی رکبته من نعاس، فدنت اخته زینب منه، وقالت: یا أخی! قد اقترب‌العدوّ. وذلک یوم الخمیس، التّاسع من المحرّم بعد العصر، وجاءه العبّاس، فقال: یا أخی! أتاک القوم، فنهض، ثمّ قال: یا عبّاس! ارکب إلیهم حتّی تسألهم عمّا جاء بهم.
فرکب العبّاس فی عشرین فارساً، منهم حبیب بن مظهر وزهیر بن القین، فسألهم العبّاس، فقالوا «4»: جاء أمر الأمیر بالنّزول علی حکمه «3» أو المنازلة «3»، فقال لهم العبّاس: لا
__________________________________________________
- امیر جنگ تویی. من چه گویم؟»
عمر سعد گفت: «کاش هرگز به این امیری تن در ندادم و به این تهلکه 5 در نیفتادم.»
عمرو بن الحجاج الزبیدی گفت: «سوگند با خدای، اگر مردم ترک و دیلم 6 این مهلت از شما خواستند، دعوت ایشان را اجابت فرمودید؛ نه آخر ایشان آل محمدند، این تردید و توانی چیست؟»
این وقت عمر سعد، رسولی در خدمت عباس روان کرد و پیام داد که: «إ نّا قد أجّلناکم إلی غدٍ، فإن استسلمتم، سرّحناکم إلی عبیداللَّه ابن زیاد، وإنْ أبیتم، فلسنا بتارکیکم.»
گفت: «یک امشب شما را مهلت گذاشتیم. با مدادان اگر سر به فرمان درآوردید، شما را به نزد پسر زیاد کوچ خواهیم‌داد؛ وگرنه دست از شما باز نخواهیم داشت وفیصل 7 امر بر ذمت شمشیر خواهیم گذاشت.»
این هنگام هر دو لشگر به آرامگاه خود باز شدند و بیارمیدند.
1. دو ثلث روز گذشت.
2. قعقعه: صدایی که از شمشیر وزره و مانند آن به گوش می‌رسد.
3. خوابگونه: چرت.
4. مناجزت: جنگ.
5. تهلکه: مردن، از بین رفتن.
6. دیلم: یکی از شهرهای گیلان که حربه مردم آن جا تبر هیزم شکنی و نیزه کوچک است.
7. فیصل: حاکم بین حق و باطل.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 216- 218
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: القوم].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: بکلمة الکاذبة].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [فی الأعیان مکانه: ولمّا ذهب العبّاس إلی أصحاب عمر بن سعد یسألهم ما بالهم حین زحفوا لقتال الحسین کان فی عشرین فارساً، فیهم حبیب بن مظاهر وزهیر بن القین فقالوا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1189
تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبداللَّه، فأعرض علیه ما ذکرتم. فوقفوا «1» وقالوا له: القه فأعلمه «2» ثمّ القنا «2» بما یقول «1». فذهب العبّاس راجعاً، ووقف أصحابه، فقال «3» حبیب لزهیر: کلّم القوم إن شئت، وإن شئت کلّمتهم أنا. فقال زهیر: أنت بدأت فکلّمهم «4»، «5» فکلّمهم بما تقدّم فی ترجمته «5»؛ «6» فردّ علیه «6» عزرة بن قیس بقوله «7»: إنّه «8» لتزکِّی نفسک ما استطعت. فقال له زهیر: إنّ اللَّه قد زکّاها وهداها، فاتّق اللَّه یا عزرة، فإنِّی لک من النّاصحین.
أنشدک اللَّه یا عزرة أن تکون ممّن یعین الضّلال علی قتل النّفوس الزّکیّة. فقال عزرة: یا زهیر! ما کنت عندنا من شیعة هذا البیت، إنّما کنت عثمانیّاً. قال: أفلا «9» تستدلّ بموقفی هذا «10» علی أنِّی منهم؟ أما واللَّه ما کتبت إلیه کتاباً قطّ، ولا أرسلت إلیه رسولًا قطّ، ولا وعدته نصرتی قطّ، ولکن الطّریق جمع بینی وبینه. فلمّا رأیته «11» ذکرت به «11» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ومکانه منه، وعرفت ما یقدم علیه من عدوّه وحزبکم، فرأیت أن أنصره وأن أکون فی حزبه، وأن أجعل نفسی دون نفسه، حفظاً لما ضیّعتم من حقِّ اللَّه وحقّ رسوله. «12»
قال: وأقبل العبّاس، «13» فسألهم إمهال العشیّة، فتوامروا، ثمّ رضوا، فرجعوا.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: قال أبو جعفر الطّبریّ: ووقف أصحاب الحسین علیه السلام عشیّة الخمیس تسع مضین من المحرّم یخاطبون القوم، فقال ...].
(4)- [ذخیرة الدّارین، بهذا فکن أنت].
(5- 5) [حکاه الأعیان بدله عن الطّبریّ].
(6- 6) [الأعیان: فقال له].
(7)- [لم یرد فی الأعیان].
(8)- [فی ذخیرة الدّارین والأعیان: إنّک].
(9)- [ذخیرة الدّارین: فلست].
(10)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: منهم].
(11- 11) [وسیلة الدّارین: ذکرته بأ نّه ابن].
(12)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان].
(13)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: یرکض حتّی انتهی إلیهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1190
السّماوی، إبصار العین،/ 96- 97/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 185-
186؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 71؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 141- 142
راجع ما یلی «1»:
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 391- 393، أنساب الأشراف، 3/ 184- 185
الطّبری، التّاریخ، 5/ 416- 418
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 175- 179
المفید، الإرشاد، 2/ 92- 93/ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234
الخوارز می، مقتل الحسین، 1/ 249- 251

خطبة الإمام الحسین علیه السلام وکلام زهیر وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ‌

قال أبو مخنف: وحدّثنی عبداللَّه بن عاصم الفائشیّ، عن الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ.
- بَطْن من هَمْدان- أنّ الحسین بن علیّ علیه السلام جمع أصحابه.
قال أبو مِخْنف: وحدّثنی أیضاً الحارث بن حَصِیرة، عن عبداللَّه بن شریک العامریّ، عن علیّ بن الحسین، قالا: «2» جمع الحسین أصحابَه بعدما رجع عمر بن سعد، وذلک عند قرب المساء، قال علیّ بن الحسین: فدنوتُ منه لأسمع وأنا مریض، فسمعتُ أبی وهو یقول لأصحابه: أُثنی «3» علی اللَّه تبارک وتعالی أحسنَ الثّناء، وأحمده علی السّرّاء والضّرّاء، اللَّهمّ إنِّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، وعلّمتنا القرآن، وفقّهتنا فی الدِّین، وجعلت لنا أسماعاً وأبصاراً وأفئدة، «4» ولم تجعلنا من المشرکین «4»؛ أمّا بعد، فإنِّی لا أعلم أصحاباً أوفَی
__________________________________________________
(1) [أنظر حبیب بن مظاهر فی العنوان: صحبة حبیب وزهیر مع العبّاس فی ما قام به بأمر أخیه الحسن علیه السلام عندما استعدّ ابن سعد للهجوم عشیّة تاسوعاء]
(2- 2) [حکاه عنه فی بطل العلقمیّ، 2/ 374- 375]
(3) [فی نهایة الإرب مکانه: قال: وجمع الحسین أصحابه بعدما رجع عمر بن سعد عنهم، فقال: أثنی ...]
(4- 4) [نهایة الإرب: فاجعلنا لک من الشّاکرین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1191
ولا خیراً من أصحابی، ولا أهل بیت أبرّ ولا أوصلَ من أهل بیتی، فجزاکم اللَّه عنِّی جمیعاً خیراً؛ ألا وإنِّی أظنّ «1» یومنا من هؤلاء الأعداء غداً، ألا وإنِّی قد أذنتُ «2» لکم فانطلقوا جمیعاً فی حلّ، لیس علیکم منِّی ذِمام، هذا اللّیلُ قد غَشیَکم، فاتّخِذوه جَمَلا. (2*) «3» قال أبو مخنف: حدّثنا عبداللَّه بن عاصم الفائشیّ- بطن من هَمْدان- عن الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ، قال: قدمت ومالک بن النّضر الأرحبیّ علی الحسین، فسلّمنا علیه، ثمّ جلسنا إلیه، فردّ علینا، ورحّب بنا، وسألنا عمّا جئنا له، فقلنا: جئنا لنسلِّم علیک، وندعوَ اللَّه لک بالعافیة، ونحدِثَ بک عهداً، ونخبرک خبر النّاس، وإنّا نحدّثک أنّهم قد جمعوا علی حربک فرَ رأیک. فقال الحسین علیه السلام: حسبی اللَّه ونعم الوکیل! قال: فتذَمّمنا وسلّمنا علیه، ودعَوْنا اللَّهَ له، قال: فما یمنعکما من نُصرتی؟ فقال مالک بن النّضر: علیّ دَین، ولی عیال، فقلتُ له: إنّ علیّ دَیناً، وإنّ لی لعیالًا، ولکنّک إن جعلتنی فی حلٍّ من الانصراف إذا لم أجد مقاتلًا، قاتلتُ عنک ما کان لک نافعاً، وعنک دافعاً! قال: قال: فأنت فی حلّ؛ فأقمتُ معه، فلمّا کان اللّیل، قال: «4» هذا اللّیل قد غشِیَکم، فاتّخِذُوه جَملًا، «3» «5» ثمّ لیأخذ کلّ رجل منکم بیدِ رجل من أهل بیتی، تفرّقوا فی سوادکم ومدائنکم «6» حتّی یفرّج اللَّه «6»، فإنّ القوم إنّما یطلبونی، ولو قد أصابونی، لهَوْا عن طَلب غیری «5»؛ فقال له إخوته وأبناؤه وبنو أخیه وابنا عبداللَّه بن جعفر: لِمَ نفعل، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللَّه ذلک أبداً؛ بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ. ثمّ إنّهم تکلّموا بهذا ونحوه «4»، فقال الحسین علیه السلام: یا بنی عقیل، حسبکم من القتل بمسلم، اذهبوا قد أذنتُ لکم؛ قالوا: فما «7» یقول النّاس! یقولون إنّا ترکنا
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: لأظنّ].
(2)- [کان فی المطبوعة: رأیتُ].
(3- 3) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(4- 4) [حکاه عنه فی بطل العلقمیّ، 2/ 375].
(5- 5) [مثله فی ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 204 ونفس المهموم،/ 228 والعیون،/ 88].
(6- 6) [لم یرد فی ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام].
(7)- [نهایة الإرب: فماذا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1192
شیخنا وسیِّدنا وبنی عمومتنا خیر الأعمام، ولم نرْم معهم بسهم، ولم نطعن معهم برُمح، ولم نضرب معهم بسیف، ولا ندری ما صنعوا! لا واللَّه لا نفعل، ولکن نَفدِیک أنفسَنا «1» وأموالَنا وأهلینا، ونقاتل معک حتّی نَرِدَ مَورِدَک، فقبّح اللَّه العیشَ بعدَک! «2» قال أبو مخنف: حدّثنی عبداللَّه بن عاصم، عن الضّحّاک بن عبداللَّه المِشرقیّ، قال: فقام «2» إلیه مسلم بن عَوْسجة الأسدیّ فقال: أنحنُ نخلّی عنک ولمّا نُعذِر إلی اللَّه فی أداء حقّک! أما واللَّه «3» حتّی أکسرَ فی صدورهم رُمْحی، وأضربَهم بسیفی ما ثبت قائمهُ فی یدی، «4» ولا أفارقک «4» [واللَّه] «5»؛ ولو لم یکن معی سلاح أقاتلُهم به لقذفتُهم بالحجارة دونَک، حتّی أموت معک.
قال: وقال [له] «5» سعید «6» بن عبداللَّه الحنفیّ: واللَّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللَّه أنّا حفظنا غیبةَ رسول اللَّه (ص) فیک، واللَّه لو علمتُ «4» أنِّی أقتل «4»، ثمّ أحیی، ثمّ أُحرَق حیّاً، ثمّ أذری؛ یُفعَلُ ذلک بی سبعین مرّة ما فارقتُک حتّی ألقی حِمامی دونَک، فکیف لا أفعل ذلک! وإنّما هی قَتْلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبداً. «7» قال: وقال «8» زهیر بن القَین: واللَّه «9» لَوددتُ أنِّی قُتِلت، ثمّ نُشِرت ثمّ قُتِلت حتّی أقتلَ
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: بأنفسنا].
(2- 2) [نهایة الإرب: وقام].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب: لا أفارقک].
(4- 4) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(5)- [من نهایة الإرب].
(6)- [نهایة الإرب: سعد].
(7) (7*) [حکاه فی بحر العلوم،/ 281].
(8)- [فی الأعیان: قال أبومخنف والمفید وغیرهما: ولمّا خطب الحسین علیه السلام أصحابه وأهل بیته لیلة العاشر من المحرّم وأذن لهم فی الانصراف وأجابوه ممّا أجابوه کان ممّن أجابه زهیر بن القین، فقام وقال ...].
(9)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: وروی أبومخنف عن الضّحّاک بن عبداللَّه بن قیس المشرقیّ، قال: لمّا کانت اللّیلة العاشرة خطب الحسین علیه السلام أصحابه وأهل بیته، فقال فی کلامه: هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملة، إلی آخر ما سیأتی فی المجلّد الثّانی، ثمّ قام زهیر فقال: واللَّه ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1193
کذا «1» ألف «2» قتلة، وأنّ اللَّه یدفع بذلک القتل عن نفسک وعن أنفس هؤلاء الفتیة من أهل بیتک. «3» قال: وتکلّم جماعة أصحابه بکلام یشبه بعضُه بعضاً فی وجهٍ واحد، فقالوا: واللَّهِ لا نُفارِقُک، ولکنّ أنفسنا لک الفداء، نَقیک بنحورنا وجِباهنا وأیدینا، فإذا نحن قُتِلنا کنّا وَفّینا، وقَضَینا ما علینا (7*) «4». «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 418- 420/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 184؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 71؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 434- 435 5
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: هکذا].
(2)- [لم یرد فی الأعیان].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان].
(4)- [أضاف فی نهایة الإرب: وهذا القول من کلام الحسین وکلامهم، مرویّ عن زین العابدین علیّ بن الحسین رضی اللَّه عنهما].
(5)- علی بن حسین گوید: وقتی عمربن سعد بازگشت و این به نزدیک شبانگاه بود، حسین یاران خویش را فراهم آورد.
گوید: نزدیک او شدم تا بشنوم؛ که بیمار بودم. شنیدم پدرم با یاران خویش می‌گفت: «ستایش خدای تبارک و تعالی را می‌گویم؛ ستایش نیکو و او را بر گشایش و سختی حمد می‌کنم. خدایا! حمد تو می‌کنم که ما را به پیمبری کرامت دادی و قرآن را به ما یاد دادی و به کار دین دانا کردی؛ گوش و چشم و دلمان بخشیدی و جزو مشرکانمان نکردی. اما بعد، یارانی شایسته تر و بهتر از یارانم نمی‌شناسم و خاندانی از خاندان خود نکوتر و خویش دوست‌تر.
خدا همه‌تان را از جانب من پاداش نیک دهد. بدانید که می‌دانم فردا روزمان با این دشمنان چه خواهد شد. بدانید که من اجازه تان می‌دهم، با رضایت من همگی تان بروید که حقّی بر شما ندارم. اینک شب به برتان گرفتار؛ آن را وسیله رفتن کنید.»
ضحّاک‌بن عبداللَّه مشرقی همدانی گوید: من ومالک‌بن‌نضر أرحبی پیش حسین رفتیم و به او سلام گفتیم، آن گاه پیش وی نشستیم. سلام ما را جواب داد و به ما خوش آمد گفت و پرسید که برای چه آمده‌ایم؟
گفتیم: «آمده‌ایم به تو سلام گوییم و از خدای برای تو سلامت خواهیم و دیدار تازه کنیم و خبر این کسان را با تو بگوییم. به تو می‌گوییم که به جنگ تو اتفاق دارند. کار خویش را بنگر.»
گوید: حسین علیه السلام گفت: «خدا مرا بس که نیکو تکیه‌گاهی است.»
گوید: آن گاه حرمت کردیم و سلام گفتیم و برای او دعا کردیم.
گفت: «چرا مرا یاری نمی‌کنید؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1194
__________________________________________________
- مالک بن نضر گفت: «قرض دارم و نانخور.»
من نیز گفتم: «قرض دارم و نانخور، اما اگر اجازه دهی که وقتی دیدم جنگاوری نمانده بروم، چندان که برای تو سودمند باشد و موجب دفاع از تو شود، می‌جنگم.»
گفت: «اجازه داری.»
گوید: پس با وی ببودم و چون شب رسید، گفت: «اینک شب شما را به برگرفته و آن را وسیله رفتن کنید. هر یک از شما دست یکی از خاندان مرا بگیرد و در روستاها و شهرهایتان پراکنده شوید تا خدا گشایش دهد که این قوم مرا می‌خواهند. وقتی به من دست یافتند از تعقیب دیگران غافل می‌مانند.»
گوید: برادرانش و پسرانش و برادرزادگانش و دو پسر عبداللَّه‌بن جعفر گفتند: «چرا چنین کنیم؟ برای آن که پس از تو بمانیم؟ خدا هرگز چنین روزی را نیاورد.»
گوید: نخست عباس این سخن گفت. سپس آن ها این سخن و امثال آن را به زبان آوردند.
حسین علیه السلام گفت: «ای پسران عقیل! کشته شدن مسلم شما را بس. بروید که اجازه‌تان دادم.»
گفتند: «مردم چه خواهند گفت؟ می‌گویند: بزرگ و سرور و فرزندان عموهایمان را که بهترین عموها بودند، رها کردیم و با آن ها یک تیر نینداختیم و یک نیزه و یک ضربت شمشیر نزدیم و ندانستیم چه کردند. نه به‌خدا نمی‌کنیم. جان و مال و کسانمان را فدایت می‌کنیم و همراه تو می‌جنگیم تا شریک سرانجامت شویم. خدا زندگی از پس تو را روسیاه کند!»
ضحاک بن عبداللَّه مشرقی گوید: پس مسلم بن عوسجه اسدی برخاست و گفت: «تو را رها کنیم و نهایت کوشش درپیشگاه خدا، درباره‌ات نکرده باشیم؟ نه به خدا باید نیزه‌ام را در سینه‌هاشان بشکنم و با شمشیرم چندان که دسته آن به دستم باشد، ضربتشان بزنم از تو جدا نمی‌شوم. اگر سلاح برای جنگشان نداشته باشم، به دفاع از تو چندان سنگشان می‌زنم که با تو بمیرم.»
گوید: سعید بن عبداللَّه حنفی گفت: «به‌خدا تو را رها نمی‌کنیم تا خدا بداند که در وجود تو حرمت غیاب پیمبر خدا را بداشته‌ایم. به‌خدا اگر بدانم کشته می‌شوم و سپس زنده می‌شوم، آن گاه زنده سوخته می‌شوم و خاکسترم به باد می‌رود و هفتاد بار چنینم می‌کنند، از تو جدا نشوم تا پیش رویت بمیرم. پس چرا چنین نکنم که یک کشتن است و آن گاه کرامتی که هرگز پایان نمی‌پذیرد.»
گوید: زهیر بن قین گفت: «به خدا دوست دارم کشته شوم و زنده شوم و باز کشته شوم و به همین صورت هزار بار کشته شوم وخدا با کشته شدن من بلیه را از جان تو وجان این‌جوانان خاندان تو دور کند.»
گوید: همه یاران وی سخنانی گفتند که همانند یکدیگر بود و از یک روی می‌گفتند: «به‌خدا از تو جدا نمی‌شویم. جان‌های ما به فدایت! با سینه و صورت و دست تو را حفظ می‌کنیم. چون کشته شدیم، تکلیف خویش را ادا کرده‌ایم و به سر برده‌ایم.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3014- 3017
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1195
فقام الحسین علیه السلام فی أصحابه خطیباً، «1» فقال: اللَّهمّ إنِّی لا أعرف أهل بیت أبرّ ولا أزکی ولا أطهر من أهل بیتی، ولا أصحاباً هم خیر من أصحابی، وقد نزل بی ما قد ترون، وأنتم فی حلّ من بیعتی، لیست لی فی أعناقکم بیعة ولا لی علیکم ذمّة، وهذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملًا وتفرّقوا فی سواده «2» فإنّ القوم إنّما یطلبونی، ولو ظفروا بی لَذَهَلوا عن طلب غیری. «3»
فقام إلیه عبداللَّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب، فقال: یا ابن رسول اللَّه! ماذا یقول لنا النّاس إن نحن خذلنا شیخنا وکبیرنا وسیِّدنا وابن «4» سیِّد الأعمام وابن نبیّنا سیِّد الأنبیاء؟ لم نضرب معه بسیف، ولم نقاتل معه برمح، لا واللَّه أو نرد موردک، ونجعل أنفسنا دون نفسک، ودماءنا دون دمک «5»، فإذا نحن فعلنا ذلک فقد قضینا ما علینا، وخرجنا ممّا لزمنا. «6» وقام إلیه رجل یقال له زهیر بن القین البجلیّ، فقال: یا ابن رسول اللَّه! وددت إنّی قُتلت، ثمّ نشرت، ثمّ قُتلت، ثمّ نشرت، ثمّ قُتلت، ثمّ نشرت فیک وفی الّذین معک مائة قتلة، وإنّ اللَّه دفع بی عنکم أهل البیت «7». فقال له ولأصحابه: جزیتم خیراً «6». «8»
__________________________________________________
(1)- [از اینجا در ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام ذکر شده است].
(2)- [سفیر الحسین: سوادکم].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(4)- [زاد فی سفیر الحسین: سیِّدنا].
(5)- [الأسرار: دمائک].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار وسفیر الحسین].
(7)- [تا اینجا در ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام ذکر شده است].
(8)- حسین به پا خواست، خطبه خواند و فرمود:
«من خاندانی خوش‌رفتارتر و پاک‌تر از خاندان خودم نمی‌شناسم و یارانی بهتر از یارانم. می‌نگرید که بر سر من چه آمده است؟ شما را از بیعت خود آزاد کردم. شما را بیعتی به عهده نیست و بر شما از من ذمه‌ای نباشد. شب شما را فرا گرفته، آن را مرکب خود سازید و در اطراف پراکنده شوید؛ زیرا این قوم همانا مرا تعقیب کنند و اگر مرا یافتند، به دنبال دیگری نروند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1196
الصّدوق، الأمالی،/ 156/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 315- 316؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 165؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 267؛ سپهر، ناسخ التواریخ حضرت
سجاد علیه السلام، 2/ 97- 98؛ المظفّر، سفیر الحسین،/ 18- 19
«1» «2» فجمع الحسین علیه السلام أصحابه عند قرب المساء «3»، قال علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام: «2» فدنوت منه لأسمع ما یقول لهم، وأنا «4» إذ ذاک «4» مریض، «5» فسمعت أبی یقول لأصحابه: أثنی علی اللَّه أحسن الثّناء، وأحمده علی السّرّاء والضّرّاء، اللَّهمّ إنِّی أحمدک علی أن کرّمتنا بالنّبوّة، وعلّمتنا القرآن، وفقّهتنا فی الدِّین «6»، «7» وجعلت لنا أسماعاً وأبصاراً وأفئدة، فاجعلنا «8» من الشّاکرین «7». أمّا بعد: فإنِّی لا أعلم أصحاباً «9» أوفی ولا خیراً من
__________________________________________________
- عبداللَّه بن مسلم بن عقیل به‌پا خاست و گفت: «یابن رسول اللَّه! مردم چه گویند که ما شیخ و بزرگ و آقا و آقازاده خود را و زاده پیغمبری که سید انبیاست واگذاریم و شمشیری برایش نزنیم و نیزه‌ای به کار نبریم. نه به خدا تا سرانجام تو درآییم و جان و خون خود را قربانت کنیم. چون چنین کنیم آن‌چه بر ماست ادا کرده باشیم و از عهده ای که داریم برآییم.»
مردی هم به نام زهیر بن قین بجلی برخاست و گفت: «یابن رسول اللَّه! دوست دارم برای یاری تو و همراهانت صد بار کشته شوم و زنده شوم و خدا به وسیله من از شما خاندان دفاع کند.»
به او و یارانش گفت: «جزای خیر بینید.»
کمره ای، ترجمه امالی،/ 156
(1) (1*) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 267].
(2- 2) [بحر العلوم: وروی أصحاب السّیر والمقاتل عن الإمام علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام: أ نّه قال: جمع أبی أصحابه لیلة العاشر من المحرّم عند القرب من المساء].
(3)- فی البحار: فی بعض النّسخ: عند قرب الماء، یعنی الخیمة الّتی فیها قرب الماء.
(4- 4) [إعلام الوری: حینئذ].
(5) (5*) [مثله فی ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 204].
(6)- فی البحار: کذا فی المصدر ص 214 وهو الصّحیح وفی سائر النّسخ: فهّمتنا فی الدّین وهو تصحیف.
(7- 7) [لم یرد فی إعلام الوری].
(8)- [زاد فی بحر العلوم: لک].
(9) (9*) [لم یرد فی روضة الواعظین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1197
أصحابی (9*)، ولا أهل بیت أبرّ ولا أوصل «1» من «2» أهل بیتی، فجزاکم اللَّه عنِّی خیراً «3»، «4» «5» ألا وإنِّی لأظنّ «6» أنّه آخر «6» یومٍ لنا من هؤلاء «7» «5»، ألا وانِّی قد أذنت لکم فانطلقوا جمیعاً فی حلّ «8» لیس علیکم «9» منِّی ذمام «9»، هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جَمَلًا، (1*) (5*) «10» فقال له إخوته وأبناؤه وبنو أخیه وأبناء عبداللَّه بن جعفر، لِمَ نفعل ذلک؛ لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللَّه ذلک أبداً؛ بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ علیه السلام واتّبعه الجماعة «11» علیه فتکلّموا بمثله ونحوه، «11» «12» فقال الحسین علیه السلام: یا بنی عقیل «12»، حسبکم من القتل «13» بمسلم، فاذهبوا أنتم فقد أذنت لکم. «14» قالوا: سبحان اللَّه! «15» فما یقول النّاس، یقولون: «15» إنّا ترکنا شیخنا وسیِّدنا و «16» بنی عمومتنا خیر الأعمام، ولم نرم معهم بسهم، ولم نطعن معهم برمح، ولم
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی: ولا أفضل].
(2)- [أضاف فی روضة الواعظین: أصحابی و].
(3)- [أضاف فی إعلام الوری: الجزاء].
(4)- [زاد فی المعالی: فلقد برزتم وعاونتم].
(5- 5) [لم یرد فی إعلام الوری].
(6- 6) [لم یرد فی روضة الواعظین والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام وبحر العلوم والمعالی والعیون ومثیر الأحزان].
(7)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی وبحر العلوم: الأعداء إلّاغداً، زاد فی الأسرار: إلّاغداً].
(8)- [زاد فی المعالی: بیعتی].
(9- 9) [فی روضة الواعظین: من ذمام، والبحار والدّمعة وناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام ومثیر الأحزان والعیون: حرج منِّی ولا ذمام، وفی بحر العلوم: منِّی حرجٌ ولا ذمام].
(10)- [إلی هنا مثله فی المعالی، 1/ 336- 337 وزاد فی مثیر الأحزان: وتفرّقوا فی سواده فإن القوم إنّما یطلبونی ولو ظفروا بی لذهلوا عن طلب غیری].
(11- 11) [لم یرد فی إعلام الوری ومثیر الأحزان والعیون].
(12- 12) [فی بحر العلوم: ثم نظر الحسین إلی بنی عقیل، وقال:].
(13)- [أضاف فی بحر العلوم: بصاحبکم].
(14) (14*) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 267].
(15- 15) [فی روضة الواعظین: ما نقول للنّاس؟ نقول، ومثیر الأحزان: وما نقول؟ والدّمعة والعیون: ماذا نقول؟ وبحر العلوم: مایقول النّاس لنا وماذا نقول لهم:].
(16)- [أضاف فی إعلام الوری: سیِّد و، وزاد فی بحر العلوم: وکبیرنا وابن بنت نبیّنا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1198
نضرب معهم بسیف، ولا ندری ما صنعوا «1» لا واللَّه «2» ما نفعل ذلک «3»، «2» ولکن نفدیک بأنفسنا وأموالنا وأهلینا، ونقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللَّه العیش بعدک (14*). «4» وقام إلیه مسلم بن عوسجة فقال: أنحن نخلّی عنک، وبما نعتذر إلی اللَّه فی أداء حقّک؟ أما «5» واللَّه حتّی أطعن فی صدورهم برمحی، وأضربهم بسیفی ما ثبت قائمه فی یدی، «6» ولو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به، لقذفتهم بالحجارة «6»، «7» واللَّه «8» لا نخلّیک حتّی یعلم اللَّه أنّا قد حفظنا غیبة رسوله فیک، أما 5 4 واللَّه لو قد «9» علمت أنِّی اقتل، ثمّ «10» أحیی «11» ثمّ احرق «12» «13» ثمّ أحیی «13» ثمّ أذری، «10» ویُفعل ذلک بی سبعین مرّة، ما فارقتک حتّی ألقی حمامی «14» دونک، وکیف لا أفعل ذلک؟ وإنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبداً. «8» «15» وقام زهیر بن القین (رحمة اللَّه علیه) فقال: واللَّه لوددتُ أنِّی قتلتُ، «16» ثمّ نُشِرْتُ، ثمّ
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی إعلام الوری: به].
(2- 2) [بحر العلوم: یاابن رسول اللَّه، لانفارقک أبدا].
(3)- [لم یرد فی روضة الواعظین وإعلام الوری].
(4- 4) [روضة الواعظین: وقال مسلم بن عوسجة:].
(5)- [إعلام الوری: لا].
(6- 6) [لم یرد فی إعلام الوری].
(7)- [زاد فی العیون: ثمّ لم أفارقک حتّی أموت معک، وقام سعید بن عبداللَّه الحنفی فقال: لا].
(8- 8) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 267].
(9)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(10- 10) [إعلام الوری: أحرق، ثمّ أحیی].
(11)- [زاد فی نفس المهموم: ثمّ اقتل].
(12)- [زاد فی‌العیون: حیّاً].
(13- 13) [لم یرد فی نفس المهموم ومثیر الأحزان].
(14)- [زاد فی روضة الواعظین: من].
(15) (15*) [مثله فی ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 207].
(16) (16*) [لم یرد فی روضة الواعظین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1199
قُتِلْتُ (16*) «1» حتّی اقتل «1» هکذا ألف مرّة، وأنّ اللَّه «2» عزّ وجلّ «2» یدفع بذلک القتل عن نفسک وعن أنفس هؤلاء الفتیان «3» من أهل بیتک (15*). و «4» تکلّم جماعة [من] أصحابه بکلام یشبه «5» بعضه بعضاً «6» فی وجه واحد، «5» «6» «7» فجزّاهم الحسین علیه السلام خیراً «6» وانصرف إلی مضربه «6» «7». «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 93- 95/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 392- 394؛ البحرانی، العوالم، 17/ 243- 244؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 269، 270؛ القمی، نفس المهموم،/ 227- 229؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 157- 158؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234- 235؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 55- 56؛ المیانجی، العیون العبری،/ 87- 90 8
__________________________________________________
(1- 1) [إعلام الوری: ثمّ [یُفعل بی].
(2- 2) [إعلام الوری: سبحانه].
(3)- [مثیر الأحزان: الفتیة الصّفوة].
(4)- [إعلام الوری: ثمّ].
(5- 5) [إعلام الوری: ما ذکرنا].
(6- 6) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(7- 7) [نفس المهموم والعیون: فقالوا: واللَّه لا نفارقک ولکن أنفسنا لک الفداء نقیک بنحورنا وجباهنا وأیدینا فإذا نحن قتلنا کنّا وفینا وقضینا ما علینا].
(8)- حسین علیه السلام در نزدیکیهای شب یاران خود را گرد آورد؛ علی بن الحسین زین العابدین علیه السلام گوید: «من در آن حال با این که بیمار بودم، نزدیک شدم که ببینم پدرم به آنان چه می‌گوید. پس شنیدم.»
پس رو به اصحاب کرد و فرمود: «سپاس کنم خدای را به بهترین سپاسها، و حمد کنم او را در خوشی و سختی. بار خدایا! من سپاس گویم تو را بر این که ما را به نبوّت گرامی داشتی و قرآن را به ما آموختی و در دین ما را دانا ساختی و گوشهای شنوا و دیده های بینا و دلهای آگاه به ما ارزانی داشتی. پس ما را از سپاسگزاران قرار ده؛ اما بعد همانا من یارانی باوفاتر از یاران خود سراغ ندارم و بهتر از ایشان نمی‌دانم و خاندانی نیکوکارتر و مهربان‌تر از خاندان خود ندیده‌ام. خدایتان از جانب من پاداش نیکو دهد.»
(مترجم گوید: براستی اگر خواننده محترم میان یاران آن حضرت و زنان و خاندانش و میان یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و علی و حسن علیهما السلام و زنان و خاندان ایشان مقایسه کند و سرگذشت اصحاب رسول خدا همچون ابوبکر و عمر و امثال ایشان و یاران علی علیه السلام چون اشعث بن قیس و خوارج نهروان و یگران و یاران حسن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1200
__________________________________________________
- علیه السلام چون عبیداللَّه بن عباس و دیگر کسانی که خنجر به ران او زده و لباس و جامه او را به یغما بردند و پیش از این گذشت بخواند، و همچنین سرگذشت همسران آنان چون عایشه و حفصه، و جعدة را از نظر بگذراند و از آن سو آن همه فداکاری و مهر و محبت را که در این سفر جانگداز و شب و روز عاشورا و پس از آن از یاران و همسران و خاندان حسین علیه السلام مشاهده شد تا بدان جا که رباب همسر آن حضرت یک سال سر قبر او در زیر آفتاب نشست و اشک ریخت و سرانجام همان جا بدرود زندگی گفت، همه را یکجا بنگرد، صدق گفتار حضرت سیدالشهدا برای او به خوبی روشن شود. به هر صورت، امام علیه السلام دنبال سخن را چنین ادامه داد:)
«آگاه باشید! همانا من دیگر گمان یاری کردن از این مردم ندارم. آگاه باشید! من به همه شما رخصت رفتن دادم. پس همه شما آزادانه بروید و بیعتی از من به گردن شما نیست. این شب که شما را گرفته، فرصتی قرار داده است. آن را شتر خویش کنید (و به هر سو خواهید بروید)!
برادران آن حضرت، پسرانش و برادرزادگان وپسران عبداللَّه بن جعفر گفتند: «برای چه این کاررا بکنیم؟ (یا معنا این است که ما این کار را نخواهیم کرد) برای این که پس از تو زنده باشیم؟ هرگز خداوند آن روز را برای ما پیش نیاورد.»
نخستین کس که این سخن را گفت؛ عباس بن علی علیهما السلام بود و دیگران نیز از او پیروی کردند و چنین سخنانی گفتند. حسین علیه السلام فرمود: «ای پسران عقیل! شما را کشته شدن مسلم بس است. پس شما بروید و من اجازه رفتن به شما دادم.»
گفتند: «سبحان اللَّه! مردم درباره ما چه گویند؟ گویند که ما بزرگ و آقا و عموزاده های خود را که بهترین عموها بود، واگذاردیم و یک تیر نیز به ایشان نینداخته، و یک نیزه به کار نبرده و یک شمشیر هم نزده، ایشان را واگذاردیم، و ندانیم چه به سرشان آمد؟! نه به خدا ما چنین کاری نخواهیم کرد؛ بلکه ما جان و مال و زن و فرزند خود را در راه تو فدا سازیم و در رکاب تو جنگ کنیم تا به هر جا درآمدی، ما نیز به همان جا درآییم. خدا زشت گرداند زندگی پس از جناب تو را.»
پس مسلم بن عوسجه برخاست و عرض کرد: «آیا ما دست از تو برداریم؟ آن گاه ما چه عذر و بهانه ای درباره پرداختن حق تو به درگاه خدا بریم؟ آگاه باش به خدا (دست از تو برندارم) تا نیزه به سینه دشمنانت بکوبم و با شمشیر خود اینان را بزنم تا قائمه‌اش در دست من است. و اگر سلاح جنگ نیز نداشته باشم، سنگ برایشان اندازم، به خدا دست از تو برندارم تا خدا بداند که ما حرمت پیغمبرش را درباره تو رعایت کردیم. به خدا سوگند اگر من بدانم که کشته خواهم شد و سپس زنده شوم و آن گاه مرا بسوزانند و دوباره زنده‌ام کنند و به بادم دهند (شاید مقصود این باشد که خاکستر سوخته‌ام را بباد دهند) و هفتاد بار این کار را با من بکنند، دست از تو برندارم تا مرگ خویش را در یاری تو دریابم. چه گونه این کار را نکنم با این که جز این نیست که یک کشتن بیش نیست. پس از آن کرامتی است که هرگز پایان ندارد.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1201
فجمع الحسین أصحابه، وحمد اللَّه، وأثنی علیه، ودعا دعاءً کثیراً، وقال:
- «أمّا بعد، فإنِّی لا أعرفُ أهلَ بیتٍ أبرّ، ولا أوصلَ من أهلِ بیتی. فجزاکم اللَّه عنِّی خیراً، وإنِّی لا أظُنُّ یومنا من هؤلاء إلّاغداً، وإنِّی قد أذنتُ لکم، فانطلِقُوا جمیعاً فی حِلٍّ، لیس علیکم مِنِّی ذِمام. هذا اللّیلُ قد غشیکم فاتّخذوهُ جملًا، لیأخذ کلّ رجلٍ منکم بید رجلٍ من أهل بیتی، وتفرّقوا بسوادکم ومدائنکم، فإنّ القومَ إنّما یطلبوننی، ولو قد أصابونی، لَهَوا عن طلبِ غیری».
فقال له إخوتُه:
- «لِمَ نفعلُ ذلک؟ لِنَبقی بعدَک؟ لا أرانا اللَّهُ ذلکَ أبداً، قبّح اللَّهُ العیشَ بعدَک».
وتکلّم أهلُه کلّهم مثل ذلک.
ثمّ قام مسلم بن عوسجة الأسدیّ فقال:
- «نحن نُخلِّی عنک، وبِمَ نُعْذَر فیک! واللَّهِ، لو لم یکن معی سلاحٌ، لقذفتُهم بالحجارة دونک حتّی أموتَ، ویعلم اللَّه أنّا حفظنا غیبةَ رسول اللَّه- صلّی اللَّه علیه- واللَّه، لو علمتُ أنِّی أقتَلُ، ثمّ أحیی، ثمّ أقتَلُ، ثمّ أحرَقُ، ثمّ یُذری بی، یُفعَل بی ذلک سبعین مرّة، ما فارقتُک. فکیفَ وإنّما هی قتلةٌ واحدةٌ، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاءَ لها أبداً».
ثمّ قام زهیر بن القین، فقال مثل ذلک، وتکلّم جماعةُ أصحابه بمثل ذلک، وأشبهَ کلامُ بعضهم کلامَ بعضٍ.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 68- 69
__________________________________________________
- پس از او، زهیر بن قین (رحمة اللَّه علیه) برخاسته گفت: به خدا من دوست دارم کشته شوم، سپس زنده شوم، دوباره کشته شوم تا هزار بار و خدای عز وجل به وسیله من از کشته شدن تو و این جوانان از خاندانت جلوگیری فرماید.»
گروهی از یاران آن حضرت مانند این سخنان که همه نشانه پایداری و فداکاری خود بود، به عرض رساندند. پس حسین علیه السلام از همگان سپاسگزاری فرمود و پاداش نیکشان را خواست و به خیمه خود بازگشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 92- 95
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1202
«1» وعن سعد بن عبداللَّه: حدّثنا أحمد بن محمّد بن عیسی، حدّثنا الحسین بن سعید، حدّثنا النّضر بن «2» سوید، عن عاصم بن حمید، عن أبی حمزة الثّمالی، قال: [قال] علیّ ابن الحسین علیهما السلام: کنت مع أبی «3» اللّیلة الّتی قتل صبیحتها، فقال لأصحابه: هذا اللّیل فاتّخذوه جَمَلًا «4»، فإنّ القوم إنّما یریدوننی، ولو قتلونی لم یلتفتوا إلیکم، وأنتم فی حلٍّ وسعة، فقالوا: لا واللَّه، لا یکون هذا أبداً. «1»
قال: إنّکم تقتلون غداً کذلک «5» لا یفلت منکم رجل. «6» قالوا: الحمد للَّه‌الّذی شرّفنا بالقتل «7» معک. ثمّ دعا، وقال لهم: ارفعوا رؤوسکم وانظروا.
فجعلوا ینظرون إلی مواضعهم ومنازلهم من الجنّة، وهو یقول لهم: هذا منزلک یا فلان، «8» وهذا قصرک یا فلان، وهذه درجتک یا فلان «8». فکان الرّجل یستقبل الرّماح والسّیوف بصدره ووجهه لیصل إلی منزله من «9» الجنّة.
الرّاوندی، الخرایج والجرایح، 2/ 847- 848 رقم 62/ عنه: المجلسی، البحار، 44/
298؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 351- 352؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،
/ 268؛ القمی، نفس المهموم،/ 251- 252؛ المظفّر، بطل العلقمی «10»، 2/ 375- 376؛ المیانجی، العیون العبری،/ 90- 91؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 56
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2)- «البصری، عن» م، ه، ط. وما فی المتن کما فی البحار والعوالم انظر معجم رجال الحدیث: 19/ 151.
(3)- [زاد فی البحار والعوالم ونفس المهموم: فی].
(4)- «جنّة» البحار. یقال: اتّخذ اللّیل جملًا: أی‌سری اللّیل کلّه، وفی م، ه بلفظ «هذه اللّیلة فاتّخذوها جملًا».
(5)- «کلکم» البحار [ونفس المهموم].
(6)- [فی شرح الشّافیّة مکانه: فی الخرائج: عن زین العابدین علیه السلام أ نّه قال: لمّا کانت اللّیلة الّتی قُتل الحسین علیه السلام فی صبیحتها قام فی أصحابه، فقال علیه السلام: إنّ هؤلاء یریدوننی دونکم، ولو قتلونی لم یصلوا إلیکم، فالنّجاء النجاء، وأنتم فی حلٍّ منِّی، فإن أصبحتم معی قتلتم کلّکم! فقالوا: لا نخذلک ولا نختار العیش إلّامعک، فقال علیه السلام: إنّکم تقتلون کلّکم حتّی لا یفلت منکم أحد، فکان کما قال علیه السلام. وفی مثیر الأحزان مکانه قالوا ...].
(7)- [شرح الشّافیة: فی القتل].
(8- 8) [لم یرد فی البحار ونفس المهموم].
(9)- «منزلته فی» البحار.
(10)- [حکاه بطل العلقمیّ عن الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1203
(قال) وجمع الحسین علیه السلام أصحابه بین یدیه، ثمّ حمد اللَّه وأثنی علیه، وقال: اللَّهمّ لک الحمد علی ما علّمتنا من القرآن وفقّهتنا فی الدّین وأکرمتنا به من قرابة رسولک محمّد صلی الله علیه و آله و سلم وجعلت لنا أسماعاً وأبصاراً وأفئدة، فاجعلنا من الشّاکرین؛ أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحاباً أصلح منکم، ولا أعلم أهل بیت أبرّ ولا أوصل ولا أفضل من أهل بیتی، فجزاکم اللَّه جمیعاً عنِّی خیراً. إنّ هؤلاء القوم ما یطلبون أحداً غیری ولو قد أصابونی وقدروا علی قتلی لما طلبوکم أبداً، وهذا اللّیل قد غشیکم، فقوموا واتّخذوه جَمَلًا، ولیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من إخوتی، وتفرّقوا فی سواد هذا اللّیل وذرونی وهؤلاء القوم. فتکلّم إخوته وجمیع أهل بیته وقالوا: یابن رسول اللَّه فماذا تقول النّاس، وماذا نقول لهم، إنّا ترکنا شیخنا وسیّدنا وابن بنت نبیّنا محمّد صلی الله علیه و آله و سلم لم نرم معه بسهم، ولم نطعن برمح، ولم نضرب بسیف؟! لا واللَّه یابن رسول اللَّه لا نفارقک أبداً، ولکنّا نفدیک بأنفسنا ونقتل بین‌یدیک، ونرد موردک، فقبّح اللَّه العیش من بعدک. ثمّ تکلّم مسلم بن عوسجة الأسدیّ، فقال: یا ابن رسول اللَّه، أنحنُ نخلّیک هکذا، وننصرف عنک وقد أحاط بک هؤلاء الأعداء؟! لا واللَّه لایرانی اللَّه وأنا أفعل ذلک أبداً، حتّی أکسر فی صدورهم رمحی، وأضرب فیهم بسیفی، ما ثبت قائمه بیدی، ولو لم یکن لی سلاح أقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة، ولم أفارقک حتّی أموت بین یدیک. ثمّ تکلّم سعید بن عبداللَّه الحنفیّ، فقال: لا واللَّه یابن رسول اللَّه لا نخلیک أبداً حتّی یعلم اللَّه تبارک وتعالی أ نّا حفظنا فیک غیبة رسوله، وواللَّه لو علمت أ نّی أقتل، ثمّ أُحْیی، ثمّ أحرق حیّاً، یفعل بی ذلک سبعین مرّة لما فارقتک أبداً حتّی ألقی حمامی من دونک، وکیف لا أفعل ذلک؟ وإنّما هی قتلة واحدة ثمّ أنال الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبداً. ثمّ تکلّم زهیر بن القین البجلیّ، فقال: واللَّه یابن رسول اللَّه لوددت أنّی قتلتُ فیک، ثمّ نشرتُ، حتّی أقتل فیک ألف مرّة، وأنّ اللَّه قد دفع القتل عنک وعن هؤلاء الفتیة من إخوتک وولدک وأهل بیتک. قال: وتکلّم جماعة بنحو هذا الکلام وقالوا:
أنفسنا لک الفداء، ونقیک بأیدینا، ووجوهنا، وصدورنا، فإذا نحن قتلنا بین یدیک نکون قد وفینا وقضینا ما علینا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 246- 247
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1204
فجمع الحسین أصحابه وحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال بعد دعاء وکلام کثیر: وإنّی قد أذنت لکم فانطلقوا جمیعاً فی حلّ لیس علیکم منّی ذمام، هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملًا، ولیأخذ کلّ رجل بید رجل من أهل بیتی وتفرّقوا فی سوادکم ومدائنکم، فإنّ القوم إنّما یطلبوننی، ولو قد أصابونی لهوا عن طلب غیری.
فأبوا ذلک کلّهم، کما قال ابن حمّاد:
لست أنساه حین أیقن بالمو ت دعاهم وقام فیهم خطیبا
ثمّ قال ارجعوا إلی أهلکم فل - یس سوای أری لهم مطلوبا
فأجابوه والعیون سکوب وحشاهم قد شبّ منها لهیبا «1»
أیّ عذر لنا غداً حین نلقی جدّک المصطفی ونحن حروبا
فقال مسلم بن عوسجة الأسدیّ: واللَّه لو علمت أ نّی اقتل، ثمّ أحیی، ثمّ احرق، ثمّ أذری، یفعل بی ذلک سبعین مرّة ما ترکتک، فکیف وإنّما هی قتلة واحدة؟! ثمّ الکرامة إلی الأبد. وتکلّم سعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وزهیر بن القین، وجماعة من أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضاً. فأوصی الحسین علیه السلام أن لا یشقّوا علیه جیباً ولا یخمشوا وجهاً ولا یدعی بالویل والثّبور، وباتوا قارئین راکعین ساجدین.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 98- 99/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 241
وجمع الحسین علیه السلام أصحابه وحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد: فإنّی لا أعلم لی أصحاباً أوفی ولا خیراً من أصحابی، ولا أهل بیت أبرّ ولا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللَّه عنِّی جمیعاً خیراً، ألا وإنِّی قد أذنت لکم، فانطلقوا أنتم فی حلّ، لیس علیکم منِّی ذمام، هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جَمَلًا.
فقال له إخوته وأبناؤه وأبناء عبداللَّه بن جعفر: ولِمَ نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللَّه ذلک. وبدأهم العبّاس أخوه، ثمّ تابعوه.
__________________________________________________
(1)- سکب الماء: أنصب. وشبّ النّار: أوفدها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1205
وقال لبنی مسلم بن عقیل: حسبکم من القتل بصاحبکم مسلم، اذهبوا فقد أذنت لکم، فقالوا: لا واللَّه لا نفارقک أبداً، حتّی نقیک بأسیافنا، ونقتل بین یدیک، فأشرقت علیهم بأقوالهم هذه أنوار النّبوّة والهدایة، وبعثتهم النّفوس الأبیّة علی مصادمة خیول أهل الغوایة، وحرّکتهم حمیّة النّسب وسنّة أشراف العرب علی اقتناص روح المسلوب ورفض السّلب، فکانوا کما وصفهم بعض أهل البصائر بأ نّهم أمراء العساکر، وخطباء المنابر:
نفوس أَبَتْ إلّاتُراثَ أبیهم فهم بین موتورٍ لذاک وواترِ
لقد ألّفت أرواحهم حومة الوغَی کما أنستْ أقدامُهم بالمنابرِ
ثمّ قال مسلم بن عوسجة: نحن نخلّیک وقد أحاط بک العدوّ؟ لا أرانا اللَّه ذلک أبداً حتّی أکسر فی صدورهم رمحی، وأُضاربهم بسیفی ولو لم یکن لی سلاح لقذفتهم بالحجارة، ولم أفارقک.
وقام سعید بن عبداللَّه الحنفیّ وزهیر بن القین، فأجملا فی الجواب وأحسنا فی المآب.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 26- 27 1
«2» ثمّ جاء اللّیل «2»، فجمع الحسین علیه السلام أصحابه «3» فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ أقبل علیهم، فقال: أمّا بعد، فإنِّی لا أعلم أصحاباً أصلح منکم، ولا أهل بیت أبرّ «4» ولا أفضل من أهل بیتی، فجزاکم اللَّه جمیعاً عنِّی خیراً، وهذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملًا «1» «5» «6» ولیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، وتفرّقوا فی سواد هذا اللّیل، وذرونی وهؤلاء القوم «7»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [زاد فی تسلیة المجالس: باللّیلة].
(4)- [تسلیة المجالس: آثر].
(5- 5) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 267]
(6) (6*) [حکاه فی بحر العلوم،/ 280 وزاد فیه: ولو أصابونی لذهلوا عن طلب غیری].
(7)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1206
فإنّهم لا یریدون غیری، (6*) فقال له إخوته «1» وأبناؤه وأبناء «1» عبداللَّه بن جعفر: ولِمَ نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللَّه ذلک أبداً «2» بدأهم بذلک «2» القول العبّاس بن علیّ علیه السلام «3» ثمّ تابعوه «3» «4».
قال الرّاوی: ثمّ نظر إلی بنی عقیل، فقال: حسبکم من القتل بصاحبکم مسلم، اذهبوا فقد أذنت لکم (5*) وروی من طریق آخر، قال: «5» فعندها تکلّم «5» إخوته وجمیع أهل بیته وقالوا: یا ابن رسول اللَّه فما یقول النّاس لنا، وماذا نقول لهم، نقول: إنّا ترکنا شیخنا وکبیرنا وابن بنت نبیّنا، لم نرم معه بسهم، ولم نطعن معه برمح، ولم نضرب بسیف؟! لا واللَّه یا ابن رسول اللَّه لا نفارقک أبداً، ولکنّا نقیک «6» بأنفسنا حتّی نقتل بین یدیک، ونرد موردک، فقبّح اللَّه العیش بعدک، «7» ثمّ قام مسلم بن عوسجة، وقال: نحن نخلّیک هکذا وننصرف عنک وقد أحاط بک هذا العدوّ! لا واللَّه لا یرانی اللَّه أبداً وأنا أفعل ذلک حتّی أکسر فی صدورهم رمحی وأضاربهم بسیفی، ما ثبت قائمُهُ بیدی، ولو لم یکن لی سلاح أقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة، ولم أفارقک أو أموت معک «8».
قال: وقام سعید بن عبداللَّه الحنفیّ، فقال: لا واللَّه یا ابن رسول اللَّه لا نخلّیک أبداً، حتّی «9» یعلم اللَّه «9» أنّا قد حفظنا فیک وصیّة «10» رسوله محمّد صلی الله علیه و آله و سلم، ولو علمت أنِّی اقتل
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: وبنو عمّه وأولاد]
(2- 2) [تسلیة المجالس: وکان الّذی بدأ بهذا]
(3- 3) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء]
(4) [زاد فی تسلیة المجالس: الباقون]
(5- 5) [تسلیة المجالس: فتکلّم]
(6) [تسلیة المجالس: نفدیک]
(7- 7) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 267- 268]
(8) [لم یرد فی تسلیة المجالس]
(9- 9) [تسلیة المجالس: نعلم]
(10)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والأسرار]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1207
فیک، ثمّ احیی، «1» ثمّ أخرج حیّا «1»، ثمّ اذری یفعل ذلک بی سبعین مرّة ما فارقتک حتّی ألقی حِمامی «2» دونک، «3» وکیف لا أفعل ذلک «3»؟! وإنّما هی قتلة واحدة، ثمّ أنال الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبداً «4»، ثمّ قام زهیر بن القین وقال: واللَّه یا ابن رسول اللَّه لوددتُ أنّی قُتلتُ، ثمّ نُشرتُ ألف مرّة وأنّ اللَّه تعالی قد دفع «5» القتل «6» عنک وعن هؤلاء الفتیة من إخوانک وولدک وأهل بیتک. وتکلّم جماعة من أصحابه بنحو ذلک، وقالوا: أنفسنا لک الفداء نقیک بأیدینا ووجوهنا، فإذا نحن قتلنا بین یدیک نکون قد وفینا لربِّنا وقضینا ما علینا. (7*). «7»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 90- 93/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 176- 177؛
مثله محمّد بن أب طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 269- 271؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 1/ 337- 338 7
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: ثمّ أحرق].
(2)- [زاد فی تسلیة المجالس والأسرار: مِن].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(5)- [الأسرار: رفع].
(6)- [زاد فی تسلیة المجالس: هذه الفتنة].
(7)- سپس شب فرا رسید. حسین علیه السلام یارانش را جمع کرد و خدای را سپاس گفت و ستایش کرد. سپس روی به یاران کرد و فرمود: «اما بعد! حقیقت این است که من نه یارانی نیکوتر از شما می‌شناسم و نه خاندانی نیکوکارتر و بهتر از خاندان خودم. خداوند به همه شماها پاداش نیک عطا فرماید. اینک تاریکی شب شما را فرا گرفته است. شبانه حرکت کنید و هر یک از شما دست یکی از خانواده مرا بگیرد و در تاریکی شب پراکنده شوید و مرا با اینان بگذارید که به جز من، با کسی کاری ندارند.»
برادران و فرزندان و فرزندان عبداللَّه بن جعفر یکصدا گفتند: «چرا چنین کنیم؟ برای این که پس از تو زنده بمانیم؟ خداوند هرگز چنین چیزی را به ما نشان ندهد.»
این سخن را نخستین بار عباس بن‌علی گفت و دیگران به دنبال او.
راوی گفت: سپس روی به فرزندان عقیل کرد و فرمود: «کشته شدن مسلم از شما خانواده، برای شما کافی است. من اجازه دادم شماها راه خود بگیرید و بروید.»
و به روایت دیگر، حسین علیه السلام که چنین گفت؛ برادران و همگی خاندان او به سخن درآمدند و گفتند: «پسر پیغمبر! پس مردم به ما چه می‌گویند؟ و ما به مردم چه بگوییم؟ بگوئیم رئیس و بزرگ و پسر پیغمبر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1208
فجمع الحسین علیه السلام أصحابه، وقال: اثنی علی اللَّه أحسن الثّناء وأحمده علی الشّدّة والرّخاء، معاشر المؤمنین! لست أعلم أصحاباً أصبر منکم، ولا أهل بیت أوفی وأفضل من أهل بیتی، فجزاکم اللَّه تعالی عنّی أحسن الجزاء، وإنّی أظنّ أنّ آخر أیّامی هذه مع هؤلاء القوم الظّالمین، وقد أبحتکم، فما فی رقابکم منِّی ذمام وحرج، وهذا اللّیل قد انسدل علیکم، فلیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی وتفرّقوا فی البیداء یمیناً وشمالًا عسی أن یفرح اللَّه عنّا وعنکم، فإنّ القوم یطلبونی دونکم.
فقال له إخوته وبنو أخیه وموالیه وبنو عبداللَّه بن جعفر: لم نفعل ذلک یا سیِّدنا، ولا أرانا اللَّه فیک سوء ولا مکروهاً.
ثمّ قال لأولاد مسلم بن عقیل: حسبکم من القتل بأبیکم مسلم، فقد أذنت لکم،
__________________________________________________
- خودمان را رها کردیم و در رکابش نه تیری رها کردیم و نه نیزه‌ای به کار بردیم و نه شمشیری زدیم؟ نه به خدا قسم ای پسر پیغمبر هرگز از تو جدا نخواهیم شد؛ بلکه به جان و دل نگهدار تو خواهیم بود تا آن که در برابر تو کشته شویم و به سرنوشت تو دچار گردیم. خدا زشت گرداند زندگی بعد از تو را.»
سپس مسلم بن عوسجه برخاست و عرض کرد: «ما تو را این‌چنین رها کنیم و برویم درحالی که این دشمن گرداگرد تو را گرفته است؟ نه به خدا قسم خداوند هرگز نصیبم نکند که من چنین کاری کنم؟ هستم تا نیزه‌ام را در سینه‌شان بشکنم و تا قبضه شمشیر در دست دارم با شمشیرشان بزنم و اگر اسلحه نداشته باشم با پرتاب سنگ با آنان خواهم جنگید و از تو جدا نخواهم شد تا با تو شربت مرگ را بیاشامم.»
راوی گفت: سعید بن عبداللَّه حنفی برخاست و عرض کرد: نه به خدا ای پسر پیغمبر هرگز ما تو را رها نکنیم تا خداوند بداند که ما سفارش پیغمبر را درباره تو نگه‌داشته‌ایم و اگر من دانستمی که در راه تو کشته می‌شوم و سپس زنده می‌شوم و سپس ذرّات وجودم را به باد می‌دهند و هفتاد بار با من چنین می‌شد، من از تو جدا نمی‌شدم تا آن که در رکاب تو کشته شوم و اکنون چرا چنین نکنم با این که یک کشته شدن بیش نیست و به دنبالش عزّتی که هرگز ذلّت نخواهد داشت.»
سپس زهیر بن قین برخاست و گفت: به خدا قسم ای پسر پیغمبر، دوست دارم که من کشته شوم، سپس زنده شوم و هزار بار این عمل تکرار شود؛ ولی خدای تعالی کشته شدن را از جان تو و جان این جوانان که برادران و فرزندان و خاندان تواند، باز گیرد، و جمعی دیگر از یاران آن حضرت به همین مضامین سخن گفتند و عرض کردند: جانهای ما به فدایت. ما دستها و صورتهای خود را سپر بلای تو خواهیم کرد که اگر درپیش روی تو کشته شویم، به عهدی که با پروردگار خود بسته‌ایم، وفادار بوده و وظیفه ای که به عهده داریم، انجام داده باشیم.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 90- 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1209
فقالوا: معاذ اللَّه یا سیِّدنا، إذا نحن ترکناک فماذا تقول النّاس لنا؟ وماذا نقول لهم؟ لا کان ذلک أبداً، بل نفدیک بأرواحنا وأنفسنا، ونقاتل معک الأعداء حتّی نرد موردک، فقبحاً للعیش بعدک.
قال: ثمّ قام إلیه مسلم بن عوسجة رحمه الله، قال: أنخلّیک یا ابن رسول اللَّه وحیداً فریداً، فبما نعتذر غداً عند جدّک وأبیک وامّک وأخیک، واللَّه لُاکسرن فیهم رمحی ولأضربنّهم بسیفی ما ثبت قائمه بیدی، واللَّه لو لم یکن معی سلاح اقاتلهم به لُاقاتلنّهم بالحجارة حتّی یعلم اللَّه تعالی أنِّی قد حفظت ذرِّیّة نبیّه، واللَّه لو أنِّی اقتل، ثمّ احیا، ثمّ اقتل، ثمّ احرق ویُفعل بی ذلک سبعین مرّة ما ترکتک، فکیف وهی قتلة واحدة وبعدها الکرامة الّتی لا أوفی منها؟
ثمّ جلس وقام زهیر بن القین رحمه الله وقال: یا ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله! وددت أنِّی اقتل، ثمّ احیا، هکذا ألف مرّة ویدفع اللَّه عنک وعن هؤلاء الفتیة الّذین حولک القتل.
قال: وتکلّم أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضاً وقالوا: واللَّه لا نفارقک وأنفسنا دون نفسک، نفدیک بأرواحنا من جمیع الأسواء، فإذا نحن قُتلنا فقد قضینا ما علینا. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 61- 63 1
__________________________________________________
(1)- جناب سید شهدا در آن شب، اصحاب گرام خود را جمع نمود. امام زین العابدین علیه السلام گفت که: «من در آن وقت بیمار بودم. خود را بر زمین کشیدم تا به نزدیک آن حضرت رسیدم. شنیدم که به اصحاب خود می‌گفت: ثنا می‌کنم خداوند خود را به نیکوترین ثناها، و حمد می‌کنم او را بر شدت و رخا و نعمت و بلا. خداوندا، تو را حمد می‌کنم بر آن که ما را گرامی داشتی به پیغمبری و قرآن را به ما تعلیم کردی و دین خود را به ما عطا کردی و ما را چشمان بینا و گوشهای شنوا و دلهای با نور و ضیاء بخشیدی. پس بگردان ما را از شکر کنندگان؛ اما بعد بدرستی که من نمی‌دانم اصحابی وفادارتر و نیکوکارتر از اصحاب خود، واهل بیتی پاکیزه‌تر و شایسته‌تر و حق شناس‌تر از اهل بیت خود. پس خدا شما را جزای نیکو عطاکند از جانب من. بر من نازل شده است حالتی که مشاهده می‌نمایید. من شما را مرخص گردانیدم و بیعت خود را از گردن شما گشودم و از شما توقع نصرت و معاونت و مرافقت ندارم. در این وقت، پرده سیاه شب شما را فرو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1210
__________________________________________________
- گرفته است. به هر طرف که خواهید، بروید که ایشان مرا می‌طلبند و با من کار دارند؛ چون مرا بیابند، دیگری را طلب نمی‌نمایند.»
در این‌حال، عباس وسایر برادران بزرگوار آن‌حضرت برخاستند و گفتند: «هرگز از تو جدا نمی‌شویم. خدا ننماید به ما روزی را که بعد از تو زنده باشیم. دست از دامان تو برنمی‌داریم و جان خود را فدای تو کردن از سعادت خود می‌شماریم.»
پس حضرت رو به اولاد مسلم بن عقیل آورد و فرمود که: «شهادت مسلم شما را بس است. من شما را مرخص گردانیدم به هر طرف که خواهید، بروید.»
آن سعادتمندان گفتند: «ای فرزند رسول خدا! مردم چه گویند به ما هرگاه شیخ و بزرگ و سید و فرزند بهترین اعمام خود و فرزند پیغمبر خود را یاری نکنیم و در نصرت او شمشیری و نیزه‌ای به کار نبریم. نه به خدا سوگند که از تو جدا نمی‌شویم تا برویم به هر جا که می‌روی و جان و خون خود را فدای جان مکرم و خون محترم تو گردانیم و حقّ تو را ادا نماییم. لعنت خدا بر زندگانی بعد از چون تو امامی!»
پس مسلم بن عوسجه برخاست و گفت: «آیا ما دست از یاری تو برمی‌داریم و اگر چنین کنیم، چه عذر نزد پروردگار خود بگوییم؟ نه به خدا سوگند که از تو جدا نمی‌شویم تا نیزه‌های خود را در سینه‌های دشمنان تو فرو بریم و تا دسته شمشیر در دست ماست، دمار از مخالفان تو برمی‌آوریم و اگر حربه نداشته باشیم که با ایشان محاربه بنماییم، با سنگ با ایشان جنگ خواهیم کرد و دست از یاری تو برنمی‌داریم تا خدا بداند که حرمت پیغمبر او را در حقّ تو رعایت کرده‌ایم. به خدا سوگند که اگر بدانیم که هفتاد مرتبه کشته می‌شویم و سوخته می‌شویم و خاکستر ما را بر باد می‌دهند، از تو جدا نمی‌شویم. پس چگونه از تو مفارقت نماییم و حال آن که یک کشته شدن است و بعد از آن، سعادت ابدی آخرت است که نهایت ندارد.»
پس زُهَیْر بن قَیْن برخاست و گفت: «به خدا سوگند که من راضیم که هزار مرتبه کشته شوم و زنده شوم و باز کشته شوم و هزار جان را فدای تو و اهل بیت تو کنم.»
و سایر آن سعادتمندان بر این منوال سخن گفتند و حضرت ایشان را دعا کرد.
به روایت دیگر: حضرت در آن وقت، جاهای ایشان را در بهشت به ایشان نمود. حور و قصور و نعیم موفور خود را مشاهده کردند و یقین ایشان زیاده گردید، و به آن سبب الم نیزه و شمشیر و تیر بر ایشان نمی‌نمود و شربت شهادت بر ایشان گوارا بود.
از حضرت امام حسن عسکری علیه السلام منقول است که چون لشکر مخالف حضرت سیدشهدا را احاطه کردند، حضرت؛ اصحاب خود را جمع کرد و فرمود: «من بیعت خودرا بر شما حلال کردم. اگر خواهید به قبایل و عشایر خود ملحق شوید! و با اهل بیت و خویشان خود گفت: «شما را نیز مرخّص گردانیدم. شما تاب مقاومت این گروه بی‌شمار را ندارید.»
پس جمعی از منافقان و مردم ضعیف الایمان مفارقت آن حضرت را بر سعادت ابدی اختیار کردند و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1211
__________________________________________________
- پراکنده شدند. اهل بیت و خویشان و خواص اصحاب آن حضرت که به قوت ایمان و یقین از عالمیان ممتاز بودند، گفتند: «ما از تو مفارقت نمی‌نماییم و در حزن و اندوه و محنت و بلا با تو شریکیم، و قرب خدا را منوط به خدمت تو می‌دانیم.»
حضرت فرمود: «چون بر خود قرار دادید، آن چه من بر خود قرار داده‌ام، پس بدانید که حق تعالی منازل شریفه و درجات رفیعه را نمی‌بخشد، مگر به کسی که در راه او متحمّل مکاره عظیمه و شداید مؤلمه گردد. بدانید که تلخ و شیرین دنیای فانی نظر به دار باقی مانند خوابی است که کسی بیند و بیدار شود، و فایز و رستگار کسی است که در آخرت فایز و رستگار گردد. شقی و بدبخت کسی است که نعیم باقی آخرت را از دست بدهد.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 649- 651
و از این سوی حسین علیه السلام نیز به معسکر خویش باز شد و مکشوف افتاد که این مخاصمت به مسالمت نخواهد پیوست، پس اصحاب خویش را طلب فرمود و در میان ایشان ایستاده شد. سید سجاد علیه السلام حدیث می‌کند که: «من با شدت مرض نزدیک شدم تا گوش دارم چه فرماید.»
[سپس کلام امام علیه السلام را ذکر می‌کند که در ارشاد و تاریخ طبری ذکر شد].
زین العابدین علیه السلام می‌فرماید: شنیدم که پدر من در میان اصحاب، خدای را به سپاس بستود و به نیایش 1 ستایش فرمود. آن گاه گفت: «ای پروردگار من! سپاس می‌گذارم تو را که ما را به تشریف نبوت تکریم فرمودی و مرموزات قرآن را تعلیم نمودی و معضلات 2 دین را مفهوم داشتی و ما را گوش شنوا و دیده بینا و دل دانا کرامت کردی و در شمار سپاس گزاران آوردی. همانا من اصحابی و فاکیش‌تر از اصحاب خود و اهل بیتی نیکوکارتر از اهل بیت خود ندانم. خداوند شما را جزای خیر دهاد! دانسته باشید که من گمان دیگر در حق این جماعت داشتم و ایشان را در طریق اطاعت و متابعت می‌انگاشتم. اکنون آن پندار دیگر گونه صورت بست. لاجرم ذمت شما را از حمل عهد و بیعت خود سبکبار ساختم و شما را رخصت کردم تا به هر جانب که خواهید، کوچ دهید. اکنون که سیاهی شب جهان را در پرده خویش در افکنده، آن را شتری به دست کنید و دست یک تن از اهل بیت مرا فرا گیرید و در بلاد و امصار 3 پراکنده شوید. همانا این جماعت مرا می‌جویند؛ چون مرا دست یازند، به غیر من نپردازند.»
پاسخ اهل بیت حسین علیه السلام را
چون ابوعبداللَّه علیه السلام سخن به این جا آورد، فرزندان و برادران و برادرزادگان و پسرهای عبداللَّه آغاز سخن کردند و گفتند: «لا واللَّه! ما به این کار گردن ننهیم و بعد از تو زندگانی نخواهیم.» لا أرانا اللَّه ذلک أبداً. خداوند ما را هرگز به این ناستوده کردار دیدار نکند.»
نخستین عباس بن علی بن أبی طالب علیهم السلام آغاز سخن کرد و لختی به این منوال بپرداخت. ...
چون سخن بدین جا آورد، زهیربن القین برخاست.
[سپس کلام زهیر را ذکر می‌کند که ما آن را در ارشاد ذکر کردیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1212
__________________________________________________
- گفت: «سوگند با خدای دوست دارم که کشته شوم، آن گاه زنده گردم، بدین گونه تا هزار کرت مرا بکشند و زنده گردانند و در ازای آن خداوند تو را و جوانان اهل‌بیت تو را مقتول و مظلوم نگذارد.»
و هر یک از اصحاب بدین منوال شبیه به یکدیگر سخن کردند. و حسین علیه السلام همگان را به دعای خیر یاد کرد.
در کتاب «جلاء العیون» عبداللَّه‌بن محمد رضا الحسینی مسطور است که: از پس مقالات اصحاب، مقام هر یک از ایشان را در بهشت نمودار فرمود و حور و قصور هر یک را با ایشان بنمود و بر یقین هر یک بیفزود و از این روی، احساس الم سیف و سنان نمی‌کردند و در تقدیم شهادت تعجیل می‌نمودند.
1. نیایش: دعا با تضرع و زاری.
2. معضلات: مشکلات.
3. امصار، جمع مصر: شهر.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّدالشّهدا علیه السلام، 2/ 204- 206، 207- 208
بفرمود تا منادی ندا کرد. حسین و اصحاب او را یک امروز و یک امشب مهلت بر نهادیم؛ یعنی از این افزون ایشان را مهلت نیست و این کردار بر حسین و اصحاب حسین دشوار افتاد و آن حضرت در میان اصحاب خویش به خطبه به پای خاست. [سپس کلام امام علیه السلام را نقل می‌کند و ما آن را در امالی شیخ صدوق ذکر کردیم].
عرض کرد: «بارخدایا! به درستی که هیچ اهل‌بیتی را از اهل‌بیت خود مهربان‌تر و نیکوتر و پاک‌تر و طاهرتر و زکی‌تر و نه اصحابی را از اصحاب خود بهتر نشناخته‌ام. همانا حوادث و بلایای آن‌چه را نگران هستید، بر من فرود گشته است و شماها از عقد بیعت من بیرون باشید و مرا در گردن شماها بیعت و ذمتی نیست و این تاریکی شب است که جهان را در سپرده و شما را در پرده گرفته و این شب را از بهر خود جمل فرا گیرید- و این عبارت مثلی است که در مقام وصیت به بیداری و جمله شب راه سپاری گویند، یعنی در این شب خواب به چشم نیارید و تا بامداد راه سپارید- و از این بلیّت که من بدان اندرم آسایش گیرید؛ چه این جمله تدارک و تهیه این جماعت به تمامت در طلب من باشد و چون بر من استیلا جویند، با دیگران طلب و طمع نبندند.»
معلوم باد که در این فرمایش امام که بیعت خویش را از شما برگرفتم، مقصود بیعت ظاهر و تعصب عربی و جانبازی در رکاب است. وگرنه بیعت امام شکستن ندارد؛ یعنی این بیعت را به فرمان من از خود برداشته شمارید و چون به امر من می‌باشید؛ نه آن است که شما بیعت مرا شکسته باشید.
[سپس کلام عبداللَّه بن مسلم را نقل می‌کند که ما آن را در امالی شیخ صدوق نقل کردیم].
آن هنگام عبداللَّه بن مسلم بن عقیل بن ابی‌طالب رضی الله عنه‌به پای خاست و در آن حضرت معروض داشت: «ای پسر رسول خدای! اگر ما چنین کنیم و تو را بگذاریم و بگذریم، مردمان در حق ما چه گویند که بزرگ و آقا و پسر سید اعمام و پسر پیغمبر خود، سید پیغمبران را تنها و بی‌یار و غمگسار بگذاشتیم و در حضرتش
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1213
(وروی) أبومخنف عن الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ، قال: لمّا کانت اللّیلة العاشرة خطب الحسین علیه السلام أصحابه وأهل بیته، فقال فی کلامه: هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملًا، ولیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، فإنّ القوم إنّما یطلبونی. فأجابه العبّاس وبقیّة أهله بما تقدّم فی تراجمهم، ثمّ أجابه مسلم بن عوسجة بما ذکر، وأجابه سعید بما ذکر. ثمّ قام زهیر، فقال: واللَّه لوددت إنّی قُتلت، ثمّ نُشرت، ثمّ قُتلت حتّی اقتل کذا ألف قتلة، وإنّ اللَّه یدفع بذلک القتل عن نفسک، وعن أنفس هؤلاء الفتیة من أهل بیتک. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 97 1
__________________________________________________
- استعمال سیف و سنان دفع دشمنان ناکرده روی برکاشتیم. سوگند با خدای چنین نکنیم و چنین نرویم و به هر کجا تو باشی، باشیم. به جز در رکاب تو ذهاب و ایابی ندانیم و در حضور تو با دشمن تو جنگ درافکنیم و خویشتن را برخی 1 تو سازیم و در حضور تو در خون خویش بغلطیم و چون آن جمله به پای بردیم؛ همانا آن‌چه بر ما واجب است، به جای نهاده باشیم و آن‌چه بر گردن ما لازم است، آسوده بیرون شده باشیم.» کلمات زهیر بن قین:
[سپس کلام زهیر را بیان می‌کند که ما آن را در امالی شیخ صدوق ذکر کردیم].
چون کلمات عبداللَّه بن مسلم به پای رفت، زهیر بن القین در حضرت حسین به پای خاست و عرض کرد: «ای فرزند رسول خدای! همانا دوست می‌دارم در راه تو و آنان که با تو هستند، کشته شوم و هم زنده گردم و دیگرباره کشته گردم و دیگرباره زنده شوم و این کار به یکصد بار پیوسته گردد و من همی در طرد و دفع اعدای تو کشته و زنده شوم و خدای به سبب این کردار من و فدا شدن من، این بلیّت را از شما اهل‌بیت بگرداند.»
فقال له ولأصحابه: «جزیتم خیراً.»
امام حسین در پاسخ زهیر و دیگر یارانش (علیهم الرحمة والرضوان) فرمود: «خدای شما را پاداش نیک فرماید!»
آن‌گاه بفرمود حفیره و کنده کوچکی در پیرامون لشگر خود همانند خندق بکندند و هم بفرمود از چوب و هیزم انباشته نمودند.
1. برخی: فدایی.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 97- 99
(1)- (د) حسین علیه السلام شب هنگام یاران خود را جمع کرد. علی بن الحسین گوید: با آن که بیمار بودم، نزدیک رفتم تا آن چه گوید، بشنوم. شنیدم، پدرم به اصحاب گفت: «بهترین ستایش را بر خدا نمایم و بر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1214
__________________________________________________
- سود و زیان او را سپاس گذارم. بار خدایا! من تو را سپاس گویم که ما خانواده را به نبوت گرامی داشتی و قرآن را به ما آموختی و در دین دانا ساختی و به ما گوشهای شنوا و دیده بینا و دل روشن دادی. ما را از شکر گزاران خود بپذیر.
اما بعد! در میان اصحاب جهان با وفاتر و بهتر از اصحاب خود نمی‌دانم و در میان خانواده‌ها مهربانتر و گرم‌تر و بهتر از افراد خانواده خود نمی‌شناسم. خدا شما همه را از طرف من جزای خیر دهد. هلا من یک روزی از طرف این دشمنان برای خود گمان بردارم! من به همه شما اجازه دادم تا همه شماها آزادانه بروید و من شما را حلال کردم. پیمان و تعهدی ندارید. این شب تار شما را فرا گرفته است. در امواج ظلمت آن خود را از گرداب بیرون کشید. هر کدام از شما دست یکی از افراد خاندان مرا بگیرید و در روستاها و شهرها پراکنده شوید تا خدا گشایش دهد؛ زیرا این مردم بس مرا می‌خواهند و اگر مرا گرفتار کنند، از جستجوی دیگران بگذرند.
برادران و پسران و برادر زادگان و پسران عبداللَّه بن جعفر یک زبان گفتند: «ما چنین کاری نکنیم. بعد از تو زنده باشیم! خدا چنین روزی نیاورد.»
عباس آغاز سخن کرد و دیگران از او پیروی کردند. سپس رو به فرزندان عقیل کرد و فرمود: «همان جانبازی مسلم برای شما بس است. شما بروید. من به شما اجازه دادم.»
گفتند: «سبحان اللَّه!» مردم به ما چه می‌گویند؟ می‌گویند: سرور و آقا و عمو زادگان خود را که بهترین عمو زادگانند، واگذاردیم و با آن‌ها تیری از کمان رها نکرده و نیزه ای نزده و شمشیری به کار نبردیم و ندانستیم چه کردند؟! نه به خدا! این کار نکنیم؛ ولی جان و مال و خاندان را قربانت کنیم و به همراه تو نبرد کنیم تا به سرنوشت تو برسیم. زشت باد زندگی بعد از تو.» مسلم‌بن عوسجه از جا برخاست و گفت: «ما دست از تو بداریم و هنوز نزد خدا در ادای حقت، خویش را معذور نکرده باشیم؟! نه به خدا! نیزه به سینه دشمن فرو کنم و تا دسته شمشیر در دست دارم بر آن‌ها به کار برم و اگر سلاح به دستم نماند که با آن‌ها بجنگم، سنگ به آن‌ها بپرانم. به خدا دست از تو برنداریم تا خدا داند که ما رسول خدا را بعد از او درباره تو منظور داشتیم. به خدا اگر بدانم که کشته می‌شوم و زنده می‌شوم و سپس کشته می‌شوم و سوخته می‌شوم و خاکسترم را باد می‌دهند و هفتاد بارم چنان کنند، از تو جدا نشوم تا در آستانت بمیرم. چگونه فداکاری نکنم که یک کشته شدن است و تا همیشه کرامت عظیمی در پی است. زهیر بن قین از جا برخاست و گفت: «به خدا من دوست دارم کشته شوم و زنده شوم و باز کشته شوم تا هزار بار و خدای عز وجل با این کشتار من از تو و خاندانت دفاع کند.» همه یارانش یک نفس قریب به این مضمون پاسخ دادند (ط) و گفتند: «به خدا از تو جدا نشویم (جان ما قربانت). با گلو و چهره و دست خود، تو را نگهداری کنیم و چون ما همه کشته شدیم، وظیفه خود را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1215
وقال رضی الله عنه أیضاً لیلة العاشر من المحرّم: واللَّه لوددت إنّی قُتلت، ثمّ نُشرت ألف مرّة وإنّ اللَّه تعالی قد دفع عنک وعن هؤلاء الفتیة من إخوانک وولدک وأهل بیتک.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 382
ولمّا وافته بیعة أهل الکوفة خرج من مکّة سائراً إلیها لثمان خلون من ذی الحجّة، وروی أ نّه لمّا أراد الخروج إلی العراق خطب أصحابه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: إنّ هذه الدّنیا قد تنکّرت وأدبر معروفها، فلم یبق إلّاصبابة کصبابة الإناء، وخسیس عیش کالمرعی الوبیل، ألا ترون أنّ الحقّ لا یعمل به، وأنّ الباطل لا ینهی عنه، لیرغب المرؤ فی لقاء ربّه، فإنِّی لا أری الموت إلّاسعادة، والحیاة مع الظّالمین إلّاشقاوة.
فقام إلیه زهیر بن القین البجلیّ، فقال: قد سمعت مقالتک هدیت، ولو کانت الدّنیا باقیة وکنّا مخلّدین فیها، وکان فی الخروج مواساتک ونصرتک لاخترنا الخروج منها معک
__________________________________________________
- انجام داده باشیم.»
زبان حال، همه را در این شعر سروده است:
شاها! من ار به عرش رسانم سریر فضل مملوک این جنابم و محتاج این درم
گر بَر کنم دل از تو و بردارم از تو مهر این مهر برکه افکنم؟ این دل کجا برم؟
خدا آن‌ها را از طرف حسین پاداش خیر دهد و آن حضرت به منزل خود برگشت.
خدا را زان جوانان شکیبا که در مردم ندیدم همچو آن‌ها
کرامت این بود نی جامی از شیر خلیط آب و گردد بول بر پا
قطب راوندی از ثمالی روایت کرده است:
علی بن الحسین علیه السلام فرمود: من آن شب که پدرم فردایش کشته شد، با او بودم. به یارانش گفت: «این شب را شتر خود کنید. این مردم بس مرا خواهند و اگر مرا بکشند، به شما نگرایند. شما در حل و وسعتید.»
گفتند: «به خدا هرگز چنین نباشد.»
فرمود: «فردا شما همه کشته شوید و یکی از شما به در نرود.»
گفتند: «حمد خدا را که به ما شرف شهادت با تو را داد.»
بعد برای آن‌ها دعا کرد و فرمود: «اکنون سر بردارید ونگاه کنید.»
آن‌ها جای خود را در بهشت دیدند و آن حضرت منزل یکان یکان آن‌ها را به آن‌ها نشان می‌داد و هر کدام سینه و چهره جلو شمشیر می‌دادند که زودتر به منزل خود در بهشت وارد شوند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 100- 101، 102
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1216
علی الإقامة فیها. فجزّاه الحسین بن علیّ علیهما السلام خیراً، ثمّ قال:
سأمضی وما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّاً وجاهدَ مُسْلما
وواسی الرِّجال الصّالحینَ بنفسه وفارقَ مثبوراً وجاهد مُجرما
فإن عشت لم أندم وإن متّ لم ألم کفی بک داءً أن تعیش وتُرغما
مجدالدّین الیمنی، التّحف،/ 58

موقفه فی عسکر الامام علیه السلام «1»

وعبّأ الحسین أصحابه صلاة الغداة [...] فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 395، أنساب الأشراف، 3/ 187
وعبّأ الحسین علیه السلام أصحابه [...] فجعل زهیر بن القین علی میمنته.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
قال: وعبّأ الحسین أصحابه [...] فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 422/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286؛ القمّی، نفس
المهموم،/ 237
وأصبح الحسین علیه السلام فعبّأ أصحابه بعد صلاة الغداة [...] فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه.
المفید، الإرشاد، 2/ 98/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 4؛ البحرانی، العوالم، 17/
248؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 278؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 271؛ مثله
الفتّال، روضة الواعظین،/ 158؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 236
ولمّا أصبح الحسین علیه السلام یوم الجمعة عاشر المحرّم، وفی روایة یوم السّبت، عبّأ أصحابه [...] فجعل علی میمنته زهیر بن القین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 4
__________________________________________________
(1)- [راجع حوله مفصّلًا فی الجزء 9، ص 351 إلی 364 من موسوعة الإمام الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1217
فجعل علیه السلام زهیر بن القین علی المیمنة. «1»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 100
وعبّأ الحسین أصحابه بالغداة [...] فجعل زهیر بن القین فی میمنته.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 437
فصفّهم، فجعل علی میمنته زهیر بن القین. «2»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 178
ثمّ إنّ الحسین علیه السلام عبّأ أصحابه [...] فجعل علی میمنته زهیر بن القین.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 275/ مثله ابن أمیر الحاجّ
شرح شافیة أبی فراس،/ 359
قال أبو مخنف رحمه الله: ثمّ إنّ عمر بن سعد (لعنه اللَّه) جمع أصحابه للحرب میمنة ومیسرة فجعل فی المیمنة شمر بن ذی الجوشن (لعنه اللَّه) ومعه عشرون ألف فارس، وجعل فی المیسرة خولّی بن یزید الأصبحیّ (لعنه اللَّه) ومعه عشرون ألف فارس ووقف بباقی الجیش فی القلب، وجمع الحسین علیه السلام أصحابه، فجعل زهیر بن القین ومعه عشرون فارساً، وجعل فی المیسرة هلال بن نافع البجلیّ ومعه عشرون فارساً، ووقف هو بباقی أصحابه فی القلب، وأدخل الأطفال والحرم فی الخیمة، وحفروا خندقاً حول الخیمة وملؤوه حطباً، وأضرموه ناراً لتکون الحرب من جهة واحدة.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 63
(وقال) أهل السّیر «3»: لمّا صفّ الحسین علیه السلام أصحابه للقتال، وإنّما هم «4» زهاء السّبعین،
__________________________________________________
(1)- حسین علیه السلام میمنه لشگر خود را به زهیر داد.
عمادالدین طبری، کامل بهایی، 2/ 281
و امیر المؤمنین حسین فرمود تا زهیربن القین بر دست راست باشد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 150
(2)- و زهیر بن القین را به میمنه میمنت آیین فرستاد.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 51
حضرت، زهیر بن القین را در میمنه لشگر سعادت اثر و حبیب بن مظاهر را در میسره مقرر فرمود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 654
پس زهیر بن القین را با بیست تن در میمنه بازداشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 229
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وأرباب المقاتل].
(4)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1218
جعل زهیر علی المیمنة، وحبیباً علی المیسرة، ووقف فی القلب، وأعطی الرّایة لأخیه العبّاس. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 97/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 184؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 142
قالوا: ولمّا عبّأ الحسین علیه السلام أصحابه للقتال، جعل فی میمنته زهیر بن القین.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 71
فرکبه وعبّأ أصحابه للقتال [...] فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 347
ثمّ صفّهم للحرب [...] فجعل زهیر بن القین فی المیمنة. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 375

