‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

مسلم بن عقیل بن أبی طالب، قُتل بالکوفة، وامّه حبلة «1» امّ ولد.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 151/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 170؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 271؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 234
عقیل بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف بن قُصیّ، وامّه فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف بن قُصیّ.
وکان أسنّ بنی أبی طالب بعد طالب، ولا بقیّة له، وامّه أیضاً فاطمة بنت أسد بن هاشم، «2» وکان أسنّ من عقیل بعشر سنین. «3»
وکان عقیل أسنّ من جعفر بعشر سنین، وکان جعفر أسنّ «4» من علیّ بعشر سنین «3»، فعلیّ کان أصغرهم سنّاً «2»، وأوّلهم إسلاماً.
__________________________________________________
(1)- [ذخیرة الدّارین: صهیلة].
(2- 2) [مثله فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 11/ 250، وذخیرة الدارین، 1/ 132- 133، وأضاف فیهما: أعظمهم قدراً بل وأعظم الناس بعد ابن عمّه قدراً].
(3- 3) [مثله فی المعارف،/ 88، وأسد الغابة، 3/ 422].
(4)- [أسد الغابة: أکبر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 2
وکان لعقیل بن أبی طالب من الولد یزید، وبه کان یُکنی، وسعید، وامّهما امّ سعید بنت عمرو بن یزید بن مُدْلج من بنی عامر بن صعصعة، وجعفر الأکبر، وأبو سعید الأحول وهو اسمه، وامّهما «1» امّ البنین بنت الثّغر وهو عمرو بن الهصار بن کعب بن عامر ابن عبد بن أبی بکر، وهو عُبید بن کِلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة «1»، وامّ الثّغر أسماء بنت سفیان اخت الضّحّاک بن سفیان بن عوف بن کعب بن أبی بکر بن کلاب، صاحب رسول اللَّه (ص).
ومسلم بن عقیل [...]، وعبداللَّه بن عقیل بن عبدالرّحمان وعبداللَّه الأصغر، وامّهم خلیلة امّ ولد.
وعلیّ لا بقیّة له، وامّه امّ ولد.
وجعفر الأصغر، وحمزة، وعثمان، لُامّهات أولاد.
ومحمّد، ورملة، وامّهما امّ ولد.
وامّ هانئ، وأسماء، وفاطمة، وامّ القاسم، وزینب، وامّ النّعمان، لُامّهات أولاد شتّی، [...] قالوا: ومات عقیل بن أبی طالب بعدما عمی، فی خلافة معاویة بن أبی سفیان، وله عقب [إلی] الیوم، وله دار بالبقیع رَبَّة، یعنی کثیرة الأهل والجماعة، واسعة.
ابن سعد، الطّبقات، 4- 1/ 28، 29، 30
فولد عمر بن علیّ: محمّداً، وامّ موسی، وامّ حبیب، وامّهم: أسماء بنت عقیل بن أبی طالب.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 156
محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب، وامّه أسماء بنت عقیل بن أبی طالب بن عبدالمطّلب. فولد محمّد بن عمر: عمر، وعبداللَّه، وعبیداللَّه، وکلّهم قد رُوی عنه الحدیث، وامّهم خدیجة بنت علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب، وجعفر بن محمّد، وامّه امّ هاشم بنت جعفر بن جعفر بن جعدة بن هُبیرة بن أبی وهب بن عمرو بن عائد ابن عمران بن مخزوم. ابن سعد، الطّبقات، 5/ 242
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی‌الأعیان، 4/ 129].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 3
وولد عمر بن علیّ بن أبی طالب: محمّداً، وإسماعیل، وامّ موسی. امّهم: أسماء بنت عقیل بن أبی طالب.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 80/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 321
وکانت فاطمة بنت الحسین بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب (وامّها: امّ حبیب بنت عمر «1» بن علیّ بن أبی طالب، وامّها: امّ عبداللَّه بنت عقیل بن أبی طالب، ولُامّ ولد) عند جعفر بن محمّد بن علیّ بن أبی طالب؛ فولدت له إسماعیل، وعبداللَّه، وامّ فروة.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 51
وولد عقیل بن أبی طالب: یزید، وبه کان یُکنّی؛ وسعیداً، لا بقیّة لهما. امّهما: رابطة بنت عمرو، من بنی نُفَیل بن عمرو بن کِلاب؛ وجعفراً الأکبر؛ وأبا سعید الأحول، لا بقیّة لهما، وأخوهما لُامّهما: عروة بن نافع بن عروة بن نافع بن عُتبة بن أبی وقّاص الزُّهریّ، وامّهم من بنی أبی بکر بن کِلاب «2» بن ربیعة؛ ومسلم بن عقیل، قُتل بالکوفة، [...]. وعبداللَّه الأکبر، قُتل بالطّفّ؛ وعبداللَّه الأصغر، لا بقیّة لهما؛ امّهما وامّ مسلم: امّ ولد یقال لها غلیّة، اشتراها عقیل من الشّام؛ وعبدالرّحمان، قُتل بالطّفِّ؛ وعلیّاً الأکبر؛ وجعفراً الأصغر، درجوا، لُامّ ولد؛ وحمزة؛ وعیسی؛ وعثمان؛ وعلیّاً، درجوا، لُامّهات أولاد؛ وامّ هانئ، واسمها رملة؛ وزینب، وفاطمة؛ وزینب الصّغری؛ وامّ لقمان، بنات عقیل، لُامّهات أولاد شتّی، وقد تزوّجن. وزینب ابنة عقیل، [...]. وکانت زینب هذه عند علیّ بن زید بن رُکانة بن عبد یزید بن هاشم بن المطّلب بن عبد مناف، وولدت له أولاداً، منهم: عبدة بنت علیّ، ولدت أبا البختریّ وهب بن وهب بن کبیر بن عبداللَّه ابن زمعة بن الأسود بن المطّلب، الّذی کان علی قضاء أمیر المؤمنین هارون.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: عمرو، وهو تصحیف].
(2)- فالظّاهر أنّ اسمها «الرّابطة»، وکنیتها «امّ عمرو». وأمّا القبیلة فواحدة، فإنّهم «بنو نفیل بن عمرو بن‌کلاب بن عامر بن صعصعة». انظر معجم القبائل (ص 1190).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 4
انقرض ولد عقیل إلّامن محمّد بن عقیل، وکانت عنده زینب الصّغری بنت علیّ بن أبی طالب، وهی لُامّ ولد؛ فولدت له: عبداللَّه بن محمّد، روی عنه الثّوریّ وغیره؛ وعبدالرّحمان، وکان یشبّه برسول اللَّه (ص)، وکان من الصُّلحاء.
هؤلاء ولد عقیل بن أبی طالب.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 84- 85
وفی الطّبقة الثّانیة بعد هؤلاء من المهاجرین ثمّ من قریش، ثمّ من بنی هاشم بن عبد مناف بن قصی [...]. «1» ومحمّد بن عمر «2» بن علیّ بن أبی طالب. امّه امّ عبداللَّه «3»، وامّها أسماء بنت عقیل.
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 417 رقم 2048/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 320
قُتل معه: [...] مسلم بن عقیل بن أبی طالب، امّه فتاة تُدعی حَلَبة.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
وولد [عمر بن أمیر المؤمنین علیه السلام] محمّداً وامّ موسی، امّهما أسماء بنت عقیل بن أبی طالب.
ابن قتیبة، المعارف (ط دار إحیاء التّراث)،/ 95/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 522
(نسب علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه تعالی عنه وکرّم اللَّه وجهه) هو علیّ بن أبی طالب.
واسم أبی طالب عبد مناف بن عبدالمطّلب بن هاشم، ویکنّی أبا الحسن.
(أبوه وإخوته وأخواته) وولد أبو طالب: عقیلًا وجعفراً وعلیّاً وطالباً وامّ هانئ واسمها فاختة وجمانة، وامّهم فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف، وامّها حبی بنت هرم بن رواحة من قریش من بنی عامر بن لؤی. وأسلمت امّهم فاطمة بنت أسد بن هاشم، «4» وهی أوّل هاشمیّة ولدت لهاشمیّ «4».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی تاریخ دمشق].
(2)- [فی المطبوع: عمرو].
(3)- [تاریخ دمشق: عبیداللَّه].
(4- 4) [مثله فی عمدة الطّالب/ 30].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 5
(عقیل بن أبی طالب)، فأمّا عقیل بن أبی طالب فکان یکنّی أبا یزید، «1» واسِرَ یوم بدر [مع قریش]، ففداه العبّاس بأربعة آلاف درهم «1»، فیما یذکر أبو الیقطان، وورث عقیل وطالب أبا طالب، ولم یرثه علیّ ولا جعفر. لأنّهما کانا مسلمین، [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی الطّبقات]، وأسلم عقیل ولحق بمعاویة وترک أخاه علیّاً، ومات بعدما عمی فی خلافة معاویة، وله دار بالبقیع واسعة، کثیرة الأهل. وکان عقیل قذف رجلًا من قریش، فحدّه عمر بن الخطّاب.
وولد «عقیل»: مسلماً، وعبداللَّه، ومحمّداً، ورملة، وعبیداللَّه- لُامّ ولد.
وقال بعضهم: «2» کانت امّ «مسلم بن عقیل» نبطیة، من آل فَرْزندا «2». وعبدالرّحمان، وحمزة، وعلیّاً، وجعفراً، وعثمان، وزینب، وأسماء، وامّ هانئ- لُامّهات أولاد شتّی.
ویزید، وسعداً، وجعفراً الأکبر، وأبا سعید.
فأمّا «أسماء» فتزوّجها،/ 103/ «عمر بن علیّ بن أبی طالب». «3»
وخرج ولد «عقیل» مع «الحسین بن علیّ بن أبی طالب»، فقُتل منهم تسعة نفر «3».
ابن قتیبة، المعارف (ط دار الکتب)،/ 204- 205 (ط دار إحیاء التّراث العربی)،/ 88
فقُتل یومئذ الحسین بن علیّ [...]، وخمسة من بنی عقیل.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 6
وولد له [عمر بن أمیر المؤمنین علیه السلام] وامّ موسی من أسماء بنت عقیل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 413، أنساب الأشراف، 2/ 192
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی جمل من أنساب الأشراف، 2/ 327، والإصابة، 2/ 487].
(2- 2) [حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین، 1/ 135، 271؛ ووسیلة الدّارین،/ 234، وبحر العلوم (الهامش)،/ 213، سفیر الحسین علیه السلام،/ 8].
(3- 3) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 321؛ وذخیرة الدّارین، 1/ 135، 271، وزاد فی ذخیرالدّارین: وقیل سبعة نفر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 6
وأمّا عقیل بن أبی طالب بن عبدالمطّلب، فکان یکنّی أبا یزید- باسم ابن له- وکان من نسّاب قریش وعلمائها بها، وکان سریع الجواب، لا یبالی من بده به. [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی المعارف]، وکان إسلامه بعد الفتح.
وولد عقیل: مسلماً، وعبداللَّه الأصغر، وعبیداللَّه، وامّ عبداللَّه، ومحمّداً، ورملة لُامّ ولد یقال لها: حُلیّة.
وعبدالرّحمان، وحمزة، وعلیّاً، وجعفر الأصغر، وعثمان، وزینب، وفاطمة، تزوّجها علیّ بن یزید بن رکانة من بنی عبدالمطّلب بن عبد مناف. وفاطمة وأسماء، تزوّجها عمر ابن علیّ بن أبی طالب، وامّ هانئ لُامّهات شتّی. ویزید، وسعید، امّهما امّ عمر بنت عمرو الکلابیّة.
وأبا سعید، وجعفر الأکبر، وعبداللَّه الأکبر، امّهم امّ البنین کلابیّة. وبعضهم یقول: امّ أنیس.
فقُتل من بنی عقیل مع الحسین علیه السلام: جعفر الأکبر، ومسلم، وعبداللَّه الأکبر، وعبدالرّحمان، ومحمّد بن عقیل. ویقال: إنّ الّذین قُتلوا ستّة، [...] ویروی «وخمسة لعقیل».
وأمّا الباقون «1» فلا عقب لهم، ولا بقیّة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 327- 328، أنساب الأشراف، 2/ 69- 70، 71
وتزوّج عقیل بالبصرة ابنة سنان بن الحوتکیّة من بنی سعد بن زید مناة بن تمیم، فقیل له: بالرّفاء والبنین. فقال: لا تقولوا کذا، ولکن قولوا کما قال رسول اللَّه (ص): «بارک اللَّه لکم».
حدّثنی هشام بن عمّار الدّمشقی، حدّثنا عمران بن معروف السّدوسی، حدّثنا سلیمان ابن أرقم، عن الحسن: عن عقیل بن أبی طالب أ نّه تزوّج، فقیل له: بالرّفاء والبنین.
__________________________________________________
(1)- [من غیر مسلم ومحمّد وعبداللَّه وأبو سعید وعبدالرّحمان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 7
فقال: لا تقولوا هکذا، ولکن قولوا کما قال رسول اللَّه (ص): «علی الخیر والبرکة، بارک اللَّه لک، وبارک علیک».
قالوا: وتزوّج عقیل فاطمة بنت عتبة بن ربیعة بن عبد شمس، [...]. فقالت: إنّ علیّاً قتل الأحبّة یوم بدر. وقالت فاطمة لعقیل یوماً: یا بنی هاشم! أین شیبة، أین الولید بن عتبة؟ فقال: إذا دخلت النّار فاطلبیهم یسرة. فغضبت ونشزت علیه.
وتوفِّی عقیل فی أیّام معاویة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 333- 334
قال: وحلیة امّ مسلم بن عقیل، وهی امّ ولد.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 423، أنساب الأشراف، 3/ 224
حدّثنی حفص بن عمر، عن الهیثم بن عدی، عن عوانة، قال: جری بین ابن عقیل وابن زیاد کلام، فقال له: إیه یا ابن حُلیّة. فقال له [ابن] عقیل: حُلَیّة خیر من سُمیّة وأعف.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 343، أنساب الأشراف، 2/ 87
قال المدائنی: قُتل الحسین علیه السلام [...]، وعون وعبدالرّحمان، وعبداللَّه بن عقیل، وعبداللَّه ابن مسلم بن عقیل، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 224
وقُتل مسلم بن عقیل بن أبی طالب- وامّه امّ ولد، وُلد بالکوفة-. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 469
قال أبو عبید: حدّثنا حجّاج عن أبی معشر، قال: قُتل الحسین بن علیّ وقُتل معه ...
وخمسة من بنی «2» عقیل بن أبی طالب.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 385/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 277، 278
__________________________________________________
(1)- مسلم بن عقیل نیز در کوفه کشته شد، مادرش کنیز بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3084
(2)- [جواهر المطالب: ولد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 8
ولد عقیل بن أبی طالب: یزید، وبه کان یکنّی، محمّداً، وسعیداً، وجعفر الأکبر، وأبا سعید الأحول، ومسلم بن عقیل، وعبداللَّه الأکبر، وعبداللَّه الأصغر، وجعفر الأصغر، وحمزة، وعیسی، وعثمان، وعلیّاً الأصغر. «1»
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
قُتِلَ معه [...]، من ولد عقیل بن أبی طالب خمسة: مسلم، وجعفر، وعبدالرّحمان، وعبداللَّه بنو عقیل، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل. «2»
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
قُتِلَ [...]، ومن ولد عقیل بن أبی طالب: عبداللَّه بن عقیل، وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وذلک لعشر خلون من المحرّم سنة إحدی وستّین.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
قُتِلَ معه من أهل بیته فی ذلک الیوم [...]، وعبداللَّه «3» بن عقیل بن أبی طالب، ومحمّد ابن [أبی] «4» سعید بن عقیل بن أبی طالب.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
(محمّد) بن عمر بن علیّ بن أبی طالب، [یروی عن علیّ بن أبی طالب] «5»، روی عنه یحیی بن سعید الأنصاری والثّوری، [کنیته أبو عبداللَّه، وامّه أسماء بنت عقیل بن أبی
__________________________________________________
(1)- فرزندان عقیل بن ابی‌طالب: یزید بود، که کنیه از او داشت با محمد، سعید، جعفر اکبر، ابو سعید احول، مسلم بن عقیل، عبداللَّه اکبر، عبداللَّه اصغر، جعفر اصغر، حمزه، عیسی، عثمان و علی اصغر. که از این جمله فقط محمد از عبداللَّه‌بن محمد دنباله داشت.
آن چه درباره نسب آل ابی‌طالب بگفتیم از کتاب انساب ایشان است، که طاهربن یحیی بن حسن بن جعفر بن عبداللَّه بن حسین بن علی بن ابی‌طالب از پدرش برای ما روایت کرده است و از مطلعان انساب ایشان گرفته‌ایم.
پاینده، ترجمه التنبیه والاشراف،/ 276
(2)- از فرزندان عقیل بن ابی‌طالب پنج کس: مسلم، جعفر، عبدالرحمان و عبداللَّه پسران عقیل و محمد بن ابی سعید بن عقیل کشته شدند.
پاینده، ترجمه التنبیه والاشراف،/ 282
(3)- من الطّبریّ 6/ 270؛ والکامل 4/ 48. وفی الأصل: عبیداللَّه.
(4)- زید من الطّبریّ 6/ 269.
(5)- من ظ و م.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 9
طالب، وأکثر روایته عن أبیه وعن «1» علیّ بن الحسین] «2».
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 353- 354
فمنهم مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیه السلام:
وهو أوّل مَنْ قُتِل «3» من أصحاب الحسین بن علیّ- علیه السلام- «4» وسنذکر خبره فی موضعه «4».
«5» وامّه امّ ولد «6» یقال لها: علیّة، وکان «7» عقیل اشتراها من الشّام، فولدت له مسلماً «5». «8»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 52/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135، 271؛ المظفّر، سفیر الحسین،/ 8؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 334
حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرج، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد، قال:
توفِّی معاویة رضی الله عنه فی رجب لأربع لیال خلت «9» منه، واستخلف یزید سنتین «10». وفی سنة «11» إحدی وستّین قُتل الحسین بن علیّ وأصحابه رضی اللَّه عنهم لعشر لیال خلونَ من المحرّم یوم عاشوراء، [...]، وجعفر بن عقیل بن أبی طالب ومسلم بن عقیل بن أبی طالب.
__________________________________________________
(1)- لیس فی ظ.
(2)- ما بین الحاجزین من ظ و م.
(3)- [زاد فی ذخیرة الدّارین، ص 271: بالکوفة].
(4- 4) [ذخیرة الدّارین، ص 135: بالکوفة، وص 271: من بنی هاشم].
(5- 5) [حکاه عنه فی سفیر الحسین].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(7)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین، ص 271].
(8)- مسلم بن عقیل بن ابیطالب علیه السلام، نخستین کسی بود از اصحاب حسین بن علی علیه السلام که به شهادت رسید و تفصیل شهادتش در جای خود مذکور خواهد شد. مادرش کنیزی به نام علیّه [بود] که عقیل در شام او را خریداری کرد و مسلم از او به دنیا آمد.
رسولی محلّاتی، مقاتل الطّالبیین،/ 77
(9)- [مجمع الزّوائد: خلون].
(10)- [فی الأمالی ومجمع الزّوائد: سنة وستّین].
(11)- [لم یرد فی الأمالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 10
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185
أولاد أبی طالب رضی الله عنه الّذین أعقبوا من فاطمة بنت أسد بن هاشم:
(قال): فکلّ عقیلیّ فی الدّنیا لیس من ولد محمّد بن عقیل بن أبی طالب، فهو مُدَّعٍ إذ لم یبق لعقیل نسل إلّامن ولده محمّد بن عقیل؛ والّذین ینتسبون إلی مسلم بن عقیل وأبی سعید بن عقیل الأحول، فلا یصحّ لهم نسب.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 4
فکلّ عمریّ فی الدّنیا من ولد محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، امّه أسماء بنت عقیل بن أبی طالب علیه السلام.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 97
أسماء من قُتل مع الحسین علیه السلام من أهل بیته بطفّ کربلاء [...]. وعبداللَّه، وجعفر، وعبدالرّحمان بنو عقیل بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم، و «1» محمّد بن أبی سعید بن عقیل ابن أبی طالب رحمة اللَّه علیهم أجمعین «1». «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 129، 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
تسمیة من شهد مع الحسین بن علیّ علیهما السلام بکربلا:
[...] وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب.
المفید، الاختصاص،/ 82، 83
زینب بنت عقیل بن أبی طالب: امّها امّ ولد، وکانت فیما رویناه أسنّ بنات عقیل‌وأوفرهنّ عقلًا.
العبیدلی، أخبار الزّینبات،/ 110
__________________________________________________
(1- 1) [الأنوار النّعمانیّة: عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، محمّد بن عقیل بن أبی طالب علیه السلام].
(2)- نام کسانی که از خاندان حسین علیه السلام با آن حضرت علیه السلام در کربلا کشته شدند:
عبداللَّه، جعفر، عبدالرحمان فرزندان عقیل‌بن ابی‌طالب، محمدبن ابی‌سعید بن عقیل.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 129، 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 11
ولد عقیل بن أبی طالب: عبداللَّه، وعبدالرّحمان، قُتلا مع الحسین، ومسلم، القائم المقتول بالکوفة، وعلیّ، وحمزة، وجعفر، وسعید، وأبو سعید، وعیسی، وعثمان، ویزید، وبه کان یُکنّی، لا عقب لواحد منهم، ومحمّد، وله العقب، لا عقب لعقیل إلّامن محمّد بن عقیل هذا.
فولدُ محمّد بن عقیل: عبداللَّه، الفقیه المحدّث، وعبدالرّحمان، کان یُشبه النّبیّ- (ص)- فی صورته، وکان رجلًا صالحاً. امّهما زینب [الصّغری] بنت علیّ بن أبی طالب، وامّها امّ ولد. ومن ولد الفقیه المذکور: القاسم بن محمّد بن عبداللَّه بن محمّد بن عقیل، کان یُشبّه أیضاً فی صورته بالنّبیّ- (ص)-؛ رُوی عنه الحدیث. ومن ولد عبداللَّه بن محمّد بن عقیل أیضاً: النسّابة المشهور الحسین بن قمن «1» بن محمّد بن أحمد بن سلیمان بن عبداللَّه بن محمّد ابن عقیل بن أبی طالب، کان أعلم النّاس بالنّسب.
مضی الکلام فی ولد أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 69
مسلم بن عقیل بن أبی طالب (من أصحاب الحسن بن علیّ علیهما السلام).
الطّوسی، الرّجال،/ 70/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 344؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 230؛ الاسترآبادی، منهج المقال،/ 333؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 6/ 259 (ط حجری)،/ 300؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 214
[من أصحاب أبی محمّد علیّ بن الحسین علیهما السلام]: عبداللَّه بن عقیل بن أبی طالب «2» الهاشمیّ المدنیّ، تابعیّ، سمع جابراً.
الطّوسی، الرّجال،/ 95/ عنه: ابن داود،/ 209؛ التّفرشی، نقد الرّجال،/ 202؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 199
__________________________________________________
(1)- ب فقط: «بن عمر».
(2)- [إلی هنا حکاه فی الرّجال لابن داوود].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 12
ووُلد عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ستّة، منهم ثلاث نساء، هنّ: امّ حبیب، امّها امّ عبداللَّه بنت عقیل، وامّ موسی وامّ یونس، امّهما أسماء بنت عقیل بن أبی طالب.
والرّجال: محمّد، وعلیّ، وأبو إبراهیم إسماعیل، المعقب منهم محمّد وحده، ویکنّی أبا عمر، وامّه أسماء بنت عقیل بن أبی طالب علیه السلام بنت عمّ أبیه.
المجدی،/ 244
وولد عقیل بن أبی طالب علیه السلام ویکنّی أبا یزید ثمانیة عشر ذکراً، وهم: یزید، وسعید، وأبّان، وعثمان، وعبدالرّحمان، وحمزة، وجعفر، وعبداللَّه، وعبداللَّه الأصغر، وجعفر، وجعفر الأصغر، وعلیّ، وعلیّ الأصغر، وعیسی، ومحمّد، ومسلم، وأبو سعید، وعبد مناف.
أعقب من جملتهم ستّة، أعقب عبدالرّحمان المقتول بالطّفّ: سعیداً، وأعقب عبد مناف هاشماً، وأعقب مسلم قتیل الکوفة: مسلماً، وعبدالعزیز وعبداللَّه قتیل الطّفّ، وأعقب عبداللَّه الأکبر: محمّداً وعلیّاً وعقیلًا ومسلماً وعبدالرّحمان، وأعقب أبو سعید الأحول قتیل الطّفّ: محمّداً قُتل بالطّفِّ أیضاً رحمهما اللَّه، وکلّ انقرض، وعقبه «1» من ولده محمّد، وهو لُامّ ولد، [...]
فالسّتّة من ولد عقیل المقتولون بالطّفّ رضی اللَّه عنهم، عبدالرّحمان بن عقیل، وحمزة ابن عقیل، وجعفر بن عقیل، وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وأبو سعید الأحول ابن عقیل، وولده محمّد بن أبی سعید.
المجدی،/ 307- 308
فجمیع مَنْ قُتل من الحسین من أهل بیته [...] عبداللَّه، وجعفر، وعقیل، وعبدالرّحمان بنو عقیل بن أبی طالب، ومحمّد بن أبی سعید ابن عقیل بن أبی طالب.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
عدّة من قُتل معه صلوات اللَّه علیه من أهل بیته [...] ومن أولاد عقیل بن أبی طالب: عبداللَّه، وجعفر، وعقیل، وعبدالرّحمان، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب رضی الله عنه.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
__________________________________________________
(1)- أی عقب عقیل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 13
الطّالبیّ: بفتح الطّاء المهملة وکسر اللّام، وفی آخرها الباء الموحّدة.
هذه النّسبة إلی اسم بعض أجداد المنتسب إلیه، وجماعة من أولاد علیّ، وجعفر، وعقیل یُقال لهم «الطّالبی» لانتسابهم إلی أبی طالب، وفیهم کثرة، ولأبی الفرج الأصبهانی «مقتل الطّالبیِّین». ونقیب العلویّین ببغداد یُقال له «نقیب الطّالبیِّین» ویقال لنقیب العبّاسیِّین:
«نقیب الهاشمیِّین».
وأبو الحسن علیّ بن زید بن عیسی بن زید بن عبداللَّه بن مسلم الطّالبی، من أولاد عقیل بن أبی طالب، ذکرته فی «العقیلیّ». وفیهم کثرة.
السّمعانی، الأنساب، 4/ 28- 29
وولد عمر: محمّد بن عمر وفیه البقیّة، وتوفّی وهو ابن ثلاث وستّین سنة، وإسماعیل، وامّ حبیب، وامّ موسی، امّهم أسماء بنت عقیل بن أبی طالب.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 359
والعقیلیّة أولاد عقیل بن أبی طالب:
زید، یکنّی بزید، أسماء «1»، عبداللَّه، سعید، جعفر الأکبر، سعید الأحول، مسلم، عبداللَّه الأکبر، عبداللَّه الأصغر، عبدالرّحمان، علیّ الأکبر، علیّ الأصغر، حمزة، عیسی، عثمان، امّ هانئ، أسماء، رملة، زینب الکبری، فاطمة، زینب الصّغری.
لا بقیّة لزید وسعید، ولا بقیّة لجعفر الأکبر وأبی سعید الأحول [...].
امّ مسلم امّ ولد یقال لها حلبة، اشتراها عقیل من سبی الشّام. وعبداللَّه الأکبر، وعبداللَّه الأصغر لا عقب لهما. وعبدالرّحمان قُتل بالطّفّ، وعلیّ الأکبر، وجعفر الأصغر لُامّ ولد درجوا. وحمزة، وعیسی، وعثمان، وعلیّ الأصغر درجوا، وامّ هانئ، وأسماء، ورملة، وزینب الکبری.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 375- 376
__________________________________________________
(1)- فی جمیع النّسخ: أسماء ریط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 14
مسلم «1» بن عقیل بن أبی طالب.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 397
(وبهذا الإسناد) الّذی مرّ عن أحمد بن الحسین، أخبرنی أبو الحسین ابن الفضل القطّان، حدّثنا عبداللَّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا ابن بکیر، عن اللّیث ابن سعد قال: فی سنة إحدی وستّین قُتل الحسین بن علیّ وأصحابه، لعشر لیال خلونَ من المحرّم یوم عاشوراء یوم السّبت فی آخر الیوم، وقُتل معه [...] جعفر بن عقیل بن أبی طالب، وعبدالرّحمان بن عقیل، ومسلم بن عقیل قُتل قبل ذلک، وعبدالرّحمان بن مسلم بن عقیل.
«وذکر» السّیِّد الإمام أبو طالب أنّ الصّحیح فی یوم عاشوراء الّذی قُتل فیه الحسین علیه السلام وأصحابه رضی اللَّه عنهم أ نّه کان یوم الجمعة سنة إحدی وستّین.
«واختلف» أهل النّقل فی عدد المقتول یومئذ مع ما تقدّم من قتل مسلم من العترة الطّاهرة، [...] من ولد عقیل: مسلم بن عقیل، وعبداللَّه بن عقیل، وعبدالرّحمان بن عقیل، ومحمّد بن عقیل، وجعفر بن عقیل، ومحمّد بن مسلم بن عقیل، وعبداللَّه بن مسلم ابن عقیل، وجعفر بن محمّد بن عقیل، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل، فهم تسعة. وأخذوا رؤوس هؤلاء، فحملت إلی الشّام، ودفنت جثثهم بالطّفّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 47- 48
أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد الباقی، أنبأنا أبو محمّد الجوهریّ، أنبأنا أبو عمر بن حیّویه، أنبأنا سلیمان بن إسحاق، ثنا الحارث، ثنا ابن سعد قال فی الطّبقة الرّابعة من أهل المدینة: محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم، وامّه أسماء بنت عقیل، وقد رُوی عنه. سمع من أبیه، ومن علیّ بن حسین، وکان قلیل الحدیث، وکان قد أدرک أوّل خلافة أبی العبّاس.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 321
__________________________________________________
(1)- ذکره فی مقاتل الطّالبیّین، ص 52 و 63؛ والمجدی، ص 307.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 15
أخبرنا أبو محمّد عبدالکریم بن حمزة، ثنا عبدالعزیز بن أحمد، أنبأ أبو محمّد بن أبی نصر، أنبأ خیثمة بن سلیمان، نا العبّاس بن الولید، أنا محمّد بن شعیب، أخبرنی شیبان ابن عبدالرّحمان، نا الحسن بن دینار، عن الحسن البصریّ قال: قدم عقیل بن أبی طالب البصرة، فتزوّج امرأة من بنی جشم. فلمّا خرج، قالوا: بالرّفاء والبنین، قال: لا تقولوا هکذا، نهانا رسول اللَّه (ص) أن نقول: بالرّفاء والبنین، وأمرنا أن نقول: «بارک اللَّه لک، وبارک علیک». «1»
رواه یونس بن عُبید، وأبو هلال محمّد بن سلیم الرّاسبی، وسلیمان بن أرقم، عن الحسن.
فأمّا حدیث یونس: فأخبرناه أبو القاسم الشّحّامی، أنا أبو سعد الجنزرودی، نا أبو طالب علیّ بن عبدالرّحمان، أنا أبو الحسن علیّ بن الحسن الفقیه، أنا أبو محمّد بن النّحّاس، أنا أبو سعید ابن الأعرابیّ، نا محمّد بن صالح کَیْلَجة، نا أبو حُذیفة، ثنا سفیان، عن یونس، عن الحسن، قال: تزوّج عقیل بن أبی طالب امرأة، فقیل له: بالرّفاء والبنین، فقال: إنّا کنّا نُنهی عن هذا، ونقول: بارک اللَّه فیکما.
أخبرنا عالیاً أبو نصر بن رضوان، وأبو غالب بن البنّا، وأبو محمّد عبداللَّه بن محمّد بن نجا، قالوا: أنا أبو محمّد الجوهری.
وأخبرنا أبو القاسم بن الحُصَین، أنا أبوعلیّ ابن المُذْهِب.
قالا: أنا أبو بکر ابن مالک، نا عبداللَّه بن أحمد «2»، ثنا أبی، نا إسماعیل، وهو ابن عُلَیّة، نا یونس- وفی حدیث ابن الحُصَین: أنا إسماعیل- بن إبراهیم، أنا یونس، عن الحسن:
أنّ عقیل بن أبی طالب تزوّج امرأة من بنی جشم، فدخل علیه القوم، فقالوا: بالرّفاء
__________________________________________________
(1)- فتح الباری، 9/ 222.
(2)- مسند أحمد بن حنبل 1/ 430 ح 1739.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 16
والبنین، فقال: لا تقولوا «1» ذاکم، قالوا: ما نقول یا أبا یزید؟ قال: قولوا: بارک اللَّه لکم، وبارک علیکم، إنّا کذلک نؤمر.
قال ابن الجُهَنی: إنّا کذاک.
وأمّا حدیث أبی هلال: فأخبرناه أبو القاسم بن السّمرقندی، أنبأ أبو الحسن بن النّقّور، أنا عیسی بن علیّ، نا عبداللَّه بن محمّد، نا هُدْبة بن خالد، نا أبو هلال، عن الحسن قال: تزوّج عقیل بن أبی طالب امرأة، فقیل له: بالرّفاء والبنین، فقال: قال رسول اللَّه (ص): «إذا تزوّج أحدکم فلیقل له: بارک اللَّه لک، وبارک علیک». «2»
وأمّا حدیث سلیمان: فأخبرناه أبو الفرج قوام بن زید المرّی، نا أبو القاسم إسماعیل ابن أحمد، قالا: أنا أبو الحسین بن النّقّور.
[ح] وأخبرناه أبو علیّ بن السّبط، وأبو عبداللَّه الحسین بن محمّد بن عبدالوهّاب، وامّ أبیها فاطمة بنت علیّ بن الحسین، قالوا: أنا أبو الغنائم محمّد بن علیّ بن علیّ، قالا: أنا أبو الحسن علیّ بن عمر الحربیّ.
وأخبرنا أبو محمّد هبّة اللَّه بن سهل، أنا أبو سعد محمّد بن عبدالرّحمان، أنا الحاکم أبو أحمد، قال: أنا أبو بکر الباغندی، نا هشام بن عمّار، نا عِمْران بن معروف السّدوسی، نا سلیمان بن أرقم، عن الحسن، عن عقیل بن أبی طالب أ نّه تزوّج، فقیل له: بالرّفاء والبنین، فقال: لا تقولوا هکذا، ولکن قولوا کما قال رسول اللَّه (ص): «علی البرّ والبرکة، بارک اللَّه لک، وبارک علیک». «3»
تابعهم أشعث عن الحسن: رواه أبو الرّبیع عن أبی عوانة، عن غالب القطّان، عن
__________________________________________________
(1)- فی المسند: لا تفعلوا ذلک.
(2)- کنز العمّال، ح 44521.
(3)- سنن أبی داود، 3926 بلفظ: علی الخیر والبرکة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 17
الحسن فلم یُسَمّ عقیلًا، وقال: عن رجل من الصّحابة.
ورواه مُسَدّد عن أبی عوانة، عن غالب، عن الحسن، عن رجل من بنی تمیم: أخبرناه أبو القاسم بن الحُصَین، أنبأ أبو علیّ المُذْهِب، أنا أحمد بن جعفر، نا عبداللَّه بن أحمد «1»، حدّثنی أبی، نا الحکم بن نافع، نا إسماعیل بن عیّاش، عن سالم بن عبداللَّه، عن عبداللَّه ابن محمّد بن عقیل، قال: تزوّج عقیل بن أبی طالب، فخرج علیناً، فقلنا له: بالرّفاء والبنین. فقال: مَهْ، لا تقولوا ذلک، فإنّ النّبیّ (ص) نهانا عن ذلک، وقال: «قولوا بارک اللَّه لک «2»، وبارک لک فیها».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 43/ 146- 148
أبوه [علیّ بن أبی طالب علیه السلام] أبو طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم، وامّه فاطمة بنت أسد ابن هاشم. «3» وإخوته: طالب وعقیل وجعفر، وعلیّ أصغرهم، وکلّ واحد منهم أکبر من أخیه بعشر سنین بهذا التّرتیب، وأسلموا کلّهم، وأعقبوا إلّاطالب، فإنّه أسلم ولم یعقب.
اخته امّ هانئ، واسمها فاختة، وجمانة. وخاله حنین بن أسد بن هاشم. وخالته خالدة بنت أسد. وربیبه محمّد بن أبی بکر. وابن اخته جعدة بن هبیرة.
ابن شهرآشوب، المناقب، 3/ 304/ عنه: المجلسی، البحار، 42/ 120- 121
واختلفوا فی عدد المقتولین من أهل البیت، تسعة «4» من بنی عقیل «5»: مسلم «6»، وجعفر، وعون «7»، وعبدالرّحمان «8»، ومحمّد بن مسلم، وعبداللَّه بن مسلم، وجعفر بن محمّد بن عقیل، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل. «9»
__________________________________________________
(1)- مسند أحمد بن حنبل، 1/ 430، ح 1738.
(2)- فی المسند: بارک اللَّه لها فیک.
(3)- [إلی هنا لم یرد فی البحار].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: «سبعة»].
(5)- [فی تسلیة المجالس مکانه: أمّا عدّة المقتولین من أهل بیته [...] سبعة من مسلم ومن بنی عقیل ...].
(6)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء، وزاد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: المقتول بالکوفة].
(7)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(8)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: إبنا عقیل].
(9)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء وابن شهرآشوب: عوناً ومحمّداً ابنی عقیل. وزاد أیضاً فی تظلّم الزّهراء: فی روایة الفاضل: سبعة من بنی عقیل، وفی روایة ابن شهرآشوب تسعة بزیادة عون ومحمّد ابنا عقیل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 18
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلم الزّهراء،/ 240، 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328
فقُتل أصحاب الحسین کلّهم [...]. ومن أولاد عقیل: جعفر، وعبدالرّحمان، وعبداللَّه، ومسلم، قُتل بالکوفة. وقُتل عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
عقبه [عقیل بن أبی طالب] من واحد محمّد الأکبر. ولمحمّد هذا ابن واحد معقب: عبداللَّه الأحول، امّه زینب الصّغری بنت أمیر المؤمنین علیه السلام، وامّها امّ ولد.
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 227
(ب د ع- عقیل) ابن أبی طالب، واسم أبی طالب عبد مناف بن عبدالمطّلب بن هاشم ابن عبد مناف القرشیّ الهاشمیّ ابن عمّ رسول اللَّه (ص)، وأخو علیّ وجعفر لأبویهما، وهو أکبرهما، [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی الطّبقات]. قاله محمّد بن سعد وغیره: یکنّی أبا یزید، امّه فاطمة بنت أسد بن هاشم.
وکان عقیل ممّن خرج مع المشرکین إلی بدر مکرهاً، فاسر یومئذ، وکان لا مال له، ففداه عمّه العبّاس، ثمّ أتی مسلماً قبل الحدیبیّة وهاجر إلی النّبیّ (ص) سنة ثمان، وشهد غزوة مؤتة. ثمّ رجع، فعرض له مرض، فلم یسمع له بذکر فی غزوة الفتح ولا حنین ولا الطّائف، وقد أعطاه رسول اللَّه (ص) من خیبر مائة وأربعین وَسَقاً کلّ سنة. وقد قیل: إنّه ممّن ثبت یوم حنین مع رسول اللَّه (ص)، وکان سریع الجواب المسکت للخصم، وله فیه أشیاء حسنة لا نطوّل بذکرها.
«1»
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 11/ 250- 251، وذخیرة الدّارین، 1/ 133].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 19
وکان أعلم قریش بالنّسب، وأعلمهم بأیّامها، ولکنّه کان مبغضاً إلیهم، لأنّه کان یعدّ مساویهم، وکانت له طنفسة تطرح له فی مسجد رسول اللَّه (ص)، ویجتمع النّاس إلیه فی علم النّسب وأیّام العرب، وکان «1» یکثر ذکر مثالب قریش، فعادوه لذلک وقالوا فیه بالباطل، ونسبوه فیه إلی الحمق. «2»
روی هشام بن محمّد بن السّائب الکلبیّ، عن أبیه، عن أبی صالح، عن ابن عبّاس قال: کان فی قریش أربعة یتنافر النّاس إلیهم ویتحاکمون: «2» عقیل بن أبی طالب، ومخرمة ابن نوفل الزّهریّ، وأبو جهم بن حذیفة العدویّ، وحویطب بن عبد العزّی العامری «1».
وکان الثّلاثة یعدّون محاسن الرّجل إذا أتاهم، فإذا کان أکثر محاسن نفروه علی صاحبه.
وکان عقیل یعدّ المساوی، «3» فأ یّما کان أکثر مساوی ترکه، فیقول الرّجل: وددت أنِّی لم آته أظهر من مساویِّی ما لم یکن النّاس یعلمون 3. 4
روی عنه ابنه محمّد والحسن البصریّ وغیرهما وهو قلیل الحدیث.
أخبرنا عبدالوهاب بن هبة اللَّه بن أبی حیّة، بإسناده عن عبداللَّه بن أحمد، قال:
حدّثنی أبی، حدّثنا الحکم بن نافع، حدّثنا إسماعیل بن عیّاش، عن سالم بن عبداللَّه، عن عبداللَّه بن محمّد بن عقیل، قال: تزوّج عقیل بن أبی طالب، فخرج علینا، فقلنا له: بالرّفاء والبنین، فقال: مه، لا تقولوا ذلک، فإنّ النّبیّ (ص) نهی عن ذلک وقال: قولوا بارک اللَّه لک، وبارک علیک، وبارک لک فیها.
وتوفِّی عقیل فی خلافة معاویة، أخرجه السّلافة.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 3/ 422- 424
__________________________________________________
(1) (2) [فی شرح نهج البلاغة وذخیرة الدّارین: حینئذٍ قد ذهب بصره، وکان أسرع الناس جواباًوأشدّهم عارضة. کان یُقال: إنّ فی قریش أربعة یتحاکم إلیهم فی علم النّسب وأیّام قریش ویرجع إلی قولهم:].
(2) (3) [حکاه عنه فی الإصابة، 2/ 487].
(3) (4) [فی الإصابة وذخیرة الدّارین: فمَنْ کانت مساویه أکثر یقرّ صاحبه علیه، ومَنْ کانت محاسنه أکثریقرّه علی صاحبه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 20
وقُتل مسلم بن عقیل بالکوفة، وامّه امّ ولد.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 303
وأمّا أبو یزید عقیل بن أبی طالب، وکان أحبّ أولاد أبیه إلیه. [ثمّ ذکر کلام رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم کما ذکرناه فی المجدی].
وقال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنِّی لأحبّک یا عقیل حبّین: حبّاً لک، وحبّاً لحبِّ أبی طالب لک.
ألا أ نّه انحاز إلی معاویة وتخلّف عن أخیه، وله قصص مشهورة، وهو نسّابة قریش.
وانتهی عقبه الصّحیح إلی ولد عبداللَّه «1» الأحول المحدّث ابن محمّد الأکبر المقتول بالطّفّ ابن عقیل، وامّه زینب الصّغری بنت أمیر المؤمنین علیه السلام لُامّ ولد. وعقبه من رجلین: محمّد الأکبر، امّه بنت مسلم بن عقیل بن أبی طالب، ومسلم.
أمّا محمّد بن عبداللَّه الأحول، فله خمسة معقبون:
عقیل، وهو أکثرهم عقباً، والقاسم: له أعقاب، منهم قوم بطبرستان. وإبراهیم:
أعقب بفارس وکرمان. وعلیّ: أعقب بمصر. وطاهر: أعقب بنصیبین.
وأمّا عقیل «2» بن محمّد بن عبداللَّه الأحول، فله ثلاثة عشر ابناً، أعقب منهم أربعة:
القاسم أعقب بکرمان، وأحمد أعقب، قیل: منهم بغزنة قوم. ومسلم الأصغر له محمّد ابن مسلم له أولاد أعقبوا. وعبداللَّه بن عقیل کان ببغداد وأصفهان، وله ثلاثة أولاد معقبون بفارس وکرمان وأصفهان ونصیبین.
وأمّا مسلم بن عبداللَّه الأحول، فله عشرة من الذّکور، أعقب منهم أربعة:
أبو طالب عبداللَّه، وعبدالرّحمان الأصغر مُقِلٌّ، وسلیمان کذلک، وعقبه بمصر، ومحمد له ولدان بالکوفة ومکّة.
__________________________________________________
(1)- کان فقیهاً جلیلًا طال عمره.
(2)- کان صاحب حدیث، ثقة جلیلًا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 21
وأمّا عبداللَّه بن مسلم بن عبداللَّه الأحول، فعقبه من تسعة رجال:
إبراهیم یلقّب «دخنة»، له عقب وعدد بطبرستان والیمن ونصیبین ومصر.
وإسحاق له ذیل طویل بطبرستان، وعیسی الأوقص، له عقب بجرجان وکرمان.
وعبدالرّحمان، قیل: له عقب بطبرستان، وموسی له ولد.
وسلیمان له عقب بمصر، ومحمّد الأکبر بالشّام، له عقب بأصفهان.
وأحمد له عقب بنصیبین، ویعقوب له ولد.
المروزی، الفخری،/ 193- 194
أبو القاسم عمر الأطرف بن أمیر المؤمنین المعروف بابن التّغلبیّة، فعقبه من أبی عمر محمّد الأکبر وحده، امّه أسماء بنت عقیل بن أبی طالب.
المروزی، الفخری،/ 173
مسلم بن عقیل [...]. وأخوه محمّد بن عقیل، ومن ولده عبداللَّه بن محمّد بن عقیل، روی عنه الثّوری وغیره. وأخوه عبدالرّحمان بن محمّد بن عقیل، کان من الصّلحاء، وکان یشبّه بالنّبیّ (ص).
زینب الصّغری بنت عقیل.
ابن قدامة، التّبیین،/ 113
امّه [مسلم بن عقیل علیه السلام] امّ ولد.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 255
وتزوّج [عمر بن أمیر المؤمنین علیه السلام] أسماء بنت عقیل بن أبی طالب. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 55/ عنه: رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 243؛ المجلسی، البحار، 42/ 75
ذکر من قُتل مع الحسین علیه السلام من أهله: قال هشام بن محمّد: قُتل من آل أبی طالب جماعة، منهم: الحسین بن علیّ علیه السلام، قتله سنان بن أنس، [...]. وقُتل جعفر بن عقیل ابن أبی طالب [...]، وقُتل أخوه عبداللَّه بن عقیل [...]. وقد ذکرنا أنّ ابن زیاد قتل
__________________________________________________
(1)- [زاد فی العدد: «فأولدها: محمّد، وامّ موسی، وامّ حبیب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 22
مسلم بن عقیل [...]، وقتل عبداللَّه بن مسلم بن عقیل [...]، وقتل محمّد بن مسلم بن عقیل [...].
فالحاصل أنّهم قتلوا من آل أبی طالب، [...] ومن ولد عقیل خمسة: مسلم، وجعفر، وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وأخاه محمّد بن مسلم. وذکر المداینی: أ نّه قُتل مع الحسین عبدالرّحمان بن عقیل، وعون بن عقیل، فعلی هذا هم أحد وعشرون.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 255- 256 (ط بیروت)،/ 229
ذکر من قُتل مع الحسین بن علیّ علیه السلام [...] من أهل بیته [...]. وبنو عقیل بن أبی طالب: مسلم [...]، کذا رواه الحافظ القاضی عیّاض، غیر أنّ المشهور أ نّه قُتل قبله حین سبقه إلی البیعة بالکوفة، واللَّه أعلم.
وجعفر، وعبدالرّحمان، وعبداللَّه، وابنا مسلم بن عقیل، محمّد، وعبداللَّه، ومحمّد بن [أبی] سعید بن عقیل.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446- 447
وقال عبداللَّه: حدّثنا محمّد بن عمرو الشّیبانی، قال: قال الفضل بن عبّاس بن عقبة ابن أبی لهب، یرثی من قُتل مع الحسین بن علیّ علیهما السلام یعنی من أهله، وکان قبل الحسین [...]، ومسلم بن عقیل بن أبی طالب، وعبداللَّه، وعبدالرّحمان، وجعفر: بنو عقیل بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
ولعقیل بن أبی طالب ولدان: مسلم، وله: عبداللَّه وانقرض، ومحمّد وعقبه منه.
وأعقب محمّد بن عقیل من ولدیه: عبدالرّحمان، وعبداللَّه.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 349
وروی: أ نّه قُتل مع الحسین علیه السلام [...] من أولاد عقیل.
أبو الفداء، التّاریخ،/ 191
وله [عقیل بن أبی طالب] أولاد: مسلم، ویزید، وبه کان یُکنّی، وسعید، وجعفر، وأبو سعید الأحول، ومحمّد، وعبدالرّحمان، وعبداللَّه.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 3/ 138
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 23
قُتل مع الحسین [...] عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا مسلم بن عقیل بن أبی طالب.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 216، 217، (ط دارالفکر)، 4/ 431
ممّن قُتل مع الحسین یوم عاشوراء [...] عبداللَّه، وعبدالرّحمان ابنا مسلم بن عقیل رضی اللَّه عنهم.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
قُتل مع الحسین [...] مسلم بن عقیل بن أبی طالب وابناه عبداللَّه وعبدالرّحمان.
الذّهبی، العبر، 1/ 65، 66
وقال غیر واحد: قُتل مع الحسین ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب، وقد کان آخر سنة ستّین، قتله ابن زیاد صبراً.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
ومن ولد عقیل خمسة: مسلم، وعقیل، وجعفر، وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وأخوه محمّد بن مسلم. وذکر المداینی أ نّه قُتل مع الحسین عبدالرّحمان بن عقیل، وعون بن عقیل، فعلی هذا هم أحد وعشرون، وقیل: کان مسلم بن عقیل قد قُتل قبل ذلک لمّا أرسله الحسین رضی الله عنه إلی الکوفة.
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
وقُتل معه یوم عاشوراء [...] عبداللَّه، وعبدالرّحمان ابنا مسلم بن عقیل رضی اللَّه عنهم.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 12/ 425- 426
قُتل معه [...] [مسلم بن عقیل بن أبی طالب] «1» وابناه «2» عبداللَّه وعبدالرّحمان.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 130- 131/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 298- 299؛ ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
[بعد استشهاد عون ومحمّد ابنا عبداللَّه] ثمّ قُتل عبدالرّحمان وجعفر ابنا عقیل بن أبی طالب.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 185
__________________________________________________
(1)- [من شذرات الذّهب].
(2)- [فی مرآة الجنان وتاریخ الخمیس: وإبناه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 24
قُتل مع الحسین علیه السلام [...] من أولاد عقیل: جعفر، وعبداللَّه، وعبدالرّحمان، ومسلم قُتل قبل ذلک کما قدمنا. فهؤلاء أربعة لصُلبه، واثنان آخران هما عبداللَّه بن مسلم بن عقیل ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل، فکملوا ستّة من ولد عقیل.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
مسلم بن عقیل بن أبی طالب ن «1»، سین، [جخ].
ابن داود، الرّجال،/ 245 رقم 1531/ عنه: الاسترآبادی، منهج المقال،/ 333؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 6/ 259 (ط حجری)،/ 300؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 214
وقد کان أبو طالب أولد أربعة بنین: طالباً، وعقیلًا، وجعفراً، وعلیّاً رضوان اللَّه علیهم أجمعین. وکان کلّ منهم أکبر من الآخر بعشر سنین، فیکون طالب أسنّ من علیّ بثلاثین سنة. وبه کان یکنّی أبوه، وامّهم أجمع فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف ابن قصی، وهی أوّل هاشمیّة ولدت لهاشمیّ، وکانت جلیلة القدر، کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یدعوها امّی. ولمّا توفّیت صلّی علیها، ودخل قبرها، وترحّم علیها.
أمّا طالب فأکرهتهُ قریش علی الخروج إلی بدر، ففُقِدَ ولم یُعْرَف له خبر، ویقال: إنّه أکره فرسه بالبحر حتّی غرق، وهو القائل حین أخرجته قریش کرها:
یا ربُّ إمّا خرجوا بطالبٍ فی مَقْنَبٍ من هذه المقانبِ
فلیکنِ المطلوبُ غیرَ الطّالبِ والرَّجُلَ المغلوبِ غیرَ الغالبِ
إلی آخره.
ولیس لطالب عقب متّصل ذکرناه فی أصل، فصارت الاصول ثلاثة:
__________________________________________________
(1)- «ن» ساقط عن ب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 25
فی ذکر عقب «1» عقیل بن أبی طالب ویکنّی أبا یزید. [...] وکان عقیل نسّابة عالماً بأنساب العرب وقریش، وکان أعور یکاد یخفی ذلک علی متأمّله، وخرج إلی بدر، فأسر، وفداه عمّه العبّاس، وفارق أخاه علیّاً أمیرالمؤمنین فی أیّام خلافته، وهرب إلی معاویة، وشهد صفّین معه، غیر أ نّه لم یقاتل ولم یترک نصح أخیه، والتّعصّب له.
فرُوی أنّ معاویة قال یوم صفّین: لا نبالی وأبو یزید معنا. فقال عقیل: وقد کنت معکم یوم بدر، فلم اغن عنکم من اللَّه شیئاً، وکان عقیل حاضر الجواب «1»، وله فی ذلک أخبار کثیرة، وأضرّ فی آخر عمره. «2»
(والعقب) منه [عقیل بن أبی طالب] لیس إلّافی محمّد بن عقیل، «3» فأمّا مسلم بن عقیل قتیل الکوفة، فمنقرض «3». (والعقب) من محمّد بن عقیل فی رجل واحد وهو أبو محمّد عبداللَّه «4» کان فقیهاً محدّثاً جلیلًا، وامّه زینب الصّغری بنت أمیرالمؤمنین علیّ علیه السلام، وامّها امّ ولد. وکان لمحمّد بن عقیل ولدان آخران هما القاسم وعبدالرّحمان أعقبا، ثمّ انقرضا.
(وأعقب) عبداللَّه بن محمّد من رجلین: محمّد، وامّه حمیدة بنت مسلم بن عقیل، وامّها
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین، 1/ 133].
(2)- ولد عقیل بعد ولادة النّبیّ صلی الله علیه و آله بعشر سنین، ولقد أهمل أکثر المؤرِّخین إسلامه، وأرّخه فی (الإصابة) بما بعد الحدیبیّة، ولا بدع إن أهملوا مثله، وقد طعنوا فی أبیه من قبل. ونحن إذا قرأنا فی (تاریخ الطّبریّ) ج 2، ص 282 قول النّبیّ صلی الله علیه و آله لأصحابه: «إنِّی قد عرفت رجالًا من بنی هاشم قد خرجوا إلی بدر کرهاً، فمن لقی منکم أحداً منهم فلا یقتله»، یمکننا أن نستفید إیمان عقیل بالنّبوّة قبل الهجرة، غیر أنّ سیاسة قریشاً اضطرّته إلی التستّر والإستخفاء، کیف لا وهو یشاهد أباه وأمّه وأخوته مصدِّقین بالنّبوّة، خاضعین للدّعوة الإلهیّة، وهم أعضاد الحنیفیّة البیضاء، وحضنة الدِّین المبین، فلم یکن الغصن الباسق من ذلک الدّوح الیانع بدعاً من أصله الکریم، ولا حائداً عن خطّة رجالات بیته الرّفیع، ولو تنازلنا عن ذلک لدلّنا ابن قتیبة فی (المعارف) ص 68 علی إسلامه یوم بدر بأمر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، توفِّی سنة 60 من الهجرة.
(3- 3) [حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(4)- جزم التّرمذی فی جامعه بصدقه ووثاقته، لذا خرُج حدیثه کما احتجّ به أحمد بن حنبل وإسحاق‌والحمیدی والبخاری وأبو داود وابن ماجة القزوینی کما عن (تهذیب التّهذیب) ج 6، ص 15. وعدّه الشّیخ الطّوسی من رجال الإمام الصّادق علیه السلام وأصحابه، وکفاه فضلًا وتقدّماً؛ توفّی بعد سنة 140 ه. م ص.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 26
امّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب علیه السلام؛ ومسلم، امّه امّ ولد.
(أمّا) محمّد بن عبداللَّه بن محمّد بن عقیل، فأعقب من خمسة رجال: القاسم، وعقیل، وعلیّ، وطاهر، وإبراهیم. «1»
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 30- 32 (ط بیروت)،/ 47- 49/ عنه:
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135، 271؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 234
(عقیل)- بفتح أوّله- ابن أبی طالب بن عبد مناف القرشیّ الهاشمیّ أخو علیّ وجعفر وطالب، وکان الأسنّ، یکنّی أبا یزید. تأخّر إسلامه إلی عام الفتح، وقیل: أسلم بعد الحدیبیّة، وهاجر فی أوّل سنة ثمان، [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی المعارف].
ووقع ذکره فی الصّحیح فی مواضع، وشهد غزوة مؤتة، ولم یسمع له بذکر فی الفتح وحنین، کأ نّه کان مریضاً، أشار إلی ذلک ابن سعد، لکن روی الزّبیر بن بکّار بسنده إلی الحسن بن علیّ أنّ عقیلًا کان ممّن ثبت یوم حنین، وکان عالماً بأنساب قریش ومآثرها ومثالبها. وکان النّاس یأخذون ذلک عنه بمسجد المدینة، وکان سریع الجواب المسکت، وکان قد فارق علیّاً ووفد إلی معاویة فی دَیْن لحقه. [ثمّ ذکر کلام هشام ابن الکلبی کما ذکرناه فی أسد الغابة].
__________________________________________________
(1)- و أبوطالب بن عبدالمطلب چهار پسر داشته است، هر یکی از یکی دیگر به ده سال بزرگ تر بود: طالب بزرگ‌ترین ایشان است و نسل ندارد، و عقیل و جعفر و امیر المؤمنین علی علیه الصلاة والسلام، و مادر همه فاطمه بنت اسد بن هاشم است. و نسل ابی‌طالب از این سه پسر است، پس در سه مطلب ذکر ایشان کنیم.
مطلب اول (نسل ابی‌یزید عقیل بن ابی‌طالب):
و از فرزندانش و فرزندان فرزندان شش نفر در کربلا کشته شدند. و پسرش مسلم را در کوفه شهید کردند. و نسل عقیل اکنون از محمد بن عقیل تنها است. و نسل محمد از عبداللَّه بن محمد تنها، و مادرش زینب الصغری 1 بنت امیر المؤمنین علی علیه السلام، و نسل عبداللَّه از مسلم [ومحمد] 2.
و نسل مسلم از سه پسرند: عبدالرحمان و محمد و عبداللَّه.
1. مکنّاة بامّ کلثوم.
2. هر دو نسخه: عبداللَّه.
ابن عنبه، الفصول الفخریه،/ 94
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 27
ولعقیل حدیث کامل أخرج له النّسائی وابن ماجة حدیثاً. قال ابن سعد، قالوا: مات فی خلافة معاویة. (قلت): وفی تاریخ البخاری الأصغر بسند صحیح أ نّه مات فی أوّل خلافة یزید قبل الحرّة.
ابن حجر، الإصابة، 2/ 487، رقم 5630/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 134- 135
(ت- محمّد) بن عمر بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ، امّه أسماء بنت عقیل.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 9/ 361
ذکر من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام ومن أهل بیته وموالیه [...]. وقُتل جعفر بن عقیل بن أبی طالب، وامّه امّ البنین [...]. وقُتل عبدالرّحمان بن عقیل، وامّه امّ ولد [...].
وقُتل عبداللَّه بن عقیل، وامّه امّ ولد [...]. وقُتل مسلم بن عقیل بالکوفة، وامّه امّ ولد [...]. وقُتل عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وامّه رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب علیه السلام [...].
وقُتل محمّد بن أبی سعید بن عقیل، وامّه امّ ولد.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197- 198
وقال عدّة من قُتل معه من أهل بیته وعشیرته [...] من أولاد عقیل بن أبی طالب:
عبداللَّه، وجعفر، وعقیل، وعبدالرّحمان، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم أجمعین. «1»
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30- 31
وأمّا عقیل، فله من الولد أربعة: مسلم قُتل بالکوفة، وعبدالرّحمان، وعثمان، قُتلا أیضاً بالطّفّ، وسعید.
__________________________________________________
(1)- بعد از آن یک یک از اصحاب امام حسین آمده، زبان به سلام می‌گشادند و در میدان رفته کشته می‌شدند، تا به غیر از اهل‌بیت کسی نماند و ایشان اولاد او بودند و برادران و اولاد جعفر طیار و اولاد عقیل. و چون منتسبان دودمان نبوت دیدند که به غیر ایشان در لشکرگاه کسی نمانده هم را وداع نمودند، دست از جان شیرین بشستند و اول کسی از اهل بیت که قدم در میدان مبارزت نهاد عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، و بعد از وی جعفر بن عقیل، و بعد از وی عبدالرحمان بن عقیل بود.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 160
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 28
أمّا سعید، فمن ولده محمّد، قُتل أیضاً بالطّفّ. «1»
ومن محمّد بن سعید: منصور بن حسن بن دادان بن جوشت- بالجیم والشّین المعجمة- بن الفرج بن المبارک بن الفضل بن محمّد بن سعید الثّانی بن علیّ بن الفضل القرمطیّ بالدّعوة العبیدیّة بالیمن، قُتل بالیمن محمّد دعاه.
وبأرض الحبشة بطون متّسعة یدعون أ نّهم من ولد عقیل بن أبی طالب، وقد انتقل منهم إلی الیمن جماعة، منهم بنو الذّبلعی مشایخ اللّحیة، وبنو الحربیّ بن بید، وکذلک بأراضی جلبو بنی العقیل، واللَّه أعلم. «2»
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 136
وکان عدد من قُتل مع الحسین من أهل بیته وعشیرته علیه السلام [...]. ومن أولاد عقیل ثلاثة، وهم: عون، وجعفر، وعبدالرّحمان. ومن أولاد مسلم بن عقیل اثنان، وهما:
عبداللَّه بن مسلم، وعبیداللَّه بن مسلم. «3»
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
__________________________________________________
(1)- [حکی عن المجدی سعیداً وأبا سعید، وذکر محمّداً ابناً لأبی سعید بن عقیل].
(2)- و صاحب «کشف الغمه»، جمعی از اهل‌بیت را که در آن واقعه شهید شده‌اند، بر این موجب تفصیل نموده است:
مسلم، عبداللَّه، عبدالرحمان و جعفر بنو عقیل (رضی اللَّه عنهم) [...]. و مسلم‌بن عقیل در کوفه شربت شهادت چشیده نه در کربلا، چنان چه مذکور خواهد شد ان شاء اللَّه تعالی.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 34
و بعد از شهادت عبداللَّه [بن مسلم] اعمامش جعفر و عبدالرحمان ابنای عقیل به میدان شتافته، چند کس را به آب تیغ آتش‌بار به دوزخ فرستادند. و آخرالامر هر دو بر خاک هلاک افتادند.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 53
(3)- و در عدد شهدای اهل بیت در آن معرکه [اختلاف] است [...]. هفت نفر از اولاد عقیل: مسلم که پیش از معرکه شهید شد، جعفر و عبدالرحمان پسران عقیل، محمد و عبداللَّه پسران مسلم، جعفر پسر محمد ابن عقیل، محمد پسر ابی سعید بن عقیل، و بعضی عون و محمد پسران عقیل را زیاده کرده اند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 694
و در زیارتی که از ناحیه مقدسه بیرون آمده [...].
و از فرزندان عقیل: جعفر و عبدالرحمان. و از فرزندان مسلم: عبداللَّه، ابی عبداللَّه، و محمد بن ابی سعید ابن عقیل.
مجلسی، جلاء العیون،/ 695
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 29
قُتلوا معه [...] ومسلم بن عقیل بن أبی طالب وابنیه عبداللَّه وعبدالرّحمان.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66، 67
نبط جبل ینزلون بالبطائح بین العراقین، کذا فی الصِّحاح وفی التّهذیب: ینزلون سواد فی الحکم سواد العراق.
الزّبیدی، تاج العروس، 5/ 229
وأمّا ما وقع فی الزّیارة الخارجة من النّاحیة المقدّسة فهو هکذا [...].
وجعفر بن عقیل، وعبداللَّه بن عقیل، وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وأبو عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
استشهد مع الحسین علیه السلام بکربلاء [...]، عبداللَّه وعبدالرّحمان وجعفر بنو عقیل بن أبی طالب [...]. وأنت خبیر بأن فرض عبداللَّه بن مسلم وعبدالرّحمان بن مسلم بالشّهادة فی کربلاء بین یدی سیِّد الشّهداء علیه السلام ممّا لا ریب فیه ولا شکّ فیه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233
اللّیث بن سعد: قُتل مع الحسین [...]، ومسلم، وجعفر ابنا عقیل.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 321
استشهد معه [...] وخمسة من ولد عقیل. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة (ط اسوة)، 3/ 153
والعقب منه [عقیل] لیس إلّافی محمّد بن عقیل.
أمّا مسلم بن عقیل قتیل الکوفة، فمنقرض [...].
وأعقب عبداللَّه بن محمّد من رجلین: محمّد، وامّه حمیدة بنت مسلم بن عقیل، وامّها امّ کلثوم بنت أمیرالمؤمنین علیه السلام، ومسلم، امّه امّ ولد [...].
__________________________________________________
(1)- این‌جمله بیرون مسلم که در کوفه شهید شد، هفت تن از پسران عقیل در یوم عاشورا شهید شده‌اند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 320
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 30
وکان له عقب بالمدینة، وله بها دار. ومن أولاده: یزید، وبه کان یکنّی. وسعید، وامّهما امّ سعید بنت عمرو من بنی صعصعة، وجعفر الأکبر، وأبو سعید، وهو اسمه، وکان أحول، وامّهما امّ البنین کلابیّة، ومسلم، وهو الّذی بعثه الحسین علیه السلام إلی الکوفة، فقتله ابن زیاد.
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 41، 46- 47
مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام، امّه امّ ولد تسمّی علیّة. اشتراها عقیل من الشّام.
(علیّة) بضمّ العین وفتح اللّام وتشدید الیاء المثنّاة تحت.
السّماوی، إبصار العین،/ 40، 49
وقُتل معه فی الطّفّ نفران، وقُتل أبوهما فی الکوفة، وهما: عبداللَّه، ومحمّد ابنا مسلم.
فإنّ أباهما مسلم بن عقیل قُتل فی الکوفة.
السّماوی، إبصار العین،/ 129
أقول: ولمّا انجرّ الکلام إلی هذا المقام، فلا ضَیْرَ أن نذکر هاهنا نبذاً من أحوال عقیل ابن أبی طالب وابنه الشّهید مسلم بن عقیل بالکوفة، زیادة علی ما سنذکره إن شاء اللَّه فی محلّه. ولنذکر أیضاً سائر أولاده الّذین قُتلوا مع الحسین علیه السلام یوم الطّفّ.
شیخ الطّائفة فی أمالیه: أحمد بن محمّد بن الصّلت، عن ابن عقدة، عن أحمد بن القاسم الأکفانی، عن عباد بن یعقوب، عن أبی معاذ، عن زیاد بن رستم بیّاع الأدم، عن عبدالصّمد، عن جعفر بن محمّد علیه السلام قال: قلت: یا أبا عبداللَّه! حدّثنا حدیث عقیل، قال: نعم، جاء عقیل إلیکم بالکوفة، وکان علیّ علیه السلام جالساً فی صحن المسجد وعلیه قمیص سنبلانی «1»، قال: فسأله، قال له: أکتب لک إلی ینبع، قال: لیس غیر هذا، قال: لا.
فبینما هو کذلک، إذ أقبل الحسین علیه السلام، فقال علیّ علیه السلام: اشتر لعمّک ثوبین، فاشتری له، قال: یا ابن أخی! ما هذا؟ قال: هذه کسوة أمیر المؤمنین علیه السلام. ثمّ أقبل حتّی انتهی
__________________________________________________
(1)- القمیص السُّنبلانی: السّابغ الطّول، وقیل: المنسوب إلی بلد بالرّوم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 31
إلی علیّ علیه السلام، فجلس، فجعل یضرب یده علی الثّوبین، وجعل یقول: ما ألین هذا الثّوب یا أبا یزید، قال: یا حسن! خذ عمّک، قال: ما أملک صفراء ولا بیضاء، قال: فمرّ له ببعض ثیابک، قال: فکساه بعض ثیابه، قال: ثمّ قال: یا محمّد! خذ عمّک، قال: واللَّه ما أملک درهماً ولا دیناراً، قال: أکْسِهْ بعض ثیابک. قال عقیل: یا أمیر المؤمنین! إئذن لی إلی معاویة، قال: فی حلّ محلّل.
فانطلق نحوه، وبلغ ذلک معاویة؛ فقال: ارکبوا فُرْهَ دوابّکم، والبسوا من أحسن ثیابکم، فإنّ عقیلًا قد أقبل نحوکم، وأبرز معاویة سریره. فلمّا انتهی إلیه عقیل، قال معاویة: مرحباً بک یا أبا یزید! ما نزع بک؟ قال: طلب الدّنیا من مظانّها، قال: وفّقتَ وأصبت، قد أمرنا لک بمائة ألف، فأعطاه المائة ألف، ثمّ قال: أخبرنی عن العسکرین الّذین مررت بهما عسکری وعسکر علیّ علیه السلام. قال: فی الجماعة أخبرک أو فی الوحدة؟
قال: لا، بل فی الجماعة. قال: مررت علی عسکر علیّ علیه السلام، فإذا لیل کلیل النّبیّ صلی الله علیه و آله ونهار کنهار النّبیّ صلی الله علیه و آله، إلّاأنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لیس فیهم. ومررت علی عسکرک، فإذا أوّل من استقبلنی أبو الأعور السّلمی وطائفة من المنافقین والمنفرین برسول اللَّه صلی الله علیه و آله، إلّا أنّ أبا سفیان لیس فیهم.
فکفّ عنه حتّی إذا ذهب النّاس، قال له: یا أبا یزید! ایش صنعت بی! قال: ألم أقل لک فی الجماعة أو فی الوحدة، فأبیت علیَّ. قال: أمّا الآن فأشفنی من عدوّی. قال: ذلک عند الرّحیل.
فلمّا کان من الغد، شدّ غرائره ورواحله، وأقبل نحو معاویة، وقد جمع معاویة حوله، فلمّا انتهی إلیه، قال: یا معاویة! من ذا عن یمینک؟ قال: عمرو بن العاص، فتضاحک، ثمّ قال: لقد علمت قریش أ نّه لم یکن أحصی لبؤسها من أبیه، ثمّ قال: من هذا؟ قال:
أبو موسی الأشعریّ، فتضاحک، ثمّ قال: لقد علمت قریش بالمدینة أ نّه لم یکن بها امرأة أطیب ریحاً من قبّ أمّه؛ قال: أخبرنی عن نفسی یا أبا یزید، قال: تعرف حمامة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 32
ثمّ سار، فألقی فی خلد معاویة، قال: امّ من امّهاتی لست أعرفها، فدعا بنسّابین من أهل الشّام، فقال: أخبرانی عن امّ من امّهاتی یقال لها حمامة، لست أعرفها، فقالا: نسألک باللَّه أن لا تسألنا عنها الیوم، قال: أخبرانی أو لأضربنّ أعناقکما، لکما الأمان، قالا:
فإن حمامة جدّة أبی سفیان السّابعة، وکانت بغیّاً، وکان لها بیت توفی فیه.
قال جعفر بن محمّد علیه السلام: وکان عقیل من أنسب النّاس «1».
أقول: قال عبدالحمید بن أبی الحدید: رووا أنّ عقیلًا- رحمه الله- قدم علی أمیر المؤمنین علیه السلام، فوجده جالساً فی صحن المسجد بالکوفة، فقال: السّلام علیک یا أمیر المؤمنین- کان عقیل قد کُفَّ بصره- قال: وعلیک السّلام یا أبا یزید. ثمّ التفت إلی الحسن علیه السلام ابنه، فقال: قم، فانزل عمّک. فقام، فأنزله، ثمّ عاد إلیه، فقال: اذهب، فاشتر لعمِّک قمیصاً جدیداً أو رداءاً جدیداً، ونعلًا جدیداً. فذهب، فاشتری له، فغدا عقیل علی أمیر المؤمنین فی الثِّیاب، فقال: السّلام علیک یا أمیر المؤمنین، فقال: وعلیک السّلام یا أبا یزید، ما أراک أصبتَ من الدّینا شیئاً، وإنِّی لا ترضی نفسی من خلافتک بما رضیتَ به لنفسک، فقال: یا أبا یزید یخرج عطائی، فأدفعه إلیک.
فلمّا ارتحل عن أمیر المؤمنین علیه السلام أتی معاویة، فنُصِبَتْ له کراسیّه وأجلس جلسائه حوله، فلمّا ورد علیه، أمر بمائة ألف درهم، قبضها، ثمّ غدا علیه یوماً بعد ذلک، وبعد وفاة أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام وبیعة الحسن لمعاویة، وجلساء معاویة حوله، فقال: یا أبا یزید! أخبرنی عن عسکری وعسکر أخیک، فقد وردت علیها، قال: أخبرک واللَّه، مررت بعسکر أخی، فإذا لیل کلیل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ونهار کنهار رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، إلّا أنّ رسول اللَّه لیس فی القوم، ما رأیت إلّامصلِّیاً، ولا سمعت إلّاقاریاً. ومررت بعسکرک، فاستقبلنی قوم من المنافقین، ممّن نفر ناقة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لیلة العقبة. ثمّ قال:
من هذا عن یمینک یا معاویة؟ قال: هذا عمرو بن العاص، قال: هذا الّذی اختصم فیه
__________________________________________________
(1)- [الأمالی للطّوسی،/ 723- 725 رقم 1524/ 8 مجلس یوم الجمعة/ 43].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 33
ستّة نفر، فغلب علیه جزّار قریش. فمَنْ الآخر؟ قال: ضحّاک بن قیس الفهری، قال:
أما واللَّه، لقد کان أبوه جیِّد الأخذ لعسب التّیوس. فمَنْ هذا الآخر؟ قال: أبو موسی الأشعریّ، قال: هذا ابن السّرّاقة.
فلمّا رأی معاویة أ نّه قد أغضب جلسائه، علم إن استخبره عن نفسه قال فیه سوءاً، فأحبّ أن یسأله لیقول فیه ما یعلمه من السّوء، فیذهب بذلک غضب جلسائه، قال:
یا أبا یزید! فما تقول فیَّ؟ قال: دعنی من هذا. قال: لتقولنّ، قال: أتعرف حمامة؟ قال:
ومن حمامة یا أبا یزید؟ قال: قد أخبرتک.
ثمّ قال: فمضی، فأرسل معاویة إلی النّسّابة، فدعاه، قال: مَنْ حمامة؟ قال: ولی الأمان؟
قال: نعم، قال: حمامة جدّتک، امّ أبی سفیان، کانت بغیاً فی الجاهلیّة، صاحبة رایة. قال معاویة لجلسائه: قد ساویتکم وزدت علیکم، فلا تغضبوا. «1»
وقال فی موضع آخر: من المفارقین لعلیّ علیه السلام أخوه عقیل بن أبی طالب: قدم علی أمیر المؤمنین علیه السلام الکوفة یسترفده، فعرض علیه عطاءَه، فقال: إنّما ارید من بیت المال، فقال: تقم لی یوم الجمعة، فلمّا صلّی علیٌّ الجمعة، قال له: ما تقول فیمن خان هؤلاء أجمعین؟ قال: بئس الرّجل. فإنّک أمرتنی أن أخونهم وأعطیتک.
فلمّا خرج من عنده، شخص إلی معاویة، فأمر له یوم قدومه بمائة ألف درهم، وقال له: یا أبا یزید! أنا خیر لک أم علیّ علیه السلام؟ قال: وجدت علیّاً أنظر لنفسه منه لی، ووجدتک أنظر لی منک لنفسک، وقال معاویة لعقیل: إنّ فیکم یا بنی هاشم لیناً من غیر ضعف، وعزّاً من غیر عنف. وقال عقیل: إنّ لینکم یا معاویة غدر، وسلمکم کفر. وقال معاویة: ولا کلّ هذا یا أبا یزید.
وقال الولید بن عقبة لعقیل فی مجلس معاویة: غلبک أخوک یا أبا یزید علی الثّروة،
__________________________________________________
(1)- [شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 2/ 124- 125 فی رقم 29].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 34
قال: نعم، وسبقنی وإیّاک إلی الجنّة. قال: أما واللَّه إنّ شِدْقَیهْ لمضومان من دم عثمان، فقال: وما أنت وقریش! واللَّه ما أنتَ فینا إلّاکنطیح التّیس. فغضب الولید وقال: واللَّه لو أنّ أهل الأرض اشترکوا فی قتله لأرهقوا صعوداً، وأنّ أخاک لأشدّ هذه الامّة عذاباً.
فقال: صه واللَّه إنّا لنرغب بعبدٍ من عبیدة عن صحبة أبیک- عقبة بن أبی معیط-.
وقال معاویة یوماً وعنده عمرو بن العاص، وقد أقبل عقیل: لأضحکّک من عقیل، فلمّا سلّم، قال معاویة: مرحباً برجل عمّه أبو لهب، فقال عقیل: وأهلًا بمن عمّته حمّالة الحطب فی جیدها حبل من مسد؛ لأنّ امرأة أبی لهب، امّ جمیل بنت حرب بن امیّة.
قال معاویة: یا أبا یزید! ما ظنّک بعمّک أبی لهب؟ قال: إذا دخلت النّار، فخذ علی یسارک، تجده مفترشاً عمّتک حمّالة الحطب، أفناکح فی النّار خیر أم منکوح؟ قال:
کلاهما شرّ واللَّه. «1»
وقال فی موضع آخر: عقیل بن أبی طالب- وهو أخو أمیر المؤمنین علیه السلام لأبیه وامّه- وکانوا بنو أبی طالب أربعة: طالب، [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی الطّبقات لابن سعد]، وکان أبو طالب یحبّ عقیلًا أکثر من حبّه سائر بنیه، فلذلک قال للنّبیّ صلی الله علیه و آله وللعبّاس حین أتیاه لیقسموا بنیه، عام المحل، فیخفِّفا عنه ثقلهم، قال: دعوا لی عقیلًا وخذوا من شئتم، فأخذ العبّاس جعفراً، وأخذ محمّد علیّاً.
وکان عقیل یکنّی أبا یزید، [ثمّ ذکر کلام النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم کما ذکرناه فی أسد الغابة]، وخرج عقیل إلی بدر مُکرَهاً، کما أخرج العبّاس، فأسِرَ وفُدی وعاد إلی مکّة، ثمّ أقبل مسلماً مهاجراً قبل الحدیبیّة، وشهد غزاة مؤتة مع أخیه جعفر، وتوفِّی فی سلطان معاویة فی سنة خمسین، وعمره ستّ وتسعون، وله دار بالمدینة معروفة، وخرج إلی مکّة، ثمّ إلی الشّام، ثمّ عاد إلی المدینة، ولم یشهد مع أخیه أمیر المؤمنین علیه السلام شیئاً من حروبه أیّام خلافته،
__________________________________________________
(1)- [شرح نهج البلاغة لابن أبی‌الحدید، 4/ 92- 93 (فی ذکر المفارقین عن علیّ علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 35
وعرض نفسه وولده علیه، فأعفاه، ولم یکلِّفه حضور الحرب. «1» [ثمّ ذکر الکلام کما ذکرناه فی أسد الغابة].
وقال معاویة لعقیل: یا أبا یزید! أین یکون عمّک أبو لهب الیوم؟ قال: إذا أدخلت جهنّم فاطلبه، تجده مضاجعاً لعمّتک امّ جمیل بنت حرب بن امیّة.
وقالت له زوجته- ابنة عتبة بن ربیعة-: یا بنی هاشم! لا یحبّکم قلبی أبداً، أین أبی، أین عمِّی، أین أخی، کأنّ أعناقهم أباریق الفضّة، تری آنافهم «2» الماء قبل شفاههم؟ قال:
إذا دخلتِ جهنّم، فخذی علی شمالک، تجدینهم.
سأل معاویة عقیلًا رحمه الله عن قصّة الحدیدة المحماة المذکورة؟ فبکی وقال: أنا أحدّثک یا معاویة عنه، ثمّ أحدّثک عمّا سألت، نزل بالحسین علیه السلام ابنه ضیف، فاستسلف درهماً، اشتری به خبزاً واحتاج إلی الإدام، فطلب من قنبر خادمهم أن یفتح له زقّاً من زقاق عسل، جائتهم من الیمن، فأخذ منه رطلًا، فلمّا طلبها لیقسّمها، قال: یا قنبر! أظنّ أ نّه حدث بهذا الزّقّ حدث، قال: نعم یا أمیر المؤمنین، وأخبره، فغضب علیه السلام وقال: علیَّ بحسین، ورفع الدّرّة، وقال: بحقّ عمّی جعفر- وکان إذا سئل بحقِّ جعفر سکن- فقال له: ما حملک إذا أخذت منه قبل القسمة؟ قال: یا أبة! إنّ لنا فیه حقّاً، فإذا أعطیناه رددناه، قال: فداک أبوک! إن کان لک فیه حقّ فلیس لک أن تنتفع بحقّک قبل أن ینتفع المسلمون بحقوقهم، أمّا لولا أ نّی رأیت رسول اللَّه یقبّل ثنایاک لأوجعتک ضرباً. ثمّ دفع إلی قنبر درهماً، کان مصروراً فی ردائه، وقال: اشتر به خیر عسل تفدو علیه. قال عقیل: واللَّه لکأنِّی أنظر إلی یدی علیّ علیه السلام وهی علی فم الزّقّ، وقنبر یقلّب العسل فیه، ثمّ شدّه، وجعل یبکی ویقول: اللَّهمّ اغفر للحسین، فإنّه لم یعلم.
وذکر المجلسی فی المجلّد التّاسع من البحار، مثل ما مرّ فی روایة ابن أبی الحدید، ثمّ
__________________________________________________
(1)- [شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 11/ 250- 251].
(2)- آناف: جمع أنف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 36
قال معاویة لعقیل: ذکرت من لا ینکر فضله، رحم اللَّه أبا الحسن، فلقد سبق من کان قبله وأعجز من یأتی بعده، هلمّ حدیث الحدیدة. قال: نعم، أقویت أصابتنی مخمصة شدیدة، فسألته، فلم تند صفاته، فجمعت صبیانی، وجئته بهم والبؤس والضّر ظاهران علیهم، فقال: ایتنی عشیّة لأدفع إلیک شیئاً، فجئته یقودنی أحد ولدی، فأمره بالتّنحّی، ثمّ قال: ألا فدونک، فأهویتُ حریصاً قد غلبنی الجشع أظنّها صرّة، فوضعتُ یدی علی حدیدة تلتهب ناراً. فلمّا قبضتها، نبذتها وخرت کما یخور الثّور تحت جازره، فقال:
ثکلتک امّک، هذا من حدیدة أوقدت لها نار الدّنیا، فکیف بک وبی غداً إن سلکنا فی سلاسل جهنّم؟ ثمّ قرأ: «إذ الأغْلال فی أعْناقِهم والسّلاسل یُسْحَبون» «1»، ثمّ قال: لیس لک عندی فوق حقّک الّذی فرضه اللَّه لک إلّاما تری، فانصرف إلی أهلک.
فجعل معاویة یتعجّب ویقول: هیهات! عقمت النّساء أن تلد بمثله. «2»
وفی روایة عزّ الدّین الجزری فی کتاب أسد الغابة: توفّی فی سنة خمسین، واللَّه العالم.
وفی کتاب المعارف لابن قتیبة: توفِّی عقیل بن أبی طالب فی سنة خمس وخمسین، وقیل ثمان وخمسین.
فی ذکر مَنْ قُتل من أولاد عقیل بن أبی طالب مع الحسین علیه السلام إجمالًا کما أشرنا آنفاً، وهذه زیادة علی ما سنذکره إن شاء اللَّه فی محلّه، منهم مسلم بن عقیل، عبداللَّه بن مسلم ابن عقیل، محمّد بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب، عبداللَّه بن عقیل بن أبی طالب، عبداللَّه الأکبر بن عقیل بن عقیل بن أبی طالب، جعفر بن عقیل بن أبی طالب، محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب.
وذکر محمّد بن علی بن حمزة: أ نّه قُتل معه جعفر بن محمّد بن عقیل، ووصف أ نّه سمع أیضاً من یذکر أ نّه قُتل یوم الحرّة.
__________________________________________________
(1)- سورة غافر: 71.
(2)- [نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 11/ 252- 253].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 37
وقال أبو الفرج: وما رأیت فی کتب الأنساب لمحمّد بن عقیل ابناً یُسمّی جعفراً، واللَّه العالم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 130- 133، 134، 135، 136
خاتمة فی ذکر جماعة قُتِلوا بالکوفة قبل وصول الحسین علیه السلام إلی کربلاء، وقد ذکر بعض علماء الفریقین ترجمة حال أولئک الجماعة فی کتب المقاتل والسّیر والرّجال والتّراجم، فأردنا ذکرهم هاهنا لئلّا یخلو المقام من أسمائهم. فنقول: وباللَّه التّوفیق، منهم مسلم بن عقیل بن أبی طالب.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 271
عقیل بن أبی طالب عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام.
وأقول کان یکنّی أبا یزید، وکان عالماً بأنساب العرب، فصیحاً، لطیف الطّبع، حسن المحاورة. قال له معاویة: یا عقیل! إنّ فیکم لشبقا؟ فقال: نعم، فینا فی الرّجال وفیکم فی النّساء.
ومن النّوادر أنّ لأبی طالب أربعة بنین: طالب وعقیل وجعفر وعلیّ روحی فداه، والتّفاوت بین کلّ منهم والآخر عشر سنین، ثمّ إنّ ابن داود زاد علی عدّة من أصحاب علیّ علیه السلام أ نّه أخوه معظم، لکن فی الوجیزة أ نّه مختلف فیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 255
مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیه السلام: [...] وهو سیِّد السّعداء وأوّل الشّهداء إلی أهل کوفة. «1»
المامقانی، تنقیح المقال 3- 1/ 214
واسمها [امّ مسلم علیه السلام] علیّة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 231
[أقول] إنّ عقیل بن أبی طالب کان أسنّ من أخیه جعفر بعشر سنین، وخرج إلی معاویة، وأقام عنده حتّی قال معاویة: هذا أبو یزید، لو لم یعلم بأنِّی خیر له من أخیه لما
__________________________________________________
(1)- در کتاب «معارف» ابن‌قتیبه گوید: «اولاد عقیل با حسین‌بن علی خروج کردند و نُه نفر از آن‌ها که مسلم‌بن عقیل از همه شجاع‌تر بود، کشته شدند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 147
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 38
ترک أخاه وأقام عندنا. فقال عقیل: أخی خیر لی فی آخرتی ودینی، وأنت خیر لی فی دنیای، وقد أثرت دنیای علی دینی، وأسأل اللَّه حسن الخاتمة. «1»
وتوفِّی بالشّام فی خلافة معاویة علی روایة، وعقیل هذا کان من شجعان العرب ومن فصحائهم وبلغائهم، أحضرهم جواباً، وأذربهم لساناً.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 231
من أنصار الحسین علیه السلام الّذین قُتلوا معه من بنی هاشم [...] مسلم بن عقیل، جعفر ابن عقیل، جعفر بن محمّد بن عقیل- ذکره ابن شهرآشوب-، عبدالرّحمان بن عقیل، عبداللَّه الأکبر بن عقیل، عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، عون بن مسلم بن عقیل، محمّد بن مسلم بن عقیل، محمّد بن أبی سعید بن عقیل.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
جعفر الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، استشهد مع الحسین علیه السلام سنة 61.
جعفر الأصغر بن عقیل بن أبی طالب. فی الطّبقات الکبیر لابن سعد: امّه امّ ولد ا ه.
وفی عمدة الطّالب: العقب من عقیل بن أبی طالب لیس إلّافی محمّد بن عقیل ا ه. فإذا هو منقرض.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 129
حملة آل أبی طالب: ولمّا قُتل عبداللَّه بن مسلم، حمل آل أبی طالب حملة واحدة، فصاح بهم الحسین علیه السلام: صبراً علی الموت یا بنی عمومتی، واللَّه لا رأیتم هواناً بعد هذا الیوم. فوقع فیهم عون بن عبداللَّه بن جعفر الطّیّار [...]، وأخوه محمّد، وعبدالرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، وأخوه جعفر بن عقیل، ومحمّد بن مسلم بن عقیل. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 328
__________________________________________________
(1)- [شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 11/ 251، فی نبذ فی أخبار عقیل بن أبی طالب].
(2)- مادر مسلم
شناخت دقیق مادر مسلم و آگاهی کامل از صفات و حالات وی، امری است پیچیده که انسان را به حیرت می‌افکند و چگونگی پیوند عقیل را با این بانوی جلیل مبهم و نامعلوم می‌گذارد. هیچ کس نمی‌داند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 39
__________________________________________________
که آیا عقیل وی را به همسری برگزیده بود یا او کنیز عقیل به شمار می‌رفت و آیا وی بانویی آزاد بود یا برده؟ البته باید بر تاریخ‌نویسان خرده گرفت که در ثبت حقایق سستی ورزیده‌اند، ولی در نگارش مسائل بی‌ارزش و کم بها کوشش به خرج داده‌اند. در این‌جا سزاوار است که پیرامون این قهرمان بزرگ قدری بیندیشیم، قهرمانی که یک تنه و بی‌هیچ توان رزمی و بدون یاور قدم در شهر کوفه گذارد و با ندای حسینی ارکان شهر را به گونه‌ای شگفت‌آور به لرزه درآورد و سلطان اموی را به اضطراب و نگرانی از وضع کوفه واداشت. این حرکت کم‌نظیر خود بهترین گواه بر آن است که پسر عقیل در اوج فضیلت و شرافت می‌زیست و هم از جانب پدر و هم از جانب مادر به کرامت‌های انسانی مفتخر بود و از این‌رو است که نویسندگان درباره مادر او سکوت کرده و سخنی از وی به میان نیاورده‌اند.
اصولًا اگر برای آنان امکان داشت که از مقام والای مسلم بن عقیل بکاهند- اگرچه با اشاره به نقائص مادر وی باشد- به این عمل مبادرت می‌ورزیدند، همچنان که روش این دشمنان نور و هدایت در مورد خاندان گرانقدر پیامبر و همه کسانی که تحت لوای آنان و در پرتو تعالیمشان می‌زیستند، چنین بوده است.
در هر صورت مورخین نسبت به مادر مسلم دو مطلب را نقل کرده‌اند که یکی از آن‌ها غیر واقعی به نظر می‌رسد و ما در سطور آینده به بررسی آن خواهیم پرداخت. مطلب دیگر نیز تا حدودی پیچیده و مجمل است، ولی شخص محقق با دقت در آن و دقت در سایر نکات ثبت شده درمی‌یابد که مادر مسلم بانویی عرب و غیر برده بوده است و رفتار ابن‌زیاد با مسلم گواه بر این ادعا می‌باشد. زیرا تلاش ابن‌زیاد آن بود که مسلم را درنظر مردم حقیر و فرومایه جلوه دهد و کارهایی را به او نسبت می‌داد که یقین داشت وی هرگز مرتکب آن‌ها نشده است. اما می‌بینیم که او در این گفت‌وگوها به هیچ روی اشارت به مادر وی نکرده است، و حال آن که اگر این شخص کنیز بود، مسلّماً ابن‌زیاد همین مسأله را دستاویزی برای سرزنش مسلم قرار می‌داد. همچنان که هشام بن عبدالملک این رفتار را ناصواب در برابر زید شهید- رضوان اللَّه علیه- به کار بست و به او گفت: «آیا تو می‌پنداری که می‌توانی بر مسند خلافت تکیه زنی و حال آن که مادرت کنیزی بیش نبوده و تو شایستگی چنین مقامی را نداری.» اما زید بی‌درنگ پاسخش گفت: «مادران هیچ گاه مردان را از رشد و تعالی بازنمی‌دارند. مادر اسماعیل کنیز بود، ولی این نکته موجب پیشگیری او از نیل به مقام نبوّت و افتخار پدری برای خاتم الانبیا صلی الله علیه و آله نگردید.»
ابن‌قتیبه، داستان اخیر را نقل می‌کند، سپس می‌افزاید: مادر مسلم از طایفه نبطیه و از آل فرزندا بود. بعضی از مورخین درباره «نبط» نوشته‌اند که آنان جماعتی از عرب بودند و در کوهستان شمر 1 واقع در مرکز شهرهای عربی زندگی می‌کردند، سپس به عراق روی آوردند، تا از سرسبزی و آسودگی آن بهره برند 2؛ لذا در اطراف عراق 3 یا در دشت‌های نزدیک رود فرات بین بصره و کوفه پراکنده شدند. 4
همه کسانی که درباره این طایفه سخن گفته‌اند، بر این نکته اتفاق نظر دارند که ایشان به زبان عربی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 40
__________________________________________________
تکلم می‌نمودند، همچنان که نام‌های زمامدارانشان نیز از اسامی عربی بود. شمار این زمامداران به هجده تن می‌رسیده که در میان آنان دو زن نیز یافت می‌شوند. البته این مطلب به قرن هفتم قبل از میلاد ارتباط می‌یابد. 5 در این میان، مسعودی معتقد است که نبطیه، شعبه‌ای از کلدانیین بوده‌اند که در همسایگی سرزمین فارس و اهواز می‌زیسته‌اند و مرکز حکومتشان «کلواذی» بوده است. 6 ولی بعد از غلبه عجم بر آنان پراکنده شده و هر یک به سمتی رفته‌اند. 7 برخی از مستشرقین نیز با استناد به آثار باستانی به دست آمده در این زمینه، نظریه مسعودی را پذیرفته و می‌گویند: مدارک تاریخی گواه بر آن است که نبطیه دولتی گسترده در سرزمین عراق داشته و حتی بر بخش بزرگی از جزیرةالعرب حکومت می‌کرده‌اند. در حکومت آنان چند تن وزیر وجود داشتند و علاوه بر قوانین مخصوص به خود، به نام فرمانروایانشان سکه نیز می‌زده‌اند. 8
با توجه به این مقدمات، اگر کسی چنین بیندیشد که عقیل شخصاً از برخی طوایف نبطیین خواستگاری کرده است، اندیشه او چندان دور از واقع به نظر نمی‌رسد؛ زیرا هم عقیل و هم مردم قبیله نبط ایام حج را در مکان‌های مقدسی سپری می‌کردند که خداوند سبحان، بندگانش را به حضور خاضعانه در این نقاط فرا خوانده است، همچنین برخی از مردم این قبیله به منظور تجارت در شهر مکه رفت و آمد داشتند و یا شیفتگانی بودند که آرزوی زیارت مرقد نورانی پیامبر امین صلی الله علیه و آله را در سر می‌پروراندند و از این رو به مدینه روی می‌آوردند.
پیشتر گفتیم که درباره مادر جناب مسلم دو نص تاریخی وجود دارد که اولی غیر واقعی می‌باشد. اما نص دوم را که استنباط حقایق از آن تا حدودی سخت بود، بررسی کرده و نتایجی به دست آوردیم. اینک نص اول را از نظر می‌گذرانیم:
ابو الفرج اصفهانی گوید: اسم مادر مسلم «علیّه» بود، او زنی کنیز بود که عقیل از شام خریداری نمود. این پیوند، داستانی جالب دارد که بررسی اطراف آن سودمند است. [ادامه بحث در زواج عقیل من أمّ مسلم می‌باشد].
1. نام معروف‌آن اجَأ وسَلْمی می‌باشد که دسته‌ای از قبیله طیّ در آن سکنی گزیده بودند. در داستان کربلا هنگام گفت‌وگو از طِرِمّاح نامی از این دو کوه به میان می‌آید. به نوشتار ما درباره سالار شهیدان رجوع کنید. در اواخر قرن سیزدهم و اوائل قرن چهاردهم، قبیله آل رشید همین کوه را اقامت‌گاه خود قرار دادند که سرانجام عبدالعزیز آل سعودی بر آنان چیره شد.
2. العرب قبل الاسلام، جرجی زیدان، جلد اول، صفحه 78.
3. تاج العروس، زبیدی، جلد 5، صفحه 229.
4. القاموس، فیروزآبادی، ذیل ماده نبط.
5. العرب قبل الاسلام، جلد اول، صفحه 78.
6. در قاموس می‌خوانیم: «شهری است در سمت پایین بغداد» و در معجم البلدان، جلد 4، صفحه 301 آمده است: «یک فرسخ-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 41
مسلم بن عقیل بن أبی طالب بن عبدالمطّلب ... إلی آخر سلسلة نسبه الوضّاح الّتی هی سلسلة النّبوّة، وأمشاج الإمامة، المتواصلة الحلقات إلی الجدّ الأعلی شیخ الأنبیاء والمرسلین إبراهیم خلیل الرّحمان.
وکان أبوه عقیل- الّذی هو أکبر من علیّ بعشرین عاماً تقریباً- عارفاً بأنساب العرب، ضلیعاً بأخبارها، معروفاً بالفطنة والذّکاء والقیافة والعرافة، وکان یُفرش له بساط فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فیدلی حضّاره من معارفه وأخباره ما یخفی علی الکثیر.
وقد أظهر إسلامه بعد عام الفتح، وشهد عامّة مشاهد النّبیّ صلی الله علیه و آله: حنیناً وما بعدها.
توفِّی فی المدینة قبل سنة 60 للهجرة، ودُفن فی داره، ودفن معه- بعد ذلک- ابن أخیه عبداللَّه بن جعفر، [...].
وامّه [مسلم] امّ ولد تدعی (علیّة أو حلیلة) أصلها من أشراف (النّبط) وهم من سکنة العراق قدیماً.
وإخوته- لُامّهات شتّی- زهاء خمسة عشر شخصاً، کما عن ناسخ التّواریخ، ومقاتل الطّالبیّین، وأنساب الأشراف، وطبقات ابن سعد، وبحر الأنساب، والحدائق الوردیّة، وتذکرة الخواصّ، وغیرها: ستّة منهم- علی الظّاهر- کانوا من شهداء الطّفّ بین یدی الحسین علیه السلام، وهم: عبداللَّه الأکبر، وعبدالرّحمان الأکبر، وجعفر الأکبر، ومحمّد، وعبداللَّه الأصغر، وعلیّ وعون- کما قیل-.
وأخواته- لُامّهات شتّی- زهاء ثمانیة: فاطمة، زینب، رملة، امّ عبداللَّه، امّ القاسم، امّ هانئ، امّ لقمان، أسماء الشّاعرة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 213
__________________________________________________
دورتر از بغداد، سمت پایین آن می‌باشد.» [وهو طسُّوج قرب مدینة السلام بغداد وناحیة الجانب الشرقیّ من بغداد من جانبها وناحیة الجانب الغربیّ من نهر بوق- معجم البلدان].
7. التنبیه والاشراف، مسعودی، صفحه 68.
8. العرب قبل الاسلام، صفحه 79.
طارمی، ترجمه مسلم للمقرم،/ 333- 336
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 42
نسب سفیر الحسین مسلم بن عقیل: أبوه: عقیل بن أبی طالب بن عبدالمطّلب الهاشمیّ الطّالبیّ.
وعقیل والد السّفیر مسلم، هو العلّامة النّسّابة الشّهیر، کان أنسب قریش وأعلمهم بأیّام النّاس وأخبارها، وکان سریع البداهة، حاضر الجواب، نافذاً فیه نفوذ النّصل، وکم له من جواب حادّ یبلغ الغایة القصوی من السّداد، وقد جمعنا من أجوبته البلیغة کثیراً (فی کتابنا المیزان الرّاجح) مع ترجمة جامعة لجمیع أحواله.
وکان فطناً ذکیّاً، یتوقّد ذکاء وفطنة، ویقطر حماساً، وله شعور حیّ، وکان من الأساتذة المدرّسین لعلوم العرب الرّائجة فی ذلک العصر، تطرق له طنفسة (سجّادة) من حریر فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ویستند إلی ساریة من سواری المسجد، فیجتمع إلیه طلّاب هذه العلوم العربیّة فیحملون عنه علم النّسب والشّعر وأخبار النّاس وأیّامها، یعنی علم التّاریخ العربی.
ویتمیّز علی علماء الأنساب بإحاطته بالمحاسن والمساوئ، وعلمه بالمناقب والمثالب، وقد أبغضته قریش لنشره فضائح أسلافها، فمقتوه لذلک ورموه بالعظائم، وبهتوه بأعظم الأشیاء حتّی نسبوا إلیه أ نّه فارق أخاه أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ولحق بأعدائه من بنی امیّة، وما هذا إلّاالبهت الصّرف، والکذب الصّراح، وقد أوردنا کلّ ما ورد من هذا القبیل، وأجبنا عنه فی کتابنا (المیزان الرّاجح)، ولا یسدّ هذا الإیعاز ثلمة قریش بلسانه الحادّ، ولا یمحو ما وسمهم به من العار والشّنار الثّابت لسلفهم أنّ النّسب الباطلة الّتی نسبوها إلیه قیّض اللَّه تعالی لها من محاها بأجوبته السّدیدة، وبقی وسم الخزایة الّذی وسمهم به ثابتاً إلی الأبد.
شهد عقیل من مشاهد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حنیناً وما بعدها، وقیل شهد خیبر ومؤتة، وکان أبو طالب رضوان اللَّه علیه یحبّ عقیلًا، کما ورد فی الحدیث النّبویّ الآتی. ولم تضبط سنة وفاته، فمنهم من یقول مات فی خلافة معاویة، وآخرون یرون وفاته فی خلافة یزید
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 43
قبل الحرّة، ولیس هذا القول بسدید، وکما اختلفوا فی عام وفاته، اختلفوا فی موضع قبره. فقیل: مات بالشّام، ودفن بها، وقیل: بل نقل إلی المدینة ودُفن فی داره ومعه ابن أخیه عبداللَّه بن جعفر، وقیل بل مات بالمدینة ودُفن فی الدّار المذکورة، وهذا هو الأرجح.
ولعقیل یدٌ فی الحدیث والفقه والتّفسیر، وکان مکفوفاً، مدید القامة، طوالًا، أحد الّذین کان طولهم عشرة أشبار، کما نصّ علیه البلدیّ الشّافعیّ فی کتاب ألف باء، [...].
امّ مسلم بن عقیل:
امّه امّ ولد تسمّی علیّة، أصلها من النّبط ومن أشرافهم، والنّبط سکّان العراق القدماء، وکانت لهم ملوکیّة العراق قبل الفرس. ولمّا غلبهم الفرس علی السّلطان، انتسبوا فیهم واختلطوا بهم.
قال المسعودیّ فی التّنبیه والإشراف «1»: فی إقلیم العراق والنّبط تذکر أنّ هذا الإقلیم کان لها ملکته فی سالف الدّهر، وإنّ ملوکهم الّنماردة منهم نمرود إبراهیم الخلیل علیه السلام، والنّمرود سمة لملوکهم، وإنّ الفرس کانت بفارس والماهات وغیرها من بلاد الفهلویّین، وإنّ هذا الصّقع مضاف إلیهم إلی أن قال: فلمّا غلبت الفرس علیهم لما کان بینهم من التحزّب والحروب واختلاف الکلمة، وتباین الممالک، ودامت أیّامهم، واتّصل ملکهم، دخلوا فی جملتهم، وتعزّزوا بهم، وانتسبوا إلیهم. ثمّ جاء الإسلام، فمضی علی ذلک أکثرهم، وأنفوا من النّبطیّة لزوال العزّ الّذی کان فیهم، وانتمی جلّهم إلی ملوک الفرس حتّی قال بعض المتأخِّرین:
أیا دهر ویحک کم ذا اللّغط وضیعٌ علا وکریمٌ سقط
وعیر یخلد فی جنّة وطرف بلا علف یرتبط
وأهل القری کلّهم یدعون بکسری قباذ فأین النّبط
__________________________________________________
(1) التنبیة و الاشراف ص 34
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 44
قال فی موضع آخر فی السّریان: وکانت دار مملکتهم العظمی کلواذی من أرض العراق، وإلیها اضیفوا. وکانوا شعوباً وقبائل، منهم النّوتویون والآثوریّون والأرمان والأردوان والجرامقة ونبط العراق وأهل السّواد، وقیل: إنّما سمّوا نبطاً لأنّهم من ولد نبیط بن باسور بن سام بن نوح، وقیل: إنّما سمّوا بذلک لاستنباطهم الأرضین والمیاه، وقیل: لمعان غیر ذلک، وغیرهم من الشّعوب والقبائل، وقیل: إنّ الأرمان إنّما سمّوا بذلک، لأنّ عاداً لمّا هلکت. قیل: ثمود إرم، فلمّا هلکت ثمود، قیل لبقایا إرم: أرمان، وهم النّبط الأرمانیّون، إلی آخره. «1»
__________________________________________________
(1)- همه عراق داخل این اقلیم [بابل] است [...] عراق جایی معتبر است که ملوک اقوام: از نمرودیان که ملوک سریانیان بودند، و عربان آنها را نبط گویند تا ملوک ایرانیان از طبقه اول تا ساسانیان که خسروان بوده‌اند، آن جا را اقامتگاه داشتند. نبطیان گویند که این اقلیم از ایشان است و از روزگار قدیم مالک آن بوده‌اند و ملوک ایشان نمرودان بوده‌اند که نمرود ابراهیم خلیل از آن جمله است و نمرود عنوان همه ملوک ایشان بوده است و پارسیان به پارس و ماهات و دیگر ولایات پهلویان بوده اند و این ناحیه منسوب به نبطیان است که ولایت آریانشهر است و معنی آن شهر درندگان است که درندگان را به نبطی آریان گویند و مفرد آریاست و نبطیان را از قوّت و شجاعت و بزرگی ملک و کثرت سپاه به درندگان همانند کرده اند، و چون به سبب نفاق‌ها و جنگ‌ها و اختلاف‌ها وجدائی که میان ممالک نبطیان بود، پارسیان بر آنها چیره شدند و ملکشان پیوسته شد و روزگارشان دوام یافت. نبطیان نیز به جمله پارسیان درآمدند و از آنها نیرو گرفتند و به آنها منسوب شدند، پس از آن اسلام بیامد و بیشتر نبطیان همین روش گرفته بودند و از نبطی بودن عار داشتند که شوکتشان به‌رفته بود و بیشترشان به ملوک پارس انتساب جستند تا آن‌جا که یکی از شاعران متأخر در این باب گوید: «ای روزگار! وای بر تو این غلط کاری تا به کی که فرومایه ای اوچ گیرد و بزرگی سقوط کند، شیر پیوسته در باغ باشد و اسب خوب بی‌علف بسته باشد؛ اهل دهات همگی دعوی انتساب خسرو قباد دارند، پس نبطیان کجا هستند؟
پایتخت معتبر مملکتشان کلواذی عراق بود و به دان منسوب شدند. طوایف و قبایل گونه‌گون بودند از قبیل نونویان و اثوریان و ارمان و اردوان و جرمقان و نبطیان عراق (گویند اینها را نبط نامیده اند از این‌رو که فرزندان نبیط بن باسور بن سام بن نوح بوده اند و به قولی به دین نام نامیده شدند، از این‌رو که به کشف و استنباط زمینها وآبها پرداختند، و علل دیگر نیز گفته‌اند.) و قبایل دیگر. گویند طایفه ارمان را به دین نام خواندند، از این رو که وقتی قوم عاد هلاک شد قوم ثمود را ارم گفتند و چون ثمود نیز هلاک شد باقی ماندگان ارم را ارمان گفتند که نبطیان ارمانی بودند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 45
وفی مروج الذّهب یجعل نبیطاً أخاً لفارس وأ نّهما ابنا باسور بن سام بن نوح، والقلقشندی فی نهایة الإرب یجعل نبیط بن صاشن بن أرم بن سام بن نوح، ویجعل السّریان منهم، وفی مقام آخر یقول: النّبط- بفتح الباء- وهم أهل بابل فی الزّمن القدیم.
قال ابن الکلبیّ: هم بنو نبیط بن أشور بن سام. وفی القاموس: هم جیل ینزلون بالبطائح بین العراقین «1»، إلی آخره.
النّصّ علی امّ مسلم بن عقیل: قال ابن قتیبة فی المعارف: [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه]. أمّا بقیّة أهل النّسب فقالوا: إنّها امّ ولد ولم یبینوا أنّها من أیّ امّة، ولکنّهم اتّفقوا أنّها جاریة لیست من العربیّات، [ثمّ ذکر کلام أبی الفرج کما ذکرناه].
وإذا کان الاتِّفاق حاصل علی کونها جاریة، فالإکثار من النّقل ملل.
إخوة السّفیر الحسینیّ مسلم بن عقیل:
الذّکور:
الأوّل: علیّ الأکبر بن عقیل، امّه امّ ولد، ولو اعتمدنا سیرة الواقدیّ فتوح الشّام لقلنا بمقالته أ نّه شهد فتح البهنسا من أرض مصر. استشهد علیّ الأکبر بن عقیل مع الحسین علیه السلام بطفّ کربلاء، نصّ علی شهادته صاحب ناسخ التّواریخ. [ثمّ ذکر کلام أبی الفرج کما ذکرناه].
الثّانی: علیّ بن عقیل الأصغر، امّه امّ ولد.
الثّالث: عیسی بن عقیل، امّه امّ ولد.
الرّابع: عثمان بن عقیل، امّه امّ ولد.
الخامس: عبدالرّحمان الأکبر بن عقیل، امّه امّ ولد. تزوّج خدیجة بنت عمّه أمیر
__________________________________________________
مردم عراق یعنی نبطیان که با ایرانیان مقیم فارس و اهواز و سرزمین جبال از ماهات و غیره مجاور بودند و ایرانیان بر مملکت نبط تسلّط یافتند.
پاینده، ترجمه التنبیه والإشراف،/ 36- 37، 38- 39، 74
-(1)- [تاج العروس، 5/ 229].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 46
المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، واستشهد مع الحسین علیه السلام بطفّ کربلاء.
السّادس: عبدالرّحمان الأصغر بن عقیل، امّه امّ ولد.
السّابع: جعفر الأکبر بن عقیل، امّه الخوصاء الکلابیّة تکنّی امّ البنین، وقال أبو الفرج:
تُعرف بامّ الثّغر [ثمّ ذکر کلام أبی الفرج کما ذکرناه].
الثّامن: جعفر الأصغر بن عقیل، امّه امّ ولد.
التّاسع: سعید بن عقیل، امّه امّ سعید العامریّة وسمّاه ابن قتیبة سعداً فی کتاب المعارف.
العاشر: أبو سعید بن عقیل، وامّه الخوصاء الکلابیة، واسمه کنیته، وهو المتکلِّم المشهور، السّریع الجواب، المفوّه، یشبه أباه عقیلًا فی حسن البدیهة. وکان من الأشراف‌أهل العاهات، لأنّه کان أحول. ذکره ابن حبیب النّسّابة فیهم فی کتاب المحبر.
الحادی عشر: موسی بن عقیل، امّه امّ ولد. استشهد مع الحسین علیه السلام بطفّ کربلاء، نصّ علی شهادته صاحب ناسخ التّواریخ.
الثّانی عشر: عبداللَّه الأکبر بن عقیل، امّه امّ ولد.
الثّالث عشر: عبداللَّه الأصغر بن عقیل، امّه امّ ولد.
الرّابع عشر: یزید بن عقیل، امّه الکلابیّة، وبه کُنِّیَ أبوه عقیل.
الخامس عشر: حمزة بن عقیل، امّه امّ ولد.
السّادس عشر: عون بن عقیل، امّه امّ ولد. استشهد مع الحسین علیه السلام بطفّ کربلاء، نصّ علی شهادته صاحب النّاسخ، وذکره ابن شهرآشوب والمجلسی فی شهداء آل عقیل.
السّابع عشر: محمّد بن عقیل، امّه امّ ولد. وهو ومسلم فقهاء آل عقیل، وکان من أعلام التابعین، ومن الفقهاء الکبار. استشهد مع الحسین علیه السلام، ویکنّی بأبی عبداللَّه.
فهؤلاء سبعة عشر عقیلیّاً، استشهدوا مع الحسین علیه السلام ثمانیة من أحفاد عقیل، أربعة لمسلم، واثنان لمحمّد، وواحد لأبی سعید، وواحد لعبداللَّه الأکبر، وتسعة من ولد عقیل لصلبه، تاسعهم سفیر الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 47
أخوات سفیر الحسین مسلم بن عقیل علیه السلام:
هنّ ثمان:
الاولی: زینب بنت عقیل، قال العبیدلی النّسّابة: هی أکبرهنّ وأوفرهنّ عقلًا، وامّها امّ ولد.
الثّانیة: امّ عبداللَّه بنت عقیل، امّها امّ ولد.
الثّالثة: رملة بنت عقیل لُامّ ولد.
الرّابعة: امّ القاسم بنت عقیل لُامّ ولد.
الخامسة: امّ هانئ بنت عقیل لُامّ ولد.
السّادسة: فاطمة بنت عقیل لُامّ ولد.
السّابعة: امّ النّعمان، ویقال امّ لقمان لُامّ ولد.
الثّامنة: أسماء الشّاعرة بنت عقیل لُامِّ ولد، وأسماء أحد النّوائح من الطّالبیّات، وهنّ:
زینب الحوراء بنت أمیر المؤمنین، وامّ البنین امّ العبّاس وإخوته، ولیلی امّ علیّ الأکبر، والرّباب امّ سکینة زوجة الحسین علیه السلام، وأسماء بنت عقیل وهی القائلة:
ماذا تقولون إن قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الامم
المظفّر، سفیر الحسین،/ 5- 6، 7- 8، 23- 24، 26، 27، 29، 33
امّه [مسلم] امّ ولد، تسمّی علیّة، اشتراها عقیل من الشّام، کما عن أبی الفرج وعن معارف بن قتیبة، أنّ امّه علیه السلام کانت من قبیلة نبط، ومن آل (فرزندا)، وعلیه تکون من الحرائر لا من الإماء، کما نبّه علیه العلّامة المذکور.
المیانجی، العیون العبری،/ 47
ولد مسلم من امّ ولد نبطیّة من آل فرزند، وهم ملوک النّبط. اسمها علیّة أو صهیلة، اشتراها عقیل من الشّام.
النّقدی، زینب الکبری،/ 13
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 48
قُتل مع الحسین [...]، وثلاثة إخوة آخرون، وهم: مسلم، وعبدالرّحمان، وجعفر أولاد عقیل. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
__________________________________________________
(1)- مسلم بن عقیل بن ابی‌طالب: مادرش «ام ولد» بود که «حلیه» نامیده می‌شد. «عقیل» او را از شام خریده بود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 49
وأمّا بعد: عُدّ [مسلم بن عقیل علیه السلام] من أولاده عند:
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 4
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 375- 376
ابن قدامة، التّبیین،/ 113
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 349
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دارالفکر)، 3/ 138
عُدّ من أولاده الّذین قُتِلوا بالکوفة:
ابن سعد، الطّبقات، 4- 1/ 29
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 84
ابن قتیبة، المعارف (ط دارالکتب)،/ 205 (ط دار إحیاء التّراث العربی)،/ 88
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 327- 328، أنساب الأشراف، 2/ 69- 70، 71
ابن حزم، الجمهرة،/ 69
المجدی،/ 307
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 30- 32 (ط بیروت)،/ 47- 49/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 234
ابن عنبه، الفصول الفخریّة،/ 94
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 136
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 41
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135، 136
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 213
المظفّر، سفیر الحسین،/ 29
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 50
عُدّ فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 47، 48
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 255- 256
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 447
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
الذّهبی، العبر، 1/ 65، 66
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 130- 131/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 298- 299؛ ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 34
مجلسی، جلاء العیون،/ 694
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 321
السّماوی، إبصار العین،/ 129
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 51

خصائصه علیه السلام الفریدة
مسلم بن عقیل بن أبی طالب الهاشمیّ، روی عمرو بن دینار عن صفوان بن موهب «1»، وقال لی یحیی بن موسی، عن یزید بن هارون، أرنا محمّد بن راشد، عن «2» عمرو بن شعیب، قال: أخبرنی «3» من سمع أبا هریرة یقول: ما رأیت من ولد عبدالمطّلب أشبه بالنّبیّ (ص) من مسلم بن عقیل.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 7/ 266، رقم 128
وکان مسلم بن عقیل أشجعهم [ولد عقیل] «4» وکان علی مقدمة الحسین «4».
ابن قتیبة، المعارف (ط دار الکتب)،/ 204 (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 88/ عنه:
القمّی، نفس المهموم، 321؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135، 271
قالوا: وکان مسلم بن عقیل أرجل ولد عقیل وأشجعها، فقدّمه الحسین بن علیّ علیهما السلام إلی الکوفة حین کاتبهُ أهلها، ودعوه إلیها، وراسلوه فی القدوم، ووعدوه نصرهم ومناصحتهم، وذلک بعد وفاة الحسن بن علیّ، وموت معاویة بن أبی سفیان، وأمره أن یکتم أمره ویعرف طاعة النّاس له.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 334، أنساب الأشراف، 2/ 77
[رسالة الحسین علیه السلام معه إلی أهل الکوفة]
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من حسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین والمسلمین، أمّا بعد [...]، وقد بعثتُ إلیکم أخی وابن عمّی وثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل بن أبی
__________________________________________________
(1)- هکذا فی قط وکتاب ابن أبی حاتم وغیره، وهکذا مرّ فی ترجمة صفوان، ووقع فی صفِّ «وهب» خطأ- ح.
(2)- قط: «قال حدّثنی».
(3)- قط: «حدّثنی».
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم وذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 52
طالب. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 353/ مثله: ابن أعثم، الفتوح، 5/ 54؛ المفید، الإرشاد، 2/ 37؛ الفتّال، روضة الواعظین،/ 148؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 221؛ ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 90؛ ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 328؛ ابن الأثیر، الکامل، «3»/ 267؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 245؛ المجلسی، البحار، 44/ 335؛ البحرانی، العوالم، 17/ 184؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 203؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218؛ القمّی، نفس المهموم،/ 82؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 131؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 14؛ قریب بهذا المضمون فی الأخبار الطّوال،/ 230
کتب إلیهم کتاباً یذکر فیه: إنِّی قد أنفذتُ إلیکم أخی وابن عمِّی والمفضّل عندی مسلم بن عقیل بن أبی طالب، فاسمعوا له، وأطیعوا رأیه.
الطّریحی، المنتخب،/ 422
وإنِّی باعث إلیکم أخی وابن عمّی المفضّل عندی من أهل بیتی مسلم بن عقیل.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 19
(أخبرنا) الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمی، أخبرنا شیخ القضاة أبو علیّ إسماعیل بن أحمد بن الحسین البیهقیّ، عن أبیه، أخبرنا أبو الحسین ابن بشران، أخبرنا أبو عمرو بن السّمّاک، حدّثنا حنبل بن إسحاق، حدّثنا الحمیدی، حدّثنا سفیان ابن عُیینة، حدّثنا عمرو بن دینار، قال: أرسل الحسین علیه السلام مسلم «2» بن عقیل إلی الکوفة، «3» وکان مثل الأسد «4»، لقد کان من قوّته أ نّه یأخذ الرّجل بیده، فیرمی به فوق البیت، «5» إلی أن قُتل بالکوفة «5».
__________________________________________________
(1)- [امام علیه السلام] نامه نوشت و به دست او داد که مسلم مرد امین و ثقه من و پسر عم من است نزد شما فرستادم.
عمادالدین الطبری، کامل بهایی، 2/ 272
(2)- [فی سفیر الحسین ص 33 مکانه: قال السّیِّد علیّ جلالی الحسینی فی کتاب الحسین ص 94، ج 2 قال‌البیاسیّ فی الأعلام. بسنده: کان مسلم ...].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی شرح الشّافیة ونفس المهموم].
(4)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: قال عمرو وغیره].
(5- 5) [لم یرد فی شرح الشّافیة والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء وسفیر الحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 53
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 214/ عنه: ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 349؛ المجلسی، البحار، 44/ 354؛ البحرانی، العوالم، 17/ 203- 204؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 218؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 225؛ القمّی، نفس المهموم،/ 111؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 140؛ مثله المظفّر، سفیر الحسین،/ 33- 34
[لمّا] «1» قُتل [مسلم] منهم جماعة [کثیرة] «2»، وبلغ ذلک ابن زیاد، أرسل إلی محمّد بن الأشعث «3» سبحان اللَّه أبا عبدالرّحمان «3»! بعثناک إلی رجل واحد لتأتینا به، فثلم من «4» أصحابک ثلمة عظیمة، [فکیف إذا أرسلناک إلی غیره؟] «1».
فأرسل ابن الأشعث: أ یّها الأمیر، أتظنّ أ نّک بعثتنی إلی بقّال من بقّالی الکوفة، أو [إلی] جرمقانیّ من جرامقة الحیرة؟ أفلا «5» تعلم أ یّها الأمیر أ نّک بعثتنی إلی أسدٍ ضرغام، «6» وبطل همام، فی کفِّه سیف حسام، یقطر منه الموت الزّوام «6».
فأرسل إلیه ابن زیاد أن أعطه الأمان، «7» فإنّک لن تقدر علیه إلّابه «7».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 209/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 194؛ المجلسی، البحار، 44/ 354؛ البحرانی، العوالم، 17/ 203؛ القمّی، نفس المهموم،/ 111؛ المیانجی، العیون العبری،/ 43
فأنفد إلیه ابن زیاد یقول: ثکلتک امّک، رجل واحد، یقتل منکم هذه المقتلة العظیمة، فکیف لو أرسلتک إلی من هو أشدّ منه قوّة وبأساً (یعنی الحسین). فبعث إلیه الجواب:
__________________________________________________
(1)- [من البحار والعوالم ونفس المهموم].
(2)- [من تسلیة المجالس].
(3- 3) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم والعیون: یقول].
(4)- [فی المصدر: فی].
(5)- [فی تسلیة المجالس: أولا، وفی البحار والعوالم ونفس المهموم والعیون: أو لم].
(6- 6) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم والعیون: وسیف حسّام فی کفّ بطل همام من آل خیر الأنام؟].
(7- 7) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 54
عساک أرسلتنی إلی بقّال من بقاقیل الکوفة، أو إلی جرمقان من جرامقة الکوفة، وإنّما أرسلتنی إلی سیف من أسیاف محمّد بن عبداللَّه صلی الله علیه و آله.
الطّریحی، المنتخب،/ 426/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 219؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 141
روی أنّ مسلماً کان من أشجع النّاس قلباً، وأشدّهم بطشاً. ولقد کان من قوّته أ نّه کان یأخذ الرّجل بیده فیرمی به فوق البیت، فلعنة اللَّه علی قاتله وخاذله.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 202
فاعلم أنّ من تأمّل فی أخبار المجلس، وأخذ بمجامعها، وتدبّر فی قول سیِّد الشّهداء علیه السلام فی کتابه إلی أهل الکوفة: «وأنا باعث إلیکم أخی وابن عمّی وثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل»، بعد تأمّله وتدبّره فیما ذکره سیِّد الشّهداء لیلة العاشوراء، حیث قام خطیباً فی أصحابه وقال: «إنّک تعلم إنّی لا أعلم أصحاباً خیراً من أصحابی، ولا أهل بیت خیراً من أهل بیتی»، وهکذا بعد تأمّله وتدبّره فیما تضمّنته بعض الرّوایات المذکورة، من أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله بکی علی مسلم وقال علیه السلام: «یبکی فی شهادته الملائکة والمؤمنون».
علم أنّ لمسلم مقامات کریمة، ومناقب سنیّة، لا یسعها الطّوامیر والطّروس الطّوال، وکیف لا؟ فالعرق صحیح، والمنشأ کریم، والشّأن عظیم، والعمل جسیم، والعلم کثیر، والشّأن عجیب، واللّسان خطیب، والصّدر رحیب، فأخلاقه وفق أعراقه، وحدیثه یشهد لقدیمه، فقول الإمام علیه السلام فی شأنه یکشف عن کونه فی غارب السّنام من ذروة الشّرف من المکارم والفواضل والنّجدة والفضائل.
فجوهرة ذاته القدّیسة، وخمیرة طینته الطّاهرة کانت أقرب الخمیرات إلی عجینة الرّحمة، وطینة أهل بیت العصمة. فقول رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کقول ولده وریحانته ولیّ اللَّه وابن ولیّه فی شأن مسلم بن عقیل یفید اصولًا إیمانیّة، وضوابط إیقانیّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 55
فمنها: أنّ درجته دون درجة أهل العصمة، وفوق درجات غیرهم من أصحاب المقامات الجلیّة، والدّرجات العلّیّة.
ومنها: أنّ البکاء علیه من لوازم الإیمان، وخواصّ الإیقان.
ومنها: أ نّه قد بکی علیه جمیع أهل السّماوات، وحملة عرش الرّحمان.
ومنها: أنّ شأنه من بین حواری سیّد الشّهداء، کان کشأن أبی الفضل العبّاس وعلیّ الأکبر والقاسم، أی من جهة التّأیید والتّسدید والعصمة علی وجه، ومن وجه شدّة الإیقان.
ومنها: أ نّه وعمّه حمزة بن عبدالمطّلب طودان فی الشّجاعة شامخان، وأسدا الرّحمان.
ومنها: أ نّه وعمّه جعفر بن أبی طالب فی حیازتهما غارب السّنام من الدّرجة القصوی فی الشّهادة، والفوز بالسّعادة. رضیعا لبان، فخمیرتهما الطّیِّبة، وعجینتهما الطّاهرة قد عجنت بجملة من القطرات المنصبّة علیها من بحر عصمة حجج الملک المنّان، وشرکاء القرآن، ومن عین کافور فضلهم وشرفهم ونجدتهم.
بنفسی شجاعاً، یقول الصّدیق فی شأنه: «أرسل الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل إلی الکوفة، وکان مثل الأسد، ولقد کان من قوّته أ نّه یأخذ الرّجل بیده، فیرمی به فوق البیت».
ویقول العدوّ فی حقِّه: «یا ابن زیاد، أتظنّ أ نّک بعثتنی إلی بقّال من بقاقیل الکوفة، أو إلی جرمقانی من جرامقة الحیرة؟ أوَ لم تعلم أ نّک بعثتنی إلی أسد ضرغام، وسیف حسام، فی کفّ بطل همّام، من آل خیر الأنام»؟
هذا، أقول: هنیئاً له هذا الشّرف والسّیادة، فهو من مضر فی سویداء قلبها، ومن هاشم فی سواد أطرافها، لا غرو أن یجری الجواد علی عرقه، وتلوح مخایل اللّیث فی شبله، ویکون النّجیب مشیداً لأصله، فهو من دوحة امتدّ عرقها، وبسق فرعها، وطاب عودها، واعتدل عمودها. فشرفه تضع له الأملاک خدودها وجباهها، وتلثم الجوزاء لُارومته أفواهها وشفاهها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 56
وکیف لا؟! وقد ربّاه عمّه أمیرالمؤمنین، وکبر فی حجره، فکذلک یکون من أحبّه رسول اللَّه، وربّاه ولیّ اللَّه وحجّته علی جمیع خلقه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 230- 231/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 1/ 231- 232
وأقول: کونه فی أعلی درجات العدالة والثّقة ممّا لا یرتاب فیه ذو مسکة، کیف وإرسال الحسین إیّاه سفیراً ورسولًا من أعظم البراهین علی ثقته وعدالته. «2»
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 214
وتربّی علیه السلام فی بیت عمّه أمیر المؤمنین علیه السلام- باب مدینة علم الرّسول صلی الله علیه و آله- وحضر معه حروبه الثّلاثة: الجمل، وصفّین، والنّهروان.
وترعرع ونشأ فی صحبة ابنَی عمّه الإمامین: الحسن والحسین سیِّدی شباب أهل الجنّة، فنهل من علومهم، واقتبس من أنوارهم الشّی‌ء الکثیر، الأمر الّذی أهّله لأن یحتلّ ذلک المقام العظیم، فیکون: «ثقة الحسین علیه السلام والمفضّل من أهل بیته»، وسفیره الّذی یعتمد علیه إلی العراق- بلاد الشِّقاق والنِّفاق- والکوفة مشتبک القبائل والآراء والمذاهب والأهواء
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 214
وإنّ کلمة الحسین علیه السلام الثّمینة فی کتابه لأهل الکوفة: «وأنا باعث إلیکم بأخی وابن عمّی وثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل» ترشد البصیر إلی مکانة مسلم العالیة فی العلم والکرامة والخبرة باصول السّیاسة، والإصلاح بین الامّة. ولو لم یعرفه الحسین بأنّ له القدرة علی نشر مبادئ الدّین القویم، وإزاحة الشّبه فی مختلف المسائل، وتنظیم الشّؤون الإداریّة والعسکریة، لم یعتمد علیه فی هذه السّفارة المهمّة (إذ الرّسول دلیل عقل المرسل).
النّقدی، زینب الکبری،/ 13- 14
__________________________________________________
(1)- [حکاه عنه قریب بهذا المضمون فی المعالی].
(2)- از بعضی کتب مناقب نقل شده است که مسلم مانند شیر بود، و چنان نیرویی داشت که دست مردی را می‌گرفت و اورا به پشت بام پرتاب می‌کرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 47
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 57
وکفی فی فضله وجلالته إرسال الحسین علیه السلام إیّاه سفیراً ورسولًا إلی أهل الکوفة.
المیانجی، العیون العبری،/ 47
تربیة السّفیر مسلم وتثقیفه:
لا شکّ أ نّه قد تربّی فی أحضان الإمامة، وحجور الولایة، وتثقّف بوارث النّبوّة، فاستضاء واستنار بتلک المشکاة الزّاهرة، واستمدّ معارفه من تلک البحور الزّاخرة بالمعارف الالهیّة المتلاطمة أمواجها بالحکمیّات الرّبّانیّة، والعلوم القدسیّة السّماویّة.
إنّ من صحب باب مدینة العلم أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وسیِّدی شباب أهل الجنّة الحسن والحسین علیهما السلام من ورّثهما رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم علمه وسخاءه وهیبته وسؤدده.
المظفّر، سفیر الحسین،/ 12- 13
ویقول العدوّ فی حقّه: یابن زیاد! أتظنّ أ نّک بعثتنی إلی بقّال من بقاقلة الکوفة، أو جرمقان من جرامقة الحیرة؟ ألم تعلم أ نّک بعثتنی إلی أسد ضرغام، وسیف حسام، فی کفّ بطل همّام، من آل خیر الأنام؟ انتهی.
وهذه قصّة مشهورة تختلف ألفاظ ناقلیها، وتتّفق علی المعنی والدّلیل، علی أ نّه کان قویّاً، شدید السّاعد، إنّه اقتلع باب دار طوعة، وکانت باباً عظیمة مثبّتة فی الحائط، فدحاها لمّا استصعب علیه فتحها، وقد وصفه بعضهم بأ نّه کان شدید السّاعدین کعمّه أمیر المؤمنین علیه السلام الّذی دحا باب خیبر.
قال الزّرکلی فی الأعلام ص 1037، ج 3: مسلم بن عقیل المقتول سنة 60 ه، سنة 680 م، تابعیّ، من ذوی الرّأی والعلم والشّجاعة، إلی آخره. وکلّ واحد من المؤرِّخین یذکر اختباءه للفتک بابن زیاد، إنّه کان من أشجع النّاس. أمّا صفاته البدنیّة، فکان من أجمل النّاس بشهادة المرویّ عن الإمام محمّد الباقر علیه السلام، وعن الحسن البصریّ التّابعیّ الشّهیر. إنّه قُتل مع الحسین علیه السلام سبعة عشر ما لهم علی وجه الأرض من مثیل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 58
شمائل سفیر الحسین علیه السلام وصفاته الکریمة:
إنّ شمائله ومزایاه الرّائعة، وصفاته اللّامعة، وأخلاقه العجیبة، یترجمها لنا الإمام علیه السلام فی زیارته، فیذکر منها الوفاء والنّصیحة والتّسلیم والرِّضا وأمثالهنّ، وبصیرته فی دینه، وصلابة إیمانه، ومضاء عزمه، ونفوذ عزیمته، وشدّته فی ذات اللَّه، ولینه لأولیاء اللَّه، وله السّخاء العظیم، والشّجاعة الباهرة، والعلم بجمیع فنونه، وسلامة الصّدر، وخلوص النّیّة، والإخلاص لأهل بیت النّبوّة، وکلّ ذلک مفروغ منه لا یسعنا الإلمام به فی هذه العجالة.
المظفّر، سفیر الحسین،/ 34، 40- 41
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 59

حدّثنا الحسین بن أحمد بن إدریس رحمه الله، قال: حدّثنا أبی، عن جعفر بن محمّد بن مالک، قال: حدّثنی محمّد بن الحسین بن زید، قال: حدّثنا أبو أحمد محمّد بن زیاد، قال: حدّثنا زیاد بن المنذر، عن سعید بن جبیر، عن ابن عبّاس، قال: قال علیّ علیه السلام لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا رسول اللَّه! إنّک «1» لتحبّ عقیلًا؟ قال: إی‌واللَّه إنِّی لأحبّه حبّین، حبّاً له، وحبّاً لحبِّ أبی طالب «2» له «3»، وإنّ ولده لمقتول فی محبّة ولدک، فتدمع علیه عیون المؤمنین، وتصلِّی علیه الملائکة المقرّبون. ثمّ بکی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «4» حتّی جرت دموعه علی صدره، ثمّ «4» قال: إلی اللَّه أشکو ما تلقی عترتی من بعدی. «5»
الصّدوق، الأمالی،/ 128- 129؛ المجلس 27 رقم 3/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 1/ 281 رقم 151؛ المجلسی، البحار، 44/ 287- 288؛ البحرانی، العوالم، 17/ 349؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 6/ 259 (ط حجری)،/ 300؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 215؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 225؛ الحائری، ذخیرة
__________________________________________________
(1)- [فی زینب الکبری مکانه: قول النّبیّ صلی الله علیه و آله لعلیّ وقد قال له: إنّک ...»، وأیضاً فی المعالی: قال علیّ علیه السلام لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّک ...].
(2)- [لم یرد فی زینب الکبری].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی منتهی المقال، وإلی هنا حکاه فی تنقیح المقال، ج 2، وزاد فیه: وممّا ورد فی ذمِّه ما نطق بِمُضیِّه إلی معاویة لأجل حطام الدّنیا وترکه أخاه علیّاً علیه السلام، تعبیره علیه السلام عنه بالجلف الجاف، ونحن إکراماً له لأجل أخیه علیّ علیه السلام، وابن عمّه رسول اللَّه (ص)، وابنه مسلم، نسکت عنه، لکنّا لا نثق بخبره].
(4- 4) [لم یرد فی زینب الکبری].
(5)- علی علیه السلام به رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شما عقیل را دوست دارید؟ فرمود: «آری، به خدا دو محبت به او دارم؛ یکی برای خودش و یکی برای آن که ابوطالب دوستش می‌داشت و فرزندش به خاطر دوستی فرزندت کشته خواهد شد و دیده مؤمنان بر او اشک ریزد و فرشتگان مقرب بر او صلوات فرستند.» سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله گریست تا اشک‌هایش بر سینه‌اش روان شد، سپس فرمود: «به خدا شکایت برم از آنچه خاندانم پس از من برخورند.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 128- 129
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 60
الدّارین، 1/ 130؛ القمّی، نفس المهموم،/ 37؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 214، 2- 1/ 255؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 140؛ المظفّر، سفیر الحسین،/ 36؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 14- 15؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 22؛ المیانجی، العیون العبری،/ 47؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 230؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 213
وروی الشّریف أبو محمّد النّسّابة الدّندانی المعروف بابن أخی طاهر، واسمه الحسن ابن محمّد بن یحیی بن الحسن بن جعفر الحجّة ابن عبیداللَّه بن الحسین بن علیّ بن الحسین ابن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، عن جدِّه، یرفعه أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم قال لعقیل بن أبی طالب:
أنا أحبّک یا عقیل حبّین، حبّاً لک وحبّاً لأبی طالب، لأنّه کان یحبّک.
المجدی،/ 8/ عنه: المروزی، الفخری،/ 193
قال له [عقیل] النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم: إنِّی أحبّک حّبین: حبّاً لقرابتک [منِّی] «1»، وحبّاً لما کنت أعلم من حبِّ عمِّی إیّاک.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 3/ 422/ مثله ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 11/ 250؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 133
وکان أبو طالب یحبّه حبّاً شدیداً، ولذا قال له رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: إنِّی لأحبّک حبّین، حبّاً لک، وحبّاً لحبِّ أبی طالب.
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط بیروت)،/ 48/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 133
فی (القمقام) قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لعقیل: إنّی أحبّک حبّین، حبّاً لقرابتک، وحبّاً لما کنت أعلم من حبِّ عمِّی إیّاک.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 230- 231
__________________________________________________
(1)- [من الشّرح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 61

من روی عنه:
صفوان بن موهب سمع مسلم بن عقیل، روی عنه عمرو بن دینار وعطاء، یروی عن عبداللَّه بن محمّد بن صیفی.
البخاری، التّاریخ، 4/ 307 رقم 2929
قال مسلم: «1» قول رسول اللَّه (ص) «1»: «إنّ الإیمان قیّد «2» الفتک، «3» لا یفتک مؤمن». «4»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 235/ مثله: الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 363؛ ابن أعثم، الفتوح، 5/ 73؛ أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 65؛ أبو علیّ ابن مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 45؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 202؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 269؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 392؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 153؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «5»، 4/ 211، القمّی، نفس المهموم «6»،/ 97؛ القزوینی، تظلم الزّهراء «5»،/ 134؛ المیانجی، العیون العبری «5»،/ 39؛ بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام «6»،/ 224؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 175
__________________________________________________
(1- 1) [فی الطّبریّ ومقاتل الطّالبیّین: فحدیث حدّثه (مقاتل الطّالبیّین: حدّثنیه) النّاس عن النّبیّ (ص)، وفی الفتوح وتجارب الأمم والخوارزمی والکامل ونهایة الإرب: حدیث سمعته من عمِّی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، والبدایة والنّهایة: حدیث بلغنی عن رسول اللَّه (ص) أ نّه قال].
(2)- [البدایة والنّهایة: ضدّ].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الفتوح والخوارزمی].
(4)- [حکی هذا الحدیث فی مسند أحمد ج 1، ص 166؛ ومنتخب کنز العمّال بهامشه ج 1، ص 57؛ والجامع الصّغیر للسّیوطی ج 4، ص 123؛ وکنوز الحقائق بهامشه ج 1، ص 95، ومستدرک الحاکم ج 4، ص 352، ومناقب ابن شهرآشوب، ج 2، ص 318؛ والبحار ج 11، فی معاجز الصّادق علیه السلام، ووقایع الأیّام عن الشّهاب فی الحکم والآداب].
(5)- [حکوه عن مقاتل الطّالبیّین].
(6)- [حکیاه عن الطّبریّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 62
[قال «1»: أبو حاتم «2»: وممّن روی عن الصّحابة فی «3» الأقالیم [...]].
(مسلم) بن عقیل بن أبی طالب الهاشمیّ، کنیته أبو داود، وکان أشبه ولد عبدالمطّلب بالنّبیّ (ص). أدرک جماعة من أصحاب النّبیّ (ص)، روی عنه صفوان بن موهب «4».
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 347، 391
قال: سمعته من أمیر المؤمنین علیه السلام أ نّه قال: لا إیمان لمَن قتل مسلماً.
الطّریحی، المنتخب،/ 424/ مثله: القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
قال: حدیث سمعته من علیّ بن أبی طالب علیه السلام قال: لا إیمان لمن قتل بالغدر مسلماً.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 183
__________________________________________________
(1)- زید فی ظ: الشّیخ الإمام الحافظ.
(2)- زید فی ظ: بن حبّان البستیّ رحمه الله.
(3)- زید فی ظ: شرق.
(4)- من ظ والتّاریخ الکبیر، وفی الأصل وم: وهب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 63

وروی المدائنیّ قال: قال معاویة یوماً لعقیل بن أبی طالب: هل من حاجة فأقضیها «1» لک؟ قال: نعم، جاریة عرضت علیَّ وأبی أصحابها أن یبیعوها إلّابأربعین ألفاً «2»، فأحبّ معاویة أن یمازحه، قال «3»: وما تصنع بجاریة قیمتها أربعون ألفاً وأنت أعمی؟ تجتزئ بجاریة قیمتها خمسون «4» درهماً. قال: أرجو أن أطأها، فتلد لی غلاماً «5» إذا أغضبته یضرب «6» عنقک «7»! فضحک معاویة وقال: مازحناک یا أبا یزید. وأمر فابتیعت له الجاریة الّتی أولد «8» منها مسلماً رحمه الله.
فلمّا أتت «9» علی مسلم «10» ثمانی عشرة سنة «10» وقد «11» مات عقیل أبوه، قال «12» لمعاویة:
«13» یا أمیر المؤمنین «13»! إنّ لی أرضاً بمکان کذا من المدینة، وإنِّی «14» أعطیت بها مائة ألف،
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: دخل یوماً علی معاویة، فقال له معاویة: هل من حاجة لک یا عقیل فأقضیها ...].
(2)- [المعالی: ألف، وزاد فیه: درهم وأنا أحبّ أن أشتریها].
(3)- [المعالی: فقال، وزاد فیه: یا عقیل].
(4)- [ذخیرة الدّارین: أربعون].
(5)- [زاد فی المعالی: فارساً شجاعاً].
(6)- [ذخیرة الدّارین: ضرب].
(7)- [زاد فی ذخیرة الدّارین والمعالی: بالسّیف].
(8)- [فی ذخیرة الدّارین ص 133 والمعالی: ولد].
(9)- [ذخیرة الدّارین ص 133: أتی].
(10- 10) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ص 271: سنون، وفی ذخیرة الدّارین ص 133: ثمانیة عشر سنة].
(11)- [لم یرد فی المعالی].
(12)- [زاد فی المعالی: یوماً].
(13- 13) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ص 271].
(14)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ص 271: قد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 64
وقد أحببت أن «1» أبیعک إیّاها «1»، فادفع إلیّ ثمنها. فأمر معاویة بقبض الأرض ودفع الثّمن إلیه.
فبلغ ذلک الحسین علیه السلام، فکتب إلی معاویة: أمّا بعد، فإنّک غررتَ «2» غلاماً من بنی هاشم، فابتعت منه أرضاً لا یملکها، فاقبض «3» من الغلام «3» ما دفعته إلیه، واردد علینا «4» أرضنا.
فبعث معاویة إلی مسلم «5» فأخبره «6» ذلک «5» وأقرأه «6» کتاب الحسین علیه السلام وقال «7»: اردد علینا «8» مالنا وخذ أرضک، فإنّک بعت «9» ما لا «10» تملک، فقال مسلم، أمّا «10» دون أن أضرب رأسک بالسّیف فلا «11». فاستلقی معاویة ضاحکاً یضرب برجلیه وقال «12»: یا بنیّ هذا واللَّه کلام «13» قاله لی أبوک حین «14» ابتعت له 14 امّک، ثمّ کتب إلی الحسین علیه السلام: إنِّی «15» قد رددت
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: أبیعها إیّاک].
(2)- [فی البحار وذخیرة الدّارین، ص 133: اغتررت].
(3- 3) [ذخیرة الدّارین، ص 271: منه].
(4)- [فی المعالی وذخیرة الدّارین، ص 271: إلینا].
(5- 5) [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین، ص 271].
(6- 6) [المعالی: بذلک وقرأ].
(7)- [زاد فی ذخیرة الدّارین، ص 271: له].
(8)- [المعالی: إلینا].
(9)- [المعالی: بعتنا].
(10- 10) [المعالی: تملکه فغضب مسلم وقال: مه].
(11)- [لم یرد فی المعالی].
(12)- [ذخیرة الدّارین: یقول له].
(13)- [ذخیرة الدّارین، ص 272: ما].
(14- 14) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین، ص 272: ابتاع، وفی ص 133: ابتیعت له].
(15)- [ذخیرة الدّارین، ص 272: أنّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 65
علیکم «1» الأرض «2»، وسوّغت مسلماً ما أخذه. «3» فقال الحسین علیه السلام: أبیتم یا آل أبی سفیان إلّاکرماً «3». «4»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 11/ 252/ عنه: المجلسی، البحار، 42/ 116- 117؛ مثله السّماوی، إبصار العین،/ 41؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 133، 271- 272؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 231؛ المظفّر، سفیر الحسین،/ 9
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین، ص 272. وفی المعالی: لکم].
(2)- [ذخیرة الدّارین، ص 272: أرضکم].
(3- 3) [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین، ص 133 و 272، وسفیر الحسین والمعالی].
(4)- ابن ابی‌الحدید در روایت مرسلی که از مدائنی نقل می‌کند، داستان مزبور را این گونه آورده است:
روزی معاویه به عقیل گفت: آیا تورا نیازی هست که من برآورم؟ عقیل پاسخ داد: آری، کنیزی وجود دارد که به من معرفی شده است، اما صاحبان اورا به چهل هزار درهم می‌فروشند. معاویه زبان به شوخی گشود که: تورا چه کار آید که کنیزی به قیمت چهل هزار درهم تهیه کنی و حال آن که از دو چشم نابینایی؟ به نظر من برای تو کنیز پنجاه درهمی کافی است.
عقیل در جواب گفت: هدف من این است که از این کنیز فرزندی به دنیا آورم که چون تو بر او خشم‌گیری با شمشیر گردنت را بزند. معاویه خندید و اظهار نمود که: «ای ابایزید، من قصد شوخی داشتم.»
سپس دستور خرید کنیز مورد نظر را صادر نمود و از همین کنیز بود که مسلم به دنیا آمد.
چند سالی گذشت و هجده سال از عمر مسلم سپری شده بود که پدرش دیده از جهان فرو بست. وی به سراغ معاویه رفت وگفت: من در مدینه زمینی دارم که آن‌را در مقابل صدهزار درهم خریده‌ام. حال از تو می‌خواهم که آن را از من خریداری کنی و بهایش را بپردازی. معاویه فوراً دستور پرداخت وجه مزبور و حفظ زمین را صادر نمود.
امام حسین علیه السلام از این رویداد آگاه شدند؛ فوراً در نامه‌ای برای معاویه نوشتند:
اما بعد، تو پسری از طایفه بنی‌هاشم را فریفته‌ای و زمینی را از او خریده‌ای که وی مالک آن نیست. پس هرچه زودتر زمین را به خودمان بازگردان و پول را از آن پسر بازستان.
معاویه کسی را نزد مسلم فرستاد و نامه امام را به او گزارش کرده، آن را برای مسلم خواند. آن‌گاه گفت: پول ما را به ما بازگردان و زمینت را بازگیر که تو مالی را فروخته‌ای که صاحب آن نبوده‌ای. مسلم پاسخ گفت: این کار را فقط در صورتی انجام می‌دهم که گردن تورا با شمشیر بزنم؛ وگرنه از انجام خواسته تو اجتناب خواهم نمود. معاویه بر روی زمین دراز کشید و در حالی که می‌خندید، گفت: «پسرم! به خدا سوگند، هنگامی که مادر تورا برای پدرت خریداری کردم، پدرت همین جمله را بر زبان آورد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 66
__________________________________________________
به دنبال این گفت‌وگو، معاویه در نامه‌ای برای حضرت امام حسین علیه السلام نوشت: «من زمین را به شما بازگرداندم و آنچه را مسلم از من گرفته بود، به وی بخشیدم.» امام فرمودند: «ای آل ابوسفیان! به راستی که از شما جز بخشندگی و کرامت سرنمی‌زند.»
در این روایت طولانی، نقاط ضعف مهمی به چشم می‌خورد که هرگونه استناد به آن را غیر ممکن می‌سازد، که ما برخی از آن‌ها را برمی‌شماریم:
نکته اول: این روایت، سند ندارد و بدیهی است که حذف نام راویان تا چه اندازه موجب سقوط ارزش روایت می‌گردد، زیرا انسان نسبت به خصوصیات کسانی که نامشان یاد نشده است، هیچ گونه شناختی ندارد و فریب و نیرنگ نیز امری است رایج.
نکته دوم: مدائنی کسی است که اطمینان و وثوق به روایات وی وجود ندارد، با آن که در کتب و مجموعه‌های حدیث، از او بسیار سخن نقل شده است. ابن عدی در «الکامل» اورا تضعیف می‌نماید 1 و گواه بر ضعف وی آن که این شخص از نظر خصلت‌های روحی گرایشی شدید به امویان داشت. توضیح این که: مدائنی از موالی آل عبدشمس بود و پیوند «ولاء» 2 به سان تربیت نقشی اساسی در روحیات و عقاید افراد دارد. از این‌رو برای وی بسیار خوشایند بوده است که امویان در میان مردم به صفات برجسته اخلاقی شناخته شوند تا قلوب مردم به سوی آنان گرایش یابد و در برابر فرمانشان سر تسلیم فرود آورند. [...]
سند ما بر آن که مدائنی با بنی‌امیه پیوند «ولاء» داشته، مطلبی است که یاقوت نقل می‌کند. او می‌گوید: «علی بن عبداللَّه بن ابی سیف البصری المدائنی البغدادی، مولای سَمُرة بن حبیب بن عبد شمس بن عبد مناف 3 بود.»
ذهبی و ابن‌حجر اورا مولای عبدالرحمان بن سمرة [بن حبیب بن عبد شمس قرشی] می‌داند 4 و اگرچه این دو ادعا هیچ یک با سال ولادت مدائنی و تاریخ وفات عبدالرحمان سازگار نیستند؛ زیرا مدائنی به سال 135 هجری زاده شده و عبدالرحمان بن سمره در سال 50 هجری از دنیا رفته است. اما با درنظر گرفتن یک نکته می‌توان ناسازگاری مزبور را برطرف کرد.
ابن‌کثیر نوشته است که عبدالرحمان فرزند بسیاری داشته 5، و ابن‌حجر بعضی از آنان را به نام عبیداللَّه معرفی می‌کند که در فتنه ابن‌اشعث در بصره حضور یافته‌اند. 6 لذا به نظر می‌رسد که اصل «ولاء» مزبور با همین فرزندان بوده که به اعتبار آن‌ها مدائنی را مولای عبدالرحمان یا مولای سَمُرة خوانده‌اند و این استعمال هیچ‌گونه مانعی ندارد.
از طرفی مطالعه در کتب تاریخ و رجال نشان می‌دهد که عبدالرحمان‌بن سمرة از همان ریشه‌ای جدا شده که معاویه به آن انتساب دارد و هم او کارگزار معاویه در سیستان بوده است و با شورشیان خراسان 7، بلخ و کابل 8 به سود حاکم اموی جنگید و شهرهای رخج و بست 9 را در دوران حکومت وی فتح نمود. بنابر این تردیدی نیست که این مرد پیرو معاویه بوده، گام در جای پای او می‌گذارده و از مخالفین معاویه دوری-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 67
__________________________________________________
می‌جسته است. این استنتاجات، اموری قطعی و غیر قابل خدشه اند و به اصطلاح منطقیین، از قضایای «قیاساتُها معها» می‌باشند.
مدائنی کسی است که هماره به جعل احادیث سرگرم بوده و احادیثی به منظور جلالت قدر طایفه اموی و تحقیر و بی ارزش جلوه دادن بزرگ مردان خاندان وحی و نبوّت ساخته می‌شدند.
نکته سوم: دقت در عبارات این گفت‌وگو پیرامون کنیز، خود بیانگر گرای شدید مدائنی نسبت به امویان می‌باشد. او می‌خواسته با ساختن این داستان، سندی بر روح بردبار و شکیبای معاویه ارائه دهد و در مقابل، خاندان پاک نبوی را تحقیر نماید. اما غافل از آن که آینده نیّات پلید اورا آشکار خواهد نمود. مسلم در زمان فروش زمین، جوانی هجده ساله بوده و پدرش نیز دار فانی را وداع گفته بوده است. ابن‌حجر می‌نویسد که عقیل در سال شصت هجری درگذشته، و بعضی وفات اورا بعد از آن می‌دانند.
10 بنابراین، مسلم ساله بوده و پدرش نیز دار فانی را وداع گفته بوده است. ابن‌حجر می‌نویسد که عقیل در سال شصت هجری درگذشته، و بعضی وفات اورا بعد از آن می‌دانند. 10 بنابراین، مسلم هنگام شهادتش- که به سال شصت روی داد- فقط هجده سال داشت و حال آن که مورخین گفته‌اند او در طول حیات خود سه همسر یا بیشتر برگزید و پنج پسر و یک دختر داشت.
البته از نظر عقلی محال نیست که شخصی در طول مدت کوتاهی بعد از رسیدن به سن بلوغ، با سه همسر ازواج کند و صاحب شش فرزند گردد؛ اما نظامات عادی مانع پذیرش چنین مطلبی می‌گردند.
از آن مهمتر، هر یک از این سه تن- یعنی عقیل و مسلم و معاویه- در سال شصت از دنیا رفته‌اند. مسلم در ذی الحجه سال شصتم به شهادت رسید، مرگ معاویه در رجب همان سال روی داد و عقیل نیز معلوم نیست که آیا در ماه رجب در گذشته یا قبل از آن و یا بعد از آن. حال اگر وفات عقیل در ماه رجب و یا بعد از آن روی داده باشد، به هیچ روی نمی‌توان ادعای مسافرت مسلم به شام و فروش زمین به معاویه را پذیرفت.
اما اگر وفات وی قبل از ماه رجب باشد، حداکثر فاصله‌ای که می‌توان بین درگذشت او با مرگ معاویه در نظر گرفت، فاصله بین محرم و رجب، یعنی شش ماه می‌باشد. در این زمینه گرچه عقلًا بعید نیست که مسافرت از مدینه به شام و فروش زمین به وقوع پیوندد؛ اما چگونه می‌توان باور کرد که مسلم با تحمل سختی مسافرتی این چنین شتابان نزد معاویه رود و زمینی را که در مدینه خریداری نموده به او بفروشد! در جمله مسلم به معاویه به صراحت آمده که زمین مورد بحث در مدینه بوده است. او به معاویه گفت: «من در فلان نقطه از مدینه زمینی دارم که به قیمت صدهزار درهم خریده‌ام و اینک مایلم آن را به تو بفروشم.»
هر انسان منصفی باور می‌کند که رادمردی چون مسلم، نماینده امام حسین‌بن علی علیه السلام به سوی مردم کوفه، هرگز مرتکب این اقدام سفیهانه نمی‌شود و هیچ‌گاه به کاری دست نمی‌یازد که عقل مؤید آن نیست، و سرزنش خردمندان را در پی دارد. آخر آیا مسلم می‌تواند خود را قانع کند که فقط به هدف فروش زمینی در مدینه راهی سخت را طی نماید و خویشتن را به معاویه نزدیک گرداند؟ حاشا و کلّا که طبع منیع و روح-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 68
__________________________________________________
بلند هاشمی‌نژاد او به چنین ذلت و خواری تن دردهد. چگونه مسلم با معاویه همنشین گردد، و حال آن که او شاهد ریخته شدن خون‌های پاک آل پیامبر و شیعیانشان به دست همین مرد پلید بوده است! هنوز شمشیر او که قطرات خون یاوران امیر المؤمنین علی علیه السلام از آن می‌چکید، خشک نشده است؛ هنوز نیرنگ بازیها و دغل‌کاریهای او در برابر سبط مظلوم پیامبر حضرت حسن مجتبی علیه السلام از یادها نرفته است؛ و هنوز بزرگان شیعه و پیشوایانشان با صراحت تمام سخن از ناراستی و انحراف این مرد جنایتکار به میان می‌آورند. در چنین شرایطی آیا سزاوار است که مسلم با معاویه آشتی کند و به او و بخششهایش دل بندد؟! هرگز.
شاید کسی گمان کند که مسلم این اقدام را به منظور استخلاص دارایی‌های خود از دست معاویه انجام داده است؛ ولی این پندار از ریشه باطل است، چرا که شکوه و عظمت و مناعت این خاندان به هیچ روی با اقداماتی این چنین سازگاری ندارد. مردان بزرگ هیچ‌گاه تن به خواری نمی‌دهند، و جان‌های پاک هرگز روشی را که با ذلت و حقارت توأم باشد، برنمی‌گزینند؛ اگرچه فقط به خاطر دور ماندن از سرزنش مردم عادی باشد.
آنچه گفتیم با فرض درگذشت عقیل، در سال شصتم هجری بود. اما اگر زمان وفات وی را- آن گونه که در عبارت ابن‌حجر خواندیم- در سال‌های بعد از شصت بدانیم؛ فساد و نادرستی داستان روشن‌تر شده و هیچ راهی برای تصحیح و توجیه آن باقی نمی‌ماند. زیرا از یک طرف ماجرای فروش زمین توسط مسلم به دوران بعد از درگذشت عقیل مربوط می‌شود و حال آن که قبل از وفات وی، مرگ معاویه روی داده و او در دل خاک مدفون شده بود و مسلم نیز ردای شهادت بر تن کرده، به لقای حضرت حق شتافته بود.
حال اگر نظر صفدی و ابن کثیر را بپذیریم و وفات عقیل را سال پنجاهم هجری بدانیم 11؛ در این صورت، مسلم هنگام شهادت جوانی بیست و هشت ساله بوده، و هنگام ولادتش سال سی و دوم هجری می‌شود. به عبارت دیگر وی پنج سال قبل از شروع نبرد صفین دیده به جهان گشوده است. البته این نظریه با شماره فرزندان او سازگار می‌باشد، اما با مطلبی که ابن‌شهرآشوب- مورخ مورد اعتماد هر دو فرقه شیعه و سنی- ذکر می‌کند، منافات دارد. 12 او می‌گوید:
«در نبرد صفین، امام علی علیه السلام، حسن و حسین و عبداللَّه بن جعفر و مسلم بن عقیل را در سمت راست سپاه قرار دادند و سرپرستی سمت چپ را به محمد بن حنفیه، محمد بن ابی‌بکر و هاشم بن عتبة المرقال سپردند.»
بدیهی است کسی که امام اورا هم ردیف پسر عموهایش قرار می‌دهد، باید از نظر سنّی با آن‌ها همسان باشد و آن‌ها در حدود سی و پنج سال داشتند؛ هم چنان که بین محمد بن حنفیه و محمد بن ابی‌بکر تقریباً-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 69
__________________________________________________
برابری در سن وجود داشت. محمدبن حنفیه به سال 16 هجری زاده شد و بنابر این در هنگامه صفین بیست و یک سال داشت. محمدبن ابی‌بکر نیز در سال حجة الوداع در منطقه «ذی الحلیفه» یا «شجره» دیده به جهان گشود و در سال 38 به قتل رسید، یعنی در واقعه صفین جوانی بیست و هفت ساله بود.
بدین‌گونه باید ادعا کنیم که مسلم در نبرد صفین جوانی سی یا بیست و هشت ساله بوده، ولادتش در سال هفتم یا نهم هجری روی داده و در هنگام شهادت بیش از پنجاه سال داشته است. در این صورت چگونه می‌توان تصور کرد که معاویه پیش از زاده شدن او در شام حکومت می‌کرده و عقیل به سراغ او رفته بوده است. اصولًا با این محاسبات به دست می‌آید که مسلم قبل از آن که معاویه اسلام بیاورد، قدم به جهان گذارده است؛ زیرا معاویه در سال نهم هجری، چند ماه جلوتر از رحلت پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله اظهار اسلام نمود.
جالب‌تر آن که اگر ما نظر واقدی را در این زمینه برگزینیم، نادرستی داستان مزبور بیشتر بروز می‌کند. او می‌گوید: هنگامی که مسلمانان بعد از محاصره‌ای دراز مدت به شهر «البهنسا» وارد شدند، مسلم بن عقیل نیز همراه هاشمیین داخل شهر شد، درحالی که این اشعار را می‌سرود:
جنگ به درازا کشید و شب زنده‌داریها طولانی شد، کم‌خوابیها و ناله‌های مداوم مرا به ستوه آورد، اینک به خونخواهی جعفر و علی قیام خواهم کرد و خواسته تورا ای عقیل برآورده خواهم ساخت. من در این سرزمین همه سگان را از دم تیغ می‌گذرانم، امید است که در هنگامه نبرد، تب و تاب دل فرو نشیند.
و همه می‌دانیم که فتح «البهنسا» در دوران عمربن خطاب بوده است. 13
پرواضح است که اگر کسی همراه با مجاهدان و رزمندگان زمان عمر بن خطاب به جنگ می‌رود، لا اقل باید بیست سال داشته باشد. در این صورت ولادت او در نخستین سال‌های هجرت روی داده است؛ همان سال‌ها که معاویه در گرداب شرک و گمراهی اسیر بود و سر بر آستان بندگی بت‌ها می‌سایید.
از این همه بگذریم، مسلم شخصیتی است برجسته که امام امیر المؤمنین اورا شایسته رهبری جنگ یافته و وی را هم‌ردیف دو فرزندش حسن وحسین علیهما السلام و برادرزاده‌اش عبداللَّه‌بن جعفر عهده‌دار میمنه سپاه نموده است. همچنین سرور شهیدان این مرد را لایق ولایت بزرگ‌ترین شهر عراق،
یعنی کوفه می‌دانسته و مقام نمایندگی در همه امور دینی و دنیایی را از جانب خود بر او واگذار فرموده است. آری، چنین انسانی باید از عقل، درایت، اخلاق و دیانت به حدّ کافی برخوردار باشد، تا موجب سرزنش و سرشکستگی امام نگردد و کسی نتواند بر امام خرده بگیرد که نماینده شما شخصی است فرومایه، یا آن که به کارهای خفّت‌بار دست می‌یازد، یا آن که مرتکب عمل حرام می‌گردد، و یا آن که نشان کم‌خردی در او یافت می‌شود. این چنین نقاط ضعفی- اگرچه در گذشته روی داده باشد- مایه سرشکستگی انسان و از بین رفتن ارج و قدر اجتماعی وی می‌گردد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 70
__________________________________________________
به علاوه این که اگر ارتکاب چنین اموری را در گذشته برای فردی جایز بدانیم، طبیعی است که احتمال بازگشت به سوی آن‌ها در زمان مسئولیت نیز کاملًا منطقی و به جا خواهد بود؛ و حال آن که با پیدایش این احتمال، نقض غرض می‌شود و امام به نتیجه و هدف اصلی دست نمی‌یابد. به عبارت دیگر؛ اگر کسی از سوی امام علیه السلام به نمایندگی می‌رود، باید انسانی وارسته و پاکدل باشد، هرگونه زمینه تردید و ابهام را از میان بردارد و از همه اموری که با دین و انسانیت منافات دارد، اجتناب ورزد.
بنابراین امام ابوعبداللَّه الحسین علیه السلام کسی را به عنوان کارگزار خود روانه کوفه نمی‌کند، مگر آن که یقین دارد که او در انجام وظایف و تصمیمات خویش بُرنده‌تر از آهن است. ما تردیدی نداریم که اگر امام حسین بن علی، مسلم را به عنوان والی و جانشین خود معرفی می‌کند و اورا به این افتخار بزرگ نایل می‌گرداند و دو تن از برادران دینی و
ایمانی را همراه وی می‌فرستد و اطمینان و وثوق خود را نسبت به اقدامات وی اعلام می‌فرماید؛ همه از آن‌روست که حضرتش مسلم را می‌شناسد، و می‌داند که او در تمام دوران حیات دنیایی خود تا لحظه‌ای که افتخار نیابت از سوی امام را کسب کرده است؛ هماره بزرگمرد دانش و تقوا بوده از درایت و سیاست برخوردار می‌باشد و به زیور اخلاق و ایمان آراسته است.
پس تردیدی نمی‌ماند که فروش زمین از مردی چون مسلم به آدمی مانند معاویه، قبل از مشاوره با سیدالشهدا صحت ندارد. حتی اگر نیاز شدید و تنگدستی غیر قابل تحملی برای مسلم پیش آمده باشد، با وجود سبط گرانقدر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله او هرگز به دیگری رجوع نمی‌کند؛ چرا که می‌داند امام حسین‌بن علی بر قله بلند کرامت جای دارد و به آسمان پر ابری می‌ماند که پیوسته باران رحمتش به سوی وی و دیگر افراد امت سرازیر است.
شگفت‌آور نیز آن که مدائنی در قسمتی از این داستان، سخن از پیشوای ظلم ستیز شیعه حضرت حسین بن علی علیه السلام به میان آورده و ادعا نموده است که امام بعد از آن که معاویه زمین را بازگرداند و مال را نیز بخشید، در نامه‌ای برای او نوشتند: «ای فرزندان ابوسفیان! از شما خاندان، جز کرم نشاید.» دروغ بودن این نامه چنان روشن است که نیاز به استدلال ندارد. آخر چه کسی باور می‌کند که آقای جوانان بهشت برای آل ابو سفیان، خصلت نیکویی بشناسد؟! راستی از همان روزهای نخستین که عبد الشمس در برابر هاشم فخرفروشی می‌کرد تا آن روز که معاویه به دشمنی با امیر المؤمنین علیه السلام کمر بسته بود، کدام مکرمت اخلاقی در آنان دیده شد و کدام رفتار ارزشمند از ایشان سر زد؟ آری، آن‌ها جز پلیدی و زشتی در سراسر زندگانی‌شان صفت دیگری نداشتند که گاهی در زبان نیز به این خصال ناپسند اعتراف می‌کردند.
معاویه در سفارش خود به یزید می‌گفت: «تا می‌توانی گذشت و بخشش را پیشه خود ساز، ولی هرگاه فرصت وموقعیت یافتی، دست به قبضه شمشیر ببر.» 14
نگارنده این سطور یقین دارد که با این بیان روشنگرانه، برای خواننده کم‌ترین شکی باقی نمانده که مدائنی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 71
نقد هذه القصّة من وجوه: 1- کیف یکون مسلم ابن جاریة یشتریها معاویة فی خلافته، ومسلم لدة العبّاس بن علیّ علیه السلام، وفی سنّه إن لم یزد علیه، وشهد حرب صفّین مع عمّه أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
2- کیف یقدّم مسلم علی أمر لا یراجع فیه الحسین علیه السلام.
__________________________________________________
جمله «ای آل ابوسفیان! از شما جز کرم نشاید» را بر اسطوره مقاومت و شجاعت و جوانمردی، دروغ بسته و آقای جوانان بهشت را که نمونه غیرتمندی و اصالت خانوادگی است، به این سخن ناروا نسبت داده است.
1. لسان المیزان، ابن‌حجر، جلد 4، صفحه 253.
2. در میان عرب رسم چنین بوده که اگر شخصی به سرزمین جدیدی می‌آمد، خود را به یکی از خانواده‌های آنان وابسته می‌ساخت، تا از مزایای اجتماعی و حقوقی آنان بهره‌مند شود. این عمل را «ولاء» و شخص مذکور را «مَوْلی» می‌نامیدند.
3. معجم الادبا، جلد 14، صفحه 124.
4. لسان المیزان، جلد 4، صفحه 253، و میزان الاعتدال، 3/ 253 رقم 5921.
5. البدایه والنهایه، جلد 8، صفحه 74، حوادث سال 50 هجری، تاریخ دمشق، 36/ 285- 286.
6. تاریخ دمشق، 36/ 287، الاصابه، جلد 2، صفحه 393، ذیل نام عبدالرحمان رقم 5135، عبیداللَّه بن عبدالرحمان بن سمرة غلب علی البصرة فی فتنة ابن الأشعث سنة 81.
7. لسان المیزان، جلد 4، صفحه 190.
8. تاریخ یعقوبی، جلد 2، صفحه 193، طبع نجف.
9. الکامل فی التاریخ، ابن‌اثیر، جلد 3، صفحه 174، تاریخ دمشق، 36/ 289.
10. تقریب التهذیب، صفحه 366؛ الاصابه، جلد 2، صفحه 487.
11. نکت الهمیان، صفدی، صفحه 201؛ البدایه والنهایه، ابن کثیر، جلد 8، صفحه 47.
12. شرح حال ابن‌شهرآشوب را در این کتاب‌ها ببینید: بغیة الوعاة، سیوطی، صفحه 77؛ لسان المیزان، ابن‌حجر، جلد 5، صفحه 310؛ طبقات المفسرین، شمس‌الدین محمدبن علی المالکی؛ البلغه، فیروزآبادی؛ الوافی بالوفیات، صفدی. در کتب دانشمندان شیعه نیز می‌توان به این متون رجوع کرد: علّامه حلی در خلاصه، میرزا محمد در منهج المقال، ابوعلی حائری در منتهی المقال، تفرشی در نقد الرجال، بهبهانی در تعلیقه، شیخ حرّ عاملی در امل الآمل و خوانساری در روضات الجنات.
13. فتوح الشام، صفحه 182.
14. نهایة الارب، جلد 6، صفحه 50.
طارمی، ترجمه مسلم للمقرم،/ 336- 337، 338- 339، 340، 341- 346، 348
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 72
3- کیف یبطل الحسین علیه السلام معاملة وقعت صحیحة یقبض، وإقباض وعقد من رجل بالغ، رشید، باع ما یملک.
والجواب عن هذه الانتقادات مع غضّ النّظر عن المناقشة فی سندها، وإنّها حکایة معتزلی عن حشوی.
1- ساقط، لأنّ القصّة لا تصرِّح بأنّ معاویة اشتری هذه الجاریة فی خلافته، فمن الجائز أن تکون فی أیّام إمارته علی الشّام من قبل عمر بن الخطّاب وعثمان بن عفّان، فإنّه تولّی لهما الشّام عشرین سنة. وقد کانت قریش تفد إلیه فی ظرف هذه الإمارة، فجاز أن یکون عقیل أحد الوافدین علیه فیها.
2- وعن أنّ مسلماً غلب علی ظنّه رضا الإمام الحسین علیه فی بیع أرض بأضعاف ثمنها وارتفاع الثّمن ممّا یرغب فیه العقلاء، فکم من مثرٍ قد باع داراً أو ضیعة بالثّمن المضاعف لرغبة المشتری فیها، ویشتری هو بثمنها ما هو أعلا وأکثر فائدة ونفعاً. وعلی هذا کان بیع مسلم بن عقیل لهذه الأرض مع ظنّه لرضا الحسین علیه السلام علی عادة العقلاء، ولکن الإمام الحسین علیه السلام یری من المصلحة استرداد الأرض واسترجاعها خوفاً أن یفرق ثمنا السّخاء الهاشمیّ، ویتلفه الجود الطّالبی، وفیه حقوق لأیتام وقاصرین.
3- إنّ الحسین علیه السلام کان إماماً، وله حقّ الولایة علی القاصرین، ومن المتیقّن أنّ ورثة عقیل بن أبی طالب اخوة مسلم کان کثیر منهم قاصراً فی ذلک الوقت. فوجب حفظ مالیّتهم، ولا یجوز بیع ما یملکه القاصر إلّاللولی الإجباری أو القیِّم، ولیس لمسلم علیه السلام هذا المنصب عند عقد تلک المعاملة. فوجب ردّ ما باعه، والبیع لم یقع صحیحاً علی هذا الوجه.
ولا نقص فی مسلم فی ذلک السّنّ أن لا یحیط بحلّ الأحکام الفقهیة، إذ العلم بالتّعلیم وإنّما المواهب الالهیّة والتّأییدات الرّبّانیّة تخصّ أهل العصمة علی أنّ الحسین علیه السلام کافل بسدّ حاجات مسلم وغیره من أقربائه، فلا ملزم لهم فی بیع ما یملکونه، فإنّها تحفظ ذخراً للحوادث، وعدّة للنّوائب، ورفعاً لخلّة الحاجة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 73
قال الشّریف الرّضیّ:
إنّما یدخر المال لحاجات الرّجال
هذا کلّه مع التّمشّی فی فرض صدورها، وإلّا فالحقیقة تأبی قبولها، أوّلًا أ نّها حکایة لا روایة. ثانیاً حاکیها معتزلی حنفیّ عن حشویّ حنبلیّ. ثالثاً التهافت فی مضامینها وأ نّه نسب إلی مسلم التّهوّر، حیث یقدّم علی ضرب رجل فی عاصمته وبین أجناده، ولو فرض أ نّه یحلم عنه لم یحلم عنه جنده، ومسلم أعقل من ذلک علی أنّ الحاکی متّهم بالعصبیّة الأمویّة، وإنّها مصادمة للتّاریخ فی وفاة عقیل، خاصّة علی قول من قال أ نّه توفّی فی خلافة یزید، قبل الحرّة. وعلیه تکون شهادة مسلم قبل موت أبیه، ومن قال أ نّه آخر خلافة معاویة، فعنی أنّهما توفّیا فی عام واحد. لکن هذا الأخیر لا یتّجه علی المدائنی، لأنّه مؤرّخ ولعلّه یعتمد أنّ وفاة عقیل کانت قبل موت معاویة بسنین، والمؤرّخ لیس بحجّة علی المؤرِّخ، وإن رجّحنا قولًا علی قول، ودعوی أنّ امّ مسلم عربیّة لاتسمع، إذ النّسب لا یثبت بالاجتهاد، ولا تلغی النّصوص للُامور الإعتباریّة کالقول بأنّ عبیداللَّه بن زیاد ما عابه بامّه کما عاب هشام بن عبدالملک زید بن علیّ، وفرق واضح امّ هشام قرشیّة، وامّ عبیداللَّه أعجمیّة هی مرجانة، وجدّته سمیّة أعجمیة، وقد علم ابن زیاد ما جری علی أبیه فی عهد معاویة وقبله، والنّاس تهاب سطوته، فلا تعیب امّه بحضوره، ولو احتکّ بمَن لا یرهب سلطانه، ولا یخاف سطوته کمسلم، لافتضح. فلذلک یحید عن ذکر الامّهات.
المظفّر، سفیر الحسین،/ 10- 12
البَهْنَسی بالفتح ثمّ السکون وسین مهملة مقصورة، مدینة بمصر من الصّعید الأدنی غربی النِّیل، وتُضاف إلیها کُورَة کبیرة ولیست علی ضِفّة النِّیل، وهی عامرة کبیرة کثیرة الدّخل، وبظاهرها مَشْهَد یُزار یزعمون أنّ المسیح وأمّه أقاما به سبع سنین وبها.
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 1/ 771
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 74
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، والحمد للَّه‌والصّلاة والسّلام علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
إعلم وفّقک اللَّه أنّ مدینة البهنسا ذکر بعض المفسِّرین أنّ اللَّه سبحانه وتعالی ذکرها فی کتابه العزیز بقوله عزّ وجلّ فی حقِّ عیسی علیه السلام: «وَجَعَلْنا ابْنَ مَرْیَمَ وأُمَّهُ آیَةً وآوَیْناهُما إلی رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ ومَعِین» (المؤمنون/ 50).
قال: هی أرض بهنسا، وکان من أمر عیسی علیه السلام ما ذکرناه.
الواقدی، فتوح الشّام،/ 418 (ط موقع الوراق)
فتح البهنسا وما فیه من الفضائل وما وقع فیه للصّحابة:
قالت الرّواة بأسانید صحیحة عمّن حضر الفتح من أصحاب السِّیَر والتواریخ مثل الواقدی وأبی جعفر الطّبرانی وابن خلّکان فی وفیات الأعیان، وابن کثیر فی تاریخ البدایة والنّهایة، ومحمّد بن إسحاق وابن هشام، وکلّ منهم دخل حدیثه الآخر لما فی ذلک من اختلاف الرّواة ممّن حضر الفتوحات وشاهد الواقعات من الصّحابة.
قالوا: وحضر ذلک معظم الصّحابة وکُبراؤهم، مثل: عبداللَّه بن عمرو بن العاص أمیر الجیوش علی مصر وأخیه محمّد، وخالد بن الولید وابنه سلیمان، وقیس بن هبیرة المرادیّ، والمقداد بن الأسود الکندی، ومیسرة بن مسروق العبسی، والزّبیر بن العوّام الأسدی وابنه عبداللَّه، وضرار بن الأزور. ومن بنی عمّ النّبیّ صلی الله علیه و آله، مثل: الفضل بن العبّاس، وجعفر بن عقیل، ومسلم بن عقیل، وعبداللَّه بن جعفر. ومن أبناء الخلفاء، مثل:
عبدالرّحمان بن أبی بکر الصِّدِّیق، وعبداللَّه بن عمر بن الخطّاب، وأبان بن عثمان، وقد اختصرنا فی أسمائهم خوف الإطالة، وکلّهم حدّثوا بما عاینوا من الفتوح وما شاهدوا من الوقعات، وحدّثوا بذلک أبنائهم.
الواقدی، فتوح الشّام،/ 422
قال: ثمّ استدعی من بعده [عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب] جعفر بن عقیل، وأقرّه علی خمسمائة فارس، وسلّمه الرّایة، فتوجّه وهو یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 75
أنا ابن عقیل من لؤی وغالب همام شجاع للأعادی غالب
حماة الوغی أهل الوفا معدن الصّفا إلی جود یمنانا مسیر الرّکائب
ولا یعرف المعروف إلّابعُرفنا ولا الجود إلّاجودنا کالمواهب
علا مجدنا فوق الثّنا وسناؤنا علا شرفاً فوق کلّ الکتائب
فیا ویل أهل البغی منّا إذا التقت فوارسنا فیهم بحدِّ القواضب
قال: ثمّ استدعی من بعده أخاه الفضل، وأمره علی خمسمائة فارس، وسلّمه الرّایة فتسلّمها، وتوجّه وهو یقول:
إنِّی أنا الفضل أبی عقیل أسیرُ للحربِ بلا تمهیل
بحدِّ سیفٍ قاطعٍ صقیل به أبیدُ الکافر الجهول
أنا ابن عمِّ أحمد الرّسول المُرسل المبعوث به التنزیل
الواقدی، فتوح الشّام،/ 427
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 76

