‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

قالوا: لمّا قُتل الحسین علیه السلام، قام عبداللَّه بن الزّبیر فی أهل مکّة خطیباً، فعظّم مقتله، وعاب أهل الکوفة خاصّةً، وذمّ أهل العراق عامّةً، وقال: دَعوْا حسیناً لیولّوه علیهم، فلمّا أتاهم، ساروا إلیه فقالوا: إمّا أن تضع یدک فی أیدینا، فنبعث بک إلی ابن زیاد ابن سُمیّة فیُمضی فیکَ حکمَه، وإمّا أن تحارب، فرأی أ نّه وأصحابه قلیلٌ فی کثیر، فاختاروا المنیّة الکریمة علی الحیاة الذّمیمة، فرحم اللَّه حسیناً ولعن قاتله، لعمری لقد کان فی خذلانهم إیّاه وعصیانهم له واعظٌ وناهٍ عنهم، ولکن ما حمَّ نازلٌ، واللَّه لقد قتلوه طویلًا باللّیل قیامُه، کثیراً فی النّهار صیامُه، أحقّ بما هم فیه منهم، واللَّه ما کان ممّن یتبدّل بالقرآن الِغناءَ، ولا بالبکاء من خشیة اللَّه الحُداءَ، ولا بالصِّیامِ شرب الحرام، ولا بالذِّکر کلاب الصّید- یُعرِّض بیزید بن معاویة- وقد قتلوه «فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیّاً» «1»
.فثارَ إلیه أصحابه، فقالوا: أیّها الرّجل أظهِرْ بیعتک فإنّه لم یبق أحد- إذ هلک الحسین- ینازعک فی هذا الأمر، وقد کان ابن الزّبیر یبایع سرّاً علی الشّوری ویُظهر أ نّه عائذ بالبیت، فقال لهم: لا تعجلوا، وعمرو بن سعید الأشدق یومئذٍ علی مکّة، وکان شدیداً علیه وعلی أصحابه وهو مع ذلک یداری ویرفق.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 319- 320
قال الواقدیّ وغیره فی روایتهم: لمّا قتلَ عبداللَّه بن الزّبیر أخاه عمرو بن الزّبیر، خطبَ النّاسَ، فذکرَ یزید بن معاویة، فقال: یزید الخُمور، ویزید الفجور، ویزید الفهود، ویزید القرود، ویزید الکلاب، ویزید النّشوات، ویزید الفلوات.
__________________________________________________
(1)- سورة مریم، الآیة: 59
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 4
ثمّ دعا النّاس إلی إظهار خلعِهِ وجهادِه، وکتب علی أهل المدینة بذلک، فاجتمع أهل الحجاز علی أمر ابن الزّبیر وطاعته، وأخذَ البیعة له علی أهل المدینة عبدُاللَّه بن مُطیع العَدَویّ، وقد کان ابن عِضاه وأصحابه الوافدون معه عرّفوا یزید میْلَ أهلِ المدینة علی یزید مع ابن الزّبیر، وأتاه خبر عمرو بن الزّبیر وما أعلن عبداللَّه من الأمر بعد ذلک، وأنّ أهل المدینة قد کاشفوا بعداوته.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 337
ذکر هشام، عن أبی مخنف، عن عبدالملک بن نَوْفل، قال: حدّثنی أبی، قال: لمّا قُتل الحسین علیه السلام، قام ابن الزُّبیر فی أهل مکّة وعظَّم مَقتلَه، وعابَ علی أهل الکوفة خاصّة، ولامَ أهل العراق عامّة، فقال بعد أن حَمِدَ اللَّه وأثْنَی علیه وصلّی علی محمّد (ص): إنّ أهل العراق غُدُرٌ فُجُرٌ إلّاقلیلًا، وإنّ أهل الکوفة شِرارُ أهل العراق؛ وإنّهم دَعَوا حُسیناً لینصروه ویولّوه علیهم، فلمّا قَدِمَ علیهم ثاروا إلیه، فقالوا له: إمّا أن تضع یدکَ فی أیدینا فنبعثَ بک إلی ابن زیاد ابن سمیّة سِلْماً فیُمضیَ فیکَ حکمَه، وإمّا أن تُحارَب؛ فرأی واللَّه أ نّه هو وأصحابه قلیل فی کثیر، وإن کان اللَّه عزّ وجلّ لم یُطلِع علی الغیبِ أحداً إنّه مقتول، ولکنّه اختار المیتة الکریمة علی الحیاة الذّمیمة، فرحمَ اللَّه حسیناً، وأخزَی قاتلَ حسین! لَعَمری لقد کان من خلافهم «1» إیّاه وعصیانهم ما کان فی مثله واعظ وناهٍ عنهم، ولکنّه ما حُمَّ نازل، وإذا أراد اللَّه أمراً لن یُدْفَع. أفبعد الحسین نطمئنّ إلی هؤلاء القوم ونصدِّق قولهم ونقبل لهم عهداً! لا، ولا نراهم لذلک أهلًا؛ أما واللَّه لقد قتلوه طویلًا باللّیل قیامه، کثیراً فی النّهار صیامه، أحقَّ بما هم فیه منهم وأوْلی به فی الدِّین والفضل، أما واللَّه ما کان یُبدِّل بالقرآن الغناءَ، ولا بالبکاء من خشیة اللَّه الحُداء، ولا بالصِّیام شربَ الحرام، ولا بالمجالس فی حَلَق الذِّکر الرّکض فی تَطْلاب الصّید- یُعرِّض بیزید- فسوفَ یلقون غَیّاً «2».
فثارَ إلیه أصحابه فقالوا له: أیّها الرّجل أظهِر بیعتک، فإنّه لم یَبقَ أحد إذْ هَلَک حسین
__________________________________________________
(1)- ف: «فی خلافهم»
(2)- یلقون غیّاً، أی شرّاً وخسراناً؛ وکلّ شرٍّ عند العرب غی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 5
ینازعک هذا الأمر. وقد کان یُبایع النّاس سرّاً، ویُظْهِر أ نّه عائذ بالبیت، فقال لهم:
لا تعجلوا- وعَمرو بن سعید بن العاص یومئذٍ عامل مکّة، وقد کان أشدّ شی‌ء علیه وعلی أصحابه، وکان مع شدّته علیهم یداری ویرفق-. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 474- 475
قیل: وفی هذه السّنة [سنة 61]، عزل یزید عمرو بن سعید عن المدینة وولّاها الولید ابن عتبة بن أبی سفیان، وکان سبب ذلک أنّ عبداللَّه بن الزّبیر أظهرَ الخلاف علی یزید وبویع بمکّة بعد قتل الحسین، فإنّه لمّا بلغه قتل الحسین، قام فی النّاس فعظّم قتله، وعابَ أهل الکوفة خاصّة وأهل العراق عامّة، فقال بعد حمد اللَّه والصّلاة علی رسول اللَّه (ص):
__________________________________________________
(1)- چنان که عبدالملک بن نوفل گوید، این بود که وقتی حسین علیه السلام کشته شد، ابن زبیر با مردم مکه سخن کرد، کشته شدن وی را مهم شمرد، عیب مردم کوفه گفت و مردم عراق را ملامت کرد. از پس حمد و ثنای خدا و صلوات محمد گفت: «مردم عراق خیانتگران بدکاره‌اند، به جز اندکی. و مردم کوفه بدترین مردم عراقند. آن‌ها حسین را دعوت کردند که یاریش کنند و وی را به خلافت بردارند و چون پیش آن‌ها رفت، بر او تاختند و گفتند: یا تسلیم شو که تو را به مسالمت پیش پسر زیاد بن سمیه فرستیم که حکم خویش را در باره تو روان کند، یا جنگ را آماده شو.»
وی می‌دانست که او و یارانش اندکند. خدای عزّ وجلّ کسی را از غیب مطلع نکرده که کشته خواهد شد، ولی او مرگ شرافتمندانه را بر زندگی با ذلت برگزید. خدا حسین را رحمت و قاتل حسین را زبون کند. به دینم قسم، این مخالفت و نافرمانی حسین عبرتی است که کس به آن‌ها تکیه نکند، اما آنچه مقرر است، می‌شود و چون خدا کاری را بخواهد، جلوگیری از آن نتوان کرد.
پس از حسین چگونه می‌توان به این قوم اطمینان کرد، گفتارشان را راست پنداشت و پیمانشان را پذیرفت!؟ نه، شایسته این کار نیستند. به خدا، حسین که کشته شد، کسی بود که شب، نماز بسیار می‌کرد و روز، بسیار روزه می‌داشت و بیش از این قوم، شایسته ظفر، دیندار و فضیلت پیشه بود. به خدا، به جای قرآن به غنا نمی‌پرداخت و به عوض گریستن از ترس خدای، آواز نمی‌خواند. به جای روزه‌داری، حرام خواری نمی‌کرد و به جای مجلس ذکر خدای، به دنبال شکار نمی‌تاخت (این سخن اشاره به یزید بود) و به زودی سرگشتگی‌ای خواهند دید.
گویند: یاران وی برآشفتند و گفتند: «ای مرد! بیعت خویش را آشکار کن که از پس در گذشت حسین، کسی نمانده که با تو در این کار منازعه کند.»
گوید: و چنان بود که ابن زبیر نهانی با کسان بیعت می‌کرد و چنین می‌نمود که پناهنده خانه است.
گوید: ابن زبیر با آن‌ها گفت: «شتاب میارید.»
در آن هنگام عمرو بن سعید بن عاص عامل مکه بود و با ابن زبیر و یاران وی سخت می‌گرفت، و با وجود سختی مدارا نیز می‌کرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3091- 3092
. موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 6
إنّ أهل العراق غدراء فجراء إلّاقلیلًا، وإنّ أهل الکوفة شرار أهل العراق، وإنّهم دعوا الحسین لینصروه ویولّوه علیهم، فلمّا قدم علیهم ثاروا علیه، فقالوا: إمّا أن تضع یدک فی أیدینا فنبعث بک إلی ابن زیاد ابن سمیّة، فیمضی فیک حکمَه، وإمّا أن تُحارب، فرأی واللَّه أ نّه هو وأصحابه قلیل فی کثیر، فإن کان اللَّه لم یُطلع علی الغیبِ أحداً أ نّه مقتول، ولکنّه اختار المیتة الکریمة علی الحیاة الذّمیمة، فرحمَ اللَّه الحسین وأخزی قاتله، لعمری لقد کان من خلافهم إیّاه وعصیانهم بما کان فی مثله واعظ وناه عنهم ولکنّه ما قرّر نازل، وإذا أراد اللَّه أمراً لم یُدفَع، أفبعد الحسین نطمئنّ إلی هؤلاء القوم ونصدِّق قولهم ونقبل لهم عهداً؟ لا واللَّه لا نراهم لذلک أهلًا، أما واللَّه لقد قتلوه طویلًا باللّیل قیامه، کثیراً فی النّهار صیامه، أحقّ بما هم فیه منهم وأولی به فی الدِّین والفضل، أما واللَّه ما کان یُبدِّل بالقرآن غیّاً ولا بالبکاء من خشیة اللَّه حدّاً، ولا بالصِّیام شرب الخمر ولا بالمجالس فی حلق الذِّکر بکلاب الصّید- یُعرِّض بیزید- فسوف یلقون غیّاً.
فثارَ إلیه أصحابه وقالوا: أظهِر بیعتک، فإنّک لم یبق أحد إذ هلک الحسین ینازعک هذا الأمر. وقد کان یُبایع سرّاً ویُظهر أ نّه عائذٌ بالبیت، فقال لهم: لا تعجلوا. وعمرو بن سعید یومئذٍ عامل مکّة وهو أشدّ شی‌ء علی ابن الزّبیر وهو مع ذلک یداری ویرفق. «1»
«1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 305
__________________________________________________
(1)- گفته شده [است] که در آن سال یزید، عمرو بن سعید را از مدینه عزل و ولید بن عتبة بن ابی سفیان (پسر عم خود) را نصب نمود. علّت آن تغییر این بود که عبداللَّه بن زبیر پس از قتل حسین در مکه (برای خلافت خود) بیعت گرفت، زیرا او چون خبر کشتن حسین را شنید، میان مردم برخاست، خطبه نمود، آن قتل را گناه بزرگ دانست، اهل کوفه و اهل عراق را که بدترین مردم بودند، ناسزا گفت و سیه‌کار خواند.
پس از حمد و ثنای پروردگار و درود بر رسول (در خطبه خود) چنین گفت: «اهالی عراق، اهل غدر، نفاق، مردمی فاسق، فاجر، عهدشکن، زشت‌کار و بدترین خلق می‌باشند، مگر یک عده قلیل. آن‌ها حسین را دعوت کردند که یاری کنند و زیر لوای او باشند. چون به آن‌جا رسید، بر او شوریدند و گفتند: یا این‌که دست در دست ما بگذاری که تو را نزد ابن زیاد بن سمیه ببریم که در باره تو حکم و تحکم کند، یا این‌که با ما نبرد کنی. او به خدا سوگند با این‌که خود و یارانش کم و میان (دشمن) بسیار بود، تسلیم نشد. او چنین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 7
وقال عامر الشّعبیّ: لمّا بلغ عبداللَّه بن الزّبیر قتل الحسین علیه السلام، خطب بمکّة وقال:
ألا «1» إنّ أهل العراق قومٌ غُدُرٌ فُجُرٌ، ألا وإنّ أهل الکوفة شرارهم، إنّهم دعوا الحسین «2» لیولّوه علیهم، «3» لیقیم أمورهم وینصرهم علی عدوِّهم «3»، ویعید معالم الاسلام. فلمّا قدم علیهم ثاروا علیه یقتلوه «4». قالوا له «5»: إن لم تضع «5» یدک فی یَدِ الفاجر الملعون ابن زیاد الملعون، فیری فیک رأیه، فاختار الوفاة الکریمة علی الحیاة الذّمیمة، فرحمَ اللَّه حسیناً، وأخزی قاتله، ولعن مَن أمرَ بذلک ورضی به «6». أفبعدما جری علی أبی عبداللَّه ما جری
__________________________________________________
دید و یقین کرد که کشته می‌شود وحال این‌که جز خدا کسی بر غیب آگاه نیست. او (با آن پیش‌بینی) مرگ شریف را بر زندگانی ننگین ترجیح داد. خداوند حسین را بیامرزاد و قاتل او را رسوا کند! به جان خود سوگند که خلاف و عصیان آن‌ها (اهل کوفه) نسبت به او (حسین) موجب عبرت است و آن‌ها نباید به چنین کار (ننگین) مبادرت کنند، ولی آن‌چه مقدر بود، رخ داد و اگر خداوند اراده کند، اراده خدا هرگز قابل دفع و رد نخواهد بود. آیا بعد از (قتل) حسین ما می‌توانیم به این قوم (بنی امیه) اطمینان، یا قول آن‌ها را باور و یا عهد آنان را تصدیق و قبول کنیم؟ نه به‌خدا. ما آن‌ها را شایسته نمی‌دانیم. به‌خدا سوگند آن‌ها کسی را کشتند که شب را به عبادت، نماز و قیام زنده می‌داشت و روز را با روزه پایان می‌داد. او در این کار (خلافت) از آن‌ها احق و اولی و در دین (داری) افضل بود. او قرآن را با گمراهی و تباهی معاوضه و تبدیل نمی‌کرد. او برای خوف خدا، گریه، خضوع و عبادت را وسیله قرار می‌داد. او شرب خمر را بر روزه و تقوی ترجیح نمی‌داد (که یزید چنین می‌کرد). او حلقه ذکر و عبادت را به شکار و پرورش سگ‌های شکاری تبدیل نمی‌کرد (به یزید اشاره می‌کرد). آن‌ها (در قتل او) دچار رنج و عذاب و تباهی خواهند شد.
یاران او (چون آن خطبه را شنیدند) جستند و گفتند: تو آماده بیعت (به خلافت) باش که دیگر مدعی در این کار نخواهی داشت. و این بیعت را آشکار کن، زیرا او در خفا بیعت می‌گرفت و تظاهر به این می‌کرد که به‌خانه خدا پناه برده [است]. او به آن‌ها (یاران خود) گفت: شتاب مکنید.
در آن زمان عمرو بن سعید (هنوز) والی مکه بود و او سخت‌ترین دشمن ابن زبیر به‌شمار می‌رفت، ولی با او مدارا و ارفاق می‌کرد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 223- 224
. (1)- [فی نفس المهموم والمعالی مکانه: «لمّا وصل خبر قتل الحسین علیه السلام إلی مکّة وبلغ عبداللَّه بن الزّبیر وخطب بمکّة وقال: أمّا بعد، ألا ...»]
(2)- [جواهر العقدین: «حسیناً»]
(3- 3) [جواهر العقدین: «یقیم أمرهم»]
(4)- [فی جواهر العقدین ونفس المهموم: «فقتلوه»]
(5- 5) [جواهر العقدین: «إمّا أن تضع»]
(6)- [إلی هنا حکاه فی جواهر العقدین وأضاف: «وذکر بقیّة خطبته»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 8
یطمئنّ أحد إلی هؤلاء أو یقبل عهود الفجر الغدر، أما واللَّه لقد کان صوّاماً بالنّهار، قوّاماً باللّیل، وأولی بینهم من الفاجر ابن الفاجر، واللَّه ما کان یستبدل بالقرآن الغِناء، ولا بالبکاء من خشیة اللَّه الحداء، ولا بالصِّیام شرب الخمور، ولا بقیام اللّیل الزّمور، ولا بمجالس الذِّکر الرّکض فی طلب الصّیود، واللّعب بالقرود، قتلوه فسوف یلقون غیّاً، ألا لعنة اللَّه علی الظّالمین «1».
ثمّ نزل.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 152/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 418؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 247؛ مثله السّمهودی، جواهر العقدین،/ 423- 424
وکان ابتداء أمره فی البیعة له ما قدّمناه، من خروجه من المدینة لمّا تُوفِّیَ معاویة بن أبی سفیان، ووصوله إلی مکّة، وأ نّه أقام بالبیت وقال: أنا العائذ بهذا البیت.
فلمّا قُتِلَ الحسینُ بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) فی سنة إحدی وستّین کما ذکرنا، قامَ عبداللَّه فی النّاس فعظَّمَ قتلَه، وعابَ أهْلَ العراق عامّة، وأهْلَ الکوفة خاصّة، فحمِد اللَّه تعالی وأثنَی علیه، وصلّی علی رسول اللَّه (ص)، ثمّ قال: إنّ أهل العراق غُدْر فُجْرٌ إلّاقلیلًا، وإنّ أهل الکوفة شِرارُ أهل العراق، وإنّهم دَعَوْا حُسیناً لینصروه ویُولُّوه علیهم، فلمّا قدمَ علَیهم ثاروا علیه، فقالوا له: إمّا أن تضع یدک فی أیدینا فنبعث بکَ إلی ابن زیاد ابن سُمیّة فیُمضی فیکَ حکمَه، وإمّا أن تُحارَب. فرأی واللَّهِ أ نّه هو وأصحابه قلیل فی کثیر، وإن کان اللَّهُ لم یُطْلِع علی الغیبِ أحداً أ نّه مقتول، ولکنّه اختار المیتة الکریمة علی الحیاة الذّمیمة، فرحمَ اللَّه حُسَیناً، وأخْزَی قاتله. لَعَمری لقد کان من خلافهم إیّاه، وعصیانهم، ما کان فی مثله واعظٌ وناهٍ عنهم، ولکنّه قَدَرٌ نازل، وإذا أراد اللَّه أمراً لم یُدْفَع، أفَبَعْدَ الحسین یُطْمأنُّ إلی هؤلاء القوم، ویُصدَّق قولُهم، ویُقْبَل لهم عهد؟ لا واللَّهِ لا نراهم لذلک أهلًا، أمَ واللَّهِ لقد قتلوه طویلًا باللّیل قیامه، کثیراً فی النّهار صیامه، أحقّ بما هم فیه منهم وأوْلی به فی الدِّین والفضل! أمَ [و] اللَّه ما کان یُبدِّل بالقرآنِ الغِناء، ولا بالبُکاء من خشیة
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم والمعالی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 9
اللَّه الحُداء، ولا بالصِّیامِ شُرب الحرام، ولا بالمجالسِ فی حَلَق الذِّکر الرّکضَ فی تَطلاب الصّید- یُعرِّض بیزید- «فَسَوْفَ یَلْقُونَ غَیّاً» «1»
.فثارَ إلیه أصحابه، وقالوا: أظْهِرْ بَیْعتک، فإنّه لم یبقَ أحدٌ إذْ هلکَ الحسینُ ینازعک هذا الأمر. وقد کان عبداللَّه قبل ذلک یُبابع سِرّاً، فقال لهم: لا تعجلوا. هذا وعمرو بن سعید عامل مکّة، وهو أشدُّ شی‌ءٍ علی عبداللَّه بن الزُّبیر، وهو مع ذلک یُدارِی ویَرْفُق.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 516- 518
وذلک أنّ ابن الزّبیر لمّا بلغه مقتل الحسین، شرع یخطب النّاس ویُعظِّم قتل الحسین وأصحابه جدّاً، ویُعیب علی أهل الکوفة وأهل العراق ما صنعوه من خذلانهم الحسین، ویترحّم علی الحسین ویلعن مَنْ قتله، ویقول: أما واللَّه لقد قتلوه طویلًا باللّیل قیامه، کثیراً فی النّهار صیامه، أما واللَّه ما کان یستبدل بالقرآن الغنا والملاهی، ولا بالبکاء من خشیة اللَّه اللّغو والحداء، ولا بالصِّیام شرب المدام وأکل الحرام، ولا بالجلوس فی حلق الذِّکر طلب الصّید- یُعرِّض فی ذلک بیزید بن معاویة- فسوف یلقون غیّاً، ویؤلّب النّاس علی بنی أمیّة ویحثّهم علی مخالفته وخلع یزید.
فبایعه خلق کثیر فی الباطن، وسألوه أن یظهرها، فلم یمکنه ذلک مع وجود عمرو بن سعید، وکان شدیداً علیه ولکن فیه رفق، وقد کان کاتبه أهل المدینة وغیرهم، وقال النّاس: أمّا إذا قُتِل الحسین فلیس ینازع أحد ابن الزّبیر. «2»
«2»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 212
__________________________________________________
(1)- من الآیة 59 من سورة مریم
(2)- چون خبر قتل حسین بن علی علیهما السلام در مکه انتشار یافت، عبداللَّه بن زبیر بن العوام که در آرزوی خلافت و امامت امت روز می‌گذرانید، شاد خاطر گشت؛ چه در حیات آن حضرت کالای او کاسد 1 و تمنای او فاسد بود. این هنگام که او را مقتول دانست، به مسجد جامع آمد، بر منبر عروج داد و مردم را خطبه کرد:
وقالَ: ألا إنّ أهْلَ العِراقِ قَوْمٌ غُدُرٌ فُجُرٌ. ألا وإنّ أهْلَ الکُوفَةِ شِرارَهُمْ، إنّهُمْ دَعَوا الحُسینَ لِیُوَلُّوهُ عَلَیْهِم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 10
__________________________________________________
لیُقیمَ أمُورَهُم ویَنْصُرَهُمْ عَلی عَدُوِّهِم ویُعیدَ مَعالِمَ الإسْلامِ، فَلَمّا قَدِمَ عَلَیْهِم ثارُوا عَلَیهِ لِیَقْتُلُوهُ. قالُوا له: إنْ لَمْ تَضَعْ یَدَکَ فی یَدِ الفاجِرِ المَلْعُونِ ابنِ زیادٍ المَلْعُونِ، فَیَری فیکَ رَأْیَهُ، فاخْتارَ الوَفاةَ الکَریمةَ علَی الحَیاةِ الذّمیمَةِ. فَرَحِمَ اللَّهُ حُسَیْناً وأخْزَی قاتِلَهُ ولَعَنَ مَنْ أمَرَ بذلِکَ ورَضِیَ بِهِ.
أفَبَعْدَ ما جَری علی أبی عَبْدِاللَّهِ ما جَری، یَطْمَئِنُّ أحَدٌ إلی هؤلاءِ؟ أوْ یَقْبَلُ عُهُودَ الفُجُرِ الغُدُرِ؟! أما واللَّهِ لَقَد کانَ صَوَّاماً بالنَّهارِ قوَّاماً باللّیلِ وأوْلی بَنَبِیِّهِمْ مِنَ الفاجِرِ ابن الفاجِرِ. واللَّهِ ما کانَ یَسْتَبْدِلُ بالقُرْآنِ الغِناءَ ولا بالبُکاءِ مِنْ خَشْیَةِ اللَّه الحُداءَ، ولا بالصِّیامِ شُرْبَ الخُمُورِ ولا بِقیامِ اللَّیْلِ الزُّمُور، ولا بمجالسِ الذِّکْرِ الرَّکْضَ فی طَلَبِ الصُّیودِ و [لا] اللّعْبِ بالقُرودِ. قَتَلوهُ فَسَوْفَ یَلْقُونَ غَیّاً. ألا لَعْنَةُ اللَّهِ علی الظّالِمین.
در جمله، اهل مکه را مخاطب داشت و گفت: «ایها الناس! بدانید که اهل عراق، قومی غادر و فاجرند و اهل کوفه قاید آن غادران و زعیم آن فاجرانند 2. همانا حسین علیه السلام را به خویشتن دعوت کردند تا امارت مملکت، رعایت رعیّت و امامت امّت او را باشد تا اعوجاج ایشان را مستقیم سازد 3 و معالم اسلام را بر افرازد 4. چون مسألت ایشان را به اجابت مقرون داشت و به جانب ایشان سفر کرد، این وقت بر وی درآمدند و بر قتل او کمر بستند و گفتند: با یزید بیعت کن، پسر زیاد بن ابیه را متابعت فرما و خویشتن را تسلیم او می‌دار تا آنچه می‌خواهد در حق تو می‌اندیشد. لا جرم آن حضرت وفات کریمه را بر حیات ذمیمه اختیار کرد. خداوند رحمت کناد حسین را، خوار بداراد کشنده او را و لعن کناد آن کس را که امر به قتل او کرد و رضا بدین کردار داد!
از پس آن‌که کردار اهل کوفه بر ابوعبداللَّه مکشوف افتاد، کیست که گفتار و کردار ایشان را بستاید؟ یا بر عهد و پیمان ایشان بپاید؟ سوگند به خدای که حسین علیه السلام همه روز صائم، همه شب قائم و او سزاوارتر بود به خلافت پیغمبر از فاجر پسر فاجر. سوگند به خدای که حسین علیه السلام از خوف خداوند نبود که نقرات غنا را با قرائت قرآن تبدیل فرماید 5، بانگ حدی را بر حنین بکا تفضیل گذارد 6، شرب مدام را به ناهار صیام فضیلت نهد 7، مزمار مغنی را بر ذکر قیام لیل ترجیح دهد 8 و ذکر خدای را از طلب صیود و لعب با قرود، مرجوح شمارد 9. از در بغی و بطر 10 پسر پیغمبر را بکشتند. خداوند ملعون داراد چنین مردم ستمکاره را!»
1. این جمله مانند رونق نداشتن بازار، کنایه از عدم پیشرفت در مقصود است.
2. قاید: پیشوا، رهبر. غادر: بی‌وفا، نیرنگ‌باز. زعیم: رئیس.
3. کجی آن‌ها را راست کند؛ یعنی آن‌ها را از گمراهی به هدایت رساند.
4. نشانه‌های اسلام (حج، نماز و مانند آن‌ها) را برپا دارد.
5. به جای خواندن قرآن در پی آوازهای لهو رود.
6. حدی: آواز خواندن برای راندن شتر. حنین: ناله. تفضیل: برتری دادن.
7. مدام (به ضم میم): شراب، ناهار: گرسنه.
8. مزمار: یکی از آلات موسیقی.
9. صیود: شکارها. قرود: بوزینه‌ها.
10. بغی: ستم. بطر: مستی.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 89- 91
. موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 11

وأراد ابن الزّبیر ابن عبّاس علی البیعة وقد بایعه النّاس، فامتنع علیه نحواً من سنة، ثمّ بایعه بعد، ویُقال إنّه لم یُبایعه حتّی توفِّی.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 321
وانصرف [عبداللَّه بن الزّبیر] وأخذ ابن الزّبیر عبداللَّه بن عبّاس بالبیعة له، فامتنع علیه. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 234 (ط الحیدریة)
حدّثنا أحمد بن حمدان بن موسی الخلّال التّستریّ، ثنا علیّ بن حرب الجندیسابوریّ، ثنا إسحاق بن ابراهیم بن داحة، ثنا أبو أبان بن الولید «2»، قال: کتب عبداللَّه بن الزّبیر إلی ابن عبّاس فی البیعة، فأبی أن یُبایعه. [...] «3»
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 10/ 241 (ط دار إحیاء التّراث) رقم 10590/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 7/ 250
أخبرنا الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة أبو علیّ إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنا والدی شیخ السّنّة أحمد بن الحسین البیهقیّ، أخبرنا أبو الحسین بن الفضل القطّان، أخبرنا عبداللَّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا عبدالوهاب بن الضّحّاک، أخبرنا عیسی بن یونس، عن الأعمش، عن «4» شقیق بن سلمة، قال «5»: لمّا قُتِلَ الحسین بن علیّ بن أبی طالب؛ ثارَ «6» عبداللَّه بن الزّبیر؛
__________________________________________________
(1)- ابن زبیر بر عبداللَّه بن عباس سخت گرفت تا با وی بیعت کند، لیکن او زیر بار نرفت.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 185
. (2)- [فی مجمع الزّوائد مکانه: «وعن إیاد بن الولید ...»]
(3)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانی، وفیه جماعة لم أعرفهم»]
(4)- [من هنا حکاه فی الکامل، وفی الدّمعة السّاکبة مکانه: «فی البحار والعوالم مسنداً عن الأعمش، عن ...»]
(5)- [من هنا حکاه فی المعالی]
(6)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی: «أتی»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 12
«1» فدعا ابن عبّاس «1» إلی بیعته، فامتنع ابن عبّاس «2».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 77/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 318؛ المجلسی، البحار «3»، 45/ 323؛ البحرانی، العوالم، 17/ 641؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 189؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 247
ذکر الواقدیّ وهشام وابن إسحاق وغیرهم، قالوا: لمّا قُتل الحسین علیه السلام، بعثَ عبداللَّه ابن الزّبیر إلی عبداللَّه بن عبّاس لیُبایعه، وقال: أنا أولی من یزید الفاسق الفاجر، وقد علمت سیرتی وسیرته وسوابق أبی الزّبیر مع رسول اللَّه (ص) وسوابق معاویة. فامتنع ابن عبّاس، وقال: الفتنة قائمةً وباب الدِّماء مفتوح، وما لی ولهذا، إنّما أنا رجل من المسلمین. «4»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 155
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: «إلی ابن عبّاس، فدعاه»]
(2)- [لم یرد فی الکامل، وأضاف فی المعالی: «من ذلک»]
(3)- [حکاه فی البحار والعوالم، عن بعض کتب المناقب القدیمة، وفی المعالی عن البحار]
(4)- [عبداللَّه بن زبیر] چون این خطبه را به پای آورد، باز سرای خویش گشت و عبداللَّه بن عباس را طلب نمود و گفت: «یا ابن عباس! تو قربت و قرابت مرا با رسول خدا می‌دانی و پدر من زبیر بن العوام را می‌شناسی که در راه اسلام چه خدمت‌ها تقدیم کرد و چه زحمت‌ها که بر ذمت نهاد. از آن سوی معاویه حیلت‌اندیش و یزید کافر کیش را شناخته‌ای و مجرب داشته‌ای. افعال ناستوده و اعمال نکوهیده ایشان متوقع شرح و تفصیل نیست؛ لا جرم واجب می‌کند که امروز به متابعت من سر فرود آری و با من بیعت کنی، باشد که این‌کار را که قسراً از مرکز خود جنبش داده‌اند، به محل خویش فرود آریم 1.»
ابن عباس گفت: «یا ابن زبیر! مرا دست باز دار که روزگار فتنه‌انگیز و خونریز است. من یک تن از مسلمانانم و خاتمت کارت را نگرانم. چون کار به کام آری و تو سن مرام را به لگام کنی 2، من پذیرایی فرمان تو را حاضر خواهم بود.»
1. قسراً: از روی جبر و زور، و مقصود از (این کار) خلافت است.
2. این دو جمله کنایه از رسیدن به مقصود است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 91- 92
. موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 13

وکان امتناع ابن عبّاس عن البیعة لابن الزّبیر قد بلغ یزید، فظنّ أنّ ذلک لتمسّکه ببیعته، فکتب یزید إلیه: أمّا بعد، فقد بلغنی أنّ الملحد ابن الزّبیر دعاکَ إلی نفسه وعرضَ علیکَ الدّخول فی طاعته لتکون له علی الباطل ظهیراً، وفی المأثم شریکاً، وأنّکَ امتنعتَ من طاعته، واعتصمتَ علیه فی بیعته، وفاءً منکَ لنا وطاعةً للَّه‌بتثبیت ما عرّفک من حقِّنا، فجزاکَ اللَّه من ذی رَحِم کأفْضَل جزاء الواصلین لأرحامهم الموفین بعهودهم، فما أنْسَ من الأشیاء لا أنْسَ بِرّک وحسن مکافاتک وتعجیل صِلَتک، فانظر مَن قبلک ومَن یطرأ إلیک من الآفاق ممّن یسحَره المُلحِد وزُخْرُف قوله، فأعلِمْهم حُسن رأیکَ فی طاعتی وتمسّکک ببیعتی، فإنّهم لکَ أطوَع ومنکَ أسمَع منهم للمُحِلّ الحارب الملحد المارق، والسّلام.
فأجابه عبداللَّه بن عبّاس بجوابٍ طویلٍ یقول فیه: سألتنی أن أحُثّ النّاسَ علیکَ وأثبِّطهم عن نُصْرةِ ابن الزّبیر وأخذِّلهم عنه، فلا ولا کرامةً ولا مسرّةً، تسألنی نصرک وتحذونی علی ودّک وقد قتلتَ حُسیناً، بفیک الکَثْکَثُ، وإنّک إذ تُمَنِّیکَ نفسک لَعازبُ الرّأی، وإنّک لأنتَ المُفنّد المثبور، أتحسبنی لا أبالک نسیت قتلک حسیناً وفتیان بنی عبدالمطّلب، مصابیح الدُّجی الّذینَ غادرهم جنودک مصرّعین فی صعیدٍ واحدٍ مرمّلین بالدِّماء، مسلوبین بالعَرَاء، غیر مکفّنین ولا موسّدین، تَسْفِی علیهم الرِّیاح وتعرُوهم الذِّئاب، وتَنْتابهُم عُرْجُ الضّباع، حتّی أتاحَ اللَّه لهم قوماً لم یشرکوک فی دمائهم فکفّنوهم وأجنّوهم، ومهما أنْسَ من الأشیاء فلن أنْسَی تسلیطک علیهم ابن مَرْجانة الدّعِیّ ابن الدّعیّ للعاهرة الفاجرة البعید منهم رحماً، اللّئیم أُمّاً وأباً، الّذی اکتسبَ أبوک فی ادِّعائه إیّاه لنفسه العارَ والخِزْی والمذلّة فی الدّنیا والآخرة، فلا شی‌ء أعجَب من طلبکَ ودِّی ونصری وقد قتلتَ بنی أبی، وسیفک یقطرُ من دمی، وأنتَ أحد ثأری. وذکر کلاماً بعد ذلک.
وکتب یزید إلیه کتاباً یأمرهُ بالخروج إلی الولید بن عُتْبة ومبایعته له وینسبه إلی قتل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 14
عثمان والممالأة علیه، فکتب ابن عبّاس إلیه أیضاً کتاباً یقول فیه: إنِّی کنت بمَعْزَل عن عثمان، ولکنّ أباک تربّص به وأبطأ عنه بنصره وحبس مَن قبله عنه حین استصرخه واستغاث به، ثمّ بعثَ الرِّجال إلیه معذِّراً حین علمَ أنّهم لا یُدْرکونه حتّی یهلک.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 321- 322
فبلغ یزید بن معاویة أنّ عبداللَّه بن عبّاس قد امتنع علی ابن الزّبیر، فسرّه ذلک، وکتب إلی ابن عبّاس: «أمّا بعد، فقد بلغنی أنّ المُلحد ابن الزّبیر دعاکَ إلی بیعته، وعرضَ علیکَ الدّخول فی طاعته لتکون علی الباطل ظهیراً، وفی المأثم شریکاً، وأنّک امتنعتَ علیه، واعتصمتَ ببیعتنا وفاءً منکَ لنا، وطاعة للَّه‌فیما عرّفک من حقِّنا، فجزاک اللَّه من ذی رحم بأحسن ما یجزی به الواصلین لأرحامهم، فإنِّی ما أنسَ من الأشیاء، فلستُ بناسٍ برّک، وحُسن جزائک وتعجیل صلتک بالّذی أنتَ منِّی أهله فی الشّرف والطّاعة والقرابة برسول اللَّه. فانظر رحمک اللَّه فیمَن قبلک من قومک ومَن یطرأ علیکَ من الآفاق ممّن یسحره الملحد بلسانه وزخرف قوله، فأعلِمهم حسن رأیک فی طاعتی وألتمسکَ ببیعتی، فإنّهم لکَ أطوَع ومنک أسمَع منهم للمحلِّ المُلحد، والسّلام».
فکتبَ إلیه عبداللَّه بن عبّاس: «من عبداللَّه بن عبّاس إلی یزید بن معاویة، أمّا بعد، فقد بلغنی کتابک بذکرِ دعاء ابن الزّبیر إیّای إلی نفسه، وامتناعی علیه فی الّذی دعانی إلیه من بیعته، فإن یک ذلک کما بلغک، فلستُ حمدک أردت ولا ودّک، ولکن اللَّه بالّذی أنوی علیم.
وزعمتَ أ نّک لستَ بناسٍ ودِّی، فلعمری ما تؤتینا ممّا فی یدیک من حقِّنا إلّاالقلیل، وإنّک لتحبس عنّا منه العریض الطّویل، وسألتنی أن أحثّ النّاس علیک وأخذلهم عن ابن الزّبیر، فلا ولا سروراً ولا حبوراً وأنتَ قتلتَ الحسین بن علیّ، بفیکَ الکثکث، ولک الأثلب، إنّک إن تمنِّیک نفسک ذلک لعازب الرّأی وإنّک لأنت المفند المهور؛ لا تحسبنی- لا أباً لک- نسیتُ قتلک حسیناً وفتیان بنی عبدالمطّلب، مصابیح الدّجی ونجوم الأعلام، غادرهم جنودک مصرّعین فی الصّعید، مرمّلین بالتّراب، مسلوبین بالعراء، لا مکفّنین،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 15
تسفی علیهم الرِّیاح وتعاورهم الذِّئاب، وتنتابهم عرج الضّباع حتّی أتاح اللَّه لهم أفواماً، لم یشترکوا فی دمائهم فأجنوهم فی أکفانهم، وبی واللَّه وبهم عززت وجلست مجلسک الّذی جلستَ یا یزید.
وما أنسَ من الأشیاء، فلستُ بناسٍ تسلیطک علیهم الدّعی العاهر ابن العاهر، البعید رحماً، اللّئیم أباً وأُمّاً، الّذی فی ادِّعاء أبیک إیّاه ما اکتسب أبوک به إلّاالعار والخزی والمذلّة فی الآخرة والاولی وفی الممات والمحیا، إنّ نبیّ اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قال: «الولد للفراش وللعاهر الحجر». فألحقه بأبیه کما یلحق بالعفیف النّقیّ ولده الرّشید، وقد أمات أبوک السّنّة جهلًا، وأحیی البدع والأحداث المضلّة عمداً.
وما أنسَ من الأشیاء فلستُ بناسٍ إطرادک الحسین بن علیّ من حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إلی حرم اللَّه ودسّک إلیه الرِّجال تغتاله، فأشخصته من حرم اللَّه إلی الکوفة، فخرجَ منها خائفاً یترقّب، وقد کان أعزّ أهل البطحاء بالبطحاء قدیماً، وأعزّ أهلها بها حدیثاً، وأطوع أهل الحرمین بالحرمین لو تبوّأ بها مقاماً واستحلّ بها قتالًا، ولکن کره أن یکون هو الّذی یستحلّ حرمة البیت وحرمة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فأکبر من ذلک ما لم تکبر، حیث دسستُ إلیه الرِّجال فیها لیُقاتل فی الحرم، وما لم یکبر ابن الزّبیر حیث ألحدَ بالبیت الحرام وعرضه للعائر «1» وأقبل أر العالم، وأنتَ لأنتَ المستحلّ فیما أظنّ بل لا أشکّ فیه أنّک للمحرق العریف، فإنّک حلف نسوة، صاحب ملاهی، فلمّا رأی سوء رأیک شخص إلی العراق ولم یبتغک ضراباً وکان أمر اللَّه قدراً مقدوراً.
ثمّ إنّک الکاتب إلی ابن مرجانة أن یستقبل حسیناً بالرِّجال، وأمرته بمعاجلته وترک مطاولته والإلحاح علیه حتّی یقتله ومَن معه من بنی عبدالمطّلب أهل البیت الّذین أذهب اللَّه عنهم الرِّجس وطهّرهم تطهیراً، فنحنُ أولئک لسنا کآبائک الأجلاف الجُفاة الأکباد الحمیر، ثمّ طلب الحسین بن علیّ إلیه الموادعة، وسألهم الرّجعة، فاغتنمتم قلّة أنصاره واستئصال أهل بیته فعدوتم علیهم، فقتلتموهم کأنّما قتلتم أهل بیتٍ من التّرک والکفر،
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأصل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 16
فلا شی‌ء عندی أعجَب من طلبِک ودِّی ونصری، وقد قتلتَ بنی أبی وسیفک یقطر من دمی، وأنت أحد ثاری، فإن یشأ اللَّه لایطل لدیک دمی، ولا تسبقنی بثأری، وإن سبقتنی به فی الدّنیا، فقبلنا ما قتل النّبیّون وآل النّبیِّین وکان اللَّه الموعد وکفی به للمظلومین ناصراً ومن الظّالمین مُنتقماً، فلا یعجبنّک إن ظفرتَ بنا الیوم، فوَ اللَّه لنظفرنّ بک یوماً.
فأمّا ما ذکرت من وفائی وما زعمت من حقِّی، فإن یک ذلک کذلک، فقد واللَّه بایعت أباکَ وإنِّی لأعلم أنّ بنی عمِّی وجمیع بنی أبی أحقّ بهذا الأمر من أبیک، ولکنّکم معاشر قریش کاثرتمونا، فاستأثرتم علینا سلطاننا، ودفعتمونا عن حقِّنا، فبُعداً علی مَن اجترأ علی ظلمنا واستغوی السّفهاء علینا وتولّی الأمر دوننا، فبُعداً لهم کما بعدت ثمود وقوم لوط وأصحاب مدین ومکذِّبو المرسلین، ألا ومِن أعجب الأعاجیب- وما عشت أراک الدّهر العجیب- حملک بنات عبدالمطّلب وغلمة صغاراً من ولده إلیک بالشّام کالسّبی المجلوب تری النّاس أنّک قهرتنا، وأنّک تأمّرت علینا، ولعمری لئن کنت تصبح وتمسی آمناً لجرح یدی، إنِّی لأرجو أن یعظم جراحک بلسانی ونقضی وإبرامی، فلا یستغربک الجذل، ولا یمهلک اللَّه بعد قتلک عترة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إلّاقلیلًا حتّی یأخذک أخذاً ألیماً فیخرجک اللَّه من الدّنیا ذمیماً أثیماً، فعش لا أباً لک، فقد واللَّه أرداک عند اللَّه ما اقترفت، والسّلام علی مَنْ أطاع اللَّه». «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 234- 236 (ط الحیدریة)
__________________________________________________
(1)- و خبر به یزید بن معاویه رسید که عبداللَّه بن عباس زیر بار ابن زبیر نرفته است، از این خبر شادمان گشت و به ابن عباس نوشت: «خبر یافته‌ام که ابن زبیر ملحد تو را به بیعت خویش خوانده، به تو پیشنهاد کرده است تا به اطاعت او درآیی و آن‌گاه پشتیبان باطل و شریک گناه باشی، لیکن تو زیر بار او نرفته و از بیعت ما دست نکشیده‌ای؛ چه با ما وفادار مانده و در آنچه خدا از حق ما به تو شناسانده است، اورا فرمان برده‌ای. پس خدا توی خویشاوند را پاداش نیک دهد، بهترین پاداشی که به خویشان حق‌شناس می‌دهد و من هرچه را فراموش کنم، از یاد نخواهم برد که با تو نیکی کنم و به نیکی پاداشت دهم و در پیوند با تو تا آن‌جا که از مثل من شایسته بزرگواری و فرمانبری و نزدیکیت به پیامبر خدا باشد، شتاب ورزم. پس خدایت رحمت کند، خویشان خود را که نزد تو [هستند] و هم کسانی را که از اطراف و اکناف می‌رسند! این ملحد با زبان و گفتار فریبنده خود، آنان را می‌فریبد. مراقب باش و ایشان را از حسن عقیده خود در اطاعت رها نکردن بیعت من، آگاه‌ساز؛ چه ایشان فرمان تو را بهتر می‌برند و از تو شنوایی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 17
__________________________________________________
بیش‌تری دارند تا این بی‌بند و بار ملحد، والسلام.»
پس عبداللَّه بن عباس به او نوشت: «از عبداللَّه بن عباس به یزید بن معاویه، اما بعد، نامه‌ات در باره فرا خواندن پسر زبیر مرا به خویشتن و رد کردن من و پیشنهاد او را که با وی بیعت کنم، به من رسید. اگر هم آنچه شنیده‌ای درست باشد، نه ستودنت را در نظر داشته‌ام و نه دوستی با تو را، لیکن خداست که نیّت مرا می‌داند. گمان کردی که تو دوستی مرا فراموش نخواهی کرد، به جانم سوگند از حق ما که در دست داری، جز اندکی به ما نمی‌رسانی و بیش‌تر آن را از ما دریغ می‌داری. از من خواسته‌ای که مردم را به یاریت وادار نمایم و از همراهی با ابن زبیر باز دارم؛ هرگز، شادمانی و خوشحالی مباد تو را، با این‌که حسین بن علی را تو کشته‌ای! خاک به دهانت ای خاک بر سر، راستی از کم خردی و بی‌فکری تو است اگر نفست چنین نویدی به تو می‌دهد و در خور سرزنشی و هلاک سزای تو است. ای بی‌پدر! گمان مبر که کشتن حسین و جوانان بنی عبدالمطلب، چراغ‌های تاریکی و ستارگان راهنما را از یاد برده‌ام، لشگرهای تو آنان را آغشته به خاک، برهنه تن و بی‌کفن در میان بیابان روی زمین انداختند. بادها برایشان می‌وزید و گرگ‌ها ایشان را دست به دست می‌گرفتند و کفتارها به نوبت بر آن بدن‌ها هجوم می‌آوردند 1 تا خدا برای ایشان مردمانی را وسیله ساخت که در خون ایشان شرکت نداشتند و آن بدن‌ها را کفن کردند.
ای یزید! به خدا قسم به واسطه من و آنان عزّت یافتی و در مقامی که داری، جایگزین شده‌ای. من هرچه را فراموش کنم، اما از یاد نخواهم برد که بی‌پدر، بدکار، بدکارزاده بیگانه پست پدر و پست مادر را برایشان مسلط کردی. همان‌که پدرت از بستن او به خود، جز ننگ، رسوایی، خواری دنیا و آخرت، مرگ و زندگی چیزی به دست نیاورد.
پیامبر خدا گفته است: «الولد للفراش وللعاهر الحجر»: «فرزند برای بستر است و زناکار را سنگ باید.» پس او را به پدرش ملحق کن، چنان که فرزند حلال‌زاده پارسای پاک دامن به او ملحق می‌شود. پدرت به نادانی سنّت را از میان برد و بدعت‌ها و تازه‌های گمراه کننده را عمداً زنده کرد. من هرچه را از یاد ببرم، فراموش نخواهم کرد که حسین بن علی را از حرم پیامبر خدا به حرم خدا طرد کردی. آن‌گاه مردانی را پنهانی بر سر او فرستادی تا غافلگیر او را بکشند، پس او را از حرم خدا به کوفه راندی و ترسان و نگران از مکه بیرون رفت 2.
با این‌که در گذشته [است] و حال عزیزترین مردم بطحا بود در بطحا و اگر در مکه اقامت می‌گزید و جنگ در آن را روا می‌شمرد، از همه مردم مکه و مدینه در دو حرم بیش‌تر فرمان برده‌می شد. لیکن او خوش نداشت که حرمت خانه و پیامبر خدا را حلال شمارد و بزرگ شمرد آن‌چه را تو بزرگ نشمردی، هنگامی که در نهان مردانی در پی او به مکه فرستادی تا در حرم با او بجنگند و آن‌چه را پسر زبیر نیز بزرگ نشمرد، هنگامی که حرمت کعبه را از میان برد و آن را در معرض سنگ و تیر قرار داد 3، و چنان گمان می‌برم که تو خود حلال شمارنده‌ای. بلکه مرا شکی نیست که تو سوزاننده (کعبه) 4 و ضامن آنی، تویی که پیوسته با زنان خواننده و نوازنده می‌گذرانی، پس چون (حسین بن علی) بد عقیدگی تو را دید، رهسپار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 18
__________________________________________________
عراق شد، بی آن که بخواهد با تو نبرد کند و امر خدا فرمانی انجام یافته بود 5.
سپس تویی که به پسر مرجانه نوشتی تا با سپاهیان سر راه بر حسین بگیرد و او را دستور دادی که در کار وی شتاب ورزد و امروز و فردا نکند. اصرار ورزیدی تا او و همراهانش از بنی عبدالمطلب، اهل بیتی را که خدا پلیدی را از ایشان به دور داشته و آنان را بسی پاکیزه کرده است 6، بکشد. ماییم آن اهل‌بیت، نه مانند پدران بدخوی، جفاکار سختگیر، و نا مهربانت. سپس حسین بن علی به او پیشنهاد سازش کرد و خواستار بازگشتن شد. پس کمی یاران و برانداختن خاندان او را غنیمت شمردید و بر ایشان تاختید و آنان را کشتند 7 چنان‌که خانواده‌ای [از] ترکان و کافران بکشند 8. چیزی نزد من عجب‌تر از آن نیست که خواستار دوستی و یاری منی و تو خود پسران پدرم را کشته‌ای. خون من است که از شمشیر تو می‌چکد و خون تو یکی از خواسته‌های من است (یکی از کشندگان خویشان منی) 9. پس اگر خدا بخواهد، خون من نزد تو پایمال نخواهد شد، از خون‌خواهی من نخواهی رهید و اگر هم در دنیا خون مرا ربودی، پیش از ما پیمبران و پیمبر زادگان به شهادت رسیده‌اند و وعده‌گاه خداست. در یاری ستمدیدگان و انتقام کشیدن از ستمکاران او خود کفایت است. پس شگفت مدار که امروز بر ما ظفر یافته‌ای. به خدا قسم روزی هم ما بر تو پیروز می‌شویم، اما آن‌چه از وفاداری و حق‌شناسی من گفتی، اگر هم چنان باشد، به خدا قسم با پدرت بیعت کردم، با این‌که می‌دانستم [که پسر عموهای من] و همه پسران پدرم برای این امر از تو شایسته‌ترند. لیکن شما گروه قریش بر ما فزونی و برتری جستید و سلطنت ما را از ما ربوده، به خود اختصاص دادید، و دست ما را از حق ما کوتاه کردید. هلاک بر کسی که در ستم کردن بر ما قدم پیش نهاد، نا بخردان را علیه ما برانگیخت و کار را بدون ما به دست گرفت، پس هلاک باد اینان را چنان‌که ثمود، قوم لوط، اصحاب مدین و تکذیب کنندگان پیمبران هلاک شدند 10.
هان، عجب‌تر از همه عجب‌ها. و تا زنده باشی روزگار تو را به شگفت آورد، آن است که دختران عبدالمطلب و پسران صغیری از نسل او را چون اسیران جلب شده، نزد خود به شام بردی تا به مردم نشان دهی که ما را مغلوب ساخته و بر ما فرمانروا گشته‌ای. به جانم سوگند که اگر هم در صبح و شام از زخم دست من آسوده بوده‌ای، امّا امیدوارم که زخم زبانم و شکستن و بستنم بر تو گران آید. این شادمانی تو را نپاید 11 و پس از آن‌که عترت پیامبر خدا را کشتی، خدایت جز اندکی مهلت ندهد تا تو را دردناک بگیرد و نکوهیده و گنهکار از دنیا بیرون برد. پس ای بی‌پدر! زندگی کن. به خدا سوگند آن‌چه کرده‌ای تو را نزد خدا هلاک ساخت، و سلام بر کسی که فرمان خدا را ببرد.»
1. ل، ب: تنشی بهم. ن: تنتابهم. ترجمه یکی است.
2. سوره 28، آیه 21.
3. ل، ن: وأقبل إد العالم. ب: وأرا قیل العالم. نا مفهوم.
4. ل، ب: تحریف کننده.
5. سوره 33، آیه 38.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 19
حدّثنا أحمد بن حمدان بن موسی الخلّال التّستریّ، ثنا علیّ بن حرب الجندیسابوریّ، ثنا إسحاق بن إبراهیم بن داحة، ثنا أبو خداش عبدالرّحمان بن طلحة بن یزید بن عمرو ابن الأهتم التّمیمیّ، ثنا أبان بن الولید «1»، قال: کتب عبداللَّه بن الزّبیر إلی ابن عبّاس فی البیعة، فأبی أن یُبایعه، فظنّ یزید بن معاویة أ نّه إنّما امتنع علیه لمکانه، فکتب یزید بن معاویة «2» إلی ابن عبّاس «2»: أمّا بعد، فقد «3» بلغنی أنّ المُلحد ابن الزّبیر دعاک إلی بیعته لیُدخلک فی طاعته، فتکون علی الباطل ظهیراً، وفی المآثم شریکاً، فامتنعتَ علیه وانقبضت، لما عرّفک اللَّه «4» من نفسک فی «4» حقِّنا أهل البیت، فجزاک اللَّه أفضل ما یجزی «5» الواصلین من «6» أرحامهم، الموفین بعهودهم، فمهما أنسی من الأشیاء «7» فلستُ أنسی «7» برّک وصلتک وحسن جائزتک «8» بالّذی أنتَ أهله منّا «8» فی الطّاعة والشّرف والقرابة لرسول اللَّه (ص)، فانظر من قِبَلَک من قومک، ومَن یطرأ علیک من أهل الآفاق ممّن یسحره ابن الزّبیر بلسانه وزخرف قوله، فخذِّلهم عنه، فإنّهم لکَ أطوَع، ومنکَ أسمَع، منهم للملحد الخارب «9» المارق، والسّلام.
__________________________________________________
6. سوره 33، آیه 33.
7. ن: کشتید.
8. ن: بکشید.
9. ب: لأخذ ثاری. درست نیست.
10. اشاره به آیه‌های 44، 60، 68، 95 سوره 11، و آیه‌های 41، 44 سوره 23.
11. ل: فلا یستغربک الجذل. ن: فلا یستغربک الجذل. ب: فلا یستقربک الجدل.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی،/ 185- 189
. (1)- [فی مجمع الزّوائد مکانه: «عن أیاد بن الولید ...»]
(2- 2) [لم یرد فی مجمع الزّوائد].
(3)- [مجمع الزّوائد: «إنّه»]
(4- 4) [مجمع الزّوائد: «فی نفسک من»]
(5)- [مجمع الزّوائد: «جزی»]
(6)- [مجمع الزّوائد: «عن»]
(7- 7) [مجمع الزّوائد: «فلن أنس»]
(8- 8) [مجمع الزوّائد: «الّتی أنتَ أهلها»]
(9)- [مجمع الزّوائد: «الخارق»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 20
فکتب ابن عبّاس إلیه: أمّا بعد، فقد جاءنی کتابک تذکر دعاء ابن الزّبیر إیّای للّذی دعانی إلیه، وإنِّی امتنعتُ «1» معرفةً لحقِّک، فإن یکن ذلک کذلک، فلستُ برّک أغزو «2» بذلک، ولکن اللَّه بما أنوی به علیم.
وکتبتَ إلیَّ أن أحثّ النّاس علیکَ وأخذِّلهم عن ابن الزّبیر، فلا «3» سروراً ولا حبوراً «3»، بفیک الکثکث ولک الأثلب، إنّک لعازب إن منتک نفسک، وإنّک لأنت المنفود «4» المثبور.
وکتبتَ إلیَّ «5» تذکر تعجیل «5» برِّی وصلتی، فاحبس أیّها الإنسان عنِّی برّک وصلتک، فإنِّی حابس عنک ودِّی ونصرتی، ولعمری ما تعطینا ممّا فی یدیک لنا إلّاالقلیل، وتحبس منه العریض الطّویل، لا «6» أبالک، أترانی أنسی قتلک حسیناً وفتیان بنی عبدالمطّلب، مصابیح الدّجی، ونجوم الأعلام، غادرتهم جنودک «7» بأمرک، فأصبحوا مصرّعین فی صعیدٍ واحدٍ، مرمّلین «8» فی الدِّماء، مسلوبین بالعراء، لا مکفّنین، ولا موسّدین، تسفیهم الرِّیاح، وتغزوهم الذِّئاب، وتنتابهم عرج الضّباع، حتّی أتاح اللَّه لهم قوماً لم یُشرکوا فی دمائهم، فکفّنوهم وأجنّوهم، وبهم واللَّه وبی منّ اللَّه علیک، فجلستَ فی مجلسک الّذی أنتَ فیه، ومهما أنسی «9» من الأشیاء فلستُ أنسی تسلیطک علیهم الدّعی ابن الدّعی «10» للعاهرة الفاجرة، البعید رحماً، اللّئیم أباً وأُمّاً، الّذی اکتسب أبوک فی ادِّعائه لنفسه «11» العار
__________________________________________________
(1)- [مجمع الزّوائد: «امتنعتُ علیه»]
(2)- [مجمع الزّوائد: «أرجو»]
(3- 3) [مجمع الزّوائد: «ولا سرور ولا حبور»]
(4)- [مجمع الزّوائد: «المفقود»]
(5- 5) [مجمع الزّوائد: «بتعجیل»]
(6)- [فی المطبوع: «إلّا»]
(7)- [مجمع الزّوائد: «خیولک»]
(8)- [فی المطبوع: «مزمّلین»]
(9)- [مجمع الزّوائد: «أنس»]
(10)- [زاد فی مجمع الزّوائد: «الّذی»]
(11)- [مجمع الزّوائد: «له»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 21
والمأثم والمذلّة والخزی فی الدّنیا والآخرة، لأنّ رسول اللَّه (ص) قال: «الوَلَدُ للفِراشِ وللعاهِرِ الحَجَر»، وإنّ أباک زعم «1» أنّ الولد لغیر الفراش، ولا یضرّ «2» العاهر، ویلحق به ولده کما یلحق ولد البغی المرشد «3»، ولقد أماتَ أبوکَ السّنّة جهلًا، وأحیی الأحداث المضلّة عمداً.
ومهما أنسی «4» من الأشیاء فلستُ أنسی تسییرک حُسیناً من حرم رسول اللَّه (ص) إلی حرم اللَّه، وتسییرک إلیهم «5» الرِّجال وإدساسک إلیهم «6» إن هو نذربکم، فعاجلوه «6»، فما زلتَ بذلک «7» حتّی أشخصته «7» من مکّة إلی أرضِ الکوفة، تزأر إلیه خیلک وجنودک زئیر الأسد، عداوة مثلک «8» للَّه‌ولرسوله ولأهل بیته، ثمّ کتبتَ إلی ابن مرجانة یستقبله بالخیل والرِّجال والأسنّة والسّیوف.
ثمّ کتبتَ إلیه بمعاجلته، وترک مطاولته، حتّی قتله ومَن معه من فتیان بنی عبدالمطّلب أهل البیت الّذین أذهبَ اللَّه عنهم الرِّجس وطهّرهم تطهیراً، نحنُ أولئک «9» لا کآبائک الأجلاف الجُفاة أکباد الحمیر، ولقد علمتُ أ نّه کان أعزّ أهل البطحاء بالبطحاء قدیماً، وأعزّه بها حدیثاً، لوثوا بالحرمین مقاماً، واستحلّ بها قتالًا، ولکنّه کره أن یکون هو الّذی یستحلّ به حرم اللَّه، وحرم رسوله (ص) وحرمة البیت الحرام، فطلب إلیکم الحسین الموادعة، وسألکم الرّجعة، فاغتنمتم قلّة نصّاره «10» واستئصال أهل بیته، کأنّکم تقتلون أهل بیتٍ من التُّرک أو کابل.
__________________________________________________
(1)- [مجمع الزّوائد: «یزعم»]
(2)- [مجمع الزّوائد: «لا یضیر»]
(3)- [مجمع الزّوائد: «الرّشید»]
(4)- [مجمع الزّوائد: «أنس»]
(5)- [مجمع الزّوائد: «إلیه»]
(6- 6) [مجمع الزّوائد: «أن یدریکم فعالجوه»]
(7- 7) [مجمع الزّوائد: «وکذلک حتّی أخرجته»]
(8)- [مجمع الزّوائد: «منک»]
(9)- [مجمع الزّوائد: «کذلک»]
(10)- [مجمع الزّوائد: «أنصاره»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 22
«1» فکیف تجدونی «1» علی ودِّک؟ وتطلب نصرتی «2»، وقد قتلتَ بنی أبی، وسیفک یقطر من دمی، وأنتَ آخِذ «3» ثأری؟ فإن یشأ «4» اللَّه لا یطلّ لدیک «5» دمی، ولا تسبقنی بثأری، وإن تسبقنا به فقبلنا ما قبلت «6» النّبیّون وآل النبیِّین، «7» فطُلّتْ دماؤهم فی الدّنیا «7» وکان الموعد اللَّه، فکفی باللَّه للمظلومین ناصراً، ومن الظّالمین مُنتقماً، والعجب کلّ العجب وما عشت بربِّک «8» الدّهر العجب حملک بنات عبدالمطّلب، وحملک أبناءهم أغیلمة صغاراً إلیک بالشّام، تُری النّاس أنّک قد قهرتنا، وأنّک تذلّنا، وبهم واللَّه وبی مَنَّ اللَّه علیکَ وعلی أبیکَ وأمّک من النِّساء «9»، وأیم اللَّه إنّک «10» لتمسی وتصبح «10» آمناً لجراح یدی، ولیعظمنّ جرحک بلسانی «11» ونقضی وإبرامی، فلا یستفزنّک الجدل، فلن یمهلک اللَّه بعد قتلک عترة رسوله «12» إلّاقلیلًا، حتّی یأخذک «13» أخذاً ألیماً، ویُخرجکَ من الدّنیا آثماً مذموماً، فعِش لا أبالک ما شئت، فقد أرداک عند اللَّه ما اقترفت.
فلمّا قرأ یزید الرِّسالة قال: لقد کان ابن عبّاس مضیاً «14» علی الشّرِّ «15».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 10/ 241- 243 (ط دار إحیاء التّراث)/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 7/ 250- 252
__________________________________________________
(1- 1) [مجمع الزّوائد: «وکیف تجدنی»]
(2)- [مجمع الزّوائد: «نصری»]
(3)- [مجمع الزّوائد: «تطلب»]
(4)- [مجمع الزّوائد: «شاء»]
(5)- [مجمع الزّوائد: «إلیک»]
(6)- [مجمع الزّوائد: «قُتِّلت»]
(7- 7) [مجمع الزّوائد: «فطلب دماءهم فی الدِّماء»]
(8)- [مجمع الزّوائد: «یریک»]
(9)- [مجمع الزّوائد: «من السِّباء»]
(10- 10) [مجمع الزّوائد: «لتصبح وتمسی»]
(11)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «وبنانی»]
(12)- [مجمع الزّوائد: «رسول اللَّه (ص)»]
(13)- [مجمع الزّوائد: «یأخذک اللَّه»]
(14)- [مجمع الزّوائد: «منصباً»]
(15)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانی، وفیه جماعة لم أعرفهم»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 23
أخبرنا الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة أبو علیّ إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنا والدی شیخ السّنّة أحمد بن الحسین البیهقیّ، أخبرنا أبو الحسین بن الفضل القطّان، أخبرنا عبداللَّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدثّنا عبدالوهاب بن الضّحّاک، أخبرنا عیسی بن یونس، عن الأعمش «1»، عن شقیق بن سلمة: [...] وظنّ یزید بن معاویة أنّ «2» امتناع ابن عبّاس کان «3» تمسّکاً منه ببیعته، «4» فکتب إلیه «4»:
أمّا بعد، فقد بلغنی أنّ المُلحد ابن الزّبیر دعاک إلی بیعته، والدّخول فی طاعته، لتکون له علی الباطل ظهیراً، وفی المآثم شریکاً، وإنّک اعتصمتَ ببیعتنا، وفاءً منکَ لنا؛ وطاعةً للَّه لما عرّفک من حقِّنا، فجزاک اللَّه من «5» ذی رحم خیر ما یجزی الواصلین بأرحامهم «6»، الموفین بعهودهم، «7» فما أنسی «7» من الأشیاء فلستُ بناسٍ برّک، وتعجیل صلتک بالّذی أنتَ له أهل من القرابة من الرّسول، فانظر مَن طلع علیک من الآفاق، ممّن سحرهم ابن الزّبیر بلسانه؛ وزخرفَ «8» قوله، فأعلمهم برأیک، فإنّهم منک أسمَع ولکَ أطوَع، «9» من المحلِّ للحرم «9» المارق.
فکتبَ إلیه ابن عبّاس:
أمّا بعد، فقد جاءنی کتابک؛ تذکر دعاء ابن الزّبیر إیّای إلی بیعته والدّخول فی طاعته،
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «فی البحار والعوالم مسنداً عن الأعمش ...»]
(2)- [فی المعالی مکانه: «فبلغ ذلک یزید لعنه اللَّه، وظنّ أنّ ...»]
(3)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة، وفی المعالی: «عن البیعة لابن الزّبیر لیس إلّا»]
(4- 4) [المعالی: «لیزید، فکتب اللّعین کتاباً إلی ابن عبّاس یشکره فیه یقول»]
(5)- [فی البحار والعوالم والمعالی: «عن»]
(6)- [المعالی: «لأرحامهم»]
(7- 7) [المعالی: «وإن أنس شیئاً»]
(8)- [المعالی: «زخارف»]
(9- 9) [فی البحار: «للمحلِّ للحرم»، وفی العوالم: «من المحلِّ للمحرم»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 24
فإن یکن ذلک کذلک، فإنِّی واللَّه ما أرجو «1» بذلک برّک، ولا حمدک، ولکنّ اللَّه بالّذی أنوی «2» به علیم، وزعمتَ أنّک غیر ناسٍ برِّی، وتعجیل صلتی، فاحبس أیّها الإنسان برّک، وتعجیل صلتک، فإنِّی حابس عنک ودِّی، فلعمری ما تؤتینا ممّا لنا قبلک من حقِّنا إلّا الیسیر، وإنّک لتحبس منه عنّا العریض الطّویل، وسألتنی «3» أن أحثّ النّاس إلیک وأن أخذِّلهم من ابن الزّبیر؛ فلا ولاءً ولا سروراً ولا حباءً «4»، إنّک تسألنی نصرتک، وتحثّنی علی ودِّک؛ وقد قتلت حُسیناً، وفتیان عبدالمطّلب مصابیح «5» الدّجی، ونجوم الهدی، وأعلام التّقی «5»، غادرتهم خیولک بأمرک فی صعیدٍ واحدٍ، مزمّلین «6» بالدِّماء، مسلوبین بالعراء، لا مکفّنین ولا موسّدین، تسفی علیهم الرِّیاح، وتنتابهم عرج الضِّباع، حتّی أتاح اللَّه لهم «7» بقومٍ لم یشرکوا فی دمائهم. کفّنوهم وأجنّوهم «8»، «9» وبی وبهم واللَّه غروب «9»؛ وجلستَ مجلسکَ الّذی جلست، فما أنسی من الأشیاء فلستُ بناسٍ اطرادک «10» حسیناً من «11» حرمِ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إلی حرم اللَّه، وتسییرک إلیه الرِّجال «12» لتقتله فی حرم اللَّه «12»، فما زلتَ «13» بذلک وعلی ذلک حتّی أشخصته من مکّة إلی العراق، فخرج خائفاً یترقّب،
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «لا أرجو»]
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «أقوی»]
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی: «سألت»]
(4)- [المعالی: «لا خباء»]
(5- 5) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی: «الهدی، ونجوم الأعلام»]
(6)- [فی البحار والعوالم والمعالی: «مرمّلین»]
(7)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی]
(8)- [فی الدّمعة السّاکبة: «وأحبّوهم» وفی المعالی: «أخبوهم»]
(9- 9) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی]
(10)- [المعالی: «طردک»]
(11)- [فی الدّمعة السّاکبة والمعالی: «عن»]
(12- 12) [فی البحار والعوالم والمعالی: «لتقتله (فی) الحرم»، وفی الدّمعة السّاکبة: «لقتله فی الحرم»]
(13)- [أضاف فی البحار: «فیّ»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 25
فزلزلتَ به خیلک، عداوة منک للَّه‌ولرسوله، ولأهل بیته «1» الّذینَ أذهبَ اللَّه عنهم الرِّجس وطهّرهم تطهیراً «2»؛ أولئک «3» لا کآبائک الجُفاة الأجلاف أکباد الحمیر، فطلبَ «2» إلیکم الموادعة، وسألکم الرّجعة. فاغتنمتم قلّة أنصاره واستئصال أهل بیته، فتعاونتم علیه، کأنّکم قتلتم أهل بیتٍ من التّرک. فلا شی‌ء أعجَب عندی من طلبک «4» ودِّی. وقد قتلتَ ولد أبی، وسیفک یقطر «5» من دمی. وأنتَ أحد ثأری، فإن شاء اللَّه لا یبطل لدیک دمی ولا تسبقنی بثأری؛ فإن سبقتنی فی الدّنیا، فقبل ذلک ما «6» قتل النّبیّون وآل النّبیِّین «7»؛ فطلبَ «8» اللَّه بدمائهم. وکفی باللَّه للمظلومین ناصراً، ومن الظّالمین منتقماً، فلا یعجبکَ إن ظفرتَ بنا الیوم، فلنظفرنّ بک یوماً.
وذکرتَ وفائی وما عرّفتنی من حقِّک، فإن یکن «9» ذلک کذلک، فقد «10» بایعتک وأباک من «9» قبلک، وإنّک لتعلم أنِّی وولد أبی أحقّ بهذا الأمر منک «11» ومن أبیک «10»، ولکنّکم معشر قریش کابرتمونا «12» حتّی دفعتمونا «11» عن حقِّنا، وولّیتم الأمر دوننا، فبُعداً لمن تحرّی ظلمنا، واستغوی السّفهاء علینا، کما بعُدت ثمود، وقوم لوط وأصحاب مدین، و «13» من
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «أهل بیته»]
(2)- [أضاف فی المعالی: «ونحن»]
(3) (2) [فی البحار والعوالم: «لا کآبائک الجلاف الجفاة أکباد [الإبل و] الحمیر، فطلب»، وفی الدّمعة السّاکبة: «لا کآبائک الجلاف الجفأة الحمیر، فطلب»، وفی المعالی: «لا آبائک الأجلاف الجفاة الطّغاة الکفرة الفجرة، أکباد الإبل والحمیر، أعداء اللَّه ورسوله، الّذین قاتلوا رسول اللَّه فی کلِّ موطن، ثمّ إنّه بعدما نزل بالعراق، طلب»]
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی: «طلبتک»]
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «تقطر»]
(6)- [المعالی: «قد»]
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «النّبیّون»]
(8)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی: «فیطلب»]
(9)- [فی العوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی: «یک»]
(10) (9) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی: «واللَّه بایعتک ومن»]
(11) (10) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی]
(12) (11) [لم یرد فی المعالی]
(13)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والمعالی: «ألا وإنّ»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 26
أعجب الأعاجیب «1» وما عسی أن أعجب «2» حملک بنات عبدالمطّلب وأطفالًا صغاراً من ولده إلیکَ بالشّام کالسّبی المجلوبین، تری النّاس أ نّک قهرتنا، وأنتَ تمنّ علینا «3»، وبنا منَّ اللَّهِ علیک، و «4» لعمر اللَّه لئن 4 3 کنتَ تصبح آمناً من جراحة یدی، فإنِّی لأرجو أن یعظِّم اللَّه جرحک من لسانی، ونقضی وإبرامی «5»، واللَّه ما أنا بآیسٍ من بعد قتلک ولد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم أن یأخذک اللَّه أخذاً ألیماً؛ ویُخرجکَ من الدّنیا مذموماً مدحوراً، فعِش لا أباً لک! ما استطعت، فقد واللَّه ازددتَ عند اللَّه أضعافاً، واقترفت مآثماً، والسّلام علی مَن اتّبع الهدی.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 77- 79/ مثله المجلسی «6»، البحار، 45/ 323- 325؛ البحرانی، العوالم، 17/ 641- 643؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 189- 191؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 247- 249
وقال شقیق بن سلمة: [...] وظنّ یزید أنّ امتناعه تمسّک منه ببیعته، فکتب إلیه: أمّا بعد، فقد بلغنی أنّ المُلحد ابن الزّبیر دعاکَ إلی بیعته، وأ نّک اعتصمتَ ببیعتنا وفاءً منک لنا، فجزاکَ اللَّه من ذی رحم خیر ما یجزی المواصلین لأرحامهم، الموفین بعهودهم، فما أنسی من الأشیاء فلستُ بناسٍ برّک وتعجیل صلتک بالّذی أنتَ له أهل، فانظر مَن طلع علیکَ من الآفاق ممّن سحرهم ابن الزّبیر بلسانه، فأعلِمهم بحاله، فإنّهم منکَ أسمَع النّاس ولکَ أطوَع منهم للمحلّ.
فکتب إلیه ابن عبّاس: أمّا بعد، فقد جاءنی کتابک؛ فأمّا ترکی بیعة ابن الزّبیر، فوَ اللَّه
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «الإعجاب»]
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «أعجبک»]
(3- 3) [فی المعالی: «وفی ظنِّک أنّک أخذت بثأر أهلک الکفرة الفجرة یوم بدر، وأظهرت الانتقام الّذی کنتَ تخفیه والأضغان الّتی تکمنها فی قلبک کمون النّار فی الزّناد، وجعلت أنتَ وأبوکَ دم عثمان وسیلة إلی إظهارها، فالویل لک من دیّان یوم الدِّین، ولعمری واللَّه فلئن»]
(4- 4) [فی البحار والعوالم: «لعمرو اللَّه، فلئن»، وفی الدّمعة السّاکبة: «لعمری واللَّه فلئن»]
(5)- [أضاف فی المعالی: «بفیک الکثلث وأنت المفنّد المثبور ولک الأثلب وأنت المذموم»]
(6)- [حکاه فی البحار والعوالم عن بعض کتب المناقب القدیمة، وفی الدّمعة السّاکبة عن البحار والعوالم، وفی المعالی عن البحار]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 27
ما أرجو بذلک برّک ولا حمدک، ولکن اللَّه بالّذی أنوی علیم، وزعمتَ أنّک لستَ بناسٍ برِّی، فاحبس أیّها الإنسان برّک عنِّی، فإنِّی حابس عنک برِّی. وسألتَ أن أحبِّب النّاس إلیک وأبغضهم وأخذِّلهم لابن الزّبیر، فلا ولا سرور ولا کرامة، کیف وقد قتلتَ حُسیناً، وفتیان عبدالمطّلب، مصابیح الهدی، ونجوم الأعلام؟ غادرتهم خیولک بأمرک فی صعیدٍ واحدٍ مرمّلین بالدِّماء، مسلوبین بالعراء، مقتولین بالظّماء، لا مکفّنین ولا موسّدین «1»، تسفی علیهم الرِّیاح، وینشی بهم عرج البطاح، حتّی أتاح اللَّه بقومٍ لم یُشرکوا فی دمائهم کفّنوهم وأجنوهم، وبی وبهم لو عززتَ وجلستَ مجلسکَ الّذی جلست، فما أنسی من الأشیاء، فلستُ بناسٍ اطرادکَ حسیناً من حرم رسول اللَّه (ص) إلی حرم اللَّه، وتسییرک الخیول إلیه، فما زلتَ بذلک حتّی أشخصته إلی العراق، فخرج خائفاً یترقّب، فنزلتَ به خیلک عداوة منکَ للَّه‌ولرسوله ولأهل بیته الّذین أذهبَ اللَّه عنهم الرِّجس وطهّرهم تطهیراً، فطلبَ إلیکم الموادعة وسألکم الرّجعة، فاغتنمتم قلّة أنصاره واستئصال أهل بیته وتعاونتم علیه، کأ نّکم قتلتم أهل بیتٍ من التُّرک والکفر، فلا شی‌ء أعجَب عندی من طلبتکَ ودِّی، وقد قتلتَ ولد أبی، وسیفک یقطر من دمی، وأنتَ أحد ثأری، ولا یعجبک إن ظفرتَ بنا الیوم فلنظفرنّ بکَ یوماً، والسّلام. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 318
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «مسوّدین»]
(2)- شقیق بن سلمه گوید: « [...] یزید گمان کرد که ابن عباس برای این خودداری کرده که بیعت خود را نسبت به یزید حفظ کند. به او نوشت: اما بعد، شنیدم که آن ملحد که ابن زبیر باشد، تو را برای بیعت خود دعوت کرده [است] و تو بیعت ما را حفظ نمودی و نقض نکردی، بلکه وفاداری و پایداری نمودی. خداوند به تو جزای خیر بدهد! جزایی که خویشان نسبت به ارحام خود و حق خویشی دریافت و به عهد خود وفا می‌کنند. اگر فراموش‌کار باشم، هرگز مهر و صله رحم تو را فراموش نخواهم کرد که تو شایسته آن هستی. خوب نگاه کن، هر که را می‌بینی، مجذوب و فریفته ابن زبیر شده که با زبان خود او را جادو کرده [است]، تو او را بر حال (فساد) ابن‌زبیر آگاه کن؛ زیرا مردم از تو بیش‌تر می‌شنوند و اطاعت می‌کنند که مقام تو ارجمندتر است.
ابن عباس به او پاسخ داد: اما بعد، نامه تو رسید. اما این‌که من از بیعت ابن زبیر خودداری کرده‌ام، به خدا سوگند برای این نبود که انتظار مهر و ستایش تو را داشته باشم. خداوند هم بر نیّت و عقیده درونی من آگاه است. تو ادعا می‌کنی که هرگز مرا فراموش نخواهی کرد و مهر و احسان خود را برای من بذل خواهی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 28
ذکر الواقدی وهشام وابن إسحاق وغیرهم، قالوا: [...] فبلغ ذلک یزید بن معاویة، فکتب إلی ابن عبّاس: سلامٌ علیک، أمّا بعد، فقد بلغنی إنّ المُلحد فی حرم اللَّه دعاکَ لتبایعه، فأبیتَ علیه، وفاءً منکَ لنا، فانظر مَن بحضرتکَ من أهل البیت ومَن یرد علیکَ من البلاد، فأعلِمهم حسن رأیک فینا وفی ابن الزبیر. وإنّ ابن الزّبیر إنّما دعاک لطاعته، والدخول فی بیعته لتکون له علی الباطل ظهیراً، وفی المآثم شریکاً، وقد اعتصمتَ فی بیعتنا طاعةً منک لنا، ولما تعرف من حقِّنا، فجزاکَ اللَّه من ذی رحمٍ خیر ما جازی به الواصلین أرحامهم، الموفین بعهودهم، فما أنسَ من الأشیاء ما أنا بناسٍ برِّکَ وتعجیل صلتکَ بالّذی أنتَ أهله، فانظر مَن یطلع علیک من الآفاق، فحذِّرهم زخارف ابن الزّبیر وجنِّبهم لقلقة لسانه، فإنّهم منکَ أسمَع ولکَ أطوَع، والسّلام.
فکتبَ إلیه ابن عبّاس: بلغنی کتابک تذکر أنِّی ترکتُ بیعة ابن الزّبیر وفاءً منِّی لکَ،
__________________________________________________
نمود. ای انسان! این احسان را از من برگردان یا بازبدار. تو از من خواستی که من مردم را به مهر و محبّت تو آشنا کنم، یا آن‌ها را از متابعت فرزند زبیر باز دارم، او را در نظر مردم بد معرفی و آن‌ها را از یاری او منصرف کنم. هرگز، توهم خوش و گرامی مباش. بدا به حال تو! چگونه من چنین کنم و حال این‌که تو حسین و جوانان عبدالمطلب را کشتی که آن‌ها چراغ هدایت و ستاره‌های رهنمایی بودند. سواران تو به فرمان تو آن‌ها را در دشت به خاک و خون کشیدند، برهنه کردند، با تشنگی کشتند و بی‌کفن و بدون دفن گذاشتند. باد بر آن‌ها می‌وزید و خاک وخاشاک بر تن آن‌ها می‌نشاندند.
تا آن‌که خداوند مردانی را برانگیخت که در خون آنان شرکت نکرده‌بودند، آن‌ها را تکفین کرده و به خاک سپردند. اگر تو به سبب من و آن‌ها گرامی شوی، جای خود را بگیری، آرام باشی و من همه چیز را فراموش کنم، هرگز این را فراموش نخواهم کرد؛ که تو حسین را دنبال کردی، از حرم پیغمبر بیرون راندی تا به حرم خداوند طرد نمودی، از آن‌جا همه را بیرون کردی تا ناگزیر راه عراق را پیش گرفت، تو همه جا سواران خود را به دنبال او فرستادی و او از خیل تو بیمناک و نگران بود و این کار فقط از روی عداوت تو نسبت به خدا و پیغمبر و خاندان او بود. خاندانی‌که خداوند پلیدی را از آن‌ها دور کرد و آن‌ها را پاک نمود. و از تو مسالمت و متارکه را درخواست کرد و خواست برگردد، [ولی] شما کمی عدّه و یاران او را مغتنم شمرده، به قتل او مبادرت کردید و ریشه آن خاندان را از بیخ کندید. شما متحد شده و بر آن خانواده هجوم بردید، انگار شما یک خانواده از ترک و کفار کشته‌اید. هیچ چیز از این شگفت‌انگیزتر نیست که تو دوستی مرا درخواست می‌کنی و حال این‌که فرزندان پدرم را کشتی. هنوز خون من از شمشیر تو می‌چکد و یگانه هدف انتقام من، تو هستی. تو تعجّب مکن که امروز بر ما غالب شده و تحکّم می‌کنی، ما در آینده بر تو غالب خواهیم شد، والسلام.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 265- 267
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 29
ولعمری ما أردتُ حمدکَ ولا ودّک، ترانی کنتُ ناسیاً قتلکَ حسیناً وفتیان بنی المطّلب مُضرّجین بالدِّماء، مسلوبین بالعراء، تسفی علیهم الرِّیاح، وتنتابهم الضّباع، حتّی أتاح اللَّه لهم قوماً واروهم، فما أنسَ طردکَ حسیناً من حرم اللَّه وحرم رسوله وکتابکَ إلی ابن مرجانة تأمره بقتله، وإنِّی لأرجو من اللَّه أن یأخذک عاجلًا، حیث قتلتَ عترة نبیِّه محمّد (ص) ورضیت بذلک.
وأمّا قولکَ أ نّکَ غیر ناسٍ برِّی، فاحبس أیُّها الإنسان برّک عنِّی وصلتک، فإنِّی حابسٌ عنکَ ودِّی، ولعمری أنّکَ ما تؤتینا ممّا لنا من فی قبلک إلّاالیسیر، وإنّک لتحبس عنّا منه العرض الطّویل. ثمّ إنّک سألتنی أن أحثّ النّاسَ علی طاعتکَ وأن أخذِّلهم عن ابن الزّبیر، فلا مرحباً ولا کرامة، تسألنی نصرتک ومودّتک، وقد قتلتَ ابن عمِّی وأهل رسول اللَّه، مصابیح الهدی، ونجوم الدّجی، غادرتهم جنودُک بأمرِک صرعی فی صعیدٍ واحدٍ قتلی، أنسیتَ إنفادَ أعوانکَ إلی حرم اللَّه لتقتل الحسین، فما زلتَ وراءه تُخیفه حتّی أشخصته إلی العراق، عداوةً منک للَّه‌ورسوله ولأهل بیته الّذینَ أذهبَ اللَّه عنهم الرِّجس وطهّرهم تطهیراً.
فنحنُ أولئک لا آباؤکَ الجُفاة الطُّغاة الکَفَرة الفَجَرة أکباد الإبل والحمیر الأجلاف، أعداء اللَّه وأعداء رسوله، الّذین قاتلوا رسول اللَّه فی کلِّ موطنٍ، وجدّک وأبوکَ هم الّذین ظاهروا علی اللَّه ورسوله، ولکن إن سبقتنی قبل أن آخذ منک ثاری فی الدّنیا، فقد قتل النّبیّون قبلی، وکفی باللَّه ناصراً، ولتعلمنّ نبأه بعد حین، ثمّ أنّک تطلب مودّتی وقد علمتَ لمّا بایعتک، ما فعلت ذلک إلّاوأنا أعلم أنّ ولد أبی وعمِّی أولی بهذا الأمر منک ومن أبیک، ولکنّکم مُعتدین مدّعین، أخذتم ما لیس لکم بحقٍّ، وتعدّیتم إلی مَن له الحقّ، وإنِّی علی یقینٍ من اللَّه أن یُعذِّبکم کما عذّب قومَ عادٍ وثمودَ وقومَ لوطٍ وأصحابَ مَدْیَن.
یا یزید «1»! وإنّ من أعظم الشّماتة حملک بنات رسول اللَّه وأطفاله وحرمه من العراق إلی الشّام أساری مجلوبین مسلوبین، تُری النّاس قدرتک علینا، وأنّک قد قهرتنا واستولیتَ علی آل رسول اللَّه، وفی ظنِّکَ أ نّک أخذتَ بثار أهلکَ الکفرة الفجَرة یوم بدر،
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: «أقول: وفی کتاب ابن عبّاس إلی یزید ...»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 30
وأظهرتَ الانتقام الّذی کنتَ تخفیه، والأضغان الّذی تکمن فی قلبک کمون النّار فی الزّناد، وجعلتَ أنتَ وأبوک دم عثمان وسیلة إلی إظهارها، فالویل لک «1» من دیّان یوم الدِّین، وواللَّه لئن أصبحتَ آمِناً من جراحةِ یدی، فما أنتَ بآمنٍ من جراحةِ لسانی بفیک الکثکث، وأنت المفنّد المثبور، ولکَ الأثلب وأنتَ المذموم، ولا یغرنّک إن ظفرتَ بنا الیوم، فوَ اللَّه لئن لم نظفر بک الیوم لنظفرنّ غداً بین یَدَی الحاکم العَدل «2»، الّذی لایجور فی حکمه، وسوف یأخذک سریعاً ألیماً ویخرجک من الدّنیا مذموماً مدحوراً أثیماً، فعش لا أباً لکَ ما استطعت، فقد ازداد عند اللَّه ما اقترفت، والسّلام علی مَن اتّبع الهدی «3».
قال الواقدی: فلمّا قرأ یزید کتابه، أخذته العزّة بالإثم، وهمّ بقتل ابن عبّاس، فشغله عنه أمر ابن الزّبیر، ثمّ أخذه اللَّه بعد ذلک بیسیرٍ أخذاً عزیزاً.
الکثکث بکسر الکاف: فتات الحجارة والتّراب، وبفتح الکاف أیضاً. والفند: ضعف الرّأی. والأثلب: التّراب أیضاً. والثّبور: الهلاک. کلّ هذا فی معنی الدّعاء علی الإنسان وذمِّه. «4»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 155- 156/ مثله القمی، نفس المهموم،/ 446
__________________________________________________
(1)- لکما
(2)- [نفس المهموم: «العادل»]
(3)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم]
(4)- چون این خبر به یزید بن معاویه بردند که ابن عباس، عبداللَّه بن زبیر را به کس نشمرد و سر از بیعت و متابعت او بر تافت، یزید شاد خاطر گشت، و بدین‌گونه مکتوبی به ابن عباس نوشت:
سلامٌ علیکَ، أمّا بعدُ فقدْ بلَغَنی أنّ المُلْحِدَ فی حَرَمِ اللَّهِ دعاکَ لتُبایعهُ فأبیتَ علیهِ، وفاءً منکَ لَنا، فانظُرْ مَنْ بحضْرتِکَ من أهلِ البیتِ ومَنْ یَرِدُ علیکَ مِنَ البلادِ، فأعلِمْهُم حُسنَ رأیِکَ فینا وفی ابن الزُّبیر، وأنّ ابن الزُّبیر إنّما دعاکَ لطاعتهِ والدُّخولِ فی بیعتهِ لِتکونَ لهُ علی الباطلِ ظَهیراً وفی المأثمِ شریکاً، وقد اعتصمتَ فی بیعَتِنا طاعةً منکَ لَنا ولما تعرفَ مِنْ حَقِّنا، فجزاکَ اللَّهُ مِنْ ذی رَحِمٍ خیرَ ما جازی به الواصلینَ أرحامَهُم المُوفینَ بعُهودِهِم، فما أنسی من الأشیاء 1 وما أنا بناسٍ برّک وتعجیل صِلَتِکَ بالّذی أنتَ أهلُهُ، فانْظُرْ مَنْ یَطلِعُ علیکَ مِنَ الآفاقِ فَحَذِّرهُم زخارِفَ ابنِ الزُّبیرِ وجَنِّبْهُم لَقْلَقَةَ لِسانِه، فإنّهُم منَک أسْمَعُ ولکَ أطْوَعُ، والسّلام.
معنی این کلمات به فارسی چنین باشد که می‌گوید: همانا پسر زبیر ملحد، تو را دعوت کرد تا با او بیعت کنی، تو با من وفا کردی و سر به‌پیمان او در نیاوردی. اکنون نگران باش تا کدام کس از اهل‌بیت در حضرت تو حاضر است و از بلاد و امصار، چه کسان بر تو در آمده‌اند. ایشان را از حسن رأی خویش و سوء افعال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 31
__________________________________________________
پسر زبیر آگهی ده. همانا پسر زبیر تو را دعوت کرد تا سر به طاعت او درآوردی، با او بیعت کنی، در امر باطل ظهیر 2 و نصیر او باشی، در این عصیان و طغیان با او شریک و سهیم گردی، و تو حفظ بیعت و طاعت ما را دامن در چیدی 3؛ چه حق ما را دانسته بودی. خداوند تو را جزای خیر دهاد! جزای آنان که حق ارحام بدانستند و در وفای عهود بپائیدند. من فراموش نمی‌کنم تو را و فراموشکار نیستم نیکویی در حق، انفاذ صلات 4 و جوایزت را، چنان که شایسته و سزاوار تو باشد. اکنون نگران باش آنان را که از امصار و بلاد بر تو در آمده‌اند، ایشان را بیم ده از زخارف و اباطیل 5 پسر زبیر و دور دار از جادوی زبان او؛ چه مردمان تو را مطاوعت 6 و حکم تو را متابعت کنند.
چون این نامه به ابن عباس رسید، در جواب او بدین‌گونه مکتوب کرد:
بَلَغنی کتابُکَ، تَذْکُرُ أنِّی تَرَکْتُ بَیْعةَ ابن الزُّبیرِ وفاءً مِنِّی لَکَ. ولَعَمْری ما أردْتُ حَمْدَکَ ولا وُدّکَ. ترانی کنتُ ناسِیاً قتلَکَ حُسیناً وفِتْیانَ بنی المُطّلِب، مُضرّجینَ بالدِّماءِ، مَسْلُوبینَ بالعَراءِ، تَسْفی عَلَیهِم الرِّیاحُ وتَنْتابُهُم الضِّباعُ، حَتّی أتاحَ اللَّهُ لهُم قوماً وارَوْهُم، فما أنْسی ما أنْسی طَرْدَک حُسیناً مِنْ حرَمِ اللَّهِ وحرَمِ رسُولهِ وکتابَکَ إلی ابن مَرْجانَةَ تأمُرُهُ بقَتْلهِ، وإنِّی لأرْجُو مِنَ اللَّهِ أن یَأخُذَکَ عاجِلًا حیثُ قَتَلْتَ عِتْرَةَ نَبِیِّهِ مُحمّدٍ صلی الله علیه و آله وَرَضِیتَ بذلِک. [...]
فَوَ اللَّهِ لَئِنْ لم نَظْفَر بِکَ الیومَ لَنَظْفَرَنَّ غَداً، بینَ یَدَی الحاکِم العَدْلِ الّذی لا یَجُورُ فی حُکْمِهِ، وسوفَ یأخُذُکَ سریعاً ألیماً ویُخْرِجُکَ من الدُّنیا مَذْموماً مَدْحوراً أثیماً، فَعِشْ- لا أباً لَکَ- ما اسْتَطَعْتَ، فقدِ ازدادَ عندَ اللَّه ما اقْتَرَفْتَ، والسّلامُ علی مَنِ اتّبعَ الهُدی.
در جمله می‌فرماید: مکتوب تو را به من آوردند. در طی کتاب خویش، تذکره کردی که من در طلب رضای تو و وفای به عهد تو سر از بیعت عبداللَّه زبیر برتافتم و ترک متابعت او گفتم. قسم به جان من، محمدت 7 تو را نجسته‌ام و دل در محبّت تو نبسته‌ام. چنان دانی که من فراموش کرده‌ام و از خاطر بسترده‌ام که حسین علیه السلام را شهید کردی و جوانان بنی عبدالمطلب را از پای درآوردی؟ همگان را در خون آغشته، مسلوب گشته و در بیابان افکندی تا وحوش بر ایشان عبور دهند و ریاح 8 برایشان مرور کنند تا خداوند قومی 9 را ساخته داشت و به دفن ایشان بگماشت. همانا از خاطر من سترده 10 نگردد که حسین را از حرم خدا و حرم رسول خدا طرد کردی 11 و قتل او را با پسر مرجانه در قلم آوردی. از کرم خدای متوقع چنانم که در کیفر کردار تو تعجیل فرماید و خون فرزندان پیغمبر خود را از تو باز جوید.