خطبته فی صباح عاشوراء

وقال له زهیر بن القین: عباد اللَّه، إنّ ولد فاطمة أحقّ بالنّصر والودّ من ولد سمیّة، فإن لم تنصروهم فلا تقتلوهم، وخلّوا بین هذا الرّجل وابن عمّه یزید، فلعمری أنّ یزید لیرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین.
فرماه شمر بسهم وقال: اسکتْ أسکتَ اللَّه نأمَتَکَ. فقال له زهیر: ابشر بالحرق یوم القیامة، فقال له شمر: إنّ اللَّه قاتلُکَ وقاتِلُ أصحابک عن ساعة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 397، أنساب الأشراف، 3/ 188- 189
وخرج [الحسین علیه السلام] إلی أصحابه، فلمّا کان من الغد، خرج فکلّم القوم وعظّم علیهم حقّه، وذکّرهم اللَّه عزّ وجلّ ورسوله، وسألهم أن یخلوا بینه وبین الرّجوع، فأبوا
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: إلی آخر ما سیأتی فی محلِّه].
(2)- امام او را به فرماندهی جناح راست یارانش گماشت.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 87
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1219
إلّا قتاله أو أخذه حتّی یأتوا به عبیداللَّه بن زیاد، فجعل یکلّم القوم بعد القوم والرّجل‌بعد الرّجل، فیقولون: ما ندری ما تقول، فأقبل علی أصحابه، فقال: إنّ القوم لیسوا یقصدون غیری وقد قضیتم ما علیکم، فانصرفوا فأنتم فی حلّ. فقالوا: لا واللَّه یا ابن رسول اللَّه حتّی تکون أنفسنا قبل نفسک، فجزّاهم خیراً.
وخرج زهیر بن القین علی فرس له، فنادی: (یا أهل الکوفة! نذارِ لکم من عذاب اللَّه نذارِ. عباد اللَّه، ولد فاطمة أحقّ بالودّ والنّصر من ولد سمیّة، فإن لم تنصروهم فلا تقاتلوهم. أ یّها النّاس! إنّه ما أصبح علی ظهر الأرض ابن بنت نبیّ إلّاالحسین، فلا یعین أحد علی قتله ولو بکلمة إلّانغصه اللَّه الدّنیا وعذّبه أشدّ عذاب الآخرة)، ثمّ تقدّموا رجلًا رجلًا.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 230- 231
قال أبو مخنف: فحدّثنی علیّ بن حنظلة بن أسعد الشّبامیّ «1»، عن رجل من قومه شهد مقتل الحسین حین قُتل یقال له کثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ «2»؛ قال: لمّا «3» زحفنا قِبَل الحسین خرج إلینا زهیر «4» بن قَیْن علی «5» فرسٍ له ذَنوب، شاک «6» فی «7» السّلاح، فقال «8»: یا أهل الکوفة، نَذارِ لکم من عذاب اللَّه نَذارِ! إنّ حقّاً علی المسلم نصیحة أخیه «9» المسلم، ونحن حتّی الآن إخوة، وعلی دینٍ واحد «10» وملّة واحدة «10»، ما لم یقع بیننا وبینکم السّیف،
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: الشّامیّ، وهو أحد شهداء الطّفّ علیهم السلام، وابنه راوی أخبار الطّفّ].
(2)- [لعنة اللَّه علیه، وهو أحد قاتلی زهیر بن القین رضی الله عنه، أنظر استشهاده].
(3)- [فی العیون مکانه: قال الرّاوی: لمّا ...].
(4)- [فی بحر العلوم مکانه: قالوا: ولمّا زحف القوم نحو الحسین علیه السلام خرج زهیر ...].
(5)- [فی الأعیان مکانه: ولمّا خطب الحسین علیه السلام أهل الکوفة یوم عاشوراء ونزل، کان أوّل خطیب بعده زهیر بن القین، فخرج علی ...].
(6)- [فی البدایة مکانه: قال: وخرج من أصحاب الحسین زهیر بن القین علی فرس شاکّ ...].
(7)- [لم یرد فی بحر العلوم، وفی الکامل مکانه: وخرج زهیر بن القین علی فرس له فی ...].
(8)- [فی نهایة الإرب مکانه: فخرج زهیر بن القین علی فرس له شاکی السّلاح وقال ...].
(9)- [لم یرد فی الکامل].
(10- 10) [لم یرد فی الکامل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1220
«1» وأنتم للنّصیحة منّا «2» أهل «1»، فإذا وقع السّیف انقطعت العصمة، وکنّا «3» امّة وأنتم «4» امّة، إنّ اللَّه قد ابتلانا وإیّاکم بذرِّیّة نبیّه محمّد (ص) لینظر ما نحن وأنتم عاملون، إنّا ندعوکم إلی نصرهم وخذلان الطّاغیة «5» عبیداللَّه بن زیاد، فإنّکم «6» لاتدرکون «6» منهما إلّا «7» بسوء عمر سلطانهما کلّه، لیسملان «7» أعینکم، ویقطِّعان أیدیکم وأرجلکم، ویمثِّلان بکم، «1» ویرفعانّکم علی جذوع النّخل «1»، ویقتِّلان أماثلکم «8» وقرّاءکم، أمثال حُجر بن عَدیّ وأصحابه، وهانی ابن عروة وأشباهه، قال: فسبّوه، وأثنوا علی عبیداللَّه بن زیاد، «9» ودعوا له «9»، وقالوا: «10» واللَّه «11» لا نبرح «10» حتّی نقتل صاحبک ومَنْ معه، «12» أو نبعث به وبأصحابه إلی الأمیر «13» عبیداللَّه سِلْماً «13».
فقال لهم: «14» عباد اللَّه «12»، إنّ ولد فاطمة رضوان اللَّه علیها أحقّ بالودّ والنّصر من ابن
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البدایة وإبصار العین والأعیان ووسیلة الدّارین].
(2)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(3)- [أضاف فی الکامل ونفس المهموم والمعالی والأعیان: نحن].
(4)- [فی إبصار العین وبحر العلوم ووسیلة الدّارین: کنتم].
(5)- [أضاف فی الکامل والبدایة ونهایة الإرب ونفس المهموم والمعالی والأعیان والعیون: ابن الطّاغیة، وزاد فی بحر العلوم: یزید و].
(6- 6) [فی الکامل: لم تدرکوا، وفی نهایة الإرب: لا تذکرون].
(7- 7) [فی الکامل ونهایة الإرب ونفس المهموم والمعالی والعیون: سوءاً یسملان، وفی البدایة: سوء عموم سلطانهما یسملان، وفی إبصار العین ووسیلة الدّارین: السّوء عمر سلطانهما کلّه، إنّهما یسملان، وفی الأعیان: سوءاً کلّه عمر سلطانهما یسملان].
(8)- [المعالی: أمائکم].
(9- 9) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب وإبصار العین ونفس المهموم والمعالی والأعیان والعیون ووسیلة الدّارین].
(10- 10) [البدایة: لا ننزع].
(11)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین وبحر العلوم].
(12- 12) [البدایة: فقال لهم].
(13- 13) [لم یرد فی إبصار العین ووسیلة الدّارین].
(14)- [أضاف فی الکامل ونفس المهموم والمعالی والعیون: یا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1221
سُمیّة، فإن «1» لم تنصروهم فأعیذکم باللَّه أن تقتلوهم «2»؛ فخلّوا «3» بین «4» الرّجل وبین «5» ابن عمّه «5» یزید بن معاویة «6»، فلعمری «7» إنّ یزید «7» لیرضی من «8» طاعتکم بدون قتل الحسین.
قال: فرماه شمر بن ذی الجوشن بسهم، وقال «9»: اسکُتْ أسکَتَ «10» اللَّه نأمَتک، «11» أبرمتنا بکثرة کلامک! فقال له زهیر: یا ابن البَوّال علی عقبیه، ما إیّاک أخاطب، إنّما أنت بهیمة، واللَّه ما أظنّک تُحکِم من کتاب اللَّه آیتین، فأبشر بالخزی یوم القیامة والعذاب الألیم؛ فقال له شمر: إنّ اللَّه قاتلک وصاحبک عن ساعة؛ قال «12»: أفبالموت تخوّفنی! فوَ اللَّه للموت معه «13» أحبّ إلیّ من الخلد معکم.
قال: ثمّ «14» «15» أقبل علی النّاس «16» رافعاً 15 صوته، فقال «17»: «18» عباد اللَّه، «19» لا یغرّنّکم
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نهایة الإرب والأعیان: کنتم، وأضاف فی البدایة: أنتم].
(2)- [نهایة الإرب: تقتلوه].
(3)- [فی نهایة الإرب ونفس المهموم والمعالی والعیون: خلّوا].
(4)- [أضاف فی نهایة الإرب والبدایة وإبصار العین وذخیرة الدّارین ونفس المهموم وبحر العلوم والمعالی والعیون: هذا].
(5- 5) [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین وبحر العلوم والمعالی ووسیلة الدّارین].
(6)- [أضاف فی البدایة: نذهب حیث شاء].
(7- 7) [بحر العلوم: إنّه].
(8)- [فی نفس المهموم والمعالی والعیون: عن].
(9)- [أضاف فی البدایة: له].
(10)- [فی نفس المهموم والعیون: أسکن].
(11)- [زاد فی إبصار العین وبحر العلوم: فلقد].
(12)- [فی البدایة وبحر العلوم: فقال له زهیر].
(13)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(14)- [أضاف فی البدایة: إنّ زهیر].
(15- 15) [فی نهایة الإرب والکامل والأعیان: رفع].
(16)- [بحر العلوم: القوم].
(17)- [فی إبصار العین ووسیلة الدّارین: وصاح بهم].
(18)- [زاد فی نفس المهموم: یا].
(19)- [زاد فی العیون: واللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1222
من «1» دینکم هذا الجلف الجافی وأشباهه «2»، فواللَّه لا تنال شفاعة محمّد (ص) قوماً أهرقوا «3» دماء ذرِّیّته، وأهل بیته، وقتلوا مَن نصرهم وذبّ عن حریمهم. «4» «5» قال: فناداه رجل «6» «5»، فقال له: إنّ أبا عبداللَّه یقول لک: أقبل، فلعمری لئن کان مؤمن آل فرعون نصح لقومه «7» وأبلغ ما فی الدّعاء، لقد «8» نصحت لهؤلاء وأبلغت لو نفع النّصح والإبلاغ «4» «9». «10»
__________________________________________________
(1)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین وبحرالعلوم: عن].
(2)- [لم یرد فی الکامل والأعیان].
(3)- [فی المصدر: هراقوا، وهو تصحیف].
(4- 4) [لم یرد فی البدایة، وفی الکامل: فأمره الحسین فرجع].
(5- 5) [نهایة الإرب: فأتاه رجل من قبل الحسین].
(6)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان ووسیلة الدّارین: من خلفه، وزاد أیضاً فی بحر العلوم: من أصحاب الحسین علیه السلام].
(7)- [بحرالعلوم: قومه].
(8)- [بحر العلوم: فلقد].
(9)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فذهب إلیهم، وزاد أیضاً فی الأوّلین: ذخیرة الدّارین (نذار) بفتح النّون وکسر الرّاء أی خافوا وهو اسم فعل من الإنذار. وهو الإبلاغ مع التّخویف وبناؤه علی الکسر، (العصمة) أی المنعة بالإسلام یقال من شهد الشّهادتین فقد عصم نفسه أی منعها، (یسملان) یقال سمل عینه أی فقأها بمیل محمی، (أسکت اللَّه نأمتک) النأمة بالهمزة والنّأمة بالتّشدید الصّوت، یقال ذلک کنایة عن الموت وهو دعاء عند العرب مشهور، (أبرمتنا) أی أضجرتنا. وزاد فی الأعیان: فرجع].
(10)- کثیر بن عبداللَّه شعبی که هنگام کشته شدن حسین حضور داشته بود، گوید: وقتی به طرف حسین حمله بردیم، زهیر بن قین بر اسب خویش که دمی پرموی داشت با سلاح تمام بیامد و گفت: «ای مردم کوفه! از عذاب خدای حذر کنید. اندرز برادر مسلمان بر برادر مسلمان فرض است. ما و شما تاکنون و تا وقتی که شمشیر در میانه نیامده، برادریم و بر یک دین و بر یک جماعت (ملت). شما سزاوار اندرز مایید و چون شمشیر در میان آید، همبستگی برود و ما امتی باشیم و شما امت دیگر. خدا ما و شما را به باقیماندگان پیمبر خویش امتحان می‌کند تا ببیند ما و شما چگونه عمل می‌کنیم. ما شما را دعوت می‌کنیم که آن‌ها را یاری کنید و از پشتیبانی عبیداللَّه بن زیاد طغیانگر باز مانید که در ایام سلطه آن‌ها جز بد نخواهید دید. چشمانتان را میل می‌کشند، دست‌ها و پاهایتان را می‌برند، اعضایتان را می‌برند و بر تنه‌های خرما بالا می‌برند و پارسایان و قاریان شما امثال حجر بن عدی، یارانش، هانی بن عروه و نظایر او را می‌کشند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1223
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 426- 427/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 97- 98؛
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 184- 185، 186؛ القمّی، نفس المهموم،/ 242
243؛ بحر العلوم، مقتل الحسین،/ 375- 376؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 288؛
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 442- 443؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 180
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 354- 355؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 71- 72؛
المیانجی، العیون العبری،/ 143- 144؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 142- 143
فخرج إلیهم زهیر بن القین رحمه الله ونادی بأعلی صوته: أ یّها النّاس! إنّ حقّ المسلم علی المسلم النّصیحة، ونحن وأنتم علی دین واحد، وقد ابتلانا اللَّه بذرِّیّة نبیّه صلی الله علیه و آله لینظر ما نحن وأنتم صانعون، وأنا أدعوکم إلی نصرته وخذلان الطّغاة. فلمّا سمعوا کلام زهیر رحمه الله قالوا: لن نبرح حتّی نقتل صاحبکم ومن یتابعه أو یبایع لیزید (لعنه اللَّه)، فقال لهم زهیر رحمه الله: عباد اللَّه، إنّ الدّنیا دار فناء وزوال، متصرِّفة بأهلها من حال إلی حال،
__________________________________________________
- گوید: به او ناسزا گفتند، عبیداللَّه را ثنا و دعا کردند و گفتند: «به خدا نمی‌رویم تا یار تو را با هر که همراه اوست بکشیم، یا او را و یارانش را به مسالمت سوی امیر عبیداللَّه فرستیم.»
گوید: به آن‌ها گفت: «ای بندگان خدا! فرزندان فاطمه (رضوان اللَّه علیها) از پسرسمیه بیش‌تر شایسته دوستی و یاریند. اگر یاریشان نمی‌کنید، خدا را به یاد آرید و آن‌ها را مکشید. این مرد را با پسر عمویش یزید بن معاویه واگذارید که به جانم قسم، یزید بی کشتن حسین نیز از اطاعت شما خشنود می‌شود.»
گوید: شمر بن ذی‌الجوشن تیری به او انداخت و گفت: «خاموش باش که خدا صدایت را خاموش کند که از پرگوییت خسته مان کردی.»
زهیر گفت: «ای پسر کسی که به پاشنه‌هایش می‌شاشید! روی سخنم با تو نیست که تو حیوانی بیش نیستی. به خدا گمان ندارم دو آیه از کتاب خدا را بدانی، خبر دار از زبونی رستاخیز و عذاب الم‌انگیز.»
شمر گفت: «خدا هم‌اکنون تو و یارت را می‌کشد.»
گفت: «مرا از مرگ می‌ترسانی؟ به خدا مرگ با وی را از جاوید بودن با شما خوش‌تر دارم.»
گوید: آن‌گاه رو به مردم کرد و با صدای بلند گفت: «بندگان خدا! این جلف نتراشیده و امثال وی در کار دینتان فریبتان ندهند. به خدا کسانی که خون باقی مانده محمد و خاندان وی را بریزند و یاران و مدافعانشان را بکشند، از شفاعت محمد بی‌نصیب مانند.»
گوید: یکی به او بانگ زد و گفت: «ابو عبداللَّه می‌گوید بیا. به جانم قسم، اگر مؤمن آل فرعون قوم خویش را اندرز گفت و کار دعوت را به کمال برد، تو نیز این قوم را اندرز گفتی و به کمال بردی. اگر اندرز و بلاغ سودمند افتد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری،/ 3025- 3026
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1224
فالمغرور من اغترّ بها ورکن إلیها، وإنّ الحسین علیه السلام أحقّ بالنّصرة والمودّة من ابن سمیّة، فإن أنتم لم تنصروه فلا تقاتلوه، وخلّوا بینه وبین یزید (لعنه اللَّه) لعلّه یرضی منه بدون قتله.
قال: فرماه الشّمر (لعنه اللَّه) سهماً وقال له: امسک عنّا، فقد أبرمتنا بکثرة کلامک.
فقال له زهیر رحمه الله: یا ابن البوّال علی عقبیه! إنّما أنت بهیمة، فأبشر بالنّار والعذاب الألیم.
فقال له الشّمر: إنّی قاتلک وقاتل صاحبک. فقال له زهیر رحمه الله: یا ویلک! أتخوّفنی بالقتل مع الحسین علیه السلام وهو أحبّ إلیّ من الحیاة معکم؟
ثمّ أقبل علی أصحابه وقال: معاشر المهاجرین والأنصار! لا یغرّنّکم کلام هذا الکلب الملعون وأشباهه، فإنّه لا ینال شفاعة محمّد صلی الله علیه و آله قطّ، إنّ قوماً قتلوا ذرِّیّته وقتلوا من نصرهم، فإنّهم فی جهنّم خالدون أبداً.
قال: فجاء رجل من أصحاب الحسین علیه السلام إلی زهیر رحمه الله وقال له: إنّ الحسین علیه السلام یقول لک أقبل، فلعمری لقد نصحت وتکلّمت، فرجع زهیر رحمه الله إلی الحسین علیه السلام.
أبو مخنف، مقتل الحسین (المشهور)،/ 55- 57
قال أبو مخنف: ثمّ قال زهیر بن القین: یا أهل الکوفة! إنّ من حقّ المسلم النّصیحة، ونحن الآن إخوة وعلی دین واحد، ولم یقع بیننا وبینکم السّیف، ونحن وأنتم امّة واحدة، وقد ابتلانا وإیّاکم بذرّیّة نبیّه لینظر ما أنتم صانعون، وأنا أدعوکم إلی نصرة ابن بنت نبیّکم، وخذلان ابن زیاد لعنه اللَّه الّذی قتل مسلم بن عقیل وهانی بن عروة.
فلمّا سمعوا کلام زهیر بن القین، قالوا له: واللَّه ما نبرح من ها هنا حتّی نقتل صاحبک ومن معه، فقال لهم زهیر بن القین: اعلموا أنّ الحسین علیه السلام أحقّ بالنّصر من ولد سمیّة، فإن لم تنصروه، فخلّوا سبیله بینه وبین یزید بن معاویة، فإنّه یقنع منکم ومنه بدون القتل. فرماه الشّمر (لعنه اللَّه تعالی) بسهم، فقال له: امسک عنّا، فقد أبرمتنا بکثرة کلامک.
فقال له زهیر بن القین: یا ابن البوّالة علی عقبیها! واللَّه إنّما أنت بهیمة، وما أظنّک تحفظ آیتین من کتاب اللَّه، ابشر بالحریق یوم القیامة والعذاب الألیم. فقال له شمر (لعنه اللَّه): إنّی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1225
قاتلک وقاتل صاحبک- یعنی الحسین علیه السلام- فقال له: یا ویلک! أتخوّفنی بالموت وهو أحبّ إلیّ من الحیاة معکم؟
ثمّ قال زهیر: معاشر النّاس! لایغرّنّکم کلام هذا اللّعین وأشباهه، فإنّه لا ینال شفاعة محمّد یوم القیامة قوم أهرقوا دم ذرِّیّته وقتلوا من نصرهم وذبّ عنهم، فأتاه رجل من أصحابه: إنّ الحسین علیه السلام ینادیک یقول لک: أقبل، لقد تکلّمت ونصحت، فرجع إلی الحسین علیه السلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 272- 273
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] قال: وخرج زهیر بن القین إلیهم وناداهم: یا معاشر الکوفیّین! فلیس من عذاب اللَّه نجاة ولا حاجز، وإنّ حقّ المسلم علی المسلم النّصیحة، ونحن وأنتم إخوان وعلی دین واحد ومن امّة واحدة، وقد ابتلانا اللَّه وإیّاکم لننظر ما نحن علیه وما نصنع، ألا وإنِّی قد دعوتکم إلی نصرة أهل البیت علیهم السلام، وخذلان الکافر الطّاغی الباغی عبیداللَّه بن زیاد (لعنه اللَّه تعالی). فقالوا: یا زهیر! ما نبرح أو نقتل صاحبک ومن معه، أو یبایع لیزید (لعنه اللَّه تعالی). فقال لهم زهیر: اتّقوا اللَّه یا عباد اللَّه، فإنّ أولاد الزّهراء أحقّ بالمودّة والنّصرة من ابن سمیّة، فإن أنتم لم تنصروه الیوم فأنشدکم اللَّه لا تقتلوه وخلّوا بینه وبین هذا الرّجل، فلعمری إنّ یزید (لعنه اللَّه) لیرضی منکم بدون القتل.
قال: فرماه الشّمر بسهم، وقال: امسک عنّا، فقد أبرمتنا بکلامک. فقال زهیر: یا ابن البوّالة علی عقبیها! إنّما أنت بهیمة، فأبشر بالنّار غدا والخلود فیها لک، والعذاب الألیم.
فقال الشّمر (لعنه اللَّه تعالی) لزهیر بن القین: اعلم إنِّی قاتلک وقاتل صاحبک الحسین علیه السلام ابن بنت رسول اللَّه. فقال زهیر للشّمر (لعنه اللَّه تعالی): أبالموت تخوِّفنی؟ واللَّه الموت مع الحسین علیه السلام أحبّ إلیّ من الخلود معک یا کلب. قال: فأتاه رسول من عند الحسین علیه السلام یقول: أقبل إلیّ، فلعمری إن کان موسی لمّا نصح فرعون وقومه أطاعوه فهم کذلک، فقد نصحتهم وبلغتهم. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 278
__________________________________________________
(1)- بالجمله، حسین علیه السلام به سوی سپاه کوفه نگران شد و ایشان چون سیل بنیان‌کن درهم پیوسته و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1226
__________________________________________________
- مانند ابری مظلم متراکم 1 بودند و عمر بن سعد در قلب لشگر از پیش روی سرهنگان جای داشت. این وقت‌زهیر بن القین پیش تاخت و سپاه کوفه را به اعلی صوت مخاطب ساخت.
فقال: «أ یّها النّاس! إنّ حقّ المسلم علی المسلم النّصیحة، ونحن وأنتم علی دین واحد، وقد ابتلانا اللَّه بذرّیّة نبیّکم صلی الله علیه و آله لینظر ما نحن وأنتم صانعون، وأنا أدعوکم إلی نصرته وخذلان الطّغاة.»
گفت: «ای مردم! مسلم را بر مسلم حق نصیحت است و ما و شما به یک آیین و یک شریعتیم. اینک خداوند ما را امتحان می‌فرماید به فرزند پیغمبر خود. تا مشهود افتد کردار ما و شما. اکنون من شما را دعوت می‌کنم که حسین را نصرت کنید و گمراهان را مخذول دارید.»
چون کوفیان این کلمات بشنیدند، گفتند: «ما صاحب شما را و متابعان او را عرضه شمشیر خواهیم داشت، الّا آن که بایزید بیعت کنند.»
زهیر گفت: «ای بندگان خدا! حسین به نصرت و مودت احق است از پسر سمیه. اگر او را نصرت نمی‌کنید، از مقاتلت او دست بازدارید. تواند شد که یزید از وی خشنود شود، بی‌آن که کشته گردد و از شما راضی گردد، بی آن که قاتل حسین باشید.»
این هنگام شمرذی‌الجوشن خدنگی به سوی زهیر بگشاد و گفت: «دست بازدار، چند به کثرت کلام زحمت می‌کنی.»
زهیر گفت: «ای شمر! تو جز بهیمه‌ای 2 نیستی. فردای قیامت در آتش دوزخ جای خواهی داشت و با عذاب الیم دمساز خواهی بود.»
شمر گفت: «من تو را می‌کشم و صاحب تو را نیز خواهم کشت.»
زهیر گفت: «مرا از قتل بیم می‌دهی؟ من کشته شدن با حسین را دوست‌تر می‌دارم تا زندگانی با شما.»
ثمّ أقبل علی أصحابه وقال: «معاشر المهاجرین والأنصار! لا یغرّکم کلام هذا الکلب الملعون وأشباهه، فإنّه لا ینال شفاعة محمّد صلی الله علیه و آله إنّ قوماً قتلوا ذرّیّته وقتلوا مَن نصرهم فإنّهم فی جهنّم خالدون أبداً.»
پس روی با اصحاب کرد و گفت: «ای مهاجرین و انصار! نفریبد شما را سخن این سگ لعین و امثال او؛ چه او از شفاعت محمد بهره نخواهد یافت.»
این وقت مردی به نزدیک زهیر آمد و گفت: «ای زهیر! حسین علیه السلام می‌فرماید: قسم به جان من که شرط نصیحت و موعظت به پای آوردی و نیکو سخن کردی.»
1. متراکم: روی هم جمع شده.
2. بهیمه: چارپا.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 241- 243
(ط) ازدی ازعلی اسعد شامی از هم‌عشیره خود به نام کثیر بن عبداللَّه شعبی که در هنگام شهادت حسین علیه السلام حضور داشته، باز گفته که: چون بر حسین یورش کردیم، زهیر بن قین سوار اسب پردم خود سلاح پوشیده جلو ما آمد و گفت: «آژیر باد شما را از عذاب خدا آژیر باد! بر مسلمان لازم است برادر مسلمان خود
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1227

طلب الأعداء مبارزته فی بدأ الحرب‌

فلمّا دنا منه «1» منه عمر بن سعد ورمی بسهم «1» ارتمی النّاس «2» فلمّا ارتموا «2» خرج «3» یسار
__________________________________________________
- را اندرز دهد، ما تاکنون برادر و همدین بوده. تا شمشیر میان ما جدایی نینداخته، هم‌کیش باشیم و اندرز شما بر ما لازم است و چون کار با شمشیر افتاد، رشته برادری بگسلد و ما امتی باشیم و شما امت دیگر. خدا ما و شما را به ذریه پیغمبر خود محمد آزمایش کرده تا نگرد ما و شما چه کاره‌ایم. ما شما را به یاری او، کناره‌گیری از سرکش زاده سرکش عبیداللَّه بن زیاد می‌خوانیم؛ زیرا جز بدی از آن‌ها ندیده و نبینید. چشمان شما را میل کشند و دست و پای شما را ببرند و شما را بر سر چوبه دار کنند و گوش و بینی برند و نیکان و دانشمندان شما را چون حجربن عدی و اصحابش و هانی‌بن عروه و امثالش بکشند.»
گوید در پاسخ، او را دشنام دادند و ابن‌زیاد را ستودند و گفتند: «به خدا نرویم تا آقایت و همراهانش را بکشیم و یا او را با یارانش مسالمت‌آمیز نزد امیر عبیداللَّه بریم.»
گفت: «ای بندگان خدا! پسر فاطمه به دوستی و نصرت شایسته‌تر از زاده سمیه است. اگر او را یاری نکنید، به خدا پناهتان باد، او را نکشید. او را با عم‌زاده‌اش یزید گذارید. به جانم که یزید با نکشتن او هم از طاعت شما راضی است.»
شمر تیری به او انداخت و گفت: «خاموش باش. گلویت بگیرد. ما را از زیاده‌گویی خسته کردی.»
زهیر به او گفت: «ای بدوزاده! من با تو سخن نگویم. همانا تو جانوری، به خدا ایمان ندارم دو آیه قرآن درست بدانی، مژده‌ات باد به رسوایی و عذاب دردناک در قیامت.»
شمر گفت: «خدا تا یک ساعت دیگر خودت و آقایت را خواهد کشت.»
زهیر گفت: «مرا از مرگ می‌ترسانی؟ به خدا مرگ با حسین نزد من بهتر است از آن که با شما جاویدان بمانم.»
سپس رو به مردم کرد و گفت: «ای بندگان خدا! این پست جفاجو و همکنانش شما را از دینتان نفریبند. به خدا شفاعت محمد به مردمی نرسد که خون ذراری و خاندان او را بریزند و کسانی که آن‌ها را یاری کنند و از حرمت آن‌ها دفاع نمایند، بکشند.» مردی او را ندا داد که: «ابی عبداللَّه گوید: بیا، به جان خودم اگر مؤمن آل فرعون قوم خود را نصیحت کرد و دعوت را به آن‌ها ابلاغ کرد، تو هم این‌ها را نصیحت کردی و به آن‌ها ابلاغ نمودی.»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 108- 109
و پیش از شروع جنگ برای سپاه ابن‌زیاد سخنرانی کرد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 87
(1)- [لم یرد فی إبصار العین].
(2- 2) [لم یرد فی إبصار العین].
(3)- [فی العیون مکانه: ولمّا رمی عمر بن سعد بالسّهم وارتمی النّاس، خرج ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1228
مولی زیاد بن «1» أبی سفیان «1» وسالم «2» مولی عبیداللَّه بن زیاد، فقالا: مَن یبارز؟ لیخرج إلینا بعضکم، قال «3»: فوثب حبیب بن مُظاهر وبُریر بن حُضَیْر، «4» فقال لهما حسین «5»: اجلسا «4»؛ فقام عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، «6» فقال: أبا عبداللَّه، «7» رحمک اللَّه «7»! ائذن لی فلأخرج «8» إلیهما؛ فرأی حسین «5» رجُلًا آدم طویلًا شدید السّاعدین بعید ما بین المنکبین، فقال حسین: إنِّی لأحسبه «9» للأقران قتّالًا، اخرج إن شئت «6». قال «10»: فخرج إلیهما، فقالا له «11»: مَنْ أنت؟ فانتسب لهما، فقالا: لا نعرفک، لیخرج إلینا زهیر بن القین أو حبیب بن مُظاهر أو بُرَیر بن حُضَیر، ویسار مستنتل «12» أمامَ سالم، فقال له الکلبیّ: یا ابن الزّانیة، وبک رغبةٌ عن مبارزة أحد من النّاس، وما «13» یخرج إلیک أحد من النّاس إلّاوهو خیر منک؛ ثمّ شدّ علیه، فضربه بسیفه حتّی برد، «14» فإنّه لمشتغل به «15» یضربه بسیفه، إذ شدّ علیه سالم، فصاح به أصحابه: «16» قد رهقک العبد؛ قال: فلم یأبه له حتّی غشیه 14 فبدره
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی إبصار العین، وفی ذخیرة الدّارین: أبیه].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: بن عمرو].
(3)- [لم یرد فی العیون وإبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(4- 4) [العیون: فأمرهما الحسین علیه السلام بالجلوس].
(5)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
(6- 6) [العیون: فاستأذن، فأذن له].
(7- 7) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(8)- [نفس المهموم وإبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: لأخرج].
(9)- [نفس المهموم: أحسبه، وفی وسیلة الدّارین: لأحیه].
(10)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(11)- [لم یرد فی نفس المهموم والعیون وإبصار العین].
(12)- [وسیلة الدّارین: منتقل].
(13)- [نفس المهموم والعیون: ولا، وفی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أو].
(14- 14) [العیون: فشدّ علیه سالم].
(15)- [لم یرد فی إبصار العین].
(16) (16*) [وسیلة الدّارین: فلم یأبه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1229
الضّربة «1»، فاتّقاه الکلبیّ بیده الیسری، فأطار «2» أصابع کفّه الیسری «3» «2»، ثمّ مالَ علیه الکلبیّ، فضربه (16*) حتّی قتله. «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 429- 430/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 257- 258؛
المیانجی، العیون العبری،/ 103؛ مثله السّماوی، إبصار العین،/ 106؛ الحائری، ذخیرة
الدّارین، 1/ 203- 204؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 168- 169
وذکر أیضاً فی «5»:
__________________________________________________
(1)- [فی إبصار العین: بضربه، وفی ذخیرة الدّارین: فضربه].
(2- 2) [إبصار العین: أصابعها].
(3)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(4)- وچون‌عمر بن سعد به نزدیک حسین آمد و تیر انداخت، کسان نیز تیر انداختند و یسار آزاد شده زیاد بن ابی‌سفیان و سالم آزاد شده عبیداللَّه بن‌زیاد، برون آمدند و گفتند: «هماوردی هست که سوی ما آید؟»
گوید: حبیب بن مظاهرو بریر بن حضیر از جای جستند.
حسین بدان‌ها گفت: «بنشینید.»
در این هنگام عبداللَّه بن عمیر کلبی برخاست و گفت: «ای ابوعبداللَّه! خدایت رحمت آرد، اجازه بده من سوی آن‌ها روم.»
گوید: حسین مردی دید تیره‌رنگ، بلند قامت، ستبر بازو و فراخ پشت و گفت: «پندارمش که کشنده همگنان است، اگر می‌خواهی برو.»
گوید: عبداللَّه سوی آن‌ها رفت که گفتندش: «کیستی؟»
و چون نسبت خویش بگفت، گفتندش که: «ما تورا نمی‌شناسیم. زهیر بن قین بیاید یا حبیب بن مظاهر یا بریر بن حضیر»، یسار جلو سالم بود و آماده نبرد.
گوید: مرد کلبی گفت: «ای روسپی‌زاده! هماوردی یکی را خوش نداری تا یکی دیگر بیاید که بهتر از تو باشد.»
آن‌گاه حمله برد و با شمشیر خویش او را بزد، چندان که جان داد. در آن حال که سرگرم وی بود و با شمشیر می‌زد، سالم سوی وی حمله برد و یکی از اصحاب بانگ زد: «برده سوی تو آمد.»
اما عبداللَّه اعتنایی نکرد تا نزدیک شد و پیشدستی کرد و ضربتی بزد که مرد کلبی دست چپ خویش را جلوی آن برد وانگشتان دست‌چپش بیفتاد. آن‌گاه مرد کلبی به‌او پرداخت وچندان ضربتش زد که جان‌داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3030- 3031
(5)- [أنظر المجلّد السّادس عشر، ص 360- 366، عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ رقم 182/ 219، فی عنوان: قتاله عند بدأ الحرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1230
المفید، الإرشاد، 2/ 104- 105/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 12- 13؛ البحرانی، العوالم،
17/ 255، 256؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 293- 294؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،
/ 291؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 71؛ مثله الطّبریّ، إعلام الوری،/ 239
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 8- 9
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 289
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 181- 182
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 446
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 278
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 257- 259

کشفه شمر بن ذی الجوشن عن بیوت الحسین علیه السلام وأصحابه‌

ودعا عمر بن سعد الحصین بن تمیم، فبعث معه المجفّفة وخمسمائة من المرامیة، فرشقوا الحسین وأصحابه بالنّبل حتّی عقروا خیولهم، فصاروا رجّالة کلّهم، واقتتلوا نصف النّهار أشدّ قتال وأبرحه، وجعلوا لا یقدرون علی إتیانهم إلّامن وجه واحد لاجتماع أبنیتهم وتقاربها ولمکان النّار الّتی أوقدوها خلفهم.
وأمر عمر بتخریق أبنیتهم وبیوتهم، فأخذوا یخرقونها برماحهم وسیوفهم، وحمل شمر فی المیسرة حتّی طعن فسطاط الحسین برمحه ونادی: علیَّ بالنّار حتّی أحرق هذا البیت علی أهله. فصحنَ النّساء وولولنَ وخرجنَ من الفسطاط، فقال الحسین: ویحک! أتدعو بالنّار لتحرق بیتی علی أهلی؟
وقال شبث بن ربعی: یا سبحان اللَّه! ما رأیت موقفاً أسوأ من موقفک، ولا قولًا أقبح من قولک، فاستحیی شمر منه.
وحمل علیه زهیر بن القین فی عشرة نفر، فکشفه وأصحابه عن البیوت.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 401- 402، أنساب الأشراف، 3/ 194
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1231
قال: وقاتلوهم حتّی انتصف النّهار أشدّ قتال خلقه اللَّه، وأخذوا لا یقدرون علی أن یأتوهم إلّامن وجه واحد لاجتماع أبنیتهم وتقارب بعضها من بعض.
قال: فلمّا رأی ذلک عمر بن سعد، أرسل رجالًا یقوّضونها عن أیمانهم وعن شمائلهم لیحیطوا بهم؛ قال: فأخذ الثّلاثة والأربعة من أصحاب الحسین یتخلّلون البیوت فیشدّون علی الرّجل وهو یقوّض وینتهب فیقتلونه ویرمونه من قریب ویعقرونه، فأمر بها عمر ابن سعد عند ذلک، فقال: أحرقوها بالنّار، «1» ولاتدخلوا بیتاً ولاتقوّضوه، فجاؤوا بالنّار، فأخذوا یحرّقون «1»، فقال حسین «2»: دعوهم «3» فلیحرقوها، فإنّهم لو قد حرّقوها لم یستطیعوا أن یجوزوا إلیکم منها، وکان ذلک کذلک، وأخذوا لا یقاتلونهم إلّامن وجه واحد. قال:
وخرجت امرأة الکلبیّ تمشی إلی زوجها حتّی جلست عند رأسه تمسح عنه التّراب وتقول:
هنیئاً لک الجنّة! فقال شمر بن ذی الجوشن لغلام یسمّی رُستَم: اضرب رأسها بالعمود؛ فضرب رأسها، فشدخه، فماتت مکانها؛ قال: وحمل شمر بن ذی الجوشن حتّی طعن فسطاط «4» الحسین برمحه، ونادی: علیّ بالنّار حتّی أحرّق هذا البیت علی أهله؛ قال: فصاح «5» النّساء وخرجن من الفسطاط؛ قال: وصاح به الحسین: یا ابن ذی الجوشن، أنت تدعو بالنّار لتحرق بیتی علی أهلی، حرّقک «6» اللَّه بالنّار!
__________________________________________________
(1- 1) [العیون: فأضرموا فیها].
(2)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
(3) (3*) [العیون: یحرقونها فإنّهم إذا فعلوا ذلک لم یجوزوا إلیکم، فکان کما قال علیه السلام. وقیل: أتاه شبث ابن ربعیّ وقال: أفزعاً للنّساء! ثکلتک امّک، فاستحیی، وأخذوا لایقاتلونهم إلّامن وجه واحد، وشدّ أصحاب زهیر علی شمر وأصحابه فقتلوا أبا عزرة الضّبابیّ من أصحاب الشّمر. فلم یزل یقتل من أصحاب الحسین علیه السلام الواحد والاثنان، فیتبیّن ذلک منهم لقلّتهم ویقتل من أصحاب عمر العشرة فلا یتبیّن فیهم ذلک لکثرتهم].
(4)- [فی المعالی مکانه: وله حملات فی یوم عاشوراء، منها حین إنّ شمر بن ذی الجوشن حمل وطعن فسطاط].
(5)- [المعالی: فصاحت].
(6)- [فی نفس المهموم والمعالی: أحرقک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1232
قال «1» أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن «1» حُمید بن مسلم، قال: قلت لشمر ابن ذی الجوشن: سبحان اللَّه! إنّ هذا لایصلح لک، أ «2» ترید أن تجمع علی نفسک خصلتین. تعذّب بعذاب اللَّه، وتقتل الولدان والنِّساء! واللَّه إنّ فی قتلک الرّجال لما ترضی «3» به أمیرک؛ «4» قال: فقال: من أنت؟ قال «5»: قلت: لا أخبرک من أنا، قال: وخشیتُ واللَّه أن لو عرفنی أن یضرّنی عند السّلطان؛ قال: فجاءه «5» رجل کان أطوع له منِّی «4»، شبث بن ربعیّ.
فقال «6»: ما رأیتُ مقالًا أسوأ من قولک، ولا موقفاً أقبح من موقفک، أمُرعباً للنِّساء صرت! «7» قال: فأشهد أ نّه استحیی «7»، فذهب لینصرف. «8» وحمل علیه «8» زهیر بن القین فی رجال من أصحابه عشرة، فشدّ علی شمر بن ذی الجوشن وأصحابه، فکشفهم عن البیوت حتّی ارتفعوا عنها، فصرعوا أبا عزرة «9» الضّبابیّ فقتلوه، فکان من أصحاب شمر، «10» وتعطّف النّاس علیهم فکثروهم، فلا یزال الرّجل من أصحاب الحسین قد قُتل، فإذا قتل منهم الرّجل والرّجلان یتبیّن فیهم، وأولئک کثیر لایتبیّن فیهم ما یُقتل منهم «10» (3*). «11»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 437- 439/ عنه: القمّی، نفس المهموم، 268- 270؛ مثله: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 382؛ المیانجی، العیون العبری،/ 104- 105 11
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2)- [لم یرد فی المعالی].
(3)- [فی نفس المهموم والمعالی: یرضی].
(4- 4) [المعالی: فجاءه].
(5)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(6)- [زاد فی المعالی: له یابن ذی الجوشن].
(7- 7) [المعالی: فکأنّ اللّعین استحیی].
(8- 8) [المعالی: کان].
(9)- [المعالی: عزرة].
(10- 10) [المعالی: وذوی قرباه فاقتتلوا حتّی قتل أکثرهم وسلم زهیر].
(11)- گوید: تا نیمروز سخت‌ترین جنگی‌را که خدا آفریده‌بود، باآن‌ها کردند و چنان بود که نمی‌توانستند جز از یک سوی به آن‌ها حمله کنند که خیمه‌ها فراهم بود و راست و چپ به هم پیوسته بود.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1233
وقاتل أصحاب الحسین علیه السلام القوم أشدّ قتال حتّی انتصف النّهار.
فلمّا رأی الحصین بن نمیر- وکان علی الرّماة- صبر أصحاب الحسین علیه السلام، تقدّم إلی
__________________________________________________
- گوید: و چون عمربن سعد چنین دید، کسانی را فرستاد که خیمه‌ها را از پای درآرند که آن‌ها را در میان گیرند. یاران حسین سه و چهار میان خیمه‌ها می‌رفتند و به هر که خیمه را از پای درمی‌آورد و غارت می‌کرد، حمله می‌بردند و می‌کشتند و از نزدیک تیر می‌زدند و از پای می‌انداختند. در این وقت، عمر بن سعد گفت خیمه‌ها را آتش بزنند و وارد آن شوند و از پای بیندازند.
گوید: آتش بیاوردند و سوزانیدن آغاز کردند.
حسین گفت: «بگذارید بسوزانند که چون آتش در آن افتاد، نمی‌توانند از آن‌جا به شما دست یابند.»
و چنین شد و نمی‌توانستند جز از یک سوی با آن‌ها جنگ کنند.
گوید: زن آن کلبی برون شد و به طرف شوهر خویش رفت و بر سر وی بنشست و خاک از آن پاک می‌کرد و می‌گفت: «بهشت تو را خوش باد!»
گوید: شمربن ذی‌الجوشن، به غلامی رستم نام گفت: «سرش را با چماق بزن.»
رستم سر او را بزد و بشکست و در جا بمرد.
گوید: شمربن ذی‌الجوشن حمله برد و نیزه در خیمه حسین فرو برد و بانگ زد: «آتش بیارید تا این خیمه را بر سر ساکنانش آتش بزنم.»
گوید: زنان فریاد زدند و از خیمه برون شدند.
گوید: حسین بدو بانگ زد: «ای پسر ذی‌الجوشن! تو آتش می‌خواهی که خانه مرا بر سر کسانم آتش بزنی، خدا تو را به آتش بسوزاند.»
حمید بن مسلم گوید: به شمربن‌ذی‌الجوشن گفتم: «سبحان اللَّه! این کار شایسته تو نیست. می‌خواهی دو چیز را بر خویشتن بار کنی و مانند خدای عذاب کنی و فرزندان و زنان را بکشی. به خدا همان کشتن مردان، امیر تو را خشنود می‌کند.»
گوید: گفت: «تو کیستی؟»
گفتم: «به خدا نمی‌گویمت کیستم.»
گوید: به خدا بیم داشتم که اگر بشناسدم، به نزد حکومت زیانم زند.
گوید: یکی که شمر نسبت به وی مطیع‌تر از من بود؛ یعنی‌شبث‌بن ربعی، بیامد و گفت: «سخنی بدتر از سخن تو نشنیده‌ام و رفتاری زشت‌تر از رفتار تو ندیده‌ام. ترساننده زنان شده‌ای؟» گوید: شهادت می‌دهم که شرمنده شد و می‌خواست بازگردد که زهیربن قین با گروهی از یاران خویش که ده کس بودند، حمله برد و به شمر و یارانش تاخت و آن‌ها را از خیمه‌ها عقب راند که از آن‌جا دور شدند. ابوعزره ضبابی را که از یاران شمر بود، از پای درآوردند و خونش بریختند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 5/ 3040- 3041
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1234
أصحابه وکانوا خمسمائة نابل «1» أن یرشقوا أصحاب الحسین علیه السلام بالنّبل، فرشقوهم، فلم یلبثوا أن عقروا خیولهم وجرحوا الرّجال وأرجلوهم «2»، واشتدّ القتال بینهم ساعة «3»، وجاءهم شمر بن ذی الجوشن فی أصحابه، فحمل علیهم زهیر بن القین فی عشرة «4» رجال «5» من أصحاب الحسین علیه السلام «5»، فکشفوهم «6» عن البیوت «7»، وعطف علیهم شمر بن ذی الجوشن، فقتل من القوم وردّ الباقین إلی مواضعهم «8»، وکان القتل بیّن فی أصحاب الحسین علیه السلام لقلّة عددهم، ولا یتبیّن فی أصحاب عمر بن سعد لکثرتهم، واشتدّ القتال والتحم، وکثر القتل والجراح فی أصحاب أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام إلی أن زالت الشّمس، فصلّی الحسین علیه السلام بأصحابه صلاة الخوف. «9»
المفید، الإرشاد، 2/ 108- 109/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 294؛
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 190؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 241
__________________________________________________
(1)- [إعلام الوری: فأمر].
(2)- [إعلام الوری: حتّی أرحلوهم].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(4)- [تظلّم الزّهراء: عشر].
(5- 5) [لم یرد فی إعلام الوری].
(6)- [فی إعلام الوری: وکشفوهم، وفی تظلّم الزّهراء: فکشفهم].
(7)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: واشتدّوا القتل بینهم].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار وتظلّم الزّهراء].
(9)- حصین بن نمیر که فرمانده و رئیس تیراندازان بود، چون این بردباری (حیرت انگیز) را از یاران حسین علیه السلام بدید، به همراهان خود که پانصد تیرانداز بودند، دستور داد یاران حسین علیه السلام را تیرباران کنند. پس همگی تیرها را رها کرده و چیزی نگذشت که اسب‌ها را از پا درآوردند و مردان را مجروح کردند و آنان از اسب‌ها پیاده شده و ساعتی جنگ سختی کردند. پس شمر بن ذی‌الجوشن با همراهانش پیش آمده و زهیر بن قین با ده نفر از یاران حسین علیه السلام بر ایشان حمله کرد و آنان را از کنار خیمه‌ها دور کرد. شمر دوباره بازگشت. زهیر گروهی از ایشان را کشت و بقیه به جایگاه خویش بازگشتند و هر چند نفر از یاران حسین علیه السلام کشته می‌شد، چون اندک بودند، آشکار بود. ولی از لشگر عمربن سعد هر چند کشته می‌شد، چون بسیار بودند آشکار نبود. جنگ سخت شد و یاران آن حضرت در میان لشگر فرو رفتند و کشته و مجروح در میان ایشان بسیار شد تا هنگام ظهر، پس حسین علیه السلام با یارانش نماز خوف خواند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 108- 109
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1235
(قال) ثمّ حمل شمر بن ذی الجوشن «1» فثبتوا له وقاتل «2» أصحاب الحسین قتالًا شدیداً، وإنّما هم اثنان وثلاثون فارساً، فلا یحملون علی جانب من أهل الکوفة إلّاکشفوه «3»، «4» فدعا عمر بن سعد بالحصین بن نمیر فی خمسمائة من الرّماة، فأقبلوا «5» حتّی دنوا من الحسین وأصحابه، فرشقوهم بالنّبل، فلم یلبثوا أن عقروا خیولهم، وقاتلوهم حتّی انتصف النّهار، واشتدّ القتال، «6» ولم یقدر أصحاب ابن سعد «6» أن یأتوهم إلّامن جانبب واحد، لاجتماع أبنیتهم وتقارب بعضها من بعض.
فأرسل عمر بن سعد الرّجال «7» لیقوِّضوا الأبنیة من «7» عن شمائلهم وأیمانهم لیحیطوا بها «8»، وأخذ الثّلاثة والأربعة من أصحاب الحسین یتخلّلون بینها «9» فیشدّون علی الرّجل وهو یقوّض «10» وینتهب «11»، فیرمونه من «12» قریب، فیصرعونه ویقتلونه.
فأمر «13» عمر بن سعد «14» أن یحرقوها 14 بالنّار «15»، فقال الحسین لأصحابه: دعوهم
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: فی المیسرة].
(2)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: قاتلهم].
(3)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: کشفوهم].
(4)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(5)- [فی الدّمعة والأسرار: فاقتتلوا].
(6- 6) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: ولم یقدروا].
(7- 7) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: لیقوّضوها].
(8)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: بهم].
(9)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار].
(10)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: یعرض].
(11)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: ینهب].
(12)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: عن].
(13)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: فقال].
(14- 14) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: احرقوها].
(15)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: وأضرموا فیها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1236
فلیحرقوها «1»، فإنّهم لو «2» فعلوا «3» لم یجوزوا إلیکم «4» منها. فأحرقوها وکان ذلک کذلک، وقیل: قال له شبث بن ربعیّ: أفزعت النّساء ثکلتک امّک! فاستحیی من ذلک وانصرف عنه. وجعلوا «4» لا یقاتلونهم إلّامن وجهٍ واحد، وشدّ أصحاب زهیر بن القین، فقتلوا أبا عزرة الضّبابیّ من أصحاب شمر.
(قال) ولا «5» یزال یقتل من أصحاب الحسین الواحد والاثنان، فیتبیّن ذلک فیهم لقلّتهم، ویقتل من أصحاب عمر العشرة والعشرون، فلا یتبیّن ذلک فیهم لکثرتهم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 16- 17/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 290- 291؛ المجلسی، البحار، 45/ 20- 21؛ البحرانی، العوالم،
17/ 263- 264؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 300- 301؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 294
فقاتلوهم إلی أن انتصف النّهار أشدّ قتال خلقه اللَّه، لا یقدرون أن یأتوهم إلّامن وجه واحد، لاجتماع مضاربهم. فلمّا رأی ذلک عمر، أرسل رجالًا یقوِّضون البیوت عن أیمانهم وشمائلهم لیحیطوا بهم، فکان النّفر من أصحاب الحسین الثّلاثة والأربعة یتخلّلون البیوت فیقتلون الرّجل وهو یقوّض وینهب، ویرمونه من قریب، أو یعقرونه. فأمر بها عمر بن سعد فاحرقت، فقال لهم الحسین: دعوهم فلیحرقوها، فإنّهم إذا أحرقوها لا یستطیعون أن یجوزوا إلیکم منها، فکان کذلک.
وخرجت امرأة الکلبیّ [تمشی إلی زوجها]، فجلست عند رأسه تمسح التّراب عن
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: یحرقوها].
(2)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: إذا].
(3)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: ذلک].
(4- 4) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: فکان کما قال صلوات اللَّه علیه.
وقیل: أتاه شبث بن ربعیّ وقال: أفزعنا النِّساء، ثکلتک أمّک، فاستحیی، وأخذوا].
(5)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: فلم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1237
وجهه، وتقول: هنیئاً لک الجنّة، فأمر شمر غلاماً، اسمه رستم، فضرب رأسها بالعمود [فشدخه] فماتت مکانها، وحمل شمر حتّی بلغ فسطاط الحسین، ونادی: علیَّ بالنّار حتّی أحرق هذا البیت علی أهله؛ فصاحت النّساء، وخرجنَ، وصاح به الحسین: أنت تحرق بیتی علی أهلی؟! أحرقک اللَّه بالنّار؛ فقال حمید بن مسلم لشمر: إنّ هذا لا یصلح، تعذّب بعذاب اللَّه وتقتل الولدان والنّساء، واللَّه إنّ فی قتل الرّجال لما یرضی به أمیرک، فلم یقبل منه، فجاءه شبث بن ربعیّ، فنهاه، فانتهی، وذهب لینصرف، فحمل علیه زهیر بن القین فی عشرة، فکشفهم عن البیوت، وقتلوا أبا عزرة الضّبابیّ- وکان من أصحاب شمر- عطف النّاس علیهم فکثروهم، وکانوا إذا قتل منهم الرّجل والرّجلان یبین فیهم لقلّتهم، وإذا قتل فی أولئک لا یبین فیهم لکثرتهم. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 291
ویقال: إنّ عمر بن سعد أمر بتقویض تلک الأبنیة الّتی تمنع من القتال من أتی ناحیتها، فجعل أصحاب الحسین یقتلون مَن یتعاطی ذلک، فأمر بتحریقها، فقال الحسین: دعوهم یحرقونها، فإنّهم لا یستطیعون أن یجوزوا منها وقد أحرقت. وجاء شمر بن ذی الجوشن قبّحه اللَّه إلی فسطاط الحسین، فطعنه برمحه- یعنی الفسطاط- وقال: ایتونی بالنّار لأحرقه علی من فیه، فصاحت النّسوة وخرجن منه، فقال له الحسین: أحرقک اللَّه بالنّار، وجاء شبث بن ربعیّ إلی شمر قبّحه اللَّه، فقال له: ما رأیت أقبح من قولک ولا من فعلک وموقفک هذا، أترید أن ترعب النّساء؟ فاستحیی، وهمّ بالرّجوع. وقال حمید بن مسلم: قلت لشمر: سبحان اللَّه! إنّ هذا لا یصلح لک، أترید أن تجمع علی نفسک خصلتین؟ تعذّب
__________________________________________________
(1)- وشمر ذی الجوشن در میسره لشگر بود. حمله کرد و اصحاب حسین علیه السلام با ایشان قتال عظیمی کردند، چنان که لشگر کوفه از آن بترسید و همگی لشگر حسین علیه السلام سی و دو تن سوار بودند و چهل تن پیاده‌سواران و پیادگان حسین علیه السلام به هر جانب که حمله می‌کردند، لشگر ملاعین منهزم می‌شدند و خلائق بر هم می‌افتادند. عروة بن قیس فریاد برآورد که: سواران من جمله کشته شدند به دست این نفر اندک. تیراندازان بیامدند و پانصد تن تیرباران کردند. جمله اسب‌های اصحاب حسین علیه السلام زخم خوردند و مردان جمله مجروح گشتند و قتال عظیمی شد.
شمرذی‌الجوشن درآمد و با لشگر خود زهیربن قین با ده تن به ایشان حمله کرد و به هزیمت داد، الّا آن که اگر از اصحاب حسین علیه السلام یک تن کشته می‌شد، ظاهر بود به واسطه قلت ایشان و از لشگر کوفه اگر هزار تن کشته می‌شد، به جهت بسیاری ظاهر نمی‌شد
عمادالدین طبری، کامل بهایی، 2/ 285
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1238
بعذاب اللَّه، وتقتل الولدان والنِّساء؟ واللَّه إنّ فی قتلک الرّجال لما ترضی به أمیرک. قال:
فقال لی: مَنْ أنت؟ قلت: لا أخبرک مَن أنا- وخشیت أنِّی إن أخبرته فعرفنی أن یسوءنی عند السّلطان-.
وشدّ زهیر بن القین فی رجال من أصحاب الحسین علی شمر بن ذی الجوشن، فأزالوه عن موقفه، وقتلوا أبا عزرة الضّبابیّ- وکان من أصحاب شمر-. وکان الرّجل من أصحاب الحسین إذا قُتل بانَ فیهم الخلل، وإذا قُتل من أصحاب ابن زیاد الجماعة الکثیرة لم یتبیّن ذلک فیهم لکثرتهم. ودخل علیهم وقت الظّهر. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 182- 183
__________________________________________________
(1)- عمرو بن حجاج چون این چیردستی و دلاوری بدید، بانگ برداشت و از در طعن و دق 1 گفت که: «ای مردم احمق! شما با این جماعت که از پستان شجاعت شیر مکیده‌اند و آب از دم شمشیر نوشیده‌اند، هماورد طلب کنید؟ و یک تنه به نبرد آغازید؟ اگر چند ایشان با قلت عدد و شما با کثرت مدد باشید، همگان عرضه هلاک و دمار خواهید گشت. واجب می‌کند که لشگر را به انبوه جنبش دهید و ایشان را به سنگباران بگیرید. تواند شد که نصرت به دست کنید.»
عمر بن سعد چون این‌کلمات از عمرو بن حجاج بشنید، گفت: «رأی محکم جز این نیست که تو می‌زنی.»
و فرمان کرد تا منادی ندا درداد که: «هیچ کس از لشگر را اجازت نمی‌رود که یک تنه به مبارزت بیرون شود؛ چه اگر کس وحداناً 2 به میدان جنگ رود و هم‌آهنگ طلب کند، البته به دست یک تن از این جماعت پایمال هلاکت خواهد گشت.
این‌وقت عمروبن الحجاج، لختی پیش شتافت وبا اصحاب حسین علیه السلام نزدیک شد. آن‌گاه روی برتافت و گفت: «ای مردم کوفه! از طریق طاعت به یک سوی نشوید و تفرقه جماعت مجویید و شک مکنید در قتل کسی که از دین بیرون شده است و با یزید که امام امت است، مخالفت آغاز کرده است.»
فقال الحسین: «یا ابن الحجّاج! علیَّ تحرّض النّاس؟ أنحن مرقنا من الدّین وأنتم ثبتّم علیه؟ واللَّه لتعلمنّ أ یّنا المارق من الدّین ومَن هو أولی بصلی النّار.» فرمود: «ای پسر حجاج! مردم را به من برمی‌شورانی؟ آیا ما از دین بیرون شدیم و شما در دین بپاییدید؟ سوگند با خدا تو می‌شناسی آن کس را که از دین روی برتافته و شایسته آتش برتافته 3 گشته.»
این هنگام عمرو بن الحجاج از کنار فرات بر میمنه سپاه حسین علیه السلام حمله افکند و شمربن ذی‌الجوشن از جانب میسره تاختن آورد. حمله‌های گران متواتر کردند و تمام جلادت ظاهر نمودند. اژدهای مرگ دهان باز کرد و گرگ اجل دندان‌زنان فراز آمد.
اصحاب حسین که در دهان مرگ چنان به رغبت رفتند که داماد نوخط 4 در حجله عروس نورس نرفتی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1239
__________________________________________________
- چون شیر کشفته و دیوانه آشفته، ساخته جنگ شدند. گروهی پیادگان و سی و دو تن سوار بودند. سواران اسب برانگیختند و تیغ‌ها برآهیختند 5 و مانند شعله جواله 6 حمله افکندند و سپاه ابن‌سعد را از چپ و راست بپراکندند. این صورت بر ابن‌سعد عظیم ناگوار افتاد. حصین بن نمیر را پیش خواند و فرمان کرد تا پانصد تن کماندار که در تحت فرمان داشت، بر اصحاب حسین علیه السلام حمله‌ور گردد و ایشان را به زخم پیکان درهم شکند.
پس حصین که خمیرمایه کید وکین بود، با جیش خود خدنگ‌ها در زه کمان بنشاختند واصحاب حسین را هدف پیکان ساختند و شمر بن ذی الجوشن با فوج خود چون گراز غضبان گرّازان 7 گشت وعمرو بن الحجاج چون گرگ درنده دمنده 8 آمد. این جمله همدست و همداستان به جانب سلاله 9 شیر یزدان و خلاصه عالم امکان یورش 10 دادند و اصحاب حسین با قلت عدد و کاستی مدد، مانند شیر شرزه و اژدهای گرزه 11، بر روی ایشان بتاختند و هر یک چون صاعقه آتشبار جماعتی را عرضه هلاک و دمار ساختند. با این همه اگر یک تن از سپاه حسین علیه السلام کشته گشتی، چون عددی قلیل بودند، شماری کثیر می‌نمود و اگر از کوفیان صد کس مقتول شدی، از کثرت مقاتل ناپدید بود و کوفیان در اطراف لشکرگاه حسین گرد برمی‌آمدند. باشد که 12 از هر جانب درآیند و سپاه آن حضرت را در حصار گیرند. اصحاب سه تن و چهار تن از خلال خیمه‌ها سر بیرون می‌کردند و ایشان را هدف تیر می‌ساختند.
این وقت عمربن سعد ندا در داد که: «هان ای لشگر! جلدی کنید و چند که حسین حطب در این خندق انباشته، آتش درزنید 13. لشگریان آتش در خندق زدند و برافروختند. حسین علیه السلام فرمود: «دست بازدارید تا نیک برافروزند؛ چه این وقت، ایشان را نیک‌تر از دخول لشکرگاه دفع دهد و ناچار جنگ به یک سوی افتد.»
این وقت شبث بن ربعی پیش تاخت و بانگ بر عمر سعد زد که: «مادر بر تو بگرید. از این زنان و کودکان چه خواهید؟»
لشکریان از سرزنش و شناعت 14 او شرمگین شدند و طریق مراجعت گرفتند. لاجرم جنگ بر وجه واحد مقصور افتاد و اصحاب زهیر بن القین حمله افکندند و ابو عزره ضبابی را که از وجوه سپاه شمر بن ذی الجوشن بود، مقتول ساختند.
1. طعن: زخم زبان. دق: سرکوبی.
2. وحداناً: تنها.
3. برتافته: گداخته.
4. نوخط: جوانی که تازه بر رخسارش موی روییده.
5. آمیختن: برکشیدن و برآوردن.
6. جواله: سریع، تندرو.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1240
__________________________________________________
- 7. گراز، (به ضم اول): خوک نر، گرّازان: خرامان، با تکلف راه رونده.
8. دمنده: غران، خروشان.
9. سلاله: فرزند.
10. یورش (به کسر راء): تاخت و تاز.
11. گرزه (بر وزن هرزه): مار سر بزرگ پرزهر.
12. باشد: شاید.
13. تمام هیزم‌ها را آتش زنید.
14. شناعت: زشت شمردن، رسوائی. سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 279- 282
(ط) گوید: تا نیمه روز با آن‌ها نبرد سختی کردند و لشگر کوفه جز از یک سو بدان‌ها دست نداشتند؛ زیرا چادرها را به هم پیوسته بودند. چون عمر سعد چنین دید، دستور داد بروند از سمت چپ و راست چادرهای آن‌ها را از جا بکنند و بر آن‌ها دور زنند و دسته‌های سه نفری و چهار نفری از اصحاب حسین حفاظت چادرها را به عهده گرفتند و از میان چادرها به مهاجمان حمله می‌بردند و آن که می‌خواست چادری را بکند یا برباید، می‌کشتند و به تیر می‌زدند و زخمی می‌کردند. عمر سعد گفت: «خود به خیمه‌ها نروید، آن‌ها را نکنید و نربایید، آن‌ها را آتش بزنید.»
آتش به خیمه‌ها زدند و دست از کندن و ربودن برداشتند. حسین فرمود: «بگذارید خیمه‌ها را آتش زنند. خود آن آتش جلوگیر آن‌هاست.»
و همچنان بود باز هم از یک سو با آن‌ها جنگ می‌کردند.
(ط) همسرعمیر کلبی به میدان دوید و بالای سر شوهر خود نشست و خاک از او پاک می‌کرد و می‌گفت: «بهشت بر تو گوارا!»
شمر بن ذی الجوشن به غلامی رستم نام گفت: «یک عمودی به سر او بکوب.»
عمودی بر سرش کوفت، سرش را از هم پاشید و همان‌جا مرد.
گفته: شمر یورش برد تا نیزه خود را به چادر مخصوص حسین علیه السلام فرو کرد و فریاد کشید: «آتش بیاورید تا من این چادر را با هرکه در آن است بسوزانم.»
شیون زنان برخاست و از چادر به در زدند. حسین فریاد زد: «ای پسر ذی‌الجوشن! تو آتش می‌خواهی که خانه مرا بر سر خانواده‌ام بسوزانی؟ خدایت به آتش بسوزاند!!»
ازدی گوید: سلیمان بن ابی‌راشد ازحمید بن مسلم بازگو کرده که من به شمربن ذی‌الجوشن گفتم: «سبحان اللَّه! این کار از تو شایسته نیست. می‌خواهی هم عذاب خدا را بچشی و هم کودکان و زنان را بکشی. به خدا همان مردها را که بکشی، امیر از تو راضی است.»
گوید: به من گفت: «تو کیستی؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1241
(وروی) أبو مخنف عن حمید بن مسلم، قال: حمل شمر حتّی طعن فسطاط الحسین علیه السلام برمحه. وقال: علیَّ بالنّار حتّی أحرق هذا البیت علی أهله. «1» فصاحت النّساء «2»، وخرجت «3» من الفسطاط. فصاح «4» الحسین علیه السلام: یا ابن ذی الجوشن! أنت تدعو بالنّار لتحرق بیتی علی أهلی؟ أحرقک اللَّه بالنّار. «5» وحمل زهیر بن القین فی عشرة من أصحابه «5»، فشدّ علی شمر وأصحابه، فکشفهم عن البیوت، حتّی ارتفعوا عنها، وقتل زهیر أبا عزرة الضّبابیّ من أصحاب شمر وذوی قرباه؛ وتبع أصحابه الباقین، فتعطّف النّاس علیهم، فکثروهم، وقتلوا أکثرهم، وسلم زهیر. «6»
السّماوی، إبصار العین،/ 98- 99/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 185؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 143
ولمّا حمل شمر علی فسطاط الحسین علیه السلام حتّی طعنه بالرّمح وقال: علیَّ بالنّار حتّی أحرق هذا البیت علی أهله. ونهاه شبث بن ربعیّ، وذهب لینصرف، حمل علیه زهیر
__________________________________________________
- گفتم: «من خود را به تو معرفی نکنم.»
به خدا ترسیدم اگر مرا بشناسد، برای من گزارش بدی به حکومت بدهد.
گوید: مردی که از شبث بن ربعی هم نزد او مطاع تر بود، پیش آمد و به او گفت: «بدتر از گفتار امروز تو نشنیدم و زشت‌تر از وضعی که به خود گرفته‌ای، ندیدم. آمدی دور و ور زن‌ها پرسه می‌زنی؟»
گوید: دیدم شرمسار شد و خواست برگردد، زهیربن قین با ده تن از یاران خود به او و یارانش حمله کرد و آن‌ها را از خیمه‌ها راند و تا از تل بالا رفتند و ابا عزره ضبابی یکی از یاران شمر را به خاک انداختند و همه لشگر به سر آن‌ها برگشتند و آن‌ها را درهم شکستند و پی در هم از اصحاب حسین کشته می‌شدند. یکی دو تا که از آن‌ها کشته می‌شد، آشکار می‌گردید. ولی تلفات لشگر کوفه به واسطه کثرت آن‌ها آشکار نبود.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 122- 123
(1)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: قال حمید بن مسلم].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: والأطفال].
(3)- [ذخیرة الدّارین: وخرجن].
(4)- [زاد فی ذخیرة الدّراین ووسیلة الدّارین: به].
(5- 5) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ثمّ حمل علیه زهیر بن القین فی رجال من أصحابه عشرة].
(6)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: آخر ما سیأتی محلّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1242
ابن القین فی عشرة من أصحابه، فکشفهم عن البیوت، وقتل زهیر أبا عزرة الضّبابیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 72
قالوا: وحمل الشّمر علی فسطاط الحسین بالرّمح، وقال: علیَّ بالنّار لأحرقه علی أهله.
فتصایحت النّساء، وخرجن من الفسطاط، وناداه الحسین: «یا ابن ذی الجوشن، أنت تدعو بالنّار لتُحرق بیتی علی أهلی؟ أحرقک اللَّه بالنّار».
فأقبل حمید بن مسلم إلی الشّمر، وقال له: سبحان اللَّه! یکفیک فی إرضاء الأمیر قتل الرّجال، ولا یصلح لک أن تجمع إلی ذلک: الإحراق بالنّار وقتل العیال والأطفال.
ثمّ جاء إلیه شبث بن ربعیّ، وقال له: أمرعباً للنّساء صرت؟ ما رأیت مقالًا أسوأ من مقالتک، ولا موقفاً أقبح من موقفک.
فاستحیی الشّمر وهمّ بالانصراف، وحمل علیه وعلی جماعته زهیر بن القین فی عشرة من أصحابه، فکشفوهم عن الخیام، وقُتل رجل من أصحاب الشّمر یکنّی (أبا عُزرة الضّبابیّ).
فلمّا رأی ذلک عسکر ابن سعد، حملوا علیهم، واشتدّ القتال وقُتل من أصحاب الحسین جمع، وکانوا إذا قتل منهم الرّجل والرّجلان یبین النّقص فیهم لقلّتهم. ویُقتل من أصحاب ابن سعد العشرة والأکثر، فلا یظهر علیهم لکثرتهم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 396- 397

زهیر یُشارک الحرّ الرّیاحی فی القتال‌

وقاتل الحرّ بن یزید وهو یقول:
أضرِبُ فی أعراضهم بالسّیف عن خیر من حَلَّ منی والخیف
فقاتل هو وزهیر بن القین قتالًا شدیداً، وشدّت الرّجّالة علی الحرّ، فقُتل، وحضرت الصّلاة، فصلّی الحسین بأصحابه صلاة الخوف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1243
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 403، أنساب الأشراف، 3/ 195- 196
[بعد استشهاد حبیب بن مظاهر] قال: فأخذ الحرّ یرتجز ویقول:
آلیتُ لا اقتلُ حتّی أقتُلا ولن اصابَ الیومَ إلّامُقبلا
أضربُهُم بالسّیف ضرباً مِقْصَلا لا ناکلًا عنهم ولا مهلّلا
وأخذ یقول أیضاً:
أضربُ فی أعراضهم بالسّیف عن خیر مَن حَلّ منی والخیف «1»
فقاتل «2» هو وزهیر بن القین قتالًا شدیداً، فکان إذا شدّ أحدهما؛ فإن استَلحم شدّ الآخر حتّی یخلّصه، ففعلا ذلک ساعة «1». ثمّ إنّ رجّالة شدّت علی الحرّ بن یزید، فقُتل، [...] صلّی بهم «3» الحسین صلاة الخوف.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 440- 441/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 185؛
القمّی، نفس المهموم،/ 272- 273؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 119
(قال) أبو مخنف: واستحرّ القتال بعد قتل حبیب. فقاتل زهیر والحرّ قتالًا شدیداً، فکان إذا شدّ أحدهما واستلحم، شدّ الآخر فخلّصه. فقُتل الحرّ، ثمّ صلّی الحسین علیه السلام صلاة الخوف.
(استحرّ) أی اشتدّ. قال ابن الزّبعریّ:
حین حکت بقباء برکها واستحرّ القتل فی عبد الأشل
(استلحم) الرّجل: إذا احتوشه العدوّ فی القتال.
السّماوی، إبصار العین،/ 99
وحمل الحرّ وزهیر یوم عاشوراء، فقاتلا قتالًا شدیداً، وکان إذا حمل أحدهما وغاص فیهم، حمل الآخر حتّی یخلّصه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 72
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه فی العیون].
(2)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: قال أهل السّیر: واستحرّ القتل بعد قتل حبیب بن مظاهر، فقاتل ...].
(3)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1244
أقول: قد مرّ أنّ زهیراً قاتل مع الحرّ أیضاً، وأنّ أحدهما لیحمی ظهر صاحبه، وإذا شدّ أحدهما، شدّ الآخر.
المیانجی، العیون العبری،/ 142

وقوف زهیر وسعید أمام الحسین علیه السلام حین أداء الصّلاة «1»

فقال الحسین علیه السلام لزهیر «2» بن القین وسعید بن عبداللَّه: تقدّما أمامی [حتّی اصلّی الظّهر] «3»، فتقدّما أمامه فی نحو من نصف أصحابه حتّی صلّی بهم صلاة الخوف.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 17/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 291؛ المجلسی، البحار، 45/ 21؛ البحرانی، العوالم، 17/ 264؛
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 301؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 295؛ القمّی، نفس
المهموم،/ 275؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 191؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/
361؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 72، 241؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 401
- 402؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 74؛ المیانجی، العیون العبری،/ 141
وتقدّم زهیر بن القین، فقاتل بین یدی الحسین وهو یقول:
أنا زهیر وأنا ابن القین أذودهم بالسّیف عن حسین
قال: وحضرت صلاة الظّهر، فأمر علیه السلام لزهیر بن القین وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ أن یتقدّما أمامه بنصف من تخلّف معه، وصلّی بهم صلاة الخوف بعد أن طلب منهم الفتور عن القتال لأداء الفرض.
قال ابن حصین: إنّها لا تقبل منک «4»، قال حبیب بن مظاهر: لا یقبل من آل رسول اللَّه وأنصارهم، وتقبل منک وأنت شارب الخمر؟!
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 33- 34
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأعیان، ص 72: ولمّا حضر وقت صلاة الظّهر].
(2)- [فی نفس المهموم والعیون مکانهما: وروی أ نّه علیه السلام أمر زهیر ...].
(3)- [من تسلیة المجالس وسائر المصادر].
(4)- فی النّسخة الحجریّة: خ ل «منکم».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1245
قال: وحضرت صلاة الظّهر، فأمر الحسین علیه السلام زهیر بن القین، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ أن یتقدّما أمامه بنصف من تخلّف معه، ثمّ صلّی بهم صلاة الخوف، فوصل إلی الحسین علیه السلام سهم، فتقدّم سعید بن عبداللَّه الحنفیّ، ووقف یقیه بنفسه ما زال ولا تخطّی حتّی سقط إلی الأرض وهو یقول: اللَّهمّ العنهم «1» لعن عاد وثمود، اللَّهمّ أبلغ نبیّک عنّی السّلام وأبلغه ما لقیت من ألم الجراح، فإنّی أردت ثوابک فی نصر ذرِّیّة نبیّک، ثمّ قضی نحبه رضوان اللَّه علیه، فوجد به ثلاثة عشر سهماً، سوی ما به من ضرب السّیوف وطعن الرِّماح «1». «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 110- 111/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 295
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: إلی آخر ما مرّ، وقال ابن نما: وقیل صلّی سیِّدنا الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وأصحابه فرادی بالإیماء].
(2)- راوی گفت: وقت نماز ظهر فرا رسید. حسین علیه السلام زهیر بن قین‌و سعید بن عبداللَّه حنفی را دستور داد تا پیش روی آن حضرت بایستند. پس حضرت با نیمی از باقی‌مانده یارانش (به ترتیب نماز خوف) به نماز ایستاد. در این اثنا تیری به جانب حضرت پرتاب شد. پس‌سعیدبن عبداللَّه خود را در مسیر تیر قرار داد و آن را به جان خود خرید و به همین منوال خود را سپر تیرهای دشمن نمود تا آن که از پای درآمد و بر زمین افتاد و می‌گفت: «بارالها! لعنت کن این مردم را به لعنتی که بر عاد و ثمود کرده‌ای. بارالها! سلام مرا به حضور پیغمبرت ابلاغ بفرما و آن حضرت را از درد زخم‌هایی که بر من رسید، آگاه فرما که مرا در یاری خاندان پیغمبرت هدفی به جز پاداش تو نبود.»
سپس درگذشت (رضوان اللَّه علیه) و سیزده چوبه تیر به جز زخم‌های نیزه و شمشیر در بدنش دیده شد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 110- 111
و زهیر بن قین و سعید بن عبداللَّه حنفی در پیش روی آن حضرت ایستادند و جان خود را فدای آن جان عالمیان کردند. حضرت با بقیه اصحاب خود به جماعت نماز کردند. به عنوان نماز خوف و هر تیر و نیزه ای که از جانب لشگر مخالف به سوی آن حضرت می‌آمد، آن دو بزرگوار به جان قبول می‌کردند تا آن که سعید بن عبداللَّه سعادتمند از بسیاری جراحت تیر و نیزه بر زمین افتاد و می‌گفت: «خداوندا! تو لعنت کن ایشان را مانند لعنت عاد و ثمود. خداوندا! سلام مرا به پیغمبر خود برسان و او را اعلام نما آن‌چه از الم یافتم در نصرت فرزند دلبند او. خداوندا! من یاری فرزندان پیغمبر تو کردم، مرا به رحمت خود امیدوار گردان.»
چون شهد شهادت نوشید، سیزده تیر در بدن او بود، به غیر از جراحت‌های شمشیر و نیزه. بعضی گفته‌اند که: حضرت را فرصت نماز جماعت ندادند و هر یک جدا نماز کردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 668- 669
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1246
وکان زهیر فی میمنة أصحاب الحسین علیه السلام وحبیب علی المیسرة، ولمّا صلّی الحسین علیه السلام بأصحابه صلاة الظّهر، قدّم زهیراً وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ أمامه حتّی صلّی بهم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 382- 383
وفی ذلک یقول الشّاعر:
سعید بن عبداللَّه لا تنسینه ولا الحرّ إذ آسی زهیراً علی قسر
فلو وقفت صمّ الجبال مکانهم لمادَتْ علی سهل ودکت علی وعر
فمن قائم یستعرض النّبل وجهه ومن مقدم یلقی الأسنّة بالصّدر
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 72
وقام الحسین إلی الصّلاة، فقیل: إنّه صلّی بمَنْ بقی من أصحابه صلاة الخوف، وتقدّم أمامه زهیر بن القین وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ فی نصف من أصحابه، ویقال: إنّه صلّی وأصحابه فرادی بالإیماء
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 303
__________________________________________________
- حسین علیه السلام این وقت زهیر بن القین و سعید بن عبداللَّه را فرمان کرد که از پیش روی ایستاده شوند تا آن حضرت فریضه ظهر را به پای برد و ایشان بر حسب فرمان خویشتن را هدف تیغ و تیر داشتند. پس حسین علیه السلام با یک نیمه اصحاب نماز خوف بگذاشت و نیم دیگر ساخته دفع دشمن بودند و سعید بن عبداللَّه در یمین و شمال امام علیه السلام خویشتن را سپر بلا ساخت. چندان که به زخم تیغ و تیر از پای درافتاد.
وهو یقول: «اللَّهمّ! العنهم لعن عاد وثمود، اللَّهمّ! أبلغ نبیّک عنِّی السّلام وأبلغه ما لقیت من ألم الجراح، فإنِّی أردت بذلک نصرة ذرّیّة نبیّک.»
گفت: «خدایا! لعن کن این جماعت را لعن عاد و ثمود. ای پروردگار من! سلام مرا به پیغمبر خود برسان و ابلاغ کن آن‌چه به من رسید از زحمت جرح و زخم؛ چه من این جمله را در نصرت پسر پیغمبر تو به جان خریدم.»
این بگفت و جان بداد. در بدن او بیرون ضرب سیوف و طعن رماح 1 زخم سیزده تیر یافتند. به روایتی آن حضرت و اصحابش فرادا به اشارت نماز گذاشتند.
1. غیر از زخم شمشیرها و نیزه‌ها.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 287
گفته به زهیربن قین و سعیدبن عبداللَّه دستور داد جلو او ایستادند و نماز ظهر را با نیمی از اصحابش خواند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 125
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1247

مقالته مع الإمام علیه السلام قبل ذهابه إلی ساحة القتال‌

قال أبو مخنف رحمه الله: لمّا قُتل العبّاس «1» وحبیب «2» بن مظاهر رحمه الله بانَ الانکسار فی وجه الحسین علیه السلام، ثمّ قال: «3» للَّه‌درّک یا حبیب، لقد کنت فاضلًا تختم القرآن فی لیلة واحدة «3». قال: فقام إلیه زهیر بن القین رحمه الله وقال: بأبی أنت وامّی یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله! ما هذا الانکسار الّذی أراه «4» فی وجهک؟ ألست تعلم أ نّا «4» علی الحقّ؟ قال: بلی وإله الخلق إنِّی لأعلم علماً یقیناً إنِّی وإیّاکم علی الحقّ والهدی، «5» فقال زهیر: إذاً لا نبالی ونحن نصیر إلی الجنّة ونعیمها.
ثمّ تقدّم أمام الحسین علیه السلام، فقال: یا مولای «5»! أتأذن لی بالبراز؟ فقال: ابرز «6».
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 66- 67/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 295
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] فلمّا نظر زهیر بن القین إلی الحسین علیه السلام، قال: بأبی أنت وامِّی یا ابن بنت رسول اللَّه، ما هذا الانکسار الّذی بک؟ ألسنا علی الحقّ؟ فقال: بلی واللَّه، قال: فما بالک لا ترید قتالنا وإنّما نصیر إلی الجنّة ونعیمها؟
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 283
فقال زهیر بن القین: یا مولای! أری الانکسار فی وجهک بعد قتل العبّاس وحبیب، ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی وحقّ الحقّ إنّا علی الحقّ محقِّین، قال زهیر: فما تکره من موتنا وإنّا ندخل الجنّة ونعیمها؟
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 343
__________________________________________________
(1)- [العبّاس علیه السلام لم یکن وهو بعده قد قُتل هو المشهور بل المسلّم].
(2)- [فی الأسرار مکانه: قال أبو مخنف: فی قتل حبیب ...].
(3- 3) [الأسرار: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون].
(4- 4) [الأسرار: منک؟ ألسنا].
(5- 5) [الأسرار: الّذی یرضی به اللَّه ورسوله، قال: فما بالک لا ترید لنا القتل حتّی نصبر إلی الجنّة ونعیمها یا مولای، وإلی ربّ غفور رحیم ...].
(6)- [زاد فی الأسرار: شکر اللَّه لک فعالک، رفع مقامک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1248

استشهاده‌

[بعد أداء صلاة الظّهر] وقاتل زهیر بن القین وهو یقول:
أنا زهیر وأنا ابن القین أذودهم بالسّیف عن حسین
وجعل یقول:
أقْدِمْ هُدیت هادیاً مَهدیّاً فالیوم تلقی جدّک النّبیّا
وحسناً والمرتضی علیّا
فشدّ علیه مهاجر بن أوس التّمیمیّ وکثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ، فقتلاه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 403، أنساب الأشراف، 3/ 196
[بعد أداء صلاة الظّهر] وقاتل زهیر بن القین قتالًا شدیداً، وأخذ یقول:
أنا زُهیرٌ وأنا ابنُ القَیْنِ أذودُهم بالسّیفِ عن حسین
قال: وأخذ یضرب علی منکب حسین «1» ویقول:
أقدِمْ هُدِیتَ هادِیاً مَهدِیّا فالیومَ تَلقَی جَدَّکَ النّبِیّا
وحَسناً والمرتضی علیّا وذا الجناحَیْنِ الفَتی الکَمیّا
وأسدَ اللَّهِ الشّهیدَ الحیّا
قال: فشدّ علیه کثیرُ بن عبداللَّه الشّعبیّ ومهاجرُ بن أوس، فقتلاه. «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 441/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 276- 277 2
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: الحسین].
(2)- گوید: زهیربن قین سخت می‌جنگید و می‌گفت:
«من زهیرم پسر قین
که دشمن را با شمشیر از حسین می‌رانم.»
گوید: هم او دست به شانه حسین می‌زد و می‌گفت:
«پیش برو که هدایت یافته‌ای و هدایتگر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1249
و «1» خرج من بعده [سعید بن عبداللَّه الحنفیّ] زهیر بن القین البجلیّ وهو «2» یرتجز و «2» یقول:
«3» [أنا «3» زهیر وأنا ابن القینِ أذودکم «4» بالسّیف عن حسین «5» إنّ «5» حسیناً أحد السّبطین
من عترة البرّ التّقی الزّین ذاک رسول اللَّه غیر المین
أضربکم ولا أری من شین]
ثمّ حمل «6» ولم یزل یقاتل «6» حتّی قُتل- رحمه الله.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 200
ثمّ برز «7» من بعده [الحرّ] زهیر بن القین البجلیّ وهو یقول مخاطباً للحسین علیه السلام:
الیوم نلقی جدّک النّبیّا وحسناً والمرتضی علیّا «8»
فقتل منهم تسعة عشرة رجلًا، ثمّ صرع «8» وهو یقول:
أنا زهیر وأنا ابن القین أذبّکم بالسّیف عن حسین «9»
__________________________________________________
- امروز با جدت پیمبر دیدار می‌کنی
و با حسن و علی مرتضی‌و صاحب دو بال، جوان دلیرو شیر خدای شهید جاوید.»
گوید کثیر بن عبداللَّه شعبی ومهاجر بن اوس بدو حمله بردند و خونش بریختند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3045
(1)- فی د: ثمّ.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- ما بین الحاجزین من د و بر، وموضعه فی الأصل: «شعراً».
(4)- کذا فی د و بر ونور العین.
(5)- لیس البیتان الآتیان فی المراجع.
(6- 6) فی د: فقاتل.
(7)- [لم یرد فی روضة الواعظین]
(8- 8) [حکاه عنه فی الدّمعة]
(9)- سپس زهیربن قین بجلی به میدان رفت و خطاب به حسین می‌سرود:
«امروز درآییم به جد تو پیمبر هم بر حسن و باب تو آن فاتح خیبر»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1250
الصّدوق، الأمالی،/ 160/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 319؛ البحرانی، العوالم،
17/ 169؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 306؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 295؛
مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 160
(ثمّ) خرج من بعده [الحجّاج بن مسروق] زهیر بن القین البجلیّ، وهو یقول:
أنا زهیر وأنا ابن القین أذودکم بالسّیف عن حسین
إنّ حسیناً أحد السّبطین من عترة البرّ التّقیّ الزّین
ذاک رسول اللَّه غیر المین أضربکم ولا أری من شین
(وروی) أنّ زهیراً لمّا أراد الحملة، وقف علی الحسین علیه السلام، وضرب علی کتفه وقال:
(أقدم حسین هادیاً مهدیّاً) الأبیات الّتی تقدّمت للحجّاج بن مسروق، فلا أدری أهو مُنْشِئُها، أم الحجّاج بن مسروق، ثمّ قاتل قتالًا شدیداً. فشدّ علیه کثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ، ومهاجر بن أوس التّمیمیّ، فقتلاه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 20
[بعد استشهاد حبیب] ثمّ صلّی الحسین علیه السلام بهم الظّهر صلاة شدّة الخوف.
ثمّ برز زهیر بن القین البجلیّ وهو یقول:
أنا زهیر وأنا ابن القین أذودکم بالسّیف عن حسین
إنّ حسیناً أحد السّبطین من عترة البرّ التّقیّ الزّین «1»
فقتل مائة وعشرین رجلًا «1»، قتله کثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ ومهاجر بن أوس.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 103- 104
[بعد أداء صلاة الظّهر] وقاتل زهیر بن القین قتالًا شدیداً، فحمل علیه کثیر بن عبیداللَّه الشّعبیّ، ومهاجر بن أوس، فقتلاه.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292
__________________________________________________
- و نوزده کس از آن‌ها کشت و به خاک افتاد و می‌سرود:
« [من هستم] زهیر و منم ابن‌قین برانم شما را به تیغ از حسین»
کمره ای، ترجمه امالی،/ 160
(1- 1) [حکاه عنه فی الأعیان، 7/ 72].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1251
وقیل: صلّی الحسین علیه السلام وأصحابه فرادی بالإیماء، وقاتل زهیر قتالًا شدیداً حتّی قُتل.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 34/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 22؛ البحرانی، العوالم،
17/ 265؛ القمّی، نفس المهموم،/ 275
ثمّ جاء وقت صلاة الظّهر، فصلّی بأصحابه صلاة الخوف، فبینا هم فی الصّلاة تکالبوا علیه، فحمل زهیر بن القین یذبّ عن الحسین ویقول:
أنا زهیر وأنا ابن القین أردّکم بالسّیف عن حسین
ثمّ صاح زهیر بالحسین:
أقدم هدیت هادیاً مهدیّا الیوم تلقی جدّک النّبیّا
وحسناً والمرتضی علیّاً
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 252- 253
ثمّ صلّی الحسین بأصحابه الظّهر صلاة الخوف، ثمّ اقتتلوا بعدها قتالًا شدیداً ودافع عن الحسین صنادید أصحابه، وقاتل زهیر بن القین بین یدی الحسین قتالًا شدیداً، ورمی بعض أصحابه بالنّبل حتّی سقط بین یدی الحسین، وجعل زهیر یرتجز ویقول:
أنا زهیر وأنا ابن القین أذودکم بالسّیف عن حسین
قال: وأخذ یضرب علی منکب الحسین ویقول:
أقدم هدیت هادیاً مهدیّا فالیوم تلقی جدّک النّبیّا
وحسناً والمرتضی علیّاً وذا الجناحین الفتی الکمیّا
وأسد اللَّه الشّهید الحیّا
قال: فشدّ علیه کثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ ومهاجر بن أوس، فقتلاه. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 184 1
__________________________________________________
(1)- زهیر بن القین البجلی آهنگ جنگ را ساز داد و دوش امیر المؤمنین حسین را گرفته و رجز خواندن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1252
ثمّ خرج من بعده [الحجّاج بن مسروق] زهیر بن القین رضی الله عنه وهو یرتجز ویقول «1»:
أنا زُهیر وأنا ابن القَین أذودکم بالسّیف عن حسین «2»
إنّ حسیناً أحد السّبطین من عترة البرّ التّقیّ الزّین
ذاک رسول اللَّه غیر المین أضربکم ولا أری من شین «3»
یا لیت نفسی قسمت قسمین «3» «4» فقاتل حتّی قتل «4» مائة وعشرین رجلًا، فشدّ «5» علیه کُثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ ومهاجر ابن أوس التّمیمیّ، فقتلاه.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 295/ عنه: المجلسی، البحار،
45/ 25- 26؛ البحرانی، العوالم، 17/ 269؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 306؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 295؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 191؛ القمّی، نفس
المهموم،/ 276- 277؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 405- 406؛ المیانجی، العیون
العبری،/ 142
[بعد استشهاد حبیب] فبرز زهیر وهو یقول:
أنا زهیرٌ وأنا ابن القین وفی یمینی مرهفُ الحدّینِ
أذبُّ بالسّیف عن الحسین ابن علیّ الطّاهر الجدّینِ
__________________________________________________
- آغاز کرد که اولش این بود:
«أقدم حسین هادیاً مهدیّا الیوم تلقی جدّک النّبیّا»
و به میدان خرامیده و بعد از کشش و کوشش فراوان، میل به ریاض رضوان نمود.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 157
(1) [فی نفس المهموم مکانه: وقاتل زهیر بن القین رحمه الله قتالًا شدیداً وأخذ یقول ...، وفی بحر العلوم مکانه: وخرج زهیر بن القین البجلیّ إلی الحرب وهو یقول ...، وفی العیون مکانه: وخرج زهیر بن القین وهو یرتجز ویقول ...]
(2) [إلی هنا حکاه الأسرار بدلًا عن الأمالی]
(3- 3) [لم یرد فی بحر العلوم]
(4- 4) [بحر العلوم: فقتل]
(5)- [بحر العلوم: ثمّ عطف]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1253
قال: ثمّ حمل علی القوم ولم یزل یُقاتل حتّی قتل خمسین فارساً وخشی أن تفوته الصّلاة مع الحسین، فرجع وقال: یا مولای! إنّی خشیت أن تفوتنی الصّلاة، فصلّ بنا.
قال: فقام الحسین علیه السلام وصلّی بأصحابه صلاة الظّهر.
فلمّا فرغ من صلاته، وقال: إنّ هذه الجنّة قد فُتحت أبوابها، واتّصلت أنهارها، وأینعت ثمارها، وزیّنت قصورها، وتؤلّفت ولدانها وحورها، وهذا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله والشّهداء الّذین قتلوا معه وأبی وامّی یتوقّعون قدومکم علیهم ویتباشرون بکم وهم مشتاقون إلیکم، فحاموا عن دینکم وذبّوا عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وعن إمامکم وابن بنت نبیّکم، فقد امتحنکم اللَّه تعالی بنا، فأنتم فی جوار جدّنا والکرام علینا وأهل مودّتنا، فدافعوا بارک اللَّه فیکم عنّا.
قال: فلمّا سمعوا، ضجّوا بالبکاء والنّحیب، وقالوا: نفوسنا دون أنفسکم، ودمائنا دون دمائکم، وأرواحنا لکم الفداء، واللَّه لا یصل إلیکم أحد بمکروه وفینا الحیاة، وقد وهبنا للسّیوف نفوسنا، وللطّیر أبداننا، فلعلّه نقیکم زحف الصّفوف، ونشرب دونکم الحتوف، فقد فاز من کسب الیوم خیراً، وکان لکم من المنون مجیراً.
ثمّ برز زهیر بن القین رحمه الله وهو یرتجز ویقول:
أقدم حسیناً هادیاً مهدیّاً الیوم نلقی جدّک النّبیّا
محمّداً والمرتضی علیّاً وذا الجناحین الفتی الکمیّا
وفاطماً والطّاهر الزّکیّا ومن مضی من قبلنا تقیّا
فاللَّه قد صیرّنی ولیّا فی حبّکم اقاتل الدّعیّا
قال: ولم یزل یقاتل حتّی قتل سبعین فارساً، وتکاثروا علیه، وقتلوه رحمه الله.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 67- 68
فجعل أصحاب الحسین علیه السلام یسارعون إلی القتل بین یدیه، فقتل زهیر بن القین اثنین وثمانین رجلًا؛ حتّی استُشهد رضی الله عنه. «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 360
__________________________________________________
(1)- به‌روایت امام زین‌العابدین علیه السلام: پس زهیربن قین‌بجلی قدم در میدان شهادت نهاد و رجزها خواند
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1254
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] فتقدّم زهیر بن القین بین یدی الحسین علیه السلام وأنشأ یقول شعراً:
أنا زهیر وأنا ابن القین وفی یمینی ماضی الحدّین
أذبّ بالسّیف عن الحسین ابن النّبیّ الطّاهر الجدّین
أضربکم ضرب غلام زین الیوم یقضی الدّین أهل الدّین
أطعنکم باسمر رُدَیْنی طعن غلام [محکم] الیدین
قال: فحمل علی القوم ساعة وخاف أن تفوته الصّلاة، فرجع وصلّی خلف الحسین علیه السلام وجعل یحرِّض أصحابه علی القتال وهو یقول: هذه الجنّة قد زخرفت والحور العین قد تزیّنت، وهذا النّبیّ والشّهداء الّذین قتلوا معه وهم ینتظرون قدومکم ویتباشرون بکم، فحاموا عن دین اللَّه وذبّوا عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ إنّه صاح بأهله ونسائه، فخرجن مکشّفات الرّؤوس وهنّ یقلن: معاشر المسلمین وعصابة الموحّدین! اللَّه اللَّه فی ذرِّیّة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ذبّوا عنهم. وصاح الحسین علیه السلام: یا امّة القرآن! هذه الجنّة فاطلبوها، وهذه النّار فاهربوا منها.
فأجابوه بالتّلبیة وقالوا له: نفدیک بأرواحنا وأنفسنا دون نفسک، ودمائنا دون دمائک، وأهلنا وأولادنا جمیعاً نفدیک، واللَّه لا یصلون إلیک وفینا رمق من الرّوح، ووثب إلیه زهیر بن القین وقال: یا أبا عبداللَّه! ابشر بالفوز والجنّة، والقدوم إلی جدّک. ثمّ إنّه ودّعه وأنشأ یقول:
أقدم حسیناً هادیاً مهدیّا الیوم تلقی جدّک النّبیّا
ثمّ أخاک والفتی علیّا وذا الجناحین الفتی الکمیّا
فاشهد اللَّه الشّهید الحیّا سبحانه الخالقَ قویّا
__________________________________________________
- و داد مردی بداد و نوزده نفر از آن کافران را به جهنم فرستاد تا آن که شربت شهادت نوشید و به اعلای درجات سعادت رسید.
به روایت دیگر: صد و بیست نفر از مخالفان را به قتل رسانید تا آن که به ضربت کثیربن عبداللَّه شعبی‌ومهاجربن اوس تمیمی به شهادت رسید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 666
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1255
قال: ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم تسعمائة فارس، ثمّ استشهد أمام الحسین علیه السلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 283- 284
فبرز وزهیر بن القین وأنشأ یقول:
أنا زهیر وأنا ابن القینِ وفی یمینی مرهف الحدّینِ
أذبّ بالسّیف عن الحسینِ ابن علیّ الطّاهر الجدّینِ
أضربکم ضرب غلام زینِ الیوم یقضی الدّین أهل الدّینِ
ونشتفی من قتل أهل الشّینِ بأبیض وأسمر رُدَینی
ثمّ حمل علی القوم، فقتل منهم عشرین رجلًا، وخشی أن تفوته الصّلاة، فرجع وقال:
یا مولای! إنّی خشیت أن تفوتنی الصّلاة معک، فصلّ بنا.
قال ابن نما: وقیل: صلّی سیّدنا الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وأصحابه فرادی بالإیماء.
قال أبو مخنف: فصلّی مولانا أبو عبداللَّه الحسین صلوات اللَّه علیه بأصحابه صلاة الظّهر، فلمّا فرغ عن الصّلاة، حرّضهم علی القتال وقال: «یا کرام، هذه الجنّة قد فتحت أبوابها، واتّصلت أنهارها، وأینعت ثمارها، وهذا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله والشّهداء الّذین قُتلوا فی سبیل اللَّه یتوقّعون قدومکم ویتباشرون بکم، فحاموا عن دین اللَّه ودین نبیّه، وذبّوا عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وحرم ذرّیّته».
ثمّ صاح بنسائه: أخرجن، فخرجن منشّرات الشّعور، مهتّکات الجیوب، یبکین ویقلن: «یا معاشر المسلمین، ویا عصبة الموحّدین، اللَّه اللَّه فی ذرّیّة نبیّکم، غاروا علیهم وحاموا عنهم».
ثمّ صاح الحسین علیه السلام: «یا امّة التّنزیل ویا حفظة القرآن، حاموا عن هؤلاء الحریم ولا تفشلوا عنهم».
فلمّا سمعوا کلام الحسین علیه السلام بکوا بکاءً شدیداً، ثمّ قالوا: «یا ابن بنت رسول اللَّه، نفوسنا دون نفسک الفداء، ودماؤنا دون دمک الوقاء، واللَّه لا یصل إلیک وإلیهنّ سوء
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1256
وفینا عرق یضرب».
فقال الإمام علیه السلام: «جزاکم اللَّه عنّا خیراً، وابشروا بالجنّة والقدوم علی جدِّی محمّد المصطفی، وأبی علیّ المرتضی، وامّی فاطمة الزّهراء، وأخی الحسن علیه السلام، وجعفر الطّیّار، والشّهداء الّذین قُتلوا مع جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأبی علیّ المرتضی علیه السلام، وکلّهم مشتاقون إلیکم».
فلمّا سمع زهیر هذا من الإمام علیه السلام، برز إلی القوم وهو ینشد هذه الأبیات:
أقدم حسین هادیاً مهدیّا الیوم نلقی جدّک النّبیّا
مع الحسن والمرتضی علیّا وذا الجناحین الفتی الکمیّا
واللَّه قد صیّرنی ولیّا سبحانه لا زال وحدانیّا
فی حبّکم أقاتل الدّعیّا
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 295
فبرز ویقول:
أنا زهیر وابن القین وفی یمینی مرهف الحدّین
أذبّ بالسّیف عن الحسین ابن علیّ طاهر الجدّین
ثمّ حمل علیهم، فقتل منهم عشرین فارساً، ثمّ أقبل إلی الحسین، فصلّی بالجماعة، ثمّ قال: یا قومی! هذه الجنّة قد فتحت أبوابها، وأبیعت أثمارها، وهذا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم والشّهداء یتوقّعون قدومنا، فحاموا دین اللَّه واحفظوا حرم ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم.
ثمّ برز ویقول «1»:
أقدم حسین الیوم تلقا أحمدا ثمّ أباک الطّاهر المؤیّدا
والحسن المسموم ذاک الأمجدا وذا الجناحین حلیف الشّهدا
وحمزة اللّیث الهمام الأسعدا فی جنّة الفردوس عاشوا سعدا «2»
__________________________________________________
(1)- [فی بحر العلوم مکانه: ویذکر القندوزی له رجزاً آخر وهو یستأذن الحسین علیه السلام، فیقول ...]
(2) [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1257
ولم یزل یقاتل حتّی قتل من الأعداء نیفاً وخمسین فارساً، ثمّ قُتل رضی الله عنه. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 343/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 405 1
__________________________________________________
(1)- مع القصه، بعد از فراغت از نماز، حسین علیه السلام اصحاب را به جهاد تحریض فرمود:
وقال: «یا أصحابی! إنّ هذه الجنّة قد فتحت أبوابها، واتّصلت أنهارها، وأینعت أثمارها، وزیّنت قصورها، وتؤلّفت ولدانها وحورها، وهذا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله والشّهداء الّذین قتلوا معه وأبی وامّی یتوقّعون قدومکم ویتباشرون بکم وهم مشتاقون إلیکم، فحاموا عن دین اللَّه وذبّوا عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.»
فرمود: ای اصحاب من! اینک درهای بهشت گشاده است و انهار بهشت در جریان است و اثمار بهشت را هنگام اجتنا 1 است و قصور بهشت مزین است و حور و غلمان بهشت مألوف و مأنوس اند و همچنان رسول خداست و شهیدانی که مقتول شده‌اند، حاضر خدمت اویند و پدر و مادر من قدوم شما را انتظار می‌برند و مشتاق دیدار شمایند. هم‌اکنون در ترویج دین خدا بکوشید و حرم رسول خدای را از دشمنان دفع دهید.»
این وقت اضطراب و اضطرار عظیم در میان اهل‌بیت بادید آمد و ناپروا از خیمه‌ها بیرون شدند و فریاد برداشتند که:
«یا معشر المسلمین! یا عُصبة المؤمنین! حاموا عن دین اللَّه وذبّوا عن حرم رسول اللَّه وعن إمامکم، ابن بنت نبیّکم صلی الله علیه و آله، فقد امتحنکم اللَّه تعالی بنا فأنتم جیراننا فی جوار جدّنا والکرام علینا وأهل مودّتنا فدافعوا بارک اللَّه فیکم عنّا.»
گفتند: «ای جماعت مسلمانان! ای پایمردان مؤمنان! حمایت کنید دین خدا را و دفع دهید دشمنان را از حرم رسول خدای و دور کنید اعدا را از پیشوا و امام خود که پسر دختر پیغمبر شماست و بدانید که خداوند امتحان می‌فرماید شما را در نصرت ما و شما همسایگان و پناهندگان مایید و در پناه جد مایید و شما جوان مردانید و دوستان مایید، لاجرم دشمنان ما را از ما دفع دهید.»
پاسخ اصحاب
اصحاب چون این کلمات بشنیدند، به های‌های بگریستند و بانگ ویله و ناله درهم افکندند.
وقالوا: «نفوسنا دون أنفسکم ودماؤنا دون دمائکم وأرواحنا لکم الفداء، واللَّه لا یصل إلیکم أحد بمکروه وفینا الحیاة، وقد وهبنا للسّیوف نفوسنا، وللطّیر أبداننا، فلعلّه نقیکم زُلف الصّفوف ونشرب دونکم الحتوف، فقد فاز من کسب الیوم خیراً وکان لکم من المنون مجیراً.»
و هم‌آواز گفتند: «ای اهل‌بیت رسول خدا! جان‌های ما برخی 2 جان‌های شماست و خون‌های ما فدای خون‌های شماست و ارواح ما خاص از برای شما فدیه‌ای است. قسم به خدای کسی از در خصمی با شما نزدیک نتواند شد، چند که ما زنده باشیم. بدانید که ما در راه شما، جان‌های خود را دست بازداشتیم تا نثار حدود سیف و سنان شود و تن‌های خود را وقف نمودیم تا طعمه نسور و عقبان 3 گردد. باشد که در حفظ و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1258
__________________________________________________
- حراست شما بکوشیم تا شربت مرگ بنوشیم. همانا امروز به فوز و فلاح آن کس دست یابد که در راه شما سر دهد.»
شهادت زهیربن القین
از پس این کلمات اول کس، زهیربن القین بود که دستوری مبارزت بخواست و به میدان آمد و هماورد طلب کرد و این ارجوزه بگفت:
«أنا زهیرٌ وأنا ابن القین وفی یمینی مرهف الحدّین 4
أذودکم بالسّیف عن حسین إنّ حسیناً أحد السّبطین
ابن علیّ طاهر الجدّین من عترة البرّ التّقیّ الزّین
ذاک رسول اللَّه غیر المین یا لیت نفسی قُسّمت قسمین
وعن إمام صادق الیقین أضربکم محامیاً عن دینی
أضربکم ولا أری من شین أضربکم ضرب غلامٍ زین 5
بأبیضٍ وأسمرٍ رُدَینی 6»
این بگفت و چون صاعقه آتشبار خویشتن را بر قلب لشگر کفار زد و از یمین و شمال بتاخت و بسیار کس از ابطال رجال را به خاک انداخت. به روایت محمد بن ابی‌طالب یک صد و بیست تن از شجعان کوفه را با تیغ درگذرانید. آن‌گاه کثیر بن عبداللَّه الشعبی و دیگر، مهاجر بن اوس التمیمی که نگران او بودند، فرصتی به دست کرده و به زخم سیف و سنان او را از پای درآوردند.
1. اجتنا: چیدن.
2. برخی (بر وزن چرخی): فدا شدن، قربان گردیدن.
3. نسور، جمع نسر: کرکس. عقبان، به کسر عین جمع عقاب، بضمّ عین: شاهین.
4. مرهف الحدین: شمشیری که هر دو طرف آن تیز باشد.
5. خلاصه معنی اشعار: من زهیر پسر قینم. برای راندن شما از حسین‌بن علی که نوه رسول خدا و پاک نژاد و پیشوای من است، شمشیر برانی در دست دارم که برای دفاع از دینم به شما می‌زنم و زشتی و عیبی در آن نمی‌بینم.
6. این مصراع در بحار آورده نشده است و مطابق این نسخه گویا کلمه (ردین) غلط است؛ زیرا که ردینه نام زنی بوده که در ساختن نیزه شهرت داشته است. بدین جهت نیزه خوب را به وی منسوب نموده و (ردینی) می‌گویند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 278- 290
بالجمله، بعد از شهادت حر (رضوان اللَّه علیه)، زهیربن القین بجلی و بعضی ظهیربن القین گفته‌اند، جانب میدان و نبرد گردان گرفت و مخاطباً للحسین علیه السلام این شعر تذکره نمود:
«الیوم نلقی جدّک النّبیّا وحسناً والمرتضی علیّا 1»
پس جنگ درافکند و نوزده تن از آن جماعت شقاوت آیت به دوزخ بفرستاد و بر زمین بیفتاد، گاهی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1259
ولمّا فرغ منها «1»، تقدّم زهیر، فجعل «2» یقاتل قتالًا «3» لم یر مثله «4»، ولم یسمع بشبهه، وأخذ «5» یحمل علی القوم فیقول «5»:
أنا زهیر وأنا ابن القین أذودکم بالسّیف عن حسین
ثمّ رجع، فوقف أمام الحسین علیه السلام وقال له:
فدتک نفسی هادیاً مهدیّا الیوم ألقی جدّک النّبیّا
وحسناً والمرتضی علیّا وذا الجناحین الشّهید الحیّا
فکأ نّه ودّعه، وعاد یقاتل، فشدّ علیه کثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ ومهاجر بن أوس التّمیمیّ، فقتلاه.
السّماوی، إبصار العین،/ 99/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 185؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 143- 144
ولمّا فرغ الحسین علیه السلام من الصّلاة تقدّم زهیر، فجعل یقاتل قتالًا لم یر مثله «6» ولم یسمع بشبهه، قال ابن شهرآشوب فی المناقب وغیره: حمل «6» علی القوم وهو یقول:
__________________________________________________
- که این شعر را قرائت همی نمود:
«أنا زهیر وأنا ابن القین أذبکم بالسّیف عن حسین 2»
1. در امروز پیغمبر جدت و علی مرتضی و حسن را در بهشت دیدار خواهم کرد 2. من زهیر پسر قین هستم و با شمشیر در مقابل شماها از حسین علیه السلام حمایت می‌کنم.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 114- 115
و به قتل رسیدن یک صد و بیست تن از شجاعان کوفه به دست زهیر بن القین.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
(1)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(2)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: قال أهل السّیر: واستمرّ القتال بعد قتل حبیب بن مظاهر، فجعل ...].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: شدیداً].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: قطّ].
(5- 5) [ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یقول].
(6- 6) [المعالی: وأخذ یحمل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1260
أنا زهیر وأنا ابن القین أذودکم بالسّیف عن حسین
إنّ حسیناً أحد السّبطین من عترة البرّ التّقیّ الزّین «1» ذاک «1» رسول اللَّه غیر المین
أضربکم ولا أری من شین
یا لیت نفسی قسمت قسمین
قال ابن شهرآشوب: فقتل 120 رجلًا «1»، ثمّ رجع، فوقف أمام الحسین علیه السلام «2» وقال له «2»: «3»
فدتک نفسی هادیاً مهدیّاً الیوم ألقی جدّک النّبیّا
وحسناً والمرتضی علیّاً وذا الجناحین الشّهید الحیّا
فکأ نّه ودّعه وعاد یقاتل «4»، فشدّ علیه کثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ ومهاجر بن أوس التّمیمیّ، فقتلاه. «5»
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 72/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 382- 383
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المعالی]
(2- 2) [المعالی: وأخذ یضرب علی منکب الحسین علیه السلام ویقول].
(3)- نسب إلی سعید بن عبداللَّه الحنفیّ قریب من هذه الأبیات.- المؤلّف-
(4)- [أضاف فی المعالی: حتّی قتل مائة وعشرین رجلًا].
(5)- (ط) زهیر بن قین نبرد سختی کرد و می‌سرود:
«من هستم زهیر و منم ابن‌قین برانم شما را به تیغ از حسین
حسینی که باشد هم از سبطین ز نیک عترت پاک زین
رسول‌خدا را نه کذاب است و مین زنم من شما را ابا شور و شین
که‌ای کاش قسمت شدی جان من»
(ط) گفته: زهیر بر شانه حسین علیه السلام می‌زد و می‌سرود:
«به‌پیش ای رهبر و رهجوی سرور روی امروز در نزد پیمبر
حسن با مرتضی آن را دو مهتر جوان پهلوان عم تو جعفر
شهید زنده حمزه شیر داور»
(مح) جنگید تا صد و بیست مرد را کشت (مح ط مل) تا کثیربن عبداللَّه شعبی و مهاجر بن اوس تمیمی بر او تاختند و بر خاکش انداختند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 126
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1261