کان ابن خمس وثلاثین سنة.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 397
وکان عمره الشّریف حین استشهد ثمانیة وعشرین سنة، وعاش مع أبیه ثمانیة عشر سنة، وبعد أبیه إلی أن قُتل عشر سنین. واستشهد فی الیوم الثّامن أو التّاسع من ذی الحجّة سنة تسع وخمسین.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 214
وکان له من العمر یومئذ ثمانیة وعشرون سنة، عاش مع أبیه ثمانیة عشر سنة، وبعد أبیه إلی أن قُتل عشر سنین، وذلک مدّة عمره.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135
وُلد مسلم بن عقیل علیه السلام فی المدینة فی دار أبیه، الّتی أصبحت بعد ذلک مقبرة لعموم آل أبی طالب.
ولم یضبط المؤرِّخون سنة ولادته علی التّحقیق، ولکن الّذی یؤثّر عنهم: أ نّه یوم استشهد (سنة ستّین للهجرة) کان عمره (34 أو 38 سنة)- علی اختلاف بین الرّوایات- ولعلّ الثّانی أظهر عندنا، لأنّه کان فی واقعة (صفّین) سنة 37 ه أمیراً علی فیلق حربی من قبل عمّه أمیرالمؤمنین علیه السلام- کما یقول التّاریخ-. فالمناسب لمن هذه منزلته أن لا یقل عمره عن العشرین عاماً.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 213- 214
کان مسلم بن عقیل مدنیّ النّشأة، حجازیّ البیئة والتّربیة والتّثقیف. ولد فی دارهم المعروفة بدار عقیل، والّتی صارت أخیراً مقبرة لآل أبی طالب، وهی فی أوّل البقیع.
ولم تعرف سنة ولادته تحقیقاً؛ ولأرباب المقاتل اختلاف فی تقدیر سنِّه یوم قُتل. فقائل:
استشهد وسنّه 28 سنة، وآخر یقول: سنّه 34 سنة لدة العبّاس الأکبر بن أمیر المؤمنین علیه السلام، وآخر یری أنّ سنّه 38 سنة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 77
والقول الأوّل غیر سدید، إذ من المستبعد أن یعتمد إمامان فی أهمّ المناصب علی من هو بهذا السّنّ کعمِّه أمیر المؤمنین علیه السلام، إذ أمره علی فیلق حربیّ یوم صفّین، وابن عمّه الحسین علیه السلام إذ ولّاه السّفارة.
وأهل ذاک العصر یأنفون من امرة الشّباب، وأمیر المؤمنین علیه السلام یولّیه علی المشایخ والکهول، والحسین علیه السلام یولّیه أعظم أمصار المسلمین فی ذلک الوقت، وجلّ أهلها قد أدرک عصر الجاهلیّة، فکیف ینقادون لامرة الشّباب. وقد قال حسّان بن أبی بجدل الکلبیّ لابن اخته خالد بن یزید بن معاویة، وقد استعان به علی ردّ الخلافة إلیهم:
إلْهُ عن هذا یا ابن اختی، فأنا أکره أن یأتینا النّاس بشیخ، وتأتیهم بغلام.
وعلی ما ذکرنا یترجّح أحد القولین الآخرین، وأرجحهما عندی الثّالث.
المظفّر، سفیر الحسین،/ 12
وکان له علیه السلام من العمر یوم استشهد ما یناهز السِّتِّین، فما فی بعض الکتب من أ نّه علیه السلام کان یوم قُتل ابن ثمانیة وعشرین لیس فی محلّه کما هو واضح.
المیانجی، العیون العبری،/ 46
نتیجه: در سال ولادت حضرت مسلم بن عقیل و عمر شریف آن حضرت اختلاف است با توجّه به آنچه مقرّم با استناد به شواهد تاریخی در ردّ حدیث مدائنی گفته است ذکر سنّ بیست و هشت سال عمر برای آن حضرت علیه السلام (با توجه به نقل ابن فندق در لباب الأنساب، 1/ 399 که عمر فرزند او عبداللَّه بن مسلم علیهما السلام را به هنگام شهادت در کربلا بیست و شش سال ذکر کرده است) قابل تأمّل می‌باشد. بحث سن و سال مسلم علیه السلام در «حدیث المدائنیّ ردّ المقرّم لهذا الحدیث» روشن شد.
[المحقِّقة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 78

وکانت رُقیّة الکبری بنت علیّ عند مسلم؛ فولدت له: عبداللَّه، قُتل یوم الطّفّ، وعلیّاً، ومحمّداً، ابنی مسلم بن عقیل؛ وقد انقرض ولد مسلم بن عقیل.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 45
ولا بقیّة لمسلم.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 84
من أصهار علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه [...] و (مسلم) بن عقیل بن أبی طالب، کانت عنده رقیّة بنت علیّ. وصاهره (مسلم) بن عقیل مرّة أخری، تزوّج رقیّة الصّغری بنت علیّ
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 55، 56/ عنه: المظفّر، سفیر الحسین،/ 14- 15
فولد «مسلم بن عقیل»: عبداللَّه بن مسلم، وعلیّ بن مسلم- امّهما رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب- ومسلم بن مسلم، وعبدالعزیز.
ابن قتیبة، المعارف (ط دارالکتب)،/ 204 (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)،/ 88
وولد مسلم بن عقیل: عبداللَّه وعلیّاً- امّهما رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب- ومسلم بن مسلم- امّه من بنی عامر بن صعصعة- وعبداللَّه- لُامّ ولد- ومحمّداً.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 328، أنساب الأشراف، 2/ 70- 71
ولا عقب له. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 52/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135، 271؛ المظفّر، سفیر الحسین،/ 8
«1»
__________________________________________________
(1)- از مسلم فرزندی در این دنیا به جای نماند. رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 77
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 79
وعمر، ورقیّة [إبنا أمیر المؤمنین علیه السلام] امّهما امّ حبیب بنت ربیعة، وکانا توأمین «1».
وأمّا رقیّة بنت علیّ علیه السلام فکانت عند مسلم بن عقیل، فولدت له عبداللَّه قُتل بالطّفّ، وعلیّاً، ومحمّداً إبنی مسلم.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 203، 204/ عنه: المجلسی، البحار، 42/ 93؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 371
ومسلم بن عقیل لا بقیّة له.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 376
وأمّا مسلم بن عقیل فلا عقب له.
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 217
وعقبه «2» [عبداللَّه بن محمّد بن عقیل] من رجلین: محمّد الأکبر «3»، امّه [حمیدة] «4» بنت مسلم ابن عقیل بن أبی طالب، [وأمّها أمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب] «4».
المروزی، الفخری،/ 193/ مثله ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 32؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 41
مسلم وله عبداللَّه، وانقرض.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 349
فأمّا مسلم بن عقیل قتیل الکوفة، «5» فمنقرض «5».
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 32 (ط بیروت)،/ 49/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 234
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2)- [فی عمدة الطّالب ومناهل الضّرب: أعقب].
(3)- [لم یرد فی عمدة الطّالب ومناهل الضّرب].
(4)- [من عمدة الطّالب ومناهل الضّرب].
(5- 5) [وسیلة الدّارین: لا عقب له].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 80
قال السّیّد الدّاودیّ فی کتاب العمدة [...]، فمنقرض ولا عقب له. «1»
وقال حمید بن أحمد فی کتاب الحدائق الوردیّة [...]، ولا عقب له.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 271
وعاتکة بنت مسلم بن عقیل بن أبی طالب الّتی کانت لها من العمر سبع سنین وبین من اسرت مع الأسری إلی الشّام، فهؤلاء کلّهم من أولاد أبی طالب علیه السلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 236- 237
تزوّج- أوّلًا- برقیّة الکبری بنت عمّه أمیر المؤمنین علیه السلام شقیقة عمر الأطرف من امّهما الصّهباء امّ حبیب التّغلبیّة. وتزوّج- ثانیاً- بعد مفارقة الاولی برقیّة الصّغری اخت رقیّة الکبری من أبیها، وامّها امّ ولد، وهی امّ عبداللَّه بن مسلم شهید الطّفّ، وقد حضرت رقیّة- هذه- واقعة الطّفّ، وکانت مع أخوات الحسین علیه السلام.
له من الأولاد خمسة أو ستّة- علی الظّاهر-: بنت وهی حمیدة- کما قیل- وبنون أربعة أو خمسة، وکلّهم استشهدوا فی سبیل المبدأ والعقیدة.
فعبداللَّه ومحمّد الأکبر المختلف فی اسمه: أ نّه جعفر أو عبدالرّحمان- من شهداء الطّفّ- کما عن مقاتل الطّالبیّین والمحبّر للنسّابة، وغیرهما. وذکر البلاذری فی (أنسابه) من شهداء الطّفّ مسلم بن مسلم، وعلیّ بن مسلم، ولعلّه اشتباه.
__________________________________________________
(1)- مؤلف گوید که: عدد اولاد مسلم را در جایی نیافتم و لکن آنچه بر آن ظفر یافتم، پنج تن شمار آوردم. نخستین، عبداللَّه بن مسلم که اول شهید از اولاد ابو طالب است و در واقعه «طف» بعد از علی‌اکبر و مادر او رقیه دختر امیر المؤمنین علیه السلام است. دوم، محمد و مادر او ام‌ولد است و بعد از عبداللَّه در کربلا شهید گشت. دو تن دیگر از فرزندان مسلم به روایت مناقب قدیم محمد و ابراهیم [هستند] که مادر ایشان از اولاد جعفر طیار می‌باشد. و کیفیت حبس و شهادت ایشان بعد از این، به شرح خواهد رفت. فرزند پنجم، دخترکی سیزده ساله به روایت اعثم کوفی [است] و او با دختران امام حسین علیه السلام در سفر کربلا مصاحبت داشت، و بدان که مسلم‌بن عقیل را فضیلت و جلالت افزون است، از آن که در این مختصر ذکر شود.
قمی، منتهی الآمال،/ 378
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 81
وأمّا ولداه الآخران: إبراهیم ومحمّد الأصغر- علی ما أسماهما الصّدوق- فکانا مع الحسین علیه السلام وأهل بیته یوم الطّفّ، وعمر أحدهما سبع سنین، وعمر الآخر ثمانیة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 214
زوجات مسلم:
هنا عندنا حیرة وذهول من ناحیة تباین الکلمات الّتی أوردها النّسّابون، فنجد أنفسنا قاصرین عن التّطبیق وتألیف شتات الأقوال، فتجد واحداً یقول: تزوّج رقیّة بنت أمیرالمؤمنین علیه السلام، ثمّ تزوّج اختها رقیّة الصّغری، وآخر ینسب بنتاً له ویقول امّها امّ کلثوم بنت أمیر المؤمنین علیه السلام، وما دری أنّ رقیّة الصّغری تکنّی امّ کلثوم، فیکون قد تزوّج من بنات عمّه أمیر المؤمنین علیه السلام اثنتین، کلّ واحدة منهما تُسمّی رقیّة، وإحداهما تُکنّی امّ کلثوم، أم أ نّه تزوّج الثّلاثة رقیّة الکبری ورقیّة الصّغری وامّ کلثوم الصّغری، فتکون الحرائر من نسائه ثلاثة، کلّهنّ من بنات عمّه أمیر المؤمنین علیه السلام. یضاف إلیهنّ امّ محمّد بن مسلم وهی جاریة، فیبلغن أربعة. وتزویجه لهذه الثّلاث أخوات أو الاختین علی التّعاقب بعد مفارقة الاولی یتزوّج الاخری. أنا فی حیرة، فیعذرنی القارئ الکریم، وأقدِّم له کلام أهل النّسب، ولیحکم بما شاء. [ثمّ ذکر کلام محمّد بن حبیب فی المحبّر کما ذکرناه]
ویتّضح جلیّاً أ نّه تزوّج رقیّة الکبری شقیقة عمر الأطرف، وامّها الصّهباء التّغلبیّة، ورقیّة الصّغری، وامّها امّ ولد، وأ نّها امّ عبداللَّه بن مسلم الشّهید. نصّ علی هذا أبو الفرج الأصفهانیّ فی المقاتل، ونصّ أیضاً علی أنّ امّ محمّد بن مسلم امّ ولد، ویظهر من کلام ابن حبیب أ نّه تزوّج أولًا الکبری وفارقها، ثمّ تزوّج الصّغری کما هو ظاهر قوله، وصاهره مرّة أخری. ورقیّة هذه- أی الصّغری- شهدت کربلاء، وکانت مع أخوات الحسین علیه السلام اللّاتی خرجن معه، أمّا امّ کلثوم، فیذکر ذلک الدّاودیّ فی عمدة الطّالب، وسنذکر کلامه فی أولاد مسلم.
ولا یتوهّم أنّ امّ کلثوم هی الکبری بنت علیّ علیه السلام من فاطمة الزّهراء علیها السلام، بل هی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 82
امّ کلثوم الصّغری، امّها امّ ولد. وأنا لست أدری مَنْ هذه امّ کلثوم؟ فإنّی لم أجد لرقیّة کنیة بامّ کلثوم، والعهدة علی النّاقل.
أولاد مسلم بن عقیل:
نستفید من مجموع الأخبار: إن له أربعة بنین وبنتاً واحدة، وإن اختلفوا فی الأسماء فقد اتّفقوا علی العدد، فسمّی بعضهم أولاده جعفراً، وهو قول فخر الدّین الطّریحی فی المنتخب، وسمّی بعضهم أولاده علیّ بن مسلم، ومسلم بن مسلم، وعبدالعزیز بن مسلم، وعبداللَّه بن مسلم. وهذا قول ابن قتیبة فی المعارف، والمشهور أنّ أولاده هم: عبداللَّه بن مسلم، ومحمّد بن مسلم علی خلاف فی اسم الأخیر هل کان اسمه جعفر، کما یقول صاحب المنتخب، أم عبدالرّحمان، کما هو قول صاحب شرح القصیدة، أم محمّد، کما هو قول الأصفهانی والمحقّقین من العلماء. وإبراهیم ومحمّد الأصغر علی خلاف فی اسم الثّانی أهو محمّد أم جعفر، وهؤلاء الأربعة رزقهم اللَّه الشّهادة وألحقهم بأبیهم.
أمّا عبداللَّه بن مسلم، وقد ترجمنا له فی کتابنا (أعلام النّهضة الحسینیّة)، وفی کتابنا المستدرک علی مقاتل الطّالبیِّین ترجمة مطوّلة، فاستشهد مع خاله الحسین علیه السلام بطفِّ کربلاء محارباً، وکان أشجع أولاد مسلم، کما أنّ أباه مسلم أشجع أولاد عقیل، اشترک فی قتله عمرو بن صبیح الصّائدیّ من همدان، وأسید بن مالک الحضرمیّ حلیف کندة.
واستشهد وهو غلام مراهق، وشابّ لم یبلغ الحلم عند أکثر العلماء. فلاقی المنایا، وخاض الأهوال بثبات الکهول المجرّبین، والأبطال المحنکین. إنّ من أغرب القضایا الّتی درسناها فی التّاریخ العربیّ، ومن أعجب القصص الّتی حکاها لنا الأثر المقبول صولة هذا الشّابّ، ونکایته فی الأعداء.
إنّ مثل هذا الفتی الّذی یستحقّ لولا الأدب أن یسمّی طفلًا تقمّص البطولة الجبّارة بسنّ الطّفولیّة، وسمت به همّته حتّی خاض معمعة هائلة، ومعرکة طاحنة زلّت فیها أقدام الأبطال المجرّبین، والشّجعان المحنکین، وأنّ الفتیان الّذین هم فی مثل سنّه لیتسابقون إلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 83
محافل اللّهو، ویسارعون إلی قاعات الطّرب، ویبذلون جهودهم فی تحصیل الأطعمة الشّهیّة، والألبسة الجمیلة. وهذا الشّابّ یسابق الأبطال إلی المنیّة، ویسارع إلی مخالسة الأرواح، ویبذل جهوده فی مقارعة الفرسان، ومنازلة الأقران، ویقف فی صفّ یقف فیه بطل العرب أبو الفضل العبّاس، وفارس مضرّ علیّ بن الحسین الأکبر، ویسابق أبطال العراق فی الجولة أمثال عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، وابن أبی المطاع الخثعمیّ، وأمثالهما. هذا أعجب العجب، بل لا عجب إذْ أنّ المکارم وراثیّة، والأخلاق نسبیّة، وخاصّة المعمّ المخول.
فهذا الفتی أبوه مسلم، ولا أعرّفک به، وعمومته عمومته، وأخواله أخواله، فالحسن والحسین والعبّاس الأکبر ومحمّد الأکبر ابن الحنفیّة وأمثالهم.
أمّا محمّد بن مسلم وسمّاه الطّریحی جعفراً، أو شارح القصیدة عبدالرّحمان، فاستشهد أیضاً مع الحسین علیه السلام بطف کربلاء، واشترک فی قتله أبو مریم الأزدی، ولقیط بن یاسر الجهنیّ، وامّ محمّد بن مسلم امّ ولد، قاله أبو الفرج فی المقاتل، وسبط ابن الجوزی فی التّذکرة، وفی شرح القصیدة أ نّه قتل سبعة عشر فارساً.
أمّا الشّهیدان بالعتیکیّات من أرض المسیّب، وشرحنا قصّة قتلهما فی کتابنا الأمالی المنتخبة، وکتابنا أعلام النّهضة الحسینیّة، وکتابنا المستدرک علی مقاتل الطّالبیِّین، وأمرهما مشهور، ویختلف فیهما من ناحیة الاولی هل هما من ولد عبداللَّه بن جعفر الطّیّار کما هو رأی الطّبریّ المؤرّخ، أم هما من ولد مسلم بن عقیل، کما هو قول الصّدوق، وهو الأقوی والأشهر.
الثّانیة فی اسم القتیلین، وأحدهما إبراهیم اتّفاقاً، والثّانی هل هو عبدالرّحمان أم محمّد أم جعفر، فی ذلک أقوال: وهذان الغلامان ذبحا علی شطّ الفرات علی الرّاجح من الأقوال، ویظهر من جمیع الرّوایات الواردة فی هذه الفاجعة المحزنة أ نّهما رمیا فی الفرات بعد الذّبح وغاصا فی الفرات، ولم یظهرا حتّی یدفنا. وأمّا القبّتان المشیّدتان الیوم فی المسیّب باسم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 84
ولدَی مسلم لعلّهما شیّدا فی موضع سجنهما أو موضع ذبحهما علی هذا الجدول الشّارع إلی الفرات، والّذی باشر قتلهما رجل طائیّ من أجناد ابن زیاد، وقصّة أخذهما مختلف فیهما. فقیل أ نّهما کانا مع أبیهما، فاخذا وسُجنا، ثمّ فرّا من السّجن، وهذا بعید عن الصّواب.
وقیل اسرا فی عسکر الحسین علیه السلام وسجنا، ثمّ فرّا. وهذا بعید أیضاً، لأنّ الاسراء من صبیان بنی هاشم لم یُسجَن منهم أحد حتّی رجعوا مع السّبایا إلی المدینة، والأصوب أ نّهما فرّا دهشة وذعراً عند هجمة الخیل بعد قتل الحسین علیه السلام، فانتهی بهما الفرار إلی العتیکیّات لقرب المسیّب من أرض کربلاء، فأضافتهما امرأة ذلک الشّقیّ، وجرت الجریمة الفاضحة علی ید زوجها الشّقیّ الّذی خسر دنیاه وآخرته، ونال الخزی المؤبّد، والوبل الطّویل، فهؤلاء الأربعة من الذّکور من أولاد مسلم بن عقیل علی الخلاف فی ضبط أسمائهم.
أمّا البنت فهی حمیدة بنت مسلم، وقد تزوّجها ابن عمّها عبداللَّه بن محمّد بن عقیل، وهو ابن خالتها أیضاً، لأنّ امّه زینب الصّغری بنت أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فولدت له ابنه محمّد.
قال السّیِّد الدّاودیّ فی عمدة الطّالب [فی أمّ کلثوم بنت علیّ علیهما السلام] هذه هی زینب الصّغری، امّها امّ ولد، ولیست بشقیقة الحسن والحسین علیه السلام. [ثمّ ذکر الکلام فی زینب الصّغری
من المعارف لابن قتیبة وجمهرة الأنساب لابن حزم، راجع الجزء 11 من هذه الموسوعة،/ 1052، وکلام العبیدلی فی أخبار الزّینبات،/ 125، راجع الجزء 20/ 7].
وحمیدة هذه هی الطّفلة الّتی مسح الحسین علیه السلام علی رأسها حین أتاه نعی أبیها مسلم، وقصّتها مشهورة.
والسّادسة وإلیها أشار راثی الحسین علیه السلام بقوله:
مسح الحسین برأسها فاستشعرت بالیتم وهی علامة تکفیها
لم یبکها عدم الوثوق بعمِّها کلّا ولا الوجد المبرّح فیها
لکنّها تبکی مخافة أ نّها تمسی یتیمة عمّها وأبیها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 85
ولکن هذه الشّهرة الّتی عند الخطباء أمّا أن تکون لا أصل لها لما سمعت عن النّسّابین أ نّها متزوِّجة ولها أولاد، أو تکون لمسلم بنت أخری تسمّی حمیدة أیضاً، لم یذکرها علماء النّسب وهو الأقرب، وغیر بعید توافق الأسماء فی نسل أهل البیت، فلأمیر المؤمنین علیه السلام زینب وزینب ورقیّة ورقیّة إلی أمثال ذلک.
المظفّر، سفیر الحسین،/ 14- 16، 19- 21
وکان صهراً لأمیر المؤمنین علیه السلام لبنته رقیّة.
ولم أعثر تحقیقاً علی عدد أولاده والّذی ثبت منهم: عبداللَّه بن مسلم قُتل فی الطّفّ کما سیجی‌ء، ومحمّد بن مسلم، امّه امّ ولد، قُتل بعد أخیه عبداللَّه، وبنت لها احدی عشر أو ثلاثة عشر سنة کانت مع أهل البیت ومع بنات الحسین علیه السلام فی سفر کربلا.
وأمّا الغلامان الصّغیران اللّذان قُتلا فی الکوفة، فقد ذهب بعض أرباب المقاتل إلی أ نّهما کانا من ولد مسلم بن عقیل، وأ نّهما بقیا سنة فی السّجن، ثمّ قُتلا نقلًا عن الصّدوق رحمه الله فی أمالیه، لکنّه ممّا لا یساعده الاعتبار.
المیانجی، العیون العبری،/ 47
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 86

وذکر عن المنذر بن الجارود فیما حدّث به أبو خلیفة الفضل بن الحُباب الجمحیّ، عن ابن عائشة، عن مَعْن بن عیسی، عن المنذر، عن الجارود قال: لمّا قدم علیّ رضی الله عنه البصرة، دخل ممّا یلی الطّفّ، فأتی الزّاویة، فخرجتُ أنظر إلیه، فورد موکب فی نحو ألف فارس یتقدّمهم فارس علی فرس أشْهَب علیه قلنسوة وثیاب بیض متقلّد سیفاً ومعه رایة، وإذا تیجان القوم الأغلب علیها البیاض والصّفرة مدجّجین فی الحدید والسّلاح، فقلت: من هذا؟ فقیل: هذا أبو أیّوب الأنصاریّ صاحب رسول اللَّه (ص)، وهؤلاء الأنصار وغیرهم.
ثمّ تلاهم فارس آخر علیه عمامة صفراء، وثیاب بیض، متقلّد سیفاً، متنکّب قوساً، معه رایة، علی فرس أشقر فی نحو ألف فارس، فقلت: من هذا؟ فقیل: هذا خُزَیمة بن ثابت الأنصاریّ ذو الشّهادتین، ثمّ مرّ بنا فارس آخر علی فرس کُمیت معتمّ بعمامة صفراء من تحتها قلنسوة بیضاء، وعلیه قباء أبیض [مصقول] متقلِّد سیفاً متنکِّب قوساً فی نحو ألف فارس من النّاس، ومعه رایة، فقلت: من هذا؟ فقیل لی: أبو قتادة بن ربعیّ.
ثمّ مرّ بنا فارس آخر علی فرس أشهَب علیه ثیاب بیض وعمّامة سوداء قد سدلها من بین یدیه ومن خلفه شدید الأدمة، علیه سکینة «1» ووقار رافع، صوته بقراءة القرآن، متقلّد سیفاً، متنکّب قوساً، معه رایة بیضاء فی ألف من النّاس مختلفی التّیجان، حوله مشیخة وکهول وشباب «2» کأ نّما قد أوقفوا للحساب، أثر السّجود [قد أثر] فی جباههم، فقلت: مَنْ هذا؟ فقیل: عمّار بن یاسر فی عدّة من الصّحابة من المهاجرین والأنصار
__________________________________________________
(1)- فی ا: «قد علته سکینة».
(2)- فی ا: «وکهول وشبّان».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 87
وأبنائهم، ثمّ مرّ بنا فارس علی فرس أشقر، علیه ثیاب بیض، وقلنسوة بیضاء، وعمّامة صفراء، متنکّب قوساً، متقلّد سیفاً، تخطّ رجلاه [فی] الأرض فی ألف من النّاس الغالب علی تیجانهم الصّفرة والبیاض، معه رایة صفراء؛ قلت: مَنْ هذا؟ قیل: هذا [قیس ابن] «1» سعد بن عُبادة فی [عدّة من] الأنصار وأبنائهم وغیرهم من قحطان، ثمّ مرّ بنا فارس علی فرس أشهل ما رأینا أحسن منه، علیه ثیاب بیض وعمامة سوداء قد سدلها من بین یدیه بلواء، قلت: من هذا؟ قیل هو عبداللَّه بن العبّاس فی [وفده و] عدّة من أصحاب رسول اللَّه (ص).
ثمّ تلاه موکب آخر فیه فارس أشبه النّاس بالأوّلین، قلت: من هذا؟ قیل: [عبیداللَّه ابن العبّاس، ثمّ تلاه موکب آخر فیه فارس أشبه النّاس بالأوّلین، قلت: من هذا؟] «2» قیل: قثم بن العبّاس، أو معبد بن العبّاس «3»، ثمّ أقبلت المواکب والرّایات یقدم بعضها بعضاً، واشتبکت الرّماح، ثمّ ورد موکب فیه خلق من النّاس علیهم السّلاح والحدید، مختلفو الرّایات، فی أوّله رایة کبیرة یقدمهم رجل کأ نّما کُسِر وجُبِر [قال ابن عائشة:
وهذه صفة رجل شدید السّاعدین، نظره إلی الأرض أکثر من نظره إلی فوق، وکذلک تخبر العرب فی وصفها إذا أخبرت عن الرّجل أ نّه کسر وجبر]، کأ نّما علی رؤوسهم الطّیر، وعن [یمینه شابّ حسن الوجه، وعن] یساره شابّ حسن الوجه [وبین یدیه شابّ مثلهما] قلت: من هؤلاء؟ قیل: هذا علیّ بن أبی طالب، وهذا الحسن والحسین عن یمینه وشماله، وهذا محمّد بن الحنفیّة بین یدیه معه الرّایة العظمی، وهذا الّذی خلفه عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب، وهؤلاء ولد عقیل وغیرهم من فتیان بنی هاشم، وهؤلاء المشایخ [هم] أهل بدر من المهاجرین والأنصار.
__________________________________________________
(1)- فی ا: «هذا سعد بن عبادة».
(2)- سقط هذا من ب.
(3)- فی ب: «أو سعید بن العاص»، وسعید کان عثمانیّاً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 88
فساروا حتّی نزلوا الموضع المعروف بالزّاویة، فصلّی أربع رکعات، وعفّر خدّیه علی التّراب، وقد خالط ذلک دموعه، ثمّ رفع یدیه یدعو: اللَّهمّ ربّ السّماوات وما أظلّت، والأرضین وما أقلّت، وربّ العرش العظیم، هذه البصرة، أسألک من خیرها، وأعوذ بک من شرّها، اللَّهمّ أنزلنا فیها خیر منزل وأنت خیر المنزلین، اللَّهمّ [إنّ] هؤلاء القوم قد خلعوا طاعتی، وبغوا علیَّ، ونکثوا بیعتی، اللَّهمّ احقن دماء المسلمین، [...].
وقد کان أصحاب الجمل حملوا علی میمنة علیّ ومیسرته، فکشفوها، فأتاه بعض وُلد عقیل وعلیّ یخفق نعاساً علی قَرَبوس سرجه، فقال له: یا عمّ، قد بلغت میمنتک ومیسرتک حیث تری، وأنت تخفق نعاساً؟ قال: اسکت یا ابن أخی، فإنّ لعمّک یوماً لا یعدوه، واللَّه ما یبالی عمّک وقع علی الموت أو وقع الموت علیه.
المسعودی، مروج الذّهب، 2/ 368- 370، 375/ قریب بهذا المضمون فی جواهر المطالب، 2/ 29- 31
وقد کان أصحاب الجمل حملوا علی میمنة علیّ ومیسرته فکشفوها، فأتاه بعض وُلد عقیل وعلیٌّ یَخْفِق نعاساً علی قَرَبُوس سرجه، فقال له: یا عمّ، قد بلغتَ میمنتک ومیسرتک حیث تری، وأنتَ تخفق نعاساً؟ قال: اسکت یا ابن أخی، فإنّ لعمِّکَ یوماً لا یعدوه، واللَّه ما یُبالی عمّک وقع علی الموت أو وقع الموت علیه، ثمّ بعثَ إلی ولده محمّد ابن الحنفیة، وکان صاحب رایته: احمل علی القوم، فأبطأ محمّد بحملته، وکان بإزائه قوم من الرّماة ینتظر نفاد سهامهم، فأتاه علیّ فقال: هلّا حملت، فقال: لا أجد متقدَّماً إلّا علی سهم أو سنان، وإنِّی منتظر نفاد سهامهم وأحمل، فقال [له]: احمل بین الأسنّة؛ فإنّ للموت علیکَ جنّة، فحمل محمّد، فشکّ بین الرِّماح والنشاب فوقف، فأتاهُ علیٌّ فضربه بقائم سیفه وقال: أدرکک عِرْق من أمِّک، وأخذ الرّایة وحمل، وحمل الناس معه، فما کان القوم إلّاکرماد اشتدّت به الرِّیح فی یومٍ عاصف.
المسعودی، مروج الذّهب، 2/ 375/ قریب بهذا المضمون فی جواهر المطالب، 2/ 32
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 89
محمّد بن سلام، بإسناده، عن عون بن عبیداللَّه «1»، عن أبیه- وکان کاتباً لعلیّ علیه السلام- أ نّه سئل عن تسمیة من شهد مع علیّ صلوات اللَّه علیه حروبه من المهاجرین والأنصار الّذین بشّرهم رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله بالجنّة، ومن التّابعین، ومن أفاضل العرب؟
- وکان عالماً بذلک-.
فقال: شهد معه من بنی عبدالمطّلب:
الحسن والحسین علیهما السلام اللّذان قال رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله فیهما: إنّهما سیّدا شباب أهل الجنّة.
ومحمّد بن الحنفیّة الّذی قال فیه رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله لعلیّ علیه السلام: إنّه سیولد لک غلام بعدی، فسمِّه باسمی، وکنّه بکنیتی «2». فسمّاه محمّداً، وکنّاه أبا القاسم.
وعقیل بن أبی طالب.
وعبداللَّه بن عبّاس «3».
ومحمّد وعون ابنا جعفر الطّیّار فی الجنّة.
وعبداللَّه بن جعفر الّذی قال له رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله: إنّ أباک أشبه خَلقی وخُلقی، وقد أشبهت خلق أبیک.
وعبداللَّه «4» وکثیر وقثم وتمام بنو العبّاس بن عبدالمطّلب.
ومحمّد ومسلم ابنا عقیل بن أبی طالب.
ونوفل بن الحارث بن عبدالمطّلب.
وربیعة وأبو رافع مولی رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله.
__________________________________________________
(1)- وفی الأصل و ج: عبداللَّه، وهو غلط، لأنّ أبا رافع له ولدان: عبیداللَّه وعلیّ.
(2)- وفی الأصل: بکنتی.
(3)- وکان أحد الامراء فیها.
(4)- هکذا فی جمیع النّسخ، ولا أدری لماذا کرّر اسمه، وقد ذکره سابقاً وأظنّه عبیداللَّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 90
وأبو رافع الّذی قال له رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله: کیف أنت یا أبا رافع وقوم یقاتلون علیّاً، وهو علی الحقّ وهم علی الباطل؟
فقال: ادع اللَّه لی یا رسول اللَّه إن أدرکتهم أ لّایفتنی «1» ویقوینی علی قتالهم. فدعا له بذلک.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 2/ 16- 17 رقم 406
قال أمیر المؤمنین علیه السلام: قاتلتُ النّاکثین وهؤلاء القاسطین، وساقاتلُ المارقین. ثمّ رکب فرس النّبیّ صلی الله علیه و آله وقصده فی تسعین ألفاً. قال سعید بن جبیر: منها تسعمائة رجل من الأنصار، وثمانمائة من المهاجرین. وقال عبدالرّحمان بن أبی لیلی: سبعون رجلًا من أهل بدر، ویقال مائة وثلاثون رجلًا.
وخرج معاویة فی مائة وعشرین ألفاً یتقدّمهم مروان، وقد تقلّد بسیف عثمان، فنزل صفّین فی المحرّم علی شریعة الفرات، وقال:
أتاکم الکاشر عن أنیابه لیث العرین جاء فی أصحابه «2»
ومنعوا علیّاً وأصحابه الماء، فأنفذ علیٌّ شبث بن ربعیّ الرّیاحیّ وصعصعة بن صوحان، فقالا فی ذلک لطفاً وعنفاً، فقالوا: أنتم قتلتم عثمان عطشاً؟ فقال علیه السلام: ارووا السّیوف من الدّماء، ترووا من الماء والموت فی حیاتکم مقهورین خیر من الحیاة فی موتکم قاهرین.
فقال شاعر:
أتحمون الفرات علی رجال وفی أیدیهم الأسل الظّباء «3»
وفی الأعناق أسیاف حداد کأنّ القوم عندهم النّساء
__________________________________________________
(1)- وفی نسخة ب: لا یغشنی.
(2)- کشر السّبع عن نابه: هرّ للحراش.
(3)- الأسل: الرّماح وکلّ جدید رهیف من سیف وسکّین. والظّبیّ- جمع الظّبّة-: حدّ السّیف أو السّنان ونحوهما.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 91
الأشتر:
میعادنا الآن بیاض الصّبح لا یصلح الزّاد بغیر ملح
الأشعث:
لأوردن خیلی الفراتا شعث النّواصی أو یقال فاتا
وحملا فی سبعة عشر ألف رجل حملة رجل واحد، ففرّق بعضهم وانهزم الباقون، فأمر علیّ علیه السلام أن لا یمنعوهم الماء. وکان نزوله علیه السلام بصفّین للیالی بقین من ذی الحجّة سنة ستّ وثلاثین. فأمر معاویة للنّقّابین أن ینقبوا تحت معسکر علیّ متفرّقین، ونودوا أ نّه یجری علیکم الماء، فقال: هذه خدعة، فصاحوا ثمّ انقلبوا. فلمّا أصبحوا، رأوا معاویة فی معسکرهم، فقال علیّ علیه السلام:
فلو أنِّی أطعت عصیت قومی إلی رکن الیمامة أو شئام
ولکنِّی إذا أبرمت أمراً یخالفنی أقاویل الطّغام «1»
فتقدّم الأشتر وقتل صالح بن فیروز العتلیّ، ومالک بن الأدهم، وزیاد بن عبید الکنانی، وزامل بن عبید الخزاعیّ، ومالک بن روضة الجمحیّ مبارزة. وطعن الأشعث لشرحبیل ابن السّمط، ولأبی الأعور السّلمیّ، فخرج حوشب ذو الظّلیم وذو الکلاع فی نفر، فقالوا: امهلونا هذه اللّیلة، فقالوا: لا نبیت إلّافی معسکرنا. فانکشفوا، ثمّ إنّ علیّاً أنفذ سعید بن قیس الهمدانیّ وبشر بن عمرو الأنصاریّ لیدعواه إلی الحقّ، فانصرفا بعدما احتجّا علیه. ثمّ أنفذ شبث بن ربعیّ الرّیاحیّ، وعدیّ بن حاتم الطّائیّ، وبریدة بن قیس الأرجیّ، وزیاد بن حفص بمثل ذلک. فکان معاویة یقول: سلّموا قتلة عثمان لأقتلهم به، ثمّ نعتزل الأمر حتّی یکون شوری. فقاتلوا فی ذی الحجّة، وأمسکوا فی المحرّم.
__________________________________________________
(1)- الطّغام: أوباش النّاس وأراذلهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 92
فلمّا استهلّ صفر سنة سبع وثلاثین، أمر علیّ، فنودی بالشّام والأعذار والإنذر. «1» ثمّ عبّی عسکره، فجعل علی میمنته الحسن والحسین وعبداللَّه بن جعفر ومسلم بن عقیل، وعلی میسرته محمّد بن الحنفیّة «1» ومحمّد بن أبی بکر وهاشم بن عتبة المرقال، وعلی القلب عبداللَّه بن العبّاس والعبّاس بن ربیعة بن الحارث والأشتر والأشعث، وعلی الجناح سعد ابن قیس الهمدانیّ وعبداللَّه بن بدیل بن ورقاء الخزاعیّ ورفاعة بن شدّاد البجلیّ وعدیّ ابن حاتم، وعلی الکمین عمّار بن یاسر وعمرو بن الحمق وعامر بن واثلة الکنانیّ وقبیصة ابن جابر الأسدیّ.
وجعل معاویة علی میمنته ذا الکلاع الحمیریّ وحوشب ذا الظّلیم، وعلی المیسرة عمرو ابن العاص وحبیب بن مسلمة، وعلی القلب الضّحّاک بن قیس الفهریّ وعبدالرّحمان بن خالد بن الولید، وعلی السّاقة بسر بن أرطاة الفهریّ، وعلی الجناح عبداللَّه بن مسعدة الفزاریّ وهمام بن قبیصة النّمریّ، وعلی الکمین أبا الأعور السّلمیّ وحابس بن سعد الطّائیّ.
ابن شهرآشوب، المناقب، 3/ 167- 169
ویظهر من المجلسی فی البحار (ج 8) فی وقعة صفّین أ نّه کان ممّن یحمل السّلاح، فإنّه یقول: وجعل أمیر المؤمنین علی میمنته الحسن والحسین وعبداللَّه بن جعفر ومسلم بن عقیل.
النقدی، زینب الکبری،/ 13
وله ذکر فی المغازی والحروب ذکر نبذاً من العلّامة المعاصر الفاضل الکمره ای فی کتابه، وقد انتخبه علیّ علیه السلام یوم صفّین لمیمنة عسکره.
المیانجی، العیون العبری،/ 47
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی سفیر الحسین،/ 35].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 93

ومن أصحابه [الإمام الحسن] علیه السلام: عبداللَّه بن جعفر الطّیّار، ومسلم بن عقیل، وعبیداللَّه «1» بن العبّاس، وحبابة بنت جعفر الوالبیّة، وحذیفة بن أسید، والجارود بن أبی بشر، والجارود بن المنذر، وقیس بن أشعث بن سوار، وسفیان بن ابی لیلی الهمدانیّ، وعمرو بن قیس المشرقیّ، وأبوصالح کیسان بن کلیب، وأبو مخنف لوط بن یحیی الأزدیّ، ومسلم بن بطین «2»، وأبو رزین مسعود بن أبی وائل، وهلال بن یساف «3»، وأبو إسحاق بن کلیب السّبیعیّ. وأصحابه من خواصّ أبیه، مثل: حجر، ورشید، ورفاعة، وکمیل، والمسیّب، وقیس، وابن واثلة، وابن الحمق، وابن أرقم، وابن صرد، وابن عقلة، وجابر، والدّؤلی، وحبّة، وعبایة، وجعید، وسلیم، وحبیب «4» بن قیس «4»، والأحنف، والأصبغ، والأعور، ممّا لا یحصی «5» کثرة. «6»
__________________________________________________
(1)- [البحار: عبداللَّه].
(2)- [البحار والعوالم: البطین].
(3)- [البحار والعوالم: یساق].
(4- 4) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(5)- [البحار والعوالم: تحصی].
(6)- باب المیم من أسامی الرّواة [عن الحسن بن علیّ علیهما السلام ...]:
مسلم بن عقیل بن ابی طالب از جمله روات است، رحمة اللَّه علیه.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 207
اکنون ابتدا می‌کنم به ذکر جماعتی که خاصه در شمار اصحاب حسن علیه السلام اند به روایت فاضل مجلسی که از مناقب ابن شهرآشوب نقل نموده است. نخستین عبداللَّه بن جعفر الطیار و دیگر مسلم بن عقیل و دیگر عبداللَّه‌بن عباس. شرح حال ایشان در مجلدات ناسخ التواریخ نگاشته آمد، و دیگر حبابه بنت جعفر الوالبیه، و دیگر حذیفه بن اسید، و دیگر جارود بن ابی‌بشر، و دیگر جارود بن منذر، و دیگر قیس بن اشعث بن سوار، و دیگر سفیان بن ابی‌لیلی الهمدانی، و دیگر عمرو بن قیس المشرقی، و دیگر ابوصالح کیسان بن کلیب، و دیگر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 94
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 40/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 110- 111؛
البحرانی، العوالم، 16/ 238- 239
عدّه من أصحاب الإمام الحسن المجتبی علیه السلام
الطّوسی، الرِّجال،/ 70 (راجع ص 11 من هذا الجزء)
__________________________________________________
ابو مخنف لوط بن یحیی الازدی، و اوست صاحب تاریخ یوم عاشورا و خروج مختار در طلب خون سیدالشهدا همانا لوط از اصحاب حسن و پدرش یحیی از اصحاب علی علیه السلام است، و دیگر مسلم البطین، و دیگر ابو رزین مسعود مولی ابی وائل، و دیگر هلال‌بن بساف، و دیگر اسحاق بن کلیب السبیعی.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 179
و در عاشر بحار از مناقب نقل کرده که از جمله اصحاب حضرت مجتبی بود: عبداللَّه بن جعفر الطّیّار ومسلم بن عقیل، و عبداللَّه بن عباس، وحبابة بن جعفر الوالبیّة، وحذیفة بن أسید، والجارود بن المنذر، وسفیان بن أبی لیلی الهمدانیّ، وعمرو بن قیس المشرقی، وأبو صالح کیسان بن کلیب، وأبو مخنف لوط بن یحیی الأزدیّ- إلی أن قال- وأصحابه من خواصّ أبیه حجر بن عدیّ، ورشید الهجریّ، ورفاعة، وکمیل، ومسیّب، وقیس، وعمرو بن وائلة، وعمروبن حمق، وزید بن أرقم، وسلیمان بن صُرد الخزاعیّ، وجابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، وسلیم بن قیس، وحبیب بن مظاهر، وأصبغ بن نباتة، والأعور، وفیهم ممّن لا تحصی کثرة.
أقول: جناب عبداللَّه بن جعفر الطیار سابقاً گفته شد که والده‌اش اسماء بنت عمیس بود و زوجه مکرّمه‌اش زینب خاتون بنت امیر المؤمنین بود و او اول مولودی بود از مسلمین که در ارض حبشه متولد شد و در منتهای کرم و جود بود، و اورا بحرالجود می‌گفتند. و اما جناب مسلم‌بن عقیل در کوفه به یاری حضرت سید الشهدا سلام اللَّه علیه شهید شد.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 151
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 95

وخرج فی جوف اللّیل یرید مکّة بجمیع أهله، وذلک لثلاث لیال مضین من شهر شعبان فی سنة ستّین، فجعل یسیر ویقرأ «1» هذه الآیة: «فخرجَ منها خائفاً یترقّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنی من القَومِ الظّالمین» «2»، فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل بن «3» أبی طالب:
یا «4» ابن بنت رسول اللَّه (ص) «5»! لو عدلنا عن الطّریق، وسلکنا غیر الجادّة کما فعل عبداللَّه ابن الزّبیر کان عندی الرّأی، فإنّا نخاف أن یلحقنا الطّلب! فقال له الحسین: «6» لا واللَّه «6» یا ابن عمّی، لا فارقت هذا الطّریق أبداً، أو «7» أنظر إلی أبیات مکّة أو یقضی اللَّه فی ذلک «8» ما یحبّ ویرضی.
ثمّ جعل الحسین یتمثّل «9» بشعر یزید بن المفرغ الحمیریّ «10» وهو یقول:
__________________________________________________
(1)- فی د: یقری.
(2)- سورة 28، آیة 21.
(3)- فی د: وابن.
(4)- فی د: و.
(5)- لیس فی د و بر.
(6- 6) فی د: لا إله إلّااللَّه.
(7)- فی د: و.
(8)- زید فی د: ما هو قاض و.
(9)- فی د: یمثّل.
(10)- یزید بن زیاد بن ربیعة الملقّب بمفرغ، الحمیریّ، أبو عثمان- توفّی بالکوفة سنة 69 ه- انظر وفیات الأعیان لابن خلّکان، 2/ 289.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 96
لا سهرت «1» السّوام فی فلق «2» الصّبح مضیئاً «3» ولا دُعیت «4» یزیدا
یوم أعطی من المخافة «5» ضیما والمنایا یرصدننی «6» أن أحیدا
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 34- 36
وخرج فی جوف اللّیل یرید مکّة فی جمیع أهل بیته، وذلک لثلاث لیال مضین من شهر شعبان سنة ستّین، فلزم الطّریق الأعظم، فجعل یسیر وهو یتلو هذه الآیة:
«فخرجَ منها خائِفاً یترقّبُ قالَ رَبِّ نجِّنی مِنَ القَومِ الظّالمین»، فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب: یا ابن رسول اللَّه! لو عدلنا عن الطّریق وسلکنا غیر الجادّة کما فعل عبداللَّه بن الزّبیر کان عندی خیر «7» رأی، فإنِّی أخاف أن یلحقنا «7» الطّلب. «8» فقال له الحسین: لا واللَّه «8» یا ابن عمّ، لا فارقت هذا الطّریق أبداً «9»؛ أو أنظر إلی «9» أبیات مکّة ویقضی اللَّه فی ذلک ما یحبّ ویرضی «5».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 189/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 162- 163
__________________________________________________
(1)- فی نزهة الأبصار بطرائف الأخبار، والأشعار، طبع دمشق 1/ 363، والطّبریّ 6/ 191، وابن الأثیر 4/ 8، وتهذیب تاریخ ابن عساکر 4/ 329، وسمط النّجوم العوالی،/ 55، ومروج الذّهب 2/ 86، والوفیّات: ذعرت.
(2)- فی ابن الأثیر: شفق، وفی ابن عساکر: غبش، وفی الوفیّات: غلس.
(3)- کذا فی النّسخ، وفی المراجع: مغیراً.
(4)- فی ابن عساکر: دعوت، وفی سمط النّجوم العوالی: ذعرت.
(5)- فی نزهة الأبصار والوفیّات: علی المخافة، وفی الطّبریّ: من المهابة، وفی ابن الأثیر: من المهانة، وفی ابن عساکر ومروج الذّهب: مخافة الموت، وفی سمط النّجوم العوالی: مخافة القتل.
(6)- فی د وابن عساکر ومروج الذّهب: ترصدننی، وفی سمط النّجوم العوالی: صددننی.
(7- 7) [تسلیة المجالس: الرّأی، فإنّا نخاف من].
(8- 8) [تسلیة المجالس: فقال له:].
(9)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 97
وخرج فی جوف اللّیل یرید مکّة فی جمع من أهل بیته، وذلک لثلاث لیال مضین من شعبان سنة ستّین من الهجرة. فلزم الطّریق الأعظم، فجعل یسیر وهو یتلو هذه الآیة:
«فخرجَ منها خائِفاً یترقّبُ قالَ رَبِّ نجِّنی من القَومِ الظّالمین».
وعن سکینة بنت الحسین علیه السلام قالت: لمّا خرجنا من المدینة ما کان أحد أشدّ خوفاً منّا أهل البیت، ثمّ أنّ الحسین رکب الجادّة، فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل: یا ابن رسول اللَّه! لو عدلنا عن الطّریق وسلکنا غیر الجادّة کما فعل عبداللَّه بن الزّبیر، کان عندی الرّأی، فإنّا نخاف أن یلحقنا الطّلب. فقال له الحسین علیه السلام: لا واللَّه یا ابن العمّ، لا فارقت هذا الطّریق أبداً، أو أنظر إلی أبیات مکّة، او یقضی اللَّه فی ذلک ما یحبّ ویرضی. قال:
فسار الحسین علیه السلام وهو یقول:
إذا المرء لم یحم بنیه وعرسه ونسوته کان اللّئیم المسبِّبا
وفی دون ما یبغی یزید بنا غداً نخوض حیاض الموت شرقاً ومغربا
ویضرب ضرباً کالحریق مقدماً إذا ما رآه ضیغم راح هاربا
الطّریحی، المنتخب،/ 421- 422
خرج فی جوف اللّیل، وذلک لثلاث مضین من شعبان سنة ستّین من الهجرة، فلزم الجادّة ویسیر، ویتلو هذه الآیة: «فخرجَ منها خائِفاً یَترقّبُ قالَ رَبِّ نجِّنی من القَومِ الظّالمین»، فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل: یا ابن رسول اللَّه! لو سلکنا غیر الجادّة کان لنا خیر، کما فعل عبداللَّه بن الزّبیر، فإنّا نخاف أن یلحقنا رجال یزید. فقال: لا واللَّه ما فارقنا هذا الطّریق أبداً.
فسار الحسین رضی الله عنه وأرضاه، وهو ینشد ویقول:
إذا المرء لم یحْم بنیه وعرضه ونسوته کان اللّئیم المسبّبا
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 334
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 98
فی (البحار): خرج الحسین علیه السلام من المدینة علی ما هو المشهور لیلة الأحد الثّامن والعشرین من رجب، ودخل مکّة فی یوم الجمعة الثّالث من شعبان، ولمّا خرج من المدینة خرج خائفاً مرعوباً، ومع ذلک لزم الطّریق الأعظم، فقال له أهل بیته: لو تنکّبت الطّریق الأعظم کما صنع ابن الزّبیر لئلّا یلحقک الطّلب، فقال علیه السلام: لا واللَّه لا أفارقه حتّی یقضی اللَّه ما هو قاض. ثمّ قال: تخافون أن یدرککم الطّلب وأنا أخاف اللَّه أن أنکب الطّریق حذراً من الموت- فی بعض الکتب نقلًا عن الوسائل-.
ثمّ إنّ الحسین علیه السلام رکب الجادّة، فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل: یا ابن رسول اللَّه! لو عدلنا عن الطّریق وسلکنا غیر الجادّة کما فعل عبداللَّه بن الزّبیر کان عندی هو الرّأی، إنّا نخاف أن یلحقنا الطّلب. فقال له الحسین علیه السلام: لا واللَّه یا ابن العمّ لا أفارقه، أو قال:
لا فارقت هذا الطّریق أبداً أو أنظر أبیات مکّة، أو یقضی اللَّه فی ذلک ما یحبّ، وأنشأ یقول علیه السلام:
یا نکبات الدّهر دولی واقصری إن شئت أو أطیلی
رمیتنی رمیة لا مقیل بکلّ خطب فاحد جلیل
أوّل ما رزیت بالرّسول وبعد بالطّاهرة البتول
والولد البرّ بنا الوصول وبالشّقیق الحسن النّبیل
والبیت ذی التّأویل والتّنزیل مالک عنّی الیوم من عدول
وحسبی الرّحمان من منیل
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 222- 223
وخرج من المدینة مع الحسین من أولاد عمّه عقیل بن أبی طالب اثنا عشر: جعفر ابن عقیل بن أبی طالب، وامّه امّ الثّغر، ویقال امّ الخوصاء العامریّة، خرجت مع ولدها؛
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 99
وعبدالرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، «1» وامّه امّ ولد، خرجت مع ولدها «1»؛ وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وأخوه محمّد بن مسلم بن عقیل، امّهما رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب، خرجت مع ولدیها؛ ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل الأحول، امّه امّ ولد، کانت معه؛ وعبداللَّه الأصغر بن عقیل بن أبی طالب، «1» امّه امّ ولد «1»؛ وموسی بن عقیل بن أبی طالب، امّه امّ البنین بنت أبی بکر بن کلاب العامریّة، جاءت مع ولدها؛ وعلیّ بن عقیل ابن أبی طالب، امّه امّ ولد؛ وأحمد بن عقیل بن أبی طالب، امّه امّ ولد، جاءت مع ولدها؛ ومسلم ابن عقیل بن أبی طالب، «1» امّه امّ ولد «1»؛ وصبیّان آخران، محمّد «2» الأصغر بن مسلم بن عقیل، أو محمّد بن عقیل؛ وأخوه «2» إبراهیم «3» بن مسلم بن عقیل، أو ابراهیم بن محمّد بن عقیل باختلاف الرّوایات فیهما. «3»
فهؤلاء اثنا عشر من أولاد عقیل بن أبی طالب، «4» تسعة منهم «4» قُتلوا یوم الطّفّ «5» مع الحسین، ومعهم ستّة من الامّهات، ومسلم بن عقیل قُتل بالکوفة، وصبیّان آخران اللّذان کانا معه اسرا یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین علیه السلام، وقُتلا بظهر الکوفة «5».
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 235/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 429- 430
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: والآخر].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: وعبداللَّه الأکبر].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: کلّهم].
(5- 5) [وسیلة الدّارین: إلّامسلم بن عقیل وابناه إبراهیم ومحمّد، فإنّهم قُتلوا فی الکوفة ومعهم ستّة من الامّهات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 100
داران فی الإسلام خلت هجرة:
دار آل جحش بن رئاب الأسدیّ بمکّة:
هاجروا کلّهم مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وبقیت خالیة تصطفق أبوابها. قال ابن هشام فیما رواه عن ابن إسحاق فی سیرته «1» فی المهاجرین: ثمّ عبداللَّه بن جحش بن رئاب بن یعمر ابن صبرة بن مرّة بن بکر بن غنم بن دودان بن أسد بن خزیمة حلیف بنی امیّة، احتمل بأهله وبأخیه معبد بن جحش وهو أبو أحمد، وکان أبو أحمد رجلًا ضریراً، وکان یطوف مکّة أعلاها وأسفلها بغیر قائد، وکان شاعراً، وکانت عنده الفرعة ابنة أبی سفیان بن حرب، وکانت امّه أمیمة بنت عبدالمطّلب بن هاشم، فغلقت دار بنی جحش هجرة، فمرّ بها عتبة بن ربیعة، والعبّاس بن عبدالمطّلب، وأبو جهل بن هشام، وهی دار أبان بن عثمان الیوم- الّتی بالرّدم- وهم مصعدون إلی أعلی مکّة، فنظر إلیها عتبة بن ربیعة تخفق أبوابها بباباً لیس فیها ساکن، فلمّا رآها کذلک تنفّس الصُّعداء، ثمّ قال:
وکلّ دار، وإن طالت سلامتها یوماً ستدرکها النّکباء والحوب
ولأبی أحمد بن جحش فیها شعر ذکره، وترکته.
الثّانی: دار عقیل بن أبی طالب:
فإنّهم کلّهم هاجروا مع الحسین علیه السلام إلی العراق، ولم یبق إلّانساء عند الأزواج، فبقیت ولا ساکن بها، وهدمها والی یزید، کما قاله صاحب ریاض الأحزان. ففی ص 60 ویستفاد من النّقل، أ نّه جاء أمر الطّاغیة بعد ذلک بتخریب دور أولاد عقیل بن أبی طالب، ودور الحسین علیه السلام وإخوته، فخرّبوها، فصارت أعلامها بلاقع. وذکر قول ابن حمّاد فی جملة شعر له:
وقفتُ علی أبیاتهم فوجدتها خراباً یَباباً قفرة الجوّ بلقعا
فرق بین الهجرتین، أنّ آل جحش لم یُقتَل منهم إلّارجل واحد وهو عبداللَّه بن جحش، استشهد مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یوم احد، وبقیَ الباقون.
وآل عقیل لم یبق منهم إلّانساء وطفلان، هما: القاسم وعبداللَّه ابنا محمّد بن عقیل، وأخوهما عبدالرّحمان.
__________________________________________________
(1)- سیرة ابن هشام، ص 65، ج 2، الطّبعة الاولی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 101
قال فی ریاض الأحزان، ص 171: وأمّا دار أولاد عقیل بن أبی طالب فنزلها بعض مَنْ بقیَ منهم وعدّة من بناته، ولکنّها کغیرها من دور المستشهدین أقبلت إلی الخراب بیسیر مدّة من عدوان الطّاغیة، وعدم عامر لها ذی مقدرة، حتّی بعث المختار رضوان اللَّه علیه عشرة آلاف دینار إلی زین العابدین علیه السلام، لتعمیر تلک الدّیار الخالیة البالیة، وأخذها الإمام علیه السلام وعمّرها بها.
المظفّر، سفیر الحسین،/ 31- 33
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 102

قالوا: وقد کان الحسین «1» قدّم مسلم «2» بن عقیل «3» «4» بن أبی طالب «3» إلی الکوفة «4»، وأمرهُ أن ینزل علی هانئ بن عروة «4» المرادیّ، وینظر إلی اجتماع النّاس علیه «4»، ویکتب إلیه بخبرهم «5».
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 64؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 53، مختصر ابن منظور، 27/ 58؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 269، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201
وهو الّذی بعثه الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام من مکّة یبایع له النّاس.
ابن سعد، الطّبقات، 4- 1/ 29
قال: وذکروا أنّ یزید بن معاویة عزل عمرو بن سعید، وأمّر الولید بن عتبة [بن أبی سفیان] «6» وخرج الحسین بن علیّ إلی مکّة، فمال النّاس إلیه، وکثروا عنده، واختلفوا إلیه، وکان عبداللَّه بن الزّبیر فیمن یأتیه. قال: فأتاه کتاب أهل الکوفة، فیه: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ، من سلیمان بن صرد، والمسیّب، ورفاعة بن شدّاد، وشیعته من المؤمنین والمسلمین من أهل الکوفة. أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید، الّذی اعتدی علی هذه الامّة، فانتزعها حقوقها، واغتصبها أمورها، وغلبها علی فیئها، وتأمّر علیها علی غیر رضاً منها، ثمّ قتل خیارها، واستبقی شرارها؛
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ الإسلام مکانه: مجالد عن الشّعبیّ ح، والواقدیّ من عدّة طرق أنّ الحسین علیه السلام ...].
(2)- [فی السّیر مکانه: ذکر ابن سعد بأسانید له، قالوا: قدّم الحسین مسلماً ...].
(3- 3) [تاریخ الإسلام: وهو ابن عمّه].
(4- 4) [لم یرد فی السّیر].
(5)- [السّیر: بخبر النّاس].
(6)- [من نسب قریش،/ 133 فی المطبوع: عقبة، وهو تصحیف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 103
فبُعداً له کما بعُدت ثمود، وإنّه لیس علینا إمام، فأقدم علینا، لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الهدی، فإنّ النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة، ولسنا نجتمع معه فی جمعة، ولا نخرج معه إلی عید، ولو قد بلغنا مخرجک، أخرجناه من الکوفة، وألحقناه بالشّام، والسّلام.
قال: فبعث الحسین بن علیّ، مسلم بن عقیل إلی الکوفة یبایعهم له.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة،/ 4
وبلغ الشّیعة من أهل الکوفة موت معاویة، وامتناع الحسین من البیعة لیزید، فکتبوا إلیه کتاباً صدروه:
من سلیمان بن صرد، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب بن مظهر- وبعضهم یقول: مظهّر- وشیعته من المؤمنین والمسلمین من أهل الکوفة.
أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید الّذی انتزی علی هذه الامّة، فابتزّها أمرها، وغصبها فیئها، وتأمّر علیها بغیر رضاً منها، ثمّ قتل خیارها، واستبقی شرارها، وجعل مال اللَّه دولة بین أغنیائها، فبُعداً له کما بعُدت ثمود، ولیس علینا إمام، فأقدِم علینا، لعلّ اللَّه یجمعنا بک علی الحقّ. واعلم أنّ النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة، ولسنا نجمع معه جمعة، ولانخرج معه إلی عید، ولو بلغنا إقبالک إلینا، أخرجناه، فألحقناه بالشّام، والسّلام.
وکان معاویة ولّی النّعمان الکوفة بعد عبدالرّحمان بن أمّ الحکم، وکان النّعمان عثمانیّاً مجاهراً ببغض علیّ، سیّئ القول فیه.
وبعثوا بالکتاب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ وعبداللَّه بن وال التّیمیّ، فقدما بالکتاب علی الحسین لعشر لیال خلون من شهر رمضان بمکّة.
ثمّ سرّحوا بعد ذلک بیومین، قیس بن مسهّر بن خلید الصّیداویّ من بنی أسد، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکدر الأرحبیّ، وعمارة بن عبد السّلولی، فحملوا معهم نحواً من خمسین صحیفة، الصّحیفة من الرّجل والاثنین والثّلاثة والأربعة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 104
وکتبوا معهما: أمّا بعد فحیّ هلا، فإنّ النّاس منتظرون، لا إمام لهم غیرک، فالعجل ثمّ العجل ثمّ العجل، والسّلام.
قالوا: وکتب إلیه أشراف أهل الکوفة شبث بن ربعیّ الیربوعیّ، ومحمّد بن عمیر بن عطارد بن حاجب التّمیمیّ، وحجّار بن أبجر العجلیّ، ویزید بن الحارث بن یزید بن رویم الشّیبانیّ، وعزرة بن قیس الأحمسیّ، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ:
أمّا بعد، فقد اخضرّ الجناب، وأینعت الثّمار، وکلّمت الجمام، فإذا شئت فأقدِم علینا، فإنّما تقدِم علی جندٍ لک مجنّد، والسّلام.
فتلاحقت الرّسل کلّها، واجتمعت عنده؛ فأجابهم علی آخر کتبهم، وأعلمهم أنّ قد قدّم مسلم بن عقیل بن أبی طالب لیعرف طاعتهم وأمرهم، ویکتب إلیه بحالهم ورأیهم.
ودعا مسلماً، فوجّهه مع قیس بن مسهّر، وعمارة بن عبد، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه ابن ذی الکدر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 369- 370، أنساب الأشراف، 3/ 157- 159
فلمّا بعث الحسین بن علیّ مسلم بن عقیل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 376
قالوا: ولمّا بلغ أهل الکوفة وفاة معاویة وخروج الحسین بن علیّ إلی مکّة، اجتمع جماعة من الشّیعة فی منزل سلیمان بن صُرَد، واتّفقوا علی أن یکتبوا إلی الحسین یسألونه القدوم علیهم، لیسلِّموا الأمر إلیه، ویطردوا النّعمان بن بشیر، فکتبوا إلیه بذلک؛ ثمّ وجّهوا بالکتاب مع عبیداللَّه بن سُبَیع الهمْدانیّ وعبداللَّه بن وَدّاک السُّلَمیّ، فوافوا الحسین رضی الله عنه بمکّة لعشر خلون من شهر رمضان، فأوصلوا الکتاب إلیه.
ثمّ لم یُمْسِ الحسین یومه ذلک حتّی ورد علیه بِشر «1» بن مُسْهَر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان
__________________________________________________
(1)- [فی أکثر المصادر: قیس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 105
ابن عُبید الأرحبیّ، ومعهما خمسون کتاباً من أشراف أهل الکوفة ورؤسائها؛ کلّ کتاب منها من الرّجلین والثّلاثة والأربعة بمثل ذلک.
فلمّا أصبح، وافاه هانئ بن هانئ السُّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الخثعمیّ، ومعهما أیضاً نحو من خمسین کتاباً.
فلمّا أمسی أیضاً ذلک الیوم، ورد علیه سعید بن عبداللَّه الثّقفیّ «1» ومعه کتاب واحد من شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، وعزرة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج، ومحمّد بن عُمیر بن عُطارد- وکان «2» هؤلاء الرّؤساء من أهل الکوفة- فتتابعت علیه فی أیّام رُسل أهل الکوفة [و] من الکتب ما ملأ منه خُرْجَین «3».
فکتب الحسین إلیهم جمیعاً کتاباً واحداً، ودفعه إلی هانئ بن هانئ، وسعید بن عبداللَّه، نسخته:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی من بلغه کتابی هذا، من أولیائه وشیعته بالکوفة، سلام علیکم، أمّا بعد؛ فقد أتتنی کتبکم، وفهمت ما ذکرتم من محبّتکم لقدومی علیکم، وإنّی باعث إلیکم بأخی وابن عمّی وثقتی من أهلی «مسلم بن عقیل» لیعلم لی کُنْه أمرکم، ویکتب إلیّ بما یتبیّن له من اجتماعکم، فإن کان أمرکم علی ما أتتنی‌به کتبکم، وأخبرتنی به رسلکم، أسرعت القدوم علیکم إن شاء اللَّه، والسّلام».
وقد کان مسلم بن عقیل خرج معه من المدینة إلی مکّة، فقال له الحسین علیه السلام:
«یا ابن عمّ، قد رأیت أن تسیر إلی الکوفة، فتنظر ما اجتمع علیه رأی أهلها، فإن کانوا
__________________________________________________
(1)- [فی أکثر المصادر: الحنفیّ].
(2)- فی الأصل: وکانوا.
(3)- الخُرج بالضّمّ: وعاء ذو شقّین، یوضع علی ظهر الدّابّة، ویتّخذه المسافر لیضع فیه أحماله؛ والجمع أخراج.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 106
علی ما أتتنی به کتبهم، فعجّل علیَّ بکتابک لأسرع القدوم علیک، وإن تکن الأخری، فعجّل الانصراف».
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 229- 230
وکتب أهل العراق إلیه، ووجّهوا بالرّسل علی إثر الرّسل، فکان آخر کتاب ورد علیه منهم کتاب هانئ بن هانئ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للحسین ابن علیّ، من شیعته المؤمنین والمسلمین، أمّا بعد: فحیّ هلا، فإنّ النّاس ینتظرونک لا إمام لهم غیرک، فالعجل، ثمّ العجل، والسّلام».
فوجّه إلیهم مسلم بن عقیل بن أبی طالب رضی الله عنه، وکتب إلیهم، وأعلمهم أ نّه إثر کتابه.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 228- 229
وفی هذه السّنة [ستّة] وجّه أهل الکوفة الرّسل إلی الحسین علیه السلام وهو بمکّة، یدعونه إلی القدوم علیهم، فوجّه إلیهم ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب رضی الله عنه.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 347/ مثله: ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325
حدّثنی زکریّاء بن یحیی الضّریر، قال: حدّثنا أحمد بن جناب المصّیصیّ- ویکنّی أبا الولید- قال: حدّثنا خالد بن یزید بن أسد بن عبداللَّه القسریّ، قال: حدّثنا عمّار الدُّهنیّ، قال: قلت لأبی جعفر: حدّثنی بمقتل «1» الحسین «2» حتّی کأنِّی حضرتُه «2»؛ قال:
مات معاویة «3» والولید بن عُتبة بن أبی سفیان علی المدینة، فأرسل إلی الحسین بن علیّ لیأخذ بیعته «4» «3»، فقال له «5»: أخِّرنی وارفُق «6». فأخّره، فخرج إلی مکّة، فأتاه «7» «8» أهل الکوفة ورسلهم «8»: إنّا قد حبسنا أنفسنا علیک، ولسنا نحضر الجمعة مع الوالی، فأقدِم
__________________________________________________
(1)- [فی تهذیب الکمال والسّیر وتهذیب التّهذیب: بقتل].
(2- 2) [لم یرد فی السّیر].
(3- 3) [السّیر: فأرسل الولید بن عتبة والی المدینة إلی الحسین لیبایع].
(4)- [زاد فی الإصابة: لیلته].
(5)- [لم یرد فی الإصابة].
(6)- [فی الأمالی والسّیر وتهذیب الکمال والإصابة: ورفّق، وزاد فی الأمالی وتهذیب الکمال والإصابة: به].
(7) (- 7*) [السّیر: رسل أهل الکوفة وعلیها النّعمان بن بشر].
(8- 8) [فی الأمالی وتهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب والإصابة: رسل أهل الکوفة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 107
علینا. وکان النّعمان بن بشیر الأنصاریّ علی الکوفة؛ قال (7*): فبعث الحسین إلی «1» مسلم بن عقیل بن أبی طالب ابن عمّه، «2» فقال له «3» «2»: سِرْ «4» إلی الکوفة «4» فانظر ما کتبوا «4» به إلیّ، فإن کان حقّاً، «5» خرجنا «6» إلیهم «4» «5». «7»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 347/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 190؛ المزّیّ، تهذیب الکمال، 6/ 422- 423؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 206؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 348- 349، الإصابة، 1/ 332؛ ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 335
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی السّیر، وفی الإصابة: إلیهم].
(2- 2) [السّیر: أن].
(3)- [لم یرد فی الأمالی والإصابة].
(4- 4) [لم یرد فی السیّر].
(5- 5) [فی تهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب والإصابة: قدّمت إلیه].
(6)- [الأمالی: خرجت].
(7)- در همین سال مردم کوفه کسان پیش حسین علیه السلام فرستادند که به مکه بود و اورا دعوت کردند که به کوفه آید. او پسر عموی خویش مسلم‌بن عقیل‌بن ابی‌طالب رضی الله عنه را سوی آن‌ها فرستاد.
سخن از کس فرستادن کوفیان به نزد حسین علیه السلام و قضیه مسلم‌بن عقیل رضی الله عنه:
عمار دهنی گوید: ابوجعفر را گفتم: «حدیث کشته شدن حسین را با من بگوی تا چنان بدانم که گویی آن‌جا حضور داشته‌ام.»
گفت: «وقتی معاویه مُرد، ولیدبن عتبةبن ابی‌سفیان حاکم مدینه بود و حسین را پیش خواند که بیعت از او بگیرد. امام حسین گفت: مهلت بده و مدارا کن.»
ولید مهلت داد و حسین سوی مکه رفت. مردم کوفه و فرستادگانشان پیش وی آمدند که ما خویشتن را برای تو نگه داشته‌ایم و با ولایت‌داران به نماز جمعه حاضر نمی‌شویم، پیش ما آی.
گوید: در این وقت نعمان‌بن بشیر انصاری حاکم کوفه بود.
گوید: حسین، مسلم‌بن عقیل‌بن ابی‌طالب، پسر عموی خویش را پیش خواند و گفت: «به کوفه برو و در مورد آنچه به من نوشته‌اند بنگر تا اگر درست بود، سوی آن‌ها رویم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2916- 2917
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 108
فلمّا بلغ أهل الکوفة «1» هلاک معاویة، أرجفَ أهل العراق بیزید، وقالوا: قد امتنع حسین وابن الزّبیر، ولحقا بمکّة، فکتب أهل الکوفة إلی حسین، وعلیهم النّعمان بن بشیر.
قال أبو مخنف: فحدّثنی الحجّاج بن علیّ، عن محمّد بن بشر الهمْدانیّ، قال «1»: اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صُرَد، «2» فذکرنا هلاک معاویة، فحمدنا اللَّه علیه، فقال لنا سلیمان بن صُرَد «2»: «3» إنّ معاویة قد هلک، وإنّ حسیناً قد تقبّض علی القوم ببیعته، وقد خرج إلی مکّة، وأنتم شیعته وشیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهل «4» والفشل فلا تغرّوا الرّجل من نفسه «3»، قالوا: لا، بل نقاتل عدوّه ونقتل أنفسنا دونه؛ قال: فاکتبوا إلیه، فکتبوا إلیه «5»: «6»
«7» بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، لحسین «8» بن علیّ «9»، من سلیمان بن صُرَد [الخزاعیّ] «10»
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: نزول الحسین بمکّة وامتناعه عن البیعة لیزید].
(2- 2) [بحر العلوم: الخزاعیّ وکان من زعماء الشّیعة فی الکوفة، فقام فیهم خطیباً، فقال].
(3- 3) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 31- 32].
(4)- [بحر العلوم: الوهن].
(5)- [زاد فی بحرالعلوم: فی أواخر شعبان کتاباً جاء فیه:].
(6) (- 6*) [مثله فی المنتظم، 5/ 327].
(7) (- 7*) [مثله فی الإرشاد، 2/ 34- 35، وروضة الواعظین،/ 147، واللّهوف،/ 33- 34، وناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 32 وسائر المصادر].
(8)- [فی الإرشاد وروضة الواعظین واللّهوف: للحسین، وناسخ التّواریخ: إلی الحسین].
(9)- [أضاف فی اللّهوف: أمیر المؤمنین].
(10)- [من اللّهوف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 109
والمسیّب بن نجبة ورفاعة بن شدّاد [البجلیّ] «1» وحبیب بن مُظاهر «2» وشیعته من «3» المؤمنین «4» والمسلمین من أهل الکوفة «1». «5» سلام علیک، «1» فإنّا نحمد إلیک اللَّه الّذی لا إله إلّا هو «1». «6» أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک «7» «8» الجبّار العنید «9» الّذی «10» انتزی علی هذه الامّة، فابتزّها «7» أمرها، وغصبها فیئها، وتأمّر علیها بغیر رضاً منها، ثمّ قتل خیارها، واستبقی شرارها، «11» وجعل مال اللَّه دولة بین جبابرتها وأغنیائها «12»، فبُعداً له کما بعُدت ثمود 5 8! إنّه لیس علینا إمام «13»، فأقبِل لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک (6*) علی الحقّ.
والنّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة لسنا نجتمع معه فی جُمعة «14»، ولا «8» نخرج معه إلی «8» عید، ولو قد بلغنا أ نّک قد أقبلت إلینا أخرجناه حتّی «15» نلحقه بالشّام إن شاء اللَّه «3»؛ «16» والسّلام ورحمة اللَّه علیک (7*). 2 12 13
__________________________________________________
(1)- [من الإرشاد].
(2)- [أضاف فی اللّهوف وبحر العلوم: عبداللَّه بن وال].
(3)- [لم یرد فی الإرشاد].
(4) (1) [لم یرد فی اللّهوف].
(5) (2) [مثله فی الکامل، 3/ 266، ونهایة الإرب، 20/ 385- 386].
(6) (3) [مثله فی المناقب، 4/ 89].
(7)- [أضاف فی اللّهوف وبحر العلوم: عدوّ أبیک، وأضاف فی اللّهوف: من قبل].
(8) (5) [لم یرد فی المنتظم].
(9)- [بحر العلوم: الغشوم الظّلوم].
(10) (7) [اللّهوف: ابتزّ هذه الأمّة].
(11) (8) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(12)- [اللّهوف: غنائها].
(13)- [أضاف فی اللّهوف: غیرک].
(14)- [أضاف فی اللّهوف: ولا جماعة].
(15) (12) [اللّهوف: یلحق بالشّام، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته یا ابن رسول اللَّه وعلی أبیک من‌قبلک، ولا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم].
(16) (13) [فی الإرشاد وسائر المصادر: تعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 110
قال: ثمّ سرّحنا بالکتاب مع عبداللَّه بن سَبُع الهمْدانیّ وعبداللَّه بن وال، وأمرناهما بالنّجاء؛ فخرج «1» الرّجلان مسرعین 14 حتّی قدما علی حسین لعشر مضین من شهر رمضان بمکّة «2»، ثمّ لبثنا یومین، «3» ثمّ سرّحنا إلیه «2» قیس بن مُسْهر الصّیداویّ وعبدالرّحمان ابن عبداللَّه بن الکدن الأرحبیّ وعُمارة بن عبید السّلولیّ، فحملوا معهم نحواً من ثلاثة وخمسین صحیفة؛ [الصّحیفة] من الرّجل والاثنین والأربعة. «4»
قال: ثمّ لبثنا یومین آخرَین، ثمّ سرّحنا إلیه «3» هانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، «5» وکتبنا معهما «4»: «6»
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، لحسین «7» بن علیّ، من شیعته «8» من المؤمنین والمسلمین «7».
أمّا بعد، «9» فحیّ هلا «8»، فإنّ النّاس ینتظرونک، ولا رأی لهم فی «10» غیرک، فالعجل العجل؛ «11» «12» والسّلام علیک. 5 10
وکتب «11» شبث بن رِبْعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، ویزید بن رُوَیم، وعَزْرة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، ومحمّد بن «13» عُمیر التّمیمیّ «12»:
«1»
__________________________________________________
(1) (14) [لم یرد فی بحر العلوم].
(2)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(3) (2) [بحر العلوم: أو ثلاثاً بعد تسریحهم الکتاب، ثمّ أنفذوا جماعة منهم].
(4) (3) [بحر العلوم: یسألونه فیها القدوم علیهم، وتوافدت علیه بعد ذلک کتب أهل الکوفة وتکاثرت، حتّی ورد علیه فی یوم واحد ستّمائة کتب. واجتمع عنده فی نِوَبٍ متفرّقة اثنا عشر ألف کتاباً وهو مع ذلک یتأنّی ولا تجیبهم وآخر کتاب ورد علیه مع].
(5) (4) [بحر العلوم: فیه].
(6) (5) [مثله فی الإرشاد، 2/ 35، وسائر المصادر وروضة الواعظین،/ 148، وناسخ التّواریخ سیِّدالشّهداء علیه السلام، 2/ 35].
(7)- [الإرشاد وسائر المصادر: للحسین، وفی ناسخ التّواریخ: إلی الحسین].
(8) (7) [بحر العلوم: وشیعة أبیه أمیر المؤمنین].
(9) (8) [لم یرد فی بحر العلوم].
(10)- [لم یرد فی الإرشاد وسائر المصادر وناسخ التّواریخ].
(11) (10) [ناسخ التّواریخ: ثمّ العجل العجل، والسّلام].
(12) (11) [بحرالعلوم: یا ابن رسول اللَّه، فقد اخضرّ الجناب، وأینعت الأثمار، وأعشبت الأرض، وأورقت الأشجار، فأقدم إذا شئت، فإنّما تقدم علی جند لک مجنّد، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته، وعلی أبیک من قبل. فقال الحسین لهانی وسعید: خبّرانی مَن اجتمع علی هذا الکتاب؟ فقالا: یا ابن رسول اللَّه، اجتمع علیه].
(13) (12) [بحر العلوم: عطارد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 111
أمّا بعد، فقد اخضرّ الجناب، وأینعت الثّمار، وطمّت الجمام، فإذا شئت فأقدِم علی جند لک مجنّدة؛ والسّلام علیک.
وتلاقت الرّسل کلّها عنده، فقرأ الکتب، وسأل الرّسل عن أمر النّاس، ثمّ کتب مع هانئ بن هانئ السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وکانا آخر الرّسل «1»: «2» «3»
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من حسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین والمسلمین. «4»
أمّا «5» بعد، فإنّ هانئاً وسعیداً قدما علیَّ «6» بکتبکم، وکانا آخر مَنْ قدم علیَّ «6» من رسلکم، «7» «8» وقد فهمت «9» کلّ الّذی «9» اقتصصتم «10» «11» وذکرتم، ومقالة «11» جُلِّکم: إنّه لیس علینا «12» إمام، فأقبِل لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الهدی والحقّ 7 10. «13» وقد بعثتُ «13»
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: قال أرباب التّاریخ والسّیر: لمّا توافدت کتب أهل الکوفة علی الحسین بن علیّ علیه السلام- وهو فی مکّة- قام وصلّی بین الرّکن والمقام، وسأل اللَّه الخیرة، ثمّ طلب ابن عمّه مسلم بن عقیل، وأطلعه علی الحال. وکتب معه- جواباً لکتب أهل الکوفة- کتاباً جاء فیه:].
(2) (- 2*) [مثله فی الإرشاد، 2/ 37، وسائر المصادر وروضة الواعظین،/ 148، والمناقب، 4/ 90، وناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 37 وسائر المصادر].
(3) (- 3*) [مثله فی المنتظم، 5/ 328 وإلی النّهایة: قدمت علیکم إن شاء اللَّه تعالی].
(4) (- 4*) [مثله فی إبصار العین،/ 5].
(5)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: فلمّا رأی الحسین ذلک، دعا مسلم بن عقیل وأمره بالرّحیل إلی الکوفة، وأوصاه فی حجب وکتب إلی أهل الکوفة: أمّا ...].
(6)- [لم یرد فی المنتظم].
(7- 7) [لم یرد فی المنتظم].
(8) (- 8*) [مثله فی الکامل، 3/ 267، ونهایة الإرب، 20/ 386].
(9- 9) [فی إبصار العین ووسیلة الدّارین: ما].
(10- 10) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(11- 11) [فی إبصار العین ووسیلة الدّارین: من مقالة].
(12)- [المناقب: لنا].
(13- 13) [فی الإرشاد وإبصار العین: إنِّی باعث، وفی روضة الواعظین والمناقب وناسخ التّواریخ: أنا باعث].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 112
إلیکم «1» أخی وابن عمِّی وثقتی من أهل بیتی «2»، «3» وأمرته «4» أن یکتب إلیَّ بحالکم وأمرکم ورأیکم «3»، فإن کتب إلیَّ أ نّه قد أجمع «5» رأی ملئکم «6» وذوی الفضل «7» والحِجا «8» منکم علی مثل ما قدمت «9» علیَّ «10» به رسلکم (3*)، «11» «12» وقرأت فی «11» کتبکم، [فإنِّی] «12» «13» أقدم علیکم «14» «13» وشیکاً إن شاء اللَّه؛ فلعمری ما الإمام «15» إلّاالعامل «16» 15 بالکتاب، والآخذ «17» بالقسط، والدّائن بالحقّ «18»، «19» والحابس نفسه علی ذات اللَّه 19، والسّلام. (2*) (4*) (8*) «20»
ثمّ دعا مسلم بن عقیل، فسرّحه مع «20» قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعمارة بن عبید
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المنتظم].
(2)- [أضاف فی الکامل ونهایة الإرب: سملم بن عقیل].
(3- 3) [لم یرد فی المناقب، وفی الإرشاد وناسخ التّواریخ وإبصار العین ووسیلة الدّارین: مسلم بن عقیل].
(4)- [المنتظم: أمرت].
(5)- [فی الإرشاد والکامل ونهایة الإرب وناسخ التّواریخ وإبصار العین: اجتمع].
(6)- [فی روضة الواعظین: أجلّائکم، والمناقب: أحداثکم].
(7)- [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(8)- [لم یرد فی المناقب].
(9)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(10)- [لم یرد فی المناقب وناسخ التّواریخ وإبصار العین].
(11- 11) [المناقب: تواترت به].
(12- 12) [من الإرشاد].
(13- 13) [فی الکامل ونهایة الإرب: أقدم إلیکم، وفی ناسخ التّواریخ وإبصار العین: فإنِّی أقدم إلیکم].
(14)- [فی الإرشاد ووسیلة الدّارین: إلیکم].
(15- 15) [وسیلة الدّارین: الحاکم].
(16)- [فی الإرشاد والمناقب وناسخ التّواریخ وإبصار العین وبحر العلوم: الحاکم].
(17)- [فی الإرشاد والمناقب والکامل ونهایة الإرب وناسخ التّواریخ وإبصار العین وبحر العلوم ووسیلة الدّارین: القائم].
(18)- [فی الإرشاد والکامل ونهایة الإرب ووسیلة الدّارین: بدین الحقّ، وفی المناقب وبحرالعلوم: بدین اللَّه].
(19- 19) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(20- 20) [بحر العلوم: بعث معه، ووسیلة الدّارین وناسخ التّواریخ: سرِّح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 113
السّلولیّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه «1» بن الکدن الأرحبیّ، فأمره بتقوی اللَّه وکتمان أمره واللّطف، فإن رأی النّاس مجتمعین مستوثقین عجل إلیه بذلک. «2» «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 351- 353، 354/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 150- 153، 213، 215، 216؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 49
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(2)- گوید: وقتی مردم کوفه از هلاک معاویه خبر یافتند، مردم عراق برضد یزید به جنبش آمدند و گفتند: «حسین و ابن‌زبیر مقاومت کرده‌اند و سوی مکه رفته‌اند.»
آن‌گاه مردم کوفه به حسین نامه نوشتند و حاکمشان نعمان‌بن بشیر بود.
محمد بن بشیر همدانی گوید: شیعیان در خانه سلیمان بن صرد فراهم آمدند. از هلاکت معاویه سخن آوردیم و به سبب آن، حمد خدای گفتیم. سلیمان بن صرد به ما گفت: «معاویه هلاک شد و حسین از بیعت این قوم خودداری کرده و سوی مکه رفته. شما شیعیان اویید و شیعیان پدرش، اگر می‌دانید که یاری وی می‌کنید و با دشمنش پیکار می‌کنید، به او بنویسید و اگر بیم سستی و ضعف دارید، این مرد را فریب مدهید که جانش به خطر افتد.»
گفتند: «با دشمنش پیکار می‌کنیم و خویشتن را برای حفظ وی به کشتن می‌دهیم.»
گفت: «پس به او بنویسید.»
و شیعیان به او نوشتند: «به نام خدای رحمان رحیم. به حسین بن علی، از سلیمان بن صرد، مسیب بن نجبه، رفاعة بن شداد، حبیب بن مظاهر، دیگر شیعیان وی، مؤمنان و مسلمانان کوفه.
درود بر تو باد! ما حمد خدایی می‌کنیم که جز او خدایی نیست. اما بعد، حمد خدای که دشمن جبار سخت‌سر تورا نابود کرد. دشمنی که بر این امت تاخت و خلافت آن را به ناحق گرفت؛ غنیمت آن را غصب کرد و به ناحق بر آن حکومت کرد؛ نیکانشان را کشت؛ اشرارشان را به جا نهاد و مال خدا را دست‌خوش جباران و توانگران امت کرد. لعنت خدا بر او باد! چنان که ثمود ملعون شدند. اینک ما را امام نیست، بیا شاید خدا به وسیله تو ما را بر حق هم‌دل کند. نعمان بن بشیر در قصر حکومت است، ما به نماز جمعه او نمی‌رویم و به نماز عیدش حاضر نمی‌شویم. اگر خبر یابیم که سوی ما روان شده ای بیرونش می‌کنیم و به شامش می‌فرستیم ان شاء اللَّه، و سلام و رحمت خدای بر تو باد!»
گوید: نامه را به عبداللَّه بن سبیع همدانی و عبداللَّه بن وال فرستادیم و گفتیم: «شتاب کنید.» هر دو کس با شتاب برفتند تا به روز دهم ماه رمضان در مکه پیش حسین رسیدند. دو روز بعد باز قیس بن مسهر صیداوی، عبدالرحمان بن عبداللَّه کدان ارحبی و عمارة بن عبید سلولی را سوی وی فرستادیم که در حدود پنجاه و سه نامه همراه داشتند که هر نامه از یک یا دو یا سه کس بود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 114
حدّثنی الحسین بن نصر، قال: حدّثنا أبو ربیعة، قال: حدّثنا أبو عوانة، عن حصین ابن عبدالرّحمان، قال: بلغنا أنّ الحسین علیه السلام ... وحدّثنا محمّد بن عمّار الرّازیّ، قال:
حدّثنا سعید بن سلیمان، قال: حدّثنا عباد بن العوّام، قال: حدّثنا حصین، أنّ الحسین بن علیّ علیه السلام کتب إلیه أهل الکوفة: إنّه معک مائة ألف، فبعث إلیهم مسلم بن عقیل. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 391
__________________________________________________
گوید: دو روز بعد باز هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبداللَّه حنفی را سوی وی فرستادیم و به آن‌ها چنین نوشتیم:
«به نام خدای رحمان رحیم. به حسین بن علی از شیعیان مؤمن و مسلمان وی. اما بعد، زود بیا که مردم در انتظار تواند و دل با کسی جز تو ندارند. بشتاب، بشتاب درود بر تو باد.»
گوید: شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، یزید بن حارث، یزید بن رویم، عزرة بن قیس، عمرو بن حجاج زبیدی، و محمد بن عمیر تمیمی نیز به وی چنین نوشتند:
«اما بعد، همه جا سبز شده، میوه‌ها رسیده و چاه‌ها پر آب شده. اگر خواهی بیا که سپاه تو آماده است و سلام بر تو باد!»
گوید: همه فرستادگان پیش حسین به‌هم‌رسیدند که نامه‌ها را بخواند واز فرستادگان درباره مردم پرسش کرد. آن‌گاه همراه هانی‌بن هانی سبیعی و سعیدبن عبداللَّه حنفی که آخرین فرستادگان بودند، چنین نوشت:
«به نام‌خدای رحمان رحیم. از حسین‌بن علی به‌جمع مؤمنان و مسلمانان. اما بعد، هانی و سعید با نامه‌های شما پیش من آمدند و همه آنچه را که حکایت کرده بودید و گفته بودید، دانستم. گفته بیش‌ترتان این بود که امام نداریم. بیا، شاید به سبب تو خدا ما را بر حق و هدایت هم‌دل کند. اینک برادر، پسر عمو و معتمد از اهل خاندانم را سوی شما فرستادم و به او گفتم از حال، کار و رأی شما به من بنویسد. اگر نوشت که رأی جماعت، اهل فضیلت و خرد چنان است که فرستادگانتان به من گفته‌اند و در نامه‌هایتان خوانده‌ام. به زودی پیش شما می‌آیم ان شاء اللَّه. به جان خودم که امام جز آن نیست که به کتاب عمل کند، و انصاف گیرد، مجری حق باشد و خویشتن را خاص خدا کند، والسلام.»
گوید: حسین، مسلم بن عقیل را خواست و اورا همراه قیس بن مسهر صیداوی، عمارة بن عبیده سلولی و عبدالرحمان بن عبداللَّه ارحبی فرستاد و به او دستور داد که از خدا ترسان باشد و کار خویش را نهان دارد و دقیق باشد. اگر مردم را فراهم و هم‌پیمان دید، زودتر به او خبر دهد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2922- 2925-
(1)- حصین بن عبدالرحمان گوید: شنیدیم که مردم کوفه به حسین بن علی نوشته بودند که یک صد هزار کس با تواند. حسین، مسلم بن عقیل را سوی آن‌ها فرستاد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2976
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 115
قال هشام بن محمّد الکلبیّ: قال أبو مخنف: قال النّضر بن صالح: کانت الشّیعة تشتُم «1» المختار وتُعتبه «2» لما کان منه فی أمر الحسن بن علیّ یوم «3» طُعن فی مُظلم «4» ساباط، فحُمل إلی أبیض المدائن، حتّی إذا «4» کان زمن الحسین، وبعث «5» الحسین مسلم بن عقیل إلی الکوفة. «6»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 569/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 20/ 221؛ القمّی، نفس المهموم،/ 557؛ الأمین، أصدق الأخبار (ط «1»)،/ 32 (ط «2»)،/ 40
قال: وبلغ ذلک أهل الکوفة أنّ الحسین قد صارَ إلی مکّة وأقام الحسین بمکّة باقی شهر شعبان وشهر رمضان وشوّال وذی القعدة [...].
وأقام الحسین بمکّة قد لزم الصّوم والصّلاة، «7» واجتمعت الشّیعة بالکوفة. «8»
قال: واجتمعت الشّیعة 8 7 فی دار «9» سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فلمّا تکاملوا فی منزله، قام فیهم خطیباً، فحمدَ اللَّه وأثنی علیه «10» وصلّی علی النّبیّ «11» صلّی اللَّه علیه «12» وسلّم
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: تسبّ].
(2)- [نفس المهموم: تعیبه].
(3)- [نفس المهموم: حین].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- [فی أصدق الأخبار مکانه: لمّا بعث ...].
(6)- نضر بن صالح گوید: شیعیان ناسزای مختار می‌گفتند و ملامت او می‌کردند به سبب رفتاری که با حسن‌بن علی داشته بود، آن روز که در سیاه‌چال ساباط زخم خورد و او را به ابیض بردند.
گوید: وقتی ایام حسین رسید، مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد. پاینده،
ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3201
(7- 7) [فی الخوارزمی: قال: ولمّا علم بحال الحسین وإقامته بمکّة، اجتمعت الشّیعة بالکوفة].
(8- 8) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(9)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: منزل].
(10) (- 10*) [الخوارزمی: وذکر النّبیّ، فصلّی علیه].
(11)- [تسلیة المجالس: وآله].
(12)- زید فی د: وآله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 116
وعلی «1» أهل بیته (10*) «2»، ثمّ ذکر أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، فترحّم علیه وذکر مناقبه الشّریفة؛ ثمّ قال: «3» یا معشر الشّیعة! إنّکم قد علمتم بأنّ معاویة قد [هلک ف، (أو و)] «4» صار إلی ربِّه، وقدم علی عمله «5» «6» وسیجزیه اللَّه «7» تبارک وتعالی 5 7 بما قدم «8» 7 من خیر و «9» شرّ 6 7، وقد قعد فی «10» موضعه ابنه یزید «11» «12»- زاده اللَّه خزیاً- «12» وهذا الحسین بن علیّ قد خالفه وصار إلی مکّة خائفاً «13» من طواغیت آل أبی سفیان، وأنتم شیعته وشیعة أبیه «14» من قبله 14، وقد احتاج إلی نصرتکم الیوم؛ فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهن والفشل فلا تغرّوا «15» الرّجل من‌نفسه. «3» فقال القوم: بل «16» ننصره ونقاتل عدوّه، ونقتل أنفسنا «17» دونه حتّی ینال حاجته «7» 1.
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- [تسلیة المجالس: وآله].
(3- 3) [مثله فی اللّهوف،/ 32- 33].
(4)- [من الخوارزمی واللّهوف وتسلیة المجالس].
(5- 5) فی د: وسیجزی به.
(6- 6) [لم یرد فی اللّهوف].
(7- 7) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(8)- زید فی د: علی ما قدم.
(9)- [الخوارزمی: أو].
(10)- [الخوارزمی: ب].
(11)- لیس فی بر.
(12) (- [تسلیة المجالس: اللّعین].
(13)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: هارباً].
(14- 14) [تسلیة المجالس: بین یدیه].
(15)- فی الأصل: فلا تغزوا، وفی د و بر: فلا تعزوا.
(16)- [أضاف فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: نؤویه و].
(17- 17) [تسلیة المجالس: بین یدیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 117
فأخذ علیهم سلیمان بن صرد بذلک «1» میثاقاً، [و] عهداً أ نّهم لا یغدرون ولا ینکثون «2».
ثمّ قال: اکتبوا إلیه الآن کتاباً من جماعتکم أ نّکم له کما ذکرتم، وسلوه القدوم علیکم.
قالوا: أفلا تکفینا «3» أنت الکتاب إلیه «4»؟ قال: لا، بل یکتب «5» جماعتکم. قال: فکتب القوم إلی الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما.
ذکر الکتاب الأوّل إلی الحسین رضی الله عنه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، «6» إلی الحسین «6» بن علیّ رضی اللَّه عنهما، من سلیمان بن صرد [الخزاعیّ] والمسیّب بن نجبة «7» وحبیب بن مظاهر «8» ورفاعة بن شدّاد وعبداللَّه بن وال وجماعة شیعته «9» من المؤمنین «10». أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک وعدوّ أبیک من قبلک، الجبّار العنید، الغشوم الظّلوم، الّذی ابتزّ هذه الامّة «11»، وعضاها «12» وتأمّر علیهابغیر رضاها «13»، ثمّ قتل خیارها، واستبقی أشرارها «14»، فبُعداً له کما بعُدت ثمود، ثمّ إنّه
__________________________________________________
(1)- [الخوارزمی: علی ذلک].
(2)- من د، وفی الأصل: لا ینکبون، وفی بر بغیر نقط.
(3)- فی د: یکفینا، وفی بر بغیر نقط.
(4)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(5)- من د، وفی الأصل: تکتب، وفی بر بغیر نقط.
(6- 6) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: للحسین].
(7)- من المقتل 6/ ب، وفی النّسخ: لحیه- کذا.
(8)- من المقتل، وفی النّسخ: مطهّر.
(9)- لیس فی د: شیعته.
(10)- من المقتل وحده: [ونصلِّی علی محمّد عبده ورسوله]. [أضاف فی الخوازرمی وتسلیة المجالس: سلام علیک]
(11)- لیس فی د. [أضاف فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: أمرها].
(12)- فی د و بر: عصاها. [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: وغصبها فیئها].
(13)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: رضاً منها].
(14)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: شرارها، وأضاف فیها: وجعل مال اللَّه بین جبابرتها وعتاتها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 118
قد بلغنا أنّ ولده اللّعین قد تأمّر علی هذه الامّة بلا مشورة ولا إجماع، «1» ولا علم من الأخیار «1»، ونحن «2» مقاتلون معک، وباذلون أنفسنا من دونک، فأقبل إلینا فرحاً مسروراً «1» «3» مأموناً مبارکاً سدیداً، وسیِّداً «1» أمیراً «4» مطاعاً إماماً، خلیفة «5» علینا «3» مهدیّاً، فإنّه لیس علینا إمام ولا أمیر إلّاالنّعمان بن بشیر، وهو فی قصر الإمارة وحید طرید، «6» لیس یجتمع «6» معه فی جمعة «7» لا یخرج «8» معه إلی عید، ولا یؤدِّی «9» إلیه الخراج، یدعو فلا یجاب، ویأمر فلا یطاع؛ ولو بلغنا أ نّک قد أقبلت إلینا، أخرجناه عنّا حتّی یلحق بالشّام.
فأقدِم «10» إلینا، فلعلّ اللَّه «11» عزّ وجلّ «11» أن یجمعنا بک علی الحقّ. والسّلام علیک «12» ورحمة اللَّه وبرکاته یا ابن رسول اللَّه، ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم «12».
ثمّ «13» طوی الکتاب وختمه ودفعه «13» إلی عبداللَّه بن سبیع «14» الهمدانیّ وعبداللَّه بن‌مسمع البکریّ «15»، «16» «17» ووجّهوا بهما 16 إلی الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما. فقرأ الحسین
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: وإنّا].
(3- 3) [الخوارزمی: مبارکاً، منصوراً، سعیداً، سدیداً، إماماً مطاعاً وخلیفة].
(4)- من د، وفی الأصل و بر: مبّراً.
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6- 6) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: لا نجتمع].
(7)- [أضاف فی تسلیة المجالس: ولا جماعة].
(8)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: نخرج].
(9)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: نؤدِّی].
(10)- [تسلیة المجالس: فأقبِل].
(11- 11) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: تعالی].
(12- 12) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: یا ابن رسول اللَّه، وعلی أبیک وأخیک ورحمة اللَّه وبرکاته].
(13- 13) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: طووا الکتاب وختموه ودفعوه].
(14)- فی الأصل و بر: سلع- کذا، وفی د: مطیع، وفی التّرجمة: سلیع.
(15)- وفی التّرجمة: سمع السّکری.
(16- 16) [الخوارزمی: فتوجّها به].
(17) (- 17*) [تسلیة المجالس: فقرأ الحسین علیه السلام الکتاب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 119
کتاب أهل الکوفة (17*)، فسکت ولم یجبهم «1» بشی‌ء «2».
ثمّ قدم علیه «3» بعد ذلک قیس بن مسهّر الصّیداویّ «4»، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه «5» الأرحبیّ، وعمارة «6» بن عبید السّلولیّ «7»، وعبداللَّه بن وال التّمیمیّ، ومعهم «8» جماعة نحو «8» خمسین ومائة، «9» کلّ کتاب من «10» رجلین و «11» ثلاثة وأربعة 11 9، ویسألونه القدوم علیهم؛ والحسین یتأنّی فی أمره، فلا یجیبهم بشی‌ء.
ثمّ قدم علیه «12» بعد ذلک هانئ [بن-] «13» هانئ السّبیعیّ وسعید «14» بن عبداللَّه الحنفیّ بهذا «15» الکتاب، وهو آخر ما ورد «16» علی الحسین 16 من أهل الکوفة.
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: لم یجیبهم.
(2)- وذلک لعشر مضین من شهر رمضان سنة 60.
(3)- [الخوارزمی: إلیه].
(4)- من المراجع، وفی النّسخ: الصّیدوانی.
(5)- من المقتل والطّبریّ، وفی النّسخ [والخوارزمی وتسلیة المجالس]: عبداللَّه بن عبدالرّحمان.
(6)- من المقتل والطّبریّ، وفی النّسخ: عامر
(7)- [تسلیة المجالس: السّکونیّ].
(8- 8) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: نحو من].
(9- 9) [فی الخوارزمی: کتاب الکتاب من الرّجلین والثّلاثة والأربعة، وفی تسلیة المجالس: کتاباً من‌الرّجل والثّلاثة والأربعة].
(10)- فی د و بر: بین.
(11- 11) فی النّسخ: ثلاث وأربع. وفی التّرجمة ص 358: و جمعی دیگر که زیاده از صد و پنجاه نفر مرد معروف بر سمت مکه روان شدند و به خدمت امیر المؤمنین حسین آمدند و با هر کدام دو سه نامه بود از اعیان کوفه.
(12)- لیس فی د و بر. [وفی تسلیة المجالس: علیه].
(13)- سقط من الأصل.
(14)- کذا فی المراجع إلّافی التّرجمة، وفیها: سعد.
(15)- [الخوارزمی: ب].
(16- 16) [الخوارزمی: إلیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 120
ذکر الکتاب الثّانی: «1»
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ أمیر المؤمنین، من شیعته وشیعة أبیه «2».
أمّا بعد، فإنّ النّاس منتظرون «3» لا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل یا ابن بنت «4» رسول اللَّه (ص)! قد اخضرّ [ت] الجنّات «5»، وأینعت الثّمار، وأعشبت الأرض، وأورقت الأشجار، فأقدِم «6» إذا شئت، فإنّما تقدم «7» علی «8» جندٍ لک مجنّد «8»- والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته، «9» وعلی أبیک من قبلک. 1 9
فقال الحسین لهانی [بن هانئ السّبیعیّ] وسعید بن عبداللَّه «10» الحنفیّ: خبّرانی من اجتمع علی هذا الکتاب الّذی کتب معکما إلیّ «11»! فقالا: «12» یا أمیر المؤمنین! «12» اجتمع علیه شبث «13» بن ربعی، وحجّار بن أبجر «14»، ویزید «15» بن الحارث، «16» «17» ویزید بن رویم 17،
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی مثیر الأحزان لابن نما، 11، واللّهوف،/ 35].
(2)- [أضاف فی مثیر الأحزان لابن نما واللّهوف: أمیر المؤمنین].
(3)- [فی الخوارزمی ومثیر الأحزان واللّهوف وتسلیة المجالس: ینتظرونک].
(4)- [لم یرد فی الخوارزمی واللّهوف وتسلیة المجالس].
(5) کذا فی الأصل، وفی د و بر [واللّهوف]: «الجناب»، ویقال خصیب الجناب وجدیبه. [وتسلیة المجالس: الحبّات].
(6)- [أضاف فی اللّهوف: علینا].
(7)- فی د: یقدم.
(8- 8) من المقتل والطّبریّ، وفی النّسخ [الخوارزمی ومثیر الأحزان واللّهوف]: جدّ مجنّدة لک. [وتسلیة المجالس: جند مجنّدة].
(9- 9) [لم یرد فی تسلیة المجالس ومثیر الأحزان].
(10)- فی النّسخ: عبدالرّحمان- خطأ.
(11)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(12- 12) [أضاف فی الخوارزمی: له یا ابن رسول اللَّه].
(13)- فی النّسخ: سبت.
(14)- فی النّسخ: الحرّ.
(15)- من المراجع، وفی النّسخ: زید.
(16) (- 16*) [تسلیة المجالس: وذکروا له جماعة].
(17- 17) من الطّبریّ، وفی النّسخ: زید بن روهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 121
وعروة «1» بن قیس، وعمرو «2» بن الحجّاج، ومحمّد بن عمیر بن عطارد. (16*)
قال: فعندها قام الحسین، فتطهّر «3» وصلّی رکعتین بین الرّکن والمقام، ثمّ «4» انفتل من صلاته، وسأل ربّه الخیر «5» فیما کتب إلیه أهل الکوفة، ثمّ جمع الرّسل، فقال لهم: إنِّی رأیتُ جدِّی [رسول اللَّه- «6»] (ص) فی منامی، وقد أمرنی بأمر وأنا ماض لأمره، فعزم اللَّه لی بالخیر. إنّه «7» ولیّ ذلک، والقادر علیه «8» إن شاء اللَّه تعالی «8».
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم «5»، من الحسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین، سلام علیکم.
أمّا بعد، فإنّ هانئ [بن هانئ- «9»] وسعید بن عبداللَّه «10» قدما علیَّ «11» بکتبکم، فکانا آخر من قدم علیَّ من عندکم «11»، وقد فهمت الّذی «12» قد قصصتم «12» وذکرتم، ولست أقصّر عمّا أحببتم، وقد بعثتُ «13» إلیکم أخی وابن عمِّی- «14» وثقتی «15» من أهل بیتی 14 مسلم «16» بن
__________________________________________________
(1)- من المقتل والتّرجمة الفارسیّة، وفی النّسخ: عبداللَّه. [وفی الخوارزمی وتسلیة المجالس: عزرة].
(2)- من المراجع، وفی النّسخ: عمر.
(3) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: وتوضّأ].
(4)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: ولمّا].
(5- 5) [تسلیة المجالس: ثمّ کتب إلی أهل الکوفة].
(6)- من د.
(7)- [الخوارزمی: فإنّه].
(8- 8) [لم یرد فی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(9)- من د، و بر: هانئاً.
(10)- من د: سعیداً.
(11- 11) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: من رسلکم].
(12- 12) [فی الخوارزمی: اقتصصتم، وفی تسلیة المجالس: ما اقتصصتم].
(13)- [تسلیة المجالس: أرسلتُ].
(14- 14) [لم یرد فی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(15)- من المراجع کلّها، وفی النّسخ: بقیّتی- کذا.
(16)- فی النّسخ: سلیمان- خطأ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 122
عقیل بن أبی طالب رضی الله عنه، وقد «1» أمرته أن یکتب إلیَّ بحالکم «2» ورأیکم «3» ورأی ذوی «4» الحجا والفضل منکم «3»، وهو متوجّه إلی ما قبلکم إن شاء اللَّه «3» [تعالی- «5»]، والسّلام، ولا قوّة إلّاباللَّه «3»، فإن کنتم علی ما قدمت به رسلکم، «3» وقرأت فی کتبکم «3»، فقوموا مع ابن عمِّی وبایعوه وانصروه «1»، ولا تخذلوه، فلعمری! لیس «6» الإمام العامل «7» بالکتاب، والعادل «8» بالقسط، کالّذی یحکم بغیر الحقّ، «9» ولا یهدی ولا یهتدی «9»، جمعنا اللَّه وإیّاکم علی الهدی، وألزمنا وإیّاکم کلمة التّقوی، «3» إنّه لطیف لما یشاء «3»- والسّلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته. «10»
قال: ثمّ طوی الکتاب وختمه، ودعا مسلم «10» «11» بن عقیل رحمه الله، «12» فدفع إلیه الکتاب وقال له: إنِّی موجِّهک إلی أهل الکوفة، «13» وهذه کتبهم إلیّ «13»، وسیقضی اللَّه من
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(2)- [أضاف فی الخوارزمی: وخیرکم].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- فی النّسخ: ذو- خطأ- والتصحیح من الطّبریّ والمقتل.
(5)- من د.
(6)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: ما].
(7)- [المطبوع: العادل].
(8)- [الخوارزمی: القائم].
(9- 9) [لم یرد فی تسلیة المجالس، وفی الخوارزمی: ولا یهتدی سبیلًا].
(10- 10) [تسلیة المجالس: ثمّ دعا الحسین علیه السلام بمسلم].
(11)- [الخوارزمی: بمسلم].
(12) (- 12*) [حکاه عنه فی بحر العلوم،/ 215- 216].
(13- 13) [لم یرد فی الخوارزمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 123
أمرک ما یحبّ ویرضی، وأنا أرجو أن أکون أنا وأنت فی درجة الشّهداء، فامض علی «1» برکة اللَّه «2» حتّی تدخل الکوفة، فإذا دخلتها فانزل عند أوثق أهلها وادع [النّاس- «5»] إلی [طاعتی- «3»] «4» واخذلهم عن آل أبی سفیان «2»، فإن رأیت «5» النّاس مجتمعین «6» علی بیعتی، فعجِّل لی «7» بالخبر حتّی أعمل علی حسب ذلک إن شاء اللَّه تعالی. ثمّ عانقه وودّعه وبکیا جمیعاً. (12*)
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 38، 44- 54/ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 190، 193- 196/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 164، 167- 172
وقدّم الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل إلی الکوفة لیأخذ علیهم البیعة.
البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 50
وبلغ أهل الکوفة تلکّؤ الحسین فی بیعة یزید، فکتبوا إلی الحسین فی القدوم علیهم، وبعثوا بحمل بعیر، وکتبوا البیعة، فأرسل الحسین مسلم بن عقیل بن أبی طالب لیأخذ البیعة من أهلها.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 240
وقد کان بعث الحسین بن علیّ مسلم بن عقیل بن أبی طالب إلی أهل الکوفة لیأخذ بیعتهم.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 377/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 265
ولمّا مات معاویة، أرسل أهل الکوفة إلی الحسین بن علیّ: إنّا قد حبسنا أنفسنا علی بیعتک، ونحن نموت دونک، ولسنا نحضر جمعة ولا جماعة بسببک.
وطولب الحسین بالبیعة لیزید بالمدینة، فسام التّأخیر، وخرج یتهادی بین موالیه
__________________________________________________
(1)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: ب].
(2)- [أضاف فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: وعونه].
(3)- من د و بر.
(4) (2) [لم یرد فی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(5)- من د و بر، وفی الأصل: راتب. [وفی الخوارزمی: رأیتهم].
(6)- فی النّسخ: مجتمعون.
(7)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: علیَ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 124
ویقول:
لا ذَعَرْتُ السّوام فی فلق الصّ - بح مغیراً ولا دعیت یزیدا
یوم اعطی مخافة الموت ضیما والمنایا ترصدنَنی أن أحیدا
ولحق بمکّة، فأرسل بابن عمّه مسلم بن عقیل إلی الکوفة، وقال له: سر إلی أهل الکوفة، فإن کان حقّاً ما کتبوا به، عرّفنی حتّی ألحق بک. «1» فخرج مسلم من مکّة فی النّصف من شهر رمضان حتّی قدم الکوفة لخمس خلون من شوّال. «1»
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 64
ووردت علی الحسین کتب أهل الکوفة من الشّیعة یستقدمونه إیّاها، فأنفذ الحسین ابن علیّ مسلم بن عقیل إلی الکوفة لأجل البیعة علی أهلها.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 307؛ السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 555
حدّثنی أحمد بن عیسی بن أبی موسی العجلیّ، قال: حدّثنا حسین بن نصر بن مزاحم، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا عمر بن سعد، عن أبی مخنف لوط بن یحیی الأزدیّ، وحدّثنی أیضاً أحمد بن محمّد بن شبیب المعروف بأبی بکر بن شیبة، قال: حدّثنا أحمد ابن الحارث الخزّاز، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد المدائنیّ، عن أبی مخنف، عن عوانة وابن جعدیّة وغیرهم، وحدّثنی أحمد بن الجعد، قال: حدّثنا علیّ بن موسی الطّوسیّ، قال:
حدّثنا أحمد بن جناب قال: حدّثنا خالد بن یزید بن أسد بن عبداللَّه القشیریّ، قال:
حدّثنا عمّار الدّهنیّ، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ کلّ واحد ممّن ذکرت یأتی بالشّی‌ء یوافق فیه صاحبه أو یخالفه، ویزید علیه شیئاً أو ینقص منه، وقد ثبت ذلک بروایاتهم منسوباً إلیهم.
قال المدائنیّ عن هارون بن عیسی، عن یونس بن أبی إسحاق، قال: لمّا بلغ أهل
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 82- 83، والعیون،/ 34، 35، وقریب بهذا المضمون فی ذخیرةالدّارین، 1/ 135، ووسیلة الدّارین،/ 32].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 125
الکوفة نزول الحسین علیه السلام مکّة، وإنّه لم یبایع لیزید وفد إلیه وفد منهم علیهم أبو عبداللَّه الجدلی، وکتب إلیه شبث بن ربعیّ وسلیمان بن صرد والمسیّب بن نجیة ووجوه أهل الکوفة یدعونه إلی بیعته وخلع یزید. فقال لهم: أبعث معکم أخی وابن عمِّی، فإذا أخذ لی بیعتی وأتانی عنهم بمثل ما کتبوا به إلیّ قدمت علیهم.
ودعا مسلم بن عقیل، فقال: اشخص إلی الکوفة، فإن رأیت منهم اجتماعاً علی ما کتبوا، ورأیته أمراً تری الخروج معه فاکتب إلیّ برأیک. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 62- 63
وکانت إمامة الحسین علیه السلام بعد وفاة أخیه الحسن علیه السلام بما قدّمناه ثابتة، وطاعته لجمیع الخلق لازمة، وإن لم یدع إلی نفسه للتّقیّة الّتی کان علیها، والهدنة الحاصلة بینه وبین معاویة بن أبی سفیان، والتزم الوفاء بها، وجری فی ذلک مجری أبیه أمیر المؤمنین علیه السلام فی ثبوت إمامته بعد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم مع الصّموت، وإمامة أخیه الحسن علیه السلام بعد الهدنة مع الکفّ والسّکوت، فکانوا فی ذلک علی سنن نبیّ اللَّه صلی الله علیه و آله وهو فی الشّعب محصور، وعند
__________________________________________________
(1)- احمدبن عیسی به سندش از ابی‌مخنف و دیگران از سایر راویان حدیث با مختصر اختلافی از ابی‌مخنف روایت کرده‌اند.
و نیز احمد بن جعد- به سندش- از حضرت باقر علیه السلام و مدائنی از یونس بن ابی‌اسحاق حدیث کرده‌اند که: چون خبر ورود حسین علیه السلام در مکه به مردم کوفه رسید و مطلع شدند که آن جناب با یزید بیعت نکرده است، گروهی را به عنوان نمایندگی به سرکردگی ابوعبداللَّه جَدَلی، به نزد آن حضرت فرستادند و نامه‌هایی به وسیله آن‌ها به آن حضرت نوشتند. نویسندگان نامه، بزرگان اهل کوفه چون شبث‌بن ربعی، سلیمان‌بن صُرَد، مسیّب‌بن نجبه و امثال این‌ها بودند که درخواست کرده بودند آن حضرت مردم را به بیعت با خود دعوت و یزید را از خلافت خلع کند.
حسین علیه السلام به نمایندگان فرمود: «من برادر و پسر عمویم را با شما به کوفه می‌فرستم و هرگاه او از مردم بیعت گرفت و همچنان که در نامه‌هاشان نوشته‌اند با او بیعت کردند، من نیز خواهم آمد.»
سپس مسلم بن عقیل را خواست و به او فرمود: «به کوفه برو و اگر دیدی همان‌طور که در این نامه‌ها نوشته‌اند، متفق‌اند؛ و مشاهده کردی که می‌توان به وسیله آن مردم بر علیه یزید نهضتی کرد، نظر خود را به من بنویس.»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 126
خروجه من مکّة «1» مهاجراً مستخفیاً فی الغار وهو من أعدائه مستور «1».
فلمّا مات معاویة وانقضت مدّة الهدنة الّتی کانت تمنع الحسین علیه السلام من الدّعوة إلی نفسه، أظهر أمره بحسب الإمکان، وأبان عن حقّه للجاهلین به حالًا بعد حال، إلی أن اجتمع له فی الظّاهر الأنصار، فدعا علیه السلام إلی الجهاد وشمّر للقتال، وتوجّه بولده وأهل بیته من حرم اللَّه وحرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم نحو العراق، للاستنصار بمن دعاه من شیعته علی الأعداء.
وقدّم أمامه ابن عمّه مسلم بن عقیل رضی الله عنه وأرضاه للدّعوة إلی اللَّه والبیعة «2» علی الجهاد «2»، فبایعه أهل الکوفة علی ذلک، وعاهدوه وضمنوا له النّصرة والنّصیحة، ووثقوا له فی ذلک وعاقدوه، ثمّ لم تطل المدّة بهم حتّی نکثوا بیعته، وخذلوه وأسلموه، فقُتل بینهم ولم یمنعوه، وخرجوا إلی حرب «3» الحسین علیه السلام، فحاصروه، ومنعوه المسیر إلی بلاد اللَّه، واضطرّوه إلی حیث لا یجد ناصراً ولا مهرباً منهم، وحالوا بینه وبین ماء الفرات، حتّی تمکّنوا منه، فقتلوه. فمضی علیه السلام ظمآن، مجاهداً، صابراً، محتسباً، مظلوماً قد نکثت بیعته، واستحلّت حرمته، ولم یوف له بعهد، ولا رعیت فیه ذمّة عقد، شهیداً علی ما مضی علیه أبوه وأخوه علیه السلام. «4»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی کشف الغمّة].
(2- 2) [کشف الغمّة: له].
(3)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(4)- و امامت حسین علیه السلام پس از وفات برادرش حسن علیه السلام به آن چه گفته شد، ثابت است و پیروی از او بر همگان لازم خواهد بود. اگرچه مردم را به واسطه تقیه به امامت خویش نخواند و همچنین به واسطه ترک جنگی که میان او و معاویه برقرار بود و بر او لازم بود بدان وفا کند، (اظهار آن ننمود). و او در این‌باره مانند پدرش امیرالمؤمنین علیه السلام بود که با این که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله امامت داشت، با این احوال خاموش نشست، به همان راهی رفت که برادرش حسن علیه السلام پس از صلح رفته بود و به خودداری و سکوت گذراند. همه ایشان به روش پیغمبر صلی الله علیه و آله رفتار کردند. در آن زمان که آن حضرت صلی الله علیه و آله در شعب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 127
المفید، الإرشاد، 2/ 27- 29/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 5؛ العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 447- 449
وبلغ «1» أهل الکوفة هلاک معاویة، فأرجفوا بیزید، وعرفوا خبر الحسین علیه السلام وامتناعه من بیعته «2» «3» وما کان من أمر ابن الزّبیر فی ذلک، وخروجهما «2» إلی مکّة «3»، فاجتمعت «4» الشّیعة بالکوفة فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فذکروا هلاک معاویة، فحمدوا اللَّه
__________________________________________________
(ابی‌طالب) گرفتار بود (و با این که پیغمبر خدا بود، از روی ناچاری سه سال در شعب ابی‌طالب ماند و دم فروبست) و همچنین آن‌گاه که از مکه به مدینه هجرت فرمود، چند روز در غار پنهان گشت.
و چون معاویه بمُرد و دوران زمان صلحی که حسین علیه السلام را از اظهار دعوت و خواندن مردم به سوی خود جلوگیری می‌کرد، سپری شد. تا آن جا که امکان داشت، امر امامت خویش را آشکار ساخت و در هر فرصتی که پیش می‌آمد، برای آنان که دانای به حق او نبودند، پرده برمی‌داشت، تا این که در ظاهر برای او یاورانی گردآمدند. پس آن حضرت مردم را به جهاد دعوت کرده و برای جنگ دامن به کمر زد و با فرزندان و خانواده‌اش از حرم خدا و حرم رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی عراق رهسپار شد تا به کمک شیعیانش که اورا دعوت کرده بودند، با دشمن بجنگد و پیشاپیش خود پسر عمویش مسلم بن عقیل رضی الله عنه را بدان سو فرستاد و اورا برای دعوت مردم به خدا و بیعت بر جهاد، انتخاب فرمود.
پس مردم کوفه با مسلم بیعت کردند، برای یاری کردن او پیمان بسته و خیرخواهیش را به عهده گرفتند و پیمان خود را با او محکم کردند. سپس زمانی نگذشت که بیعت اورا شکستند و دست از یاری او باز داشتند و اورا به دست دشمن سپرده تا این که درمیان ایشان اورا کشتند و آن‌ها از او دفاع ننمودند. (به دنبال آن) برای جنگ کردن با حسین علیه السلام بیرون رفته، اورا محاصره کردند و از رفتن او به شهرهای خدا (که در روی زمین دارد) جلوگیری نموده. و اورا ناچار به رفتن جایی کردند که نه یاوری به دست آرد و نه گریزی داشته باشد. میانه او و آب فرات حائل شدند تا این که بر او دست یافته و اورا کشتند. پس آن امام مظلوم علیه السلام از دنیا برفت، درحالی که تشنه لب، مجاهد، شکیبا، پاداش‌جو و ستمدیده بود. بیعتش را شکسته و حرمتش را برباد داده بودند. به هیچ وعده‌ای با او وفا نکرده و رعایت عهد و پیمانی که به گردن گرفته بودند، ننمودند و شهید شد. چنانچه پدر و برادرش علیهم السلام با این احوال از دنیا برفتند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 27- 29-
(1)- [تظلّم الزّهراء: لمّا بلغ].
(2- 2) [مثیر الأحزان: وخروجه].
(3- 3) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(4)- [فی العیون مکانه: ولمّا دخل الحسین علیه السلام مکّة وبلغ أهل الکوفة ذلک، اجتمعت ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 128
وأثنوا «1» علیه، «2» فقال سلیمان بن صرد: إنّ معاویة قد هلک، وإنّ حسیناً قد تقبّض «3» علی القوم ببیعته «4»، وقد «5» خرج إلی مکّة، وأنتم «6» شیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه، ونقتل «7» أنفسنا دونه، فاکتبوا إلیه «8» وأعلموه «7»، وإن خفتم الفشل والوهن، فلا تغرّوا الرّجل فی نفسه. «9» قالوا: لا، بل نقاتل عدوّه «9»، ونقتل أنفسنا دونه. قال:
«10» فاکتبوا إلیه «8»: «10» [ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبری] «2»
ثمّ سرّحوا بالکتاب «11» مع «12» عبداللَّه بن مسمع الهمدانیّ وعبداللَّه بن وال، وأمروهما بالنّجاء «12»، فخرجا مسرعین حتّی «13» قدما علی «14» الحسین علیه السلام بمکّة لعشر مضین من شهر رمضان، «15» و «16» لبث أهل الکوفة 15 یومین «17» بعد تسریحهم بالکتاب، وأنفذوا قیس بن
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت) وروضة الواعظین].
(2- 2) [العیون: فکتبوا للحسین علیه السلام بعد الحمد والسّلام].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان: نقض].
(4)- [فی الدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان: بیعته].
(5)- [لم یرد فی المعالی].
(6)- [زاد فی الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت) وروضة الواعظین والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان: شیعته و].
(7- 7) [فی الإرشاد (ط مؤسّة آل البیت): أعلموه، وفی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی ومثیر الأحزان: فاکتبوا إلیه، وفی الأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء: فاکتبوا إلیه وأعلموه].
(8- 8) [روضة الواعظین: فکتبوا إلیه].
(9- 9) [نفس المهموم: فقالوا بأجمعهم: نحن ناصروه ونجاهد دونه].
(10- 10) [لم یرد فی الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت)].
(11)- [العوالم: الکتاب].
(12- 12) [العیون: نفرین].
(13)- [مثیر الأحزان: وقدما].
(14)- [العیون: علیه].
(15- 15) [فی مثیر الأحزان والعیون: ثمّ لبثوا].
(16)- [فی البحار والعوالم والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی: ثمّ].
(17) (- 17*) [العیون: وأنفذوا جماعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 129
مسهّر الصّیداویّ، «1» وعبداللَّه وعبدالرّحمان ابنی شدّاد «2» الأرحبیّ «1»، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ إلی الحسین علیه السلام (17*)، ومعهم نحو «3» مائة وخمسین صحیفة من الرّجل والاثنین «4» والأربعة، ثمّ «5» لبثوا یومین آخرین «5»، «6» وسرّحوا إلیه «6» هانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید «7» ابن عبداللَّه الحنفیّ، «8» وکتبوا إلیه «9»:
[ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبریّ]
ثمّ کتب شبث بن ربعیّ، «10» وحجّار بن أبجر «10»، ویزید بن الحارث «11» «12» بن رویم «12»، وعروة بن قیس «11»، وعمرو «13» بن الحجّاج الزّبیدیّ «14»، ومحمّد بن عمرو التّیمیّ «15»:
__________________________________________________
(1- 1) [الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت): وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، الأسرار وتظلّم الزّهراء: وعبداللَّه بن شدّاد بن عبداللَّه الأرحبیّ، وفی نفس المهموم: وعبدالرّحمان بن عبداللَّه بن شدّاد الأرحبیّ، وفی المعالی ومثیر الأحزان: عبداللَّه بن شدّاد، وروضة الواعظین: عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّین].
(2)- [فی البحار والعوالم: عبداللَّه بن زیاد].
(3)- [زاد فی نفس المهموم وروضة الواعظین: من].
(4)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: والثّلاثة].
(5- 5) [العیون: یسألونه القدوم علیهم ثمّ کتبوا إلیه بعد یومین آخرین].
(6- 6) [فی العوالم: فأخرجوا إلیه، وفی العیون: وسرّحوا الکتب مع].
(7)- [روضة الواعظین: سعد].
(8) (- 8*) [العیون: وکتب شبث بن ربعی وغیره: أمّا بعد، فإنّ النّاس ینتظرونک لا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل یابن رسول اللَّه].
(9)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(10- 10) [فی الأسرار ومثیر الأحزان: وحجّار بن أبحر، ونفس المهموم: وحجّار بن أبجر العجلی، وروضة الواعظین: حجارة بن الجرّ].
(11- 11) [نفس المهموم: ابن رویم وعروة بن قیس الأحمسیّ].
(12- 12) [لم یرد فی المعالی ومثیر الأحزان].
(13)- [روضة الواعظین: وعمر].
(14)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(15)- [روضة الواعظین: التّمیمیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 130
أمّا بعد، فقد (8*) اخضرّت «1» الجنّات «2»، وأینعت الثّمار «3»، فإذا شئتَ فأقبِل «4» «5» علی جندٍ لکَ مجنّدة «6»، والسّلام. «7» «8»
وتلاقت الرّسل کلّها عنده «9»، فقرأ الکتب «10»، وسأل الرّسل عن النّاس «11»، ثمّ کتب مع هانئ «12» بن هانئ، وسعید بن عبداللَّه، وکانا آخر الرّسل «8».
[ثمّ ذکرت رسالة الإمام علیه السلام کما ذکرناها فی الطّبریّ]
«1»
__________________________________________________
(1)- [فی روضة الواعظین: أخصبت، وفی الدّمعة والأسرار والعیون: أخضرت].
(2)- [فی روضة الواعظین: الجنان، وفی الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت) والعوالم ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان: الجناب].
(3)- [زاد فی البحار والعوالم والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون: وأعشبت الأرض، وأورقت الأشجار. وفی المعالی: واعشوشبت الأرض، وأورقت الأشجار].
(4)- [فی الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت) وروضة الواعظین ونفس المهموم: فأقدم].
(5)- [زاد فی الأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی: علینا فإنّما تقدم].
(6)- [فی البحار والعوالم والدّمعة ومثیر الأحزان والعیون: مجنّدة].
(7)- [زاد فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان: علیک ورحمة اللَّه وبرکاته وعلی أبیک من قبلک].
(8- 8) [العیون: وهو مع ذلک یتأبّی ولا یجیبهم، فورد علیه فی یوم واحد ستّمائة کتاب وتواتر الکتب‌حتّی اجتمع عنده فی نوب متفرّقة اثنا عشر ألف کتاباً، وفی البحار: بایع الحسین علیه السلام أربعون ألفاً من الکوفة علی أن یحاربوا من حارب، وسالموا من سالم، فعند ذلک ردّ جواب کتبهم، فدعا مسلم بن عقیل وکتب].
(9)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(10)- [فی المطبوع: الکتاب].
(11)- [فی الأسرار: الرّجل عن أمر النّاس، وفی نفس المهموم وتظلّم الزّهراء: الرّسل عن أمر النّاس].
(12)- [فی المقرّم مکانه: وفی مکّة وافته کتب أهل الکوفة من الرّجل والاثنین والثّلاثة والأربعة یسألونه القدوم علیهم، لأنّهم بغیر إمام، ولم یجتمعوا مع النّعمان بن بشیر فی جمعة ولا جماعة، وتکاثرت علیه الکتب حتّی ورد علیه فی یوم واحد ستّمائة کتاب، واجتمع عنده من نوب متفرِّقة اثنا عشر ألف کتاب، وفی کلّ ذلک یشدّدون الطّلب وهو لا یجیبهم، وآخر کتاب ورد علیه من شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، وعزرة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج، ومحمّد بن عمیر بن عطارد، وفیه: إنّ النّاس ینتظرونک لا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل یا ابن رسول اللَّه، فقد اخضرّ الجناب، وأینعت الثّمار، وأعشبت الأرض، وأورقت الأشجار، فأقدم إذا شئت فإنّما تقدم علی جند لک مجنّدة.
ولمّا اجتمع عند الحسین ما ملأ خرجین، کتب إلیهم کتاباً واحداً دفعه إلی هانئ ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 131
«1» ودعا الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل «1» «2» سرّحه «3» مع قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعمارة ابن عبداللَّه السّلولیّ، «4» وعبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا شدّاد الأرحبیّ «4»، وأمره بالتّقوی «5»، «6» وکتمان أمره، واللّطف «6»، فإن رأی النّاس مجتمعین «7» مستوثقین، عجّل إلیه «8» بذلک «9» «2». «10»
المفید، الإرشاد، 2/ 34- 37/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 332- 335؛ البحرانی، العوالم، 17/ 182- 184؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 200- 203؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 217- 218؛ القمّی، نفس المهموم،/ 79- 82؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 163- 166؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 129- 131؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 226- 227؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 10- 14؛ المیانجی، العیون العبری،/ 29- 34؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 147- 148
__________________________________________________
(1- 1) [فی الدّمعة ومثیر الأحزان: قال الفاضل المجلسی رحمه الله: لمّا بلغت رسل أهل الغدر إلی الغایة وتجاوزت‌صحف ذوی المکر النّهایة، دعا الحسین علیه السلام ابن عمّه مسلم بن عقیل وکان مبرّزاً من بین أقرانه بالشّجاعة والسّخاوة، وممیّزاً بمزید العلم، ووفور العقل، وحسن التّدبیر، وأرسله إلی الکوفة لیأخذ له البیعة علیهم].
(2- 2) [العیون: وسرّحه مع قیس بن مسهّر وغیره].
(3)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(4- 4) [فی روضة الواعظین: عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأریحی، وفی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراءوالمقرّم ومثیر الأحزان: وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأزدیّ، وفی الأسرار ونفس المهموم: عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ].
(5)- [فی نفس المهموم والمقرّم: بتقوی اللَّه].
(6- 6) [المقرّم: والنّظر فیما اجتمع علیه أهل الکوفة].
(7)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء، وفی روضة الواعظین: مجمعین].
(8)- [روضة الواعظین: إلیَ].
(9)- [المقرّم: بکتاب].
(10)- (از آن سو) چون خبر هلاکت معاویه به مردم کوفه رسید، درباره یزید به جست‌وجو پرداختند. خبر بیعت نکردن حسین علیه السلام به گوش ایشان رسید و همچنین امتناع پسر زبیر از بیعت و رفتن آن دو را به مکه دانستند. شیعیان کوفه در خانه سلیمان‌بن صرد خزاعی انجمن کردند و خبر هلاکت معاویه را به گوش همگان رساندند. پس حمد و ثنای خدای را به جا آوردند. سلیمان‌بن صرد از آن میان گفت: «همانا معاویه به هلاکت رسیده و حسین از بیعت با بنی‌امیه خودداری کرده است. شما شیعیانِ او و شیعیان پدرش هستید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 132
__________________________________________________
، پس اگر می‌دانید که اورا یاری دهید و با دشمنانش می‌جنگید و در راه او از دادن جان دریغ ندارید، به آن حضرت بنویسید و آمادگی خود را به او اعلام دارید. اگر از پراکندگی و سستی در یاری او بیم دارید، اورا گول نزنید.»
گفتند: «نه، ما با دشمن او خواهیم جنگید و در راه او جانفشانی خواهیم کرد.»
گفت: «پس برای دعوت، نامه‌ای به آن حضرت بنویسید.»
و نامه‌ای بدین مضمون به آن حضرت نوشتند:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، نامه‌ای است به حسین بن علی علیهما السلام، از سلیمان بن صرد، مسیب بن نجیة، رفاعة ابن شداد بجلی، حبیب بن مظاهر، شیعیان با ایمان او و مسلمانان از مردم کوفه. درود بر تو! همانا ما به وجود تو سپاس کنیم خدایی را که شایسته پرستشی جز او نیست و حمد خداوندی را که دشمن ستمکار سرکش شما را درهم شکست و نابود کرد. آن دشمنی که بر این امت یورش برد و به ستم کار خلافت و زمام‌داری آنان را برای خود بربود و اموال آنان را به زور گرفت. بدون رضایت آنان، خود را فرمانروای ایشان کرد، نیکان و برگزیدگان آنان را بکشت و بدکاران و اشرار را به جای نهاد. مال خدا را دست به دست در میان گردنکشان و ثروتمندان قرار داد. دوری و نابودی بر او باد! چنانچه قوم ثمود دور و نابود شدند. همانا برای ما امام و پیشوایی نیست. پس به سوی ما روی آور و امید است خداوند به وسیله تو ما را به حق گرد آورد. نعمان بن بشیر (فرمان‌دار یزید و نماینده بنی‌امیه) در قصر فرمان‌داری است و در روزهای جمعه برای نماز با او نمی‌رویم و در عیدها با او (برای نماز) به صحرا بیرون نرویم. اگر ما بدانیم که شما به سوی ما حرکت کرده‌ای، ما اورا از شهر کوفه بیرون کنیم و ان‌شاءاللَّه تعالی اورا به شام خواهیم فرستاد.»
این نامه را به وسیله عبداللَّه‌بن مسمع همدانی و عبداللَّه‌بن وال فرستاده و به آن دو دستور دادند تا به شتاب نامه را به آن حضرت برسانند. پس آن دو با شتاب برفتند تا در دهم ماه رمضان در مکه به آن حضرت علیه السلام وارد شدند (و نامه اهل کوفه را رساندند). مردم کوفه دو روز پس از فرستادن آن نامه، (نامه‌های دیگری) به وسیله قیس‌بن مسهر صیداوی، عبداللَّه و عبدالرحمان پسران شداد ارحبی و عمارة بن عبداللَّه سلولی (که روی هم) حدود صد و پنجاه نامه (می‌شد)، برای آن حضرت فرستادند که آن‌ها از یک نفر، یا دو نفر و یا چهار نفر بود. سپس دو روز دیگر گذشت و هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبداللَّه حنفی را به جانب او روان داشته و برای او نوشتند:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، نامه ای است به حسین بن علی علیهما السلام، از شیعیان آن حضرت از مؤمنین و مسلمانان که پس از حمد و ثنای پروردگار، بشتاب به زودی به نزد ما؛ زیرا که مردم چشم به راه تو هستند و اندیشه‌ای جز تو ندارند. پس بشتاب، بشتاب، سپس بشتاب، بشتاب، والسلام.»
آن‌گاه شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، یزید بن رویم، عروة بن قیس، عمرو بن حجاج زبیدی و محمد بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 133
__________________________________________________
لمّا وافتهُ بیعة أهل الکوفة، خرج من مکّة سائراً إلیها لثمان خلون من ذی الحجّة، وکان قد أنفذ علی مقدمته من مکّة مسلم بن عقیل بن أبی طالب، فظهر مسلم بالکوفة داعیاً إلیه فی هذا الیوم.
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 57
وبلغ أهل الکوفة هلاک معاویة، وعرفوا خبر الحسین، فاجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ وقالوا: إنّ معاویة قد هلک، وإنّ الحسین خرج إلی مکّة، وأنتم شیعته وشیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه فاکتبوا إلیه. فکتبوا إلیه کتباً کثیرة، وأنفذوا إلیه الرّسل إرسالًا، ذکروا فیها أنّ النّاس ینتظرونک لا داعی لهم غیرک، فالعجل العجل.
عمرو تمیمی به آن حضرت علیه السلام نامه‌ای نوشتند، بدین مضمون: «پس از حمد و ثنای پروردگار، همانا باغ‌ها سرسبز و میوه‌ها رسیده. پس هرگاه خواهی، بیا به سوی لشگر بسیار و مجهزی (که برای یاریت آماده است)؟ والسلام.»
و نامه‌رسان‌ها و فرستادگان یکی پس از دیگری در نزد آن حضرت به هم رسیدند. امام علیه السلام از فرستادگان حال مردم را پرسید و سپس به وسیله هانی بن هانی و سعید بن عبداللَّه که آخرین فرستادگان مردم کوفه بودند، نامه‌ای بدین مضمون به آن‌ها نوشت:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، نامه‌ای است از حسین بن علی به گروه مؤمنان و مسلمانان. اما بعد، همانا هانی و سعید نامه‌های شما را به من رساندند و این دو آخرین فرستادگان شما بودند. من همه آنچه داستان کرده‌اید و یادآور شده‌اید، دانستم. سخن بیشتر شما این بود که:
برای ما امام و پیشوایی نیست، پس به سوی ما بیا. شاید خداوند به وسیله تو ما را بر حق و هدایت گردآورد. من هم‌اکنون برادرم و پسر عمویم و آن کس که مورد اطمینان و وثوق من از میان خاندانم می‌باشد، (یعنی) مسلم‌بن عقیل را به سوی شما گسیل داشتم تا اگر مسلم برای من نوشت که رأی و اندیشه گروه شما و خردمندان و دانایانتان، همانند سخن فرستادگان شما وآنچه من در نامه‌هاتان خواندم، می‌باشد، ان‌شاءاللَّه به زودی به نزد شما خواهم آمد. به جان خودم سوگند، امام و پیشوا نیست، جز آن کس که به کتاب خدا در میان مردم حکم کند و به دادگستری و عدالت به‌پا خیزد. به دین حق دین‌داری کند و خود را در آنچه مربوط به خداست نگهداری کند، والسلام.»
و حضرت علیه السلام مسلم بن عقیل را خواسته و با قیس بن مسهر صیداوی، عمارة بن عبداللَّه سلولی، و عبداللَّه و عبدالرحمان پسران شداد ارحبی، به سوی کوفه فرستاد. و اورا به پرهیزکاری، پوشیده داشتن کار خود و مدارا کردن با مردم دستور فرمود. و اگر دید مردم گرد آمده و (چنانچه نوشته‌اند) فراهم شدند، به زودی به آن حضرت اطلاع دهد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 34- 37
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 134
فکتب إلیه امراء القبائل: أمّا بعد، فقد اخضرّت الجنّات، وأینعت الثّمار، فإذا شئت فأقدِم علی جند لک مجنّدة. فلمّا قرأ الکتاب وسأل الرّسل، کتب إلیهم:
من الحسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین:
أمّا بعد، فإنّ فلاناً وفلاناً قدما علیَّ بکتبکم، وفهمت مقالة جلّکم أ نّه لیس علینا إمام، فأقبل لعلّ اللَّه یجمعنا بک علی الحقّ، وإنِّی باعث إلیکم أخی وابن عمّی وثقتی من أهلی، فإن کتب إلیّ أ نّه قد اجتمع رأی ملأکم وذووا الحجا والفضل منکم علی مثل ما قدمت علیَّ به رسلکم وقرأته فی کتبکم، أقدم علیکم وشیکاً إن شاء اللَّه تعالی.
فدعا بمسلم بن عقیل، فسرّحه مع قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأزدیّ.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 221- 222
ثمّ إنّ أهل الکوفة اجتمعوا فی دار سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فکاتبوا الحسین علیه السلام:
من سلیمان بن صرد، والمسیّب بن نجیة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب بن مظاهر، وشیعته المؤمنین والمسلمین من أهل الکوفة، السّلام علیک. [ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبریّ]
ثمّ سرّحوا الکتاب مع عبیداللَّه بن مسلم الهمدانیّ وعبداللَّه بن مسمع البکریّ حتّی قدما علی الحسین لعشر مضین من شهر رمضان.
ثمّ بعد یومین أنفذوا قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ، وعبداللَّه بن وال السّهمیّ إلی الحسین ومعهم نحو من مائة وخمسین صحیفة من الرّجل والاثنین.
ثمّ سرّحوا بعد یومین هانئ بن هانئ السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ بکتاب فیه:
للحسین بن علیّ من شیعته المؤمنین، أمّا بعد، فحیّ هلا، فإنّ النّاس ینتظرونک لا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل، ثمّ العجل یا ابن رسول اللَّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 135
وکتب شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، ویزید بن رویم، وعمرو ابن الحجّاج، ومحمّد بن عمیر، وعروة بن قیس: أمّا بعد، فقد أخصب الجناب، وأینعت الثّمار، فإذا شئت فأقدِم علی جند مجنّدة.
فاجتمعت الرّسل کلّهم عنده، فقرأ الکتب وسأل الرّسل عن أمر النّاس، ثمّ کتب مع مسلم بن عقیل: [ثمّ ذکرت رسالة الإمام علیه السلام کما ذکرناها فی الطّبریّ]
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 89- 90
وکان أهل الکوفة قد بعثوا إلی الحسین علیه السلام یقولون: إنّا قد حبسنا أنفسنا علیک، ولسنا نحضر الجمعة، فأقدم علینا. فبعث إلیهم مسلماً لینظر ما قالوا.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325
فنزل مکّة، واختلف أهلها إلیه وأهل الآفاق، وابن الزّبیر لازم جانب الکعبة، فهو قائم یصلِّی عندها، ویطوف، ویأتی حسیناً فیمَن یأتیه، ویشیر علیه، وهو أثقل خلق اللَّه علی ابن الزّبیر، لأنّه قد علم أنّ أهل الحجاز لا یبایعونه أبداً ما دام الحسین بالبلد.
وقام سلیمان بن صرد بالکوفة، فقال: إن کنتم تعلمون أ نّکم تنصرون حسیناً فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الفشل فلا تغرّوه. قالوا: بل نقاتل عدوّه.
فکتبوا إلیه: [ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبریّ]
فقدم الکتاب علیه بمکّة لعشر مضین من رمضان، ثمّ جاءه مائة وخمسون کتاباً من الرّجل والاثنین والثّلاثة، ثمّ جاءه کتاب آخر یقولون: حیّ هلا، فإنّ النّاس ینتظرونک، فالعجل العجل. وتلاقت الرّسل کلّها عنده. فقرأ الکتب، وکتب مع هانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبید الحنفیّ، وکانا آخر الرّسل: [ثمّ ذکرت رسالة الإمام علیه السلام کما ذکرناها فی الطّبری]
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 327- 328
وخرج الحسین بأهله إلی مکّة أیضاً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 136
ووجّه أهل الکوفة إلی الحسین [الرّسل والرّسائل] یسألونه القدوم علیهم، وقالوا:
نحن معک مائة ألف.
أخبرنا ابن ناصر، قال: أنبأنا أبو محمّد ابن السّرّاج، قال: أنبأنا أبو طاهر محمّد بن علیّ بن العلّاف، قال: أنبأنا أبو الحسین ابن أخی میمیّ، قال: حدّثنا أبوعلیّ ابن صفوان، قال: حدّثنا أبو بکر ابن أبی الدّنیا، قال: حدّثنی محمّد بن صالح القرشیّ، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد القرشیّ عن یونس بن أبی إسحاق، قال:
لمّا بلغ أهل الکوفة نزول الحسین بمکّة وأ نّه لم یبایع لیزید بن معاویة، خرج منهم وفد إلیه، وکتب إلیه سلیمان بن صرد، والمسیّب بن نَجَبَة، ووجوه أهل الکوفة یدعونه إلی بیعته وخلع یزید، وقالوا: إنّا ترکنا النّاس متطلّعة أنفسهم إلیک، وقد رجونا أن یجمعنا اللَّه بک علی الحقّ، وأن ینفی عنهم بک ما هم فیه من الجور، فأنتم أولی بالأمر من یزید الّذی غصب الامّة فیئها، وقتل خیارها.
فدعا [الحسین علیه السلام] مسلم بن عقیل وقال [له]: اشخص إلی [أهل] الکوفة، فإن رأیت منهم اجتماعاً فاکتب إلیّ.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید، 5/ 35- 36
ولمّا بلغ أهل الکوفة موت معاویة وامتناع الحسین، وابن عمر، وابن الزّبیر عن «1» البیعة، أرجفوا بیزید، واجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فذکروا مسیر الحسین إلی مکّة، وکتبوا إلیه عن نفر، منهم سلیمان بن صرد الخزاعیّ، والمسیّب ابن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب بن مظاهر، «2» وغیرهم «2»:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم [ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبریّ]
وسیّروا الکتاب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ، وعبداللَّه بن وال، ثمّ کتبوا إلیه کتاباً آخر وسیّروه بعد لیلتین، فکتب النّاس معه نحواً من مائة وخمسین صحیفة، ثمّ أرسلوا
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: من].
(2- 2) [لم یرد فی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 137
إلیه رسولًا ثالثاً یحثّونه علی المسیر إلیهم؛ ثمّ کتب إلیه شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، ویزید بن رویم، وعروة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، ومحمّد بن عمیر التّمیمیّ بذلک. «1»
فکتب إلیهم الحسین عند اجتماع الکتب عنده «1»: [ثمّ ذکرت رسالة الإمام علیه السلام کما ذکرناها فی الطّبریّ]
ثمّ دعا الحسین مسلم بن عقیل، فسیّره نحو الکوفة، وأمره بتقوی اللَّه، وکتمان أمره، واللّطف، فإن رأی النّاس مجتمعین له، عجّل إلیه بذلک.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 266- 267/ مثله: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 385- 386
بعثه الحسین إلی الکوفة، حین خرج إلیها.
ابن قدامة، التّبیین،/ 113
وکان توجّه الحسین إلی مکّة لثلاث مضین من شعبان سنة ستّین من الهجرة.
ورویت أ نّه لمّا بلغ أهل الکوفة موت معاویة، وأنّ الحسین علیه السلام بمکّة، اجتمعت الشّیعة فی دار سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فقال لهم: إنّ معاویة هلک، وإنّ الحسین قد نقض علی القوم ببیعته، وخرج إلی مکّة هارباً من طواغیت آل أبی سفیان، وأنتم شیعته وشیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهن والفشل فلا تغرّوا الرّجل بنفسه. قالوا: بل نقاتل عدوّه ونقتل أنفسنا دونه.
ورویت إلی یونس بن أبی إسحاق، قال: خرج وفد إلیه من الکوفة وعلیهم أبو عبداللَّه الجدلیّ، ومعهم کتب من شبث بن ربعیّ، وسلیمان بن صرد، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة ابن شدّاد، وحبیب بن مظاهر، وعبداللَّه [بن] وال، وقیس بن مسهّر الأسدیّ أحد بنی الصّیداء، وعمارة بن عبیداللَّه «2» السّلولیّ، وهانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: فلمّا اجتمعت کتبهم عنده، کتب إلیهم].
(2)- [المطبوع: عتبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 138
الحنفیّ، ووجوه الکوفة یدعونه إلی بیعته وخلع یزید، وقالوا: إنّا ترکنا النّاس قبلنا، وأنفسهم منطلقة إلیک، وقد رجونا أن یجمعنا اللَّه بک علی الهدی، فأنتم أولی بالأمر من یزید الّذی غصب الامّة فیئها، وقتل خیارها، واتّخذ مال اللَّه دولًا فی شرارها، وهذه کتب أمائلهم وأشرافهم، والنّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة، ولسنا نجتمع معه فی جمعة ولا جماعة ولا عید. ولو بلغنا إقبالک، أخرجناه حتّی یلحق بالشّام.
وتواترت الکتب حتّی تکمّلت عنده اثنا عشر ألف کتاب وهو مع کلّ ذلک لا یجیبهم.
ثمّ قدم إلیه بعد ذلک هانئ بن هانئ السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ بکتاب هو آخرالکتب: [ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الفتوح]
فقال لهما: من اتّفق علی هذا الکتاب؟ فقالا: أعیان أهل الکوفة، منهم شبث بن ربعیّ، ویزید بن الحارث، وحجّار بن أبجر، وعروة بن قیس، ویزید بن رویم، ومحمّد بن عمیر ابن عطارد، وعمرو بن الحجّاج. فقام علیه السلام وصلّی، ودعا مسلم بن عقیل، وعرّفه ما فی نفسه، وأطلعه علی أمره. «1»
ورویت إلی حصین بن عبدالرّحمان أنّ أهل الکوفة کتبوا إلیه: إنّا معک مائة ألف.
وعن داود بن أبی هند، عن الشّعبیّ قال: بایع الحسین علیه السلام أربعون ألفاً من أهل الکوفة علی أن یحاربوا من حارب، ویسالموا من سالم.
فعند ذلک ردّ جواب کتبهم یمنِّیهم بالقبول، ویعدهم بسرعة الوصول، «2» وإنّه قد جاء ابن عمِّی «2» مسلم بن عقیل «3» لیعرفنی ما أنتم علیه من رأی جمیل.
ولعمری ما الإمام إلّاالعامل بالکتاب، القائم بالقسط، الدّاین بدین الحقّ، الحابس
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی البحار والعوالم والأسرار عن الإرشاد].
(2- 2) [فی البحار والعوالم والأسرار: وبعث].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم والأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 139
نفسه فی ذات اللَّه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 10- 12/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 337؛ البحرانی، العوالم، 17/ 186- 187؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 217
قال: عسی، فلم یزل علی ذلک حتّی مات معاویة، وولّی یزید، ووجّه الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل إلی الکوفة.
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 68/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 353؛ البحرانی، العوالم، 17/ 672؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 219
بعث الحسین من مکّة إلی الکوفة ابن عمّه مسلم بن عقیل لیصحّح بیعته بها، ویأخذ العهود له من أهلها.
البرّیّ، الجوهرة،/ 42
وذلک أنّ معاویة لمّا استخلف ولده یزید، ثمّ مات. وکتب یزید کتاباً إلی الولید بن عتبة بن أبی سفیان، وهو یومئذ والی المدینة، یحثّه فیه علی أخذ البیعة من الحسین علیه السلام.
فرأی الحسین اموراً اقتضت له «1» أ نّه خرج من المدینة وقصد «2» مکّة، وأقام بها.
ووصل «3» الخبر إلی الکوفة بموت معاویة وولایة «4» یزید مکانه، فاتّفق منهم جمع جمّ وکتبوا کتاباً إلی الحسین یدعونه إلیهم، ویبذلون له فیه «5» القیام بین یدیه بأنفسهم «5» «6»، وبالغوا فی ذلک. ثمّ تتابعت إلیه الکتب نحواً من مائة وخمسین کتاباً من کلّ طائفة کتاب «7» یحثّونه فیه «8» علی القدوم وآخر ما ورد علیه کتاب من جماعتهم علی ید قاصدین من أعیانهم، وصورته:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(2)- [کشف الغمّة: قاصداً إلی مکّة].
(3)- [فی شرح الشّافیة مکانه: لمّا وصل ...].
(4)- [شرح الشّافیة: ولی].
(5)- [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(6)- [زاد فی کشف الغمّة: أموالهم].
(7)- [زاد فی کشف الغمّة وشرح الشّافیة: وجماعة].
(8)- [لم یرد فی شرح الشّافیة، وفی کشف الغمّة: فیها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 140
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم،
للحسین بن علیّ أمیر لمؤمنین، من شیعته وشیعة أبیه أمیر المؤمنین علیّ، سلام «1» علیک.
أمّا بعد، فإنّ النّاس منتظروک، ولا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل یا ابن رسول اللَّه، والسّلام علیک ورحمته وبرکاته.
فکتب جوابهم وسیّر إلیهم ابن عمّه مسلم بن عقیل، ووصل إلیهم، وجرت له وقائع وقضایا لا حاجة إلی ذکرها.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74 (ط بیروت،/ 258- 259)/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 42؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 348
وقد کان علیه السلام لمّا أتتهُ رسل أهل الکوفة، وقالوا: قد حبسنا أنفسنا علیک ولسنا نحضر الجمعة مع الوالی، فأقدِم إلینا. فبعث علیه السلام إلی مسلم بن عقیل ابن عمّه، فقال له:
سر إلی الکوفة، فانظر ما کتبوا به إلیّ، فإن کان حقّاً، خرجت إلیهم.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 114
ثمّ بعث الحسین قبل خروجه من مکّة إلی الکوفة مسلم بن عقیل، وقال له: انظر ما کتبوا به إلینا، فإن کان حقّاً فأخبرنی. فاستعفاه مسلم، فلم یعفه، فقال له: یا ابن عمّ! النّاس کثیر، فباللَّه لا تلقی اللَّه بدمی، فقال له: لابدّ من مسیرک. فسار حتّی أتی الکوفة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 240
قال ابن إسحاق: فلمّا بلغ الشّیعة بالکوفة أنّ الحسین بمکّة وأ نّه قد امتنع من بیعة یزید، اجتمعوا فی منزل سلیمان بن صرد، فقال لهم: یا قوم! قد امتنع الحسین من بیعة یزید، وأنتم شیعة أبیه، فإن کنتم تنصرونه، وتجاهدوا عدوّه، فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهن والفشل، فلا تغرّوا الرّجل بنفسه، فقالوا: لا واللَّه، بل ننصره ونبذل نفوسنا دونه.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی کشف الغمّة: اللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 141
فکتبوا إلیه بما قدمنا ذکره، وبعثوا الکتاب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ وعبداللَّه بن وال، فقدما إلی الحسین لعشرة مضین من رمضان. ثمّ بعثوا بعدهما بیومین قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ، ومعهم نحو من مائة وخمسین صحیفة من أهل الکوفة. ثمّ لبثوا یومین، وسرّحوا هانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وکتبوا معهما إلی الحسین کتاباً فیه: النّاس ینتظرون قدومک، لا رأی لهم فی غیرک، فحیّ هلا، العجل العجل.
وکتب إلیه شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، وزید بن الحارث، وعروة بن قیس فی آخرین: أمّا بعد، فقد اخضرّ الجناب، وأینعت الثّمار، فأقدِم، فإنّک تقدم علی جندٍ مجنّدة لک، والسّلام.
واجتمعت الرّسل کلّها بمکّة عنده، فحینئذ بعث إلیهم مسلم بن عقیل، وکتب معه کتاباً: قد بعثت إلیکم أخی وابن عمِّی وثقتی من أهل بیتی، وأمرته أن یکتب إلیَّ بحالکم، فإن کتب إلیَّ أ نّه قد اجتمع رأی ملأکم وذی الحجا منکم علی مثل ما قدمت به رسلکم، قدمت علیکم، وإلّا لم أقدم، والسّلام.
ثمّ دعا مسلم بن عقیل، فبعثه مع قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولی، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، وأمره بکتمان الأمر. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 244- 245 (ط بیروت)،/ 220- 221
__________________________________________________
(1)- هفتاد رئیس در خانه قاضی شریح جمع آمدند، عهدها کردند و سوگندها خوردند که حسین علیه السلام را مدد کنیم به مال و جان، و نامه‌ها نوشتند که ما را امامی نیست و نه جمعه داریم و نه جماعت. هفته به هفته نامه‌ها می‌نوشتند و دعوت می‌کردند و قاصدان متوالی و متواتر می‌فرستادند تا به اندک روزگار صد نامه به حسین نوشتند. چون حجت بر امام ثابت شد و رعیت با نصرت و اظهار کلمه دین اورا خواندند و حسین به مکه و مدینه خائف بود و به تقیه زندگانی می‌بایست کردن. حسین علیه السلام مسلم بن عقیل را بخواند، نامه‌ای بنوشت و به دست او داد که مسلم مرد امین است و ثقه من و پسر عم من به شما فرستادم تا حال‌ها باز داند و به من اعلام کند و من در عقب او می‌رسم.
عماد الدین الطبری، کامل بهایی، 2/ 272
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 142
قال: وسمع أهل الکوفة بوصول الحسین علیه السلام إلی مکّة، وامتناعه من البیعة لیزید، فأجمعوا فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ. فلمّا تکاملوا، قام سلیمان بن صرد فیهم خطیباً، وقال فی آخر خطبته: [ثمّ ذکر کلامه کما ذکره فی الفتوح]
قال: فکتبوا إلیه: [ثمّ ذکر رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبریّ]
ثمّ سرّحوا الکتاب، ولبثوا یومین، وأنفذوا جماعة معهم نحو مائة وخمسین کتاب من الرّجل والاثنین والثّلاثة والأربعة یسألونه القدوم علیهم، «1» وهو مع ذلک یتأنّی «2» ولا یجیبهم، فورد «3» علیه فی یوم واحد ستّمائة کتاب، وتواترت الکتب حتّی اجتمع عنده فی نُوَب متفرّقة اثنا عشر ألف کتاب «1».
قال: ثمّ قدم علیه علیه السلام بعد ذلک هانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ بهذا الکتاب، وهو آخر ما ورد علی الحسین علیه السلام من أهل الکوفة.
وفیه: [ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الفتوح]
فقال الحسین علیه السلام لهانی بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ: خبّرانی، من اجتمع علی هذا الکتاب الّذی کتب به وسوّد إلیّ معکما؟ فقالا: یا ابن رسول اللَّه! شبث ابن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، ویزید بن رویم، وعروة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج، ومحمّد بن عمیر بن عطارد. «4» «5»
قال: فعندها قام الحسین علیه السلام «6»، فصلّی رکعتین بین الرّکن والمقام، وسأل اللَّه
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه الأسرار،/ 217- 218، ومثیر الأحزان للجواهری،/ 10- 11].
(2)- [مثیر الأحزان: یتأبّی].
(3)- [مثیر الأحزان: حتّی ورد].
(4) (- 4*) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 81، والمعالی، 1/ 228].
(5) (- 5*) [حکاه عنه فی بحر العلوم،/ 152- 153].
(6)- [زاد فی بحرالعلوم: ودخل البیت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 143
الخیرة فی ذلک، ثمّ طلب مسلم بن عقیل، وأطلعه علی الحال، «1» وکتب معه جواب کتبهم (4*) یعدهم بالقبول (5*) ویقول ما معناه: قد نفذت إلیکم ابن عمّی مسلم بن عقیل لیعرّفنی ما أنتم علیه من رأی جمیل. «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 32- 37
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحرالعلوم والمعالی: وأمره بالمسیر إلی الکوفة].
(2)- راوی گوید: اهل کوفه که شنیدند حسین علیه السلام به مکه رسیده و از بیعت یزید خودداری فرموده است، در خانه سلیمان‌بن صرد خزاعی اجتماع نمودند. چون همگی گرد آمدند، سلیمان‌بن صرد برای سخنرانی به‌پا خاست، و در پایان سخنرانی چنین گفت:
«ای گروه شیعه! حتماً شنیده‌اید که معاویه مرده است، به جانب پروردگار خود شتافته و به نتیجه کردار خود رسیده است. اکنون فرزندش یزید به جای او نشسته است و این حسین بن علی است که با او مخالفت ورزیده و برای این که از شر ستمگران خاندان ابی‌سفیان محفوظ بماند، گریزان به مکه آمده است. شمایید که شیعه او هستید و پیش از این هم افتخار شیعه‌گی پدرش را داشتید. امروز، حسین علیه السلام نیازمند یاری شماست. اگر می‌دانید که یاریش خواهید نمود و با دشمنش خواهید جنگید، پشتیبانی خود را به وسیله نامه به عرض برسانید، و اگر می‌ترسید که در انجام وظیفه سستی کنید و رشته کار از دست بدهید، چه بهتر که مرد الهی را فریب ندهید.»
راوی گوید: مردم کوفه، نامه‌ای بدین مضمون به حسین علیه السلام نوشتند:
«به نام خداوند بخشنده مهربان، نامه‌ای است به حسین‌بن علی امیرالمؤمنین، از سلیمان‌بن صرد خزاعی، مسیب بن نجبة، رفاعة بن شداد، حبیب بن مظاهر، عبداللَّه بن وال، و شیعیانش از مؤمنین، سلام ما بر تو! پس از تقدیم سلام، سپاس خداوندی را که دشمن تو و دشمن پیشین پدرت را درهم شکست. همان دشمن ستمکار کینه‌جوی که زمام کار این امت را به زور و قلدری به دست گرفت و بیت‌المال مسلمین را غاصبانه تصرف کرد. بدون رضای ملت بر آنان حکومت نمود و از جنایات زمان حکومتش این که، نیکان اجتماع را کشت، افراد ناپاک را نگهداری نمود و مال خدا را به دست ستمگران و سرکشان اجتماع سپرد. از رحمت خدا دور باد! همچنان که قوم ثمود دور شد. باری ما را پیشوایی به جز تو نیست، به سوی ما بشتاب. شاید خداوند به وسیله تو کانون حقی از ما گردآورد. نعمان‌بن بشیر اکنون در کاخ فرمان‌داری است، ولی ما نه به نماز جمعه او حاضر می‌شویم و نه به نماز جماعتش. در روزهای عید با او همراه نیستیم و اگر خبر حرکت شما به ما برسد، اورا از کوفه بیرون خواهیم کرد تا راه شام در پیش گیرد. سلام بر تو و رحمت و برکات خدا بر تو باد ای پسر پیغمبر و بر پدر بزگوارت که پیش از تو بود! حول و قوه‌ای به جز از رهگذر استمداد از خدای بزرگ و بزرگوار نیست.»
نامه فوق را به خدمت حضرت فرستادند و دو روز بعد جماعتی را به نمایندگی روانه کردند که حامل-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 144
ورد علی الحسین مکاتبات أهل الکوفة یحثّونه علی المسیر إلیهم لیبایعوه، وکان العامل علیها النّعمان بن بشیر الأنصاریّ، فأرسل الحسین إلی الکوفة ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب لیأخذ البیعة علیهم.
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 189
وکان الحسین قد قدمه إلی الکوفة لیخبر من بها من شیعته بقدومه.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
وقد کثر ورود الکتب علیه من بلاد العراق یدعونه إلیهم- وذلک حین بلغهم موت معاویة وولایة یزید، ومصیر الحسین إلی مکّة فراراً من بیعة یزید- فکان أوّل من قدم
__________________________________________________
یک صد و پنجاه نامه بودند و هر نامه‌ای به امضای یک و دو و سه و چهار نفر بود که همگی از حضرت استدعا کرده بودند، به کوفه تشریف بیاورد. ولی با این همه، حسین علیه السلام از پاسخ دادن به نامه‌ها خودداری می‌کرد تا این که در یک روز شش‌صد نامه از کوفه رسید و نامه‌های دیگر پی‌درپی می‌رسید تا آن که جمع نامه‌ها که در چند نوبت آمده بود، به دوازده هزار نامه رسید.
راوی گوید: پیرو نامه‌ها، هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبداللَّه حنفی، نامه ذیل را که آخرین نامه رسیده به حسین بود، آوردند. در نامه چنین نوشته بود:
«به نام خداوند بخشاینده مهربان، نامه‌ای است به حسین‌بن علی امیرالمؤمنین، از شیعیانش و شیعیان پدرش امیر المؤمنین. اما بعد، همه مردم به انتظار ورود شما هستند و به جز تو به کسی رأی نمی‌دهند. ای پسر پیغمبر! هرچه زودتر و هرچه زوتر تشریف بیاورید که باغ‌ها سرسبز ومیوه‌های درختان رسیده و بوستان‌ها پر از گیاه و درخت‌ها پربرگ است. اگر تصمیم دارید، تشریف بیاورید که سپاهی آراسته مقدمت را گرامی خواهند داشت. سلام و رحمت خداوند بر تو باد و بر پدرت که پیش از تو بود!»
حسین علیه السلام به هانی سبیعی و سعیدبن عبداللَّه حنفی فرمود: «به من بگویید: چه اشخاصی در نوشتن این نامه با شما هماهنگ بودند؟»
عرض کردند: «یا بن رسول اللَّه! شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، یزید بن الحارث، یزید بن رویم، عروة بن قیس، عمرو بن الحجاج و محمدبن عمیربن عطارد.»
راوی گفت: حسین علیه السلام چون این بشنید، به‌پا خاست و میان رکن و مقام دو رکعت نماز گذاشت و از خداوند مسألت نمود تا آنچه خیر و صلاح است، مقدّر فرماید. پس از آن مسلم بن عقیل را خواست، از جریان مطّلعش فرمود، پاسخ نامه‌های اهل کوفه را نوشت، وعده پذیرش دعوت آنان را داد و اضافه فرمود که: پسر عم خودم مسلم بن عقیل را به سوی شما فرستادم تا مرا از وضع موجود و آخرین تصمیم شما آگاه نماید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 32- 37-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 145
علیه عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ، وعبداللَّه بن وال، معهما کتاب فیه السّلام والتّهنئة بموت معاویة، فقدما علی الحسین لعشر مضین من رمضان من هذه السّنة، ثمّ بعثوا بعدهما نفراً منهم قیس بن مسهّر الصّدائیّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکوا الأرحبیّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ، ومعهم نحو من مائة وخمسین کتاباً إلی الحسین، ثمّ بعثوا هانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، ومعهما کتاب فیه الاستعجال فی السّیر إلیهم، وکتب إلیه شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث بن رویم، وعمرو بن حجّاج الزّبیدیّ، ومحمّد بن عمر بن یحیی التّمیمیّ: أمّا بعد، فقد اخضرّت الجنان، وأینعت الثّمار، ولطمت الجمام، فإذا شئت، فأقدم علی جند لک مجنّدة، والسّلام علیک.
فاجتمعت الرّسل کلّها بکتبها عند الحسین، وجعلوا یستحثّونه ویستقدمونه علیهم لیبایعوه عوضاً عن یزید بن معاویة، ویذکرون فی کتبهم أ نّهم فرحوا بموت معاویة، وینالون منه، ویتکلّمون فی دولته، وأ نّهم لما یبایعوا أحداً إلی الآن، وأ نّهم ینتظرون قدومک إلیهم لیقدّموک علیهم.
فعند ذلک بعث ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب إلی العراق، لیکشف له حقیقة هذا الأمر والاتّفاق، فإن کان متحتّماً وأمراً حازماً محکماً، بعث إلیه لیرکب فی أهله وذویه، ویأتی الکوفة لیظفر بمن یعادیه، وکتب معه کتاباً إلی أهل العراق بذلک.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 151- 152
وکان سبب قتل الحسین أ نّه کتب إلیه أهل العراق یطلبون منه أن یقدِم إلیهم لیُبایعوه بالخلافة، وکثر تواتر الکتب علیه من العامّة ومن ابن عمّه مسلم بن عقیل.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة (ط دار المعرفة)، 6/ 614
ولمّا بلغ أهل الکوفة بیعة یزید، ولحاق الحسین بمکّة، اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان ابن صرد، وکتبوا إلیه عن نفر، منهم: سلیمان، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب بن مظاهر، وغیرهم، یستدعونه. وأ نّهم لم یبایعوا للنّعمان، ولا یجتمعون معه فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 146
جمعة ولا عید، ولو جئتنا أخرجناه.
وبعثوا بالکتاب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ، وعبداللَّه بن وال، ثمّ کتبوا إلیه ثانیاً بعد لیلتین نحو مائة وخمسین صحیفة، ثمّ ثالثاً یستحثّونه للّحاق بهم، کتب له بذلک شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، ویزید بن رویم، وعروة بن قیس، وعمرو ابن الحجّاج الزّبیدیّ، ومحمّد بن عمیر التّمیمیّ.
فأجابهم الحسین: فهمت ما قصصتم، وقد بعثت إلیکم ابن عمّی وثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل یکتب إلیَّ بأمرکم ورأیکم، فإن اجتمع ملأکم علی مثل ما قدمت به رسلکم، أقدِم علیکم قریباً، ولعمری ما الإمام إلّاالعامل بالکتاب، القائم بالقسط، الدّیّن بدین الحقّ.
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون،/ 21- 22
وکانت إقامة الحسین بالمدینة إلی أن خرج مع أبیه إلی الکوفة، فشهد معه الجمل ثمّ صفّین، ثمّ قتال الخوارج، وبقی معه إلی أن قُتِل، ثمّ مع أخیه إلی أن سلّم الأمر إلی معاویة فتحوّل مع أخیه إلی المدینة واستمرّ بها إلی أن مات معاویة، فخرج إلی مکّة، ثمّ أتته کتب أهل العراق بأنّهم بایعوه بعد موت معاویة، فأرسل إلیهم ابن عمّه مسلم بن عقیل ابن أبی طالب، فأخذ بیعتهم، وأرسل إلیهم، فتوجّه. [ثمّ ذکر مقتل الحسین علیه السلام، عن الإمام الباقر علیه السلام]
ابن حجر، الإصابة، 1/ 332/ قریب بهذا المضمون فی إسعاف الرّاغبین،/ 204
(مد- یزید) بن معاویة بن أبی سفیان صخر بن حرب بن امیّة بن عبد شمس أبو خالد.
ولد فی خلافة عثمان، وعهد إلیه أبوه بالخلافة، فبویع سنة ستّین، وأبی البیعة عبداللَّه بن‌الزّبیر، ولاذ بمکّة؛ والحسین بن علیّ، ونهض إلی الکوفة، وأرسل ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب لیبایع له بها. فقتله عبیداللَّه بن زیاد، وأرسل الجیوش إلی الحسین، فقُتل کما تقدّم فی ترجمته سنة إحدی وستّین.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 11/ 360- 361 رقم 699
وأنّ الحسین سار إلی مکّة، اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صرد بالکوفة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 147
وتذاکروا أمر الحسین، ومسیره إلی مکّة، قالوا: نکتب إلیه یأتینا الکوفة، فکتبوا إلیه کتباً من رؤسائهم من سلیمان بن صرد، ومن المسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب ابن مظاهر، وشبث بن ربعیّ، ویزید بن الحارث، ویزید بن دؤب، وعروة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدی، ومحمّد بن عمر التّمیمیّ، وغیرهم من أعیان الشّیعة ورؤساء أهل الکوفة قریباً من نحو مائة کتاب، وسیّروا الکتب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ، وعبداللَّه بن وال، وهم یحثّونه فیها علی القدوم علیهم، والمسیر إلیهم علی کلّ حال، وکتاب واحد عامّ علی لسان الجمیع کتبوه، وأرسلوه مع القاصدین، وصورته:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
للحسین بن علیّ أمیر المؤمنین، من شیعته وشیعة أبیه علیّ علیه السلام.
أمّا بعد، فإنّ النّاس منتظروک لا رأی لهم فی غیرک، فالعجل العجل یا ابن رسول اللَّه، لعلّ اللَّه تعالی أن یجمعنا بک علی الحقّ، ویؤیِّد بک المسلمین والإسلام بعد أجزل السّلام وأئمّة علیک ورحمة اللَّه وبرکاته».
فکتب جوابهم صحبته القاصدین، وسیّر معهم ابن عمّه مسلم بن عقیل، وأخذ علیهم البیعة للحسین بن علیّ علیهما السلام. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 184
__________________________________________________
(1)- چون شیعه امیر المؤمنین علی رضی الله عنه در کوفه شنیدند که معاویة بن ابی‌سفیان رخت به دار جزا کشیده است و امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه از بیعت یزید امتناع نموده، به مکه شریفه رفته است و در آن موضع با خیر و برکت مقیم گشته. در سرای سلیمان بن صرد جمع گشتند و آن‌ها مکتوبی نوشته و مصحوب دو شخص از دوست‌داران خاندان نبوت، به جانب امیرالمؤمنین حسین ارسال نمودند.
مضمون آن که: سلیمان بن صرد، رفاعه بن شداد و فلان و فلان تحیّت و سلام می‌رسانند و به مراسم شکر حضرت باری سبحانه و تعالی قیام می‌نمایند، بر آنچه دشمن تو و دشمن پدر تو که به تدبیر و حیله و مکر و خدیعت متصرف مملکت گشته، بهترین امت را می‌کشت و بدترین ایشان را زنده می‌گذاشت. اکنون پسر لعین او می‌خواهد که بی‌مشورت اهل ملت و اتفاق ارباب معرفت، متصدی امر حکومت و ریاست گردد. ما که دوستان تو و شیعه پدر توییم، به امامت و خلافت وی راضی نیستیم و داعیه آن داریم که در رکاب تو با دشمنان تو مقاتله کنیم و أنفس و اولاد خود را وقایه ذات بی‌بدیل تو گردانیم. «فاقبل إلینا فرحاً مسروراً-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 148
__________________________________________________
مبارکاً سدیداً رشیداً أمیراً إماماً خلیفة مهدیّاً».
ملخص سخن آن که مأمول چنان است که بر جناح تعجیل متوجه کوفه گشته، پرتو التفات به حال ما اندازی، چه ما امیری به غیر از نعمان بن بشیر انصاری نداریم که تنها در قصر امارت نشسته است و هیچ کس از ما به او اختلاط و امتزاجی ندارد و در اعیاد و جمعات از خانه بیرون می‌آید. پس اگر تو تشریف قدوم ارزانی داشته و به این صوب تحشم نمایی، ما نعمان را از کوفه بیرون کنیم و به استحضار و جمعیت لشگرها سعی نموده، روی به شام آریم و به دفع دشمنان تو پردازیم. همه شیعه تو امیدوارند که به واسطه حضور تو نظامی در امور ملک و ملت، و انتظامی در حال سپاهی و رعیت پدید آید.
چون این مکتوب به امیر المؤمنین حسین رسید، با رسولان ازلا و نعم هیچ نگفت و جواب نامه نیز ننوشت و بنا بر آن که رسولان دیرتر مراجعت می‌نمودند، اشراف و رؤسای کوفه بشر بن مسهر الصیداوی و عبدالرحمان بن عبید الأرحبی را باز به طلب امیر المؤمنین حسین فرستادند و مصحوب ایشان پنجاه مکتوب بود که دو دو و سه سه و چهار چهار از عظمای آن دیار ارسال نموده بودند و از عقب ایشان هم بفرموده کوفیان هانی بن هانی السبعی و سعید بن عبداللَّه الخثعمی روان گشتند و همراه آن‌ها قیس و عمرو بن الحجاج و محمدبن عمیربن عطارد که در کوفه حرمت و اختیار تمام داشتند، نامه نوشته در مصاحبت سعید بن عبداللَّه الحنفی به مکه فرستادند و این طایفه به تقبیل بساط امامت سرافراز گشته و مکتوبات را تسلیم نمودند. مضامین این مکاتیب قریب به مضمون مکتوب نخستین بود.
چون ارسال رسل و رسایل کوفیان به سرحد افراط رسید، امیرالمؤمنین حسین در جواب ایشان نوشت که: «مکتوبات شما رسید و بر مضمون که مشحون به محبت و مودت شما بود، نسبت به من اطلاع افتاد و طول انتظار شما که به قدم من دارید، معلوم گشت. بدانید که من در انجاح مطلوب و اسعاف مقصود شما اهمال و تأخیر جایز نخواهم داشت و حالا برادر و پسر عم خویش مسلم بن عقیل را به آن صوب فرستادم تا کیفیت حال و صدق مقال شما را معلوم کند. اگر بر سر حرف سابق باشید، با او بیعت کنید و او مرا از بیعت شما اعلام دهد تا به زودی متوجه آن جانب شوم.»
در آخر صحیفه قلمی فرمود که مسلم را یاری دهید و جانب اورا فرو مگذارید که امامی که به کتاب خدای تعالی عمل نماید و عادل و عالم باشد، با حاکمی که مصدر ظلم و فسق بود، برابر نیاید. [...]
و فرمود: «یابن عم! باید که به جانب کوفه روی و در منزل کسی که در محبت ما راسخ‌دم و ثابت‌قدم باشد، نزول کنی و مردم را به بیعت من خوانی و خاطر ایشان را از متابعت آل ابی‌سفیان بگردانی. اگر بدانی که اقوال و افعال ایشان با هم موافق است و کردار آن جماعت به گفتار ایشان مطابق، بی‌تأخیر و تسویف اعلام نمایی. امیدوارم که خداوند عز وعلا مرا و تورا به درجه شهادت رساند.»
بعد از آن مسلم را در کنار گرفت و هر دو در گریه افتاده و هم را وداع نمودند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 149
--------------
__________________________________________________
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 112- 113، 116
چون امام عالی‌مقام حسین بن علی علیهما السلام فضای مکه مکرمه را به یُمن مقدم شریف غیرت افزای طارم فیروزه قلم ساخت، اهالی بیت‌اللَّه الحرام به قدوم همایونش مبتهج و مسرور گشته و صبح و شام به ملازمتش می‌رسیدند و از برکت صحبت کیمیا خاصیتش، به‌حظی‌وافر محظوظ و بهره‌ور می‌گردیدند. عبداللَّه بن الزبیر نیز به روایت اصح هر روز به خدمت سده امامت می‌شتافت و از ملاقات و مقالات سید جوانان بهشت فایده تمام و نصیبی لا کلام می‌یافت. اما حقیقت ابن زبیر بر بودن امام زمان در مکه راضی نبود؛ زیرا که داعیه خروج و طلب خلافت داشت و می‌دانست که تا آن حضرت در حریم حرم باشد، کسی متابعتش نخواهد نمود.
لهذا یکی از اهل تاریخ مرقوم کلک بیان گردانیده که (وکان الحسین أثقل خلق اللَّه علی عبداللَّه بن الزّبیر، لأنّه کان یطمع أن یبایعه أهل مکّة. فلمّا قدم الحسین، اختلفوا إلیه وکانوا یصلّون معه، ومع ذلک کان عبداللَّه بن الزّبیر یختلف إلیه بکرة وعشیّاً) و چون خبر تشریف بردن امام حسین به بیت اللَّه الحرام و عدم قبول بیعت یزید (لعنة اللَّه علیه ما دامت اللیالی والایام) به سمع کوفیان رسید، اعیان آن بلده در خانه سلیمان بن صرد الخزاعی مجتمع گشتند و بر موافقت آن حضرت و مخالفت ارباب بدعت و شقاق اتفاق نموده و مکتوبی به امام حسین در قلم آوردند.
مضمون آن که: «سلیمان بن صرد، رفاعة بن شداد، مسیب بن نجبة، حبیب بن مظاهر، محمد بن کثیر، ورقاء بن عازب، محمدبن اشعث و فلان و فلان تحیت و سلام عرضه می‌دارند و به مراسم شکر و سپاس الهی قیام و اقدام می‌نمایند که دشمن تو و دشمن پدر تو که به مکر و خدیعت زمام امور حکومت به دست آورده بود و بهترین امت را می‌کشت و بدترین طوایف را زنده می‌گذاشت، هلاک ساخت. و حالا پسر لعین او می‌خواهد که بی‌مشورت اهل‌بیت، متصدی منصب ریاست گردد و ما که دوستان تو و شیعه پدر توییم، به ایالت او راضی نیستیم و داعیه داریم که در رکاب هدایت انتساب تو با اعدای دین مقاتله نماییم و أنفس و اموال خود را وقایه ذات مقدس و نفس نفیس تو گردانیم. مأمول چنان است که به زودی تشریف شریف ارزانی داری که ما به غیر از نعمان‌بن بشیر امیری نداریم و هرگاه که به سعادت ملازمت تو استسعاد یابیم، اورا از کوفه بیرون خواهیم کرد. امیدواریم که به یُمن اقدام خدّام تو نظامی در امور ملک و ملت و مهام دین و دولت پدید آید (فأقبِل إلینا فرحاً مسروراً مبارکاً سدیداً رشیداً أمیراً مطاعاً إماماً خلیفة مهدیّاً).»
و این مکتوب را مصحوب عبداللَّه بن سبیع همدانی و عبداللَّه بن مسمع بکری نزد آن مهر سپهر امامت و سروری فرستادند و امام حسین رضی الله عنه با آن دو شخص از لا و نعم هیچ نگفت و جواب مکتوب نیز ننوشت. اشراف کوفه متعاقب آن، بشر بن مسهر الصیداوی و عبدالرحمان بن عبیداللَّه بن الارحبی را با پنجاه نامه دیگر که مضامین آن‌ها حکم فحوای مکتوب اول داشت، نزد آن حضرت ارسال نمودند. و همچنین هانی بن هانی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 150
وقدّم أمامه مسلم بن عقیل.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 407
إنّه لمّا توفّی معاویة لعنه اللَّه، وبایع النّاس لیزید، وقام فی أمر الخلافة، أرسل إلی الولید ابن عُتبة، وکان أمیر المدینة، یأمره بأخذ البیعة علی أهلها عامّة، وخاصّة علی الحسین علیه السلام، فامتنع الحسین علیه السلام من البیعة لیزید، ومضی إلی مکّة لخمس خلون من شعبان سنة ستّین، فوصل خبره إلی أهل الکوفة، فکاتبوه ووعدوه بالنّصرة، وأکّدوا علیه فی طلب القدوم علیهم. فأرسل إلیهم ابن عمّه مسلم بن عقیل علیه السلام، فبایعوه للحسین علیه السلام.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 77- 78
فلمّا بلغ أهل الکوفة وفاة معاویة، امتنعوا من البیعة لیزید، فاجتمعوا وکتبوا إلی الحسین کتاباً یقولون فیه: أقدم إلینا یکون لک ما لنا، وعلیک ما علینا، فلعلّ اللَّه یجمع بیننا وبینک علی الهدی ودین الحقّ. ورغّبوه فی القدوم إلیهم، إلی أن قالوا: فإن لم تقدر
__________________________________________________
السبیعی و سعید بن عبداللَّه الخثعمی را با پنجاه نوشته دیگر فرستادند. از عقب این دو کس، شبث بن ربعی، حجاز بن أبجر، یزید بن الحارث، عروة بن قیس، عمرو بن الحجاج و محمد بن عمر بن عطارد که در کوفه اعتبار بسیار داشتند، نامه دیگر همراه سعید بن عبداللَّه الحنفی به مکه مرسل گردانیدند. چون این طایفه متعاقب یکدیگر به تقبیل بساط امامت مناط سرافراز گشتند و به قدر امکان در باب توجه آن حضرت مبالغه نمودند، خاطر مبارکش بر آن قرار یافت که نخست مسلم بن عقیل رضی الله عنه را به کوفه ارسال فرماید تا از کوفیان بیعت بستاند و آن‌گاه به نفس نفیس متوجه گردد.
لاجرم در جواب مکاتیب رؤسای آن بلده قلمی فرمود که: «این نامه‌ای است از حسین‌بن علی، به گروهی از اهل ایمان. اما بعد، مکتوب شما رسید و بر مضمون آن اطلاع حاصل گردید. بدانید که من در حصول مقصود شما تأخیر جایز نخواهم داشت و حالا برادر و پسر عم خویش مسلم بن عقیل را به آن صوب فرستادم تا حقیقت حال و صدق مقال شما را معلوم کند. اگر بر سر سخن خود باشید و با او بیعت نمایید و چون او مرا از مبایعت شما اعلام دهد، بدان جانب شتابم. باید که مسلم را یاری دهید و جانب اورا فرو نگذارید که امامی که به کتاب خدای تعالی عمل نماید و عادل و عالم باشد، با حاکمی که ظلم و فسق از وی صادر شود، مساوی نبود، والسلام.»
مسلم بن عقیل (رضی‌اللَّه عنهما) به موجب فرموده امام حسین علیه السلام آن مکتوب را گرفته، مصحوب جماعتی از کوفیان روی بدان صوب آورد و در آن سفر جهت گم کردن راه مشقت بی‌نهایت کشید، اما در ضمان سلامت به کوفه رسید.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 39- 40-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 151
علی الوصول إلینا، فأنفذ إلینا برجل یحکم فینا بحکم اللَّه ورسوله، وکتبوا بهذا المعنی کتباً کثیرة.
فلمّا وقف الحسین علی الکتب، وقرأ ما فیها، سألهم عن امور النّاس، وکتب إلیهم کتاباً یذکر فیه: إنِّی قد أنفذت إلیکم أخی وابن عمِّی والمفضّل عندی مسلم بن عقیل بن أبی طالب، فاسمعوا له، وأطیعوا رأیه، وقد أمرته باللّطف فیکم، وأن ینفذ إلیّ بحسن رأیکم وما أنتم علیه، وأنا أقدم علیکم إن شاء اللَّه.
ثمّ دعا بمسلم، فأنفذه مع دلیلین یدلّانه علی الطّریق.
الطّریحی، المنتخب،/ 422- 423
فلمّا بلغ أهل الکوفة وفاة معاویة لعنه اللَّه، امتنعوا من البیعة لیزید لعنه اللَّه، وقالوا:
لقد امتنع الحسین علیه السلام من البیعة لیزید لعنه اللَّه، وقد لحق بمکّة، ولسنا نبایع یزید لعنه اللَّه.
قال أبو مخنف: وکان عامل الکوفة یومئذ النّعمان بن بشیر الأنصاریّ، فاجتمع من الشّیعة جماعة إلی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ وقالوا: نکتب إلی الحسین علیه السلام. فقال لهم: یا معشر النّاس! إنّ معاویة قد هلک، وقد امتنع الحسین علیه السلام من البیعة، ونحن شیعته وأنصاره، فإن کنتم تعلمون أ نّکم تنصرونه وتجاهدون بین یدیه، فافعلوا؛ وإن خفتم الوهن والتّخاذل، فلا تغرّوا الرّجل. فقالوا: بل نقاتل عدوّه. فقال: اکتبوا علی اسم اللَّه تعالی، فکتبوا کتاباً، فیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
إلی الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، من سلیمان بن صرد الخزاعیّ، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد البجلی، وحبیب بن مظاهر الأسدیّ، ومن معه من المسلمین.
وسلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته،
أمّا بعد، فإنّا نحمد اللَّه الّذی لا إله إلّاهو، ونصلّی علی محمّد وآل محمّد، واعلم یا ابن محمّد المصطفی، وابن علیّ المرتضی أنّ لیس لنا إمام غیرک، فأقدِم إلینا، لنا ما لک،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 152
وعلیک ما علینا، فلعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الحقّ والهدی، واعلم أ نّک تقدم علی جنود مجنّدة، وأنهار متدفّقة، وعیون جاریة، فإن لم تقدم علی ذلک، فابعث إلینا أحداً من أهل بیتک یحکم بیننا بحکم اللَّه تعالی وسنّة جدّک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، واعلم أنّ النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة، ولسنا نشهد معه جمعة ولا جماعة، ولو أ نّک أقبلت إلینا لکنّا أخرجناه إلی الشّام، والسّلام.
وبعثوا الکتاب مع عمر بن نافذ التّمیمیّ، وعبداللَّه بن السّبیع الهمدانیّ، فخرجا مسرعین حتّی قدما علی الحسین علیه السلام ومعهما خمسون صحیفة، ولبثوا یومین آخرین وبعثوا إلیه قیس بن مسهّر الصّیداویّ «1»، ومعه کتاب، فیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
إلی الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام،
أمّا بعد، فإنّه لا إمام غیرک لنا یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، العجل العجل.
ثمّ لبثوا یومین آخرین، وکتبوا کتاباً یقولون فیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
قد أینعت الثّمار، فاقدم إلینا یا ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله مسرعاً.
قال أبو مخنف: وتواترت الکتب إلیه، فسأل الرّسل عن أمر النّاس، فقالوا: إنّهم کلّهم معک. ثمّ کتبوا مع هانئ بن هانئ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وکانا آخر الرّسل من أهل الکوفة. فلمّا قرأ الکتب جمیعاً، کتب الجواب فی کتاب، أوّله:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
من الحسین بن علیّ علیه السلام إلی الملأ من المؤمنین،
أمّا بعد، فإنّ هانیاً وسعیداً قدما إلیَّ بکتبکم، وکانا آخر من قدما إلیَّ من رسلکم،
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: مسهّر الأنصاریّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 153
وقد فهمت ما ذکرتموه أ نّه لیس لکم إمام غیری، وتسألونی القدوم إلیکم لعلّ اللَّه یجمعکم علی الحقّ والهدی، وإنّی باعث إلیکم أخی وابن عمّی المفضّل عندی من أهل بیتی مسلم ابن عقیل علیه السلام، وقد أمرته أن یکتب إلیّ بحسن رأیکم، وما أنتم علیه، وأنا أقدم إلیکم إن شاء اللَّه تعالی.
ثمّ دعا مسلم بن عقیل، ووجّه معه قیس بن مسهر الصّیداویّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ، وأمره بتقوی اللَّه، واللّطف بالنّاس، فإن رأی النّاس مجتمعین علی رأیه، یُعجّل له بالخبر.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 17- 19
فی بحار الأنوار: عن الشّعبیّ قال: بایع الحسین علیه السلام أربعون ألفاً من أهل الکوفة علی أن یحاربوا من حارب، ویسالموا من سالم، فعند ذلک ردّ جواب کتبهم یمنّیهم بالقبول، ویعدهم بسرعة الوصول، وبعث مسلم بن عقیل، [...].
وعن الحصین إنّ أهل الکوفة کتبوا إلیه: إنّا معک مائة ألف.
وفی روایة: أنّ لک هاهنا مائة ألف سیف، فلا تتأخّر.
فی مقتل السّیّد: ورد علیه فی یوم واحد ستّمائة کتاب، وتواترت الکتب حتّی اجتمع عنده اثنا عشر ألف کتاب فی نِوَب متفرّقة. «1»
ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 348- 349
__________________________________________________
(1)- چون این اخبار به اهل کوفه رسید، شیعیان کوفه در خانه سلیمان‌بن صرد خزاعی جمع شدند، حمد و ثنای حق تعالی ادا کردند و در باب فوت معاویه و بیعت یزید سخن گفتند. سلیمان گفت: «چون معاویه به جهنم واصل شده، و حضرت امام حسین علیه السلام از بیعت یزید امتناع نموده و به جانب مکه معظمه رفته است و شما شیعیان او و پدر بزرگوار اویید، اگر می‌دانید که اورا یاری و با دشمنان او جهاد خواهید کرد و به جان و مال در نصرت او خواهید کوشید، نامه‌ای به او بنویسید و اورا بطلبید. و اگر در یاری او سستی خواهید ورزید و آنچه شرط نیک‌خواهی و متابعت است، به عمل نخواهید آورد، اورا فریب مدهید و در مهلکه میفکنید.»
ایشان گفتند: «چون این دیار را به نور قدوم خود منوّر گرداند، همگی به قدم اخلاص به سوی او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 154
__________________________________________________
می‌شتابیم و به دست ارادت با او بیعت می‌نماییم و در یاری او و دفع شر اعدای او، جانفشانی‌ها به ظهور می‌رسانیم.»
پس عریضه‌ای به این مضمون به خدمت آن حضرت نوشتند: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، این نامه‌ای است به سوی حسین بن علی علیه السلام از جانب سلیمان بن صرد خزاعی، مسیب بن نجبه، رفاعة بن شداد بجلی، حبیب بن مظاهر و سایر شیعیان او از مؤمنان و مسلمانان اهل کوفه. سلام خدا بر تو باد! حمد می‌کنیم خدا را بر نعمت‌های کامله او بر ما و شکر می‌کنیم اورا بر آن که هلاک کرد دشمن جبار معاند تورا که بی‌رضای امت بر ایشان والی شد و به جور و قهر بر آن‌ها حاکم گردید. اموال ایشان را به ناحق تصرف نمود، نیکان را به قتل رسانید، بدان را بر نیکان مسلط گردانید و اموال خدا را بر مال‌داران و جباران قسمت نمود. پس خدا اورا لعنت کند! چنانچه قوم ثمود را لعنت کرد.
بدان که ما در این وقت امام و پیشوایی نداریم. به سوی ما توجه نما و به شهر ما قدم رنجه فرما که ما همگی مطیع توییم. شاید حق تعالی حق را به برکت تو بر ما ظاهر گرداند. نعمان بن بشیر حاکم کوفه در قصر الاماره نشسته است در نهایت مذلّت. به جمعه او حاضر نمی‌شویم و در عید با او بیرون نمی‌رویم. چون خبر رسید که شما متوجه این صوب شده‌اید، اورا از کوفه بیرون می‌کنیم تا به اهل شام ملحق گردد. والسلام.»
و نامه را با عبداللَّه بن مسمع همدانی و عبداللَّه بن وال به خدمت آن حضرت فرستادند و مبالغه کردند که آن را با نهایت سرعت به خدمت آن حضرت برسانند. پس ایشان در دهم ماه مبارک رمضان داخل مکه شدند و نامه اهل کوفه را به آن حضرت رسانیدند. باز اهل کوفه بعد از دو روز از ارسال آن قاصدان، قیس بن مسهر، عبداللَّه بن شداد و عمارة بن عبداللَّه را فرستادند با صد و پنجاه نامه که عظمای اهل کوفه نوشته بودند. یک کس و دو کس و چهار کس و زیاده یک نامه نوشته بودند. باز بعد از دو روز هانی‌بن هانی سبیعی و سعید بن عبداللَّه حنفی را به خدمت آن حضرت روان کردند و نوشتند: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، این عریضه‌ای است به خدمت حسین‌بن علی از شیعیان و فدویان و مخلصان آن حضرت. اما بعد، به زودی خود را به دوستان و هواخواهان خود برسان که همه مردم این ولایت منتظر قدوم مسرّت لزوم تواند و به سوی غیر تو رغبت نمی‌نمایند. البته البته به تعجیل‌تمام، خود را به این مشتاقان مستهام برسان. والسلام خیر ختام.»
پس شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، یزید بن حارث، عروة بن قیس، عمرو بن حجاج و محمد بن عمرو، عریضه دیگر نوشتند به این‌مضمون: «اما بعد، صحراها سبز شده و میوه‌ها رسیده. اگر به این صوب تشریف آوری، لشکرهای تو مهیا و حاضرند و شب و روز انتظار مقدم شریف تو می‌برند. هرچند این نامه‌ها به آن حضرت می‌رسید، حضرت تأمل نموده و جواب ایشان را نمی‌نوشت. تا آن که در یک روز شش‌صد نامه از آن غداران به آن حضرت رسید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 155
ثمّ دخل مکّة، وجعل النّاس یجیئون إلیه، لا ینقطعون عنه. فلمّا بلغ أهل الکوفة هلاک معاویة، امتنعوا عن بیعة یزید، فاجتمعوا وکتبوا إلی الحسین رضی الله عنه کتاباً یقولون فیه: لک ما لنا، وعلیک ما علینا، فلعلّ اللَّه أن یجمع بیننا وبینک علی الهدی ودین الحقّ.
ورغّبوه فی القدوم إلیهم، وقالوا: فأنفذ إلینا رجلًا قبل وصولک، یحکم فینا بحکم اللَّه ورسوله.
وکتبوا بهذا المعنی کتباً کثیرة، فکتب إلیهم: إنِّی أرسلت إلیکم ابن عمِّی مسلم، فاسمعوا له وأطیعوه، وقد أمرته باللّطف فیکم، وأن یرسل إلیّ بحسن رأیکم، وما أنتم علیه، وأنا أقدم علیکم إن شاء اللَّه تعالی. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 334- 335
__________________________________________________
چون مبالغه ایشان از حد گذشت و رسولان بسیار نزد آن حضرت جمع شدند، دوازده هزار نامه از آن ناحیه به آن جناب رسید. حضرت در جواب نامه آخر ایشان نوشت: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، این نامه‌ای است از حسین بن علی به سوی گروه مؤمنان و مسلمانان و شیعیان. اما بعد، به درستی که هانی و سعید نامه‌ای از شما آوردند بعد از رسولان بسیار و بی‌شمار که از شما به من رسیده بود. بر مضامین همه اطلاع به هم رسانیدم و در جمیع نامه‌ها نوشته بودید که: ما امامی نداریم، به زودی بیا نزد ما. شاید که حق تعالی ما را به برکت تو بر حق و هدایت مجتمع گرداند. اینک می‌فرستم به سوی شما برادر و پسر عم و محل اعتماد خود پسر عقیل را. پس اگر او بنویسد به سوی من که مجتمع شده است رأی عقلا و دانایان و اشراف و بزرگان شما بر آنچه در نامه‌ها درج کرده بودید، ان‌شاءاللَّه به زودی به سوی شما می‌آیم. پس به جان خود سوگند یاد می‌کنم که امامی نیست، مگر کسی که حکم کند در میان مردم به کتاب خدا و قیام نماید در میان مردم به عدالت، و قدم از جاده شریعت مقدسه بیرون نگذارد و مردم را بر دین حق مستقیم بدارد. والسلام.»
چون رسل و رسایل کوفیان بی‌وفا از حد گذشت، حضرت امام حسین علیه السلام مسلم بن عقیل پسر عم خود را که به وفور عقل، علم، تدبیر، صلاح، سداد، شجاعت، سخاوت و متانت از همگنان ممتاز بود، طلبید و برای بیعت گرفتن از اهل کوفه، با قیس بن مسهر صیداوی، عمارة بن عبداللَّه سلولی و عبدالرحمان بن عبداللَّه ازدی متوجه آن صوب گردانید. امر کرد اورا به تقوا، پرهیزکاری، کتمان امر خود از مخالفان، حسن تدبیر، لطف و مدارا و فرمود: «اگر اهل کوفه بر بیعت من اتفاق نمایند، به زودی حقیقت حال را به من عرض نما.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 604- 607-
(1)- چون خبر اقامت حسین علیه السلام در مکه گوشزد قاصی و دانی شد 1، مردم از دور و نزدیک به حضرت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 156
__________________________________________________
او شتاب‌گرفتند 2. مشاهیر اقوام و قبایل خدمت اورا تقدیم کردند 3. روز تا روز حشمت آن حضرت به زیادت شد و اختلاف 4 و اختلاط مردم در آستانش افزون گشت. چون مردم کوفه این بدانستند، نیک شاد خاطر شدند و جماعتی از مشاهیر طوایف و مشایخ قبایل در خانه سلیمان‌بن صرد الخزاعی انجمن شدند و گفتند: «معاویه ستمکار رخت بربست و یزید شراب‌خواره 5 به جای او نشست، حسین‌بن علی سر از بیعت او برتافت و به مکه شتافت. اکنون رأی چیست؟» سلیمان آن جماعت را و آن کس که در شمار شیعیان علی علیه السلام بود، بفرمود از پای بنشستند و خود به‌پای خاست. پس خدای را سپاس گفت و مصطفی را ستایش فرستاد، آن‌گاه گفت: «های ای مردمان! دانسته باشید که معاویه به سرای بازپرس رخت کشیده و پسرش یزید متصدی امر خلافت گشت و فوجی از مردم بی‌خرد و گروهی ناهوشمند با او بیعت کردند.»
سخنان سلیمان بن صرد
هان ای مردم! گوش فرا 6 من دارید:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در تاریخ طبری ذکر کردیم]
«همانا معاویه را مرگ فرا رسید و حسین با پسرش یزید نقض 7 بیعت نمود و به جانب مکه سفر فرمود. امروز شیعت اوئید و هم شیعت پدر او بوده‌اید. واجب می‌کند که نصرت اورا دست باز ندارید و در مدافعت با اعدا متابعت اورا واجب شمارید. هم اکنون مکنون خاطر را سر برگشائید. اگر خدمت اورا تصمیم عزم خواهید داد و با دشمنانش رزم خواهید زد؟ بدو مکتوب کنید و اورا به مساکن و اماکن خود بخوانید و اگر غم جان و مال خواهید داشت و بر عشیرت و عیال خود دریغ خواهید خورد، پسر رسول خدای را فریفته نخواهید. همچنان خاموش بنشینید و به هیچ گونه یاد از پیام و کتاب مکنید.»
همگان هم‌آواز شدند که: «ما در راه پسر پیغمبر جان و سر را به چیزی نشمریم. اورا در خانه‌های خویش جای دهیم و در پیش او دو دستی شمشیر زنیم و جان و دل فدای او کنیم.
سلیمان با ایشان حجت تمام کرد و پیمان محکم ساخت.
نامه مردم کوفه به حسین علیه السلام
آن‌گاه گفت: «همگان نامه به سوی آن حضرت بنگارید و خاتم برزنید و اورا دعوت کنید تا به جانب کوفه روان شود.»
گفتند: «صواب آن است که تو این مکتوب بنگاری.»
سلیمان گفت: «مصلحت در تحریر جماعت است.»
و بدین گونه مکتوبی نگاشتند: [سپس متن عربی را ذکر می‌کند که ما آن را در تاریخ طبری ذکر کردیم]
یعنی: «این نامه‌ای است از سلیمان بن صرد الخزاعی، مسیب بن نجبه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 157
__________________________________________________
رفاعة بن شداد البجلی، حبیب بن مظاهر و عموم شیعیانِ حسین بن علی علیهما السلام از مردم کوفه به نزد آن حضرت، و عرض می‌کنند:
سلام بر تو باد ای پسر پیغمبر! همانا ما سپاس می‌گذاریم خدای یکتا را که دشمن تورا درهم شکست 8 و نابود ساخت، آن جبار ستمکاری که بر روی این امت جستن 9 کرد و ایشان را فرو گرفت 10 و فی‌ء ایشان را غصب نمود. بی‌رضای امت متصدی امر امامت گشت، احرار 11 را بکشت، اشرار را بگذاشت و بیت المال را در میان جباران و مال‌داران دست به دست گردانید. خداوند دور کناد اورا، چنان که قوم ثمود را!
امروز یزید خود را امیر المؤمنین می‌خواند و امام مسلمین می‌داند. ما اورا به امامت خویش نپذیریم و اطاعت اورا بر گردن حمل نگیریم. تو ای پسر پیغمبر! به جانب کوفه سفر کن و به نزدیک ما گرای 12. باشد که خدای ما را در حضرت تو به طریق حق پیوسته دارد.
اینک نعمان بن بشیر از جانب یزید در دار الاماره نشسته و خود را امیر این جماعت دانسته. لکن ما اورا امیر نمی‌دانیم، به امارت نمی‌خوانیم، در هیچ جمعه نماز با او نمی‌گذاریم و در هیچ عید با او طریق مصلی نمی‌سپاریم 13. گاهی که ما را آگهی رسد که عنان اقبال بدین جا فرو گذاشته باشی، اورا از کوفه بیرون کنیم و تا خاک شام برانیم.»
این مکتوب را به صحبت 14 عبداللَّه بن مسمع الهمدانی و عبداللَّه بن وال روان کردند و فرمان دادند که در طی مسافت سرعت کنند و خویشتن را به حسین علیه السلام رسانند. ایشان به تعجیل و تقریب 15 براندند. و روز دهم شهر رمضان المبارک به مکه رسیدند و مکتوب کوفیان را به حضرت حسین علیه السلام برسانیدند.
آن حضرت نامه را فرو خواند، لختی سر فرو داشت، هیچ پاسخ نداد و جواب نامه ننوشت. رسولان نیز در مکه اقامت نمودند. مردم کوفه دو روز بعد از بیرون شدن عبداللَّه‌بن مسمع و عبداللَّه‌بن وال، دیگرباره قیس بن مسهر الصیداوی، عبداللَّه بن شداد بن عبداللَّه الارحبی و عمارة بن عبداللَّه السلولی را به سوی مکه روان داشتند و با ایشان از صنادید 16 کوفه یک صد و پنجاه مکتوب بود. هر مردی دو نامه و سه نامه و بیشتر نگاشته بود. حسین علیه السلام این جمله 17 را قرائت فرمود و دعوت ایشان را اجابت ننمود و پاسخ باز نداد.
از پسِ آن، شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، یزید بن حارث بن رویم، عروة بن قیس، عمرو بن حجاج الزبیدی، محمد بن عمرو التیمی، بدین گونه مکتوب کردند:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، إلی الحسین بن علیّ، من شیعته من المؤمنین والمسلمین، أمّا بعد، فقد اخضرّت الجنّات، وأینعت الثِّمار، وأعشبت الأرض، وأورقت الأشجار، فإذا شِئْتَ فأقْبِل علی جُندٍ لکَ مُجنّدة، والسّلام.»
یعنی: «بوستان‌ها سبز و ریان گشت 18 و میوه‌ها برسید و زمین گیاه برویانید و درختان برگ برآوردند. وقت است که اقبال فرمایی به جانب سپاهی که بهر خدمت تو تجهیز شده.»
بدین‌گونه مکاتیب متواتر کردند، چندان که دوازده هزار نامه در حضرت حسین از بزرگان کوفه حاضر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 158
__________________________________________________
گشت. همچنان آن‌حضرت تصمیم عزم را تقدیم نمی‌فرمود و در پاسخ خاموش می‌بود. چون صنادید کوفه نگریستند که رسولان ایشان دیر می‌رسد و پاسخ دیر می‌آید، بدین منوال کتابی نگاشتند و به صحبت هانی بن هانی السبیعی و سعید بن عبداللَّه الحنفی روان داشتند:
[سپس متن عربی نامه را ذکر کرده است که در تاریخ طبری ذکر شد]
یعنی: عرض کردند: «شیعیان تو همگان به انتظار تو نشسته‌اند و بر امامی بیرون تو 19 دل نبسته‌اند. تعجیل کن در آمدن به کوفه.»
این نامه را به رسولان سپردند و به روایت اعثم کوفی، یک صد و پنجاه تن از معارف کوفه 20 طریق مکه پیش داشتند و در طی مسافت عجلت کردند. ایشان نیز از مردمان، هر یک دو نامه و سه نامه با خود همی بردند. چون به‌حضرت حسین علیه السلام رسیدند، شرط اطاعت و انقیاد 21 مرعی داشتند و مکاتیب کوفیان را از نظر مبارکش درگذرانیدند و در حرکت آن حضرت به جانب کوفه، الحاح از حدود به‌در بردند. 22
پاسخ دادن حضرت حسین علیه السلام به نامه‌های کوفیان و اعزام مسلم بن عقیل به جانب کوفه
این معنی پوشیده نیست که پیغمبر خدا و ائمه هدی (صلوات اللَّه علیهم اجمعین) از مکنون خاطر منافق ومستور ضمیر موافق آگاه بودند، چنان‌که در کتاب «سید المرسلین» 23 به‌شرح رفت که چون رئیس المنافقین عبداللَّه ابی‌سلول را مرگ فراز آمد، رسول خدا بر وی نماز گذاشت و همچنان چون در میان دو کس حکومت خواست کرد، گواه طلب می‌فرمود و با این که حقیقت‌حال را مصور 24 خاطر می‌داشت. کار به صورت ظاهر می‌کرد.
همچنان، سید الشهدا علیه السلام می‌دانست که ناگزیر به کربلا باید رفت و هدف تیر و تیغ باید شد و در قیامت شفیع امت باید بود. لکن خواست تا حجت تمام کند و مردم پندار نکنند که خویشتن را به تهلکه افکند. چندان در مکه اقامت فرمود که دوازده هزار نامه بر وی گرد آمد و از وجوه کوفیان حضرت او به ستوه گشت.
این وقت تمهید دعوت ایشان را بساخت و بدین هندسه 25 نامه ایشان را پاسخ بپرداخت: [سپس متن عربی نامه را ذکر کرده است که ما آن را در تاریخ طبری ذکر کردیم]
«عموم مسلمانان کوفه را خطاب می‌فرماید و مکشوف می‌دارد که هانی بن هانی السبیعی و سعید بن عبداللَّه الحنفی، آخر کس بودند از فرستادگان شما برسیدند و مکاتیب شما را برسانیدند. بر آنچه رقم کردید، مشرف و مطلع شدم 26 و این که نگاشتید 27 ما را امام و پیشوایی نیست که بر طریق هدایت و دلالت کند، بدانستم. از برای صدق و کذب این معنی، برادر خود، پسر عم خود، معتمد خود از اهل بیت خود مسلم بن عقیل را به سوی شما فرستادم 28. اگر آرای شما را متشتت ندید و کلمات شما را متفرق نیافت و عاقلان 29 و فاضلان شما را با آنچه نگاشتید و رسول فرستادید، موافق و متفق نگریست و به سوی من مکتوب کرد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 159
__________________________________________________
، ان‌شاءاللَّه عن قریب 30 به سوی شما خواهم آمد.
قسم به جان خودم امام نیست، مگر کسی که کتاب خدای را باز داند و به حکم خدای حکم راند، بر مرکز عدل متمکن گردد، بدین حق متدین باشد و خویشتن را در شهر بند شریعت موقوف و محبوس دارد.»
اعزام مسلم بن عقیل به کوفه
این وقت حسین علیه السلام مسلم‌بن عقیل را طلب داشت و اورا وصیت فرمود که: «پرهیزکاری پیشه می‌کن و امر خویش را پوشیده می‌دار و با مردمان طریق موالفت 31 و ملاطفت می‌سپار. پس از ورود به کوفه اگر مردمان را در موافقت و مرافقت من هم‌دست و هم‌داستان یافتی، قلب ایشان را بشکافتی و بکافتی 32 و بی‌شائبه مکیدت و آلایش خدیعت نگریستی، صورت حال ایشان را به سوی من تحریر کن تا اجابت دعوت ایشان را تعجیل کنم.»
قیس بن مسهر الصیداوی، عمارة بن عبداللَّه السلولی و عبدالرحمان بن عبداللَّه الازدی را، با جماعتی از صنادید کوفه که حاضر مکه بودند، ملازمت خدمت مسلم فرمود و فرمان داد تا به جانب کوفه روان شوند.
1. قاصی و دانی: (مقصود آن است که خبر به گوش همه از وضیع و شریف رسید.)
2. به سوی او شتابانید.
3. سران قبائل مقدم اورا گرامی داشتند.
4. اختلاف: رفت و آمد.
5. معاویه ستمکار و یزید شراب‌خواره.
6. گوش به من فرا دهید.
7. نقض علی القوم: شکستن. نقض بیعت در جایی صحیح است که شخصی با دیگری بیعت کند و آن‌گاه بیعت اورا نقض نماید. این مطلب درباره آن حضرت صحیح نیست؛ زیرا حضرتش با یزید از اول بیعت نکرد تا آن که نقض بیعت نموده باشد.
8. قصم: شکست.
9. انتزاء: بر چیزی یا کسی پریدن (مانند گربه‌ای که موشی ببیند و بر او بپرد).
10. ابتزّت الخلافة: خلافت را گرفت، به دست آورد.
11. احرار: آزادگان (کنایه از مردمان خوب و شایسته است).
12. گرائیدن: قصد و آهنگ جائی یا چیزی را نمودن.
13. مصلی: جائی که در آن‌جا مسلمانان برای ادای فریضه اجتماع نمایند.
14. به صحبت: به همراه (یعنی با آنان ارسال داشتند).
15. تقریب: آن است که چارپایان هنگام راه رفتن، دست‌ها و پاهای خود را نزدیک یکدیگر قرار دهند و این وقتی ممکن است که به تاز بروند که دو دست و دو پا نزدیک یکدیگر قرار گیرند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 160
(قال) أهل السّیر: ولمّا بلغ هلاک معاویة أهل الکوفة، أرجفو بیزید، وعرفوا خبر الحسین علیه السلام وامتناعه وخروجه إلی مکّة. فاجتمعت الشّیعة فی دار سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فذکروا ما کان، وتوامروا علی أن یکتبوا للحسین بالقدوم إلیهم، وخطبت بذلک خطباؤهم. فکتبوا إلیه کتاباً وسرّحوه مع عبداللَّه بن مسمع وعبداللَّه بن وال، وأمروهما بالنّجاء. فجدّا، حتّی دخلا مکّة لعشر مضین من شهر رمضان.
ثمّ کتبوا إلیه بعد یومین وسرّحوا الکتب مع قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان ابن عبداللَّه الأرحبیّ. ثمّ کتبوا إلیه بعد یومین آخرین وسرّحوا الکتب مع هانئ بن هانئ السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفی حتّی بلغت الکتب اثنی عشر ألفاً (وهی) تنطوی علی
__________________________________________________
16. صنادید: سران و سلحشوران.
17. این جمله را: همه آن نامه‌ها را.
18. ریان: سیرآب.
19. بیرون تو: غیر از تو، جز تو.
20. معارف (یا معاریف): مشاهیر و نامبرداران.
21. انقیاد: فرمانبرداری.
22. الحاح: اصرار (سماجت را به آخر رسانیدند).
23. مقصودش جلد مربوط به آن حضرت است.
24. حقیقت واقعه نزدش روشن بود.
25. بدین هندسه: به این طرز، به این منوال.
26. اقتصصتم: قصه و داستان شما را فهمیدم.
27. جل: کل، همه.
28. أنا باعث: برمی‌انگیزم، می‌فرستم.
29. ذوی الحِجا: خردمندان.
30. وشیکاً: به همین نزدیکی.
31. موالفت: الفت.
32. کافتی: جست‌وجو کردی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 31- 38
مسلم بن عقیل نیمه ماه رمضان از مکه بیرون شد، طبق گفته مسعودی.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 34-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 161
الاستبشار بهلاک معاویة، والاستخفاف بیزید، وطلب قدومه والعهد له ببذل النّفس والنّفیس دونه.
(وکان) من المکاتبین حبیب بن مظهر، ومسلم بن عوسجة، وسلیمان بن صرد، ورفاعة بن شدّاد، والمسیّب بن نجبة، وشبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث بن رویم، وعروة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج، ومحمّد بن عمیر وأمثالهم من الوجوه.
السّماوی، إبصار العین،/ 4/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 48
فلمّا رأی الحسین علیه السلام ذلک، دعا مسلم بن عقیل وأمره بالرّحیل إلی الکوفة، وأوصاه بما یجب.
(وکتب) معه إلی أهل الکوفة: أمّا بعد، [ثمّ ذکرت رسالة الإمام علیه السلام کما ذکرناه فی الطّبری]
وسرّح مع مسلم قیس بن مسهّر، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه، وجملة من الرّسل، منهم عمارة بن عبداللَّه.
السّماوی، إبصار العین،/ 5
(وروی) أبو مخنف وغیره أنّ أهل الکوفة لمّا کتبوا إلی الحسین، دعا مسلماً، فسرّحه مع قیس بن مسهّر، و «1» عبدالرّحمان بن عبداللَّه «1»، وجماعة من الرّسل. فأمره بتقوی اللَّه، وکتمان أمره، واللّطف، فإن رأی النّاس مجتمعین «2»، عجّل إلیه بذلک وکتب إلیهم:
أمّا بعد، فقد أرسلت إلیکم أخی وابن عمّی وثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل، وأمرته أن یکتب لی إن رآکم «3» مجتمعین، فلعمری ما الإمام إلّامن قام بالحقّ، وما یشاء کلّ هذا.
السّماوی، إبصار العین،/ 41/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 272؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 234
__________________________________________________
(1- 1) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: عبدالرّحمان الکدن الأرحبی وعمّارة بن عبید السّلولیّ].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: مستوثقین، وفی وسیلة الدّارین: مجتمعون، وزاد فیه: موثوقون].
(3)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أراکم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 162
أرسله الحسین علیه السلام من مکّة فی منتصف شهر رمضان، ودخل الکوفة فی الیوم الخامس خلونَ من شوّال سنة ستّین.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135
الّذی أرسله الحسین علیه السلام إلی أهل الکوفة، وکان رسوله. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 271
ووردت علیه کتب العراقیّین بالبیعة، فبعث مسلم بن عقیل، فکتب إلیه کتاباً یستقدمه.
مجد الدّین المؤیِّدی الیمنی، لوامع الأنوار، 3/ 46
مکاتیب أهل الکوفة إلی الحسین علیه السلام:
ولمّا بلغ أهل الکوفة امتناع الحسین عن البیعة لیزید، ثارت إحساساتهم، وجعلوا أنفسهم ضدّ الأمویّین. فکاتبوا الحسین بالطّاعة له، والثّورة ضد الأمویّین، حتّی توافدت علیه الوفود، وتقاطرت الرّسل بالآلاف، وبلغت عدد الرّسائل اثنی عشر ألف رسالة «12000».
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 32
سفارة مسلم بن عقیل من قِبَل الحسین علیه السلام إلی أهالی الکوفة فی نصف رمضان المبارک:
فأرسل الحسین علیه السلام ابن عمّه مسلم بن عقیل فی التّاریخ المذکور. «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 32
__________________________________________________
(1)- شیعه مختار را دشنام می‌دادند و اورا بد می‌گفتند، چون هنگامی که در ساباط حسن بن علی را خنجر زدند و اورا به کاخ سفید مدائن بردند از طرف مختار تائید شده بود، چون دوران حسین رسید و مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 290
(2)- مسلم از طرف امام حسین به کوفه رفت تا برای او از اهالی کوفه بیعت بگیرد.
در نیمه ماه رمضان سال شصت هجری از مکه بیرون آمد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 163