و این‌که گفتی در ادای عطای من نسیان نپذیری و جوایز و صلات از من بازنگیری، البته عطیت خویش را از من باز گیر که من محبّت خود را از تو باز گرفتم. قسم به جان من که حقوق ما را از ما دریغ داشتی و جز به ادای اندک خاطر نگماشتی. با این‌همه از من مسألت می‌کنی که مردم را به متابعت عبداللَّه زبیر نگذارم و به طاعت تو بگمارم؟! حال آن‌که پسر عمّ مرا به قتل آوردی، عیال او را اسیر کردی و فرزندان پیغمبر را که در طریق هدایت مشاعل جهان افروز و در ظلمت غوایت ستارگان روز بودند، لشگرهای تو به امر تو همگان را در مصرعی واحد، صرعی و قتلی 12 افکندند. مگر دست فرسود نسیان داشتی 13، گاهی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 32
__________________________________________________
که عوانان خویش را گماشتی که حسین را در حرم خدای به قتل رسانند؟ همواره در خصمی او کینی اندوختی و کیدی انگیختی تا او را مسافر عراق ساختی و به کین اهل‌بیتی میان بستی که به حکم قرآن خداوند ایشان را پاک و پاکیزه آفرید.
ماییم آن‌جماعت، نه پدران جافی 14، طاغی، کافر و فاجر تو که با رسول خدای قتال دادند. مگر پدر و جد تو نبودند که بر خدا و رسول بیرون شدند؟ هم اکنون اگر تو پیشی بگیری، از من و از این جهان، از آن پیش که من خون حسین را از تو بجویم، باکی نیست؛ چه بسیار انبیا که قبل از من شهید شدند، لکن خداوند از برای کیفر حاضر و ناصر است. تو نیز آگاه می‌شوی در روز بادا فراه 15 شگفتی آن‌که تو در طلب مودّت من باشی و حال آن‌که می‌دانی؛ اگر من با تو بیعت کنم، جز این نیست که می‌دانم فرزندان پدر و عم من سزاوارترند از تو و پدر تو در امر خلافت، لکن شما ستم کردید بر صاحب حق و مأخوذ داشتید چیزی را که در آن حقی و بهره‌یی نداشتید و من بر یقینم که خداوند شما را چنان عذاب کند که قوم عاد، ثمود و بی فرمانان لوط و اصحاب مدین را [عذاب کرد].
هان ای یزید! از این بزرگ‌تر شماتت نتواند بود که تو بر ذمت نهادی و دختران، زنان و اطفال رسول خدای را چون اسرای کفار از عراق به سوی شام کوچ دادی تا مردمان قدرت تو را بر ما نظاره و استیلای تو را بر آل‌رسول دیدار نمایند. گمان می‌کنی که کافران وفاجران را که در یوم بدر کشته شدند، به خون‌خواهی پرداختی و انتقامی که از بیم در خاطر می‌نهفتی، آشکار ساختی و حسدی که در دل چون آتش در آتش زنه 16 بیندوختی، برافروختی.
همانا خون عثمان را تو و پدرت معاویه دست‌آویز وصول مقصود ساختید و رایات بغی و طغیان بر افراختید 17. وای بر تو چون روز برانگیزش 18 در مقام بازپرس ایستاده باشی، خاکت بر دهان و سنگت بر دندان! چه نا ستوده سرشت و نکوهیده نهاد که تو بوده‌ای. امروز مغرور مباش، اگر ما را مقهور داشتی؛ چه امروز اگر بر تو ظفر نجستیم، فردای قیامت نصرت ما راست، در محضر حاکم عدل که هرگز به ستم حکم نرانده [است]. زودا که مأخوذ شوی به عذابی الیم و از این جهان سفر کنی بد روز و ذمیم و چند که در این جهان بپایی به کردار نا صواب، بر عصیان خود بیفزایی. سلام بر آن کس که طریق هدایت گرفت. 19
1. در نسخ موجوده عبارت چنین است.
2. ظهیر: یاور.
3. به خاطر نگهداری بیعت و فرمان ما، از بیعت با او روی‌گردان شدی.
4. انفاذ صلات: فرستادن جایزه‌ها.
5. زخارف: زینت‌های دروغی و بی حقیقت.
6. مطاوعت: قبول کردن، پذیرفتن.
7. محمدت: ستایش نمودن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 33
__________________________________________________
8. ریاح: بادها.
9. مقصود، قبیله بنی اسد است.
10. سترده: زایل، نابود.
11. دور کردی و تبعید نمودی.
12. صرعی: به‌خاک افتادگان. قتلی: کشته شدگان.
13. مگر فراموش کردی.
14. جافی: ستمگر.
15. بادا فراه: کیفر.
16. آتش زنه: دوسنگی که به یکدیگر می‌زدند تا آتش از آن بجهد.
17. پرچم‌های ستم و سر کشی بلند کردید.
18. روز قیامت.
19. [این مطلب را سپهر در احوالات حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 344- 349 تکرار کرده است].
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 92- 98
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 34

قالوا: بایع محمّد ابن الحنفیّة لیزید بن معاویة؛ حین أخذ معاویة له البیعة علی النّاس، غیر مغتاص «1» ولا ملتو علیه، فکان معاویة یشکر له ذلک ویصله علیه، ویقول: ما فی قریش کلّها أرجَح حلماً، ولا أفضل علماً، ولا أسکَن طائراً، ولا أبعَد من کلِّ کبرٍ وطیشٍ ودنسٍ من محمّد بن علیّ! فقال له مروان «2» ذات یوم «2»: واللَّه ما نعرفه إلّابخیر، فأمّا کلّما یذکر فإنّ غیره من مشیخة قریش أولی به. فقال معاویة: لا تجعلنّ من یتخلّق لنا تخلّقاً، وینتحل لنا الفضل انتحالًا، کمَن «3» جبله، إنّه «3» علی الخیر وأجراه علی السّداد، فوَ اللَّه ما علمتک إلّاموزعاً مغری «4» بالخلاف.
وکان یزید یعرف ذلک له أیضاً، فلمّا ولیَ یزید، لم یسمع عن ابن الحنفیّة إلّاجمیلًا، وببیعته إلّاتمسّکاً ووفاءً، وازداد له حمداً وعلیه تعطّفاً.
فلمّا قُتل الحسین بن علیّ، وکان من «5» ابن الزّبیر ما کان- ممّا نحن ذاکروه إن شاء اللَّه- کتب یزید إلی ابن الحنفیّة یعلمه أن قد أحبّ رؤیته وزیارته إیّاه، ویأمره بالإقبال إلیه، فقال له عبداللَّه ابنه: لا تأته فإنِّی غیر أمنه علیک. فخالفه ومضی إلی یزید.
فلمّا قدمَ علیه، أمر فأنزل منزلًا وأجری علیه ما یصلحه ویسعه، ثمّ دعا به وأدنی مجلسه وقرّبه حتّی صار معه، ثمّ قال له: آجرنا اللَّه وإیّاک فی الحسین بن علیّ، فوَ اللَّه لئن کان «6» نغضک لقد نغضنی «6»، ولئن کان أوجعک لقد «7» أوجعنی، ولو أنِّی أنا الّذی ولیت أمره
__________________________________________________
(1)- [أنساب الأشراف: «مغتاض»]
(2- 2) [أنساب الأشراف: «ذلک یوم»]
(3- 3) [أنساب الأشراف: «جبّله اللَّه»]
(4)- [أنساب الأشراف: «معزی»]
(5)- [أنساب الأشراف: «من أمر»]
(6- 6) [أنساب الأشراف: «نقصک لقد نقصنی»]
(7)- [أنساب الأشراف: «فلقد»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 35
ثمّ لم أستطع دفع الموت عنه إلّابحزِّ «1» أصابعی، أو بذهاب نواظری لفدیته بذلک. وإن کان قد ظلمنی وقطع رحمی! ولا أحسبه إلّاقد بلغک أنّا نقوم به، فننال منه ونذمّه، وأیم اللَّه ما نفعل ذلک لئلّا یکونوا «2» الأحبّاء الأعزّاء، ولکنّا نرید إعلام النّاس أ نّا «3» لا نرضی إلّا بأن لا ننازع أمراً خصّنا اللَّه به وانتخبنا اللَّه له!
فقال له ابن الحنفیّة: وصلکَ اللَّه ورحمَ حسیناً وغفر له، قد «4» علمنا أن ما نغضنا «5» فهو لک ناغض «6»، وما عالنا فهو لک عائل، وما حسین بأهلٍ أن تقوم به، فتقصیه «7» وتجذبه، وأنا أسألک یا أمیر المؤمنین أن لا تسمعنی فیه شیئاً أکرهه.
فقال یزید: یا ابن عم! لست تسمع منِّی فیه شیئاً تکرهه.
وسأله عن دَیْنِه «8»، فقال: ما علیَّ دَیْن. فقال یزید لابنه خالد بن یزید: یا بُنیّ إنّ عمّک هذا بعید من الخبِّ واللّؤم والکذب، ولو کان لبعض «9» هؤلاء لقال: علیَّ کذا وکذا. ثمّ أمر له بثلاثمأة ألف درهم فقبضها، ویُقال: إنّه أمر له بخمسمأة ألف وعروض بمأة ألف درهم.
وکان یزید یتصنّع لابن الحنفیّة ویسأله عن الفقه والقرآن.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 469- 470، أنساب الأشراف، 3/ 276- 278
قال: ثمّ کتب یزید «10» بن معاویة «10» إلی محمّد بن علیّ «11» وهو یومئذ بالمدینة. فکتب
__________________________________________________
(1) [أنساب الأشراف: «بجزّ»].
(2) [أنساب الأشراف: «تکونوا»].
(3) [أنساب الأشراف: «بأنّا»].
(4) [أنساب الأشراف: «وقد»].
(5) [أنساب الأشراف: «نقضنا»].
(6) [أنساب الأشراف: «ناقص»].
(7) [أنساب الأشراف: «فتنقصه»].
(8) [أنساب الأشراف: «دونه»].
(9) [أنساب الأشراف: «کبعض»].
(10) (10- 10) لیس فی د.
(11) فی د: الححنفیّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 36
إلیه: أمّا بعد فإنِّی أسأل اللَّه لی ولک عملًا صالحاً یرضی به عنّا، فإنِّی لا أری الیوم فی بنی هاشم رجلًا هو «1» أرجح منک فهماً وعلماً، ولا أحضر فهماً وحکماً، ولا أبعَد من کلِّ سفهٍ ودنس، ولیس مَن یتخلّق بالخیر تخلّقاً «2» ویتبجّل بالفضل رجلًا کمن جبله اللَّه علی الخیر جبلًا. وقد عرفنا ذلک منک قدیماً وحدیثاً وشاهداً وغائباً، غیر أنِّی قد أحببتُ زیارتک والأخذ بالحظِّ من رؤیتک ورأیک، فإذا نظرتَ فی کتابی هذا، فأقبل إلینا آمناً مطمئنّاً، أرشدک اللَّه أمرک وغفرَ لکَ ذنبک «3»، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته.
قال: فلمّا ورد الکتاب علی محمّد بن علیّ، أقبل [علی «4»] ابنه جعفر وعبداللَّه، فاستشارهما فی ذلک. فقال له ابنه عبداللَّه: یا أبت «5»! إتّقِ اللَّه فی نفسک ولا تصر «6» إلیه، فإنِّی خائفٌ علیک أن یلحقک بأخیکَ الحسین «1» ولا یُبالی.
فقال محمّد: یا بُنیّ! ولکنِّی لا أخاف ذلک منه. فقال له ابنه جعفر: یا أبت «5»! إنّه قد ألطفکَ فی کتابه إلیک، ولا أظنّ «7» أ نّه کتب إلی أحدٍ من قریش: أرشدکَ اللَّه أمرک «8» وغفرَ لکَ ذنبک «8»، أرجو أن یکفّ اللَّه شرّه عنک. فقال محمّد «8» بن علیّ «8»: یا بُنیّ! إنِّی توکّلتُ علی اللَّه الّذی یُمسِک السّماء أن تقع علی الأرض إلّابإذنه، وکفی باللَّه وکیلًا.
قال: ثمّ تجهّز محمّد «8» بن علیّ «8» وخرج من المدینة وسار حتّی قدمَ علی یزید «8» بن معاویة «8» بالشّام. فلمّا استأذن، أذن له، وقرّبه، وأدناه، وأجلسه معه علی سریره، ثمّ أقبل علیه بوجهه، فقال: یا أبا القاسم! أجرنا اللَّه وإیّاک فی أبی «9» عبداللَّه «8» الحسین بن علیّ «8»،
__________________________________________________
(1)- لیس فی د
(2)- من د و بر، وفی الأصل: یخلقها
(3)- من د و بر، وفی الأصل: دینک
(4)- من د و بر
(5)- فی الأصل: أبة، وفی د و بر: أباه
(6)- فی النّسخ: ولا تصیر
(7)- فی د: أظنّه
(8- 8) لیس فی د
(9)- من د، وفی الأصل و بر: أبا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 37
فوَ اللَّه لئن کان نفعکَ فقد نفعنی، ولئن کان أوجعکَ «1» فقد أوجعنی، ولو کنت أنا المتولِّی لقتله لما قتلته ولدفعت عنه القتل، ولو کان بذهاب ناظری، ولفدیته بجمیع ما ملکت یدی، وإن کان قد ظلمنی وقطع رحمی ونازعنی حقِّی؛ ولکن عبیداللَّه بن زیاد لم یعمل برأیی «2» «3» فی ذلک «3»، فعجل علیه القتل فقتله، «4» ولن یستدرک «4» ما فات، وبعد فانّه لیس یجب علینا أن نرضی بالدِّیة فی حقِّنا، ولکن یجب علی أخیک رحمه الله أن ینازعنا «5» حقّنا وما قد خصّنا اللَّه به دون غیرنا، وعزیزٌ علیَّ ما ناله، والسّلام. فهات الآن ما عندک یا أبا القاسم!
قال: فتکلّم محمّد بن علیّ «6»، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: إنِّی قد سمعتُ کلامک، فوصلَ اللَّه رحمکَ ورحمَ حسیناً وبارکَ له فیما صار إلیه من ثواب ربِّه والخُلد الدّائم الطّویل «7»، عند الملک الجلیل، وقد علمنا أنّ مَن نقصک فقد نقصنا، ومن عزاک فقد عزانا من فرح وترح، وأظنّ أنّکَ لو شهدتَ ذلک بنفسک لکنتَ تری أجمل الرّأی والعمل ولجانبت أسوأ [الرأی و «8»] «3» الفعل والخطل «3»، والآن فإنّ حاجتی إلیکَ أن «9» لا تُسمِعْنی فیه ما أکره، فإنّه أخی، وشقیقی، «3» وابن أبی «3»، وإن زعمتَ أ نّه ظلمکَ وقد کان عدوّاً لک کما تقول.
قال: فقال له یزید: إنّک لا تسمع فیه إلّاخیراً، ولکن «10» هلمّ فبایعنی، واذکر ما علیکَ من الدّیْن حتّی أقضیه عنک! فقال محمّد «3» بن علیّ رضی الله عنه «3»: أمّا البیعة فقد بایعتک، وأمّا ما ذکرتَ من أمر الدّیْن فما علیَّ دَین والحمدُ للَّه، وإنِّی من اللَّه «3» تبارک وتعالی «3» بکلِّ نعمة
__________________________________________________
(1)- فی د: وجعک
(2)- من د، وفی الأصل و بر: رأی
(3- 3) لیس فی د
(4- 4) فی د: لکن نستدرک
(5)- زید فی د: فی
(6)- فی د: الحنفیّة
(7)- لیس فی د
(8)- من د
(9)- فی د: بأن
(10)- کذا فی النّسخ، والظّاهر: لکن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 38
سابغة «7» لا أقوم بشکرها.
قال: فالتفتَ یزید إلی ابنه خالد، فقال: یا بُنیّ! إنّ ابن عمّک هذا بعید من اللّوم والدّنس والکذب، ولو کان غیره کبعض مَن عرفت لقال: علیَّ من الدّیْنِ کذا وکذا، لیستغنم أخذ أموالنا.
قال: ثمّ أقبلَ علیه یزید، فقال: بایعنی یا أبا القاسم! فقال: نعم یا أمیر المؤمنین.
فقال: إنِّی قد أمرتُ لکَ بثلاثمائة ألف درهم، فابعث مَن یقبضها، إذا أردتَ الانصراف عنّا «1» أوصلناک إن شاء اللَّه.
قال «1»: فقال له محمّد «1» بن علیّ رحمه الله «1»: [أیّها الأمیر «2»] لا حاجة لی فی هذا المال ولا فیما جئتُ به.
فقال یزید: فلا علیک أن تقبضه و «3» تفرِّقه فیمَن «3» أحببتَ من أهل بیتک. قال: فإنِّی قد قبلته.
قال: فأنزله یزید فی بعض منازله، وکان محمّد بن علیّ یدخل إلیه «4» صباحاً ومساءً.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 256- 260
وکتبَ «5» یزید إلی محمّد ابن الحنفیّة «6» وهو یومئذ بالمدینة:
أمّا بعد، فإنِّی أسأل اللَّه لی «7» ولک عملًا صالحاً یرضی به عنّا، فإنِّی ما أعرف الیوم فی بنی هاشم رجلًا هو أرجَح منکَ علماً وحلماً، ولا أحضَر منک «8» فهماً وحکماً، ولا أبعَد
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د
(2)- من د
(3- 3) فی د: فرِّقه علی مَن
(4)- فی د: علیه
(5)- [راجع بسنده فی: «ابن الزّبیر یعرض بیعته علی ابن عبّاس»]
(6)- [فی البحار والعوالم: «محمّد بن علیّ ابن الحنفیّة»]
(7)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «لنا»]
(8)- [لم یرد فی البحار والعوالم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 39
«1» منکَ عن «1» کلِّ سفه ودنس وطیش، ولیس مَن یتخلّق بالخیر تخلّقاً، و «2» یتنحّل بالفضل «2» تنحّلًا، کمَن جبله اللَّه علی الخیر جبلًا، وقد عرفنا ذلک کلّه «3» منکَ قدیماً وحدیثاً، شاهداً وغائباً، غیر أنِّی قد أحببتُ زیارتک والأخذ بالحظِّ من رؤیتک، فإذا نظرتَ فی کتابی هذا فأقبِل إلیَّ آمِناً مطمئناً، أرشدکَ اللَّه أمرک، وغفرَ لکَ ذنبک، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته.
فلمّا ورد الکتاب علی محمّد بن علیّ «4» ابن الحنفیّة «4»، وقرأه، أقبلَ علی ابنیه جعفر وعبداللَّه أبی هاشم، فاستشارهما فی ذلک، فقال له ابنه عبداللَّه: یا أبتی «5» اتّقِ اللَّه فی نفسِک، ولا تصر إلیه، فإنِّی خائفٌ أن یلحقکَ بأخیکَ الحسین ولا یُبالی. فقال له «3» محمّد: یا بُنیّ ولکنِّی لا أخاف منه ذلک.
وقال له ابنه جعفر: یا أبتی «5»! «6» إنّه قد اطمأنک وألطفک «6» فی کتابه إلیک، ولا أظنّه یکتب إلی أحدٍ من قریش بأن «أرشدک اللَّه أمرک، وغفر «7» ذنبک»، وأنا «8» أرجو أن یکفّ اللَّه شرّه عنک. «9»
فقال محمّد «9»: یا بنیّ إنِّی توکّلتُ علی اللَّه الّذی یُمسِک السّماء أن تقع علی الأرض إلّابإذنه، وکفی باللَّه وکیلًا.
ثمّ تجهّز محمّد بن علیّ وخرج من المدینة، وسار حتّی قدم علی یزید بن معاویة بالشّام، فلمّا استأذن أذن له، وقرّبه وأدناه، وأجلسه معه علی سریره، ثمّ أقبل علیه بوجهه، فقال:
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «من»]
(2- 2) [فی البحار والعوالم: «ینتحل الفضل» وفی الدّمعة السّاکبة: «ینتحل بالفضل»]
(3)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة]
(4- 4) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة]
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «أبه»]
(6- 6) [فی البحار والعوالم: «إنّه قد ألطفک» وفی الدّمعة السّاکبة: «إنّک قد ألطفک»]
(7)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «لک»]
(8)- [الدّمعة السّاکبة: «إنِّی»]
(9- 9) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «قال: فقال محمّد بن علیّ علیهما السلام»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 40
یا أبا القاسم! آجرنا اللَّه وإیّاک فی أبی عبداللَّه الحسین «1»، فوَ اللَّه لئن کان نقصکَ فقد نقصنی، ولئن کان أوجعکَ فقد أوجعنی، ولو کنتُ أنا المتولِّی لحربه لما قتلته، ولدفعتُ عنه القتل ولو بجزِّ «2» أصابعی، وذهاب بصری، ولفدیته بجمیع ما ملکت یدی، وإن کان قد ظلمنی، وقطع رحمی، ونازعنی فی «3» حقِّی، ولکن عبیداللَّه بن زیاد لم یعلم رأیی «4» فیه من «4» ذلک، فعجّل علیه بالقتل فقتله، ولم یستدرک ما فاتَ، وبعد، فإنّه لیس یجب علینا أن نرضی بالدّنیة فی حقِّنا ولم یکن یجب علی أخیک أن ینازعنا فی أمرٍ خصّنا اللَّه به دون غیرنا، وعزیز علیَّ ما ناله «5»، فهاتَ الآن ما عندکَ یا أبا القاسم.
فتکلّم محمّد بن علیّ، فحمد اللَّه وأثنی علیه و «6» قال: إنِّی قد سمعتُ کلامکَ، فوصل اللَّه رحمکَ ورحم حسیناً وبارک «7» اللَّه له «7» فیما صار «8» إلیه من ثواب ربِّه؛ والخُلد الدّائم الطّویل، فی جوارِ الملک الجلیل، وقد علمنا أنّ ما نقصنا فقد نقصک، وما عراکَ فقد عرانا من فرحٍ وترح، وکذا أظنّ أن لو شهدت ذلک بنفسک لاخترتَ أفضل الرّأی والعمل، ولجانبتَ أسوأ الفعل والخطل، والآن إنّ «9» حاجتی إلیکَ أن لا تُسمِعْنی فیه ما أکره، فإنّه أخی وشقیقی وابن أبی. وإن زعمتَ أ نّه «10» کان ظالمک و «10» عدوّاً لک کما تقول.
فقال له یزید بن معاویة: إنّک «11» لم تسمع فیه «11» منِّی إلّاخیراً؛ ولکن هلمّ فبایعنی، واذکر ما علیکَ من الدَّیْنِ حتّی أقضیه عنک.
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «الحسین بن علیّ»]
(2)- [فی البحار والعوالم: «بحزِّ»]
(3)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة]
(4- 4) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «فی»]
(5)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «والسّلام»]
(6)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «ثمّ»]
(7- 7) [فی البحار والعوالم: «له» ولم یرد فی الدّمعة السّاکبة]
(8)- [الدّمعة السّاکبة: «سار»]
(9)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «فإنّ»]
(10- 10) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «قد کان ظلمک وکان»]
(11- 11) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «لن تسمع»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 41
فقال له محمّد «1»: أمّا البیعة فقد بایعتک، وأمّا ما ذکرتَ من أمر الدَّیْنِ فما علیَّ «2» دَیْن بحمد اللَّه «2»، وإنِّی من اللَّه تبارکَ وتعالی فی کلِّ نعمةٍ سابغةٍ لا أقوم بشکرها.
فالتفتَ یزید إلی ابنه خالد، «3» وقال له «3»: یا بُنیّ إنّ ابن عمّک هذا بعیدٌ من الخبِّ واللّؤم والدّنس والکذب، ولو کان غیره کبعض مَن عرفت لقال علیَّ من الدَّیْن کذا وکذا، لیستغنم أخذ أموالنا.
ثمّ أقبل علیه «4» یزید «5» بن معاویة وقال له «5»: بایعتنی یا أبا القاسم! فقال: نعم یا أمیر المؤمنین. قال: فإنِّی قد أمرتُ لک بثلاثمائة ألف درهم فابعث مَن یقبضها، فإذا أردتَ الانصراف عنّا، وصلناک إن شاء اللَّه تعالی.
فقال له محمّد «1»: لا حاجة لی فی هذا المال، ولا له جئت. فقال له یزید: فلا علیکَ أن تقبضه وتفرِّقه فی مَن أحببتَ من أهل بیتک.
قال: فإنِّی قد قبلته «6» یا أمیر المؤمنین. «7» ثمّ إنّ یزید أنزل محمّداً «7» فی بعض منازله، فکان «8» یدخل علیه «9» صباحاً ومساءً. «10»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «محمّد بن علیّ علیهما السلام»]
(2- 2) [فی البحار والدّمعة السّاکبة: «دَین والحمد للَّه» وفی العوالم: «من دَین والحمد للَّه»]
(3- 3) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «فقال»]
(4)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة]
(5- 5) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «فقال الملعون»]
(6)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «قد قبلت»]
(7- 7) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «فأنزله»]
(8)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «وکان محمّد بن علیّ علیهما السلام»]
(9)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «فی کلّ یوم»]
(10)- و دیگر در بحار الانوار مسطور است؛ که یزید بن معاویه علیه اللعنه به محمد بن الحنفیه که در این هنگام در مدینه طیبه جای داشت مکتوب نمود؛ «أمّا بعد، فإنِّی أسأل اللَّه لنا ولک عملًا صالحاً یرضی به عنّا، فإنِّی ما أعرف الیوم فی بنی هاشم رجلًا هو أرجح منکَ حلماً وعلماً؛ ولا أحضر فهماً وحکماً، ولا أبعد من کلِّ سفه ولا دنس وطیش؛ ولیس مَنْ یتخلّق بالخیر تخلّقاً، وینتحل بالفضل تنحّلًا، کمَن جبله اللَّه علی الخیر جبلًا؛
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 42
__________________________________________________
وقد عرفنا ذلک قدیماً وحدیثاً شاهداً وغائباً، غیر أنِّی قد أحببتُ زیارتک؛ والأخذ بالحظِّ من رؤیتک، فإذا نظرتَ فی کتابی هذا فاقبِل إلیَّ آمناً مطمئنّاً، أرشدکَ اللَّه أمرک، وغفرَ لکَ ذنبک، والسلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته».
می‌گوید: «از حضرت احدیت عملی صالح و کرداری ستوده از بهر خویش و تو مسألت می‌کنم که موجب خشنودی او گردد، همانا امروز در جماعت بنی‌هاشم هیچ‌یک را در حلم و علم و حضور مسایل و احکام شرعیه و دوری و بُعد از هر گونه سفاهت و دناست 1 و تهوّر و طیش 2، با تو به یک میزان ندیدم و از تو ارجح نیافتم، چه این صفات پسندیده که در تو و دوری از اخلاق رذیله که خاص تو می‌باشد به جمله جبلی و طبیعی تو می‌باشد و دیگران بر خود بسته‌اند؛ با تو همانند نتوانند بود، ما این مخایل 3 حسنه و شیم ستوده از قدیم و جدید و در شهود و غیاب در تو شناخته‌ایم، اینک سخت به زیارت تو و کامکاری از دیارت مشتاقیم، چون این مکتوب را از نظر بسپردی آمناً مطمئنّاً به جانب ما راه‌سپار، سلام و رحمت و برکات خدای بر تو باد.»
چون این نامه به محمد بن حنفیه رسید روی به فرزندان خود عبداللَّه و جعفر کرده، در مسیر به جانب یزید مشورت کرد، پسرش عبداللَّه گفت: «ای پدر! از خدای بپرهیز که جان خویشتن را در معرض هلاک درآوری، چه من بیمناکم که تو را آن رسد که برادرت حسین علیه السلام را، و یزید را هیچ باکی نخواهد بود.»
محمد بن حنفیه گفت: «ای پسرک من! لاکن من از وی در خوف و بیم نیستم.»
جعفر گفت: «ای پدر همانا یزید بسی ملاطفت با تو نموده، گمان ندارم که با هیچ یک از مردم قریش بنویسد: «أرشدک اللَّه أمرک وغفر لک ذنبک». و من امید می‌برم که خدای قادر شر او را از تو بر تابد.»
محمد بن حنفیه گفت: «ای پسرک من! توکّل خداوندی جویم که آسمان به این عظمت را نگاه داشته است که بی‌حایل و ستون بر زمین فرودآید و کفی باللَّه وکیلا.»
آن گاه تجهیز سفر بدید و از مدینه بیرون شد و کوه و دشت نوشت تا در شام به مجلس یزید درآمد. یزید به رعایت اعزاز و اعظام آن جناب بکوشید؛ و نزدیک به خود بر تخت خود بنشانید، با روی گشاده و خوی آزاده از رنج راه و زحمت سفر و مجاری حالات آن حضرت بپرسید؛ و در شهادت حضرت سید الشهدا تسلیت گفت، و گفت: «خدای تعالی ما و تو را در مصیبت ابی‌عبداللَّه الحسین بن علی ماجور دارد؛ سوگند با خدای اگر در این قضیه بر تو نقصی رسید مرا نیز منقصت افتاد و اگر تو را به درد افکند مرا نیز دردناک ساخت، اگر من خود با وی محاربت می‌ورزیدم او را مقتول نمی‌کردم، بلکه این قضیه و بلیّت را از آن حضرت روی بر می‌تافتم، اگر چند انگشتان و دیدگان خود را در این امر تباه می‌ساختم و تمامت این ملک خویش را برخی آن حضرت می‌داشتم و او را از این حادثه نجات می‌دادم، اگر چه آن حضرت با من ستم راند و قطع رحم من نمود و در حق من با من منازعت ورزید، لکن عبیداللَّه بن زیاد از رأی و اندیشه من در باره آن حضرت عالم نگشت؛ در مقاتلت عجلت گرفت و او را شهید ساخت، اکنون استدراک ما فات ممکن نیست و آن‌چه از دست رفته به دست نیاید؛ از این جمله گذشته ما را نیفتاده بود که در حفظ حقوق
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 43
__________________________________________________
خویش به دناءت 4 و مماطلت 5 رویم؛ هم برادرت را واجب نبود که در آن امری که خدای ما را بدان اختصاص داده منازعت جوید، و اکنون سخت بر من دشوار افتاده از آن‌چه بدو رسید هم آید و از آن‌چه داری باز گوی ای ابو القاسم.»
این وقت محمد بن علی علیه السلام آغاز سخن کرد و خدا را حمد و ثنا گفت.
پس از آن فرمود: «سخنان تو را بشنیدم، خداوند رحم تو و رحم حسین را وصل نماید و او را به ثواب جمیل و بهشت دایم طویل برکت دهد؛ و در جوار ملک جلیل و پروردگار جمیل بر خوردار فرماید، و ما نیک بدانسته‌ایم که نقص ما نقص تو است و غم و شادی ما شادی و غم تو است، و گمان من چنان است که اگر تو خود با حسین مقابلت می‌جستی هر چه پسندیده‌تر و افضل بود اختیار می‌کردی، و از کاری که بسیار بدو نکوهیده بود اجتناب می‌ورزیدی، و هم اکنون خواهش من از تو این است که در باره حسین علیه السلام چیزی که مرا مکروه بیاید نگویی چه او برادر من و شقیق من و پسرِ پدر من است؛ اگر چه تو گمان کنی که با تو ستم کرد و چنان که می‌گویی، با تو دشمن بود.»
یزید گفت: «از من جز سخن نیک و یاد نیکو نخواهی شنید، لکن هم‌اکنون با من بیعت بایدت کرد و آنچه وام برگردن داری بایدت باز نمود تا ادا نمایم.»
محمد بن حنفیه فرمود: «اما بیعت، همانا بیعت کردم، اما آن‌چه از دیون من مذکور داشتی مرا دینی بر گردن نباشد؛ و خدای را حمد و سپاس‌گزارم که چندان نعمتهای جزیل و بی‌کران او مرا فرو گرفته که از اقامت شکرش بر نتوانم آمد.»
این‌هنگام، یزید روی با پسرش خالد کرد و گفت: «ای پسرک من! همانا پسر عم تو ازلامت و فریبندگی و خدیعت و نکوهش و دناءت و کذب دور است، اگر جز او کسی دیگر از آنان که می‌شناسی این سخن می‌شنید می‌گفت، فلان و فلان مبلغ قرض بر گردن دارم، چه گرفتن اموال ما را غنیمت می‌دانند.»
آن گاه روی به محمد بن حنفیه کرد و گفت: «یا ابا القاسم! با من بیعت کردی؟»
فرمود: «آری یا امیر المؤمنین.»
گفت: «همانا سی صد هزار درهم در حق تو فرمان کردم، کسی را بفرست تا مأخوذ دارد، نیز هر وقت از نزد ما اراده انصراف نمایی، انشاء اللَّه تعالی تو را صله دهیم.»
فرمود: «مرا حاجتی در این مال نیست، و به سبب آن نیامدم.»
یزید گفت: «هیچ زیانی ندارد که مأخوذ داری و به هر کس که بخواهی از اهل‌بیت خود بازرسانی.»
گفت: «یا امیر المؤمنین! قبول کردم.»
راقم حروف می‌گوید: «از این خبر معلوم گردید که جناب محمد حنفیه با یزید بیعت نفرمود و به حروف گذشت.»
بالجمله یزید پلید آن‌جناب را در یکی از منازل خاصه خود منزل داد و محمد بن حنفیه به‌هر بامداد و شامگاه بر وی درآمدی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 44
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 79- 81/ مثله المجلسی، البحار «1»، 45/ 325- 327؛ البحرانی، العوالم، 17/ 643- 645؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 191- 193
__________________________________________________
1. دناست: پلیدی در نسبت و فامیل.
2. طیش: سبکی.
3. مخائل- جمع مخیله-: شیمه: خوی و جبلت.
4. دناءت: پستی.
5. مماطلت: کار را عقب انداختن.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 349- 352
. (1)- [حکاه فی البحار والعوالم عن بعض کتب المناقب القدیمة، وفی الدّمعة السّاکبة عن البحار والعوالم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 45

فکتبَ یزید إلی عثمان بن محمّد بن أبی سفیان عامله أن یوجِّه إلیه وفداً لیستمع مقالتهم، ویستمیل قلوبهم، فأوفدَ إلیه المنذر بن الزّبیر بن العوّام، وعبداللَّه بن أبی عمرو ابن حَفْص بن المغیرة المخْزومی، وعبداللَّه بن حنظلة الغَسیل ابن أبی عامر الأنصاریّ فی آخَرین من الأشراف، فلمّا قدموا علیه أکرمهم ووصل کلَّ واحدٍ منهم بخمسین ألف درهم، ووصل المنذر بمائة ألف درهم، ثمّ انصرفوا من عنده. فلمّا وردوا المدینة قالوا: قدمنا من عند رجلٍ فاسق یشرب الخمور ویضرب الطّنابیر، ویعزف عنده القیانُ ویلعب بالکلاب، فعاقدهم النّاس علی خلعه، وولّوا أمرهم عبداللَّه بن حنظلة الغَسیل، وقدمَ المنذر بن الزّبیر البصرة من بین الوفد، فأکرمهُ ابن زیاد وبرّه وأمر له بمائة ألف درهم.
وقال عوانة: کان مِسْوَر بن مَخْرمة وفدَ إلی یزید قبل ولایة عثمان بن محمّد، فلمّا قدمَ شهدَ علیه بالفسق وشرب الخمر، فکُتبَ إلی یزید بذلک، فکتب إلی عامله یأمره أن یضرب مِسْوراً الحدّ، فقال أبو حُزَّة:
أیَشْرَبها صَهباءَ کالمِسْکِ ریحُها أبو خالِدٍ ویُضْرَبُ الحَدَّ مِسْوَرُ
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 337- 338
وإذا وفد المدینة قد أقبلوا علی یزید، وفیهم المنذر بن الزّبیر، وعبداللَّه بن [أبی «1»] عمرو ابن حفص بن المغیرة المخزومیّ، وعبداللَّه بن «2» حنظلة بن أبی عامر الأنصاریّ، فأقاموا عند یزید أیّاماً، فأجازهم یزید لکلِّ رجل بخمسین ألف درهم، وأجاز المنذر بن الزّبیر بمائة ألف درهم.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 260- 261
__________________________________________________
(1)- من الطّبریّ وجمهرة أنساب العرب
(2)- زید فی النّسخ: قیس بن- خطأ، والتّصحیح من الطّبریّ وتهذیب التّهذیب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 46
ثمّ «1» إنّ وفداً من أهل الکوفة «2» قدموا «3» علی یزید، وفیهم المنذر بن الزّبیر، و «4» عبداللَّه ابن عمر، وعبداللَّه بن حفص بن المغیرة «4» المخزومیّ، وعبداللَّه بن حنظلة بن أبی عامر الأنصاریّ، فأقاموا عند یزید أیّاماً، فأجازهم یزید، وأمر «5» لکلِّ رجل «6» بخمسین ألف درهم، وأجاز المنذر «7» بمائة ألف درهم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 81/ مثله المجلسی، البحار «8»، 45/ 327؛ البحرانی، العوالم، 17/ 645؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 193
قالوا: فعزل یزید الولید، وولّی عثمان [بن] محمّد بن أبی سفیان، فسار إلی الحجاز، وإذا هو فتی غر حدث غمر لم یمارس الأمور، فطمعوا فیه، ولمّا دخل المدینة بعث إلی یزید منها وفداً فیهم عبداللَّه بن حنظلة الغسیل الأنصاریّ، وعبداللَّه بن أبی عمرو بن حفص بن المغیرة الحضرمیّ، والمنذر بن الزّبیر، ورجال کثیر من أشراف أهل المدینة، فقدموا علی یزید فأکرمهم وأحسن إلیهم وعظم جوائزهم، ثمّ انصرفوا راجعین إلی المدینة، إلّاالمنذر بن الزّبیر، فإنّه سار إلی صاحبه عبیداللَّه بن زیاد بالبصرة، وکان یزید قد أجازه بمائة ألف نظیر أصحابه من أولئک الوفد، ولمّا رجع وفد المدینة إلیها، أظهروا شتم یزید وعیبه، وقالوا: قدمنا من عند رجل لیس له دین، یشرب الخمر وتعزف عنده القینات بالمعازف، وإنّا نشهدکم أنّا قد خلعناه، فتابعهم النّاس علی خلعه، وبایعوا عبداللَّه ابن حنظلة الغسیل علی الموت، وأنکر علیهم عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب، ورجع المنذر
__________________________________________________
(1)- [راجع بسنده فی: «ابن الزّبیر یعرض بیعته علی ابن عبّاس»]
(2)- [الصحیح: «المدینة»]
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة مکانه: «قال: وإذا وفد أهل المدینة قد قدموا ...»]
(4- 4) [فی البحار والعوالم: «عبداللَّه بن عمرو بن حفص بن مغیرة»، وفی الدّمعة السّاکبة: «عبداللَّه بن عمر بن حفص بن المغیرة»]
(5)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة]
(6)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «منهم»]
(7)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «المنذر بن الزّبیر»]
(8)- [حکاه فی البحار والعوالم عن بعض کتب المناقب القدیمة، وفی الدّمعة السّاکبة عن البحار والعوالم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 47
ابن الزّبیر من البصرة إلی المدینة، فوافقَ أولئک علی خلع یزید، وأخبرهم عنه أ نّه یشرب الخمر ویسکر حتّی ترک الصّلاة، وعابه أکثر ممّا عابه أولئک. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 216
__________________________________________________
(1)- تا چنان افتاد که در آن اوقات جماعتی از اهالی مدینه بر یزید ملعون وفود نمودند، منذر بن زبیر، عبداللَّه بن عمر بن حفص بن مغیره مخزومی و عبداللَّه بن حنظله بن ابی عامر انصاری نیز با آن جماعت وافدین بودند، روزی چند نزد یزید لعنة اللَّه علیه بماندند، و یزید هر یکی را پنجاه هزار درهم و منذر بن زبیر را صد هزار درهم جایزه داد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 352
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 48

فلمّا جاء لیودِّعه قال له: یا أبا القاسم! إن کنت رأیت منِّی خلقاً تنکره نزعت عنه وأتیت الّذی تشیر به علیَّ؟ فقال: واللَّه لو رأیتُ منکراً ما وسعنی إلّاأن أنهاکَ عنه؛ وأخبرکَ بالحقِّ للَّه‌فیه، لما أخذ اللَّه علی أهل العلم عن أن یُبیِّنوه للنّاس ولا یکتموه، وما رأیتُ منکَ إلّاخیراً.
وشخصَ من الشّام حتّی ورد المدینة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 470- 471، أنساب الأشراف، 3/ 278
فلمّا أراد الانصراف إلی المدینة، أقبل محمّد بن علیّ «1» رضی الله عنه «1» حتّی دخل علی یزید، فاستأذنه فی الانصراف معهم إلی المدینة، فأذنَ له فی ذلک، ووصله بمائتی ألف درهم أخری، وأعطاه عروضاً «2» بمائتی ألف درهم، ثمّ قال: یا أبا القاسم! إنِّی لا أعلم علی وجه الأرض فی مثل الیوم رجلًا هو أعلَم منکَ بالحلال والحرام، وقد کنتُ أحببتُ «3» أن لا تفارقنی وأن تعظنی وتأمرنی بما فیه حظِّی ورُشدی. فوَ اللَّه لا أحبّ أن تنصرف عنِّی وأنت ذامّ «4» لشی‌ء «5» من أخلاقی.
قال: فقال له محمّد بن علیّ: أمّا ما کان منکَ إلی الحسین، فذاکَ شی‌ء لا تستدرک، وأمّا الآن، فإنِّی ما رأیتُ منکَ منذ قدمتُ علیکَ إلّاخیراً، ولو رأیتُ منکَ خصلة أکرهها لما وسعنی السّکوت دون ما أنهاک عنها وأخبرکَ بحقِّ اللَّه فیها، الّذی «6» أخذ اللَّه
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د
(2)- فی النّسخ: عروض
(3)- من د، وفی الأصل و بر: أحبّ
(4)- فی الأصل و بر: دام، وفی د: دائم
(5)- فی د: لکلِّ شی‌ء
(6)- فی د و بر: للّذی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 49
تبارک وتعالی علی العلماء فی علمهم أن یُبیِّنوه للنّاس ولا یکتمونه. ولستُ مؤدِّیاً عنک من إلی ورائی من النّاس إلّاخیراً، غیر أنِّی أنهاکَ عن شربِ هذا [الخمر «1»] المُسکِر، فإنّه رجسٌ من عملِ الشّیطان، ولیسَ مَن ولیَ أمور الأمّة ودُعیَ له بالخلافة علی رؤوس الأشهاد علی المنبر کغیره من النّاس، فاتّقِ اللَّه فی نفسک وتدارک «2» ما فاتَ من أمرِک، والسّلام.
قال: فسرّ یزید بما سمع من محمّد «3» بن علیّ «3» سروراً شدیداً، ثمّ قال: إنِّی قابل منک ما أمرتنی به، وإنِّی أحبّ أن تکاتبنی فی کلِّ حاجةٍ تعرض لک من صلة أو تعاهد، ولا تقصرنَ فی ذلک.
فقال محمّد بن علیّ، أفعل ذلک إن شاء اللَّه، ولا أکون إلّاعند ما تحبّ.
قال: ثمّ ودّعه محمّد بن علیّ، ورجع إلی المدینة، ففرّق ذلک المال کلّه فی أهل بیته وسائر بنی هاشم وقریش، [وما] من سائر النِّساء والرِّجال والذّریّة والموالی إلّاصار إلیه شی‌ء من ذلک المال.
ثمّ خرج «3» محمّد بن علیّ «3» من المدینة إلی مکّة، فأقامَ بها مجاوراً لا یعرفُ شیئاً غیر الصّوم والصّلاة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 261- 262
فلمّا «4» أرادوا الانصراف إلی المدینة، «5» دخل محمّد بن علیّ «5» علی یزید؛ فاستأذنه فی الانصراف معهم «6»؛ فأذنَ له فی ذلک، ووصله بمأتی ألف درهم، وأعطاه عروضاً بمائة ألف درهم.
__________________________________________________
(1)- من د
(2)- فی د: استدرک
(3- 3) لیس فی د
(4)- [راجع بسنده فی: «ابن الزّبیر یعرض بیعته علی ابن عبّاس»]
(5- 5) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «أقبل محمّد بن علیّ حتّی دخل»]
(6)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «إلی المدینة»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 50
ثمّ قال «1» له: واللَّه یا أبا القاسم ألیت «1» إنِّی لا أعلم الیوم فی أهل بیتک رجلًا هو أعلم منک بالحلال والحرام، وقد کنتُ أحبّ أن لا تفارقنی، وتأمرنی بما فیه حظِّی ورُشدی، وواللَّه ما أحبّ أن تنصرف عنِّی وأنتَ ذامّ لشی‌ءٍ من أخلاقی.
فقال له محمّد «2»: أمّا ما کان منک إلی الحسین «3»، فذاک شی‌ء لا یُستدرَک، وأمّا الآن، فإنِّی ما رأیتُ منکَ منذ «4» قدمتُ علیک «5» إلّاخیراً، ولو رأیتُ منک خصلة أکرهها لما وسعنی السّکوت دون أن أنهاکَ عنها؛ وأخبرکَ بما یحقّ للَّه‌علیکَ منها، للّذی أخذ اللَّه تبارک وتعالی علی العلماء فی علمهم أن یُبیِّنوه للنّاس ولا یکتموه، ولستُ مؤدِّیاً عنک إلی من ورائی من النّاس إلّاخیراً «6»، غیر أنِّی أنهاکَ عن شرب هذا المُسکِر، فإنّه رجس من عمل الشّیطان، ولیسَ مَن «7» ولیَ أمور الأمّة، ودُعیَ له بالخلافة علی رؤوس الأشهاد فوق «8» المنابر؛ کغیره من النّاس، فاتّقِ اللَّه فی نفسِک، وتدارَک ما سلفَ من ذنبِک «9».
فسرّ یزید بما سمع من محمّد «2» سروراً شدیداً، «10» وقال له «10»: فإنِّی قابِلٌ منکَ ما أمرتنی به، وأنا أحبّ أن تکاتبنی فی کلِّ حاجةٍ تعرض لک؛ من صلةٍ أو تعاهد، ولا تقصر «11» فی ذلک أبداً «12».
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «یا أبا القاسم»]
(2)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «محمّد بن علیّ علیهما السلام»]
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «الحسین بن علیّ علیهما السلام»]
(4)- [البحار: «مذ»]
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «إلیک»]
(6)- [العوالم: «خیر»]
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «ممّن»]
(8)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «علی»]
(9)- [أضاف فی البحار والدّمعة السّاکبة: «والسّلام. قال:»]
(10- 10) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «ثمّ قال»]
(11)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «لا تقصرنّ»]
(12)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 51
فقال له «1» محمّد «2»: أفعل ذلک إن شاء اللَّه، وأکون «3» عندما تحبّ.
ثمّ ودّعهُ «4» ورجع إلی المدینة، وفرّق «5» ذلک المال کلّه فی أهل بیته، وسائر بنی هاشم وقریش، حتّی لم یبقَ من بنی هاشم وقریش أحد «1» من الرِّجال والنِّساء والذّریّة والموالی إلّا صار إلیه «6» من ذلک «6».
ثمّ خرج محمّد «2» من المدینة إلی مکّة، وأقام «7» بها مجاوراً لایعرف «8» غیر الصّوم والصّلاة «9» ولا یتداخل بغیر الفقه. «10» «10»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 81- 82/ مثله المجلسی، البحار، 45/ 327- 328؛ البحرانی، العوالم، 17/ 645- 646؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 193- 194
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة]
(2)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «محمّد بن علیّ علیهما السلام»]
(3)- [فی البحار والعوالم: «لا أکون إلّا»]
(4)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «محمّد بن علیّ رضی الله عنه»]
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «ففرّق»]
(6- 6) [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «شی‌ء من ذلک المال»]
(7)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «فأقام»]
(8)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «لا یعرف شیئاً»]
(9)- [إلی هنا حکاه فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة]
(10)- و چون اشراف مدینه آهنگ مراجعت به مدینه کردند؛ محمد بن حنفیه نیز رخصت طلبید تا با آن جماعت مراجعت نماید، یزید رخصت داد و نیز دویست هزار درهم بدو صله داد و هم از امتعه نفیسه 1 و اقمشه بدیعه 2 آن چند به آن جناب تقدیم نمود که بهایش به یک صد هزار درهم پیوست، آن گاه با محمد بن حنفیه روی نمود و گفت: «یا ابو القاسم! همانا امروز در میان اهل‌بیت تو هیچ مردی را نمی‌شناسم که در مسایل حلال و حرام از تو داناتر باشد؛ سخت دوست می‌دارم که از من جدایی نجویی و مرا به آن‌چه حظ من و رشد من در آن است امر بفرمائی، سوگند با خدای دوست نمی‌دارم که از من مفارقت گیری گاهی که نکوهیده پاره‌ای اخلاق و افعال من باشی.
محمد بن علی علیه السلام فرمود: «اما آن کار و کردار که با حسین علیه السلام به جا آوردی همانا چیزی است که هرگز چاره آن در حیز امکان نیاید و تدارک آن در این جهان و آن جهان صورت‌پذیر نباشد.
اما اکنون همانا از آن زمان که من با تو ملاقات کرده‌ام تا کنون جز نیکی از تو ندیده‌ام؛ و اگر خصلتی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 52
__________________________________________________
مکروه و صفتی مذموم نگران می‌شدم نیروی سکوت نمی‌یافتم؛ تو را اگر چند نهی کردن نمی‌توانستم لکن به آن‌چه امر خدای و حق اوست بر تو آگاه می‌ساختم چه خدای تعالی دانایان را فرمان کرده؛ و با ایشان پیمان نهاده که علم خود را با مردمان روشن کند، و ایشان را مکتوم ندارند، و از مسایل و احکام شرعیه باز نمایند و مرا از تو جز خیر نرسیده است، مگر این که نهی می‌کنم تو را از شرب این مسکر چه رجس و پلید و عمل شیطان مرید است؛ و آن کس که والی امور عامه است و بر روی منابر بر رأس اشهاد او را خلیفه بخوانند چون دیگر کسان نیست. پس، از خدا در خویشتن بپرهیز و گناهان گذشته را تدارک کن.»
چون یزید این سخنان بشنید بسیار مسرور گردید؛ و گفت: «هرچه گفتی از توپذیرنده‌ام و دوست همی‌دارم که از این پس در هر حاجت که تو را روی دهد با من مکتوب کنی و به قصور نروی.»
محمد بن علی علیه السلام فرمود: «انشاء اللَّه تعالی چنین کنم، و بدان رویت باشم که نیکو باشد.»
آن گاه با یزید وداع کرده.
1. نفیس: خوب و مرغوب.
2. بدیع: بی‌نظیر و بی‌سابقه.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 352- 353
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 53

وشخصَ [ابن الحنفیّة] من الشّام حتّی ورد المدینة، فلمّا وثب النّاس بیزید وخلعوه ومالوا إلی ابن الزّبیر، وأتاهم مسلم بن عقبة المرّی فی أهل الشّام، جاء عبداللَّه بن عمر ابن الخطّاب وعبداللَّه بن مطیع فی رجالٍ من قریش والأنصار، فقالوا لابن الحنفیّة: أخرج معنا نقاتل یزید. فقال لهم محمّد بن علیّ: علی ماذا أقاتله ولم أخلعه؟ قالوا: إنّه کفر وفجر، وشرب الخمر، وفسق فی الدِّین. فقال لهم محمّد ابن الحنفیّة: ألا تتّقون اللَّه، هل رآه أحد منکم یعمل ما تذکرون؟ وقد صحبتهُ أکثر ممّا صحبتموه، فما رأیتُ منه سوءاً.
قالوا: إنّه لم یکن یُطْلِعْک علی فعله. قال: أفأطلعکم أنتم علیه؟ فلئن کان فعل إنّکم لشرکاؤه، ولئن کان لم یطلعکم، لقد شهدتم علی غیر ما علمتم.
فخافوا أن یُثَبّط قعوده النّاس عن الخروج، فعرضوا علیه أن یُبایعوه إذ کَرِهَ أن یبایع لابن الزّبیر، فقال: لستُ أقاتل تابعاً ولا متبوعاً. قالوا: فقد قاتلتَ مع أبیک. قال: وأین مثل أبی الیوم.
فأخرجوه کارهاً ومعه بنوه متسلِّحین، وهو فی نعل ورداء، وهو یقول: یا قوم اتّقوا اللَّه ولا تُسفِکوا دماءکم.
فلمّا رأوه غیر مُنقاد لهم خلّوه. فذهب أهل الشّام لیحملوا علیه، فضاربَ بنوه دونه، فقُتِل ابنه القاسم بن محمّد، وضرب أبو هاشم قاتل أخیه فقتله.
وأقبل ابن الحنفیّة إلی رحله، فتجهّز، ثمّ خرج إلی مکّة من فوره ذلک، فأقام بها حتّی حصر عبداللَّه بن الزّبیر حصاره الأوّل، وهو فی ذلک قاعِد عنه لا یغشاه ولا یأتیه.
وسأل قوم من الشّیعة من أهل الکوفة عن خبره، فاعلموا أ نّه بمکّة، فشخصوا إلیه، وکانوا سبعة عشر رجلًا، وهم: معاذ بن هانئ بن عدیّ ابن أخی حجر بن عدیّ الکندیّ، ومحمّد بن یزید بن مزعل الهمدانیّ ثمّ الصّائدیّ، ومحمّد بن نشر «1» الهمدانیّ، وأبو المعتمر
__________________________________________________
(1)- [لعلّ الصّحیح: «بشر»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 54
حنش بن ربیعة الکنانیّ، وأبو الطّفیل عامر بن واثلة الکنانیّ، وهانئ بن قیس الصّائدیّ، وصخیر بن مالک المزنیّ، وسرح بن مالک الخثعمیّ، والنّعمان بن الجعد الغامدیّ، وشریح ابن احناء «1» الحضرمیّ، ویونس بن «2» عمرو بن «2» عمران الجابریّ من همدان، وعبداللَّه بن هانئ‌الکندیّ، وهو الّذی قُتل بعد ذلک مع المختار، وجندب بن عبداللَّه الأزدیّ، ومالک ابن حزام بن ربیعة، قتله المختار بَعْدُ بجبانة السّبیع، وهو ابن أخی لبید بن ربیعة الشّاعر، وقیس بن جعونة الضّبابیّ، وعبداللَّه بن ورقاء السّلولیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 471- 472، أنساب الأشراف، 3/ 278- 280
قال: وتحرّک عبداللَّه بن الزّبیر، «3» ودعا إلی نفسه «3»، وجعل یُبایع «4» سرّاً، ویزید لا یعلم بشی‌ء من ذلک.
قال: وأقبل نفر من أصحاب عبداللَّه بن الزّبیر، منهم عبداللَّه بن مطیع العدویّ، والعبّاس بن سهل الأنصاری، وجماعة من أولاد المهاجرین والأنصار، حتّی دخلوا علی محمّد بن علیّ «5» رحمه الله، فسلّموا علیه، فردّ علیهم السّلام، وأمرهم بالجلوس.
فقال: ما حاجتکم؟ فقالوا: یا أبا القاسم! إنّا قد عزمنا علی قتال هذا اللّعین یزید بن معاویة، وهذا عبداللَّه بن الزّبیر قد «6» بایعناه، ونرید منک أن تکون یدک مع أیدینا.
فقال محمّد بن علیّ: إذاً لا نفعل. قالوا: ولِمَ ذلک؟ قال: لأنِّی [قد «7»] بایعته، وأخذتُ جائزته ولم أخلعه، فأقاتله. فقالوا: ولِمَ بایعته وأنتَ أنت؟ قال: خوفاً منه علی نفسی وولدی، «8» وإبقاء «9» علی مَن بقیَ من أهل بیتی، لأنِّی رأیتُ أخی الحسین رضی الله عنه قُتل، فلم
__________________________________________________
(1) [أنساب الأشراف: «حنا»].
(2- 2) [لم یرد فی أنساب الأشراف].
(3- 3) فی د: إلی البیعة.
(4) زید فی د: النّاس.
(5) فی د: الحنفیّة.
(6) لیس فی د.
(7) من د و بر.
(8) سقط عن د من هنا إلی قوله: «فلم آمن یزید علی نفسی».
(9) فی بر: اتقاء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 55
آمَن یزید علی نفسی، وقد رأیتُ أخی الحسن «1» بایعَ معاویة من قبل وأخذ جائزته، والحسن «1» کان أفضل منِّی، فإن بایعتُ یزید کان لی أسوة بأخی «2».
فقالوا: إنّ أخاک الحسن «3» رأی رأیاً.
فقال: وأنا رأیتُ «4» ذلک الرّأی الّذی رآه أخی. فقالوا: «5» یا هذا «5»! إنّ یزید رجلٌ «6» یشرب الخمر ویلعب بالکلاب والقرود، وقد فسق وکفر.
قال: فقال لهم محمّد بن علیّ: إنِّی [قد «7»] کنتُ عنده بالشّام مقیماً إلی وقتِ الانصراف عنه «6»، فلم أطلع منه علی کفر ولا فجور، وأکثر ما ینتهی إلیَّ من خبره أ نّه کان یشرب «8» الخمر، وقد نهیته «9» عن ذلک «9»، وقضیتُ ما علیَّ، ولم یؤاخذنی ربِّی بذنبه. فقالوا له: «5» یا هذا «5»! إنّه لیأتی «10» من المنکر «10» والفواحش أشیاء «6»، ولکنّه ما یطلعک «11» علی ذلک. فقال لهم «12» 5 محمّد بن علیّ رضی الله عنه «5»: فلقد اطلعتم علی «13» ذلک منه «13»، فوَ اللَّه لئن کان أطلعکم علی «13» ما ذکرتم «13»، فأنتم شرکاؤه فی فعله إذا رأیتم شیئاً من المنکر فلم تُغیِّروه «14»، وإن کان لم یُطلعکم علی «5» شی‌ء من «5» ذلک، فقد شهدتم بغیر الحقِّ، فاتّقوا اللَّه یا هؤلاء فی
__________________________________________________
(1)- من بر، وفی الأصل و د: الحسین
(2)- زید فی د: الحسین
(3)- لیس فی د، وفی الأصل: الحسین، والتّصحیح من بر
(4)- زید فی د: رأیاً هو
(5- 5) لیس فی د
(6)- لیس فی د
(7)- من د و بر
(8)- زید فی د و بر: هذا
(9- 9) فی د: عنه
(10- 10) فی د: بالمنکر
(11)- فی د: لا یطلعک
(12)- من د، وفی الأصل و بر: له
(13- 13) فی د: شی‌ء من ذلک
(14)- من د، وفی الأصل و بر: فلم تغیِّره
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 56
أنفسکم وکفّوا عمّا عزمتم «1» علیه، فإنِّی خائف علیکم أن تسفکوا دمکم فی غیر حقّ «2». قال: فأطرق القوم ساعة، ثمّ قالوا: یا أبا القاسم! لعلّک إنّما تکره البیعة لابن الزّبیر، لأنّک تری أنّک أحقّ بالبیعة منه، إن کنتَ إنّما تکره ذلک «3» لهذا الشّأن، فاخرج بنا حتّی نبایعک! «4» قال محمّد بن علیّ «4»: لا أستحلّ القتال تابعاً ولا متبوعاً. «5»
فقالوا: یا محمّد! أنتَ «5» قاتلتَ مع أبیکَ یوم الجمل ویوم صفِّین ویوم النّهروان!
قال: فتبسّم محمّد بن علیّ ثمّ قال: ویحکم! وأین تجدون مثل أبی فی دهرکم هذا؟
واللَّه لا أقاتل أهل القبلة و «6» لا أتبع مولیاً ولا أجهز «7» علی جریح «8» ولا أدخل داراً «8» إلّابإذن [أهله «9»]. قال «10»: فقالوا: واللَّه لا نفارقکَ حتّی تخرج معنا أو «11» تبایع مَن بایعناه؛ فقال: واللَّه لا خلعتُ مَن بایعتُ ولا تابعتُ مَن لم یجعل اللَّه له فی عنقی بیعة. فاتّقوا اللَّه ربّکم واذکروا ما نزل بأخی الحسین بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) «12» وولده وإخوته وبنی عمِّه وشیعته (رضوان اللَّه علیهم) «12»، فإنّنی «13» لکم منه نذیر مبین. یا قوم! لا ترضوا أحداً «14» بسخط اللَّه علیکم، فقد أنذرتُ إلیکم، والسّلام.
__________________________________________________
(1)- فی د: أنتم عازمین
(2)- فی د: الحقّ
(3)- فی د: البیعة
(4- 4) فی د: فقال أنا
(5- 5) من د، وفی الأصل و بر: قال وقد
(6)- من د، وبدلها فی الأصل و بر: لما علم أحد منهم کیف نقاتلهم ولکنّه علیه السلام
(7)- من د، وفی الأصل و بر: لا تجهز
(8- 8) من د، وفی الأصل و بر: ولا تدخل دار
(9)- من د
(10)- لیس فی د
(11)- من د، وفی الأصل و بر: و
(12- 12) لیس فی د
(13)- فی د: فإنِّی
(14)- من د و بر: وفی الأصل: أحد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 57
قال: فانصرف القوم إلی عبداللَّه بن الزّبیر، فخبّروه بذلک.
قال: فسکت عنه ابن الزّبیر ولم یقل شیئاً.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 262- 266
قال الإمام أبو محمّد أحمد بن أعثم الکوفی: ولمّا رجع محمّد ابن الحنفیّة من یزید، تحرّک عبداللَّه بن الزّبیر بمکّة، ودعا إلی نفسه، فبعث عبداللَّه بن مطیع العدویّ، والعبّاس ابن سهل الأنصاریّ، وجماعة من أبناء المهاجرین والأنصار، فأتوا محمّد ابن الحنفیّة فقالوا له: یا أبا القاسم! إنّا عزمنا علی قتال یزید بن معاویة، وهذا عبداللَّه بن الزّبیر قد بایعناه ونرید أن تکون یدک مع أیدینا. فقال: لا أفعل ذلک. قالوا: ولمه؟ قال: لأنِّی بایعتُ یزید وأخذتُ جائزته، ولم أخلعه ولم أخنه.
قالوا: فلِمَ بایعته وأنتَ أنت؟ قال: بایعته خوفاً علی نفسی وولدی ومَن بقیَ من أهل بیتی، لأنِّی رأیتُ الحسین قد قُتل فلم آمَن یزید علی نفسی، ورأیتُ أخی الحسن قد بایع معاویة وأخذ جائزته، والحسن أفضل منِّی، فإن بایعتُ فلی أسوة بأخی.
فقالوا له: إنّ أخاک الحسن رأی رأیاً، فقال: وأنا أیضاً رأیتُ ذلک الرّأی. فقالوا:
یا هذا! إنّ یزید یشرب الخمر ویلعب بالکلاب والقرود، وقد فسق وفجر وکفر.
فقال لهم: إنِّی کنتُ عنده مقیماً، فلم أطّلع منه علی کفر ولا فسوق ولا فجور إلی وقتِ انصرافی، وأکثر ما ینتهی إلیَّ من خبره إنّه یشرب هذا المسکر، وقد نهیته عن ذلک، وقضیتُ ما علیَّ، ولن یؤاخذنی ربِّی بذنبه.
فقالوا له: إنّه لیأتی من المنکر والفواحش ولکنّه لم یُطلعک علی ذلک. فقال لهم محمّد:
هل أطلعکم علی ذلک منه؟ فوَ اللَّه لئن کان أطلعکم علی ما ذکرتم منه، فأنتم شرکاؤه فی فعله، إذ رأیتم منه شیئاً من المنکر فلِمَ لا تُغیِّرونه، وإن کان لم یُطلعکم علی شی‌ء من ذلک، فقد شهدتم بغیر الحقّ، فاتّقوا اللَّه یا هؤلاء علی أنفسکم وکفّوا عمّا أزمعتم علیه، فإنِّی خائف علیکم أن تسفکوا دماءکم بغیر حقّ.
فأطرق القوم ساعة ثمّ قالوا له: یا أبا القاسم! لعلّک إنّما تکره البیعة لابن الزّبیر؛ لأنّک تری أنّک أحقّ بالبیعة منه، فإن کنتَ کارهاً لهذا الشّأن، فاخرج بنا حتّی نبایعک. فقال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 58
أنا لا أستحلّ القتال تابعاً ولا متبوعاً. فقالوا: لقد قاتلتَ مع أبیکَ یوم الجمل وصفِّین والنّهروان. فتبسّم وقال: ویحکم! وأین تجدون مثل أبی فی دهرکم، فوَ اللَّه لولا أنّ أبی قاتلَ أهل القبلة، لما علم أحد کیف یقاتلهم، ولکنّه کان لا یتبع مولیاً، ولا یجهز علی جریح، ولا یدخل داراً إلّابإذنِ صاحبها.
فقالوا له: واللَّه لا نفارقکَ حتّی تخرج معنا وتُبایع مَن قد بایعنا. فقال لهم: لا واللَّه لا خلعتُ مَن بایعت، ولا بایعتُ مَن لم یجعل اللَّه له فی عنقی بیعة، فاتّقوا اللَّه ربّکم واذکروا ما نزل بأخی الحسین وولده وبنی عمِّه وشیعته، فإنِّی لکم نذیر مبین. یا قوم لا ترضوا أحداً من عباد اللَّه بسخط اللَّه.
فانصرفَ القوم إلی عبداللَّه بن الزّبیر، فأخبروه، فسکت، ولعبداللَّه بن الزّبیر بعد ذلک محاورات ومنازعات معه ومع عبداللَّه بن عبّاس. الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 175- 177
قال المغیرة بن شعبة: لقد وضعتُ رجلی معاویةَ فی غَرْزٍ طویلٍ غیُّه علی أمّة محمّدٍ؛ یعنی بیعة یزید.
ولمّا رجع أهل المدینة من عند یزید، مشی عبداللَّه بن مطیع وأصحابه إلی محمّد ابن الحنفیّة، فأرادوه علی خلع یزید، فأبی علیهم، فقال ابن مطیع: إنّ یزید یشرب الخمر، ویترک الصّلاة، ویتعدّی حکم الکتاب. فقال لهم: ما رأیتُ منه ما تذکرون، وقد حضرته، وأقمتُ عنده، فرأیته مواظباً علی الصّلاة، متحرِّیاً للخیر، یسأل عن الفقه، ملازِماً للسنّة.
قالوا: فإنّ ذلک کان منه تصنّعاً لک، فقال: وما الّذی یخاف منِّی؟ أفأطلعکم علی ما تذکرون من شرب الخمر؟ فلئن کان أطلعکم علی ذلک، إنّکم لشرکاؤه، وإن لم یکن أطلعکم، فما یحلّ لکم أن تشهدوا بما لم تعلموا. ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 28/ 27- 28
وعن صخر بن جویریة، عن نافع قال: مشی عبداللَّه بن مطیع وأصحابه إلی ابن الحنفیّة، فأرادوه علی خلع یزید فأبی، فقال ابن مطیع: إنّه یشرب الخمر، ویترک الصّلاة ویتعدّی حکم الکتاب، قال: ما رأیتُ منه ما تذکر وقد أقمتُ عنده، فرأیته مواظباً للصّلاة، متحرِّیاً للخیر، یسأل عن الفقه. قال: ذاک تصنُّعٌ وریاء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 59
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 5/ 84 (ط دار الفکر)
ولمّا رجع أهل المدینة من عند یزید، مشی عبداللَّه بن مطیع وأصحابه إلی محمّد ابن الحنفیّة، فأرادوه علی خلع یزید، فأبی علیهم، فقال ابن مطیع: إنّ یزید یشرب الخمر ویترک الصّلاة ویتعدّی حکمَ الکتاب. فقال لهم: ما رأیتُ منه ما تذکرون، وقد حضرتهُ وأقمتُ عنده، فرأیته مواظباً «1» علی الصّلاة، متحرِّیاً للخیر، یسأل عن الفقه، ملازماً للسّنّة. قالوا: فإنّ ذلک کان منه تصنُّعاً لک. فقال: وما الّذی خافَ منِّی أو رجاء حتّی یظهر لی الخشوع؟ أفأطلعکم علی ما تذکرون من شرب الخمر؟ فلئن کان أطلعکم علی ذلک إنّکم لشرکاؤه، وإن لم یکن أطلعکم، فما یحلّ لکم أن تشهدوا بما لم تعلموا. قالوا: إنّه عندنا لحقّ وإن لم یکن رأیناه. فقال لهم: أبی اللَّه ذلک علی أهل الشّهادة، فقال: [إلّامَنْ شهدَ بالحقِّ وهم یعلمون] ولستُ من أمِرَکم فی شی‌ء. قالوا: فلعلّک تکره أن یتولّی الأمر غیرک فنحنُ نولِّیک أمرنا. قال: ما أستحلّ القتال علی ما تریدوننی علیه تابعاً ولا متبوعاً. قالوا: فقد قاتلتَ مع أبیک. قال: جیئونی بمثل أبی أقاتل علی مثل ما قاتل علیه.
فقالوا: فمُر ابنیک أبا القاسم والقاسم بالقتال معنا. قال: لو أمرتهما قاتلت. قالوا: فقم معنا مقاماً تحضّ النّاس فیه علی القتال. قال: سبحان اللَّه! آمِر النّاس بما لا أفعله ولا أرضاه، إذاً ما نصحت للَّه‌فی عباده. قالوا: إذاً نُکرِهک. قال: إذا آمِر النّاس بتقوی اللَّه ولا یرضون المخلوق بسخط الخالق. وخرج إلی مکّة. «2»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 233
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «مواضباً»]
(2)- به مدینه [محمد بن حنفیه] بازگردید و آن اموال را به تمامت در میان اهل‌بیت خویش و جماعت بنی‌هاشم و قریش از رجال و نساء و ذراری و موالی پراکنده ساخت. از آن جماعت هیچ کس به جای نماند جز این که از این مال بهره‌ای به او باز رسید؛ چون محمد حنفیه این کار به پای برد از مدینه طیبه به مکه معظّمه شد و در بیت الحرام مجاورت جسته جز روزه و نماز و عبادت حضرت بی‌نیاز از وی مشاهدت نرفت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 353
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 60

فمن بنی مَعُتِّب بن مالک، سَلَمة بن مُعَتِّب، وأمّه کُنَّة بنت کُسَیْر من ثُمالَة من الأزد، وأخوه لأمِّه أوْس بن رَبیعة بن مُعَتِّب، فهما ابنا کُنَّة، إلیها یُنسَبون، ومنهم عُرْوَة بن مَسْعُود بن مُعَتِّب، بعثهُ رسول اللَّه (ص) إلی ثقیف، یدعوهم، فقتلوه، والمُغِیرة بن شُعْبَة بن أبی عامر بن مَسْعُود بن مُعَتِّب، والحَجّاج بن یُوسف بن الحَکَم بن أبی عَقِیل بن مَسْعُود ابن عامِر بن مُعتِّب، والبَرَاء بن قَبِیصة بن أبی عَقِیل بن مَسْعُود، ویُوسف بن عُمر بن مُحمّد بن الحَکَم بن أبی عَقِیل، ومنهم غَیْلان بن سَلَمة بن مُعَتِّب، فرّق الإسلام بینه وبین عشر نْسْوَةٍ إلّاأربعاً، وکان قدمَ علی کسری فسأله حِصْناً بالطّائف، والُمخْتار بن أبی عُبید ابن مَسْعُود بن عَمْرو بن عُمَیْر بن عَوْف بن عُقْدة بن غِبَرَة بن عَوْف بن ثَقیف.
أبو عبید، کتاب النّسب،/ 266
قال «1»: أخبرنا علیّ بن محمّد، عن سعید بن خالد، «2» عن المَقْبُریّ، قال: بعثَ المختار إلی علیّ بن حسین بمائة ألف، فکرهَ أن یقبلها وخافَ أن یردّها، فأخذها «3»، فاحتبسها عنده، فلمّا قُتل المختار، «4» کتبَ علیّ بن حسین إلی عبدالملک بن مروان: أنّ المختار بعثَ إلیَّ بمائة ألف درهم، فکرهتُ أن أردّها وکرهتُ أن آخذها، فهی عندی، فابعث مَن یقبضها.
فکتبَ إلیه عبدالملک: یا ابن عمّ «4»، خُذْها، فقد طیّبتُها لک. فقبلها «5».
قال: أخبرنا الفضل بن دُکین، قال، نا عیسی بن دینار المؤذِّن، قال: سألتُ أبا جعفر
__________________________________________________
(1)- [ابن عساکر: «قرأتُ علی أبی غالب البنّا، عن أبی محمّد الجوهریّ، عن أبی عمر محمّد بن العّباس، نا سلیمان بن إسحاق، نا الحارث بن أبی أسامة، نا محمّد بن سعد»]
(2)- [من هنا حکاه فی المختصر]
(3)- [لم یرد فی السّیر]
(4- 4) [السّیر: «بعث یخبر بها عبدالملک، وقال: ابعث مَن یقبضها. فأرسل إلیه عبدالملک: یا ابن العمّ»]
(5)- [إلی هنا حکاه فی ابن عساکر والسّیر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 61
عن المختار، فقال: إنّ علیّ بن حسین قام علی باب الکعبة، فلعنَ المختار. فقال له رجل:
جعلنی اللَّه فداک، تلعنه وإنّما ذُبِحَ فیکم. فقال: إنّه کان کذّاباً یکذب علی اللَّه وعلی رسوله.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 157- 158/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 161- 162، علیّ بن الحسین علیه السلام (ط المحمودی)،/ 38، مختصر ابن منظور، 17/ 236؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 5/ 335 (ط دار الفکر)
قال: أخبرنا موسی بن إسماعیل، قال: حدّثنا أبو عوانة، عن المغیرة، عن ثابت بن هریمز، قال: لمّا أتی الحسن بن علیّ قصر المدائن، قال المختار لعمِّه: هل لکَ فی أمر تسوّد به العرب؟ قال: وما هو؟ قال: تدعنی أضرِب عنقَ هذا وأذهب برأسه إلی معاویة! قال: ما ذاک بلاهم عندنا أهل البیت.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 62 رقم 91
حدّثنا عبداللَّه، حدّثنی أبی، ثنا عبدالصّمد، ثنا حمّاد، عن علیّ بن زید، عن یوسف ابن مهران، «1» عن عبداللَّه بن عمر، أ نّه کان عنده رجل من أهل الکوفة، فجعل یحدِّثه عن المختار، فقال ابن عمر: إن کان کما تقول، فإنِّی سمعتُ رسول اللَّه (ص) یقول: إنّ بین یدی السّاعة ثلاثین دجّالًا کذّاباً.
ابن حنبل، المسند، 2/ 117- 118/ مثله الهیثمی، مجمع الزّوائد، 7/ 332
حدّثنا عبداللَّه، حدّثنی أبی، ثنا حمّاد «2» بن سلمة، عن عبدالملک بن عمیر، عن رفاعة ابن شدّاد، قال: کنتُ أقوم علی رأس المختار، فلمّا «3» تبیّنت لی کذابته «3»، هممتُ «4» ایم اللَّه «4» أن أسلّ سیفی، فأضرب عنقه، «5» حتّی تذکّرتُ حدیثاً حدّثنیه «5» عمرو بن الحمق، قال: سمعتُ رسول اللَّه (ص) یقول: مَن آمَنَ رجلًا علی نفسه فقتله، اعطیَ لواء الغدر «6» یوم القیامة.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی مجمع الزّوائد]
(2)- [فی البدایة مکانه: «حدّثنا یحیی بن سعید القطّان، عن حمّاد ...»]
(3- 3) [البدایة: «عرفت کذبه»].
(4- 4) [لم یرد فی البدایة].
(5- 5) [البدایة: «فذکرتُ حدیثاً حدّثناه»]
(6)- [البدایة: «غدر»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 62
ابن حنبل، المسند، 5/ 436- 437/ عنه: ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 291
حدّثنا «1» عبداللَّه، حدّثنی أبی، ثنا ابن نمیر، ثنا «2» عیسی «3» القارئ أبو عمر «2»، حدّثنی السّری «3» عن رفاعة القتبانیّ «4»، قال: دخلتُ علی المختار، قال: فألقی لی «5» وسادة، وقال: لولا أنّ أخی جبریل قام عن هذه لألقیتها لک.
قال: فأردتُ أن أضربَ عنقه، فذکرتُ حدیثاً «6» حدّثنی به أخی «6» عمرو بن الحمق، قال: قال رسول اللَّه (ص): أیّما مؤمن أمن مؤمناً علی دمه، فقتله، فأنا من القاتل بری‌ء.
ابن حنبل، المسند، 5/ 437/ عنه: ابن الجوزی، المنتظم، 6/ 67- 68؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 5/ 50 (ط دار الفکر)؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 291
ابن الرّبعة «7» الخزاعیّ، أدرک النّبیّ (ص)، روی عنه سلمة بن کثیر «8»، قال (لنا «9») سلیمان ابن داوود الهاشمیّ، نا إبراهیم بن سعد، قال: أخبرنی سلمة بن کثیر عن ابن الرّبعة الخزاعیّ وکان جاهلیاً قد أدرک النّبیّ (ص)، قال: کان للمختار مسلحة بالعذیب، وکانوا یحبسون «10» النّاس حتّی یأتوه بأخبارهم، فکتب إلیه بقدومی «11»، فلمّا قدمتُ الکوفة أراهم یقولون «12»: هذا راکب الذّعلبة «13». فادخلتُ علیه، فخلا بی، فقال: إنّک شیخ قد أدرکتَ النّبی (ص)،
__________________________________________________
(1)- [المنتظم: «أخبرنا ابن الحصین، قال: أخبرنا ابن المذهب، قال: أخبرنا أحمد بن جعفر، حدّثنا»]
(2- 2) [المنتظم: «عیسی بن عمر»]
(3- 3) [فی السّیر: «ابن عمر، حدّثنا السّدِّیّ» وفی البدایة: «القارئ أبو عمیر بن سدیّ»]
(4)- [فی السّیر: «الفتیانیّ» وفی البدایة: «القبابیّ»]
(5)- [المنتظم: «إلیَّ»]
(6- 6) [فی السّیر والبدایة: «حدّثنیه»]
(7)- هکذا فی صف وکتاب ابن أبی حاتم والتّجرید للذّهبی ووقع فی قط: «ابن الرّبع» کذا- ح
(8)- فی الأصلین: «کهیل»، وهو سبق قلم وبهامش قط: «صوابه کثیر»، أقول: وسیأتی فی السند: «کثیر»
(9)- من صف
(10)- قط: «یجتنبون» کذا
(11)- صف: «إلیهم بقدومه» کذا
(12)- قط: «قالوا»
(13)- هی النّاقة السّریعة کما فی القاموس، ووقع فی صف: «الزعلبة» کذا- ح
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 63
فلا تُکذِّب بما تُحدِّث «1» عنه، فحدِّث بحدیث عن رسول اللَّه (ص) وهذه سبعمائة (دینار «2»)، فخذها. فقلت: الکذب علی رسول اللَّه (ص) النّار لیس دونها شی‌ء «3»، لا واللَّه ما أنا بالفاعل.
البخاری، التّاریخ، 4- 2/ 434- 435 رقم 3613
مسلم مولی خالد بن عرفطة وخالد حلیف بنی زهرة: إنّ خالد بن عرفطة قال «4» للمختار: هذا رجل کذّاب، وقد «5» سمعتُ رسول اللَّه (ص) «6» یقول: مَن کذب علیّ متعمِّداً فلیتبوّأ مقعدهُ من النّار «7» (قاله علیّ عن محمّد بن بشر، سمع زکریا، سمع خالد بن سلمة «8» سمع مسلماً.
البخاری، التّاریخ، 4- 1/ 260- 261 رقم 1099/ مثله الحاکم، المستدرک، 3/ 280؛ الذّهبی، تلخیص المستدرک، 3/ 280
سعد بن مسعود الثّقفیّ عمّ المختار بن أبی عبید، حدیثه فی الکوفیِّین قوله: حدّثنا أبو نعیم، نا سفیان، عن أبی حصین، عن عبداللَّه بن سنان، عن سعد بن مسعود الثّقفیّ، قال: کان نوح علیه السلام إذا لبس ثوباً أو أکل طعاماً، حمدَ اللَّه، فسُمِّیَ عبداً شکوراً.
وقال جریر عن مغیرة: استعمل علیّ، سعد بن مسعود علی المدائن، فلمّا قُتِلَ علیّ رضی الله عنه، قال المختار لسعد: أی عم «9».
البخاری، التّاریخ، 2- 2/ 50 رقم 1925
__________________________________________________
(1) صف: «حدّثت».
(2) من صف.
(3) قط «ستر».
(4) [المستدرک مکانه: «حدّثنا أبوالعبّاس محمّد بن یعقوب، ثنا أبوالبختریّ، ثنا محمّد بن بشر العبدیّ، عن زکریا بن أبی زائدة، عن خالد بن سلمة، عن مسلم مولی خالد بن عرفطة، قال: ...»، و فی التلخیص: «زکریا بن أبی زائدة، عن خالد بن سلمة، عن مسلم ولی خالد بن عرفطة، قال: ...»].
(5) [فی المستدرک: «فلقد»، و لم یرد فی التّلخیص].
(6) [فی المستدرک و التّلخیص: «صلی الله علیه و آله و سلم»].
(7) [إلی هنا حکاه فی المستدرک و التّلخیص].
(8) هکذا فی قط، و هو الصّواب علیّ هو ابن المدینی، و محمّد بن بشر هو العبدی، و قد ذکر المؤلّف فی ترجمة خالد بن سلمة روایة زکریا بن أبی زائدة عنه، و وقع فی صف: «قاله محمّد بن سنان سمع حمّاد بن سلمة» کذا، و فی شیوخ المؤلّف محمّد بن سنان العوقی، لکنّه لم یدرک خالد بن سلمة و لم یذکر ابن أبی حاتم و غیره لمسلم هذا راویاً غیر خالد- ح.
(9)- قد مرّ أنّ سعداً عمّ المختار، وهو متّفق علیه ووقع فی الأصل «ابن عم» کذا- ح
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 64
وقال أمیر المؤمنین علیه السلام: فکما «1» أنّ بعض «2» بنی إسرائیل أطاعوا فاکرِموا، وبعضهم عصوا فعُذِّبوا، فکذلک تکونون أنتم.
قالوا «3»: فمَن العُصاة یا أمیر المؤمنین؟
قال علیه السلام: الّذین امِروا بتعظیمنا أهل البیت، وتعظیم حقوقنا، فخالفوا «4» ذلک، وعصوا «5» وجحدوا حقوقنا واستخفّوا بها، وقتلوا «6» أولاد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، الّذین امِروا بإکرامهم ومحبّتهم.
قالوا: یا أمیر المؤمنین وإنّ ذلک لکائن؟
قال علیه السلام: بلی خبراً حقّاً، وأمراً کائناً، سیقتلون ولدیَّ هذین الحسن والحسین علیهما السلام.
ثمّ قال أمیرالمؤمنین علیه السلام: وسیصیب «7» [أکثر «5»] الّذین ظلموا رجزاً «8» فی الدّنیا «9» بسیوف [بعض] مَن یُسلِّط «9» اللَّه تعالی علیهم «10» للانتقام بما کانوا یفسقون، «11» کما أصاب بنی إسرائیل الرّجز «11».
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز والبحار والدّمعة السّاکبة: «کما»]
(2)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة]
(3)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم: «فقالوا»]
(4)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم: «فخانوا وخالفوا»]
(5)- [لم یرد فی مدینة المعاجز والبحار وتنقیح المقال]
(6)- [زاد فی البحار والعوالم: «أولادنا»]
(7)- [فی تنقیح المقال مکانه: «منها الخبر الطّویل المتضمِّن لبیان قصّته، الکاشف عن حُسن عقیدته وقوّة إیمانه بالرّسول وتصدیقه لما أخبر به وموضع الحاجة منه موجز، أ نّه قال أمیر المؤمنین علیه السلام کما أنّ بعض بنی اسرائیل أطاعونا فاکرِموا وبعضهم عصوا فعُذِّبوا، فکذلک تکونون، فقالوا: ومن العصاة إلی قوله ستقتلون ولدیّ الحسن والحسین علیهما السلام ثمّ تلا: سیصیب ...»]
(8)- [مدینة المعاجز: «زجراً»]
(9- 9) [الدّمعة السّاکبة: «بسیف، یُسلِّطه»]
(10)- [لم یرد فی تنقیح المقال]
(11- 11) [مدینة المعاجز: «کأصحاب بنی إسرائیل بالزّجر»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 65
قیل: ومَن هو؟ قال: غلام من «1» ثقیف، یُقال له «المختار بن «2» أبی عبید «2»».
وقال علیّ بن الحسین علیهما السلام: فکان «3» ذلک «4» بعد قوله هذا بزمان «5».
وإنّ هذا الخبر «1» اتّصل «6» بالحجّاج بن یوسف (علیه لعائن اللَّه)، من قول علیّ بن الحسین علیهما السلام فقال: أمّا رسول اللَّه فما قال هذا، وأمّا علیّ بن أبی طالب، فأنا أشکّ هل «7» حکاه عن رسول اللَّه، وأمّا علیّ بن الحسین علیه السلام، فصبیّ مغرور، «8» یقول الأباطیل ویغرّ «8» بها
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تنقیح المقال]
(2- 2) [فی مدینة المعاجز: «عبیدة» وفی العوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «أبی عبیدة»]
(3)- أی ولد المختار بعد قول أمیر المؤمنین علیه السلام هذا بزمان، قاله المجلسی قدس سره
(4)- [لم یرد فی مدینة المعاجز وتنقیح المقال]
(5)- الظاهر أنّ ما بعده من کلام، إلی قوله: وقال علی بن الحسین، هو لیس من ضمن حدیث الامام زین العابدین علیه السلام، بقرینة عبارة «من قول علیّ بن الحسین علیهما السلام»، کما أ نّه لم یصرِّح بأ نّه من کلام الامام العسکری علیه السلام، لخلوِّه من لفظ «قال الامام علیه السلام»، فهل یحتمل غیره؟ فتدبّر.
زد علی ذلک، أنّ الأحداث التّاریخیة مشوّهة ومرتبکة، فعند التّحلیل، نجد أنّ التّاریخ یشهد بأنّ ظهور المختار علی قتلة الحسین سنة «64»، وأنّ المختار قُتل فی فتنة ابن الزّبیر سنة «67»، وأنّ سلطنة عبدالملک بن مروان علی العراق کانت بعد قتل ابن الزّبیر سنة «73»، وأنّ تولیته للحجّاج علی العراق سنة «75». فلم یکن المختار فی حبس الحجّاج أیام عبدالملک بن مروان، وإنّما حبسه عبیداللَّه بن زیاد، ولم یزل فی الحبس حتّی قُتِل الحسین علیه السلام، ثمّ بعث إلی زائدة بن قدامة، فسأله أن یسیر إلی عبداللَّه بن عمر بالمدینة فیسأله أن یکتب إلی یزید بن معاویة، فیکتب إلی ابن زیاد بتخلیة سبیله.
فرکب زائدة إلی ابن عمر، فقدم علیه فبلّغه رسالة المختار، وعلمت صفیّة أخت المختار بمحبس أخیها، وهی تحت ابن عمر، فبکت وجزعت، فلمّا رأی ذلک عبداللَّه بن عمر، کتب مع زائدة إلی یزید بن معاویة: «أمّا بعد، فإنّ عبیداللَّه بن زیاد حبسَ المختار، وهو صهری ... فإن رأیتَ رحمنا اللَّه وإیّاک أن تکتب الی ابن زیاد فتأمره بتخلیته فعلت، والسّلام».
فلمّا قرأه ضحک، ثمّ قال: یشفع أبو عبدالرّحمن وأهل ذلک هو ... فدعا ابن زیاد بالمختار فأخرجه، ثمّ قال له: قد أجلتک ثلاثاً، فإن أدرکتک بالکوفة بعدها فقد برئت منک الذمّة ... راجع تاریخ الطّبری: 4/ 441، والکامل لابن الأثیر: 4/ 169.
أقول: فلا بدّ من تحقیق أوسع فی هذا الموضوع، فتدبّر وکن علی بیِّنة، وقف عند الشّبهة
(6)- [تنقیح المقال: «قد اتّصل»]
(7)- «فیما» ب، ط. [وفی الدّمعة السّاکبة: «فیما»، وفی تنقیح المقال: «إن»]
(8- 8) [تنقیح المقال: «یفتری»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 66
متّبعوه، اطلبوا إلیَّ «1» المختار. «2»
فطُلِبَ، واخِذَ «2»، فقال: قدِّموه إلی النّطع واضربوا عنقه، فاتیَ بالنّطع، فبُسِطَ «3» وانزِلَ «4» علیه المختار، ثمّ جعل الغلمان یجیئون ویذهبون لا یأتون «5» بالسّیف.
قال الحجّاج: ما لکم؟ قالوا: لسنا نجد «6» مفتاح الخزانة «6»، وقد ضاع منّا، والسّیف فی الخزانة.
فقال المختار: لن تقتلنی، ولن یکذب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ولئن قتلتنی لیحیینی اللَّه حتّی أقتل منکم ثلاثمائة وثلاثة وثمانین ألفاً.
فقال الحجّاج لبعض حجّابه: أعط السّیّاف سیفک یقتله به «7». فأخذ السّیّاف بسیفه «8» فجاء لیقتله به، والحجّاج یحثّه ویستعجله.
فبینا هو فی تدبیره إذ عثر «9» والسّیف فی یده، وأصاب السّیف بطنه، فشقّه ومات، وجاء بسیّاف آخر، وأعطاه السّیف، فلمّا رفع یده لیضرب عنقه لدغته عقرب، وسقط فمات، فنظروا وإذا العقرب، فقتلوه «10».
فقال المختار: یا حجّاج! إنّک لن تقدر «11» علی قتلی، ویحک یا حجّاج أما تذکر ما قال
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم: «لی»]
(2- 2) [تنقیح المقال: «فطلبوه، فاخذ»]
(3)- [لم یرد فی مدینة المعاجز]
(4)- [فی مدینة المعاجز: «اترک»، وفی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «ابرک»] أبرکه: أناخه
(5)- [مدینة المعاجز: «فاوتی»]
(6- 6) [تنقیح المقال: «مفتاحاً للخزانة»]
(7)- [لم یرد فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال]
(8)- [فی مدینة المعاجز والبحار والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «سیفه»]
(9)- «إذا عبر» أ. «إذ تعسر» ص، ق، د. «إذ نعس» ب، س، ط
(10)- [العوالم: «فقتلوها»]
(11)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «لا تقدر»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 67
نزار «1» بن معد «2» بن عدنان لسابور «3» ذی الأکتاف حین [کان] یقتل العرب، ویصطلمهم، فأمر نزار [ولده] فوضع «4» فی زنبیل «5» فی طریقه.
فلمّا رآه قال له «6»: مَن أنت؟
قال: أنا رجل من العرب، أرید أن أسألک لِمَ تقتل هؤلاء العرب ولا ذنوب لهم إلیک «7»، وقد قتلتَ الّذین کانوا مُذنبین «8» «9» وفی عملک مفسدین؟ «9»
__________________________________________________
(1)- أنتَ أیّها القارئ- الکریم، ستری أنّ سابور أطلق علیه ذلک بقوله «صدق، هذا نزار- یعنی المهزول» فهو نزار، وأ نّه ابن معد بن عدنان.
هذا وإنّ من واضحات التّاریخ أنّ سابور کان فی زمان أولاد أیاد بن نزار بن معد بن عدنان، لا فی عصر نزار بن معد:
قال السّویدیّ فی سبائک الذّهب فی معرفة قبائل العرب، ص 20- بعد أن ذکر عدداً من القبائل والبطون (أیاد بن نزار بن معد بن عدنان)-: ... لی أن تکاثر بنو إسماعیل وانفردت مضر برئاسة الحرم، وخرج بنو أیاد إلی العراق، وکان لهم فی الأکاسرة آثار مشهورة إلی أن غلبهم سابور ذو الأکتاف فأبادهم.
وقال: ولم یشتهر أحد من ولده- أی أیاد- بالنِّسبة إلیه، ولذلک جعلهم أکثر النسّابین حشوة فی مضر ...
وذکر المسعودیّ فی مروج الذهب: إنّ الذی تکلّم مع سابور کان اسمه «عمرو بن تمیم بن مر»، وله یومئذ ثلاثمائة سنة، وکان یعلّق فی عمود البیت فی قفّة قد اتخذت له ... (انظر مروج الذهب: 1/ 181)، فکان نزاراً أی مهزولًا.
فالظّاهر أ نّه لم یصرِّح بالإسم بل اکتفی باسم الصِّفة الّتی أطلقها سابور: «نزار»- یعنی مهزول-، فلا قطع بالمنافاة، فتدبّر
(2)- [تنقیح المقال: «معدی کرب»]
(3)- شابور، أ، ص، ط. [وفی البحار: للسّابور»، وفی العوالم: «للشّابور»، وفی تنقیح المقال: «سابور»]
(4)- [تنقیح المقال: «فوضعوه»]
(5)- [فی مدینة المعاجز والبحار: «فی زبیل»]
(6)- [لم یرد فی مدینة المعاجز وتنقیح المقال]
(7)- [تنقیح المقال: «علیک»]
(8)- «متمرِّدین» ط. [وفی مدینة المعاجز: «مدیلین»]
(9- 9) [فی مدینة المعاجز: «فی عملک والمعتدین»، وفی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «فی عملک والمفسدین»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 68
قال: لأنِّی وجدتُ فی الکتب «1» أ نّه «2» یخرج منهم رجل یُقال له «محمّد»، یدّعی النّبوّة، فیزیل دولة ملوک الأعاجم ویفنیها، «3» فأنا أقتلهم «3» حتّی لا یکون منهم ذلک الرّجل.