کلام الإمام علیه السلام فی الحضور عند مصرعه‌

فقال الحسین حین «1» صُرع زهیر: لا یبعدنّک «2» اللَّه یا زهیر، ولعن اللَّه قاتلک، لَعْنَ الّذین مسخهم قردة وخنازیر. «3»
الخوارزمی، مقتل الحسین علیه السلام، 2/ 20/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 295؛ المجلسی، البحار، 45/ 26؛ البحرانی، العوالم، 17/ 269؛
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 306؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 295؛ لقمّی، نفس
المهموم،/ 277؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 191؛ المیانجی، العیون العبری،/ 142
ثمّ قال الحسین علیه السلام: ولعن اللَّه قاتلک، وجعل یقول:
لعن اللَّه من أصاب زهیراً لم یکن غادراً ولا مغروراً
یوم واسی الحسین بالنّفس منه وصار خطبه فادحاً مذکوراً
من قبله واسا أباه المصطفی فی أحد کان قتاله مشهوراً «4»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 284
__________________________________________________
(1)- [تظلّم الزّهراء: حینئذ].
(2)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: یبعدک].
(3)- پس حضرت فرمود: «خدا تو را از رحمت خود دور نگرداند و قاتلان تو را در دنیا و عقبا به بدترین عذاب‌ها معذب گرداند.» شهادت زهیر بعد از این روایت بر وجه دیگر مذکور خواهد شد. 1
1. بحار الانوار، 45/ 25.
مجلسی، جلاء العیون،/ 666
(4)- چون حسین علیه السلام‌افکنده او را بر خاک نگریست. قال: «لا یبعدک اللَّه یا زهیر! ولعن قاتلک لعن الّذین مسخوا قردة وخنازیر.» فرمود: «ای زهیر! خداوند تو را در نیفکند از حضرت خویش و لعن کند کشنده تو را چنان لعنی که جماعتی از گمراهان را به صورت بوزینگان و خنزیران برآورد.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 290
و چون زهیر به خاک افتاد، حسین فرمود: «ای زهیر! خدایت دور نکند و کشنده‌ات را به لعن آنان که میمون و خوک شدند، گرفتار کند.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 126
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1262
(وقال) السّرویّ فی المناقب «1» لمّا صُرع «2»، وقف علیه الحسین علیه السلام فقال: لا یبعدنّک «3» اللَّه یا زهیر، ولعن اللَّه قاتلیک «4» لعن الّذین مسخوا قردة وخنازیر.
السّماوی، إبصار العین،/ 99/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 185- 186؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 72؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 383؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام،/ 406؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 144

نداء سیِّد الشّهداء علیه السلام زهیراً عند نزوله إلی ساحة القتال‌

قال: ثمّ توجّه [الإمام علیه السلام] نحو القوم «5» وقال: یا ویلکم! علی مَ تقاتلونی؟ علی حقّ ترکته، أم علی سنّة غیّرتها، أم علی شریعة بدّلتها؟ فقالوا: بل نقاتلک بغضاً منّا لأبیک وما فعل بأشیاخنا یوم بدر وحنین. فلمّا سمع کلامهم بکی «5» وجعل «6» ینظر یمیناً وشمالًا، فلم یرَ أحداً من أنصاره «7» إلّامن صافح التّراب جبینه ومن قطع الحِمام أنینه «7»، فنادی علیه السلام: یا مسلم ابن عقیل، ویا هانی بن عروة: ویا حبیب بن مظاهر، ویا زهیر بن القین، «7» ویا یزید بن مظاهر ویا فلان ویا فلان «7»، یا أبطال الصّفا، ویا فرسان الهیجا! ما لی انادیکم فلا تجیبون «8»، وأدعوکم فلا تسمعون «9»؟ أنتم نیام، أرجوکم تنتبهون، أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصروه، هذه نساء الرّسول صلی الله علیه و آله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا عن نومتکم أ یّها الکرام، وادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، ولکن صرعکم
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین والأعیان والمعالی وبحر العلوم والعیون ووسیلة الدّارین].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: زهیر، وإلی هنا لم یرد فی بحر العلوم].
(3)- [المعالی: یبعدک].
(4)- [فی المعالی وبحر العلوم: قاتلک].
(5- 5) [لم یرد فی المعالی].
(6)- [فی العیون مکانه: فی النّاسخ وغیره: ثمّ توجّه إلی قتال أعدائه وجعل ...].
(7- 7) [لم یرد فی العیون].
(8)- [العیون: تجیبونی].
(9)- [العیون: تسمعونی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1263
واللَّه ریب المنون، وغدر بکم الدّهر الخؤون، وإلّا لما کنتم عن نصرتی تقصّرون، ولا عن دعوتی تحتجبون، فها نحن علیکم مفتجعون، وبکم لاحقون، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون «1»، ثمّ أنشأ یقول:
قوم إذا نودوا لدفع ملمّة والخیل بین مدعّسٍ ومکردسِ
لبسوا القلوب علی الدّروع وأقبلوا یتهافتون علی ذهابِ الأنفسِ
نصروا الحسین فیا لها من فتیةٍ عافوا الحیاة وألبسوا من سندسِ
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 84- 85/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 19- 20؛ المیانجی، العیون العبری،/ 180
وروی أنّ الحسین علیه السلام لمّا قُتل أولاد الأکدن، نظر یمیناً وشمالًا، فلم یر أحداً، فنادی:
یا مسلم بن عقیل، یا هلال بن نافع، یا حرّ الرّیاحیّ، یا حبیب بن مظاهر، یا زهیر بن القین، یا جابر بن عروة، یا فرسان الوغاء، ویا أبطال الهیجاء! ما لی أنادیکم فلا تجیبونی، وأدعوکم فلم تسمعونی، صرعکم واللَّه ریب المنون، وأرزاکم الدّهر الخؤُون، فاسترجع وقال:
قوم إذا نودوا لدفع ملمّة والقوم بین مدعّسٍ ومکردسِ
لبسوا القلوب علی الدّروع وأقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفسِ
نصروا الحسین فیا لهم من فتیةٍ حازوا الجنان وألبسوا من سُندسِ «2»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 287
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(2)- آن‌گاه از یمین و شمال نگران شد. اصحاب را همگان کشته دید و برادران و فرزندان را در خاک و خون آغشته نگریست. پس ندا در داد که:
«یا مسلم بن عقیل! ویا هانی بن عروة! ویا حبیب بن مظاهر! ویا زهیر بن القین! ویا یزید بن مظاهر! ویا یحیی بن‌کثیر! ویا هلال بن نافع! ویا إبراهیم بن الحصین! ویا عُمیر بن المطاع! ویا أسد الکلبیّ! ویا عبداللَّه ابن عقیل! ویا مسلم بن عوسجة! ویا داود بن الطّرمّاح! ویا حرّ الرّیاحیّ! ویا علیّ بن الحسین! ویا أبطال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1264

دفنه‌

وکان زهیر بن القین قد قُتل مع الحسین، فقالت امرأته لغلام له یقال له شجرة:
انطلق فکفِّن مولاک، قال: فجئت، فرأیت حسیناً مُلقی، فقلت: أکفِّن مولای وأدع حسیناً! فکفّنت حسیناً، ثمّ رجعت فقلت ذلک لها، فقالت: أحسنت، وأعطتنی کفناً آخر، وقالت: انطلق فکفّن مولاک، ففعلت.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 81
«1» وکان زهیر بن القین قد قُتل مع الحسین. وقالت امرأة «2» لغلام له: اذهب فکفّن
__________________________________________________
- الصّفا! ویا فرسان الهیجاء! ما لی أنادیکم فلا تجیبونی؟ وأدعوکم فلا تسمعونی؟ أنتم نیام، أرجوکم تنتبهون؟ أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصرونه؟ فهذه نساء الرّسول صلی الله علیه و آله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا من نومتکم، أ یّها الکرام! وادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، ولکن صرعکم واللَّه ریب المنون، وغدر بکم الدّهر الخؤُون، وإلّا لما کنتم عن دعوتی تقصرون، ولا عن نصرتی تحتجبون. فها نحن علیکم مفتجعون، وبکم لاحقون، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.»
از آن پس که شهدا را یک یک به نام بخواند، فرمود: «ای شجعان روز دار و بُرد! و ای فرسان تنگنای نبرد! چه افتاد مرا که می‌خوانم شما را و پاسخ نمی‌گویید و دعوت می‌کنم و اجابت نمی‌فرمایید؟ ارجو 1 که از این خواب انگیخته شوید. آیا مودت شما از امام شما بگشت که نصرت او را دست بازداشتید؟ اینان زنان رسول خدایند که بی‌نصرت شما اسیر رنج و عنایند. هم‌اکنون برخیزید و این طغات لئام 2 را از حرم او دفع دهید. همانا مرگ بر شما دست یافت و بخت از شما به نحوست دهر روی برتافت؛ وگرنه شما در اجابت دعوت من کندی نکردید و از نصرت من باز ننشستید. هم اکنون ما از برای شما آزرده و غمنده‌ایم و از قفای شما آینده و گراینده‌ایم.»
و این اشعار قرائت فرمود:
«قوم إذا نودوا لدفع مُلمّة والقوم بین مُدّعسٍ ومکرد 3 سِ
لبسوا القلوب علی الدّروع وأقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفسِ
نصروا الحسین فیا لها من فتیةٍ عافوا الحیاة وألبسوا من سندسِ»
1. ارجو: امیدوارم.
2. لئام (جمع لئیم): مردمان پس فطرت.
3. مدعس (اسم مفعول از مصدر تدعیس): نیزه زدن. مکردس (اسم مفعول از ماضی کردس): دسته دسته کردن اسبان و مقصود از این مصراع برپا بودن جنگ است. معنی این اشعار در ص 215 ذکر شد.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 377- 378
(1) [زاد فی المعالی: (أقول): أما تیسّر لهم أن یکفّنوا الحسین من بین جمیع الشّهداء حتّی لا تحترق قلوب شیعته بأ نّه دفن عریاناً؟ وهذا فی غایة البعد إلّاأن یقال: أ نّهم وجدوا علیه کفناً کفّنه فیه غلام]
(2)- [نفس المهموم: امرأته]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1265
مولاک؛ فذهب، فرأی الحسین مجرّداً، فقال: أکفِّن مولای وأدع الحسین؟ لا واللَّه، فکفّنه، ثمّ کفّن مولاه فی کفن آخر.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 256/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 186؛
القمّی، نفس المهموم،/ 182، 388؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 381، 2/ 72
ویأتی بعد ذلک أنّ زهیراً لمّا قُتل مع الحسین علیه السلام، بعثت زوجته غلاماً له لیذهب إلی کربلاء ویکفّن مولاه. «1»
القمّی، نفس المهموم،/ 182

رثاءه‌

وفیه أقول:
لا یبعدنک اللَّه من رجل وعظ العدی بالواحد الأحد
ثمّ انثنی نحو الخمیس فما أبقی لدفع الضّیم من أحد
السّماوی، إبصار العین،/ 99/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 186
__________________________________________________
(1)- و بیاید که چون زهیر با حسین کشته شد، زنش غلام خود را به کربلا فرستاد تا آقای خود را کفن پوشد. در «تذکره سبط» گفته: زهیر بن قین با حسین علیه السلام کشته شد و زنش به غلامش گفت: «کفن ببر و به آقایت بپوش.» چون رفت، حسین را برهنه دید و گفت: «مولایم را کفن کنم و حسین را وانهم؟ نه به خدا.» حسین را کفن کرد و به مولایش کفن دیگر پوشید. در «تذکره سبط» است که زهیر بن قین با حسین علیه السلام و اصحابش کشته شد و زنش به غلام او گفت: «برو و کفن به آقای خود بپوش.» رفت و دید حسین برهنه افتاده است. گفت: «نمی‌شود که من مولای خود را کفن کنم و حسین را عریان بگذارم، نه به خدا.» اول حسین را کفن کرد و سپس مولای خود را در کفن دیگر پیچید.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 80، 182
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1266

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی زهیر بن القین البجلیّ القائل للحسین علیه السلام وقد أذن له فی الانصراف:
لاواللَّه لا یکون ذلک أبداً، «1» أترک ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أسیراً فی ید الأعداء وأنجو «2»؟ لا أرانی اللَّه ذلک الیوم. «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576 (ط قم)، 3/ 77- 78، مصباح الزّائر،/
282- 283/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 272، 45/ 71؛ البحرانی، العوالم، 17
/ 338؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 181؛
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّدالشّهدا علیه السلام، 3/ 22- 23؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 453؛ المیانجی، العیون العبری،/ 318- 319؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 140

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی زهیر بن القین. «4»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 713 (ط قم)، 3/ 344، مصباح الزّائر،/ 295
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار، 178
__________________________________________________
(1)- [زاد فی مصباح الزّائر والبحار، ج 98: أ].
(2)- [زاد فی البحار والأسرار والعیون: أنا].
(3)- «سلام بر زهیر بن قین بجلی که هنگامی که حسین به او نیز اجازه بازگشت داد، خطاب به امام گفت: نه، به خدا سوگند هرگز چنین اتفاقی نخواهد افتاد. آیا فرزند رسول خدا را در دست دشمنان اسیر شده رها سازم و خود را نجات دهم؟ خداوند چنین روزی را در زندگی به من نشان ندهد.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
(4)- سلام بر زهیر بن قین.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1267

108/ 133- زیاد بن عمرو الصّائدی الهمدانی‌

ومیزاته العائلیّة

وقُتل مع الحسین زیاد بن عمرو بن عریب الصّائدیّ من همدان، وکان یکنّی أبا ثمامة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 405، أنساب الأشراف، 3/ 198
همدان: ولد مالک بن زید بن أوْسَیلة بن رَبیعة بن الخِیار بن مالک بن زید بن کهلان:
همدان بن مالک وألهان بن مالک.
فولد همدان: نوفاً.
فولد نوف: خَیران.
فولد خیران: جُشَم.
فولد جُشَم: حاشداً وبکیلًا، منهما تفرّقت همدان.
وبنو الصّائد بن شرحبیل بن شراحیل بن عمرو بن جُشم، منهم: عبد خَیر بن محمّد صاحب علیّ رضی الله عنه، وابنه أبو الحَرَنْدق «1» الشّاعر ابن عَبْد خَیر، ومنهم، أبو ثُمامة، وهو زیاد بن عمرو، وقُتل مع الحسین رضی الله عنه، وهؤلاء حاشِد.
ابن سلام، کتاب النّسب،/ 334، 337
الیمانیّة کلّها راجعة إلی ولد قحطان (من ولد سام بن نوح أو هود علیهما السلام)، فولد قحطان:
یعرب، فولد یعرب: یشجب، فولد یشجب: سبأ.
وهؤلاء بنو هَمْدان بن مالک بن زید بن أوْسَلة بن ربیعة بن الخیار بن مالک بن زید ابن کَهلان بن سَبأ: ولد هَمْدان بن مالک: نَوف «2» بن هَمْدان. فولدَ نوف بُطوناً جمّةً، ترجع کلّها إلی حاشِد، وبَکیل، ابنی جُشَم بن خیران «3» بن نوف بن هَمْدان؛ وهما قبِیلا هَمْدان.
__________________________________________________
(1)- هو معقل بن عبد خیر شاعر مخضوم. انظره فی الإکلیل 10/ 97، ولم یتمکّن المحقّق من ضبط الاسم، فوسمه هکذا (الحریدق).
(2)- ا، ط: «نوفل»، صوابه فی ب، ح والاشتقاق 250.
(3)- فی الأصول: «خیوان»، صوابه من المقتضب 115، والأصنام 57، ونهایة الإرب، 2: 320، والقاموس (خیر).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1268
منهم: بنو یَریم بن جُشَم بن حاشد بن جُشَم؛ وبنو حَجُور بن أسْلم بن علیان بن زید ابن عریب بن حاشد بن جُشَم. ومنهم: أبو روق عطیّة بن الحارث بن عبدالرّحمان بن عمرو بن الحارث بن مالک بن جثّامة «1» بن مالک بن زید بن أزْد بن عبداللَّه بن قادم بن زید بن عریب بن حاشد بن جُشَم: محدّث ضعیف؛ وبنو فائش بن جبر بن عبداللَّه بن قادم بن زید بن عریب بن جُشَم؛ وبنو عمّهم بنو قَهْم بن الجابر «2» بن عبداللَّه بن قادم (وکلُّ فهْم فی العرب فهو بالفاء المنقوطة بواحدة من فوق أو أسفل «3»؛ حاشا هذا: فهو بالقاف المنقوطة بواحدة من فوق أو اثنتین)؛ وبنو شِبام «4» بن أسعد بن جُشَم بن حاشد بن جُشَم. منهم: الحارث بن عُمیرة بن مالک بن حُمْرَة «5». ذی المِشْعار بن أیفع بن رَبیب «6» ابن شراحبیل بن ناعِط؛ مدحه الأعشی؛ وقیل ذو مران: واسمه عمیرة بن أفلج بن شراحیل بن ناعط، ومن ولده: المُجالِد بن سعید «7» بن المجالد بن عمیرة بن أفلح، صاحب الشّعبیّ، ضعیف؛ وأعشی هَمَدان، واسمُه عبدالرّحمان بن الحارث؛ والفقیه القاسم ابن الولید بن مسلمة بن جارح بن کرَیْب بن أ یْفع «8» بن زید بن المنذر بن الجندع «9» بن مالک بن زید بن ذی بارق، واسمه معاویة، بن مالک بن جُشَم بن حاشد. ومنهم: الفَنْدَش ابن حیّان بن وهب الجندعیُّ «10»، الّذی قتله [ابن الأشعث «11»] لأنّه ضرب شُرطیّاً له؛
__________________________________________________
(1)- ا، ط: «جشامة»، ب: «حمامة»، وأثبت ما فی ح.
(2)- ا، ط: «الحائر»، وأثبت ما فی ب، ح.
(3)- یعنی علی طریقتی الکتابة المشرقیّة والمغربیّة فی کتابة الفاء، إذ تنقطها المشارقة من فوق والمغاربة من أسفل.
(4)- ا، ط: «نشام»، ب: «قشام»، ح: «هشام»، صوابه من المقتضب 115، والاشتقاق 250، والإکلیل 10: 32، وممّا سیأتی فی الکلام علی (بطون همدان).
(5)- کذا فی ط والمقتضب 115. وفی سائر النّسخ والقاموس (شعر): «حمزة».
(6)- فی الأصول: «زبیب»، صوابه من المقتضب 370.
(7)- ا، ب: «سعد». ونسب مجالد بن سعید فی تهذیب التّهذیب 10: 39، والمقتضب 115، یخالف ما هنا.
(8)- هذا ما فی أ. وفی ط، ح: «أنفع»، وفی ب: «أنقع».
(9)- ا، ط: «الجدع».
(10)- فی تاج العروس أنّ اسمه عبدالرّحمان بن الحارث، من بنی مالک بن جشم. ا، ب: «الفندس» تحریف.
(11)- التّکملة من ب. یعنی عبدالرّحمان بن محمّد بن الأشعث، الخارج علی الحجاج.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1269
فقال فی ذلک أعشی هَمْدان:
أمِنْ ضَرْبه بالعُودِ لَم یَدْمَ کَلْمها ضَرَبْتَ بمَصْقُول عِلاوَةَ فَنْدَشِ «1»
ومنهم: بنو یام بن أصبی «2» بن دافع «3» بن مالک بن جُشَم بن حاشد بن جشَم، وهم رَهطُ الرّجل الصّالح زُبَیْد الیامیّ، وهو زُبَیْد بن الحارث بن عبدالکریم بن جُخْدُب بن ذُهْل بن سلمة بن دؤول «4» بن جُشَم بن یام بن أصبی «2»، وکان ابن أخیه الحکم بن عبدالرّحمان ابن الحارث بن عبدالکریم، من فرسان یوم دَیر الجَماجم؛ وطلحة بن مُصرِّف بن عمرو ابن کعب بن جُخْدُب بن ذُهْل، الرّجُل الصّالح أیضاً، وهو ابن عم زُبَید، کما تری، وکانا متصافیَین، وکان طلحة عُثمانیّاً، وکان زُبَید عَلَویّاً، ولم یَجْرِ قطُّ بینهما فی ذلک کلمة خشنة إلی أن ماتا- رحمهما اللَّه- ولطلحة ابن یسمّی محمّداً، ضعیف فی الحدیث، وأمّا طلحة وزُبَید، ففی غایة الثّقة والزّهد والفضل.
ومن بطون هَمْدان أیضاً: بطنٌ یقال لهم بنو قابض بن یزید بن مالک بن جُشَم «5» بن حاشد بن جُشَم. وکان عمرو بن لحیّ «6» دفع إلی قابض المذکور صَنَماً اسمُه یَعُوق؛ فجعله فی قریة بالیمن یقال لها خَیْوان؛ فکان یُعبد من دون اللَّه- عزّ وجلّ- وأمّا وادِعة بن مُزَیْقیاء عمرو بن عامر، فدخل فی هَمْدان؛ فقالوا: نحن بنو وادِعة بن عمرو بن عامر بن ناشح «7» بن دافع بن مالک بن جُشَم بن حاشد بن جُشَم. ومنهم: الفقیه الجلیل مسروق
__________________________________________________
(1)- قبله:
وباکیة تبکی علی قیر فندش فقلت لها أذری دموعکِ واخمشی
(2)- فی الأصول: «أصفی»، صوابه بالباء، کما فی المقتضب 116، والإکلیل 10: 60، 65، والاشتقاق 252.
(3)- ا، ط: «ذافع»، تصحیف.
(4)- هذا ما فی ط وهو یطابق ما فی الاشتقاق 252، والمقتضب 116. وفی ا، ب: «درول»، وفی ح: «درو». وقد ترجم لزبید فی تهذیب التّهذیب، 3: 310، ولم یسق نسبه.
(5)- فی الأصنام 57: «فدفع إلی مالک بن مرثد بن جشم».
(6)- ا، ط، ح: «یحیی»، صوابه فی ب والاشتقاق 252.
(7)- ناشح، بالحاء المهملة کما فی المقتضب 116، والاشتقاق 252، وفیه: «والنّاشح: الشّارب الّذی لم یبلغ ریّه». ب: «ماشح»، وفی سائر النّسخ: «ناشج»، تحریف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1270
ابن الأجْدَع بن مالک بن امیّة بن عبداللَّه بن مُرّ بن سلامان بن مَعْمَر بن الحارث بن سعدابن عبداللَّه بن وادعة بن عمرو؛ وابنُ أخیه محمّد بن المنتشر بن الأجْدَع، کان شریفاً بالکوفة؛ وأخوه: المغیرة بن المنتشر الشّاعر، وإبراهیم بن محمّد بن المنتشر بن الأجدع؛ هو الّذی رُوی عنه حدیث تطییبه- (ص)- قبل إحرامه بلیلة؛ وسُرق مسروق وهو صغیر، ثمّ وجد، فسُمّی مسروقاً؛ وأسلم الأجْدَعُ، وقدم علی عمر بن الخطّاب- رضی الله عنه-، فلمّا تسمّی له، قال له عمر: «الأجْدَع شیطان، أنت عبدالرّحمان»؛ فکان مسروق یُدعی فی الدّیوان مسروق بن عبدالرّحمان؛ والحارث بن الأزْمَع بن أبی بُثَیْنة «1» بن عبداللَّه بن مُرّ ابن مالک بن حرب بن الحارث بن سعد بن عبداللَّه بن وادعة، ثقة من أصحاب علیّ وابن مسعود؛ وأخوه، شدّاد بن الأزْمَع؛ ومالک بن حَرِیم «2» بن مالک بن دَالان بن سابقة بن ناشج بن دافع بن مالک بن جُشَم بن حاشد الشّاعر، وهو القائل:
مَتَی تَجْمَعِ القَلْبَ الزَّکِیَّ وصَارِماً وأ نْفاً حَمِیّاً تَجْتَنِبکَ المَظَالم «3»
ومنهم: السّبیع والحارث، ابنا سَبُع «4» بن صَعْب بن معاویة بن کثیر بن مالک بن جُشَم ابن حاشد؛ وإلی السّبیع هذا تُنْسب جَبّانة السّبِیع بالکوفة؛ ومنهم: الفقیه أبو إسحاق، وهو عمرو بن عبداللَّه بن علیّ؛ ومنهم: سیِّد هَمْدان سعید بن قیس بن زید مدی «5» بن مَعْدِ یکرِب بن سیف بن عمرو بن السّبیع؛ والحارث الأعور بن عبداللَّه بن کعب بن أسَد ابن یَخْلُد بن حارث بن السَّبِیع، کذّبه الشّعبیّ؛ وکان من أصحاب علیّ.
ومن بطون هَمْدان: بنو الخارِف، واسمه مالک بن عبداللَّه بن کَثِیر بن مالک بن جُشَم
__________________________________________________
(1)- وکذا فی الاشتقاق 254. وفی ح: «تفینة».
(2)- ب: «صریم» تحریف. وانظر ما کتبت فی تحقیق اسمه فی شرح المرزوقیّ للحماسة، ص 1171.
(3)- الاشتقاق 254
(4)- ما عدا ب: «سبیع». صوابه من ب والمقتضب 116، والإکلیل 10: 41، 42، 53، 207، 211.
(5)- ب فقط: «بن جدّی بن بری». وبدله فی العقد 3: 390: «بن زید بن حرب».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1271
ابن حاشد. منهم: ضِمَام بن زید «1» بن ثوابة بن الحکم بن سلمان بن عبد عمرو بن الخارف، وفد علی رسول اللَّه- (ص)-؛ ومنهم: بنو الصّائد، واسمه کَعْب بن شُرَحْبِیل بن شَراحبیل ابن عمرو بن جُشَم بن حاشد بن جُشَم، منهم: صاحب علیّ، وهو عبد خیر بن یحمد «2» ابن خولی بن عبد عمرو بن عبد یغوث بن الصّائد؛ وابنه معقل بن عبد خیر «3»، شاعر، یکنّی أبا الجَرَنْدق، وکان یهاجی أعْشَی هَمْدان؛ ومنهم: أبو ثُمامة الصّائدیّ، اسمه زیاد بن عمرو بن عریب بن حنظلة بن دارم بن عبداللَّه الصّائدیّ، قُتل مع الحسین «4» رضی الله عنه. مضی بنو حاشِد بن جُشَم بن خیوان بن نوف «5» بن هَمْدان.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 392- 395
عمرو بن عریب بن حنظلة بن دارم بن عبداللَّه بن کعب الصّائد بن شراحیل بن عمرو ابن جشم بن حاشد بن جشم بن حیزون بن عوف بن همدان الهمدانیّ، ثمّ الصّائدی، له إدراک، وکان ولده زیاد یکنّی: أبا عامر، قُتل مع الحسین بن علیّ بالطّفّ.
ابن حجر، الإصابة، 3/ 116
زیاد أبو عمرة الهمدانیّ الصّائدیّ. «6»
هو زیاد بن عریب بن حنظلة بن دارم بن عبداللَّه بن کعب الصّائد بن شرحبیل بن شراحیل بن عمرو بن جشم بن حاشد بن جشم بن حیزون بن عوف بن همدان أبو عمرة الهمدانیّ الصّائدیّ، «7» وبنو الصّائد بطن من همدان «7».
__________________________________________________
(1)- الإصابة، 4174.
(2)- ا: «یحیی»، ب، ح: «محمّد» محرّفتان. وانظر الاشتقاق 255.
(3)- فی نوادر المخطوطات 2: 287: «عبد جبر»، صوابه هنا، وفی الاشتقاق 255.
(4)- ا: «قُتل یوم الحسین».
(5)- ا، ط: «نوفل»؛ صوابه فی ب، ح. وقد سبق تحقیقه.
(6)- [إلی هنا لم یرد فی الأعیان].
(7- 7) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1272
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1273
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1274
کان عریب صحابیّاً، «1» ذکره جملة من أهل الطّبقات «2»، «3» وأبو عمرة ولده هذا «1» له إدراک، وکان شجاعاً، ناسکاً، معروفاً بالعبادة «3». «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 80/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 77؛ الحائری،
ذخیرة الدّارین، 1/ 269؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 145
زیاد بن عریب الصّائدیّ وقال العسقلانیّ: إنّه حضر یوم الطّفّ، وقُتل مع الحسین بن علیّ علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 269/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 145
زیاد بن عریب الهمدانیّ الصّائدیّ أبو عمرة. ذکر علماء السّیر: إنّه کان شجاعاً، ناسکاً، متهجِّداً، کثیر الصّلاة، معروفاً بالعبادة، حضر الطّفّ وقاتل قتالًا شدیداً حتّی استشهد بین یدی الحسین رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 456
سالم بن عمّار الصّائدیّ الهمدانیّ الکوفیّ، عدّه الشّیخ فی رجاله من أصحاب الصّادق علیه السلام، وحاله کسابقیه فی کونه شیعیّاً، لم یرد فیه مدح. والصّائدیّ نسبة إلی الصّائد بالصّاد المهملة والألف والیاء المثنّاة من تحت المکسورة، والدّال المهملة، أی بطن من همدان، وهو کعب بن شرحبیل بن عمرو بن جشم بن حاشد، منهم أبو ثمامة زیاد بن عمرو بن عریب بن حنظلة بن دارم بن عبداللَّه بن کعب الصّائدیّ، من شهداء الطّفّ مع سیِّد الشّهداء، ومن هنا بانَ نسبة الهمدانیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 5
زیاد بن عریب الصّائدیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
__________________________________________________
(1- 1) [الأعیان: وابنه زیاد و].
(2)- [وأضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: والتّراجم کغرّ الدّین الجرزیّ فی أسد الغابة وابن عبدالبرّ فی الاستیعاب والعسقلانی فی الإصابة کما ذکرناه].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: وذکر المامقانیّ أ نّه کان من أهل التّقوی، وکان یسهر اللّیل إلی الصّبح، وکان حاضراً فی کربلاء].
(4)- [أضاف فی الأعیان: فی الإصابة حضر یوم عاشوراء وقُتل مع الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1275
وکان اسمه زیاد بن عریب الهمدانیّ الصّائدیّ، وکان شجاعاً، ناسکاً، معروفاً بالعبادة، متهجِّداً.
المیانجی، العیون العبری،/ 147
ما جاء فی عریب فی الطّبقات: عریب.
اخبرتُ عن محمّد بن شعیب بن سابور، قال: أخبرنا سعید بن سنان عن یزید بن عبداللَّه بن عریب، عن أبیه، عن جدّه عریب: أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سئل عن قوله:
«وآخرینَ من دونهِم تعلمونهُم اللَّهُ یعلمهم»، قال: الجنّ.
قال: وبهذا الإسناد عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، قال: الجنّ لا یَخْبُلُ أحداً فی بیته عتیق من الخیل.
وبهذا الإسناد: إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سُئل عن قوله: «الّذین یُنفِقونَ أموالهُم سرّاً وعلانیّةً فلهُم أجرُهُم عند ربِّهِم ولا خوفٌ علیهِم ولا هُم یحزنون»، قال: هم أصحاب الخیل.
قال: وبهذا الإسناد قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: الخیل معقود فی نواصیها الخیر إلی یوم القیامة، وأهلها معانون علیها.
وبهذا الإسناد قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: المنفق علی الخیل، کباسط یده بالصّدقة ولا یقبضها، وأبوالها وأرواثها عند اللَّه یوم القیامة کذکیّ المسک.
ابن سعد، الطّبقات، 7- 2/ 147

- زیاد بن مهاصر (مهاجر) الکندی‌

اشاره

[ذکره الصّدوق فی أمالیه ص 161، وهو متّحد مع یزید بن زیاد بن المهاصر الکندیّ؛ لأنّ رجزهما واحدٌ، أنظر رقم 300/ 364، المجلّد 17 من هذه الموسوعة].

134- زید بن أرقم الأنصاری‌

من روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله من الصّحابة: زید بن أرقم.
من روی عن أمیرالمؤمنین علیه السلام: زید بن أرقم الأنصاریّ، مدنیّ خزرجی، عمی بصره.
من أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیه السلام: زید بن أرقم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1276
من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام: زید بن أرقم.
الطّوسی، الرّجال،/ 20، 41، 68، 72
وسأل الفضل بن شاذان [...] إنّ من السّابقین الّذین رجعوا إلی أمیر المؤمنین علیه السلام أبو الهیثم بن التّیهان، وأبو أیّوب، وخزیمة بن ثابت، وجابر بن عبداللَّه، وزید بن أرقم، وأبو سعید الخدریّ، وسهل بن حنیف، والبرّاء بن مالک. «1»
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 177، 180- 181- 182- 183/ عنه:
الأسترآبادی، منهج المقال،/ 153؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 340؛ الحائری،
منتهی المقال، 3/ 285- 286
من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: زید بن أرقم الأنصاریّ، عربیّ مدنیّ، وهو [الّذی] «2» أظهر نفاق المنافقین من بنی الخزرج. من أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیهما السلام ومن أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام: من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم [...] زید بن أرقم.
البرقیّ، الرّجال،/ 2، 7
__________________________________________________
(1)- وقال البرقیّ رحمه الله: هو الّذی أظهر نفاق المنافقین من بنی الخزرج.
یعنی به ما حکاه التّنزیل الکریم من قول عبداللَّه بن أبی رئیس المنافقین «لئن رجعنا إلی المدینة لیخرجنّ الأعزّ منها الأذلّ»، قال ذلک وعنی بالاعزّ نفسه، فسمع بذلک زید ابن أرقم وهو حدث، فقال: أنت واللَّه الذّلیل القلیل المبغض فی قومه، ومحمّد فی عزّة من الرّحمان، وقوّة من المسلمین، فقال عبداللَّه: اسکت، فإنّما کنت ألعب، فأخبر زید رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
وقال الذّهبی فی مختصره: زید بن أرقم الخزرجیّ بالکوفة، غزا سبع عشرة مرّة، عنه طاوس وأبو إسحاق، وکان من خواصّ علیّ، توفِّی 68، وقیل 66، الکاشف للذّهبی رقم (1721)، طبع محمّد عوامة.
ولیعلم أنّ والد زید بن أرقم هو أرقم بن زید بن قیس الأنصاریّ، وفی کنیة زید بن أرقم أقوال أربعة: أبو عمر، وأبو عامر، وأبو أنیسة، وأمّا الّذی کان النّبیّ صلی الله علیه و آله یسکن داره بمکّة صدر الإسلام، فهو الأرقم بن أبی الأرقم، واسم أبی الأرقم عبد مناف بن أسد ابن عبداللَّه عمر بن مخزوم: کانت داره علی الصّفا بمکّة، وهی الّتی دخلها النّبیّ صلی الله علیه و آله أوّل زمان النّبوّة، وکان یکون فیها، ففیها دعا النّاس إلی دین الإسلام، وفیها أسلم خلق کثیر، وشهد الأرقم بن أبی الأرقم بدراً واحداً والمشاهد کلّها مع النّبیّ صلی الله علیه و آله، ومات سنة خمس وخمسین بالمدینة، وهو ابن بضع وثمانین سنة.
(2)- الزّیادة من ألف، ج.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1277
[فصل فی ذکر المنحرفین عن علیّ]
وذکر جماعة من شیوخنا البغدادیّین أنّ عدّة من الصّحابة والتّابعین والمحدّثین کانوا منحرفین عن علیّ علیه السلام، قائلین فیه السّوء، ومنهم من کتم مناقبه، وأعان أعداءه میلًا مع الدّنیا، وإیثاراً للعاجلة؛ فمنهم أنس بن مالک، ناشد علیّ علیه السلام النّاسَ فی رَحبَة القصر- أو قال رحبة الجامع بالکوفة-: أ یّکم سمع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: «مَنْ کنتُ مولاه فعلیّ مولاه»؟ فقام اثنا عشر رجلًا، فشهدوا بها، وأنس بن مالک فی القوم لم یقم، فقال له:
یا أنس، ما یمنعک أن تقوم فتشهد، ولقد حضرتَها؟ فقال: یا أمیرالمؤمنین، کبرتُ ونسیت، فقال: اللَّهمّ إن کان کاذباً فارمه بها بیضاء لا تواریها العمامة. قال طلحة بن عمیر: فواللَّه لقد رأیتُ الوَضَح بعد ذلک أبیض بین عینیه.
وروی عثمان بن مُطرِّف أنّ رجلًا سأل أنس بن مالک فی آخر عمره عن علیّ بن أبی طالب، فقال: إنّی آلیتُ أ لّاأکتم حدیثاً سئلت عنه فی علیّ بعد یوم الرّحبة؛ ذاک رأسُ المتّقین یوم القیامة، سمعته واللَّه من نبیّکم. «1»
وروی أبو إسرائیل عن الحکَم، عن أبی سلیمان المؤذِّن، أنّ علیّاً علیه السلام نَشَدَ النّاس: مَن سمع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، یقول: «مَن کنت مولاه فعلیّ مولاه»؟! فشهد له قوم وأمسک زید ابن أرقم، فلم یشهد- وکان یعلمها- فدعا علیّ علیه السلام علیه بذهاب البصر، فعمیَ، فکان یحدّث النّاس بالحدیث بعدما کُفّ بصره.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 4/ 74/ عنه: أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،
3/ 286
زید بن أرقم ل سین ن، وفی ی: ابن أرقم الأنصاریّ، عربیّ، مدنیّ، خزرجیّ، عمیَ بصره.
الأسترآبادی، منهج المقال،/ 153
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی منتهی المقال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1278
زید بن أرقم [ل. ن. سین] الأنصاریّ، عربیّ، مدنیّ، خزرجیّ [ی] هو الّذی أظهر نفاق المنافقین من بنی الخزرج [فی] قال الفضل بن شاذان: أ نّه من السّابقین الّذین رجعوا إلی أمیر المؤمنین علیه السلام [کش. صه] «مح».
الهیثم بن حمّاد، عن أبی داود، عنه فی [فی] فی باب فی ألطاف المؤمن.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 340
زید بن أرقم.
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
زید بن أرقم:
ل، سین، ن.
وزاد ی: الأنصاریّ، عربیّ، مدنیّ، خزرجی؛ عمیَ بصره.
وفی صه: من الجماعة السّابقین الّذین رجعوا إلی أمیر المؤمنین علیه السلام، قاله الفضل بن شاذان. «1»
وذکره فی الحاوی فی الضعاف «2»، إلّاأنّ فی الوجیزة: ممدوح «3»، فتدبّر. «4» «5»
الحائری، منتهی المقال، 3/ 285، 286 رقم 1215
__________________________________________________
(1)- الخلاصة: 74/ 4.
(2)- حاوی الأقوال: 261/ 1491.
(3)- الوجیزة: 216/ 786.
(4)- زیدبن ارقم عربی، مدنی، خزرجی است. از اصحاب علی و حسین بن علی علیهما السلام است. در کشی از فضل‌بن شاذان حدیث می‌کند که رجوع به خدمت علی علیه السلام نمود. در خلاصه نیز چنین است و او کور شد و ما سبب کور شدن او را در کتمان شهادت او در حق علی علیه السلام به دعای علی در این کتاب مبارک رقم کردیم.
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 139
(5)- باب الزّاء من أسامی الرّواة [عن الحسن بن علیّ علیهما السلام ...].
باب الزّای من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] زید بن أرقم. زید بن ارقم از آنان است که از حضرت امام حسن علیه السلام روایت کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 206، 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1279
زید بن أرقم الأنصاریّ الخزرجیّ، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله تارة بعنوان زید بن أرقم، من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وأخری بعنوان زید بن أرقم الأنصاریّ، عربیّ، مدنیّ، خزرجیّ؛ عمیَ بصره. من أصحاب علیّ علیه السلام، وثالثة بعنوان زید بن أرقم، من أصحاب الحسن علیه السلام، ورابعة بذلک العنوان، من أصحاب الحسین علیه السلام. وعدّه الکشّی فی عبارته الّتی سبق نقلها فی الفائدة الثّانیة عشرة من المقدّمة من السّابقین الّذین رجعوا إلی أمیر المؤمنین علیه السلام.
وفی رجال البرقیّ أ نّه عربیّ مدنیّ، وهو الّذی أظهر نفاق المنافقین من بنی الخزرج، انتهی.
وقال فی القسم الأوّل من الخلاصة: زید بن أرقم، من الجماعة السّابقین الّذین رجعوا إلی أمیر المؤمنین علیه السلام، قاله الفضل بن شاذان، انتهی.
وکان فی القسم الأوّل من رجال ابن داود مع رمزه لعدّ الشّیخ إیّاه من أصحاب المذکورین علیهم، وقال العلّامة الطّباطبائی رحمه الله أ نّه صحابی مشهور، غزا مع النّبیّ صلی الله علیه و آله سبع عشرة غزوة، وأوّل مشاهده الخندق، وهو الّذی أنزل اللَّه تصدیقه فی سورة المنافقین لما أظهر نفاقهم إلی أن قال: وقد رُوی عنه حدیث الغدیر بطرق متعدِّدة تقرب من عشرة، وله روایات کثیرة فی فضل علیّ علیه السلام، ومناقب أهل البیت علیهم السلام. توفِّی رحمه الله سنة ستّین أو ثمان وستّین، انتهی.
وقد مرّ فی ترجمة أنس بن مالک نقلنا عن ابن أبی الحدید فی شرح النّهج أنّ عدّة من الصّحابة والتّابعین کانوا منحرفین عن علیّ علیه السلام، کاتمین مناقبه حبّاً للدّنیا، فناشد جمعاً علی سماع حدیث من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه- إلی أن قال-: وکان ممّن أنکر علیه ذلک الیوم زید بن أرقم، فدعا علیه بالعمی، فکفّ بصره، ولکن ینافیه ما نقلنا هناک من روایة الکشّیّ النّاطقة بأنّ من دعا علیه بالعمی هو البرّاء بن عازب، وما نقلنا فی البرّاء ابن عازب من روایة أمالی الصّدوق رحمه الله وخصاله النّاطقتین بأنّ من دعا علیه السلام علیه بالعمی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1280
هو الأشعث بن قیس، ولیس فی الخبرین ذکر من زید بن أرقم من السّبعة الّذین وفوا بما التزموا الرّسول صلی الله علیه و آله بالمودّة فی القربی فی الخبر الّذی رویناه عن نور الثّقلین.
نعم، عن البحار أ نّه قال زید بن أرقم: کنت أنا ممّن کتم شهادة من کنت مولاه فعلیّ مولاه، فذهب اللَّه ببصری، وکان یندم علی ما فاته، ویستغفر اللَّه، وفیه أیضاً أ نّه أصاب دعاءه جماعة، منهم زید بن أرقم، فإنّه قد عمی، ولکن ینافی ذلک عدّة إیّاه فی الوجیزة ممدوحاً.
وعن دعائم الإسلام عن علیّ علیه السلام أ نّه عاد زید بن أرقم، فلمّا دخل علیه السلام علیه، قال:
مرحباً یا أمیرالمؤمنین، عائداً وهو علینا عائب، قال علیّ علیه السلام: إنّ ذلک لم یکن یمنعنی عن عیادتک، إنّه من عاد مریضاً التماس رحمة اللَّه عزّ وجلّ وتنجّز موعوده کان فی خریف الجنّة مادام جالساً عند المریض.
الحدیث دلّ علی تقریر أمیر المؤمنین علیه السلام إیّاه علی کونه علیه السلام عائباً له.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 461
زید بن أرقم بن زید بن قیس بن النّعمان بن مالک الأغرّ بن ثعلبة أو ابن تغلب بن کعب بن الخزرج بن الحارث بن الخزرج بن ثعلبة الأنصاریّ الخزرجیّ.
توفِّی بالکوفة سنة 68، کذا فی الطّبقات لابن سعد «1»، والمستدرک للحاکم، والاستیعاب «2» وأسد الغابة «3»، وحکاه فی تهذیب الکمال عن الهیثم بن عدیّ وغیر واحد. وفی تهذیب الکمال قال خلیفة: مات بالکوفة أیّام المختار سنة 66، وفی تهذیب التّهذیب: أرّخه ابن حبّان سنة 65، وفی أسد الغابة قیل: مات بعد قتل الحسین بقلیل، وفی تاریخ دمشق مات سنة 66، ا ه.
__________________________________________________
(1)- [الطّبقات، 6/ 10 (فی الکوفیِّین)].
(2)- [الاستیعاب، 1/ 537].
(3)- [أسد الغابة، 2/ 219- 220].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1281
ثمّ إنّ الّذی فی الاستیعاب وأسد الغابة: ابن مالک الأغرّ، والّذی فی تاریخ دمشق لابن عساکر. وفی الإصابة، وتهذیب التّهذیب، والمستدرک للحاکم: ابن مالک بن الأغرّ.
(وأرقم) فی هامش تهذیب التّهذیب عن المغنی بفتح همزة وقاف وسکون راء وبترک صرف.
کنیته:
فی الاستیعاب اختلف فی کنیته اختلافاً کثیراً، فقیل أبو عمرو، وقیل أبو عامر، وقیل أبو سعد، وقیل أبو سعیدة، وقیل أبو أنیسة. قاله الواقدیّ والهیثم بن عدیّ ا ه، ونحوه فی تاریخ دمشق، وزاد فی تهذیب التّهذیب: ویقال أبو عمارة، ویقال أبو حمزة ا ه، وفی طبقات ابن سعد قال الواقدیّ: یکنّی أبا سعد، وقال غیره: یکنّی أبا أنیس.
أقوال العلماء فیه:
قال الشّیخ فی رجاله فی أصحاب الرّسول صلی الله علیه و آله وأصحاب الحسن والحسین علیهما السلام زید ابن أرقم، وفی أصحاب علیّ علیه السلام زید بن أرقم الأنصاریّ، عربیّ، مدنیّ خزرجیّ؛ عمیَ بصره. وروی الکشّی عن الفضل بن شاذان أ نّه من السّابقین الّذین رجعوا إلی أمیر المؤمنین علیه السلام. وفی مجالس المؤمنین عن کتاب زهرة العیون وجلاء القلوب، تألیف بعض علماء الشّافعیّة: أ نّه لمّا تمسّک جماعة الأنصار یوم السّقیفة بسابقتهم ونصرتهم وجهادهم، أجابهم عبدالرّحمان بن عوف: یا معشر الأنصار! وإن کنتم کما قلتم فلیس فیکم مثل أبی بکر ولا عمر ولا علیّ ولا أبی عبیدة، فقال زید بن أرقم: ما ننکر فضل من ذکرت، وإنّ منّا سیِّد الأنصار سعد بن عبادة، ومن أمر اللَّه تعالی نبیّه أن یقرأ علیه القرآن أُبی بن کعب (أی أمر نبیّه أن یعلِّم أُبیاً القرآن)، ومن أمضی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله شهادته برجلین خزیمة بن ثابت، ومن یجی‌ء یوم القیامة أمام العلماء معاذ بن جبل، وإنّ ممّن سمّیت من قریش من إذا طلب هذا الأمر لم ینازعه فیه أحد، یعنی علیّ بن أبی طالب ا ه. وعن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1282
بحر العلوم الطّباطبائیّ أ نّه روی عنه حدیث الغدیر بطرق متعدّدة تقرب من عشرة، وله روایات کثیرة فی فضل علیّ ومناقب أهل البیت علیهم السلام ا ه.
أمّا ما نسب إلیه من کتمان الشّهادة بقول رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: مَنْ کنت مولاه فعلیّ مولاه، فلم یتحقّق، ویوشک أن یکون وقع فیه اشتباه بالبراء بن عازب، فقد روی أ نّه لمّا استشهد علیّ علیه السلام الصّحابة بالکوفة علی حدیث: مَنْ کنت مولاه فعلیّ مولاه، کتم الشّهادة البراء بن عازب، فدعا علیه علیّ علیه السلام بالعمی، فعمی، وتوقّف أنس بن مالک، فدعا علیه بالبرص، فاستجیب دعاؤه، أمّا زید بن أرقم فقد جاء فی بعض الرّوایات أ نّه کتم الشّهادة بذلک أیضاً وهو بعید، بعد أن تکون روایات حدیث الغدیر أکثرها عنه، وکونه أحد من فضل علیّاً علی غیره، وکونه من خاصّة أصحابه، کما یأتی.
فی الدّرجات الرّفیعة: عن أبی إسرائیل، عن الحکم، عن أبی سلیمان المؤذّن، عن زید ابن أرقم: نشد علیّ بن أبی طالب النّاس فی المسجد، فقال: أنشد اللَّه رجلًا سمع النّبیّ صلی الله علیه و آله ویقول: مَنْ کنت مولاه فعلیّ مولاه، اللَّهمّ وال مَنْ والاه، وعاد مَنْ عاداه. فقام اثنا عشر بدریّاً، ستّة من الجانب الأیسر، وستّة من الجانب الأیمن، فشهدوا بذلک. قال زید ابن أرقم: وکنت فیمَنْ سمع ذلک، فکتمته، فذهب اللَّه ببصری. وکان یتندّم علی ما فاته من الشّهادة ویستغفر ا ه. «1»
وفی الطّبقات الکبیر: أوّل مشاهده مع النّبیّ صلی الله علیه و آله المریسیع، ونزل الکوفة وابتنی بها داراً فی کندة، وتوفِّی بها أیّام المختار سنة 68 «2». وفی المستدرک للحاکم بسنده عن أبی إسحاق: خرج النّاس یستسقون، وفیهم زید بن أرقم، ما بینی وبینه إلّارجل، فقلت له:
یا أبا عمرو! کم غزا النّبیّ صلی الله علیه و آله؟ قال: تسع عشرة، قلت: فأنت کم غزوت معه؟ قال:
سبع عشرة. هذا حدیث صحیح علی شرط الشّیخین. وفی الاستیعاب: روینا عنه من
__________________________________________________
(1)- [الدّرجات الرّفیعة،/ 50].
(2)- [الطّبقات، 6/ 10].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1283
وجوه أ نّه قال: غزا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله تسع عشرة غزوة، وغزوتُ منها معه سبع عشرة غزوة، ویقال: إنّ أوّل مشاهده المریسیع یعدّ فی الکوفیّین، نزل الکوفة وسکنها وابتنی بها داراً فی کندة، وبالکوفة کانت وفاته سنة 68، وهو الّذی رفع إلی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله عن عبداللَّه بن أبیّ بن سلول قوله: «لئن رجعنا إلی المدینة لیخرجنّ الأعزّ منها الأذلّ»، فأکذبه عبداللَّه بن أبیّ وحلف، فأنزل اللَّه تصدیق زید بن أرقم، فتبادر أبو بکر وعمر إلی زید لیبشّراه، فسبق أبو بکر، فأقسم عمر أن لا یبادره بعدها إلی شی‌ء، وجاء النّبیّ صلی الله علیه و آله، فأخذ بِأُذُنِ زید وقال: وفت أُذنک یا غلام، من تفسیر ابن جریح ومن تفسیر الحسن من روایة معمر وغیره؟ قیل کان ذلک فی غزوة بنی المصطلق، وقیل فی غزوة تبوک ا ه. «1»
وفی أسد الغابة: روی عنه من وجوه أ نّه شهد مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سبع عشرة غزوة، واستصغر یوم احد «2»، روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله حدیثاً کثیراً. والإصابة: استصغر یوم احد، وأوّل مشاهده الخندق، وقیل المریسیع. وغزا مع النّبیّ صلی الله علیه و آله سبع عشرة غزوة ثبت ذلک فی الصّحیح، وله قصّة فی نزول سورة المنافقین «3» فی الصّحیح، وقال أبو المنهال: سألت البراء عن الصّرف، فقال: سل زید بن أرقم، فإنّه خیر منِّی وأعلم، فی تهذیب التّهذیب.
قال ابن السّکن: أوّل مشاهده الخندق، وفی تاریخ دمشق: له صحبة، سکن الکوفة «4» وشهد غزوة مؤتة «5»، وأوّل مشاهده المریسیع «6». وقال البخاریّ فی التّاریخ: سکن الکوفة «7»
__________________________________________________
(1)- [الاستیعاب، 1/ 538، وصحیح مسلم، 4/ 446 رقم 1- (2772) کتاب صفات المنافقین وأحکامهم].
(2)- [أسد الغابة، 2/ 219].
(3)- [الاصابة، 1/ 542 رقم 2873].
(4)- [تاریخ دمشق، 21/ 181 رقم 2334].
(5)- [تاریخ دمشق، 21/ 187].
(6)- [تاریخ دمشق، 21/ 183].
(7)- [التاریخ الکبیر، 3/ 385 رقم 1283].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1284
وشهد مع علیّ المشاهد. وقال الحاکم: غزا مع النّبیّ صلی الله علیه و آله 17 غزوة، وسکن الکوفة وابتنی داراً فی کندة، واستصغره النّبیّ صلی الله علیه و آله یوم احد. «1»
تشیّعه وموالاته لأمیر المؤمنین علیه السلام وولده:
فی الاستیعاب: شهد زید بن أرقم مع علیّ صفّین، وهو معدود فی خاصّة أصحابه «2»، ومثله فی أسد الغابة «3»، وعدّه ابن عبد البرّ فی مقام آخر من الاستیعاب ممّن فضل علیّ بن أبی طالب علی غیره، والإصابة شهد صفّین مع علیّ «4». وفی تهذیب التّهذیب: شهد صفّین مع علیّ علیه السلام وکان من خواصّه. وقال نصر بن مزاحم فی کتاب صفّین «5»: إنّه شهد صفّین مع أمیر المؤمنین علیه السلام ا ه. ومرّ عن البخاریّ أ نّه شهد مع علیّ المشاهد، وهو أحد رواة حدیث الغدیر. ومرّ أ نّه روی عنه بنحو عشرة طرق، کما مرّ أیضاً فی محلّه عن الصّبّان أ نّه رواه عن النّبیّ صلی الله علیه و آله ثلاثون صحابیّاً، فلذلک قلنا: إنّه أحد رواته. ومرّ الکلام علی ما روی أ نّه لم یشهد حین استشهد أمیر المؤمنین علیه السلام.
وممّن روی عنه حدیث الغدیر: مسلم فی صحیحه، فروی بسنده إلی یزید بن حبّان قال: انطلقت أنا وحسین بن سبرة وعمر بن مسلم إلی زید بن أرقم، فلمّا جلسنا إلیه قال له حسین: لقد لقیت یا زید خیراً کثیراً، رأیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وسمعت حدیثه، وغزوت معه، لقد لقیت یا زید خیراً کثیراً. حدّثنا یا زید عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، قال: یا ابن أخی! واللَّه لقد کبرت سنّی، وقدم عهدی، ونسیت بعض الّذی کنت أعی من رسول
__________________________________________________
(1)- [أیضاً فی صحیح مسلم، 2/ 352 رقم 218 (1254) کتاب الحجّ، 3/ 306 رقم 143- 144 (1254) عدد غزوات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم].
(2)- [الاستیعاب، 1/ 538].
(3)- [أسد الغابة، 1/ 220].
(4)- [الإصابة، 1/ 542].
(5)- [وقعة صفّین،/ 448].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1285
اللَّه صلی الله علیه و آله فما حدّثتکم فاقبلوه، وما لا، فلا تکلّفونیه. ثمّ قال: قام فینا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یوماً خطیباً بماء یدعی خُمّاً بین مکّة والمدینة، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ووعظ وذکر، ثمّ قال: أمّا بعد، أ یّها النّاس! إنّما أنا بشر یوشک أن یأتینی رسول ربِّی فأجیب وأنا تارک فیکم الثّقلین، أوّلهما کتاب اللَّه، فیه النّور، فخذوا بکتاب اللَّه واستمسکوا به، فحثّ علی کتاب اللَّه ورغب فیه، ثمّ قال: وأهل بیتی، أذکّرکم اللَّه فی أهل بیتی، قالها ثلاث مرّات، فقال حسین ومن أهل بیته: یا زید! ألیس نساؤه؟ فقال: نساؤه من أهل بیته، ولکن أهل بیته من حرم الصّدقة بعده. قوله: نساؤه من أهل بیته علی سبیل الإنکار بدلیل ما بعده الرّوایة الأخری.
وفی روایة أخری: فقلنا من أهل بیته، نساؤه؟ قال: لا، أیم اللَّه إنّ المرأة تکون مع الرّجل العصر، ثمّ الدّهر، ثمّ یطلقها. فترجع إلی أهلها وقومها أهل بیته أهله وعصبته الّذین حرموا الصّدقة بعده ا ه. «1»
ورواه ابن عساکر فی تاریخ دمشق نحوه «2»، إلّاأ نّه قال حصین، بالصّاد بدل حسین بالسّین. ولم یقل بماء یدعی خما، وقال: إنّ نساءه من أهل بیته بدل نساؤه من أهل بیته إلّا أنّ قوله بعد ذلک: ولکن أهل بیته من حرم الصّدقة بعده، یبطل زیادة إنّ، کما لایخفی، فزیادتها إمّا سهو من النّسّاخ أو تعمّد ممّن لم یلتفت إلی أنّ زیادتها توجب التّناقض. وما فی آخر الحدیث علی روایة ابن عساکر وغیره من أنّ أهل بیته آل عبّاس وآل علیّ وآل عقیل وآل جعفر یصحّ جعله تفسیراً لمن حرم الصّدقة بعده، لا لأحد الثّقلین الّذی هو شریک القرآن، والّذی وصف بأ نّه لا یفارق الکتاب حتّی ورد الحوض، إذ لیس کلّ آل عبّاس وعلیّ وعقیل بهذه الصّفة بعدما علم صدور أمور منهم تنافی ذلک، وتمنع العموم، فلا بدّ أن یراد بعضهم ولیس إلّاالاثنی عشر الّذین بان تفوّقهم علی جمیع أهل زمانهم.
__________________________________________________
(1)- [صحیح مسلم، 4/ 178- 180 رقم 39- (2408) کتاب فضائل الصّحابة، باب 4 من فضائل علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه].
(2)- [تاریخ دمشق، 21/ 182 فی ترجمة زید بن أرقم رقم 2334].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1286
وفی المستدرک للحاکم، ج «3»، ص 533، بسنده عن زید بن أرقم: خرجنا مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حتّی انتهینا إلی غدیر خم، فأمر بدوح، فکسح «1»، وفی یومٍ ما أتی علینا یوم کان أشدّ حرّاً منه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وقال: یا أ یّها النّاس! إنّه لم یبعث نبیّ قطّ إلّا ما عاش نصف ما عاش الّذی کان قبله، وإنّی أوشک أن أدعی فاجیب، وإنِّی تارک فیکم ما لن تضلّوا بعده: کتاب اللَّه عزّ وجلّ، ثمّ قام فأخذ بید علیّ رضی اللَّه تعالی عنه، فقال:
یا أیّها النّاس! مَنْ أولی بکم من أنفسکم؟ قالوا: اللَّه ورسوله أعلم «2»، قال: مَنْ کنتُ مولاه فعلیّ مولاه. هذا حدیث صحیح الإسناد، ولم یخرجاه ا ه، وذکره الذّهبی فی تلخیص المستدرک وقال صحیح. «3»
ثمّ إنّ المذکور فی عدّة روایات وردت بمضمون هذا الحدیث: إنِّی تارک فیکم ما لن تضلّوا بعده: کتاب اللَّه وعترتی أهل بیتی. وفی هامش نسخة المستدرک المطبوعة علی قوله: اللَّه ورسوله أعلم، ما صوّرته: سقط من ها هنا هذه العبارة: ألست أولی بکم من أنفسکم؟ قالوا: بلی ا ه.
وزید بن أرقم، هو الّذی قال لعبیداللَّه بن زیاد، لمّا رآه یضرب ثنایا الحسین علیه السلام بالقضیب، فیما رواه المفید فی الإرشاد، وکان إلی جانبه وهو شیخ کبیر: ارفع قضیبک عن هاتین الشّفتین، فوَ اللَّه الّذی لا إله غیره لقد رأیت شفتی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله علیهما ما لا أحصیه کثرة یقبِّلهما، ثمّ انتحب باکیاً، فقال له ابن زیاد: أبکی اللَّه عینیک، أتبکی لفتح اللَّه؟ واللَّه لولا إنّک شیخ قد خرفت وذهب عقلک لضربت عنقک. فنهض زید بن أرقم من بین یدیه وسار إلی منزله «4». وقال المفید أیضاً: بعث عبیداللَّه بن زیاد برأس الحسین
__________________________________________________
(1)- الدوح، جمع دوحة: وهی الشّجرة العظیمة. وکسح، أی: کنس.
(2)- الظّاهر زیادة کلمة أعلم کما لا یخفی.
(3)- [أیضاً جاء فی المستدرک، 3/ 109، 110 (معرفة الصّحابة): ثمّ أخذ بید علیّ رضی الله عنه، فقال: مَنْ کنتُ مولی فهذا ولیّه، اللَّهمّ والِ مَنْ والاه وعادِ مَنْ عاداه، وذکر الحدیث بطوله، هذا حدیث صحیح علی شرط الشّیخین ولم یخرجاه بطوله].
(4)- [الارشاد، 2/ 119].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1287
علیه السلام، فدیر به فی سکک الکوفة وقبائلها، فروی عن زید ابن أرقم أ نّه قال: مرّ به علیّ وهو علی رمح وأنا فی غرفة لی، فلمّا حاذانی، سمعته یقرأ: «أمْ حسبتَ إنّ أصحابَ الکهف والرّقیم کانوا من آیاتنا عجباً»، فقفّ واللَّه شعری ونادیت: رأسک واللَّه یا ابن رسول اللَّه أعجب وأعجب ا ه. «1»
وروی ابن دیزیل فی کتاب صفّین، قال: حدّثنا یحیی بن زکریّا، حدّثنا علیّ بن القاسم، عن سعد بن طارق، عن عثمان بن القاسم، عن زید بن أرقم، عن النّبیّ صلی الله علیه و آله أ نّه قال: ألا أدلّکم علی ما إن تسالمتم علیهم لم تهلکوا؟ إنّ ولیّکم اللَّه، وإمامکم علیّ بن أبی طالب، فناصحوه وصدّقوه، فإنّ جبرائیل أخبرنی بذلک.
تحرّزه فی الرّوایة:
فی تاریخ ابن عساکر «2»: قال له أبو لیلی: حدّثنا، فقال: کبرنا ونسینا، والحدیث عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله شدید. ومرّ قوله: لقد کبرت سنِّی وقدم عهدی، إلی آخره.
أخباره:
فی الاستیعاب ذکر ابن إسحاق عن عبداللَّه بن أبی بکر بن محمّد بن عمرو بن حزم، قال: کان زید بن أرقم یتیماً فی حجر عبداللَّه بن رواحة، فخرج به معه إلی مؤتة یحمله علی حقیبة رحله، فسمعه زید بن أرقم من اللّیل وهو یتمثّل بأبیاته الّتی یقول فیها:
إذا أدّیتنی وحملت رحلی مسیرة أربع بعد الحساء
وجاء المؤمنون وغادرونی بأرض الشّام مشتهر الثّواء
فشأنک فانعمی وخلاک ذم ولا ارجع إلی أهلی ورائی
فبکی زید بن أرقم، فخفقه عبداللَّه بن رواحة بالدّرّة وقال: ما علیک یا لکع أن یرزقنی
__________________________________________________
(1)- [الارشاد، 2/ 122].
(2)- [تاریخ دمشق، 21/ 182].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1288
اللَّه الشّهادة وترجع بین شعبتی الرّحل (ورواه ابن عساکر نحوه) ولزید بن أرقم یقول عبداللَّه بن رواحة:
یا زید زید الیعملات الذّبل تطاول اللّیل هدیت فانزل
وقیل: بل قال ذلک فی غزوة مؤتة لزید بن حارثة «1» ا ه، وهذا البیت ممّا یستشهد به علماء النّحو. وفی أسد الغابة بسنده: قدم زید بن ارقم، فقال له ابن عبّاس یستذکره:
کیف أخبرتنی عن لحم اهدی لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله وهو حرام؟ قال: نعم، أهدی له رجل عضواً من لحم صید، فردّه وقال: إنّا لا نأکله، إنّا حرم. «2»
وبسنده عن زید بن أرقم: کنت مع عمّی، فسمعت عبداللَّه بن أبیّ بن سلول یقول لأصحابه: «لاتنفقوا علی مَنْ عندِ رسول اللَّه حتّی ینفضّوا، ولئن رجعنا إلی المدینة لیخرجنّ الأعزّ منها الأذلّ». فذکرت ذلک لعمِّی، فذکره عمِّی لرسول اللَّه علیه السلام، فدعانی النّبیّ صلی الله علیه و آله، فحدّثته، فأرسل إلی عبداللَّه وأصحابه، فحلفوا ما قالوا، فکذّبنی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وصدّقهم، فأصابنی شی‌ء لم یصبنی مثله قطّ، فجلست فی البیت، فقال عمّی: ما أردت إلی أن کذّبک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ومقتک؟ فأنزل اللَّه تعالی: «إذا جاءک المنافقون»، فبعث إلیّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقرأها علیَّ، ثمّ قال: إنّ اللَّه قد صدّقک ا ه. «3»
وهذا ینافی ما مرّ من أنّ أبا بکر هو الّذی بشّره، ورواه ابن عساکر فی تاریخ دمشق بعدّة طرق نحوه. «4»
وأورد صاحب الدّرجات الرّفیعة هذا الخبر بوجه أوفی وأتمّ، فقال: کان من خبر ذلک ما ذکره محمّد بن إسحاق وغیره من أصحاب السّیر أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بلغه أنّ بنی
__________________________________________________
(1)- [الاستیعاب، 1/ 538].
(2)- [أسد الغابة، 2/ 219، صحیح مسلم، 2/ 286 رقم 55- (1195) کتاب الحجّ].
(3)- [أسد الغابة، 2/ 219].
(4)- [تاریخ دمشق، 21/ 189].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1289
المصطلق یجتمعون لحربه، وقائدهم الحارث بن أبی ضرار، أبو جوبریة زوج النّبیّ صلی الله علیه و آله، فخرج إلیهم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حتّی لقیهم علی ماء من میاههم، ویقال له المریسیع، من ناحیة قدید إلی السّاحل، فتزاحف النّاس واقتتلوا، فهزم اللَّه بنی المصطلق، وقتل من قتل منهم، ونفل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أبناءهم ونساءهم، فأفاءها علیه، فبینما النّاس علی ذلک الماء، إذ وردت واردة النّاس ومع عمر بن الخاطب أجیر له من بنی غفّار یقال له جهجاه ابن سعید الغفاریّ یقود له فرسه، فازدحم جهجاه وسنان بن وبرة الجهنیّ حلیف بنی عوف بن الخزرج علی الماء، فاقتتلا، فصرخ الجهنیّ: یا معشر الأنصار، وصرخ الغفاریّ:
یا معشر المهاجرین، وأعان جهجاه الغفاریّ رجل من المهاجرین یقال له جعل، وکان فقیراً، وغضب عبداللَّه بن أبیّ بن سلول وعنده رهط من قومه، فیهم زید ابن أرقم غلام حدیث السّنّ، فقال ابن أبیّ: أفعلوها، قد نافرونا وکاثرونا فی بلاد واللَّه ما مثلنا ومثلهم إلّا کما قال القائل سمِّن کلبک یأکلک، أما واللَّه لئن رجعنا إلی المدینة لیخرجنّ الأعزّ منها الأذلّ، یعنی بالأعزّ نفسه، وبالأذلّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ أقبل علی من حضره من قومه، فقال: هذا ما فعلتم بأنفسکم، أحللتموها بلادکم، وقاسمتموهم أموالکم، أما واللَّه لو أمسکتم عن جعال وذویه فضل الطّعام لم یرکبوا رقابکم، ولتحولوا إلی غیر بلادکم فلا تنفقوا علیهم حتّی ینفضّوا من حول محمّد. فقال زید بن أرقم: أنت واللَّه الذّلیل القلیل المبغض فی قومک، ومحمّد فی عزّ من الرّحمان ومودّة المسلمین، فقال عبداللَّه بن أُبیّ:
اسکت، فإنّما کنت ألعب.
فمشی زید بن أرقم إلی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وذلک بعد فراغه من الغزو، فأخبره الخبر وعنده عمر بن الخطّاب، فقال: دعنی أضرب عنقه یا رسول اللَّه، فقال: کیف یا عمر، إذن یتحدّث النّاس أنّ محمّداً یقتل أصحابه، ولکن أذِّنْ بالرّحیل، وذلک فی ساعة لم یکن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یرتحل فیها، فارتحل النّاس، وأرسل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إلی عبداللَّه بن أبیّ، فأتاه، فقال: أنت صاحب هذا الکلام الّذی بلغنی؟ فقال عبداللَّه: والّذی أنزل علیک الکتاب ما قلت شیئاً من ذلک، وإنّ زیداً لکاذب. وکان عبداللَّه فی قومه شریفاً عظیماً،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1290
فقال من حضر من الأنصار من أصحابه: یا رسول اللَّه! عسی أن یکون الغلام أوهم فی حدیثه ولم یحفظ ما قاله، فعذره النّبیّ صلی الله علیه و آله وفشت الملامة فی الأنصار لزیدٍ وکذّبوه، وقال له عمّه- وکان زید معه-: ما أردت إلی أن کذّبک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله والنّاس ومقتوک؟
وکان زید یسایر النّبیّ صلی الله علیه و آله، فاستحیی بعد ذلک أن یدنو من النّبیّ صلی الله علیه و آله. فلمّا سار رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، لقیه أسید بن حضیر، فحیّاه بتحیّة النّبوّة، ثمّ قال: یا رسول اللَّه! لقد رحت فی ساعة منکرة ما کنت تروح فیها، فقال له رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: أوَ ما بلغک ما قال صاحبکم عبداللَّه بن أُبیّ؟ قال: وما قال: قال: زعم أ نّه إن رجع إلی المدینة أخرج الأعزّ منها الأذلّ، فقال أسید: فأنت واللَّه تخرجه إن شئت، هو واللَّه الذّلیل وأنت العزیز. ثمّ قال: یا رسول اللَّه! أرفق به، فواللَّه لقد جاء اللَّه بک وإنّ قومه لینظمون له الخرز لیتوّجوه، فإنّه لیری إنّک قد استلبته ملکاً. وبلغ عبداللَّه بن عبداللَّه بن أُبیّ ما کان من أمر أبیه، فأتی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فقال: یا رسول اللَّه! بلغنی إنّک ترید قتل عبداللَّه بن أُبیّ لما بلغک عنه، فإن کنت فاعلًا فمرنی به وأنا أحمل إلیک رأسه، فوَ اللَّه لقد علمت الخزرج ما کان بها رجل أبرّ بوالدیه منِّی، وإنِّی أخشی أن تأمر به غیری فیقتله فلا تدعنی نفسی أن أنظر إلی قاتل عبداللَّه بن أُبیّ یمشی فی النّاس، فأقتله! فأقتل مؤمناً بکافر، فأدخل النّار. فقال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: بل نرفق ونحسن صحبته ما بقی معنا. وسار رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یومهم ذلک حتّی أمسی، ولیلتهم حتّی أصبح، وصدر یومهم ذلک حتّی آذتهم الشّمس، ثمّ نزل بالنّاس، فلم یکن إن وجدوا مسّ الأرض حتّی وقعوا نیاماً، وإنّما فعل ذلک لیشتغل النّاس عن الحدیث الّذی کان بالأمس من حدیث عبداللَّه بن أُبیّ، ثمّ راح بالنّاس حتّی نزل علی ماء بالحجاز فویق النّقیع یقال له نقعاء، قال زید ابن أرقم: فلمّا وافی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله المدینة، جلست فی البیت لما بی من الهمّ والحیاء، فأنزل اللَّه تعالی سورة المنافقین فی تصدیق زید وتکذیب عبداللَّه، فلمّا نزلت، أخذ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بإذن زید، وقال: یا زید! إنّ اللَّه تعالی قد صدّقک وأوفی بأذنک، فلمّا أراد عبداللَّه بن أُبیّ أن یدخل المدینة، جاء ابنه عبداللَّه بن عبداللَّه، فأناخ علی مجامع طرق المدینة وقال لأبیه: وراءک لا واللَّه لا تدخلها إلّابإذن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1291
رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ولتعلمنّ الیوم مَنْ الأعزّ ومَنْ الأذلّ. فشکا عبداللَّه ذلک إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله، فأرسل إلی ابنه أن: خلّ عنه، فقال: أمّا إذا جاء أمر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فنعم، فدخل ولم یلبث إلّاأیّاماً حتّی اشتکی ومات. ولمّا نزلت الآیة وبان کذب عبداللَّه بن أبیّ، قیل له:
یا أبا حباب! إنّه قد نزل فیک آیٌ شداد، فاذهب إلی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یستغفر لک، فلوی رأسه وقال: أمرتمونی أن أُؤمن فآمنت، وأن أعطی زکاة مالی فأعطیت، فما بقی إلّاأن أسجد لمحمّد، فنزلت «وإذا قیل لهم تعالوا یستغفر لکم رسول اللَّه لووا رؤوسهم». «1»
وفی تاریخ دمشق لابن عساکر: قال عبداللَّه بن الفضل الهاشمیّ: قال أنس بن مالک:
حزنت علی من اصیب بالحرّة من قومی، فکتبت إلی زید بن أرقم وبلغته شدّة حزنی، فأخبرنی أ نّه سمع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: اللّهمّ اغفر للأنصار وأبناء الأنصار، فسأل اناس بعض من کان عنده عن زید بن أرقم، فقال: هو الّذی یقول له رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: هذا الّذی أوفی اللَّه بأُذنه، قال الزّهریّ: سمع رجلًا من المنافقین ورسول اللَّه صلی الله علیه و آله یخطب یقول: لئن کان هذا صادقاً فنحن شرّ من الحمیر، فقال زید بن أرقم: فقد واللَّه صدق ولَأنْتَ شرّ من الحمار، فرفع ذلک إلی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فجحده القائل، فأنزل اللَّه علی رسوله: «یحلفون باللَّه ما قالوا ولقد قالوا کلمة الکفر وکفروا بعد إسلامهم وهمّوا بما لم ینالوا»، فکان ما أنزل اللَّه من هذه الآیة تصدیقاً لزید بن أرقم. «2»
وروی ابن عساکر فی تاریخ دمشق عن زید بن أرقم: رمدت عینی، فعادنی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی الرّمد، فقال: یا زید بن أرقم! إن کانت عیناک لما بها کیف تصنع؟ قلت:
أصبر وأحتسب، قال: إن صبرت واحتسبت دخلت الجنّة. وفی لفظ: لتلقینّ اللَّه لیس علیک ذنب. «3»
__________________________________________________
(1)- [الدّرجات الرّفیعة، ص 447- 450].
(2)- [تاریخ دمشق، 21/ 181].
(3)- [تاریخ دمشق، 21/ 187 رقم 4535].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1292
وروی أیضاً بسنده أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله دخل علی زید بن أرقم یعوده من مرض کان به، فقال: لیس علیک من مرضک هذا بأس، ولکنّه کیف بک إذا عمّرت بعدی فعمیت؟
قال: إذاً أحتسب وأصبر، قال: إذن تدخل الجنّة بغیر حساب. فعمی بعد موت النّبیّ صلی الله علیه و آله، ثمّ ردّ اللَّه علیه بصره، ثمّ مات. «1»
وروی نصر فی کتاب صفّین أنّ قیس بن سعد بن عبادة قال شعراً یوم صفّین یفتخر به علی معاویة وأصحابه بوقائع الأنصار فی الإسلام وبغیر ذلک، فلمّا بلغ شعره معاویة أرسل إلی رجال من الأنصار فلقیهم، منهم زید بن أرقم، وکان هؤلاء یلقون فی تلک الحرب، فبعث إلیهم لیأتوا قیس بن سعد، فمشوا بأجمعهم إلی قیس، فقالوا: إنّ معاویة لا یرید شتمنا، فکفّ عن شتمه، فقال: إنّ مثلی لا یشتم، ولکنِّی لا أکفّ عن حربه حتّی ألقی اللَّه ا ه. ومن هنا یظهر الفرق بین قیس وبین هؤلاء الّذین أرسل إلیهم معاویة. «2»
وفی تاریخ دمشق لابن عساکر بسنده عن زید: سمعت قوماً یقولون: انطلقوا بنا إلی هذا الرّجل فإن یک نبیّاً کنّا أسعد النّاس به، وإن یک ملکاً عسی أن نعیش فی جناحه.
فجعلوا ینادون: یا محمّد! یا محمّد! فأنزل اللَّه تعالی: «إنّ الّذین ینادونک من وراء الحجرات أکثرهم لا یعقلون»، فأخذ النّبیّ صلی الله علیه و آله بأُذنی وقال: صدّق اللَّه قولک یا زید. «3»
مَنْ روی عنه:
فی أسد الغابة روی حدیثاً کثیراً عن النّبیّ صلی الله علیه و آله، وفی الإصابة له حدیث کثیر، وروایة أیضاً عن علیّ. وفی تهذیب التّهذیب روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله، وعن علیّ. وفی تاریخ دمشق روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله أحادیث.
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق، 21/ 187 رقم 4536].
(2)- [وقعة صفّین،/ 447- 448].
(3)- سورة الحجرات، الآیة 4 [تاریخ دمشق، 21/ 191].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1293
مَنْ رووا عنه:
فی تهذیب التّهذیب: روی عنه: 1- أنس بن مالک کتابةً «مکاتبة»، 2- أبو الطّفیل، 3- النّضر بن أنس، 4- أبو عثمان النّهدیّ، 5- أبو عمرو الشّیبانیّ، 6- أبو المنهال عبدالرّحمان بن مطعم، 7- أبو إسحاق السّبیعیّ، 8- محمّد بن کعب القرظیّ، 9- عبد خیر الهمدانیّ، 10- طاوس، 11- أبو حمزة طلحة بن یزید مولی الأنصار، 12- عبداللَّه ابن الحارث البصریّ، 13- عبدالرّحمان بن أبی لیلی، 14- القاسم بن عوف، 15- یزید ابن حبّان التّیمیّ وغیرهم، وزاد فی أسد الغابة: روی عنه 16- ابن عبّاس.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 87- 90
ما جاء عن زید بن أرقم الأنصاری، عن النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم فی النّصوص علی الأئمّة الاثنی عشر علیهم السلام، راجع کفایة الأثر للخزّاز،/ 100- 104.
ذکر الإمام علیه السلام له ولجابر فی خطابه علیه السلام مع الأعداء فی صباح عاشوراء.
[أنظر جابر وحبیب بن مظاهر فی العنوان: خطبة الإمام علیه السلام قبل بدء القتال].
نصر، عن أبی عبدالرّحمان، قال: حدّثنی العلاء بن یزید القرشی، عن جعفر بن محمّد، قال: دخل زید بن أرقم علی معاویة، فإذا عمرو بن العاص جالس معه علی السّریر، فلمّا رأی ذلک زید جاء حتّی رمی بنفسه بینهما، فقال له عمرو بن العاص: أما وجدتَ لکَ مجلساً إلّاأن تقطع بینی وبین أمیر المؤمنین؟ فقال زید: إنّ رسول اللَّه غزا غزوة وأنتما معه، فرآکما مجتمعین، فنظر إلیکما نظراً شدیداً، ثمّ رآکما الیوم الثانی والیوم الثّالث، کلّ ذلک یدیم النّظر إلیکما، فقال فی الیوم الثّالث: «إذا رأیتم معاویة وعمرو بن العاص مجتمعین، ففرِّقوا بینهما، فإنّهما لن یجتمعا علی خیر».
نصر بن مزاحم، وقعة صفّین،/ 218- 219

- زید بن ثبیت القیسی‌

اشاره

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة، وهو متّحد مع یزید بن ثبیط. من عبدالقیس رقم 299/ 363.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1294

109/ 135- زید بن الحسین بن أمیر المؤمنین علیهم السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثانی عشر، ص 888، والثّالث عشر، ص 70.

- زید بن کردم، وهو سعید بن کردم‌

136- زید بن معقل‌

من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: زید بن معقل.
الطّوسی، الرّجال،/ 73/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 144؛ الأردبیلی، جامع
الرّواة، 1/ 343
ومن أصحابه علیه السلام [...] زید بن معقل. «1»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 333
زید بن معقل: عدّه الشّیخ فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وظاهره کونه إمامیّاً إلّا أنّ حاله مجهول.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 471
[ذکر الإقبال اسمه (زید بن معقل الجعفیّ) فی زیارة النّاحیة، ویحتمل هو أن یکون متّحد مع یزید ابن معقل الجعفیّ المذحجیّ، راجع المجلّد السّابع عشر، رقم 302/ 366].

110/ 137- سالم (أو أسلم) مولی کلب‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من کلب [...] وأسلم مولی لهم.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 155/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ المحلّی، الحدائق
الوردیّة، 1/ 122
__________________________________________________
(1)- باب الزّای من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] زید بن معقل.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1295
سالم بن عمرو مولی بنی المدینة الکلبیّ «1».
کان سالم مولی لبنی المدینة، وهم بطن من کلب. «2» وله فی القائمیّات ذکر وسلام «2».
السّماوی، إبصار العین،/ 108/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 242؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 113؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین، 1/ 145
قُتل من الموالی مع الحسین علیه السلام خمسة عشر نفراً فی الطّفّ، ومنهم: سالم مولی بنی المدینة.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
أقول: قال العسقلانیّ فی الإصابة: هو سالم بن عمرو بن عبداللَّه بن ثابت بن النّعمان ابن امیّة بن امرء القیس بن ثعلبة مولی بنی المدینة الکلبیّ. «3»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 242/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 145
سالم بن عمرو بن عبداللَّه مولی بنی المدینة الکلبیّ [...] ثمّ شرّف تخصیصه بالتّسلیم علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة [...].
تذبیل: بنو المدینة بطن من بنی کلب قضاعة لا من غیرهم، ذکرهم أبو عبیدة ولم یرفع نسبهم فی قبیلة. قال: والمدینة امّهم غلبت علیهم، وهی امّ ولد حبشیّة، منهم زید ابن حارثة الصّحابیّ، ومحمّد بن السّائب الکلبیّ صاحب التّفسیر المشهور. وقاله فی السّبائک.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 5
سالم بن عمرو بن عبداللَّه مولی بنی المدینة الکلبیّ، بنو المدینة، بطن من کلب قضاعة، والمدینة امّهم امّ ولد حبشیّة، غلبت علیهم.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 178
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(2- 2) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین والعیون ووسیلة الدّارین].
(3)- از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده‌اند و دیگر سالم مولی‌بنی المدینه الکلبی است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 314- 315
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1296
سالم مولی بنی المدینة الکلبیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
سالم بن عمرو، مولی بنی المدینة الکلبیّ. بهذا الاسم والنّسبة ورد ذکره فی (الزّیارة) وفی کتب المقاتل، وفی قائمة السّیّد الأمین فی (أعیانه)، وبنی المدینة، بطن من کلب.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386
سالم بن عمرو مولی بنی المدینة الکلبیّ الکوفیّ. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 145

خصائصه الفریدة

کان کوفیّاً من الشّیعة.
السّماوی، إبصار العین،/ 108/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 242؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 113؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 145
قال أهل السّیر: کان سالم فارساً شجاعاً.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 242/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 145
إنّه کان کوفیّاً شجاعاً شیعیّاً.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 5/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 178

صحبته مع مسلم بن عقیل علیه السلام فی الکوفة

خرج مع مسلم بن عقیل أوّلًا، لمّا تخاذل النّاس عن مسلم، قبض علیه کثیر بن شهاب التّمیمیّ مع جماعة من الشّیعة، فأراد أن یسلِّمه إلی عبیداللَّه بن زیاد مع أصحابه
__________________________________________________
(1)- سالم از موالی بنی مدنیه کلبی.
در «زیارت ناحیه» از او نام برده شده.
«بنی مدنیه» تیره ای از «کلب بن وبره» و از عرب «قحطان».
(یمن، عرب جنوب)
سالم از «موالی» بوده و مطلب دیگری درباره او نمی‌دانیم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 87- 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1297
الّذین کانوا معه، فأفلت واختفی عند قومه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 242/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 145- 146
خرج مع مسلم بن عقیل، فقبض بعد شهادته، فأفلت واختفی عند قومه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 5/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 178؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 113

کیف التحق بالإمام علیه السلام؟

خرج إلی الحسین علیه السلام أیّام المهادنة، فانضمّ إلی أصحابه.
السّماوی، إبصار العین،/ 108
فلمّا سمع بنزول الحسین بن علیّ علیه السلام إلی کربلاء خرج إلیه أیّام المهادنة، فانضمّ إلی أصحابه الّذین کانوا مع الحسین علیه السلام من الکلبیّین.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 242/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 146
فلمّا سمع بنزول الحسین علیه السلام کربلاء، خرج إلیه مع الکلبیّین، ولحق بالحسین علیه السلام، مازال معه حتّی نال شرف الشّهادة، ثمّ شُرّف تخصیصه بالتّسلیم علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 5
فلمّا سمع بنزول الحسین کربلاء، خرج إلیه، فاستشهد معه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 178
فلمّا سمع نزول الحسین علیه السلام کربلاء، خرج إلیه أیّام المهادنة، وانضمّ إلی أصحابه.
المیانجی، العیون العبری،/ 113
وکان من الشّیعة فی الکوفة، خرج إلی الحسین أیّام المهادنة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 386- 387
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1298

استشهاده‌

(قال) فی الحدائق: وما زال معه حتّی قُتل. «1» (وقال) السّرویّ: قُتل فی أوّل حملة مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 108/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 242؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 113؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 146؛ بحر العلوم، مقتل الحسین
علیه السلام (الهامش)،/ 387
من شهداء الحملة الاولی: سالم بن عمرو.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی سالم مولی بنی المدنیّة الکلبیّ. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 577، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 284/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 340؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 242؛ سپهر، ناسخ
التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 24؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المامقانی، تنقیح
المقال، 2- 1/ 5؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 178؛ المیانجی، العیون العبری،/ 321؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 146

111/ 138- سالم مولی عامر بن مسلم العبدی‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من عبدالقیس من أهل البصرة [...] وعامر بن مسلم، وسالم مولاه. «3»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی بحر العلوم].
(2)- سلام بر سالم «مولی» ی «بنی المدینه کلبی.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 147
(3)- از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده‌اند و دیگر سالم مولی عامر بن مسلم است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 314
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1299
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 153/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 121
عامر بن مسلم العبدیّ البصریّ، ومولاه سالم مولی عامر بن مسلم العبدیّ «1».
السّماوی، إبصار العین،/ 111
قُتل من الموالی مع الحسین علیه السلام خمسة عشر نفراً فی الطّفّ، منهم سالم مولی عامر العبدیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
أقول: وقال ابن حجر العسقلانیّ فی الإصابة: هو سالم بن أبی الجعد العبدیّ، أحد الثّقات التّابعین، مولی عامر بن مسلم، وکان من شیعة البصرة.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 226
سالم مولی عامر بن مسلم. مذکور فی زیارة الشّهداء من أصحاب الحسین علیه السلام المنسوبة إلی النّاحیة المقدّسة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 181
سالم مولی عامر بن مسلم البصراویّ. کان من الثّقات التّابعین مولی عامر بن مسلم، ومن شیعة البصرة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 146
سالم مولی عامر العبدیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
سالم مولی عامر، المتقدّم الذّکر. «2»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
__________________________________________________
(1)- [ذکر السّماوی ترجمته فی عامر بن مسلم، راجع هنا].
(2)- سالم «مولی» عامربن مسلم عبدی:
در «زیارت» از او نام برده شده و سید امین نیز نام او را ذکر کرده.
عبدی: منسوب به قبیله «عبد القیس»، تیره ای از عدنان.
(یمن، عرب شمال)
سالم از موالی و ساکن بصره بوده است. اطلاع دیگری درباره اش در دست نداریم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1300
العَبْدیّ: بفتح العین المهملة وسکون الباء المنقوطة بواحدة وفی آخرها الدّال المهملة، وهذه نسبة إلی عبد القیس فی ربیعة بن نزار، وهو عبد القیس بن أفْصی بن دعمی بن جدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار، والمنتسب إلیه مخیّر بین أن یقول عبدیّ أو عَبْقسیّ.
السّمعانی، الأنساب، 4/ 135

کیف التحق بالإمام علیه السلام؟

قال صاحب الحدائق: خرج سالم مولی عامر مع یزید بن ثبیط ومَنْ معه إلی الحسین علیه السلام وانضمّ إلیه بالأبطح من مکّة، وما زال معه حتّی وصلوا کربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 226/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 146
فقد خرجا معاً مع یزید بن ثبیط العبدیّ من البصرة، وجماعة آخرین، فالتحقوا بالحسین.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 387

استشهاده‌

فلمّا نشب القتال یوم الطّفّ، تقدّم بین یدی الحسین علیه السلام وقُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل.
وفی المناقب لابن شهرآشوب قال: ومن المقتولین یوم الطّفّ فی الحملة الاولی سالم مولی عامر العبدیّ، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 226/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 146
من شهداء الحملة الاولی: عامر بن مسلم العبدیّ، ومولاه سالم.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94
__________________________________________________
- مسلم «مولی» ی عامر بن مسلم: نام او در «رجبیه» ذکر شده.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 117
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1301
وقُتل سالم- هذا- مع عامر فی الحملة الاولی (عن إبصار العین للسّماویّ).
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة
السّلام علی سالم مولی عامر بن مسلم.
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 78، مصباح الزّائر،/ 284
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 226؛ سپهر،
ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 320؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 146
زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین
السّلام علی عامر بن مسلم، ومولاه مسلم. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 297
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179

112/ 139- سعد (مولی عمرو بن خالد الصّیداویّ)

میزاته العائلیّة

سعد بن عبداللَّه «2».
__________________________________________________
(1)- سلام بر عامر بن مسلم، سلام بر مسلم «مولی» ی عامر بن مسلم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
(2)- [جاء فی هامش الرّجال للطّوسیّ:
سعد بن عبداللَّه مولی عمرو بن خالد الأسدیّ الصّیداویّ، وکان سیِّداً، شریف النّفس والهمّة، وقد تبع مولاه عمراً وأتی معه إلی الحسین وقُتل معه فی کربلاء]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1302
الطّوسی، الرّجال،/ 74/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 149؛ الأسترآبادی، منهج
المقال،/ 159؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 355
سعد بن عبداللَّه: عدّه الشّیخ رحمة اللَّه علیه کذلک من غیر لقب ولا وصف فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 16
وقُتل من صدا: عمرو بن خالد الصّداویّ، وسعد مولاه. «1»
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 155/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
عمرو بن خالد الصّیداویّ، وسعد مولاه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 382
الصّیداویّ، عمرو بن خالد، وسعد مولی عمرو بن خالد.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 446/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293
سعد مولی عمرو بن خالد الأسدیّ الصّیداویّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 68
قُتل من الموالی مع الحسین علیه السلام خمسة عشر نفراً فی الطّفّ: وسعد مولی عمر الصّیداویّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
أقول: قال المحقّق الأسترآبادی فی رجاله: سعد بن عبداللَّه مولی عمرو بن خالد الأسدیّ الصّیداویّ، قُتل مع الحسین بن علیّ علیه السلام بکربلاء.
وقال أبو علیّ فی رجاله: سعد بن عبداللَّه الکوفیّ مولی عمرو بن خالد الأسدیّ
__________________________________________________
- باب السّین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
سعد بن عبداللَّه از جمله کسانی است که از حضرت امام حسین علیه السلام روایت حدیث کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 209
(1)- از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده اند و دیگر سعد مولی عمر بن خالد الصیداوی است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 314- 315
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1303
الصّیداویّ، من أصحاب الحسین علیه السلام، قُتل معه بالطّفّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 239/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 150
سعد بن عبداللَّه مولی عمر بن خالد الأسدیّ الصّیداویّ، وقال أهل السّیر: إنّه کان سیِّداً شریف النّفس والهمّة، وقد تبع مولاه عمراً، وأتی معه إلی الحسین علیه السلام حتّی استشهد بین یدیه، «1» وأقول: قد زاده شرفاً علی شرف الشّهادة تسلیم الحجّة المنتظر روحنا فداه، علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة «1».
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 16/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 225
(سعد بن عبداللَّه). ذکره الشّیخ فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام.
سعد مولی عمرو بن خالد الصّیداویّ. مذکور فی زیارة الشّهداء من أصحاب الحسین المنسوبة إلی النّاحیة المقدّسة
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 225، 255
سعد مولی عمرو بن خالد الصّیداویّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
سعد مولی عمرو بن خالد الأسدیّ الصّیداویّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 150
وکان سعد سیِّداً شریف النّفس والهمّة، تبع مولاه. «2»
المیانجی، العیون العبری،/ 129

خصائصه الفریدة

کان هذا المولی سیّداً شریف النّفس والهمّة.
السّماوی، إبصار العین،/ 68
__________________________________________________
(1- 1) [الأعیان: ولم أتمکّن ساعة التحریر من معرفة أحواله].
(2)- سعد بن عبداللَّه مولی عمرو بن خالد.
شیخ طوسی‌و طبری نام او را در «زیارت» با نام سعید ذکر کرده اند و ظاهراً او همان کسی است که در «رجبیه» با عنوان «سلام بر عمرو بن خلف و «مولی» ی او سعید» از او یاد شده است و «خلف» باید تصحیف و ثبت اشتباه خالد باشد.
سعد از موالی بوده و ما چیز دیگری در رابطه با او نمی‌دانیم.
هاشم‌زاده، انصار الحسین،/ 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1304
أقول: کان سعد بن عبداللَّه سیِّداً «1» شریف النّفس والهمّة.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 239/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 150