فأقبل مسلم رحمه الله حتّی أتی المدینة، فصلّی فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وودّع «1» مَنْ أحبّ «1» مِن أهله، واستأجر دلیلین «2» من قیس، فأقبلا به یتنکّبان «3» الطّریق «2» فضلًا «4»، وأصابهما «5» «6» عطش شدید «6»، فعجزا عن السّیر «7»، فأومأ له «8» إلی سنن الطّریق بعد أن لاحَ لهما «9» ذلک، فسلک مسلم ذلک السّنن ومات الدّلیلان عطشاً.
فکتب مسلم بن عقیل رحمة اللَّه علیه من «10» الموضع المعروف بالمضیق مع قیس بن مسهّر: «11»
أمّا بعد، فإنِّی أقبلت من المدینة مع دلیلین «12»، فحازا «13» عن الطّریق فضلًا، واشتدّ علیهما «14» العطش، فلم یلبثا أن ماتا، وأقبلنا حتّی انتهینا إلی الماء، فلم ننج إلّابحشاشة
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3)- [التّصحیح من ط مؤسّسة آل البیت].
(4)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون: عن الطّریق].
(5)- [الأسرار: وأصابهم].
(6- 6) [العیون: العطش].
(7)- [نفس المهموم: المسیر].
(8)- [زاد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: إلیه].
(9)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والعیون: لهم].
(10) (- 10*) [العیون: المضیق إلی الحسین علیه السلام القضیّة وکتب فی آخره].
(11) (- 11*) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 40].
(12)- [زاد فی (ط مؤسّسة آل البیت) والبحار والأسرار ونفس المهموم: لی].
(13)- [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان وناسخ التّواریخ: فحادا، وفی نفس المهموم: فحارا].
(14)- [فی البحار والدّمعة ونفس المهموم ومثیر الأحزان: علینا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 164
أنفسنا، وذلک «1» الماء بمکان «1» یدعی المضیق من بطن الخبت «2» (10*، وقد تطیّرت من توجّهی «3» هذا، فإن رأیت «4» أعفیتنی منه «5» «4» وبعثت غیری، والسّلام. «11»*
فکتب إلیه الحسین علیه السلام: «6» أمّا بعد، فقد خشیت «7» أن لا یکون حملک علیَّ الکتاب «8» إلیَّ فی الاستعفاء من الوجه «9» الّذی وجّهتک له «10» إلّاالجبن، فامض لوجهک الّذی وجّهتک «6» فیه «11»، والسّلام.
فلمّا قرأ مسلم الکتاب، قال: أمّا هذا فلست أتخوّفه «12» علی نفسی، «13» «14» فأقبل حتّی مرّ بماء لطیّ، فنزل «15»، ثمّ ارتحل عنه، فإذا رجل یرمی الصّید، فنظر إلیه قد رمی ظبیاً حین أشرف له 14، فصرعه، فقال مسلم بن عقیل: نقتل «16» عدوّنا «17» إن شاء اللَّه
__________________________________________________
(1- 1) [مثیر الأحزان: المکان].
(2)- خبت: بیابانی است میان مکّه و مدینه.
(3)- [فی (ط مؤسّسة آل البیت) ونفس المهموم: وجهی].
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة ومثیر الأحزان، وفی العیون: أعفیتنا].
(5)- [فی البحار والأسرار: عنه].
(6- 6) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 41].
(7)- [البحار: حسبت].
(8)- [الدّمعة: الکتابة].
(9)- [فی العوالم والعیون وناسخ التّواریخ: التّوجّه].
(10)- [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون].
(11)- [فی (ط مؤسّسة آل البیت) والأسرار ونفس المهموم: له].
(12)- [الدّمعة: تخوّفه].
(13) (- 13*) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(14- 14) [العیون: ثمّ ارتحل، فإذا رجل قد رمی ظبیاً].
(15)- [زاد فی العوالم والأسرار: به، وفی نفس المهموم: علیه].
(16)- [الدّمعة: فقتل].
(17)- [تظلّم الزّهراء: أعدائنا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 165
تعالی (13*). «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 37- 38/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 335؛ البحرانی، العوالم، 17/ 184- 185؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 203- 204؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218؛ القمّی، نفس المهموم،/ 82- 83؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 131؛ مثله: الجواهری، مثیر الأحزان،/ 14- 15؛ المیانجی، العیون العبری،/ 34- 35
قال، فخرج مسلم من مکّة نحو «2» المدینة، مستخفیاً لیلًا «3» لئلّا یعلم أحد من بنی «3»
__________________________________________________
(1)- پس مسلم رحمه الله آمده تا به‌مدینه رسید و در مسجد رسول‌خدا صلی الله علیه و آله نماز خواند. با هر که می‌خواست از خاندان خود وداع و خدا حافظی‌کرده (آن‌گاه) دو راهنما اجیر نموده همراه‌برداشت (و به سوی کوفه رهسپار شد). آن دو راهنما اورا از بی‌راهه بردند و راه را گم کردند و تشنگی سختی بر ایشان غلبه کرد. و از راه رفتن باز ماندند و پس از آن که راه را پیدا کردند (دیگر نیروی سخن گفتن و راه رفتن نداشتند)، با اشاره راه را به مسلم نشان دادند. مسلم آن راه را در پیش گرفت و آن دو راهنما نیز در اثر تشنگی جان سپردند.
مسلم‌بن عقیل رحمه الله (پس) از (پیمودن راه و رسیدن به) جایی که معروف به مضیق است، نامه‌ای به امام علیه السلام نوشت و به وسیله قیس‌بن مسهر فرستاد و متن نامه این بود: «اما بعد، من از مدینه با دو تن راهنما به کوفه رهسپار شدم. آن دو از راه کناره گرفته و راه را گم کردند و تشنگی بر ایشان سخت شد و چیزی نگذشت که جان سپردند. ما رفتیم تا به آب رسیدیم و چون به آب رسیدیم، جز رمقی مختصر برای ما نمانده بود. این آب در جایی از دره خبت است و نامش مضیق می‌باشد. من این راه را به واسطه این جریانات به فال بد گرفتم، پس اگر ممکن است مرا از رفتن بدین راه معذور و معاف بدار و دیگری را بفرست. والسلام.»
حسین علیه السلام نامه‌ای در پاسخ او نوشت که: «اما بعد، من می‌ترسم که چیزی تورا وادار بر استعفای نامه خود از رفتن بدین راه نکرده، مگر ترس. پس بدان راهی که تورا فرستاده ام برو (و اندیشناک مباش). والسلام.»
چون مسلم نامه حضرت را خواند، گفت: اما این را که من بر خود بیمناک نیستم (و ترسی از رفتن ندارم) و رهسپار کوفه شد. آمد تا به آبی رسید که از قبیله طی بود. آن‌جا فرود آمد و سپس از آن‌جا نیز گذشته. مردی را دید که مشغول تیراندازی برای شکار است. به او نگریست و دید که آهویی را با تیر زد و اورا به زمین انداخت. مسلم (آن را به فال نیک گرفت و) با خود گفت: «ان شاء اللَّه تعالی دشمن خود را می‌کشیم.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 37- 38
(2)- [تسلیة المجالس: قاصداً].
(3- 3) [تسلیة المجالس: لئلّا یعلم به بنو].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 166
امیّة. فلمّا دخل المدینة، بدأ بمسجد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، فصلّی «1» رکعتین، ثمّ خرج «1» فی جوف اللّیل، وودّع أهل بیته، واستأجر دلیلین من قیس عیلان، یدلّانه علی الطّریق، ویمضیان به إلی الکوفة علی غیر الجادّة، فخرج «2» به الدّلیلان «2» من المدینة لیلًا، فسارا، فأضلّا الطّریق، «3» وجارا عن القصد «3»، واشتدّ بهما العطش، فماتا «4» جمیعاً عطشاً، وصار «4» مسلم بن عقیل ومَنْ معه إلی الماء، وقد کادوا أن یهلکوا عطشاً، فکتب مسلم بن عقیل إلی الحسین:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
«3» للحسین بن علیّ من مسلم بن عقیل «3»،
أمّا بعد، فإنِّی خرجت من المدینة «5» مع دلیلین استأجرتهما، فَضَلّا عن الطّریق، واشتدّ بهما العطش، فماتا، ثمّ صرنا إلی الماء بعد ذلک، «6» وقد کدنا أن نهلک، فنجونا بحشاشة أنفسنا، وقد «4» أصبنا الماء بموضع یقال له المضیق، وقد تطیّرت من وجهی «3» الّذی وجّهتنی فیه «3»، فرأیک فی إعفائی «7» عنه والسّلام.
فلمّا ورد کتابه علی الحسین، علم «5» أ نّه قد تشاءم وتطیّر 3 من موت الدّلیلین، وأ نّه جزع «3»، فکتب إلیه: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
من الحسین بن علیّ إلی مسلم بن عقیل،
أمّا بعد، فقد خشیت أن لا یکون حملک علی الکتاب إلیَّ، والاستعفاء من وجهک
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: عنده، ثمّ أقبل].
(2- 2) [تسلیة المجالس: الدّلیلان به].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4- 4) [تسلیة المجالس: عطشاً وسار].
(5)- [أضاف فی تسلیة المجالس: لیلًا].
(6) (4) [تسلیة المجالس: وقد کدنا نهلک و].
(7) (5) [تسلیة المجالس: فعلم الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 167
«1» هذا الّذی أنت فیه «1» إلّاالجبن والفشل، فامض لما أمرت به، «2» والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته.
فلمّا ورد کتاب الحسین علی مسلم کأ نّه وجد من ذلک فی نفسه، فقال: لقد نسبنی أبو عبداللَّه إلی الجبن والفشل، وهذا شی‌ء لم اعرفه من نفسی ساعة قطّ. ثمّ سار من موضعه ذلک یرید الکوفة، فإذا هو برجل یرمی الصّید، فنظر إلیه مسلم، فإذا هو رمی ظبیاً، فصرعه، فقال: نصرع أعداءنا إن شاء اللَّه «2».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 196- 197/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 172- 173
فخرج مسلم حتّی أتی المدینة، فأخذ منها دلیلین، فمرّا به فی البریّة، فأصابهم عطش، فمات أحد الدّلیلین، فکتب مسلم إلی الحسین علیه السلام یستعفیه، فکتب إلیه الحسین علیه السلام أن امض إلی الکوفة، فخرج حتّی قدمها. «3»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 114
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2- 2) [تسلیة المجالس: فلمّا وصل الکتاب إلیه وجد همّاً وحزناً فی نفسه، ثمّ قال: نسبنی أبو عبداللَّه إلی الجبن، ثمّ سار مسلم حتّی دخل الکوفة].
(3)- مسلم به مقتضی فرمان واجب الاذعان از مکه بیرون آمد، بعد از طی مسافت به مدینه رسیده و در مسجد رسول صلی الله علیه و آله و سلم دو رکعت نماز بگذارد. در جوف لیل قوم و عشیرت خود را وداع نموده و دو شخص راه‌دان از بنی قیس بن عیلان به اجاره گرفته و از راهی که ممر عام نبود، روی به طرف کوفه نهاد.
در آن شب، دلیلان راه گم کرده و به بیابانی افتادند که جز آب حسرت در آن موضع چیزی نبود. چون آفتاب بر ایشان تافت، راهبران از تشنگی بی‌تاب شده، از رفتن بازماندند و اشاره به جایی کرده و با مسلم گفتند که تورا بدین سمت باید رفت و دلیلان از عطش هلاک شدند.
مسلم و جمعی که با او بودند، به هزار زحمت و مشقت نیم جانی از آن بیابان بیرون برده تا به سرایی رسیدند و مسلم در آن محل توقف نمود. شخصی از مردمان آن نواحی را به مکه فرستاد و با امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه از کماهی حالات و واقعات که روی نموده بود، اعلام داد و در نامه‌ای که مصحوب رسول گردانیده بود، درج کرد که: «چون دلیلان به راه آخرت رفتند و چندین محنت به من رسید، به خاطر من-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 168
__________________________________________________
می‌رسد که این سفر مبارک نباشد. ملتمس آن که آن حضرت مرا از این کار معاف داشته و دیگری به عوض من فرستد.»
اما حسین در جواب نوشت که: «تورا جبن و بددلی باعث بر تطیر و توقف شده، دل قوی دار و مترس و بر موجب فرموده عمل نمای که من تورا از کاری که امر کرده‌ام، معاف نخواهم داشت.»
چون نامه امیرالمؤمنین حسین به مسلم رسید، گفت: «امام حسین مرا به صفتی منسوب گردانید که من هرگز متصف به آن نبوده‌ام. من از کجا و بددلی از کجا.» این سخن گفته و به جانب کوفه توجه نمود.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 116- 117
لاجرم مسلم آن حضرت را وداع گفت و روز نیمه شهر رمضان المبارک، از مکه بیرون شد و به شرحی که رقم می‌شود، طی منازل فرموده. روز پنجم شهر شوال وارد کوفه گشت.
مراجعت مسلم به نزد حسین و اعزام مجدد او
بالجمله مسلم را برگرفت و چون از مکه بیرون شد، هنوز منزلی بیش و کم طی طریق نکرده بود که از جانب یمین صیادی را دیدار کرد که از قفای‌آهویی در تکتاز بود. چون بادبزان در رسید و آهو را بگرفت و سر برید، این صورت بر خاطر مسلم آیتی مظلم آمد و سخت بترسید و این حال را مبارک به فال نیافت. بی‌توانی 1 بازشتافت و حاضر حضرت حسین شد و عرض کرد: «یا ابن رسول اللَّه! چنان دانم که این سفر بر من مبارک نیفتد و این خدمت که از من خواسته‌ای به خاتمت نرود.»
امام حسین علیه السلام فرمود: یا ابن عم! اگر بیمناک باز آمدی، هیچ باک نیست. به نزد من بباش تا دیگری را به جای تو گسیل 2 سازم.»
مسلم عرض کرد: «پدر و مادرم فدای تو باد! من بر ذمت خویش فرض دانم که آنچه دیدار کنم به عرض رسانم وگرنه بی‌فرمان تو من چگونه گام توانم نهاد. اگر چند به دریای آب و آتشم عبور باید داد. یا ابن رسول اللَّه! از آن بترسیدم که دیگر چشمم بدین جمال مبارک روشن نشود. آمدم تا دیگر بارت دیدارت کنم.»
و پیش شد و دست و پای آن حضرت را بوسه داد. زبان به وداع برگشاد و سخت بگریست و گفت: «جانم فدای تو باد! چنان دانم که ازین پس تورا دیدار نخواهم کرد.»
امام حسین علیه السلام نیز بگریست و اورا به سینه خود چسفانید 3 و فراوان نواخت و نوازش فرمود.
پس مسلم روی به راه نهاد و همی رفت و همی گریست. گفتند: «ای مسلم! این گریه چیست؟»
گفت: «می‌گریم تا چرا از حضرت حسین دور افتادم. زیرا که دور از این حضرت، شکیبایی از من برود و نیروی صبوری نماند.»
بالجمله همچنان مسلم غم‌اندوز و اندوهگین منازل و مراحل را در سپرد تا به مدینه آمد و شبا هنگام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 169
__________________________________________________
وارد شهر شد. از گرد راه به روضه رسول خدا در رفت و رکعتی چند نماز بگذاشت. باز سرای شد و اهل و عشیرت را وداع گفت و دوستان را بازپرسی کرد. پسرهای خود را ملازمت رکاب فرمود و از بنی‌قیس دو تن دلیل 4 به مزد بگرفت تا اورا از راه بادیه به کوفه رسانند. آن‌گاه از مدینه بیرون شد و راه کوفه پیش داشت.
دلیلان از جاده اعظم به یک سوی شدند تا از راهی نزدیک‌تر به مقصد رسند. از قضا یاوه 5 شدند، راه را ندانستند و در طی طریق سخت گشتند. چون وقت رسید که عطشاناً جان بسپارند، مسلم را به اشارت آگهی دادند که از فلان جانب شتاب کن، باشد که به آب رسی و در زمان بمردند. مسلم با مردم خود نیز سخت تشنه بودند و بیم می‌رفت که از آن سختی نرهند و به سختی جان بدهند. با تمام زحمت همی طی طریق کردند تا به قریه مضیق 6 رسیدند و از ایشان جز حشاشه جان به جای نبود. این وقت آب نوشیدند و لختی بیارمیدند.
نامه مسلم از وسط راه به حسین علیه السلام
مسلم به مردن دلیل نیز تطیر کرد و به فال بد گرفت و بدین گونه به حضرت حسین علیه السلام نامه نگاشت:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الإرشاد ذکر کردیم]
در جمله به عرض رسانید که: «با دو تن دلیل از مدینه بیرون شدم و ایشان از شدت عطش در عرض راه بمردند و من با مردمِ خود، با نیمه جانی به مضیق شتافتیم و آب یافتیم. لاجرم من این سفر را تطیر زدم و بد گرفتم، اگر خواهی مرا معفو دار و دیگری را بگمار.»
پاسخ آن حضرت به نامه مسلم
چون این نامه به حسین علیه السلام رسید، در پاسخ نگاشت:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی ابن عمّه مسلم بن عقیل. [این مطلب را ما در الإرشاد ذکر کردیم]
یا ابن العمّ! إنِّی سمعتُ جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: ما منّا أهل البیت من تطیّر ولا یُتطیّر به، فإذا قرأت کتابی فامض علی ما أمرتک، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته.»
می‌فرماید: «این نامه‌ای است از حسین‌بن علی به سوی پسر عم من مسلم‌بن عقیل، همانا فراخاطر من 7 چنین می‌آید که تورا جُبن بر این گماشت که این نامه به من نگاشتی و از آن جانب که می‌شتافتی، سر برتافتی و استعفا فرمودی. بی‌توانی به همان جانب روان شو و دانسته باش که من از جد خود رسول خدای شنیدم که فرمود: ما اهل‌بیت هرگز تطیر نکردیم و نکنیم و کس ما را تطیر نکند. چون این مکتوب قرائت کردی، بدانچه تورا مأمور فرمودم، کار می‌کن و به جانب کوفه کوچ می‌ده.»
ورود مسلم به کوفه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 170
قال أبو مخنف: لمّا وصل کتاب مسلم بن عقیل إلی الحسین بن علیّ علیه السلام، کتب جوابه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
من الحسین بن علیّ بن أبی طالب إلی ابن عمّه مسلم بن عقیل،
أمّا بعد، یا ابن العمّ! فإنّی سمعت جدّی رسول اللَّه یقول: ما منّا من یتطیّر ولا یتطیّر به، فإذا قرأت کتابی هذا، فامض إلی حیث أمرتک، والسّلام.
فلمّا قرأ مسلم، سار من وقته إلی قوله.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218
__________________________________________________
چون مسلم در جواب کتاب خویش، این نامه را خواند، گفت: «من بر جان خویشتن نترسیدم.» در زمان، اصحاب را به کوچ دادن شتاب کرد، بار بربست، خویشتن نیز برنشست و راه کوفه پیش داشت و به تعجیل و تقریب براند.
1. بی‌توانی: بدون سستی، بدون معطلی.
2. گسیل ساختن: اعزام داشتن.
3. چسفانید: بر وزن و معنی چسبانید.
4. دلیل: راهنما.
5. یاوه شدن: گم شدن، راه گم کردن.
6. مضیق: نام قریه‌ای است نزدیک نهر فرات.
7. فراخاطر من: به نظر من.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 38- 41
پس مسلم حضرت را وداع نمود، به مدینه رفت و در مسجد مدینه نماز کرد. حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم را زیارت کرد، به خانه خود آمد و اهل و خویشان خود را وداع نمود. دو دلیل از قبیله قیس گرفته و متوجه کوفه شد. ایشان راه را گم کردند و آب که برداشته بودند، به آخر رسید و تشنگی بر ایشان غالب گردید. و آن دو مرد از شدت عطش هلاک شدند.
مسلم به مشقت بسیار خود را بر سر آب رسانید و از آن‌جا نامه‌ای به خدمت امام حسین علیه السلام نوشت و حقیقت حال خود را و مُردن آن دو مرد را از تشنگی، در آن نامه درج کرد. و نوشت که: «در ابتدای سفر این واقعه را برای خود به فال نیکو ندانستم، اگر مصلحت دانید مرا از این سفر معاف دارید.»
و نامه را به قیس بن مسهر داد و به خدمت حضرت فرستاد. حضرت در جواب نوشتند که: «گمان من آن است که جُبن و ترس تورا باعث شده است که از من استعفا می‌نمایی از رفتن این سفر.»
چون نامه حضرت به او رسید، روانه شد. در اثنای راه مردی را دید که تیری به سوی آهویی افکند، آهو بر زمین افتاده و هلاک شد. مسلم گفت: «ان شاء اللَّه دشمن خود را خواهم کشت.» به ظاهر چنین گفت، اما خاطر شریفش از مشاهده آن حال پریشان‌تر گردید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 607- 608
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 171
فأرسل مسلم مع الدّلیلین، وفی أثناء الطّریق ضلّا، ومات أحدهما عطشاً. فتطیّر مسلم، فبعث إلی الحسین رضی الله عنه یخبره بذلک، ویستعفیه عن المسیر إلی الکوفة.
فبعث إلیه یأمره بالمسیر إلی ما أمره أوّلًا.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
فخرج من مکّة فی أواخر «1» شهر رمضان، وأتی «2» المدینة، فصلّی فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وودّع «3» أهله، وخرج. فاستأجر «4» دلیلین من «5» قیس، «6» فجارا عن الطّریق «6»، واشتدّ علیهم العطش، فلم یلبث أن ماتا. وأقبل مسلم ومن معه حتّی انتهوا «7» إلی الماء «8» وقد أشار الدّلیلان إلیهما علیه «8».
فکتب مسلم مع قیس إلی الحسین علیه السلام «9» من «10» المضیق من بطن خبت «9»: أمّا بعد، فإنِّی خرجت «11» من المدینة ومعی دلیلان، فجارا عن الطّریق «12»، وعطشنا «13»، فلم یلبثا أن ماتا. و «14» انتهینا إلی الماء، فلم ننج إلّابحشاشة أنفسنا، وقد تطیّرت من وجهی هذا.
__________________________________________________
(1)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: النّصف].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: إلی].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین وذخیرة الدّارین: من أحبّ من].
(4)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ثمّ استأجر].
(5)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: بنی].
(6- 6) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فأقبلا به، فضلّا الطّریق وجارا].
(7)- [وسیلة الدّارین: انتهی].
(8- 8) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(9- 9) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(10)- [ذخیرة الدّارین: إلی].
(11)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أقبلت].
(12)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: وضلّا].
(13)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: واشتدّ علینا العطش].
(14)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أقبلنا حتّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 172
فکتب إلیه الحسین علیه السلام: أمّا بعد، فقد خشیت أن یکون حملک علی هذا غیر ما تذکرنا، فامض لوجهک الّذی وجّهتک له، والسّلام. «1»
فسار مسلم حتّی مرّ بماء لطی‌ء، فنزل، ثمّ ارتحل، فإذا رجل قد رمی ظبیاً حین أشرف له، فصرعه. فقال مسلم: یُقتل عدوّنا إن شاء اللَّه. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 41- 42/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 272؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 234- 235
فرحل مسلم بن عقیل من مکّة، ومرّ بالمدینة، ثمّ خرج منها إلی العراق، وأخذ معه دلیلین من قیس، فحادا عن الطّریق حتّی عطشا وماتا عطشاً. فتطیّر مسلم وکتب إلی الحسین علیه السلام من المضیق، وسرّح بکتابه مع قیس بن مسهّر، فأجابه الحسین بالحثّ علی المسیر.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 49
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: حسین بن علیّ علیه السلام من مکّة].
(2)- (د) گوید: به مدینه آمد و در مسجد رسول خدا نماز خواند. با آشنایان خود وداع کرد و دو رهنما از قیس اجیر کرد و با آن‌ها حرکت کرد. از بیراهه رفتند، راه را گم کردند، سخت تشنه شدند، واماندند و نشانه‌های راه را به او نشان دادند. مسلم با آن نشانه راه را طی کرد و آن دو تن دلیل هر دو از تشنگی مُردند. مسلم بن عقیل از «مضیق» که منزلگاه معروفی است، به وسیله قیس بن مسهر به امام نوشت: «اما بعد، من از مدینه با دو رهنما روانه شدم، راه را گم کردند، تشنگی بر ما غلبه کرد و آن دو تن بی‌درنگ مُردند. ما رفتیم تا سر آب رسیدیم و نیمه جانی به در بردیم. این آب در مضیق واقع در بطن خبت است. من از این پیشامد نگران شدم و اگر صلاح بدانید، مرا معاف کنید و دیگری را بفرستید. والسلام.»
حسین‌بن علی علیه السلام در جواب نوشت:
«اما بعد، نگرانم که از ترس ورود بدان جا که فرستادمت، استعفا خواسته باشی. به همان راهی که دستور دادم برو. والسلام.»
چون مسلم نامه را خواند، گفت: «من بر خود نمی‌ترسم.»
پیش رفت تا سر آبی متعلق به طی رسید و منزل کرد و از آن‌جا کوچید. دید مردی، شکاری را تیر زد و آن آهو پیش پای او به زمین افتاد و جان داد. مسلم بن عقیل گفت: «ان شاء اللَّه دشمن ما کشته می‌شود.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 34
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 173

نزل دار المختار.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 376
ثمّ أقبل مسلم حتّی دخل الکوفة، «1» فنزل دار المختار بن أبی عبید- «2» وهی الّتی تدعی الیوم دار مسلم بن المسیّب «2»- وأقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فلمّا اجتمعت إلیه جماعة منهم، قرأ علیهم کتاب حسین، فأخذوا یبکون.
فقام عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، فحمد اللَّه وأثنی علیه، «3» ثمّ قال «3»: أمّا بعد، فإنّی لا أخبرک عن النّاس، ولا أعلم ما فی أنفسهم، وما أغرّک منهم، واللَّه لأحدّثنّک «4» عمّا أنا موطّن نفسی علیه، واللَّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، ولأقاتلنّ معکم عدّوکم، ولأضربنّ بسیفی دونکم حتّی ألقی اللَّه، لا أرید بذلک إلّاما عند اللَّه.
فقام حبیب بن مظاهر الفقعسیّ «5»، فقال: رحمک اللَّه! قد قضیت ما فی نفسک، بواجز من قولک، ثمّ قال: وأنا واللَّه الّذی لا إله إلّاهو علی مثل «5» ما هذا علیه.
ثمّ قال الحنفیّ مثل ذلک. «6»
فقال الحجّاج بن علیّ: فقلت لمحمّد بن بشر: فهل کان منک أنت قول؟ فقال: إن کنت لأحبّ أن یعزّ اللَّه أصحابی بالظّفر، وما کنت لأحبّ أن أقتل، وکرهت أن أکذب «6».
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 355/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 83- 84؛ المیانجی، العیون العبری،/ 35- 36
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نفس المهموم والعیون: وذلک لخمس خلون من شوّال کما فی مروج الذّهب].
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم والعیون].
(3- 3) [فی نفس المهموم والعیون: فقال].
(4)- [فی نفس المهموم والعیون: أحدّثک].
(5)- [لم یرد فی العیون].
(6- 6) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 174
نزل دار المختار، «1» وهی الیوم دار مسلم «2» بن المسیّب «1»، فبایعه المختار «3» بن أبی عُبید فیمَن «3» بایعه من أهل الکوفة، وناصحه ودعا إلیه «4» من أطاعه «4». «5»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 569/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 20/ 221؛ الأمین، أصدق الأخبار (ط «1»)،/ 32، (ط «2»)،/ 40
فجاء حتّی نزل علی هانئ بن عروة، واجتمع إلیه خلق کثیر من الشّیعة یبایعون الحسین.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 240
ثمّ أقبل حتّی دخل الکوفة «6»، فنزل فی دار المختار «7» بن أبی عبیدة وهی الّتی تدعی الیوم دار مسلم بن المسیّب «7»، وأقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فلمّا «8» اجتمع «9» إلیه منهم جماعة، قرأ علیهم کتاب الحسین علیه السلام وهم «10» یبکون، وبایعه النّاس حتّی بایعه منهم ثمانیة عشر ألفاً. «11»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أصدق الأخبار].
(2)- [فی المطبوع وتاریخ دمشق: سالم].
(3- 3) [أصدق الأخبار: فی جملة من].
(4- 4) [أصدق الأخبار: النّاس].
(5)- وی در خانه مختار فرود آمد. همان که اکنون خانه مسلم بن مسیب است.
مختار بن ابی‌عبید نیز با دیگر مردم کوفه با مسلم بیعت کرد و نیک‌خواهی کرد، و مطیعان خویش را سوی او خواند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3201
(6)- [أضاف فی العیون: لخمس خلون من شوّال].
(7- 7) [لم یرد فی العیون].
(8)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فکلّما].
(9)- [العیون: اجتمعت].
(10)- [العیون: فأخذوا].
(11)- سپس آمد تا داخل کوفه شد و به خانه مختاربن ابی‌عبیده رفت. آن خانه‌ای است که امروز به خانه مسلم‌بن مسیب معروف است. شیعیان به دیدن او آمده و چون گروهی در آن‌جا فراهم شدند. مسلم نامه حسین علیه السلام را بر ایشان خواند و ایشان می‌گریستند. مردم با او بیعت کردند تا این که هجده هزار نفر از ایشان با مسلم بیعت نمودند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 38
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 175
المفید، الإرشاد، 2/ 38/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 204؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 131؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 35
وأقبل حتّی دخل الکوفة، فنزل «1» فی دار مسلم بن المسیّب، وهی دار المختار بن أبی عبید الثّقفیّ، فجعلت الشّیعة تختلف إلیه وهو یقرأ علیهم کتاب الحسین والقوم یبکون شوقاً «2» إلی مقدم الحسین، ثمّ تقدّم إلی مسلم رجل من همدان یقال له عابس الشّاکریّ، فقال: أمّا بعد، فإنِّی لا أخبرک عن النّاس بشی‌ء، فإنّی لا أعلم ما فی أنفسهم، ولکن «3» أخبرک عمّا أنا موطِّن علیه نفسی، إنِّی «4» واللَّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، ولأقاتلنّ معکم عدوّکم، ولأضربنّ بسیفی دونکم أبداً «4» حتّی ألقی اللَّه، وأنا «4» لا أرید بذلک إلّاما عنده.
ثمّ قام حبیب بن مظاهر الأسدیّ الفقعسیّ، فقال: أنا واللَّه الّذی لا إله إلّاهو، لَعَلی مثل ما أنت علیه، وتتابعت الشّیعة علی مثل کلام هذین الرّجلین، ثمّ بذلوا الأموال، فلم یقبل «5» مسلم منهم «5» شیئاً.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 197/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 176- 177
أخبرنا أبو غالب أحمد بن الحسن، أنا أبو الحسین بن الآبنوسیّ، أنا عبیداللَّه بن عثمان ابن جنیقاً الدّقّاق، أنا إسماعیل بن علیّ الخُطَبی، قال: وکان مسیر الحسین بن علیّ بن أبی طالب- ویکنّی بأبی عبداللَّه، وامّه فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)- من مکّة إلی العراق بعد أن بایع له أهل الکوفة اثنا عشر ألفاً علی یدی مسلم بن عقیل بن أبی طالب، وکتبوا إلیه فی القدوم علیهم، فخرج من مکّة قاصداً إلی الکوفة. وبلغ یزید خروجه، فکتب
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس مکانه: ولمّا دخل مسلم الکوفة وکان قبل وصول ابن زیاد إلیها، نزل ...].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: منهم].
(3)- [تسلیة المجالس: ولکنّی].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(5- 5) [تسلیة المجالس: منها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 176
إلی عبیداللَّه بن زیاد، وهو عامله علی العراق، یأمره بمحاربته وحمله إلیه إن ظفر به.
فوجّه اللّعین عبیداللَّه بن زیاد الجیش إلیه مع عمر بن سعد بن أبی وقّاص، وعدل الحسین إلی کربلاء، فلقیه عمر بن سعد هناک، فاقتتلوا، فقُتل الحسین رضوان اللَّه علیه ورحمته وبرکاته، ولعنة اللَّه علی قاتله، وکان قتله فی الیوم العاشر من المحرّم یوم عاشوراء من سنة إحدی وستّین. «1»
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 208- 209
فدخل مسلم الکوفة، فسکن فی دار مسلم «2» بن المسیّب، «3» فاختلف إلیه الشّیعة، فقرأ علیهم کتابه «3»، فبایعه اثنا عشر ألف رجل.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 91/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 210؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 133
فنزل علی رجل من أهلها یقال له عوسجة. فلمّا تحدث أهل الکوفة بمقدمه، دنوا إلیه، فبایعه منهم اثنا عشر ألف.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 114- 115
فأسکنه المختار داره وبایعه، فلمّا قُتل مسلم رحمه الله، سُعی بالمختار إلی عبیداللَّه بن زیاد- لعنه اللَّه- فأحضره، وقال له: یا ابن عبیدة «4»، أنت المبایع لأعدائنا؟ فشهد له عمرو بن حریث أ نّه لم یفعل.
فقال عبیداللَّه بن زیاد «5»: لولا شهادة عمرو لقتلتک. وشتمه وضربه بقضیب فی یده، فشتر عینه، وحبسه، وحبس أیضاً عبداللَّه بن الحارث بن عبدالمطّلب.
__________________________________________________
(1)- بغیة الطّلب: 6/ 2614.
(2)- [فی المطبوع: سالم].
(3- 3) [لم یرد فی الدّمعة، وفی تظلّم الزّهراء: أو مسلم بن المسیّب وقد مضی أنّ هذه الدّار هی دار المختار، فلا تغفل].
(4)- [الدّمعة: عبید].
(5)- لفظ: «بن زیاد» لیس فی «ب» و «ع» والدّمعة، وکذا فی أغلب المواضع الآتیة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 177
وکان فی الحبس میثم التّمّار رحمه الله، فطلب عبداللَّه حدیدة یزیل بها شعر بدنه «1»، وقال:
لا آمن ابن زیاد یقتلنی، فأکون قد ألقیت ما علیَّ من الشّعر.
فقال المختار: واللَّه لا یقتلک ولا یقتلنی، ولا یأتی علیک إلّاقلیل حتّی تلی البصرة.
فقال میثم للمختار: وأنت تخرج ثائراً بدم الحسین علیه السلام، فتقتل هذا الّذی یرید قتلنا، وتطأ «2» بقدمیک علی وجنتیه.
ولم یزل ذلک یتردّد فی صدره حتّی قُتل الحسین علیه السلام، فکتب المختار إلی اخته صفیّة بنت أبی عبیدة، وکانت زوجة عبداللَّه بن عمر تسأله «3» مکاتبة یزید بن معاویة. فکتب إلیه، فقال یزید: نشفِّع «4» أبا عبدالرّحمان، وکلّمته هند بنت أبی سفیان فی عبداللَّه بن الحارث، وهی خالته «5»، فکتب إلی عبیداللَّه بن زیاد، فأطلقهما بعد أن أجّل المختار ثلاثة أیّام لیخرج من الکوفة، وإن تأخّر عنها ضرب «6» عنقه.
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 68- 69/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 353؛ البحرانی، العوالم، 17/ 672؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 219- 220
وکان المختار بن أبی عُبید ممّن بایع مسلم بن عقیل لما بعثه الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما إلی الکوفة وأنزله فی داره، ودعا إلیه.
النّویری، نهایة الإرب، 21/ 7
فوصل إلی الکوفة وبایعه بها، قیل: ثلاثون ألفاً، وقیل: ثمانیة وعشرون ألف نفس. «7»
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 189
__________________________________________________
(1)- فی «ف» [والدّمعة]: یدیه.
(2)- فی «ف»: وتطأه.
(3)- [الدّمعة: لتسأله].
(4)- [الدّمعة: تشفع].
(5)- عبارة: «وهی خالته» لیس فی «ف».
(6)- فی «ف»: أجلّ للمختار ثلاثة أیّام ... وإن تأخّر ضرب.
(7)- او بعد از طی منازل و مراحل چون بدان دیار رسید، در سرایی که به دار مختاربن ابی‌عبیده اشتهار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 178
__________________________________________________
داشت، فرود آمد. شیعه امیرالمؤمنین علی رضی الله عنه خبر یافته و نزد او جمع گشتند. مسلم نامه امیر المؤمنین حسین را به ایشان خواند و آن جماعت به آواز بلند گریستند و فریاد «وا شوقاه» برکشیدند. روز به روز مردم کوفه به خدمت او می‌رفتند و اظهار اطاعت انقیاد می‌کردند تا جمعی کثیر متقلد قلاده بیعت گشتند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 117
و چون مسلم بن عقیل به جهت اخذ بیعت امام حسین رضی الله عنه به کوفه آمد، مختار اورا در خانه خویش فرود آورده و به وظایف خدمت کاری قیام می‌نمود تا آن بدنامی بر وی نماند. شیعه بر این معنی وقوف یافتند، به عذرخواهی او مشغول گشته و گفتند که ظن ما درباره تو خطا بود. در آن زمان که مسلم از منزل مختار بیرون آمد، به خانه هانی‌بن عروه رفت و از آن‌جا خروج کرده، به قتل آمد و مختار به قریه‌ای از قرای کوفه رفته بود.
بعد از قتل مسلم روزی عبیداللَّه‌بن زیاد با عمروبن حریث المخزومی گفت که: «بر یزید از عبداللَّه‌بن زبیر نمی‌ترسم، بلکه بیم من از ترابیه است. تو هیچ کس را در کوفه می‌دانی که محب علی و پسر او امام حسین رضی الله عنه باشد؟»
عمرو جواب داد که: «نمی‌دانم.»
در آن مجلس، عمارةبن ولیدبن عقبه بن ابی معیط گفت که: «مختار پیش از این محبت عثمان می‌ورزید و بعد از آن در زمره شیعه ابوتراب خود را منتظم گردانید. در نصرت ومظاهرت مسلم‌بن‌عقیل، سعی‌ها نمود.»
عبیداللَّه‌بن زیاد، مختار را طلبیده و گفت: «تو دیروز با مسلم در جنگ ما اتفاق نمودی، امروز نیز دم از محبت علی و اولاد او رضی الله عنه می‌زنی؟»
مختار گفت که: «من به واسطه محبت محمد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم اهل بیت اورا دوست می‌دارم. اما در امر مسلم‌بن عقیل بی‌گناهم و اینک شیخ کوفه عمروبن حریث می‌داند که من در آن اوان از کنج خانه خویش بیرون نمی‌آمدم.»
عمرو شرم داشت که در محلی چنین، گواهی چنان بدهد که مختار کشته گردد، بلکه گفت اعز اللَّه الامیر ذمت مختار از این تهمت مبراست و در سیاست او تعجیل نمی‌باید کرد، چه پدر وی کسی است که در سی مصاف به ولایت «عراق» و «شام» هم‌عنان خالدبن ولید بوده و بنابر سخن عمروبن حریث، عبیداللَّه از سر خون مختار در گذشت. اما اورا به زندان فرستاد وبعد از قتل امیرالمؤمنین حسین رضی الله عنه مختار، زائدةبن‌قدامه را پیش عبداللَّه‌بن عمر فرستاد که صفیه خواهر مختار را در قید نکاح داشت و احوال باز نمود که در استخلاص او اهتمام فرماید و بنابر اضطراب صفیه، عبداللَّه رقعه به یزید نوشت. مضمون آن که: «ابن‌زیاد، مختار را که میان من و او خویشی است، بی‌سبب گرفته و به زندان باز داشته. اکنون ملتمس آن که فرمان دهی تا اورا از حبس بیرون آورند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 179
فنزل الکوفة، وبایعه منهم إثنی عشر ألفاً، وقیل أکثر. «1»
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 407
__________________________________________________
چون یزید بر حسب مقتضی وقت از سخن عبداللَّه بن عمر تجاوز جایز نمی‌داشت، به ابن‌زیاد پیغام داد که مختار را مطلق‌العنان گرداند. عبیداللَّه بعد از استماع فرمان یزید، مختار را از زندان بیرون آورده، پیش خود طلب داشت و با وی گفت: «إنِّی أجّلتک ثلاثاً، فإن أصبتک بعد ذلک بالکوفة ضربت عنقک»؛ یعنی: «تو را سه روز مهلت دادم و اگر بعد از سه روز در کوفه بمانی، گردنت را می‌زنم.»
چون ابن زیاد بر قتل ابن عفیف اقدام نمود، جمعه دیگر بر منبر برآمد و خطبه خواند. در آخر خطبه گفت: «الحمد للَّه‌الّذی أعزّ یزید وجیشه بالنّصر، وأذلّ الحسین رضی الله عنه وجیشه بالقتل.»
مقارن این سخنان، مختار از میان قوم برخاسته و گفت: «کذبت یا عدوّ اللَّه وعدوّ رسوله، بل الحمد للَّه‌الّذی أعزّ الحسین وجیشه بالجنّة والمغفرة، وأذلّک وأذلّ یزید وجیشه بالنّار والخزی.»
ابن‌زیاد که این سخن بشنید، عمود آهنین خود را که در دست داشت، به سوی مختار افکنده، پیشانیش بشکست، و فرمود تا اعوان اورا بگرفتند. در آن زمان اشراف کوفه گفتند: «ایهاالامیر! این مرد را مختار می‌گویند که هم حسب دارد و هم نسب و یک داماد او عبداللَّه‌بن عمر و دیگری عمربن سعدبن ابی‌وقاص است.»
از این کلمات، خوفی بر ابن‌زیاد استیلا یافته و ترک سیاست مختار داده و اورا به زندان فرستاد. مختار حال خود را معروض عبداللَّه عمر گردانید. عبداللَّه رقعه‌ای به یزید فرستاد مضمونش آن که:
«بر قتل اهل بیت اکتفا نکردی تا بر مسلمانان شخصی را والی گردانیدی که زبان طعن و شتم نسبت به عترت طاهره دراز می‌کند و حرکات ناشایست از وی در وجود می‌آید، و از جمله افعال ذمیمه او آن که عبداللَّه بن عفیف را کشته است و مختار را محبوس و بی‌اختیار ساخته. چون رقعه من به تو رسد، خبر به عبیداللَّه‌بن زیاد فرست تا مختار را رها کند و اگر چنین نکند، به خدا سوگند که لشگری به جانب او فرستم که تاب مقاومت ایشان نداشته باشد.»
یزید چون مکتوب ابن‌عمر را مطالعه کرد، از ابن‌زیاد در خشم شده و مکتوبی به وی نوشت. محصلش آن که: «چون نوشته من به تو رسد، دست از مختار بازدار و زبان به گفتار بیهوده مگشای. والّا کسی را بر تو گمارم که دیده‌های تورا از حدقه بیرون آورد.»
بنابر فرمان یزید، ابن زیاد مشایخ کوفه را طلبیده و مختار را از زندان بیرون آورد و سالماً تسلیم ایشان نمود و مختار از کوفه بیرون آمد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 208- 210
(1)- چون داخل شهر کوفه شد، در خانه مختاربن عبیده ثقفی نزول اجلال فرمود. مردم کوفه از استماع-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 180
وفی مقتل أبی مخنف: جعل النّاس یأتون مسلم بن عقیل یبایعونه، إلی أن بایعه ثمانون ألف رجل. «1»
ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 349
__________________________________________________
قدوم مسلم، اظهار سرور بسیار نمودند و فوج فوج به خدمت او می‌آمدند. نامه حضرت امام حسین علیه السلام را بر ایشان می‌خواند. از استماع آن‌نامه گریان گردیدند و بیعت می‌کردند. تا آن که بر دست مسلم هجده‌هزار نفر از اهل‌کوفه، به‌شرف بیعت آن‌حضرت سرافراز گردیدند. پس مسلم عریضه‌ای به‌خدمت آن‌حضرت نوشت که: «تا حال هجده‌هزار نفر از اهل‌کوفه به بیعت شما درآمده‌اند، اگر متوجه این‌صوب گردید، مناسب است.»
ابن‌شهرآشوب و دیگران روایت کرده‌اند که چون مسلم‌بن عقیل داخل کوفه شد، در خانه سالم‌بن مسیب نزول فرمود و دوازده هزار کس با او بیعت کردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 608، 612
(1)- تا وارد کوفه گشت، نیمه شبی در سرای سلیمان بن صرد الخزاعی در رفت، و به روایتی در خانه مختار بن ابوعبیده ثقفی فرود آمد. بامدادان چون مردمان آگاه شدند که مسلم‌بن عقیل از جانب حسین بن علی علیهما السلام به کوفه اندر آمده، تقدیم خدمت اورا کمر شوق بر میان استوار کردند، فوج از پس فوج به خدمت او شتاب گرفتند، سلام دادند و تهنیت و تحیت گفتند. چون مسلم نگریست که مجلس از بزرگان کوفه آکنده است، مکتوب حسین علیه السلام را برآورد و بر آن جماعت قرائت کرد. مردم از این بشارت وا شوقاه! گفتند و آغاز گریه فرحت نمودند. با مسلم دست بیعت فرا دادند و پیمان متابعت استوار فرمودند و روز تا روز بر اقتحام و ازدحام برافزودند، چندان که هجده هزار کس با مسلم بیعت کرد و شرط متابعت به جای آورد.
این وقت عابس شاکری به پای خاست و خدای را سپاس گفت و مصطفی را درود فرستاد و روی به مسلم آورد،
وقال: «إنِّی لستُ أعلم ما فی قلوب النّاس، ولکن اخبرک بنفسی إذا دعوتمونی أجبتکم وأضرب بسیفی عدوّکم حتّی ألقی اللَّه تعالی عزّ وجلّ.»
گفت: «من بر ضمیر مردم دانا نیستم، لکن از اندیشه خویش تورا آگهی می‌دهم: روزی که بخوانید مرا شما را اجابت می‌کنم و دشمن شما را می‌زنم با شمشیر خویش، تا گاهی که در راه خدا کشته شوم.»
این بگفت و بنشست.
پس حبیب بن مظاهر برخاست و به جانب او نگران شد،
وقال: «یرحمک اللَّه تعالی، قد قضیت ما علیک، أنا واللَّه علی مثل ذلک.»
فرمود: «خداوند تورا رحمت کناد! آنچه بر تو واجب بود، قضا فرمودی. سوگند با خدای که من نیز بر آن عقیدتم که تو باشی.»
مردمان ده‌تن وبیست‌تن ساعت به ساعت درمی‌رسیدند وبا مسلم بیعت می‌کردند. به روایت ابومخنف 1-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 181
فسار فی وقته وساعته إلی أن قدم الکوفة لیلًا، فنزل فی دار المختار بن أبی عبیدة، فاجتمع النّاس إلیه، فبایعه ثمانیة عشر ألف رجل.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
(و «1» أقبل) مسلم حتّی دخل الکوفة «2»، فنزل دار المختار بن أبی عبید، فحضرته الشّیعة واجتمعت له، فقرأ علیهم کتاب الحسین علیه السلام الّذی أجابهم به، فأخذوا یبکون وخطبت بمحضره خطباً وهم «3» کعابس الشّاکری، وحبیب الأسدیّ «3».
السّماوی، إبصار العین،/ 42/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 272؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 235
__________________________________________________
هشتاد هزار کس با مسلم بیعت کرد و ابو مخنف خود در آن هنگامه حاضر و ناظر بوده؛ چه ابو مخنف، کنیت لوط بن یحیی است و یحیی در شمار اصحاب امیر المؤمنین علی علیه السلام است، چنان که در کتاب علی یاد کرده آمد. و لوط از اصحاب حسن و حسین علیهما السلام بود. لاجرم روایت او از دیگر راویان به‌صدق نزدیک‌تر می‌آید.
بالجمله چون مسلم نگریست که جمعی کثیر و جمعی غفیر در تحت بیعت درآمدند و طریق متابعت گرفتند، حسین علیه السلام را آگهی فرستاد که: «اینک بیست هزار و به روایت لوطبن یحیی، هشتاد هزار مرد شمشیرزن دست بیعت فرا دادند و قلاده اطاعت بر گردن نهادند، اگر خواهی بدین جانب عنان عزیمت فرو گذاری، روا باشد.»
1. مقتل ابومخنف در آخر جلد دهم کتاب «بحارالانوار مجلسی» چاپ شده. وی که نامش (لوطبن یحیی ازدی غامدی) می‌باشد، از اصحاب و اخیار کوفه بوده، و به گفته امام صادق علیه السلام کتب و آثار زیادی داشته که یکی از آن‌ها، کتابی به نام «مقتل الحسین علیه السلام» بوده است.
این مقتل، از نظر این که خود حاضر و شاهد واقعه عاشورا بوده، در نهایت اعتبار و اهمیت می‌باشد.
محمد بن جریر طبری، در تاریخ خود مقدار زیادی از آن مقتل را در باب شهادت حسین علیه السلام نقل می‌کند.
ابن‌ندیم نیز، وی را بر دیگران برتری داده و می‌گوید: «درباره عراق و فتوحات آن، باید به آثار (ابومخنف) مراجعه کرد. همان طوری که درباره ایران و هند به (مدائنی) و درباره کشور سعودی، بیوگرافی و غزوات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به (واقدی). البته در مورد فتوحات شام، هر سه یکسان هستند. ناگفته نماند که مقتل حقیقی ابومخنف، در دست نیست و این مقتلی که به نام او موجود است، تحریف شده و چندان اعتباری ندارد» (ح. خراسانی.)
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 41- 43
(1)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ثمّ].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یوم الخامس من شوّال].
(3- 3) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: کعابس بن أبی شبیب الشّاکری وحبیب بن مظاهر الأسدیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 182
ودخل الکوفة فی الیوم الخامس خلون من شوّال سنة ستّین. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135
فسار حتّی دخل الکوفة فی النّصف من شهر شوّال سنة 60، فنزل علی المختار بن أبی عبیدة الثّقفی. فهرع إلیه أهل الکوفة، وبایعه ثمانیة عشر ألفاً «18000»، أو أربعة وعشرون ألفاً «24000»، أو ثمانون ألفاً «80000».
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 47- 48
ووصل إلی الکوفة فی الخامس من شوّال سنة ستّین بعد الهجرة «60»، وأقبل أهل الکوفة علی التّرحیب به، وبایعوه، حتّی أحصی دیوانه ثمانیة عشر ألفاً «18000» فی ذلک، أو أربعة وعشرون ألفاً «24000»، أو ثمانون ألفاً «80000». «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 32
__________________________________________________
(1)- [مختار] مهماندار مسلم شد و اورا در خانه خود که امروز (در زمان هشام کلبی) از آنِ مسلم بن مسیب است، وارد کرد، با او بیعت نمود و مردم را به متابعت او دعوت کرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 290
(2)- و در روز ششم ماه شوال وارد کوفه شد. هجده هزار نفر با او بیعت کردند، و حتی گفته شده که رقم بیعت کنندگان بیست و پنج هزار نفر بوده است.
هاشم‌زاده،/ ترجمه انصار الحسین،/ 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 183

وکان علی الکوفة حین مات معاویة، النّعمان بن بشیر بن سعد الأنصاریّ. فلمّا بلغه خبر الحسین علیه السلام، قال: لَابن بنت رسول اللَّه (ص) أحبّ إلینا من ابن بنت بحدل.
البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 50
فبلغ النّعمان بن بشیر ذلک- «1» وکان والیاً علی الکوفة من قبل معاویة، فأقرّه یزید علیها- فصعد المنبر، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: «2»
أمّا بعد «1»، فاتّقوا اللَّه عباد اللَّه، ولا تسارعوا إلی الفتنة والفرقة، «3» فإنّ فیها تهلک الرّجال، وتسفک الدّماء، وتغصب الأموال. إنِّی لا أقاتل مَنْ لا یقاتلنی، ولا آتی علی من لم یأتِ علیَّ، ولا انبِّه نائمکم، ولا «4» أتحرّش بکم، ولا آخذ «4» بالقرف «5»، ولا لظنّة «6»، ولا التّهمة «3»، ولکنّکم إن أبدیتم صفحتکم لی، ونکثتم «7» بیعتکم، وخالفتم إمامکم، فوَ اللَّه الّذی لا إله غیره «8» لأضربنّکم بسیفی ما ثبت قائمه فی یدی، «9» ولو لم یکن لی منکم «10» ناصر. أما إنِّی أرجو أن یکون من یعرف الحقّ منکم أکثر ممّن یردیه الباطل. «2»
__________________________________________________
(1- 1) [العیون: فصعد المنبر وقال بعد الحمد والثّناء].
(2- 2) [ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 51].
(3- 3) [العیون: إلی أن قال].
(4- 4) [ناسخ التّواریخ: اتّخذ].
(5)- قرفه (بر وزن شفته): به معنی تهمت و افتراست.
(6)- [تظلّم الزّهراء: أسبّ من لم یسبّ إلیَّ بالظّنّة].
(7)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: فی].
(8)- [الدّمعة: إلّاهو].
(9) (- 9*) [لم یرد فی العیون].
(10)- [لم یرد فی الدّمعة وناسخ التّواریخ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 184
فقام إلیه عبداللَّه بن مسلم بن ربیعة الحضرمیّ حلیف بنی امیّة، فقال له: إنّه لا یصلح ما تری «1» أ یّها الأمیر «1» إلّاالغشم، وإنّ «2» هذا الّذی أنت علیه فیما بینک وبین عدوّک رأی المستضعفین «3». «4» فقال له النّعمان: لئن «5» أکون من المستضعفین فی طاعة اللَّه أحبّ إلیّ من أن أکون من الأعزّین «6» فی معصیة اللَّه (9*) 4، ثمّ نزل.
وخرج عبداللَّه بن مسلم وکتب إلی یزید بن معاویة کتاباً: «7»
أمّا بعد، فإنّ مسلم بن عقیل قد قدم الکوفة، وبایعته «8» الشّیعة للحسین بن علیّ «9» ابن أبی طالب علیه السلام «9»، «10» فإن یکن لک فی الکوفة حاجة، فابعث إلیها رجلًا قویّاً ینفّذ أمرک ویعمل مثل عملک فی عدوّک، فإنّ النّعمان بن بشیر رجل ضعیف، أو هو یتضعّف. 7 10
ثمّ کتب إلیه عمارة بن عقبة «11» بنحو من کتابه، ثمّ کتب إلیه «12» عمر بن سعد بن أبی وقّاص مثل ذلک «11».
المفید، الإرشاد، 2/ 38- 39/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 204- 205؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 131- 132؛ المیانجی، العیون العبری «13»،/ 36
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ط مؤسّسة آل البیت والدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(2)- [لم یرد فی الدّمعة وناسخ التّواریخ].
(3)- [الدّمعة: المستضعف].
(4- 4) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 52].
(5)- [لم یرد فی ط مؤسّسة آل البیت والدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(6)- [تظلّم الزّهراء: الغاوین].
(7- 7) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 52].
(8)- [تظلّم الزّهراء: وبایعه].
(9- 9) [لم یرد فی الدّمعة].
(10- 10) [العیون: یذکر فیه].
(11- 11) [العیون: وعمر بن سعد بمثل ذلک].
(12)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(13)- [حکاه عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 185
قال، وبلغ النّعمان بن بشیر قدوم مسلم «1» بن عقیل الکوفة «1»، واجتماع الشّیعة إلیه، والنّعمان یؤمئذ أمیر الکوفة، فخرج من قصر الإمارة مغضباً حتّی دخل المسجد الأعظم، ونادی بالنّاس «2» «1» فاجتمعوا إلیه «1»، فصعد المنبر، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، یا أهل الکوفة، فاتّقوا «3» اللَّه ربّکم، ولا تسارعوا إلی الفتنة والفرقة، فإنّ فیها سفک الدّماء، وقتل الرّجال، وذهاب الأموال؛ واعلموا أ نّی لست أقاتل إلّامن قاتلنی، ولا أثب إلّا «4» علی من واثب «4» علیَّ؛ ولا أنبِّه نائمکم، «1» ولا أحرش یقظانکم، ولا آخذ بالقرف والظّنّة والتّهمة غیر أ نّکم قد أبدیتم صفحتکم، ونقضتم بیعتکم، وخالفتم إمامکم «1»؛ فإن أنتم انتهیتم عن ذلک ورجعتم، وإلّا فوَ الّذی لا إله إلّاهو لأضربنّکم بسیفی، ما ثبت «5» قائمه بیدی «6»؛ ولو لم یکن منکم «7» لی ناصر، مع «7» إنِّی أرجو أن یکون من یعرف الحقّ منکم أکثر ممّن یرید الباطل.
فقام إلیه «8» مسلم بن سعید الحضرمیّ «8»، فقال: أ یّها الأمیر! «1» أصلحک اللَّه «1»؛ إنّ هذا الّذی أنت علیه من رأیک إنّما هو رأی المستضعفین. فقال له النّعمان: یا هذا! «9» لئن أکوننّ من المستضعفین «9» فی طاعةاللَّه تعالی أحبّ إلیّ من أن أکون من الغاوین فی معصیة اللَّه. ثمّ نزل عن المنبر ودخل «10» قصر الإمارة «10».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [تسلیة المجالس: فی النّاس].
(3)- [تسلیة المجالس: اتّقوا].
(4- 4) [تسلیة المجالس: من وثب].
(5)- [تسلیة المجالس: بقی].
(6)- [تسلیة المجالس: فی یدی].
(7- 7) [تسلیة المجالس: ناصر].
(8- 8) [تسلیة المجالس: عبداللَّه بن مسلم بن سعید الحضرمیّ].
(9- 9) [تسلیة المجالس: واللَّه لأن أکون مستضعفاً].
(10- 10) [تسلیة المجالس: القصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 186
فکتب عبداللَّه بن مسلم إلی یزید بن معاویة:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
لعبداللَّه یزید أمیر المؤمنین، من شیعته من أهل الکوفة،
أمّا بعد، فإنّ مسلم بن عقیل قدم الکوفة، وبایعته «1» الشّیعة للحسین بن علیّ وهم خلق کثیر، فإن کان لک حاجة بالکوفة، فابعث إلیها رجلًا قویّاً ینفّذ فیها أمرک، ویعمل فیها کعملک فی عدوّک؛ فإنّ النّعمان بن بشیر ضعیف أو هو یتضعّف «2»، والسّلام.
وکتب إلیه أیضاً «3» عمارة بن الولید بن عقبة ابن أبی معیط، وعمر بن سعد بن أبی وقّاص بمثل ذلک.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 197- 198/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 177- 178
فقام رجل ممّن یهوی یزید إلی النّعمان، فقال له: إنّک لضعیف أو متضعّف قد فسدت البلاد، فقال النّعمان: أکون ضعیفاً فی طاعة اللَّه عزّ وجلّ أحبّ إلیّ أن أکون قویّاً فی معصیة اللَّه، وما کنت لأهتک ستراً ستره اللَّه عزّ وجلّ.
فکتب بقوله إلی یزید بن معاویة لعنهما اللَّه.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
وتغافل عنهم أمیرها النّعمان بن بشیر، فبلغ یزید. «4»
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 407
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: وقد بایعته].
(2)- [تسلیة المجالس: مستضعف].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- و نعمان بن بشیر انصاری که از قبل یزید حاکم کوفه بود، از این معنی آگاهی یافته، به‌مسجد جامع کوفه رفت و به استحضار کوفیان مثال داد. چون مجلس منعقد گشت، نعمان بر منبر رفته، گفت: «ای اهل کوفه! تا کی فتنه انگیزید و نفاق ورزید. از خدای عزوعلا نمی‌ترسید و نمی‌دانید که تهیج فتنه موجب محنت و بلا و سفک دما باشد. بر خویشتن رحم کنید و گرد خلاف و شقاق مگردید، و بدانید که من ابتدا به محاربه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 187
__________________________________________________
نکنم و خفته را بیدار نگردانم و بیدار را نترسانم و به تهمت، هیچ آفریده را مؤاخذه نفرمایم. اما شما گوهر خود ظاهر ساخته بر نقض عهد خویش اقدام نمودید. اگر از جرایم خویش توبه و انابت کنید، من شیمه عفو شعار خود سازم. والّا باللَّه الّذی لا إله إلّاهو که شمشیر بکشم یا کشته شوم یا همه را بکشم.»
مسلم بن عبداللَّه بن سعید گفت: «ایها الامیر! این رأی رأی ضعیفان است و تو آنچه گویی، نکنی و نتوانی کرد.»
نعمان بانگ بر وی زده و جواب داد که: «در طاعت خدای تعالی از مستضعفان بودن، بهتر از آن است که در معصیت از اقویا و گمراهان باشم، و اگر دانم که کسی نقض بیعت یزید کرده خروج کند و در مقام مقاتله و مقابله آید، به شمشیر تیز گردن او زنم، هرچند تنها باشم و هیچ کس مساعدت من نکند.»
چون نعمان به‌مجرّد تهدید اکتفا نموده و از منبر فرود آمد و به دار الاماره رفت، مسلم بن سعید الحضرمی و عمارة بن عقبه که از جاسوسان یزید بودند، نامه‌ای به وی نوشته و اورا از آمدن مسلم‌بن عقیل و میل مردم به بیعت امیرالمؤمنین حسین اعلام دادند. در آن مکتوب مندرج ساختند که: «اگر تو احتیاجی به کوفه داری، صاحب وجودی را که به مهابت او سیاست متصف باشد، به امارت کوفه تعیین فرمای تا در تنفیذ امر مبالغه واجب دارد و در دفع دشمنان تو کمر اجتهاد بر میان بندد. که نعمان‌بن بشیر مردی ضعیف است و از عهده این مهم بیرون نمی‌تواند آمد.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 117- 118
چون تردد شیعیان به خدمت مسلم بسیار شد، نعمان‌بن بشیر که از جانب معاویه و یزید والی بود، بر حقیقت‌حال مطلع شد و به‌مسجد درآمد و بر منبر برآمد. بعد از حمد و ثنای الهی و درود بر حضرت رسالت، گفت: «اما بعد، ای بندگان خدا! از حق‌تعالی بترسید وبه سوی فتنه وافتراق امت مسارعت منمایید که موجب کشتن مردان و ریختن خون مسلمانان و نهب و غارت اموال ایشان می‌گردد. کسی که با من جنگ نکند، من با او در مقام جنگ به در نمی‌آیم و تا شما در آرامید، شما را به شورش درنمی‌آورم، و به تهمت و گمان کسی را عقوبت نمی‌کنم. ولیکن اگر خروج نمایید، بر روی من بایستید و بیعت خلیفه خود را بشکنید، پس به خدا سوگند که تیغ کین از نیام انتقام می‌کشم و تا دسته شمشیر در دست من است، خود را از محاربه و دفع شما معاف نمی‌دارم، هر چند هیچ کس از شما یاری من نکند. امید دارم که حق‌شناسان شما زیاده از فتنه جویان باشند.»
پس عبداللَّه بن مسلم بن ربیعه که هم‌سوگند بنی‌امیه بود، برخاست و گفت: «این گونه سخن که از تو ناشی شد، دفع شرّی نمی‌کند و این کلامِ مردمِ ضعیف، سست و بی‌یاور است.»
نعمان گفت: «اگر ضعیف باشم و در طاعت خدا باشم، نزد من بهتر است از آن که غالب گردم در معصیت خدا.» پس از منبر به زیر آمد.
عبداللَّه‌بن مسلم به یزید نامه نوشت و در نامه درج نمود که: «مسلم بن عقیل به کوفه آمده و شیعیان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 188
__________________________________________________
برای حسین بن علی با او بیعت می‌نمایند. اگر کوفه را می‌خواهی، کسی را به حکومت کوفه بفرست که در امر دشمنان تو اهتمام نماید؛ زیرا که نعمان بن بشیر یا تاب مقاومت ندارد یا دانسته مسامحه می‌نماید.»
عمر بن سعد و دیگران نیز چنین نامه‌ها به او نوشتند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 608- 609
چون مردم کوفه نعمان بن بشیر را وقعی نمی‌گذاشتند و از وی همّی در دل نمی‌داشتند، بی آن که خویش را واپایند و از عمّال یزید بهراسند، فوجی از پس فوجی و گروهی از قفای گروهی به نزدیک مسلم می‌شتافتند و از بیعت و متابعت با حسین، و مناجزت و مقاتلت با اعدای او سخن‌ها می‌گفتند و داستان‌ها می‌زدند.
خطبه نعمان بن بشیر در مسجد کوفه
این‌خبر به‌نعمان بن بشیر بردند که: «چه آسوده نشسته‌ای؟ زودا که این شهر بر تو بشورند و روز روشن را بر تو سیاه کنند و روزگار تورا تباه سازند. اگر از این داهیه دهیا و نایبه عمیا 1 برهی و به سلامت بجهی، چه شکرها که بایدت گفت؟»
نعمان از این خبر آسیمه سر و پریشیده خاطر گشت. بی‌توانی به مسجد جامع آمد و مردم را انجمن ساخت و بر منبر صعود داد و خدای را ثنا گفت و رسول را درود فرستاد.
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الإرشاد ذکر کردیم]
بانگ برداشت که: «ای بندگان خدای! از خدای بترسید و از انگیزش فتنه و پراکندگی جماعت، دست باز دارید و در هلاکت نفوس و اراقت دما 2 چندین مکوشید و اموال مردم را به عواصف نهب 3 و قواصب غصب 4 ضایع مکنید. بدانید که من با هیچ آفریده ساخته مجادلت نشوم تا تقدیم مقاتلت نکند، و از سود هیچ کس نکاهم تا زیان من نخواهد. و از درِ ستم، هیچ خفته را بر نیانگیزم، و از طریق بهانه جویی با هیچ کس در نیاویزم و هیچ کس را به گمان نااستوار و تهمت مردم نابه‌هنجار مأخوذ ندارم. لکن شما رشد خویش را نمی‌دانید و حفظ حوزه خود را نمی‌توانید، نکث بیعت می‌نمایید و با امام خود دق‌الباب مخالفت می‌فرمایید. سوگند با خدای، شما را دست خوش شمشیر خویش می‌دارم؛ چند که این شمشیر در دست من است، بی‌آنکه مرا پایمردی باشد. امیدوارم که خردمندان شما از مردم جاهل و راویان باطل افزون باشد.»
چون نعمان‌بن بشیر سخن بدین‌جا آورد، عبداللَّه‌بن مسلم بن ربیعة الحضرمی که در شمار خلفای بنی‌امیه بود، به پای خواست و گفت: «یا نعمان! این سخنان ناتندرست چیست که به گزافه می‌آرایی و درهم می‌لائی؟ بدین‌کلمات اصلاح معادات با امیرالمؤمنین یزید خواهی داد؟ حاشا وکلا، این سخنان مختار خائفین و اختیار مستضعفین است.»
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الإرشاد ذکر کردیم]
نعمان گفت: «من دوست‌تر دارم که در طاعت خدای از مستضعفین شمرده شوم و در عصیان خداوند در شمار شیفتگان نروم.» این بگفت و از منبر به زیر آمد و جانب سرای خویش گرفت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 189
فبلغ الخبر إلی النّعمان بن بشیر، وکان هو والی الکوفة من طرف یزید، فقال فی خطبته: احذروا مخالفة یزید بن معاویة، من أصبح منکم مخالفاً لقولی لأضربنّ عنقه.
ثمّ إنّ عبداللَّه الحضرمی استضعف رأی النّعمان، أرسل إلی یزید کتاباً یذکر فیه بیعة النّاس لمسلم، وضعف رأی النّعمان. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
__________________________________________________
نامه عبداللَّه حضرمی به یزید بن معاویه
و عبداللَّه بن مسلم ربیعة الحضرمی، در زمان به سوی یزیدبن معاویه بدین رقم مکتوبی در قلم آورد:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را ذکر کردیم]
یزید را بیاگاهانید که مسلم بن عقیل به کوفه درآمد و از مردم بیعت بستد تا در متابعت حسین بن علی پای استوار کنند و هم‌دست و هم‌داستان باشند. اگر کوفه را در تحت سلطنت خویش خواهی داشت، مردی را به حکومت فرست که با قلب قوی و عزمی ثابت، امر تورا انفاذ تواند داد و خصم تورا دفاع تواند کرد. همانا نعمان بن بشیر مردی ضعیف و در انظار ناس بی‌سنگ و خفیف است، یا چنان وا می‌نماید که من مردی ضعیف و ناتوانم و دفع دشمن نتوانم.»
این اول مکتوبی بود که یزید را به تحریض قتل سید الشهدا رسید. از پس او عمر بن سعد بن وقاص و دیگری عمارة بن عقبه نیز به سوی یزید (علیه اللعنه) بدین گونه نامه کردند.
1. داهیه: مصیبت بزرگ و خطرناک. نایبه: بلا (نایبه عمیا)، کنایه از بلای ناگهانی و وحشت انگیز است که دست به گریبان شخص می‌گردد.
2. اراقت دما: خون‌ریزی.
3. عواصف (جمع عاصفه): بادهای تند. نهب: غارت و چپاول‌گری، یعنی: مال‌های مردم را مانند تندبادها به یغما و چپاول نبرید.
4. قواصف (جمع قاصفه): خشم و غضب‌های شدید (رعد قاصف: شدید الصّوت).
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 50- 53
(1)- اعلام خطر نعمان بن بشیر به اهل کوفه
خبر به گوش نعمان بن بشیر، والی کوفه رسید که معاویه اورا گماشته و یزید هم تمدید کرده بود. او هم بالای منبر رفت و حمد و ثنای خدا کرد و گفت: «اما بعد، بندگان خدا از او بپرهیزید و به فتنه و جدایی شتاب نکنید که باعث هلاک مردان و ریختن خون و چپاول اموال است. من با کسی که به جنگم نیاید، جنگ ندارم و به کسی که بر من نتازد، نتازم، و خوابی از شما را بیدار نکنم و بر کسی سعایت نکنم و به گمان و تهمت مؤاخذه ننمایم. ولی اگر شما به روی من بایستید و بیعت خود را بشکنید و امام خود را مخالفت کنید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 190
__________________________________________________
، به حق آن خدایی که جز او خدایی نیست، تا دسته شمشیرم به دستم باقی است، شما را می‌زنم، گرچه کسی یاور من نباشد. هلا! امیدوارم کسانی که میان شما حق شناسد، بیش از کسانی باشند که باطل آن‌ها را هلاک کند.»
عبداللَّه بن مسلم بن ربیعه حضرمی حلیف بنی امیه برخاست و گفت: «این آشوب که برخاسته، تصمیم لازم دارد و این نطق تو نشانه ضعف است.»
نعمان گفت: «در طاعت خدا ضعف نشان دهم، بهتر است که در معصیت او نیرومندی کنم.» از منبر فرود شد و رفت.
عبداللَّه‌بن مسلم هم رفت و به یزیدبن معاویه نوشت:
«اما بعد، مسلم بن عقیل به کوفه آمده و شیعیان حسین بن علی با او بیعت کرده‌اند، اگر کوفه را می‌خواهی، مردی قوی را حاکم آن کن که دستورت را اجرا کند و چون خودت کار کند. نعمان‌بن بشیر مرد ناتوانی است یا مسامحه کار است.» عمارةبن عقبه و عمربن سعد هم همین موضوع را به او نوشتند.
شرحی از حال نعمان بن بشیر
نعمان- به ضم نون- پسر بشیر بن سعد بن نصر بن ثعلبه خزرجی انصاری مادرش عمره دختر رواحه خواهر عبداللَّه‌بن رواحه انصاری شهید غزوه مؤته با جعفر بن ابی‌طالب علیه السلام گفته‌اند. نعمان بن بشیر اول نوزاد انصار است. پس از ورود رسول خدا به مدینه، چنانچه عبداللَّه بن زبیر اول نوزاد مهاجرین است، پدرش بشیربن سعد نخست کسی است که از انصار روز سقیفه با ابو بکر بیعت کرد و انصار از او پیروی کردند. بشیر همراه خالد بن ولید در جبهه عین‌التمر کشته شد و نعمان از خاندان اشعر است و عثمانی مسلک بوده. اهل کوفه را به واسطه محبت علی دشمن می‌داشته و تنها انصاری‌ای است که در جنگ صفین همراه معاویه به جبهه آمده بود. پیش معاویه احترام فراوانی داشت و رفیق او بود. بعد از او این مقام را با یزید پسرش داشت و تا خلافت مروان بن حکم زنده بود و والی «حمص» بود. چون برای مروان بیعت گرفتند، او برای ابن‌زبیر دعوت کرد و با مروان مخالف شد و این موقعی بود که ضحاک‌بن قیس در «مرج راهط» کشته شده بود، ولی اهل حمص از او پذیرا نشدند. از آن‌ها گریخت و دنبالش کردند و اورا در سال شصت و پنج هجری کشتند. و این که یزید گفته: نعمان ضعف و بدگفتاری از خود نشان داده است، شاید اشاره به نقل ابن‌قتیبه دینوری باشد که در کتاب «الامامه والسیاسه» گفته است.
نعمان‌بن بشیر گفت: «زاده دختر رسول خدا محبوب‌تر است پیش ما از زاده دختر بحدل.» گویم زاده بحدل، همان یزیدبن معاویه است؛ زیرا مادرش میسون دختر بحدل کلبیه است، به دال و حاء بی‌نقطه.
و ابن‌قتیبه ابومحمد عبداللَّه بن مسلم بن قتیبة بن مسلم بن عمرو باهلی است که جدش عمرو همان کسی است که نامش پیش گذشت و نامه فرمان حکومت ابن زیاد را برای او برد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 34- 36
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 191
فبلغ ذلک النّعمان بن بشیر الأنصاری- وکان عامل یزید علی الکوفة-. فخرج، وخطب النّاس، وتوعّدهم، ولان فی کلامه.
فقام إلیه عبداللَّه بن مسلم بن سعید الحضرمیّ حلیف بنی امیّة، «1» فأنّبهُ، وخرج «1»، فکتب هو وعمّارة بن عقبة إلی یزید بأمر النّعمان، وأ نّه ضعیف أو یتضاعف.
وأخذ النّاس یبایعون مسلماً حتّی انتهی دیوانه إلی ثمانیة عشر ألف «2» مبایع أو أکثر «2».
السّماوی، إبصار العین،/ 42/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 272؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 235
__________________________________________________
(1- 1) [فی ذخیرة الدّارین: فأنبهه، ولم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: أو أربعین أو ثمانین ألف رجل أو أقلّ أو أکثر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 192

فبلغ ذلک [موقف النّعمان] یزید، فأراد أن یعزله، فقال لأهل الشّام: أشیروا علیَّ من استعمل علی الکوفة؟ فقالوا: أترضی برأی معاویة؟ قال: نعم. قالوا: فإنّ «1» العهد بإمارة «1» عبیداللَّه بن زیاد علی العراقَین، قد کتب فی الدّیوان، فاستعمله علی الکوفة.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 4/ مثله البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 50
فلمّا وصلت الکتب إلی یزید، دعا سرجون مولی معاویة، فقال: ما رأیک؟ «2» إنّ حسیناً قد نفذ «3» إلی الکوفة مسلم بن عقیل یبایع له، وقد بلغنی عن النّعمان ضعف قول سیِّئ «2»، فمَنْ تری أن أستعمل علی الکوفة؟ وکان یزید عاتباً علی عبیداللَّه بن زیاد، فقال له سرجون: أرأیت معاویة لو نُشِر «4» لک حیّاً أما کنتَ آخِذاً برأیه؟ قال: بلی، قال: فأخرج سرجون عهد عبیداللَّه بن زیاد علی الکوفة، وقال: هذا رأی معاویة، مات وقد أمر بهذا الکتاب، «2» فضمّ المصرین إلی عبیداللَّه، فقال له یزید: أفعل، ابعث بعهد عبیداللَّه بن زیاد إلیه «2». ثمّ دعا مسلم بن عمرو الباهلیّ وکتب إلی عبیداللَّه معه: «5»
أمّا بعد، فإنّه کتب إلیَّ شیعتی من أهل الکوفة، یخبروننی أنّ ابن عقیل بها یجمع الجموع لیشقّ عصا المسلمین، فسِر حین تقرأ کتابی هذا حتّی تأتی الکوفة، فتطلب ابن عقیل طلب الخرزة «6» حتّی تثقّفه «7»، فتوثّقه أو تقتله أو تنفیه، والسّلام. «5»
__________________________________________________
(1- 1) [الإمامة والسّیاسة: الصّکّ بإمرة].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3)- [فی ط مؤسّسة آل البیت: وجّه].
(4)- [فی المطبوع: یشیر].
(5- 5) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 54].
(6)- [التّصحیح من ط مؤسّسة آل البیت، وفی الدّمعة: الحرزة].
(7)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 193
وسلّم إلیه عهده علی الکوفة، فخرج مسلم بن عمرو حتّی قدم علی عبیداللَّه بالبصرة «1»، وأوصل إلیه العهد والکتاب، فأمر عبیداللَّه بالجهاز من وقته «2» والمسیر والتهیّؤ إلی الکوفة من الغد. «3» ثمّ خرج من البصرة «2»، فاستخلف أخاه عثمان، «4» وأقبل إلی الکوفة ومعه مسلم بن عمرو الباهلیّ، وشریک بن الأعور الحارثی، وحشمه وأهل بیته «4».
المفید، الإرشاد، 2/ 39- 40/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 205، 206، 208؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 132- 133؛ المیانجی، العیون العبری،/ 36- 37
فلمّا اجتمعت الکتاب عند یزید، دعا بغلام کان کاتباً «5» عند أبیه «5» یقال له سرجون، فأعلمه بما ورد علیه. فقال «6»: أشیر علیک بما تکره؟
قال: وإن کرهت؟
قال: استعمل عبیداللَّه بن زیاد علی الکوفة.
قال: إنّه لا خیر فیه- وکان «7» یبغضه- فأشر بغیره، قال: لو کان معاویة حاضراً أکنت تقبل «8» قوله وتعمل بقوله «8»؟
قال: نعم.
__________________________________________________
(1)- [تظلّم الزّهراء: البصرة].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء].
(4- 4) [العیون: وانتخب من أهل البصرة خمسمائة فیهم شریک ابن الأعور وخرج من الغد].
(5- 5) [تسلیة المجالس: لأبیه].
(6)- [أضاف فی تسلیة المجالس: له].
(7)- [أضاف فی تسلیة المجالس: یزید].
(8- 8) [تسلیة المجالس: منه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 194
قال: فهذا عهد عبیداللَّه علی الکوفة، أمرنی معاویة أن أکتبه، فکتبته وخاتمه علیه؛ فمات وبقی العهد عندی.
قال: ویحک، «1» فأامضه.
و «1» کتب: من عبداللَّه یزید أمیر المؤمنین إلی عبیداللَّه بن زیاد.
سلام علیک؛
أمّا بعد، فإنّ الممدوح مسبوب یوماً، وأنّ المسبوب ممدوح یوماً، ولک ما لک، وعلیک ما علیک، وقد انتمیت ونمیت إلی کلّ منصب، کما قال الأوّل:
«2» رفعت «2» فما زلت السّحاب تفوقه «2» فما لک إلّامقعد الشّمس مقعد
وقد ابتلی بالحسین زمانک من بین الأزمان، وابتلی به «3» بلدک من بین «4» البلدان، وابتلیت به «5» بین العمّال؛ وفی هذه تعتق أو تکون عبداً تعبد کما تعبد العبید. وقد أخبرتنی شیعتی من أهل الکوفة أنّ مسلم بن عقیل بالکوفة «6»، یجمع الجموع، ویشقّ عصا المسلمین؛ وقد اجتمع إلیه خلق کثیر من شیعة أبی تراب. فإذا أتاک کتابی هذا فسر حین تقرأه حتّی تقدم الکوفة، فتکفینی أمرها، فقد ضممتها إلیک، وجعلتها زیادة فی عملک، « «7» وکان عبیداللَّه أمیر البصرة» وانظر أن تطلب مسلم بن عقیل کطلب الحرد «7»، فإذا ظفرت به فخذ بیعته أو اقتله إن لم یبایع، واعلم أ نّه لا عذر لک عندی، «8» وما أمرتک به «8»، فالعجل العجل، والوحاء الوحاء، والسّلام.
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: قد أمضیته ثمّ].
(2- 2) [تسلیة المجالس: رفعت فجاوزت السّحاب برفعه].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [تسلیة المجالس: دون].
(5)- [أضاف فی تسلیة المجالس: من].
(6)- [تسلیة المجالس: فی الکوفة].
(7- 7) [تسلیة المجالس: فاطلب مسلم بن عقیل طلب الخرز].
(8- 8) [تسلیة المجالس: دون ما أمرتک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 195
ثمّ دفع «1» یزید کتابه «1» إلی مسلم بن عمرو الباهلیّ وأمره أن یسرع السّیر إلی عبیداللَّه.
فلمّا ورد الکتاب إلی عبیداللَّه وقرأه، أمر بالجهاز، وتهیّأ للمسیر «2» إلی الکوفة، [...].
فلمّا کان من الغد، نادی فی النّاس وخرج من البصرة یرید الکوفة ومعه أبو قتیبة «2» مسلم بن عمرو الباهلیّ، والمنذر بن الجارود العبدی «3»، وشریک بن عبداللَّه الهمدانیّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 198- 199/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 178- 180
فدعا یزید مولی له یقال له سرجون قد کان یستشیره، فأخبره الخبر، فقال له:
أکنت قابلًا من معاویة لو کان حیّاً؟ قال: نعم، قال: فاقبل منّی، إنّه لیس للکوفة إلّا عبیداللَّه بن زیاد، فولّها إیّاه.
وکان یزید علیه ساخطاً، وقد کان همّ بعزله، وکان علی البصرة، فکتب إلیه برضاه وأ نّه قد ولّاه الکوفة مع البصرة، وکتب إلیه أن یطلب مسلم بن عقیل، فیقتله إن وجده.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
وبلغ یزید عن النّعمان بن بشیر ما لا یرضیه، فولّی علی الکوفة عبیداللَّه بن زیاد، وکان والیاً علی البصرة. «4»
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 189
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: الکتاب].
(2- 2) [تسلیة المجالس: وقد کان الحسین قد کتب إلی أهل البصرة کما أشرنا أوّلًا، فسار فی صحبته].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- و چون یزید را بر حقیقت‌احوال کوفه اطلاع افتاد، با سرجون‌رومی که در حیات معاویه و حکومت یزید مدبّر مملکت بود، مشورت نمود. سرجون گفت: «از عهده این کار به غیر از عبیداللَّه بن زیاد دیگری تفضی نتواند نمود. تدبیر آن است که منشور ایالت کوفه به نام او نویسی فرمان فرمایی تا بر بصره نایبی گماشته، به کوفه رود و در اطفای نایره فتنه چنانچه شیوه اوست سعی نماید.»
یزید آن‌رأی را مستحسن داشته، رقعه‌ای به عبیداللَّه بن‌زیاد فرستاد بدین‌منوال که: «جماعتی از دوستان ما مکتوبی فرستاده‌اند و اعلام داده‌اند که مسلم بن عقیل به کوفه آمده است و به ترغیب او طایفه‌ای از کوفیان به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 196
فکتب إلی عبیداللَّه بن زیاد ابن أبیه: قد ولّیتک الکوفة مع البصرة، وأنّ الحسین قد سار إلی الکوفة، فاحترز منه، واقتل مسلم بن عقیل.
__________________________________________________
امام حسین بیعت کرده‌اند. چون بر مضمون نامه مطلع شوی، متوجه کوفه شو که امارت آن دیار را نیز به تو ارزانی داشتم و باید مسلم بن عقیل را طلب کنی، مانند بخیلی که زر گم کرده خود را بطلبد و چون اورا به دست آری، به قتل رسانی و سرش را نزد من فرستی، و یقین دان که از تو هیچ عذری مسموع نخواهد بود. باید که اطاعت را واجب دانسته، تعجیل نمایی و توقف جایز نداری.»
مکتوب یزید را مسلم‌بن عمرو باهلی به عبیداللَّه رسانید. آن ملعون به تهیه رفتن کوفه مشغول شد و در آن اوان امیر المؤمنین حسین مکتوبات به مالک بن مسمع، احنف بن قیس، منذربن جارود، مسعود بن عمرو و قیس بن الهشیم که از اهالی و معارف بصره بودند، نوشته و مصحوب غلام خویش که موسوم به سلمان بود، فرستاد. مضامین مکاتیب آن که: «شما را به احیای معالم حق و اماته بدعت‌ها دعوت می‌کنم. اگر اجابت کنید راه راست یابید.»
بعضی گفته‌اند، در آن صحایف مسطور بود که من به جانب کوفه رفتم. باید که شیعه متوجه آن طرف شوند؛ چه سپاه عراق در آن‌جا جمع خواهند گشت و چون مکاتیب امیرالمؤمنین حسین رضی الله عنه به اهالی بصره رسید، مجموع ایشان در کتمان آن کوشیدند، مگر منذر بن جارود که در افشای اسرار سعی نمود؛ چه دخترش در حباله نکاح ابن‌زیاد بود و ابن‌زیاد از آمدن رسول امام حسین خبر یافته و گفت تا اورا پیدا کردند. سلمان به وعده و وعید اعتراف نمود که موالی او به چه کسان مکتوبات نوشته است.
در روز دیگر عبیداللَّه به استحضار بصریان مثال داد و با ایشان گفت که: «رسولی از امام حسین به بصره آمده، نامه‌ها آورده و اهل بصره را به بیعت خویش دعوت کرده. من آن شخص را گرفته‌ام و او نزد من اقرار کرده که به‌فلان و فلان امام حسین مکتوبات فرستاده و شما می‌دانید که من پسر زیادم و در سیاست و خون ریختن متابعت پدر می‌نمایم.
پسر کو ندارد نشان از پدر تو بیگانه خوانش مخوانش پسر
و اکنون منشور ایالت کوفه به من رسیده و امیر مرا امر فرموده که به آن جانب روم و مسلم بن عقیل و سایر شیعه امام حسین را به قتل رسانم و من امتثال اشاره امیر نموده و فردا عزیمت خواهم کرد، و برادر خود عثمان را از قبل خود در این شهر می‌گذارم. باید که مراسم حرمت و اطاعت او به جای آورده و از فرمان وی در نگذرید. و اگر به سمع من رسد که فردی از شما قدم از جاده متابعت برگرفته و طریق مخالفت سپرده باشد، اورا با منتسبان و متعلقان به سیاست رسانم و به آتش سخط دود از دودمان وی برآرم.»
چون ابن زیاد از وعد و وعید بازپرداخت، فرمان داد تا سلمان را به مجلس آورده و از میانش دو نیم زدند. روز دیگر به جانب کوفه روان شد و از اعیان بصره، منذر بن جارود، شریک بن الاعور الهمدانی و مسلم بن عمرو الباهلی را با خود همراه برد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 118- 119
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 197
فقدم عبیداللَّه بن زیاد من البصرة معه وجوه أهلها، فدخل علی الاحتراس من الحسین، وأمره أن یحبس علی الظّنّة ویأخذ علی التّهمة.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 407
وکتب الحسین علیه السلام کتاباً إلی أشراف البصرة مع مولی له یقال له سلیمان، ویکنّی أبا رزین، یدعوهم فیه إلی نصرته ولزوم طاعته؛ منهم: یزید بن مسعود النّهشلیّ، والمنذر ابن الجارود العبدیّ، فجمع یزید بن مسعود بنی تمیم وبنی حنظلة وبنی سعد. فلمّا حضروا، «1» قال: یا بنی تمیم، کیف ترون موضعی فیکم، وحسبی منکم؟
قالوا: بخّ بخّ، أنت واللَّه فقرة الظّهر، ورأس الفخر، حللت فی الشّرف وسطاً، وتقدّمت فیه فرطاً. «1»
قال: فإنِّی قد جمعتکم لأمر ارید أن اشاورکم فیه وأستعین بکم علیه.
فقالوا: واللَّه إنّا نمنحک النّصیحة، ونجهد لک الرّأی، فقل نسمع. «2»
فقال: إنّ معاویة مات، فأهون «3» به هالکاً مفقوداً، وإنّه قد انکسر باب الجور «4»، وتضعضعت أرکان الظّلم، وقد کان أحدث بیعة عقد بها أمراً ظنّ أ نّه قد أحکمه، وهیهات بالّذی أراد، اجتهد إلیه ففشل، وشاور فخذل، وقد قام یزید- شارب الخمر ورأس الفجور- یدّعی الخلافة علی المسلمین، ویتأمّر علیهم، مع قصر حلم، وقلّة علم، لا یعرف من الحقّ موطئ قدمه، فاقسم باللَّه قسماً مبروراً أنّ الجهاد فی الدّین أفضل من جهاد المشرکین.
وهذا الحسین بن علیّ ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ذو الشّرف الأصیل والرّأی الأثیل «5»،
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 44، 45].
(2) (- 2*) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 44، 45].
(3)- أهون به (أفعل، تعجّب): چه خوار و پست بود!
(4)- [أضاف فی ناسخ التّواریخ: والإثم].
(5)- أثیل/ أصیل: نجیب و بزرگوار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 198
[له] فضل لایوصف، وعلم لاینزف، وهو أولی بهذا الأمر لسابقته وسنّه وقدمه وقرابته، یعطف علی الصّغیر، ویحنو علی الکبیر، فأکرم به راعی رعیّة، وإمام قوم وجبت للَّه‌به الحجّة، وبلغت به الموعظة، فلا تعشوا «1» عن نور الحقّ، ولا تسکّعوا فی وهدة «2» الباطل، فقد کان صخر بن قیس قد انخذل بکم یوم الجمل، فاغسلوها بخروجکم إلی ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ونصرته، واللَّه لا یقصّر أحد عن نصرته إلّاأورثه اللَّه الذّلّ فی ولده، والقلّة فی عشیرته، وها أنذا قد لبست للحرب لُامّتها، وأدّرعتُ «3» لها بدرعها، من لم یقتل یمت، ومن یهرب لم یفت، فأحسنوا رحمکم اللَّه فی ردّ الجواب. (2*)
فتکلّمت بنو حنظلة، فقالوا: یا أبا خالد، نحن نبل کنانتک، وفرسان عشیرتک، إن رمیت بنا أصبتَ، وإن غزوت بنا فتحت، لا تخوض واللَّه غمرة إلّاخضناها، ولا تلقی واللَّه شدّة إلّالقیناها، نصول بأسیافنا، ونقیک بأبداننا.
وتکلّمت بنو سعد بن زید، فقالوا: یا أبا خالد، إنّ أبغض الأشیاء إلینا مخالفتک والخروج من رأیک، وقد کان صخر بن قیس أمرنا بترک القتال، فحمدنا أمرنا، وبقی عزّنا فینا، فأمهلنا نراجع المشورة ویأتیک رأینا.
وتکلّمت بنو عامر بن تمیم، فقالوا: یا أبا خالد، نحن بنو أبیک وخلفاؤک، ولا نرضی إن غضبت، ولا نقطن إن ضعنت، والأمر إلیک، فادعنا نجبک، وامرنا نطعک، والأمر لک إذا شئت.
فقال: واللَّه یا بنی سعد، لئن فعلتموها لا رفع اللَّه السّیف عنکم أبداً، ولا زال سیفکم
__________________________________________________
(1)- عشا- یعشو (بر وزن دعا- یدعو): کوری، شب کوری، و (اعشی) از همین ماده است.
(2)- وهدة: جای پست، مغاک.
(3)- در برخی نسخ (تدرّعت) استعمال شده.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 199
فیکم. ثمّ کتب إلی الحسین علیه السلام: «1»
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
أمّا بعد:
فقد وصل إلیّ کتابک، وفهمت ما ندبتنی إلیه ودعوتنی له بالأخذ بحظّی من طاعتک، والفوز بنصیبی من نصرتک، وأنّ اللَّه لم یخل الأرض قطّ من عامل علیها بخیر، أو دلیل علی سبیل نجاة، وأنتم حجّة اللَّه علی الخلق، وودیعته فی أرضه، تفرّعتم من زیتونة أحمدیّة، هو أصلها، وأنتم فرعها، فأقدم سعدت بأسعد طائر، فقد ذلّلتُ لک أعناق بنی تمیم وترکتهم أشدّ تتابعاً فی طاعتک من الإبل الظّماء لورود الماء یوم خِمسها «2»، وقد ذلّلت لک بنی سعد وغسلت درک صدرورها بماء سحابة مزن حین استهلّ برقها یلمع. «1»
فلمّا قرأ الحسین علیه السلام الکتاب، «1» قال: ما لک آمنک اللَّه یوم الخوف، وأعزّک وأرواک یوم العطش «1». فلمّا تجهّز المشار إلیه للخروج إلی الحسین علیه السلام بلغه قتله قبل أن یسیر، فجزع من انقطاعه عنه.
وأمّا المنذر بن الجارود خاف أن یکون الکتاب دسیساً من عبیداللَّه بن زیاد، وکانت بحریة ابنة المنذر بن الجارود تحت عبیداللَّه بن زیاد، فأخذ المنذر الرّسول والکتاب وأتی به إلی عبیداللَّه بن زیاد، فقتله. ثمّ صعد المنبر، فخطب وتوعّد النّاس من أهل البصرة علی الخلاف وإثارة الإرجاف.
ثمّ بات تلک اللّیلة، فلمّا أصبح، استناب أخاه عثمان بن زیاد علی البصرة، وأسرع هو إلی الکوفة. «3»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 173- 176
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 48، 49].
(2)- خِمس (بر وزن هند): تشنگی شتر در روز پنجم (معمولًا شتربان‌ها، پس از این که شتران را آب‌دادند، برای چرانیدن می‌برند و اغلب، روز پنجم مجدداً آن‌ها را به آبگاه برمی‌گردانند.)
(3)- چون یزید بر مضامین نامه‌ها اطلاع یافت، سرجون آزاد کرده معاویه را طلبید و با او در این باب مشورت کرد، سرجون گفت: «من مصلحت در آن می‌دانم که عبیداللَّه‌بن زیاد را والی کوفه گردانی که آتش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 200
__________________________________________________
این فتنه را در آن دیار به غیر آن بدترین اشرار کسی فرو نمی‌تواند نشانید.»
چو یزید با ابن زیاد کلفتی داشت، اول قبول این رأی ننمود. سرجون گفت: «تو چه اعتقاد داری به رأی معاویه؟»
گفت: «رأی اورا در هر باب متین می‌دانم.»
سرجون رقم معاویه را بیرون آورد که امارت کوفه را به اضافه امارت بصره برای آن لعین رقم کرده بود. چون رقم پدر خود را دید، سرجون را امر کرد که رقم را بر او بفرستید و نامه به عبیداللَّه نوشت که: «دوستان من از کوفه به‌من نوشته‌اند که مسلم بن عقیل وارد کوفه شده و لشگر برای امام‌حسین جمع می‌کنند. چون نامه مرا بخوانی، متوجه کوفه شو و اورا به هر حیله که مقدور باشد، به دست آور و برای من بفرست، یا به قتل آور یا از کوفه بیرون کن.»
و نامه را به مسلم‌بن عمرو داده برای عبیداللَّه فرستاد. چون در بصره نامه یزید به آن پلید رسید، روز دیگر متوجه کوفه گردید و عثمان برادر خود را در بصره نایب خود گردانید.
سید ابن طاوس روایت کرده [است] که حضرت امام حسین علیه السلام در هنگامی که جواب عرایض اهل کوفه را قلمی نمودند، نامه‌ها به اشراف بصره نوشتند، مانند یزید بن مسعود نهشلی، منذر بن جارود عبدی و امثال ایشان از عظمای آن دیار و با یکی از موالی آن حضرت که اورا سلیمان می‌گفتند، ارسال داشتند. در آن فرامین مطاعه ایشان را به سوی اطاعت و بیعت و تصرف خود دعوت کردند.
چون یزیدبن مسعود به‌مطالعه نامه نامی آن حضرت سرافراز گردید، قبایل بنی‌تمیم، بنی‌حنظله و بنی‌سعد را جمع کرد و گفت: «چگونه است نسب و حسب من در میان شما؟ و عقل و تدبیر مرا چگونه می‌دانید؟»
پس همه اورا به علوّ حسب و نسب و استقامت رأی ستایش کردند و گفتند: «تو پشت و پناه مایی و سرمایه شرف و اعتبار زمانی.»
یزیدبن مسعود گفت: «شما را برای امری جمع کرده‌ام که با شما مشورت نمایم و از شما برای آن امر یاری جویم.»
گفتند: «بفرما که آنچه صلاح دانیم، بیان کنیم و به هر چه امر فرمایی اطاعت نماییم.»
گفت: «معاویه مرده است و به مردن او درگاه جور و طغیان شکسته شد و ارکان ظلم و عدوان از هم ریخته. یزید پلید شراب خوار بد کردار، بعد از آن، علَم خلافت افراخته و اورا از علم و بردباری بهره ای نیست. به هیچ وجه قابل ریاست و خلافت نیست و حسین بن علی علیه السلام که صاحب نسب جلیل و شرف جمیل و رأی اصیل است و دریای علم او بی‌پایان است و فضایل و کمالات او از حد احصا بیرون است، به این امر سزاوارتر است. معدن نبوّت و رسالت و منبع علم و حکمت است و در رأفت و رحمت و مروّت از عالمیان ممتاز است. هر که از بیعت و معاونت او تقاعد نماید، به مذلّت دنیا و عذاب الیم عقبی مبتلا می‌گردد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 201
__________________________________________________
و اوّل بنی‌حنظله اظهار اطاعت وانقیاد نمودند و بعد از ایشان، بنی‌تمیم اظهار رضا و خشنودی کردند. بنی‌سعد گفتند: «ما در این باب تفکر نموده و آنچه رأی ما بر آن قرار یابد، تورا اعلام خواهیم کرد.»
پس یزید بن مسعود عریضه‌ای به‌خدمت آن‌حضرت نوشت واظهار فرمانبرداری واطاعت وجان‌سپاری نمود ونوشت که: «قبایل بنی‌تمیم، بنی‌سعد وبنی‌حنظله را به اطاعت و انقیاد شما مایل گردانیده‌ام وهمگی منتظر قدوم مسرّت لزوم گردیده. کمر اطاعت بر میان بسته‌ایم، و هرگاه که به این صوب تشریف ارزانی داری، جان‌نثار مقدم شریف تو می‌نماییم و متابعت تورا بر خود لازم می‌شماریم.»
چون نامه او به نظر شریف امام حسین علیه السلام رسید، اورا دعا کرد و فرمود: «خدا تورا در روز بیم ایمن گرداند و از تشنگی روز قیامت تورا رها بخشد!»
از قضای الهی روزی که او خواست که با لشگر خود از بصره متوجه آن حضرت گردد، خبر محنت اثر شهادت شهیدان کربلا را شنید.
و اما منذربن جارود پس‌نامه حضرت را به عبیداللَّه‌بن زیاد داد. از بیم آن که مبادا این نامه حیله باشد که او برانگیخته باشد، برای امتحان اشراف بصره و ابن‌زیاد لعین، فرستاده آن حضرت را گرفت، بر دار کشید و بر منبر برآمد و اهل بصره را تهدید و وعید بسیار نمود و در روز دیگر متوجه کوفه شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 609- 611
چون این مکاتیب به یزید رسید، سرجون رومی را طلب داشت. این سرجون در شمار عبید معاویه بود و اورا روز تا روز مورد ملاطفت داشت، چند که وزارت خویش بدو گذاشت. چون معاویه درگذشت، همچنان یزید اورا از عمل وزارت باز نکرد.
بالجمله سرجون حاضر مجلس شد. یزید آن‌مکاتیب‌را به او سپرد و آغاز مشورت‌کرد و مصلحت جست که سزاوار حکومت کوفه کیست تا اورا دهیم؟ و دفع این حادثه از وی خواهیم؟ سرجون اصلاح این امر و مفتاح این باب را، جز به خشونت خوی و شراست طبع عبیداللَّه زیاد چاره ندانست. لکن چون یزید را در این وقت از عبیداللَّه ملالتی در خاطر بود، ابتدا به نام او نکرد و با یزید گفت: «مرا با تو مسألتی خواهد رفت. با من بگوی اگر امروز معاویه سر از خاک بیرون کند و فرمانی دهد، تو فرمان‌پذیر خواهی بود؟ یا سر از فرمان بر خواهی تافت؟»
گفت: «البته پذیرای فرمان شوم.»
این‌وقت سرحون مکتوبی از جیب بیرون کرد وگفت: «اینک عهدنامه معاویه است که بدین‌گونه نگاشته و حکومت کوفه را به عبیداللَّه مفوض داشته، حکومت کوفه را تو نیز به عهده عبیداللَّه فرمای و صلاح این گونه وقایع را از وی بخواه.»
فرمان استانداری کوفه به ابن زیاد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 202
__________________________________________________
یزید صواب‌دید سرجون را بپذیرفت ومنشور حکومت‌کوفه را بدین‌گونه به عبیداللَّه‌بن‌زیاد رقم‌کرد:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الإرشاد ذکر کردیم]
در جمله می‌گوید: «شیعیان من از مردم کوفه مرا مکتوب کردند و آگهی فرستادند که پسر عقیل در آن بلد با جماعتی ممهد 1 گشته که مردم را بپراکند و شق عصای مسلمین کند. چون بر این کتاب مشرف و مطلع شدی، بی‌توانی 2 برنشین و به جانب کوفه کوچ می‌ده و به تمام استقرا و استقصا، طلب می‌کن. پسر عقیل را چنان که کس جوهری جوید تا گاهی که بر وی نصرت جویی و بند بر نهی. یا اورا به قتل رسانی وگرنه از آن بلده اخراج کنی.» و این مکتوب را به صحبت مسلم بن عمر الباهلی روان داشت.
دستور یزید به ابن‌زیاد
چون یزید از مردم کوفه و بصره، مطمئن خاطر نبود و در دفع مسلم عجلتی تمام داشت، دیگرباره عبیداللَّه را بدین اسلوب مکتوب کرد:
«من یزید بن معاویة إلی عبیداللَّه بن زیاد. أمّا بعد، فقد بلغنی أنّ أهل الکوفة قد اجتمعوا علی البیعة للحسین ابن علیّ، وقد کتبت إلیک کتاباً، فاعمل علیه، فإنّی لا أجد سهماً أرمی له عدوّی أجری منک. فإذا قرأت کتابی هذا، فارتحل من وقتک وساعتک. وإیّاک والإبطاء والتّوانی، واجتهد ولا تُبق من نسل علیّ بن أبی طالب أحداً، واطلب مسلم بن عقیل طلب الخرزة واقتله، وابعث إلیّ برأسه، والسّلام.»
یعنی: «این نامه‌ای است از یزیدبن معاویه به سوی عبیداللَّه زیاد. همانا به من رسید که مردم کوفه سخن یکی کردند و در بیعت حسین هم‌داستان شدند. من اینک به سوی تو کتابی روان کردم. واجب می‌کند که بدانچه نگاشته‌ام، پذیرای فرمان باشی. و من بیرون تو خدنگی نیافتم که دفع دشمن را نیک‌تر از تو بر نشان آید. چون این نامه قرائت کنی، وقت را دراز مکش. در ساعت برنشین و به تعجیل و تقریب طی طریق می‌کن. بپرهیز از توانی و گرانی و چند که در قوت بازوی توست. پای استوار کن و یک تن از فرزندان علی ابوطالب زنده مگذار. مسلم‌بن عقیل را دستگیر کن و از پای درافکن و سر اورا به نزد من فرست.»
خطبه ابن‌زیاد در بصره
چون این نامه در شهر بصره مشهود عبیداللَّه زیاد افتاد، سخت شاد شد که مصرین بصره و کوفه در تحت حکومت او عِدْلَیْن گشت. در زمان فرمان داد تا مردم بصره وضیع و شریف در مسجد جامع مجتمع شدند، آن‌گاه بر منبر صعود داد.
«وقال: یا أهل البصرة! إنّ الخلیفة یزید قد ولّانی الکوفة وقد عزمت علی المسیر إلیها، وقد استخلفت علیکم أخی عثمان بن زیاد، فاسمعوا له وأطیعوا! وإیّاکم والأراجیف، فواللَّه إن بلغنی أنّ رجلًا منکم خالف أمره لأقتلنّ عزیزه، ولآخذنّ الأدنی بالأقصی حتّی تستقیموا.»-
ندا در داد که: «ای مردم بصره! دانسته باشید که خلیفه زمان یزیدبن معاویه ایالت کوفه را نیز به من-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 203
__________________________________________________
حوالت فرمود و هم‌اکنون عزیمت درست کرده‌ام که بدان‌جا شوم و برادر خویش عثمان‌بن زیاد را به جای خود خلیفتی داده‌ام. فرمان اورا گوش دارید و اطاعت کنید و از تهیج اراجیف و سخنان سخیف بپرهیزید. سوگند با خدای اگر به من رسد که مردی از شما اوامر و نواهی اورا مخالفت آغاز نموده، عزیزان اورا با تیغ درمی‌گذرانم و نزدیکان را به گناه گریختگان و دور افتادگان مأخوذ می‌دارم و زنده نمی‌گذارم تا گاهی که اعوجاج شما به استقامت گراید.»
این‌جمله بپرداخت و از منبر فرود آمد و بسیج راه کوفه کرده. صبح‌گاه دیگر، با اهل و عشیرت و حشم و حشمت از بصره خیمه بیرون زد و وجوه مردم بصره را که نامزد به دعوت حسین علیه السلام بودند، ملازمت رکاب فرمود. از جمله مسلم بن عمر الباهلی، منذر بن جارود العبدی و شریک بن الاعور الحارثی بودند و مالک بن مشیع متقاعد شد و به وجع خاصره متعذر گشت و پیام داد که چون از این مرض بهبودی یابم، از دنبال بشتابم و با شما ملحق شوم.
1. ممهد گشته: آماده گشته.
2. بی‌توانی: بدون آن که از خود سستی و سهل‌انگاری نشان دهی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 53- 56
نامه حسین علیه السلام به مشایخ بصره
این وقت حسین علیه السلام نامه‌ای بدین منوال به مشایخ بصره نگاشت:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، أمّا بعد، فإنّ اللَّه تعالی اصطفی محمّداً صلی الله علیه و آله علی جمیع خلقه، وأکرمه بنبوّته، وحباه برسالته، ثمّ قبضه إلیه مکرّماً، وقد نصح العباد، وبلّغ رسالات ربّه، وکان أهله وأصفیاؤه أحقّ بمقامه من بعده. وقد تأمّر علینا قوم، فسلّمنا ورضینا کراهة الفتنة، وطلب العافیة، وقد بعثت إلیکم بکتابی هذا وأنا أدعوکم إلی اللَّه وإلی نبیّه، فإنّ السُّنّة قد امیتت، فإن تجیبوا دعوتی وتطیعوا أمری أهدکم سبیل الرّشاد، والسّلام.»
در جمله می‌فرماید: «خداوند تبارک‌وتعالی مصطفی را به‌نبوت و رسالت برگزید، با مردمان بذل نصیحت فرمود و ابلاغ رسالت کرد. آن‌گاه اورا مکرماً به سوی خویش مقبوض داشت و مقام وی را بعد از وی، اهل‌بیت او احق و اولی بودند. جماعتی بر ما غلبه کردند و حق ما را به دست گرفتند و ما تا فتنه انگیخته نشود 1 و خون‌ها ریخته نگردد، خاموش نشستیم. اکنون این مکتوب را به سوی شما روان می‌دارم و شما را به سوی خدا و رسول خدا می‌خوانم. همانا شریعت نابود گشت و سنت رسول خدا تباه شد. اگر اجابت کنید دعوت مرا و اطاعت کنید فرمان مرا، شما را از طریق غوایت 2 بگردانم و به راه راست هدایت فرمایم.»
این نامه را به مردی که سلیمان نام داشت و مکنی به ابو رزین بود، سپرد و به روایت ابن‌نما 3 به ذراع سدوسی داد و فرمان کرد که به تعجیل طی مسافت کند و به صنادید 4 بصره رساند. سلیمان بر حسب فرمان،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 204
__________________________________________________
طی طریق کرده و به بصره آمد و مشایخ بصره مانند احنف‌بن قیس، منذربن جارود، یزیدبن مسعود نهشلی، قیس‌بن‌هشیم و دیگر بزرگان بصره، مکتوب آن حضرت را مأخوذ داشتند، قرائت کردند و شادمانه گشتند.
سخنان یزیدبن مسعود با مشایخ بصره
یزید بن مسعود نهشلی، مردم بنی‌تمیم و جماعت بنی‌حنظله و گروه بنی‌سعد را طلب فرمود. چون همگان حاضر شدند،
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در تسلیة المجالس ذکر کردیم]
گفتند: «مرحبا و اهلا! سوگند با خدای، تو پشت و پشتوان مایی و هامه فخر و شرف ومرکز عز وعلایی و از همه گردن فرازان پیش‌تازی.»
یزید بن مسعود گفت: «همانا من شما را انجمن ساختم و با شما به محاوره و مشاوره پرداختم و از استشارت شما در امری عظیم استعانت جستم.»
گفتند: «ما هیچ دقیقه از نصیحت فرو نگذاریم و رأی رزین تورا، طریق سپاس سپاریم. اکنون چه خواهی؟ بگوی تا بشنویم.»
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در تسلیة المجالس ذکر کردیم]
گفت: «دانسته باشید، معاویه که خمیرمایه ضلالت و قاید غوایت بود، درگذشت. و چه بسیار خوار و زبون که او بود. اینک حبال 5 جور و جریرت بگسیخت و قواعد ظلم و ستم فرو ریخت و معاویه از آن پیش که بمیرد، با پسرش یزید بیعت کرد و از مردم نیز بیعت بستد. چنان دانست که این کار بر یزید راست آمد و این آرزو چنان که خواست، شد. هیهات! این اندیشه محال و خاربست 6 خیال بود که جز به خواب و خیال صورت نبندد. با این همه، یزیدِ شراب‌خواره زناباره، در میان امت دعوی‌دار خلافت و آرزومند امارت است و حال آن که از حلیه حلم بری و از زینت علم عری است 7. سوگند با خدای که قتال دادن با او از جهاد کردن با مشرکین در نزد خداوند، پسندیده‌تر است.
هان ای جماعت! اینک حسین‌بن علی پسر رسول خداست. با شرافت‌اصل و حصافت‌عقل 8 اورا افضلی است از هندسه صفت بیرون و علمی است از جهت اندازه افزون. اورا به خلافت سلام کنید و دست بیعت فرا دهید که با رسول خدای خداوند قربت و قرابت است و دانای سنن و شریعت، صغیر را عطوفت کند و کبیر را ملاطفت فرماید. چه بسیار بزرگوار است، رعیت را رعایت او و امت را امامت او. لاجرم خداوند اورا بر خلق حجت فرستاد و مواعظت اورا ابلاغ داد.
هان ای مردم! نیک وابینید تا کورکورانه از نور حق به یک سوی خیمه نزنید و خویشتن را سراشیب در مغاک غوایت نیفکنید. همانا صخربن قیس یعنی احنف، در یوم جمل از رکاب امیرالمؤمنین علیه السلام تقاعد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 205
__________________________________________________
ورزید و شما را آلایش خذلان داد. اکنون آن آلودگی را به نصرت پسر رسول خدا بشویید و آن کس که از نصرت آن حضرت مسامحت آغازد، خداوند خاندان اورا دست‌خوش ذلت سازد و عترت و عشیرت اورا از جهان براندازد.
اینک من زره مبارزت دربر کرده‌ام و جوشن مناجزت پوشیده‌ام. بدانید آن کس که کشته نشود، سرانجام جان دهد و آن کس که بگریزد هم، از چنگ مرگ نرهد. خداوند شما را رحمت کناد! مرا پاسخ دهید تا چه خواهید گفت؟»
نخستین بنوحنظله بانگ برداشتند و گفتند: «یا ابا خالد! ما خدنگ‌های کنانه 9 توییم و رزم آزمودگان عشیرت توییم. اگر ما را از کمان گشاد دهی، برنشان زنیم، و اگر قتال فرمایی نصرت کنیم. چون به دریای آب و آتش زنی، واپس نمانیم و چند که سیلاب بلا بر تو روی کند، روی نگردانیم. با شمشیرهای خود به نصرت تو پردازیم و جان و تن را در پیش تو سپر سازیم.»
این وقت، بنوسعد بن زید ندا در دادند که: «یا ابا خالد! هیچ چیز را مبغوض‌تر از مخالفت تو ندانیم و بیرون فرمان تو گام نزنیم. همانا صخربن قیس ما را به ترک قتال مأمور ساخت و هنر ما در ما مستور ماند. هم‌اکنون به کم‌تر مدتی مهلت بگذار تا با یکدیگر مشاوره افکنیم و پشت و روی این کار را نظاره کنیم و صورت حال را به عرض رسانیم.
همانا ما تقاعد صخربن قیس را که ملقب به احنف است، در کتاب جمل نگاشتیم و بازنمودیم که چگونه احنف ملازمت رکاب علی علیه السلام را دست بازداشت و قبیله خویش را به مقاتلت سپاه عایشه نگذاشت.»
بالجمله از پس ایشان بنوعامربن تمیم آغاز سخن کردند و گفتند: «یا اباخالد! ما فرزندان پدران توییم و خویشاوندان و هم سوگندان توییم. آن‌جا که تو خشمگین آیی ما نیز بر کید و کین بیفزاییم و به هر سوی تو سفر کنی، ما براثر آییم. حکم مر توراست. دعوت تورا حاضر اجابتیم و فرمان تورا ساخته اطاعت.»
ابوخالد گفت: «ای بنی‌سعد! اگر گفتار شما با کردار شما راست آید، خداوند همواره شما را محفوظ بدارد و نصرت فرماید.»
پاسخ مشایخ بصره به نامه حسین علیه السلام
مع القصه، چون ابوخالد، مکنون خاطر آن جماعت را مکشوف داشت و بر ایشان حجت تمام کرد، جواب نامه حسین علیه السلام را بدین سیاقت در قلم آورد:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در تسلیة المجالس ذکر کردیم]
در جمله مکشوف می‌دارد که: «یابن رسول اللَّه! کتاب تورا قرائت کردم و خطاب تورا بدانستم. مرا به سوی خویش خواندی و به اطاعت خود دعوت فرمودی تا از نصرت تو نصیبه وافی مأخوذ دارم و بهره کافی بردارم. همانا خداوند تبارک و تعالی جهان را از عاملی که کار به نیکویی کند و دلیلی که به راه رشاد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 206
__________________________________________________
و سداد هدایت فرماید، خالی نگذارد. شما حجت خدایید بر خلق خدا و امان و امانت اویید در روی زمین. شما شاخ‌های زیتونه احمدیه‌اید و آن درخت را اصل رسول خداست و فرع 10 شمایید. اکنون به فال نیک به سوی ما سفر کن که من گردن بنی‌تمیم را در خدمت تو خاضع داشتم و چنان در طاعت و متابعت تو شایق گماشتم، که شتر تشنه مر آبگاه را. و هم‌چنان قلاده اطاعت تورا بر گردن بنی‌سعد انداختم و ایشان را نیز در خدمت تو نرم‌گردن ساختم و به زلال نصیحت ساحت ایشان را، که آلایش تقاعد و توانی در تقدیم خدمت داشت، بشستم و پاک ساختم.»
چون این نامه به حسین علیه السلام رسید،
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در تسلیة المجالس ذکر کردیم].
فرمود: «خداوند تورا در روز دهشت ایمن بدارد و در روز تشنه‌کامی سیراب فرماید.»
اما احنف بن قیس بدین نمط نامه کرد:
«أمّا بعد، «فاصبر إنّ وعد اللَّه حقّ ولا یستخفّنّکَ الّذین لا یُوقِنُون». 11
از ایراد این آیه مبارکه، به کنایت اشارتی از بی‌وفایی مردم کوفه به عرض رسانید.
اما چون نامه حسین علیه السلام به منذر بن جارود رسید، بترسید که مبادا این مکاتیب از مکیدت‌های عبیداللَّه ابن زیاد باشد و همی خواهد اندیشه‌های مردم را باز داند و هر کس را به کیفر عمل خود رساند. و دختر منذر که بحریه نام داشت نیز، در حباله نکاح عبیداللَّه بود. بالجمله منذربن جارود، مکتوب حسین علیه السلام را با رسول آن حضرت به نزد عبیداللَّه‌بن زیاد آورد. ابن‌زیاد رسول را باز داشت و به تهدید و تهویل پرسش کرد که: «حسین، کیان را از مردم بصره نامه کرده است؟»
آنان را که نام برد، کس فرستاد و حاضر ساخت و گفت: «شما بی‌باکی زیاد را در فتاکی دیده‌اید و خوی اورا در خون‌ریزی دانسته‌اید. من پسر آن پدر و ثمر آن شجرم، خویش را واپایید و تقدیم هیچ گناه مکنید تا تباه نشوید.»
فرمان داد که رسول حسین علیه السلام را بردار کنند. این بگفت و خود به جامع بصره آمد. بر منبر شد و مردم را به تهدید و تهویل تنبیهی بلیغ نمود و به قتل و نهب بیمی بزرگ نهاد و هنوز عبیداللَّه حکومت بصره داشت و اورا با کوفه کاری نبود.
در خبر است که مردم بصره وقتی تجهیز لشگر کردند که در کربلا به نصرت حسین علیه السلام حاضر شوند، ایشان را آگهی رسید که آن حضرت را شهید کردند. لاجرم بار بگشودند و به سوگواری نشستند.
1. برای این که فتنه انگیخته نشود.
2. غوایت: گمراهی.
3. نجم‌الدین جعفربن محمدبن نما حلی، از دانشمندان عالی‌قدر مکتب اسلام و تشیع است. وی دارای آثار زیادی بوده. ولی دو کتابش:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 207
__________________________________________________
یکی به نام (مثیر الاحزان یا مقتل ابن‌نما) و دیگری به نام (شرح الثار فی احوال المختار)، بیشتر مورد استفاده واقع گردیده و هم‌اکنون در دست می‌باشد. مرحوم سپهر روایت مزبور را از کتاب اول نقل می‌کند (ح. خراسانی).
4. صنادید (جمع صندید): بزرگان، سلحشوران.
5. حبال (جمع حبل) ریسمان‌ها، رشته‌ها.
6. خاربست: کلبه‌هایی که از خار و خاشاک بسازند.
7. عری است: عریان و برهنه است.
8. وی دارای عقلی کامل و اندیشه‌ای پخته و استوار است.
9. خدنگ: تیر. کنانه: کیش (و آن کیسه چرمی یا جعبه جای تیر است که بر پشت ترک اسب و یا کمان داران بر کمر بندند.)
10. فرع: شاخه.
11. قرآن کریم: سوره 30، آیه 61.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 43- 50
تا چون نامه‌ها به یزید رسید، سرجون وابسته معاویه را خواست و به او گفت: «حسین، مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاده و برای او بیعت گرفته و نعمان بن بشیر هم از خود ضعف نشان داده و نطق بدی کرده. به نظر تو چه کسی را به کوفه بگمارم؟»
یزید با ابن‌زیاد خوش نداشت از او گله‌مند بود، سرجون در جواب گفت: «اگر معاویه سر از قبر برآرد، به نظر او عمل می‌کنی؟»
گفت: «آری.»
سرجون فرمان عبیداللَّه بن زیاد را بر کوفه به امضای معاویه ارائه داد و گفت: «نظر معاویه هنگام مرگ این بود که ابن‌زیاد امیر کوفه و بصره هر دو باشد.»
یزید گفت: «بسیار خوب، فرمان حکومت اورا بفرست.»
مسلم بن عمرو باهلی پدر قتیبه را خواست و نامه ابن‌زیاد را با او فرستاد که نوشته بود:
«اما بعد، دوستان من از اهل‌کوفه به من نوشته‌اند و گزارش داده‌اند که پسر عقیل در آن‌جا جمعیت فراهم می‌کند که تفرقه میان مسلمانان افکند. تا نامه مرا خواندی به‌کوفه برو و ماننده مهره پسر عقیل را جست‌وجو کن تا اورا پیدا کنی. در بندش کش، یا بکش و یا تبعید کن. والسلام.»
و فرمان حکومت کوفه را هم به او داد. مسلم بن عمرو به بصره رفت و فرمان و نامه را به عبیداللَّه رسانید و به او دستور داد که فوراً آماده شود و فردا به کوفه رود.
سید گوید: حسین علیه السلام به‌وسیله مولای خود سلیمان که کنیه‌اش ابارزین بود، نامه‌ای به اشراف حق‌جوی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 208
__________________________________________________
بصره نوشت و آن‌ها را به نصرت و اطاعت خود دعوت کرد که از آن جمله: 1. یزید بن مسعود نهشلی، 2. منذر بن جارود عبدی بودند. یزیدبن مسعود، بنی‌تمیم، بنی‌حنظله و بنی‌سعد را انجمن کرد و به آن‌ها گفت: «ای بنی‌تمیم! مقام و حسب من در میان شما چگونه است؟»
گفتند: «به به، تو به خدا مهره پشت و سره فخری و در سراپرده شرف جا داشتی و خود در آن پیشی جستی.»
گفت: «من شما را برای امری جمع کردم ومنظورم آن است که با شما مشورت‌کنم و از شما کمک بگیرم.»
همه گفتند: «به خدا ما نهایت خیرخواهی و کوشش در مصلحت جویی با تورا داریم. بگو بدانیم چیست؟»
گفت: «معاویه مرده است و مرگ اورا باید آسان شمرد؛ زیرا با نابودی او باب جور و گناه درهم شکست و ستون‌های ستم متزلزل شد و برای بیعت پسرش بدعتی نهاد و گمانش پابرجا شد. آنچه او خواست دور از تحقق است. کوشید ولی سست گردید و مشورت کرد و بی‌یاور ماند و پسرش یزید می‌خوار نابه کار به دعوی خلافت بر مسلمانان برخاسته و بی‌رضای آنان خود را امیر آن‌ها می‌شمارد. با آن حلم کوتاه و دانش اندک که به اندازه جای پایش حق را نمی‌داند من به خدا سوگند می‌خورم که جهاد با او از جهاد با مشرکان بهتر است و این حسین بن علی زاده دختر رسول خدا است شرافت پابرجا و رأی درست و دانش شگرف دارد و به امر خلافت اولی است. برای آن که سابقه هجرت و عمر دراز و تقدم در دین و پیوست نزدیک با پیغمبر دارد، بر خردان مهربان است و بر بزرگان غم‌خوار و بسیار رعیت‌نواز و پیشوای خوبی است. بهشت به وسیله او به دست آید و موعظه و پند از او تبلیغ شود. از دیدار نور حق کور نباشید و به پرتگاه باطل سرازیر نشوید. صخر بن قیس در روز جمل شما را به خذلان کشانید و ننگین کرد و این ننگ را به وسیله یاری حسین زاده رسول خدا از خود بشویید. به خدا هر کس از یاریش کوتاهی کند، فرزندش خوار و بی‌کس و کار شود. من اینک خودم، کله خود جنگ بر سر و زره بر تن کرده ام. هر کس کشته نشود، خواهد مرد و هر کس از مرگ گریزد، از چنگال آن به در نرود. خدایتان رحمت کند، پاسخ خوب بدهید.»
بنی‌حنظله گفتند: «یا اباخالد! ما تیر ترکش تو و پهلوانان قبیله هستیم. اگر ما را پرتاب کنی، به هدف می‌رسد و اگر با همراهی ما نبرد کنی، فتح می‌کنی. به هر لجه فرو شوی، با تو باشیم و به هر ستمی رو کنی، رو کنیم. به شمشیرهای خود یاریت کنیم و با تن خود نگه‌داریت نماییم. هرگاه خواهی عمل کن.»
بنوسعد بن یزید گفتند: «ای اباخالد! بدترین چیزها نزد ما مخالفت تو و بیرون رفتن از فرمان توست. صخر بن قیس ما را به ترک قتال دستور داده و کار خود را پسندیدیم و عزت خود را باقی گذاردیم. به ما مهلت بده شوری کنیم و نظر خود را برایت بگوییم.»
بنوعامر بن تمیم گفتند: «ای اباخالد! ما فرزندان پدر تو وهم‌پیمانان توییم. آن‌جا که خشم‌کنی، رضایت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 209
__________________________________________________
نداریم و آن‌گاه که کوچ کنی، اقامت نکنیم. ما را بخوان تا اجابت کنیم، دستور بده تا اطاعت کنیم و امر با شماست.»
گفت: «ای بنو سعد! به خدا اگر در تردید باشید و با بنی‌امیه بسازید، خدا شمشیر را از میان شما بر ندارد و همیشه شمشیر خودتان در میان خودتان بکار باشد.»
سپس جواب نامه حسین را چنین نوشت: «اما بعد، نامه شما رسید و بدانچه مرا دعوت کرده بودی، مطلع شدم که باید بهره طاعت تقدیم کنم و به فضیلت یاریت فائز شوم. خدا هرگز زمین را از یک کارگزار خیرخواه و دلیل راه نجات خالی نگذارد. شما حجّت خدائید بر خلقش و امانت او در زمینش، شما شاخه شجره زیتونه احمدی هستید که پیغمبر اصلش بود و شما شاخه آنید. با طائر میمون تشریف‌فرما شو که من گردن بنی‌تمیم را زیر فرمانت آوردم و چون شتر تشنه که سر آب رود. در فرمانبرداری تو کوشایند و بنی‌سعد را رام تو کردم و با آبی چون باران ابر جهنده کدورت سینه آن‌ها را شستم.»
چون حسین این نامه را خواند، فرمود: «چه داری تا خدا در روز ترس ایمنت کند و در روز تشنگی بزرگ سیرابت نماید و عزیزت دارد؟»
چون این شخص نامبرده قصد حرکت نمود، برای نصرت حسین پیش از حرکت، خبر شهادت او به وی رسید و از عدم توفیق خود نالید.
منذر بن جارود نامه و رسول امام را نزد عبیداللَّه‌بن زیاد آورد و می‌ترسید که مبادا این نامه دسیسه‌ای باشد از طرف خودِ ابن زیاد برای امتحان او، و بحریه دختر منذر همسر عبیداللَّه بن زیاد بود. عبیداللَّه بن زیاد فرستاده حسین را به دار زد، بر منبر رفت، سخنرانی کرد و اهل بصره را برای مخالفت و آشوب تهدید کرد. آن شب را خوابید و صبح برادرش عثمان را نائب خویش کرد و شتابانه به کوفه روانه شد.
طبری گوید: هشام گفت که: «ابومخنف برای من از صقعب بن زهیر از ابی‌عثمان نهدی روایت کرده است که حسین علیه السلام با یکی از وابستگان خود به نام سلیمان به رؤسای پنج بخش بصره و اشراف آن به یک مضمون نامه نوشت و برای مالک‌بن مسمع بکری، احنف‌بن قیس و منذربن جارود و مسعودبن عمرو و قیس بن هیثم و عمربن عبداللَّه‌بن معمر فرستاد، بدین مضمون:
«اما بعد، به راستی خدا محمد را بر خلق خویش برگزید و به نبوت گماشت و به رسالت اختیار کرد. سپس اورا نزد خود برد درحالی که حق نصیحت را به بندگان او ادا کرد و وظیفه رسالت را انجام داد و ما خاندان و اولیا و اوصیا و ورثه او بودیم. از همه مردم به جانشینی او شایسته تر بودیم. قوم ما در این موضوع خود را از ما جلو انداختند و ما به ناچار رضا دادیم، تفرقه را برداشتیم و عافیت را دوست داشتیم. با آن که می‌دانستیم این حق از آن ماست و از دیگران بدان شایسته‌تریم، من فرستاده خود را با این نامه نزد شما فرستادم و شما را به کتاب خدا و روش پیغمبرش دعوت می‌کنم. روش پیغمبر از میان رفته است و بدعت زنده شده. اگر از من بشنوید و مرا اطاعت کنید، شما را به راه راست رهبری کنم. والسلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 210
فأرسل یزید عمر بن سعد بن أبی وقّاص إلی ابن زیاد- کان فی البصرة- مع کتاب یأمره علی الرّحیل إلی الکوفة، ولا یدع من بنی علیّ إلّاقتله.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
ولمّا بلغ ذلک یزید، استشار ذویه فیمَن یولِّیه، فأشار علیه سرحون «1» مولی أبیه بعبیداللَّه بن زیاد، وأخرج إلیه عهد أبیه فیه، فولّاه وکتب إلیه بولایة المصرین «2» مع مسلم بن عمرو الباهلیّ، فسار مسلم حتّی ورد «3» البصرة.
وقد کان الحسین علیه السلام کتب إلی أهل البصرة مع مولاه سلیمان «4»، فصلبه عبیداللَّه وتهدّد
__________________________________________________
و این به هر کدام از اشراف رسید، خواند و نهان کرد، جز منذربن جارود که به گمانش از ترس آن که مبادا از دسیسه خود عبیداللَّه باشد، آن نامه را با پیک، شب همان روزی که ابن‌زیاد می‌خواست به کوفه رود، نزد او آورد و برای او خواند و او هم پیک را پیش داشت و گردنش را زد.
عبیداللَّه بالای منبر بصره رفت، حمد و ثنای خدا نمود و گفت: «اما بعد، شتر مست با من برابر نیست و از آواز مشک خالی نگریزم. من خود عذاب دشمن خویشم و زهر کشنده ستیزه‌جویانم (هر کس با قبیله قاره مسابقه تیراندازی کند، با آن‌ها عدالت کرده)، یعنی کلوخ انداز را پاداش سنگ است. ای اهل بصره! امیر المؤمنین مرا ولایت کوفه داده و فردا بدان‌جا بیرون شوم و من عثمان‌بن زیادبن ابی‌سفیان را بر شما خلیفه خود نمودم. مبادا مخالفت کنید و آشوبگری نمایید. بدان خدایی که معبودی جز او نیست، اگر از مردی خلافی سر زند، اورا و معرف و سرپرستش را می‌کشم. حاضران مسؤول غائبان می‌شناسم تا به استقامت گرایید و در میان شما مخالف و ناراحت‌کننده‌ای برای من نماند. من زاده زیادم و از هر کس قدم بر زمین نهد، به او شبیه‌ترم. نه به خال مانندم و نه به عم.»
سپس از بصره سوی کوفه رفت و برادرش عثمان به جای خود نهاد.
ترجمه: پانصد کس از بصریان را برای همراهی خود انتخاب کرد. عبداللَّه بن حارث بن نوفل و شریک اعور از شیعیان علی علیه السلام در میان آن‌ها بودند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 35، 36- 38، 39
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: أو سرجون الرّومی النّصرانیّ].
(2)- [وسیلة الدّارین: البصرة والکوفة].
(3)- [وسیلة الدّارین: وصل].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: المکنّی بأبی رزین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 211
النّاس، وخلف مکانه أخاه عثمان، وخرج إلی الکوفة. وأخرج معه شریک بن الأعور «1» ومسلم بن عمرو وجماعة من خاصّته، فساروا، فجعل شریک یتساقط «2» فی الطّریق لیعرج إلیه عبیداللَّه، فیقیم علیه، فیبادر «3» الحسین علیه السلام الکوفة قبل دخولهم، فیتمکّن من النّاس.
ولکن الحسین لم یکن خرج من مکّة کما ظنّ شریک، وعبیداللَّه لم یعرج علی شریک کلّما سقط کما زعم. فدخل الکوفة قبل أصحابه.
السّماوی، إبصار العین،/ 42/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 272- 273؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 236
أقول: روی السّیِّد فی اللّهوف ما ملخصه: أنّ الحسین قد کتب إلی جماعة من أشراف البصرة کتاباً مع بعض موالیه یدعوهم فیه إلی نصرته ولزوم طاعته، منهم یزید بن مسعود النّهشلی، والمنذر بن الجارود. وأمّا یزید بن مسعود فإنّه جمع بنی تمیم وبنی حنظلة وبنی سعد، فوعظهم وحثّهم علی الجهاد فی خدمة سلطان المعاد علیه السلام. فأمّا بنو تمیم وبنی حنظلة فلبّوه بالإجابة، وأنعموا بحسن الإطاعة، وأمّا بنو سعد فاستمهلوا حتّی یتشاوروا.
فکتب إلی الحسین علیه السلام بالواقعة، وتجهّزوا للخروج إلیه علیه السلام، فلم یتیسّر لهم الوصول إلّا بعد السّانحة. فلمّا سمعوا الواعیة، جزعوا من انقطاعهم عنه صلوات اللَّه علیه.
وأمّا المنذر بن الجارود فإنّه جاء بالکتاب والرّسول إلی ابن زیاد مخافة أن یکون الکتاب دسیساً منه أخزاه اللَّه، وکانت بنته زوجة لعبیداللَّه، فأخذ الرّسول، فصلبه، ثمّ صعد المنبر، فخطب وتوعّد أهل البصرة علی الخلاف وإثارة الأرجاف، ثمّ بات اللّیلة.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وکان شریک من المخلصین فی الولاء لأهل البیت].
(2)- «یتساقط» أی یقیم المکان بعد المکان من المرض.
(3)- [وسیلة الدّارین: فیتبادر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 212
فلمّا أصبح، استناب علیهم أخاه عثمان بن زیاد، وأسرع هو إلی الکوفة.
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 133