[قال] فقال له «4» نزار: لئن کان ما وجدته من «5» کتب الکذّابین، فما أولاک أن «6» تقتل البراء «6» غیر المذنبین [بقولٍ الکاذبین]! «7» وإن کان ذلک من قول الصّادقین، فإنّ اللَّه سبحانه سیحفظ ذلک الأصل الّذی یخرج منه هذا الرّجل، ولن تقدر علی إبطاله ویجری قضاءه، وینفذ أمره، ولو لم یبق من جمیع العرب إلّاواحد.
فقال سابور «8»: صدق «9»، هذا نزار- بالفارسیّة یعنی المهزول-، کفّوا عن العرب، فکفّوا عنهم «10».
ولکن «11» یا حجّاج! إنّ اللَّه قد قضی أن أقتل منکم ثلاثمائة «12» وثلاثة وثمانین ألف رجل، فإن شئت فتعاط «13» قتلی، وإن شئت فلا تتعاط «14»، فإنّ اللَّه تعالی إمّا أن یمنعک عنِّی «11»، وإمّا أن یحیینی بعد قتلک «15»، فإنّ قول رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حقّ لا مریّة فیه.
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «الکتاب»]
(2)- [لم یرد فی مدینة المعاجز]
(3- 3) [فی مدینة المعاجز والبحار والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «فأقتلهم»]
(4)- [فی مدینة المعاجز: «لهم» ولم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال]
(5)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «فی»]
(6- 6) [مدینة المعاجز: «لا تقتل البرّ»]
(7)- لیس فی البحار [ومدینة المعاجز والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال]
(8)- [فی العوالم وتنقیح المقال: «شابور»]
(9)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «صدقت»]
(10)- [الدّمعة السّاکبة: «غیّهم»]
(11)- [لم یرد فی مدینة المعاجز]
(12)- [زاد فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «ألف»]
(13)- [مدینة المعاجز: «أن تعاطی»]
(14)- [فی مدینة المعاجز: «فلا تعاطی»، وفی البحار: «فلا تنعاط»، وفی الدّمعة السّاکبة: «فلا تعاط»، وفی تنقیح المقال: «لا تعاط»]
(15)- [الدّمعة السّاکبة: «ذلک»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 69
فقال للسّیّاف: اضرب عنقه.
فقال المختار: إنّ هذا لن یقدر علی ذلک، وکنتُ أحبّ أن تکون أنتَ المتولِّی لما تأمره، فکان یُسلِّط «1» علیک أفعی کما سلّط «2» علی هذا الأوّل عقرباً.
فلمّا «3» همّ السّیّاف بضربِ «3» عنقه، إذا برجل من خواصّ عبدالملک بن مروان قد دخل «4»، فصاح: «5» یا سیّاف کفّ عنه ویحک «5»، ومعه کتاب من عبدالملک بن مروان، فإذا فیه:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، أمّا بعد یا حجّاج بن یوسف! فإنّه «6» سقط إلینا طائر «6» علیه رقعة «7» فیها «8»: أ نّک أخذتَ المختار «9» بن أبی عبید «10»، ترید قتله، وتزعم أ نّه حکی عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «11» أ نّه سیقتل من أنصار بنی أمیّة ثلاثمائة «12» وثلاثة وثمانین «13» ألف رجل «13»، فإذا أتاک کتابی هذا فخلِّ عنه، ولاتتعرّض «14» له إلّابسبیل خیر، فإنّه زوج ظئر «15» ابنی «16»
__________________________________________________
(1)- [تنقیح المقال: «یسلِّط اللَّه»]
(2)- [تنقیح المقال: «سلّط اللَّه»]
(3- 3) [فی مدینة المعاجز: «أراد السّیّاف أن یضرب»، وفی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «همّ السّیّاف أن یضرب»]
(4)- [مدینة المعاجز: «قد حضر»]
(5- 5) [فی مدینة المعاجز: «بالسّیّاف کفّ ویحک عنه»، وفی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «بالسّیّاف کفّ (ویحیک) عنه»]
(6- 6) [فی مدینة المعاجز: «سقط إلینا طیر»، وفی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «قد سقط إلینا طیر»، وفی تنقیح المقال: «قد سقط طیر»]
(7)- أی قطعة من ورق
(8)- [لم یرد فی مدینة المعاجز والبحار والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال]
(9)- [تنقیح المقال: «مختار»]
(10)- [فی مدینة المعاجز والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «أبی عبیدة»]
(11)- [زاد فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «فیه»]
(12)- [زاد فی تنقیح المقال: «ألف»]
(13- 13) [تنقیح المقال: «ألفاً»]
(14)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «لا تعرّض»]
(15)- «مرضعة» أ، وهکذا ذکر فی ثانی کتب عبدالملک، وکلاهما بمعنی
(16)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 70
الولید بن عبدالملک بن مروان، وقد کلّمنی فیه الولید، وإنّ الّذی حکی «1» إن کان باطلًا، فلا معنی لقتل رجل مسلم بخبرٍ باطل، وإن کان حقّاً، فانّک لا تقدر علی تکذیب قول رسول اللَّه صلی الله علیه و آله».
فخلّی عنه الحجّاج، فجعل المختار یقول: سأفعل کذا، وأخرج وقت کذا، وأقتل من النّاس کذا، وهؤلاء صاغرون «2» یعنی بنی أمیّة.
فبلغ ذلک الحجّاج، فاخِذ وانزِل «3» «4» لضرب العنق «4»، فقال المختار: إنّک لن تقدر «5» علی ذلک، فلا تتعاطَ ردّاً علی اللَّه.
وکان فی ذلک إذ اسقط «6» طائر آخر علیه کتاب من عبدالملک بن مروان:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، یا حجّاج «7» لا تتعرّض «8» للمختار، فإنّه زوج مرضعة ابنی «9» الولید، ولئن کان «10» حقّاً فتُمنَع «11» من قتله کما مُنعَ «دانیال» من قتل «بخت نصر» الّذی کان اللَّه قضی أن یقتل بنی اسرائیل».
فترکه الحجّاج «12» وتوعّده إن عاد لمثل مقالته «13».
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «حکی عنه»]
(2)- «أبناء صغرة قمیاء» أ: القمئ: الذّلیل، الصّغیر
(3)- [تنقیح المقال: «وابرِک»]
(4- 4) [فی مدینة المعاجز وتنقیح المقال: «وأمر بضرب عنقه»، وفی البحار والعوالم: «بضرب العنق»]
(5)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم وتنقیح المقال: «لا تقدر»]
(6)- [فی مدینة المعاجز والدّمعة السّاکبة: «سقط»، وفی البحار والعوالم وتنقیح المقال: «سقط علیه»]
(7)- [لم یرد فی تنقیح المقال]
(8)- [البحار: «لا تعرّض»]
(9)- [الدّمعة السّاکبة: «ابن»]
(10)- [زاد فی تنقیح المقال: «ما یقول»]
(11)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم وتنقیح المقال: «فستُمنَع»]
(12)- [مدینة المعاجز: «المختار»]
(13)- «بمثل ذلک» أ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 71
فعاد بمثل «1» مقالته، فاتّصل بالحجّاج الخبر، فطلبه فاختفی مدّة، ثمّ «2» ظفر به، فاخِذ «2».
فلمّا همّ بضربِ عنقه، إذ قد ورد علیه کتاب من «3» عبدالملک «4» أن ابعث إلیّ المختار «4» «5». فاحتبسه الحجّاج، وکتب إلی عبدالملک:
کیف تأخذ إلیک عدوّاً مجاهراً، یزعم أ نّه یقتل من أنصار بنی أمیّة کذا وکذا ألفاً؟
فبعث إلیه «6» عبد الملک: إنّک «7» «6» رجل جاهل، لئن کان الخبر فیه باطلًا، فما أحقّنا برعایة حقّه لحقِّ مَن خدمنا «8»، وإن کان الخبر فیه حقّاً، فإنّا «9» سنربِّیه لیُسلّط «10» علینا کما ربّی فرعون موسی حتّی «11» تسلّط علیه، فبعثه إلیه «11» الحجّاج، فکان «12» من أمر المختار «12» ما کان، وقتل مَن قتل «13». «14»
قال علیّ بن الحسین علیهما السلام لأصحابه، وقد قالوا له: یا ابن رسول اللَّه! إنّ أمیر
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «لمثل»]
(2- 2) [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «ظفر به» وفی تنقیح المقال: «ظهر»]
(3)- [لم یرد فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال]
(4- 4) [لم یرد فی مدینة المعاجز والبحار وتنقیح المقال، وفی العوالم: «إلی الحجّاج أن ابعث إلیَّ المختار»]
(5)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «مثل ما ورد قبل»]
(6- 6) [فی مدینة المعاجز: «أنت»، وفی البحار وتنقیح المقال: «إنّک»]
(7)- «أ نّه» أ، س
(8)- «خدمتنا» س، ص. [وفی مدینة المعاجز: «خدّامنا»]
(9)- [فی مدینة المعاجز والبحار: «فإنّه»، وفی تنقیح المقال: «فإنّک»]
(10)- [الدّمعة السّاکبة: «لیست»]
(11- 11) [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم وتنقیح المقال: «سلّط علیه، فبعث به»، وفی الدّمعة السّاکبة: «سلّط علیه، فبعثه إلیه»]
(12- 12) [فی مدینة المعاجز والبحار وتنقیح المقال: «من المختار»]
(13)- [إلی هنا حکاه فی تنقیح المقال وأضاف: «الخبر ... فإنّه کاشف عن قوّة إیمانه بالرسول صلی الله علیه و آله وخبره وبأمیر المؤمنین وخبره ولکن لا یخفی علیک إنّ القصّة وإن کانت صحیحة إلّاأنّ الّذی أراد قتله هو عبیداللَّه بن زیاد دون الحجّاج، ضرورة تأخّر حکومة الحجّاج عن المختار قطعاً، فإبدال عبیداللَّه بالحجّاج سهو من الرّاوی کما یکشف عنه بعض فقرات الخبر الطّویل، فلاحظ وتدبّر»]
(14)- [من هنا حکاه عنه فی إثبات الهداة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 72
المؤمنین علیه السلام ذکر «1» [من] أمر المختار «1»، ولم یقل متی یکون قتله ولمن یُقتل.
فقال علیّ بن الحسین علیهما السلام: صدق أمیر المؤمنین علیه السلام، أوَلا أخبرکم متی یکون؟
قالوا: بلی. قال علیه السلام: یوم کذا، إلی ثلاث سنین من «2» قوله هذا لهم «2»، وسیؤتی برأس عبیداللَّه بن زیاد و «3» شمر بن ذی الجوشن (علیهما اللّعنة) فی یوم کذا وکذا، وسنأکل وهما بین أیدینا ننظر «4» إلیهما.
قال «5»: فلمّا کان فی «6» الیوم الّذی أخبرهم أ نّه یکون فیه القتل من المختار لأصحاب بنی أمیّة، کان علیّ بن الحسین علیهما السلام مع أصحابه علی مائدة، إذ قال لهم: معاشر إخواننا! طیبوا «7» نفساً [وکلوا] «7»، فإنّکم تأکلون وظلمة بنی أمیّة یُحصدون.
قالوا: أین؟ قال علیه السلام: فی موضع کذا یقتلهم المختار، وسیؤتی «8» بالرّأسین «9» یوم کذا [وکذا] «10».
فلمّا کان «11» فی ذلک الیوم، اتیَ بالرّأسین «12»، لمّا «11» أراد أن یقعد للأکل، وقد فرغ من
__________________________________________________
(1- 1) [مدینة المعاجز: «من المختار»]
(2- 2) ص [وفی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة:] «قولی هذا» [وفی إثبات الهداة: «قولی هذا لکم»]
(3)- [إثبات الهداة: «ورأس»]
(4)- [إثبات الهداة: «فننظر»]
(5)- [لم یرد فی إثبات الهداة]
(6)- [لم یرد فی البحار والعوالم]
(7- 7) [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم: «أنفسکم»]
(8)- [إثبات الهداة: «سیؤتینا»]
(9)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «برأسین»]
(10)- من البحار والمدینة، بقرینة ما تقدّم من أخباره: سیؤتی ... فی یوم کذا وکذا
(11- 11) [فی إثبات الهداة: «الیوم الّذی اوتی بالرّأسین، وذلک لمّا»، وفی مدینة المعاجز: «فی ذلک الیوم اتی برأسین، فلمّا»]
(12)- أقول: لا جدال فی أنّ شمراً قُتِل بالکلتانیّة- من أعمال خوزستان- سنة 66 ه، قتله «أبو عمرة»،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 73
صلاته، فلمّا رآهما سجد، وقال: الحمد للَّه‌الّذی لم یُمتنی حتّی أرانی «1». فجعل «2» یأکل و «2» ینظر إلیهما.
فلمّا کان فی وقت الحلواء، «3» لم یؤتَ بالحلواء، لما «3» کانوا قد اشتغلوا عن عمله بخبر الرّأسین، فقال ندماؤه: لم نعمل «4» الیوم حلواء «5»؟
فقال علیّ بن الحسین علیهما السلام: لا نرید حلواء أحلی من نظرنا إلی هذین الرّأسین؟!
ثمّ عاد إلی قول أمیر المؤمنین علیه السلام، قال علیه السلام: وما للکافرین والفاسقین عند اللَّه أعظم وأوفی «6».
التّفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام،/ 547- 553 رقم 327/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 21- 22؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 305- 306؛ المجلسی، البحار، 45/ 339- 343؛ البحرانی، العوالم، 17/ 655- 658؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 212- 215؛ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 203- 204
المختار بن أبی عبید: هو المختار «7» بن أبی عبید بن مسعود بن عمرو الثّقفیّ من الأحلاف،
__________________________________________________
وأنّ عبیداللَّه بن زیاد قُتل فی الموصل سنة 67 ه، قتله «ابراهیم بن الأشتر».
وضروریّ أنّ نقل أی من الرأسین إلی المدینة یستغرق فترة زمنیة بحکم المسافة البعیدة الّتی تفصل بینهم، فإذا کان قتل الأوّل أواخر سنة 66، وکان قتل الثّانی أوائل سنة 67، فلا غبار إذن لأن یُجمع الرأسان أمام الإمام علیّ بن الحسین علیهما السلام، فی المدینة المنوّرة فی یوم واحد، بعد أن یکون قد قطع- بکلِّ واحد من الرّسین- تلک المسافة البعیدة، المتباینة.
ذکر فی بعض الرّوایات أ نّه بعث برأس ابن زیاد ورأس ابن سعد.
وفی أخری برأس ابن زیاد ورأس حصین بن نمیر ورأس شرجیل بن ذی الکلاع «لع»
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی إثبات الهداة]
(2- 2) [لم یرد فی مدینة المعاجز]
(3- 3) [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم: «لم یأت بالحلواء لأنّهم»].
(4)- [فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «ولم یعمل»]
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «الحلواء»]
(6)- [فی مدینة المعاجز: «وأولی» وأضاف فی البحار والعوالم: «توضیح: قوله علیه السلام: «فکان [ذلک] بعد قوله هذا» أی وُلِدَ المختار، بعد قول أمیر المؤمنین علیه السلام هذا بزمان»]
(7)- [فی الخوارزمی مکانه: «إنّ المختار ...»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 74
ویُقال «1»: إنّ مسعوداً جدّه، وهو عظیم القریتین، فولدَ مسعود سعداً وأبا عبید، فکان سعد عامل علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه علی المدائن، وله عقب بالکوفة، وأمّا أبو عبید، فولّاه عمر بن الخطّاب جیشاً فیهم رجال «1» من أصحاب رسول اللَّه (ص)، فلقی خرزاد «2» الحاجب «بقُسِّ «3» النّاطف» من الکوفة، وهو علی فیل، فضربَ أبو عبید الفیل، فوقع علیه الفیل فمات، فولدَ أبو عبید، المختار وصفیّة وجبراً وأسیداً.
فأمّا جبر، فقُتل مع أبیه یوم الفیل، ولا عقب له.
وأمّا صفیّة، فکانت تحت عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب.
وأمّا المختار، فغلب علی الکوفة زمن مصعب بن الزّبیر «4»، وکان یزعم أنّ جبرائیل یأتیه. وتتبّع قَتَلة الحسین رضی الله عنه «5»، وقتل عمر بن سعد بن أبی وقّاص وابنه حفص بن عمر. [...] وکانت ابنة سمرة بن جندب تحته، وله منها ابنان: إسحاق ومحمّد، ومن غیرها بنون، وعقبه بالکوفة کثیر.
ابن قتیبة، المعارف،/ 175- 176/ عنه: الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 173، 174
قالوا: وُلدَ المختار بن أبی عُبَید بن مسعود بن عمرو بن عُمیر بن عوف بن عُقْدة بن غِیَرة بن عوف بن قَسیّ- وهو ثقیف- بن مُنَبّه بن بکر بن هَوازن، فی السّنة الّتی هاجرَ فیها رسول اللَّه (ص) من مکّة إلی المدینة، وتزوّج أبوه، دَوْمة بنت عمرو بن وهب بن معَتِّب؛ وکان قبل تزوّجه إیّاها یختار نساء قومه، فرأی فی منامه قائلًا یقول له: تَزَوَّجْ دَوْمَهْ، فإنّها عظیمة الحَوْمَهْ، لا یُسمَع فیها مِن لائم لَوْمَهْ، فتزوّجها.
فلمّا اشتملت علی المختار، رأت فی منامها قائلًا یقول لها: أبْشِری بوَلَدْ، أشدّ من
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الخوارزمی]
(2)- [الخوارزمی: «الخرذاد»]
(3)- بضمِّ القاف وتشدید السِّین
(4)- وکان مصعب بن الزّبیر عاملًا علی الکوفة لأخیه عبداللَّه بن الزّبیر
(5)- [الخوارزمی: «الحسین بن علیّ علیهما السلام»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 75
الأسد، إذا الرِّجال فی کَبَدْ، یتغالبون علی بَلَدْ، له فیه الحظّ الأسَدّ. فلمّا وُلِدَ قیلَ لها: إنّ ابنکِ قبل أن یتسَعْسَعْ «1»، وبعد أن یترَعْرَعْ، کثیر التَّبَعْ، قلیل الهَلَعْ، خنشلیلٌ «2» غیر وَرَعْ، یُدان بما صَنَعْ.
وکان مع أبیه أبی عُبید بن مسعود حین وجّهه عمر بن الخطّاب رضی الله عنه إلی العراق فی الثّقل، وکان له یوم قُتِل أبوه ثلاث عشرة سنة، وکان یقول: واللَّه لأعْلُوَنّ منبراً بعد مِنْبَر، ولأفُلَّنّ عسکراً بعد عسکر، ولأخِیفَنَّ أهل الحَرَمَیْن، ولأذْعَرَنَّ أهل المشرقین والمغربَیْن، وإنّ خبری لفی زُبُر الأوّلین.
وکان المختار مع عمِّه بالمدائن حین جُرحَ الحسن بن علیّ فی مُظْلِم ساباط، أشار علی عمِّه بدفعه إلی معاویة، والتّقرّب إلیه به، طلبه قوم من الشّیعة منهم الحارث الأعور، وظُبْیان بن عُمارة التّمیمیّ لیقتلوه، فکلّم عمُّه الحسنَ، فسألهم الإمساکَ عنه، فأمسکوا، وکان المختار عند الشّیعة عثمانیاً. [...]
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 375- 376
حدّثنا عفّان، حدّثنا حمّاد بن سَلَمة، أنبأنا عبدالملک بن عُمَیْر، حدّثنی رُفاعة بن شداد، قال: کنتُ أقوم علی رأس المختار، فلمّا عرفتُ کذابته، هممتُ وایْمُ اللَّه أن أضرِب عنقه، فذکرتُ حدیثاً حدّثنیه عمرو بن الحَمِق عن رسول اللَّه (ص)، أ نّه قال: «مَن أمِنَ رجلًا علی نفسه فقتله، اعطِیَ لواءَ غَدْرٍ یومَ القیامة».
حدّثنی أبو أیّوب الرّقّی المعلِّم، عن عیسی بن یونس، عن نُصیر بن أبی نصیر، عن إسماعیل السُّدِّی، عن رفاعة، قال: دخلتُ علی المختار، وإذا وسادتان ملقاتان، فقال:
یا فلان أئتِ فلاناً، لرِجلٍ دخل، بوسادة، قلت: وما هاتان الوسادتان؟ فقال: قامَ عن إحداهما جبریل وعن الاخری میکائیل، فوَ اللَّه إنْ منعنی مِن أن أضربه بالسّیف إلّاحدیثٌ حدّثنی به عمرو بن الحَمِق، قال: سمعتُ رسول اللَّه (ص) یقول: «مَن ائتمنه رجل علی دمه فقتله، فأنا منه بری‌ءٌ ولو کان المقتول کافراً».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 400
__________________________________________________
(1)- السّعسعة: اضطراب الجسم کبراً والهرم والفناء. القاموس
(2)- الخنشلیل: السّریع، الماضی، والضّخم الشّدید. القاموس
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 76
حدّثنی عمر بن شَبّة، عن موسی بن إسماعیل، عن أبی هلال، عن أبی یزید المدنیّ، قال: ذکر ابن عمر الدّجّالین والکذّابین، فقال: ومنهم ذو صِهْری هذا، قال: قلت: ومَن ذو صهرک؟ قال: المختار.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 445
وحدّثنی عمر، حدّثنا أبو داوود، حدّثنا قیس، عن أبی إسحاق، عن سعید بن وهب، قال: قیل لابن الزّبیر إنّ المختار یزعم أ نّه یُوحَی إلیه، قال: صدق، ثمّ قرأ: «هَلْ انَبِّئُکُم عَلَی مَن تَنَزَّلُ الشّیاطینُ* تَنَزَّلُ علی کُلِّ أفّاکٍ أثِیمٍ» «1»
.حدّثنی مصعب بن عبداللَّه الزّبیریّ، عن أبیه قال: قال هشام بن عُرْوة: قیل لابن عبّاس إنّ المختار یزعم أ نّه یُوحَی إلیه. فقال: صدقَ إنّهما وَحْیانِ: وَحْی اللَّه إلی محمّد (ص)، ووَحْی الشّیاطین، وقرأ: «وَإنَّ الشّیاطینَ لَیُوحُونَ إلی أوْلِیائِهِمْ» «2»
.حدّثنا بسّام الحمّال وغیره، قالوا: حدّثنا حمّاد بن سَلَمة، عن یحیی بن سعید، عن أبیه: إنّ المختار لمّا دعا النّاس لبیعته، رأیتُ الحارث بن سُوید یذهب مُرْقلًا، فقلت: إلی أین تذهب، أما تدری ما هذه البیعة؟ قال: بلی، ولکنِّی سمعتُ ابن مسعود یقول: ما کلام أتکلّم به یُردّ عنِّی ضربتین بسوط إلّاکنتُ متکلِّماً.
المدائنیّ قال: وجد المختار فی بیت مال الکوفة تسعة آلاف ألف درهم، ویُقال: ألف ألف وتسعمائة ألف.
المدائنیّ قال: کتب المختار إلی ابن الزّبیر، إنّ ابن مُطیع خالفک، وکاتَبَ عبدالملک، وأنتَ أحبّ إلینا من عبدالملک، فوجّه عمر بن عبدالرّحمان بن الحارث، فماکَرَهُ المختار، وقد کتبنا خبره.
قال: وکتب المختار إلی ابن الزّبیر: إنِّی اتخذتُ الکوفة داراً، فإنْ سوَّغْتَنی ذلک وأمرتَ بألف ألف درهم، سرتُ إلی الشّام وکفیتکَ أمره، فقال ابن الزّبیر: إلی متی أماکر کذّاب ثقیف ویماکرنی، ثمّ تمثّل:
__________________________________________________
(1)- سورة الشّعراء، الآیتان: 221- 222
(2)- سورة الأنعام، الآیة: 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 77
عاری الجَواعِرِ مِن ثَمودٍ أصْلُهُ عَبْدٌ ویَزْعُمُ أ نّهُ مِن یَقْدُمِ
وکتب إلیه: لا واللَّه ولا درهماً، وقال:
ولا أمْتَری بالهُونِ حتّی یَدُرَّنی وإنِّی لآبی الخَسْفَ ما دُمْتُ أسْمَعُ
فجاهرهُ المختار عندها ونصب له.
حدّثنی روح بن عبدالمؤمن، عن غُنْدَرُ، عن شُعْبة، عن الحکم، قال: صلّیتُ خلف أبی عبداللَّه الجَدَلیّ، زمن الکذّاب، وکان الکذّاب استخلفه، فقرأ: بِسْمِ اللَّه الرّحْمن الرّحیمِ، فلمّا قرأ «غَیْر المَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلَا الضّالِّینَ»، قال: کفی باللَّه هادیاً ونصیراً، ثمّ قال: بِسْمِ اللَّه الرّحْمنِ الرّحیم.
المدائنیّ، قال: قال المختار: مَن جاءنا من عبدٍ فهو حُرّ، فبلغ ذلک ابن الزّبیر، فقال:
قد کان یقول: إنِّی لأعرف کلمة لو قُلْتها کثر تَبَعی، وهی هذه، لَیکثرنّ تَبَعُه.
قال أبو الحسن المدائنیّ: أتی عبّاد بن زیاد دُومة الجندل بعد مرج راهط، طالباً للعُزْلة وهارباً من الفتنة، فوجّه المختار إلیه شُرحَبْیل بن وَرْس الهمدانیّ فی أربعة الاف، فأرسل إلیه عبّاد: إنِّی إنّما هربتُ إلی دومة الجندل بدینی واعتزلتُ الفتنة، فقال له أصحابه: هو رأس الفتنة وأوّلها وآخرها، فلا یبرح حتّی یُسفَک دمه، فعزم ابن وَرْس علی قتاله، فقال عبّاد لأصحابه، وهم سبعمائة من عبیده وموالیه وأتباعه: اخرجوا بنا إلی هؤلاء القوم فإنّه لم یُحصَر قوم قطّ إلّاوَهنوا وذلّوا، فقاتلهم، فقُتِل من أصحاب ابن وَرْس أکثر من ألف ولم یُقتَل من أصحاب عبّاد إلّاالولید بن قیس مولی عبیداللَّه بن زیاد، وانهزم ابن وَرْس فوثب الأعاریب علیه فانتهبوه وقتلوا جماعة من أصحابه، فصار فیمَن بقی معه إلی بلاد طیّ‌ء، فجمع له مَعْدان الطّائی، وهو معدان بن سلمة بن حنظلة، فقاتله ابن وَرْس وهو یقول:
أنا ابنُ وَرْسٍ فارِسُ غَیْرُ وَکَلْ أرْوَعُ مِقْدامٌ إذا النِّکْسُ نَکَلْ
وأعْتَلِی رَأسَ الطِّرِمّاحِ البَطَلْ بالسَّیْفِ یَوْمَ الرَّوْعِ حتّی یَنْجَدِلْ
وجعل مَعْدان یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 78
إیهٍ بَنی مَعْنٍ ذَوی العَدیدِ فَجرّدوا البِیضَ مِنَ الحَدیدِ
ولا تُعیدوهُنَّ فی الغُمودِ وانْتَزِعوا سُرادِقَ العَبیدِ
فقتلوا منهم سبعمائة، ودخل ابن وَرْس الکوفة.
فقال الأخطل:
وأنْتَ یا ابنَ زیادٍ عِنْدَنا حَسَنٌ مِنْکَ البَلاءُ وأنتَ النّاصِحُ الشّفِقُ
المُسْتَقِلُّ أموراً لَیْسَ یَحْمِلُها غَمْرٌ مِنَ القَوْمِ رِعْدیدٌ ولا خَرقُ «1»
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 446- 449
حدّثنا أیّوب بن نوح، عن صفوان بن یحیی، عن شعیب، قال: حدّثنی أبو جعفر أنّ علیّ بن درّاج حدّثه: أنّ المختار استعمله علی بعض عمله، وإنّ المختار أخذه، فحبسه، وطلبَ منه مالًا حتّی إذا کان «2» من الأیّام دعاه «3» هو و «3» بشر بن غالب، فهدّدهما بالقتل، فقال له بشر بن غالب وکان رجلًا متنکِّراً: واللَّه ما تقدم «4» علی قتلنا.
قال: لِمَ ومِمَّ ذلک، ثکلتکَ أمّک، وأنتما أسیران فی یدی. قال: لأنّه جاءنا فی الحدیث إنّک إنّما «5» تقتلنا حین تظهر علی دمشق، فتقتلنا علی درجها. فقال له المختار: صدقتَ قد جاء هذا. قال: فلمّا قُتل المختار، خرجا من محبسهما «6».
قال علیّ: فأتیتُ عبداللَّه بن محمّد أبا هاشم، فقلت: إنّ المختار کان استعملنی علی بعض عمله، وإنِّی أصبت مالًا من مال اللَّه، فاستودعتُ طائفة منه من ذلک المال، وأکلتُ وأعطیت، وأنا أحبّ أن تجعلنی من ذلک فی حلّ. فقال عبداللَّه بن محمدّ: ما أنا بصاحب ذلک.
__________________________________________________
(1)- دیوان الأخطل، ص 214 مع فوارق.
(2)- [فی البحار والعوالم: «کان یوماً»]
(3- 3) [فی المطبوع: «وهو»]
(4)- [فی البحار والعوالم: «ما تقدر»]
(5)- [لم یرد فی البحار]
(6)- [إلی هنا حکاه فی البحار والعوالم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 79
قال: فانصرفتُ من عنده، فلقیتُ أبا جعفر علیه السلام، فوجدتُ عنده الأمور والشّؤون، وقلتُ له مثل ما قلت لعبداللَّه، قال: ما ذهبَ منک همدان، فأنتَ منه فی حلّ، وما أنکحتَ وما أعطیت وما هناک، فأنتَ منه فی حلّ، قل علیَّ. فقلت له: إنّ فلاناً قال، وکان منزله فی زقاق أصحاب الزّجاج أ نّه سئل الحسن بن علیّ یستقطعه أرضاً فی الرّجعة، فقال الحسن: أنا أصنع بکَ ما هو خیر لک من ذلک، أضمن لک الجنّة علیَّ وعلی آبائی.
قال: فقال: نعم. وسألتُ أبا جعفر علیه السلام هل کان هذا؟ فقال: نعم. فقلت لأبی جعفر علیه السلام عند ذلک: فأنا أحبّ أن تضمن لی الجنّة علیک وعلی آبائک، کما ضمن الحسن لفلان.
قال: نعم، قال: فزعم أبو بصیر أنّ علیّاً حدّثه بهذا الحدیث عند الموت، وأ نّه هو الّذی أغمضه ولم یسمع هذا الحدیث من أبی بصیر أحد حتّی أتی المدینة، فدخلتُ علی أبی جعفر علیه السلام قال: فلمّا رآنی، قال: ماتَ علیّ؟ قلت: نعم. قال: رحمه اللَّه، قال: حدّثک بکذا وکذا، فلم یدع شیئاً ممّا حدّثنی به علیّ. فقلت: عند ذلک واللَّه ما کان عندی حین حدّثنی بهذا الحدیث أحد ولا خرج منِّی إلی أحد حتّی أتیتک، فمِن أینَ علمتَ هذا؟
قال: فغمز فخذی بیده، ثمّ قال: مه، اسکت الآن.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 268- 269 رقم 14/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 338- 339؛ البحرانی، العوالم، 17/ 654- 655
هذا تأویل رؤیای من قبل قد جعلها ربِّی حقّاً «1». فرات قال: حدّثنی سعید بن عمر القرشیّ! قال: حدّثنی الحسین بن عمر الجعفریّ [ب: الجعفیّ]، قال: حدّثنی أبی، قال:
کنتُ أدمن الحجّ، فأمرّ علی علیّ بن الحسین [علیهما السلام. ر، ب] فأسلِّم علیه، «2» ففی بعض حججی غدا علینا علیّ بن الحسین [علیهما السلام. ر، ب] [و. ب] وجهه [مشرق. أ] فقال: [جاءنی. أ. ب: رأیت] «2» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فی لیلتی هذه حتّی أخذ بیدی، فأدخلنی الجنّة، فزوّجنی حوراء فواقعتها، فعلقت [ب: فعلقته]، فصاح بی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: یا علیّ بن الحسین، سمِّ المولود منها زیداً.
__________________________________________________
(1)- [یوسف/ 100]
(2- 2) [البحار: «فدخلتُ فی بعض حججی علیه، فقال: رأیتُ»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 80
قال: [فما. ب] قمنا من «1» مجلس علیّ بن الحسین ذلک الیوم، وعلیّ [بن الحسین. ر، ب] یقصّ الرّؤیا، حتّی أرسل المختار بن أبی عبیدة بامّ زید، أرسل بها إلیه المختار بن أبی عبیدة «1»، هدیّة إلی علیّ بن الحسین [علیه السلام. ب] شراها «2» ثلاثین [أ: بثلاثین] «2» ألفاً، فلمّا رأینا إشغافه «3» بها، تفرّقنا من المجلس، فلمّا کان من قابل، حججتُ ومررتُ علی علیّ بن الحسین [علیه السلام. أ] لأسلِّم علیه، فأخرج «4» بزید علی کتفه الأیسر، له ثلاثة أشهر، وهو یتلو هذه الآیة ویومئ بیده إلی زید، وهو یقول: «هذا تأویل رؤیای من قبلِ قد جعلها ربِّی حقّاً».
فرات الکوفی، التّفسیر،/ 200 رقم 261/ عنه: المجلسی، البحار، 58/ 239- 240
وحدّثنی موسی بن عبدالرّحمان المسروقیّ، قال: حدّثنا عثمان بن عبدالحمید أو ابن عبدالرّحمان الحرّانیّ الخزاعیّ أبو عبدالرّحمان، قال: حدّثنا إسماعیل بن راشد، قال: بایعَ النّاسُ الحسنَ بن علیّ علیه السلام بالخلافة، ثمّ خرج بالنّاس حتّی نزل المدائن، وبعثَ قیسَ بن سعد علی مقدّمته فی اثنی عشر ألفاً، وأقبل معاویةُ فی أهل الشّام حتّی نزل مَسکِن، فبینا الحسن فی المدائن إذ نادی منادٍ فی العسکر: ألا إنّ قیسَ بنَ سعد قد قُتِل، فانفِرُوا، فنفروا ونَهبُوا سُرادِق الحسن علیه السلام حتّی نازَعوه بِساطاً کان تحته، وخرجَ الحسن حتّی نزل المقصورةَ البیضاء بالمدائن، وکان عمّ المختار بن أبی عُبید عاملًا علی المدائن، وکان اسمه سعد بن مسعود، فقال له المختار وهو غلام شابّ: هل لکَ فی الغِنَی والشّرف؟ قال: وما ذاک؟ قال: تُوثِق الحسن، وتَستأمِن به إلی معاویة، فقال له سعد: علیکَ لعنةُ اللَّه، أثِبُ علی ابن بنتِ رسول اللَّه (ص) فأوثِقه! بئسَ الرّجل أنت! فلمّا رأی الحسنُ علیه السلام تفرُّقَ الأمر عنه، بعثَ إلی معاویة یطلب الصُّلح. «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 159
__________________________________________________
(1- 1) [البحار: «ذلک المجلس حتّی أرسل المختار بن أبی عبید»]
(2- 2) [البحار: «بثلاثین»]
(3)- [البحار: «إشعافه»]
(4)- [البحار: «فخرج»]
(5)- [حکاه أیضاً مثله فی الکامل، 3/ 203]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 81
حدّثنا زید بن أخزم، قال: [...] وأوّل مَن أطعم علی ألف مائدة علی کلّ مائدة عشرة رجال، وأجاز بألف ألف درهم، ولبس الدّراریع السّود المختارُ بن أبی عبید.
البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 270
عن علیّ بن الطّیِّب الصّابونیّ، عن محمّد بن علیّ بن الحسن، عن محمّد بن أبی العلاء، عن أبی الفراء جمیعاً، عن أبی بصیر، عن أبی عبداللَّه الصّادق علیه السلام، قال: دخل أبو هاشم محمّد ابن الحنفیّة علی سیِّد العابدین علیّ بن الحسین (صلوات اللَّه علیهما) لإظهار أمر کان من شیعته بمکّة والمدینة مکتوم ما رحل عند الحسین بن علیّ (صلوات اللَّه علیه) بالعراق، وسیِّد العابدین ابنه معه، وکانت تلک وصیّة من الحسین علیه السلام إلی أخیه محمّد ابن الحنفیّة، أن یُظهِر للنّاس إمامته لئلّا یرجعوا عن محبّتهم أهل البیت، إلی أن یعود علیّ بن الحسین (صلوات اللَّه علیهما) من الشّام إلی المدینة بعد أن تحمل من العراق إلی الشّام، فنصب محمّد نفسه للشّیعة وأظهر لهم بأ نّه الإمام، وخرج المختار بن عبیداللَّه الثّقفیّ بما یریده الحسین علیه السلام، وسأل عن الإمام بعده، فقالت له شیعة فی المدینة: هو محمّد ابن الحنفیّة، وکان المختار حیث مات أبوه وهو طفل وتبعّل عمّه بامِّه وکان المختار کیسیاً وحده وکان عمّه یدعوه بکیسان المکتسبة، فلمّا أتاه بدم الحسین علیه السلام ادّعی إمامة محمّد ابن الحنفیّة، فعُرِف أصحابه بالکیسانیّة، ولمّا صار بالمزار ومعه عبیداللَّه بن أمیر المؤمنین علیّ، وسأله وهو فی المعسکر علی أیدی وجوه الشّیعة الّذین کانوا مع المختار: إنّک کنتَ تطلب هذا الثّأر لتردّ إلینا حقّنا، وأنا ابن أمیر المؤمنین، وأنا أحقّ منک بهذا الأمر، فسلِّمه إلیَّ وإن کنتَ تطلبهُ بنفسِک، فانظر حتّی أرحل عنک. فقال له المختار: سأنظر إلی ما ذکرت ولا أؤخِّره.
فلمّا جنّ علیه اللّیل وهو فی المعسکر، أحضرَ القوم الّذینَ کانوا الرّسل إلیه، فقال لهم:
قد حلّ قتل عبیداللَّه، لأنّ الإمام محمّد ابن الحنفیّة، وقد طلب عبیداللَّه الإمامة لنفسه.
قالوا: بئسما قلت، إنّ فی‌قتله تکون کیزید بن معاویة وجنده. فقال لهم: انصرفوا إلی أخبیتکم حتّی أنظر وتنظرون، وصار بنفسه فی عدّة من خاصّته إلی خیمة عبیداللَّه،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 82
وأخذوه من بین غلمانه، فقتلوه، ودرجوه فی بساطه، وجهّزوه، وصلّوا علیه، ودفنوه بالمزار، وتفرّق عن المختار طوائف وأنکروا قتل عبیداللَّه، فلمّا قُتل الحسین بن علی علیهما السلام، وحُمل علیّ بن الحسین (صلوات اللَّه علیهما) وذراری رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إلی یزید بن معاویة، وکان علیّ بن الحسین علیلًا نحیفاً، ردّه یزید وأهله إلی المدینة، وتسامعت الشّیعة برجوع علیّ بن الحسین فی إمامة محمّد ابن الحنفیّة، ودخلت أحیاؤها علی علیّ بن الحسین (صلوات اللَّه علیهما)، فأراهم دلائل الإمامة وبراهینها، فاستجابت الشّیعة وسلّمت الأمر إلیه.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 218- 219
أبو بکر بن أبی شیبة، قال: قیل لعبداللَّه بن عمر: إنّ المختار لیزعم أ نّه یوحَی إلیه! قال: صدق، الشّیاطینُ یوحون إلی أولیائهم!
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 5/ 145
محمّد بن الحسن، عن سهل بن زیاد، عن محمّد بن عیسی، عن صفوان بن یحیی، عن صباح الأزرق، عن أبی بصیر، قال: قلت لأبی جعفر علیه السلام: إنّ رجلًا من المختاریّة لقینی، فزعم أنّ محمّد ابن الحنفیّة إمامٌ، فغضبَ أبو جعفر علیه السلام، ثمّ قال: أفلا قلتَ له؟ قال:
قلت لا واللَّه ما دریت ما أقول. قال: أفلا قلت له: إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أوصی إلی علیّ والحسن والحسین، فلمّا مضی علیّ علیه السلام أوصی إلی الحسن والحسین، ولو ذهب یزویها عنهما لقالا له: نحنُ وصیّان مثلک، ولم یکن لیفعل ذلک، وأوصی الحسن إلی الحسین، ولو ذهب یزویها عنه لقال: أنا وصیٌّ مثلک من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ومن أبی، ولم یکن لیفعل ذلک، قال اللَّه عزّ وجلّ: «وأُولوا الأرحامِ بعضهُم أولی ببعض» هی فینا وفی أبنائنا. «1» «1»
الکلینی، الأصول من الکافی، 2/ 51- 52 رقم 7
__________________________________________________
(1)- ابو بصیر گوید: «به امام باقر علیه السلام عرض کردم مردی از طایفه مختاریه مرا دید و عقیده داشت که محمد بن حنفیه امام است.»
امام باقر علیه السلام در خشم شد و فرمود: «چیزی به او نگفتی؟»
عرض کردم: «نه، به خدا ندانستم چه بگویم.»
فرمود: «چرا به او نگفتی. همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی و حسن و حسین وصیت کرد، چون علی علیه السلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 83
عنه [محمّد بن یحیی]، عن أحمد بن محمّد، عن علیّ بن الحکم، عن الرّبیع بن محمّد المسلّیّ، عن عبداللَّه بن سلیمان، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: قال لی: ما زال سرُّنا مکتوماً حتّی صار فی ید [ی] ولد کیسان «1»، فتحدّثوا به فی الطّریق وقری السّواد. «2»
الکلینی، الأصول من الکافی، 3/ 316- 317 رقم 6/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 345؛ البحرانی، العوالم، 17/ 652
حدّثنا محمود بن محمّد الواسطیّ، قال: حدّثنا زکریّا بن یحیی زَحْمُویَهْ «3»، قال: حدّثنا ثابت أبو حمزة، قال: حدّثنا کثیر النّوّاء.
- عن رفاعة القِتْبانیِّ، قال: «دخلتُ علی المختار، فلمّا أنْ أردتُ أن أخرجَ قال:
یا أبا عمر، ألا تُعینُنا علی هذا الکُرسیِّ، فإنّه قامَ عنه جبریلُ آنفاً. قلتُ: بلی اعینُکَ علی أنْ تُحْرِّقَهُ وتَنْسِفَهُ فی الیَمِّ نَسْفاً. قال رِفاعة: فأهْوَیْتُ بیدی إلی قائم سَیْفی، فقلتُ فی نفسی: ألا أقتلُ هذا الکذّاب، حتّی ذکرتُ کلمةَ أخی عَمْرو بن الحَمِقِ أ نّه سمع رسول اللَّه (ص) یقول: مَن ائْتَمَنَ رجلًا علی دَمِهِ فقتلَهُ، فأنا من القاتلِ بَرْی‌ءٌ، وإنْ کان المقتولُ کافراً».
__________________________________________________
خواست درگذرد، به حسن و حسین وصیت کرد، و اگر وصیتش را از آن‌ها باز می‌داشت- در صورتی که او چنین کاری نمی‌کرد- آن‌ها می‌گفتند: ما هم مانند تو وصی هستیم، و امام حسن به امام حسین وصیت نمود، و اگر از او باز می‌داشت- در صورتی که او چنین کاری نمی‌کرد- حسین علیه السلام به او می‌گفت: من هم مانند تو از طرف پیغمبر و پدر وصی هستم، خدای عز وجل فرماید: (خویشاوندان بعضی از بعضی دیگر سزاوارترند) این آیه در باره ما و پدران ماست.» رسولی محلاتی، ترجمه اصول کافی، 2/ 51- 52 رقم 7
(1)- المراد بولد کیسان، أولاد المختار الطّالب بثار السّبط المفدّی الحسین علیه السلام، وقیل المراد بولد کیسان أصحاب الغدر والمکر الّذین ینسبون أنفسهم فی الشّیعة ولیسوا منهم (آت)
(2)- عبداللَّه بن سلیمان گوید که امام صادق علیه السلام فرمود: «راز ما همواره پوشیده بود، تا زمانی که به دست اولاد کیسان افتاد، آن‌ها در بین راه و دهات اطراف عراق، بازگو کردند.»
شرح: کیسان همان مختار بن ابی عبیده ثقفی است که به خون‌خواهی حضرت سید الشّهدا علیه السلام قیام کرد، و طایفه کیسان به او منسوب هستند. برخی گفته‌اند که مقصود از اولاد کیسان، مکّاران و دغل‌بازانی هستند که خود را به تشیّع نسبت می‌دهند.
رسولی محلّاتی، ترجمه اصول کافی، 3/ 316- 317
(3)- زَحْمُوَیهْ: لقبٌ لزکریّا بن یحیی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 84
* لم یَرْوِ هذا الحدیثَ عن کَثیر النّوّاء إلّاثابتٌ أبو حمزةَ، تفرّد به زَحْمُویَهْ.
الطّبرانی، المعجم الأوسط، 8/ 383- 384 رقم 7777
حدّثنا أحمد، قال: حدّثنا سعید بن سلیمان، عن أبی بکر بن عیّاش، «1» عن أبی إسحاق، قال: «قلتُ لعبداللَّه بن عمر: إنّ المختارَ یزْعُمُ أ نّه یُوْحَی إلیه. فقال: صَدَقَ «وإنّ الشّیاطین لَیُوحُونَ إلی أولیائِهِم» «2»
.* لم یَرْو هذا الحدیثَ عن أبی إسحاق إلّاأبو بکر.
الطّبرانی، المعجم الأوسط، 1/ 504 رقم 928/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 7/ 333
حدّثنا موسی بن أبی حَصینٍ، قال: حدّثنا سعید بن یحیی بن الأزهر، قال: حدّثنا إبراهیم بن یزید بن مردانة، قال: أخبرنا رَقَبَةُ بنُ مَصْقَلَةَ العَبْدِیُّ، عن عبدِ الملکِ بنِ عُمَیْرٍ، عن شَدَّادِ بنِ الحَکَم، قال: لولا کلمةٌ سمعتُها من عَمْرِو بنِ الحَمِقِ، لَمَشیْتُ بین جُثَّة المختار وبینَ رأسِه.
- سمعتُ عَمْرو بن الحَمِقِ یقولُ: قال رسول اللَّه (ص): «أیُّما رجلٍ أمّنَ رجلًا علی دَمِهِ، ثمّ قتلهُ، کُلِّفَ حَمْلَ لواءِ غَدْرٍ یومَ القیامة».
* لم یَرْوِ هذا الحدیثَ عن رَقَبَةَ إلّاإبراهیمُ بن یزیدَ، تفرّد به سعید بن یحیی بن الأزهر.
الطّبرانی، المعجم الأوسط، 9/ 196 رقم 8423
حدّثنا أحمد بن علیّ الأبار، ثنا أبو أمیّة عمرو بن هشام الحرّانیّ، ثنا عثمان بن عبدالرّحمان الطّرائفیّ «3»، ثنا إسماعیل بن راشد، قال: [...]
وکان الّذی ذهب بنعیه [علیّ بن أبی طالب علیه السلام]، سفیان بن عبد شمس بن أبی وقّاص
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد]
(2)- سورة الأنعام، آیة 21. [وإلی هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد وأضاف فیه: «رواه الطّبرانی فی الأوسط ورجاله رجال الصّحیح»]
(3)- [من هنا عنه فی مجمع الزّوائد]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 85
الزّهریّ، وقد «1» کان الحسن بعث قیس بن سعد بن عبادة علی تقدمته «2» فی اثنی عشر ألفاً، وخرج معاویة حتّی نزل إیلیاء «3» فی ذلک العام، وخرج الحسن رضی الله عنه «4» حتّی نزل فی القصور البیض فی المدائن، وخرج معاویة حتّی نزل مسکن.
وکان علی المدائن عمّ المختار بن «5» أبی عبید، وکان یُقال له: سعد بن مسعود، فقال له المختار وهو یومئذ غلام «6»: هل لکَ فی الغنی والشّرف.
قال: وما ذاک؟ قال: توثق الحسن وتستأمن «7» به إلی معاویة. فقال له سعد: علیکَ لعنة اللَّه، أ أثبُ علی ابن بنت «8» رسول اللَّه (ص)، فأوثقه؟ بئسَ الرّجل أنت، فلمّا رأی الحسن رضی الله عنه تفرّق النّاس عنه، بعثَ إلی معاویة یطلب الصّلح، فبعث إلیه معاویة عبداللَّه بن عامر، وعبداللَّه بن سمرة بن حبیب بن عبد شمس، فقدما علی الحسن بالمدائن، فأعطیاه ما أراد وصالحاه، ثمّ قام الحسن رضی الله عنه فی النّاس، «9» وقال: یا أهل العراق! إنّه ممّا یسخئ «9» بنفسی عنکم ثلاث: قتلکم أبی، وطعنکم إیّای وانتهابکم متاعی. ودخل فی طاعة معاویة (رحمهما اللَّه)، ودخل الکوفة فبایعه النّاس «10».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 1/ 97، 104- 105 رقم 168 (ط دار التّراث)/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 139، 145
حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن شبیب العسّال الاصبهانیّ، ثنا إسماعیل بن عمرو البجلیّ،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مجمع الزّوائد]
(2)- [مجمع الزّوائد: «مقدمته»]
(3)- [مجمع الزّوائد: «بإیلیاء»]
(4)- [فی المطبوع: «الحسین رضی الله عنه»]
(5)- [فی المطبوع: «لابن»]
(6)- [مجمع الزّوائد: «غلام شاب»]
(7)- [مجمع الزّوائد: «تستأمر»]
(8)- [مجمع الزّوائد: «ابنة»]
(9- 9) [مجمع الزّوائد: «فقال: یا أهل العراق إنّما یستخی»]
(10)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانی، وهو مُرسَل، وإسناده حَسِن»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 86
ثنا حبّان بن علیّ، عن مجالد «1»، عن الشّعبیّ، قال: بعث عمر بن الخطّاب أوّل ما بعث إلی الکوفة أبا عبید الثّقفیّ أبا المختار فقُتل، فبعث سعد بن أبی وقّاص، فمکث خمس سنین ثمّ نزعه، ثمّ بعث عمّار بن یاسر، فمکث سنة ثمّ نزعه، وبعث المغیرة بن شعبة، فمکث سنة ثمّ قُتِلَ عمر.
فلمّا ولیَ عثمان، بعث سعداً «2» إلی الکوفة، فمکث سنة ثمّ نزعه، وبعث الولید بن عقبة، فمکث خمس سنین ثمّ نزعه، وبعث سعید بن العاص، فمکث خمس سنین ثمّ نزعه، وبعث أبا موسی الأشعریّ، فمکث سنة، ثمّ قُتل عثمان رضی الله عنه، وکانت الفتنة.
ثمّ کان أوّل مَن أمّرهُ معاویة علی الکوفة، المغیرة بن شعبة، «3» تسع سنین ثمّ مات، ثمّ بعث زیاد بن أبیه، فمکث أربع سنین ثمّ مات، فبعث الضحّاک بن قیس، فمکث ثلاث سنین ثمّ نزعه، ثمّ بعث النّعمان بن بشیر، فمکث أربعة أشهر، ثمّ هلک معاویة، وکانت الفتنة. ثمّ کان أمر مسلم بن عقیل وأصحابه «4».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 20/ 367 رقم 857 (ط دار التّراث)/ عنه: الهیثمی، مجمع‌الزّوائد، 9/ 727 (ط دار الفکر)
دسّ معاویة إلی عمرو بن حریث، والأشعث بن قیس، وإلی حجر بن الحجر «5» وشبث ابن ربعیّ، دسیساً أفرد کلّ واحد منهم بعین من عیونه، أ نّک إن قتلت الحسن بن علیّ، فلک مائتا ألف درهم، وجند من أجناد الشّام، وبنت من بناتی.
فبلغ الحسن علیه السلام ذلک فاستلأم، ولبس درعاً وکفرها، وکان یحترز ولا یتقدّم للصّلاة بهم إلّاکذلک.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد]
(2)- [مجمع الزّوائد: «سعد بن أبی وقّاص»]
(3)- [زاد فی مجمع الزّوائد: «فمکث»]
(4)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانی: وفیه: غیر واحد ضعیف ووثقوا»]
(5)- [البحار: «الحارث»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 87
فرماهُ أحدهم فی الصّلاة بسهم، فلم یثبت فیه، لما علیه من اللأمة، فلمّا صار فی مظلم ساباط، ضربه أحدهم بخنجرٍ مسموم، فعمل فیه الخنجر، فأمر علیه السلام أن یعدل به إلی بطن جریحی، وعلیها عمّ المختار بن أبی عبید مسعود بن قیلة، فقال المختار لعمِّه: تعالی «1» حتّی نأخذ الحسن ونسلِّمه إلی معاویة، فیجعل لنا العراق.
فبدر «2» بذلک الشّیعة من قول المختار لعمِّه، فهمّوا بقتل المختار، فتلطّف عمّه لمسألة الشّیعة بالعفو عن المختار، ففعلوا.
فقال الحسن علیه السلام: ویلکم واللَّه! إنّ معاویة لا یفی لأحد منکم بما ضمنه فی قتلی، وإنِّی أظنّ أنِّی إن وضعتُ یدی فی یده فاسالمه، لم یترکنی أدین لدین جدِّی صلی الله علیه و آله و سلم، وإنِّی أقدر أن أعبد اللَّه وحدی، ولکنِّی کأنِّی أنظر إلی أبنائکم واقفین علی أبواب أبنائهم، یستسقونهم ویستطعمونهم بما جعله اللَّه لهم، فلا یُسقون ولا یُطعمون، فبُعداً وسُحقاً لما کسبته أیدیکم «3» «وَسَیَعْلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا أیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُون» «4»
.فجعلوا یعتذرون بما لا عذرَ لهم فیه، فکتبَ الحسن علیه السلام من فوره ذلک إلی معاویة. [...]
الصّدوق، علل الشّرائع، 1/ 259/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 33- 34
وزید بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ویُکنّی أبا الحسین.
وأُمّه أُمّ ولد، أهداها المختار بن أبی عبیدة لعلیّ بن الحسین، فولدت له زیداً، وعمر وعلیّاً وخدیجة.
حدّثنی محمّد بن الحسین الخثعمیّ وعلیّ بن العبّاس، قالا: حدّثنا عباد بن یعقوب، قال: حدّثنا الحسین بن حمّاد أخو الحسن بن حمّاد، قال: حدّثنا «5» زیاد بن المنذر، قال:
__________________________________________________
(1)- [البحار: «تعالَ»]
(2)- [البحار: «فنذر»]
(3)- [البحار: «أیدیهم»]
(4)- سورة الشعراء، آیة 227
(5)- [من هنا حکاه عنه فی البحار]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 88
اشتری المختار بن أبی عبیدة جاریة بثلاثین ألفاً، فقال لها: أدبری، فأدبرت، ثمّ قال لها:
أقبِلی، فأقبلت، ثمّ قال: ما أدری «1» أحداً أحقّ بها من علیّ بن الحسین علیه السلام. فبعث بها إلیه، وهی أمّ زید بن علیّ علیه السلام. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیین،/ 86/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 208
حمدویه، قال: حدّثنی یعقوب، عن ابن أبی عمیر، عن هشام بن المثنّی «3»، عن سدیر، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: لا تسبّوا المختار، فإنّه قتل قتلتنا، وطلب بثارنا، وزوّج أراملنا، وقسّم فینا المال علی العسرة «4».
الکشی، 1/ 340 رقم 197/ عنه: الحلِّی، الرِّجال، 1/ 276؛ التّفرشی، نقد الرِّجال، 5/ 357؛ الإسترابادی، منهج المقال،/ 330؛ المجلسی، البحار، 45/ 343؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 220؛ البحرانی، العوالم، 17/ 652؛ أبو علی الحائری، منتهی المقال،/ 240؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 210؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 203
__________________________________________________
(1)- [البحار: «ما أری»]
(2)- زید بن علی بن حسین بن علی بن أبی‌طالب علیه السلام: کنیه‌اش ابوالحسین، و مادرش کنیزی بود که مختار ابن ابی‌عبیده او را به حضرت علی بن الحسین بخشیده بود، خداوند از آن کنیز، زید و عمر و علی و خدیجه را به امام سجّاد علیه السلام عطا فرمود.
زیاد بن منذر گوید: «مختار بن أبی عبیده کنیزی را به سی‌هزار درهم خرید و چون او را ورانداز کرد و درست مشاهده نمود، گفت: من کسی را به این کنیز شایسته‌تر از علی بن الحسین علیهما السلام سراغ ندارم.
به همین جهت او را برای حضرت سجّاد علیه السلام فرستاد، و آن کنیز مادر زید بن علی علیه السلام بود.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 129
(3)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة]
(4)- [أضاف فی منهج المقال ومنتهی المقال: «وهذا الطّریق حسن، عن الشّهید الثّانی رحمه الله (وقال الشّیخ): هشام بن المثنّی غیر معروف، فهو إمّا مجهول، أو مصحف هاشم، ووجدته بخطِّ ابن طاووس (الطّوسیّ) فی کتاب الکشی هشام أیضاً، وعنه رحمه الله أیضاً: صوابه هاشم کما نصّ علیه المصنّف، حیث ذکره فی باب هاشم، ولم یذکره فی باب هشام، مع أ نّه ذکره فی المختلف بهذه العبارة».
وأضاف فی نقد الرِّجال: «لم روی أحادیث تدلّ علی مدحه» وأضاف فی جامع الرّواة: «وهذا الطّریق حسن، وکذا استحسن هذا الطّریق السّیِّد أحمد بن طاووس رحمه الله، ولی فی ذلک نظر»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 89
محمّد بن الحسن، وعثمان بن حامد، قالا: حدّثنا محمّد بن یزداد الرّازیّ، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن عبداللَّه المزخرف، عن حبیب الخثعمیّ، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: کان المختار یکذب علی علیّ بن الحسین علیهما السلام «1».
الکشی، 1/ 340 رقم 198/ عنه: الإسترابادی، منهج المقال،/ 330؛ المجلسی، البحار، 45/ 343؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 221؛ البحرانی، العوالم، 17/ 652؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 204
محمّد بن الحسن، وعثمان بن حامد «2»، قالا: حدّثنا محمّد بن یزداد، عن محمّد بن الحسین، عن موسی بن یسار، عن عبداللَّه بن الزّبیر، «3» عن عبداللَّه بن شریک، قال: دخلنا علی أبی جعفر علیه السلام «4» یوم النّحر «4»، وهو متّکئ «5»، وقد «6» أرسل إلی الحلّاق، فقعدتُ بین یدیه إذ دخل علیه شیخ من أهل الکوفة، فتناول یده لیقبِّلها فمنعه «7»، ثمّ قال: مَن أنت؟ قال: أنا أبو «8» الحکم بن المختار بن أبی عبید «9» الثّقفیّ، وکان متباعداً من «10» أبی جعفر علیه السلام، فمدّ یده إلیه، حتّی کاد یقعده فی حجره بعد منعه یده.
ثمّ قال: أصلحک اللَّه، إنّ النّاس قد أکثروا فی أبی، وقالوا، والقول واللَّه قولک. قال:
وأیّ شی‌ء یقولون؟
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی جامع الرّواة: «وهذا حدیث حسن الطّریق واضح المتن»]
(2)- [منهج المقال: «خالد»]
(3)- [من هنا حکاه عنه فی منتهی المقال والدّمعة السّاکبة]
(4- 4) [لم یرد فی جامع الرّواة]
(5)- [فی جامع الرّواة ومنتهی المقال وتنقیح المقال: «متّکٍ»]
(6)- [البحار: «وقال»]
(7)- [فی منهج المقال وجامع الرّواة: «فمنعها»]
(8)- [فی البحار والعوالم ومنتهی المقال والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «أبو محمّد»]
(9)- [فی منهج المقال وجامع الرّواة والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «أبی عبیدة»]
(10)- [فی العوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «عن»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 90
قال: یقولون کذّاب، ولا تأمرنی «1» بشی‌ء إلّاقبلته.
فقال: سبحان اللَّه، أخبرنی أبی واللَّه أنّ مهر أمِّی «2» کان ممّا بعث به المختار، أوَ لَم یبن دورنا؟ وقتل قاتلنا «3»؟ وطلب بدمائنا؟ فرحمه اللَّه.
وأخبرنی واللَّه «4» أبی أ نّه «5» کان لیسمر «6» عند فاطمة بنت علیّ یمهِّدها «7» الفراش؛ ویثنی لها الوسائد، ومنها أصاب الحدیث، رحم اللَّه أباک رحم اللَّه أباک؛ ما ترک لنا حقّاً عند أحدٍ إلّاطلبه، قتل قتلتنا، وطلب بدمائنا «8».
الکشی، 1/ 340 رقم 199/ عنه: الإسترابادی، منهج المقال،/ 330؛ المجلسی، البحار، 45/ 343؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 220- 221؛ البحرانی، العوالم، 17/ 650- 651؛ أبو علی الحائری، منتهی المقال، 2/ 241- 242؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 209- 210؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 203
جبرئیل بن أحمد، حدّثنی العنبریّ «9»، قال: حدّثنی محمّد بن عمرو، «10» عن یونس بن یعقوب، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: کتب المختار بن أبی عبید «11» إلی علیّ بن الحسین علیهما السلام، وبعث إلیه بهدایا من العراق، فلمّا وقفوا علی باب علیّ بن الحسین، دخل الآذن یستأذن
__________________________________________________
(1)- [منهج المقال: «لا یأمرنی»]
(2)- [منهج المقال: «أبی»]
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «قاتلینا»]
(4)- [لم یرد فی منهج المقال وجامع الرّواة]
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «أنّ أبوک»]
(6)- [فی جامعة الرّواة: «أمة» وفی منتهی المقال: «لیقیم» وفی تنقیح المقال: «لیتمّ»]
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة وجامع الرّواة: «یمهِّد لها»]
(8)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «لیسمر من السّمر، وهو الحدیث باللّیل، وفی بعض النّسخ لیستمر، فهو إمّا افتعال أیضاً من السّمر، أو بتشدید الرّاء، أی کان دائماً عندها، وفی بعض النّسخ لییتم (لیقیم- لیقم) وفی بعضها لیتمّ والأوّل کأ نّه أصوب»]
(9)- [فی البحار والعوالم وتنقیح المقال: «العبیدیّ»]
(10)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة]
(11)- [فی منهج المقال وجامع الرّواة والعوالم والدّمعة السّاکبة: «أبی عبیدة»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 91
لهم، فخرج إلیهم رسوله، فقال: أمیطوا عن بابی، فإنِّی لا أقبل هدایا الکذّابین «1» ولا أقرأ کتبهم «2».
فمحوا العنوان وکتبوا: المهدیّ «3» محمّد بن علیّ. فقال أبو جعفر علیه السلام: واللَّه لقد کتب إلیه بکتاب ما أعطاه فیه شیئاً، إنّما کتب إلیه یا ابن خیر من طشی ومشی؟ فقال أبو بصیر:
فقلت «4» لأبی جعفر علیه السلام: أمّا المشی فأنا أعرفه، فأیّ شی‌ء الطّشی؟ فقال أبو جعفر علیه السلام: الحیاة «5».
الکشی، 1/ 341 رقم 200/ عنه: الإسترابادی، منهج المقال،/ 330؛ المجلسی، البحار، 45/ 344؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 221؛ البحرانی، العوالم، 17/ 651- 652؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 207- 208؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 204
جبرئیل بن أحمد، قال: حدّثنی العنبریّ «6»، قال: حدّثنی علیّ بن أسباط، عن عبدالرّحمان بن حمّاد، عن علیّ بن حزور؛ «7» عن الأصبغ، قال: رأیتُ المختار علی فخذ أمیر المؤمنین علیه السلام، وهو یمسح رأسه ویقول: یا کیِّس، یا کیِّس.
الکشی، 1/ 341 رقم 201/ عنه: الإسترابادی، منهج المقال،/ 330؛ المجلسی، البحار، 45/ 344؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 221؛ البحرانی، العوالم، 17/ 649؛ أبو علی الحائری، منتهی المقال، 2/ 241؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 210؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 203
محمّد بن مسعود، قال: حدّثنی «8» ابن أبی «8» علیّ الخزاعیّ، قال خالد بن یزید «9» العمریّ،
__________________________________________________
(1)- [تنقیح المقال: «الکاذبین»]
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی جامع الرّواة]
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «للمهدیّ» وفی تنقیح المقال: «المهدیّ إلیه»]
(4)- [لم یرد فی منهج المقال]
(5)- [أضاف فی البحار والعوالم: «لم أجد الطّشی فیما عندنا من کتب اللّغة»]
(6)- [فی البحار والعوالم وتنقیح المقال: «العبیدیّ»]
(7)- [من هنا حکاه عنه فی منتهی المقال والدّمعة السّاکبة]
(8- 8) [فی منهج المقال: «ابن» وفی جامع الرّواة: «أبو»]
(9)- [تنقیح المقال: «زید»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 92
عن الحسین «1» بن زید، «2» عن عمر بن علیّ: إنّ المختار أرسل إلی علیّ بن الحسین علیه السلام بعشرین ألف دینار، فقبلها، وبنا بها دار عقیل بن أبی طالب ودارهم الّتی هدمت.
قال: «3» ثمّ إنّه «3» بعث إلیه بأربعین ألف دینار بعد ما ظهر «4» الکلام الّذی أظهره، فردّها، ولم یقبلها. «5»
والمختار هو الّذی دعا النّاس إلی محمّد بن علیّ بن أبی طالب ابن الحنفیّة، وسمّوا الکیسانیّة وهم المختاریّة، وکان لقبه کیسان، ولقِّب بکیسان لصاحب «6» شرطه المکنّی «6» أبا عمرة، وکان اسمه کیسان.
وقیل «7»: إنّه سُمِّی کیسان بکیسان مولی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وهو الّذی حمله علی الطّلب بدم الحسین علیه السلام، ودلّه علی قتلته، وکان صاحب سرِّه والغالب علی أمره.
وکان لایبلغه «8» عن رجل من أعداء الحسین علیه السلام أ نّه فی دار، أو فی «7» موضع إلّاقصده، فهدم الدّار بأسرها «9» وقتل کلّ مَن فیها من ذی روح، وکلّ دار بالکوفة خراب فهی ممّا هدمها، وأهل الکوفة یضربون بها «10» المثل «11»، فإذا افتقر «12» إنسان قالوا «13»: دخل أبو عمرة
__________________________________________________
(1)- [فی منهج المقال وجامع الرّواة وتنقیح المقال: «الحسن»]
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة]
(3- 3) [فی منهج المقال: «ثمّ» ولم یرد فی جامع الرّواة]
(4)- [فی منهج المقال والبحار وجامع الرّواة والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «أظهر»]
(5)- [من هنا حکاه عنه فی منتهی المقال]
(6- 6) [فی منهج المقال: «الشّرطة المکنّی»، وفی جامع الرّواة: «شرطته المکنّی»، وفی منتهی المقال: «شرطته»]
(7)- [لم یرد فی تنقیح المقال]
(8)- [تنقیح المقال: «لا یبلغه شی‌ء»]
(9)- [منتهی المقال: «کلّها»]
(10)- [فی الدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «به»]
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی منتهی المقال]
(12)- [تنقیح المقال: «افتقر بها»]
(13)- [فی منهج المقال وتنقیح المقال: «قال»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 93
بیته «1»، حتّی قال فیه الشّاعر:
إبلیس بما فیه خیر من أبی عمرة یغویکَ ویطغیکَ ولایطغیکَ «2» کسرة
الکشی، 1/ 341- 342 رقم 204/ عنه: الإسترابادی، منهج المقال،/ 331؛ المجلسی، البحار، 45/ 344- 345؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 221؛ البحرانی، العوالم، 17/ 649- 650؛ أبو علی الحائری، منتهی المقال، 2/ 242؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 206؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 204
محمّد بن الحسن، عن عثمان بن حامد، قال: حدّثنا محمّد بن یزداد، عن محمّد بن الحسین، عن المزخرف، عن حبیب الخثعمیّ، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: کان للحسن علیه السلام کذّاب یکذب علیه ولم یُسمِّه، وکان للحسین علیه السلام کذّاب یکذب علیه ولم یُسمِّه، وکان المختار یکذب علی علیّ بن الحسین علیه السلام، وکان المغیرة بن سعید یکذب علی أبی.
الکشی، 2/ 492 رقم 404/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 236
سعد بن عبداللَّه، قال: حدّثنی محمّد بن خالد الطّیالسیّ، عن عبدالرّحمان بن أبی نجران، عن ابن سنان، قال: قال أبو عبداللَّه علیه السلام: إنّا أهل بیت صادقون، لا نخلو من کذّاب یکذب علینا، فیسقط «3» صدقنا بکذبه علینا عند النّاس، «4» کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أصدَق البریّة لهجة، وکان مسیلمة یکذب علیه.
وکان أمیر المؤمنین علیه السلام أصدَق مَن برأ اللَّه من بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وکان الّذی یکذب علیه ویعمل فی تکذیب صدقه بما یفتری «5» علیه من الکذب، عبداللَّه بن سبأ (لعنه اللَّه) «4»،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی جامع الرّواة وأضاف: «هذا والّذی یظهر لی ترک سبّه وعدم الاعتماد علی روایته، واللَّه أعلم بحاله»]
(2)- [فی منهج المقال والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «لا یعطیک»].
(3)- [تنقیح المقال: «ویسقط»]
(4- 4) [جامع الرّواة: «إلی أن قال»]
(5)- [تنقیح المقال،/ 168: «افتری»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 94
وکان أبو عبداللَّه «1» الحسین بن علیّ «1» علیه السلام قد ابتلی بالمختار «2».
ثمّ ذکر «1» أبو عبداللَّه علیه السلام «1»: الحارث الشّامیّ وبنان، فقال: کانا یکذبان علی علیّ بن الحسین علیهما السلام.
ثمّ ذکر المغیرة بن سعید، وبزیعاً، والسّری، وأبا الخطّاب، ومعمراً، و «3» بشّاراً الأشعریّ «3»، وحمزة الزّبیدیّ «4»، وصائد النّهدیّ، فقال: لعنهم اللَّه، «1» أ نّا «5» لا نخلو من کذّاب یکذب علینا أو عاجز الرّأی، کفانا اللَّه مؤنة کلّ کذّاب «1» وأذاقهم اللَّه «6» حرّ الحدید.
الکشی، 2/ 593 رقم 549/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 221؛ أبو علی الحائری، منتهی المقال، 2/ 241؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 168، 3- 1/ 191
حدّثنا عبداللَّه بن جعفر، ثنا یونس بن حبیب، ثنا أبو داوود الطّیالسیّ، ثنا قرّة بن خالد، عن عبدالملک بن عمیر، عن رفاعة بن شدّاد، قال: کنتُ أبطن شیئاً بالمختار، وذکر قصّة، فذکر حدیثاً حدّثنیه عمرو بن الحمق الخزاعیّ أنّ النّبیّ (ص) قال: «إذا آمن الرّجل الرّجل علی دمه ثمّ قتله، رفع له لواء بالغدر یوم القیامة، فکففتُ عنه».
* رواه حمّاد بن سلمة، وأبو عوانة، وأبو المحیاة، والحکم بن هشام فی آخرین، عن عبدالملک بن عمیر.
حدّثنا أبو بکر بن مالک، ثنا عبداللَّه بن أحمد بن حنبل، حدّثنی أبی، ثنا عبداللَّه بن نمیر، ثنا عیسی القارئ أبو عمر، ثنا السّدیّ، عن رفاعة القتبانیّ، قال: دخلتُ علی المختار، فالقیَ له وسادة، وقال: «لولا أنّ أخی جبریل قام من هذه لألقیتها لک»، قال:
فأردتُ أن أضربَ عنقه، فذکرتُ حدیثاً حدّثنیه أخی عمرو بن الحمق، قال: قال
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی منتهی المقال].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی جامع الرّواة]
(3- 3) [فی منتهی المقال: «بشّار الأشعریّ» وفی تنقیح المقال: «بشّار الشّعیریّ»]
(4)- [تنقیح المقال،/ 168: «البریریّ»]
(5)- [تنقیح المقال،/ 168: «فإنّا»]
(6)- [لم یرد فی تنقیح المقال]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 95
رسول اللَّه (ص): «أیّما مؤمن آمنَ مؤمناً علی دمه فقتله، فأنا من القاتل بری‌ء».
* رواه عطاء الخراسانیّ، وهدبة بن المنهال، ومحمّد بن أبان، ونصیر بن أبی نصیر، والأعمش، وسلیمان التّیمیّ، وسفیان الثّوریّ، وأسباط بن نصر، وابن السّدیّ، کلّهم عن السّدیّ، عن رفاعة.
* ورواه بیان بن بشر، وکثیر النّواء، وأبو حریز، وأبو عکاشة، کلّهم عن السّدیّ، عن رفاعة.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 4/ 2006، 2007 رقم 5041، 5043
ابن رَبعَة الخُزاعیّ: «1» ذکره المتأخِّر عن البخاریّ أ نّه ذکره فی الصّحابة.
روی محمّد بن إسماعیل، عن سلیمان بن داوود الهاشمیّ، عن «1» إبراهیم بن سعد، عن سلیمان ابن کثیر، عن ابن ربعة «2» الخزاعیّ، وکانت أمّه سهمیة وکان جاهلیّاً، وکان «3» قد أدرک النّبیّ (ص)، قال: قدمتُ الکوفة فی زمن المختار، فذکر حدیثاً «4» [طویلًا] «5»، وقال فیه «4»: ما کنتُ لأکذب علی رسول اللَّه (ص).
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 6/ 3059 رقم 3514/ مثله ابن الأثیر، أسد الغابة، 5/ 327
وحُمل [الحسن] علیه السلام إلی المدائن، وعلیها سعید «6» بن مسعود عمّ المختار، وکان أمیر المؤمنین علیه السلام ولّاه إیّاها، فأدخل منزله، فأشار المختار علی عمِّه أن یوثِقَه ویُسیّر به إلی معاویة علی أن یُطعمه خراج جوخی «7» سنة، فأبی علیه. وقال للمختار: قبّح اللَّه رأیک، أنا عامل أبیه، وقد ائتمننی وشرّفنی، وهبنی نسیت «8» بلاء أبیه، أأنسی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله
__________________________________________________
(1- 1) [أسد الغابة: «ذکره البخاریّ فی الصّحابة، روی»]
(2)- [فی المطبوع: «أبی ربعة»]
(3)- فی الأصل: «کا» [ولم یرد فی أسد الغابة]
(4- 4) [أسد الغابة: «وفیه»]
(5)- سقط من (ب)
(6)- [فی البحار والعوالم: «سعد»]
(7)- [البحار: «جوحی»]
(8)- [لم یرد فی البحار]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 96
ولا أحفظه فی «1» ابن بنته وحبیبه «1».
ثمّ إنّ سعید «2» بن مسعود أتاه علیه السلام بطبیب، وقام علیه حتّی برأ.
الشریف المرتضی، تنزیه الأنبیاء،/ 222 (ط دار الأبواء)/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 27- 28؛ البحرانی، العوالم، 16/ 196
أخبرنا أبو بکر بن فورکِ رحمه الله، أخبرنا عبداللَّه بن جعفر الأصبهانیّ، حدّثنا یونس بن حبیب، حدّثنا أبو داوود الطّیالسیّ، قال: حدّثنا قرّة بن خالد، عن عبدالملک بن عُمیر، عن رفاعة بن شدّاد، قال: کنتُ أبْطَنَ شی‌ء بالمختار- یعنی: الکذّاب- قال: فدخلتُ علیه ذات یوم، فقال: دخلتَ، وقد قام جبریل قبلُ من هذا الکرسیّ! قال: فأهدیتُ إلی قائم السّیف- یعنی: لأضربه-، حتّی ذکرتُ حدیثاً حدّثه عمرو بن الحمق الخزاعیّ أنّ النّبیّ (ص)، قال: «إذا أمَّن الرّجلُ الرّجلَ علی دمِهِ ثمّ قتله، رُفعِ له لواءُ الغدر یوم القیامة».
فکففتُ عنه.
وأخبرنا أبو عبداللَّه الحافظ، حدّثنا أبو العبّاس محمّد بن یعقوب، حدّثنا العبّاس بن محمّد الدّوریّ، حدّثنا عُبیداللَّه بن موسی، حدّثنا زائدة، عن السّدیّ، عن رفاعة القِتْبانیّ، قال: کنتُ أقوم بالسّیف علی رأس المختار بن أبی عُبید، فسمعته یوماً، یقول: قامَ جبریل من هذه النَّمُرقة! فأردتُ أن اسلّ سیفی فأضربَ عنقَه، فذکرتُ حدیثاً حدّثنیه عمرو ابن حمقٍ الخزاعیّ، أ نّه سمعَ النّبیّ (ص)، یقول: «مَن أمَّنَ رجلًا علی نفسه فقتله، فأنا من القاتل بری‌ء، وإن کان المقتول کافراً». قال: فترکته.
وکذلک رواه سفیان الثّوریّ، وأسباط بن نصر وغیرهما، عن إسماعیل بن عبدالرّحمان السّدّی.
أخبرنا أبو الحسین بن الفضل القطّان ببغداد، أخبرنا عبداللَّه بن جعفر بن دَرَسْتَوَیْهِ، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا أبو بکر الحمیدیّ، حدّثنا سفیان بن عیینة، عن مجالد،
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار: «ابن ابنته وحبیبته»، وفی العوالم: «ابن ابنته وحبیبه»]
(2)- [فی البحار والعوالم: «سعد»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 97
عن الشّعبیّ، قال: فاخَرْتُ أهلَ البصرة، فغلبتُهم بأهل الکوفة، والأحنف ساکت لایتکلّم؛ فلمّا رآنی غلبتهم أرسلَ غلاماً له، فجاء بکتاب، فقال لی: هاکَ اقرأ، فقرأته فإذا فیه من المختار إلیه یذکر أ نّه نبیّ. فقال: یقول الأحنف أنّی فینا مثلُ هذا؟!
وقد روینا عن یحیی بن سعید، عن مجالد، عن الشّعبیّ، قصّة ما کان فی الکتاب من موضوعه الّذی کان یعارض به القرآن، وباللَّه العصمة.
البیهقی، دلائل النّبوّة، 6/ 482- 483
سعد بن مسعود أخو أبی عبید بن مسعود عمّ المختار، ولّاه علیّ علیه السلام علی المدائن، وهو الّذی لجأ إلیه الحسن علیه السلام یوم ساباط.
الطّوسی، الفهرست،/ 16
محمّد بن علیّ بن محبوب، عن محمّد بن أحمد بن «1» أبی قتادة «2»، عن أحمد بن هلال، «3» عن أمیّة بن علیّ القیسیّ، عن بعض مَن «4» رواه، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: «5» قال لی «5»: یجوز النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم الصِّراط، یتلوه «6» علیّ علیه السلام، ویتلو علیّاً الحسن علیه السلام، و «7» یتلو الحسن «7» الحسین علیهما السلام، فإذا توسّطوه نادی «8» المختار الحسین علیه السلام: یا أبا عبداللَّه! إنِّی طلبتُ بثارک. «9» فیقول النّبیّ صلی الله علیه و آله «10» للحسین علیه السلام «10»: أجبه «9».
فینقضّ الحسین علیه السلام فی النّار، کأ نّه عقاب کاسِر، «11» فیخرج المختار حممة «11»، ولو شقّ
__________________________________________________
(1)- [منهج المقال: «عن»]
(2)- نسخة فی المطبوعة: أحمد بن محمّد، عن أبی قتادة
(3)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة]
(4)- [منهج المقال: «ما»]
(5- 5) [لم یرد فی تنقیح المقال]
(6)- [فی منهج المقال وتنقیح المقال: «ویتلوه»]
(7- 7) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة]
(8)- [فی منتهی المقال مکانه: «وفی التّهذیب بسندٍ ضعیف أنّ النّبیّ وعلیّاً والحسنین علیهم السلام یتوسّطون الصّراط، فینادی ...»]
(9- 9) [لم یرد فی منتهی المقال]
(10- 10) [لم یرد فی منهج المقال]
(11- 11) [منتهی المقال: «فیخرجه»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 98
عن قلبه لوجد حبّهما فی قلبه «1».
الطّوسی، تهذیب الأحکام، 1/ 466- 467 رقم 1528/ عنه: الإسترابادی، منهج المقال،/ 331؛ المجلسی، البحار، 45/ 345؛ البحرانی، العوالم، 17/ 653- 654؛ أبو علی الحائری، منتهی المقال، 2/ 242؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 209؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 205
المختار بن أبی عبید بن مسعود الثّقفیّ أبو إسحاق، کان أبوه من جلّة الصّحابة (رضی اللَّه عنهم)، ویأتی ذکره فی باب الکنی من هذا الکتاب، إن شاء اللَّه تعالی.
وُلِدَ المختار عام الهجرة، ولیست له صحبة ولا روایة، وأخباره أخبار غیر مرضیة، حکاها عنه ثقات مثل سوید بن غفلة والشّعبیّ وغیرهما، وکان قد طلب الإمارة إلی أن قتله مصعب بن الزّبیر بالکوفة سنة سبع وستّین، وکان قبل ذلک معدوداً فی أهل الفضل والخیر، یرائی بذلک کلّه، ویکتم الفسق، فظهر منه ما کان یضمر، واللَّه أعلم.
إلی أن فارق ابن الزّبیر وطلب الإمارة، وکان المختار یتزیّن بطلب دم الحسین، ویسرّ طلب الدّنیا والإمارة، فیأتی منه الکذب والجنون، وإنّما کانت إمارته ستّة عشر شهراً، روی أبو سلمة موسی بن إسماعیل، عن أبی عوانة، عن مغیرة، عن ثابت بن هرمز، قال: حمل المختار مالًا من المدائن من عند عمِّه إلی علیّ رضی الله عنه، فأخرج کیساً فیه خمسة عشر درهماً، فقال: هذا من أجور المومسات. فقال علیّ: ویلک، ما لی وللمومسات! ثمّ قام، وعلیه مقطعه له حمراء، فلمّا سلّم قال علی: ما له قاتله اللَّه، لو شقّ عن قلبه الآن لوجد ملآن من حبِّ اللّات والعزّی.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «بیان: انقضّ الطّائر هوی فی طیرانه، وکسر الطّائر أی ضمَّ جناحیه حین ینقضُّ، والحمم بضمِّ الحاء وفتح المیم الرّماد والفحم، وکلّ ما احترق من النّار، قوله علیه السلام: «حبّهما» أی حبّ الشّیخین الملعونین، وقیل حبّ الحسنین صلوات اللَّه علیهما، فیکون تعلیلًا لإخراجه کما أ نّه علی الأوّل تعلیل لدخوله واحتراقه، ویدفعه ما مرّ من خبر سماعة (ابن إدریس)، وقیل: المراد حبّ الرّئاسة والمال والأوّل هو الصّواب». وأضاف فی منتهی المقال: «أقول: قیل المراد بهما الشّیخان، والأقرب أ نّه حبّ الدّنیا والملک»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 99
یُقال: إنّه کان أوّل أمره خارجیاً، ثمّ صار زبیریّاً، ثمّ صار رافضیّاً. فاللَّه أعلم. وکان یضمر بغض علیّ بن أبی طالب، ویظهر منه لضعف عقله أشیاء.
ابن عبد البرّ، الاستیعاب، 3/ 504- 507
ذکر أبو محمّد عبداللَّه بن مسلم بن قتیبة الکاتب القتیبیّ الدّینوریّ، فی کتاب المعارف:
أنّ المختار بن أبی عبید [...].
قیل: وکان المختار أوّل مَن لبس الدرّاعة.
وذکر الإمام عبدالکریم بن محمّد بن حمدان فی تاریخه: إنّ أبا عبید بن مسعود، أبا المختار، کان من الفرسان المذکورین؛ والشّجعان المعدودین، فلمّا رجع المثنّی بن حارثة من القادسیّة حین بلغه وفاة أبی بکر إلی عمر، واشتدّت شوکة الفرس وجمع یزدجرد قوّاده المذکورین لحرب المسلمین، قام عمر بن الخطّاب خطیباً، فقال: أیّها النّاس! قد وعدکم اللَّه تعالی علی لسان نبیِّه محمّد، کنوز کسری وقیصر، فمَن ینتدب منکم لقتال الفرس؟ فسکت النّاس لمّا ذکر الفرس، وفیهم المهاجرون والأنصار بأجمعهم، فقام أبو عبید ابن مسعود الثّقفیّ أبو المختار؛ فقال: أنا یا أمیر المؤمنین أوّل مَن أجاب إلی ما دعوتنا إلیه.
فأثنی علیه عمر بن الخطّاب؛ ثمّ انتدب بعده ناساً کثیرین من المهاجرین والأنصار، فلمّا أجمعوا علی المسیر، قیل لعمر: یا أمیر المؤمنین! أمِّر علی النّاس رجلًا من المهاجرین أو الأنصار.
فقال: لا واللَّه، لا أؤمِّر إلّامَن سبق إلی الإجابة.
فأمّر علی الجیش أبا عبید بن مسعود الثّقفیّ، ثمّ ارتحل من المدینة، ونزل الحیرة بعسکره؛ وخرج إلیه رستم فی جمعٍ کثیف.
فکتب إلیه أبو عبید بن مسعود: «السّلام علی مَن اتّبع الهدی، أدعوکم لهدایة الإسلام، فإن قبلتم وإلّا فاعتقدوا منِّی الذِّمّة، وإلّا قاتلتکم برجالٍ هم أحرص علی الموت منکم علی الحیاة، ثمّ لا أقلع عنکم حتّی أقتل رجالکم وأسبی نساءکم».
فبعث إلیه رستم جالینوس فی جمع عظیم مقدّمة له، فاقتتلوا قتالًا شدیداً، وهزم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 100
العدوّ هزیمة فاحشة، وحلف أبو عبید الأمیر لیقطعنّ إلیهم الفرات، فأمر ابن صلوبا، فاتّخذ له جسراً علی الفرات، فصار مثلًا من ذلک الوقت جسر أبی عبید، وأرّخ «1» یوم جسر أبی عبید لحوادث کثیرة.
ثمّ عبر إلیهم الفرات وجاء رستم فی جمع عظیم یقدمه الفیل من أعظم ما یکون، ولم یکن للعرب عهد بالفیل، فشدّ الفیل علی المسلمین، فأهلک ناساً منهم، وکانت دومة امرأة أبی عبید قد رأت فی تلک اللّیلة کأنّ رجلًا نزل من السّماء بقدحٍ من الشّراب، فشرب منه أبو عبید وابنه جبر بن أبی عبید فی أناس من أهله، فحکت ذلک لزوجها، فقال: هذه واللَّه الشّهادة إن شاء اللَّه.
ثمّ قال أبو عبید: أیّها النّاس! إن قُتلتُ، فعلیکم ابنی جبر، وإن قُتِلَ جبر، فعلیکم المثنّی بن حارثة.
فلمّا رأی أبو عبید ما یصنع الفیل بالمسلمین، قال: هل لهذه الدّابّة من مقتل؟ قالوا:
نعم، إذا قطع مشفرها هلکت. فشدّ أبو عبید علی الفیل، وضرب مشفره فقطعه، وبرک الفیل علیه فقتله. وانهزم المسلمون، فسبقهم عبداللَّه بن مرثد إلی الجسر فقطعه، وقال:
قاتلوا عن أمیرکم! فأخذ الرّایة ابنه جبر، فقُتل أیضاً، ثمّ أخذها المثنّی، فقاتل قتالًا شدیداً حتّی هزم اللَّه العدوّ.
فهلک یوم الجسر أربعة آلاف رجل بین غریق وقتیل، ثمّ بعد هذا، أمر عمر بن الخطّاب، سعد بن أبی وقّاص علی حرب العراق.
وهذه القصّة طویلة ذکرنا منها فصلًا، لنذکر فیه لأبی عبید أبی المختار فضلًا، وقد نسج المختار علی منوال أبیه فی فضله، وزاد بانتقامه من قتلة الحسین ومَن اشترک فی قتله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 173، 174- 175
أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقیّ، أنا الحسن بن علیّ، أنا عمر بن حیُّویه، أنا أحمد
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ورخ»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 101
ابن معروف، أنا الحسین بن فهم، نا محمّد بن سعد، أنا محمّد بن عمر، نا عبداللَّه بن جعفر، عن أمّ بکر بنت المِسْوَر، عن أبیها ورباح بن مسلم، عن أبیه، وإسماعیل بن إبراهیم بن عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن أبی ربیعة المخزومیّ، عن أبیه، قالوا: قدم أبو عبید الثّقفیّ من الطّائف وکان رجلًا صالحاً، وندب عمر النّاس إلی أرض العراق، فخرج أبو عبید إلیها، فقُتِل وبقی ولده بالمدینة.
وکان المختار یومئذٍ غلاماً یُعرَف بالانقطاع إلی بنی هاشم، ثمّ خرج فی آخر خلافة معاویة أو أوّل خلافة یزید إلی البصرة، فأقام بها یُظهِر ذکر حسین بن علیّ، فاخبر بذلک عبیداللَّه بن زیاد، فأخذه فجلده مائة جلدة، ودرعه عباءة وبعث به إلی الطّائف، فلم یزل بها حتّی قام عبداللَّه بن الزّبیر، ودعا إلی ما دعا إلیه، فقدم علیه، فأقام معه من أشدّ النّاس قتالًا، وأحسنهم نیّة ومناصحة فیما یرون، وکان یختلف إلی محمّد ابن الحنفیّة ویسمعون منه کلاماً ینکرونه.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 62/ 173
أخبرنا أبو القاسم بن السّمَرْقندیّ، أنا أبا طاهر بن أبی الصّقر، نا هبة اللَّه بن إبراهیم ابن عمر، أنا أبو بکر المهندس، نا أبو بشر الدّولابیّ، حدّثنی علیّ بن معبد بن نوح البغدادیّ أبو الحسن، نا أبو المنذر إسماعیل بن عمر الواسطیّ، أنا عیسی «1» بن دینار، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ: إنّ علیّ بن الحسین قام «2» علی باب الکعبة یلعن المختار بن أبی عُبیْد، فقال له رجل: یا أبا الحسین، لِمَ تسبّه وإنّما ذُبِحَ فیکم؟ قال: إنّه کان کذّاباً یکذب علی اللَّه وعلی رسوله.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 175، علیّ بن الحسین علیه السلام،/ 74 (ط المحمودی)، مختصر ابن منظور، 17/ 243/ مثله المزّی، تهذیب الکمال، 20/ 396
ومنها: ما روی عن أبی بصیر [قال]: حدّثنی علیّ بن درّاج عند الموت، أ نّه دخل علی أبی جعفر علیه السلام، وقال: إنّ المختار استعملنی علی بعض أعماله «3»، وأصبتُ مالًا فذهب
__________________________________________________
(1)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «وقال عیسی ...»]
(2)- [فی المختصر مکانه: «وعن علیّ بن الحسین: أ نّه قام ...»]
(3)- «عمله» م
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 102
بعضه، وأکلتُ وأعطیتُ بعضاً، «1» فأنا أحبّ «1» أن تجعلنی فی حلٍّ من ذلک. قال: أنتَ منه فی حلّ.
فقلت: إنّ «2» فلاناً حدّثنی أ نّه سأل الحسن بن علیّ علیهما السلام أن یقطعنا «3» أرضاً فی الرّجعة «4».
فقال له الحسن علیه السلام: أنا أصنع بک ما هو خیر لک «5» من ذلک: أضمن لک الجنّة علیَّ وعلی آبائی، فهل کان هذا؟ قال: نعم. فقلت لأبی جعفر علیه السلام عند ذلک: اضمن لی الجنّة علیک وعلی آبائک علیهم السلام کما ضمن الحسن علیه السلام لفلان؟ قال: نعم «6».
قال أبوبصیر: حدّثنی هو بهذا ثمّ مات وما حدّثت بهذا أحداً، ثمّ خرجتُ ودخلتُ «7» المدینة، فدخلتُ علی أبی جعفر علیه السلام، فلمّا نظر إلیَّ قال: ماتَ علیّ؟ قلت: نعم ورحمه اللَّه.
قال: حدّثک بکذا «8» وکذا، فلم یدع شیئاً ممّا حدّثنی به «9» علیّاً إلّاحدّثنی علیه السلام «9» به.
فقلت: واللَّه ما کان عندی حین حدّثنی هو «5» بهذا أحد، ولا خرج منِّی «10» إلی أحد، فمن أین علمتَ هذا؟ فغمز فخذی بیده، فقال: هیه هیه، اسکت الآن.
الرّاوندی، الخرائج والجرائح، 2/ 729- 730 رقم 36/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 5/ 185- 186 (ط مؤسّسة المعارف)؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 174- 175
__________________________________________________
(1- 1) [فی مدینة المعاجز والدّمعة السّاکبة: «وأحبّ»]
(2)- [مدینة المعاجز: «وإنّ»]
(3)- «یقطعه» ط، ه. [مدینة المعاجز]
(4)- [فی مدینة المعاجز والدّمعة السّاکبة: «الرّحبة»]
(5)- [لم یرد فی مدینة المعاجز]
(6)- [فی مدینة المعاجز والدّمعة السّاکبة: «ضمنت»]
(7)- «رحلت إلی» ه.
(8)- [مدینة المعاجز: «کذا»]
(9- 9) [مدینة المعاجز: «علیّ إلّاوحدّثنی علیه السلام»]
(10)- [فی مدینة المعاجز والدّمعة السّاکبة: «من فمی»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 103
قالوا: وکان المختار کاتب علیّ بن الحسین علیه السلام یریده [علی] أن یُبایع له، وبعث إلیه بمال، فأبی أن یقبله وأن یجیبه.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 133
وأمّه دومة بنت عمرو بن وهب، ویکنّی المختار أبا إسحاق، وهو أخو صفیّة زوجة عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب.
خرج طالباً بدم الحسین رضی الله عنه، وجرت له عجائب قد ذکرنا بعضها. وکان یقول: قام الآن عن هذه الوسادة جبریل، وعن الأخری میکائیل.