کیف التحق بالإمام علیه السلام؟

فی ناحیة عذیب الهجانات- وهی الّتی کانت هجائن النّعمان بن المنذر ترعی بها- وإذا هم بأربعة نفر مقبلین من الکوفة علی رواحلهم یجنبون فرساً لنافع بن هلال یقال له: الکامل، وکان الأربعة النّفر: نافع بن هلال المرادیّ، وعمرو بن خالد الصّیداویّ، وسعد مولاه، ومجمع بن عبداللَّه العائذیّ من مذحج. فقال الحرّ: إنّ هؤلاء القوم لیسوا ممّن أقبل معک، فأنا حابسهم أو رادّهم. فقال الحسین: إذاً أمنعهم ممّا أمنع منه نفسی، إنّما هؤلاء أنصاری وأعوانی، وقد جعلت لی ألّا تعرّض لی حتّی یأتیک کتاب ابن زیاد.
فکفّ عنهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 382، أنساب الأشراف، 3/ 171
تبع مولاه عَمْراً فی المسیر إلی الحسین والقتال بین یدیه حتّی قُتل شهیداً. وقد ذکرنا خبره مع مولاه، وکیف جاء معه، وکیف قُتل فی کربلا، فلا حاجة بنا إلی الإعادة مع قربه
السّماوی، إبصار العین،/ 68
فلمّا سمع عمرو بن خالد الصّیداویّ بقتل قیس بن مسهر «2» رسول الحسین علیه السلام وأ نّه اخبر أنّ الحسین علیه السلام صار بالحاجر «3» من بطن الرّمّة، خرج عمرو من الکوفة وتبعه سعد مولاه فی المسیر إلی الحسین علیه السلام والقتال بین یدیه، حتّی قُتل شهیداً مع من قُتل، کما «4» ذکرنا خبره «4» فی ترجمة حال مولاه عمرو بن خالد کیف جاء معه وکیف قُتل فی کربلاء،
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: فاضلًا].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: الصّیداویّ].
(3)- [وسیلة الدّارین: بالحاجز].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: سیجی‌ء إن شاء اللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1305
«1» فلا حاجة لنا ها هنا إلی الإعادة مع قرب ما ذکرنا «1». «2»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 239/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 150
وفی عذیب الهجانات: وإذاً أربعة نفر خارجین من الکوفة علی رواحلهم ویجنبون فرساً لنافع بن هلال یقال له الکامل، وهم: عمرو بن خالد الصّیداویّ وسعد مولاه، ومجمع بن عبداللَّه العائذیّ، ونافع بن هلال، ودلیلهم الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 220
وسار وساروا حتّی انتهوا إلی عذیب الهجانات، فإذا هو بأربعة نفر قد أقبلوا من الکوفة علی رواحلهم یجنبون فرساً لنافع بن هلال یقال له الکامل، ومعهم دلیلهم طرمّاح بن عدیّ، وهم: عمرو بن خالد ومولاه سعد ونافع بن هلال، ومجمع بن عبداللَّه العائذیّ.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 275- 276
وسار حتّی وصل عذیب الهجانات «3» وإذا بأربع نفر «4» قد أقبلوا من ناحیة الکوفة، وإذا هم نافع بن هلال المرادیّ، وعمرو الصّیداویّ، «5» وسعید بن أبی ذرّ الغفاریّ «5»، وعبیداللَّه المذحجیّ، فأقبلوا إلی الحسین علیه السلام، فلمّا نظر الطّرمّاح أخذ بزمام ناقة الحسین علیه السلام وأنشأ یقول:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- او به همراه مولای خودش عمرو بن خالد اسدی صیداوی و گروهی دیگر، به نیروی امام حسین علیه السلام ملحق شد. هنگامی به نیروی امام پیوستند که بعد از دیدار با حر بن یزید ریاحی که پیش از رسیدنشان به کربلا انجام گرفته بود، دچار رنج و اندوهی شده بود. حر تصمیم گرفته بود که از ملحق شدن آن‌ها به نیروی حسین علیه السلام ممانعت کند، ولی نتوانست.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 89
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین: وفیها أحشام نعمان بن منذر ملک الحیرة].
(4)- [وسیلة الدّارین: أشخاص].
(5- 5) [ذکر فی أکثر المصادر: سعد مولی عمرو بن خالد الصّیداویّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1306
یا ناقتی لا تجزعی من زجری وشمِّری قبل طلوع الفجرِ
بخیرِ رُکبان وخیر سفر حتّی تُحلّی بکثیر الفخرِ «1»
الماجد الحرّ رحیب الصّدر أثابه اللَّه بخیر أجرِ «2»
ابن أمیر المؤمنین الطّهر وابن الشّفیع من عذاب الحشرِ «3»
یا مالک النّفع معاً والضُرّ أیِّد حسیناً سیِّدی بالنّصرِ «4»
علی اللّعینین سَلیلی صخر وابن زیاد العهر وابن العهرِ
قال: فأقبل علیهم الحرّ، فقال له الحسین علیه السلام: ألم تکن قد عاهدتنی أن لا تتعرّض لأحد من أصحابی، فإن کنت علی ما بینی وبینک، وإلّا نازلتک فی میدان الحرب، فکفّ عنهم الحرّ. «5»
ثمّ إنّ الحسین علیه السلام استقبلهم وقال: أخبرونی ما وراءکم بالکوفة؟ فقالوا: یا ابن رسول اللَّه! أمّا أشراف النّاس فقد طمّت رؤوسهم بالمال، وأمّا سائر النّاس فقلوبهم معک وأسیافهم علیک. فقال: هل لکم علم برسولی قیس بن مسهّر؟ قالوا: أخذه الحصین ابن نمیر (لعنه اللَّه) وبعثه مکتوفاً إلی ابن زیاد (لعنه اللَّه)، فقتله.
فلمّا سمع الحسین علیه السلام ذلک تغرغرت عیناه بالدّموع، ثمّ تلا قوله تعالی: «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا»، ثمّ قال: اللَّهمّ اجعل الجنّة لنا ولهم، واجمع بیننا وبینهم فی مستقرّ رحمتک یا أرحم الرّاحمین.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 45- 47/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 66
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: آل رسول اللَّه آل الفخر]
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: السّادة البیض الوجوه الزّهر].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین: الضّاربین بالسّیوف البتر].
(4)- [زاد فی وسیلة الدّارین: الطّاعنین بالرّماح السّمر].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1307
قال أبو مخنف: وإذا بأربعة نفر قد أقبلوا علی رواحهم من الکوفة، یحثّون السّیر علی أفراسهم، وإذا هم نافع بن هلال المرادیّ، وعمرو بن خالد الصّیداویّ، وسعید «1» مولی عمرو «1»، ومجمع بن عبداللَّه المذحجیّ، قال: فلمّا نظر الطّرمّاح، أخذ بزمام ناقة الحسین- صلوات اللَّه علیه- وأنشأ یقول:
یا ناقتی لا تذعری من زجری وشمّری قبل طلوع الفجرِ
بخیر رکبان وخیر سفر أثابه اللَّه بخیر أجرِ
الماجد الجدّ رحیب الصّدر حتّی تجلّی بجلیل القدرِ
قال: وأقبل الحرّ إلیه وقال له: یا حسین، إنّ هؤلاء قد أقبلوا إلیک وأنا أرید أن أردّهم، قال: إنِّی أمنع عنهم کما أمنع عن نفسی، ألیس هم أعوانی وأنصاری، وقد کنت قد أعطیتنی عهداً أ نّک لا تتعرّض بی حتّی یأتیک کتاب من ابن زیاد (لعنه اللَّه)؟
فإن کنت علی ما کان بینی وبینک وإلّا نازلتک الحرب، فکفّ الحرّ عنهم، فقال لهم الحسین علیه السلام: أخبرونی عن النّاس، فقالوا: یا ابن رسول اللَّه، أمّا الأشراف فقد ملئت غرائرهم، وأمّا سائر النّاس فقلوبهم معک وأسیافهم علیک، فقال: هل لکم برسولی قیس بن المسهّر علم؟ فقالوا: أخذه الحصین بن نمیر وبعث به إلی ابن زیاد (لعنه اللَّه)، فقتله.
فلمّا سمع الحسین علیه السلام تغرغرت عیناه بالدّموع، ثمّ قرأ: «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا».
ثمّ قال: اللَّهمّ اجعل الجنّة لنا ولهم منزلًا، واجمع بیننا وبینهم فی مستقرّ رحمتک.
فأقبل الطّرمّاح إلی الحسین علیه السلام وأخذ بزمام ناقته وقال له: یا ابن رسول اللَّه، لو لم یقاتلک إلّاهؤلاء الّذین تراهم لکفوک، وقد رأیت قبل خروجی من الکوفة من النّاس ما لم أعاین مثلهم قطّ فی جمع أکثر منهم، فسألت عنهم، فقیل: إنّهم جمعوا لیعرضوا أو
__________________________________________________
(1- 1) [المطبوع: ابن مولی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1308
یمضوا إلی حرب الحسین علیه السلام، فإن قدرت أن لا تقدم إلیهم فافعل
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 253

کیف استشهد؟

فأمّا الصّیداویّ عَمْرو بن خالد، وجابر بن الحارث السّلمانیّ، وسعد مولی عَمْرو بن خالد، ومجمع بن عبداللَّه العائذیّ، فإنّهم قاتلوا فی أوّل القتال، فشدّوا مُقْدِمین بأسیافهم علی النّاس، فلمّا وغلوا عطف علیهم النّاس فأخذوا یحوزونهم، وقطعوهم من أصحابهم غیر بعید، فحمل علیهم العبّاس بن علیّ فاستنقذهم، فجاءوا وقد جُرِّحوا، فلمّا دنا منهم عدوّهم شدّوا بأسیافهم فقاتَلوا فی أوّل الأمر حتّی قُتِلوا فی مکان واحد. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 446/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 283- 284؛ المظفّر،
بطل العلقمی، 2/ 241- 242
وأمّا الصّیداویّ عمرو بن خالد، وجابر بن الحارث السّلمانیّ، وسعد مولی عمرو بن خالد، ومجمع بن عبداللَّه العائذیّ فإنّهم قاتلوا أوّل القتال، فلمّا وغلوا فیهم عطفوا إلیهم، فقطعوهم عن أصحابهم، فحمل العبّاس بن علیّ فاستنقذهم وقد جرحوا، فلمّا دنا منهم عدوّهم حملوا علیهم فقاتلوا، فقتلوا فی أوّل الأمر فی مکان واحد.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293
(وقال) أبو جعفر وابن الأثیر: لمّا نشبت الحرب بین الفریقین، تقدّم عَمْرو بن خالد ومولاه سعد ومجمع بن عبداللَّه وجنادة بن الحارث، فشدّوا مقدمین بأسیافهم علی النّاس.
فلمّا وغلوا فیهم، عطف علیهم النّاس، فأخذوا یحوزونهم وقطعوهم من أصحابهم، فندب
__________________________________________________
(1)- گوید: عمرو بن خالد صیداوی و جابر بن حارث سلمانی و سعد غلام عمرو بن خالد و مجمع بن عبداللَّه عایذی در آغاز جنگ، چنگ انداختند و با شمشیر به جماعت حمله بردند و چون درمیان جماعت افتادند، اطرافشان را گرفتند که از یارانشان جدا افتادند؛ اما نه‌چندان دور. پس عباس بن علی حمله برد و آن‌ها را از میان جماعت درآورد که زخمدار بیامدند و بار دیگر دشمن به آن‌ها نزدیک شد که با شمشیر حمله بردند. درهمان آغاز چندان جنگیدند که به یک جا کشته شدند
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3052
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1309
الحسین علیه السلام لهم أخاه العبّاس، فحمل علی القوم وحده. فضرب فیهم بسیفه حتّی فرّقهم عن أصحابه وخلص إلیهم فسلّموا علیه فأتی بهم ولکنّهم کانوا جرحی فأبوا علیه أن یستنقذهم سالمین، فعاودوا القتال، وهو یدفع عنهم حتّی قتلوا فی مکان واحد، فعاد العبّاس إلی أخیه وأخبره بخبرهم. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 29
(ومنها): أنّه لمّا نشبت الحرب یوم عاشوراء، تقدّم أربعة من أصحاب الحسین علیه السلام، وهم الّذین جاؤوا من الکوفة ومعهم فرس نافع بن هلال، فشدّوا علی النّاس بأسیافهم، فلمّا وغلوا فیها عطف علیهم النّاس واقتطعوهم عن أصحابهم، فندب الحسین علیه السلام لهم أخاه العبّاس، فحمل علی القوم، فضرب فیهم بسیفه حتّی فرّقهم عن أصحابه ووصل إلیهم فسلّموا علیه وأتی بهم ولکنّهم کانوا جرحی فأبوا علیه أن یستنقذهم سالمین فعاودوا القتال وهو یدفع عنهم حتّی قُتلوا فی مکان واحد، فعاد العبّاس إلی أخیه وأخبره بخبرهم.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430
وخرج عمرو بن خالد الصّیداویّ وسعد مولاه وجابر بن الحارث السّلمانیّ ومجمع بن عبداللَّه العائذیّ، وشدّوا جمیعاً علی أهل الکوفة، فلمّا أوغلوا فیهم عطف علیهم النّاس وقطعوهم عن أصحابهم، فندب إلیهم الحسین أخاه العبّاس فاستنقذهم بسیفه، وقد جرحوا بأجمعهم، وفی أثناء الطّریق اقترب منهم العدوّ فشدّوا بأسیافهم مع ما بهم من الجراح وقاتلوا حتّی قتلوا فی مکان واحد. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 295
__________________________________________________
(1)- صیداوی عمرو بن خالد، جابر بن حارث سلمانی، سعد مولی عمرو بن خالد و مجمع بن عبداللَّه عائذی در آغاز یورش کردند و با شمشیر کشیده، خود را میان لشکر کوفه انداختند و لشگر دور آن‌ها را گرفتند و رابطه آن‌ها را بریدند. عباس بن علی به کمک آن‌ها شتافت و آن‌ها را از محاصره نجات داد و بیرون آورد و بار دیگر دشمن به آن‌ها نزدیک شد. در این دفعه یورش کردند و جنگیدند تا یکجا کشته شدند.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 129
(2)- یاران حسین علیه السلام پس از آن که در حمله اول پنجاه تن از آنان به شهادت رسیدند، دو نفره و سه نفره و چهار نفره به میدان می‌رفتند تا یکی نبرد کند و دیگری کید دشمن را از وی دور سازد. دو یار جابری حضرت به میدان رفتند و به شهادت رسیدند؛ همین طور دو یار غفاری حضرت. ساعتی بدین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1310
وحامی عن أربعة من الأصحاب وهم: عمرو بن خالد، ومولاه سعد، ومجمع بن عبداللَّه، وجنادة بن الحارث، فشدّوا مقاتلین، فأحاط القوم بهم، فندب الحسین علیه السلام آخاه العبّاس لهم، فحمل العبّاس وحده، وضرب فیهم بسیفه حتّی فرّق القوم عنهم، وخلّصهم وأتی بهم ولکنّهم کانوا عازمین علی الشّهادة، وقد أصابتهم جراحات کثیرة فأبوا من الرّجوع وقالوا: یا أبا الفضل أین تذهب بنا؟ ونحن نطلب الشّهادة خلّ بیننا وبین القوم، فعادوا إلی القتال وحملوا والعبّاس یدفع عنهم حتّی قتلوا فی مکان واحد، فجاء العبّاس إلی أخیه الحسین علیه السلام وأخبرهم بخبرهم، وهو روحی له الفداء حامل رایة أخیه الحسین علیه السلام، وکبش کتیبته وجعل نفسه الکریمة وقایة لأخیه الحسین علیه السلام حیث کان بین یدیه
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 443
فلمّا التحم القتال بین الحسین علیه السلام وأهل الکوفة، شدّ علیهم عمرو بن خالد الأزدیّ والصّیداویّ وسعد مولاه وجنادة بن الحارث السّلمانیّ ومجمع العائذیّ مقدمین بأسیافهم، فلمّا وغلوا عطف علیهم النّاس فقاتلوا فی مکان واحد، فأخذوا یحوزونهم وقطعوهم من أصحابهم غیر بعید، فحمل علیهم العبّاس بن علیّ علیهما السلام فاستنقذهم، فجاؤوا وقد جُرحوا، فلمّا کانوا فی أثناء الطّریق تدانی إلیهم القوم لیقطعوا علیهم الطّریق، فشدّوا بأسیافهم شدّة واحدة علی ما بهم من الجراحات، وقاتلوا حتّی قتلوا فی مکان واحد، فترکهم العبّاس ورجع إلی الحسین علیه السلام، فأخبره بذلک، فترحّم علیهم الحسین وجعل یکرّر ذلک.
المیانجی، العیون العبری،/ 126
__________________________________________________
- منوال پیش می‌رفتند و پیوسته یکی می‌جنگید و چون گرفتار می‌شد، دیگری به یاریش می‌شتافت و او را از معرکه خلاص می‌کرد تا این که حرّ به شهادت رسید.
در «تاریخ طبری» جلد 6، صفحه 255 آمده است که عمرو بن خالد صیداوی و غلامش سعد و جابر بن حارث سلمانی و مجمع بن عبداللَّه عائذی به طور دسته جمعی، بر اهل کوفه حمله بردند. چون به قلب دشمن رسیدند، خصم از هر طرف آنان را فرا گرفت و رابطه شان را با لشکر سیدالشهدا (سلام اللَّه علیه) گسستند. امام حسین علیه السلام برادرش عباس را به سویشان فرستاد و او یک تنه آنان را از جمع دشمن رهانید. خون از سر و رویشان می‌ریخت که بار دیگر دشمن بر آنان حمله برد و همه را در یک نقطه به شهادت رساند و به این ترتیب به سعادت ابدی نائل آمدند.
پاک‌پرور، ترجمه العباس،/ 285- 286
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1311

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی سعید مولاه [عمرو بن خالد الصّیداویّ]. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 577، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 284
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 24؛
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 239؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 321

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی عمرو بن «2» خالد، وسعد «2» مولاه. «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714 (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 296
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179

113/ 140- سعد بن بشر بن عمرو الحضرمی‌

میزاته العائلیّة واستشهاده «4»

سعد بن بشر الحضرمیّ: فی ناسخ التّواریخ، قال: لم نجد فی کتب التّاریخ والرّجال ذکراً له، وعلی الظّاهر سعد بن بشر الحضرمیّ، قُتل فی الحملة الاولی.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 148
__________________________________________________
(1)- سلام بر سعد «مولی» ی او [عمرو بن خالد صیداوی].
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
(2- 2) [فی مطبوع الإقبال والمصباح والمزار: خلف وسعید].
(3)- سلام بر عمرو بن خالد، و سعد مولاه.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
(4)- از شهدا که مورخان ومحدثان یاد از او نکرده‌اند و دیگر سعدبن بشر بن عمر الحضرمی است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 314
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1312

114/ 141- سعد بن الحارث الأنصاری‌

راجع عنوان: أبو الحتوف بن الحارث الأنصاریّ، ص 91- 93 رقم 14/ 19 من هذا المجلّد.

115/ 142- سعد بن حنظلة التّمیمی‌

میزاته العائلیّة

سعد «1» بن حنظلة التّمیمیّ.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 193
سعد بن حنظلة التّمیمیّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 14؛ مثله ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 101؛
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 288؛ میرخواند، روضة
الصّفا، 3/ 154؛ مثله المجلسی، جلاء العیون،/ 665
سعد بن حنظلة التّمیمیّ. قُتل مع الحسین علیه السلام یوم عاشوراء.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 222

استشهاده‌

ثمّ تقدّم من بعده [خالد بن عمرو بن خالد الأزدیّ] سعد «2» بن حنظلة «3» التّمیمیّ، وهو یقول:
«4» [صبراً «4» علی الأسیاف والأسنّهْ صبراً «5» علیها لدخول «5» الجنّهْ
وحور عین ناعمات حسنهْ لمَنْ یرید الفوز لا بالظّنّهْ
یا نفس للرّاحة فاحمدنّهْ وفی طلاب الخیر فارغبنّهْ]
__________________________________________________
(1)- فی المصدر: شیعة.
(2)- فی المطبوع: شعبة، و فی هامش نور العین: سعید ..
(3)- من د و نور العین، و فی الأصل و بر: حنظلة.
(4)- مابین الحاجزین من د و بر، و فی الأصل موضعه: شعرا.
(5- 5)- فی نور العین: الّذی حول.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1313
قال: ثمّ حمل وقاتل قتالًا شدیداً حتّی قُتل رحمه الله.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 193
ثمّ خرج «1» من بعده [خالد بن عمرو بن خالد الأزدیّ] سعد بن حنظلة التّمیمیّ وهو یقول:
صبراً علی الأسیاف والأسنّهْ صبراً علیها لدخول الجنّهْ
وحور عین ناعمات هنّهْ لمَنْ یرید الفوز لا بالظّنّهْ
یا نفس للرّاحة فاطرحنّهْ وفی طلاب الخیر فارغبنّهْ
ثمّ حمل وقاتل «2» قتالًا شدیداً، فقُتل «3».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 14/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 417
ثمّ برز سعد بن حنظلة التّمیمیّ مرتجزاً:
صبراً علی الأسیاف والأسنّهْ صبراً علیها لدخول الجنّهْ
وحور عین ناعمات هنّهْ یا نفس للرّاحة فاجهدنّهْ
وفی طلاب الخیر فارغبنّهْ «4»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 101/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 222
ثمّ «5» برز «6» من بعده «6» [خالد بن عمرو بن خالد الأزدیّ] سعد بن حنظلة التّمیمیّ «7»، وهو
__________________________________________________
(1)- [بحر العلوم: برز].
(2)- [بحر العلوم: فقاتل].
(3)- [بحر العلوم: حتّی قُتل].
(4)- آن گاه سعد بن حنظلة التمیمی که یکی از اعیان سپاه امام حسین بود، متوجه مقابله و مقاتله گشت و می‌گفت:
«صبراً علی الأسیاف والأسنّهْ صبراً علیه لدخول الجنّهْ»
و آن شیردل قتالی شدید کرده و چند کس را از آن مدابیر بر زمین افکند. اما آخر الامر کشته شد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 154
(5)- [فی العیون والمعالی: و].
(6- 6) [لم یرد فی نفس المهموم والمعالی والأعیان والعیون].
(7)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی والعیون: وکان من أعیان عسکر الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1314
یقول «1»:
«2» صبراً «2» علی الأسیاف والأسنّهْ «3» صبراً علیها لدخول الجنّهْ وحور عین ناعمات هنّهْ
لمَنْ یرید الفوز لا بالظّنّهْ یا نفس للرّاحة فاجهدنّهْ
وفی طلاب الخیر فارغبنّهْ «2» «3»
«4» ثمّ حمل وقاتل قتالًا شدیداً، ثُمّ قُتل، رضوان اللَّه علیه «4». «5»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 288/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 18؛ البحرانی، العوالم، 17/ 261- 262؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 298؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 293؛ القمّی، نفس المهموم،/ 287- 288؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 393؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 222؛ المیانجی، العیون العبری،/ 145؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 149
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: یرتجز، وفی وسیلة الدّارین مکانه: وبرز إلی القتال وهو یرتجز ویقول ...].
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة]
(3- 3) [الأعیان: إلی آخر ما تقدّم، وزاد فیه بعد قوله (وحور عین إلی آخره) لمَنْ یرید الفوز لا بالظّنّهْ].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: فقاتل حتّی قُتل رضوان اللَّه علیه].
(5)- بعد از او، سعد بن حنظله تمیمی به شوق ریاض جنان متوجه قتال آن کافران گردید و بسیاری را به سرای جحیم فرستاد تا آن که به درجه شهادت رسید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 665
بعد از وی، سعدبن حنظله تمیمی به میدان آمد و مبارز خواست و این ارجوزه قرائت کرد:
«صبراً علی الأسیاف والأسنّهْ صبراً علیها لدخول الجنّهْ
وحور عین ناعماتٍ هُنّهْ لمَنْ یُرید الفوز لا بالظّنّهْ
یا نفسُ للرّاحة فاجهدنّهْ وفی طلاب الخیر فارغبنّهْ» «1»
و رزمی صعب داد و سخت بکوشید تا شربت مرگ بنوشید.
1. خلاصه اشعار: کسی که رستگاری و بهشت و حور نرم‌تن خواهد، باید در برابر شمشیر و پیکان‌های نیزه بردبار باشد. ای جان! برای آسودگی بکوش و خوبی را خواهان باش.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 274- 275
بعد از او، سعدبن حنظله تمیمی به میدان رفت که از اعیان لشگر حسین علیه السلام بود و می‌سرود:
«صبر کن در زیر شمشیر و سنان صبر کن بر آن درآیی در جنان
در بر سیمین بران از حوریان هر که فوز نغز خواهد بی‌گمان
کن تلاش راحتی ای جان جان! در تلاش خیر باش اندر جهان»
سپس حمله کرد و سخت جنگید تا کشته شد، رحمه الله.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 132
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1315
سعد بن حنظلة التّمیمیّ: ذکر صاحب الحوادث فی کتابه، ج «2»، ص 341، ناقلًا عن المحدّث القمّیّ: إنّ سعد بن حنظلة کان من أکابر أصحاب الحسین. [...]
ولکن لیس فی کتب الرّجال اسم ولا ذکر له. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 149

116/ 143- سعد بن عبدالرّحمان بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 603.

117/ 144- سعد مولی أمیر المؤمنین علیه السلام‌

میزاته العائلیّة

مَنْ روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام: سعد مولاه علیه السلام. «2»
الطّوسی، الرّجال،/ 430/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 357
وکان له ألف نسمة، منهم، قنبر ومیثم، قتلهما الحجّاج وسعد ونصر، قُتلا مع الحسین علیه السلام، وأحمر قُتل فی صفّین، ومنهم، غزوان وثبیت ومیمون.
__________________________________________________
(1)- سعد بن حنظله تمیمی.
ابن‌شهرآشوب و «بحار الانوار» نام او را ذکر کرده اند.
علّامه شوشتری در «قاموس الرجال» 1 آشکار ساخته که سعد بن حنظله همان حنظلة بن اسعد شبامی می‌باشد که نامش قبلًا ذکر گردید و دلیل علامه آن است که ابن‌شهرآشوب، حنظله شبامی را که گزارشگران، درباره شهادتش اتفاق نظر دارند، ذکر نکرده است.
ما ترجیح می‌دهیم بگوییم که این سعدبن حنظله غیر از حنظلة بن سعد می‌باشد، برای آن که غیر از ابن‌شهرآشوب، بنابر نقل مجلسی در «بحارالانوار»، محمد بن ابی‌طالب هاشمی نیز در «مقتل» خویش، از سعد نام می‌برد. و دیگر آن که حنظله‌شبامی می‌باشد و از اعراب جنوب به حساب می‌آید. درحالی که سعد تمیمی است و از اعراب شمال می‌باشد و تصحیف و اشتباه در این حالت، بسیار بعید به نظر می‌رسد.
تمیمی: منسوب به قبیله «تمیم»، قبیله‌ای از اعراب عدنان است.
(عدنان، عرب شمال) 1. قاموس الرجال: 4/ 318.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 88- 89
(2)- [ذکر جامع الرّواة أ نّه مولی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله [ل] «محح» وهو تصحیف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1316
ابن شهرآشوب، المناقب، 3/ 306
ومن خواصّ أصحاب أمیرالمؤمنین علیه السلام من مُضَر: [...] سعد مولی علیّ علیه السلام. «1»
البرقیّ، الرّجال،/ 4
سعد بن الحارث مولی علیّ بن أبی طالب علیه السلام «2». کان سعد مولی لعلیّ علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 54/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
قُتل من الموالی مع الحسین علیه السلام خمسة عشر نفراً فی الطّفّ، نصر وسعد مولیا علیّ علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
منهم سعد بن الحارث الخزاعیّ مولی علیّ بن أبی طالب علیه السلام. قال فی الإصابة: هو سعد بن الحارث بن ساریة بن مرّة بن عمران بن ریاح بن سالم بن غاضرة بن حبشة بن کنجب الخزاعیّ مولی علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 269/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 148
سعد بن الحارث الخزاعیّ مولی أمیرالمؤمنین علیه السلام.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 12/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 221
سعد مولی علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
ومنهم [الموالی والعبید مع الحسین علیه السلام] سعد بن الحارث الخزاعیّ مولی علیّ بن أبی طالب، وکان من عمّاله بأخذ «3» الزّکاة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 232/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 427
__________________________________________________
(1)- و دیگر از خدام امیرالمؤمنین علیه السلام سعد و آن دیگر نصر است و این هر دو تن در رکاب حضرت امام حسین علیه السلام شهید شدند.
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 4/ 346
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(3)- [وسیلة الدّارین: یأخذ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1317
ومنهم سعد بن الحارث ونصر بن أبی نیزر، کانا مولیان لعلیّ علیه السلام.
المیانجی، العیون العبری،/ 112

خصائصه الفریدة

له إدراک «1» وکان علی شرطة علیّ علیه السلام بالکوفة، وولّاه آذربایجان، ذکره ابن الکلبیّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 269/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 148
له إدراک لصحبة النّبیّ صلی الله علیه و آله، وکان علی شرطة أمیر المؤمنین علیه السلام بالکوفة، وولّاه آذربیجان.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 12/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 111؛ مثله
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 221
لیس له ذکر فی الاستیعاب وأسد الغابة والإصابة، ولو کان له إدراک للصّحبة لذکره أحدهم، وإنّما ذکروا سعد بن الحارث بن الصّمّة الآتیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 221

حدیثه عن أمیر المؤمنین علیه السلام‌

منها: عن جندب بن عبداللَّه قال: واللَّه إنّی لعند علیّ جالس، إذ جاءه عبداللَّه بن قعین جدّ کعب یستصرخ من قبل محمّد بن أبی بکر وهو یومئذ أمیر علی مصر، فقام علیّ علیه السلام فنادی فی النّاس: الصّلاة جامعة، فاجتمع النّاس، فصعد المنبر، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وصلّی علی النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ قال: أمّا بعد! فهذا صریخ محمّد بن أبی بکر وإخوانکم من أهل مصر، وقد سار إلیهم ابن النّابغة عدوّ اللَّه وعدوّکم، فلا یکوننّ أهل الضّلال إلی باطلهم، والرّکون إلی سبیل الطّاغوت أشدّ اجتماعاً علی باطلهم وضلالتهم منکم علی حقّکم، فکأ نّکم بهم قد بدؤوکم وإخوانکم بالغزو، فاعجلوا إلیهم بالمواساة والنّصر، عباد اللَّه! إنّ مصر أعظم من الشّام خیراً؛ وخیر أهلًا، فلا تغلبوا علی مصر، فإنّ بقاء مصر فی أیدیکم عزّ لکم وکبت لعدوِّکم، اخرجوا إلی الجرعة [والجرعة بین الکوفة
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: مع النّبیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1318
والحیرة] لنتوافی هناک کلّنا غداً إن شاء اللَّه.
فلمّا کان الغد خرج یمشی، فنزلها بکرة، فأقام بها حتّی انتصف النّهار یومه ذلک، فلم یوافه منهم مائة رجل، فرجع. فلمّا کان العشیّ بعث إلی الأشراف؛ فجمعهم، فدخلوا علیه القصر وهو کئیب حزین، فقال:
الحمد للَّه‌علی ما قضی من أمر، وقدّر من فعل، وابتلانی بکم أیّتها الفرقة الّتی لا تطیع إذا أمرت، ولا تجیب إذا دعیت، لا أباً لغیرکم، ما تنتظرون بنصرکم [ربّکم]، والجهاد علی حقّکم؟! الموت أو الذّلّ لکم فی هذه الدّنیا فی غیر الحقّ، واللَّه لئن جاءنی الموت ولیأتینّی فلیفرّقنّ بینی وبینکم وإنِّی لصحبتکم لقال.
ألا دین یجمعکم، ألا حمیّة تغضبکم، إذ أنتم سمعتم بعدوّکم ینتقص بلادکم، ویشنّ الغارة علیکم، أوَ لیس عجباً أنّ معاویة یدعو الجفاة الظّلمة الطّغام فیتّبعونه علی غیر عطاء ولا معونة، فیجیبونه فی السّنة [المرّة و] المرّتین والثّلاث إلی أیّ وجه شاء، ثمّ إنّی‌أدعوکم وأنتم اولوا النّهی وبقیّة النّاس [علی المعونة وطائفة منکم علی العطاء] فتختلفون وتتفرّقون عنِّی وتعصوننی وتخالفون علیَّ؟
فقام إلیه مالک بن کعب الأرحبیّ، فقال: یا أمیر المؤمنین! اندب النّاس معی؛ فإنّه لا عطر بعد عروس، لمثل هذا الیوم [کنت] أدّخر نفسی، وإنّ الأجر لا یأتی إلّابالکره.
[ثمّ التفت إلی النّاس وقال]: اتّقوا اللَّه وأجیبوا إمامکم وانصروا دعوته وقاتلوا عدوّکم، وأنا أسیر إلیهم یا أمیر المؤمنین.
قال: فأمر علیّ منادیه سعداً مولاه، فنادی: ألا سیروا مع مالک بن کعب إلی مصر، وکان وجهاً مکروهاً؛ فلم یجتمعوا إلیه شهراً، [فلمّا اجتمع له منهم ما اجتمع، خرج بهم مالک بن کعب] فعسکر بظاهر الکوفة، ثمّ إنّه خرج وخرج معه أمیرالمؤمنین علیّ علیه السلام، فنظروا، فإذاً جمیع من خرج معه نحو من ألفی رجل؛ فقال علیّ علیه السلام: سیروا علی اسم اللَّه فوَ اللَّه ما أخالکم تدرکون القوم حتّی ینقضی أمرهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1319
قال: فخرج مالک بهم وسار بهم خمس لیال.
ثمّ إنّ الحجّاج بن غزیّة الأنصاریّ قدم علی علیّ من مصر، وقدم علیه عبدالرّحمان ابن المسیّب الفزاریّ من الشّام، فأمّا الفزاریّ فکان عینه علیه السلام بالشّام، وأمّا الأنصاریّ فکان مع محمّد بن أبی بکر بمصر، فحدّثه الأنصاریّ بما عاین وشهد بهلاک محمّد، وحدّثه الفزاریّ أ نّه لم یخرج من الشّام حتّی قدمت البشری من قبل عمرو بن العاص [تتری] یتبع بعضها علی أثر بعض بفتح مصر وقتل محمّد بن أبی بکر وحتّی أذّن معاویة بقتله علی المنبر، فقال له: یا أمیر المؤمنین! ما رأیت یوماً قطّ سروراً بمثل سرور رأیته بالشّام حتّی أتاهم هلاک ابن أبی بکر، فقال علیّ علیه السلام:
أمّا إنّ حزننا علی قتله علی قدر سرورهم به، لا بل یزید أضعافاً.
قال: فسرّح علیّ علیه السلام عبدالرّحمان بن شریح الشّامیّ إلی مالک بن کعب، فردّه من الطّریق.
الثّقفیّ، الغارات، 1/ 289- 295/ عنه: ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 6/ 89- 91
عن عبداللَّه بن یزید [بن] المغفّل: إنّ أبا الکنود حدّثه عن سفیان بن عوف الغامدیّ، قال: دعانی معاویة، فقال: إنّی باعثک فی جیش کثیف [ذی أداة وجلادة] فالزم لی جانب الفرات حتّی تمرّ بهیت فتقطعها، فإن وجدت بها جنداً فأغر علیهم وإلّا فامض حتّی تغیر علی الأنبار، فإن لم تجد بها جنداً فامض حتّی تغیر علی المدائن، ثمّ أقبل إلیّ، واتّق أن تقرب الکوفة، واعلم أ نّک إن أغرت علی [أهل] الأنبار وأهل المدائن فکأ نّک أغرت علی الکوفة، إنّ هذه الغارات یا سفیان علی أهل العراق ترهب قلوبهم وتجرّئ کلّ من کان له فینا هویً [منهم] ویری فراقهم، وتدعو إلینا کلّ من کان یخاف الدّوائر، وخرّب کلّ ما مررت به [من القری]، واقتل کلّ من لقیت ممّن لیس هو علی رأیک، وأخرب الأموال، فإنّه شبیه بالقتل وهو أوجع للقلوب.
قال: فخرجت من عنده، فعسکرت [...].
عن محمّد بن مخنف أنّ سفیان بن عوف لمّا أغار علی الأنبار قدم علج من أهلها علی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1320
علیّ علیه السلام فأخبره الخبر، فصعد المنبر، فقال: أ یّها النّاس! إنّ أخاکم البکریّ قد اصیب بالأنبار وهو معتزّ لا یخاف ما کان، فاختار ما عند اللَّه علی الدّنیا، فانتدبوا إلیهم حتّی تلاقوهم، فإن أصبتم منهم طرفاً أنکلتموهم عن العراق أبداً ما بقوا؛ ثمّ سکت عنهم رجاء أن یجیبوه أو یتکلّموا، أو یتکلّم متکلِّم منهم بخیر [فلم ینبس أحد منهم بکلمة]، فلمّا رأی صمتهم علی ما فی أنفسهم، نزل فخرج یمشی راجلًا حتّی أتی النّخیلة [والنّاس یمشون خلفه، حتّی أحاط به قوم من أشرافهم]، فقالوا: ارجع یا أمیر المؤمنین، نحن نکفیک، فقال: ما تکفوننی ولا تکفون أنفسکم، فلم یزالوا به حتّی صرفوه إلی منزله، فرجع وهو واجم کئیب.
ودعا سعید بن قیس الهمدانیّ، فبعثه من النّخیلة بثمانیة آلاف، وذلک أ نّه أخبر أنّ القوم جاؤوا فی جمع کثیف، فقال له: إنِّی قد بعثتک فی ثمانیة آلاف، فاتّبع هذا الجیش حتّی تخرجه من أرض العراق. فخرج علی شاطئ الفرات فی طلبه حتّی إذا بلغ عانات سرّح أمامه هانی بن الخطّاب الهمدانیّ، فاتّبع آثارهم حتّی إذا بلغ أدانی أرض قنّسرین، وقد فاتوه، ثمّ انصرف.
قال: فلبث علیّ علیه السلام تری فیه الکآبة والحزن حتّی قدم علیه سعید بن قیس، فکتب کتاباً، وکان فی تلک الأیّام علیلًا، فلم یطق علی القیام فی النّاس بکلّ ما أراد من القول، فجلس بباب السّدّة الّتی تصل إلی المسجد ومعه الحسن والحسین علیهما السلام وعبداللَّه بن جعفر ابن أبی طالب، فدعا سعداً مولاه، فدفع الکتاب إلیه، فأمره أن یقرأه علی النّاس، فقام سعد بحیث یسمع علیّ قراءته وما یردّ علیه النّاس، ثمّ قرأ الکتاب:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من عبداللَّه علیّ إلی من قرئ علیه کتابی من المسلمین؛ سلام علیکم؛ أمّا بعد، فالحمد للَّه‌ربّ العالمین، وسلام علی المرسلین، ولا شریک للَّه‌الأحد القیّوم، وصلوات اللَّه علی محمّد والسّلام علیه فی العالمین.
أمّا بعد، فإنِّی قد عاتبتکم فی رشدکم حتّی سئمت، أرجعتمونی بالهزء من قولکم حتّی برمت، هزء من القول لا یعادیه، وخطل لا یعزّ أهله، ولو وجدت بدّاً من خطابکم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1321
والعتاب إلیکم ما فعلت، وهذا کتابی یقرأ علیکم، فردّوا خیراً وافعلوه، وما أظنّ أن تفعلوا، فاللَّه المستعان.
أیّها النّاس! إنّ الجهاد باب من أبواب الجنّة [فتحه اللَّه لخاصّة أولیائه وهو لباس التّقوی، ودرع اللَّه الحصینة وجنّته الوثیقة] فمَنْ ترک الجهاد فی اللَّه ألبسه اللَّه ثوب ذلّة، وشمله البلاء، وضرب علی قلبه بالشّبهات، ودیث بالصَّغار [والقماءة وادیل الحقّ منه بتضییع الجهاد] وسیم الخسف، ومنع النّصف، ألا وإنِّی قد دعوتکم إلی جهاد عدوّکم لیلًا ونهاراً وسرّاً وجهراً، وقلت لکم: اغزوهم قبل أن یغزوکم، فوَ اللَّه ما غزی قوم قطّ فی عقر دارهم إلّاذلّوا، فتواکلتم وتخاذلتم [وثقل علیکم قولی فعصیتم واتخذتموه وراءکم ظهریّاً] حتّی شُنّت علیکم الغارات فی بلادکم [وملّکت علیکم الأوطان] وهذا أخو غامد قد وردت خیله الأنبار، فقتل بها أشرس بن حسّان، فأزال مسالحکم عن مواضعها، وقتل منکم رجالًا صالحین، وقد بلغنی أنّ الرّجل من أعدائکم کان یدخل بیت المرأة المسلمة والمعاهدة، فینتزع خلخالها من ساقها، ورعثها من اذنها، فلا تمتنع منه، ثمّ انصرفوا وافرین لم یکلم منهم رجل کلماً، فلو أنّ امرءاً [مسلماً] مات من دون هذا أسفاً ما کان عندی ملوماً، بل کان عندی به جدیراً، فیا عجباً، عجباً! واللَّه یمیت القلب، ویجلب الهمّ، ویسعر الأحزان من اجتماع هؤلاء علی باطلهم، وتفرّقکم عن حقِّکم، فقبحاً لکم وترحاً، لقد صیّرتم أنفسکم غرضاً یرمی، یغار علیکم ولا تغیرون، وتُغزون ولا تَغزون، ویُعصی اللَّه وترضون، ویقضی إلیکم فلا تأنفون، قد ندبتکم إلی جهاد عدوّکم فی الصّیف، فقلتم: هذه حمّارة القیظ؛ أمهلنا حتّی ینسلخ عنّا الحرّ، [وإذا أمرتکم بالسّیر إلیهم فی الشّتاء، قلتم: هذه صبّارة القرّ؛ أمهلنا ینسلخ عنّا البرد] فکلّ هذا فراراً من الحرّ والصّرّ [فإذا کنتم من الحرّ والبرد تفرّون] فأنتم واللَّه من حرّ السّیوف أفرّ، لا والّذی نفس ابن أبی طالب بیده [عن] السّیف تحیدون فحتّی متی؟! وإلی متی؟! یا أشباه الرّجال ولا رجال، ویا طغام الأحلام، أحلام الأطفال وعقول ربّات الحجال، اللَّه یعلم لقد سئمت الحیاة بین أظهرکم، ولوددت أنّ اللَّه یقبضنی إلی رحمته من بینکم، ولیتنی لم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1322
أرکم ولم أعرفکم، معرفة واللَّه جرّت ندماً، وأعقبت سدماً، أوغرتم- یعلم اللَّه- صدری غیظاً، وجرّعتمونی جرع التّهمام أنفاساً، وأفسدتم علیَّ رأیی وخرصی بالعصیان والخذلان حتّی قالت قریش وغیرها: إنّ ابن أبی طالب رجل شجاع، ولکن لا علم له بالحرب، للَّه أبوهم؟! وهل کان منهم: رجل أشدّ مقاساةً وتجربة، ولا أطول لها مراساً منِّی؟ فوَ اللَّه لقد نهضت فیها وما بلغت العشرین، فها أنا ذا قد ذَرّفت علی السِّتِّین، ولکن لا رأی لمَنْ لا یُطاع.
ابن هلال، الغارات، 3/ 464- 467، 470- 477
وفیها [سنة ستّ وثلاثین] استعمل علیّ علی الرّیّ یزید بن حجیة التّیمی تیم اللّات، فکسر من خراجها ثلاثین ألفاً، فکتب إلیه علیّ یستدعیه، فحضر، فسأله عن المال، قال: أین ما غللته من المال؟ قال: ما أخذت شیئاً فخفقه بالدّرّة خفقات، وجسه ووکل به سعداً مولاه، فهرب منه یزید إلی الشّام، فسوّغه معاویة المال، فکان ینال من علیّ، وبقی بالشّام إلی أن اجتمع الأمر لمعاویة، فسارَ معه إلی العراق، فولّاه الرّیّ، وقیل: إنّه شهد مع علیّ الجمل وصفّین والنّهروان، ثمّ ولّاه الرّیّ، وهو الصّحیح، فکان ما تقدّم ذکره.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 147

صحبته مع الإمام علیه السلام من استشهاد أمیر المؤمنین علیه السلام إلی کربلاء «1»

__________________________________________________
(1)- مروان به معاویه نوشت که: «حسن چند کرت زهر خورد و در او اثر نکرد. از کار او غافل مباش.»
معاویه صوفی کور را بخواند و چند دینار به او داد و عصای سنان زهرآلود آن لعین بیامد و دعوی محبت می‌کرد و در خدمت امام تردد می‌نمود. روزی عزم کرد که زیارت حسن علیه السلام کند، چنان که عادت صوفیان باشد که دست شیخ ببوسند، نزدیک رفت و به این بهانه که دست حسن ببوسد، سنان به پشت پای او فرو برد و چندان که قوت داشت، زور کرد. مردم خواستند که صوفی را بکشند. حسن علیه السلام نگذاشت. از آن جا بیرون رفت و سوار شد و قصد دمشق کرد. عبداللَّه گفت که در راه، گردن او بزنند.
اسماعیل نامی بود که خدمت حسن کردی. روزی خربزه به کاردی زهرآلود، می‌برید و به حسن می‌داد و به کاردی دیگر می‌برید و خود می‌خورد و به دیگران می‌داد. حسن تلخی دریافت و بدانست. مردم قصد اسماعیل کردند. نگذاشت و گفت: «اسماعیل بر ما حقی بنهاد به تردد خدمت. دوزخ ابد او را تمام است.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1323
«1» فانضمّ بعده إلی الحسن علیه السلام، ثمّ إلی الحسین علیه السلام. «2» فلمّا خرج من المدینة، خرج معه إلی مکّة، ثمّ إلی کربلاء.
السّماوی، إبصار العین،/ 54/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 269؛ مثله
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 148
وانضمّ بعده إلی الحسن علیه السلام، ثمّ إلی الحسین علیه السلام، وخرج معه إلی مکّة، ثمّ إلی کربلاء، «3» وتقدّم یوم العاشر أمامه، وقاتل حتّی قُتل رضوان اللَّه علیه، وشهادته برهان عدالته، مضافاً إلی کون تولیة أمیرالمؤمنین إیّاه علی أذربیجان أیضاً، تعدیته له زاد علی شرفه وحشره مع موالیه «3».
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 12/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 221
__________________________________________________
- سعد غلام امیر المؤمنین در شام بود. می‌آمد. به موضعی رسید. شخصی دید کشته و شتر رمیده و توبره پیش کشته افتاده. فرود آمد. توبره بدید. در آن نامه معاویه به اسماعیل نوشته بود و شیشه زهر که برای حسن علیه السلام فرستاده بود، یافت. چون سعد رسید، حسن را رنجور دید. بگریست و نامه به او داد. حسن علیه السلام نامه را بخواند و زیر بالش نهاد. مسعود ثقفی و مختار مجال آن نداشتند که با حسن علیه السلام چیزی گویند. اشارت به عبداللَّه بن عباس کردند. عبداللَّه گستاخی کرد و آن برگرفت و به ایشان داد. مسعود گفت: «ما شب و روز با دشمن بی‌خبر هستیم.»
مختار قصد قتل اسماعیل کرد. حسن علیه السلام گفت: «نه، تو مردی، پر حرارتی. غوغا پیدا شود. عون بن علی برود و اسماعیل را حاضر کند.»
عون برفت و اسماعیل را حاضر کرد. حسن علیه السلام گفت: «یا اسماعیل! آل یس در این امت کیست؟» گفت: «علی، فاطمه، تو و برادر تو حسین.» حسن علیه السلام نامه معاویه را به او داد. مختار برخاست و سر آن لعین ببرید و خانه او غارت کرد و یک پسر اورا بکشت. حسن علیه السلام از آن جا به کوفه رفت و زیارت پدرش کرد و به مدینه رفت.
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 267- 268
(1)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: کان سعد مولی لعلیّ].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: وقال صاحب الحدائق الوردیّة وغیره من المؤرّخین].
(3- 3) [الأعیان: ونال درجة الشّهادة بین یدیه ا ه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1324
خرج مع الحسین من المدینة إلی مکّة، ومنها إلی کربلاء.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
فانضمّا بعده إلی الحسن علیه السلام، ثمّ إلی الحسین علیه السلام، ثمّ خرجا من المدینة إلی مکّة، ثمّ إلی کربلاء، حتّی قُتلا بها.
المیانجی، العیون العبری،/ 112

استشهاده‌

والمقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] ومولیان من موالی أمیر المؤمنین علیه السلام. «1»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة
المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
فقُتل بها فی الحملة الاولی، ذکره ابن شهرآشوب فی المناقب، وغیره من المؤرّخین.
السّماوی، إبصار العین،/ 54/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
فلمّا کان الیوم العاشر ونشب القتال، تقدّم أمام الحسین علیه السلام وقاتل حتّی قُتل.
وقال ابن شهرآشوب فی المناقب: وقُتل سعد بن الحارث مولی علیّ بن أبی طالب علیه السلام فی الحملة الاولی مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 269/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 148
من المقتولین فی الحملة الاولی: سعد بن الحارث مولی أمیر المؤمنین علیه السلام.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 95

- سعید بن أبی ذرّ الغفاری‌

اشاره

ذکره مقتل أبی مخنف (المهشور) ص 45- 47، مکان سعد مولی عمرو بن خالد الصّیداویّ.
__________________________________________________
(1)- در مناقب گفته: در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: دو تن از آزاد شدگان امیر المؤمنین علیه السلام.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 136
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1325

118/ 145- سعید بن عبداللَّه الحنفی‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من بنی حنیفة: سعید بن عبداللَّه.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 155/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
سعید بن عبداللَّه الحنفیّ «1».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 363، 403؛ الدّینوری، الأخبار الطّوال،/
229، 230؛ الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 228؛ ابن أعثم، الفتوح، 5/ 49، 50، 200؛
الطّبری، التّاریخ، 5/ 353، 418؛ المفید، الإرشاد، 2/ 35؛ الخوارزمی، مقتل
الحسین، 1/ 195، 247، 2/ 17، 20؛ ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 90، 99،
103؛ ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 338؛ ابن نما، مثیر الأحزان،/ 11، 27، 33؛
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 220؛ ابن طاوس، اللّهوف،/
35، 36، 92، 111؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 435، 451؛ ابن کثیر، البدایة
والنّهایة، 8/ 151، 177؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 170، 270،
295؛ الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 283
بنو حنیفة بن لُجَیْم بن صَعْب بن علیّ بن بکر بن وائل بن قاسط بن هِنْب بن أفصی ابن دُعمّی بن جدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن معد بن عدنان (من ولد إسماعیل علیه السلام):
وهم أهل الیمامة، وهم أصحاب نخل وزرع.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 292، 303، 307، 309
الحنفیّ: بفتح الحاء المهملة والنّون وفی آخرها الفاء، هذه النّسبة إلی بنی حنیفة، وهم قوم أکثرهم نزلوا الیمامة وکانوا قد تبعوا مسیلمة الکذّاب المتنبّی، ثمّ أسلموا زمن أبی بکر رضی الله عنه، وقتل مسیلمة.
السّمعانی، الأنساب، 2/ 280
__________________________________________________
(1)- [فی مطبوع الأخبار الطّوال فی مکانین: الخثعمیّ والثّقفیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1326
سعید بن عبداللَّه.
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
سعید بن عبداللَّه الحنفیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 125
وقال المحقّق الأسترآبادیّ فی رجاله: سعید بن عبداللَّه الحنفیّ، من أصحاب الحسین ابن علیّ علیه السلام، قُتل معه بالطّفّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 177/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 146
سعید بن عبداللَّه الحنفیّ، نسبة إلی بنی حنیفة
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 28
سعید بن عبداللَّه الحنفیّ. استشهد مع الحسین علیه السلام بکربلاء سنة 61 من الهجرة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 241
سعید بن عبداللَّه الحنفیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
الحنفیّ بن حنیفة بن لجیم، من بکر بن وائل.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 401
سعید بن عبداللَّه الحنفیّ الکوفیّ. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 146

خصائصه الفریدة

کان سعید من وجوه الشّیعة بالکوفة، وذوی الشّجاعة «2» والعبادة فیهم.
__________________________________________________
(1)- سعید بن عبداللَّه حنفی.
طبری‌و خوارزمی‌و ابن‌شهرآشوب نام وی را ذکر کرده‌اند و در «رجبیه» نیز نام وی آمده است. نامش در «زیارت ناحیه»، سعد ذکر شده. ابن طاوس نیز از او نام برده است.
حنفی، منسوب به حنیفه بن لجیم، تیره‌ای از بکر بن وائل و قبیله ای از اعراب عدنان [است].
(عدنان، عرب شمال)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 89، 90
(2)- [بحر العلوم: السّیادة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1327
السّماوی، إبصار العین،/ 125/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 177؛
المیانجی، العیون العبری،/ 140؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 146؛ بحر العلوم
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 401
ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام الّذین حضروا حروبه الثّلاثة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 401
وهو فی أعلی درجات الثّقة، ولو لم یکن إلّاما ورد فی زیارة النّاحیة المقدّسة فی حقّه لکفی فی الکشف عن ثقته وجلالته.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 28
له بکربلاء مقامات مشهودة، تدلّ علی رسوخ إیمانه وشجاعته، وشدّة ولائه لأهل‌بیته علیهم السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 241

من أصحاب الإمام الحسن المجتبی علیه السلام‌

قالوا: وکان الحسین بن علیّ منکراً لصلح الحسن معاویة، فلمّا وقع ذلک الصّلح، دخل جندب بن عبداللَّه الأزدیّ، والمسیّب بن نجبة الفزاریّ، وسلیمان بن صُرد الخزاعیّ، وسعید ابن عبداللَّه الحنفیّ علی الحسین، وهو قائم فی قصر الکوفة یأمر غلمته بحمل المتاع ویستحثّهم، فسلّموا علیه، فلمّا رأی ما بهم من الکآبة وسوء الهیئة؛ تکلّم فقال: إنّ أمر اللَّه کان قدراً مقدوراً، إنّ أمر اللَّه کان مفعولًا. وذکر کراهیّته لذلک الصّلح، وقال: لکنت طیّب النّفس بالموت دونه! ولکن أخی عزم علیَّ وناشدنی فأطعته، وکأ نّما یحزّ أنفی بالمواسی ویشرّح قلبی بالمدی، وقد قال اللَّه عزّ وجلّ: «فعسی أن تکرهوا شیئاً ویجعل اللَّه فیه خیراً کثیراً» [19/ النِّساء] وقال: «وعسی أن تکرهوا شیئاً وهو خیر لکم، وعسی أن تحبُّوا شیئاً وهو شرٌّ لکم، واللَّه یعلم وأنتم لا تعلمون» [215/ البقرة]. فقال له جندب: واللَّه ما بنا إلّاأن تضامّوا وتنتقصوا، فأمّا نحن فإنّا نعلم أنّ القوم سیطلبون مودّتنا بکلّ ما قدروا علیه، ولکن حاش للَّه‌أن نؤازر الظّالمین، ونظاهر المجرمین، ونحن لکم شیعة ولهم عدوّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1328
وقال سلیمان بن صرد الخزاعیّ: إنّ هذا الکلام الّذی کلّمک به جندب هو الّذی أردنا [أن] نکلّمک به کلّنا. فقال: رحمکم اللَّه، صدقتم وبررتم.
وعرض له سلیمان بن صرد، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ بالرّجوع عن الصّلح، فقال:
هذا ما لا یکون ولا یصلح. قالوا: فمتی أنت سائر؟ قال: غداً إن شاء اللَّه. فلمّا سار خرجوا معه، فلمّا جاوزوا دیر هند، نظر الحسین إلی الکوفة، فتمثّل قول زمیل بن أبیر الفزاریّ، وهو ابن امّ دینار:
فما عن قِلی فارقت دار معاشر هم المانعون باحتی وذماری
ولکنّه ما حمّ لا بدّ واقع نظار ترقب ما یحمّ نظار
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 363- 364، أنساب الأشراف، 3/ 148- 150
قال أبو مخنف: حدّثنا أبو المنذر هشام عن محمّد بن سائب الکلبیّ، قال: حدّثنا عبدالرّحمان بن جندب الأزدیّ عن أبیه، قال: دخلت أنا وسلیمان بن صُرد الخزاعیّ والمسیّب بن نجبة وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ علی الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وسلّمنا علیه، فردّ علینا السّلام وذلک حین صالح معاویة بن أبی سفیان، وهو یومئذ بالکوفة، فتقدّم سلیمان إلی الإمام علیه السلام وقال: یا ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله! إنّا متعجّبون من بیعتک لمعاویة (لعنه اللَّه) ومعک أربعون ألف مقاتل من أهل الکوفة کلّهم یأخذون العطایا ومثلهم من أبنائهم سوی أنصارک من أهل البصرة وأهل الحجاز، ولم تأخذ لنفسک ثقة فی العهد ولا حظّاً فی العطیّة، فلو کنت أنا لما فعلت ذلک، وکنت کتبت کتاباً علیه، وأشهدت شهوداً من أهل المشرق والمغرب بأنّ هذا الأمر لک من بعده، ولکنّک رضیت بذلک أعطاک القلیل وأخذ الکثیر، قال الإمام علیه السلام: ما کنت بالّذی أشرط شرطاً فأنقضه، ولا أعاهد عهداً فأرجع فیه مذموماً، وأمّا إذا جمع اللَّه کلمتنا وأعطانا امنیّتنا، فما أنفذ إلّاأمراً وأنتم شیعتنا وأنصارنا وأهل مودّتنا ومن یُعرف بالنّصیحة لنا والإشفاق علینا والاستقامة والصّحّة، ولو کنت ممّن یعمل الأمر للدّنیا وسلطانها ما کان معاویة أشدّ منِّی بأساً، ولا أصعب منِّی مراساً، ولکنِّی رأیت ما لم ترون، واشهد اللَّه أنِّی لم أرد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1329
بذلک إلّاحقن دمائکم وإصلاح شأنکم، فارضوا بقضاء اللَّه وسلّموا إلیه الأمر والزموا بیوتکم، ولعمری إنّکم أنصارنا ومحبّونا، ولقد سمعت أبی أمیرالمؤمنین علیه السلام یقول: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: مَنْ أحبّ قوماً، بعثهُ اللَّه معهم یوم القیامة، وأنتم معنا وفی زمرتنا، لا تفارقونا ولا نفارقکم.
قال: فخرجنا منه ودخلنا علی أخیه الحسین علیه السلام وهو یأمر غلمانه بالخروج من المدینة، ثمّ جاءنا وجلس معنا وسلّم علینا، فرددنا علیه السّلام، فرأی فی وجوهنا الکآبة والحزن، فسبقنا بالکلام وقال: الحمد للَّه‌کما هو أهله، إنّ أمر اللَّه کان مفعولًا، وإنّ أمر اللَّه کان قدراً مقدوراً إنّه کان أمراً مقضیّاً، واللَّه لو اجتمعت الإنس والجنّ علی الّذی کان أن لا یکون لما استطاعوا، واللَّه لقد کنت طیِّب النّفس بالموت حتّی عزم علیَّ أخی الحسن علیه السلام وناشدنی اللَّه أن لا انفّذ أمراً ولا احرّک ساکناً، فأطعته، وکأ نّما یجدع جادع أنفی بالسّکاکین، أو یشرح لحمی بالمناشیر، فأطعته کرهاً وقد قال اللَّه تعالی: «وَعَسی أنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسَی أنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأ نْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»، والآن کان صلحاً وکانت بیعة، ولننظر ما دام هذا الرّجل حیّاً، فإذا مات، نظرنا ونظرتم. فقلنا: واللَّه یا أبا عبداللَّه! ما نحزن إلّالکم أن تضاموا فی حقّکم ونحن أنصارکم ومحبّوکم، فمتی دعوتمونا أجبناکم، ومتی أمرتمونا أطعناکم.
قال: ثمّ سار الحسن والحسین علیهما السلام، فخرجنا معهما مودِّعین لهما مشیِّعین، فلمّا جاوزنا دار الهند، نظر الحسین علیه السلام إلی الکوفة، وتنفّس الصّعداء، وتمثّل بهذه الأبیات:
فلا عن قِلی فارقت دار معاشر هم منعونی ذمّتی وذماری
ولکن قضا الرّحمان فی الخلق واقع وما هذه الدّنیا بدار قرارِ
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 2- 4
وکان من المعارضین لبیعة الحسن علیه السلام وتنازله لمعاویة فی بدایة الأمر.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 401
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1330

سعید ممّن کتبوا من أهل الکوفة إلی الإمام علیه السلام‌

رویت إلی یونس ابن أبی إسحاق، قال: خرج وفد إلیه من الکوفة وعلیهم أبو عبداللَّه الجدلیّ، ومعهم کتب من شبث بن ربعی وسلیمان بن صُرد والمصیّب بن نجبة ورفاعة بن شدّاد وحبیب بن مظاهر وعبداللَّه بن وال وقیس بن مسهر الأسدی أحد بنی الصّیداء وعمارة بن عبداللَّه الّسلولی وهانی بن هانی السّبیعی وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ ووجوه الکوفة، ویدعونه إلی بیعته وخلع یزید [إلی آخر الخبر، کما ذکرناه فی المجلّد الرّابع عشر،/ 137- 138]
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 11
هو ممّن راسل الحسین علیه السلام فی القدوم إلی الکوفة، وممّن ذکرهم علیه السلام فی جوابهم
فلمّا بلغ أهل الکوفة هلاک معاویة، أرجف أهل العراق بیزید، وقالوا: قد امتنع حسین وابن الزّبیر، ولحقا بمکّة، فکتب أهل الکوفة إلی حسین، وعلیهم النّعمان بن بشیر.
قال أبو مخنف: فحدّثنی الحجّاج بن علیّ، عن محمّد بن بشر الهمْدانیّ، قال: اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صُرَد، فذکرنا هلاک معاویة، فحمدنا اللَّه علیه، فقال لنا سلیمان ابن صُرَد: إنّ معاویة قد هلک، وإنّ حسیناً قد تقبّض علی القوم ببیعته، وقد خرج إلی مکّة، وأنتم شیعته وشیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهن والفشل فلا تغرّوا الرّجل من نفسه، قالوا: لا، بل نقاتل عدوّه ونقتل أنفسنا دونه؛ قال: فاکتبوا إلیه، فکتبوا إلیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، لحسین بن علیّ، من سلیمان بن صُرَد والمسیّب بن نجبة ورفاعة بن شدّاد وحبیب بن مُظاهر وشیعته من المؤمنین والمسلمین من أهل الکوفة.
سلام علیک، فإنّا نحمد إلیک اللَّه الّذی لا إله إلّاهو، أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید الّذی انتزی علی هذه الامّة، فابتزّها أمرها، وغصبها فیئها، وتأمّر علیها بغیر رضاً منها، ثمّ قتل خیارها، واستبقی شرارها، وجعل مال اللَّه دولة بین جبابرتها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1331
وأغنیائها، فبُعداً له کما بعُدت ثمود! إنّه لیس علینا إمام، فأقبل لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الحقّ. والنّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة لسنا نجتمع معه فی جُمعة، ولا نخرج معه إلی عید، ولو قد بلغنا أ نّک قد أقبلت إلینا أخرجناه حتّی نلحقه بالشّام إن شاء اللَّه؛ والسّلام ورحمة اللَّه علیک.
قال: ثمّ سرّحنا بالکتاب مع عبداللَّه بن سبیع الهمْدانیّ وعبداللَّه بن وال، وأمرناهما بالنّجاء؛ فخرج الرّجلان مسرعین حتّی قدما علی حسین لعشر مضین من شهر رمضان بمکّة، ثمّ لبثنا یومین، ثمّ سرّحنا إلیه قیس بن مُسْهر الصّیداویّ وعبدالرّحمان بن عبداللَّه ابن الکدن الأرحبیّ وعُمارة بن عبید السّلولیّ، فحملوا معهم نحواً من ثلاثة وخمسین صحیفة؛ [الصّحیفة] من الرّجل والاثنین والأربعة.
قال: ثمّ لبثنا یومین آخرَین، ثمّ سرّحنا إلیه هانی بن هانی السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وکتبنا معهما:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، لحسین بن علیّ، من شیعته من المؤمنین والمسلمین. أمّا بعد، فحیّ هلا، فإنّ النّاس ینتظرونک، ولا رأی لهم فی غیرک، فالعجل العجل؛ والسّلام علیک.
وکتب شبث بن رِبْعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث بن یزید بن رُوَیم، وعَزْرة ابن قیس، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، ومحمّد بن عُمیر التّمیمیّ:
أمّا بعد، فقد اخضرّ الجناب، وأینعت الثّمار، وطمّت الجمام، فإذا شئت فأقدم علی جند لک مجنّد؛ والسّلام علیک.
وتلاقت الرّسل کلّها عنده، فقرأ الکتب، وسأل الرّسل عن أمر النّاس، ثمّ کتب مع هانی بن هانی السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وکانا آخر الرّسل:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من حسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین والمسلمین. أمّا بعد، فإنّ هانیاً وسعیداً قدما علیَّ بکتبکم، وکانا آخر من قدم علیّ من رسلکم، وقد فهمت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1332
کلّ الّذی اقتصصتم وذکرتم، ومقالة جُلِّکم: إنّه لیس علینا إمام، فأقبِل لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الهدی والحقّ. وقد بعثتُ إلیکم أخی وابن عمِّی وثقتی من أهل بیتی، وأمرته أن یکتب إلیّ بحالکم وأمرکم ورأیکم، فإن کتب إلیّ أ نّه قد أجمع رأی ملئکم وذوی الفضل والحِجا منکم علی مثل ما قدمت علیَّ به رسلکم، وقرأت فی کتبکم، أقدم علیکم وشیکاً إن شاء اللَّه؛ فلعمری ما الإمام إلّاالعامل بالکتاب، والآخذ بالقسط، والدّائن بالحقّ، والحابس نفسه علی ذات اللَّه، والسّلام.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 351- 354
وأقام الحسین بمکّة قد لزم «1» الصّوم والصّلاة «1»، واجتمعت الشّیعة بالکوفة. «2» قال: واجتمعت الشّیعة «2» فی دار «3» سلیمان بن صُرد الخزاعیّ، فلمّا تکاملوا فی منزله، قام فیهم خطیباً، فحمد اللَّه وأثنی علیه «4» وصلّی علی النّبیّ «5» صلّی اللَّه علیه «6» «4» وسلّم وعلی «7» أهل بیته «5»، ثمّ ذکر أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، فترحّم علیه وذکر مناقبه الشّریفة؛ ثمّ قال: یا معشر الشّیعة! إنّکم قد علمتم بأنّ معاویة قد «8» صار إلی ربِّه، وقدم علی عمله «9» وسیجزیه اللَّه تبارک وتعالی «9» بما قدم «10» «11» من خیر أو «12» شرّ «11»، وقد قعد فی موضعه ابنه
__________________________________________________
(1- 1) [الخوارزمی: فی المسجد، قال: ولمّا علم بحال الحسین وأقامت بمکّة].
(2- 2) [لم یرد فی الخوارزمی].
(3)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: منزل].
(4- 4) [الخوارزمی: وذکر النّبیّ، فصلّی علیه].
(5- 5) [تسلیة المجالس: وآله].
(6)- زید فی د: وآله.
(7)- لیس فی د.
(8)- [أضاف فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: هلک].
(9- 9) فی د: وسیجزی به.
(10)- زید فی د: علی ما تقدّم.
(11- 11) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(12)- [الخوارزمی: و].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1333
یزید «1» «2»- زاده اللَّه خزیاً- «2» وهذا الحسین بن علیّ قد خالفه وصار إلی مکّة خائفاً «3» من طواغیت آل أبی سفیان، وأنتم شیعته وشیعة «4» أبیه من قبله «4»، وقد احتاج إلی نصرتکم الیوم؛ فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهن والفشل فلا تغرّوا «5» الرّجل من نفسه.
فقال القوم: بل «6» ننصره ونقاتل عدوّه، ونقتل أنفسنا دونه «7» حتّی ینال حاجته. «7» فأخذ علیهم سلیمان بن صرد بذلک «8» میثاقاً، وعهداً أ نّهم لا یغدرون ولا ینکثون «9». ثمّ قال: اکتبوا إلیه الآن کتاباً من جماعتکم أ نّکم له کما ذکرتم، وسلوه القدوم علیکم. قالوا:
أفلا تکفینا «10» أنت الکتاب إلیه؟ قال: لا، بل یکتب «11» جماعتکم. قال: فکتب القوم إلی الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما.
ذکر الکتاب الأوّل إلی الحسین رضی الله عنه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، إلی الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما، من سلیمان بن صرد والمسیّب بن نجبة «12» وحبیب بن مظاهر «13» ورفاعة بن شدّاد وعبداللَّه بن وال، وجماعة
__________________________________________________
(1)- لیس فی بر.
(2- 2) [تسلیة المجالس: اللّعین].
(3)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: هارباً].
(4- 4) [تسلیة المجالس: بین یدیه].
(5)- فی د و بر: فلا تعزوا.
(6)- [أضاف فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: نؤویه و].
(7- 7) [تسلیة المجالس: بین یدیه].
(8)- [الخوارزمی: علی ذلک].
(9)- من د، وفی الأصل: لا ینکبون، وفی بر بغیر نقط.
(10)- فی د: یکفینا، وفی بر بغیر نقط.
(11)- من د، وفی الأصل: تکتب، وفی بر بغیر نقط.
(12)- من المقتل 6/ ب وابن الأثیر 4/ 10 والتّرجمة ص 357، وفی النّسخ: لحیه- کذا.
(13)- من المقتل وابن الأثیر والتّرجمة. وفی النّسخ: مطهر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1334
شیعته «1» من المؤمنین «2»؛ أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک «3» وعدوّ أبیک من قبلک، الجبّار العنید، الغشوم الظّلوم، الّذی أبتزّ «4» هذه الامّة «5»، وعضاها «6» وتأمّر علیها بغیر رضاها «7»، ثمّ قتل خیارها، واستبقی أشرارها «8»، فبُعداً له کما بعُدت ثمود! ثمّ إنّه قد بلغنا أنّ ولده اللّعین قد تأمّر علی هذه الامّة بلا مشورة ولا إجماع، «9» ولا علم من الأخیار «9»، ونحن «10» مقاتلون معک، وباذلون أنفسنا من دونک، فأقبل إلینا فرحاً مسروراً «9» «11» مأموناً مبارکاً سدیداً، وسیِّداً أمیراً «9» «12» مطاعاً إماماً، خلیفة «13» علینا «11» مهدیّاً، فإنّه لیس علیک إمام ولا أمیر إلّاالنّعمان بن بشیر، وهو فی قصر الإمارة وحید طرید، «14» لیس یجتمع «14» معه فی جمعة «15» لا یخرج «16» معه إلی عید، ولا یؤدّی «17» إلیه الخراج، یدعو فلا یُجاب، ویأمر فلا یُطاع؛ ولو بلغنا أ نّک قد أقبلت إلینا، أخرجناه عنّا حتّی یلحق بالشّام.
__________________________________________________
(1)- فی د: شیعة.
(2)- [ونصلِّی علی محمّد عبده ورسوله]. ما بین الحاجزین من المقتل: وحده. [أضاف فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: سلام علیک].
(3)- لیس فی ابن الأثیر.
(4)- فی ابن الأثیر: انتزی علی.
(5)- لیس فی د. [أضاف فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: أمرها].
(6)- فی د و بر: عصاها، [وفی الخوارزمی وتسلیة المجالس: وغصبها فیئها].
(7)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: رضاً منها].
(8)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: شرارها، وأضاف فیها: وجعل مال اللَّه بین جبابرتها وعتاتها].
(9- 9) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(10)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: وإنّا].
(11- 11) [الخوارزمی: مبارکاً، منصوراً، سعیداً، سدیداً، إماماً، مطاعاً وخلیفة].
(12)- من د، وفی الأصل و بر: مبّراً.
(13)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(14- 14) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: لا نجتمع].
(15)- [أضاف فی تسلیة المجالس: ولا جماعة].
(16)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: نخرج].
(17)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: نؤدِّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1335
فأقدِم «1» إلینا، فلعلّ اللَّه «2» عزّ وجلّ «2» أن یجمعنا بکَ علی الحقّ. والسّلام علیک «3» ورحمة اللَّه وبرکاته یا ابن رسول اللَّه، ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم. «3»
ثمّ «4» طوی الکتاب وختمه ودفعه «4» إلی عبداللَّه بن سبیع «5» الهمدانیّ وعبداللَّه بن مسمع البکریّ «6»، «7» ووجّهوا بهما «7» «8» إلی الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما. فقرأ الحسین کتاب أهل الکوفة «8»، فسکت ولم یجبهم «9» بشی‌ء «10».
ثمّ قدّم علیه «11» بعد ذلک قیس بن مسهر الصّیداویّ «12»، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه «13» الأرحبیّ، وعمارة «14» بن عبید السّلولیّ «15»، وعبداللَّه بن وال التّمیمیّ، ومعهم «16» جماعة نحو 16 خمسین ومائة، «17» کلّ کتاب من رجلین وثلاثة وأربعة 17، ویسألوه القدوم علیهم؛ والحسین یتأنّی فی أمره، فلا یجیبهم بشی‌ء.
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: فأقبِل].
(2- 2) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: تعالی].
(3- 3) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: یا ابن رسول اللَّه وعلی أبیک وأخیک رحمة اللَّه وبرکاته].
(4- 4) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: طووا الکتاب وختموه ودفعوه].
(5)- فی الأصل و بر: سلع- کذا، وفی د: مطیع، وفی التّرجمة: سلیع.
(6)- فی التّرجمة: سمع السّکری.
(7- 7) [الخوارزمی: فتوجّها به].
(8- 8) [تسلیة المجالس: فقرأ الحسین علیه السلام الکتاب].
(9)- فی النّسخ: لم یجیبهم.
(10)- وذلک لعشر مضین من شهر رمضان سنة 60.
(11)- [الخوارزمی: إلیه].
(12)- من المراجع، وفی النّسخ: الصّیدوانی.
(13)- من المقتل، وفی النّسخ [والخوارزمی وتسلیة المجالس]: عبداللَّه بن عبدالرّحمان.
(14)- من المقتل، وفی النّسخ: عامر.
(15)- [تسلیة المجالس: السّکونیّ].
(16- 16) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: نحو من].
(17- 17) [فی الخوارزمی: کتاب الکتاب من الرّجلین والثّلاثة والأربعة، وفی تسلیة المجالس: کتاباً من الرّجل الثّلاثة والأربعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1336
ثمّ قدم علیه بعد ذلک هانی [بن-] هانی السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ بهذا «1» الکتاب، وهو آخر ما ورد «2» علی الحسین «2» من أهل الکوفة.
ذکر الکتاب الثّانی:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ أمیر المؤمنین، من شیعته وشیعة أبیه. أمّا بعد، فإنّ النّاس منتظرون «3» لا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل یا ابن بنت «4» رسول اللَّه (ص)! قد اخضرّ [ت] الجنّات، وأینعت الثّمار، وأعشبت الأرض، وأورقت الأشجار، فأقدِم إذا شئت، فإنّما تقدم إلی «5» جند لک مجنّد «5»- والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته، «6» وعلی أبیک من قبلک. «6»
فقال الحسین لهانی وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ: خبّرانی من اجتمع علی هذا الکتاب الّذی کتب معکما إلیّ «7»! فقالا: «8» یا أمیر المؤمنین «8»! اجتمع علیه شبث بن ربعی، وحجّار ابن أبجر، «9» ویزید بن الحارث، ویزید بن رویم، وعروة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج، ومحمّد ابن عمیر بن عطارد. «9»
قال: فعندها قام الحسین، فتطهّر «10» وصلّی رکعتین بین الرّکن والمقام، ثمّ «11» انفتل من
__________________________________________________
(1)- [الخوارزمی: ب].
(2- 2) [الخوارزمی: إلیه].
(3)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: ینتظرونک].
(4)- [لم یرد فی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(5- 5) [فی الخوارزمی: جند مجنّدة لک، وفی تسلیة المجالس: جند مجندّة].
(6- 6) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(8- 8) [أضاف فی الخوارزمی: له یا ابن رسول اللَّه].
(9- 9) [تسلیة المجالس: وذکروا له جماعة].
(10)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: وتوضّأ].
(11)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: ولمّا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1337
صلاته، وسأل ربّه الخیر «1» فیما کتب إلیه أهل الکوفة، ثمّ جمع الرّسل، فقال لهم: إنِّی رأیت جدِّی [رسول اللَّه-] (ص) فی منامی، وقد أمرنی بأمر وأنا ماض لأمره، فعزم اللَّه لی بالخیر. إنّه ولی ذلک، والقادر علیه «2» إن شاء اللَّه تعالی. «2»
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم «1»، من الحسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین، سلام علیکم.
أمّا بعد، فإنّ هانی [بن هانی- «3»] وسعید بن عبداللَّه «4» قدما علیَّ «5»
بکتبکم، فکانا آخر من قدم علیَّ من عندکم «5»، وقد فهمت الّذی «6» قد قصصتم «6» وذکرتم، ولست أقصِّر عمّا أحببتم، وقد بعثت «7» إلیکم أخی وابن عمِّی «2» وثقتی «8» من أهل بیتی «2» مسلم «9» بن عقیل بن أبی طالب رضی الله عنه، وقد «10» أمرته أن یکتب إلیَّ بحالکم «11» ورأیکم «12» ورأی ذوی «13» الحجا والفضل منکم «12»، وهو متوجِّه إلی ما قبلکم إن شاء اللَّه [تعالی- «14»]، والسّلام، ولا قوّة إلّا باللَّه، فإن کنتم علی ما قدمت به رسلکم، «12» وقرأت فی کتبکم «12»، فقوموا مع ابن عمِّی
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: ثمّ کتب إلی أهل الکوفة].
(2- 2) [لم یرد فی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(3)- من د، و بر: هانئاً.
(4)- من د، والمقتل: سعیداً.
(5- 5) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: من رسلکم].
(6- 6) [فی الخوارزمی: اقصصتم، وفی تسلیة المجالس: ما اقتصصتم].
(7)- [تسلیة المجالس: أرسلت].
(8)- من المراجع کلّها، وفی النّسخ: بقینی- کذا.
(9)- فی النّسخ: سلیمان- خطأ.
(10)- [لم یرد فی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(11)- [أضاف فی الخوارزمی: وخیرکم].
(12- 12) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(13)- فی النّسخ: ذو- خطأ، والتّصحیح من الطّبری والمقتل.
(14)- من د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1338
وبایعوه وانصروه، ولا تخذلوه، فلعمری! «1» لیس الإمام العامل بالکتاب، والعادل «2» بالقسط، کالّذی یحکم بغیر الحقّ، «3» ولا یهدی ولا یهتدی «3»، جمعنا اللَّه وإیّاکم علی الهدی، وألزمنا وإیّاکم کلمة التّقوی، إنّه لطیف لما یشاء- والسّلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته «1». «4» قال: ثمّ طوی الکتاب وختمه، ودعا «5» مسلم «4» بن عقیل رحمه الله، فدفع إلیه الکتاب وقال له: إنِّی موجِّهک إلی أهل الکوفة، «6» وهذه کتبهم إلیَّ «6»، وسیقضی اللَّه من أمرک ما یحبّ ویرضی، وأنا أرجو أن أکون أنا وأنت فی درجة الشّهداء، فامض علی «7» برکة اللَّه «8» حتّی تدخل الکوفة، فإذا دخلتها فانزل عند أوثق أهلها وادع [النّاس- «9»] إلی [طاعتی- «10»] «11» واخذلهم عن آل أبی سفیان «11»، فإن رأیت «12» النّاس مجتمعین «13» علی بیعتی، فعجّل لی بالخبر حتّی أعمل علی حسب ذلک إن شاء اللَّه تعالی. ثمّ عانقه وودّعه وبکیا جمیعاً.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 45- 53/ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 193-
194؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 167- 172
__________________________________________________
(1- 1) کذا فی التّرجمة الفارسیّة وسمط النّجوم العوالی: «ما الإمام إلّاالحاکم (والسّمط: العامل) بالکتاب القائم.
(2)- [الخوارزمی: القائم].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس، وفی الخوارزمی: ولا یهتدی سبیلًا].
(4- 4) [تسلیة المجالس: ثمّ دعا الحسین علیه السلام بمسلم].
(5)- [الخوارزمی: بمسلم].
(6- 6) [لم یرد فی الخوارزمی].
(7)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: ب].
(8)- [أضاف فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: وعونه].
(9)- من د.
(10)- من د و بر.
(11- 11) [لم یرد فی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(12)- من د و بر، وفی الأصل: راتب. [وفی الخوارزمی: رأیتهم].
(13)- فی النّسخ: مجتمعون.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1339
(قال) أهل السّیر: لمّا ورد نعی معاویة إلی الکوفة، اجتمعت الشّیعة، فکتبوا «1» إلی الحسین علیه السلام: أوّلًا مع عبداللَّه بن وال وعبداللَّه بن سبع، وثانیاً مع قیس بن مسهّر وعبدالرّحمان بن عبداللَّه، وثالثاً مع سعید بن عبداللَّه الحنفیّ وهانی بن هانی، وکان کتاب سعید من شبث بن ربعیّ «2»، وحجّار بن أبجر «3»، ویزید بن الحارث، ویزید بن رویم، وعزرة «4» بن قیس، وعمرو بن الحجّاج «5»، ومحمّد بن عمیر «6»، وصورة الکتاب:
(بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم)، أمّا بعد، فقد اخضرّ الجناب «7»، وأینعت الثّمار، وطمت الجمام، فإذا شئت فأقدم علی جند لک مجنّد. «8» فأعاد الحسین علیه السلام سعیداً وهانیاً من مکّة، وکتب إلی الّذین ذکرنا «8» کتاباً «9» صورته:
(بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم) «10»، أمّا بعد، فإنّ سعیداً وهانیاً قدما علیَّ بکتبکم، وکانا آخر من قدم علیَّ من رسلکم، وقد فهمت کلّ الّذی اقتصصتم وذکرتم، ومقالة جلّکم؛ إنّه لیس علینا إمام؛ فأقبل لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الهدی والحقّ. وقد بعثت إلیکم أخی
__________________________________________________
(1)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین مکانهما: فلمّا بلغ أهل الکوفة هلاک معاویة فی 15 رجب فی سنة 60 ه، اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فکتبوا ...].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: التّمیمیّ].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: البجلیّ].
(4)- [ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: عروة].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: الزّبیدیّ].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: التّمیمیّ].
(7)- [ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: الجنان].
(8- 8) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: والسّلام علیک، وتلاقت الرّسل کلّها عنده، فقرأ الکتب وسئل الرّسل عن أمر النّاس، ثمّ کتب علیه السلام مع هانی بن هانی السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وکانا آخر الرّسل].
(9) (9*) [وسیلة الدّارین: بسم اللَّه، قد ذکرنا فی جواب الحسین مع مسلم بن عقیل، ثمّ أرسل هانی بن هانی، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ قبل مسلم بن عقیل وشرح مسلماً].
(10)- [ذخیرة الدّارین: من الحسین بن علیّ علیه السلام إلی الملأ المؤمنین والمسلمین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1340
وابن عمِّی وثقتی من أهل بیتی «1» مسلم بن عقیل «1»، وأمرته أن یکتب إلیّ بحالکم وأمرکم ورأیکم، فإن بعث «2» إلیّ أ نّه قد أجمع رأی ملئکم، وذوی الفضل والحجا منکم، علی مثل ما قدمت به علیَّ رسلکم؛ وقرأت فی کتبکم، أقدم وشیکاً إن شاء اللَّه، فلعمری ما الإمام إلّاالعامل بالکتاب، والآخذ بالقسط، والدّائن بالحقّ، والحابس نفسه علی ذات اللَّه؛ والسّلام.
ثمّ أرسلهما قبل مسلم (9*)، وسرّح مسلماً بعدهما، مع قیس وعبدالرّحمان، «3» کما ذکرنا من قبل «3».
السّماوی، إبصار العین،/ 125/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 177؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 146- 147
وکان هو وهانی بن هانی آخر من قدم علی الحسین علیه السلام بالکتب من أهل الکوفة، فأجابهم بقوله علیه السلام: أمّا بعد، فإنّ هانیاً وسعیداً قدما علیَّ بکتبکم، إلی آخر ما فی ص 33.
المیانجی، العیون العبری،/ 140
وکان من رسل الشّیعة فی الکوفة وحاملی کتبهم إلی الحسین علیه السلام، وممّن یعتمد علیه الحسین علیه السلام فی ارجاع جوابات کتب أهل الکوفة، وممّن أرسله الحسین إلی الکوفة قبل مسلم بن عقیل لتهیئة الجوّ، وتوطید الأمور. «4»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 401
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(2)- [ذخیرة الدّارین: کتب].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین، وفی ذخیرة الدّارین: إلی آخر ما سیأتی فی المجلّد الثّانی مفصّل إن شاء اللَّه تعالی].
(4)- او یکی از فرستادگانی است که نامه‌های کوفیان را برای امام حسین علیه السلام آوردند 1 و یکی از بزرگ‌ترین انقلابیون حماسه‌ساز و شورانگیز (صحنه جهاد) می‌باشد.
1. الطبری: 5/ 353 و دیگر مصادر.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1341
راجع ما یلی:
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 229- 230 (راجع المجلّد، 14/ 104- 105)
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 228- 229 (راجع المجلّد، 14/ 106)
المفید، الإرشاد، 2/ 34- 37 (راجع المجلّد، 14/ 127- 131)
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 90 (راجع المجلّد، 14/ 134- 135)
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 328 (راجع المجلّد، 14/ 135)
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 10- 12 (راجع المجلّد، 14/ 137- 139)
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 244- 245 (ط بیروت)،/ 220- 221 (راجع
المجلّد، 14/ 140- 141)
ابن طاوس، اللّهوف،/ 32- 37 (راجع المجلّد، 14/ 142- 143)
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 151- 152 (راجع المجلّد، 14/ 144- 145)
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 39- 40 (راجع المجلّد، 14/ 147- 150)
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 17- 19 (راجع المجلّد، 14/ 150- 153)

کلامه عند ورود مسلم بن عقیل إلی الکوفة

ثمّ أقبل مسلم حتّی دخل الکوفة، «1» فنزل دار المختار بن أبی عبید- «2» وهی الّتی تدعی الیوم دار مسلم بن المسیّب «2»- وأقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فلمّا اجتمعت إلیه جماعة منهم، قرأ علیهم کتاب حسین، فأخذوا یبکون.
فقام عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، فحمد اللَّه وأثنی علیه، «3» ثمّ قال «3»: أمّا بعد، فإنّی لا أخبرک عن النّاس، ولا أعلم ما فی أنفسهم، وما أغرّک منهم، واللَّه لأحدّثنّک «4» عمّا أنا
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نفس المهموم والعیون: وذلک لخمس خلون من شوّال کما فی مروج الذّهب].
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم والعیون].
(3- 3) [نفس المهموم والعیون: فقال].
(4)- [فی نفس المهموم والعیون: أحدّثک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1342
موطِّن نفسی علیه، واللَّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، ولأقاتلنّ معکم عدّوکم، ولأضربنّ بسیفی دونکم حتّی ألقی اللَّه، لا أرید بذلک إلّاما عند اللَّه.
فقام حبیب بن مظاهر الفقعسیّ «1»، فقال: رحمک اللَّه! قد قضیت ما فی نفسک، بواجز من قولک، ثمّ قال: وأنا واللَّه الّذی لا إله إلّاهو علی مثل «1» ما هذا علیه.
ثمّ قال الحنفیّ مثل ذلک. «2» فقال الحجّاج بن علیّ: فقلت لمحمّد بن بشر: فهل کان منک أنت قول؟ فقال: إن کنت لأحبّ أن یعزّ اللَّه أصحابی بالظّفر، وما کنت لأحبّ أن أقتل، وکرهت أن أکذب «2» «3». «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 355/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 83- 84؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 35- 36
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العیون].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: فبایعه منهم ثمانیة عشر ألفاً، فکتب مسلم إلی الحسین علیه السلام یخبره ببیعة ثمانیة عشر ألفاً ویأمره بالقدوم، ذلک قبل أن یُقتل مسلم بسبعة وعشرین یوماً].
(4)- آن‌گاه بیامد تا وارد کوفه شد و در خانه مختار بن ابی‌عبید همان‌جا که اکنون خانه مسلم پسر مسیب نام گرفته، منزل گرفت. شیعیان رو سوی او کردند و رفت و آمد آغاز شد و چون جمعی از آن‌ها بر او فراهم آمدند، نامه حسین را برای آن‌ها خواند که گریستن آغاز کردند.
گوید: عابس بن ابی‌شبیب شاکری از جای برخاست و حمد خدای گفت و ثنای او کرد و آن‌گاه گفت:
«اما بعد، من تو را از کار کسان خبر نمی‌دهم و نمی‌دانم در دل چه دارند و از جانب آن‌ها وعده فریبنده نمی‌دهم. به خدا از چیزی که درباره آن تصمیم گرفته‌ام، سخن می‌کنم. وقتی دعوت کنید، می‌پذیرم. همراه شما با دشمنتان می‌جنگم و با شمشیرم از شما دفاع می‌کنم تا به پیشگاه خدا روم و از این کار جز ثواب خدای چیزی نمی‌خواهم.»
گوید: حبیب بن مظاهر فقعسی به‌پا خاست و گفت: «خدایت رحمت کند! آن‌چه را در خاطر داشتی، با گفتار مختصر بیان کردی.»
آن‌گاه گفت: «به خدایی که جز او خدایی نیست، من نیز روشی مانند روش این شخص دارم.»
گوید: آن‌گاه حنفی سخنانی مانند این گفت.
راوی گوید: به محمد بن بشر گفتم: «تو نیز چیزی گفتی؟»
گفت: «من می‌خواستم خداوند یارانم را به وسیله ظفر عزت دهد، اما کشته شدن را خوش نداشتم و نمی‌خواستم دروغ بگویم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2926- 2927
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1343
(قال) أبو جعفر: لمّا حضر مسلم «1» بالکوفة، ونزل دار المختار «2»؛ خطب «3» النّاس عابس، ثمّ حبیب کما قدمنا «3»، ثمّ قام سعید بعدهما، فحلف أ نّه موطّن نفسه علی نصرة الحسین، فأدله بنفسه.
السّماوی، إبصار العین،/ 125- 126/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 177-
178؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 147
ولخمس خلون من شوّال، دخل الکوفة، فنزل دار المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ، وکان شریفاً فی قومه، کریماً عالی الهمّة، مقداماً، مجرّباً، قویّ النّفس، شدیداً علی أعداء أهل البیت علیهم السلام، له عقل وافر، ورأی مصیب، خصوصاً بقواعد الحرب والغلبة علی العدوّ، کأ نّه مارسَ التّجارب فحنّکته، أو لابسَ الخطوب فهذّبته، انقطع إلی آل الرّسول الأقدس، فاستفاد منهم أدباً جمّاً، وأخلاقاً فاضلة، وناصح لهم فی السّرّ والعلانیّة.
ووافت الشّیعة مسلماً فی دار المختار بالتّرحیب، وأظهروا له من الطّاعة والانقیاد ما زاد فی سروره وابتهاجه، فعندها قرأ علیهم کتاب الحسین، فقام عابس بن شبیب الشّاکریّ وقال: إنِّی لا أخبرک عن النّاس، ولا أعلم ما فی نفوسهم، ولا أغرّک بهم، واللَّه إنِّی أحدّثک عمّا أنا موطّن علیه نفسی، واللَّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، ولأقاتلنّ معکم عدوّکم، ولأضربنّ بسیفی دونکم حتّی ألقی اللَّه، لا أرید بذلک إلّاما عند اللَّه.
وقال حبیب بن مظاهر: قد قضیت ما فی نفسک بواجز من قولک، وأنا، واللَّه الّذی لا إله إلّاهو، علی مثل ما أنت علیه.
وقال سعید بن عبداللَّه الحنفیّ مثل قولهما.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 167- 168
__________________________________________________
(1)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ابن عقیل].
(2)- [فی ذخیرة الدّارین: مختار بن أبی عبید، وفی وسیلة الدّارین: مختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ].
(3- 3) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، ثمّ حبیب بن مظاهر الأسدیّ إلی آخر ما سیأتی فی المسیر إن شاء اللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1344

إرسال مسلم بکتابه إلی الإمام علیه السلام علی یده‌

ثمّ بعثه مسلم بکتاب إلی الحسین، فبقی مع الحسین «1» حتّی قُتل معه «1». «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 126/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 178؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 147؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 401

خطبة الإمام الحسین علیه السلام وکلام سعید لیلة عاشوراء

وعرض الحسین علی أهله ومَنْ معه أن یتفرّقوا ویجعلوا اللّیل جملًا، وقال: إنّما یطلبوننی، وقد وجدونی، وما کانت کتب من کتب إلیّ- فیما أظنّ- إلّامکیدة لی، وتقرّباً إلی ابن معاویة بی.
فقالوا: قبّح اللَّه العیش بعدک.
وقال مسلم بن عوسجة: أنخلّیک، ولَمْ نعذر إلی اللَّه فیک فی أداء حقّک؟ لا واللَّه حتّی أکسر رمحی فی صدورهم، وأضربهم بسیفی ما ثبت قائمه فی یدی، ولو لم یکن سلاحی معی لقذفتهم بالحجارة دونک.
وقال له سعید بن عبداللَّه الحنفیّ نحو ذلک، فتکلّم أصحابه بشبیه لهذا الکلام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 393، أنساب الأشراف، 3/ 185
فجمع الحسین بأصحابه وقال: إنّی قد أذنتُ لکم فانطلقوا فی هذه اللّیلة، فاتّخذوه جَمَلًا، وتفرّقوا فی سوادکم ومدائنکم، فإنّ القوم إنّما یطلبونی، ولو قد أصابونی لَهُوْا عن طلب غیری. فقال أخوه العبّاس: لِمَ نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللَّه ذلک أبداً.
ثمّ تکلّم إخوته وأولاده وبنو أخیه وبنو عبداللَّه بن جعفر بنحو ذلک، فقال الحسین:
یابنی عقیل، حسبکم من الفتک بمسلم، اذهبوا فقد أذنت لکم. فقالوا: لا واللَّه، بل نفدیک
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: إلی أن استشهد بین یدیه فی موقف الصّلاة والدّفاع عن بیضة الإسلام].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یوم الطّفّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1345
بأنفسنا وأهلینا، فقبّح اللَّه العیش بعدک.
وقال مسلم بن عوسجة، واللَّه لو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به لرمیتهم بالحجارة، وقال سعید بن عبداللَّه الحنفیّ: واللَّه لانخلّیک حتّی یعلم اللَّه أنّنا قد حفظنا غیبة رسول اللَّه فیک، واللَّه لو علمت أ نّی أقتل، ثمّ أُحیی، ثمّ أحرق حیّاً، ثمّ أذری تسعین مرّة مافارقتک حتّی ألقی حِمامی دونک. وتکلّم جماعة [من] أصحابه بنحو هذا.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 337- 338
وخطب أصحابه فی أوّل اللّیل، فحمد اللَّه تعالی وأثنی علیه، وصلّی علی رسوله بعبارةفصیحة بلیغة، وقال لأصحابه: مَن أحبّ أن ینصرف إلی أهله فی لیلته هذه فقد أذنتُ له، فإنّ القوم إنّما یریدوننی.
فقال: هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملًا، لیأخذ کلّ منکم بید رجل من أهل بیتی ثمّ اذهبوا فی بسیط الأرض، فی سواد هذا اللّیل إلی بلادکم ومدائنکم، فإنّ القوم إنّما یریدوننی، فلو قد أصابونی لَهُوا عن طلب غیری، فاذهبوا حتّی یفرج اللَّه عزّ وجلّ.
فقال له إخوته وأبناؤه وبنو أخیه، لا بقاء لنا بعدک، ولا أرانا اللَّه فیکَ ما نکره.
فقال الحسین: یا بنی عقیل حسبکم بمسلم أخیکم، اذهبوا فقد أذنتُ لکم، قالوا: فما تقول النّاس، إنّا ترکنا شیخنا وسیِّدنا وبنی عمومتنا خیر الأعمام، لم نرم معهم بسهم، ولم نطعن معهم برمح، ولم نضرب معهم بسیف، رغبةً فی الحیاة الدّنیا، لا واللَّه لا نفعل، ولکن نفدیک بأنفسنا وأموالنا وأهلینا، ونُقاتِل معک حتّی نرد موردک. فقبّح اللَّه العیش بعدک.
وقال نحو ذلک مسلم بن عوسجة الأسدیّ، وکذلک قال سعید بن عبداللَّه الحنفیّ: واللَّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللَّه أنّا قد حفظنا غیبة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فیک، واللَّه لو علمت أنِّی أقتَلُ دونک ألف قتلة، وأنّ اللَّه یدفع بذلک القتل عنک وعن أنفس هؤلاء الفتیة من أهل بیتک، لأحببتُ ذلک، وإنّما هی قتلة واحدة.
وتکلّم جماعة أصحابه بکلامٍ یشبه بعضه بعضاً من وجهٍ واحد، فقالوا: واللَّه لانُفارقک،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1346
وأنفسنا الفداء لک، نقیکَ بنحورنا وجباهنا، وأیدینا وأبداننا، فإذا نحن قُتلنا، وفینا وقضینا ما علینا. وقال أخوه العبّاس: لا أرانا اللَّه یوم فقدک ولا حاجة لنا فی الحیاة بعدک. وتتابع أصحابه علی ذلک] «1».
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 176- 177
وخطب الحسین [علیه السلام] أصحابه فقال: إنِّی قد أذنت لکم أن تنطلقوا فی اللّیل، وأن تتّخذوه جملًا، فإنّ القوم إنّما یریدوننی، فلو أصابونی لما طلبوکم.
فقال العبّاس أخوه: واللَّه لا نفعل ذلک أبداً. ثمّ تکلّم إخوته وأولاده وبنو أخیه وبنو عبداللَّه بن جعفر بنحو ذلک.
فقال الحسین: یا بنی عقیل حسبکم من القتل ما مسّکم، اذهبوا فقد أذنت لکم، قالوا: لا واللَّه بل نفدیک بأنفسنا وأهلینا فقبّح اللَّه [العیش] بعدک.
وقال مسلم بن عوسجة: واللَّه لو لم یکن معی سلاح لقاتلتهم بالحجارة.
وقال سعید بن عبداللَّه الحنفیّ: واللَّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللَّه أنّنا قد حفظنا غیبة رسول اللَّه (ص) فیک؛ واللَّه لو علمت أنّنی أقتل، ثمّ أُحیی، ثمّ أقتل، ثمّ أحیی سبعین مرّةً ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک.
وتکلّم جماعة [آخرون من] أصحابه بمثل ذلک.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 282- 283
(وقال) أبو مخنف: خطب الحسین علیه السلام أصحابه فی اللّیلة العاشرة من المحرّم، فقال فی خطبته: وهذا اللّیل قد غشیکم، «2» إلی آخره «2»، فقام أهله أوّلًا، «3» فقالوا ما تقدّم «3»، ثمّ قام سعید بن عبداللَّه، فقال: واللَّه لا نخلِّیک حتّی یعلم اللَّه أ نّا قد حفظنا نبیّه محمّد صلی الله علیه و آله فیک، واللَّه لو علمت أنِّی اقتل، ثمّ احیی، ثمّ احرق حیّاً، ثمّ اذرّ، یفعل بی ذلک سبعین مرّة، ما
__________________________________________________
(1)- سقط من المصریّة.
(2- 2) [وسیلة الدّارین: إلی ما سیأتی فی شرح حالاته الشّریفة].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین، وفی ذخیرة الدّارین: إلی آخر ما سیأتی فی المجلّد الثّانی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1347
فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، فکیف لا أفعل ذلک؟ وإنّما هی قتلة واحدة؛ ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبداً. وقام بعده زهیر کما تقدّم.
السّماوی، إبصار العین،/ 126/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 178؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 147
راجع ما یلی «1»:
الطّبری، التّاریخ، 5/ 418- 420/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 434- 435
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 246- 247
ابن شهرآشوب، المناقب، 1/ 98- 99
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 26- 27
ابن طاوس، اللّهوف،/ 90- 93/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس،
2/ 269- 271