فقدم الکوفة قبل أن یقدم الحسین علیه السلام.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 4/ مثله البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 50
وخرج الحسین بأهله وولده، وبلغ الخبر عبیداللَّه بن زیاد وهو بالبصرة، فهمّ إلی الکوفة.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 240
حتّی دخل الکوفة، وعلیه عمامة سوداء وهو متلثّم «1»، والنّاس قد بلغهم إقبال الحسین علیه السلام إلیهم، فهم ینتظرون قدومه، فظنّوا حین رأوا عبیداللَّه أ نّه الحسین علیه السلام، فأخذ لا یمرّ علی جماعة من النّاس إلّاسلّموا علیه وقالوا: مرحباً بک یا ابن رسول اللَّه، قدمت خیر مقدم. فرأی من تباشرهم بالحسین علیه السلام ما ساءه، فقال مسلم بن عمرو- لمّا أکثروا-:
تأخّروا، هذا الأمیر عبیداللَّه بن زیاد.
وسار حتّی وافی القصر باللّیل ومعه جماعة قد التفّوا به لا یشکّون أ نّه الحسین علیه السلام، فأغلق النّعمان بن بشیر علیه وعلی خاصّته، فناداه بعض مَنْ کان معه لیفتح «2» لهم الباب «2»، فاطّلع علیه النّعمان وهو یظنّه الحسین علیه السلام، فقال: أنشدک اللَّه إلّاتنحّیت، واللَّه ما أنا بمسلّم إلیک أمانتی، وما لی فی قتالک من أرب. فجعل لا یکلِّمه، ثمّ أ نّه دنا وتدلّی النّعمان من شرف القصر، فجعل یکلّمه، فقال: افتح، لا فتحتَ، فقد طال لیلک. وسمعها «3» إنسان
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: ملتثم].
(2- 2) [الدّمعة: علیه].
(3)- [الدّمعة: سمعه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 213
خلفه، فنکص إلی القوم الّذین اتّبعوه من أهل الکوفة علی أ نّه الحسین علیه السلام، فقال:
یا قوم! ابن مرجانة والّذی لا إله إلّاغیره، ففتح له النّعمان، فدخل، وضربوا الباب فی وجه النّاس، وانفضّوا.
فأصبح «1»، فنادی فی النّاس الصّلاة جامعة. فاجتمع النّاس، فخرج إلیهم، فحمد اللَّه وأثنی علیه، «2» ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّ أمیر المؤمنین یزید ولّانی مصرکم، وثغرکم وفیئکم، وأمرنی بإنصاف مظلومکم، وإعطاء محرومکم، والإحسان إلی سامعکم ومطیعکم، «3» کالوالد البرّ، وسوطی وسیفی علی مَنْ ترک أمری، وخالفَ عهدی، فلیتّق امرؤ علی نفسه «الصّدق ینبی عنک لا الوعید» «2». ثمّ نزل وأخذ العرفاء والنّاس أخذاً شدیداً، فقال:
اکتبوا لی «4» العرفاء ومَنْ فیکم من طلبة أمیر المؤمنین، ومَنْ فیکم من أهل الحروریّة، وأهل الرّیب الّذین شأنهم الخلاف والنّفاق والشّقاق. فمَنْ یجی‌ء لنا بهم فبری‌ء، ومَن لم یکتب لنا أحداً فلیضمن لنا مَنْ «5» فی عرافته «6» أن لا یخالفنا منهم مخالف، ولا یبغی علینا منهم باغ، فمَنْ لم یفعل برئت منه الذِّمّة، وحلال لنا دمه وماله، وأ یّما عریف وجد فی عرافته من بغیة أمیر المؤمنین أحد لم یرفعه إلینا صُلب علی باب داره، والغیت تلک
__________________________________________________
(1)- [فی العیون مکانه: وخرج من الغد حتّی دخل الکوفة لیلًا وأوهم أ نّه الحسین علیه السلام، دخلوا من جهةالبادیة فی زیّ أهل الحجاز، وکلّما اجتاز بجماعة یسلّم علیهم فیفرحون ویقولون: مرحباً یابن رسول اللَّه ظنّاً منهم أ نّه الحسین. فلمّا أصبح ...].
(2- 2) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 58].
(3- 3) [العیون: وبالشّدّة علی مریبکم وعاصیکم «إلی أن قال:» فأبلغوا هذا الرّجل الهاشمیّ مقالتی‌لیتّق غضبی، ثمّ نزل وأخذ العرفاء والنّاس أخذاً شدیداً].
(4)- [فی ط مؤسّسة آل البیت: إلی، والدّمعة: إلیّ].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة، وفی ط مؤسّسة آل البیت: ما].
(6)- [زاد فی الدّمعة: من بغیة أمیرالمؤمنین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 214
العرافة من العطاء «3».
المفید، الإرشاد، 2/ 40- 42/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 208- 209؛ المیانجی، العیون العبری،/ 37- 38
فلم یزل یسیر حتّی بلغ قریباً من الکوفة، ثمّ نزل «1»، فلمّا أمسی «2» وجاء اللّیل «2» دعا بعمامة سوداء، فاعتجر «3» بها متلثّما. ثمّ تقلّد سیفه، وتوشّح قوسه، «2» وتنکّب کنانته «2»، وأخذ فی یده قضیباً، واستوی علی بغلة «4» له شهباء، ورکب أصحابه، وسار «4» حتّی دخل الکوفة من طریق البادیة؛ وذلک فی لیلة مقمرة، والنّاس یتوقّعون «5» قدوم الحسین؛ «2» فجعلوا ینظرون إلیه وإلی أصحابه وهو فی ذلک یسلّم علیهم «2»؛ وهم لا یشکّون فی «6» أ نّه الحسین ابن علیّ، فهم یمشون بین یدیه ویقولون: مرحباً بک یا ابن رسول اللَّه، قدمت خیر مقدم.
فرأی عبیداللَّه من «7» تباشیر النّاس «7» ما ساءه، فسکت ولم یکلّمهم «2» ولا ردّ علیهم شیئاً «2»، فتکلّم مسلم بن عمرو الباهلیّ، فقال: إلیکم عن الأمیر یا ترابیّة، فلیس هذا من تظنّون، هذا الأمیر «6» عبیداللَّه بن زیاد. فتفرّق النّاس عنه، وتحصّن النّعمان بن بشیر «8» منه وهو یظنّ أ نّه الحسین «8»، فجعل یناشده اللَّه والفتنة، وهو ساکت من وراء الحائط.
ثمّ قال له: افتح الباب «9» لعنک اللَّه «9»، فسمعها جماعة، فقالوا «10»: ابن مرجانة واللَّه، ففتحوا «11» الباب وتفرّق النّاس.
ونودی بالصّلاة جامعة، فاجتمع النّاس، فخرج ابن زیاد وقام خطیباً، فقال: إنّ
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس مکانه: فلمّا وصل قریب الکوفة نزل ...].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [تسلیة المجالس: فاعتمّ].
(4- 4) [تسلیة المجالس: بغل له، ورکب معه أصحابه وأقبل].
(5)- [تسلیة المجالس: متوقّعون].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7- 7) [تسلیة المجالس: إرادة النّاس بالحسین].
(8- 8) [تسلیة المجالس: وهو یظنّه الحسین].
(9) (9) [تسلیة المجالس: علیک لعنة اللَّه].
(10)- [تسلیة المجالس: فصاحوا].
(11)- [تسلیة المجالس: وفتح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 215
أمیر المؤمنین ولّانی مصرکم وثغرکم، وأمرنی بإنصاف مظلومکم «1»، وإعطاء محرومکم، والإحسان إلی سامعکم، والشّدّة علی مریبکم، وأنا متّبع أمره، ومنفّذ فیکم عهده، وأنا لمحبّکم ومطیعکم کالوالد البرّ «2»، وسیفی وسوطی علی من ترک أمری.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 199- 200/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 180- 181
فأقبل عبیداللَّه فی وجوه أهل البصرة حتّی قدم المدینة متلثّماً، فلا یمرّ علی مجلس من مجالسهم فیسلّم علیهم إلّاوقالوا: علیک السّلام یا ابن بنت رسول اللَّه، وهم یظنّون أ نّه الحسین بن علیّ علیهما السلام، حتّی نزل بالقصر.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
فلمّا قاربها نزل حتّی أمسی، ثمّ دخلها لیلًا، فظنّ أهلها أ نّه الحسین علیه السلام، فتباشروا «3» بقدومه، ودنوا منه. فلمّا عرفوا أ نه ابن زیاد، تفرّقوا عنه، فدخل قصر الإمارة وبات فیه إلی الغداة، ثمّ خرج وصعد المنبر وخطبهم وتوعّدهم علی معصیة السّلطان، ووعدهم مع الطّاعة بالإحسان «4». «5»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 44- 45/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 208؛ القزوینی، تظلم الزّهراء،/ 133
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: المظلوم منکم].
(2)- [تسلیة المجالس: البارّ].
(3)- [المطبوع: فباشروا].
(4)- [الدّمعة: الإحسان].
(5)- چون نزدیک کوفه رسید، از مرکب فرود آمده و صبر کرد تا شب فرا رسید. شبانه داخل کوفه گردید و مردم‌کوفه چنین گمان‌کردند که حسین علیه السلام تشریف آورده. لذا از مقدمش خوشحال شده و اطرافش را گرفتند. همین که شناختند ابن‌زیاد است، از گردش پراکنده شدند. ابن‌زیاد به کاخ فرمان‌داری رفت و تا صبح آن‌جا بود. صبح بیرون آمده، بر منبر رفت و خطبه خواند و از سرپیچی از فرمان حکومت وقت، آنان را ترساند و وعده‌های نیکی به فرمانبرداری داد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 45
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 216
فقدم الکوفة، ورأی ما النّاس علیه، فخطبهم وحثّهم علی طاعة یزید بن معاویة. «1»
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 189
__________________________________________________
(1)- و چون بعد از قطع مسافت قریب به کوفه رسید، چندان توقف کرد تا آفتاب غروب کرد. بعد از آن به روایتی بر سپاه سبقت گرفته و با یک غلام به شهر درآمد و بر شتری نشسته و طیلسان بر سر افکنده. چون در آن اوان خبر توجه امیرالمؤمنین حسین در کوفه شیوع یافته بود. مردم کوفه که اورا می‌دیدند، به تصور آن که امام حسین است، می‌گفتند که: «مرحباً بک یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! قدمت خیر مقدم» و او خاموشی را شعار خود ساخته و با کس سخن نمی‌گفت و به تعجیل می‌راند تا به درسرای سلطان رسید.
در آن ساعت که قریب به نماز خفتن بود، درسرای را بسته یافت؛ چه نعمان‌بن بشیر والی کوفه بنابر قدوم امیرالمؤمنین حسین، چون نماز شام شدی در کوشک ببستی و یکی از معتمدان را به پاسبانی تعیین کردی. چون ابن‌زیاد به در قصر رسید و نعمان‌بن بشیر را خبر شد، به بام کوشک آمده و شخصی را بدان هیأت دید. بنابر آن که پنداشت که امام حسین است، گفت: یا ابن رسول اللَّه! بازگرد و در هیچ فتنه سعی منمای که یزید این شهر به تو نگذارد و امشب به جای دیگر فرود آی تا فردا ببینم که مهم به کجا منجر می‌شود. و اهل کوفه نعمان را دشنام داده و گفتند که در باز کن که فرزند پیغمبر است، و نعمان همچنان امتناع می‌نمود.
چون عبیداللَّه دانست که نعمان به‌توهم آن که اورا می‌پندارد، امام حسین است که در باز نمی‌کند، طیلسان از سر برداشته و گفت که: «لعنت بر تو باد! در بگشای.»
نعمان و مردم اورا شناخته، آن یک در باز کرد و اینان پراکنده شدند. عبیداللَّه به قصر امارت در رفته و سپاه او جوق جوق متعاقب یکدیگر درآمدند.
احمدبن اعثم کوفی گوید که چون عبیداللَّه‌بن زیاد نزدیک به کوفه رسید، توقف نمود تا یک دو ساعت از شب گذشت. پس عمامه سیاه درسر بسته و شمشیر حمایل کرده و کمان در بازو افکنده. کیش و قربان دربست و قضیبی در دست و بر استری نشسته و با اصحاب و خدم و حشم روان شد. از راه بیابان به کوفه درآمد و آن شب ماهتاب روشن می‌تافت و مردم کوفه در حساب داشتند که امام حسین رضی الله عنه خواهد رسید. چون کوکبه دیدند که در شهر درآمد، پنداشتند که امام حسین است. فوج فوج می‌آمدند و بر وی سلام کرده، می‌گفتند: «مرحباً بک یا ابن رسول اللَّه! قدمت خیر مقدم» و عبیداللَّه جواب سلام ایشان داده و دیگر هیچ نمی‌گفت. آن‌گاه مسلم بن عمرو الباهلی یکی را گفت که این عبیداللَّه است نه حسین رضی الله عنه و چون مردمان کوفه را کیفیت حال معلوم شد، متفرق گشتند. و عبیداللَّه در قصر امارت فرود آمد عظیم خشمناک و آن شب هیچ سخن نگفت و هیچ کس را نطلبید.
آورده‌اند که روز دیگر عبیداللَّه حکم کرد تا در اسواق ندا در دادند که مردم به مسجد جامع درآیند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 217
__________________________________________________
و خلقی عظیم در مسجد مجتمع شده. عبیداللَّه نیز آن‌جا رفت و بر منبر برآمده و بعد از حمد و ثنای باری تعالی گفت که: «ای اهل کوفه! امیر شما شهر شما را به من تفویض نموده و فرموده که در میان شما شیوه نصفت و معدلت مرعی دارم و داد ظالم از مظلوم بستانم و با هر که از دار انقیاد و اطاعت درآید، احسان و امتنان به جای آرم و هر که تمرد و عصیان ورزد، سزای او بدهم. بدانید که من نسبت به مطیع و موافق شما، همچو پدر مهربانهم نسبت به متمرد و مخالف شما مانند سم قاتل و معلوم شما باد که من مثال امیر را به امتثال تلقی نموده و از بصره به کوفه آمدم تا آنچه فرموده است، به اتمام رسانم و اوامر و نواهی اورا به انقیاد و امتناع مقرون گردانم. ان شاء اللَّه.»
عبیداللَّه امثال این کلمات گفته، از منبر فرود آمد و به قصر امارت رفت. احمدبن اعثم گوید که روز دیگر عبیداللَّه از خانه بیرون آمد و نه به هیأت و حالت روز اول و مردم را در مسجد جمع کرده، بر منبر برآمد و بعد از سپاس و ستایش خداوند عز وعلا گفت: «اما بعد، در امارت شدتی باید بی‌عنف، و لینتی باید بی‌ضعف تا بدان قیام توان نمود و عادت من آن است که بی‌گناه را به جای گناه‌کار نگیرم و حاضر را به عوض غایب عقوبت نکنم و دوست را به بدل دوست مؤاخذه ننمایم.»
اسد بن عبیداللَّه از میان انجمن برپای خاسته و گفت: «ایها الامیر! خدای تعالی می‌فرماید که «ولا تزر وازرة وزر اخری» مرد را به تخت آزمایند و اسب را به تک، بر ما بیش از آن نباشد که هرچه فرمایی بدان قیام نمائیم و اشارت امیر را به جان و دل قبول کنیم.» عبیداللَّه دربرابر هیچ نگفت و از مسجد بیرون آمده و به دارالاماره شتافت.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 119- 121
چون بی‌وفایان اهل کوفه منتظر قدوم امام مظلوم بودند، در شبی که ابن زیاد لعین داخل کوفه شد، گمان کردند که آن حضرت است. پس فوج فوج به استقبال می‌شتافتند و سلام می‌کردند و می‌گفتند: «خوش آمدی ای فرزند رسول خدا!» و اظهار فرح و شادی می‌کردند. چون آن ملعون دهان خود را بسته بود، اورا نمی‌شناختند و آن ملعون از سخنان ایشان به خشم می‌آمد تا آن که مسلم‌بن عمرو بانگ زد بر ایشان و گفت: «دور شوید که این عبیداللَّه پسر زیاد است.»
چون مردم دانستند که آن ملعون است، پراکنده شدند تا آن که به پای قصرالاماره کوفه رسید و در کوبید. نعمان گمان کرد که حضرت امام حسین علیه السلام است که تشریف آورده. بر بالای قصر برآمد و گفت: «تورا به خدا سوگند می‌دهم که دور شوی و متعرض من نگردی، آنچه به من سپرده‌اند، به اختیار خود به تو نمی‌دهم و با تو در مقام مقاتله درنمی‌آیم.»
چون ابن‌زیاد این سخنان را شنید، بر نعمان بانگ زد که: «در را بگشا.»
نعمان صدای اورا شناخت و در را گشود. مردم از آمدن او خائف گردیده و پراکنده شدند. چون صبح شد، منادی او در کوفه ندا کرد که اهل کوفه جمع شوند. چون جمع شدند، بیرون آمد و خطبه خواند و گفت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 218
قال ابن نما: فلمّا أشرف علی الکوفة، نزل حتّی أمسی لیلًا، فظنّ أهلها أ نّه الحسین، ودخلها ممّا یلی النّجف، فقالت: اللَّه أکبر ابن رسول اللَّه وربّ الکعبة، فتصایح النّاس، فقالوا: إنّا معک أکثر من أربعین ألفاً، وازدحموا علیه حتّی أخذوا دابّته، وظنّهم أ نّه الحسین علیه السلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 219
فعلم یزید بخروج الحسین، فأرسل إلی عبیداللَّه بن زیاد والیه علی الکوفة، یأمره بطلب مسلم وقتله.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 205
فلمّا وصل الکوفة وهو متلثّم وبیده قضیب من خیزران، وأصحابه حوله، فلا یمرّ بملأ إلّا سلّم علیهم بالقضیب، وهم یظنّون أ نّه الحسین، لأنّهم یتوقّعون قدومه. فلمّا دخل قصر الإمارة علموا أ نّه ابن زیاد، وقال للنّعمان: حفظت نفسک، وضیّعت مصرک، فخطب علی المنبر یذکر أنّ یزید ولّاه وأوصاه بالإحسان إلی المُحسن، والتّجاوز عن المسیئ، والنّاس ینظر بعضهم إلی بعض ویقولون: ما لنا وامتناع السّلطان، فنقضوا بیعة الحسین رضی الله عنه وبایعوا ابن زیاد. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
__________________________________________________
«یزید مرا والی شهر شما گردانید و سر حد شما را به من سپرده و مرا امر کرده است که مطیعان را نوازش نمایم و مخالفان را به تازیانه و شمشیر تأدیب کنم و از مخالفت خلیفه و عقوبات او حذر نمائید.»
پس از منبر فرود آمد، رؤسای قبائل و محلات را طلبید و مبالغه و تأکید نمود که: «هر که را گمان برید در محله و قبیله خود که با یزید در مقام خلاف و نفاق‌اند، باید که نام ایشان را بنویسید و به من عرض نمایید و هرگاه ظاهر شود که چنین کسی در قبیله و محله شما بود، مرا بر حال او مطلع نگردانیده باشید، خون و مال شما بر من حلال خواهد بود.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 611
(1)- نیرنگ ابن زیاد
این وقت ابن زیاد جامه سفید درپوشید و عمامه سیاه بر سر بست و لثامی چون لثام حسین بن علی علیهما السلام استوار کرد و طیلسانی 1 از فرق سر فرو گذاشت. شمشیری حمایل ساخت و کمانی به بازو انداخت و کنانه‌ای انباشته با تیر بر میان بست. بر استری شهبا برنشست و قضیبی به دست کرد و طریق کوفه پیش داشت. آن مسافت را همواره به سرعت درمی‌نوردید تا روز جمعه هنگام نماز دیگر به ظاهر کوفه رسید.
پس پیاده شد و مردمِ او نیز پیاده شدند و لختی بیارمیدند. از آن سوی، مردم شهر را آگهی رسید که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 219
__________________________________________________
گروهی در بیرون کوفه فرود آمده‌اند. مگر توقف کوفه کرده‌اند و از فرسایش 2 راه آسایشی خواسته‌اند، این نیست مگر جیش حسین‌بن علی. پس اهل کوفه مرد و زن در کوی و برزن 3، انجمن شدند و چشم به راه می‌گماشتند و انتظار قدوم حسین می‌داشتند.
اما عبیداللَّه‌بن زیاد در بیرون کوفه ببود تا دو ساعت از شب سپری شد. پس برخاست و برنشست و مردم او جماعتی بر مقدمه رفتند و گروهی یمین و شمال اورا گرفتند. این شب چنان از نور ماهتاب جهان روشن بود که گفتی در سایه آفتاب می‌روند و مردم از راه و بیراه پذیره او را شتاب می‌گرفتند و می‌گفتند: «اینک حسین بن علی است» و بر گرد باره 4 او فراهم می‌شدند و دم بارگی 5 را فرا می‌گرفتند و می‌گفتند: «مرحبا یا ابن رسول اللَّه!»
زنی بانگ برداشت که: «اللَّه اکبر! سوگند به‌خداوند کعبه که این‌پسر رسول خداست.» مردمان یکدیگر را صیحه می‌زدند و دور هم می‌آوردند و می‌گفتند: «یا ابن رسول اللَّه! اینک ما چهل هزار تن تورا به امامت برداشته‌ایم و سر و جان در راه تو گذاشته‌ایم.» از این کلمات پوست بر تن عبیداللَّه زندان می‌گشت و موی بر اندامش زحمت پیکان می‌داد و با مردم جز به جواب سلام، سخن نمی‌کرد و طی مسافت می‌نمود.
چون به‌نزدیک دار الاماره رسید، خبر به نعمان بن بشیر بردند که: «چه آسوده نشسته‌ای؟ اینک حسین ابن علی است که از راه درمی‌رسد.»
نعمان نگاهبانان را بفرمود تا دار الاماره را دربستند و نیمی از فرازباره 6 و نیمی از پس در نشستند.
در این وقت عبیداللَّه فرا رسید و مردم کوفه گرد اورا فرو گرفتند و بانگ درافکندند که: ای نعمان! در بر روی پسر رسول خدای بگشای.» و اورا شتم کردند و فحش گفتند. نعمان بر لب بام آمد و سر فروداشت.
فقال: «یا ابن رسول اللَّه! أنشدک اللَّه إلّاتنحّیت، واللَّه ما أنا بمسلّم إلیک أمانتی، ومالی فی قتالک من إرب.»
گفت: «ای پسر رسول‌خدا! به‌خدای سوگند می‌دهم که از فتح این‌باب دست‌بازدار و به جای دیگر فرود آی. قسم با خدای، این سرای را که با من سپرده‌اند، تسلیم نکنم و دوست‌ندارم که با تو طریق مقاتلت سپارم.»
ورود ابن‌زیاد به دارالاماره
این وقت عبیداللَّه لثام بگشود و آغاز سخن نمود و گفت: «یا نعمان! در بگشای که شب به دراز کشید.»
یک تن از مردم کوفه بانگ اورا شنید و بشناخت و واپس دوید و گفت:
«یا قوم! ابن مرجانة والّذی لا إله غیره.»
«قسم به آن کس که جز او خدایی نیست، اینک پسر مرجانه است.»
مسلم بن عروه باهلی نیز بانگ برداشت که: «هان ای مردم کوفه! دور شوید، اینک عبیداللَّه زیاد است.»
مردمان سربرتافتند، یکدیگر را درنوشتند، درگذشتند و ابن‌زیاد را همی بد گفتند و لعن کردند. از آن سوی نعمان بن بشیر در بگشاد و ابن زیاد را دربرد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 220
__________________________________________________
خطبه ابن زیاد در کوفه
عبیداللَّه آن شب را به روز آورد و بامداد فرمود تا ندا در دادند: «الصّلاة جامعة»، و مردمان در مسجد جامع مجتمع شدند. پس عبیداللَّه زیاد از سرای بیرون شد و به مسجد آمد و بر منبر صعود داد و خدای را ثنا گفت و رسول را درود فرستاد.
[سپس متن عربی را ذکر می‌کند که ما آن را در الإرشاد ذکر کردیم]
گفت: «دانسته باشید که یزید مرا فرمانروا ساخت بر شهر شما، حدود و ثغور شما و غنایم شما، و مأمور ساخت که داد مظلوم را بستانم و عطای محروم را برسانم و مردم فرمانبردار و طاعت‌دار را چون پدر مهربان مورد بذل و احسان فرمایم. تازیانه و شمشیر من خاص کسی است که امر مرا مخالفت کند و عهد مرا بشکند. لاجرم مردم باید از بی‌فرمانی من بر جان خویش بترسند.» آن‌گاه گفت: «کردار به کار آید نه گفتار. عدوی عنید را به احسام حدید دفع توان داد نه با وعید و تهدید.» آن‌گاه گفت:
«فأبلغوا هذا الرّجل الهاشمیّ مقالتی لیتّقی غضبی.»
یعنی: «مسلم بن عقیل را بیاگاهانید که از خشم من بپرهیزد.»
این بگفت و از منبر به زیر آمد و به سرای خویش باز شد و کارداران خویش را که معتمد و مؤتمن می‌دانست، پیش خواند و بفرمود تا عرفا و نقبای شهر را حاضر کردند و هر عریفی 7 را چندان که از مردم و محلات در عهده عرافت اوست، جریده نمودند 8. حکم‌داد که هر عریفی در سکنه محال خویش، از اهل‌حروریه 9 و آنان که به راه شقاق و نفاق می‌روند و آن کسی را که از مخالفین یزید می‌شناسند، به نام و نشان بنویسند.
پایندانی 10 و ضمانت بر ذمت عریف است که نام هیچ یک از مخالفین را پوشیده ندارد. همانا چون مخالفی از حوزه عرافت عریفی آشکار شود و بر خصمی ما بیرون آید وجیبه 11 عریف را قطع کنم و اورا بر سرایش به دار زنم و جان و مالش را به هدر خوانم و بر قتل و سبی بازماندگانش حکم رانم. بدین منوال عرفا و نقبا را مأخوذ داشت و این مواثیق ممهد و مشید 12 ساخت.
«وأمر منادیه ینادی فی قبائل العرب أن: اثبتوا علی بیعة یزید بن معاویة قبل أن یبعث إلیکم من الشّام رجالًا یقتلون رجالکم ویسبون حرمکم.»
یعنی: «فرمان داد تا منادیان او در تمام قبایل عرب ندا در دادند که: ایهاالناس! بیعت یزید را خوارمایه مشمارید و متابعت اورا دست بازمدارید. از آن پیش که لشگر شام بر شما بتازد، مردان شما را عرضه شمشیر سازد و زنان شما را اسیر گیرد.»
مردم کوفه چون این کلمات دهشت‌انگیز شنیدند و این تهدید و تهویل نگریستند، با یکدیگر گفتند: «ما را چه افتاده؟ که با خداوند سریر خلافت مخالفت آغازیم و خویشتن را به تهلکه دراندازیم.»
بیعت حسین را بشکستند و به متابعت یزید پیوستند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 221
فظنّ النّاس أ نّه الحسین علیه السلام لتشبّهه به لباساً وتلثّمه. فدخل القصر، والنّعمان «1» یظنّه الحسین، والنّاس تقول له: مرحباً یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وتتبعه. فسدّ النّعمان باب «1» القصر، فصاح به: افتح، لا فتحتَ «2»، فعرفه وفتح الباب، وعرف النّاس «3» کلمة عبیداللَّه.
فانکفأوا «4» «3» وانکفّوا، وبات مسلم والنّاس حوله. «5»
السّماوی، إبصار العین،/ 42- 43/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 273؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 236
__________________________________________________
1. طیلسان: یک نوع شنلی بود که اشراف روی لباس می‌پوشیدند.
2. فرسایش: فرسودن، فرساییدن و با پای کوبیدن.
3. برزن: کوچه، محله، بیابان.
4. باره: دوست، قلعه، حصار.
5. بارگی: اسب و یا سایر چارپایان.
6. فرازباره: از بالای دیوار یا عمارت استانداری.
7. عریف: آن که اهل محل و یا افراد قبیله را می‌شناسد و از کار و بار آنان، آگاهی کامل دارد کدخدای.
8. جریده نمودند: در دفتر نوشتند.
9. حروریه (بر وزن ضروریه): یعنی خوارج.
10. پایندانی: ضمانت و تعهد کردن.
11. وجیبه (بر وزن وظیفه): مواجب، حقوق.
12. مشید: محکم و استوار.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 56- 60
(1- 1) [وسیلة الدّارین: بباب].
(2)- [ذخیرة الدّارین: لا أفلحت].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: من کلمته أ نّه عبیداللَّه بن زیاد، فتفرّقوا].
(4)- [ذخیرة الدّارین: فاکفئوا].
(5)- با مسلم بن عمرو باهلی و حشم و خاندانش وارد کوفه شد، عمامه سیاهی بر سر داشت و گونه‌های خود را بسته بود. چون مردم در انتظار ورود امام حسین بودند، گمان بردند که عبیداللَّه همان حسین است. بر هر جمعی که می‌گذشت، بر او سلام می‌دادند و می‌گفتند: «خوش آمدی ای پسر رسول خدا!» و به اندازه‌ای خوش‌برخوردی به نام حسین با او شد که اورا بد آمد.
چون بسیار دنبال او افتادند، مسلم‌بن عمرو گفت: «عقب بروید این امیر عبیداللَّه بن زیاد است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 222
__________________________________________________
شبانه با جمع زیادی که گمان داشتند حسین است، تا پشت قصر دار الاماره رفت و نعمان بن بشیر در را به روی او و همراهانش بسته بود و یکی از همراهانش فریاد کرد: «در را بگشا.» نعمان به گمانش که حسین می‌خواهد وارد شود، گفت: «تورا به خدا دور شو، به خدا من امانت خود را به تو ندهم و نیازی هم به جنگ با تو ندارم.» و او با وی سخن نمی‌گفت تا او نزدیک شد و نعمان از کنگره سرازیر شد و به او گفت: «در را باز کن، می‌خواهم هرگز باز نکنی.»
کسی که دنبالش بود، شنید و نزد کسانی که به حساب حسین علیه السلام دنبالش افتاده بودند، عقب‌گرد کرد و گفت: «ای مردم! به خدایی که جز او معبوی نیست، این زاده مرجانه است.»
مسعودی گوید: و می‌دانستند که پسر مرجانه است اورا سنگ‌باران کردند، ولی از دست آن‌ها به‌در رفت (د). نعمان در را به رویش گشود و وارد شد و آن را به مردم بستند و مردم پراکنده شدند.
صبح که شد، بانگ به صلاة جامعه دادند و مردم جمع شدند و میان آن‌ها آمد و حمد و ثنای خدا کرد و گفت: «اما بعد، به راستی امیر المؤمنین مرا والی شهر شما کرده است و مرز و دارایی شما را به من سپرده و دستور داده تا داد مظلومان را بگیرم و به محرومان ببخشم و به فرمانبران نیکی کنم و به مشکوکان و عاصیان شما سخت‌گیری‌کنم. من دستور اورا درباره شما پیروی‌کنم و فرمانش را اجرا کنم. نسبت به‌نیکان و فرمانبران شما پدری مهربانم و تازیانه و شمشیرم بر آن که نافرمانی کند و خلاف دستورم عمل کند، حکم‌فرما است. هر کس از خود بترسد، راستیِ تورا خبردار می‌کند نه تهدید.»
در روایت دیگر دنبال گفتارش آمده که: «به این مرد هاشمی گفتار مرا برسانید تا از خشم من برحذر باشد.» مقصودش از هاشمی مسلم بن عقیل بود.
از منبر فرودآمد، (ارشاد) کدخدایان ونمایندگان‌مردم سخت به‌مؤاخذه‌گرفت وگفت: «نام ضمانت‌کنندگان و پیروان یزید را با خوارج و مشکوکین که در مقام مخالفت و آشوب هستند، بنویسید تا آن‌ها را بیاورند و نظر خود را درباره آن‌ها اتخاذ کنم. هر کدام افراد زیر سرپرستی خود را صورت ندهد، باید متعهد باشد، مخالف و شورشی در میان آن‌ها نباشد وگرنه مصونیت ندارد و خون و مالش بر ما حلال است. هر کدخدایی در محیط کدخداییش یکی بریزید، بشورد و اورا تحویل ما ندهد، اورا بر درِ خانه‌اش به دار زنند و حقوق محیط کدخدایی او ساقط شود. به بیشه شیران روانه شود. و در فصول آن همه است که جمعی از اهل کوفه را بازداشت و همان ساعت کشت (مل ح ط).
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 39- 40
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 223

وکان مسلم بن عقیل بن أبی طالب مستخفیاً عنده [هانئ رحمة اللَّه علیه] حین وجّهه الحسین بن علیّ رضی الله عنه.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 480
وبایع له مسلم بن عقیل وأکثر من ثلاثین ألفاً من أهل الکوفة، فنهضوا معه یریدون عبیداللَّه بن زیاد، فجعلوا کلّما «1» أشرفوا علی «1» زقاق انسلّ معهم حتّی بقیَ فی شرذمةٍ قلیلةٍ، وجعل الناس یرمونه بالآجر من فوق البیت. فلمّا رأی ذلک، دخل دار هانئ بن عروة المرادیّ، وکان له فیهم رأی.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 4/ مثله البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 50
ثمّ تحوّل مسلم بن عقیل من دار المختار إلی دار هانئ بن عروة.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 307، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 556
ولمّا سمع مسلم بن عقیل مجی‌ء عبیداللَّه «2» إلی الکوفة «2» ومقالته «3» الّتی قالها «4» وما أخذ به العرفاء والنّاس 3 4، خرج من دار المختار «5» حتّی انتهی إلی «5» دار هانئ بن عروة، فدخلها «6»، فأخذت «7» الشّیعة تختلف إلیه «8» «3» فی دار هانئ «3» علی تستّر واستخفاء 2 من عبیداللَّه «2»، وتواصوا بالکتمان «8».
__________________________________________________
(1- 1) [المحاسن: انتهوا إلی].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3- 3) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4- 4) [لم یرد فی إعلام الوری].
(5- 5) [العیون: وأتی، وفی مثیر الأحزان: ودخل].
(6)- [لم یرد فی مثیر الأحزان، وفی العیون: فآواه].
(7)- [إعلام الوری: أقبلت].
(8- 8) [إعلام الوری: سرّاً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 224
المفید، الإرشاد، 2/ 42- 43/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 341- 342؛ البحرانی، العوالم، 17/ 191؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 209؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220؛ المیانجی، العیون العبری،/ 38؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 16؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 223
وسمع مسلم بن عقیل بمجی‌ء عبیداللَّه ومقالته، فانتقل من موضعه حتّی أتی دار هانئ ابن عروة المرادیّ «1»، فدخل، ثمّ أرسل علیه «2»: إنِّی أتیتک لتجیرنی وتؤوینی، فإنّ «3» ابن زیاد «4» قد قدم الکوفة، وأنا أتّقیه «4» علی نفسی، فخرج إلیه هانئ، وقال: قد «5» کلّفتنی شططاً، ولولا دخولک داری لأحببت أن تنصرف عنِّی، غیر أنِّی أجد ذلک عاراً علیَّ بأنّ «6» رجلًا أتانی مستجیراً، فلا أجیره، فانزل علی برکة اللَّه.
وجعل عبیداللَّه یسأل عن مسلم، فلا یجد أحداً یرشده إلیه، وجعلت الشّیعة تختلف إلی مسلم فی دار هانئ «7» بن عروة المذحجی ویبایعون الحسین «7» سرّاً؛ ومسلم بن عقیل یکتب أسماءهم ویأخذ علیهم العهود «8» أ نّهم لا ینکثون ولا یغدرون «8»، حتّی بایعه «9» ما ینیف علی «9» عشرین ألفاً، وهمّ مسلم أن یثب بعبیداللَّه بن زیاد، فمنعه «10» من ذلک «10» هانئ «11» بن عروة، فقال له «11»: جعلت فداک لا تعجل، فإنّ العجلة لا خیر فیها.
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: المذحجی].
(2)- [تسلیة المجالس: إلیه].
(3)- [تسلیة المجالس: لأنّ].
(4) (4) [تسلیة المجالس: قدم الکوفة فاتّقیته].
(5)- [تسلیة المجالس: لقد].
(6)- [تسلیة المجالس: أن یکون].
(7- 7) [تسلیة المجالس: ویبایعونه للحسین].
(8- 8) [تسلیة المجالس: أ لّاینکثوا ولا یغدروا].
(9- 9) [تسلیة المجالس: أکثر من].
(10- 10) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(11- 11) [تسلیة المجالس: وقال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 225
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 200/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 181
فانتقل مسلم من «1» دار سالم إلی دار هانئ بن عروة المذحجیّ فی «2» اللّیل، ودخل فی أمانه، «3» وکان یبایعه النّاس حتّی بایعه خمسة وعشرون ألف رجل، فعزم علی الخروج، «4» فقال هانئ: لا تعجل «4».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 91/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 343؛ البحرانی، العوالم، 17/ 192؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 210- 211؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220؛ القمّی، نفس المهموم،/ 95؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 133- 134؛ المیانجی، العیون العبری،/ 38
وتحوّل مسلم بن عقیل حین قدم عبیداللَّه من الدّار الّتی کان فیها إلی منزل هانئ بن عروة المرادیّ. «5»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: فلمّا دخل ابن زیاد وانتقل من ...].
(2)- [زاد فی الدّمعة: جوف].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم والعیون].
(4- 4) [العیون: ونهاه الهانی].
(5)- چون مسلم بن عقیل از قدوم عبیداللَّه بن زیاد و خطبه وی خبر یافت، خوف و رعبی عظیم بر ضمیر او مستولی گشته. از سرای مختار بعد از خفتن بیرون آمده و به جانب منزل هانی‌بن عروه که از اشراف کوفه بود، رفت و بی‌دستوری به سرای وی درآمد. هانی را چون خبر شد، از درِ خانه درآمد و با مسلم ملاقات کردند. از سبب آمدن او در آن هنگام استفسار نمود. مسلم گفت: «پناه به تو آورده‌ام تا مرا از شر دشمن نگاه‌داری و به ضیافت و رعایت من پردازی.»
هانی گفت: «مرا در ورطه عنا و تکلیف انداختی و اگر تو به خانه من درنمی‌آمدی، تورا بازمی‌گردانیدم. این زمان حمایت و رعایت تو بر من واجب و لازم شد و اکنون عیب من باشد که عذر تو خواهم، به سعادت بنشین.»
از برای او حجره‌ای در حرم مرتب داشت و چون شیعه را خبر شد که مسلم کجاست، فوج فوج نزد وی می‌آمدند و در خفیه، مسلم بیعت امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه از ایشان می‌ستانید و با ایشان عهد و میثاق در میان آورد که بیعت وفا نموده و از غدر بپرهیزند. آن جماعت سوگند خورده پیمان را به ایمان مؤکد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 226
فلمّا سمع مسلم ذلک، دخل هارباً دار هانئ بن عروة. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
__________________________________________________
می‌گردانیدند تا زیاده از بیست هزار کس به بیعت امیرالمؤمنین حسین رضی الله عنه سرافراز گشتند و به روایتی عدد ایشان به هجده هزار رسید. میرخواند، روضة الصفا، 3/ 121- 122
چون خبر داخل شدن آن ملعون به مسلم رسید، خائف گردید و از خانه مختار بیرون رفت و در خانه هانی‌بن عروه پنهان شد. شیعیان پنهان به‌خدمت او می‌رفتند و با او بیعت می‌کردند، از هر که بیعت‌می‌گرفت، اورا سوگند می‌داد که افشای راز ننماید و بیعت را از مخالفان پنهان دارد.
[...] چون ابن‌زیاد داخل شد، در میان شب به‌خانه هانی انتفال نمود، و در پنهان از مردم بیعت می‌گرفت تا آن که بیست و پنج هزار نفر با او بیعت کردند. چون خواست که خروج کند، هانی اورا مانع شد و گفت: «تعجیل مکن.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 611- 612
(1)- مسلم بن عقیل در سرای مختار از این اخبار آگهی یافت و نگران بود که این امر مظلم را، از کجا استضائت کند؟ بامدادان از برای نماز حاضر نشد و چون هنگام نماز ظهر فراز آمد، از خانه بیرون شد و به مسجد درآمد و به اذان ندا درداد. به نماز ایستاد و از آن چهل هزار تن و به روایتی هشتاد هزار تن که با او بیعت کرده بودند، یک تن حضور نداشت و مسلم، وحیداً فریدا نماز بگذاشت. چون از نماز خویش فراغت جست، غلام خویش را گفت:
«یا غلام! ما فعل أهل هذا المصر؟»
«ای غلام! بگوی: مردم این شهر را چه افتاد؟ و به کجا شدند؟»
گفت: «ای سید و مولای من! مردم این‌شهر بیعت حسین‌را به‌زیر پا نهادند و دست به‌متابعت یزید دادند.»
مسلم چون این کلمه بشنید، از در فسوس و دریغ دست بر دست زد و دانست که دیگر در خانه مختار ایمن نتوان نشست و یک تنه با شیعیان یزید مقاتلت نتوان پیوست.
از مسجد بیرون شد و ناشناخته در کوی و برزن، هایم و آسیمه 1 راه درنوردید تا به محلت «بنی‌خزیمه» رسید. ناگاه خانه شاهانه کریاس 2 دید و کریاسی بلند اساس نگریست. مسلم بر درِ آن سرای درایستاد. ناگاه جاریه‌ای از خانه بیرون شد و اورا گفت: «بگوی تا این خانه که راست؟»
عرض کرد: «این سرای هانی‌بن عروه است.»
فرمود: «بشتاب و هانی را بگوی: مردی بر باب تورا می‌طلبد، اگر گفت آن مرد را نام چیست؟ بگوی مسلم بن عقیل.»
جاریه برفت و بگفت و باز شتافت و عرض کرد: «ای سید و مولای من! درآی، همانا هانی علیل است. جنبش کرد تا تورا پذیره کند، نیرو نیافت.»
مسلم در خانه هانی
پس مسلم به‌سرای هانی درآمد و هانی مقدم اورا مبارک شمرد و در خدمت در ایستاد و فراوان ترحیب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 227
__________________________________________________
و ترجیب 3 فرستاد و در حرم‌سرای خویش بیتی خاص مسلم، معین فرمود و روزان و شبان در صحبت او وقت می‌گذرانید. جماعتی از شیعیان حسین علیه السلام چون دانستند مسلم در سرای هانی بن عروه است، در حضرت او مختلف و متردد گشتند. مسلم از هر یک بیعت می‌گرفت و ایمان مغلظه بر وی حمل می‌کرد که این راز را مستور بدارد و از منافقین پوشیده کار کند.
1. آسیمه: دیوانه، شیفته، شوریده و سراسیمه.
2. کریاس: بالاخانه، دربار پادشاهان و بزرگان، خلوت‌خانه سلطنتی و امیران.
3. ترجیب: تعظیم و احترام کردن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 60- 61
مسلم آمدن عبیداللَّه و گفته‌های اورا شنید و از خانه مختار بیرون آمد و به خانه هانی‌بن عروه مرادی رفت و بر او وارد شد و اورا خواست. هانی نزد او بیرون شد و چون اورا دید، خوشش نیامد. مسلم به او گفت: «من به تو پناهنده شدم و مهمان توام.»
هانی‌گفت: «تکلیف سختی به من کردی. اگر در خانه من نبودی و به من اعتماد نکرده بودی، می‌خواستم که از من صرف‌نظر کنی، جز آن که عهده‌ای به گردنم آمده، بفرمایید.»
اورا جا داد و شیعه در خانه هانی نزد او رفت و آمد می‌کردند، ولی محرمانه و با کمال احتیاط و پنهانی از عبیداللَّه (قب) و مردم با او بیعت می‌کردند. تا شماره آن‌ها به بیست و پنج هزار مرد رسید و تصمیم بر خروج نمود و هانی گفت: «شتاب مکن.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 40
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 228

وکتب إلی حسین بن علیّ: إنّی قدمت الکوفة، فبایعنی منهم إلی أن کتبت إلیک ثمانیة عشر ألفاً، فعجّل القدوم، فإنّه لیس دونها مانع.
فلمّا أتاه کتاب مسلم، أغذّ السّیر حتّی انتهی إلی زبالة، فجاءت رسل أهل الکوفة إلیه بدیوان فیه أسماء مائة ألف.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 65/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 53
فکتب مسلم إلی الحسین علیه السلام یخبره ببیعة ثمانیة عشر ألفاً، ویأمره بالقدوم، وجعلت الشّیعة تختلف إلی مسلم بن عقیل رحمه الله حتّی علم بمکانه. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 38/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 204؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 131
وکتب مسلم بن عقیل إلی الحسین علیه السلام یخبره ببیعة اثنی عشر ألفاً من أهل الکوفة، ویأمره بالقدوم إلیه. «2»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
__________________________________________________
(1)- پس مسلم نامه‌ای به‌حسین علیه السلام نوشت و اورا به‌بیعت‌کردن هجده هزار نفر آگاه ساخت و خواست که آن حضرت به کوفه بیاید. شیعیان به خانه آن جناب رفت و آمد می‌کردند تا این که جای او آشکار شد.
محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 38
(2)- در آن اوان که مسلم‌بن عقیل رحمه الله در خانه هانئ بن عروه رحل اقامت انداخته بود، جمعی کثیر و جمعی غفیر از کوفیان بر بیعت امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه مفتخر و مباهی گشتند، مسلم به امام حسین نوشته فرستاد که: «إنّ الرّائد لا یکذب أهله، وقد بایعنی أهل کوفة ثمانیة عشر ألف رجل، فاقدم، فإنّ النّاس معک ولا رأی لهم من آل أبی سفیان.»
یعنی: «به درستی که مسافر اورا که جهت اختیار منزل می‌فرستد، با اهل خود دروغ نمی‌گوید. حال آن که هجده هزار نفر از اهل کوفه با من بیعت کردند. می‌باید که متوجه این جانب شوی که خاطر ایشان به محبت تو مشحون است و میلی به آل سفیان ندارند.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 134
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 229
وکتب مسلم إلی الحسین رضی اللَّه عنهما کتاباً مخبراً بمبایعة أهل الکوفة.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
وأخذ النّاس یبایعون مسلماً حتّی انتهی دیوانه إلی ثمانیة عشر ألف «1» مبایع أو أکثر، فکتب إلی الحسین علیه السلام بذلک «1» مع عابس بن أبی شبیب الشّاکری، وسأله الإعجال بالقدوم علیه، لاشتیاق النّاس إلیه. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 42/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 272؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 235- 236
فکتب إلی الحسین علیه السلام:
«أمّا بعد، فإنّ الرّائد لا یکذب أهله، وقد بایعنی من أهل الکوفة ثمانیة عشر ألفاً، فعجِّل الإقبال حین یأتیک کتابی هذا، فإنّ النّاس کلّهم معک لیس لهم فی آل معاویة رأی ولا هوی، والسّلام».
وذلک قبل أن یُقتل مسلم بسبعة وعشرین یوماً، وسرّح الکتاب مع قیس بن مسهّر وعابس وصحبه شوذب مولاه، فأتوه علیه السلام إلی مکّة.
المیانجی، العیون العبری،/ 35- 36
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: أو أربعین أو ثمانین ألف رجل أو أقل أو أکثر. وکتب مسلم رسالة یأتیه إلی‌الحسین علیه السلام فی مکّة، وأرسله].
(2)- و آن‌گاه که مسلم بن عقیل به خانه هانی بن عروه نزول کرد و هجده هزار کس با او بیعت کردند. با عابس بن ابی شبیب شاکری به حسین علیه السلام نوشت:
«اما بعد، آبجو به خاندانش دروغ نمی‌گوید. هجده هزار از اهل کوفه با من بیعت کردند. نامه من که رسید، در آمدن شتاب کن، زیرا همه مردم رو به تو دارند و نظر و دل‌خواهی با آل معاویه ندارند. والسلام.»
در روایت مثیر الاحزان: «اما بعد، آبجو به خاندان خود دروغ نگوید. همه اهل کوفه با تواند و هجده هزار تن از آن‌ها با من بیعت کردند، چون نامه‌ام بخوانی، در آمدن شتاب کن، والسلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته.» آن را با عابس بن ابی شبیب شاکری و قیس بن مسهّر صیداوی فرستاد، انتهی.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 48- 49
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 230

فقال له [مسلم علیه السلام] هانئ بن عروة: إنّ لی من ابن زیاد مکاناً، وسوف أتمارض له، فإذا جاء یعودنی، فاضرب عنقه. قال: فقیل لابن زیاد: إنّ هانئ بن عروة شاک یقی‌ء الدّمّ. «1» قال: و «1» شرب المغرء، فجعل یقیئها. قال: فجاء ابن زیاد یعوده، وقال «2» لهم هانئ: إذا قلت لکم «3» اسقونی، فاخرج إلیه «2»، فاضرب عنقه.
فقال: اسقونی، فأبطأوا علیه، فقال: ویحکم اسقونی ولو کان فیه ذهاب «3» نفسی، قال:
فخرج عبیداللَّه بن زیاد ولم یصنع الآخر شیئاً، وکان من أشجع النّاس، ولکنّه «4» أخذته کبوة.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 4/ مثله: البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 50- 51
وثامن عشرها قوله: «بادر الفرصة، قبل أن تکون غُصّة»، حضر عبیداللَّه بن زیاد عند هانئ بن عروة عائداً، وقد کمنَ له مسلم بن عقیل، وأمره أن یقتله إذا جلس واستقرّ.
فلمّا جلس، جعل مسلم یؤامر نفسه ویریدها علی الوثوب به، فلم تطعه، وجعل هانئ ینشد کأ نّه یترنّم بالشّعر:
ما الانتظار بسلمی لا تحیِّیها
ویکرّر ذلک، فأوجس عبیداللَّه خیفة ونهض، فعاد إلی قصر الإمارة، وفات مسلماً منه ما کان یؤمّله بإضاعة الفرصة، حتّی صار أمره إلی. ما صار. «5»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 102- 103
__________________________________________________
(1- 1) [المحاسن: وکان].
(2- 2) [المحاسن: هانئ لمسلم: إذا قلت اسقونی ولو کانت فیه نفسی].
(3)- [لم یرد فی المحاسن].
(4)- [المحاسن: لکن].
(5)- تدبیر هانی و مسلم در قتل ابن‌زیاد
شبانگاهی مسلم را با هانی از عبیداللَّه زیاد تذکره رفت و در رفع مخاصمت او با آل رسول و تدبیر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 231
__________________________________________________
مسالمت مسلم از معاندت او، سخن به شوری افتاد. هانی گفت: «ای سید و مولای من! روزی چند است که شدت مرض مرا به ملازمت خانه گماشته و رهینه 1 بالش و بستر داشته. چون دوستان من خبر ناتوانی من به عبیداللَّه زیاد برند، بی‌توانی به عیادت من شتاب گیرد و هم در این خانه مرا دیدار کند و شرط مهربانی به پای برد. تو این وقت این شمشیر را با خویشتن می‌دار و در مخدعی و بیغوله‌ای می‌باش. چون وقت رسد، تورا آگهی دهم. پس چون شیر شمیده 2 از کمین بیرون تاز و آن پلید غدّار را سربردار.»
مسلم گفت: «ان شاء اللَّه.»
هانی گفت: «تو نگران من می‌باش. چون دیدی که عمامه از سر برداشتم و بر زمین گذاشتم، فرصت از دست مگذار، عجلت کن و درای اورا دست‌خوش شمشیر فرمای و نیک برحذر باش که اگر زنده بجهد و از چنگ تو به سلامت برهد، دمار از تو برآورد و مرا نیز زنده نگذارد.»
و از آن سوی عبیداللَّه را گفتند که: «هانی‌بن عروه روزگاری است که علیل و سقیم در بستر ناتوانی مقیم است. اکنون که اسقام او روی به بهبودی نهاده، از آن زیاده نیست که ساعتی بیش و کم در عتبه خانه نشیمن تواند کرد.»
عیادت ابن‌زیاد از هانی
هانی‌بن عروه نیز کس به عبیداللَّه فرستاد و آغاز گله نهاد که: «مرا اسیر رنج و شکنج دیدی و از حال من نپرسیدی؟»
عبیداللَّه عذرخواه گشت و گفت: «از رنج تو آگاه نبودم. اکنون شامگاه به نزدیک تو شتابم و سعادت عیادت دریابم.»
چون نماز عشا بگذاشت، طریق سرای هانی برداشت و بر باب سرای ایستاد. هانی را آگهی بردند که امیر اذن دخول می‌طلبد. هانی کنیز خود را گفت: «این سیف 3 به مسلم سپار و اورا در مخدع جای ده.»
مسلم شمشیر بگرفت و به مخدع 4 رفت. عبیداللَّه درآمد و در کنار هانی بنشست و حاجب عبیداللَّه از پشت او ایستاده شد. این وقت سخن درپیوستند و هانی از حدت تب و شدت مرض، لختی شکایت کرد. آن‌گاه عمامه خویش را از سر برداشت و بر زمین گذاشت و چنان می‌دانست که مسلم بیرون خواهد تاخت و کار خواهد ساخت و مسلم از مخدع بیرون نشد.
بالجمله سه کرت، هانی عمامه خویش را بر زمین نهاد و دیگرباره بر سر جای داد و مسلم اقدام نفرمود. هانی بدین شعر تمثل جست تا مسلم اصغا فرماید و درآید:
«ما الانتظار بسلمی لا تُحیِّیها حیّوا سُلَیمی وحیّوا مَن یُحیِّیها
هل شربة عذبة أسقی علی ظمأٍ ولو تلفتُ وکانت مُنیتی فیها 5
فإن أحسّت سلیماً منک داهیةٌ فلستَ تأمن یوماً من دواهیها 6»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 232
وکان هانئ علیلًا، وقال: یا مسلم! إنّ ابن زیاد یأتینی للعیادة، فخذ هذا السّیف واقتله، فإذا رأیت أنا أقلع عمامتی عن رأسی، فاضربه بالسّیف.
فدخل ابن زیاد ومعه حاجبه بعد العشاء ویسأله عن مرضه، وهو یشکو إلیه ألمه،
__________________________________________________
این اشعار را چند کرت انشاد نمود. تکرار انشاد هانی بر ابن‌زیاد گرانی کرد، مگر مکیدتیش به خاطر رسید، گفت: «چه رسیده است این مرد را که بدین شعر چندین تمثل کند؟»
گفتند: «شدت مرض اورا با کثار سخنان نا به‌هنگام می‌گمارد.»
ابن‌زیاد برخاست و از سرای هانی بیرون شد و برنشست و به دارالاماره مراجعت کرد. از پس او مسلم از مخدع بیرون شد. هانی گفت: «چه بود این توانی و تراخی؟ و تورا چه باز داشت از قتل عبیداللَّه؟»
مسلم گفت: «دو چیز، نخست آن که زنی با من درآویخت،
وقالت: نشدتک اللَّه إن قتلت ابن زیاد فی دارنا فبکت فی وجهی.
گفت: تورا با خدای سوگند می‌دهم، ابن‌زیاد را در خانه ما مسته شمشیر مکن و بنیان ما را از بیخ مکن و در روی من سخت بگریست، و دیگر آن که حدیث رسول خدای را به خاطر آوردم که می‌فرماید:
إنّ الإیمان قید الفتک ولا یفتک مسلم.
یعنی: ایمان، مسلمان را از مکیدت و خدیعت باز می‌دارد و هیچ مؤمن مغافصه 7 مسلمانی را به قتل نمی‌رساند.»
هانی گفت: «اگر بیرون تاختی و اورا دست‌خوش شمشیر ساختی، فاسقی، فاجری و کافری را کشته بودی. اکنون مرا پیِ سپر دمار و هلاک ساختی و خود را به تهلکه درانداختی و واقع شدی در چیزی که در آن دافع بودی.»
این هنگام هانی از ابن‌زیاد بیمناک شد و به تمادی تمارض از مجلس او متقاعد گشت. بود که گاه‌گاهی بر در سرای خویش می‌نشست. لکن بیشتر ملازمت بالین و بستر بر خود می‌بست.
1. رهینه (بر وزن وظیفه): گروگان.
2. شمیده (بر وزن و معنی رمیده): بی‌هوش، آشفته.
3. سیف: شمشیر.
4. مخدع (بر وزن منبر): صندوق‌خانه.
5. منیة (بر وزن گریه): آرزو.
6. مضمون و مقصود این اشعار این است: انتظار به پایان رسید. دیگر فرصت آن رسیده که از پناهگاه بیرون آیی و اقدام خود را که مانند رسانیدن جرعه آبی به آدم تشنه [است]، به موقع انجام دهی. امروز اگر به او صدمه نزنی و به حسابش نرسی، وی روزی که به تو دست یابد، صدمه‌ها خواهد زد.
7. مغافصه: کسی را ناگهانی گرفتن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 61- 64
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 233
فقلع عمامته وترکها علی الأرض ثلاث مرّات. فلمّا رأی ابن زیاد کثرة الإشارات، خرج هارباً، وانصرف.
فلمّا خرج مسلم من المخدع، قال له هانئ: ما منعک من قتله؟ قال: منعنی کلام سمعته من أمیر المؤمنین أ نّه قال: لا إیمان لمَن قتل مسلماً. قال: هانئ: واللَّه لو قتلته لقتلت کافراً.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 234

وکان قدم مع عبیداللَّه من البصرة شریک بن الأعور الحارثیّ- وکان شیعة لعلیّ- فنزل أیضاً علی هانئ بن عروة، فاشتکا شریک، فکان عبیداللَّه یعوده فی منزل هانئ، ومسلم بن عقیل هناک لا یعلم به.
فهیّؤوا لعبیداللَّه ثلاثین رجلًا یقتلونه إذا دخل علیهم، وأقبل عبیداللَّه «1» [فدخل علی شریک یسأل به، فجعل شریک یقول إلیه] «1» ما تنظرون بسلمی أن تحیّوها.
[55/ أ] اسقونی ولو کانت فیها نفسی، فقال عبیداللَّه: ما یقول؟ قالوا: یهجر، وتحشحش «2» القوم فی البیت، فأنکر عبیداللَّه ما رأی منهم، فوثب، فخرج.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 65- 66/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54
ومرض شریک بن الأعور، وکان کریماً علی ابن زیاد، وکان شدید التشیّع، فأرسل إلیه عبیداللَّه: إنّی رائح إلیک العشیّة، فعائدک. فقال شریک لمسلم: إنّ هذا الفاجر عائدی العشیّة، فإذا جلس فاقتله، ثمّ اقعد فی القصر، ولیس أحد یحول بینک وبینه، فإن أنا برأت من وجعی من أیّامی هذه سرت إلی البصرة وکفیتک أمرها.
فلمّا کان العشیّ، أقبل ابن زیاد لعیادة شریک بن الأعور، فقال لمسلم: لا یفوتنّک الرّجل إذا جلس. فقام إلیه هانئ، فقال: إنّی لا أحبّ أن یُقتل فی داری، کأ نّه استقبح ذلک. فجاءه عبیداللَّه بن زیاد، فدخل وجلس، وسأل شریکاً: ما الّذی تجد، ومتی اشتکیت؟ فلمّا طال سؤاله إیّاه، ورأی أنّ أحداً لا یخرج، خشی أن یفوته، فأقبل یقول:
ما الانتظار بسلمی أن تُحیّوها حیّوا سلیمی وحیّوا مَن یُحیِّیها
کأس المنیّة بالتّعجیل فاسقوها
__________________________________________________
(1- 1) [من تاریخ دمشق].
(2)- [تاریخ دمشق: تخشّع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 235
للَّه‌أبوک! اسقنیها وإن کانت فیها نفسی. قال ذلک مرّتین أو ثلاثة، فقال عبیداللَّه- وهو لایفطن-: ما شأنه، أترونه یهجر؟ فقال له هانئ: نعم- أصلحک اللَّه- ما زال هکذا قبل غیابة الشّمس إلی ساعتک هذه.
ثمّ قام وانصرف. فخرج «1» مسلم، فقال له شریک: ما منعک من قتله؟ فقال: خصلتان، أمّا إحداهما فکراهیة هانئ أن یُقتل فی داره، وأمّا الاخری فحدیث حدّثنیه النّاس عن النّبیّ صلی الله علیه و آله: «إنّ الإیمان قید الفتک، فلا یفتک مؤمن»، فقال له شریک: أما وأللَّه لو قتلته لقتلت فاسقاً فاجراً کافراً غادراً «2».
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 65/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 211؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 134؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 38- 39
وکان شریک بن الأعور «3» «4» الهمدانیّ جاء من البصرة «4» مع عبیداللَّه بن زیاد، فمرض، فنزل فی «5» دار هانئ بن عروة أیّاماً «3». «6»
ثمّ قال لمسلم: إنّ «7» عبیداللَّه یعودنی «8» وإنِّی مطاوله الحدیث «7»، فاخرج إلیه بسیفک «9» فاقتله، وعلامتک أن أقول: اسقونی ماء، ونهاه هانئ عن ذلک. فلمّا دخل عبیداللَّه علی شریک وسأله عن وجعه، وطال سؤاله، ورأی أنّ أحداً لا یخرج، فخشی أن یفوته، فأخذ یقول:
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون مکانهم: فلمّا خرج ...].
(2)- [لم یرد فی الدّمعة والعیون، وأضاف فی العیون: ولبث شریک بعد ذلک ثلاثاً ثمّ مات].
(3- 3) [مثیر الأحزان: قد نزل دار هانئ أیّام وروده من البصرة].
(4- 4) [لم یرد فی العیون].
(5)- [لم یرد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء].
(6)- [زاد فی العیون: وکان یحثّ هانیاً علی تقویة أمر مسلم وتمشیته، وکان کریماً علی ابن زیاد وعلی غیره من الامراء].
(7- 7) [العیون: هذا الفاجر عائدی العشیّة، فإذا جلس].
(8)- [تظلّم الزّهراء: یعود].
(9)- [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 236
ما الإنتظار بسلمی أن تُحیِّیها کأس المنیّة بالتّعجیل اسقوها
فتوهّم ابن زیاد وخرج.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 91- 92/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 343؛ البحرانی، العوالم، 17/ 192؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 211؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 134؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 18؛ المیانجی، العیون العبری،/ 38
وکان شریک ابن الأعور الهمدانیّ قدم من البصرة مع عبیداللَّه بن زیاد، ونزل دار هانئ بن عروة، وکان شریک من محبّی أمیر المؤمنین علیه السلام وشیعته، عظیم المنزلة، جلیل‌القدر. فمرض، وسأل عبیداللَّه عنه، فاخبر أ نّه موعوک، فأرسل ابن زیاد إلیه: إنِّی رائح إلیک فی هذه اللّیلة لعیادتک.
فقال شریک لمسلم بن عقیل: یا ابن عمّ رسول اللَّه! إنّ ابن زیاد یرید عیادتی، فادخل بعض الخزائن، فإذا جلس فاخرج واضرب عنقه وأنا أکفیک أمر من بالکوفة مع العافیة.
وکان مسلم رحمه الله شجاعاً مقداماً جسوراً، ففعل ما أشار به شریک، فجاء عبیداللَّه وسأل شریکاً عن حاله، وسبب مرضه، وشریک عینه إلی الخزانة وامقة، وطال ذلک «1»، فجعل یقول: «ما الانتظار بسلمی لا تحیِّیها» «2» یکرّر ذلک، فأنکر عبیداللَّه القول والتفت إلی هانئ بن عروة، وقال: «3» ابن عمّک یخلط فی علّته، وهانئ قد ارتعد وتغیّر وجهه، فقال هانئ: إنّ شریکاً یهجر منذ وقع فی المرض ویتکلّم بما لا یعلم.
فثار «4» عبیداللَّه «5» خارجاً نحو قصر الإمارة مذعوراً «5».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء].
(2)- [زاد فی الأسرار: آخره کأس المنیّة بالتّعجیل أسقوها].
(3)- [زاد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: إنّ].
(4)- [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: فسار].
(5- 5) [فی الأسرار: من ذلک، وفی تظلّم الزّهراء: إلی آخره، وقال أیضاً ابن نما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 237
فخرج مسلم «1» والسّیف فی کفّه، وقال «2» شریک: «3» یا هذا «3»! ما منعک من الأمر؟
قال مسلم: لمّا «4» هممت بالخروج، فتعلّقت بی إمرأة «5» قالت: ناشدتک «6» اللَّه إن قتلت ابن زیاد فی دارنا، وبکت فی وجهی، فرمیت السّیف، وجلست. قال هانئ: یاویلها، قتلتنی وقتلت نفسها، والّذی فررت منه وقعت فیه. «7»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ص 232 ونفس المهموم مکانهم: فلمّا خرج ابن زیاد دخل مسلم ...].
(2)- [زاد فی الدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء: له].
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء].
(4)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ص 233 ونفس المهموم].
(5)- [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: زوجة هانئ، والأسرار ص 233: إمرأة هانئ].
(6)- [فی العوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء: نشدتک].
(7)- در آن اثنا، شریک بن اعور بصری که از اکابر شیعه بود و در منزل هانی بن عروه نزول کرده، اورا بر تقویت و تمشیت مهم مسلم پیوسته ترغیب و تحریض می‌نمود. بیمار شد و عبیداللَّه بر این صورت وقوف یافته و شخصی را نزدیک شریک فرستاد که من فردا به عیادت تو می‌آیم. و شریک‌بن اعور با مسلم مقرر کرد که چون فردا ابن‌زیاد به پرسش من آید، اورا به سخن مشغول کنم، تو فرصت نگاه داشته، جهان را از لوث وجود وی پاک ساز تا امارت کوفه بر تو قرار گیرد. اگر مصلحت یابم، سعی نمایم که بصره نیز مسخر تو گردد.
چون روز دیگر ابن‌زیاد به عیادت شریک آمد و نشست. شریک اورا به سخن نگاه داشته و انتظار می‌کشید که مسلم از نهان خانه بیرون آمده، کارش تمام سازد. مسلم از نیام تیغ را کشیده خواست که به سر عبیداللَّه رود. هانی بن عروه اورا سوگند داد که این حرکت مکن که مرا در این سرای اطفال و عورات بسیارند و از کشتن این‌ملعون بیم آن هست که جگر ایشان خون گردد. مسلم در خشم شده شمشیر از دست بینداخت. چون نشستن عبیداللَّه به تطویل انجامید، از خانه هانی بیرون آمد و به دار الاماره رفت. بعد از ذهاب ابن‌زیاد، مسلم با شریک ملاقات کرده.
شریک گفت: «روا باشد که فرصتی چنین یافتی و اورا نکشتی؟»
مسلم جواب داد که: «هانی مرا مانع آمد و می‌توانستید که سهل و آسان اورا از میان برگیرم. در این باب تقصیر کرده و فرصت از دست دادیم. مشکل که بعد از این فرصتی چنین از مکمن غیبت به قضای ظهور آید. عاقبت خیر باشد انشاء اللَّه.»
در بعضی روایات آمده که چون شریک در سرای هانی بیمار شد و عبیداللَّه‌بن زیاد به او پیغام داد که به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 238
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 14- 15/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 343- 344؛ البحرانی، العوالم، 17/ 193؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 211؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220، 232- 233؛ القمّی، نفس المهموم،/ 98؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 134
وکان شریک بن عبداللَّه الأعور الهمدانیّ قد نزل فی دار هانئ، وکان یری رأی علیّ ابن أبی طالب علیه السلام، وحکی معجزاته علیه السلام، ثمّ مرض شریک فی دار هانئ وعزم ابن زیاد أن یصیر إلیه، ودعا شریک مسلماً بن عقیل، وقال له: غداً یأتینی هذا الفاسق عائداً، وإنِّی اشاغله بالکلام، فاخرج علیه واقتله، واجلس فی قصر الإمارة، وإن أنا عشت
__________________________________________________
عیادت تو می‌آیم، شریک مسلم را گفت که غایت مدعای تو و شیعه تو این است که این طاغی یاغی هلاک شود و اینک خدای تعالی تورا بر وی ظفر داد؛ چه امروز به پرسش من می‌آید. وظیفه آن که اورا به قتل رسانی و در قصر امارت بر سریر حکومت متمکن بنشینی. چه بعد از وی کسی نباشد که با تو منازعه کند و اگر من عافیت یابم خاطر تورا از بصره فارغ گردانم.»
هانی‌بن عروه گفت: «من مکروه می‌شمارم که ابن‌زیاد در سرای من کشته شود.»
شریک گفت: «به خدا سوگند که قتل او سبب قربت ساحت عزت و بارگاه حضرت صمدیت است. ای مسلم! تورا در این کار تقصیر نباید کرد.»
هنوز سخن ایشان به اتمام نرسیده بود که شخصی از ملازمان شریک درآمده و گفت: «امیر بر در سرای است، مسلم در مهمان‌خانه مخفی گشته و عبیداللَّه زیاد سر بالین شریک حاضر شد. شریک اورا بنابر مقصود خویش بسیار به سخن نگاه داشت و چون اثری از مسلم ندید، چند نوبت بیتی بر زبان گذرانیده که مشعر بود به آن که فرصت فوت نمی‌باید کرد و وقت هر کار نگاه باید داشت که فوت‌الغرض قصص و چون تکرار شریک از حد اعتدال تجاوز نمود.
عبیداللَّه روی به هانی‌بن عروه آورده و گفت: «این مرد هذیان می‌گوید.»
هانی گفت: «از مبدأ طلوع صبح تا این زمان همین بیت را بر زبان جاری می‌گرداند.»
چون عبیداللَّه‌بن زیاد از سرای هانی بیرون آمده، مسلم از کنج اختفا ظاهر گشت و شریک به او گفت که: «چند چیز تورا از قتل عبیداللَّه مانع شد: یکی کراهت هانی و دیگری قول رسول اللَّه که" الإیمان قَیْدَ الفتک" و مرد مؤمن چگونه غدر کند. واللَّه اگر این ملعون را می‌کشتی کار تو استقامت می‌پذیرفت و حکومت درجه علیا می‌گرفت.»
شریک بعد از سه روز دیگر وفات یافت و عبیداللَّه بر وی نماز گذارد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 122- 123
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 239
فسأکفیک أمر البصرة. ثمّ جاء ابن زیاد حین أصبح عائداً شریک، فجعل یسأله، فهمّ مسلم بن عقیل أن یخرج علیه فیقتله، فمنعه هانئ عن الخروج، وقال: فی داری نسوة وصبیة، وإنّی لا آمن الحدثان، وجعل شریک یقول:
ما الإنتظار بسلمی أن تُحیِّیها حیّ سلیمی وحیّ مَن یُحیِّیها
هل شربة عندها اسقی علی ظمأ وإن تلفت وکانت منیتی فیها
فقال ابن زیاد: ما یقول الشّیخ؟
فقیل: إنّه مُبَرْسم، فوقع فی قلب ابن زیاد أمر، فرکب من فوره ورجع إلی القصر، وخرج مسلم بن عقیل إلی شریک من داخل البیت، فقال: ما منعک من الخروج إلی الفاسق وقد أمرتک بقتله؟ فقال: [منعنی من ذلک] حدیث سمعته من عمِّی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: لا إیمان لمَن قتل بالغدر مسلماً، فلم احبّ أن أقتله فی منزل هذا الرّجل.
فقال شریک: أما لو قتلته قتلت فاسقاً فاجراً منافقاً کافراً.
قال: فلم یلبث شریک بعدها إلّاثلاثاً حتّی مات رحمه الله، وکان من خیار الشّیعة وعبّادها، وکان یکتم الإیمان تقیّة.
وخرج ابن زیاد، فصلّی علی شریک ورجع إلی القصر. «1»
محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 182- 184
__________________________________________________
(1)- و شریک بن اعور همدانی با ابن زیاد از بصره آمده بود و در خانه هانی نزول کرد و بیمار شد و بر احوال مسلم مطلع گردید. با مسلم گفت: «عبیداللَّه به عیادت من خواهد آمد. چون من اورا مشغول سخن گردانم، تو با شمشیر خود بیرون آی و کار اورا بساز. علامت میان من و تو آن است که آب بطلبم.»
چون ابن‌زیاد به عیادت شریک آمد و شریک آب طلبید، مسلم خواست که بیرون آید، هانی اورا مانع شد و گفت: «نمی‌خواهم که او در خانه من کشته شود.»
به روایت دیگر: زنی از اهل خانه هانی اورا مانع شد.
به روایت دیگر: مسلم گفت: «نخواستم که به مکر و غدر اورا بکشم، زیرا که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم نهی کرده است از کشتن به غدر.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 240
فلمّا أصبح، دخل شریک الکوفة، فنزل علی هانئ بن عروة، فزاره مسلم وعاده.
فقال لمسلم: أرأیت لو عادنی عبیداللَّه أکنت قاتله؟ قال: نعم.
فبقی عند هانئ، وأصبح عبیداللَّه، فبعث عیناً له من موالیه یتوصّل إلی مسلم عاد شریک بن الأعور، فلم یحبّ مسلم قتله، حتّی ظهر من تلویحات شریک لعبیداللَّه، فنهض، ومات شریک. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 43/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 273؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 236
__________________________________________________
و چون بیرون آمدن مسلم به تأخیر افتاد، شریک شعری ادا کرد که دلالت بر خروج او می‌کرد و ابن‌زیاد از آن شعر متوهم گردید، برخاست و بیرون رفت. مجلسی، جلاء العیون،/ 612
(1)- پیش‌تر دانستی عبیداللَّه بن زیاد چون از بصره روانه کوفه شد، شریک‌بن اعور با او بود. این شریک از شیعیان متعصب، و با عمار در جبهه صفین شرکت داشت (ظ مل) و سخنان او با معاویه (ق) معروف است. چون از بصره بیرون‌آمد واماند وگفته‌اند، خود را با همراهانش به واماندگی زد، به امید آن که عبیداللَّه با آن‌ها بماند، حسین پیش از او وارد کوفه شود. ولی عبیداللَّه به واماندگان توجهی نداشت و جلو می‌رفت.
چون شریک به کوفه رسید، به هانی‌بن عروه وارد شد و اورا به تقویت کار مسلم و راهبری آن تشویق می‌کرد. شریک بیمار شد و نزد (مل ح) ابن‌زیاد گرامی بود و امیران دیگر هم اورا گرامی می‌داشتند. ابن‌زیاد به او خبر داد که من امشب به عیادت تو می‌آیم. او هم به مسلم گفت: «این فاجر امشب از من عیادت می‌کند. وقتی آمد و نشست اورا بکش و به جای او در کاخ حکومت بنشین و کسی دیگر مانع تو نیست و اگر من بهبود یافتم، به بصره می‌روم و آن‌جا را به نفع تو اداره می‌کنم.»
چون شب رسید، ابن‌زیاد به عیادت شریک‌بن اعور آمد و به مسلم گفت: «این مرد وقتی نشست، از دست تو به در نرود.»
هانی از جا برخاست و گفت: «من میل ندارم که در خانه من کشته شود.» این کار را زشت شمرد.
ابن‌زیاد آمد و نشست و از شریک پرسید: «حالت چون است و از کی بیمار شدی؟»
چون بسیار پرسش کرد و کسی بیرون نشد، ترسید که از دست برود و این شعر را سرودن گرفت:
«چه انتظار بری در سلام بر سلمی سلام دهش با هر آن که داده سلامش
ز جام مرگ به تعجیل ریز به کامش»
دو سه بار آن را گفت. عبیداللَّه که مقصد اورا نمی‌دانست، گفت: «هذیان می‌گوید؟»
هانی گفت: «آری، اصلحک اللَّه از پسین تا کنون چنین است.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 241
__________________________________________________
او هم برخاست و رفت. و گفته‌اند (ط) که عبیداللَّه با غلام خود مهران آمده بود و شریک هم به مسلم سفارش کرده بود که وقتی من گفتم: به من آب دهید، بیرون آی و اورا بزن. عبیداللَّه بر روی بستر شریک نشست و مهران بالای سرش ایستاد. شریک گفت: «مرا آب دهید.» جاریه جام آب آورد و دید مسلم ایستاده است، برگشت. شریک گفت: «مرا آب دهید.» بار سوم گفت: «وای بر شما! سوختم، آبم دهید و اگر هم جانم را بگیرید.»
مهران بدگمان شد و عبیداللَّه را وشگون گرفت و او هم از جا جست. شریک گفت: «ای‌امیر! من می‌خواهم به تو وصیت کنم.»
گفت: «برمی‌گردم.»
و مهران اورا بیرون انداخت و گفت: «به خدا می‌خواست تورا بکشد.»
گفت: «چگونه؟! با آن که اورا گرامی دارم و در خانه هانی بودم و پدرم به او احسان‌ها کرده است (مل).»
مهران گفت: «همین است که گفتم.»
او برگشت و مسلم از پشت پرده بیرون شد. شریک گفت: «چرا اورا نکشتی؟»
«برای دو سبب: 1- آن که هانی بد داشت که در خانه او کشته شود. 2- حدیثی که مردم از پیغمبر برایم نقل کرده‌اند که فرمود: ایمان بند ترور است و مؤمن ترور نکند.»
فرمود: «اگر اورا کشته بودی، یک فاسق، فاجر، کافر مکاری را کشته بودی.»
ابن‌نما گفته: چون ابن زیاد رفت، مسلم دست به شمشیر آمد. شریک گفت: «چه جلو تورا از این کار گرفت؟»
مسلم گفت: «خواستم بیرون شوم، زن هانی به من آویخت و گفت: تورا به خدا که ابن‌زیاد را در خانه ما مکش و در روی من گریست و من شمشیر را انداختم و نشستم.»
هانی گفت: «وای بر او، مرا و خودش را کشت و از آنچه گریخت، بدان آویخت (مل).»
شریک بعد از سه روز مُرد و عبیداللَّه بر او نماز خواند. چون فهمید که شریک در توطئه کشتن او وارد بوده، گفت: «به خدا هرگز بر مردگان عراق نماز نخوانم و اگر قبر زیاد میان آن‌ها نبود، مرده شریک را از گور بیرون می‌آوردم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 40- 41
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 242

ودعا مولی لهانئ بن عروة «1» کان فی الشّرطة، فسأله، فأخبره الخبر، فقال: أولی.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 66/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54؛ مختصر ابن منظور، 27/ 59
فقیل لابن زیاد: واللَّه إنّ فی البیت رجلًا متسلّحاً.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 4/ مثله: البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 51
فدعا ابن زیاد مولی له یقال له: معقل، فقال له: خذ ثلاثة آلاف درهم واطلب مسلم «2» بن عقیل والتمسَ أصحابه، فإذا ظفرت بواحدٍ منهم أو جماعة فاعطهم هذه «3» الثّلاثة آلاف درهم، وقل لهم: استعینوا بها علی حرب عدوّکم، وأعلمهم «3» أ نّک منهم، «4» فإنّک لو أعطیتهم إیّاها لقد اطمأنّوا إلیک ووثقوا، ولم یکتموک شیئاً من «5» أخبارهم، ثمّ اغد علیهم ورح حتّی تعرف مستقرّ مسلم بن عقیل وتدخل علیه. ففعل ذلک وجاء حتّی جلس «4» إلی مسلم بن عوسجة الا سدیّ فی المسجد الأعظم، وهو یصلِّی، فسمع قوماً یقولون: هذا یبایع للحسین علیه السلام، فجاء وجلس إلی جنبه حتّی فرغ من صلاته، ثمّ قال:
یا عبداللَّه، إنِّی امرئ من أهل الشّام، أنعم اللَّه علیَّ بحبّ أهل البیت وحبّ من أحبّهم، وتباکی له، وقال: معی ثلاثة آلاف درهم أردت بها لقاء رجل منهم، بلغنی أ نّه قدم
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تاریخ دمشق: و].
(2)- [فی العیون مکانه: ثمّ إنّ ابن زیاد دعا معقلًا مولاه وأعطاه ثلاثة آلاف درهم وأمره بطلب مسلم ...].
(3- 3) [العیون: الدّراهم لیعلموا].
(4- 4) [العیون: فعقل وجاء].
(5)- [زاد فی الدّمعة: أمورهم و].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 243
الکوفة رجل یبایع لابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، «1» فکنت أرید لقائه فلم أجد أحداً یدلّنی علیه، ولا أعرف مکانه، فإنِّی لجالس فی المسجد الآن، إذ سمعت نفراً من المؤمنین یقولون: هذا رجل له علم بأهل هذا البیت «1»، وإنِّی أتیتک لتقبض منِّی هذا المال وتدخلنی علی صاحبک، «1» فإنِّی أخ من إخوانک، وثقة علیک «1»، وإن شئت أخذت بیعتی له قبل لقائه، «2» فقال له ابن عوسجة: «3» أحمد اللَّه علی لقائک إیّای، فقد سرّنی ذلک، لتنال الّذی تحبّ، ولینصر اللَّه بک أهل بیت نبیّه علیه وعلیهم السّلام، ولقد سائنی معرفة النّاس إیّای بهذا الأمر قبل أن یتمّ مخافة هذه الطّاغیة وسطوته «3». قال له معقل: لا یکون إلّا خیراً، خذ البیعة علیَّ. فأخذ بیعته وأخذ علیه المواثیق المغلّظة لیناصحنّ ولیکتمنّ، فأعطاه من ذلک ما رضیَ به، ثمّ قال: اختلف إلیّ أیّاماً فی منزلی، فإنِّی طالب لک الإذن علی صاحبک.
وأخذ یختلف مع النّاس، فطلب له الإذن، فإذن له، فأخذ مسلم بن عقیل بیعته وأمر أبا ثمامة الصّائدی بقبض المال منه وهو الّذی یقبض أموالهم وما یعین به بعضهم بعضاً، ویشتری لهم السّلاح، وکان بصیراً وفارساً من فرسان العرب ووجوه الشّیعة. وأقبل ذلک الرّجل یختلف إلیهم فهو أوّل داخل وآخر خارج، حتّی فهم ما احتاج إلیه ابن زیاد من أمرهم، فکان یخبره به وقتاً فوقتاً «2». «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 43- 44/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 209- 210؛ المیانجی، العیون العبری،/ 39
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2- 2) [العیون: فأخذ بیعته والمواثیق المغلّظة لیناصحنّ ولیکتمنّ، فأعطاه من ذلک ما رضی به، فاختلف‌إلی مسلم بن عوسجة فأدخله علی مسلم بن عقیل وأمر أبا ثمامة الصّائدی، فقبض المال منه، فأقبل یختلف إلیهم یسمع أخبارهم وینقلها إلی ابن زیاد].
(3- 3) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 65].
(4)- ابن زیاد یکی از غلامان خود را که معقل نام داشت، پیش خواند و به او گفت: «این سه هزار درهم را بگیر و به جست‌وجوی مسلم بن عقیل برو و یاران اورا پیدا کن. چون به یک یا چند تن از ایشان دست یافتی، این سه هزار درهم را به آنان بده و بگو: با این پول برای جنگ با دشمنان کمک بگیرید و چنین وانمود کن که تو از آنان هستی؛ زیرا چون تو این پول را به آنان دادی، از تو مطمئن خواهند شد و مورد اعتماد آنان قرار خواهی گرفت و چیزی از کار خود را از تو پنهان نخواهند کرد. سپس بامداد و پسین نزد ایشان برو (و رفت و آمدت را با ایشان زیاد کن) تا بدانی مسلم بن عقیل در کجا پنهان شده و نزد او بروی.»
معقل پول را گرفته و آمد در مسجد بزرگ کوفه نزد مسلم بن عوسجه اسدی نشست و او مشغول نماز بود. پس از گروهی شنید که می‌گویند: «این مرد برای حسین علیه السلام از مردم بیعت می‌گیرد.»
پس نزدیک رفت تا پهلوی مسلم بن عوسجه نشست و چون مسلم از نماز فارغ شد، گفت: «بنده خدا! من از اهل شام هستم و خداوند نعمت دوستی خاندان و اهل‌بیت پیغمبر و دوستی دوستانشان را به من ارزانی داشته (این سخنان را می‌گفت) و به دروغ گریه می‌کرد و گفت: همراه من سه هزار درهم است که می‌خواهم مردی از ایشان را دیدار کنم و به من اطلاع رسیده آن مرد به این شهر آمده و برای پسر دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله از مردم بیعت می‌گیرد. من می‌خواهم اورا دیدار کنم و کسی را نیافتم که مرا به سوی او راهنمایی کند و جای اورا به من نشان دهد. هم‌اکنون که در مسجد نشسته بودم، از برخی از مؤمنین شنیدم که (تورا نشان داده و) می‌گفتند: این مرد دانای به احوال این خاندان است و من به نزد تو آمده که این پول را از من بگیری و پیش صاحب خودت آن مرد ببری؛ زیرا من از برادران تو هستم و مورد وثوق و اطمینان توأم. اگر می‌خواهی پیش از آن که اورا دیدار کنم برای او از من بیعت بگیر.»
مسلم بن‌عوسجه گفت: «خدای را سپاس‌گزاری کنم که توفیق دیدار تورا به من داد و دیدار تو مرا خرسند ساخت تا تو به آرزویت برسی. خداوند به وسیله تو خاندان پیغمبرش علیهم السلام را یاری کند. من خوش ندارم مردم مرا به این کار (که رابطه با این خاندان دارم) بشناسند، پیش از آن که کار ما سرانجام گیرد. این ترس من به خاطر اندیشه و بیمی است که از این مرد سرکش و خشم او در دل دارم.»
معقل گفت: «اندیشه مکن که خبری نیست و خیر است. اکنون از من بیعت بگیر.»
پس مسلم از او بیعت گرفت و پیمان‌های محکمی با او بست که خیراندیشی کند و جریان را پوشیده دارد. معقل هر پیمانی خواست، پذیرفته تا او خشنود شد. سپس به او گفت: «چند روزی در خانه من بیا تا من از آن که می‌خواهی برایت اجازه دخول بگیرم.»
معقل با آن مردم که به خانه مسلم بن عوسجه می‌رفتند بدان خانه رفت و آمد می‌کرد تا برای او از مسلم‌بن عقیل اجازه ملاقات گرفت. و (چون به نزد مسلم‌بن عقیل رفت)، آن جناب از او بیعت گرفت و به ابی‌ثمامه صائدی دستور فرمود پول را از او بگیرد. اباثمامه این سمت را داشت که پول‌ها و آنچه برخی کمک مالی می‌کردند، می‌گرفت و برای آنان اسلحه خریداری می‌کرد و مردی بینا و از دلاوران عرب و بزرگان شیعه بود. معقل نزد مسلم‌بن عقیل رفت و آمد می‌کرد تا به جایی که نخستین کسی که می‌آمد و آخرین مردی که بیرون می‌رفت، او بود. آنچه ابن‌زیاد از فهمیدن اوضاع و احوال ایشان بدان نیازمند بود، همه را دانست و پشت سر هم به او گزارش می‌داد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 43- 44
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 245
ودعا عبیداللَّه بن زیاد مولی له یقال له معقل، فقال «1»: هذه ثلاثة ألف «2» درهم خذها إلیک والتمس مسلم بن عقیل حیث ما کان بالکوفة «3»، فإذا عرفت «4» موضعه، فادخل إلیه وأعلمه أ نّک من شیعته «5»، وعلی مذهبه، وادفع إلیه هذه الدّراهم، وقل له «6»: استعن بها علی عدوّک، فإنّک إذا دفعت إلیه هذه «6» الدّراهم، وثق «7» بک واطمأنّ إلیک «7»، ولم یکتمک من أمره شیئاً، ثمّ أغد علیَّ بالأخبار عنه «6».
فاقبل معقل حتّی دخل المسجد الأعظم، فنظر إلی رجل من الشّیعة یقال له مسلم بن عوسجة الأسدیّ «6»، فجلس إلیه، ثمّ قال له «6»: یا عبداللَّه إنِّی «8» رجل من أهل الشّام، غیر أنِّی أحبّ أهل هذا البیت، «7» وأحبّ من یحبّهم «7»، ومعی ثلاثة آلاف درهم أحببت أن أدفعها إلی رجل بلغنی أ نّه قد «6» قدم إلی بلدکم هذا یأخذ «9» البیعة لابن بنت «6» رسول اللَّه، فإن رأیت أن تدلّنی علیه حتّی أدفع «10» هذا المال إلیه «10» وأبایعه، وإن شئت فخذ بیعتی «11» له قبل أن تدلّنی «11» علیه.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تسلیة المجالس: له].
(2)- [تسلیة المجالس: آلاف].
(3)- [تسلیة المجالس: من الکوفة].
(4)- [تسلیة المجالس: علمت].
(5)- [تسلیة المجالس: الشّیعة].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7- 7) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(8)- [تسلیة المجالس: أنا].
(9)- [تسلیة المجالس: لیأخذ].
(10- 10) [تسلیة المجالس: إلیه المال الّذی معی].
(11) (10) [تسلیة المجالس: قبل ان تدخلنی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 246
فظنّ مسلم بن عوسجة أنّ القول علی ما یقوله، فأخذ علیه الأیمان «1» والعهود إنّه ناصح، وإنّه یکون مع مسلم بن «1» عقیل علی ابن زیاد، فأعطاه معقل من العهود، ما وثق بها «2» مسلم بن عوسجة؛ «3» ثمّ قال له: انصرف عنّی الآن یومی هذا حتّی أنظر فی ذلک، فانصرف عنه «3».
فلمّا کان من الغد، أقبل معقل إلی مسلم بن عوسجة، فقال «4» له: إنّک قد «4» کنت وعدتنی أن تدخلنی علی هذا الرّجل، فادفع «5» إلیه هذا المال، فما الّذی بدا لک 3 من ذلک «3»؟ فقال له «6»: إنّا اشتغلنا بموت هذا الرّجل «3» شریک بن عبداللَّه، وقد «3» کان من خیار الشّیعة، «3» ویتولّی أهل هذا البیت «3». فقال له «6» معقل: ومسلم بن عقیل فی منزل هانئ بن عروة؟ فقال له «6»: نعم، «3» هو فی منزل هانئ بن عروة «3». فقال معقل: قم بنا إلیه حتّی أدفع له «6» هذا المال.
فأخذ بیده وأدخله علی مسلم بن عقیل، فرحّب به مسلم وأدناه، وأخذ بیعته، وأمر «7» أن یقبض «7» ما معه من المال، وأقام معقل فی منزل هانئ بن عروة «8» یومه، «9» حتّی إذاأمسی انصرف إلی ابن زیاد، فأخبره بأمر مسلم «9»، فبقی ابن زیاد متعجّباً «10» وقال لمعقل:
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: المغلّظة والعهود، إنّه ناصح ویکون عوناً لابن].
(2)- [تسلیة المجالس: به].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4- 4) [تسلیة المجالس: إنّک].
(5)- [تسلیة المجالس: لأدفع].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7- 7) [تسلیة المجالس: بقبض].
(8)- [أضاف فی تسلیة المجالس: بقیّة].
(9- 9) [تسلیة المجالس: حتّی أمسی، ثمّ أتی ابن زیاد فخبّره الخبر].
(10)- [أضاف فی تسلیة المجالس: لذلک ثمّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 247
«1» انظر أن تختلف إلی مسلم فی کلّ یوم «1»، ولا تنقطع عنه، فإنّک إن قطعته «2» استرابک وتنحّی عن منزل هانئ إلی منزل آخر «2»، فألقی فی طلبه عناء.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 201، 202/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 182، 184
فدعا مولیً له، فأعطاه ثلاثة آلاف درهم، فقال له: اذهب حتّی تسأل عن الرّجل الّذی یبایع أهل الکوفة، فاعلمه أ نّک رجل من أهل حمص جئت لهذا الأمر، وهذا مال فادفعه إلیه لیقوی به.
فخرج الرّجل، فلم یزل یتلطّف ویرفق حتّی دُلّ علی شیخ یلی البیعة، فلقیه، فأخبره الخبر، فقال له الشّیخ: لقد سرّنی لقاؤک إیّای، ولقد ساءنی. فأمّا ما سرّنی من ذلک فما هداک اللَّه عزّ وجلّ له، وأمّا ما ساءنی فإن أمرنا لم یستحکم بعد.
فأدخله علی مسلم، فأخذ منه المال وبایعه، ورجع إلی عبیداللَّه، فأخبره. «3»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 115
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: اختلف کلّ یوم إلی مسلم].
(2- 2) [تسلیة المجالس: استراب وخرج من منزل هانئ].
(3)- در آن ایام هرچند ابن‌زیاد اهتمام نمود، پی به منزل مسلم‌بن عقیل نبرد. آخر الامر به حیله که اورا روی نمود، آن سعادتمند را به دست آورد. تبیین این مقال و تفصیل این اجمال آن که عبیداللَّه بن زیاد صره‌ای که سه هزار درهم در آن بود، به غلام خود معقل نام داد و گفت: «برو با شیعه علی اختلاط کن و بگوی که یکی از دوستان امام حسین منم و مبلغی زر برای مسلم‌بن عقیل آورده‌ام. توقع آن که مرا پیش او برید تا به تسلیم آن مثاب و مأجور گردم.»
معقل صره را برگرفته و به مسجد اعظم رفت و متفکر بود که چگونه در آن امر شروع نماید. ناگاه نظرش بر مردی افتاد که نماز بسیار می‌گذارد، با خود گفت که شیعه در نماز اکثار می‌کند و غالب آن است که این مرد از آن زمره باشد. این معنی در باطنش رسوخ یافته و چندان توقف کرد که آن مرد از نماز فارغ شد. آن‌گاه به‌نزدیک او رفته و گفت: «جان من فدای تو باد! من مردی هستم از اهل شام «مولی ذی‌الکلاع» و خدای تعالی بر من منت نهاده و محبت خاندان نبوت و محبت آن کسانی که ایشان را دوست می‌دارند، در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 248
__________________________________________________
دل من افکنده است و سه هزار درهم نذر کرده‌ام که به آن دولتمند دهم که در این شهر آمده به دعوت امام حسین اشتغال می‌نماید. اگر مرا به او راه می‌نمایی تا این مال تسلیم نمایم غایت کرم باشد.»
مرد نمازگزار گفت که: «تو در میان این همه مردم که در مسجدند چگونه مرا اختیار کرده و صاحب سر خود ساختی؟»
معقل گفت: «آثار خیر و فلاح در بشره تو مشاهده نمودم و به خاطرم رسید که تو از محبان اهل بیت رسولی صلی الله علیه و آله و سلم.»
آن مرد گفت: «ظن تو خطا نیست؛ چه من یکی از برادران تو و دوست و دوست‌داران اهل بیتم و نام من مسلم بن عوسجه است. با خدای عزوعلا عهد و پیمان کن که این سرّ را پیش هیچ کس فاش نکنی تا من تورا به مقصود تو نشان دهم.»
معقل سوگند مغلظه‌ای خورد که هر سرّی که با من بگویی در افشای آن نکوشم.»
مسلم بن عوسجه گفت که: «امروز برو و فردا به منزل من بیا تا تورا نزد صاحب خویش، یعنی مسلم ابن عقیل برم.»
روز دیگر معقل به خانه او رفته و مسلم‌بن عوسجه اورا به خانه مسلم‌بن عقیل برد و معقل وجه مذکور را تسلیم نموده و داخل اهل بیعت گشت. آن روز تا شب در سرای هانی‌بن عروه به سر برده، بر کماهی احوال شیعه امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه اطلاع پیدا کرد و از آن‌جا بیرون آمده، نزد عبیداللَّه زیاد رفت و از گفتار و کردار ایشان اورا اعلام داد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 123- 124
اما از آن سوی چون ابن‌زیاد به دارالاماره رسید، تصمیم عزم داد در تشدید تدبیر، تا مسلم بن عقیل را دستگیر کند. اورا غلامی بود که معقل نام‌داشت و او در چاپلوسی و حیلت‌اندوزی به شیمت اکالب 1 و شیوه ثعالب 2 می‌رفت. بفرمود اورا حاضر کردند و گفت: «یا معقل! سه هزار درهم از خازن من فراگیر و در فحص حال مسلم بن عقیل می‌باش و از هر جا و هر کس تفرس می‌کن و تجسس می‌فرما. چون یکی از دوستان اورا به دست کنی، بدان سان که دانی و توانی از مسکن مسلم آگاه شوی و به او راه یابی و این مبلغ را تسلیم ساز و گویی این هدیه‌ای است از برای تجهیز سپاه و جهاد دشمنان گمراه، چون از پنهان و پیدای ایشان آگاه شوی، مرا آگهی بایدت داد.»
پس معقل آن درهم بگرفت و از پی امتثال فرمان برفت و به هر در نگران بود و به هر کس ابواب مرافقت و موافقت بگشود.
نیرنگ معقل برای دست یافتن به مسلم
روزی به مسجد جامع آمد و مردی را نگریست که جامه‌های سفید دربر کرده به نماز در ایستاد و جان و تن‌را به‌نیاز فرا داده. معقل با خود اندیشید که این کس نیست، جز از شیعیان علی ابوطالب. پس به نزدیک-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 249
__________________________________________________
مصلای او بیامد و بنشست و این مرد مسلم‌بن عوسجه بود. چون از نماز فراغت جست، معقل برخاست، پیش او شد، با او معانقه کرد و آغاز مهر و حفاوت فرمود و به تمام ضراعت 3 نیازمندی خود را بازنموده و گفت: «یا عبداللَّه! من مردی از اهالی شامم و خداوند تبارک و تعالی مرا به فضل و کرم خود بنواخت و قلب مرا از محبت اهل بیت آکنده ساخت. شنیده‌ام که در این شهر، از خویشاوندان رسول خدا مردی که گاه روی می‌نماید و از مردم، به نام حسین‌بن علی اخذ بیعت می‌فرماید. من اینک سه هزار درهم با خود حمل دادم و در حضرت خداوند بر ذمت نهاده‌ام که این مبلغ را با وی تسلیم دارم تا در بهای سیف و سنان 4 صرف کند و با دشمنان دین رزم زند. تنی چند گفتند: تو از محبین آن خاندان و از شیعیان ایشانی، بعید نباشد اگر مسألت مرا با اجابت مقرون داری و در اسعاف حاجت من مسامحت نفرمایی.»
فقال مسلم بن عوسجة: «یا أخا العرب! أُغْرُبْ عن هذا الکلام. ما لنا وأهل البیت؟ فما أصاب الّذی أرشدک إلیّ.»
مسلم گفت: «ای برادر عرب! از این سخن دور شو، مرا با اهل بیت موالات و مودتی نیست. آن کسی که تورا به سوی من دلالت کرده، اصابت نفرموده.»
معقل گفت: «یا عبداللَّه! مرا اغلوطه مده 5، اندرین مسجد گروهی از مردم دین‌پژوه مرا آگهی دادند که تو با حسین بن علی دست بیعت داده و قلاده اطاعت اورا گردن نهاده‌ای. اگر مرا با خویش موافق نمی‌دانی و مخالف و منافق می‌خوانی، نخستین از من بیعت بستان و مواثیق مرا با سوگندهای محکم استوار فرما و این دراهم را نیز از من مأخوذ دار و آن‌گاه مرا به نزد ابن‌عقیل دلیل باش.»
گول خوردن مسلم‌بن عوسجه
مسلم بن عوسجه سخنان معقل را که همه دروغ و دغل بود، باور داشت.
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الإرشاد ذکر کردیم]
گفت: «سپاس خدای را که مرا دیدار کردی و شاد شدم که بر آرزوی خود سوار شدی و خداوند تورا به نصرت اهل بیت پیغمبر خود، برخوردار کرد. لکن دوست نداشتم چندان که این خمیرمایه بیداد و فساد یعنی ابن‌زیاد بر اریکه حکم‌رانی متکی است، مردم مرا از محبین اهل بیت به شمار گیرند.»
معقل آغاز شادمانی و فرحت کرد و گفت: «اکنون از من بیعت بگیر و برادر طریقت بدان!»
پس مسلم بن عوسجه از وی بیعت بستد و به کتمان سر وصیت کرد و به مواثیق مغلظه مشید 6 فرمود. آن‌گاه فرمود: «یکی دو روز به نزدیک من مختلف و متردد می‌باش تا وقت به دست کنم و اجازت حاصل نمایم، آن‌گاه تورا به مجلس مسلم‌بن عقیل دلالت خواهم کرد.»
پس معقل ملازمت خدمت مسلم بن عوسجه را مواظبت نمود تا به مجلس مسلم‌بن عقیل راه یافت و اظهار عقیدت نمود و تجدید بیعت کرد و به فرمان مسلم آن دراهم را به ابوثمامه صایدی تسلیم داد، تا در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 250
__________________________________________________
تجهیز لشگر به کار برد. چه ابوثمامه در شناخت اسب و سلاح بصیر و در میدان حرب و ضرب دلیر بود.
بالجمله معقل در هر صباح اول کس بود که خدمت مسلم را دریافتی و آخر کس بود که شامگاهان بازشتافتی. بدین‌گونه کار کرد تا شیعیان حسین علیه السلام را به‌تمامت بشناخت و اسرار ایشان را بالجمله مکشوف ساخت و ابن‌زیاد را از بیش و کم آگاه نمود.
1. اکالب (جمع کلب): سگان.
2. ثعالب (جمع ثعلب): روباهان.
3. ضراعت: خضوع و خشوع.
4. سیف: شمشیر. سنان: نیزه.
5. اغلوطه مده: به غلط می‌انداز.
6. به طور جدی عهد و پیمان وفاداری بست.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 64- 66
آن لعین چندان که تفحص کرد، بر احوال مسلم مطلع نشد. غلامی داشت معقل نام، اورا طلبید، سه هزار درهم به او داد و اورا به طلب مسلم فرستاد و گفت: «تفحص کن شیعیان اورا و هر یک از ایشان را که بیابی، اظهار محبت و ولایت اهل بیت را بکن، و این زر را به او بده و به او بگو این را نذر کرده‌ام که صرف مقاتله دشمنان اهل بیت نمایم. از این راه ایشان را بازی بده و طرح آشنایی با ایشان بیفکن. مکرر در پنهان ایشان را ملاقات کن، شاید بر احوال مسلم بن عقیل مطلع گردی.»
پس معقل به مسجد درآمد و جاسوسانه در احوال و اوضاع مردم می‌نگریست. ناگاه نظرش بر مسلم ابن عوسجه افتاد و شنید جمعی می‌گفتند که: «این مرد برای امام حسین علیه السلام از مردم بیعت می‌گیرد.» چون این را شنید، به نزدیک عوسجه آمد و در پهلوی او نشست تا از نماز فارغ شد.
پس به نزدیک او نشست و گفت: «من مردی از اهل شامم و حق تعالی بر من منت نهاده است به محبت اهل‌بیت رسالت و دوستان ایشان را دوست می‌دارم.»
و در ضمن این سخنان به ساختگی گریه می‌کرد، و مبالغه در اظهار اخلاص و محبت می‌نمود، پس گفت: «شنیده‌ام که یکی از اهل بیت به این شهر آمده است که برای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از مردم بیعت بگیرد و از ترس مخالفان پنهان گردیده است. سه هزار درهم برای او به نذر آورده‌ام و کسی مرا راهنمایی نمی‌کند که به او برسانم. در این وقت در مسجد متحیر بودم در کار خود، ناگاه شنیدم که جماعتی می‌گفتند که: این مرد بر احوال اهل بیت مطلع است و به سوی تو اشاره می‌کردند. به این سبب به نزدیک تو آمده‌ام که این مال را از من بگیری و مرا به شرف ملازمت فرستاده امام مشرف گردانی. و امیدوارم که مرا از این شرف محروم نگردانی که من از محبان ایشانم و اگر خواهی اول از من بیعت بگیر و آخر مرا به خدمت او برسان.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 251
__________________________________________________
ابن‌عوسجه از سخنان او بازی خورد و گفت: «خدا را حمد می‌کنم بر آن که دوستی از دوستان اهل بیت را ملاقات کردم و از دیدن تو شاد گردیدم. ولیکن آزرده شدم از آنکه مردم بر احوال من مطلع گردیده‌اند.»
آن محیل ملعون گفت: «آزرده مباش که آنچه برای شما می‌شود، خیر است. اکنون به زودی از من بیعت بگیر که می‌خواهم داخل بیعت امام خود شوم.»
آن ساده‌لوح بیچاره کلمات دروغ اورا بر صدق حمل کرده و از او بیعت گرفت. به ایمان مغلظه از او عهد گرفت که در مقام خیرخواهی باشد و افشای این راز ننماید.
پس آن ملعون چند روز به خانه ابن عوسجه می‌رفت تا آن که ابن عوسجه بر او اعتماد کرد و اورا به خدمت مسلم بن عقیل برد و بیعت را تازه کرد و مال را سپرد. و هر روز به خدمت مسلم می‌رفت و بر خفایای احوال شیعیان مطلع گردیده و ابن‌زیاد را خبر می‌داد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 612- 614
در این میان ابن زیاد یکی از غلامان خود را به نام معقل خواست و گفت: «این سه هزار درهم را بگیر و از مسلم بن عقیل و یارانش جست‌وجو کن، با آن‌ها الفت بگیر و این مال را به آن‌ها بده و خود را از آن‌ها وانمود کن و اطلاعات آن‌ها را کسب کن.»
آن مرد طبق دستور به مسجد آمد و شنید که مسلم بن عوسجه اسدی برای حسین علیه السلام بیعت می‌گیرد و اورا در نماز دید و انتظار برد تا از نماز فارغ شد. نزد او آمد و گفت: «ای بنده خدا! من مردی شامی هستم و غلام ذی الکلاع بودم. خدا محبت خاندان پیغمبر را به من روزی کرده و این هم سه هزار درهم است. می‌خواهم خدمت آن شخص از ایشان که شنیدم به کوفه آمده و برای پسر دختر پیغمبر بیعت می‌ستاند، برسم. از چند نفر شنیدم تو از اسرار اهل بیت آگاهی، من نزد تو آمدم که این وجه را بستانی و مرا نزد صاحب خود بری تا با او بیعت کنم. اگر خواهی پیش از آن که اورا زیارت کنم، بیعت نمایم.»
گفت: «من از دیدار تو خرسندم و تو هم به آرزوی خود می‌رسی و خدا به تو خاندان پیغمبرش را یاری کند. من بد دارم که مردم این موضوع را از قبل من بدانند، پیش از آن که نتیجه گرفته شود از ترس این سرکش و از سطوت او.»
از او بیعت گرفت و پیمان ستد که خیرخواه باشد و سرّ نگه‌دار و چند روز نزد او رفت و آمد می‌کرد تا اورا خدمت مسلم بن عقیل برساند.
معقل غلام ابن‌زیاد که با پولی اورا به جاسوسی گماشته بود، پس از مرگ شریک با مسلم‌بن عوسجه رفت و آمد کرد تا نزد مسلم‌بن عقیلش برد و از او بیعت گرفت و به ابوثمامه صائدی که خزانه‌دار اموال و وجوه اعانه بود، دستور داد آن پول را تحویل گرفت. ابوثمامه خریدار اسلحه بود و از شجاعان به‌نام عرب و بزرگان شیعه بود و این مرد همه وقت در میان شیعه رفت و آمد می‌کرد و اخبار آن‌ها را می‌شنید و اسرار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 252
وأخبره [عبیداللَّه] عینُهُ أنّ مسلماً عند هانئ.
السّماوی، إبصار العین،/ 43/ مثله، الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 273؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 236
__________________________________________________
آن‌ها را می‌فهمید و به ابن‌زیاد گزارش می‌داد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 40، 41- 42
ابن‌زیاد به کمک جاسوسی که مخفیانه داخل صفوف انقلابیون شده بود و مسلم بن عوسجه گمان کرده بود که او از شیعیان اهل بیت پیامبر است، توانست مقر مسلم بن عقیل را کشف کند.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 253

ثمّ مضی حتّی دخل القصر، وأرسل إلی هانئ بن عروة وهو یومئذ ابن بضع وتسعین سنة [...].
کان عبیداللَّه بن زیاد بعثه- أی عمرو بن الحجّاج الزّبیدی- إلی هانئ بن عروة، فأعطیاه العهود والمواثیق، فأقبل معهما حتّی دخل علی عبیداللَّه بن زیاد، فقتله.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 66، 67/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54- 55، مختصر ابن منظور، 27/ 59، 60
فقال: ما حملک علی أن تجیر عدوّی وتنطوی علیه؟ فقال: یا ابن أخی! إنّه جاء حقّ هو أحقّ من حقّک وحقّ أهل بیتک. فوثب عبیداللَّه وفی یده عنزة، فضرب بها رأس هانئ حتّی خرج الزّجّ، واغترز فی الحائط، ونثر دماغ الشّیخ، فقتله مکانه.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 66/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54، مختصر ابن منظور، 27/ 59
قال: فأرسل ابن زیاد إلی هانئ، فدعاه «1». فقال: إنِّی شاکٍ «2» لا أستطیع النّهوض «3» «2».
فقال: ائتونی به وإن کان شاکیاً، قال: فأخرج «4» له دابّة، فرکب «5» ومعه عصاه، وکان أعرج، فجعل یسیر قلیلًا «6» ویقف، ویقول: ما لی «7» «8» أذهب إلی ابن زیاد «8».
«1»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العقد الفرید، وفی جواهر المطالب: کی یأتیه].
(2- 2) [لم یرد فی المحاسن].
(3)- [لم یرد فی العقد الفرید وجواهر المطالب].
(4)- [فی المحاسن والعقد الفرید وجواهر المطالب: فأسرجت].
(5)- [جواهر المطالب: «فوثب»].
(6)- [أضاف فی المحاسن والعقد الفرید وجواهر المطالب: وقلیلًا ثمّ].
(7)- [لم یرد فی العقد الفرید وجواهر المطالب].
(8- 8) [المحاسن: ولابن زیاد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 254
«1» فما زال ذلک دأبه «1» حتّی دخل علیه «2». «2»
«3» فقال له عبیداللَّه بن زیاد: یا «4» هانئ، أما «5» کانت ید زیاد عندک بیضاء؟ قال: بلی، قال: ویدی «6»؟ قال: بلی، «7» «8» فقال: یا «9» هانئ «8»! قد کانت «10» لکم عندی ید «11» بیضاء «10»، وقد «11» أمّنتک «12» علی نفسک ومالک «13» 7 12. فتناول العصا «14» «15» الّتی کانت بید «16» هانئ 14، فضرب بها وجهه حتّی کسرها «17» 15، ثمّ قدّمه، فضرب عنقه.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 4- 5/ مثله: البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 51؛ ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 378؛ الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 267
وخاف هانئ بن عروة عبیداللَّه علی نفسه، فانقطع عن حضور مجلسه وتمارض، فقال
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العقد الفرید].
(2- 2) [لم یرد فی جواهر المطالب].
(3)- [أضاف فی جواهر المطالب: فلمّا دخل علیه].
(4)- [فی المحاسن مکانه: فقال: یا ...].
(5)- [المحاسن: ما].
(6)- [المحاسن: فیدی].
(7- 7) [لم یرد فی المحاسن].
(8- 8) [جواهر المطالب: ثمّ قال].
(9)- [العقد الفرید: له].
(10- 10) [العقد الفرید: لک عندی ولأبیک].
(11- 11) [جواهر المطالب: فأنا أخرجک عنها، فاخرج فقد].
(12- 12) [العقد الفرید: فی نفسی ومالی، وزاد فیه: قال: أخرج، فخرج].
(13)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
(14- 14) [فی العقد الفرید: من یده].
(15- 15) [جواهر المطالب: من یده، فضربه بها، فهشم وجهه].
(16)- [المحاسن: فی ید].
(17)- [المحاسن: کسر جبهته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 255
ابن زیاد لجلسائه: ما لی لا أری هانیاً؟ فقالوا: هو شاک، «1» فقال: لو علمت بمرضه لعدته «1»، ودعا محمّد بن الأشعث وأسماء بن خارجة وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، «1» وکانت رویحة بنت عمرو تحت هانئ بن عروة، وهی امّ یحیی بن هانئ «1»، فقال لهم: 1 ما یمنع هانئ بن عروة من إتیاننا؟ فقالوا: ما ندری، وقد قیل: إنّه یشتکی، قال: بلغنی أ نّه قد بری‌ء وهو یجلس علی باب داره «1»، فالقوه ومروه أ لّایدع ما علیه من حقِّنا، «2» فإنِّی لا أحبّ أن یفسد عندی مثله من أشراف العرب. فأتوه حتّی وقفوا علیه عشیّة وهو جالس علی بابه، وقالوا له: ما یمنعک من لقاء الأمیر، فإنّه قد ذکرک؟ وقال: لو أعلم أ نّه شاک لعدته. فقال لهم: الشّکوی تمنعنی، فقالوا له: قد بلغه أ نّک تجلس کلّ عشیّة علی باب دارک، وقد استبطأک، والإبطاء والجفاء لا یحتمله السّلطان، أقسمنا علیک لمّا رکبت معنا.
فدعا بثیابه، فلبسها، ثمّ دعا ببغلته، فرکبها حتّی إذا دنی من القصر، کأنّ نفسه أحسّت ببعض الّذی کان، فقال لحسّان بن أسماء بن خارجة: یا ابن الأخ! إنِّی واللَّه لهذا الرّجل لخائف، فما تری؟ فقال: یا عمّ! واللَّه ما أتخوّف علیک شیئاً، ولم تجعل علی نفسک سبیلًا، ولم یکن حسّان یعلم فی أیّ شی‌ء بعث إلیه عبیداللَّه 2؟
المفید، الإرشاد، 2/ 44- 45/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 39- 40
وفی حدیث آخر:
أنّ عبیداللَّه لمّا بنی بزوجته، أرسل إلی هانئ، فأتاه متوکّئاً علی عصاه، فقال: أکل الأمیر العرس وحده، قال: أو ترکتنی أنتفع بعرس وقد ضممت مسلم بن عقیل، وهو
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2- 2) [العیون: فأتوه وأقسموا علیه أن یرکب معهم، فلبس ثیابه ورکب بغلته حتّی إذا دنی بالقصر، أحسّت نفسه بالشّرّ حتّی دخل علی عبیداللَّه وعنده القوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 256
عدوّ أمیر المؤمنین؟! قال: ما فعلت. قال: لعمری لقد فعلت، وما شکرت بلاء زیاد، ولا رعیت حقّه وزاده، فأغضبته.
فانتزع عبیداللَّه العنزة من یده، فشجّه بها وحبسه حتّی أتی بمسلم بن عقیل.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54، مختصر ابن منظور، 27/ 59
. ثمّ دعا عبیداللَّه محمّد بن الأشعث، وأسماء بن خارجة الفزاریّ، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، وکانت رویحة بنت عمرو تحت هانئ بن عروة، فقال: أخبرونی «1» ما الّذی یمنع هانئ بن عروة من المصیر إلینا؟ فقالوا: إنّه مریض أصلح اللَّه الأمیر، فقال ابن زیاد: إنّه کان مریضاً غیر أ نّه برأ وجلس علی باب داره، فلا علیکم أن تصیروا إلیه، وتأمروه أن لا یدع ما یجب علیه من حقّنا، «2» فإنِّی لا أحبّ أن تفسد عندی منزلة مثله من أشراف العرب «2»، فقالوا نفعل ذلک.
[ثمّ ذکر اعتقال عبداللَّه بن یقطر کما نذکره فی مکانه].
قال: ثمّ أقبل علی محمّد بن الأشعث، وعمرو بن الحجّاج، وأسماء بن خارجة، فقال «3»:
صیروا إلی هانئ «2» بن عروة المذحجیّ «2»، فسلوه أن یصیر إلینا، فإنّا نرید مناظرته. «4»
فرکب القوم، ثمّ صاروا إلی هانئ، فوجدوه جالساً «4» علی باب داره، فسلّموا علیه وقالوا: ما یمنعک من إتیان هذا «5» الأمیر، فقد ذکرک «6» غیر مرّة؟ فقال: ما منعنی واللَّه «5» من المصیر إلیه إلّاالعلّة «2» الّتی کانت بی «2»، فقالوا: صدقت، ولکنّه بلغه أ نّک تقعد علی باب دارک فی کلّ عشیّة، وقد استبطأک، والإبطاء والجفاء لا یحتمله السّلطان «2» من مثلک، لأ نّک سیِّد فی قومک «2»، ونحن نقسم علیک إلّا «7» رکبت معنا إلیه «5».
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: خبّرونی].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [تسلیة المجالس: وقال].
(4- 4) [تسلیة المجالس: فأتوا هانئ وهو جالس].
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6)- [تسلیة المجالس: ذکر].
(7)- [أضاف فی تسلیة المجالس: ما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 257
فدعا هانئ بثیابه، فلبسها، ثمّ «1» دعا ببغلة، فرکبها «1» وسار مع القوم «2» إلی باب قصر الإمارة، فکأنّ «1» نفسه أحسّت بالشّرّ، فالتفت إلی حسّان بن أسماء، فقال: یا ابن أخی! إنّ نفسی تحدّثنی بالشّرّ. فقال له «3» حسّان: سبحان اللَّه! یا عمّ ما أتخوّف علیک، فلا تحدثنّ نفسک بشی‌ء «4» من هذا «4».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 203- 204/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 185- 186
ثمّ دخل القوم علی ابن زیاد، فلمّا نظر إلیهم من بعید التفت إلی شریح القاضی، وکان عنده «3» فی مجلسه، فقال: أتتک بحائن رجلاه «5» تسعی، ثمّ التفت إلی هانئ، فأنشد «5»:
أرید حیاته ویرید قتلی «6» عذیری من خلیل «6» من مراد
فقال هانئ: وما ذاک أ یّها الأمیر؟ فقال: إیهاً «3» یا هانئ، جئت بمسلم بن عقیل وجمعت له الرّجال والسّلاح فی الدّار «7» حولک، وظننت أنّ ذلک یخفی علینا «8»؟ فقال:
ما فعلت.
قال: بلی «9» فعلت. «10» قال: ما فعلت. قال ابن زیاد: أین معقل؟ فجاء معقل «10» حتّی
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: رکب].
(2) (1) [تسلیة المجالس: حتّی إذا صار بباب القصر کأنّ].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4- 4) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(5- 5) [تسلیة المجالس: وأنشد].
(6- 6) [تسلیة المجالس: خلیلی من عذیری].
(7)- [تسلیة المجالس: الدّور].
(8)- [تسلیة المجالس: علیَ].
(9)- [تسلیة المجالس: بل].
(10- 10) [تسلیة المجالس: ثمّ استدعی بمعقل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 258
وقف بین یدیه. فقال ابن زیاد: أتعرف هذا «1» یا هانئ «1»؟ فنظر هانئ إلی معقل، فعلم أ نّه کان عیناً علیهم، «2» وأ نّه أخبر ابن زیاد عن مسلم. فقال «2»: أصلح اللَّه الأمیر، «3» ما بعثت إلی مسلم ولا دعوته، ولکنّه جاءنی مستجیراً، فاستحییت من ردّه، وأخذنی من ذلک ذمام. فأمّا إذا قد علمت فخلّ سبیلی حتّی ارجع إلیه وآمره أن یخرج من داری «1» إلی حیث شاء «1»، وأعطیک من العهود والمواثیق بها «4» إنّی أرجع إلیک وأضع یدی فی یدک.
فقال ابن زیاد: لا «5» واللَّه لا تفارقنی أبداً «5» أو تأتینی بمسلم «1» بن عقیل «1». فقال: إذن «6» واللَّه لا آتیک بضیفی «7» فتقتله، أیکون هذا فی العرب؟! فقال ابن زیاد: واللَّه لتأتینّی به.
فقال هانئ: لا «5» واللَّه لا آتیک به أبداً «5». فتقدّم مسلم بن عمرو الباهلیّ، فقال: أصلح اللَّه الأمیر، إذن «8» لی فی کلامه.
فقال: کلِّمه بما أحببت ولا تخرجه من القصر. فأخذ مسلم بن عمرو الباهلیّ بید هانئ ابن عروة، فنحّاء ناحیة، «9» ثمّ قال له «9»: ویحک یا هانئ، أنشدک اللَّه أن تقتل نفسک، وتدخل البلاء علی عشیرتک بسبب مسلم «1» بن عقیل «1». یا هذا «10» سلّمه إلیه، فإنّه لا یقدم علیه بالقتل أبداً «5». (وأخری) «11» فإنّه سلطان ولیس علیک فی ذلک عار ولا منقصة «11».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2- 2) [تسلیة المجالس: فقال هانئ].
(3)- [أضاف فی تسلیة المجالس: واللَّه].
(4)- [تسلیة المجالس: ما تثق به].
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6)- [تسلیة المجالس: إذاً].
(7)- [تسلیة المجالس: به].
(8)- [تسلیة المجالس: ائذن].
(9- 9) [تسلیة المجالس: فقال].
(10)- [تسلیة المجالس: هانئ].
(11- 11) [تسلیة المجالس: إنّه لیس علیک من ذلک ملامة فإنّه سلطان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 259
فقال هانئ: بلی واللَّه علیَّ فی «1» ذلک أعظم «2» العار والسّبّة، وأکبر الخزی «2» أن أسلِّم جاری، وضیفی، ورسول ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وأنا حیّ صحیح، شدید «3» السّاعدین، کثیر الأعوان، واللَّه لو لم أکن إلّاوحدی لا ناصر لی لما أسلمت «4» أبداً ضیفی، حتّی أموت من «3» دونه. فردّه مسلم بن عمرو الباهلیّ «3» إلی ابن زیاد، فقال له «3»: أ یّها الأمیر! إنّه قد «3» أبی أن یسلِّم مسلماً أبداً «3»، أو یُقتل «5» کما یزعم «5»، فغضب ابن زیاد، ثمّ «6» قال: واللَّه «5» لتأتینی به، أو لأضربنّ عنقک، فقال «5»: إذن واللَّه تکثر البارقة حول دارک.
فقال ابن زیاد: أبالبارقة تخوِّفنی؟ ثمّ أخذ قضیباً کان بین یدیه، فضرب به وجه هانئ، فکسر «7» أنفه، وشجّ حاجبه. وضرب هانئ بیده إلی قائم سیف «8» رجل من «8» أصحاب عبیداللَّه بن زیاد، فجاذبه ذلک «3» الرّجل، ومنعه من السّیف، فصاح «9» ابن زیاد:
خذوه، فأخذوه وألقوه فی بیتٍ من بیوت القصر، وأغلقوا علیه الباب. «10» ثمّ وثب «10» أسماء بن خارجة، فقال له «3»: أ یّها الأمیر! إنّک «3» أمرتنا «11» أن نأتیک بالرّجل «11»، فلمّا جئناک به هشمت وجهه، وأسلت «12» دمه. فقال: وأنت هاهنا أیضاً؟ ثمّ «13» أمر به،
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: من].
(2- 2) [تسلیة المجالس: عار وأکبر خزی].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [تسلیة المجالس: سلّمت].
(5- 5) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6)- [تسلیة المجالس: فقال].
(7)- [تسلیة المجالس: حتّی کسر].
(8- 8) [تسلیة المجالس: من سیوف].
(9)- [تسلیة المجالس: وصاح].
(10- 10) [تسلیة المجالس: فوثب].
(11- 11) [تسلیة المجالس: بالرّجل أن تأتیک به].
(12)- [تسلیة المجالس: سیّلت].
(13)- [تسلیة المجالس: فأمر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 260
فضرب حتّی وقع لجنبه، فجلس أسماء بن خارجة ناحیة من القصر وهو یقول: إنّا للَّه وإنّا إلیه راجعون، إلی نفسی أنعاک یا هانئ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 204- 205/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 186- 189
قال: وقال عبیداللَّه لوجوه أهل الکوفة: ما بال هانئ بن عروة، لم یأتنی فیمن أتانی؟
قال: فخرج إلیه محمّد بن الأشعث واناس منهم، فأتوه وهو علی باب داره. فقال له: إنّ الأمیر قد استبطأک، فانطلق إلیه. فلم یزالوا به حتّی رکب معهم، فدخلوا به علی عبیداللَّه وعنده شریح القاضی، فلمّا نظر إلیه، قال لشریح: أتتک بحاین رجلاه.
فلمّا سلّم علیه، قال له: یا هانئ! أین مسلم؟ قال: ما أدری. فأمر عبیداللَّه صاحب الدّراهم، فخرج علیه، فلمّا رآه، قُطع به، قال: أصلح اللَّه الأمیر، واللَّه ما دعوته إلی منزلی، ولکنّه جاء، فطرح نفسه علیَّ. قال: ائتنی به، فقال: واللَّه لو کان تحت قدمی ما رفعتها عنه. قال: ادنوه إلیَّ، فأدنوه، فضربه بالقضیب، فشجّه علی حاجبه، وأهوی هانئ إلی سیف شرطیّ لیستله، فدُفع عن ذلک، وقال له: قد أحلّ اللَّه دمک، وأمر به، فحبس فی جانب القصر.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
«1» وکان عبیداللَّه قد وضع المراصد علیه، فلمّا علم أ نّه «1» فی دار هانئ، دعا محمّد بن الأشعث وأسماء بن خارجة وعمرو بن الحجّاج، وقال: ما یمنع هانئ بن عروة من إتیاننا؟ فقالوا: ما ندری، وقد قیل إنّه یشتکی. فقال: «2» قد بلغنی ذلک «2» وبلغنی أ نّه قد برأ، وأ نّه یجلس «3» علی باب داره، ولو أعلم أ نّه شاک لعدته. فألقوه، وأمروه أن لا یدع ما یجب علیه من حقِّنا، فإنِّی لا أحبّ أن یفسد عندی مثله من أشراف العرب.
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة: فلمّا علم ابن زیاد علیه اللّعنة إنّ مسلم بن عقیل صلوات اللَّه علیه].
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(3)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: کلّ عشیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 261
فأتوه و «1» وقفوا علیه عشیّة علی بابه، فقالوا «2»: ما یمنعک من لقاء الأمیر، فإنّه قد ذکرک وقال: لو أعلم أ نّه شاک لعدته؟ فقال لهم: الشّکوی تمنعنی، فقالوا له: قد بلغه أ نّک تجلس کلّ عشیّة علی باب دارک، وقد استبطأک والإبطاء والجفاء لا یتحمّله «3» السّلطان من مثلک، لأنّک سیِّد فی قومک، ونحن نقسم علیک إلّاما «4» رکبت معنا.
فدعا بثیابه، فلبسها، ثمّ دعا ببغلته، فرکبها حتّی إذا «5» دنا من القصر، کأنّ نفسه أحسّت ببعض الّذی کان، فقال لحسّان بن أسماء بن خارجة: یا ابن أخی! إنِّی واللَّه لهذا الرّجل (الأمیر خ) لخائف، فما تری؟ قال: واللَّه یا عمّ ما أتخوّف علیک شیئاً ولا «6» تجعل علی نفسک سبیلًا، ولم «7» یکن حسّان یعلم «7» فی أیّ شی‌ء بعث إلیه عبیداللَّه. فجاء هانئ والقوم معه حتّی دخلوا جمیعاً علی عبیداللَّه.
فلمّا رأی هانئاً، قال: أتتک بحائنٍ «8» لک رجلاه «8»، ثمّ التفت إلی شریح القاضی وکان جالساً عنده، وأشار إلی هانئ وأنشد بیت عمرو بن معدی کرب الزّبیدیّ:
أرید حیاته ویرید قتلی عذیرک من خلیلک من مراد
فقال له هانئ: وما ذاک أ یّها الأمیر؟ فقال: إیه یا «9» هانئ، ما هذه الأمور الّتی «1»
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: حتّی].
(2)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: له].
(3)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: یحتمله].
(4)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة].
(6)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ولم].
(7- 7) [الدّمعة: یدر حسّان].
(8- 8) [فی الدّمعة: رجلاه یسعی، وفی تظلّم الزّهراء: رجلاه تسعی].
(9)- [فی الدّمعة والعیون مکانهما: حتّی دخل علی عبیداللَّه وعنده القوم، فلمّا طلع، قال عبیداللَّه: أتتک‌بحائنٍ رجلاه تسعی. فلمّا دنی من ابن زیاد وعنده شریح القاضی، التفت نحوه وقال:
أرید حیاته ویرید قتلی عذیرک من خلیلک من مراد
وقال: یا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 262
«1» تربّص فی دورک «1» لأمیر المؤمنین وعامّة المسلمین؟ جئت بمسلم بن عقیل وأدخلته فی «2» دارک، وجمعت له السّلاح والرّجال فی الدّور حولک، وظننت أنّ ذلک یخفی علیَّ؟ فقال:
ما فعلت. فقال ابن زیاد: بلی «3» قد فعلت. فقال: ما فعلت أصلح اللَّه الأمیر، فقال ابن زیاد: علیَّ بمعقل مولای، وکان معقل عینه علی أخبارهم وقد عرف کثیراً من أسرارهم «3»، فجاء معقل حتّی وقف بین یدیه.
فلمّا رآه هانئ، عرف أ نّه کان عیناً علیه، فقال: «4» أصلح اللَّه الأمیر، واللَّه «4» ما بعثت «5» إلی مسلم بن عقیل، ولا دعوته، ولکن جائنی مستجیراً أجرته «6»، فاستحییت من ردّه، ودخلنی من ذلک ذمام «7»، فضیّفته. فأمّا إذ قد علمت، فخلّ سبیلی حتّی أرجع إلیه وامره بالخروج من داری إلی حیث شاء من الأرض، «4» لأخرج بذلک من ذمامه وجواره «4».
فقال له «8» ابن زیاد «8»: لا تفارقنی أبداً حتّی تأتینی به، فقال: لا «9» واللَّه لا أجیئک «10» «11» به أبداً «11»، أجیئک بضیفی حتّی «12» تقتله؟ قال: واللَّه لتأتینّی به، قال: لا واللَّه لا آتیک به. فلمّا أکثر الکلام بینهما، قام مسلم بن عمرو الباهلیّ، فقال: أصلح اللَّه الأمیر، خلّنی وإیّاه حتّی أکلِّمه. فقام، فخلّی به ناحیة وهما بحیث یراهما ابن زیاد ویسمع کلامهما إذا
__________________________________________________
(1- 1) [تظلّم الزّهراء: تتربّص فی دارک].
(2)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء والعیون].
(3- 3) [العیون: وطال بینهما النّزاع، فدعا ابن زیاد بمعقل].
(4- 4) [لم یرد فی العیون].
(5)- [الدّمعة: أبعث].
(6)- [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون].
(7)- [الدّمعة: فقام].
(8) (8) [لم یرد فی الدّمعة والعیون].
(9)- [أضاف فی العیون: واللَّه].
(10)- [العیون: آتیک].
(11- 11) [فی الدّمعة: به أبداً ولا، وفی تظلّم الزّهراء: أبداً].
(12)- [لم یرد فی الدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 263
رفعا «1» أصواتهما.
فقال له مسلم: یا هانئ! أنشدک اللَّه أن لا تقتل نفسک، ولا «2» تدخل البلاء علی عشیرتک، «3» فوَ اللَّه إنِّی لأنفس بک عن القتل «3»، إنّ هذا الرّجل ابن عمّ القوم، ولیسوا قاتلیه ولا ضائریه، فادفعه إلیه، فإنّه لیس علیک بذلک مخزاة ولا منقصة، وإنّما تدفعه إلی السّلطان. فقال هانئ: واللَّه إنّ علیَّ بذلک «4» الخزی والعار، أنا أدفع جاری وضیفی ورسول ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «5»، وأنا صحیح السّاعدین «6»، کثیر الأعوان؟ واللَّه «3» لو لم أکن إلّا واحداً لیس لی ناصر «3» لم أدفعه حتّی أموت دونه. «7» فأخذ یناشده وهو یقول واللَّه لا أدفعه أبداً إلیه «7».
فسمع ابن زیاد ذلک، فقال «3» ابن زیاد «3»: ادنوه منِّی، فادنی منه، فقال: واللَّه لتأتینّی به أو لأضربنّ عنقک، فقال هانئ: إذن واللَّه تکثر البارقة حول دارک، فقال ابن زیاد:
وا لهفاه علیک «8»، أ «9» بالبارقة تخوّفنی؟ وهانئ یظنّ أنّ عشیرته یسمعونه «10».
ثمّ قال: أدنوه منِّی، فأدنی «11» منه، فاستعرض «11» وجهه بالقضیب، فلم یزل یضرب
__________________________________________________
(1)- [العیون: ارتفع].
(2)- [فی الدّمعة وتظلم الزّهراء: وأن لا].
(3- 3) [لم یرد فی العیون].
(4)- [الدّمعة: فی ذلک].
(5)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: إلی عدوّه].
(6)- [الدّمعة: السّاعد].
(7- 7) [العیون: وعن منتخب الطّریحی: أ نّه قال: لو کانت رجلی علی طفل من أطفال آل محمّد صلی الله علیه و آله ما رفعتها حتّی تقطع].
(8)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(9)- [لم یرد فی الدّمعة والعیون].
(10)- [الدّمعة: یمنعونه، والعیون: ستمنعه].
(11- 11) [العیون: واعترض].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 264
أنفه وجبینه وخدّه حتّی انکسر «1» أنفه، وسیّل الدّماء «2» علی ثیابه، ونثر لحم «3» خدّه وجبینه علی لحیته، فانکسر «4» القضیب، فضرب هانئ بیده «5» إلی قائم «3» سیف شرطیّ، فجاذبه ذلک الرّجل «6»، فصاح ابن زیاد: خذوه «7». فجرّوه «8» حتّی ألقوه «8» فی بیت من بیوت الدّار، وأغلقوا علیه بابه. فقال: اجعلوا علیه حرساً، ففعل ذلک به.
فقام أسماء بن خارجة إلی عبیداللَّه بن زیاد، وقیل إنّ القائم حسّان بن أسماء، فقال:
أرسل غدر سائر الیوم «9» أ یّها الأمیر، أمرتنا أن نجیئک بالرّجل «10» حتّی إذا جئناک به هشمت وجهه، وسیّلت دمائه علی لحیته، وزعمت أ نّک تقتله؟ فغضب ابن زیاد وقال «11»:
وأنت هاهنا؟ ثمّ أمر به، فضرب حتّی ترک وقیّد، وحبس «12» فی ناحیة من القصر، فقال:
إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، إلی نفسی أنعاک یا هانئ. «13»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 45- 52/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 212- 214؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 134- 137؛ المیانجی، العیون العبری،/ 40- 41
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: کسر].
(2)- [العیون: الدّم].
(3)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(4)- [العیون: حتّی کسر].
(5)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: یده].
(6)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: علیه].
(7)- [لم یرد فی العیون].
(8- 8) [العیون: وادخلوه].
(9)- [الدّمعة: القوم].
(10)- [لم یرد فی الدّمعة].
(11)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فی کلامه].
(12)- [الدّمعة: وقیل واجلس].
(13)- چون محمد بن اشعث و اسماء بن خارجه به مجلس ابن زیاد آمدند، از ایشان پرسید که: «هانی بن عروه کجاست که چند روز شد که اورا نمی‌بینم؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 265
__________________________________________________
جواب دادند که: «مدتی شد که صاحب فراش است.»
ابن‌زیاد گفت: «من می‌شنوم که اکثر روز بر در سرای خود می‌نشیند. آیا چه چیز مانع می‌شود اورا که به سلام ما نمی‌آید؟»
ایشان گفتند: «ما شرط تفحّص به جای آورده، امیر را خبر دهیم.»
و از دار الاماره بیرون‌آمده، به سرای هانی رفتند و آنچه میان ایشان و امیر واقع شده بود، با وی گفتند. اورا به مبالغه و الحاح تمام سوار کرده، روی به قصر امارت آوردند.
هانی چون نزدیک کوشک عبیداللَّه رسید، گفت: «خوفی از این مردود در دل من پیدا گشته و مشوش گردیدم.»
محمد بن اشعث واسماء بن‌خارجه در تسکین او کوشیده وگفتند: «این معنی از تخیلات نفسانی و تسویلات شیطانی است.»
هانی به تقدیر ربانی رضا داده و مصحوب آن دو شخص به مجلس ابن‌زیاد درآمد.
چون چشم عبیداللَّه بر وی افتاد، گفت: «ارید حیاته ویرید قتلی.»
هانئ گفت: «ایها الامیر! چه واقع شده؟»
ابن زیاد گفت: «واقعه‌ای عظیم‌تر از این چه تواند بود که مسلم‌بن عقیل را به وثاق خود راه داده‌ای و خلقی انبوه و سلاح بسیار در حوالی سرای خود جمع آورده‌ای، تصور تو چنان است که از کید و مکر تو غافلم؟»
به هانی گفت: «این شخص را می‌شناسی؟»
هانی چون در معقل نظر کرد، اورا بشناخت و دانست که وی جاسوس بوده. از این جهت اثر خجالت و انفعال در ناصیه او پیدا شده و گفت: «ایها الامیر! به خدا سوگند که من مسلم بن عقیل را نطلبیدم و در تهیج‌فتنه سعی‌ننمودم، ولیکن در ظلمت‌لیل شخصی را دیدم که خود را در سرای من افکنده، زنهار خواست و مرا حیا مانع آمد که اورا بیرون کنم. اکنون سوگند می‌خورم و عهد می‌کنم که مراجعت نموده اورا از منزل خود بیرون کنم و بعد از آن به خدمت امیر مبادرت نمایم.»
عبیداللَّه گفت: «هیهات! تو از منزل من بیرون نروی تا مسلم را حاضر گردانی.»
هانی گفت: «هرگز این نکنم و در شریعت و مروت چگونه جایز باشد که زینهاری و میهمان را به دست خصم دهم تا اورا به قتل رساند؟ این سیرت عرب نیست و اگر بر این حرکت اقدام نمایم، این عار از من زایل نشود و تا ابد بر من لعنت کنند.»
در اثنای محاوره ابن زیاد و هانی، مسلم بن عمرو الباهلی گفت که: «ای امیر! رخصت فرمای که به هانی دو سه کلمه بگویم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 266
فبعث ابن زیاد فی طلب هانئ، فلمّا وصل إلیه وسلّم علیه، أعرض عنه، ولم یرد علیه جواباً. فأنکر هانئ أمره، فقال: لماذا أصلح اللَّه الأمیر؟ فقال: یا هانئ! أخبیت مسلماً وأدخلته دارک وجمعت له الرّجال والسّلاح، وظننت أنّ ذلک یخفی علیَّ؟ فقال هانئ:
معاذ اللَّه أ یّها الأمیر، ما فعلت ذلک، فقال: بلی قد فعلته، فقال هانئ: الّذی بلّغک عنّی باطل، فقال ابن زیاد: یا معقل أخرج إلیه وکذّبه، فخرج معقل، وقال: یا هانئ! أما
__________________________________________________
گفت: «به شرط آن که اورا از قصر بیرون نبری.»
مسلم‌بن عمرو، هانی را در گوشه‌ای برده و گفت: «ویحک ای هانی! تو از جان به تنگ آمده‌ای و بر عیال و اطفال و قوم و عشیرت خویش رحم و شفقتی نداری و به سبب مسلم‌بن عقیل خود را در عرصه هلاک می‌آری؟ اگر کسی از اقران ما مسلم را از تو بطلبد، تسلیم او عیب باشد و اگر خصمی زبردست تورا برآورد، او تورا تکلیف می‌کند، اگر حاضر گردانی هیچ عاری نباشد.»
هانی گفت: «واللَّه که در سپردن مسلم هزار عیب و عار مندرج است. من مهمان و رسول پسر رسول خدای صلی الله علیه و آله و سلم و خویشِ اورا به دست خصم ندهم و به این رسوایی راضی نشوم.»
چون مسلم‌بن عمرو از هانی‌بن عروه مأیوس گشت، اورا نزد عبیداللَّه آورده و صورت اصرار وی باز نمود. خشم ابن‌زیاد زیاده شد و گفت: «ای هانی! اگر مسلم را حاضر نکنی، گردن تو بزنم.»
هانی گفت: «که را زهره آن باشد که با من این معامله کند و اگر تو این اندیشه را به فعل رسانی، خلقی انبوه به مخاصمت تو برخاسته و این قصر را احاطه کنند.»
عبیداللَّه گفت: «تو مرا از خویشان خود می‌ترسانی و به اصحاب و دوستان خود تهدید می‌کنی؟»
آن‌گاه چوبی بر روی هانی زد، چنانچه بینی او شکسته، خون در سیلان آمد. هانی دست به قائمه شمشیر سرهنگی از سرهنگان پسر زیاد برد تا از نیام بیرون کند. آن سرهنگ دست هانی را گرفته. عبیداللَّه زیاد گفت: «ای هانی! اکنون خون تو بر ما مباح گشت.» و فرمان داد تا اورا در خانه‌ای از خانه‌های کوشک محبوس گردانیدند.
چون اسماءبن خارجه مشاهده این صورت نمود، با عبیداللَّه‌بن زیاد گفت: «ای غدار! ما این مرد را به اشارت تو آوردیم و پیش از وصول در شأن او سخنان نیک می‌گفتی و وعده‌های خوب می‌دادی. چون پیش آمد، بینی او بشکستی و روی و موی اورا به خون ملطخ ساختی و مع ذلک می‌گویی که وی را خواهم کشت. این چه کردار ناصوابی است که از تو صدور می‌یابد؟»
از این سخن غضب ابن‌زیاد سمت ازدیاد پذیرفته و فرمود تا اسماء را چندان زدند که از حیات خویش مأیوس گشت. اسماء گفت: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون، ای هانی! خبر مرگ خود به تو می‌رسانم.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 124- 126
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 267
تعرفنی؟ فقال: نعم أعرفک فاجراً غادراً.
ثمّ علم أ نّه کان عیناً لابن زیاد، فقال له ابن زیاد: یا هانئ! آتنی بمسلم وإلّا فرّقت بین رأسک وجسدک. فغضب من قوله وقال: إنّک لا تقدر علی ذلک أو تهرق بنو مذحج دمک. «1» فغضب ابن زیاد، فضرب وجهه بقضیب «2» کان عنده، فضربه «2» هانئ بسیف کان عنده، فقطع أطماره وجرحه جرحاً منکراً، فاعترضه معقل لعنه اللَّه، «3» فقطع وجهه «3» بالسّیف، فجعل هانئ یضرب بهم «4» یمیناً وشمالًا حتّی قتل من القوم رجالًا وهو یقول:
واللَّه «5» لو کانت رجلی علی طفل من أطفال أهل البیت ما رفعتها «6» حتّی تقطع «5». «7» «8» حتّی تکاثر علیه الرّجال، فأخذوه «9» وأوثقوه «8» «10» کتافاً، وأوقفوه بین یدی ابن زیاد، وکان بیده عمود من حدید، فضربه به، فقتله رحمة اللَّه علیه، وعذّب قاتله وأصلاه جهنّم وبئس المصیر. وللَّه درّ من قال:
سأصبر حتّی تنجلی کلّ غمّة وتأتی بما تختار نفسی البشائر
وإنِّی لبئس العبد إن کنت آیساً من اللَّه إن دارت علیَّ الدّوائر
الطّریحی، المنتخب،/ 425/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 214؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 222؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 136- 137
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء].
(2- 2) [فی الأسرار: عنده فضربه، وفی تظلّم الزّهراء: عنده فضرب].
(3- 3) [لم یرد فی الدّمعة].
(4)- [لم یرد فی الدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء].
(5- 5) [حکاه عنه ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 72، والعیون،/ 41].
(6)- [الدّمعة: دفعتها].
(7)- [لم یرد فی الدّمعة].
(8- 8) [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: فتکاثروا علیه فأخذوه].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 268
ثمّ علم ابن زیاد أنّ مسلم بن عقیل فی دار هانئ، فدخل ابن زیاد مع رجال فی داره، فقاتلهم هانئ حتّی قتل منهم رجالًا، ویقول: واللَّه لو کانت رجلی علی طفل من أطفال آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ما رفعتها حتّی تقطع. ثمّ قتله ابن زیاد بعمود من حدید. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335- 336
__________________________________________________
(1)- طلبیدن ابن زیاد هانی بن عروه را
ابن‌زیاد از صورت حال آگهی به دست کرد، محمدبن اشعث‌بن قیس کندی را و دیگر اسماءبن خارجه را و دیگر عمروبن حجاج زبیدی را طلب کرد. دختر عمروبن حجاج که رویحه نام داشت، در حباله نکاح هانی بود و او از هانی پسری به نام یحیی داشت. بالجمله چون این بزرگان قبایل حاضر شدند، ابن‌زیاد گفت: «چیست‌که هانی بن عروه را نمی‌بینم؟ چرا به‌مجلس من حاضر نمی‌شود؟ مگر از من کراهتی در خاطر دارد؟»
گفتند: «تواند بود که ناتوانی هانی را از حضرت تو معذور داشته.»
گفت: «شنیده‌ام که همه‌روز بر درسرای خویش می‌نشیند و از هر در سخن‌ها می‌کند و داستان‌ها می‌زند. من دریغ می‌دارم که بزرگ‌مردی مانند هانی به ناچیز مرضی بهانه گیرد و از مجلس من کرانه جوید. اگر بی‌شائبه تمارض حلیف بستر و الیف بالین 1 است، مرا بیاگاهانید تا عیادت او اعادت کنم. وگرنه، این استبطا 2 و انحراف را جز بر استکبار و استنکاف 3 نتوان حمل داد و من دوست ندارم که اشراف عرب مانند هانی کس از من در هول و هرب افتد. اکنون همگان بشتابید و اورا دیدار کنید و به نزدیک من آرید.»
لاجرم ایشان هنگام عشا بشتافتند و هانی را بر درسرای خویش یافتند و گفتند: «ای هانی! تورا چه افتاده که به ناواجب با ابن‌زیاد درانداختی و خود را دست آزمون مخاصمت او ساختی، دیدار اورا دشمن می‌داری و به مجلس او نمی‌آیی؟»
گفت: «اگر مردم رنجور روزی چند از مجلس امیر مهجور مانند، معذور باید داشت؟»
گفتند: «یا هانی! ما این بگفتیم. پاسخ داد که هانی همه روزه بر باب سرای خویش نشسته و با مردمان از هر در سخن پیوسته، اورا رنجی و شکنجی نیست. هان ای هانی! مرد خردمند جور بر سلطان نکند و مشت بر سندان نزند. تورا با خدای می‌سپاریم که برنشینی تا به اتفاق جانب سرای امیر گیریم.»
این بگفتند و سلب اورا طلب کردند و بر وی بپوشانیدند و اورا بر استری برنشانیدند و راه پیش داشتند.
وحشت هانی‌بن عروه
چون راه با دار الاماره نزدیک کردند، چنان شد که گفتی از سترات غیب دریچه به قلب هانی گشوده شد و از دیدار ابن زیاد بیمناک گشت. روی به اسماء بن خارجه آورد و گفت: «ای برادر زاده! مرا از دیدار ابن‌زیاد هراسی در خاطر افتاد. صواب آن است که به نزدیک او حاضر نشوم و با سرای خویش روم.»
اسماء بن خارجه چون از خدیعت معقل و مکیدت ابن‌زیاد آگاه نبود، گفت: «ای عم! لا واللَّه، بر تو هیچ-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 269
__________________________________________________
خوفی و خشیتی نیست. خاطر خویش را به وهم دوراندیش تکدر مکن و ساحت امیر را به خیالات ناخوش مشوش مفرمای. منت خدای را که ذیل تو از آلایش هر نقصانی پاک و پاکیزه است.»
اهانت ابن زیاد به هانی
هانی به ترک مراجعت گفت و با آن جماعت بر ابن‌زیاد درآمد. چون چشم عبیداللَّه بر وی افتاد، گفت: «أتتک بحائنٍ رجلاه»؛ «حائن 4 را دو پای او به نزد تو آورد.»
و این کلمه از امثال عرب است، یعنی خاین به پای خویش آمد.
چون هانی نزدیک شد، روی با شریح کرد که از جمله مجلسیان بود و بدین شعر عمرو بن معدیکرب تمثل جست:
«اریدُ حیاتهُ ویُریدُ قتلی عذیرکَ من خلیلکَ من مُراد 5»
عبیداللَّه همواره مقدم هانی را مکرم می‌داشت و به تمام رغبت با او صحبت می‌کرد. این وقت اورا وقع نگذاشت و از وی روی بگردانید. اگر چند، این معنی بر هانی گرانی کرد، لکن اورا هیچ چاره جز به شکیبایی رسایی نداشت. ناگزیر ابن‌زیاد را به امارت سلام داد و پاسخ نشنید.
«فقال: لماذا أصلح اللَّه الأمیر؟»
گفت: «هان ای امیر! این سرگرانی از چیست؟»
ابن‌زیاد گفت: «ای هانی‌بن عروه! خاموش باش. در خانه خویش بر کین و کید امیرالمؤمنین یزید و عموم مسلمین فتنه و فساد را انگیزش می‌دهی و تفرقه جماعت را نعل بر آتش می‌نهی. هم‌اکنون مسلم‌بن عقیل را در خانه خود نگاهبانی و مردم را به بیعت او می‌خوانی و در سرای همسایگان و نزدیکان خود، ابطال رجال را با سلاح جنگ و جدال بازمی‌داری و انتهاز فرصت می‌بری و چنان می‌دانی که کید و کین تو بر من مخفی و کردار تو بر من پوشیده است؟»
هانی گفت: «ای امیر! چنین مگوی، نه من این کارها کرده‌ام و نه مسلم را به خانه برده‌ام.»
جاسوس! جاسوس!
چون در میان ایشان سخن به دراز کشید، ابن‌زیاد بانگ درداد:
«یا معقل! اخرج إلیه وکذّبه.»
«ای معقل! بیرون شو و کذب این دروغ‌زن را، بر روی او زن.»
پس معقل آمد.
«فقال: مرحباً بک یا هانئ! أتعرفنی؟»
گفت: «هان ای هانی! مرا می‌شناسی؟»
هانی دانست که از جانب ابن زیاد جاسوسی بوده، گفت: «تو را می‌شناسم عظیم منافقی و کافری که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 270
__________________________________________________
بوده‌ای.» آن‌گاه روی به ابن‌زیاد آورد و گفت: «ای امیر! سوگند با خدای که من کس در طلب مسلم نفرستاده‌ام و اورا با خویشتن دعوت نکرده‌ام. او خود به‌نزد من شتابنده‌آمد وپناهنده شد. مرا شرم آمد که اورا بار ندهم واز خویش برانم. ناچار اورا درآوردم وضیافت‌کردم. اکنون اگر مرا هدف شناعت 6 می‌پسندی، رخصت مراجعت فرمای تا عهد اورا از گردن فرو نهم و اورا اجازت جواز دهم، تا به هر کجا که می‌خواهد می‌رود.»
طلب کردن ابن زیاد مسلم را از هانی
ابن‌زیاد گفت: «سوگند با خدای تا فرمان مرا تقدیم نفرمایی و مسلم را با من تسلیم نکنی،
لا مفرّ لک ولا خلاص ولا حین مناص.»
هانی گفت: «لا واللَّه، فرمان می‌کنی مهمان خود را با تو تسلیم کنم، تا دست آزمون شمشیر کنی؟ هرگز این کار نخواهم کرد و این عار ودیعه نخواهم گذاشت.»
ابن‌زیاد گفت: «لا واللَّه، تا اورا دست به گردن بسته با من رها نکنی، از دست من رها نشوی.»
این قال و قیل به تطویل انجامید، مسلم‌بن عمرو الباهلی به پای خواست،
فقال: «أصلح اللَّه الأمیر.»
گفت: «ای امیر! مرا با هانی بگذار تا لختی با یکدیگر مکالمت آغازیم. باشد که این کار را به طریق مسالمت به خاتمت رسانیم.»
پس هانی را برداشت و کناری گرفت، چنان که هر دو تن را ابن‌زیاد نگران بود.
گفت‌وگوی مسلم بن عمرو با هانی
این وقت مسلم بن عمرو آغاز سخن کرد و گفت: «ای هانی! تورا با خدای سوگند می‌دهم که خویشتن را عرضه هلاک و دمار مدار و اهل و عشیرت خود را به دست نهب و قتل مسپار و دانسته باش که مسلم بن عقیل از خویشاوندان ابن‌زیاد و از عم‌زادگان یزید است. هرگز حشمت رحم را به زیرپای نگذارند و اورا دست‌خوش شمشیر نفرمایند. اورا تسلیم کن و طریق سلامت پیش دار و دانسته باش که این کار بر تو واجب نکند و موجب ملامت و شناعت نشود؛ چه با سلطان نتوان به راه جدال رفت و سهل و آسان نتوان ترک جان و مال گفت.»
هانی گفت: «سوگند با خدای که هیچ خواری و خذلانی عظیم‌تر از آن نیست که من پناهنده خود را که رسول پسر پیغمبر است، به دشمن سپارم و حال آن که من تندرست و توانا باشم و اعوان و انصار من فراوان باشند. سوگند با خدای، اگر مرا هیچ کس نصرت نکند و یک‌تنه بایدم رزم داد، اورا از دست باز ندهم تا جان بر سر این کار ننهم.»
و این هنگام از شدت غضب هر دو تن به آواز بلند سخن می‌کردند و ابن‌زیاد گوش می‌داشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 271
__________________________________________________
حبس کردن ابن‌زیاد هانی را
چون دانست که مسلم را به آسانی تسلیم نکند، فرمان کرد که: «اورا به من آورید.»
چون نزدیک آوردند، گفت: «یا هانی! مسلم را تسلیم کن وگرنه بفرمایم تا سرت را بردارند.»
هانی گفت: «تورا این زورمندی نیست و این دلیری بیرون قدرت تو است؛ چه در زمان، سرای تورا با شمشیرهای کشیده، حصار دهند و تورا به دست مذحج کیفر فرمایند.» و چنان می‌دانست که قبیله او از بیرون در گوش با او می‌دارند.
ابن‌زیاد گفت: «والهفاه! مرا با شمشیر بیم می‌دهی؟»
برجست و با قضیبی که در دست داشت، سر و مغز هانی را بکوفت و بینی اورا بشکست و پوست و گوشت جبین رخسار اورا بپراکند و خون بر روی و موی او بدوید. هانی دلیری کرد و دست به قبضه شمشیر برد تا بکِشد و اورا بکُشد. از شرطی، مردی اورا بگرفت و نگذاشت تا تیغ براند، ابن‌زیاد فریاد برداشت که: «بگیرید اورا و به زندان‌خانه دربرید.»
هانی را بگرفتند و بکشیدند و در بیتی از بیوت خانه بازداشتند و جماعتی را به حراست او گماشتند.
مکشوف باد که قصه گرفتاری هانی را به دست ابن‌زیاد، تا بدین‌جا که مرقوم افتاد، بیشتر از مورخین و محدثین، چنان که در کتاب «لهوف» و «روضه بحار» و دیگر کتب مسطور است، هم‌داستانند و در دلیری هانی بینونتی که درخور بیان باشد، ندارند.
سلحشوری هانی در مجلس ابن‌زیاد
لکن ابومخنف لوطبن یحیی در کتاب «مقتل» خویش می‌نگارد: که چون ابن‌زیاد سر و مغز هانی را درهم شکست و سیلان خون از روی و موی او درهم پیوست. هانی چون شیر زخم‌خورده، شمشیر بکشید و بر سر ابن‌زیاد فرود آورد و کلاهی و مطرفی از خز که بر سر داشت، چاک زد و جراحتی منکر بر سر او آورد. این وقت معقل به سوی او بتاخت و هانی تیغ بزد و رخسار اورا دو نیمه ساخت. ابن‌زیاد چون این بدید بانگ درداد که:
«دونکم الرّجل.»
یعنی: «ای مردم! هانی را مأخوذ دارید.»
عوانان و پرستاران اورا در پرده افکندند. هانی تیغ می‌زد و مدافعت می‌فرمود و بر یمین و شمال حمله می‌افکند.
وقال: «یا ویلکم! لو کانت رجلی علی طفل من آل الرّسول صلی الله علیه و آله لا أرفعها حتّی تُقطع.»
و همی گفت: «وای بر شما ای جماعت! اگر به زیر پای من کودکی از آل رسول باشد، برنگیرم تا گاهی که قطع شود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 272
فبعث علی هانئ وحبسه. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 43/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 273؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 236
__________________________________________________
چند که بیست و پنج تن از آن جماعت را مقتول ساخت. آن‌گاه به کثرت عدد اورا چاره کردند و بر وی چیره شدند. پس اورا مأخوذ ساختند و به نزد ابن‌زیادش بتاختند. ابن‌زیاد را عمودی از آهن در دست بود، بی‌توانی بر سر هانی فرود آورد و فرمان داد تا اورا به حبس‌خانه درانداختند.
ما از این پیش باز نمودیم که یحیی از اصحاب علی مرتضی است و پسرش ابومخنف از اصحاب حسن و حسین علیهما السلام است و خود در کوفه می‌زیست و این وقایع را می‌نگریست. پس واجب می‌کند که با وقوف او در این مواقف، روایت اورا از خبر دیگران به صدق نزدیک‌تر دانیم. اگرچند این دلیری در چنین مجلس از هانی عظیم شگفت می‌آید.
این وقت اسماء بن خارجه به پای خواست و گفت: «ای امیر! تو ما را برانگیختی و به سوی هانی گسیل ساختی، تا اورا مطمئن ساختیم و امان دادیم و به نزد تو آوردیم. آن‌گاه اورا به سب و شتم بیازردی و مغزش را با قضیب بکوفتی و پوست و گوشت سر و رویش را برآشفتی و اینک آهنگ قتل او داری؟»
ابن‌زیاد بر وی خشم گرفت و گفت: «تو نیز از آنانی که بایدت کشت.»
و فرمان کرد تا بر سر و مغزش زدند و به ضرب مشت و سیلی اورا از مجلس براندند و در ناحیه بیت درافکند.
محمدبن اشعث‌بن قیس کندی گفت: «من نگران سود و زیان خویش نیستم، بلکه در محجوبه ضمیر من، جز اطاعت امیر چیزی نمی‌آید.»
1. کنایه از شدت بیماری و بستری بودن اوست.
2. استبطا: از بطوء به معنی کندی است و در این‌جا مراد عقب‌گیری و سهل‌انگاری از حضور در مجلس ابن‌زیاد است.
3. استکبار: کبر و نخوت داشتن. استنکاف: خودداری و امتناع کردن.
4. کلمه (حائن) با حاء مهمله بمعنی کسی که مرگ او نزدیک است، و این کلمه در مصدر و همچنین مواضع دیگر ب (خائن) با خاء معجمه، تصحیف شده است، که ما تصحیح کردیم.
45. من خواهان زندگی و سعادت او هستم، ولی او در پی آن است که به من صدمه زند و به زندگی من خاتمه دهد.
6. شناعت: فضیحت، رسوایی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 66- 72، 73
(1)- چون هانی از ابن‌زیاد متوهم‌بود، به‌بهانه بیماری به مجلس آن ملعون حاضر نمی‌شد. روزی ابن‌زیاد پرسید که: «چرا هانی به نزد ما نمی‌آید؟»
گفتند: «او بیمار است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 273
__________________________________________________
گفت: «شنیده‌ام که بهتر شده است و بر درِ خانه خود می‌نشیند.»
پس محمد بن اشعث و اسماء بن خارجه و عمرو بن الحجاج را طلبید و دختر عمرو در حباله هانی بود، و ایشان را فرستاد به نزد هانی و گفت: «اورا تکلیف کنید که به مجلس ما درآید؛ زیرا که او از اشراف عرب است و نمی‌خواهم که میان من و او غبار کدورتی مرتفع گردد.»
پس ایشان به نزد هانی آمدند، اورا بازی داده و به مجلس آن ملعون درآوردند. هانی در راه به ایشان می‌گفت: «من از این ملعون خایفم.»
و ایشان او را تسلی می‌دادند که: «او بدی از تو در خاطر ندارد.»
چون نظر ابن‌زیاد بر هانی افتاد، گفت: «به پای خود به محل قصاص آمده.»
چون داخل مجلس شد، با او شروع به عتاب کرد و گفت: «این چه فتنه است در خانه خود برپا کرده، با یزید در مقام خیانت درآمده، مسلم را در خانه جا داده و لشگر و سلاح برای او جمع می‌کنی؟»
هانی انکار کرد، پس ابن زیاد معقل را طلبید. چون نظر هانی بر معقل افتاد، دانست که آن ملعون جاسوس ابن زیاد بوده است و آن لعین را بر خفایای اسرار ایشان مطلع گردانیده است. دیگر نتوانست انکار کند، پس گفت: «به خدا سوگند که من اورا به خانه نیاورده‌ام. او بی‌خبر شبی به خانه من آمد و از من امان طلبید، و من نتوانستم که اورا بیرون کنم. اکنون سوگند یاد می‌کنم که اگر مرا رخصت دهی، بروم و اورا از خانه بیرون کنم و باز به نزد تو آیم و اگر خواهی گروگانی می‌دهم که نزد تو باشد تا من برگردم.»
ابن‌زیاد گفت: «به خدا سوگند که دست از تو برنمی‌دارم تا اورا نزد من حاضر گردانی.»
هانی گفت: «به خدا سوگند که این هرگز نخواهد شد که من دخیل و میهمان خود را به دست تو دهم که اورا به قتل آوری.»
پس ابن‌زیاد مبالغه کرد در آوردن او و او مضایقه می‌کرد.
چون سخن میان ایشان به طول انجامید، مسلم بن عمرو باهلی برخاست و گفت: «ایها الامیر! بگذار تا من با او در خلوت سخن بگویم.»
و دست اورا گرفته به کنار قصر برد و گفت: «ای هانی! خود را به‌کشتن مده و قبیله خود را به بلا میفکن. میان مسلم، ابن زیاد و یزید رابطه قرابت و خویشی هست و اورا نخواهد کشت. تو مسلم را به ایشان بده و خود را از بلا رهایی ده.»
هانی گفت: «به خدا سوگند که این ننگ را بر خود نمی‌پسندم که میهمان خود را به دست دشمن دهم، با آن که صحیح و سالم و اعوان و یاوران دارم. به خدا سوگند که اگر هیچ یاور نداشته باشم تا کشته نشوم، مسلم را به او وانمی‌گذارم.»
چون ابن زیاد این سخن را بشنید، هانی را به نزدیک خود طلبید و گفت: «به خدا سوگند که اگر الحال-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 274
__________________________________________________
مسلم را حاضر نکنی، گردنت را می‌زنم.»
هانی گفت: «اگر اراده این امر نمایی، شمشیرها از غلاف کنده شود و آتش حرب مشتعل گردد.»
ابن‌زیاد گفت: «تو با این سخنان مرا می‌ترسانی؟!»
پس چوبی که در دست داشت، بر رو و بینی او بسیار زد تا آن که چوب بشکست و خون بر ریش و سینه او جاری شد. پس هانی دست به قائمه شمشیر کرد که از غلاف بکشد، ابن‌زیاد بانگ بر غلامان زد که اورا گرفتند و در خانه افکندند و در بر روی او بستند.
چون حسان بن اسماء این حالت را مشاهده کرد، گفت: «تو ما را فرستادی که این مرد را به حیله آوردیم و از جانب تو اورا امان دادیم. اکنون با او غدر می‌نمائی؟»
ابن زیاد بانگ بر او زد و دشنام داد و فرمود اورا پشت گردنی زدند و او در کناری نشست.
در این حال محمدبن اشعث گفت: «امر از امیر است. آنچه او می‌کند، به کرده او راضیم.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 614- 615
هانی به بهانه بیماری از ابن‌زیاد کناره کرده بود. ابن‌زیاد، محمد بن اشعث و اسماء بن خارجه و گفته‌اند که عمروبن حجاج زبیدی را هم که دخترش رویحه زن هانی‌بن عروه مادر یحیی‌بن هانی بود، با آن‌ها خواست و از آن‌ها حال هانی و کناره‌گیری اورا پرسید، گفتند: «بیمار است.»
گفت: «به من خبر رسیده که به شده است و بر درِ خانه خود می‌نشیند. اورا دیدار کنید و بگویید به وظیفه خود عمل کند.»
نزد او آمدند و گفتند: «امیر از حال تو پرسش کرد و گفت: اگر بدانم بیمار است، عیادتش می‌کنم و به او خبر رسیده که بر درِ خانه خود جلوس می‌کنی و تورا کنارگیر تشخیص داده و سلطان کناره‌گیری و ناسپاسی را بر خود هموار نکند. ما تورا قسم می‌دهیم که با ما سوار شوی و برویم.»
جامه خود را خواست و پوشید بر استر خود سوار شد و چون نزدیک کاخ رسید، برای خود وضع بدی دید. به حسان بن اسماء بن خارجه گفت: «ای برادر زاده! من از این مرد بر خود ترسانم، تو چه نظر داری؟»
گفت: «من هیچ ترسی برای تو ندارم و غمی به دل راه مده.»
و اسماء خبری از آنچه در پس پرده بود، نداشت. ولی محمدبن اشعث می‌دانست چه خبر است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 42
گوید این جمع بر ابن‌زیاد وارد شدند و هانی همراه آن‌ها بود. چون چشم ابن‌زیاد به او افتاد، گفت: «حائن به پای خودش آمد.»
و چون هانی به ابن‌زیاد که شریح پهلوی او بود، نزدیک شد، به او رو کرد و گفت: «زندگی خواهم برایش کشتنم دارد به سر.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 275
__________________________________________________
ابن زیاد اورا گرامی می‌داشت. هانی گفت: «مگر چیست؟»
گفت: «ای وای هانی! این چه فتنه‌ای است که در خانه تو جا گرفته برای یزید و مسلمانان؟ مسلم را آورده و در خانه خود جا دادی و ساز و برگ و مردان جنگی برایش آماده می‌کنی، به گمان این که بر من پوشیده می‌ماند؟»
گفت: «من نکرده‌ام.»
گفت: «چرا کرده‌ای.»
و گفت‌وگو میان آن‌ها دراز شد و ابن‌زیاد آن غلام جاسوس را طلبید، و آمد برابرش ایستاد و به هانی گفت: «این را می‌شناسی؟»
گفت: «آری.»
دانست که او جاسوس و دیده‌بان بر آن‌ها بوده و یک‌بار وارفت و پس از ساعتی به خود آمد و گفت: «از من بشنو و باور کن. به خدا دروغ به تو نگویم، نه من اورا دعوت کردم و نه از کار او اطلاعی داشتم تا دیدم بر درِ خانه‌ام نشسته و خواهش دارد که بر من وارد شود. من از رد او شرم داشتم و حمایت او بر من لازم شد. من اورا در خانه خود میهمان کردم و جریانی پیش آمد که شنیدی. اگر می‌خواهی اکنون به تو گرو می‌دهم، وثیقه می‌سپارم و می‌روم اورا بیرون می‌کنم و نزد تو برمی‌گردم.»
گفت: «نه، به خدا از من جدا نشوی تا اورا نزد من آری.»
گفت: «هرگز میهمانم را به تو نمی‌دهم اورا بکشی.»
گفت: «به خدا باید اورا بیاوری.»
جواب گفت: «به خدا اورا نیاورم.»
در روایت ابن‌نما است که گفت: «به خدا اگر زیر پایم باشد، از جا برندارم و اورا نزد تو نیاورم.»
چون سخن میان آن‌ها به درازا کشید، مسلم‌بن عمرو باهلی که در کوفه یگانه مرد شام و بصره بود، از جا برخاست و گفت: «مرا با او واگذار تا با وی سخنی گویم.»
چون لج بازی اورا دیده بود، دست هانی را گرفت، در گوشه‌ای که ابن‌زیاد آن‌ها را می‌دید، با او خلوت کرد و گفت: «ای هانی! تورا به خدا مبادا خود را به کشتن دهی و قوم خود را گرفتار کنی. این مرد عموزاده آن‌هاست. نه اورا بکشند و نه زیان رسانند، اورا بدیشان بسپار و برای تو نه ننگی است و نه کم و کاستی. تو اورا به سلطان می‌دهی.»
گفت: «آری، به خدا این کار برای من رسوایی و ننگ است. من با تن سالم و بازوی نیرومند و یاران بسیار مهمان خود را نمی‌دهم و اگر هم تنها و بی‌یاور بودم، اورا نمی‌دادم تا قربانی او شوم.»
ابن‌زیاد سخن اورا شنید و گفت: «اورا نزد من بیاورید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 276
__________________________________________________
اورا آوردند و گفت: «به خدا باید اورا بیاوری وگرنه کشته می‌شوی.»
گفت: «آن گاه است که به خدا شمشیرهای برنده گرد خانه ات فراوان گردد.» و او یقین داشت که عشیره‌اش از او دفاع می‌کنند.
گفت: «آیا به شمشیر برنده مرا می‌ترسانی؟ نزدیک منش آرید.»
اورا پیش او بردند و با عصا به روی او زد و زد تا بینی اورا شکست و خون به جامه او روان شد و گوشت روی او به ریشش آویزان شد و عصا شکست.
طبری گوید: «چون عبیداللَّه بن زیاد به اسماء بن خارجه و محمد بن اشعث دستور داد اورا بیاوردند، گفتند: «او بی‌خط امان نیاید.»
گفت: «اورا نیازی به امان نیست، مگر خلافی کرده است. بروید اگر بی‌امان نیامد، اورا امان بدهید.»
آمدند اورا دعوت کردند، به آن‌ها گفت: «اگر مرا بگیرد می‌کشد.»
ولی اصرار کردند تا اورا آوردند و عبیداللَّه خطبه نماز جمعه می‌خواند. در مسجد نشستند و هانی دو گیسوی خود را آویخته بود. چون عبیداللَّه نماز خواند، گفت: «یا هانی!» او دنبالش رفت تا بر او وارد شد و سلام کرد.
عبیداللَّه گفت: «هانی! نمی‌دانی که پدرم به این شهر آمد و همه شیعیان را کشت، جز پدرت و حجر و بر حجر آن رفت که دانی. ولی همیشه از تو قدردانی کرد و با امیر کوفه نوشت خواهش من از تو هانی است؟»
گفت: «آری.»
گفت: «سزای من این است که مردی را در خانه‌ات پنهان کنی تا مرا بکشد؟»
گفت: «چنین کاری نکرده‌ام.»
آن تمیمی که جاسوس آن‌ها بود، حاضر کردند. چون هانی اورا دید، دانست که به او خبر دادند.
گفت: «ای امیر! آنچه به تو رسیده درست هست و من هم همراهی‌های تورا فراموش نمی‌کنم.»
مسعودی گوید: هانی به او گفت: «پدرت زیاد بر من حق احسانی دارد و می‌خواهم پاداش اورا بدهم و برای تو پیشنهاد خوبی دارم.»
ابن‌زیاد گفت: «چیست؟»
گفت: «تو و خاندانت سالم به شام برسید و هرچه هم دارید با خود ببرید؛ زیرا کسی آمده است که از تو و یزید شایسته‌تر است.»
طبری و جزری گویند: عبیداللَّه در این‌جا سر به زیر افکند و غلامش مهران که بالای سرش ایستاده بود و عصای پیکان‌داری در دست داشت، گفت: «وای از این خواری که این بنده جولای تورا در محیط فرماندهی تو امان بدهد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 277
__________________________________________________
گفت: «اورا بگیر.»
عصا را انداخت و دو گیسوی هانی را محکم فرو کشید و رویش را برابر ابن‌زیاد گرفت و چنان به روی او کوفت که پیکانش پرید و به دیوار نشست و به روی او زد تا بینی و پیشانیش را شکست.
جزری گوید: هانی دست به قبضه شمشیر یک پاسبانی دراز کرد و کشید و جلویش را گرفتند. عبیداللَّه گفت: «تو یاغی هستی و خونت را بر ما مباح کردی.»
در ارشاد است که گفت: «اورا بکشید.» اورا کشیدند در یکی از اتاق‌های قصر افکندند و در را به رویش قفل کردند و گفت: «یک دسته پاسبانی بر او بگمارید.» و گماشتند.
جزری گفته: اسماء بن خارجه برخاست و گفت: «ای بدپیمان! اورا رها کن، به ما دستور دادی این مرد را نزد تو آریم و چون آوردیم، رویش خرد کردی و خونش را روان ساختی و می‌خواهی اورا بکشی.»
عبیداللَّه فرمان‌داد اورا کوفتند و به لکنت زبان افتاد. سپس اورا واگذارد و نشست، ولی ابن‌اشعث گفت: «ما رأی امیر را می‌پسندیم، سود ما باشد یا زیان ما.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 42- 44
و ابن‌زیاد بلافاصه هانی‌بن عروه مرادی را دستگیر کرد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 278

قال: وبلغ ذلک بنی «1» مذحج، فرکبوا بأجمعهم وعلیهم عمرو بن حجّاج الزّبیدی «2»، فوقفوا بباب القصر، ونادی عمرو: یا عبیداللَّه! هذه فرسان مذحج لم «3» تخلع طاعة ولم تفرق «3» جماعة، فلِمَ تقتل صاحبنا؟
فقال ابن زیاد لشریح القاضی: ادخل علی صاحبهم، فانظر إلیه ثمّ اخرج إلیهم فأعلمهم أ نّه لم یُقتل.
قال شریح: فدخلت علیه، فقال: ویحک «4»، هلکت عشیرتی، أین أهل الدِّین فلینقذونی من ید عدوّهم وابن عدوّهم؟ ثمّ قال- والدّماء تسیل علی لحیته-: یا شریح! هذه أصوات عشیرتی، ادخل منهم عشرةً ینقذونی «5». فلمّا خرجت، تبعنی حمیر بن بکیر «6» وقد بعثه ابن زیاد عیناً علیَّ، فلولا مکانه «7» لکنت أبلغ أصحابه ما قال «7».
ثمّ خرج شریح، فقال: یا هؤلاء! لا تعجلوا بالفتنة، فإنّ صاحبکم لم یُقتل؛ فانصرف القوم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 205- 206/ مثله، محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 189
وخرج الخبر إلی مذحج، فإذا علی باب القصر جلبة، سمعها عبیداللَّه بن زیاد، فقال:
ما هذا؟ قالوا: مذحج، فقال لشریح: اخرج إلیهم فأعلمهم أ نّی إنّما حبسته لأسایله.
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: الخبر إلی].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3- 3) [تسلیة المجالس: نخلع طاعة ولا فارقنا].
(4)- [تسلیة المجالس: ویحکم].
(5)- [تسلیة المجالس: لیرونی وینقذونی].
(6)- کذا فی النّسخة، والمعروف حمران بن بکیر.
(7- 7) [تسلیة المجالس: لأخبرت القوم بخبره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 279
وبعث عیناً إلیه من موالیه یسمع ما یقول، فمرّ بهانی، فقال هانئ: یا شریح! اتّق اللَّه، فإنّه قاتلی.
فخرج شریح حتّی قام علی باب القصر، فقال: لابأس علیه، إنّما حبسه الأمیر لیسأله، فقالوا: صدق لیس علی صاحبکم بأس، فتفرّقوا. المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
قال الرّاوی: وبلغ عمرو بن الحجّاج «1» أنّ هانئاً قد قُتل، «2» وکانت رویحة بنت عمرو هذا تحت هانئ بن عروة «2»، فأقبل عمرو فی مذحج کافّة «3» حتّی أحاط بالقصر، «4» ونادی:
أنا عمرو بن الحجّاج وهذه فرسان مذحج ووجوهها، لم نخلع طاعة ولم نفارق جماعة، وقد بلغنا أنّ صاحبنا هانئاً قد قُتل. فعلم عبیداللَّه باجتماعهم وکلامهم «4»، فأمر شریحاً القاضی أن یدخل علی هانئ، فیشاهده ویخبر قومه بسلامته 2 من القتل «2»، ففعل ذلک وأخبرهم، فرضوا «5» بقوله «6» وانصرفوا. «7»
ابن طاوس، اللّهوف،/ «2» 5- 53/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 214؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 137؛ المیانجی، العیون العبری،/ 41؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 244
__________________________________________________
(1)- [زاد فی العیون: أبا زوجته].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3)- [لم یرد فی العیون].
(4- 4) [العیون: فعلم عبیداللَّه باجتماعهم].
(5)- [لم یرد فی المعالی].
(6)- [الدّمعة: به].
(7)- و چون هانی را در خانه بازداشتند، خبر در کوفه افتاد که اورا بکشتند. عمروبن الحجاج الزبیدی بنی مذحج را که از اقربای هانی بودند، جمع آورده و متوجه حرب ابن‌زیاد گشتند. قصر امارت را احاطه نموده و آواز برکشیدند که: «ما خلعنا طاعة ولا فارقنا جماعة» و عمرو آواز برکشید که: «أنا عمرو بن حجّاج وهذا فرسان بنی مذحج.»
عبیداللَّه بن زیاد اصوات مختلفه شنیده و پرسید که: «این چه شورش و غوغا است؟»
گفتند که: «اقربای هانی به تصور آن که او کشته شده، آمده‌اند و اضطراب می‌نمایند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 280
__________________________________________________
ابن‌زیاد فرمود تا شریح قاضی با آن جماعت گفت که: «هانی در زمان سلامت است، شما بازگردید.»
ایشان تسکین یافته و به منازل خود مراجعت نمودند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 126
پس خبر به عمرو بن حجاج رسید که هانی کشته شد. عمرو قبیله مذحج را جمع کرد و دار الاماره آن لعین را احاطه کرد و فریاد زد که: «منم عمروبن حجاج. اینک شجاعان قبیله مذحج جمع شده‌اند و طلب خون هانی می‌نمایند و می‌گویند که: از او جرمی صادر نشده بود، چرا اورا به قتل آوردی؟»
ابن‌زیاد از اجتماع ایشان متوهم گردید. شریح قاضی را گفت: «برو و هانی را ببین و مردم را خبر ده که او زنده است.»
چون شریح به نزد هانی رفت، دید که خون از روی هانی جاری است و می‌گوید که: «کجایند خویشان و یاوران من، اگر ده نفر از ایشان به قصر درآیند، مرا از شر این ملعون نجات می‌دهند.»
پس شریح بیرون آمد و صدا زد از بالای قصر که: «هانی زنده است و آسیبی به او نرسیده است.»
چون اهل قبیله او شنیدند که او زنده است، پراکنده شدند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 615- 616
بالجمله چون هانی را با چندین جراحت بازداشتند، مردی در میان جماعت فریاد برداشت که: «ای بنی‌مذحج! چه آسوده غنوده‌اید؟ هانی‌بن عروه را در دارالاماره بکشتند.»
چون عمرو بن الحجاج الزبیدی این سخن بشنید و دختر او که رویحه نام داشت، ضجیع 1 هانی بود. لاجرم مردم را به دفع ابن‌زیاد دعوت کرد و فرسان قبیله را درهم آورد. با چهار هزار تن مرد مبارز، دارالاماره را محاصره دادند و ایشان فریاد همی کردند:
«یا ابن زیاد! تقتل صاحبنا ولم یخلع طاعة ولم یفارق جماعة؟»
یعنی: «ای پسر زیاد! صاحب ما را می‌کشی و حال آن که نه‌خلع طاعت کرده و نه تفرقه‌جماعت فرموده؟»
و گروهی منادی می‌کردند که: «یا هانی! اگر زنده با ما سخن می‌گویی، اینک عم‌زادگان و خویشاوندان تو حاضرند تا با دشمن تو قتال دهند.»
به دروغی شهادت دادن شریح قاضی
چون ابن‌زیاد کلمات ایشان را اصغا نمود، روی با شریح قاضی آورد و گفت: «برخیز و بیرون شو و هانی را دیدار کن تا بدانی زنده است. پس به نزد این جماعت رو و ایشان را آگهی ده که صاحب شما را نکشته‌اند، بلکه امیر برای مصلحتی اورا ساعتی بیش و کم با خود نگاه می‌دارد تا از چیزی چند از وی پرسش فرماید.»
پس شریح به نزد آن گروه آگهی آورد: «ای مردم! بیهوده مخروشید و در امر باطل مکوشید. اینک صاحب شما در نزد امیر نشسته و با او سخن درپیوسته. امیر با او مصلحتی خواهد پرداخت و اورا به سوی شما گسیل خواهد ساخت.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 281
__________________________________________________
مردم را بدین سخنان فریبنده دل بشیفت و پراکنده فرمود. همگان به زندگانی هانی خدای را ستایش گرفتند و برفتند.
1. ضجیع: هم‌بستر.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 72- 73
به عمروبن حجاج خبر رسید که هانی کشته شد. با عشیره مذحج آمد و کاخ را محاصره کرد و فریاد زد: «من عمروبن حجاجم و این‌ها پهلوانان و بزرگان مذحج، نافرمانی نکردیم و از جماعت جدا نشدیم.»
عبیداللَّه به شریح قاضی که حضور داشت، گفت: «برو هانی را ببین و به آن‌ها اعلام کن که زنده است.»
شریح نزد هانی رفت و چون چشم هانی به او افتاد، گفت: «مسلمانان به دادم برسید، عشیره‌ام هلاک شد، دین‌داران کجایند و یاوران کجایند؟ آیا دشمن و دشمن زاده آنان مرا می‌ترساند؟»
و جنجال را شنید و به شریح گفت: «گمانم این فریاد مذحج و پیروان مسلمان من است و اگر ده تن از آنان وارد شوند، مرا نجات می‌دهند.» شریح با دیده‌بانی که ابن زیاد همراه او کرده بود، بیرون رفت و بعدها می‌گفت اگر دیده‌بان ابن زیاد همراهم نبود، پیغام هانی را به آن‌ها می‌رسانیدم. شریح نزد آن‌ها رفت و گفت: «من به چشم خود هانی را دیدم زنده است و کشته نشده.»
عمرو و یارانش گفتند: «الحمد للَّه‌که کشته نشده.»
در روایت طبری است که چون شریح نزد هانی رفت، گفت: «ای شریح! تو می‌بینی چه به روز من آوردند؟»
گفت: «می‌بینم که زنده‌ای.»
گفت: «با این حال که مرا می‌بینی زنده‌ام؟! به قوم من بگو اگر برگردند مرا خواهد کشت.»
شریح نزد عبیداللَّه رفت و گفت: «دیدم زنده است و اثر شکنجه بدی در او دیدم.»
عبیداللَّه گفت: «زشت می‌شماری که والی رعیت خود را عقوبت کند، برو نزد آنان و به آن‌ها گزارش بده.» او بیرون رفت و عبیداللَّه مهران را همراهش فرستاد.
شریح گفت: «این غوغای بی‌جا چیست؟ هانی زنده است، حاکم او با ضربتی که خطر جانی ندارد، اورا تأدیب کرده است. برگردید و خون خود و هانی را هدر نکنید.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 44
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 282

ثمّ خرج ابن زیاد حتّی دخل المسجد الأعظم، فصعد المنبر، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ التفت، فنظر إلی أصحابه عن یمین المنبر وشماله، فی أیدیهم الأعمدة والسّیوف المسلّلة، «1» فقال: أمّا بعد، یا أهل الکوفة! فاعتصموا بطاعة اللَّه، «2» وطاعة «3» رسول اللَّه «2»، وطاعة أئمّتکم؛ ولا تختلفوا، وتفرقوا «3»، فتهلکوا، وتندموا، وتذلّوا، وتقهروا، وتحرموا «3»؛ ولا یجعلن أحد علی نفسه سبیلًا، وقد أعذر من أنذر. «1»
فما أتمّ الخطبة «4» حتّی سمع الصّیحة، فقال: ما هذا؟ فقیل له «3»: أ یّها الأمیر! الحذر الحذر، فهذا مسلم بن عقیل قد أقبل فی «5» جمع ممّن بایعه «5». فنزل عن المنبر مسرعاً، وبادر حتّی دخل القصر، وأغلق «6» الأبواب. «7»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 206/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 189- 190
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 73].
(2- 2) [لم یرد فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس: حسناً].
(5- 5) [تسلیة المجالس: جمیع مَنْ بایعه].
(6)- [أضاف فی تسلیة المجالس: علیه].
(7)- و به قولی چون بنی‌مذحج دست از محاصره ابن زیاد بازداشتند، او بیرون آمده، به مسجد رفت و بر یمین و یسار سرهنگان و اعوان و انصار آن نابه‌کار با شمشیرهای کشیده ایستاده بودند. طایفه‌ای از مردم کوفه در آن موضع جمع گشته و عبیداللَّه بر منبر آمده. بعد از سپاس و ستایش خالق خیر و شر و پس از درود حضرت خیرالبشر، گفت: «ای مردم کوفه! دست در عروه وثقی، طاعت خدا و سنت رسول صلی الله علیه و آله و سلم زنید و در طاعت و متابعت امرا و حکام خویش مبالغه واجب دارید و فتنه می‌نگرید که هلاک شوید و بر شما اقامت حجت کرده و همه را از امیر می‌ترسانم، وقد أعذر من أنذر.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 283
__________________________________________________
در اثنای خطبه خبر به او رسید که مسلم‌بن عقیل با جمعی کثیر خروج کرده و فتنه‌ای عظیم روی نموده و چون صورت قضیه مشاهده ابن‌زیاد گشت، به تعجیل تمام از منبر فرود آمده، به دار الاماره رفت و فرمان داد تا در قصر مضبوط ساختند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 126- 127
و ابن زیاد به مسجد درآمد با اتباع و ملازمان خود و اشراف کوفه، بر منبر برآمد و مردم را از تفرق و مخالفت ترسانیدند و مطیعان را به‌نوازش و بخشش امیدوار گردانید. در این حال، جمعی به مسجد دویدند و خبر آوردند که مسلم خروج کرده است و متوجه دارالاماره است. ابن‌زیاد مضطرب گردیده، از منبر به زیر آمد و خود را به دار الاماره افکند و درها را بر روی خود بست.
مجلسی، جلاء العیون،/ 616
این وقت ابن‌ز یاد با خدام و شرط 1 و عوانان و بزرگان بلد، به مسجد آمد و مردم را حاضر ساخت و بر منبر صعود داد:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را ذکر کردیم]
گفت: «ای مردم! چنگ در طاعت خدای درزنید و اطاعت امامان خود را واجب دانید و تفرقه جماعت را میاغازید و خود را به تهلکه می‌اندازید و خویشتن را مقتول و ذلیل و محروم مخواهید. همانا برادر تو کسی است که با تو سخن به صدق کند و از این پس چیزی بر من نیست.»
این بگفت و از منبر به زیر آمد.
خروج مسلم بن عقیل بر ابن زیاد
این هنگام غوغای مردم درهم افتاد و از باب تمارین ندا در دادند که: «مسلم‌بن عقیل با جیش خود دررسید.»
ابن‌زیاد چون این بشنید، تعجیل کرد و خود را به دارالاماره درانداخت و بفرمود تا ابواب دارالاماره را فرو بستند.
1. شُرَط (جمع شرطی): پاسبانان.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 73- 74
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 284