ابن الجوزی، المنتظم، 6/ 67
مختار بن أبی عبید بن عمرو بن عمیر بن عوف بن عقدة بن غیرة بن عوف بن ثقیف الثّقفیّ أبو إسحاق، کان أبوه من جلّة الصّحابة، وولد المختار عام الهجرة، ولیست له صحبة ولا روایة، وأخباره غیر حسنة، رواها عنه الشّعبیّ وغیره، إلّاأ نّه کان بینهما ما یوجب أن لا یسمع کلام أحدهما فی الآخر، وکان المختار قد خرج یطلب بثار الحسین ابن علیّ (رضی اللَّه عنهما)، واجتمع علیه کثیر من الشّیعة بالکوفة، فغلب علیها، وطلب قتلة الحسین.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 4/ 336
فی ذکر نسبه «1» وطرف من أخباره: هو المختار بن أبی عبیدة «2» بن مسعود بن عمیر الثّقفیّ. وقال المرزبانیّ: ابن عمیر بن عقدة بن عنزة «3»، کنیته أبو إسحاق.
وکان أبو عبیدة «2» والده «4» یتنوّق فی طلب النِّساء «5»، فذکر له نساء قومه، فأبی أن یتزوّج منهنّ، فأتاه آتٍ فی منامه، فقال: تزوّج دومة الحسناء الحومة «6»، فما تسمع فیها للّائم
__________________________________________________
(1)- فی «ف»: فی نسبه
(2)- فی البحار: عبید. ولد فی السنة الاولی للهجرة، واستخلفه علی المدائن عمّه سعد بن مسعود الثّقفیّ سنة «37» ه، وکان بها عند عمِّه إلی بعد عام الجماعة سنة «40»، کان من کبراء ثقیف، وذوی الرّأی، والفصاحة، والشّجاعة، والدّهاء
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «عترة»]
(4)- فی «ف»: وکان والده
(5)- أی یُبالغ فی اختیار الجیِّدة منهنّ
(6)- فی «خ»: الخوضة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 104
لومة، فأخبر قومه «1»، فقالوا: قد أمرت، فتزوّج دومة بنت وهب بن عمر بن معتِّب «2».
فلمّا حملت بالمختار، قالت: رأیتُ فی النّوم قائلًا یقول:
أبشِری بالولد «3» أشبه شی‌ء بالأسد «4»
إذا الرِّجال فی کبدتقاتلوا «5» علی لبد «6»
کان له الحظّ الأشدّ
فلمّا وضعته «7» أتاها ذلک الآتی، فقال لها: إنّه قبل أن یترعرع «8»، وقبل أن یتشعشع «9»، قلیل الهلع، کثیر التّبع، یُدان بما صنع. ووَلَدَتْ لأبی عبیدة «10»: المختار، و «11» جبراً، وأبا جبر «11»، وأبا الحکم، وأبا أمیّة.
وکان مولده فی عام الهجرة، وحضر مع أبیه وقعة قسِّ «12» النّاطف «13»، وهو ابن ثلاث
__________________________________________________
وهی من ربّات الفصاحة والبلاغة والرّأی والعقل.
قال فی بلاغات النِّساء: 133: وذکر هارون بن یزید العبدیّ، عن أبی زهیر الرّواسیّ، قال: لمّا قتل حول المختار بن أبی عبید الثّقفیّ من أهل بیته خمسون رجلًا وانهزم النّاس، فمرّ أبو محجن بامِّ المختار واسمها دومة، فقال: یا دومة، ارتدی خلفی.
قالت: واللَّه لأن یأخذنی هؤلاء أحبّ إلیَّ من أرتدی خلفک
(1)- فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: أهله
(2)- فی «ف»: متعب
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «بولد»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «بأسد»]
(5)- فی العوالم [والدّمعة السّاکبة]: فقاتلوا
(6)- فی البحار والعوالم: بلد
(7)- فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: وضعت
(8)- فی العوالم: یتزعزع
(9)- قال المجلسی رحمه الله: یقال: «تشعشع الشّهر» إذا بقیَ منه قلیل، وهو أیضاً یحتمل أن یکون بالمهملتین، یقال: «تسعسع الشّهر» أی ذهب أکثره، وتسعسع حاله انحطّت
(10)- فی البحار: «عبید»
(11- 11) [الدّمعة السّاکبة: «حیراً وأبا حیر»]
(12)- [الدّمعة السّاکبة: «قیس»]
(13)- قسّ النّاطف: موضع قریب من الکوفة علی شاطئ الفرات الشّرقیّ، وبه کانت وقعة لهم علی الفرس قُتِلَ فیها والد المختار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 105
عشرة سنة، وکان یتفلّت «1» للقتال فیمنعه سعد بن مسعود عمّه «2»، فنشأ مِقداماً شجاعاً لا یتّقی شیئاً، وتعاطی «3» معالی الامور، وکان ذا عقل وافِر، وجواب حاضِر، وخِلال مأثورة، ونفس بالسّخاء موفورة، وفطنة «4» تُدرِک الأشیاء بفراسَتها، وهِمّة تعلو علی الفراقد بنفاستها، وحدس مُصیب، وکفّ فی الحروب مجیب، وقد مارسَ «5» التّجارب فحنّکته، ولامسَ «6» الخطوب فهذّبته.
ابن نما، ذوب النّضار،/ 59- 61/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 350؛ البحرانی، العوالم، 17/ 669؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 205- 206
وروی عن الأصبغ بن نباتة أ نّه قال «7»: رأیتُ المختار علی فخذ أمیر المؤمنین علیه السلام، وهو یمسح رأسه ویقول: یا کیِّس یا کیِّس، فسُمِّیَ کیسان، وإلیه عزِّی الکیسانیّة، کما عزِّی الواقفیّة «8» إلی موسی بن جعفر علیهما السلام، والإسماعیلیّة إلی أخیه إسماعیل، وغیرهم من الفِرَق.
وعن أبی جعفر الباقر علیه السلام أ نّه قال: لا تسبّوا المختار، فإنّه قتلَ قتلتنا، وطلب ثأرنا، وزوّج أراملنا، وقسّم فینا المال علی العسرة.
وروی أ نّه دخل جماعة علی أبی جعفر الباقر علیه السلام، وفیهم عبداللَّه بن شریک، قال:
فقعدتُ بین یدیه إذ دخل علیه «9» شیخ من أهل الکوفة، فتناول یده لیُقبِّلها، فمنعه، ثمّ قال: مَن أنت؟
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «ینفلت»]
(2)- فی «ف»: فمنعه عمّه سعد بن مسعود
(3)- فی «ف» [والدّمعة السّاکبة]: وکان یتعاطی
(4)- فی البحار والعوالم: وفطرة
(5)- فی «ف» والبحار [والدّمعة السّاکبة]: ومارسَ. وحنّکته: أی أحکمته التّجارب والامور
(6)- فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: ولابسَ
(7)- فی «ف»: وروی الأصبغ بن نباتة قال
(8)- فی «ف» والبحار: الواقفة
(9)- [فی البحار والعوالم: «علیهم»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 106
قال: أنا أبو الحکم «1» بن المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ، وکان متباعداً منه علیه السلام، فمدّ یده علیه السلام، فأدناهُ حتّی کاد یُقعده فی حجره بعد منعه یده.
فقال: أصلحکَ اللَّه، إنّ النّاس قد أکثروا «2» فی أبی القول، والقول «2» واللَّه قولک.
قال: وأیّ شی‌ء یقولون؟
قال: یقولون: کذّاب، ولا تأمرنی بشی‌ء إلّاقبلته.
فقال: سبحان اللَّه! أخبرنی أبی أنّ مهر امِّی ممّا بعث به المختار إلیه، أوَلَم یبن دورنا، وقتل قاتلنا، وطلب بثأرنا؟ فرحم اللَّه أباک- وکرّرها ثلاثاً- ما ترکَ لنا حقّاً عند أحدٍ إلّا طلبه.
ابن نما، ذوب النّضار،/ 61- 62/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 351؛ البحرانی، العوالم، 17/ 669- 670
وعن أبی حمزة الثّمالیّ، قال: کنتُ أزور علیّ بن الحسین علیهما السلام، فی کلّ سنة مرّة فی وقت «3» الحجّ، فأتیته سنة وإذا علی فخذه صبیّ، «4» فقام الصّبی یمشی، فوقعَ علی عتبة الباب، فانشجّ رأسه «4»، فوثبَ إلیه مهرولًا، فجعل ینشِّف دمه، ویقول: إنِّی اعیذک أن تکون المصلوب فی الکناسة.
قلت: بأبی أنتَ وامِّی، وأیّ کناسة؟
قال: کناسة الکوفة.
قلت: ویکون ذلک.
قال: إی‌والّذی بعثَ محمّداً «5» بالحقِّ نبیّاً، لئن «5» عشتَ بعدی لترینّ هذه الغلام فی
__________________________________________________
(1)- فی «ف»: أبو الحکیم
(2- 2) فی البحار والعوالم: فی أبی والقول
(3)- فی «ف»: مرّة وقت
(4- 4) فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: «فقام الصّبی فوقع ... فانشجّ»
(5- 5) فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: بالحقِّ لئن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 107
ناحیة من نواحی الکوفة «1»، وهو مقتول مدفون منبوش مسحوب مصلوب فی الکناسة، ثمّ یُنزَل فیُحرق ویُذرّی فی الهواء «2».
فقلت: جُعلتُ فداک، وما اسم هذا الغلام؟
فقال: ابنی زید. ثمّ دمعت عیناه، وقال: لُاحدِّثنّک بحدیث ابنی هذا، بینا «3» أنا لیلة ساجد «4» وراکع، إذ ذهب «4» بی «5» النّوم فرأیتُ کأنِّی فی الجنّة، وکأنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وعلیّاً وفاطمة والحسن والحسین علیهم السلام قد زوّجونی حوراء من حور العین، فواقعتها واغتسلتُ عند سدرة المنتهی وولّیت، هتف بی هاتف «6»، لیهنئک زید.
فاستیقظتُ وتطهّرتُ وصلّیتُ صلاة الفجر «7»، فدقّ الباب رجل، فخرجتُ إلیه، فإذا معه جاریة ملفوف کمّها علی یده، مخمّرة بخمار، «8» قلت: ما حاجتک «8»؟
قال: ارید علیّ بن الحسین علیهما السلام.
قلت: أنا هو.
قال: أنا رسول المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ إلیک، وهو «9» یقرؤک السّلام ویقول: وقعت هذه الجاریة فی ناحیتنا، فاشتریتها بستّمائة دینار، وهذه ستّمائة دینار اخری «10»، فاستعِن «11»
__________________________________________________
(1)- فی «ف»: فی ناحیة الکوفة
(2)- فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: البرّ
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «بینما»]
(4- 4) فی البحار والعوالم: وراکع ذهب [وفی الدّمعة السّاکبة: «وراکع ذهبت»]
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «فیّ»]
(6)- فی «ف»: سدرة المنتهی فهتف بی هاتف
(7)- فی «ف»: وصلّیت الفجر
(8- 8) فی البحار: قلت: حاجتک؟
(9)- عبارة: «بن أبی عبیدة الثّقفیّ» لیس فی «ف»، وعبارة: «إلیک وهو» لیس فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]
(10)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة]
(11)- فی «ف»: فاستغن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 108
بها علی دهرک، ودفع إلیَّ کتاباً کتبتُ جوابه، وقلت: ما اسمک؟
قالت: حوراء. فهیّؤوها لی، وبتُّ بها عروساً، فعلقت بهذا الغلام، فأسمیته «1» زیداً، وستری ما قلت لک «2».
قال أبو حمزة الثّمالیّ: فوَ اللَّه لقد رأیتُ کلّ ما ذکره علیه السلام فی زید.
ابن نما، ذوب النّضار،/ 63- 65/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 351- 352؛ البحرانی، العوالم، 17/ 670- 671؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 215- 216
وروی عن عمر بن علیّ علیه السلام، أنّ المختار أرسل إلی علیّ بن الحسین علیهما السلام عشرین ألف دینار، فقبلها وبنی منها دار عقیل بن أبی طالب ودارهم الّتی هدمت.
وکان المختار ذا مقول «3» مشحُوذ الغرار «4»، مأمون العثار «5» إن نثر سجع، وإن نطق برع، ثابت «5» الجنان، مقدّم الشّجعان، ما حدس إلّاأصاب، ولا تفرّس قطّ فخاب، ولو لم یکن کذلک لما قام بأدوات المفاخر، ورأس علی الامراء والعساکر.
وولّی علیّ علیه السلام عمّه علی المدائن عاملًا والمختار معه.
فلمّا ولِّی المغیرة بن شعبة الکوفة من قِبَل معاویة- لعنه اللَّه- رحل المختار إلی المدینة، وکان یجالس محمّد ابن الحنفیّة ویأخذ عنه الأحادیث، فلمّا عاد إلی الکوفة رکب مع المغیرة یوماً، فمرّ بالسّوق، فقال المغیرة: «6» یا لها غارة ویا له جمعاً «6»، إنِّی لأعلم کلمة لو
__________________________________________________
(1)- فی «ف» [والدّمعة السّاکبة]: فسمّیته
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة]
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «هو أنّ المختار کان ذا مقول ...»]
(4)- فی خ: القرار.
قال المجلسیّ رحمه الله: رجل مقول: أی لسن کثیر القول: والمقول: اللِّسان. والغِرار- بالکسر-: حدّ السّیف وغیره
(5- 5) فی «ف»: إن نطق سجع، وإن نثر برع، ثبت [وفی الدّمعة السّاکبة: «إن نطق سجع، وإن نطق برع، ثبت»]
(6- 6) [الدّمعة السّاکبة: «یا الخارة ویا له جمع»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 109
نعق لها ناعق ولا ناعق لها لاتّبعوه، ولا سیّما الأعاجم الّذین إذا القی إلیهم الشّی‌ء قبلوه.
فقال له المختار: وما هی یا عمِّ؟
قال: یستأدّون «1» بآل محمّد صلی الله علیه و آله، فأغضی علیها المختار، ولم یزل ذلک فی نفسه، ثمّ جعل یتکلّم بفضائل «2» آل محمّد صلی الله علیه و آله وینشر مناقب علیّ والحسن والحسین علیهم السلام، ویسیِّر «3» ذلک ویقول: إنّهم أحقّ «4» بهذا الأمر «4» من کلِّ أحد بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ویتوجّع لهم «5» ممّا نزل بهم.
ففی بعض الأیّام، لقیه مَعْبَدُ «6» بن خالد الجدلیّ- جدیلة قیس- فقال له: یا معبد «6»، إنّ أهل الکتاب «7» ذکروا أ نّهم یجدون رجلًا من ثقیف یقتل الجبّارین، وینصر المظلومین، ویأخذ بثأر المستضعفین، ووصفوا «8» صفته، فلم یذکروا صفة للرّجل «9» إلّاوهی فیَّ غیر خصلتین: أ نّه شابّ «10» وأنا قد «10» جاوزتُ الستِّین، وأ نّه ردی‌ء البصر، وأنا أبصَر من عقاب.
__________________________________________________
(1)- قال المجلسی رحمه الله: تقول: استأدیتُ الأمیر علی فلان فآدانی علیه، بمعنی استعدیته فأعدانی علیه، وآدیته: أعنته [وفی الدّمعة السّاکبة: «یاستأدون»]
(2)- فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: بفضل
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «ویسرّ»]
(4- 4) فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: بالأمر.
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «علیهم»]
(6)- فی «ف» [والدّمعة السّاکبة]: سعید.
وهو أبو القاسم مَعْبَدُ بن خالد مُزْیَن الکوفی، قاصّ الکوفة، مات سنة ثمان عشرة ومائة. «تجد ترجمته فی طبقات خلفیة بن خیّاط: 160، التّاریخ الکبیر: 7/ 399، الجرح والتّعدیل: 8/ 280، تهذیب الکمال: 28/ 228، سیر أعلام النّبلاء: 5/ 205»
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «الکتب»]
(8)- فی «ف»: ووضعوا
(9)- فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: فی الرّجل
(10- 10) فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: وقد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 110
فقال معبد «1»: أمّا السّنّ فإنّ ابن «2» الستِّین والسّبعین «2» عند أهل ذلک الزّمان شابّ، وأمّا بصرک فما تدری ما یحدث اللَّه فیه لعلّه یکلّ. «3»
قال: عسی «3»، فلم یزل علی ذلک حتّی مات معاویة، وولِّی یزید، ووجّه الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل إلی الکوفة، فأسکنه المختار داره وبایعه، فلمّا قُتِلَ مسلم رحمه الله سُعی بالمختار إلی عبیداللَّه بن زیاد- لعنه اللَّه- فأحضره، وقال له: یا ابن عبیدة «4»، أنت المبایع لأعدائنا؟ فشهد له عمرو بن حریث أ نّه لم یفعل.
فقال عبیداللَّه بن زیاد «5»: لولا شهادة عمرو لقتلتک. وشتمه وضربه بقضیب فی یده فشتر عینه، وحبسه وحبس أیضاً عبداللَّه بن الحارث بن عبدالمطّلب. [...]
ابن نما، ذوب النّضار،/ 66- 69/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 352- 353؛ البحرانی، العوالم، 17/ 671- 672؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 218- 219
قال المرزبانیّ فی کتاب الشّعراء: «6» کان للمختار غلام یُقال له جبرئیل «6»، وکان یقول: قال لی جبرئیل، وقلت لجبرئیل، فیوهم «7» الأعراب وأهل البوادی أ نّه جبرئیل علیه السلام، فاستحوذ علیهم بذلک حتّی انتظمت له الأمور، وقام بإعزاز الدِّین ونصره، وکسر الباطل وقصره.
ابن نما، ذوب النّضار،/ 92/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 363؛ البحرانی، العوالم، 17/ 682؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 230
قال جعفر بن نما مصنِّف هذا الثّأر: اعلم أنّ کثیراً من العلماء لا یحصل لهم التّوفیق‌بفطنة توقّفهم علی معانی الألفاظ، ولا رویّة تنقّلهم من رقدة الغفلة إلی الاستیقاظ.
__________________________________________________
(1)- فی «ف» [والدّمعة السّاکبة]: سعید
(2- 2) [فی البحار والعوالم: «ستّین وسبعین»].
(3- 3) [الدّمعة السّاکبة: «قال عیسی:»]
(4)- البحار: «عبید»
(5)- لفظ «بن زیاد» لیس فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]
(6- 6) فی البحار والعوالم: «کان له غلام اسمه جبرئیل»
(7)- فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: «فیتوهّم»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 111
ولو تدبّروا أقوال «1» الأئمّة علیهم السلام فی مدح المختار، لعلموا أ نّه من السّابقین المجاهدین الّذین مدحهم اللَّه- جلّ جلاله- فی کتابه المبین.
ودعاء زین العابدین علیه السلام للمختار رحمه الله دلیل واضح، وبرهان لائح «2» علی أ نّه عنده من المصطفین الأخیار، ولو کان علی «3» غیر الطّریقة المشکورة، ویعلم أ نّه مخالف له فی اعتقاده، لما کان یدعو له دعاء لا یُستجاب، ویقول فیه قولًا لا یُستطاب، وکان دعاؤه علیه السلام له «4» عبثاً، والإمام علیه السلام مُنزّه عن ذلک.
وقد أسلفنا من «5» أقوال الأئمّة فی «6» مطاوی هذا الکتاب «6» تکرار مدحهم له، ونهیهم عن ذمِّه، ما فیه غنیة لُاولی «7» الأبصار، وبغیة لذوی الاعتبار، وإنّما أعداؤه عملوا له مثالب لیباعدوه من قلوب الشّیعة، کما عمل أعداء أمیر المؤمنین علیه السلام له مساوئ، وهلک بها کثیر ممّن حاد عن محبّته، وحال «8» عن طاعته.
فالولیّ له علیه السلام لم تغیِّره الأوهام، ولا باحته تلک الأحلام «9»، بل کشف «10» له عن فضله المکنون، وعلمه المصون، فعمل فی قضیّة المختار ما عمل مع أبی الأئمّة الأطهار «11».
وقد وفیت بما وعدت من الاختصار، وأتیت بالمعانی الّتی تضمّنت حدیث الثّأر من غیر حشو ولا إطالة، ولا سأم ولا ملالة، «12» واقسِم علی قارئه ومستمعه «12» وعلی کلّ ناظر فیه أن لا یخلِّینی من إهداء الدّعوات إلیَّ، والإکثار من التّرحّم علیَّ.
__________________________________________________
(1)- فی «ف»: قول
(2)- لائح: ظاهر
(3)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة]
(4)- کلمة «له» لیس فی «ف»
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «فی»]
(6- 6) فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: مطاوی الکتاب
(7)- فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: لذوی
(8)- فی «ف» حال عن محبّته، وحاد
(9)- عبارة «ولا باحته تلک الأحلام» لیس فی «ف»
(10)- فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: کشفت
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة]
(12- 12) فی البحار والعوالم: وأقسمت علی قارئیه ومستمعیه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 112
ابن نما، ذوب النّضار،/ 147/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 386- 387؛ البحرانی، العوالم، 17/ 707- 708؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 211
قال الشّعبیّ: فبینا الحسن فی سرادقه بالمدائن وقد تقدّم قیس بن سعد إذ نادی مناد فی العسکر: ألا أنّ قیس بن سعد قد قُتل فانفروا، فنفروا إلی سرادق الحسن، فنازعوه حتّی أخذوا بساطاً کان تحته وطعنه رجل بمشقص، فأدماه، فازدادت رغبته فی الدّخول‌فی الجماعة، وذعر منهم، فدخل المقصورة الّتی فی المدائن بالبیضاء، وکان الأمیر علی المدائن سعد بن مسعود الثّقفیّ عمّ المختار بن أبی عبیدة ولّاه علیها علیّ علیه السلام.
فقال له المختار، وکان شابّاً: هل لکَ فی الغناء والشّرف؟ قال: وما ذلک. قال: تستوثق من الحسن وتسلِّمه إلی معاویة. فقال له سعد: قاتلک اللَّه، أثبُ علی ابن رسول اللَّه، وأوثقه وأسلِّمه إلی ابن هند، بئسَ الرّجل أنا إن فعلته.
وذکر ابن سعد فی الطّبقات: إنّ المختار قال لعمِّه سعد: هل لکَ فی أمرٍ تسود به العرب. قال: وما هو؟ قال: تدعنی أضرب عنق هذا، یعنی الحسن. وأذهب به إلی معاویة. فقال له: قبّحکَ اللَّه، ما هذا بلاهم عندنا أهل البیت.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 179 (ط بیروت)
وقال ابن سعد فی الطّبقات: بعث المختار بن أبی عبیدة إلی علیّ بن الحسین بمائة ألف درهم فکره أن یقبلها وخاف أن یردّها، فترکها فی بیت، فلمّا قُتِلَ المختار، کتب علیّ إلی عبدالملک یُخبره بها، فکتب إلیه: خذها طیِّبة هنیئة.
وکان علیّ یلعن المختار ویقول: کذب علی اللَّه وعلینا؛ لأنّ المختار کان یزعم أ نّه یوحی إلیه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 294 (ط بیروت)
قال صفیّ الدّین «1» بن معد «1» الموسویّ رحمه اللَّه: رأیتُ فی بعض الکتب القدیمة الحدیثیّة، حدّثنا «2» أبو العبّاس أحمد بن حمید بن سعید «2»، قال: حدّثنا حسن بن عبدالرّحمان بن محمّد
__________________________________________________
(1- 1) [البحار: «محمّد بن سعد»]
(2- 2) [البحار: «ابن عقدة»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 113
الأزدیّ، قال: حدّثنا حسین بن علیّ الأزدیّ، قال: أخبرنی أبی، عن الولید بن عبدالرّحمان، قال: أخبرنی أبو حمزة الثّمالیّ، قال: کنتُ أزور علیّ بن الحسین علیه السلام فی کلِّ سنة مرّة فی وقت الحجّ، فأتیته سنة من ذاک «1»، وإذا علی فخذه «2» صبیّ، فقعدتُ إلیه وجاء الّصبی، فوقع علی عتبة الباب، فانشجّ، فوثب إلیه علیّ بن الحسین علیه السلام مهرولًا، فجعل یُنشِّف دمه بثوبه، ویقول له: یا بُنی أعیذک باللَّه أن تکون المصلوب فی الکناسة. قلت: بأبی أنتَ وأُمِّی! أیّ کناسة. قال: کناسة الکوفة. قلت جُعِلتُ فداک! «3» أوَ یکون «3» ذلک. قال: أی والّذی بعثَ محمّداً بالحقِّ إن عشت بعدی لترینّ هذا الغلام فی ناحیة من نواحی الکوفة مقتولًا مدفوناً منبوشاً مسلوباً مسحوباً مصلوباً فی الکناسة. ثمّ یُنزل ویُحرق «4» ویُدقّ ویُذری فی البرِّ. قلت: جُعِلتُ فداک! وما اسم هذا الغلام؟ قال: هذا إبنی زید. ثمّ دمعت عیناه. ثمّ قال: ألا أحدِّثک بحدیث إبنی هذا؟ بینا أنا لیلة ساجد وراکع، إذ ذهب بی النّوم فی «5» بعض حالاتی، فرأیتُ کأنِّی فی الجنّة وکأنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «6» وفاطمة والحسن والحسین قد زوّجونی جاریة من حور العین، فواقعتها، فاغتسلت عند سدرة المنتهی، وولّیتُ، وهاتف بی یهتف: لیهنئک زید، لیهنئک زید، لیهنئک زید. فاستیقظتُ، فأصبتُ جنابة، فقمتُ، وطهرتُ «7» للصّلاة، وصلّیتُ صلاة الفجر، ودقّ «8» الباب، وقیل لی: علی الباب رجل یطلبک. فخرجتُ فإذا أنا برجلٍ معه جاریة ملفوف کمّها علی یده، مخمّرة بخمار، فقلتُ: حاجتک «9». فقال: أردتُ علیّ بن الحسین علیه السلام. قلت: أنا علیّ بن الحسین.
__________________________________________________
(1)- من السّنین
(2)- [البحار: «فخذیه»]
(3- 3) [البحار: «ویکون»]
(4)- [البحار: «فیُحرق»]
(5)- [البحار: من»]
(6)- [زاد فی البحار: «وعلیّاً»]
(7)- [البحار: «فتطهّرتُ»]
(8)- [البحار: «فدقّ»]
(9)- [البحار: «ما حاجتک»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 114
فقال: أنا رسول المختار بن أبی عبید الثّقفیّ، یُقرؤک السّلام، ویقول: وقعت هذه الجاریة فی ناحیتنا، فاشتریتها بستّمائة دینار، وهذه ستّمائة دینار، فاستعِن بها علی دهرک. ودفعَ إلیَّ کتاباً، فأدخلتُ الرّجل والجاریة وکتبتُ له جواب کتابه، و «1» أتیتُ به إلی «1» الرّجل. ثمّ قلت للجاریة: ما اسمک؟ قالت: حوراء. فهیّؤوها لی، وبتُّ بها عروساً. فعلقت بهذا الغلام، فسمّیته زیداً، وهو هذا. و «2» ستری ما قلت لک.
قال أبو حمزة: فوَ اللَّه ما لبثتُ برهة حتّی رأیتُ زیداً بالکوفة فی دار معاویة بن إسحاق [...]. «3»
«3»
عبدالکریم بن طاووس، فرحة الغری،/ 115- 117/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 183- 184
__________________________________________________
(1- 1) [البحار: «تثبّت»]
(2)- [لم یرد فی البحار]
(3)- و منقول است از ابوحمزه ثمالی که گفت: «هر سالی من یک مرتبه به خدمت حضرت علی‌بن الحسین علیه السلام می‌رفتم. در موسم حج در سالی به خدمت آن حضرت رفتم. طفلی را دیدم که در دامن آن حضرت نشسته است. آن طفل برخاست که بیرون رود، افتاد و سرش بر عتبه‌ای در آمد و شکست. آن حضرت برجستند و خون را از سر او به جامه مبارک خود پاک کردند و فرمودند که: ای فرزند! تو را پناه می‌دهم به خدا از این که در کناسه تو را بر دار کشند.
گفتم: پدر و مادرم فدای تو باد! کدام کناسه؟
فرمود: کناسه کوفه.
گفتم: فدای تو گردم! این امر البته خواهد شد؟
فرموند: آری، به حقّ آن خداوندی که محمد را به راستی به خلق فرستاده، که اگر بعد از من زنده باشی، خواهی‌دید این پسر را که در ناحیه‌ای از نواحی کوفه خواهند کشت و دفن خواهند کرد و قبرش را خواهند شکافت و [او را] بیرون خواهند آورد و برهنه بر دار خواهند کشید در کناسه کوفه. پس از دار به زیر خواهند آورد و خواهند سوخت و استخوان‌هایش را خواهند کوبید و به باد خواهند داد.
گفتم: فدای تو گردم! نام این پسر چیست؟
فرمود: این پسر من است، زید.
پس آب از دیده‌های مبارک آن حضرت روان شد.
پس فرمود: تو را به واقعه این پسر خبر دهم:
شبی من مشغول نماز و عبادت بودم. ناگاه خواب مرا ربود. در خواب دیدم که در بهشتم و حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و حضرت فاطمه و حضرت امام حسن و امام حسین (سلام اللَّه علیهم)، دختری از
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 115
المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ غمز فیه بعض أصحابنا بالکیسانیّة، واحتجّ علی ذلک بردِّ مولانا زین العابدین علیه السلام هدیّته ولیس ذلک دلیلًا لما روی عن أبی جعفر الباقر علیه السلام أ نّه قال: «لا تسبّوا المختار، فإنّه قتل قتلتنا وطلب بثارنا، وزوّج أراملنا، وقسّم فینا المال علی العسرة».
ولمّا أتاه أبو الحکم ولد المختار، أکرمه وقرّبه حتّی کاد یُقعده فی حجره، فسأله أبو الحکم عن أبیه، وقال: إنّ النّاس قد أکثروا فی أبی، والقول قولک، فمدحه وترحّم علیه، وقال:
سبحان اللَّه! أخبرنی أبی واللَّه أنّ مهر امِّی کان ممّا بعث به المختار، رحم اللَّه أباک. یُکرِّرها، ما ترکَ لنا حقّاً عند أحد إلّاطلبه، قتل قتلتنا وطلب بدمائنا. [...]
وما روی فیه ممّا ینافی ذلک، قال الکشّی: نسبته إلی وضع العامّة أشبه، فمنه أنّ الصّادق علیه السلام قال: کان المختار یکذب علی علیّ بن الحسین. ومنه أنّ علیّ بن الحسین
__________________________________________________
حور العین را تزویج من کردند. و من با آن دختر مجامعت کردم و غسل کردم در پای سدرة المنتهی. و پشت کردم که برگردم، هاتفی آواز داد که: گوارا و مبارک باد تو را زید! سه مرتبه این را گفت. و من چون بیدار شدم، جُنب شده بودم و برخاستم و غسل کردم و نمازگزاردم و نماز صبح ادا کردم. ناگاه صدایی از در خانه آمد و گفتند، شخصی در دَرِ خانه شما را می‌طلبد. چون بیرون آمدم، شخصی را دیدم با جاریه [ای] که دست در آستین پیچیده و روپاکی بر سر پوشیده. پرسیدم از آن مرد که: چه مطلب داری؟
گفت: علی بن الحسین را می‌خواهم.
گفتم: منم علی بن الحسین.
گفت: من رسول مختار بن ابی‌عبیده ثقفی‌ام به سوی شما. و سلام می‌رساند و می‌گوید که این کنیز در این حدود به هم رسید. به ششصد اشرفی خریدم از جهت شما و اینک ششصد اشرفی دیگر از جهت خرجی شما فرستاده. و نامه مختار را به دست من داد، و من آن مرد و کنیزک را به خانه آوردم و جواب نامه مختار را نوشتم و او برگشت.
و من از کنیزک پرسیدم: چه نام داری؟
گفت: حورا.
پس در آن شب او را از جهتِ من مهیا کردند و من با او مقاربت کردم. و نطفه این پسر در رَحِمِ او قرار گرفت و این را زید نام کردم و عن‌قریب آنچه به تو گفتم در باب این پسر، خواهی دید.»
ابوحمزه گفت: «واللَّه که اندک زمانی که گذشت، زید را در کوفه در خانه معاویه بن اسحاق دیدم.» [...]
مجلسی، ترجمه فرحه الغری،/ 123- 125
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 116
علیه السلام ردّ هدایاه، وقال: لا أقبل هدایا الکذّابین، وأ نّه الذی دعا النّاس إلی محمّد ابن الحنفیّة، وسمّوا الکیسانیّة والمختاریة، وکان لقبه الکیسان، وهذا تشنیع العامّة علی المختار.
وأمّا ردّ الهدیّة، فقد روی الکشی عن محمّد بن مسعود، یرفعه إلی عمر بن علیّ، أنّ المختار أرسل إلی زین العابدین بعشرة آلاف فقبلها، وبنی بها دار عقیل بن أبی طالب ودارهم الّتی هدمت، ثمّ بعد ذلک بعث إلیه بأربعین ألف دینار، فردّها، وهذا الإنفاذ یستلزم الاعتقاد، وأمّا ردّ الثّانیة فلعلّه لعلّة عارضة اقتضت ذلک، وهو لا ینافی صحّة عقیدة المختار، وأمّا تعلیل ردِّه إیّاها بقوله: «لا یقبل هدایا الکذّابین»، فبعید، إذ هذه العلّة موجودة فی الاولی، وحاشا الإمام علیه السلام من هذا القول بعد قبول الاولی.
أمّا نسبة الکیسانیّة إلی المختار؛ لأنّ ذلک لقبه، وقد روی أ نّهم نسبوا إلی کیسان مولی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ولو سلّمنا أنّ ذلک لقبه وأ نّهم بالخروج معه سمّوا الکیسانیّة، فلا یلزم أن یکون کیسانیّاً.
ابن داوود، الرِّجال، 2/ 513، 514- 515 رقم 478المختار بن أبی عبیدة: روی الکشّی: عن حمدویه، عن یعقوب [...] وروی ابن عقدة قال: إنّ الصّادق علیه السلام ترحّم علی المختار «1». وقد ذکر الکشّی أحادیث تنافی ذلک! «2» ذکرناها فی الکتاب الکبیر «2».
الحلِّی، الرِّجال، 1/ 276/ عنه: التّفرشی، نقد الرِّجال، 5/ 357؛ الإسترآبادی، منهج المقال،/ 330؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 220؛ أبو علی الحائری، منتهی المقال،/ 241
قال أبان بن تغلب [...] قال: حدّثنی جعفر بن ابراهیم بن ناجیة الخضرمیّ، قال:
حدّثنی زرعة «3» بن محمّد الخضرمیّ، «4» عن سماعة بن مهران، قال: سمعتُ أبا عبداللَّه علیه السلام یقول: إذا کان یوم القیامة، مرّ رسول اللَّه بشفیر النّار وأمیر المؤمنین والحسن والحسین
__________________________________________________
(1)- [فی نقد الرِّجال وجامع الرّواة: «علیه» وإلی هنا حکاه فی جامع الرّواة]
(2- 2) [لم یرد فی نقد الرِّجال]
(3)- [العوالم: «زراعة»]
(4)- [من هنا حکاه فی تنقیح المقال]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 117
علیهم السلام، فیصیح صائح من النّار: یا رسول اللَّه، «1» یا رسول اللَّه، یا رسول اللَّه، أغثنی «1»، قال: فلا یجیبه، قال «2»: فیُنادی یا أمیر المؤمنین، یا أمیر المؤمنین ثلاثاً، أغثنی، فلا یجیبه، «3» قال: فینادی: یا حسن، یا حسن، یا حسن، أغثنی، قال «4»: فلا یجیبه «3»، قال «4»: فینادی: یا حسین، یا حسین، یا حسین، أغثنی، أنا قاتل أعدائک.
قال: فیقول له رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: قد احتجّ علیک. قال: فینقضّ علیه کأ نّه عقاب کاسر، قال «2»: فیخرجه من النّار.
قال: فقلت لأبی عبداللَّه علیه السلام: ومَن هذا جُعلتُ فداک؟ قال علیه السلام: المختار. قلت له:
فلِمَ عُذِّب بالنّار وقد فعل ما فعل؟ قال علیه السلام: إنّه کان فی قلبه منهما شی‌ء، والّذی بعث محمّداً صلی الله علیه و آله و سلم بالحقِّ لو أنّ جبرئیل ومیکائیل کان فی قلبهما «5» شی‌ء، لأکبّهما اللَّه فی النّار علی وجوههما «6».
ابن إدریس، السّرائر،/ 475/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 339؛ البحرانی، العوالم، 17/ 653؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 208؛ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 205
وکان المختار محسناً إلی ابن عمر، یبعث إلیه بالجوائز والعطایا؛ لأنّه کان زوج أخت المختار، صفیّة بنت أبی عبید، وکان أبوهما أبو عبید الثّقفیّ رجلًا صالحاً، استشهد یوم
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار: «أغثنی یا رسول اللَّه ثلاثاً»، وفی العوالم: «أغثنی یا رسول اللَّه، أغثنی ثلاثاً»، وفی تنقیح المقال: «أغثنی ثلاثاً»]
(2)- [لم یرد فی تنقیح المقال]
(3- 3) [لم یرد فی البحار وتنقیح المقال]
(4)- [لم یرد فی العوالم]
(5)- [البحار: «قلبیهما»]
(6)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة: «بیان: کأنّ هذا الخبر وجه جمع بین الأخبار المختلفة الواردة فی هذا الباب بأ نّه وإن لم یکن کاملًا فی الإیمان والیقین، ولا مأذوناً فیما فعله صریحاً من أئمّة الدِّین، لکن لما جری علی یدیه الخیرات الکثیرة، وشفی بها صدور قوم مؤمنین کانت عاقبة أمره آئلة إلی النّجاة، فدخل بذلک تحت قوله سبحانه: «وآخرونَ اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملًا صالحاً وآخر سیِّئاً عسی اللَّه أن یتوب علیهم»، وأنا فی شأنه من المتوقِّفین وإن کان الأشهر بین أصحابنا أ نّه من المشکورین»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 118
جسر أبی عبید والجسر مضاف إلیه، وبقی ولداه بالمدینة.
فقال ابن سعد، ثنا محمّد بن عمر، ثنا عبداللَّه بن جعفر، عن أمّ بکر بنت المسور «1»، وعن رباح بن مسلم، عن أبیه وإسماعیل بن إبراهیم المخزومیّ، عن أبیه، قالوا: قدم أبو عبید من الطّائف وندب عمر النّاس إلی أرض العراق، فخرج أبو عبید إلیها فقُتل، وبقی المختار بالمدینة وکان غلاماً یُعرَف بالانقطاع إلی بنی هاشم، ثمّ خرج فی آخر خلافة معاویة إلی البصرة، فأقام بها یُظهِر ذکر الحسین، فاخبِرَ بذلک عبیداللَّه بن زیاد، فأخذه، وجلده مائة، وبعث به إلی الطّائف، فلم یزل بها حتّی قام ابن الزّبیر، فقدم علیه. وقال الطّبریّ فی تاریخه: کانت الشّیعة تکره المختار لما کان منه فی أمر الحسن بن علیّ یوم طُعِن، ولمّا قدم مسلم بن عقیل الکوفة بین یدی الحسین، نزل دار المختار فبایعه وناصحه. [...]
ثمّ إنّه قویت أنصاره واستفحل شرّه وأباد طائفة من قتلة الحسین، واقتصّ اللَّه من الظّلمة بالفجرة، ثمّ سلّط علی المختار مصعباً، ثمّ سلّط علی مصعب عبدالملک «ألا لهُ الخلقُ والأمر» «2»
.الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 379- 380، 381
المختار بن أبی عبید الثّقفیّ الکذّاب، لا ینبغی أن یروی عنه شی‌ء، لأنّه ضالّ مُضِلّ.
کان یزعم أنّ جبرائیل ینزل علیه، وهو شرّ من الحجّاج.
الذّهبی، میزان الاعتدال، 4/ 74 (ط دار الفکر)
المختار بن أبی عُبید الثّقفیّ الکذّاب، کان والدهُ الأمیر أبو عُبید بن مسعود بن عمرو ابن عُمیر بن عوف بن عقدة بن عنزة بن عوف بن ثقیف. قد أسلم فی حیاة النّبیّ (ص)، ولم نعلم له صُحبة.
استعمله عمرُ بن الخطّاب علی جیشٍ، فغزا العراق، وإلیه تُنسَب وقعة جسر أبی عُبید.
ونشأ المختار، فکان من کُبراء ثقیف، وذوی الرّأی، والفصاحة، والشّجاعة، والدّهاء، وقِلَّة الدِّین، وقد قال النّبیّ (ص): «یکونُ فی ثقیف کذّاب ومُبیر»، فکان الکذّاب هذا،
__________________________________________________
(1)- فی الأصل «بنت المسعود»، والتّصحیح من خلاصة تذهیب الکمال
(2)- [الأعراف: 7/ 54]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 119
ادّعی أنّ الوحی یأتیه، وأ نّه یعلمُ الغیبَ، وکان المُبیرُ الحجّاج، قبّحهما اللَّه.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 5/ 50 رقم 366 (ط دار الفکر)
ونشأ المختار بالمدینة، یُعرف بالمیل إلی بنی هاشم، ثمّ سار إلی البصرة، یُظهِر بها ذکر الحسین فی أیّام معاویة، فاخبرَ به عُبیداللَّه بن زیاد، فامسِک، وضربه مائة ودرّعه عباءة، ونفاهُ إلی الطّائف. فلمّا عاذ ابن الزّبیر بالبیت، خرج إلیه.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 5/ 54 (ط دار الفکر)
قال أبو نُعیم، حدّثنا عیسی [بن] دینار- ثقة- قال: سألتُ أبا جعفر عن المختار، فقال: قامَ أبی علی باب الکعبة، فلعنَ المختار، فقیل له: تَلْعَنُهُ وإنّما ذُبِحَ فیکم؟! قال: إنّه کان یکذِبُ علی اللَّه وعلی رسوله.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 5/ 339 (ط دار الفکر)
المختار بن أبی عبید بن مسعود الثّقفیّ؛ قال ابن عبد البرّ: لم یکن بالمختار، کان أبوه من جلّة الصّحابة؛ وُلِدَ المختار عام الهجرة، ولیست له صحبة ولا روایة، وأخباره غیر مرضیّة، حکاها عنه ثقات مثل سوید بن غفلة والشّعبیّ وغیرهما.
کان معدوداً فی أهل الفضل والخیر، یتراءی بذلک ویکتم الفسق، إلی أن فارقَ ابن الزّبیر وطلب الإمارة؛ وکان المختار یتستّر بطلبِ دم الحسین رضی الله عنه؛ یُقال: إنّه کان خارجیّاً، ثمّ صار زبیریّاً، ثمّ صار رافضیّاً. وکان یضمّ بغض علیّ ویظهر منه أحیاناً لضعف عقله.
وقال رسول اللَّه (ص): یکون فی ثقیف کذّاب ومبیر، وکان الکذّاب المختار، کذب علی اللَّه تعالی وادّعی أنّ الوحی یأتیه من اللَّه تعالی؛ والمبیر الحجّاج بن یوسف.
ابن شاکر، فوات الوفیات، 4/ 123 رقم 516
وأمّا المختار بن عبید الثّقفیّ الکذّاب: فإنّه قد کان بغیضاً إلی الشّیعة من یوم طُعِنَ الحسن «1»، وهو ذاهب إلی الشّام بأهل العراق، فلجأ إلی المدائن، فأشار المختار علی عمِّه وهو نائب المدائن بأن یقبض علی الحسن «1»، ویبعثه إلی معاویة، فیتّخذ بذلک عنده الید
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الحسین»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 120
البیضاء، فامتنع عمّ المختار من ذلک، فأبغضنّه الشّیعة بسبب ذلک.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 249
هو المختار بن أبی عبید بن مسعود بن عمرو بن عمیر بن عوف بن عفرة بن عمیرة ابن عوف بن ثقیف الثّقفیّ، أسلمَ أبوه فی حیاة النّبیّ (ص)، ولم یره، فلهذا لم یذکره أکثر النّاس فی الصّحابة، وإنّما ذکره ابن الأثیر فی الغابة، وقد کان عُمر بعثهُ فی جیشٍ کثیفٍ فی قتال الفرس سنة ثلاث عشرة، فقُتِلَ یومئذٍ شهیداً وقُتِلَ معه نحو من أربعة آلاف من المسلمین، کما قدّمنا، وعُرِفَ ذلک الجسر به، وهو جسر علی دجلة، فیُقال له إلی الیوم جسر أبی عبید، وکان له من الولد صفیّة بنت أبی عبید، وکانت من الصّالحات العابدات.
وهی زوجة عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب، وکان عبداللَّه لها مکرماً ومحبّاً، وماتت فی حیاته، وأمّا أخوها المختار هذا، فإنّه کان أولًا ناصبیّاً یبغض علیّاً بغضاً شدیداً، وکان عند عمِّه فی المدائن، وکان عمّه نائبها، فلمّا دخلها الحسن بن علیّ، خذله أهل العراق وهو سائر إلی الشّام لقتال معاویة بعد مقتل أبیه، فلمّا أحسّ الحسن منهم بالغَدْر، فرّ منهم إلی المدائن فی جیشٍ قلیل، فقال المختار لعمِّه: لو أخذتَ الحسن فبعثتهُ إلی معاویة لاتّخذت عنده الید البیضاء أبداً، فقال له عمّه: بئسَ ما تأمرنی به یا ابن أخی. فما زالت الشّیعة تبغضه حتّی کان من أمر مسلم بن عقیل بن أبی طالب ما کان. [...]
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 289- 290
ثمّ زالت دولة المختار کأن لم تکن، وکذلک سائر الدّول، وفرح المسلمون بزوالها، وذلک لأنّ الرّجل لم یکن فی نفسه صادقاً، بل کان کاذباً یزعم أنّ الوحی یأتیه علی ید جبریل. [...]
ورواه النِّسائیّ وابن ماجة من غیر وجه، عن عبدالملک بن عمیر وفی لفظ لهما: «مَن أمن رجلًا علی دمٍ، فقتله، فأنا بری‌ء من القاتل، وإن کان المقتول کافراً». وفی سند هذا الحدیث اختلاف. وقد قیل لابن عمر: إنّ المختار یزعم أنّ الوحی یأتیه، فقال: صدق، قال تعالی «وإنّ الشّیاطین لیوحون إلی أولیائهم».
وروی ابن أبی حاتم، عن عکرمة، قال: قدمتُ علی المختار، فأکرمنی وأنزلنی عنده،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 121
وکان یتعاهد مبیتی باللّیل، قال: فقال لی: اخرج فحدِّث النّاس، قال: فخرجتُ فجاء رجل فقال: ما تقول فی الوحی؟ فقلت: الوحی وحیان، قال اللَّه تعالی: «إنّا أوحینا إلیکَ هذا القرآن» «1»
، وقال تعالی: «وکذلک جعلنا لکلِّ نبیٍّ عدّواً شیاطین الإنسِ والجنِّ یوحی بعضهم إلی بعضٍ زخرف القول غروراً» «2»
، قال: فهمّوا أن یأخذونی، فقلت: ما لکم وذاک! إنِّی مفتیکم وضیفکم. فترکونی، وإنّما أراد عکرمة أن یعرض بالمختار وکذبه فی ادِّعائه أنّ الوحی ینزل علیه.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 291
مختار بن أبی عبد بن مسعود الثّقفیّ، یأتی نسبه فی ترجمة والده فی الکنی، ذکره ابن عبد البرّ، فقال: یُکنّی أبا إسحاق، ولم یکن بالمختار، کان أبوه من جلّة الصّحابة ویأتی فی الکنی، ووُلدَ المختار عام الهجرة، ولیست له صحبة ولا رؤیة، وأخباره غیر مرضیّة، حکاها عنه ثقات مثل الشّعبیّ وغیره، وکان قد طلب الإمارة وغلب علی الکوفة حتّی قتله مصعب بن الزّبیر بالکوفة سنة سبع وستّین، وکان قبل ذلک معدوداً فی أهل الفضل والخیر إلی أن فارق ابن الزّبیر، وکان یتزیّن «3» بطلب دم الحسین ویسرّ طلب الدّنیا، فیأتی بالکذب والجنون، وکانت إمارته ستة عشر شهراً.
قال: وروی موسی بن إسماعیل، عن أبی عوانة، عن مغیرة، عن ثابت بن هرمز، قال: حمل المختار مالًا من المدائن من عند عمِّه إلی علیّ، فأخرج کیساً فیه خمسة عشر درهماً، فقال: هذا من أجور المومسات. فقال له علیّ: ویلک ما لی وللمومسات؟ ثمّ قام، وعلیه مقطعة حمراء، فلمّا سلّم قال علیّ: ما له قاتله اللَّه، لو شقّ عن قلبه الآن لوجد ملآن من حبِّ اللّات والعزّی.
قال: ویُقال إنّه کان فی أوّل أمره خارجیّاً، ثمّ صار زیدیّاً، ثمّ صار رافضیّاً. وقتل المختار محمّد بن عمّار بن یاسر ظُلماً؛ لأنّه سأله أن یحدِّث عن أبیه بحدیث کذب فلم یفعل، فقتله.
__________________________________________________
(1)- [النِّساء: 4/ 163]
(2)- [الأنعام: 6/ 112]
(3)- [فی المطبوع: «یتزبّن»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 122
هذا ما ذکر أبو عمر فی ترجمته، وجزم بأنّ أباه کان صحابیّاً وأ نّه وُلد سنة الهجرة.
وقد تقدّم غیر مرّة أ نّه لم یبق بمکّة ولا الطّائف أحد من قریش وثقیف إلّاشهد حجّة الوداع، فمن ثمّ یکون المختار من هذا القسم، إلّاأنّ أخباره ردیئة، وقد زاد ابن الأثیر فی ترجمته علی ما ذکره ابن عبدالبرّ قلیلًا من ذلک قوله: کان بین المختار والشّعبیّ ما یوجب أن لا یسمع کلام أحدهما فی الآخر، أدرج ابن الأثیر هذا القدر فی کلام ابن عبدالبرّ ولیس هو فیه ولا هو بصحیح، فإنّ الشّعبیّ لم ینفرد بما حکاه عن المختار والشّعبیّ مجمع علی ثقته والمختار بالعکس، قد شهد علیه بدعوی النّبوّة والکذب الصّریح جماعة من أهل البیت. وممّا ورد فی ذلک.
ما أخرجه أحمد فی مسند عمرو بن الحمق من طریق السّدّی، عن رفاعة الغسّانیّ، قال: دخلتُ علی المختار، فألقی إلیَّ وسادة، وقال: لولا أنّ أخی جبرائیل قام عن هذه، وأشار إلی أخری عنده، لألقیتها لک. قال: فأردتُ أن أضربَ عنقه، فذکر قصّة وحدیثاً لعمرو بن الحمق.
وقال ابن حبّان فی ترجمته: صفیّة بنت أبی عبید فی الثّقات: هی أخت المختار المتنبِّی بالعراق، وأقوی ما ورد فی ذمِّه ما أخرجه مسلم فی صحیحه، عن أسماء بنت أبی بکر:
أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قال: «یکون فی ثقیف کذّاب ومبیر، فشهدت أسماء أنّ الکذّاب هو المختار المذکور». [...]
وذکر ابن سعد، عن الواقدیّ بأسانیده، أنّ أبا عبید والد المختار قدم من الطّائف فی زمن عمر حین ندب النّاس إلی العراق، فخرج أبو عبید، فاستشهد یوم الجسر، وبقی ولده بالمدینة، وتزوّج ابن عمر صفیّة بنت أبی عبید، وأقام المختار بالمدینة منقطعاً إلی بنی هاشم، ثمّ کان مع علیّ بالعراق، وسکن البصرة بعد علیّ، وله قصّة مع الحسن بن علیّ لمّا ولی الخلافة.
ابن حجر، الإصابة، 3/ 491- 492، 493
المختار بن أبی عبید: أوّل مَن لبس الدّراریع السّود.
سبط ابن العجمی، کنوز الذّهب، 2/ 85
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 123
قلت: والمختار هذا الّذی دخل علیه، وعلی یمینه رأس عبیداللَّه بن زیاد، هو المختار بن أبی عبید، کان قد تبعه طائفة، فإنّهم ندموا بعد قتل الحسین علی خذلانه، وردّوا العار عنهم بقتل مَن قتل الحسین.
فانقسموا طائفتین: طائفة مع المختار، وطائفة مع سلیمان بن صرد، وکان من أصحاب النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، وکان فیمن کاتبَ الحسین فی القدوم إلی الکوفة، فیما قاله ابن عبدالبرّ، ولم یقاتل معه، وندم هو ومَن معه بعد قتله، وقالوا: ما لنا توبة ممّا فعلنا إلّاأن نقتل أنفسنا فی الطّلب بدمه.
فأمّا المختار وطائفته، فملکوا القصر بالکوفة، وأخرجوا عامل ابن الزّبیر منه، فإنّه کان قد استولی علیه بعد هلاک یزید، ثمّ إنّ المختار قتل مَن شهد قتل الحسین بأقبح القتلات، ولم یبق أحداً من السّتّة آلاف الّذین قاتلوا الحسین مع عمر بن سعد، وقتل عمر بن سعد، وخصّ شمراً بمزید نکال، وأوطأ الخیل صدره وظهره؛ لأنّه کان قد فعل ذلک بجثّة الحسین رضی الله عنه.
وقد شکر النّاس أوّلًا للمختار انتصاره لأهل البیت النّبویّ، لکنّه أنبأ فی الأخیر عن خبث وکذب علی أهل البیت، بل زعم أ نّه یوحی إلیه، وکان علیّ بن الحسین یلعنه ویقول: کذب علی اللَّه وعلینا. وإلیه تُنسب الطّائفة الکیسانیّة، فإنّه کان یُلقّب بکیسان، وکان یزعم أنّ محمّد ابن الحنفیّة هو المهدیّ. «1»
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 411- 412
__________________________________________________
(1)- مختار، پسر ابو عبید بن مسعود الثقفی بود که در زمان عمر، سپهسالار لشگر عراق و در واقعه جسر، در زیر پای فیل کشته شد. چنانچه ذکر آن گذشت و چون مداین در تحت تسخیر اهل اسلام آمد، عمر امارت آن دیار را به سعد بن مسعود که عمّ مختار بود، ارزانی داشت. سعد در ایّام خلافت عثمان و امیر المؤمنین علی رضی الله عنه به دستور سابق، در مداین حاکم بود و چون امیر المؤمنین حسن رضی الله عنه را در نواحی مداین زخم زدند و او در قصر ابیض فرود آمد، مختار که بعد از قتل پدر ملازمت عم خویش می‌کرد، با وی گفت که صلاح آن است که امام حسن رضی الله عنه را گرفته و به معاویه سپاری.
عم او گفت: «لعنت بر تو باد که مرا ترغیب می‌کنی که فرزند رسول آخرالزمان صلی الله علیه و آله و سلم را به‌دست دشمنان دهم.» و در آن اوان، شیعه زخم امام حسن رضی الله عنه را از انگیز مختار دانستند و خواستند که او را بکشند. مختار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 124
فی الخبر عن الصّادق علیه السلام قال: إذا کان یوم القیامة یمرّ رسول اللَّه بشفیر جهنّم ومعه علیّ بن أبی طالب والحسن والحسین علیهم السلام فیراهم المختار، وهو یومئذٍ فی النّار، فیُنادی بصوت عال: یا شفیع المذنبین! أنقذنی من النّار، فلم یُجبه.
فیُنادی: یا علیّ! أغثنی من النّار، فلم یُجبه.
فیُنادی: یا حسن! یا [سیِّد] شباب أهل الجنّة، أدرکنی، فلم یُجبه.
فُینادی: یا حسین! یا سیِّد الشّهداء! أنا الّذی قتلتُ أعداءک وأخذتُ لک بالثّار، أنقذنی من النّار.
فیقول النّبیّ: یا حسین! إنّ المختار قد احتجّ علیک بأخذ الثّار من أعدائک، فأنقذهُ من النّار.
قال: فینتفض الحسین علیه السلام سریعاً کالبرق الخاطف، ویُخرجه من النّار، ویغمسه فی نهر الحیوان ویُدخله الجنّة مع الأخیار ببرکة النّبیّ المختار.
فسُئل الصّادق: یا ابن رسول اللَّه، فلِمَ ادخل المختار النّار، وهو من الأخیار والشّیعة
__________________________________________________
از بیم جان گریخته، به کوفه رفت و شیعه در عقب هر نمازی او را لعنت می‌کردند. چون مسلم ابن عقیل به جهت اخذ بیعت امام حسین رضی الله عنه به‌کوفه آمد، مختار او را در خانه خویش فرود آورد وبه وظایف خدمتکاری قیام می‌نمود تا آن بدنامی بر وی نماند. شیعه بر این معنی وقوف یافتند، به عذر خواهی او مشغول گشته و گفتند، که ظنّ ما در باره تو خطا بود.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 208
ارباب اخبار، اخبار نموده‌اند که مختار پسر ابو عبیده بن مسعود ثقفی است که در زمان امیر المؤمنین عمر رضی الله عنه سپهسالار لشگر اسلام شد و در واقعه جسر، در زیر دست و پای فیل شهادت یافت. بعد از فتح مداین، برادرش سعد بن مسعود به امارت آن دیار سرافراز گشت. مختار ملازمت عم بزرگوار اختیار نمود و در آن وقت که امام حسن علیه السلام در نواحی مداین زخم خورد، قصر ابیض را به یمن مقدم خویش، غیرت سپهر اخضر گردانید. مختار به سعد بن مسعود گفت: «مناسب آن است که حسن را گرفته و به معاویه سپاری.» سعد او را لعنت کرد، دشنام داد و بنابر صدور آن سخن از مختار، شیعه حیدر کرار از وی رنجیدند و در آن اوان که مسلم بن عقیل رضی الله عنه برای اخذ بیعت امام حسین علیه السلام به کوفه رسید، مختار جهت اعتذار از جریمه سابقه، مسلم را به خانه خود فرودآورد و لوازم خدمتکاری به تقدیم رسانید، به مرتبه‌ای که غبار نقار او از خاطر شیعه مرتفع گردید.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 137
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 125
الأبرار، وأفضل الأنصار لأهل بیت النّبیّ المختار؟ فقال علیه السلام: إنّ «1» المختار کان یحبّ السّلطنة، وکان یحبّ الدّنیا وزینتها وزخرفها، وإنّ حبّ الدّنیا رأس کلّ خطیئة؛ لأنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قال: والّذی بعثنی بالحقِّ نبیّاً، لو أنّ جبرئیل أو میکائیل کان فی قلبهما ذرّة من حبِّ الدّنیا؛ لأکبّهما اللَّه علی وجوههما فی نار جهنّم «2».
الطّریحی، المنتخب، 1/ 156/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 205
وفی حدیث آخر طویل: إنّ أمیر المؤمنین علیه السلام قال: سیقتلون ولدیّ الحسن والحسین، وسیصیب أکثر الّذین ظلموا رجز فی الدّنیا بسیوف بعض مَن یسلِّط علیهم للانتقام بما کانوا یفسقون، کما أصاب بنی إسرائیل الرّجز. قیل: ومَن هو؟ قال: غلام من ثقیف یُقال له المختار بن أبی عبیدة، ثمّ ذکر أنّ هذا الخبر بلغ الحجّاج فأراد قتل المختار، وأجلسه علی النّطع، وطلب السّیف فلم یأتوه به، وقالوا: ضاعَ مفتاح الخزانة، فطلبوا سیفاً آخر؛ فسقط الّذی جاء به، فشقّ بطنه بالسّیف ومات.
وأخذه رجل آخر، فلذعته عقرب، فسقط میِّتاً، ثمّ أراد قتله، فوصل إلیه فی الحال کتاب عبدالملک بن مروان، ینهاه عن قتله.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 482- 483 رقم 292
وقال الشّیخ حسن بن سلیمان فی کتاب المحتضر، قیل: بعث «3» المختار بن أبی عبید «4» إلی علیّ بن الحسین علیهما السلام بمائة ألف درهم، فکره أن یقبلها منه، وخاف أن یردّها، فترکها فی بیت، فلمّا قُتِلَ المختار، کتب إلی عبدالملک یُخبره بها، فکتب إلیه: خذها طیِّبة هنیئة. فکان علیٌّ یلعن المختار، ویقول: کذب علی اللَّه وعلینا؛ لأنّ المختار کان «5» یزعم أ نّه
__________________________________________________
(1)- [فی تنقیح المقال مکانه: «وقد روی الخبر فی المنتخب بمثل ما ذکر [ه السّرائر] إلّاأ نّه أبدل قوله علیه السلام إنّه کان فی قلبه منها شی‌ء، بقوله: إنّ ...»]
(2)- [لم یرد فی تنقیح المقال]
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «فی البحار والعوالم وکتاب المختصر للشّیخ حسن بن سلیمان أ نّه بعث ...»، وفی تنقیح المقال مکانه: «عن البحار عن کتاب المختصر للشّیح حسن بن سلیمان أ نّه بعث ...»]
(4)- [فی العوالم والدّمعة السّاکبة وتنقیح المقال: «أبی عبیدة»]
(5)- [لم یرد فی تنقیح المقال]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 126
یوحی إلیه «1». «2» «2»
المجلسی، البحار، 45/ 346 رقم 16/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 650؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 207؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 205
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «أقول: قال بعض الفضلاء أ نّه یمکن توجیهه بأنّ کراهته علیه السلام وترک المال فی بیت للخوف من عبدالملک لا من المختار لعدم تسلّطه علی أهل المدینة، ولعنه علیه السلام إیّاه لعلمه علی سبیل الفرض، أی أ نّه ملعون لو کان دعواه الوحی علی الحقیقة، ووجه الاستناد أ نّه نقل أنّ له غلاماً اسمه جبرئیل، وکان یقول مراراً: أخبرنی جبرئیل بکذا؛ لأنّ مبنیّ فعاله وآدابه علی التّکلّم بالإیهام والخدعة والفراسة لحسن السّلطنة وأحکام السّیاسة»]
(2)- و در تفسیر حضرت امام حسن عسکری علیه السلام، مذکور است که امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «چنانچه بعضی از بنی اسرائیل اطاعت خدا کردند، ایشان را گرامی می‌داشت، و بعضی معصیت خدا کردند، ایشان را معذّب گردانید. احوال شما نیز چنین خواهد بود.
اصحاب آن حضرت گفتند: «یا امیر المؤمنین! عاصیان ما چه جماعت خواهند بود؟»
فرمود: «آن‌هایند که مأمور ساخته‌اند ایشان را به تعظیم ما اهل‌بیت و رعایت حقوق ما، ایشان مخالفت خواهند کرد و انکار حقّ ما خواهند نمود. و فرزندان اولاد رسول را که مأمور شده‌اند به اکرام و محبّت ایشان، به قتل خواهند رسانید.»
گفتند: «یا امیر المؤمنین! چنین چیزی واقع خواهد شد؟»
فرمود: «بلی، البتّه واقع خواهد شد. و این دو فرزند بزرگوار من حسن و حسین را شهید خواهند کرد. حق‌تعالی عذابی بر ایشان وارد خواهد ساخت، به شمشیر آن‌هایی که بر ایشان مسلّط خواهد گردانید، چنانچه بر بنی‌اسرائیل چنین عذاب‌ها مسلّط گردانید.»
گفتند: «کیست آن‌که بر ایشان مسلّط خواهد شد یا امیر المؤمنین!؟»
فرمود: «پسری است از قبیله بنی‌ثقیف که او را مختار بن ابی عبیده می‌گویند.»
حضرت علی بن الحسین علیه السلام فرمود: «چون این خبر به حجّاج رسید، به او گفتند که علی بن الحسین از جدّ خود امیر المؤمنین چنین روایتی می‌کند.»
حجّاج گفت: «بر ما معلوم نشده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این را گفته یا علی بن ابیطالب این را گفته است. علی بن الحسین کودکی است، باطلی چند می‌گوید و اتباع خود را فریب می‌دهد. مختار را بیاورید به نزد من تا دروغ او ظاهر گردانم.»
چون مختار را آوردند، نطع طلبید و غلامان خود را گفت: «شمشیر بیاورید و او را گردن بزنید.»
چون ساعتی گذشت و شمشیر نیاوردند، گفت: «چرا شمشیر نمی‌آورید؟»
گفتند: «شمشیرها در خزانه است، و کلید خزانه پیدا نیست.»
پس مختار گفت: «نمی‌توانی مرا کشت، رسول‌خدا هرگز دروغ نگفته [است]. اگر مرا بکشی، خدا زنده
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 127
__________________________________________________
خواهد کرد که سی‌صد و هشتاد و سه هزار کس را از شما به قتل رسانم.»
پس حجّاج در خشم شد و یکی از ملازمان را گفت: «شمشیر خود را به جلّاد بده تا او را گردن بزند.»
چون جلّاد شمشیر را گرفت و به سرعت متوجّه او شد که او را گردن بزند، به سر در آمد و شمشیر در شکمش آمد و شکمش شکافته شد و مرد. پس جلّاد دیگر را طلبید، چون متوجّه قتل او شد، عقربی او را گزید، افتاد و مرد.
پس مختار گفت: «ای حجّاج! نمی‌توانی مرا کشت. به خاطر آور آنچه نزار بن معد بن عدنان به شاپور ذی الاکتاف گفت، در وقتی که شاپور عربان را می‌کشت و ایشان را مستأصل می‌کرد.»
حجّاج گفت: «بگو چه بوده است آن؟»
مختار گفت: «در وقتی که شاپور عربان را مستأصل می‌کرد، نزار فرزندان خود را امر کرد که او را در زنبیلی گذاشتند و بر سر راه شاپور آویختند، چون شاپور به نزار رسید و نظرش بر او افتاد»، گفت: «تو کیستی؟»
گفت: «منم مردی از عرب و از تو سؤالی دارم.»
گفت: «بپرس.» نزار گفت: «به چه سبب این قدر از عرب را می‌کشی و ایشان بدی نسبت به تو نکرده‌اند؟» شاپور گفت: «برای آن می‌کشم که در کتب دیده‌ام که مردی از عرب بیرون خواهد آمد که او را محمّد گویند، دعوی پیغمبری خواهد کرد و ملک و پادشاه عجم بر دست او برطرف خواهد شد. پس ایشان را می‌کشم که او به هم نرسد.»
نزار گفت: «اگر آنچه [می‌گویی] در کتب دروغگویان دیده‌ای، روا نباشد که بی‌گناه چند را به گفته دروغگویی به قتل رسانی. اگر در کتب راستگویان دیده‌ای، پس خدا حفظ خواهد کرد، آن اصلی را که آن مرد از او بیرون می‌آید و تو نمی‌توانی که قضای خدا را بر هم زنی و تقدیر حق تعالی را باطل گردانی و اگر از جمیع عرب نماند مگر یک کس، آن مرد از او به هم خواهد رسید.»
شاپور گفت: «راست گفتی ای نزار! (لاغر و نحیف و به این سبب او را نزار گفتند).»
پس سخن او را پسندید و دست از عرب برداشت.
ای حجّاج! حق تعالی مقدّر کرده است که از شما سی‌صد و هشتاد و سه هزار کس به قتل رسانم. یا خدا تو را مانع می‌شود از کشتن من، یا اگر مرا بکشی بعد از کشتن زنده خواهد کرد که آنچه مقدّر کرده است به عمل آورم و گفته رسول‌خدا حق است و در آن شکی نیست.
باز حجّاج جلاد را گفت: «بزن گردن او را.»
مختار گفت: «او نمی‌تواند، اگر خواهی تجربه کنی خود متوجّه شو تا حق تعالی افعی بر تو مسلّط گرداند، چنانچه عقرب را بر او مسلّط گردانید.» چون جلّاد خواست که او را گردن بزند، ناگاه یکی از خواصّ عبدالملک بن مروان از در درآمد فریاد زد که دست از او بدارید و نامه‌ای به حجّاج داد که عبدالملک در آن نامه نوشته بود: «امّا بعد، ای حجّاج بن یوسف! کبوتر برای من نامه‌ای آورد که تو مختار بن ابی عبیده را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 128
__________________________________________________
گرفته و می‌خواهی او را به قتل آوری، به سبب آن‌که روایتی از رسول‌خدا به تو رسیده که او انصار بنی‌امیّه را خواهد کشت. چون نامه من به تو برسد، دست از او بردار و متعرض او مشو که او شوهر دایه ولید پسر عبدالملک است. و ولید ازبرای او نزد من شفاعت کرده است. آنچه به تو رسیده اگر دروغ است، چه معنی دارد که مسلمانی را به‌خبر دروغ بکشی. و اگر راست است، تکذیب قول رسول‌خدا نمی‌توانی کرد.»
پس حجّاج مختار را رها کرد. و مختار به هرکه می‌رسید می‌گفت که من خروج خواهم کرد و بنی‌امیّه را چنین خواهم کشت. چون این خبر به حجّاج رسید، بار دیگر او را گرفت و قصد قتل او کرد.
مختار گفت: «تو نمی‌توانی مرا کشت.» و در این‌سخن بودند که باز نامه عبدالملک‌بن مروان را کبوتر آورد و در آن نامه نوشته بود: «ای حجّاج! متعرّض مختار مشو که او شوهر دایه پسر ولید است. آن حدیثی که شنیده‌ای اگر حق باشد، ممنوع خواهی شد از کشتن او. چنانچه ممنوع شد دانیال از کشتن بخت النّصر، برای آن‌که مقدّر شده بود که بنی‌اسرائیل را به قتل رساند.»
پس حجّاج او را رها کرد و گفت: «اگر دیگر چنین سخنان از تو بشنوم که گفته‌ای، تو را به قتل خواهم رسانید. باز فایده نکرد و مختار آن قسم سخنان در میان مردم می‌گفت.
چون حجّاج به طلب او فرستاد، پنهان شد و مدّتی مخفی بود تا آن‌که حجّاج او را گرفت و باز اراده قتل او کرد. باز مقارن آن حال نامه عبدالملک رسید: «او را مکش.»
پس حجّاج او را حبس کرد و نامه‌ای به عبدالملک نوشت: «چگونه نهی می‌کنی از کشتن کسی که علانیه در میان مردم می‌گوید که سی‌صد و هشتاد و سه هزار کس از انصار بنی‌امیّه خواهم کشت؟»
عبدالملک در جواب نوشت: تو جاهلی، اگر آنچه او می‌گوید حق است، پس البتّه او را تربیت خواهیم کرد تا بر ما مسلّط گردد. چنانچه فرعون را خدا موکّل کرد بر تربیت موسی تا آن‌که بر او مسلّط گردید، و اگر این خبر دروغ است، چرا در حقّ او رعایت کسی نکنیم که حقّ خدمت بر ما دارد.» پس آخر مختار بر ایشان مسلّط شد و کرد آنچه کرد.
شیخ کشی به سند معتبر از اصبغ بن نباته روایت کرده است که گفت: روزی مختار را دیدم که کودکی بود و حضرت امیر المؤمنین علیه السلام او را در دامن خود نشانیده بود، دست بر سر او می‌کشید و می‌گفت که: «یا کیِّس یا کیِّس، یعنی: ای بزرگ و دانا.»
ایضاً به سند حسن روایت کرده که حضرت امام محمّد باقر علیه السلام فرمود: «دشنام مدهید مختار را که او کشت، کشندگان ما را، طلب خون ما کرد، زنان بی‌شوهر ما را به شوهر داد و در وقت تنگدستی، مال میان ما قسمت کرد.»
ایضاً به سند معتبر از عبداللَّه بن شریک روایت کرده‌اند که گفت: در روز عید اضحی رفتم به خدمت حضرت امام محمدّ باقر علیه السلام در منی، حضرت تکیه فرموده و حلّاقی طلبیده بود که سر مبارک خود را بتراشد. چون در خدمت آن جناب نشستم، مرد پیری از اهل‌کوفه داخل شد و دست آن حضرت را گرفت که ببوسد، آن جناب مانع شد و فرمود: «تو کیستی؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 129
__________________________________________________
گفت: «منم حکم پسر مختار.» حضرت او را طلبید و او را بسیار نزدیک خود نشاند.
پس آن مرد گفت: «مردم در باب پدر من گفت‌وگو بسیار می‌کنند، من می‌خواهم که از تو بشنوم و هرچه بفرمایی در حقّ او اعتقاد کنم.»
آن جناب فرمود: «مردم چه می‌گویند؟»
گفت: «می‌گویند که دروغگو بود و هرچه بفرمایی من در حقّ او اعتقاد خواهم کرد.»
حضرت فرمود: «سبحان اللَّه، به خدا سوگند که پدرم مرا خبر داد که مهر مادر من از زری داده شد که مختار فرستاده بود، او خانه‌های خراب شده ما را بنا کرد، قاتلان ما را کشت و خون‌های ما را طلب کرد. پس خدا رحمت کند او را! به خدا سوگند که خبر داد مرا پدرم که در خدمت فاطمه دختر امیر المؤمنین بودم که می‌گفت: خدا رحمت کند پدر تو را که هیچ حقّی از حقوق ما را نزد احدی نگذاشت، مگر آن که خون‌های ما را طلب کرد و کشندگان ما را کشت.»
ایضاً از عمر بن علی بن الحسین روایت کرده است که اوّل، مختار برای پدرم بیست هزار درهم فرستاد. پدرم قبول کرد و خانه عقیل بن ابی‌طالب و خانه‌های دیگر از بنی‌هاشم را که بنی‌امیّه خراب کرده بودند، پدرم به آن زر ساخت. چون مختار آن مذهب باطل را اختیار کرد، بعد از آن چهل هزار دینار برای پدرم فرستاد. پدرم از او قبول نکرد و رد کرد.
ایضاً به سند معتبر از امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده است که مختار نامه‌ای به خدمت حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام نوشت و با هدیه‌ای چند از عراق به خدمت آن‌جناب فرستاد. چون رسولان او به در خانه او رسیدند، رخصت طلبیدند که داخل شوند. حضرت فرستاد که: «دور شوید که من هدیه دروغ‌گویان را قبول نمی‌کنم و نامه ایشان را نمی‌خوانم.» پس، آن رسولان عنوان نامه را محو کردند و به جای او نوشتند که: «این نامه‌ای است به سوی مهدی محمّد بن علی.» و آن نامه را بردند به سوی محمّد بن حنفیه و او هدیه‌ها را قبول کرد و نامه او را جواب نوشت.
قطب‌راوندی به سند معتبر از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که چون حق تعالی خواهد که انتقام بکشد برای دوستان خود، انتقام می‌کشد برای ایشان به بدترین خلق خود. چون خواهد که انتقام کشد برای خود، انتقام می‌کشد به دوستان خود. به تحقیق که انتقام کشید برای یحیی بن زکریّا به بخت النّصر که بدترین خلق خدا بود.
ابن ادریس به سند موثّق از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که چون روز قیامت شود، حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم با امیر المؤمنین، امام حسن و امام حسین علیهم السلام بر صراط بگذرند، پس کسی از میان جهنّم سه مرتبه ندا کند ایشان را که: «به فریاد من برس یا رسول اللَّه» آن جناب جواب نگوید. پس سه مرتبه ندا کند: «یا امیر المؤمنین! به فریاد من برس.» آن جناب جواب نگوید. پس سه مرتبه فریاد کند که: «یا حسن! به فریاد من برس.» آن جناب جواب نفرماید. پس سه مرتبه ندا کند که: «یا حسین! به فریاد من برس که من کشنده دشمنان تو أم.» پس رسول‌خدا به امام حسین علیه السلام گوید که: «حجّت بر تو گرفت، تو به فریاد او
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 130
وقول (کش) [: الکشّی]: إنّه دعا النّاس إلی محمّد بن علیّ، لا یخفی أ نّه إنّما دعا إلیه فی ظاهر الأمر بعد ردّ علیّ بن الحسین علیه السلام کتبه ورسله خوفاً من الشّهرة وعلماً بما یؤول
__________________________________________________
برس.» پس حضرت مانند عقابی که بجهد و جانوری را برباید، او را از میان جهنّم بیرون آورد.»
راوی گفت: «این چه کسی خواهد بود فدای تو گردم؟»
حضرت فرمود: «مختار.»
راوی گفت: «چرا در جهنّم او را عذاب خواهند کرد با آن کارها که او کرد؟»
حضرت فرمود: «اگر دل او را می‌شکافتند، هر آینه چیزی از محبّت ابو بکر و عمر در دل او ظاهر می‌شد. به حقّ آن خداوندی که محمّد را به راستی فرستاده است، سوگند یاد می‌کنم که اگر در دل جبرئیل و میکائیل محبّت ایشان باشد، هرآینه حق تعالی ایشان را بر رو در آتش اندازد.»
در بعضی از کتب معتبر روایت کرده‌اند که مختار برای امام زین العابدین علیه السلام صد هزار درهم فرستاد. و آن جناب نمی‌خواست که آن را قبول کند و ترسید از مختار که رد کند و از او متضرّر گردد. پس آن حضرت آن مال را در خانه ضبط کرد. چون مختار کشته شد، حقیقت حال را به عبدالملک نوشت که: «آن مال تعلّق به تو دارد و بر تو گوارا است.»
و آن جناب مختار را لعنت کرد و می‌فرمود: «دروغ می‌بندد بر خدا و بر ما، مختار دعوی می‌کرد که وحی خدا بر او نازل می‌شود.»
مؤلّف گوید که احادیث مختلف در باب مختار وارد شده است، چنانچه دانستی. در میان علمای امامیّه در باب او اختلافی هست، جمعی او را خوب می‌دانند و می‌گویند که امام زین العابدین علیه السلام به خروج کردن او راضی بود، به حسب ظاهر از ترس مخالفان، تبرّا از او می‌نمود، اظهار عدم رضا می‌فرمود، مختار برای طلب خون حضرت امام حسین علیه السلام خروج کرد و دعوی امامت و خلافت برای خود و دیگری نمی‌کرد.
بعضی از علما را اعتقاد آن است که غرض او ریاست و پادشاهی بود و این امر را وسیله آن کرده بود. اوّلًا به‌حضرت امام زین العابدین علیه السلام متوسل شد، چون حضرت از جانب حق‌تعالی، مأمور نبود به خروج و نیت فاسد او را می‌دانست، اجابت او ننمود. پس او به محمد بن حنفیه متوسل شد، مردم را به سوی او دعوت می‌کرد، او را مهدی قرار داده بود مذهب کیسانیه از او در میان مردم پیدا شد و محمد بن حنفیه را امام آخر می‌دانند و می‌گویند که زنده است و غایب شده و در آخر الزّمان ظاهر خواهد شد. و الحمد للَّه‌که اهل آن مذهب منقرض شده‌اند، کسی از ایشان نمانده است و ایشان را به این سبب کیسانی می‌گویند که از اصحاب مختار هستند و مختار را کیسان می‌گفتند، برای آن‌که امیر المؤمنین علیه السلام موافق روایات ایشان، او را به کیّس خطاب کرد. به اعتبار آن‌که سرکرده لشگر او و مدبر امور او ابو عمره بود که کیسان نام داشت.
و آنچه از جمع بین‌الاخبار ظاهر می‌شود، آن است که او در خروج خود، نیّت صحیحی نداشته و اکاذیب و اباطیل را وسیله ترویج امر خود می‌کرده است. لیکن چون کارهای خیر عظیم بر دست او جاری شده است، امید نجات در باره او هست و متعرض احوال این قسم مردم نشدن، شاید اولی و احوط باشد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 800- 807
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 131
إلیه أمره واستیلاء بنی أمیّة علی الأُمّة بعده، وأمّا محمّد فاغتنم الفرصة وأمره بأخذ الثّار وحثّ النّاس علی متابعته، ولذا أظهر المختار للنّاس أنّ خروجه بأمره ومالَ إلیه، وربّما کان یقول إنّه المهدیّ ترویجاً لأمره وترغیباً للنّاس فی متابعته؛ وأمّا أ نّه اعتقد إمامته دون علیّ بن الحسین علیه السلام فلم یثبت.
وأمّا عدم جواز سبِّه فلا إشکال فیه ولا شبهة تعتریه وإن لم یرد فی ذلک خبر، فکیف مع وروده مع حسن الطّریق کما نصّ علیه العلّامة وقبله طس «1».
وهشام مصحّف هاشم کما ذکره شه، وبعده الفاضل عبدالنّبیّ الجزائریّ، وبعدهما الاستاذ العلّامة، وتبع العلّامة فی ذلک طس، فإنّه فی رجاله کذلک «1».
وأمّا قبول روایته علی فرض تحقّقها، فأنتَ خبیر بأنّ ترحّم عالم من علمائنا علی الرّاوی یقتضی حسنه وقبول قوله، فکیف بترحّم الصّادق علیه السلام علی ما مرّ عن ابن عقدة.
وقال طس بعد القدح فی روایات الذّمّ: إذا عرفتَ هذا فإنّ الرّجحان فی جانب الشّکر والمدح، ولو لم یکن تهمة فکیف ومثله موضع أن یتّهم فیه الرّواة ویستغش فیما یقول عنه المحدِّثون لعیوب تحتاج إلی نظر «2». انتهی فتدبّر.
أبو علی الحائری، منتهی المقال، 2/ 243- 244
أقول: قال المحقّق الأردبیلیّ فی کتابه المسمّی بحدیقة الشّیعة ما معناه: إنّه لیس فی حسن عقیدة المختار کلام، وعدّه العلّامة الحلِّی رحمه الله من المقبولین، ودعا له محمّد بن علیّ الباقر علیهما السلام بالخیر، ثمّ أیّد ذلک بأ نّه إذا کان من شأن سیِّد الشّهداء علیه الصّلاة والسّلام أن یفوز النّاس من جهة البکاء علیه بالجنّة والخلاص من النّار، وکذلک مَن تمنّی أن یکون معه ومع أصحابه لیشارکهم فی الفوز بالشّهادة، فکیف یجوز أن یدخل النّار مثل المختار الّذی کان قد قتل عمر بن سعد، وشمر بن ذی الجوشن، وخولی الأصبحیّ، وقیس بن الأشعث الکندیّ، وأضرابهم من أعداء الحسین علیه السلام ومحاربیه، ویحرم من دخول الجنّة، ثمّ قطع رحمه الله بأنّ المختار وأمثاله من أهل الدّرجات الرّفیعة والمراتب العالیة.
__________________________________________________
(1)- التّحریر الطّاووسیّ: 558/ 418
(2)- التّحریر الطّاووسیّ: 560/ 4182، وفیه بدل لعیوب: لفنون
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 132
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 211
أقول: قال بعض الفضلاء الأخیار بعد ذکر طرف من الأخبار الواردة فی مدح المختار:
ومن هنا تعرف السّبب المقتضی لعداوة أهل الکوفة للمختار ورمیهم له بما لیس فیه وأیّ تقصیر صدر منه حتّی یظنّ فیه السّوء، ألیس قد بذل جهده فی قتل قتلة الحسین علیه السلام وقتل جمیع المباشرین لقتل أولاد الحسین علیه السلام وإخوته وأولاد إخوته وبنی عمّه وأنصاره وقتل جمیع مَن هتک حرمة بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وتجرّأ علیهم بنهب وسلب وضرب وقتل مَن تجرّأ علی قتل سیِّد العابدین علیّ بن الحسین علیهما السلام، فأیّ نصرة أعظم من هذه النّصرة، وأیّ توفیق أعظم من هذا التّوفیق، حیث أدخل السّرور علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وعلی فاطمة الزّهراء وعلی أمیر المؤمنین علیهما السلام، وعلی الأئمّة الطّاهرین صلوات اللَّه علیهم أجمعین، وأدخل السّرور علی جمیع شیعتهم من أهل السّماوات والأرضین سیّما علیّ بن الحسین علیهما السلام، فإنّه لمّا جی‌ء برأس ابن زیاد ورأس عمر بن سعد لعنة اللَّه علیهما، خرّ ساجداً، وقال: الحمد للَّه‌الّذی لم یمتنی حتّی أرانی. ولمّا کان وقت الحلواء ولم یؤت بها لاشتغال بخبر الرّأسین. قال ندمائه علیه السلام: لم یعمل الیوم الحلواء. فقال علیه السلام: لا نرید حلواً أحلی من نظرنا إلی هذین الرّأسین.
انظر إلی مَن أدخل السّرور علی مؤمن کم له عند اللَّه، فکیف بمَن أدخل السّرور علی النّبیّ والأئمة وفاطمة صلوات اللَّه علیهم ورفع الحداد عن الهاشمیّات.
کما قال الصّادق علیه السلام: ما امتشطت فینا هاشمیّة ولا اختضبت، حتّی بعث إلینا المختار برؤوس الّذین قتلوا الحسین علیه السلام، ولهذا دعا له الصّادق علیه السلام، والباقر وعلیّ بن الحسین علیهم السلام، ولو لم یکن له إلّاهذا، لکفی والّذی منعه من نصرة الحسین علیه السلام أیّام القتال عدم تمکّنه لأنّه کان فی سجن ابن زیاد لعنه اللَّه، وکلّ مَن سمع بمصیبة الحسین علیه السلام یتعجّب من أهل ذلک الزّمان کیف لم ینصروا الحسین علیه السلام أوّلًا وآخراً، وکیف لم یقوموا علی ابن زیاد لعنه اللَّه قیام رجلٍ واحد ویقتلوه أشرّ قتلة، فإذا قام من بین جمیع ذلک الخلق رجل واحد یطلب بثأر الحسین علیه السلام، کیف تکون منزلته عند اللَّه تعالی؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 133
ثمّ العجب من بعض أهل الزّمان، کیف یتوقّفون ویتکلّمون علی المختار مع أنّ الباقر علیه السلام نهی عن ذلک، وقال: لاتسبّوا المختار، فإنّه قتل قتلتنا، وطلب بثأرنا، وزوّج أراملنا، وقسّم فینا المال علی العسرة، وظهر السّبّ للمختار من أهل الکوفة وبنی أمیّة ومَن تبعهم مَن لایعلم بکلام الأئمة ولا بما علّل به الباقر علیه السلام فی الرّوایة المتقدِّمة المتصدِّرة بالقسم باللَّه عن الباقر علیه السلام بأنّ مهر أمّه کان من المختار، ثمّ أتی الباقر علیه السلام بالاستفهام الإنکاریّ علی مَن توقّف فی المختار بالعلّة الّتی تدلّ علی إخلاصه فی محبّتهم والتّوفیق لصلتهم وجریان خصوص هذه الخیرات علی یدیه لأئمّته مثل قوله علیه السلام: واللَّه إنّ مهر امِّی کان ممّا بعث به المختار.
ثمّ قال علیه السلام: أوَلَم یبنی دورنا، وقتل قاتلنا، وطلب بدمائنا، ثمّ بعد أن ترحّم له وصفه بتوفیقه لخدمة فاطمة علیها السلام وأ نّه أصاب الحدیث منها.
وذلک یدلّ علی علمه، واختصاصه، وقابلیّته، وانظر إلی فعل الباقر علیه السلام مع ولد المختار، فإنّه بعد أن منعه من تقبیل یده، ثمّ لمّا أخبره أ نّه ابن المختار وکان متباعداً من الباقر علیه السلام، فمدّ یده إلیه، وأدناه حتّی کاد یُقعده فی حجره، ومن المعلوم أنّ إکرام الباقر علیه السلام لولد المختار لأجل محبّته لأبیه، ورفع الاشتباه عن النّاس، ولهذا قال له أمیر المؤمنین علیه السلام بعد أن وضعه علی فخذه: یا کیِّس یا کیِّس، کما قال علیه السلام: المؤمن هو الکیِّس الفطِن.
وقال أیضاً: فمن علامة أحدهم أ نّک تری له قوّة فی دین، وحزماً فی لین، وإیماناً فی یقین.
فأمّا إیمانه، فیکشف عنه فعله.
وأمّا یقینه، فیکشف عنه قطعه بما أخبر به للعدوّ واللصّدیق بأ نّه یقتل من بنی أمیّة سبعین ألفاً ومن أتباعهم ثلاثمائة ألف، وکلّما تهدّده ابن زیاد لعنه اللَّه بالقتل وغیره لم یتغیّر عن یقینه، وهو من شدّة توجّعه کالحدیدة المحماة لا یستقرّ له قرار، ولا یهجع فی لیل ولا نهار، إلّاأن یأخذ بالثّأر، ویستأصل أولئک الکفّار الّذین یمشون علی وجه الأرض بالافتخار بعد قتلهم لأبی عبداللَّه علیه السلام حامی الذِّمار، وأعین بنی هاشم وسیِّدهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 134
علیّ بن الحسین علیهما السلام تنظر إلیهم، إلی أن قال: وبالجملة فجلالة المختار ومحبّته وإخلاصه ومعرفته ویقینه وتوفیقه وجهاده ومدح الأئمّة، ودعاؤهم علیهم السلام له أظهر من الشّمس.
وفی تفسیر الصّافی فی قوله تعالی: «لتفسدنّ فی الأرضِ مرّتین ولتعلنّ علوّاً کبیراً»، عن العیّاشیّ، عن الصّادق علیه السلام: أ نّه فسّر الإفساد مرّتین بقتل علیّ بن أبی طالب، وطعن الحسن علیه السلام، والعلوّ الکبیر بقتل الحسین علیه السلام، والعباد أولی بأس شدید بقوم یبعثهم اللَّه تعالی قبل خروج القائم علیه السلام، فلا یدعون وتراً لآل محمّد صلی الله علیه و آله إلّاقتلوه (انتهی).
قال بعض الأکابر من المفسِّرین لهذه الآیة: إنّ المراد من العباد الّذین هم أولو بأس شدید، الّذین وصفهم الصّادق علیه السلام بأ نّهم قوم یبعثهم اللَّه قبل خروج القائم علیه السلام، فلا یدعون وتراً لآل محمّد صلی الله علیه و آله إلّاقتلوه، هو المختار، والّذی یشهد لهذا التّفسیر أ نّه لم یظهر أحد فی زمن الغیبة، قتل جمیع قتلة الحسین علیه السلام، ولم یدع وتراً لآل محمّد صلی الله علیه و آله إلّاقتله غیر المختار أعلی اللَّه مقامه، وللَّه سبحانه فیه عنایة (انتهی). «1»
«1»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 247- 250
__________________________________________________
(1)- در «بحار الانوار» از تفسیر امام علیه السلام مسطور است:
قال أمیرُ المُؤْمنین علیه السلام: «کما أنّ بنی إسرائیلَ أطاعُوا، فاکرِموا وبعضهُمْ عَصَوْا فعُذِّبوا، فکذلک تکونون أنتُم».
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «چنان که گروه بنی‌اسرائیل، آنان که به اطاعت گرائیدند، گرامی، و آنان که به معصیت رفتند، معذب شدند، شما نیز چنان باشید.»
عرض کردند: «یا امیر المؤمنین! عاصیان چه کسانی هستند؟»
قال: «الّذینَ امِرُوا بِتَعْظِیمِنا أهلَ البیتِ وتَعْظیمِ حُقوقِنا، فخانُوا وخالَفوا ذلک، وجحدوا حُقوقنا، واستخفّوا بها، وقتلُوا أولاد رسولِ اللَّه الّذینَ امِروا بإکرامهم ومحبّتهم».
فرمود: «آن جماعت هستند که به بزرگ داشتن ما اهل‌بیت و تعظیم حقوق ما فرمان یافتند، به مخالفت فرمان کوشیدند، حق ما را انکار کردند و سبک شمردند، و فرزندان رسول‌خدا را که به الزام و دوستی ایشان مأمور هستند، مقتول ساختند.»
عرض کردند: «یا امیر المؤمنین این جمله خواهد شد؟»
قال: «بَلی خَبَراً حقّاً وأمْراً کائِناً، سیقتلونَ وَلَدَیَّ هذَین الحسنَ والحُسین».
فرمود: «آری خواهد شد. این خبری راست و امر کائن است. زود است که این دو پسر من حسن و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 135
__________________________________________________
حسین را خواهند کشت.» آن‌گاه فرمود:
«سَیُصیبُ الّذینَ ظَلَموا رِجْزاً فی الدُّنیا بِسُیوفِ بعضِ مَنْ یُسَلِّطهُ اللَّه عَلَیْهِم للإنتقامِ بما کانوا یَفْسُقونَ کما أصابَ بنی إسرائیل».
«زود است که دریابد ستمکاران را عذابی و نکالی در دنیا، به شمشیر پاره از آن مردم که خدای‌تعالی او را برایشان [مسلّط و] نیروی انتقام کارهای ایشان را داده، به سبب فسقی که می‌نمودند. چنان که بنی اسرائیل را نیز آن عذاب و بلیت در سپرد.»
عرض کردند: «این مرد کدام کس باشد؟»
قال: «غُلامٌ مِنْ ثَقیفٍ یُقالُ له الُمخْتارُ بنُ أبی عُبَیْدٍ».
فرمود: «پسری است از قبیله ثقیف که او را مختار بن ابی عبید خوانند.» و علی بن الحسین علیه السلام فرمود که بعد از این کلام، پس از زمانی مختار بن ابی عبید متولد شد.
بالجمله این خبر به حجاج بن یوسف پیوست و کلام علی بن الحسین علیه السلام را بشنید و گفت: «اما رسول خدای صلی الله علیه و آله این کلام را نفرموده [است] و همانا شک دارم که علی بن ابی طالب از رسول خدا روایت کرده باشد. اما علی بن الحسین همانا کودکی مغرور است که اباطیل را می‌گوید و تابعان او فریفته می‌شوند. آن‌گاه گفت: «مختار را به هر کجا هست، طلب کنید و به من بیاورید.» پس او را بگرفتند و نزد حجاج بیاوردند. حجاج گفت: «او را بر نطع بیاورید و گردنش را بزنید.» پس مختار را بر نطع جای دادند، همی غلامان برفتند، بیامدند و شمشیر نیاوردند. حجاج برآشفت و گفت: «این تانّی و تراخی از چیست؟»
گفتند: «مفتاح خزانه ناپدید است.»
این وقت مختار لب برگشود و با حجاج گفت: «هرگز تو مرا نمی‌کشی و هرگز رسول خدای صلی الله علیه و آله دروغ نفرموده [است]. اگر مرا بکشی، دیگر باره‌ام خدای تعالی زنده فرماید تا سی‌صد و هشتاد و سه هزار تن از شما به قتل رسانم.»