کیف استشهد؟

وحضرت الصّلاة، فصلّی الحسین بأصحابه صلاة الخوف، فلمّا فرغوا، شدّ علیهم العدوّ؛ فاقتتلوا بعد الظّهر قتالًا شدیداً، ووصل إلی الحسین، فاستهدف دونه سعید بن عبداللَّه الحنفیّ، فما زال یُرْمی حتّی سقط. ویقال: إنّه استهدف دونه رجل من بنی حنیفة غیر سعید بن عبداللَّه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 403، أنساب الأشراف، 3/ 195- 196
ثمّ صلّوا الظّهر، صلّی بهم الحسین صلاة الخوف، ثمّ اقتتلوا بعد الظّهر، فاشتدّ قتالهم، ووُصِل إلی الحسین، فاستقدم الحنفیّ أمامه، فاستهدف لهم یرمونه بالنّبل یمیناً وشمالًا، قائماً بین یدیه، فما زال یُرمی حتّی سقط. «2»
__________________________________________________
(1)- [أنظر: زهیر بن القین فی العنوان: خطبة الإمام الحسین علیه السلام وکلام زهیر وسعید].
(2)- گوید: پس از آن نماز ظهر کردند وحسین با آن‌ها نماز خوف کرد. بعد از ظهر بجنگیدند و جنگ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1348
الطّبری، التّاریخ، 5/ 441/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 275
وخرج من بعده [الحجّاج بن مسروق] سعید «1» بن عبداللَّه الحنفیّ، وهو یقول:
«2» [أقدم «2» حسین الیوم تلقی أحمدا وشیخک الخیر علیّاً ذا النّدی
وحسناً کالبدر وافی الأسعدا وعمّک القرن الهمام الأصیدا
وذو الجناحین هنوا وسعدا وحمزة اللّیث الهزبر الأسدا
فی جنّة الفردوس یعلو أصعدا]
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قُتِل- رحمه الله-.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 200
«3» فقال الحسین لزهیر «4» بن القین، وسعید بن عبداللَّه: تقدّما أمامی «5»، فتقدّما أمامه فی نحو من نصف أصحابه حتّی صلّی بهم صلاة الخوف. «6»
(وروی) أنّ سعید بن عبداللَّه الحنفیّ «7» تقدّم أمام الحسین علیه السلام، فاستهدف له «8» یرمونه
__________________________________________________
- سخت شد و پیش حسین رسید. حنفی پیش روی وی آمد و هدف دشمن شد که از راست و چپ او را به تیر می‌زدند و او همچنان ایستاده بود و چندان تیر زدند که از پای درآمد
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3045
(1)- فی نور العین: سعد.
(2)- ما بین الحاجزین من د و بر، وموضعه فی الأصل: «شعراً».
(3)- [زاد فی الأعیان: ومنها ما ذکره غیر واحد من أصحاب المقاتل أ نّه لمّا کان یوم عاشوراء].
(4)- [فی نفس المهموم والعیون مکانهما: وروی أ نّه أمر علیه السلام زهیر ...].
(5)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والأعیان وبحر العلوم ومثیر الأحزان والعیون: حتّی أصلِّی الظّهر].
(6)- [إلی هنا لم یرد فی شرح الشّافیة].
(7)- [نقل هذا الحنفیّ غیر سعید بن عبداللَّه الحنفیّ؛ لأنّ المؤلِّف الخوارزمی سیذکره فی ص 20 فی ما یلی، ولأنّ البلاذری ذکر أنّ الّذی وقف أمام الحسین علیه السلام وقتل هو حنفیّ آخر غیر سعید بن عبداللَّه الحنفی. أنظر جمل من أنساب الأشراف، 3/ 403، کما ذکرناه، ومثیر الأحزان لابن نما،/ 33- 34 (ذکرناهما فی رقم 91/ 114].
(8)- [فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والأعیان ومثیر الأحزان والعیون: لهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1349
بالنّبل، فما «1» أخذ «2» الحسین علیه السلام یمیناً وشمالًا إلّا «3» قام بین یدیه، فما زال «4» «5» یُرمی حتّی «5» سقط إلی الأرض وهو یقول: اللَّهمّ العنهم لعن عاد وثمود، اللّهمّ أبلغ نبیّک عنِّی السّلام، وأبلغه ما لقیت من ألم الجراح، فإنِّی أردت بذلک «6» «7» نصرة ذرِّیّة نبیّک. ثمّ مات «8»، فوُجد به ثلاثة عشر سهماً، سوی ما به من ضرب السّیوف، وطعن الرّماح.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 17؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 291- 292؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 362؛ المجلسی،
البحار، 45/ 21؛ البحرانی، العوالم، 17/ 264- 265؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/
301- 302؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 295؛ القمّی، نفس المهموم،/ 275؛ القزوینی،
تظلّم الزّهراء،/ 191؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 361؛ الأمین، أعیان الشّیعة،
7/ 241؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 401- 402؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/
74- 75؛ المیانجی، العیون العبری،/ 140- 141
(ثمّ) خرج من بعده [زهیر بن القین] سعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وهو یقول:
أقدم حسین الیوم نلقی أحمدا وشیخک الخیر علیّاً ذا النّدی
وحسناً کالبدر وافی الأسعدا وعمّک القرم الهمام الأصیدا
وحمزة لیث الإله الأسدا فی جنّة الفردوس نعلو صعدا
__________________________________________________
(1) [فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والأعیان وبحر العلوم ومثیر الأحزان: کلّما]
(2)- [بحر العلوم: جاءت السّهام نحو]
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیّة والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والأعیان وبحر العلوم ومثیر الأحزان والعیون]
(4)- [أضاف فی المعالی: إلیه]
(5- 5) [بحر العلوم: یتلقّی النّبل نحوه بنحره وصدره حتّی أثخن بالجراح و]
(6) فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والعیون: ثوابک فی بنصر
(7)- [زاد فی بحر العلوم: ثوابک فی]
(8)- [فی نفس المهموم وتظلّم الزّهراء وبحر العلوم والعیون: قضی نحبه رضوان اللَّه علیه، وإلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1350
فحمل وقاتل حتّی قُتل «1». «2» (وروی) أنّ هذه الأبیات لسوید «2» بن عمرو بن أبی المطاع، واللَّه أعلم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 20/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 26؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 269
ثمّ برز سعید بن عبداللَّه الحنفیّ مرتجزاً:
أقدم حسین الیوم تلق أحمدا وشیخک الخیر علیّاً ذا النّدی
وحسناً کالبدر وافی الأسعدا
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 103/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 241
ثمّ صلّوا الظّهر، فصلّی بهم الحسین صلاة الخوف، ثمّ اقتتلوا بعد الظّهر، فاشتدّ قتالهم، ووصلوا إلی الحسین، فاستقدم الحنفیّ أمامه، فاستهدف لهم یرمونه بالنّبل، وهو بین یدیه، حتّی سقط.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292
وتقدّم زهیر بن القین، فقاتل بین یدی الحسین وهو یقول:
أنا زهیر وأنا ابن القین أذودهم بالسّیف عن حسین
قال: وحضرت صلاة الظّهر، فأمر علیه السلام لزهیر بن القین وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ أن یتقدّما أمامه بنصف من تخلّف معه، وصلّی بهم صلاة الخوف بعد أن طلب منهم الفتور عن القتال لأداء الفرض.
قال ابن حصین: إنّها لا تُقبل منک، قال حبیب بن مظاهر: لا یقبل من آل رسول اللَّه وأنصارهم وتقبل منک وأنت شارب الخمر؟!
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه البحار والعوالم بدله عن تسلیة المجالس].
(2- 2) [فی البحار والعوالم: وقال فی المناقب: وقیل: بل القائل لهذه الأبیات هو سوید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1351
وقیل: صلّی الحسین علیه السلام وأصحابه فرادی بالإیماء، وقاتل زهیر قتالًا شدیداً حتّی قُتل.
ولمّا وصل القتال إلیه علیه السلام، تقدّم أمامه رجل من بنی حنیفة یقیه بنفسه حتّی سقط بین یدی الحسین علیه السلام.
فقال الحنفیّ: اللَّهمّ لا یعجزک شی‌ء تریده، فأبلغ محمّداً صلی الله علیه و آله نصرتی ودفعی عن الحسین، وارزقنی مرافقته فی دار الخلود.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 33- 34
قال: وحضرت صلاة الظّهر، فأمر الحسین علیه السلام زهیر بن القین وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ أن یتقدّما أمامه بنصف من تخلّف معه، ثمّ صلّی بهم صلاة الخوف، فوصل إلی الحسین علیه السلام سهم، فتقدّم سعید بن عبداللَّه الحنفیّ، ووقف یقیه بنفسه ما زال ولا تخطّی حتّی سقط إلی الأرض وهو یقول: اللَّهمّ العنهم «1» لعن عاد وثمود، اللَّهمّ أبلغ نبیّک عنّی السّلام وأبلغه ما لقیت من ألم الجراح، فإنِّی أردت ثوابک فی نصر ذرّیّة نبیّک، ثمّ قضی نحبه رضوان اللَّه علیه، فوجد به ثلاثة عشر سهماً، سوی ما به من ضرب السّیوف وطعن الرِّماح «1». «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 110- 111/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 295
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: إلی آخر ما مرّ، وقال ابن نما: وقیل صلّی سیِّدنا الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وأصحابه فرادی بالإیماء].
(2)- راوی گفت: وقت نماز ظهر فرا رسید. حسین علیه السلام زهیر بن قین‌و سعید بن عبداللَّه حنفی را دستور داد تا پیش روی آن حضرت بایستند. پس حضرت با نیمی از باقی‌مانده یارانش (به ترتیب نماز خوف) به نماز ایستاد. در این اثنا تیری به جانب حضرت پرتاب شد. پس سعید بن عبداللَّه خود را در مسیر تیر قرار داد و آن را به جان خود خرید و به همین منوال خود را سپر تیرهای دشمن نمود تا آن که از پای درآمد و بر زمین افتاد و می‌گفت: «بارالها! لعنت کن این مردم را به لعنتی که بر عاد و ثمود کرده‌ای. بارالها! سلام مرا به حضور پیغمبرت ابلاغ بفرما و آن حضرت را از درد زخم‌هایی که بر من رسید، آگاه فرما که مرا در یاری خاندان پیغمبرت هدفی به جز پاداش تو نبود.»
سپس درگذشت (رضوان اللَّه علیه) و سیزده چوبه تیر به جز زخم‌های نیزه و شمشیر در بدنش دیده شد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 110- 111
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1352
ثمّ صلّی الحسین صلاة الظّهر بأصحابه صلاة الخوف، ثمّ اقتتلوا بعد الظّهر، فاشتدّ قتالهم، ووُصل إلی الحسین، فاستقدم سعید «1» بن عبداللَّه الحنفیّ أمامه، فاستهدف لهم یرمونه بالنّبل حتّی سقط. «2»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 451
ثمّ خرج سعید بن عبداللَّه الحنفیّ وهو یرتجز:
أقدم «3» حسین الیوم تلقی أحمداً وشیخک الحبر علیّاً ذا النّدا
وحسناً کالبدر وافی الأسعدا «4» وعمّک القرم الهمام الأرشدا
حمزة لیث اللَّه یُدعی أسداً وذا الجناحین تبوّا مقعداً
فی جنّة الفردوس یعلو صعداً
فلم یزل یقاتل حتّی قُتل. «5»
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: سعد].
(2)- بعد از آن امیر المؤمنین حسین فرمود که زهیر بن القین‌و سعید بن عبداللَّه با معدودی چند در پیش او ایستاده و نکایت خصم را از او بازداشتند تا نماز گذارد. روایت است که سعیدبن عبداللَّه الحنفی خود را هدف تیر بلا ساخته و به هر جانبی که امام حسین توجه می‌نمود، او پیشا پیش آن جناب می‌رفت و تیر می‌انداخت تا آن زمان که اجلش فرا رسید.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 156
(3)- [فی بحر العلوم مکانه: بعد أن یعتبره من المبارزین: أقدم]
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(5)- و زهیر بن قیس و سعیدبن عبداللَّه حنفی در پیش روی آن حضرت ایستادند و جان خود را فدای آن جان عالمیان کردند. حضرت با بقیه اصحاب خود به جماعت نماز کردند به عنوان نماز خوف و هر تیر و نیزه‌ای که از جانب لشگر مخالف به سوی آن حضرت می‌آمد، آن دو بزرگوار به جان قبول می‌کردند تا آن که سعید بن عبداللَّه سعادتمند از بسیاری جراحت تیر و نیزه بر زمین افتاد و می‌گفت: «خداوندا! تو لعنت کن ایشان را مانند لعنت عاد و ثمود. خداوندا! سلام مرا به پیغمبر خود برسان و او را اعلام نما آن‌چه از الم یافتم در نصرت فرزند دلبند او. خداوندا! من یاری فرزندان پیغمبر تو کردم، مرا به رحمت خود امیدوار گردان.»
چون شهد شهادت نوشید، سیزده تیر در بدن او بود، به غیر از جراحت‌های شمشیر و نیزه. بعضی گفته‌اند که: حضرت را فرصت نماز جماعت ندادند و هر یک جدا نماز کردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 668- 669
حسین علیه السلام این وقت زهیربن القین و سعیدبن عبداللَّه را فرمان کرد که از پیش روی ایستاده شوند تا آن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1353
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 295- 296/ عنه: المجلسی،
البحار، 45/ 26؛ البحرانی، العوالم، 17/ 269؛ مثله: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام
(الهامش)،/ 402
(وروی) أبو مخنف: إنّه لمّا صلّی الحسین الظّهر صلاة الخوف، اقتتلوا بعد الظّهر، فاشتدّ القتال، ولمّا قرب الأعداء من الحسین، وهو قائم بمکانه، استقدم سعید الحنفیّ أمام الحسین.
فاستهدف لهم یرمونه بالنّبل یمیناً وشمالًا، وهو قائم بین یدی الحسین علیه السلام یقیه السّهام طوراً بوجهه؛ وطوراً بصدره، وطوراً بیدیه، وطوراً بجنبیه. فلم یکد یصل إلی الحسین علیه السلام شی‌ء من ذلک، حتّی سقط «1» الحنفیّ إلی الأرض، وهو یقول: اللَّهمّ العنهم لعن عاد وثمود، اللَّهمّ أبلغ «2» نبیّک عنِّی السّلام، وأبلغه ما لقیت من ألم الجراح، فإنِّی أردت ثوابک فی نصرة نبیّک «3»؛ ثمّ التفت إلی الحسین، فقال: أوفیتُ یا ابن رسول اللَّه؟ قال: نعم، أنت أمامی فی الجنّة «4»، ثمّ فاضت نفسه النّفیسة «5». «6»
__________________________________________________
- حضرت فریضه ظهر را به‌پای برد و ایشان بر حسب فرمان خویشتن را هدف تیغ و تیر داشتند. پس حسین علیه السلام با یک نیمه اصحاب نماز خوف بگذاشت و نیم دیگر ساخته دفع دشمن بودند و سعیدبن عبداللَّه در یمین و شمال امام علیه السلام خویشتن را سپر بلا ساخت. چندان که به زخم تیغ و تیر از پای درافتاد.
وهو یقول: «اللَّهمّ! العنهم لعن عاد و ثمود، اللّهمّ! أبلغ نبیّک عنّی السّلام وأبلغه ما لقیت من ألم الجراح، فإنّی أردت بذلک نصرة ذرّیّة نبیّک.»
گفت: «خدایا! لعن کن این جماعت را لعن عاد و ثمود. ای پروردگار من! سلام مرا به پیغمبر خود برسان و ابلاغ کن آن‌چه به من رسید از زحمت جرح و زخم، چه من این جمله را در نصرت پسر پیغمبر تو به جان خریدم. این بگفت و جان بداد. در بدن او بیرون ضرب سیوف و طعن رماح 1 زخم سیزده تیر یافتند. به روایتی آن حضرت و اصحابش فرادا به اشارت نماز گذاشتند. 1. غیر از زخم شمشیرها و نیزه‌ها.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 287
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: سعید].
(2)- [وسیلة الدّارین: بلِّغ].
(3)- [فی بحر العلوم والعیون: ذرِّیّة نبیّک (محمّد)].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم والعیون].
(5)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: توضیح، أدلّه هو من الأدالة أعنی النّصرة والغلبة یقال أدیل لنا علی أعدائنا أی نصرنا علیهم وکانت الدّولة لنا مجمع].
(6)- گفته: به زهیر بن‌قین‌و سعیدبن عبداللَّه دستور داد جلو او ایستادند ونماز ظهر را با نیمی از اصحابش خواند. روایت شده که سعیدبن عبداللَّه حنفی جلو حسین ایستاد و هدف تیر آن‌ها گردید و حسین در هر سو می‌گشت، او جلوش می‌ایستاد و آن‌قدر تیر بر بدنش رسید که به زمین افتاد و می‌گفت: «بارخدایا! لعنت عادو ثمودبر آن‌ها فرست و پیغمبرت را از من سلام برسان و آن‌چه از درد و زخم که دیدم، به او برسان که من در یاری ذریه پیغمبرت ثواب تو را خواستارم.»
سپس جان داد و در تن او سیزده زخم تیر بود، جز زخم نیزه و شمشیر
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 125
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1354
السّماوی، إبصار العین،/ 126/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 178؛ المامقانی،
تنقیح المقال، 2- 1/ 28؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 401- 402؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 140- 141؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 147- 148
الصّلاة: وقام الحسین إلی الصّلاة، فقیل: إنّه صلّی بمن بقی من أصحابه صلاة الخوف، وتقدّم أمامه زهیر بن القین وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ فی نصف من أصحابه، ویقال: إنّه صلّی وأصحابه فرادی بالإیماء:
وصلاة الخوف حاشاها فما روّعت والموت منها کان قابا
ما لواها الموقف الدّامی وما صدّها الجیش ابتعاداً واقترابا
زحفت ضامئة والشّمس من حرّها تلتهب الأرض التهابا
هزّت الجیش وقد ضاقت به عرصة الطّفّ سهولًا وهضابا
سائل المیدان عنها ستری کیف أرضته طعاناً وضرابا
کیف حامت حرم اللَّه فما خدشت عزّاً ولا ولّت جنابا
کیف دون اللَّه راحت تدرئ بهوادیها سهاماً وکعابا
ولمّا أثخن سعید بالجراح، سقط إلی الأرض، وهو یقول: اللّهمّ العنهم لعن عاد وثمود، وأبلغ نبیّک منِّی السّلام، وأبلغه ما لقیت من ألم الجراح، فإنّی أردت بذلک ثوابک فی نصرة ذرِّیّة نبیّک صلی الله علیه و آله و سلم؛ والتفت إلی الحسین قائلًا: أوفیت یا ابن رسول اللَّه؟ قال:
نعم، أنت أمامی فی الجنّة. وقضی نحبه، فوجد فیه ثلاثة عشر سهماً، غیر الضّرب والطّعن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1355
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 303- 304

رثاءه‌

فقال عبیداللَّه بن عمرو البدائیّ من بنی البداء، وهم من کندة:
سعید بن عبداللَّه لا تنسینّه ولا الحرّ إذْ آسی زهیراً علی قسر
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 31
وفیه یقول البدّیّ المتقدّم ذکره:
سعید بن عبداللَّه لا تنسینّه ولا الحرّ إذ آسی زهیراً علی قسر
فلو وقفت صمّ الجبال مکانهم لمارت علی سهل ودکّت علی وعر
فمن قائم یستعرض النّبل وجهه ومن مقدم یلقی الأسنّة بالصّدر
السّماوی، إبصار العین،/ 126

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی سعد «1» بن عبداللَّه الحنفیّ، القائل للحسین- وقد أذن له فی الانصراف-: «2» لا «3» واللَّه «2» لا نخلِّیک «4» حتّی یعلم اللَّه أ نّا قد حفظنا غیبة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فیک، واللَّه لو أعلم أنِّی اقتل ثمّ احیی ثمّ احرق ثمّ اذری ویفعل ذلک بی سبعین مرّة ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، وکیف لا «5» أفعل ذلک وإنّما هی «6» موتة أو «7» قتلة واحدة، ثمّ هی «8»
__________________________________________________
(1) [لم یرد فی نسخة (ه) و (ع)، وفی نفس المهموم: سعید]
(2- 2) [لم یرد فی البحار ج 98]
(3)- [فی الأعیان مکانه: قال: لا ...]
(4) (- 4) [نفس المهموم: إلی أن قال]
(5) لم یرد فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال وناسخ التّواریخ وتظلّم الزّهراء والأعیان
(6) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین]
(7) [زاد فی ذخیرة الدّارین: هی، والأعیان: و]
(8) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال وتظلّم الزّهراء والأعیان ووسیلة الدّارین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1356
بعدها الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبداً (4*). «1»
فقد لقیت حمامک، وواسیت إمامک، ولقیت من اللَّه الکرامة فی دار المُقامة، حشرنا اللَّه معکم فی المستشهدین، ورزقنا اللَّه مرافقتکم فی أعلی علِّیِّین. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 575- 576، (ط قم)، 3/ 77، مصباح الزّائر،/
282/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 272، 45/ 70؛ البحرانی، العوالم، 17/
338؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303- 304؛ القمّی، نفس المهموم،/ 275-
276؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 22؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/
412؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 177؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 28؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 241؛ المیانجی، العیون العبری،/ 317- 318؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 146
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
(2)- درود بر سعیدبن عبداللَّه حنفی که حسین رخصت برگشتن به او داد و در جواب گفت: نه، به خدا تو را وانگذارم. تا آن که گوید: مرگ خود را دریافتی و با امام خود همراهی کردی و کرامت خدا را در دار اقامت دیدی. خدا ما را با شما در زمره شهیدان محشور کند و در اعلا علیین رفاقت شما را روزی کند.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 125
سلام بر سعدبن عبداللَّه حنفی که وقتی امام به او اجازه بازگشت را داد، خطاب به امام گفت: «هرگز تو را تنها نخواهیم گذاشت تا خداوند شاهد باشد که ما در غیبت رسول خدا پیمان خویش را درباره تو حفظ کرده و به انجام رساندیم. به خدا سوگند اگر بدانم که کشته می‌شوم و دوباره زنده می‌شوم، سپس بدنم را زنده زنده می‌سوزانند و این جریان هفتاد بار با من تکرار می‌گردد، باز هم از تو جدا نخواهم شد تا آن که در پیشگاه تو بجنگم و جان بسپارم. چرا چنین نکنم درحالی که این تنها یک بار مردن یا کشته شدن است و بعد رسیدن به کرامت و عزتی که تا ابد پایان نخواهد داشت.
سلام بر تو که جان خویش را در این راه دادی و امام خود را یاری کردی و در زندگی جاوید از سوی خدا به کرامت و عزت رسیدی. خداوند ما را در میان شما شهیدان محشور کند و روزی ما را رفاقت و دوستی شما در اعلی علیین قرار دهد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 145
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1357

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی سعید بن عبداللَّه الحنفیّ. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 713، (ط قم)، 3/ 344، مصباح الزّائر،/ 295
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 178

119/ 146- سعید بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام‌

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 592.

120/ 147- سعید بن کردم‌

عبدالرّحمان بن إسماعیل بن علیّ بن سعید بن کردم أبو محمّد الرّقّیّ المعروف بالکوفیّ.
سکن دمشق، وحدّث بها عن أبی عُبیداللَّه بن أخیّ ابن وَهْب، وعلیّ بن سهل الرّمْلی، وعیسی بن إبراهیم بن مثرود، ویزید بن سنان البصریّ، والحسن بن عرفة، وإبراهیم ابن مُنقذ، وشعیب بن عمرو، وعلیّ بن حرب، وأحمد بن شیبان الرّملیّ، والرّبیع بن سلیمان، وکثیر بن عبید، ویونس بن عبدالأعلی، ونوح بن عمرو بن حُوَیّ، وإدریس بن سلیمان بن أبی الرّباب، وإسحاق بن سَیّار النّصیبیّ، وحفص بن عمرو الزّبالی، وأبی عمرو المطّلب بن بشر، وبکر بن سهل، وأبی عمرو عثمان بن یحیی القرقسانی الصّیّاد، ومحمّد ابن عمرو بن یونس السّوسی، ومالک بن عبداللَّه، وعبدالسّلام بن محمّد بن أبی فروة النّصیبیّ، وأحمد بن منصور الرّمادی، وإبراهیم بن الهیثم، ویزید بن مروان الخَلّال، ومَوْهب بن یزید بن مَوْهب، وإسحاق بن زُرَیق الرّسْعنی، وأبی الحسن علیّ بن الحسین ابن إبراهیم بن إشکاب، وسعید بن عمرو السّکونی، والحسن بن محمّد الزّعفرانیّ، وجماعة سواهم.
__________________________________________________
(1)- سلام بر سعید بن عبداللَّه حنفی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1358
روی عنه: أبو الحسین الرّازیّ، والکلابیّ، وأبو علیّ الحسن بن منیر التّنوخیّ، وأبو علیّ ابن شعیب، وأبو إسحاق ابن سِنان، وأبو سلیمان ابن زَبْر، وأبو یعلی عبداللَّه بن محمّد ابن حمزة ابن أبی کریمة، وأبو بکر محمّد بن عبداللَّه بن صالح الأبهریّ، ومحمّد بن إبراهیم ابن المقرئ، ومحمّد بن عیسی الطّرسوسی، وأبو محمّد ابن عدیّ، وأبو محمّد عبداللَّه بن محمّد بن عبدالغفّار بن ذکوان البعلبکیّ، وأبو الفرج العبّاس بن محمّد بن حبّان، وأبو أحمد الحاکم، وأبو العبّاس محمّد، وأبوبکر أحمد ابنا موسی بن السّمسار، ومحمّد بن سلیمان الرّبعیّ البُنْدار، وجُمح بن القاسم، والحسن بن عبداللَّه بن سعید الحِمْصیّ، وأبو أحمد بن محمّد بن النّاصح المفسر، وعبداللَّه بن عمر بن أیّوب المُرّیّ، وسلیمان بن أحمد الطّبرانی.
وبلغنی أنّ جدّه سعید المعروف بزید بن کردم، قُتل مع الحسین، فإن کردماً قُتل مع علیّ بصفّین.
أخبرنا أبو القاسم زاهر بن طاهر، أنبأ أبو سعید الأدیب، أنا الحاکم أبو أحمد، أخبرنا أبو محمّد عبدالرّحمان بن إسماعیل الکوفیّ بدمشق «1»، نا عیسی- یعنی ابن إبراهیم الغافقیّ- نا ابن وَهْب، عن مخرمة بن بُکَیر، عن أبیه، عن سعید بن المُسَیّب وسئل عن الرّجل یصلِّی فی قمیص واحد لیس علی عاتقه إزار، قال: لیس بذلک بأس إذا کان یواریه.
قال بُکیر: قال سعید بن المُسَیّب، قال ابن مسعود: کنّا نصلّی فی ثوب واحد حتّی جاء اللَّه بالثّیاب، فقالوا: صلّوا فی ثوبین.
قال ابیّ بن کعب: لیس فی هذا شی‌ء، قد کنّا نصلِّی علی عهد رسول اللَّه (ص) فی الثّوب الواحد، ولنا ثوبان. قیل لعمر بن الخطّاب: ألا تقضی بین هذین- وهو جالس- قال:
أما مع ابیّ. غریب.
__________________________________________________
(1)- قال الدّکتور علیّ شیری فی الموضع: زید فی م بعد الکوفیّ: وحدّثنا حفص بن عمرو الرّبانی، نا عبدالوهاب بن عبدالمجید عن خالد الحذّاء، عن عکرمة ومحمّد، عن ابن عبّاس أنّ رسول اللَّه احتجم، وأعطی الحجّام أجره، ولو کان خبیثاً لم یعطه. قال: وأخبرنی أبو محمّد عبدالرّحمان بن إسماعیل الکوفیّ بدمشق.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1359
أنبأنا أبو جعفر محمّد بن أبی علیّ، أنا أبو بکر الصّفّار، أنا أحمد بن علیّ بن مُنْجویه، أنا أبو أحمد الحاکم، قال: أبو محمّد عبدالرّحمان بن إسماعیل الکوفیّ.
سکن دمشق.
سمع أبا موسی یونس بن عبدالأعلی، وأبا سعید حاجب بن سلیمان المَنْبِجی.
قرأت بخطّ أبی الحسن نجا بن أحمد فیما ذکر أ نّه نقله من خطّ أبی الحسین الرّازیّ فی تسمیة من کتب عنه بدمشق فی الدّفعة الثّانیة: أبو محمّد عبدالرّحمان بن إسماعیل بن علیّ ابن سعید بن کردم الرّقّیّ، وکان یُعْرَف بالکوفیّ.
سکن دمشق، ومات وأنا بها فی سنة اثنتین وعشرین وثلاثمائة.
قرأت علی أبی محمّد السُّلَمی، عن أبی محمّد التّمیمیّ، أنا مکّی بن محمّد بن الغَمَر، أنبأ أبو سلیمان بن زَبْر، قال: وفی جُمادی الآخرة- یعنی من سنة اثنتین وعشرین وثلاثمائة- توفِّی أبو محمّد عبدالرّحمان بن إسماعیل الکوفیّ بدمشق.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 36/ 144- 146 رقم 3853

148- سلام بن المستنیر الجعفی‌

من أصحاب أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام.
ومن أصحاب الحسن والحسین وأصحاب علیّ بن الحسین علیهم السلام: سلام بن المستنیر.
البرقیّ، الرّجال،/ 9
من أصحاب علیّ بن الحسین علیهما السلام: سلام بن المستنیر الجعفیّ الکوفیّ.
من أصحاب الباقر علیه السلام: سلام بن المستنیر.
من أصحاب الصّادق علیه السلام: سلام بن المستنیر الجعفیّ، مولاهم کوفیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 93، 125، 210
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1360
سلام بن المستنیر [قر] الجعفیّ الکوفیّ [ین] الجعفیّ، مولاهم کوفیّ [ق] «مح».
ابن محبوب، عن الأحول، عنه، عن أبی جعفر علیه السلام فی [فی] فی باب فیه نکت ونتف من التّنزیل. ابن محبوب عن محمّد بن النّعمان، عن سلام، عن أبی جعفر علیه السلام مرّتین فیه، عنه أبو جعفر محمّد بن النّعمان الأحول صاحب الطّاق فی باب الحبّ فی اللَّه والبغض فی اللَّه، وفی باب تنقّل أحوال القلب. محمّد بن عیسی، عن یونس، عنه فی باب آخر من أنّ الإیمان یشرک الإسلام.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 370 رقم 3012
سلام بن المستنیر الجعفیّ، مولاهم کوفیّ.
ذکره الشّیخ فی رجاله فی أصحاب الصّادق علیه السلام وفی أصحاب الباقر علیه السلام سلام بن المستنیر، وفی أصحاب علیّ بن الحسین علیه السلام سلام بن المستنیر الجعفیّ الکوفیّ، وفی التّعلیقة یظهر من أخباره کونه من الشّیعة، بل من خواصّهم.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 275
سلام بن المستنیر الجعفیّ الکوفیّ، الضّبط المستنیر بضمّ المیم وسکون السّین المهملة وفتح التّاء المثنّاة من فوق، وکسر النّون وسکون الیاء المثنّاة من تحت، والرّاء المهملة، وقد مرّ ضبط الجعفیّ فی إبراهیم الجعفیّ.
التّرجمة: عدّه الشّیخ رحمه الله تارة من أصحاب السّجّاد علیه السلام بالعنوان المذکور، وأخری من أصحاب الباقر علیه السلام بعنوان سلام بن المستنیر، وثالثة من أصحاب الصّادق علیه السلام بعنوان سالم بن المستنیر الجعفیّ، مولاهم الکوفیّ، انتهی.
وظاهره کونه إمامیّاً، وقد عدّه الشّیخ المفید فی الاختصاص من أصحاب الباقر، وفی التّعلیقة أ نّه یظهر من أخباره کونه من الشّیعة، بل ومن خواصّهم، انتهی.
قلت: من جملة أخباره الدّالة علی ذلک ما عن تفسیر العیّاشی، عنه، عن الصّادق علیه السلام قال: لقد تسمّوا باسم ما سمّی اللَّه به أحداً إلّاعلیّ بن أبی طالب علیه السلام وما جاء تأویله. قلت: جعلت فداک، متی تأویله؟ قال: إذا جمع اللَّه النّبیِّین والمؤمنین حتّی ینصروه، وهو قول اللَّه عزّ وجلّ: «وإذ أخذ اللَّه میثاق النّبیِّین لما أتیتکم من کتاب وحکمة» الآیة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1361
ویومئذ یدفع رایة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إلی علیّ علیه السلام فیکون إلیه أمر الخلائق أجمعین وکلّهم تحت لوائه ویکون هو أمیرهم، فهذا تأویله.
ومثله ما رواه فی روضة الکافی، لکنّا لم نقف فیه علی مدح یدرجه فی الحسان، وقد نقل فی جامع الرّواة روایة ابن محبوب عن الأحول، عنه، عن أبی جعفر علیه السلام. وروایة ابن محبوب عن محمّد بن النّعمان، عنه، عن أبی جعفر علیه السلام. وروایة محمّد بن عیسی، عن یونس، عنه. وروایة ابن محبوب ولو بتوسّط من عرفت یکشف عن وثاقته ویمکن جعله بمنزلة المدح فی جعل حدیثه حسناً، فتأمّل.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 43

121/ 149- سلمان بن مضارب البجلی‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من بجیلة: وابن عمّه [زهیر بن القین] سلمان بن مضارب.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 155/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
سلمان بن مضارب بن قیس «1» الأنماریّ البجلیّ «1».
کان سلمان ابن عمّ زهیر لحّاً، فإنّ القین أخو مضارب، وأبوهما قیس.
السّماوی، إبصار العین،/ 100/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 186؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 151
سلمان بن مضارب بن قیس، ابن عمّ زهیر بن القین، من أصحاب الحسین علیه السلام المستشهدین بالطّفّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 48
سلمان بن مضارب بن قیس، ابن عمّ زهیر بن القین. کان مع زهیر یوم الطّفّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 288
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1362
سلمان بن مضارب البجلیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
وخرج سلیمان أو سلمان بن قیس الأنماریّ البجلیّ، وکان ابن عمّ زهیر بن القین البجلیّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 414
سلمان بن مضارب بن قیس الأنصاریّ البجلیّ الخزاعیّ الکوفیّ. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 151

کیف التحق بالإمام علیه السلام؟

وکان سلمان حجّ مع ابن عمّه سنة ستّین، ولمّا مال فی الطّریق مع الحسین علیه السلام؛ وحمل ثقله إلیه، مال معه فی مضربه.
السّماوی، إبصار العین،/ 100/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 186
کان مع زهیر، فلمّا عدل زهیر إلی الحسین، عدل معه، وقُتل یوم الطّفّ، رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 48
کان مع زهیر یوم الطّفّ، فلمّا جاء زهیر إلی الحسین علیه السلام، جاء معه واستشهدا بین یدی الحسین علیه السلام، کذا فی کتاب لبعض المعاصرین.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 288
وقد حجّ مع زهیر فی تلک السّنة، والتحق برکاب الحسین علیه السلام، فی عرض الطّریق.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 414
وکان سلمان حجّ مع ابن عمّه سنة ستّین من الهجرة، ولمّا مال زهیر فی الطّریق فی
__________________________________________________
(1)- سلمان بن مضارب بن قیس بجلی.
خوارزمی نام او را در شمار شهیدان آورد.
استادخویی نام او را ذکر کرده، ولی متذکر هیچ سندی نشده است. (
معجم رجال الحدیث: 8/ 186)
بجلی: منسوب به بجیله (یمن، عرب جنوب).
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 114- 115
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1363
المنزل السّابع زرود وحمل ثقله إلیه، مال سلمان معه فی مضربه. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 151

استشهاده‌

قال صاحب الحدائق: إنّ سلمان قُتل فیمن قُتل بعد صلاة الظّهر «2»، فکأ نّه قُتل قبل زهیر.
السّماوی، إبصار العین،/ 100/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 186؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 414
وخرج سلمان بن مضارب البجلیّ، وکان ابن عمّ زهیر بن القین، فقاتل حتّی قُتل.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 306
وقال حمید بن أحمد الزّیدیّ الیمنیّ، فی کتاب الحدائق: إنّ سلمان بن مضارب قُتل فیمن قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام بعد صلاة الظّهر، فکأ نّه قُتل قبل ابن عمّه زهیر بن القین.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 151

150- سلمة بن کهیل‌

من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام ومن خواصّه علیه السلام: سَلَمة بن کُهَیْل.
البرقی الرِّجال،/ 4
أسماء من روی عن أمیر المؤمنین: سلمة بن کهیل.
من أصحاب أبی محمّد علیّ بن الحسین علیهما السلام: سلمة بن کهیل أبو یحیی الحضرمیّ الکوفیّ.
__________________________________________________
(1)- و درباره او گفته است که او پسر عموی زهیر بن قین می‌باشد و گفته می‌شود که او پیش از رسیدن اردوی امام به کربلا، همراه پسرعمویش زهیر به نیروی امام می‌پیوندند.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 115
(2) [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم (الهامش)]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1364
من أصحاب الباقر علیه السلام: سلمة بن کهیل.
من أصحاب الصّادق علیه السلام: سلمة بن کهیل بن الحصین «1» أبو یحیی الحضرمیّ الکوفیّ تابعیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 43، 91، 124، 211
سلمة بن کُهیل ی [جخ] البرقیّ، من خواصّه.
سلمة بن کهیل بن الحصین أبو یحیی الحضرمیّ الکوفیّ ین. قر. ق [جخ] مهمل.
ابن داود،/ 176
سلمة بن کهیل [ی] من خواصّه [أمیر المؤمنین] علیه السلام [قی. صه. د] «مح».
مالک بن عطیّة، عن أبیه، عن سلمة بن کهیل، قال: أتی أمیر المؤمنین علیه السلام برجل فی [یب] فی باب البیّنات علی القتل، وفی [فی] فی باب العاقلة، وفی [یه] فی باب العاقلة.
عمرو بن أبی المقدام، عن أبیه، عنه فی [یب] فی باب آداب الحکّام، وفی [یه] فی باب آداب القضاء، وفی [فی] فی باب أدب الحکم.
سلمة بن کهیل [قر] أبو یحیی الحضرمیّ الکوفیّ [ین. ق] بن کهیل بن الحصینیّ (الحصین خ) تابعیّ [ق] بتریّ [صه. د] وفی [کش] أ نّه من رؤسائهم. قال علیّ بن الحسن، حدّثنی العبّاس بن عامر وجعفر بن محمّد، عن أبان بن عثمان، عن أبی بصیر، قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: إنّ الحکم ابن عیینة وسلمة وکثیر النّوا وأبا المقدام والتّمّار- یعنی سالماً- أضلّوا کثیراً ممّن ضلّ من هؤلاء، وإنّهم ممّن قال اللَّه عزّ وجلّ:
«ومن النّاسِ مَنْ یَقُولُ آمنّا باللَّهِ وبالیومِ الآخرِ وما هم بمُؤمنین» «مح».
عبدالرّحمان بن الحجّاج، قال: دخل الحکم بن عتیبة وسلمة بن کهیل علی أبی جعفر علیه السلام فسألاه فی [یب] فی باب البیِّنات. عمرو بن شمر، عن سلمة بن کهیل، عن أبی
__________________________________________________
(1)- عن أبی نعیم الأصفهانیّ أ نّه مات سنة 120 ه. یوم عاشوراء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1365
الهیثم بن التّیهان، عن أمیر المؤمنین علیه السلام فی کتاب الرّوضة، فی الخطبة الطّالوتیّة. «1»
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 373 رقم 3062- 3063

151- سلیم بن قیس الهلالی‌

أسماء من روی عن أمیرالمؤمنین علیه السلام: سلیم بن قیس الهلالیّ.
من أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیهما السلام: سلیم بن قیس الهلالیّ.
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: سلیم بن قیس الهلالیّ.
من أصحاب علیّ بن الحسین علیهما السلام: سلیم بن قیس الهلالی ثمّ العامریّ الکوفیّ، صاحب أمیر المؤمنین علیه السلام.
من أصحاب الباقر علیه السلام: سلمة بن قیس الهلالیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 43، 68، 74، 91، 124/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/
293؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 52
من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام [...] ومن الأولیاء: سلیم بن قیس الهلالیّ. «2»
البرقیّ، الرّجال،/ 3، 4؛ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 374؛ المامقانی، تنقیح‌المقال، 2- 1/ 52
أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیه السلام [...] ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام [...] سلیم بن قیس.
البرقیّ، الرّجال،/ 7
__________________________________________________
(1)- باب السّین من أسامی الرّواة [عن أمیر المؤمنین ...] سلمة بن کهیل.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 196
سلمة بن کهیل از اصحاب علی علیه السلام است و در شمار خاصان آن حضرت است، چنان که در کتاب خلاصه وابن‌داود نیز رقم کرده‌اند وهمچنان او را از اصحاب حسین بن علی وباقر وصادق علیهم السلام نیز شمرده‌اند.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 142
(2)- [زاد فی جامع الرّواة: فی [صه] و [قی] لعلّ هذا وجه الحکم بالتّعدیل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1366
أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام [...] ومن أصحاب أمیر المؤمنین: [...] سلیم بن قیس.
البرقیّ، الرّجال،/ 7، 8
من أصحاب أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام.
ومن أصحاب الحسن والحسین وأصحاب علیّ بن الحسین علیهم السلام: سلیم بن قیس.
البرقی، الرّجال،/ 9
سلیم بن قیس الهلالیّ، صاحب الأحادیث، له کتاب.
ابن شهرآشوب، معالم العلماء،/ 58 رقم 390/ عنه: أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،
3/ 383
وعن سلیم بن قیس، عن عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب فی حدیث أ نّه قال فی مجلس معاویة: سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: أنا أولی بالمؤمنین من أنفسهم، فمَنْ کنتُ أولی به من نفسه فأنت یا أخی أولی به من نفسه- وعلیٌّ بین یدیه- وضرب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله علی عضده، وأعاد ما قال فیه ثلاثاً، ثمّ نصّ بالإمامة علی الأئمّة الاثنی عشر علیهم السلام.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 1/ 609 رقم 602
سلیم بن قیس.
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
سُلیم- بضمّ السّین- بن قیس الهلالیّ، روی کش أحادیث تشهد بشکره وصحّة کتابه، وفی الطّریق قول «1»، وقد ذکرناها فی کتابنا الکبیر.
[ثمّ ذکر کلام النّجاشی کما سیذکره فی رجاله].
وقال السّیِّد علیّ بن أحمد العقیقیّ: کان سلیم بن قیس من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، طلبه الحجّاج لیقتله، فهرب وأوی إلی أبان بن أبی عیّاش، فلمّا حضرته الوفاة قال لأبان: إنّ لک علیَّ حقّاً، وقد حضرنی الموت یا ابن أخی، إنّه کان من الأمر بعد رسول
__________________________________________________
(1)- [یعنی سقط].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1367
اللَّه صلی الله علیه و آله کیت وکیت، وأعطاه کتاباً؛ فلم یرو عن سلیم بن قیس أحد من النّاس سوی أبان بن أبی عیّاش. وذکر أبان فی حدیثه، قال: کان شیخاً متعبّداً، له نور یعلوه.
العلّامة الحلّی، خلاصة الأقوال،/ 161- 163 (القسم الأوّل الفصل 7 فی السّین الباب
8)/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 375؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 3/
374- 375؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 293؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 54
سلیم بن قیس الهلالیّ روی عن أبی عبداللَّه «1» والحسن والحسین وعلیّ بن الحسین علیهم السلام، وینسب إلیه هذا الکتاب المشهور، وکان أصحابنا یقولون: إنّ سلیماً لا یعرف ولا ذُکِر فی خبر [حدیث]، وقد وجدت ذکره فی مواضع کثیرة من غیر جهة کتابه، ولا من روایة ابن أبی عیّاش عنه. وقد ذکر له ابن عقدة فی رجال أمیر المؤمنین علیه السلام أحادیث عنه، والکتاب موضوع لا مریة فیه، وعلی ذلک علامات تدلّ علی ما ذکرناه، منها ما ذکر أنّ محمّد بن أبی بکر وعظ أباه عند الموت، ومنها أنّ الأئمّة ثلاثة عشر وغیر ذلک؛ وأسانید هذا الکتاب تختلف تارة بروایة عمر بن اذینة عن إبراهیم بن عمر الصّنعانی عن أبان بن أبی عیّاش عن سلیم، وتارة یُروی عن عمر عن أبان بلا واسطة.
والوجه عندی الحکم بتعدیل المشار إلیه، والتّوقف فی الفاسد من کتابه.
ابن الغضائری، الرِّجال،/ 31 (حرف السّین الرّقم «1» تسلسل 55)/ عنه: العلّامة
الحلّی، خلاصة الأقوال،/ 161- 163 (القسم الأوّل الفصل 7 فی السّین الباب 8)؛
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 374؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 3/ 375؛
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 293؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 52
وقال شه عند قوله: إنّ محمّد بن ... إلی آخره: إنّما کان ذلک من علامات وضعه، لأنّ محمّداً ولد فی حجّة الوداع، وکانت خلافة أبیه سنتین وأشهر، فلا یعقل وعظه أباه.
هذا، ولا وجه لتوقّفه فی الفاسد، بل فی الکتاب، لضعف السّند. وأمّا حکمه بتعدیله
__________________________________________________
(1)- کذا فی المصدر، والصّواب ذکر أمیرالمؤمنین علیه السلام بدله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1368
فلا یظهر له وجه أصلًا، ولا وافقه علیه غیره، انتهی «1».
وما وصل إلینا من نسخ هذا الکتاب إنّما فیه أنّ عبداللَّه بن عمر وعظ أباه عند الموت، وأنّ الأئمّة ثلاثة عشر مع النّبیّ صلی الله علیه و آله؛ وشی‌ء من ذلک لا یقتضی الوضع.
واعلم أنّ العلّامة ذکر فی آخر القسم الأوّل من صه عن قی سلیم بن قیس من أولیاء أمیر المؤمنین علیه السلام «2»، وهذا ربّما یدلّ علی عدالته، فتأمّل.
أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 3/ 375- 376
سلیم بن قیس الهلالیّ یُکنّی أبا صادق، له کتاب، أخبرنا به ابن أبی جید، عن [محمّد ابن الحسن] بن الولید، عن محمّد ابن أبی القاسم الملقّب بماجیلویه، عن محمّد بن علیّ الصّیرفیّ، عن حمّاد بن عیسی، [وعثمان بن عیسی] عن أبان بن أبی عیّاش، عنه. ورواه حمّاد بن عیسی، عن إبراهیم بن عمر الیمانی، عنه «3».
الطّوسی، الفهرست-/ 162 رقم 336/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 374
أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 3/ 376؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 293؛
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 52
وفی تعق: قوله: أسانید هذا الکتاب تختلف ... إلی آخره، لم نجد فیه ضرراً، وربّما یظهر من الکافی «4» والخصال «5» وست «6» وغیرها کثرة الطّرق، وتضعیف غض مرّ ما فیه مراراً.
__________________________________________________
(1)- تعلیقة الشّهید الثّانی علی الخلاصة: 41.
(2)- الخلاصة: 192، رجال البرقیّ: 4.
(3)- [زاده فی جامع الرّواة: ونحوه فی [جش] «مح». حمّاد بن عیسی، عن إبراهیم بن عثمان، عنه فی خطبة لأمیر المؤمنین علیه السلام بعد رسالة أبی جعفر علیه السلام إلی أبی سعید الخیبریّ فی کتاب الرّوضة].
(4)- الکافی 1: 444/ 4، وقد ذکر فیه ثلاثة طرق.
(5)- الخصال 1: 41/ 30، 51/ 63.
(6)- الفهرست: 162 رقم 336، وقد ذکر إلیه طریقین کما تقدّم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1369
وقوله: فلا یعقل، قال جدِّی: لایستبعد ذلک بأن یکون بتعلیم امّه أسماء بنت عمیس، انتهی «1». تأمّل فیه «2».
وقوله: لضعف السّند، ما فی الکافی والخصال أسناد متعدّدة صحیحة ومعتبرة، والظّاهر منهما أنّ روایتهما عن سلیم من کتابه وإسنادهما إلیه إلی ما رواه فیه، وهو الرّاجح؛ مضافاً إلی أنّ روایتهما عنه فی حدیث واحد تارة عن ابن اذینة عن أبان عنه، وأخری عن حمّاد عن إبراهیم بن عمر عن أبان عنه «3»، فتدبّر.
والظّاهر من روایتهما صحّة نسخة کتابه الّذی کان عندهما، کما یظهر من جش «4» وکش وست أیضاً، بل ربّما یظهر منهم صحّة نفس کتابه، سیّما من الکافی، فتأمّل. فلعلّ نسخة غض کانت سقیمة.
لکن فی هبّة اللَّه بن أحمد أنّ فی کتاب سلیم حدیث أنّ الأئمّة اثنا عشر من ولد أمیر المؤمنین علیه السلام «5»؛ فالظّاهر أنّ نسخته کانت مختلفة، فی بعضها أمیر المؤمنین علیه السلام وبعضها موضعه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، سهواً من القلم.
قال جدّی: بل فیه أنّ الأئمّة اثنا عشر من ولد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وهو علی التّغلیب، مع أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام کان بمنزلة أولاده کما أ نّه کان أخاه صلی الله علیه و آله، وأمثال هذه العبارة موجودة فی الکافی وغیره، انتهی «6».
علی أنّ کونهم اثنی عشر من ولد أمیر المؤمنین علیه السلام أیضاً علی التغلیب.
وبالجملة: مجرّد وجود ما یخالف بظاهره لا یقتضی الوضع، علی أنّ الوضع بهذا النّحو
__________________________________________________
(1)- روضة المتّقین: 14/ 371.
(2)- تأمّل فیه، لم ترد فی المصدر.
(3)- الخصال 2: 477/ 41، الکافی 1: 444/ 4.
(4)- رجال النجاشی: 8/ 4.
(5)- انظر رجال النّجاشی: 440/ 1185.
(6)- روضة المتّقین: 14/ 371.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1370
ربّما لا یخلو عن غرابة، فتأمّل.
وأمّا حکمه بتعدیله، فلعلّه بملاحظة ما مرّ عن ین وقی وعلیّ بن أحمد العقیقیّ وکش، ومرّ فی إبراهیم بن صالح جواب آخر، فتأمّل «1».
أقول: ما مرّ عن المیرزا من أنّ عبداللَّه بن عمر وعظ أباه، لا یخفی أنّ ابن عمر وإن کان مذکوراً فیه إلّاأنّ محمّداً هو الّذی وعظ أباه، وهو مذکور فی أواخر الکتاب المذکور فی مواضع عدیدة بفواصل قلیلة، «2» منها ما هذا لفظه: قال سلیم: فلقیت محمّد بن أبی بکر، فقلت: هل شهد موت أبیک غیر أخیک عبدالرّحمان وعائشة وعمر؟ وهل سمعوا منه ما سمعت؟ قال: سمعوا منه طرفا، فبکوا وقالوا: یهجر، فأمّا کلّ ما سمعت أنا فلا ...
إلی أن قال: ثمّ خرج- أی عمر- وخرج أخی لیتوضّأ للصّلاة، فأسمعنی من قوله ما لم یسمعوا، فقلت له لمّا خلوت به: یا أبة! قل لا إله إلّااللَّه، قال: لا أقولها أبداً ولا أقدر حتّی أدخل التّابوت، فلمّا ذکر التّابوت ظننت أ نّه یهجر ... إلی أن قال: ألصق خدِّی بالأرض، فألصقت خدّه بالأرض، فما زال یدعو بالویل والثّبور حتّی غمّضته، ثمّ دخل عمر- وقد غمّضته- فقال: هل قال بعدی شیئاً؟ فحدّثته، فقال: رحم اللَّه خلیفة رسول اللَّه- صلی الله علیه و آله-، وصلّی علیه، اکتمه فإنّ هذا هذیان، وأنتم أهل بیت معروف فی مرضکم الهذیان، فقالت عائشة: صدقت، وقالوا لی جمیعاً: لا یسمعنّ أحد منک هذا ...
إلی أن قال: قال سلیم: فلمّا قُتل محمّد بن أبی بکر بمصر وعزّینا أمیر المؤمنین علیه السلام، فحدّثته بما حدّثنی به محمّد، قال: صدق محمّد رحمه الله، أما إنّه شهید حیّ یرزق «3».
وأمّا کون الأئمّة ثلاثة عشر، فإنّی تصفّحت الکتاب من أوّله إلی آخره، فلم أجد
__________________________________________________
(1)- تعلیقة الوحید البهبهانی: 171.
(2)- [من هنا حکیناه عن المصدر: کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ].
(3)- [کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ، 2/ 820- 824 رقم 37 (ضمن الحدیث)/ عنه: أبوعلیّ الحائری، منتهی المقال، 3/ 379؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 54- 55].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1371
فیه، بل فی مواضع عدیدة أ نّهم اثنا عشر، وأحد عشر من ولد علیّ علیه السلام «1».
ولعلّ نسبة ذلک إلیه لما وجدوه فیه من مثل حدیث النّبیّ صلی الله علیه و آله: إنّ اللَّه نظر إلی أهل الأرض فاختارونی واختار علیّاً، فبعثنی رسولًا ونبیّاً ودلیلًا، وأوحی إلیّ أن أتّخذ علیّاً أخاً وولیّاً ووصیّاً وخلیفة فی امّتی بعدی، ألا إنّه ولیّ کلّ مؤمن بعدی، أ یّها النّاس! إنّ اللَّه نظر نظرة ثانیة، فاختار بعدنا اثنی عشر وصیّاً من أهل بیتی، فجعلهم خیار امّتی واحداً بعد واحد «2».
ومثل ما فیه أیضاً من حدیث الدّیرانیّ الّذی کان من حواری عیسی علیه السلام ومجیئه إلی علیّ علیه السلام بعد رجوعه من صفّین، وذکره أنّ عنده کتب عیسی علیه السلام بإملائه وخطّ أبیه، ومنها أنّ ثلاثة عشر رجلًا من ولد إسماعیل هم خیر خلق اللَّه وأحبّ مَنْ خلق اللَّه ... إلی أنْ قال: حتّی ینزل عیسی بن مریم علیه السلام علی آخرهم فیُصلِّی خلفه. «3»
فإن کان ما نسبوه إلی الکتاب لما فیه من أمثال هذین الحدیثین فهو اشتباه بلا اشتباه، لأنّ الحدیث الأوّل فیه بعدما مرّ هکذا: أوّل الأئمّة أخی علیّ، ثمّ ابنی الحسن، ثمّ ابنی الحسین، ثمّ تسعة من ولد الحسین؛ وفی الحدیث الثّانی بعدما ذکر بقلیل عند تعداد الثّلاثة عشر المذکورین هکذا: أحمد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وهو محمّد یاسین «4» ... إلی أن قال: ثمّ أخوه ووزیره وخلیفته وأحبّ من خلق اللَّه إلی اللَّه بعده، ابن عمّه علیّ بن أبی طالب علیه السلام ولیّ کلّ مؤمن بعده «5»، ثمّ أحد عشر رجلًا من ولده وولد ولده، أوّلهم شبّر والثّانی شبیر، وتسعة من ولد شبیر ... الحدیث.
__________________________________________________
(1)- کتاب سلیم بن قیس: 16، 64، 148.
(2)- کتاب سلیم بن قیس: 105 و 204، باختلاف یسیر.
(3)- کتاب سلیم بن قیس: 115.
(4)- فی المصدر: واسمه محمّد ویاسین.
(5)- فی المصدر: ثمّ أخوه صاحب اللّواء إلی یوم المحشر الأکبر، ووصیّه وخلیفته فی امّته، وأحبّ خلق اللَّه إلی اللَّه بعده، علیّ بن أبی طالب ولیّ کل مؤمن بعده ...
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1372
ثمّ اعلم أنّ أکثر الأحادیث الموجودة فی الکتاب المذکور موجود فی غیره من الکتب المعتبرة، کالتّوحید واصول الکافی والرّوضة وإکمال الدّین وغیرها، بل شذّ عدم وجود شی‌ء من أحادیثه فی غیره من الاصول المشهورة.
وفی أوّله علی ما فی نسختی هکذا: حدّثنی أبو طالب محمّد بن صبح بن رجاء بدمشق سنة أربع وثلاثین وثلاثمائة، قال: أخبرنی أبو عمرو عصمة بن أبی عصمة البخاریّ، قال: حدّثنا أبو بکر أحمد بن المنذر بن أحمد الصّنعانی بصنعاء شیخ صالح مأمون جار إسحاق بن إبراهیم الدّیری، قال: حدّثنا أبو بکر عبدالرّزّاق بن همّام بن نافع الصّنعانیّ الحمیریّ، قال: حدّثنا أبو عروة معمر بن راشد البصریّ، قال «1»: دعانی أبان بن أبی عیّاش. [إلی آخر الخبر. أنظر تنقیح المقال، ذکرتُ خبره مفصّلًا عن کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ].
وقال العلّامة المجلسی رحمه الله: کتاب سلیم بن قیس فی غایة الاشتهار، وقد طعن فیه جماعة، والحقّ أ نّه من الاصول المعتبرة «2»، انتهی.
ولا یخفی أنّ أصل طعنه من غضّ، وفیه ما مرّ مراراً، ولو حکمنا بالطّعن لطعنه لما سلم جلیل من الطّعن.
وقال المقدّس الصّالح فی شرح اصول الکافی: قال بعض المحدّثین من أصحابنا: هو صاحب أمیر المؤمنین علیه السلام ومن خواصّه، روی عن السّبطین والسّجّاد والباقر والصّادق علیهم السلام، وهو من الأولیاء. والحقّ فیه وفاقاً للعلّامة وغیره من وجوه الأصحاب تعدیله «3»، انتهی.
__________________________________________________
(1)- هذا السّند لم یرد فی نسختنا من الکتاب، وورد مکانه سنداً آخر ینتهی إلی عمر بن اذینة عن أبان.
(2)- البحار: 1/ 32.
وقال أیضاً فی البحار فی کتاب الغیبة: کیف یشک مؤمن فی حقیقة الأئمّة الأطهار فیما تواتر فیهم فی قریب من مائتی ألف حدیث صریح رواها نیف وأربعون من الثّقات العظام والعلماء الأعلام فی أزید من خمسین من مؤلّفاتهم؛ ثمّ عدّهم وذکر من جملتهم سلیم بن قیس الهلالیّ (منه قدّه).
(3)- شرح اصول الکافی: 2/ 374.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1373
وما ذکره عن بعض المحدّثین هو کلام السّیّد الدّاماد قدس سره فی الرّواشح «1».
وفی ب: سلیم بن قیس الهلالیّ صاحب الأحادیث، له کتاب «2».
وفی طس: تضمّن الکتاب ما یشهد بشکره «3».
وفی مختصر البصائر: کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ الّذی رواه عنه أبان بن أبی عیّاش وقرأ جمیعه علی سیِّدنا علیّ بن الحسین علیه السلام بحضور جماعة من أعیان الصّحابة- منهم أبو الطّفیل- فأقرّه علیه زین العابدین علیه السلام وقال: هذه أحادیثنا صحیحة «4»، انتهی.
وفی مشکا: ابن قیس، عنه إبراهیم بن عمر الیمانی، وأبان بن [أبی] عیّاش «5». «6»
__________________________________________________
(1)- الرّواشح السّماویة: ...
(2)- معالم العلماء: 58/ 390.
(3)- التّحریر الطّاوسی: 252/ 180.
(4)- مختصر بصائر الدّرجات: 40.
(5)- هدایة المحدّثین: 74، وما بین المعقوفین من المصدر.
(6)- سلیم بن قیس الهلالی العامری الکوفی، در فهرست کنیت او ابو صادق است، در خلاصه و برقی از جمله اولیای اصحاب امیرالمؤمنین است و شاید این وجه حکم به تعدیل او کند و نیز او را از اصحاب حسن و حسین و باقر علیهم السلام رقم کرده‌اند و از بعضی احادیث برمی‌آید که او مشکور است و سید علی بن احمد عقیقی گوید که حجاج خواست سلیم بن قیس را به قتل رساند؛ بگریخت و به ابان بن ابی عیاش پناه برد و ببود تا گاهی که مرگش فرا رسید. ابان را گفت: «ای برادرزاده! تو را بر من حقی است.»
و کتابی به او سپرد از احادیث رسول خدای صلی الله علیه و آله و کسی جز ابان بن ابی عیاش، از سلیم بن قیس حدیثی روایت نکرده و سند وی منتهی بدان کتاب است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 142
باب السّین من أسامی الرّواة [عن أمیر المؤمنین ...] سلیم بن قیس الهلالیّ.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 196
باب السّین من أسامی الرّواة عن الحسن بن علیّ علیهما السلام ... سلیم بن قیس الهلالیّ.
باب السّین من أسامی الرّواة عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام سلیم بن قیس الهلالیّ.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 206، 209
در «بحار الانوار» مرقوم است که اصحاب امیر المؤمنین را چهار مرتبت است [مرتبه سیم را شرطة الخمیس خوانند و ایشان آن کسانند که در جهاد، شرط بر مرگ خویش می‌کنند و بر مرگ خود بیعت می‌فرمایند و خلاصه ایشان ابوالرضا عبداللَّه‌بن یحیی الحضرمی و دیگر، سلیم بن قیس الهلالی و دیگر، عبیدة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1374
أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 3/ 374- 383
سلیم بن قیس الهلالیّ، له کتاب یکنّی أبا صادق، أخبرنی علیّ بن أحمد القمّی، حدّثنا محمّد بن الحسن بن الولید، حدّثنا محمّد بن أبی القاسم ماجیلویه، عن محمّد بن علیّ الصّیرفیّ، عن حمّاد بن عیسی وعثمان بن عیسی، قال حمّاد بن عیسی: وحدّثنا إبراهیم بن عمر الیمانی، عن سلیم بن قیس بالکتاب «ا ه».
النّجاشیّ، الرِّجال (ط ب)،/ 6 (فی أوائل کتابه قبل الشّروع فی الأبواب)/ عنه:
العلّامة الحلّی، خلاصة الأقوال،/ 161- 163 (القسم الأوّل الفصل 17 فی السّین
الباب 8)؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 293؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 52
[ثمّ ذکر کلام العلّامة الحلّی کما ذکرناه فی منتهی المقال] وذکر العلّامة فی آخر القسم الأوّل من الخلاصة نقلًا عن البرقیّ جماعة، قال: إنّهم من جملتهم سلیم بن الهلالیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 393
وقال الکشّی (وفی منتهی المقال بسند ضعیف) سلیم بن قیس الهلالیّ، حدّثنی محمّد ابن الحسن البرائی، حدّثنا الحسن بن علیّ بن کیسان، عن إسحاق بن إبراهیم بن عمر الیمانی، عن ابن اذینة، عن أبان بن أبی عیّاش، قال: هذا نسخة کتاب سلیم بن قیس العامری، ثمّ الهلالیّ رفعه إلی أبان بن أبی عیّاش، وقرأه وزعم أبان أ نّه قرأه علی علیّ ابن الحسین علیهما السلام. قال: صدق سلیم رحمة اللَّه علیه، هذا حدیث نعرفه.
__________________________________________________
- السلمانی المرادی العربی است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 244، 245
در کتب رجال مسطور است که وقتی حجاج‌بن یوسف ثقفی، سلیم‌بن قیس هلالی را که از شیعیان علی علیه السلام بود طلب نمود تا به قتل رساند، از دست او بگریخت و در فارس به ابان‌بن ابی‌عیاش پناه برد. ابان او را بداشت تا گاهی که مرگ سلیم فرا رسید. این وقت ابان را حاضر کرد و گفت: «ای برادر! حق تو بر من فراوان است و این وقت می‌روم.» و کتابی که با خود داشت ابان را سپرد و از پس او، ابان آن‌چه از سلیم نقل احادیث کند از کتاب اوست.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 247- 248
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1375
(وفی منتهی المقال وفیه أیضاً بسند ضعیف) محمّد بن الحسن، حدّثنا الحسن بن علیّ ابن کیسان، عن إسحاق بن إبراهیم، عن ابن اذینة، عن أبان بن أبی عیّاش، عن سلیم ابن قیس الهلالیّ: قلت لأمیرالمؤمنین علیه السلام: إنِّی سمعت من سلمان ومن المقداد ومن أبی ذرّ أشیاء فی تفسیر القرآن ومن الرّوایة عن النّبیّ صلی الله علیه و آله سمعت منک تصدیق ما سمعت منهم «1» ورأیت فی أیدی النّاس أشیاء کثیرة من تفسیر القرآن، ومن الأحادیث عن نبیّ اللَّه صلی الله علیه و آله أنتم تخالفونهم، وذکر الحدیث بطوله «1». قال أبان: فقدر لی بعد موت علیّ بن الحسین علیهما السلام إنِّی حججت، فلقیت أبا جعفر محمّد بن علیّ علیهما السلام، فحدّثت بهذا الحدیث کلّه لم أخط منه حرفاً، فاغرورقت عیناه، ثمّ قال: صدق سلیم، قد أتی أبی بعد قتل جدّی الحسین علیه السلام وأنا قاعد عنده، فحدّثه بهذا الحدیث بعینه، فقال له أبی: صدقت، قد حدّثنی أبی وعمِّی الحسن علیهما السلام بهذا الحدیث عن أمیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه وعلیهم، فقالا لک صدقت، قد حدّثک بذلک ونحن شهود، ثمّ حدّثناه إنّهما سمعا ذلک من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ ذکر الحدیث بتمامه.
الکشّی، اختیار معرفة الرِّجال، 1/ 321- 322 رقم 167/ عنه: أبو علیّ الحائری،
منتهی المقال، 3/ 376- 377؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 293؛ المامقانی، تنقیح
المقال، 2- 1/ 52
وفی الخلاصة، فی القسم الأوّل: سُلیم بضمّ السّین ابن قیس الهلالیّ، روی الکشّی أحادیث تشهد بشکره وصحّة کتابه، وفی الطّریق قول قال السّیّد علیّ بن أحمد العقیقیّ، وذکر کلامه الآتی إلی قوله بلا واسطة. وقال ابن الغضائریّ: وذکر کلامه الآتی، ثمّ قال:
والوجه عندی الحکم بتعدیل المشار إلیه والتّوقّف فی الفاسد من کتابه «ا ه».
وقال الشّهید الثّانی فیما علّقه بخطِّه علی الخلاصة علی قوله: وفی الطّریق قول فی الطّریق إبراهیم بن عمر الصّنعانیّ وأبان بن أبی عیّاش، وقد طعن فیهما ابن الغضائریّ
__________________________________________________
(1- 1) [منتهی المقال: إلی أن قال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1376
وضعفهما، ولا وجه للتّوقّف فی الفاسد، بل فی الکتاب لضعف سنده علی ما رأیت، وعلی التّنزّل کان ینبغی أن یقال: وردّ الفاسد منه والتّوقّف فی غیره، وأمّا حکمه بتعدیله فلا یظهر له وجه أصلًا، ولا وافقه علیه غیره وعلی قوله أنّ محمّد بن أبی بکر إلی آخره، إنّما کان ذلک من علامات وضعه، لأنّ محمّد بن أبی بکر ولد فی حجّة الوداع، وکانت خلافة أبیه سنتین وأشهراً، فلا یعقل وعظه إیّاه، وکتب إنّ آخر کلام ابن الغضائریّ قوله بلا واسطة، أی والباقی من کلام العقیقیّ «ا ه» وهنا مواقع للنّظر.
(أوّلًا) إنّ الشّیخ کما مرّ ذکره فی أصحاب علیّ والحسن والحسین والسّجّاد والباقر علیهم السلام ولم یذکره فی أصحاب الصّادق، ولو روی عنه لذکره فی أصحابه، وابن الغضائری لم یذکره فی أصحاب علیّ ولا الباقر علیهما السلام مع اتّفاق الجمیع علی ذکره فی أصحابهما، فیوشک أن یکون وقع خطأ من النّسّاخ فی النّقل.
(ثانیاً) إبراهیم بن عمر الصّنعانیّ، قد مرّ توثیقه فی ترجمته وابن الغضائریّ حاله فی الجرح معلوم، وهو المنشأ فی الصّنعانیّ وابن أبی عیّاش.
(ثالثاً) قوله لضعف سنده فی التّعلیقة ما فی الکافی والخصال أسانیده متعدّدة صحیحة ومعتبرة، والظّاهر منهما کون روایتهما عن سلیم من کتابه وإسنادهما إلیه ما رواه فیه وهو الرّاجح، مضافاً إلی أنّ روایتهما عنه فی حدیث واحد تارة عن ابن اذینة، عن أبان، عنه وأخری عن حمّاد، عن إبراهیم بن عمر، عن أبان، عنه، والظّاهر من روایتهما صحّة نسبة کتابه الّذی کان عندهما، کما یظهر من الکشّی والنّجاشی والفهرست أیضاً، بل ربّما یظهر صحّة نفس کتابه لا سیّما من الکافی.
(رابعاً) إنّ المترجم وإن لم یصرّح فیه بالتّوثیق إلّاأ نّه یکفی فیه عدّ البرقیّ إیّاه من أولیاء أمیر المؤمنین علیه السلام کما سیأتی، وکونه صاحب کتاب مشهور، وأ نّه السّبب فی هدایة أبان بن أبی عیّاش، وقول أبان: أ نّه کان شیخاً متعبّداً، له نور یعلوه، إلی غیر ذلک. ولا یلزم فی التّوثیق کونه بلفظ ثقة، بل یکفی استفادته من مجموع امور.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1377
(خامساً) قوله: إنّ محمّد بن أبی بکر إلی آخره، وإنّ الأئمّة ثلاثة عشر فی حاشیة النّقد. قال بعض الأفاضل: رأیت فیما وصل إلیّ من نسخة هذا الکتاب إنّ عبداللَّه بن عمر وعظ أباه عنه موته، وإنّ الأئمّة ثلاثة عشر من ولد إسماعیل وهم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله مع الأئمّة الاثنی عشر، ولا محذور فی أحد هذین «ا ه».
قال صاحب النّقد: وکأنّ هذه النّسخة موضوعة لأنّی رأیت فی عدّة مواضع إنّ فی هذا الکتاب إنّ الأئمّة اثنا عشر من ولد أمیرالمؤمنین، منها ما نقله النّجاشی عنه فی ترجمة هبّة اللَّه بن أحمد بن محمّد «ا ه».
وفی المنهج قد قدّمنا فی أبان أنّ ما وصل إلینا من نسخ هذا الکتاب إنّما فیه أنّ عبداللَّه ابن عمر وعظ أباه عند الموت، وإنّ الأئمّة ثلاثة عشر مع النّبیّ صلی الله علیه و آله، وشی‌ء من ذلک لا یقتضی الوضع «ا ه».
وفی التّعلیقة قوله: فلا یعقل إلی آخره، قال جدّی (المجلسی الأوّل): لا یستبعد ذلک بأن یکون بتعلیم امّه أسماء بنت عمیس، انتهی. قال: ولعلّ نسخة ابن الغضائریّ کانت سقیمة، لکن فی هبّة اللَّه بن أحمد أنّ فی کتاب سلیم حدیث إنّ الأئمّة اثنا عشر من ولد أمیر المؤمنین، فالظاهر أنّ نُسَخُهُ کانت مختلفة، فی بعضها أمیر المؤمنین وفی بعضها موضعه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سهواً من القلم. قال جدّی: بل فیه إنّ الأئمّة اثنا عشر من ولد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وهو علی التّغلیب مع أنّ أمیر المؤمنین کان بمنزلة أولاده، کما أ نّه کان أخاه وأمثال هذه العبارة موجودة فی الکافی وغیره «ا ه». قال علی أنّ کونهم اثنی عشر من ولد أمیر المؤمنین علیه السلام أیضاً علی التّغلیب، وبالجملة مجرّد وجود ما خالف بظاهره لایقتضی الوضع علی أنّ الوضع بهذا النّحو لا یخلو من غرابة، وأمّا حکمه بتعدیله، فلعلّه بملاحظة ما ذکر عن رجال البرقیّ.
وفی رجال أبی علیّ ما مرّ من أنّ عبداللَّه بن عمر دعاه أباه وهو مذکور فی أواخر الکتاب المذکور فی مواضع عدیدة بفواصل قلیلة. قال: وأمّا کون الأئمّة ثلاثة عشر،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1378
فإنِّی تصفّحت الکتاب من أوّله إلی آخره، فلم أجده فیه، بل فی مواضع عدیدة أ نّهم اثنا عشر، وأحد عشر من ولد علیّ علیه السلام، ولعلّ نسبة ذلک إلیه لما وجدوه فیه من مثل حدیث النّبیّ صلی الله علیه و آله. إنّ اللَّه نظر إلی أهل الأرض، فاختارنی واختار علیّاً، فبعثنی رسولًا ونبیّاً ودلیلًا، وأوحی إلیّ أن أتّخذ علیّاً أخاً ودلیلًا ووصیّاً وخلیفة فی امّتی بعدی، إلّاأ نّه ولیّ کلّ مؤمن بعدی. أ یّها النّاس! إنّ اللَّه نظر نظرة ثانیة، فاختار بعدنا اثنی عشر وصیّاً من أهل بیتی، فجعلهم خیار امّتی واحداً بعد واحد (فجعل الاثنی عشر بعده وبعد علیّ مقتضاه إنّهم غیر علیّ).
ومثل ما فیه من حدیث الدّیرانی الّذی کان من حواری عیسی ومجیئه إلی علیّ علیه السلام بعد رجوعه من صفّین، وذکر أنّ عنده کتب عیسی، وفیها أنّ ثلاثة عشر رجلًا من ولد إسماعیل هم خیر خلق اللَّه- إلی أن قال-: حتّی ینزل عیسی بن مریم علی آخرهم، فیصلّی خلفه، فإن کان ما نسبوه إلی الکتاب لما فیه من مثل هذین الحدیثین فهو اشتباه، لأنّ الحدیث الأوّل فیه بعدما مرّ هکذا: أوّل الأئمّة أخی علیّ، ثمّ ابنی الحسن، ثمّ ابنی الحسین، ثمّ تسعة من ولد الحسین.
وفی الحدیث الثّانی عند تعداد الثّلاثة عشر المذکورین هکذا: أحمد رسول اللَّه وهو محمّد، ثمّ أخوه ووزیره وخلیفته وأحبّ من خلق اللَّه إلی اللَّه بعده ابن عمّه علیّ بن أبی طالب، ثمّ أحد عشر رجلًا من ولده وولد ولده، الحدیث.
(سادساً) قوله: أسانید هذا الکتاب تختلف إلی آخره. فی التّعلیقة لم نجد فیه ضرراً، وربّما یظهر من الکافی والخصال والفهرست وغیرها کثرة الطّرق.
التمییز
فی مشترکات الطّریحی والکاظمی یمکن معرفة سلیم أ نّه ابن قیس بروایة إبراهیم بن عمر الیمانی وأبان بن أبی عیّاش، عنه وعن جامع الرّواة أ نّه زاد روایة حمّاد بن عیسی عن إبراهیم بن عثمان عنه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 293- 294
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1379
ما فی الکشّی وإلی ذلک أشار ابن طاوس بقوله فی التّحریر الطّاوسیّ: سلیم بن قیس، تضمّن الکتاب ما یشهد بشکره وصحّة کتابه والطّریق غیر معتبر فیه إبراهیم بن عمر الصّنعانی وأبان بن أبی عیّاش، طعن فیهما ابن الغضائریّ. وروی شی‌ء من ذلک أیضاً فیه عیّاش المذکور، وقد سلف الطّعن فیه فی حرف الهمزة، انتهی.
وأنت خبیر بما فیه، فإنّ إبراهیم بن عمر الصّنعانی قد أوضحنا حاله وأ نّه ثقة، وأمّا ابن عیّاش فقد رجّحنا کونه إمامیّاً ممدوحاً، وکون خبره حسناً والحسنة حجّة علی الأظهر.
فظهر أنّ الرّجل مشکور، وأنّ کتابه صحیح، ولکن ابن الغضائریّ علی عادته المردودة ناقش فیه، وفی کتابه حیث. قال رحمه الله: [ثمّ ذکر کلام ابن الغضائری کما ذکرناه].
وأقول: أنّ ظاهره انحصار المستنکر ممّا فی الکتاب فی الفقرتین، وإلّا لذکر غیرهما.
والوجه فی وضع کون الأئمّة علیهم السلام ثلاثة عشر واضح کنار علی علم.
وأمّا فی کون وعظ محمّد بن أبی بکر أباه عند موته فهو أ نّه ولد فی حجّة الوداع، وکان عمره عند موت أبیه دون الثّلاث سنین، لأنّ من حجّة الوداع إلی وفات النّبیّ صلی الله علیه و آله عدّة أشهر.
وزمان خلافة أبی بکر المغصوبة سنتان وأربعة أو ستّة أشهر، فیکون المجموع دون الثّلاث سنین، فکیف یعقل وعظ إیّاه عند موته.
وأجیب عن ذلک بإمکان کون ذلک بتلقین امّه أسماء بنت عمیس.
مضافاً إلی أنّ کون عمر محمّد عند موت أبیه دون الثّلاث سنین، وکون ولادته فی حجّة الوداع غیر قطعیّ حتّی یرد به مثل هذا الکتاب المعتبر. وذکر الفاضل التّفرشی فی حاشیة علی النّقد منه ما یکون جواباً عن الوضع فی الفقرتین جمیعاً، حیث قال ما نصّه:
قال بعض الأفاضل: رأیت فیما وصل إلیّ من نسخة هذا الکتاب أنّ عبداللَّه بن عمر وعظ أباه عند موته، وأنّ الأئمّة ثلاثة عشر من ولد إسماعیل وهم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله مع الأئمّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1380
الاثنی عشر، ولا محذور فی أحد هذین، انتهی.
وإنِّی لم أجد فی جمیع ما وصل إلیّ من نسخ هذا الکتاب إلّاکما نقل هذا الفاضل، والصّدق مبیّن فی وجه أحادیث هذا الکتاب من أوّله إلی آخره. فکان ما نقل ابن الغضائریّ محمول علی الاشتباه.
انتهی ما فی حاشیة النّقد، وعلیه فقد ارتفعت شهادة الفقرتین علی الوضع، وأمّا ما ذکره النّجاشی فی ترجمة عبداللَّه بن أحمد الکاتب من أ نّه کان یحضر مجلس أبی الحسن ابن شیبة العلویّ الزّیدیّ المذهب، فیعمل له کتاباً، وذکر أنّ الأئمّة ثلاثة عشر مع زید بن علیّ بن الحسین، واحتجّ بحدیث سلیم بن قیس الهلالیّ أنّ الأئمّة ثلاثة عشر من ولد أمیر المؤمنین علیه السلام إلی آخره، فلا شهادة فیه علی کون کتاب سلیم بن قیس مشتملًا علی ما نسبه إلیه هبّة اللَّه. ولعلّ فی کتاب سلیم الأئمّة ثلاثة عشر من ولد إسماعیل، فأبدل هبّة اللَّه إسماعیل بأمیرالمؤمنین علیه السلام، ونسب الکلمة المصحّفة إلی کتاب سلیم بن قیس، فیکون ذلک علامة وضع کتاب أبی الحسن بن شیبة الّذی عمله هبّة اللَّه لا کتاب سلیم ابن قیس.
وربّما حکی عن الفاضل التّقیّ المجلسی قدس سره دفع ما استشهد به ابن الغضائریّ ثانیاً لکون الکتاب موضوعاً بأ نّه روی النّعمانی فی کتاب الغیبة أحادیث کثیرة فی أنّ الأئمّة اثنی عشر. أمّا ما بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله من کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ، ثمّ ذکر أنّ کتابه أصل من الأصول الّتی رواها أهل العلم وحملة حدیث أهل البیت علیهم السلام وأقدمها، لأنّ جمیع ما اشتمل هذا الأصل إنّما هو عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأمیر المؤمنین علیه السلام والمقداد وأبی ذرّ وسلمان الفارسیّ ومن جری مجراهم ممّن شهد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأمیر المؤمنین علیه السلام وسمع منهما، فهو من الأصول الّتی ترجع إلیها الشّیعة ویعول علیها، وإنّما أوردنا بعض ما اشتمل علیه الکتاب، انتهی- یعنی کلام النّعمانی-.
ثمّ قال المجلسی: وأنت خبیر بأنّ ابن الغضائریّ لم یکن له معرفة بفحول أصحابنا وبجرحهم، وکفی باعتماد الصّدوقین الکلینی والصّدوق ابن بابویه علیه، ولا یعتمد فی قبالهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1381
علی قوله، مع أنّ أصحاب الرّجال لم یذکروه بخیر ولا مدحوه، فکیف بالتّوثیق؟ وهذا الأصل عندی ومتنه دلیل صحّته، انتهی کلام المجلسی.
وإن شئت أن یزداد لک کلام ابن الغضائریّ اشتباهاً وسقوطاً نقلنا لک شطراً من عبارة النّعمانی فی الغیبة، عند ذکره عدد الأئمّة علیهم السلام، قال: ومن کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ، ثمّ ساق السّند إلی أبان بن أبی عیّاش، عن سلیم بن قیس الهلالیّ- إلی أن قال-:
قال علیّ علیه السلام: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: أیّها النّاس! إنّ اللَّه مولای وأنا مولی المؤمنین، وأنا أولی بهم من أنفسهم، ومن کنت مولاه فهذا علیّ مولاه، وال اللَّه من والاه، وعادی اللَّه من عاداه. وقال: علیّ أخی ووصیّی ووزیری ووارثی وخلیفتی فی امّتی، ولیّ کلّ مؤمن بعدی وأحد عشر من ولدی أوّلهم ابنی حسن، ثمّ ابنی حسین، ثمّ تسعة من ولد حسین، واحداً بعد واحد.
ثمّ قال بعد کلام طویل، فقال علیّ علیه السلام: أتعلمون أنّ اللَّه أنزل فی سورة الحجّ:
«یا أ یّها الّذین آمنوا ارکعوا واسجدوا واعبدوا ربّکم» الآیة، إلی أن قال: فقال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: عنی اللَّه بذلک ثلاثة عشر إنساناً: أنا وأخی علیّاً وأحد عشر من ولده، الحدیث.
ولا یبعد أن تکون هذه العبارة هی الّتی أوقعت ابن الغضائریّ فی الاشتباه المزبور، وهی کما تری غیر دالّة علی ما نقله، بل ناصّةً علی خلافه، ثمّ إنّ النّعمانی ساق سند خبر آخر إلی أبان بن أبی عیّاش، عن سلیم بن قیس الهلالیّ، قال: لمّا أقبلنا من صفّین مع أمیر المؤمنین علیه السلام، نزل قریب دیر نصرانیّ، فسلّم علیه، ثمّ قال: إنّی من حواریّ عیسی‌علیه السلام، وکان أفضل حواریّ عیسی الاثنی عشر وأحبّهم إلیه وآثرهم عنده، وأنّ عیسی أوصی إلیه ودفع إلیه کتبه وعلمه وحکمته، فلم یزل أهل هذا البیت علی دینه متمسّکین بملّته، لم یکفروا ولم یرتدّوا ولم یغیّروا، وتلک الکتب عندی إملاء عیسی بن مریم، وخطّ أبینا بیده، فیها کلّ شی‌ء یفعل النّاس من بعده، وکلّ ملک ملک، وإنّ اللَّه یبعث رجلًا من العرب من ولد إسماعیل بن إبراهیم خلیل اللَّه من أرض یقال لها تهامة من قریة یقال لها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1382
مکّة، یقال له أحمد، له اثنا عشر اسماً، وذکر شیعته ومولده ومهاجرته ومن یقاتله ومن ینصره ومن یعادیه وما یعیش وما تلقی امته بعد الهلاک، وینزل عیسی بن مریم من السّماء وفی ذلک الکتاب ثلاثة عشر رجلًا من ولد إسماعیل بن إبراهیم خلیل اللَّه من خیر خلق اللَّه.
وهذا الحدیث ممّا یدلّ علی اشتباه ابن الغضائریّ دلالة ظاهرة نافیة للأشکال الّذی‌أورده، سالبة الشّبهة عن کتاب سلیم بن قیس.
ویزداد ذلک وضوحاً بدعوی النّعمانی الإجماع علی الاعتماد علی هذا الکتاب، حیث قال بعد نقل الأخبار المذکورة وغیرها ما نصّه: ولیس بین جمیع الشّیعة ممّن حمل العلم، ورواه عن الأئمّة علیهم السلام خلاف فی کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ أصله من أکبر کتب الأصول الّتی رواها أهل العلم وحملة حدیث أهل البیت علیهم السلام وأقدمها، لأنّ جمیع ما اشتمل علیه هذا الأصل إنّما هو عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأمیر المؤمنین علیه السلام وسلمان والمقداد وأبی ذرّ ومن جری مجراهم ممّن شهد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأمیر المؤمنین علیه السلام، وسمع منهما، وهو من الأصول الّتی یرجع إلیها ویعوّل علیها. وإنّما أوردنا بعض ما اشتمل علیه من وصف رسول اللَّه صلی الله علیه و آله والأئمّة الاثنی عشر، ودلالته علیه، وتکریر عدّتهم، وقوله علیه السلام:
إنّ الأئمّة من ولد الحسین علیه السلام تاسعهم قائمهم وظاهرهم وباطنهم وأفضلهم.
ونقل الدّیلمیّ أیضاً فی إرشاده ما یعضده قال فیه: قال علیه السلام: یا سلیم! إنِّی وأوصیائی أحد عشر رجلًا من ولدی أئمّة هدی، مهدیّون محدّثون. فقلت: یا أمیر المؤمنین علیه السلام! ومَنْ هم؟ قال علیه السلام: ابنیّ الحسن والحسین علیهما السلام، ثمّ ابنی هذا- وأخذ بید علیّ بن الحسین علیه السلام وهو رضیع- ثمّ ثمانیة من ولده واحداً بعد واحد، وهم الّذین أقسم اللَّه بهم فقال:
«ووالد وما ولد» یعنی هؤلاء الأحد عشر، انتهی.
وقال فی الوسائل: وما وصل إلینا من نسخة لیس فیها شی‌ء فاسد ولا شی‌ء ممّا أستدلّ به علی الوضع، ولعلّ الموضوع الفاسد غیره، ولذلک لم یشتهر ولم یصل إلینا، ثمّ نقل کلام النّعمانیّ الّذی نقلناه من نفی الخلاف فیه بعد ذکر إسناد الکتاب إلی سلیم. قال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1383
قال الشّیخ أبو جعفر: وأخبرنا أبو عبداللَّه الحسین بن عبیداللَّه الغضائریّ، قال: أخبرنا أبو محمّد هارون بن موسی بن أحمد التّلعکبریّ، قال: أخبرنا علیّ بن همّام بن سهیل، قال: أخبرنا أبو عبداللَّه بن جعفر الحمیری، عن یعقوب بن یزید، ومحمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، وأحمد بن محمّد بن عیسی، عن محمّد بن أبی عمیر، «1» [عن عمر بن اذینة، عن أبان بن أبی عیّاش، عن سلیم بن قیس الهلالیّ، قال عمر بن اذینة: دعانی ابن أبی عیّاش [قبل موته بنحو شهر]، فقال لی: رأیت البارحة رؤیاً إنِّی لخلیق أن أموت سریعاً، إنِّی رأیتک الغداة ففرحت بک، إنِّی رأیت اللّیلة سلیم بن قیس الهلالیّ، فقال لی: یا أبان! إنّک میِّت فی أیّامک هذه، فاتّق اللَّه فی ودیعتی ولا تضیّعها، وفِ لی بما ضمنت من کتمانک ولا تضیّعها إلّاعند رجل من شیعة علیّ علیه السلام، له دین وحسب. فلمّا بصرت بک الغداة، فرحت برؤیتک وذکرت رؤیا سلیم بن قیس، لما قدم الحجّاج العراق سأل عن سلیم بن قیس، فهرب منه، فوقع إلینا بالنّوبَندجان «2» متواریاً، فنزل معنا فی الدّار، فلم أر رجلًا کان أشدّ إجلالًا لنفسه، ولا أشدّ اجتهاداً ولا أطول حزناً منه ولا أشدّ خمولًا لنفسه ولا أشدّ بغضاً للشّهرة نفسه منه، وأنا یومئذ ابن أربع عشر سنة، وقد قرأت القرآن، وکنت أسأله فیحدِّثنی عن أهل بدر. فسمعت منه أحادیث کثیرة عن عمر بن أبی سلمة ابن امّ سلمة زوجة النّبیّ صلی الله علیه و آله، وعن معاذ بن جبل، وعن سلمان الفارسیّ، وعن علیّ، وعن أبی ذرّ والمقداد وعمّار والبرّاء بن عازب، ثمّ استکتمنیها ولم یأخذ علیّ فیها یمیناً، فلم ألبث أن حضرته الوفاة. فدعانی، فخلا بی وقال: یا أبان! قد جاورتک، فلم أر منک إلّاما أحبّ، وإنّ عندی کتباً سمعتها عن الثّقات وکتبتها بیدی، فیها أحادیث لا أحبّ أن تظهر للنّاس، لأنّ النّاس ینکرونها ویُعَظِّمونها، وهی حقّ أخذتها من أهل الحقّ والفقه والصّدق والبرّ. عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وسلمان الفارسیّ وأبی ذرّ الغفاریّ والمقداد، ولیس منها حدیث أسمعه من أحد إلّاسألت عنه الآخر حتّی اجتمعوا
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکیناه عن المصدر: کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ].
(2)- [کانت مدینة کبیرة بأرض فارس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1384
علیه جمیعاً، وأشیاء بعدما سمعتها من غیرهم من أهل الحقّ، وإنِّی هممت حین مرضت أن أحرقها، فتاثمت من ذلک وقطعت به، فإن جعلت لی عهد اللَّه ومیثاقه أن لا تخبر بها أحداً ما دمت حیّاً، ولا تحدّث بشی‌ء منها بعد موتی إلّامن تثق به کثقتک بنفسک، وإن حدث بک حدث أن تدفعها إلی مَنْ تثق به من شیعة علیّ علیه السلام ممّن له دین وحسب.
فضمنت له ذلک، فدفعها إلیّ وقرأها کلّها علیَّ، فلم یلبث سلیم أن هلک رحمه الله. فنظرت فیها بعده، وقطعت بها وأعظمتها واستصحبتها، لأنّ فیها هلاک جمیع امّة محمّد صلی الله علیه و آله من المهاجرین والأنصار والتّابعین غیر علیّ بن أبی طالب علیه السلام وأهل بیته وشیعته، فکان أوّل مَنْ لقیت بعد قدومی البصرة الحسن بن أبی الحسن البصریّ وهو یومئذ متوار من الحجّاج، والحسن یومئذ من شیعة علیّ علیه السلام من مفرطیهم، نادم، یتلهّف علی ما فاته من نصرة علیّ علیه السلام، والقتال معه یوم الجمل، فخلوت به فی شرقیّ دار أبی خلیفة الحجّاج ابن أبی عتاب، فعرضتها علیه، فبکی، ثمّ قال: ما فی أحادیثه شی‌ء إلّاحقّ قد سمعته من الثّقات من شیعة علیّ علیه السلام وغیرهم.
قال أبان: فحججت من عامی ذلک، فدخلت علی علیّ بن الحسین علیه السلام وعنده أبو الطّفیل عامر بن واثلة صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وکان من خیار أصحاب علیّ علیه السلام، ولقیت عنده عمر بن امّ سلمة زوجة النّبیّ صلی الله علیه و آله، فعرضته علیه علی أبی الطّفیل وعرضت علی علیّ بن الحسین علیه السلام ذلک، أجمع ثلاثة أیّام، کلّ یوم إلی اللّیل ویغدو علیه عمر وعامر، فقرأته علیه ثلاثة أیّام، فقال لی: صدق سلیم رحمه الله، هذا حدیثنا کلّه. فعرفه، وقال أبو الطّفیل وعمر ابن امّ سلمة: ما فیه حدیث إلّاوقد سمعناه من علیّ بن أبی طالب علیه السلام ومن سلمان ومن أبی ذرّ ومن المقداد [...]. قال عمر بن اذینة: ثمّ دفع إلیّ أبان کتب سلیم بن قیس الهلالیّ، ولم یلبث أبان بعد ذلک إلّاشهراً حتّی مات، فهذه نسخة کتاب سلیم بن قیس العامری دفعه إلی أبان ابن أبی عیّاش، وقرأه علیَّ وذکر أبان أ نّه قرأه علی علیّ بن الحسین علیهما السلام. فقال: صدق سلیم، هذا حدیثنا، نعرفُهُ] «1».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکیناه عن المصدر (کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ)، 2/ 557- 564 (مفتح کتاب سلیم)/ عنه: أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 3/ 381- 382؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 53- 54].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1385
انتهی ما فی البحار، وقد تحقّق ممّا ذکرنا کلّه وتلخّص إنّ کتاب سلیم بن قیس فی غایة الاعتبار، وإنّ ما استشهد به علی کونه موضوعاً قد عرفت فساده.
ولو تنزّلنا عن جمیع ما مرّ، نقول: إنّ وجود فقرة أو فقرتین فی کتاب یخالف ظاهرهما الحقّ لا یجوز کون الکتاب موضوعاً بعد احتمال تصحیف أو تحریف سهواً من النّسّاخ، أو نحو ذلک، کیف وفی الکتاب والسّنّة ما لا یحصی من أمثال ذلک کثرة؟ فاللّازم الالتزام بصحّة الکتاب والسّهو فی فقرة أو فقرتین إن کانتا بل أرسل المجلسی فی حقّ الکتاب ما ینبغی نقله، قال: وجدتُ نسخة قدیمة من کتاب سلیم بن قیس بروایتین بینهما اختلاف یسیر، وکتب فی آخر: أحداهما: تمّ کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ بحمد اللَّه وعونه، غرّة ربیع الآخر من سنة تسع وستّمائة، کتبه أبو محمّد الرّمّانی حامداً للَّهِ مُصلیّاً علی رسوله صلی الله علیه و آله، ثمّ کتب هذه الرّوایة، روی عن الصّادق أ نّه قال: مَنْ لم یکن عنده من شیعتنا ومحبِّینا کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ، فلیس عنده من أمرنا شی‌ء ولا یعلم من أسبابنا شیئاً، وهو أبجد الشّیعة وهو سرّ من أسرار آل محمّد، کذا بخطِّه رحمه الله.
انتهی ما أرسله المجلسی، وقد تبیّن ممّا ذکرنا کلّه سقوط جملة من کلمات الأعلام، فمنها کلام ابن الغضائریّ المتقدِّم، ومنها قول الشّیخ المفید رحمه الله فی شرح اعتقادات ابن بابویه.
أمّا ما تعلّق به أبو جعفر من حدیث سلیم الّذی رجع فیه إلی الکتاب المضاف إلیه بروایة أبان بن أبی عیّاش فالمعنی فیه غیر صحیح، غیر أنّ هذا الکتاب غیر موثوق به ولا یجوز العمل علی أکثره، وقد حصل فیه تخلیط وتدلیس، فینبغی للمتدّین أن یجتنب العمل بکلّ ما فیه، ولا یعول علی جملته والتّقلید لروایته، انتهی.
ومنها سکوت ابن داود علی وضع کتابه بعد نقله عن ابن الغضائریّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1386
ومنها توقّف العلّامة فی الخلاصة فی الفاسد من کتابه، فإنّ فیه تسلیمه وجود الفاسد فیه لا وجه له بعدما سمعت، وأمّا انحصار روایته فی أبان بن أبی عیّاش، فیظهر وجهه ممّا مرّ، وبه صرّح السّیّد أحمد العقیقیّ رحمه الله أیضاً، حیث قال فیما حکی عنه فی الخلاصة ما نصّه: [ثمّ ذکر کلام العلّامة الحلّی کما ذکرناه].
وقد وقفت بعد أشهر علی تصریح ابن النّدیم أیضاً فی فهرسته بنحو ذلک، قال محمّد ابن إسحاق: من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام سلیم بن قیس الهلالیّ، وکان هارباً من الحجّاج، لأنّه طلبه لیقتله، فلجأ إلی أبان بن أبی عیّاش، فأواه. فلمّا حضرته الوفاة، قال لأبان: إنّ لک علیَّ حقّاً، وقد حضرتنی الوفاة، یا ابن أخی! إنّه کان من أمر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کیت وکیت، وأعطاه کتاباً وهو کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ المشهور، رواه عنه أبان بن عیّاش، لم یروه عنه غیره. وقال أبان فی حدیثه: وکان سلیم «1» شیخاً له نور یعلوه، وأوّل کتاب ظهر للشّیعة کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ، رواه أبان بن أبی عیّاش، لم یروه غیره «2».
هذا کلّه هو الکلام فی صحّة کتابه، وعدم کونه موضوعاً.
وأمّا الرّجل نفسه فلا شبهة فی کونه صاحب أمیر المؤمنین علیه السلام ومن خواصّه، روی عنه وعن السّبطین والسّجّاد والباقر والصّادق علیهم السلام، وهو من الأولیاء المتنسِّکین، والعلماء المشهورین بین العامّة والخاصّة، وظاهر أهل الرّجال أ نّه ثقة معتمد علیه ضرورة أنّ قصر ابن الغضائریّ وغیره ممّن شاء المنع من العمل بروایته علی المناقشة فی کتابه خاصّة، ونسبة الوضع إلی أبان بن أبی عیّاش یکشف عن کون وثاقة سلیم مسلّمة، وأ نّه منزّه من کلّ شین.
ولقد أجاد العلّامة رحمه الله، حیث عدّلهُ فی الخلاصة بقوله: والوجه عندی الحکم بتعدیل
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: قیس].
(2)- [کتاب الفهرست للنّدیم،/ 275].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1387
المشار إلیه والتّوقّف فی الفاسد من کتابه، انتهی.
فإنّ ظاهره وقوفه علی التّعدیل من غیر العلّامة أیضاً، فلا وجه لاعتراض الشّهید الثّانی رحمه الله علی العلّامة بقوله: وأمّا حکمه بتعدیله، فلا یظهر له وجه أصلًا، ولا وافقه علیه غیره، انتهی.
فإنّ فیه أوّلًا: أنّ تعدیله ظاهر کلّ من ناقش فی کتابه بنسبة الوضع إلی أبان، أو بعدم ثبوت وثاقة أبان من دون غمز فیه نفسه،
وثانیاً: أنّ ما ذکرناه من الشّواهد علی عدالته کافیة فی تعدیل العلّامة رحمه الله إیّاه، وعدم موافقة أحد غیر قادح بعد عدم مخالفة أحد فیه وعدم صدور غمز من أحد فیه، وکونه من أساطین أهل الخبرة، فإنّ المجتهد فی الفنّ قد یوثق من لم یوثّقوه، وقد یقف علی ما لم یقفوا علیه، وقد یطمئنّ بوثاقه الرّجل من عدّ الشّیخ فی باب أصحاب السّجّاد إیّاه صاحب أمیر المؤمنین علیه السلام، وجعل البرقیّ إیّاه من أولیائه علیهم السلام وغیر ذلک ممّا لا یخفی علی أهل الفنّ، وممّن یستفاد منه توثیقه الفاضل المجلسی رحمه الله فی البحار فی کتاب الغیبة، حیث قال:
کیف یشکّ مؤمن بحقیقة الأئمّة الأطهار علیهم السلام فیما تواتر عنهم فی قریب من مأتی ألف حدیث صریح رواها نیّف وأربعون من الثّقات العظام والعلماء الأعلام فی أزید من خمسین من مؤلّفاتهم، ثمّ عدّهم وذکر من جملتهم سلیم بن قیس الهلالیّ، فلاحظ.
ثمّ لا یخفی علیک أ نّه بعد ثبوت عدالة سلیم بما ذکر یکون تسلیمه الکتاب إلی أبان ابن أبی عیّاش توثیقاً له، فیکون حجّة، ویکون طریق الکتاب أیضاً صحیحاً، ویسقط حدیث قول الشّهید الثّانی رحمه الله معترضاً علی العلّامة رحمه الله لا وجه للتّوقّف فی الفاسد، بل فی الکتاب لضعف سنده علی ما رأیت، وعلی التّنزّل کان ینبغی أن یقول. وردّ الفاسد منه والتّوقّف فی غیره، انتهی.
وجه السّقوط أ نّه بعد إحراز وثاقة أبان بن أبی عیّاش باستیثاق سلیم إیّاه زال الضّعف المتوهّم فی سند الکتاب، وسقط بذلک الاعتراض، ویزیده سقوطاً عدم انحصار الطّریق
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1388
فی هذا الّذی استضعفه الشّهید الثّانی رحمه الله، بل یظهر من الکافی والخصال والفهرست وغیرها کثرة الطّرق إلیه، کما نبّه علیه المولی الوحید رحمه الله، وقال أیضاً أنّ فی الکافی والخصال أسناد متعدّدة صحیحة ومعتبرة، والظّاهر منهما أنّ روایتهما عن سلیم من کتابه وإسنادهما إلیه إلی ما رواه فیه وهو الرّاجح.
مضافاً إلی أنّ روایتهما عنه فی حدیث واحد، تارة عن ابن اذینة، عن أبان، عنه، وتارة عن حمّاد بن عیسی، عن إبراهیم بن عمر، عن أبان، عنه. والظّاهر من روایتهما صحّة نسخة کتابه الّذی کان عندهما کما یظهر من الکشّی والنّجاشی والفهرست أیضاً، بل ربّما یظهر منهم صحّة نفس کتابه، سیّما من الکافی التمیّز میّزه فی المشترکاتین به روایة إبراهیم بن عمر الیمانی وأبان بن أبی عیّاش عنه. وزاد فی جامع الرّواة روایة حمّاد بن عیسی، عن إبراهیم بن عثمان، عنه.
ومناقشة بعض القاصرین فی ذلک بأنّ إبراهیم هذا هو أبو أیّوب الخزّاز الثّقة، الّذی هو من أصحاب الصّادق علیه السلام، فکیف یروی عن سلیم؟ مدفوعةٌ بأنّ سلیمان أیضاً روی عن الصّادق علیه السلام، فدرک أبی أیّوب إیّاه ممکن، فلا مانع من روایته عنه.
تذییل: حیث قد نبّهنا فی أثناء الکلام علی أنّ ولادة محمّد بن أبی بکر فی حجّة الوداع، وکون عمره عند موت أبیه أبی بکر دون الثّلاث سنین غیر مقطوع به، وأمکن أن یکون هو الّذی وعظ أباه عند موته دون أخیه عبداللَّه، ولم یثبت لذلک کون وعظ محمّد أباه موضوعاً، أحببت أن أنقل وعظه حتّی یستغنی مراجع کتابنا هذا عن مراجعة کتاب آخر إن أحبّ العثور علی کیفیّة وعظه إیّاه فی أواخر الکتاب المذکور فی مواضع عدیدة بفواصل قلیلة علی ما حکی، فمنها ما هذا لفظه: قال سلیم: فلقیت محمّد بن أبی بکر، [ثمّ ذکر کلام سلیم کما ذکرناه فی منتهی المقال، عن کتاب سلیم بن قیس الهلالیّ].
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 52- 54
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1389