وبلغ الخبر مسلم بن عقیل، فخرج.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 66/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54
فبایعه المختار فیمن بایعه سرّاً، وخرج ابن عقیل یوم خرج، والمختار فی ضیعة له بخُطَرْنیه، ولم یکن خروج مسلم عن مواعدة لأصحابه، وإنّما خرج بداهة حین کان من أمر هانئ ما کان، وقدم المختار الکوفة مسرعاً، فوقف علی باب المسجد الّذی یعرف بباب الفیل فی جماعة، فمرّ به هانئ بن أبی حیّة الوادعیّ، فقال له: یا ابن أبی عبید! لا أنت فی منزلک ولا مع القوم- یعنی أهل الکوفة من أصحاب ابن زیاد- فقال: أمسی رأیی مرتجناً علیَّ لعظیم خطبکم، فأتی هانئ عمرو بن حُریث، وهو خلیفة ابن زیاد، فأخبره بقول المختار، فأرسل إلیه عمرو بن حُریث رسولًا، وقال له استنهِه عن نفسه، وحذّره أن یجعل علیها سبیلًا. فقام زائدة بن قُدامة الثّقفیّ، فقال: آتیک به علی أ نّه آمن وإن رقی إلی الأمیر عبیداللَّه فیه شی‌ء قمت بشأنه عنده؟ فقال عمرو بن حریث: أمّا منّی فهو آمن، وأمّا الأمیر فإن بلغه عنِّی شی‌ء أقمت له بمحضره الشّهادة، وشفعت عنده أحسن الشّفاعة.
فأبلغ المختار رسالة عمرو بن حریث، فأتی حتّی جلس تحت رایته، وبات لیلته. ثمّ إنّ ابن زیاد جلس للنّاس، وفتح بابه، فدخل المختار علیه، فلمّا رآه، قال له: أنت المُقبل فی الجموع لنصر ابن عقیل؟ فقال: واللَّه ما بتُّ إلّاتحت رایة عمرو، فرفع ابن زیاد قضیباً کان فی یده، فاعترض به وجه المختار، فشتر عینه، وشهد له عمرو علی ما قال، فقال ابن زیاد: لولا شهادة عمرو لک لضربت عنقک، وأمر به، فحبس، فلم یزل محبوساً حتّی قُتل الحسین.
ثمّ إنّ المختار سأل زائدة بن قُدامة الثّقفیّ أن یسیر إلی عبداللَّه بن عمر، فیسأله الکتاب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 285
إلی یزید بن معاویة فی استیهابه منه، وکانت صفیّة بنت أبی عبید اخت المختار عند عبداللَّه بن عمر، فسار ابن قُدامة إلی ابن عمر، فکتب إلی یزید بما سأل المختار. فکتب یزید إلی ابن زیاد بتخلیة سبیل المختار، فخلّاه وأجّله فی المُقام بالکوفة ثلاثاً؛ فخرج فی الیوم الثّالث إلی الحجاز، فلقیه ابن الغَرِق من وراء واقصة، فلمّا رأی شتر عینه، استرجع، فقال المختار: شتر عینی ابن الزّانیة بالقضیب، قتلنی اللَّه إن لم أقطع أنامله وأباجله وأعضاءه إرباً إرباً، فاحفظ هذا الکلام عنِّی.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 376- 377
حتّی خرج ابن عقیل یوم «1» خرج، والمختار فی «2» قریة له بخُطَرْنیة تُدعی لقفا «2»، فجاءه خبر ابن عقیل عند الظّهر أ نّه قد ظهر بالکوفة، فلم یکن خروجه یوم خرج علی میعاد من أصحابه، إنّما خرج حین قیل له: إنّ هانئ بن عروة المرادیّ قد ضُرب وحُبس، فأقبل المختار فی موالٍ له «3» حتی انتهی إلی باب الفیل بعد الغروب «4»، وقد عقد عبیداللَّه بن زیاد لعمرو بن حُریث رایة علی جمیع النّاس، وأمره أن یقعد لهم فی المسجد. فلمّا کان «5» المختار وقف علی باب الفیل، مرّ به هانئ بن أبی حیّة الوادعیّ، فقال للمختار: ما «6» وقوفک هاهنا! لا أنت مع النّاس، ولا أنت فی رَحلک؛ «7» قال: أصبح رأیی مرتجّاً لعُظم خطیئتکم «7»، فقال له: أظنّک واللَّه قاتلًا نفسک. ثمّ دخل علی عمرو بن حُریث، فأخبره بما قال للمختار وما ردّ «8» علیه المختار.
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق: ثمّ].
(2- 2) [تاریخ دمشق: قبّة له].
(3)- [تاریخ دمشق: موالیه].
(4)- [تاریخ دمشق: المغرب].
(5)- [تاریخ دمشق: جاء].
(6)- [تاریخ دمشق: ممّا].
(7- 7) [تاریخ دمشق: فقال: أصلح رأی مرتجیاً لعظیم خطابکم].
(8)- [تاریخ دمشق: ورد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 286
قال أبو مخنف: فأخبرنی النّضر بن صالح، عن عبدالرّحمان بن أبی عمیر الثّقفیّ؛ قال:
کنت جالساً عند عمرو بن حریث حین بلّغه هانئ بن أبی حیّة عن المختار هذه المقالة، «1» فقال لی «1»: قم إلی ابن عمّک، فأخبره أنّ صاحبه لا یدری أین هو! فلا یجعلنّ علی نفسه سبیلًا. فقمت لآتیه، ووثب إلیه زائدة بن قدامة بن مسعود، فقال له: یأتیک علی أ نّه آمِن؟ فقال له عمرو بن حُریث: أمّا منِّی «2» فهو آمن، وإن رُقّی إلی الأمیر عبیداللَّه بن زیاد شی‌ء من أمره، أقمتُ «3» له بمحضره الشّهادة، وشفعت له أحسن الشّفاعة. فقال له زائدة بن قدامة: لا یکوننّ «4» مع هذا إن شاء اللَّه إلّاخیر.
قال عبدالرّحمان: فخرجتُ، وخرج «5» معی زائدة إلی المختار، فأخبرناه بمقالة ابن أبی حیّة وبمقالة عمرو بن حُریث، وناشدناه باللَّه أ لّا «6» یجعل علی نفسه سبیلًا. فنزل «7» إلی ابن حریث، فسلّم علیه، وجلس تحت رایته «8» حتّی أصبح، وتذاکر النّاس أمر المختار وفعله، فمشی عُمارة بن عقبة بن أبی مُعیط بذلک إلی عبیداللَّه بن زیاد، فذکر له.
فلمّا ارتفع النّهار، فُتح باب عبیداللَّه بن زیاد وأذِن للنّاس، فدخل المختار فیمَن دخل، فدعاه عبیداللَّه، فقال له: أنت المقبل فی الجموع «9» لتنصر ابن عقیل؟ فقال له «5»: لم أفعل، ولکنِّی أقبلت ونزلت «10» تحت رایة عمرو بن حُریث، وبتّ معه وأصبحت. فقال له عمرو:
__________________________________________________
(1- 1) [تاریخ دمشق: قال].
(2)- [تاریخ دمشق: من قبلی].
(3)- [تاریخ دمشق: قلتُ].
(4)- [تاریخ دمشق: یکون].
(5)- [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(6)- [تاریخ دمشق: لا].
(7)- [تاریخ دمشق: فجلس].
(8)- [تاریخ دمشق: رأسه].
(9)- [تاریخ دمشق: المجموع].
(10)- [تاریخ دمشق: فنزلته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 287
صدق أصلحک اللَّه! قال: فرفع القضیب، فاعترض به وجه المختار، فخبط به عینه، فشترها وقال: أولی لک! أما واللَّه لولا شهادة عمرو لک لضربت عنقک؛ انطلقوا به إلی السّجن.
فانطلقوا به إلی [السّجن] «1»، فحُبس فیه، فلم یزل فی السّجن حتّی قُتل الحسین. «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 569- 570/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 20/ 221- 222
__________________________________________________
(1)- [من تاریخ دمشق].
(2)- تا وقتی که مسلم قیام کرد، آن روز مختار در دهکده خویش به نام «لقفا» در ناحیه «خطرنیه» بود. هنگام ظهر خبر یافت که ابن‌عقیل در کوفه ظهور کرده که قیام وی در آن هنگام، از روی وعده با یارانش نبود، بلکه وقتی بدو گفته بودند هانی بن عروه مرادی را زده‌اند و بداشته‌اند، قیام کرده بود. مختار با غلامان خود بیامد و بعد از مغرب به «باب‌الفیل» رسید. عبیداللَّه برای عمرو بن حریث پرچمی بسته بود و اورا سالار همگان کرده بود و گفته بود در مسجد بنشیند. و چون مختار بیامد و بر باب‌الفیل ایستاد، هانی‌بن ابی‌حیه بر او گذشت و گفت:
«چرا این‌جا ایستاده‌ای، نه با مردمی و نه در خانه خویش؟»
گفت: «رأی من از بزرگی گناه شما آشفته است.»
گفت: «به خدا گمان دارم خودت را به کشتن می‌دهی.»
آن‌گاه پیش عمروبن حریث رفت و سخنی را که با مختار گفته بود، با جواب مختار برای او بگفت.
عبدالرحمان‌بن ابی‌عمیر ثقفی گوید: وقتی هانی بن ابی‌حیه گفتار مختار را به عمرو بن حریث خبر داد، پیش وی نشسته بودم. به من گفت: «پیش عموزاده‌ات برگرد و بگو که یارش نمی‌داند او کجاست، خودش را به زحمت نیندازد.»
گوید: برخاستم بروم، زایدة بن قدامة بن مسعود پیش جست و گفت: «پیش تو می‌آید به شرط این که در امان باشد.»
عمروبن حریث گفت: «از جانب من در امان است، اگر درباره او چیزی به امیر عبیداللَّه بگویند، پیش وی به شهادت می‌ایستم و شفاعت می‌کنم.»
زایدةبن قدامة بدو گفت: «با این ترتیب، ان‌شاءاللَّه به جز نیکی نخواهد بود.»
عبدالرحمان گوید: برفتم و زایده نیز با من پیش مختار آمد. گفته ابن ابی‌حیه را با سخن ابن‌حریث، بدو خبر دادیم و قسمش دادیم که سبب زحمت خودش نشود. پس او پیش ابن‌حریث آمد و سلام گفت و زیر پرچم وی نشست تا صبح شد. مردم از کار و رفتار مختار سخن آوردند و عمارةبن عقبةبن ابی‌معیط پیش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 288
[بعد دخول عبیداللَّه الکوفة] فسار إلیه [الحسین علیه السلام] الشّیعة، وقاتله حتّی دخل قصره، وأغلق بابه. فلمّا کان عند المساء، وتفرّق النّاس عن مسلم بن عقیل.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 240
وأقبل مسلم بن عقیل «1» فی وقته ذلک «1»، ومعه ثمانیة عشر ألفاً أو یزیدون، وبین یدیه الأعلام والسّلاح «2» الشّاک، وهم فی ذلک یشتمون ابن زیاد ویلعنون أباه «2»، وکان شعارهم:
یا منصور أمت.
وکان قد عقد مسلم بن عقیل لعبداللَّه الکندیّ علی کندة، وقدّمه أمام الخیل، وعقد لمسلم بن عوسجة علی مذحج وأسد، وعقد لأبی تمامة بن عمر الصّائدیّ علی تمیم وهمدان، وعقد للعبّاس بن جعدة الجدلیّ علی أهل المدینة، وأقبل مسلم یسیر «1» حتّی خرج فی بنی الحارث بن کعب، ثمّ خرج علی مسجد الأنصار «1» حتّی أحاط بالقصر، ولیس فی القصر إلّانحو من ثلاثین رجلًا من الشّرط، ومقدار عشرین من الأشراف «1» وأهل بیته وموالیه «1»، ورکب أصحاب ابن زیاد، واختلط القوم، فاقتتلوا قتالًا شدیداً، وابن زیاد فی جماعة من الأشراف قد وقفوا علی جدار القصر ینظرون إلی محاربة النّاس.
قال: وجعل رجل من أصحاب ابن زیاد یقال له کثیر بن شهاب، ومحمّد بن الأشعث،
__________________________________________________
عبیداللَّه رفت و قصه را با وی بگفت و چون روز برآمد، درِ عبیداللَّه‌بن زیاد را گشودند و به مردم اجازه دادند که مختار نیز با دیگر کسان به درون رفت. عبیداللَّه‌بن زیاد اورا پیش خواند و بدو گفت: «تو بودی که با کسان آمده بودی ابن‌عقیل را یاری کنی؟»
گفت: «من چنین‌نکردم، بلکه آمدم و زیر پرچم عمروبن حریث جا گرفتم وشب را تا صبح با وی بودم.»
عمرو گفت: «خدایت قرین صلاح بدارد، راست می‌گوید.»
گوید: عبیداللَّه بن زیاد چوب را بلند کرد و به صورت مختار زد که به چشمش خورد و پلکش را وارونه کرد و گفت: «نزدیک خطر بودی. به خدا اگر شهادت عمرو نبود گردنت را می‌زدم، به زندانش برید.»
پس اورا به زندان بردند و بداشتند و همچنان به زندان بود تا حسین کشته شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3201- 3203
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2- 2) [تسلیة المجالس: وهم مع ذلک یلعنون ابن زیاد ویزید وزیاد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 289
والقعقاع بن شور، وشبث بن ربعی، ینادون «1» فوق القصر بأعلی أصواتهم: «2» ألا یا شیعة مسلم بن عقیل «2»، ألا یا شیعة الحسین «2» بن علیّ «2»، اللَّه اللَّه فی أنفسکم وأهلیکم «3» وأولادکم، فإنّ جنود أهل «4» الشّام قد أقبلت، وإنّ الأمیر عبیداللَّه قد عاهد اللَّه لئن أنتم «4» أقمتم علی حربکم ولم تنصرفوا من یومکم هذا «4»، لیحرمنّکم العطاء، ولیفرّقنّ مقاتلتکم «5» فی مغازی أهل الشّام، ولیأخذنّ البری‌ء بالسّقیم، والشّاهد بالغائب، حتّی لا یبقی منکم بقیّة من أهل المعصیة إلّاأذاقها وبال أمرها.
فلمّا سمع ذلک النّاس، جعلوا یتفرّقون «6» ویتخاذلون عن مسلم بن عقیل، ویقول بعضهم لبعض: ما نصنع بتعجیل الفتنة وغداً تأتینا جموع أهل الشّام؟ فینبغی «7» أن نقعد فی منازلنا وندع هؤلاء القوم حتّی یصلح اللَّه ذات بینهم.
قال: وکانت المرأة تأتی أخاها «8» وأباها أو زوجها أو بنیها «8» فتشرّده «9»، ثمّ جعل «10» القوم یتسلّلون والنّهار یمضی، فما غابت الشّمس حتّی بقیَ «11» مسلم بن عقیل فی عشرة «11» من أصحابه، واختلط الظّلام، فدخل مسلم المسجد الأعظم لیصلِّی المغرب، فتفرّق «12» عنه العشرة.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تسلیة المجالس: من].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [تسلیة المجالس: وأهالیکم].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(5)- [تسلیة المجالس: مقاتلیکم].
(6)- [تسلیة المجالس: یتسلّلون].
(7)- [تسلیة المجالس: ینبغی لنا].
(8- 8) [تسلیة المجالس: وابنها وزوجها وأباها].
(9)- [أضاف فی تسلیة المجالس: من بین القوم وتقول: ما لنا وللدّخول بین السّلاطین].
(10)- [تسلیة المجالس: فجعل].
(11- 11) [تسلیة المجالس: مع مسلم].
(12)- [تسلیة المجالس: فتفرّقت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 290
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 206- 207/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 190- 191
وأتی الخبر مسلم بن عقیل، فنادی فی أصحابه: یا منصور أمت، وکان شعارهم، وکان قد بایعه ثمانیة عشر ألفاً، وحوله فی الدّور أربعة آلاف، فاجتمع إلیه ناس کثیر «1»، فعقد مسلم لعبداللَّه بن عزیز الکندیّ علی ربع کندة، وقال: سر أمامی، وعقد لمسلم بن عوسجة الأسدیّ علی ربع مذحج، وأسد، وعقد لأبی ثمامة الصّائدیّ علی ربع تمیم، وهمدان، وعقد لعبّاس بن جعدة الجدلیّ علی ربع المدینة، وأقبل نحو القصر.
فلمّا «2» بلغ ابن زیاد إقباله تحرّز فی القصر، وأغلق الباب، وأحاط مسلم بالقصر، وامتلأ المسجد والسّوق من النّاس، ومازالوا یجتمعون حتّی المساء، وضاق بعبیداللَّه أمره، ولیس معه فی القصر إلّاثلاثون رجلًا من الشّرط، وعشرون «3» رجلًا من الأشراف «3»، وأهل بیته، وموالیه، «4» وأقبل أشراف النّاس یأتون ابن زیاد من قبل الباب الّذی یلی دار الرّومیّین «4»، والنّاس یسبّون ابن زیاد وأباه.
فدعا ابن زیاد «5» کثیر بن شهاب الحارثیّ، وأمره أن یخرج فیمَن أطاعه من مذحج، فیسیر ویخذل النّاس عن ابن عقیل ویخوّفهم، وأمر محمّد بن الأشعث أن یخرج فیمَن أطاعه من کندة وحضرموت، فیرفع رایة أمان لمن جاءه من النّاس، وقال مثل ذلک للقعقاع بن شور الذّهلیّ، وشبث بن ربعیّ التّمیمیّ، وحجّار بن أبجر العجلیّ، وشمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ، وترک وجوه النّاس عنده استئناساً بهم لقلّة [عدد] من معه، وخرج أولئک النّفر یخذلون النّاس «5». وأمر عبیداللَّه من عنده من الأطراف أن یشرفوا
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [فی العیون مکانه: وبلغ الخبر إلی مسلم بن عقیل فخرج بمن بایعه إلی حرب عبیداللَّه، فلمّا ...].
(3- 3) [العیون: من الشّرفاء].
(4- 4) [لم یرد فی العیون].
(5- 5) [العیون: جماعة وأمرهم أن یخذلوا النّاس عن ابن عقیل ویخوّفهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 291
علی النّاس من القصر، فیمنّوا أهل الطّاعة، ویخوّفوا أهل المعصیة، ففعلوا.
فلمّا سمع النّاس «1» مقالة أشرافهم «1»، أخذوا یتفرّقون حتّی أنّ المرأة تأتی إبنها وأخاها وتقول: انصرف، النّاس یکفّونک، «2» ویفعل الرّجل مثل ذلک «2». فما زالوا یتفرّقون حتّی بقی ابن عقیل فی المسجد فی ثلاثین رجلًا «3»، «4» فلمّا رأی ذلک، خرج متوجِّها نحو «5» أبواب کندة، «6» فلمّا خرج إلی الباب، لم یبق معه أحد 4 6، إلی النّهایة.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 271- 272/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 105- 106؛ مثله: المیانجی، العیون العبری،/ 41- 42
فبایع النّاس بها، ثمّ تخلّوا عنه وفارقوه.
ابن قدامة، التّبیین،/ 113
وأتی مسلم الخبر، فنادی بشعاره، فاجتمع إلیه أربعة آلاف من أهل الکوفة، فقدم مقدّمه وهیّأ میمنة ومیسرة، وسار فی القلب إلی عبیداللَّه، وبعث عبیداللَّه إلی وجوه أهل الکوفة، فجمعهم عنده فی القصر. فلمّا سار إلیه مسلم، فانتهی إلی باب القصر، أشرفوا من فوقه علی عشایرهم، فجعلوا یکلّمونهم ویرونهم، فجعل أصحاب مسلم یتسلِّلون حتّی أمسی فی خمسمائة، فلمّا اختلط الظّلام ذهب اولئک أیضاً.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115- 116
قال، وبلغ الخبر إلی مسلم بن عقیل، فخرج «7» بمَنْ بایعه إلی حرب عبیداللَّه بن زیاد،
__________________________________________________
(1- 1) [العیون: مقالتهم].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3)- [أضاف فی العیون: حتّی صلّیت المغرب].
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- [العیون: إلی].
(6- 6) [العیون: فما بلغ الأبواب ومعه منهم عشرة، ثمّ خرج من الباب، فإذا لیس معه إنسان یدلّه علی منزله].
(7)- [فی الدّمعة مکانه: لمّا بلغ مسلماً خبر هانئ وما جری علیه، خرج ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 292
فتحصّن منه بقصر دار الإمارة، واقتتل أصحابه وأصحاب المسلم، «1» وجعل أصحاب عبیداللَّه الّذین معه فی القصر یتشرّفون منه ویحذّرون أصحاب مسلم ویتوعّدونهم بأجناد الشّام، فلم یزالوا کذلک حتّی جاء اللّیل، فجعل أصحاب مسلم یتفرّقون عنه ویقول بعضهم لبعض: ما نصنع بتعجیل الفتنة وینبغی أن نقعد فی منازلنا وندع هؤلاء القوم حتّی یصلح اللَّه ذات بینهم. «2» فلم یبق معه سوی عشرة أنفس، فدخل مسلم المسجد لیصلِّی المغرب، فتفرّق العشرة عنه.
ابن طاوس، اللّهوف،/ 53- 54/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 215- 216؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 137- 138
فلمّا ظهر ابن عقیل، کان المختار فی قریة تدعی لقفا «3»، فأتاه الخبر بظهوره، فأقبل فی موالیه إلی باب الفیل بعد المغرب، وقد أجلس عُبیداللَّه بن زیاد عمرو بن حُریث بالمسجد ومعه رایة، فبعث إلی المختار وأمّنه، فجاء إلیه.
فلمّا کان من الغد ذکر عمارة بن عُقبة «4» أمره لعبیداللَّه، فأحضره، وقال له: أنت المُقبل فی الجموع لتنصر ابن عقیل؟ قال: لم أفعل، ولکنِّی أقبلت ونزلت تحت رایة عمرو، فشهد له عمرو بذلک، فضرب ابن زیاد وجه المختار بقضیب، فشتر «5» عینه وقال: لولا
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فی روایة المفید لیس مع ابن زیاد فی القصر إلّاثلاثون رجلًا من‌الشّرط، عشرون رجلًا من أشراف النّاس وأهل بیته وخاصّته حتّی کادت الشّمس أن تحجب].
(2)- [أضاف فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فی روایة المفید رحمه الله کانت المرأة تأتی ابنها أو أخاها فتقول انصرف، النّاس یکفونک، ویجی‌ء الرّجل إلی أخیه وأبیه، فیقول: غداً یأتیک أهل الشّام فما تصنع بالحرب والشّرّ، انصرف. فیذهب به فینصرف].
(3)- فی ک: لغفا. والمثبت فی د، والطّبریّ. وفی معجم البلدان لیاقوت: لقف- ضبطه الحازمیّ فتح أوّله‌وسکون ثانیه. وقال عرام: لقف: ماء آبار کثیرة عذبة، لیس علیها مزارع ولا نخل. بأعلی قوران: واد من السّوارقیة علی فرسخ. وعبارة الطّبریّ: فی قریة له بخطرنیة. وخطرنیة: ناحیة من نواحی بابل العراق.
(4)- فی د: عمارة بن الولید بن عقبة، والمثبت فی ک، والطّبریّ، والاستیعاب: ص 1144.
(5)- شتره: غتّه وجرحه (القاموس).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 293
شهادته «1» قتلتک.
وحبسه إلی أن قُتل الحسین.
النّویری، نهایة الإرب، 21/ 7
واستمرّ مسلم بن عقیل عند قدوم عبیداللَّه بن زیاد علی ما کان، ثمّ اجتمع إلی مسلم ابن عقیل من کان بایعه للحسین، وحصروا عبیداللَّه بن زیاد بقصره، ولم یکن مع عبیداللَّه فی القصر أکثر من ثلاثین رجلًا. ثمّ أنّ عبیداللَّه أمر أصحابه أن یشرفوا من القصر ویمنّوا أهل الطّاعة، ویخذلوا أهل المعصیة، حتّی أنّ المرأة لتأتی إبنها وأخاها فتقول: انصرف، إنّ النّاس یکفونک. فتفرّق النّاس من مسلم ولم یبق مع مسلم غیر ثلاثین رجلًا. فانهزم واستتر. «2»
أبو الفداء، التّاریخ،/ 189- 190
__________________________________________________
(1)- فی ک: لولا شهادة عمرو.
(2)- و از این جهت عرق عصبیت مسلم در حرکت آمده، فرموده تا ندا کردند که اهل بیت امیرالمؤمنین حسین رضی الله عنه باید که جمع آیند و قریب به بیست هزار کس مجتمع گشته و در رکاب مسلم‌بن عقیل روی به دار الاماره نهادند. عبیداللَّه بن زیاد با طایفه‌ای از اشراف کوفه که در ملازمت او به سر می‌بردند، در قصر متحصن گشتند و مسلم با متابعان به گرد قصر آمده، بین‌الفریقین جنگ و جدال دست داد. چون ابن‌زیاد دید که مردم کوفه آسان آسان دست از محاصره باز نخواهند داشت، فرمود تا رؤسای کوفه مثل کثیربن شهاب، محمد بن اشعث، شبث ربعی، حجر بن الأبجر و شمر بن ذا الجوشن بر بام کوشک برآمده و اهل کوفه را تخویف نمودند.
کثیر گفت: «ای کوفیان! وای بر شما که خود را در ورطه هلاک انداختید. بر خود ببخشایید و بر عیال و اطفال خود رحم کنید که دم به دم لشکرهای شام که شوکت و ابهت ایشان را دانسته‌اید، می‌رسند. امیر عبیداللَّه عهد کرده است که اگر ترک فضولی نگویید و بر شما قادر گردند، مرسومات شما را باز گیرد، بلکه سپاهیان‌را قتل کند یا اخراج نماید و بی‌گناه شما را به جرم بدکردار بگیرد و حاضر را به عوض غایب عقوبت بفرماید.»
کوفیان که امثال این کلمات شنیدند، خوفی عظیم و هراسی قوی بر ضمایر ایشان استیلا یافته و بنابر عادت قدیم بی‌وفایی آغاز نهادند. فوج فوج عهد و پیمان را پس پشت کرده، روی به منازل خویش آوردند و پیش از غروب آفتاب همه رفته بودند، مگر سی کس و به قولی ده نفر بیش پیش مسلم نمانده بودند. از برای ادای نماز شام، به مسجد درآمد و چون بیرون آمد، دید که بی‌وفایان نیز سر خود گرفته‌اند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 127- 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 294
__________________________________________________
عبداللَّه بن حازم روایت کرده است که من در مجلس ابن‌زیاد بودم که هانی را مجروح گردانید و امر کرد به حبس او. چون آن حالت را مشاهده کردم، به نزد مسلم آمدم و قضیه را به او نقل کردم. چون اصحاب مسلم در خانه‌های دور خانه هانی جمع شده بودند، مسلم مرا امر کرد که ندا کنم در میان ایشان که بیرون آیند و منادیان را فرمود که ندا کردند که: «یا منصور أمت.»
چون بی‌وفایان اهل کوفه ندای مسلم را شنیدند، بر درِ خانه هانی جمع شدند، مسلم بیرون آمد و برای هر قبیله علَمی ترتیب داد. در اندک وقتی مسجد و بازار پر شد از اصحاب او و کار بر ابن‌زیاد تنگ شد، و زیاده از پنجاه نفر در دار الاماره با او نبودند. بعضی از یاوران او که بیرون بودند، راهی نمی‌یافتند که به نزد او روند.
پس اصحاب مسلم قصر آن ملعون را در میان گرفتند و سنگ می‌افکندند و دشنام می‌دادند ابن‌زیاد و مادرش را. ابن‌زیاد کثیربن شهاب را طلبید و گفت: «تو بیرون رو و با هر که تورا اطاعت نماید از قبیله مذحج، مردم را از عقوبت یزید و سوء عاقبت حرب شدید حذر نمایید، در معاونت مسلم سست گردانید.»
بعد از او محمد پسر اشعث را فرستاد که قبیله کنده را بر سر خود جمع کند و رایت امان بگشاید و ندا کند که: «هر که در تحت این رایت درآید، به جان و مال و عرض در امان باشد.»
همچنین قعقاع ذهلی و شبث بن ربعی و حجار بن ابجر و شمر بن ذی‌الجوشن را برای این کار و برای فریب دادن بی‌وفایان غدّار بیرون فرستاد.
پس اشعث، علَمی بلند کرد و جمعی بر سر او جمع شدند و آن گروه دیگر به وساوس شیطانی مردم را از موافقت مسلم پشیمان می‌کردند و جمعیت ایشان را به تفرّق مبدّل می‌گردانیدند تا آن که گروه بسیار از آن غدّاران را گرد آوردند و از راه عقب قصر به دار الاماره درآمدند.
چون آن ملعون کثرتی در اتباع خود مشاهده کرد، علَمی برای شبث بن ربعی ترتیب داد و اورا با گروهی از منافقان بیرون فرستاده. ابن‌زیاد اشراف کوفه را امر کرد که بر بام قصر برآمدند و اتباع مسلم را ندا کردند که: «ای گروه! بر خود رحم کنید و پراکنده شوید که اینک لشکرهای شام می‌رسند و شما را تاب ایشان‌نیست. اگر اطاعت‌کنید، امیر متعهد شده است که عذر شما را از یزید درخواهد و عطای شما را مضاعف گرداند. سوگند یاد کرده است که اگر متفرق نشوید و چون لشکرهای شام برسند، مردان شما را به قتل آورند و بی‌گناه را به جای گناه‌کار بکشند و زنان و فرزندان شما را بر اهل شام قسمت کنند.»
مردم از استماع این سخنان متفرق می‌شدند تا آن که چون شام شد، زیاده از سی نفر با مسلم نمانده بودند. چون مسلم این حالت را مشاهده کرد و بر غدر و مکر اهل کوفه مطلع گردید، داخل مسجد شد و نماز شام را ادا کرد. چون از نماز فارغ شد، ده نفر با او مانده بودند. خواست که از مسجد بیرون رود، چون از درِ کنده بیرون رفت، هیچ کس با او نمانده بود و آن غریب مظلوم، در کار خود متحیر گردید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 295
__________________________________________________
مجلسی، جلاء العیون،/ 616- 617
و این چنان بود که عبداللَّه بن حازم که از شیعیان حسین علیه السلام بود، اورا مسلم بن عقیل بفرمود که به دار الاماره در رود و کردار ابن‌زیاد را با هانی بنگرد و هر چه زودتر خبر باز برد. ابن‌حازم ببود تا هانی را به حبس‌خانه بازداشتند.
فرار ابن زیاد
این وقت بیرون شد، بر نشست و عجلت کرد و اول کس بود که در سرای هانی این خبر به مسلم آورد. جماعتی از زنان فریاد برداشتند که «واعبرتا! واثکلاه!» مسلم چون این خبر بدانست، عبداللَّه‌بن حازم را فرمان کرد تا ندا در داد و مردم را بیاگاهانید. زمانی دیر برنیامد که چهار هزار مرد، فوج از پس فوج و گروه از پس گروه، بر گرد سرای مسلم انبوه شدند. آن‌گاه از برای بزرگان کنده، مذحج، تمیم، اسد، مضر و همدان رایت بست و منادی را فرمود: «ندا کن که: یا منصور أمت!» 1 چون منادی این ندا کرد، از هر قبیله آن جماعت که با وی بیعت کرده بودند، این کلمه را شعار کردند و طریق دار الاماره را پیش داشتند. وقتی که برسیدند، ابن‌زیاد خود را از مسجد به سرای در برده بود و به دربندان در افتاده بود. اورا حصار دادند و مردمان از قفای یکدیگر درآمدند، چندان که مسجد و کوی و بازار آکنده از مرد گشت.
ترس و وحشت ابن زیاد از سپاه مسلم
از قضا این وقت افزون از سی تن از سرهنگان لشگر و بیست تن از اشراف شهر، کس با ابن زیاد نبود. کار بر وی سخت افتاد و جز استوار کردن ابواب دار الاماره، هیچ چاره نمی‌دانست. از دار الاماره دری به خانه رومیین گشوده می‌شد و کس از آن راه آمد و شد نداشت. بعضی از اعیان کوفه از آن راه به نزد ابن زیاد می‌رفتند و اورا دیدار می‌کردند.
از این‌سوی جماعتی‌که در دار الاماره‌بودند، بر فراز قصر می‌آمدند تا خلق را نظاره کنند و اندازه گیرند. اصحاب، ایشان‌را شتم‌می‌کردند، فحش می‌گفتند و سنگ می‌پرانیدند و پدر و مادر و زن و عشیرت ابن‌زیاد را به زنا و زنازادگی یاد می‌کردند و به زشت‌تر فحشی و نیکوهیده‌تر صفتی خطاب می‌نمودند. ابن‌زیاد، کثیر بن شهاب را طلب کرد و گفت: «در قبیله مذحج تورا دوست‌داران فراوانند. از دار الاماره بیرون شو و در میان کوفه عبوری کن و مردم را از لشگر شام و خشم یزید بترسان و از جماعت ابن‌عقیل وا رهان.»
محمد بن اشعث را گفت: «تو نیز بیرون شو و از مردم کنده و حضرموت هر کس تورا اطاعت می‌کند، بدین گونه نصیحت فرمای و رایت امان برفراز تا از آن مردم که از ما می‌هراسند و در گرد آن رایت انجمن کردند، از جان و مال ایمن شوند. و دیگر قعقاع الذهلی، شبث‌بن ربعی التمیمی، حجار بن أبجر السلمی و شمر بن ذی‌الجوشن العامری را پیش خواند و هر یک را بدین‌گونه وصیت کرد و از دار الاماره بیرون فرستاد. سایر سرهنگان را از استیحاشی 2 که خود داشت، بیرون شدن نگذاشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 296
__________________________________________________
محیط وحشت و ترور
اما کثیر بن شهاب به میان شهر آمد و چندان که توانست، مردم را از موافقت مسلم متقاعد ساخت و محمد بن الاشعث تا به خانه‌های بنی عماره پیش تاخت. مسلم بن عقیل چون این بشنید، عبدالرحمان بن شریح شیبانی را با جماعتی به مدافعت او فرمان کرد. محمدبن اشعث دانست که با مقاتلت ایشان نیروی مقاومت ندارد، لختی باز پس شتافت و به اتفاق کثیربن شهاب و قعقاع‌بن شورالذهلی و شبث‌بن ربعی، مردم را به وعد و وعید و تحبیب و تهدید از موافقت مسلم بازداشتند تا بر ایشان جماعتی گرد آمد. پس ایشان را برداشته و از طریق خانه رومیین داخل دارالاماره شدند و ابن‌زیاد را نیرویی به دست شد.
کثیربن شهاب گفت: «ای امیر! دیگر جای درنگ نیست و آهنگ جنگ باید کرد. دار الاماره از وجوه رجال و فحول ابطال آکنده است. واجب می‌کند که با ما بیرون شوی تا با ایشان رزم آزماییم.»
ابن‌زیاد این سخن را به صواب ندانست و لوایی از برای شبث‌بن ربعی بست و اورا با جماعتی که حاضر بودند، بیرون فرستاد و سرهنگان سپاه و بزرگان قبایل را فرمان کرد تا به میان شهر شتافتند و مردم را به رسیدن لشگر شام و خشم یزید تهویل و تهدید کردند و قلوب مردم را از قتل و غارت لشگریان به هول و هراس بیاکندند، و از آن سوی تا گاهی که آفتاب راه با مغرب نزدیک کرد، اصحاب مسلم در خدمت او بپاییدند.
پراکنده شدن کوفیان از دور مسلم
شامگاه، کثیربن شهاب فریاد برداشت:
3 «فقال: أ یّها النّاس! ألحقوا بأهالیکم ولا تعجّلوا الشّرّ ولا تعرِّضوا أنفسکم للقتل.
فإنّ هذه جنود أمیرالمؤمنین یزید قد أقبلت، وقد أعطی اللَّه الأمیر عهداً، لإن تمّمتم علی حربه ولم تنصرفوا من عشیّتکم، أن یحرم ذرّیّتکم العطاء ویُغرق مقاتلیکم فی مغازی الشّام وأن یأخذ البری‌ء منکم بالسّقیم والشّاهد بالغائب، حتّی لا یبقی له بقیّة من أهل المعصیة إلّاأذاقها وبال ما جنت أیدیها.» 3
گفت: «ای مردم! به سوی اهل و عشیرت خود عجلت کنید و شرار شر و نیران فتنه را دامن مزنید و خویشتن را به بارقه تیغ و صاعقه تیر 4 تباه مخواهید.
اینک لشگر امیرالمؤمنین یزید است که در رسید و بدانید که ابن‌زیاد با خداوند خویش پیمان نهاد که هر کس از جنگجویان شما تا هنگام عشا به جای ماند و از کنار ابن‌عقیل به جانبی گسیل نشود، فردا پگاه به دست لشگر خون‌آشام شام تباه خواهد گشت و آن وجیبه که در وجه او و اولاد او مقرر است، از جریده عطا منقطع خواهد شد که بسا بی‌جرم و جریرت کس که به جای مرد گناه کار تباه گردد! و چه بسیار حاضر پاکیزه‌خاطر که در ازای مرد گریز ناچیز شود. چندان که از بی‌فرمانان کس نماند که به کیفر کردار خویش گرفتار نگردد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 297
__________________________________________________
سایر زعمای قبایل نیز این‌گونه سخن‌های هایل 5 درانداختند و وصول لشگر شام را بر خاص و عام از متواترات اخبار باز نمودند.
مردم کوفه را این کلمات وحشت‌آمیز، دهشت‌انگیز شد. چنان افتاد که مردان و زنان با تمام خوف و خشیت فرزندان و برادران را نصیحت می‌کردند و می‌گفتند: «شما در مقاتلت سپاه شام چگونه مقاومت توانید کرد؟ بیهوده مستیزید و به یاوه خون مریزید و از آن پیش که ناگزیر با خصم درآویزید، به جانبی گریزید.»
بالجمله، مردم کوفه را دیگر نیروی درنگ نماند. آهنگ تفرقه کردند و از کنار مسلم، ده تن و بیست تن پراکنده همی شدند. زمانی دیر نگذشت که وقت نماز فراز آمد و از آن جماعت انبوه افزون از سی مرد با مسلم نماز مغرب نگذاشت. چون مسلم چنان دید از مسجد بیرون شد و به جانب ابواب کنده شتابنده گشت. چون راه با ابواب نزدیک کرد، در مرافقت او زیاده از ده کس موافقت نداشت. چون از باب پای بیرون گذاشت، خویشتن را یک تنه همی نگریست شهری پر دشمن و شبی تاریک بود و در طی طریق و مرور به کوی و بازار، دلیل رهنمونی نداشت.
1. در صدر اسلام، رسم چنین بود که جمعیت‌های سرّی پس از این که با رهبر خود بیعت می‌کردند، رهبر شعار سرّی خود را که گاهی به جای (اسم شب) به کار می‌رفت، به آنان می‌گفت. افراد جمعیت همیشه گوش به زنگ بودند که هر وقت آن شعار را بشنوند، خود را فوراً به رهبر برسانند.
مسلم بن عقیل نیز (یا منصور أمت) را شعار خویش قرار داده و به وسیله جار زدنِ آن شعار، توانست سپاه انبوهی از مردم کوفه گرد آورد (ح. خراسانی).
2. استیحاش: ترس و وحشت.
3- 3. [حکاه عن الإرشاد، 2/ 52- 53].
4. بارقه تیغ: برق تیغ. صاعقه تیر: صدای رعدآسای تیر.
5. هایل: وحشت‌انگیز.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 74- 78
شیخ مفید و دیگران گفته‌اند عبداللَّه بن حازم گفت: من از طرف مسلم به کاخ رفته بودم تا بدانم با هانی چه شده است. چون اورا زدند و زندانی کردند، سوار اسبم شدم و پیش از دیگران به مسلم‌بن عقیل گزارش اورا دادم و دیدم جمعی از زنان قبیله مراد شیون یاعبرتاه و یاثکلاه دارند. چون حال هانی را به مسلم بن عقیل گزارش دادم، به من دستور داد که یاران اورا ندا کنم. همه در خانه‌های اطراف منزل او مجتمع بودند و چهار هزار مرد در آن خانه‌ها بود. فریاد کشیدم: «یا منصور امت!» که شعار آن‌ها بود و این ندا دهن به دهن در کوفه پیچید و همه نزد او جمع شدند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 298
فجمع مسلم أصحابه وعقد لعبیداللَّه بن عمرو بن عزیز الکندیّ علی ربع «1» کندة وربیعة، وقال له: سر أمامی فی الخیل. وعقد لمسلم بن عوسجة علی ربع مذحج وأسد، وقال: انزل فی الرّجال «2». وعقد لأبی ثمامة الصّائدیّ علی ربع تمیم وهمدان، وعقد للعبّاس ابن جعدة الجدلیّ علی ربع المدینة.
__________________________________________________
جزری گوید: مسلم، عبداللَّه بن عزیز کندی را فرمانده «کندیان» کرد و به او دستور داد جلودار باشد، مسلم بن عوسجه اسدی را فرمانده مذحج و اسد نمود، ثمامه صائدی را فرمانده «تمیم» و «همدان» نمود، عباس بن جعده جدلی را فرمانده «مدینه» ساخت و به سوی کاخ حکومت روان شد. چون ابن‌زیاد از آمدنش خبردار شد، در قصر متحصن شد و درها را بست.
و مسلم قصر را محاصره کرد. مسجد و بازار از مردم پر شد و تا هنگام شب جمع‌آوری می‌شدند و کار بر ابن زیاد تنگ شد. جز سی تن پاسبان و بیست تن از اشراف کوفه و خاندان و غلامانش، کسی با او نبود و اشراف از درِ دومی که پهلوی دار رومیان بود، نزد او رفت و آمد می‌کردند. مردم اورا و پدرش را دشنام می‌دادند. ابن‌زیاد، کثیربن شهاب حارثی را خواست و به او دستور داد که با کسانی که از مذحج با اویند، بیرون رود، در شهر گردش کند و مردم را از دور مسلم پراکنده کند و آن‌ها را بترساند.
محمدبن اشعث هم دستور داد که با پیروان خود از «کنده» و «حضرموت» پرچم امانی بیفرازد، برای هر کس از مردم‌که نزد او آید و به قعقاع‌بن شورا، شبث‌بن‌ربعی تمیمی و حجاربن ابجر عجلی و شمربن ذی‌الجوشن ضبابی هم همین دستور را داد و بزرگان مردم را نزد خود نگه‌داشت تا با آن‌ها انس گیرد.
آن چند تن بیرون رفتند و مردم را از دور مسلم پراکنده می‌کردند و اشراف مردم را هم دستور داد، از بام قصر به مردم رو کردند و فرمان‌بران را وعده‌ها دادند و نافرمان‌ها را تهدید کردند. مردم چون گفتار اشراف خود را شنیدند، پراکندگی را آغاز کردند تا کار به جایی رسید که زن‌ها می‌آمدند و پسر و برادر خود را می‌بردند و به آن‌ها می‌گفتند: تو برگرد، مردم دیگر بس‌اند و مردها هم همین کار را می‌کردند و پی درهم پراکنده شدند.
تا هنگام نماز مغرب، مسلم با سی تن در مسجد ماند و نماز مغرب را با همان سی تن خواند و چون چنین دید، بیرون آمد و به سوی محله کنده رفت. چون به درب محله آن‌ها رسید، تنها ده کس با او مانده بود، و از در که بیرون شد تنها ماند، و متوجه شد کسی را ندید که اورا راهنمایی کند، یا به خانه‌اش دعوت کند و یا با او فداکاری کند. در برابر دشمن و در میان کوچه‌های کوفه سرگردان شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 44- 45
(1)- جمعه (الأرباع) أرباع الکوفة وهی: المدینة وکندة ومذحج وتمیم. وتدخل ربیعة مع کندة، وأسد مع‌مذحج، وهمدان مع تمیم، وتنضم غیرهم إلیهم فی الجمیع. یقال: أرباع الکوفة وأخماس البصرة، وقد تقدّم ذلک.
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وأنت علیهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 299
ثمّ أقبل نحو القصر، فأحاطوا به حتّی أمر عبیداللَّه بسدِّ الأبواب. «1» فأشرف من القصر أشراف الکوفة یخذلون النّاس بالتّرغیب والتّرهیب، فما أمسی المساء إلّا «1» وقد انفضّ «2» الجمع من حول مسلم. وخرج شبث بن ربعیّ، والقعقاع «3» بن شور الذّهلیّ، «4» وحجّار بن أبجر العجلی، وشمر بن ذی الجوشن الکلابیّ «4» یخذلون النّاس. وخرج کثیر ابن شهاب بن الحصین الحارثیّ فی عدد للقبض علی «5» من رآه یرید مسلماً «5»، فقبض علی جماعة، فحبسهم عبیداللَّه. «6»
السّماوی، إبصار العین،/ 43/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 273؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 237
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [ذخیرة الدّارین: نقض].
(3)- (القعقاع) بالقاف المفتوحة والعین المهملة السّاکنة، والقاف والعین بینهما ألف بن شور بالشّین المضمومة والرّاء المهملة: له شرف وسمعة، ویضرب به المثل فی المجالسة. فیقال: جلیس القعقاع بن شور، لأنّه دخل مجلس معاویة وقد ضاق، فقام رجل وأعطاه مکانه، فجلس فیه، ثمّ أمر له معاویة بشی‌ء، فقال: أین من قام عن مجلسه لی؟ فقال: ها أنا ذا، فقال: خذ ما نلته بمکانک مکافأة لقیامک.
(4- 4) [وسیلة الدّارین: فما أمسی المساء حتّی تفرّق الّذین بایعوا مسلم بن عقیل، فأشرف عبیداللَّه بن‌زیاد من القصر ورأی بأنّ أشراف الکوفة].
(5- 5) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أتباع مسلم بن عقیل].
(6)- هنگام خروج مسلم، مختار در ده خود به نام «لقفا» رفته بود. ظهر هنگام خبر خروج بی‌سابقه مسلم به او رسید و با وابستگان خود به کوفه آمد. بعد از مغرب (که جمعیت مسلم از هم پاشیده بود)، خود را به «باب الفیل مسجد کوفه» رسانید که عبیداللَّه عمرو بن حریث را با پرچم در مسجد واداشته بود. مختار سرگردان و بلا تکلیف ماند. عمرو از او اطلاع یافت، اورا دعوت کرد، امان داد و نزد او بماند. صبح که شد عماره پسر ولید بن عتبه خبر اورا به عبیداللَّه رسانید و اورا با دیگران احضار کرد و گفت: «تو جمعیت‌ها برای یاری ابن عقیل آوردی؟»
گفت: «خیر، من زیر پرچم عمرو پناهنده شدم.»
عمرو هم گواه شد و عبیداللَّه با عصا به روی مختار زد که پلک چشم اورا واژگون نمود و گفت: «اگر عمرو گواه تو نبود، تورا می‌کشتم.»
اورا به زندان انداخت تا حسین علیه السلام کشته شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 291
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 300
فلمّا خرج مسلم، کان المختار فی قریة له خارج الکوفة، لأنّ خروج مسلم کان قبل میعاده بسبب ضرب ابن زیاد لهانی وحبسه. فجاء الخبر إلی المختار عند الظّهر بخروج مسلم، فأقبل المختار فی موالیه حتّی دخل الکوفة وأتی إلی باب الفیل وهو من أبواب المسجد بعد المغرب. وکان ابن زیاد قد عقد لعمرو بن حریث رایة، وأمره علی النّاس، وأقعده فی المسجد.
فمرّ بالمختار رجل من أصحاب ابن زیاد یسمّی هانئ بن أبی حیّة الوداعیّ، فقال للمختار: ما وقوفک هاهنا، لا أنت مع النّاس ولا أنت فی بیتک؟ فقال له المختار: أصبح رأیی مرتجاً لعظم خطیئتکم.
فدخل هانئ علی عمرو بن حریث وأخبره بذلک، فأرسل عمرو إلی المختار رجلًا یأمره أن لا یجعل علی نفسه سبیلًا. فقال زائدة بن قدامة بن مسعود لعمرو: یأتیک المختار علی أ نّه آمن، قال عمرو: أمّا منّی فهو آمن، وإن بلغ الأمیر عبیداللَّه عنه شی‌ء شهدت عنده ببراءته، وشفعت له أحسن الشّفاعة.
فجاء المختار إلی ابن حریث، وجلس تحت رایته حتّی أصبح. وجاء عمارة بن عقبة ابن الولید بن عقبة بن أبی معیط، فأخبر ابن زیاد بأمر المختار. فلمّا أذن ابن زیاد للنّاس، دخل علیه المختار فی جملة مَنْ دخل، فقال له ابن زیاد: أنت المقبل فی الجموع لتنصر ابن عقیل؟ فقال: لم أفعل، ولکنِّی أقبلت وقعدت تحت رایة عمرو بن حریث إلی الصّباح. وشهد له عمرو بن حریث بذلک، فضربه ابن زیاد بالقضیب علی وجهه حتّی أصاب عینه، فشترها، وقال: واللَّه لولا شهادة عمرو لک لضربتُ عنقک. وأمر به إلی السّجن، وحبس معه میثم التّمّار صاحب أمیر المؤمنین علیه السلام.
فقال میثم للمختار: إنّک تفلت وتخرج ثائراً بدم الحسین علیه السلام فتقتل هذا الّذی یقتلنا، تطأ بقدمیک علی وجنته.
وکان میثم أخذ ذلک من أمیر المؤمنین علیه السلام (فلم) یزل المختار محبوساً حتّی قُتل الحسین علیه السلام.
الأمین، أصدق الأخبار (ط 1)،/ 32- 33، (ط 2)،/ 40
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 301
أقول: کان خروج مسلم بالکوفة یوم الثّلاثاء لثمان لیال مضین من ذی الحجّة، وقُتل یوم الأربعاء یوم عرفة لتسع خلون من سنة ستّین. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 41- 42، 46
__________________________________________________
(1)- و مسلم ناچار شد حرکت و جنبش خویش را پیش از موعد مقرر اعلام کند. پس از اعلام حرکت خویش، عبیداللَّه بن زیاد را در قصر حکومتی محاصره کرد ولی به سرعت جمعی که با او بودند پراکنده گشتند و مسلم تنهای تنها باقی ماند.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 120- 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 302

«1»
__________________________________________________
(1)- و قولی آن که مسلم بعد از این قضیه پناه به محمد بن کثیر برده است، محمد اورا در خانه خود پنهان کرده، و مانند هانی بن عروه به فرموده ابن زیاد کشته شد.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 44
رفتن مسلم بن عقیل به خانه محمدبن کثیر و گرفتاری محمد و پسرش به دست ابن‌زیاد
در کتاب «بحار الانوار»، کتاب «عوالم»، کتاب «زبدة الفکر»، کتاب «لهوف»، «شیخ مفید» 1، کتاب «ابن شهرآشوب»، کتاب «اعلام الوری»، «بحر اللآلی»، کتاب «مروج الذهب»، کتاب «الفصول المهمه»، کتاب «شرح شافیه»، کتاب «کشف الغمه»، کتاب «یافعی»، کتاب «طریحی»، کتاب «أعثم کوفی»، «معینی»، «ابو مخنف»، در کتاب «مطالب السئول»، در کتاب «عبداللَّه بن محمدرضا الحسینی» معروف به «جلاء العیون» و در صد مجلد کتاب عربی و فارسی که خاصه علمای تحریر در مقتل حسین علیه السلام، تحریر کرده‌اند. هنگام تسطیر این اوراق، بنده، نگارنده در همگان بیننده و پژوهنده بود. در هیچ یک قصه گرفتاری محمدبن کثیر را در نصرت مسلم‌بن عقیل، به این تطویل و تفصیل نیافت.
غربت و سرگردانی!
چون أعثم کوفی از علمای اهل سنت و جماعت است و در جمع سیر حاوی احاطت و بلاغت و بیشتر روایت از ابن‌اسحاق و ابن‌هشام می‌کند، دریغ داشتم که نگارش اورا ندیده انگارم. او بدین اسلوب مکتوب می‌کند: که چون مردم کوفه پراکنده شدند و مسلم‌بن عقیل تکینه 2 ماند، در تاریکی شب بر اسب خویش برنشست وخواست تا از کوفه بیرون شود. راه بیرون شدن ندانست، در کوی و برزن بی‌هشانه 3 و بی‌خویشتن همی رفت.
از قضا، سعید بن احنف با او بازخورد، اورا بشناخت، پیش تاخت و گفت: «ای سید و مولای من! چنین نابه هنگام آهنگ کجا داری؟ و به کجا می‌روی؟»
گفت: «همی خواهم که از این بلد بیرون شوم و به مسکنی و مأمنی روم. باشد که از آن جماعت که با من بیعت کردند، گروهی با من پیوسته شوند و مرا نصرت کنند.»
سعید بن احنف گفت: «حاشا وکلا! این شهر را بر تو دربندان کرده‌اند و حافظان و حارسان گماشته اند، تا در کجا تورا دیدار کنند و دستگیر نمایند.»
مسلم گفت: «اکنون بگوی رأی چیست؟»
سعید به عرض رسانید که: «با من باش تا تورا رهنمونی کنم و به مأمنی رسانم.»
مسلم را بیاورد بر در سرای محمدبن کثیر و بانگ در داد که: «هان ای محمدبن کثیر! بیرون شتاب و مسلم بن عقیل را دریاب.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 303
__________________________________________________
محمد بی آن که سر از پای بداند و پای در پای افراز کند، بیرون شتافت و پای پسر عقیل را مورد و محل تلثیم و تقبیل 4 یافت و خدای را سپاس گزار گشت که بدین دولت بزرگ و نعمت عظیم برخوردار شد. اورا اندر نشیب سرای، بیتی و نهان‌خانه‌ای بود که کس کم‌تر توانست از آن‌جا نشان گرفت و بدان‌جا راه یافت. مسلم را بدان بیت درآورد و آنچش دربایست بود، فراهم کرد.
گرفتاری محمد بن کثیر
از آن سوی آنان که به فحص حال مسلم مأمور بودند و در گرد محلات تجسس می‌نمودند، این معنی را تفرس‌کردند، ابن‌زیاد را آگهی بردند و سخت شاد شد. پسر خود خالد را بفرمود تا با فوجی از لشگر برفت و مغافضه، خانه محمد بن کثیر را در حصار گرفتند و چون اورا اعوان وانصار نبود، بی‌انگیزش تیغی و ریزش خونی، محمد و پسرش را بگرفتند و به نزد ابن‌زیاد فرستادند. چند که به پژوهش حال مسلم شتافتند، اورا نیافتند.
لاجرم خالد به دار الاماره مراجعت کرد و از این سوی، سلیمان‌بن صرد خزاعی، مختار بن ابو عبید ثقفی، ورقاء بن عازب و گروهی از اشراف کوفه، چون از واقعه محمد کثیر آگاه شدند، با یکدیگر مواضعه نهادند که فردا پگاه لشگری درهم آورند، بر ابن زیاد حمله برند و محمد و پسرش را مأخوذ دارند. آن گاه با لشگرهای خود از کوفه خیمه بیرون زنند، با حسین علیه السلام پیوسته شوند و در رکاب او با دشمنان رزم دهند. بر این نسق رأی استوار کردند و قبایل خویش را آگهی فرستادند که اعداد کارکرد، بامداد بر ابن‌زیاد تاختن برند.
رسیدن سپاه شام به کوفه
از آن سوی، از قضا چنان افتاد که از آن پیش که سفیده صبح بردمد، عامر بن طفیل با ده هزار مرد، از لشگر شام از راه در رسید و با ابن‌زیاد پیوست و این وقت پسر زیاد سخت شاد شد و دل قوی کرد. چون آفتاب از مشرق سر برزد، محمد بن کثیر را مخاطب داشت و اورا به دشنامی نکوهیده و شتمی ناستوده، برشمرد.
محمد گفت: «هان ای پسر زیاد! این هرزه درایی چیست؟ تورا آن مکانت نیست که با من آغاز سفاهت کنی، من تورا نیک می‌شناسم و حسب و نسب تورا نیکو می‌دانم. پدر تورا به دروغ با ابوسفیان بستند و به دستیاری این نبهره 5 نژاد تأسیس، چندین فتنه و فساد نمودند.»
هنوز محمد با ابن زیاد سخن به محاوره و مشاوره در میان داشت که ناگاه فریاد کوس جنگ زخمه بر افلاک نواخت و هایاهوی مردم، پرده صماخ همی چاک ساخت و نزدیک به چهل هزار تن مردِ جنگ، دار الاماره را احصار دادند و فوج از پس فوج در ایستادند. خشم ابن‌زیاد به زیادت شد و گفت: «ای پسر کثیر! به جان و سر یزید که بر این سخن هیچ مزید نیست، پسر عقیل را با من سپاری وگرنه با حدود تیغت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 304
__________________________________________________
در سپارم.»
در پاسخ گفت: «تورا آن پای نیست و آن دستبرد که یک موی از سر من توانی سترد.»
ابن‌زیاد اگرچند خشم‌آگین بود، همچنان دوربین بود و لختی سرفرود داشت و اندیشه درهم بافت و حمل اصغای این کلمات را نتوانست برتافت، ناچار سربرآورد و گفت: «ای محمد کثیر! اکنون بگوی تو خویشتن را دوست‌تر می‌داری یا مسلم را بیشتر می‌خواهی؟»
محمد گفت: «ای پسر زیاد! جان مسلم را خداوند جان آفرین، ناصر و معین است و یاور من سی هزار شمشیر خون‌خواره است که دار الاماره را در پره افکنده است.»
دیگر نیروی شکیب در ابن‌زیاد نماند و دواتی در پیش روی او بود، برگرفت و به سوی محمد پرانید. راست بر پیشانی محمد آمد و خرد درهم شکست و خون بر روی و موی او بدوید. محمد دست بزد و تیغ برکشید و آهنگ ابن‌زیاد کرد. اشراف کوفه اطراف اورا فرو گرفتند و در میانه حایل و حاجز شدند.
شهادت محمدبن کثیر و پسرش
این وقت معقل که از هانی جراحت یافت، چنان که بدان اشارت شد بر روی محمد درآمد. ابن‌کثیر چون شیر شمیده بر وی تاخت، تیغ بزد و اورا دو نیمه ساخت. ابن زیاد چون آن شهامت و شجاعت را نظاره کرد، از میان انجمن کناره گرفت و غلامان خویش را بانگ زد که: «جلدی کنید و اورا زنده نگذارید.»
سپاهیان اورا درپره افکندند و از هر سوی به جانب او حمله بردند. محمد از یمین و شمال قتال می‌داد و از آن جماعت نیز دوتن بکشت. ناگاه در آن گیرودار، پایش به بند شادروان آمد و بر وی درافتاد. سپاهیان فرصت به دست کردند و اورا از پای درآوردند.
سلحشوری فرزند محمد و شهادتش
اما پسر محمد نیز با شمشیر کشیده رزم می‌زد و دروازه دارالاماره می‌جست. باشد که جان به سلامت به‌در برد و مردی دلیر و کنداور بود. می‌زد، می‌کشت و راه می‌برید. گاهی که به دروازه دار الاماره رسید، بیست تن را بکشته بود.
این وقت غلامی از پس پشت او درآمد و نیزه‌ای بزد و اورا درانداخت و شهید ساخت. همچنان از بیرون دروازه سپاه شام با مردم کوفه درهم افتاده بودند و یکدیگر را هدف سهام و نیام حسام می‌فرمودند. سپاه شام از صبر و سکون مردم کوفه اندازها می‌گرفتند و شگفتی می‌نمودند.
ابن زیاد گفت: «مقاومت کوفیان بیشتر در طلب محمد کثیر و پسر اوست. سرهای ایشان را از تن دور کنید و میان مردم پرانید تا دل‌های ایشان ناتندرست گردد و دست و بازویشان در کار سست شود.»
لاجرم سرهای ایشان‌را از فرازباره، به‌میان مردم پرانیدند و ایشان‌را از قتل محمد و پسرش آگاه ساختند. لکن کوفیان جنگ را دست باز نداشتند، همچنان بپاییدند و رزم دادند تا روز بی‌گاه شد. چون شب درآمد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 305
__________________________________________________
، هر کس به سرای خویش شتافت و از آن جماعت یک تن به جای نماند.
1. ابوعبداللَّه محمد بن محمد بن نعمان بغدادی ملقب به (مفید) از مفاخر مکتب اسلام و تشیع است. در عظمت و شخصیت او همین‌قدر بس است که در عصر خود، رهبری علمی شیعه و سنی را به‌عهده داشت و هر دو طایفه در مجلس درسش حاضر گشته و استفاده می‌کردند.
ابن‌ندیم وی را بزرگ‌ترین دانشمند (علم کلام) در عصر خود به شمار آورده است.
شیخ مفید بیش از دویست اثر علمی و تحقیقی بزرگ و کوچک دارد که یکی از آن‌ها همین مقتلی است که مرحوم سپهر از آن نقل کرده است. (ح. خراسانی).
2. تکینه (بر وزن وظیفه): تنها.
3. بی‌هشانه: بی‌هوشانه، از روی بی‌هوشی.
4. تلثیم (از لثم است): بوسیدن. تقبیل: بوسیدن.
5. نبهره (بر وزن نرفته): آدم پست، حرام‌زاده. برخی فرهنگ‌نویسان آن را معرب (نبهرج) که به معنی پست (ردی است)، می‌دانند.
حجاج‌بن‌یوسف‌ثقفی (بیرونی، در کتاب الجماهیر ص 157) نیز در نامه خود به یکی از فرماندارانش به همین معنی استعمال کرده (ح. خراسانی).
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 78- 82/ و از او: محلّاتی، فرسان الهیجاء، 2/ 90- 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 306

أعرق العرب فی الغدر: عبدالرّحمان بن محمّد بن الأشعث بن قیس بن معدیکرب بن معاویة بن جبلة: [...]
وهو صاحب مسلم بن عقیل بن أبی طالب. وکان مسلم، لمّا تفرّق النّاس عنه بالکوفة، أوی إلی إمرأة فی اللّیل. وکانت مولاة للأشعث. فعشّته، ومهّدت له، ووضعت فی بیته مصباحاً. فجاء ابنها شارباً، فرآها تعهد ذلک البیت. فسألها، فأخبرته أنّ مسلماً فیه، وأ نّه خارج منه إذا أصبح، وأنّ أهل الکوفة قد خذلوه.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 245
فمضی علی وجهه متلدّداً فی أزقّة الکوفة لا یدری أین یذهب، «1» حتّی خرج إلی دور بنی جَبَلة من کندة، فمشی «1» حتّی انتهی إلی باب إمرأة یقال لها: طَوعة «2» امّ ولد، کانت للأشعث بن قیس، فأعتقها، فتزوّجها أسید الحضرمیّ، فولدت له بلالًا، وکان بلال قد خرج مع النّاس وامّه قائمة تنتظره، فسلّم علیها ابن عقیل، فردّت علیه السّلام، فقال لها: یا أمة اللَّه! إسقینی ماء «2»، فسقته، وجلس «3»، وأدخلت الأناء، ثمّ خرجت، فقالت:
یا عبداللَّه! ألم تشرب؟ قال: بلی، قالت: فاذهب إلی أهلک. فسکت، ثمّ أعادت علیه «4» مثل ذلک، فسکت. ثمّ قالت له «5» فی الثّالثة: سبحان اللَّه! یا عبداللَّه، قم عافاک اللَّه إلی أهلک، فإنّه لا یصلح لک الجلوس علی بابی، ولا أحلّه لک. فقام وقال: یا أمة اللَّه! ما لی
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2- 2) [العیون: فطلب منها ماء].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(4)- [لم یرد فی الدّمعة والعیون وتظلّم الزّهراء].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 307
فی هذا المصر منزل «1» ولا عشیرة، فهل لکِ فی أجر ومعروف، ولعلِّی مکافئکِ «2» بعد «3» الیوم «2»؟ قالت: یا عبداللَّه! وما ذاک؟ قال: أنا مسلم بن عقیل، کذّبنی هؤلاء القوم، وغرّونی، «2» وأخرجونی. قالت: أنت مسلم؟ قال: نعم «2»، قالت: ادخل، فدخل «4» بیتاً فی «4» دارها غیر البیت الّذی تکون «5» فیه، وفرشت له وعرضت علیه «6» العشاء، فلم یتعشّ. «7»
ولم یکن بأسرع من «8» أن جاء «7» ابنها، فرآها تکثر الدّخول فی «9» البیت «2» والخروج منه، «10» فقال لها: واللَّه إنّه لیُریبُنی کثرة دخولکِ هذا البیت منذ اللّیلة وخروجکِ منه، إنّ لک لشأناً؟ قالت: یا بنیّ! أ لَه عن هذا، قال: واللَّه لتخبریننی، قالت: أقبل علی شأنک ولا تسألنی عن شی‌ء، فألحّ علیها، فقالت: یا بنیّ! لا تخبرنّ أحداً من النّاس بشی‌ء ممّا أخبرک به؟ قال: نعم، فأخذت علیه الأیمان، فحلف لها، فأخبرته، فاضطجع وسکت 9 2 10.
المفید، الإرشاد، 2/ 53- 55/ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 216؛ المیانجی، العیون العبری،/ 42؛ مثله القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 138
فلمّا رأی ذلک، استوی علی فرسه، ومضی فی بعض «11» أزقّة الکوفة «11»، وقد أثخن
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: أهل].
(2- 2) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3)- [زاد فی الدّمعة: هذا].
(4- 4) [الدّمعة: إلی البیت].
(5)- [زاد فی العیون: هی].
(6)- [تظلّم الزّهراء: له].
(7- 7) [العیون: فجاء].
(8)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(9- 9) [العیون: ذلک البیت، فسألها، فلم تخبره، فألحّ علیها، فأخبرته واستکتمته وأخذت علیه الأیمان بذلک].
(10- 10) [لم یرد فی الدّمعة].
(11- 11) [تسلیة المجالس: الأزقّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 308
بالجراحات «1» لا یدری أین یذهب، حتّی صار إلی إمرأة یقال لها طوعة، وقد کانت قبل ذلک امّ ولد للأشعث بن قیس، فتزوّجها رجل «2» من حضرموت «2» یُقال له: أسید الحضرمیّ، فولدت له بلال بن أسید. وکانت المرأة واقفة «3» علی باب «3» دارها تنتظر ابنها، فسلّم علیها مسلم، فردّت علیه السّلام، فقال: یا أمة اللَّه! اسقینی، فسقته، فجلس علی بابها، فقالت له: یا عبداللَّه! ما شأنک، ألیس «4» قد شربت؟ قال: بلی «5» واللَّه، ولکن ما لی بالکوفة «5» منزل، وإنِّی لغریب قد خذلنی من کنت أثق به، فهل لکِ فی معروف تصطنعینه إلیّ؟ فإنِّی رجل «6» من أهل بیت شرف وکرم، ومثلی من یکافئ بالإحسان.
قالت: «2» فکیف ذلک «2» ومَنْ أنت؟ فقال: یا هذه، ذری عنکِ التّفتیش «2» فی هذا الوقت «2»، وأدخلینی منزلکِ، فعسی اللَّه أن یکافئکِ عنّا بالحسنة «7»، فقالت: یا عبداللَّه! أخبرنی «8» باسمک «2» ولا تکتمنی شیئاً من أمرک «2»، فإنِّی أکره أن تدخل منزلی من قبل معرفة خبرک، وهذه فتنة «9» قائمة، وهذا «10» ابن زیاد بالکوفة، «2» فأخبرنی مَنْ أنت؟ فقال: أنا مسلم بن عقیل «2»، فقالت المرأة: قم فادخل رحمک اللَّه.
فأدخلته منزلها، وجاءته «11» بمصباح، ثمّ جاءته بطعام «11»، فأبی أن یأکل، فلم یکن
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: بالجراح].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3- 3) [تسلیة المجالس: بباب].
(4)- [تسلیة المجالس: ألست].
(5- 5) [تسلیة المجالس: ولکنّی مالی فی الکوفة من].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7)- [تسلیة المجالس: بالحسنی].
(8)- [تسلیة المجالس: خبّرنی].
(9)- [تسلیة المجالس: الفتنة].
(10)- [أضاف فی تسلیة المجالس: اللّعین].
(11)- [تسلیة المجالس:.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 309
بأسرع من أن جاء ابنها «1»، فلمّا دخل، رأی من امّه أمراً منکراً من دخولها ذلک البیت وخروجها «2» منه وهی باکیة «2». فقال لها: یا امّاه! ما قصّتکِ «3»؟ فقالت له «4»: یا بنیّ! أقبل علی شأنک، فألحّ «5» علیها، فقالت: یا بنیّ! إذا «6» أخبرتک بشی‌ء «7» فلا «8» تفشه لأحد، فقال لها: قولی ما أحببتِ، فقالت «8»: مسلم بن عقیل فی ذلک البیت، وکان من قصّته «9» کذا وکذا، فسکت الغلام ولم یقل شیئاً، ثمّ أخذ مضجعه ونام «4».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 207- 208/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 191- 192
فلمّا رأی مسلم أ نّه قد بقی وحده، تردّد فی الطّرق، فأتی باباً، فنزل علیه، فخرجت إلیه إمرأة، فقال لها: اسقینی، فأسقته، ثمّ دخلت، فمکثت ما شاء اللَّه، ثمّ خرجت، فإذا هو علی الباب، قالت: یا عبداللَّه! إنّ مجلسک مجلس ریبة، فقم، فقال: أنا مسلم بن عقیل، فهل عندکِ مأوی؟ قالت: نعم، ادخل.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116
فلمّا رأی ذلک، خرج وحیداً فی دروب الکوفة، حتّی وقف علی باب إمرأة یقال لها طوعة، فطلب منها ماء، فسقته «10»، ثمّ استجارها، فأجارته. «11»
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: ولدها].
(2- 2) [تسلیة المجالس: وهی تبکی].
(3)- [تسلیة المجالس: قضیّتکِ].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(5)- [تسلیة المجالس: فلمّا ألحّ].
(6)- [تسلیة المجالس: إنّی].
(7)- [تسلیة المجالس: بأمر].
(8- 8) [تسلیة المجالس: تفشیه، هذا].
(9)- [تسلیة المجالس: قضیّته].
(10)- [تظلّم الزّهراء: فأسقته، وإلی هنا حکاه فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(11)- و در آن شب مسلم در کوچه‌های کوفه می‌گشت تا به محله «کنده» رسید. دید که عورتی بر در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 310
ابن طاوس، اللّهوف،/ 54/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 216؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 138
قال الناقلون: لمّا وصل خبر هانئ إلی مسلم، خرج من الدّار هارباً حتّی انتهی إلی الحیرة، فأضافته إمرأة هناک بعدما سألته عن حاله وقصّته، فلمّا أدخلته الدّار، أکرمته وقدّمت إلیه المأکول، فأبی عن ذلک لما به من الوجل والألم. فلمّا أمسی المساء، أقبل ولد المرأة إلی الدّار، وکان من أتباع ابن زیاد، فنظر إلی امّه رآها تکثر الدّخول والخروج إلی ذلک المکان «1»، فأنکر شأنها، وسألها عن ذلک، فنهرته، فألحّ علیها فی المسألة، فأخذت علیه العهد، فأخبرته. فأمسک عنها، «2» وأسرّ ذلک «2» فی نفسه إلی أن طلع الفجر.
وإذا بالمرأة قد جاءت إلی مسلم بماء لیتوضّأ، وقالت له: یا مولای! ما رأیتک رقدت
__________________________________________________
سرای خویش ایستاده است. از وی آب طلبید و آن زن اورا آب داد. مسلم بر آن سرای بنشست. ضعیفه گفت: «شهری است پرآشوب و شب بی‌گاه شد، چرا به وثاق خود نمی‌روی؟»
گفت: «من مردی غریبم و از خاندان عز و شرف، و منزلی ندارم. اگر مرا در خانه خود جای دهی، جزای آن در دنیا و آخرت به تو رسد.»
آن عورت از نام و نسب او پرسید و مسلم امتناع نمود. بعد از مبالغه و الحاح، ضعیفه را معلوم شد که او کیست. گفت: «أهلًا ومرحباً، برخیز و قدم‌رنجه فرمای.»
مسلم به وثاق وی در رفته و آن زن اورا در خانه بنشاند. همان ساعت پسر آن ضعیفه به خانه رسیده و مادر خود را می‌دید که به حجره درمی‌رفت و بیرون می‌آمد و می‌گریست. پرسید که: «ای مادر! این چه حالتی است؟»
عورت گفت: «ای پسر! تو به کار خود مشغول باش.»
پسر ابرام نمود که لا بد مرا برین قضیه اطلاع باید داد. مادر گفت: «با تو بگویم به شرط آن که با کس نگویی.»
گفت: «قبول کردم که این راز پنهان دارم.»
زن گفت: «ای پسرم! مسلم بن عقیل پناه به ما آورده و در این خانه است. من مراسم خدمت او به جای آورده و از خدای تعالی ثواب طمع می‌دارم.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 128
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(2- 2) [تظلّم الزّهراء: وأسرّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 311
فی هذه اللّیلة، فقال لها: اعلمی إنّی رقدت رقدة، فرأیت فی منامی عمّی أمیر المؤمنین وهو یقول: الوحاء الوحاء، العجل العجل، وما أظنّ إلّاأ نّه آخر أیّامی من الدّنیا. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 425- 426/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 216؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 138
__________________________________________________
(1)- چون پاره‌ای راه رفت، به در خانه طوعه رسید و او کنیز اشعث بن قیس بود که اورا آزاد کرده بود. اسید حضرمی اورا تزویج نموده بود و از او پسری به هم رسانیده بود که اورا بلال می‌گفتند. طوعه در درِ خانه خود نشسته بود و انتظار پسر خود می‌کشید. مسلم گفت: «آیا آبی داری که من بیاشامم؟»
طوعه رفت و شربت آبی برای او آورد. چون مسلم آب را آشامید، مکث نمود. طوعه گفت: «ای بنده خدا! به جای خود برو که در این وقت شب، بودن تو این‌جا مناسب نیست.»
مسلم گفت: «ای مادر! مرا در این شهر خانه و خویشی و یاری نیست. غریبم و راه به جایی نمی‌برم. اگر مرا پناه دهی امشب، ممکن است که در روز قیامت که همه کس درمانده باشند، حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم تورا پناه دهد.»
طوعه گفت: «تو کیستی؟»
گفت: «منم مسلم بن عقیل. اهل کوفه ما را فریب دادند و آواره دیار خود کردند و از خویش و دوست و یار دور انداختند و دست از یاری من برداشته و مرا تنها گذاشتند.»
چون طوعه مسلم را شناخت، اورا به خانه درآورد، حجره‌ای نیکو برای او فرش کرد و طعامی برای او حاضر کرد. در آن حال بلال پسر آن زن به خانه آمد. چون دید که مادرش به آن حجره بسیار می‌رود و می‌آید، از سبب آن حال سؤال نمود. مادر خواست که از او پنهان دارد، چون الحاح را از حد گذرانید، طوعه اورا سوگند داد و خبر آمدن مسلم را به او گفت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 617- 618
بیرون شدن مسلم از خانه محمد بن کثیر
از آن سوی چون خبر این واقعه گوشزد مسلم‌بن عقیل شد، از نهان‌خانه کثیر بیرون آمد و برنشست و ندانست به کجا می‌رود. ابن‌زیاد هم از مردم کوفه بیمناک بود که بر وی بشورند و هم در فحص حال مسلم جدی به کمال داشت. لشگر را به چند بخش می‌کرد، خاصه در شب. هر محلتی از شهر را به بخشی می‌سپرد. لاجرم عبور مسلم در عرض راه، نخست به طلایه ابن‌زیاد افتاد و ایشان دوازده هزار کس بودند و ایشان به تفاریق هر گذرگاهی و معبری و سرایی را نگران بودند. بعضی مسلم را دیدار کردند و گفتند: «چه کسی و به کجا می‌شوی؟»
گفت: «مردی از قبیله بنی‌فزاره‌ام و به قوم خویش می‌روم.»
گفتند: «باز شو که این راه تو نیست.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 312
__________________________________________________
مسلم راه بگردانید و در محلت دیگر به دار البیع رسید. در آن‌جا خالد پسر عبیداللَّه زیاد، با دوازده هزار تن از لشگریان دیدبان بودند. از آن‌جا نیز روی برتافت و لختی از چپ و راست راه برید. پس به کناسه رسید و در آن‌جا خادم شامی با دو هزار تن حاضر بود. از آن جا دلیرانه برگذشت و طریق بازار درودگران پیش داشت. چون از کناسه به سرعت برگذشت، مردی که اورا حارث می‌نامیدند، سواری را دید که به عجلت عبور می‌دهد. با خود اندیشید که این نیست، مگر مسلم بن عقیل.
در این‌وقت نزدیک بود که سفیده صبح بردمد. پس دوان دوان به دار الاماره آمد و نعمان‌حاجب را گفت: «مسلم را دیدم که به بازار درودگران می‌رود و روی به دروازه بصره دارد. نعمان در زمان با پنجاه سوار تاختن کرد. ناگاه مسلم تکاپوی سواران را بشنید و دانست که اورا می‌طلبند. بی‌توانی از اسب پیاده شد، اسب‌را بزد، براند، خود راه بگردانید ودر شارع دیگر روان شد. سواران برسیدند و پی اسب برگرفتند و برفتند و چون به محله حلاجان رسیدند، اسبی بی‌سوار دیدند. ناچار اسب را مأخوذ داشتند و باز شتافتند و ابن‌زیاد را از صورت حال، آگهی دادند که اگر چند شتافتیم، مسلم را نیافتیم.
ابن‌زیاد فرمان داد تا دروازه‌ها را استوار دربستند و در بازار و برزن، کمین گذاران بنشستند. در همه شهر منادی ندا در داد که: «هر کس عوانان ما را به سوی مسلم برد، یا مسلم را به نزد ما آورد، اورا در میان امثال و انباز سرافراز داریم و از برگ و ساز دنیوی بی‌نیاز فرماییم.»
این کلمات شیفتگان زر و ذهب را در طمع و طلب افکند و فحص حال مسلم را در روز روشن و شب مظلم از پای ننشستند.
ساعتی در خانه خدا!
اما از آن‌سوی، مسلم چون سواران نعمان‌حاجب را اغلوطه‌داد و راه بگردانید، نمی‌دانست به کجا می‌رود. به کردار بی‌هشان می‌رفت و سخت جوعان و عطشان بود. ناگاه به کوچه‌ای رسید و چنان دانست که ازین کوی بیرون شدن توانست. چون لختی راه بشتافت، پایان آن کوی را مسدود یافت و طریق عبور مفقود دید. آسیمه سر 1 و یرت زده به چپ و راست دوید و پس به مسجدی خراب رسید. بدان مسجد در رفت و در گوشه‌ای بیارمید تا آفتاب افول یافت و سیاهی جهان را فرو گرفت. پس از مسجد بیرون شد و دیگرباره به هر سویی تکاپویی کرد و عبور او به بیوت بنی‌جبله از جماعت کنده افتاد 2. ناگاه به سرایی رسید که بنیانی بلند و ارکانی ارجمند داشت. در آستانه نشیمن کرد تا لختی برآساید و این سرای زنی ام‌ولد بود که طوعه نام داشت و از نخست ضجیع اشعث‌بن قیس بود. چون اورا آزاد کرد و رها ساخت، به حباله نکاح اسید حضرمی درآمد و از وی فرزندی آورد که بلال نام داشت.
بلال بامدادان از سرای خویش بیرون شد و اسعاف حاجات خود را در اطراف کوفه طواف می‌داد، چون شهری آشفته و آکنده به مردم دل‌کوفته بود. چون بلال دیر می‌آمد، طوعه پایمال ملال می‌گشت. پس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 313
__________________________________________________
بر درسرای با خاطری نژند می‌نشست و انتظار فرزند می‌داشت.
داخل شدن مسلم به خانه طوعه
این هنگام که مسلم برسید و بیاسود، بر طوعه سلام داد و جواب بستد. آن‌گاه گفت: «یا أمة اللَّه! مرا به شربتی آب سقایت فرما!»
طوعه اورا به‌شربه‌ای از آب سیراب ساخت. پس لختی بنشست، آن‌گاه به درون خانه رفت و دیگرباره بیرون شتافت و روی با مسلم آورد و گفت: «یا عبداللَّه! آب خوردی؟»
فرمود: «سیراب شدم.»
گفت: «اکنون به سوی اهل خویش باز شتاب.»
مسلم جواب باز نداد. این سخن اعادت کرد و همچنان مسلم خاموش بود. در کرت سیم گفت:
«سبحان اللَّه! یا عبداللَّه، قم- عافاک اللَّه- إلی أهلک، فإنّه لا یصلح لک الجلوس علی بابی.»
طوعه گفت: «ای بنده خدا! برخیز و به سوی اهل و عیال خویش بشتاب. شایسته نیست نشستن تو بر در سرای من.»
مسلم این وقت برخاست،
وقال: «یا أمة اللَّه! ما لی فی هذا المصر أهل ولا عشیرة، فهل لکِ فی أجر ومعروف؟ ولعلّی مکافئکِ بعد هذا الیوم.»
فرمود: «ای کنیز خدای! مرا در این شهر بیتی و اهلی و عشیرتی نیست. آیا تو ثوابی توانی کرد؟ و تقدیم امری خیر نمود؟ باشد که من در ازای این نیکویی، تورا جزای خیر دهم و پاداشی فرمایم.»
طوعه گفت: «بگوی تو کیستی، از کجایی و بدین‌جا چرایی؟»
گفت: «من مسلم بن عقیلم. این کوفیان مرا بفریفتند و دروغ گفتند و مرا بدین شهر درآوردند. آن‌گاه مرا دست بازداشتند و بیرون کردند.»
طوعه گفت: «تو مسلم بن عقیلی؟»
فرمود: «جز مسلم نیستم.»
عرض کرد: «به خانه من درآی.»
و اورا به خانه درآورد و در بیتی که جز بیتی بود که خود نشیمن داشت، جای داد و فرش نیکو بگسترد و خورش و خوردنی بیاورد. مسلم تمکن نمود، لکن تعشی نفرمود.
راز نگفتنی؟
در این وقت بلال دررسید و کثرت آمد و شد مادر را در آن بیت که مسلم بود، دیدار کرد. خلجان ریب و شبهت در قلب او راه کرد 3 و گفت: «ای مادر! در این شب این تواتر مراودت 4 برخلاف عادت در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 314
وخرج مسلم من الدّار هارباً حتّی إنتهی إلی الحیرة، ودخل دار العجوزة، فأکرمته، فدخل ابنها ورأی امّه تکثر الدّخول والخروج إلی موضع من الدّار، فسألها، فلم تخبره، وبعد أخذ العهود والقسم، أخبرته.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 336
ثمّ أنّ مسلماً خرج من المسجد منفرداً لا یدری أین یتوجّه، فمرّ بدار إمرأة یقال لها طوعة «1» کانت تحت الأشعث بن قیس. ثمّ تزوّجها أسید الحضرمیّ، فولدت «2» منه بلالًا «2»
__________________________________________________
این بیت چیست؟ همانا حدوث احدوثه یا نزول نایبه‌ای است 5؟»
طوعه گفت: «ای پسر! تورا با این سخن چه کار؟ به راه خویش می‌رو و اندیشه کار خویش می‌کن.»
بلال الحاح از حد به‌در برد و گفت: «تورا باخدای سوگند می‌دهم که مرا بیاگاهانی و از این‌اندوه برهانی.»
طوعه گفت: «ای فرزند! تورا آگهی می‌دهم به شرطی که این سر مستور را ذایع نکنی و این راز پوشیده را از پرده بیرون نیفکنی.»
از وی به ایمان مغلظه عهد گرفت و پیمان استوار کرد و قصه ورود مسلم را با او باز گفت. چون هنگام خواب فراز آمد، مسلم در بیت خود بیاسود و بلال با مادر نیز بغنود.
از آن‌سوی چون مسلم‌بن‌عقیل در خانه طوعه از خواب انگیخته شد، سخت بگریست؛ چه خواب‌های آشفته دید و دانست روز شهادت اوست و بسی یاد از حسین علیه السلام و اهل و عشیرت خویش همی کرد و همی نالید. طوعه بیامد و اورا جامی آب داد و عرض کرد: «دوش چه در خواب دیدی که چنین کوفته و آشفته برخاستی؟»
فقال: «إنِّی رقدتُ ورأیتُ عمِّی أمیر المؤمنین صلی الله علیه و آله وهو یقول: الوحا الوحا، العجل العجل، وما أظنّ إلّاأ نّها آخر حیاتی من الدّنیا وأوّلها من الآخرة.»
فرمود: «همانا در خواب عم خویش، علی‌بن ابی‌طالب را دیدم، فرمود: بشتاب بشتاب، تعجیل کن تعجیل کن. گمان نمی‌کنم، جز این که امروز آخر زندگانی من در دنیا و اول زندگانی من در آخرت است.»
1. آسیمه سر: پریشان.
2. تا اینجا در فرسان الهیجاء، نقل شده است.
3. نسبت به مادرش بدگمان شد.
4. مراودت: رفت و آمد کردن.
5. واقعه تازه‌ای رخ داده.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 82- 86، 88- 89/ مثل او: محلّاتی، فرسان الهیجاء، 2/ 93- 95
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: امّ ولد].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: له معقلًا أو بلالًا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 315
ومات أسید عنه، فاستسقاها، فسقته، وشرب، فوقف، فقالت له: ما وقوفک؟ فاستضافها، فأضافته وعرفته «1»، فأخفته ببیت «2» لها، فاسترابها بلال ابنها بکثرة الدّخول والخروج لذلک البیت، فاستخبرها، فما کادت تخبره حتّی استحلفته وأخبرته. «3»
السّماوی، إبصار العین،/ 43/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 273- 274؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 237
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: وقال مسلم: أنا غریب فی هذا البلد لیس لی أهل وعشیرة].
(2)- [وسیلة الدّارین: فی بیت].
(3)- در روایت مسعودی: از اسب خود فرود آمد و سرگردان در کوچه‌های کوفه می‌گشت و نمی‌دانست کجا می‌رود. گذارَش به خانه‌های تیره‌ای از کنده افتاده و رفت تا رسید در خانه زنی به نام طوعه که ام‌ولد اشعث‌بن قیس بوده. آزادش کرده و با سید حضرمی شوهر رفته و فرزندی به نام بلال از او دارد که با مردم بیرون رفته و مادرش در انتظار او است. مسلم‌بن عقیل بر او سلام کرد و جواب داد. به او گفت: یا أمة اللَّه! آبی به من بنوشان. آبش داد و نوشید و نشست. آن زن ظرف آب را به خانه برد و برگشت و گفت: «ای بنده خدا! سیراب نشدی؟» گفت: «چرا.» گفت: «برو به خاندانت.»
او خاموشی گرفت و باز گفت: «برو به خانه‌ات.»
او خاموش ماند و بار سوم گفت: «سبحان اللَّه! ای بنده خدا، بر خیز خدایت عافیت دهد و روا نیست در خانه من بنشینی و من اجازه نمی‌دهم.»
برخاست و گفت: «یا امة اللَّه! من در این شهر خانه ندارم و عشیره ندارم. تو اهل اجرت و احسان هستی و من پس از این، شاید به تو پاداش بدهم.» گفت: «ای بنده خدا! چه‌طور؟»
گفت: «من مسلم‌بن عقیل هستم که این مردم به من دروغ گفته و مرا فریب دادند و به خروج واداشتند.»
گفت: «تو مسلم هستی؟» گفت: «آری.» گفت: «بفرمایید.»
اورا وارد اطاقی کرد، جز آن اطاقی که خود می‌نشست. برای او فراش آورد و شام آورد. شام نخورد و طولی نکشید که پسرش برگشت و دید مادرش بسیار میان اتاق رفت و آمد می‌کند، گفت: «در آن اتاق کاری داری؟»
از او پرسید و او خبرش نداد. بسیار اصرار کرد و بعد از سفارش راز نگهداری و گرفتن پیمان از او خبر مسلم را به او گفت و او هم خاموش شد.
در مروج الذهب تصریح کرده است که مسلم پیش از آن که به خانه طوعه آید، سوار اسبش بود و پیاده شد و در کوچه‌های کوفه سرگردان بود و نمی‌دانست کجا می‌رود تا به درِ خانه کنیزک اشعث بن قیس رسید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 316
__________________________________________________
از او آب خواست، اورا سیراب کرد و از حالش پرسید. اورا آگاه کرد و دلش به حال او سوخت و اورا جا داد.
در یکی از کتب مقاتل است که سپیده دم طوعه آبِ وضو برای مسلم آورد و گفت: «ای آقای من! امشب خواب نکردی؟»
فرمود: «بدان که کمی خوابم برد و در خواب، عمم امیر المؤمنین را دیدم. می‌فرمود: زود زود، شتاب شتاب. و گمانم امروز آخر عمر من است.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 45، 46
و به خانه خانم طوعه پناه برد و آن زن پناهش داد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 317

ولمّا تفرّق النّاس عن مسلم بن عقیل، طال علی ابن زیاد وجعل لا یسمع لأصحاب ابن عقیل صوتاً کما کان یسمع قبل ذلک، قال لأصحابه: أشرفوا، فانظروا هل ترون منهم أحداً؟ فأشرفوا، لم یروا أحداً. قال: فانظروهم لعلّهم تحت الظّلال قد کمنوا لکم «1»، فنزعوا تخاتج المسجد، وجعلوا یحفضون «2» بشعل النّار «3» فی أیدیهم وینظرون، فکانت أحیاناً تضی‌ء لهم، «4» وأحیاناً لا تضی‌ء «4» کما یریدون، فدلّوا القنادیل وأطنان القصب تشدّ بالحبال، ثمّ تُجعل فیها النّیران، ثمّ تدلّی حتّی ینتهی إلی الأرض. ففعلوا ذلک فی أقصی الظّلال وأدناها وأوسطها حتّی فعل ذلک بالظّلّة الّتی فیها المنبر، فلمّا لم یروا شیئاً أعلموا ابن زیاد بتفرّق القوم، ففتح باب السّدة الّتی فی المسجد، ثمّ خرج، فصعد المنبر، وخرج أصحابه معه، فأمرهم، فجلسوا قُبیل العتمة، وأمر عمرو بن نافع، فنادی: «5» ألا برئت الذّمّة من رجل من الشّرط والعرفاء والمناکب أو المقاتلة صلّی العتمة إلّافی المسجد «5»، فلم یکن إلّاساعة حتّی امتلأ المسجد من النّاس، ثمّ أمر منادیه، فأقام الصّلاة، وأقام الحرس خلفه، وأمرهم بحراسته من أن یدخل [ «6» علیه أحد «6» یغتاله]، وصلّی بالنّاس.
ثمّ صعد المنبر، فحمد اللَّه وأثنی علیه، «7» ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّ ابن عقیل السّفیه الجاهل قد أتی ما قد «1» رأیتم من الخلاف والشّقاق، فبرئت ذمّة اللَّه من رجل وجدناه فی داره،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء وناسخ التّواریخ].
(2)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: یخفضون].
(3)- [الدّمعة: النّیران].
(4- 4) [تظلّم الزّهراء: وتارة لا تضی‌ء لهم].
(5- 5) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 86، 87].
(6- 6) [تظلّم الزّهراء: إلیهم من].
(7) (- 7*) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 86، 87].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 318
ومن جاء به فله دِیَتُه، واتّقوا اللَّه عباد اللَّه، وألزموا طاعتکم «1» وبیعتکم، ولا تجعلوا علی أنفسکم سبیلًا «7»*، یا حصین بن نمیر! ثکلتک امّک إن ضاع باب سکّة من سکک الکوفة، أو خرج هذا الرّجل ولم تأتنی به، وقد سلّطتک علی دور أهل الکوفة، فابعث مراصد علی «2» «3» أهل السِّکک «3»، وأصبح غداً، فاستبرأ الدّور وجسّ خلالها حتّی تأتینی بهذا الرّجل.
وکان الحصین بن نمیر علی شرطه، وهو من بنی تمیم، ثمّ دخل ابن زیاد القصر وقد عقد لعمرو بن حریث رایة، وأمّره علی النّاس.
المفید، الإرشاد، 2/ 55/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 216- 217؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 138- 139
فلمّا أصبح ابن زیاد، نادی فی النّاس أن یجتمعوا، ثمّ خرج من القصر، فدخل المسجد، ثمّ صعد المنبر، فقال: أ یّها النّاس! إنّ مسلم بن عقیل السّفیه «4» الجاهل أتی هذا البلد وأظهر الخلاف، وشقّ عصا المسلمین «4»، وقد برأت الذّمّة من رجل أصبناه فی داره، ومن جاء به فله دیته؛ والمنزلة الرّفیعة من أمیر المؤمنین، وله «5» کلّ یوم حاجة مقضیّة.
ثمّ نزل عن المنبر ودعا الحصین بن نمیر السّکونی، فقال له «6»: ثکلتک امّک إن فاتتک سکّة من سکک الکوفة و «7» لم تضیق علی أهلها أو یأتوک بمسلم بن عقیل، فوَ اللَّه لو «7» خرج من الکوفة سالماً لتزهقنّ أنفسنا فی طلبه، فانطلق الآن، فقد سلّطتک علی دور
__________________________________________________
(1)- [تظلّم الزّهراء: الطّاعة].
(2)- [زاد فی الدّمعة: الکوفة ودورهم].
(3- 3) [تظلّم الزّهراء: أهل الکوفة ودورهم].
(4- 4) [تسلیة المجالس: أتی هذه البلدة فأظهر الخلاف وشقّ العصا].
(5)- [أضاف فی تسلیة المجالس: فی].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7- 7) [تسلیة المجالس: إن لم تضیّق علی أهلها أو یهدوک إلی مسلم، فواللَّه لئن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 319
الکوفة وسککها، فانصب المراصد وخذ «1» فی الطّلب حتّی تأتینی بهذا الرّجل. «2»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 208/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 192- 193
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: وجدّ].
(2)- ابوحنیفه‌دینوری گوید که: چون مردم کوفه مسلم را تنها گذاشته، به‌خانه‌های خود رفتند و اصوات ایشان منقطع گشت. عبیداللَّه را گمان شد که اهل بیعت به مسجدی رفته‌اند که به قصر نزدیک بود. چون جاسوسان فرستاد، هیچ کس را ندیدند. ابن‌زیاد دانست که مردم گردن از متابعت مسلم پیچیده‌اند و کنج عافیت گزیده. لاجرم به استظهار تمام از قصر بیرون آمده، به مسجد رفت و گفت تا شموع و قنادیل پیش او برافروختند. بعد از آن فرمان داد تا ندا کردند که: «هر که از مشاهیر که امشب به مسجدی که امیر در آن‌جاست نیاید، خون و مال او مباح باشد.»
و در آن شب مجموع اشراف آن دیار به مجلس ابن‌زیاد مبادرت نمودند. عبیداللَّه حکم کرد تا حصین بن نمیر که یکی از امرا بود، کوچه‌های کوفه را ضبط کند و چون صباح گردد، در یک یک سرا دررفته تفحص نماید که مسلم در آن‌جاست یا نه.
بعضی از مورخان گفته‌اند که چون مردم کوفه مسلم‌بن عقیل را تنها گذاشتند و او مختفی گشت، روز دیگر ابن‌زیاد فرمود تا ندا در دادند که مردم حاضر شوند. کوفیان در مسجد جامع مجتمع گشتند و خود نیز از کوشک بیرون‌آمده و به‌مسجد رفت و با مردم گفت که: «مسلم‌بن عقیل، آن سفیه احمق به این شهر آمده و فتنه برانگیخت. چون دید که مهم وی تمشیت نمی‌پذیرد، بگریخت و بی‌شک از شهر بیرون‌نرفته است. من در خانه هر که اورا بیابم، خون آن دو شخص بریزم و هر کس که مسلم را نزد من بیاورد، ده هزار درهم به او دهم و سعی‌نمایم تا مقرب حضرت‌امیر گردد و مصرحات و ملتمسات آن شخص، نزد من به اجابت اقتران یابد.»
آن‌گاه با حصین‌بن نمیر گفت که: «همین لحظه برو، بگرد محلات کوفه [را] تا مسلم را به دست آوری.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 128- 129
اما ابن‌زیاد لعین چون شنید که اصحاب مسلم متفرق گردیده‌اند، در همان شب به مسجد درآمد، بر منبر بالا رفت و منادیان او در کوفه ندا کردند که: «هر که از بزرگان و روشناسان کوفه در این وقت در مسجد حاضر نشود، خون او هدر است.»
پس در اندک وقتی مسجد از مردم پر شد. چون مردم جمع شدند، ندا کرد در میان ایشان که: «مسلم بن عقیل مخالفت خلیفه کرده و اکنون گریخته است. هر کس که مسلم در خانه او پیدا شود و ما را خبر نداده باشد، جان او و مال او در معرض تلف است و هر که اورا به نزد ما آورد دیه اورا به آن خواهیم داد.»
ایشان را تهدید و تخویف بسیار نمود و از منبر به زیر آمد و داخل قصر شد. لشگریان خود را فرستاد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 320
__________________________________________________
که دروازه‌های شهر را محافظت کنند که مسلم از شهر بیرون نرود و حصین‌بن نمیر را فرستاد که در محلات و خانه‌ها، تفحّص نماید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 618
آمدن ابن زیاد به مسجد
اما از آن سوی عبیداللَّه زیاد نگریست که نام اصحاب مسلم، به یک بار از زبان‌ها افتاد و غلوای غوغا دفعة واحدة فرو نشست. با خود اندیشید که تواند بود که مسلم با اصحاب خویش مواضعه در کید و کین من نهاده، تا مغافصتاً بر من بتازد و غیلتاً کاری بسازد. و بیمناک بود که دار الاماره را در بگشاید و از برای نماز، به مسجد گراید.
لاجرم مردمِ خود را فرمان داد تا هر بیغوله و زاویه که در مسجد بود، فحص کردند و با مشاعل و مصابیح به تاریکی‌ها عبور دادند و آن‌جا که حفره و مغاکی عمیق بود، چراغدان‌ها و قنادیل افروخته می‌کردند و به دستیاری رسن فرو می‌فرستادند. تا پایان، آن ظلمت‌کده‌ها را دیدار می‌کردند و مکشوف می‌داشتند که دشمنی قصدی نکرده و کمینی ننهاده.
چون از این کار بپرداختند، ابن‌زیاد را آگهی بردند و مطمئن‌خاطر ساختند. این هنگام فرمان داد تا آن باب که از دارالاماره به مسجد بسته بودند، بگشادند و با مردم خود به مسجد آمد و هنوز زمانی تا وقت نماز عشا بمانده بود. پس بفرمود تا مردمان بنشستند، و عمر بن نافع را گفت تا منادی کرد:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الارشاد ذکر کردیم]
درجمله، می‌آگاهاند که: «ذمه من بری است از عهد و پیمان مردی از سرهنگان شرط یا رزم‌آزمایان، عرفا یا سپاه آرایان، مناکب 1 یا سپه‌سالاران را که نماز خفتن را در مسجد نگذارند.»
ساعتی بیش و کم برنگذشت که مسجد از اهل شهر آکنده گشت. پس عوانان و حارسان 2 را گفت تا از پشت او درایستادند و به حراست او قیام نمودند تا مبادا کسی به غیله 3 بر وی حمله افکند.
خطبه ابن زیاد در مسجد کوفه
آن‌گاه اذان بگفتند، پس برخاست و با جماعت نماز گذاشت و بی‌توانی 4 بر منبر صعود داد و خدای را سپاس و ثنا گفت.
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الارشاد ذکر کردیم]
گفت: «ای مردم! نگریستید پسر عقیل را که مردی سفیه و جاهل بود. چه مایه 5 خلاف و شقاق انگیخت. همانا مردی که مسلم را در سرای او بیابیم، مالش هبا 6 و خونش هدر 7 است و آن کس که مسلم را به نزد ما حاضر کند، بهای دیت او، وی را دهیم.
هان ای مردم! از خدای بترسید و طاعت خود را دست باز مدهید و بیعت خود را به زیر پای منهید و خویشتن را در تهلکه میفکنید.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 321
__________________________________________________
آن‌گاه گفت: «ای‌حصین بن نمیر! مادر به سوگواریت نشیند، اگر کوی و بازار کوفه را دیدبان‌نگماری و نگران نباشی تا اگر پسر عقیل از سرایی بیرون شود، اورا مأخوذ داری و دست به گردن بسته، به نزد من آری. من اینک تورا بر تمامت خانه‌های کوفه سلطنت دادم تا در همه مراصد 8 و معابر 9 دیدبانان 10 نصب کنی و خانه‌های کوفیان را یک به یک تجسس فرمایی و هیچ مغاکی 11 و زاویه‌ای را به تغافل و تسامح باز نگذاری.»
پس حصین بن نمیر که از زعمای بنی‌تمیم بود، با جماعت شرط طریق فرمان‌گرفت و ابن‌زیاد، به دار الاماره درآمد و رایتی از برای عمروبن حریث بست و اورا امارت جیش داد و آن شب را به‌پای آورد.
1. مناکب: صاحب منصبان ارتش در زمان بنی امیه. بدین ترتیب نامیده می‌شدند: (1) مناکب: و آن‌ها دسته‌ای بودند که تفوق بر شرطه و عریف داشتند و آن دو دسته زیردست آن‌ها بودند. (2) شرط- جمع شرطه-: خدمت‌گذاران برگزیده حاکم و زیردست دو طایفه سابق بودند. (3) عرفا: جمع عریف که نقیب هم نامیده می‌شدند و از لحاظ درجه فوق شرط بودند.
2. حارس: پاسبان، نگهبان.
3. غیله (به کسر غین): با مکر و خدیعه کسی را کشتن.
4. توانی: سستی.
5. چه مایه: چه مقدار.
6. هبا: گرد و غبار، کنایه از بیهوده شدن و از بین رفتن.
7. هدر (بر وزن فلس و فرس): تباه، از بین رفته.
8. مراصد، جمع مرصد: کمین‌گاه.
9. معابر، جمع معبر: گذرگاه.
10. دیدبان: جاسوسی که به اصطلاحِ این زمان کاراگاه نامند.
11. مغاک (به فتح اول): گودال.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 86- 88
ابن‌زیاد چون دیگر جنجال نمی‌شنید، به یارانش گفت: «بنگرید کسی از آن‌ها مانده است.»
دیدند هیچ کس نیست. پیش از وقت نماز عشا به مسجد آمد و یاران خود را اطراف منبر نشانید و دستور داد جار زدند: «هر کدام از پاسبانان و کدخدایان و سردسته‌ها و مردان جنگی که در نماز عشا حاضر نشود، خونش مباح است.»
مسجد پر از جمعیت شد، نماز عشا را برای مردم خواند و برخاست، حمد خدا نمود و گفت:
«اما بعد، به راستی ابن‌عقیل کم‌خرد نادان اختلاف و دوئیتی پدید آورد که دیدید. خون هر کس که اورا در خانه خود پناه دهد، حلال است و هر کس اورا نزد ما بیاورد، دیه او جایزه‌اش خواهد بود.»
و آن‌ها را به فرمانبرداری و ملازمت آن سفارش کرد و به حصین بن نمیر، رئیس پاسبانان دستور داد کوچه‌ها را ببندد، خانه‌ها را بازرسی کند و او از بنی تمیم بود.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 46
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 322
وأمّا ابن زیاد، فلمّا لم یسمع الأصوات، قال: انظروا هل ترون منهم أحداً، فنظروا ولم یروا أحداً. فنزل إلی المسجد، وأمر، فنودی ببرائة الذّمّة عمّن لم یصلّ العتمة فی المسجد.
فامتلأ المسجد، فصلّی بالنّاس، ثمّ قام، فحمد اللَّه، ثمّ قال: أمّا بعد «إلی أن قال» برئت الذِّمّة من رجل وجدنا مسلماً فی داره، ومن أتانا به فله دیته.
وأمر الحصین بن نمیر أن یمسک أبواب السّکک ثمّ یفتّش الدّور. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 42- 43
__________________________________________________
(1)- ابن زیاد دید یک‌باره صداها خاموش گردید، مردم‌خود را فرمان کرد تا فحص‌حال بنمایند و احتمال داد شاید مسلم با جمعی کمین کرده و می‌خواهد دفعتاً بر ابن‌زیاد بتازد. از این جهت، برای نماز مغرب به مسجد نرفت. مردم او چندان که فحص کردند، کسی را نیافتند. لاجرم چراغ‌ها و مشعل‌ها افروختند و هر بیغوله و زاویه که خبر داشتند، تفتیش کردند. چندان که چراغ‌ها بر سر ریسمان‌ها بسته و در حفرهای عمیق فرو بردند، احدی را نیافتند. ابن‌زیاد را آگهی دادند. مطمئن خاطر گردید و این هنگام فرمان داد تا دری که از دار الاماره به مسجد بسته بودند، باز نمایند.
ابن زیاد پاسبانان بر خود گماشت و به مسجد رفت و فرمان داد که منادی ندا کند: «واجب می‌کند که مردم نماز عشا در مسجد بخوانند و ذمه امیر بری است از آن کس که مخالفت بنماید.»
طولی نکشید مسجد مملو از جمعیت گردید. ابن زیاد بعد از ادای نماز بر منبر صعود داد و گفت: «ای مردم! دیدید پسر عقیل که مردی سفیه و جاهل بود، چه فتنه انگیخت؟ همانا هر کس مسلم در خانه او باشد و به ما خبر ندهد، مالش مباح و خونش هدر است و هر کس که مسلم را به نزد ما آرد، بهای دیت اورا بدهیم.»
پس فرمان داد که تمام دروازه‌ها را محکم ببندند و در سر هر کوچه و برزن پاسبانان بگماشت. حصین بن نمیر را گفت: «تورا بر تمامت خانه‌های کوفه مسلط کردم که هیچ مغاکی و زاویه را به‌تغافل و تسامح نگذاری.»
رایتی برای عمرو بن حریث بست و اورا امارت جیش داد و آن شب را به ترتیب و تنظیم لشگری و کشوری به‌پای برد.
محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 323

فلمّا أصبح، أتی عبدالرّحمان، فأخبره بذلک. فأتی عبدالرّحمان أباه، وهو عند ابن مرجانة، فساره فی اذنه. فقام محمّد بن الأشعث، فأعلم ابن مرجانة. فقال له: جئنی به.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 245- 246
فلمّا أصبح «1»، جلس مجلسه وأذن للنّاس، فدخلوا علیه «2» وأقبل محمّد بن الأشعث، فقال: مرحباً بمن لا یستغشّ ولا یُتّهم، ثمّ أقعده إلی «3» جنبه.
وأصبح ابن تلک العجوز، فغدا إلی عبدالرّحمان بن محمّد بن الأشعث، فأخبره بمکان مسلم بن عقیل عند «4» امّه، فأقبل عبدالرّحمان حتّی أتی أباه وهو عند ابن زیاد، فسارّه، فعرف ابن زیاد سراره، فقال له ابن زیاد بالقضیب فی جنبه: قم، فأتنی به السّاعة.
فقام وبعث معه قومه، لأنّه قد علم أنّ کلّ قوم یکرهون أن یصاب فیهم «5» مسلم بن عقیل، وبعث معه عبیداللَّه بن عبّاس السّلمی فی سبعین رجلًا من قیس.
المفید، الإرشاد، 2/ 56- 57/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 217- 218؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 139- 140
وأقبل محمّد بن الأشعث حتّی دخل علی عبیداللَّه بن زیاد، فلمّا رآه «6» قال: مرحباً بمَن لا یتّهم فی مشورة «6». وأقبل ابن تلک المرأة الّتی مسلم فی دارها إلی عبدالرّحمان بن محمّد،
__________________________________________________
(1)- [تظلّم الزّهراء: صبح].
(2)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3)- [تظلّم الزّهراء: علی].
(4)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: من].
(5)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: مثل].
(6- 6) [تسلیة المجالس: رحّب به].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 324
فمثلک مَنْ یُبشِّر ابن الأشعث، فأخبره «1» بمکان مسلم، «2» فقال: اسکت إذن ولا تخبر أحداً.
وأقبل عبدالرّحمان إلی أبیه، فسارّه فی اذنه بأنّ مسلماً فی منزل «2» طوعة، ثمّ تنحّی، فقال ابن زیاد: ما الّذی «3» قال لک «3» عبدالرّحمان؟ فقال: أصلح اللَّه الأمیر، البشارة الکبری.
قال: وما «4» تلک؟ فمثلک مَنْ یُبشِّر بخبر، فأخبره بذلک «4»، فسرّ عدوّ اللَّه وقال له «5»:
قم، فأتنی «6» به ولک ما بذلت من الجائزة الکبری «5» والحظّ الأوفی «7».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 208/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 193
وکان ابنها مولی لمحمّد بن الأشعث. فلمّا علم به الغلام، انطلق، فأخبره، فانطلق محمّد إلی عبیداللَّه، فأخبره. «8»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: خبّره].
(2- 2) [تسلیة المجالس: فی دار].
(3- 3) [تسلیة المجالس: سارّک یا].
(4- 4) [تسلیة المجالس: ذاک؟ فأخبره الخبر].
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6)- [تسلیة المجالس: فائتنی].
(7)- [تسلیة المجالس: الأوفر].
(8)- به این روایت در مسجد و به روایت ابوحنیفه دینوری در قصر امارت، پسر آن ضعیفه که مسلم در خانه وی پنهان بود، در هنگامی که محمدبن اشعث و اعیان کوفه در مجلس ابن‌زیاد حاضر بودند، آمد و با عبدالرحمان‌بن محمدبن اشعث آهسته گفت که: «مسلم در خانه ماست.»
عبدالرحمان در گوش پدر این سخن گفته. عبیداللَّه زیاد پرسید از محمد اشعث که: «آن حرف نهانی که عبدالرحمان در گوش تو گفت، چه بود؟»
محمد گفت: «أصلح اللَّه الأمیر! البشارة العظمی.»
ابن زیاد گفت: «آن چیست که پیوسته از تو لفظ بشارت می‌شنوم؟»
جواب‌داد که: «عبدالرحمان می‌گوید که مسلم در خانه یکی از متعلقان ماست که اورا طوعه می‌گویند.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 129
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 325
قال أبو مخنف: فلمّا أصبح الغلام، خرج من الدّار مسرعاً، وجعل یسعی إلی دار الإمارة وهو ینادی: النّصیحة النّصیحة، فخرج إلیه أبوه- وکان لیلته فی الخدمة- فقال: یا بنیّ! وأیّ نصیحة جئت بها؟ قال: یا أباه! إنّ امّی صارت تجیر الأعداء، وإنّ عندها مسلم ابن عقیل.
فسمعه عبیداللَّه، فقال: ما یقول الفتی؟ قال: یقول إنّ مسلم بن عقیل فی داری. فقام إلیه ابن زیاد وطوّقه بطوق من الذّهب الأحمر، وأرکبه علی سابق من الخیل، ودعا بمحمّد ابن الأشعث، وضمّ إلیه خمسمائة فارس، وقال له: انطلق مع هذا الغلام إلی منزله وأتنی بمسلم بن عقیل أسیراً أو قتیلًا.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 225
ثمّ ولد العجوزة أخبر ابن زیاد. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 336
__________________________________________________
چون صبح شد، آن ملعون در مجلس نشست و مردم کوفه را رخصت داد که داخل شوند. محمد بن اشعث را نوازش بسیار نمود و آن وقت، پسر طوعه به در خانه ابن‌زیاد آمد و خبر مسلم را به عبدالرحمان پسر محمد بن اشعث داد. آن ملعون به نزد پدر خود آمد و این خبر را به او گفت، در وقتی که در پهلوی ابن زیاد نشسته بود. ابن زیاد چون این خبر را شنید، هفتاد کس از قبیله قیس را به او همراه کرد و به طلب مسلم فرستاد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 618
(1)- و بامداد بنشست و مردم را بار داد. چون محمد بن الاشعث درآمد، اورا ترحیب 1 و ترجیب 2 کرد و لختی از حسن عقیدت او در ارادت بنی‌امیه براند. آن‌گاهش در پهلوی خویش جای داد تا بنشست [...].
اما از آن سوی، چون بلال پسر طوعه از خواب برخاست، به استعجال به دار الاماره شتافت و بانگ در داد که: «النّصیحة النّصیحة.»
پدرش اسید حضرمی گفت: «ای پسر! کدام نصیحت؟ بیار تا چه داری؟»
گفت: «مادرم دشمنی را پناه داده.»
گفت: «کدام دشمن؟»
گفت: «مسلم‌بن عقیل و اینک در سرای ما جای دارد.»
پس اسید حضرمی، عبدالرحمان بن محمد بن اشعث کندی را آگهی داد و او بدین مژده، ابن‌زیاد را شاد ساخت. پس ابن زیاد، بلال را به طوقی زرین، تاجی زرآگین 3 و اسبی چون باد بزین، تشریف کرد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 326
فخرج «1» صبحاً للقصر، فرأی ابن زیاد وعنده أشراف النّاس «2» وهو یتفحّص عن مسلم، فأسرّ «3» لمحمّد بن الأشعث بخبره. فقال ابن زیاد: وما قال لک؟ فأخبره، فنخسه بالقضیب فی جنبه، ثمّ قال: قم، فأتنی به السّاعة. «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 43/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 274؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 237
وأصبح بلال ابن العجوز، فوشی الخبر إلی عبیداللَّه، فأحضر محمّد بن الأشعث، وضمّ إلیه جماعة، وأنفذه لإحضار مسلم. «5»
المیانجی، العیون العبری،/ 43
__________________________________________________
1. ترحیب: مرحبا گفتن.
2. ترجیب: تعظیم و توقیر.
3. زرآگین: آکنده به طلا.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 88- 89
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: بلال، وأضاف فی وسیلة الدّارین: معقل أو بلال].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: من أهل الکوفة].
(3)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فأخبر].
(4)- ابو الفرج گفته: بلال پسر عجوز میزبان مسلم، بامدادان نزد عبدالرحمان پسر محمد بن اشعث رفت و جای مسلم‌بن عقیل را به او خبر داد. او هم نزد پدرش که در مجلس ابن‌زیاد نشسته بود، رفت و در گوشش گفت. ابن‌زیاد پرسید: «چه می‌گوید؟»
گفت: «خبر آورده که ابن‌عقیل در یکی از خانه‌های ماست.»
ابن‌زیاد با سر عصا اورا سک داد و گفت: «الساعه برخیز و اورا بیاور.»
ابو مخنف گفته: قدامه بن سعد بن زائده ثقفی برای من باز گفت که: «ابن‌زیاد یک دسته شصت هفتاد نفری از قیس، به فرماندهی عبداللَّه‌بن عباس سلمی با ابن‌اشعث فرستاد.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 46
(5)- وقتی «بلال» پسر آن زن از این مسأله آگهی یافت به «عبدالرحمان‌بن اشعث» خبر داد. او نیز این گزارش را به عبیداللَّه بن زیاد رسانید.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 327

[محمّد بن الأشعث] فأتاه [مسلم بن عقیل علیه السلام]، فقال: «إنّه لا بأس علیک منه، وأنا جارک» حتّی أخذ السّیف من یده.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 246
قال: وأرسل جماعة «1» إلی مسلم بن عقیل، فخرج علیهم بسیفه، فما زال «2» یقاتلهم حتّی أخرج «3» وأسّر.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 5؛ البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 51
وقال عبیدة بن عمرو البدّی [فی غدر] محمّد بن الأشعث:
وقتلت وافد آل أحمد غیلة وسلبت أسیافاً له ودروعا
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 342، أنساب الأشراف، 2/ 86
بعث عبیداللَّه بن زیاد خیلًا فی خُفْیة، فقبضوا علی مسلم، وعلی هانئ.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 240
حتّی أتوا الدّار الّتی فیها مسلم بن عقیل، فلمّا سمع وقع حوافر الخیل وأصوات الرّجال، علم أ نّه قد أتی، فخرج إلیهم بسیفه، واقتحموا علیه الدّار، فشدّ علیهم لیضربهم بسیفه حتّی أخرجهم من الدّار، ثمّ عادوا إلیه، فشدّ علیهم کذلک، فاختلف هو وبکر بن حمران الأحمریّ «4»، فضرب بکر فم مسلم، فقطع شفته العُلیا، وأسرعَ السّیف فی السّفلی، وفصّلت «5» له ثنیتاه «6»، وضرب مسلم فی «7» رأسه ضربة منکرة، وثنّاه
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المحاسن].
(2)- [أضاف فی المحاسن: یناوشهم].
(3)- [المحاسن: جرح].
(4)- [زاد فی الدّمعة: ضربتین].
(5)- [فی ط مؤسّسة آل البیت والدّمعة: نصلت].
(6)- [الدّمعة: ثنیتان].
(7)- [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 328
باخری علی حبل العاتق کادت تطلع علی «1» جوفه. فلمّا رأوا ذلک، أشرفوا علیه من فوق البیت، فأخذوا یرمونه بالحجارة ویُلهبون النّار فی أطنان القصب، ثمّ یلقونها «2» علیه من فوق البیت، فلمّا رأی ذلک، خرج علیهم مصلتاً بسیفه فی السّکّة، فقال له «3» محمّد بن الأشعث: لک الأمان، لا تقتل نفسک، وهو یقاتلهم ویقول:
أقسَمْتُ لا اقتَلُ إلّاحُرّاً إنّی رأیتُ الموتَ شیئاً نُکْرا
ویجعلُ «3» الباردَ سُخْناً مُرّاً رُدَّ شُعاعُ الشَّمسِ فاستَقرّا
کُلُّ امرئٍ یَوماً مُلاقٍ شرّاً أخافُ أن اکذَبَ أوْ اغَرّا
فقال له «3» محمّد بن الأشعث: إنّک لا تُکذب ولا تُغرّ، «4» فلا تجزع «4»، إنّ القوم بنو عمّک ولیسوا بقاتلیک ولا ضائریک، وکان قد اثخِن «5» بالحجارة وعجز عن القتال، فانبهر وأسند ظهره إلی جنب تلک الدّار، فأعاد ابن الأشعث علیه القول: لک الأمان، فقال: ء آمن أنا؟
قال: نعم، فقال للقوم الّذین معه: ألی الأمان؟ قال القوم له: نعم، إلّاعبیداللَّه بن العبّاس السّلمی، فإنّه قال: لا ناقة لی فی هذا ولا جمل، و «6» تنحّی، فقال مسلم: أما لو لم تؤمِّنونی ما وضعت «7» یدی فی أیدیکم.
وأتی ببغلة، فحُمل علیها، فاجتمعوا حوله «8» وانتزعوا سیفه، فکأ نّه عند ذلک آیس «8»
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: إلی].
(2)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: یرمونها].
(3)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: أو یخلط].
(4- 4) [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ولا تخدع].
(5)- [زاد فی الدّمعة: بالجراحة].
(6)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ثمّ].
(7)- [الدّمعة: فأوضعت].
(8- 8) [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ونزعوا سیفه، فکان عند ذلک یأس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 329
من نفسه ودمعت عیناه، ثمّ قال: هذا أوّل الغدر. قال له محمّد بن الأشعث: أرجو أن لا یکون علیک بأس، فقال: وما هو إلّاالرّجاء، أین أمانکم؟ إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، وبکی، فقال له عبیداللَّه بن العبّاس السّلمی: إنّ من یطلب مثل «1» الّذی تطلب «2» إذا نزل به مثل الّذی «3» نزل بک لم یبک. قال: إنِّی واللَّه ما لنفسی «4» بکیت ولا لها من القتل أرثی، وأن کنت لم «5» أحبّ لها طرفة عین تلفاً، ولکن أبکی لأهلی المقبلین إلیّ «1»، أبکی للحسین وآل الحسین علیهم السلام.
ثمّ أقبل علی محمّد بن الأشعث، فقال: یا عبداللَّه! إنّی أراک واللَّه ستعجز عن أمانی، فهل عندک خیر؟ تستطیع أن تبعث من عندک رجلًا علی لسانی أن یبلّغ حسیناً «6»، فإنّی لا أراه إلّاقد خرج إلیکم الیوم «7» مقبلًا أو هو «7» خارج غداً وأهل بیته، ویقول «8»: إنّ ابن عقیل بعثنی إلیک وهو أسیر فی أیدی القوم، لا یری أ نّه یمسی حتّی یُقتل، وهو یقول «9»:
ارجع فداک أبی وامِّی بأهل بیتک، ولا یغرّک «10» أهل الکوفة، فإنّهم أصحاب أبیک الّذی کان یتمنّی فراقهم بالموت أو القتل، إنّ أهل الکوفة قد کذبوک، ولیس لکذوب رأی.
فقال له «11» ابن أشعث: واللَّه لأفعلنّ، ولأعلمنّ «12» ابن زیاد «12» إنِّی قد آمنتُک.
المفید، الإرشاد، 2/ 57- 59/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 218- 220؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 140- 142
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الدّمعة].
(2)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: طلبت].
(3)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ما].
(4)- [الدّمعة: لقتلی].
(5)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: لا].
(6)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: ما جری].
(7- 7) [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: أو].
(8)- [الدّمعة: وتقول، وفی تظلّم الزّهراء: ویقول له].
(9)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: لک].
(10)- [تظلّم الزّهراء: یغررک].
(11)- [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(12- 12) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 330
ثمّ أمر ابن زیاد خلیفته عمرو بن حریث «1» المخزومیّ أن یبعث «1» مع محمّد بن الأشعث ثلاثمائة رجل من صنادید أصحابه.
فرکب محمّد بن الأشعث حتّی وافی الدّار «2» الّتی فیها مسلم بن عقیل «2».
فسمع مسلم وقع حوافر الخیل وأصوات الرّجال، فعلم أ نّه قد أتی، فبادر مسرعاً إلی فرسه، فأسرجه وألجمه، «3» وصبّ علیه درعه، واعتجر بعمامته، وتقلّد سیفه «3»، والقوم یرمون الدّار بالحجارة ویلهبون النّار فی هواری «4» القصب، فتبسّم مسلم، ثمّ قال:
یا نفسی اخرجی إلی الموت الّذی لیس منه محیص «2» ولا محید «2»، ثمّ قال للمرأة: رحمکِ اللَّه وجزاکِ خیراً، اعلمی أنِّی ابتلیت «5» من قِبل إبنکِ، «6» فافتحی الباب، ففتحته «6»، وخرج مسلم فی وجوه القوم کالأسد المغضب، فجعل یضاربهم بسیفه «7» حتّی قتل جماعة «7». وبلغ ذلک ابن زیاد، فأرسل إلی محمّد بن الأشعث: «8» سبحان اللَّه! أبا عبدالرّحمان «8»، بعثناک إلی رجل واحد لتأتینا به، فثلم من أصحابک ثلمة عظیمة «9»؟ فأرسل إلیه محمّد بن الأشعث:
«10» أ یّها الأمیر! أتظنّ أ نّک بعثتنی إلی بقّال من بقاقیل «11» الکوفة أو جرمقانیّ من جرامقة
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: أن یرسل].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3- 3) [تسلیة المجالس: وفرغ علیه لامة حربه وتقلّد سیفه].
(4)- [تسلیة المجالس: أطراف].
(5)- [تسلیة المجالس: ما أتیت إلّا].
(6- 6) [تسلیة المجالس: ولکن افتحی الباب، ففتحت الباب].
(7- 7) [فی تسلیة المجالس: حتّی قتل منهم جماعة کثیرة].
(8- 8) [تسلیة المجالس: یقول].
(9)- [أضاف فی تسلیة المجالس: فکیف إذا أرسلناک إلی غیره؟].
(10) (- 10*) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 91].
(11)- [تسلیة المجالس: بقّالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 331
الحیرة؟ أفلا «1» تعلم أ یّها الأمیر أ نّک بعثتنی إلی أسدٍ ضرغام، «2» وبطلٍ همام؛ فی کفِّه سیف حسام، یقطر منه الموت الزّوام 2. (10*)
فأرسل إلیه ابن زیاد أن: أعطه الأمان، فإنّک لن تقدر علیه إلّا «3» بالأمان المؤکّد بالأیمان «3». فجعل محمّد بن الأشعث ینادیه: ویحک یا ابن عقیل، لا تقتل نفسک، لک الأمان. فیقول مسلم: لا حاجة لی فی أمان الغدرة الفجرة، وینشد «4»:
أقسمتُ لا اقتَلُ إلّاحُرّاً وإن رأیتُ الموتَ شیئاً مُرّا «5» «6» کُلّ «6» امرئٍ یوماً مُلاق شرّا
رُدّ شعاع النّفس فاستَقرا أضربکم ولا أخاف ضرّاً
ضرب همام یستهین الدّهرا ویخلط البارد سخناً مُرّا
ولا أقیم للأمان قدرا
أخاف أن أخدع أو أغرا «6»
فناداه محمّد بن الأشعث: ویحک یا مسلم، إنّک «7» لن تغرّ ولن تخدع «7»، والقوم لیسوا بقاتلیک، فلا تقتل نفسک.
فلم یلتفت إلیه، فجعل یقاتلهم «8» حتّی أثخن بالجراح، وضعف عن الکفاح «9»،
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: أوَ لا، وناسخ التّواریخ: أوَ لَمْ].
(2- 2) [فی تسلیة المجالس: وسیف حسام فی کفّ بطل همام من آل خیر الأنام].
(3- 3) [تسلیة المجالس: به].
(4)- [تسلیة المجالس: ثمّ جعل یقاتلهم وهو یقول].
(5)- [تسلیة المجالس: نکراً].
(6- 6) [تسلیة المجالس:
أکره أن أخدع أو اغرّا أو یخلط البارد سخناً حرّا
کلُّ امرئٍ یوماً سیلقی شرّا أضربکم ولا أخاف ضرّا
(7- 7) [تسلیة المجالس: لا تکدّ ولا تفرّ].
(8)- [تسلیة المجالس: یقاتل].
(9)- [تسلیة المجالس: القتال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 332
وتکاثروا علیه من کلّ جانب، وجعلوا یرمونه بالنّبل والحجارة، «1» فقال مسلم: ویلکم، ما لکم ترمونی بالحجارة کما ترمی «2» الکفّار وأنا من أهل بیت «3» النّبیّ المختار «3»؟ ویلکم، أما ترعون حقّ رسول اللَّه «4» ولا حقّ قرباه «5»؟ 1 4
ثمّ حمل علیهم فی ضعفه، فهزمهم وکسرهم فی الدّروب والسّکک، ثمّ رجع وأسند ظهره علی «6» باب دار من تلک الدّور، ورجع القوم إلیه، فصاح بهم محمّد بن الأشعث:
ذروه حتّی أکلِّمه بما أرید «7»، فدنا منه وقال: ویحک یا ابن عقیل، لا تقتل نفسک، أنت آمن ودمک فی عنقی، وأنت فی ذمّتی.
فقال مسلم: أتظنّ یا ابن الأشعث أ نّی أعطی بیدی «8» وأنا أقدر علی القتال؟ لا واللَّه لا «9» یکون ذلک أبداً «9». ثمّ حمل علیه، فألحقه «10» بأصحابه، ثمّ رجع إلی موضعه «11» وهو یقول:
اللَّهمّ إنّ العطش قد بلغ منِّی، فلم یجترئ أحد أن یسقیه الماء «10» ویدنو منه.
«12» فقال ابن الأشعث لأصحابه «12»: إنّ هذا لهو العار والشّنار، «13» أتجزعون من رجل
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 93].
(2)- [تسلیة المجالس: یرمی].
(3- 3) [تسلیة المجالس: النّبوّة الأبرار].
(4- 4) [ناسخ التّواریخ: فی ذرِّیّته].
(5)- [تسلیة المجالس: ذرِّیّته].
(6)- [تسلیة المجالس: إلی].
(7)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(8)- [أضاف فی تسلیة المجالس: یداً].
(9- 9) [تسلیة المجالس: کان ذلک].
(10)- [تسلیة المجالس: حتّی ألحقه].
(11)- [تسلیة المجالس: موقعه، فوقف].
(12- 12) [تسلیة المجالس: فأقبل ابن الأشعث علی أصحابه وقال: واللَّه].
(13) (- 13*) [تسلیة المجالس: أن تجزعوا من رجل واحد، فحملوا علیه، وحمل علیهم. وقال ابن الأشعث: احملوا علیه بأجمعکم حملة رجل واحد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 333
واحد هذا الجزع؟ احملوا علیه بأجمعکم حملة رجل واحد، فحملوا علیه وحمل علیهم (13*)، وقصده رجل من أهل الکوفة یُقال له بکیر بن حمران الأحمریّ «1»، فاختلفا بضربتین، «2» ضربه بکیر علی شفته العلیا، وضربه «2» مسلم، فبلغت الضّربة «3» جوفه، فأسقطه «3» قتیلًا، وطعن من ورائه، فسقط إلی الأرض، فاخذ أسیراً، ثمّ اخذ فرسه وسلاحه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 208- 210/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 193- 196
فبعث عبیداللَّه عمرو بن حریث المخزومیّ صاحب شرطته إلیه، ومعه محمّد، فلم یعلم مسلم حتّی احیط بالدّار، فلمّا رأی ذلک مسلم، خرج إلیهم بسیفه، فقاتلهم، فأعطاه محمّد الأمان، فأمکن من یده.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116
ونادی منادی عبیداللَّه بن زیاد: من أتی بمسلم بن عقیل فله دیته، فأمسک مسلم، وأحضر إلیه. «4»
أبو الفداء، التّاریخ،/ 190
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2- 2) [تسلیة المجالس: ضرب بکیر ضربة علی شفة مسلم العلیا وضرب ضربه].
(3- 3) [تسلیة المجالس: إلی جوفه فسقط].
(4)- احمد بن اعثم کوفی گوید که چون ابن‌زیاد از مکان مسلم خبر یافت، نایب خویش عمرو بن حریث المخزومی را گفت که: «سیصد مرد از سرهنگان را ملازم محمد بن اشعث گردان تا بروند و مسلم را گرفته و بیاورند.»
عمرو به موجب فرموده عمل نمود. محمد به گرفتن مسلم با آن جماعت روان شد و چون نزدیک به سرای طوعه رسید، مسلم آواز سم مرکبان شنیده و دانست که جمعی به طلب او می‌آیند. از جای برجست، زره پوشیده، عمامه بر سر بست و شمشیر حمایل کرده و بر سر اسب نشست و تبسم کرده با خود گفت که: «ای نفس! مرگ را آماده باش که سرانجام بنی‌آدم این است.»
آن‌گاه با طوعه گفت: «خدای تعالی تورا بیامرزد! برخیز و در سرا بگشای.»
آن زن در سرا باز کرده. مسلم چون شیر خشمناک بر آن قوم حمله کرد و در آن حمله چند کس را بیفکند. این‌خبر به‌ابن‌زیاد رسید وبه‌محمد اشعث پیغام داد که: «تورا با سیصد کس فرستادم که یک شخص را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 334
__________________________________________________
گرفته، نزد من آری. این‌چه عجز و ضعف است؟ مسلم اگرچه جرئ و دلیر است، اما یک‌مرد بیش نیست.»
محمد اشعث جواب داد که: «تورا تصور آن است که مرا به گرفتن بقالی روان کرده، واللَّه که مرا به جنگ شیر ژیان فرستاده.»
عبیداللَّه خبر روان کرد که اورا امان داده نزدیک من رسان که جز به امان به مسلم دست نتوان یافت. چون امان مسلم به محمد رسید، خطاب کرد که: «ای مسلم! خود را در مهلکه میفکن و شمشیر از دست بیفکن و نزد من آی.»
مسلم گفت: «مرا به امان شما احتیاجی نیست.»
ابن‌اشعث گفت: «چنین مگوی و بر جان خود ستم مکن و بر قول ما اعتماد کن و به امان، خود را به من رسان.»
مسلم گفت: «بر سخن شما فسقه فجره اعتماد نباشد. چرا سنگ در روی من می‌اندازید، چنانچه در روی کافران اندازید، نمی‌دانید که من از اهل مصطفی‌ام؟»
بار دیگر بر مخالفان حمله آورد و ایشان را بازپس نشانیده و از بسیاری زخم که یافته بود، مراجعت نمود. پشت به در سرای نهاد و محمد با مردم خود گفت که: «یک ساعت در جنگ تعجیل مکنید تا من با مسلم سخن بگویم.»
بعد از آن نزدیک او رفته و گفت: «ای پسر عقیل! خود را به کشتن مده که ایمنی و من قبول کردم که تورا از شر اعدا نگاه دارم.»
مسلم گفت: «ای پسر اشعث! تورا در خیال آن است که من دست به بند دهم؟ لا واللَّه که هرگز این نتواند بود.»
آن‌گاه بر ابن‌اشعث حمله کرد و محمد به‌یاران خویش پیوست و مسلم به‌موقف خود بازگشت و می‌گفت: «ای خدا! مرا یک شربت آب آرزوست که از تشنگی هلاک می‌شوم.»
هیچ کس یارای آن نداشت که اورا آب دهد و محمد بن اشعث با یاران خود گفت: «این عاری عظیم باشد که سیصد کس بر یک‌نفر غالب نیایند. به هیأت اجتماعی بر وی حمله کنید که ورای این‌چاره نیست.»
آن جماعت به فرموده عمل نموده و او نیز بر ایشان حمله کرد. شخصی از اهل کوفه که موسوم به بکیر بن حمران الاحمری بود، شمشیری بر مسلم انداخته، لب بالای او ببُرید. مسلم هم در آن گرمی تیغی بر بکیر زده و به دوزخش فرستاد. آن گاه یکی اورا از عقب نیزه زد، مسلم بیفتاد و از اطراف او درآمده، وی را بگرفتند.
و بعضی گفته اند که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 335
ثمّ إنّ ابن زیاد دعا بمحمّد بن الأشعث الکندیّ، وضمّ إلیه ألف فارس وخمسمائة راجل، وأمرهم بالإنطلاق إلی مسلم. فسار ابن الأشعث حتّی وصل الدّار، ولمّا سمعت المرأة صهیل الخیل وقعقعة اللّجم، أقبلت إلی مسلم، وأخبرته بذلک، فلبس درعه، وشدّ وسطه، وجعل یدیر عینیه، فقالت المرأة: ما لی أراک تهیّأت للموت؟ فقال: ما طلبت القوم غیری، وأنا أخاف أن یهجموا علیَّ فی الدّار ولا یکون لی فسحة ولا مجال. ثمّ أ نّه عمد إلی الباب وخرج إلی القوم، فقاتلهم قتالًا عظیماً حتّی «1» قتل «2» منهم خلقاً کثیراً. «3»
فلمّا نظر ابن الأشعث إلی ذلک، أنفذ إلی ابن زیاد یستمدّه بالخیل والرّجال، فأنفذ إلیه ابن زیاد یقول: ثکلتک امّک، رجل واحد یقتل منکم هذه المقتلة العظیمة، فکیف لو أرسلتک إلی من هو أشدّ منه قوّة وبأساً؟ (یعنی الحسین)، فبعث إلیه الجواب: عساک أرسلتنی إلی بقّال من بقاقیل الکوفة، أو إلی جرمقان «4» من جرامقة الکوفة «5»، وإنّما أرسلتنی إلی سیف من أسیاف محمّد بن عبداللَّه. «6» فلمّا بلغ ذلک ابن زیاد، أمدّه بالعسکر الکثیر «6»، فلمّا رأی مسلم ذلک رجع إلی الدّار، وتهیّأ وحمل علیهم حتّی قتل کثیراً منهم،
__________________________________________________
ابن اشعث بعد از عرض امان، مسلم را بگرفت و اورا بر استری سوار کرده و شمشیرش ستاندند. مسلم چشم‌ها را پر آب کرده و گفت: «هذا أوّل الغدر.»
عبیداللَّه بن عباس السلمی گفت: «ای مسلم! چون مصیبتی روی نمود، گریه چندان فایده ندارد.»
مسلم جواب داد که: «بر حال خود نمی‌گریم، بلکه گریستن من برای امام حسین است.»
بعد از آن به محمد اشعث گفت: «تصور من چنان است که تو از امان من عاجزی، مطموع آن که چیزی به امام حسین نویسی و اورا از واقعه من خبر نمایی و وی را تبینه ارزانی داری که به گفتار اهل کوفه مغرور نگردد که این قوم جماعتی‌اند که امیرالمؤمنین علی رضی الله عنه آرزو می‌برد که مفارقت میان ایشان دست دهد، اگر همه به موت یا قتل باشد.»
عمر بن سعد در این باب نامه نوشته و به امام حسین فرستاد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 129- 131
(1)- [إلی هنا حکی الدّمعة وتظلّم الزّهراء بدلًا عن الإرشاد].
(2)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فقتل].
(3)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: حتّی نقل إنّه قتل منهم مائة وخمسین رجلًا].
(4)- [فی الدّمعة: جرمقانیه، وفی تظلّم الزّهراء: جرمقانی].
(5)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: الحیرة].
(6- 6) [تظلّم الزّهراء: فأمدّه بعساکر کثیرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 336
وصار جلده کالقنفذ من کثرة النّبل، «1» فبعث إلی ابن زیاد یستمدّه بالجند «2» والرّجال.
فأرسل إلیه بذلک «1» وقال لهم: «3» یا ویلکم «3»! اعطوه الأمان وإلّا أفناکم عن آخرکم.
«4» فنادوه بالأمان «4»، فقال لهم: لا أمان لکم یا أعداء اللَّه وأعداء رسوله. «4» ثمّ حمل علیهم، فقاتلهم «4»، «5» ثمّ أ نّهم احتالوا علیه وحفروا له حفیرة «6» عمیقة «4» فی وسط الطّریق «4» وأخفوا رأسها بالدّغل «7» والتّراب، ثمّ انطردوا بین یدیه، فوقع «4» «8» بتلک الحفرة 8 4، وأحاطوا به، فضربه ابن الأشعث علی محاسن وجهه، «9» فلعب السّیف فی عرنین أنفه ومحاجر عینیه حتّی بقیت أضراسه تلعب فی فمه «9»، فأوثقوه «10» وأخذوه أسیراً إلی ابن زیاد «10». «11»
الطّریحی، المنتخب،/ 426- 427/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 218- 220؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 141؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 240
__________________________________________________
(1- 1) [تظلّم الزّهراء: فاستمدّ ثانیاً من ابن زیاد، فأمدّه بالخیل والرّجال].
(2)- [الدّمعة: بالخیل].
(3- 3) [تظلّم الزّهراء: ویلکم].
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- [المطبوع: حفرة].
(7)- [الدّمعة: بالدّخل].
(8- 8) [وسیلة الدّارین: فیها].
(9- 9) [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین].
(10- 10) [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: أسیراً، وفی وسیلة الدّارین: أسیراً وحملوه علی بغلة واجتمعوا حوله ونزعوا سیفه فعند ذلک یأس من نفسه، فدمعت عیناه].
(11)- چون مسلم صدای پای اسبان را شنید، دانست که به طلب او آمده اند، گفت: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون.»
شمشیر خود را برداشت و از خانه بیرون آمد. چون نظرش بر ایشان افتاد، شمشیر خود را کشید و بر ایشان حمله‌آورد وجمعی از ایشان‌را بر خاک هلاک افکند. به‌هر طرف که رو می‌آورد، از پیش او می‌گریختند تا آن‌که در چند حمله چهل وپنج نفر از ایشان را به عذاب الهی واصل گردانید. شجاعت و قوت آن شیرپیشه هیجا، به مرتبه‌ای بود که مردی را به یک دست می‌گرفت و بر بام بلند می‌افکند، تا آن که بکیر بن حمران-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 337
__________________________________________________
ضربتی بر روی مکرّم او زد و لب بالا و دو دندان اورا افکند. باز آن شیر خدا به هر سو که رو می‌آورد، کسی در برابر او نمی‌ایستاد.
چون از محاربه او عاجز شدند، بر بام‌ها برآمدند و سنگ و چوب بر او می‌زدند و آتش بر نی می‌زدندو بر سر آن سرور می‌انداختند. چون آن سید مظلوم آن حالت را مشاهده نمود، از حیات خود ناامید گردید، شمشیر کشید و بر آن کافران حمله کرد و جمعی را از پا درآورد.
چون ابن‌اشعث دید که به آسانی بر او دست نمی‌توان یافت، گفت: «ای مسلم! چرا خود را به کشتن می‌دهی؟ ما تورا امان می‌دهیم و به نزد ابن‌زیاد می‌بریم و او اراده قتل تو ندارد.»
مسلم گفت: «قول شما کوفیان اعتماد را نمی‌شاید و از منافقان بی‌دین وفا نمی‌آید.»
چون آن شیربیشه هیجا، از کثرت مقاتله اعدا و جراحت‌های آن مکّاران بی‌وفا مانده شد، ضعف و ناتوانی بر او غالب گردید و ساعتی پشت به دیوار داد. چون ابن‌اشعث بار دیگر امان بر او عرض کرد، به ناچار تن به امان درداد، با آن که می‌دانست که کلام آن بی‌دینان را فروغی از صدق نیست. با ابن‌اشعث گفت: «آیا من در امانم؟»
گفت: «بلی.»
با رفیقان او خطاب کرد که: «آیا مرا امان داده‌اید؟»
گفتند: «بلی.»
دست از محاربه برداشت و دل بر کشته شدن گذاشت.
به روایت ابن طاوس، هر چند ایشان بر او امان عرض کردند، قبول نکرد و در مقاتله اعدا اهتمام می‌نمود تا آن که جراحت بسیار یافت و نامردی از عقب او درآمد و نیزه بر پشت او زد و اورا به رو انداخت. آن کافران هجوم آوردند و اورا دستگیر کردند.
ابن اشعث گفت مسلم را بر استری سوار کردند و اسلحه را از او گرفتند. در این حال آه حسرت از دل پردرد برکشید و سیلاب اشک از دیده بارید و گفت: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون.»
عبیداللَّه پسر عباس بن مرداس گفت: «ای مسلم! چرا گریه می‌کنی؟ آن مقصد بزرگی که تو در نظر داری، این آزارها در تحصیل آن بسیار نیست.»
مسلم گفت: «گریه من برای خود نیست. لیکن بر حال امام حسین علیه السلام و اصحاب او می‌گریم که به فریب این منافقان غدّار از یار و دیار جدا شده‌اند و روی به این جانب آورده‌اند. نمی‌دانم که بر سر ایشان چه خواهد آمد.»
پس متوجه ابن‌اشعث گردید و گفت: «می‌دانم که بر امان شما اعتماد نیست و مرا به قتل خواهید آورد. التماس دارم که از جانب من کسی بفرستی به سوی امام حسین علیه السلام که او به مکر کوفیان و وعده‌های دروغ-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 338
فأرسل ابن زیاد محمّد بن الأشعث الکندیّ، وضمّ إلیه ألف فارس وخمسمائة راجل إلی قتال مسلم، فقاتلهم قتالًا شدیداً حتّی قتل منهم خلقاً کثیراً، فأرسل ابن الأشعث إلی ابن زیاد یستمدّه بالخیل والرّجال. فکتب إلیه أنّ رجلًا واحداً یقتل منکم خلقاً کثیراً، فکیف لو أرسلتک إلی من هو أشدّ منه قوّة وبأساً؟- یعنی الحسین-، فکتب فی الجواب: إنّما أرسلتنی إلی سیف من أسیاف آل محمّد.
فأمدّه بالعسکر الکثیر، ثمّ حمل مسلم علیهم أیضاً، فقتل منهم خلقاً کثیراً، وصار جلده کالقنفذ من کثرة السّهام، فقال ابن الأشعث: لک الأمان یا مسلم، فقال لهم: لا أمان لکم یا أعداء اللَّه وأعداء رسوله. ثمّ إنّهم حفروا له حفیرة فی وسط الطّریق، وأخفوارأسها بالدّغل والتّراب، فوقع مسلم فی تلک الحفیرة وأحاطوا به، فضربه ابن الأشعث علی وجهه بالسّیف، فشقّه، فأوثقوه. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 336
__________________________________________________
ایشان ترک دیار خود ننماید و بر احوال پسر عم غریب مظلوم خود مطلع گردد؛ زیرا که می‌دانم که او امروز یا فردا متوجه این جانب می‌گردد. به او بگویید که پسر عم تو می‌گوید که برگرد پدر و مادرم فدای تو باد. که من در دست ایشان اسیر شده، مترصد قتلم و اهل کوفه همان گروهند که پدر تو آرزوی مرگ می‌کرد که از نفاق ایشان رهایی یابد.»
ابن‌اشعث تعهد این امور نموده. مسلم را به در قصر ابن زیاد آورد و احوال اورا به عرض آن ولد الزّنا رسانید. ابن زیاد گفت: «تورا به امان چه کار بود؟ من تورا نفرستادم که اورا امان بدهی.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 618- 620
(1)- آن‌گاه به‌روایت صاحب «بحار الانوار» و مؤلف «عوالم»، محمد بن اشعث به دفع مسلم بیرون تاخت و عبیداللَّه بن عباس السلمی را ابن‌زیاد با هفتاد تن از بنی‌قیس ملازم رکاب او ساخت.
أعثم کوفی گوید که: «محمد را با سیصد تن روان داشت.»
ابی مخنف حدیث کند که: «پسر اشعث با پانصد تن تاختن کرد.»
بالجمله لشگریان ابن زیاد، شاکی السلاح 1 ترک تاز کردند و سرای طوعه را از نشیب و فراز در پره افکندند.
جنگ مسلم با لشگر ابن زیاد
چون بانگ قعقعه 2 سلاح و همهمه مردان غازی و حمهمه اسبان تازی گوشزد مسلم گشت، گفت: «این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 339
__________________________________________________
جماعت جز مرا نجویند و جز به قصد من نپویند. هان ای طوعه! سلاح جنگ مرا حاضر کن.»
پس برخاست و میان خویش را تنگ بربست و زره درپوشید و شمشیر برکشید و جنبش داد و مانند شیر شرزه 3 و اژدهای گرزه 4، آهنگ قتال فرمود. عمروبن دینار و جز او حدیث می‌کنند که مسلم بن عقیل آن زور بازو داشت که چون مردی را بگرفتی و به سوی فراز برپرانیدی، بر زبر بیت فرود آمدی.
بالجمله این وقت طوعه پیش آمد و گفت: «ای سید و مولای من! تورا چنان می‌بینم که ساخته مرگ می‌شوی.»
گفت: «سوگند با خدای که از مرگ چاره نیست.»
ابن بگفت و چون صاعقه ای آتش بار از دار بیرون تاخت و آن تیغ مرگ بار را که چون شعله نار و زبان مار بود، به اهتزاز آورد و بر آن جماعت بی‌نام و ننگ حمله مردان جنگ افکنده. سپاه ابن زیاد جلباب 5 صبر و سکون بپوشیدند و چند که توانستند در مقاتلت مسلم بکوشیدند و مسلم بر یمین و شمال می‌تاخت و مرد و مرکب به خاک می‌انداخت، چندان که یکصد و هشتاد تن از آن جماعت را با تیغ درگذرانید. دیگران چون این زور بازو بدیدند، دانستند که با او هم‌ترازو نتوانند شد. پشت با جنگ دادند و روی به هزیمت نهادند.
محمدبن اشعث چون این شجاعت نگریست، کس به ابن‌زیاد فرستاد که: مرا به جماعتی از ابطال رجال مدد فرست. ابن‌زیاد پانصد تن دیگر از شجعان لشگر به سوی او گسیل داشت 6. هم در این کرت جنگی صعب در میانه برفت و عددی کثیر از سپاه ابن زیاد مسته 7 تیغ و تیر شد. دیگر مردم از پیش روی مسلم پشت دادند و در کوچه‌های کوفه متفرق شدند. محمدبن اشعث، دیگرباره ابن‌زیاد را آگهی داد که ما را به سواره و پیاده مدد فرست که از شمشیر مسلم کس به سلامت نتواند جست. جماعتی از ما کشته و گروهی مجروح و مطروح گشته. ابن‌زیاد از این خبر در خشم شد و اورا بدین گونه پاسخ باز داد:
فقال: «ثکلتک امّک وعدموک قومک، رجل واحد یقتل منکم هذه القتلة العظیمة، فکیف لو أرسلناک إلی من هو أشدّ بأساً وأصعب مراساً؟»
یعنی: «مادر به سوگواری تو نشیند و از تو نام و نشان مماناد. مردی یک‌تنه جماعتی از شما را کشته و با خاک و خون آغشته، اگر تورا به مبارزت کسی مأمور می‌داشتم که از مسلم به شجاعت اشد و به سخت کمانی اصعب است، چگونه زیست می‌کردی؟» روی این سخن با حسین داشت. 8
ابن‌اشعث در پاسخ او نگاشت:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در مقتل خوارزمی ذکر کردیم]
گفت: «ای امیر! گمان می‌کنی که مرا به جنگ بقالی از بقال‌های کوفه یا زارعی از زارعین حیره فرستاده‌ای؟ مگر نمی‌دانی مرا به جنگ شیری درنده و شمشیری برنده فرستاده‌ای و آن شمشیر در دست-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 340
__________________________________________________
شجاعی دلیر و شاهی دلاور از عشیرت پیغمبر است.»
این وقت ابن‌زیاد، پسر اشعث را دیگرباره پانصد تن مرد رزم‌آزمای فرستاد و پیام داد که: «مسلم را امان بده که جز بر این تقدیر، نتوانی بر وی دست یافت.»
لشگریان دیگرباره نیرو یافتند و بر مسلم حمله افکندند و همچنان مسلم چون شیر غضبناک به جنگ درآمد و این شعر بگفت:
«هُوَ الموتُ فاصنَعْ وَیْکَ ما أنتَ صانعٌ فأنتَ بکأسِ الموتِ لا شکَّ جارعٌ
فصبراً لأمرِ اللَّهِ جلَّ جلالُهُ فحُکمُ قضاء اللَّهِ فی الخلقِ ذائعٌ 9»
این بگفت و تیغ در لشگر ابن زیاد نهاد. آن جماعت در تنگنای سکک کوفه از بیم شمشیر مسلم می‌رمیدند و کوس بر یکدیگر می‌زدند و بر زبر یکدیگر می‌رفتند و مسلم از قفای ایشان می‌زد و می‌کشت و می‌شتافت و صف می‌شکافت.
ابن‌اشعث چون این بدید، خواست مگر به دستیاری امان اورا از پای بنشاند. بانگ برداشت که: «ای مسلم! امیر تورا امان داد، بیهوده رزم مزن و خود را به هلاکت میفکن.»
مسلم گفت: «از برای شما در نزد من امان نیست، ای دشمنان خدا و دشمنان رسول خدا!»
و این اشعار را از حمران بن مالک خثعمی به ارجوزه 10 برخواند:
«أقسمتُ لا اقتَلُ إلّاحُرّاً وإن رأیتُ المَوْتَ شیئاً نُکراً
أکرَهُ أن اخدَع أو اغرّا رَدّ شُعاعِ النّفسِ فاستَقرّا 11
أو یخلِطَ البارِدُ سَخناً مُرّاً کُلُّ امرءٍ یوماً مُلاقٍ شَرّاً 12
أضرِبُکُم ولا أخافُ ضَرّاً فِعلَ غُلامٍ قَطُّ لَن یفِرّا
وکُلُّ ذی عُذْرٍ سیلقی عُذراً أیضاً ویَصلی فی المعادِ حَرّاً 13
و همچنان حمله از پی حمله متواتر می‌داشت و زخم از پس زخم متوالی می‌فرمود. جماعتی را از پای درآورد و پشت بر دیوار سرای بکر بن حمران داد و در ایستاد. این وقت بکر بن حمران که از شناختگان شجعان‌بود، از پیش روی مسلم بیرون شد و حمله‌گران افکند. مسلم نیز آهنگ او کرد. لختی با هم بکوشیدند و به طعنات و ضربات 14 یکدیگر را ممتحن داشتند. ناگاه بکر فرصتی به دست کرده، تیغ براند و لب فرازین 15 مسلم را قطع کرد. مسلم چون شراره نار جستن کرد و شمشیر آتش‌بار بر فرق بکر فرود آورد، اورا به زخمی درشت هزیمت کرد و تنی دیگر را از پس او با تیغ درگذرانید.
کار بر کوفیان سخت افتاد و مسلم را نتوانستند دفع داد. لاجرم بر بام‌ها برآمدند و از فراز بام اورا به سنگ‌باران‌گرفتند وهمچنان بسته‌های نی‌را آتش در زدند و بر سر او برافشاندند. مسلم خود را از کوی به‌یک سوی کشیده و پشت بر دیوار نهاد تا از آسیب نار و ضرب‌احجار کم‌تر زحمت‌بیند. پس روی با کوفیان کرد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 341
__________________________________________________
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در مقتل خوارزمی ذکر کردیم]
فرمود: «چرا مرا سنگ باران می‌کنید چنان که کفار را؟ آیا رعایت نمی‌کنید حق رسول خدای را در حمایت فرزندان او؟»
کلمات او در گوش آن جهال چون آب در غربال بود.
گرفتاری مسلم بن عقیل
در این وقت مردی از کوفیان درآمد و گفت: «من تدبیری اندیشیده‌ام و در این سکه چاهی را با خس و خار سرپوشیده ام. واجب می‌کند که هم آهنگ 16 بر مسلم حمله افکنید و چون او آغاز جنگ کند، به قانون کر و فر، لختی بازپس شوید. تواند شد که مسلم خشمناک شود و ترک‌تاز کند و در مغاک افتد.»
این رأی را ستوده شمردند و هم‌گروه بر مسلم حمله افکندند. مسلم چون شیر آشفته و مار سرکوفته، از چپ و راست حمله افکند و بسیار کس از شجعان عرب را به خاک انداخت و ناگاه خویشتن در مغاک افتاد. لشگر ابن زیاد فرصت به دست کردند و آن مغاک را در پره افکندند و چند که توانستند، آن تن مبارک را به نیش سنان و زخم بلارک 17 بیازردند.
محمدبن اشعث شمشیری بر چهره همایونش فرود آورد. بدانسان که از عرنین 18 بینی برگذشت ودر دهانش بعضی از دندان‌های اورا پراکنده ساخت. کافری دیگر نیزه‌ای بر پشتش زد، چنان که به روی درافتاد. پس اورا بگرفتند و اسیروار ببردند.
در خبر است که درع و تیغ اورا محمدبن اشعث مأخوذ داشت و این شعر را در این معنی به عبداللَّه بن زَبِیْر اسدی نسبت کنند:
«أترکتَ مُسلمَ لا تُقاتلُ دونَهُ حَذَرَ المنیّةِ أن تکونَ صریعاً
وقتلتَ وافِدَ آلِ بیتِ مُحمّدٍ وسلبتَ أسیافاً لهُ ودُروعاً 19»
1. شاکی السلاح (مقلوب شائک السلاح): کسی که سلاح با شوکت پوشیده باشد.
2. قعقعه: صدایی که از شمشیر و زره و مانند آن به گوش می‌رسد.
3. شرزه: خشمگین و زورمند.
4. گرزه (به فتح اول بر وزن هرزه): مار پر زهر.
5. جلباب (به کسر جیم و سکون لام): لباس گشاد و فراخ.
6. گسیل داشت: روانه کرد.
7. مسته (به ضم اول و سکون ثانی): طعم مرغان شکاری.
8. یعنی: مقصود ابن‌زیاد از کسی که از مسلم به شجاعت اشد است، حضرت حسین علیه السلام بود.
9. مرگ است، هرچه می‌خواهی بکن. بی‌گمان از جام مرگ می‌آشامی. نسبت به امر پروردگار بزرگ بردبار باش؛ زیرا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 342
فخرج ومعه عمرو بن عبیداللَّه بن العبّاس السّلمی فی جماعة من قیس حتّی أتوا الدّار، فسمع مسلم حوافر الخیل، فخرج «1» وبیده سیفه، فقاتل القوم قتالًا شدیداً، وکان أیداً «2»، ربّما أخذ الرّجل ورمی به علی السّطح، فجعلوا یوقدون أطنان «3» القصب ویرمونها علیه ویرضخونه بالحجارة من السّطوح، وهو لا یزال یضرب فیهم بسیفه، ویقول فی خلال ذلک متحمّساً:
أقسمتُ لا اقتل إلّاحُرّاً وإن رأیت الموت شیئاً نکراً
کلّ امرءٍ یوماً ملاق شرّا أو یخلط البارد سخناً «4» مرّاً
ردّ شعاع «5» النّفس فاستقرّا أخاف أن أکذب أو اغرّا
__________________________________________________
فرمان خداوند درباره مخلوق روان و آشکار است.
10. رجز: یکی از بحور شعر است، بر وزن مخصوص. و ارجوزه: قصیده‌ای است که بر آن وزن باشد.
11. اخدع و اغرا (هر دو به صیغه اول شخص مفرد از مضارع مجهول): گول بخورم.
12. بارد: سرد. سخن: گرم، ملاق (اسم فاعل از ملاقات): برخورد کننده.
13. یصلی (مضارع مجهول از مصدر صلی): در آتش انداختن.
14. طعنه: زخم نیزه. ضربه زخم شمشیر.
15. فرازین: بالا.
16. هم‌آهنگ: همگان.
17. بلارک (بر وزن تبارک): شمشیر پرجوهر.
18. عرنین: قسمت محکم بینی.
19. آیا مسلم را رها کرده و از ترس مرگ از او دفاع نمی‌کنی؟ و رسول خاندان پیغمبر را کشته و شمشیر و زره اورا می‌ربایی؟
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 89- 94
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: مسلم بن عقیل من دار طوعة یوم الثّامن أو التّاسع من ذی الحجّة سنة 60 من الهجرة].
(2)- [وسیلة الدّارین: شجاعاً].
(3)- (أطنان) جمع طنّ: وهو الحزمة من القصب.
(4)- [وسیلة الدّارین: کاساً].
(5)- [ (ردّ شعاع النّفس) الشّعاع المتفرّق من الشّی‌ء تفرّقاً-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 343
«1» ثمّ اختلف هو وبکیر «1» بن حمران الأحمریّ بضربتین، فضرب بکیر فم مسلم، فقطع شفته العُلیا، وأسرع السّیف فی السّفلی، وفصلت لها ثنّیّتان «2»، «3» فضربه مسلم ضربة منکرة «3» فی رأسه، وثنی «4» باخری علی حبل عاتقه «5» کادت «6» تأتی «7» علی «6» جوفه، فاستنقذه أصحابه، وعاد مسلم ینشد شعره. فقال له محمّد بن الأشعث: لک الأمان یا فتی، لا تقتل نفسک، إنّک لا تکذب ولا تخدع ولا تُغَرّ. إنّ القوم بنو عمّک ولیسوا بقاتلیک ولا ضاربیک.
فلمّا رأی مسلم أ نّه قد أثخن بالحجارة وأضرّت به أطنان القصب المحرق، وأ نّه قد انبهر «8». أسند ظهره إلی جنب تلک الدّار، فکرّر علیه محمّد الأمان ودنا منه، فقال: آمن أنا؟ قال: نعم، وصاح القوم: أنت آمن. سوی عبیداللَّه بن العبّاس السّلمی، فإنّه قال:
لا ناقة لی «9» فی هذا «9» ولا جمل، وتنحّی. فقال مسلم: أمّا لو لم تؤمّنونی، ما وضعت یدی فی أیدیکم.
__________________________________________________
دقیقاً. یقال: مارت نفسه شعاعاً: أی تفرّقت من الخوف، قال الشّاعر:
أقول لها وقد طارت شعاعا من الأبطال ویحک لا تراعی
فالمعنی فی الرّجز أنّ النّفس استقرّت بعدما تفرّقت، ویمضی فی جملة الکتب شعاع الشّمس وهو غلط وتصحیف. صحفه من لم یفهم شعاع النّفس، فرأی أنّ الشّعاع بالشّمس ألیق].
(1- 1) [وسیلة الدّارین: فلم یزل یقاتل حتّی اختلف مع بکر].
(2)- [وسیلة الدّارین: ثنیّتاه].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: فضرب مسلم بکراً].
(4)- [وسیلة الدّارین: ثناه].
(5)- [زاد فی وسیلة الدّارین: حتّی].
(6- 6) [وسیلة الدّارین: تطلع إلی].
(7)- [ذخیرة الدّارین: تطلع].
(8)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(9- 9) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 344
ثمّ أُتیَ ببغلة، فحمل علیها وطافوا «1» حوله، فانتزعوا سیفه من عنقه، فکأ نّه أیس من نفسه، فدمعت عیناه وقال: هذا أوّل الغدر، فقال محمّد: أرجو أن لا یکون علیک بأس.
فقال: ما هو إلّاالرّجاء، أین أمانکم؟ إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، وبکی. فقال «2» عمرو السّلمی: إنّ من یطلب مثل الّذی تطلب، إذا نزل به مثل الّذی نزل بک لم یبک. فقال: إنّی واللَّه ما لنفسی أبکی ولا لها من القتل أرثی، «3» وإن کنت لم أحبّ لها طرفة عین تلفاً «3»، ولکن «4» أبکی لأهلی المقبلین إلیّ «4»، أبکی للحسین وآل الحسین.
ثمّ قال «5» لمحمّد بن الأشعث «5»: یا عبداللَّه! إنِّی أراک ستعجز عن أمانی، فهل عندک خیر، أتستطیع أن تبعث من عندک رجلًا علی لسانی یبلغ حسیناً؟ فإنّی لأراه قد خرج إلیکم الیوم مقبلًا، أو هو خارج غداً «6» وأهل بیته معه «6»، وإنّ ما «7» تری من جزعی لذلک، فیقول: إنّ مسلماً بعثنی إلیک، وهو فی أیدی القوم أسیر، لا یری أن یمسی حتّی یُقتل، وهو یقول: ارجع بأهل بیتک، ولا یغرّک أهل الکوفة، فإنّهم أصحاب أبیک الّذی کان یتمنّی فراقهم بالموت أو القتل. إنّ أهل الکوفة قد کذّبوک وکذّبونی، ولیس لکذوبٍ رأی.
فقال محمّد: واللَّه لأفعلنّ، ولأعلمنّ ابن زیاد أنِّی قد أمّنتُک. «8»
__________________________________________________
(1)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: اجتمعوا].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: له].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4- 4) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(5- 5) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أقبل إلی محمّد بن الأشعث، فقال].
(6- 6) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین:: هو وأهل بیته نحواً من بضع وتسعین معه ما بین رجال‌ونساء وأطفال].
(7)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(8)- و آمدند به خانه‌ای که مسلم در آن بود.
در «کامل بهایی» است که: چون مسلم شیحه اسبان را شنید، در دعایی که می‌خواند، شتاب کرد و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 345
__________________________________________________
جامه جنگ را پوشید و به طوعه گفت: «تو نیکی و احسان خود را به پایان رسانیدی و بهره شفاعت خود را از رسول خدا صلی الله علیه و آله که سید انس و جان است، برگرفتی و من دیشب عمم امیر المؤمنین علیه السلام را در خواب دیدم که فرمود: «تو فردا با ما هستی.»
در کامل بهایی است که: «چون قشون دشمن به در خانه طوعه رسید، مسلم ترسید که خانه را بر او آتش بزنند، از خانه بیرون شد و چهل و دو تن از آن‌ها را کشت.»
سید و شیخ جعفربن نما گفته‌اند: «مسلم جامه جنگ پوشید و سوار اسبش شد و با شمشیر آن‌ها را زد و از خانه بیرون کرد.»
من گویم: «سوار شدن مسلم بر اسب را تنها سید و ابن‌نما گفته‌اند و از دیگری ندیده‌ام.»
آری، کلام «مناقب» هم‌چنان که بیاید، بر آن دلالتی دارد.
ابوالفرج گوید: «چون آواز سم ستوران و نعره مردان را شنید، دانست که به تعقیب او آمده‌اند. شمشیر کشید و آن‌ها میان خانه ریختند و بر آن‌ها حمله سختی کرد. چون چنین دیدند، بالای بام‌ها رفتند و اورا سنگ‌باران کردند و دسته‌های نَیْ آتش زدند و بر سر او ریختند. با خود گفت: همه این تلاش‌ها برای کشتن پسر عقیل است، ای جان من! برای مرگی که چاره ندارد، بیرون شو. با شمشیر کشیده بیرون دوید و در کوچه با آن‌ها نبرد کرد.»
مسعودی و دیگران گفته‌اند: میان او و بکربن حمران احمری دو ضربت رد و بدل شد؛ بکر شمشیری بر لب مسلم زد و لب بالای مسلم را قطع کرد و به لب زیرین نشست و مسلم ضربتی سخت بر سر او زد و وضربت دیگر بر شانه او زد که تا درونش رسید و این رجز را خواند:
«به خدا کشته نگردم به جز آزاد و دلیر گرچه بینم که بود مرگ بسی تلخ و مریر
مرد هر روز به زنجیر بلایی است اسیر سرد و گرمش همه آمیخته چون زهر به شیر
پرتو خور همه برگشت و درافتاد به زیر می‌هراسم ز دروغ و ز فریب و تزویر»
چون چنین دیدند، محمدبن اشعث نزد او رفت و گفت: «دروغ و فریب به تو ندهند.»
به او امان داد و تسلیم شد. اورا بر اشتری سوار کردند و نزد ابن زیاد آوردند و پسر اشعث در برابر امانی که به وی داد، شمشیر و سلاح اورا بستد که یکی از شعرا در هجو او گفته است:
«وا نهادی عم خود وز نصرتش سستی نمودی در دژی جا داشت محکم ای دریغا گر نبودی
ای دریغا وافد آل محمد را تو کشتی بی‌مروت تیغ و جوشن را تو از دستش ربودی 1
محمد بن شهرآشوب گفته: چون مسلم جمعی از آن‌ها را کشت وخبر به ابن زیاد رسید، به محمد بن اشعث پیغام داد: «ما تورا فرستادیم تا یک مرد را برای ما بیاوری و در یارانت شکاف سختی پدیدار شد، چه شود گر تورا به سوی دیگر فرستیم؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 346
__________________________________________________
ابن الاشعث در جوابش پیغام فرستاد: «ای امیر! به گمانت مرا دنبال یکی از تره فروش‌های کوفه یا عجم‌های پناهنده فرستادی، مگر نمی‌دانی که مرا دنبال شیری درنده و شمشیر برنده در دست پهلوانی پرنام از خاندان خیر الانام فرستادی؟»
ابن زیاد به او پیغام داد که: «امانش بده تا بر او دست یابی.»
سید گفته است که: چون مسلم صدای سم اسبان را شنید، زره پوشید و بر اسب خود سوار شد و با یاران عبیداللَّه جنگید تا جمعی را کشت. محمدبن اشعث به او فریاد زد که: «تو در امانی.»
گفت: «چه اعتمادی به امان عهدشکنان نابه‌کار است؟»
با آن‌ها نبرد می‌کرد و با ابیات حمران‌بن مالک خثعمی رجز می‌خواند- به خدا کشته نگردم به جز آزاد و دلیر- الی آخره. گفتند: «به تو دروغ و فریب گفته نشود.»
او توجه نکرد و بر سر او هجوم کردند تا زخم فراوان برداشت و مردی از پشت سر، نیزه‌ای به او زد و به رو بر زمین افتاد و اسیر شد.
در «مناقب» ابن‌شهرآشوب است که: اورا تیرباران کردند و سنگ‌باران نمودند تا خسته شد و به دیواری تکیه کرد و گفت: «چیست که مرا چون کفار سنگ‌باران کنید و من از خاندان پیغمبران نیک‌رفتارم؟ حق رسول خدا را درباره ذریه‌اش رعایت نکنید.»
ابن اشعث گفت: «خود را بکشتن مده. تو در پناه منی.»
فرمود: «تا توانی دارم مرا اسیر کنید؟ نه به خدا هرگز چنین نباشد.»
بر او حمله کرد و از او گریخت. مسلم گفت: «بارخدایا! تشنگی مرا کشت.»
از همه سو بدو حمله کردند. بکیربن حمران احمری لب بالایش را زد و مسلم ضربتی به شکم او زد و اورا کشت و از پشت سر به وی نیزه زدند و از اسبش به زیر افتاد و اسیر شد.
شیخ مفید، جزری و ابوالفرج گفته‌اند: مسلم زخم فراوان برداشت و از نبرد واماند و دست باز گرفت و به دیواری تکیه کرد که پهلوی همان خانه بود. محمدبن اشعث به او نزدیک شد و گفت: «تو در امانی.»
مسلم گفت: «در امانم؟»
گفت: «آری، تو در امانی.»
و همه مردم جز عبیداللَّه بن عباس سلمی گفتند: «در امانی.»
ولی او گفت: «مرا این موضوع اختیاری نیست.» و کنار رفت.
مسلم بن عقیل گفت: «به خدا اگر مرا امان نمی‌دادید، به شما تسلیم نمی‌شدم.»
استری آوردند، اورا سوار کردند، گردش را گرفتند و شمشیرش را ربودند. در این‌جا از جان خود نومید شد و چشمش گریان شد و دانست که اورا می‌کشند و گفت: «این اول پیمان‌شکنی است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 347
السّماوی، إبصار العین،/ 43- 45/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 274- 275؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 237- 239
فلمّا بلغوا دار المرأة وسمع مسلم وقع حوافر الخیل، عجّل فی دعائه الّذی کان مشغولًا به، ثمّ لبس لامته وقال لطوعة: قد أدّیتِ ما علیکِ من البرّ والإحسان، وأخذتِ نصیبکِ من شفاعة رسول اللَّه سیّد الإنس والجانّ، ثمّ قال: إنِّی رأیت البارحة عمِّی أمیر المؤمنین علیه السلام فی المنام، فقال لی: أنتَ معی غداً، وما أظنّ إلّاأ نّه آخر أیّامی من الدّنیا، فخرج وجعل یقاتل أصحاب عبیداللَّه حتّی قتل منهم جماعة، وکان یأخذ الرّجل بیده، فیرمی به فوق البیت ویرتجز:
__________________________________________________
محمد بن اشعث گفت: «من امیدوارم که باکی نداشته باشی.»
فرمود: «این که امیدواری است، پس امان شما چه شد؟ انا للَّه‌وانا الیه راجعون.»
گریست و عبیداللَّه بن عباس سلمی گفت: «برای چون تویی و آنچه در سر داشتی، در این وضع گریه روا نیست.»
گفت: «من برای خود نگریم و از مرگ نترسم. با آن که یک چشم به‌هم زدن نابودی را دوست ندارم، ولی برای خاندان خود که می‌آیند گریانم و برای حسین و آل حسین گریانم.»
و به محمد بن اشعث گفت: «به خدا گمانم تو از امان من عاجزی.»
از او خواهش کرد، کسی را نزد حسین بفرستد و به او خبر برساند و از او خواهش کند که برگردد.
در روایت شیخ مفید، مسلم به محمدبن اشعث گفت: «ای بنده خدا! من می‌دانم که از اجرای امان خود عاجزی، اهل یک خیری هستی؟ می‌توانی خودت کسی را بفرستی و از زبان من به حسین که امروز یا فردا به سوی شما حرکت کرده است، خبربرساند که ابن عقیل مرا فرستاده درحالی که اسیر است در دست این مردم و به شب نرسد تا کشته شود و می‌گوید پدر و مادرم قربانت با خاندان خود برگرد، اهل کوفه تورا گول نزنند؛ زیرا آن‌ها همان یاران پدر تواند که از دست آن‌ها آرزوی مرگ یا شهادت می‌کرد. اهل کوفه با تو دروغ گفته‌اند (با من دروغ گفتند) و برای فریب‌خورده، نظر و اراده‌ای نیست.»
ابن الاشعث گفت: «به خدا انجام می‌دهم.»
1. این دو بیت از عبیداللَّه بن زبیر اسدی است، بدین مضمون:
«أترکت مسلم لا تقاتل دونه حذر المنیّة أن تکون صریعا»
از ترس مرگ مسلم را یاری نکردی- و قتلت وافدا إلی آخره.
گر که بودی از اسد قدر ورا بشناختی وز پیمبر در قیامت چشم شفاعت داشتی
و ترکت عمّک-. اشاره به واقعه حجر بن عدی است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 46- 48
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 348
أقسمتُ لا اقتَل إلّاحُرّاً وإن رأیت الموت شیئاً نکرا
کلّ امرء یوماً ملاق شرّاً ویخلط البارد سخناً مرّا
أخاف أن اکذب أو اغرّا أضربکم ولا أخاف ضرّا
حتّی قتل منهم جماعة کثیرة، وبلغ ذلک ابن زیاد، فأرسل إلی ابن الأشعث یقول:
بعثناک إلی رجل واحد لتأتینا به، فثلم من أصحابک ثلمة عظیمة، فکیف إذا أرسلناک إلی غیره؟ فأرسل ابن الأشعث: أ یّها الأمیر! أتظنّ أ نّک بعثتنی إلی بقّال من بقّالی الکوفة، أو إلی جرمقانیّ من جرامقة الحیرة، أوَ لم تعلم أ یّها الأمیر أ نّک بعثتنی إلی أسد ضرغام وسیف حسام فی کفّ بطل همام من آل خیر الأنام؟
فأرسل إلیه ابن زیاد أن: أعطه الأمان، فنادی وقال: یا مسلم! لک الأمان فإنّک لا تکذب ولا تغرّ، فقال: وأیّ أمان للغدرة الفجرة؟
وأقبل یقاتلهم، فلمّا رأوا ذلک، أشرفوا علیه من فوق البیوت، فأخذوا یرمونه بالحجارة ویلهبون النّار فی أطنان القصب، ثمّ یقذفونها علیه من فوق السّطوح، وتکاثروا علیه بعد أن أُثخِنَ بالجِراح وضربوهُ بالسِّهام والأحجار حتّی عَیِیَ واستند حائطاً، فقال: ما لکم ترمونی بالأحجار کما ترمی الکفّار وأنا من أهل بیت الأنبیاء الأبرار، لا ترعون حقّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی ذرِّیّته؟ وقال: اللَّهمّ إنّ العطش قد بلغ منِّی، فحملوا علیه من کلّ جانب، فضرب بکیر بن حمران علی شفته العلیا، وطعنه رجل من خلفه، فخرّ إلی الأرض، فاخذ أسیراً.
وأتی ببغلة، فحمل علیها، فاجتمعوا علیه ونزعوا سیفه، فکأ نّه عند ذلک أیس من نفسه ودمعت عینه وعلم أنّ القوم قاتلوه، وقال: هذا أوّل الغدر، إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، وبکی، فقیل له: إنّ مثلک ومن یطلب مثل الّذی طلبت، إذا نزل به مثل الّذی نزل بک لم یبک. قال: إنِّی واللَّه ما أبکی لنفسی، ولکن أبکی لأهلی المقبلین إلیّ، أبکی للحسین وآل الحسین علیه السلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 349
ثمّ أقبل علی محمّد بن الأشعث، وقال: فهل عندک خیر، تستطیع أن تبعث من عندک رجلًا علی لسانی أن یبلغ حسیناً ویقول إنّ ابن عقیل بعثنی إلیک وهو أسیر فی أیدی القوم لا یری أ نّه یمسی حتّی یُقتل، وهو یقول: ارجع فداک أبی وامّی بأهل بیتک، ولا یغرّنّک أهل الکوفة، فإنّهم أصحاب أبیک الّذی کان یتمنّی فراقهم بالموت أو القتل؟
المیانجی، العیون العبری،/ 43- 44
قیل إنّ مجموع المقتولین بلغ واحداً وأربعین رجلًا، وقال أبو مخنف: مائة وثمانین (180) فارساً. وکان من قوّته أن یأخذ الرّجل بیده، فیرمی به فوق البیت.
هذا، واعلم بأنّ مسلم لمّا قتل من القوم مقتلًا عظیماً، أرسل ابن الأشعث إلی ابن زیاد أن: أدرکنی بالخیل والرّجال، فقد قاتل مسلم بن عقیل قتالًا عظیماً. فأنفذ ابن زیاد یقول:
ثکلتک امّتک وعدموک قومک، رجل واحد غریب فرید یقتل هذه المقتلة العظیمة، فکیف بک لو أرسلناک إلی من هو أشدّ بأساً وأصعب مراساً؟- یعنی الحسین علیه السلام-. فکتب إلیه: عساک تظنّ إنّک أرسلتنی إلی بقّالٍ من بقاقیل أهل الکوفة أو إلی جرمقانیّ من جرامقة الحیرة؟ وإنّما بعثتنی إلی بطل همام، وشجاع ضرغام، وسیف حسام، فی کفّ همام، من آل خیر الأنام. فأرسل إلیه بالعساکر والرّجال وقال: أعطه الأمان.
وفی المناقب لابن شهرآشوب: فضربوه بالسّهام والأحجار حتّی أعْیی واستند حائطاً، فقال: ما لکم ترموننی بالأحجار کما ترمی الکفّار وأنا من أهل بیت الأنبیاء الأبرار، ألا ترعون رسول اللَّه فی عترته؟ فقال ابن الأشعث: لا تقتل نفسک وأنت فی ذمّتی. قال:
اؤسر وبی طاقة؟ لا واللَّه لا یکون ذلک أبداً. وحمل علیه، فهرب عنه، فقال مسلم: اللَّهمّ إنّ العطش قد بلغ منّی.
وقال السّیِّد فی اللّهوف: فعند ذلک طعنه رجل فی خَلْفِه، فخرّ إلی الأرض، فتکاثروا علیه وأخذوه أسیراً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 350
وقال المسعودی فی مروج الذّهب: فأعطوه الأمان، فأمکنهم من نفسه، وحملوا علی بغلة، وسلبه ابن الأشعث سیفه وسلاحه، وأتوا به إلی ابن زیاد. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 239- 240
__________________________________________________
(1)- عبیداللَّه نیرویی برای دستگیری مسلم فرستاد، آن‌ها به طرف مسلم یورش بردند. مسلم با آنان درافتاد و نبردی شدید درگرفت، و در نتیجه آن درگیری، مسلم اسیر شد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 351

وأقبل ابن الأشعث بابن عقیل علیه السلام إلی باب القصر، فاستأذن، فأذِن له، فدخل علی ابن زیاد، فأخبره خبر ابن عقیل، وضرب بکر إیّاه وما کان من أمانه له، فقال له عبیداللَّه: وما أنت والأمان؟ کأ نّا أرسلناک لتؤمّنه؟ إنّما «1» أرسلناک لتأتینا به، فسکت ابن الأشعث.
المفید، الإرشاد، 2/ 59- 60/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 220؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 142
(قال) أبو مخنف: ثمّ أقبل محمّد بن الأشعث بمسلم إلی باب القصر، فاستأذن، فأذن له، فأخبر عبیداللَّه خبر مسلم، وضرب بکیر إیّاه، فقال: بُعداً له، فأخبره بأمانه، فقال:
ما أرسلناک لتؤمنه، إنّما أرسلناک لتأتی «2» به، فسکت. «3»
السّماوی، إبصار العین،/ 45/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 275
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: إنّا].
(2)- [ذخیرة الدّارین: لتأتینی].
(3)- محمد بن اشعث مسلم را به قصر برد و نزد عبیداللَّه رفت و گزارش گرفتاری او و امانی که به او داده‌اند، به وی داد. عبیداللَّه گفت: «تو حق امان نداشتی، ما تورا فرستادیم [تا] اورا بیاوری.»
او هم خاموش شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 49
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 352