حجاج از این کلمات چون گرگ‌درنده برآشفت و با یکی از دربانان گفت: «سیف خود را به سیّاف 1 بازده تا مختار را به دمار رساند.» سیّاف تیغ را بگرفت و حجاج بر خشم، ستیز، عجلت و شتاب همی بر افزود.
چون سیّاف آهنگ قتل مختار را نمود، ناگاه بلغزید، بیفتاد، تیغش بر شکمش بنشست، برهم درید و بمرد. سیّافی دیگر بیامد و دست برآورد تا مختار را سر بر گیرد، کژدمی چنانش بگزید که سرد بیفتاد. تفتیش کردند، کژدمی دیدند و بکشتند.
مختار به حجاج گفت: «تو مرا به قتل نتوانی آورد ای حجاج! مگر از داستان نزار بن معد بن عدنان به خاطر نمی‌آوری که چون شاپور ذو الاکتاف جماعت اعراب را از تیغ در می‌سپرد و بنیان وجود ایشان را از بیخ و بن می‌انداخت.
نزار که از کثرت روزگار شیخی نزار و سال برده روزگار بود، با فرزندانش بفرمود تا او را در زنبیلی در معبر شاپور بگذاشتند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 136
__________________________________________________
شاپور گفت: «کیستی و در این‌جا از چیستی؟»
گفت: «مردی از عرب هستم و همی خواستارم اجازت فرمایی پرسشی از تو کنم که سبب کشتن این مردم بی‌گناه چیست؟ چه تو آنان را که مذنب و مفسد بودند، بکشتی.»
شاپور گفت: «از آن است که در کتابی دیده‌ام که از صلب عرب، مردی محمّد نام با دید آید، دعوی نبوت کند و سلطنت عجم را ناچیز نماید. هم اکنون ایشان را نابود همی فرمایم تا وی از نسل ایشان پدید نیاید.»
نزار گفت: «ای شاهنشاه! اگر این خبر که از نظر به سپرده‌ای از دروغگویان باشد، از چه بباید به دروغ دروغگویان، مردمی بی‌گناه را بگمانی نا تندرست بکشت و اگر این خبر به راستی و درستی مقرون است، اگر جهان به جمله تیغ‌برّان، زمین یک سره کوه آتش‌فشان و آسمان به تمامت باران [باشد]، حوادث نشان گردد. باری چیزی را که حضرت باری مقدر فرمود به ما شد گزند نرسانند، و البته این مرد به وجود بیاید و تو بر ابطال آن، به دستیاری مال، رجال قتل و قتال نیرومند نشوی و هرچند از تمامت مردم عرب افزون از یک تن نماند، این مرد پدید آید.»
شاپور چون این سخن بشنید، نیک بیندیشید و گفت: «این مرد نزار (یعنی مهزول) به صداقت سخن می‌کند.» و از خون عرب بگذشت.
ای حجاج! تو نیز بدان که قضای یزدان بر آن رفته است که سی‌صد و هشتاد و سه هزار تن از شما را بکشم. اگر جایز می‌شماری، مرا بکش و گر نه مکش؛ چه خدای تعالی یا مرا از گزند تو نگاه می‌دارد یا پس از آن که مرا بکشی، دیگر باره‌ام زنده می‌گرداند. همانا آنچه رسول خدای خبر داده است، به حق و راستی و بیرون از کژی و کاستی است.»
حجاج بر این جمله پند نیافت و با سیّاف گفت: «او را بکش.»
مختار گفت: «این مرد هرگز بر این امر تسلّط نیابد. سخت دوست می‌دارم که تو متولّی این کار شوی تا ماری پیچان بر تو مسلّط شود. چنان که آن یک را کژدمی گزنده بکشت.»
چون سیّاف خواست مختار را به قتل رساند، ناگاه مردی از خواص درگاه عبدالملک پدیدار شد و همی بانگ بر کشید: «ای سّیاف! از خون مختار دست باز دار.» و نامه عبدالملک را به حجاج داد. نوشته بود: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، امّا بعد ای حجاج بن یوسف! مرغی بیامد که نامه‌ای بر گردن داشت 2 و نوشته بودند تو مختار را بگرفتی و به آهنگ قتل او هستی. به آن گمان همی رفتی که از رسول خدای صلی الله علیه و آله در حق خود حدیث می‌راند که دیری برنگذرد که سی‌صد و هشتاد و سه هزار تن از انصار بنی‌امیه به دست او به قتل می‌رسند، چون این مکتوب را بنگری او را به راه خویش گذار و جز از در نیکی با او مباش، چه مختار شوهر دایه پسر ولید بن عبدالملک بن مروان است و ولید در پیشگاه من به شفاعت او سخن کرده است. همانا اگر مختار آنچه گوید باطل است، به خبری باطل ریختن خون مسلمی نشاید و اگر این روایت به صحّت مقرون است، تکذیب قول رسول خدای را هیچ کس نتواند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 137
__________________________________________________
حجاج ناچار مختار را رها ساخت و مختار همی‌گفت: «زود است که چنین و چنان کنم، در فلان زمان خروج نمایم، از مردمان فلان مقدار به هلاک و دمار آورم و این جماعت یعنی بنی امیه خوار و زار گردند.»
این خبر به حجاج پیوست بفرمود تا مختار را بگرفتند، بیاوردند و به قتل او فرمان داد.
مختار گفت: «هرگز بر این امر مسلّط نشوی. از چه در حضرت یزدان به جسارت می‌روی و آنچه او می‌خواهد، می‌خواهی باز گردانی.» در این سخن بودند که مردی دیگر با کتابی دیگر از عبدالملک برسید، نوشته بود: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، ای حجاج! متعرّض مختار مباش؛ چه وی شوی مرضعه پسر ولید است و اگر آنچه می‌گوید به راستی است، البته تو از کشتن او ممنوع خواهی شد. چنان که دانیال از قتل بخت نصر که خداوند مقرر فرموده بود که بنی‌اسرائیل را به قتل برساند، ممنوع گردید.»
حجاج او را رها ساخت و سخت تهدید کرد که دیگر باره به آن‌گونه سخنان مبادرت و معاودت نجوید. از آن پس نیز مختار به آن کلام زبان همی‌گشود و خبر به حجاج پیوست. مختار مدتی پنهان گشت تا سرانجام او را بگرفتند، نزد حجاج آوردند و چون به قتلش آهنگ نمود، ناگاه نامه عبدالملک به او رسید. حجاج بفرمود تا مختار را به زندان بردند و در پاسخ عبدالملک نوشت: «چگونه دشمنی مجاهر را به خویشتن می‌گیری که همی گمان می‌برد که چندین هزار از انصار بنی‌امیه را به دمار می‌رساند.»
عبدالملک کسی را بدو پیام کرد که «تو مردی نادانی؛ چه اگر آن خبری که در حق خود گوید باطل است، بر ما لازم است که به سبب رعایت آن کس که ما را خدمت می‌گذارد؛ یعنی مرضعه پسر ولید او را آزار نرسانیم و اگر به صدق و راستی است، زود باشد که او را بر ما مسلّط بینی. چنان که فرعون موسی علیه السلام را تربیت همی کرد تا بر فرعون مسلّط شد.» حجاج مختار را بدو فرستاد و روزگار بگذشت تا از مختار آنچه باید نمودار و آن کس که شاید نگونسار گشت.
و در آن حال که علی بن الحسین علیه السلام از خبر مذکور با اصحاب خود داستان می‌فرمود، عرض کردند: «یا بن رسول اللَّه! همانا امیر المؤمنین علیه السلام از ظهور مختار اخبار فرمود و لیکن نفرمود که این قضیه و قتل در چه هنگام است.»
فرمود: «آیا خبر ندهم با شما که چه وقت خواهد بود؟»
عرض کردند: «بفرمای.»
فرمود: «از این زمان که من سخن می‌کنم در فلان روز تا سه سال مدت خواهد بود. زود است که سر عبیداللَّه بن زیاد و شمر بن ذی الجوشن را در فلان و فلان روز بیاورند، ما مشغول طعام باشیم، در حضور ما بگذارند و نظر به آن دو سر داشته باشیم.»
و چون آن روز که آن حضرت ایشان را خبر نهاده بود فرا رسید، آن حضرت با اصحاب خویش بر خوان طعام، جلوس فرموده بود. ناگاه فرمود: «ای معاشر برادران ما! خرسند باشید و دل شاد دارید، چه شما مشغول خوردن و ستمکاران بنی‌امیه در معرض کشتن هستند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 138
__________________________________________________
عرض کردند: «در چه جای؟»
فرمود: «در فلان موضع، مختار ایشان را می‌کشد و زود است که هر دو سر را در آورند.»
چون آن روز فرا رسید و آن حضرت از نماز خود فراغت یافت و خواست برای تناول طعام بنشیند، آن دو سر منحوس را در حضور مسعودش بیاوردند، چون بدید، به شکر خدای مجید سر به سجده نهاد و فرمود: «سپاس خداوندی را که مرا نکشت تا به من باز نمود.» پس شروع بخوردن و در آن سرها نگریدن گرفت و چون وقتی که مقرر بود حلوا درآورند بازرسید، به سبب اشتغال خدام به آن دو سر و خبر، آن حلوا را نیاوردند. ندمای آن حضرت عرض کردند: از چه روی امروز به ترتیب حلوا نپرداختند.
علی بن الحسین علیهما السلام فرمود: «هیچ حلوایی شیرین‌تر از این نیست که ما را به این دو سر نظر است.»
آن‌گاه به قول امیر المؤمنین علیه السلام اعادت گرفت: «وما للکافرینَ والفاسقینَ عندَ اللَّه أعظم وأوفی».
راقم حروف گوید: «حجاج بن یوسف در سال هفتاد و پنجم به ولایت عراق نامبردار شد. در این وقت نزدیک نه سال از شهادت مختار بر گذشته بود و نیز این خبر چند سال پیش از قتل مختار است و در آن وقت معلوم نیست که حجاج عامل مکانی و حکمران شهری بوده باشد. تواند بود که نسبت این مطالب به عاملی دیگر و حاکمی دیگر بوده است که معاصر آن کلمات و اخبار مختار بوده است و نقله حدیث شریف، راویان و نویسندگان را سهو یا نسیانی یا خطا یا تصحیفی روی داده باشد، واللَّه تعالی اعلم.»
و دیگر در «بحار الانوار» از کتاب «کافی» از عبداللَّه بن سلیمان 3 مأثور است که با وی فرمود:
«ما زالَ سِرُّنا مکتُوماً حتّی صارَ فی یَدَی وَلَدِ کَیْسانَ، فَتَحدّثوا به فی الطّریقِ وقُری السّواد».
«یعنی سرّ ما همه وقت پوشیده است تا گاهی که به دو دست پسران کیسان درآید. این وقت سرّ ما در کوچه، کوی و قرای سواد کوفه مکشوف دارند و به آن حدیث برانند.»
و از این پیش مسطور گردید که کیسان لقب مختار است و کیسانیه بدو منسوب. چنان که فیروزآبادی و جوهری نیز در «قاموس» و «صحاح اللّغة» اشارت کرده‌اند. امّا صاحب «مجمع البحرین» می‌گوید: «بعضی از مردم عرب کیسان را به معنی غدر می‌دانند و شاید مراد از این حدیث نیز به این معنی باشد «ای اهل کیسان؛ یعنی اهل الغدر».
1. سیّاف: شمشیردار، شمشیر زن و در این جا مراد جلّاد دژخیم است.
2. در این خبر که اصل آن کتاب «تفسیر محمد بن ابی القاسم مفسر استرآبادی» است، غرایب زیادی مشهود است و جریان واقعه به داستان‌سرایی شبیه‌تر است. بلکه اصولًا با تاریخ صحیح و قطعی منافات دارد، چنان‌که مؤلف گرامی در آخر خبر متذکر خواهد شد.
3. بلکه عبداللَّه بن سلیمان از امام صادق علیه السلام حدیث می‌کند و ضمناً ترجمه حدیث صحیح انجام نگرفته و ترجمه این است: حضرت صادق فرمود: سرّ ما اهل‌بیت همواره مکتوم بود تا این که به دست فرزندان کیسان افتاد و آن را در سر کوچه‌ها و دهات عراق بر ملا کردند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 160- 167
از حضرت صادق علیه السلام مروی است که فرمود: «اگر مختار اهل مشرق و مغرب را به سبب خون جدّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 139
ثمّ اعلم إنّ مقتضی خبر الأصبغ المتقدِّم هو کون وجه تسمیته بکیسان، هو قول أمیر المؤمنین علیه السلام له: «یا کیِّس یا کیِّس»، ویأتی أ نّه سُمِّی کیسان باعتبار کون کیسان مولی أمیر المؤمنین علیه السلام صاحب شرطه. وأمّا الأخبار الواردة فی ذمِّه، فمنها ما مرّ فی ترجمة عمرو بن حریث من روایة العلل النّاطقة بأنّ المختار قال لعمِّه: تعالَ نأخذ الحسن
__________________________________________________
بزرگوارم کشته بود، اسراف نکرده بود.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 395
و نیز صاحب مجالس‌المؤمنین گوید: «مختار در مدت شش سال تمام در کوفه و بصره تا حد ری و خراسان و نهاوند و حدود اصفهان و حدود آذربایجان امارت کرد و خطبه و سکه به نام او بود و شحنکان و نواب او در بلاد اسلام تمکن داشتند تا آخر الامر در محاربه مصعب بن زبیر به درجه شهادت رسید.»
لکن سایر مورخین در این خبر و تعیین مدت با وی موافقت ندارند و اگر از ابتدای دعوت او نیز به حساب آوریم امری مخفی بوده است و نمی‌تواند بود که شش سال به استقلال امارت رانده باشد، چه تا یزید پلید زنده بود مختار و امثال او را نیروی مقابلت و مخاصمت او نبود و بعد از مرگ یزید که آغاز خروج و ظهور داعیان و خروج کنندگان بود تا سال شصت و هفتم که مختار شهید شد شش سال مدت نتواند بود چنان‌چه در طی این کتاب و شرح مجاری ایام و وقایع و سوانح اعوام مشروحاً و مبوباً و مصرحاً مسطور و معلوم گردید و بر ناظران ومطالعه کنندگان جای تردید نخواهد بود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 4/ 109
مسعودی در مروج الذهب مسطور نموده است که مختار در زمان خروج، نامه ای به حضرت علی بن الحسین علیهما السلام کرد که با آن حضرت به خلافت بیعت نماید، اینکه وی آن حضرت را امام می‌داند، دعوت آن حضرت را آشکار نماید و نیز مالی فراوان به آستان مبارکش روان داشت.
امام زین العابدین علیه السلام نه این کردار از وی پذیرفتار گشت، نه آن مال را قبول فرمود، نه نامه‌اش را پاسخ نوشت و در مسجد پیغمبر صلی الله علیه و آله در حضور جماعت به سبّ مختار سخن فرمود و از کذب و فجور او مذاکره نمود، و باز نمود که مختار همی خواهد میل به آل ابی‌طالب را دست‌آویز ساخته، به این وسیله خود را در قلوب مردمان جای دهد و قلوب را به خویشتن مایل گرداند. چون مختار از حضرت علی بن الحسین مأیوس گردید، مکتوبی به همین منوال به محمد بن حنفیه کرد.
علی بن الحسین علیهما السلام به محمد اشارت فرمود که مختار را در این مسائل به هیچ‌وجه پاسخ نیاورد، چه اندیشه و مقصود مختار در این کردار این است که به سبب ایشان مالک ازمّه قلوب مردمان شود، و به این سبب و اظهار محبّت کردن به ایشان در قلوب مردمان جای کند، لکن باطن او مخالف ظاهر است و در این اظهار میلی که به ایشان می‌نماید و داستان از تولای ایشان و تبرّی از اعدای ایشان می‌کند، از روی راستی نباشد، بلکه وی از دشمنان ایشان است، و بر محمد واجب است که دروغ او را و امر او را شهرت بدهد، چنان که خود آن حضرت کردار و گفتار او را در مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله باز نمود.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 5/ 77- 78
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 140
ونسلِّمه إلی معاویة، فیجعل لنا العراق. وعزم الشّیعة علی ذلک بقتله واستعفاء عمِّه من الشّیعة وطلبه منهم ترک قتله وإجابتهم لطلبه. ومنها ما رواه الکشّی. [...]
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 204
وإذ قد عرفتَ ذلک کلّه، فاعلم أنّ الأصحاب أجملوا الخلاف فی مدحه وذمِّه، ولم یُعیِّنوا من أیّ وجه، ومع هذا لم یفت أحد فیه بمدح ولا ذمّ، وتحقیق المقال فی هذا المجال یستدعی وضع الکلام فی جهتین:
الاولی فی بیان عقیدته ومذهبه: لا ریب ولا إشکال فی إسلامه، بل کونه إمامیّ المذهب، بل الظّاهر اتفاق الخاصّة والعامّة علیه بل الحقّ أ نّه کان یقول بإمامة مولانا السجّاد علیه السلام، والّذی یدلّ علی ما ذکرنا أ نّه لم یلق رسول اللَّه علیه السلام، وإنّما سمع من أمیر المؤمنین علیه السلام أ نّه یقتل کذا وکذا ألفاً من بنی أمیّة، والعامِّی لا یعتقد فی علیّ علیه السلام العلم بالعواقب بإذن اللَّه تعالی وتوفیقه، وإنّما هو مذهب الإمامیة، فجزمه بما سمعه من أمیر المؤمنین علیه السلام علی وجه یخبر جزماً بأنّ أمیر الکوفة لا یتمکّن من قتله حتّی یقتل کذا وکذا ألفاً من أعوان بنی أمیّة، وأ نّه إن قتله یحییه اللَّه، لا یلائم العامِّیة، بل هو من خواصّ الفرقة الحقّة الإمامیّة، حیث یعتقدون فی أئمّتهم علیهم السلام، العلم بالعواقب، کما یکشف عن ذلک الوجدان بعد ملاحظة تراجم أحوالهم علیهم السلام، بل لا یخفی علی مَن راجعها علم جملة من أهل الأسرار من أصحابهم علیهم السلام بإخبارهم بما یقع فیما یأتی، کإخبار حبیب بن مظاهر بما یکون فی الطّفِّ، وإخبار میثم بما یجری علی أمیر المؤمنین علیه السلام، بل إخباره بخلاصه من الحبس وأخذه بثار الحسین علیه السلام، وغیر ذلک ممّا تواترت به الأخبار وملئت به المصاحف وکتب الآثار، فظهر من جزمه بأ نّه یقتل کذا وکذا من أنصار بنی أمیّة علی وجه یعتقد أ نّه إن قُتِلَ أحیاه اللَّه تعالی، أنّ الرّجل مسلم موحِّد إمامیّ المذهب، بل الأقوی والأظهر أ نّه کان یقول بإمامة السجّاد علیه السلام، والّذی یدلّ علیه أمور:
الأوّل: الخبر المزبور النّاطق بأنّ الحسین علیه السلام یخرجه من النّار، فإنّ من مذهبنا خلود غیر الاثنی عشری فی النّار، فلو لم یکن قائلًا بإمامة السجّاد علیه السلام للزم بمقتضی ضرورة المذهب أن یخلّد فی النّار ولا یشفع له سیِّد الشّهداء علیه السلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 141
الثّانی: إرساله الهدایا الخطیرة إلی السجّاد علیه السلام، فإنّه کاشف عن اعتقاده بإمامته‌ضرورة أ نّه لو کان قائلًا بإمامة ابن الحنفیّة دون السجّاد علیه السلام، لأرسل الهدایا إلی إمامه دون معارضه، فإرساله الهدایا إلیه یکشف عن کون نسبة القول بإمامة ابن الحنفیّة إلیه بهتاناً صرفاً، کما سیزداد ذلک وضوحاً إن شاء اللَّه.
الثّالث: إنّ قول أمیر المؤمنین علیه السلام له: یا کیِّس یا کیِّس! کما مرّت روایته من الکشّی، ربّما یدلّ علی کونه إمامیّاً، ضرورة أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام لا یخفی علیه عاقبة أمر المختار، کما لم یخف علیه جملة کثیرة من الأخبار المستقبلة علیه، فلو کان حال أمر المختار عدم کونه إمامیّا موالیاً للسجّاد علیه السلام، لم یُجلسه علی فخذه ولم یتلطّف معه بقول: یا کیِّس، یا کیِّس! وکیف یُعقل خفاء أمره علی أمیر المؤمنین مع عدم خفائه علی میثم الّذی هو تلمیذه، بل عبد من عبیده.
الرّابع: ما مرّ فی خبر الحسن بن زید من دعاء السجّاد علیه السلام له أن یجزیه اللَّه خیراً، وفی خبر عبداللَّه بن شریک من ترحّم الصّادق علیه السلام علیه ثلاث مرّات، فإنّه لا یُعقل ترحّمه علیه السلام علی غیر الإمامیّ القائل بأبیه ضرورة، أنّ مجرّد صدور فعل حسن منه، وهو الأخذ بالثأر ولا یجوز الترحّم علیه، فی مذهب الإمامیّة القائلین بإتِّباع رضا الأئمة علیهم السلام لرضا اللَّه سبحانه کما هو ظاهر لا یُقال ینافی ما بنیت علیه من کون الرّجل إمامیّاً، أمور:
أحدها: ردّ السجّاد علیه السلام لهدیّته وعدم قرائته کتابه ورمیه إیّاه بالکذب.
ثانیها: لعن السجّاد علیه السلام إیّاه، فإنه لو کان إمامیّاً لما لعنه السجّاد علیه السلام.
ثالثها: دعوته النّاس إلی محمّد ابن الحنفیّة، فإنّه یکشف عن عدم قوله بإمامة السجّاد علیه السلام.
رابعها: ما مرّ من أ نّه أراد أن یأخذ الحسن علیه السلام ویُسلِّمه إلی معاویة طمعاً فی إمارة العراق.
خامسها: ما فی کتب العامّة من أ نّه ادّعی النّبوّة وأ نّه یأتی إلیه جبرئیل بالوحی.
سادسها: ما مرّ ممّا نطق بدخوله النّار. لأنّا نقول: أمّا الأوّل وهو ردّ السجّاد علیه السلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 142
لهدیّته وکراهته إیّاها وترکه المال فی بیت، فالجواب عنه وضوح أنّ ردِّه علیه السلام لهدیّته لم یکن بلحاظ المختار، بل للخوف من عبدالملک من حیث أنّ المختار لم تشمل سلطنته المدینة المشرّفة، وکان المستولی علیها یومئذ عبدالملک، فاتّقی الامام علیه السلام منه فی ترکه المال، ویشهد بما قلناه أنّ الخبر یناقض بعضه بعضاً ضرورة أ نّه إن کان المال حراماً، فلا یعود حلالًا بقول عبدالملک: خذها طیِّبة هنیئة، وبأی میزان یرجع ذلک المال إلی عبدالملک الزّندیق، ولم یکن إمام حقّ، وإن کان حلالًا، فلا وجه لحبسه وإخبار عبدالملک به، علی أنّ الأصحاب والأخبار متطابقة علی حلِّیة جوائز الظّالم سیّما للسّجّاد علیه السلام المالک لجمیع الدّنیا بجعل من اللَّه سبحانه، فلا وجه لذلک إلّاالخوف والتّقیّة من حیث أ نّه علیه السلام کان یدری بإذن اللَّه تعالی أنّ عبدالملک یقتل المختار ویقوی سلطانه، وأ نّه إن تصرّف فی المال عدّ ممضیاً لأفعال المختار محبّاً له، وانتقم منه عبدالملک عند قوّة سلطانه بقتل المختار، فلذا لم یمسّ المال لأجل أن یظهر لعبدالملک أنّ أخذه لم یکن لسبب رضاه بل خوفاً من المختار، حتّی ینجو بذلک من شرِّ عدوّ اللَّه عبدالملک فیما یأتی، ولذا قبل من المختار قبلَ ذلک مخفیّاً وعمّر بها الدّور وزوّج به نفراً من بنی هاشم حتّی أنّ الباقر علیه السلام حلف فیما مرّ من خبر عبداللَّه بن شریک بإخبار أبیه السجّاد علیه السلام بأنّ مهر أمّه ممّا بعث به المختار، وبالجملة فردّه أخیراً هدیّة المختار وعدم قرائته کتابه، کان تقیّة لکونه بید رسول خاصّ وظهور أمره بما ذکرنا انفتح باب الجواب عن أخبار الذّم واللّعن الّذی ذکره المعترض فی الوجه الثّانی، فإنّ الذّمّ واللّعن إنّما کان للتّقیّة کما فی غیره ممّن ذمّوه ولعنوه؛ کزرارة ولیث المرادیّ وأضرابهما.
وهذا هو الوجه فی لعنه ایّاه لا ما زعمه صاحب التّکملة قدس سره من أنّ لعنه إیّاه لعلّه علی سبیل الفرض، أی فرض أ نّه ملعون لو کان دعواه الوحی علی الحقیقة، فإنّ فیه وضوح سقوطه ضرورة أنّ جهل الإمام بالواقع فیما یرجع إلی التّکلیفیّات وترتیبه الأثر تعلیقاً مع قدرته علی إدراک الواقع غیر معقول علی مذهب الإمامیّة، وکیف یلعن علیه السلام شخصاً علی سبیل الفرض مع إمکان علمه بکون دعواه الوحی صدق أو کذب، وقد کنّا نتعجّب من تقیید الغزالیّ لعن یزید بأ نّه کان قاتلًا للحسین علیه السلام وعدم تجویزه اللّعن المطلق، فکیف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 143
نقبل صدور مثله من مثل السّجّاد علیه السلام، فلیس لعنه إیّاه إلّاعلی سبیل التّقیّة من عبدالملک وأضرابه أخوان الشّیاطین، لعلمه بقتله للمختار وقوّة سلطنته بعد ذلک، فجاز لعنه علیه السلام إیّاه موریاً حفظاً لنفسه ودمه علیه السلام، ویزداد ما ذکرناه وضوحاً بمنع الباقر علیه السلام فی خبر سدیر المتقدِّم من سبِّه، فإنّه لو کان لعن السجّاد علیه السلام عن جدٍّ من غیر تقیّة لما خالفه الباقر علیه السلام بالنّهی عن سبِّه وما أنکر نسبة النّاس إلیه الکذب فی خبر عبداللَّه بن شریک، هذا کلّه مع وضوح فساد نسبة دعوی الوحی إلیه ضرورة أ نّه إنّما کان یدّعی الإمارة دون النّبوّة کما یکشف عن ذلک نسبة دعوة النّاس إلی ابن الحنفیّة إلیه فإنّ مَن یدّعی الوحی لا یدعو النّاس إلی إمامة غیره، ویکشف عمّا قلناه من فساد نسبة دعوی الوحی إلیه ما نقل من أ نّه کان له غلام اسمه جبرئیل أو هو مسمِّیه جبرئیل، وکان یقول موریاً: أخبرنی جبرئیل بکذا، لأنّ مبنی أفعاله علی التّکلّم بالرّمز والإیهام والخدعة والفراسة لحسن السّلطنة وإبرام السِّیاسة.
وأمّا الوجه الثّالث، ففیه إنّ نسبة دعاء النّاس إلی محمّد ابن الحنفیّة غیر محقّقة، وما ذکره غیر واحد فی وجه تسمیته بکیسان ونسبة الکیسانیّة؛ القائلین بإمامة محمّد ابن الحنفیّة إلیه مردود أوّلًا بأنّ الکشّی رضی الله عنه أرسله من غیر حجّة علی ذلک، وثانیاً إنّ مجرّد تسمیته بکیسان لا یدلّ علی أنّ مذهبه مذهب الکیسانیّة؛ القائلین بإمامة محمّد ابن الحنفیّة، ویجوز أن یکون وجه التّسمیة هو ما مرّ من قول أمیر المؤمنین علیه السلام له: یا کیِّس یا کیِّس، أو کون اسم صاحب شرطه مسمّی باسم مولی أمیر المؤمنین علیه السلام کیسان.
وبالجملة، فنسبة دعوة النّاس إلی ابن الحنفیّة إلیه بهتان صرف، نعم یجوز أن یکون قد نشأت هذه النّسبة ممّا حکی عن رسالة ابن نما فی حدیث طویل فیه أنّ المختار بعد استمداد الشّیعة، اجتمعوا وقالوا نرسل رسلًا من الثّقات إلی محمّد ابن الحنفیّة للاستیمار، فلمّا جاؤوا إلیه قال لهم: قوموا بنا إلی إمامی وإمامکم علیّ بن الحسین علیه السلام، فلمّا دخل ودخلوا علیه، أخبره بخبرهم الّذی جاؤوا لأجله، قال: یا عمّ! لو أنّ زنجیّاً تعصّب لنا أهل البیت لوجب علی النّاس مؤازرته، وقد ولّیتک هذا الأمر فاصنع ما شئت. فخرجوا وقد سمعوا کلامه وهم یقولون: أذن لنا زین العابدین علیه السلام ومحمّد ابن الحنفیّة الحدیث،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 144
فإنّه یدلّ علی سرٍّ باطنٍ وهو یؤیِّد ما حملنا علیه الأخبار من التّقیّة.
وأمّا الوجه الرّابع، ففیه أولًا ضعف السّند، وثانیاً أ نّه إن تمّ دلّ علی کفره والإجماع والأخبار التّی کادت تکون متواترة علی أ نّه شیعیّ، فهو معارض للمعلوم، فیجب طرحه، وثالثاً: إنّه علی فرض کونه جدِّیّاً لا صوریّاً، لا دلالة علی أ نّه فعل لیکون خیانة یستوجب بها النّار، بل دالّ علی أ نّه إن أراد أن یفعل، ومنع وإرادة الفعل لیست بمعصیة، وغایته الکشف عن خُبث السّریرة.
وأمّا الوجه الخامس: فالجواب عنه أوّلًا ما مرّ من أنّ دعواه الوحی کانت عن توریة وسیاسة وتعمیة، وثانیاً إنّ نسبة دعوی النّبوّة إلیه لیس لها فی کتب أصحابنا منها عین ولا أثر، ویردّه جمیع أخبارنا المتقدِّمة، وإنّما تلک افتراء من العامّة علیه، لقتله جملة من رؤسائهم وأخذه بثأر أهل البیت علیهم السلام، وکم للعامّة افتراءات علی أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، بل علیه وعلی الأئمّة.
وأمّا الوجه السّادس: فالجواب عنه إنّ غایة ما یدلّ علیه الخبر المذکور، إنّ علیه ذنباً یستوجب به عذاب النّار مدّة کما فی سائر عصاة الشّیعة، وذلک منافٍ لعدالته، ولم یدّعها فی حقِّه أحد، وقد وقع الخلاف فی سبب دخوله النّار، هل هو بعض الأفعال الصّادرة منه فی إمارته علی غیر المیزان الشّرعی، کهدمه الدّار علی کلّ روح فی الدّار، حتّی الطّفل الصّغیر لأجل وجود أحد أنصار بنی أمیّة فیها أو وجود حبّهما فی قلبه أو وجود حبّ الدّنیا وحبّ الرِّیاسة فی قلبه، ولا یهمّنا تمیّزه لخروجه عن محطِّ تکلیفنا، وإنّما هو شی‌ء یعلمه المعذّب ولا مساغ فیه إلی ما یرجع إلی تکلیفنا، فتلخّص من جمیع ما ذکرنا أنّ الرّجل إمامیّ المذهب، ولیس بعدل، ولا أقل من أنّ عدالته لم تثبت، فروایته من قبیل الحسان، واللَّه العالم.
الجهة الثّانیة: فی أنّ حکومته هل کانت علی باطل أم کان مرخّصاً فی ذلک من قِبَل علیّ بن الحسین علیه السلام، الظّاهر الثّانی، لخبر ابن نما المتقدِّم ولرضا الأئمّة علیهم السلام بأفعاله من قتل بنی أمیّة وسبیهم وأسرهم ونهب أموالهم وغیر ذلک، کما مرّت الإشارة إلی ذلک فی الأخبار المزبورة فی مدحه، النّاطقة بتشکّرهم علیهم السلام فعله، وجزائهم إیّاه خیراً والتّرحّم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 145
علیه مراراً عدیدة فی مجلس واحد.
وعن رسالة ابن نما أ نّه قال: فبعث برأس ابن زیاد إلی علیّ بن الحسین علیه السلام، فأدخل علیه، وهو یتغدّی، فقال علیه السلام: دخلتُ علی ابن زیاد وهو یتغدّی ورأس أبی بین یدیه، فقلتُ: اللّهمّ لا تمتنی حتّی ترینی رأس ابن زیاد وأنا أتغدّی، فالحمدُ للَّه‌الّذی أجاب دعوتی، وقال أیضاً: فلمّا رأی الرّؤوس محمّد ابن الحنفیّة، خرّ ساجداً ودعی للمختار وقال: جزاه اللَّه خیر الجزاء، فقد أدرک لنا ثارنا، ووجب حقّه علی کلِّ من ولد عبدالمطّلب بن هاشم.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 205- 206
فتلخّص من جمیع ما ذکرنا أنّ الرّجل إمامیّ المذهب، فإنّ سلطنته برخصة من الإمام علیه السلام، وإنّ وثاقته غیر ثابتة، نعم هو ممدوح مدحاً مدّ رجاله فی الحسان، ولولا أنّ ترحّم مولانا الباقر علیه السلام علیه ثلاث مرّات فی کلام واحد لکفی فی إدراجه فی الحسان، ولقد أجاد الحائریّ، حیث قال: إنّ ترحّم عالم من علمائنا علی الرّاوی یقتضی حسنه، وقبول خبره، فکیف بترحّم الصّادق علیه السلام، انتهی.
وقد سهی قلمه فی إبدال الباقر علیه السلام بالصّادق علیه السلام، فإنّ الّذی ترحّم علیه هو الباقر علیه السلام دون الصّادق علیه السلام، وإن کانوا جمیعاً کنفسٍ واحدةٍ، وکیف کان فظاهر العلّامه رحمه الله أیضاً الاعتماد علی روایته لادراجه فی القسم الأوّل، وتلک قرینة أخری علی کون الرّجل إمامیّاً، فإنّ مَن مارسَ الخلاصة، ظهر له أ نّه لا یذکر غیر الإمامی فی القسم الأوّل، وإن بلغ فی الوثاقة الغایة وفی المدح النّهایة.
ونصّ ابن طاووس أیضاً علی العمل بروایته، ففی التّحریر الطّاووسیّ بعد ذکر الأخبار المادحة ثمّ عدّة من الأخبار الذّامّة، والجواب عنها بضعف السّند ما لفظه: إذا عرفت هذا فإنّ الرّجحان فی جانب الشّکر والمدح، ولو لم تکن تهمة، فکیف ومثله موضع أن یُتّهم فیه الرّوایات ویستغش فیما یقول عنه المحدِّثون لفنون تحتاج إلی نظر، انتهی.
وأقول: من جملة أسباب التّهمة، أ نّه لأخذه بثار أهل البیت مبغوض عند العامّة، فیمکن منهم دسّ أخبار فی ذمِّه فی أخبارنا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 146
تذییل: قال المیرزا رضی الله عنه: قد تقدّم فی بنان عن (کش) [الکشّی] ما تضمّن أنّ المختار کان یکذب علی أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام، انتهی.
وأشار بذلک إلی ما نقله فی ترجمة بنان ونقلناه فی ترجمة بزیع من الخبر المتضمِّن لقول أبی عبداللَّه علیه السلام، وکان أبو عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام قد ابتلی بالمختار، ولیس فی الخبر أ نّه کان یکذب علی أبی عبداللَّه علیه السلام، وکان المیرزا لم یراجع الخبر عند نقله هنا، فنقل:
کان یکذب، والمراد بالابتلاء فی الخبر غیر واضح ولا أتصوّر له معنیً صحیحاً، إذ لم یکن بین الشّیعة خلاف فی إمامته، ولم یکن یحتمل کونه إماماً، فتدبّر جیِّداً لعلّک تهتدی إلی ما قصرنا عنه.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 206
أخبر علیه السلام بالحجّاج ویوسف معاً بوصفهما، فقال: قال علیه السلام: «لقد دعوتکم إلی الحقِّ فتولّیتم، وضربتکم بالدرّة، فما استقمتم، وستلیکم ولاة یعذِّبونکم بالسِّیاط والحدید، وسیأتیکم غلاما ثقیف أخفش، وحصوب یقتلان ویظلمان، وقلیل ما یمکِّنان». وقال:
الأخفش ضعیف البصر خلقة، وکان الحجّاج کذلک، والحصوب القصیر الدّمیم، وکان یوسف کذلک.
ثمّ کما أ نّه علیه السلام أخبر بتسلّط غلام ثقیف- وهو الحجّاج- فی مواضع کثیرة عموماً وخصوصاً خبراً ودعاءً، وبتسلّطه مع ابن عمِّه کما عرفت فی موضع کذلک، دعا الحسین علیه السلام علی قتلته من أهل الکوفة بتسلّط غلام ثقیف: أی المختار علیهم لینتقم منهم. فروی المناقب مسنداً عن عبداللَّه بن الحسن، أ نّه علیه السلام قال لهم فی جملة ما قال لهم: «ألا ثمّ لا تلبثون بعدها إلّاکریث ما یُرکَب الفرس حتّی تدور بکم دور الرّحی عهد عهده إلیَّ أبی عن جدِّی، فأجمعوا أمرکم وشرکاءکم ثمّ کیدونی جمیعاً، ولا تنظرون إنِّی توکّلتُ علی اللَّه ربِّی وربِّکم، ما من دابّةٍ إلّاوهو آخِذٌ بناصیتها، إنّ ربِّی علی صراطٍ مستقیم.
اللّهمَّ احبس عنهم قطر السّماء، وابعث علیهم سنین کسنی یوسف، وسلِّط علیهم غلام ثقیف یسقیهم کأساً مصبّرة، ولا یدع منهم أحداً إلّاقتله بقتلة، وضربه بضربة، ینتقم لی ولأولیائی، وأهل بیتی وأشیاعی».
التّستری، بهج الصّباغة، 5/ 310
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 147

وقال المدائنیّ: حبس ابن زیاد، عبداللَّه بن الحارث بن نوفل، وأراد قتله لإحْنَةٍ کانت فی صدور آل زیاد علیه، وبلغ خبره خالاته بنات أبی سفیان، لأنّ أمّه هند بنت أبی سفیان، فکلّمنَ یزید فیه وقُلْنَ: إنّا لا نأمن علیه. فوجّه یزید رسولًا وکتب معه إلی ابن زیاد بِتَخْلیةِ سبیله، وکتب للرّسول منشوراً، فانطلق الرّسول إلی عبیداللَّه فأخرجه، وکان مع المختار فی محبسٍ واحدٍ حین حبس ابنُ زیادٍ المختار. [...]
وقال ابن الکلبیّ وغیره: حلف ابن زیاد لَیقتلنَّ المختار بن أبی عبید، فسمع ذلک أسماء ابن خارجة، وعُرْوة بن المغیرة، فدخلا علیه، فأخبراه بذلک، وقالا: أوْصِنا فی مالک واحفظ لسانک. فقال: کذب واللَّه ابن مرجانة الزّانیة، واللَّه لأقتلنّه ولأضعنّ رجلی علی خدِّه. فقال أسماء: یا أبا إسحاق! قد کانت تبلغنا عنکَ أشیاءُ، فأمّا إذا سمعنا منک هذا القول فما فیک مُسْتَمْتَع.
ثمّ نهضا متعجِّبین من قوله مستحمقین له، وبَکَرا إلی ابن زیاد. فإذا زائدة بن قدامة الثّقفیّ قد دخل علیه بکتاب من یزید بن معاویة، یُعْلِمه فیه أنّ عبداللَّه بن عمر کتب إلیه فیه، ویعزم علیه أن یخلِّی سبیله. فقال لزائدة: یا ابن جُمانة! أیّ الرّجلین: الکذّاب الّذی فی محبسی أم الخارج بغیر إذنی «1»؟ ثمّ أمر به فوُجئت عنقه، وقال: انطلِقوا به إلی الحبس. فقام إلیه مسلم بن عمرو الباهلیّ، فطلبَ فیه حتّی أخرجه من الحبس، وقال للمختار:
یا کذّاب قد أجّلتُک ثلاثاً فلا تُساکِنِّی، ففُکّت قیوده بالعُذَیْب.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 412، 413
فلمّا بعث الحسین بن علیّ، مسلم بن عقیل، نزل دار المختار، فبایعه المختار فیمَن بایعه سرّاً، وخرج ابن عقیل یومَ خرج والمختار فی ضیعة له بخُطَرْنیه «2»، ولم یکن خروج مسلم عن مواعدة لأصحابه، إنّما خرج بَداهةً حین کان من أمر هانئ ما کان وقدم المختار
__________________________________________________
(1)- الخارج بغیر إذنه هو زائدة نفسه
(2)- خُطرنیه: ناحیة من نواحی بابل العراق. معجم البلدان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 148
الکوفة مسرعاً، فوقف علی باب المسجد الّذی یُعرف بباب الفیل فی جماعة، فمرّ به هانئ ابن أبی حیّة الوادعیّ، فقال له: یا ابن أبی عبید! لا أنتَ فی منزلک ولا مع القوم- یعنی أهل الکوفة من أصحاب ابن زیاد-. فقال: أمسی رأیی مرتجناً علیّ لعظیم خَطْبکم.
فأتی هانئ عمرو بن حُریث، وهو خلیفة ابن زیاد، فأخبره بقول المختار، فأرسل إلیه عمرو بن حُریث رسولًا، وقال له: استَنْهِه عن نفسه، وحذِّره أن یجعل علیها سبیلًا.
فقام زائدة بن قُدامة الثّقفیّ، فقال: آتیک به علی أ نّه آمِنٌ وإن رقی إلی الأمیر عبیداللَّه فیه شی‌ء قمتَ بشأنه عنده؟ فقال عمرو بن حُریث: أمّا منِّی فهو آمنٌ، وأمّا الأمیر فإن بلغه عنه شی‌ء أقمتُ له بمحضره الشّهادة وشفعت عنده أحسن الشّفاعة. فأبلغ المختار رسالة عمرو بن حُریث، فأتی حتّی جلس تحت رایته، وبات لیلته، ثمّ إنّ ابن زیاد جلس للنّاس وفتح بابه، فدخل المختار علیه، فلمّا رآه قال له: أنتَ المُقْبِل فی الجموع لنصر ابن عقیل؟
فقال: واللَّه ما بتُّ إلّاتحت رایة عمرو، فرفع ابن زیاد قضیباً کان فی یده فاعترض به وجهَ المختار، فشتر عینه، وشهد له عمرو علی ما قال، فقال ابن زیاد: لولا شهادة عمرو لک لضربتُ عنقک. وأمر به، فحُبس، فلم یزل محبوساً حتّی قُتل الحسین.
ثمّ إنّ المختار سأل زائدة بن قُدامة الثّقفیّ أن یسیر إلی عبداللَّه بن عمر، فیسأله الکتاب إلی یزید بن معاویة فی استیهابه منه، وکانت صفیّة بنت أبی عبید أخت المختار عند عبداللَّه بن عمر، فسار ابن قُدامة إلی ابن عمر، فکتبَ إلی یزید بما سأل المختار، فکتبَ یزید إلی ابن زیاد بتخلیة سبیل المختار، فخلّاه وأجّله فی المُقام بالکوفة ثلاثاً؛ فخرج فی الیوم الثّالث إلی الحجاز.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 376- 377
وکان المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ أقبل فی جماعة علیهم السّلاح یریدون نصر الحسین ابن علیّ علیه السلام، فأخذه عبیداللَّه بن زیاد، فحبسه، وضربه بالقضیب حتّی شتر عینه، فکتب فیه عبداللَّه بن عمر إلی یزید بن معاویة، وکتب یزید إلی عبیداللَّه أن خلِّی سبیله، فخلّی سبیله ونفاه، فخرج المختار إلی الحجاز. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 3/ 7 (ط الحیدریّة)
__________________________________________________
(1)- مختار بن ابی عبید ثقفی با گروهی مسلح به قصد یاری حسین بن علی روی آورده بود و (همان‌دم)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 149
قال أبو جعفر: وفی النّصف من شهر رمضان من هذه السّنة [سنة أربع وستّین] کان مَقدَم المختار بن أبی عُبَید الکوفة.
ذکر الخبر فی سبب مقدمه إلیها:
قال هشام «1» بن محمدّ الکلبیّ، قال أبو مخنف: قال النّضر بن صالح: کانت الشّیعة تَشتُم المختار وتُعتِبه لِما کان منه فی أمر الحسن بن علیّ یوم طُعِن فی مُظلِم ساباط، فحُمل إلی أبیَض المدائن، حتّی إذا کان زمنَ الحسین، وبعث الحسینُ مسلم بن عقیل إلی الکوفة، نزل دارَ المختار، وهی الیوم دارُ سَلْم «2» بن المسیّب، فبایعه المختار بن أبی عُبید فیمن بایعه من أهل الکوفة، وناصَحَه ودعا إلیه مَن أطاعه، حتّی خرج ابن عقیل «3» یوم خرج والمختار فی قریة بخُطَرْنِیةَ تُدعَی لقفا «3»، فجاءه خبرُ ابن عقیل عند الظّهر أ نّه قد ظهر بالکوفة، فلم یکن خروجهُ یومَ خرج علی میعاد من أصحابه، إنّما خرج حین قیل له:
إنّ هانئ بن عروة المرادیّ قد ضُرِبَ وحُبِسَ، فأقبل المختار فی «4» موالٍ له «4» حتّی انتهی إلی باب الفیل بعد الغروب «5»، وقد عَقدَ عبیداللَّه بن زیاد لعمرو بن حُریث رایة علی جمیع النّاس، وأمره أن یقعد لهم فی المسجد، فلمّا کان «6» المختار، وقف علی باب الفیل، مرّ به هانئ بن أبی حیّة الوادعیّ، فقال للمختار: ما وقوفُک ها هنا! لا أنتَ مع النّاس، ولا
__________________________________________________
ابن زیاد او را گرفت و حبس کرد و چنان با چوب زد که چشم او را شکافت، پس عبداللَّه بن عمر در باره او به یزید بن معاویه نوشت و یزید به عبیداللَّه دستور داد که او را رها کن، عبیداللَّه او را رها کرد و تبعید نمود، مختار به حجاز رفت.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 201
(1)- [فی ابن عساکر مکانه: «زائدة بن قدامة بن مسعود الثّقفیّ ابن عمّ المختار بن أبی عُبید بن مسعود، کوفیّ سمع ابن عمر، ووفد علی یزید بن معاویة. قرأتُ علی أبو الوفاء حفّاظ بن الحسن بن الحسین، عن عبدالرّحمان بن أحمد، أنا عبدالوهاب المَیْدانیّ، أنا أبو سلیمان بن زَبْر، أنا عبداللَّه بن أحمد بن جعفر، أنا محمّد بن جریر الطّبریّ، قال: حدّث عن هشام ....»]
(2)- [ابن عساکر: «سالم»]
(3- 3) [ابن عساکر: «ثمّ خرج والمختار فی قبّة له»]
(4- 4) [ابن عساکر: «موالیه»]
(5)- [ابن عساکر: «المغرب»]
(6)- [ابن عساکر: «جاء»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 150
أنتَ فی رَحْلِک. «1» قال: أصبح رأیی مرتجّاً لعُظَم خطیئتکم «1». فقال له: أظنّک واللَّه قاتلًا نفسَک. ثمّ دخل علی عمرو بن حُریث، فأخبرهُ بما قال للمختار وما ردّ علیه المختار.
قال أبو مخنف: فأخبَرَنی النّضر بن صالح، عن عبدالرّحمان بن أبی عمیر الثّقفیّ؛ قال:
کنتُ جالساً عند عمرو «2» بن حریث «2» حین بلّغه هانئ بن أبی حیّة، عن المختار هذه المقالة، فقال لی «3»: قم إلی ابن عمِّک، فأخبره أنّ صاحبه لا یدری أین هو! فلا یجعلنّ علی نفسه سبیلًا، فقمتُ لآتیه. ووثب إلیه زائدة بن قدامة بن مسعود، فقال له: یأتیک علی أ نّه آمِن؟
فقال له عمرو بن حُریث: أمّا منِّی فهو آمِن، وإن رُقی إلی الأمیر عبیداللَّه بن زیاد شی‌ء من أمره أقمتُ «4» له بمحضره الشّهادة، وشفعتُ له أحسن الشّفاعة. فقال له زائدة بن قدامة: لا یکوننّ «5» مع هذا إن شاء اللَّه إلّاخیرٌ.
قال عبدالرّحمان: فخرجتُ، وخرج «3» معی زائدة إلی المختار، فأخبرناه «6» بمقالة ابن أبی حیّة وبمقالة عمرو بن حریث، وناشدناه باللَّه «7» ألّا یجعل «7» علی نفسه سبیلًا، فنزل «8» إلی ابن حریث، فسلّم علیه، وجلس تحت رایته «9» حتّی أصبح، وتذاکرَ النّاسُ أمرَ المختار وفعلَه، فمشی عُمارة بن عقبة بن أبی مُعیط بذلک إلی عبیداللَّه بن زیاد، فذکر له، فلمّا ارتفع النّهار فُتِحَ بابُ عبیداللَّه بن زیاد وأذِن للنّاس، فدخل المختار فیمَن دخل، فدعاهُ عبیداللَّه «10»، فقال له: أنتَ المقبلُ فی الجموع لتنصُر ابن عقیل! فقال له «3»: لم أفعل، ولکنِّی أقبلتُ
__________________________________________________
(1- 1) [ابن عساکر: «فقال: أصلح رأی مرتجیاً لعظیم خطابکم»]
(2- 2) [لم یرد فی ابن عساکر]
(3)- [لم یرد فی ابن عساکر]
(4)- [ابن عساکر: «قلت»]
(5)- [ابن عساکر: «لا یکون»]
(6)- ف: «وأخبرناه»
(7- 7) [ابن عساکر: «لا یجعل»].
(8)- [ابن عساکر: «فجلس»]
(9)- [ابن عساکر: «رأسه»]
(10)- [ابن عساکر: «عبیداللَّه بن زیاد»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 151
ونزلتُ «1» تحتَ رایة عمرو بن حُریث، وبِتُّ معه وأصبحت. فقال له عمرو: صدق أصلَحَک اللَّه! قال: فرفع القضیبَ، فاعترضَ به وجهَ المختار، فخبط به عینَه فشتَرَها «2» وقال: أوْلَی لک! أما واللَّه لولا شهادةُ عمرو لک لضربتُ عنقک، انطلِقوا به إلی السّجن.
فانطلقوا به إلی [السّجن] «3» فحُبس فیه، فلم یزل فی السّجن حتّی قُتل الحسین.
ثمّ إنّ المختار بعثَ إلی زائدة بن قدامة، فسأله أن یسیر إلی عبداللَّه بن عمَر بالمدینة «4» فیسأله أن یکتبَ له إلی یزید بن معاویة، فیکتب «5» إلی عبیداللَّه بن زیاد بتخلیة سبیله.
فرکبَ زائدةُ إلی عبداللَّه بن عمر، فقَدِمَ علیه، فبلّغه رسالة المختار، وعلمتْ صفیّة أخت المختار بمَحبِس «6» أخیها وهی تحت عبداللَّه بن عمر، فبکت وجزعت، فلمّا رأی ذلک عبداللَّه بن عمَر، کتب مع زائدة إلی یزیدَ بن معاویة: أمّا بعد، فإنّ عبیداللَّه بن زیاد حبسَ المختار، وهو صهری، وأنا أحبّ أن یعافَی ویُصلَح «7» من حاله «7»، فإن رأیتَ رحمنا اللَّه وإیّاک أن تکتب إلی ابن زیاد، فتأمره بتخلیته، فعلت، والسّلام علیک.
فمضی زائدة علی رواحله بالکتاب، حتّی قدم به علی یزیدَ بالشّام، فلمّا قرأهُ ضحک، ثمّ قال: یشفّع أبو عبدالرّحمان «8»، وأهلُ ذلک هو. فکتبَ له إلی ابن زیاد: أمّا بعد، فخلّ سبیلَ المختار بن أبی عُبید حین تَنظُر فی کتابی، والسّلام علیک.
فأقبلَ به زائدة حتّی دفعه «9»، فدعا ابن زیاد بالمختار، فأخرجه، ثمّ قال له «4»: قد أجّلتُک ثلاثاً، فإن أدرکتُک بالکوفة بعدَها قد برئتْ منک الذِّمّةُ. فخرج إلی رحله. وقال ابن
__________________________________________________
(1)- [ابن عساکر: «فنزلته»]
(2)- الشّتر: انقلاب جفن العین من أعلی إلی أسفل وتشنّجه
(3)- [من ابن عساکر]
(4)- [لم یرد فی ابن عساکر]
(5)- [ابن عساکر: «فیکتب له»]
(6)- [ابن عساکر: «بحبس»]
(7- 7) [لم یرد فی ابن عساکر].
(8)- [ابن عساکر: «أبا عبدالرّحمان»]
(9)- [ابن عساکر: «دفعه إلی ابن زیاد»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 152
زیاد: واللَّه لقد اجترأ علیَّ زائدة حین یرحل «1» إلی أمیر المؤمنین حتّی یأتینی بالکتاب فی تخلیة «2» رجل قد کان من شأنی أن أطیل حبسَه، علیَّ به. فمرّ به عَمرو بن نافع أبو عثمان- کاتبٌ لابن زیاد- وهو یُطلَب، وقال له: النّجاء بنفسک، واذکرها یداً لی عِندَک.
قال: فخرج زائدة، فتواری یومَه ذلک. ثمّ إنّه خرج فی أناسٍ من قومه حتّی أتی القعقاعَ بن شَوْر الذّهلیّ، ومسلم بن عمرو الباهلیّ، فأخذا له من ابن زیاد الأمان «3».
قال هشام: قال أبو مخنف: ولمّا کان الیوم الثّالث، خرج المختار إلی الحجاز. «4» «4»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 569- 571/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 20/ 220- 222 رقم 2231
__________________________________________________
(1)- [ابن عساکر: «ترحّل»]
(2)- [ابن عساکر: «بتخلیة»]
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی ابن عساکر]
(4)- ابو جعفر گوید: «در نیمه ماه رمضان همین سال [64] مختار بن أبی‌عبید ثقفی به کوفه آمد.»
نضر بن صالح گوید: شیعیان، ناسزای مختار می‌گفتند و ملامت او می‌کردند به سبب رفتاری که با حسن ابن علی داشته بود، آن روز که در سیاه‌چال ساباط زخم خورد و او را به ابیض بردند.
گوید: وقتی ایام حسین رسید و مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد، وی در خانه مختار فرود آمد. همان که اکنون خانه سلم بن مسیب است.
مختار بن ابی عبید با دیگر مردم کوفه با مسلم بیعت و نیک‌خواهی کرد و مطیعان خویش را سوی او خواند تا وقتی که مسلم قیام کرد. آن روز مختار در دهکده خویش به نام لقفا در ناحیه خطرنیه بود. هنگام ظهر خبر یافت که ابن عقیل در کوفه ظهور کرده که قیام وی در آن هنگام از روی وعده با یارانش نبود، بلکه وقتی بدو گفته بودند که هانی بن عروه مرادی را زده‌اند و بداشته‌اند، قیام کرده بود. مختار با غلامان خود بیامد و بعد از مغرب به باب الفیل رسید.
عبیداللَّه برای عمرو بن حریث پرچمی بسته بود، او را سالار همگان کرده بود و گفته بود که در مسجد بنشیند. و چون مختار بیامد و بر باب الفیل ایستاد، هانی بن ابی حیه وادعی بر او گذشت و گفت: «چرا این‌جا ایستاده‌ای، نه با مردمی و نه در خانه خویش.»
گفت: «رأی من از بزرگی گناه شما آشفته است.»
گفت: «به خدا گمان دارم که خودت را به کشتن می‌دهی.» آن‌گاه پیش عمرو بن حریث رفت و سخنی را که با مختار گفته بود، با جواب مختار برای او بگفت.
عبدالرحمان بن ابی عمیر ثقفی گوید: وقتی هانی بن ابی حیه گفتار مختار را به عمرو بن حریث خبر داد،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 153
__________________________________________________
پیش وی نشسته بودم. به من گفت: «پیش عمو زاده‌ات برگرد و بگو که یارش نمی‌داند او کجاست، خودش را به زحمت نیندازد.»
گوید: برخاستم، بروم.
زایده بن قدامه بن مسعود پیش جست و گفت: «پیش تو می‌آید، به شرط این‌که در امان باشد.»
عمرو بن حریث گفت: «از جانب من در امان است. اگر در باره او چیزی به امیر عبیداللَّه بگویند، پیش وی به شهادت می‌ایستم و شفاعت می‌کنم.»
زایده بن قدامه بدو گفت: «به این ترتیب ان شاء اللَّه به جز نیکی نخواهد بود.»
عبدالرحمان گوید: «برفتم و زایده نیز با من پیش مختار آمد. گفته ابن ابی حیه را با سخن ابن حریث بدو خبر دادیم و قسمش دادیم که سبب زحمت خودش نشود. پس او پیش ابن حریث آمد، سلام گفت و زیر پرچم وی نشست تا صبح شد. مردم از کار و رفتار مختار سخن آوردند و عماره بن عقبه بن ابی معیط پیش عبیداللَّه رفت و قصه را با وی بگفت و چون روز برآمد، در عبیداللَّه بن زیاد را گشودند و به مردم اجازه دادند که مختار نیز با دیگر کسان به درون رفت. عبیداللَّه بن زیاد او را پیش خواند و بدو گفت: «تو بودی که با کسان آمده بودی تا ابن عقیل را یاری کنی؟»
گفت: «من چنین نکردم، بلکه آمدم، زیر پرچم عمرو بن حریث جا گرفتم و شب را تا صبح با وی بودم.»
عمرو گفت: «خدایت قرین صلاح بدارد! راست می‌گوید.»
گوید: عبیداللَّه بن زیاد چوب را بلند کرد و به صورت مختار زد که به چشمش خورد و پکلش را وارونه کرد و گفت: «نزدیک خطر بودی، به خدا اگر شهادت عمر نبود، گردنت را می‌زدم. به زندانش برید.»
پس او را به زندان بردند، بداشتند و همچنان به زندان بود تا حسین کشته شد.
گوید: پس از آن، مختار کس پیش زایده بن قدامه فرستاد و از او خواست که در مدینه پیش عبداللَّه بن عمر رود و از او بخواهد که به یزید بن معاویه بنویسد که به عبیداللَّه بن زیاد بنویسد که او را آزاد کند.
گوید: زایده بر نشست و پیش عبداللَّه بن عمر رفت و پیغام مختار را بداد. صفیه خواهر مختار که زن عبداللَّه بن عمر بود، از زندانی بودن برادرش خبر یافت، بگریست، بنالید و چون عبداللَّه بن عمر این را بدید، همراه زایده به یزید بن معاویه نوشت:
«اما بعد، عبیداللَّه بن زیاد، مختار را که خویشاوند من است بداشته است، دوست دارم آزاد شود و کارش سامان گیرد. خدا ما و ترا رحمت کناد، اگر خواهی به ابن زیاد بنویسی که رهایش کند، بنویس و سلام بر تو باد!»
گوید: زایده بر مرکب خویش، نامه را به شام پیش یزید برد که وقتی آن را بخواند، بخندید و گفت: «ابو عبدالرحمان شفاعت می‌کند و شایسته این کار است.» پس به ابن زیاد نوشت:
«اما بعد، وقتی نامه مرا دیدی، مختار بن ابی عبید را رها کن و سلام بر تو باد!»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 154
قال: وتحدّث أهل الکوفة بشی‌ءٍ من أمر عبداللَّه بن الزّبیر، وشاع ذلک بالکوفة، وقدمها عبیداللَّه بن زیاد من البصرة، فدعا بخلیفته عمرو بن حریث «1» المخزومیّ، فقال: ویحک یا عمرو «2»! بلغنی عن ابن الزّبیر أمر «3» من الأمور، فلا أدری ذلک حقّ أم باطل. ولست أخاف علی أمیر المؤمنین من «4» ابن الزّبیر، وإنّما «5» أخاف علیه [من «6»] هذه التّرابیّة شیعة أبی تراب علیّ بن أبی طالب. ولکن هل تعلم «7» الیوم بالکوفة أحداً لا یتولّی علیّاً وولده؟ [فقال عمرو «8»]: ما أعلم ذلک أیّها الأمیر «9» إلّاعلماً یقیناً إلّامَن کان لعلیّ عدوّاً «9».
قال: فوثبَ عمارة «10» بن عقبة بن أبی معیط، فقال: أصلحَ اللَّه الأمیر! ها هنا المختار بن أبی «11» عبید، وهو الّذی کان یؤلِّب علیکَ بالأمس النّاس حتّی خرج علیک مسلم بن
__________________________________________________
گوید: زایده نامه را بیاورد، به ابن زیاد داد که مختار را بخواند، رها کرد و گفت: «سه روز مهلت می‌دهم، اگر پس از آن تو را در کوفه یافتم، جانت در خطر است.» و او به جای خویش رفت.
ابن زیاد گفت: «زایده بر من جرأت آورده که پیش امیر مؤمنان سفر می‌کند تا برای رهایی کسی که می‌خواستم دیر در زندان بماند، نامه بیارد. او را پیش من آرید.»
گوید: عمرو بن نافع، ابو عثمان، یکی از دبیران ابن زیاد بر زایده گذر کرد که در جستجوی وی بودند و بدو گفت: «فرار کن و این خدمت را به یاد داشته باش.»
گوید: زایده برفت و آن روز نهان شد. پس از آن با کسانی از قوم خویش، پیش قعقاع بن شور ذهلی و مسلم بن عمرو باهلی رفت که از ابن زیاد برای وی امان گرفتند.
ابو مخنف گوید: «و چون روز سوم شد، مختار سوی حجاز رفت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3201- 3204
(1)- فی النّسخ: حرث
(2)- زید فی د: أ نّه
(3)- فی د: أمراً
(4)- سقط من بر
(5)- فی د: إنِّی
(6)- من د
(7)- فی الأصل و بر: أعلم، وفی د: علم
(8)- زدناه ولا بدّ منه
(9- 9) کذا فی النّسخ
(10)- زید فی النّسخ: بن الولید، والتّصحیح من جمهرة أنساب العرب والطّبری
(11)- سقط من د
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 155
عقیل، وقد کان فیما مضی عثمانیّاً والیوم فقد صارَ ترابیّاً.
قال: وإنّما تکلّم عمارة بن الولید بهذا الکلام «1» لشی‌ءٍ کان بینه وبین المختار قبل ذلک، وذلک أ نّهما قعدا ذات یوم بالمدینة بمسجد الرّسول صلّی اللَّه علیه «2» وسلّم، فتذاکرا قریشاً وفضلها وشرفها وما قد خصّها «3» اللَّه بها من الکرامة.
فقال المختار: إنّ اللَّه قد أعطی قریشاً فضلًا غیر مستنکر، وإنّما أعطاها ذلک بمحمّد صلّی اللَّه علیه «2» وسلّم، وأمّا فی الجاهلیة، فنحنُ أولی بالفضل من قریش. وواللَّه لقد جاء اللَّه تبارک وتعالی بالاسلام وهل «4» دار من دورنا إلّاوفیها امرأة من قریش، وما فی دور قریش من نساءنا إلّاثلاث أو أربع.
قال: فغضب «5» عمارة بن عقبة «5»؛ ثمّ وثب، فصار إلی عمِّ المختار سعد «6» بن مسعود «7» الثّقفیّ، وعنده جماعة من جلسائه، فجلس إلیه عمارة بن عقبة «8» وشکی إلیه المختار وذکر ما کان من کلامه. فقال سعد «6» بن مسعود: أمّا إنِّی «9» سأعرفه صاحب سفه وطیش أحیاناً، ولوددتُ أنِّی أکلبه «10»، وایم اللَّه «11» لأسأته إن شاء اللَّه تعالی.
قال: وأقبل المختار إلی عمِّه [قال: فلمّا رآه «11» عمارة بن عقبة «12» نهض، فقال: فقد
__________________________________________________
(1)- زید فی النّسخ: إلّا
(2)- زید فی د: وآله
(3)- من د، وفی الأصل و بر: خصّهم
(4)- فی الأصل و بر: نقل، وفی د: نقل- بلا نقط، ولعلّ الصّواب ما أثبتناه
(5- 5) فی النّسخ: عمارة بن الولید- خطأ
(6)- فی د: سعید
(7)- فی النّسخ: سعید، والتّصحیح من جمهرة أنساب العرب
(8)- فی النّسخ: الولید
(9)- فی د: أنا
(10)- فی د: سأکلیه
(11)- سقط من د
(12)- فی د و بر: الولید
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 156
شکانی إلیک؟ فقال عمّه «1»]: أجَل، لقد شکاک إلیَّ وخبّرنی بما کان من استطالتک علیه، وإنّک لظالم متعدّ «2»، وبلی خبّرنی عنک، أعَلَی قریش یستطیل ویفتخَر، وإیّاها ینتقَص، ومنها رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه «3» وسلّم؟ فقال المختار: یا عمّ! واللَّه لقد کان المستطیل علیَّ فی الکلام، ویجب علیک أن تسمع منِّی کما سمعتَ منه! فقال له عمّه: لستُ بسامعٍ منک ولا قابل عنک عذراً حتّی «4» تنطلق إلیه، فتعتذِر «4» ممّا کان. قاتلکَ اللَّه أنتَ الظّالِم!
قال: فقال المختار: واللَّه یا عمّ! لقد کان «5» هو الظّالم وأنا مطیعک فی لقائه والاعتذار إلیه.
قال: فوثبَ المختار: فنهض إلی عمارة بن عقبة «6»، فاعتذرَ إلیه وذکر حقّه وقرابته، قال: فقبلَ عمارة عذره فی وقته ذلک وقلبه فیه ما فیه.
قال: فلمّا کان ذلک الیوم وتکلّم عبیداللَّه بن زیاد- لعنه اللَّه- بما تکلّم، أحبّ عمارة أن یغریه «7» بالمختار، فقال ما قال، فغضب عبیداللَّه بن زیاد، ثمّ قال: علیَّ به! فأُتی بالمختار، فلمّا دخل وقف بین «8» یدی عبیداللَّه بن زیاد «8»، فقال له: یا ابن «9» أبی عبید! أنتَ المُقبِل «10» فی الجیوش بالأمس لنصرة «10» مسلم بن عقیل، وأنتَ ممّن یتولّی علیّاً وولده؟ فقال «11»: إنِّی أحبّهم بمحبّة رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه «3» وسلّم لهم، وأمّا نصرتی لمسلم بن عقیل فلم أفعل، وهذا عمرو بن حریث المخزومیّ یعلم ذلک، وهو شیخ أهل الکوفة، یعلم أنِّی کنتُ
__________________________________________________
(1)- الزّیادة من د و بر
(2)- فی النّسخ: متعدی
(3)- زید فی د: وآله
(4- 4) فی د: ینطلق إلیه فیتعذّر
(5)- فی د: هو
(6)- فی النّسخ: الولید
(7)- فی د: یعزیه، وفی بر بغیر نقط
(8- 8) فی د: یدیه
(9)- زید فی النّسخ: بنت
(10- 10) فی د: بالجیوش بالأمس إلی نصرة
(11)- زید فی د: واللَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 157
فی ذلک الوقت لازماً «1» لمنزلی «2».
قال: واستحیی عمرو بن حریث أن یشهد علی رجل مسلم فی ذلک الوقت بین یدی عبیداللَّه بن زیاد، فیُقتَل، غیر أ نّه قال: صدقَ أیّها الأمیر، لم یُقاتل مع مسلم «3» بن عقیل «3»، ولقد «4» کُذِبَ علیه فی هذا، فإن رأی الأمیر أن لا یعجل علیه فإنّه من أبناء المهاجرین.
قال: فرفع عبیداللَّه بن زیاد- لعنه اللَّه- قضیباً کان بین یدیه، فاعترضَ به وجه المختار، فشتر به عینه، فصارَ المختار أشتر «3» فی ذلک الوقت «3»، ثمّ قال: یا عدوّ اللَّه! لولا شهادة عمرو بن حریث لضربتُ عنقک. ثمّ قال: انطلقوا به إلی السّجن! قال: فمضوا به إلی السّجن.
قال: وبلغ ذلک عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب، وهو ختن المختار علی أخته صفیّة بنت أبی عبید، فاغتمّ لذلک.
قال: وجزعت أیضاً أخت المختار لحبسِ أخیها بالکوفة، وأیقنت «5» علیه من عبیداللَّه ابن زیاد، أن یقتله. قال: «6» [فسألت «3» أخت المختار زوجها «3» عبداللَّه بن عمر أن «7» یشفع فی أخیها «7»! فکتبَ عبداللَّه «8» إلی یزید کتاباً «9» یشفع فی صهره، فقال یزید لمّا قرأ الکتاب: «9»] ویشفع أبو عبدالرّحمان فی صهره، فإنّه أهل ذلک، فأمرَ کاتبه، فکتبَ «10» إلی عبیداللَّه بن زیاد: أمّا بعد، فخلِّ سبیل المختار ساعة تنظر فی «11» کتابی هذا، والسّلام.
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: کنت لازماً، وفی د: ملازماً؛ والتّصحیح من بر
(2)- فی د و بر: منزلی
(3- 3) لیس فی د
(4)- فی د: لکن
(5)- من د، وفی الأصل: أنعت، وفی بر: أنقت- کذا
(6)- العبارة المحجوزة من د و بر
(7- 7) فی د: یکتب إلی یزید بن معاویة أن یشفع له فی ظهوره
(8)- لیس فی بر
(9- 9) فی د: فمضمونه الشّفاعة فی المختار، فلمّا قرأ یزید الکتاب قال نعم یشفع
(10)- فی د: أن یکتب
(11)- فی د: إلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 158
قال: فلمّا قرأ عبیداللَّه بن زیاد کتاب یزید، بعث إلی المختار وأخرجه من السّجن، فقال [له «1»]: إنِّی قد أمهلتکَ ثلاثاً، فإن أصبتکَ بالکوفة بعد ثلاثة أیّام ضربتُ عنقک، والسّلام.
قال: فخرج المختار من الکوفة، قاصداً نحو الحجاز.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 266- 271
قال: ثمّ تحدّث أهل الکوفة بشی‌ءٍ من أمر عبداللَّه بن الزّبیر، فقدم عبیداللَّه بن زیاد من البصرة، ودعا بخلیفته عمرو بن حریث المخزومیّ، فقال له: ویحک یا عمرو! بلغنی عن ابن الزّبیر أمر لا أدری أحقّ هو أم باطل؟ ولستُ أخاف علی أمیر المؤمنین من ابن الّزبیر، وإنّما أخاف علیه من هؤلاء التّرابیّة، فهل تعلم أحداً بالکوفة ممّن یتولّی علیّاً وولده، فإنِّی لا أعلم؟
فوثبَ إلیه عمارة بن الولید بن عقبة بن أبی معیط، فقال له: هذا المختار بن أبی عبید الثّقفیّ، وهو الّذی کان یؤلِّب علیناً النّاس بالأمس حین خرج علیکَ مسلم بن عقیل؛ وقد کان فیما مضی عثمانیّاً فقد صارَ الیوم ترابیّاً.
فدعا بالمختار، فلمّا دخل علیه قال له: یا ابن أبی عبید! أنتَ المقبل أمس بالجیوش لنصرة مسلم بن عقیل علینا، وأنتَ تتولّی أبا تراب وولده؟ فقال المختار: أمّا علیّ وولده، فإنِّی أحبّهم لمحبّة رسول اللَّه، وأمّا نصرتی لمسلم بن عقیل، فلم أفعل، وهذا عمرو بن حریث یعلم ذلک، وهو شیخ الکوفة، یعلم أنِّی فی ذلک الوقت کنتُ ملازماً منزلی.
فاستحی عمرو بن حریث أن یشهد علی الرّجل فی مثل ذلک الوقت، فیُقتَل، غیر أ نّه قال: صدقَ، أعزّ اللَّه الأمیر، إنّه لم یُقاتل مع مسلم بن عقیل، ولقد کُذِبَ علیه فی هذا؛ فإن رأی الأمیر أن لا یُعجِّل علیه، فإنّه من أبناء المهاجرین (یرید بالمهاجرین مَنْ شهد ثلاثین زحفاً مع خالد بن الولید بالعراق والشّام؛ فإنّ عمر بن الخطّاب ألحق مثل هؤلاء بأبناء المهاجرین فی العطاء، فسُمّوا المهاجرین للعطاء، ولهجرتهم أوطانهم ونزولهم‌بالعراق ومجاورتهم الفرس).
__________________________________________________
(1)- من د
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 159
قال: فرفع ابن زیاد قضیباً کان فی یده، واعترض به وجه المختار، فشتر به عینه، فصارَ المختار من ذلک الوقت أشتر، وقال له: یا عدوّ اللَّه! لولا شهادة عمرو بن حریث، لضربتُ عنقک. ثمّ قال: انطلقوا به إلی السّجن، فسُجِن.
وذکر أبومخنف «1»: إنّ عبیداللَّه بن زیاد إنّما حبس المختار بعد قتل مسلم قبل قتل الحسین، فکان محبوساً فی سجنه یوم قتل الحسین، ثمّ إنّ المختار بعثَ إلی زائدة بن قدامة، فسأله أن یسیر إلی عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب- وهو ختن المختار علی أخته صفیّة بنت أبی عبید- فیخبره، فسار وأخبره، فاغتمّ لذلک عبداللَّه، وجزعت أخته صفیّة جزعاً شدیداً، واتّقت علیه من ابن زیاد أن یقتله وبکت کثیراً، فقال له عبداللَّه: کفی بکاءک، فإنِّی سأعمل فی خلاصه إن شاء اللَّه، ولا قوّة إلّاباللَّه.
ثمّ کتبَ ابن عمر إلی یزید: «أمّا بعد، فإنّ المختار بن أبی عبید صهری، وخال ولدی، وقد حبسه ابن زیاد بالکوفة، علی الظّنِّ والتّهمة. وأنا أطلب منکَ أن تکتب إلیه لیخلِّی سبیله، فإنّه أحقّ بالعفو والصّفح الجمیل، إن شاء اللَّه».
فلمّا ورد الکتاب علی یزید، تبسّم ضاحکاً، وقال: یشفع أبو عبدالرّحمان فی صهره، فهوَ أهل لذلک.
وکتبَ إلی عبیداللَّه بن زیاد: «أمّا بعد، فخلِّ سبیل المختار ساعة تنظر فی کتابی هذا، والسّلام».
فلمّا قرأ عبیداللَّه کتاب یزید، أخرج المختار من حبسه، وقال له: إنِّی أجّلتک ثلاثاً، فإن أصبتکَ فی الکوفة بعد الثّلاث، ضربتُ عنقک.
وذکر محمّد بن إسحاق صاحب السّیرة: أنّ عبیداللَّه لمّا قتل ابن عفیف الأنصاریّ، وجاءت الجمعة الثّانیة، صعد المنبر وبیده عمود من حدید. فخطب النّاس، وقال فی آخر خطبته: الحمدُ للَّه‌الّذی أعزّ یزید وجیشه بالعزّ والنّصر؛ وأذلّ الحسین وجیشه بالقتل.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ابن مخنف»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 160
فقامَ إلیه سیِّد من سادات الکوفة، وهو المختار بن أبی عبید فقال له: کذبتَ یا عدوّ اللَّه وعدوّ رسوله! بل الحمد للَّه‌الّذی أعزّ الحسین وجیشه بالجنّة والمغفرة، وأذلّک وأذلّ یزید وجیشه بالنّار والخزی.
فحذفه ابن زیاد بعموده الحدید الّذی کان فی یده، فکسر جبینه، وقال للجلاوزة:
خذوه! فأخذوه
فقال أهل الکوفة: أیّها الأمیر! هذا هو المختار، وقد عرفت حسبه ونسبه وختنه عمر ابن سعد، وختنه الآخر عبداللَّه بن عمر، فأوْجسَ فی نفسه خیفة، فحبس المختار ولم یتجرّأ علی قتله.
فکتب المختار إلی عبداللَّه کتاباً شرحَ فیه القصّة، فکتبَ ابن عمر إلی یزید: «أمّا بعد، أفما رضیت بأن قتلت أهل نبیِّک حتّی ولّیت علی المسلمین مَن یسبّ أهل بیت نبیّنا، ویقع فیهم علی المنبر، عبرَ علیه ابن عفیف فقتله، ثمّ عبرَ علیه المختار فشجّه وقیّده وحبسه، فإذا أنتَ قرأتَ کتابی هذا، فاکتب إلی ابن زیاد بإطلاق المختار، وإلّا فوَاللَّه لأرمینّ عبیداللَّه بجیش لا طاقة له به، والسّلام».
فلمّا قرأ یزید الکتاب، غضبَ من ذلک، وکتبَ إلی ابن زیاد: «أمّا بعد، فقد ولّیتک العراق ولم أولِّکَ أن تسبّ آل النّبیّ علی المنابر وتقع فیهم، فإذا قرأتَ کتابی هذا، فاطلِق المختار من حبسِک مکرماً، وإیّاک، إیّاک أن تعود إلی ما فعلت، وإلّا فوَ الّذی نفسی بیده، بعثتُ إلیکَ مَن یأخذ منک الّذی فیه عیناک». فلمّا ورد الکتاب علی ابن زیاد، أخرج المختار من حبسه، ودعا بمشایخ الکوفة وسلّمه إلیهم سالماً. فخرج المختار من الکوفة هارباً نحو الحجاز.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 177- 179
وکان عبیداللَّه بن زیاد قد حبس المختار بن أبی عبید؛ لعلمه بمیله إلی شیعة علیّ، فکتب ابن عمر إلی یزید: أنّ ابن زیاد قد حبس المختار، وهو صهری، فإن رأیتَ أن تکتب إلی ابن زیاد یخلیه.
فکتبَ إلیه یأمره بتخلیته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 161
فدعاهُ وقال: قد أجّلتک ثلاثاً، فإن أدرکتکَ بالکوفة بعدها «1»، برئت منکَ الذِّمّة، فخرج إلی الحجاز.
ابن الجوزی، المنتظم، 6/ 29
کانت الشّیعة تسبّ المختار وتعیبه، لما کان منه فی أمر الحسن بن علیّ، حین طُعِنَ فی ساباط، وحُمِلَ إلی أبیض المدائن، حتّی کان زمن الحسین، وبعثَ الحسین مسلم بن عقیل إلی الکوفة، کان المختار فی قریةٍ له تُدعی لفغا، فجاءه خبر ابن عقیل عند الظّهر، «2» إنّه قد ظهر «2» ولم یکن خروجه عن میعاد کما سبق، فأقبل المختار فی موالیه، فانتهی إلی باب الفیل بعد المغرب، وقد أقعد عبیداللَّه بن زیاد، عمرو بن حریث بالمسجد ومعه رایة، فوقفَ المختار لا یدری ما یصنع، فبلغ خبره عمراً، فاستدعاه وآمنه، فحضر عنده.
فلمّا کان الغد، ذکر عمارة بن الولید بن عقبة أمره لعبیداللَّه، فأحضرهُ فیمَن دخل، وقال له: أنتَ المقبل فی الجموع لتنصر ابن عقیل؟ قال: لم أفعل، ولکنِّی أقبلتُ ونزلتُ تحت رایة عمرو. فشهد له عمرو، فضربَ وجه المختار، فشتر عینه، وقال: لولا شهادة عمرو لقتلتک. ثمّ حبسه حتّی قُتِلَ الحسین. ثمّ إنّ المختاربعثَ إلی عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب، یسأله أن یشفع فیه، وکان ابن عمر تزوّج أخت المختار، صفیّة بنت أبی عبید، فکتبَ ابن عمر إلی یزید، یشفع فیه، فأرسلَ یزید إلی ابن زیاد، یأمره بإطلاقه، فأطلقهُ وأمرهُ أن لا یقیم غیر ثلاث.
فخرج المختار إلی الحجاز. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 337/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 557
__________________________________________________
(1)- العبارة مضطربة فی الأصل، وأوردناه من الطّبریّ
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم]
(3)- شیعیان، مختار را دشنام می‌دادند و نسبت به او عیب‌جویی می‌کردند؛ زیرا هنگامی که حسن‌بن علی در محل ساباط مجروح و به کاخ سفید مداین حمل شده بود، (این جمله بریده شده است و مکمل آن باید چنین باشد: او به عم خود حاکم مداین پیشنهاد کرد که حسن را گرفته و تسلیم معاویه کند. او خشمگین شد و گفت: چگونه فرزند پیغمبر را تسلیم دشمن کنم.) تا زمان (قتل) حسین که نخست حسین مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد که مختار در قریه ملک خود، به نام لفعا می‌زیست و خبر قیام مسلم را به او دادند که او هنگام‌ظهر قیام وخروج کرده و قیام مسلم بدون مقدمه بود. مختار با غلامان و اتباع خود رسید و نمی‌دانست
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 162
فلم یزل علی ذلک حتّی مات معاویة، وولّی یزید، ووجّه الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل إلی الکوفة، فأسکنه المختار داره وبایعه، فلمّا قُتل مسلم رحمه الله سُعِیَ بالمختار إلی عبیداللَّه بن زیاد، فأحضره، وقال له: یا ابن عبیدة «1»! أنتَ المُبایع لأعدائنا؟ فشهد له عمرو بن حریث أ نّه لم یفعل.
فقال عبیداللَّه بن زیاد «2»: لولا شهادة عمرو لقتلتک. وشتمه، وضربه بقضیبٍ فی یده فشتر عینه، وحبسه وحبسَ أیضاً عبداللَّه بن الحارث بن عبدالمطّلب. [...]
ولم یزل ذلک یتردّد فی صدره حتّی قُتل الحسین علیه السلام.
فکتب المختار إلی أخته صفیّة بنت أبی عبیدة، وکانت زوجة عبداللَّه بن عمر، تسأله «3» مکاتبة یزید بن معاویة، فکتب إلیه، فقال یزید: نشفِّع «4» أبا عبدالرّحمان، وکلّمته هند بنت أبی سفیان فی عبداللَّه بن الحارث، وهی خالته «5».
__________________________________________________
چه باید بکند.
عبیداللَّه هم عمرو بن‌حریث را با پرچم در مسجد گذاشته بود که به‌تسلیم شدگان پناه‌بدهد. عمرو بر آمدن مختار آگاه شد، او را نزد خود خواند و به او امان داد. روز بعد عماره بن ولید بن عقبه، جریان کار را نزد عبیداللَّه شرح داد و عبیداللَّه هم مختار را احضار کرد و گفت: «تو بودی که با عدّه خود به یاری ابن عقیل قیام نمودی؟»
مختار گفت: «من چنین نکرده بودم، من آمدم و زیر لوای عمرو قرار گرفتم.»
عمرو هم گواهی داد که او چنین کرده بود.
عبیداللَّه گفت: «اگر عمرو شهادت نمی‌داد که تو چنین کردی، من تو را می‌کشتم.» عبیداللَّه بر سر و روی مختار زد تا چشم او را زخم کرد و اثر زخم و دریدگی در آن ماند.
مختار هم به عبداللَّه بن عمر پیغام داد که در کار او توسط و شفاعت کند. ابن عمر هم شوهر صفیه، خواهر مختار، دختر ابی عبید بود. ابن عمر هم به یزید نوشت و شفاعت کرد. یزید هم به ابن زیاد امر کرد که او را آزاد کند. و او هم آزادش نمود، ولی گفت: «بیش از سه روز در آن‌جا (کوفه) نماند.»
مختار هم راه حجاز را [پیش] گرفت.
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 8- 9
(1)- فی البحار: عبید
(2)- لفظ «بن زیاد» لیس فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «لتسأله»]
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «تشفع»]
(5)- عبارة: «وهی خالته» لیس فی «ف»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 163
فکتبَ إلی عبیداللَّه «1» بن زیاد «1»، فأطلقهما بعد أن أجّل المختار «2» ثلاثة أیّام لیخرج من الکوفة، وإن تأخّر عنها ضربَ «3» عنقه، فخرج هارباً نحو الحجاز.
ابن نما، ذوب النّضار،/ 68- 69/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 353؛ البحرانی، العوالم، 17/ 672؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 219، 220
کان المختار بن أبی عُبید ممّن بایعَ مسلم بن عقیل لمّا بعثه الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما إلی الکوفة، وأنزله فی داره، ودعا إلیه. فلمّا ظهر ابن عقیل کان المختار فی قریةٍ تُدعی لقفا «4»، فأتاه الخبر بظهوره، فأقبل فی موالیه إلی باب الفیل بعد المغرب، وقد أجلسَ عبیداللَّه بن زیاد، عمرو بن حُریث بالمسجد ومعه رایةٌ، فبعثَ إلی المختار وأمّنه، فجاء إلیه.
فلمّا کان من الغد، ذکر عمارة بن عُقبة «5» أمره لعبیداللَّه، فأحضره، وقال له: أنتَ المقبل فی الجموع لتنصر ابن عقیل! قال: لم أفعل، ولکنِّی أقبلتُ ونزلتُ تحتَ رایةٍ عمرو. فشهد له عمرو بذلک، فضربَ ابن زیاد وجهَ المختار بقضیب، فشترَ «6» عینه، وقال: لولا شهادته «7» قتلتُک. وحبسه إلی أن قُتِل الحسین.
فبعث المختار إلی عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب، یسأله أن یشفع [له] «8» فیه، وکان زوج أخته صفیّة بنت أبی عبید، فکتبَ ابن عمر إلی یزید بن معاویة یشفع فیه، فأمر یزیدُ
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار والعوالم]
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «للمختار»]
(3)- فی «ف»: أجّل للمختار ثلاثة أیّام ... وإن تأخّر ضرب
(4)- فی ک: لغفا. والمثبّت فی د والطّبریّ، وفی معجم البلدان لیاقوت: لقف، ضبطه الحازمیّ بفتح أوّله وسکون ثانیه. وقال عرام: لقف ماء آبار کثیرة عذبة، لیس علیها مزارع ولا نخل بأعلی. قوران: واد من السّوارقیة علی فرسخ. وعبارة الطّبریّ: فی قریة له بخطرنیة. وخطرنیة: ناحیة من نواحی بابل العراق
(5)- فی د: عمارة بن الولید بن عقبة، والمثبّت فی ک والطّبریّ والاستیعاب
(6)- شتره: غته وجرحه (القاموس)
(7)- فی ک: لولا شهادة عمرو
(8)- من د والطّبریّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 164
ابن زیاد بإطلاقه، فأطلقه وأمره ألّا یقیم غیرَ ثلاث. فخرج المختار إلی الحجاز.
النّویری، نهایة الإرب، 21/ 7- 8
قال الطّبریّ فی تاریخه: کانت الشّیعة تکره المختار لما کان منه فی أمر الحسن بن علیّ یوم طُعِن، ولمّا قدمَ مسلم بن عقیل الکوفة بین یَدَی الحسین، نزل دار المختار، فبایعه، وناصحه، فخرج ابن عقیل یوم خرج والمختار فی قریة له، فجاءه خبر ابن عقیل أ نّه ظهر بالکوفة، ولم یکن خروجه علی میعاد من أصحابه، إنّما خرج لمّا بلغه أنّ هانئ بن عروة قد ضُرِبَ وحُبِس، فأقبل المختار فی موالیه وقت المغرب، فلمّا رأی الوهن، نزل تحت رایة عبیداللَّه بن زیاد، فقال: إنّما جئت لتنصر مسلم بن عقیل. قال: کلّا. فلم یقبل منه، وضربهُ بقضیبٍ شتر عینیه وسجنه.
ثم إنّ عبداللَّه بن عمر کتبَ فیه إلی یزید، لمّا بکت صفیّة أخت المختار علی زوجها ابن عمر، فکتب: إنّ ابن زیاد حبس المختار وهو صهری وأنا أحبّ أن یُعافی ویُصلح.
قال: فکتبَ یزید إلی عبیداللَّه، فأخرجه، وقال: إن أقمتَ بالکوفة بعد ثلاث، برئت منک الذِّمّة.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 381
وأمّا المختار بن عبید الثّقفیّ الکذّاب: فإنّه قد کان بغیضاً إلی الشّیعة من یوم طُعِن الحسن «1»، وهو ذاهب إلی الشّام بأهل العراق، فلجأ إلی المدائن، فأشار المختار علی عمِّه وهو نائب المدائن بأن یقبض علی الحسن 2 ویبعثه إلی معاویة فیتّخذ بذلک عنده الید البیضاء، فامتنع عمّ المختار من ذلک، فأبغضنّه الشّیعة بسبب ذلک.
فلمّا کان من أمر مسلم بن عقیل ما کان، وقتله ابن زیاد، کان المختار یومئذٍ بالکوفة، فبلغ ابن زیاد أ نّه یقول: لأقومنّ بنصرة مسلم ولآخذنّ بثأره. فأحضره بین یدیه، وضربَ عینه بقضیب کان بیده، فشترها، وأمرَ بسجنه، فلمّا بلغ أخته سجنه، بکت وجزعت علیه، وکانت تحت عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب، فکتبَ ابن عمر إلی یزید بن
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الحسین»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 165
معاویه یشفع عنده فی إخراج المختار من السّجن، فبعثَ یزید إلی ابن زیاد: أنّ ساعة وقوفک علی هذا الکتاب تُخرج المختار بن [أبی] عبید من السّجن. فلم یمکن ابن زیاد غیر ذلک، فأخرجه، وقال له: إن وجدتکَ بعد ثلاثة أیّام بالکوفة ضربتُ عنقک. فخرج المختار إلی الحجاز.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 249
فما زالت الشّیعة تبغضه حتّی کان من أمر مسلم بن عقیل بن أبی طالب ما کان، وکان المختار من الأمراء بالکوفة، فجعل یقول: أما لأنصرنّه. فبلغ ابن زیاد ذلک، فحبسه بعد ضربه مائة جلدة، فأرسل ابن عمر إلی یزید بن معاویة یتشفّع فیه، فأرسل یزید إلی ابن زیاد فأطلقه، وسیّره إلی الحجاز فی عباءة.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 290
ووشی إلی عبیداللَّه بن زیاد عنه أ نّه ینکر قتل الحسین ونحو ذلک، فأمرَ بجلده وحبسه، حتّی أرسل ابن عمر یشفع فیه، فنفاه إلی الطّائف. «1»
ابن حجر، الإصابة، 3/ 493
__________________________________________________
(1)- و چون مسلم بن عقیل به جهت اخذ بیعت امام حسین رضی الله عنه به کوفه آمد، مختار او را در خانه خویش فرود آورد و به وظایف خدمتکاری قیام می‌نمود تا آن بد نامی بروی نماند. شیعه بر این معنی و قوف یافتند، به عذرخواهی او مشغول گشته و گفتند که ظن ما در باره تو خطا بود و در آن زمان که مسلم از منزل مختار بیرون آمده [بود] به خانه هانی بن عروه رفت، از آن جا خروج کرد و به قتل آمد.
مختار به قریه‌ای از قرای کوفه رفته بود و بعد از قتل مسلم، روزی عبیداللَّه بن زیاد به عمرو بن حریث المخزومی گفت: «بر یزید از عبداللَّه بن زبیر نمی‌ترسم، بلکه بیم من از ترابیه است. تو هیچ کس را در کوفه می‌دانی که محب علی و پسر او امام حسین رضی الله عنه باشد؟»
عمرو جواب داد: «نمی‌دانم.»
در آن مجلس، عماره بن ولید بن عتقه بن ابی معیط گفت: «مختار پیش از این محبت عثمان می‌ورزید. بعد از آن در زمره شیعه ابو تراب خود را منتظم گردانید و در نصرت و مظاهرت مسلم بن عقیل سعی‌ها نمود.»
عبیداللَّه بن زیاد مختار را طلبید و گفت: «تو دیروز با مسلم در جنگ ما اتفاق نمودی و امروز نیز دم از محبت علی و اولاد او رضی الله عنه می‌زنی؟»
مختار گفت: «من به‌واسطه محبت محمد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، اهل‌بیت او را دوست می‌دارم، اما در امر مسلم ابن‌عقیل بی‌گناهم. اینک شیخ کوفه، عمرو بن حریث، می‌داند که من در آن اوان از کنج خانه خویش بیرون نمی‌آمدم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 166
__________________________________________________
و عمرو شرم داشت که در محلی چنین، گواهی چنان بدهد که مختار کشته گردد، بلکه گفت: «اعزّ اللَّه الامیر، ذمت مختار از این تهمت مبراست و در سیاست او تعجیل نمی‌باید کرد؛ چه پدر وی کسی است که در سی مصاف به ولایت عراق و شام هم‌عنان خالد بن ولید بوده [است].»
و بنابر سخن عمرو بن حریث، عبیداللَّه از سر خون مختار در گذشت، اما او را به زندان فرستاد. بعد از قتل امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه، مختار، زائده بن قدامه را پیش عبداللَّه بن عمر فرستاد که صفیه خواهر مختار را در قید نکاح داشت. احوال باز نمود که در استخلاص او اهتمام فرماید و بنابر اضطراب صفیه، عبداللَّه رقعه به یزید نوشت. مضمون آن که ابن زیاد، مختار را که میان من و او خویشی است، بی‌سبب گرفته و به زندان بازداشته [است]. اکنون ملتمس آن که فرمان‌دهی تا او را از حبس بیرون آورند و چون یزید بر حسب مقتضی وقت از سخن عبداللَّه بن عمر تجاوز جایز نمی‌داشت، به ابن زیاد پیغام داد که مختار را مطلق العنان گرداند.
عبیداللَّه بعد از استماع فرمان یزید، مختار را از زندان بیرون آورد، پیش خود طلب داشت و به وی گفت: «إنِّی أجّلتکَ ثلاثاً، فإن أصبتکَ بعد ذلک بالکوفة، ضربتُ عنقک، یعنی تو را سه روز مهلت دادم و اگر بعد از سه روز در کوفه بمانی، گردنت را می‌زنم.»
و چون ابن زیاد بر قتل ابن عفیف اقدام نمود، جمعه دیگر بر منبر برآمد، خطبه خواند و در آخر خطبه گفت: «الحمدُ للَّه‌الّذی أعزّ یزید وجیشه بالنّصر، وأذلّ الحسین رضی الله عنه وجیشه بالقتل».