122/ 152- سلیمان بن ربیعة الأسدی‌

قُتل من بنی أسد بن خزیمة [...] سلیمان بن ربیعة.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 152/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 121

123/ 153- سلیمان بن سلیمان الأزدی‌

ذکره فی زیارة أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی زیارة الأربعین‌

السّلام علی سلیمان «1» بن سلیمان الأزدیّ.
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 296
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179
سلیمان بن سلیمان الأزدیّ. لیس فی کتب أهل السّیر والرّجال والتّراجم له اسم، وإنّما ذکر اسمه فقط فی الزّیارة الرّجبیّة: السّلام علی سلیمان بن سلیمان الأزدیّ. «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 152

- سلیمان بن عوف الحضرمیّ «3»

اشاره

ذکره فی الزّیارة الرّجبیّة، ولکن أ نّه لعنة اللَّه علیه قاتل سلیمان مولی الحسین علیه السلام. «4»

124/ 154- سلیمان بن کثیر

ذکره فی زیارة أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی زیارة الأربعین‌

__________________________________________________
(1)- [المزار: سلمان].
(2)- سلیمان بن سلیمان ازدی. نام او در «رجبیه» آمده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 115
(3)- [أنظر: سلیمان رقم 119/ 149].
(4)- [فی مصباح الزّائر والبحار: عون، وذکره ابن طاوس فی الإقبال (ط حجری)،/ 714، 3/ 345؛ مصباح الزّائر،/ 296/ عنه المجلسی، البحار، 98/ 340؛ الشّهید الأوّل، المزار،/ 179].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1390
السّلام علی سلیمان بن کثیر. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 298
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180
سلیمان بن کثیر: لیس فی کتب أهل السّیر والرّجال والتّراجم له اسم، وإنّما ذکر اسمه:
السّلام علی سلیمان بن کثیر. «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 152

125/ 155- سلیمان مولی الحسین علیه السلام قُتل بکربلاء

میزاته العائلیّة واستشهاده‌

وقُتل سلیمان، مولی الحسین بن علیّ «3»، قتله سلیمان بن عوف الحضرمیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 152/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
وسلیمان مولی الحسین بن علیّ، قتله سلیمان بن عوف الحضرمیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77
وقُتل من الموالی سلیمان مولی الحسین بن علیّ، قتله سلیمان بن عوف الحضرمیّ. «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 469؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 303
وقُتل فی ذلک الیوم سلیمان «5» مولی الحسن بن علیّ‌بن أبی طالب.
__________________________________________________
(1)- سلام بر سلیمان بن کثیر.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 150
(2)- سلیمان بن کثیر.
نام او در «رجبیه» آمده. به نظر ما او همان «مسلم بن کثیر ازدی اعرج» می‌باشد که قبلًا از او یاد شده.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 115
(3)- [أضاف فی الحدائق: ابن أبی طالب علیهما السلام].
(4)- از جمله غلامان، سلیمان غلام حسین کشته شد. سلیمان‌بن عوف حضرمی او را کشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3084
(5)- من الطّبریّ، وفی الأصل: سلمان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1391
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرح، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد، قال:
توفّی معاویة رضی الله عنه فی رجب لأربع لیالٍ خلت «1» منه، واستخلف یزید سنتین «2». وفی سنة «3» إحدی وستّین قُتل الحسین بن علیّ وأصحابه رضی اللَّه عنهم لعشر لیال خلون من المحرّم، یوم عاشوراء، [...] وسلیمان مولی الحسین.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108- 109، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی،
مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185
تسمیة من شهد مع الحسین بن علیّ علیهما السلام بکربلاء: [...] وسلیمان مولی الحسین.
المفید، الاختصاص،/ 82، 83
سلیم مولی الحسین علیه السلام قُتل معه.
الطّوسی، الرّجال،/ 74
(وبهذا الإسناد) الّذی مرّ عن أحمد بن الحسین، أخبرنی أبو الحسین ابن الفضل القطّان، حدّثنا عبداللَّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا ابن بکیر، عن اللّیث ابن سعد قال: فی سنة إحدی وستّین قُتل الحسین بن علیّ وأصحابه، لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء، یوم السّبت فی آخر الیوم، وقُتل معه [...] سلیمان مولی الحسین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 47
سلیمان مولی الحسین سین «4» [جخ] قُتل معه، وکفی بذلک فخراً.
ابن داود،/ 178 رقم 720/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 65
ذکر من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام ومن أهل بیته وموالیه [...] وقُتل من الموالی
__________________________________________________
(1)- [مجمع الزّوائد: خلون].
(2)- [فی الأمالی ومجمع الزّواید: سنة وستّین].
(3)- [لم یرد فی الأمالی].
(4)- ب: ین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1392
سلیمان مولی الحسین علیه السلام، قتله ابن عوف الحضرمیّ.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197- 198
سلیمان مولی الحسین، قُتل معه جخ.
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 162
سلیمان مولی الحسین علیه السلام قُتل معه سین، وفی نسخة: مولی الحسن، وابن داود اعتمد الأوّل.
الأسترآبادی، منهج المقال،/ 174
سلیمان مولی الحسین علیه السلام، قُتل معه [سین] وفی نسخة: مولی الحسن علیه السلام «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 383
سلیمان، مولی الحسین، قُتل معه سین. وفی نسخة: مولی الحسن، واعتمد الأوّل انتهی.
وأقول: کذا النّقد، لکن فی نسختین عندی من جخ: مولی الحسن، ولعلّه الصّحیح، ولو کان مولی الحسین، لقال الشّیخ مولاه، کما فی نظائره، فتتبّع.
أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 3/ 402 (ط حجری)،/ 156
اللّیث بن سعد: قُتل مع الحسین علیه السلام [...] وسلیمان مولی الحسین.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 321
ثمّ برز [بعد أحمد بن محمّد الهاشمیّ] سلیمان مولی الحسین رضی اللَّه عنهما، فقتل منهم رجالًا، ثمّ قُتل رضی الله عنه. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 344
__________________________________________________
(1)- ذکر اسامی جماعتی از شهدای یوم عاشورا که بعضی از علمای اخبار و تواریخ در مؤلفات خود رقم نکرده اند.
اسامی شهدای یوم عاشورا را آن‌چه من بنده از کتب معتبره به استیعاب و استقرا 1 یافتم و استوار 2 داشتم، بنگاشتم وسید بن طاوس به اسناد خود از امام منتظر صاحب الامر صلوات اللَّه علیه، ترتیب زیارت شهدا را روایت می‌فرماید که حاوی و حاکی اسامی‌بنی‌هاشم و جزبنی‌هاشم است. در آن کتاب زیارت، اسامی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1393
قال أبو علیّ فی رجاله: سلیمان المکنّی بأبی رزین مولی الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه. وقال المحقّق الأسترآبادی فی رجاله: سلیمان بن أبی رزین مولی الحسین علیه السلام، قُتل مع الحسین علیه السلام. «1»
أقول: والمعتمد عندی الأوّل، لأنّ ظاهر کلامهما أنّ سلیمان استشهد مع الحسین علیه السلام فی وقعة الطّفّ، وهو خلاف ما ذکره أهل السّیر والمقاتل من أ نّه قُتل بالبصرة، ولیس فی الزّیارة دلالة علی ذلک. نعم، ویمکن حمل کلامهما علی أنّ من قُتل لأجل الحسین بن علیّ علیه السلام فی الکوفة والبصرة کسایر أصحابه الّذین قُتلوا معه یوم الطّفّ، وإن لم یُقتلوا بین یدیه، انتهی.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 172/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّراین،/ 151
سلیمان مولی الحسین علیه السلام کما فی نسخة، ومولی الحسن علیه السلام کما فی نسخة أخری، قُتل مع الحسین، ولذا عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام. قال: سلیمان مولی الحسین: قُتل معه، أی مع الحسین علیه السلام. وفی بعض نسخه: مولی الحسن علیه السلام، وقد عدّه ابن داود فی القسم الأوّل، فقال: [ثمّ ذکر کلام ابن داود کما ذکرناه فی رجاله].
وأقول: سلیمان هذا، امّه کبشة، کانت جاریة للحسین علیه السلام، اشتراها بألف درهم، وکانت تخدم فی بیت امّ إسحاق بنت طلحة بن عبداللَّه التیمیّة، زوجة الحسین، فتزوّج
__________________________________________________
- بسیار کس از شهداست که علمای اخبار و تواریخ در کتب خود یاد نکرده اند. من بنده آن کتاب زیارت را ان‌شااللَّه در جای خود خواهم نگاشت.
اکنون اجمالًا آن اسامی را می‌نگارم که امام علیه السلام شهادت ایشان را منصوص داشته و علمای اخبار به ذکر نام و نشان ایشان نپرداخته‌اند تا مکشوف افتد که شهدای یوم عاشورا به هفتاد و دو تن مقصور نبودند. اکنون بر سر سخن آییم:
نخستین از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده‌اند، سلیمان مولی‌حسین علیه السلام‌است.
1. استیعاب: همه را فرا گرفتن. استقراء: از لحاظ لغت گردش درده‌ها و به اصطلاح اهل منطق، تتبع جزئیات برای یافتن حکم کلی. و مقصود مرحوم سپهر جست‌وجو و کاوش است.
2. صحیح دانسته ام.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 314
(1)- [إلی هنا مثله فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1394
بالجاریة أبو رزین، فولدت منه سلیمان، وقد کان مع الحسین.
ظاهر قول الشّیخ، وابن داود وغیرهما: أ نّه قُتل بالطّفّ؛ ولکن صریح جمع کثیر من أهل السّیر: أنّ الحسین کتب معه کتاباً إلی أشراف البصرة یدعوهم إلی نصرته، فأخذه المنذر بن الجارود مع الکتاب إلی ابن زیاد لیلة عزمه علی الخروج من البصرة إلی الکوفة، فأمر بضرب عنقه، فقتله سلیمان بن عوف الحضرمیّ، لعنه اللَّه، ولعلّ غرض الشّیخ رحمه الله وغیره من أ نّه قتل معه قتله فی سبیله. وعبارة زیارة النّاحیة المقدّسة [...] لا یدلّ علی کونه قُتل بالطّفّ، لأنّ المقتول فی رسالته کالمقتول بالطّفّ فی الشّرف والسّعادة.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 65
سلیمان مولی الحسین علیه السلام
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
سلیمان مولی الحسین علیه السلام، قُتل معه. «1»
النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 810

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی سلیمان مولی الحسین ابن أمیر المؤمنین، ولعن اللَّه قاتله سلیمان بن عوف الحضرمیّ. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 575، (ط قم)، 3/ 76، مصباح الزّائر،/ 281
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 271، 45/ 69؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/
__________________________________________________
(1)- اسلم ترکی «مولی» ی حسین علیه السلام.
در تاریخ طبری او با نام «سلیمان» ذکر شده است، و در زیارت و همچنین بنا به نقل «سید امین» نام او سلیمان بوده و شیخ در کتاب «الرجال» خویش نام او را ذکر کرده و گفته است: «سلیم» مولای حسین علیه السلام، که همراه وی کشته شد. نام کسی که در کربلا شهید شد ترجیحاً اسلم است نه سلیمان یا سلیم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 74
(2)- «سلام بر سلیمان «مولی» ی حسین‌بن امیرالمؤمنین، ولعنت‌خدا بر قاتلش «سلیمان‌بن‌عوف حضرمی».
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 144
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1395
21؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 171؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 65؛
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 412؛ المیانجی، العیون العبری،/ 316؛ الزّنجانی، وسیلة
الدّارین،/ 151

126/ 156- سلیمان مولی الحسین علیه السلام قُتل بالبصرة

میزاته العائلیّة

مولی له یسمّی سلمان.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 231
مولی له [الحسین بن علیّ علیه السلام] یقال له: سلیمان.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 357/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 90
رسوله إلیهم [رؤوس الأخماس بالبصرة] مولی یقال له سلیمان «1» مولی الحسین علیه السلام «1».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 63/ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 199
تسمیة من شهد مع الحسین بن علیّ علیهما السلام بکربلاء: سلیمان مولی الحسین.
المفید، الاختصاص،/ 82، 83
بعث الکتاب مع زرّاع السّدوسیّ، وقیل مولی له سلیمان المکنّی بأبی رزین.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 12/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 340؛ البحرانی، العوالم،
17/ 189
مولی له «2» [الحسین علیه السلام] اسمه سلیمان، ویکنّی أبا رزین.
ابن طاوس، اللّهوف،/ 38/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 337؛ البحرانی، العوالم،
17/ 187؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 206؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 229؛
القمّی، نفس المهموم،/ 87؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 252؛ مثله الأمین،
أعیان الشّیعة، 1/ 590
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الخوارزمی].
(2)- [لم یرد فی المعالی، وفی الأعیان: للحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1396
مولی له یقال له سلمان.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 157
مولی له سلیمان، ویکنّی أبا رزین. «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 173
سلیمان بن رزّین مولی الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
کان سلیمان هذا من موالی الحسین علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 53
قُتل من الموالی مع الحسین خمسة عشر نفراً فی الطّفّ، ومنهم: سلیمان مولی الحسین علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 128، 129؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
سلیمان المکنّی بأبی رزین مولی الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام. کان «2» سلیمان هذا من موالی الحسین علیه السلام، أرسله بکتب إلی رؤساء الأخماس بالبصرة حین کان بمکّة، وامّه کبشة کانت جاریة للحسین علیه السلام، اشتراها بألف درهم، وکانت تخدم فی بیت امّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّة زوجة الحسین علیه السلام، ثمّ تزوّج الجاریة أبو رزین، فولدت منه سلیمان، فهو مولی الحسین علیه السلام کما ذکره «3» الحجّة فی «4» النّاحیة.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 171/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّراین،/ 150
أبو رزین، کنیته سلیمان، مولی الحسین علیه السلام الّذی کتب معه إلی أهل البصرة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 2/ 350
وخرج من الموالی والعبید مع الحسین بن علیّ علیه السلام من المدینة إلی مکّة، ثمّ إلی العراق عشرة، ثمانیة منهم قُتلوا مع الحسین علیه السلام ونجا منهم اثنان، فأمّا الّذین قُتلوا منهم «5» سلیمان ابن أبی رزین مولی الحسین علیه السلام، قُتل بالبصرة، وکان رسول الحسین علیه السلام إلی رؤساء
__________________________________________________
(1)- غلام خویش که موسوم به سلیمان بود.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 118
(2)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: سلیمان بن رزین مولی الحسین بن علیّ علیه السلام، کان ...].
(3)- [وسیلة الدّراین: ذکر].
(4)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: زیارة].
(5)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1397
الأخماس والأشراف، قتله عبیداللَّه بن زیاد کما مرّ.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 232/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 427
مع مولی له [الإمام الحسین علیه السلام]، اسمه سلیمان، وکنیته (أبو رزّین).
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 146
وفی الزّیارة أیضاً: السّلام علی سلیمان مولی الحسین ابن أمیر المؤمنین علیه السلام. وأظنّ أنّ سلیمان هذا هو الّذی ذکره فی الإبصار، قال: کان سلیمان بن رزّین (وفی اللّهوف ویکنّی أبا رزین) من موالی الحسین علیه السلام. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 113
أقول: المعتمد هو قول الأوّل، یعنی صلب فی البصرة، وظاهر کلامه خلاف أهل السّیر والتّواریخ، ولیس فی الزّیارة دلالة علی أ نّه قُتل فی کربلاء، ویمکن حمل کلام أبی علیّ والأسترآبادیّ علی أنّ من قُتل لأجل الحسین علیه السلام فی الکوفة أو فی البصرة کسائر أصحابه الّذین قُتلوا معه یوم الطّفّ علی حدٍّ سواء.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 151

إرساله إلی البصرة واستشهاده‌

وقد کان الحسین بن علیّ رضی الله عنه کتب کتاباً إلی شیعته من أهل البصرة مع مولی له یسمّی «سلیمان» نسخته:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی مالک بن مِسْمَع، والأحنف بن قیس، والمنذر بن الجارود، ومسعود بن عمرو، وقیس بن الهیثم، سلام علیکم؛ أمّا بعد، فإنِّی أدعوکم إلی إحیاء معالم الحقّ وإماتة البِدَع، فإن تجیبوا تهتدوا سُبل الرّشاد، والسّلام».
__________________________________________________
(1)- و اما سلیمان نیز مولای حسین علیه السلام و فرستاده او به سوی اهالی بصره بوده است.
یکی از بزرگان بصره که او به سویش فرستاده شده بود، یعنی «منذر بن جارود عبدی»، سلیمان را تسلیم عبیداللَّه بن زیاد کرد که کارگزار یزید بن معاویه در آن زمان در بصره بود، و عبیداللَّه او را کشت و این سلیمان کنیه اش «ابا رزین» بود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 74
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1398
فلمّا أتاهم هذا الکتاب کتموه جمیعاً إلّاالمنذر بن الجارود، فإنّه أفشاه، لتزویجه ابنته هنداً من عبیداللَّه بن زیاد، فأقبل حتّی دخل علیه، فأخبره بالکتاب، وحکی له ما فیه، فأمر عبیداللَّه بن زیاد بطلب الرّسول، فطلبوه، فأتوه به، فضربت عنقه.
ثمّ أقبل حتّی دخل المسجد الأعظم، فاجتمع له النّاس، فقام، فقال: «أنصف القارة «1» مَن راماها، یا أهل البصرة! إنّ أمیرالمؤمنین قد ولّانی مع البصرة الکوفة، وأنا سائر إلیها، وقد خلّفت علیکم أخی عثمان بن زیاد، فإیّاکم والخلاف والإرجاف، فوَ اللَّه الّذی لا إله غیره، لئن بلغنی عن رجل منکم خالف أو أرجف لأقتلنّه وولیّه، ولآخذنّ الأدنی بالأقصی، والبری‌ء بالسّقیم حتّی تستقیموا، وقد أعذر من أنذر». ثمّ نزل، وسار.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 231- 232
قال هشام: قال أبو مخنف: حدّثنی الصّقعب بن زهیر، عن أبی عثمان النّهدیّ، قال:
کتب حسین «2» مع مولیً لهم یقال له: سلیمان، «3» وکتب بنُسخة «3» إلی رؤوس الأخماس بالبصرة، وإلی الأشراف؛ «4» فکتب «5» إلی مالک «4» بن مِسمَع البکریّ، وإلی الأحنف بن قیس «6»، «7» وإلی
__________________________________________________
(1)- القارة: قوم رُماة من العرب، وفی المثل: قد أنصف القارة من راماها، وقد زعموا أنّ رجلین التقیا، أحدهما قاریّ والآخر أسدیّ، فقال القاریّ: إن شئت صارعتک، وإن شئت سابقتک، وإن شئت رامیتک، فقال اخترت المراماة، فقال القاریّ: قد أنصفتنی، وأنشد:
قد أنصف القارة من راماها إنّا إذا ما فئة نلقاها
نرد اولاها علی اخراها
ثمّ انتزع له سهماً، فشکّ فؤاده.
(2)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
(3- 3) [ذخیرة الدّارین: المکنّی بأبی رزین].
(4- 4) [ذخیرة الدّارین: کمالک].
(5)- [فی الأعیان مکانه: وکتب الحسین إلی رؤساء الأخماس بالبصرة وإلی أشرافها مع ذراع السّدوسیّ ومع مولی للحسین علیه السلام، فکتب ...].
(6)- [زاد فی الأعیان: ویزید بن مسعود النّهشلیّ].
(7) (7*) [ذخیرة الدّارین: التّمیمیّ والمنذر بن الجارود العبدیّ ومسعود بن عمرو الأزدیّ وقیس بن الهیثم وعبیداللَّه بن معمر، فجاء الکتاب بنسخة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1399
المنذر بن الجارود «1»، وإلی مسعود بن عمرو، وإلی قیس بن الهیثم، وإلی عمرو «2» بن عبیداللَّه ابن مَعمَر، فجاءت منه نسخة (7*) واحدة «3» إلی جمیع أشرافها «1»:
أمّا «4» بعد، فإنّ اللَّه اصطفی محمّداً (ص) علی «5» خلقه، وأکرمه بنبوّته، واختاره لرسالته، ثمّ قبضه اللَّه إلیه «6» وقد نصح لعباده، وبلّغ ما ارسل به (ص)، وکنّا أهله وأولیاءه وأوصیاءه وورثته وأحقّ النّاس بمقامه فی النّاس، فاستأثر علینا قومنا بذلک «7»، «8» فرضینا وکرهنا الفرقة، وأحببنا العافیة «8»، ونحن نعلم أ نّا أحقّ بذلک الحقّ المستحقّ علینا ممّن تولّاه، «9» وقد أحسنوا وأصلحوا، وتحرّوا الحقّ، فرحمهم اللَّه، وغفر لنا ولهم «9»، وقد بعثتُ رسولی إلیکم بهذا الکتاب، وأنا أدعوکم إلی کتاب اللَّه وسنّة نبیّه (ص)، فإنّ السّنّة قد أمیتت، وإنّ البدعة قد أحییت، «10» وإن تسمعوا قولی «10» وتطیعوا أمری أهدکم «11» سبیل الرّشاد، «12» والسّلام علیکم ورحمة اللَّه. «13» فکلّ من قرأ ذلک الکتاب من أشراف النّاس کتمه، غیر المنذر بن الجارود، فإنّه
__________________________________________________
(1- 1) [الأعیان: العبدیّ ومسعود بن عمر الأزدیّ بنسخة واحدة].
(2)- [نفس المهموم: عمر].
(3)- [فی العیون مکانه: أرسله بکتب إلی رؤساء الأخماس بالبصرة وإلی الأشراف حین کان بمکّة فجاء الکتاب بنسخة واحدة ...].
(4)- [فی بحر العلوم مکانه: وکتب علیه السلام من مکّة إلی جماعة من أشراف البصرة ورؤساء الأخماس مع مولی له اسمه سلیمان: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أمّا ...].
(5)- [بحر العلوم: من جمیع].
(6)- [زاد فی بحر العلوم: مکرّماً].
(7)- [لم یرد فی الأعیان].
(8- 8) [فی ذخیرة الدّارین والأعیان والعیون: فأغضینا کراهیة للفرقة ومحبّة للعافیة].
(9- 9) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ونفس المهموم والأعیان والعیون وبحر العلوم].
(10- 10) [الأعیان: فإن تجیبوا دعوتی].
(11)- [زاد فی بحر العلوم: إلی].
(12)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان].
(13) (13*) [فی بحر العلوم: وممّن کتب إلیه الحسین علیه السلام من أهل البصرة: الأحنف بن قیس سیِّد بنی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1400
خشی بزعمه أن یکون دسیساً من قبل عبیداللَّه «1»، فجاءه بالرّسول من العشیّة الّتی یرید صبیحتها أن یسبق إلی الکوفة، وأقرأه کتابه، فقدّم الرّسول، فضرب عنقه. وصعد عبیداللَّه منبر البصرة، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال:
أمّا بعد، فوَ اللَّه ما تُقْرَن بی الصّعبة، ولا یُقعقَع لی بالشِّنان، وإنّی لنکلٌ لمن عادانی، وسمٌّ لمن حاربنی، أنصف القارة مَن راماها. یا أهل البصرة، إنّ أمیرالمؤمنین ولّانی الکوفة، وأنا غادٍ إلیها الغداة، وقد استخلفتُ علیکم عثمان بن زیاد بن أبی سفیان، وإیّاکم والخلاف والإرجاف، فوالّذی لا إله غیره، لئن بلغنی عن رجل منکم خلاف لأقتلنّه وعریفه وولیّه، ولآخذنّ الأدنی بالأقصی حتّی تستمعوا لی، ولا یکون فیکم مخالف ولا مشاقّ، أنا ابن زیاد، أشبهته من بین مَنْ وطئ الحصی ولم ینتزعنی شبه خال ولا ابن عمّ.
ثمّ خرج من البصرة واستخلف أخاه عثمان بن زیاد وأقبل إلی الکوفة (13*). «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 357- 358/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 171-
172؛ القمّی، نفس المهموم،/ 90؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 146- 147؛
مثله: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 590؛ المیانجی، العیون العبری،/ 114 2
__________________________________________________
- تمیم، والمنذر بن الجارود العبدیّ، ویزید بن مسعود النّهشلیّ.
فأخذ الرّسول کتاب الحسین علیه السلام وجعل یجدّ السّیر من مکّة إلی أن وصل إلی البصرة، فسلّم صورة الکتب إلی أصحابها.
فأمّا الأحنف بن قیس- زعیم بنی تمیم- فکتب إلی الحسین علیه السلام:
«أمّا بعد، فاصبر إنّ وعدّ اللَّه حقّ، ولا یستخفّنّک الّذین لا یوقنون».
وأمّا المنذر، فجاء بالکتاب والرّسول إلی ابن زیاد، وکان یومئذ والیاً علی البصرة وکان ابن زیاد صهر المنذر علی ابنته (بحریّة) فخاف أن یکون الکتاب دسیساً من قبل عبیداللَّه. فأخذ ابن زیاد الرّسول- بعد أن أقرأه الکتاب- فقتله وصلبه عشیة الیوم الّذی غادر فی صبیحتها البصرة إلی الکوفة بأمر من یزید بن معاویة.
وفی العیون: فکلّ من قرأ الکتاب من الأشراف، کتمه، وظنّ المنذر بن جارود، الّذی هو أحدهم، أ نّه دسیس من عبیداللَّه، وکان صهره، فإنّ بحریّة بنت الجارود کانت تحت عبیداللَّه، فأخذ الکتاب والرّسول، فقدّمهما إلی عبیداللَّه فی العشیّة الّتی عزم علی السّفر إلی الکوفة صبیحتها، فلمّا قرأ الکتاب قدّم الرّسول سلیمان وضرب عنقه، وصعد المنبر صباحاً وتوعّد النّاس وتهدّدهم، ثمّ خرج إلی الکوفة لیسبق الحسین علیه السلام].
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین وجاء بقیّته بدله عن إبصار العین].
(2)- ابوعثمان نهدی گوید: حسین همراه یکی از غلامانشان به نام سلیمان، نامه‌ای نوشت و نسخه آن را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1401
قال: وقد کان الحسین بن علیّ قد کتب إلی رؤساء أهل البصرة، مثل: الأحنف بن قیس، ومالک بن مِسْمَع، والمنذر بن الجارود، وقیس بن الهیثم «1»، ومسعود بن عمرو «2»،
__________________________________________________
- به هر یک از سران پنج ناحیه بصره و بزرگان آن‌جا فرستاد، چون: مالک بن مسمع بکری و احنف ابن قیس و منذر بن جارود و مسعود بن عمرو و قیس بن هیثم و عمرو بن عبیداللَّه بن معمر که نسخه‌ای از نامه وی به همه سران بصره رسید به این مضمون:
«اما بعد، خدای، محمد (ص) را از مخلوق خویش برگزید و به نبوت کرامت داد و او را به پیمبری خویش معین کرد و آن‌گاه وی را سوی خویش برد که اندرز بندگان گفته بود و رسالت خویش را رسانیده بود. ما خاندان، دوستان، جانشینان و وارثان وی بودیم و از همه مردم، به جای وی، در میان مردم شایسته‌تر، امام قوم ما دیگران را بر ما مرجح داشتند که رضایت دادیم و تفرقه را خوش نداشتیم و سلامت را دوست داشتیم، در صورتی که می‌دانستیم حق ما نسبت به این کار از کسانی که عهده‌دار آن شدند و نکو کردند و اصلاح آوردند و رعایت حق کردند، بیش‌تر بود که خدایشان رحمت کند و ما و آن‌ها را بیامرزد. اینک فرستاده خویش را با این نامه سوی شما روانه کردم و شما را به کتاب خدا و سنت پیمبر او (ص) دعوت می‌کنم که سنت را میرانیده‌اند و بدعت را احیا کرده‌اند. اگر گفتار مرا بشنوید و دستور مرا اطاعت کنید، شما را به راه رشاد هدایت می‌کنم. سلام بر شما با رحمت و برکات خدای.»
گوید: اما همه سران قوم که این نامه را خواندند، آن را مکتوم داشتند به جز منذربن جارود که چنان که می‌گفت، بیمناک شد مبادا دسیسه ای از جانب عبیداللَّه‌بن زیاد باشد و همان شب که عبیداللَّه می‌خواست صبحگاه فردای آن سوی کوفه رود، فرستاده را پیش وی آورد و نامه را بدو داد که بخواند که فرستاده را پیش آورد و گردنش را بزد. آن‌گاه به منبر بصره رفت و حمد خدا گفت و ثنای او کرد و گفت: «اما بعد، به خدا مرا از سختی باک نیست و بیدی نیستم که از باد بلرزم. دشمن را می‌کوبم و هماورد را نابود می‌کنم.
ای مردم بصره! امیر مؤمنان مرا ولایتدار کوفه کرده و من فردا صبح آن‌جا می‌روم. عثمان بن زیاد بن ابی‌سفیان را بر شما جانشین کرده‌ام. از مخالفت و شایعه‌سازی بپرهیزید. قسم به آن کس که خدایی جز او نیست، اگر بشنوم کسی سر مخالفت دارد، او را و سردسته‌اش را و دوستش را می‌کشم. نزدیک را به گناه دور می‌گیرم تا مطیع من شوید و میان شما مخالف ومنازعه‌گر نماند. من پسر زیادم و به او بیش‌تر از همه همانندم که شباهت دایی و عموزاده مرا از او جدا نکرده.» گوید: آن‌گاه از بصره برون شد و برادرش عثمان‌بن زیاد را جانشین کرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2929- 2930
(1)- من الطّبریّ، وفی النّسخ: الحطیم، وفی التّرجمة الفارسیّة ص 360: محطم.
(2)- من الطّبریّ، وفی النّسخ: عمر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1402
وعمر «1» بن عبیداللَّه بن معمر، «2» فکتب إلیهم کتاباً «2» یدعوهم «3» فیه إلی نصرته «3» والقیام معه فی حقِّه [لکلِّ واحدٍ کتاباً] «4». فکان کلّ من قرأ کتاب الحسین کتمه «5»، «2» ولم یخبر به أحداً «2» إلّاالمنذر بن الجارود، فإنّه خشی أن یکون هذا الکتاب دسیساً من عبیداللَّه بن زیاد، وکانت حومة «6» بنت المنذر بن الجارود تحت عبیداللَّه «7» بن زیاد، «8» فأقبل إلی عبیداللَّه ابن زیاد، فخبّره بذلک. قال: «8» فغضب عبیداللَّه بن زیاد وقال: من رسول الحسین بن علیّ إلی البصرة؟ فقال المنذر بن الجارود: أ یّها الأمیر! رسوله إلیهم مولی یقال له سلیمان رحمه الله، فقال عبیداللَّه بن زیاد: علیَّ به! فأتی بسلیمان «9» «10» مولی الحسین «10»، وقد کان متخفّیاً عند بعض الشّیعة بالبصرة، فلمّا رآه عبیداللَّه «7» بن زیاد، لم یکلِّمه [بشی‌ء] «4» دون أن أقدمه «11»، فضرب عنقه صبراً- رحمه الله! ثمّ أمر بصلبه، ثمّ صعد المنبر، «2» فحمد اللَّه وأثنی «2» علیه وقال: أمّا بعد، یا أهل البصرة! إنِّی لنکلٌ «12» لمَنْ «13» عادانی، وسمّ «14» لمَنْ حاربنی «15»،
__________________________________________________
(1)- من الطّبریّ، وفی النّسخ والتّرجمة: عمرو- کذا.
(2- 2) [لم یرد فی الخوارزمی].
(3- 3) [الخوارزمی: لنصرته].
(4)- [من الخوارزمی].
(5)- من الطّبریّ، وفی النّسخ: لثمه.
(6)- [الخوارزمی: بحرة].
(7)- فی د: عبداللَّه- خطأ.
(8- 8) [الخوارزمی: فأتی ابن زیاد وأخبره].
(9)- زید فی النّسخ: بن صرد، وهو خطأ.
(10- 10) لیس فی د.
(11)- [الخوارزمی: قدمه].
(12)- من الطّبریّ، وفی النّسخ: رکن.
(13)- [الخوارزمی: بمَنْ].
(14)- من الطّبریّ، وفی النّسخ [والخوارزمی].: سمام.
(15)- من الطّبریّ، وفی الأصل و بر: نادبنی، وفی د: بادانی. [فی الخوارزمی: نابذنی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1403
«1» [وإنِّی لا تقرن بی الصّعبة؛ ولا یقعقع لی بالشّنان] «1»
فقد أنصف «2» القارة من راماها «2»؛ یا أهل البصرة! إنّ أمیر المؤمنین یزید بن معاویة قد ولّانی الکوفة، وأنا سائر إلیها غداً إن شاء اللَّه تعالی، وقد استخلفت علیکم أخی عثمان بن زیاد، فإیّاکم والخلاف والإرجاف «3»، فوَ الّذی لا إله إلّاهو! لو بلغنی عن رجل منکم خلاف لأقتلنّه ولأقتلنّ «4» عریفه «5»، ولآخذنّ «6» الأدنی بالأقصی «6» حتّی یستقیموا «7» لی، «8» فاحذروا أن «8» یکون فیکم مخالف أو مشاقّ، فأنا ابن زیاد «9» الّذی لم ینازعنی عمّ ولا خال- والسّلام. قال: ثمّ نزل عن المنبر «9».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 62- 64/ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 199
وکان الحسین قد کتب إلی أهل «10» البصرة «11» نسخة واحدة إلی الأشراف، فکتب إلی «11» مالک بن مسمع البکریّ «12»، والأحنف بن قیس، والمنذر بن الجارود، ومسعود بن عمرو، وقیس بن الهیثم، وعمر بن عبیداللَّه بن معمر یدعوهم إلی کتاب اللَّه وسنّة رسوله، وأنّ السّنّة قد ماتت، والبدعة قد أحییت. فکلّهم کتموا «13» کتابه إلّاالمنذر بن الجارود، فإنّه خاف «14» أن یکون دسیساً من ابن زیاد، فأتاه بالرّسول والکتاب، فضرب عنق الرّسول
__________________________________________________
(1- 1) [من الخوارزمی].
(2- 2) فی النّسخ: القادة من رایاها، والتّصحیح من الطّبریّ.
(3)- من الطّبریّ، وفی النّسخ: الخلاف.
(4)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(5)- من د والطّبریّ، وفی الأصل و بر: عریقه. [أضاف فی الخوارزمی: وولیّه].
(6- 6) [الخوارزمی: الأقصی بالأدنی].
(7)- [الخوارزمی: تستقیموا].
(8- 8) [الخوارزمی: فلا].
(9- 9) [الخوارزمی: أشبهه من بین مَنْ وطأ الحصا؛ ولم ینزعنی شبه خال ولا عمّ].
(10)- [نهایة الإرب: أشراف].
(11- 11) [نهایة الإرب: منهم].
(12)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(13)- [نهایة الإرب: کتم].
(14)- [نهایة الإرب: خشی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1404
وخطب النّاس، «1» وقال: أمّا بعد، فواللَّه ما بی تقرن الصّعبة، وما یقعقع لی بالسّنان، وإنّی لنکل لمَنْ عادانی، وسلم لمَنْ حاربنی، وأنصف القارة من راماها «1»، یا أهل البصرة! إنّ أمیر المؤمنین قد ولّانی الکوفة وأنا غاد إلیها بالغداة، وقد استخلفت «2» علیکم أخی عثمان ابن زیاد، فإیّاکم الخلاف والإرجاف، فواللَّه لئن بلغنی عن رجل منکم خلاف لأقتلنّه وعریفه وولیّه، ولآخذنّ الأدنی بالأقصی حتّی تستقیموا، ولا یکون فیکم مخالف «3» ولا مشاق، وإنِّی أنا ابن زیاد، أشبهته من بین من وطئ الحصی، فلم ینتزعنی شبه خال ولا ابن عمّ.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 268/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 389
وکتب علیه السلام کتاباً إلی وجوه أهل البصرة، منهم الأحنف بن قیس بن الهیثم والمنذر بن الجارود ویزید بن مسعود النّهشلیّ، وبعث الکتاب مع ذراع السّدوسیّ، وقیل مع سلیمان المکنّی بأبی رزین، فیه: إنّی أدعوکم إلی اللَّه وإلی نبیّه، فإنّ السّنّة قد امیتت، فإن تجیبوا دعوتی وتطیعوا أمری أهدکم سبیل الرّشاد. «4» فلمّا وصل الکتاب، کتموا علی الرّسول إلّاالمنذر بن الجارود، فإنّه أتی عبیداللَّه بالکتاب ورسول الحسین، لأنّه خاف أن یکون الکتاب قد دسّه عبیداللَّه إلیهم لیختبر حالهم مع الحسین، لأنّ بحریّة بنت المنذر زوجة عبیداللَّه، فلمّا قرأ الکتاب، ضرب عنق الرّسول.
وأمّا الأحنف فإنّه کتب إلی الحسین علیه السلام «4»: أمّا بعد، فاصبر إنّ وعد اللَّه حقّ ولا یستخفّنّک الّذین لا یوقنون «5»، وأمّا یزید بن مسعود النّهشلیّ فإنّه أحضر بنی تمیم وبنی
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: ثمّ قال فی آخر کلامه:].
(2)- فی الأصل «وقد استخلف» وهو غلط.
(3)- [نهایة الإرب: خلاف].
(4- 4) [فی البحار والعوالم: فکتب الأحنف إلیه].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1405
حنظلة وبنی سعد، وقال: یا بنی تمیم! کیف ترون موضعی منکم وحسبی فیکم [ثمّ ذکر کلام قبائل بنی تمیم وسعد وحنظلة کما ذکرناه فی الحجّاج بن بدر، راجع هناک].
فلمّا تجهّز المشار إلیه للخروج إلی الحسین صلوات اللَّه وسلامه علیه، بلغه قتله قبل أن یسیر، فجذع لذلک جزعاً عظیماً لما فاته من نصرته.
وأمّا المنذر بن الجارود فإنّه لمّا جاءه کتاب الحسین علیه السلام، حملهما إلی عبیداللَّه بن زیاد، لأنّ المنذر خاف أن یکون الکتاب دسیساً من عبیداللَّه بن زیاد، وکانت بحریّة بنت المنذر ابن الجارود زوجة لعبیداللَّه بن زیاد، فأخذ عبیداللَّه بن زیاد الرّسول، فصلبه، ثمّ صعد المنبر، فخطب وتوعّد النّاس علی الخلاف وإثارة الإرجاف. ثمّ بات تلک اللّیلة، فلمّا أصبح، استناب علیهم عثمان بن زیاد أخاه، وأسرع هو إلی قصد الکوفة.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 12، 13/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 339- 340؛
البحرانی، العوالم، 17/ 189
فتأهّب عبیداللَّه للمسیر إلی الکوفة «1» وکان الحسین علیه السلام قد «2» کتب إلی «3» جماعة من أشراف البصرة کتاباً مع مولی له اسمه سلیمان «4»، ویکنّی أبا رزین، یدعوهم فیه «5» إلی نصرته ولزوم طاعته، منهم: یزید بن مسعود النّهشلیّ، والمنذر بن الجارود العبدیّ «6» فجمع یزید ابن مسعود بنی تمیم وبنی حنظلة وبنی سعد، فلمّا حضروا قال «7»: «8» یا بنی تمیم «8»! کیف ترون
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم والمعالی].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(3)- [فی الأسرار مکانه: کتب الحسین إلی ...].
(4)- [فی تسلیة المجالس مکانه: وکتب الحسین علیه السلام کتاباً إلی أشراف البصرة مع مولی له یقال له سلیمان ...].
(5)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة].
(6) (- 6) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: والأحنف بن قیس ومالک بن مسمع البدریّ وقیس ابن الهیثم وغیرهم من رؤساء الأخماس والأشراف، فأمّا الأحنف بن قیس کتب إلی الحسین یصبّره ویرجیه].
(7)- [فی بحر العلوم مکانه: وأمّا یزید بن مسعود النّهشلیّ، فإنّه لمّا جاءه کتاب الحسین علیه السلام جمع بنی تمیم وبنی حنظلة وبنی سعد فی مؤتمر واحد، فلمّا حضروا خطبهم، فقال ...].
(8- 8) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1406
فیکم موضعی وحسبی منکم؟ فقالوا: بخّ بخّ، أنت واللَّه فقرة «1» الظّهر، ورأس الفخر، حللت فی الشّرف وسطاً، وتقدّمت فیه فرَطاً.
قال: فإنِّی قد جمعتکم لأمر أرید «2» أن أشاورکم فیه، وأستعین بکم علیه.
فقالوا: «3» إنّا «4» واللَّه نمنحک النّصیحة، ونجهد «5» لک الرّأی، فقل حتّی «6» نسمع.
فقال: إنّ معاویة «7» مات، فأهون به، واللَّه «8» هالکاً ومفقوداً، ألا «8» وإنّه «9» قد انکسر باب الجور والإثم «10»، وتضعضعت أرکان الظّلم، وقد کان أحدث بیعة عقد بها أمراً ظنّ أ نّه «11» قد أحکمه، وهیهات «12» والّذی «12» أراد اجتهد، واللَّه «13» ففشل، وشاور فخذل، وقد قام ابنه «14» یزید شارب الخمور «15»، ورأس الفجور، یدّعی الخلافة علی المسلمین، ویتأمّر علیهم «16» بغیر رضا منهم 16 مع قصر حلم، وقلّة علم، لا یعرف من الحقّ موطِئ قدمیه «17»،
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: نقرة].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [أضاف فی تسلیة المجالس: واللَّه].
(4)- [فی البحار والعوالم: إنّما، وفی الأعیان: إذا].
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وبحر العلوم: نحمد، وفی نفس المهموم: نجتهد].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والدّمعة والأسرار والأعیان والمعالی].
(7)- [زاد فی الأعیان وبحر العلوم: قد].
(8)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(9)- [الأسرار: واللَّه].
(10)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والدّمعة والأسرار].
(11)- [لم یرد فی الأسرار، وفی البحار والدّمعة والأعیان: أن].
(12- 12) [فی تسلیة المجالس: بالّذی، وفی بحر العلوم والأعیان: الّذی].
(13)- [تسلیة المجالس: إلیه].
(14)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والدّمعة والأسرار، وفی بحر العلوم: من بعده].
(15)- [تسلیة المجالس: الخمر].
(16- 16) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار وبحر العلوم].
(17)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار والأعیان: قدمه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1407
فأقسم باللَّه قسماً مبروراً «1» لجهاده علی «1» الدّین أفضل من جهاد المشرکین.
وهذا الحسین بن علیّ ابن بنت «2» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ذو الشّرف الأصیل، والرّأی الأثیل، «3» له فضل لا یوصف «3» وعلم لا ینزف، وهو أولی بهذا الأمر لسابقته وسنّه «4» وقدمه «5» وقرابته، یعطف علی الصّغیر، «6» ویحنو علی «6» الکبیر، فأکرم به راعی رعیّة «7»، وإمام قوم وجبت «8» للَّه‌به الحجّة «9»، وبلغت به الموعظة، «10» فلا «11» تعشوا «12» عن «13» نور الحقّ، ولا تسکّعوا «14» فی وهدة الباطل «10»، فقد کان صخر بن قیس «15»، «16» انخذل بکم 16 یوم الجمل، فاغسلوها بخروجکم إلی ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ونصرته، واللَّه لا یقصّر أحد عن نصرته إلّا أورثه «17» اللَّه الذّلّ فی ولده، والقلّة فی عشیرته، وها أنا ذا «18» قد لبست للحرب لأمتها،
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: إنّ الجهاد فی].
(2)- [لم یرد فی البحار والدّمعة والأسرار والمعالی والأعیان وبحر العلوم].
(3- 3) [لم یرد فی نفس المهموم].
(4)- [الأسرار: وسنّته].
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: قدمته، وفی الأسرار: قدیمه].
(6- 6) [بحر العلوم: یحسن إلی].
(7)- [فی الدّمعة والأسرار: رعیته].
(8)- [الدّمعة: وحبت].
(9)- [نفس المهموم: الجنّة].
(10- 10) [لم یرد فی الأعیان].
(11)- [فی البحار والمعالی: ولا].
(12)- [الأسرار: تغشوا].
(13)- [المعالی: من].
(14)- [نفس المهموم: تسکوا].
(15)- [زاد فی تسلیة المجالس: قد، وزاد فی الأعیان: (وهو الأحنف)].
(16- 16) [الدّمعة: الخذل لکم].
(17)- [الدّمعة: ورثه].
(18)- [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1408
وادّرعت لها بدرعها، من لم یقتل یمت، ومن یهرب لم یفت، فأحسنوا رحمکم اللَّه «1» ردّ الجواب.
فتکلّمت بنو حنظلة، فقالوا: «2» أبا خالد! نحن نبل کنانتک، وفرسان عشیرتک، إن رمیت بنا أصبت، وإن غزوت بنا فتحت، لا تخوض واللَّه غمرة إلّاخضناها، ولا «3» تلقی واللَّه «4» شدّة إلّالقیناها «5» ننصرک و «6» اللَّه «5» «7» بأسیافنا، ونقیک بأبداننا «7»، «8» إذا شئت فافعل «9» «8».
وتکلّمت بنو «10» سعید بن یزید «10»، فقالوا: یا «11» أبا خالد! إنّ أبغض الأشیاء إلینا خلافک «12» والخروج من «13» رأیک، وقد کان صخر بن قیس أمرنا بترک القتال «14» «15» فحمدنا أمرنا، وبقی عزّنا فینا، فأمهلنا نراجع المشورة و «16» نأتیک 15 برأینا 16. وتکلّمت بنو عامر
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تسلیة المجالس: فی].
(2)- [زاد فی تسلیة المجالس والدّمعة والأسرار والمعالی وبحر العلوم: یا].
(3)- [لم یرد فی الأعیان].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5- 5) [تسلیة المجالس: نصول].
(6)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی وبحر العلوم].
(7- 7) [الأعیان: بأیدینا ونفدیک بدمائنا].
(8- 8) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(9)- [لم یرد فی البحار والدّمعة والأسرار وبحر العلوم].
(10- 10) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة وبحر العلوم: سعد بن زید، وفی الأسرار ونفس المهموم والمعالی والأعیان: سعد بن یزید].
(11)- [لم یرد فی البحار والأعیان].
(12)- [تسلیة المجالس: مخالفتک].
(13)- [بحر العلوم: عن].
(14)- [زاد فی بحر العلوم: یوم الجمل].
(15- 15) [الأعیان: یوم الجمل فحمدنا رأیه فأمهلنا نراجع الرّأی، فنأتیک].
(16- 16) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة: یأتیک رأینا، وفی الأسرار: نأتیک رأینا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1409
ابن تمیم، فقالوا: یا أبا خالد! نحن بنو أبیک وخلفائک لا نرضی إن غضبت، ولا نوطن «1» إن ظعنت «2»، والأمر إلیک فادعنا نُجبک، وامرنا «3» نطعک، والأمر لک إذا شئت.
فقال «4»: واللَّه یا بنی سعد! لئن فعلتموها لا رفع «5» اللَّه السّیف عنکم أبداً، ولا زال سیفکم فیکم.
ثمّ کتب إلی الحسین علیه السلام «6»: «7» «8» بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم.
أمّا بعد، فقد «7» وصل إلیّ کتابک، وفهمت ما ندبتنی إلیه ودعوتنی له «9» من الأخذ «8» بحظّی من طاعتک، والفوز بنصیبی من نصرتک، وإنّ اللَّه لا «10» یخلی الأرض قطّ من عامل علیها بخیر، أو دلیل علی سبیل نجاة، وأنتم حجّة اللَّه علی خلقه «11» وودیعته فی أرضه، تفرّعتم من زیتونة أحمدیّة هو أصلها وأنتم فرعها، فأقدم سعدت بأسعد طائر، فقد ذلّلت لک أعناق بنی تمیم، وترکتهم أشدّ تتابعاً فی طاعتک من الإبل الظماء «12» لورود الماء «12» یوم خِمسها «13» وکظّها «14»، وقد ذلّلت «15» لک «16» بنی سعد وغسلت درن «17» صدورها بماء
__________________________________________________
(1) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی وبحر العلوم: نقطن]
(2) [فی تسلیة المجالس وبحر العلوم: ضعنت]
(3)- [فی البحار والدّمعة والأسرار ونفس المهموم و المعالی والأعیان وبحر العلوم: مرنا]
(4) [زاد فی بحر العلوم: ابن مسعود]
(5)- [المعالی: یرفع]
(6) [زاد فی بحرالعلوم: کتاباً مع الحجّاج بن بدر السّعدی، وکان هذا الآخر- قد تهیّأ للمسیر إلی الحسین، جاء فیه]
(7- 7) [لم یرد فی الأعیان]
(8) (8*) [حکاه فی ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السلام، 2/ 48].
(9) [تسلیة المجالس: بالأخذ]
(10) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار والأعیان وبحر العلوم: لم]
(11) [تسلیة المجالس: الخلق]
(12- 12) [لم یرد فی الأسرار]
(13) [ناسخ التّواریخ: خِمس (بر وزن هند) تشنگی شتر در روز پنجم معمولًا شتربان‌ها، پس از اینکه شتران را آب دادند، برای چرانیدن می‌برند و اغلب روز پنجم مجدداً آنها را به آبگاه بر می‌گردانند]
(14)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والدّمعة وناسخ التّواریخ والأسرار وبحر العلوم]
(15) [الأسرار: ضلّلت]
(16)- [زاد فی البحار والعوالم والأعیان وناسخ التّواریخ وبحر العلوم: رقاب]
(17)- [تسلیة المجالس: درک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1410
سحابة مزن حین استهمل «1» برقها فلمع «2» (8*).
فلمّا قرأ الحسین علیه السلام الکتاب، قال: ما لک؟ آمنک اللَّه یوم الخوف «3» وأعزّک وأرواک یوم العطش الأکبر «4». «5» فلمّا تجهّز المشار إلیه «5» للخروج إلی الحسین علیه السلام، بلغه قتله «6» قبل أن یسیر، فجزع «7» من انقطاعه عنه. «8» (6*****)
أمّا المنذر بن الجارود «9» فإنّه جاء بالکتاب والرّسول إلی عبیداللَّه بن زیاد «10» لأنّ المنذر «9» خاف أن یکون الکتاب دسیساً من عبیداللَّه بن زیاد، وکانت بحریّة «11» بنت المنذر «12» زوجة «13» لعبیداللَّه «11» بن زیاد «12»، فأخذ «14» «15» عبیداللَّه بن زیاد «15» «13» الرّسول، فصلبه «14».
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وناسخ التّواریخ والأعیان وبحر العلوم: استهلّ، وفی البحار: استحلّ].
(2)- [تسلیة المجالس: یلمع].
(3)- [زاد فی المعالی: الأکبر].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار].
(5- 5) [زاد فی بحر العلوم: ویظهر من کلام الحسین- هذا- أنّ کتاب ابن مسعود وصله وهو فی ساحة کربلاء وبأمسّ الحاجة إلی مَنْ ینصره ویذبّ عن حریمه. قالوا: ولمّا تجهّز ابن مسعود].
(6)- [لم یرد فی المعالی].
(7)- [بحر العلوم: فخرج].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی وبحر العلوم، وزاد فی بحر العلوم: وکثر أسفه علیه].
(9- 9) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(10)- [أضاف فی الأعیان: فی عشیّة اللّیلة الّتی یرید ابن زیاد أن یذهب صبیحتها إلی الکوفة].
(11- 11) [تسلیة المجالس: ابنة المنذر بن الجارود تحت عبیداللَّه].
(12- 12) [فی البحار والعوالم: ابن جارود تحت عبیداللَّه بن زیاد، وفی الأسرار: زوجته].
(13- 13) [الأعیان: عبیداللَّه، فأخذ عبیداللَّه].
(14- 14) [تسلیة المجالس: المنذر الرّسول والکتاب وأتی به إلی عبیداللَّه بن زیاد فقتله].
(15- 15) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1411
«1» ثمّ صعد المنبر «2»، فخطب وتوعّد «3» أهل البصرة علی الخلاف وإثارة الأرجاف «4» تلک اللّیلة. فلمّا أصبح، استناب علیهم «5» «6» أخاه عثمان بن زیاد «6» «7» وأسرع هو إلی قصر «8» الکوفة «1». «9»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 38- 44/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 337- 339؛ البحرانی، العوالم، 17/ 187- 189؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 206- 208؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 229- 230؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 171؛ القمّی، نفس المهموم،/ 87- 90؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 252- 254؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 147- 150؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 150- 151؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 173- 176؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 590 9
__________________________________________________
(1- 1) [فی الأعیان: ثمّ أ نّه خطب النّاس وتوعّدهم علی الخلاف، وخرج من البصرة واستخلف علیها أخاه، وفی وسیلة الدّارین: فی البصرة].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین].
(3)- [أضاف فی تسلیة المجالس: النّاس من].
(4)- [زاد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم: ثمّ بات].
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والدّمعة].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [أضاف فی تسلیة المجالس: علی البصرة].
(8)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والأسرار ونفس المهموم، وفی البحار والعوالم والدّمعة: قصد].
(9)- عبیداللَّه پس از دریافت ابلاغ فرمانداری‌کوفه، آماده حرکت به‌طرف کوفه گردید. حسین به وسیله یکی از غلامان خود به نام سلیمان که کنیه‌اش، ابارزین بود، نامه‌ای به عده‌ای از بزرگان بصره نوشته بود و در آن نامه، مردم بصره را به یاری خود دعوت نموده و تذکر داده بود که لازم است از من اطاعت نمایید. و از جمله آنان یزیدبن مسعود نهشلی و منذربن جارود عبدی بودند. یزیدبن مسعود، قبیله‌های تمیم، حنظله و سعد را جمع کرد. چون همه حاضر شدند، گفت: «ای بنی‌تمیم، موقعیت و شخصیت مرا در میان خود چگونه می‌بینید؟»
گفتند: «به به، به خدا قسم تو به منزله ستون فقرات ما و سرآمد افتخارات ما هستی. در مرکز دایره شرافت و بزرگواری فرود آمده و از همه ما پیشی گرفته‌ای.»
گفت: «منظور از این که شما را جمع کرده‌ام، این است که می‌خواهم در کاری با شما مشورت کنم و از شما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1412
__________________________________________________
- در پیشرفت کار کمک بگیرم.»
گفتند: «به خدا قسم که ما خیراندیش تو هستیم و سعی خواهیم کرد که آن‌چه به نظر ما صواب می‌رسد در اختیار تو بگذاریم. پیشنهاد خود را بکن تا گوش کنیم.»
گفت: «معاویه مرده است و به خدا که مردن و از دست رفتنش بسیار بی اهمیت است که درِ خانه ظلم با مرگ او شکسته شد و پایه‌های ستم متزلزل گردید. از جنایات او بیعتی بود که از مردم گرفت و به گمان خود عقد آن را استوار کرد. ولی هرگز به مقصود خود نرسید. به خدا قسم که کوشش او بی‌نتیجه ماند و از مشورت، رسوایی دید، فرزند خود، یزید شراب‌خوار سرآمد تبه‌کاران را به جای خود نشاند که اینک مدعی خلافت بر مسلمین است و بر آنان حکومت می‌کند؛ بدون این‌که مسلمانان به‌حکومت او راضی باشند. این پسر با بردباری کوتاه و دانش اندکی که دارد، یک قدم در راه حق نمی‌تواند بردارد. به خداوند سوگند یاد می‌کنم و سوگندم راست است، با این مرد برای پیشرفت دین مخالفت و مبارزه کردن از مبارزه با مشرکین افضل است. اینک حسین‌بن علی پسر دختر پیغمبر است، دارای شرافت ریشه‌دار و تدبیر اساسی. فضیلتش بالاتر از توصیف و دانشش بی‌پایان، و از همه سزاوارتر به مسند خلافت. اوست که هم سابقه‌اش بهتر و هم سنّش بیش‌تر، وخود از خاندان‌رسالت است. با زیردستان، مهربان وبزرگان را احسان نماید. چه بزرگوار نگهبانی برای رعیت و پیشوایی برای اجتماع، که اوست. خداوند به وسیله او حجتش را بر همه مردم تمام و موعظه‌اش را کامل فرموده است. بنابراین، از مشاهده نور حق کور مباشید و در پست نمودن باطل ساکت ننشینید که صخربن قیس در روز جمل به دست شما خوار شد. امروز با رفتن به یاری پسر پیغمبر، آن لکه ننگ را از دامان خود بشویید. به خدا قسم، هر کس که از یاری او کوتاهی کند، خداوند، ذلت موروثی در فرزندان وی و کمبود در فامیل او قرار می‌دهد. هان که من به سهم خود، لباس جنگ بر تن آراسته و زره رزم پوشیده‌ام. هر آن کس که کشته نشود، بالاخره خواهد مرد و هر کس از جنگ فرار کند، از چنگال مرگ نجات نخواهد یافت. خداوند شما را رحمت کند. سخنان مرا پاسخ دهید.»
قبیله حنظله به سخن آمدند و گفتند: «ای ابا خالد! ما همگی تیرهای ترکش تو و سواران فامیل تو هستیم. اگر به وسیله ما به دشمن خویش تیر اندازی، به هدف خواهد آمد و اگر با ما به جنگ روی پیروز خواهی شد. به خدا قسم، به هر گردابی که تو فرو روی، ما نیز فرو شویم. و به خدا قسم هر سختی‌ای که تو ملاقاتش کنی، ما نیز ملاقات کنیم. به خدا قسم با شمشیرهای خود یار و یاور تو هستیم و بدن‌های ما سپر بلا برای توست. هر تصمیمی که داری عملی کن.»
آن‌گاه قبیله سعدبن یزید به سخن درآمدند و گفتند: «ای اباخالد! مبغوض‌ترین چیز نزد ما مخالفت تو و بیرون شدن از رأی توست. و اما صخربن قیس، او خود به ما دستور ترک جنگ داد. ما نیز دستوری را که به ما داده شده بود ستودیم، و عزت ما همچنان باقی است. اکنون تو ما را مهلتی ده تا بازگردیم و مشورتی نموده، نتیجه را اعلام کنیم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1413
وذلک لمّا رواه هشام ابن الکلبیّ وأبو مخنف عن الصّقعب بن زهیر، عن أبی عثمان النّهدی، قال: بعث الحسین مع مولی له یقال له سلمان کتاباً إلی أشراف أهل البصرة، فیه: أمّا بعد، فإنّ اللَّه اصطفی محمّداً علی خلقه وأکرمه بنبوّته، واختاره لرسالته، ثمّ قبضه إلیه، وقد نصح لعباده وبلغ ما أرسل به، وکنّا أهله وأولیاءه وورثته وأحقّ النّاس به
__________________________________________________
- آن‌گاه قبیله عامربن تمیم به سخن درآمدند و گفتند: «ای اباخالد! ما برادران توایم و جانشینان تو، در موردی که تو خشمناک گردی، ما رضایت ندهیم و از محلی که تو کوچ کنی ما آن‌جا را وطن نگیریم. اختیار ما به دست توست. ما را بخوان که اجابت خواهیم کرد و دستور بده که فرمان بریم. هر وقت تصمیم بگیری ما در اختیار تو هستیم.»
یزیدبن مسعود گفت: «به خدا قسم ای بنی‌سعد، اگر با من مخالفت کنید، خداوند هرگز شمشیر را از میان شما نخواهد برداشت و همیشه شمشیرهای شما در ریختن خون یکدیگر، به کار خواهد رفت.»
سپس نامه‌ای به حسین علیه السلام نوشت:
«به نام خداوند بخشاینده مهربان. اما بعد، دست‌خطت به من رسید، و آن‌چه را که از من خواسته بودی دانستم. دعوتم فرموده‌ای که حظ خود را از فرمانبری تو به‌دست آورم و به نصیبی که از یاری تو دارم نائل آیم. و راستی که خداوند، هیچ وقت روی زمین را از کسی که کار خیری انجام دهد و یا رهبر راه رستگاری باشد، خالی نمی‌گذارد. و امروز حجت الهی بر خلقش و امانت او در زمینش شمایید. شما از فرع، همان درخت زیتون احدیت هستید که ذات مقدسش ریشه آن است و شما شاخه‌های آن. تشریف بیاور که طایر اقبال بر سرت بال گشوده است؛ زیرا گردن‌های بنی‌تمیم، برای امتثال امرت ذلیل، و باقیمانده آنان در پیروی از فرمان تو سرسخت‌تراند از شتری که سه روز چریده و با شکم پر بر سر چشمه آب فرود آید. قبیله سعد را نیز سر به فرمان تو کرده ام و ننگ مخالفت را از دامنشان با آب بارانی شسته‌ام که از ابر سفید فرو ریزد؛ ابری که از درخشش برق سفید نماید.»
حسین علیه السلام وقتی نامه را خواند، فرمود: «تو را چه می‌شود؟ خداوند در روز ترس، آسوده خاطرت فرماید و عزتت را روزافزون کند و در روز قیامت که تشنگی به نهایت رسد، سیرابت فرماید.»
ولی همین که شخص نامبرده (یزیدبن مسعود) آماده بیرون شدن به سوی حسین گشت، پیش از حرکت خبر رسید که حسین علیه السلام کشته شد. وی از از دست رفتن این سعادت بسیار متأثر و ناراحت گردید.
و اما منذربن جارود که یکی از حضار مجلس بود، نامه حسین علیه السلام را با نامه‌رسان (ابو رزین سلیمان) به نزد عبیداللَّه بن زیاد (که فرماندار بصره بود) آورد؛ زیرا منذر ترسید مبادا کاغذ، توطئه‌ای از طرف عبیداللَّه ابن‌زیاد باشد واز طرفی بحریه دختر منذر، همسر عبیداللَّه بود. عبیداللَّه‌بن زیاد، نامه‌رسان حضرت را دستگیر نمود و به دارش آویخت. سپس بر منبر شد و خطبه‌ای خواند و مردم بصره را از مخالفت و تحریک افراد ماجراجو وپست، ترساند و آن شب را در بصره بود. چون صبح شد، برادرش عثمان بن زیاد را نایب خویش نموده و خود به طرف کاخ کوفه حرکت کرد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 38- 45
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1414
وبمقامه فی النّاس، فاستأثر علینا قومنا بذلک، فرضینا وکرهنا الفرقة، وأحببنا العافیة، ونحن نعلم أ نّا أحقّ بذلک الحقّ المستحقّ علینا ممّن تولّاه، وقد أحسنوا وأصلحوا، وتحرّوا الحقّ، فرحمهم اللَّه وغفر لنا ولهم، وقد بعثت إلیکم بهذا الکتاب وأنا أدعوکم إلی کتاب اللَّه وسنّة نبیّه، فإن السّنّة قد أمیتت، وإنّ البدعة قد أحییت، فتسمعوا قولی وتطیعوا أمری، فإن فعلتم أهدکم سبیل الرّشاد، والسّلام علیکم ورحمة اللَّه.
وعندی فی صحّة هذا عن الحسین نظر، والظّاهر أ نّه مطرّز بکلام مزید من بعض رواة الشّیعة.
قال: فکلّ من قرأ ذلک من الأشراف کتمه، إلّاالمنذر بن الجارود، فإنّه ظنّ أ نّه دسیسة من ابن زیاد، فجاء به إلیه، فبعث خلف الرّسول الّذی جاء به من حسین، فضرب عنقه. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 157- 158
__________________________________________________
(1)- و در آن اوان امیر المؤمنین حسین، مکتوبات به مالک‌بن مسمع و احنف‌بن قیس و منذربن جارود و مسعود بن عمرو و قیس بن هیثم که از اهالی و معارف بصره بودند، نوشته، مصحوب غلام خویش که موسوم به سلیمان بود، فرستاد. مضامین مکاتیب، آن که شما را به احیای معالم حق، و اماته بدعت‌ها دعوت می‌کنم. اگر اجابت کنید، راه راست یابید. بعضی گفته‌اند، در آن صحایف مسطور بود که: من به جانب کوفه رفتم. باید که شیعه متوجه آن طرف شوند، چه سپاه عراق در آن‌جا جمع خواهند گشت.
و چون مکاتیب امیرالمؤمنین حسین رضی الله عنه به اهالی بصره رسید، مجموع ایشان در کتمان آن کوشیدند؛ مگر منذربن جارود که در افشای اسرار سعی نمود. چه دخترش در حباله نکاح ابن‌زیاد بود و ابن‌زیاد از آمدن رسول امام حسین خبر یافته. گفت تا او را پیدا کردند و سلیمان به وعده و وعید اعتراف نمود که مولای او به چه کسان مکتوبات نوشته است. و در روز دیگر عبیداللَّه به استحضار بصریان مثال داده، به ایشان گفت که: «رسولی از امام حسین به بصره آمده و نامه‌ها آورده و اهل بصره را به بیعت خویش دعوت کرده و من آن شخص را گرفته‌ام و او نزد من اقرار کرده که به فلان و فلان، امام حسین مکتوبات فرستاده و شما می‌دانید که من پسر زیادم و در سیاست و خون ریختن متابعت پدر می‌نمایم.
پسر کو ندارد نشان از پدر تو بیگانه خوانش مخوانش پسر
و اکنون منشور ایالت کوفه به من رسیده و امیر مرا امر فرموده که به آن جانب روم و مسلم‌بن عقیل را و سایر شیعه امام حسین را به قتل رسانم. و من امتثال اشاره امیر نموده، فردا عزیمت خواهم کرد. و برادر خود عثمان را از قبل خود در این شهر می‌گذارم. باید که مراسم حرمت و اطاعت او به جای آورده، از
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1415
فبینما هو کذلک، إذ قدم رسول الحسین علیه السلام إلی أشراف البصرة یدعوهم إلی نصرته، منهم الأحنف بن قیس، وعبداللَّه بن معمّر، وعمر بن الجارود، ومسعود بن معمّر وغیرهم بنسخة واحدة، أوّله: «1» بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ علیه السلام، أمّا بعد، فإنّ اللَّه اصطفی محمّداً صلی الله علیه و آله علی جمیع خلقه، وأکرمه بنبوّته، وحباه برسالته، ثمّ قبضه إلیه مکرماً، وقد نصح العباد، وبلّغ رسالات ربّه، وکان أهله وأصفیاؤه أحقّ بمقامه من بعده، وقد تأمّر علینا قوم، فسلّمنا ورضینا کراهة الفتنة وطلب العافیة، وقد بعثت إلیکم‌بکتابی هذا وأنا أدعوکم إلی «2» کتاب اللَّه وسنّة نبیّه، فإن سمعتم قولی واتّبعتم «2» أمری أهدکم إلی سبیل الرّشاد، والسّلام «1» علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته. قال: ولم یبق أحد من الأشراف إلّاقرأ الکتاب وکتمه ما خلا المنذر بن الجارود (لعنه اللَّه) وکانت ابنته تحت ابن زیاد (لعنه اللَّه)، فلمّا قرأ الکتاب، قبض الرّسول وأدخله علی ابن زیاد (لعنه اللَّه)، فلمّا قرأ ابن زیاد (لعنه اللَّه) الکتاب، أمر بالرّسول، فضربت عنقه رحمه الله، وکان أوّل رسول قُتل فی الإسلام. «3»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 23- 24
__________________________________________________
- فرمان وی در نگذرید. و اگر به سمع من رسد که فردی از شما قدم از جاده متابعت برگرفته، طریق مخالفت سپرده باشد، او را با منتسبان و متعلقان به سیاست رسانم، و به آتش سخط، دود از دودمان وی برآرم!»
و چون ابن‌زیاد از وعد و وعید بازپرداخت، فرمان داد تا سلیمان را به مجلس آورده از میانش دو نیم زدند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 118- 119
(1- 1) [حکاه فی ناسخ التّواریخ سید الشّهداء، 2/ 43].
(2- 2) [ناسخ التّواریخ: اللَّه ونبیّه، فإنّ السّنّة قد أمیتت، فإن تجیبوا دعوتی وتطیعوا].
(3)- سید ابن‌طاوس روایت کرده که حضرت امام حسین علیه السلام در هنگامی که جواب عرایض اهل کوفه را قلمی نمودند، نامه ها به اشراف بصره نوشتند، مانند: یزید بن مسعود نهشلی و منذر بن جارود عبدی و امثال ایشان از عظمای آن دیار. و با یکی از موالی آن حضرت که او را سلیمان می‌گفتند، ارسال داشتند. و در آن فرامین مطاعه، ایشان را به سوی اطاعت و بیعت و تصرف خود دعوت کردند. چون یزید بن مسعود، به‌مطالعه نامه نامی آن‌حضرت سرافراز گردید، قبایل بنی‌تمیم وبنی‌حنظله و بنی‌سعد را جمع کرده، گفت: «چگونه است نسب و حسب من در میان شما؟ و عقل و تدبیر مرا چگونه می‌دانید؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1416
__________________________________________________
- پس همه او را به علوّ حسب و نسب و استقامت رأی ستایش کردند، گفتند: «تو پشت و پناه مایی و سرمایه شرف و اعتبار زمانی.»
یزیدبن مسعود گفت: «شما را برای امری جمع کرده‌ام که با شما مشورت نمایم و از شما برای آن امر یاری جویم.»
گفتند: «بفرما که آن‌چه صلاح دانیم بیان کنیم. و به هر چه امر فرمایی اطاعت نماییم.»
گفت: «معاویه مرده است و به مردن او، درگاه جور و طغیان شکسته شد و ارکان ظلم و عدوان از هم ریخته. یزید، پلیدِ شرابخوارِ بدکردار، بعد از آن، علَم خلافت افراخته و او را از علم و بردباری بهره ای نیست. و به هیچ وجه قابل ریاست و خلافت نیست. و حسین‌بن علی علیه السلام که صاحب نسب جلیل و شرف جمیل و رأی اصیل است، و دریای علم او بی‌پایان است و فضایل و کمالات او از حد احصا بیرون است، به این امر سزاوارتر است و معدن نبوت و رسالت و منبع علم و حکمت است و در رأفت و رحمت و مروت از عالمیان ممتاز است. و هر که از بیعت و معاونت او تقاعد نماید، به مذلت دنیا و عذاب الیم عقبا مبتلا می‌گردد.
و اول بنی‌حنظله اظهار اطاعت و انقیاد نمودند، و بعد از ایشان بنی‌تمیم اظهار رضا و خشنودی کردند، و بنی‌سعد گفتند: «ما در این باب تفکر نموده، آن‌چه رأی ما بر آن قرار یابد، تو را اعلام خواهیم کرد.»
پس یزیدبن‌مسعود، عریضه‌ای به‌خدمت آن‌حضرت نوشت واظهار فرمانبرداری واطاعت وجان‌سپاری نمود و نوشت که: «قبایل بنی‌تمیم و بنی‌سعد و بنی‌حنظله را به اطاعت و انقیاد شما مایل گردانیده‌ام و همگی منتظر قدوم مسرّت لزوم گردیده، کمر اطاعت بر میان بسته‌ایم. و هرگاه که به این صوب تشریف ارزانی داری، جان نثار مقدم شریف تو می‌نماییم و متابعت تو را بر خود لازم می‌شماریم.»
چون نامه او به نظر شریف امام حسین علیه السلام رسید، او را دعا کرد و فرمود: «خدا تو را در روز بیم ایمن گرداند و از تشنگی روز قیامت تو را رها بخشد.»
از قضای الهی، روزی که او خواست که با لشگر خود از بصره متوجه آن حضرت گردد، خبر محنت‌اثر شهادت شهیدان کربلا را شنید.
و اما منذر بن جارود، پس نامه حضرت را به عبیداللَّه بن زیاد داد؛ از بیم آن که مبادا این نامه حیله باشد که او برانگیخته باشد برای امتحان اشراف بصره. و ابن‌زیاد لعین، فرستاده آن حضرت را گرفت و بر دار کشید و بر منبر برآمد و اهل بصره را تهدید، و وعید بسیار نمود، و در روز دیگر متوجه کوفه شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 609- 611
نامه حسین علیه السلام به مشایخ بصره
این وقت حسین علیه السلام نامه‌ای بدین منوال به مشایخ بصره نگاشت:
[متن عربی به مقتل ابی مخنف ارجاع شد].
در جمله می‌فرماید: «خداوند تبارک وتعالی مصطفی را به نبوت و رسالت برگزید، با مردمان بذل نصیحت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1417
__________________________________________________
- فرمود و ابلاغ رسالت کرد. آن‌گاه اورا مکرماً به سوی خویش مقبوض داشت و مقام وی را بعد از وی، اهل بیت او احق و اولی بودند. جماعتی بر ما غلبه کردند و حق ما را به دست گرفتند و ما تا فتنه انگیخته نشود 1 و خون‌ها ریخته نگردد، خاموش نشستیم. اکنون این مکتوب را به سوی شما روان می‌دارم و شما را به سوی خدا و رسول خدا می‌خوانم. همانا شریعت نابود گشت و سنت رسول خدا تباه شد. اگر اجابت کنید دعوت مرا و اطاعت کنید فرمان مرا، شما را از طریق غوایت 2 بگردانم و به راه راست هدایت فرمایم.»
این نامه را به مردی که سلیمان نام داشت و مکنی به ابو رزین بود، سپرد و به روایت ابن‌نما به ذراع سدوسی‌داد وفرمان کرد که به تعجیل طی مسافت کند و به صنادید 3 بصره رساند. سلیمان بر حسب فرمان، طی طریق کرده و به بصره آمد و مشایخ بصره مانند احنف‌بن قیس، منذربن جارود، یزیدبن مسعود نهشلی، قیس بن هیثم ودیگر بزرگان‌بصره، مکتوب آن‌حضرت را مأخوذ داشتند، قرائت کردند و شادمانه گشتند. ...
پاسخ مشایخ بصره به نامه حسین علیه السلام
مع القصه، چون ابو خالد، مکنون خاطر آن جماعت را مکشوف داشت و بر ایشان حجت تمام کرد، جواب نامه حسین علیه السلام را بدین سیاقت در قلم آورد:
[متن عربی به اللّهوف ارجاع شد].
در جمله مکشوف می‌دارد که: «یا ابن رسول اللَّه! کتاب تورا قرائت کردم و خطاب تورا بدانستم. مرا به سوی خویش خواندی و به اطاعت خود دعوت فرمودی تا از نصرت تو نصیب وافی مأخوذ دارم و بهره کافی بردارم. همانا خداوند تبارک و تعالی جهان را از عاملی که کار به نیکویی کند و دلیلی که به راه رشاد و سداد هدایت فرماید، خالی نگذارد. شما حجت خدایید بر خلق خدا و امان و امانت اویید در روی زمین. شما شاخ‌های زیتونه احمدیه‌اید و آن درخت را اصل رسول خداست و فرع 4 شمایید. اکنون به فال نیک به سوی ما سفر کن که من گردن بنی‌تمیم را در خدمت تو خاضع داشتم و چنان در طاعت و متابعت تو شایق گماشتم، که شتر تشنه مر آبگاه را. و هم‌چنان قلاده اطاعت تورا بر گردن بنی‌سعد انداختم و ایشان را نیز در خدمت تو نرم‌گردن ساختم و به زلال نصیحت ساحت ایشان را، که آلایش تقاعد و توانی در تقدیم خدمت داشت، بشستم و پاک ساختم.»
چون این نامه به حسین علیه السلام رسید،
قال: «ما لک آمنک اللَّه یوم الخوف، وأعزّک وأرواک یوم العطش.»
فرمود: «خداوند تورا در روز دهشت ایمن بدارد و در روز تشنه‌کامی سیراب فرماید.»
اما احنف‌بن قیس بدین نمط نامه کرد:
«أمّا بعد، «فاصبر إنّ وعد اللَّه حقّ ولا یستخفّنّک الّذین لا یوقنون». 5
از ایراد این آیه مبارکه، به کنایت اشارتی از بی‌وفایی مردم کوفه به عرض رسانید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1418
أرسله بکتب إلی رؤساء الأخماس بالبصرة حین کان بمکّة. (قال) الطّبریّ: کتب الحسین علیه السلام إلی رؤساء الأخماس بالبصرة وإلی الأشراف کمالک بن مسمع البکریّ والأحنف ابن قیس التّمیمیّ والمنذر بن الجارود العبدیّ ومسعود بن عمرو الأزدیّ وقیس بن الهیثم وعمرو بن عبیداللَّه بن معمر، فجاء الکتاب بنسخة واحدة: أمّا بعد، فإنّ اللَّه اصطفی محمّداً صلی الله علیه و آله علی خلقه وأکرمه بنبوّته واختاره لرسالته، ثمّ قبضه اللَّه إلیه وقد نصح لعباده وبلّغ ما ارسل فیه، وکنّا أهله وأولیاءه وأوصیاءه وورثته وأحقّ النّاس بمقامه فی النّاس، فاستأثر علینا قومُنا بذلک، فرضینا وکرهنا الفرقة، وأحببنا لکم العافیة ونحن نعلم أ نّا أحقّ بذلک الحقّ المستحق علینا ممّن تولّاه، وقد بعثت إلیکم رسولی بهذا الکتاب وأنا أدعوکم إلی کتاب اللَّه وسنّة نبیّه، فإنّ السّنّة قد أمیتت، وإنّ البدعة قد أحییت، فإن
__________________________________________________
- اما چون نامه حسین علیه السلام به منذربن جارود رسید، بترسید که مبادا این مکاتیب از مکیدت‌های عبیداللَّه‌بن زیاد باشد و همی خواهد اندیشه‌های مردم را باز داند و هر کس را به کیفر عمل خود رساند. و دختر منذر که بحریه نام داشت نیز، در حباله نکاح عبیداللَّه بود. بالجمله منذربن جارود، مکتوب حسین علیه السلام را با رسول آن حضرت به نزد عبیداللَّه بن زیاد آورد. ابن‌زیاد رسول را باز داشت و به تهدید و تهویل پرسش کرد که: «حسین، کیان را از مردم بصره نامه کرده است؟»
آنان را که نام برد، کس فرستاد و حاضر ساخت و گفت: «شما بی‌باکی زیاد را در فتاکی دیده‌اید و خوی اورا در خون‌ریزی دانسته‌اید. من پسر آن پدر و ثمر آن شجرم، خویش را واپایید و تقدیم هیچ گناه مکنید تا تباه نشوید.»
و فرمان داد که رسول حسین علیه السلام را بر دار کنند. این بگفت و خود به جامع بصره آمد. بر منبر شد و مردم را به تهدید و تهویل تنبیهی بلیغ نمود و به قتل و نهب بیمی بزرگ نهاد و هنوز عبیداللَّه حکومت بصره داشت و اورا با کوفه کاری نبود.
در خبر است که مردم بصره وقتی تجهیز لشگر کردند که در کربلا به نصرت حسین علیه السلام حاضر شوند، ایشان را آگهی رسید که آن حضرت را شهید کردند. لاجرم بار بگشودند و به سوگواری نشستند.
1. برای این که فتنه انگیخته نشود.
2. غوایت: گمراهی.
3. صنادید (جمع صندید): بزرگان، سلحشوران.
4. فرع: شاخه.
5. قرآن کریم: سوره 30، آیه 61.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 43- 44، 48- 50
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1419
تسمعوا قولی وتطیعوا أمری أهدکم سبیل الرّشاد.
فکتم بعض الخبر، وأجاب بالاعتذار أو بالطّاعة والوعد، وظنّ المنذر بن الجارود أ نّه دسیس من عبیداللَّه وکان صهره «1»، فإنّ بحریّة بنت الجارود «2» تحت عبیداللَّه، فأخذ الکتاب والرّسول، فقدّمهما إلی عبیداللَّه بن زیاد فی العشیّة الّتی عزم علی السّفر إلی الکوفة صبیحتها. فلمّا قرأ الکتاب «3» قدّم الرّسول سلیمان وضرب عنقه «3»، وصعد المنبر صباحاً «4» وتوعّد النّاس وتهدّدهم «5»، ثمّ خرج إلی الکوفة لیسبق الحسین علیه السلام. «6» السّماوی، إبصار العین،/ 53/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 172
توضیح: الأخماس، أخماس البصرة العالیة، وبکر بن وائل وتمیم وعبد قیس والأزد الأحنف بن قیس المشهور بالحلم التّمیمیّ سیّد تمیم مالک بن مسمع البکری سیّد بکر بن وائل المنذر بن الجارود العبدی سیِّد عبد قیس، وکان عبیداللَّه بن زیاد تزوّج اخته بحریّة، وله شرف وذکر فی الحروب والمغازی، مسعود بن عمرو الأزدیّ الفهمیّ سیّد الأزد وبسبب قتله قامت حرب البصرة بعد هلاک یزید بن معاویة، وهو الّذی منع من قتل عبیداللَّه بن زیاد، ویکنّی بأبی قیس، وله شرف، وهو الّذی جمع النّاس وخطبهم لنصرة الحسین علیه السلام، فلم یوفق.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه بدله عن الطّبریّ].
(2)- [ذخیرة الدّارین: المنذر].
(3- 3) [ذخیرة الدّارین: ونظر الرّسول أمر بضرب عنقه قتله سلیمان بن عوف الحضرمیّ لعنه اللَّه تعالی].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: بعد ذلک فحمد اللَّه وأثنی علیه إلی آخر ما سیأتی فی المجلّد الثّانی].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وجعل أخاه عثمان بن زیاد علی البصرة].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: ومعه شریک بن الأعور وکان قد جاء من خراسان معزولًا عن عمله علیها ومسلم بن عمرو الباهلیّ وکان رسول یزید بن معاویة إلی عبیداللَّه بن زیاد بولایة المصرین وحصین بن تمیم التّمیمیّ وکان صاحبه الّذی یعتمد علیه، وجعل شریک یتمارض فی الطّریق لیجلسه عن الجدِّ فیدخل الحسین علیه السلام الکوفة، فما عاج علیه وتقدّم حتّی دخلها ونظم مسالحها علی ضفة الطّفّ من البصرة إلی القادسیّة إلی آخر ما سیأتی فی المجلّد الثّانی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1420
ویمضی فی کتب المقاتل أ نّه یزید بن مسعود النّهشلیّ، وهذا تمیمیّ یکنّی بأبی خالد، ولیس من رؤساء الأخماس، ولعلّه مکتوب إلیه أیضاً، والّذی یستظهر من الخطبة والکتاب إلی الحسین علیه السلام أنّ الّذی جمع النّاس هذا لا مسعود، ولکن الطّبریّ وغیره من المؤرِّخین لم یذکروا الثّانی، واللَّه العالم.
قیس بن الهیثم، بفتح هاء هیثم وسکون الیاء المثنّاة تحت وبالثّاء المثلّثة ابن أسماء بن الصّلت السّلمیّ سیّد أهل العالیة، وله شرف وذکر فی حرب البصرة مع أمیر المؤمنین علیه السلام عبیداللَّه بن معمّر التّیمیّ تیم قریش، وهذا کان فی البصرة، وله شرف شریک بن الأعور، هو شریک بن الحارث الهمدانیّ من المعروفین بالتّشیّع، ومن أصحاب أمیر المؤمنین والمقاتلین بین یدیه، حروبه الثّلاث. ولی الأعمال بعد لآل امیّة، فأمّا أبوه الحارث الأعور فمن خواصّ أمیر المؤمنین کما هو معلوم فی کتب التّراجم والأنساب مسلم بن عمرو الباهلیّ هذا أبو قتیبة ابن مسلم صاحب خراسان وفارس، الّذی جلّ خیل العرب من نسله إلی مدّة مأتی سنة، وکان مسلم رسول یزید بن معاویة لعبیداللَّه فی ولایة المصرین، وعزل النّعمان، فاستصحبه.
ویمضی فی بعض الکتب أ نّه الحصین بن نمیر السّکونی، وهو غلط، فإنّ ذلک شامیّ لم یکن له فی حرب الکوفة ید، وإنّما تولّی حرب المدینة المعروف بحرب الحرّة لیزید، کما ذکره ابن حجر العسقلانی فی الإصابة، حُصین بضمّ الحاء المهملة وفتح الصّاد والیاء آخر الحروف والنّون، ابن تمیم بن اسامة بن زهیر بن درید التّمیمیّ صاحب شرطة عبیداللَّه ابن زیاد. ویمضی فی الکتب حصین بن نمیر السّکونیّ وهو غلط فاحش، فإنّ ذلک عند یزید بن معاویة حارب به أهل المدینة ومکّة، وله فی محاربة عین الوردة ریاسة فی أهل الشّام، وسمعته کما ذکر ترجمة حاله ابن عساکر فی تاریخه، وابن حجر العسقلانیّ فی الإصابة، وعزّ الدّین الجزریّ فی اسد الغابة، وابن عبد البرّ فی الاستیعاب، ضَفّة الطّفّ بفتح الضّاد وتشدید الفاء جانبه، والطّفّ شاطئ النّهر ویطلق علی جانب نهر الفرات الجنوبیّ من البصرة إلی هیت، ویختصّ بالموضع الّذی قُتل فیه الحسین بن علیّ علیه السلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1421
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 172- 173
أقول: روی السّیّد فی اللّهوف ما ملخصه: إنّ الحسین قد کتب إلی جماعة من أشراف البصرة کتاباً مع بعض موالیه یدعوهم فیه إلی نصرته ولزوم طاعته من یزید بن مسعود النّهشلیّ والمنذر بن الجارود، وأمّا یزید بن مسعود فإنّه جمع بنی تمیم وبنی حنظلة وبنی سعد، فوعظهم وحثّهم علی الجهاد فی خدمة سلطان المعاد علیه السلام، فأمّا بنو تمیم وبنی حنظلة فلبّوه بالإجابة وأنعموا بحسن الإطاعة. وأمّا بنو سعد فاستمهلوا حتّی یتشاوروا، فکتب إلی الحسین علیه السلام بالواقعة وتجهّزوا للخروج إلیه علیه السلام، فلم یتیسّر لهم الوصول إلّابعد السّانحة، فلمّا سمعوا الواعیة جزعوا من انقطاعهم عنه صلوات اللَّه علیه. وأمّا المنذر بن الجارود فإنّه جاء بالکتاب والرّسول إلی ابن زیاد مخافة أن یکون الکتاب دسیساً منه أخزاه اللَّه، وکانت بنته زوجة لعبیداللَّه، فأخذ الرّسول، فصلبه، ثمّ صعد المنبر، فخطب وتوعّد أهل البصرة علی الخلاف وإثارة الأرجاف، ثمّ بات اللّیلة. فلمّا أصبح، استناب علیهم أخاه عثمان بن زیاد، وأسرع هو إلی الکوفة. «1»
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 133
__________________________________________________
(1)- سید گوید: حسین علیه السلام به وسیله مولای خود سلیمان که کنیه اش ابا رزین بود، نامه ای به اشراف حق‌جوی بصره نوشت و آن‌ها را به نصرت و اطاعت خود دعوت کرد که از آن جمله:
1. یزید بن مسعود نهشلی 2. منذر بن جارود عبدی بودند.
یزید بن مسعود، بنی‌تمیم، بنی حنظله و بنی‌سعد را انجمن کرد و به آن‌ها گفت: «ای بنی‌تمیم! مقام و حسب من در میان شما چگونه است؟»
گفتند: «به به، تو به خدا مهره پشت و سره فخری و در سراپرده شرف جا داشتی و خود در آن پیشی جستی.»
گفت: «من شما را برای امری جمع کردم و منظورم آن است که با شما مشورت کنم و از شما کمک بگیرم.»
همه گفتند: «به خدا ما نهایت خیرخواهی وکوشش در مصلحت‌جویی با تورا داریم. بگو بدانیم چیست؟»
گفت: «معاویه مرده است و مرگ اورا باید آسان شمرد؛ زیرا با نابودی او باب جور و گناه درهم شکست و ستون‌های ستم متزلزل شد و برای بیعت پسرش بدعتی نهاد و گمانش پابرجا شد. آنچه او خواست دور از تحقق است. کوشید ولی سست گردید و مشورت کرد و بی‌یاور ماند و پسرش یزید میخوار نابه کار به دعوی خلافت بر مسلمانان برخاسته و بی‌رضای آنان خود را امیر آن‌ها می‌شمارد. با آن حلم کوتاه و دانش
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1422
__________________________________________________
- اندک که به اندازه جای پایش حق را نمی‌داند، من به خدا سوگند می‌خورم که جهاد با او از جهاد با مشرکان بهتر است و این حسین بن علی زاده دختر رسول خدا است که شرافت پابرجا و رأی درست و دانش شگرف دارد و به امر خلافت اولی است. برای آن که سابقه هجرت و عمر دراز و تقدم در دین و پیوست نزدیک با پیغمبر دارد، بر خردان مهربان است و بر بزرگان غم‌خوار و بسیار رعیت‌نواز و پیشوای خوبی است. بهشت به وسیله او به دست آید و موعظه و پند از او تبلیغ شود. از دیدار نور حق کور نباشید و به پرتگاه باطل سرازیر نشوید. صخربن قیس در روز جمل شما را به خذلان کشانید و ننگین کرد و این ننگ را به وسیله یاری حسین زاده رسول خدا از خود بشویید. به خدا هر کس از یاریش کوتاهی کند، فرزندش خوار و بی‌کس و کار شود. من اینک خودم، کلاهخود جنگ بر سر و زره بر تن کرده ام. هر کس کشته نشود، خواهد مرد و هر کس از مرگ گریزد، از چنگال آن به در نرود. خدایتان رحمت کند، پاسخ خوب بدهید.» بنی‌حنظله گفتند: «یا اباخالد! ما تیر ترکش تو و پهلوانان قبیله هستیم. اگر ما را پرتاب کنی، به هدف می‌رسد و اگر با همراهی ما نبرد کنی، فتح می‌کنی. به هر لجه فرو شوی، با تو باشیم و به هر سمتی رو کنی، رو کنیم. به شمشیرهای خود یاریت کنیم و با تن خود نگه‌داریت نماییم. هرگاه خواهی عمل کن.»
بنو سعد بن یزید گفتند: «ای ابا خالد! بدترین چیزها نزد ما مخالفت تو و بیرون رفتن از فرمان توست. صخر بن قیس ما را به ترک قتال دستور داده و کار خود را پسندیدیم و عزت خود را باقی گذاردیم. به ما مهلت بده شوری کنیم و نظر خود را برایت بگوییم.»
بنو عامر بن تمیم گفتند: «ای اباخالد! ما فرزندان پدر تو و هم‌پیمانان توییم. آن‌جا که خشم کنی، رضایت نداریم و آن‌گاه که کوچ کنی، اقامت نکنیم. ما را بخوان تا اجابت کنیم، دستور بده تا اطاعت کنیم و امر با شماست.»
گفت: «ای بنی سعد! به خدا اگر در تردید باشید و با بنی‌امیه بسازید، خدا شمشیر را از میان شما بر ندارد و همیشه شمشیر خودتان در میان خودتان بکار باشد.»
سپس جواب نامه حسین را چنین نوشت: «اما بعد، نامه شما رسید و بدانچه مرا دعوت کرده بودی، مطلع شدم که باید بهره طاعت تقدیم کنم و به فضیلت یاریت فائز شوم. خدا هرگز زمین را از یک کارگزار خیرخواه و دلیل راه نجات خالی نگذارد. شما حجت خدایید بر خلقش و امانت او در زمینش. شما شاخه شجره زیتونه احمدی هستید که پیغمبر اصل او بود و شما شاخه آنید. با طائر میمون تشریف فرما شو که من گردن بنی‌تمیم را زیر فرمانت آوردم و چون شیر تشنه که سر آب رود. در فرمانبرداری تو کوشایند و بنی‌سعد را رام تو کردم و با آبی چون باران ابر جهنده کدورت سینه آن‌ها را شستم.»
چون حسین این نامه را خواند، فرمود: «چه داری؟ خدا در روز ترس ایمنت کند و در روز تشنگی بزرگ سیرابت نماید و عزیزت دارد.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1423
__________________________________________________
- چون این شخص نامبرده قصد حرکت نمود، برای نصرت حسین پیش از حرکت، خبر شهادت او به وی رسید و از عدم توفیق خود نالید.
منذر بن جارود نامه و رسول امام را نزد عبیداللَّه‌بن زیاد آورد و می‌ترسید که مبادا این نامه دسیسه‌ای باشد از طرف خودِ ابن زیاد برای امتحان او، و بحریه دختر منذر همسر عبیداللَّه بن زیاد بود. عبیداللَّه بن زیاد فرستاده حسین را به دار زد، بر منبر رفت، سخنرانی کرد و اهل بصره را برای مخالفت و آشوب تهدید کرد. آن شب را خوابید و صبح برادرش عثمان را نائب خویش کرد و شتابانه به کوفه روانه شد.
طبری گوید: هشام گفت که: «ابومخنف برای من ازصعقب‌بن زهیر ازابی‌عثمان نهدی روایت کرده است که حسین علیه السلام با یکی از وابستگان خود به نام‌سلیمان به رؤسای پنج بخش بصره و اشراف آن به یک مضمون نامه نوشت و برای مالک بن مسمع بکری، احنف‌بن قیس و منذر بن جارود و مسعود بن عمرو و قیس بن هیثم و عمر بن عبداللَّه بن معمر فرستاد، بدین مضمون:
«اما بعد، به راستی خدا محمد را بر خلق خویش برگزید و به نبوت گماشت و به رسالت اختیار کرد. سپس اورا نزد خود برد درحالی که حق نصیحت را به بندگان او ادا کرد و وظیفه رسالت را انجام داد و ما خاندان و اولیا و اوصیا و ورثه او بودیم. از همه مردم به جانشینی او شایسته تر بودیم. قوم ما در این موضوع خود را از ما جلو انداختند و ما به ناچار رضا دادیم، تفرقه را برداشتیم و عافیت را دوست داشتیم. با آن که می‌دانستیم این حق از آن ماست و از دیگران بدان شایسته‌تریم، من فرستاده خود را با این نامه نزد شما فرستادم و شما را به کتاب خدا و روش پیغمبرش دعوت می‌کنم. روش پیغمبر از میان رفته است و بدعت زنده شده. اگر از من بشنوید و مرا اطاعت کنید، شما را به راه راست رهبری کنم. والسلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته.»
در ادامه طبری گوید: و این به هر کدام از اشراف رسید، خواند و نهان کرد، جز منذربن جارود که به گمانش از ترس آن که مبادا از دسیسه خود عبیداللَّه باشد، آن نامه را با پیک شب همان روزی که ابن‌زیاد می‌خواست به کوفه رود، نزد او آورد و برای او خواند و او هم پیک را پیش داشت و گردنش را زد.
عبیداللَّه بالای منبر بصره رفت، حمد و ثنای خدا نمود و گفت: «اما بعد، شتر مست با من برابر نیست و از آواز مشک خالی نگریزم. من خود عذاب دشمن خویشم و زهر کشنده ستیزه‌جویانم (هر کس با قبیله قاره مسابقه تیراندازی کند، با آن‌ها عدالت کرده)، یعنی کلوخ انداز را پاداش سنگ است. ای اهل بصره! امیر المؤمنین مرا ولایت کوفه داده و فردا بدان‌جا بیرون شوم و من عثمان‌بن زیادبن ابی‌سفیان را بر شما خلیفه خود نمودم. مبادا مخالفت کنید و آشوبگری نمایید. بدان خدایی که معبودی جز او نیست، اگر از مردی خلافی سر زند، اورا و معرف و سرپرستش را می‌کشم. حاضران مسؤول غائبان می‌شناسم تا به استقامت گرایید و در میان شما مخالف و ناراحت‌کننده‌ای برای من نماند. من زاده زیادم و از هر کس قدم بر زمین نهد، به او شبیه‌ترم. نه به خال مانندم و نه به عم.»
سپس از بصره سوی کوفه رفت و برادرش عثمان به جای خود نهاد. کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 36- 38
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1424
وفی مکّة، کتب الحسین علیه السلام نسخة واحدة إلی رؤساء الأخماس بالبصرة، وهم: مالک ابن مسمع البکریّ، والأحنف بن قیس، والمنذر بن الجارود، ومسعود بن عمرو، وقیس ابن الهیثم، وعمرو بن عبید بن معمر، وأرسله مع مولی له یقال له سلیمان، وفیه: أمّا بعد، فإنّ اللَّه اصطفی محمّدا صلی الله علیه و آله من خلقه، وأکرمه بنبوّته، واختاره لرسالته، ثمّ قبضه إلیه، وقد نصح لعباده، وبلّغ ما أرسل به صلی الله علیه و آله، وکنّا أهله، وأولیاءه، وأوصیاءه، وورثته، وأحقّ النّاس بمقامه فی النّاس، فاستأثر علینا قومنا بذلک، فرضینا، وکرهنا الفرقة، وأحببنا العافیة، ونحن نعلم أ نّا أحقّ بذلک الحقّ المستحقّ علینا ممّن تولّاه، وقد بعثت رسولی إلیکم بهذا الکتاب، وأنا أدعوکم إلی کتاب اللَّه وسنّة نبیّه، فإنّ السّنّة قد امیتت، والبدعة قد احییت، فإن تسمعوا قولی أهدکم إلی سبیل الرّشاد.
فسلّم المنذر بن الجارود العبدیّ رسول الحسین إلی ابن زیاد، فصلبه عشیّة اللّیلة الّتی خرج فی صبیحتها إلی الکوفة لیسبق الحسین إلیها، وکانت ابنة المنذر بحریّة زوجة ابن زیاد، فزعم أن یکون الرّسول دسیساً من ابن زیاد.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 159- 160
وقال أبو جعفر الطّبریّ: کتب الحسین بن علیّ من مکّة مع مولی له یقال له سلیمان إلی رؤساء الأخماس بالبصرة وإلی الأشراف کمالک بن مسمع البکریّ والأحنف بن قیس إلی آخر ما ذکرنا سابقاً.
وکان الحسین قد کتب إلی أهل البصرة مع مولاه سلیمان، المکنّی بأبی رزین، کما ذکرنا فی ترجمته سابقاً، فطلبه عبیداللَّه بن زیاد، وخرج وتهدّد النّاس، وخلف مکانه أخاه عثمان بن زیاد فی البصرة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 150، 236
وکتب الحسین إلی رؤساء أهل البصرة وإلی أشرافها مع سلیمان مولاه، فکتب إلی مالک بن مسمع البکریّ، وإلی الأحنف بن قیس، وإلی المنذر بن الجارود، وإلی مسعود
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1425
ابن عمرو، وإلی قیس بن الهیثم، وإلی عمرو بن عبیداللَّه بن معمر نسخة واحدة.
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، أمّا بعد، فإنّ اللَّه اصطفی محمّداً صلی الله علیه و آله و سلم علی خلقه، وأکرمه بنبوّته، واختاره لرسالته، ثمّ قبضه اللَّه إلیه، وقد نصح لعباده، وبلّغ ما أرسل به صلی الله علیه و آله و سلم، وکنّا أهله وأولیاءه وأوصیاءه وورثته، وأحقّ النّاس بمقامه فی النّاس، فاستأثر علینا قومنا بذلک، فأمضینا کراهیّةً للفرقة، ومحبّة للعافیة، ونحن نعلم أ نّا أحقّ بذلک الحقّ المستحقّ علینا ممّن تولّاه، وقد بعثت رسولی إلیکم بهذا الکتاب، وأنا أدعوکم إلی کتاب اللَّه وسنّة نبیّه صلی الله علیه و آله و سلم، فإنّ السّنّة قد امیتت، وإنّ البدعة قد احییت، فإن تسمعوا قولی وتطیعوا أمری أهدکم سبیل الرّشاد. حسین بن علیّ. مکّة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 50