فعطش وقال «1»: اسقونی ماء، ومعه رجل من آل أبی معط، ورجل من بنی سلیم.
«2» فقال شمر بن ذی جوشن «2»: واللَّه لا نسقیک إلّامن البئر. وقال المعطیّ: واللَّه لا نسقیه إلّا من الفرات. «3» فأتاه غلام له «3» بإبریق من ماء وقدح قواریر ومندیل، فسقاه، فتمضمض [مسلم]، فخرج الدّم، فما زال یمج الدّم ولا یسیغ شیئاً حتّی قال: أخّره عنِّی.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 5/ مثله البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 51
وانتهی بابن عقیل إلی باب القصر، وقد اشتدّ به العطش، وعلی باب القصر ناس جلوس ینتظرون الإذن، «4» فیهم عُمارة بن عُقبة بن أبی مُعیط، وعمرو بن حُریث، ومسلم ابن عمرو، وکثیر بن شهاب «4»، وإذا قلّة باردة موضوعة علی الباب، فقال مسلم: اسقونی «5» من هذا الماء، «6» فقال له مسلم بن عمرو: أتراها؟ ما أبردها! «7» واللَّه لا تذوق منها قطرة أبداً «8» حتّی تذوق الحمیم فی نار جهنّم «6»، «9» فقال له ابن عقیل: ویلک «10»، مَنْ أنت؟ قال: أنا
__________________________________________________
(1- 1) [الإمامة والسّیاسة: فلمّا أسر بعث الرّجال، فقال].
(2) (2) [الإمامة والسّیاسة: یُقال له: شهر بن حوشب، فقال له شهر بن حوشب:].
(3- 3) [الإمامة والسّیاسة: قال: فأمر غلاماً له فأتاه].
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(5)- [فی العیون مکانه: ولمّا أدخل المسلم علی ابن زیاد، جلس علی باب القصر، رأی جرّة فیها ماء باردفقال: اسقونی ...].
(6- 6) [مثله ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 94، 95].
(7)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: لا].
(8)- [لم یرد فی العیون وتظلّم الزّهراء].
(9) (- 9*) [لم یرد فی العیون].
(10)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ویحک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 353
مَنْ «1» عرفَ الحقّ إذ أنکرته، ونصح لإمامه إذ غششته، وأطاعه إذ «2» خالفته، أنا مسلم ابن عمرو الباهلیّ (9*). «3» فقال له ابن عقیل: لُامِّک الثّکل «4»، ما أجفاک وأفظّک «5» «6» وأقسی قلبک «6»؟ أنت یا ابن باهلة أولی بالحمیم والخلود «7» فی نار جهنّم «3» «8» منِّی. ثمّ جلس، فتساند إلی حایط «8»، وبعث عمرو بن حریث غلاماً له، فجائه «9» بقلّة علیها مندیل وقدح، فصبّ فیه ماء وقال له: اشرب، فأخذ «10» کلّما شرب، امتلأ القدح دماً من فیه «11»، فلا یقدر أن یشرب، ففعل ذلک «12» مرّة أو «12» مرّتین، فلمّا ذهب فی الثّالثة لیشرب «10» سقطت ثنیّتاه «13» فی القدح، «14» فقال: الحمد للَّه، لو کان لی «15» من الرّزق المقسوم شربته «16». 14
المفید، الإرشاد، 2/ 60- 61/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 220- 221؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 142- 143؛ المیانجی، العیون العبری،/ 44- 45
وتقدّم رجل من بنی سلیم یقال له عبیداللَّه بن العبّاس، فأخذ عمامته، فجعل یقول:
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: الّذی].
(2)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: عصیته و].
(3- 3) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 94، 95].
(4)- [الدّمعة: الثّکلی].
(5)- [الدّمعة: وأقطعک].
(6- 6) [العیون: وأغلظک].
(7)- [لم یرد فی الدّمعة].
(8- 8) [لم یرد فی العیون].
(9)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فأتاه].
(10- 10) [العیون: لیشرب فامتلأ القدح دماً، ففعل ذلک ثلاثاً، وفی الثّالث].
(11)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فمه].
(12- 12) [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(13)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ثنایاه].
(14- 14) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 95].
(15)- [لم یرد فی العیون وتظلّم الزّهراء].
(16)- [فی الدّمعة والعیون وتظلّم الزّهراء وناسخ التّواریخ: لشربته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 354
اسقونی شربة «1» من الماء «1»، فقال له «2» مسلم بن عمرو الباهلیّ: لا واللَّه لا تذوق الماء «3» یا ابن عقیل حتّی تذوق الموت «3»، فقال له مسلم: ویلک ما أجفاک وأفظّک «2» وأقسی قلبک؟
أشهد علیک إن کنت من قریش فإنّک ملصق؛ وإن کنت من غیر قریش فأنت دعیّ، من أنت یا عدوّ اللَّه؟ «4»
قال: أنا «5» من عرف الحقّ إذ أنکرته، ونصح الإمام إذ غششته، «6» وأطاع إذ خالفته، أنا مسلم بن عمرو الباهلیّ. «4»
فقال له مسلم: لُامِّک الهبل یا ابن باهلة، أنت أولی بالحمیم، والخلود فی نار الجحیم «7»، إذ آثرت طاعة آل أبی سفیان علی «8» طاعة آل الرّسول «8».
ثمّ قال: ویحکم یا أهل الکوفة، اسقونی شربة من ماء، فأتاه غلام لعمرو بن حریث المخزومیّ بقلّة فیها «9» ماء وقدح من «9» قواریر، فصبّ القلّة فی القدح وناوله، فأخذ مسلم القدح «10» بیده فکلّما «10» أراد أن یشرب، إمتلأ القدح دماً، فلم یقدر أن یشرب من کثرة الدّم، وسقطت ثنیتاه «11» فی القدح، فامتنع من شرب «12» ذلک الماء.
(وفی روایة) أنّ محمّد بن الأشعث لمّا أعطاه الأمان رمی بسیفه «12»، فأخذوه وحملوه
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3- 3) [تسلیة المجالس: أو تذوق الموت].
(4- 4) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 95].
(5)- [ناسخ التّواریخ: الّذی].
(6)- [أضاف فی تسلیة المجالس: وسمع].
(7)- [تسلیة المجالس: جهنّم].
(8- 8) [تسلیة المجالس: آل الرّسول صلی الله علیه و آله].
(9- 9) [تسلیة المجالس: من ماء وقدح].
(10- 10) [تسلیة المجالس: فلمّا].
(11)- [تسلیة المجالس: ثنایاه].
(12- 12) [تسلیة المجالس: الماء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 355
علی بغلة «1»، فدمعت عیناه، فقال «2» محمّد: إنّی لأرجو أن لا بأس علیک. فقال: ویحک، ماهو إلّاالرّجاء، فأین أمانکم «2»، إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، وبکی «3»، فقال «4» عبیداللَّه بن العبّاس السّلمی: من یطلب مثل الّذی طلبت لا یبکی.
فقال: إنِّی «5» واللَّه ما علی نفسی أبکی، لکنِّی «5» أبکی علی أهلی المقبلین «6» إلیکم، أبکی علی الحسین وآل الحسین. ولمّا رکب علی البغلة ونزع منه السّیف، استرجع وقال: هذا أوّل الغدر، وأیس من نفسه وعلم أن لا أمان له من القوم، فقال لمحمّد بن الأشعث: إنّی لأظنّک أن تعجز عن أمانی، أفتستطیع «6» أن تبعث رجلًا عن لسانی یبلغ حسیناً، فإنِّی لا أراه إلّاقد خرج إلیکم ما قبلکم هو وأهل بیته، فیقول له: إنّ مسلماً بعثنی إلیک وهو أسیر فی «7» ید العدوّ یذهبون «7» به إلی القتل، فارجع بأهلک ولا «8» یغرّنّک أهل «8» الکوفة، فإنّهم أصحاب أبیک الّذی «9» کان یتمنّی فراقهم بالموت أو القتل، إنّ أهل الکوفة قد کذّبونی «10» فکتبت إلیک ولیس لِکَذوبٍ رأی؟ فقال محمّد: واللَّه لأفعلنّ «10». «11»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 210- 211/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 196- 197
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: بغل].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس: له].
(5- 5) [تسلیة المجالس: واللَّه إنّی لا أبکی علی نفسی ولکن].
(6- 6) [تسلیة المجالس: أعنی الحسین علیه السلام، ولمّا ارکب البغل ونزع عنه السّیف قال لمحمّد ابن الأشعث: أتستطیع].
(7- 7) [تسلیة المجالس: أیدی العدوّ یسار].
(8- 8) [تسلیة المجالس: تغترّ بأهل]
(9)- [تسلیة المجالس: الّذین].
(10- 10) [تسلیة المجالس: فکذبتک. فقال ابن الأشعث: لأفعلنّ].
(11)- و چون مسلم مأخوذ گشت، یک دم آب طلبید. مسلم‌بن عمرو الباهلی گفت: «قطره‌ای آب نچشی،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 356
__________________________________________________
مگر حمیم در نار.»
مسلم گفت: «ناخوش سخنی گفتی ای دشمن خدای.»
گفت: «تو کیستی؟»
گفت: «من آن کسم که وقتی حق را شناختم که تو منکر آن بودی و به هنگامی امام وقت را اطاعت نمودم که تو عصیان می‌ورزیدی. منم مسلم بن عمرو الباهلی.»
و گفت: «یا ابن باهله! تو به جهنم سزاوارتری که طاعت آل ابی‌سفیان بر متابعت اولاد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اختیار کرده.»
مسلم دفعه دیگر آب طلبید و قدحی آب پیش آوردند. چون مسلم خواست آب خورد، هر دو دندان او در قدح افتاد و ظرف پرخون گشت.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 131
چون آن غریق محنت و بلا را بر در قصر آن ولدالزّنا بازداشتند، تشنگی بر او غالب شد و اکثر اعیان کوفه بر در قصر نشسته و انتظار دستوری می‌کشیدند. مسلم گفت: «ای منافقان بی‌وفا! جرعه آبی به من بدهید.»
مسلم بن عمرو گفت: «یک قطره آب نخواهی یافت تا حمیم جهنم را بیاشامی.»
مسلم گفت: «مادرت به عزای تو بنشیند ای سنگین‌دل جفاکار و ای معاون کفار و اشرار! تو سزاوارتری از من به شرب حمیم و خلود در جحیم.»
پس مسلم از غایت ضعف و تشنگی، بر دیوار تکیه داد. چون عمروبن حریث آن حالت را از آن سید بزرگوار مشاهده کرد، غلام خود را فرمود و قدح آبی برای او آورد. چون خواست بیاشامد، قدح پر از خون شد، آب را ریخت و آب دیگر طلبید. آن نیز، چنین شد. در مرتبه سوم که خواست بیاشامد، دندان‌های مبارکش در قدح ریخت و گفت: «الحمد للَّه، گویا مقدّر نشده است که از آب دنیا بیاشامم.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 620
بالجمله، مسلم را به خوارمایه‌تر وجهی بتاختند و در خاک و خون بکشیدند تا به باب دار الاماره رسیدند. جماعتی از اولیای ابن‌زیاد، حاضر باب بودند و انتظار می‌بردند تا چه هنگام بار یابند. عمارةبن عقبة بن ابی‌معیط، عمرو بن حریث، مسلم بن عمرو و کثیر بن شهاب نیز باهم نشسته و سخن پیوسته بودند و در کنار ایشان خنبی 1 سرشار از آب زلال حاضر بود. مسلم که در تنور حرب تافته و چندین جراحت یافته بود، هنوز از اندام مبارکش خون می‌جهید و پیداست که چگونه عطشان بود، روی با آن گروه کرد و فرمود: «مرا پاره‌ای از این آب دهید.»
[متن عربی در الارشاد ذکر شد]
مسلم بن عمرو گفت: «ای پسر عقیل! آبی سرد و گوار نگریستی؟ سوگند با خدای، قطره‌ای از این آب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 357
__________________________________________________
بهره نخواهی یافت تا گاهی که از حمیم جهنم سیراب شوی.»
مسلم فرمود: «وای بر تو! بگوی تو چه کسی؟ و از کجایی؟»
[متن عربی در مقتل الحسین خوارزمی نقل شد]
گفت: «من آن کسم که حق را شناختم، گاهی که تو انکار کردی، امام خویش را نصیحت نمودم، زمانی که تو به تمویه 2 سخن گفتی، و اورا اطاعت کردم، وقتی که تو مخالفت نمودی. اینک منم مسلم بن عمرو باهلی.»
[متن عربی در الارشاد نقل شد]
مسلم فرمود: «مادر تو بر تو بگرید. ای پسر باهله! عظیم جفاکار ستم‌پیشه قسی‌القلب که تو بوده‌ای، همانا تو سزاوارتری از من به شرب حمیم و خلود جهنم.»
این وقت عمروبن حریث غلام خود را فرمان کرد تا کوزه پر آب با قدحی به نزد مسلم آورد و پاره‌ای آب در قدح بریخت و به دست مسلم داد. چون خواست بنوشد، قدح از خون دهان مبارکش سرشار شد و به دست غلام داد تا برافشاند. دیگرباره پر آب کرد. هم در این کرت خوناب گشت و در کرت سیم دندان‌های ثنایا 3 در قدح افتاد.
[متن عربی در الارشاد نقل شد]
خدای را سپاس گذاشت و گفت: «اگر مرا از این آب بخشی و بهره‌ای بود، هر آینه بنوشیدم.»
گریه مسلم بر حضرت حسین علیه السلام
پس بنشست و بر دیوار متکی گشت و بگریست.
فقال له عبیداللَّه بن العبّاس: «إنّ من یطلب مثل الّذی طلبت، إذا نزل به مثل ما نزل بک لم یبک.»
عبیداللَّه بن عباس، در میان جماعت آغاز شناعت کرد و گفت: «کسی که طلب کند مانند آن را که تو طلب کردی، گاهی که بر وی نازل شود انباز آنچه بر تو نازل شد، زشت باشد که بگرید.»
قال: «واللَّه إنّی ما لنفسی بکیت وما لها من القتل أرثی وإن کنت لم أحبّ لها طرفة عین تلفاً، ولکنّی أبکی لأهلی المقبلین إلیّ، أبکی للحسین وآل الحسین.»
فرمود: «سوگند با خدای، من بر خویشتن نمی‌گریم و بر نفس خود مرثیه 4 نمی‌خوانم. اگر چند هلاک خود را یک چشم زد دوست نمی‌دارم، لکن بدان جماعت می‌گریم که بدین سوی سفر می‌کنند. همانا بر حسین و فرزندان حسین می‌گریم.»
آن‌گاه روی به محمد بن اشعث کرد، چه در میان جنگ مسلم را بشارت امان می‌داد، چنان که بدان اشارت شد.
فقال: «یا عبداللَّه! إنِّی أراک واللَّه ستعجز عن أمانی، فهل عندک خیر؟ تستطیع أن تبعث من عندک رجلًا علی لسانی أن یبلغ حسیناً، فإنّی لا أراه إلّاوقد خرج الیوم مقبلًا أو خارج غداً وأهل بیته، ویقول له: إنّ ابن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 358
وقال: لما استسقی مسلم بن عقیل علی باب قصر عبیداللَّه، قال له مسلم بن عمرو الباهلیّ: لا تذوق قطرة حتّی تذوق الحمیم فی نار جهنّم. قال له مسلم بن عقیل: من أنت ویحک؟ قال: أنا ابن من عرف الحقّ إذ أنکرته، ونصح لإمامه إذ غششته- إلخ. ویا لهم بذلک من خزی فاضح.
التّستری، الأربعون حدیثاً،/ 63
وانتهی مسلم إلی باب القصر وهو عطشان، وعلی باب القصر اناس «1» ینتظرون الإذن، منهم عُمارة بن عُقبة بن أبی مُعیط وعمرو بن حُریث ومسلم بن عمرو الباهلیّ وکثیر بن شهاب. فاستسقی مسلم وقد رأی قُلّة موضوعة علی الباب. فقال «2» مسلم الباهلیّ! أتراها؟
ما أبردها! لا واللَّه لا تذوق منها قطرة حتّی تذوق الحمیم فی نار جهنّم.
فقال له: ویحک، من أنت؟ قال: أنا من عرف الحقّ إذ أنکرته، ونصح لإمامه «3» إذ
__________________________________________________
عقیل بعثنی إلیک وهو أسیر فی أیدی القوم لا یری أ نّه یمسی حتّی یُقتل وهو یقول لک: إرجع- فداک أبی وامِّی- بأهل بیتک ولا یغررک أهل الکوفة، فإنّهم أصحاب أبیک الّذی کان یتمنّی فراقهم بالموت أو القتل، إنّ أهل الکوفة قد کذبوک ولیس لکذوب رأی.»
با محمد بن اشعث فرمود: «قسم به خدای، نگرانم که زود باشد که از امان دادن من عاجز باشی. آیا تقدیم امر خیری توانی کرد؟ و آن این است که مردی را از جانب خود به سوی حسین علیه السلام گسیل سازی؛ زیرا که چنان می‌دانم که امروز و گرنه فردا با اهل بیت خود بدین جانب کوچ دهد. بگوید که ابن عقیل مرا به نزد تو رسول فرستاد، درحالتی که به دست کوفیان اسیر بود و هم در آن روز دستخوش شمشیر خواهد گشت. عرض می‌کند که پدر و مادرم فدای تو باد! بازشو و به جانب کوفه کوچ مده و سخن کوفیان را استوار مدار؛ چه مردمی دروغ‌زن‌اند و دروغ‌زنان را رأی استوار نیست.»
محمد بن اشعث گفت: «سوگند با خدای، چنان کنم و ابن زیاد را آگهی دهم که من مسلم را امان دادم.»
1. خنب، به ضم اول و سکون ثانی: خمره، کوزه بزرگ.
2. تمویه: تلبیس، نیرنگ.
3. ثنایا: دندان‌های جلوی دهان.
4. مرثیه: نوحه‌سرایی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 94- 97
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: جلوس].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: له].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: یعنی یزید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 359
غششته، وسمع وأطاع إذ عصیته وخالفته، أنا مسلم بن عمرو الباهلیّ. فقال «1»: لُامِّک الثّکل، ما أجفاک، وما أفظّک «2»، وأقسی قلبک، وأغلظک. أنت یا ابن باهلة أولی بالحمیم «3» والخلود فی نار جهنّم منِّی.
ثمّ تساند وجلس إلی الحائط، فبعث عمرو بن حریث مولاه سلیمان، فجائه بقُلّة.
وبعث عُمارة غلامه قیساً، فجاءه بقُلّة علیها مندیل، فصبّ له ماء بقدح. فأخذ کلّما شرب، امتلأ القدح دماً من فمه حتّی إذا کانت الثّالثة سقطت ثنیّتاه فی القدح، فقال: الحمد للَّه، لو کان من الرّزق المقسوم لی لشربته. «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 45؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 275- 276
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: له].
(2)- [ذخیرة الدّارین: أفضّک].
(3)- [ذخیرة الدّارین: بالجحیم].
(4)- چون مسلم بر در قصر نشست، کوزه آب سردی دید و گفت: «از این به من بدهید.»
مسلم بن عمرو باهلی گفت: «می‌بینی چه سرد است؟ به خدا قطره‌ای از آن نچشی تا در دوزخ حمیم بچشی.»
مسلم گفت: «تو کیستی؟»
گفت: «من آنم که حق‌را شناختم و تو آن‌را وانهادی، برای امت و امام خیرخواهی کردم و تو بدخواهی کردی، از او شنوایی کردم وقتی تو نافرمانی کردی، من مسلم‌بن عمروام.»
مسلم گفت: «مادرت بر تو بگرید ای باهلی‌زاده! چه‌قدر جفاجو، سخت‌دل و درشت‌خویی، تو به حمیم و خلود در دوزخ سزاوراتر از منی.»
عمارة بن عتبه، آب سردی خواست و در روایت «ارشاد» و «کامل» ابن اثیر، عمرو بن حریث غلامش را فرستاد و یک سبوی آب با روپوش همراه جامی آورد. آب در جام ریخت و به او گفت: «بنوش.»
جام گرفت [تا] بنوشد جام پر از خون شد و نتوانست بنوشد تا بار سوم که دندانهای ثنایای او در جام افتاد و گفت: «الحمد للَّه، اگر قسمت من بود، نوشیده بودم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 49
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 360

فلمّا جاء به إلی ابن مرجانة، قتله.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 246
فلمّا أصبح، دعاه عبیداللَّه «1» لیضرب عنقه، فقال له: دعنی [حتّی] أوصی. فقال:
أوصِ، فنظر فی وجوه النّاس، فقال لعمر بن سعد: ما أری ههنا أحداً من قریش غیرک، فادنُ منِّی حتّی أکلِّمک، قال: فدنا منه، فقال له: هل لک فی أن تکون سیِّد قریش؟ «2» قال: نعم. قال «2»: إنّ حسیناً ومن معه وهم تسعون إنساناً بین رجل وإمرأة فی الطّریق، فارددهم واکتب إلیه بما أصابنی، ثمّ أمر عبیداللَّه، فضرب عنقه.
فقال عمر: أتدری ما قال؟ قال: اکتم علی ابن عمّک! قال: هو أعظم من ذاک. «3» قال: اکتم علی ابن عمّک! قال: هو أعظم من ذلک «3»، قال: أیّ شی‌ء هو قال: أخبرنی أنّ حسیناً قد أقبل ومعه تسعون إنساناً بین رجل وإمرأة، فقال: أما واللَّه «4» لو إلیَّ أسرّ لرددتهم! لا واللَّه «4» لا یقاتلهم أحد غیرک، فبعث معه جیشاً.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 5/ مثله البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 51
وخرج رسول ابن زیاد، فأمر بإدخاله إلیه «5»، فلمّا دخل لم یسلّم علیه بالإمرة، فقال «6» له الحرسیّ: «7» ألا تسلِّم «7» علی الأمیر؟ فقال: إن کان یرید قتلی فما سلامی علیه، وإن کان
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الإمامة والسّیاسة: وهو قصیر، فقدمه].
(2- 2) [الإمامة والسّیاسة: ما کانت قریش؟].
(3- 3) [لم یرد فی الإمامة والسّیاسة].
(4- 4) [الإمامة والسّیاسة: إذ دلّلت علیه].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(6)- [فی العیون مکانه: وأدخل علی ابن زیاد ولم یسلّم علیه، فقال ...].
(7- 7) [العیون: سلّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 361
لا یرید قتلی لیکثرنّ «1» سلامی علیه «2»، فقال له ابن زیاد: لعمری لتُقتلنّ؟ قال: کذلک؟
قال: نعم، قال: فدعنی أوصی إلی بعض قومی! قال: افعل. «3»
فنظر مسلم إلی جلساء عبیداللَّه وفیهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص، «4» فقال:
یا عمر «3»! إنّ بینی وبینک قرابة، ولی إلیک حاجة، «5» وقد یجب لی علیک نُجح حاجتی وهی سرّ «4»، فامتنع عمر أن یسمع منه، فقال له عبیداللَّه: لِمَ تمتنع أن تنظر فی حاجة ابن عمّک؟
فقام معه، فجلس حیث ینظر إلیهما ابن زیاد، فقال له «6»: إنّ علیَّ بالکوفة دَیناً استدنته منذ قدمت الکوفة «7» سبعمائة درهم، فبع سیفی ودرعی، فاقضها عنِّی، فإذا قُتلت، فاستوهب جثّتی من ابن زیاد، فوارها، وابعث إلی الحسین علیه السلام مَنْ یردّه، فإنِّی قد کتبت إلیه أعلمه أنّ النّاس معه، ولا أراه إلّامقبلًا.
فقال عمر لابن زیاد: أتدری أ یّها الأمیر ما «8» قال لی «9»؟ إنّه ذکر کذا وکذا. فقال له
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فلیکثرنّ].
(2)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3- 3) [العیون: فقال لعمر بن سعد].
(4- 4) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 98].
(5) (- 5*) [العیون: إنّ علیَّ بالکوفة دَیْناً استدنته أنفقته سبعمائة درهم فاقضها عنّی علی مالی بالمدینة، وانظر جثّتی واستوهبها من ابن زیاد فوارها، وابعث إلی الحسین علیه السلام من یردّه.
ثمّ قال ابن زیاد لمسلم: یابن عقیل! أتیت النّاس وأمرهم جمیع وکلمتهم واحدة لتشتّت فیهم وتفرّق کلمتهم، فقال: کلّا و].
(6)- [زاد فی الدّمعة: بعد الشّهادة بالتّوحید والرّسالة والولایة لعلیّ علیه السلام کما فی المنتخب إلی أن قال].
(7)- [الدّمعة: بالکوفة].
(8)- [لم یرد فی الدّمعة].
(9)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 362
ابن زیاد: إنّه لا یخونک الأمین، ولکن قد یؤتمن الخاین! أمّا ماله فهو لک ولسنا نمنعک أن تصنع به ما أحببت، وأمّا جثّته فإنّا لا نبالی إذا قتلناه ما صُنع بها، وأمّا حسین فإن هو لم یردنا لم نرده.
ثمّ قال ابن زیاد: إیهٍ یا ابن عقیل، أتیت النّاس وهم جمیع «1»، فشتّتّ بینهم، وفرّقت کلمتهم، وحملت بعضهم علی بعض. قال: کلّا، لست لذلک أتیت و (5*) لکن أهل المصر زعموا أنّ أباک قتل خیارهم وسفک دمائهم وعمل فیهم أعمال کسری وقیصر، فأتیناهم لنأمر بالعدل، وندعو إلی حکم «2» الکتاب، فقال له ابن زیاد: وما أنت «3» «4» وذلک یا فاسق؟
لِمَ لم تعمل فیهم بذاک «5» «3» إذ أنت بالمدینة تشرب الخمر؟ «6» قال: أنا أشرب الخمر! أما «7» واللَّه إنّ اللَّه یعلم «8» أ نّک غیر صادق، وأ نّک قد قلت بغیر علم، وأنِّی لست کما ذکرت، وأ نّک أحقّ بشرب الخمر منِّی، وأولی بها من یلغُ فی دماء المسلمین ولغاً، فیقتل النّفس الّتی حرّم اللَّه قتلها، ویسفک الدّم الحرام «9» علی الغصب والعداوة وسوء الظّنّ، وهو یلهو ویلعب کأن لم یصنع شیئاً. «6»
فقال له ابن زیاد: یا فاسق! إنّ نفسک تمنّیک «10» ما حال اللَّه دونه، ولم یرک اللَّه له أهلًا، فقال مسلم: فمَنْ أهله إذا لم نکن نحن «11» أهله؟ فقال له ابن زیاد: أمیر المؤمنین یزید، فقال مسلم: الحمد للَّه‌علی کلّ حال، رضینا باللَّه حکماً بیننا وبینکم، فقال له ابن زیاد:
__________________________________________________
(1)- [تظلّم الزّهرا: جمع].
(2)- [لم یرد فی الدّمعة].
(3- 3) [الدّمعة: وذلک یا فاسق؟ لِمَ تعمل فیهم بذلک].
(4) (- 4*) [العیون: أقول: تکلّم اللّعین بکلمات لا أحبّ نقلها، فضّ اللَّه فاه وجعل النّار مثواه، حتّی أنّ السّیِّد رحمه الله وغیره یقول: فجعل یشتمه ویشتم علیّاً والحسن والحسین علیهم السلام، فقال له مسلم: أنت وأبوک أحقّ بالشّتیمة، فاقض ما أنت قاض یا عدوّ اللَّه، فأمر بکیر بن حمران أن یصعد به إلی أعلی القصر فیقتله].
(5)- [تظلّم الزّهراء: بذلک].
(6- 6) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 101].
(7)- [فی ط مؤسّسة آل البیت: أم].
(8)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء وناسخ التّواریخ: لیعلم].
(9)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء وناسخ التّواریخ: الّذی حرّم اللَّه].
(10)- [الدّمعة: قتلت، وفی تظلّم الزّهراء: منتک].
(11)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 363
قتلنی اللَّه إن لم أقتلک قتلة لم یُقتَلها «1» أحد فی الإسلام من النّاس، فقال له: أما إنّک أحقّ «2» من أحدث «2» فی الإسلام ما لم یکن، وإنّک لا تدع سوء القتلة، وقبح المثلة، وخبث السّیرة، ولؤم الغلبة لأحد «3»، «4» فأقبل ابن زیاد یشتمه ویشتم الحسین وعلیّاً علیهما السلام وعقیلًا، وأخذ مسلم لا یکلِّمه.
ثمّ قال ابن زیاد: اصعدوا به فوق القصر واضربوا عنقه، ثمّ أتبعوه جسده، «5» فقال مسلم: واللَّه لو کان بینی وبینک قرابة ما قتلتنی «5»، فقال ابن زیاد: أین هذا الّذی ضرب ابن عقیل رأسه بالسّیف؟ فدُعی بکر بن حمران الأحمریّ، فقال له: اصعد، فلتکن أنت الّذی تضرب عنقه (4*).
المفید، الإرشاد، 2/ 61- 63/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 221- 223؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 143- 144؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 45- 46
ثمّ اتی به وادخل علی ابن زیاد، فلم یسلّم، فقیل له: سلّم علی الأمیر.
فقال مسلم للقائل: اسکت لا امّ لک، ما هو لی بأمیر فاسلّم علیه، واخری أ نّه ما ینفعنی السّلام علیه وهو یرید قتلی، فإن استبقانی، فسیکثر سلامی علیه.
فقال ابن زیاد: لا علیک سلّمت أم لا تسلِّم، إنّک مقتول.
فقال مسلم: إن قتلتنی فقد قتل من هو شرّ منک من هو خیر منّی.
ثمّ قال ابن زیاد: یا شاقّ، یا عاقّ، خرجت علی إمامک، وشققت عصا المسلمین، وألقحت الفتنة.
«1»
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة: یُقتل، وفی تظلّم الزّهراء: یُقتل بها].
(2- 2) [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: أن تحدث].
(3)- [تظلّم الزّهراء: لا أجد].
(4)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: من النّاس أولی بها منک].
(5- 5) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 102].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 364
«1» فقال مسلم: کذبت یا ابن زیاد، وإنّما شقّ عصا المسلمین معاویة وابنه یزید، وأمّا الفتنة فإنّما ألقحها أنت وأبوک زیاد «2» علج من علوج «2» ثقیف، وأنا أرجو أن یرزقنی اللَّه الشّهادة علی یَدَی شرّ خلقه «1» «3»، فوَ اللَّه ما خلعت ولا غیّرت، وإنّما أنا فی طاعة إمامی الحسین بن علیّ وابن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ونحن أولی بالخلافة من معاویة وابنه وآل زیاد.
فقال له ابن زیاد: یا فاسق، ألم تکن تشرب الخمر فی المدینة؟
فقال مسلم: أحقّ بشرب الخمر منّی من یقتل النّفس الحرام، ویقتل علی العداوة والغضب والظّنّ، وهو فی ذلک یلهو ویلعب کأ نّه لم یصنع شیئاً.
فقال له ابن زیاد: یا فاسق، منّتک نفسک أمراً حال اللَّه دونه، وجعله لأهله.
فقال مسلم: ومن أهله، یا ابن مرجانة؟
فقال: أهله یزید.
فقال مسلم: الحمد للَّه، رضینا باللَّه حَکَماً بیننا وبینکم.
فقال ابن زیاد: أتظنّ أنّ لک من الأمر شی‌ء؟
فقال: لا واللَّه ما هو الظّنّ، ولکنّه الیقین.
فقال ابن زیاد: قتلنی اللَّه إن لم أقتلک [شرّ قتلة].
فقال مسلم: أمّا إنّک لا تدع سوء القتلة، وقبیح المثلة، وخبث السّریرة، ولؤم الغلبة، واللَّه لو کان معی عشرة ممّن أثق بهم وقدرت علی شربة من ماء لطال علیک أن ترانی فی هذا القصر الملعون والملعون مَنْ بناه، ولکن إن کنت عزمت علی قتلی فأقم رجلًا من قریش اوصی إلیه بما ارید، ثمّ نظر مسلم إلی عمر بن سعد، وقال: إنّ بینی وبینک قرابة
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 99].
(2- 2) [ناسخ التّواریخ: بن عبید عبد بنی عِلاج من].
(3)- [ناسخ التّواریخ: بریّته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 365
فاستمع منّی، فامتنع عمر بن سعد.
فقال ابن زیاد: ما یمنعک من الاستماع إلی ابن عمّک؟
فقام عمر إلیه، فقال: اوصیک ونفسی بتقوی اللَّه، فإنّ تقوی اللَّه منها درک کلّ خیر، ولی إلیک حاجة.
فقال عمر: قل ما أحببت.
فقال مسلم: حاجتی أن تستردّ فرسی وسلاحی من هؤلاء القوم، فتبیعه وتقضی عنِّی دَینی وقدره سبعمائة درهم استدنتها فی مصرکم، وأن تستوهب جثّتی، فتواریها إذا قتلنی هذا الفاسق، وأن تکتب إلی الحسین بن علیّ أن لا یقدم، فینزل به ما نزل بی.
فقال عمر: أ یّها الأمیر، إنّه یقول کذا وکذا.
فقال ابن زیاد: أمّا [ما] ذکرت من دَینک فإنّما هو مالک تقضی به دَینک، ولسنا نمنعک أن تصنع فیه ما أحببت، وأمّا جسدک فإذا نحن قتلناک- والخیار فی ذلک إلینا- فلسنا نبالی ما صنع اللَّه بجثّتک، وأمّا الحسین، فإنّه إن لم یردنا لم نرده، وإن أرادنا لم نکفّ عنه.
وفی روایة اخری: أ نّه قال: وأمّا الحسین فلا ولا کرامة، ولکن ارید- یا ابن عقیل- أن تخبرنی لماذا جئت هذا البلد وأمرهم جمیع وکلمتهم واحدة، فأردت أن تفرّق علیهم أمرهم وتحمل بعضهم علی بعض؟
فقال مسلم: لیس لهذا أتیت، ولکن أهل هذا المصر زعموا أنّ أباک قتل خیارهم، وسفک دماءهم، وأنّ معاویة حمل فیهم غنیّهم بغیر رضا منهم، وغلبهم علی ثغورهم الّتی أفاء اللَّه علیهم، وأنّ عاملهم یتجبّر ویعمل أعمال کسری وقیصر، فأتینا لنأمر بالعدل وندعو إلی حکم الکتاب، وکنّا أهل ذلک، ولم تزل الخلافة لنا وإن قهرنا علیها، رضیتم بذلک أم کرهتم، لأنّکم أوّل من خرج علی إمام الهدی، وشقّ عصا المسلمین، ولا نعلم لنا ولکم [مثلًا] إلّاقول اللَّه: «وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 366
قال: فجعل ابن زیاد یشتمه ویشتم علیّاً والحسن والحسین. «1»
فقال مسلم: أنت وأبوک أحقّ بالشّتیمة، فاقض ما أنت قاض یا عدوّ اللَّه «1»، فنحن أهل بیت البلاء موکل بنا.
فقال ابن زیاد: اصعدوا به إلی أعلی القصر واضربوا عنقه، وأتبعوا رأسه جسده.
فقال مسلم: أما واللَّه یا ابن زیاد، لو کنت من قریش، وکانت بینی وبینک رحم لما قتلتنی، ولکنّک ابن أبیک، فازداد ابن زیاد غیضاً، ثمّ دعا برجل من أهل الشّام کان مسلم قد ضربه علی رأسه ضربة منکرة، فقال له: خذ مسلم بن عقیل، واصعد به إلی أعلی القصر، واضرب عنقه لیکون ذلک أشفی لصدرک.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 197- 201
ولمّا حضر مسلم بین یدی عبیداللَّه، شتمه وشتم الحسین وعلیّاً. «2»
أبو الفداء، التّاریخ،/ 190
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 102].
(2)- و چون اورا پیش عبیداللَّه زیاد آوردند، گفتند: «بر امیر سلام کن.»
مسلم جواب داد که: «مرا خواهد کشت. سلام چه نفع رساند و اگر زنده خواهد گذاشت، سلام بسیار خواهم کرد.»
عبیداللَّه‌بن زیاد گفت: «ای پسر عقیل! تو هنوز امید بقا داری؟»
مسلم گفت: «اگر لابد بر من ابقا نخواهی کرد، رخصت ده تا وصیتی کنم.»
ابن زیاد دستوری داد، مسلم عمر بن سعد بن ابی‌وقاص را از میان آن همه خلق به خود نزدیک‌تر دید و هر دو در گوشه‌ای از قصر رفته. مسلم با او گفت: «بنابر قربت قرابت که میان ماست، با تو سه وصیت می‌کنم. ملتمس آن که بر آن موجب عمل نمایی.» عمر متقبل شد.
مسلم گفت: «وصیت آن است که در این شهر هفتصد درهم قرض دارم. بعد از قتل من، اسب و سلاح مرا بفروش و به ادای آن قیام نمای. دیگر آن که جسد مرا از ابن‌زیاد طلب داری و در محلی که مناسب دانی، دفن کنی. دیگر آن که نامه‌ای به امام حسین بنویسی که زینهار که بر قول کوفیان اعتماد نکنی و متوجه جانب عراق نگردی تا به تو آن نرسد که به من رسید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 367
__________________________________________________
چون مسلم از وصایا فارغ شد، به اتفاق پیش ابن‌زیاد رفتند و عمر وصیت‌های مسلم را تقریر کرد.
عبیداللَّه گفت: «ای پسر عقیل! هیچ کس مانع نخواهد آمد که از مال تو دَین تورا ادا کنند. اما اختیار جسد تورا ما داریم. به هرچه اراده ما در آن باب متعلق گردد، چنان خواهیم کرد. اما قضیه امام حسین آن است که اگر او قصد ما نکند، ما قصد او نکنیم و اگر متعرض امر خلافت گردد، خاموش نباشیم.»
به روایتی گفت: «وأمّا الحسین فلا کرامة.»
آورده‌اند که ابن‌زیاد از مسلم در باب آمدن به کوفه و غیر آن سؤال‌ها کرد و مسلم جواب‌های درشت گفت. آن ملعون خشمناک شد و زبان به دشنام امیر المؤمنین علی علیه السلام و هر دو فرزندان او بگشاد. مسلم در جواب وی گفت که: «به سب و دشنام، تو و پدر تو سزاوارترید، و به کلمات چنین ناخوش لایق تر. فاقض ما أنت قاض یا عدوّ اللَّه ونحن أهل بیت موکّل بنا البلاء.»
ابن زیاد گفت که مسلم را به بالای قصر برده و گردنش را بزنند. مسلم گفت که: «اگر تو از قریش می‌بودی و میان من و تو حق و خویشی در میان می‌بود، بر چنین فعل اقدام نمی‌نمودی، ولیکن تو پسر پدر خویشی که پدر نداشت.»
از این سخن خشم ابن‌زیاد ازدیاد پذیرفته و شخصی را از اهل شام که مسلم‌بن عقیل در اثنای جنگ زخمی عظیم بر سر او زده بود، طلب داشت و به او گفت که: «مسلم را به بام کوشک ببر و گردنش را به دست خویش بزن تا انتقام خود از وی کشیده باشی.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 131- 132
در این حال رسول ابن‌زیاد آمد و اورا طلبید. چون مسلم داخل مجلس آن لعین شد، سلام نکرد. ملازم ابن‌زیاد گفت: «چرا سلام نکردی؟»
مسلم گفت: «اگر مرا خواهد کشت، چرا اورا سلام کنم و اگر مرا نخواهد کشت، سلام بر او بسیار خواهم کرد.»
بعد از این، ابن‌زیاد گفت: «البته تورا خواهم کشت. خواه سلام بکنی و خواه نکنی.»
مسلم گفت: «اگر مرا بکشی، بدتر از تو بهتر از مرا کشته است.»
ابن زیاد از این سخن در خشم شد و زبان پلید خود را به ناسزا گشود، گفت: «ای عاق و ای پراکنده کننده اهل اتفاق! بر امام خود خروج کردی و جمعیت مسلمانان را به پراکندگی مبدّل گردانیدی و آتش فتنه را مشتعل ساختی.»
مسلم گفت: «دروغ گفتی. بلکه معاویه و پسر او یزید، جمعیت مسلمانان را پراکنده کردند و رخنه در دین خدا افکندند. تو و پدر تو که ولدالزنا و فرزند غلام ثقیف بودید، نائره فتنه و فساد در میان اهل اسلام افروختید. من امیدوارم که سعادت شهادت دریابم در دست بدترین خلق خدا و به آبای گرام خود ملحق گردم. آمدن من به این شهر، برای آن بود که اهل این دیار به ما نوشتند که تو و پدر تو بدعت‌ها در دین-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 368
وآتوه إلی ابن زیاد، فقیل له: سلّم علی الأمیر، فقال مسلم: واللَّه ما لی أمیر غیر الحسین علیه السلام، ثمّ أنشد:
__________________________________________________
خدا احداث کردید، نیکان را بی‌گناه کشتید و اعمال کسرا و قیصر را در میان مسلمانان جاری کردید. ما آمدیم که مردم را به کتاب خدا و سنت رسول امر فرماییم و به عدالت در میان ایشان سلوک نماییم. خدا حکم کند در میان ما و شما به حق و راستی و او بهترین حکم‌کنندگان است.»
ابن‌زیاد گفت: «خدا شما را اهل این امر ندانست.»
مسلم گفت: «پس که از ما سزاوارتر است به خلافت و امامت؟»
ابن‌زیاد گفت: «یزید.»
مسلم گفت: «راضی شده‌ایم به حکم خدا در میان ما و شما.»
سخنان بسیار در میان ایشان گذشت و آن ملعون ناسزای بسیار به حضرت امیرالمؤمنین و امام حسین علیهما السلام و عقیل گفت. مسلم گفت: «چون مرا خواهی کشت، بگذار که یکی از حاضران را وصی خود گردانم که به وصیت‌های من عمل نماید.»
ابن‌زیاد گفت: «بگو آنچه خواهی.»
مسلم رو به عمربن سعد آورد و گفت: «میان من و تو قرابتی هست، وصیت مرا قبول کن.»
آن ملعون برای خوش‌آمد ابن‌زیاد گوش به سخن او نداد. ابن‌زیاد گفت: «با تو رابطه قرابت دارد، چرا از قبول وصیت او امتناع می‌نمایی؟»
عمر چون از ابن‌زیاد دستوری یافت، دست مسلم را گرفت، به کنار قصر برد. مسلم گفت: «وصیت اول من آن است که در این شهر هفتصد درهم قرض دارم، شمشیر و زره مرا بفروشی و قرض مرا ادا کن. وصیت دوم من آن است که چون مرا به قتل آورند، بدن مرا از ابن‌زیاد رخصت‌طلبی و دفن نمایی. وصیت سوم آن که به حضرت امام حسین علیه السلام بنویسی که کوفیان بی‌وفایی کردند و پسر عم تورا یاری نکردند. بر وعده‌های ایشان اعتماد مکن و به این صوب میا.»
ابن زیاد چون وصیت‌ها را شنید، گفت: ما را با مال او کاری نیست. هرچه گفته، چنان کن. ما چون اورا به قتل آوریم، در دفن کردن بدن او مضایقه نخواهیم کرد. اما حسین، اگر او اراده ما ننماید، ما اراده او نمی‌نماییم.»
پس ابن زیاد، بکر بن حمران را طلبید که مسلم در آن روز ضربتی بر سر او زده بود و گفت: «مسلم را ببر به بام قصر و اورا گردن بزن و سرش را با تنش از قصر به زیر انداز.»
مسلم گفت که: «اگر ولد الزنا نبودی و میان من و تو قرابتی می‌بود، امر به قتل من نمی‌کردی.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 620- 622
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 369
اصبر لکلِّ مصیبة وتجلّدِ واعلم بأنّ المرء غیر مخلّدِ
وإذا ذکرت مصیبة تشجی لها فاذکر مصیبة آل بیت محمّدِ
واصبر کما صبرَ الکِرام فإنّها نوب تنوب الیوم تکشف فی غدِ
فقال ابن زیاد: یا مسلم! سواء علیک فسلّمت أو لم تسلّم، إنّک مقتول لا محالة. قال مسلم: ارید رجلًا قرشیّاً أوصیه، فقام عمر بن سعد إلیه وقال: ما وصیّتک؟ فقال له:
أوّل وصیّتی فأنا أشهد أن لا إله إلّااللَّه، وأنّ محمّداً رسول اللَّه، وأنّ علیّاً ولی اللَّه ووصیّ رسوله وخلیفته فی امّته، والثّانیة تبیع درعی وتقضی عنّی سبعمائة درهم استقرضتها، والثّالثة أن تکتب إلی سیِّدی الحسین یرجع ولا یأتی إلی بلدکم. فقال ابن سعد: أمّا ما ذکرت من الشّهادة فکلّنا نشهد بها، وأمّا بیع الدّرع وقضاء الدَّین إنّ شیئاً قضیناه وإلّا لا، وأمّا من أمر الحسین فلا بدّ أن یقدم إلینا ونذیقه الموت.
ثمّ أمر ابن زیاد أن یصعد مسلم علی أعلی القصر ویُرمی منه، فبکی مسلم علی فراق الحسین رضی اللَّه عنهما، وجعل یقول:
جزی اللَّه عنّا شرّ ما جزی شرار الموالی بل أعقّ وأظلما
هُم منعونا حقّنا وتظاهروا علینا وراموا أن نذلّ ونرغما
وغاروا علینا یسفکون دمائنا فحسبهم اللَّه العظیم المعظّما
ونحن بنو المختار لا شی‌ء مثلنا فینا نبیّ صدوق مکرم ومکرّما «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 336
__________________________________________________
(1)- این وقت ابن زیاد، مردی را از دار الاماره بیرون فرستاد که مسلم را درآورید. پس مسلم وارد مجلس شد و بر ابن زیاد سلام نداد.
فقال له الحرسیّ: «سلّم علی الأمیر.»
فقال له: اسکت ویحک، واللَّه ما هو لی بأمیر.»
یک تن از حارسان بر مسلم بانگ زد که: «بر امیر سلام کن.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 370
__________________________________________________
فرمود: «وای بر تو! ساکت شو. سوگند با خدا، او بر من امیر نیست.»
ابن‌زیاد گفت: «بر تو چیزی نیست. چه سلام کنی و چه نکنی، هم اکنون کشته خواهی شد.»
فقال له مسلم: إن قتلتنی فلقد قتل من هو شرّ منک من هو خیر منِّی.»
فرمود: «بعید نیست اگر قتل من بر تو حمل شود؛ چه ناکس‌تر از تو، بسی بهتر از من بکشته است و هیچ کس در خبث طینت و لوم نقیبت 1، از برای مثله 2 مقتول و جرحه مطروح انباز تو نتواند بود.»
ابن‌زیاد گفت: «قسم به جان من که ازهاق 3 جان تورا به عهده تیغ تیز حوالت خواهم داد.»
مسلم فرمود: «چون چنین است، بگذار تا وصیت خویش را با یک تن از خویشاوندان خود القا نمایم.»
فرمود: «روا باشد.»
پس مسلم به همگنان مجلس نظری افکند و در میانه، چشمش به عمربن سعدبن ابی‌وقاص افتاد.
[متن عربی به ارشاد ارجاع شد]
فرمود: «ای عمر! همانا میان من و تو قرابتی است و از برای من به سوی تو حاجتی است و آن قرابت واجب می‌کند اسعاف 4 حاجت مرا و نهفتن سر مرا.»
عمربن سعد در اصغای وصیت مسلم مسامحتی می‌نمود. ابن‌زیاد فرمود: «در اصغای وصیت ابن‌عم خود این گرانی چیست؟ گوش فرادار تا چه گوید.»
لاجرم عمرسعد برخاست و مسلم را به کناری آورد. به جایی که ابن زیاد نیز ایشان را نگران بود. پس مسلم آغاز سخن کرد:
فقال: «أوّل وصیّتی شهادة أن لا إله إلّااللَّه وحده لا شریک له وأشهد أنّ محمّداً عبده ورسوله، وأنّ علیّاً ولیّ اللَّه. والثّانیة تبیعون درعی هذا وتوفون عنِّی ألف درهم اقترضتها فی بلدکم هذا. والثّالثة أن تکتبوا إلی سیِّدی الحسین أن یرجع عنکم، فقد بلغنی أ نّه خرج بنسائه وأولاده، فیصیبه ما أصابنی.»
بعد از شهادت به وحدانیت خداوند یکتا و نبوت محمد مصطفی و ولایت علی مرتضی، فرمود: «مرا در این شهر هزار درهم دین بر ذمّت است. درع مرا بفروش و دَین مرا ادا کن. دیگر به من رسیده است که سید من حسین علیه السلام با زنان و فرزندان بدین جانب کوچ می‌دهد و سخت می‌ترسم که از آن شربت که مرا دادند، اورا نیز سقایت کنند 5. به نزدیک او مکتوب کن که راه بگرداند و از این سوی سخن نراند.»
عمرسعد در پاسخ گفت: «آنچه از کلمه شهادت یاد کردی، همگان بدین کلمه هم‌داستانیم و آنچه از بیع درع فرمودی، ما اولاییم در این امر. اگر خواهیم دَین تورا ادا کنیم و اگر نخواهیم نکنیم. آن وصیت که در حق حسین نمودی، دانسته باش که حسین ناچار است که به سوی ما سفر کند و به دست ما به تمام سختی کشته شود.»
آن‌گاه روی به ابن‌زیاد کرد و گفت: «دانی مسلم چه گفت؟ و چه پاسخ گرفت؟» صورت حال را به
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 371
__________________________________________________
عرض رسانید.
فقال ابن زیاد: «إنّه لا یخونک الأمین، ولکن قد یؤتمن الخائن، قبّحک اللَّه من مستودع سرّاً.»
ابن زیاد بدین کلمات تمثل جست، یعنی: «مرد امین خیانت نمی‌کند. لکن گاهی خائن به غلط در شمار امین می‌رود و خداوند زشت کند تورا که ودیعت را ضایع گذاشتی و از کشف اسرار باک نداشتی. اگر مرا امین اسرار خویش می‌داشت، سرّ او را بپوشاندم و در اسعاف حاجت او بکوشیدم.
اما، ای پسر سعد ابی‌وقاص! بدین گناه که تو کردی و در امانت پسر عم خود خیانت ورزیدی، اول کس تو خواهی بود که به جنگ حسین‌بن علی فرمان خواهی یافت.»
گفت وگوی مسلم بن عقیل با ابن‌زیاد
آن‌گاه روی به مسلم آورد و گفت: «ای پسر عقیل! بر امام خود بیرون شدی، شق 6 عصای مسلمین فرمودی، فتنه خفته را برانگیختی و بسی خون‌ها که ریختی.
[متن عربی در تسلیة المجالس ذکر شد]
مسلم گفت: «ای پسر زیاد! دروغ گفتی. معاویه مسلمانان را پراکنده ساخت و پسرش یزید نیز همان آهنگ نواخت. اما انگیزش فساد و فتنه را تو تقدیم فرمودی و دیگر، پدرت زیاد بن عبید که عبدی از بنی علاج از قبیله بنی ثقیف بود، تأسیس نمود. من اینک آرزومندم که به دست بدترین مردم شربت شهادت بنوشم.»
ابن زیاد گفت: «همانا تورا نفس تو به امری امیدوار ساخت که خداوند از برای دیگر خواست و با آن کس گذاشت که اهلیت داشت.»
مسلم گفت: «ای پسر مرجانه! بگوی اهل آن امر کیست؟»
گفت: «یزیدبن معاویه.»
مسلم گفت: «الحمد للَّه، رضینا باللَّه حَکَماً بیننا وبینکم.»
فرمود: «ما بدان رضا داده‌ایم که خداوند در میان ما و شما حکومت فرماید.»
ابن زیاد گفت: «هان ای مسلم! گمان می‌کنی که در امر خلافت شما را بهره‌ای است؟»
فرمود: «سوگند با خدای گمان نمی‌کنم، بلکه یقین می‌دانم.»
گفت: «اکنون بگوی از بهر چه بدین بلد آمدی؟ و امر مردم مجتمع بود پراکنده ساختی و اختلاف کلمه در میان ایشان انداختی؟»
فقال مسلم: ما لهذا أتیت، ولکنّکم أظهرتم المنکر ودفنتم المعروف، وتأمّرتم علی النّاس بغیر رضا وحمّلتموهم علی غیر ما أمرکم اللَّه به، وعملتم فیهم بأعمال کسری وقیصر، فأتیناهم لنأمر فیهم بالمعروف وننهی عن المنکر، وندعوهم علی حکم الکتاب والسّنّة، وکنّا أهل ذلک.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 372
__________________________________________________
مسلم فرمود: «من در این شهر از بهر آن آمدم که شما معترف منکر شدید و منکر معروف آمدید و بی‌رضای مردم بر گردن مردم پای نهادید و امارت به دست کردید و بیرون حکم خدای، حکم خود را بر ایشان حمل نمودید و به کردار جبابره اکاسره و قیاصره در میان ایشان سلطنت آوردید. پس ما آمدیم تا در میان ایشان امر به معروف و نهی از منکر فرماییم و ایشان را به احکام کتاب خدا و سنت مصطفی دعوت نماییم؛ چه ما اهل این کاریم.»
ابن‌زیاد از این کلمات سخت در غضب شد و گفت: «ای فاسق! تو چه کس باشی که بدین صفات خویشتن را بستائی؟ تو اندر مدینه به شرب خمر شاغل بودی.»
[متن عربی در الارشاد ذکر شد]
مسلم گفت: «مرا با شرب خمر نسبت می‌کنی؟ همانا خدای می‌داند که تو دانسته این دروغ می‌زنی و به کذب این سخن می‌رانی و من چنان نیستم که تو می‌گویی و تو به شرب خمر سزاوارتری از من و تو آن کسی که به تمام اهتمام در ازهاق خون مسلمانان حریصی و به سفک 7 دمی که خداوند حرام کرده است، از در ستم و خصومت و سوء ظن و لوعی 8 و از پس چندین قتل شنیع 9 که صنیع طبیعی 10 تو است، خویشتن را شاغل لهو و لعب می‌داری و این جمله را به چیزی نمی‌شماری.»
شهادت مسلم علیه السلام
این مخاطبات، خشم ابن‌زیاد را دوچندان ساخت و زبان پلید را به فحش و شتم علی، حسن و حسین علیهم السلام بگشاد.
[متن عربی در تسلیة المجالس ذکر شد]
فرمود: «ای دشمن خدا! تو و پدرت سزاوارتری به سب و فحش. هم اکنون حکم کن بدانچه حکم کننده‌ای.»
ابن زیاد گفت: «بکربن حمران را حاضر کنید که پسر عقیل فرق اورا بشکافت.»
چون حاضر شد، فرمود: «تو می‌کشی پسر عقیل را؟»
گفت: «چرا نکشم؟»
گفت: «بگیر اورا و با خود می‌بری و در فراز این قصر گردن می‌زنی.»
[متن عربی در الارشاد ذکر شد]
گفت: «قسم به خدای اگر در میان من و تو خویشاوندی بود، حکم به قتل من نمی‌کردی.»
و مسلم از این کلمات نه همی خواست که سخنی از در ملامت گوید، یا طریق سلامت جوید، بلکه خواست بیاگاهاند که عبیداللَّه و پدرش زیادبن ابیه، زنازادگانند و هیچ نژادی و نسبی از قریش ندارند.
1. لوم نقیبت: پستی نفس.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 373
ثمّ أدخل مسلم، فلم یسلّم بالأمرة علی عبیداللَّه. فاعترضه الحرسیّ بذلک، فقال «1» عبیداللَّه: دعه، فإنّه مقتول. فقال له مسلم: أکذلک؟ قال: نعم. قال: فدعنی أوصِ «2» إلی بعض قومی. فنظر إلی جلساء عبیداللَّه، فإذا عمر بن سعد فیهم، فقال: یا عمر! إنّ بینی وبینک قرابة، ولی إلیک حاجة، وقد یجب «3» علیک نجح حاجتی، وهو سرّ. فأبی أن یمکّنه من ذکرها. فقال له عبیداللَّه: لا تمتنع أن تنظر فی حاجة ابن عمّک.
فقام معه وجلس بحیث ینظر إلیه «4» ابن زیاد، فقال: إنّ علیَّ بالکوفة دَیناً استدنته منذ قدمت الکوفة سبعمائة درهم فاقضها عنِّی ببیع لأمتی، واستوهب جثّتی من ابن زیاد، فوارها، وابعث إلی الحسین علیه السلام من یردّه، فإنِّی «5» کتبت إلیه أعلمه أنّ النّاس معه ولا أراه إلّامقبلًا. فقال عمر لابن زیاد: أتدری ما قال لی، إنّه قال «6» کذا وکذا.
__________________________________________________
2. مثله: بریدن لب و بینی و مانند آن.
3. ازهاق جان: کشتن، جان گرفتن.
4. اسعاف: آوردن، روا کردن.
5. سقایت کنند: بیاشامانند.
6. شق عصا: کنایه از تفرقه انداختن است.
7. سفک: ریختن خون.
8. ولوع: حریص.
9. شنیع: زشت، ناپسند.
10. صنیع طبیعی: فطری و ذاتی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 97- 102
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: له].
(2)- [ذخیرة الدّارین: اوصی].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: لی].
(4)- [ذخیرة الدّارین: إلیهما].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: قد].
(6)- [ذخیرة الدّارین: ذکر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 374
فقال «1» ابن زیاد: «2» ما خانک «2» الأمین، ولکن ائتمنت «3» الخائن. أمّا ما له فهو لک «4» فاصنع به ما شئت. وأمّا جثّته فلن نبالی إذا قتلناه ما یصنع بها. أو قال فلن نشفعک فیها فإنّه لیس بأهل منّا، لذلک قد جاهدنا وجهد علی هلاکنا. وأمّا حسین، فإن «5» لم یردنا لم نرده، وإن أرادنا لم نکفّ عنه.
ثمّ قال: إیه یا ابن عقیل، أتیت النّاس، وأمرهم جمیع «6»، وکلمتهم واحدة، لتشتّتهم وتحمل بعضهم علی بعض. قال: کلّا، ما أتیت لذلک. ولکن أهل المصر زعموا أنّ أباک قتل خیارهم، وسفک دمائهم، وعمل فیهم أعمال کسری وقیصر، فأتیناهم لنأمر بالعدل «7» وندعو إلی حکم الکتاب. قال: وما أنت وذاک یا فاسق؟ أوَ لم نکن نعمل بذاک فیهم إذ أنت بالمدینة تشرب الخمر؟
قال: أنا أشرب الخمر؟ واللَّه إنّ اللَّه لیعلم أ نّک غیر صادق، وأ نّک قلت بغیر علم، وأنِّی لست کما ذکرت، وأنّ أحقّ لشرب الخمر منِّی من یلغ فی دماء المسلمین ولغاً، فیقتل النّفس الّتی حرّم اللَّه قتلها، ویقتل النّفس بغیر النّفس، ویسفک الدّم الحرام، ویقتل علی الغضب والعداوة وسوء الظّنّ، وهو یلهو ویلعب کان لم یصنع شیئاً. فقال ابن زیاد:
یا فاسق! أنّ نفسک تمنّیک ما حال اللَّه دونه ولم یرک أهله. قال: فمَنْ أهله یا ابن زیاد؟
قال: أمیر المؤمنین یزید. قال: الحمد للَّه، رضینا باللَّه حَکَماً بیننا وبینکم. قال: کأنّک تظنّ أنّ لکم فی الأمر شیئاً؟ قال: ما هو الظّنّ، ولکنّه الیقین. قال: قتلنی اللَّه إن لم أقتلک
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: له].
(2- 2) [ذخیرة الدّارین: لا یخونک].
(3)- [ذخیرة الدّارین: قد یؤتمن].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: ولسنا نمنعک].
(5)- [ذخیرة الدّارین: فإنّه إن].
(6)- [ذخیرة الدّارین: جمع].
(7) (- 7*) [ذخیرة الدّارین: إلی أن قال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 375
قتلة لم یقتلها أحد فی الإسلام. قال: أمّا أنّک أحقّ مَنْ أحدث فی الإسلام حدثاً لم یکن منه، أمّا أ نّک لا تدع سوء القتلة، وقُبح المثلة، وخُبث السّریرة، ولؤم الغلبة لأحد أحقّ بها منک (7*). فأخذ ابن زیاد یشتمه ویشتم علیّاً وحسیناً وعقیلًا، وأخذ مسلم بالسّکوت والإعراض «1» عنه.
فقال ابن زیاد: اصعدوا به فوق القصر، وادعوا بکیر بن حمران الأحمریّ الّذی ضربه مسلم. فصعدوا به، وأحضر بکیر، فأمره أن یضرب عنقه ویتبع برأسه جسده من أعلی القصر، فصاح مسلم بمحمّد بن الأشعث: قم بسیفک دونی، فقد أخفرت ذمّتک، أما واللَّه لولا أمانک ما استسلمت، فأعرض محمّد. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 46- 47/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 276
__________________________________________________
(1)- [ذخیرة الدّارین: اعتراض].
(2)- اورا نزد ابن زیاد بردند و به او سلام نداد. پاسبان گفت: «چرا به امیر سلام ندادی؟»
گفت: «می‌خواهد مرا بکشد، چه سلامی به او دارم و اگر مرا نکشت، سلام بسیار نزد من دارد.»
ابن‌زیاد گفت: «به جان خودم کشته می‌شوی.»
فرمود: «چنین است؟» گفت: «آری.»
گفت: «بگذار به یکی از خویشان خود وصیت کنم.» گفت: «وصیت کن.»
رو به ابن سعد کرد و گفت: «میان من و تو خویشی است و من به تو یک سخن محرمانه‌ای دارم.»
از او نپذیرفت، ابن‌زیاد گفت: «از حاجت عموزاده‌ات روگردان مباش.»
برخاست و با او به گوشه‌ای رفت که ابن زیاد آن‌ها را می‌دید. مسلم به او گفت: «من در کوفه هفتصد درهم وام دارم. آن را به حساب دارایی خودم در مدینه بپرداز و جسد مرا از ابن‌زیاد ببخشش، بگیر و به خاک بسپار. کسی نزد حسین بفرست که اورا برگرداند.»
عمر وصیت اورا به ابن‌زیاد گزارش داد. ابن‌زیاد گفت: «امین خیانت نکند، ولی گاهی خائن امانت‌داری کند. در مال خود هر چه خواهی بکن. حسین هم اگر به ما کاری نداشته باشد، با او کاری نداریم و اگر به ما رو کند دست از او باز نداریم. اما درباره جسد او شفاعت تورا نپذیریم.»
بعضی گفته‌اند: راجع به جسدش گفت: «وقتی اورا کشتیم، با جسد او هرچه خواهند، عمل کنند.»
سپس به مسلم گفت: «ای پسر عقیل! مردم متحد و یک‌دل بودند و تو آمدی آن‌ها را تفرقه کنی و میان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 376
فی اللّهوف: فلمّا ادخل مسلم علی عبیداللَّه بن زیاد، لم یسلّم علیه، فقال له الحارس:
سلّم علی الأمیر، فقال له: اسکت، ویحک، واللَّه ما هو لی بأمیر. فقال ابن زیاد: لا علیک سلّمت أم لم تسلّم، فأنت مقتول. فقال له مسلم: إن قتلتنی، فلقد قتل من هو شرّ منک من هو خیر منِّی، فجعل ابن زیاد یشتم مسلم ویشتم علیّاً والحسن والحسین، فقال له مسلم: أنت وأبوک أحقّ بالشّتمة، فاقض ما أنت قاض یا عدوّ اللَّه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 240
__________________________________________________
آن‌ها اختلاف اندازی؟»
گفت: «هرگز، اهل این شهر معتقدند که پدرت نیکان آن‌ها را کشته و خون آن‌ها را ریخته و به شیوه کسری و قیصر با آن‌ها رفتار کرده. ما آمدیم تا دادگستری کنیم و به حکم قرآن و سنت دعوت کنیم.»
گفت: «ای فاسق! تورا به این کار چه؟ مگر آن‌گاه که تو در مدینه می‌گساری می‌کردی، در میان آن‌ها چنین رفتار نمی‌شد؟»
گفت: «من می‌گساری می‌کردم؟ خدا می‌داند که تو راست نمی‌گویی و من چنان نیستم که تو می‌گویی. می‌خواری کار آن‌هاست که به خون مسلمانان پنجه فرو کنند و مردم بی‌گناه را از روی خشم و دشمنی بکشند و به بازی و خوش‌گذرانی بگذرانند و گویا کاری نکرده‌اند.»
ابن زیاد گفت: «خدا مرا بکشد، اگر تورا نکشم به وضعی که کسی را در اسلام نکشته‌اند.»
گفت: «همانا لایق توست که در اسلام بدعت گزاری؛ تویی که در کشتار بد، و مثله زشت، و بدنهادی و پستی، از همه کس پیش افتادی.»
ابن‌زیاد اورا، حسین، علی و عقیل را دشنام داد و مسلم دیگر با او سخنی نگفت.
مسعودی گفته: چون سخنش به پایان رسید و مسلم در پاسخ او درشتی کرد، فرمان داد اورا بالای بام قصر بردند و احمری که مسلم اورا ضربت زده بود، خواسته، به او گفت: «تو برای خون‌خواهی بایست گردن اورا بزنی.»
جزری گوید: مسلم به محمدبن اشعث گفت: «به خدا اگر تو مرا امان نمی‌دادی، تسلیم نمی‌شدم. برای من شمشیر بکش، پناه تو شکسته شد.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 49- 50
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 377

ومسلم بن عقیل بن أبی طالب، قتله عبیداللَّه بن زیاد بالکوفة صبراً.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 76
ورفعوا مسلماً بین شرف القصر، وقتل أدنی من العضادة، ثمّ ضربوا عنقه.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 240
فصعد به وهو یکبّر ویستغفر اللَّه ویصلِّی علی رسوله ویقول: اللَّهمّ احکم بیننا وبین قوم غرّونا وکذبونا وخذلونا، وأشرفوا به علی موضع الحذّائین الیوم، فضربت «1» عنقه وأتبع جسده رأسه «2».
المفید، الإرشاد، 2/ 63/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 223؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 144
التّاسع من ذی الحجّة: فیه استشهد مسلم بن عقیل رضی الله عنه.
المفید، مسار الشّیعة (من مجموعة نفیسة)،/ 54 (من المصنّفات)، 7- 1/ 37
قتله راشد بن صرد بن عتبة، وقیل «3»: قتله ابن حمران الأحمریّ، قُتل بالکوفة علی سطح قصر الإمارة، قبره بمقبرة الکوفة، صلّی علیه عمر بن سعد بعد ثلاثة أیّام من قتله.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 397
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فضرب].
(2)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: وأتبع رأسه جثّته].
(3)- والقائل هو أبو مخنف فی کتابه وقعة الطّفّ، ص 140، قال: وأشرف به بکیر الأحمریّ علی موضع‌الجزّارین، فضربت عنقه وأتبع جسده رأسه، ثمّ قال: ونزل بکیر بن حمران الأحمریّ الّذی قتل مسلماً إلی آخره. وقال فی المقاتل ص 71: ثمّ قال ابن زیاد: ادعوا الّذی ضربه ابن عقیل علی رأسه وعاتقه بالسّیف، فجاءه، فقال: اصعد وکن أنت الّذی تضرب عنقه، وهو بکیر بن حمران الأحمریّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 378
قال: فأصعد مسلم إلی أعلی القصر وهو یسبّح اللَّه ویستغفره ویقول: اللَّهمّ احکم بیننا وبین قوم غرّونا وخذلونا، حتّی أُتیَ به إلی أعلی القصر، فتقدّم ذلک الشّامیّ وضرب عنقه. ثمّ نزل الشّامی «1» وهو مذعور مدهوش، فقال له ابن زیاد: ما شأنک، أقتلته؟ قال: نعم إلّاأ نّه عرض عارض، فأنا به مرعوب. قال: وما الّذی عرض «1»؟
قال: رأیت ساعة قتله رجلًا بحذائی أسود، شدید السّواد، کریه المنظر، عاضّاً «2» علی إصبعه، أو قال «3» شفته، ففزعت منه فزعاً لم أفزع مثله قطّ «4»، فتبسّم ابن زیاد وقال:
«5» دهشت من شی‌ء لم تعتده قبل ذلک «5».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 213/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 201
ثمّ إنّ امیّة تزعم أنّ عقیلًا أعان معاویة علی علیّ علیه السلام، فإن کانوا کاذبین فما أولاهم بالکذب! وإن کانوا صادقین فما جازوا عقیلًا بما صنع! وضرب عُنق مسلم بن عقیل صبراً وغدراً بعد الأمان.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 236- 237
فقتلهما [مسلم وهانئ] جمیعاً، وألقاهما من ظهر بیت.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54، مختصر ابن منظور، 27/ 59
فأخذه ابن زیاد، فقتله قبل قدوم الحسین.
ابن قدامة، التّبیین،/ 113
فجاء به إلی عبیداللَّه بن زیاد، فأمر به، فاصعد إلی أعلی القصر، فضُربت عنقه، وألقی جثّته إلی النّاس.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: إلی ابن زیاد وهو مذعور. فقال ابن زیاد: ما الّذی ذعرک].
(2)- [تسلیة المجالس: وهو عاضّ].
(3)- [أضاف فی تسلیة المجالس: علی].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(5- 5) [تسلیة المجالس: لعلّک دهشت وهذه عادة لم تعتدها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 379
فصعد به وهو یسبِّح اللَّه تعالی ویستغفره ویصلِّی علی النّبیّ صلی الله علیه و آله، فضرب «1» عنقه ونزل مذعوراً، فقال له ابن زیاد: ما شأنک؟ فقال: أ یّها الأمیر! رأیت ساعة قتلته رجلًا أسود سیِّئ الوجه، حذائیّ، عاضّاً علی إصبعه، أو قال: علی «2» شفته، ففزعت منه فزعاً لم أفزعه قطّ؛ فقال ابن زیاد لعنه اللَّه: لعلّک دهشت.
ابن طاوس، اللّهوف،/ 58/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 357؛ البحرانی، العوالم، 17/ 207؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 223؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 144
وقال المسعودیّ: دعا ابن زیاد بکیر «3» بن حمران، الّذی قتل مسلماً، فقال: أقتلته؟
قال: نعم، قال: فما کان یقول وأنتم تصعدون به لتقتلوه؟ قال: کان یکبِّر ویسبِّح ویهلِّل ویستغفر اللَّه، فلمّا أدنیناه لنضرب عنقه، قال: اللَّهمّ احکم بیننا وبین قوم غرّونا وکذبونا، ثمّ خذلونا وقتلونا، فقلت له: الحمد للَّه‌الّذی أقادنی منک، وضربته ضربة لم تعمل شیئاً، فقال لی: أوَ ما یکفیک فی خدش منِّی وفاء بدمک أ یّها العبد؟ قال ابن زیاد: وفخراً عند الموت؟ قال: وضربته الثّانیة، فقتلته.
المجلسی، البحار، 44/ 358/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 223؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 144- 145
وضرب عنقه فی تلک السّاعة ورمیت جیفته من القصر. «4»
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 190
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء مکانهم: قال السّیِّد رحمه الله بعدما ذکر بعض ما مرّ فضرب ...].
(2)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(3)- [تظلّم الزّهراء: بکر].
(4)- آن شامی لعین، مسلم را به بالای قصر برد و مسلم در راه زبان به تسبیح و استغفار گشاد و گفت: «اللَّهمّ احکم بیننا وبین قوم غرّونا وخذلونا.»
چون مسلم کشته شد، قاتل او مانند مدهوشان پیش ابن‌زیاد آمد. عبیداللَّه از وی پرسید که: «مسلم را کشتی؟ تورا چه می‌شود؟»
جواب داد که: «در آن زمان که اورا به قتل رسانیدم، مردی را دیدم که برابر من آمده سیاه و کریه‌منظر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 380
وفی روایة اخری أ نّه لمّا شاهد ذلک قبل أن یقتله، یبست یده. فلمّا أخبر ابن زیاد بذلک، دعاه واستعلم منه ذلک، فتبسّم وقال: لمّا أردت أن تفعل خلاف عادتک، دهشت وتخیّل لک ذلک. فأرسل ابن زیاد لعنه اللَّه رجلًا غیره إلی أعلی القصر، فلمّا أراد قتله رأی النّبیّ صلی الله علیه و آله، قد تصوّر له، فدهش ومات من ساعته. فأرسل ابن زیاد الشّامیّ الملعون، فقتله. رواها المجلسی رحمه الله فی الجلاء.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 223
فظفر [عبیداللَّه لعنة اللَّه علیه] به، فقتله.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 205
__________________________________________________
و انگشت خود را به دندان می‌کند و به روایتی لب خویش را به دندان گرفته بود. من از آن شخص چندان ترسیدم که به عمر خود، از هیچ چیز مثل آن نترسیده بودم.»
ابن‌زیاد متبسم شد و گفت: «چون به‌خلاف عادت خود کار کردی، دهشت بر تو استیلا یافته. دل به‌جا آر که هیچ باکی نیست.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 132- 133
پس آن ملعون دست آن سلاله اخیار را گرفت و بر بام قصر برد. در اثنای راه زبان آن مقرّب اله به حمد، ثنا، تکبیر، تهلیل، تسبیج حق تعالی و صلوات بر سید أنبیاء و اهل بیت آن حضرت جاری بود. با حق، زبان به مناجات گشوده و می‌گفت که: «خداوندا تو حکم کن میان ما و میان این گروهی که ما را فریب دادند، دروغ گفتند و به وعده خود وفا نکردند.»
چون آن لعین بدکردار، آن زبده ابرار و نقاوه اخیار را بر بام قصر برآورد و شهد شهادت به کام آن سعادتمند رسانید، سر و بدن شریفش را از بام قصر به زیر افکند و خود لرزان به نزد ابن‌زیاد آمد. ابن‌زیاد گفت: «سبب تغییر حال تو چیست؟»
گفت: «چون مسلم را به قتل آوردم، مرد سیاه مهیب دیدم که در برابر من ایستاده و انگشت‌های خود را به دندان می‌گزد.»
به روایت دیگر: پیش از کشتن، این حالت را مشاهده نمود و دستش خشک شد. چون خبر به پسر زیاد رسید، اورا طلبید و بعد از استعلام حال آن شقی، تبسمی کرد و گفت: «چون می‌خواستی به خلاف عادت کار بکنی، دهشت بر تو مستولی گردید و خیالی در نظر تو درآمد.»
پس آن ملعون، دیگری را بر بام قصر فرستاد. چون او اراده قتل مسلم کرد، صورت حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم را دید و از بیم آن‌حضرت زهره‌اش آب شد و در ساعت بمرد. پس ابن‌زیاد شامیِ ملعونی را فرستاد که به کار او پرداخت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 622
و خروج مسلم در روز سه‌شنبه هشتم ماه ذی‌حجه بود و شهادت آن باسعادت، در روز عرفه واقع شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 623
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 381
ثمّ ألقوه من أعلی القصر وعجّل اللَّه بروحه إلی الجنّة. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 336
__________________________________________________
(1)- بالجمله، بکربن حمران، مسلم را برداشت و زین‌های 1 بام قصررا فروگرفت وآن حضرت در عرض راه تسبیح و تهلیل همی گفت و استغفار فرمود و رسول خدای را درود فرستاد.
وقال: «اللَّهمّ احکم بیننا وبین قوم غرّونا وکذبونا ثمّ خذلونا وقتلونا.»
یعنی: «ای پروردگار من! حکم کن در میان ما و میان جماعتی که ما را فریب دادند و با ما دروغ گفتند. پس مخذول گذاشتند و مقتول داشتند.»
چون به فراز بام رسید، مسلم فرمود: «مرا بگذار تا دو رکعت نماز بگذارم و آن‌گاه بدان چه مأموری می‌کن.»
گفت: «روا نباشد.»
مسلم بگریست و این شعر بگفت:
«جزی اللَّهُ عنّا قومنا شرّ ما جزی شِرار الموالی بل أعقّ وأظلما 2
هم منعونا حقّنا وتظاهروا علینا وراموا أن نُذلّ ونُرغما 3
أغاروا علینا یسفکون دمائنا ولم یرقبوا فینا ذِماماً ولا دِما 4
فنحنُ بنو المختار لا خلق مثلُنا نبیٍّ أبت أرکانُهُ أن تُهدَّما 5
فأقسمُ لولا جیئکم آل مذحج وفُرسانها والحرّ فیها المقدّما 6
این وقت بکر بن حمران گفت: «الحمد للَّه‌الّذی أقادنی منک.»
یعنی: «سپاس خدای را که مرا بر تو سلطنت داد.»
این بگفت و تیغ براند. شمشیر او کارگر نیفتاد.
فقال له مسلم: «أوَ ما یکفیک فیَّ خدش وفاء منّی بدمک أ یّها العبد؟»
یعنی: «ای عبد! در ازای خون تو این خراش که بر گردن من آوردی، کافی نیست؟»
چون این سخن به ابن‌زیاد رسید، گفت: «هنگام مرگ به مفاخرت سخن کرده.»
بالجمله، در ضرب‌ثانی مسلم را شهید کرد و دهشت‌زده، و آسیمه‌سر از فراز قصر به زیر آمد. ابن‌زیاد گفت: «هان ای بکر! تورا چه رسید؟»
گفت: «چون مسلم را بکشتم، مردی با سیاهی چرده 7 و شراست 8 خوی نگریستم که لب به دندان همی‌گزید یا اصابع را ثنایا می‌خست 9. چنان بترسیدم که در هیچ خطبی و هیچ داهیه‌ای چنان نهراسیدم.»
ابن‌زیاد گفت: «دهشتی تورا فرو گرفته و خیالی مصور افتاده.»
و در کتاب عبداللَّه بن محمدرضا الحسینی مسطور است که: چون بکر خواست تیغ براند، دستش از کار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 382
وجعل مسلم یُسبِّح اللَّه ویُقدِّسه، ویُکبِّره «1» ویستغفره، ویصلِّی علی أنبیاء اللَّه وملائکته ویقول: اللّهمّ احکم بیننا وبین قوم غرّونا وکذّبونا وأذلّونا، فأشرف به من عَلی «2» القصر، فضربت عنقه، واتبع جسده رأسه، «3» ونزل بکیر، فقال له ابن زیاد: وما کان یقول؟
قال: إنّه کان یُسبِّح ویُستغفر، فلمّا أدنیته لأقتله، قلت: الحمد للَّه‌الّذی أقادنی منک، وضربته ضربة لم تغن شیئاً. فقال لی: أما تری فیَّ خدش تخدشنیه وفاءً من دمک أ یّها العبد؟ فقال ابن زیاد: أوَ فخراً عند الموت؟ ثمّ قال: إیه، قال: وضربته الثّانیة، فقتلته. «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 47/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 276- 277
__________________________________________________
شد 10. لاجرم از بام به زیر آمد و ابن‌زیاد را آگهی داد. دیگری را فرمان کرد تا به بام قصر برآمد، چون آهنگ قتل مسلم کرد، رسول خدای را دربرابر خویش نگریست. از کثرت دهشت درافتاد و جان بداد. پس مردی شامی را مأمور ساخت تا برفت و مسلم را گردن بزد و سرش را از فراز قصر به زیر افکند و تن مبارکش را از دنبال سر درافکند.
1. زینه: پله.
2. اعق: نافرمان‌تر.
3. نرغما، مضارع مجهول از مصدر ارغام: بینی به خاک مالیدن (کنایه از خواری و سرافکندگی.)
4. اغار علیه: بر او هجوم کرد، ذمام: حق، احترام.
5. تهدم: ویران شد.
6. خلاصه اشعار: خدا قوم ما را سخت‌ترین کیفر دهاد! ما را از حق خویش بازداشته و درصدد خواری ما برآمدند. خون ما را ریخته و احترام ما نگذاشتند، درصورتی که ما فرزند پیغمبری هستیم که ارکان دین او ویران شدنی نیست.
7. چرده، بر وزن زرده: رنگ.
8. شراست: زشت خویی.
9. خستن: آزرده ساختن.
10. از کار شد: از کار افتاد.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 102- 104
(1)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(2)- [ذخیرة الدّارین: أعلی].
(3)- [إلی هنا حکاه فی ذخیرة الدّارین].
(4)- مسلم‌را بالای قصر بردند و او تسبیح و استغفار می‌کرد. اورا بر لبه بام برابر کفشگران گردن زدند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 383
فصعد به وهو یُسبِّح اللَّه ویُستغفره ویصلِّی علی النّبیّ صلی الله علیه و آله ویقول: اللَّهمّ احکم بیننا وبین قوم غرّونا، فکذبونا وخذلونا، فضرب عنقه، فأهوی رأسه إلی الأرض، ثمّ اتّبعوا رأسه جسده. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 46
__________________________________________________
کشنده او بکیربن حمران بود که مسلم اورا ضربت زده بود، سرش به زمین افتاد و تنش را هم دنبال آن انداختند. چون بکیر فرود آمد، ابن‌زیاد گفت: «وقتی اورا بالا می‌بردید، چه می‌گفت؟»
گفت: «تسبیح و استغفار، و چون خواستم اورا بکشم، گفتم: نزدیک بیا، حمد خدا را که بر تو تمکن داد و انتقام مرا گرفت. یک‌ضربت به‌او زدم، کاری نشد. گفت: ای بنده! در این خراشی که بر من وارد ساختی، قصاص خود را نکردی؟»
ابن زیاد گفت: «وقت مردن هم افتخار دارد؟»
گفت: «با ضربت دوم اورا کشتم.»
طبری گوید: «اورا بالای بام بردند، گردنش را زدند، جسدش را نزد مردم انداختند و دستور دادند اورا به کناسه بردند و آن‌جا به دار زدند.»
مسعودی گفته: «بکیر احمری گردن مسلم را زد؛ سرش را به‌پایین انداخت و جسدش‌را دنبال او سرازیر کردند.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 50
(1)- ابن زیاد اورا همراه هانی بن عروه به قتل رساند و دستور داد تا سر آن دو را از تن جدا کردند.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 384

قال: وقضی عمر بن سعد دَین مسلم بن عقیل، وأخذ جثّته، فکفّنه ودفنه، وأرسل رجلًا إلی الحسین، فحمله علی ناقة، وأعطاه نفقة، وأمره أن یبلّغه ما قال مسلم بن عقیل، فلقیه علی أربع مراحل، فأخبره.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 67
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 385

ووجّه محمّد بن الأشعث إلی الحسین من الحیرة بخبر ابن عقیل، وسأله الانصراف؛ فلم یلتفت إلی قوله، وأبی إلّاالقدوم إلی العراق، وقد کان مسلم کتب إلیه یعلمه کثرة مَنْ بایعه من النّاس وإظهار أهل الکوفة السّرور بمقدمه، ویسأله تعجیل القدوم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 342، أنساب الأشراف، 2/ 85
قال أبو مخنف: فحدّثنی جعفر بن حُذیفة الطّائیّ- وقد عرف سعید بن شیبان الحدیث- قال: دعا محمّد بن الأشعث إیاس بن العثل الطّائیّ من بنی مالک بن عمرو بن ثمامة، وکان شاعراً، وکان لمحمّد زوّاراً، فقال له: إلق حسیناً فأبلغه هذا الکتاب، وکتب فیه الّذی أمره ابن عقیل، وقال له: هذا زادُک وجهازُک، ومُتعة لعیالک؛ فقال: من أین لی براحلة، فإنّ راحلتی قد أنضیتها؟ قال: هذه راحلة فارکبها برحلها. ثمّ خرج، فاستقبله بزُبالة لأربع لیال، «1» فأخبره الخبر، وبلّغه الرّسالة؛ فقال له حسین: کلّ ما حُمّ نازل، وعند اللَّه نحتسب أنفسنا وفساد امّتنا «1». «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 375/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 275
__________________________________________________
(1- 1) [ذخیرة الدّارین: بقین من الشّهر].
(2)- جعفر بن حذیفه طایی گوید (سعید بن شیبان نیز این حدیث را بشناخت) گوید: محمد بن اشعث به ایاس‌بن عثل‌طایی که مردی شاعرپیشه بود و پیش محمد می‌آمد، گفت: «پیش حسین رو و این نامه را به او برسان.»
در نامه سخنانی را که ابن‌عقیل بدو گفته بود، نوشت و گفت: «این توشه و این لوازم و این هم از آن نانخورانت.»
گفت: «پس مرکوبم کو که مرکوبم را فرسوده‌ام.»
گفت: «این نیز مرکب و جهاز، برنشین.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 386
ودعا بإیاس الطّائیّ، وکتب معه إلی الحسین ما قاله مسلم عن لسان مسلم، وأعطاه راحلة وزاد، فذهب، فاستقبل الحسین بزبالة، وکان مسلم حین تحوّل إلی دار هانئ، کتب إلی الحسین کتاباً ذکر فیه کثرة من بایعه، فهو قوله کذّبونی فکتبت إلیک.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 211
(وقال) جعفر بن حُذیفة الطّائیّ: فبعث محمّد إیاس بن العتل الطّائیّ من بنی مالک بن عمرو بن ثمامة، وزوده وجهّزه ومتّع عیاله وأرسله للحسین، فاستقبله بزبالة لأربع لیال بقین من الشّهر. «1»
وکان عبیداللَّه بن زیاد بعث رئیس الشّرطة الحصین بن تمیم التّمیمیّ فی نحو من ألفی فارس، فأطافوا بالطّفّ، ونظموا المسالح ومنعوا الدّاخل والخارج، فهم علی خطّ واحد، فلم تحصل له فرصة إلّاذلک الزمن. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 45/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 275
__________________________________________________
گوید: ایاس برفت و در زباله چهار منزلی کوفه، حسین را بدید و خبر را با وی بگفت و نامه را به وی داد.
حسین بدو گفت: «آنچه مقدر است، همان می‌شود. کار خویش و تباهی امت را به خدا وامی‌گذاریم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2954
(1)- [إلی هنا حکاه ذخیرة الدّارین بدلًا عن الطّبریّ].
(2)- می‌گویم: ازدی از جعفر بن حذیفه روایت کرده است که محمد بن اشعث ایاس بن عتل طایی از بنی مالک بن عمرو بن ثمامه که مردی شاعر بود و تکمه بند محمد بود، خواست و گفت: «برو نزد حسین و این نامه را به او برسان.»
آنچه را ابن‌عقیل گفته بود، در آن نامه نوشت و گفت: «این توشه و ساز و برگ سفر، و این هم خرج خانواده.»
از او مرکب سواری خواست و گفت: «شترِ سواریم لاغر شده.»
گفت: «این هم شتر سواری با جهازی، سوار شو و برو.»
بیرون رفت و چهار شبه در زباله خدمت امام حسین علیه السلام رسید و به او خبر داد و نامه رسانی کرد. امام حسین فرمود: «هر چه مقدّر است، می‌شود. خود را و فساد امت را به حساب خدا می‌گذاریم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 48
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 387

وقام محمّد بن الأشعث إلی عبیداللَّه بن زیاد، فکلّمه فی هانئ بن عروة، فقال: إنّک قد عرفت منزلة هانئ فی المصر وبیته فی العشیرة، وقد علم قومه أنِّی أنا «1» وصاحبی سقناه إلیک، فأنشدک اللَّه لما وهبته لی «2»، فإنِّی أکره عداوة المصر وأهله لی «1». فوعده أن یفعل «3»، ثمّ بدا له.
المفید، الإرشاد، 2/ 64/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 224؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 145
قال: ثمّ أمر «4» ابن زیاد بهانی بن عروة أن یخرج، فیلحق بمسلم بن عقیل.
فقال محمّد بن الأشعث: أصلح اللَّه الأمیر، إنّک قد عرفت منزلته «5» فی المصر وشرفه و «5» عشیرته. وقد علم به «6» قومه إنِّی وأسماء بن خارجة «7» جئنا به إلیک «7»، فأنشدک اللَّه أ یّها الأمیر إلّاوهبته لی، فإنِّی أخاف عداوة «8» أهل بیته، فإنّهم سادات «8» أهل الکوفة «9» وأکثرهم عدداً، قال «9»: فزبره ابن زیاد. «10»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الدّمعة].
(2)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3)- [الدّمعة: یفعله].
(4)- [تسلیة المجالس: دعا].
(5- 5) [تسلیة المجالس: وشرفه فی].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7- 7) [تسلیة المجالس: جئناک به].
(8- 8) [تسلیة المجالس: قومه لی، فإنّهم سادة].
(9- 9) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(10)- و به قولی چون به فرمان ابن زیاد، مسلم شهادت یافت، فرمود که هانی بن عروه را از زندان بیرون آورند و به پسر عقیل ملحق سازند. محمد بن اشعث گفت: «اصلح اللَّه الامیر! هانی از مشاهیر اهل-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 388
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 213- 214/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 201
__________________________________________________
کوفه است و در این شهر قرابت و عشیرت بسیار دارد. مأمول و مسؤول آن که امیر اورا به من ببخشد.»
عبیداللَّه دست رد بر سینه ابن‌اشعث نهاده و اورا زجر کرد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 133
چون مسلم به ریاض جنان انتقال نمود، ابن‌زیاد هانی را طلب کرد و هرچند محمدبن اشعث و دیگران برای او شفاعت کردند، فایده نبخشید و به قتل او فرمان داد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 622
این وقت ابن زیاد به قتل هانی فرمان کرد. محمد بن اشعث برخاست و گفت: «ایها الامیر! تو مکانت و منزلت هانی را در این شهر، دانسته و قوم و قبیله اورا شناخته‌ای. مرا مطمئن‌خاطر ساختی تا اورا به نزد تو آوردم و روا ندارم که مردم این شهر با تو از در خصمی روند، اورا به من بخش.»
گفت: «روا باشد.»
و در زمان پشیمان شد.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 104
شیخ مفید گفته است که محمدبن اشعث نزد ابن‌زیاد از هانی وساطت کرد و گفت: «تو مقام هانی را در این شهر و خاندان اورا در عشیره می‌دانی و قوم او می‌دانند که من و رفیقم اورا نزد تو آوردیم. تورا به خدا اورا به ما ببخش که دشمنی میان مردم شهر نیفتد.»
به او وعده بخشش داد و پشیمان شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 50
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 389

ثمّ قدّمه، فضرب عنقه.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 5/ مثله: البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 51؛ ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 378؛ الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 267
فقتله «عبیداللَّه بن زیاد» صبراً.
ابن قتیبة، المعارف (ط دار الکتب)،/ 205 (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)،/ 88
ثمّ أمر، فکُتّف، فضربت عنقه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 224
فأمر بهانئ فی الحال، فقال: أخرجوه إلی السّوق، فاضربوا عنقه، «1» فاخرج هانئ حتّی «2» انتهی به مکاناً «2» من السّوق کان یباع فیه الغنم، وهو مکتوف، فجعل یقول:
«3» وا مذحجاه، ولا مذحج لی الیوم «3»، یا مذحجاه یا مذحجاه! وأین مذحج؟ فلمّا رأی أنّ أحداً لا ینصره، جذب یده، فنزعها من الکتاف، «3» ثمّ قال: أما من عصا أو سکِّین أو حجر «4» أو عظم یحاجز «5» به رجل عن نفسه «3»؟ فوثبوا «6» إلیه «7»، فشدّوه وثاقاً. «8» ثمّ قیل له:
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی العیون].
(2- 2) [فی الدّمعة والعیون: أتی إلی مکان].
(3- 3) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 104، 105].
(4)- [فی الدّمعة والعیون: حجارة].
(5)- [الدّمعة: یناجز].
(6)- [الدّمعة: وثبوا].
(7)- [العیون: علیه].
(8) (- 8*) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 390
مدّ عنقک؛ «1» فقال: ما أنا بها بسخیّ «2»، وما أنا بمعینکم «3» علی نفسی 8* 1، فضربه مولی «4» لعبیداللَّه ترکیّ «5» یقال له: رشید، بالسّیف، «6» فلم یصنع شیئاً، «1» فقال «7» هانئ: إلی اللَّه المعاد، اللَّهمّ إلی رحمتک ورضوانک «1»، ثمّ ضربه أخری، فقتله «6».
المفید، الإرشاد،/ 64- 65/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 224؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 145؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 46
وأمر به إلی السّوق، فضربت عنه.
الشّجری، الأمالی، 1/ 167
جاء عمارة بن أبی معیط إلی ابن زیاد، فحدّث أنّ هانئ بن عروة جزّ رأسه.
فقتله مکانه.
قالوا: ولمّا قتل عبیداللَّه بن زیاد مسلم بن عقیل، أمر بهانئ بن عروة، فأخرج، فجعل ینادی: یا مذحجاه! ولا مذحج لی، فانتهوا به إلی موضع فی السّوق تباع فیه الغنم، فقالوا: مدّ عنقک، فقال: ما أنا بمعینکم علی نفسی بشی‌ء، فضرب عنقه مولی لعبیداللَّه بن زیاد یقال له سلمان.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 53، 54، 55، مختصر ابن منظور، 27/ 58، 59، 60
ثمّ أمر «8» بقتل هانئ بن عروة فی محلّة یباع فیها الغنم.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 94/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 224؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 145
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 105].
(2)- [فی الدّمعة: سخیّ].
(3)- [تظلّم الزّهراء: لأعینکم].
(4)- [تظلّم الزّهراء: غلام].
(5)- [لم یرد فی العیون].
(6- 6) [تظلّم الزّهراء: وقتله].
(7)- [زاد فی الدّمعة: له].
(8)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ابن زیاد لعنة اللَّه علیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 391
وقتلوا معه هانئ بن عروة، لأنّه آواه ونصره.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 237
ثمّ أحضر هانئ بن عروة، وکان ممّن أخذ البیعة للحسین، فضرب عنقه أیضاً. «1»
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 190
وأمر بهانئ بن عروة، فاخرج إلی السّوق إلی مکان یباع فیه الغنم، وهو مکتوف، وعلم هانئ أ نّه مقتول، فجعل یقول: وا مذحجاه! وأین بنی مذحج؟ وا عشیرتاه! وأین بنی عشیرتی؟ ثمّ أخرج یده من الکتاف، فقال: أما من عصا أو سکِّین أو حجر یدرأ به الرّجل عن نفسه؟ فوثبوا إلیه، فشدّوه، ثمّ قالوا له: امدد عنقک. فقال: ما أنا بمعینکم علی نفسی، فضربه غلام لابن زیاد بالسّیف ضربة، فلم تعمل فیه شیئاً.
فقال هانئ: إلی اللَّه المعاد والمنقلب، اللَّهمّ إلی رحمتک ورضوانک، اللَّهمّ اجعل هذا الیوم کفّارة لذنوبی، فإنِّی ما غضبت إلّالابن نبیّک محمّد صلی الله علیه و آله، فتقدّم الغلام ثانیة، فقتله رحمة اللَّه وبرکاته علیه. «2»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 201- 202
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه حکم کرد تا هانی را از زندان بیرون آوردند و در بازار گوسفندش گردن زدند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 133
و کیفیت این واقعه چنان است که بعد از حبس هانی، چنانچه سمت گزارش این خبر در کوفه شایع شد، ابن‌زیاد دست به خون آلوده. بعضی گفته که چون مذحج بازگشت، عبیداللَّه فرمود که هانی را به بازار برده و گردن زدند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 127
(2)- غلام ابن زیاد، اورا از قصر بیرون برد، ضربتی بر او زد و در او اثر نکرد. هانی گفت: «إلی اللَّه المعاد، اللَّهمّ إلی رحمتک ورضوانک.»
یعنی: «بازگشت همه به سوی خداست. خداوندا! مرا ببر به سوی رحمت و خشنودی خود.»
پس ضربتی دیگر زد و اورا به رحمت الهی واصل گردانید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 622- 623
و فرمان کرد که هانی را به بازار برند و در ساحتی 1 که اغنام 2 را به بیع و شراء درمی‌آورند، گردن زنند. پس هانی را دست بسته از دار الاماره برآوردند و او فریاد برمی‌داشت که: «وامذحجاه، ولا مذحج لی الیوم.»
مسعودی در «مروج الذهب» گوید: چهار هزار مرد زره‌پوش با هانی سوار می‌شد و هشت هزار پیاده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 392
ثمّ أمر ابن زیاد، فقتل هانئ وجملة من المحبوسین. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 47/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 277
__________________________________________________
فرمان‌پذیر داشت. چون احلاف را از قبیله کنده و دیگر قبایل دعوت می‌کرد، سی هزار مرد زره‌پوش اورا اجابت می‌نمودند. این هنگام که اورا به جانب بازار می‌راندند، چند که صیحه می‌زد و مشایخ قبایل را به نام یاد می‌کرد و وامذحجاه می‌گفت، هیچ کس اورا پاسخ نداد. قوت کرد و دست خود را از بند رها ساخت.
[متن عربی در الارشاد ذکر شد]
گفت: «آیا عمودی، کاردی، سنگی و یا استخوانی نیست که من با آن جهاد کنم؟»
اعوانان ابن‌زیاد اورا فرو گرفتند و این کرت سخت ببستند و گفتند: «گردن بکش.»
[متن عربی در الارشاد ذکر شد]
گفت: «من به عطای جان خود سخی نیستم و بر قتل خود اعانت شما نخواهم کرد.»
یک تن غلام ابن‌زیاد که رشید ترکی نام داشت، گردن هانی را با تیغ بزد.
[متن عربی در الارشاد ذکر شد]
گفت: «بازگشت به سوی خداست. ای پروردگار من! به سوی رحمت تو و رضوان تو می‌آیم.»
1. ساحت: فضا و میدان.
2. اغنام: گوسفندان.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 104- 105
(1)- سپس دستور دادند، هانی بن عروه را به بازار بردند و دست بسته گردن زدند. او آل مراد را که شیخ و زعیم آن‌ها بود، به یاری می‌خواند. چهار هزار زره‌پوش و هشت هزار پیاده موقعی که سوار می‌شد، دنبال او بودند و وقتی هم‌پیمانان او از «کنده» و دیگران از او پذیرا می‌شدند، سی هزار زره‌پوش داشت و یکی در این موقع از سستی و خذلان جواب اورا نداد.
و فوراً دستور داد اورا به بازار برند و گردنش را بزنند. هانی را بردند به میدان گوسفند فروشی با کتف بسته و او فریاد می‌کرد: «وامذحجاه! امروز مذحجی ندارم، مذحج کجایند؟»
چون دید کسی اورا یاری نمی‌کند، دست خود را از بند بیرون کشید و گفت: «یک عصا، یک کارد، یک سنگ و یک پاره استخوان نیست که مردی از جان خود دفاع کند؟»
به روی او جهیدند، اورا محکم بستند و گفتند: «گردن بکش.»
گفت: «من اورا نمی‌بخشم و شما را بر کشتن خود کمک نمی‌کنم.»
یکی از غلامان ترک عبیداللَّه، به نام رشید شمشیری به گردن او نواخت و کاری نکرد، هانی گفت: «برگشت به سوی خداست. بارخدایا! به سوی رحمت و رضوانت.»
ضربت دیگری زد و اورا کشت.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 50
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 393

صلب عبیداللَّه بن مرجانة [...]، و (مسلم) بن عقیل أیضاً.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 480
قتیلین «1» مصلوبین منکّسین فی سوق القصّابین.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 110/ مثله: الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 215
ثمّ أمر بصلبه «2» منکوساً.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 94/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 224؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 228؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 145
ثمّ أمر ابن زیاد بمسلم وبهانئ «3»، فصلبا منکّسین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 214/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 202
وأمر بها، فسُحب إلی الکناسة، فصُلب هناک. «4»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الخوارزمی: جمیعاً].
(2)- [الأسرار: بصلبهما].
(3)- [تسلیة المجالس: وهانئ].
(4)- و مسلم و اورا نگون سار بیاویختند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 133
ابن زیاد دستور داد، تن مسلم را به دار آویختند و این اول تنی بود از بنی‌هاشم که به دار آویزان شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 50
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 394

فقال عبداللَّه بن الزّبیر الأسدیّ «1» «2» فی ذلک «2»:
فإن «3» کنتِ لاتدرینَ ما الموتُ فانظُری إلی هانئ «4» فی السّوقِ «4» وابن عَقیلِ «5»
تَریْ جَسداً قد غیّر الموتُ لونَه ونَضْحَ دمٍ قد سال کلَّ مَسیلِ «6»
أصابهما أمر الإمام فأصبحا أحادیث مَن یهوی «7» بکلِّ سَبیلِ «8» تَریْ «8» بطلًا «8» قد هشّم السّیفُ رأسَه
وآخرَ یهوی من طَمار قَتیلِ أیرکب أسماء الهمالیج آمِناً
وقد طلبته مذحج بقَتیلِ فإن أنتم لم تثأروا بأخیکم
فکونوا بغایا «9» ارْضیَت بقَلیلِ
یعنی بأسماء «10» ابن خارجة الفزاریّ. «11»
__________________________________________________
(1)- هو عبداللَّه بن الزّبیر- بفتح الزّای- الأسدی، أسد خزیمة، کوفی، شاعر مشهور فی أیّام بنی امیّة، قیل: مات فی زمن الحجّاج. جمع شعره یحیی الجبوری بالعراق وحقّقه، له ترجمة مطوّلة فی الأغانی، وهو الّذی قال لابن الزّبیر: لعن اللَّه ناقة حملتنی إلیک، فقال: إنّ وراکبها.
وراجع قصّته فی تاریخ ابن عساکر (عبداللَّه بن جابر- عبداللَّه بن زید) ص 506، وله ترجمة فی تلخیص المتشابه فی الرّسم 10/ 23، وفی سیر أعلام النّبلاء 3/ 383، وراجع المصادر المذکورة فی تعالیقها.
والشّعر عند الطّبریّ 5/ 379 ثمانیة أبیات، وفیه: ویقال: قاله الفرزدق.
(2- 2) [تاریخ دمشق: یرثیه: [الطّویل]].
(3)- [فی الطّبقات مکانه: فلذلک قول الشّاعر: فإن ...، وفی نسب قریش مکانه: وله یقول الشّاعر: وإن ...].
(4- 4) [تاریخ دمشق: بالسّوق].
(5)- [إلی هنا مثله فی نسب قریش،/ 84].
(6)- [إلی هنا حکاه فی الطّبقات، 4- 1/ 22].
(7)- [تاریخ دمشق: یسعی].
(8- 8) [تاریخ دمشق: إلی بطل].
(9)- [تاریخ دمشق: بغاتاً].
(10)- [تاریخ دمشق: أسماء].
(11)- [زاد فی تاریخ دمشق: ویعنی بقوله: وآخر یهوی من طمار قتیل: عبداللَّه بن بُقطر، لأنّه قُتل وألقی من فوق القصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 395
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 67/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54- 55، مختصر ابن منظور، 27/ 59- 60
وفیه یقول: [طویل]:
فإن کنتِ لا تدرینَ ما الموتُ فانظُری إلی هانئ فی السُّوق وابن عقیلِ
تَریْ رَجُلًا قد جدع السّیفُ أ نْفَه وآخرَ یهوی من طمارِ قتیلِ
تَریْ جسداً قد غیَّرَ الشّمسُ لونَه ونَضْحَ دمٍ قد سال کُلَّ مَسیلِ
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 240- 241
عبداللَّه بن الزّبیر بن مسلم، ویقال: ابن الأسلم بن الأعشی بن بجرة بن قیس بن منقد بن طریف بن عمرو بن قعین بن الحارث بن ثعلبة بن دُودان بن أسد بن خزیمة بن مدرکة أبو کثیر، ویقال أبو سعد الأسدیّ.
شاعر معروف من أهل الکوفة، قدم دمشق، وامتدح معاویة وإبنه یزید، وابن إبنه معاویة بن یزید بن معاویة.
أخبرنا أبو بکر محمّد بن شجاع، أنا أبو صادق محمّد بن أحمد، أنا أحمد بن محمّد بن زنجویه، أنا الحسن بن عبداللَّه بن سعید، قال:
فأمّا الزّبیر، الزّای مفتوحة والباء مکسورة، فمنهم: عبداللَّه بن الزّبیر الأسدیّ شاعر أهل الکوفة، [...].
ح وقرأت علی أبی غالب بن البنّا، عن أبی الفتح عبدالکریم بن محمّد بن أحمد بن المحاملیّ، أنا أبو الحسن الدّارقطنیّ، قال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 396
عبداللَّه بن الزّبیر الشّاعر الأسدیّ: هو ابن الأشیم بن الأعشی بن بجرة، کان فی أیّام بنی امیّة، فله فیهم شعر کثیر معروف.
قرأت علی أبی الفتوح اسامة بن محمّد بن زید بن محمّد العلویّ، عن أبی جعفر محمّد ابن أحمد بن عمر المعدل، عن أبی عبیداللَّه محمّد بن عِمران بن موسی المَرْزُبانیّ، قال:
عبداللَّه بن الزّبیر بن الأشیم بن الأعشی، وإسمه قیس بن بَجَرة بن قیس بن مُنقذ بن طریف بن عمرو بن قُعَین بن الحارث بن ثعلبة بن دودان بن أسد بن خُزَیمة، وعبداللَّه یکنّی أبا سعد، وهو کوفیّ حُجّة، وکان من شعراء بنی أسد ونبلائهم، وقال الشّعر فی أیّام عثمان بن عفّان، وهو القائل لمّا قتل عبیداللَّه بن زیاد مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة:
فإن کنتِ لا تدرین ما الموتُ فانظری إلی هانئ فی السّوق وهو قتیلِ
وفی نسخة: وابن عقیل:
تری جسداً قد هشّم السّیفُ وجهَه ونَضْحَ دمٍ قد سال کلَّ مسیلِ
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 30/ 196- 197 رقم 3379
طمار- بوزن حِذام وقِطام-: معدول عن طامر من طمر إذا وثبَ عالیاً. وطمار:
المکان المرتفع، یقال: انصبّ علیه من طمار مثل قطام، عن الأصمعی وینشد:
فإن کنتِ ما تدرین ما الموتُ فانظری إلی هانئ فی السّوق وابن عقیل
إلی بطلٍ قد عقّر السّیف وجههُ وآخر یهوی من طمارِ قتیلِ
وکان عبیداللَّه بن زیاد قد أمر بالقاء مسلم بن عقیل بن أبی طالب من سطح عال قبل مقتل الحسین بن علیّ رضی الله عنه. قال ابن السّکّیت: من طمارَ أو طمارِ- بالفتح أو الکسر- جعله ممّا لا ینصرف أیضاً، هذا هو المشهور. وقال نصر: طمار قصر بالکوفة، فجعله علَماً.
قال وطمار جبل، وقیل: طمار اسم سور دمشق ولعلّه نقله، وابنا طمار ثنیّتان، وقیل:
جبلان معروفان.
یاقوت الحمویّ، معجم البلدان، 3/ 546- 547
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 397
وقال شاعرهم:
فإن کنتِ لا تدرینَ ما الموت فانظری إلی هانئ بالسّوقِ وابن عقیل
أصابهما أمر الخبیث فأصبحا أحادیث مَن یسعی بکلِّ سبیل
أیرکب أسماء الهمالیج آمِناً وقد طلبته مذحج بقتیل
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116
(قال) الإمام أحمد بن أعثم الکوفی فی تاریخه، «1» ولمّا صلب مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة «2»، قال فیهما عبداللَّه بن الزّبیر الأسدیّ:
إذا کنتِ لا «3» تدرین ما الموت فانظری إلی هانئ بالسّوق وابن عقیل
إلی بطلٍ قد هشّم السّیف وجهه وآخر یهوی من طمار «4» قتیل
تری جسداً قد غیّر الموت لونه ونضح دم قد سال کلّ مسیل
فتی کان أحیا من فتاة حییّة وأقطع من ذی شفرتین صقیل «5» وأشجع «5» من لیث بخفان مصحر
وأجزء من ضار بغابة غیل «5» أصابهما «6» أمر الأمیر «6» فأصبحا
أحادیث من یسری بکلّ سبیل أیرکب أسماء الهمالیج آمناً
وقد طلبته مذحج بذحول «5» تطوف حوالیه مراد وکلّهم علی رقبةٍ من سائل ومسول «5»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: منکنسین].
(3)- [تسلیة المجالس: ما].
(4)- [تسلیة المجالس: جدار].
(5- 5) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6- 6) [تسلیة المجالس: ریب المنون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 398
فإن أنتم لم تثأروا لأخیکم «1» فکونوا بغایا «2» أرضیت بقلیل
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 214- 215/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 202- 203
ولذلک قال الشّاعر:
فإن کنتِ لا تدرین ما الموتُ فانظری إلی هانئٍ فی السّوق وابن عقیلِ «3»
تری بطلًا قد هشّم السّیفُ وجهه «4» وآخر یهوی من طمارِ قتیلِ
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 237
وفی قتل مسلم وهانئ یقول عبداللَّه بن الزّبیر الأسدیّ، ویقال: إنّها للفرزدق، وقال بعضهم: إنّها لسلیمان الحنفیّ، شعر:
«5» فإن «5» کنتِ لاتدرین ما الموت فانظری إلی هانئ فی السّوق وابن عقیل
إلی بطلٍ قد هشّم السّیف وجهه وآخر یهوی من طمار قتیل «6»
أصابهما فرخ البغیّ فأصبحا أحادیث من یسری بکلِّ سبیل «7»
تری جسداً قد غیّر الموت لونه ونضح دم قد سال کلّ مسیل «8»
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: بأخیکم].
(2)- [تسلیة المجالس: أیامی].
(3)- البیتان فی اللّسان، 6: 174؛ ونسبهما إلی سلیم بن سلام الحنفیّ.
(4)- اللّسان: «قد عقر السّیف». وطمار: المکان العالی. قال صاحب اللّسان: «وینشد من طمار بفتح الرّاء وکسرها، مجری وغیر مجری»، قال: «ویروی: قد قرح السّیف وجهه».
(5) (- 5*) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 105- 106، و معنی لغات از شماره 6 تا 8 و صفحه بعد 1 تا 4:
(6)- بطل: شجاع. هشیم و تهشیم: شکستن. یهوی: مضارع مجهول از مصدر هوی: از بلندی به زیر افتادن.
(7)- فرخ البغیّ: بچه زن زانیه (مقصود، ابن زیاد است.)
(8)- نضح: سیلان و جوشش.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 399
فتی کان أحیا من فتاة حییّة وأقطع من ذی شفرتین صقیل «1»
أیرکب أسماء الهمالیج آمناً وقد طلبته مذحج بذحول «2»
تطوف حفافیه مراد وکلّهم علی رقبة من سائل ومسول «3»
فإن أنتم لم تثأروا بأخیکم فکونوا بغایا ارضیت بقلیل «4» «5» (5*)
ابن طاوس، اللّهوف،/ 58- 59/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 223- 224؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 145- 146
وفی ذلک یقول عبداللَّه بن الزّبیر الأسدیّ:
إذا کنتِ لاتدرین ما الموت فانظری إلی هانئ بالسّوق وابن عقیل
إلی بطل قد هشم السّیف وجهه وآخر یهوی من طمار قتیل
تری جسداً قد غیّر الموت لونه ونضح دم قد سال کلّ مسیل
أیرکب أسماء الهمالیج آمناً وقد طلبته مذحج بذحول
تطیف حوالیه مراد وکلّهم علی رقبة من سائل ومسول «6»
السّماوی، إبصار العین،/ 82
__________________________________________________
(1)- أحیی من فتاة حییّة: باحیاتر از دختر باحیا. ذی شفرتین: شمشیر دو سر.
(2)- أسماء: نام شخصی است که ابن‌زیاد اورا با عمرو بن حجاج و محمد بن اشعث، به طلب هانی فرستاد. همالیج، به کسر اول و سکون ثانی: قاطر خوش‌رفتار. ذحول، جمع ذَحْل (بر وزن فلس): طلب خون کسی نمودن.
(3)- حفافین: دو طرف، مراد، قبیله هانی. رقبة: انتظار.
(4)- بغایا، جمع بغی (بر وزن شریف): زن فاحشه].
(5)- عبداللَّه بن الزبیر الاسدی در مرثیه ایشان بیتی چند گفته که اول آن ابیات این است:
«فإن کنتِ لا تدرین ما الموت فانظری إلی هانئ فی السّوق»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 133
(6)- عبداللَّه بن زبیر اسدی در مرثیه مسلم بن عقیل و هانی، این اشعار را انشاد کرد و به روایتی فرزدق-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 400
وفیهما قیل:
فإن کنتِ لا «1» تدرین ما الموت فانظری إلی هانئ فی السّوق وابن عقیل
إلی بطلٍ قد هشّم السّیف وجهه وآخر یهوی من طمار قتیل
أصابهما «2» أمر الأمیر «2» فأصبحا أحادیث من یسری «3» بکلِّ سبیل
تری جسداً قد غیّر الموت لونه ونضح دم قد سال کلّ مسیل
المیانجی، العیون العبری،/ 46/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 209
__________________________________________________
این اشعار را در مرثیه مسلم و هانی گفته و عبداللَّه بن زبیر از فرزدق روایت کرده:
[ابیات در اللّهوف ذکر شده است]
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 105- 106
عبداللَّه‌بن زبیر اسدی در قتل هانی و مسلم سروده و بعضی آن را از فرزدق دانند (زبیر به زای مفتوح و با است.)
گر ندانی که مرگ چیست نگر سر بازار هانی و ابن عقیل
پهلوانی که تیغ روش شکست دیگری او فتاد ز بام قتیل
دنباله اشعار:
قهر ابن زیاد دو نشان کرد داستان‌های رهگذر سبیل
تن به یسر ز مرگ دیگر گون خون او شد روانه تا به مسیل
دنباله شعر:
جوانی ز دوشیزه طنازتر برنده تر از تیغ تیز صقیل
نیاساید اسماء در بسترش ز تعقیب آن مذحجان فحول
اگر خون سردار خود نطلبید زنازاده باشید و پست و ذلیل
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 50- 51
(1)- [وسیلة الدّارین: ما].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: فرخ البغی].
(3)- [وسیلة الدّارین: یروی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 401

وذکر ابن سعد فی (الطّبقات) قال: قالت مرجانة امّ ابن زیاد لابنها: یا خبیث، قتلت ابن رسول اللَّه، واللَّه لا تری الجنّة أبداً.
ثمّ إنّ ابن زیاد نصب الرّؤوس کلّها بالکوفة علی الخشب، وکانت زیادة علی سبعین رأساً، وهی أوّل رؤوس نصبت فی الإسلام بعد رأس مسلم بن عقیل بالکوفة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 259
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 402

یجرّان بأرجلهما فی السّوق.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 379، أنساب الأشراف، 3/ 168؛ مثله المفید، الإرشاد، 2/ 75؛ المجلسی، البحار، 44/ 373؛ البحرانی، العوالم، 17/ 223، 224؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 245؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 249- 250؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 160؛ القمّی، نفس المهموم،/ 182- 183؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 40؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 265؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 60
الصّبیان یجرّون بأرجلهما.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 247/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2622، الحسین بن علیّ،/ 81؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 267
قُتل مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، وحتّی رآهما «1» یُجَرّان فی السّوق بأرجلهما. «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 397
یجرّان فی السّوق بأرجلهما.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 229
ثمّ إنّهم «3» أخذوا مسلماً وهانئاً یسحبونهما «4» فی الأسواق، فبلغ خبرهما إلی «5» مذحج،
__________________________________________________
(1)- [رآ راجع الأسدیین].
(2)- مسلم بن عقیل و هانی بن عروه کشته شدند، دیدمشان که پایشان را گرفته بودند و در بازار می‌کشیدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2985
(3)- [لم یرد فی العیون].
(4)- [الدّمعة: یسجونهما].
(5)- [أضاف فی نفس المهموم والمعالی والعیون: بنی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 403
فرکبوا خیولهم وقاتلوا القوم، وأخذوهما «1» ودفنوهما رحمة اللَّه علیهما، وعذّب قاتلیهما بالعذاب الشّدید یوم الوعید.
الطّریحی، المنتخب،/ 428/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 224؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 228؛ القمّی، نفس المهموم،/ 120- 121؛ مثله القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 145؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 244؛ المیانجی، العیون العبری،/ 46
ثمّ أخذوا مسلماً وهانئاً، فألقوهما فی الأسواق، فبلغ خبر مسلم وهانئ إلی قبائل مذحج، فقاتلوا القوم، فغسّلوهما ودفنوهما رحمهما اللَّه. «2»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 336- 337
وجرّت جثّتا مسلم وهانئ بحبلین فی الأسواق.
السّماوی، إبصار العین،/ 47/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 277
واستوهبت النّاس الجثث، فدفنوها عند القصر حیث تزار الیوم، وقبراهما کلّ علی حِدَة. «3»
السّماوی، إبصار العین،/ 48/ مثله: المیانجی، العیون العبری،/ 46
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة والأسرار والعیون وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون: فغسّلوهما].
(2)- چون ابن زیاد از قتل هانی بپرداخت، بفرمود تا سر مسلم و هانی را برگرفتند و تن‌های ایشان را به گرد کوی و بازار بگردانیدند و در محلت گوسفند فروشان بر دار زدند. این وقت قبیله مذحج جنبشی کردند و تن ایشان را از دار به زیر آوردند و بر ایشان نماز گذاشتند و به خاک سپردند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 106
(3)- در مقاتل شیخ فخر الدین است که تن مسلم و هانی را گرفتند و در بازارها می‌کشیدند. خبر به بنی‌مذحج رسید و بر اسبان خود سوار شدند و با آن‌ها جنگیدند. تن‌ها را از آن‌ها گرفتند، غسل دادند و به خاک سپردند (رحمة اللَّه علیهما وعذّب قاتلهما بالعذاب الشّدید.)
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 52
و نیز دستور داد تا ریسمان به پاهای اجساد آنان بستند و در بازارهای کوفه گرداندند.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 404

فقال الشّعبیّ: فبقیت تلک الجثّة الطّاهرة علی وجه الأرض من غیر غسل ولا کفن، ولمّا دجی اللّیل ونامت کلّ عین، شدّت زوجة میثم التّمّار علی نفسها، وخرجت إلی الکناس «1»، وحملت مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة وحنظلة بن مرّة إلی دارها، ولمّا انتصف اللّیل ونامت کلّ عین، حملتهم إلی جنب المسجد الأعظم، ودفنتهم بدمائهم، ولم یعلم بها أحد إلّازوجة هانئ بن عروة، لأنّها کانت فی جوارها رحمة اللَّه علیهم‌ورضوانه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 245/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 209
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: الکنائس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 405

قالوا: ولمّا کتب ابن زیاد إلی یزید بقتل مسلم وبعثته إلیه برأسه ورأس هانئ بن عروة ورأس ابن صلحب وما فعل بهم.
کتب إلیه [یزید]: إنّک لم تعدُ أن کنت کما أحبّ، عملت عمل الحازم، وصلت صولة الشّجاع، وحقّقت ظنِّی بک، وقد بلغنی أنّ حسیناً توجّه إلی العراق، فضع المناظر والمسالح وآذک العیون، واحترس کلّ الاحتراس، فاحبس علی الظّنّة، وخذ بالتّهمة، غیر أن لا تقاتل إلّامن قاتلک، واکتب إلیّ فی کلّ یوم بما یحدث من خبر إن شاء اللَّه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 342، أنساب الأشراف، 2/ 85
«1» قال أبو مخنف: عن أبی جناب یحیی بن أبی حیّة الکلبیّ، قال: ثمّ إنّ عبیداللَّه بن زیاد لمّا قتل مسلماً وهانئاً، بعث برؤوسهما «2» مع هانئ بن أبی حیّة الوادعیّ، والزّبیر بن الأروح التّمیمیّ إلی یزید بن معاویة، وأمر کاتبه عمرو بن نافع أن یکتب إلی یزید بن معاویة بما کان من «3» مسلم وهانئ، فکتب إلیه «4» کتاباً أطال فیه- وکان أوّل من أطال فی الکتب- فلمّا نظر فیه عبیداللَّه بن زیاد، کرهه «5» وقال: ما هذا التّطویل وهذه الفضول؟
اکتُب:
«1»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تاریخ دمشق: الزّبیر بن الأروح التّمیمیّ، عراقیّ من التّابعین، وقد علی یزید بن معاویة. قرأت علی أبی الوفاء حفّاظ بن الحسن الغسّانیّ، عن عبدالعزیز بن أحمد، أنا هارون المیدانیّ، نا أبو سلیمان بن زبیر، أنا عبداللَّه بن أحمد بن جعفر الفرغانیّ، أنا محمّد بن جریر الطّبریّ، قال: حدّث عن هشام بن محمّد الکلبیّ قال].
(2)- [تاریخ دمشق: برأسیهما].
(3)- [زاد فی تاریخ دمشق: أمر].
(4)- [تاریخ دمشق: الکاتب].
(5)- [تاریخ دمشق: تکرّهه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 406
«1» أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی أخذ لأمیر المؤمنین بحقِّه، وکفاه «2» مؤنة عدوّه. أخبر أمیر المؤمنین أکرمه اللَّه أنّ مسلم بن عقیل لجأ إلی دار هانئ بن عروة المرادیّ، وأنِّی جعلت علیهما العیون، ودسستُ إلیهما الرّجال، وکدتُهما حتّی «3» استخرجتهما، وأمکن «3» اللَّه منهما، فقدّمتهما، فضربت أعناقهما، وقد بعثتُ إلیک برؤوسهما مع هانئ بن أبی حیّة الهمْدانیّ والزّبیر بن الأروح التّمیمیّ- وهما من أهل السّمع والطّاعة والنّصیحة- فلیسألهما أمیر المؤمنین عمّا أحبّ من أمر «4»، فإن عندهما عِلماً وصدقاً، وفهماً «5» وورعاً؛ والسّلام. «1»
فکتب إلیه یزید: «1» أمّا بعد، فإنّک «6» لم تعدُ «6» أن کنت کما أحبّ، عملت عمل الحازم «7»، وصُلتَ صولة الشّجاع الرّابط الجأش، فقد أغنیت وکفیت «8»، وصدّقت ظنِّی بک، ورأیی فیک، وقد دعوتُ رسولیک فسألتهما، وناجیتهما، فوجدتهما فی رأیهما وفضلهما کما ذکرت؛ فاستوصِ بهما خیراً، وإنّه قد بلغنی أنّ الحسین بن علیّ قد توجّه نحو العراق، فضع المناظر والمسالح «9»، واحترس «10» علی الظّنّ «10»، وخذ «11» علی التّهمة، «12» أ لّا «13» تقتل إلّامَنْ قاتلک «12»، واکتب إلیَّ فی کلّ ما یحدث من الخبر؛ والسّلام علیک ورحمة اللَّه. «1»
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 107، 108].
(2)- [تاریخ دمشق: کفی].
(3- 3) [ناسخ التّواریخ: أخرجتما وأمکننی].
(4)- [ناسخ التّواریخ: أمرهما].
(5)- [لم یرد فی تاریخ دمشق وناسخ التّواریخ].
(6- 6) [فی تاریخ دمشق: لن تعدو، وناسخ التّواریخ: لم تعدوا].
(7)- [تاریخ دمشق: الخادم].
(8)- [تاریخ دمشق: کتبت].
(9)- المناظر: جمع منظرة؛ وهو الموضع یرقب فیه العدوّ. والمسالح: جمع مسلحة؛ وهی موضع یکون فیه‌أقوام یحملون السّلاح، ویرقبون العدوّ؛ لئلّا یطرقهم علی غفلة.
(10- 10) [فی تاریخ دمشق وناسخ التّواریخ: واحبس علی الظّنّة].
(11)- [ناسخ التّواریخ: اقتل].
(12- 12) [لم یرد فی ناسخ التّواریخ].
(13)- [تاریخ دمشق: أن لا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 407
الطّبریّ، التاریخ، 5/ 380- 381/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 20/ 229
وقد وجّه برأسیهما إلی یزید بن معاویة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 110/ مثله: الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 215
قال: ثمّ کتب ابن زیاد إلی یزید لعنه اللَّه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
لعبداللَّه یزید أمیر المؤمنین، من عبیداللَّه بن زیاد
الحمد للَّه‌الّذی أخذ لأمیر المؤمنین بحقِّه، وکفاه مؤونة عدوّه.
ثمّ ذکر قدوم «1» مسلم بن عقیل وذکر هانئ بن عروة، وکیف أخذهما وکیف «2» قتلهما، ثمّ قال: وقد بعثت برأسیهما مع هانئ بن حیّة الوداعیّ والزّبیر بن الأروح التّمیمیّ وهما من أهل الطّاعة والسّنّة والجماعة، فلیسألهما أمیر المؤمنین عمّا أحبّ، فإنّ عندهما علماً وفهماً وصدقاً وورعاً.
فلمّا ورد الکتاب والرّأسان «3» جمیعاً، نصبهما «3» علی باب دمشق، ثمّ کتب لابن زیاد:
أمّا بعد، فإنّک عملت عمل الحازم، وصلت صولة الشّجاعة الرّابط الجأش، فکفیت «4» ووفیت، وقد سألت رسولیک، فوجدتهما کما زعمت؛ وقد أمرت لکلِّ واحد منهما بعشرة آلاف درهم وسرّحتهما إلیک، فاستوص بهما خیراً، وقد بلغنی أنّ الحسین بن علیّ قد عزم علی المسیر إلی العراق، فضع المراصد والمناظر والمسالح، واحترس واحبس علی الظّنّ، واقتل علی التّهمة، واکتب «5» فی ذلک إلیَّ «5» کلّ یوم بما یحدث من خبر.
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: فیه قصّة].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3- 3) [تسلیة المجالس: علی یزید لعنه اللَّه أمر بالرّأسین، فنصبا].
(4)- [تسلیة المجالس: فقد کفیت].
(5- 5) [تسلیة المجالس: إلیّ بذلک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 408
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 215/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 203- 204
قال الرّاوی: وکتب عبیداللَّه بن زیاد بخبر مسلم وهانئ إلی یزید بن معاویة، فأعاد الجواب إلیه یشکره فیه علی فعاله وسطوته، ویعرّفه أن قد بلغه توجّه الحسین علیه السلام إلی جهته، ویأمره عند ذلک بالمؤاخذة والانتقام، والحبس علی الظّنون والأوهام.
ابن طاوس، اللّهوف،/ 60/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 146
وبعث برأسیهما إلی یزید بن معاویة. «1»
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 190
وفی ریاض المؤمنین أ نّه لمّا قُتل مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة رحمة اللَّه علیهما، بعث ابن زیاد برأسیهما مع هانئ بن أبی حیّة الوادعیّ والزّبیر بن الأروح التّمیمیّ إلی یزید بن معاویة، وکتب إلیه یُخبره بخبرهما وبیان أحوالهما.
__________________________________________________
(1)- و از ابن عقیل نقل است که ابن زیاد سر مسلم و هانی را به دمشق فرستاد به نزد یزید و از کماهی احوال که روی نموده بود، اورا اعلام داد. یزید نامه ابن‌زیاد را مطالعه کرد و فرمود تا سرها را در دروازه دمشق بیاویختند. جواب نامه ابن‌زیاد را بر این نهج نوشت که: «اما بعد، تو به نزدیک من پسندیده‌ای و عوض و بدل نداری. هر چه از تو صدور یافته، مرضی و مستحسن من است، چه مونت دشمنان از من دفع کردی و به وعده خویش و فا نمودی. از کمال حزم، اصابت رأی و وفور خرَد تو همین متوقع بود و آنچه از حال علم، فهم و ورع هر دو رسول خود نوشته، مطابق واقع بود. به هر یک از ایشان ده هزار درهم بخشیدم و خشنود نزد تو بازگردانیدم. چنان می‌شنوم که امام حسین رضی الله عنه عزیمت عراق دارد. باید که نیک ملاحظه کنی و راه‌ها را مضبوط گردانی و هر که را دانی که از وی فسادی متولد خواهد شد، به قتل آوری و هر چه از امام حسین صادر گردد، روز به روز به عرض من رسانی.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 133
عبیداللَّه بن زیاد، سر مسلم و هانی را به هانی پسر ابی‌حیه و زبیر پسر اروح داد و به نزد یزید فرستاد. نامه‌ای نوشت و احوال مسلم و هانی را در نامه درج کرد و فرستاد. چون نامه و سر هانی به آن ملعون رسید، شاد شد و فرمود [تا] سرها را بر در دروازه دمشق آویختند. جواب نامه ابن‌زیاد را فرستاد و اورا نوازش بسیار نمود و نوشت که: «شنیده‌ام که حسین متوجه عراق گردیده است. باید که راه‌ها را ضبط نمایی و در ظفر یافتن بر او، سعی بلیغ به عمل آوری. به تهمت و گمان، مردم را به قتل رسانی و آنچه هر روز سانح می‌شود، به من بنویسی، والسلام.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 623
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 409
ثمّ قال: قال المجلسی رحمه الله: فلمّا بلغه الکتاب مع الرّأسین، فرح فرحاً شدیداً، وأمر أن یصلبا علی باب دمشق، وأعاد الجواب یشکره علی فعاله وسطوته. وکتب إلیه أیضاً أ نه قد بلغنی أنّ حسیناً قد توجّه نحو العراق، فضع المناظر والمسالح، واحترس، واحبس علی الظّنّة، واقتل علی التّهمة، واکتب إلیّ فی کلّ یوم ما یحدث من خبر إن شاء اللَّه.
قال ابن نما: وکتب: قد بلغنی أنّ حسیناً قد سار إلی الکوفة، وقد ابتلی به زمانک من بین الأزمان، وبلدک من بین البلدان، وابتلیت به من بین العمّال، وعندها تعتق أو تعود عبداً کما تعبد العبید. «1»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 224- 225
__________________________________________________
(1)- فرستادن ابن زیاد سر مسلم و هانی را به شام
از آن سوی، ابن زیاد تصمیم عزم داد که سر مسلم و هانی را به نزدیک یزید پلید گسیل 1 سازد. پس دبیر 2 خویش عمروبن نافع را طلب کرد و گفت: «قصه مسلم و هانی را به سوی یزید مکتوب کن.»
عمرو در این قصه، اطاله در مکتوب را مطلوب دانست و در حق هانی و ابن‌عقیل، اصابه تطویل 3 کرد و او اول کسی بود که در کتب اطاله مقاله را نوعی از محاسن شمرد. ابن‌زیاد چون آن بدید، گفت: «چیست این فضول در کلام و تطویل نابه‌هنگام، بدین گونه رقم کن:
[متن عربی در تاریخ طبری ذکر شد]
«سپاس خداوندی را که حق امیر المؤمنین را مأخوذ داشت و دشمن اورا کفایت کرد. همانا مسلم بن‌عقیل، در این شهر در خانه هانی‌بن‌عروه پناهنده آمد. از بهر ایشان، کمین جای‌ها مرتب داشتم وعیون وجواسیس 4 بکاشتم تا هر دو تن را به دست آوردم و گردن زدم و سرهای ایشان را به صحبت 5 هانی بن ابی‌حیه و زبیر بن اروح، روان داشتم. ایشان اهل‌طاعت و نصیحتند و از طریق صداقت و زهادت 6، بیرون نشوند. امیر المؤمنین صورت حال را از ایشان سؤال فرماید تا کماهی 7 آگاهی دهند، والسلام.»
بالجمله، هانی بن ابی‌حیه و زبیر بن الاروح، مکتوب ابن‌زیاد را مأخوذ داشتند و سر مسلم و هانی را با خود حمل دادند و به عجلتی تمام، روانه دمشق شدند و این اول سری بود از خاندان رسالت که از عراق به «دمشق» حمل دادند.
نامه یزید به ابن زیاد
بعد از ورود به دمشق، یزید (علیه اللعنه) نیک شاد شد و ایشان را نیکو بنواخت و در پاسخ ابن‌زیاد بدین‌گونه مکتوب کرد:
[متن عربی در تاریخ طبری ذکر شد]-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 410
(قال) أهل السّیر: ثمّ إنّ ابن زیاد بعث برأسی مسلم وهانئ إلی یزید «1» مع هانئ بن أبی حیّة الوادعیّ والزّبیر بن الأروح التّمیمیّ. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 48/ مثله: المیانجی، العیون العبری،/ 46
__________________________________________________
در جمله، می‌گوید که: «ای پسرزیاد! از فرمان من به یک سوی نشدی. چنان زیستی که من خواستم، چنان کار کردی که خردمند دوراندیش کند و چنان حمله افکندی که شجاع قوی‌القلب افکند. تقدیم خدمت کردی و گمان مرا در حق خود به یقین پیوستی. همانا فرستادگان تورا حاضر ساختم و ایشان را صاحب رأی متین و فضل مبین شناختم و از آنچه دربایست 8 بود، پرسش نمودم و بدان‌چه لایق شمردم، القا کردم.
همانا به من رسیده که: حسین‌بن علی طریق عراق می‌پیماید. واجب می‌کند که دیدبان‌ها بگماری و مردان شاکی‌السلاح در کمین جای‌ها بازداری و هر که را گمان خلاف می‌رود، در زندان‌خانه افکنی و هر که را به مخالفت نسبت کنند، اگر چند به تهمت باشد، گردن بزنی و همه روزه هر خبری حدیث 9 می‌شود، به سوی ما رقم می‌کنی.»
چون این مکتوب را بپرداخت، همچنان به صحبت هانی بن ابی‌حیه و زبیر بن الاروح باز فرستاد.
1. گسیل سازد: بفرستد.
2. دبیر: نویسنده.
3. اصابه تطویل کرد: به درازا کشانید.
4. جواسیس، جمع جاسوس: مأمور سرّی که در این زمان کاراگاه نامیده می‌شود.
5. صحبت: همراهی.
6. زهادت: پرهیزگاری و ترک دنیا.
7. کماهی: آن چنان که هست، بی‌کم و زیاد.
8. دربایست بود: لازم بود.
حدیث می‌شود: روی می‌دهد.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 106- 109
(1)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(2)- ابن زیاد سر هر دو را برای یزید فرستاد. نامه تشکری دریافت و به او نوشته بود: «به من خبر رسیده که حسین به سوی عراق آمده. دیده‌بان‌ها بر سر راه‌ها بگمار، ساز و برگ فراهم آر، خود را نگه‌دار و مشکوکان را به زندان کن، مظنونان را بازداشت کن و هر که با تو جنگید، بکش.»
در روایت ارشاد گفته: «مظنونان را زندان کن، متهمان را بکش و اخبار را به من بنویس.»
در مناقب گفته: «سر هر دو را همراه هانی بن حیه وادعی، برای یزید فرستاد.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 51
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 411
وفی غیر الطّفِّ قطع رأس مسلم بن عقیل ورأس هانئ بن عروة فی الکوفة حیث قُتلا وارسلا إلی الشّام قبل ذلک کما عرفت.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 413
ذکر المرحوم الفاضل فی المعالی، ص 65، نقلًا عن بعض الکتب: إنّ ابن زیاد استخرج المختار من الحبس، وکان محبوساً، لأنّه لمّا قتل مسلماً وهانئاً، وبعث برأسهما إلی یزید، کتب یزید رسالة إلی ابن زیاد، یشکره فی ذلک، وکتب أ نّه قد بلغنی أنّ حسیناً توجّه إلی العراق، فاقتل واحبس علی الظّنّة والتّهمة.
فلمّا وصل الکتاب إلی ابن زیاد، قتل من قتل، وحبس جماعة من الشّیعة، ومنهم المختار. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 363
__________________________________________________
(1)- و سرهای بریده شده آن‌ها را به حضور یزیدبن معاویه فرستاد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 412

نصب یزید بن معاویة رأس [الحسین رضی الله عنه ومن قُتل معه ...].
و (عبداللَّه وجعفر وعبدالرّحمان) بنو عقیل بن أبی طالب، و (محمّد) بن أبی سعید بن عقیل، و (مسلم) بن عقیل [...].
فحملت رؤوسهم إلی یزید بن معاویة، فنصبها بالشّام.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 490، 491
والرّأسان جمیعاً نصبهما علی باب دمشق. «1»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 215
أمر بالرّأسین، فنصبا علی باب دمشق. «2»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 204
ثمّ أنفذ رأسه بمصاحبة رأس مسلم إلی الشّام، فنصب یزید الرّأسین فی درب من دمشق.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 244
__________________________________________________
(1)- فرمود تا سرها را در دروازه دمشق، بیاویختند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 133
(2)- سر مسلم و هانی‌بن عروه را از دروازه دمشق درآویخت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 109
و سرش را به دمشق فرستاد و اول سر بود از آنان که به دمشق فرستاده شد.
و آن‌ها را بر دروازه دمشق آویختند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 51
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 413

وبعث أهل العراق إلی الحسین الرّسل والکتب یدعونه إلیهم، فخرج متوجِّهاً إلی العراق فی أهل بیته وستّین شیخاً من أهل الکوفة، وذلک لیوم الاثنین فی عشر ذی الحجّة سنة ستّین.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 61
وکان مخرج مسلم بالکوفة، یوم الثّلاثاء لثمان لیال خلون من ذی الحجّة سنة ستّین.
ویقال یوم الأربعاء لتسع خلون من ذی الحجّة سنة ستّین، یوم عرفة، بعد خروج الحسین- من مکّة مقبلًا إلی الکوفة- بیوم.
وکان الحسین خرج من المدینة إلی مکّة یوم الأحد؛ للیلتین بقیتا من رجب سنة ستّین، ودخل مکّة لیلة الجمعة لثلاث لیال خلون من شعبان، فأقام بمکّة شعبان وشهر رمضان وشوّال وذی القعدة، ثمّ خرج منها یوم الثّلاثاء لثمان لیال خلون من ذی الحجّة یوم التّرویة وهو الیوم الّذی خرج فیه مسلم بالکوفة.
وقد یقال إنّه خرج بالکوفة یوم الأربعاء وهو یوم عرفة.
وحدّثنی بعض قریش أنّ یزید کتب إلی ابن زیاد: بلغنی مسیر حسین إلی الکوفة قد ابتلی به زمانک من بین الأزمان، وبلدک من بین البلدان، وابتلیت به من بین العمّال، وعندها تعتق أو تعود عبداً کما یعتبد العبید.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 371، أنساب الأشراف، 3/ 159- 160
قال أبو مخنف: حدّثنی الصّقعب بن زهیر، عن عون بن أبی «1» جُحیفة، قال: کان
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البدایة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 414
مَخْرَج مسلم بن عقیل بالکوفة یوم الثّلاثاء لثمان لیال «1» مضین من ذی الحجّة «2» سنة ستّین «2»- ویقال «3» یوم الأربعاء لتسع «4» مضین «5» سنة ستّین من یوم عرفة «5» بعد مَخْرَج الحسین من مکّة «6» مقبلًا إلی الکوفة بیوم- قال: وکان مَخْرَج «6» الحسین من المدینة إلی مکّة یوم الأحد للیلتین بقیتا من رجب سنة ستّین، ودخل مکّة لیلة الجمعة لثلاث مضین من شعبان، فأقام بمکّة «7» شعبان وشهر رمضان وشوّالًا وذا القعدة، ثمّ خرج منها لثمانٍ مضین من ذی الحجّة یوم الثّلاثاء یوم التّرویة «2» فی الیوم الّذی خرج فیه مسلم بن عقیل «2». «8»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 381/ مثله: ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 158
قال: وخرج الحسین «9» من مکّة یوم الثّلاثاء «10» یوم التّرویة لثمان مضین من ذی‌الحجّة، ومعه اثنان وثمانون رجلًا من شیعته وأهل بیته.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 120
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البدایة].
(2- 2) [لم یرد فی البدایة].
(3)- [البدایة: قتل].
(4)- [فی المصدر: لسبع، وهو تصحیف].
(5- 5) [البدایة: من ذی الحجّة، وذلک یوم عرفة سنة ستّین، وکان ذلک].
(6- 6) [البدایة: قاصداً أرض العراق بیوم واحد، وکان خروج].
(7)- [أضاف فی البدایة: بقیّة].
(8)- عون‌بن ابی جحیفه گوید: قیام مسلم بن عقیل در کوفه به روز سه‌شنبه، هشت روز رفته از ذی الحجه سال شصتم بود و به قولی، به روز چهارشنبه، هفت روز پس از عرفه و یک روز پس از برون شدن حسین از مکه به آهنگ کوفه، به سال شصتم بود.
گوید: برون شدن حسین از مدینه به آهنگ مکه، روز شنبه، دو روز مانده از رجب سال شصتم بود. شب جمعه سه روز رفته از شعبان به مکه رسید و همه شعبان، رمضان، شوال و ذی‌القعده را در مکه به سر برد. آن‌گاه هشت روز رفته از ذی الحجه به روز سه‌شنبه، روز «ترویه»، همان روز که مسلم بن عقیل قیام کرده بود، از مکه برون شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2962
(9)- وقع فی د: الحسین- مکرّراً.
(10)- فی د: الثّلاثة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 415
وکان ظهور مسلم بالکوفة یوم الثّلاثاء لثمان لیال مضین من ذی الحجّة سنة ستّین، وهو الیوم الّذی ارتحل فیه الحسین من مکّة إلی الکوفة، وقیل: یوم الأربعاء یوم عرفة لتسع مضین من ذی الحجّة سنة ستّین.
المسعودی، مروج الذّهب،/ 70/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 120
وکان خروج مسلم بن عقیل رحمة اللَّه علیه بالکوفة یوم الثّلاثاء لثمان مضین من ذی الحجّة سنة ستّین، وقتله رحمه الله «1» یوم الأربعاء «1» لتسع خلون منه یوم عرفة «2»، وکان توجّه الحسین صلوات اللَّه علیه من مکّة إلی العراق «3» فی یوم خروج مسلم بالکوفة «3»، وهو یوم التّرویة «4» بعد مقامه بمکّة، بقیّة شعبان وشهر رمضان وشوّال وذی القعدة، وثمان لیال خلون من ذی الحجّة سنة ستّین، وکان قد اجتمع إلیه علیه السلام مدّة مقامه بمکّة نفر من أهل الحجاز، ونفر من أهل البصرة انضافوا إلی أهل بیته وموالیه، ولمّا أراد الحسین علیه السلام التوجّه إلی العراق، طاف بالبیت وسعی بین الصّفا والمروة، وأحلّ من إحرامه وجعلها عمرة، لأنّه لم یتمکّن من تمام الحجّ مخافة أن یقبض علیه بمکّة، «5» فینفذ به إلی یزید بن معاویة، «1» فخرج علیه السلام مبادراً بأهله وولده ومن انضمّ إلیه من شیعته، ولم یکن خبر مسلم قد بلغه لخروجه فی یوم خروجه علی ما ذکرناه «1». «6»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی مثیر الأحزان].
(3- 3) [الدّمعة: لثمان مضین من ذی الحجّة].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار،/ 229].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی العیون].
(6)- بدان‌که خروج مسلم‌بن عقیل رحمةاللَّه علیه در کوفه در روز سه‌شنبه هشتم‌ذی‌حجه در سال شصت هجری بود، و شهادتش در روز چهارشنبه نهم همان ماه در روز عرفه بود، و حرکت کردن حسین علیه السلام از مکه به سوی عراق مصادف با همان روزی که مسلم در کوفه خروج کرد روز ترویه (هشتم ذی‌حجه) بود، و این پس از آنی بود که آن حضرت دنباله ماه شعبان و ماه رمضان و شوال و ذی‌قعده و هشت روز از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 416
المفید، الإرشاد، 2/ 67- 68/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 363؛ البحرانی، العوالم، 17/ 213؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 225، 233، 243؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 229، 243؛ القمّی، نفس المهموم،/ 162؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 152- 153؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 28؛ المیانجی، العیون العبری،/ 51
(قال) الإمام الأجل والشّیخ المبجّل أحمد بن أعثم الکوفیّ فی تاریخه «1»: ثمّ جمع الحسین علیه السلام أصحابه «2» الّذین عزموا «2» علی الخروج «3» معه إلی العراق «3»، فأعطی کلّ واحد منهم عشرة دنانیر وجملًا یحمل علیه رحله وزاده؛ ثمّ إنّه طاف بالبیت «3» «4» وطاف بالصّفا والمروة «3»، وتهیّأ للخروج، «4» فحمل بناته وأخواته علی المحمل «5»، «6» وفصل «7» من مکّة یوم الثّلاثاء، یوم التّرویة لثمان مضین من ذی الحجّة «6»، ومعه اثنان وثمانون رجلًا من شیعته وموالیه «8» وأهل بیته «8».
__________________________________________________
ذی‌حجه سال شصت هجری را در مکه ماند، و در این مدت که در مکه بود گروهی از مردم حجاز و بصره نزدش گرد آمده، به خاندان و دوستان آن حضرت پیوستند، و چون اراده فرمود از مکه به سوی عراق رهسپار شود، طواف کرد و میان صفا و مروه را سعی نمود، و از احرام خود بیرون آمده و احرام حج را مبدل به عمره کرد؛ زیرا نمی‌توانست حج را تمام کند از بیم آن که اورا در مکه بگیرند و به نزد یزیدبن معاویه ببرند.
پس آن حضرت با خاندان و فرزندان خود و آنان که با او از شیعیان پیوسته بودند از مکه بیرون آمد، و هنوز خبر شهادت مسلم به او نرسیده بود؛ زیرا مسلم در همان روزی که آن حضرت علیه السلام از مکه بیرون آمد، خروج کرد- چنانچه گفته شد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 67- 68
(1)- [إلی هنا لم یرد فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة].
(2- 2) [فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة: بعد أن وصل إلیه کتاب مسلم بطاعة أهل العراق وحسن‌نیّاتهم وانقیادهم، فعزم علیه السلام].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4- 4) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(5)- [شرح الشّافیة: المحامل].
(6- 6) [شرح الشّافیة: وکان خروجه قبل أن یعلم بقتل مسلم].
(7)- [تسلیة المجالس: فقصد].
(8- 8) [شرح الشّافیة: عترته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 417
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 220/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 228؛ ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس «1»،/ 348
فلمّا قُتل مسلم بن عقیل وهانئ، وکان الحسین قد خرج من مکّة یوم الثّلاثاء لثمان مضین من ذی الحجّة.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 328
ثمّ خرج الحسین یوم التّرویة، فاعترضه رسل عمرو بن سعید «2» بن العاص- وهو أمیر علی الحجاز لیزید بن معاویة «2» مع أخیه یحیی- یمنعونه، فأبی علیهم ومضی وتضاربوا بالسّیاط، وامتنع الحسین وأصحابه وساروا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 276/ مثله: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 405
وکان قتل مسلم لثمان مضین من ذی الحجّة بعد رحیل الحسین من مکّة بیوم، وقیل یوم رحیله، ولم یعلم الحسین بما جری فی الکوفة.
وقال هشام: کان مخرج الحسین من المدینة إلی مکّة یوم الأحد للیلتین بقیتا من رجب سنة ستّین، ودخل مکّة یوم الجمعة لثلاث مضین من شعبان، فأقام بمکّة شهر شعبان ورمضان وشوّال وذی القعدة، وخرج منها لثمان لیال مضین من ذی الحجّة یوم الثّلاثاء، وکان یوم التّرویة فی الیوم الّذی خرج فیه مسلم بن عقیل بالکوفة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 243، 245
وکان خروج مسلم فی الکوفة یوم الثّلاثاء لثمان مضین من ذی الحجّة، یوم التّرویة، وهذا الیوم کان فیه خروج الحسین علیه السلام من مکّة إلی العراق بعد مقامه بها بقیّة شعبان وشهر رمضان وشوّالًا وذا القعدة. ولمّا أراد الخروج من مکّة، طافَ وسعی وأحَلَّ من
__________________________________________________
(1)- [حکاه شرح الشّافیة من تسلیة المجالس].
(2- 2) [لم یرد فی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 418
إحرامه، وجعل حجّه عمرة، لأنّه لم یتمکّن من إتمام الحجّ مخافة أن یقبض علیه.
ورویت أن عبدالملک بن عمیر قال: لمّا خرج الحسین علیه السلام من المسجد الحرام متوجِّهاً إلی العراق، یقول إسماعیل بن مفرغ الحمیریّ الشّعر:
لا ذعرتُ السّوام فی فلق الصّبح مغیراً ولا دعوتُ یزیدا
حین أعطی مخافة الموت ضیماً والمنایا ترصدننی أن أحیدا
وروی هذا الشّعر محمّد بن جریر الطّبریّ عن عبدالملک بن نوفل بن ماحق، عن أبی سعید المنقری، وقیل العبریّ.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 18- 19
وخرج من مکّة یوم الثّلاثاء، وهو یوم التّرویة، من ذی الحجّة، ومعه إثنان وثمانون رجلًا من أهله وشیعته وموالیه.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74
وکان قد توجّه الحسین علیه السلام من مکّة «1» یوم الثّلاثاء «1» لثلاث مضین من ذی الحجّة، «1» وقیل: یوم الأربعاء لثمان مضین «1» من ذی الحجّة سنة ستّین، قبل أن یعلم بقتل مسلم، لأ نّه علیه السلام خرج من مکّة فی الیوم الّذی قُتل فیه مسلم رضوان اللَّه علیه.
ابن طاوس، اللّهوف،/ 60/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 366؛ البحرانی، العوالم، 17/ 216؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 233- 234
فخرج الحسین علیه السلام یوم التّرویة. «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 63
وکان مقتل مسلم بن عقیل لثمان مضین من ذی الحجّة سنة ستّین، وأخذ الحسین وهو بمکّة فی التّوجه إلی العراق.
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 190
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة].
(2)- و حسین علیه السلام روز سه‌شنبه سوم ذی‌الحجه (روز چهارشنبه هشتم ذی‌الحجه نیز گفته شده است) سال ششم از هجرت از مکه حرکت کرد و هنوز خبر کشته شدن مسلم به آن حضرت نرسیده بود؛ زیرا همان روزی که مسلم کشته گشت، حسین علیه السلام از مکه بیرون شد.
پس حسین علیه السلام روز ترویه از مکه بیرون شد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 60، 63
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 419
کان مسیره من مکّة لقصد الکوفة یوم التّرویة، وکان سبب مسیره إلی الکوفة ما ورد علیه من کتب أهلها کما تقدّم، ثمّ أکّد ذلک عنده وحمله علیه وقوّی عزمه ورود کتاب مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیه یخبره أ نّه بایعه بالکوفة ثمانیة عشر ألفاً، ویستحثّه علی المسیر إلیها، وکان هذا من مسلم فی ابتداء أمره. «1»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 405
إنّ الیوم الّذی قُتل فیه مسلم بن عقیل وهو یوم الثّلاثاء لثمان خلون من ذی الحجّة یوم التّرویة، کان فیه خروج الحسین من مکّة إلی العراق بعد أن طاف وسعی «2» وأحلّ
__________________________________________________
(1)- و چون این‌مکتوب به امام حسین رضی الله عنه رسید، آهنگ رفتن عراق را ساز داد و به تهیه اسباب سفر مشغول شد. دوستان و هواخواهان اورا این صورت موافق ننمود و درصدد منع آن آمدند. از آن جمله، عمرو بن عبدالرحمان بن الحارث المخزومی هر چند آن جناب را از رفتن کوفه منع کرده و مدعی خویش را به اقامت حج و براهین مؤکد ساخت، مفید نیفتاد.
بعضی گویند که: چون خبر توجه امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه به سمع عبداللَّه بن عباس رسید، به خدمت او شتافته و گفت: «یا ابن عم! می‌شنوم که عزیمت کوفه داری؟»
فرمودند: «بلی.»
عبداللَّه گفت: «یا ابن رسول اللَّه! از مکه بیرون مرو و مفارقت حرم را اختیار مکن که پدرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام ترک مدینه و مکه کرده و به آن مملکت رفت. دیدی که به او چه رسید و آن مردم قصد برادرت امام حسن نمودند. جهاز اورا غارت کردند و وی را زخم زدند. تو از ایشان ایمن مباش و بر قول آن جماعت اعتماد مکن.»
امیر المؤمنین حسین جواب داد که: «این قضیه به آن‌ها نسبتی ندارد، چه در این ایام، نامه مسلم‌بن عقیل ورود یافته که هجده هزار کس با او بیعت کرده‌اند و مردم کوفه، زیاده از ده رسول با دویست مکتوب پیش من فرستاده‌اند و التماس نموده که متوجه آن جانب گردم.»
ابن‌عباس گفت: «اگر کوفیان والی خود را از شهر اخراج کرده‌اند و مملکت را متصرف گشته‌اند، به آن صوب توجه نمای. اگر چنین نکرده‌اند و تو بروی، می‌ترسم که جنگی واقع شود و ایشان تورا در آن واقعه، نصرت ننمایند.»
امیر المؤمنین حسین فرمود: «یا ابن عم! سأنظر فیما قلت.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 134- 135
و امام حسین در سیم ذی الحجه که به روایتی روز قتل مسلم بن عقیل بود، با اهل بیت، موالی و شیعه خویش متوجه کوفه گشت.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 46
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 420
من إحرامه، وجعل حجّة عمره مفردة، لأنّه علیه السلام لم یتمکّن من إتمام الحجّ مخافة أن یبطش به، وذلک لأنّ یزید لعنه اللَّه أنفذ عمرو بن سعید بن العاص فی عسکرٍ عظیم، وولّاه أمر الموسم، وأمره علی الحاجّ کلّه، وکان قد أوصاه یقبض الحسین علیه السلام سرّاً، وإن لم یتمکّن منه یقتله غیلة. ثمّ أ نّه لعنه اللَّه دسّ مع الحجّاج فی تلک السّنة ثلاثین رجلًا من شیاطین بنی امیّة، وأمرهم بقتل الحسین علی کلّ حال اتّفق.
فلمّا علم الحسین بذلک، حلّ من إحرام الحجّ، وجعلها عمرة مفردة.
الطّریحی، المنتخب،/ 434- 435/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 243
وقیل: کان خروج الحسین علیه السلام من مکّة یوم قُتل مسلم بعد أن کتب إلیه مسلم بأخذ البیعة، واجتماع النّاس علیه، وانتظارهم. «1»
ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 349
وقُتل مسلم فی الیوم الثّامن «2» من ذی الحجّة، یوم خروج الحسین علیه السلام من مکّة. «3»
__________________________________________________
(1)- امام حسین علیه السلام شب یک شنبه بیست و هشتم شهر رجب الاصم، از مدینه بیرون شد و روز جمعه سیم شعبان، وارد «مکه» گشت. ماه شعبان، شهر رمضان، شوال و ذی القعده را در مکه معظمه اقامت فرمود و یوم ترویه که روز سه‌شنبه هشتم ذیحجه بود، از مکه آهنگ عراق نمود.
و طریحی در منتخب خود آورده که: یزید بن معاویه، سی تن از شیاطین بنی‌امیه را مأمور داشت که با زائرین بیت‌اللَّه کوچ داده و در مکه، حسین علیه السلام را مأخوذ دارند. اگر نتوانند مقتول سازند، چون حسین علیه السلام بر مکیدت 1 او عالم بود، ناچار سفر عراق را تصمیم عزم داد.
به روایت شیخ مفید، این همان روز بود که مسلم‌بن عقیل بر ابن‌زیاد بیرون آمد و روز دیگر که یوم عرفه بود، شهید گشت.
به روایت أعثم کوفی چنان که به شرح رفت، چنان برمی‌آید که: شبی هم در خانه محمدبن کثیر بمانده باشد. در این صورت، خروج مسلم روز دوشنبه هفتم ذی الحجه و شهادتش یوم عرفه بوده.
1. مکیدت: مکر و نیرنگ.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 119
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: یوم التّرویة علی قول وفی التّاسع علی قول بعض].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وتفصیل الکلام فی شهادة مسلم یأتی فی المجلّد الثّانی مفصّلًا إن شاء اللَّه تعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 421
السّماوی، إبصار العین،/ 47/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 277
یوم التّرویة مبادراً بأهله وولده ومن انضمّ إلیه من شیعته وهم اثنان وثمانون رجلًا کما فی مطالب السّؤول وغیره، ولم یکن خبر مسلم قد بلغه لخروجه فی یوم خروجه علی‌ما ذکرناه.
وفی کتاب المخزون فی تسلیة المحزون: جمع الحسین علیه السلام أصحابه الّذین قد عزموا علی الخروج معه إلی العراق وأعطی کلّ واحد منهم عشرة دنانیر وجملًا یحمل علیه رحله وزاده، ورحل عن مکّة یوم الثّلاثاء، یوم التّرویة لثمان مضت من ذی الحجّة ومعه اثنان وثمانون رجلًا من شیعته ومحبّیه وموالیه وأهل بیته، انتهی. «1»
القمّی، نفس المهموم،/ 170
وکان خروجه علیه السلام من مکّة لثمانٍ مضین من ذی الحجّة، ومعه أهل بیته وموالیه وشیعته من أهل الحجاز والبصرة والکوفة الّذین انضمّوا إلیه أیّام إقامته بمکّة، وأعطی کلّ واحد منهم عشرة دنانیر وجملًا یحمل علیه زاده.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 194
__________________________________________________
(1)- مسعودی گوید: «مسلم روز سه‌شنبه هشتم ذی‌الحجه سال شصت هجری، خروج کرد. همان روز حسین علیه السلام از مکه به کوفه کوچید و روز چهارشنبه عرفه، نهم ذی‌الحجه همان سال کشته شد.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 50
مسلم بن عقیل، روز هشتم ذی‌الحجه سال شصت در کوفه خروج کرد و روز عرفه نهم کشته شد. حسین در همان روز خروج مسلم که روز ترویه بود، به سوی عراق حرکت کرد و جمعی از «اهل حجاز» و «بصره» هم در مدت اقامت او در مکه به وی پیوسته بودند و به خاندان و موالی او ملحق شده بودند.
روز ترویه، پیش از آن که خبر شهادت مسلم که هم‌زمان حرکتش در کوفه خروج کرده بود، برسد، از مکه بیرون رفت و خاندان، فرزندان و شیعیانش که با او همراه بودند، چنانچه «مطالب السؤول» و دیگران گفته‌اند: هشتاد و دو مرد بودند.
در کتاب «المخزون فی تسلیة المحزون» گفته: «حسین همراهان خود را که با او به عراق عزیمت داشتند، جمع کرد و به هر کدام ده دینار طلا و یک شتر بارکش داد و روز سه شنبه ترویه، هشتم ذی الحجه با هشتاد و دو مرد از شیعیان، دوستان، موالی و خاندانش حرکت کرد.» انتهی.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 71، 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 422
للسّیِّد باقر الهندیّ رحمه الله:
لا یخفی أنّ الأقوال فی یوم شهادة مسلم ثلاثة:
الأوّل: یوم الثّالث من ذی الحجّة، ذکره فی الأخبار الطّوال، ویظهر من ابن طاوس فی اللّهوف موافقته، فإنّه قال: توجّه الحسین من مکّة لثلاث مضین من ذی الحجّة، ثمّ قال بعد ذلک: وکان خروجه من مکّة فی الیوم الّذی قُتل فیه مسلم.
الثّانی: یوم الثّامن من ذی الحجّة، ذکره الوطواط فی غرر الخصائص، ص 210، وهو الظّاهر من تاریخ أبی الفداء، ج 2، ص 190؛ وتذکرة الخواصّ، ص 139، قالا:
قُتل مسلم لثمان مضین من ذی الحجّة، وتذکیر العدد یراد منه اللّیلة.
الثّالث: یوم عرفة، نصّ علیه المفید فی الإرشاد، والکفعمی فی المصباح، وهو الظّاهر من ابن نما فی مثیر الأحزان؛ وتاریخ الطّبریّ، ج 6، ص 215؛ ومروج الذّهب، ج 2، ص 90، قالوا: وکان ظهور مسلم بالکوفة یوم الثّامن من ذی الحجّة وقد قُتل ثانی یوم خروجه. ویحکی المسعودی فی مروج الذّهب قولًا بخروجه یوم التّاسع من ذی الحجّة، وإذا کان قتله ثانی یوم خروجه تکون شهادته یوم الأضحی.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 192- 193
فخرج الحسین علیه السلام یوم التّرویة مبادراً بأهله وولده ومَن انضمّ إلیه من شیعته، وهم اثنان وثمانون رجلًا، فأعطی کلّ واحد منهم عشرة دنانیر، وجملًا یحمل علیه زاده ورحله.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 256
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 423