مقارن این سخنان، مختار از میان قوم برخاست و گفت: «کذبتَ یا عدوّ اللَّه وعدوّ رسوله، بل الحمدُ للَّه‌الّذی أعزّ الحسین وجیشه بالجنّة والمغفرة، وأذلّک وأذلّ یزید وجیشه بالنّار والخزی».
ابن‌زیاد که این سخن بشنید، عمود آهنین خود را که در دست داشت، به سوی مختار افکند، پیشانی‌اش بشکست و فرمود تا اعوان او را بگرفتند. در آن زمان اشراف کوفه گفتند که ایها الامیر! این مرد را مختار می‌گویند که هم حسب و هم نسب دارد، و یک داماد او عبداللَّه بن عمر و دیگری عمر بن سعد بن ابی وقاص است. از این کلمات خوفی بر ابن زیاد استیلا یافت، ترک سیاست مختار داد و او را به زندان فرستاد.
مختار حال خود را معروض عبداللَّه عمر گردانید. عبداللَّه، رقعه‌ای به یزید فرستاد و مضمونش آن‌که بر قتل اهل‌بیت اکتفا نکردی تا بر مسلمانان شخصی را والی گردانیدی که زبان طعن و شتم نسبت به عترت طاهره دراز می‌کند، حرکات ناشایست از وی در وجود می‌آید، از جمله افعال ذمیمه او آن که عبداللَّه بن عفیف را کشته و مختار را محبوس و بی‌اختیار ساخته [است]. چون رقعه من به تو رسد، خبر به عبیداللَّه زیاد فرست تا مختار را رها کند، و اگر چنین نکند، به خدا سوگند که لشگری به جانب او فرستم که تاب مقاومت ایشان نداشته باشد.
یزید چون مکتوب ابن عمر را مطالعه کرد، از ابن زیاد در خشم شد و مکتوبی به وی نوشت، محصلش آن‌که چون نوشته من به تو رسد، دست از مختار بازدار و زبان به گفتار بیهوده مگشای والّا کسی را بر تو گمارم که دیده‌های تو را از حدقه بیرون آورد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 167
__________________________________________________
بنا بر فرمان یزید، ابن زیاد مشایخ کوفه را طلبید، مختار را از زندان بیرون آورد و سالم تسلیم ایشان نمود. مختار از کوفه بیرون آمد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 208- 210
و در آن اوان که مسلم بن عقیل رضی الله عنه جهت اخذ بیعت امام حسین علیه السلام به کوفه رسید، مختار جهت اعتذار از جریمه سابقه، مسلم را به خانه خود فرود آورد و لوازم خدمتکاری به تقدیم رسانید به مرتبه‌ای که غبار نقار او از خاطر شیعه مرتفع گردید.
پس از واقعه کربلا، عبیداللَّه بن زیاد به اغوای عماره بن ولید بن عقبه یا به سبب دیگر که در تواریخ مبسوط مسطور است، مختار را گرفت و محبوس گردانید.
صفیه خواهر مختار که زوجه عبداللَّه بن عمر (رضی اللَّه عنهما) بود، از حبس برادر خبر یافت و شوهر را بر آن داشت که در باب مخلص به یزید رقعه‌ای نوشت و یزید بعد از وصول رقعه عبداللَّه، به عبیداللَّه بن زیاد پیغام داد که مختار را مطلق العنان گرداند. عبیداللَّه ممثل فرمان شده. مختار را بگذاشت. او رو به راه حجاز نهاد.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 137
مختار از گفتار خویش، در گرفتن حضرت امام حسن علیه السلام، تسلیم به معاویه بن ابی‌سفیان و رنجش قلوب شیعه از این کلام او، یکسره پریشان‌حال و کوفته‌خاطر می‌زیست. در آن اندیشه بود که تا مگر کرداری شایسته از او بروز کند تا تلافی آن گفتار ناستوده را بنماید. بر این خیال بگذرانید تا گاهی که جناب مسلم بن عقیل (علیه الرحمه)، از جانب شرافت جوانب حضرت امام حسین (صلوات اللَّه علیه) به کوفه در آمد، و این هنگام مختار در قریه خود که لغفا نام داشت و از جمله قرای کوفه است، روز می‌نهاد. چون از ورود مسلم آگاه شد، به کوفه درآمد و مسلم را به سرای خود درآورد، با وی بیعت کرده و در لوازم توقیر و احترام و آسایش‌خاطر جناب مسلم چندان بکوشید که مردم شیعی را از خود خشنود ساخت.
و به روایت ابن اثیر، خبر ظهور مسلم عند الظهر بدون سابقه عهد و میثاقی در کوفه بشنید و با موالی خود از آن قریه به کوفه روی‌نهاد. هنگام مغرب به باب‌الفیل پیوست. این وقت عبیداللَّه بن زیاد فرمان کرده بود تا عمرو بن حریث با رایتی نزدیک به مسجد کوفه جای داشته باشد، چون مختار در آن هنگام بی‌هنگام وارد شد، متحیّر و پریشان گشت و ندانست تا چه کند. داستان او را به عمرو بن حریث باز گفتند، مختار را بخواند و ایمن ساخت.
و به قولی دیگر مختار، مسلم را در سرای خود جای داد و آن جناب از منزل او به خانه هانی بن عروه رفت، از آن جا خروج فرمود و شهید گشت. مختار به قریه‌ای از قرای کوفه جای داشت و در هر صورت عماره بن الولید بن عقبه داستان مختار را به ابن زیاد باز گفت.
و به قولی بعد از شهادت مسلم بن عقیل رضی الله عنه، یکی روز ابن زیاد (لعنة اللَّه علیه) با عمرو بن حریث مخزومی گفت: «از عبداللَّه بن زبیر بر یزید بیمناک نیستم، بلکه بیم من از ترابیه؛ یعنی آنان که شیعه ابی تراب علی بن ابی‌طالب علیه السلام هستند، می‌باشد. باز گوی در کوفه کسی را می‌دانی که دوستدار علی و پسرش امام حسین علیه السلام باشد؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 168
__________________________________________________
عمرو گفت: «هیچ کس را سراغ ندارم.»
عماره بن ولید بن عقبه بن ابی معیط که حضور داشت، گفت: «مختار از این پیش به محبّت عثمان روز می‌نهاد، از آن پس در زمره شیعیان ابو تراب انسلاک یافته [است] و در نصرت و مظاهرت مسلم بن عقیل مساعی جمیله مرعی نمود.»
عبیداللَّه بن زیاد آشفته شد و مختار را طلب کرد و گفت: «تو آن کس بودی که با جماعتی به نصرت مسلم بن عقیل روی آوردی، اکنون رایت محبّت علی و اولادش را افراخته کنی؟»
مختار گفت: «به سبب محبّت با رسول خدای صلی الله علیه و آله، اهل بیت او را دوست می‌دارم، اما در امر مسلم بن عقیل خلافی از من روی نداده [است]، و چون بیامدم در تحت رایت عمرو بن حریث درآمدم. اینک عمرو ابن‌حریث شیخ کوفه می‌داند که در آن اوان فتنه از من پدید نیامده [است].»
عمرو بن حریث شرم داشت که در چنان مقامی زبان به شهادتی برگشاید که موجب قتل مختار گردد. پس گفت: «أعزّ اللَّه الامیر! ذمّت مختار از این تهمت مبرّاست و در سیاست او تعجیل نشاید؛ چه پدرش در سی مصاف با خالد بن ولید، هم‌عنان بود.»
عبیداللَّه چون این سخن بشنید، از خون مختار درگذشت. لکن به زندانش جای‌داد، و چون امام حسین (صلوات اللَّه علیه) به عزّ شهادت فائز گردید، مختار، زائده بن قدامه را نزد عبداللَّه بن عمر که شوهر خواهر مختار صفیه بود، بفرستاد و خواستار شد که در استخلاص او اهتمام فرماید. چون صفیه از گرفتاری برادرش مختار استحضار یافت، اضطرابی سخت بدو دست داد، لا جرم عبداللَّه بن عمر رقعه‌ای به یزید نوشت که ابن زیاد، مختار را که با منش نسبت سببی است، بدون سببی به زندان افکنده [است]. خواستار چنانم که بفرمایی او را رها کنند.
و چون یزید خبیث به‌سبب اقتضای‌وقت، ردّ مسؤول ابن عمر را از شریعت سلطنت بیرون می‌دانست، به عبیداللَّه بن زیاد پیغام فرستاد تا مختار را رها کند.
ابن زیاد مختار را از زندان حاضر ساخته و گفت: «اگر بعد از سه روز در کوفه بمانی، سر از تنت برمی‌گیرم.»
و چون ابن زیاد بر قتل ابن عفیف اقدام نمود، جمعه دیگر بر منبر شد و در پایان خطبه گفت: «الحمدُ للَّه‌الّذی أعزّ یزید وجیشه بالنّصر، وأذلّ الحسین وجیشه بالقتل».
اتفاقاً مختار در میان جماعت این سخنان بشنید، چون نهنگ بلا و پلنگ دغا برخروشید، برخاست و گفت: «ای دشمن خدای و رسول! دروغ گفتی، بیهوده سخن آراستی، بلکه سپاس خداوندی را سزاست که حسین علیه السلام و جیش او را به بهشت گرامی داشت، به مغفرت مفاخرت داد، تو و یزید و لشکر او را به دوزخ و نار، خوار، نگونسار و خاکسار گردانید.» چون ابن زیاد این سخنان بشنید، آن چوب که در دست داشت بر چهره‌اش بیفکند. چنان‌که پیشانیش‌بشکست، چشمس را مجروح ساخت و بفرمود تا او را بگرفتند.
اشراف کوفه که حضور داشتن، گفتند: «ایها الامیر! همانا این مرد را مختار گویند. حسبی جلیل و نسبی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 169
لمّا بعث الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل إلی الکوفة، نزل دار المختار، فبایعهُ المختار فی جملة مَن بایعه من أهل الکوفة، وناصحه، ودعا النّاس إلیه، فلمّا خرج مسلم کان المختار فی قریةٍ له خارج الکوفة؛ لأنّ خروج مسلم کان قبل میعاده بسبب ضرب ابن زیاد لهانئ وحبسه، فجاء الخبر إلی المختار عند الظّهر بخروج مسلم، فأقبل المختار فی موالیه حتّی دخل الکوفة، وأتی إلی باب الفیل، وهو من أبواب المسجد بعد المغرب، وکان ابن زیاد قد عقد لعمرو بن حریث رایة، وأمره علی النّاس، وأقعدهُ فی المسجد، فمرّ بالمختار رجل من أصحاب ابن زیاد یُسمّی هانئ بن أبی حیّة الوادعیّ، فقال للمختار: ما وقوفکَ ها هنا لا أنتَ مع النّاس ولا أنتَ فی بیتک. فقال له المختار: أصبح رأیی له مرتجاً لعظم خطیئتکم. فدخل هانئ علی عمرو بن حریث، وأخبره بذلک، فأرسل عمرو إلی المختار رجلًا یأمره أن لا یجعل علی نفسه سبیلًا. فقال زائدة بن قدامة بن مسعود لعمرو: یأتیک المختار علی أ نّه آمِن. قال عمرو: أمّا منِّی فهو آمِن وإن بلغ الأمیر عبیداللَّه عنه شی‌ء، شهدتُ عنده ببرائته وشفعتُ له أحسن الشّفاعة.
فجاء المختار إلی ابن حریث، وجلس تحت رایته حتّی أصبح، وجاء عمارة بن عقبة ابن الولید بن عقبة بن أبی معیط، فأخبر ابن زیاد بأمر المختار، فلمّا أذنَ ابن زیاد للنّاس، دخل علیه المختار فی جملة مَن دخل. فقال له ابن زیاد: أنتَ المقبل فی الجموع لتنصر ابن عقیل. فقال: لم أفعل، ولکنِّی أقبلت وقعدت تحت رایة عمرو بن حریث إلی الصّباح.
وشهد له عمرو بن حریث بذلک، فضربه ابن زیاد بالقضیب علی وجهه حتّی أصاب
__________________________________________________
جمیل دارد، و عبداللَّه بن عمر و [عمر بن] سعد بن ابی وقاص او را مصاهر باشند.»
ابن زیاد از این کلمات هراسی در دل جای کرد و از سیاست او چشم برگرفت و بفرمود که او را به زندان درآورند و نیز به حبس عبداللَّه بن الحارث بن نوفل بن عبدالمطلب فرمان کرده بود، پس هر دو تن را به زندان در بردند. [...]
چون مختار بن ابی عبید و عبداللَّه بن حارث، خواهر زاده هند دختر ابی‌سفیان، به شفاعت ابن عمر و هند [؟] از زندان نجات یافتند، گفت: «اگر فزون از سه روز در کوفه بمانی، گردنت را می‌زنم.»
لا جرم مختار به جانب حجاز فرار کرد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 167- 170، 190
. موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 170
عینه، فشترها «1»، وقال: واللَّه لولا شهادة عمرو لک لضربتُ عنقک. وأمر به إلی السّجن.
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 32- 33، ط 2/ 40- 41
فلم یزل المختار محبوساً حتّی قُتل الحسین علیه السلام، فأرسل المختار رسولًا إلی عبداللَّه بن عمر، یطلب منه أن یکتب إلی یزید لیکتب إلی ابن زیاد بإطلاق المختار.
فلمّا جاء الرّسول إلی عبداللَّه بن عمر، وعلمت زوجته صفیّة بحبس أخیها، بکت، وجزعت، فرقّ لها عبداللَّه، وکتب إلی یزید یطلب منه أن یکتب إلی ابن زیاد بإطلاقه، فکتب یزید إلی ابن زیاد: «أمّا بعد، فخلِّ سبیل المختار بن أبی عبید حین تنظر فی کتابی».
فدعا ابن زیاد بالمختار، فأخرجه، ثمّ قال له: قد أجّلتک ثلاثاً، فإن أدرکتک بالکوفة بعدها، فقد برئت منک الذِّمّة.
فلمّا کان الیوم الثّالث، خرج المختار إلی الحجاز.
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 33، ط 2/ 41- 42
لمّا أحضر ابن زیاد السّبایا فی مجلسه، أمر بإحضار المختار، وکان محبوساً عنده من یوم قتل مسلم بن عقیل، فلمّا رأی المختار هیئة منکرة زفر زفرةً شدیدةً وجری بینه وبین ابن زیاد کلام أغلظ فیه المختار، فغضب ابن زیاد وأرجعه إلی الحبس.
وبعد قتل ابن عفیف، کان المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ مُطلق السّراح بشفاعة عبداللَّه ابن عمر بن الخطّاب عند یزید، فإنّه زوج أخته صفیّة بنت أبی عبید الثّقفیّ، ولکن ابن زیاد أجّله فی الکوفة ثلاثاً.
ولمّا خطب ابن زیاد بعد قتل ابن عفیف، ونالَ من أمیر المؤمنین علیه السلام، ثار المختار فی وجهه وشتمه، وقال: کذبتَ یا عدوّ اللَّه وعدوّ رسوله، بل الحمدُ للَّه‌الّذی أعزّ الحسین وجیشه بالجنّة والمغفرة، وأذلّک وأذلّ یزید وجیشه بالنّار والخزی، فحذفه ابن زیاد بعمودٍ حدید، فکسر جبهته، وأمر به إلی السّجن، ولکن النّاس عرّفوه بأنّ عمر بن سعد
__________________________________________________
(1)- الشّتر: انقلاب جفن العین (منه)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 171
صهره علی أخته، وصهره الآخر عبداللَّه بن عمر، وذکروا ارتفاع نسبه، فعدلَ عن قتله، وإبقاه فی السِّجن، ثمّ تشفّع فیه ثانیاً عبداللَّه بن عمر عند یزید، فکتب إلی عبیداللَّه بن زیاد بإطلاقه، ثمّ أخذ المختار یخبر الشّیعة بما علمه من خواص أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام من نهضته بثار الحسین وقتله ابن زیاد والّذین تأ لّبوا علی الحسین علیه السلام.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 429
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 172

ومن ذلک ما رواه میثم التمّار، کان «1» عبداً لامرأة من «2» بنی أسد، فاشتراه أمیر المؤمنین علیه السلام منها، فأعتقه، فقال له «3»: ما اسمک؟ فقال: سالم. فقال: أخبرنی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم «4» أنّ اسمک الّذی سمّاک به أبواک فی العجم میثم.
قال: صدق اللَّه ورسوله، و «5» صدقت یا أمیر المؤمنین «5»، «6» واللَّه إنّه لاسمی «6».
قال: فارجع إلی اسمک الّذی سمّاک به رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم «4» ودَعْ سالماً.
فرجع إلی میثم واکتنی بأبی سالم. فقال له «3» علیّ علیه السلام «7» ذات یوم: إنّک تؤخَذ بعدی «8» فتُصلَب وتُطْعَن بحربةٍ «8»، فإذا کان الیوم الثّالث، ابتدرَ منخراک وفمکَ دماً یخضب «9» لحیتک، فانتظر ذلک الخضاب، فتُصلَب علی باب دار عمرو بن حُریث عاشر عشرة، أنتَ أقصرهم خشبة، وأقربهم من المطهرة، «10» وامضِ حتّی أریک «10» النّخلة الّتی «11» تُصلَب علی جذعها، فأراهُ إیّاها «11».
وکان میثم یأتیها فیصلِّی عندها، ویقول: بورِکتِ من نخلة لکَ خُلِقَت ولی غُذِّیَت.
__________________________________________________
(1)- [فی بهج الصّباغة مکانه: «إنّ میثماً کان ...»]
(2)- [فی إعلام الوری مکانه: «ومن ذلک حدیث مثیم التمّار، فقد روت نقلة الآثار أ نّه کان عبد امرأة من ...»]
(3)- [لم یرد فی البحار]
(4)- [بهج الصّباغة: «النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم»]
(5- 5) [فی البحار ونفس المهموم: «صدق أمیر المؤمنین علیه السلام»]
(6- 6) [لم یرد فی إعلام الوری]
(7)- [فی إعلام الوری: «أمیر المؤمنین علیه السلام»، ولم یرد فی بهج الصّباغة]
(8- 8) [إعلام الوری: «وتُصلب لجذعه»]
(9)- [فی إعلام الوری والبحار ونفس المهموم: «فتخضّب»]
(10- 10) [إعلام الوری: «وأراه»]
(11- 11) [إعلام الوری: «یُصلب علی جذعها»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 173
ولم یزل یتعاهدها «1» حتّی قُطِعَت، «2» وحتّی عرف الموضع الّذی یُصْلَب علیها بالکوفة، قال: «2» وکان یلقی عمرو بن حریث فیقول له: إنِّی مجاورک، فأحسِن جواری، «3» فیقول له عمرو: أترید أن تشتری دار ابن مسعود أو دار ابن حکیم «3»؟ وهو لا یعلم ما یُرید.
وحجّ فی السّنة الّتی قُتِلَ فیها، فدخلَ علی أمِّ سلمة (رضی اللَّه عنها) فقالت: مَن أنت؟
قال: أنا میثم. قالت: واللَّه لربّما سمعتُ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «4» «3» یذکرک «5» و «3» یوصی بکَ علیّاً «5» فی جوف اللّیل. فسألها عن الحسین علیه السلام، فقالت: هو فی حائطٍ له، قال: أخبریه أنّنی قد أحببتُ السّلام علیه، ونحنُ ملتقون عند ربِّ العالمین، «6» إن شاء اللَّه تعالی «6».
فدعت أمّ سلمة «7» بطیبٍ وطیّبت لحیته، وقالت له «7»: أما إنّها ستخضب «8» بدم «9». فقدم الکوفة، فأخذه عبیداللَّه بن زیاد (لعنة اللَّه علیه) «10» فادخِلَ علیه، فقیل له: هذا کان من آثر النّاس عند علیّ علیه السلام. «11» قال: ویحکم هذا الأعجمیّ؟ قیل له: نعم. قال له «11» عبیداللَّه: أین ربّک؟ قال: لبالمرصاد «12» لکلِّ ظالمٍ، وأنت أحد الظّلمة.
قال: إنّک علی عجمتک لتبلغ الّذی ترید؟ «10» ما «13» أخبرکَ صاحبکَ أنِّی فاعلٌ بک؟
__________________________________________________
(1)- [البحار: «معاهدها»]
(2- 2) [لم یرد فی إعلام الوری وبهج الصّباغة]
(3- 3) [لم یرد فی إعلام الوری]
(4)- [بهج الصّباغة: «النّبیّ صلی الله علیه و آله»]
(5- 5) [لم یرد فی نفس المهموم]
(6- 6) [لم یرد فی بهج الصّباغة]
(7)- [لم یرد فی إعلام الوری والبحار]
(8)- [إعلام الوری: «تخضب»]
(9)- [من هنا حکاه عنه فی نضد الإیضاح]
(10- 10) [إعلام الوری: «وقال»]
(11- 11) [نضد الإیضاح: «فقال»]
(12)- [فی البحار ونضد الإیضاح ونفس المهموم وبهج الصّباغة: «بالمرصاد»]
(13)- [فی البحار ونفس المهموم: «قال: أخبرنی ما»، وفی نضد الإیضاح: «ممّا»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 174
قال: أخبرنی أنّک تصلبنی عاشر عشرة أنا أقصرهم خشبة «1»، وأقربهم إلی المطهرة. قال: لنخالفنّه، قال: کیف تخالفه، فوَ اللَّه ما أخبرنی إلّاعن النّبیّ صلی الله علیه و آله، عن جبرئیل علیه السلام، عن اللَّه تعالی، فکیفَ تخالف هؤلاء؟ ولقد عرفتُ الموضع الّذی اصلَب علیه أین هو من الکوفة، وأنا أوّل خلق اللَّه ألجم فی الاسلام.
فحبسه وحبس معه المختار بن «2» أبی عبیدة، قال له میثم «2»: إنّک تفلت، وتخرج ثائراً بدم الحسین علیه السلام، فتقتل «3» هذا الّذی یقتلنا.
فلمّا دعا عبیداللَّه بالمختار لیقتله، «4» طلع برید «4» بکتاب یزید «5» إلی عبیداللَّه «5»، یأمره بتخلیة سبیله، فخلّاه وأمر بمیثم أن یُصْلَب، فأخرج، فقال له رجل لقیه: ما کان أغناک عن هذا یا میثم؟ فتبسّم وقال: وهو یومی إلی النّخلة، لها خُلِقتُ ولی غذّیت. فلمّا رُفعَ علی الخشبة، اجتمع النّاس حوله علی باب عمرو بن حریث، «6» قال عمرو: وقد کان واللَّه یقول «7» إنِّی مجاورک. «8»
فلمّا صُلِب، أمر «8» جاریته بکنس تحت خشبته ورشِّه وتجمیره، فجعل میثم «6» یحدِّث بفضائل بنی هاشم، فقیل لابن زیاد: قد «9» فضحکم هذا العبد؟ فقال: ألجموه. وکان أوّل خلق اللَّه الجِمَ فی الاسلام.
__________________________________________________
(1)- [فی نضد الإیضاح: «خبثة»]
(2- 2) [فی إعلام الوری: «أبی عبید. فقال میثم للمختار»، وفی نضد الإیضاح: «أبی عبیدة. قال میثم للمختار»، وفی بهج الصّباغة: «أبی عبید. فقال له میثم»]
(3)- [نضد الإیضاح: «فیقتل»]
(4- 4) [نضد الإیضاح: «یرید»]
(5- 5) [لم یرد فی إعلام الوری]
(6- 6) [نضد الإیضاح: «فجعل»]
(7)- [إعلام الوری: «یقول لی»]
(8- 8) [بهج الصّباغة: «فأمر»]
(9)- [لم یرد فی إعلام الوری]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 175
وکان «1» قتل میثم رحمه الله «1» قبل قدوم الحسین بن علیّ علیه السلام العراق «2» بعشرة أیّام، فلمّا کان الیوم الثّالث من صلبه، طُعِنَ میثم بالحربة، فکبّر ثمّ انبعث فی آخر النّهار فمه وأنفه دماً. «3» «3»
المفید، الإرشاد، 1/ 323- 326/ عنه: المجلسی، البحار، 42/ 124- 125؛ علم‌الهدی، نضد الإیضاح،/ 345- 346؛ القمی، نفس المهموم،/ 131- 132؛ التّستری، بهج الصّباغة، 5/ 125- 127؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 173- 174
__________________________________________________
(1- 1) [فی إعلام الوری ونضد الإیضاح: «مقتل میثم»، وفی بهج الصّباغة: «قتله»]
(2)- [إعلام الوری: «علی العراق»، وفی بهج الصّباغة: «إلی العراق»]
(3)- و از ان جمله است نیز آنچه دانشمندان روایت کرده‌اند که میثم تمّار بنده زنی از طایفه بنی اسد بود. پس امیر المؤمنین علیه السلام او را از آن زن خرید و آزادش کرد و به او فرمود: «نامت چیست؟»
عرض کرد: «سالم.»
فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من خبر داده که آن نامی که پدر و مادرت تو را در عجم بدان نامیده‌اند، میثم است؟»
عرض کرد: «خدا و رسولش راست گفته‌اند و تو نیز ای امیر مؤمنان! راست گفتی. به خدا نام من همین است.»
فرمود: «پس به همان نام که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تو را نامید، بازگرد و نام سالم را واگذار.»
پس به نام میثم بازگشت و کنیه‌اش را ابو سالم نهاد.
روزی امیر المؤمنین علیه السلام به او فرمود: «همانا تو پس از من گرفتار خواهی شد، به دار آویخته می‌شوی، حربه‌ای به تو خواهند زد، چون سوّمین روز (به دار کشیدنت) شود، از سوراخهای بینی و دهانت خون باز شود که ریشت را رنگین نماید، پس چشم به راه آن خضاب (و رنگین شدن) باش، به درخانه عمرو بن حریث به دار آویخته خواهی شد، تو دهمین نفری که در آن‌جا به دار آویخته می‌شوند و چوب تو (که بر آن به دارت زنند) کوتاه‌تر از آنان است. و از ایشان به وضوءخانه نزدیک‌تر خواهی بود. برو تا آن درخت خرمایی که بر تنه آن به دار کشیده می‌شوی، به تو نشان دهم.»
(او را آورده) و نشانش داد.
میثم تا بود به پای آن درخت می‌آمد، نماز می‌خواند و می‌گفت: «چه فرخنده درختی هستی، من برای تو آفریده شده‌ام و تو به خاطر من خوراک داده شوی. و همواره با آن درخت دیدار تازه می‌کرد تا آن را بریدند. و جایی که بر آن او را در کوفه به دار زدند، شناخت.»
راوی گوید: میثم گاهی که عمرو بن حریث را دیدار می‌کرد به او می‌گفت: «همانا من همسایه تو خواهم شد، با من حقّ همسایگی را خوب به جای آور.»
عمرو می‌گفت: «آیا اراده داری خانه ابن مسعود یا خانه ابن حکیم (که در همسایگی او بود) خریداری
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 176
__________________________________________________
کنی؟» و نمی‌دانست مقصود میثم چیست.
و میثم در همان‌سالی که او را کشتند، حج به‌جا آورد و (در مدینه) به‌خانه ام سلمه (رضی اللَّه عنها) رفت.
ام سلمه به او گفت: «تو کیستی؟»
گفت: «من میثم هستم.»
گفت: «به خدا سوگند چه بسیار رسول‌خدا صلی الله علیه و آله و سلم تو را یاد می‌کرد و سفارش تو را در نیمه‌های شب به علی علیه السلام می‌فرمود.»
میثم از ام سلمه احوال حسین علیه السلام را پرسید.
گفت: «در خانه‌اش می‌باشد.»
میثم گفت: «او را آگاه کن که من دوست دارم بر او سلام دهم و ما انشاء اللَّه تعالی نزد پرودگار جهانیان یکدیگر را دیدار خواهیم کرد.»
پس ام سلمه عطری طلبید، محاسن میثم را خوشبو کرد (این عمل از آداب مهمان نوازی در آن زمان بوده است) و به او گفت: «آگاه باش که به زودی این محاسن تو به خون رنگین خواهد شد.»
پس میثم به کوفه آمد. عبیداللَّه بن زیاد دستور داد او را گرفته به نزدش آوردند.
به عبیداللَّه گفتند: «این مرد از نیکوکارترین مردمان (و نزدیک‌ترین آنان) در نزد علی علیه السلام بود.»
گفت: «وای بر شما! این مرد عجمی (چنین بود)؟»
گفته شد: «آری!»
عبیداللَّه به او گفت: «خدای تو کجاست؟»
میثم گفت: «در کمین هر ستمکاری است و تو یکی از ستمکاران هستی.»
پسر زیاد گفت: «تو عجمی را این جرأت رسیده که هرچه خواهی بگویی! آقایت (علی) در باره کردار من نسبت به تو چه گفته است؟»
گفت: «به من خبر داده که تو مرا (زنده) بر دار می‌کشی و من دهمین نفر هستم و چوبی که مرا بر آن به دار زنی، کوچک‌تر از همه و به وضوء خانه نزدیک‌تر است.»
ابن زیاد گفت: «هرآینه ما بر خلاف گفته او عمل خواهیم کرد.»
گفت: «چگونه با او مخالفت کنی؟ به خدا سوگند آن حضرت به من خبر نداده است، جز آنچه از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیده و او از جبرئیل و خدای تعالی خبر داده [است] و تو چگونه می‌توانی مخالفت اینان را (که گفتم) بنمایی. من آن جایی که بر دار کشیده می‌شوم، در کوفه می‌شناسم. من نخستین مردی هستم که در اسلام دهانه بر دهانم زنند!» پس عبیداللَّه او را با مختار بن ابی عبیده به زندان افکند.
میثم (در زندان) به او گفت: «همانا (بدان که) تو آزاد خواهی شد و برای انتقام خون حسین علیه السلام خروج خواهی کرد و این مرد را که اکنون ما را می‌کشد، نیز خواهی کشت.» (ابن زیاد پس از اندک زمانی، تصمیم به کشتن هر دوی آن‌ها گرفت و دستور داد، هر دو را نزدش حاضر کنند). چون مختار را آورد که بکشد،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 177
وکان فی الحبس میثم التمّار رحمه الله، فطلب عبداللَّه [الحارث] حدیدة یزیل بها شعر بدنه «1»، وقال: لا آمن ابن زیاد یقتلنی، فأکون قد ألقیت ما علیَّ من الشّعر.
فقال المختار: واللَّه لا یقتلک ولا یقتلنی ولا یأتی علیک إلّاقلیل حتّی تلی البصرة.
فقال میثم للمختار: وأنتَ تخرج ثائراً بدم الحسین علیه السلام، فتقتل هذا الّذی یرید قتلنا، وتطأ «2» بقدمیک علی وجنتیه.
ابن نما، ذوب النّضار،/ 69/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 353؛ البحرانی، العوالم، 17/ 672؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 219- 220
وروی إبراهیم فی کتاب «الغارات» عن أحمد بن الحسن المیثمیّ، قال: کان المیثم التمّار مولی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، عبداً لامرأةٍ من بنی أسد، فاشتراه علیّ علیه السلام منها وأعتقه، وقال له: ما اسمک؟ فقال: سالم. فقال: إنّ رسول اللَّه (صلّی اللَّه علیه) أخبرنی أنّ اسمک الّذی
__________________________________________________
نامه‌رسان مخصوص از در رسید و نامه‌ای از یزید برای عبیداللَّه آورد که در آن نامه به او دستور داده بود تا مختار را آزاد کند. پس عبیداللَّه مختار را آزاد کرد و در باره میثم دستور داد که او را زنده به دار کشند. چون او را برای انجام دستور او بردند، مردی که در راه او را دیدار کرد، به او گفت: «ای میثم! چیزی نبود که تو را از این جریان بی‌نیاز کند (و جلو کشتن تو را بگیرد)؟»
میثم خندید و اشاره به آن تنه خرما کرد و گفت: «من برای این درخت آفریده شده‌ام و این درخت به خاطر من خوراک خورده است.» چون او را بالای آن چوب به دار کشیدند، مردم بر در خانه عمرو بن حریث گرد او اجتماع کردند.
عمرو گفت: «به خدا سوگند به من می‌گفت که همانا من همسایه تو خواهم بود.»
و چون به دارش کشیدند، به کنیزش دستور داد، زیر آن چوب را آب و جارو کند و بخور (چون عود و اسپند و چیزهای خوشبوی دیگر) به او بدهد. میثم نیز شروع به بیان نمودن فضائل بنی‌هاشم کرد. پس به ابن زیاد خبر دادند این بنده عجمی شما را رسوا کرد.
ابن زیاد گفت: «دهنه به دهانش بزنید (که دیگر نتواند سخن بگوید).» و او اوّلین کسی بود که در دنیای اسلام دهانه بر او زدند و کشته شدن میثم رحمه الله ده روز پیش از آمدن حسین بن علی علیه السلام به عراق بود. چون سه روز از دار کشیدنش گذشت، حربه به میثم زدند. او تکبیر گفت و در آخر آن روز از بینی و دهانش خون سرازیر شد (و به شهادت رسید).
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 1/ 323- 326
(1)- فی «ف» [والدّمعة السّاکبة]: یدیه
(2)- فی «ف» وتطأه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 178
سمّاک به أبوک فی العجم «مِیثَم». فقال: صدق اللَّه ورسوله، وصدقتَ «1» یا أمیر المؤمنین، فهو واللَّه اسمی «1». قال: فارجع إلی اسمک، ودَعْ سالماً، فنحن نکنِّیکَ به، فکنّاه أبا سالم.
قال: وقد کان قد أطلعه علیّ علیه السلام علی علم کثیر، وأسرار خفیّة من أسرار الوصیّة، فکان میثم یحدِّث ببعض ذلک، فیشکّ فیه قوم من أهل الکوفة، وینسبون علیّاً علیه السلام فی ذلک إلی المخرقة والإیهام والتّدلیس؛ حتّی قال له یوماً بمحضَرٍ من خَلْقٍ کثیرٍ من أصحابه، وفیهم الشّاکّ والمخلِص: یا مِیثَم! إنّک تُؤخَذ بعدی وتُصْلَب، فإذا کان الیومُ الثّانی ابتدر مُنْخُراک وفمک دماً، حتّی تُخضَب لحیتُک، فإذا کان الیومُ الثالث طُعِنْتَ بحربةٍ یُقضی علیک، فانتظِر ذلک. والموضع الّذی تُصْلَب فیه علی باب دار عمرو بن حریث؛ إنّک لَعاشِر عشرة أنتَ أقصرُهم خشبة، وأقربهم من المطهّرة- یعنی الأرض- ولأرِینّک النّخلة الّتی تُصْلَب علی جِذْعها، ثمّ أراه إیّاها بعد ذلک بیومین.
وکان مَیْثَم یأتیها، فیُصلِّی عندها، ویقول: بورِکَت مِنْ نخلة، لکِ خُلِقْتُ، ولی نبتِّ.
فلم یزل یتعاهدها بعد قتل علیّ علیه السلام، حتّی قُطِعَت، فکان یَرْصُد جذعها، ویتعاهده ویتردّد إلیه، ویُبصره، وکان یَلْقَی عمرو بن حریث، فیقول له: إنِّی مجاورُکَ فأحْسِنْ جواری. فلا یعلم عمرو ما یرید، فیقول له: أتریدُ أن تشتریَ دار ابن مسعود، أم دار ابن حکیم؟
قال: وحجّ فی السّنة الّتی قُتل فیها، فدخلَ علی أمّ سلمة (رضی اللَّه عنها)، فقالت له:
مَنْ أنتَ؟ قال: عِراقیّ. فاستنسبته، فذکر لها أ نّه مولی علیّ بن أبی طالب، فقالت: أنتَ هیثم؟ قال: بل أنا مِیثَم. فقالت: سبحان اللَّه! واللَّه لربّما سمعتُ رسول اللَّه (صلّی اللَّه علیه) یوصی بکَ علیّاً فی جوف اللّیل. فسألها عن الحسین بن علیّ، فقالت: هو فی حائط له.
قال: أخبریه أنِّی قد أحببتُ السّلام علیه، ونحن مُلتقون عند ربّ العالمین، إن شاء اللَّه، ولا أقدر الیوم علی لقائه، وأرید الرّجوع. فدعتْ بطیبٍ فطیّبت لحیته، فقال لها: أما إنّها ستخضب بدم؟ فقالت: مَنْ أنبأکَ هذا؟ قال: أنبأنی سیِّدی. فبکت أمّ سلمة، وقالت له:
__________________________________________________
(1- 1) [البحار: «هو اسمی»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 179
إنّه لیس بسیِّدک وحدَک، وهو سیِّدی وسیِّد المسلمین. ثمّ ودّعته.
فقدمَ الکوفة، فاخِذَ وادخِلَ علی عُبیداللَّه بن زیاد. وقیل له: هذا کان مِنْ آثرَ النّاس عند أبی تراب. قال: وَیْحکم هذا الأعجمیّ! قالوا: نعم. فقال له عبیداللَّه: أین ربُّک؟
قال: بالمرصاد. قال: قد بلغنی اختصاصُ أبی تراب لک. قال: قد کان بعضُ ذلک، فما ترید؟ قال: وإنّه لیُقال إنّه قد أخبرک بما سَیَلْقاک. قال: نعم؛ إنّه أخبرنی. «1» «2» قال: ما الّذی أخبرک أنِّی صانع بک «2»؟ قال: أخبرنی «1» أنّک تصلُبنی عاشر عشرة وأنا أقصرُهم خشبة، وأقربهم من المطهّرة. قال: لأخالفنّه. قال: ویحک! کیفَ تُخالفُه؛ إنّما أخبر عن رسول اللَّه (ص)، وأخبر رسول اللَّه عن جبرائیل، وأخبر جبرائیل عن اللَّه، فکیفَ تُخالف هؤلاء! أما واللَّه لقد عرفتُ الموضع الّذی اصْلَب فیه أین هو من الکوفة؟ وإنِّی لأوّل خَلْق اللَّه ألجَم فی الإسلام بلجامٍ، کما یُلْجَم الخَیْل.
فحبسه، وحبس معه المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ، فقال مِیثَم للمختار، وهما فی حبس ابن زیاد: إنّک تُفْلِت وتخرج ثائراً بدم الحسین علیه السلام، فتقتُل هذا الجبّار الّذی نحن فی سجنه «3»، وتطأ بقدمک هذا علی جَبْهتِهِ وخدّیه. فلمّا دعا عبیداللَّه بن زیاد بالمختار لیقتله، طلع البرید بکتاب یزید بن معاویة إلی عبیداللَّه بن زیاد، یأمره بتخلیة سبیله؛ وذاک أنّ أخته کانت تحت عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب، فسألت بعلَها أن یشفع فیه إلی یزید فشفع، فأمضی شفاعته، وکتب بتخلیة سبیل المختار علی البرید، فوافی البرید، وقد اخرِجَ لِیُضرب عنقه، فاطلِق.
وأمّا مِیثَم، فاخرِجَ بعده لِیُصْلَب. وقال عبیداللَّه: لأمْضِیَنّ حکْم أبی تراب فیه. فلقیَه رجل، فقال له: ما کان أغناک عن هذا یا میثم؟ فتبسّم، وقال: لها خُلِقْتُ، ولی غُذِیتْ.
فلمّا رُفِعَ علی الخشبة، اجتمع النّاس حوله علی باب عمرو بن حریث، فقال عمرو: لقد
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار]
(2- 2) [ساقط من أ]
(3)- کذا فی أ، ج، وفی ب: «حبسه»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 180
کان یقول لی «1»: إنِّی مجاورک.
فکان یأمر جاریته کلّ عشیّة أن تکنُس تحت خشبته وترشّه، وتجمّر بالمجمرْ تحته، فجعل میثم یُحدِّث بفضائل بنی هاشم، ومخازی بنی أمیّة، وهو مصلوب علی الخشبة، فقیل لابن زیاد: قد فضحکم هذا العبد. فقال: ألجِموه. فالجِم، فکان أوّل خَلق اللَّه الجِمَ فی الإسلام.
فلمّا کان فی الیوم الثّانی، فاضت مُنخراه وفمه دماً، فلمّا کان الیوم الثّالث طُعِنَ بحربة فمات.
وکان قَتْلُ میثم قبل قدوم الحسین علیه السلام العراق بعشرة أیّام. «2» «2»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 2/ 293- 294/ عنه: المجلسی، البحار، 41/ 343- 345
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار]
(2)- شیخ مفید روایت کرده است که زیاد حارثی گفت: [...] 1 پس در آن سال [میثم] به حج و نزد امّ سلمه، زوجه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم رفت. امّ سلمه گفت: «تو کیستی؟»
گفت: «میثم.»
امّ سلمه گفت: «به خدا سوگند که من در شبی شنیدم که حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم، تو را یاد و سفارش تو را به امیر المؤمنین علیه السلام می‌کرد.»
پس میثم احوال حضرت امام حسین علیه السلام را پرسید.
امّ سلمه گفت: «به یکی از باغ‌های خود رفته است.»
گفت: «چون آن حضرت بیاید، سلام مرا به او برسان و بگو که در این زودی من و تو نزد حق تعالی یکدیگر را ملاقات خواهیم نمود، إن شاء اللَّه.»
پس امّ سلمه بوی خوشی طلبید و کنیزک خود را گفت: «ریش او را خوش‌بو کن.»
چون ریش او را خوش‌بو کرد و روغن مالید، میثم گفت: «تو ریش مرا خوش‌بو کردی و در این زودی در راه محبّت شما اهل بیت، به خون خضاب خواهد شد.»
پس امّ سلمه گفت: «امام حسین علیه السلام تو را بسیار یاد می‌کرد.»
میثم گفت: «من نیز پیوسته در یاد اویم، من تعجیل دارم و برای من و او امری مقدّر شده است که می‌باید به آن برسیم.»
چون بیرون‌آمد، عبداللَّه‌بن عباس را دید که نشسته است، گفت: «ای پسر عباس! سؤال کن آنچه خواهی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 181
__________________________________________________
از تفسیر قرآن که نزد امیر المؤمنین علیه السلام خوانده‌ام و تأویلش را از او شنیده‌ام.»
عبداللَّه دواتی و کاغذی طلبید و از او می‌پرسید و می‌نوشت تا آن که میثم گفت: «چون خواهد بود حال تو ای پسر عباس، در وقتی که ببینی مرا که با نُه کس به دار کشیده باشند؟!» چون ابن عباس این را شنید کاغذ را درید و گفت: «تو کهانت می‌کنی.» میثم گفت: «کاغذ را مدر، اگر آنچه گفتم به عمل نیاید، کاغذ را بدر.»
چون از حج فارغ شد، متوجّه کوفه شد و قبل از آن‌که به حج رود، با معرّف کوفه می‌گفت: «زود باشد که حرام‌زاده بنی‌امیه مرا از تو طلب کند، از او مهلتی بطلبی و آخر مرا به نزد او ببری تا آن‌که بر در خانه عمرو بن حریث مرا بر دار کشند.»
پس چون عبیداللَّه به کوفه آمد، معرّف را طلبید و احوال میثم را از او پرسید؟ گفت: «او به حج رفته است.»
گفت: «به خدا سوگند اگر او را نیاوری، تو را می‌کشم. پس او مهلتی طلبید و به استقبال میثم به قادسیه رفت و در آن‌جا ماند تا میثم آمد. او را گرفت و به نزد آن ملعون برد. چون داخل مسجد شد، حاضران گفتند: «این مقرّب‌ترین مردم بود نزد علی علیه السلام.»
گفت: «وای بر شما! این عجمی را این مقدار اعتبار می‌کرد؟»
گفتند: «بلی.»
عبیداللَّه از او پرسید: «پروردگار تو در کجاست؟»
گفت: «در کمین ستمکاران است و تو یکی از آن‌هایی.»
گفت: «تو این جرأت داری که این روش سخن بگویی با من؟ اکنون بیزاری بجوی از ابو تراب.»
گفت: «من ابو تراب را نمی‌شناسم.»
گفت: «بیزار شو از علی بن ابی‌طالب.»
گفت: «اگر نکنم چه خواهی کرد.»
گفت: «به خدا سوگند تو را به قتل خواهم رسانید.»
میثم گفت: «مولای من مرا خبر داده است که تو مرا به قتل خواهی رسانید و بر دار خواهی کشید، با نُه نفر دیگر بر در خانه عمرو بن حریث.»
ابن زیاد گفت: «من مخالفت مولای تو می‌کنم تا دروغ او ظاهر شود.»
میثم گفت: «او دروغ نگفته و آنچه فرموده از پیغمبر شنیده است. پیغمبر از جبرئیل و جبرئیل از خداوند عالمیان شنیده [است]، پس چگونه مخالفت ایشان می‌توانی کرد؟ می‌دانم که به چه نحو مرا می‌کشی و در کجا به دار خواهی کشید. اوّل کسی را که در اسلام بر دهان او لجام خواهند بست، من خواهم بود.» پس امر کرد که میثم و مختار را هر دو به زندان بردند و در زندان میثم به مختار گفت: «تو از حبس رها می‌شوی، خروج خواهی کرد و طلب خون امام حسین علیه السلام خواهی نمود و همین مرد را خواهی کشت.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 182
وفی إعلام الوری أ نّه حبس عبیداللَّه بن زیاد ابن أبیه میثم التمّار، وحبس معه المختار ابن أبی عبیدة. فقال میثم للمختار: إنّک تفلت وتخرج ثائراً بدم الحسین علیه السلام، فتقتل هذا الّذی یقتلنا، فلمّا همّ عبیداللَّه بالمختار لیقتله، طلع برید بکتاب یزید (لعنه اللَّه) یأمره بتخلیة سبیله، فخلّی سبیله.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 204
وحبس معه میثم التمّار، صاحب أمیر المؤمنین علیه السلام، فقال میثم للمختار: أ نّک تفلت وتخرج ثائراً بدم الحسین علیه السلام، فتقتل هذا الّذی یقتلنا وتطأ بقدمیک علی وجنته. وکان میثم أخذ ذلک من أمیر المؤمنین علیه السلام.
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 33، ط 2/ 41
__________________________________________________
چون مختار را بیرون برد که بکشد، پیکی از جانب یزید رسید و نامه‌ای آورد که مختار را رها کن و او را رها کرد. پس میثم را طلبید و امر کرد او را بر در خانه عمرو بن حریث بر دار کشند. در آن وقت عمرو دانست که مرادِ میثم چه بوده است. پس جاریه خود را امر کرد که زیر دار او را جاروب کند و بوی خوشی برای او بسوزاند. پس او به نقل احادیث در فضائل اهل بیت، لعن بنی امیّه و آنچه واقع خواهد شد از قتل و انقراض بنی‌امیّه پرداخت.
به ابن زیاد گفتند که: «این مرد شما را رسوا کرد.»
آن ملعون امر کرد او را لجام نمودند که سخن نتواند گفت. چون روز سوّم شد، ملعونی آمد و حربه‌ای در دست داشت و گفت: «به خدا سوگند این حربه را به تو می‌زنم با آن‌که می‌دانم که پیوسته روزها روزه بودی و شبها به عبادت خدا ایستاده بودی.»
پس حربه را به تهی گاهش زد که به اندرونش رسید و در آخر روز خون از سوراخ‌های دماغش روان شد و بر ریش و سینه مبارکش جاری شد و مرغ روحش به ریاض جنان پرواز کرد.
1. [به دلیل طولانی بودن از ابتدای مطلب صرف نظر شد].
مجلسی، جلاء العیون،/ 586- 588
پس هر دو تن [مختار و عبداللَّه بن الحارث] را به زندان در بردند و این هنگام میثم تمار نیز در محبس جای داشت، پس عبداللَّه بن الحارث تیغی بخواست تا بدن را از موی زیاد پاکیزه دارد و گفت: «چون ایمن از آن نیستم که ابن زیاد مرا بخواهد کشت، لا جرم نمی‌خواهم با این موی به قتل برسم.»
مختار گفت: «سوگند به خدای که ابن زیاد تو را و مرا نخواهد کشت و روزگار بسیار بر تو نخواهد گشت که ولایت بصره به امارت تو مقرّر خواهد شد.»
میثم روی به مختار کرد و گفت: «تو نیز در طلب خون حسین علیه السلام خروج خواهی کرد و این کس را که آهنگ قتل ما را دارد، می‌کشی و دو گونه منحوسش را لگد کوب خواهی نمود.»
مختار در زندان بزیست تا توسط ابن عمر رها گردید.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 170
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 183
ومن ذلک: أ نّه کان فی حبس ابن زیاد ومعه عبداللَّه بن الحارث بن نوفل بن عبدالمطّلب ومیثم التمّار، فطلب عبداللَّه بن الحارث حدیدة یزیل بها شعر بدنه، وقال: لا آمن من ابن زیاد القتل، فأکون قد ألقیتُ ما علی بدنی من الشّعر. فقال له المختار: واللَّه لا یقتلک ولایقتلنی ولایأتی علیک إلّاالقلیل حتّی تلی البصرة، ومیثم یسمع کلامهما، فقال للمختار:
وأنتَ تخرج ثائراً بدم الحسین علیه السلام وتقتل هذا الّذی یرید قتلنا وتطأ بقدمیک علی وجنتیه، فکان الأمر کما قالا. خرج عبداللَّه بن الحارث بالبصرة بعد هلاک یزید، وأمّره أهل البصرة وبقی علی هذا سنة، وخرج المختار طالباً بدم الحسین علیه السلام، فقتل ابن زیاد وحرملة ابن الکاهل وشمر بن ذی الجوشن إلی العدد الکثیر من أهل الکوفة الخارجین علی الحسین علیه السلام، فبلغ من قتلهم ثمانیة عشر ألفاً، کما یحدِّث به ابن نما الحلِّی، وهرب منهم إلی مصعب الزّبیریّ زهاء عشرة آلاف، فیهم شبث بن ربعیّ، جاء راکباً بغلة قد قطع أذنها وذنبها فی قباء مشقوق وهو ینادی: واغوثاه! سر بنا إلی محاربة هذا الفاسق الّذی هدم دورنا وقتل أشرافنا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 429- 430
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 184

فخرج فی الیوم الثّالث إلی الحجاز، فلقیه ابن الغَرِق من وراء واقصة، فلمّا رأی شتر عینه استرجع، فقال المختار: شتر عینی ابنُ الزّانیة بالقضیب، قتلنی اللَّه إن لم أقطع أنامله وأباجله وأعضاءه إرْباً إرْباً، فاحفظ هذا الکلام عنِّی، ثمّ ذکر ابن الزّبیر فقال: إن سمع منِّی وقبل عنِّی، کفیتُه أمر النّاس، وإلّا فلستُ بدون رجل من العرب، إنّ الفتنة قد برقت ورعدت، وکأنْ قد انبعثت فوطئت فی خطامها؛ فرُوی عن ابن الغَرِق أ نّه قال: حدّثتُ بهذا الحدیث الحجّاج بن یوسف، وضحک، وذکر سجع المختار فقال: کان یقول:
ورافعةٍ ذَیْلَها وصائِحَةٍ وَیْلَها
بِدِجْلَة أو حَوْلَها
فوَ اللَّه ما أدری ما کان یقول: إلّاأ نّه کان رجلًا دیِّناً، ومقارع أعداء، ومُسْعِر حرب.
قال: وقدم المختار علی عبداللَّه بن الزّبیر، فرحّب به وأوسع له، ثمّ قال له: ما حال العراق یا أبا إسحاق؟ قال: هم لسلطانهم فی العلانیّة أولیاء، وفی السِّرِّ أعداء. فقال ابن الزّبیر: هذه صفة عَبید السَّوءِ إذا رأوا أربابهم خدموهم وأطاعوهم، وإذا غابوا عنهم شتموهم وعابوهم. وعرضَ علی ابن الزّبیر أن یقلِّده أمره ویستکفیه إیّاه فلم یفعل؛ فقام عنه ولحقَ بالطّائف، فتصرّف فی أموره وغاب عن ابن الزّبیر سنة، وجعل یقول:
أنا مُبیر الجبّارین. فبلغ ذلک ابن الزّبیر، فقال: إن یُهلِک اللَّه الجبّارین یکن المختار أحدهم، قاتله اللَّه کذّاباً متهکِّماً.
وأقبل المختار بعد سنة حتّی دخل المسجد وابن الزّبیر فی ذکره، فقال ابن الزّبیر: اذکرْ غائباً تَرَه. وأقبل المختار، فطافَ بالبیت وصلّی عند الحجر رکعتین، ثمّ جلس واجتمع إلیه قوم یسلِّمون علیه، واستبطأه ابن الزّبیر فقال له بعضهم: قم إلیه فقد استبطأک؟
فقال: أتیتهُ عاماً أوّل فعرضتُ علیه نفسی فرأیته منحرفاً عنِّی، واللَّه إنّه إلیَّ لأحوج منِّی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 185
إلیه. فقال له عبّاس بن سهل بن سعد السّاعدیّ: إنّک أتیته نهاراً، وهذا أمر تُضْرَب علیه السّتور، فأتِهِ لیلًا. فقال: أنا فاعِل. فلمّا کان اللّیل أتاه عبّاس، فمضیا جمیعاً حتّی دخلا علی ابن الزّبیر، فسلّم علیه ابن الزّبیر وصافحه، فابتدأ المختار القول، فقال: إنّه لا خیر فی الإکثار من المنطق، ولا حظّ فی التّقصیر عن الحاجة، وقد جئتک لُابایعک علی أن لا تقضی أمراً دونی، وعلی أن أکون أوّل مَن تأذن له، وإذا ظهرتَ استعنتَ بی علی أفضل عملک؟
فقال ابن الزّبیر: ابایعکَ علی کتاب اللَّه وسنّة نبیِّه؟ فقال المختار: لو أتاکَ شرّ غلمانی لبایعته هذه المبایعة العامّة، واللَّه لا ابایعکَ إلّاعلی هذه الخصال. فبسط ابن الزّبیر یده فبایعه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 377- 379
فخرج المختار إلی الحجاز، فکان مع ابن الزّبیر. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 3/ 7 (ط الحیدریة)
قال هشام: قال أبو مخنف: ولمّا کان الیوم الثّالث، خرج المختار إلی الحجاز، قال:
فحدّثنی الصّقعب بن زهیر، عن ابن العِرْق، مولیً لثقیف. قال: أقبلتُ من الحجاز حتّی إذا کنتُ بالبَسِیطَة من وراء واقِصَة، استقبلتُ المختارَ بن أبی عُبید خارجاً یرید الحجاز، حین خلّی سبیله ابن زیاد، فلمّا استقبلتهُ رحّبتُ به، وعطفتُ إلیه، فلمّا رأیتُ شَتَرَ عینه استرجعتُ له، وقلتُ له بعد ما توجّعتُ له: ما بالُ عینِک، صرفَ اللَّه عنک السّوءَ! فقال:
خَبَطَ عینی ابن الزّانیة بالقَضیب خبطةً صارت إلی ماتری. فقلتُ له: ما له شلّت أناملُهُ! فقال المختار: قتلنی اللَّه إن لم أقطع أنامِلَه وأباجلَه وأعضاءَه إرْباً إرْباً؛ قال: فعجبتُ لمقالته، فقلتُ له: ما علمُک بذلک رحمک اللَّه؟ فقال لی: ما أقول لک فاحفظْهُ عنِّی حتّی تری مصداقَه.
قال: ثمّ طَفِقَ یسألنی عن عبداللَّه بن الزّبیر، فقلتُ له: لجأ إلی البیت. فقال: إنّما أنا
__________________________________________________
(1)- مختار به حجاز رفت و همراه ابن زبیر بود.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 201
. موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 186
عائذٌ بربِّ هذه البنیّة، والنّاس یتحدّثون أ نّه یُبایع سرّاً، ولا أراهُ إلّالو قد «1» اشتدّت شوکته واستکثف من الرِّجال إلّاسیُظهِر الخلافَ. قال: أجَل؛ لا شکّ فی ذلک «2»، أما إنّه رجلُ العرب الیومَ، أما إنّه إنْ یخطُطْ فی أثری، ویسمَعْ قولی أکفِه أمرَ النّاس، وإلّا یفعلْ فوَاللَّه ما أنا بدونِ أحدٍ من العرب، یا ابنَ العِرْق! إنّ الفتنة قد أرعدتْ وأبرقَتْ، وکأنْ قد انبعثتْ فوطئت فی خطامها، فإذا رأیتَ ذلک وسمعتَ به بمکانٍ قد ظهَرْتُ فیه فقل:
إنّ المختار فی عصائبه من المسلمین، یطلبُ بدمِ المظلوم الشّهید المقتول بالطّفِّ، سیِّد المسلمین، وابن سیِّدها، الحسین بن علیّ، فوَ ربّک لأقتلنّ بقتله عِدّةَ القتلی الّتی قُتِلَت علی دم یَحیَی بن زکریّا علیه السلام.
قال: فقلتُ له: سبحان اللَّه! وهذه أعجوبة مع الأحدوثة الأُولی. فقال: هو ما أقول لک فاحفظه عنِّی حتّی تری مصداقه.
ثمّ حرّک راحلته، فمضی ومضیتُ معه ساعةً أدعو اللَّه له بالسّلامة، وحُسْنِ الصّحابة.
قال: ثمّ إنّه وقفَ فأقسَمَ علیَّ لما انصرفتُ، فأخذتُ بیده! فودّعته، وسلّمتُ علیه، وانصرفتُ عنه، فقلتُ فی نفسی: هذا الّذی یذکرُ لی هذا الإنسان- یعنی المختار- ممّا یزعم أ نّه کائن، أشی‌ءٌ حدّث به نفسه! فوَ اللَّه ما أطلَع اللَّه علی الغیبِ أحداً، وإنّما هو شی‌ء یتمنّاه فیری أ نّه کائن، فهو یوجِب «3» رأیَه، فهذا واللَّه الرّأیُ الشّعاع؛ فوَ اللَّه ما کلّ ما یری الإنسان أ نّه کائن یکون؛ قال: فوَ اللَّه ما مُتُّ حتّی رأیتُ کلّ ما قاله. قال: فوَ اللَّه لئن کان ذلک من علمٍ القیَ إلیه لقد أثبِتَ له، ولئن کان ذلک رأیاً رآه، وشیئاً تمنّاه، لقد کان.
قال أبو مخنف: فحدّثنی الصّقعب بن زهیر، عن ابن العِرْق، قال: فحدّثتُ بهذا الحدیث الحجّاج بن یوسف، فضحک، ثمّ قال لی: إنّه کان یقول أیضاً:
__________________________________________________
(1)- ف: «وقد»
(2)- ف: «فیه»
(3)- ف: «فیوجب»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 187
ورافِعَةٍ ذَیْلَها وَداعِیَةٍ وَیْلَها
بِدِجْلَةَ أوْ حَوْلَها
فقلتُ له: أتری هذا شیئاً کان یخترعه، وتخرُّصاً یتخرّصهُ، أم هو من علم کان أوتِیَه؟ فقال: واللَّه ما أدری ما هذا الّذی تسألنی عنه، ولکن للَّه‌درُّهُ! أیّ رجلٍ دیناً، ومِسْعَرَ حرب، ومُقارعَ أعداء کان!
قال أبو مخنف: فحدّثنی أبو سیف الأنصاریّ من بنی الخزرج، عن عبّاس بن سهل ابن سعد، قال: قدمَ المختار علینا مکّة، فجاء إلی عبداللَّه بن الزّبیر، وأنا جالسٌ عنده، فسلّم علیه، فردّ علیه ابن الزّبیر، ورحّب به، وأوسعَ له، ثمّ قال: حدِّثنی عن حال النّاس بالکوفة یا أبا إسحاق؛ قال: هم لسلطانهم فی العلانیّة أولیاء، وفی السِّرِّ أعداء.
فقال له ابن الزّبیر: هذه صفة عَبید السّوء، إذا رأوا أربابَهم خدموهم وأطاعوهم، فإذا غابوا عنهم شتموهم ولعنوهم؛ قال: فجلس معنا ساعةً، ثمّ إنّه مالَ إلی ابن الزّبیر کأ نّه یُسارّه، فقال له: ما تنتظر! ابسُطْ یدک ابایعک، وأعطِنا ما یُرضینا، وثب علی الحجاز فإنّ أهل الحجاز کلّهم معک.
وقام المختار، فخرج، فلم یُرَ حولًا؛ ثمّ إنِّی بینا أنا جالسٌ مع ابن الزّبیر، إذ قال لی ابن الزّبیر: متی عهدُک بالمختار بن أبی عُبید؟ فقلتُ له: ما لی به عهد منذ رأیتُه عندَک عاماً أوّل. فقال: أین تراهُ ذهب! لو کان بمکّة، لقد رُئیَ بها بعدُ، فقلتُ له: إنِّی انصرفتُ إلی المدینة بعد إذ رأیتُه عندکَ بشهرٍ أو شهرین، فلبثتُ بالمدینة أشهراً، ثمّ إنِّی قدمتُ علیکَ، فسمعتُ نفراً من أهل الطّائف جاءوا معتمرین یزعمون أ نّه قدمَ علیهم الطّائف، وهو یزعم أ نّه صاحب الغضب، ومُبیر الجبّارین، قال: قاتلهُ اللَّه! لقد انبعثَ کذّاباً متکهِّناً، إنّ اللَّه إنْ یُهْلِک الجبّارین یکن المختار أحدهم. فوَ اللَّه ما کان إلّاریث فراغنا من منطقنا حتّی عنّ لنا فی جانب المسجد. فقال ابن الزّبیر: اذکرْ غائباً ترَهُ؛ أینَ تظُنُّه یهوی؟
فقلت: أظنّه یرید البیت، فأتی البیت فاستقبل الحجر، ثمّ طافَ بالبیت أسبوعاً، ثمّ صلّی رکعتین عند الحِجْر، ثمّ جلس، فما لبثِ أن مرّ به رجال من معارفه من أهل الطّائف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 188
وغیرهم من أهل الحجاز، فجلسوا إلیه، واستبطأ ابن الزّبیر قیامَه إلیه، فقال: ما تری شأنه لا یأتینا! قلت: لا أدری، وسأعلم لک علمه، فقال: ما شئتَ، وکأنّ ذلک أعجبه.
قال: فقمتُ فمررتُ به کأنِّی أرید الخروجَ من المسجد، ثمّ التفتُّ إلیه، فأقبلتُ نحوَه ثمّ سلّمتُ علیه، ثمّ جلستُ إلیه، وأخذتُ بیده، فقلتُ له: أینَ کنتَ؟ وأین بلغت بعدی؟
أبِالطائف کنتَ؟ فقال لی: کنتُ بالطّائف وغیر الطّائف، وعمسَ «1» علیّ أمرَه، فملتُ إلیه، فناجَیْته، فقلتُ له: مِثْلُکَ یغیب عن مِثْلِ ما قد اجتمع علیه أهلُ الشّرف وبیوتاتِ العرب من قریش والأنصار وثقیف! لم یبقَ أهلُ بیتٍ ولا قبیلةٍ إلّاوقد جاء زعیمُهُم وعمیدُهُم فبایعَ هذا الرّجل، فعجباً لک ولرأیک ألا تکون أتیتَه فبایعته، وأخذتَ بحظِّکَ من هذا الأمر! فقال لی: وما رأیتَنی! أتیتُه العامَ الماضی، فأشرتُ علیه بالرّأی، فطوی أمرَه دونی، وإنِّی لمّا رأیته استغنی عنِّی، أحببتُ أن أرِیَهُ أنِّی مستغنٍ عنه، إنّه واللَّه لهوَ أحوجُ إلیَّ منِّی إلیه. فقلتُ له: إنّکَ کلّمته بالّذی کلّمته وهو ظاهر فی المسجد، وهذا الکلام لا ینبغی أن یکون إلّاوالسّتور دونه مُرخاة والأبواب دونه مُغلّقة، القَه اللّیلة إن شئتَ وأنا معک. فقال لی: فإنِّی فاعِل إذا صلّینا «2» العَتمَة أتیناه، واتّعدْنا الحِجْر.
قال: فنهضتُ من عنده، فخرجتُ، ثمّ رجعتُ إلی ابن الزّبیر، فأخبرتهُ بما کان من قولی وقوله، فسرّ بذلک، فلمّا صلّینا العَتمة، التقَیْنا بالحِجْر، ثمّ خرجنا حتّی أتینا منزل ابن الزّبیر، فاستأذنّا علیه، فأذن لنا، فقلت: أخلِّیکما؟ فقالا «3» جمیعاً: لا سِرَّ دونک. فجلستُ، فإذا ابن الزّبیر قد أخذ بیَدِه، فصافحهُ ورحّب به، فسألهُ عن حاله وأهل بیته، وسکَتا جمیعاً غیرَ طویل.
فقال له المختار وأنا أسمع بعد أن تبدّأ فی أوّل منطقه، فحمد اللَّه وأثنی علیه ثمّ قال: إنّه لا خیرَ فی الإکثار من المنطق، ولا فی التّقصیر عن الحاجة، إنِّی قد جئتکَ لأبایعکَ علی
__________________________________________________
(1)- عمس علیه الأمر: خلطه ولبسه ولم یبیِّنه
(2)- ف: «صلّیت»
(3)- ف: «قالا»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 189
ألّا تقضی الامور دونی، وعلی أن أکونَ فی أوّلِ مَنْ تأذَن له، وإذا ظهرتَ استعنتَ بی علی أفضلِ عملک. فقال له ابن الزّبیر: أبایعکَ علی کتاب اللَّه وسنّة نبیِّه (ص). فقال: وشرّ غلمانی أنتَ مبایعة علی کتاب اللَّه وسنّة نبیّه (ص)، ما لی فی هذا الأمر من الحظِّ ما لیس لأقصی الخلق منک؛ لا واللَّه لا ابایعکَ أبداً إلّاعلی هذه الخصال.
قال عبّاس بن سهل: فالتقمتُ أذنَ ابن الزّبیر، فقلتُ له: اشترِ منهُ دینَه حتّی تری من رأیک؛ فقال له ابن الزّبیر: فإنّ لکَ ما سألتَه. فبسطَ یده فبایعه. «1» «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 571- 575
__________________________________________________
(1)- ابو مخنف گوید: «و چون روز سوّم شد، مختار سوی حجاز رفت.»
ابن‌عرق وابسته ثقیف گوید: از حجاز می‌آمدم، وقتی به بسیطه رسیدم، آن سوی واقصه مختار بن ابی‌عبید را دیدم که به‌آهنگ حجاز برون شده بود و این به وقتی بود که ابن‌زیاد او را رها کرده بود. چون بدیدمش، خوش‌آمد گفتم و نزدیک وی رفتم. چون پلک وی را وارونه دیدم، انا للَّه‌گفتم و پس از همدردی بدو گفتم: «خدایت بد ندهد چشمت چه شده؟»
گفت: «روسپی زاده با چوب به چشم من زد و چنین شد که می‌بینی.»
گفتم: «انگشتانش عاجز شود!»
مختار گفت: «خدایم بکشد اگر انگشتان و رگ‌ها و اعضایش را قطعه قطعه نکنم.»
گوید: «از گفتار وی در شگفت شدم و گفتم: از کجا چنین دانسته‌ای.»
گفت: «همین است که می‌گویم، به یاد داشته باش تا درستی آن را ببینی.»
گوید: آن‌گاه در باره عبداللَّه بن زبیر از من پرسید.
گفتمش: «به خانه پناه برده و می‌گوید پناهنده پروردگار این خانه‌ام. مردم می‌گویند که محرمانه بیعت می‌گیرد و چنان پندارم که اگر نیرو گیرد و مردان کافی بیابد، مخالفت آشکار می‌کند.»
گفت: «بله، در این تردید نیست. اکنون مرد عرب اوست، اگر به دنبال من آید و سخن مرا گوش گیرد، کار کسان را عهده کنم و اگر نکند، من از هیچ‌یک از عربان کم‌تر نیستم. ای ابن عرق! فتنه غریده، رخ نموده گویی رسیده و نیش خود را بند کرده، باشد تا این را در جایی ببینی و بشنوی که نمودار شده‌ام و گویند مختار با گروهی از مسلمانان به‌خون‌خواهی مظلوم‌شهید، مقتول دشت طف، سرور مسلمانان و پسر سرورشان حسین بن علی، برخاسته [است]. قسم به پروردگارت که به قصاص قتل وی، به تعداد کسانی که به عوض خون یحیی بن زکریا کشته شدند، خواهم کشت.»
گوید: گفتم: «سبحان اللَّه، این اعجوبه‌ای است با قصه قدیم.»
گفت: «همین است که می‌گویم، به خاطر داشته‌باش تا درستی آن را ببینی.» آن‌گاه مرکب خویش را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 190
__________________________________________________
به حرکت‌آورد وروان‌شد. من لختی با وی برفتم و برای وی از خدا سلامت و مصاحبت نکو خواستم.
گوید: آن‌گاه توقف‌کرد و مرا قسم‌داد که بازگردم. دستش را بگرفتم، بدرود کردم، سلام گفتم، بازگشتم و با خویشتن گفتم: «شاید این سخن که این کس؛ یعنی مختار می‌گوید و پندارد که رخ می‌دهد، چیزی است که با خویشتن گفته؟ به خدا، خدا هیچ کس را از غیب خبر نداده [است]. این چیزی است که او آرزو می‌کند و پندارد که رخ می‌دهد و دلبسته اندیشه خویش است. به خدا این اندیشه آشفته است. به خدا چنان نیست که هر چه را انسان پندارد که می‌شود، بشود.»
گوید: به خدا زنده بودم و همه آنچه را گفته بود، بدیدم.
گوید: به خدا اگر این دانشی بود که به او القا شده بود، وقوع یافت و اگر نظری بود که داشت و آرزویی بود که کرده بود، رخ داد.
ابن عرق گوید: «این حدیث را با حجاج بن یوسف بگفتم که به من گفت مختار می‌گفت: کسی که دنباله خویش را بکشد به دجله یا اطراف آن بانگ وای زند.»
بدو گفتم: «آیا این چیزها را می‌ساخت و به تخمین می‌گفت، یا از علمی بود که به او داده شده بود؟»
گفت: «به‌خدا آنچه را می‌پرسی نمی‌دانم، ولی چه مردی بود به دینداری، جنگ‌افروزی و کوفتن دشمنان.»
عباس بن سهل بن سعد گوید: مختار به مکه رسید و پیش ابن زبیر آمد. من پیش وی نشسته بودم، به ابن زبیر سلام گفت که جواب وی را بداد و خوش‌آمد گفت و جای گشود. آن‌گاه گفت: «ای ابو اسحاق! از حال مردم کوفه با من سخن کن.»
مختار گفت: «آن‌ها به ظاهر، دوستان حاکم خویشند و به باطن، دشمن اویند.»
ابن زبیر گفت: «این صفت بندگان بد است که چون صاحبان خویش را ببینند، خدمت کنند و اطاعت آرند و چون از پیش آن‌ها بروند، ناسزا گویند و لعنتشان کنند.»
گوید: لختی با ما بنشست، آن‌گاه نزدیک ابن زبیر رفت. گویی رازگویی می‌کرد و گفت: «در انتظار چیستی؟ دست بیار تا با تو بیعت کنم، کاری کن که ما خرسند شویم، حجاز را بگیر که همه مردم حجاز با تو هستند.»
گوید: آن‌گاه مختار برخاست، برفت ویک سال دیده نشد. یک روز که پیش ابن زبیر نشسته بودم، به من گفت: «مختار بن ابی عبید را کی دیده‌ای؟»
گفتم: «از یک سال پیش که او را پیش تو دیده‌ام، دیگر ندیدمش.»
گفت: «پنداری کجا رفته؟ اگر به مکّه بود تا کنون دیده شده بود.»
گفتم: یک یا دو ماه پس از آن که وی را پیش تو دیدم، به مدینه رفتم و چند ماه در مدینه بماندم. آن‌گاه سوی تو آمدم و از تنی چند از مردم طایف که به آهنگ عمره آمده بودند، شنیدم که می‌گفتند: «مختار به طایف پیش آن‌ها رفته و می‌گفته که صاحب غضب است و هلاک کننده جباران.»
گفت: «خدایش بکشد، دروغ‌گویی کهانت پیشه است! اگر خدا جبّاران را هلاک کند، مختار یکی از
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 191
__________________________________________________
آن‌ها خواهد بود.»
گوید: به خدا هنوز این گفت‌وگو را به سر نبرده بودیم که از گوشه مسجد نمودار شد.
ابن زبیر گفت: «غایب را یاد کن تا او را ببینی، پنداری کجا می‌رود؟»
گفتم: «به گمانم آهنگ کعبه دارد.»
گوید: سوی کعبه رفت و آهنگ حجر کرد، آن‌گاه هفت بار بر کعبه طواف برد و به نزدیک حجر دو رکعت نماز کرد. آن‌گاه بنشست و طولی نکشید که کسان از آشنایان وی از مردم طایف و حجاز بر او گذشتند و پیش وی نشستند. ابن زبیر در انتظار آمدن وی بود و گفت: «به نظر تو چرا پیش ما نمی‌آید؟»
گفتم: «نمی‌دانم، اکنون برای تو معلوم می‌دارم.»
گفت: «چنان‌که خواهی.» واین را پسندیده بود.
گوید: برخاستم، بر او گذشتم و چنان وانمودم که می‌خواستم از مسجد برون شوم. آن‌گاه به وی نگریستم، سلام گفتم، پیش وی نشستم دستش را بگرفتم و گفتم: «کجا بودی و پس از من کجا رفتی؟ آیا به طایف بودی؟»
گفت: «به طایف و جاهای دیگر بودم.» و کار خویش را از من پوشیده داشت.
گوید: «نزدیک وی شدم، آهسته سخن کردم و گفتم: «یکی مانند تو از کاری که مردم معتبر و خاندان‌های عرب از قریش، انصار و ثقیف بر آن اتفاق کرده‌اند، به دور می‌ماند؟ خاندان و قبیله‌ای نمانده [است] که سر و سالارشان نیامده و با این مرد بیعت نکرده باشد. از تو و کار تو شگفت است که پیش وی نیامده، بیعت نکرده و نصیبی از این کار نداشته باشی.»
گفت: «مگر ندیدی که سال پیش به نزد وی آمدم و رأی درست را با وی بگفتم، اما کار خویش را از من پوشیده داشت. چون دیدمش که از من بی‌نیازی کرد، خواستم به او بنمایم که من نیز از او بی‌نیازم. به خدا او بیشتر از آنچه من بدو نیاز دارم، به من نیاز دارد.»
گفتم: «آن سخنان که با وی گفتی، در مسجد گفتی و این‌گونه سخن نباید کرد، مگر وقتی که پرده‌ها افتاده و درها بسته باشد. اگر می‌خواهی امشب او را ببینی، من نیز با تو می‌آیم.»
گوید: از پیش وی برخاستم، پیش ابن زبیر بازگشتم و گفتار خویش و سخنان مختار را با وی بگفتم که خرسند شد. وقتی نماز عشا بکردیم، در محل حجر همدیگر را بدیدیم، برفتیم تا به خانه ابن زبیر رسیدیم و اجازه خواستیم که اجازه داد. گفتم: «شما را به خلوت گذارم.»
گفتند: «نهان از تو چیزی نداریم.» پس نشستیم، ابن زبیر دست مختار را بگرفت، مصافحه کرد، خوش‌آمد گفت و از حال وی و اهل خانه‌اش پرسید. آن‌گاه هر دو مدتی نه چندان دراز، خاموش ماندند.
سپس مختار سخن و حمد خدا گفت و ثنای او کرد که من می‌شنیدم. آن‌گاه گفت: «نه پرگویی نکوست و نه قصور از حد مورد نیاز. من آمده‌ام با تو بیعت کنم، به شرط آن‌که کارها را بی‌مشورت من، به سرنبری، من جزو نخستین کسانی باشم که اجازه ورود می‌دهی و چون سلطه یافتی، مهم‌ترین عملت را به من واگذاری.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 192
قال: فخرج المختار من الکوفة قاصداً نحو الحجاز، حتّی إذا صار بواقصة «1»، إذا هو برجلٍ من أهل الکوفة یُقال له الصّعقب بن الزّهیر، فسلّم علیه، ثمّ قال: أبا إسحاق! ما لی أری عینک علی هذه الحالة! صرفَ اللَّه عنکَ السّوء! فقال: غرضها هذا المدّعی عبیداللَّه بن زیاد، عبد بنی علاج ابن سمیّة ومرجانة «2». فقال: ما له! شلّت یمینه سریعاً عاجلًا!
فقال: نعم یا صعقب! وقتلنی اللَّه إن لم أقتله وأقطع أعضاءه عضواً عضواً، ولکن خبِّرنی عن عبداللَّه بن الزّبیر أین ترکته؟
فقال: ترکته وهو یُظهِر العداوة لیزید بن معاویة. وهوأظنّ یُیایع سرّاً. فقال: بشّرک اللَّه بالخیر یا صعقب! فوَ اللَّه إنّه لرجل قومه وهو من أبناء المهاجرین الأوّلین، وما هو بدون غیره یا صعقب! واللَّه إنِّی أری الفتنة قد أرعدت وأبرقت وکأ نّک یا صعقب بی، وقد خرجت وسمعت، وقیل لک: إنّ المختار بن أبی عبید فی عصابة من المؤمنین، یطلب بدم الوصیِّین أولاد بنت نبیّ «3» ربّ العالمین، فوَ ربّک یا صعقب لأقتلنّ عدد الّذین قُتلوا علی دم یحیی بن زکریّا علیه السلام.
فقال له الصّعقب: ویحک یا أبا إسحاق! هذه واللَّه أعجوبة وأحدوثة أن یکون هذا منک.
__________________________________________________
ابن زبیر گفت: «با تو بر کتاب خدا و سنّت پیمبرش (ص)، بیعت می‌کنم.»
مختار گفت: «با بدترین غلام من نیز بر کتاب خدا و سنّت پیمبرش بیعت می‌کنی. نصیب من از این کار همانند کسی که از همه به تو دورتر است، نباشد. به خدا جز با آن شرایط بیعت نمی‌کنم.»
عباس بن سهل گوید: در گوش ابن زبیر گفتم: «دین وی را بخر تا در این باره بیندیشی.»
گوید: ابن زبیر بدو گفت: «آنچه را خواستی پذیرفتم.»
و دست پیش آورد و با وی بیعت کرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3204- 3209
(1)- منزل بطریق مکّة بعد القرعاء نحو مکّة
(2)- فی النّسخ: مرجان
(3)- سقط من د
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 193
فقال المختار: نعم واللَّه، «1» یا صعقب! هو واللَّه «1» ما قلتُ لک، فاحفظ عنِّی حتّی تری مصادقه، فإنّه کائن لا محالة.
قال: وجعل المختار یقول: والّذی أنزلَ القرآن وشرّع الأدیان، وکتب الإیمان وکره العصیان، لأقتلنّ العُتاة من آل درغمان ومذحج وهمدان، ونهد وخولان، وبکر وهرّان، وبعل ونبهان، وعیص وذبیان، وقبائل قیس عیلان «2»، تعصّباً لابن بنت نبیّ الرّحمان؛ نعم یا صعقب! وحقّ السّمیع العلیم، العلیّ العظیم، العدل الکریم، الرّحمان الرّحیم، لأعرکنّ عرک الأدیم بنی محمّد وسلیم، والأشراف «3» من بنی تمیم.
قال: ثمّ ضرب المختار راحلته «4»، ومضی حتّی صار إلی مکّة، فدخل علی عبداللَّه بن الزّبیر، فسلّم علیه وحیّاه، فرحّب «5» به ابن الزّبیر وقرّبه، وقال: من أین أقبلتَ یا أبا إسحاق؟ قال: من الکوفة. قال: فما تخبرنی عنهم؟ قال: أخبرک عنهم أ نّهم فی السِّرِّ أعداء وفی العلانیة أتقیاء. قال: فقال له عبداللَّه بن الزّبیر: هذه واللَّه صفة أهل السّوء العبید إذا حضر موالیهم خدموهم وإذا غابوا عنهم عابوهم. فقال المختار: ذرنی من هذا، وابسط یدک أبایعک، وأعطنا «6» ما یرضینا وثب بنا علی الحجاز حتّی نأخذها، فإنّ أهل الحجاز کلّهم معک وأنتَ أقرب إلی جماعة النّاس، وأدهی «7» عند ذوی النُّهی من یزید بن معاویة.
قال: فسکت ابن الزّبیر ولم یقل شیئاً. فقام المختار من عنده مغضباً، فرکبَ من ساعته ومضی إلی الطّائف، فأقام بها حولًا کاملًا عند بنی عمِّه من بنی ثقیف.
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د
(2)- [فی المطبوع: «غیلان»]
(3)- فی د: لولاء شراف- کذا
(4)- سقط من د
(5)- فی د: فترحّب
(6)- فی النّسخ: أعطینا، والتّصحیح من الطّبری
(7)- فی النّسخ: أرمی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 194
قال: وافتقده «1» عبداللَّه بن الزّبیر، فقال لبعض مَن یلوذ به من أصحابه «2»: لک «3» علمٌ بالمختار بن أبی عبید؟ فقال: ما لی به علم منذ رأیته عندک هاهنا، ولکنِّی سمعتُ نفراً من أهل الطّائف یذکرون أ نّه مقیم عندهم هناک «4»، وأ نّه ابن عمّاته صاحب العقرب، وأ نّه مبید «5» الجبّارین وقاتل الملحدین.
قال: فضحک ابن الزّبیر، ثمّ قال: قاتلهُ اللَّه من متکهِّن کذّاب! واللَّه لئن أهلک اللَّه الجبّارین، فإنّ المختار أوّلهم.
قال: فما کان «6» بأسرع من أن قدم المختار من الطّائف بعد ذلک بثلاثة أیّام، فأقبل نحو البیت الحرام، وعبداللَّه بن الزّبیر ینظر إلیه وعنده نفر من أصحابه، حتّی دنا المختار من البیت، واستلم الحجر الأسود ثمّ طاف، فصلّی رکعتین وجلس، فجاءه «7» قوم من أهل مکّة فسلّموا علیه وجلسوا عنده. فقال عبداللَّه بن الزّبیر لأصحابه: إنِّی «8» لا أراه «8» یصیر إلینا! فقال العبّاس بن سهل الأنصاریّ: إن شئتَ أتیتکَ به أو بخبره. فقال ابن الزّبیر:
نعم، فافعل.
فأقبل العبّاس بن سهل إلی المختار، وسأله عن أحواله وأحوال بنی عمِّه بالطّائف، ثمّ قال: یا أبا إسحاق! لیس مثلک مَن یغیب عمّا اجتمع «9» علیه أهل الشّرف وبیوتات العرب! فقال المختار: وما ذلک؟ فقال العبّاس: إنّه لم یبقَ حیّ من أحیاء العرب إلّاوقد جاء عمیدهم وبایع هذا الرّجل عبداللَّه بن الزّبیر. فعجباً لک ولرأیک ألا ما أتیته، فأخذتَ
__________________________________________________
(1)- فی د: أفقده
(2)- هو عبّاس بن سهل بن سعد
(3)- فی د: ألَک
(4)- لیس فی د
(5)- [فی المطبوع: «سیِّد»]
(6)- فی النّسخ: کانوا
(7)- من د، وفی الأصل و بر: وجاء
(8- 8) من د و بر، وفی الأصل: لأراه
(9)- فی د: اجتمعوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 195
بحظِّک من هذا الأمر! فقال المختار: واللَّه یا أخا الأنصار! إنِّی أتیته فی العام الماضی وأشرتُ علیه بالرّأی ودعوته إلی حظِّه، فطوی أمره دونی، ورأیته مستغنیاً عنِّی، فأحببتُ أیضاً أن رآنی عنه مستغنیاً، فوَ اللَّه إنّه لأحوج إلیَّ منِّی إلیه. فقال له العبّاس بن سهل: صدقتَ یا أبا إسحاق! قد کان ذلک، غیر أنّک کلّمته وهو ظاهر فی المسجد، وهذا کلام «1» لا یجب إلّاوالسّتور «2» دونک مسدولة والأبواب دونک «3» مُغلقة، ولکن القه اللّیلة وأنا معک حتّی تسمع کلامه ویسمع کلامک! فقال المختار: إنِّی فاعلٌ ذلک إنْ شاء اللَّه إذا صلّینا العشاء «4» الآخرة «5». قال: فنهض الأنصاریّ من عنده إلی عبداللَّه بن الزّبیر فخبّره بما کان منه.
فلمّا کان اللّیل وصلّیا العشاء الآخرة «5»، أقبل المختار ومعه العبّاس بن سهل الأنصاریّ حتّی صار إلی ابن الزّبیر، قال: فمدّ یده إلی المختار فصافحه ورحّب «6» به ثمّ سأله عن أقربائه وأهله بالطّائف. فتحدّثا ساعة، ثمّ أقبل علیه ابن الزّبیر وقال: إنّک کلّمتنی بهذا الکلام والنّاس حضور والحیطان لها «7» آذان ولیس من أحدٍ إلّاوله عدوّ وصدیق، وهذا وقت خلوة، فهاتَ الآن ما عندک! فقال المختار: إنّه لا خیرَ فی الإکثارِ عن المنطق، ولا حظّ فی التّقصیر عن الحاجة. وأنتَ الیوم رجل قومک وقد جئتک أبایعکَ علی أ نّه لا تقضی الامور دونی وعلی أن أکون أوّل مَن «8» تأذن له «8» وآخر مَن یخرج عنک، فإذا أظهرکَ اللَّه علی یزید بن معاویة، فاستخلفنی علی أجلِّ أعمالک فأنتفع وأرد [علی «9»] أهل بیتی شیئاً.
__________________________________________________
(1)- فی د: الکلام
(2)- فی د: السطور- کذا
(3)- فی النّسخ: دونه
(4)- من د، وفی الأصل و بر: عشاء
(5)- فی د: الأخیرة
(6)- فی د: ترحّب
(7)- فی النّسخ: لیس لها
(8- 8) من الطّبریّ، وفی الأصل: یأذنک علیک، وفی د و بر: یأذن علیک
(9)- من د و بر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 196
فقال له ابن الزّبیر: أنا أبایعک علی کتاب اللَّه وسنّة رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه «1» وسلّم. فقال المختار: لا واللَّه، لا أبایعک إلّاعلی هذه الخصال! قال: فسکتَ ابن الزّبیر، فقال له العبّاس: «2» اشتر منه دینه حتّی تری من رأیک «2»! قال ابن الزّبیر: أبا إسحاق! فإنِّی أبایعک علی ما ذکرت. قال: ثمّ بسط یده، فبایعه المختار وأتی إلی منزله.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 272- 277
فخرج المختار من الکوفة هارباً نحو الحجاز، ولمّا صار بواقصة، إذا هو برجلٍ من أهل الکوفة یُقال له صقعب بن زهیر، فسلّم علیه، وقال: یا أبا إسحاق! ما لی أری عینک علی هذه الحالة، صرفَ اللَّه عنکَ السّوء؟ فقال له: اعترضها هذا الدّعیّ عبد بنی علاج ابن زیاد، فقال له صقعب: ما له شلّت یمینه شلّاً عاجلًا؟ فقال له: نعم یا صقعب، وقتلنی اللَّه إن لم أقتله وأقطع أعضاءه عضواً عضواً وإرباً إرباً، ولکن أخبِرنی عن ابن الزّبیر أین ترکته؟ قال: ترکته بمکّة، وهو یُظهر العدواة لیزید، وأظنّه یُبایع سرّاً.
فضحکَ المختار وقال: اللَّه أکبر! بشّرک اللَّه بخیر، فوَ اللَّه أ نّه لرجل قومه، وهو من أولاد المهاجرین وإنِّی لأری الفتنة قد أرعدت وأبرقت، وکأنّک بی یا صقعب، وقد خرجت وکان ما سمعت وقیل لک إنّ المختار بن أبی عبید قد خرج فی عصابة من المؤمنین یطلب بدم ابن بنت نبیّ العالمین وابن سیِّد الوصِّیین الحسین بن علیّ وابن فاطمة، فوَ ربّک یا صقعب لأقتلنّ به عدد الّذین قتلوا بیحیی بن زکریّا.
فقال صقعب: إنّ من أعجب القول أن یکون هذا منک. فقال: نعم واللَّه إنّه کائن لا محالة «ولتعلمنّ نبأهُ بعدَ حین»، وجعل یقول: والّذی أنزلَ القرآن، وبیّن الفرقان، وشرع الأدیان، وکتب الإیمان، وکره العصیان، لأقتلنّ العُتاة من أزد عمان ومذحج وهمدان، وبهران وخولان، وبکر ونبهان، وعبس ودودان، وقبائل قیس عیلان، غضباً لابن بنت نبیّ الرّحمان.
__________________________________________________
(1)- زید فی د: واله
(2- 2) من الطّبریّ وفی النّسخ: فعلتَ فذاک اشتر منه ذمّته حتّی تری رأیک ویری رأیه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 197
ثمّ ضربَ المختار راحلته، ومضی حتّی قدم مکّة، فدخلَ علی عبداللَّه بن الزّبیر، فرحّب به وقرّبه وسأله عن أهل الکوفة، فقال المختار: هم فی السِّرِّ أعداء، وفی العلانیة أولیاء.
فقال ابن الزّبیر: هذه واللَّه صفة عبید السّوء، إذا حضر موالیهم خدموهم وأطاعوهم، وإذا غابوا عنهم شتموهم ولعنوهم. فقال المختار له: ذرنی من هذا، ولکن ابسط یدک حتّی أبایعک واعطنی ما أرضی به بأن تبثّ بی علی أهل الحجاز حتّی آخذها لک، فإنّ أهل الحجاز کلّهم معک وأنتَ أقرب إلی جماعة النّاس، وأرضی عند ذوی النُّهی من یزید. فسکتَ ابن الزّبیر ولم یرد علیه شیئاً.
فخرج المختار مغضباً، ومضی إلی الطّائف، فأقام بها حولًا عند بنی عمِّه من ثقیف، وافتقده ابن الزّبیر، فسأل عنه، فقال له بعض أصحابه: ما رأیته منذ خرجَ من عندک.
فما کان بأسرَع من أن قدمَ المختار من الطّائف، فدخل المسجد واستلم الحجر، وطاف، وصلّی رکعتین، وجلس، فجاءه قوم من أهل مکّة، فسلّموا علیه وجلسوا إلیه، فعلمَ ابن الزّبیر بقدومه، وقال: إنِّی لا أراهُ یصیر إلینا. فقال له العبّاس بن سهل الأنصاریّ: إن شئتَ أتیتکَ بخبره. فقال له ابن الزّبیر: نعم، فافعل.
فجاء العبّاس إلی المختار، وسلّم علیه، وسأله عن بنی عمّه بالطّائف، ثمّ قال له:
یا أبا إسحاق! لیس مثلکَ مَن یغیبُ عمّا اجتمع علیه أهل الشّرف وبیوتات العرب. فقال المختار: وما ذاک؟ قال: إنّه لم تبق قبیلة من العرب إلّاجاء عمیدها وزعیمها، فبایعَ عبداللَّه بن الزّبیر، فعجبَ منکَ ومن رأیکَ أن لا تکون آتیته، فأخذتَ بحظِّکَ من هذا الأمر.
فقال: یا أخا الأنصار! إنّک تعلم إنِّی أتیته فی العام الماضی، وأشرتُ علیه بالرّأی، ودعوتهُ إلی حظِّه، فطوی أمره دونی، وأرانی نفسه مستغنیاً عنِّی، فأحببتُ أن یرانی مستغنیاً عنه، فوَ اللَّه لهو أحوج إلیَّ منِّی إلیه.
فقال العبّاس: صدقتَ یا أبا إسحاق! قد کان ذلک، غیر أنّک کلّمته وهو ظاهر فی المسجد، وهذا کلام لا یکون إلّاوالسّتور دونه مسدولة والأبواب فوقها مغلقة، ولکن ألقهِ اللّیلة وأنا معکَ حتّی تسمع کلامه ویسمع کلامک، قال: نعم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 198
فلمّا صلّیتُ العشاء الآخرة، ذهب المختار والعبّاس إلی ابن الزّبیر، فمدّ یده ابن الزّبیر إلی المختار وصافحه ورحّب به وسأله عن حاله، ثمّ قال: یا أبا إسحاق! إنّک کلّمتنی بذاک الکلام والنّاس حضور وللحیطان آذان، ولیسَ من أحدٍ إلّاوله عدوّ وصدیق، وهذا وقت خلوة، فهاتَ ما بدا لک؟ فقال المختار: أ نّه لا خیرَ فی الإکثار من الکلام، ولا حظّ فی التّقصیر عن الحاجة، وأنتَ الیوم رجل قومکَ وقد جئتکَ لأبایعک علی أن لا تقضی‌الأمور دونی، وعلی أن أکون أوّل مَن تأذن له وآخر مَن یخرج من عندک، فإذا أظهرَک اللَّه علی یزید، استعنتَ بی علی أفضل أعمالک، فانتفع وأرد علی أهل بیتی شیئاً.
فقال ابن الزّبیر: یا أبا إسحاق! أبایعکَ علی کتاب اللَّه وسنّة نبیِّه. فقال المختار: لو جاءک عبد أسود لبایعته علی کتاب اللَّه وسنّة نبیِّه. فأبی ابن الزّبیر غیر هذا، فقال العبّاس: جُعلتُ فداک اشتر منه دینه حتّی تری رأیکَ ویری هو رأیه. فقال ابن الزّبیر:
یا أبا إسحاق! فإنِّی أبایعک علی ما سألت. ثمّ بسط یده، فبایعه المختار، ثمّ انصرف إلی منزله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 180- 182
فخرج إلی الحجاز، وکان یقول: واللَّه لأقتلنّ بالحسین عدّة مَن قُتل علی دم یحیی بن زکریّا، فقدم علی ابن الزّبیر، فرحّب به، فقال له: ما تنتظر، ابسط یدک نبایعک. ثمّ مضی إلی الطّائف، ثمّ عاد بعد سنة، فبایع ابن الزّبیر وقاتل معه، وأقام عنده حتّی هلک یزید.