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی سلیمان مولی الحسین ابن أمیرالمؤمنین، ولعن اللَّه قاتله سلیمان بن عوف الحضرمیّ. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 575، (ط قم)، 3/ 76، مصباح الزّائر،/ 281
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 271، 45/ 9؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 21؛
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 171؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 65؛ القزوینی،
تظلّم الزّهراء،/ 412؛ المیانجی، العیون العبری،/ 316؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/
151

157- سفیان بن سریع‌

من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام (سفیان) بن سریع.
الطّوسی، الرّجال،/ 74/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 154؛ الأسترآبادی، منهج
المقال،/ 165؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 366
__________________________________________________
(1)- «سلام بر سلیمان «مولی» ی حسین بن امیر المؤمنین، و لعنت خدا بر قاتلش «سلیمان بن عوف حضرمی».
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 144
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1426
سفیان بن سریع
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
سفیان بن سریع، السّین المفتوحة والرّاء المهملة والیاء المثنّاة من تحت السّاکنة والعین المهملة. عدّه الشّیخ فی رجاله من أصحاب الحسین، وحاله کسابقیه. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 38

127/ 158- سفیان بن مالک‌

ذکره فی زیارة أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی زیارة الأربعین‌

السّلام علی سفیان بن مالک. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 297
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180
سفیان بن مالک، لیس فی کتب أهل السّیر والرّجال والتّراجم له اسم، وإنّما ذکر اسمه فقط فی الزّیارة الرّجبیّة: السّلام علی سفیان بن مالک.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 152

159- سمّاک بن حرب‌

سمّاک بن حرب الذّهلیّ أبو المغیرة [سین] «مح».
ابن فضّال، عن أبی جمیلة، عنه، عن تمیم بن طرفة فی [یب] فی باب البیّنتین یتقابلان، وفی [یه] فی باب الصّلح وفی [بص] فی باب البیِّنتین إذا تعارضتا، وفی [فی] فی باب الرّجلین یدّعیان فی کتاب الأحکام. یحیی بن أبی بکر، عن شعبة، عن سمّاک، عن عبیدة السّلمانی، عن علیّ علیه السلام فی [یب] فی باب إبطال العول. محمّد بن حمّاد بن طلحة القنّاد، عن أسباط بن نصر الهمدانیّ، عنه فی باب میراث الغرقی. عنه إسماعیل بن الحجّاج
__________________________________________________
(1)- باب السّین من أسامی الرّواة عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام .. سفیان بن سریع.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین صلی الله علیه و آله و سلم، 5/ 209
(2)- سلام بر سفیان بن مالک.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1427
ابن أرطاة فی باب الاشتراک فی الجنایات.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 387 رقم 3154

128/ 160- سوّار الهمدانی‌

میزاته العائلیّة

وارتُثّ من همدان: سوّار بن حُمَیر الجابریّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
وقُتل معه سوّار بن أبی خمیر، أحد بنی فهم الجابریّ من همدان، أصابته جراحة، فمات منها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 405، أنساب الأشراف، 3/ 198
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: سوّار بن المنعم بن الحابس.
الطّوسی، الرّجال،/ 74/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 164؛ الأسترآبادی، منهج
المقال،/ 176؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 390
سوار بن أبی عمیر النّهمیّ.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113
بنو فهم بن الجابر بن عبداللَّه بن قادم بن زید بن عریب بن جُشَم بن خیران بن نوف ابن همدان بن مالک بن زید بن أوْسَلة بن ربیعة بن الخیار بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یَشْجُب بن یعرب بن قحطان (من ولد سام بن نوح أو هود علیهما السلام)، الیمانیّة کلّها راجعة إلی ولد قحطان. (وکلّ فهم فی العرب فهو بالفاء المفتوحة بواحدة ومن فوق أو أسفل، حاشا هذا: فهو بالقاف المنقوطة بواحدة من فوق أو اثنین).
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 392، 393
النِّهْمی: بکسر النّون وسکون الهاء وفی آخرها المیم. هذه النّسبة إلی نِهْم، وهو بطن من همدان. قال ابن حبیب: فی همدان نِهْمُ بن ربیعة بن مالک بن معاویة بن صعب بن دَوْمان بن بکیل بن جُشم بن خَیْران بن نَوْف بن همدان. منها قَنانُ بن عبداللَّه النِّهْمی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1428
الّذی یروی عن عبدالرّحمان بن عوسجة وغیره.
السّمعانی، الأنساب، 5/ 546
سوّار بن المنعم. «1»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
سوّار بن منعم بن حابس بن أبی عمیر بن نهم الهمدانیّ «2» النّهمیّ.
(ضبط الغریب) ممّا وقع فی هذه التّرجمة (النّهمیّ) بالنّون المفتوحة، والهاء السّاکنة، والمیم «3» والیاء المثنّاة تحت، ویمضی فی بعض الکتب «3» الفهمیّ بالفاء، وهو تصحیف واضح وغلط فاضح.
السّماوی، إبصار العین،/ 80/ مثله القمّی، نفثة المصدور،/ 649؛ بحر العلوم، مقتل
الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387؛ المیانجی، العیون العبری،/ 149
أقول: قال المحقّق الأسترآبادی فی رجاله: سوّار بن منعم بن حابس بن أبی عمیر بن نهم الهمدانیّ النّهمیّ، من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء. «4» وقال فی الإصابة: هو سوّار بن منعم بن حابس بن أبی عمیر بن نهم الهمدانیّ النّهمیّ، وبنو نهم بطن من همدان «4».
توضیح: ضبط ما وقع فی هذه التّرجمة النّهمیّ بالنّون المفتوحة والهاء السّاکنة والمیم والیاء، وفی بعض الکتب الفهمیّ بالفاء وهو تصحیف واضح، وغلط من النّسّاخ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 253/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 153
سوّار بن المنعم بن الحابس، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وقد وقع فی طریق الصّدوق رحمه الله فی باب میراث الجنین، وهو ثقة لما بیّنّاه فی فوائد المقدّمة من وثاقة شهداء الطّفّ بغیر شبهة، وهو منهم، فقد نصّ أهل السّیر بأنّ سوّار بن منعم
__________________________________________________
(1)- باب السّین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] سوّار بن المنعم بن الحابس.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 209
(2)- [إلی هنا حکاه فی بحر العلوم].
(3- 3) [لم یرد فی نفس المهموم والعیون].
(4- 4) [حکاه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1429
ابن حابس بن أبی عمیر بن نهم الهمدانیّ النّهمیّ. والنّهمیّ نسبة إلی نهم، بطن من همدان. «1»
المقامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 71
سوّار بن منعم النّهمیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
سوّار بن أبی عمیر النّهمیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 324
سوّار بن أبی حمیر، من ولد فهم بن جابر بن عبداللَّه بن قادم الفهمیّ الهمدانیّ.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 315
سوّار بن أبی عمیر الهمدانیّ الکوفیّ. وقال المحقّق الأسترآبادیّ: إنّه کان من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء. «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 153

حدیثه‌

وروی الحسن بن «3» محبوب، عن حمّاد بن عیسی، عن سوّار، عن الحسن قال: إنّ علیّاً علیه السلام لمّا هزم طلحة والزّبیر أقبل النّاس منهزمین، فمرّوا بامرأة حامل علی ظهر «4» الطّریق،
__________________________________________________
(1)- وبدان‌که جز او دو تن دیگر از انصار حسین بر اثر زخم درگذشتند، اول سوار (بر وزن شداد شیربیشه و نام جمعی است) ابن منعم بن حابس بن ابی عمیر بن نهم همدانی، نهمی.
نهمی با نون مفتوحه و هاء ساکنه است و میم، و فهمی تصحیف است.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 337، 338
(2)- سوّار بن منعم بن حابس همدانی نهمی.
شیخ طوسی‌و ابن‌شهرآشوب وی را در شمار کشته شدگان نخستین حمله محسوب داشته اند.
ابن‌شهرآشوب نام او را بر اثر اشتباه سوار بن ابی‌عمیر نهمی ذکر کرده و در «زیارت» با نام سوار بن ابی‌حمیر نهمی ذکر شده است.
و استاد گرامی ما نام سوار بن ابی‌عمیرو سوار بن منعم (معجم رجال الحدیث: 8/ 322) را آورده و آن‌ها را دو نفر به حساب آورده است. ولی ظاهراً باید که یک نفر باشند و علت تعدد، قبل از اشتباه بزرگی آمده که در نوشتن نسخه‌های گوناگون ایجاد شده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 90
(3)- [فی الکافی مکانه: عدّه من أصحابنا، عن سهل بن زیاد ومحمّد بن یحیی، عن سهل بن زیاد، ومحمّد ابن یحیی، عن أحمد بن محمّد، وعلیّ بن إبراهیم، عن أبیه، جمیعاً عن ابن ...].
(4)- [لم یرد فی الکافی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1430
ففزعت منهم، فطرحت ما فی بطنها «1» حیّاً، فاضطرب حتّی مات، ثمّ ماتت المرأة «2» من بعده، قال: فمرّ بها علیّ علیه السلام وأصحابه وهی مطروحة وولدها علی الطّریق، قال: فسألهم عن أمرهما، فقالوا له: إنّها کانت حُبلی «3»، ففزعت حین رأت القتال والهزیمة، «4» فسألهم أ یّهما مات قبل صاحبه؟ فقالوا «5»: إنّ ابنها مات قبلها، قال: فدعا «6» زوجها أبا «6» الغلام المیّت، فورّثه من ابنه ثلثی الدّیّة، وورّث امّه المیّتة «7» ثلث الدّیّة، قال: ثمّ ورّث الزّوج من امرأته المیّتة نصف الدّیّة الّتی ورثتها «8» من ابنها المیّت «7»، وورّث قرابة المیّتة الباقی، قال: ثمّ ورّث الزّوج أیضاً من دیة المرأة «9» المیّتة نصف الدّیّة وهو ألفان وخمسمائة درهم «10»، وذلک أ نّه لم یکن لها ولد غیر الّذی رمت به حین فزعت، «11» وورّث قرابة المیتة الباقی، قال: فأدّی «11» ذلک کلّه من بیت مال البصرة.
الصّدوق، من لا یحضره الفقیه، 4/ 226 رقم 2 باب 153، میراث الجنین؛ الکلینی،
الفروع من الکافی، 7/ 138- 139 رقم 1 باب مواریث القتلی؛ الطّوسی، تهذیب
الأحکام، 9/ 376 رقم (1344) 13 باب المیراث المرتد، 10/ 202- 203 رقم
(800) 5 باب 15
وروی الصّدوق عنه، فی باب المیراث
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 153
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی التّهذیب].
(2)- [فی الکافی والتّهذیب: امّه].
(3)- [المطبوع: حاملًا].
(4)- [أضاف فی الکافی والتّهذیب: قال].
(5)- [فی الکافی والتّهذیب: فقیل].
(6- 6) [فی الکافی والتّهذیب: بزوجها أبی].
(7)- [لم یرد فی الکافی والتّهذیب].
(8)- [فی الکافی والتّهذیب: ورثته].
(9)- [التّهذیب: امرأته].
(10)- [أضاف فی الکافی والتّهذیب: وورّث قرابة المرأة المیّتة نصف الدّیّة وهو ألفان وخمسمائة درهم].
(11- 11) [فی الکافی والتّهذیب: وأدّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1431

کیف التحق بالإمام علیه السلام؟

کان سوّار ممّن أتی إلی الحسین علیه السلام أیّام الهدنة.
السّماوی، إبصار العین،/ 80/ عنه: القمّی، نفثة المصدور،/ 649؛ المیانجی، العیون
العبری،/ 149
کان سوّار بن منعم ممّن أتی إلی الحسین علیه السلام من الکوفة أیّام المهادنة وبقی معه إلی الیوم العاشر.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 253/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 153
کان ممّن أتی إلی الحسین علیه السلام أیّام المهادنة، وبقی معه إلی الیوم العاشر. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 71/ مثله هامش الرّجال للطّوسی،/ 74
جاء إلی الحسین علیه السلام أیّام الهدنة
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387

استشهاده‌

وارتثّ، فمات لستّة أشهر من جراحته.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] سوّار بن أبی عمیر الفهمیّ. «2»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 314؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 330
__________________________________________________
(1)- او در ایام متارکه جنگ خود را به حسین علیه السلام رسانید.
کمره ای، ترجمه نفثة المصدور،/ 337
(2)- در مناقب‌گفته: در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این‌قرار است: سوّار بن ابی‌عمیر فهمی.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 135
و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند:
و دیگر سوّاربن ابی‌عمیر الفهمی الهمدانی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1432
وقاتل فی الحملة الاولی، فجرح وصرع. (قال) فی الحدائق الوردیّة: قاتل سوّار حتّی إذا صرع، اتی به أسیراً إلی عمر بن سعد، فأراد قتله، فشفّع فیه قومه، وبقی عندهم جریحاً حتّی توفِّی علی رأس ستّة أشهر.
(وقال) بعض المؤرّخین: إنّه بقی أسیراً حتّی توفِّی، وإنّما کانت شفاعة قومه الدّفع عن قتله. (ویشهد) له ما ذکر فی القائمیّات من قوله علیه السلام: السّلام علی الجریح المأسور سوّار ابن أبی عمیر النّهمیّ. علی أ نّه یمکن حمل العبارة علی أسره فی أوّل الأمر.
السّماوی، إبصار العین،/ 80/ عنه: القمّی، نفثة المصدور،/ 649؛ المیانجی، العیون العبری،/ 149
(فائدة) مات من أنصار الحسین بعده من الجراحات نفران: سوّار بن منعم النّهمیّ، فإنّه اسّر، ومات لستّة أشهر من جراحاته.
السّماوی، إبصار العین،/ 129/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
فلمّا نشب القتال قاتل فی الحملة الاولی، فجرح وصرع. وقال حمید بن أحمد فی کتاب الحدائق: قاتل سوّار حتّی إذا صرع أتی به أسیراً إلی عمر بن سعد، فأراد قتله، فشفّع فیه قومه وبنو عمومته، وبقی عندهم جریحاً حتّی توفِّی علی رأس ستّة أشهر.
وروی صاحب الحدائق أیضاً عن بعض المؤرِّخین أ نّه بقی أسیراً حتّی توفِّی، وإنّما کانت شفاعة قومه الدّفع عن قتله، ویشهد له ما ذکر فی النّاحیة من قوله علیه السلام: السّلام علی الجریح المأسور سوّار بن أبی عمیر النّهمیّ.
أقول: علی أنّ العبارة یمکن من کلام الحجّة علیه السلام أ نّه من الشّهداء، لأنّ سبب وفاته رضی الله عنه کانت من الجراحات الّتی اصیب بها یوم الطّفّ، واللَّه العالم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 253/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 153
فلمّا نشب القتال، قاتل فی الحملة الاولی، فجرح وصرع. فاتی به أسیراً إلی عمر بن سعد، فأراد قتله، فشفّع فیه قومه وبنو عمومته، وبقی عندهم جریحاً حتّی توفِّی علی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1433
رأس ستّة أشهر. «1»
وقد خصّه الحجّة المنتظر عجّل اللَّه تعالی فرجه، وجعلنا من کلّ مکروه فداه، بالتّسلیم علیه فی ضمن الشّهداء، مشیراً إلی أسره [...]، وقیل: إنّه بقی أسیراً حتّی توفِّی، وإنّما کانت شفاعة قومه عن قتله، ولعلّه غیر بعید. «2»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 71/ مثله هامش الرّجال للطّوسیّ،/ 74
قاتل قتالًا شدیداً حتّی ارتثّ بالجراح، واخذ أسیراً، فأراد ابن سعد قتله، وتشفّع فیه قومه، وبقی عندهم جریحاً إلی أن توفّی علی رأس ستّة أشهر.
وفی زیارة النّاحیة المقدّسة: السّلام علی الجریح المأسور سوّار بن أبی حمیر الفهمیّ الهمدانیّ، وعلی المرتثّ معه عمر بن عبداللَّه الجندعیّ.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 315- 316
وأخذ أسیراً إلی ابن سعد، وتوفّی متأثّراً بتلک الجروح بعد ستّة أشهر تقریباً. «3»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
وقال السّماویّ: قد جرح فی الحملة الاولی، وقیل: مات فی سجن الکوفة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 153
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی هامش الرّجال للطّوسیّ].
(2)- و در حمله نخست جنگید تا زخم خورد و افتاد (بص) در «حدائق الوردیه» گفته: سوار نبرد کرد تا بر خاک افتاد. او را اسیر کردند و نزد عمر بن سعد آوردند و خواست او را بکشد و خویشانش شفاعت او نمودند و او را نزد خود بردند و شش ماه زخمدار بماند و درگذشت.
برخی‌مورخان گفته‌اند: در اسارت‌ماند تا مرد و وساطت خویشانش برای این‌بود که از قتلش درگذشتند، و عبارت «زیارت قائمیه» هم بر آن دلالت دارد که فرموده: «السّلام علی الجریح المأسور سوار ابن أبی عمیر النّهدیّ.»
با این که ممکن است مقصود همان اسارت اول کار باشد.
کمره ای، ترجمه نفثة المصدور،/ 337- 338
(3)- سواربن منعم را بعد از دستگیری به عنوان اسیر به نزد عمربن سعد آوردند و بعد از شش ماه براثر زخمی که داشت، درگذشت.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1434

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی الجریح المأسور سوّار بن أبی حمیر «1» [حمید] النّهمیّ «2» الهمدانیّ. «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 577، (ط قم)، 3/ 80، مصباح الزّائر،/ 285/
عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 73؛ البحرانی، العوالم، 17/ 340؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 24؛ القزوینی،
تظلّم الزّهراء،/ 414؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 253؛ المامقانی، تنقیح المقال،
2- 1/ 71؛ المیانجی، العیون العبری،/ 322؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 153

129/ 161- سوید بن عمرو بن أبی المطاع الخثعمی‌

میزاته العائلیّة

قُتل من بنی خثعم: وسوید بن عمرو بن المطاع.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 154/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
سوید بن عمرو بن أبی المطاع.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 409، أنساب الأشراف، 3/ 204؛ مثله
الطّبری، التّاریخ، 5/ 453؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 20؛ النّویری، نهایة
الإرب، 20/ 460
قال أبو مخنف: حدّثنی عبداللَّه بن عاصم، عن الضّحّاک «4» بن عبداللَّه المشرقیّ، قال «5»:
__________________________________________________
(1)- [فی مصباح الزّائر: حمید، وفی ناسخ التّواریخ وإبصار العین وذخیرة الدّارین: عمیر، وفی هامش الإقبال (ط قم): سوّار بن أبی خیر (خ ل)].
(2)- [المطبوع: الفهمیّ، وهو تصحیف].
(3)- سلام بر مجروح اسیر شده سوار بن ابی‌حمیر فهمی همدانی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 147
(4)- [فی بحر العلوم مکانه: وآخر من استشهد من أصحاب الحسین علیه السلام اثنان، هما: سوید بن عمرو بن أبی المطاع الخثعمیّ الأنماریّ، بشر بن عمرو الحضرمیّ- بروایة ضحّاک ...].
(5)- [فی نفس المهموم مکانه: فکان الضّحّاک بن عبداللَّه معه علیه السلام إلی یوم قتله، وروی بعض وقائع لیلة عاشوراء ویومه إلی أن قال ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1435
لمّا رأیت أصحاب الحسین قد أصیبوا، «1» وقد خُلِص إلیه وإلی أهل بیته «1»، ولم یبق معه غیر سوید بن عمرو بن أبی المطاع الخثعمیّ وبشیر بن عمرو الحضرمیّ «2»، قلت له: یا ابن رسول اللَّه! قد علمت ما کان بینی وبینک، قلت لک: اقاتل عنک ما رأیت مقاتلًا، فإذا لم أر مقاتلًا فأنا فی حلٍّ من الانصراف، فقلت لی: نعم، قال: فقال: صدقت، وکیف لک بالنّجاة؟ إن قدرت علی ذلک، فأنت فی حلّ. «3»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 444/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 255؛ القمّی،
نفس المهموم،/ 299؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 420؛ مثله
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 398
قال أبو مخنف: حدّثنی زهیر بن عبدالرّحمان بن زهیر الخثعمیّ، قال: کان آخر مَن بقی مع الحسین من أصحابه سُوید بن عَمرو بن أبی المطاع الخثعمیّ. «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 446/ عنه: القمّی، نفس المهموم، 2/ 284
سوید بن عمرو بن أبی المطاع.
الطّوسی، الرّجال،/ 74/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 164؛ الأسترآبادی،
منهج المقال،/ 176؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 391؛ أبو علیّ الحائری، منتهی
المقال،/ 158
الخَثْعمیّ: بفتح الخاء المعجمة وسکون الثّاء المثلّثة وفتح العین المهملة وفی آخرها المیم، هذه النّسبة إلی خثعم «5».
السّمعانی، الأنساب، 2/ 326
__________________________________________________
(1- 1) [ذخیرة الدّارین، کلّهم].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: تقدّمت إلیه].
(3)- ضحاک بن عبداللَّه مشرقی گوید: وقتی دیدم یاران حسین کشته شده اند و نوبت وی و خاندانش رسیده و با وی به جز سوید بن عمرو خثعمی و بشیر بن عمرو حضرمی نمانده، به او گفتم: «ای پسر پیمبر خدای! ...» پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 5/ 444
(4)- زهیر بن عبدالرحمان خثعمی گوید: آخرین کس از یاران حسین که با وی مانده بود سوید بن عمرو خثعمی بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3052
(5)- ترک فی ک بیاض هنا، ولا حاجة إلیه، فإنّ خثعم قبیلة مشهورة. وفی القبس «فی کهلان خثعم، وهو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1436
وکان آخر مَنْ بقی من أصحاب الحسین: سوید بن أبی المطاع الخثعمیّ.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
سوید بن المطاع.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293
سوید بن أبی المطاع.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 34
سوید بن عمرو بن أبی المطاع.
ابن طاوس، اللّهوف،/ 111/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 294؛ المجلسی، البحار، 45/ 24؛ البحرانی، العوالم، 17/ 267؛
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 305؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 393؛ القزوینی،
تظلّم الزّهراء،/ 191؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 393
وکان آخر من تبقّی مع الحسین من أصحابه سُوَید بن عمرو بن أبی المطاع الخثعمیّ.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 455/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 420
ثمّ قاتل أصحاب الحسین بین یدیه حتّی تفانوا ولم یبق معه أحد إلّاسوید بن عمرو ابن أبی مطاع الخثعمیّ.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 185
سوید بن عمرو. «1»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
سوید بن عمرو بن أبی المطاع الأنماریّ الخثعمیّ. «2»
__________________________________________________
- أفتل بن أنمار بن أراش بن عمرو بن الغوث بن نبت بن ملکان بن زید بن کهلان، سُمِّی أفتل خثعماً بجمل له اسمه خثعم، منهم مالک بن عبداللَّه بن سنان ... ومنهم أسماء بنت عمیس ...».
(1)- باب السّین من أسامی الرّواة عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام. سوید بن عمرو بن أبی المطاع.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 209
(2)- [أضاف فی العیون: وکان آخر مَنْ بقی مع الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1437
السّماوی، إبصار العین،/ 101/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 269؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 147؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 152
سوید بن عمر بن أبی المطاع، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وقد أهمل الشّیخ رحمه الله فی رجاله نسبته، ووصفه علماء السّیرة بالأنماریّ الخثعمیّ، وقد مرّ منّا ضبط الأنماریّ فی ترجمة زهیر بن القین، وضبط الخثعمیّ فی أبان بن عبدالملک.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 72
(الضّبط الخثعمیّ) بالخاء المنقّطة من فوق المفتوحة، والثّاء المثلّثة السّاکنة، والعین المهملة، ثمّ المیم، نسبة إلی خثعم، کجعفر أبی قبیلة، اسمه خثعم بن أنمار من الیمن، ویقال هم من معد وصاروا بالیمن، کذا فی الصّحاح. وفی التّاج مازجاً بالقاموس: خثعم کجعفر، اسم جبل، وأهله النّازلون به خثعمیّون، وخثعم بن أنمار بن أراش بن عمرو بن الغوث من الیمن، واسمه أفتل أبو قبیلة، وخثعم لقبه. قاله الجوهریّ: ویُقال: هم من معد بن عدنان، وصاروا من الیمن، وقیل: خثعم جمل نحروه، فسُمِّیَ به أبو القبیلة، انتهی.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 5
سوید بن عمرو بن أبی المطاع.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
(سوید بن عمرو بن أبی المطاع الخثعمیّ). عدّه الشّیخ فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وقال ابن الأثیر، ج 3، ص 302: کان آخر مَنْ بقی من أصحاب الحسین علیه السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 324
سوید بن عمرو بن أبی مطاع سین. خج، وهو من الشّهداء. «1»
__________________________________________________
(1)- سوید بن عمرو بن ابی‌مطاع خثعمی. طبری‌وشیخ طوسی نام او را ذکر کرده‌اند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1438
النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 810
[الأنماری والخثعمی: راجع میزات زهیر بن القین العائلیّة].

خصائصه الفریدة

وکان شریفاً، کثیر الصّلاة. «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 111/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس،
2/ 294؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 363؛ المجلسی، البحار، 45/ 24؛
البحرانی، العوالم، 17/ 267؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 305؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 296؛ القمّی، نفس المهموم،/ 284؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 191؛ النّوری،
مستدرک الوسائل، 3/ 810؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 393؛ مثله ابن أمیر الحاجّ،
شرح شافیة أبی فراس،/ 363
«2» کان سوید شیخاً شریفاً عابداً کثیر الصّلاة، وکان شجاعاً، مجرّباً فی الحروب، «3» کما ذکره الطّبریّ والدّاودیّ «3».
السّماوی، إبصار العین،/ 101/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 269؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 147؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 152
ذکر علماء السّیر: إنّ سویداً هذا کان شجاعاً مجرّباً فی الحروب، شریفاً عابداً، کثیر الصّلاة.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 72
__________________________________________________
- ابن شهر آشوب اشتباهاً نام او را «عمرو بن ابی‌مطاع جعفی» ذکر کرده است. خثعمی: منسوب به خثعم بن اراش. قبیله ای از عرب «قحطان».
(یمن، عرب جنوب)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 90، 91
(1)- او مردی بود شریف و بسیار نمازگزار.
فهری، ترجمه لهوف،/ 111
شرافت حسب و کثرت نماز و عبادت معروف بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 671
او مردی شریف و زاهد و کثیر الصلاة بود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 298
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: قال أبو جعفر الطّبریّ فی کتابه، والسّیّد فی اللّهوف].
(3- 3) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1439
وکان شریفاً کثیر الصّلاة، شجاعاً مجرّباً فی الحروب. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 324

استشهاده‌

قتله هانی بن ثبیت الحضرمیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 154/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
کان سوید بن عمرو بن أبی المطاع قد صُرع، فاثْخِنَ، فسمع قائلًا یقول: قُتل الحسین. فنهض بسکِّین معه، فقاتل به، «2» فقتله عزرة بن بطان التّغلبیّ، وزید بن رقاد الجنبیّ «3» «2»، فکان آخر قتیل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 409- 410، أنساب الأشراف، 3/ 204
قال أبو مخنف: حدّثنی زهیر بن عبدالرّحمان الخثعمیّ، أنّ سوید بن عمرو بن أبی المطاع کان صُرِع فأثخِن، فوقع بین القتلی مُثخَناً، فسمعهم یقولون: قُتل الحسین، فوجد إفاقةً، فإذا معه سکّین، وقد أخذ سیفه، فقاتلهم بسکّینه ساعة، ثمّ إنّه قُتل «4»، قتله عروة ابن بطار التّغلبیّ، وزید بن رُقاد الجنبیّ، وکان آخر قتیل. «5»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 453/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 284؛ بحر العلوم، مقتل
الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 420
__________________________________________________
(1)- مؤلف «بحار الانوار» درباره‌اش گفته است: «او مردی شریف بود و نماز بسیار به جای می‌آورد.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 90
(2- 2) [حکاه عنه فی بحر العلوم (الهامش)،/ 420].
(3)- [بحر العلوم: الجهنیّ].
(4)- [إلی هنا لم یرد فی بحر العلوم].
(5)- زهیر بن عبدالرحمان خثعمی گوید: سوید بن عمرو بن ابی‌المطاع از پای درآمده بود و بی‌توان میان کشتگان افتاده بود و چون شنید که می‌گفتند: حسین کشته شد، جانی گرفت، کاردی داشت، شمشیرش را گرفته بودند، با کارد خویش مدتی با آن‌ها بجنگید و آن‌گاه کشته شد. عروة بن بطار تغلبی‌و زید بن رقاد تجیبی او را کشتند. وی آخرین کشته بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3062
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1440
(ثمّ) خرج من بعده [زهیر بن القین] سعید بن عبداللَّه الحنفیّ وهو یقول:
أقدم حسین الیوم نلقی أحمدا وشیخک الخیر علیّاً ذا النّدی
وحسناً کالبدر وافی الأسعدا وعمّک القرم الهمام الأصیدا
وحمزة لیث الإله الأسدا فی جنّة الفردوس نعلو صعدا
فحمل وقاتل حتّی قُتل. «1» «2» (وروی): أنّ هذه الأبیات لسوید «2» بن عمرو بن أبی المطاع، واللَّه أعلم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 20/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 26؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 269
وأمّا سوید بن المطاع، فکان قد صُرع، فوقع بین القتلی مثخناً بالجراحات، فسمعهم یقولون: قُتل الحسین، فوجد خفّة، فوثب ومعه سکِّین، وکان سیفه قد اخذ، فقاتلهم بسکّینه ساعة، ثمّ قُتل؛ قتله عروة بن بطان الثّعلبیّ، وزید بن رقاد الجنبیّ، وکان آخر من قُتل من أصحاب الحسین
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293
وتقدّم سوید بن أبی المطاع، فقاتل قتالًا شدیداً حتّی سقط بین القتلی، فسمع النّاس یقولون: قُتل الحسین، فتحامل وأخرج من خفِّه سکیناً، فقاتلهم حتّی قُتل، رضوان اللَّه علیه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 34
قال الرّاویّ: وتقدّم «3» سوید بن «4» عمرو بن «4» أبی المطاع «3» «5» وکان شریفاً، کثیر الصّلاة، فقاتل قتال الأسد الباسل «4» وبالغ فی الصّبر علی الخطب النّازل «4»، حتّی سقط بین القتلی «5»،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه البحار والعوالم بدله عن تسلیة المجالس].
(2- 2) [فی البحار والعوالم: وقال فی المناقب. وقیل: بل القائل لهذه الأبیات هو سوید].
(3- 3) [شرح الشّافیة: عمر بن أبی مطاع].
(4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5- 5) [حکاه عنه فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1441
وقد أثخن بالجراح، فلم یزل کذلک «1» ولیس به حراک «2» «1»، حتّی سمعهم یقولون: قُتل الحسین علیه السلام، فتحامل وأخرج من خفّه سکِّیناً، و «3» جعل «4» یقاتلهم بها 3 4 حتّی قُتل رضوان اللَّه علیه «5». «6»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 111- 112/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 294؛ المجلسی، البحار، 45/ 24؛ البحرانی، العوالم، 17/ 267؛
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 305؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 296؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 191؛ القمّی، نفس المهموم،/ 284؛ المازندرانی، معالی السّبطین
1/ 393- 394؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 324؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/
76؛ مثله ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 363
وکان سُوَیْد بن عمرو بن أبی المطاع قد صُرع، فوقع بین القتلی مُثخناً بالجراح، فسمعهم یقولون: قُتل الحسین، فوجد خِفّة، فوثب ومعه سکِّین، فقاتلهم بها ساعة، ثمّ قتله عروة بن بطان الثّعلبیّ، فکان آخر قتیل من أصحاب الحسین. «7»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 460 7
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2)- [المعالی: حرک].
(3- 3) [مثیر الأحزان: قاتل].
(4- 4) [فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة والبحار والعوالم والأعیان: یقاتل].
(5)- [زاد فی الأعیان: فکان آخر من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام].
(6)- راوی گفت: سوید بن عمرو بن ابی‌المطاع قدم پیش نهاد. او مردی بود شریف و بسیار نمازگزار، مانند شیر دلیر جنگید و در شدائدی که بر او وارد می‌شد، کاملًا شکیبایی ورزید تا آن که از زیادی زخم توانش نماند و میان کشتگان از پای درآمد و به همین حال بدون حرکت و جنبشی بود تا آن که شنید آن مردم می‌گویند، حسین کشته شد. با زحمت زیادی به پای خواست و از موزه‌اش خنجری به‌در آورد و با دشمن می‌جنگید تا آن که شهید گشت. «رضوان اللَّه علیه.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 111- 112
(7)- پس سوید بن عمرو که به شرافت حسب و کثرت نماز و عبادت معروف بود، قدم در میدان نبرد گذاشت و مقاتله بسیار کرد تا آن که از بسیاری جراحت در میان کشتگان افتاد. چون شنید که آن امام مظلوم شهید شد، کاردی از موزه خود بیرون آورد و به نیمه جانی که داشت، جهاد کرد تا شهید شد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1442
(قال) أبو مخنف: إنّ الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ جاء إلی الحسین علیه السلام، فسلّم علیه، فدعاه إلی نصرته، فقال له: أنا أنصرک ما بقیت لک أنصار، فرضی منه بذلک، حتّی إذا أمر ابن سعد بالرّماة، فرموا أصحاب الحسین علیه السلام، وعقروا خیولهم، أخفی فرسه فی فسطاط، ثمّ نظر، فإذا لم یبق مع الحسین علیه السلام إلّاسوید هذا، وبشر بن عمرو الحضرمیّ، فاستأذن الحسین علیه السلام، فقال له: کیف لک بالنّجاة؟ قال: إنّ فرسی قد أخفیته، فلم یصب، فأرکبه وأنجو؛ فقال له: شأنک. فرکب ونجا بعد لَأْیٍ، کما ذکره فی حدیثه.
(وقال) أهل السّیر: إنّ بشراً الحضرمیّ قُتل، «1» فتقدّم سوید، وقاتل حتّی اثخن بالجراح وسقط علی وجهه، فظنّ بأ نّه قُتل. فلمّا قُتل الحسین علیه السلام، وسمعهم یقولون: قُتل الحسین علیه السلام، وجد به إفاقة: وکانت معه سکِّین خبّاها، وکان قد أخذ سیفه منه. فقاتلهم بسکِّینه ساعة، ثمّ إنّهم تعطّفوا علیه، فقتله عروة بن بکّار التّغلبیّ، وزید بن ورقاء الجهنیّ. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 101/ مثله المیانجیی، العیون العبری،/ 147- 148
(فائدة) قُتل بعد الحسین علیه السلام فی الطّفّ من أنصاره أربعة نفر، وهم: سوید بن أبی المطاع، فإنّه ارتثّ واغمی علیه، فأفاق علی أصوات البشائر بقتل الحسین وصراخ الواعیة من آل الحسین. فأخرج سکِّیناً کان خباها فی خفّه، فقاتل بها حتّی قُتل بعده.
__________________________________________________
-مجلسی، جلاء العیون،/ 671
و دیگر، سوید بن عمرو بن ابی‌المطاع، آهنگ قتال نمود و او مردی شریف و زاهد و کثیر الصلاة 1 بود. از حضرت امام علیه السلام خط جواز گرفته، به میدان گرم و گداز 2 آمد و چون شیر شرزه حمله‌ور گشت و بسیار کس بکشت و عظیم بر زخم سیف و سنان صبور بود. چندان جراحت یافت که اندامش سستی پذیرفت و از نیروی جنبش فرو ماند و در میان کشتگان افتاده بود تا گاهی که شنید حسین علیه السلام مقتول گشت. او را کاردی در خف 3 بود، قوت کرد و آن کارد را برآورد و لختی با آن حربه جهاد کرد تا شهید شد.
1. کثیرالصلاة: کسی که نماز استحبابی زیاد خواند.
2. گرم (بر وزن قفل): غم و اندوه. گداز: گداخته، آب شده از حرارت. 3. خف: چکمه.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 298
(1)- [إلی هنا لم یرد فی العیون].
(2)- [أضاف فی العیون: کان آخر قتیل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1443
السّماوی، إبصار العین،/ 129/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
وقال أبو مخنف: إنّ الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ الّذی مرّ ذکره فی محلِّه قال: لمّا رأیت أنّ أصحاب الحسین علیه السلام قد اصیبوا کلّهم ولم یبق معه غیر سوید بن أبی المطاع الخثعمیّ وبشیر بن عمرو الحضرمیّ، فاستأذنت الحسین علیه السلام، فأذن لی، فقال لی: کیف لک بالنّجاة؟ قلت: إنّ فرسی قد أخفیته، فلم یصب، فأرکبه وأنجو، فقال لی علیه السلام:
شأنک، فرکبت ونجوت.
وقال الطّبریّ فی کتابه والسّیّد فی اللّهوف: إنّ بشر الحضرمیّ لمّا قُتل، تقدّم سوید بن عمرو بن أبی المطاع إلی الحرب، فقاتل قتال الأسد الباسل، وبالغ فی الصّبر علی الخطب النّازل حتّی أثخن بالجراح وسقط علی وجهه بین القتلی، فظنّ النّاس بأ نّه قد قُتل ولیس به حراک حتّی سمعهم یقولون: قُتل الحسین علیه السلام، وجد به إفاقة، وکان معه سکِّین قد خباها فی خفّه، وکان قد أخذ سیفه منه، فقاتلهم بسکِّینه ساعة، ثمّ أ نّهم تعطّفوا علیه من کلّ جانب، فضربه عروة بن بکار التّغلبیّ برمحه، وزید بن رقاد الجهنیّ بسیفه حتّی قتلاه، وکان آخر قتیل من أصحاب الحسین علیه السلام وأنصاره، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 269- 270/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 152
وقد حضر الطّفّ وتقدّم بین یدی الحسین علیه السلام، فقاتل حتّی اثخن بالجراح، وسقط علی وجهه بین القتلی، فظنّ النّاس أ نّه قد قُتل ولیس به حراک، حتّی سمعهم یقولون:
قُتل الحسین علیه السلام، وجد به إفاقة، وکان معه سکِّین قد خبّاها فی خفّه، وکان قد اخذ سیفه منه، فقاتلهم بسکِّینه ساعة، ثمّ تعطّفوا علیه من کلّ جانب، فقتلوه رضوان اللَّه علیه. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 72
__________________________________________________
(1)- ازدی گوید: زهیر بن عبدالرحمن بن خثعمی گفت: تنهاسوید بن عمرو از یاران حسین باقی مانده بود و زخم بسیاری برداشته و میان کشتگان به خاک افتاده و بی‌هوش بود. به هوش آمد و شنید می‌گویند:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1444
تقدّم، فجعل یرتجز ویقول:
أقدم حسین الیوم تلقی أحمدا وشیخک الخیر علیّاً ذا النّدی
وحسناً کالبدر لاقی الأسعدا وعمّک القرم الهمام الأرشدا
حمزة لیث اللَّه یُدعی أسداً وذا الجناحین تبوّا مقعدا
فی جنّة الفردوس یعلو صعدا
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 324
ولمّا أثخن بالجراح سوید بن عمرو بن أبی المطاع، سقط لوجهه وظنّ أ نّه قُتل، فلمّا قُتل الحسین، وسمعهم یقولون: قُتل الحسین، أخرج سکِّینة کانت معه، فقاتل بها، وتعطّفوا علیه، فقتلوه، وکان آخر من قُتل من الأصحاب بعد الحسین علیه السلام.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 316
وأمّا سوید، فقد قاتل حتّی أثخن بالجراح، فسقط إلی الأرض لوجهه وأغمی علیه وظنّ أ نّه قد قُتل. وانتبه من عشیّته بعد قتل الحسین علیه السلام وسمع القوم ینادون: قُتل الحسین، فأخرج سکِّینة کانت معه- وقد أخذوا سیفه- فجعل یقاتل بها ساعة حتّی تعطّفوا علیه، فقتلوه.
یسمّی قاتله ب (عروة بن بطان الثّعلبیّ) ولعلّ التغلبیّ أصحّ. «1»
__________________________________________________
- حسین علیه السلام کشته شد. هراسان از جا برخاست، شمشیرش را برده بودند. کاردی با خود داشت، به دست گرفت و ساعتی با آن‌ها نبرد کرد تا کشته شد. عروة بن بطاء تغلبی وزید بن رقاداو را کشتند و او پایان کشتگان بود. سید رحمه الله در وصفش گفته: مردی شریف و پر نماز بود. چون شیر درنده جنگید و پایداری کرد تا میان کشتگان افتاد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 129
(1)- او یکی از دو تنی بود که همراه حسین علیه السلام تا آخرین لحظات باقی مانده بودند و بعد از شهادت امام حسین علیه السلام کشته شد.
در میان کشته شدگان افتاده بود و هنوز اندک توانی داشت. شنید که می‌گویند: حسین علیه السلام کشته شد ...
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1445
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 420

عاقبة القتلة وعقوبتهم‌

وکان زید بن رقاد الجَنْبیّ یقول: رمیت فتیً من آل الحسین ویده علی جبهته فأثبتّها فی جبهته، وکان ذاک الفتی عبداللَّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب، وکان رماه بسهم فَلَقَ قلبه فکان یقول نزعتُ سهمی من قلبه وهو میّت ولم أزل أنضنض سهمی الّذی رمیت به جبهته فیها حتّی انتزعته وبقی النّصل، فبعث إلیه المختار ابن کامل فی جماعة فأحاط بداره فخرج مصلِتاً سیفه فقاتل، فقال ابن کامل: لا تضربوه ولا تطعنوه، ولکن ارموه بالنّبل والحجارة ففعلوا ذلک حتّی سقط، ودعا له ابن کامل بنار فحرقه بها وبه حیاة حتّی صار رماداً، ویقال: إنّه سلخه وهو حیّ حتّی مات.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 407- 408
قال: وبعث المختارُ أیضاً عبداللَّه الشّاکریّ «1» إلی رجلٍ من جَنْب یقال له: زیدُ بن رقاد «2»، «3» کان یقول: لقد رمیتُ فتیً منهم بسهم، وإنّه لواضِع کفّه علی جبهته یتّقی النّبلَ، فأثبتُّ کفّه فی جبهته، فما استطاع أن یزیل کفّه عن جَبهته.
قال أبو مخنف: فحدّثنی أبو عبدالأعلی الزُّبیدیّ أنّ ذلک الفتی عبداللَّه بن مسلم بن عَقیل، وأ نّه قال حیث أثبت کفّه فی جبهته: اللَّهمّ إنّهم استقلّونا واستذلّونا، اللَّهمّ فاقتلهم کما قَتَلونا، وأذلّهم کما استذلّونا «4».
__________________________________________________
- «... (اندکی) هشیاری یافت. خنجری همراهش بود، به جای شمشیر از آن استفاده کرد و با همان خنجر یک ساعت با دشمن جنگید و بعد کشته شد. او آخرین کسی بود که به قتل رسید.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 90- 91
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وعبداللَّه بن کامل].
(2)- [ذخیرة الدّارین: زید بن الرّقاد الجهنیّ].
(3) (3*) [ذخیرة الدّارین: حتّی أتیا داره].
(4)- [بطل العلقمی: أذلّونا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1446
ثمّ إنّه رمی الغلامَ بسهَم آخَرَ فقتَلَه، فکان یقول: جئتُه میِّتاً فنزعتُ سهمی الّذی قتلتُه به من جَوْفه، فلم أزل أُنضْنِض السّهم «1» من جبهته حتّی نزَعْته، وبقی النّصل فی جبهته مُثبَتاً ما قدرتُ علی نزعه!
قال (3*): فلمّا أتی ابن کامل دارَه أحاط بها، واقتحم الرِّجالُ علیه، فخرج مُصلتاً بسیفه «2»- وکان شجاعاً- فقال ابن کامل: لا تضربوه بسیف، «3» ولا تَطعَنوه برمح «3»، ولکن ارموه بالنّبل، وارجموه «4» بالحجارة، ففعلوا ذلک به، فسقط، فقال ابن کامل: إن کان به رَمَق فأخرِجوه «5»؛ فأخرَجوه وبه رَمَق، فدعا بنار، فحرّقه بها وهو حیّ لم تخرج رُوحُه. «6»
الطّبری، التّاریخ، 6/ 64- 65/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 220؛ مثله
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 146
ثمّ بعث المختار عبداللَّه بن کامل هذا إلی یزید بن رقاد قاتل عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وکان یقول: رمیته بسهم فأتقاه بیده؛ فشکّ یده إلی جبهته، فأنبته بعد ما مات فما قدرت واللَّه أن انزع سهمی من جبهته، فترکته مثبتاً فیها.
__________________________________________________
(1)- نضنض السّهم؛ إذا حرّکه.
(2)- ف: «بالسّیف».
(3- 3) [لم یرد فی بطل العلقمی].
(4)- ف: «وارضخوه».
(5)- ف: «فأحرقوه بالنّار».
(6)- [زاد فی بطل العلقمی: بنو جنب رهط هذا الشّقیّ من مذحج، وهم ستّة بطون: منبه، والحارث، والفلی، وسجان، وشمران، وهفان: بنو یزید بن حرب بن علة بن جلة بن مذحج جانبوا أخاهم صداء وحالفوا سعد العشیرة، فحالف أخوهم صداء بنی الحارث بن کعب، فاللّعین ابن رقّاد من هؤلاء ولیس فی العرب جنب سواهم، وعلیهم نزل مهلهل أخو کلیب فی الجاهلیّة هارباً من بکر بن وائل، حین اجتمعت کلمتهم علی تغلب، فلم یقوموا لهم وما أحسنت جنب جواره، بل أساءت، وأجبرته علی تزویج ابنته من بعضهم، وکان لا یراهم أکفاء لها وأصدقوها أدما وهی الجلود المدبوغة وذاک حیث یقول مهلهل:
أنکحها فقدها الأراقم فی جنب وکان الحباء من آدم
فی أبیات له ولیس قول من نسبه جهنیّاً إلّاعلی إرادة الحلف أو التّصحیف. أضاف فی ذخیرة الدّارین: «وکان النّاس ینظرون إلیه إلی أن هلک (لعنه اللَّه)].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1447
فلمّا أحاط عبداللَّه بن کامل بداره خرج شاهراً سیفه، وکان بطلًا مقداماً فقال ابن کامل لأصحابه: لا تضربوه بسیف ولا تطعنوه برمح ولکن ارشقوه بالسّهام کما رمی ابن عمّ رسول اللَّه. فرشقوه حتّی سقط، فأمر عبداللَّه بنار فأحرقوه بها وهو حیّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 236
وبعث المختار إلی زید بن رقاد الجنبیّ «1» کان یقول: لقد رمیت فتیً منهم بسهم وکفّه علی جبهته «2» یتّقی‌النّبل فأثبتُّ کفّه فی جبهته فما استطاع أن یزیل کفّه عن جبهته «2». وکان ذلک الفتی عبداللَّه بن مسلم بن عقیل وأ نّه قال حین رمیته: اللَّهمّ إنّهم استقلّونا واستذلّونا فاقتلهم کما قتلونا.
ثمّ إنّه رمی الغلام بسهم آخر، وکان یقول: جئته وهو میّت فنزعتُ سهمی الّذی قتلته به من جوفه ولم أزل أنضنض الآخر عن جبهته حتّی أخذته وبقی النّصل.
فلمّا أتاه أصحاب المختار خرج إلیهم بالسّیف فقال لهم ابن کامل: لاتطعنوه ولا تضربوه بالسّیف، ولکن ارموه بالنبل والحجارة ففعلوا ذلک به، فسقط فأحرقوه حیّاً «3».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 371/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 316
وأحضر زید بن رقاد، فرماه بالنّبل والحجارة وأحرقه.
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 240/ مثله المجلسی، البحار، 45/ 375؛ البحرانی، العوالم،
17/ 695؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 244؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 353؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 249- 250
ولمّا ظفر به [زید بن رقاد الجنبیّ] الشّیعة بالکوفة نصبوه غرضاً ورموه حتّی لم یبق
__________________________________________________
(1)- فی الأصل و [نفس المهموم] «الجبانیّ» وهو تحریف وتقدّم صفحة 302 زید بن داود وهو غلط (3) فی الطّبریّ «کامل» باللّام.
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: لعنه اللَّه وأخزاه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1448
قدر الدّرهم من جسده إلّاوفیه سهم. «1»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
__________________________________________________
(1)- زید بن رقاد را طلبید و فرمود که او را سنگباران کردند و به آتش سوزاندند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 799
و از آن پس در طلب زید بن رقاد الجهنی فرمان کرد و این ملعون همی گفت که از بنی‌هاشم جوانی را که از بیم تیر دست بر جبین داشت، تیری بیفکندم و آن تیر دستش را بر جبینش بدوخت؛ چندان که هر چند خواست کف مبارکش را از جبینش بازگیرد، نتوانست و این جوان عبداللَّه بن مسلم بن عقیل بود؛ چون این تیر به او پیوست، گفت: «اللَّهمّ إنّهم استقلّونا واستذلّونا فاقتلهم کما قتلونا»؛ «بار خدایا! این مردم حق ناشناس ما را دعوت کردند و ذلت ما را عزیمت بر نهادند و به قتل ما مبادرت ورزیدند. پس ایشان را بکش؛ چنان که ما را کشتند.»
و آن ملعون، تیری دیگر به آن جوان افکند و همی گفت: «پس از این تیر بدو شدم و او به مرده بود. پس آن تیر را که بدانش شهید ساختم، از شکمش بر کشیدم و آن تیر که بر جبین داشت، بسیاری در جبهه او گردش دادم و وشش نمودم، تا بیرون کشیدم؛ لکن نوک تیر در استخوان بماند. و بیرون نیامد.»
و چون اصحاب مختار به گرفتاری آن نابکار بیامدند، با تیغ برهنه بیرون تاخته، ابن کامل با ملازمان خویش گفت: «با نیزه و شمشیر بر وی متازید و او را به تیر باران و سنگریزان در سپارید. پس چندان تیر و سنگ بر وی بریختند تا او را بر زمین افکنده، همچنانش زنده در آتش بسوختند و به روایتی او را به خدمت مختار در آوردند. مختار فرمود: «ای ملعون! براستی بگوی تا عبداللَّه را چگونه بکشتی؟»
گفت: «تیری بر چشمش زدم که از قفایش سر بیرون کرد.»
مختار بفرمود تا آن خبیث را بر عقابین بیاویختند. آن گاه خویشتن تیری بر کمان نهاده، سخت بکشید و به چشمش رهانید؛ چنان که بر چشمش فرا رسید و از قفایش سر بیرون کشید. و مردمان گفتند: «ای ملعون! مکافات خویش را به چشم خویش بدیدی.»
پس از آن، چندانش تیر بباریدند که ناپدید شد و سرش را بریده، نامش را ثبت نمودند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 395- 396
در این حال یکی از شیعیان علی علیه السلام که او را جهیم بن سلیمان می‌نامیدند و در کوفه خبّازی می‌کرد نزد عبداللَّه بیامد و گفت: با تو ام در خلوتی گفتنی حکایتی است عبداللَّه او را به خدمت مختار درآورد، عرض کرد: من مردی خبّاز و دوستدار اهل بیتم و همسایه دارم که دشمن خاندان رسالت است و اورا کنیزکی با جمال است که بر من عاشق است و مدتی است مرا به خود می‌خواند و خدای دانا است که به این عصیان دامان نیالوده ام و خداوند این کنیزک نانی فروان از من خریدار می‌شود، از آن کنیز پرسیدم و گفتم: راست بگوی تا تو را بخرم و آزاد کنم و به نکاح درآورم، گفت: چهل تن از قتله امام حسین علیه السلام در سرای او هستند و همی خواهند به بصره شوند و به مصعب بن زبیر ملحق گردند.
مختار خرسند شد و هزار درهم بدو عطا کرد و عبداللَّه بن کامل و أبو عمره حاجب و سعر بن أبی سعر و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1449
وبعث المختار عبداللَّه بن کامل إلی زید بن رقاد، قاتل عبداللَّه بن مسلم بن عقیل الّذی رماهُ بسهم وهو واضع کفّه علی جبهته فسمرها فلم یستطع تحریکها، ثمّ رماه بسهم فقتله، وجاءه وهو میِّت فنزع السّهم من جوفه، وجعل ینضنض السّهم الّذی فی جبهته حتّی نزعه، وبقی النّصل فی جبهته لم یقدر علی نزعه.
فأحاط ابن کامل بداره واقتحم الرّجال علیه الدّار، فخرج إلیهم بالسّیف وکان شجاعاً فقال: ابن کامل: لاتضربوه بسیف ولاتطعنوه برمح، ولکن ارموه بالنّبل وارجموه بالحجارة، ففعلوا ذلک به، فسقط، فأحرقوه حیّاً.
الأمین، أصدق الأخبار ط 1،/ 76، ط 2،/ 94
راجع ما یلی:
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 450 (راجع المجلّد، 14/ 721)
النّویری، نهایة الإرب، 21/ 32 (راجع المجلّد، 14/ 724)
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 145 (ر اجع المجلّد، 14/ 725)

130/ 162- سیف ومالک الجابریّان‌

میزاتهما العائلیّة

قُتل من همدان: سیف بن الحارث بن سریع، ومالک بن عبداللَّه بن سریع.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 122
__________________________________________________
- غلام خود خیر را با جمعی کثیر به قتل آن جماعت فرمان داد و ایشان آن سرای را احاطه کردند، و ایشان گمان بردند که صاحب سرای این فتنه برایشان برانگیخته، شمشیرها بر کشیدند و او را پاره پاره ساختند و مردم مختار بریختند و آن چهل تن را به جمله سربرگرفتند و بر نیزه ها برافراشته گرد بازارها بگردانیدند و به خدمت مختار آمدند و لشکریان به این شکرانه هزار درهم به فقراء بدادند و از جمله این چهل تن عروة بن عبدالصمد و حباب بن عمرو حضرمی و عمرو بن اصیل و عمرو بن قرطه و سعد بن حنظله و عروة بودند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 4/ 15- 16
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1450
[وأیضاً قُتل مع الحسین علیه السلام] سیف بن الحارث بن سریع الهمدانیّ، ومالک بن عبداللَّه بن سریع، وهو ابن عمّه وأخوه لُامّه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 405، أنساب الأشراف، 3/ 198
الفتیان الجابریّان «1»: سیف بن الحارث بن سریع، ومالک بن عبداللَّه بن سریع، وهما ابنا عمّ وأخوان لُامّ.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 442/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292؛ النّویری، نهایة
الإرب، 20/ 453؛ القمّی، نفس المهموم،/ 279؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 325؛
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 294، بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 408؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 133
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: مالک بن سریع.
الطّوسی، الرّجال،/ 80/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 279؛ الأسترآبادی، منهج
المقال،/ 272؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 37؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،/ 250
سیف بن «2» الحارث بن سریع ومالک بن عبداللَّه بن سریع الجابریّان، بطن من همدان، یقال لهم: بنو جابر.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 24/ مثله ابن نما، مثیر الأحزان،/ 34؛ المجلسی،
البحار، 45/ 31؛ البحرانی، العوالم، 17/ 274- 275؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة،
4/ 311؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 298
بنو فائش بن جیر بن عبداللَّه بن قادم بن زید بن عریب بن جُشَم وبنو عمّهم بنو فهم ابن الجابر بن عبداللَّه بن قادم ... (جشم بن حاشد بن جشم بن خیران بن نوف بن همدان بن مالک بن زید بن أوْسَلة بن ربیعة بن الخیار بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یَشْجُبْ بن یعرب بن قحطان (من ولد سام بن نوح أو هود علیهما السلام). الیمانیّة کلّها راجعة
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الکامل والأعیان والمقرّم: هما].
(2)- [أضاف فی مثیر الأحزان والبحار والعوالم: أبی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1451
إلی ولد قحطان.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 392- 393
سیف بن الحارث بن سریع ومالک بن سریع. «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 364
سیف بن الحارث بن سریع بن جابر الهمدانیّ الجابریّ، ومالک بن عبداللَّه بن سریع ابن جابر الهمدانیّ الجابریّ، «2» وبنو جابر بطن من همدان. کان سیف ومالک الجابریّان ابنی عمّ وأخوین لُامّ «2».
السّماوی، إبصار العین،/ 78/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 154
قُتل فی الطّفّ مع الحسین خمسة إخوة من بنی هاشم: ومنهم أخوان لُامّ وهما مالک وسیف الجابریّان.
السّماوی، إبصار العین،/ 129، 130/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
أقول: قال المحقّق الأسترآبادی فی رجاله: سیف بن الحارث بن سریع الهمدانیّ الجابریّ، من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء. «3»
وقال أبو علیّ فی رجاله: مالک بن عبداللَّه بن سریع الهمدانی، من أصحاب الحسین ابن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء.
أقول: سیف بن الحارث بن سریع بن جابر الهمدانیّ الجابری وأخوه مالک بن عبداللَّه ابن سریع بن جابر الهمدانیّ الجابریّ، وبنو جابر بطن من همدان.
وقال علماء السّیر، منهم محمّد بن جریر الطّبریّ، إنّه قال: کان سیف ومالک الجابریّان ابنی عمّ وأخوین لُامّ.
__________________________________________________
(1)- باب المیم من أسامی الرّواة عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ... مالک بن سریع.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 211
و از پس او یزید بن مهاجر، سیف بن ابی‌الحارث بن سریع و دیگر مالک بن عبداللَّه بن سریع از قبیله جابر از بطن همدان، آهنگ مقاتلت کردند و ایشان رابنو جابر گفتند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 308
(2- 2) [حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(3)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1452
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 252/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 154
سیف بن الحارث بن سریع الجابریّ. قُتل بین یدی الحسین علیه السلام یوم کربلاء سنة 61.
لأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 325
سیف بن الحارث بن سریع بن جابر الهمدانیّ الجابریّ، ذکر أهل السّیر أ نّه مع مالک ابن عبداللَّه بن سریع کانا ابنی عمّ وأخوین لُامّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 78
مالک بن سریع، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین، وهو علی الصّحیح مالک بن عبداللَّه بن سریع، وهو من شهداء الطّفّ، وممّن خصّه الحجّة المنتظر أرواحنا فداه بالتّسلیم علیه، کما مرّ مجمل حاله فی ابن عمّه سیف بن الحارث بن سریع، فلاحظ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 2/ 49
سیف بن الحارث بن سریع الجابریّ ومالک بن عبداللَّه بن سریع الجابریّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
وکان أبوهما الحارث بن سریع وعبداللَّه بن سریع من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام ومن الّذین جاؤوا معه فی حروبه الثّلاثة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 408
الأخوان الجابریّان الکوفیّان: سیف بن الحارث، ومالک.
مالک بن عبداللَّه بن سریع الهمدانیّ الجابریّ:
أقول: قد ذکرنا فی ترجمة سیف بن عبد بن سریع عن الطّبریّ، أنّ الأخوین مالک وسیف ابنی عبد بن سریع.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 154، 193
مالک بن عبداللَّه الجابریّ: وفی الزّیارة الرّجبیّة: السّلام علی مالک بن عبداللَّه الجابریّ، ویحتمل أ نّه هو مالک بن عبداللَّه بن سریع، کما سیأتی ذکره. «1»
__________________________________________________
(1)- سیف بن حارث بن سریع جابری.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1453
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 186

کیف التحقا بالإمام علیه السلام؟

جاءا إلی الحسین علیه السلام، ومعهما شبیب مولاهما، فدخلا فی عسکره، وانضمّا إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 78/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 154، بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 408
جاءا من الکوفة إلی الحسین علیه السلام أیّام المهادنة ومعهما شبیب بن الحارث مولاهما کما تقدّم آنفاً، فدخلا فی عسکر الحسین علیه السلام وانضمّا إلیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 252
جاءا من الکوفة إلی الحسین أیّام المهادنة، فدخلا فی عسکره علیه السلام، وانضمّا.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 78

مواساتهما للإمام علیه السلام «1»

قال: وجاء «1» الفتیان الجابریّان «2» فأتیا حسیناً، فدنوا منه وهما «2» یبکیان،
__________________________________________________
- طبری وخوارزمی نام او را در عداد شهیدان آورده اند.
و در متن «زیارت» اشتباهاً نام وی شبیب‌بن حارث ثبت شده.
و در «رجبیه» سیف بن حارث نقل شده است.
نام‌مالک بن عبداللَّه بن سریع که پسر عمو و از سویی برادر مادری او بوده است، در شمار شهیدان خواهد آمد.
جابری منسوب به بنی‌جابر، تیره ای از همدان و قبیله ای از «کهلان» می‌باشند.
(یمن، عرب جنوب)
و چنین به نظر می‌آید که او وابسته به شبان بوده باشد. مالک بن عبداللَّه بن سریع جابری.
از او نیز به گونه برادرش‌سیف بن حارث بن سریع با نشانه‌های یکسان نام برده شده، ولی در «رجبیه» مالک بن عبداللَّه جابری ذکر شده است. هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 91، 106
(1- 1) [بحر العلوم: وأتاه].
(2- 2) [بحر العلوم: جعلا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1454
فقال «1»: أی ابنَی أخی، ما یُبکیکما؟ فوَ اللَّه إنِّی لأرجو أن تکونا عن «2» ساعة قریرَی عین، قالا: جعلنا اللَّه فداک! لا واللَّه ما علی أنفسنا نبکی، ولکنّا نبکی علیک، نراک قد أحیط بک، ولانقدر «3» علی أن نمنعک «3»؛ فقال: جزاکما اللَّه یا بنی أخی بوجدکما من ذلک ومواساتکما إیّای بأنفسکما أحسن جزاء المتّقین «4». «5»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 442- 443/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 279؛ بحر العلوم،
مقتل الحسین علیه السلام،/ 408- 409؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 133- 134
وأتاه الفتیان الجابریّان [...] و «6» هما یبکیان، فقال لهما: ما یبکیکما؟ إنِّی لأرجو أن تکونوا عن ساعة قریرَی عین. فقالا: واللَّه ما علی أنفسنا نبکی، ولکن نبکی علیک، نراک قد أحیط بک ولا نقدر أن نمنعک. فقال: جزاکما اللَّه جزاء المتّقین.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 325
وجاءه الفتیان الجابریّان [...] وهما یبکیان، فقال: «ما یبکیکما؟ واللَّه إنِّی لأرجو أن تکونا عن ساعة قریرَی عین!» قالا: «واللَّه ما علی أنفسنا نبکی، ولکنّا نبکی علیک!
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحر العلوم: لهما الحسین علیه السلام].
(2)- [لم یرد فی نفس المهموم والعیون].
(3- 3) [بحر العلوم: أن ندفع عنک ونمنعک، وفی نفس المهموم: أن نمنعک].
(4)- [زاد فی العیون: فهمّا فی ذلک].
(5)- گوید: دو جوان جابری، سیف بن حارث بن سریع‌و مالک بن عبداللَّه بن سریع که عموزاده بودند و پسران یک مادر، پیش حسین آمدند و گریه‌کنان نزدیک وی شدند.
حسین به آن‌ها گفت: «برادرزادگان! برای چه می‌گریید؟ امیدوارم به همین زودی خوشدل شوید.»
گفتند: «خدایمان به‌فدایت‌کند! به‌خدا بر خویشتن نمی‌گرییم، بر تو می‌گرییم که می‌بینیم در میانت گرفته‌اند و توان دفاع از تو نداریم.»
گفت: «برادرزادگان! خدایتان در این‌غم وپشتیبانی‌که به‌جان از من می‌کنید، بهترین پاداش پرهیزکاران دهد!»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 4047
(6)- [فی الأعیان مکانه: وأتیا الحسین و ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1455
نراک قد احیط بک ولا نقدر أن نمنعک!». فقال: جزاکما اللَّه خیراً! «1»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 453
ثمّ جاء سیف بن حارث بن سریع، ومالک بن سریع، فدنوا منه علیه السلام وهما یبکیان، فقال علیه السلام: یا بنی أخی، ما یبکیکما؟ فواللَّه إنّی لأرجو أن تکونا بعد ساعة قریرَی العینین! قالا: جعلنا اللَّه فداک، واللَّه ما علی أنفسنا نبکی، ولکن علیک، نراک وقد احیط بک ولا نقدر علی أن نمنعک، فقال علیه السلام: جزاکما اللَّه تعالی یا بنی أخی بوجدکما من ذلک ومواساتکما إیّای بأنفسکما جزاء المتّقین.
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 364
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] ثمّ خرج من بعده [عبداللَّه وعبدالرّحمان الغفاریّان] أولاد الحارث وهما شریف ومالک، فقربا من الحسین علیه السلام وهما یبکیان، فقال لهما: وما یبکیکما؟ فواللَّه إنِّی لأرجو أن تکونا قریرَی العین، فقالا: جعلنا اللَّه فداک، کیف لا نبکی حیث نراک قد أحاطت بک الأعداء ولا نقدر نمنعهم عنک؟ فقال لهما الحسین علیه السلام: جزاکم اللَّه خیراً فی مواساتکم. فقاتلا قتالًا شدیداً، فقتلا من القوم سبعمائة فارس، فقُتلا رحمة اللَّه علیهما، ونقل: أ نّه وجدت أیدیهما بعضاً علی بعض مقطّعات.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 285
(قالوا «2»): فلمّا رأیا الحسین علیه السلام فی الیوم العاشر بتلک الحال، «3» جاءا إلیه «3»، وهما
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه‌سیف بن حارث بن سریع‌و مالک بن عبداللَّه بن سریع، به پایبوس امام حسین شتافته و در گریه افتادند. آن جناب پرسید که: «سبب گریه چیست؟»
جواب‌دادند که: «ما از برای تو می‌گرییم؛ چه می‌بینیم که دشمنان تو را احاطه کرده‌اند و ما بر دفع ایشان قدرت نداریم.»
امیر المؤمنین حسین در شأن آن دو شخص دعای خیر گفته.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 159
(2)- [ذخیرة الدّارین: قال أبو مخنف وابن نما، واللّفظ لأبی مخنف، لأنّه أبسط وأوفی قال. وفی وسیلة الدّارین: وقال أبو مخنف وابن نما].
(3- 3) [ذخیرة الدّارین: جاء إلیه الفتیان الجابریّان سیف بن الحارث بن سریع ومالک بن عبد بن سریع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1456
یبکیان، فقال لهما الحسین علیه السلام: أی ابنَی أخوی «1» ما یبکیکما؟ فوَ اللَّه إنِّی لأرجو أن تکونا بعد ساعة قریرَی العین؛ فقالا: جعلنا اللَّه فداک، «2» لا واللَّه «2» ما علی أنفسنا نبکی، ولکن نبکی علیک، نراک قد احیط «3» بک «4» ولا نقدر علی «5» أن نمنعک بأکثر من أنفسنا، فقال الحسین علیه السلام: جزاکما «6» اللَّه یا ابنَی «7» أخوی عن وجدکما «7» من ذلک، ومواساتکما إیّای «8» أحسن جزاء المتّقین. «9»
السّماوی، إبصار العین،/ 78/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 252- 253؛
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 154
مبارزة الاثنین والأربعة: ولمّا نظر من بقی من أصحاب الحسین إلی کثرة من قُتل منهم، أخذ الرّجلان والثّلاثة والأربعة یستأذنون الحسین فی الذّبِّ عنه، والدّفع عن حرمه، وکلّ یحمی الآخر من کید عدوّه، فخرج الجابریّان، وهما: سیف بن الحارث بن سریع، ومالک بن عبداللَّه بن سریع، وهما ابنا عمّ وأخوان لُامّ، وهما یبکیان، قال الحسین: ما
__________________________________________________
(1)- [ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أخی].
(2- 2) [ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله].
(3)- [ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أحاط].
(4)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: القوم کالحلقة].
(5)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(6)- [ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: جزاکم].
(7- 7) [ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أخی بوجدکما].
(8)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: بأنفسکما].
(9)- (ط) دو جوان جابری به نام سیف بن حارث‌و مالک بن عبداللَّه که عموزاده و برادر مادری هم بودند، نزد حسین آمدند و به او نزدیک شدند و می‌گریستند. فرمود: «ای برادرزادگانم! چرا گریه می‌کنید؟ به خدا من امیدوارم تا یک ساعت دیگر دیده شما روشن شود.»
گفتند: «خدا ما را قربانت کند! برای خود گریه نکنیم، برای تو گریه کنیم. می‌بینیم که گردت را گرفته‌اند و دیگر نمی‌توانیم از تو دفاع کنیم.»
فرمود: «ای برادرزادگانم! خدا شما را بر این وجدان و همدردی جزای خیر دهد! (ق)»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1457
یبکیکما؟ إنِّی لأرجو أن تکونا بعد ساعة قریرَی العین. قالا: جعلنا اللَّه فداک، ما علی أنفسنا نبکی، ولکن نبکی علیک، نراک قد احیط بک ولا نقدر أن ننفعک، فجزّاهما الحسین خیراً.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 294

وداعهما مع الإمام علیه السلام واستشهادهما

قال: ثمّ استقدم الفَتَیان الجابریّان یلتفتان إلی حسین ویقولان: السّلام «1» علیک یا ابن رسول اللَّه، فقال: وعلیکما السّلام ورحمة اللَّه؛ فقاتلا «2» حتّی قُتلا «2». «3»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 443/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 280؛ بحر العلوم، مقتل
الحسین علیه السلام،/ 409
(ثمّ) جاء سیف بن الحارث بن سریع، ومالک بن عبداللَّه بن سریع الجابریّان- بطن من همدان، یقال لهم بنو جابر- فتقدّما أمام الحسین علیه السلام، ثمّ التفتا إلیه وقالا: السّلام علیک یا أبا عبداللَّه. فقال: وعلیکما السّلام ورحمة اللَّه وبرکاته. ثمّ خرجا، فقاتلا قتالا شدیداً حتّی قُتلا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 24
وتقدّم الفتیان الجابریّان، فودّعا الحسین، وقاتلا حتّی قُتلا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292
ووجّه عمر بن سعد [عمرو بن سعید] فی جماعة الرّماة، فرموا مَن تخلّف من أصحاب الحسین علیه السلام، فعقروا خیولهم وبقی الحسین علیه السلام ولیس معه فارس، ولسان حاله یقول:
__________________________________________________
(1)- [فی بحر العلوم مکانه: ثمّ استقدما أمام الحسین علیه السلام، قالا: السّلام ...].
(2- 2) [بحر العلوم: جمیعاً قتالًا شدیداً، وإن أحدهما لیحمی ظهر صاحبه حتّی قُتلا فی مکان واحد].
(3)- گوید: آن‌گاه دو جوان جابری پیش آمدند و حسین را می‌نگریستند ومی‌گفتند: «ای پسر پیمبر خدا! سلام بر تو با رحمت و برکات خدای.»
گفت: «بر شما نیز سلام و رحمت خدای!»
گوید: هر دو جنگیدند تا کشته شدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 4048- 4049
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1458
أتمسی المذاکی تحت غیر لوائنا ونحن علی أربابها أمراءُ
وأیّ عظیم رام أهل بلادنا فإنّا علی تغییره قدراءُ
وما سار فی عرض السّماوة بارقٌ ولیس له من قومنا خفراءُ «1»
وتقدّم سیف بن أبی الحارث بن سریع، ومالک بن عبداللَّه بن سریع الجابریّان، بطن من همدان یقال لهم «بنو جابر» أمام الحسین، ثمّ التفتا، فقالا «2»: علیک السّلام یا ابن رسول اللَّه. فقال: وعلیکما السّلام، ثمّ قاتلا حتّی قُتلا.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 34/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 31؛ البحرانی، العوالم،
17/ 274- 275؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 311؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،
/ 298؛ القمّی، نفس المهموم،/ 279
ثمّ استقدم الفَتَیان الجابریّان، فودّعا حسیناً، وقاتلا حتّی قُتلا. «3»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 254
ثمّ استقدما وقالا: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، فقال علیه السلام: وعلیکما السّلام ورحمة اللَّه، فقاتلا حتّی استُشهدا، رضی اللَّه عنهما. «4»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 364
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار]
(2)- [فی نفس المهموم مکانه: قلت: ثمّ استقدما وقالا ...].
(3)- و ایشان بر وی سلام کرده، روی به مخالفان آوردند و چندان مقاتله نمودند که به قتل آمدند
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 159
(4)- پس سیف بن الحارث و مالک‌بن عبداللَّه به خدمت آن حضرت آمدند و رخصت جهاد یافتند و به سوی بهشت شتافتند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 173
بالجمله، هر دو تن به حضرت سیدالشهدا علیه السلام آمدند و گفتند: «السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه.»
واین‌خصلتی معمول‌بود که هر مردی از پس مردی آهنگ میدان می‌کرد، حاضر می‌شد وعرض می‌کرد: «السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه» و به سوی میدان روان می‌گشت و آن حضرت می‌فرمود:
«وعلیک السّلام، ونحن خلفک، ثمّ یقرأ «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ» 1.»
بالجمله، ایشان به میدان قتال رفتند و رزم دادند تا ادراک سعادت شهادت کردند.
1. قرآن کریم (33- 23).
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 308
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1459
فاستقدما «1» یتسابقان إلی القوم، ویلتفتان إلی الحسین علیه السلام، فیقولان: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه علیه السلام، ویقول الحسین علیه السلام: وعلیکما السّلام ورحمة اللَّه وبرکاته.
ثمّ جعلا یقاتلان جمیعاً، وأنّ أحدهما لیحمی ظهر صاحبه، حتّی قُتلا.
السّماوی، إبصار العین،/ 79/ مثله: المیانجی، العیون العبری،/ 135
فاستقدما أمام الحسین علیه السلام وهما یتسابقان إلی القوم، ویلتفتان إلی الحسین علیه السلام ویقولان: السّلام علیک یا أبا عبداللَّه علیه السلام، السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. ویقول الحسین علیه السلام: وعلیکما السّلام ورحمة اللَّه وبرکاته. ثمّ جعلا یقاتلان جمیعاً، وأنّ أحدهما لیحمی ظهر صاحبه، لأنّ القوم قریب من المخیّم، وهما یسمعان العویل والبکاء من النِّساء والأطفال، فقاتلا حتّی قُتلا فی مکان واحد، رضوان اللَّه علیهما.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 253/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 154
وأتیاه الیوم العاشر، وهما یبکیان علی ما هو فیه، فجزّاهما الحسین علیه السلام خیراً، فاستقدما أمامه یتسابقان إلی القوم، ویلتفتان إلیه، ویسلّمان علیه، ویردّ علیهما السّلام، وقاتلا جمیعاً، وأنّ أحدهما یحمی ظهر صاحبه حتّی قُتلا فی مکانٍ واحد، ونالا شرف الشّهادة. ثمّ شُرّف تخصیص الحجّة المنتظر عجّل اللَّه تعالی فرجه إیّاهما بالتّسلیم علیهما، رضی اللَّه عنهما. «2»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 78
فقاتلا قریباً منه حتّی قُتلا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 294
__________________________________________________
(1)- [العیون: الجابریّان].
(2)- سپس آن‌ها را پیش خواند، گفتند: «علیک السّلام یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.»
فرمود: «وعلیکما السّلام.»
سپس جنگیدند تا کشته شدند.
(ط) سپس آن دو جوان جابری پیش آمدند و گفتند: «السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه.»
فرمود: «وعلیکما السّلام.»
و جنگیدند تا کشته شدند، رضوان اللَّه علیهما.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 127، 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1460

ذکرهما فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی شبیب «1» بن الحارث بن سریع. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 577، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 285
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 73؛ البحرانی، العوالم، 17/ 340؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 252؛ سپهر
، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 24؛ القزوینی، تظلّم الزهراء،/ 414؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 322؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 154
السّلام علی مالک بن عبد [اللَّه] «3» بن سریع. «4»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 577، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 285
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 73؛ البحرانی، العوالم، 17/ 340؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 252؛ سپهر،
ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 24؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 414؛ المیانجی،
العیون العبری،/ 322؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 154

زیارتهما فی أوّل رجب والنّصف من شعبان أو فی الأربعین‌

السّلام علی مالک بن عبداللَّه الحائریّ «5». «6»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 295
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179
__________________________________________________
(1)- [علی قول أکثر المصادر هو سیف بن الحارث بن سریع الهمدانیّ الجابریّ وشبیب مولی للحارث بن سریع الهمدانیّ الجابریّ وهما من شهداء الطّفّ].
(2)- سلام بر شبیب بن حارث بن سریع. هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 147
(3)- [من مصباح الزّائر والبحار ج 98، والأسرار].
(4)- «سلام بر مالک بن عبداللَّه بن سریع.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 147
(5)- [البحار: الحایریّ].
(6)- سلام بر مالک بن عبداللَّه حایری.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1461
السّلام علی سیف بن الحارث. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 295
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179

131/ 163- سیف بن مالک العبدی‌

میزاته العائلیّة

وقُتل من عبدالقیس من أهل البصرة: سیف بن مالک.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 153/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 121
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: سیف بن مالک.
الطّوسی، الرّجال،/ 74/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 166؛ الأسترآبادی،
منهج المقال،/ 178؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 397؛ أبو علیّ الحائری، منتهی
المقال،/ 160؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 79
ومن أصحابه [...] سیف بن مالک.
ابن شهرآشوب، مناقب، 4/ 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 333
سیف بن مالک النّمیریّ
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113
سیف بن مالک. «2»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
سیف بن مالک العبدیّ البصریّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 112/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 153
__________________________________________________
(1)- سلام بر سیف بن حارث.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
(2)- باب السّین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] سیف بن مالک.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 209
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1462
أقول: قال أبو علیّ فی رجاله: سیف بن مالک العبدیّ، من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 226/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 153
سیف بن مالک، عدّه الشّیخ فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام.
ذکر علماء السّیر أ نّه کان من شیعة البصرة وکان عبدیّاً.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 79
سیف بن مالک العبدیّ
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
سیف بن مالک العبدیّ النّمیریّ. له ذکر فی (الزّیارة)، وذکره ابن شهرآشوب باسم النّمیریّ من جملة المقتولین. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387

کیف التحق بالإمام علیه السلام؟

کان سیف من الشّیعة، ممّن یجتمع فی دار ماریة، کما ذکرنا آنفاً. وخرج مع یزید [بن ثبیط] إلی الحسین علیه السلام وانضمّ إلیه.
(قال) أبو جعفر الطّبریّ: کانت ماریة ابنة منقذ العبدیّة تتشیّع، وکانت دارها مألفاً للشّیعة یتحدّثون فیه، وقد کان ابن زیاد بلغه إقبال الحسین علیه السلام، ومکاتبة أهل العراق له، فأمر عامله أن یضع المناظر، ویأخذ الطّریق؛ فأجمع یزید بن ثبیط علی الخروج إلی الحسین علیه السلام، وکان له بنون عشرة، فدعاهم إلی الخروج معه، وقال: أ یّکم یخرج معی
__________________________________________________
(1)- سیف بن مالک عبدی.
نام او در «زیارت» با عنوان سیف بن مالک ذکر شده و با همین عنوان در رجال «شیخ طوسی» آمده است.
ابن شهرآشوب ذکر او را با نام سیف بن مالک نمیری در شمار شهیدان اولین حمله آورده است.
و در متن «رجبیه» نام او با عنوان سفیان بن مالک آمده.
عبدی: منسوب به عبدالقیس، قبیله ای از عدنان.
(عدنان، عرب شمال)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 91، 92
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1463
متقدّماً؟ فانتدب له اثنان: عبداللَّه وعبیداللَّه. فقال لأصحابه، فی بیت تلک المرأة: إنِّی قد أزمعت علی الخروج، وأنا خارج، فمَنْ یخرج معی؟ فقالوا له: إنّا نخاف أصحاب ابن زیاد. فقال: إنِّی واللَّه أن لو قد استوت أخفافها بالجدد، لهان علیَّ طلب من طلبنی.
ثمّ خرج وابناه، وصحبه عامر، ومولاه، وسیف بن مالک، والأدهم بن امیّة، وقوی فی الطّریق حتّی انتهی إلی الحسین علیه السلام، وهو بالأبطح من مکّة، فاستراح فی رحله، ثمّ خرج إلی الحسین علیه السلام إلی منزله، وبلغ الحسین علیه السلام مجیئه، فجعل یطلبه حتّی جاء إلی رحله. فقیل له: قد خرج إلی منزلک، فجلس فی رحله ینتظره، وأقبل یزید، لمّا لم یجد الحسین علیه السلام فی منزله، وسمع أ نّه ذهب إلیه، راجعاً علی أثره. فلمّا رأی الحسین علیه السلام فی رحله؛ قال: (بفضل اللَّه وبرحمته فبذلک فلیفرحوا)، السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ سلّم علیه وجلس إلیه، وأخبره بالّذی جاء له، فدعا له الحسین علیه السلام بخیر، ثمّ ضمّ رحله إلی رحله
السّماوی، إبصار العین،/ 110، 112
قال أبو جعفر فی کتابه: کان سیفان الشّیعة، وکان ممّن یجتمع بالبصرة فی بیت امرأة من عبد قیس یقال لها ماریة بنت «1» سعد أو منقذ «1» کما ذکرنا آنفاً فی ترجمة یزید بن ثبیط فخرج سیف بن مالک «2» مع یزید ومن معه إلی الحسین علیه السلام، وانضمّ إلیه بالأبطح من مکّة، وما زال معه حتّی وصلوا کربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 226/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 153
وکان ممّن خرج منها عند وصول خبر الحسین علیه السلام إلیهم ولحقوه بالأبطح ولازموه إلی کربلاء حتّی استشهد بین یدیه سلام اللَّه علیه، ونالوا شرف الشّهادة، وزاد شرفه تخصیصه بالسّلام علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة. «3»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 79
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: من البصرة].
(3)- «سیف بن حارث» از جمله مردانی است که در خانه «ماریه» دختر «منقذ عبدیه» در بصره گرد هم می‌آمدند و خانه «ماریه» در بصره محل گردهمایی شیعیان بوده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 92
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1464

استشهاده‌

المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: سیف بن مالک النّمیریّ «1». «2»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 326؛
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94؛
مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
(قال) صاحب الحدائق: قُتل مع الحسین علیه السلام، ولم یذکر غیر ذلک.
(وقال) غیره: قُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 112
وقال صاحب الحدائق: فلمّا کان یوم الطّفّ «3» تقدّم «4» إلی القتال «4» بین یدی الحسین علیه السلام، فقاتل حتّی قُتل مبارزة بعد صلاة الظّهر، رضوان اللَّه علیه.
وقال ابن شهرآشوب فی المناقب: قُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل قبل الظّهر، واللَّه العالم. «5»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 226/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 153
وهو من جملة الرّجالات الّذین کانوا یجتمعون فی بیت ماریة بنت منقذ العبدیّ فی البصرة، أیّام حرکة الحسین فی وجه یزید بن معاویة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: العبدیّ].
(2)- و از اصحاب سیدالشهدا نیز این‌جمله در اول‌حمله شهید شدند: ودیگر سیف بن مالک النمیری.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
(3)- [وسیلة الدّارین: العاشر].
(4- 4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- در مناقب گفته است: در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: سیف بن مالک نمیری.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 135
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1465
ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة
السّلام علی سیف بن مالک «1». «2»
بن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 78، مصباح الزّائر،/ 284
/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 226؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 79؛ القزوینی،
تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی، العیون العبری،/ 320
__________________________________________________
(1)- [زاد فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال: العبدیّ].
(2)- «سلام بر سیف بن مالک.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1467