وبلغ الحسین قتل مسلم وهانئ، فقال له ابنه علیّ الأکبر: یا أبة! ارجع، فإنّهم أهل (کدر) وغدر وقلّة وفائهم، ولا یفون لک بشی‌ء، فقالت بنو عقیل لحسین: لیس هذا بحین رجوع، وحرّضوه علی المضیّ.
فقال حسین لأصحابه: قد ترون ما تأتینا، وما أری القوم إلّاسیخذلوننا، فمن أحبّ أن یرجع، فلیرجع.
فانصرف عنه [الّذین] صاروا إلیه فی طریقه، وبقی فی أصحابه الّذین خرجوا معه من مکّة ونُفَیر قلیل [من] من صحبه فی الطّریق. فکانت خیلهم اثنین وثلاثین فرساً.
ابن سعد، الحسین،/ 67- 68
قال: وذکروا أنّ عبیداللَّه بن زیاد، بعث جیشاً أمّر علیهم عمرو بن سعید، وقد جاء «1» الحسین الخبر «2»، فهمّ أن یرجع ومعه خمسة من بنی «3» عقیل، «4» فقالوا له «5» «4»: أترجع «6» وقدقُتل أخونا، «7» وقد جاءک من الکتب ما نثق به؟ فقال لبعض أصحابه: واللَّه «7» ما لی عن هؤلاء من صبر، «8» یعنی بنی عقیل «8».
__________________________________________________
(1)- [فی المحاسن والعقد الفرید وجواهر المطالب مکانهم: فبعث معه جیشاً وجاء ...، وفی العقد الفرید: وقد جاء، وفی جواهر المطالب: وکان قد جاء].
(2)- [أضاف فی المحاسن والعقد الفرید وجواهر المطالب: وهو بشراف].
(3)- [جواهر المطالب: ولد].
(4- 4) [المحاسن: فلقیه الحسین علی خیولهم بوادی السّباع، فقال بنو عقیل].
(5)- [لم یرد فی العقد الفرید وجواهر المطالب].
(6)- [جواهر المطالب: ترجع].
(7- 7) [المحاسن: فقال الحسین علیه السلام].
(8- 8) [لم یرد فی العقد الفرید وجواهر المطالب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 424
قال: «1» فلقیه الجیش علی خیولهم «2» بوادی السّباع، فلقوهم ولیس معهم ماء «1». فقالوا:
یا ابن بنت رسول اللَّه! اسقنا. قال: فأخرج لکلّ فارس صحفة من ماء، فسقاهم بقدر ما یمسک برمقهم «3». ثمّ قالوا: «4» سر یا ابن بنت رسول اللَّه (ص)، فما زالوا یرجونه «4»، وأخذوا به علی الجرف حتّی «2» نزلوا بکربلاء، فقال الحسین: «5» أی أرض هذه؟ قالوا: کربلاء، قال: «5» هذا «6» کرب وبلاء. «7»
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 6/ مثله: البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 51؛ ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 379؛ الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 268
ولقی الحسین ومن معه رجل یقال له: بکر بن المعنقة بن رود، فأخبرهم بمقتل مسلم ابن عقیل وهانئ وقال: رأیتهما یُجرّان بأرجلهما فی السّوق، فطلب إلی الحسین فی الانصراف، فوثب بنو عقیل، فقالوا: واللَّه لا ننصرف حتّی ندرک ثأرنا أو نذوق ما ذاق أخونا. فقال حسین: ما خیر فی العیش بعد هؤلاء؟ فعلم أ نّه قد عزم رأیه علی المسیر، فقال له عبداللَّه بن سلیم، والمدرئ بن المشمعل الأسدیّان: خار اللَّه لک. فقال: رحمکما
__________________________________________________
(1- 1) [المحاسن: فأصاب أصحابه العطش].
(2- 2) [فی العقد الفرید وجواهر المطالب: وقد].
(3)- [المحاسن: رمق أحدهم].
(4- 4) [المحاسن: سر بنا].
(5- 5) [لم یرد فی المحاسن].
(6)- [لم یرد فی العقد الفرید وجواهر المطالب].
(7)- [أضاف فی العقد الفرید وجواهر المطالب: وأحاطت بهم الخیل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 425
اللَّه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 379، أنساب الأشراف، 3/ 168
ثمّ سار إلی زبالة وقد استکثر من الماء، وکان کلّما مرّ بماء اتّبعه منه قوم.
فلمّا بلغ الحسین قتل ابن یقطر، خطب فقال: أ یّها النّاس قد خذلتنا شیعتنا وقتل مسلم وهانئ وقیس بن مسهّر، و [عبداللَّه بن] «1» یقطر، فمَن أراد منکم الانصراف فلینصرف.
فتفرّق النّاس الّذین صحبوه أیدی سبأ، فأخذوا یمیناً وشمالًا حتّی بقی فی أصحابه الّذین جاؤوا معه من الحجاز.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 379، 380، أنساب الأشراف، 3/ 168- 169
قالوا: ولمّا رحل الحسین من زَرود «2» تلقّاه رجل من بنی أسد، فسأله عن الخبر.
فقال: لم أخرج من الکوفة حتّی قُتل مسلم بن عقیل، وهانئ بن عروة، ورأیت الصّبیان یجرّون بأرجلهما.
فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، عند اللَّه نحتسب أنفسنا. «3»
فقال «4» له: أنشدک «5» اللَّه یا ابن رسول اللَّه فی نفسک، وأنفس أهل بیتک، هؤلاء الّذین نراهم «6» معک، انصرف إلی موضعک «7»، ودع المسیر إلی الکوفة، فواللَّه ما لک بها ناصر.
فقال بنو عقیل- وکانوا معه-: ما لنا فی العیش بعد أخینا مسلم حاجة، ولسنا براجعین حتّی نموت.
فقال الحسین: «فما خیر فی العیش بعد هؤلاء»، وسار. فلمّا وافی زبالة «8» وافاه بها رسول محمّد بن الأشعث، وعمر بن سعد بما کان سأله
__________________________________________________
(1)- [من ط المحمودی].
(2)- رمال بین الثّعلبیّة والخزیمیّة بطریق الحاجّ من الکوفة- معجم البلدان.
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(4)- [بغیة الطّلب: قیل].
(5)- [بغیة الطّلب: ننشدک].
(6)- [بغیة الطّلب: تراهم].
(7)- [بغیة الطّلب: موطنک].
(8)- زبالة: منزل معروف بطریق مکّة من الکوفة- معجم البلدان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 426
مسلم أن یکتب به إلیه من أمره، وخذلان أهل الکوفة إیّاه، بعد أن بایعوه؛ وقد کان مسلم سأل محمّد بن الأشعث ذلک. «1»
فلمّا قرأ الکتاب، استیقن بصحّة الخبر، وأفظعه «2» قتل مسلم بن عقیل، وهانئ بن عروة. [...]
وقد کان صحبه قوم من منازل الطّریق، فلمّا سمعوا خبر مسلم، وقد کانوا ظنّوا أ نّه یقدم علی أنصار وعَضُد، تفرّقوا عنه، ولم یبق معه إلّاخاصّته.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 247- 248/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2621- 2622، الحسین بن علیّ،/ 80- 81؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 266- 267
وسار الحسین علیه السلام یرید العراق، فلمّا بلغ القطقطانة، أتاه الخبر بقتل مسلم بن عقیل.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 229
رجع الحدیث إلی حدیث عمّار الدّهنیّ عن أبی جعفر. فحدّثنی زکریّاء بن یحیی الضّریر، قال: حدّثنا أحمد بن جناب المصّیصیّ، قال: حدّثنا خالد بن یزید بن عبداللَّه القسریّ، قال: حدّثنا عمّار الدُّهنیّ، قال: قلت لأبی جعفر: حدّثنی عن مقتل الحسین حتّی کأنِّی حضرته؛ قال: فأقبل حسین بن علیّ بکتاب مسلم بن عقیل «3» کان «4» إلیه «3»، حتّی إذا کان بینه وبین القادسیّة ثلاثة أمیال، لقیه الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فقال له: أین ترید؟ قال: أرید هذا المِصر؛ قال له: ارجع، فإنِّی لم أدع لک خلفی خیراً أرجوه. فهمّ أن
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بغیة الطّلب: یعنی حین ظفر به ابن زیاد سأل ابن الأشعث وعمر بن سعد أن یکتبا إلی الحسین بذلک].
(2)- [بغیة الطّلب: وأقطعه].
(3- 3) [البدایة: الّذی کان قد کتبه إلیه].
(4)- [لم یرد فی تهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 427
یرجع، وکان معه إخوة مسلم بن عقیل، فقالوا: «1» واللَّه لا نرجع حتّی نصیب «2» بثأرنا «3» أو نُقتَل؛ فقال: لا خیر فی الحیاة بعدکم! فسار، فلقیته أوائل خیل عبیداللَّه. فلمّا رأی ذلک، عدل «4» إلی کربلاء، فأسند ظهره إلی «5» «6» قصباء «7» وخلًا، کیلا 6 7 یقاتل إلّامن وجه واحد «5».
فنزل وضرب أبنیته، وکان أصحابه خمسة وأربعین فارساً «8» ومائة راجل.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 389/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 191- 192؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 196- 197؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116؛ المزّیّ، تهذیب الکمال، 6/ 427؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 352
قال أبو مخنف: حدّثنی أبو جَناب الکلبیّ، عن عدیّ بن حرملة الأسدیّ، عن عبداللَّه ابن سُلیم والمذری بن المشمعلّ الأسدیّین، قالا: لمّا قضینا حجّنا، لم یکن لنا همّة إلّا اللّحاق بالحسین فی الطّریق لننظر ما یکون من أمره وشأنه، فأقبلنا تُرْقل بنا ناقتانا مسرعین حتّی لحقناه بزَرود، فلمّا دنونا منه إذا نحن برجل من أهل الکوفة، قد عدل عن الطّریق حین رأی الحسین؛ قالا: فوقف الحسین کأ نّه یریده، ثمّ ترکه، ومضی «9» ومضینانحوه «9»، فقال أحدنا لصاحبه: اذهب بنا إلی هذا فلنسأله، «10» فإن کان عنده «10» خبر الکوفة
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تهذیب التّهذیب: لا].
(2)- [البدایة: نأخذ].
(3)- [زاد فی البدایة: ممّن قتل أخانا].
(4)- [البدایة: عاد].
(5- 5) [البدایة: قصتاً وحلفاً لیقاتل من جهة واحدة].
(6- 6) [الحدائق الوردیّة: قصب أو حلاف ولا].
(7- 7) [فی تهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب: حتّی لا].
(8)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة: نحواً من].
(9- 9) [لم یرد فی إبصار العین].
(10- 10) [إبصار العین: عن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 428
«1» علمناه، فمضینا حتّی انتهینا إلیه، فقلنا: السّلام علیک، قال: وعلیکم السّلام ورحمة اللَّه، ثمّ قلنا: مِمّن الرّجل؟ قال: أسدیّ، فقلنا: فنحن أسدیّان، فمَنْ أنت؟ قال: أنا بکیر بن المثعبة، فانتسبنا له، ثمّ قلنا: أخبرنا عن النّاس وراءک؛ قال: نعم، لم أخرج من الکوفة حتّی قُتل مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، فرأیتهما «1» یُجَرّان بأرجلهما فی السّوق؛ «2» قالا:
فأقبلنا حتّی «2» لحقنا بالحسین «3»، فسایرناه حتّی نزل الثّعلبیّة ممسیاً، «4» فجئناه حین نزل، فسلّمنا علیه، فردّ علینا «4»، فقلنا له: یرحمک اللَّه؛ إنّ عندنا خبراً، فإن شئت حدّثنا علانیة، وإن شئت سرّاً؛ قال: فنظر إلی أصحابه وقال: ما دون هؤلاء سرّ؛ فقلنا له:
أرأیت الرّاکب الّذی استقبلک عشاء أمس؟ قال: نعم، وقد أردتُ مسألته؛ فقلنا: قد استبرأنا لک خبره، وکفیناک مسألته، وهو امرؤ من أسد منّا، ذو رأی وصدق، وفضل وعقل، وإنّه حدّثنا «5» أ نّه لم یخرج من الکوفة حتّی قُتل مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، وحتّی رآهما یُجَرّان فی السّوق بأرجلهما، فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون! رحمة اللَّه علیهما، فردّد ذلک مراراً «5»، فقلنا: ننشدک اللَّه فی نفسک وأهل بیتک إلّاانصرفت «6» من مکانک‌هذا «6»، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر «6» ولا شیعة «6»، بل نتخوّف أن تکون «7» علیک! «8» قال:
فوثبَ عند ذلک بنو عقیل بن أبی طالب.
قال أبو مخنف: حدّثنی عمر بن خالد، عن زید بن علیّ بن حسین، وعن داود بن
__________________________________________________
(1- 1) [إبصار العین: فانتهینا إلیه وسلّمنا وانتسبنا فإذا هو بکیر بن المتعبة الأسدیّ، فاستخبرناه عن‌الکوفة، فقال: ما خرجت حتّی رأیت مسلماً وهانیاً قتیلین].
(2- 2) [إبصار العین: ففارقناه و]
(3)- [زاد فی إبصار العین: فسلّمنا علیه].
(4- 4) [إبصار العین: فدخلنا علیه].
(5- 5) [إبصار العین: بکیت وکیت، فاسترجع وقال: رحمة اللَّه علیهما، کرّرها مراراً].
(6- 6) [لم یرد فی إبصار العین].
(7)- [إبصار العین: تکونوا].
(8) (- 8*) [إبصار العین: فاعترضته بنو عقیل: بأ نّنا لا نترک ثارنا، فالتفت إلینا الحسین وقال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 429
علیّ بن عبداللَّه بن عبّاس، أنّ بنی عقیل قالوا: لا واللَّه لا نبرح حتّی ندرک ثأرنا، أو نذوق ما ذاق أخونا.
قال أبو مخنف: عن أبی جَناب الکلبیّ، عن عدیّ بن حرملة، عن عبداللَّه بن سُلَیم والمذری بن المشمعلّ الأسدیّین، قالا: فنظر إلینا الحسین، فقال (8*): لا خیر فی العیش بعد هؤلاء؛ قالا: فعلمنا أ نّه قد عزم «1» له رأیه «1» علی المسیر؛ قالا: فقلنا: خارَ اللَّه لک! «2» قالا:
فقال: رحمکما اللَّه! قالا «2»: فقال له بعض أصحابه: إنّک واللَّه ما أنت مثل مسلم بن عقیل، ولو قدمتَ الکوفة لکان النّاس إلیک أسرع. «3» قال الأسدیّان: ثمّ انتظر حتّی إذا کان السّحر قال لفتیانه وغلمانه: أکثروا من الماء فاستقوا وأکثروا، ثمّ ارتحلوا وساروا حتّی انتهوا إلی زُبالة.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 397- 398/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 47- 48
قال أبو مخنف: حدّثنی أبو علیّ الأنصاریّ، عن بکر بن مصعب المُزَنیّ، قال: کان الحسین لا یمرّ بأهل ماء إلّااتّبعوه، حتّی إذا انتهی إلی زُبالة سقط إلیه مقتل أخیه من الرّضاعة، مقتل عبداللَّه بن بُقْطُر [...].
قال: فأتی ذلک الخبر حسیناً وهو بزُبالة، فأخرج للنّاس کتاباً، فقرأ علیهم:
بسم «4» اللَّه الرّحمن الرّحیم. أمّا بعد، فأ نّه قد أتانا خبر فظیع، قتل مسلم بن عقیل‌وهانئ بن عروة وعبداللَّه بن بُقْطُر، وقد خذلتنا شیعتنا، فمَنْ أحبّ منکم الانصراف فلینصرف، لیس علیه «5» منّا ذِمام «5».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی إبصار العین].
(2- 2) [إبصار العین: فدعا لنا].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی إبصار العین].
(4)- [فی بحر العلوم مکانه: وحینما انتهی به السّیر إلی «زبالة» أتاه نعی عبداللَّه بن یقطر، قالوا: ولمّا بلغ‌الحسین قتله، وکان قد أخبر من قبل بقتل ابن عمّه مسلم بن عقیل، جمع النّاس وخطبهم وقال فیما قال: بسم ...].
(5- 5) [بحر العلوم: حرج منّا ولا ذمام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 430
قال: فتفرّق النّاس عنه «1» تفرّقاً، فأخذوا «1» یمیناً وشمالًا حتّی بقیَ فی أصحابه الّذین جاءوا معه من المدینة، «2» وإنّما فعل ذلک، لأنّه ظنّ أ نّما اتّبعه الأعراب، لأنّهم ظنّوا أ نّه یأتی «2» بلداً قد استقامت له طاعة أهله، فکره أن «3» یسیروا معه إلّاوهم یعلمون عَلامَ یقدمون، وقد علم أ نّهم إذا بیّن لهم لم یصحبه إلّامن یرید مواساته والموت معه. قال:
فلمّا کان من السّحر، أمر فتیانه، فاستقوا الماء وأکثروا؛ ثمّ سار «3». «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 398- 399/ عنه: بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 186- 187
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی بحر العلوم].
(2- 2) [بحر العلوم: ونفر یسیر ممّن انضمّوا إلیه، وکان قد انضمّ إلیه جمع غفیر من الأعراب فی الطّریق‌لظنّهم أ نّه سیأتی إلی].
(3- 3) [بحر العلوم: یتبعه إلّاالّذین أقدموا علی ما أقدم علیه من الشّهادة والمواسات علی الموت].
(4)- اکنون به حدیث عمار دهنی از ابوجعفر باز می‌گردیم.
گوید: به ابوجعفر گفتم: «حکایت کشته شدن حسین را با من بگوی تا چنان شوم که گویی آن‌جا حضور داشته‌ام.»
گفت: «حسین بن علی به سبب نامه‌ای که مسلم‌بن عقیل بدو نوشته بود، بیامد و چون به جایی رسید که میان وی و «قادسیه» سه میل فاصله بود، حر بن یزید تمیمی اورا بدید و گفت: «آهنگ کجا داری؟»
گفت: «آهنگ این شهر دارم.»
گفت: «بازگرد که آن‌جا امید خیر نداری.»
گوید: می‌خواست بازگردد، برادران مسلم بن عقیل که با وی بودند، گفتند: «به خدا بازنمی‌گردیم تا انتقام خویش را بگیریم یا کشته شویم.»
حسین گفت: «پس از شما زندگی خوش نباشد.»
گوید: پس برفت تا سواران عبیداللَّه بدو رسیدند و چون چنین دید، به طرف کربلا پیچید و نیزار و بوته‌زاری را پشت سر نهاد که در یک سمت بیشتر جنگ نکند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2973
عبداللَّه بن سلیم و مذری بن مشمعل، هر دو راوی اسدی، گویند: وقتی حج خویش را به سر بردیم، همه فکرمان این بود که در راه به حسین برسیم و ببینیم کار و وضع وی چه می‌شود.
گویند: بیامدیم و شترانمان با شتاب راه پیمود تا در زرود به حسین رسیدیم. وقتی به او نزدیک شدیم، یکی از مردم کوفه را دیدیم که وقتی متوجه حسین شد، راه کج کرد.
گوید: اما حسین توقف کرد. گویی آهنگ او داشت. سپس از او گذشت و برفت. سوی وی رفتیم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 431
__________________________________________________
و یکیمان به دیگری گفت: «پیش این کس رویم و پرسش کنیم، اگر از کوفه خبری دارد، بدانیم.»
پس برفتیم تا به وی رسیدیم و گفتیم: «سلام بر تو!»
گفت: «بر شما نیز سلام، با رحمت خدای!»
گفتیم: «از کدام قبیله‌ای؟»
گفت: «اسدی‌ام.»
گفتیم: «ما نیز اسدی‌ایم، تو کیستی؟»
گفت: «بکیربن مثعبه.»
گویند: ما نیز نسبت خویش بگفتیم. آن‌گاه گفتیم: «از کار مردمی که پشت سر نهاده‌ای با ما خبر گوی.»
گفت: «بله، در «کوفه» بودم که مسلم‌بن عقیل و هانی‌بن عروه کشته شدند. دیدمشان که پایشان را گرفته بودند و در بازار می‌کشیدند.»
گویند: برفتیم تا به حسین رسیدیم و با وی همراه شدیم تا شبانگاه به «ثعلبیه» رسیدیم و چون فرود آمد، پیش وی رفتیم و سلامش گفتیم. که سلام ما را پاسخ گفت.
گفتیم: «خدایت رحمت کناد! خبری داریم اگر خواهی آشکارا بگوییم و اگر خواهی نهانی.»
گویند: یاران خویش را نگریست و گفت: «در قبال اینان رازی نیست.»
گفتیم: «سواری را که شب پیش به تو رسید، دیدی؟»
گفت: «آری و می‌خواستم از او پرسش کنم.»
گفتیم: «ما از او خبرکشی کردیم و زحمت پرسش از اورا عهده کردیم. وی یکی از بنی‌اسد بود، از قبیله ما. صاحب رأی درست و راستی و فضیلت و خرد. به ما گفت که در کوفه بوده که مسلم بن عقیل و هانی بن عروه را کشته‌اند و دیده که آن‌ها را در بازار می‌کشیده‌اند.»
گفت: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون.» و این را مکرر همی کرد.
گفتیم: «تورا به خدا به خاطر جان و خاندانت از همین جا برگرد که در کوفه نه یاور داری نه پیرو و بیم داریم که برضد تو باشند.»
گویند: در این وقت پسران عقیل‌بن ابی‌طالب پیش دویدند.
داودبن علی‌بن عبداللَّه‌بن عباس گوید: پسران عقیل گفتند: «به خدا نمی‌رویم تا انتقاممان را بگیریم یا همانند برادرمان کشته شویم.»
دو راوی اسدی گویند: حسین در آن‌ها نگریست و گفت: «از پسِ اینان، زندگی خوش نباشد.»
گویند: دانستیم که سر رفتن دارد و گفتیم: «خدا برای تو نیکی آرد!»
گفت: «خدایتان رحمت کند!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 432
قال: وبلغ الحسین بن علیّ بأنّ مسلم بن عقیل قد قُتل- رحمه اللَّه. وذلک أ نّه قدم إلیه رجل من أهل الکوفة، فقال له الحسین: من أین أقبلت؟ فقال: من الکوفة، «1» وما خرجت منها حتّی نظرت مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة المذحجیّ رحمهما اللَّه «2» «3» قتیلین مصلوبین منکسّین «3» فی سوق القصّابین، وقد وجّه برأسیهما إلی یزید بن معاویة، قال:
فاستعبر الحسین باکیاً، ثمّ قال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 109- 110
__________________________________________________
گویند: یکی از یارانش بدو گفت: «تو همانند مسلم‌بن عقیل نیستی، اگر به کوفه برسی، مردم با شتاب سوی تو آیند.»
دو راوی اسدی گویند: حسین منتظر ماند تا وقت سحر رسید و به جوانان و غلامان خویش گفت: «آب بسیار بردارید.»
گویند: آب‌گیری کردند، آن‌گاه به راه افتادند و برفتند تا به زباله رسیدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2984- 2986
بکربن مصعب مزنی گوید: حسین به هر آبگاهی می‌رسید، مردم آن‌جا به دنبال وی می‌آمدند تا به زباله رسید و از کشته شدن برادر شیریِ خود، عبداللَّه‌بن بقطر خبر یافت.
مصعب گوید: حسین به زباله بود که خبر بدو رسید، نوشته‌ای برون آورد و بر مردم فروخواند:
«به نام خدای رحمان رحیم.
اما بعد، خبری فجیع آمد: کشته شدن مسلم بن عقیل، هانی بن عروه و عبداللَّه بن بقطر. شیعیانمان ما را بی‌یاور گذاشته‌اند. هر کس از شما می‌خواهد بازگردد، بازگردد که حقی بر او نداریم.»
گوید: مردم یک‌باره از وی پراکنده شدند و راه‌راست وچپ گرفتند. او ماند ویارانش که از «مدینه» با وی برون آمده‌اند. این کار را از آن رو کرد که گمان داشت بدویان از پی او آمده‌اند، به این پندار که سوی شهری می‌رود که مردمش به‌اطاعت وی استوارند و نخواست با وی بیایند و ندانند کجا می‌روند. می‌دانست وقتی معلومشان کند، جز آن‌ها که می‌خواهند جانبازی کنند و با وی بمیرند، همراهش نمی‌روند.
گوید: به وقت سحر به غلامان خویش گفت که آب‌گیری کردند و آن‌گاه برفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2986، 2987
(1)- زید فی التّرجمة الفارسیّة، ص 368: «پرسید که از مسلم چه خبر داری؟ گفت:» أی: «فقال له: ما خبر مسلم بن عقیل؟ فقال».
(2)- زید فی د: تعالی.
(3- 3) فی النّسخ: قتیلان مصلوبان منکسان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 433
قال: وسار الحسین بن علیّ الشقوق، فإذا هو بالفرزدق بن غالب الشّاعر قد أقبل علیه، فسلّم ثمّ دنا منه فقبّل یده [...]، فقال الفرزدق: یا ابن بنت رسول اللَّه! کیف ترکن إلی أهل الکوفة وهم قد قتلوا ابن عمّک مسلم بن عقیل وشیعته؟
قال: فاستعبر الحسین بالبکاء، ثمّ قال: رحم اللَّه مسلماً، فلقد صارَ إلی روح اللَّه وریحانه وجنّته ورضوانه، أما إنّه قد قضی ما علیه وبقی ما علینا، ثمّ أنشأ الحسین یقول:
وإن تکن الدّنیا، إلی آخر الخبر.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 124- 125
ولمّا بلغ الحسین قتل مسلم بن عقیل، همّ بالرّجوع إلی المدینة.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 241
فلمّا بلغ الحسین القادسیّة، لقیه الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فقال له: أین ترید یا ابن رسول اللَّه؟ قال: أرید هذا المصر، فعرّفه بقتل مسلم وما کان من خبره، ثمّ قال: ارجع، فإنّی لم أدع خلفی خیراً أرجوه لک. فهمّ بالرّجوع، فقال له إخوة مسلم: واللَّه لا نرجع حتّی نصیب بثأرنا أو نُقتَل کلّنا، فقال الحسین: لا خیر فی الحیاة بعدکم.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 70
فلمّا صار فی بعض الطّریق، لقیه أعرابیّان من بنی أسد، فسألهما عن الخبر، فقالا له:
یا ابن رسول اللَّه! إنّ قلوب النّاس معک وسیوفهم علیک، فارجع، وأخبراه بقتل ابن عقیل وأصحابه. فاسترجع الحسین علیه السلام، فقال له بنو عقیل: لا نرجع واللَّه أبداً أو ندرک ثأرنا أو نقتل بأجمعنا، فقال لمن کان لحق به من الأعراب: من کان منکم یرید الانصراف عنّا فهو فی حلّ من بیعتنا. فانصرفوا عنه وبقیَ فی أهل بیته ونفر من أصحابه. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 73
__________________________________________________
(1)- و همچنان که حسین علیه السلام پیش می‌رفت، به دو تن از قبیله بنی‌اسد برخورد واز آن‌ها احوال پرسید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 434
فلمّا بلغ الحسین بن علیّ الخبر بمصاب النّاس بمسلم بن عقیل، خرج بنفسه یرید الکوفة.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 557
قال أبو جعفر، وحدّثنا محمّد بن جید «2»، عن أبیه، عن جید 1 بن سالم «3» بن جید 1، عن راشد بن مزید، قال: شهدت الحسین بن علیّ علیهما السلام وصحبته من مکّة حتّی أتینا القطقطانة، ثمّ استأذنته فی الرّجوع، فأذِن «4»، فرأیته وقد استقبله سبع «5»، فکلّمه، فوقف له، قال «6»: ما حال النّاس بالکوفة؟ قال: قلوبهم معک وسیوفهم علیک، قال: مَنْ خلّفت بها؟ قال ابن زیاد، وقد قتل مسلم بن عقیل، «7» «8» قال: وأین ترید؟ قال: عدن،
__________________________________________________
. آن دو گفتند: «دل‌های مردم با توست، ولی شمشیرهایشان با دشمنان توست و با این وضع شما بازگرد.»
به دنبال این سخن، داستان کشته شدن مسلم و یارانش را نیز بدان حضرت گفتند. حسین علیه السلام کلمه استرجاع بر زبان جاری کرد. 1
فرزندان عقیل (برادران مسلم) گفتند: «به خدا ما هرگز باز نگردیم تا انتقام خون خویش را بگیریم، یا ما هم همگی کشته شویم و بدان راهی که مسلم رفت، برویم.»
حسین علیه السلام به مردمی که از اهل «بادیه» بدان حضرت پیوسته بودند، فرمود: «هر که می‌خواهد برود، برود. من بیعت خود را از گردن او برداشتم.»
آن‌ها همه رفتند و حضرت با همان اهل بیت خود و چند تن از اصحاب و یارانش باقی ماند.
1. یعنی فرمود: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون» و این‌کلمه را معمولًا هنگامی که خبر مرگ کسی را بشنوند، بر زبان جاری کنند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 110
(2)- [النّوادر: جنید].
(3)- [النّوادر: أسلم].
(4)- [زاد فی النّوادر: لی].
(5)- [زاد فی النّوادر: عقور].
(6)- [زاد فی النّوادر: له].
(7)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار].
(8) (7) [لم یرد فی النّوادر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 435
قال: أ یّها السّبع! هل عرفت ماء الکوفة؟ قال: ما علمنا من علمک إلّاما زودتنا «7»، ثمّ انصرف وهو یقول: وما ربّک بظلّام للعبید. «1»
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 74- 75، نوادر المعجزات،/ 107- 108، رقم 2 الباب «4»؛
مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 350
«2» وروی عبداللَّه بن سلیمان، والمنذر بن المشمعل الأسدیّان، قالا: لمّا قضینا حجّنا «3»، لم تکن «4» لنا همّة إلّااللّحاق «5» بالحسین علیه السلام فی الطّریق «6»، لننظر ما یکون من أمره، «7» فأقبلنا ترقل «8» بنا ناقتانا مسرعین «9» حتّی «7» لحقناه «10» بزرود. «7» فلمّا دنونا منه «7» إذا نحن برجلٍ من أهل الکوفة قد عدل عن الطّریق، حین «11» «12» رأی الحسین «12» علیه السلام، فوقف الحسین علیه السلام کأ نّه یریده، ثمّ ترکه ومضی ومضینا «13» نحوه، فقال أحدنا لصاحبه: اذهب‌بنا إلی «14» هذا لنسأله، فإنّ عنده خبر الکوفة، فمضینا «15» حتّی «16» انتهینا 15 إلیه، «17» فقلنا:
__________________________________________________
(1)- [زاد فی النّوادر: أشهد اللَّه أ نّک ولیّ وابن ولیّ].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: ثمّ سار، فمرّ بالثّعلبیّة، فبلغه خبر مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة].
(3)- [فی البحار والعوالم: حجّتنا].
(4)- [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: یکن].
(5)- [فی البحار والعوالم: الإلحاق، وفی وسیلة الدّارین: الالتحاق].
(6)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(7- 7) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(8)- [وسیلة الدّارین: نسرع].
(9)- [لم یرد فی العیون ومثیر الأحزان].
(10)- [نفس المهموم: لحقنا].
(11)- [البحار: حتّی].
(12- 12) [تظلّم الزّهراء: رآه].
(13) (- 13*) [تظلّم الزّهراء: إلی الرّجل حتّی انتهینا إلیه و].
(14)- [مثیر الأحزان: إلیه].
(15- 15) [لم یرد فی الدّمعة].
(16)- [مثیر الأحزان: إلیه حین].
(17) (- 17*) [العیون: وسلّمنا و].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 436
السّلام علیک، فقال: وعلیکم السّلام (13*) (17*)، قلنا: ممّن الرّجل؟ قال: أسدیّ، قلنا له:
ونحن أسدیّان، «1» «2» فمَنْ أنت؟ قال: أنا بکر بن فلان «3» «1»، وانتسبنا له، ثمّ قلنا له: أخبرنا عن النّاس ورائک «4»! قال: نعم «2»، لم أخرج من الکوفة حتّی قُتل مسلم بن عقیل وهانئ ابن عروة، ورأیتهما یُجرّان بأرجلهما فی السّوق «5»، فأقبلنا «6» حتّی لحقنا الحسین «7» علیه السلام، فسایرناه، حتّی نزل الثّعلبیّة «8» ممسیاً، فجئناه «9» حین نزل «9»، فسلّمنا علیه، فردّ علینا السّلام، فقلنا له: رحمک «10» اللَّه «6»، أنّ عندنا خبر إن شئت حدّثناک «11» علانیّة، وإن شئت «12» سرّاً؟ فنظر إلینا وإلی أصحابه، ثمّ قال: ما دون هؤلاء ستر «13»، «14» فقلنا له: أ «15» رأیت 14 الرّاکب الّذی استقبلته «16» عشیّ «17» أمس؟ «18» قال: نعم، وقد أردت مسألته، فقلنا: قد واللَّه
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2- 2) [تظلّم الزّهراء: فإذا هو بکر بن فلان، فاستخبرناه ما ورائک؟ قال لهم].
(3)- [المعالی: شعبة الأسدیّ].
(4)- [مثیر الأحزان: خلفک].
(5)- [مثیر الأحزان: الأسواق].
(6- 6) [تظلّم الزّهراء: إلی الحسین، فقلنا له].
(7)- [فی البحار ومثیر الأحزان والدّمعة: بالحسین].
(8)- [زاد فی المعالی: وفی خبر نزل الزّبالة].
(9- 9) [لم یرد فی العیون، وفی المعالی: حتّی نزل].
(10)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم ومثیر الأحزان والعیون والدّمعة والمعالی: یرحمک].
(11)- [زاد فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان والعیون: به].
(12)- [زاد فی نفس المهموم: حدّثناک].
(13)- [فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان ووسیلة الدّارین: سرّ].
(14- 14) [تظلّم الزّهراء: قلنا].
(15)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ومثیر الأحزان].
(16)- [تظلّم الزّهراء: استقبلک].
(17)- [لم یرد فی الأسرار، وفی العوالم وتظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین والعیون والدّمعة: عشیّة، وفی مثیر الأحزان: عشاء].
(18) (- 18*) [تظلّم الزّهراء: امرؤ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 437
«1» استبرأنا لک خبره «1» وکفیناک مسألته، وهو امرؤ منّا (18*) ذو رأی وصدق وعقل، وإنّه حدّثنا أ نّه لم یخرج من الکوفة حتّی قُتل مسلم وهانئ، ورآهما یُجرّان «2» فی السّوق بأرجلهما «2»، «3» فقال «4»: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، رحمة اللَّه علیهما «3»، یردِّد ذلک مراراً. «5»
فقلنا «6» له: ننشدک اللَّه فی نفسک وأهل بیتک إلّاانصرفت من «7» مکانک «8» هذا، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر ولا شیعة، بل نتخوّف «9» أن یکونوا علیک 5 7.
فنظر إلی بنی عقیل، فقال: ما ترون، فقد قُتل مسلم؟ فقالوا: واللَّه لا «10» نرجع حتّی «11» نصیب ثأرنا أو نذوق ما ذاق. فأقبل علینا «12» الحسین علیه السلام، وقال: لا خیر فی العیش بعد هؤلاء، «13» فعلمنا أ نّه قد عزم رأیه «14» علی المسیر، «15» فقلنا له: خار اللَّه لک، فقال: رحمکما «16» اللَّه. «17»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2- 2) [مثیر الأحزان: بأرجلهما فی الأسواق].
(3- 3) [تظلّم الزّهراء: فاسترجع وترحّم علیه].
(4)- [فی روضة الواعظین مکانه: ووقع الخبر عند الحسین علیه السلام بقتل مسلم بن عقیل وهانئ، فقال ...].
(5- 5) [العیون: فأقسمناه أن ینصرف].
(6)- [روضة الواعظین: فقیل].
(7- 7) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(8)- [الدّمعة: مکان].
(9)- [زاد فی مثیر الأحزان: علیک].
(10)- [فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء ونفس المهموم والعیون والمعالی: ما].
(11)- [مثیر الأحزان: أو، ولم یرد فی وسیلة الدّارین].
(12)- [لم یرد فی روضة الواعظین وتظلّم الزّهراء].
(13)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین].
(14)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان].
(15) (- 15*) [لم یرد فی العیون].
(16)- [فی البحار والعوالم والدّمعة ومثیر الأحزان: یرحمکم، وتظلّم الزّهراء: رحمکم].
(17)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 438
فقال له «1» أصحابه: إنّک واللَّه ما أنت مثل «2» مسلم بن عقیل، ولو قدمت «2» الکوفة «3» لکان «4» النّاس إلیک أسرع «5»، «5» «6» فسکت «7». «8» ثمّ انتظر (15*) حتّی إذا کان السّحر قال لفتیانه وغلمانه: أکثروا من الماء، فاستقَوا وأکثروا «8». «9» «10»
المفید، الإرشاد، 2/ 75- 77/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 372- 373، 374؛ البحرانی، العوالم، 17/ 223- 224؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 244- 245، 246؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 249- 250؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 160- 161، 162؛ القمّی، نفس المهموم،/ 182- 183؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 39- 40؛ المیانجی، العیون العبری،/ 62- 63؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 153؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 265- 266؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 59- 60
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: بعض].
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: إلی].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5- 5) [فی البحار والعوالم والدّمعة: أسرع النّاس إلیک].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء].
(7)- [لم یرد فی الدّمعة].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار والمعالی].
(9)- [أضاف فی روضة الواعظین ونفس المهموم ووسیلة الدّارین والعیون: ثمّ ارتحلوا].
(10)- و عبداللَّه بن سلیمان و منذر بن مشمعل که هر دو از طایفه بنی اسد بودند، روایت کنند و گویند: چون ما حج به جای آوردیم، اندوهی نداشتیم جز این که در راه به حسین علیه السلام برسیم و بنگریم سرانجام کارش به کجا می‌کشد. پس به سوی کوفه به راه افتادیم و شتران خود را به شتاب می‌راندیم تا در منزل زرود (که نام جایی است) به آن حضرت رسیدیم. چون نزدیک به او شدیم، مردی را از اهل کوفه دیدیم (که می‌آید و) چون حسین علیه السلام را دیدار کرد، راه خود را کج کرد و حسین علیه السلام ایستاد. گویا می‌خواست اورا ببیند و (چون دید آن مرد راه را کج کرد)، رهایش کرد و به راه افتاد. ما نیز به دنبال آن حضرت به راه افتادیم. پس یکی از ما گفت: «نزد این مرد برویم از (اوضاع و احوال کوفه از) او بپرسیم؛ زیرا خبر کوفه نزد اوست.»
ما به سوی آن مرد رفته تا به او رسیده و گفتیم: «السّلام علیک.»
گفت: «وعلیکم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 439
__________________________________________________
بدو گفتیم: «ای مرد! از چه قبیله‌ای هستی؟»
گفت: «از قبیله بنی اسد.»
بدو گفتیم: «ما نیز از بنی اسد هستیم، تو کیستی؟»
گفت: «من بکربن فلان هستم.»
ما نیز نسب خود را برای او بیان داشتیم (و پس از این که همدیگر را شناختیم)، به او گفتیم: «ما را از مردمی که پشت سر گذاشتی، آگاه کن.»
گفت: «آری، من از کوفه بیرون نیامدم تا مسلم‌بن عقیل و هانی‌بن عروه کشته شدند و آن دو را دیدم که پاهاشان را گرفته و در بازار می‌کشیدند.»
پس ما برگشتیم تا به حسین علیه السلام رسیدیم و با او به راه افتادیم تا شامگاهی به منزل ثعلبیه فرود آمد. هنگامی که فرود آمد، ما به نزد آن حضرت آمده و بر او سلام کردیم. پاسخ سلام ما را داد. ما به او عرض کردیم: «خدایت رحم کند! همانا نزد ما خبری است که اگر بخواهی، آشکارا آن را برای تو بگوییم، و اگر خواهی، پنهانی.»
حضرت نگاهی به ما و به اصحاب خود کرد و سپس فرمود: «پرده‌ای میان من و ایشان نیست (و اینان همگی محرم اسرار من‌اند و رازی را از ایشان پوشیده ندارم).»
به او گفتیم: «آیا دیدی آن سواری که دیروز عصر با او روبه‌رو گشتی؟»
فرمود: «آری و من می‌خواستم از او پرسش (اوضاع و احوال را) بکنم.»
گفتیم: «به خدا ما به خاطر تو از او خبرگیری کردیم و از پرسش کردن شما را کفایت نمودیم. او مردی بود از قبیله ما، خردمند و راستگو و دانا. او به ما خبر داد که از کوفه بیرون نیامده بود تا مسلم و هانی کشته شده و آن مرد خود دیده بود که پاهاشان را گرفته و بدن‌هاشان را در بازار می‌کشیدند.»
حسین علیه السلام فرمود: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون، رحمت خدا بر ایشان باد!»
این سخن را چند بار بر زبان جاری کرد. پس ما به او عرض کردیم: «ما تورا به خدا سوگند می‌دهیم درباره جان خود و خاندانت که از همین جا بازگردی؛ زیرا که تو در کوفه یاور و شیعه نداری. بلکه می‌ترسیم همه آنان در کار آزار و زیان تو باشند؟»
آن حضرت نگاهی به پسران عقیل کرده و فرمود: «چه اندیشید، همانا مسلم کشته شد؟»
آنان گفتند: «به خدا ما باز نگردیم تا انتقام خون خود را بگیریم یا آنچه او چشید، ما هم بچشیم.»
حسین علیه السلام رو به ما کرده و فرمود: «پس از اینان، خیری در زندگی نیست.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 440
ثمّ ارتحلوا «1»، فسار «2» حتّی انتهی إلی «3» زبالة، فأتاه خبر عبداللَّه بن یقطر «4» «5» «6» فأخرج «7» إلی النّاس «7» کتاباً، فقرأه علیهم «8»: «6» «9»
«10» بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم‌أمّا بعد، «11» فإنّه 5 9 قد «11» أتانا «12» خبر فظیع «13». قُتل مسلم بن عقیل، وهانئ بن «14»
__________________________________________________
ما (از این سخن) دانستیم که تصمیم بر رفتن (به این راه) دارد (و چیزی جلوگیر او نخواهد شد). پس ما به او عرض کردیم: «خداوند آنچه خیر است، برای تو پیش آورد.»
فرمود: «خدا شما را رحمت کند!»
همراهان آن حضرت عرض کردند: «به خدا تو مانند مسلم‌بن عقیل نیستی و اگر به کوفه درآیی، مردم به سوی تو بشتابند (و یاریت کنند).»
حضرت خاموش شد و در آن‌جا بماند تا چون هنگام سحرگاه شد، به جوانان و غلامان خود فرمود: «آب بسیار بردارید.» آنان آب بسیاری کشیده، همراه برداشتند و سپس از آن‌جا کوچ کردند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد،/ 75- 76
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار ونفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین].
(2)- [روضة الواعظین: فساروا].
(3)- [فی تظلّم الزّهراء مکانه: فلمّا انتهینا إلی ...، وفی مثیر الأحزان أیضاً مکانه: فلمّا انتهی إلی ...].
(4)- [زاد فی نفس المهموم: وفی روایة أتاه خبر مسلم، وزاد أیضاً فی المعالی: فاستعبر باکیاً وقال: اللَّهمّ اجعل لنا ولشیعتنا منزلًا کریماً، واجمع بیننا وبینهم فی مستقرِّ رحمتک إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر، وزاد فی وسیلة الدّارین: فاستعبر باکیاً، وإلی هنا لم یرد فی العیون].
(5- 5) [مثیر الأحزان: فاستعبر باکیاً وقال: اللّهمّ اجعل لنا ولشیعتنا منزلًا کریماً واجمع بیننا وبینهم فی مستقرّ من رحمتک إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر، ثمّ أ نّه جمع أصحابه فقال: إنّه].
(6- 6) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7- 7) [فی البحار والعوالم والدّمعة والعیون: للنّاس].
(8)- [زاد فی البحار والعوالم والأسرار: فإذا فیه].
(9- 9) [تظلّم الزّهراء: ثمّ قال].
(10) (- 10*) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 147].
(11- 11) [روضة الواعظین: فقد].
(12)- [فی إعلام الوری مکانه: ثمّ أخرج إلی النّاس کتاباً فیه: أمّا بعد، فقد أتانا ...].
(13)- [روضة الواعظین: قطیع، وزاد فی تظلّم الزّهراء: خبر]
(14)- [أضاف فی روضة الواعظین: أبی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 441
عروة، «1» وعبداللَّه بن یقطر «1»، «2» وقد خذلنا «2» شیعتنا، فمَنْ أحبّ منکم الانصراف، فلینصرف فی «3» غیر حرج، «4» لیس معه «5» ذمام 4 (10*). فتفرّق «6» النّاس «7» عنه وأخذوا یمیناً وشمالًا «7» حتّی بقیَ فی «8» أصحابه الّذین جاؤوا معه «9» من المدینة «9»، ونفر «10» یسیر ممّن انضمّوا إلیه، «11» و إنّما فعل ذلک، لأنّه علیه السلام علم أنّ الأعراب «12» الّذین اتّبعوه «13» إنّما اتّبعوه وهم «13» یظنّون «12» أ نّه یأتی بلداً قد «14» استقامت له طاعة أهله «15» 14، فکره أن یسیروا معه‌إلّا وهم یعلمون «16» علی ما یقدمون. «17» فلمّا «11» کان السّحر أمر أصحابه، فاستقوا ماء،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [روضة الواعظین: خذلتنا].
(3)- [روضة الواعظین: من].
(4- 4) [فی إعلام الوری: فلیس علیه زمام، وفی مثیر الأحزان: ولا ذمام].
(5)- [فی روضة الواعظین: علیکم، وفی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وناسخ التّواریخ ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون: علیه].
(6)- [وسیلة الدّارین: فتصرّف].
(7- 7) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(8)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(9- 9) [لم یرد فی إعلام الوری والدّمعة].
(10)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(11- 11) [مثیر الأحزان: حتّی إذا].
(12- 12) [تظلّم الزّهراء: إنّما اتّبعوه لظنّهم].
(13- 13) [لم یرد فی إعلام الوری].
(14- 14) [إعلام الوری: استقام علیه].
(15)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی: أهلها].
(16)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(17)- [زاد فی نفس المهموم: قلت ولعلّ لهذا السّبب کان علیه السلام بذکر حال یحیی علیه السلام کثیراً مشیراً إلی أ نّه یشهد فی أ نّه یُقتل ویُهدی رأسه کما فعل یحیی، وإلی هنا حکاه فی روضة الواعظین وإعلام الوری والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 442
وأکثروا، ثمّ ساروا «1». «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 76- 77/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 374- 375؛ البحرانی، العوالم،/ 224- 225؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 246- 247؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250؛ القمّی، نفس المهموم،/ 184- 185؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 161، 162؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 40؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 267- 268؛ المیانجی، العیون العبری،/ 64؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 153؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 228- 229؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 61، 62
ولمّا بلغ الثّعلبیّة ونزل، أتاه خبر قتل مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، فقال: إنّا للَّه وإنّا إلیه راجعون، رحمة اللَّه علیهما، یردّد ذلک مراراً، وقیل له: ننشدک اللَّه یا ابن رسول
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم، وفی البحار والدّمعة ومثیر الأحزان: سار].
(2)- پس آمد تا به منزل زباله رسید و در آن‌جا خبر شهادت عبداللَّه یقطر به او رسید. (مترجم گوید: در سابق گذشت که آن کس که در کوفه پس از مسلم و هانی کشته شد و نامه آن حضرت را برده بود، قیس بن مسهر صیداوی بود. مؤلف محترم در آن‌جا یادآوری فرمود که بنا به گفته برخی، آن کس عبداللَّه یقطر برادر رضاعی آن جناب بود. این روایت، بنا بر گفته این دسته است. و بنا به آنچه خود مؤلف رحمه الله اختیار فرمود، قیس‌بن مسهر بوده.) به هر حال حسین علیه السلام نامه‌ای بیرون آورد و برای مردم خواند، بدین مضمون:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. اما بعد، همانا خبر دهشت‌انگیزی به ما رسیده و آن، (خبر) کشته شدن مسلم ابن عقیل و هانی بن عروه و عبداللَّه یقطر است. همانا شیعیان ما دست از یاری ما کشیده‌اند، پس هر که می‌خواهد بازگردد، باکی بر او نیست و باز گردد و ذمه و عهدی از ما بر او نیست.»
مردم از کنار او پراکنده شده و به چپ و راست رفتند تا همان همراهانش که از مدینه با او آمده بودند، به جای ماندند و اندکی که از آن پس به ایشان پیوستند و این که امام علیه السلام این کار را کرد، برای آن بود که آن جناب علیه السلام می‌دانست، همانا این عرب‌هایی که به دنبالش آمده‌اند، پیروی ایشان از آن حضرت به خاطر این بوده که گمان کرده‌اند، او به شهری در خواهد آمد و مردم آن جا فرمان پذیر او خواهند شد. حضرت این معنی را خوش نداشت و می‌خواست اینان به این راهی که می‌روند، بدانند سرانجام آن چیست و ندانسته اقدام به کاری نکنند.
چون سحرگاه شد، به همراهان خود دستور داد، آب بسیار بردارند و سپس برفتند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد،/ 76- 77
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 443
اللَّه انصرف من مکانک هذا، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر ولا شیعة، بل نتخوّف أن یکونوا علیک؛ فنظر إلی بنی عقیل، فقال: ما ترون؟ فقالوا: لا واللَّه لا نرجع حتّی نصیب ثأرنا أو نذوق ما ذاق، فقال الحسین: لا خیر فی العیش بعد هؤلاء.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 228
قال: وبلغ الحسین أنّ مسلم بن عقیل قد قُتل، وذلک أ نّه قدم علیه رجل من أهل الکوفة، فسأله عن مسلم، فقال: واللَّه یا ابن رسول اللَّه، ما خرجت من الکوفة حتّی نظرت إلی مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة المذحجیّ قتیلَین جمیعاً، مصلوبین منکسّین فی سوق القصّابین، وقد وجّه برأسیهما إلی یزید. فاستعبر الحسین باکیاً، ثمّ قال: إنّا للَّه وإنّا إلیه راجعون.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 215
قال: وسار الحسین حتّی بلغ «زرود»، فلقی رجلًا علی راحلة له، وکان الحسین وقف ینتظره، فلمّا رآی الرّجل ذلک، عدل عن الطّریق، فترکه الحسین ومضی.
قال عبداللَّه بن سلیمان، والمنذر بن المشمعل الأسدیّان: کنّا نسایر الحسین، فلمّا رأینا الحسین وقف للرّجل والرّجل عدل عن طریقه، لحقنا بالرّجل، فسلّمنا علیه، فردّ علینا السّلام، فقلنا: ممّن الرّجل؟ قال: أسدیّ، قلنا: ونحن أسدیّان، فما الخبر؟ قال: الخبر أنّ مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة قد قُتلا، ورأیتهما یُجرّان فی السّوق بأرجلهما. فأقبلنا نسایر الحسین حتّی نزل الثّعلبیّة ممسیاً. فجئناه، فسلّمنا علیه، فردّ علینا السّلام، فقلنا:
رحمک اللَّه أنّ عندنا الخبر إن شئت حدّثناک علانیة، وإن شئت سرّاً، فنظر إلینا وإلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 444
أصحابه وقال: ما دون هؤلاء سرّ، فقلنا له: أرأیت الرّاکب الّذی استقبلته أمس وعدل عنک، قال: نعم، وأردت مسألته، قلنا: فقد واللَّه استبرأنا لک خبره، وکفیناک مسألته، وهو امرؤ منّا، ذوی رأی وصدق وعقل، وقد حدّثنا أ نّه لم یخرج من الکوفة حتّی قُتل مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، ورآهما یُجرّان فی السّوق بأرجلهما، فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، رحمة اللَّه علیهما، یردّد ذلک مراراً.
فقلنا: ننشدک اللَّه فی نفسک وأهل بیتک وهؤلاء الصّبیة إلّاانصرفت من مکانک هذا، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر ولا شیعة، بل نتخوّف منهم أن یکونوا علیک. فنظر الحسین إلی بنی عقیل، فقال لهم: ما ترون، فقد قُتل مسلم؟ فبادر بنو عقیل وقالوا: واللَّه لانرجع، أیُقتل صاحبنا وننصرف؟ لا واللَّه لا نرجع حتّی نصیب ثأرنا أو نذوق ما ذاق صاحبنا.
فأقبل علینا، وقال: لا خیر فی العیش بعد هؤلاء، فعلمنا أ نّه قد عزم رأیه علی المسیر، فقلنا له: خار اللَّه لک، فقال: رحمکما اللَّه تعالی، فقال له أصحابه: إنّک واللَّه ما أنت بمثل مسلم، ولو قدمت الکوفة ونظر النّاس إلیک لکانوا إلیک أسرع، وما عدلوا عنک ولا عدلوا بک أحداً، فسکت.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 228- 229
(قال) ثمّ سار الحسین حتّی انتهی «1» إلی زبالة «2»، فورد علیه هناک «3» مقتل أخیه من الرِّضاعة عبداللَّه بن یقطر، وکان قد تبع الحسین خلق کثیر من المیاه «4» الّتی «5» یمرّ بها، لأ نّهم کانوا یظنّون استقامة الامور «6» له علیه السلام. فلمّا صار بزبالة «6»، قام فیهم «7» خطیباً، فقال: ألا «8» إنّ أهل الکوفة وثبوا علی مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، فقتلوهما وقتلوا أخی من الرّضاعة، فمَنْ أحبّ منکم أن ینصرف، فلینصرف من غیر حرج، ولیس علیه منّا ذمام. فتفرّق النّاس وأخذوا «9» یمیناً وشمالًا، حتّی بقی فی «10» أصحابه الّذین «11» جاؤوا معه
__________________________________________________
(1)- [فی شرح الشّافیة مکانه: إنّ الحسین لمّا إنتهی ...].
(2)- [زاد فی شرح الشّافیة: إسم موضع بطریق مکّة زیدت شرفاً].
(3)- [شرح الشّافیة: هنالک].
(4)- [شرح الشّافیة: المنازل].
(5)- [زاد فی شرح الشّافیة: کان].
(6- 6) [شرح الشّافیة: الحسین علیه السلام].
(7)- [شرح الشّافیة: فی النّاس].
(8)- [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(9)- [زاد فی شرح الشّافیة: عنه].
(10)- [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(11) (- 11*) [شرح الشّافیة: خرجوا معه من المدینة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 445
من مکّة (11*)، وإنّما أراد أن لا یصحبه إنسان إلّاعلی بصیرة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 229/ عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 349- 350
فوصل الخبر إلی الحسین بقتل مسلم بن عقیل، فهمّ أن یرجع، وکان معه خمسة من بنی عقیل، فقالوا: ترجع وقد قُتل أخونا؟ فسار إلی أن لقیته الخیل، فقال: ما جئتکم حتّی أتتنی کتبکم. فقالوا [له]: ما ندری ما تقول!!
فعدل [الحسین] إلی کربلا، وکان معه خمسة وأربعون فارساً، ونحو مائة راجل.
ابن الجوزی، الرّد علی المتعصّب العنید،/ 36- 37
قال علماء السّیر: لمّا علم الحسین، بما جری لمسلم بن عقیل، همّ أن یرجع، فقال إخوة مسلم: واللَّه لا نرجع حتّی نصیب بثأرنا. فقال الحسین: لا خیر فی الحیاة بعدکم.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 329
وأتاه خبر قتل مسلم بن عقیل بالثّعلبیّة، فقال له بعض أصحابه: ننشدک اللَّه إلّا رجعت من مکانک، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر ولا شیعة، بل نتخوّف علیک أن یکونوا علیک. فوثب بنو عقیل وقالوا: واللَّه لا نبرح حتّی ندرک ثأرنا أو نذوق کما ذاق مسلم، فقال الحسین: لا خیر فی العیش بعد هؤلاء، فقال له بعض أصحابه: إنّک واللَّه ما أنت مثل مسلم بن عقیل، ولو قدمت الکوفة لکان النّاس إلیک أسرع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 446
ثمّ ارتحلوا، فانتهوا إلی زبالة، وکان لا یمرّ بماء إلّااتّبعه من علیه، حتّی انتهی إلی زبالة، فأتاه خبر مقتل أخیه من الرّضاعة عبداللَّه بن یقطر. [...]
فلمّا أتی الحسین خبر قتل أخیه من الرّضاعة، ومسلم بن عقیل، أعلم النّاس ذلک، وقال: قد خذلنا شیعتنا، فمن أحبّ أن ینصرف، فلینصرف، لیس علیه منّا ذمام.
فتفرّقوا یمیناً وشمالًا حتّی بقی فی أصحابه الّذین جاؤوا معه من مکّة، وإنّما فعل ذلک لأنّه علم أنّ الأعراب ظنّوا أ نّه یأتی بلداً قد استقامت له طاعة أهله، فأراد أن یعلموا علی مَ یقدمون علیه.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 278
فلقیه الرّسول [رسول ابن الأشعث] بزبالة، فأخبره، فقال: کلّ ما قدّر نازل، عند اللَّه نحتسب أنفسنا وفساد امّتنا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 273
الثّعلبیّة منسوب بفتح أوّله، من منازل طریق مکّة من الکوفة بعد الشّقوق وقبل الخُزیمیة، وهی ثُلثا الطّریق، وأسفل منها ما یقال له: الصُّوَیْجعة علی میل منها مشرف، ثمّ تمضی، فتقع فی برک یقال لها: برک حَمْد السّبیل، ثمّ تقع فی رمل متّصل بالخزیمیّة، وإنّما سُمِّیت بثعلبة بن عمرو مُزَیْقیاء بن عامر ماء السّماء. لمّا تفرّقت ازدُ مأرب، لحق ثعلبة بهذا الموضع، فأقام به، فسُمِّی به، فلمّا کثر ولده وقوی أمره، رجع إلی نواحی یثرب، فأجلی الیهود عنها، فولده هم الأنصار کما نذکره فی مأرب إن شاء اللَّه تعالی.
وقال الزّجّاجی: سُمِّیت الثّعلبیّة بثعلبة بن دودان بن أسد بن خُزیمة بن مدرکة بن إلیاس بن مُضَر، وهو أوّل من حفرها ونزلها.
وقال ابن الکلبیّ: سمّیت برجل من بنی دودان بن أسد یقال له: ثعلبة، أدرکه النّوم بها، فسمع خریر الماء بها فی نومه، فانتبه وقال: أقسم باللَّه أ نّه لموضع ماء، واستنبطه وابتناه.
سلمة المکفوف الأسدیّ لسلمة بن الحارث بن یوسف بن الحکم بن أبی العاصیّ بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 447
امیّة، وکان یتبدّی عندهم بالثّعلبیّة، وکان یتعشّق مولاة بالثّعلبیّة لها زوج یقال له منصور، فقال فیها:
سأثوی نحو الثّعلبیّة ما ثَوَتْ حلیلةُ منصور بها لا أریمُها
وأرحل عنها إن رحلت وعندنا أیادٍ لها معروفة لا نُدِیمُها
وقد عرفَتْ بالغیب أن لا أوَدُّها إذا هی لم یکرم علینا کریمُها
إذا ما سماء بالدِّناح تَخایَلَتْ فإنِّی علی ماء الزّبیر أشیمُها
یقرُّ بعینی أن أراها بنعمةٍ وإن کان لا یُجْدی علیَّ نعیمُها
وینسب إلی الثّعلبیّة عبد الأعلی بن عامر الثّعلبیّ عداده فی الکوفیّین. روی عن محمّد ابن الحنفیّة ومحمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب وسعید بن جُبیر، روی عنه إسرائیل وأبو عُوانة وشریک، ویقال: حدیثه عن ابن الحنفیّة صحیفة، وفیه ضعف.
ذکره العقیلی فی کتاب الضّعفاء کذلک، وقال: عبدالأعلی بن عامر الثّعلبیّ من أهل الثّعلبیّة.
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 1/ 925- 926
زُبالة- بضمّ أوّله- منزل معروف بطریق مکّة من الکوفة، وهی قریة عامرة، بها أسواق بین واقصة والثّعلبیّة، وقال أبو عبیداللَّه السَّکونی: زبالة، بعد القاع من الکوفة، وقیل الشّقوق فیها حصن، وجامع لبنی غاضرة من بنی أسد. ویوم زبالة من أیّام العرب، قالوا: سُمِّیت زبالة بزبلها الماء، أی بضبطها له، وأخذها منه. یقال: إنّ فلاناً شدید الزّبل للقرب والزّمل إذا احتملها، ویقال: ما فی الإناء زبالة، أی شی‌ء، والزِّبال: ما تحمله النّملة بفیها.
وقال ابن الکلبیّ: سمّیت زُبالة بإسم زبالة بنت مِسْعَر امرأة من العمالقة نزلتها، وإلیها ینسب أبو بکر محمّد بن الحسن بن عَیّاش الزُّبالی. یروی عن عیاض بن أشرس، روی عنه أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن سعید بن عقدة، وقال بعض الأعراب:
ألا هل إلی نَجْد وماء بقاعها سبیل وأرواحٍ بها عَطِرات
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 448
وهل لی إلی تلک المنازل عودة علی مثل تلک الحال قبل مماتی
فأشرب من ماء الزُّلال وأرتَوی وأروی مع الغزلان فی الفَلَوات
وألصِقُ أحشائی برمل زُبالة وآنس بالظُّلْمان والظَّبیات
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 2/ 912- 913
زَرُودُ، یجوز أن یکون من قولهم جَمَلٌ زَرُودٌ: أی بَلُوعٌ، والزَّرْدُ: البَلَعُ، ولعلّها سُمِّیت بذلک لابتلاعها المیاه الّتی تمطرها السّحائبُ، لأنّها رمال بین الثّعلبیّة والخُزیمیّة بطریق الحاجّ من الکوفة.
وقال ابن الکلبیّ، عن الشّرقیّ: زَرُود والشُّقْرة والرَّبَذَة: بنات یثرب بن قانیة بن مهلیل بن رخام بن عبیل أخی عوض بن أرم بن سام بن نوح عمّ، وتُسمّی زرود العتیقة وهی دون الخزیمیّة بمیل. وفی زرود برکة، وقصر، وحوض. قالوا: أوّل الرّمال الشّیحة، ثمّ رمل الشّقیق وهی خمسة أجْبُل جَبَلا زرود، وجبل الغَرّ ومُرْبخ وهو أشدّها، وجبل الطّریدة، وهو أهوَنُها حتّی تبلغ جبال الحجاز. ویوم زرود: من أیّام العرب مشهور بین بنی تغلب وبنی یَربوع، وقد روی: أنّ الرّشید حجّ فی بعض الأعوام، فلمّا أشرف علی الحجاز، تمثّل بقول الشّاعر:
أقول وقد جُزْنا زَرُودَ عشیَّةٌ وراحت مطایانا تَؤمُّ بنا نَجْدا
علی أهل بغداد السّلامُ فإنّنی أزید بسَیْری عن بلادهم بُعْدا
وقال مِهیار:
ولقد أحِنُّ إلی زرود وطینَتی من غیر ما جُبِلَتْ علیه زَرُودُ
ویشوقُنی عجفُ الحجاز وقد طَفا ریفُ العراق وظلُّه الممدودُ
ویُطَرّد الشّادی فلا یهتزُّنی وینال منِّی السّابقُ الغِرِّیدُ
ما ذاک إلّاأنّ أقمار الحمی أفلاکهنّ إذا طَلَعنَ البِیدُ
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 2/ 928
ولمّا ورد خبر مسلم وهانئ، ارتجّ الموضع بالنّوح والعویل، وسالت العزوب بالدّمع الهمول.
ونقلت من کتاب «أحداق العیون فی أعلاق الفنون» أ نّه قال هذه الأبیات، وتروی لعلیّ علیه السلام:
لئن کانت الدّنیا تعدّ نفیسة فإنّ ثواب اللَّه أعلی وأنبل
وإن کانت الأبدان للقتل أُنشِئت فموت الفتی فی اللَّه أولی وأفضل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 449
وإن کانت الأرزاق قسماً مقدّراً فقلّة حرص المرء فی الکسب أجمل
وإن کانت الأموال للتّرْک جمعها فما بال متروک به المرء یبخل
ثمّ أراد علیه السلام الرّجوع حزناً وجزعاً لفقد أحبّته، والمضیّ إلی بلدته، ثمّ ثاب إلیه رأیه الأوّل وقال: علی ما کنت علیه المعوّل، وقال متمثّلًا:
سأمضی وما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّاً وجاهد مُسلما
وواسی الرِّجال الصّالحین بنفسه وفارقَ مثبوراً وخالف مُجرما
فإن متّ لم أندم وإن عشت لم ا لم کفی بِکَ موتاً أن تذلّ وترغما
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 22- 23
قال علماء السِّیَر: ولم یزل الحسین قاصداً الکوفة، مجدّاً فی السّیر، ولا علم له بما جری علی مسلم بن عقیل حتّی إذا کان بینه وبین القادسیّة ثلاثة أمیال، تلقاه الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فسلّم علیه وقال: أین ترید یا ابن رسول اللَّه؟ قال: أرید هذا المصر، فقال له:
ارجع، فواللَّه ما ترکت لک خلفی خیراً ترجوه. وأخبره بقتل مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، وقدوم ابن زیاد الکوفة، واستعداده له، فهمّ بالرّجوع، وکان معه إخوة مسلم بن عقیل، فقالوا: واللَّه لا نرجع حتّی نصیب بثأرنا أو نُقتل. فقال: لا خیر فی الحیاة بعدکم. ثمّ سار، فلقیه أوائل خیل ابن زیاد، فلمّا رأی ذلک، عدل إلی کربلا، فأسند ظهره إلی قصب وحلف أ لّایقاتل من وجه واحد، فنزل وضرب أبنیته، وکان فی خمسة وأربعین فارساً ومائة راجل.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 245- 246
ثمّ سار الحسین علیه السلام حتّی بلغ زبالة، فأتاه فیها خبر مسلم بن عقیل، «1» «2» فعرف
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
(2) (- 2*) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 450
بذلک جماعة ممّن تبعه، فتفرّق عنه أهل الأطماع والارتیاب، وبقیَ معه أهله وخیار الأصحاب «1».
قال الرّاوی: وارتجّ الموضع بالبکاء والعویل لقتل مسلم بن عقیل، وسالت الدّموع کلّ مسیل، ثمّ «1» إنّ الحسین علیه السلام «1» سارَ قاصداً لما دعاه اللَّه إلیه، فلقیه «2» الفرزدق «3» «4» الشّاعر «5»، فسلّم علیه «4» وقال: یا «6» ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! کیف ترکن إلی أهل الکوفة، وهم الّذین قتلوا ابن عمّک مسلم بن عقیل «7» وشیعته؟ (2*) «8»
قال: فاستعبر الحسین علیه السلام باکیاً، «9» «10» «11» ثمّ قال: رحم اللَّه مسلماً، فلقد صارإلی روح اللَّه وریحانه وجنّته «12» ورضوانه. أمّا أ نّه قد 7 8 قضی ما «13» علیه وبقی ما «13» علینا «14» 10 11، «15» «16» ثمّ أنشأ 16 یقول 15:
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: إنّه بعدما جاء خبر مسلم بن عقیل].
(2)- [فی البحار والعوالم مکانهما: أتاه خبر مسلم فی زبالة، ثمّ إنّه سار، فلقیه ...، وأیضاً فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء مکانهما: بعدما جاءه خبر مسلم لقیه ...].
(3)- [زاد فی المعالی: (أ نّه الفرزدق] بعدما فرغ من مناسک الحجّ، لحق بالحسین علیه السلام فی منزل زبالة بعد أن أتاه خبر مسلم بن عقیل أو ورد علیه من الکوفة وهذا ینافی ما ذکرنا آنفاً، انتهی).
(4- 4) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(5)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی].
(6)- [فی کشف الغمّة مکانه: وقال وقد التقاه وهو متوجّه إلی الکوفة الفرزدق بن غالب الشّاعر قال له: یا ...، وأیضاً فی الفصول المهمّة مکانه: ومن ذلک ما حکی أنّ الفرزدق لقیه علیه السلام وهو متوجّه إلی الکوفة، فقال له: یا ...].
(7- 7) [الفصول المهمّة: فترحّم علی مسلم بن عقیل وقال: أما أنّه صار إلی رحمة اللَّه تعالی ورضوانه و].
(8- 8) [کشف الغمّة: فترحّم علی مسلم وقال: صار إلی روح اللَّه و].
(9)- [إلی هنا لم یرد فی العیون].
(10- 10) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(11- 11) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 146].
(12)- [فی البحار والدّمعة: تحیّته].
(13- 13) [لم یرد فی الدّمعة].
(14)- [زاد فی المعالی، یعنی لکلّ أجل کتاب له یوم قد کتب اللَّه علیه فیه القتل، ولنا أیضاً یوم، فأدرک مسلم یومه وبقیَ یومنا].
(15- 15) [کشف الغمّة: وأنشده].
(16- 16) [الفصول المهمّة: وأنشد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 451
«1» فإن تکن الدّنیاتُعدّ نفیسة فإنّ «2» ثواب اللَّه أعلی وأنبَل
وإن تکن الأبدان للموتِ أُنشِئَت فقتل امرء «3» بالسّیف فی اللَّه «3» أفضل
وإن تکن الأرزاق قسماً مقدّراً فقلّة حرص المرء فی السّعی «4» أجمل
وإن تکن الأموال للتّرْک جمعها فما بال متروک به المرء یبخل «5» «6» «1»
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 146].
(2)- [فی کشف الغمّة البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء وناسخ التّواریخ والمعالی ووسیلة الدّارین: فدار].
(3- 3) [فی کشف الغمّة: واللَّه بالسّیف، وفی الفصول المهمّة: فی اللَّه بالسّیف].
(4)- [ناسخ التّواریخ: الرِّزق].
(5)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: أقول: قد مضی نظیر هذا فی روایة المفید رحمه الله ملاقاته علیه السلام الفرزدق عند الحرم، فلعلّ بعدما قضی مناسکه، تعقّبه علیه السلام، فلحق به فی بعض المنازل].
(6)- سپس حسین علیه السلام از آن منزل روانه شد تا به «زباله» رسید. در این منزل بود که خبر شهادت مسلم به او رسید. حضرت به عده‌ای که به دنبال او بودند، خبر شهادت مسلم را داد. افرادی که به طمع دنیا بودند و یقینشان کامل نبود، پس از شنیدن خبر شهادت مسلم، از گرد آن حضرت پراکنده شدند و فقط خانواده او و برگزیدگان از یاران، با حضرت باقی ماندند. راوی گفت: چون خبر شهادت مسلم رسید، صدای شیون و گریه، فضای بیابان را پر نمود و سیلاب اشک‌ها جاری شد. سپس حسین علیه السلام به مقصدی که خدا دعوتش فرموده بود، روانه شد.
فرزدق شاعر به خدمتش رسید، سلام داد و عرض کرد: «ای پسر پیغمبر! چگونه بر اهل کوفه اعتماد می‌کنی؟ اینان همان‌اند که پسر عموی تو مسلم بن عقیل و یاران اورا کشتند.» اشک از دیدگان حسین فرو ریخت و فرمود: «خدا مسلم را رحمت کند! او به روح و ریحان و بهشت رضوان بازگشت. او وظیفه‌ای که بر عهده داشت، انجام داد. اکنون نوبت ماست که آنچه برماست، انجام دهیم.» سپس اشعاری بدین مضمون انشا فرمود:
«دنیا اگر به چشم لئیمان گرانبهاست پاداش حق گران تر و برتر به نزد ماست
گر بهر مرگ پیکر ما را سرشته اند در راه دوست کشته شدن افتخار ماست
چون سهم ما ز روزی دنیا مقدّر است زیباتر آن که حرص طلب در دلش بکاست
چون جمع مال عاقبتش ترک گفتن است مالی چنین بخیل شدن بهر وی چراست؟»
فهری، ترجمه لهوف،/ 73- 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 452
ابن طاوس، اللّهوف،/ 73- 75/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 374؛ البحرانی، العوالم، 17/ 224؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 245- 246؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250- 251؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 161؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 259- 260، 267؛ المیانجی، العیون العبری،/ 63- 64؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 61، 62؛ مثله الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 27- 28؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 179- 180
فلمّا نزل بزرود، أتاه الخبر بقتل مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، فاسترجع مراراً، فقال له عبداللَّه بن سلیم والمذری بن المشمعلّ الأسدیّان، وکانا قد لحقاه حین قضیا حجّهما: «ننشدک اللَّه فی نفسک وأهل بیتک إلّاانصرفت من مکانک هذا، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر ولا شیعة، بل نتخوّف أن یکونوا علیک!» فوثب بنو عقیل، فقالوا له:
واللَّه لا نبرح حتّی نُدرک ثأرنا، أو نذوق ما ذاق أخونا. فقال الحسین رضی الله عنه: لا خیر فی العیش بعد هؤلاء. فقال له بعض أصحابه: إنّک واللَّه ما أنت مثل مسلم بن عقیل، ولو قدمت الکوفة، لکان النّاس إلیک أسرع.
فانتظر الحسین حتّی إذا کان السّحر قال لفتیانه وغلمانه: أکثروا من الماء. فاستقوافأکثروا، ثمّ ارتحلوا حتّی انتهوا إلی زُبالة.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 414
ثمّ لمّا بلغه مقتل ابن عمّه مسلم بن عقیل وتخاذل النّاس عنه، أعلم الحسین من معه بذلک وقال: من أحبّ أن ینصرف، فلینصرف. فتفرّق النّاس عنه یمیناً وشمالًا.
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 190
وبعث [عمر بن سعد] رجلًا علی ناقة إلی الحسین، فلقیه علی أربع مراحل، فقال له ابنه علیّ الأکبر: ارجع یا أبه! فإنّهم أهل العراق، وغدرهم وقلّة وفائهم. فقال بنو عقیل:
لیس بحسین رجوع، وحرّضوه، فقال حسین لأصحابه: قد ترون ما أتانا، وما أری القوم إلّاسیخذلوننا، فمَنْ أحبّ أن یرجع، فلیرجع. فانصرف عنه قوم.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 201- 202 (ط دار الفکر)، 4/ 416
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 453
قال: وأقبل حسین علی کتاب مسلم، حتّی إذا کان علی ساعة من القادسیّة، لقیه رجل، فقال للحسین: ارجع، لم أدع لک ورائی خیراً، فهمّ أن یرجع. فقال إخوة مسلم:
واللَّه لا نرجع حتّی نأخذ بالثّأر أو نُقتل؛ فقال: لا خیر فی الحیاة بعدکم، وسار. فلقیته خیل عبیداللَّه، فعدل إلی کربلاء، وأسند ظهره إلی قَصْباء حتّی لا یقاتل إلّامن وجه واحد، وکان معه خمسة وأربعون فارساً ونحو من مائة راجل [بالسّند المتقدّم عن أبی جعفر علیه السلام].
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 207- 208
ابن سعد، عن الواقدیّ وغیره بإسنادهم أنّ عمر بن سعد بن أبی وقّاص أرسل رجلًا علی ناقة إلی الحسین یُخبره بقتل مسلم بن عقیل، وکان قد بعثه الحسین إلی الکوفة کما مرّ فی سنة ستّین، فقال للحسین ولده علیّ الأکبر: یا أبه! ارجع فإنّهم أهل العراق وغدرهم وقلّة وفائهم، ولا لک بشی‌ء. فقالت بنو عقیل: لیس هذا حین رجوع، وحرّضوه علی المضیّ.
وقال الحسین لأصحابه: قد ترون ما یأتینا وما أری القوم إلّاسیخذلوننا، فمَنْ أحبّ‌أن یرجع، فلیرجع. فانصرف عنه جماعة، وبقیَ فیمَن خرج معه من مکّة، فکانت خیلهم اثنین وثلاثین فرساً.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 344- 345
فقال علیّ لأبیه الحسین: ارجع یا أبه، فقال بنو عقیل: لیس ذا وقت رجوع.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 270
ثمّ أقبل الحسین یسیر نحو الکوفة، ولا یعلم بشی‌ء ممّا وقع من الأخبار.
قال أبو مخنف، عن أبی علیّ الأنصاریّ، عن بکر بن مصعب المزنّی، قال: وکان الحسین لا یمرّ بماء من میاه العرب إلّااتّبعوه. قال، قال أبو مخنف، عن أبی جناب، عن عدیّ بن حرملة، عن عبداللَّه بن سلیم والمنذر بن المشمعل الأسدیّین، قالا: لمّا قضینا حجّنا، لم یکن لنا همّة إلّااللّحاق بالحسین، فأدرکناه. وقد مرّ برجل من بنی أسد، فهمّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 454
الحسین أن یکلّمه ویسأله ثمّ ترک، فجئنا ذلک الرّجل، فسألناه عن أخبار النّاس، فقال:
واللَّه لم أخرج من الکوفة حتّی قُتل مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، ورأیتهما یُجَرّان بأرجلهما فی السّوق.
قالا: فلحقنا الحسین، فأخبرناه، فجعل یقول: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، مراراً. فقلنا له: اللَّه اللَّه فی نفسک. فقال: لا خیر فی العیش بعدهما. قلنا: خار اللَّه لک.
وقال له بعض أصحابه: واللَّه ما أنت مثل مسلم بن عقیل، ولو قد قدمت الکوفة لکان النّاس إلیک أسرع.
وقال غیرهما: لمّا سمع أصحاب الحسین بمقتل مسلم بن عقیل، وثبَ عند ذلک بنو عقیل بن أبی طالب وقالوا: لا واللَّه لا نرجع حتّی ندرک ثأرنا، أو نذوق ما ذاق أخونا.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 168- 169
و «1» لم یبلغ الحسین ذلک «2» حتّی کان بینه وبین القادسیّة ثلاثة أمیال، فلقیه الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فقال له: ارجع، فإنِّی لم أدع لک خلفی خیراً، وأخبره الخبر. فهمّ أن یرجع وکان معه إخوة مسلم، فقالوا: واللَّه لا نرجع حتّی نصیب بثأرنا أو نُقتل، فساروا. وکان عبیداللَّه قد جهّز الجیش لملاقاته، فوافوه بکربلاء، فنزلها ومعه خمسة وأربعون نفساً من الفرسان، ونحو مائة راجل، فلقیه الحسین. «3»
ابن حجر، الإصابة، 1/ 333/ عنه: ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 337؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 612
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأعیان: وانفرد ابن عساکر بقوله: إنّه].
(2)- [الأعیان: قتل مسلم].
(3)- [زاد فی الأعیان: وهذا اشتباه، فإنّ الحرّ جاء لیمنع الحسین من دخول الکوفة، وقد منعه من الرّجوع ولم یذکر أحد أ نّه أشار علیه بالرّجوع، والحسین بلغه قتل مسلم قبل ذلک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 455
وسار إلی أن أتی الثّعلبیّة، فلمّا نزل بها أتاه «1» خبر قتل ابن عمّه مسلم بن عقیل بالکوفة، فقال له بعض أصحابه: ننشدک اللَّه تعالی «2» إلّارجعت من مکانک «2»، فإنّه لیس لک بالکوفة من ناصر، وإنّا نتخوّف أن یکونوا علیک لا لک، فوثب بنو عقیل وقالوا:
واللَّه لا نرجع حتّی ندرک ثأرنا و «3» نذوق ما «4» ذاق مسلم، ثمّ قال لهم الحسین علیه السلام: لا خیر لی بالحیاة بعدکم، ثمّ ارتحلوا. «5»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 188- 189/ مثله: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 260
__________________________________________________
(1)- [فی نور الأبصار مکانه: ثمّ ارتحل من الماء وسار إلی أن أتی الثّعلبیّة، فلمّا نزلها أتاه ...].
(2- 2) [نور الأبصار: أن ترجع من مقصدک].
(3)- [نور الأبصار: أو].
(4)- [نور الأبصار: کما].
(5)- و چون امیر المؤمنین حسین، از زرود روان گشت، شخصی را دید که از جانب کوفه می‌آمد و جناب امام استخبار احوال نموده. آن مرد گفت که: «من در کوفه بودم که مسلم بن عقیل و هانی بن عروه را کشتند، چنانچه دیدم که صبیان پای‌های ایشان را گرفته و می‌کشیدند.»
امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه فرمود که: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، عند اللَّه نحتسب أنفسنا.»
چون اصحاب امام‌حسین بر این‌حال اطلاع یافتند، بعضی از ایشان به او گفتند که: «تورا به خدا سوگند می‌دهیم که بر خود و اهل بیت خود رحم کنی و از سر رفتن به کوفه در گذشته و به وطن خویش مراجعت نمایی که ما تورا در کوفه محب و ناصری نمی‌دانیم.»
بنو عقیل که همراه امام حسین بودند، گفتند که: «ما بعد از مسلم به زندگانی احتیاجی نداریم و ما باز نگردیم تا کشته شویم.»
امام حسین رضی الله عنه نیز فرمود که: «لا خیر فی العیش بعد هؤلاء.»
چون به زباله رسید، رسول عمر بن سعد به خدمت آن جناب مستعد گشته و مکتوب اورا رسانید. مضمون آن که: «اهل کوفه چنانچه شیمه ایشان است غدر و بی‌وفایی نموده و مسلم را تنها گذاشتند تا رسید با او آنچه رسید. هانی بن عروه نیز به تیغ ستم کشته شد.»
و رسول عمر از واقعه قیس‌بن مسهر اعلام کرد و با مکتوب عمر بن سعد امیر المؤمنین حسین را یقین شد که مسلم بن عقیل، به درجه شهادت رسیده. چون خبر رسول عمر بن سعد در میان مردم امام حسین شایع شد، جمعی که از اطراف به او پیوسته بودند، مفارقت اختیار کرده، متفرق گشتند و با آن جناب جز خواص اصحاب کسی نماند.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 137- 138
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 456
وسار الحسین، وهو غیر عالم بما جری لمسلم بن عقیل، حتّی کان علی ثلاث من القادسیّة، تلقّاه «1» الحرّ بن «1» یزید التّمیمیّ، وقال له: ارجع، فما ترکت لک خلفی خیراً ترجوه. وأخبره الخبر، وقدوم ابن زیاد، واستعداده له.
فهمّ بالرّجوع، فقال إخوة «2» مسلم بن عقیل: واللَّه لا نرجع حتّی نصیب بثأرنا، أو نُقتل. فقال: لا خیر فی الحیاة بعدکم. ثمّ سار، فلقیه أوائل خیل ابن زیاد، فعدل إلی کربلاء، «3» فنزل بها فی خمسة وأربعین فارساً ومائة راجل، وقیل أکثر «3». «4»
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 408/ عنه: ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرّقة،/ 196- 197
__________________________________________________
(1- 1) [الصّواعق: بالخبر ابن].
(2)- [الصّواعق: أخو].
(3- 3) [الصّواعق: ثامن المحرّم سنة إحدی وستّین].
(4)- و بعد از آن که امام حسین رضی الله عنه از زرود نیز روان گشت، شخصی از طرف کوفه رسید و خبر شهادت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه را معروض گردانید، و جگرگوشه بتول از شنیدن آن واقعه ملول شده. بعضی از اصحاب گفتند: «یابن رسول اللَّه! تورا به خدا سوگند می‌دهیم که بر خود و متعلقان ترحم نمای و هم از این منزل مراجعت فرمای که ما در کوفه کسی را نمی‌دانیم که به نصرت تو قیام نماید.»
اما بنی‌عقیل گفتند که: «ما را بعد از مسلم زندگانی به کار نیست و باز نمی‌گردیم تا همه کشته شویم.»
امام حسین رضی الله عنه فرمود: «لا خیر فی العیش بعد هؤلاء.»
و از آن‌جا نیز حرکت فرموده، چون به منزل زباله رسید، قاصد عمر بن سعد بن ابی وقاص به شرف خدمت اختصاص یافته و مکتوب اورا رسانید و قضیه شهادت مسلم و هانی (رضی اللَّه عنهما) و واقعه قیس ابن مسهر به تحقیق انجامید. بنابر آن، جمعی از مردم که از جوانب و اطراف به موکب همایون آن حضرت پیوسته بودند، متفرق شدند وغیر از اهل‌بیت و خواص در ملازمت رکاب امامت انتساب کسی نماند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 46- 47
به ثبوت پیوسته که در آن اوان که هجده هزار نفر از کوفیان با مسلم بن عقیل رضی الله عنه بیعت نمودند، و نسبت به عترت طاهره نبویه اظهار ارادت و اخلاص فرمودند. مسلم به امام حسین نوشت که: «الرّائد لا یکذب أهله، وقد بایعنی من أهل الکوفة ثمانیة عشر ألف رجل، فاقدم، فإنّ النّاس معک ولا رأی لهم فی آل أبی سفیان.» یعنی: «به‌درستی که کسی که مسافران اورا به جهت اختیار منزل می‌فرستند، با اهل خود دروغ نمی‌گوید،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 457
نقل أ نّه لمّا وصل الحسین علیه السلام فی مسیره إلی الکوفة إلی منزل اسمه سوق، جلس علیه السلام ناحیة عن النّاس، وإذا برجلٍ قد قدم من الکوفة، فسأله الحسین علیه السلام وقال:
ما الخبر؟ فقال: یا سیِّدی! ما خرجت من الکوفة حتّی رأیت هانئاً ومسلماً بن عقیل مقتولین، وبعث برأسیهما إلی یزید، فقال الحسین علیه السلام: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، وسار الرّجل ولم یعلم به أحد من أصحابه.
الطّریحی، المنتخب،/ 372/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250
قال الرّاوی: فبینما الحسین فی المسیر، إذ طلع علیه رکب مقبلون من الکوفة، وفیهم‌هلال بن نافع البجلی، وعمرو بن خالد، فسألهما عن النّاس؟ فقال: أمّا الأشراف فقد استمالهم ابن زیاد بالأموال، وأمّا باقی النّاس، فقلوبهم معک وأسیافهم علیک، وبلّغاه الخبر عن مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة أ نّهما قُتلا. فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، ثمّ قال للرّکّب: ولکم علم برسولی؟ قالوا: نعم، قتله ابن زیاد، فاسترجع وبکی وقال: جعل اللَّه له الجنّة ثواباً، اللَّهمّ اجعل لنا ولشیعتنا منزلًا کریماً، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر.
ثمّ إنّه علیه السلام قام خطیباً بالنّاس وقال: إنّه قد نزل بنا من الأمر ما ترون، وإنّ الدّنیا قد تغیّرت وتنکّرت، وأدبر معروفها، ولم یبق منها إلّاصبابة کصبابة الإناء، ألا ترون إلی الحقّ لا یعمل به، وإلی الباطل لا ینتهی عنه، لیرغب المؤمنین فی لقاء اللَّه محقّاً، ولا یری الموت إلّاسعادة، والحیاة مع الظّالمین إلّابرما.
الطّریحی، المنتخب،/ 437- 438
ثمّ إنّه علیه السلام سار حتّی أتی إلی موضع یقال له: زبالة، فنزل بها وخطب النّاس، فقال:
أ یّها النّاس! إنّما جمعتکم علی أنّ العراق لی، وقد أتانی خبر فضیع عن ابن عمِّی مسلم
__________________________________________________
و حال آن که بیعت کردند با من از اهل کوفه هجده هزار مرد. پس تشریف قدوم ارزانی فرمای که مردم با تو محبت دارند و میل به آل ابی‌سفیان نمی‌نمایند.»
چون این مکتوب به امام حسین رضی الله عنه رسید، آهنگ سفر عراق فرمود و هر چند ابن عباس رضی الله عنه آن حضرت را از آن حرکت منع نمود، بر اقامت حریم حرم تحریص کرد و بر اصابت رأی خویش دلایل معقوله بر زبان آورد و به جایی نرسید.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 45- 46
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 458
یدل علی أنّ شیعتنا قد خذلتنا، فمَنْ کان منکم یصبر علی حرّ السّیوف وطعن الأسنّة فلیتم معنا، وإلّا فلینصرف عنّا.
قال، فجعل القوم یتفرّقون یمیناً وشمالًا حتّی لم یبق معه من أهل بیته وموالیه نیف وسبعون رجلًا، وهم الّذین خرجوا معه من مکّة.
الطّریحی، المنتخب،/ 438
وقیل: إنّ الحسین علیه السلام لمّا وصل إلی زرود، لقی رجلًا علی راحلة، فلمّا رآه الرّجل عدل عن الطّریق، وکان الحسین علیه السلام قد وقف ینتظره، فلمّا عدل، مضی وترکه.
قال عبداللَّه بن سلیم والمنذر بن المشمعل الأسدیّان: فعدلنا إلی الرّاکب، فسلّمنا علیه، فردّ علینا، فقلنا: ممّ الرّجل؟
فقال: أسدیّ.
قلنا: ونحن أسدیّان، فما الخبر؟
قال: الخبر إنّ مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة قُتلا، ورأیتهما یُجرّان فی الأسواق.
فأتینا الحسین علیه السلام، فقلنا: إنّ عندنا خبراً، فنظر إلی أصحابه، فقال: ما دون هؤلاء سرّاً.
قلنا: أرأیت الرّاکب الّذی عدل عن الطّریق؟ إنّه أخبر بکذا وکذا.
فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.
قلنا: ننشدک اللَّه فی نفسک وهؤلاء الصّبیة، فإنّه لیس لک فی الکوفة ناصر قریب [ولا شیعة، فنظر الحسین إلی بنی عقیل، فقال لهم: ما ترون، فقد قُتل مسلم؟ فبادر] «1» بنو عقیل، فقالوا: قُتل صاحبنا، وننصرف؟ إنّک واللَّه لست کمثل مسلم، ولو قد نظر النّاس إلیک ما عدلوا بک أحداً، وإنّا واللَّه لا نرجع حتّی ندرک ثأرنا أو نذوق الموت کما ذاق أخونا. فنظر الحسین إلینا، وقال: لا خیر فی الحیاة بعد هؤلاء، فعلمنا أ نّه یسیر
__________________________________________________
(1)- من مقتل الخوارزمی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 459
لا محالة، فقلنا: خار اللَّه لک.
وقیل: إنّ الخبر أتی الحسین بقتل مسلم فی زُبالة، فعرف بذلک جماعة ممّن تبعه، فتفرّق عنه أهل الأطماع والارتیاب، وبقیَ معه أهله وخیار أصحابه.
قال: وارتجّ الموضع لقتل مسلم، وسالت الدّموع کلّ مسیل.
ثمّ سار الحسین علیه السلام قاصداً لما دعاه اللَّه إلیه، فلقیه الفرزدق، فسلّم علیه ودنا منه وقبّل یده، فقال له الحسین: من أین أقبلت؟
قال: من الکوفة.
قال: کیف خلّفت النّاس؟
فقال الفرزدق: یا أبا عبداللَّه، کیف ترکن إلی أهل الکوفة وهم الّذین قتلوا ابن عمّک مسلم وشیعته؟
فاستعبر الحسین علیه السلام باکیاً، ثمّ قال: رحم اللَّه مسلماً، فقد صار إلی روح اللَّه وریحانه، وجنّته ورضوانه، قد قضی ما علیه وبقی ما علینا، ثمّ أنشأ یقول:
فإن تکن الدّنیا تعدّ نفیسة فإنّ ثواب اللَّه أعلی وأنبلُ
وإن تکن الأرزاق قسماً مقدّراً فقلّة سعی المرء فی الکسب أجمل
وإن تکن الأموال للتّرک جمعها فما بال متروک به المرء یبخل
وإن تکن الأجساد للموت انشِئَت فقتل امرئ بالسّیف فی اللَّه أفضل
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 239- 241
وورد الخبر بقتل قیس علی الحسین علیه السلام وهو بزبالة، وکان قد تبعه خلق کثیر من المنازل الّتی کان یمرّ بها، لأنّهم کانوا یظنّون استقامة الأمر له صلوات اللَّه علیه.
فلمّا سار من زبالة، قام فی النّاس خطیباً، فقال: إنّ أهل الکوفة وثبوا علی مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، فقتلوهما وقتلوا قیس بن مسهّر، فمن أحبّ منکم أن ینصرف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 460
فلینصرف من غیر حرج، لیس علیه منّا ذمام. فتفرّق النّاس عنه وأخذوا یمیناً وشمالًا حتّی بقی فی أصحابه الّذین جاؤوا معه من المدینة، وإنّما أراد أن لا یصحبه إنسان إلّاعلی بصیرة.
محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 243
قال أبو مخنف: لمّا قُتل مسلم بن عقیل علیه السلام وهانئ بن عروة، انقطع خبرهما عن الحسین علیه السلام، فقلقَ قلقاً عظیماً، فجمعَ أهله وأخبرهم بما حدّثته به نفسه، وأمرهم بالرّحیل إلی المدینة، فخرجوا سائرین بین یدیه إلی المدینة، حتّی دخلوها، «1» فأتی قبر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله والتزمه، وبکی بکاءً شدیداً، فهوّمت عیناه بالنّوم، فرأی جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وهو یقول: یا ولدی! العجل العجل، الوحا الوحا، فبادر إلینا، فنحن مشتاقون إلیک. فانتبه الحسین علیه السلام قلقاً مشوقاً إلی جدّه صلی الله علیه و آله، فدخل إلی أخیه محمّد بن الحنفیّة وأخبره بما فی نفسه، وقال له: یا أخی! ارید الرّحیل إلی العراق، فإنّی قلق علی ابن عمّی مسلم، فقال له محمّد بن الحنفیّة: ناشدتک اللَّه یا أخی أن لا تسیر إلی قوم قتلوا أباک، وغدروا بأخیک، فأقم عند حرم جدّک، وإلّا فارجع إلی حرم اللَّه، فإنّ لک فیه أعواناً کثیرة، فقال له: لا بدّ من المسیر إلی العراق، فقال له أخوه: إنّه لیفجعنی ذلک، ثمّ بکی، وقال: واللَّه یا أخی لا أقدر أقبض قائم سیفی، ولا کعب رمحی، ثمّ لا فرحت بعدک أبداً، ثمّ ودّعه وقال: استودعک اللَّه تعالی من شهید مظلوم.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 39- 40/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 246
قال عدیّ بن حرملة، عن عبد ربّه: کنّا بمکّة وقد حججنا، ولم یکن لنا همّة إلّا اللّحوق بالحسین علیه السلام. فأقبلنا نسیر حتّی لاقیناه، فسلّمنا علیه، فردّ علینا السّلام، فقلنا: یا أبا عبداللَّه! هل رأیت الرّاکبین؟ فقال: أجل، فقلنا: یزعمان أ نّهما لم یخرجا حتّی قُتل مسلم بن عقیل علیه السلام وهانئ بن عروة، وداروا برأسیهما فی الشّوارع، فقال الحسین علیه السلام: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، فرحمة اللَّه ورضوانه علیهما، فقلنا: ناشدناک باللَّه یا أبا
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 461
عبداللَّه إلّاما رجعت من موضعک هذا، فلیس لک فی الکوفة ناصر ولا معین، فقال الحسین علیه السلام لا خیر فی الحیاة بعد هؤلاء الفتیة، فعلمنا أ نّه قد عزم علی المسیر.
وبات لیلته، فلمّا أصبح قال لفتیانه: أکثروا من الماء واسقوا خیولکم، ففعلوا ذلک، وجعل لا یمرّ ببادیة إلّاویتبعه خلق کثیر، حتّی «1» انتهی إلی زُبالة، فنزل بها، ثمّ قام خطیباً، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وذکر النّبیّ صلی الله علیه و آله، فصلّی علیه، «2» ثمّ نادی بأعلی صوته «2»:
أ یّها النّاس! إنّما جمعتکم علی أنّ العراق «3» فی قبضتی «3»، وقد «4» جاءنی خبر صحیح أنّ «4» مسلم بن عقیل علیه السلام وهانئ بن عروة قُتلا «5»، وقد خذلتنا شیعتنا، فمن کان منکم یصبر علی «6» ضرب السّیوف وطعن الرِّماح «6» وإلّا فلینصرف «7» من موضعه هذا، فلیس علیه من ذمامی شی‌ء، فسکتوا جمیعاً «7»، وجعلوا یتفرّقون یمیناً وشمالًا حتّی «8» لم یبق عنده إلّا «8» أهل بیته وموالیه «9» وقالوا: واللَّه ما نرجع حتّی نأخذ بثأرنا أو نذوق الموت غُصّة بعد غُصّة وهم نیف وسبعون «9» رجلًا، وهم الّذین خرجوا معه من مکّة «10» وإنّما فعل ذلک لأنّه علم أنّ النّاس لا یتّبعونه إلّاأ نّهم یظنّون أنّ العراق له وفی قبضته، فکره أن یسیروا معه إلّا وهم یعلمون علی ما یقدمون.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 42- 43/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250- 251
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(2- 2) [الأسرار: وقال].
(3- 3) [الأسرار: لی].
(4- 4) [الأسرار: وقد جاء لی خبر فظیع من أمر].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6- 6) [الأسرار: حرّ الأسنّة وحدّ السّیوف].
(7- 7) [الأسرار: فلیس من أمری شیئاً، فأمسکوا عنه].
(8- 8) [الأسرار: بقی من].
(9- 9) [الأسرار: فی اثنین وسبعین].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 462
وفی کتاب مقتل الحسین- علیه السلام- لأبی مخنف: أنّ الحسین- علیه السلام- بعد أن بلغه قتل مسلم وهانئ، ونزوله بالعقبة قال له بعض من حضر: ناشدتک اللَّه، إلّاما رجعت. فوَ اللَّه، ما تقدم إلّاعلی أطراف الأسنّة وحرارات السّیوف. وأنّ هؤلاء القوم الّذین بعثوا إلیک لو کان فیهم صلاح، لکفوک مؤنة الحرب والقتال، وطیّبوا لک الطّریق، ولکان الوصول إلیهم رأیاً سدیداً. فالرّأی عندنا، أن ترجع عنهم ولا تقدم علیهم.
فقال له الحسین- علیه السلام-: صدقت، یا عبداللَّه، فیما تقول «ولکن لیقضی اللَّه أمْراً کان مفعولًا، لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَیَحْیَی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ».
المشهدیّ القمّی، کنز الدّقائق، 5/ 351
وفی مقتل أبی مخنف: قال علیه السلام فی خطبته:
اعلموا؛ إنّما جمعتکم علی أنّ العراق لی، وقد أتانی خبر فضیع عن مسلم، وأنّ شیعتنا خذلتنا، فمَن کان منکم یصبر علی حرِّ السّیوف وطعن الأسنّة یبقی معنا، وإلّا فلینصرف! فجعلوا یتفرّقون.
وفی روایة: فتفرّق عنه أهل الأطماع والارتیاب.
للسّموأل:
تُعیّرُنا أ نّا قلیلٌ عَدیدُنا فقلتُ لَها إنّ الکرامَ قلیلُ «1»
ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 350
__________________________________________________
(1)- از عبداللَّه بن سلیمان و منذر بن مشمعل روایت کرده‌اند که گفتند: چون از اعمال حج فارغ شدیم، به سرعت تمام خود را به جناب امام حسین علیه السلام رسانیدیم. در نزدیک «ثعلبیه» ناگاه دیدیم که مردی از جانب کوفه پیدا شد، چون سپاهِ آن جناب را دید، راه را گردانید. ما بر سر راه او رفتیم و از احوال کوفه پرسیدیم. گفت: «از کوفه بیرون نیامدم تا دیدم مسلم بن عقیل و هانی را شهید کردند و پاهای ایشان را گرفته، در بازارها می‌کشیدند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 463
ولَقیَ الفرزدق، فسأله، فقال: قلوب النّاس معک وسیوفهم مع بنی امیّة، والقضاء ینزل من السّماء. فهمّ أن یرجع، وکان معهم إخوة مسلم، فقالوا: لا نرجع حتّی نصیب بثأره أو نُقتل.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 206
وذکره المفید رحمه الله فی الإرشاد مترحّماً مکثراً، وهو دلیل الجلالة، مضافاً إلی ما فی
__________________________________________________
چون حضرت در منزل ثعلبیه نزول فرموده بود، شب به خدمت آن جناب رفتیم و این خبر وحشت اثر را عرض کردیم. حضرت از استماع این قضیه «هایله»، بسیار اندوهناک گردید و مکرر فرمود: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون، خدا رحمت کند ایشان را!»
پس عرض کردیم: «یابن رسول اللَّه! اهل کوفه اگر بر شما نباشند، از برای شما نخواهند بود. التماس داریم که شما معاودت فرمایید.»
آن جناب متوجه اولاد عقیل گردید و خبر شهادت مسلم را به ایشان گفت و ایشان را دل داری فرمود و با ایشان در معاودت مصلحت نموده و گفتند: «به خدا سوگند که برنمی‌گردیم تا بازخواست خون آن سعادتمند بکنیم، یا از آن شربت که او چشیده، ما نیز بچشیم.»
چون آن جناب را مایل به رفتن یافتیم، وداع کرده بیرون آمدیم.
به روایت دیگر: چون خبر شهادت مسلم را شنید، فرمود: «آنچه بر او بود به عمل آورد و آنچه برماست، مانده است.»
پس شعری چند ادا فرمود، مشعر بود بر آن که تن به شهادت در داده‌اند و شربت ناگوار مرگ برای رضای الهی بر خود گوارا گردانیده‌اند.
چون سحر شد، غلامان خود را فرمود که آب بسیار بردارند، بار کردند و روانه شدند. چون به زباله رسیدند، شهادت مسلم و هانی و عبداللَّه بن یقطر به آن جناب رسید. چون این خبر موحش را استماع نمود، آب از دیده مبارکش جاری گردید و دست به دعا برداشت و گفت: «خداوندا! برای ما و شیعیان ما در دار عقبی منزل نیکویی مهیا گردان، و جمع کن میان ما و ایشان در غرفات جنان. به درستی که تو بر همه چیز قادری.»
پس حضرت، اصحاب خود را جمع نمود و فرمود: «به ما خبر رسیده که مسلم بن عقیل، هانی بن عروه و عبداللَّه بن یقطر را شهید کرده‌اند و شیعیان ما دست از یاری ما برداشته‌اند. هر که خواهد از ما جدا شود، بر او حرجی نیست.»
جمعی که برای طمع مال و غنیمت و راحت و عزت دنیا با آن جناب رفیق شده بودند، از استماع این اخبار متفرق گردیدند و اهل بیت و خویشان آن حضرت و جمعی که از روی ایمان و یقین اختیار ملازمت آن جناب نموده بودند، ماندند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 634- 635
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 464
موضع منه فقال- أی الحسین سلام اللَّه علیه- لمّا سمع بخبر مسلم وهانئ: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، رحمة اللَّه علیهما، یردِّد ذلک مراراً.
أبو علیّ الحائریّ، منتهی المقال، 6/ 416
وناهیک به مبادرة مولانا أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام إلی العراق عارفاً بقدومه علی الموت والقتل، سامعاً لصوت قائل یقول: یسیر هؤلاء القوم، والمنایا تسیر معهم.
ولمّا قرب إلی العراق وسمع بقتل ابن عمّه مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، أشار علیه أصحابه بالرّجوع، فقال: لا خیر فی الحیاة بعد هؤلاء الفتیة، فأقبل بأهل بیته وفتیته مبادراً إلی الموت مثل مبادرة الظّمآن إلی الماء الزّلال، فجالدهم بسیفه حتّی أفنی منهم الجمّ الغفیر إلی أن تکاثروا علیه، فخرج إلی لقاء ربّه شاکیاً من هذه الامّة وفعالها، راغباً عن قیل الدّنیا وقالها؛ وتبعه علی هذا الأثر أولاده المعصومون، فما منهم إلّاقتیل أو مسموم «وَسَیَعْلَمُ الّذینَ ظَلَمُوا أیّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبون».
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 4/ 206- 207
أقول، ویظهر من جملة من الأخبار أ نّه سار من مکّة إلی المدینة، ثمّ خرج منها إلی الکوفة. قال أبو مخنف: لمّا قُتل مسلم، انقطع خبره عن الحسین، فقلق لذلک قلقاً شدیداً وجمع أهل بیته وموالیه وأعلمهم بما أوجس فی قلبه وأمرهم بالرّحیل إلی المدینة، فشدّوا علی الجمّال وخرجوا بین یدیه سائرین إلی المدینة. [... حکاه بدله فی مقتل الحسین لأبی مخنف، راجع هناک].
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 246
فی التّبر المذاب: ولم یزل الحسین علیه السلام قاصداً للکوفة مجدّاً فی السّیر، ولا علم له بما جری علی مسلم بن عقیل، حتّی إذا کان بینه وبین القادسیّة ثلاثة أمیال، تلقّاه النّمر فسلّم علیه وقال: أین ترید یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ فقال: أرید هذا المصر، فقال: ارجع، فوَ اللَّه ما ترکتُ لک خلفی خیراً ترجوه، وأخبره بقتل مسلم وهانئ بن عروة، فحوقل واسترجع عند ذلک، ثمّ تلا: «فمنهُم مَنْ قضی نحبَه ومنهم مَنْ یَنْتَظِر وما بدّلوا تبدیلًا».
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 465
فبینما الحسین رضی الله عنه فی المسیر، إذ جاء هلال بن نافع وعمرو بن خالد من الکوفة، فسأل عنهما أحوال النّاس، فقالا: أمّا الأغنیاء فقلوبهم إلی ابن زیاد، وأمّا باقی النّاس فقلوبهم إلیک، وإنّ مسلم وهانئ وقیس الّذی کان رسولک قُتلوا، فقال: اللَّهمّ اجعل الجنّة لنا ولأشیاعنا منزلًا کریماً، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر.
ثمّ خطب وقال: قد نزل بنا ما ترون، وإنّ الدّنیا قد تغیّرت وتکدّرت وأدبر معروفها، ولم یبق إلّاکصبابة الإناء، لا یعمل الحقّ، ولا ینتهی عن الباطل، ولا یری المؤمن الموت إلّا سعادة، والحیاة مع الظّالمین إلّاخسارة. [...]
ثمّ سار حتّی أتی موضعاً یقال له: زُبالة، فنزل وخطب وقال: أ یّها النّاس! فمَنْ کان منکم یصبر علی حدِّ السّیف وطعن الأسنّة فلیقم معنا، وإلّا فلینصرف عنّا.
فجعل القوم یتفرّقون، فلم یبق إلّاأهل بیته وموالیه وهم نیف وسبعون رجلًا، وهم الّذین خرجوا معه من مکّة. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 338
__________________________________________________
(1)- استقبال شیر حسین علیه السلام را
و دیگر در «مدینة المعاجز» از راشد بن مزید حدیث می‌کند و می‌گوید: «در خدمت حسین بن علی علیهما السلام از مکه به جانب عراق کوچ دادیم. چون به منزل قطقطانه رسیدیم، خواستار مراجعت شدیم. چون رخصت فرمود، نگریستم که شیری درنده آن حضرت را پذیره 1 می‌کند و چون نزدیک شد، بایستاد.»
فقال له: «ما حال النّاس بالکوفة؟»
قال: «قلوبهم معک وسیوفهم علیک.»
فرمود: «چون است حال مردم کوفه؟»
عرض کرد: «دل‌های ایشان با شماست و شمشیرهای ایشان بر شما.»
قال: «ومن خلّفت بها؟»
قال: «ابن زیاد وقتل ابن عقیل.»
فرمود: «چه در کوفه از پس پشت افکندی؟»
عرض کرد: «عبیداللَّه بن زیاد را و او مسلم بن عقیل را بکشت.»
فرمود: «اکنون به کجا می‌شوی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 466
__________________________________________________
عرض کرد: «به ارض عدن.»
1. پذیره: استقبال، پیشواز.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 8
شیخ مفید به اسناد خویش روایت می‌کند که: عبداللَّه بن سلیمان و منذر بن مشمعل که دو تن از قبیله بنی اسد بودند، چون از حج بیت فراغت جستند، همت بر آن بستند که با حسین علیه السلام پیوسته شوند و عاقبتِ امر اورا بدانند. چون آن حضرت روز ترویه از مکه بیرون شد، ایشان از عجلت ناچار بودند. لاجرم به تعجیل و تقریب براندند، در موضع زرود 1 با جیش آن حضرت ملحق شدند و در آن موضع مردی را نگریستند که از کوفه همی آمد و چون حسین علیه السلام را دیدار کرد، از راه به یک سوی شد. حسین لختی بایستاد، مگر خواست از وی سؤالی کند، چون او از راه بگشت، حسین نیز درگذشت. عبداللَّه و منذر به نزد او شتافتند و اورا سلام دادند و جواب بستدند و گفتند: «کیستی و از کجایی؟»
گفت: «مردی از بنی اسدم و نام من بکر است.»
گفتند: «ما نیز از بنی‌اسدیم. اکنون بگوی مردم کوفه را چگونه دیدی؟»
گفت: «از کوفه بیرون نشدم تا گاهی که مسلم‌بن عقیل و هانی‌بن عروه را کشته دیدم و نگریستم که پای ایشان را مأخوذ داشته، در بازار کشان کشان می‌بردند.»
پس عبداللَّه و منذر از وی روی برتافتند و به نزدیک حسین علیه السلام شتافتند- هنگامی که آن حضرت در منزل زباله فرود آمد- عرض کردند که: «در نزد ما خبری است، اگر فرمایی آشکار گوییم وگرنه، پوشیده به عرض رسانیم.»
فرمود: «بیرون از این جماعت سری و مستوری نیست. 2»
لاجرم به عرض رسانیدند که: «از آن سوار که از وی اراده سؤال فرمودی و ناکرده سؤال در گذشتی، ما اورا دیدار کردیم و خبر اهل کوفه را بپرسیدیم. گفتند: ما از کوفه بیرون نشدیم تا کشته مسلم و هانی را بدیدیم.»
قال الحسین: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.»
آن‌گاه عبداللَّه و منذر عرض کردند که: «هم اکنون خویش را و اهل بیت خویش را در تهلکه 3 مینداز و از همین مکان بسیچ 4 مراجعت بساز؛ چه در کوفه تورا معاضدی و مساعدی 5 نیست. بلکه بیم می‌رود که به مناجزت 6 تو آغازند و به مبارزت تو پردازند.»
حسین علیه السلام به جانب فرزندان مسلم نگران شد و فرمود: «مسلم را بکشتند، اکنون رأی چیست؟»
گفتند: «لا واللَّه، چند که توانیم در طلب خون او بکوشیم، یا از آن شربت که او نوشید، بنوشیم.»
آن حضرت فرمود: «از پس ایشان تن‌آسایی در زندگانی نیست.»
عبداللَّه و منذر دانستند که حسین را فتوری 7 در عزیمت بادید 8 نشود، حضرتش را وداع گفتند و برفتند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 467
__________________________________________________
بعضی از اصحاب به عرض رسانیدند که: «فدای تو شویم. کار تو از مسلم بن عقیل نیک جداست. چون تو به کوفه درآیی، مردم در حضرت تو انجمن شوند و در دفع دشمن یک جهت گردند.»
حسین اورا پاسخ نداد؛ چه خاتمت امر در خاطر او حاضر بود.
و همچنان در منزل زباله، فرزدق شاعر به حضرت حسین آمد و چنان می‌نماید که فرزدق بعد از زیارت مکه و مراجعت به کوفه، دیگرباره ادراک خدمت امام فرمود و عرض کرد: «یا ابن رسول اللَّه! چگونه مردم کوفه را معتمد و مؤتمن می‌شماری و حال آن که پسر عمت مسلم را شهید کردند و شیعیان تورا دست‌خوش شمشیر نمودند؟»
آن حضرت بگریست،
[متن عربی در اللّهوف ذکر شد]
فرمود: «خداوند رحمت کناد مسلم را! همانا او به سوی روح و ریحان 9 خداوند شتافت، تشریف ترحیب و مقام رضوان یافت.»
هم در آن وقت این اشعار را در تسلیت اهل بیت انشاد فرمود:
[متن عربی در اللّهوف ذکر شد]
معنی بیت 1: هرگاه مردمی دنیا را با ارزش بدانند، پس بهشت که برتر و شریف‌تر است.
معنی بیت 2: هرگاه بدن‌ها برای مرگ ساخته شده است، پس کشته شدن مرد با شمشیر در راه خدا که بهتر است.
معنی بیت 3: هرگاه روزی مردم به اندازه‌ای معین تقسیم شده است، پس بهتر این است که مرد آز و شره نورزد.
معنی بیت 4: هرگاه اموال گردآورده را باید در دنیا گذاشت، پس چرا مرد آزاد به آن بخل ورزد.
و هم در منزل زباله سیدالشهدا علیه السلام را آگهی آوردند که: ابن زیاد، عبداللَّه بن یقطر را که حامل مکتوب آن حضرت بود (به شرحی که مرقوم شد)، مقتول ساخت. امام حسین بگریست، بیرون شد در میان اصحاب و این کتاب را قرائت کرد:
[متن عربی در الارشاد ذکر شد]
فرمود: «ای مردم! خبری زشت و وحشت‌انگیز به شما رسید: همانا مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و عبداللَّه بن یقطر را بکشتند و شیعیان ما خذلان ما را اختیار کردند. اکنون من عهد خویش را از رقبت 10 شما برگرفتم تا هر که بخواهد، بی‌مانعی و دافعی خویشتن را از این مخالفت برهاند و به مأمنی 11 رساند.»
از آن روز که حسین علیه السلام از مدینه بیرون شد تا این وقت که از مکه به جانب عراق روان گشت، به تفاریق جماعتی بزرگ به آن حضرت پیوسته شدند و سپاهی در خور 12 مصاف می‌نمودند. چون این کلمات-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 468
(قال) أهل السّیر: ولمّا ورد الحسین علیه السلام زبالة، أخرج کتاباً لأصحابه، فقرأه علیهم، وفیه: أمّا بعد، فقد أتانا خبر فظیع أ نّه قُتل مسلم وهانئ وعبداللَّه بن یقطر. وقد خذلنا شیعتنا، فمن أحبّ منکم الإنصراف، فلینصرف، لیس علیه منّا ذمام.
فتفرّق النّاس عنه یمیناً وشمالًا إلّاصفوته. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 48
__________________________________________________
بشنودند، از یمین و شمال طریق تشتت و تفرق 13 گرفتند و در کوه و دشت پراکنده گشتند. آن حضرت از تذکره این کلمات همی خواست که آن مردم که با وی کوچ می‌دهند، بدانند که ایشان را مناصی 14 و ملجأی به دست نخواهد شد، بلکه با مرگ روی در روی خواهند رفت.
لاجرم بعد از اصغای این کلمات، جز اهل بیت نبوت و آنان که هنگام بیرون شدن از مدینه ملازم رکاب مبارکش بودند و عددی قلیل که بعد از خروج از مدینه با او پیوستند، به جای نماند.
1. زرود (به فتح اول و ضم ثانی): موضعی است در راه مکه بعد از زمین رمل.
2. آنچه در کتب عربی در این‌جا نقل شده، این است: (ما دون هؤلاء ستر) و بهتر این است که این‌گونه معنی شود: (نزد این جماعت سری و مستوری نیست.)
3. تهلکه (به تثلیث لام): مردن، از بین رفتن.
4. بسیچ: قصد، آهنگ.
5. معاضد و مساعد (هر دو به صیغه اسم فاعل): معین و یاور.
6. مناجزت: جنگ.
7. فتور: سستی.
8. بادید: پدید.
9. روح (به فتح راء): آسودگی، خوشحالی. ریحان: معیشت، روزی.
10. رقبه: گردن.
11. مأمن: جای امن.
12. درخور: سزاوار.
13. تشتت و تفرق: هر دو به معنی پراکندگی است.
14. مناص: گریزگاه.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 143- 145، 146- 147
(1)- عبداللَّه بن سلیمان و منذر بن مشمعل اسدی گفته‌اند: چون حج را تمام کردیم، همّی نداشتیم جز آن که خود را به حسین برسانیم و ببینیم کارش به کجا می‌کشد. شتر دوان به شتاب آمدیم و در زرود به آن حضرت رسیدیم. چون به او نزدیک شدیم، مردی از کوفه می‌آمد و تا حسین را دید، از راه کنار زد و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 469
__________________________________________________
حسین علیه السلام ایستاد. گویا انتظار اورا داشت، ولی او توجهی نکرد و گذشت. ما به سوی او رفتیم و رفیقم گفت: «ییا نزد این راه‌گذر برویم و اخبار کوفه را از او بپرسیم.»
رفتیم تا به او رسیدیم و سلام کردیم و جواب داد. گفتیم: «از چه قبیله‌ای؟»
گفت: «از اسد.»
گفتیم: «ما هم اسدی هستیم، تو کیستی؟»
گفت: «من بکربن فلانم.»
ما هم نسب خود را به او گفتیم و گفتیم: «مردم کوفه در چه حالند؟»
گفت: «آری، من از کوفه بیرون نیامدم تا مسلم‌بن عقیل و هانی‌بن عروه کشته شدند و دیدم که پای آن‌ها گرفته و در بازار می‌کشیدند.»
ما خود را به حسین رساندیم و با او رفتیم تا شب را در ثعلبیه منزل کرد. خدمت او رفتیم و گفتیم: «ما خبری داریم، آشکار بگوییم یا محرمانه؟»
نگاهی به ما و نگاهی به اصحابش کرد و فرمود: «از این‌ها رازی در میان نیست.»
گفتیم: «آن شترسواری که دیشب دیدی و جلوش رفتید، بیاد دارید؟»
فرمود: «آری، می‌خواستم از او خبری بپرسم.»
گفتند: «به خدا ما از او خبر گرفتیم و از شما نیابت کردیم. او مردی از ما بود، بانظر، راستگو، خردمند و برای ما گفت که از کوفه بیرون نیامده تا به چشم خود دیده، مسلم و هانی‌بن عروه کشته شده‌اند و به پا آن‌ها را در بازار می‌کشیدند.»
فرمود: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون، رحمت خدا بر آن‌ها!» چند بار آن را فرمود.
به عرض رساندیم که: «تورا به خدا خویش و خاندانت درنظر گیر و از این‌جا برگرد. برای تو در کوفه یاور و شیعه نمانده و از آن ترسیم که همه دشمن تو باشند.»
به فرزندان عقیل نگریست و فرمود: «چه گویید، مسلم را کشته‌اند؟»
گفتند: «به خدا برنگردیم تا خون‌خواهی کنیم یا کشته شویم.»
به ما رو کرد و فرمود: «پس از این‌ها زندگی خوبی ندارد.»
و دانستیم که تصمیم رفتن دارد، به او گفتیم: «خدا برایت خیر آورد.»
فرمود: «رحمت خدا بر شما.»
یارانش به او گفتند: «شما چون مسلم نباشید و مردم کوفه به شما بهتر می‌گروند.»
حضرت خاموش شد و تا سحر انتظار کشید و به جوانان و غلامانش فرمود: «آب بیشتر بردارید.»
آب بیشتری برداشتند و کوچیدند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 470
وفی زرود اخبر بقتل مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، فاسترجع کثیراً، وترحّم علیهما مراراً وبکی، وبکی معه الهاشمیّون، وکثر صراخ النّساء حتّی ارتجّ الموضع لقتل
__________________________________________________
سپس شتابید تا به زباله رسید و خبر عبداللَّه بن یقطر را دریافت.
در روایتی خبر مسلم به او رسید و نامه‌ای برای مردم بیرون داد و برای آن‌ها خوانده شد:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. اما بعد، خبر جان‌گدازی به ما رسیده. مسلم‌بن عقیل، هانی‌بن عروه و عبداللَّه ابن یقطر کشته شدند و شیعیان ما از ما کناره گرفتند. هر کدام شما که دلش می‌خواهد برگردد و بر او حرجی نیست و بیعت از او برداشته است.»
مردم از اطراف او به هر سو پراکنده شدند، همان کسانی با او ماندند که از مدینه با وی حرکت کرده بودند و اندکی از آن‌ها که به وی پیوسته بودند، و همانا این کار کرد تا آن اعرابی که قصدشان از متابعت او رسیدن به مال و منصب بود و مردم کوفه را مطیع او می‌دانستند، مطلب را بفهمند و بدانند به کجا می‌روند و چه سرانجامی دارند- گویم شاید به همین جهت حال یحیی را بسیار یاد می‌کرد و اشاره می‌کرد که مانند او کشته شود و سرش به هدیه رود.
از امام چهارم روایت شده که: «ما با حسین از مکه بیرون شدیم، هر جا بار می‌انداخت و از هر جا بار می‌زد، یحیی‌بن زکریا را یاد می‌کرد و روزی فرمود: از پستی دنیا نزد خدای تعالی است که سر یحیی هدیه یکی از زناکارهای بنی‌اسرائیل شد.»
سحرگاهان به یارانش فرمود آب بیشتری بردارند و رفت.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 80- 81
و می‌آید که چون خبر کشتن مسلم و هانی به امام حسین رسید، بعد از کلمه استرجاع، چند بار فرمود: «رحمت خدا بر آن‌ها.»
و نیز این نامه را برای مردم خواند:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، خبر جان گدازی به ما رسیده است که کشته شدن مسلم، هانی بن عروه و عبداللَّه بن یقطر است.»
سید بن طاوس در کتاب «ملهوف» روایت کرده که چون پس از خبر قتل مسلم و هانی، خبر عبداللَّه بن یقطر به امام حسین علیه السلام رسید، اشک در دیده گردانید و گفت: «بارخدایا! برای ما و شیعیان ما مقامی کریم قرار ده و میان ما و آنان در قرارگاه رحمتت جمع فرما؛ زیرا تو بر هر چیز توانایی.»
اصحاب ما (رضوان اللَّه علیهم) برای هانی زیارتی نقل کرده‌اند که بدان زیارت شود و صریح در آن است که از شهدای سعدایی است که برای خدا و رسولش مخلص بوده و در راه خدا قرین رحمت و رضوان وی رفته‌اند، و آن این است: سلام اللَّه العظیم. و زیارت را تا آخر نقل کرده است و بعد گفته است: دور می‌نماید که مضمون این زیارت از نص و خبری نباشد و اگر هم نباشد، خود متضمن گواهی آن‌هاست، بر آن که شهید سعید نبیل با جلالت و خوش‌عاقبتی بوده.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 51، 52
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 471
مسلم بن عقیل، وسالت الدّموع کلّ مسیل.
فقال له عبداللَّه بن سلیم والمنذر بن المشمعلّ الأسدیّان: ننشدک اللَّه یا ابن رسول اللَّه إلّا انصرفت من مکانک هذا، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر.
فقام آل عقیل، وقالوا: لا نبرح حتّی ندرک ثأرنا أو نذوق ما ذاق أخونا، فنظر إلیهم الحسین وقال: لا خیر فی العیش بعد هؤلاء.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 209- 210
وفی هذا المکان (زَرود) اخبر- علیه السلام- بقتل ابن عمّه مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، فاسترجع کثیراً، وترحّم علیهما مراراً وبکی، وبکی معه الهاشمیّون، وکثر الصّراخ والعویل من جانب النّساء.
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 184- 185
فی حبیب السّیر: لمّا بلغ زبالة، ورد علیه قاصد من الکوفة بمکتوب من عمر بن سعد ابن أبی وقّاص یخبره بشهادة مسلم وابن عروة، وقد سأله مسلم أن یکتب إلی الحسین علیه السلام بشهادته، فکتب وفیه واقعة قیس بن مسهّر.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 267/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 61
حتّی إذا کان السّحر قال لفتیانه وغلمانه: أکثروا من الماء، فاستسقوا وأکثروا ثمّ ارتحلوا.
فسار علیه السلام حتّی انتهی إلی زبالة، وافاه بها رسول محمّد بن الأشعث وعمر بن سعد بما کان سأله مسلم أن یکتب به إلیه من أمره وخذلان أهل الکوفة إیّاه بعد أن بایعوه، فلمّا قرأ الکتاب، استیقن بصحّة الخبر، وأفظعه قتل مسلم وهانئ، ثمّ أخبره الرّسول بقتل قیس بن مسهّر.
المیانجی، العیون العبری،/ 63
المنزل التّاسع- زبالة: فسار حتّی انتهی إلی زبالة، وورد مکتوب عمر بن سعد إلی الحسین بشهادة مسلم بن عقیل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 472
أقول، قد اختلفوا فی المنزل الّذی اخبر الحسین بشهادة مسلم بن عقیل ونحن نشیر إلیه عن أبی حنیفة الدّینوری. ولمّا رحل الحسین من زرود، تلقّاه رجل من بنی أسد، فسأله عن الخبر، فقال: لم أخرج من الکوفة حتّی قُتل مسلم بن عقیل وهانئ بن عروة، ورأیت الصّبیان یجرّون بأرجلهما. فقال علیه السلام: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، عند اللَّه نحتسب أنفسنا.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 60- 61
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 473

قال، وکان «1» لمسلم بنت عمرها إحدی عشرة سنة مع «2» الحسین علیه السلام. فلمّا قام الحسین من مجلسه، جاء إلی «3» الخیمة، فعزّز «3» البنت، وقرّبها من منزله «4»، فحسّت البنت بالشّرِّ، «5» لأنّه علیه السلام کان قد «5» مسحَ علی رأسها وناصیتها کما یفعل بالأیتام، فقالت: یا عمّ! ما رأیتک قبل هذا الیوم تفعل بی مثل ذلک، أظنّ أ نّه قد استشهد والدی، فلم یتمالک الحسین علیه السلام من البکاء، وقال: یا ابنتی «6»! أنا أبوکِ، وبناتی أخواتکِ، فصاحت ونادت بالویل «7»، فسمع أولاد مسلم ذلک الکلام، وتنفّسوا «8» الصّعداء، وبکوا بکاءً شدیداً «9»، ورموا بعمائمهم إلی الأرض «10».
قال، لمّا «11» تأمّل الحسین علیه السلام هذا الحال، «12» وقتل مسلم «12»، وأنّ أهل الکوفة هم
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار والمعالی: کانت].
(2)- [زاد فی الدّمعة والعیون: عیال].
(3- 3) [لم یرد فی الدّمعة والعیون].
(4)- [المعالی: مجلسه].
(5- 5) [فی الدّمعة والعیون: وکان الحسین علیه السلام، والمعالی: فإنّ الحسین علیه السلام قد].
(6)- [فی الدّمعة والعیون: بنیّة].
(7)- [زاد فی الدّمعة والعیون: والثّبور، وإلی هنا حکاه فی العیون].
(8)- [الأسرار: تنافسوا].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
(10)- [زاد فی المعالی: ونادوا: وا مسلماه، وا ابن عقیلاه. ما أشبه هذا الیوم وصیحة إبنة مسلم، وبکائها وبکاء أولاد مسلم وصرختهم وضجّتهم بیوم عاشوراء، وبکاء سکینة وبنات رسول اللَّه حین أقبل إلیهم جواد أبی عبداللَّه علیه السلام نظرت سکینة إلی الفرس، فرأت الجواد عاریاً، والسّرج خالیاً من راکبه، فهتکت خمارها ونادت: واللَّه قُتل أبی الحسین علیه السلام، فسمعن النّساء برزن من الخدور].
(11)- [فی الأسرار والمعالی: و].
(12- 12) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 474
الّذین أعانوا علی قتل أمیر المؤمنین علیه السلام ونهب الحسن وضربه بالخنجر علی فخذه، فبکی بکاءً شدیداً حتّی اخضلّت لحیته «1» بالدّموع. «2»
الطّریحی، المنتخب،/ 372/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 246- 247؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 266؛ المیانجی، العیون العبری،/ 65
(وروی) بعض المؤرِّخین أنّ الحسین لمّا قام من مجلسه بالثّعلبیّة، توجّه نحو النّساء، وانعطف علی ابنة لمسلم صغیرة. فجعل یمسح علی رأسها، فکأنّها أحسّت، فقالت: ما فعل أبی؟ فقال: یا بنیّة! أنا أبوکِ، ودمعت عینه، فبکت البنت وبکت النّساء لذلک.
السّماوی، إبصار العین،/ 48
ونُقل عن بعض التّواریخ: أ نّه کانت لمسلم بن عقیل بنت کان لها من العمر ثلاث عشرة سنة أو أقلّ- اسمها (حمیدة)- وکانت تعیش فی بیت الحسین علیه السلام وتدرج مع بناته لا تفارقهنّ.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی: الشّریفة].
(2)- گریه دختر مسلم بر پدر
أعثم کوفی در کتاب خود می‌نویسد که: مسلم‌بن عقیل را دختری سیزده ساله بود که با دختران حسین علیه السلام می‌زیست و شبانه روز با ایشان مصاحبت داشت. چون امام حسین علیه السلام خبر مسلم بشنید، به سراپرده خویش درآمد و دختر مسلم را پیش خواست و نوازشی به زیادت و مراعاتی بیرون عادت با وی فرمود. دختر مسلم را از آن حال صورتی در خیال مصوّر گشت، عرض کرد: «یا ابن رسول اللَّه! با من ملاطفت بی‌پدران و عطوفت یتیمان مرعی می‌داری، مگر مسلم را شهید کرده باشند؟»
حسین علیه السلام را نیروی شکیب برفت، پس بگریست و گفت: «ای دختر! اندوهگین مباش، اگر مسلم نباشد، من پدر تو باشم و خواهرم مادر تو باشد و دخترانم خواهران تو باشند و پسرانم برادران تو باشند.»
دختر مسلم فریاد برآورد و زار زار بگریست 1 و پسرهای مسلم سرها از عمامه عریان ساختند و به های های بانگ گریه درانداختند و اهل بیت در این‌مصیبت، با ایشان موافقت کردند و به سوگواری پرداختند و حسین علیه السلام از شهادت مسلم، عظیم کوفته‌خاطر گشت.
1. [تا اینجا در ریاحین الشریعة نقل شده است].
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 145- 146/ از او: محلّاتی، ریاحین الشریعه، 4/ 229- 230
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 475
ولمّا أخبر الحسین علیه السلام فی ذلک المکان بقتل مسلم، جاء ودخل خیمة النّساء، ودعا بتلک البنت، وجعل یلاطفها ویعطف علیها، فاستشعرت البنت من ذلک المصیبة، فقالت:
یا عمّ، أراک تعطف علیَّ عطفک علی الأیتام، أفاصیب أبی مسلم؟
فرقّ الحسین لها وجرت دمعته، وقال لها:
یا بنیّة لا تحزنی، فلئن اصیب أبوکِ فأنا أبوکِ وبناتی أخواتکِ.
فلمّا سمعت البنت هذا الکلام من الحسین، صرخت وأعولت، فسمع صراخها آل عقیل، فارتفعت أصواتهم بالبکاء، وانتحبوا انتحاباً عالیاً، وساعدهم أهل بیت الحسین فی النّوح والبکاء. وعظم علی أبی عبداللَّه المصاب، واشتدّ به الحزن.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 248
منها: قال: وسار الحسین علیه السلام حتّی نزل فی قصر بنی مقاتل، فإذا هو بفسطاط مضروب [...] فقال الحسین: لمن هذا الفسطاط؟ فقیل: لرجلٍ یُقال له: عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ [...]، فقام الحسین، ثمّ صار إلیه فی جماعة من إخوانه، [...] ثمّ قال: أمّا بعد، یا ابن الحرّ! فإنّ مصرکم هذه کتبوا إلیَّ وخبّرونی أنّهم مجتمعون علی نصرتی وأن یقوموا دونی ویقاتلوا عدوِّی وأنّهم سألونی القدوم علیهم، فقدمتُ ولستُ أدری القوم علی ما زعموا، لأنّهم قد أعانوا علی قتل ابن عمِّی مسلم بن عقیل رحمه الله وشیعته، وأجمعوا علی ابن مرجانة عبیداللَّه بن زیاد یبایعنی لیزید بن معاویة، إلی آخر الخبر.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 130- 131
منها: قال أبو مخنف: عن عقبة ابن أبی العیزار: إنّ الحسین خطب أصحابه وأصحاب الحرّ بالبیضة، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال [...] فأنا الحسین بن علیّ وابن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، نفسی مع نفسکم، وأهلی مع أهلیکم. فلکم فیَّ أسوة، وإن لم تفعلواونقضتم عهدکم وخلعتم بیعتی من أعناقکم، فلعمری ما هی لکم یُنکر، لقد فعلتموها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 476
بأبی وأخی وابن عمِّی مسلم بن عقیل، إلی آخر الخبر. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 403/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 280
__________________________________________________
(1)- [عمر بن سعد] در برابر امیر المؤمنین حسین فرود آمد، همان لحظه با قرّة بن سفیان حنظلی گفت: برو از حسین استفسار نمای که سبب آمدن تو به این ولایت چه بود و باعث بر این شوری و غوغا چیست، قرّة به موجب فرموده عمل نموده، امیر المؤمنین حسین گفت: مردم کوفه به من مکاتیب نوشته که ما امامی نداریم که از عهده مهام دنیا و آخرت ما پیروان تواند آمد و التماس قدوم من کردند، و من به کلمات واهی ایشان فریفته گشته و روی به راه آوردم، در این اثنا طریق غدر ایشان معلوم شد چه بعد از آن که مرده هزار مرد دست به دست مسلم بن عقیل داده و به بیعت من درآمدند نقض پیمان نموده، مسلم را تنها گذاشتند تا به تیغ ستم کشته شد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 143- 144
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 477

«2» فجمع الحسین علیه السلام أصحابه عند قُربَ المساء «3»، قال علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام: «2» فدنوت منه لأسمع ما یقول لهم، وأنا إذ ذاک مریض، «4» فسمعتُ أبی یقول لأصحابه: أثنی علی اللَّه أحسن الثّناء، وأحمده علی السّرّاء والضّرّاء، اللَّهمّ إنِّی أحمدک علی أن کرّمتنا بالنّبوّة، وعلّمتنا القرآن، وفقّهتنا فی الدِّین «5»، وجعلت لنا أسماعاً وأبصاراً وأفئدة، فاجعلنا «6» من الشّاکرین.
أمّا بعد: فإنِّی لا أعلم أصحاباً «7» أوفی ولا خیراً من أصحابی «7»، ولا أهل بیت أبرّ ولا أوصل «8» من «9» أهل بیتی، فجزاکم اللَّه عنِّی خیراً، «10» ألا وإنِّی لأظنّ «11» أ نّه آخر «11» یومٍ لنا من هؤلاء «12»، ألا وانِّی قد أذنتُ لکم فانطلقوا جمیعاً فی حلٍّ «13» لیس علیکم «1»
__________________________________________________
(1) (- 1*) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 267].
(2- 2) [بحر العلوم: وروی أصحاب السّیر والمقاتل عن الإمام علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام: أ نّه قال: جمع أبی أصحابه لیلة العاشر من المحرّم عند القرب من المساء].
(3)- فی البحار: فی بعض النّسخ: عند قرب الماء، یعنی الخیمة الّتی فیها قرب الماء.
(4) (- 4*) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 204- 205].
(5)- فی البحار: کذا فی المصدر ص 214 وهو الصّحیح وفی سائر النّسخ: فهّمتنا فی الدّین وهو تصحیف.
(6)- [زاد فی بحر العلوم: لک].
(7- 7) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(8)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی: ولا أفضل].
(9)- [أضاف فی روضة الواعظین: أصحابی و].
(10)- [زاد فی المعالی: فلقد برزتم وعاونتم].
(11- 11) [لم یرد فی روضة الواعظین والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وبحر العلوم والمعالی والعیون ومثیر الأحزان وناسخ التّواریخ].
(12)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی وبحر العلوم: الأعداء إلّاغداً، زاد فی الأسرار: إلّاغداً].
(13)- [زاد فی المعالی: بیعتی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 478
«1» منِّی ذِمام، «1» هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جَمَلًا، (1*) (4*) «2».
فقال له إخوته وأبناؤه وبنو أخیه وأبناء عبداللَّه بن جعفر، لِمَ نفعل ذلک؛ لنبقی بعدک؟! «3» لا أرانا اللَّه ذلک أبداً «3»؛ بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ علیه السلام واتّبعه الجماعة «4» علیه فتکلّموا بمثله ونحوه. 4 3 «5»
فقال الحسین علیه السلام: یا بنی عقیل «5»، حسبکم من القتل «6» بمسلم، فاذهبوا أنتم فقد أذنت لکم «3». «7» قالوا: سبحان اللَّه! «8» فما یقول النّاس، یقولون: «8» إنّا ترکنا شیخنا وسیِّدنا «9» وبنی عمومتنا خیر الأعمام، ولم نرم معهم بسهم، ولم نطعن معهم برمح، ولم نضرب معهم بسیف، ولا ندری ما صنعوا، لا واللَّه «10» ما نفعل ذلک «11»، «10» ولکن نفدیک بأنفسنا وأموالنا وأهلینا، ونقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللَّه العیش بعدک «7». «12»
«13» وقام إلیه مسلم بن عوسجة، فقال: أنحنُ نخلِّی عنک، وبما نعتذر إلی اللَّه فی أداء
__________________________________________________
(1- 1) [فی روضة الواعظین: من ذمام والبحار والدّمعة ومثیر الأحزان والعیون: حرج منِّی ولا ذمام وفی بحر العلوم: منّی حرجٌ ولا ذمام].
(2)- [إلی هنا مثله فی المعالی، 1/ 336- 337 وزاد فی مثیر الأحزان: وتفرّقوا فی سواده فإن القوم إنّما یطلبونی ولو ظفروا بی لذهلوا عن طلب غیری].
(3- 3) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 206].
(4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان والعیون].
(5- 5) [فی بحر العلوم: ثم نظر الحسین إلی بنی عقیل، وقال:].
(6)- [أضاف فی بحر العلوم: بصاحبکم].
(7- 7) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 267].
(8- 8) [فی روضة الواعظین: ما نقول للنّاس؟ نقول، ومثیر الأحزان: وما نقول؟ والدّمعة والعیون: ماذا نقول؟ وبحر العلوم: ما یقول النّاس لنا وماذا نقول لهم؟].
(9)- [زاد فی بحر العلوم: وکبیرنا وابن بنت نبیّنا].
(10- 10) [بحر العلوم: یاابن رسول اللَّه، لا نفارقک أبداً].
(11)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(12)- [إلی هنا مثله فی بحر العلوم،/ 280].
(13) (- 13*) [روضة الواعظین: وقال مسلم بن عوسجة:]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 479
حقّک؟ أما واللَّه حتّی أطعن فی صدورهم برمحی، وأضربهم بسیفی ما ثبتَ قائمه فی یدی، ولو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به، لقذفتهم بالحجارة، «1» واللَّه «2» لا نخلّیک حتّی یعلم اللَّه أنّا قد حفظنا غیبة رسوله فیک، أما (13*) واللَّه لو قد علمت أنِّی اقتل، ثمّ احیی «3» ثمّ احرق «4» «5» ثمّ أحیی «5» ثمّ اذری، ویفعل ذلک بی سبعین مرّة، ما فارقتک حتّی ألقی حمامی «6» دونک، وکیف لا أفعل ذلک وإنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبداً. «2»
وقام زهیر بن القین (رحمة اللَّه علیه) فقال: واللَّه لوددتُ أنِّی قُتِلْتُ، «7» ثمّ نُشِرْتُ، ثمّ قُتِلْتُ «7» حتّی أُقتل هکذا ألف مرّة، وأنّ اللَّه عزّ وجلّ یدفع بذلک القتل عن نفسک وعن أنفس هؤلاء الفتیان «8» من أهل بیتک.
وتکلّم جماعة أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضاً «9» فی وجه واحد، «9» «10» فجزّاهم الحسین «11» البحرانی، العوالم، 17/ 243- 244؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 269، 270؛ القمی، نفس المهموم،/ 227- 229؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 157- 158؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 55- 56؛ المیانجی، العیون العبری، 87- 90 علیه السلام خیراً «9» وانصرف إلی مضربه 9 10. «11»
المفید، الإرشاد، 2/ 93- 95/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 392- 394؛
__________________________________________________
(1)- [زاد فی العیون: ثمّ لم أفارقک حتّی أموت معک، وقام سعید بن عبداللَّه الحنفی فقال: لا].
(2- 2) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 267].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: ثمّ اقتل].
(4)- [زاد فی‌العیون: حیّاً].
(5- 5) [لم یرد فی نفس المهموم ومثیر الأحزان].
(6)- [زاد فی روضة الواعظین: من].
(7- 7) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(8)- [مثیر الأحزان: الفتیة الصّفوة].
(9- 9) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(10- 10) [نفس المهموم والعیون: فقالوا: واللَّه لا نُفارقک ولکن أنفسنا لک الفداء نقیک بنحورنا وجباهنا وأیدینا فإذا نحن قُتلنا کنّا وفینا وقضینا ما علینا].
(11)- حسین علیه السلام در نزدیکیهای شب [عاشورا] یاران خود را گرد آورد؛ علی بن الحسین زین العابدین-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 480
__________________________________________________
علیه السلام گوید: «من در آن حال با این که بیمار بودم، نزدیک شدم که ببینم پدرم به آنان چه می‌گوید. پس شنیدم.»
پس رو به اصحاب کرد و فرمود: «سپاس کنم خدای را به بهترین سپاسها، و حمد کنم او را در خوشی و سختی. بار خدایا! من سپاس گویم تو را بر این که ما را به نبوّت گرامی داشتی و قرآن را به ما آموختی و در دین ما را دانا ساختی و گوشهای شنوا و دیده‌های بینا و دلهای آگاه به ما ارزانی داشتی. پس ما را از سپاسگزاران قرار ده؛ اما بعد همانا من یارانی باوفاتر از یاران خود سراغ ندارم و بهتر از ایشان نمی‌دانم و خاندانی نیکوکارتر و مهربان‌تر از خاندان خود ندیده‌ام. خدایتان از جانب من پاداش نیکو دهد.»
(مترجم گوید: براستی اگر خواننده محترم میان یاران آن حضرت و زنان و خاندانش و میان یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و علی و حسن علیهما السلام و زنان و خاندان ایشان مقایسه کند و سرگذشت اصحاب رسول خدا همچون ابوبکر و عمر و امثال ایشان و یاران علی علیه السلام چون اشعث بن قیس و خوارج نهروان و دیگران و یاران حسن علیه السلام چون عبیداللَّه بن عباس و دیگر کسانی که خنجر به ران او زده و لباس و جامه او را به یغما بردند و پیش از این گذشت، بخواند، و همچنین سرگذشت همسران آنان چون عایشه و حفصه، و جعدة را از نظر بگذراند و از آن سو آن همه فداکاری و مهر و محبت را که در این سفر جانگداز و شب و روز عاشورا و پس از آن از یاران و همسران و خاندان حسین علیه السلام مشاهده شد تا بدان جا که رباب همسر آن حضرت یک سال سر قبر او در زیر آفتاب نشست و اشک ریخت و سرانجام همان جا بدرود زندگی گفت، همه را یکجا بنگرد، صدق گفتار حضرت سیدالشهدا برای او به خوبی روشن شود. به هر صورت، امام علیه السلام دنبال سخن را چنین ادامه داد:)
«آگاه باشید! همانا من دیگر گمان یاری کردن از این مردم ندارم. آگاه باشید! من به همه شما رخصت رفتن دادم. پس همه شما آزادانه بروید و بیعتی از من به گردن شما نیست. این شب که شما را گرفته، فرصتی قرار داده است. آن را شتر خویش کنید (و به هر سو خواهید بروید)!
برادران آن حضرت، پسرانش و برادرزادگان و پسران عبداللَّه بن جعفر گفتند: «برای چه این کار را بکنیم؟ (یا معنا این است که ما این کار را نخواهیم کرد) برای این که پس از تو زنده باشیم؟ هرگز خداوند آن روز را برای ما پیش نیاورد.»
نخستین کس که این سخن را گفت؛ عباس بن علی علیهما السلام بود و دیگران نیز از او پیروی کردند و چنین سخنانی گفتند. حسین علیه السلام فرمود: «ای پسران عقیل! شما را کشته شدن مسلم بس است. پس شما بروید و من اجازه رفتن به شما دادم.»
گفتند: «سبحان اللَّه! مردم درباره ما چه گویند؟ گویند که ما بزرگ و آقا و عمو زاده‌های خود را که بهترین عموها بود، واگذاردیم و یک تیر نیز به ایشان نینداخته، و یک نیزه به کار نبرده و یک شمشیر هم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 481
فجمع الحسین علیه السلام أصحابه عند قرب المساء؛ قال علیّ بن الحسین زین العابدین علیهما السلام: فدنوت لأسمع ما یقول لهم و [حین]- ئذٍ مریض، فسمعت أبی یقول لأصحابه:
أثنی علی اللَّه أحسن الثّناء وأحمده علی السّرّاء والضّرّاء، اللَّهمّ إنِّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، وعلّمتنا القرآن، وفقّهتنا فی الدِّین، أمّا بعد، فإنِّی لا أعلم أصحاباً أوفی ولا خیراً من أصحابی، ولا أهل بیت أبرّ ولا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللَّه عنِّی خیر الجزاء، ألا وإنِّی قد أذنت لکم، فانطلقوا جمیعاً فی حلّ، لیس علیکم منِّی ذِمام هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جَمَلًا.
فقال له إخوته وأبناؤه وأبناء أخیه وأبناء عبداللَّه بن جعفر: لِمَ نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللَّه ذلک أبداً، بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ، فاتّبعه الجماعة علیه وتکلّموا
__________________________________________________
نزده، ایشان را واگذاردیم، و ندانیم چه به سرشان آمد؟! نه به خدا ما چنین کاری نخواهیم کرد؛ بلکه ما جان و مال و زن و فرزند خود را در راه تو فدا سازیم و در رکاب تو جنگ کنیم تا به هر جا درآمدی، ما نیز به همان جا درآییم. خدا زشت گرداند زندگی پس از جناب تو را.»
پس مسلم بن عوسجه برخاست و عرض کرد: «آیا ما دست از تو برداریم؟ آن گاه ما چه عذر و بهانه‌ای درباره پرداختن حق تو به درگاه خدا بریم؟ آگاه باش به خدا (دست از تو برندارم) تا نیزه به سینه دشمنانت بکوبم و با شمشیر خود اینان را بزنم تا قائمه‌اش در دست من است. و اگر سلاح جنگ نیز نداشته باشم، سنگ برایشان اندازم، به خدا دست از تو برندارم تا خدا بداند که ما حرمت پیغمبرش را درباره تو رعایت کردیم. به خدا سوگند اگر من بدانم که کشته خواهم شد و سپس زنده شوم و آن گاه مرا بسوزانند و دوباره زنده‌ام کنند و به بادم دهند (شاید مقصود این باشد که خاکستر سوخته‌ام را بباد دهند) و هفتاد بار این کار را با من بکنند، دست از تو برندارم تا مرگ خویش را در یاری تو دریابم. چه گونه این کار را نکنم با این که جز این نیست که یک کشتن بیش نیست. پس از آن کرامتی است که هرگز پایان ندارد.»
پس از او، زهیر بن قین (رحمة اللَّه علیه) برخاسته گفت: به خدا من دوست دارم کشته شوم، سپس زنده شوم، دوباره کشته شوم تا هزار بار و خدای عز وجل به وسیله من از کشته شدن تو و این جوانان از خاندانت جلوگیری فرماید.»
گروهی از یاران آن حضرت مانند این سخنان که همه نشانه پایداری و فداکاری خود بود، به عرض رساندند. پس حسین علیه السلام از همگان سپاسگزاری فرمود و پاداش نیکشان را خواست و به خیمه خود بازگشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 92- 95
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 482
بمثله، فقال الحسین علیه السلام: یا بنی عقیل حسبکم من القتل بمسلم، فاذهبوا قد أذنت لکم.
قالوا: سبحان اللَّه! فما یقول النّاس؟ یقولون: إنّا ترکنا شیخنا وسیِّدنا وسیِّد بنی عمومتنا خیر الأعمام، ولم نرم معهم بسهم ولم نطعن برمح، ولم نضرب دونهم بسیفٍ ولا ندری ما صنعوا به، لا واللَّه ما نفعل لکن نفدیک بأنفسنا وأموالنا وأهلنا، ونقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللَّه العیش بعدک.
وقام إلیه مسلم بن عوسجة، فقال: أنحن نخلّی عنک ولم نعذر إلی اللَّه تعالی فی أداء حقّک، لا واللَّه حتّی أطعن فی صدورهم برمحی وأضربهم بسیفی ما ثبتَ قائمه فی یدی، واللَّه لو علمت أنّی أقتل ثمّ أحرق ثمّ أُحْیی، یفعل بی ذلک سبعین مرّة ما فارقتک حتّی ألقی حِمامی دونک، فکیف لا أفعل ذلک؟ وإنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبداً.
وقام زهیر بن القین، فقال: واللَّه لوددتُ أنِّی قُتِلتُ، ثمّ نُشِرتُ، ثمّ قُتِلتُ، ثمّ [یُفعَل بی] هکذا ألف مرّة، وأنّ اللَّه سبحانه یدفع بذلک القتل عن نفسک وعن أنفس هؤلاء الفتیان من أهل بیتک.
ثمّ تکلّم جماعة من أصحابه بکلام یشبه ما ذکرنا، فجزّاهم الحسین خیراً وانصرف إلی مضربه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234- 235
قال ابن الأثیر: لمّا کانت لیلة العاشر من المحرّم قال الحسین علیه السلام لبنی عقیل: حسبکم من القتل بمسلم، إذهبوا فقد أذنت لکم، قالوا: وما نقول للنّاس؟ نقول: ترکنا شیخنا وسیّدنا وبنی عمومتنا خیر الأعمام ولم نرم معهم بسهم، ولم نطعن معهم برمح، ولم نضرب بسیف، ولا ندری ما صنعوا؟ لا واللَّه لا نفعل، ولکنّا نفدیک بأنفسنا وأموالنا وأهلینا، ونقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللَّه العیش بعدک.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 129
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 483
راجع ما یلی:
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 418- 420
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 337- 338
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 285
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 26- 27
ابن طاوس، اللّهوف،/ 90- 93/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 176- 177؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 269- 271؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 337- 338
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 434- 435
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 176- 177
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 282- 283
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 257- 259
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 340- 342 «1»
__________________________________________________
(1)- و از این سوی حسین علیه السلام نیز به معسکر خویش باز شد و مکشوف افتاد که این مخاصمت به مسالمت نخواهد پیوست، پس اصحاب خویش را طلب فرمود و در میان ایشان ایستاده شد. سید سجاد علیه السلام حدیث می‌کند که: من با شدت مرض نزدیک شدم تا گوش دارم چه فرماید،
[متن عربی در الارشاد نقل شد]
زین العابدین علیه السلام می‌فرماید: «شنیدم که پدر من در میان اصحاب، خدای را به سپاس بستود و به نیایش 1 ستایش فرمود، آن‌گاه گفت: ای پروردگار من! سپاس می‌گذارم تورا که ما را به تشریف نبوت تکریم فرمودی و مرموزات قرآن را تعلیم نمودی و معضلات 2 دین را مفهوم داشتی و ما را گوش شنوا و دیده بینا و دل دانا کرامت کردی و در شمار سپاس‌گزاران آوردی، همانا من اصحابی وفاکیش‌تر از اصحاب خود و اهل بیتی نیکوکارتر از اهل بیت خود ندانم، خداوند شما را جزای خیر دهاد، دانسته باشید که من گمان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 484
__________________________________________________
دیگر در حق این جماعت داشتم و ایشان را در طریق اطاعت و متابعت می‌انگاشتم، اکنون آن پندار دیگرگونه صورت بست. لاجرم ذمت شما را از حمل عهد و بیعت خود سبکبار ساختم و شما را رخصت کردم تا به هر جانب که خواهید کوچ دهید. اکنون که سیاهی شب جهان را در پرده خویش درافکنده، هر یک شتری به دست کنید و دست یک تن از اهل بیت مرا فراگیرید و در بلاد و امصار 3 پراکنده شوید. همانا این جماعت مرا می‌جویند، چون مرا دست یازند به غیر من نپردازند.
پاسخ اهل بیت حسین علیه السلام را
چون ابوعبداللَّه علیه السلام سخن بدین جا آورد، فرزندان و برادران و برادرزادگان و پسرهای عبداللَّه آغاز سخن کردند و گفتند: «لا واللَّه» ما بدین کار گردن ننهیم و بعد از تو زندگانی نخواهیم،
[متن عربی در الارشاد ذکر شد]
خداوند ما را هرگز بدین ناستوده کردار دیدار نکند. نخستین عباس‌بن علی‌بن ابی‌طالب علیهم السلام آغاز سخن کرد و لختی بدین منوال بپرداخت.
[متن عربی در الارشاد ذکر شد]
حسین علیه السلام فرمود: «ای فرزندان عقیل! قتل مسلم توانایی صبر و شکیبایی را از شما برتافت، بر این مصیبت فزونی مجویید، من شما را رخصت کردم که از این داهیه 4 خونخواره به جانبی کناره گیرید.»
عرض کردند: «سبحان اللَّه! مردم با ما چه گویند؟ و ما چه پاسخ دهیم؟ که گوییم: سید خود را و مولای خود را و پسر عم خود را در میان دشمن گذاشتیم و دست بازداشتیم بی آن که سوفار خدنگی بزه نهیم 5 یا به زخم نیزه کسی را دفع دهیم و اگر نه شمشیری از نیام بکشیم و دشمنی بکشیم، لا واللَّه ما بیزاریم از چنین کردار، الّا آن که جان و مال و اهل و عیال را در راه تو فدا کنیم و در رکاب تو با دشمن تو رزم زنیم تا بر ما همان فراز آید که بر تو آید. خداوند زشت کناد آن زندگانی را که بعد از خواهیم.»
1. نیایش: دعاء با تضرع و زاری.
2. معضلات: مشکلات.
3. امصار، جمع مصر: شهر.
4. داهیه: بلا، پیش‌آمد سخت و ناگوار.
5. آماده تیراندازی شویم.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 204- 206
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 485

أخبرونی، أتطلبونی بقتیلٍ منکم «1» قتلته، أو مالٍ لکم «2» استهلکته «3»، أو بقصاصٍ من جراحة؟ قال: «4» فأخذوا لایکلِّمونه «4»؛ قال: فنادی: یا شبث «5» بن ربعیّ، ویا حجّار بن أبجر، ویا قیس بن الأشعث، ویا یزید «6» بن الحارث! ألم تکتبوا إلیَّ أن «7» قد أینعت الثِّمار، واخضرّ الجناب، «8» وطمّت الجمام «9» «8»، وإنّما تقدُم علی جند لک مجنّدة، فأقبِل؟ قالوا له:
لم نفعل، فقال: سبحان اللَّه «7»! بلی واللَّه، لقد فعلتم.
ثمّ قال: أ یّها النّاس، إذ «10» کرهتمونی فدعونی أنصرف عنکم «11» «12» إلی مأمنی من الأرض، قال «12»: فقال له قیس بن الأشعث: «13» أوَ لا تنزل «13» علی حکم «14» بنی عمّک،
__________________________________________________
(1)- [البدایة: لکم].
(2)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(3)- [البدایة: أکلته].
(4- 4) [فی الکامل ونهایة الإرب: فلم یکلّموه].
(5)- [البدایة: شبیث].
(6)- [الکامل: زید].
(7- 7) [الکامل: فی القدوم علیکم؟! قالوا: لم نفعل، ثمّ قال].
(8- 8) [لم یرد فی نفس المهموم، وفی البدایة: فأقدم علینا فإنّک].
(9)- طمّ الماء: علا وغمر. والجمام، جمع جمّة: وهو المکان یجتمع فیه الماء.
(10)- [زاد فی البدایة: قد].
(11)- [لم یرد فی الکامل].
(12- 12) [لم یرد فی البدایة].
(13- 13) [نفس المهموم: ما ندری ما تقول ولکن أنزل].
(14) (- 14*) [الکامل: ابن عمّک، یعنی ابن زیاد؟ فإنّک لن تری إلّاما تحبّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 486
فإنّهم لن «1» یروک إلّاما تحبّ، «2» ولن یصل إلیک منهم مکروه (14*) 1؟ فقال الحسین: أنت أخو أخیک، أترید أن یطلبک بنوهاشم بأکثر من دم مسلم بن عقیل «2»؛ لا واللَّه لا أعطیهم «3» بیدی إعطاء الذّلیل، «4» ولا أقرُّ إقرار العبید «2». «5» عباد اللَّه، «إنِّی عُذتُ بربِّی وربّکم أن ترجُمون» «6»، «أعوذُ بربِّی وربّکم من کُلِّ متکبِّر لا یؤمنُ بیومِ الحِساب» «7» «3». «8»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 425/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 241- 242؛ مثله:
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 287- 288؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 441- 442؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 179
__________________________________________________
(1- 1) [البدایة: یؤذوک، ولا تری منهم إلّاما تحبّ].
(2- 2) [نفس المهموم: فقال له الحسین علیه السلام].
(3)- [نفس المهموم: أعطیکم].
(4) (2) [نفس المهموم: ولا أفرّ فرار العبید. ثمّ نادی: یا].
(5) (3) [لم یرد فی النّهایة].
(6)- سورة الدّخّان، 20.
(7)- سورة المؤمن (أو غافر)، 27.
(8)- «به من بگویید آیا به عوض کسی که کشته‌ام یا مالی که تلف کرده‌ام یا قصاص زخمی که زده‌ام، از پی‌منید؟»
گوید: اما خاموش ماندند و با وی سخن نکردند.
گوید: آن‌گاه بانگ زد: «ای شبث بن ربعی، ای حجاربن ابجر، ای قیس بن اشعث، ای یزید بن حارث! مگر به من ننوشتید که میوه‌ها رسیده و باغستان‌ها سرسبز شده و چاه‌ها پرآب شده و پیش سپاه آماده خویش می‌آیی، بیا؟»
گفتند: «ما ننوشتیم.»
گفت: «سبحان اللَّه، چرا، به خدا شما نوشتید.»
گوید: آن‌گاه گفت: «ای مردم! اگر مرا نمی‌خواهید بگذاریدم از پیش شما به‌سرزمین امانگاه خویش روم.»
گوید: قیس بن اشعث گفت: «چرا به حکم عموزادگانت تسلیم نمی‌شوی؟ به خدا با تو رفتاری ناخوشایند نمی‌کنند و از آن‌ها بدی به تو نمی‌رسد.»
حسین بدو گفت: «تو برادر آن برادری، می‌خواهی بنی‌هاشم بیشتر از خون مسلم بن عقیل را از تو مطالبه کنند؟ نه به خدا، مانند ذلیلان تسلیم نمی‌شوم و مانند بردگان گردن نمی‌نهم. ای بندگان خدا! من از این که سنگسارم کنید به پروردگار خویش و پروردگار شما پناه می‌برم. از شرّ متکبرانی که به روز حساب ایمان ندارند به پروردگار خودم و پروردگار شما پناه می‌برم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری،/ 3024- 3025
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 487

قال، ثمّ توجّه نحو القوم «1» وقال: یا ویلکم! علی مَ تقاتلونی؟ علی حقٍّ ترکته، أم علی سنّةٍ غیّرتها، أم علی شریعةٍ بدّلتها؟ فقالوا: بل نقاتلک بغضاً منّا لأبیک وما فعل بأشیاخِنا یوم بدر وحُنین. فلمّا سمعَ کلامهم بکی «1» وجعل «2» ینظر یمیناً وشمالًا، فلم یرَ أحداً من أنصاره «3» إلّامن صافح التّراب جبینه، ومن قطع الحِمام أنینه «3»، فنادی علیه السلام: یا مسلم بن عقیل، ویا هانئ بن عروة، ویا حبیب بن مظاهر، ویا زهیر بن القین، «3» ویا حرّ بن یزید الرِّیاحی، ویا فلان و یا فلان «3»، یا أبطال الصّفا، ویا فرسان الهیجا! ما لی أنادیکم فلا تجیبون «4»، وأدعوکم فلا تسمعون «5»؟ أنتم نیام، أرجوکم تنتبهون أم حالت مودّتکم عن إمامکم، فلا تنصرفون، هذه نساء الرّسول صلی الله علیه و آله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا عن نومتکم أ یها الکرام وادفعوا عن حرم الرّسول، الطّغاة اللّئام، ولکن صرعکم واللَّه ریب المنون، وغدر بکم الدّهر الخؤون، وإلّا لما کنتم عن نصرتی تقصِّرون، ولا عن دعوتی تحتجبون، فها نحن علیکم مفتجعون، وبکم لاحقون، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون. «6»
ثمّ أنشأ یقول:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2)- [فی العیون مکانه: وفی النّاسخ وغیره: ثمّ توجّه إلی القتال أعدائه، وجعل ...].
(3- 3) [لم یرد فی العیون، فی المطبوع: یزید بن مظاهر].
(4)- [العیون: تسمعونی].
(5)- [العیون: تجیبونی].
(6)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 488
«1» قومٌ «1» إذا نودوا لدفعِ ملمّةٍ والخیل بین مدعّسٍ ومکردس
لبسوا القلوب علی الدّروع واقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفس «1»
نصروا الحسین فیا لها من فتیةٍ عافوا الحیاة وأُلبسوا من سُندس «2»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 84- 85/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 19- 20؛ المیانجی، العیون العبری،/ 180
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی الأسرار،/ 287].
(2)- ودر کتاب بحر المصائب مسطور است که:
جناب زینب خاتون (سلام اللَّه علیها) می‌فرماید: در آن وقت که برادرم فرزندش امام بیمار را وداع می‌کرد، آوازی از لشکر پسر سعد برخاست: «ای حسین! از چه روی نزد زنان نشسته‌ای؟ یا باید بیعت کنی و یا با لب تشنه و شکم گرسنه شهید شوی.»
برادرم از شنیدن این‌صدا بیرون‌آمد و با اهل‌بیت وداع کرد. سوار شد و با من خطاب فرمود: «خواهرک من! خواهرک من! از دنبال من بیا از دنبال من بیا تا تو را چیزی عجیب و شگفت بازنمایم.»
من به فرمان و اطاعت آن امام امم آمدم تا به نزدیکی اجساد طاهره و ابدان مطهّره رسید.»
پس ندا بر کشید: «کجاست برادرم؟ کجاست مساعدم؟ کجاست عباس؟»
زینب می‌فرماید: آن حضرت برفراز جسد برادرش عباس بیامد و همی ندای «یا أخی!» بر آورد و فرمود: «ای برادر! اکنون چاره‌ام اندک شد. آیا تو و این قوم به خواب باشید و ایشان گمان می‌برند که من از میدان قتال کناری گرفته‌ام؟ بر من دشوار است که تو را بر این زمین تافته غرقه به خون بنگرم. ای برادر من! مرا تنها بگذاشتی در میان دشمنان.»
آن گاه ساعتی در پیرامون آن جسد مبارک بگریست و ندا بر کشید:
«یا مسلم بن عقیل ویا هانئ بن عروة و یا حبیب بن مظاهر 1 ویا زهیر بن القین و یا هلال بن نافع و یا علیّ ابن الحسین و یا فلان بن فلان.»
«و ای شجاعان عرصه صفا و سواران پهنه هیجا! چیست مرا که نجا می‌کنم شما را و مرا جواب نمی‌رانید و می‌خوانم شما را و نمی‌شنوید؟ آیا در خواب هستید که امید بیداری را داشته باشم؟ یا در مودّت خویش دیگرگون شده‌اید که به نصرت امام خویش نیستید؟ اینک زنان خاندان رسول هستند که به سبب فقدان شما، همه نزار و دلفکار مانده‌اند. آیا شما نه آنان هستید که به سبب من، یعنی برای نصرت من و اکتساب فیض شهادت، زنان خویش را مطلّقه ساختید و از خانمان خویش روی برتافتید؟
هم اکنون ای مردم آزاده کرام نیکو، سر از این خواب بر کشید و این مردم کافر کیش بد اندیش نابکار را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 489
فنظر الحسین علیه السلام یمیناً وشمالًا، وإذا برجل من أصحابه یقال له عبداللَّه ابن الأکدن- وکان هو وأخ له فی خیمة لهما- فخرجا وهما یبکیان، فقال الحسین علیه السلام: وما یبکیکما، فإنِّی أرجو من اللَّه أن یکون ساق إلیکما خیراً؟ فقالا: واللَّه ما لأنفسنا نبکی، ولکن بکاءنا علیک حیث نراک وحیداً وقد أحاطت بک الأعداء ولا نقدر علی ردِّهم منک، فقال: جزاکم اللَّه عنّی خیراً، فأنتما جیرانی فی الجنّة.
فلمّا سمعا منه ذلک، حملا، وأنشأ أحدهما یقول:
الیوم قد طاب لنا طعانی لا تجزعی یا نفس کلّ فان
غیر إلهٍ واحدٍ منّانٍ ذی الجود والنّعما رفیع الشّان
وحمل الآخر وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن الأکدن دینی علی دین الحسین والحسن
ولا أبالی فی الخطوب فی الزّمن إذا رضی عنِّی النّبیّ المؤتمن
خیر نبیّ صادق عالی السّنن محمّد جدّ الحسین والحسن
__________________________________________________
از حرم رسول خدای دور سازید. حاشا و کلّا که شما به این حال باشید، یعنی زنده باشید و به یاری من بر نخیزید. لکن سوگند با خدای ریب منون شما را سرنگون داشته و دهر خائن با شما به غدر و فریب رفته است؛ و گرنه شما از دعوت من قصور نمی‌جستید و از یاری من در پرده نمی‌شدید. هم اکنون ما بر شما دردناک و اندوهگین و به شما ملحق هستیم؛ «فانّا للَّه‌وانا الیه راجعون».
جناب زینب خاتون (سلام اللَّه علیها) می‌فرماید: سوگند به آن خدای که جز او خدایی نیست، من نگران آن اجساد بودم که چنان مضطرب شدند، گویا آهنگ برجستن داشتند.
و نیز می‌فرماید: پس از آن، امام علیه السلام به نزد جسد برادرم عباس آمد و فرمود: «ای برادر! این قوم شوم چنان پندارند که من از جدال و قتال بیمناک هستم و با ایشان اطاعت می‌کنم؛ لا واللَّه.»
و از آن پس، حمله منکر بیاورد و آن جماعت ملعون را پراکنده کرد و هزار و پانصد تن از ایشان را در سقر مقر ساخت؛ صلوات اللَّه وسلامه علیه وعلیهم أجمعین.
1. حبیب بن مظهر ظ.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 227- 228
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 490
ثمّ قاتلا قتالًا شدیداً حتّی قتلا خلقاً کثیراً، ووقع الحرب بینهما وبین رجال ابن سعد لعنه اللَّه، فقتلا من القوم ستّمائة فارس، واللَّه العالم. وقُتلا رحمة اللَّه علیهما.
وروی أنّ الحسین علیه السلام لمّا قُتل أولاد الأکدن، نظر یمیناً وشمالًا، فلم یر أحداً، فنادی:
یا مسلم بن عقیل، یا هلال بن نافع، یا حرّ الرّیاحیّ، یا حبیب بن مظاهر، یا زهیر بن القین، یا جابر بن عروة، یا فرسان الوغا، ویا أبطال الهیجاء! مالی أنادیکم فلا تجیبونی، وأدعوکم فلم تسمعونی، صرعکم واللَّه ریب المنون، وأرزاکم الدّهر الخؤون.
فاسترجع وقال:
قوم إذا نودوا [... إلی آخر الأبیات کما ذکرناها فی مقتل أبی مخنف].
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 287
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 491