ابن الجوزی، المنتظم، 6/ 29
فخرج المختار إلی الحجاز، فلقیه ابن العرق وراء واقصة، فسلّم علیه، وسأله عن عینه، فقال: خبطها ابن الزّانیة بالقضیب، فصارت کما تری. ثمّ قال: قتلنی اللَّه إن لم أقطع أنامله وأعضاءه إرباً إرباً.
ثمّ سأله المختار عن ابن الزّبیر، فقال: إنّه عائذ بالبیت، وإنّه یُبایع سرّاً، ولو اشتدّت شوکته وکثرت رجاله لظهر، فقال المختار: إنّه رجل العرب الیوم، وإن اتّبع رأیی أکفه أمر النّاس، إنّ الفتنة أرعدت وأبرقت- وکان قد انبعث- فإذا سمعت بمکان قد ظهرت به فی عصابة من المسلمین أطلب بدم الشّهید المظلوم المقتول بالطّفِّ سیِّد المسلمین وابن بنت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 199
سیِّد المرسلین «1» وابن سیِّدها «1» الحسین بن علیّ. فوَ ربّک لأقتلنّ بقتله عدّة مَن قتل علی دم یحیی بن زکریّا.
ثمّ سار وابن العرق یعجب من قوله، قال ابن العرق: فوَ اللَّه لقد رأیتُ ما ذکره وحدّثتُ به الحجّاج بن یوسف، فضحک، وقال: للَّه‌درّه أیّ رجل دیناً ومسعر حرب ومقارع أعداء کان.
ثمّ قدم المختار علی ابن الزّبیر، فکتمَ عنه ابن الزّبیر أمره، ففارقه، وغاب عنه سنة، ثمّ سأل عنه ابن الزّبیر فقیل: إنّه بالطّائف، وأ نّه یزعم أ نّه صاحب الغضب ومسیر الجبّارین.
فقال ابن الزّبیر: ما له قاتله اللَّه، لقد انبعث «2» کذّاباً متکهِّناً، أن یهلک اللَّه الجبّارین یکن المختار أوّلهم، فهو فی حدیثه إذ دخل المختار المسجد، فطاف، وصلّی رکعتین، وجلس، فأتاه معارفه، یحدِّثونه، ولم یأت ابن الزّبیر، فوضعَ ابن الزّبیر علیه عبّاس بن سهل بن سعد «3»، فأتاه، وسأله عن حاله، ثمّ قال له: مثلک یغیب عن الّذی قد اجتمع علیه الأشراف من قریش، والأنصار، وثقیف، ولم تبق قبیلة إلّاوقد أتاهُ زعیمها، فبایعَ هذا الرّجل، فقال: إنِّی أتیته العام الماضی، وکتمَ عنِّی خبره. فلمّا استغنی عنِّی، أحببتُ أن أریه أنِّی مستغنٍ عنه. فقال له العبّاس: القه اللّیلة وأنا معک، فأجابه إلی ذلک.
ثمّ حضر عند ابن الزّبیر بعد العتمة، فقال المختار: أبایعک علی أن لا تقضی الامور دونی، وعلی أن أکون أوّل داخل وإذا ظهرت استعنتَ بی علی أفضل عملک.
فقال ابن الزّبیر: أبایعکَ علی کتاب اللَّه وسنّة رسوله. فقال: وشرّ غلمانی تبایعه علی ذلک، واللَّه لا أبایعک أبداً إلّاعلی ذلک. فبایعه، فأقام عنده. «4»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم]
(2)- فی الأصل [ونفس المهموم]: «لقد اتبع» وهو تحریف
(3)- [فی المطبوع: «مسعر»]
(4)- مختار هم راه حجاز را گرفت. در عرض‌راه ابن‌عرق (یکی از دوستداران یا غلامان ثقیف) او را دید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 200
__________________________________________________
همچنین [در] واقصه او را ملاقات کرد و علّت زخم و دریدگی چشم او را پرسید؟
گفت: «آن زنازاده (عبیداللَّه) چشم مرا با تازیانه زد و چنین شد که تو می‌بینی.» بعد گفت: «خدا مرا بکشد، اگر انگشت‌های او را یک یک قطع و او را پاره پاره نکنم.»
مختار هم از وضع ابن زبیر پرسید.
گفت: «او در حرم پناه برده و مردم در خفا با او بیعت می‌کنند. اگر بر عده خواهان وی افزوده [شود] و نیروی کافی و قدرت پیدا کند، دعوت خود را آشکار خواهد کرد.»
مختار گفت: «او مرد بزرگ عرب است و اگر او به فکر و رأی من عمل کند، من او را از کار مردم بی‌نیاز خواهم کرد.»
سپس گفت: «فتنه با رعد و برق و خروش پدید آمده. هرگاه تو بشنوی که در گوشه جمعی از مسلمانان قیام کنند. تو به خون‌خواهی شهید مظلوم که سید مسلمانان، فرزند دختر سید المرسلین و زاده سید مسلمانان حسین بن علی مقتول (و شهید) ارض طف باشد، قیام کن و انتقام بجوی. به خدای تو (به مخاطب) سوگند، من به خون‌خواهی و انتقام او عده‌ای خواهم کشت [که] مطابق عده کشندگان یحیی بن زکریا خواهد بود.»
(این بگفت) و راه خود را گرفت و ابن‌عرق فریفته سخن (مسجع و بلیغ) او شده بود.
ابن عرق گوید: به خدا هرچه او گفته بود (از انتقام جویی)، خود عیاناً دیدم و بعد از آن، گفته او را برای حجاج (در زمان قدرت و امارت) نقل کردم.
حجاج بن یوسف خندید و گفت: «آفرین خدا بر او! مرد دنیا خواه، آتش افروز جنگ و دشمن کش بود.» (حجاج نیز از ثقیف قبیله مختار بود و او جسد مختار را با احترام از دار فرود آورد و به خاک سپرد.)
بعد از آن مختار بر ابن زبیر وارد شد، ولی ابن زبیر دعوت و راز خود را از وی مکتوم کرد. او هم مدّت یک سال ابن زبیر را ترک و مفارقت کرد. بعد از آن ابن زبیر احوال او را جستجو کرد. گفته شد که او در طائف زیست می‌کند و او ادعا می‌کند که خود نماینده خشم خدا و سرنگون کردن دیوان خودپرست است. ابن زبیر گفت: «خدا او را بکشد که با کذب و دروغ آفریده شده! اگر خداوند بخواهد دیوان جبار را بکشد، اوّلِ آن‌ها خود مختار خواهد بود.» ابن‌زبیر در حال گفت‌وگو و ذکر معایب مختار بود که ناگهان مختار وارد مسجد (کعبه) گردید، طواف کرد و دو رکعت نماز خواند. آشنایان و دوستان او گرد وی تجمع و با او مصاحبه و گفت‌وگو کردند. او هم نزد ابن زبیر نرفت (اعتنا نکرد). ابن زبیر هم عباس بن سهل را به تجسس اخبار و احوال او گماشت.
عباس نزد وی رفت، حال او را پرسید و گفت: «مانند تو کسی از تصمیم اشراف و بزرگان دوری می‌کند که قریش، انصار و ثقیف (قبیله مختار) بر این کار اجماع کرده [است] و هیچ قبیله نمانده که نماینده یا رئیس خود را نزد او (ابن زبیر) نفرستاده باشد که با این مرد بیعت کند.»
گفت: « (مختار) من پارسال نزد او آمدم و او کار و تصمیم خود را از من مکتوم داشت. چون او از من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 201
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 337- 338/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 557- 558
فخرج هارباً نحو الحجاز حتّی إذا صار بواقِصَة «1» لقی الصَّقْعَب بن زهیر الأزدیّ، فقال: یا أبا إسحاق، ما لی أری عینک علی هذه «2» الحال؟
قال: فعل بی ذلک عبیداللَّه بن زیاد، قتلنی اللَّه إن لم أقتله، واقطِّع أعضاءه، ولأقتلنّ بالحسین علیه السلام عدد الّذین قُتلوا بیحیی بن زکریّا علیه السلام، وهم سبعون ألفاً.
ثمّ قال: والّذی أنزل القرآن، وبیّن الفرقان، وشرّع الأدیان، وکرّه العصیان، لأقتلنّ العُصاة من أزد عمان، ومَذحِج وهمدان، وفهد «3» وخَولان، وبکر «4» وهزّان، وثُعَل «5» ونبهان، وعبس وذبیان «4»، وقبائل قیس عیلان «6»، غضباً لابن بنت نبیّ الرّحمان، نعم یا صَقْعَب، وحقِّ السّمیع العلیم، العلیِّ العظیم، العدل الکریم، العزیز الحکیم «7»، الرّحمان الرّحیم،
__________________________________________________
بی‌نیاز بود، من خواستم برای او ثابت کنم که من هم به او نیازی ندارم.»
عباس به او گفت: «همین امشب به ملاقات او برو و من هم با تو همراه خواهم بود.» او هم پذیرفت.
پس از آن، پاسی از شب گذشته بود که مختار نزد ابن زبیر رفت و چون حضور یافت، به او گفت: «من با تو به یک شرط بیعت می‌کنم که تو بدون مشورت و اراده من کاری انجام ندهی، من نخستین کسی (بدون اذن) باشم که بر تو وارد شود و اگر تو رستگار شوی، بهترین امارت را به من بسپاری.»
ابن زبیر گفت: «من فقط به موجب کتاب (قرآن) و سنّت پیغمبر خدا با تو بیعت می‌کنم.»
مختار گفت: «تو با پست‌ترین غلامان من می‌توانی چنین بیعتی بکنی (ومن بالاتر از این هستم). من به خدا هرگز با تو بیعت نخواهم کرد، مگر به این شرط.» ابن زبیر هم بیعت (و شرط) او را قبول کرد. او هم در آن‌جا (مکه) اقامت کرد.
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 9- 11
(1)- واقصة: منزل فی طریق مکّة بعد القرعاء نحو مکّة: «مراصد الاطِّلاع: 3/ 1421» [وفی الدّمعة السّاکبة: «براقصة»]
(2)- فی «ف» هذا
(3)- فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: نهد
(4- 4) فی العوالم: وهران وتعل وتیهان وعبس ودبیان، [وفی الدّمعة السّاکبة: «وهرّان ونفل وتیهان وعبس وذبیان»]، وفی خ: «زیبان» بدل «دبیان»
(5)- فی «ف»: ونفل
(6)- فی خ: غیلان [وفی الدّمعة السّاکبة: «وعیلان»]
(7)- فی «ف»: العزیز الرّحیم الحکیم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 202
لأعرکنّ «1» عرک الأدیم، بنی کندة وسلیم، والأشراف من تمیم، ثمّ سار إلی مکّة.
قال ابن العِرْق: رأیتُ المختار أشتر العین، فسألته، فقال: شترها ابن زیاد اللّعین «2»، یا ابن العِرْق! إنّ الفتنة أرعدت وأبرقت «3»، وکأن قد أینعت، وألقت خطامها، وخبطت وشمست «4»، وهی رافعة ذیلها، وقائلة ویلها، بدجلة وحولها «5».
ابن نما، ذوب النّضار،/ 68- 70/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 353- 354؛ البحرانی، العوالم، 17/ 672- 673؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 220- 221
فخرج المختارُ إلی الحجاز، واجتمع بعَبْد اللَّه بن الزّبیر وأخبره خبرَ العراق، وقال له:
ابسُط یدَک ابایعْک، وأعْطِنا ما یُرضینا، وثِبْ علی الحجاز، فإنّ أهلَه معک. وکان ابنُ الزّبیر یَدْعُو لنفسه سرّاً، فکتم أمره عن المختار ففارقه إلی الطّائف، وغابَ عنه سنةً، ثمّ سأل عنه ابن الزّبیر، فقیل له: إنّه بالطّائف، وإنّه یَزْعَم أ نّه صاحب الغَضَب ومُبیدُ الجبّارین. فقال ابنُ الزّبیر: قاتله اللَّه، لقد اتّبعت کذّاباً متکهِّناً، إن یُهلِک اللَّه الجبّارین یکن المختار أوّلَهُم.
فبینا هو فی حدیثه، إذ دخل المختار، فطاف وصلّی رکعتین، وجلس وأتاه معارِفُه یحدِّثونه، ولم یأتِ ابنَ الزّبیر، فوضع ابن الزّبیر علیه عبّاس بن سَهْل بن سَعْد، فأتاه، وسأله عن حاله، ثمّ قال له: مثلُک یغیب عن الّذی قد اجتمع علیه الأشرافُ من قُریش والأنصار وثَقِیف؟ ولم تبق قبیلة إلّاوقد أتاه زعیمُها، فبایعْ هذا الرّجل.
فقال: إنِّی أتیتُه فی العام الماضی فکتم عنِّی خَبَره، فلمّا استغنی عنِّی، أحبَبْتُ أن ارِیَهُ أنِّی مُسْتَغْنٍ عنه، فقال له العبّاس: الْقَه [اللّیلة] وأنا معک. فأجابه إلی ذلک، وحضر عند
__________________________________________________
(1)- یقال: عرکه: أی دلکه وحکّه حتّی عفاه
(2)- کلمة «اللّعین» لیس فی البحار والعوالم [وفی الدّمعة السّاکبة: «لعنه اللَّه»]
(3)- أرعد: تهدّد وتوعّد، کأبرق
(4)- یُقال: شَمَسَ الفرسُ: استعصی علی راکبه ومنع ظهره. مجمع البحرین
(5)- فی «ف»: أو حولها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 203
ابن الزّبیر بعد العَتَمة، فقال له المختار: أبایعکَ علی ألّا تُقْضَی الأمور دُونی، وعلی أن أکونَ أوّلَ داخلٍ علیک، وإذا ظهرتَ استعنتَ بی علی أفْضَل عَمَلِک.
فقال ابن الزّبیر: أبایعکَ علی کتابِ اللَّه وسنّةِ رسوله. فقال: وشرّ غلمانی تبایعه علی ذلک، واللَّه لا أبایعک أبداً إلّاعلی ذلک، فبایعه وأقام عنده.
النّویری، نهایة الإرب، 21/ 8- 9
فأتی [المختار] الحجاز واجتمع بابن الزّبیر، فحضّه علی أن یُبایع النّاس، فلم یسمع منه، فغابَ عنه بالطّائف نحو سنة، ثمّ قدم علیه، فرحّب به، وتحادثا، ثمّ إنّ المختار خطب، وقال: إنِّی جئتُ لأبایعک علی أن لا تقضی الأمور دونی، وإذا ظهرتَ استعنتَ بی علی أفضل عملک. فقال ابن الزّبیر: أبایعک علی کتاب اللَّه وسنّة نبیِّه. فبایعه ابن الزّبیر علی ما طلب.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 380
فخرج المختار إلی الحجاز وهو یقول: واللَّه لأقطِّعنّ أنامل عبیداللَّه بن زیاد، ولأقتلنّ بالحسین بن علیّ عدد مَن قُتل بدم یحیی بن زکریّا.
فلمّا استفحل أمر عبداللَّه بن الزّبیر، بایعه المختار بن عبید، وکان من کبار الأمراء عنده.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 249
فصار [المختار] إلی ابن الزّبیر بمکّة. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 290
__________________________________________________
(1)- مختار از کوفه بیرون آمد و روی به حجاز نهاد. در راه مصعب بن زبیر او را پیش آمد و گفت: «یا ابا اسحاق! دیده تو را چه حالت است که چشم بد از او دور باد!»
مختار گفت: «این آفتی است که از بنده بنی علاج، ولد سمیه زانیه فاحشه به من رسید. خدا مرا بکشد، اگر او را نکشم واعضای اورا از یکدیگر جدا نکنم. اکنون مرا بگوی که احوال ابن‌زبیر بر چه‌سان گذران است.»
مصعب جواب داد: «عبداللَّه بن زبیر، در مکه اظهار عداوت یزید لعین می‌کند و گمان من چنان است که در خفیه مردم را به بیعت خویش دعوت می‌نماید.»
مختار گفت: «بشّرک اللَّه بالخیر یا مصعب در این زودی به سمع تو خواهد رسید که مختار بن ابو عبیده با جمعی از مسلمانان خروج کرده و خون پسر سید اوصیا و ابن بنت سرور اصفیا و انبیا صلی الله علیه و آله و سلم حسین بن علی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 204
__________________________________________________
مرتضی علیه السلام را طلب از اعدای دین و ذریّات شیاطین می‌دارد. به‌خدا سوگند ای مصعب که چندان از دوستان یزید و معاویه بن ابی سفیان بکشم که عددایشان به عدد مقتولان خون یحیی بن زکریا علیه السلام رسد.»
گویند که سبب جزم مختار به انتقام و تصمیم عزیمت او بر محاربه و قتل اهل ظلام، وصول کتاب امیر المؤمنین علی علیه السلام بود.
مفصل این مجمل آن‌که شعبی رحمه الله روایت می‌کند که روزی در مجلس مختار ناصر اهل‌بیت رسول صلی الله علیه و آله و سلم نشسته بودم، ناگاه شخصی بر هیأت مسافران در آمد و گفت: «السلام علیک یا ولی اللَّه»، آن‌گاه مکتوبی سر به‌مهر بیرون آورد و به دست مختار داد و معروض گردانید که این امانتی است که امیر المؤمنین علی علیه السلام به من سپرد و فرمود که به مختار رسان.
مختار گفت: «تو را به خدایی که جز او نیست، سوگند می‌دهم که آنچه گفتی مطابق واقع و راست است؟»
آن شخص بر صدق قول خود سوگند خورد. مختار مهر از کاغذ برداشت و در آن‌جا نوشته بود که:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، السّلام علیک، امّا بعد، بدان ای مختار که پس از سی سال که در بادیه ضلالت و غوایت سیر کرده باشی، خدای تعالی محبّت ما و اهل‌بیت را در دل تو خواهد افکند و خون ما از اهل بغی و طغیان و ارباب تمرّد و عصیان طلب خواهی داشت. باید که خاطر جمع داری و هیچ‌گونه پریشانی به ضمیر خود راه ندهی.» مختار بعد از اطلاع بر مضمون این مکتوب، مستظهر و قوی‌دل شد و در قتل دشمنان خاندان مساعی جمیله مبذول داشت.
بالجمله، چون مختار از کوفه به مکه آمد، با عبداللَّه بن زبیر ملاقات کرد، و ابن زبیر به شرایط تعظیم و تبجیل او قیام نمود و پرسید که اهالی کوفه را چون گذاشتی؟
مختار جواب داد: «هم فی السّرّاء أعداء، وفی العلانیة أولیاء»، عبداللَّه به مذمّت کوفیان زبان گشود.
مختار گفت: «دست بیرون‌آر تا با تو بیعت کنم که تو نزد ارباب عقل و کیاست، سزاوارتری به خلافت از این ملعون- یعنی یزید بن معاویه- و چون من در صدد متابعت تو آیم، رتق و فتق مهمّات مملکت را به من مفوض گردان تا به ضرب تیغ آب‌دار، مجموع ولایت عراق عرب و دیار شام را مضبوط و مسخر گردانم.»
ابن زبیر گفت: «در این باب تأملی به سزا واجب می‌نماید.»
و مختار چون دید که عبداللَّه بن زبیر در کتمان امر خود می‌کوشد، به غضب از پیش او برخاست، مکه را وداع کرد، به جانب طایف رفت و در آن دیار مدّت یک سال در میان بنی اعمام خود به‌سر برد. در غیبت او پیوسته عبداللَّه بن زبیر از احوال مختار مستخبر بود و هیچ‌کس از وی نشان نمی‌داد، تا بعد از یک سال که به مکه آمد، مناسک طواف به جای آورد و در مسجد الحرام بنشست. ابن زبیر که او را در مسجد دید، با یاران خویش گفت که مرا میل آن است که مختار با من بیعت کند، اما گمان من چنان است که در موافقت نخواهد آمد.
عباس بن سهل انصاری گفت: «اگر رخصت فرمایی، من استخراج نمایم.» این سخن موافق مزاج ابن زبیر افتاد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 205
__________________________________________________
عباس پیش مختار رفت و بعد از پرسش و تشبیب مقدمات گفت: «اهل شرق و صنادید عرب با ابن زبیر بیعت کرده‌اند، و من عجب دارم از تو که با ایشان موافق نشده‌ای.»
مختار گفت: «من یک نوبت به ملازمت او رفتم، التماس نمودم که بیعت کنم و با مخالفان وی چندان شمشیر زنم که هیچ‌کس از ایشان باقی نماند. او مهم خود را از من پنهان داشت و دیگر نزد او نرفتم تا معلوم فرماید که احتیاج او به من بیشتر است از افتقار من به او.»
عباس گفت: «راست می‌گویی یا ابا اسحاق! و لیکن تو حدیث بیعت را در میان انجمن گفتی و او نخواست که این سر فاش گردد. از آن جهت در جواب تو هیچ نگفت؛ چه امثال این کلمات را در خلوت‌خانه باید بر زبان راند که ابواب آن مسدود باشد تا از اغیار مصون و محفوظ ماند. اکنون امشب با او ملاقات کن تا ما فی الضمیر یکدیگر را معلوم کنید.»
مختار، ملتمس عباس را مبذول داشت. چون شب شد هر دو نزد ابن زبیر رفتند و عبداللَّه چون مختار را دید، مراسم تعظیم و تکریم به جای آورد، عذر خواهی نمود و گفت: «تو پیش از این با من سخنی از بیعت در میان آوردی و چون مقتضی سکوت بود، جواب شافی نگفتم. حالا متوقع آن‌که آنچه در خاطر داری بر زبان آری که من تو را دوستی مخلص و ناصحی مشفق می‌دانم.»
مختار گفت: «اطناب در کلام موجب اسهاب است. خلاصه سخن آن‌که تو سید و سرور قومی و من آمده‌ام که دست در دامن متابعت تو زنم و با تو بیعت نمایم، مشروط به آن‌که اوّل کسی که پیش تو در آید و آخر شخصی که از مجلس تو بیرون رود، من باشم، و چون بر یزید لعین، استیلا یابی، بی‌مشورت من هیچ مهمی را به فیصل نرسانی.»
عبداللَّه گفت: «یا ابا اسحاق! أبایعکَ علی کتاب اللَّه وسنّة رسوله.»
مختار گفت: «لو جاءک لی عبد أسود، لبایعته علی کتاب اللَّه وسنّة رسوله.»
و ابن زبیر از شرط مختار چنانچه در بیعت مذکور شد، امتناع نمود. عباس بن سهل انصاری او را از این مقام گذرانید، با مختار بر موجب مقتضی و رأی او عهد و پیمان در میان آورد، مختار نیز بیعت کرد و ملازم او شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 210- 213
او رو به‌راه حجاز نهاد و خاطر بر طلب خون شهدای کربلا قرار داد، در «روضة الصّفا» از شعبی مروی است‌که سبب تصمیم عزیمت مختار بر انتقام از اهل‌فسق و ظلام آن شد که روزی شخصی در لباس مسافران، به مجلس او در آمد و گفت: «السّلام علیک یا ولیّ اللَّه!»، آن‌گاه مکتوبی سر به مهر بیرون آورد، به دست مختار داد وگفت: «این امانتی است که امیرالمؤمنین علی علیه السلام به من سپرده، فرموده بود که به مختار تسلیم نمای.»
مختار گفت: «تو را به پروردگاری که جز او خدایی نیست، سوگند می‌دهم که آنچه گفتی، مطابق واقع است؟»
آن شخص بر صدق سخن خویش سوگند یاد کرد و مختار از نامه مهر برداشت و نوشته دید که «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، السّلام علیک، امّا بعد، بدان ای مختار، پس از سی سال که در بادیه ضلالت سیر کرده باشی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 206
__________________________________________________
ایزد تعالی محبّت ما و اهل ما را در دل تو خواهد افکند، و تو خون ما را از اصحاب بغی و طغیان خواهی طلبید. باید که دل جمع داری و دغدغه به ضمیر راه ندهی.»
مختار بعد از اطلاع بر مضمون آن‌مکتوب، همایون مستظهر و قوی‌خاطر گشت و در قتل دشمنان خاندان به مثابه مساعی جمیله مبذول داشت.
القصه چون مختار از عراق به حجاز رفت، یک سال در میان قوم خود به‌سربرد و چند گاه ملازمت عبداللَّه بن زبیر کرد.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 137- 138
چون مختار بن ابی عبید و عبداللَّه بن الحارث، خواهر زاده هند دختر ابی سفیان، به شفاعت ابن عمر و هند [؟] از زندان نجات یافتند، گفت: «اگر فزون از سه روز در کوفه بمانی، گردنت را می‌زنم.»
لا جرم، مختار به جانب حجاز فرار کرد و در طیّ راه چون به واقصه که در عرض راه مکه است، فرا رسید، صقعب بن زهیر ازدی او را بدید و گفت: «یا ابا اسحاق! این حالت در چشم تو از چیست؟»
گفت: «ابن زیاد با من چنین کرد. خدا بکشد مرا، اگر او را نکشم و بند از بندش نگشایم. در عوض خون حسین علیه السلام چندان بخواهم کشت که در ازای خون یحیی بن زکریا (سلام اللَّه علیهما) بکشتند و ایشان هفتاد هزار تن بودند.» آن‌گاه گفت:
«والّذی أنزل القرآن، وبیّن الفرقان، وشرع الأدیان، وکره العصیان، لأقتلنّ العُصاة من أزد عمان، ومذحج وهمدان، ونهدٍ وخولان، وبکرٍ وهزّان، وثعل ونبهان، وعبس وذبیان، وقبائل عیلان، غضباً لابن بنت نبیّ الرّحمان. نعم یا صقعب! وحقّ السّمیع العلیم، العلیّ العظیم، العدل الکریم، العزیز الحکیم، الرّحمن الرّحیم، لاعرکنّ عرک الأدیم بنی کندة وسلیم، والأشراف من بنی تمیم.»
آن‌گاه روی به مکه نهاد و از آن پس ابن العرق با وی باز خورد و از بر گشتگی بالای چشمش پرسش کرد، گفت: «ابن زباد با چوب خود چنین کرد، خدای مرا بکشد، اگر انگشتان و اعضای او را بند از بند باز نکنم.» و آن‌گاه از حالت ابن زبیر از ابن العرق بپرسید؟
گفت: «اینک در بیت‌خدای پناهنده [شده] و مردمان را پوشیده به بیعت خویش خواننده است، اگر چندی بر شوکت و حشمت او افزوده شود، ظهور خواهد نمود.»
مختار گفت: «مرد مردانه مردم عرب امروز اوست و اگر به رأی و رویّت من کار کند، امر او را کفایت می‌کنم. «یا ابن العرق! إنّ الفتنة أرعدت وأبرقت، وکأن قد أینعت، وألقت خطامها، وخبطت وشمست وهی رافعة ذیلها، وقائلة ویلها بدجلة وحولها»، کنایت از این که فتنه جهان را در سپرده [است]، مردمان از هر گوشه و کنار سر به طغیان بر کشیده‌اند و آثار عصیان جهانیان نمودار گشته است. وقتی است که بایست قدم استوار کرد، و دشمن را به خاک و خون نگون‌سار آورد. سوگند به خدای، با گروهی از شجاعان مسلمانان ظهور می‌کنم، خون شهید مظلوم و مقتول محروم سید مسلمانان، و دختر زاده سید المرسلین و پسر سید وصیّین و مسلمانان را می‌طلبم و در عوض خون حسین بن علی علیه السلام به شماره آن کسان که در ازای خون یحیی بن زکریا کشته شدند، می‌کشم.» این بگفت و روان گشت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 207
__________________________________________________
ابن عرق می‌گوید: از سخنان مختار در عجب بودم. سوگند به خدا آنچه گفته بود، به جمله را نگران شدم.
وقتی این حدیث را با حجاج بن یوسف در میان آوردم، سخت بخندید و گفت: «للَّه درّه! أیّ رجلٍ دیناً، ومسعر حربٍ، ومقارع أعداء کان: نیکی مختار با خدای باد! عجب مردی با دین، جنگجوی و دشمن گداز بوده است.»
بالجمله مختار به آهنگ ابن زبیر، نزد ابن زبیر بیامد و او در شرایط توقیر و تبجیل قدوم مختار، مساعی جمیله مبذول داشت و گفت: «مردم کوفه را چگونه یافتی؟»
گفت: «در باطن دشمن و در ظاهر دوستند.» عبداللَّه بر مذمّت مردم کوفه بسی سخن راند.
مختار گفت: «دست در آر تا با تو بیعت کنم؛ چه تو نزد ارباب عقل و کیاست، از یزید به خلافت شایسته‌تری. بدان شرط که رتق و فتق امور را به عهده کفایت و درایت من حوالت داری تا به نیروی شمشیر آب‌دار و نیزه آتش بار دمار از دشمنان نابه‌کار بر آرم و ممالک عراق عرب و دیار شام را در حیطه اقتدار تو در آورم.»
ابن زبیر گفت: «در این باب تأمّلی به سزا لازم است.»
مختار بدانست که ابن زبیر امر خود را از وی پوشیده می‌دارد، خشمگین از وی مفارقت کرد و مدّت یک سال در طایف بزیست. ابن زبیر از حال او پرسش گرفت، گفتند: «از مکه به طائف شده و چنان می‌داند که آن‌کس که از در خشم و ستیز بیرون شود و دشمنان دین و جباران را دستخوش هلاک و دمار گرداند، اوست.»
ابن زبیر گفت: «خدای او را بکشد! همانا به سخنان کاهنان و دروغ زنان فریفته شده [است]. اگر خدای تعالی جبّاران را هلاک فرماید، مختار اوّل ایشان خواهد بود.» و در این حدیث بودند که مختار به مسجد در آمد، طواف بداد، دو رکعت نماز بگذاشت، در گوشه‌ای بنشست و نزد ابن زبیر نیامد. معارف مکه در گردش انجمن شدند و از هر در حدیث همی‌راندند. ابن زبیر چون مختار را بدید، گفت: «دیدار مختار را خواهانم، همی‌خواهم با من بیعت کند و گمان دارم که موافقت نکند.»
عباس بن سهل بن مسعر گفت: «اگر اجازت رود، استمزاجی حاصل کنم.» پس نزد مختار شد، از حالش بپرسید و گفت: «آیا سزاوار است که چون تویی از آن‌کس که اشراف قریش، انصار، ثقیف و تمامت زعمای قبایل بر وی انجمن کرده‌اند، دوری بجوید؟ بیا و باوی بیعت کن.»
مختار گفت: «به سال گذشته بدو شدم، خبرش را از من پوشیده داشت. چون استغنای او را از خود بدانستم، خوش‌تر دانستم که استغنای خود را نیز از او بدو بنمایم.»
عباس گفت: «درست گویی، امّا چون تو حدیث بیعت را در جماعت با وی بگذاشتی، به صواب نشمرد که پرده از راز برگیرد و خاموش شد. همانا امثال این کلمات را باید پوشیده راند که از اغیار پوشیده ماند. امشب با وی ملاقات کن و من نیز با تو هستم تا از ما فی الضمیر یکدیگر با خبر شوید.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 208
فلمّا کان الیوم الثّالث، خرج المختار إلی الحجاز، فلقیه ابن العرق مولی ثقیف وراء واقصة، فسلّم علیه، وسأله عن عینه، فقال: خبطها ابن الزّانیة بالقضیب، فصارت کما تری. ثمّ قال: قتلنی اللَّه إن لم أقطع أنامله وأعضاءه إرباً إرباً.
ثمّ قال له: إذا سمعتَ بمکان قد ظهرت به فی عصابة من المسلمین، أطلب بدم الشّهید المظلوم المقتول بالطّفِّ، سیِّد المسلمین وابن سیِّدها وابن بنت سیِّد المرسلین، الحسین بن علیّ، فوَ ربّک لأقتلنّ بقتله عدّة القتلی الّتی قُتلت علی دم یحیی بن زکریّا علیهما السلام.
فجعل ابن العرق یتعجّب من قوله، ثمّ سار المختار حتّی وصل إلی مکّة، وابن الزّبیر یدعو إلی نفسه سرّاً، فکتم أمره عن المختار، ففارقه المختار وغاب عنه سنة، فسأل عنه ابن الزّبیر، فقیل له: إنّه بالطّائف. ثمّ حضر المختار وبایع ابن الزّبیر علی شروط شرطها.
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 33- 34، ط 2/ 42
__________________________________________________
مختار پذیرفت و شب‌هنگام بدو ره‌سپار گردید. ابن‌زبیر در توقیر و تکریم مختار بکوشید و از گذشته معذرت خواست و گفت: «در آن وقت که از بیعت سخن کردی، اقتضای جواب نمی‌کرد و لا جرم سکوت نمودم. اکنون آنچه در دل داری بازگوی؛ چه تو را دوستی خالص و ناصحی مشفق می‌دانم.»
مختار گفت: «سخن به دراز نمی‌افکنم، با تو بیعت می‌کنم به آن شرط و پیمان که نخست کسی که بر تو درآید و آخر کس که از خدمت تو بیرون رود من باشم، در تمشیت امور، بدون مشورت من اقدام نفرمایی و چون در کار خویش مستولی شدی، برترین کار خود را با من گذاری.»
ابن زبیر گفت: «یا ابا اسحاق! به کتاب خدای و سنّت رسول رهنمای، با من متابعت و بیعت کن.»
مختار گفت: «اگر پست‌ترین بندگان من با تو بیعت جوید، با وی این شرط خواهی کرد. سوگند با خدای، جز به این شرط با تو بیعت نمی‌کنم.» ابن زبیر امتناع ورزید.
عباس بن سهل انصاری کوشش نمود تا ابن زبیر با قبول آن شرایط با وی بیعت نمود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 190- 193
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 209

أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنی عبداللَّه بن جعفر، عن أمّ بکر بنت المِسْوَر، قالت: کان المختار بن أبی عُبید مع عبداللَّه بن الزّبیر فی حصره الأوّل أشدّ النّاس معه، ویُریه أ نّه شیعة له، وابن الزّبیر مُعجَب به ویُحْمَل علیه فلا یسمع علیه کلاماً. «1»
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 71
سمعتُ أبی عبداللَّه بن مصعب، یقول: خرج مصعب بن عبدالرّحمان بن عوف ومصعب ابن الزّبیر والمختار بن أبی عبید، والمختار یومئذٍ مع عبداللَّه بن الزّبیر بمکّة فی طاعته ثلاثتهم، فوقفوا علی مسلحة للحصین بن نمیر، فهاجوا بهم فباتوا یقاتلونهم، فأصبحوا، وقد قتلوا من أهل الشّام مائة رجل.
المصعب الزّبیری، نسب قریش، 8/ 269
وفی الحصار قُتل المسور بن مخرمة، ومات مصعب بن عبدالرّحمان بن عوف.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 196
فلمّا استقرّ عند یزید بن معاویة ما قد جمع ابن الزّبیر بمکّة، وما قیل له فی أمر البیعة وإظهارها، أعطی اللَّه عهداً لیُؤْتَیَنَّ به فی سلسلة، فبعث بسلسلة من فضّةٍ، فمرّ بها البرید علی الولید بن عُتْبة ومروان بالمدینة، فأخبرهما الرّسول خبرَ ما قدِم له وخبر السّلسلة الّتی معه، فقال مروان:
خُذْها فلیسَتْ للعزیزِ مَذَلَّةً وفیها مقالٌ لامْرِئٍ مُتَضَعِّفِ
ویُقال أنّ مروان بعث بهذا البیت إلیه مع عبدالعزیز بن مروان، والثّبت:
خذها فلیستْ للعزیزِ مَذلّةً وفیها مقال لامرئٍ متذلِّل «2»
ثمّ مضی البرید من عندهما حتّی قدم علی ابن الزّبیر، وقد کان کُتب إلی ابن الزّبیر بتمثّل مروان بالبیت، فقال: واللَّه لا أکون أنا المتضعِّف، وردّ ذلک البرید ردّاً رفیقاً.
__________________________________________________
(1)- [نکتفی هنا بذکر الحرب مجملة خاصّة ما یرجع إلی موقف المختار]
(2)- هذا البیت لعبّاس بن مرداس. انظره فی حماسة أبی تمّام بشرح الأعلم الشّنتمریّ، ط دمشق 1992، ج 1 ص 297.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 210
وعلا أمر ابن الزّبیر بمکّة وکاتبه أهل المدینة.
قال هشام بن الکلبیّ، فحدّثنی عوانة قال: أرسلَ یزید إلی عبداللَّه بن الزّبیر، إنِّی قد جعلتُ علیَّ نَذْراً أن یُؤتی بک فی سلسلة، قال: فلا أبرّ اللَّه قَسَمه ولا وفّق له الوفاء بنذره، فقال له أخوه عُرْوة بن الزّبیر أو غیره: وما علیکَ أن تُبرّ قسم ابن عمِّک؟ قال:
قلبی إذاً مثلُ قلبک، فقال أبو دَهْبَل الجُمَحیّ، وهو وَهْب بن وهب بن زَمْعة بن أسید بن أحَیْحة بن خلف بن وهب بن حُذافة بن جُمَح:
لا یجعلنَّکَ فی قَیْدٍ وسِلْسلةٍ کیما یقولَ أتانا وهو مَغْلولُ
بین الحَواریِّ والصِّدِّیقِ ذو نَسَبٍ صافٍ وسیفٌ علی الأعداءِ مَسْلُولُ
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 320- 321
قال أبو مخنف وعوانة: عزل یزید الولید بن عُتْبة، وجمع مکّة والمدینة لعمرو بن سعید، فحجّ بالنّاس وحجّ ابن الزّبیر بمَن معه، فلم یصلِّ بصلاة عمرو ولا أفاض بإفاضته، ثمّ قدمَ المدینة فأغْزی ابن الزّبیر منها جیشاً بکتاب یزید إلیه فی ذلک.
وقال الواقدیّ: وجّه یزید إلی ابن الزّبیر النّعمان بن بشیر الأنصاریّ، وهمّام بن قبیصة الّنمیریّ، وقال لهما: ادْعُواه إلی البیعة لی وخذاها علیه، وأْمُراهُ أن یُبرّ قسمی، فلمّا صارا إلی المدینة، لقیهما عبداللَّه بن مُطیع بن الأسود بن حارثة بن نَضْلة بن عبد العُزّی بن حُرْثان بن عوف بن عبید بن عَویج بن عدیّ بن کعب،- ویُقال حارثة بن نَضْلة بن عوف بن عَبید، وهو أثبَت- فقال: یا ابن بشیر! أتدعو ابن الزّبیر إلی بیعة یزید وهو أحقّ بالخلافة منه؟ فقال له النّعمان: مهلًا، فإنّ عواقب الفِتَن وَبیلة وخیمة، ولا طاقة لأهل هذا البلد بأهل الشّام.
ثمّ أتیا مکّة، فأبلغا ابن الزّبیر عن یزید السّلام، وسألاه أن یُبایع له، فوقع فی یزید وذکره بالقبیح، وخلا بالنّعمان، فقال له: أسألک باللَّه أأنا أفضل عندک أم یزید؟ قال:
أنت. قال: فأیّنا أفضل أباً وأمّاً، قال: أنت، ولکنِّی أحذِّرک الفتنة إذ بایعَ النّاس واجتمعوا علیه، وانصرف النّعمان وهمّام- ویُقال إنّ عبداللَّه بن عِضاه کان مع النّعمان، وبعثُهُ بهمّامٍ أثبتُ- فأعلما یزید ما کان من ابن الزّبیر، فغضب واستشاط وأکّد یمینه فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 211
ترک قبول بیعته إلّاوفی عنقه جامعة یُقدّم به فیها، فقال له عبداللَّه بن جعفر ومعاویة بن یزید: یا أمیر المؤمنین! إنّ ابن الزّبیر رجل أبیٌّ لَجوج، فدَعْهُ علی أمره ولا تَهِجهُ لما لا تحتاج إلیه. فأوفدَ إلیه الحُصینَ بن نُمیر السّکونیّ، ومسلم بن عُقْبة المُرِّیّ، وزُفَر بن الحارث الکِلابیّ، وعبداللَّه بن عِضاة الأشعریّ، ورَوْح بن زِنْباع الجُذامیّ، ومالک بن هُبیرة السّکونیّ، ومالک بن حَمْزَة الهَمْدانیّ، وأبا کَبْشَة السّکْسَکیّ، وزَمْل بن عمرو العُذْریّ، وعبداللَّه بن مَسْعَدة الفزاریّ، وناتل بن قیس الجُذامیّ، والضّحّاک بن قیس، وأمرهم أن یعلموه أ نّه إنّما بعث بهم احتجاجاً علیه وإعذاراً إلیه، وأن یُحذِّروه الفتنة، ویُعرِّفوه ما له عنده من البرّ والتّکرمة إذا أبرّ یمینه وأتاه فی الجامعة الّتی بعثَ بها إلیه معهم، وکان قد دفع إلیهم جامعة من فضّة.
فقال له ابن عِضاه: یا أبا بکر! قد کان من أثرَک فی أمر الخلیفة المظلوم ونصرتکَ إیّاه یوم الدّار ما لا یُجهّل، وقد غضب أمیر المؤمنین بما کان من إبائکَ ممّا قدمَ علیک فیه النّعمان وهمّام، وحلف أن تأتیه فی جامعة خفیفة لِتحلّ یمینه، فالبس علیها برنساً فلا تُری، ثمّ أنتَ الأثیر عند أمیر المؤمنین الّذی لا یُخالف فی ولایةٍ ولا مالٍ، وقال له القوم مثل ذلک. فقال: واللَّه ما أنا بحامل نفسی علی الذِّلّة ولا راضٍ بالخِسْف، وما یحلّ لی أن أفعل ما تدعونی إلیه، فلیجعل یزید یمینه هذه فی أیمانٍ قد حنثَ فیها. وقال أیّوب بن زُهیر بن أبی أمیّة المخزومیّ: لیست یمین یزید فی ابن الزّبیر بأوّل یمین حنثَ فیها، ووجبَ علیه تکفیرها ولا آخِرها، ثمّ بسط ابن الزّبیر لسانه فی یزید بن معاویة وتنقّصه، وقال:
لقد بلغنی أ نّه یُصْبح سکران ویُمْسی کذلک، ثمّ تمثّل قول الشّاعر:
ولا ألینُ لِغَیْر الحَقِّ أسْألهُ حتّی یَلینَ لضِرْسِ الماضِغ الحَجَرُ
یا ابن عِضاه! واللَّه ما أصبحتُ أرهَب النّاس ولا الباس، وإنِّی لعلی بیِّنةٍ من ربِّی وبصیرةٍ من دینی، فإن أُقْتَل فهو خیرٌ لی، وإنْ مِتُّ حتفَ أنفی، فاللَّه یعلم إرادتی وکراهتی لأنْ یُعمَل فی أرضه بالمعاصی، وأجاب الباقین بنحوٍ مِنْ هذا القول.
وقال الواقدیّ، والهیثم بن عدیّ فی روایتهما: قال ابن الزّبیر لابن عِضاه: إنّما أنا حمامة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 212
من حمام هذا المسجد، أفکنتم قاتلی حمامةٍ من حمام المسجد؟! فقال ابن عِضاه: یا غُلام! ائتنی بقَوْسی وأسْهُمی. فأتاه بذلک، فأخذ سهماً، فوضعهُ فی کَبِدِ القوس، ثمّ سدّده لحمامة من حمام المسجد، وقال: یا حمامة! أیشربُ یزید الخمر؟ قُولی نعم، فوَ اللَّه لئِن قلتِ لأقتلنّک، یا حمامة! أتخلَعین أمیر المؤمنین یزید وتُفارقین الجماعة وتقیمین بالحرم لیُستحلّ بک؟ قولی نعم، فوَ اللَّه لئِن قلتِ لأقتلنّک. فقال ابن الزّبیر: ویحک یا ابن عِضاه! أوَ یتکلّم الطّیْر؟ قال: لا، ولکنّک أنتَ تتکلّم، وأنا أُقسِم باللَّه لتُبایعنّ طائِعاً أو کارهاً أو لتُقْتَلَن، ولئِن أُمِرنا بقتالک، ثمّ دخلتَ الکعبة، لنهْدمنّها أو لنحرقنّها علیک، أو کما قال، فقال ابن الزّبیر: أوَ تُحِلّ الحرم والبیت؟ قال: إنّما یُحلّه مَن ألحَد فیه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 323- 325
وقال الواقدیّ: دخل الحُصین مکّة لثلاثٍ بقینَ من المحرّم سنة أربع وستّین. [...]
وقال المدائنیّ: نصب حصین منجنیقاً فی الجبل الأحمر الّذی یلی دار النّدْوة.
قال: وکان المِسْوَر قد أعانَ ابن الزّبیر بموالیه وسلاحٍ کثیر فاقتتلوا، وکان أوّل قتالهم یوم الأحد لثلاث عشرة لیلة خلت من صفر، فقُتل فی أوّل یوم ثلاثة من أصحاب حُصین وأربعة من أصحاب ابن الزّبیر؛ وکان المختار بن أبی عبید الثّقفیّ قال لابن الزّبیر:
انهض إلی القوم، وکان قد مکثَ أیّاماً لا یُقاتل، وقال له المختار أیضاً: إنّ اللَّه یقول «وَلا تُقاتلوهم عِنْدَ المَسْجِدِ الحَرَامِ حتّی یُقاتِلُوکُمْ فیهِ فإنْ قاتَلُوکُمْ فاقْتُلُوهُم» «1»
.فنهض ابن الزّبیر ومعه عُمیر بن ضُبَیْعة فی سبعین من الخوارج، فقیل له: أتُقاتل بهذه المارقة؟ فقال: لو أعانتنی الشّیاطین علی أهل الشّام لقاتلتهم بهم. وقال: ما أُبالی إذا قاتلَ معی المختارُ مَن لقیتُ فإنِّی لم أرَ أشجَع منه قطّ.
وأبلی غلام لابن الزّبیر یُقال له سُلَیْم أو سُلیمان فأعتقه؛ وقال بعض الشّعراء:
وشدّ أبو بکرٍ لَدی البابِ شَدّةً أبَتْ لِحُصَین أنْ یُحَیّا ویُکْرَما
__________________________________________________
(1)- سورة البقرة، الآیة: 191
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 213
هُنالِکَ لا أخْشی حُصَینَ بن ناتِلٍ ولا جِلْدَ أیر العَیْرِ نُعْمانَ خثْعَما «1»
ونُعْمان قائد من قُوّاد أهل الشّام.
وحدّثنی حفص بن عمر، عن الهیثم بن عدیّ، عن ابن عیّاش والمجالد، عن الشّعْبیّ، قال: نصبَ ابن نُمیر المنجنیق فی الکعبة، فارتفعت سحابة، فاستدارت علی أبی قُبَیْس، ثمّ رعدت، وأصعقت، فأحرقت المنجنیق ومَنْ تحتها، فلم یعیدوا الرّمی، فقال أعْشی همدان:
ورَمَی البَیْتَ بالحِجارةِ حتّی أحْرَقَ اللَّه مَنْجَنیقَ الزّبَیْرِ «2»
یعنی الزّبیر بن خزیمة الخَثْعَمیّ، وکان صاحب الرّمی مع حُصین بن نُمیر، وکان ابن الزّبیر یَهْزِمهم فیتبعهم وحده وهو یقول:
إنّا إذا عَضَّ الثِّقا فُ برأسِ صَعْدَتِنا أبَیْنا
فقیلَ لابن نُمیر: ألاتری أنّ رجلًا واحداً یتبعنا علی رجلَیْه فلا یعطف علیه أحد، فقال:
کلُّ امْرئٍ یُحاذِرُ البَلِیَّةْ یخافُ أنْ تُدْرِکَهُ المَنِیّهْ
مَن یتعرّض لأسدٍ یُحامی بجدٍّ وشجاعةٍ عن مُلک یحاوله؟ وأرسل ابن الزّبیر إلی حُصین یدعوه إلی مبارزته، فقال: واللَّه ما بی جُبْن، ولکنِّی أخاف أن أفعل، فإن قتَلتنی کنتُ قد ضیّعتُ أصحابی، وإن قتلتُکَ فأنا علی خطأ فی التّدبیر وإضاعة للحزم.
وقال المختار: یا بنی الکرّارین! یا حُماة الحقائق! قاتلوا. فقُتِلَ من أهل الشّام بشر کثیر، فقال بعض الشّعراء:
لقَدْ ضَرَبَ المختارُ ضَرْبَةَ حازِمٍ أزالَتْ یَزیدَ عن حشایاهُ ضرطا
وقتلَ مصعَبُ بن عبدالرّحمان بن عوف عدّة. [...]
__________________________________________________
(1)- البیتان للشاعر ذو العنق الجذامیّ.
(2)- لیس فی دیوانه المطبوع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 214
وقال المدائنیّ: قُتلَ المنذر بن الزّبیر، وأبو بکر بن الزّبیر، وحُذافة بن عبدالرّحمان بن العوّام، والمِقْداد بن الأسود بن العوّام، ومصعب بن عبدالرّحمان بن عوف بعد أن قتلَ خمسة من أهل الشّام، وانحنی سیفه، فقال:
سَنُورِدُ بیضاً ثُمّ نُعْقِبُ حُمْرَةً وفیها انْحِناءٌ بیِّنٌ بَعْدَ تَقْویمِ
وقاتلَ مصعب بن عبدالرّحمان یوماً حتّی یَبِسَت یده، فدعا ابنُ الزّبیر بشاة، فحُلِبَت علی یده حتّی لانَت. وقال ابن الزّبیر: ما کنتُ أُبالی إذا کان المختار معی مَن فارَقنی، فما رأیتُ قطّ أشدّ قتالًا منه.
قالوا: ووضع أهل مکّة مجانیقَ أو خشباً حول الکعبة وجلّلوها بالجلود لتُردّ عن الکعبة.
وقال المدائنیّ عن ابن أبی الزِّناد، عن هشام بن عروة: أرسلَ النّجاشیّ جماعة من الحبش للدّفْعِ عن الکعبة، وأعانَ ابن الزّبیر بهم، فضمّهم إلی أخیه مصعب بن الزّبیر، فکانوا یُقاتلون معه، فانکشفوا ذات یوم فاعتذروا، وقالوا: نحنُ أصحاب مزاریق نرمی بها مَن انکشف.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 358، 359- 361، 362
ومکثَ المختار معه حتّی شهد حصار ابن الزّبیر الأوّل، وهو حصار حُصین بن نُمیر السّکونیّ، وقاتلَ فی جماعة معه أشدّ القتال وأغنی أعظم الغناء، ولمّا کان آخر یومٍ، قاتلَ فیه الحُصین بن نُمیر ابنَ الزّبیر، نادی: یا أهل الشّام! أنا المختار بن أبی عبید، أنا الکرّار غیر الفرّار، أنا المُقْدِم غیر الُمحْجِم، إلیَّ یا أهل الحِفاظ وحُماة الأدبار، وکان آخرَ أیّامهم فی القتال الیومُ الّذی علمَ أهل الشّام فیه بموت یزید؛ وکان عبدالرّحمان بن بُحْدُج بن ربیعة أحد بنی عامر بن حنیفة فی عصابة من الخوارج من أهل الیمامة، یُقاتل مدافعةً عن البیت، لا غضباً لابن الزّبیر.
وأقام المختار مع ابن الزّبیر حتّی انصرف عنه الحُصین بن نُمیر وأهل الشّام إلی الشّام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 379
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 215
وأقام عبداللَّه بن الزّبیر بمکّة خالعاً یزید، ودعا إلی نفسه، وأخرج عامل یزید ووجّه إلیه یزید ابن عِضاه الأشعریّ، وکتبَ إلیه یعطیه الأمان، ویعلِّمه أ نّه کان حلف أن لا یقبل بیعته إلّاوهو فی جامعة حدید حتّی یُبایع، ثمّ یطلقه.
وکان مروان بن الحکم عامل المدینة، فکره ابن الزّبیر أن یجیب إلی ذلک، وداخله الهلع عندما بلغه من قتل الحسین، فوجّه إلیه مع بعض ثقاته بشعرٍ یقول فیه:
فخذها فلیسَت للعزیزِ بخطّةٍ وفیها مقال لامرئٍ مُتذلِّلِ
وکان ابن الزّبیر شدید العزّة، فلم یفعل، وأجاب ابن عِضاه بجواب غلیظ. فقال ابن عِضاه: إنّ الحسین بن علیّ کان أجلّ قدراً فی الإسلام وأهله من قبل، وقد رأیتَ حاله.
فقال له ابن الزّبیر: إنّ الحسین بن علیّ خرجَ إلی مَن لا یعرف حقّه، وإنّ المسلمین قد اجتمعوا علیَّ. فقال له: فهذا ابن عبّاس وابن عمر لم یُبایعک وانصرف. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 233- 234 (ط الحیدریة)
فلمّا استقرّ عند یزیدَ بن معاویة ما قد جمع ابن الزّبیر من الجُموع بمکّة، أعطی اللَّه عهداً لیُوثِقَنّه فی سلسلة، فبعثَ بسلسلةٍ من فضّة، فمرّ بها البرید علی مَرْوان بن الحَکَم
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن زبیر در مکه اقامت گزید؛ در حالی که یزید را خلع کرده (مردم را) به خویش دعوت می‌نمود و عامل یزید را بیرون کرد. یزید پسر عضاه 1 اشعری را نزد وی فرستاد و به او نامه‌ای نوشت که در امان است، و لیکن قسم خورده است که بیعتش را نپذیرد، مگر آن‌که در بندی آهنین بیعت کند و سپس یزید او را آزاد سازد. مروان بن حکم عامل مدینه بود، ناخوش می‌داشت که ابن‌زبیر پیشنهاد یزید را بپذیرد و او را از خبر کشته شدن حسین بی‌تابی گرفت، پس با کسی که مورد اعتمادش بود، اشعاری نزد عبداللَّه فرستاد که در آن می‌گوید:
فخذها فلیست للعَزیزِ بخُطّةٍ وفیها مقال لامرئٍ متذلّلِ
«آن را بگیر که شأن مرد عزیز نیست و زبون فرومایه را در آن گفتاری است.»
ابن زبیر سخت عزّت‌منش بود، زیر بار نرفت و پسر عِضاه را پاسخی درشت داد.
پسر عِضاه گفت: «حسین‌بن‌علی، از پیش در اسلام ونزد مسلمانان بزرگوارتر بوده است وحال او را دیدی.»
ابن‌زبیر به او گفت: «حسین بن علی نزد کسانی رفت که حق او را نمی‌شناسند، ولی مسلمانان پیرامون مرا گرفته‌اند.» پس بدو گفت: «این پسر عباس و این پسر عمر است که با تو بیعت نکرده‌اند.» و آن‌گاه بازگشت.
1. عبداللَّه بن عِضاه.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 184- 185
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 216
بالمدینة، فأخبِرَ خبر ما قدم له وبالسّلسلة الّتی معه، فقال مروان:
خُذْها فلیسَت للعزیزِ بِخُطَّةٍ وفیها مقالٌ لامرئٍ مُتَضَعِّفِ
ثمّ مضی من عندِه حتّی قدم علی ابن الزّبیر، فأتی ابنَ الزّبیر، فأخبرَهُ بممرِّ البرید علی مروان، وتمثُّل مروانَ بهذا البیت، فقال ابن الزّبیر: لا واللَّه! لا أکون أنا ذلک المتضعِّف، وردّ ذلک البرید ردّاً رقیقاً.
وعلا أمر ابن الزّبیر بمکّة، وکاتَبَهُ أهلُ المدینة، وقال النّاس: أمّا إذ هَلَکَ الحسین علیه السلام، فلیس أحدٌ یُنازع ابن الزّبیر.
حدّثنا نوح بن حبیب القومِسیّ، قال: حدّثنا هشام بن یوسف. وحدّثنا عبیداللَّه ابن عبدالکریم، قال: حدّثنا عبداللَّه بن جعفر المَدینیّ، قال: حدّثنا هشام بن یوسف- واللّفظ لحدیث عبیداللَّه- قال: أخبرنی «1» عبداللَّه بن مصعب، قال: أخبرنی موسی بن عُقْبة، عن ابن شهاب، قال: أخبرَنی عبدالعزیز بن مروان، قال: لمّا بعث یزید بن معاویة [با] بن عِضاه الأشعریّ ومسْعَدة وأصحابهما إلی عبداللَّه بن الزّبیر بمکّة «2»، لیُؤْتی به فی جامعة «3» لتبَرّ یمین یزید «3»، بعثَ معهم بجامعة من ورق وبُرنُس خَزّ. فأرسلنی أبی وأخی «4» معهم وقال «4»: إذا بلّغتْه رُسُل یزید الرِّسالة «2»، فتعرّضا له، ثمّ لیتمثّلْ أحدکُما «5»:
فخُذها فلیسَتْ «6» للعزیزِ بخُطَّةٍ «6» وفیها مقالٌ لامرئٍ مُتذلِّلِ «7»
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر مکانه: «أنبأنا أبو عامر محمّد بن سعدون بن مرجّا العبدیّ، أنا أبو الحسین المبارک ابن عبدالجبّار الصّیرفیّ، أنا أبو سعد المظفّر بن الحسین بن المظفّر، أنا أبو الفتح محمّد بن أحمد بن أبی الفوارس، أنا محمّد بن العبّاس بن أحمد العصمیّ، أنا یعقوب بن إسحاق بن محمود الهرویّ، أنا أبو علیّ صالح بن محمّد الحافظ، حدّثنی علیّ بن المدینیّ، نا هشام بن یوسف، حدّثنی ...»]
(2)- [لم یرد فی ابن عساکر]
(3- 3) [ابن عساکر: «لیبرّ یمینه»]
(4- 4) [ابن عساکر: «فقال»]
(5)- [أضاف فی ابن عساکر: «بهذا البیت»]
(6- 6) [ابن عساکر: «للعزیزی بنصرة»].
(7)- للعبّاس بن مرداس، وانظر الأغانی 16/ 311
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 217
أعامِرَ إنّ القومَ سامُوکَ خُطَّةً وذلک فی الجیرانِ غَزْل بمِغْزلِ
أراکَ إذا «1» ما کُنتَ للقومِ ناصِحاً «1»
یُقالُ لهُ بالدّلوِ أدْبِرْ وأقبِلِ
قال «2»: فلمّا بلغته الرّسل «3» الرِّسالة تعرّضنا، فقال لی أخی: اکفنیها. فسَمِعَنی، فقال: أی ابنیْ مروان، قد سمعتُ ما قلتما، وعلمتُ ما ستقولانه، فأخبِرا أباکما «3»:
إنِّی لَمِنْ نَبْعةٍ صُمٍّ مکاسِرُها إذا تَناوَحَتِ القَصْباءُ «4» والعُشَرُ
فلا ألینُ لغیرِ الحقِّ أسألهُ‌حتّی یلین لِضِرْسِ الماضِغِ الحَجَرُ «5»
قال: فما أدری أیّهما کان أعجَب!
زاد عبداللَّه فی حدیثه، عن أبی علیّ، قال: فذاکرت بهذا الحدیث مُصعَب بن عبداللَّه ابن مصعب بن ثابت بن عبداللَّه بن الزّبیر، فقال: قد سمعتُهُ من أبی علیّ نحوَ الّذی ذکرت له، ولم أحفظ إسنادَه.
قال هشام، عن خالد بن سعید، عن أبیه سعید بن عمرو بن سعید: إنّ عمرو بن سعید لمّا رأی النّاس قد اشرأبُّوا إلی ابن الزّبیر ومَدُّوا إلیه أعناقَهم، ظنّ أنّ تلک الأمور تامّةٌ له، فبعثَ إلی عبداللَّه بن عمرو بن العاص- وکانت له صُحبة، وکان مع أبیه بمِصْر، وکان قد قرأ کتب دنیال هنالک، وکانت قریش إذ ذاک تعُدّه عالِماً- فقال له عمرو بن سعید: أخبِرْنی عن هذا الرّجل، أتَرَی ما یطلب تامّاً له؟ وأخْبِرنی عن صاحبی إلی ما تری أمرَه صائراً إلیه؟ فقال: لا أری صاحبَک إلّاأحد الملوک الّذین تتمُّ لهم أمورهم حتّی یموتوا وهم ملوک. فلم یزدد عند ذاک إلّاشدّة علی ابن الزّبیر وأصحابه، مع الرِّفق بهم، والمداراة لهم.
__________________________________________________
(1- 1) [ابن عساکر: «قد کنت للقوم ناضحاً»]
(2)- [لم یرد فی ابن عساکر]
(3- 3) [ابن عساکر: «قال لی أخی: أکفنیها. قال: ففعلت. قال: فسمعنی. فقال: ابنا مروان قد سمعتُ ما قلتما»]
(4)- [ابن عساکر: «العضباء»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی ابن عساکر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 218
ثمّ إنّ الولید بن عتبة وناساً معه من بنی أمیّة، قالوا لیزید بن معاویة: لو شاء عمرو ابن سعید لأخذَ ابن الزّبیر، وبعثَ به إلیک، فسرّحَ الولید بن عُتْبة علی الحجاز أمیراً، وعزلَ عَمْراً.
وکان عزلُ یزید عَمْراً عن الحجاز، وتأمیرهُ علیها الولید بن عُتْبة فی هذه السّنة- أعنی سنة إحدی وستِّین-.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 475- 477/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 30/ 159- 160
ومکثَ [المختار] معه [ابن الزّبیر] حتّی شاهد الحِصارَ الأوّل، حین قدمَ الحُصین بن نُمیر السّکونیّ مکّة؛ فقاتلَ فی ذلک الیوم، فکان من أحسَن النّاس یومئذٍ بلاءً، وأعظمهم غَناءً. فلمّا قُتِلَ المُنذر بن الزّبیر والمسور بن مَخْرَمَة ومصعب بن عبدالرّحمان بن عوف الزّهریّ، نادی المختار: یا أهل الإسلام، إلیَّ إلیَّ! أنا ابن أبی عُبید بن مسعود، وأنا ابن الکُرّار لا الفُرّار، أنا ابن المُقْدِمین غیر المُحْجِمین؛ إلیَّ یا أهلَ الحِفاظ وحُماة الأوتار.
فحمیَ النّاس یومئذ، وأبلی وقاتلَ قتالًا حَسَناً.
ثمّ أقام مع ابن الزّبیر فی ذلک الحِصار، حتّی کان یوم أُحرِقَ البیت، فإنّه أُحرِقَ یوم السّبت لثلاث مضَین من شهر ربیع الأوّل سنة أربع وستّین، فقاتلَ المختار یومئذٍ فی عصابة معه نحو من ثلثمائة أحسَنَ قتال قاتلَهُ أحدٌ من النّاس، إنْ کان لَیُقاتل حتّی یتبلّد، ثمّ یجلس ویحیط به أصحابه، فإذا استراح نهضَ فقاتل، فما کان یتوجّه نحو طائفة من أهل الشّام إلّاضارَبَهُم حتّی یکشفَهُم.
قال أبو مخنف: فحدّثنی أبو یوسف محمّد بن ثابط، عن عبّاس بن سهل بن سعد، قال: تولّی قتال أهل الشّام یوم تحریق الکعبة، عبداللَّه بن مُطیع وأنا والمختار. قال: فما کان فینا یومئذٍ رجلٌ أحسن بلاءً من المختار.
قال: وقاتلَ قبل أن یطّلع أهلُ الشّام علی موت یزیدَ بن معاویة بیوم قتالًا شدیداً، وذلک یوم الأحد لخمس عشرة لیلة مضت من ربیع الآخر سنة أربع وستّین، وکان أهلُ الشّام قد رَجوْا أن یَظفروا بنا، وأخذوا علینا سِکَکَ مکّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 219
قال: وخرجَ ابن الزّبیر، فبایَعَهُ رجالٌ کثیرٌ علی الموت؛ قال: فخرجتُ فی عصابةٍ معی أقاتل فی جانب، والمختار فی عصابة أخری یُقاتل فی جُمِّیعة من أهل الیمامة فی جانب، وهم خوارج، وإنّما قاتلوا لیدفعوا عن البیت، فهم فی جانب، وعبداللَّه بن المطیع فی جانب.
قال: فشدّ أهل الشّام علیَّ، فحازونی فی أصحابی حتّی اجتمعتُ أنا والمختار وأصحابه فی مکانٍ واحد، فلم أکن أصنع شیئاً إلّاصنع مثله، ولا یصنع شیئاً إلّاتکلّفتُ أن أصنع مِثلَه، فما رأیتُ أشدّ منه قطّ؛ قال: فإنّا لنُقاتل إذ شدّت علینا رجال وخیل من خیل أهل الشّام، فاضطرّونی وإیّاه فی نحوٍ من سبعین رجلًا من أهل الصّبر إلی جانب دارٍ من دُور أهل مکّة، فقاتلهم المختارُ یومئذ، وأخذ یقول رجل لرجل:
لا وألتْ نفسُ امرئٍ یفرُّ
قال: فخرج المختار، وخرجتُ معه، فقلت: لیخرجْ منکم إلیَّ رجل، فخرجَ إلیَّ رجلٌ وإلیه رجل آخر، فمشیتُ إلی صاحبی فأقتُله، ومشی المختار إلی صاحبه فقتله، ثمّ صِحْنا بأصحابنا، وشدَدْنا علیهم، فوَ اللَّه لضَربناهم حتّی أخرجناهم من السِّکک کلّها، ثمّ رجعنا إلی صاحبَیْنا اللّذَین قتلْنا.
قال: فإذا الّذی قتلتُ رجلٌ أحمرُ شدید الحُمرة کأ نّه رومیّ، وإذا الّذی قتلَ المختار رجل أسودُ شدیدُ السّواد، فقال لی المختار: تعلّمْ واللَّه إنِّی لأظنّ قتیلَینا هذَینِ عَبْدَین؛ ولو أنّ هذین قَتَلانا لفُجِعَ بنا عشائرنا ومَنْ یرجونا، وما هذان وکلبان من الکلاب عندی إلّاسواء، ولا أخرج بعد یومی هذا لرجلٍ أبداً إلّالرجلٍ أعرفه؛ فقلتُ له: وأنا واللَّه لا أخرج إلّالرجلٍ أعرِفه. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 575- 577
__________________________________________________
(1)- چون یزید بدانست که ابن‌زبیر در مکه، گروه‌ها فراهم آورده، قسم یاد کرد که او را به زنجیر خواهد کرد.
گوید: یزید زنجیری از نقره فرستاد. پیک با زنجیر بر مروان بن حکم گذشت که در مدینه بود و خبر زنجیر را و این‌که به چه کار آمده [است]، با وی بگفت و مروان شعری خواند به این مضمون:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 220
__________________________________________________
«نگهدارش که نیرومند چنین نکند
که مرد نا توان از آن سخن کند.»
گوید: پیک از پیش مروان به نزد ابن زبیر رفت. حضور پیک را پیش مروان و تمثل وی به شعر مذکور را به ابن زبیر خبر داده بودند که گفته بود: «نه، به خدا من آن مرد ناتوان نخواهم بود.» و پیک را با ملایمت پس فرستاد.
گوید: کار ابن زبیر در مکه بالا گرفت و مردم مدینه به وی نامه نوشتند و کسان گفتند: «اکنون که حسین علیه السلام تلف شده [است]، هیچ کس نیست که با ابن زبیر رقابت کند.»
عبدالعزیز بن مروان گوید: وقتی یزید بن معاویه، ابن عضاه اشعری، مسعده و یارانشان را به مکه پیش عبداللَّه بن زبیر فرستاد، که وی را با طوق بیارند که قسم یزید راست باشد، طوقی از نقره با یک کلاه خز همراه آن‌ها فرستاد. پدرم، من و برادرم را نیز همراه آن‌ها فرستاد و گفت: «وقتی فرستادگان یزید پیام وی را با وی بگفتند، نزدیک وی روید و یکی از شما این شعر را برای وی بخواند:
«نگهدارش که نیرومند چنین نکند
... تا آخر»
گوید: و چون فرستادگان پیام را با وی بگفتند، نزدیک وی رفتم. برادرم به من گفت: «تو بخوان» و عبداللَّه بن زبیر بشنید و گفت: «پسران مروان، شنیدم چه گفتید و می‌دانم چه خواهید گفت، به پدرتان بگویید: من کسی نیستم که جز در مقابل حق تسلیم شوم.»
گوید: نمی‌دانم کار کدامشان شگفت آورتر بود.
سعید بن عمرو بن سعید گوید: وقتی عمرو بن سعید دید که مردم به ابن زبیر متمایل شده‌اند، پنداشت که کار وی سر می‌گیرد. عبداللَّه بن عمرو بن عاص را پیش خواند که صحابی بود، با پدرش به مصر [رفته] بود، آن‌جا کتب دانیال را خوانده بود و قریش او را عالم می‌دانستند. او را پیش خواند و گفت: «مرا از کار این مرد خبر بده. به نظر تو مقصود وی سر می‌گیرد؟ و نیز بگو که سرانجام کار یار من چه خواهد شد؟»
عبداللَّه گفت: «یار تو را از جمله شاهانی می‌بینم که کارشان به کمال است و همچنان شاه باشند و بمیرند.»
گوید: پس عمرو بن سعید در سختگیری با ابن زبیر و یارانش بیفزود اما مدارا و ملایمت را نیز از دست نمی‌داد.
گوید: آن‌گاه ولید بن عقبه و کسانی از بنی‌امیه به یزید بن معاویه گفتند: «اگر عمرو بن سعید می‌خواست ابن‌زبیر را می‌گرفت و پیش تو می‌فرستاد.» پس یزید ولید بن عتبه را به امارت حجاز فرستاد و عمرو بن سعید را عزل کرد.
عزل عمرو و امارت ولید در همین سال، یعنی سال شصت و یکم، بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3092- 3094
مختار با وی [ابن زبیر] بود تا محاصره اوّل که حصین بن نمیر سکونی به مکه آمد. در آن روز جنگ کرد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 221
__________________________________________________
و از همه کس کوشاتر و کارسازتر بود. وقتی منذر بن زبیر، مسور بن مخرمه و مصعب بن عبدالرّحمان ابن عوف کشته شدند، مختار بانگ برآورد که ای مسلمانان! سوی من آیید، سوی من آیید، من پسر ابی عبید ابن مسعودم، من پسر کسی هستم که حمله می‌کرد نه فرار، پسر پیش‌روانم نه عقب‌روان، ای حافظان حرمت و مدافعان شرف!
گوید: آن روز مردم را به غیرت آورد، بکوشید و جنگی نکو کرد. سپس با ابن زبیر در محاصره بماند تا روزی که خانه سوخته شد که به روز شنبه، سه روز رفته از ماه ربیع الاوّل سال شصت و چهارم بود.
مختار آن‌روز با گروهی که همراه وی بودند، در حدود سی صد کس، چنان جنگید که کس بهتر از آن نجنگیده بود. جنگ می‌کرد تا خسته می‌شد. آن‌گاه می‌نشست، یارانش دور او را می‌گرفتند و چون می‌آسود، بر می‌خاست و جنگ را از سر می‌گرفت و به هر گروه از اهل شام رو می‌کرد، چندان ضربت می‌زد که هزیمتشان می‌کرد.
عباس بن سهل گوید: روز سوختن کعبه، کار جنگ با عبداللَّه بن مطیع، من و مختار بود.
گوید: در آن روز میان ما کسی کوشاتر از مختار نبود.
گوید: یک روز پیش از آن‌که مردم شام از مرگ یزید بن معاویه خبر یافتند، جنگی سخت کرد و این به روز شنبه، پانزده روز رفته از ربیع الآخر سال شصت و چهارم بود. مردم شام امید داشتند که بر ما ظفر یابند و کوچه‌های مکه را بسته بودند.
گوید: آن‌روز ابن زبیر بیرون شد و بسیار کس با او بیعت مرگ کردند.
گوید: من نیز با گروهی بیرون شدم و در یک سو جنگ می‌کردم، مختار با گروهی دیگر، جماعتی اندک از مردم یمامه که از خوارج بودند و برای دفاع از کعبه جنگ می‌کردند، سوی دیگر می‌جنگید. مختار و گروه وی به یک سو بودند و عبداللَّه بن مطیع سوی دیگر بود.
گوید: مردم شام به من حمله بردند و من و یارانم را به یک سو زدند تا با مختار و یارانش به یک‌جا فراهم شدیم. من هرچه می‌کردم، او همانند آن می‌کرد و هرچه او می‌کرد، من می‌کوشیدم تا همانند آن کنم. هرگز دلیرتر از او کسی را ندیدم.
گوید: در آن حال که به جنگ بودیم، جمعی سوار و پیاده از سپاه شام به ما حمله آوردند و من و مختار را با حدود هفتاد کس از مردم صبور، به طرف یکی از خانه‌های مکه راندند. مختار با آن‌ها می‌جنگید و می‌گفت: «مردی به مردی، نجات نیابد کسی که فرار کند.»
گوید: مختار برفت و من نیز با وی برفتم، و گفت: «یکی از شما به هماوردی یکی آید.» مردی سوی من و مردی نیز سوی وی آمد. من سوی حریفم رفتم و خونش بریختم. مختار نیز سوی حریف رفت و او را بکشت. آن‌گاه به یاران خویش بانگ زدیم و به دشمن حمله بردیم. به خدا چندان ضربت زدیم که از همه کوچه‌ها بیرونشان کردیم، آن‌گاه به نزد دو حریف مقتول خویش بازگشتیم.
گوید: مقتول من، مردی سرخ‌گونه پررنگ و گویی رومی بود، و مقتول مختار، مردی سیاه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 222
قال: فجعل النّاس یُبایعون عبداللَّه بن الزّبیر، حتّی بایعه خلق کثیر من أهل الحجاز وغیرهم من أهل الأمصار، ویزید بن معاویة لا یعلم بشی‌ء من ذلک. حتّی إذا علمَ ابن الزّبیر أ نّه قد قوی ظهره بهؤلاء الخلق الّذینَ قد بایعوه، أظهرَ عیب یزید سرّاً وجهراً، وجعل یلعنه ویقول فیه وفی بنی أمیّة کلّما قدر علیه من الکلام القبیح، ثمّ إنّه کان یصعد المنبر فیقول: أیّها النّاس! إنّکم قد علمتم ما سارت به فیکم بنو أمیّة من نبذ الکتاب والسّنّة، وما سار به معاویة بن أبی سفیان «1» إنّه تأمّر علی هذه الأُمّة بغیر رضا، وادّعی زیاد بن أبیه «2» ردّاً منه علی رسول اللَّه (ص)، والنّبیّ (ص) یقول: الولد للفراش وللعاهر الحجر، فادّعی معاویة زیاداً، وزعم أ نّه أخوه، وقتل حجر بن عدیّ الکندیّ ومن معه من المسلمین، ثمّ إنّه أخذ البیعة لابنه یزید فی حیاته، ونقضَ ما کان فی عنقه من بیعة الحسین بن علیّ (رضی اللَّه عنهما). ثمّ هذا یزید بن معاویة قد علمتم ما فعل بالحسین وإخوته وأولاده وبنی عمِّه، قتلهم کلّهم وأسرَ مَنْ بقیَ منهم، وحملهم إلی الشّام علی محامل لیس لهم وطاء، ولا راعی فیهم حقّ رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه «3» وسلّم، وهو مشغول بلعب الفهود والقرود، وشرب الخمر «4» والمعاصی والفجور. فاتّقوا اللَّه عباد اللَّه! فقد علمتم أنّ أبا بکر الصِّدِّیق رضی الله عنه لمّا ولیَ أمر هذه الأُمّة، صعد المنبر، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ خطب، وقال فی خطبته: أیّها النّاس! أطیعونی ما أطعتُ اللَّه، فإذا عصیتُ اللَّه فلا طاعةَ لی علیکم. مع کلام کثیر کان له ولعمر بن الخطّاب رضی الله عنه، ولستُ أذکر «5» أحداً من «5»
__________________________________________________
پررنگ بود. مختار به من گفت: «می‌دانی، به خدا گمان دارم این دو، مقتولان ما بوده‌اند، اگر این دو، مقتولان ما باشند، عشایر ما و آن‌ها که از ما امید دارند، سرشکسته شوند؛ که این‌دو کس به نزد من با دو سگ برابرند و پس از این هرگز با کسی هماوردی نمی‌کنم، مگر او را بشناسم.»
گفتم: «به خدا من نیز به هماوردی کسی که نشناسمش، نمی‌روم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3209- 3211
. (1)- زید فی د: و
(2)- من بر، وفی الأصل و د: أمیّة
(3)- زید فی د: وآله
(4)- فی د: الخمور
(5- 5) فی د: أحد من أهل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 223
الخلفاء الرّاشدین إلّاأخبرَ عن أنِّی أنهاکم عن طاعة مَنْ عصی اللَّه وتعدّی «1» أمره. قال: فکان «2» الناس یجتمعون إلیه ویقولون بقوله حتّی فشا ذلک فی النّاس.
قال: وبلغ ذلک یزید «3» فلم تحمله الأرض غیظاً.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 277- 278
قال: ولمّا بلغَ یزید بن معاویة «4» ما فیه عبداللَّه بن الزّبیر من «5» بیعة النّاس له واجتماعهم إلیه، دعا بعشرة نفر من وجوه أصحابه، منهم النّعمان بن بشیر الأنصاریّ، وشریک بن عبداللَّه الکنانیّ، و «6» زمل بن عمرو العذریّ «6»، ومالک بن هبیرة السّکونیّ، وعبداللَّه بن عضأة الأشعریّ «7»، وروح بن زنباع «8» الجذامیّ، وأبو کبشة السّکسکیّ، وسعید بن عمرو الهمدانیّ، وعبداللَّه بن مسعدة الفزاریّ، وعبدالرّحمان بن مسعود الفزاریّ؛ فدعا بهؤلاء العشرة، ثمّ قال لهم: إنّ عبداللَّه بن الزّبیر قد تحرّک بالحجاز، وأخرجَ یده من طاعتی، ودعا النّاس إلی سبِّی وسبّ أبی، وقد اجتمعت «9» إلیه قوم یعینونه علی ذلک ویزیِّنون له أمره. وأنا أکره البغی علیه قبل الاعتذار إلیه، ولکن صیروا إلیه! فإذا دخلتم علیه فعظِّموا حقّه وحقّ أبیه الزّبیر، وخبِّروه بالّذی بلغنی عنه، وسلوه بعد ذلک أن یلزم الطّاعة ولا یُفارق الجماعة، وأن یرجع إلی الأمر الّذی خرج منه، وعلیکم بالرِّفق والتّأنِّی، فإن أجاب إلی ذلک، فخذوا بیعته وانصرفوا عنه، وإن أبی إلّاالعداوة وشقّ العصا، فخوِّفوه وحذِّروه ما نزل بالحسین بن علیّ، ولیس الزّبیر عندی بأفضل من علیّ بن أبی
__________________________________________________
(1)- فی الأصل و بر بدون نقط، وفی د: یعدلی- کذا
(2)- فی د: فکانوا
(3)- زید فی بر: بن معاویة
(4)- زید فی د: إلی
(5)- فی د: إلی
(6- 6) فی الأصل: رمل بن عمر المعذریّ، وفی د و بر: رمل بن عمر العذریّ؛ والتّصحیح من الإصابة 3/ 11
(7)- فی د و بر: الأسعویّ
(8)- فی الأصل: رباح، والتّصحیح من د و بر
(9)- فی د و بر: اجتمع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 224
طالب «1» رضی الله عنه «1»، ولا ابنه عبداللَّه بأفضل من الحسین «2» بن علیّ «2». وانظروا أن لا تلبثوا عنده، فإنِّی متعلِّق القلب «3» بورود خبرکم «3» علیَّ، ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم.
قال: فخرج القوم من الشّام وساروا إلی مکّة ودخلوا علی عبداللَّه بن الزّبیر، وعنده یومئذٍ المختار بن أبی عبید وعبداللَّه بن مطیع العدویّ والعبّاس بن سهل الأنصاریّ ووجوه أولاد المهاجرین والأنصار، قال: فسلّموا علیه، فردّ علیهم السّلام، ورحّب «4» بهم وقرّبهم وأدناهم، ثمّ سألهم عن حالهم وأمرهم، فأدّوا إلیه رسالة «5» یزید؛ فقال «1» عبداللَّه بن الزّبیر «1»: وما الّذی یرید منِّی یزید «1» بن معاویة «1»؟ إنّما أنا رجل مجاور لهذا البیت عائذ به من شرِّ یزید «1» بن معاویة «1» وغیر یزید، فإن ترکنی فیه وإلّا انتقلتُ عنه إلی بلد غیره، وکنتُ فیه إلی أن یأتینی الموت.
قال «6»: ثمّ أمرَ لهم بمنزل، فصاروا إلیه یومهم ذلک، وأمر لهم بما یُصلحهم.
فلمّا کان من الغد، خرج فصلیّ بأصحابه الفجر، ثمّ أقبل، فجلسَ فی الحجر، واجتمع إلیه أصحابه، وأقبلَ إلیه هؤلاء الوفد الّذینَ قدموا علیه من عند یزید، وتکلّموا کلاماً یرجون به اتِّباعه لیزید وطاعته له.
قال: فأقبلَ النّعمان بن بشیر، فقال: بلغَ «7» یزید «8» عنک أنّک تصعد المنبر فتذکّره وتذکّر أباه «9» معاویة بکل قبیح، وأنتَ تعلم أ نّه إمام وقد بایعه النّاس، ولا نحبّ «10» لکَ أن تخرج
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د
(2- 2) لیس فی د و بر.
(3- 3) فی د: بورودکم
(4)- فی د: ترحّب
(5)- فی د: الرّسالة من
(6)- لیس فی د
(7)- فی النّسخ: بلغه
(8)- فی الأصل: لزید، وفی د و بر: لیزید
(9)- من د و بر، وفی الأصل: أبه
(10)- فی د: لا یحبّ، وفی بر بدون نقط
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 225
یدک من الطّاعة وتُفارق الجماعة، وبعد فإنّ الغیبة لا خیرَ فیها.
قال: فقطعَ علیه الکلام عبداللَّه بن الزّبیر، ثمّ قال: یا ابن بشیر! إنّ الفاسِق لا غیبةَ له، وما قلتُ فیه إلّاما قد علمهُ النّاس منه «1»، ولو کان علی ما کان علیه الأئمّة الأخیار، سمعنا وأطعنا، ولذکرناهُ بکلِّ جمیل؛ وبعد، فإنِّی أنا فی هذا البیت بمنزلة حمامة من حمام مکّة، أفتحلّ «2» لکم أن تؤذوا حمام مکّة؟
قال: فغضبَ عبداللَّه بن عضأة الأشعریّ، فقال: نعم واللَّه یا ابن الزّبیر! نؤذی حمام مکّة، ونقتل حمام مکّة، وما حرمة حمام مکّة یا ابن الزّبیر! أتصعَد المنبر وتتکلّم فی أمیر المؤمنین بکلِّ قبیح، ثمّ تُشبِّه نفسک بحمام مکّة؟ ثمّ قال: یا غلام! ائتنی «3» بقوسی وسهم!
قال: فاتیَ بقوسه وسهامه، فأخذ سهماً، فوضعهُ فی کبد قوس، ثمّ سدّده نحو «4» حمام مکّة، وقال «5»: یا حمامة! أیشرب أمیر المؤمنین ویفجر «6»؟ قولی نعم! أما واللَّه لو قلتِ: نعم، لما أخطأک سهمی هذا؛ یا حمامة! أیلعَب أمیر المؤمنین بالقرود والفهود ویفسق فی الدِّین؟ قولی: نعم! أما واللَّه لئن قلتِ: نعم، لا أخطأکِ سهمی هذا؛ یا حمامة! فتقتلین «7» «8» أم تخلعین «8» الطّاعة وتفارقین الجماعة وتقیمین فی الحرم عاصیة؟ قولی نعم!
قال: ثمّ أقبل عبداللَّه بن عضأة علی ابن الزّبیر، فقال له: ما لی لا أری الحمامة تنطق بشی‌ء، وأنتَ النّاطق بجمیع ما کلّمتها فیه علی المنبر، أما واللَّه یا ابن الزّبیر! إنِّی خائف علیکَ وأقسم باللَّه قسماً صادقاً لتبایعنّ یزید «9» طائعاً أو کارهاً، أو لتعرفنی فی هذه البطحاء
__________________________________________________
(1)- لیس فی د
(2)- فی د: أفیحلّ، وفی بر بدون نقط
(3)- من بر، وفی الأصل و د: اتینی- کذا
(4)- زید فی بر: حمام من
(5)- زید فی د: لحمامة منه
(6)- فی د و بر: یفخر
(7)- من د، وفی الأصل: فتقبلین
(8- 8) فی د و بر: أتخلعین
(9)- فی د: لیزید
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 226
وفی یدی رایة الأشعریین.
قال: فقال له المختار بن أبی عبید «1»: أما واللَّه یا ابن عضأة! لئن أنتَ رمتَ ذلک وأردتَ بصاحب هذا البیتِ سوءاً، لیدمرنّ اللَّه علیکَ وعلی صاحبک یزید کما دمّر علی أصحاب الفیل إذ راموه، فجعل کیدهم فی تضلیل «2»، فإن شئتَ فرِم ذلک!
فقال له عبداللَّه «3» بن عضأة: یا ابن أبی عبید! أما! إنّ عبیداللَّه بن زیاد قد کان حازم الرّأی فی حبسک بالکوفة، ولو ضربَ عنقکَ لأصابَ الرّأی، ولکن لا جزی اللَّه صهرک عبداللَّه بن عمر خیراً.
قال ابن أبی عبید: واللَّه ما کان أبوه أمیر المؤمنین، وقد قتلَ وسفکَ دماء المؤمنین، وقد قتل ابن بنت نبیّ «4» ربّ العالمین.
قال: وارتفعت الأصوات بین عبداللَّه بن عضأة وبین المختار، فأقسم عبداللَّه بن الزّبیر علی المختار أن یسکت، فسکت.
ثمّ أقبلَ علی عبداللَّه بن عضأة، فقال: یا هذا! أتستحلّ فی البیت الحرام وقد أخبر اللَّه تعالی فی کتابه «وَمَن دخلَهُ کانَ آمِناً» «5»
؟ فقال ابن العضأة: إنّما یستحلّ الحرام مَن «6» حلّ فیه وخلع الطّاعة وفارق الجماعة «6».
قال: «7» وکثر الکلام بین القوم «7»، ولم یجبهم ابن الزّبیر إلی ما یریدون، فانصرفوا عنه، «8» حتّی إذا صاروا إلی «8» یزید، فخبروه بذلک، فأمهله یزید، وجعل یتأنّی فی أمره ویقول
__________________________________________________
(1)- من د و بر، وفی الأصل: أبی معیط
(2)- فی النّسخ: تظلیل- کذا بالظاء
(3)- لیس فی د
(4)- فی د: رسول
(5)- سورة 3، آیة 97
(6- 6) فی د: یستحلّ فیه الحرام ویخلع الطّاعة ویفارق الجماعة
(7- 7) فی الأصل و بر: وأکثر الکلام بین القوم. وفی د: وأکثروا الکلام القوم
(8- 8) فی د: إلی عند
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 227
لأصحابه: ویحکم! إنِّی قتلتُ بالأمس الحسین بن علیّ وأقتل الیوم عبداللَّه بن الزّبیر! أخاف أن تشعث «1» علیَّ العامّة، ولا یحتمل ذلک لی ویتنغّص «2» علیَّ أمری.
قال: وجعل عبداللَّه «3» بن الزّبیر یجمع الجموع، وجعل یقوی أمره یوماً بعد یوم، ومحمّد ابن الحنفیة «4» رضی الله عنه «4» مُعتزِل عنه فی منزله ولا یدخل فی طاعته.
قال: وکان یومئذٍ أمیر المدینة عمرو بن سعید بن العاص من قِبَل یزید بن معاویة.
فکتبَ إلیه یزید «5» من الشّام یُخبره بخبر عبداللَّه بن الزّبیر وأخیه، فعزمَ عمرو بن سعید علی ذلک وکانت بنو أمیّة یکرمون عمرو بن الزّبیر لأنّ أمّه بنت خالد بن سعید بن العاص، فکانوا یکرمون عمرو «6» بن الزّبیر لأنّه ابن أختهم.
قال: وکان عمرو بن الزّبیر من أشدّ النّاس عداوة لأخیه عبداللَّه بن الزّبیر، فدعاهُ عمرو بن سعید بن العاص، فعقد له عقداً، وضمّ إلیه جیشاً کثیفاً، ووجّه به إلی محاربة أخیه عبداللَّه بن الزّبیر.
قال: فخرجَ عمرو بن الزّبیر [یومئذٍ فی جیشه من المدینة «7»، یرید مکّة، وبلغَ ذلک عبداللَّه بن الزّبیر] «8»، فنادی فی النّاس، وخرجَ من مکّة فی جیش، حتّی التقی القوم بین مکّة والمدینة، واختلطوا واقتتلوا «9» ساعة من النّهار، فقُتِلَ من الفریقین جماعة «10»، ثمّ حمل عبداللَّه بن الزّبیر فی جمیع أصحابه وحمل المختار بن أبی عبید من المیمنة والعبّاس بن
__________________________________________________
(1)- فی د: تتشعّب
(2)- فی د: تتبغّض
(3)- لیس فی د
(4- 4) لیس فی د
(5)- زید فی د: بن معاویة
(6)- فی د و بر: عمر
(7)- فی د: یومئذ من المدینة فی جیشه ذلک
(8)- العبارة المحجوزة من د و بر
(9)- زید فی د: قتالًا شدیداً
(10)- زید فی د: کثیرة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 228
سهل الأنصاریّ من المیسرة، فوقعت الهزیمة علی جماعة بنی أمیّة، فقُتِلَ من القوم «1» مقتلة عظیمة «1» وأُسِرَ منهم مَنْ أُسِر، وفیمن أُسِرَ یومئذٍ عمرو «2» بن الزّبیر. [...] «3»
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 279- 285
قال: فلم یزل القوم یرمون المسجد الحرام والبیت النّیران والحجارة، فلمّا رأی عبداللَّه ابن الزّبیر ذلک، خرجَ إلیهم فیمَن کان عنده من الجیش، فحاربهم حرباً شدیداً، فقتل منهم جماعة، وجعل المختار بن أبی عبید یُقاتل بین یَدَی عبداللَّه بن الزّبیر أشدّ القتال وهو یقول:
أنا ابن الکرّار لستُ من «4» بنی الفرّار «4»
ثمّ حمل، فقاتل حتّی ضجّ أهل الشّام من قتله. فأقام القوم علی ذلک «5» أیّاماً لا یفترون عن القتال لیلًا ونهاراً حتّی قُتِلَ من أهل الشّام خلق کثیر، وکذلک من أصحاب عبداللَّه ابن الزّبیر.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 302
فسار الحُصین حتّی أتی مکّة، وحاصرَ ابن الزّبیر أیّاماً، ورمی بالمنجنیق والنّفّاطات الرُّکنَ، فأحرقَ الأستار، فبعثَ اللَّه علی أصحاب المنجنیق صاعقةً، فأحرقت منهم بضعةَ عشرَ رجلًا، وکان المختارُ بن أبی عبید الثّقفیّ بایعَ ابنَ الزّبیر علی أن لا ینفرد برأی، ولا یقضی أمراً دُونَه، فوجّه المختار إلی الحُصین وقاتله، فردّهم عن مکّة، فبینا هم کذلک، إذْ أتاهُم نعیُّ یزید، فانصرفوا إلی الشّام.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 244
ولمّا نزلَ بأهل المدینة ما وصفنا من القتل والنّهب والرِّقّ والسّبی وغیر ذلک ممّا عنه
__________________________________________________
(1- 1) فی د: جماعة کثیرة
(2)- فی د: عمر
(3)- [کلام ابن أعثم کان طویلًا، اقتصرت علی مقاطع منه، وهو موجود بکامله من غیر تطویل فی الخوارزمی]
(4- 4) فی النّسخ: أبناء الفرارین- غیر مستقیم الوزن.
(5)- فی د: قتاله
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 229
أعرضنا من مُسْرِفٍ خرج عنها یرید مکّة فی جیوشه من أهل الشّام؛ لیوقع بابن الزّبیر وأهل مکّة، بأمرِ یزید، وذلک فی سنة أربع وستّین.
فلمّا انتهی إلی الموضع المعروف بقدید، مات مُسْرِفٌ لعنه اللَّه! واستخلف علی الجیش الحصینُ بن نمیر، فسار الحصین حتّی أتی مکّة وأحاط بها، وعاذ ابن الزّبیر بالبیت الحرام، وکان قد سمّی نفسه العائذَ بالبیتِ، وشُهِرَ بهذا حتّی ذکرتهُ الشّعراء فی أشعارها، من ذلک ما قدّمنا من قول سلیمان بن قتّة «1»:
فإن تُتْبِعُوه عائِذَ البیت تُصْبِحُوا کَعَادٍ تَعَمَّتْ عن هُدَاها فَضَلَّتِ
ونصب الحصینُ فیمن معهُ من أهل الشّام المجانیقَ والعرادات علی مکّة والمسجد من الجبال والفِجاج، وابنُ الزّبیر فی المسجد، ومعه المختار بن أبی عُبَیْد الثّقفیّ داخلًا فی جملته، منضافاً إلی بیعته، منقاداً إلی إمامته، علی شرائط شَرَطها علیه لا یخالف له «2» رأیاً، ولا یعصی له أمراً، فتواردت أحجار «3» المجانیق والعرادات علی البیت، ورمی مع الأحجار بالنّار والنِّفْط ومشاقات الکتان وغیر ذلک من المحرقات، وانهدمت الکعبة، واحترقت البنیة، ووقعت صاعقة، فأحرقَت من أصحاب المجانیق أحدَ عشرَ رجُلًا، وقیل: أکثر من ذلک [وذلک] یوم السّبت لثلاث خَلَوْنَ من شهر ربیع الأوّل من السّنة المذکورة، قبل وفاة یزید بأحدَ عشرَ یوماً، واشتدّ الأمر علی أهل مکّة وابن الزّبیر، واتّصل الأذی بالأحجار والنّار والسّیف؛ ففی ذلک یقول أبو وَجْزَة المدنیّ «4»:
ابنُ نُمَیْرٍ بِئْسَ ما تَوَلّی قَدْ أحْرَقَ المَقامَ والمُصَلَّی
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 80- 81
__________________________________________________
(1)- فی ب: «سلیمان بن قبّة» محرّفاً
(2)- فی أ: «لا یخلف له رأیاً» وما هنا عن ب أدق
(3)- فی أ: «فتواترت أحجار المجانیق»
(4)- فی ب: «یقول أبو حرّة المدینی»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 230
عبداللَّه بن زید بن عاصم المازنیّ «1»، من بنی دینار بن النّجّار، جدّ عمرو بن یحیی المازنیّ، قُتل یوم الحرّة سنة ثلاث وستّین فی ذی الحجّة بالمدینة، وإنّما سُمِّی یوم الحرّة لأنّ یزید بن معاویة بعث جیشاً إلی المدینة، وأمّر صخر بن أبی الجهم، فتوفّی صخر قبل مسیر الجیش إلیها، فاستعمل یزید بن معاویة علیهم بعده مسلم بن عقبة المرّی، فسار بهم مسلم حتّی نزل المدینة، فقاتلهم، فهزمهم واستباح المدینة ثلاثاً نهباً وقتلًا، وکان فی آخر ذی الحجّة للیال بقین منه سنة ثلاث وستّین، فسمِّیت هذه الوقعة وقعة الحرّة.