مصادر الباب الثّانی‌

لقد بذلنا جهداً بلیغاً للتعرّف علی المصادر المدّونة الّتی تغطِّی محتویات الباب الثّانی لموسوعة الإمام الحسین علیه السلام، فوقفنا علی أسماء مجموعة کبیرة من التّراث، وعندما فتّشنا عنها وجدنا أنّ کثیراً منها، وممّا أ لّفه القدماء، هو من التّراث المفقود، وممّا لم یُعْثَر- لحدِّ الآن- لنسخه علی عینٍ أو أثر.
ونُقدِّم هُنا قائمتین، تجمعان أسامیهما:
الاولی: لما ذکر من المقاتل، ممّا لم نقف علی نسخته ولا علی النّقل عنه، فی المصادر المتوفِّرة.
الثّانیة: لما وُجِدَ النّقلُ عنه فی المصادر المتأخِّرة.
أمّا ما لا وجودَ له ولا نقلَ عنه:
1- مقتل الحسین علیه السلام: للأصبَغ بن نُباتة، المُجاشعیّ، الحنظلیّ، التّمیمیّ أبو القاسم (المتوفّی 64 ه أو بعدها).
* ذکره له الشّیخ الطّوسیّ فی الفهرست (ص 62- 63)، ولاحظ الذّریعة 22/ 23 رقم 5838.
2- مقتل الحسین علیه السلام: لجابر بن یزید الجُعْفیّ (المتوفّی 128 ه).
* ذکره له النّجاسیّ (ط ألف) رقم 332، (ط ب،/ 93- 94)، لاحظ الذّریعة 22/ 24 رقم 5840.
3- مقتل الحسین علیه السلام: للواقدیّ، محمّد بن عمر، أبو عبداللَّه المدنیّ (ت 207 ه).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1468
* ذکره له النّدیم فی الفهرست (ص 111)، والصّفدیّ فی الوافی بالوفیات (4/ 238)، وانظر الذّریعة 22/ 28 رقم 5869.
4- مقتل الحسین علیه السلام: لنصر بن مُزاحم المِنْقَریّ أبو الفضل العطّار (ت 212 ه).
* ذکره له النّدیم فی الفهرست (ص 106)، والطّوسیّ فی الفهرست (ص 347- 348)، والنّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف،/ 427) رقم 1148 (ط ب،/ 301)، وابن شهرآشوب فی معالم العلماء (ص 126) رقم 851، ولاحظ الذّریعة 22/ 29 رقم 5874.
5- مقتل الحسین علیه السلام: للمدائنیّ علیّ بن محمّد أبو الحسن (م 224 ه).
* ذکره له الطّوسیّ فی الفهرست (ص 230)، وابن شهرآشوب فی معالم العلماء ص 72 رقم 486.
6- مقتل الحسین علیه السلام: للقاسم بن سلّام، أبو عبید الهرویّ (ت 224 ه).
* ذکره السّمعانیّ فی التّحبیر 1/ 185.
7- مقتل الحسین علیه السلام: للأحمریّ، إبراهیم بن إسحاق أبو إسحاق النّهاوندیّ (ت قبل 269).
* ذکره له الطّوسیّ فی الفهرست (ص 10- 11)، والنّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف،/ 19) رقم 21، (ط ب،/ 14)، وابن شهرآشوب فی المعالم ص 7 رقم 27، وانظر الذّریعة 22/ 23 رقم 5834.
8- مقتل الحسین علیه السلام: لإبراهیم بن محمّد بن سعید بن هلال الثّقفیّ (ت 283 ه).
* ذکره له الطّوسیّ فی الفهرست (ص 16- 17)، والنّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف،/ 16) رقم 19 (ط ب،/ 12)، وانظر الذّریعة 22/ 23 رقم 5835.
9- مقتل الحسین علیه السلام: للیعقوبیّ المؤرِّخ، أحمد بن إسحاق بن واضح (ت 292 ه).
* ذکره فی الذّریعة 22/ 23 رقم 5837.
10- مقتل الحسین علیه السلام: للغَلّابیّ، محمّد بن زکریّا بن دینار، أبو عبداللَّه البصریّ (ت 298 ه).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1469
* ذکره له النّدیم فی الفهرست (ص 121)، والنّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف/ 341) رقم 963، (ط ب،/ 244).
11- مقتل الحسین علیه السلام: لمحمّد بن أحمد بن یحیی بن عمران، الأشعریّ القمِّیّ العطّار.
* ذکره النّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف،/ 348) رقم 939، (ط ب،/ 250)، وانظر الذّریعة 22/ 27 رقم 5861.
12- مقتل الحسین علیه السلام: للبغویّ عبداللَّه بن محمّد بن عبدالعزیز (ت 317 ه).
* ذکره فی کشف الظّنون 2/ 1794.
13- مقتل الحسین علیه السلام: للجلّودیّ عبدالعزیز یحیی بن أحمد (ت 332 ه).
* ذکره النّجاشیّ، الرّجال (ط الف،/ 220) رقم 640، (ط ب،/ 167)، ولاحظ الذّریعة 22/ 25 رقم 5851.
14- مقتل الحسین علیه السلام: للطّبرانیّ، سلیمان بن أحمد صاحب المعاجم (ت 360 ه).
* ذکره ابن مندة فی جزء ترجمته ص 363 رقم 39.
15- مقتل الحسین علیه السلام: للشیخ الصّدوق، محمّد بن علیّ بن الحسین ابن بابویه القمِّی (ت 381 ه).
* ذکره الصّدوق نفسه فی الخصال (ص 35)، وذکره ابن شهرآشوب فی المعالم (ص 111) رقم 764، وانظر الذّریعة 22/ 28 رقم 5867. ویُحتمل أن یکون عین ما ذکره فی المجلس (30) من أمالیه (ص 150).
16- مقتل الحسین علیه السلام: لمحمّد بن علیّ بن الفضل بن تمام بن سکّین (المعاصر للصّدوق).
* ذکره النّجاشیّ فی الرِّجال (ط ألف،/ 385) رقم 1046، (ط ب،/ 272)، وانظر الذّریعة 22/ 28 رقم 5868.
17- مقتل الحسین علیه السلام: للشّیخ المفید، محمّد بن محمّد بن النُّعمان البغدادیّ (ت 413 ه).
* ذکره هو فی الإرشاد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1470
18- مقتل الحسین علیه السلام: للشّیخ الطّوسیّ، محمّد بن الحسن أبو جعفر (ت 460 ه).
* ذکره هو فی الفهرست (ص 285- 288)، وابن شهرآشوب فی المعالم (ص 114) رقم 766، وانظر الذّریعة 22/ 27 رقم 5863.
وأمّا المفقودة، لکن المنقول عنها فی المصادر المتأخِّرة:
1- مقتل الحسین علیه السلام: بروایة عمّار بن إسحاق الدُّهْنیّ (ت 133 ه).
قال المحمودیّ: أدرجه الطّبریّ فی حوادث سنة (61 ه) من تاریخه.
* العبرات 1/ هامش ص 6.
2- مقتل الحسین علیه السلام: لأبی مخنف، لوط بن یحیی بن سلیم، الأزدیّ (ت 170 ه).
هو المنقول عنه فی المقاتل کافّة، وفی التّواریخ القدیمة والحدیثة، والنّسخة المتداولة لیست له، وإنّما هی روایات مجموعة مسندة إلیه، ویُقال: إنّها من تألیف السید ابن طاوس، وانّه المسّمی «المصرع الشّین فی قتل الحسین علیه السلام).
* وقد ذکر لأبی مخنف فی:
الفهرست للطّوسیّ (ص 260- 262)، معالم العلماء (ص 93- 94)، ولاحظ الذّریعة 22/ 22 رقم 5826، ومصفّی المقال (ص 382).
3- مقتل الحسین علیه السلام: لهشام بن محمّد الکلبیّ (ت 205 ه).
ذکر المحمودیّ: أنّ الطّبریّ یروی عنه فی تاریخه.
* العبرات 1/ هامش 6- 7.
4- مقتل الحسین علیه السلام: لمعمّر بن المثنّی أبی عبیدة التّمیمیّ (ت 211 ه).
یروی عنه السّیِّد ابن طاوس فی اللّهوف.
* لاحظ الذّریعة 22/ 28 رقم 5873.
5- مقتل الحسین علیه السلام: لابن أبی الدّنیا، عبداللَّه بن محمّد الأمویّ العامِّیّ (ت 281 ه).
* ذکره له الطّوسیّ فی الفهرست (ص 194)، وابن شهرآشوب فی المعالم (ص 76) رقم 506، وانظر سیر أعلام النّبلاء للذّهبیّ 13/ 403.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1471
المصادر
الآبشیهیّ، شهاب الدِّین محمّد بن أحمد (م 850 ه ق)، المُسْتطرَف فی کلِّ فنٍّ مُسْتظرَف، دار الامم للطِّباعة والنّشر- ط مصر.
آقا بزرگ الطّهرانیّ، محمّد محسن (م 1389):
1- الذّریعة إلی تصانیف الشّیعة، دار الأضواء- بیروت، ط 3 (1403 ه ق).
2- مصفّی المقال فی مصنِّفی علم الرِّجال، تصحیح ابن المؤلِّف، مطبعة المجلس، طهران، مصّورة علی طبعة دار العلوم- بیروت.
آل بحر العلوم، السّیِّد جعفر الطباطبائی، تحفة العالم فی شرح خطبة المعالم، مطبعة الغریّ- النجف الأشرف (1354 ه ق).
الآلوسی، أبو الفضل السّیِّد محمود البغدادی (م 1270 ه ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسّبع المثانی، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت، ط 4 (1405 ه ق- 1985 م).
ابن أبی الثّلج، أبو بکر محمّد بن أحمد بن عبداللَّه بن إسماعیل (م 323)، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفسیة)، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1406 ه ق).
ابن أبی حاتم، أبو محمّد عبدالرّحمان بن أبی حاتم محمّد بن إدریس بن المنذر التّمیمیّ الحنظلیّ الرّازیّ (م 327 ه ق)، کتاب الجرح والتّعدیل، دائرة المعارف العثمانیّة، حیدر آباد الهند، ط 1 (1271 ه ق)، طبع بالأفست فی دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1472
ابن أبی الحدید، أبو حامد عبدالحمید بن هبة اللَّه (م 656)، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمّد أبو الفضل إبراهیم، ط مصر، طبع بالأفست، دار إحیاء الکتب العربیّة- بیروت، ودار الکتب العلمیّة- قم.
ابن أبی الدّنیا، أبو بکر عبداللَّه بن محمّد بن عبید (م 281)، مقتل الإمام أمیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب، مؤسّسة الطّبع والنّشر التّابعة لوزارة الثقافة والإرشاد الاسلامیّ، ط 1 (1411 ه ق).
ابن أی شیبة، أبو بکر عبداللَّه بن محمّد بن إبراهیم بن عثمان بن أبی شیبة الکوفیّ (م 235 ه ق)، المصنّف:
1- ط بمبئی- الهند.
2- دار الفکر- بیروت.
ابن الأثیر الجزریّ، عزّ الدّین أبو الحسن علیّ بن محمّد (م 606):
1- الکامل فی التّاریخ، دار الکتاب العربیّة- بیروت، ط 2 (1387 ه ق).
عباس خلیلی، کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، انتشارات کتب ایران
2- أسد الغابة فی معرفة الصّحابة، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
3- النِّهایة فی غریب الحدیث والأثر، ط إسماعیلیان، (1364 ه ش).
4- اللّباب فی تهذیب الأنساب، ط دار صادر- بیروت.
ابن إدریس، أبو جعفر محمّد بن منصور بن أحمد بن إدریس (م 598 ه ق)، کتاب السّرائر:
ألف: مؤسّسة النّشر الإسلامیّ- قم، ط 2 (1410 ه ق).
ب: ط حجری.
ابن أعثم الکوفیّ، أحمد بن أعثم (م 314)، الفتوح:
ألف: دائرة المعارف العثمانیّة- حیدر آباد الهند، ط 1 (1391 ه ق).
ب: تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت، ط (1412 ه ق- 1992 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1473
ابن أمیر الحاجّ، أبو جعفر محمّد بن أمیر الحاجّ الحسینیّ (م ق 12)، شرح شافیة أبی فراس تحقیق صفاء الدِّین البصریّ، مؤسّسة الطّباعة والنّشر التابعة لوزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامی- طهران، ط 1 (1416 ه ق).
ابن بابویه (القمّی)، أبو الحسن علیّ بن الحسن، وهو والد الشّیخ الصّدوق (م 329 ه ق)، الإمامة والتبصرة من الحیرة، تحقیق ونشر مدرسة الإمام المهدیّ علیه السلام- قم، ط 1 (1404 ه ق- 1363 ه ش).
ابن بابویه (الرّازیّ)، علیّ بن عبداللَّه (م ق 6)، الأربعون حدیثاً عن أربعین شیخاً من أربعین صحابیّاً، تحقیق ونشر: مدرسة الإمام المهدیّ علیه السلام.
ابن البطریق، یحیی بن الحسن الأسدیّ (م 600)، عمدة عیون صحاح الأخبار، مؤسّسة النّشر الإسلامی- قم (1407 ه ق).
ابن بطّوطة، أبو عبداللَّه محمّد بن بطّوطة المغربیّ (م ق 777)، رحلة ابن بطّوطة/ سفرنامه ابن بطوطه، تحقیق محمّدعلی موحِّد، بنگاه ترجمه ونشر کتاب، تهران (1348 ه. ش).
ابن التّرکمانیّ، علاء الدِّین بن علیّ بن عثمان الماردینیّ (م 745 ه ق)، الجوهر النّقیّ (فی ذیل السّنن الکبری)، دار المعرفة- بیروت.
ابن جبیر، أبو الحسین محمّد بن أحمد بن جبیر اللّنانیّ القرماطیّ (م ق 614)/ سفرنامه محمّد ابن أحمد بن جبیر، انتشارات آستان قدس رضوی- مشهد، چاپ اوّل (1370 ه ش).
ابن جریر/ الطّبریّ،
ابن الجرزیّ، أبو الخیر محمّد بن محمّد بن محمّد الجرزی (751- 833 ه ق):
1- أسنی المطالب (جاء فی المستدرک للعوالم ج 11).
2- غایة النّهایة فی طبقات القرّاء، مصدر الکتاب موقع الورّاق:
moc .qarrawla .www //:ptth
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1474
ابن الجّوزیّ، أبو الفرج عبدالرّحمان بن علیّ بن محمّد (م 597):
1- المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، دار الکتب الإسلامیّة بیروت، ط 1 (1412 ه ق).
2- صفة الصّفوة، دار الوعی- حلب، ط 1 (1389 ه ق).
3- الرّدّ علی المتعصِّب العنید، تحقیق محمّدکاظم المحمودی، (1402 ه ش- 1983 م).
4- الأذکیاء، ط النّجف (1389 ه ق).
ابن حاتم الشّامیّ، یوسف بن حاتم (م ق 7)، الدّرّ النّظیم فی مناقب الأئمّة اللّهامیم، تحقیق ونشر مؤسّسة النّشر الإسلامی التّابعة لجماعة المدرِّسین- قم، ط 1 (1420 ه ق).
ابن حبّان، محمّد بن حبّان، (م 354):
1- الثّقات، دائرة المعارف العثمانیّة، ط 1 (1395 ه ق).
2- السّیرة النّبویّة (السّیرة النّبویّة وأخبار الخلفاء)، مؤسّسة الکتب الثّقافیّة، بیروت، لبنان، ط 1 (1407 ه ق).
3- مشاهیر علماء الأمصار، مطبعة لجنة التألیف والترجمة والنّشر- القاهرة (1379 ه ق- 1959 م).
ابن حجر العسقلانیّ، شهاب الدّین أبو الفضل أحمد بن علیّ (م 852):
1- الإصابة فی تمییز الصّحابة (وبهامشه الاستیعاب)، دار الکتاب العربیّة- بیروت.
2- تهذیب التّهذیب:
ألف: مطبعة مجلس دائرة المعارف النّظامیّة الکائنة فی الهند، (1325 ه ش)، طبع بالأفست فی دار صادر- بیروت.
ب: دار المعرفة، ط 1- بیروت، 1417 ه ق، 1996 م.
3- لسان المیزان، ط الهند حیدرآباد دکن، (1329 ه ق)، طبع بالأفست فی مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت (1390 ه ق- 1971 م).
4- تقریب التهذیب، ط دار المعرفة- بیروت.
ابن حجر الهیتمیّ، (م 974)، الصّواعق المحرقة:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1475
ألف: قدّم له السّیِّد طیِّب الجزائری، مکتبة الهدی- النجف.
ب: قدّم له عبدالوهاب عبداللّطیف، مکتبة القاهرة، مصر.
ابن حزم، أبو محمّد علیّ بن أحمد بن سعید بن حزم الأندلسیّ (م 456)، جمهرة أنساب العرب، تحقیق عبدالسّلام محمّد هارون، دار المعارف- مصر، ط 3 (1391 ه ق).
ابن حمزة، أبو جعفر محمّد بن علیّ الطّوسیّ (م ق 6 ه ق)، الثّاقب فی المناقب، تحقیق نبیل رضا علوان، مؤسّسة أنصاریان- قم، ط 2 (1412 ه ق).
ابن حنبل، أبو عبداللَّه أحمد بن محمّد (م 241 ه ق):
1- المسند:
ألف- دار صادر- بیروت.
ب- مصدر الکتاب: موقع الإسلام: moc malsi- la. www//: ptth:
2- فضائل الصّحابة، تحقیق وصیّ اللَّه بن محمّد عبّاس، مؤسّسة الرِّسالة.
ابن الخشّاب، أبو محمّد عبداللَّه بن أحمد بن أحمد بن أحمد بن عبداللَّه بن النّصر بن الخشّاب البغدادیّ (م 567)، تاریخ موالید الأئمّة ووفیاتهم (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1406 ه ق).
ابن خلدون، (م 808)، التّاریخ (تاریخ ابن خلدون «العبر»)، تحقیق ترکی فرحان المصطفی، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
آیتی، عبدالحمید، ترجمه تاریخ ابن خلدون، مؤسّسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی شماره 541، چاپ اوّل (1363 ه ش).
ابن خلّکان، أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن أبی بکر (م 681 ه ق)، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزّمان، تحقیق الدکتور إحسان عبّاس، دار صادر- بیروت.
ابن خیّاط، أبو عمرو خلیفة (م 240 ه ق):
1- کتاب الطّبقات، تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت، (1414 ه ق- 1993 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1476
2- التّاریخ، تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت، (1421 ه ق- 2001 م).
ابن داود، تقیّ الدِّین الحسن بن علیّ بن داود الحلِّیّ (م ق 8)، کتاب الرِّجال، انتشارات جامعة طهران، العدد 857، (1342 ه ق).
ابن الرّازی، أبو محمّد جعفر بن أحمد بن علیّ القمّی (ت)، جامع الأحادیث، تحقیق السّیِّد محمّد الحسینی النّیشابوری، مؤسسة الآستانة الرّضویّة المقدّسة، ط 1 (1413 ه ق).
ابن سعد، محمّد بن سعد (م 230):
1- الحسین علیه السلام (ترجمة الإمام الحسین علیه السلام ومقتله من القسم غیر المطبوع من الطبقات الکبیر)، تحقیق السّیِّد عبدالعزیز الطّباطبائیّ، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1415 ه ق).
2- الحسن علیه السلام (ترجمة الامام الحسن علیه السلام من القسم غیر المطبوع من الطبقات الکبیر)، تحقیق السّیِّد عبدالعزیز الطّباطبائیّ، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1416 ه ق).
3- کتاب الطّبقات الکبیر:
الف: تحقیق إدوارد سخو، مطبعة بریل- لیدن، (1321 ه ق).
ب: دار صادر- بیروت.
ابن سلام، أبو عبید القاسم (224 ه ق):
1- کتاب النّسب، تحقیق مریم محمّد خیر الدّرع، دار الفکر- بیروت، ط 1 (1410 ه ق- 1989 م).
2- غریب الحدیث، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیّة- حیدرآباد- الدّکن (1387 ه ق- 1967 م).
ابن شاذان، أبو الفضل سدید الدّین شاذان بن جبرائیل بن إسماعیل بن أبی طالب القمّی (م 660 ه ق)، الفضائل، منشورات المکتبة الحیدریّة- النّجف.
ابن شاذان، أبو الحسن محمّد بن أحمد بن علیّ بن الحسن القمّی (م ق 4 و 5)، مائة منقبة من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1477
مناقب أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب والأئمّة من ولده من طریق العامّة، مدرسة الإمام المهدیّ علیه السلام- قم.
ابن شبّة، أبو زید عمر بن شبّة البصریّ (م 262 ه ق)، تاریخ المدینة المنوّرة، (أخبار المدینة المنوّرة)، تحقیق محمّد شلتون، ط دار إحیاء التّراث- بیروت، ط 2 (1410 ه ق- 1990 م).
ابن شدّاد، عزّ الدِّین أبو عبداللَّه محمّد بن علیّ بن شدّاد (إبراهیم) الحلبیّ، (م 684 ه ق)، الأعلاق الخطیرة فی ذکر أمراء الشّام والجزیرة، تحقیق سامی الدّهّان، المعهد الفرنسیّ، الدراسات العربیة- دمشق، ط 1382 ه ق.
ابن شدقم، ضامن بن شدقم بن علیّ الشدقمیّ الحمزیّ الحسینیّ المدنیّ (م ق 11)، تحفة لبّ اللّباب فی ذکر نسب السّادة الأنجاب، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائی، مکتبة آیة اللَّه المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1418 ه ق).
ابن شهرآشوب، أبو جعفر رشید الدّین محمّد بن علیّ بن شهرآشوب السّروریّ المازندرانیّ (م 588):
1- مناقب آل أبی طالب، المطبعة العلمیّة- قم.
2- معالم العلماء، المطبعة الحیدریّة- النّجف، (1380 ه ق).
ابن شعبة الحرّانیّ، أبومحمّد الحسن بن علیّ بن الحسین (م ق 4)، تحف العقول عن آل الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 5 (1394 ه ق- 1974 م).
ابن الصّبّاغ، علیّ بن محمّد بن أحمد المالکیّ (م 855)، الفصول المهمّة فی معرفة أحوال الأئمّة، مؤسسة الأعلمی- طهران.
ابن طاوس، السّیِّد الجلیل علیّ بن موسی بن جعفر بن طاوس (م 677):
1- الإقبال (الأعمال الحسنة):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1478
ألف: دار الکتب الإسلامیة- طهران، ط 2 (1390 ه ق).
ب: تحقیق جواد القیّومیّ الأصفهانی، مکتب الإعلام الإسلامی، ط 2- قم (1419 ه ق- 1377 ه ش).
ج: ط حجری.
2- اللّهوف (اللّهوف علی قتلی الطّفوف)، انتشارات جهان- طهران.
فهری، سیّد احمد، ترجمه لهوف (آهی سوزان بر مزار شهیدان)، انتشارات جهان- تهران
3- سعد السّعود، منشورات المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 1 (1369 ه ق- 1905 م).
4- مصباح الزّائر، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1417 ه ق).
5- مهج الدّعوات ومنهج العبادات، دار الکتب الإسلامیّة- طهران، ط 1 (1416 ه ق).
6- الیقین باختصاص مولانا علیّ علیه السلام بإمرة المؤمنین، تحقیق الأنصاریّ، مؤسّسة الثّقلین لإحیاء التّراث الإسلامیّ، ط 1 (1410 ه ق).
7- عین العترة فی غبن العترة، تحقیق محمود الأرکانیّ البهبهانی الحائریّ، مجمع الذّخائر الإسلامیّ- قم، ط 1 (1421 ه ق- 1379 ه ش).
8- الطّرائف فی معرفة المذاهب الطوائف، مطبعة الخیّام- قم (1400 ه ق).
9- الملاحم والفتن فی ظهور الغائب المنتظر علیه السلام، منشورات الرّضی- قم، ط 5 (1398 ه ق).
10- غیاث سلطان الوری، (راجع الحلوانیّ).
ابن طاوس، السّیِّد عبدالکریم بن أحمد بن موسی الطّاوسیّ العلویّ الحسنیّ (693 ه ق)، فرحة الغری فی تعیین قبر أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام فی النّجف، منشورات الرّضی- قم.
محمّدباقر مجلسی، ترجمه فرحة الغری، پژوهش جویا جهانبخش، ناشر میراث مکتوب، چاپ اوّل زمستان 1379 ه ش
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1479
ابن الطّقطقیّ، محمّد بن علیّ بن طباطبا (م 709):
1- الأصیلی فی أنساب الطّالبیِّین، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1418 ه ق).
2- الفخری فی الآداب السّلطانیة والدّول الإسلامیّة، تحقیق عبدالقادر محمّد مایو، دار القلم العربی، سوریا- حلب، ط 1 (1418 ه ق- 1997 م).
ابن طلحة، محمّد بن طلحة الشّافعیّ (م 652)، مطالب السّؤول فی مناقب آل الرّسول:
ألف: ایران- کردستان، ط حجری- (1287 ه ق).
ب: تحقیق السّیِّد عبدالعزیز الطّباطبائیّ، مؤسّسة البلاغ- بیروت، ط 1 (1419 ه ق- 1999 م).
ابن طولون، محمّد بن طولون (م 953):
1- الأئمّة الاثنا عشر، منشورات الرّضیّ- قم.
2- قید الشّرید من أخبار یزید، تحقیق محمّد زینهم محمّد عرب، دار الصّحوة- القاهرة، ط 1 (1406 ه ق).
ابن طیفور، أبو الفضل أحمد بن أبی طاهر (م 280 ه ق)، بلاغات النِّساء:
ألف: منشورات مکتبة بصیرتی- قم.
ب: تحقیق یوسف البقاعی، دار الأضواء- بیروت، ط 1 (1420 ه ق- 1999 م).
ابن عبد ربّه، أبو عمر أحمد بن محمّد بن عبد ربّه الأندلسیّ (م 328)، العقد الفرید:
ألف: مطبعة لجنة التّألیف والتّرجمة والنّشر، (1365 ه ق).
ب: تحقیق محمّد سعید العریان، ط دار الفکر.
ابن عبد البرّ، القرطبیّ المالکیّ (م 463)، الاستیعاب (بهامش الاصابة)، دار الکتاب العربیّ- بیروت.
ابن عدیّ، أبو أحمد عبداللَّه بن عدیّ الجرجانیّ (م 365 ه ق)، الکامل فی الضّعفاء الرِّجال، دار الفکر- بیروت، (1404 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1480
ابن العدیم، الصّاحب کمال الدّین عمر بن أحمد (م 660):
1- بغیة الطّلب (بغیة الطّلب فی تاریخ حلب)، تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار القلم العربیّ.
2- الحسین بن علیّ (سیّد شباب أهل الجنّة) وحجر بن عدیّ (أوّل شهداء آل البیت علیهم السلام)، (مأخوذ من بغیة الطّلب) تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار حسّان للطباعة والنّشر دمشق، (1410 ه ق).
ابن عساکر، الحافظ أبو القاسم علیّ بن الحسن بن هبة اللَّه الشّافعیّ (م 571)، تاریخ مدینة دمشق:
1- ترجمة ریحانة رسول اللَّه (الإمام الحسین علیه السلام)، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، مؤسسة المحمودیّ- بیروت.
2- تهذیب ابن بدران، عبدالقادر أفندی بدران، مطبعة روضة الشّام، (1332 ه ق).
3- مختصر ابن منظور، محمّد بن مکرّم، دار الفکر، دمشق، ط 1 (1410 ه ق).
4- تراجم النِّساء، تحقیق الشّهابیّ، دمشق، ط 1.
5- تاریخ دمشق الکبیر، جمع أبو عبداللَّه علیّ عاشورا الخبوئیّ، دار إحیاء التّراث العربی- بیروت، ط 1 (1421 ه ق- 2001 م).
6- ترجمة الإمام زین العابدین علیّ بن الحسین علیهما السلام وابنه الإمام محمّد الباقر علیه السلام، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، ط المحمودیّ- طهران، ط 1 (1413 ه ق- 1993 م).
7- ترجمة الحسن بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام، ط بیروت رقم 1320 الجزء 13.
8- تاریخ دمشق، تحقیق علیّ شرّی، دار الفکر- بیروت، ط 1 (1417 ه ق)، (قد ورد هذا الطّبع فی الجزء 10 ص 389).
ابن العماد، أبو الفلاح عبدالحیّ بن العماد الحنبلیّ (م 1089)، شذرات الذّهب فی أخبار مَن ذَهب، دار الکتب العلمیّة- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1481
ابن عنبة الحسنیّ، جمال الدِّین أحمد بن علیّ (م 828):
1- عمدة الطّالب فی أنساب آل أبی طالب:
ألف: منشورات دار مکتبة الحیاة- بیروت.
ب: المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1380 ه ق).
2- الفصول الفخریّة، تحقیق السّیِّد جلال الدِّین محدّث أرقویّ، انتشارات علمی فرهنگی، (1363 ه ش).
ابن الغضائری، أحمد بن الحسین (م ق 5)، الرِّجال، تحقیق السّیّد الجلالیّ، ط دار الحدیث- قم، (1420 ه ق).
ابن فُندق، أبو الحسن علیّ بن أبی القاسم بن زید البیهقیّ (م 565)، لباب الأنساب والألقاب والأعقاب، تحقیق السّیّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1410 ه ق).
ابن قتیبة الدّینوریّ، أبو محمّد عبداللَّه بن مسلم (م 276):
1- الإمامة والسّیاسة، تحقیق الدّکتور طه محمّد الزّینیّ، مؤسسة الحلبیّ وشرکاه، مصر.
2- المعارف:
ألف: تحقیق ثروت عکاشة، مطبعة دار الکتب- مصر، (1960 م)، طبع بالأفست فی منشورات الشّریف الرّضی- قم (1415 ه ق).
ب: دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت، ط 2 (1390 ه ق).
3- عیون الأخبار:
ألف: دار الکتب المصریّة- القاهرة (1343 ه ق).
ب: دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
ج: دا رالکتاب العربیّ- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1482
ابن قدّامة، موفّق الدّین أبو محمّد عبداللَّه بن أحمد (م 620)، التّبیین فی أنساب القرشیِّین، تحقیق محمّد نایف الرّلْیَمی، عالَم الکتب- مکتبة النّهضة العربیّة.
ابن قولویه القمّی، أبو القاسم جعفر بن محمّد (م 367)، کامل الزّیارات، المطبعة المبارکیّة المرتضویّة- النّجف (1456 ه ق).
ابن کثیر الدِّمَشْقیّ، أبو الفداء إسماعیل بن کثیر (م 774)، البدایة والنّهایة:
ألف: مطبعة السّعادة- مصر.
ب: دار الفکر- بیروت.
ج: دار المعرفة- بیروت، ط 6 (1422 ه ق- 2001 م).
ابن ماجة، أبو عبداللَّه محمّد بن یزید القزوینیّ (م 257 ه ق)، السّنن، تحقیق محمّد فؤاد عبدالباقی، دار إحیاء التراث العربیّ- بیروت (1395 ه ق- 1975 م).
ابن المغازلی، أبو الحسن علیّ بن محمّد بن محمّد الواسطیّ الجلابیّ الشّافعیّ (م 483 ه ق)، مناقب علیّ بن أبی طالب، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، المکتبة الإسلامیة- طهران.
ابن منظور، محمّد بن مکرم بن علیّ الأنصاریّ الفریقیّ المصریّ، (م 711 ه ق):
1- مختصر تاریخ دمشق لابن عساکر، دار الفکر- دمشق، ط 1 (1410 ه ق).
2- لسان العرب، دار صادر- بیروت.
ابن النّدیم، محمّد بن إسحاق الورّاق (م ق 4)، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدّد، ط طهران.
ابن نما الحلِّیّ، نجم الدّین جعفر بن محمّد (م 645):
1- مثیر الأحزان، دار الخلافة- طهران، کارخانه مشهدی خداداد (1318 ه ق)، ط حجری.
2- ذوب النّضار فی شرح الثّار، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة المدرِّسین- قم، ط 1 (1416 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1483
ابن الوزیر، الهادی بن إبراهیم (م 822 ه ق)، نهایة التّنویه فی إزهاق التّمویه، تحقیق أحمد ابن درهم بن عبداللَّه حوریّة وإبراهیم بن مجدالدّین بن محمّد المؤیّدی، مرکز أهل البیت علیهم السلام للدراسات الإسلامیة، الیمن، ط 1 (1421 ه ق- 2000 م).
ابن هشام، أبو محمّد عبدالملک (م 218 ه ق)، السّیرة النّبویّة، مطبعة المصطفی البانیّ الحلبیّ وأولاده- مصر (1355 ه ق- 1936 م).
ابن هلال، إبراهیم بن محمّد بن سعید بن هلال الثّقفیّ (م 283 ه)، الغارات، تحقیق میر جلال الدِّین حسینی أرمویّ، انتشارات انجمن آثار ملّی، العدد 114.
آیتی، عبدالحمید، ترجمه الغارات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اوّل (1371 ه ش).
أبو إسماعیل (النّسّابة)، إبراهیم بن النّاصر بن طباطبا (م قرن 5)، منتقلة الطّالبیّة، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1388 ه ق).
أبوإسحاق الحصریّ القیروانیّ، إبراهیم بن علیّ بن تمیم الأنصاریّ (أدیب بغداد) (م 453 ه ق)، زهر الآداب وثمر الألباب، مصدر الکتاب موقع الورّاق:
com
. alwarraq. www//: http
أبو إسماعیل (النّسّابة)، إبراهیم بن النّاصر بن طباطبا (م قرن 5)، منتقلة الطّالبیّة، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1388 ه ق).
أبوبکر الحَمَوی، علیّ بن محمّد بن حجّة الحَمَوی القادری الحنفی، ثمرات الأوراق فی المحاورات، فی هامش المستطرف فی کلِّ فنٍّ مستظرف للأبشیهیّ، دار الأمم للطّباعة والنّشر- ط مصر.
أبو الخیر، أحمد بن إسماعیل بن یوسف الطّالقانیّ القزوینیّ (م 590 ه ق)، کتاب الأربعین المنتقی من مناقب المرتضی علیه الرّضوان العلیّ الأعلی، نُشرت فی مجلّة تراثنا التی تُصدرها مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث، قم- إیران، السّنة الاولی، العدد الأوّل (صیف 1405 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1484
أبو داود السّجستانیّ، سلیمان بن الأشعث الأزدیّ (م 275 ه ق)، السّنن، تحقیق محمّد محی الدِّین عبدالحمید، دار إحیاء السّنّة النّبویّة.
أبو داود الطّیالسیّ، سلیمان بن داود (م 204 ه ق)، المسند، ط دار المعرفة- بیروت.
أبو زرعة الدّمشقیّ، عبدالرّحمان بن عمرو بن عبداللَّه بن صفوان النّصریّ (م 281 ه ق)، التّاریخ، تحقیق شکراللَّه بن نعمة اللَّه القوجانیّ.
أبو طالب الزّیدیّ، یحیی بن الحسین بن هارون ... بن زید بن الحسن علیه السلام (م 424):
1- الإفادة فی تاریخ الأئمة، تحقیق محمّد یحیی سالمی عزان، دار الحکمة الیمانیّة، ط 1 (1417 ه ق).
2- تیسیر المطالب فی أمالی الإمام أبی طالب، منشورات الأعلمیّ- بیروت (1395 ه ق).
أبو علیّ الحائری، محمّد بن إسماعیل المازندرانی (م 1216)، منتهی المقال فی أحوال الرِّجال، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط (1416 ه ق).
أبو علیّ القالیّ، إسماعیل بن القاسم (م 356 ه ق)، الأمالی فی لغة الأدب، دار الکتب العلمیّة- بیروت (1398 ه ق- 1978 م).
أبو علیّ مسکویه الرّازیّ، (م 421)، تجارب الأُمم، دار سروش للطّباعة والنّشر (سروش)، ط 1 (1407 ه ق).
أبو الفتوح رازی، التفس- یر، تصحیح مهدی إلهی قمشه، چاپخانه محمّدحسن علمی، بازار بین الحرمین- طهران، ط 2 (1352 ه ق).
أبو الفداء، إسماعیل (م 732 ه ق)، المختصر فی أخبار البشر، مطبعة الحسینیّة، مصر، ط 1.
أبو الفرج الأصفهانیّ، علیّ بن الحسین بن محمّد (م 356):
1- مقاتل الطّالبیِّین، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1385 ه ق).
رسولی محلّاتی، سیّد هاشم، ترجمه مقاتل الطّالبیّین، کتابفروشی صدوق
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1485
2- الأغانی:
ألف: تحقیق عبدالسّتّار أحمد فرّاج، دار الثّقافة- بیروت.
ب: دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
ج: تحقیق سمیر جابر، دار الفکر- بیروت، ط 2.
ترجمه، تلخیص و شرح از محمدحسین مشایخ، به فریدنی رجوع شود.
أبو مخنف، مقتل أبی مخنف (المشهور)، انتشارات أعلمیّ- طهران.
وقد طعن فی صحّة نسبة هذا الکتاب، بصورته الحالیة إلی أبی مخنف، واعتمدوا فی ذلک علی:
1- إنّ أبا مخنف قد وزّع روایاته حسب أسانیدها، وهو یأتی بکلّ جزءٍ من روایاته حسب الإسناد الخاصّ به، وهذا الکتاب قد حذفت منه الأسانید، وجاءت الرّوایات بسَردٍ واحد.
2- إنّ ما حکاه الطّبریّ عن أبی مخنف یختلف کثیراً عمّا فی هذا الکتاب. ونری أنّ هذا الکتاب قد تحوّل فیما بعد من الحدیث المفکّک إلی حدیث واحد بسَردٍ واحد، والغایة منه أن یلائم قراءته فی مجالس إقامة المأتم علی سیِّد الشّهداء علیه السلام، فالأصل فیه هو تاریخ أبی مخنف، وتحویله إلی سَردٍ واحد جاء فیما بعد، ولا نعلم مَنْ کان الّذی فعل؟ ومتی کان؟ وأین کان؟ والشّواهد علی هذا، لا مجال لذکرها هنا.
وأمّا الاختلاف بین ما حکاه الطّبریّ وما جاء هنا، فلیس بضارٍّ إذا علِمنا أنّ الطّبریّ اختار من کتاب أبی مخنف، ولم ینقله کلّه.
ولکنّ الّذی جعلنا نؤخِّر هذا المقتل إلی موضعه الحالی فی قائمة المصادر عندما نشیر إلیها فی الکتاب والّذی یأتی متأخِّراً أنّ هذا المقتل بصورته الحالیّة لیس من صنع أبی مخنف، وإلّا لکان موضعه الصّدارة، لتقدّم أبی مخنف علی عامّة المؤرِّخین.
أبو نصر، سهل بن عبداللَّه بن داود بن سلیمان بن أبان بن عبداللَّه البخاریّ (م ق 4)، سرّ السّلسلة العلویة، تحقیق السّیِّد محمّد صادق بحر العلوم، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1381 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1486
أبو النّضر، فاطمة بنت محمّد (ص)، الطّبعة الأهلیّة- بیروت، ط 1 (1353 ه ق- 1935 م).
أبو نعیم، أحمد بن عبداللَّه الأصبهانی (م 430):
1- معرفة الصّحابة، تحقیق عادل بن یوسف العرازیّ، دار الوطن للنّشر- الرّیاض، ط 1 (1419 ه ق).
2- حلیة الأولیاء وطبقات الأصفیاء:
ألف- دار الفکر للطِّباعة والنّشر والتّوزیع.
ب- موقع الورّاق: com. alwarraq. www//: [http الکتاب مرقّم آلیاً غیر موافق للمطبوع].
3- دلائل النّبوّة:
ألف: دائرة المعارف العثمانیّة- حیدر آباد- الهند (1320 ه ق).
ب: المکتبة العربیة- حلب، ط 1 (1392 ه ق- 1974 م).
أبو هلال العسکری، الحسن بن عبداللَّه بن سعید (م 395)، تصحیفات المحدّثین للعسکریّة، تحقیق محمود أحمد میرة، المطبعة العربیة الحدیثة- القاهرة (1402 ه ق).
أبو یعلی الموصلیّ، أحمد بن علیّ بن المثنّی التّمیمیّ، المسند، تحقیق حسین سلیم أسد، دار المأمون للتّراث، ط 1 (1408 ه ق- 1988 م).
أتابکی/ ابن جبیر.
الإربلیّ، علیّ بن عیسی (م 683)، کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، مکتبة بنی هاشمی- تبریز، (1381 ه ق).
الأردبیلیّ، محمّد بن علیّ (م 1101)، جامع الرّواة، منشورات دار الأضواء- بیروت، (1403 ه ق).
الأزهری، أبو منصور محمّد بن أحمد (370 ه ق)، تهذیب اللّغة، الدّار المصریّة للتألیف والتّرجمة، 1966 م.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1487
الأسترآبادی، محمّد بن علیّ (م 1028)، منهج المقال، ط حجریّ (1306 ه ق).
الأسترآبادی الغرویّ، السّیِّد شرف الدّین علیّ الحسینیّ (م ق 10)، تأویل الآیات الظّاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة المدرِّسین- قم، ط 1 (1409 ه ق).
الأستر آبادیّ، محمّد مؤمن بن دوست (م 1088)، الرّجعة، تحقیق فارس حسّون کریم، دار الإعتصام- قم، ط 1 (1415 ه ق).
أسرار فدک، محمّدباقر أنصاری وسیِّد حسین رجائی، دفتر نشر الهادی، ط 3 (1378 ه ق).
الأعرجیّ، السّیِّد جعفر الأعرجیّ النّجفیّ الحسینیّ (1332)، مناهل الضّرب فی أنساب العرب، تحقیق السّیّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1419 ه ق).
الأمین، محسن الأمین العاملیّ (م 1371):
1- أعیان الشّیعة:
ألف: دار التّعارف للمطبوعات- بیروت، (1406 ه ق).
ب: مطبعة دمشق، ط 1 (1364 ه ق).
2- لواعج الأشجان، مکتبة بصیرتی- قم.
3- أصدق الأخبار، (ط 1) ملحق بلواعج الأشجان، مکتبة بصیرتی- قم. أصدق الأخبار، ط مستقلّاً (ط 2) دار العالم الاسلامی- بیروت، ط 2 (1401 ه ق).
الأمینی (العلّامة)، عبدالحسین أحمد (م 1349 ه ش)، الغدیر فی الکتاب والسنّة والأدب، دار الکتب الإسلامیة- طهران، ط 7 (1383 ه ش).
الأمینی/ راجع محمّد هادی.
الباعونیّ، شمس الدّین أبو البرکات محمّد بن أحمد (م 871)، جواهر المطالب فی مناقب الإمام علیّ بن أبی‌طالب علیه السلام، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1488
بحر العلوم، محمّد تقی آل بحر العلوم (م 1393)، مقتل الحسین علیه السلام (أو واقعة الطّف)، دار الزّهراء- بیروت، ط 2 (1405 ه ق)، تقدیم وتعلیق وإضافات: نجل المؤلِّف الحسین ابن التّقیّ آل بحر العلوم.
البحرانیّ، الشّیخ عبداللَّه البحرانیّ الأصفهانیّ (م ق 12)، العوالم (عوالم العلوم والمعارف والأحوال من الآیات والأخبار والأقوال)، مدرسة الإمام المهدیّ- قم، ط 1 (1407 ه ق).
البخاری، أبو عبداللَّه محمّد بن إسماعیل بن إبراهیم الجعفیّ (م 256 ه ق):
1- التّاریخ الکبیر، دار الفکر- بیروت.
2- الصّحیح، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1419 ه ق).
البرسی، الحافظ رجب بن محمّد بن رجب الحلِّی (م 813 ه ق)، مشارق أنوار الیقین فی حقائق أسرار أمیر المؤمنین علیه السلام، تحقیق السّیِّد عبد الغفّار أشرف المازندرانیّ، انتشارات الشّریف الرّضی، ط 1 (1420 ه ق).
البرقیّ، أبو جعفر أحمد بن أبی عبداللَّه محمّد بن خالد (م 271 أو 280 ه ق):
1- کتاب الرِّجال (فی مقدّمة کتاب الرِّجال لابن داود الحلِّیّ)، إنتشارات جامعة طهران رقم 857، (1343 ه ش).
2- المحاسن، تحقیق السّیِّد محمّدصادق بحر العلوم، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1384 ه ق- 1964 م).
البرّیّ، محمّد بن أبی بکر الأنصاریّ التّلمسانیّ (م 645)، الجوهرة فی نسب الإمام علیّ وآله، مکتبة النّوریّ- دمشق، ط 1 (1402 ه ق).
البلاذریّ، أحمد بن یحیی بن جابر البلاذریّ (م 279):
1- جمل من أنساب الأشراف، تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار الفکر، ط 1 (1417 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1489
2- أنساب الأشراف ج 2، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1394 ه ق).
3- أنساب الأشراف ج 3، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، دار التعارف- بیروت، ط 1، (1397 ه ق).
4- أنساب الأشراف، تحقیق الدّکتور محمّد حمید اللَّه، ط دار المعارف- مصر.
البلخیّ، أبو زید أحمد بن سهل (م 322 ه ق)، البدء والتّاریخ، تحقیق خلیل عمران المنصور، منشورات دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1417 ه ق- 1997 م).
بناکتی (م 735)، تاریخ بناکتی، سلسله انتشارات انجمن آثار ملّی (1348 ه ش)
بهاء الدّین العاملیّ، محمّد بن الحسین بن عبدالصّمد الحارثیّ (م 953)، توضیح المقاصد (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1406 ه ق).
البهبهانی، محمّدباقر بن عبدالکریم (م 1285)، الدّمعة السّاکبة، مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1409 ه ق).
البیاضیّ، الشّیخ زین الدّین أبو محمّد علیّ بن یونس العاملیّ النّباطی البیاضی (م 877)، الصّراط المستقیم، مکتبة الحیدریّة، تحقیق محمّد باقر البهبودیّ.
البیضاویّ، أبو سعید عبداللَّه بن عمر بن محمّد الشّیرازیّ (م 685 أو 692 ه ق)، أنوار التنزیل وأسرار التأویل (التفسیر)، مؤسّسة شعبان- بیروت.
البیهقیّ، إبراهیم بن محمّد (م 320 ه ق)، المحاسن والمساوی، تحقیق عدنان علیّ، دار الکتب‌العلمیّة- بیروت، ط 1 (1420 ه ق- 1999 م).
البیهقیّ، أبو بکر أحمد بن الحسین بن علیّ (م 458):
1- دلائل النّبوّة، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1405 ه ق- 1985 م).
دامغانی، ترجمه دلائل النبوه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1490
2- السّنن الکبری، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیّة، حیدرآباد الدکن- الهند، ط 1 (1356 ه ق)، ودار المعرفة- بیروت.
تاج الدِّین العاملیّ، السّیِّد تاج الدِّین علیّ بن أحمد الحسینیّ العاملیّ (م ق 11)، الیَتیْمَة أو [التّتمّة] فی تواریخ الأئمّة، مؤسّسة البعثة- قم.
تاریخ أهل البیت، تحقیق السّیِّد محمّدرضا الحسینیّ الجلالیّ، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1410 ه ق).
تراثنا (نشرة فصلیّة)، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث، العددان الأوّل والثّانی (30 و 31) السنة الثامنة، محرّم وجمادی الآخرة، (1314 ه ق).
التّرمذیّ، أبو عیسی محمّد بن عیسی بن سورة (م 279 ه ق)، السّنن وهو الجامع الصّحیح، تصحیح عبدالرّحمان محمّد عثمان، دار الفکر- بیروت، ط 2 (1394 ه ش- 1974 م).
التّستریّ، الشّیخ محمّدتقی (م ق 14):
1- تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام، دار الشّرافة (1416 ه ق).
2- الأربعون حدیثاً، مطبعة الخیّام- قم.
التّفرشی، میرمصطفی الحسینی (م ق 11 ه ق)، نقد الرِّجال، إنتشارات الرّسول المصطفی- قم.
الثّعلبیّ، أبو إسحاق أحمد (م 427 ه ق)، الکشف والبیان (التفسیر)، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
الجاحظ، أبو عثمان عمرو بن بحر (م 255 ه ق):
1- البیان والتّبیین، تحقیق موفّق شهاب الدّین، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1419 ه ق- 1998 م).
2- المحاسن والأضداد، تحقیق فوزی خلیل عطوی، دار صادر- بیروت (1969 م).
3- الحیوان، تحقیق محمّد باسل عیون السّوت، دار الکتب العلمیّة- بیروت، (1424 ه ق- 2003 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1491
الجزائریّ، السّیِّد نعمة اللَّه الموسویّ (م 1112)، الأنوار النّعمانیّة، مطبعة شرکت چاپ- تبریز.
الجزینی/ الشهید الأوّل
الجواهریّ، الشّیخ شریف (م ق 14)، مثیر الأحزان فی أحوالات الأئمّة الاثنی عشر، انتشارات الأعلمیّ- طهران.
الحائریّ، السّیِّد عبدالمجید (م ق 14)، ذخیرة الدّارین، المطبعة المرتضویّة- النّجف (1345 ه ق).
حاجی خلیفة، مصطفی بن عبداللَّه (م 1067)، کشف الظّنون عن أسامی الکتب والفنون، مکتبة الإسلامیّة- طهران، ط 3 (1967 م- 1378 ه ق).
الحاکم النّیسابوریّ، أبو عبداللَّه (م 405 ه ق)، المستدرک علی الصّحیحین وهامشه:
ألف: ط حیدر آباد- الهند، طبع بالأفست فی دار الفکر- بیروت، ومکتب المطبوعات الإسلامیة- حلب.
ب- موقع جامع الحدیث: moc. hammusla. www//: ptth
[الکتاب مرقّم آلیاً غیر موافق للمطبوع].
الحرّ العاملیّ، محمّد بن الحسن (م 1104):
1- إثبات الهداة بالنّصوص والمعجزات، المطبعة العلمیّة- قم.
2- وسائل الشّیعة، دار إحیاء التّراث العربیّ، طبع بالأفست فی المکتبة الإسلامیّة- طهران، ط 2 (1383 ه ق).
حسن بن سلیمان الحلِّیّ، (م ق 9)، مختصر بصائر الدّرجات، المطبعة الحیدریة- النجف، ط 1 (1370 ه ق).
الحسکانیّ، عبیداللَّه بن عبداللَّه بن أحمد (م ق 5 ه ق)، شواهد التّنزیل لقواعد التّفضیل، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، مؤسّسة الطّبع والنّشر التابعة لوزارة الثّقافة والإرشاد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1492
الإسلامیّ- طهران، ط 1 (1411 ه ق- 1990 م).
الحسین علیه السلام وبطلة کربلاء، محمّدجواد مغنیّة، دار التّعارف للمطبوعات- بیروت.
الحسینیّ الجلالیّ، السّیِّد محمّدحسین، مزارات أهل البیت علیهم السلام وتاریخها، مؤسّسة الأعلمیّ- بیروت، ط 3 (1415 ه ق).
الحسینیّ الخراسانی الحائریّ، السّیِّد محمّدهادی، القول السّدید بشأن الحرّ الشهید، تحقیق محمّدتقی الحسینیّ الجلالیّ:
ألف: مطبعة النّعمان- النّجف.
ب: انتشارات المکتبة الحیدریّة- قم، ط 1 (1424 ه ق- 1381 ه ش).
الحلوانیّ، الحسین بن محمّد بن الحسن بن نصر (م ق 5)، نزهة النّاظر وتنبیه الخاطر (قبس من کتاب غیاث سلطان الوری للسّیِّد أبو القاسم علیّ بن موسی بن جعفر بن طاوس الحسنی المعروف بابن طاوس)، تحقیق ونشر مدرسة الإمام المهدی علیه السلام- قم.
الحلِّیّ، العلّامة، الشّیخ جمال الدِّین أبو منصور الحسن بن سدید الدِّین (م 726):
1- المستجاد (من کتاب الإرشاد) (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفی، ط 1 (1406 ه ق).
2- خلاصة الأقوال/ رجال العلّامة الحلِّیّ، مطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1381 ه ق).
3- کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام، تحقیق علیّ آل کوثر، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة.
4- نهج الحقّ وکشف الصِّدق، مؤسّسة دار الهجرة- قم، ط 1 (1407 ه ق).
الحویزیّ، عبدعلیّ بن جمعة العروسیّ (م 1112 ه ق)، تفسیر نور الثّقلین، تصحیح السّیِّد هاشم الرّسولیّ المحلّاتیّ، مطبعة الحکمة- قم.
الحموئی، إبراهیم بن محمّد بن المؤیّد بن عبداللَّه بن علیّ بن محمّد الجوینیّ الخراسانیّ (م 730
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1493
ه ق)، فرائد السِّمطین، تحقیق محمّدباقر المحمودی، مؤسّسة المحمودی- بیروت، ط 1 (1400 ه ق- 1980 م).
الحمیدی، محمّد بن فتوح (م 488 ه ق)، الجمع بین الصّحیحین البخاری ومسلم، تحقیق علیّ حسین البوّاب، دار ابن حزم- بیروت، ط 1 (1419 ه ق- 1998 م).
الحمیریّ، أبو العبّاس عبداللَّه بن جعفر (م ق 3 ه ق)، قُرب الإسناد:
ألف: ط حجریّ.
ب: مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- بیروت، ط 1 (1413 ه ق- 1993 م).
الخراسانیّ، حاج ملّا قاسم، منتخب التّواریخ، ط حجری- طهران (1350 ه ش).
الخزّاز، أبو القاسم علیّ بن محمّد بن علیّ القمِّی الرّازیّ (م ق 4 ه ق)، کفایة الأثر فی النّصِّ علی الأئمّة الاثنی عشر، تحقیق السّیِّد عبداللّطیف الحسینی الکوه کمری الخوئی، انتشارات بیدار- قم (1401 ه ق).
الخصیبیّ (أو الخضیبیّ)، أبوعبداللَّه الحسین بن حمدان (م 334 ه ق)، الهدایة الکبری، مؤسّسة البلاغ- بیروت، ط 1 (1406 ه ق- 1986 م).
الخطیب البغدادیّ، أبو بکر أحمد بن علیّ (م 464 ه ق)، تاریخ بغداد، مکتبة الخابخی بالقاهرة والمکتبة العربیة ببغداد ومطبعة دار السّعادة- مصر، (1359 ه ق)، طُبع بالأفست فی دار الکتاب العربیّ- بیروت.
خواجة نصیر الدّین الطّوسی (م 726)، نقد المحصّل، المطبعة الحسینیّة المصریّة، ط 1.
الخوارزمیّ، أبو المؤیّد الموفّق بن أحمد (م 568):
1- مقتل الحسین، تحقیق وتعلیق الشّیخ محمّد السّماویّ، مکتبة المفید- قم.
2- المناقب، تحقیق الشّیخ مالک المحمودیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ، ط 2.
خواندامیر (م ق 10)، حبیب السِّیر، تاریخ، کتابفروشی خیّام، ط 2، (1353 ه ش)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1494
دخیّل، علیّ محمّد علیّ:
1- أعلام النِّساء، مؤسّسة أهل البیت علیهم السلام- بیروت (1401 ه ق).
2- العبّاس بن علیّ، مؤسّسة أهل البیت علیهم السلام- بیروت (1401 ه ق).
الدّربندیّ، الآخوند ملّا آقا (م 1286)، أسرار الشّهادة، منشورات الأعلمی- طهران.
الدّمیریّ، الشّیخ کمال الدّین (م 808)، حیاة الحیوان الکُبری، مطبعة محمّدعلی صبیح بالأزهر بمصر (1274 ه ق).
الدّولابیّ، أبو بشر محمّد بن أحمد بن حمّاد الأنصاریّ الزّازیّ الدّولابیّ (م 310)، الذّرِّیّة الطّاهرة، تحقیق السّیِّد محمّد جواد الحسینیّ الجلالیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ- قم.
الدّیار بکریّ، حسین بن محمّد بن الحسن (م 960)، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس نفیس، ط مصر، طبع بالأفست فی مؤسّسة شعبان للنّشر والتّوزیع- بیروت.
الدّیلمیّ، أبو محمّد الحسن بن محمّد (م 771):
1- إرشاد القلوب، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1413 ه ق- 1992 م).
2- أعلام الدِّین فی صفات المؤمنین، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- بیروت، ط 2 (1406 ه ق- 1988 م).
الدّینوریّ، أبو حنیفة أحمد بن داوود الدّینوری (م 281)، الأخبار الطِّوال، مطبعة السّعادة- مصر، ط 1 (1330 ه ق).
مهدوی، محمود مهدوی دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال، نشر نی- تهران (1364 ه ش)
الذّهبیّ، شمس الدّین محمّد بن أحمد (م 748):
1- تاریخ الإسلام (وطبقات المشاهیر والأعلام):
ألف: مکتبة القدسی- القاهرة- (1368 ه ق).
ب: دار الکتاب العربیّ- بیروت (1407 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1495
2- سیر أعلام النّبلاء:
ألف: تحقیق الدّکتور محمّد أسعد طلس، دار المعارف- مصر.
ب: بشّار عّواد معروف والدکتور یحیی هلال سرحان، مؤسّسة الرِّسالة- بیروت (1404 ه ق). (ورد فی مصادر الباب الثّانی).
ج: تحقیق أبو سعید عمر بن غراسة العمرویّ، ط دار الفکر- بیروت، ط 1 (1417 ه ق- 1997 م).
3- العِبَر (فی خبر مَنْ غبر):
ألف: تحقیق الدکتور صلاح الدِّین المنجد، التّراث العربی، الکویت (1960 م)
ب: ط دار الفکر- بیروت، ط 1 (1418 ه ق- 1997 م).
4- تلخیص المستدرک (ط بهامش المستدرک)، مکتب المطبوعات الإسلامیّة- حلب.
5- میزان الاعتدال:
ألف: ط مصر (1382 ه ق)، طُبع بالأفست فی دار المعرفة- بیروت.
ب: ط دار الفکر- بیروت.
6- تذکرة الحفّاظ، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
7- المغنی
الرّاوندی (ضیاء الدِّین أبو الرِّضا) فضل الدِّین علیّ الحسنیّ (م 571 ه ق)، النّوادر، تحقیق سعید رضا علیّ عسکریّ، دار الحدیث- قم، ط 1 (1377 ه ق).
الرّاوندیّ، (قطب الدِّین الرّاوندی) أبو الحسین سعید بن هبة اللَّه بن الحسن (م 573):
1- الخرائج والجرائح، مؤسّسة النّور للمطبوعات- بیروت، ط 2، (1411 ه ق).
2- الدّعوات، مدرسة الإمام المهدیّ علیه السلام- قم، ط 1 (1417 ه ق).
الرّسّان، الفضیل بن الزّبیر بن عمر بن درهم الکوفیّ الأسدیّ (م ق 2)، تسمیة من قُتِلَ مع الحسین علیه السلام من ولده وإخوته وأهل بیته وشیعته، نُشرت فی (تُراثنا) الّتی تُصدرها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1496
مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث، قم- إیران، السّنة الاولی، العدد 2، تحقیق السّیِّد محمّدرضا الحسینیّ.
رضیّ الدِّین ابن المطهّر، علیّ بن یوسف ابن المطّهر الحلِّیّ (م ق 8)، العدد القویّة لدفع المخاوف الیومیّة، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة آیة اللَّه المرعشیّ، ط 1 (1408 ه ق).
الزّبیدیّ، محمّد مرتضی الحسینیّ الواسطیّ (م 1205 ه ق)، تاج العروس من جواهر القاموس):
الف- المطبعة الخیریّة المنشأة بجمالیّة- مصر، ط 1 (1306 ه ق).
ب- دار الهدایة- بیروت.
الزّجاجی، أبو القاسم عبدالرّحمان بن إسحاق النّهاوندیّ البغدادیّ (م 337 ه ق)، الأمالی، مصدر الکتاب موقع الورّاق:
moc .qarrawla .www //:ptth
. الزّرندیّ، محمّد بن یوسف بن الحسن بن محمّد (م 750 ه ق)، درر السِّمطین فی فضائل المصطفی والمرتضی والبتول والسِّبطین، تحقیق محمّدهادی الأمینی، مکتبة نینوی الحدیثة، طهران.
الزّمخشریّ، أبو القاسم محمّد بن عمر الخوارزمیّ (538 ه ق):
1- الکشّاف (عن حقائق التّنزیل وعیون الأقاویل فی وجوه التأویل)، انتشارات آفتاب- طهران.
2- ربیع الأبرار، ط بغداد.
3- الفائق، عیسی البابیّ الحلبیّ وشرکاء- القاهرة (1971 م).
الزّنجانیّ، الموسوی الزّنجانی (م ق 14)، وسیلة الدّارین فی أنصار الحسین، مؤسسة الأعلمی- بیروت، ط 1، (1395 ه ق).
السّابقیّ، محمّد حسنین، مرقد العقیلة زینب علیها السلام، منشورات الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1399 ه ق- 1979 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1497
سبط ابن الجوزیّ، شمس الدِّین أبو المظفّر یوسف بن عبدالرّحمان (قزأوغلی) (م 654)، تذکرة خواص الأُمّة:
ألف: تحقیق السّیِّد محمّدصادق بحر العلوم، المطبعة الحیدریّة- النّجف، (1383 ه ق).
ب: مؤسّسة أهل البیت علیهم السلام- بیروت، (1401 ه ق- 1981 م).
سبط ابن العجمیّ الحلبیّ (م 884 ه ق)، کنوز الذّهب فی تاریخ حلب.
سپهر، میرزا محمّدتقی (م 1297)، ناسخ التّواریخ:
1- حضرت علی بن أبی طالب علیه السلام، مؤسّسه مطبوعات دینی- قم، ط 1 (1369 ه ش).
2- حضرت زهرا علیها السلام، کتابفروشی اسلامیه، چاپ سنگی.
3- حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام، کتابفروشی اسلامیه، ط 3 (1366 ه ش).
4- در احوالات سیّد الشّهدا علیه السلام، کتابفروشی اسلامیه، ط 3 (1368 ه ش).
5- حضرت علیّ بن الحسین السجّاد علیهما السلام، کتابفروشی اسلامیه، (1345 ه ش).
6- حضرت زینب کبری علیها السلام، کتابفروشی اسلامیه، (1398 ه ق).
7- تاریخ خلفا، کتابفروشی اسلامیه.
سلیم بن قیس الهلالیّ الکوفیّ (م 90)، سلیم بن قیس، دار الکتب الإسلامیّة- قم.
السّماویّ، الشّیخ محمّد السّماویّ (م 1370)، إبصار العین فی أنصار الحسین، ط أفست مکتبة بصیرتی- قم.
السّمعانیّ، أبو سعد عبدالکریم بن محمّد السّمعانیّ التّمیمیّ (م 562):
1- التّحبیر فی المعجم الکبیر، مطبعة الإرشاد- بغداد (1395 ه ق).
2- الأنساب، تحقیق عبداللَّه عمر البارودیّ، دار الجنان- بیروت، ط 1 (1408 ه ق- 1988 م).
السّمهودیّ، علیّ بن عبداللَّه (م 911 ه ق)، جواهر العقدین فی فضل الشّرفین، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1415 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1498
السّهیلیّ، أبو القاسم عبدالرحّمان بن عبداللَّه بن أحمد بن أبی الحسن الخثعمیّ (م 581 ه ق)، الرّوض الآنف فی تفسیر السِّیرة النّبویّة لابن هشام:
ألف- مطبعة الجمالیّة- مصر.
ب- الحاج عبدالسّلام بن محمّد بن شقرون.
السّیِّد الرّضیّ، أبوالحسن محمّد بن الحسین بن موسی الموسویّ البغدادیّ (406 ه ق)، خصائص الأئمّة علیهم السلام، خصائص أمیر المؤمنین علیه السلام، تحقیق محمّدهادی الأمینی، مجمع البحوث الإسلامیة، الآستانة الرّضویّة المقدّسة- مشهد، (1406 ه ق).
سید علی خان مدنی شیرازی، (م 1130)، الدّرجات الرّفیعة فی طبقات الشّیعة، ط مؤسّسة الوفا- بیروت، (1403 ه ق- 1983 م).
السّیِّد المرتضی، علیّ بن الحسن الموسویّ (م 436 ه ق):
1- الشّافی فی الإمامة، تحقیق السّیِّد عبدالزّهراء الخطیب، مؤسّسة الصّادق- طهران، ط 2 (1410 ه ق).
2- الفصول المختارة من العیون والمحاسن، مؤسّسة الإمام الصّادق- قم، ط 1 (1413 ه ق).
3- الأمالی، تحقیق محمّد أبو الفضل إبراهیم، دار الکتاب العربی- بیروت، ط 2 (1307 ه ق- 1917 م).
السّیِّد هاشم البحرانیّ (م 1107):
1- مدینة المعاجز (فی دلائل الأئمة الأطهار ومعاجزهم)، مکتبة المحمودیّ- طهران.
2- البرهان فی تفسیر القرآن، مؤسّسة دار التّفسیر- قم، ط 1 (1375 ه ش- 1417 ه ق).
السّیوطیّ، جلال الدِّین (م 911 ه ق):
1- تاریخ الخلفاء، تحقیق محمّد یحیی الدین عبدالحمید، مطبعة السّعادة- مصر، ط 1 (1371 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1499
2- الدّرّ المنثور فی تفسیر المأثور:
الف: مؤسّسة الرِّسالة- بیروت.
ب: ط دار الفکر- بیروت.
3- الخصائص الکبری، دار النّشر، دار الکتب العلمیة- بیروت، (1405 ه ق- 1985 م).
الشّبلنجیّ، الشّیخ مؤمن بن حسن (م 1308)، نور الأبصار، دار الجیل- بیروت (1409 ه ق).
الشّجریّ، یحیی بن الحسین بن إسماعیل الجرجانیّ (م 479)، الأمالی الخمیسیّة، عالم الکتب بیروت، مکتبة المتنبّی- القاهرة.
شمس الدِّین الجزریّ، راجع ابن الجزری.
الشهرستانی، أبو الفتح محمّد بن عبدالکریم بن أحمد (م 548 ه ق)، الملل والنّحل، دار المعرفة- بیروت (1395 ه ق).
الشهید الأوّل، محمّد بن مکِّی العاملیّ الجزینیّ (م 786 ه ق):
1- المزار، تحقیق محمود البدریّ، طبعة مؤسّسة المعارف الإسلامیّة- طهران، ط 1 (1416 ه ق).
2- الأربعون حدیثاً، تحقیق ونشر مؤسّسة الإمام الهادی- قم (1407 ه ق).
الشّیخ البهائی، بهاء الدِّین محمّد بن حسن العاملی (م 1031 ه ق)، الکشکول:
الف: تحقیق محمّد عبدالکریم الّنمریّ، منشورات دار الکتاب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1418 ه ق- 1998 م).
ب: صحّحه وعلّق علیه محمّد صادق نصیری، مطبعة دار العلم- قم.
ج: علّق علیه السّیِّد مهدی اللّاجوردی، مطبعة الحکمة- قم (شعبان 1377).
د: ط حجری.
سید أبو القاسم آیت اللّهی، ترجمه کشکول، انتشارات توکا، مقابل دانشگاه تهران، چاپ اوّل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1500
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة والإمامة، مؤسّسة الوفاء- لندن، ط 1 (1408 ه ق- 1987 م).
الصّبّان، الشّیخ محمّد بن علیّ (م 1206)، إسعاف الرّاغبین فی سیرة المصطفی، (بهامش نور الأبصار)، دار الفکر للطّباعة والنّشر والتوزیع.
الصّدوق، الشّیخ أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه القمِّیّ (م 381):
1- الأمالیّ، کتابخانه اسلامیّه- تهران- ط 4- (1404 ه ق).
کمره ای، شیخ محمّد باقر، ترجمه امالی، کتابخانه اسلامیّه- تهران، چاپ 4- (1362 ه ش)
2- مَنْ لا یحضره الفقیه- دار الکتب الإسلامیة- طهران، ط 5 (1390 ه ق).
3- الخصال، انتشارات علمیّه الاسلامیّة.
4- علل الشّرائع، تصحیح حسین الأعلمیّ، منشورات مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1408 ه ق- 1988 م).
5- معانی الأخبار، تصحیح علی أکبر الغفّاریّ، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1404 ه ق- 1984 م).
6- کمال الدِّین وتمام النِّعمة فی إثبات الغیبة وکشف الحیرة (إکمال ... إتمام)، تصحیح علی أکبر الغفّاریّ، مؤسّسة النّشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرِّسین- قم، ط 2 (1416 ه ق).
7- ثواب الأعماق وعقاب الأعمال، صحّحه وعلّق علیه علیّ أکبر الغفّاریّ، مکتبة الصّدوق- طهران (1391 ه ق).
8- الاعتقادات (من مصنّفات الشّیخ المفید)، تحقیق عصام عبدالسّیِّد، المؤتمر العالمیّ لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1413 ه ق).
الصّفّار، أبو جعفر محمّد بن الحسن بن فروخ (م 290 ه ق)، بصائر الدّرجات الکُبری فی فضائل آل محمّد علیهم السلام، تحقیق الحاج میرزا محسن، منشورات الأعلمیّ- طهران (1404 ه ق- 1362 ه ش).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1501
الصّفدی، صلاح الدِّین خلیل بن أیبک (م 764 أو 864)، الوافی بوفیات الأعیان، ط بیروت.
طارمی، راجع المقرّم
الطّبرانیّ، الحافظ أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب اللّخمیّ (م 360):
1- المعجم الکبیر:
ألف: مکتبة ابن تیمیّة- القاهرة.
ب: ط دار إحیاء التّراث العربی.
2- مقتل الحسین علیه السلام (من المعجم الکبیر)، دار الأوراد للنّشر والتّوزیع- الکویت، (1412 ه ق).
3- المعجم الأوسط، تحقیق محمود الطحّان، مکتبة المعارف- الرِّیاض، ط 1 (1405 ه ق- 1985 م).
4- المعجم الصّغیر، مؤسّسة الکتب الثّقافیّة- بیروت، ط 1 (1406 ه ق- 1986 م).
5- مسند الشّامیِّین، مؤسّسة الرّسالة، ط 1 (1409 ه ق- 1989 م).
الطّبرسیّ، أبو علیّ الفضل بن الحسن الطبرسیّ (م 548):
1- إعلام الوری بأعلام الهدی، مکتبة الحیدریّة- النّجف- ط 3 (1390 ه ق).
2- تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیِّد المرعشی النّجفی- قم، ط 1 (1406 ه ق).
3- مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق السّیِّد هاشم الرّسولی المحلّاتیّ، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
4- تفسیر جوامع الجوامع، تحقیق أبو القاسم گرجی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم و مؤسسة انتشارات جامعة طهران (2761).
الطّبرسیّ، أبو منصور أحمد بن علیّ بن أبی طالب (م 588)، الاحتجاج، تعلیق السّیِّد محمّدباقر الخراسان، مطبعة النّعمان- النّجف، (1286 ه ق- 1966 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1502
الطّبریّ، أبو جعفر محمّد بن جریر بن یزید (م 310):
1- التّاریخ (تاریخ الامم والملوک)، تحقیق محمّد أبو الفضل إبراهیم، دار المعارف- مصر، ط 2.
پاینده، ابوالقاسم، ترجمه تاریخ طبری، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران- (1352 ه ش)
پاینده ابوالقاسم ترجمه تاریخ طبری، انتشارات اساطیر، ط 5 (1375 ه ش)
2- جامع البیان فی تفسیر القرآن، المطبعة الکبری الأمیریّة- مصر، ط 1 (1324 ه ق)، طبع بالأفست فی دار المعرفة- بیروت، ط 2 (1392 ه ق- 1972 م)، ط 3 (1407 ه ق- 1987 م).
3- تهذیب الآثار وتفضیل الثّابت عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم من الأخبار، تحقیق محمود محمّد شاکر، مطبعة المدنیّ- مصر.
الطّبریّ، أبو جعفر محمّد بن جریر بن رستم (م ق 4):
1- دلائل الإمامة، مطبعة الحیدریّة- النّجف، (1383 ه ق).
2- نوادر المعجزات فی مناقب الأئمّة الهداة، تحقیق ونشر مؤسّسة الإمام المهدیّ- قم، ط 1 (1410 ه ق).
3- المسترشد فی إمامة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، تحقیق أحمد المحمودیّ، مؤسّسة الثّقافة الإسلامیة لکوشانبور- قم، ط 1.
الطّبریّ، أبوجعفر محمّد بن أبی القاسم محمّد بن علیّ (م ق 6)، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، الطّبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1383 ه ق- 1963 م).
الطّریحیّ، الشّیخ فخر الدّین (م 1085):
1- المُنتَخَب، کتابخانه أرومیّة- قم.
2- مجمع البحرین، تحقیق أحمد الحسینیّ، مطبعة الآداب- النجّف.
الطّوسیّ، شیخ الطّائفة أبو جعفر محمّد بن الحسن الطوسیّ (م 460):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1503
1- الأمالی، دار الثّقافة- قم، ط 1 (1414 ه ق).
2- الغیبة، مکتبة نینوی- طهران.
3- الرِّجال، تحقیق السّیِّد محمّدصادق آل بحر العلوم، المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 1 (1381 ه ق).
4- تهدیب الأحکام، تحقیق وتعلیق السّیِّد حسن الموسویّ الخراسانیّ، دار الکتب الإسلامیّة، ط 2 (1390 ه ق).
5- الاستبصار، تحقیق السّیِّد حسن الموسویّ الخراسانیّ، دار الکتب الإسلامیّة- طهران.
6- الفهرست بهامشه نضد الإیضاح، تحقیق محمود رامیار، مطبعة جامعة مشهد المقدسیّة، مصوّرة علی مطبعة اسیرنگر.
7- مصباح المتهجِّد:
ألف- تصحیح إسماعیل الأنصاریّ الزّنجانیّ.
ب- تصحیح الشّیخ حسین الأعلمیّ، مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1418 ه ق- 1998 م).
8- اختیار معرفة الرِّجال/ الکشِّی.
عبدالکریم ابن طاوس/ ابن طاوس
العبیدلیّ، أبو الحسن محمّد بن أبی جعفر (م 435)، تهذیب الأنساب ونهایة الأعقاب، استدراک وتعلیق عبداللَّه الشّریف الحسین بن محمّد المعروف بابن طباطبا الحسنیّ النّسّابة (م 449)، تحقیق الشیخ محمّدکاظم المحمودیّ، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ، قم، ط 1 (1413 ه ق).
العبیدلیّ، أبو الحسین یحیی بن الحسن بن جعفر بن عبیداللَّه الأعرج بن الحسین الأصغر بن الإمام السجّاد علیه السلام (م ق 277)، أخبار الزّینبیّات، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1504
العجلیّ، أحمد بن عبداللَّه بن صالح أبو الحسن العجلیّ (م 261)، تاریخ الثّقات، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1405 ه ق)، بترتیب الحافظ نور الدِّین علیّ بن أبی بکر الهیثمیّ (م 807) وتضمینات الحافظ ابن حجر العسقلانیّ، وثّق أصوله وخرّج حدیثه وعلّق علیه الدّکتور عبدالمعطی قلعچیّ.
العلجونیّ، إسماعیل بن محمّد (م 1162 ه ق)، کشف الخفاء ومزیل الإلباد، تحقیق أحمد القلّاس، مؤسّسة الرّسالة- بیروت (1416 ه ق- 1996 م).
العدویّ، القاضی محمود (م ق 1032)، کتاب الزّیارات بدمشق، تحقیق صلاح الدِّین المنجد، مطبوعات المجمع العلمیّ العربیّ- دمشق، (1956 م).
العلّامة الحلِّیّ/ الحلِّیّ.
علم الهدی، ملّا محمّد بن ملّا محسن الفیض الکاشانی (1112 یا 1122)، نضد الإیضاح، بهامش الفهرست لشیخ الطائفة، مطبعة جامعة مشهد المقدّسة، مصوّرة علی مطبعة اسپرنگر.
عماد الدّین طبری، الحسن بن علیّ بن محمّد (م 657)، کامل بهائی، مکتب مرتضوی
العمرانیّ، محمّد بن علیّ (580 ه ق)، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، دفتر نشر کتاب مشهد، ط 1 (1363 ه ش).
العمریّ النّسّابة، نجم الدِّین أبو الحسن علیّ بن محمّد بن علیّ بن محمّد العلویّ (م ق 5)، المجدیّ، کتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1409 ه ق).
العیّاشیّ، أبو النّضر محمّد بن مسعود بن عیّاش السّلمیّ السّمرقندیّ (م ق 3 أو 4)، التفسیر، تحقیق السّیِّد هاشم الرّسولیّ المحلّاتیّ، المکتبة العلمیّة الإسلامیّة- طهران.
الغزالی، أبو حامد (م 505 ه ق)، إحیاء العلوم، ط دار النّدوة الجدیدة- بیروت، لبنان.
الفتّال، أبو علیّ محمّد بن أحمد بن علیّ الفتّال النّیسابوریّ (م 508)، روضة الواعظین:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1505
ألف: طبع حجریّ- (1303 ه ق).
ب: الشّریف الرّضیّ- قم، ط 2 (1375 ه ش).
الفخر الرّازیّ (م 606)، الشّجرة المُبارکة، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 2 (1419 ه ق).
فرات الکوفیّ، أبو القاسم فرات بن إبراهیم (م ق 3 ه ق)، التفسیر، مؤسّسة الطّبع والنّشر التّابعة لوزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامیّ- طهران، ط 1 (1410 ه ق- 1990 م).
الفرزدق، الدیوان، دار صادر- بیروت.
فریدنی، محمدحسین مشایخ، برگزیده الأغانی، چاپ شرکت انتشارات علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش علوم، جلد اول- ط 1 (1368 ه ش)، جلد دوم- ط 1 (1374 ه ش)
الفسویّ (م 277 ه ق)، المعرفة والتّاریخ، تحقیق أکرم ضیاء العمریّ، مطبعة الإرشاد- بغداد، (1396 ه ق).
الفضل بن شاذان، أبو محمّد بن الخلیل الأزدیّ النّیسابوریّ (م 260 ه ق):
1- الإیضاح، تحقیق جلال الدّین الحسینیّ الأرموی، انتشارات جامعة طهران رقم 1347.
2- مختصر إثبات الرّجعة، تحقیق السّیِّد کاظم الموسویّ، نُشر فی مجلّة تراثنا التی تُصدرها مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، إیران، السّنة الرابعة، العدد 15 (1409 ه ق).
الفکیکی، توفیق، حدیث الشّهر: سکینة بنت الحسین، مطبعة الزّهراء، (1369 ه ق- 1950 م).
الفیروزآبادی، السّیِّد مرتضی الحسینیّ، فضائل الخمسة من الصّحاح السِّتّة، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، ط 4 (1402 ه ق- 1982 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1506
الفیض الکاشانی (مولا محسن)، محمّد بن المرتضی (م 1091 ه ق)، النوادر فی جمع الأحادیث، انتشارات کتاب فروشی کتبی نجفی- قم.
القائنی، محمّدباقر الخراسانی القائنی البیرجندی (م ق 14)، الکبریت الأحمر فی شرائط المنبر، انتشارات اسلامیه- طهران، ط 3 (1376 ه ش).
قاضی طباطبائی، سید محمدعلی، کتاب تحقیق در باره اوّل اربعین حضرت سیّد الشهدا سلام اللَّه علیه، ط 2، تبریز- ایران، (1397 ه ق)
القاضی النّعمان، ابن محمّد التّمیمیّ المغربیّ (م 363)، شرح الأخبار فی فضائل الأئمّة الأطهار، تحقیق سیِّد محمّد الحسینیّ الجلالیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّة- قم، ط 1، (1412 ه ق).
القرشیّ، باقر شریف، حیاة الحسن علیه السلام، ط 3، (1393 ه ق- 1913 م).
القرطبیّ، محمّد بن أحمد الأنصاری (م 671 ه ق)، الجامع لأحکام القرآن، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
القزوینیّ، السّیِّد رضیّ بن نبیّ، تظلّم الزّهراء علیهم السلام، منشورات الشّریف الرّضیّ- قم (ط 1360 ه ش).
القزوینیّ، صدر الدّین واعظ، ریاض القدس المسمّی بحدائق الأُنس، کتابفروشی اسلامیة.
القمّی، أبو الحسن علیّ بن إبراهیم (م ق 3- 4 ه ق)، التفسیر:
ألف: تعلیق السّیِّد طیّب الموسوی الجزائریّ، مطبعة النجّف، (1386 ه ق).
ب: مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1412 ه ق- 1991 م).
القمِّیّ، الشّیخ عبّاس القمیّ (م 1359):
1- نفس المهموم، منشورات مکتبة بصیرتی- قم.
2- نفثة المصدور فیما یتجدّد به حزن یوم العاشور فی آخر کتاب نفس المهموم.
3- الکنی والألقاب، المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1389 ه ق- 1969 م).
کمره ای، محمّدباقر، ترجمه نفس المهموم (رموز الشّهادة)، کتابخانه اسلامیه- تهران، ط 1، (1363 ه ش)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1507
4- منتهی الآمال، لم نذکر إلّاما تفرّد به- کتابفوشی إسلامیّة- قم.
القندوزیّ، سلیمان بن إبراهیم (م 1294)، ینابیع المودّة لذوی القربی:
ألف: دار الکتب العراقیّة- الکاظمیّة، ط 8 (1385 ه ق).
ب: دار الأُسوة للطّباعة والنّشر، ط 1 (1416 ه ق).
کحالة، عمر رضا، أعلام النِّساء، مؤسّسة الرِّسالة، ط 1 (1404 ه ق- 1984 م).
الکراجکی، أبو الفتح محمّد بن علیّ (م 449 ه ق)، کنز الفوائد، ط حجری
الکرکیّ، علیّ بن عبدالعال (م 935)، نفحات اللّاهوت فی لعن الجبت والطّاغوت، مکتبة نینوی الحدیثة- طهران.
الکشِّی، أبو عمر محمّد بن عمر بن عبدالعزیز، اختیار معرفة الرِّجال الذی جمعه الشّیخ الطّوسیّ: تصحیح وتعلیق الأسترآبادی، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام- قم (1404 ه ق).
الکفعمیّ، إبراهیم بن علیّ بن الحسن بن محمّد بن صالح العاملیّ (م 905 ه ق)، المصباح، منشورات الرّضی- زاهدی.
الکلبیّ، أبو منذر هشام بن محمّد بن السّائب الکلبیّ (م 204):
1- جمهرة النّسب، تحقیق الدّکتور ناجی حسن، مکتبة النّهضة العربیّة- بیروت، ط 1 (1407 ه ق).
2- مثالب العرب، تحقیق نجاح الطّائیّ، دار الهدی- بیروت، ط 1 (1419 ه ق).
3- الرّوضة من الکافی، دار الکتب الإسلامیّة- طهران، ط 2 (13809 ه ق).
الکلینیّ، أبو جعفر محمّد بن یعقوب (م 329):
1- الأصول من الکافیّ، دار الکتب الإسلامیّة.
مصطفوی، سید جواد، ترجمه اصول کافی انتشارات علمیّه اسلامیّه
2- الفروع من الکافیّ، دار الکتاب الإسلامیّة- طهران (1391 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1508
3- الرّوضة من الکافی، دار الکتاب الإسلامیّة- طهران، ط 2 (1389 ه ق).
الکنجیّ، محمّد بن یوسف الکنجیّ الشّافعیّ (م 658)، کفایة الطّالب فی مناقب أمیرالمؤمنین، تحقیق محمّدهادی الأمینیّ، دار إحیاء تراث أهل البیت علیهم السلام- طهران، ط 3 (1404 ه ق).
کیاء گیلانی، سید أحمد بن محمّد بن عبدالرّحمان (م ق 10)، سراج الأنساب، تحقیق سیِّد مهدی رجائی، کتابخانه آیت اللَّه مرعشی نجفی، ط 1 (1409 ه ق).
الماردینیّ/ ابن التّرکمانیّ.
المازندرانیّ، الشّیخ محمّد مهدی (م ق 14)، معالی السِّبطین، منشورات الشّریف الرّضی- قم، ط 2 (1363 ه ش).
مالک بن أنس، المُوَطّأ (م 179 ه ق)، تحقیق محمّدفؤاد عبدالباقی، دار إحیاء الکتب العربیّة، (1370 ه ق- 1951 م).
المامقانی، الشّیخ عبداللَّه (م 1351)، تنقیح المقال فی أحوال الرِّجال، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1352 ه ق).
المُبرّد، أبو العبّاس محمّد بن یزید (م 285 ه ق)، الکامل فی اللّغة والأدب، مکتبة المعارف- بیروت.
المتّقی الهندیّ، علاء الدِّین علیّ بن حسام الدِّین (م 975 ه ق)، کنز العمّال:
الف: مؤسّسة الرِّسالة- بیروت (1399 ه ق- 1979 م).
ب: منتخبه فی هامش المسند لابن حنبل، دار صادر- بیروت
المجالس السّنیّة، جاء فی المستدرک للعوالم.
مجد الدِّین الیمنیّ، ابن محمّد بن منصور بن الحسینیّ (م 1394):
1- التّحف فی شرح الزّلف، مکتبة بدر- الیمن، ط 3 (1417 ه ق).
2- لوامع الأنوار، مکتبة التّراث الإسلامیّ- الیمن، ط 3 (1414 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1509
المجدیّ/ العمریّ النّسّابة.
مجلّة المرشد، حسین محمّدعلیّ الفاضلیّ، العدد 5، السنة الثالثة، (1996 م- 1417 ه ق- 1375 ه ش).
مجلّة الموسم، محمّدسعید الطّریحیّ، العدد 4، المجلّد الأوّل، (1410 ه ق- 1989 م).
المجلسیّ، محمّد باقر (م 1110):
1- بحار الأنوار:
ألف: مؤسّسة الوفاء- بیروت، ط 2 (1403 ه ق).
ب: ج 29- 31، تحقیق عبدالزّهراء العلویّ، دار الرِّضا- بیروت.
ج: ج 32- 34، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، وزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامیّ- طهران، ط 1 (1408 ه ق).
2- جلاء العیون، انتشارات سُرور، ط 1 (1373 ه ش).
محبّ الدّین الطّبریّ، أحمد بن عبداللَّه (م 694):
1- ذخائر العقبی، مؤسّسة الوفاء- بیروت، (1401 ه ق).
2- الرِّیاض النّضرة فی مناقب العشرة:
ألف: المکتبة الإسلامیّة- طنطا، ط 2 (1372 ه ق).
ب: دار الکتب العلمیّة- بیروت.
محلّاتی، ذبیح اللَّه:
1- ریاحین الشّریعة، دار الکتب الإسلامیّة- طهران.
2- فرسان الهیجاء در شرح حالات حضرت سیِّد الشهدا علیه السلام، مرکز نشر کتاب تهران، ط 2 (1390 ه ق).
المحلِّیّ، أبو الحسن حسام الدِّین حمید بن أحمد (م 652)، الحدائق الوردیّة فی أخبار الزّیدیّة، دار أسامة- دمشق، ط 2 (1405 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1510
محمّد بن أبی طالب، الحسینیّ الموسویّ الحائریّ (م ق 10)، تسلیة المجالس وزینة المجالس، تحقیق فارس حسّون کریم، مؤسّسة المعارف الإسلامیّة، ط 1 (1418 ه ق).
محمّد بن حبیب، أبو جعفر محمّد بن حبیب بن عمرو الهاشمیّ البغدادیّ (م 245)، کتاب المحبّر، منشورات دار الآفاق الجدیدة- بیروت.
محمّد بن سلیمان، الحافظ محمّد بن سلیمان الکوفیّ (م ق 3)، مناقب الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة- قم، ط 1 (1413 ه ق).
محمّد بن یوسف الصّالحیّ الشّامیّ، (م 942 ه ق)، سُبل الهدی والرّشاد فی سیرة خیر العباد وذکر فضائله وأعلام نبوّته وأفعاله وأحواله فی المبدأ والمعاد:
ألف: تحقیق عادل أحمد عبدالموجود وعلیّ محمّد معوض، ط دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1414 ه ق- 1993 م).
ب:
lm /.3 .29 on /2529 om /1 mIh /skoob /moc .bassay .www .ptth
. محمّد علی الحلو، کشف البصر عن تزویج أمّ کلثوم من عمر، النّاشر مهدی یار- قم، ط 1 (1422 ه ق، 2001 م).
محمّد کاظم الموسویّ، أبو الفتوح بن سلیمان الیمانیّ (م ق 9)، النّفحة العنبریّة فی أنساب خیر البریّة، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة آیة اللَّه المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1419 ه ق).
محمّدمهدی شمس الدّین، أنصار الحسین علیه السلام، الدراسات الإسلامیّة- مؤسّسة البعثة- قم، ط 3 (1407 ه ق).
محمّدمهدی موسوی، ریاض المصائب، ط حجری طهران، (1243 ه ق).
المحمودیّ، الشّیخ محمّدباقر، عبرات المصطفین فی مقتل الحسین علیه السلام، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة- قم، ط 1 (1415 ه ق).
محمّد هادی الأمینیّ، فاطمة بنت الحسین علیه السلام، مکتبة الزّهراء علیها السلام العامّة- اصفهان، ط 1
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1511
(1403 ه ق- 1362 ه ش).
المخزومیّ، عبداللَّه بن محمّد بن عبداللَّه الرّفاعیّ (م 855)، صحاح الأخبار فی نسب السّادة الفاطمیّة الأخیار، مطبعة نخبة الأخبار- بمبی.
مدرّسیّ، محمّدرضا بن محمّد مؤمن إمامی (م‌ق 12)، جنّات الخلود (المعمور من جداول النّور)، چاپ دار السّلطنه تبریز، (1284 ه ق)، چاپ سنگی.
مدرّس، محمّدعلیّ، ریحانة الأدب فی تراجم المعروفین بالکنیة أو اللّقب، کتابفروشی خیام.
المرزبانیّ، أبوعبداللَّه محمّد بن عمران بن موسی (م 384 ه ق):
1- الوشح فی مأخذ العلماء علی الشّعراء:
ألف: تحقیق علیّ محمّد الجادی، دار النهضة- مصر (1965 م).
ب: تحقیق محمّدحسین شمس الدّین، دار الکتب المصریّة- بیروت (1415 ه ق- 1965 م).
2- معجم الشّعراء، مصدر الکتاب موقع الورّاق:..//..
المروزیّ، إسماعیل بن الحسین المروزیّ الأزورقانیّ (م 614)، الفخریّ فی أنساب الطّالبیِّین، (1373 ه ق)، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1409 ه ق).
المزِّی، جمال الدّین أبو الحجّاج یوسف (م 742)، تهذیب الکمال، تحقیق الدّکتور بشّار عوّاد معروف، مؤسسة الرِّسالة.
المسعودیّ، أبو الحسن علیّ بن الحسین (م 346):
1- التّنبیه والإشراف، مطبعة بریل- لیدن، (1893 م).
پاینده، أبو القاسم، ترجمه التنبیه والاشراف، شرکت انتشارات علمی فرهنگی- ط 2، (1365 ه ش)
2- مروج الذّهب ومعادن الجواهر، مطبعة السّعادة- مصر، ط 2، (1377 ه ق).
3- إثبات الوصیّة للإمام علیّ بن أبی طالب علیه السلام، مطبعة الصّدر- قم، (1417 ه ق- 1996 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1512
نجفی، محمّدجواد ترجمه اثبات الوصیه، کتابفروشی اسلامیه- تهران، (1343 ه ق).
4- أخبار الزّمان (لیس موجود)
مسلم، أبو الحسین بن الحجّاج القشیری النّیشابوریّ، (261 ه ق)، الصّحیح، تحقیق محمّد فؤاد عبدالباقی، دار الحدیث- القاهرة، ط 1 (1418 ه ق- 1997 م).
المشهدیّ القمِّی، محمّد بن محمّدرضا (م 1257 ه ق)، کنز الدّقائق، تحقیق حسین درگاهی، مؤسّسة الطّبع والنّشر التابعة لوزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامی- طهران، ط 1 (1411 ه ق- 1991 م).
المصعب الزّبیریّ، أبو عبداللَّه المصعب بن عبداللَّه بن المصعب الزّبیریّ (م 236)، نسب قریش، عُنیَ بنشره لأوّل مرّة وتصحیحه والتّعلیق علیه إ. لیفی بروفنسال، دار المعارف للطّباعة والنّشر، (1953 م).
المظفّر، الشّیخ عبدالواحد بن أحمد مظفّر النّجفیّ (م ق 14):
1- بطل العلقمیّ، المطبعة الحیدریّة- النّجف.
2- سفیر الحسین مسلم بن عقیل، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام، مطبعة الآداب- النّجف، (1388 ه ق- 1968 م).
مظلومه‌ای در تاریخ (راجع به زندگی‌نامه حضرت سکینه بنت سیّدالشهدا علیهما السلام)، از مؤلف موسوعه تاریخ امام حسین علیه السلام (أعظم قادر سُهی) که در دست تألیف می‌باشد.
المفید، محمّد بن محمّد بن النّعمان (م 413):
1- الإرشاد فی معرفة حجج اللَّه علی العباد، انتشارات علمیّة الإسلامیّة- طهران، (وعرضنا الکتاب علی طبعة مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث وصحّحنا مواقع الاختلاف).
رسولی محلّاتی، سیّد هاشم، ترجمه ارشاد، انتشارات علمیّه اسلامیّه
2- الأمالیّ، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیّة- قم، (1403 ه ق).
3- الاختصاص، مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت (1402 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1513
4- الجمل (من المصنّفات)، تحقیق السّیِّد علیّ میر شریفی، مکتب الإعلام الإسلامی- قم، ط 1 (1413 ه ق- 1371 ه ش).
5- الکافئة فی إبطال توبة الخاطئة، تحقیق علی أکبر زمانی نژاد، المؤتمر العالمی لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1371 ه ش- 1413 ه ق).
6- الفصول المختارة، راجع السّیِّد المرتضی.
7- المسائل السّرویّة (من المصنّفات)، تحقیق الأستاذ صاحب عبدالحمید.
8- المزار (من مصنّفات الشّیخ المفید)، تحقیق السّیِّد محمّدباقر الأبطحیّ، المؤتمر العالمیّ لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1413 ه ق).
9- المسائل العکبریّة/ المسائل الحاجبیّة، تحقیق علیّ أکبر الإلهی الخراسانیّ، المؤتمر العالمیّ لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1413 ه ق).
10- خلاصة الإیجاز (فی المتعة)، للمحقِّق الکرکیّ، تحقیق علیّ أکبر زمانی نژاد، المؤتمر العالمیّ لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1413 ه ق).
11- مسارّ الشّیعة:
ألف: من (المصنّفات)، تحقیق محمّد مهدی نجف.
ب: من مجموعة نفیسة فی تاریخ الأئمّة علیهم السلام، مکتبة آیة اللَّه المرعشیّ النّجفیّ- قم (1406 ه ق).
12- تفضیل أمیر المؤمنین علیه السلام، تحقیق علیّ موسی الکعبی- قم، ط 1 (1413 ه ق).
13- المقنعة، تحقیق مؤسّسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة المدرِّسین- قم.
المقرّم، عبدالرّزاق الموسویّ (م 1391):
1- مقتل الحسین علیه السلام، مکتبة بصیرتی- قم، ط 5 (1394 ه ق).
2- العبّاس بن الإمام أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
پاک‌پرور، سردار کربلا (ترجمه العبّاس)، مؤسّسة الغدیر، چاپ دوم (1371 ه ش).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1514
3- قمر بنی هاشم، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1369 ه ق).
4- وفاة الصِّدِّیقة الزّهراء علیها السلام، منشورات المطبعة الحیدریّة- النّجف، (1370 ه ق- 1951 م).
5- السّیِّدة سکینة ابنة الإمام الشّهید أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام، انتشارات الشّریف الرّضیّ- قم، ط 1 (1413 ه ق- 1371 ه ش).
طارمی، پیرامون شناخت فرزندان و اصحاب امام حسین علیه السلام: مسلم بن عقیل، سکینه خاتون، علی اکبر (ترجمة علی الأکبر للمقرّم)، بنیاد فرهنگی کلینی، چاپ اوّل، (1406 ه ق).
المقریزی، أحمد بن علیّ (م 834)، اتِّعاظ الحنفاء بأخبار الأئمّة الفاطمیِّین الخُلفاء، تحقیق الدّکتور جمال الدِّین السّیّال، القاهرة (1387 ه ق).
المنجد فی اللّغة والأعلام، دار المشرق- بیروت، ط 21.
موسی محمّد علیّ، عقیلة الطُّهر والکرم السّیِّدة زینب (رضی اللَّه عنها)، عالم الکتب- بیروت، ط 3 (1405 ه ق).
الموسویّ الهندیّ، السّیِّد ناصر حسین، إفحام الأعداء والخصوم، تحقیق محمّد هادی الأمینیّ، مکتبة نینوی.
الموسویّ، ترجمة تفسیر القرآن.
المیانجی، السّیِّد إبراهیم، العیون العبری فی مقتل سیِّد الشّهداء، المکتبة المرتضویّة، ط 1.
میر خواند، میر محمّد بن سیِّد برهان الدِّین (م ق 9)، روضة الصّفا، خیّام.
میرداماد الاسترآبادیّ (م 1041)، تعلیق رجال الکشّی، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث، قم (1404 ه ق).
النّدیم/ ابن النّدیم.
النّجاشیّ، أبو العبّاس أحمد بن علیّ النّجاشیّ الأسدیّ الکوفیّ (م 450)، الرِّجال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1515
الف: تحقیق السّیِّد موسی الشّبیریّ الزّنجانیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ- قم (1407 ه ق)
ب: مکتبة الداوریّ- ط قم.
النّجفیّ، شیخ محمّدحسن، جواهر الکلام، ط طهران (1395 ه ق).
النِّسائیّ، أبو عبدالرّحمان أحمد بن شعیب (م ق 303):
1- خصائص أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب کرّم اللَّه وجهه:
ألف: تحقیق عبدالرّحمان حسن محمود، ط مکتبة الآداب- مصر.
ب: بذیله کتاب الحلِّیّ بتخریج خصائص علیّ رضی الله عنه، تصنیف أبی إسحاق الجوینیّ الأثریّ، دار الکتاب العربی- بیروت، ط 2 (1417 ه ق- 1996 م).
2- السّنن، المطبعة المصریّة بالأزهر- مصر، ط 1 (1348 ه ق، 1930 م).
نصر بن مزاحم المنقریّ، وقعة صفّین، تحقیق عبدالسّلام محمّد هارون، المؤسّسة العربیّة الحدیثة- قم، ط 2 (1382 ه ق).
النّعمانیّ، ابن أبی زینب محمّد بن إبراهیم (م ق 4 ه ق)، الغیبة، کتابخانه صدوق، بازار سرای اردیبهشت، طهران، ط 1 (1363 ه ش).
غفّاری، محمدجواد، ترجمه غیبت نعمانی ترجمه در ذیل کتاب است
النّقدی، الشّیخ جعفر، زینب الکبری علیها السلام، المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1362 ه ش).
نوائب الدّهور، جاء فی المستدرک للعوالم.
نور الدِّین الحلبیّ، علیّ بن برهان الدِّین الشّافعیّ (م 1044)، السّیرة الحلبیّة، ط مصر، طبع بالأفست فی دار إحیاء التّراث العربیّ.
النّوریّ، المحدِّث (م ق 14)، مستدرک الوسائل، مؤسّسة إسماعیلیان- قم.
النّویریّ، شهاب الدّین أحمد بن عبدالوهاب (م 730)، نهایة الإرب فی فنون الأدب، المکتبة العربیّة- القاهرة، (1395 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌15، ص: 1516
الواقدیّ، محمّد بن عمر بن واقد (م 207 ه ق):
1- کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونس، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت.
2- فتوح الشّام، مصدر الکتاب موقع الورّاق: moc. qarrawla. www//: ptth.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین (لمحمّد مهدی شمس الدّین)، مؤسّسة انتشارات امیر کبیر- طهران، (1364 ه ش).
الهاشمیّ، السّیِّد علیّ، عقیلة بنی هاشم، انتشارات المکتبة الحیدریّة- قم، ط 1 (1377 ه ش).
الهیثمیّ، علیّ بن أبی بکر (م 807)، مجمع الزّوائد ومنبع الفوائد:
ألف: دار الکتاب- بیروت، لبنان.
ب: تحقیق عبداللَّه محمّد الدّرویش، دار الفکر- بیروت، (1414 ه ق- 1914 م).
الیافعیّ الیمنیّ، عبداللَّه بن أسعد الیافعیّ الشّافعیّ (م 768)، مرآة الجنان وعبرة الیقظان، دائرة المعارف النّظامیّة الکائنة- حیدر آباد- دکن، (1337 ه ق).
یاقوت الحمویّ، شهاب الدِّین أبو عبداللَّه یاقوت بن عبداللَّه (م 637):
1- معجم البلدان، منشورات مکتبة إسلامیّة، رقم 7، طهران (1965 م).
2- معجم الأدباء، دار الفکر- بیروت.
الیعقوبیّ، أحمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح (م 292)، التّاریخ (تاریخ الیعقوبیّ)، مکتبة المرتضویّة- النّجف.
آیتی، دکتر محمد ابراهیم، ترجمه تاریخ یعقوبی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب (1342 ه ق).

درباره مركز تحقيقات رايانه‌اي قائميه اصفهان

بسم الله الرحمن الرحیم
جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ في سَبيلِ اللَّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (سوره توبه آیه 41)
با اموال و جانهاى خود، در راه خدا جهاد نماييد؛ اين براى شما بهتر است اگر بدانيد حضرت رضا (عليه السّلام): خدا رحم نماید بنده‌اى كه امر ما را زنده (و برپا) دارد ... علوم و دانشهاى ما را ياد گيرد و به مردم ياد دهد، زيرا مردم اگر سخنان نيكوى ما را (بى آنكه چيزى از آن كاسته و يا بر آن بيافزايند) بدانند هر آينه از ما پيروى (و طبق آن عمل) مى كنند
بنادر البحار-ترجمه و شرح خلاصه دو جلد بحار الانوار ص 159
بنیانگذار مجتمع فرهنگی مذهبی قائمیه اصفهان شهید آیت الله شمس آبادی (ره) یکی از علمای برجسته شهر اصفهان بودند که در دلدادگی به اهلبیت (علیهم السلام) بخصوص حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شهره بوده و لذا با نظر و درایت خود در سال 1340 هجری شمسی بنیانگذار مرکز و راهی شد که هیچ وقت چراغ آن خاموش نشد و هر روز قوی تر و بهتر راهش را ادامه می دهند.
مرکز تحقیقات قائمیه اصفهان از سال 1385 هجری شمسی تحت اشراف حضرت آیت الله حاج سید حسن امامی (قدس سره الشریف ) و با فعالیت خالصانه و شبانه روزی تیمی مرکب از فرهیختگان حوزه و دانشگاه، فعالیت خود را در زمینه های مختلف مذهبی، فرهنگی و علمی آغاز نموده است.
اهداف :دفاع از حریم شیعه و بسط فرهنگ و معارف ناب ثقلین (کتاب الله و اهل البیت علیهم السلام) تقویت انگیزه جوانان و عامه مردم نسبت به بررسی دقیق تر مسائل دینی، جایگزین کردن مطالب سودمند به جای بلوتوث های بی محتوا در تلفن های همراه و رایانه ها ایجاد بستر جامع مطالعاتی بر اساس معارف قرآن کریم و اهل بیت علیهم السّلام با انگیزه نشر معارف، سرویس دهی به محققین و طلاب، گسترش فرهنگ مطالعه و غنی کردن اوقات فراغت علاقمندان به نرم افزار های علوم اسلامی، در دسترس بودن منابع لازم جهت سهولت رفع ابهام و شبهات منتشره در جامعه عدالت اجتماعی: با استفاده از ابزار نو می توان بصورت تصاعدی در نشر و پخش آن همت گمارد و از طرفی عدالت اجتماعی در تزریق امکانات را در سطح کشور و باز از جهتی نشر فرهنگ اسلامی ایرانی را در سطح جهان سرعت بخشید.
از جمله فعالیتهای گسترده مرکز :
الف)چاپ و نشر ده ها عنوان کتاب، جزوه و ماهنامه همراه با برگزاری مسابقه کتابخوانی
ب)تولید صدها نرم افزار تحقیقاتی و کتابخانه ای قابل اجرا در رایانه و گوشی تلفن سهمراه
ج)تولید نمایشگاه های سه بعدی، پانوراما ، انیمیشن ، بازيهاي رايانه اي و ... اماکن مذهبی، گردشگری و...
د)ایجاد سایت اینترنتی قائمیه www.ghaemiyeh.com جهت دانلود رايگان نرم افزار هاي تلفن همراه و چندین سایت مذهبی دیگر
ه)تولید محصولات نمایشی، سخنرانی و ... جهت نمایش در شبکه های ماهواره ای
و)راه اندازی و پشتیبانی علمی سامانه پاسخ گویی به سوالات شرعی، اخلاقی و اعتقادی (خط 2350524)
ز)طراحی سيستم هاي حسابداري ، رسانه ساز ، موبايل ساز ، سامانه خودکار و دستی بلوتوث، وب کیوسک ، SMS و...
ح)همکاری افتخاری با دهها مرکز حقیقی و حقوقی از جمله بیوت آیات عظام، حوزه های علمیه، دانشگاهها، اماکن مذهبی مانند مسجد جمکران و ...
ط)برگزاری همایش ها، و اجرای طرح مهد، ویژه کودکان و نوجوانان شرکت کننده در جلسه
ی)برگزاری دوره های آموزشی ویژه عموم و دوره های تربیت مربی (حضوری و مجازی) در طول سال
دفتر مرکزی: اصفهان/خ مسجد سید/ حد فاصل خیابان پنج رمضان و چهارراه وفائی / مجتمع فرهنگي مذهبي قائميه اصفهان
تاریخ تأسیس: 1385 شماره ثبت : 2373 شناسه ملی : 10860152026
وب سایت: www.ghaemiyeh.com ایمیل: Info@ghaemiyeh.com فروشگاه اینترنتی: www.eslamshop.com
تلفن 25-2357023- (0311) فکس 2357022 (0311) دفتر تهران 88318722 (021) بازرگانی و فروش 09132000109 امور کاربران 2333045(0311)
نکته قابل توجه اینکه بودجه این مرکز؛ مردمی ، غیر دولتی و غیر انتفاعی با همت عده ای خیر اندیش اداره و تامین گردیده و لی جوابگوی حجم رو به رشد و وسیع فعالیت مذهبی و علمی حاضر و طرح های توسعه ای فرهنگی نیست، از اینرو این مرکز به فضل و کرم صاحب اصلی این خانه (قائمیه) امید داشته و امیدواریم حضرت بقیه الله الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف توفیق روزافزونی را شامل همگان بنماید تا در صورت امکان در این امر مهم ما را یاری نمایندانشاالله.
شماره حساب 621060953 ، شماره کارت :6273-5331-3045-1973و شماره حساب شبا : IR90-0180-0000-0000-0621-0609-53به نام مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان نزد بانک تجارت شعبه اصفهان – خيابان مسجد سید
ارزش کار فکری و عقیدتی
الاحتجاج - به سندش، از امام حسین علیه السلام -: هر کس عهده دار یتیمی از ما شود که محنتِ غیبت ما، او را از ما جدا کرده است و از علوم ما که به دستش رسیده، به او سهمی دهد تا ارشاد و هدایتش کند، خداوند به او می‌فرماید: «ای بنده بزرگوار شریک کننده برادرش! من در کَرَم کردن، از تو سزاوارترم. فرشتگان من! برای او در بهشت، به عدد هر حرفی که یاد داده است، هزار هزار، کاخ قرار دهید و از دیگر نعمت‌ها، آنچه را که لایق اوست، به آنها ضمیمه کنید».
التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام: امام حسین علیه السلام به مردی فرمود: «کدام یک را دوست‌تر می‌داری: مردی اراده کشتن بینوایی ضعیف را دارد و تو او را از دستش می‌رَهانی، یا مردی ناصبی اراده گمراه کردن مؤمنی بینوا و ضعیف از پیروان ما را دارد، امّا تو دریچه‌ای [از علم] را بر او می‌گشایی که آن بینوا، خود را بِدان، نگاه می‌دارد و با حجّت‌های خدای متعال، خصم خویش را ساکت می‌سازد و او را می‌شکند؟».
[سپس] فرمود: «حتماً رهاندن این مؤمن بینوا از دست آن ناصبی. بی‌گمان، خدای متعال می‌فرماید: «و هر که او را زنده کند، گویی همه مردم را زنده کرده است»؛ یعنی هر که او را زنده کند و از کفر به ایمان، ارشاد کند، گویی همه مردم را زنده کرده است، پیش از آن که آنان را با شمشیرهای تیز بکشد».
مسند زید: امام حسین علیه السلام فرمود: «هر کس انسانی را از گمراهی به معرفت حق، فرا بخواند و او اجابت کند، اجری مانند آزاد کردن بنده دارد».