ثمّ بعث [المختار] إبراهیم بن الأشتر فی عشرین ألفاً إلی عبیداللَّه بن زیاد، فقتله، وبعث برأسه إلی المختار، فعمد إلیه المختار، فجعله فی جونة، ثمّ بعث به إلی محمّد ابن الحنفیّة، وعلیّ بن الحسین وسائر بنی هاشم. فلمّا رأی علیّ بن حسین رأس عبیداللَّه، ترحّم علی الحسین، وقال: أتی عبیداللَّه بن زیاد برأس الحسین وهو یتغدّی، واتینا برأس عبیداللَّه ونحن نتغدّی.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 73
وبعث المختار حوشباً الیُرْسَمیّ إلی محمّد بن الأشعث الکندیّ، وقال: ستجده قائماً متلدِّداً، أو کامناً معتمداً، أو لاهیاً متصیِّداً، وکان فی قریة له عند القادسیّة، فهرب ولحق بالبصرة.
حدّثنی المدائنیّ، قال: قدم محمّد بن الأشعث البصرة وهو ینادی: وا غوثاه، ترکنا السّیوف تنطف وقُلف العبید فی الأحراح، وکان علی البصرة القُباع، فقدم المصعب علی بقیّة ذاک.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 410، 452
وکان أسماء بن خارجة مستخفیاً، فقال المختار ذات یوم، وعنده أصحابه: أمّا وربّ الأرض والسّماء، والضّیاء والظّلماء، لینزلنّ من السّماء، نار دهماء، أو حمراء أو سحماء، فلتحرقنّ دار أسماء. فأتی الخبر أسماء، فقال: سجع أبو إسحاق بنا، لیس علی هذا مُقام، فخرج هارباً حتّی أتی البادیة، فلم یزل بها ینزل مرّة فی بنی عَبْس، ومرّة فی غیرهم حتّی قُتل المختار وهدم المختار له ثلاثة أدُر؛ فقال عبداللَّه بن الزّبیر الأسدیّ فی قصیدة له:
ترَکتُمُ أبا حَسّانَ تُهدَمُ دارُهُ مُنَبَّذَةً أبوابُها وحَدیدُها
فلَو کان مِن قَحْطانَ أسماءُ شَمَّرَتْ کَتائِبُ مِن قَحْطانَ صُعْرٌ خُدودُها
فأجابه أیّوب بن سَعِنة النّخعیّ وقال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 492
رمی اللَّه عین ابنِ الزّبیر بِلَقْوَةٍ فخَلْخَلَها حتّی یَطولَ شهودُها
بکَیْتَ علی دارٍ لأسماءَ هُدّمَتْ مَساکِنُها کانَت غُلولًا وشِیدُها
ولم تَبْکِ بَیْتَ اللَّه إذ دَلَفَتْ لَهُ امیّةُ حتّی هدَّمَتْهُ جُنودُها
وقال المدائنیّ: هرب أسماء بن خارجة إلی البادیة، فنزل علی رجل من بنی عبْس وکان للعبسیّ کلب یقال له وقّاع، فقال العبسیّ: إنّی أخاف علی کلبی، فقال أسماء: أنا له ضامن. فکان یأمر بإطعامه حتّی تناهی سِمَنَه، ثمّ رحل أسماء، فنزل بلاد کلب ونزل بالعبسیّ رجل من بنی ثعلبة بن سعد یُکنّی أبا حیّان، فجاء الکلب، والطّعام موضوع، فرماهُ أبو حیّان بسهم، فقتله، وأمِن أسماء، فرجع ونزل بالعبسیّ، فقال: ما فعل وقّاع؟
فأخبره، فقال: قد کنت ضمنته، قال: فاحتکم فقال: ألف درهم، فأعطاه أربعة آلاف درهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 410- 411، 450
قالوا: لمّا فرغ المختار من أمر مَن خرج من أهل الکوفة، وانقضت حربهم بجبّانة السّبیع والکُناسة، لم یکن له همّة إلّاإمضاء جیش إبراهیم بن الأشتر للوجه الّذی وجّهه له، فشخص إبراهیم من الکوفة لستّ لیال خلون من ذی الحجّة سنة ستّ وستّین، ویقال: لثمان خلون من ذی الحجّة، وکان معه قیس بن طَهْفة علی ربع أهل المدینة، وعبداللَّه بن جندب علی مَذْحِج وأسد، والأسود بن جَراد الکندی علی کندة وربیعة، وحبیب بن مُنْقِذ علی تمیم وهمدان، فقال شاعرهم:
أما ورَبّ المرسَلاتِ عُرْفا لَنَقْتُلَنَّ بَعْدَ صَفٍّ صَفّا
وبَعْدَ أ لْفِ قَاسِطینَ أ لْفا
فخرج فی زُهاء تسعة آلاف، وشیّعه المختار، فلمّا صار إلی القنطرة، إذا أصحاب الکرسیّ قد وقفوا یستنصرون ویدعون، فقال ابن الأشتر: ربّنا لا تؤاخذنا بما فعل السّفهاء منّا، سُنّة بنی إسرائیل والّذی أنا له.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 493
وانتهی ابن الأشتر إلی المدائن، فلقی من کان انصرف من أصحاب یزید بن أنس، فردّهم معه، فلمّا تجاوز الکُحَیل من أرض الموصل، جعل لا یسیر إلّابتعبئة.
وسبق ابن زیاد إلی الموصل، وبادر دخوله العراق، واجتمعا علی الخازِر إلی جنب قریة تُدعی باریتا، بینها وبین مدینة الموصل خمسة فراسخ، فنزل ونزل عبیداللَّه بن زیاد قریباً منه علی شاطئ الخازِر، وهو نهر قریب من الزّابی، فأرسل إلیه عُمیر بن الحُباب السُّلَمی: إنِّی أرید لقاءک اللّیلة، وکانت قیس الجزیرة مضطغنة علی بنی مروان لِما کان من مروان إلیهم فی وقعة مرج راهط، فأتاه ابن الحُباب، فجری بینهما کلام کثیر، وقال:
ما أحد أبغض إلیَّ ظفراً من آل مروان، فاعلم أنِّی منهزم بالنّاس إذا قامت الحرب، فأراد ابن الأشتر أن یبلوَ صدق ذلک، فقال له: أتری أن اخندق علی نفسی وأتلوّم یومین أو ثلاثة؟ فقال عُمیر: لا تفعل، فإنّ القوم أضعافُکم، فإن طاولوک وماطلوک خَبِروا أمرکم واجترأوا علیکم لکثرتهم وقلّتکم، وخرج ما فی قلوبهم من الهیبة لکم، فإنّ فی أنفسهم منکم روعة، وهم من لقائکم علی وجل، فعاجِلهم وناجِزهم، فإنّ القلیل لا یطیق الکثیر علی المطاولة، ولا آمَن إن شامّوکم یوماً بعد یوم، ومرّة بعد مرّة أن یقهروکم. فقال ابن الأشتر: الآن علمت أ نّک ناصح. کان عُمیر بن الحُباب علی میسرة عبیداللَّه بن زیاد، فأذکی ابن الأشتر تلک اللّیلة حرسه، ولم یدخل الغمضُ عینه.
فلمّا کان فی السّحر عبّأ أصحابه، فجعل سفیان بن یزید بن المغفّل علی میمنته، وعلیّ ابن مالک الجُشَمی علی میسرته، وصلّی الغداة بِغَبش، ثمّ صفّ أصحابه وألحق کلّ صاحب رایة برایته، وجلس علی تلٍّ عظیم، ووجّه من عرف خبر القوم، فقیل له: إنّهم علی دهش، فأخبره بعض رسله وعیونه أ نّه لقی منهم رجلًا ما له هجیراً إلّا: یا شیعة أبی تراب! یا شیعة المختار الکذّاب. وجعل ابن الأشتر یحرض النّاس، فیقول: یا أنصار الدِّین، یا شیعة الحقّ، یا شرطة اللَّه! هذا قاتل الحسین، فما الّذی تُبقون له جدّکم واجتهادکم بعده، هذا الّذی حال بین الحسین وبین ماء الفرات، ومنعه الذّهاب فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 494
الأرض العریضة حتّی قتله وأهل بیته، فواللَّه ما کان عمل فرعون ببنی إسرائیل إلّادون عمل هذا الفاجر.
وزحف الشّامیّون وعلی میمنة ابن زیاد الحُصین بن نُمیر، وعلی میسرته عُمیر بن الحُباب السُّلَمی، وعلی خیله شرحبیل بن ذی الکلاع الحِمْیَری، ومشی ابن زیاد فی‌رجاله، فلمّا تدانی الصّفّان، حمل حُصین بن نُمیر علی میسرة أهل الکوفة، فقُتل علیّ بن مالک الجُشَمی، فأخذ الرّایة ابنه، فقُتل فی رجال من أهل الحِفاظ، وانهزمت میسرة ابن الأشتر، فصیّر علیها عبداللَّه بن ورقاء السَّلولی، فثابَت المیسرة إلیه، وجعل ابن الأشتر یقول: یا شرطة اللَّه! إلیّ، أنا إبراهیم بن الأشتر، إنّ خیر فرّارکم کرّارکم، وحملت میمنة ابن الأشتر علی عُمیر بن الحُباب وأصحابه، فثبتوا، وکان عمیر أنِف من الفرار، فقاتل قتالًا شدیداً. فلمّا رأی ابن الأشتر ذلک، قال لأصحابه: امّوا السّواد الأعظم، فإن فضضتموه لم یکن للقوم ثبات بعده، ففعلوا ذلک، وتضاربوا بالسّیوف، وتطاعنوا بالرِّماح، فإبراهیم یشدّ بسیفه، فلا یضرب أحداً إلّاصرعه، والقوم یهربون من بین یدیه کأنّهم الغنم، وجعل إذا حمل برایته، حمل أصحابه حملة رجل واحد لا یثنیهم شی‌ء، فکانوا علی ذلک، ثمّ إنّ أهل الشّام انهزموا بعد قتال شدید، وقتلی بین الفریقین کثیرة؛ ویقال إنّ عمُیراً أوّل من انهزم بالقوم بعد تعذیر منه.
ووصل إبراهیم إلی عبیداللَّه بن زیاد، فقتله وهو لا یُثبته، فقال: یا قوم! لقد قتلت رجلًا وجدت منه رائحة المسک، شرّقت یداه وغرّبت رجلاه. فطُلب، فإذا هو ابن زیاد، فأمر برأسه، فأخذ واحرقت جثّته بالنّار؛ وحمل شریک بن جریر التّغلبی علی الحُصین ابن نُمیر السَّکونی وهو یظنّه ابن زیاد، فقتله؛ وقتل شرحبیل بن ذی الکلاع، فادّعی قتله سفیان بن یزید بن المغفّل الأزدی، وورقاء بن عازب الأسدی، وعبداللَّه بن زهیر السَّلولی، ولمّا هزموهم، اتّبعوهم، فکان من غرق منهم أکثر ممّن قُتل، واحتووا علی عسکرهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 495
وأرجف النّاس بالکوفة بمقتل ابن الأشتر، فخرجَ المختار إلی المدائن، فلمّا صار بها تلقّته البشارات بقتل عبیداللَّه بن زیاد وفضّ عسکره؛ وقال عامر الشّعبی: کنتُ فی عسکر المختار بالمدائن، فکان یحرّضنا ویحضّنا ویقول: إنّ شیعة اللَّه یقتلونهم بنصیبین أو قُرب نصیبین، فقال لی بعض الهمدانیّین حین جاء قتل ابن زیاد: یا شعبیّ! ألا تبوء وتقرّ للمختار؟ قلت: بما أبوء له، أقول إنّه یعلم الغیب؟ واللَّه ما یعلم الغیب إلّااللَّه، قال: ألم یقل إنّهم یهزمون؟ قلت: إنّه قال: بنصیبین أو قرب نصیبین، وإنّما کانت الوقعة بالخازر، فقال: لا تؤمن یا شعبیّ حتّی تری العذاب الألیم.
حدّثنا خلف بن سالم وأبو خیثمة، قالا: حدّثنا وهب بن جریر، عن أبیه، حدّثنی إبراهیم بن الأشتر، قال: مرّ بی ابن زیاد یوم الخازر، فسطع منه المسک وأنا لا أعرفه، فظننت أ نّه رجل له منزلة فی القوم وحال، فقصدت له، فضربته علی رأسه بالسّیف، فخرّ بین قوائم برذونه یخور کخُوار الثّور، فنظرت، فإذا هو ابن زیاد.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 423- 427
ثمّ دخلت سنة سبع وستّین، ذکر الخبر عمّا کان فیها من الأحداث. فممّا کان فیها من ذلک مقتل عبیداللَّه بن زیاد ومن کان معه من أهل الشّام.
ذکر الخبر عن صفة مقتله:
ذکر هشام بن محمّد، عن أبی مخنف، قال: حدّثنی أبو الصّلت، عن أبی سعید الصّیقل، قال: مضینا مع إبراهیم بن الأشتر ونحن نرید عبیداللَّه بن زیاد ومن معه من أهل الشّام، فخرجنا مسرعین لا ننثنی، نرید أن نلقاه قبل أن یدخل أرض العراق. قال: فسبقناه إلی تُخوم أرض العراق سبقاً بعیداً، ووغلنا فی أرض الموصل، فتعجّلنا إلیه، وأسرعنا السّیر، فنلقاه بخازر إلی جنب قریة یقال لها باربیثا، بینها وبین مدینة الموصل خمسة فراسخ، وقد کان ابن الأشتر جعل علی مقدّمته الطّفیل بن لقیط؛ من وهبیل من النّخع (رجلًا من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 496
قومه)، وکان شجاعاً بئیساً «1»، فلمّا أن دنا من ابن زیاد، ضمّ حمید بن حُریث إلیه، وأخذ ابن الأشتر لا یسیر إلّاعلی تعبیة، وضمّ أصحابه کلّهم إلیه بخیله ورجاله، فأخذ یسیر بهم جمیعاً لا یفرّقهم، إلّاأ نّه یبعث الطُّفیل بن لقیط فی الطّلائع حتّی نزل تلک القریة.
قال: وجاء عبیداللَّه بن زیاد حتّی نزل قریباً منهم علی شاطئ خازر. وأرسل عمیر ابن الحُباب السّلمیّ إلی ابن الأشتر إنّی معک، وأنا أرید «2» اللّیلة لقاءک، فأرسل إلیه ابن الأشتر: أن القنی إذا شئت؛ وکانت قیس کلّها بالجزیرة. فهم أهل خلاف لمروان وآل مروان، وجند مروان یومئذ کلب وصاحبهم ابن بحدل. فأتاه عُمیر لیلًا، فبایعه، وأخبره أ نّه علی میسرة صاحبه، وواعده أن ینهزم بالنّاس، وقال ابن الأشتر: ما رأیُک؟ أخندق علیَّ وأتلوّم یومین أو ثلاثة؟ قال عمیر بن الحُباب: لا تفعل، إنّا للَّه! هل یرید القوم إلّا هذه! إن طاولوک وماطلوک فهو خیر لهم، هم کثیر أضعافکم، ولیس یطیق القلیل الکثیر فی المطاولة؛ ولکن ناجز القوم، فإنّهم قد مُلؤوا منکم رُعباً، فأتِهم فإنّهم إن شاموا أصحابک وقاتلوهم یوماً بعد یوم، ومرّة بعد مرّة أنِسوا بهم، واجترؤوا علیهم؛ قال إبراهیم: الآن علمتُ أ نّک لی مناصح، صدقت، الرّأی ما رأیت، أما إنّ صاحبی بهذا أوصانی، وبهذا الرّأی أمرنی. قال عمیر: فلا تعدونّ رأیه، فإنّ الشّیخ قد ضرّسته الحروب، وقاسی منها ما لم نُقاس، أصبح، فناهِض الرّجل.
ثمّ إنّ عمیراً انصرف، وأذکی ابن الأشتر حرسه تلک اللّیلة اللّیل کلّه، ولم یدخل عینه غمض، حتّی إذا کان فی السّحر الأوّل عبّی أصحابه، وکتّب کتائبه، وأمّر امراءه.
فبعث سفیان بن یزید بن المغفّل الأزدیّ علی میمنته، وعلیّ بن مالک الجُشمیّ علی میسرته، وهو أخو أبی الأحوص. وبعث عبدالرّحمان بن عبداللَّه- وهو أخو إبراهیم بن الأشتر لُامّه- علی الخیل، وکانت خیلُه قلیلة، فضمّها إلیه، وکانت فی المیمنة والقلب،
__________________________________________________
(1)- الرّجل البئیس: الشّدید.
(2)- ا، س: «وأرید».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 497
وجعل علی رجّالته الطّفیل بن لقیط، وکانت رایته مع مزاحم بن مالک. قال: فلمّا انفجر الفجر، صلّی بهم الغداة بغلس، ثمّ خرج بهم فصفّهم، ووضع امراء الأرباع فی مواضعهم، وألحق أمیر المیمنة بالمیمنة، وأمیر المیسرة بالمیسرة، وأمیر الرّجّالة بالرّجّالة، وضمّ الخیل إلیه، وعلیها أخوه لُامِّه عبدالرّحمان بن عبداللَّه، فکانت وسطاً من النّاس، ونزل إبراهیم یمشی، وقال للنّاس: ازحفوا، فزحف النّاس معه علی رِسلهم رویداً رویداً حتّی أشرف علی تلّ عظیم مشرف علی القوم، فجلس علیه، وإذا أولئک لم یتحرّک منهم أحد بعد. فسرّح عبداللَّه بن زهیر السّلولیّ وهو علی فرس له یتأکّل تأکّلًا «1»، فقال: قرّب علیَّ فرسک حتّی تأتینی بخبر هؤلاء، فانطلق، فلم یلبث إلّایسیراً حتّی جاء، فقال: قد خرج القوم علی دهش وفشل، لقینی رجل منهم، فما کان له هِجّیری إلّا: یا شیعة أبی تراب، یا شیعة المختار الکذّاب! فقلت: ما بیننا وبینکم أجلُّ من الشّتم، فقال لی: یا عدوّ اللَّه، إلامَ تدعوننا؟ أنتم تقاتلون مع غیر إمام، فقلت له: بل یا لثارات الحسین، ابن رسول اللَّه! ادفعوا إلینا عبیداللَّه بن زیاد؛ فإنّه قتل ابن رسول اللَّه وسیّد شباب أهل الجنّة حتّی نقتله ببعض موالینا الّذین قتلهم مع الحسین. فإنّا لا نراه لحسین ندّاً، فنرضی أن یکون منه قوداً، وإذا دفعتموه إلینا فقتلناه ببعض موالینا الّذین قتلهم جعلنا بیننا وبینکم کتاب اللَّه، أو أیّ صالح من المسلمین شئتم حکماً، فقال لی: قد جرّبناکم مرّة أخری فی مثل هذا- یعنی الحکمین- فغدرتم، فقلت له: وما هو؟ فقال: قد جعلنا بیننا وبینکم حکمین، فلم ترضوا بحکمهما؛ فقلت له: ما جئت بحجّة، إنّما کان صلحنا علی أ نّهما إذا اجتمعا علی رجل تبعنا حکمهما، ورضینا به وبایعناه، فلم یجتمعا علی واحد، وتفرّقا، فکلاهما لم یوفّقه اللَّه لخیر ولم یسدّده، فقال: من أنت؟ فأخبرته؛ فقلت له: مَنْ أنت؟
فقال: عدس- لبغلته یزجرها «2»- فقلت له: ما أنصفتنی، هذا أوّل غدرک!
__________________________________________________
(1)- تأکّل الفرس، أی: هاج وکاد یأکل بعضه بعضاً.
(2)- ا: «لیزجرها».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 498
قال: ودعا ابن الأشتر بفرس له فرکبه، ثمّ مرّ بأصحاب الرّایات کلّها، فکلّما مرّ علی رایة وقف علیها، ثمّ قال: یا أنصار الدّین، وشیعة الحقّ، وشرطة اللَّه! هذا عبیداللَّه بن مرجانة قاتل الحسین بن علیّ، ابن فاطمة بنت رسول اللَّه، حال بینه وبین بناته ونسائه وشیعته وبین ماء الفرات أن یشربوا منه، وهم ینظرون إلیه، ومنعه أن یأتی ابن عمّه فیصالحه، ومنعه أن ینصرف إلی رحله وأهله، ومنعه الذّهاب فی الأرض العریضة حتّی قتله وقتل أهل بیته؛ فواللَّه ما عمِل فرعون بنجباء بنی إسرائیل ما عمِل ابن مرجانة بأهل بیت رسول اللَّه (ص) الّذین أذهب اللَّه عنهم الرّجس وطهّرهم تطهیراً. قد جاءکم اللَّه به، وجاءه بکم، فوَ اللَّه «1» إنّی لأرجو أ لّایکون اللَّه جمع بینکم فی هذا الموطن وبینه إلّا لیشفی صدورکم بسفک دمه علی أیدیکم، فقد علم اللَّه أ نّکم خرجتم غضباً لأهل بیت نبیّکم. فسار فیما بین المیمنة والمیسرة، وسار فی النّاس کلّهم، فرغّبهم فی الجهاد، وحرّضهم علی القتال، ثمّ رجع حتّی نزل تحت رایته، وزحف القوم إلیه، وقد جعل ابن زیاد علی میمنته الحُصین بن نُمیر السَّکونیّ، وعلی میسرته عُمیر بن الحُباب السُّلَمیّ، وشُرحبیل ابن ذی الکلاع علی الخیل وهو یمشی فی الرّجال.
فلمّا تدانی الصّفّان، حمل الحُصین بن نُمیر فی میمنة أهل الشّام علی میسرة أهل الکوفة، وعلیها علیّ بن مالک الجُشمیّ؛ فثبت له هو بنفسه، فقُتل، ثمّ أخذ رایته قُرّة بن علیّ، فقُتل أیضاً فی رجال من أهل الحفاظ قُتلوا وانهزمت المیسرة، فأخذ رایة علیّ بن مالک الجُشمیّ عبداللَّه بن ورقاء بن جُنادة السّلولیّ ابن أخی حُبْشی بن جُنادة صاحب رسول اللَّه (ص)، فاستقبل أهل المیسرة حین انهزموا، فقال: إلیّ یا شرطة اللَّه؛ فأقبل إلیه جُلّهم، فقال: هذا أمیرکم یقاتل، سیروا بنا إلیه، فأقبل حتّی أتاه، وإذا هو کاشف عن رأسه
__________________________________________________
(1)- س: «واللَّه».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 499
ینادی: یا شرطة اللَّه، إلیّ، أنا ابن الأشتر! إنّ خیر فرّارکم کرّارکم، لیس مسیئاً من أعتب. فثاب إلیه أصحابه، وأرسل إلی صاحب المیمنة: احمل علی میسرتهم- وهو یرجو حینئذٍ أن ینهزم لهم عُمیر ابن الحُباب کما زعم- فحمل علیهم صاحب المیمنة، وهو سفیان بن یزید بن المغفّل، فثبت له عُمیر بن الحباب وقاتله قتالًا شدیداً. فلمّا رأی إبراهیم ذلک، قال لأصحابه: أمّوا هذا السّواد الأعظم، فوَ اللَّه لو قد فضضناه لانْجَفَلَ مَن ترون منهم یمنة ویسرة انجفال طیر ذعرتها فطارت.
قال أبو مخنف: فحدّثنی إبراهیم بن عبدالرّحمان الأنصاریّ، عن ورقاء بن عازب، قال: مشینا إلیهم حتّی إذا دنونا منهم اطّعنّا بالرّماح قلیلًا، ثمّ صرنا إلی السّیوف والعمد، فاضطربنا بها ملیّاً من النّهار، فواللَّه ما شبّهتُ ما سمعتُ بیننا وبینهم من وقع الحدید علی الحدید إلّامیاجن «1» قصّاری دار الولید بن عُقبة بن أبی مُعیط. قال: فکان ذلک کذلک، ثمّ إنّ اللَّه هزمهم، ومنحنا أکتافهم.
قال أبو مخنف: وحدّثنی الحارث بن حصیرة، عن أبی صادق أنّ إبراهیم بن الأشتر کان یقول لصاحب رایته: انغمس برایتک فیهم، فیقول له: إنّه- جُعلت فداک- لیس لی متقدّم، فیقول: بلی، فإنّ أصحابک یقاتلون، وإنّ هؤلاء لا یهربون إن شاء اللَّه؛ فإذا تقدّم صاحب رایته برایته شدّ إبراهیم بسیفه فلا یضرب به رجلًا إلّاصرعه. وکرَد «2» إبراهیم الرّجال من بین یدیه کأ نّهم الحُمْلان، وإذا حمل برایته شدّ أصحابه شدّة رجل واحد.
قال أبو مخنف: حدّثنی المشرقیّ أ نّه کان مع عبیداللَّه بن زیاد یومئذ حدیدة لا تُلیق شیئاً مرّت به، وأ نّه لمّا هُزِم أصحابه حمل «3» عُیَینة ابن أسماء اخته هند بنت أسماء- وکانت امرأة عبیداللَّه بن زیاد- فذهب بها وأخذ یرتجز ویقول:
إن تَصْرِمی حِبالَنا فَرُبَّما أرْدَت الهَیْجاءُ الکَمِیَّ المُعلِما
قال أبو مخنف: وحدّثنی فُضَیل بن خدیج أنّ إبراهیم لمّا شدّ علی ابن زیاد وأصحابه
__________________________________________________
(1)- المیاجن: جمع میجنة، وهی مدقة القصار.
(2)- الکرد: الطّرد.
(3)- ا: «جعل».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 500
انهزموا بعد قتال شدید وقتلی کثیرة بین الفریقین، وأنّ عُمیر بن الحُباب لمّا رأی أصحاب إبراهیم قد هزموا أصحاب عبیداللَّه، بعث إلیه: أجیئک الآن؟ فقال: لاتأتینّی حتّی تسکن فورة شرطة اللَّه، فإنّی أخاف علیک عادِیَتَهم.
وقال ابن الأشتر: قتلت رجلًا وجدتُ منه رائحة المسک، شرّقت یداه وغرّبت رجلاه، تحت رایة منفردة، علی شاطئ نهر خازَر. فالتمسوه، فإذا هو عبیداللَّه بن زیاد قتیلًا، ضربه، فقدّه بنصفین، فذهبت رجلاه فی المشرق، ویداه فی المغرب. وحمل شریک بن جدیر التّغلبیّ علی الحُصین بن نُمیر السَّکونیّ وهو یحسبه عبیداللَّه بن زیاد، فاعتنق کلّ واحد منهما صاحبه، ونادی التّغلبیّ: اقتلونی وابن الزّانیة؛ فقُتل ابن نُمیر.
وحدّثنی عبداللَّه بن أحمد، قال: حدّثنی أبی، قال: حدّثنی سلیمان، قال: حدّثنی عبداللَّه بن المبارک، قال: حدّثنی الحسن بن کثیر، قال: کان شریک بن جدیر التّغلبیّ مع علیّ علیه السلام، اصیبت عینه معه. فلمّا انقضت حرب علیّ لحق ببیت المقدس، فکان به، فلمّا جاءه قتل الحسین، قال: أعاهد اللَّه إن قدرت علی کذا وکذا- یطلب بدم الحسین- لأقتلنّ ابن مرجانة أو لأموتنّ دونه. فلمّا بلغه أنّ المختار خرج یطلب بدم الحسین، أقبل إلیه. قال: فکان وجّهه مع إبراهیم بن الأشتر، وجُعل علی خیل ربیعة، فقال لأصحابه:
إنِّی عاهدت اللَّه علی کذا وکذا، فبایعه ثلاثمائة علی الموت. فلمّا التقوا، حمل، فجعل یهتکها صفّاً صفّاً مع أصحابه حتّی وصلوا إلیه، وثار الرّهَج فلا یُسمَع إلّاوقع الحدید والسّیوف، فانفرجت عن النّاس وهما قتیلان لیس بینهما أحد؛ التّغلبیّ وعبیداللَّه بن زیاد، قال: وهو الّذی یقول:
کلُّ عیش قد أراهُ قَذِراً «1» غیر رَکز الرّمحِ فی ظلّ الفَرَسْ «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 6/ 86- 91
__________________________________________________
(1)- ف: «باطلًا».
(2)- ف: «غیر رکن الرّمح».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 501
وکان محمّد بن الأشعث بن قیس فی قریة الأشعث إلی جنب القادسیّة، فبعث المختار إلیه حوشباً سادِن الکرسیّ فی مائة، فقال: انطلق إلیه، فإنّک تجده لاهیاً متصیّداً، أو قائماً متلبّداً، أو خائفاً متلدّداً، أو کامناً متغمّداً، فإن قدرت علیه فأتنی برأسه.
فخرج حتّی أتی قصره، فأحاط به، وخرج منه محمّد بن الأشعث، فلحق بمصعب، وأقاموا علی القصر وهم یرون أ نّه فیه، ثمّ دخلوا، فعلموا أ نّه قد فاتهم، فانصرفوا إلی المختار، فبعث إلی داره، فهدمها، وبنی بلبنها وطینها دار حُجر بن عدیّ الکِندیّ، وکان زیاد بن سُمیّة قد هدمها.
الطّبریّ، التّاریخ، 6/ 66
قال: ثمّ عزم المختار علی هدم دار أسماء بن خارجة الفزاریّ وإحراقها، لأنّه «1» کان ممّن «1» عمل فی قتل مسلم بن عقیل رضی اللَّه عنهم. قال، فجعل یقول: «2» أما وربّ السّماء والماء، وربّ الضّیاء والظّلماء! لتنزلنّ نار من السّماء، حمراء دهماء سحماء، فلتحرقنّ فی «3» دار أسماء «2». قال: وبلغ ذلک أسماء بن خارجة، فقال: إنّه قد سجع «4» ولیس ههنا مقام «4» بعد هذا، قال: ثمّ خرج أسماء «5» من داره هارباً حتّی صار إلی البادیة «5»، وأرسل المختار إلی داره ودور بنی عمّه، فهدمها عن آخرها.
ابن أعثم، الفتوح (ط دار الفکر)، 2/ 307- 308/ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 224
قال: واحتوی «6» المختار علی الکوفة، فعقد لأصحابه، وولّاهم البلاد من أرمینیّة
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الخوارزمی].
(2- 2) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 408].
(3)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(4- 4) [الخوارزمی: أبو إسحاق یداری، فلیس لی مقام هنا].
(5- 5) [الخوارزمی: إلی البادیة هارباً].
(6)- [فی الخوارزمی مکانه: ثمّ نادی المختار: مَنْ أغلق بابه فهو آمِن إلّامَنْ شرک بدم الحسین علیه السلام وأهل‌بیته وأصحابه، واحتوی ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 502
وأذربیجان، وأرّان، وحرّان «1»، والماهین «2» إلی الرّیّ وأصفهان، فجعل یَجبی خراج البلاد.
وکان محمّد بن الأشعث بن قیس الکندی عاملًا علی الموصل، من قبل عبداللَّه بن الزّبیر، فلمّا قدم عامل المختار علی الموصل، لم یکن لمحمّد بن الأشعث به طاقة، فخرج عن الموصل هارباً، «3» وأقبل إلی قریةٍ یُقال لها تکریت «3»، فنزلها، ثمّ کتب إلی عبداللَّه بن الزّبیر: «4»
أمّا بعد: فإنِّی أخبر أمیر المؤمنین أیّده اللَّه، أنّ عامل المختار قدم الموصل، وهو عبدالرّحمان بن سعید بن قیس الهمدانی، وقد کنت عزمت علی محاربته، ومنعه من الدّخول إلی البلد، غیر أنّ عامّة أصحابی خذلونی، واستأمنوا إلیه، فلم یکن لی بالرّجل طاقة، فتنحّیت من بین یدیه إلی قریة یقال لها تکریت، فنزلتها أنتظر بذلک أمر أمیر المؤمنین، ورأیه، والسّلام.
قال: فکتب إلیه عبداللَّه بن الزّبیر:
أمّا بعد: فقد وصل إلیّ کتابک، وفهمتُ الّذی ذکرت فیه من تنحّیک عن البلد، ولا عذر لک عندی فی ذلک، أن تخلی أرض الموصل وخراجها [6- و] وحصونها، ومزارعها، وتخرج عنها بلا قتال، وقد أمرتک علیها، فأنت تأکل منها الکثیر وتبعث إلیَّ منها الیسیر، فوَ اللَّه لو لم تقاتلهم مناصحة لأمیرک وطلباً للثّواب من اللَّه تبارک وتعالی لقد کان یجب علیک أن تقاتل عن بلد أنت أمیره، فلم تقاتل غضباً لربِّک، ولا نصرة لإمامک، ولا مخالفة علی سلطانک، فسوءة لما أتیت به، ولما جاء منک، فلقد عجزت عن عدوّک، وضیّعت ما ولّیتک، والسّلام. «5»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(2)- [الخوارزمی: وماهان].
(3- 3) [الخوارزمی: إلی تکریت].
(4) (- 4*) [الخوارزمی: بذلک، فکتب إلیه یعیِّره بهربه عن الموصل].
(5)- رسالة ابن الزّبیر هذه فی أنساب الأشراف، 5/ 229، مع فوارق.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 503
ذکر محمّد بن الأشعث وقدومه علی المختار
قال: (4*) وبلغ المختار أنّ محمّد بن الأشعث، مقیم «1» بتکریت، فدعا بابنه عبدالرّحمان، فقال له: أنت فی طاعتی، وأبوک فی طاعة عبداللَّه بن الزّبیر، ما الّذی یمنعه من المسیر إلیّ، والدّخول فی طاعتی، أما واللَّه لقد هممت أن أوجّه إلیه من یأتینی «2» به یتل تلا «2»، فأفعل ما أضمر له فی قلبی، أوَ لیس من قتلة الحسین بن علیّ، أوَ لَیْس هو الّذی قال للحسین‌یوم کربلاء: وأیّ قرابة بینک وبین محمّد (ص)؟
قال: فقال له عبدالرّحمان: أعزّ اللَّه الأمیر، فأنا أخرج إلیه بإذنک فآتیک به شاء أو «3» أبی، إن شاء اللَّه «3»، ولا قوّة إلّاباللَّه «4» العلیّ العظیم «4».
قال: فأذن له المختار «5» فی ذلک، فخرج عبدالرّحمان من الکوفة حتّی قدم علی أبیه محمّد بن الأشعث، وهو نازل بتکریت، فدخل وسلّم علیه، ثمّ جلس «5»، فقال له: ما وراءک یا بنیّ؟ قال له: ورائی إنّ هذا الرّجل قد ظهر علی الکوفة، وسائر البلاد، وقد استوثق له الأمر، وأطاعه النّاس «6»، وقد سأل عنک، وذکرک، وأخاف أن یبطش بک «7» فیمَن قتل الحسین بن علیّ، فهو لم یترک «7» منهم أحداً، وأنت ممّن سار إلی الحسین، ولیس جلوسک
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(2- 2) [الخوارزمی: فهل ثلاث].
(3- 3) [الخوارزمی: أوَلَم یشأ].
(4- 4) [لم یرد فی الخوارزمی].
(5- 5) [الخوارزمی: فخرج حتّی قدم تکریت ودخل علی أبیه].
(6)- [أضاف فی الخوارزمی: جمیعاً].
(7- 7) [الخوارزمی: بقتله الحسین، فلم یغادر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 504
هاهنا بشی‌ء، لأنّه لیس معک جیش تمتنع به، وأنت بالکوفة أعزّ منک هاهنا، «1» وبعد فلا واللَّه ما رأیت شیخاً یرضی لنفسه بما ترضاه لنفسک، إنّک قد أقمت فی مثل هذه القریة فی غیر کثرة من عدد، ولا کثیف من جمع، ولا إمارة، ولا منعة، وأنت أنت.
قال (8*): فتبسّم محمّد بن الأشعث، ثمّ قال: یا بنیّ! إنِّی قد علمت أ نّک لم تأتنی، ولم تعرض علیَّ هذا الرّأی إلّاخوفاً من المختار، «2» قال: ثمّ أقبل محمّد بن الأشعث علی من عنده من أصحابه، وقال «1»: إنّ ابنی هذا له نخل بالکوفة علی شاطئ الفرات [6- ظ] وإنّما یرید أن أکون أنا مقیماً بالکوفة، حتّی یأمن هو فی نخله وماله «3»، وأمّا أنا فلست أبالی بذلک النّخل کان أم لم یکن، قال: فلم یزل عبدالرّحمان یلین لأبیه «4» الکلام، ویخوِّفه مرّة، ویرغِّبه «3» أخری، حتّی أجابه إلی ما أراد. «5»
قال: ثمّ خرج محمّد بن الأشعث من تکریت فی جماعة من أصحابه، وبنی عمّه، حتّی قدم الکوفة، ثمّ دخل علی المختار، فسلّم علیه بالإمرة، وقال: أ یّها الأمیر الحمد للَّه‌الّذی نصرک، وأعزّک، وأظهرک، وبعدوّک أظفرک إذ أنجز دعوتک، وأعلی رتبتک، ورفع منزلتک، فإنّک دعوت دعوة هدی، وأنجیتنا من الضّلالة والعمی.
قال: فقال له المختار: أبا عبدالرّحمان، إنّ الّذی غضبنا له، هو نصرنا، وبعدوّه أظفرنا، وإنّ لربِّنا تعالی جنداً لا یغلب، وملکاً لا یسلب، ولیس من یوم یأتی بعد یوم إلّاواللَّه تعالی معزّ فیه للمؤمنین، مذلّ فیه للکافرین، حتّی یعود الدّین کما بدأ. ثمّ أدناه المختار، وأجلسه معه علی سریره، ووعده، ومنّاه، وأمر له بجائزة سنیّة، وصرفه إلی منزله.
قال: وجعل المختار یجلس للنّاس فی کلّ غدوة وعشیّة، فیقضی بین الخصمین، فإذا عاقه عائق، أمر شریحاً القاضی أن یجلس فیقضی بین النّاس، قال: وأحبّه النّاس حبّاً شدیداً، ودر له جلب البلاد، وحمل إلیه الخراج من جمیع عمّاله.
__________________________________________________
(1) (- 8*) [لم یرد فی الخوارزمی].
(2) (1) [الخوارزمی: ثمّ التفت إلی مَنْ کان عنده، فقال].
(3)- [أضاف فی الخوارزمی: ولا یضرّه ما یفعل بأبیه].
(4) (3) [الخوارزمی: تارةً ویشتدّ تارةً ویرغِّبه تارةً ویخوِّفه].
(5) (- 4*) [الخوارزمی: وقدم معه الکوفة، ودخل علی المختار، وسلّم علیه، فقرّبه وأدناه ومنّاه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 505
قال: ثمّ أرسل إلی وجوه أصحابه وثقاته، فجمعهم عنده، ثمّ قال: اعلموا إنّه لیس یسوغ لی الطّعام، ولا أحبّ أن أروی من الماء، وقتلة الحسین بن علیّ أحیاء یمشون فی هذه الدّنیا، وقد استوثق لی الأمر، وأطاعنی النّاس، ولست بالنّاصر لآل محمّد (ص) إن لم أطلب بدمائهم، وأقتل من قتلهم، وأذلّ من جهل حقّهم، ولکن سمّوهم لی، فعلیّ أن أطهّر الأرض منهم. 4*
ثمّ دعا برجل من أصحابه یُقال له حوشب بن یعلی الهمدانیّ، فقال: ویحک یا حوشب! أنت تعلم أنّ محمّد بن الأشعث من قتلة الحسین بن علیّ، وهو الّذی قال له بکربلاء ما قال، واللَّه ما یهنِّئنی النّوم ولا القرار ورجل من قتلة الحسین بن علیّ یمشی علی وجه الأرض! وقد بلغنی أ نّه فی قریةٍ إلی جنب القادسیّة، فسر إلیه فی مائة رجل من أصحابک، فإنّک تجده لاهیاً متصیِّداً، أو قائماً متلبّداً، أو خائفاً متلدِّداً، أو کامناً متردِّداً، فاقتله وجئنی برأسه. قال: فخرج حوشب بن یعلی/ الهمدانی فی مائة رجل من أصحابه حتّی صار إلی قریةٍ محمّد بن الأشعث، وعلم ابن الأشعث بذلک «1»، فخرج من باب له آخر فی جوف اللّیل هارباً ومضی نحو البصرة إلی مصعب بن الزّبیر. «2» قال:
وأصبح حوشب بن یعلی هذا وقد علم أنّ محمّد بن الأشعث قد هرب «2»، فکتبَ إلی المختار بذلک، فکتب إلیه المختار: إنّک قد ضیّعت الحزم، ولم تأخذ بالوثیقة، فإذا قد فاتک الرّجل، فاهدم «3» قصره، وأخرب قریته، وائتنی بأمواله.
قال: فهدمت دار محمّد بن الأشعث، وأمر المختار بنقضها، فبنوا به دار حجر بن عدیّ الکندیّ رحمه الله. قال: وصار محمّد بن الأشعث إلی مصعب بن الزّبیر، فالتجأ إلیه «3»، فقال له
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الخوارزمی: أ نّه لا طاقة له بحوشب بن یعلی].
(2- 2) [لم یرد فی الخوارزمی].
(3- 3) [الخوارزمی: قصره وبیته، وخرِّب قریته، وائتنی بأمواله جمیعاً. ففعل ذلک کلّه وبلغ محمّد بالبصرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 506
مصعب: ما وراءک؟ فقال: ورائی واللَّه أ یّها الأمیر التّرک والدّیلم، هذا المختار بن أبی عبید قد غلب علی الأرض «1»، فهو یقتل النّاس کیف شاء، وقد قتل «2» إلی السّاعة هذه ممّن یتّهم بقتل الحسین بن علیّ أکثر من ثلاثة آلاف، «3» وقد کان أعطانی الأمان، ثمّ إنّه بعث إلیّ ببعض أصحابه، فأراد قتلی، فهربت إلیک، فهذه قصّتی، وهذه حالی. ثمّ وثب رجل من کندة ممّن قدم مع محمّد بن الأشعث حتّی وقف بین یدی مصعب بن الزّبیر، فأنشأ یقول أبیاتاً مطلعها:
إن قرما من کندة الأخیار ابن قیس وابن أکل المرار
إلی آخرها.
قال: فقال له مصعب بن الزّبیر: یا أخا کندة! إنِّی فهمتُ کلامک، وإنِّی أعمل برأی أمیر المؤمنین، وهو الّذی ولّانی البصرة، وأمرنی بحرب الأزارقة، وهذا المهلب بن أبی صفرة فی وجوههم یحاربهم، فلا تعجلوا، فإنّ المختار له مدّة هو بالغها. قال: فأقام محمّد ابن الأشعث عند مصعب بن الزّبیر بالبصرة.
وبلغ عبدالملک بن مروان ما فیه المختار من غلبته علی البلاد، وقتله للنّاس، فأحبّ أن یبدأ به قبل غیره، ثمّ یتفرّغ لعبداللَّه بن الزّبیر، وأخیه مصعب بن الزّبیر، واللَّه أعلم. «3»
ابن أعثم، الفتوح (ط دار الفکر)، 2/ 291- 294، 308- 309/ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 217- 218، 224- 225
قال [13- و] فدعا عبدالملک بن مروان بعبیداللَّه بن زیاد، فضمّ إلیه ثمانین ألفاً من أجناده وأهل الشّام، ثمّ وضع لهم الأرزاق وأعطاهم، وأمرهم بالسّمع والطّاعة لعبیداللَّه
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الخوارزمی: جمیعاً].
(2)- [أضاف فی الخوارزمی: واللَّه].
(3- 3) [الخوارزمی: رجل من فرسان العرب وشجعانهم وساداتهم وکبرائهم، وقد أراد قتلی فهربتُ‌إلیک خوفاً منه، فهذا ما ورائی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 507
ابن زیاد، ثمّ أقبل علیه، فقال له: یا ابن زیاد! أنت تعلم أنّ أبی مروان کان قد أمرک بالمسیر إلی العراق، علی أ نّک تأتی الکوفة، فتقتل أهلها، وتنهبها ثلاثاً، ثمّ إنّ الموت عاجله، فمضی لسبیله، والآن فإنّی ولّیتک علی هذا الجیش، فسر نحو الجزیرة والعراق، فإذا فرغت من المختار، فسر إلی مصعب بن الزّبیر، فاکفنی أمره، ثمّ سر إلی عبداللَّه بن الزّبیر بالحجاز، فألحقه بأخیه مصعب، فإذا فرغت من ذلک فلک جمیع ما غلبت علیه بسیفک من أرض الشّام إلی مطلع الشّمس، قال: فسار عبیداللَّه بن زیاد من الشّام ومعه ثمانون ألفاً من الخیل والجنود حتّی إذا صار إلی بلاد الجزیرة، ونزل أرض نصیبین. [...]
قال: وزحف القوم بعضهم إلی بعض، وتقدّمت الرّجّالة بین أیدیهم، وابن الأشتر ینهاهم عن الجزع والفشل، ثمّ زحف بأصحابه رویداً حتّی أشرف علی تلّ عظیم، فنظر إلی عسکر القوم وتأمّلهم، وأهل الشّام بعد لم یتحرّکوا ولا ظنّوا أنّ أهل العراق یقدمون علیهم، فلمّا نظروا إلی الخیل، وقد وافتهم، بادروا إلی خیولهم، وقدموا الرّجّالة بین أیدیهم، فخیلهم ستّون ألفاً، ورجالتهم اثنان وعشرون ألفاً.
قال: فعبّأهم عبیداللَّه بن زیاد، فجعل علی میمنته شرحبیل بن ذی الکلاع، وعلی میسرته حمل بن عبداللَّه الغنوی، وفی القلب یومئذ الحصین بن نمیر السّکونی، قال:
وانقض علیهم أهل العراق مستعدّین للموت، وهم یقولون: اللَّهمّ إنّنا ما خرجنا إلی حرب هؤلاء القوم إلّاشارین بدمائنا وأموالنا الجنّة، طالبین بدماء أهل بیت نبیّک محمّد (ص) [24- و] فانصرنا علیهم کیف شئت، وأنّی شئت، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر.
وتقدّم إبراهیم بن الأشتر یومئذ علی فرس له أغرّ محجل، حتّی وقف بین الجمعین، ثمّ نادی بصوت جهوریّ: ألا یا شرطة اللَّه، یا شیعة الحقّ، ألا یا أنصار الذّین قاتلوا المحلِّین، وأولاد القاسطین، وأعوان الظّالمین، وجنود ابن مرجانة اللّعین، أ یّها النّاس! لا تطلبوا أثراً بعد عین، هذا عبیداللَّه بن زیاد، قاتل الحسین بن علیّ وفاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، هذا الّذی حال بین الحسین وأهله وبین ماء الفرات أن یشربوه، وهم ینظرون إلیه، هذا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 508
الّذی بعث إلی الحسین بن علیّ: أن لا أمان لک عندی [25- و] أو تنزل علی حکمی، ثمّ عدا علیه فقتله، وقتل أهل بیته، وساق حرم رسول اللَّه (ص) کسبایا الرّوم والتّرک والدّیلم، من بلد إلی بلد، حتّی أدخلوا علی یزید، إنّه ما فعل فرعون ببنی إسرائیل ما فعل هذا الملعون بأهل البیت الّذین أذهب اللَّه عنهم الرّجس وطهّرهم تطهیراً، وها هو قد جاءه اللَّه بکم، وجاءکم به، ولا أنتم فی بلدکم ولا هو فی بلده، واللَّه إنِّی لأرجو أن یکون اللَّه تعالی لم یجمع بینکم وبینه فی هذا الموضع إلّالهلاکه، وهلاک من معه من هؤلاء المحلِّین.
قال: ثمّ تقدّم إبراهیم بن الأشتر قدّام أصحابه، فجعل یضرب بسیفه قدماً قدماً، وهو یقول شعراً، قال: ثمّ حمل وحمل معه أهل العراق بأجمعهم، ثمّ اختلط القوم، فاصطفقوا بالسّیوف، وتطاعنوا بالرّماح، وتراموا بالسّهام، وجعل إبراهیم بن الأشتر یقول لصاحب رایته: تقدّم بین یدیک فداک أبی وامِّی، ولا تجزع، فوَ اللَّه ما أشبه هذا الیوم إلّابیوم الخمیس ولیلة الهریر بصفّین.
قال: فجعل صاحب رایة ابن الأشتر یتقدّم، وأهل العراق یقاتلون ویتّبعون الرّایة، قال: ونظر رجل من أهل الشّام إلی صاحب رایة ابن الأشتر، فحمل علیه، والتقیا واعتنقا وسقطا جمیعاً عن فرسیهما إلی الأرض، فجعل یقول هذا: اقتلونی وابن کذا وکذا، وهذا یقول: اقتلونی وابن کذا وکذا، فقتل الشّامیّ وانفلت صاحب رایة ابن الأشتر.
قال: وحان آنئذٍ وقت الصّلاتین جمیعاً الظّهر والعصر، فما صلّی القوم إلّابالإیماء والتّکبیر، حتّی إذا کان فی وقت اصفرار الشّمس انهزم أهل الشّام نحو مدینة الموصل، وأخذهم السّیف والقوم ینهزمون، والسّیف فی أقفیتهم، واختلط الظّلام، ونظر إبراهیم بن الأشتر إلی رجل من القوم، وعلیه بزّة حسنة، ودرع سابغ، وعمامة خزّ دکناء، ودیباجة خضراء من فوق الدّرع، وقد أخرج یده من الدّیباجة [25- ظ] وفیها صفیحة له مذهّبة، قال: فقصده ابن الأشتر لا لشی‌ء إلّالتلک الصّفیحة الّتی فی یده، والفرس الّتی تحته حتّی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 509
إذا لحقه لم یکذب أن ضربه ضربة، فشرّقت یداه، وغرّبت رجلاه، واتّکأ ابن الأشتر فی رکابه، فتناول الصّفیحة، وغار الفرس، فلم یقدر علیه، ولم یبصر النّاس بعضهم بعضاً من شدّة الظّلمة، فتراجع أهل العراق إلی عسکرهم، والخیل لا تطأ إلّاعلی القتلی.
قال: وأصبح النّاس، وقد فقد من أهل العراق ثلاثمائة وسبعون رجلًا، وأهل الشّام قد کانوا فی اثنین وثمانین ألفاً، فانفلت عشرة آلاف وثمانیة رجال عامّتهم جرحی، وقد ذکر ذلک بعض الشّعراء فی شعر له.
قال: ثمّ أقبل ابن الأشتر علی أصحابه، فقال: ویحکم، إنِّی اتّبعت البارحة رجلًا قد اختلط الظّلام، فشممت منه رائحة المسک، ورأیت فی یده هذه الصّفیحة، ورأیت تحته فرساً جواداً، فلم أزل حتّی ضربته ضربة شرّقت یداه وغرّبت رجلاه، فمددت یدی، فأخذت هذه الصّفیحة، وفاتنی الفرس. فقال له بعض أصحابه: أصلح اللَّه الأمیر، الفرس عندی وأنا آتیک به، وقد جعله اللَّه لک، قال: فقال ابن الأشتر: فصیروا إذاً إلی شاطئ الفرات إلی موضع کذا وکذا، فإنّکم ترون الرّجل قتیلًا فانظروا مَنْ هو، فإنّ نفسی تحدِّثنی أ نّه عبیداللَّه بن زیاد. فمضوا، فوجدوه، فأتوا برأسه حتّی وضعوه بین یدیه، فلمّا رآه کبّر وخرّ ساجداً، ثمّ رفع رأسه، وقال: الحمد للَّه‌الّذی أجری قتله علی یدی، فأنشأ بعض أصحابه فی ذلک یقول أبیاتاً مطلعها:
أتاکم غلام من عرانین مذحج جری‌ء علی الأعداء غیر نکول
إلی آخرها «1».
قال: ثمّ أمر إبراهیم بن الأشتر برأس عبیداللَّه بن زیاد، ورأس الحصین بن نمیر السّکونی، وشرحبیل بن ذی الکلاع الحمیری، وربیعة بن مخارق الغنوی، ومن أشبههم من رؤساء أهل الشّام، فجمعت، ثمّ قورت ونفطت وکتبت الرّقاع، وعلقت فی آذانهم
__________________________________________________
(1)- انظر الطّبریّ، 6/ 92.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 510
[26- و] بأسمائهم، ثمّ جمعت أیضاً رؤوس القوم عن آخرها، وبعث بها إلی المختار، وکتب إلیه ابن الأشتر یعلمه بالوقعة، وکیف أهلک اللَّه القوم، وأباد خضراءهم، وبدّد شملهم.
قال: فوردت الرّؤوس یومئذ علی أهل الکوفة زیادة علی سبعین ألف رأس، وفی أوائلها رأس عبیداللَّه بن زیاد، قال: فقوم من شیعة بنی امیّة اشتدّ علیهم ذلک، وأمّا شیعة آل محمّد (ص)، فجعلوا یکبّرون ویقولون: الحمد للَّه‌الّذی قتل المحلّین، وشفی غلیل المؤمنین. «1»
قال: وبعث المختار برأس عبیداللَّه بن زیاد، والحصین، وشرحبیل، ومن أشبههم إلی محمّد بن الحنفیّة، وأمّا باقی هذه الرّؤوس فصلبت حول الکوفة، وکتب المختار إلی محمّد ابن الحنفیّة رضی الله عنه کتاباً، ومعه ثلاثون ألف دینار.
ابن أعثم، الفتوح (ط دار الفکر)، 2/ 310، 336- 341
(أسماء «2») بن خارجة بن حصن بن حذیفة بن بدر الفزاری «3»، یروی عن جماعة من أصحاب رسول اللَّه (ص)، مات سنة «4» خمس وستّین، وهو ابن ثمانین «4» سنة.
ابن حبّان، الثّقات، 4/ 59
أخبرنا محمّد بن محمّد، قال: أخبرنی أبو عبیداللَّه محمّد بن عمران المرزبانی، قال:
حدّثنی محمّد بن إبراهیم، قال: حدّثنا الحارث بن أبی اسامة، قال: حدّثنا المدائنی، عن رجاله: أنّ المختار بن أبی عبید الثّقفیّ رحمه الله ظهر بالکوفة لیلة الأربعاء لأربع عشرة لیلة بقیت من شهر ربیع الآخر سنة ستّ وستّین، فبایعه النّاس علی کتاب اللَّه وسنّة رسول
__________________________________________________
(1)- انظر أنساب الأشراف، 5/ 247- 251. والطّبریّ، 6/ 86- 92. (الفتوح- م 104).
(2)- له ترجمة فی التّاریخ الکبیر، 1- 2/ 55.
(3)- من م، ومثله فی تاریخ ابن عساکر 2/ 41، ووقع فی الأصل: القراری- مصحّفاً.
(4- 4) هکذا فی الأصلین، وفی تاریخ ابن عساکر، 3/ 46: ستّ وستّین، وهو ابن تسعین- کذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 511
اللَّه صلی الله علیه و آله والطّلب بدم الحسین بن علیّ علیهما السلام ودماء أهل بیته (رحمة اللَّه علیهم)، والدّفع عن الضّعفاء، فقال الشّاعر فی ذلک:
ولمّا دعا المختار جئنا لنصره علی الخیل تردی من کمیت «1» وأشقرا
دعا یا لثارات الحسین فأقبلت تعادی «2» بفرسان الصّباح لتثأرا
ونهض المختار إلی عبداللَّه بن مطیع، وکان علی الکوفة من قبل ابن الزّبیر، فأخرجه وأصحابه منها منهزمین، وأقام بالکوفة إلی المحرّم سنة سبع وستّین، ثمّ عمد علی إنفاذ الجیوش إلی ابن زیاد، وکان بأرض الجزیرة، فصیّر علی شُرطِهِ أبا عبداللَّه الجدلیّ وأبا عمرة کیسان مولی عرینة «3»، وأمر إبراهیم بن الأشتر رحمه الله بالتّاهّب للمسیر إلی ابن زیاد (لعنه اللَّه)، وأمّره علی الأجناد، فخرج إبراهیم یوم السّبت لسبع خلون من المحرّم سنة سبع وستّین فی ألفین من مذحج وأسد، وألفین من تمیم وهمدان، وألف وخمسمائة من قبائل المدینة، وألف وخمسمائة من کندة وربیعة، وألفین من الحمراء.
وقال بعضهم: کان ابن الأشتر فی أربعة آلاف من القبائل، وثمانیة آلاف من الحمراء، وشیّع المختار إبراهیم بن الأشتر (رحمهما اللَّه) ماشیاً، فقال له إبراهیم: ارکب رحمک اللَّه؛ فقال:
إنّی لأحتسب الأجر فی خطای معک، وأحبّ أن تغبّر قدمای فی نصر آل محمّد علیهم السلام، ثمّ ودّعه وانصرف.
فسار ابن الأشتر حتّی أتی المدائن، ثمّ سار یُرید ابن زیاد، فشخص المختار عن الکوفة لمّا أتاه أنّ ابن الأشتر قد ارتحل من المدائن، وأقبل حتّی نزل المدائن.
فلمّا نزل ابن الأشتر نهر الخازر بالموصل أقبل ابن زیاد فی الجموع، ونزل علی أربعة فراسخ من عسکر ابن الأشتر، ثمّ التقوا، فحضّ ابن الأشتر أصحابه وقال: یا أهل الحقّ
__________________________________________________
(1)- تردی: تضرب الأرض بحوافرها. والکمیت من الخیل: ما کان لونه بین الأسود والأحمر.
(2)- أی تتباری فی العدوّ والرّکض.
(3)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم: عربیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 512
وأنصار الدِّین، هذا ابن زیاد قاتل الحسین بن علیّ وأهل بیته علیهم السلام قد أتاکم اللَّه به وبحزبه حزب الشّیطان، فقاتلوهم بنیّة وصبر، لعلّ اللَّه یقتله بأیدیکم، ویشفی صدورکم.
وتزاحفوا، ونادی أهل العراق: «1» یا لثارات «1» الحسین؛ فجال أصحاب ابن الأشتر جولة، فناداهم: یا شرطة اللَّه! الصّبر الصّبر؛ فتراجعوا، فقال لهم عبداللَّه بن یسار «2» بن أبی عقب الدّؤلی «3»: حدّثنی خلیلی أ نّا نلقی أهل الشّام علی نهر یقال له الخازر، فیکشفونا حتّی نقول: هیّ هیّ، ثمّ نکرّ علیهم، فنقتل أمیرهم؛ فابشروا واصبروا فإنّکم لهم قاهرون.
ثمّ حمل ابن الأشتر رحمه الله عشیّاً «4»، فخالط القلب، وکسرهم أهل العراق، فرکبوهم یقتلونهم، فانجلت الغمّة وقد قُتل عبیداللَّه بن زیاد، وحُصین بن نُمیر، وشرحبیل ابن ذی‌الکلاع، وابن حوشب، وغالب الباهلیّ، وعبداللَّه بن إیاس السّلمیّ، وأبو الأشرس الّذی کان علی خراسان، وأعیان أصحابه (لعنهم اللَّه).
فقال ابن الأشتر «5»: إنّی رأیت بعدما انکشفت «6» النّاس طائفة منهم قد صبرت تقاتل، فأقدمت علیهم، وأقبل رجل آخر فی کبکبة کأ نّه بغل أقمر «7»، یُقری «8» النّاس، لا یدنو منه أحد إلّاصرعه، فدنا منّی، فضربت یده، فأبنتها، وسقط علی شاطئ النّهر، «9» فشرّقت یداه وغرّبت «9» رجلاه، فقتلتُه ووجدتُ منه ریح «10» المسک، وأظنّه ابن زیاد فاطلبوه؛ فجاء
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار والعوالم: آل ثارات].
(2)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم: بشّار].
(3)- [فی مدینة المعاجز والبحار: الدّئلی].
(4)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم: یمیناً].
(5)- [زاد فی مدینة المعاجز: لأصحابه].
(6)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم: انکشف].
(7)- الکبکبة: جماعة الخیل، الأقمر: الأبیض المشوب بکُدرة، وقیل: ما کان لونه إلی الخضرة.
(8)- [فی مدینة المعاجز والعوالم: یغری].
(9- 9) [البحار: فسرقت یداه وعربت].
(10)- [مدینة المعاجز: رائحة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 513
رجل، فنزع خفّیه، وتأمّله، فإذا هو ابن زیاد (لعنه اللَّه) علی ما وصف ابن الأشتر، فاحتزّ رأسه، واستوقدوا عامّة اللّیل بجسده، فنظر إلیه مهران مولی زیاد- وکان یحبّه حبّاً شدیداً- فحلف أ لّایأکل شحماً أبداً، وأصبح النّاس، فحووا ما فی العسکر، «1» وهرب غلام لعبیداللَّه إلی الشّام، فقال له عبدالملک بن مروان: متی عهدک بابن زیاد؟ فقال: جال النّاس وتقدّم فقاتل، وقال: ائتنی بجرّة فیها ماء؛ فأتیته، فاحتملها فشرب منها وصبّ الماء بین درعه وجسده، وصبّ علی ناصیة فرسه، فصهل، ثمّ أقحمه «2»، فهذا آخر عهدی به.
قال، وبعث ابن الأشتر برأس ابن زیاد إلی المختار وأعیان مَنْ کان معه، فقدّم بالرّؤوس، والمختار یتغدّی، فالقیت بین یدیه، فقال: الحمد للَّه‌ربّ العالمین، وضع رأس الحسین بن علیّ علیه السلام بین یدی ابن زیاد (لعنه اللَّه) وهو یتغدّی، واتیت برأس ابن زیاد وأنا أتغدّی.
قال: رأینا «3» حیّة بیضاء تخلّل الرّؤوس حتّی دخلت فی أنف ابن زیاد وخرجت من اذنه، ودخلت فی اذنه وخرجت من أنفه «4»، فلمّا فرغ المختار من الغداء، قام، فوطئ وجه ابن زیاد بنعله، ثمّ رمی بها إلی مولی له وقال: اغسلها، فإنّی وضعتها علی وجه نجس کافر.
__________________________________________________
(1) (- 1*) [مثله فی تظلّم الزّهراء،/ 348- 349].
(2)- [فی مدینة المعاجز والبحار: اقتحمه].
(3)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم وتظلّم الزهراء: وانسابت].
(4)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء: وفی الرِّسالة: قال عامر: رأیت الحیّة تدخل فی منافذ رأسه وهو مصلوب‌مراراً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 514
وخرج المختار إلی الکوفة، وبعث برأس ابن زیاد ورأس حصین بن نمیر ورأس شرحبیل ابن ذی الکلاع مع عبدالرّحمان بن عمیر الثّقفیّ، وعبداللَّه بن شدّاد الجشمیّ، والسّائب بن مالک الأشعریّ إلی محمّد بن الحنفیّة بمکّة، وعلیّ بن الحسین علیه السلام یومئذٍ بمکّة، وکتب إلیه معهم: «1» «أمّا بعد، فإنِّی بعثتُ أنصارک وشیعتک إلی عدوّک یطلبونه بدم أخیک المظلوم الشّهید، فخرجوا محتسبین محنقین آسفین، فلقوهم دون نصیبین، فقتلهم ربّ العباد «2»، والحمد للَّه‌ربّ العالمین، الّذی طلب لکم الثّأر، وأدرک لکم رؤساء أعدائکم، فقتلهم فی کلّ فجّ، وغرّقهم فی کلّ بحر، فشفی بذلک صدور قوم مؤمنین، وأذهب غیظ قلوبهم» «1».
وقدموا بالکتاب والرّؤوس علیه (1*)، فبعث برأس ابن زیاد إلی علیّ بن الحسین علیهما السلام، فادخل علیه وهو یتغدّی، «3» فقال علیّ بن الحسین علیهما السلام: ادخلتُ علی ابن زیاد وهو یتغدّی ورأس أبی بین یدیه، فقلت: اللَّهمّ لا تمتنی حتّی تُرینی رأس ابن زیاد وأنا أتغدّی، فالحمد للَّه‌الّذی أجاب دعوتی «3». ثمّ أمر، فرُمی به، فحمل إلی ابن الزّبیر، فوضعه ابن الزّبیر علی قصبة، فحرّکتها الرّیح، فسقط، فخرجت حیّة من تحت السّتار، فأخذت بأنفه، فأعادوا القصبة، فحرّکتها الرّیح، فسقط، فخرجت الحیّة، فأزمت بأنفه.
فُعل ذلک ثلاث مرّات، فأمر ابن الزّبیر، فالقی فی بعض شعاب مکّة.
الطّوسی، الأمالی،/ 240- 243 رقم 426/ 16/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/ 323- 328 باب 37 رقم 1340/ 88؛ المجلسی، البحار، 45/ 333- 336؛ البحرانی، العوالم، 17/ 658- 662
(رجعنا) إلی أخبار ما تقدّم وکیفیّة قتل عبیداللَّه بن زیاد، قال:
ثمّ دعا عبدالملک بن مروان بعبیداللَّه بن زیاد بعد قتل سلیمان بن صرد الخزاعیّ وأصحابه، فضمّ إلیه ثمانین ألف رجل من أجناد أهل الشّام وشجعانهم، وقال له: یا ابن
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ حضرت سجّاد علیه السلام، 4/ 76].
(2)- [مدینة المعاجز: العالمین].
(3)- [مثله فی ناسخ التّواریخ حضرت سجّاد علیه السلام، 1/ 320].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 515
زیاد! أنت تعلم أنّ أبی مروان قد أمرک بالمسیر إلی العراق، فتقتل أهلها حتّی یستقیموا، ثمّ إنّ الموت عاجله وأدرکه، فمضی لسبیله، وقد ولّیتک أنا هذا الجیش الکثیف، فسر نحو الجزیرة والعراق، فإذا فرغت من أمر المختار، فصر إلی مصعب بن الزّبیر بالبصرة، فاکفنی أمره وشرّه، ثمّ صر إلی أخیه عبداللَّه بن الزّبیر بالحجاز، فاکفنی أیضاً أمره وشرّه، فإذا فرغت من ذلک، فلک جمیع ما غلبت علیه بسیفک من أرض الشّام إلی مطلع الشّمس.
فسار عبیداللَّه ومعه ثمانون ألفاً ما بین فارس وراجل حتّی نزل الجزیرة، ثمّ أرض نصیبین، فبلغ ذلک عبدالرّحمان بن سعید الهمدانی وهو عامل المختار علی الموصل وما والاها، فکتب بذلک إلی المختار یخبره، وخرجت مقدمة ابن زیاد فی عشرین الفاً نحو الموصل، فخرج عامل المختار إلی تکریت، فکتب إلیه المختار: بلغنی کتابک وما ذکرت فیه من أمر عدوّ اللَّه ورسوله عبیداللَّه بن زیاد؛ ولقد أصبت فی تنحّیک من بین یدیه إذ کنت لا تقوم لجیشه، فانظر لا تبرح من مکانک حتّی یأتیک أمری. ثمّ دعا المختار برجل من سادات الکوفة وشجعانها وهو یزید بن أنس الأسدیّ، وقال له: یا یزید! إنّ هذا عبیداللَّه بن زیاد قد أقبل فی المحلِّین وأبناء القاسطین، فسر إلیه أنت فی المؤمنین، واطلب بدم ابن بنت الرّسول الأمین. فقال له یزید بن أنس: أ یّها الأمیر! اضمم إلیّ ثلاثة آلاف رجل ممّن أنتخبهم أنا، وخلّنی والوجه الّذی یوجّهنی اللَّه تبارک وتعالی إلیه، فإن احتجت إلی مدد، فأنا سأکتب لک بذلک، ولا قوّة إلّاباللَّه. فقال له: اخرج إذن وانتخب رحمک اللَّه من شئت وأحببت علی برکة اللَّه وعونه.
فخرج یزید بن أنس، وجعل ینتخب القائد بعد القائد والرّجل بعد الرّجل، حتّی انتخب ثلاثة آلاف من سادات فرسان العراق وشجعانهم، وانفصل من الکوفة؛ وخرج المختار یشیِّعه حتّی إذا صار إلی دیر أبی موسی التفت إلیه المختار یوصیه، وقال له:
یا یزید! انظر إذا لقیت عدوّک نهاراً فلا تنظرهم إلی اللّیل، وإن أمکنتک الفرصة فلا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 516
تؤخِّرها البتّة، ولیکن خبرک عندی کلّ یوم، فإن احتجت إلی مدد فاکتب إلیّ بذلک سریعاً. فقال یزید له: أ یّها الأمیر! إنّی ما أرید منک أن تمدّنی إلّابالدّعاء الصّالح، فکفی به لی مدداً، إن شاء اللَّه.
وکتب المختار إلی عبدالرّحمان بن سعید الهمدانیّ بتکریت: (أمّا بعد، فقد وجّهت إلی ما قبلک یزید بن أنس الأسدیّ، وهو من قد علمت فی البأس والشّدّة، فإذا قدم علیک فخل بینه وبین البلاد، وکن تحت رایته مطیعاً له، والسّلام.)
فسار یزید بن أنس حتّی صار إلی تکریت، فصار إلیه عبدالرّحمان بن سعید فی ألف رجل مقاتل، فصار یزید فی أربعة آلاف فارس، وأقبل حتّی نزل علی خمسة فراسخ من الموصل، وبلغ ذلک عبیداللَّه بن زیاد، فوجّه إلیه بقائد من قوّاد أهل الشّام- وهو ربیعة ابن مخارق- فی ثلاثة آلاف فارس، واتّبعه بقائد آخر وهو- حملة بن عبداللَّه الخثعمیّ- فی ثلاثة آلاف فارس، وأقبل القوم حتّی نزلوا بحذاء یزید بن أنس، واعتلّ یزید بن أنس فی تلک اللّیلة علّة شدیدة، وأصبح موعوکاً لما به من المرض، فدعا بحمار له أسود مقطوع الذّنب والاذنین بصریّ، فاستوی علیه وجعل یجول فی عسکره، وغلمانه یمسکونه من ضعفه کیلا یسقط، وهو یوصِّیهم، ویقول لهم: یا شرطة اللَّه! اصبروا تؤجروا، وصابروا عدوّکم تظفروا، وقاتلوا أولیاء الشّیطان إنّ کید الشّیطان کان ضعیفاً، وبعد، فقد ترون ما بی من العلّة، فإن هلکت، فأمیرکم ابن عمِّی ورقاء بن عازب الأسدیّ، فإن اصیب فعبداللَّه بن ضمرة الغنویّ، فإن اصیب، فمسعر بن أبی مسعر الحنفی. ثمّ نزل عن الحمار وجلس علی کرسی، وقال للنّاس: یا أهل العراق! إن شئتم قاتلوا عن دینکم، وجدّوا فی طلب دم ابن بنت نبیّکم، وإن شئتم قاتلوا عن أنفسکم وعن أمیرکم.
فدنا القوم بعضهم من بعض، واقتتلوا ساعة، ثمّ حمل ورقاء بن عازب علی رجل من أهل الشّام، فضربه ضربة منکرة، فسقط عن فرسه قتیلًا وصاح: یا أهل العراق! احملوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 517
معی، فحملوا، فانهزم أهل الشّام هزیمة قبیحة، ووضع أهل العراق السّیف فی أکتافهم نحواً من خمسة فراسخ، وأسروا منهم زهاء ثلاثمائة رجل، وأتی بهم لیزید بن أنس، فأمر بضرب أعناقهم، فأوقفوا بین یدیه وهو لما به، فضربت أعناقهم، وهو یومئ بیده أن لا تترکوا منهم أحداً. فاستوفوهم، واشتدّت العلّة بیزید، فتوفّی فی بعض اللّیل، فجهّز وصلّی علیه ورقاء بن عازب، وأقرّه لیلًا، وأصبحوا فی حزن علی صاحبهم، فقال لهم ورقاء: یا أهل العراق! ذروا هذا الجزع، فکلّ حیّ میِّت؛ فلا تشربوا قلوبکم الکدر فتهنوا، وهذا عدوّ اللَّه وعدوّکم عبیداللَّه قد التأم إلیه عسکره، وعسکر آخر من الجزیرة وغیرها، ولا أظنّ أنّ لکم به طاقة؛ فإنّی أعلم أنا إن قاتلناهم خاطرنا علی أنفسنا لکثرتهم، وإن هزمنا ما جاءنا، لم ینفعنا، لکثرة مددهم. قالوا له: أ یّها الأمیر! فالرّأی أن ننصرف عنهم لا سیّما وقد نکأنا «1» فیهم بالأمس. فوافقهم وانصرفوا فی جوف اللّیل نحو العراق.
وبلغ ذلک أهل الکوفة، فأرجفوا وقالوا: قُتل یزید أمیرهم، وابید عسکره. واغتمّ المختار ولم یدر ما قصّتهم، حتّی علم أ نّهم انصرفوا لموت صاحبهم. فطابت نفسه، وقدم أصحاب یزید، فأخبروه بما کان، فدعا أبا النّعمان إبراهیم بن مالک الأشتر، فعقد له، وضمّ إلیه أصحاب یزید وغیرهم من فرسان أهل الکوفة ورجالهم، وقال له: سر إلی عدوّ اللَّه وعدوّک وناجزهم، وطالعنی بأخبارک بلیلک ونهارک، فإن رأیت أمراً لا طاقة لک به فلا تلق بیدک إلی التّهلکة، واکتب إلیّ حتّی أمدّک بما تکتفی به من خیل ورجال، وکن فی کلّ أمر ذاکراً للَّه‌تعالی فی کلّ حال، وعجّل السّیر، وناجز عدوّک وحاکمهم إلی اللَّه صحبک اللَّه وسلّمک، وردّک سالماً غانما. فسار إبراهیم بن مالک فی أصحابه وهو یقول:
__________________________________________________
(1)- نکأنا: أضررنا، ومعنی الجملة إن قاتلناهم وهزمناهم جاءهم مدد لا یبقی علینا، لأنّا قد أضررناهم بالنکایة بالأمس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 518
1 2 أما «1» «2» وربّ «2» المرسلات عرفا حقّاً وربّ العاصفات عصفا
لنَعْسفنّ بالعدوِّ «3» عسفا حتّی نسوم القاسطین «4» خسفا
زحفاً إلیهم لا نملّ الزّحفا حتّی نلاقی بعد صفّ صفّا
وبعد ألف «5» فی المزلّ «5» ألفا «6» فنکشف الظّالم عنّا «6» کشفا «1»
وعسکر إبراهیم بموضع یقال له حمام أعین، ثمّ ارتحل حتّی نزل علی خمسة فراسخ من الموصل، وعبیداللَّه بن زیاد بالموصل قد أخذ خراجها وفرّقه فی أصحابه وهو یومئذ فی ثلاثة وثمانین ألفاً، وخرج بهم، فنزل قریباً من معسکر إبراهیم، وإبراهیم یومئذ فی نحو عشرین ألفاً، وکان فی عسکر ابن زیاد رجل من الأشراف من بنی سلیم وهو عمیر ابن الحباب السّلمیّ، فأرسل إلی إبراهیم: أ نّی قد عزمت علی المصیر إلیک والکینونة معک، فإن أعطیتنی الأمان وافیتک الآن، فأرسل إلیه إبراهیم أ نّه: قد أعطیتک الأمان ولک عندی الکرامة، ما رزقنی اللَّه السّلامة، فهلمّ إلینا آمناً مطمئنّاً.
فخرج عمیر فی جوف اللّیل فی ألف رجل من قومه وموالیه حتّی صار إلی إبراهیم، فأکرمه وبرّه وبرّ أصحابه، وفر ق علیهم مالًا، فبلغ ذلک ابن زیاد، فأقلقه وقال: یخرج رجل من عسکری فی ألف فارس لا یعلم به أحد، إنّ هذا الأمر یتبع. ثمّ إنّ إبراهیم قال لعمیر: إنِّی رأیت أن اخندق علی عسکری خندقاً، فما الّذی تری؟ فقال له عمیر: إنّ القوم یحبّون أن یطاولوک، فإن خندقت کان خیراً لهم فی المطاولة، وإن ناجزتهم کان خیراً لک، فقد ملؤوا منک رعباً، فصادمهم بخیلک ورجلک، فإنّک علی حقّ، فاللَّه
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی أصدق الأخبار (ط 1)،/ 81].
(2- 2) [أصدق الأخبار: أنا أحقّ].
(3)- [أصدق الأخبار: مَنْ بغانا].
(4)- [أصدق الأخبار: القوم بنا].
(5- 5) [أصدق الأخبار: قاسطین].
(6- 6) [أصدق الأخبار: نکشفهم لدی الهیاج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 519
ناصرک، وهم علی باطل، فهو تعالی خاذلهم، ومظهرک علیهم. فقال إبراهیم: قد اختبرتک وعلمت أ نّک ناصح، فهذا ما أشار به الأمیر، وعزم علیه الضّمیر.
وقال عبیداللَّه بن زیاد لأصحابه: إنِّی لأعجب من هذا الغلام- یعنی إبراهیم- ومسیره إلیّ بهذا الجیش، وعهدی به بالأمس فی الکوفة یلعب بالحمام، ولعلّ أجله قد اقترب.
وبات کلّ من الفریقین ساهرین، لما یدرونه غداً، ولا سیّما جیش أهل العراق فإنّهم علموا أنّ أمیرهم إبراهیم یناجز أهل الشّام، فلمّا کان وقت السّحر صلّی إبراهیم فی أصحابه بغلس، وعبّأ أصحابه، فجعل علی میمنته سفیان بن یزید بن معقل الأزدیّ، وعلی میسرته علیّ بن مالک الجشمیّ، وعلی أعنّة الخیل الطّفیل بن لقیط النّخعیّ، وعلی الرّجّالة مزاحم بن مالک السّکونی، فزحف بهم وتقدّمت الرّجّالة، وجعل إبراهیم یقف علی کلّ کتیبة، فیوصّیهم ویعهد إلیهم وینهاهم عن الخور والفشل. ثمّ زحف رویداً حتّی أشرف علی تلّ، فنظر فی عسکر القوم وتأمّلهم، فرآهم غارّین لم یتحرّکوا ولم یظنّوا أنّ أهل العراق یناجزونهم.
فلمّا نظروا إلی الخیل وافتهم، بادروا إلی خیولهم وقدموا الرّجّالة بین أیدیهم، وکانت الخیول ستّین ألفاً، والرّجّالة اثنین وعشرین ألفاً، فعبّأهم ابن زیاد، فجعل علی میمنته شرحبیل بن ذی الکلاع الحمیریّ، وعلی میسرته ربیعة بن مخارق الغنویّ، وعلی جناح میمنته عبداللَّه بن مسعدة الفزاریّ، وعلی جناح میسرته حملة بن عبداللَّه الخثعمیّ، وفی القلب یومئذ الحصین بن نُمیر السّکونیّ، ثمّ انقضّ علیهم أهل العراق قائلین: اللَّهمّ إنّا خرجنا ثائرین بدماء أهل بیت نبیّک، فانصرنا علیهم کیف شئت، وأنّی شئت، یا ربّ العالمین. وتنادوا: یا لثارات الحسین؛ وتواقفوا رأی العین، وتقدّم عوف بن ضبعان الکلبیّ علی فرس له أدهم، ونادی: یا شیعة آل أبی تراب، یا شیعة المختار الکذّاب، یا شیعة ابن الأشتر المرتاب! من کان منکم یدلّ بشجاعة وشدّة فلیبرز إلیّ إن کان صادقاً. ثمّ جال بین الصّفّین وهو یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 520
إنِّی ابن ضبعان الکریم المفضل لیث النّزال فی مثار النّسطل
من عصبةٍ تبرأ من دین علیّ کذاک کانوا فی الزّمان الأوّل
فما لبث عوف بن ضبعان حتّی خرج إلیه الأحوص بن شداد الهمدانیّ وهو یقول:
أنا ابن شدّاد علی دین علیّ لست لمروان بن لیلی بولی
لأوقدنّ نارها فی الجحفل ثمّ أخوض النّار حتّی تنجلی
فجعل الشّامیّ یشتم الأحوص، فقال الأحوص: دع عنک هذا إن کنت عربیّاً، فإنّ الّذی بیننا أجلّ من الشّتم، أنتم تقاتلون عن بنی مروان، ونحن نطلب بدم ابن نبیّ الرّحمان، فادفعوا إلینا ابن زیاد لنقتله ببعض موالینا الّذین قُتِلوا مع الحسین، ولا نراه واللَّه کفواً له. فقال الشّامیّ: جرّبناکم یوم صفّین عند التّحکیم، فحکمناکم وعدوتم علینا ظالمین، فقال الأحوص: إنّ الحکم فی الخدیعة لا یتّخذ فاصلًا فی الشّریعة، ما اسمک أ یّها الرّجل؟ قال: منازل الأبطال! قال: ما أقرب اسمک من اسمی، فأنا مقرّب الآجال! ثمّ حمل علیه الأحوص، فالتقیا بضربتین، سبقت ضربة الأحوص منهما، فسقط الشّامیّ قتیلًا، وجال الأحوص وصاح: یا قتلة الحسین! هل من مبارز؟ فخرج داود بن عروة الدّمشقیّ علی کمیت له مقنّعاً بالحدید، وهو یقول:
أنا ابن مَنْ قاتل فی صفّینا ولم یکن فی دینه غبینا
بل کان فیه أُیّداً مکینا مجرّباً یوم الوغی حرونا
فجاوله الأحوص وهو یقول:
یا ابن الّذی قاتل فی صفّینا ولم یکن فی دینه غبینا
کذبت بل کان به مفتونا لا یعرف الحقّ ولا الیقینا
ثمّ صعد له الأحوص، فضربه ضربة، ألحقته بصاحبه، وعاد إلی صفِّه، فخرج الحصین بن نمیر السّکونی، فجعل یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 521
یا قادة الکوفة أهل المکر وشیعة المختار وابن الأشتر
هل فیکم قرن کریم العنصر مجرّب فی بأسه ذو مفخر
یبرز نحوی عامیاً لا یمتری فیستقی الحتف بکأس ممقر «1»
فخرج إلیه شریک بن خزیم التّغلبیّ، وهو یقول:
یا قاتل الشّیخ الکریم المنصر بکربلاء فی التقاء العسکر
أعنی حسیناً ذا السّنا والمفخر نجل النّبیّ المصطفی من حیدر
خذها إلیک من هزیر قسور ضربة قرم ربعیّ مضری
فتقدّم إلیه الحصین، فالتقیا بضربتین، فما کذب التّغلبی أن ضربه ضربة علی أمّ رأسه، فخرّ منها صریعاً قتیلًا، فکبّر أصحاب التّغلبیّ؛ ودخل أهل الشّام شی‌ء عظیم من الجزع علیه، فتقدّم إبراهیم بن الأشتر علی فرس له أغرّ محجل، حتّی وقف بین الصّفّین ونادی بصوته- وکان جهوریّ الصّوت-: ألا یا شرطة اللَّه، وشیعة الحقّ، وأنصار الدِّین، وقاتلی المحلّین، وأبناء القاسطین، لا تطلبوا أثراً بعد عین، فهذا عبیداللَّه بن زیاد قاتل الحسین الّذی فعل وفعل (وجعل یعدّد مساوئه) ما جاءکم به اللَّه عزّ وجلّ فی هذا المکان إلّا لهلاکه، فتقدّموا إلیه رحمکم اللَّه ونصرکم.
ثمّ حمل علی أهل الشّام وجعل یضرب سیفه فی أعراضهم قدماً قدماً ویقول:
قد علمت مذحج فی الیوم الجلل أنِّی ذو البأس إذا القرن نکل
والأروع المقدام أن نکس قتل أضرب فی القوم وإن حلّ الأجل
وأعتلی رأس الطّرماح «2» البطل بالذّکر البتار ما فیه فلل
وحمل معه أهل العراق أجمعهم حملة رجل واحد، فاصطفقوا بالصّفاح، وتطاعنوا
__________________________________________________
(1)- الممقر: المرّ.
(2)- الطّرماح: الطّویل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 522
بالرّماح، وتراموا بالسّهام، وإبراهیم یقول لصاحب رایته: تقدّم فداک أبی، فالحق أمامک، واللَّه ناصرک. وصاحب الرّایة یتقدّم، وأهل العراق خلفه، وحان وقت الصّلاتین، وما صلّی القوم إلّابالإیماء، حتّی إذا کان وقت اصفرار الشّمس، انهزم أهل الشّام هزیمة قبیحة، وولّوا الأدبار، فأخذ السّیف أکتافهم، وقهقر بقیّتهم إلی الموصل.
ونظر إبراهیم إلی رجل علیه بزّة حسنة، ودرع سابغة، وعمامة خزّ دکناء، ودیباجة فوق الدّرع، وقد أخرج یده من الدّیباجة وفیها صفیحة مذهّبة؛ فقصده إبراهیم لتلک الصّفیحة، وللفرس الّذی تحته، فلم یلبث أن ضربه ضربة شرّقت بیدیه وغرّبت برجلیه، فامتدّ إبراهیم متعطّفاً من سرجه، ورجلاه فی الرِّکاب إلی الأرض؛ وتناول الصّفیحة وغار الفرس، فما لحقه، وکان الظّلام من الغروب ومن القتام قد ترک النّاس لا یبصر بعضهم بعضاً، فتراجع أهل العراق من نحو الموصل إلی معسکرهم لا یطأون إلّاعلی جسد قتیل، وأصبحوا وقد فقد منهم ثلاثة وسبعون رجلًا، وأصبح أهل الشّام وهم عشرة آلاف رجل وثمانمائة رجل وعامّتهم جرحی، وقد فقد منهم سبعون ألفاً، فبذلک یقول بعض الشّعراء فی إبراهیم بن مالک الأشتر والمختار بن أبی عبید یمدحهما:
فجزی إبراهیم ثمّ أبا إسحا ق عنّا الإله خیر الجزاء
وجزی اللَّه شرطة اللَّه خیراً عن بنی هاشم بحسن البلاء
إذ تعشّوا منهم بسبعین ألفاً أو یزیدون قبل وقت العشاء
قتلوا الفاسق اللّعین جهاراً فی فریق من سائر الأحیاء
وشفوا منهم غلیل صدور وعلی ربِّنا تمام الشِّفاء
ثمّ قال إبراهیم لأصحابه: إنّی تبعت البارحة رجلًا- وقد اختلط الظّلام- فی یده هذه الصّفیحة، وتحته فرس جواد، فقتلته وأنا أشمّ منه رائحة المسک، فأخذت الصّفیحة وفاتنی الفرس، فقال بعض أصحابه: أصلح اللَّه الأمیر، الفرس أنا أمسکته وسأجیئک به، فقد جعله اللَّه لک. قال إبراهیم: إنّ بزّته حسنة، ولامته کاملة، فانظروه بجانب شاطئ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 523
الفرات بموضع کذا وکذا. فذهب القوم، فإذا هو عبیداللَّه بن زیاد، فأتوا برأسه ووضعوه بین یدیه، فلمّا رآه عرفه وقال: اللَّه أکبر! وخرّ ساجداً، ورفع رأسه، وهو یقول: الحمد للَّه الّذی جعل قتله علی یدی، فبذلک یقول بعض الشّعراء من أصحاب إبراهیم:
فدی لغلام من عرانین مذحج جریّ علی الأعداء غیر نکول
أتاه عبیداللَّه فی شرِّ عصبة من الشّام واستجلی بخیر قبیل
فلمّا التقی الجمعان فی حومة الوغا وجرّ الرّدی فی الحرب فضل ذیول
فولّی عبیداللَّه خوفاً من الرّدی وخشیة ماضی الشّفرتین صقیل
فیعلوه إبراهیم بالسّیف فاصلًا فطاح علی البوغاء شرّ قتیل
جزی اللَّه خیراً شرطة اللَّه أ نّهم شفوا بعبیداللَّه کلّ غلیل
ثمّ أمر إبراهیم برأس عبیداللَّه بن زیاد، ورأس الحصین بن نمیر السّکونی، ورأس شرحبیل بن ذی الکلاع الحمیری، ورأس ربیعة بن مخارق الغنویّ، ورؤوس أشباههم من رؤساء أهل الشّام، فقورت ونقضت، وکتبت الرّقاع بأسماء أصحابها، وبعث بها إلی المختار، وکتب له یخبره بالواقعة کیف فعل بالمحلِّین وقتلة أهل البیت، وکیف أباد خضراءهم. فوردت الرّؤوس علی أهل الکوفة تنیف علی سبعین رأساً، یقدمها رأس عبیداللَّه بن زیاد، فاستقبلتها الشّیعة فرحین، یحمدون اللَّه الّذی أهلکهم وشفی صدور المؤمنین.
وکان المختار قبل مجی‌ء الرّؤوس یقول: سیأتینا الفتح غداً فی رأس ابن مرجانة، فلمّا ورد فی غد، زعم بعض من لا علم له أ نّه یعلم الغیب؛ وافتتن به خلق من أهل الکوفة، حتّی قال الشّعبی: یا قوم! لایفتننّکم الشّیطان، ما ذلک إلّافراسة مؤمن، فقد قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: فراسة المؤمن لا تخطئ.
ثمّ إنّ المختار بعث برأس عبیداللَّه بن زیاد، ورأس الحصین بن نمیر، ورأس شرحبیل ابن ذی الکلاع إلی محمّد بن الحنفیّة، وصلب باقی الرّؤوس حول الکوفة، وکتب إلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 524
محمّد، ومع الکتاب ثلاثون ألف دینار:
(بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للمهدیّ محمّد بن علیّ، من المختار بن أبی عبید. سلام علیک، أمّا بعد، فأحمد اللَّه الّذی أخذ لک بالثّأر من الأشرار، المطلوبین بالأوتار، فقتلهم فی کلّ فجّ بقهر، وأغرقهم فی کلّ نهر، وأهلک أولیاءهم بالقهر؛ فشفی اللَّه بذلک قلوب المؤمنین، وأقرّ عیون المسلمین، إذ أهلک المحلِّین، وأبناء القاسطین، وإذ أنزل بهم ما أنزل بثمود وعاد، وغرقهم تغریق فرعون ذی الأوتاد، الّذین طغوا فی البلاد؛ وأکثروا فیها الفساد، لقد قتلوا أشرّ قتلة، ومثّل بهم أقبح مثلة، وقد وجّهت إلیک برأس ابن زیاد من ذوی الإلحاد، لیکبت بذلک الأعداء ذوو الأحقاد، ویفرح ذوو الولاء والوداد، ووجّهت معها ثلاثین ألف دینار، لتنفقها علی أهل بیتک وشیعتک، والسّلام).
فلمّا ورد الکتاب علی محمّد، قرأه علی أهل بیته، فحمدوا اللَّه وصاموا له شکراً، وأمر محمّد أن تصلب الرّؤوس خارج الحرم، فمنعه عبداللَّه بن الزّبیر، فدفنت.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 225- 235
وذکر ابن إسحاق قصّة المختار مع ابن زیاد بسیاقة أخری، فنحنُ نذکرها مجملًا ونبیِّن الصّحیح فیما بعد.
قال، لمّا هرب المختار من ابن زیاد أمیر الکوفة إلی مکّة، دخل علی عبداللَّه بن الزّبیر فبایعه، فلمّا جنّ اللّیل دخل علی محمّد بن الحنفیّة، فبایعه سرّاً- وکان المختار یحبّ الصّید- فکان کلّ یوم یرکب للصّید. فلمّا کان فی بعض الأیّام خرج متصیّداً، فإذا هو برجل علی ناقة یجد السّیر، فقصده المختار، فقال له: من أین أقبلت؟ قال: من الکوفة، فقال: وإلی أین؟ قال: إلی مکّة أرید المختار بن أبی عبید. قال: وما ترید منه؟ قال:
جئته ببشارة. قال: فها أنا المختار. فأخرج من عمامته کتاباً إلیه من جملة من شیعة الکوفة یسألونه القدوم علیهم لیأمّروه علیهم، ویطلب بثأر الحسین بن علیّ علیه السلام.
فقال: ما فعل عبیداللَّه بن زیاد؟ قال: إنّ أهل البصرة شغبوا علی عامله، وکسروا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 525
سجنه، ونهبوا أمواله، وقد خرج من الکوفة إلیهم. قال: فمن خلف بالکوفة؟ قال: عمرو ابن حریث فی أربعة آلاف.
فخلع المختار علی البشیر ما کان علیه من الثّیاب واللّباس، وردّه إلی الکوفة، ودخل المختار علی عبداللَّه بن الزّبیر، فأخبره بخروج ابن زیاد من الکوفة إلی البصرة وما حدث فی البصرة، وأ نّه بقی فی الکوفة عمرو بن حریث فی أربعة آلاف، وقال له: ابعث معی مائتی فارس، فأنطلق بهم إلی الکوفة وأقتل ابن حریث، وآخذ الکوفة، وأجبی خراجها وأحملها إلیک، وأخطب لک فیها.
فأجابه ابن الزّبیر وعرض علیه عسکره، فانتخب منه مائتی رجل من شجعانهم.
فلمّا جنّ اللّیل، دخل علی محمّد بن الحنفیّة وأخبره بما کان من أمر البصرة والکوفة، وقال له: أرید منک کتابین، کتاباً إلی إبراهیم بن مالک الأشتر، وکتاباً إلی محمّد بن الأشعث لیسمعوا کلامی ویطیعونی وینتهوا إلی أمری حتّی آخذ الثّار من قاتلی الحسین ابن علیّ علیه السلام.
فکتب کتابین له، فخرج المختار إلی منزله، وزوّر أربعین کتاباً إلی أربعین شیخاً من مشایخ الکوفة عن لسان محمّد بن علیّ، وخرج من مکّة لیلًا ومعه مائتا فارس، فجعل یسیر اللّیل، ویکمن النّهار، حتّی ورد القادسیّة، فعاج لکربلاء وزار الحسین وبکی، ثمّ قال: یا ابن رسول اللَّه! لا خلعت ثیابی هذه حتّی أنتقم ممّن قتلک وقاتلک أو أقتل. ثمّ ودّع القوم وسار حتّی صار بجبّانة الکوفة، وذلک فی أوّل اللّیل، ودخل الکوفة وحده، ومعه اثنان وأربعون کتاباً، فقصد إبراهیم وقرع بابه، ففتح له ودخل. فلمّا رآه إبراهیم اعتنقه وقربه وقال: یا أبا إسحاق! من أین جئت، وأین کنت؟ قال: من مکّة وفی مکّة.
قال: کیف خلفت سیّدنا محمّد بن علیّ؟ قال: بخیر وهو یقرأ علیک السّلام. وأعطاه کتابه إلیه، فتناوله إبراهیم وقبّله وبکی، ثمّ فضّه وقرأه وعجب بما فیه، فحرّک رأسه، فقال المختار: ممّ حرّکت رأسک، لعلّه ثقل علیک أن تبایعنی؟ فناولنی الکتاب فلا حاجة لی فی بیعتک، ولکن لا تکن علیَّ کما لم تکن لی. فقال إبراهیم: سبحان اللَّه یا أبا إسحاق، بل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 526
السّمع والطّاعة لأمر سیّدنا محمّد، مدّ یدک. فمدّها، فبایعه وأخذوا مواثیقه، وکان إذا رکب إبراهیم رکب ثلاثمائة فارس معه من موالیه وموالی أبیه.
فلمّا بایع المختار، قال له إبراهیم: قم معی إلی محمّد بن الأشعث ندفع إلیه الکتاب، فقاما إلیه وقرعا الباب، فلمّا دخلا، أجلسهما وجلس، فأعطاه المختار الکتاب، ففضّه وقرأه، فحرّک رأسه کما فعل إبراهیم، فقال له المختار کما قال لإبراهیم، فقال: ظننت أنّ سیّدنا محمّد یأمرک بالبیعة لی، فحرّکت رأسی. ثمّ بایعه محمّد، فقال لهما المختار: قوما معی، فإنّ معی هذه الکتب ندفعها إلی مشایخ الکوفة وهی أربعون کتاباً. فقاما معه حتّی فرّق تلک الکتب إلی أهلها وأخذ منهم البیعة، ثمّ إنّ المختار جمعهم فی منزل إبراهیم فدبّروا فی قتل عمرو بن حریث خلیفة عبیداللَّه، وکان عمرو فی أربعة آلاف، وکان مع المختار مائتا فارس، ومع إبراهیم ثلاثمائة، ومع محمّد بن الأشعث مائتان، ثمّ قال للمشایخ: أخبرونی کم یرکب معکم؟ فقالوا: شأنک والقوم، فإنّ کلّ واحد یکفیک محلّته ودربه. فکبّر المختار وقال: الآن آخذ بثأر آل محمّد وربّ الکعبة. ثمّ قال لمحمّد بن الأشعث: ارکب الآن فی أصحابک واخرج بعلّة الصّید، وانتح بعسکرک الحیرة، وارکب أنت یا إبراهیم إذا انتصف النّهار وادخل علی ابن حریث، وقل له: إنّ أهل البصرة قد هزموا الأمیر عبیداللَّه بن زیاد وإنّی خارج إلی نصرته؛ فماذا تأمر، ثمّ إنّک إن تمکّنت فاقتله، ثمّ اضرب بطبله فکلّ من خرج من أعوانه وأصحابه فضع السّیف فیهم، ومن هرب منهم إلی الحیرة فاقتله أنت یا محمّد، ومن هرب إلی الجبّانة قتلته أنا فی عسکری، ومن هرب منهم فی السّکک والأزقّة فاقتلوهم أنتم أ یّها المشایخ. وغلقوا الدّروب جیّداً واستوثقوا من المحال، فاجتمع رأیهم علی ذلک وتفرّقوا، ورجع المختار إلی عسکره، ولم یعلم أحداً من أهله.
فلمّا أصبحوا، خرج محمّد بن الأشعث إلی الحیرة بعلّة الصّید، ووکّل کلّ شیخ فی دربه ومحلّته من یعتمده من أهله وأعوانه یتوقّعون الصّیحة. فلمّا انتصف النّهار رکب إبراهیم فی قومه حتّی أتی قصر عمرو بن حریث، ثمّ دخل وعلیه سلاحه، فاستقبله الحاجب، فقال: ما شأنک فی هذا الوقت وفی هذا الزّیّ؟ قال: إنّ أهل البصرة هزموا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 527
الأمیر عبیداللَّه، وأنا خارج لنصرته، فأخبر الحاجب الأمیر- وکان نائماً فی بیت الخیش- «1». فخرج مغموماً متغیّر اللّون وعلیه غلالة کتان منسوج بالّذهب، وفی رجلیه نعلان، فلمّا صار فی صحن الدّار، اعتنقه وأخبره الخبر وجلسا یتحدّثان؛ فنظر إبراهیم إلی رمح فی وسط الدّار مغشیّ بالدّیباج، فسأله عنه، فقال: هذا الرّمح الّذی حمل رأس الحسین من الطّفّ إلی الشّام یفتخر به ابن زیاد ومن یوالی آل سفیان، فاستأذن أن یراه، فقال عمرو بن حریث: یا غلام ائت به إلی إبراهیم.
فأخذه إبراهیم وهزّه، ثمّ طعن به عمرو بن حریث، فأخرج السّنان من وراء ظهره، واستلّ سیفه وقتله، وقتل الحاجب والغلمان، وارتفعت الصّیحة فی الدّار، فلم یخرج إلیه أحد إلّاقُتل. ثمّ ضرب الطّبل، فرکب عسکر ابن حریث إلی القصر، فمَنْ لقیه إبراهیم قتله. ومَنْ فرّ إلی الحیرة قتله ابن الأشعث، ومَنْ فرّ إلی الجبّانة قتله المختار، ومَنْ هرب إلی السّکک والمحال قتله المشایخ؛ حتّی لم ینج منهم أحد. فبایع حینئذٍ أهل الکوفة المختار واحتوی علی خزائن ابن زیاد؛ ووضع الدّیوان، فکتب فیه اثنی عشر ألف مقاتل، وقوی أمره.
وبلغ ذلک عبیداللَّه بن زیاد، فعرض ستّین ألف رجل، وجاء بهم إلی الکوفة لحرب المختار. فنزل بباب الکوفة بموضع یقال له بین النّهرین، الفرات والوادی، فنادی المختار:
یا أهل الکوفة! قاتلوا عن ابن بنت نبیّکم، واطلبوا بثاره أو قاتلوا عن کوفتکم وعیالکم وأموالکم، فواللَّه لئن ظفر ابن زیاد بکوفتکم هذه لیحرقنّها وینسفنّها. فبایعه ذلک الوقت ستّة آلاف رجل، فصار عنده ثمانیة عشر ألف، فخرج المختار إلیه، فراسله بالصّلح؛ فأبی المختار، وبقی العسکران متقابلین شهرین حتّی بذل ابن زیاد العراق للمختار، فلم یقبل، فقال له بعض قوّاده: ما هذا الحال أ یّها الأمیر، فقد أذللتنا علی کثرتنا؟ فقال: اعلم أ نّی کنت صبیّاً وکان المختار أصغر منِّی، فوقعت بیننا خصومة بسبب حمامة، فضربنی المختار
__________________________________________________
(1)- بیت الخیش یوضع فیه الثّلوج بین الخیش للتّبرید فی الحرّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 528
وأسقطنی علی الأرض وجثا علی صدری وقال لی: لأقتلنّک ولن یکون قتلک إلّاعلی یدی إن شاء اللَّه، فأنا من ذلک الیوم أتخوّف منه علی نفسی. ثمّ إنّی سألت المنجّم عن طالعی وموتی، فأخبرنی أ نّی أقتل علی یدی رجل له صفته، فقتلت المنجّم بسبب ذلک، حتّی لا یخبره، فیقوی عزمه.
ثمّ صمّم الحرب مع المختار، فأرسل المختار جاسوساً یستعلم أخبار ابن زیاد بقیامه وقعوده وحرکاته کلّها، فأخبره أ نّه صلّی فقرأ فی صلاته فی الرّکعة الاولی: «إذا وقعت»، وفی الثّانیة: «إذا زلزلت»، فکبّر المختار وقال: وقعت بهم الواقعة وزلزلت بهم الأرض.
ثمّ إنّ المختار عبّأ عسکره، فجعل علی المیمنة إبراهیم بن مالک، وعلی المیسرة محمّد بن الأشعث، ووقف هو فی القلب، وعبّأ ابن زیاد عسکره علی ما کان یعبئ به، وکان المختار لا یحارب إلّاحین تزول الشّمس اقتداء بأمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام. فلمّا أن قرب الزّوال، دعا المختار برجل من أصحابه، وقال له: استأمن ابن زیاد واتّبعهم، فإذا خلع علیک وقرّبک، فصر إلی صاحب العلَم وأسر إلیه: أنّ المختار یعرفک محبّاً لآل محمّد، وهو یطالب بدم ابنه الحسین، ویقول لک: إذا دنوت من عسکر المختار، فنکِّس العلم ساعة، فإن أنتَ فعلت، جزیتَ من اللَّه ورسوله، وجعلت لک ولایة البصرة.
فاستأمن من الرّجل وأکرمه ابن زیاد لمعرفته به، فدنا من صاحب العلَم وأسرّ إلیه ما أراده المختار، فقال له: ارجع إلیه، وقل له: إنِّی فاعل ذلک، فاحمل أنت علی القلب. فلمّا التحم القتال وحمل إبراهیم فی المیمنة ومحمّد بن الأشعث فی المیسرة، وحمل هو فی القلب، واستحرّ الضرب، نکس صاحب العلَم علَمه، فانکسرت النّفوس وارتعدت الفرائص، فولّوا مدبرین وأسّر إبراهیم بن الأشتر عبیداللَّه بن زیاد وجاء به إلی المختار، فلمّا أوقف ابن زیاد بین یدی المختار، خرّ ساجداً شکراً للَّه‌تعالی، ثمّ جلس فضرب بسیفه جبین ابن زیاد کما رماه ابن زیاد بعمودٍ من حدید، فشجّ جبینه، ثمّ قطع یدیه ورجلیه، ثمّ رأسه، ثمّ صلبه، ثمّ أحرقه بالنّار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 529
والصّحیح من استیلاء المختار علی الکوفة وقتل ابن زیاد ما ذکرناه أوّلًا أ نّه استولی کما تقدّم، وقتل إبراهیم ابن زیاد بالموصل، لأنّ أصحاب التّواریخ والنّسّابین قد اتّفقوا علی أ نّه لم یکن لبنی امیّة ولایة بالعراق من سنة أربع وستّین، وهی السّنة الّتی مات فیها یزید، وهرب ابن زیاد من العراق إلی الشّام إلی سنة اثنتین وسبعین، وهی السّنة الّتی دخل عبدالملک بن مروان فیها العراق، وقتل مصعب بن الزّبیر وولّی فیها الحجّاج بعد قتله عبداللَّه بن الزّبیر.
وکان خروج المختار ومقتل ابن زیاد سنة ستّ وستّین، وکان ابن زیاد فی هذه السّنة فی الشّام هارباً من العراق، فکیف یکون أمیراً علی البصرة والبصرة کانت ولایتها من السّنة الّتی مات فیها یزید، وهی سنة أربع وستّین فی ید عبداللَّه بن الزّبیر إلی سنة اثنتین وسبعین، فالصّحیح من سیاق قصّة المختار ما ذکرناه أوّلًا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 237- 242
قال: وحدّثنا خلیفة، حدّثنا سلیمان بن حرب، عن غسّان بن مضر، عن سعید بن یزید قال: دخل أهل البصرة الکوفة، فحصروا المختار، فخرج لیلة فی رجاله، فأدرک محمّد بن الأشعث بن قیس، فقتله، وقتل فی تلک اللّیلة رجالًا، وکان سبب لحوق محمّد ابن الأشعث بمصعب إلی البصرة، أنّ المختار لمّا ظهر علی الکوفة، أخذ فی قتل کلّ من قاتل الحسین، وکان محمّد ممّن شهد قتله.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 55/ 96
وأرسل إلی محمّد بن الأشعث- وهو فی قریة له إلی جنب القادسیّة- فطلبوه، فلم یجدوه. وکان قد هرب إلی مصعب، فهدم المختار داره وبنی بلبنها وطینها دار حجر بن عدیّ الکندی، کان زیاد قد هدمها.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 371- 372
وأنفذ إلی محمّد بن الأشعث بن قیس، وقد انهزم إلی قصر له فی قریة إلی جنب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 530
القادسیّة، فقال: انطلق فإنّک تجده لاهیاً متصیِّداً، أو قائماً متلبِّداً «1»، أو خائفاً متلدّداً «2»، أو کامناً متغمِّداً «3»، فائتنی برأسه، فأحاطوا بالقصر، وله بابان، فخرج ومشی إلی مصعب، فهدم القصر وداره «4»، وأخذ ما کان فیهما «5».
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 122- 123/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 376؛ البحرانی، العوالم، 17/ 696- 697؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 245- 246؛ المازندرانی، معالی السّبطین «6»، 2/ 251- 252
وکان أسماء بن خارجة الفزاریّ ممّن سعی فی قتل «7» مسلم بن عقیل رحمه الله، فقال المختار «8»:
أمّا وربّ السّماء، وربّ الضّیاء والظّلماء «9»، لتنزلنّ نار من السّماء، دهماء، حمراء «10»، «11» سحماء، تحرق دار أسماء «12».
فبلغ «13» کلامه إلیه 11 13، فقال: سجع «14» أبو إسحاق، ولیس هاهنا مقام بعد هذا «15»، «16»
__________________________________________________
(1)- وفی «ف» و «ب» و «ع» [والدّمعة والمعالی]: متصدّیاً أو قائماً متبلّداً.
(2)- عبارة «أو خائفاً متلدّداً» لیس فی «ف».
(3)- وفی «ف» و «ب» و «ع» [والدّمعة]: متعمّداً.
(4)- فی «ف»: فهدم القصر وهدم داره.
(5)- فی «ف» و «ب»: فیها.
(6)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
(7)- فی «ب» و «ع»: بقتل.
(8)- [أضاف فی أصدق الأخبار (ط 1): یوماً].
(9)- [لم یرد فی أصدق الأخبار].
(10)- [أصدق الأخبار (ط 1): حرّاء].
(11- 11) [أصدق الأخبار (ط 2): سمحاء، یحرق دار أسماء فبلغ ذلک أسماء].
(12)- فی «ف»: دار ابن أسماء.
(13) (13) [أصدق الأخبار (ط 1): ذلک أسماء].
(14)- [أضاف فی أصدق الأخبار: بی].
(15)- کلمة «هذا» لیس فی «ف» [والدّمعة].
(16)- [أضاف فی أصدق الأخبار: وکان المختار یستعمل السّجع فی کلامه یذهب فی ذلک مذهب الکهان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 531
وخرج «1» من داره هارباً إلی البادیة، فهدم داره ودور بنی عمّه. «2»
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 124/ مثله: المجلسی، البحار، 45/ 377؛ البحرانی، العوالم، 17/ 697؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 246؛ المازندرانی، معالی السّبطین «3»، 2/ 252؛ الأمین، أصدق الأخبار (ط «1»)،/ 80، (ط «2»)/ 101
فلمّا قضی المختار من أعداء اللَّه وطره «4» حاجته، وبلغ فیهم امنیته، قال: لم یبق علیَّ أعظم من عبیداللَّه بن زیاد- لعنه اللَّه-، فأحضر إبراهیم بن مالک الأشتر، وأمره بالمسیر إلی عبیداللَّه بن زیاد.
ثمّ ورد کتاب المختار إلی إبراهیم بن مالک یحثّه علی تعجیل القتال، فطوی المراحل حتّی نزل علی نهر الخازر «5» علی أربعة فراسخ من الموصل، وعبیداللَّه بن زیاد بها.
قال عبداللَّه بن أبی عقب الدّیلمیّ: حدّثنی خلیلی أ نّا نلقی «6» أهل الشّام علی نهر یقال له: الخازر، فیکشفونا حتّی نقول هیّ هیّ، ثمّ نکرّ علیهم فنقتل أمیرهم فابشروا واصبروا فإنّکم لهم قاهرون.
فعلم عبیداللَّه بن زیاد بقدوم إبراهیم، فرحل فی ثلاثة وثمانین ألفاً حتّی نزل قریباً من عسکر العراق، وطلبهم أشدّ طلب، وجاءهم فی جحفل لجب «7».
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی أصدق الأخبار (ط 1): أسماء].
(2)- [أضاف فی أصدق الأخبار: وهرب أشراف أهل الکوفة والوجوه، فلحقوا بمصعب بن الزّبیر بالبصرة].
(3)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
(4)- فی «ف»: من الأعداء وطره.
(5)- نهر الخازر: نهر بین إربل والموصل. «مراصد الاطّلاع، 1/ 445».
(6)- فی «ف»: نلتقی.
(7)- الجحفل: الجیش. ویقال: جیش لجب، أی ذو جلبة وکثرة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 532
وکان مع إبراهیم بن مالک الأشتر أقلّ من عشرین ألفاً، وکان فی عسکر الشّام من أشراف بنی سلیم عُمیر «1» بن الحُباب «2»، فراسله إبراهیم بن مالک ووعده بالحباء «3» والإکرام، فجاء ومعه ألف فارس من بنی عمّه وأقاربه، فصار مع عسکر العراق، فأشار علیهم «4» بتعجیل القتال وترک المطاولة.
فلمّا کان فی السّحر صلّوا بغلس «5»، وعبّأ إبراهیم بن مالک أصحابه، فجعل علی میمنته سفیان بن یزید الأزدی، وعلی میسرته علیّ بن مالک الجُشمیّ «6»، وعلی الخیل الطّفیل بن لقیط النّخعیّ، وعلی الرّجّالة مزاحم بن مالک السّکونیّ، ثمّ زحفوا حتّی أشرفوا علی أهل الشّام، ولم یظنّوا أ نّهم یقدمون علیهم لکثرتهم، فبادروا إلی تعبئة عسکرهم، فجعل عبیداللَّه علی میمنته شُرحبیل «7» بن ذی الکلاع، وعلی میسرته ربیعة بن مخارق الغنوی، وعلی جناح میسرته جمیل بن عبداللَّه الغنمی، وفی القلب الحُصین بن نمیر. ووقف العسکران، والتقی الجمعان، [...].
ثمّ تقدّم إبراهیم بن مالک الأشتر، ونادی: ألا یا شرطة اللَّه، ألا یا شیعة الحقّ، ألا یا أنصار الدِّین، قاتلوا المحلِّین «8» وأولاد القاسطین، ولا تطلبوا أثراً بعد عین، هذا عبیداللَّه ابن زیاد قاتل الحسین علیه السلام، [...].
قال إبراهیم بن مالک: وأقبل رجل أحمر فی «9» کبکبة یغری «10» النّاس کأ نّه بغل أقمر «11»
__________________________________________________
(1)- فی «ف»: عمر.
(2)- [الدّمعة: الجباب].
(3)- فی «ف»: بالإحباء.
(4)- [المعالی: إلیهم].
(5)- الغلس: الظّلمة.
(6)- فی «ف»: وعلی میسرته مالک الخثعمیّ، [وفی الدّمعة والمعالی: الخثعمیّ].
(7)- [المعالی: شراحیل].
(8)- فی «ف»: الملحدین، وفی «خ»: المخلّین.
(9)- فی «ف»: رجل فی.
(10)- [الدّمعة: یفری].
(11)- القمرة: لون إلی الخضرة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 533
لا یدنو منه فارس إلّاصرعه، ولا کمیّ «1» إلّاقطعه، فدنا منِّی، فضربت یده، فأبنتها، وسقط علی شاطئ الخازر، فشرّقت یداه، وغرّبت رجلاه، فقتلته، ووجدت رائحة المسک تفوح منه، وجاء رجل نزع خفّیه.
وظنّوا أ نّه ابن زیاد من غیر تحقیق، فطلبوه، فإذا هو علی ما وصف إبراهیم، فاحتزّوا رأسه، واحتفظوا طول اللّیل بجسده، فلمّا أصبحوا عرفه مهران مولی زیاد، فلمّا رآه إبراهیم بن مالک قال: الحمد للَّه‌الّذی أجری قتله علی یدی، وقتل فی صفر.
وقال قوم من أهل الحدیث: فی یوم عاشوراء «2» وعمره دون الأربعین، وقیل: تسع وثلاثون سنة.
وأصبح النّاس، فحووا ما کان، وغنموا غنیمة عظیمة. «3»
ولقد أجاد أبو السّفّاح الزّبیدیّ بمدحته إبراهیم بن مالک وهجائه «4» ابن زیاد- لعنه اللَّه- فقال:
«5» أتاکم «5» غُلامٌ من عرانین «6» مَذحج جریّ علی الأعداء غیرُ نَکولِ
أتاهُ عبیداللَّه فی شرِّ عصبة من الشّام لمّا أن رضوا «7» بقلیل
فلمّا التقی الجمعان فی حومة الوغی وللموت فیهم ثمّ جرُّ ذیول
فأصبحتُ قد ودّعتُ هنداً وأصبحت مولّهة ما وجدها بقلیل
وأخلق بهندٍ أن تُساق سبیّة لها من أبی إسحاق شرّ خلیل «8»
__________________________________________________
(1)- الکمیّ: الشّجاع، أو لابس السّلاح.
(2)- فی «ب» و «ع» [والمعالی]: من أصحاب الحدیث یوم عاشوراء.
(3) (- 3*) [لم یرد فی المعالی، ومثله فی أصدق الأخبار (ط 1)،/ 88].
(4)- فی «ف» [والدّمعة]: یمدح إبراهیم ... ویهجو.
(5) (- 5*) [مثله فی ناسخ التّواریخ حضرت سجّاد علیه السلام،/ 4/ 69].
(6)- فی «ف»: عراس. وعرانین القوم: سادتهم وأشرافهم.
(7)- [فی البحار والعوالم: لمّا أرضیوا، وفی الدّمعة: أرضوا].
(8)- فی «ف»: حلیل، [والدّمعة: جلیل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 534
تولّی عبیداللَّه خوفاً من الرّدی تغشّاه «1» ماضی الشّفرتین «2» صقیل
جزی اللَّه خیراً شرطة اللَّه إنّهم شفوا بعبیداللَّه کلّ غلیل «3» (5*)
یعنی بقوله هند بنت أسماء بن خارجة زوجة عبیداللَّه بن زیاد لمّا قتل حملها عتبة أخوها إلی الکوفة، وبقوله أبی إسحاق هو المختار (3*).
وهرب غلام لعبیداللَّه بن زیاد إلی الشّام، فسأله عبدالملک بن مروان عنه «4»، قال: لمّا جال النّاس تقدّم فقاتل، ثمّ قال: ائتنی بجرّة فیها ماء، فأتیته فشرب «5» وصبّ الماء بین درعه وجسده، وصبّ علی ناصیة فرسه، «6» ثمّ حمل «6»، فهذا آخر عهدی به.
قال یزید بن مفرّغ «7» یهجو ابن زیاد- لعنه اللَّه-:
إنّ المنایا إذا حاولنَ طاغیةً هتّکن عنه «8» ستوراً بعد أبوابِ
__________________________________________________
(1)- فی «ب» و «ع» [والدّمعة]: وخشیة.
(2)- ماضی: قاطع، والشّفرة: حدّ السّیف.
(3)- وردت الأبیات فی الطّبریّ هکذا:
أتاکم غلام من عرانین مذحجٍ جریُّ علی الأعداء غیرُ نکولِ
فَیابن زیاد بؤ بأعظم مالکٍ وذقْ حدّ ماضی الشّفرتین صَقیلِ
ضربناک بالعَضْب الحسام بحدّةٍ إذا ما أبأنا قاتلا بقتیلِ
جزی اللَّه خیراً شُرطَة اللَّه إنّهم شَفَوا من عبیداللَّه أمسِ غلیلی
وکذلک فی الکامل باختلاف، ونسبا الأبیات إلی سُراقة بن مِرداس البارقی.
وفی دیوانه، ص 81 أضاف بیتاً آخر:
وأجدر بهندٍ أن تُساق سبیئة لها من بنی إسحاق شرُّ حلیل
(4)- فی «ف» [والدّمعة]: عن مولاه.
(5)- فی «ف» [والدّمعة]: فیها ماء فشرب.
(6- 6) فی «ف»: فحمل. [تظلّم الزّهراء: فصهل ثمّ اقتحمه].
(7)- قال الفیروزآبادی: یزید بن ربیعة بن مفرّغٍ- کمحدِّثٍ-: شاعر، جدّه راهن علی أن یشرب عسّاً من لبن ففرّغه شرباً: «القاموس المحیط: 3/ 111- فرغ-».
(8)- فی «ف»: منه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 535
إنّ الّذی عاش غدّاراً بذمّته ومات هزلًا قتیل اللَّه بالزّابِ «1»
ما شُقّ جیب ولا ناحتک نائحة «2» ولا بکتک جیاد عند أسلابِ
هلّا جموع نزارٍ إذ لقیتَهم کنت امرءً من نزارٍ غیر مرتابِ
أو حمیر کنت قَیْلًا «3» من ذوی یمن إنّ المقاویل «4» فی ملکٍ وأحبابِ «5»
وذکر عمر بن شَبّة «6»، قال: حدّثنی أبو أحمد الزّبیریّ، عن ابن عمّه، قال «5»: «7» قال أبو عمر البزّاز «8»: کنتُ مع إبراهیم بن مالک الأشتر لمّا لقی عبیداللَّه بن زیاد- لعنه اللَّه- بالخازر، فعدّدنا القتلی بالقصیب لکثرتهم، قیل: کانوا سبعین ألفاً، وصلب إبراهیمُ [بن مالک الأشتر] ابن زیاد منکّساً «9» فکأنِّی أنظر إلی خصییه کأنّهما جعلان.
وعن الشّعبیّ أ نّه لم یُقتل قطّ من أهل الشّام بعد صفّین مثل هذه الوقعة بالخازر.
قال الشّعبیّ: کانت الوقعة یوم «10» عاشوراء سنة سبع وستّین «7»، وبعث إبراهیم بن مالک
__________________________________________________
(1)- نهر بین الموصل وإربل، وبین بغداد وواسط، والزّاب أیضاً: کورة عظیمة. «مراصد الاطّلاع: 2/ 652- 653».
(2)- فی «ب»: ناحیة.
(3)- [فی المصدر: قبلًا].
(4)- فی «ف» [والدّمعة والمعالی]: المقائل. ووردت الأبیات فی الکامل باختلاف کثیر.
(5- 5) [لم یرد فی المعالی].
(6)- فی «ع» [والدّمعة]: شیبة. وهو عمر بن شبّة بن عبیدة بن زید بن رائطة النُّمَیْری، أبو زید بن أبی مُعاذ البصریّ النّحویّ الأخباریّ، نزیل بغداد. «تهذیب الکمال: 21/ 386».
(7- 7) [مثله فی تظلّم الزّهراء،/ 348].
(8)- کذا الصّحیح، وفی «ب» و «ع» [والدّمعة]: أبو عمر البزّار، وفی «ف»: أبو عمیر البزّاز، وفی «خ»: أبو عمرو البزّاز.
وهو دینار بن عمر الأسدی، أبو عمر البزّار الکوفیّ الأعمی، مولی بکر بن غالب. «تهذیب الکمال، 8/ 505».
(9)- فی «ب» و «ع» [والمعالی]: قال: وصلبه إبراهیم منکّساً.
(10)- فی «ب» و «ع» [والمعالی]: کانت یوم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 536
برأس عبیداللَّه بن زیاد- لعنه اللَّه- ورؤوس الرّؤساء من أهل الشّام، وفی آذانهم رقاع أسمائهم، فقدموا «1» علی المختار «1» وهو یتغدّی، فحمد اللَّه- تعالی- علی الظّفر.
فلمّا فرغ من الغداء، قام، فوطئ وجه ابن زیاد بنعله، ثمّ رمی بها إلی غلامه، وقال:
اغسلها فإنِّی وضعتها علی وجه نجس کافر.
عن أبی الطّفیل عامر بن واثلة الکنانیّ قال: وضعت الرّؤوس عند السُّدّة بالکوفة «2»، علیها ثوب أبیض، فکشفنا عنها الثّوب «3»، وحیّة تتغلغل فی رأس عبیداللَّه بن زیاد، ونصبت الرّؤوس فی الرّحبة.
قال عامر: ورأیت الحیّة تدخل فی منافذ رأسه وهو مصلوب مراراً «4».
ثمّ حمل المختار رأسه ورؤوس القوّاد إلی مکّة مع عبدالرّحمان بن أبی عمیر الثّقفیّ، وعبدالرّحمان بن شدّاد الجُشمیّ «5»، وأنس بن مالک الأشعریّ، وقیل: السّائب بن مالک، ومعها ثلاثون ألف دینار إلی محمّد بن الحنفیّة، وکتب معهم:
«إنِّی بعثتُ أنصارکم وشیعتکم إلی عدوِّکم، فخرجوا محتسبین أسفین، فقتلوهم، فالحمد للَّه‌الّذی أدرک لکم الثّأر، وأهلکهم فی کلِّ فجِّ سحیق «6»، وغرّقهم «7» فی کلّ بحر
__________________________________________________
(1- 1) فی «ب» و «ع» [والمعالی]: علیه.
(2)- فی «ف»: من الکوفة.
(3)- کلمة «الثّوب» لیس فی «ف».
(4)- انظر عقاب الأعمال: 260، ح 9، ومناقب ابن شهرآشوب: 4/ 61.
(5)- [المعالی: الخثعمی].
(6)- فی «ب» و «ع» [والدّمعة والمعالی]: عمیق.
(7)- [المعالی: أغرقهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 537
عمیق «1»، وشفی اللَّه صدور قوم مؤمنین» «2».
فقدموا بالکتاب «3» والرّؤوس والمال علیه «1»، «4» فلمّا رآها خرّ ساجداً، ودعا للمختار، «5» وقال: «6» جزاه اللَّه خیر الجزاء «4»، فقد أدرک «7» لنا ثأرنا «5»، ووجب حقّه علی کلّ من ولده عبدالمطّلب بن هاشم، اللَّهمّ واحفظ لإبراهیم بن الأشتر وانصره علی الأعداء، ووفّقه لما تحبّ وترضی، واغفر له فی الآخرة والاولی. 2 3
فبعث رأس عبیداللَّه بن زیاد إلی علیّ بن الحسین علیه السلام، فادخل علیه وهو یتغدّی، فسجد شکراً للَّه‌تعالی وقال: الحمد للَّه‌الّذی أدرک لی ثأری من عدوِّی، وجزی اللَّه المختار خیراً.
ثمّ قال علیه السلام «8»: ادخلت علی عبیداللَّه بن زیاد وهو یتغدّی ورأس أبی بین یدیه، فقلت: اللَّهمّ لا تمتنی حتّی ترینی رأس ابن زیاد.
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 130، 132- 133، 135، 138- 144/ مثله: المجلسی، البحار، 45/ 379، 380، 382، 383- 384، 385- 386؛ البحرانی، العوالم، 17/ 700، 701، 703، 704- 705، 706- 707؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 252، 253، 255، 256- 257، 258- 259؛ المازندرانی، معالی السّبطین «9»، 2/ 254، 255- 256، 257، 259- 260
وأرسل إلی محمّد بن الأشعث وهو فی قریة له إلی جنب القادسیّة، فهرب إلی مصعب، فهدم المختار داره، وبنی بلبنها وطینها دار حُجر بن عدیّ الکندیّ، وکان زیاد قد هدمها.
النّویری، نهایة الإرب، 21/ 33
__________________________________________________
(1)- کلمة «عمیق» لیس فی «ب» و «ع» [والدّمعة والمعالی].
(2)- اقتباس من الآیة: 14 من سورة التّوبة.
(3) (1) فی «ب» و «ع»: والرّؤوس علیه.
(4) (2) [مثله فی تظلّم الزّهراء،/ 349].
(5) (3) [حکاه فی ناسخ التّواریخ حضرت سجّاد علیه السلام، 4/ 77].
(6) (4) فی «ف» [والدّمعة]: جزی اللَّه المختار خیراً.
(7) (5) [الدّمعة: لثأرنا].
(8)- عبارة «ثمّ قال علیه السلام» لیس فی «ب» و «ع» [والمعالی].
(9)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 538
سنة سبع وستّین، فی المحرّم کانت وقعة الخازر، اصطلم فیها أهل الشّام وکانوا أربعین ألفاً، ظفر بهم إبراهیم بن الأشتر، وقُتلت امراؤهم: عبیداللَّه بن زیاد ابن أبیه، وحُصین ابن نُمیر السّکونیّ الّذی حاصر ابن الزّبیر، وشُرحبیل بن ذی الکلاع.
وبُعثت رؤوسهم، فنُصبت بمکّة والمدینة. «1»
الذّهبی، العبر (ط دار الفکر)، 1/ 48
__________________________________________________
(1)- شامیان چون جلادت اهل عراق مشاهده کردند، تعجب نمودند؛ زیرا که متصور ایشان نبود که آن جماعت در محاربه پیش‌دستی نمایند و چون عبیداللَّه زیاد دانست که به غیر از جنگ چاره نیست، بر تسویه صفوف اقدام نموده و «میمنه» را به شرحبیل بن ذو الکلاع تفویض نمود و زمام اختیار «میسره» را در قبضه اقتدار ربیعة بن مخارق غنوی نهاد و حصین بن نمیر را در قلب جای داده. بر جناح میمنه عبداللَّه مسعودی فرازی را گماشت و بر خارج میسره حملة بن عبداللَّه را بداشت. دل بر مرگ نهاد، دست به دعا برداشته و به تضرع و زاری از حضرت‌باری نصرت ویاری طلب کردند. چون فریقین قریب به‌یکدیگر رسیده، بایستادند. سگی از کلاب شام که اورا عوف‌بن سنعان کلبی می‌خواندند، در میان هر دو صف آمده و آواز برکشید که:
«ای شیعه ابوتراب، و ای لشگر مختار کذاب، و ای دوستان اشتر مرتاب! هر که از شما که متصف به بأس شجاعت باشد، باید که به مبارزت من بیرون آید.»
از سپاه عراق احوص بن شداد همدانی در برابر او رفته و میان ایشان مقالات واقع شد. در آخر، احوص از عوف پرسید که: «نام تو چیست؟»
گفت: «مرا منازل الابطال گویند.»
احوص گفت: «نام تو و نام من قریب به یکدیگر است؛ چه مرا مقرب الآجال خوانند.»
بعد از آن بر هم حمله کردند و احوص چنان شمشیری بر عوف زد که بر خاک مذلت افتاده و جان به مالک تسلیم کرد. احوص ندا درداد که: «ای قتله حسین! هل من مبارز؟»
از این سخن عرق حمیت داود بن عروة الدمشقی در حرکت آمده و پای در میدان نبرد نهاد. به ضرب تیغ احوص، داود به عوف ملحق شده و احوص به صف پیوسته. از امرای ابن‌زیاد، حصین بن نمیر به غروری هرچه تمام‌تر از سپاه خود جدا شد و مبارز طلبید.
شریک بن جزیم الثعلبی به قتال او شتافته، دمار از نهاد آن خاکسار برآورد و قتل حصین‌بن نمیر موجب هراس و ضعف شامیان گشت. در این اثنا، ابراهیم‌بن مالک اشتر در میان هر دو فریق آمده، بایستاد و به آواز بلند گفت: «ای شیعه بر حق، و ای انصار دین! لشگر اولاد قاسطین، اعوان ظالمین و جنود ابن‌مرجانه لعین که او آن کس است که آب فرات را از امام حسین باز داشت و وی آن ملعونی است که به امام حسین رضی الله عنه پیغام داد که: تورا امان نمی‌دهم، مگر آن که به حکم من راضی شوی. وی آن مردودی است که امام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 539
__________________________________________________
حسین را به فرمان وی کشتند و اهل بیتش را همچون اسیران ترک و روم و دیلم از کوفه به دمشق بردند. هرگز فرعون به بنی‌اسرائیل این ظلم و جور نکرد و او نسبت به اهل نبوت که خدای تعالی ایشان را از رجس پاک گردانیده، روا داشت و من امیدوارم که حق عز وعلا هم در این معرکه به تیغ تیز و شمشیرِ خون ریز ما ظلمه را هلاک گرداند.»
بعد از آن، ابراهیم و اهل عراق بر ارباب ذل و نفاق حمله کردند و هر دو فریق از طلوع خورشید تا قریب شام از روی جد و اجتهاد کوشش نمودند و سپاه شام در وقت اصفرار شمس چاره در انهزام دانسته و فرار بر قرار اختیار کردند. تیغ یمانی عراقیان سرافشانی آغاز نمود و به روایت ابوالمؤید خوارزمی، هفتاد هزار کس از مخالفان به قتل آمده و ده هزار و ششصد کس از ایشان زخم‌دار شده. بعد از نماز شام، ابراهیم شخصی را بر کنار فرات دید که دستار حریر بر سر بسته و جوشنی وسیع دربر داشت و صفحه مذهّب در دست او بود. ابراهیم به طمع صفحه تیغی بر وی زده و صفحه را از دست وی ربوده. اسب ابراهیم برمید و آن مخذول از مرکب درگشته، ابراهیم بازگشت.
روز دیگر با نزدیکان خود گفت که: «من دوش یکی از مخالفان را که رایحه مشک از وی به مشام من رسید و اسبی خوب در زیر ران داشت، زخمی زدم و اکنون او در کنار فرات در فلان موضع افتاده است. بروید و تفحص نمایید که وی کیست و ظن غالب من آن است که ابن‌زیاد باشد.»
جمعی به این محل رفته و ابن‌زیاد را کشته یافتند. سر پرفتنه اورا از بدن جدا کرده، نزد ابراهیم آوردند و ابراهیم پیشانی خضوع بر زمین نهاده، سجده شکر به جای آورد که بخشنده بی‌منت نعمت توفیق ارزانی داشت تا چنین لعینی را به قتل رسانید. و در بعضی از روایات آمده که چون عبیداللَّه زیاد، به ضرب شمشیر ابراهیم در ظلمت لیل از پشت باد پای برخاک مذلت افتاد، غلام خویش را گفت که: «فرود آی و سر ابن زیاد را از بدن جدا کن.»
غلام گفت: «ایهاالامیر! تو در این تاریکی چون دانستی که عبیداللَّه است؟»
جواب داد که: «آن مطرود پیوسته مشک با خود می‌داشت و حالا بوی آن از این شمشیر به مشام من می‌رسد.»
و چون ابراهیم بر اعدا ظفر یافت، سر عبیداللَّه بن زیاد، حصین بن نمیر، شرحبیل بن ذو الکلاع، ربیعه بن مخارق و سایر رؤسای شام‌را با رؤوس طایفه متجنده به کوفه فرستاد. شیعه از این‌صورت مستبشر و مسرور گشته و مراسم شکر و سپاس به جای آوردند و نذور به مستحقان رسانیدند.
نقل است که پیش از رسیدن خبر فتح، مختار می‌گفت که: «عن‌قریب ابراهیم بر مخالفان غالب آمده، سر ابن زیاد، حصین بن نمیر و فلان و فلان را به کوفه خواهد فرستاد.»
جمعی از جهله آن دیار، صدق قول مختار را مشاهد کرده و گمان بردند که وحی بر وی نازل می‌شود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 540
__________________________________________________
و شعبی با ایشان گفت که: «از این عقیده فاسد رجوع کنید که امثال این حکایات ناشی از فراست مؤمن می‌باشد، چنانچه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود که: فراسة المؤمن لا تخطی.»
ابو المؤید خوارزمی گوید که: «مختار سرهای امرای شام را با فتح نامه و سی هزار دینار، به مکه نزد محمد حنفیه فرستاده، و باقی رؤوس را در مواضع مناسب بیاویختند.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 236- 238
و از آن جمله دیگری قیس‌بن اشعث کندی بود که پناه به عبداللَّه‌بن کامل برد که مختار مقرب‌تری از وی نداشت و عبداللَّه اورا زنهار داده به خدمت مختار شتافت و معروض داشت که: «قیس پناه به من آورده و من اورا امان داده‌ام، اکنون مأمول آن که امیر از سر جریمه وی درگذرد.»
مختار ساعتی خاموش شده، به او گفت که: «انگشتری خود را به من ده که ببینم اورا چگونه ساخته‌اند.»
عبداللَّه خاتم را به او داده، مختار عبداللَّه را زمانی طویل به سخن مشغول گردانیده و ابوعمرو را طلب داشت و در سرّ با وی گفت که: «این خاتم را پیش منکوحه عبداللَّه کامل ببر و بگوی که شوهر تو این نشانه را فرستاده و گفته است که قیس بن اشعث را به من نمای، چه با او سخنی دارم که مستلزم خلاص وی خواهد بود و باید که چون نظر تو بر قیس افتد خواطر مرا از وی فارغ گردانی.»
و ابوعمرو به فرموده عمل نموده، خاتون عبداللَّه اورا به خانه‌ای که قیس مختفی بود درآورده و ابوعمرو فی‌الحال پرتو اهتمام بر حال وی انداخته، سرش را پیش مختار برد و مختار نظر در آن سر کرده، فرمود که: «هذا قطیفة الحسین.»
وقیس در کربلا قطیفه امام حسین را گرفته، به قیس قطیفه اشتهار یافت.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 241- 242
ایضاً روایت کرده است که مختار بن ابی‌عبیده، در شب چهار شنبه شانزدهم ربیع الآخر سال شصت و شش، از هجرت خروج کرد. مردم با او بیعت کردند، به شرط آن که به کتاب خدا و سنت رسول صلی الله علیه و آله و سلم عمل نماید، طلب خون حضرت امام حسین علیه السلام و خون‌های اهل بیت و اصحاب آن حضرت را و دفع ضرر از شیعیان و بیچارگان بکند و مؤمنان را حمایت نماید.
در آن وقت، عبداللَّه‌بن مطیع از جانب عبداللَّه‌بن زبیر، در کوفه والی بود. پس مختار بر او خروج کرد، لشگر او را گریزانید و از کوفه بیرون کرد. در کوفه ماند تا محرم سال شصت و هفت. عبیداللَّه بن زیاد در آن وقت حاکم ولایت جزیره بود. مختار لشگر خود را برداشت و متوجه دفع او شد. ابراهیم، پسر مالک اشتر را سپهسالار لشگر کرد و ابوعبداللَّه جدلی و ابوعماره کیسان را همراه آن لشگر کرد. پس ابراهیم در روز شنبه هفتم ماه محرم از کوفه بیرون رفت با دو هزار کس از قبیله مذحج و اسد، دو هزار کس از قبیله تمیم و همدان، هزار و پانصد کس از قبایل مدینه، هزار و پانصد کس از قبیله کنده و ربیعه، دو هزار نفر از قبیله-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 541
__________________________________________________
حمرا، به روایت دیگر، هشت هزار کس از قبیله حمرا و چهار هزار کس از قبایل دیگر با او بیرون رفتند.
چون ابراهیم بیرون می‌رفت، مختار پیاده به مشایعت او بیرون آمد، ابراهیم گفت: «سوار شو خدا تورا رحمت کند!»
مختار گفت: «می‌خواهم ثواب من زیاده باشد در مشایعت تو و می‌خواهم که قدم‌های من گردآلود شود در نصرت و یاری آل محمد.»
پس وداع کردند یکدیگر را و مختار برگشت. پس ابراهیم رفت تا به مدائن فرود آمد. چون خبر به مختار رسید که ابراهیم از مدائن روانه شده، از کوفه بیرون آمد تا آن که در مدائن نزول کرد. چون ابراهیم به موصل رسید، ابن زیاد لعین با لشگر بسیار متوجه موصل شد و در چهار فرسخی لشگر او فرود آمد. چون هر دو لشگر برابر یکدیگر صف کشیدند، ابراهیم در میان لشگر خود ندا کرد که: «ای اهل حق و ای یاوران دین خدا! این پسر زیاد است، کشنده حسین‌بن علی و اهل بیت او و اینک به پای خود به نزد شما آمده است، با لشگرهای خود که لشگر شیطان است. پس مقاتله کنید با ایشان به نیت درست، و صبر کنید و ثابت قدم باشید در جهاد ایشان. شاید حق تعالی آن لعین را به دست شما به قتل رساند و حزن و اندوه سینه‌های مؤمنان را به راحت مبدل گرداند.»
پس هر دو لشگر بر یکدیگر تاختند و اهل عراق فریاد می‌کردند: «ای طلب‌کنندگان خون حسین!»
پس جمعی از لشگر ابراهیم برگشتند و نزدیک شد که منهزم گردند. ابراهیم ایشان را ندا کرد که: «ای یاوران خدا! صبر کنید بر جهاد دشمنان خدا.»
پس برگشتند و عبداللَّه بن یسار گفت: «من شنیدم از امیرالمؤمنین که می‌فرمود: ما ملاقات خواهیم کرد، لشگر شام را در نهری که آن را خازر می‌گویند و ایشان ما را خواهند گریزانید، به مرتبه‌ای که از نصرت مأیوس خواهیم شد و بعد از آن برخواهیم گشت و بر ایشان غالب خواهیم شد، امیر ایشان را خواهیم کشت، پس صبر کنید که شما بر ایشان غالب خواهید گردید.»
پس ابراهیم خود بر میمنه لشگر تاخت و سایر لشگر به جرأت او جرأت کردند و آن ملاعین را منهزم ساختند. از پی ایشان رفتند و ایشان را می‌کشتند و می‌انداختند. چون جنگ برطرف شد، معلوم شد که عبیداللَّه بن زیاد، حصین بن نمیر، شرحبیل بن ذی الکلاع، ابن حوشب، غالب باهلی، عبداللَّه بن ایاس سلمی و ابوالاشرس والی خراسان و سایر اعیان لشگر آن ملعون، به جهنم واصل شده بودند.
چون از جنگ فارغ شدند، ابراهیم به اصحاب خود گفت که: «بعد از هزیمت لشگر مخالف، من دیدم طایفه‌ای را که ایستاده بودند و مقاتله می‌کردند. من رو به ایشان رفتم، در برابر من مردی آمد، بر استری سوار بود و مردم را تحریض بر قتال می‌کرد. هر که نزدیک او می‌رفت، اورا بر زمین می‌افکند. چون نظرش بر من افتاد، قصد من کرد، من مبادرت کردم و ضربتی بر دست او زدم و دستش را جدا کردم. از استر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 542
__________________________________________________
گردید و بر کنار افتاد. پس پای اورا جدا کردم و از او بوی مشک ساطع بود. گمان دارم که آن پسر زیاد لعین بود. بروید و اورا طلب کنید.»
پس مردی آمد و در میان کشته‌گان اورا تفحص کرد در همان موضع که ابراهیم گفته بود اورا یافت و سرش را به نزد ابراهیم آورد. ابراهیم فرمود بدن اورا در تمام آن شب می‌سوختند و به دود آن مردود، دیده امید خود را روشن می‌کردند و به خاکستر آن بداختر، زنگ از آیینه سینه‌های خود می‌زدودند و به روغن بدن آن پلید چراغ امل و امید خود را تا صبح می‌افروختند.
چون مهران غلام آن ملعون دید که به پیه بدن آقای او در آن شب چراغ‌های عیش خود را افروختند، سوگند یاد کرد که دیگر هرگز چربی گوشت را نخورد؛ زیرا که آن ملعون بسیار اورا دوست می‌داشت و نزد او مقرّب بود.
چون صبح شد، لشگر ابراهیم غنیمت های لشگر مخالف را جمع کردند و متوجه کوفه گردیدند. یکی از غلامان ابن زیاد از لشکرگاه گریخت و به شام رفت نزد عبدالملک بن مروان. چون عبدالملک اورا دید، گفت: «چه خبر داری از ابن‌زیاد؟»
گفت: «چون لشگرها به جولان درآمدند، مرا گفت: کوزه آبی برای من بیاور. پس از آن آب بیاشامید و قدری از آن را در میان زره و بدن خود ریخت و بقیه آب را بر ناصیه اسب خود پاشید و سوار شد و در دریای جنگ غوطه خورد، دیگر اورا ندیدم و گریختم و به سوی تو آمدم.»
پس ابراهیم سر ابن‌زیاد را با سرهای سروران لشگر او نزد مختار فرستاد، آن سرها را در وقتی نزد او حاضر کردند که او چاشت می‌خورد، پس خدا را حمد بسیار کرد و گفت: «الحمد للَّه‌که سر این لعین را وقتی آوردند نزد من که چاشت می‌خوردم؛ زیرا که سر سیدالشهدا را به نزد آن لعین، در وقتی بردند که او چاشت می‌خورد.»
چون سرها را به نزد مختار گذاشتند، مار سفیدی پیدا شد و در میان سرها می‌گردید تا به سر ابن‌زیاد رسید. پس در سوراخ بینی آن لعین داخل شد، از سوراخ گوش او بیرون آمد و باز در سوراخ گوش او داخل شد و از سوراخ بینی او بیرون آمد. چون مختار از چاشت خوردن فارغ شد، برخاست و کفش پوشید و ته کفش را مکرر بر روی آن لعین می‌زد و بر جبین پرکین آن لعین می‌مالید، پس کفش خود را به نزد غلام خود انداخت و گفت: «این کفش را بشوی که به روی کافر نجسی مالیده‌ام.»
پس مختار، سر ابن زیاد، حصین‌بن‌نمیر، شرحبیل‌بن ذی الکلاع را با عبدالرحمان بن ابی‌عمره ثقفی، عبداللَّه ابن شداد جشمی و صایب بن مالک اشعری به نزد محمد بن حنفیه فرستاد و عریضه‌ای به او نوشت که: «اما بعد، به درستی که فرستادم یاوران شیعیان تورا به سوی دشمنان تو که طلب کنند خون برادر مظلوم شهید تورا. پس بیرون رفتند با نیت درست و با نهایت خشم و کین بر دشمنان دین مبین و ایشان را ملاقات-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 543
__________________________________________________
کردند، نزدیک منزل نصیبین و کشتند ایشان را به یاری رب‌العالمین و لشگر ایشان را منهزم ساختند و در دریاها و بیابان‌ها متفرق گردانیدند و از پی آن مدبران رفتند. هر جا که ایشان را یافتند، به قتل آوردند و کینه‌های دل‌های مؤمنان را پاک کردند و سینه‌های شیعیان را شاد گردانیدند و اینک سرهای سرکرده‌های ایشان را به خدمت تو فرستادم.»
چون نامه و سرها را به نزد محمدبن حنفیه آوردند، در آن وقت حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام در مکه تشریف داشتند. پس محمد سر ابن‌زیاد را به خدمت آن جناب فرستاد. چون سر آن لعین را به خدمت آن جناب آوردند، آن جناب چاشت تناول می‌نمود. پس فرمود: «چون سر پدر مرا به نزد ابن‌زیاد بردند، او چاشت زهرمار می‌کرد و سر پدر بزرگوار مرا نزد او گذاشته بودند. من در آن وقت دعا کردم که: خداوندا! مرا از دنیا بیرون مبر تا آن که بنمایی به من سر آن ملعون را در وقتی که من چاشت خورم. پس شکر می‌کنم خداوندی را که دعای مرا مستجاب گردانید.»
پس فرمود تا آن سر را انداختند در بیرون.
چون سر اورا نزد عبداللَّه‌بن زبیر بردند، فرمود بر سر نیزه کنند و بگردانند. چون بر سر نیزه کردند، بادی وزید و آن سر را بر زمین افکند. ناگاه ماری پیدا شد و بر بینی آن لعین چسبید. پس بار دیگر آن را بر نیزه کردند و باز باد آن را بر زمین انداخت و همان مار پیدا شد و بر بینی آن لعین چسبید، تا آن که سه مرتبه چنین شد. چون این خبر را به ابن‌زبیر دادند، گفت: «سر این ملعون را در کوچه‌های مکه بیاندازید که مردم پایمال کنند.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 792- 796
و محمد بن اشعث گریخت، به قصری که در حوالی قادسیه داشت. چون مختار به طلب او فرستاد، او از راه دیگر قصر بیرون رفت و به مصعب بن زبیر ملحق شد. مختار فرمود قصر و خانه اورا خراب کردند و اموال اورا غارت کردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 799
نفرین آن حضرت ابن زیاد را
و دیگر در کتاب مدینة المعاجز و دیگر کتب، گذارندگان اخبار و نمایندگان آثار حدیث رانده اند که مختار بن ابی عبید ثقفی (رحمه اللَّه تعالی) شب چهارشنبه چهارده شب از شهر ربیع‌الآخر سال شصت و ششم هجری به پای مانده، در کوفه ظهور نموده، و مردمان با وی بیعت راندند، به آن شرط که با ایشان به کتاب خدای و سنت رسول رهنمای صلی الله علیه و آله کار کند و خون حسین‌بن علی علیهما السلام را بجوید و گزند ستمکار را از ضعفا بگرداند.
شاعر در این باب این شعر گوید:
«ولمّا دعا المختار جئنا لنصره علی الخیل نردی من کمیت وأشقرا
دعا یا لثارات الحسین فأقبلت تعادی بفرسان الصّباح لتثأرا» 1
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 544
__________________________________________________
بالجمله مختار با مردان کار و گردان کارزار، چون پیچیده‌مار و تابنده‌نار بر عبداللَّه‌بن مطیع که در آن هنگام از طرف ابن زبیر در کوفه به ولایت روزگار می‌سپرد، بتاخت و اورا و اصحابش را فرارنده از کوفه شتابنده ساخت و خویشتن تا شهر محرم الحرام سال شصت و هفتم در کوفه بپایید و خود را برای مقاتله ابن زیاد آماده ساخت وبه‌جنبش سپاه و گردش گردان کینه خواه به‌عرض جزیره‌ای که ابن زیاد را جای بود، اشارت فرمود.
ابراهیم بن الاشتر را (رحمه اللَّه تعالی) امارت لشگر داد و ابراهیم روز شنبه هفت یوم از محرم الحرام سال شصت و هفتم به جای مانده و با دوهزار تن از قبیله مذحج، دو هزار تن از قبیله بنی تمیم و همدان، هزار و پانصد تن از قبایل مدینه، هزار و پانصد تن از طایفه کنده و ربیعه، دوهزار تن از حمرا و به روایتی دیگر با دوازده هزار نفر خیمه بیرون زد و مختار پیاده به مشایعت ابراهیم بیرون شد.
ابراهیم گفت: «رحمک اللَّه! سوار شو.»
فرمود: «من در هر گامی که به مشایعت تو می‌سپارم، در حضرت خدای برای خود اجری به حساب می‌آورم و دوست همی‌دارم که قدم‌های من در نصرت آل محمد علیهم السلام خاک‌آلود شود.»
مع‌الحدیث، مختار ابراهیم را وداع کرد، باز شد، و ابن اشتر ره‌سپر گردید تا به مدائن باز رسید. یزید بن زیاد نیز رهسپار شد و چون خبر کوچیدن ابن‌اشتر از مدائن در خدمت مختار مکشوف افتاد، از کوفه خرگاه برکشید و تا مدائن راه سپرد. از آن سوی چون ابن‌اشتر در نهر (الخازر) که در موصل است نازل گردید، ابن زیاد با گروهی بزرگ در چهار فرسنگی لشکرگاه ابراهیم بن اشتر فرود گردید و از آن پس تلاقی فئتین روی نمود، و دو سپاه کینه‌خواه روی در روی درآمدند.
ابن‌اشتر یاران خویش را تحضیض 2 و ترخیص همی نمود و بر جنگ دلیر همی ساخت و گفت: «ای اهل حق و راستی، و یاران دین! همانا اینک ابن زیاد کشنده حسین بن علی و اهل بیت او علیهم السلام است که خداوند اورا وحزب اورا که حزب‌شیطان هستند، با شما روی‌با روی آورده است. پس با نیت‌پاک وصبوری وشکیبایی باایشان قتال دهید و بر خاک هلاک برافکنید. یقین است خدای ایشان را به دست شما دست‌خوش هلاک و دمار و پایکوب تباهی و بوار فرماید و سینه‌های زخمین شما را مرهم فرستد.»
از آن سوی اهل عراق نیز از هر سوی «یا لثارات الحسین» را از اوج سماوات بگذرانیدند و خون‌خواهان حسین را خون‌ها به جوش و دل در آغوش آوردند. پس اصحاب ابن‌اشتر در میدان کارزار جولانی بدادند و ابن اشتر ایشان را به صبوری، دلیری، خون خواهی و خون ریزی وصیت همی کرد و ترغیب و تحریض همی نمود. عبداللَّه بن بشار بن ابی عقب الدئلی با آن جماعت از اطلاع خود به فیروزی یافتن ایشان، هلاکت ابن‌زیاد و سر آن سپاه بشارت داد، و حدیثی باز نمود که در نهر موسوم به خازر آن جماعت حاضر می‌شوند و شما را از کشته شدن ایشان، خرمی دل و نشاط خاطر می‌رسد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 545
__________________________________________________
بالجمله از این پس، ابن‌اشتر چون شیر نر حمله سخت برآورد و دیله سخت برافکند و با گردان سپاه و کندآوران کینه خواه بر قلب لشگر شام بتاخت. و مردم عراق بر مردم شام پیروز شدند. ایشان را به شام آوردند و غم و اندوه ایشان را فرو گرفته. عبیداللَّه بن زیاد، حصین بن نمیر، شرحبیل بن ذی الکلاع، ابن حوشب، غالب الباهلی، عبداللَّه بن ایاس السلمی و ابو الاشرس که والی خراسان بود، با اعیان و اصحابش مقتول شدند. این هنگام الاشتر با اصحاب خود فرمود: «از آن پس که مردمان متفرق و جنگ جویان پراکنده شدند، بر طایفه‌ای از ایشان نگران شدم که بر مقاتلت به مصابرت 3 بودند و با نهایت شکیبایی، جنگ‌جویی می‌نمودند. من بر ایشان بتاختم و مردی دیگر را نیز در کبکبه نگران شدم که بر قاطری نشسته و مردم کارزار را به جنگ و قتال تحریض می‌نمود. هر کس بدو نزدیک شدی، اورا بیفکندی. پس با من نزدیک شد، من دست اورا بفکندم و در کنار نهر بیفتاد. اورا بکشتم و بوی مشک از وی دریافتم. گمانم چنان همی‌رود که او خود ابن زیاد است. اکنون در طلب او باشید.»
پس مردی برفت، موزهای اورا از پای او بیرون کشید و خوب نظر کرد. او ابن زیاد (لعنة اللَّه علیه) بود. پس سرش را از تن جدا ساختند و آن شب را تا بامداد به فروغ آتش جسد پلیدش به پای بردند. وی را غلامی مهران نام بود که سخت اورا دوست می‌داشت. چون ابن‌زیاد و آن حال را باز نگریست، سوگند یاد کرد که تا زنده بماند، از گوشت هیچ حیوان تناول نکند. چون بامداد شد، هرچه در لشکرگاه ایشان بود، به غارت رفت و از آن سوی غلامی از ابن‌زیاد به سوی شام فرار کرد.
عبدالملک بن مروان با وی گفت: «چه هنگام و در چه حال ابن‌زیاد را بگذاشتی؟»
گفت: «مردمان در میدان به جولان بودند، ابن‌زیاد نیز روی به میدان کرد و به قتال و جدال پرداخت و با من گفت تا کوزی آب بدو حاضر ساختم. بگرفت و چندی بیاشامید و بر درع و بدن و پیشانی اسب خویش برافشاند و اسب سهیل برکشید و حمله برآورد. این است آخر عهد من با ابن‌زیاد.»
بالجمله، از آن سوی ابن‌اشتر سر پلید ابن‌زیاد را با رؤوس و سرهای اعیان اصحاب اورا به خدمت مختار گسیل ساخت ومختار بر خوان مائده جلوس وبه تغذی اشتغال داشت که آن سرها را در حضورش بیفکندند.
مختار گفت: «سپاس پروردگار عالمیان را سزاست. همانا سر مطهر حسین‌بن علی علیهما السلام را در حضور ابن‌زیاد بیاوردند و او مشغول خوردن طعام بود. اکنون سر ابن‌زیاد ملعون را در حضور من حاضر ساختند. گاهی که به خوردن طعام مشغول هستم.»
راوی می‌گوید: ماری سفید پدید گشت و در میان سرها جنبش همی‌کرد تا به سر ابن‌زیاد رسید و از بینی او در شد و از گوش او بیرون آمد و به گوش دیگر او برفت و از بینی او بیرون شد.
مع‌الحدیث، چون مختار از کار طعام فراغت یافت، برپای خاست و با نعل خویش صورت ابن زیاد را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 546
__________________________________________________
درهم کوفت. آن‌گاه کفش خود را به سوی غلامی از خود بیفکند و گفت: «این کفش را بشوی؛ چه بر چهره کافری ناپاک رسید.»
و مختار به‌سوی کوفه بیرون شد. سر ابن‌زیاد، سر حصین‌بن‌نمیر و شرحبیل‌بن ذی‌الکلاع را با عبدالرحمان ابن ابی‌عمیر الثقفی، عبداللَّه‌بن شداد الجشمی و سائب‌بن مالک الاشعری به سوی محمد بن حنفیه به مکه معظمه بفرستاد. حضرت علی‌بن الحسین علیهما السلام در این وقت در مکه بود و مکتوبی به این مضمون با سرها بفرستاد: «اما بعد، جماعتی از شیعیان و یاوران تورا به جانب دشمن تو برانگیختم تا خون برادر مظلوم شهید تورا بازجویند و ایشان به هر حال بیرون شدند و نزدیک نصیبین آن‌ها را دریافتند و در هر فجی عمیق و بحری عظیم ایشان را دریافتند و بکشتند. سپاس خدای را که ایشان را بکشت و خون دشمنان شما را بریخت و خون شما را بجست و صدور مؤمنان را شفا بخشید و از کین و خشم بپرداخت.»
آوردن سر ابن زیاد را نزد امام زین العابدین علیه السلام
بالجمله، فرستادگان مختار، مکتوب و رؤوس را در خدمت محمد بن حنفیه حاضر ساختند و محمد بن حنفیه سر ابن زیاد را به حضرت علی بن الحسین (سلام اللَّه علیهما) بفرستاد و آن سر را گاهی در حضرت امام زین العابدین علیه السلام حاضر نمودند که آن حضرت به تناول طعام مشغول بود.
فقال علیّ بن الحسین علیهما السلام: «أدخلت علی ابن زیاد لعنه اللَّه وهو یتغذّی ورأس أبی بین یدیه، فقلت: اللَّهمّ لا تمتنی حتّی ترینی برأس ابن زیاد وأنا أتغذّی.»
علی بن حسین فرمود: «مرا بر ابن زیاد درآوردند در حالتی که آن ملعون مشغول خوردن طعام و سر مبارک پدرم در پیش‌رویش بود. من از خدای خواستار شدم که مرا نمیران تا سر ابن زیاد را با من بازنمایی، گاهی که مشغول به خوردن غذا باشم.»
«فالحمد للَّه‌الّذی أجاب دعوتی.»
«سپاس مر خدای را که دعوت مرا به اجابت مقرون داشت.»
آن‌گاه بفرمود آن سر پلید را به دور افکندند و آن سر را نزد ابن زبیر بردند. ابن زبیر بفرمود تا بر قصبه ای حمل کردند و باد بوزید و آن نی را جنبش داد و آن سر فرو افتاد. پس ماری از زیر ستار بیرون شد و بینی اورا بگزید و دیگرباره بر نی زدند و بیفتاد تا سه دفعه مار آن کار کرد. ابن‌زبیر بفرمود، آن سر پلید را در بعضی شعاب مکه بیفکندند. «لعنة اللَّه علی الظّالمین.»
در پاره کتب اخبار مسطور است که حضرت امام زین العابدین علیه السلام به هر روز خدای را می‌خواند تا کشندگان پدرش (سلام اللَّه علیه) را مقتولًا به وی باز نماید. چون مختار بن ابی‌عبیده قتله حضرت ابی‌عبداللَّه الحسین (سلام اللَّه علیه) را کشت، سر عبیداللَّه بن زیاد و عمر بن سعد (علیهما اللعنه) را با رسولی از جانب خود به حضرت امام زین العابدین صلوات اللَّه علیه گسیل داشت و از نخست با رسول گفت: «همانا آن حضرت را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 547
__________________________________________________
قانون چنان باشد که شب‌ها به نماز به پای می‌برد و چون بامدادان چهره باز نماید، نماز صبح به جای گذارد و اندکی به خواب می‌شود. از آن پس، غذای آن حضرت را حاضر می‌کنند، چون تو به باب سرای آن حضرت فرا رسیدی، از حال آن حضرت پرسش گیر، چون با تو باز نمودند که خوان طعام در حضور مبارکش حاضر است، دستوری باز جوی و هر دو سر را در کنار مائده‌اش بگذار و عرضه دار: مختار تورا سلام می‌رساند و عرض می‌کند: یا ابن رسول اللَّه! همانا خدای خون پدر تورا بخواست و کشندگان اورا بکشت و تورا به حاجت خویش نائل فرمود.»
بالجمله رسول برفت و به دستور کار کرد، و چون حضرت امام زین‌العابدین آمد و سر نکوهیده‌گوهر را در آن حالت نگران گشت، سر به سجده نهاد و خدای را بر اجابت دعوت خویش سپاس و ستایش گذاشت و مختار را دعای خیر و پاداش خیر فرمود.
1. آن‌گاه که مختار مردمان را می‌خواند، ما برای یاری و نصرتش شتاب کردیم و با اسبان سرخ و سفید همی تاختیم. همانا خون‌خواهان حسین علیه السلام را فرا خواند و براثر آن سبقت و پیشی جستند. اسب‌سواران، درحالی که برای خون‌خواهی حسین، به سرعت و شتاب اسب می‌دوانیدند.
2. تحضیض: ترغیب کردن.
3. مصابرت: پیروزی بر کسی با صبر.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 1/ 316- 320، 321
از جمله این ملاعین، معقل [جاسوس ابن زیاد بود] است که در زمان خروج مسلم بن عقیل، به دست محمد بن کثیر کشته گشت و دیگر دو تن از غلامان ابن زیاد بود که به دست محمد بن کثیر کشته شدند. نیز بیست تن از اعوان ابن زیاد، به دست پسر ابن‌کثیر جانب «بئس المصیر» گرفتند. همچنان در آن روز جمعی از هواخواهان محمد بن کثیر، در بیرون دار الاماره با لشگر شام جنگ کردند و جماعتی از مردم شام تباه شدند.
دیگر، کشته شدن یکصد و هشتاد تن از مردم شام در اول جنگ جناب مسلم با این گروه و این هنگام بود که از سرای طوعه بیرون آمد و ابن‌زیاد پانصد نفر به مدد ابن‌اشعث و لشگر شام بفرستاد و نیز جمعی کثیر به دست آن جناب به قتل رسیدند.
دیگرباره نیز ابن‌زیاد پانصد تن به مدد او بفرستاد و بدو پیام کرد که مسلم را پناه و امان بده که جز به این تدبیر بر وی چیره نشوی و همچنان آن جناب وقعی به امان ایشان ننهاد و جمعی را بکشت و ارجوزه بخواند و جماعت را دست‌خوش شمشیر آب دار فرمود.
دیگر ابن‌حمران را زخمی منکر بزد و دیگری از دلیران را بکشت و کوفیان چاهی در معبر آن حضرت بکندند و سرش را پوشیده کردند وبا او جنگ انداختند و آن حضرت جمعی از شجعان را در این کرّت بکشت و به آن مغاک درافتاده، گرفتار شد. آن کس که به قتل او فرمان یافت، رسول خدای را در برابر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 548
__________________________________________________
خویش بدید و از نهایت دهشت، بیفتاد و جان بداد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 370
آن گاه [مختار] در طلب محمد بن اشعث بن قیس ملعون بفرستاد و آن خبیث از ترس مختار، در جامه زنان درآمده و با چادر و موزه بر درازگوشی برنشسته و از کوفه فرار کرده و در قصری که اورا در قریه پهلوی قادسیه بود. پنهان گردیده بود. چون در طلبش برفتند، اورا نیافتند، چه از آن‌جا به طرف بصره فرار نموده و به مصعب بن زبیر پیوسته بود. لاجرم مختار فرمان کرد تا سرای اورا از بن و بیخ برآوردند و از خشت و گلش سرای حجر بن عدی کندی را که ابن‌زیاد ویران کرده بود، بنیان نهادند و آنچه اورا بود، به غارت بردند و بسوختند.
در «بحار الانوار» مسطور است که مختار فرمود: در طلب او شوید.
«فإنّک تجده لاهیاً متصیِّداً، أو قائماً متلبِّداً، أو خائفاً متلدِّداً، أو کامناً متغمِّداً، فأتنی برأسه.»
«همانا تو اورا یا در حال شکار و ملاهی یا ایستاده و متحیر یا ترسیده و به چپ و راست نگرنده یا پنهان و پوشیده می‌بینی. به هر صورت که اورا دریابی، سرش را به من آر.»
چون بدان سوی شدند، آن ملعون از دری دیگر فرار کرده و به مصعب پیوست. لاجرم به امر مختار، عمارات و آثارش را از صفحه روزگار برآوردند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 4/ 13- 14
چون ابراهیم بن مالک اشتر (رضی اللَّه عنهما) چنان که اشارت رفت از کوفه بیرون شد، با دوهزار سوار و به قولی هشت هزار تن مردم جرّار روی به راه نهاد تا از آن پیش که ابن‌زیاد به زمین عراق درآید و آن مرز و بوم را فرو گیرد، اورا دریابند. این وقت چنان که از این پیش مسطور گردید، ابن‌زباد با لشگری گران که به روایت یافعی چهل هزار تن و به پاره‌ای روایات دیگر، هشتاد هزار یا صد هزار نفر بودند، از شام بیرون شد و زمین درنوشت تا به موصل درآمد و آن شهر را مالک شد. پس ابراهیم جانب راه سپرد و زمین عراق را بگذاشت و در اراضی موصل توغل نمود.
طفیل بن لقیط نخعی را در مقدمه لشگر بفرستاد و ابن‌طفیل مردی دلیر و کندآور 1 و شجاع و پرخاشگر بود. تا گاهی که در کنار نهر «الخازر» که در چهار فرسنگی و به روایتی پنج فرسنگی موصل است، فرود آمد. عبیداللَّه‌بن زیاد با لشگرهای خود در آن‌جا بود، پس ابراهیم در قریه «بارشیا» فرود گردید و از آن طرف ابن‌زیاد ملعون نیز با لشگر خود بیامد و در نزدیکی ایشان از یک طرف نهر جای گرفتند.
عبداللَّه بن ابی‌عقب الدیلمی می‌گوید: یکی از دوستان من با من حکایت کرد که ما لشگر شام را در کنار نهری که خازر نام داشت، چنان نزدیک می‌دیدیم که همی گفتیم فلان فلان است و مردم خویش را به صبوری و شکیبایی امیدواری همی‌دادیم و ابن زیاد را هشتاد و سه هزار تن لشگر در رکاب بود و سپاه ابراهیم به بیست هزار تن نمی‌پیوست.
این‌وقت مردی از اشراف بنی‌سلیم که اورا عمیر بن‌الحباب می‌نامیدند ودر لشکرگاه ابن‌زیاد جای داشت،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 549
__________________________________________________
قاصدی به ابن‌اشتر بفرستاد که: «همی‌خواهم با تو ملاقات نمایم»؛ چه مردم قیس به سبب وقعه «مرج راهط» به جمله با عبدالملک‌بن مروان کینه‌ور بودند. [...]
آن گاه نماز بامداد بگذاشت و بیرون شد و صفوف را بیاراست و مردمان را به جنگ دلیر ساخت و به ظفر نوید داد و با ایشان به چالاکی راه سپرد تا بر فراز تلّی عظیم که بر مردم شام مشرف بود، برآمدند.
لکن از آن مردم جنبشی ندید، چه شامیان را گمان نمی‌رفت که مردم ابراهیم با آن قلت به آهنگ آن جمعیت مبادرت جویند. پس ابراهیم، عبداللَّه بن زهیر سلولی را بفرمود تا برفت و خبر بازآورد و گفت: «این مردم با دهشت و ترس بیرون شده‌اند و مردی از ایشان مرا بدید و اورا جز این سخن در دهن نبود: یا شیعة أبی تراب، یا شیعة المختار الکذّاب! من بدو گفتم: آنچه ما را با شما خواهد گذشت، از سخنان ناسزا راندن أجلّ است.»
پس ابراهیم با رایات جنگ در میان صفوف شد و از کردار ابن‌زیاد با حسین و اصحاب حسین علیه السلام و سبی و قتل و منع ایشان از آب فرات همی گفت و خون ایشان را به جوش و دل آنان را در خروش درآورد و بر قتل آن ملعون، تحریض همی نمود و آن جماعت آماده قتال شدند.
و از آن سوی چون ابن زیاد بدانست که از جنگ گزیر و گریزی نیست، حصین بن نمیر سکونی را در میمنه لشگر بگذاشت و نیک و بد میسره سپاه را از عمیر بن حباب سلمی بجست و شرحبیل بن ذی‌الکلاع را به نگاهبانی خیل و سواران جای داد. به قولی وی را در میمنه لشگر، ربیعة بن مخارق الغنوی را در میسره، جمیل بن عبداللَّه الغنمی را بر جناح میسره، حصین بن نمیر را در قلب سپاه بگذاشت و عبداللَّه بن مسعود فزاری را بر جناح میمنه جای داد.
و مسعودی گوید: در سال شصت و ششم، لشگر ابن‌زیاد و سپاه ابراهیم در کنار نهر خازر با هم روی در روی شدند و عمیر بن حباب سلمی در میمنه لشگر ابن‌زیاد جای داشت. چون در یوم مرج راهط به قوم و عشیرت او رنج‌ها و جماعتی به قتل رسیده بودند، در کین و کمین روز می‌نهاد و از نخست کاتب، ابراهیم ابن مالک‌اشتر بود. پس در این وقت در نهانی به ملاقات یکدیگر درآمدند و توطئه آن کار را بدیدند و این خبر مطابق آن خبری است که در «بحار الانوار» مسطور شده است که ابراهیم به عمیر نامه کرد و اورا به مواعید حسنه امیدوار و با خود شریک و یار ساخت.
بالجمله هر دو سپاه دل بر مرگ نهادند و آماده نبرد شدند و به زاری و ضراعت از حضرت احدیت در طلب نصرت مسألت نمودند.
ابراهیم اشتر با جانی پر شرر و روانی پر آذر چون آتش جواله و آلت قتاله خروش برآورد و مانند نهنگ دریا و پلنگ صحرا به عرصه وغا و پهنه بلا درآمد، و چون کوه آهن بایستاد و هر چند بلندتر ندا در داد: «ای شیعه بر حق و ای یاوران نبی مطلق! همانا این گروه خبیث، همه لشگر اولاد قاسطین و اعوان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 550
__________________________________________________
ظالمین و جنود پسر مرجانه بی‌دین هستند که آب فرات را بر روی حسین بربست و به کین خاندان رسالت بنشست و به آن حضرت پیام فرستاد که تورا امان ندهم، مگر که به فرمان من رضا دهی. این ملعون همان کس باشد که به فرمانش امام حسین علیه السلام را بکشتند و اهل بیتش را چون اسیران ترک و روم و دیلم از کوفه به دمشق بردند. هرگز فرعون با بنی‌اسرائیل این ظلم و جور روا نداشت.»
از این کلمات آب‌دار که گزنده‌تر از نیزه آتش‌بار بود، مردم کارزار را سینه‌ها در خروش و خون‌ها به جوش آمد. پس مهیای حرب شدند و آواز «یا لثارات الحسین» را گوشزد خافقین ساختند و به جولان درآمدند. ابراهیم با ایشان صدا برآورد: «یا شرطة اللَّه! چندی درنگ جویید.»
ایشان باز شدند.
عبداللَّه بن بشار بن ابی‌عقبه الدئلی با آن جماعت گفت: «دوست من با من حدیث فرمود که ما با مردم شام در کنار نهری که نهر الخازرش نامند، کینه سپار و دچار شویم و جنگ دراندازیم و سپاه شام در آغاز حرب بر ما چیره گردند و جمعیت ما را پراکنده سازند، چنان که از فتح و نصرت مأیوس شویم. آن گاه دیگرباره بر ایشان بتازیم و جنگ دراندازیم و امیر ایشان را به قتل درآوریم. هم اکنون بشارت یابید و بر شداید عرصه وغا شکیبا شوید که بی‌گمان با فتح و نصرت توأمان هستید.»
آن‌گاه ابراهیم با لشگر وغا پیشی گرفت و با خنجر فنا خویشی فزود و مردم خویش را به هرگونه سخن حریص و ممتحن ساخت و بر مردم شام حمله‌ور شد. [...]
ابراهیم چون شیر گور دیده و پلنگ رمیده، از هر سوی بتاخت و مرد و مرکب درانداخت و با علَم دار خویش همی گفت: «با این رایت در میان این لشگر شقاوت آیت فرو شو!»
او همی گفت: «کسی که با من تقدم جوید، نباشد.»
ابراهیم همی گفت: «آری، هست.»
او پیشی همی گرفت و ابراهیم شمشیر استوار گرفت و بر هر کس فرود آوردی، از باره اش به زیر انداختی و پیادگان را مانند میش و گوسفند از پیش براندی و اصحابش به جمله چون یک تن حمله واحده برآوردند و بارقه‌ها چون صاعقه‌ها به کار بردند. جنگ بزرگ شد و قتال سخت گشت، چندان که از هر دو سپاه، گروهی بزرگ تباه شدند.
و در این وقت عمیر بن حباب اوّل کسی بود که روی به انهزام نهاد و از نخست محض زشت نامی چندی درنگ ورزیده بود و همچنان تا فرو کشیدن آفتاب و نمایش شب، آن دو سپاه در تاب و تعب بودند. این وقت روز بد اندیشان تاریک و رشته امید بد سگالان باریک شد. از سپاه شام گروهی بی‌شمار دست‌خوش هلاک و دمار شدند و کشته‌ها بر کشته‌ها چون پشته‌ها بر پشته‌ها برهم ریختند و ستاره‌ها بر آن اجساد پاره‌ها نظاره‌ها داشتند و هور و ماه بر آن سپاه تباه به ناله و آه بودند و سپاه عراق کامکار و شادخوار باز شدند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 551
__________________________________________________
ابراهیم فرمود: «در غلوای جنگ مردی را تحت رایت مفرده، در کنار نهر خازر بکشتم که از وی بوی مشک بردمیدی و یک نیمه بدنش پدید و آن نیمه ناپدید بود، از پی آن کشته بشَوید.»
و چون برفتند و تفحص کردند، معلوم شد پسر زیاد زشت‌نهاد است که از شمشیر ابن‌اشتر بر دو نیمه شده بود و از مرکب به زیر افتاده بود. پس سرش را از تنش جدا کرده و بدنش را به آتش بسوختند.
و به روایتی ابراهیم فرموده: «مردی سرخ‌دیدار با کبکه نمودار شد که مردمان رابه جنگ بر آغالیدی و گویی بر استری سفید سوار بود و هر کس بدو روی آوردی، از باره‌اش به زیر آوردی و هر مردی دلیر بدو روی کردی، تباهش ساختی. چون با من نزدیک شد، شمشیری بر دستش فرود آوردم و بیفکندم و در کنار نهر فرود افتاد و هر دو دستش بیرون و هر دو پایش در خاک و گل جای گرفت و اورا بکشتم. بوی مشک از وی به مشامم بنشست.»
مردی بیامد و موزه اورا از پایش درآورد، گمان بردند که وی ابن‌زیاد است و چون به تحقیق پرداختند، چنان بود که ابراهیم فرموده بود. پس سرش را از تن برگرفتند و بدنش را تا بامداد پاسبانی کردند و از آتش زدن آن جسد خبیث کامرانی فرمودند.
و به روایتی دیگر، ابراهیم اشتر هنگام نماز شام شخصی را در کنار نهر بدید که دستاری حریر بر سر و جوشنی وسیع دربر و تیغی مذهّب و سپری زرنگار بر دست داشت. ابراهیم تیغی بدو رانده، تیغش را از دستش بگرفت و اسب ابراهیم برمید و آن مخذول نیز از مرکب خویش بغلطید و ابراهیم بازگشت. روز دیگر فرمود: «دوش با یکی از مخالفان دچار شدم و اورا از هوش بیگانه ساختم. رایحه مشک از وی بردمیدی و اسبی نیک‌نژاد به زیر پای داشتی. هم‌اکنون در کنار نهر در فلان مکان کشته افتاده است. تفحص کنید تا کیست و مرا گمان چنان است که ابن‌زیاد است.»
پس جمعی برفتند و اورا کشته دریافتند و سرش برگرفتند و نزد ابراهیم آوردند.
و به روایتی دیگر، چون در آن ظلمت شب ابراهیم اشتر با ابن‌زیاد دچار شد. اورا به ضرب شمشیر از اسب به زیر افکند و با غلام خویش فرمود: «فرود آی و سر ابن‌زیاد را از بن برگیر!»
گفت: «ایها الامیر! در این تاریکی از کجا دانی که ابن‌زیاد باشد؟»
فرمود: «آن مطرود همیشه مشک با خود برداشتی واکنون از این شمشیر بوی مشک به مشامم می‌رسد.»
در تاریخ ابن‌اثیر مسطور است که: شریک بن جدیر تغلبی بر حصین بن نمیر حمله آورد و گمان همی‌برد که وی عبیداللَّه‌بن زیاد است. پس با وی درپیچید و همی بانگ برآورد و از شدت حرص و ولع نفیر برکشید که: «مرا با این فرزند زانیه بکشید.»
پس حصین را بکشتند، و بعضی گفته‌اند که شریک‌بن جدیر قاتل ابن‌زیاد بود و این شریک در رکاب علی‌بن ابی‌طالب علیه السلام در وقعه صفین حضور داشت. چشمش را آسیبی رسید و چون زمان سعادت اقتران-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 552
__________________________________________________
حضرت امیرمؤمنان (صلوات اللَّه علیه) به پایان رفت، در بیت المقدس بیامد و اقامت ورزید و چون حسین علیه السلام شهید گردید، با خدای عهد نهاد که اگر کسی در طلب خون آن حضرت خروج نماید، ابن‌زیاد را بکشد وگرنه کشته شود.
و این ببود تا گاهی که مختار در طلب‌خون فرزند رسول مختار، ظهور نمود. شریک به خدمت او پیوست و با ابراهیم‌بن اشتر به محاربت مردم ابن‌زیاد برفت و چون سپاه شام و عراق روی با روی آمدند، شریک با یاران خود از مردم ربیعه بر خیل شام حمله از پس حمله همی آورد و صف‌ها از پی صف‌ها بر شکافت تا به ابن‌زیاد پیوست. جنگ مغلوبه گشت، خاک و خون درهم آغشت و گرد و غبار برخاست و جز صدای حدید به گوش نرسید. چون مردمان متفرق شدند، شریک و ابن‌زیاد را کشته یافتند.
ابن‌اثیر گوید: روایت صحیح همان است که ابراهیم اشتر ابن‌زیاد را بکشت و شریک همان است که این شعر گوید:
«کلُّ عیش قد أراه باطلا غیر ذکر الرّمح فی ظلّ الفرس»
در بحار الانوار مسطور است که مهران غلام ابن‌زیاد چون کشته ابن زیاد را بدید، همی بدو در نگرید و سوگند خورد که بعد از وی، هیچ طعام چرب را مأکول ندارد؛ چه آن ملعون را بسیار دوست می‌داشت.
بالجمله، چون سر ابن‌زیاد را به حضور ابراهیم حاضر کردند، از کمال سرور خدای را سجده نهاد و گفت: «سپاس خداوندی را که قتل این ملعون را به دست من مقرر فرمود.»
و آن ملعون در شهر صفرالمظفر به قتل رسید. پاره‌ای قتل اورا در روز عاشورا دانسته‌اند و شعبی گویند: «در روز عاشورا به سال شصت و هفتم بود.»
پاره‌ای راویان اخبار گفته‌اند: «چون به قتل رسید، چهل سال و به روایتی سی و نه سال روزگار برنهاده بود.»
راقم حروف گوید: «چون آن مدت اندک یزید پلید و این خبیث عنید را بنگرند، معلوم می‌شود که معنی «فقطع دابر القوم الّذین کفروا» چیست و زیان خصومت بر آل رسول و نوباوه بتول سلام‌اللَّه علیهم با کیست؟»
عمر بن شبّه می‌گوید که: ابوعمر بزاز گفت: «در خدمت ابراهیم حاضر بودم. گاهی که در نهر الخازر جثه ابن‌زیاد را منکساً از دار بیاویخته بود و هر دو خایه‌اش چون دو جُعَل می‌نمود.»
و در این جنگ، جماعتی از اعیان و فرسان شام مثل حصین‌بن نمیر سکونی و شرحبیل بن ذی الکلاع حمیری که سفیان بن یزید ازدی می‌گفت: «من قاتل او هستم»، ابن حوشب، غالب باهلی، ورقاء بن عازب اسدی، عبیداللَّه بن زهیر سلمی و ابو اشرس بن عبداللَّه که والی خراسان بود و به قولی عبداللَّه بن ایاس سلمی و جماعتی از سرداران و قوّاد سپاه شام، به قتل درآمدند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 553
__________________________________________________
و چنان بود که عیینة بن اسما در این سفر در رکاب ابن زیاد رهسپر بود و چون اصحاب ابن زیاد منهزم شدند، عیینه خواهرش هند دختر اسما را که زوجه عبیداللَّه بن زیاد بود، با خود برگرفت و از آن معرکه بیرون برد و این بیت به ارجوزه قرائت نمود:
«إن تصرمی حبالنا فربّما أردیْتِ فی الهیجا الکمیّ المعلما»
چون اصحاب ابن زیاد انهزام یافتند و ابراهیم از پی ایشان بشتافت، از هول و هرب خود را در آب همی‌افکندند و آنچه در آب هلاک شدند، افزون از آن بود که در میدان به قتل رسیدند. به روایت جماعتی از مورخین و ابو المؤید خوارزمی، در این وقعه هایله هفتاد هزار تن از لشگر شام به دست ابراهیم بن الاشتر مقتول و ده هزار و هشتصد تن مجروح گردید.
عمر بن شبّه می‌گوید: ابو عمر بزاز با من گفت که: «چون ابراهیم بن اشتر با عبیداللَّه بن زیاد در نهر الخازر جنگ در سپرد، در خدمتش حضور داشتیم و از بس کشته فراوان بود، شماره‌اش مشکل می‌نمود. نی‌ها برگرفتیم و به شماره درآوردیم.»
از عامر شعبی مروی است که بعد از وقعه صفین تا آن هنگام در هیچ جنگی به مانند وقعه الخازر از مردم شام به قتل نرسیده بودند و نیز آن مقدار مال و خواسته و اشیا و اسباب کثیره از لشکرگاه ابن زیاد به مردم عراق بهره افتاد که از حد و حصر افزون بود و ابراهیم سرهای رؤسای ایشان را از بدن جدا کرد و تنهای ایشان را در آن بیابان پهناور حایل صرصر ساخت. بادها بر آن بوزیدند و صفحه بیابان از خون ایشان رنگین بود و تا مدت ها درندگان بیابان و پرندگان آسمان بر آن خوان نعمت به راحت بنشستند و مردار خوارها از آن مردارها بخوردند. شفیقی جز آفتاب تابناک نداشتند و پوششی جز خاره و خاک ندیدند و ندیمی جز کرکس و عقاب نشناختند.
از هر سوی بادهای بلایا بر ایشان وزیدن گرفتی و از هر طرف سحاب منایا بر ایشان باریدن فزودی. ابراهیم اشتر را ازین فتح نمایان و قتل گمراهان فضیلتی بزرگ و منقبتی جلیل و اثری پایدار در صفحه روزگار انتشار و در گردش لیل و نهار نمایان ماند. در انتقام اعدای دین و دشمنان اهل بیت سیدالمرسلین و قتل جماعت ملحدین، باره افتخار و مرکب مباهات بر گنبد دوار و اوج سماوات براند و عبداللَّه بن زبیر اسدی این شعر را در مدح ابراهیم اشتر سخت نیکو گوید:
«واللَّه أعطاک المهابة والتّقی وأحلّ بیتک فی العدید الأکثر
وأقرّ عینک یوم وقعة خازرٍ والخیلُ تعثر فی القنا المتکسّر
من ظالمین کفتهم أیّامهم تُرکوا لحاجلةٍ وطیرٍ أعثر
ما کان أجرأهم جزاهم ربّهم یوم الحساب علی ارتکاب المنکر»
و نیز ابو السفاح زبیدی این شعر را در مدح ابراهیم و هجو ابن زیاد نیکو انشاد کرده است:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 554
__________________________________________________
[ابیات در ذوب النّضّار ذکر شد]
و مقصود ابو السفاح از هند که در این شعر گفته است، دختر اسما بن خارجه زوجه عبیداللَّه بن زیاد است که بعد از هزیمت ابن زیاد، برادرش عیینه اورا از آن معرکه بیرون برد، چنان که بدان اشارت رفت و مقصود از ابو اسحاق همان مختار بن ابی‌عبید است.
بالجمله درآن‌حال که در میان مردم عراق و سپاه شام جنگ عظیم گشت و قتیل و جریح فراوان گردید، یکی از غلامان عبیداللَّه فرار کرده و به شام درآمد. عبدالملک بن مروان اورا بخواست و از مجاری حال عبیداللَّه و سپاه پرسش همی گرفت و گفت: «چون مردم کارزار در عرصه پیکار جولان گرفتند و جنگ درپیوستند، عبیداللَّه به میدان پیشی گرفت و چندی قتال بداد. آن‌گاه با من فرمود تا سبویی پرآب بدو ببردم و از آن بیاشامید و بر زره و بدن خود و پیشانی اسبش بیفشاند و دیگرباره حمله برد و این است آخر عهد من با او.»
مسعودی در «مروج الذهب» گوید: عبدالملک بن مروان گاهی که ابن زیاد را با آن سپاه گران روان می‌ساخت، خود نیز با ایشان راه سپرد و در بطنان فرود آمد تا از خبر ابن‌زیاد آگاه شود. چون روزی چند بر گذشت، کشته شدن ابن‌زیاد و آنان که با وی بودند، در خدمتش معروض داشتند.
در بحار الانوار مسطور است که چون ابراهیم بن مالک اشتر به مقاتله ابن زیاد علیه اللعنه رهسپر گشت، مختاربن ابی‌عبید از کوفه خیمه بیرون زد و در مدائن نزول نمود و سایب‌بن مالک را از جانب خود در کوفه بنشاند و به استطلاع حال و اخبار ابراهیم بنشست. چون به مدائن درآمد، بر فراز منبر شد و سپاس و شکر خدای را بگذاشت و مردمان را سخن‌ها براند و به متابعت و معاونت ابراهیم و حرکت به لشکرگاه او بسی ترغیب و تحریض داد.
مجالد از عامر [شعبی] روایت کند که گفت: «مردم شیعه مرا تهمت می‌زنند که با علی علیه السلام بغض و کینه دارم و حال این که از آن پس که حسین علیه السلام شهید گردید، به خواب اندر چنان دیدم که مردانی چند با جامه سبز از آسمان فرود شدند و حربه در دست داشتند و از دنبال قتله آن حضرت همی بتاختند. و چیزی بر این خواب من بر نیامد که مختار خروج کرد و آن گروه نابه‌کار را به جانب جحیم رهسپار داشت.»
در «روضة الصفا» مسطور است که از آن پیش که خبر این فتح نام‌دار به مختار برسد، می‌گفت: «زود باشد که ابراهیم بر مخالفان چیره گردد و روز روشن را بر آنان تیره سازد و سر ابن‌زیاد، حصین‌بن نمیر و فلان و فلان را به کوفه فرستد.»
چون خبر فتح و آن سرها برسید و صدق قول مختار معلوم گردید، جهال کوفه گمان همی بردند که وحی بر مختار نازل می‌شود. لکن شعبی با ایشان گفت: «از این عقیدت فاسد روی برتابید؛ چه از فراست مؤمن امثال این حکایات ممکن است، چنان که رسول خدای صلی الله علیه و آله فرمود: فراسة المؤمن لا تخطئ.»
بالجمله، ابراهیم چون از آن کارها فراغت یافت، فرمان کرد تا سر ابن‌زیاد، سر حصین‌بن نمیر، رأس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 555
__________________________________________________
شرحبیل بن ذی الکلاع و جماعتی دیگر از سرهنگان و سرداران شام را حاضر کردند. نام هر یک را در ورقه‌ای مرقوم داشته و از گوشش بیاویختند. این رؤوس منحوس را با چنان فتح‌نامه برای مختار تقدیم کرد و این هنگام مختار در مدائن جای داشت.
شعبی گوید: «در خدمت مختار حضور داشتم که فتح نامه و رؤوس اشقیا را بیاوردند. مختار از کمال سرور و انبساط به پرواز همی افتاد و در همان ساعت مسرور و منصور به کوفه روی نهاد.»
به‌روایتی چون آن‌سرها را بیاوردند، مختار مشغول طعام بود. پس آن سرها را در حضورش بیفکندند.
مختار شکر خدای بگذاشت و گفت: «چون سر مبارک حسین علیه السلام را نزد ابن‌زیاد ملعون بیاوردند، مشغول خوردن غذا بود و اینک سر ابن‌زیاد را نزد من حاضر ساختند و مشغول تغذی هستم.»
در این حال ماری سفید پدید گردید و در میان سرها درآمد تا در بینی ابن‌زیاد در شد و از گوشش بیرون آمد و نیز به گوش او درآمد و از بینی آن ملعون سر بیرون کرد.
و چون مختار از خوردن طعام فارغ شد، با نعل موزه بر چهره ابن‌زیاد همی بکوفت. آن‌گاه موزه خود را به غلامی بیفکند و گفت: «این موزه را بشوی که بر چهره خبیث کافری نهاده‌ام.»
آن‌گاه به جانب کوفه برفت و مردم کوفه به شادمانی بیرون شدند و اظهار وجد و سرور فراوان کردند. جشنی بزرگ به‌پای کردند، عیشی نیکو به پایان بردند و به شکرانه یزدان، زر و سیم بی‌پایان به فقرا و دریوزگان انفاق نمودند.
ابن‌اثیر گوید: ترمذی در جامع خود گوید که: چون ابراهیم‌بن اشتر رأس عبیداللَّه‌بن زیاد و رؤوس قواد سپاه شام را برای مختار بفرستاد، در قصر کوفه بیاویختند. در این حال ماری باریک بیامد و در میان سرها بگشت تا به دهان عبیداللَّه رسید و به دهانش درشد. آن‌گاه از گوشش بیرون آمد، همچنان در منخرش درآمد و از دهنش سر بیرون آورد و این کار به تکرار بنمود.
مغیره می‌گوید: اول کسی که در اسلام دراهم مغشوش را مسکوک نمود، این ملعون بود.
و هم صاحب «حبیب السیر» از یافعی روایت کند که چون سر عبیداللَّه‌بن زیاد و یارانش را به کوفه بیاوردند و در صحن مسجد کوفه بر روی هم بگذاشتند، مردمان از هر طرف و کناره به نظاره آن سرها درآمدند و همی گفتند.
به تحقیق که آمد ماری به سوراخ بینی آن خبیث درآمدی و چندی درنگ کرده، بیرون شدی و برفتی تا از نظر مردم ناپدید گشتی. همچنان دیگر باره باز آمدی و مردمان گفتند: «قد جاءت؛ همانا بیامد.»
آن مار پدید شد و همان معاملت با سر آن ملعون به‌پای آورد. در آن روز این کار مکرر پدیدار شد، «قال العلماء وذلک مکافاة بفعله برأس الحسین، وهی من آیات العذاب الظّاهرة علیه.»
عمیر بن حباب سلمی این شعر در مذمت لشگر بدنهاد ابن‌زیاد ملعون خبیث گوید:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 556
__________________________________________________
«وما کان جیش یجمع الخمر والزّنا محلّاً إذا لاقی العدوّ لینصرا [...]»
چون مختار به کوفه درآمد، عبدالرحمان‌بن ابی‌عمیر ثقفی، عبداللَّه‌بن شداد جشمی، سائب‌بن مالک اشعری و به قولی انس‌بن مالک اشعری را حاضر ساخت و سر ابن‌زیاد، حصین‌بن نمیر، شرحبیل‌بن ذی‌الکلاع، ربیعةبن مخارق و جماعتی دیگر از سرداران و بزرگان سپاه شام را حاضر کرد و اسم هر کسی را بنوشت و از گوشش بیاویخت و سی هزار دینار نیز بیاورد. فرمان کرد تا به سوی مکه شوند و این جمله را از خدمت محمد بن الحنفیه بگذرانند. در این وقت، حضرت امام زین العابدین علیه السلام نیز در مکه معظمه بود و نیز به محمد بن حنفیه مکتوب کرد و با ایشان ارسال داشت:
[متن عربی در امالی طوسی ذکر شد]
می‌گوید: «گروهی از انصار و شیعیان تورا به جنگ دشمنان تو بفرستادم تا خون برادر مظلومت را بجویند و ایشان با سینه‌های پرکینه و دیدگان گریان و دل‌های محزون برفتند و به یاری خدای قهار از آن سوی نصیبین با آن مردم نابه‌کار دچار شدند و دمار از ایشان برآوردند. جمعی را در کوه و بیابان و مغاک به خاک ریختند و گروهی را در آب‌ها و دریاها به غرق آوردند. سرهای آنان را حاضر کردند و سینه‌های مؤمنان را از آن جراحت شفا دادند و قلوب ایشان را مسرور نمودند.»
پس ایشان روی به مکه نهادند و آن جمله را در حضرت محمدبن حنفیه به عرض رسانیدند. چون محمد آن سرها را بدید، به سجده خدای درافتاد و مختار را دعای خیر بفرمود.
[متن عربی در ذوب النّضّار ذکر شد]
فرمود: «خدای تعالی بهترین جزا را به مختار عنایت فرماید که خون ما را از دشمنان ما بجست و حق خویش را بر جمله اولاد عبدالمطلب بن هاشم ثابت ساخت. بارخدایا! [حق] ابراهیم بن اشتر را محفوظ و بر دشمنان دین منصور و به آنچه دوست می‌داری، موفق و در هر دو جهانش آمرزیده و معفو بدار.»
آن‌گاه سر عبیداللَّه‌بن زیاد ملعون را به حضرت علی‌بن الحسین علیه السلام تقدیم کردند و چون آن سر را به مجلس آن حضرت درآوردند، مشغول طعام بود. سپاس خدای را [به جای آورده]، سر به سجده نهاد و فرمود: «ستایش خداوندی را که خون مرا از دشمن من بجست و مختار را جزای خیر دهاد!
همانا چون مرا نزد عبیداللَّه بن زیاد درآوردند، آن ملعون مشغول تغذی و سر پدرم در حضورش بود. پس عرض کردم: بارخدایا! مرا نمیران تا سر ابن‌زیاد را به من بنمایی و من مشغول طعام باشم. پس حمد مخصوص خداوندی است که دعای مرا به اجابت مقرون فرمود.»
آن گاه بفرمود تا سر آن پلید را بیرون افکندند و از آن پس آن سر را نزدیک ابن‌زبیر بردند. ابن‌زبیر بفرمود تا آن سر را به سر نی کردند. باد بوزید و آن سر را بر زمین افکند و ماری از یک سوی پدیدار شد و بینی اورا بگرفت. پس آن نی را دیگرباره نصب کردند و بادش بیفکند و آن مار پدیدار شد و در بینی او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 557
وفی روایة عمّار بن عمیر التّیمیّ قال: لمّا جی‌ء برأس ابن زیاد لعنه اللَّه ورؤوس أصحابه علیهم لعنة اللَّه، قال: انتهیت إلیهم، والنّاس یقولون: قد جاءت، فجاءت حیّة تتخلّل الرّؤوس حتّی دخلت فی منخر ابن زیاد لعنه اللَّه، ثمّ خرجت، فدخلت فی المنخر الآخر.
أقول: إنّ قضیّة تخلّل الحیّة فی رأس ابن زیاد لعنه اللَّه قد وردت فی روایات متضافرة من العامیّة «1».
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 567
__________________________________________________
برفت. این کار تا سه دفعه نمودار شد. ابن‌زبیر فرمان کرد آن سر پلید را در بعضی شعاب مکه بیفکندند.
یافعی گوید: این سرها را بیاوردند. و به روایتی این قضیه در سال شصت و ششم روی داد و در مکه و مدینه مصلوب ساختند.
و صاحب روضةالصفا گوید که: مختار رؤوس‌اشقیا را با سی‌هزار دینار وفتح‌نامه به‌خدمت محمد بن حنفیه فرستاد وسایر سرها را در مواضعی که مناسب بود، بیاویخت. چون این‌خبر به‌محمدبن حنفیه رسید، به شکرانه آن موهبت، دو رکعت نماز بگذاشت و بفرمود تا آن سرها را بیاویزند. اما ابن‌زبیر موافقت نکرد و فرمان داد تا دفن کردند.
1. کندآور: پهلوان و ماهر.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 4/ 51- 52، 56، 58- 59، 62- 63، 65- 70، 73- 75، 76- 78
و از آن پس در خدمت مختار به عرض رسانیدند که اسماء بن خارجه از آن مردم بود که در قتل مسلم بن عقیل علیهما الرحمه سعایت می‌نمود. مختار گفت:
[متن عربی در الفتوح ذکر شد]
«سوگند به پروردگار آسمان و نور و ظلمت! آتشی سوزنده و سیاه از آسمان فرود می‌شود و سرای اسما را می‌سوزاند.»
چون این کلام را اسما بشنید، گفت: «همانا سجع ابی‌اسحاق است و از این پس در این جا مقام زیستن نباشد.»
پس، از خانه خویش به بادیه فرار کرد. چون مختار از فرار او خبر یافت، فرمان داد تا سرای اورا و سراهای بنی‌عم اورا به جمله ویران کردند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 408
(1)- محمدبن اشعث را خواستند که در ده خود جنب قادسیه رفته بود ولی اورا نیافتند، نزد مصعب گریخته بود، مختار خانه‌اش را خراب کرد و با خشت و گلش خانه حجربن عدی را که زیاد خراب کرده بود ساخت.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 314
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 558
ولمّا فرغ المختار من قتال الّذین خالفوه من أهل الکوفة بعد رجوع إبراهیم بن الأشتر بقی إبراهیم بن الأشتر بعد ذلک یومین، ثمّ وجّهه المختار لقتال عبیداللَّه بن زیاد وأهل الشّام، فسار إبراهیم لثمان بقین من ذی الحجّة سنة ستّ وستّین، وبعث معه المختار وجوه أصحابه وفرسانهم وذوی البصائر منهم ممّن قد شهد الحروب وجرّبها.
قال الشّیخ رحمه الله فی الأمالی: أ نّه خرج فی تسعة آلاف، وقیل: فی اثنی عشر ألفاً ا ه.
وقال ابن نما: أ نّه کان فی أقلّ من عشرین ألفاً، وخرج المختار مع إبراهیم یشیّعه، وأنشأ المختار یقول:
أما وربّ المرسلات عرفا لنقتلنّ بعد صفّ صفّا «1»
وقال ابن نما رحمه اللَّه تعالی: إنّ إبراهیم جعل یرتجز ویقول «1»:
أ نّا وحقّ المرسلات عرفا [ثمّ ذُکرت الأبیات کما ذکرناها فی الخوارزمی].
ثمّ إنّ المختار ودّع إبراهیم وقال له: خذ عنّی ثلاثاً: خف اللَّه عزّ وجلّ فی سرّ أمرک وعلانیتک، وعجّل السّیر، وإذا لقیت عدوّک فعجّل القتال ساعة تلقاهم، لیلًا کان أو نهاراً. ثمّ رجع المختار وسار إبراهیم یجدّ السّیر لیلقی ابن زیاد قبل أن یدخل أرض العراق، وکان ابن زیاد قد سار فی عسکر عظیم من الشّام حتّی وصل إلی الموصل وملکها، فسار إبراهیم حتّی وصل إلی أرض الموصل، وجعل لا یسیر إلّاعلی تعبیة حتّی وصل إلی نهر الخازر، فنزل قریة یقال لها: باربیثا، بینها وبین الموصل خمسة فراسخ، وجاء ابن زیاد حتّی نزل قریباً منهم علی شاطئ نهر الخازر فی ثلاثین ألفاً علی روایة سبط ابن الجوزی، وعلی روایة ابن نما أ نّهم کانوا ثلاثة وثمانین ألفاً. [ثمّ ذکرت أخبار عمیر السّلمیّ کما ذکرناها]
ودعا ابن الأشتر بفرس له، فرکبه، ثمّ مرّ بأصحاب الرّایات کلّها، فکلّما مرّ علی رایة وقف علیها، ثمّ قال: یا أنصار الدّین وشیعة الحقّ! هذا عبیداللَّه بن مرجانة قاتل الحسین
__________________________________________________
(1- 1) [أصدق الأخبار (ط 2): وبعد ألف قاسطین ألفا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 559
ابن علیّ، ابن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حال بینه وبین بناته ونسائه وشیعته وبین ماء الفرات أن یشربوا منه وهم ینظرون إلیه، ومنعه الذّهاب فی الأرض العریضة حتّی قتله وقتل أهل بیته، فواللَّه ما عمل فرعون بنجباء بنی إسرائیل ما عمل ابن مرجانة بأهل بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله الّذین أذهب اللَّه عنهم الرّجس وطهّرهم تطهیراً. فوَ اللَّه أنِّی لأرجو أن یشفی اللَّه صدورکم بسفک دمه علی أیدیکم، فقد علم اللَّه أ نّکم خرجتم غضباً لأهل بیت نبیّکم.
فسار فیما بین المیمنة والمسیرة وسار فی النّاس کلّهم یرغبهم فی الجهاد ویحرّضهم علی القتال، ثمّ رجع إلی موضعه. [...]
وحمل إبراهیم علی عبیداللَّه بن زیاد وهو لا یعرفه، فضربه إبراهیم ضربةً قدّهُ بها نصفین، وذهبت رجلاه فی المغرب ویداه فی المشرق، وعجّل اللَّه بروحه إلی النّار. فلمّا انهزم أصحاب ابن زیاد، قال إبراهیم: إنّی قتلت رجلًا تحت رایة منفردة علی شاطئ نهر الخازر، فالتمسوه، فإنّی شممت منه رائحة المسک، شرّقت یداه وغرّبت رجلاه.
فطلبوه، فإذا هو ابن زیاد قتیلًا بضربة إبراهیم، فقد قدّته نصفین، فذهبت رجلاه فی المشرق ویداه فی المغرب کما قال إبراهیم، فاحتزّوا رأسه وأخذوه وأحرقوا جثّته. وکانوا قد احتفظوا بجسده طول اللّیل، فلمّا أصبحوا، عرفه مهران مولی زیاد.
فلمّا رآه إبراهیم قال: الحمد للَّه‌الّذی أجری قتله علی یدیّ. (وفی روایة) أنّ إبراهیم رحمه الله صلبه منکوساً.
وحمل شریک التّغلبیّ علی الحصین بن نمیر وهو یظنّه عبیداللَّه بن زیاد، فاعتنق کلّ واحد منهما صاحبه، فنادی التّغلبیّ: اقتلونی وابن الزّانیة، فقتلوا الحصین، وکان من قتلة الحسین علیه السلام.
وقیل: إنّ الحصین خرج وهو یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 560
یا قادة الکوفة أهل المنکر وشیعة المختار وابن الأشتر
هل فیکم قرم کریم العنصر مهذّب فی قومه بمفخر
یبرز نحوی قاصداً لا یمتری
فخرج إلیه شریک التّغلبیّ وهو یقول:
یا قاتل الشّیخ الکریم الأزهر بکربلا یوم التقاء العسکر
أعنی حسیناً ذا الثّنا والمفخر وابن النّبیّ الطّاهر المطهّر
وابن علیّ البطل المظفّر هذا فخذها من هزبر قسور
ضربة قرم ربعیّ مضریّ
فالتقیا بضربتین، وجدله التّغلبیّ صریعاً. وقتل شرحبیل بن ذی الکلاع الحمیریّ من رؤساء أهل الشّام، ولمّا انهزم أصحاب ابن زیاد، تبعهم أصحاب إبراهیم. فکان من غرق منهم أکثر ممّن قتل، وانتهبوا عسکرهم، وکان فیه من کلّ شی‌ء، وأرسل إبراهیم البشارة إلی المختار وهو بالمدائن، فکاد المختار یطیر فرحاً. وکانت الوقعة یوم عاشوراء سنة سبع وستّین فی الیوم الّذی قُتل فیه الحسین علیه السلام، ولم یُقتل من أهل الشّام بعد صفّین مثل ما قُتل فی هذه الوقعة.
(قال ابن نما رحمه اللَّه تعالی): وجعلوا یعدّون القتلی بالقصب، یضعون عند کلّ قتیل قصبة، فکانوا سبعین ألفاً. وفرّق إبراهیم عمّاله علی بلاد الموصل وأقام هو بالموصل.
وقال سراقة بن مرداس البارقیّ یمدح إبراهیم بن الأشتر وأصحابه فی قتلهم لعبیداللَّه ابن زیاد:
أتاکم غلام من عرانین مذحج جریّ علی الأعداء غیر نکول
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 561
فیا ابن زیاد بُؤْ بأعظم هالک «1» وذق حدّ ماضی الشّفرتین صقیل
ضربناک بالعضب الحسام بحدة إذا ما أبأنا قاتلًا بقتیل
جزی اللَّه خیراً شرطة اللَّه أ نّهم شفوا من عبیداللَّه أمس غلیلی
[ثمّ ذُکرت أبیات أبو السّفّاح الزّبیدیّ کما ذکرناها فی ذوب النّضّار]
وأنفذ إبراهیم برأس عبیداللَّه بن زیاد ورؤوس قوّاده، وفیها رأس الحصین بن نُمیر إلی المختار، وفی آذانهم رقاع فیها أسماؤهم، فقدموا علیه وهو یتغدّی، فحمد اللَّه علی الظّفر. فلمّا فرغ من الغداء، قام فوطئ وجه ابن زیاد بنعله، ثمّ رمی بها إلی غلامه، وقال:
اغسلها، فإنّی وضعتها علی وجه نجس کافر.
وأُلقیت الرّؤوس فی القصر بین یدیه، فألقاها فی المکان الّذی وضع فیه رأس الحسین علیه السلام وروؤس أصحابه، ونصب المختار رأس ابن زیاد فی المکان الّذی نصب فیه رأس الحسین علیه السلام، ثمّ ألقاه فی الیوم الثّانی فی الرّحبة مع الرّؤوس. ولمّا وضع رأس ابن زیاد أمام المختار، جاءت حیّة دقیقة، فتخلّلت الرّؤوس حتّی دخلت فی فمّ عبیداللَّه بن زیاد، ثمّ خرجت من منخره، ودخلت فی منخره وخرجت من فیه، فعلت هذا مراراً، فقال المختار: دعوها دعوها.
قال ابن الأثیر: أخرج هذا التّرمذیّ فی جامعه.
وعن أبی الطّفیل عامر بن واثلة قال: وضعت الرّؤوس عند السّدّة بالکوفة، علیها ثوب أبیض، فکشفنا عنها الثّوب، وحیّة تتغلغل فی رأس عبیداللَّه، ونصبت الرّؤوس فی الرّحبة. قال عامر: ورأیت الحیّة تدخل فی منافذ رأسه وهو مصلوب مراراً.
قال سبط ابن الجوزیّ: وفی روایة: فعلت ذلک ثلاثة أیّام.
__________________________________________________
(1)- (مالک خ ل).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 562
ثمّ إنّ المختار بعث برأس عبیداللَّه بن زیاد ورأس الحصین بن نمیر ورأس شرحبیل ابن ذی الکلاع إلی مکّة إلی محمّد بن الحنفیّة ومعها ثلاثون ألف دینار، وکتب إلیه: إنّی بعثت أنصارکم وشیعتکم إلی عدوّکم، فخرجوا محتسبین آسفین، فقتلوهم، فالحمد للَّه الّذی أدرک لکم الثّار وأهلکهم فی کلّ فجّ عمیق، وشفی اللَّه صدور قوم مؤمنین.
فلمّا قدمت علیه، خرّ ساجداً للَّه‌ودعا للمختار، وقال: جزاهُ اللَّه خیر الجزاء، فقد أدرک لنا ثأرنا، ووجب حقّه علی کلّ من ولده عبدالمطّلب بن هاشم، ودعا لابن الأشتر أیضاً. وبعث برأس عبیداللَّه بن زیاد ورأس آخر معه إلی علیّ بن الحسین علیه السلام، وکان یومئذٍ بمکّة، فأدخل علیه وهو یتغدّی، فسجد شکراً للَّه‌وقال: الحمد للَّه‌الّذی أدرک لی ثأری من عدوّی، وجزی اللَّه المختار خیراً، أدخلت علی عبیداللَّه بن زیاد وهو یتغدّی ورأس أبی بین یدیه، فقلت: اللّهمّ لا تمتنی حتّی ترینی رأس ابن زیاد.
الأمین، أصدق الأخبار (ط 1)،/ 80- 81، 83، 86- 88، 89- 91 (ط 2)،/ 102- 103، 104- 105، 108- 112، 113- 115
وکان محمّد بن الأشعث بن قیس فی قریة له إلی جنب القادسیّة، فبعث المختار إلیه حوشباً فی مائة، فخرج حتّی أتی قصره، فأحاط به، وهرب محمّد من القصر وهم لا یعلمون به، فلحق بمصعب، ثمّ دخلوا القصر، فوجدوه قد هرب، فرجعوا إلی المختار، فأخبروه، فأمر بهدم داره وقصره، وأخذ ما فیها، وبنی بلبن داره وطینها دار حجر بن عدیّ الکندیّ، وکان زیاد بن سمیّة قد هدمها.
الأمین، أصدق الأخبار (ط 1)،/ 79 (ط 2)،/ 100
وأمر إبراهیم بن الأشتر بالتّأهّب للمسیر إلی ابن زیاد وأمره علی الأجناد، فخرج إبراهیم یوم السّبت لسبع خلون من المحرّم سنة سبع وستّین فی الفین من مذحج، وأسد من تمیم وهمدان، وألف وخمسمائة من قبائل المدینة، وألف وخمسمائة من کندة وربیعة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 563
وألفین من الحمراء. وقال بعضهم: کان ابن الأشتر فی أربعة آلاف من القبائل وثمانیة آلاف من الحمراء، وشیّع المختار إبراهیم بن الأشتر ماشیاً، فقال له إبراهیم: ارکب رحمک اللَّه، فقال: إنِّی لأحتسب الأجر فی خطای معک وأحبّ أن تغبّر قدمای فی نصر آل محمّد، ثمّ ودّعه وانصرف.
فسار ابن الأشتر حتّی أتی المدائن، ثمّ سار یرید ابن زیاد، فشخص المختار عن الکوفة، لمّا أتاه ابن الأشتر قد ارتحل من المدائن وأقبل حتّی نزل المدائن، فلمّا نزل ابن الأشتر نهر الخازر بالموصل، أقبلَ ابن زیاد فی الجموع فنزل علی أربعة فراسخ من عسکر ابن الأشتر، وفی الرّسالة إنّه رحل فی ثلاثة وثمانین ألفاً، وکان مع ابن الأشتر أقلّ من عشرین ألفاً، انتهی.
ثمّ التقوا، فحضّ ابن الأشتر أصحابه وقال: یا أهل الحقّ، وأنصار الدّین! هذا ابن زیاد قاتل حسین بن علیّ علیه السلام وأهل بیته قد أتاکم اللَّه به وبحزبه حزب الشّیطان، فقاتلوهم بنیّة وصبر، لعلّ اللَّه یقتله بأیدیکم، ویشفی صدورکم. وتزاحفوا، ونادی أهل العراق: یا لثارات الحسین! فجال أصحاب الأشتر جولة، فناداهم: یا شرطة اللَّه! الصّبر الصّبر، فتراجعوا، فقال لهم عبداللَّه بن بشّار بن أبی عقب الدّئلی: حدّثنی خلیلی: إنّا نلقی أهل الشّام علی نهر یقال له الخازر، فیکشونا حتّی نقول هیّ هیّ، ثمّ نکرّ علیهم، فنقتل أمیرهم، فأبشروا واصبروا فإنّکم لهم قاهرون.
وفی الرّسالة: صلّوا بالإیماء والتّکبیر صلاة الظّهر، واشتغلوا بالقتال إلی أن تجلّی صدر الدّجی بالأنجم الزّهر، انتهی.
ثمّ حمل ابن الأشتر یمیناً، فخالط القلب وکسرهم أهل العراق، فرکبوا یقتلونهم، فانجلت الغمّة، وقد قُتل عبیداللَّه بن زیاد، والحصین بن نمیر، وشرحبیل بن ذی الکلاع، وابن حوشب، وغالب الباهلیّ، وعبداللَّه بن أیاس السّلمیّ، وأبو الأشرس الّذی کان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 564
علی خراسان، وأعیان أصحابه. فقال ابن الأشتر لأصحابه: إنّی رأیت بعدما انکشف النّاس طائفة قد صبرت تقاتل، فأقدمت علیهم، وأقبل رجل آخر فی کیکبه کأنّه بغل أقمر، وهو یغری النّاس لا یدنو منه أحد إلّاصرعه، فدنا منِّی، فضربت یده، فأبنتها وسقط علی شاطئ عین، فشرّقَت یداه وغرّبَت رجلاه، فقتلته، ووجدت منه ریح المسک وأظنّه ابن زیاد، فاطلبوه.
فجاء رجل، فنزع خفّیه وتأمّله، فإذا هو ابن زیاد علی ما وصف ابن الأشتر، فاجتزّوا رأسه، واستوقدوا عامّة اللّیل بجسده، فنظر إلیه مهران مولی زیاد، وکان یحبّه حبّاً شدیداً، فحلف أن لا یأکل شحماً أبداً. فأصبح النّاس، فحووا ما فی العسکر.
[ثمّ ذکر الکلام الطّوسی فی أمالیه وکلام ابن نما فی ذوب النّضّار کما ذکرناهما]
وفی روایة أخری: فلمّا نظر علیّ بن الحسین علیهما السلام رأس ابن زیاد، خرّ ساجداً، وقال:
الحمدُ للَّه‌الّذی أخذ بثاری منک وقتلک یا عدوّ اللَّه، لقد أدخل رأس أبی علی هذا الملعون وهو یتغدّی، وهذا رأسه بین یدی وأنا أتغدّی. جزاک اللَّه یا مختار خیراً، ودعا لابن الأشتر.
قال أحمد بن محمد بن الحدّاد: فانظر أ یّها السّامع نظر المنصفین، واعدل عن مقالة المعاندین، هل یکون المختار مع دعاء زین العابدین علیه السلام وأولاده أئمّة الدِّین وأقاربه الأولیاء المقرّبین إلّامن رجال اللَّه المصطفین الأخیار؟ وهل یحسن أن یعامل بالفظیعة وأن لا یوفی حقّه بقصد فتنة وزیادة مرتبة؟
قال الباقر علیه السلام: لا تسبّوا المختار، فإنّه قتل من قتلنا، وطلب ثأرنا، وزوّج أراملنا، وقسّم فینا المال علی العسرة.
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 346- 349
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 565