ابن حبّان، کتاب مشاهیر علماء الأمصار،/ 19 رقم 71
قال الهیثم بن عَدِیّ، أخبرنا ابن عیّاش، عن مُجالِد، عن الشّعبیّ، وعن ابن أبی الجَهْم «2» ومحمّد بن المنْتَشِر:
أنّ الحسین بن علیّ بن أبی طالب- علیه وعلی أبیه السّلام- لمّا سارَ إلی العراق، شمّر ابنُ الزُّبیر للأمر، الّذی أراده ولبِسَ المعافِرِیّ «3»، وشَبَرَ بطنَه، وقال: إنّما بطنی شِبْرٌ، وما عسی أن یَسَع الشّبرُ «4»! وجعل یُظهِر عیبَ بنی أمیّة، ویدعو إلی خِلافهم، فأمهله یزیدُ سنةً، ثمّ بعثَ إلیه عشرةً من أهل الشّام علیهم النّعمان بن بَشِیر. وکان أهل الشّام یسمّون أولئک العشرة النّفر الرَّکْبَ، منهم عبداللَّه بن عِضاه الأشْعریّ، ورَوْح بن زِنْباع الجُذامیّ، وسعدَ بن حَمْزة الهَمْدانیّ، ومالک بن هُبیرة السّکونیّ «5»، وأبو کَبْشة السّکْسَکیّ، وزَمْلُ بن عَمْرو العُذْریّ، وعبداللَّه بن مسعود، وقیل: ابن مَسْعَدة الفَزاریّ، وأخوه عبدالرّحمان، وشَریک بن عبداللَّه الکنانیّ، وعبداللَّه بن عامر الهَمْدانیّ، وجعل علیهم النّعمان بن بَشیر؛ فأقبَلوا حتّی قدِموا مکّة علی عبداللَّه بن الزّبیر، وکان النّعمان یَخْلُو به فی الحِجْر کثیراً.
__________________________________________________
(1)- النّجّاریّ
(2)- فی أ، م، ی: «أبی الجهم» بسقوط لفظة «ابن»
(3)- نسبة إلی معافر: اسم قبیلة من الیمن تُنسَب إلیها هذه الثِّیاب
(4)- یرید أ نّه إنما یخرج علی بنی أمیّة لمصلحة الأُمّة لا لمطامع مادِّیّة
(5)- فی جمیع الأصول: «السّلولی»، والتّصویب من تهذیب التّهذیب والخلاصة فی أسماء الرِّجال، والطّبریّ، والکامل لابن الأثیر. والسّکونیّ: نسبة إلی سکون، وهی قبیلة من کندة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 231
فقال له عبداللَّه بن عِضاة یوماً: یا ابن الزّبیر! إنّ هذا الأنصاریّ واللَّه ما أُمِرَ بشی‌ءٍ إلّا وقد أُمِرْنا بمثله، إلّاأ نّه قد أُمِّرَ علینا، إنِّی واللَّه ما أدْری ما بین المهاجرین والأنصار، فقال ابن الزّبیر: یا ابن عِضاة، ما لی ولک! إنّما أنا بمنزلة حمامةٍ من حمام مکّة، أفکنتَ قاتلًا حماماً من حمام مکّة؟ قال: نعم، وما حرمةُ حمام مکّة! یا غُلام، ائتنی بقوْسی وأسْهُمی، فأتاهُ بقوسه وأسهمه، فأخذ سهماً فوضعهُ فی کَبِد القوس، ثمّ سدّدهُ نحوَ حمامة من حمام المسجد، وقال: یا حمامةُ، أیشربُ یزیدُ بن معاویةَ الخمرَ؟ قُولی: نعم، فوَ اللَّه لئن فعلتِ لأرمینّک، یا حمامةُ، أتَخْلَعِینَ یزیدَ بن معاویة وتُفارقینَ أمّة محمّد (ص)، وتُقیمینَ فی الحرم حتّی یُستحلَّ بک؟ واللَّه لئِن فعلتِ لأرمینّک. فقال ابن الزّبیر: وَیْحَک! أوَ یتکلّم الطّائر؟ قال: لا! ولکنّک یا ابن الزّبیر تتکلّم. أقسِمُ باللَّه لتُبایعنّ طائعاً أو مُکْرَهاً أو لتتعرّفنّ رایةَ الأشعریِّین فی هذه البَطْحاء، ثمّ لا أُعَظِّم من حقِّها ما تُعظِّم «1».
فقال ابن الزّبیر: أوَ تَسْتَحِلُّ «2» الحرَم! قال: إنّما یَسْتَحِلُّهُ مَنْ ألحَدَ فیه. فحبَسَهُم شهراً، ثمّ ردّهم إلی یزیدَ بن معاویة، ولم یُجِبْهُ إلی شی‌ء.
وفی روایة أحمد بن الجَعْد: وقال بعض الشّعراء- وهو أبو العبّاس الأعمی، واسمه السّائبُ بن فَرُّوخَ یذکر ذلک وشَبْر ابن الزّبیر بطنه-:
ما زالَ فی سُورة الأعرافِ یدرسُها حتّی بدا «3» لی مثلَ الخَزِّ فی اللِّینِ
لو کانَ بطنُکَ شِبْراً قد شَبِعْتَ وقَدأفْضَلْتَ فَضْلًا کثیراً للمساکینِ «4»
قال الهیثم: ثمّ إنّ ابن الزّبیر مضی إلی صفِیّة بنت أبی عُبید «5» زوجة عبداللَّه بن عمر،
__________________________________________________
(1)- فی أ، ت، م، ی: «ما یعظم»
(2)- هکذا فی ت. وفی سائر الأصول: «أوَ یستحلّ الحرم، قال: إنّما یحلّه إلخ»
(3)- کذا فی أ، ی. وفی سائر النّسخ: «فؤادی».
(4)- فی أ، ت، م، ی: «فی المساکین»
(5)- کذا فی ت، ح، ر. وفی سائر النّسخ: «عبیداللَّه». والّذی فی کتب التّراجم أنّ زوجة ابن عمر هی صفیّة بنت أبی عبید بن مسعود الثّقفیّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 232
فذکر لها أنّ خروجه کان غضباً للَّه‌تعالی ورسوله علیه السلام والمهاجرین والأنصار، من أثَرَةِ معاویة وابنه [وأهله] «1» بالفَی‌ء «2»، وسألها مسألته أن یُبایِعَه. فلمّا قدّمَتْ له عشاءه، ذکرت له أمرَ ابن الزّبیر واجتهاده، وأثْنَتْ علیه وقالت: ما یدعو إلّاإلی طاعة اللَّه جلّ وعزّ، وأکثرت القولَ فی ذلک. فقال لها: أما رأیتِ بَغَلاتِ معاویة اللّواتی کان یحُجُّ علیهنّ «3» الشُّهْبَ، فإنّ ابنَ الزّبیر ما یریدُ غَیرهنّ!
قال المدائنیّ فی خبره: وأقام ابنُ الزّبیر علی خَلْعِ یزیدَ ومالَأه «4» علی ذلک أکثرُ النّاس. فدخل علیه عبداللَّه بن مُطیع وعبداللَّه بن حَنْظلة وأهلُ المدینة المسجد، وأتُوا المِنْبَر، فخلعوا یزید. فقال عبداللَّه بن أبی عمرو بن حَفْص بن المُغیرة المخزومیّ: خلعتُ یزید کما خلعتُ عمامتی، ونزَعها عن رأسه، وقال: إنِّی لأقول هذا وقد وصَلَنی وأحسنَ جائزتی، ولکنّ عدوّ اللَّه سِکِّیر خِمِّیر. وقال آخر: خلعتهُ کما خلعتُ نعلی. وقال آخر: خلعتهُ کما خلعتُ ثوبی. وقال آخر: قد خلعتهُ کما خلعتُ خُفِّی، حتّی کثُرت العمائمُ والنِّعال الخِفاف، وأظهروا البراءة منه وأجمعوا علی ذلک، وامتنعَ منه عبداللَّه بن عمر، ومحمّد بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام، وجری بین محمّد خاصّةً وبین أصحاب ابن الزّبیر فیه قولٌ کثیر، حتّی أرادوا إکراهه علی ذلک، فخرجَ إلی مکّة؛ وکان هذا أوّل ما هاج الشّرّ بینَه وبین ابن الزّبیر.
أبو الفرج، الأغانی، 1/ 21- 24
کان ابن الزّبیر یُظهِر أ نّه عائذٌ بالبیت، ویُبایع النّاسَ سرّاً. وبلغ ذلک یزید بن معاویة، فأعطی اللَّه عهداً: لیُوثقنّ فی سلسلة. فبعثَ بسلسلةٍ من فضّةٍ وعمرو بن العاص یومئذٍ عامل مکّة، وکان شدیداً علیه، ولکنّه کان کثیر المداراة رفیقاً. فلمّا وردَ البریدُ بالسّلسلة،
__________________________________________________
(1)- زیادة فی ب، س، ح
(2)- الفی‌ء: ما أفاء اللَّه من أموال المشرکین علی المسلمین من غیر حرب ولا جهاد، مثل الجزیة وما صولحوا علیه؛ إذ أصل الفی‌ء الرّجوع، کأ نّه کان لهم فرجع إلیهم. والغنیمة: ما اغتنم فی الحرب، والنّفل مثلها
(3)- فی ت: «الّتی کان یحجّ علیها». وفی النّسخ جمیعاً: «فإنّ ابن الزّبیر ما یرید غیرهنّ»
(4)- کذا فی ت. وفی سائر النّسخ: «ومالَأ» بدون الضّمیر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 233
رفقَ حتّی ردّه ردّاً جمیلًا. وخطبَ النّاس، وعابَ أهلَ الکوفة خاصّةً، وأهلَ العراق عامّةً بقتل الحسین، وبکی وقال:
- «لقد کان لأبی عبداللَّه رضی الله عنه فی ما جری علی أبیه وأخیه من هؤلاء القوم ناهٍ، ولکنّه ما حُمَّ نازِلٌ».
ثمّ عظّم ما جری علیه واستفظعه، وقال فی کلامه:
- «لقد قتلوهُ کثیراً صیامه بالنّهار، طویلًا صلاته باللّیل، ما کان یُبدِّل بالقرآن غناءً، ولا بالصِّیامِ شُربَ الخمر، ولا بالمجالس فی حَلَق الذِّکر الرّکض فی طلبِ الصّید».
یُعرِّض بیزید. فثار إلیه أصحابه وقالوا له:
«أیّها الرّجل! أظْهِر بیعتک، فلم یبقَ بعد الحسین أولی بهذا الأمر منک». فقال:
- «لا تعجلوا!».
وعلا أمرُه بمکّة، وکاتبهُ أهلُ المدینة وقالوا:
- «أمّا إذ هلک الحسین، فلیسَ أحدُ یُنازع ابن الزّبیر».
وبلغ ابن الزّبیر «1» أنّ مروان تمثّل لمّا اجتاز به البرید ومعه سلسلة من فضّة وجامعة یجعل فیها ابن الزّبیر:
فخُذها فلیسَتْ للعزیزِ بخُطّةٍ وفیها مَقالٌ لامرئٍ مُتذلِّلٍ
أعامِرُ إنّ القوم سامُوکَ خُطَّةً وذلکَ فی الجیران، غزلًا «2» بمغزلٍ
أراکَ إذ قد صرتَ للقومِ ناضحاًیُقال له بالغرب «3»: أدبِرْ وأقبِلِ
وأرسلَ مروانُ ابنیه وقال:
- «اذْهبا فتعرّضا لابن الزّبیر، ثمّ تمثّلا بهذه الأبیات إذا بلّغته الرّسل الرِّسالة».
__________________________________________________
(1)- وبلغ ابن الزّبیر: سقطت من مط
(2)- غزلًا کذا فی الأصل و مط.
(3)- فی مط: بالعرب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 234
ففعلا، فلمّا تعرّضا لیُنشداهُ، بادرَ ابن الزّبیر وقال:
- «إی‌بنی مروان، لقد سمعتُ ما قالَ أبوکما، فاذهبا، فانشِداه:
إنِّی لَمِن نَبعةٍ صُمٍّ مَکاسِرُها إذا تناوَحَتِ القصْباءُ والعُشَرُ
فلا ألینُ لِغیرِ الحقِّ أسألهُ حتّی یلینَ لِضِرْسِ الماضغِ الحَجَرُ»
ثمّ إنّ یزید اتّهم عمرو بن سعید، وظنّ أ نّه یقدر علی أخذ ابن الزّبیر ولیس یفعل، فعزله، وولّی الولید بن عقبة.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 75- 76
حدّثنا سلیمان بن أحمد، ثنا علیّ بن المبارک، ثنا زید بن المبارک، ثنا عبدالملک بن عبدالرّحمان الزّمّاریّ، ثنا القاسم بن معن، عن هشام بن عروة، عن أبیه، قال: تثاقل عبداللَّه بن الزّبیر عن طاعة یزید بن معاویة، وأظهرَ شتمه، فبلغَ ذلک یزید، فأقسمَ لا یؤتی به إلیه إلّامغلولًا، وإلّا أرسلَ إلیه، فقیل لابن الزّبیر: ألا نصنع لک أغلالًا من فضّة تلبس علیها الثّوب وتُبرّ قسمه، فالصّلح أجمَل بک؟ قال: فلا أبرّ واللَّه قسمه، ثمّ قال:
ولا ألین لغیرِ الحقِّ أسأله حتّی یلین لضرسِ الماضغِ الحجر
ثمّ قال: واللَّه لضربةٍ بسیفٍ فی عزِّ أحبّ إلیَّ من ضربةٍ بسوطٍ فی ذلّ، ثمّ دعا إلی نفسه، وأظهرَ الخلاف لیزید بن معاویة.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 3/ 1650 رقم 4144
حدّثنا عبداللَّه بن محمّد، ثنا أبو بکر بن أبی عاصم، ثنا الحوطیّ وعمرو بن عثمان، قالا: ثنا شعیب بن إسحاق، عن هشام بن عروة، عن أبیه: أنّ یزید بن معاویة کتب إلی عبداللَّه بن الزّبیر؛ إنِّی قد بعثتُ بسلسلة من فضّة وقیدین من ذهب، وجامعة من فضّة، وحلفتُ باللَّه لتأتینی فی ذلک. فألقی عبداللَّه بن الزّبیر الکتاب وقال:
ولا ألین لغیر الحقِّ أسأله حتّی یلین لضرسِ الماضغِ الحجر
حدّثنا سلیمان بن أحمد، ثنا علیّ بن المبارک الصّنعانیّ، ثنا یزید بن المبارک، ثنا عبدالملک بن عبدالرّحمان الزّماریّ، ثنا القاسم بن معن، عن هشام بن عروة، عن أبیه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 235
قال: لمّا مات معاویة تثاقل عبداللَّه بن الزّبیر عن طاعة یزید بن معاویة وأظهرَ شتمه، فبلغ ذلک یزید فأقسم لا یؤتی به إلّامغلولًا، وإلّا أرسل إلیه. فقیل لابن الزّبیر: ألا نصنع لک غلّاً من فضّة تلبس علیه الثّوب وتبرّ قسمه، فالصّلح أجمل بک؟ قال: لا أبرّ واللَّه قسمه. ثمّ قال:
ولا ألین لغیر الحقِّ أسأله حتّی یلین لضرسِ الماضغِ الحجر
ثمّ قال: واللَّه لضربةٍ بسیفٍ فی عزٍّ أحبُّ إلیَّ من ضربةٍ بسوطٍ فی ذِلّ. ثمّ دعا إلی نفسه وأظهر الخلاف لیزید بن معاویة، فبعثَ إلیه یزید حصین بن نمیر الکندیّ، وقال له: یا ابن برذعة الحمار! احذر خدائع قریش ولا تعاملهم إلّابالثّقاف ثمّ القطاف، فوردَ حصین مکّة فقاتل بها ابن الزّبیر وأحرق الکعبة، ثمّ بلغه موت یزید، فهرب.
أبو نعیم، حلیة الأولیاء، 1/ 331
وکان [المختار] عنده [ابن الزّبیر] إلی أن جاء أخوه عمرو بن الزّبیر مع أهل الشّام یُقاتل أخاه عبداللَّه بین مکّة والمدینة، فخرج إلیه المختار، وأبلی بلاءً حسناً فی قتاله دون عبداللَّه، وأسرَ عمراً وفرّ أهل الشّام. فلمّا جی‌ءَ بعمرو إلی أخیه، قال: مَن کان له مظلمة عند عمرو فلیقم. فقام جماعة، فمَن یقول: صفعنی، یقول له: أصفعه، ومَن یقول ضربنی، یقول له: أضربه. وإنّما کانت عنده هذه المظالم لأنّه کان صاحب شرطة أمیر المدینة عمرو بن سعید بن العاص، حتّی جاءهُ مصعب بن سعید بن عبدالرّحمان بن عوف، فقال: یا أمیر المؤمنین! إنّه ضربنی مائة سوط بلا ذنب کان منِّی إلّامَیْلی إلیک. فأمر به عبداللَّه وجُرِّد من ثیابه، وأمرَ مصعب بن سعید فجلده کما جلده مائة سوط، ثمّ أمر به عبداللَّه إلی السّجن، ولم یداوهِ فمات. ولمّا ماتَ قیل إنّه أمر بصلبه، فصُلِب. وقیل بل دُفِن ولم یُصلَب. ثمّ أقبلَ عبداللَّه بن الزّبیر علی أصحابه، فقال: أتدرون لِمَ فعلتُ بعمرو هذا الفعل؟ قالوا: لا. قال: إنّه صارَ إلی معاویة زائراً. فکتب معاویة إلی زیاد ابن أبیه بمائة ألف درهم جائزة، ففضّ الکتاب وجعل المائة مأتی ألف، وعلمَ معاویة أ نّه عمل علی زیاد، فکتبَ إلی مروان وهو عامله بالمدینة أن یأخذ عمرو بن الزّبیر بمائة ألف درهم،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 236
فأخذهُ مروان وحبسه، فصرتُ إلی مروان وهیّأتُ المائة ألف له من نفسی، فأعطیتها وأخرجتهُ من سجن مروان، فکان جزائی منه أن خرج علیَّ وضربَ وجهی بالسّیف.
قال: فلمّا بعثَ یزید بن معاویة مسلم بن عقبة المرِّیّ أمیراً علی أهل الشّام لمحاربة عبداللَّه ومَن بالمدینة من قِبَل ابن الزّبیر والحصین بن نُمیر السّکونیّ بعده أن حدث به حدث الموت، لأنّ مسلماً کان مریضاً فکانت الوقعة بالحرّة، وأقام بعدها بالمدینة فقتل من أولاد المهاجرین ألفاً وثلاثمائة، ومن أولاد الأنصار ألفاً وسبعمائة، ومن العبید والموالی ثلاثة آلاف، ونهب المدینة ثلاثة أیّام بلیالیها حتّی قال أبو سعید الخدریّ: واللَّه ما سمعنا الأذان بالمدینة ثلاثة أیّام إلّامن قبر النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم. «1»
ثمّ ارتحل مسلم إلی مکّة لمحاربة ابن الزّبیر، فماتَ بین مکّة والمدینة، فسمّوه مسرفاً لأ نّه أسرفَ بالقتل، ولمّا ماتَ استخلف الحصین بن نُمیر السّکونیّ، فنصب الحصین المجانیق علی الکعبة، فکانوا یرمونها حتّی نزلت صاعقة فأحرقت منجنیقاً لهم بما کان فیه من النّاس.
فجعل المختار یومئذٍ یُحارِب بین یَدَی عبداللَّه أشدّ المحاربة، وهو یقول: أنا ابن الکرّارین لستُ من أبناء الفرّارین.
حتّی ضجّ أهل الشّام منه وأقام القوم علی ذلک أیّاماً لا یفترون لیلًا ولا نهاراً، حتّی قتل من أهل الشّام مقتلة عظیمة، وکذلک من أصحاب عبداللَّه. «2»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 182- 183
حصین بن نمیر بن نائل: [...] من أهل حمص. روی عنه ابنه یزید بن حُصَین.
وکان بدمشق حین عزم معاویة علی الخروج إلی صِفّین وخرج معه، وولی الصّائفة
__________________________________________________
(1)- [راجع موسوعة الإمام الحسین علیه السلام/ ج 7: عنوان «مَنْ هو یزید؟»]
(2)- [إنّ هذا الکلام مذکور فی أنساب الأشراف والفتوح وغیره، ولکونه طویلًا فقد اقتصرت علی ذکر مقاطع منه، ونقلناه فقط عن الخوارزمیّ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 237
لیزید بن معاویة، وکان أمیراً علی جند حِمص، وکان فی الجیش الّذی وجّهه یزید إلی أهل المدینة من دمشق لقتال أهل الحَرّة، واستخلفه مسلم بن عُقبة المعروف بمُسرفٍ علی الجیش، وقاتل ابن الزّبیر وکان بالجابیة حین عُقِدَت لمروان بن الحکم الخلافة.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 16/ 199 رقم 1936، مختصر ابن منظور، 7/ 190/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2819- 2820
قال الحافظ رحمه الله: وکان فیهم حُصَین، وهو الّذی حاصرَ ابن الزّبیر بمکّة، ورمی الکعبة بالمنجنیق، فسُتِرَت بالخشب فاحتُرِقَت.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 16/ 201/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2820
أخبَرَنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقیّ، أنا الحسن بن علیّ، أنا أبو عمر بن حیّویه، أنا أحمد بن معروف، أنا الحسین بن الفهم، نا محمّد بن سعد، أنا محمّد بن عمر، حدّثنی عبداللَّه بن جعفر، عن عمّته أمّ بکر بنت المِسْوَر بن مَخْرَمة، قال: وحدّثنی شُرَحبیل بن أبی عون، عن أبیه، قال: وحدّثنی عبدالرّحمان بن أبی الزّناد- وفی نسخة عن أبیه- وغیرهم أیضاً، قد حدّثنی بطائفة من هذا الحدیث، قالوا:
لم یزل عبداللَّه بن الزّبیر مقیماً بالمدینة فی خلافة معاویة بن أبی سفیان، فتوفِّی معاویة، فبعث یزید بن معاویة إلی الولید بن عُتبة بن أبی سفیان، وهو یومئذٍ والی المدینة نعی معاویة، ویأمره أن یُبایع من قبله من النّاس، فجاءه الرّسول لیلًا، فأرسل إلی ابن الزّبیر، فدعاه إلی البیعة، فقال: حتّی تصبح. فترکه، فخرج ابن الزّبیر وهو یقول: هو یزید الّذی نعرف واللَّه ما أحدث خیراً، ولا مروءة. وخرج من لیلته [إلی مکّة] فلم یزل مقیماً بها حتّی خرج «1» حسین بن علیّ منها «2» إلی العراق و «2» لزمَ ابن الزّبیر الحجرة «3» ولبس المَعافریّ، وجعل یحرِّض النّاس علی بنی أمیّة، وبلغ یزید ذلک فوجد علیه.
__________________________________________________
(1)- [فی المختصر مکانه: «قالوا: ولمّا خرج ...»]
(2)- [لم یرد فی المختصر]
(3)- [المختصر: «الحجر»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 238
فقال ابن الزّبیر: أنا علی السّمع والطّاعة، لا أُبدِّل ولا أُغیِّر، ومشی إلی یَحْیی بن حکیم بن صَفْوان بن أمیّة الجُمَحیّ، وهو والی مکّة لیزید بن معاویة، فبایعهُ له علی الخلافة، فکتب بذلک یَحْیَی إلی یزید، فقال: لا أقبل هذا منه، حتّی یؤتی به فی وثاق فی جامعة، فقال له «1» ابنه معاویة بن یزید: یا أمیر المؤمنین ادفع الشّرّ عنک ما اندفع، فإنّ ابن الزّبیر رجل لَحِزٌ «2» لجوج ولا یطیع بهذا أبداً، وإن تکفِّر عن یمینک وتلها منه، حتّی تنظر ما یصیر إلیه أمره أفضل، فغضب یزید وقال: إنّ فی ذلک لعجباً. قال: فادعُ عبداللَّه ابن جعفر، فسلهُ عمّا أقول وتقول.
فدعا عبداللَّه بن جعفر، فذکر له قولهما، فقال عبداللَّه: أصاب أبو لیلی، ووفقّ. فأبی یزید أن یقبل ذلک، وعزل الولید بن عتبة عن المدینة وولّاها عمرو بن سعید بن العاص، وأرسل إلیه: إنّ أمیر المؤمنین یقسِم باللَّه لا یقبل من ابن الزّبیر شیئاً حتّی یؤتی به فی جامعة، فعرضوا ذلک علی ابن الزّبیر فأبی، فبعثَ یزید بن معاویة الحُصَین بن نُمَیر، وعبداللَّه بن عضاه الأشعریّ بجامعة إلی ابن الزّبیر یقسم له باللَّه لا یقبل منه إلّاأن یؤتی به فیها، فمرّا بالمدینة، فبعثَ إلیه مروان معهما عبدالعزیز بن مروان یکلِّمه فی ذلک، ویهوِّن علیه الأمر، فقدموا علیه مکّة، فأبلغوه یمین یزید بن معاویة ورسالته، وقال له عبدالعزیز ابن مروان: إنّ أبی أرسلنی إلیکَ عنایةً بأمرک، وحفظاً لحرمتک، فابرر «3» یمین أمیر المؤمنین، فإنّما یجعل علیک جامعة فضّة أو ذهب، وتلبس علیها برنساً، فلا تبدو إلّاأن یُسمَع صوتُها، فکتب ابن الزّبیر إلی مروان یجزیه خیراً، ویقول: قد عرفتُ عنایتکَ ورأیک، فأمّا هذا فإنِّی لا أفعلهُ أبداً، فلیکفِّر یزید عن یمینه أو یدع. وقال ابن الزّبیر: اللّهمّ إنِّی عائذٌ ببیتک «4»، وقد عرضتُ علیهم السّماع «5» والطّاعة، فأبوا إلّاأن یُخلّوا بی ویستحلّوا منِّی
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المختصر]
(2)- اللّحز: الرّجل الضّیِّق الخلق
(3)- [المختصر: «فابرّ»]
(4)- [المختصر: «ببیتک الحرام»]
(5)- [المختصر: «السّمع»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 239
ما حرّمتَ، فمن یومئذ سُمِّی العائذ.
وأقامَ بمکّة لا یعرض لأحدٍ، ولا یعرض له أحد، فکتب یزید بن معاویة إلی عمرو ابن سعید أن یوجِّه إلیه جنداً، فسأل عمرو: مَن أعدی النّاس لعبداللَّه بن الزّبیر؟ فقیل:
أخوه عمرو بن الزّبیر، فذکر قصّة توجیهه إلی ابن الزّبیر وظفر ابن الزّبیر به.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 30/ 157- 158، مختصر ابن منظور، 12/ 192- 193
أخْبَرنا أبو غالب بن البنّا، أنا أبو یَعْلَی بن الفرّاء، أنا محمّد بن عبدالرّحمان بن العبّاس، نا عبداللَّه بن محمّد بن عبدالعزیز، نا داوود بن رُشَید، نا شعیب بن إسحاق، نا هشام بن عروة، عن أبیه: أنّ یزید بن معاویة کتب إلی «1» عبداللَّه بن الزّبیر: أنِّی قد بعثتُ إلیکَ سلسلةَ فضّةٍ وقیداً من ذهب، وجامعةً من فضّة، وحلفتُ لتأتینی فی ذلک، قال:
فألقی الکتاب وقال:
لا ألین لغیر الحقِّ أسأله حتّی یلینَ لضِرسِ الماضغِ الحَجَرُ
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 30/ 159، مختصر ابن منظور، 12/ 194
أنبَأنا أبو علی الحدّاد، أنا محمّد بن عبداللَّه بن أحمد بن رِیْذَة، أنا سُلیمان بن أحمد الطّبرانیّ، نا علیّ بن المبارک، نا زید بن المبارک، نا عبدالملک بن عبدالرّحمان الذِّماریّ، نا القاسم بن معن، عن هشام بن عروة، عن أبیه، قال: «2» «3»
لمّا ماتَ معاویة، تثاقلَ عبدللَّه بن الزّبیر عن طاعة یزید «4» بن معاویة «4»، وأظهرَ شتمه، فبلغ «5» یزید، فأقسم لا یؤتی به إلّامغلولًا، وإلّا أرسلَ إلیه، فقیل لابن الزّبیر: ألَا نضع لک أغلالًا من فضّة تلبس علیها الثّوب وتبرّ قسمه، فالصّلح أجمل بک، قال:
__________________________________________________
(1)- [فی المختصر مکانه: «کتب یزید بن معاویة إلی ...»]
(2)- [فی مجمع الزّوائد مکانه: «وعن عروة بن الزّبیر، قال: ...»]
(3)- [من هنا حکاه فی المختصر]
(4- 4) [لم یرد فی المختصر]
(5)- [مجمع الزّوائد: «فبلغ ذلک»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 240
فلا أبرّ و «1» اللَّه قسمه، ثمّ قال:
ولا ألین لغیر الحقِّ أسأله حتّی یلین لضرسِ الماضغِ الحجرُ
ثمّ قال: واللَّه لضربة بسیفٍ فی عزٍّ أحبّ إلیَّ من ضربةٍ بسوطٍ فی ذلّ، ثمّ دعا إلی نفسه، وأظهرَ الخلاف لیزید بن معاویة، فوجّه إلیه یزید «2» بن معاویة «2» مسلمَ بن عُقْبة المرِّیّ فی جیش أهل الشّام، وأمرهُ بقتال أهل المدینة، فإذا فرغ 2 من ذلک «2» سارَ إلی مکّة.
قال: فدخلَ مسلم «2» بن عقبة «2» المدینة، وهربَ منه یومئذٍ بقایا أصحاب رسول اللَّه (ص)، وعبثَ فیها، وأسرفَ فی القتل، ثمّ خرج منها «3»، فلمّا کان فی بعض «4» الطّریق «5» إلی مکّة «5» مات، واستخلفَ حُصَین بن نُمَیر الکِنْدیّ، فقال له «1»: یا ابن بردعة الحمار! احذر خدائع قریش، ولا تعاملهم إلّابالثّقاف، ثمّ القطاف.
فمضی حُصَین «6» بن نُمَیر «6» حتّی ورد مکّة، فقاتلَ بها ابن الزّبیر أیّاماً، وضربَ ابن الزّبیر فسطاطاً فی المسجد، فکان فیه نساء یسقینَ الجرحی ویداوینهم، ویطعمنَ الجائع ویکتمنَ إلیهنّ المجروح.
فقال حُصَین: ما یزال یخرج علینا من ذلک الفسطاط أسدٌ کأنّما یخرج من عرینه، فمَن یکفینیه؟ فقال رجل من أهل الشّام: أنا. فلمّا جنّ اللّیل، وضعَ شمعة فی طرف رمحه، ثمّ ضربَ فرسه، ثمّ طعن «7» الفسطاط فالتهبَ ناراً، والکعبة یومئذٍ مؤزّرة بالطّنافس، وفی أعلاها الحَبِرَة، فطارت الرِّیح باللّهب علی الکعبة حتّی أُحرِقَت، واحترقَ فیها یومئذٍ قرنا
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مجمع الزّوائد]
(2- 2) [لم یرد فی المختصر]
(3)- [لم یرد فی المختصر]
(4)- [مجمع الزّوائد: «ببعض»]
(5- 5) [لم یرد فی المختصر ومجمع الزّوائد]
(6- 6) [لم یرد فی مجمع الزّوائد]
(7)- [المختصر: «فطعن»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 241
الکبش الّذی فُدِیَ به إسحاق «1».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 30/ 174- 175، مختصر ابن منظور، 12/ 200- 201/ مثله الهیثمی، مجمع الزّوائد، 7/ 252- 253
فلمّا استقرّ عند یزید ما قد جمع ابن الزّبیر بمکّة من الجموع، أعطی اللَّه عهداً لیوثقنّه فی سلسلة، فبعثَ إلیه سلسلة من فضّة مع «2» ابن عطاء الأشعریّ، وسعد «2»، وأصحابهما، لیأتوه به فیها، وبعثَ معهم برنس خزّ لیلبسوه «3» علیها لئلّا تظهر للنّاس.
فاجتاز ابن عطاء «4» بالمدینة وبها مروان بن الحکم، فأخبرهُ ما قدم له، فأرسلَ مروان معه ولدَین له، أحدهما عبدالعزیز، وقال: إذا بلغته رسل یزید «5» فتعرّضا له، ولیتمثّل أحدکما بهذا «6» القول، فقال: «6»
فخذها فلیست للعزیز بخطّةٍ وفیها فعال «7» لامرئٍ متذلِّل
أعامر أنّ القوم ساموکَ خطّةًوذلک فی الجیران «8» غزلًا بمغزلِ «8» أراک إذا ما کنتَ للقومِ ناضحاً «9» یُقالُ له بالدّلو أدبر وأقبلِ
فلمّا بلّغه «10» الرّسول الرِّسالة، قال «10» عبدالعزیز الأبیات، فقال ابن الزّبیر: یا ابنَی «11»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ، وفیه عبدالملک بن عبدالرّحمان الذّماریّ، وثّقه ابن حبّان وغیره وضعّفه أبو زرعة وغیره»]
(2- 2) [نهایة الإرب: «ابن عضادة الأشعریّ ومسعدة»]
(3)- [نهایة الإرب: «لیلبسه»]
(4)- [نهایة الإرب: «أبو عضادة»]
(5)- [أضاف فی نهایة الإرب: «الرِّسالة»]
(6- 6) [نهایة الإرب: «الشّعر»]
(7)- [نهایة الإرب: «مقال»].
(8- 8) [نهایة الإرب: «عزلًا بمعزل»]
(9)- [نهایة الإرب: «ناصحاً»]
(10- 10) [نهایة الإرب: «الرّسل الرِّسالة أنشد»]
(11)- [نهایة الإرب: «بنی»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 242
مروان! قد سمعتُ ما قلتما، فأخبرا أباکما:
إنِّی لمن نبعةٍ صمّ مکاسرها إذا تناوحت البکاء «1» والعشرِ
فلا ألین لغیر الحقِّ أسأله‌حتّی یلین لضرسِ الماضغِ الحجرِ
وامتنع ابن الزّبیر «2» من رسل یزید.
فقال الولید بن عتبة، وناس من بنی أمیّة لیزید: لو شاء عمرو لأخذ ابن الزّبیر «3» وسرّحه إلیک، فعزل عمراً وولّی الولید «3» الحجاز.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 305- 306/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 518- 519
فأقام «4» [المختار] عنده [ابن الزّبیر]، وشهد معه قتال الحصین «5» بن نُمیر، وأبلی أحسن بلاء، وقاتلَ أشدّ قتال «5»، وکان أشدّ النّاس علی أهل الشّام. «6» «6»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 338/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 558؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 21/ 9
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «القصباء»].
(2)- [لم یرد فی نهایة الإرب]
(3- 3) [نهایة الإرب: «وبعث إلیک به، فعزل یزید عمراً، واستعمل الولید بن عتبة علی»]
(4)- [نهایة الإرب: «وأقام»]
(5- 5) [لم یرد فی نهایة الإرب]
(6)- چون یزید یقین کرد که عبداللَّه بن زبیر در مکه جمعی را گرد آورده و مجهز شده، سوگند یاد کرد که اگر خداوند او را چیره کرد، ابن زبیر را با زنجیر بند کند. یزید یک زنجیر سیمین آماده کرد و توسط ابن عطاء اشعری و سعد با عده‌ای از اتباع نزد او فرستاد که او را حاضر کنند. یک کلاه ابریشمین هم برای او فرستاد که آن را بر سر نهد که زنجیر سیمین نمایان نباشد (به موجب قسم یزید باید بر گردنش باشد). آن عده به مدینه رسیدند، بر مروان بن حکم گذشتند و خبر زنجیر سیمین و قصد خود را به او دادند.
مروان هم دو فرزند خود را که یکی عبدالعزیز بود، نزد او (ابن زبیر) فرستاد و گفت: این شعر را بر حسب مثال بخوانید (که او متوجه شود):
فخذها فلیست للعزیزِ بخطّة [...]
«یعنی: بگیر این را که رسم و آئین مرد گرامی و کریم نیست. این در خور مردخوار و پست است که به
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 243
حَرَّةُ واقِمٍ إحدی حَرَّتی المدینة وهی الشرقیّة. [...]
وفی هذه الحرّة کانت وقعة الحرّة المشهورة فی أیّام یزید بن معاویة فی سنة 63، وأمیر الجیش من قِبَل یزید مُسْلم بن عُقْبة المُرّی وسمّوه لقبیح صنیعه مسرفاً. قدم المدینة، فنزل حرّة واقِم وخرج إلیه أهل المدینة یحاربونه، فکسرهم، وقتل من الموالی ثلاثة آلاف وخمسمائة رجل، ومن الأنصار ألفاً وأربعمائة، وقیل: ألفاً وسبعمائة، ومن قریش ألفاً وثلاثمائة، ودخل جنده المدینة فنهبوا الأموال وسبوا الذُّریّة، واستباحوا الفروج، وحملت منهم ثمانمائة حُرَّة وولدن، وکان یُقال لاولیک الأولاد أولاد الحرّة. ثمّ أحضرَ الأعیان لمبایعة یزید بن معاویة، فلم یرضَ إلّاأن یبایعوه علی أنّهم عبید یزید بن معاویة، فمَن تلکّأ أمرَ بضرب عنقه. [...]
ثمّ انصرف نحو مکّة وهو مریض مُدْنَف، فماتَ بعد أیّام، وأوصی إلی الحصین بن
__________________________________________________
ذلّت تن می‌دهد.
ای عامر! (شخص مخاطب گوینده شعر که مستوجب ملامت شده و مقصود از انشاد شعر توجه ابن زبیر است که از خواری بپرهیزد) این قوم به تو یک رسم را تکلیف کرده‌اند که تو باید نزد همسایگان بنشینی، دوک را در دست بگیری و ریسمان بریسی. (کنایه از زن شدن و تن به خواری دادن است.)
من چنین می‌بینم که اگر تو بخواهی برای این قوم (یزید و یاران او) آبیاری کنی، به تو فرمان می‌دهند که دلو را بگیر، برو و بیا (پیش برو و پشت‌کن، برو و برگرد و فرمانبردار باش که بر تو با خواری تحکّم کنند).»
چون رسول (یزید) به او رسید و رسالت را ابلاغ کرد، عبدالعزیز (پدر عمر فرزند مروان) اشعار را خواند. ابن زبیر گفت: ای دو پسر مروان! هرچه گفتید شنیدم، اکنون به شما می‌گویم که من چنین هستم:
انِّی لمن نبعة صمّ مکاسرها إذا نتاوحت البکاء والعشر
فلا ألین لغیر الحقِّ أسأله حتی یلین لضرسِ الماضغِ الحجر
«یعنی: من شاخه‌ای هستم که شکستن آن بسیار دشوار است، هنگامی که استغاثه بشود و ندبه و زاری برخیزد. من نرم و سست نمی‌شوم، مگر در راه حق که من خواهان حق باشم. من نرم نمی‌شوم، مگر این که سنگ در دهان و دندان خورنده نرم شود (کنایه از سرسختی و استقامت).»
ابن زبیر از پذیرفتن نمایندگان یزید خودداری کرد. ولید بن عتبه و جماعتی از بنی امیه به یزید گفتند: «اگر عمرو می‌خواست قادر بود که ابن زبیر را دستگیر و روانه کند.» بدین سبب یزید عمرو را از امارت عزل و ولید را در حجاز نصب کرد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 224- 226
او [مختار] هم در آن‌جا (مکّه) اقامت کرد، با حصین بن نمیر سخت جنگ و بسیار دلیری کرد، امتحان خوبی در نبرد داد و او سخت‌ترین بلیّه برای اهل شام بود.
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 11
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 244
نُمیر، وفی قصّة الحرّة طول، وکانت بعد قتل الحسین رضی الله عنه. رمی الکعبة بالمنجنیق من أشنع شی‌ء جری فی أیّام یزید.
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 2/ 252- 253
توصّل عبداللَّه بن الزّبیر إلی امرأة عبداللَّه بن عمر- وهی أخت المختار بن أبی عُبید الثّقفیّ- فی أنْ تُکلِّم بعلَها عبداللَّه بن عمر أن یُبایعَه. فکلّمتهُ فی ذلک، وذکرتْ صلاتَه وقیامَه وصیامَه، فقال لها: أما رأیتِ البغلات الشّهْب الّتی کُنّا نراها تحت معاویة بالحِجْر إذا قدم مکّة؟ قالت: بلی. قال: فإیّاها یطلب ابنُ الزّبیر بصومِه وصلاتِه!
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 1/ 326
وروی أبو الفَرَج قال: کانت صفیّة بنتُ أبی عبید بن مَسْعود الثّقفیّ تحتَ عبداللَّه بن عُمر بن الخطّاب، فمشی ابن الزّبیر إلیها، فذکرَ لها أنّ خروجَه کان غَضباً للَّه‌عزّ وجلّ ولرَسوله صلی الله علیه و آله وللمهاجرین والأنصار من أثرَة مُعاویة وابنه بالفَیْ‌ء، وسألها مسألة زوجها عبداللَّه بن عمر أن یُبایعَه، فلمّا قدّمَت له عشاءه، ذکرت له أمرَ ابن الزّبیر وعِبادَته واجتهاده، وأثنَتْ علیه، وقالت: إنّه لَیَدْعو إلی طاعة اللَّه عزّ وجلّ، وأکثَرَتْ القولَ فی ذلک. فقال لها: وَیْحَکِ! أما رأیتِ البَغَلات الشُّهْب الّتی کانَ یَحُجّ معاویةُ علیها، وتقدم إلینا من الشّام؟ قالت: بلی. قال: واللَّهِ ما یریدُ ابنُ الزّبیر بعِبادَتِهِ غیرَهنّ!
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 20/ 149
خطبَ عبداللَّه بن الزّبیر أیّام یزید بن معاویة، فقال فی خطبته: «یزید القرود، یزید الفهود، یزید الخمور، یزید الفجور! أما واللَّه لقد بلغنی أ نّه لا یزال مخموراً یخطبُ النّاس وهو طافِحٌ فی سُکره».
فبلغ ذلک یزیدَ بن معاویة، فما أمسَی لیلَته حتّی جهّز جیش الحَرّة، وهو عشرون ألفاً، وجلسَ والشُّموعُ بین یَدَیه، وعلیه ثیابٌ مُعصفَرة، والجنود تُعرَض علیه لیلًا، فلمّا أصبحَ خرج، فأبصَرَ الجیش، ورأی تَعبِیَته، فقال:
أبلِغْ أبا بکرٍ إذا الجیشُ انْبَری وأخَذَ القومُ علی وادی القُرَی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 245
عشرینَ ألفاً بین کهلٍ وفَتی أجمعَ سکران من القومِ تری
أم جمع لیثٍ دونه لیث الشّری
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 20/ 133- 134
حصین بن نمیر [...] وکان علی الجیش الّذین قاتلوا عبداللَّه بن الزّبیر بمکّة، ویقال:
إنّه أحرق الکعبة، واللَّه أعلم.
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 548
قال محمّد بن جریر: لمّا فرغ مسلم بن عقبة المرِّیّ من الحرّة، توجّه إلی مکّة، واستخلف علی المدینة روح بن زنباع الجذامیّ، فأدرک مسلماً الموت، وعهد بالأمر إلی حصین بن نمیر، فقال: انظر یا برذعة الحمار! لا ترعَ سمعک قریشاً ولا تردن أهل الشّام عن عدوِّهم ولا تقیمنّ إلّاثلاثاً حتّی تناجز ابن الزّبیر الفاسق.
ثمّ قال: اللّهمّ إنِّی لم أعمل عملًا قطّ بعد الشّهادتین أحبُّ إلیَّ من قتل أهل المدینة، ولا أرجی عندی منه.
ثمّ ماتَ، فقدم حصین علی ابن الزّبیر، وقد بایعه أهل الحجاز، وقدم علیه وفد أهل المدینة، وقدم علیه نجدة بن عامر الحنفیّ الحروریّ فی أناس من الخوارج، فجرّد أخاه المنذر لقتال أهل الشّام، وکان ممّن شاهد الحرّة ثمّ لحق به، فقاتلهم ساعة ثمّ دعی إلی المبارزة، فضربَ کلّ واحد صاحبه وخرّ میتاً. وقاتل مصعب بن عبدالرّحمان حتّی قُتل، ثمّ صابرهم ابن الزّبیر علی القتال إلی اللّیل، ثمّ حاصروه بمکّة شهر صفر ورموه بالمنجنیق، وکانوا یوقدون حول الکعبة، فأقبلت شررة هبّت بها الرِّیح فأحرقت الأستار وخشب السّقف، سقف الکعبة، واحترق قرْنا الکبش الّذی فدی اللَّه به اسماعیل، وکانا فی السّقف.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 360- 361
وشهد [المختار] معه [عبداللَّه بن الزّبیر] حصار حصین بن نُمیر له، وأبلی بلاءً حسناً، وأنکی فی عسکر الشّام.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 380
فلمّا بلغ ذلک یزید، شقّ ذلک علیه وقیل له: إنّ عمرو بن سعید لو شاء لبعث إلیک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 246
برأس ابن الزّبیر، أو یحاصره حتّی یُخرجه من الحرم. فبعثَ، فعزله وولّی الولید بن عُتبة فیها، وقیل فی مُستهلِّ ذی الحجّة، فأقام للنّاس الحجّ فیها، وحلف یزید لیأتینی ابن الزّبیر فی سلسلة من فضّة، وبعثَ بها مع البرید ومعه برنس من خزّ لیبرّ یمینه، فلمّا مرّ البرید علی مروان وهو بالمدینة، وأخبره بما هو قاصدٌ له وما معه من الغلِّ، أنشأ مروان یقول:
فخذها فما هیَ للعزیز بخطّةٍ وفیها مقال لامرئٍ متذلِّل
أعامر أنّ القوم ساموکَ خطّةً وذلک فی الجیران غزل بمغزلِ
أراک إذا ما کنتَ فی القومِ ناصحاً یُقالُ له بالدّلو أدبر وأقبلِ
فلمّا انتهت الرّسل إلی عبداللَّه بن الزّبیر، بعث مروان ابنیه عبدالملک وعبدالعزیز لیحضُرا مراجعته فی ذلک، وقال: أسمِعاه قولی فی ذلک، قال عبدالعزیز: فلمّا جلس الرّسل بین یدیه جعلت أنشده ذلک وهو یسمع ولا أشعره، فالتفتَ إلیَّ فقال: أخبِرا أباکما أنِّی أقول:
إنِّی لمن نبعةٍ صمّ مکاسرها إذا تناوحت القصباء والعشرِ
ولا ألین لغیر الحقِّ أسأله حتّی یلین لضرسِ الماضغِ الحجرِ
قال عبدالعزیز: فما أدری أ یّما کان أعجَب!
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 212
ولمّا حاصره [ابن الزّبیر] الحصین بن نمیر مع أهل الشّام، قاتل المختار دون ابن الزّبیر أشدّ القتال.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 249
فقاتل معه حین حصره أهل الشّام قتالًا شدیداً. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 290
__________________________________________________
(1)- [مختار] ملازم او [ابن‌زبیر] شد و چون عمرو بن زبیر متوجه مکه شد که با برادر خود حرب نماید، مختار کمر جد و اجتهاد بسته، در جنگ سعی بسیار نمود تا عمرو گرفتار گشت و چون حصین بن نمیر مکه را محاصره نمود، مختار در دفع لشگر شام، وظایف جرأت به جای آورده و مردانگی داد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 213
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 247
__________________________________________________
و در بعضی تواریخ نوشته اند که چون سپاه شام از مقاتله با لشکر ابن زبیر و قتل برادرش منذر بپرداختند و سپاه ابن زبیر انهزام یافتند، و با ابن زبیر در آن حرم محترم متحصن شدند، مکّه معظّمه را به حصار در افکندند، و بر کوه ابو قبیس منجنیق‌ها بر کشیدند، و به شهر مکّه بر ابرار و فجّار به رمی احجار پرداختند، و جمعی کثیر را به هلاکت در آوردند، و اغلب دور و قصور را ویران ساختند.
مسعودی می‌گوید: در این حال ابن زبیر در بیت الحرام پناهنده گشت، خویشتن را العائذ بالبیت نامید و به آن نام شهرت یافت، چنان که سلیمان بن قتّه و دیگر شعرا در اشعار خویش مذکور داشتند، حصین بن نمیر با مردم شام فرمان داد تا مناجیق و عرّادات از جبّان و فجاج بر مکّه و مسجد مشرف ساختند، و ابن زبیر در مسجد الحرام بود، مختار بن ابی عبید ثقفی نیز در جمله جماعت و در حمایت و بیعت او بود و به امامت او انقیاد داشت با شرایطی که بر وی شرط نهاده بود که در هیچ کار و هیچ اندیشه با وی مخالفت نکند و در اوامر او عصیان نورزد، و در این حال یک سره سنگ و آتش نفت که برای سوزانیدن و احتراق تعبیه کرده بودند از مناجیق و عرّادات در بیت اللَّه الحرام فرود می‌شد، از این روی کعبه ویران گردید و آن بنا بسوخت، و هم صاعقه از آسمان فرود گشت و یازده تن و به روایتی فزون تر از طاغیان شام و مقیمان مناجیق را نابود ساخت، این واقعه در روز شنبه سه روز از شهر ربیع الاول بر گذشته یازده روز قبل از هلاکت یزید علیه اللّعنه روی نمود، و کار بر مردم مکّه سخت دشوار و بر ابن زبیر ناهموار بود، چه یک سره از رمی احجار و آسیب نار و تیغ آبدار تن آزار و تیره روزگار بودند و ابو حرّه مدنی این شعر در این باب گوید:
ابن نمیر بئس ما تولّی قد أحرق المقام والمصلّی
ابن اثیر گوید: بعضی گفته‌اند که سبب سوختن کعبه این بود که اصحاب ابن زبیر در اطراف کعبه آتشی بر افروختند، اتفاقاً بادی وزیدن گرفت و شراره بر ثیاب کعبه بیفکند، چون ثیاب کعبه بسوخت اخشاب کعبه محترق شد، لکن روایت نخست اصح است، زیرا که بخاری در صحیح خود می‌نویسد که ابن زبیر بعد از آن که از مناجیق سنگ و آتش به کعبه در افکندند در خمود آن آتش نپرداخت و افروخته بگذاشت تا مردم مکّه آن حال و کعبه را در آن اشتعال بنگرند و خبث و کفر اهل شام را بدانند و در حرب و دفع ایشان حریص گردند.
در اخبار الدّول مسطور می‌باشد که در شهر صفر سال مذکور منجنیق‌ها بر کوه ابو قبیس نصب کردند و کعبه معظّمه را به رمی احجار و افکندن آتش دچار ساختند، و از آن نیران شراره به استار کعبه در افتاد، و آن استار را با سقف و دو شاخ آن کبش را که در فدیه حضرت اسماعیل علیه السلام جبرئیل آورده بود و در سقف جای داده بودند بسوخت.
صاحب روضةالمناظر می‌گوید: حصین بن‌نمیر چهل روز عبداللَّه زبیر را در حصار افکنده بود که از مرگ یزید خبر رسید و در این مدت کعبه را از سنگ باران و آتش افکندن ویران کرد و بسوخت.
مع القصه، حصین بن نمیر همچنان در محاصره و رمی احجار و قاروره‌های آتشبار مردم مکّه را دچار روزگاری ناهموار داشت. هر روز جمعی را تباه ساخت و از جمله ایشان مسور بن مخرمة بن نوفل بود که در
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 248
وأقام [المختار] عنده [ابن الزّبیر] وحاربَ معه أهل الشّام، وقاتل قتالًا شدیداً، وکان أشدّ النّاس علی أهل الشّام.
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 34، ط 2/ 42
__________________________________________________
سلک صحابه انتظام داشت در سن شصت و دو سالگی رایت عزیمت به سرای آخرت برافراشت، و اثواب و ابواب کعبه و مسجد الحرام به جمله و آن بیت محترم برهنه ماند. طاغیان شام روز تا روز بر اشتداد نایره فساد و اضطراب و التهاب متوقفان آباد میمنت بنیاد می‌افزودند تا به ناگاه از مرگ یزید پلید خبر رسید.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 6- 8
و مختار در خدمت او بزیست. چون عمرو بن زبیر روی به مکه آورد تا با برادرش عبداللَّه حرب نماید، مختار چون کوه آتش‌بار در میدان کارزار به جهاد و قتال بایستاد تا عمرو گرفتار شد. از آن پس که حصین ابن نمیر به محاصره مکه معظمه بیامد، همچنان مختار با وی کارزار کرد، زحمت‌ها دید، جنگی سخت بپای برد و مختار بر مردم شام از تمامت مردمان سخت‌تر و دشوارتر بود.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 193
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 249

حدّثنا ابن حمید، قال: حدّثنا جریر، عن مغیرة، قال: کتب یزید إلی ابن مَرْجانة:
أن أغزُ ابنَ الزّبیر. فقال: لا أجمعهما للفاسق أبداً، أقتل ابنَ بنت رسول اللَّه (ص)، وأغزو البیت! «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 483- 484
فکتب إلی عبیداللَّه بن زیادٍ أن أغزُ ابن الزُّبیر، فقال:
- «واللَّه لا أجمعهما للفاسق أبداً: أقتل ابن رسول اللَّه وأغزو البیت؟».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 77
وبه قال: أخبرنا محمّد بن محمّد بن عثمان البندار، بقراءتی علیه ببغداد، قال: أخبرنا أبو محمّد عبداللَّه بن إبراهیم بن أیّوب بن ماسی البزّار، قال: حدّثنا أبو جعفر محمّد بن عثمان بن أبی شیبة العتبیّ الکوفیّ إملاءً، قال: حدّثنی أبی، قال: حدّثنی جریر، عن منصور، عن مغیرة قال: کتب یزید بن معاویة لعنه اللَّه إلی ابن مرجانة أن أغز مکّة.
فقال: واللَّه لا أجمعهما أبداً، قتلتُ ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وأغزو البیت.
الشّجری، الأمالی، 1/ 164
وبعث إلی عبیداللَّه بن زیاد یأمره بالمسیر إلی المدینة ومحاصرة ابن الزّبیر بمکّة فقال:
«واللَّه لا جمعتهما للفاسق قتل ابن رسول اللَّه وغزو الکعبة». «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 311
__________________________________________________
(1)- مغیره گوید: یزید به پسر مرجانه نوشت: «به جنگ ابن زبیر برو.»
اما وی گفت: «دو کار را برای فاسق نمی‌کنم: کشتن پسر دختر پیمبر و غزای کعبه.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3102
(2)- پس از آن نزد عبیداللَّه بن زیاد فرستاد که او سوی مدینه لشکر بکشد و ابن زبیر را در مکّه محاصره کند. گفت: «به خدا سوگند من این دو کار را برای آن فاسق جمع نخواهم کرد، هم فرزند رسول اللَّه را بکشم و هم کعبه را قصد و فتح کنم.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 243
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 250
وقد کان یزید کتب إلی عبیداللَّه «1» بن زیاد أن یسیر إلی ابن الزّبیر «2»، فیحاصره بمکّة، فأبی علیه وقال: واللَّه لا أجمعهما للفاسق أبداً، أقتل ابن بنت رسول اللَّه (ص)، وأغزو البیت الحرام؟ «3»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 219
__________________________________________________
و یزید به ابن مرجانه؛ یعنی عبیداللَّه زیاد پیام فرستاد که برو و مکه را خراب کن.
آن لعین گفت: «به خدا که جمع نکنم میان قتل حسین پسر دختر رسول و میان کشتن اهل‌حرم و خراب کردن خانه خدا.»
عمادالدین طبری، کامل بهایی، 2/ 193
(1)- [فی المطبوع: «عبداللَّه»]
(2)- [فی المطبوع: «الزّبیر»]
(3)- و نیز یزید رسولی پیش عبیداللَّه فرستاد و پیغام داد که متوجه یثرب گردد و بعد از فتح مدینه به محاربه عبداللَّه زبیر شتابد. ابن زیاد گفت: «به خدا سوگند که من از برای این فاسق، غزوه مکه را با قتل فرزند رسول‌خدای جمع نکنم.» به بهانه مرض، تن به رفتن در نداد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 183- 184
پس به عمرو بن سعید اشدق اموی پیام کرد: «این نامه را بخوان و با جماعتی از ابطال رجال به قتال مردم مدینه راه بسپار.»
عمرو گفت: «من کار بلاد و امور عباد را برای تو مضبوط و منظم ساختم و آن خدمت که در استطاعت داشتم به جای آوردم لکن در این محاربت ناچار خون اشراف‌قریش ریخته می‌شود و من دوست نمی‌دارم که متولی این مهم خطیر گردم، ملتمس و مسئول این است که استعفای مرا مقبول داری.»
چون یزید این حال بدید کسی را به عبیداللَّه بن زیاد فرستاد که به دفع اهل مدینه و محاصره ابن زبیر در مکّه روی نهد، ابن زیاد گفت: «سوگند به خدا! من به خشنودی این فاسق قتل پسر پیغمبر و جنگ کعبه را توامان نکنم.» به بهانه رنجوری از قبول آن خدمت معذرت جست.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 368
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 251

قال ابن عیّاش: ولمّا ماتَ یزید بن معاویة، انصرف أهل الشّام مع الحُصین، وانصرف مَن انصرف من أصحاب ابن الزّبیر. فقالت الخوارج بعضها لبعضٍ: ألا تسألونه عن عثمان ما قوله فیه؟ فأتوه، فقالوا له: ما قولک فی عثمان؟ فالتفتَ، فرأی فی أصحابه قِلّة، فقال: روحوا إلیَّ العشیّة. وأمر أصحابه أن یحضروا، وحضرت الخوارج، فقالوا: ما قولک فی عثمان؟ قال: أتولّاه حیّاً ومیِّتاً. قالوا: برئ اللَّه منک. ثمّ انصرفوا، فخرج نَجْدة بالیمامة، وخرج نافع بن الأزرق بالبصرة، وتفرّقت الخوارج. [...]
قال خلیفة: فیها [سنة أربع وستّین] ماتَ مسلم بن عقبة المرِّیّ لا رحمه اللَّه ولعنه، وقد کان سار بالنّاس وهو ثقیل فی الموت نحو مکّة، حتّی إذا صدر عن الأبواء ثقل، فلمّا عرفَ أنّ الموت قد نزل به، دعا حُصین بن نُمیر الکِندیّ، فقال: قد دعوتکَ فما أدری أستخلفکَ علی الجیش أو أقدِّمکَ فأضرب عنقک. قال: أصلحک اللَّه سهمک فارمِ بی حیث شئت.
قال: إنّک أعرابیّ جلف جاف، وإنّ هذا الحی من قریش لم یمکنهم أحد قطّ من أذنیه إلّا غلبوه علی رأیه، فَسِر بهذا الجیش، فإذا لقیتَ القوم فإیّاک ألّا تمکنهم من أذنیک، لا یکوننّ إلّاالوقاف ثمّ الثِّقاف ثمّ الانصراف.
فمضی حُصین بن نمیر بجیشه ذلک، فلم یزل جیشه مُحاصراً لأهل مکّة حتّی هلک یزید. فبلغت ابن الزّبیر وفاة یزید قبل أن تبلغ حُصیناً، فناداهم ابن الزّبیر علی ما تُقاتلون وقد ماتَ صاحبکم؟ قالوا: نقاتل لخلیفته، قال: إنّه لم یعهد إلی أحد، قال حُصین: إن یکن ما تقول حقّاً، فما أسرع الخبر. ومات مسلم بن عقبة فی صفر سنة أربع وستّین، وکان «1» حصار حصین خمسین یوماً، حتّی مات یزید، ونصب حصین المجانیق
__________________________________________________
(1)- [فی بغیة الطّلب مکانه: «أخبرنا أبو البرکات سعید بن هاشم بن أحمد، قال: أخبرنا علیّ بن أبی محمّد، أخبرنا أبو غالب الماوردیّ، قال: أخبرنا أبو الحسن السّیرافیّ، قال: أخبرنا أحمد بن اسحاق، قال: حدّثنا أحمد بن عمران، قال: حدّثنا موسی بن زکریّا، قال: حدّثنا خلیفة بن خیّاط، قال: وکان ...»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 252
علی الکعبة وحرقها یوم الثّلاثاء لخمس خلون من شهر ربیع الآخر سنة أربع وستّین «1». [...]
واستخلف ابنه معاویة بن یزید بن معاویة، فأقرّ عمّال أبیه، ولم یُولّ أحداً، ولم یزل مریضاً حتّی مات، وهو ابن إحدی وعشرین سنة، ویُقال: عشرین سنة. وصلّی علیه الولید بن عُتْبَة بن أبی سفیان. وکانت ولایته نحواً من شهر ونصف، ویُقال: ماتَ معاویة بعد أبیه یزید بأربعین یوماً، وهو ابن ثمان عشرة سنة.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 194، 195- 196/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2822- 2823
وأقبلَ ابن نمیر حتّی نزل علی مکّة، وأرسل خیلًا، فأخذت أسفلها. ونصب علیها العرّادات والمجانیق، وفرض علی أصحابه عشرة آلاف صخرة، فی کلِّ یوم یرمونها بها.
فقال النّاس: انظروه لئلّا یصیبه ما أصابَ أصحاب الفیل. قال عبداللَّه بن عمرو بن العاص، وکان بمکّة معتمراً، قدم من الطّائف: لا تظنّ ذلک، لو کان کافراً بها لعُوقبَ دونها، فأمّا إذا کان مؤمناً بها فسیُبتلی فیها، فکان کما قال، وحاصروهم لعشر لیالٍ بقینَ من المحرّم، سنة أربع وستّین، فحاصروهم بقیّة المحرّم، وصفر، وشهری ربیع، یغدون علی القتال ویروحون، حتّی جاءهم موت یزید بن معاویة، فأرسل الحُصین بن نمیر إلی ابن الزّبیر، أن ائذن لنا نطوف بالبیت، وننصرف عنکم، فقد ماتَ صاحبنا.
فقال ابن الزّبیر: وهل ترکتم من البیت إلّامدرة؟ وکانت المجانیق قد أصابت ناحیة من البیت الشّریف، فهدمته، مع الحریق الّذی أصابه.
قال: فمنعهم أن یطوفوا بالبیت، فارتحل الحُصین، حتّی إذا کان بعسفان، تفرّقوا، وتبعهم النّاس یأخذونهم، حتّی إن کانت الرّاعیة فی غنمها لتأتی بالرّجل منهم مربوطاً، فیبعث بهم إلی المدینة، وأصاب منهم أهل المدینة حین مرّوا بهم ناساً کثیراً، فحبسوا
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی بغیة الطّلب]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 253
بالمدینة، حتّی قدم مصعب بن الزّبیر علیهم من عند عبداللَّه بن الزّبیر، فأخرجهم إلی الحرّة، فضربَ أعناقهم، وکانوا أربع مئة وأکثر، قال: وانصرف ذلک الجیش إلی الشّام مفلولًا، وبایعَ أهل المدینة لابن الزّبیر بالخلافة، وکان ابن عبّاس بمکّة یومئذ، فخرج إلی الطّائف، فهلک بها سنة سبعین، وهو یومئذ ابن أربعة وسبعین سنة رضی الله عنه.
قال: فلمّا مات یزید بن معاویة، استخلف ابنه معاویة بن یزید، وهو یومئذ ابن ثمانی عشرة سنة، فلبث والیاً شهرین ولیالی محجوباً لا یری، ثمّ خرج بعد ذلک، قال: فجمع النّاس، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس! إنِّی نظرتُ بعدکم فیما صارَ إلیَّ من أمرکم، وقلّدته من ولایتکم، فوجدتُ ذلک لا یسعنی فیما بینی وبین ربِّی، أن أتقدّم علی قومٍ فیهم مَن هو خیر منِّی، وأحقّهم بذلک، وأقوی علی ما قلّدته، فاختاروا منِّی إحدی خصلتین: إمّا أن أخرج منها، وأستخلف علیکم مَن أراه لکم رضاً ومقنعاً، ولکم اللَّه علیَّ ألّا آلوکم نصحاً فی الدِّین والدّنیا، وإمّا أن تختاروا لأنفسکم وتخرجونی منها.
قال: فأنف النّاس من قوله، وأبوا من ذلک، وخافت بنو أمیّة أن تزول الخلافة منهم، فقالوا: ننظر فی ذلک یا أمیر المؤمنین ونستخیر اللَّه، فأمهلنا. قال: لکم ذلک، وعجِّلوا علیَّ.
قال: فلم یلبثوا بعدها إلّاأیّاماً حتّی طُعِن، فدخلوا علیه، فقالوا له: استخلِف علی النّاس مَن تراه لهم رضا. فقال لهم: عند الموت تریدون ذلک؟ لا واللَّه لا أتزوَدها، ما سعدت بحلاوتها، فکیف أشقی بمرارتها؟
ثمّ هلک رحمه الله، ولم یستخلِف أحداً. فقالوا لعثمان بن عنبسة: تقدّم فصلِّ بالنّاس، فأبی، وقال: لا. أمّا أنا فلاحق بخالی عبداللَّه بن الزّبیر، فقال له ابن زیاد: إنّ هذا لیس بزمان خالک ولا عمّک. فلمّا دُفن معاویة بن یزید، وسوِّی علیه التّراب، وبنو أمیّة حول قبره، قال مروان: أما واللَّه یا بنی أمیّة إنّه لأبو لیلی، ثمّ قال:
الملک بعد أبی لیلی لمن غلبا
وماجَ أمر بنی أمیّة واختلفوا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 254
قال: وذکروا أنّ أبا معشر قال: حدّثنا بعض المشیخة الّذینَ حضروا قتال ابن الزّبیر، قال: لمّا نزل الحُصین بمکّة، وغلب علیها کلّها إلّاالمسجد الحرام، قال: فإنِّی لجالس مع ابن الزّبیر، ومعه من القرشیِّین عبداللَّه بن مطیع، والمختار بن أبی عبید، والمسور بن مخرمة، والمنذر بن الزّبیر، ومصعب بن عبدالرّحمان بن عوف، فی نفر من قریش. قال: فقال المختار بن عبید، وهبّت رویحة: واللَّه إنِّی لأجد النّصر فی هذه الرّویحة، فاحملوا علیهم.
قال: فحملوا علیهم حتّی أخرجوهم من مکّة، وقتل المختار رجلًا، وقتل ابن مطیع رجلًا.
قال: فجاءه رجل من أهل الشّام، فی طرف سنان رمحه نار. قال: وکان بین موت یزید بن معاویة وبین حریق الکعبة إحدی عشرة لیلة، ثمّ التحمت الحرب عند باب بنی شیبة، فقُتل یومئذ المنذر بن الزّبیر، ورجلان من إخوته، ومصعب بن عبدالرّحمان بن عوف والمسور بن مخرمة، وکان الحُصین قد نصبَ المجانیق «1» علی جبل أبی قبیس، وعلی قعیقعان، فلم یکن أحد یقدر أن یطوف بالبیت، وأسند ابن الزّبیر ألواحاً من السّاج إلی البیت، وألقی علیها القطائف والفرش، فکان إذا وقع علیها الحجر، نبا عن البیت، فکانوا یطوفون تحت تلک الألواح، فإذا سمعوا صوت الحجر حین یقع علی الفرش والقطائف کبّروا، وکان طول الکعبة فی السّماء ثمانیة عشر ذراعاً، وکان ابن الزّبیر قد ضربَ فسطاطاً فی ناحیة من المسجد، فکلّما جرح أحد من أصحابه، أدخله ذلک الفسطاط.
قال: فجاء رجل فی طرف سنان رمحه نار، فأشعلها فی الفسطاط، فوقعت النّار علی الکعبة، فاحترقَ الخشب، وانصدع الرّکن، واحترقت الأستار، وتساقطت إلی الأرض.
قال: ثمّ قاتل أهل الشّام أیّاماً بعد حریق الکعبة، واحترقت فی ربیع الأوّل سنة أربع وستّین.
قال: فلمّا احترقت، جلس أهل مکّة فی ناحیة الحجر، ومعهم ابن الزّبیر، وأهل الشّام یرمونهم بالنّبل. قال: فوقعت بین یدیه نبلة. قال: فی هذه خبر، فأخذوها فوجدوا بها مکتوباً: ماتَ یزید بن معاویة یوم الخمیس لأربع عشرة لیلة خلت من
__________________________________________________
(1)- المجانیق: جمع منجنیق، وهو مثل المدفع الآن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 255
ربیع الأوّل. فلمّا قرأ ذلک ابن الزّبیر، قال: یا أهل الشّام! یا مُحرقی بیت اللَّه! یا مستحلِّی حرم اللَّه! علامَ تُقاتلون؟ وقد ماتَ طاغیتکم یزید بن معاویة.
فأتاه الحُصین بن نمیر، فقال له: موعدک البطحاء اللّیلة یا أبا بکر. فلمّا کان اللّیل، خرج ابن الزّبیر بأصحابه، وخرج الحُصین بأصحابه إلی البطحاء، فتنحّی کلّ واحد منهما من أصحابه وانفردا، فقال الحُصین: یا أبا بکر! قد علمتَ أنِّی سیِّد أهل الشّام لا أدافع عن ذلک، وأنّ أعنّة خیلهم بیدی، وأری أهل الحجاز قد رضوا بک، فأبایعک السّاعة، علی أن تهدر کلّ شی‌ء أصبناه یوم الحرّة، وتخرج معی إلی الشّام، فإنِّی لا أحبّ أن یکون الملک فی الحجاز.
قال: لا واللَّه، لا أفعل، لا أؤمِّن مَن أخاف النّاس، وأحرقَ بیت اللَّه، وانتهک حُرمته.
فقال الحُصین: بلی، فافعل. فعلیَّ ألّا یختلف علیک اثنان. فأبی ابن الزّبیر. فقال له الحُصین: لعنک اللَّه، ولعنَ مَن زعم أنّک سیِّد، واللَّه لا تفلح أبداً، ارکبوا یا أهل الشّام.
فرکبوا وانصرفوا، قال: فحدّثنی مَن شهد انصرافهم، قال: واللَّه إن کانت الولیدة لتخرج فتأخذ الفارس ما یمتنع.
قال أبو معشر: وذلک أنّ المنهزم لا فؤاد له. قال: فبایعَ أهل الشّام کلّهم ابن الزّبیر، إلّا أهل الأردن، وبایع أهل مصر ابن الزّبیر، وغلب علی أهل العراق والحجاز والیمن، وغلظ أمره، وعظم شأنه، واستخلفَ ابن الزّبیر، الضّحّاک بن قیس علی أهل الشّام.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 10- 12
وحدّثنی العمریّ، عن الهیثم بن عدیّ، عن عبداللَّه بن عیّاش الهمدانیّ، قال: حدّثنی محمّد بن المُنتَشِر، قال: حضرتُ مکّة أیّام ابن الزّبیر، فما رأیتُ أحداً قطّ أبخَل منه ولا أشدّ أفْناً، أتتهُ الخوارج فضلّلهم وعابَ قولهم فی عثمان، حتّی فارقه نافع بن الأزرق الحنفیّ وبنو ماحوز بن بُحْدُج، فانصرفوا عنه، وغلبوا علی الیمامة ونواحیها إلی حضرموت وعامّة أرض الیمن، وأظهرَ سوء الرّأی فی بنی هاشم، وترکَ ذکر النّبیّ (ص) من أجلهم، وقال: إنّ له أُهَیل سُوءٍ، فإن ذُکر مدّوا أعناقهم لذکره، وحبسَ ابن الحنفیّة فی الشِّعْب،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 256
حتّی شخص من أهل الکوفة مَنْ شخص، وعلیهم أبو عبداللَّه الجَدَلیّ، فلم یقدر له علی مَضرَّة، ففارقته الشّیعة بهذا السّبب وأکفرته، وکان المختار معه، فلمّا رأی تفنّنه وتخلیطه، ترکه وانصرف إلی الکوفة، وقال له الحُصین بن نُمیر: صِرْ معی إلی الشّام، أبایعْکَ والنّاس.
فأبی، وجعل حُصین یکلِّمه سرّاً وذلک حین ورد علیهم موت یزید وهو یرفع صوته، فقال له: ما عرفک مَنْ زعمَ أ نّک داهیة، أکلِّمکَ سرّاً وترفع صوتک. وزعم أ نّه عائذ بالبیت، دعا النّاس إلی بیعته، فبایعه مَنْ بایعه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 333- 334
وقال أبو مخنف فی روایته: مکثَ أهلُ الشّام یُقاتلون ابن الزّبیر، حتّی إذا مضی من شهر ربیع الأوّل أربعة عشر یوماً، ماتَ یزید، فمکثوا أربعین یوماً لا یعلمون بموته، وبلغ ابنَ الزّبیر موتُه قبل أن یبلغَ الحُصین، وقد ضیّقوا علی ابن الزّبیر مکّة، وحصروه حصاراً شدیداً، فقال: یا أهل الشّام! لماذا تُقاتلون وقد هلکَ طاغیتکم؟ فجعلوا لایصدِّقون حتّی قدمَ علیهم ثابت بن المُنْقَع النّخَعیّ- واسم المُنْقَع قیس- وهو من أهل الکوفة وکان صدیقاً للحُصین، فأخبره بهلاک یزید.
وقال المدائنیّ: ماتَ یزید للنّصف من شهر ربیع الأوّل سنة أربع وستّین، فبلغَ أهلَ‌المدینة ذلک، ولم یأتهم مَنْ یقوم بالأمر، فمنعوا عاملَ المدینة الصّلاة، وتراضوا بسَعْد القَرَظِ فصلّی بالنّاس، وکان مؤذِّنهم؛ وجاء الخبر أهلَ مکّة، فخافهم حُصین، فاستأمنهم وقال: یا معاشر قریش! أنتم ولاة الأمر، وإنّما قاتلناکم فی طاعة رجل منکم قد هلک، فأذَنوا لنا فی الطّواف، فقال عبداللَّه بن صفوان: لا یحلّ لنا أن نمنعهم، وبعثَ إلی المِسْوَر یشاوره، فوجده ثقیلًا، فقال: أری أن تأذَن لهم وإن لم یکونوا لذلک أهلًا لقول اللَّه عزّ وجلّ «وَمَنْ أظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أنْ یُذْکَرَ فیها اسْمُهُ» «1»
.وأُغمیَ علیه، ووادعهم ابن الزّبیر، ومنعهم من الطّواف، ثمّ أذن لهم فیه.
__________________________________________________
(1)- سورة البقرة، الآیة: 114
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 257
وقال عوانة: لمّا أذن ابن الزّبیر للحُصین وأصحابه فی الطّواف، أراد الخوارج منعهم، ثمّ قالوا: ندعَهم یطوفون ویذهبون إلی لعنة اللَّه، فلن یزیدهم اللَّه بطوافهم إلّاشرّاً.
قالوا: وبعث الحُصین إلی عبداللَّه بن الزّبیر حین ماتَ یزید، وبلغه موتُ معاویةَ ابنه، فواعدهُ بالأبْطَح لیلًا، فلمّا اجتمعا قال له الحُصین: إنّک أحقّ النّاس بهذا الأمر الیوم، فهَلُمَّ فلنبایعک، ثمّ اخرج معنا إلی الشّام، فإنِّی من أهله بمکانٍ قد علمتَه والجند الّذین معی أشراف أهل الشّام ووجوههم وفرسانُهم، فلیس یختلف علیکَ منهم اثنان، والشّام معدن الخلافة الیوم إذ نقله اللَّه إلیها؛ وجعل الحُصین یقول له هذا القولَ سِرّاً وابنُ الزّبیر یرفع صوته بإبائِه، فقال: للَّه‌أبوک! ما عرفَ مَن نَسَبَکَ إلی الدّهاء، أنا أکلِّمکَ بمثل هذا سرّاً وتجیبنی علیه علانیةً.
قالوا: وکان ابن الزّبیر یقول لأصحابه: صونوا سیوفکم کما تصونون وجوهکم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 362- 364
وقال الواقدیّ: لمّا جاء نعیّ یزید، أرسلَ الحصین إلی ابن الزّبیر والمِسْوَر وأصحابهما، یسألهم فتحَ أبواب المسجد لیطوفوا بالبیت، ثمّ ینصرفوا إلی الشّام، فأبی ذلک ابن الزّبیر، ثمّ أجابهم، فطافوا وانصرفوا.
وقال الحُصین لابن الزّبیر: صِرْ معی إلی الشّام حتّی أدعو لک، فقد مَرِجَ أمْرُ النّاسِ وما أجدُ أحقَّ بالأمرِ منک. فقال ابن الزّبیر رافعاً صوته: أمّا دون أن أقْتل بکلِّ رجل من أهل الحَرّة عشرة من أهل الشّام فلا، فقال حُصین: یزعم هذا أ نّه داهیة أکلِّمه سرّاً ویکلِّمنی علانیة، وأدعوه إلی الخلافة ویتوعّدنی بالقتل، فسیعلم. ثمّ انصرفَ وأصحابه إلی الشّام، فلمّا صار بالمدینة بلغهُ أنّ أهلها یریدون محاربته، فقام رَوْح بن زِنْباغ علی منبرها، فقال: یا أهل المدینة! ما هذا الّذی بلغنا عنکم؛ فاعتذَروا وکذّبوا عن أنفسهم، ومضی الحُصین ومَن معه إلی الشّام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 367
فتولّی أمر الجیش الحُصین بن نمیر، فسار حتّی وافی مکّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 258
وتحصّن منه ابن الزّبیر فی المسجد الحرام فی جمیع مَن کان معه، ونصب الحُصین المجانیق علی جبل أبی قُبَیس «1»، وکانوا یرمون أهل المسجد.
فبینا هم کذلک، إذ وردَ علی الحُصین بن نُمیرٍ موتُ یزید بن معاویة، فأرسل إلی عبداللَّه بن الزّبیر: «أنّ الّذی وجّهنا لمحاربتک قد هلک، فهل لک فی المُوادَعة؟ وتفتح لنا الأبواب، فنطوف بالبیت، ویختلط النّاس بعضهم ببعض».
فقبل ذلک ابن الزّبیر، وأمرَ بأبواب المسجد، ففُتِحَت، فجعل الحُصین وأصحابه یطوفون بالبیت.
فبینا الحُصین یطوف بعد العشاء، إذ استقبله ابن الزّبیر، فأخذ الحُصین بیده، فقال له سِرّاً:
- هل لکَ فی الخروج معی إلی الشّام؟ فأدعو النّاس إلی بیعتک، فإنّ أمْرَهم قد مَرَج، ولا أری أحداً أحقّ بها الیوم منک، ولست أُعْصی هناک.
فاجتذب عبداللَّه بن الزّبیر یده من یده، وقال، وهو یجهر بقوله: «دون أن أقتُل بکلِّ رجل من أهل الحجاز عشرة من أهل الشّام».
فقال الحُصین: لقد کذبَ مَنْ زعمَ أنّک من دُهاة العرب، أکلِّمک سِرّاً، وتکلِّمنی علانیَة، وأدعوکَ إلی الخلافة، وتدعونی إلی الحرب.
ثمّ انصرفَ فی أصحابه إلی الشّام، ومرّ بالمدینة، فبلغه أ نّهم علی مُحارَبته ثانیاً.
فجمع إلیه أهلها، وقال: «ما هذا الّذی بلغنی عنکم؟» فاعتذروا إلیه، وقالوا: «ما همَمْنا بذلک». «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 267- 268 (ط دار إحیاء الکتب)
__________________________________________________
(1)- الجبل المشرف علی مکّة من غربیها، وکان یُسمّی فی الجاهلیّة «الأمین»، لأنّه استودع فیه الحجر الأسود
(2)- حصین بن نمیر فرماندهی لشگر را بر عهده گرفت و حرکت کرد تا به مکه رسید.
عبداللَّه بن زبیر با همه کسانی که با او بودند، در مسجد الحرام متحصن شد و حصین بن نمیر دستور داد تا برفراز کوه ابو قُبَیْس 1، منجنیق‌هایی نصب کردند و از آن‌جا به مردم داخل مسجد سنگ پرتاب می‌کردند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 259
وکتب مروان بن الحکم إلی الحُصین بن نمیر، وهو فی محاربة ابن الزّبیر: لا یهولنّک ما حدث وامضِ لشأنک. وبلغ الخبر ابن الزّبیر وذاع فی العسکر، فانکسرت شوکة القوم، وأرسلَ الحصین بن نمیر إلی ابن الزّبیر، نلتقی اللّیلة علی الأمان، فالتقیا، فقال له الحُصین ابن نمیر: إنّ یزید قد ماتَ وابنه صبیّ، فهل لک أن أحملک إلی الشّام، فلیس بالشّام أحد، فأبایع لک، فلیس یختلف علیکَ اثنان؟
فقال ابن الزّبیر رافعاً صوته: لا واللَّه الّذی لا إله إلّاهو، أو تقتل بأهل الحرّة أمثالهم من أهل الشّام. فقال له الحُصین: مَنْ زعمَ أنّک داهیة فهو أحمق، أقول لک ما لک سرّاً وتقول لی ما علیک علانیة.
ثمّ انصرف. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 239- 240 (ط الحیدریّة)
__________________________________________________
در همین حال، خبر مرگ یزید بن معاویه، به حصین بن نمیر رسید، و او به ابن زبیر پیام داد: «کسی که ما را به جنگ تو فرستاد، نابود شد. آیا حاضری صلح کنیم، و درهای مسجد را بگشایی که ما طواف کنیم و مردم با یکدیگر آمد و شد کنند؟»
ابن زبیر این پیشنهاد را پذیرفت و دستور داد تا درهای مسجد را گشودند، و حصین و یارانش شروع به طواف کردند. پس از نماز عشا که حصین مشغول طواف بود، ناگاه با ابن زبیر رو به‌ررو شد، حصین دست او را گرفت و پوشیده به او چنین گفت:
«آیا حاضری با من به شام بیایی و من مردم را به بیعت با تو دعوت کنم که کار مردم شام درهم ریخته است، امروز هیچ‌کس را شایسته‌تر از تو نمی‌دانم و در شام کسی از دستور من سرپیچی نمی‌کند؟»
عبداللَّه بن زبیر به شدّت دست خود را از دست او بیرون کشید و با صدای بلند فریاد برآورد: «فقط در صورتی که در مقابل هریک از کشته‌شدگان حجاز، ده تن از مردم شام را بکشم.»
حصین گفت: «هر کس تو را از زیرکان عرب تصور کند، اشتباه کرده است. من با تو پوشیده سخن می‌گویم و به خلافت دعوت می‌کنم، و تو آشکارا مرا به جنگ دعوت می‌کنی؟» و با همراهان خود به شام برگشت و چون به مدینه رسید، به او خبر دادند که مردم مدینه بار دیگر برای جنگ با او آماده شده‌اند. ایشان را خواست و گفت: «این خبری که از شما به من رسیده است، چیست؟»
عذرخواهی کردند و گفتند: «چنین قصدی نداشته‌ایم.»
1. کوهی مشرف بر مکّه و مسجد الحرام و بر سمت مغرب، آن که در دوره جاهلی به آن امین می‌گفته‌اند که حجر الاسود را در آن به امانت گذاشته بودند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 313- 314
(1)- مروان‌بن حکم به حصین‌بن نمیر که سرگرم جنگ با ابن زبیر بود، نوشت: «آنچه پیش آمده است
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 260
ثمّ ملک معاویة بن یزید بن معاویة- وأمّه أمّ هاشم بنت أبی هاشم بن عتبة بن ربیعة- أربعین یوماً (وقیل) بل أربعة أشهر، وکان له مذهب جمیل، فخطبَ النّاس فقال:
«أمّا بعد، حمد اللَّه والثّناء علیه، أیّها النّاس! إنّا بلینا بکم وبلیتم بنا، فما نجهل کراهتکم لنا وطعنکم علینا، ألا وإنّ جدِّی معاویة بن أبی سفیان نازعَ الأمر مَنْ کان أولی به منه فی القرابة برسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأحقّ فی الإسلام سابق المسلمین وأوّل المؤمنین وابن عمّ رسول ربّ العالمین وأبا بقیّة خاتم المرسلین، فرکبَ منکم ما تعلمون ورکبتم منه ما لا تنکرون، حتی أتته منیّته وصار رهناً بعمله، ثمّ قلّد أبی وکان غیر خلیق للخیر، فرکب هواه واستحسن خطأه وعظم رجاؤه، فأخلفه الأمل وقصرَ عنه الأجل، فقلّت منعته وانقطعت مدّته وصار فی حفرته رهناً بذنبه وأسیراً بجرمه». ثمّ بکی وقال: «إنّ أعظم الأمور علینا، علمنا بسوء مصرعه، وقُبح منقلبه، وقد قتل عترة الرّسول صلی الله علیه و آله وأباح الحرمة وحرق الکعبة، وما أنا المتقلِّد أمورکم ولا المتحمِّل تبعاتکم، فشأنکم أمرکم، فوَاللَّه لئن کانت الدّنیا مغنماً لقد نلنا منها حظّاً، وإن تکن شرّاً، فحسب آل سفیان ما أصابوا منها». فقال له مروان بن الحکم: سنّها فینا عمریّة، قال: «ما کنتُ أتقلّدکم حیّاً ومیِّتاً، ومتی صار ابن یزید مثل عمر، ومَنْ لی برجلٍ مثل رجال عمر». وتوفِّی وهو ابن ثلاث وعشرین سنة. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 240- 241 (ط الحیدریّة)
__________________________________________________
تو را نترساند و کار خود را دنبال کن.»
لیکن خبر به ابن زبیر رسید و در میان لشکر فاش گردید و روحیه سپاهیان ضعیف شد و حصین بن نمیر نزد ابن زبیر فرستاد که امشب در امان، یکدیگر را ملاقات کنیم.
شبانه ملاقات کردند، حصین بن‌نمیر به او گفت: «یزید مرد و پسرش کودک است، اکنون میل‌داری تو را به شام برم چه در شام کسی نیست و با تو بیعت کنم و در آن صورت دو نفر در باره تو اختلاف نخواهند کرد؟»
ابن زبیر با صدای بلند گفت: «نه به خدایی قسم که جز او خدایی نیست، مگر آن‌که به جای اهل حرّه مانندشان از مردم شام کشته شود.»
حصین به او گفت: «کسی که تو را خردمند پنداشته است، [خود احمق است]، من آن‌چه را به نفع تو است پنهانی به تو می‌گویم؛ و تو آن‌چه را به زیان من است، آشکارا به من می‌گویی!»
سپس بازگشت.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 193- 194
(1)- سپس معاویه بن یزید بن معاویه که مادرش ام‌هاشم دختر ابو هاشم بن عتبة بن ربیعه بود، چهل روز
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 261
کان عبداللَّه بن الزّبیر بن العوّام- وأمّه أسماء بنت أبی بکر- قد تغلّب علی مکّة، وتسمّی بأمیر المؤمنین. ومالَ إلیه أکثر النّواحی. وکان ابتداء أمره فی أیّام یزید بن معاویة علی ما اقتصصنا من خبره ومحاربته للحُصین بن نمیر، فلمّا توفِّی یزید بن معاویة، مالَ النّاس من البلدان جمیعاً إلی ابن الزّبیر. وکان بمصر عبدالرّحمان بن جحدم الفهریّ، عاملًا لابن الزّبیر، وأهل مصر فی طاعته. وبفلسطین ناتل بن قیس الجذامیّ، وبدمشق الضّحّاک بن قیس الفهریّ، وبحمص النّعمان بن بشیر الأنصاریّ، وبقنسرین والعواصم زفر بن الحارث الکلابیّ، وبالکوفة عبداللَّه بن مطیع، وبالبصرة الحارث بن عبداللَّه بن أبی ربیعة، وبخراسان عبداللَّه بن حازم السّلمیّ. ولم تبق ناحیة إلّامالَت إلی ابن الزّبیر خلا الأردن ورئیسها یومئذ حسّان بن بجدل الکلبیّ، وأخرج ابن الزّبیر بنی أمیّة من المدینة، وأخذ مروان بالخروج، فأتی عبدالملک ابنه وهو علیل مجدر، فقال له: یا بنیّ إنّ
__________________________________________________
و به قولی چهار ماه حکومت کرد، و روشی نیکو داشت و برای مردم سخنرانی کرد و گفت:
«پس از حمد وثنای خداوند، ای مردم! ما به وسیله شما امتحان شدیم و شما بوسیله ما، و از آن‌که ما را خوش‌ندارید واز ما بدگویی می‌کنید بی‌خبر نیستیم. همانا نیای من معاویه‌بن ابوسفیان با کسی در امر خلافت به نزاع پرداخت که در خویشاوندی با پیامبر خدا از او سزاوارتر و در اسلام از او شایسته‌تر بود، کسی که پیشرو مسلمانان بود و اوّل مؤمنان و پسر عموی پیامبر پروردگار جهانیان و پدر فرزندان خاتم پیمبران، جد من نسبت به شما گناهانی مرتکب شد که می‌دانید، و شما هم با او چنان رفتار کردید که انکار ندارید، تا مرگش فرا رسید و در گرو عمل خویش گرفتار آمد. سپس پدرم را عهده‌دار حکومت ساخت با اینکه از او امید خیر نمی‌رفت، پس بر مرکب هوس نشست و گناه خود را نیکو شمرد و امیدش بسیار شد. لیکن آرزو به دستش نیامد و اجل دست او را کوتاه ساخت، نیرومندی او به انجام رسید و مدت او سرآمد و در گورش گرو گناه و اسیر بزهکاری خویش گردید.»
سپس گریه کرد و گفت: «ناگوارترین چیزها بر ما آن است که بد مردن و به رسوایی بازگشتن او را می‌دانیم، چه او عترت پیامبر را کشت و حرمت را از میان برد و کعبه را سوزانید، و من آن نیم که امر شما را به عهده گیرم و مسئولیتهای شما را تحمل کنم، اکنون خود دانید و خلافت خود، به خدا قسم اگر دنیا غنیمت است، ما بهره‌ای از آن بردیم، و اگر هم خسارت است، آل ابو سفیان را همان‌چه از آن به دست آورده‌اند، بس است.» مروان بن حکم به او گفت: «به روش عمر خلافت را به شوری و اگذار.» گفت: «نه زنده و نه مرده کار شما را به عهده نمی‌گیرم، کی پسر یزید مانند عمر بوده است و کجا می‌توانم یک مرد مانند مردان عمر پیدا کنم؟»
معاویه 22 ساله بود که مرد.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 195- 196
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 262
ابن الزّبیر قد أخرجنی. قال: فما یمنعکَ أن تخرجنی معک؟ قال: کیف أخرجک، وأنتَ علی هذا الحال؟ قال: لفّنی فی القطن، فإنّ هذا رأی لم یتعقّبه ابن الزّبیر. فخرج، وأخرج عبدالملک، وتعقّب ابن الزّبیر الرّأی، فعلم أ نّه قد أخطأ، فوجّه یردّهم، ففاتوه.
وقدم مروان، وقد ماتَ معاویة بن یزید، وأمر الشّام مضطرب، فدعا إلی نفسه واجتمع النّاس بالجابیة من أرض دمشق، فناظروا فی ابن الزّبیر وفیما تقدّم لبنی أمیّة عندهم، وتناظروا فی خالد بن یزید بن معاویة، وفی عمرو بن سعید بن العاص بعده، فکان روح بن زنباع الجذامیّ یمیل مع مروان، فقام خطیباً، فقال: «یا أهل الشّام! هذا مروان بن الحکم شیخ قریش، والطّالب بدم عثمان والمقاتل لعلیِّ بن أبی طالب یوم الجمل ویوم صفِّین، فبایعوا الکبیر واستنیبوا للصّغیر، ثمّ لعمرو بن سعید». فبایعوا لمروان، ثمّ لخالد بن یزید، ثمّ لعمرو بن سعید. فلمّا عقدوا البیعة، جمعوا مَن کان فی ناحیتهم، ثمّ تناظروا فی أیّ بلد یقصدون. فقالوا: نقصد دمشق، فإنّها دار الملک، ومنزل الخلفاء، وقد تغلّب بها الضّحّاک بن قیس، فقصدوا دمشق، فلقوا الضّحّاک بمرج راهط، وکان مع الضّحّاک من أهل دمشق وفتیتهم جماعة، وقد أمدّه النّعمان بن بشیر عامل حمص بشرحبیل بن ذی الکلاع فی أهل حمص، وأمدّه زفر بن الحارث الکلابیّ بقیس بن طریف بن حسّان الهلالیّ، والتقوا بمرج راهط، فاقتتلوا قتالًا شدیداً، فقُتل الضّحّاک بن قیس وخلق من أصحابه، وهرب مَن بقیَ من جیشه، وبلغ الخبر النّعمان بن بشیر، وهو بحمص، فخرج هارباً ومعه امرأته الکنانیّة وثقله وولده، فتبعه قوم من حمیر وباهلة، فقتلوه فی البریّة، واحتزّوا رأسه، ووجّهوا به إلی مروان بن الحکم، وهربَ زفر بن الحارث الکلابیّ والخیل تتبعه حتّی أتی قرقیسیا، وبها عیاض الحرشیّ من مذحج، فأغلق أبوابها دونه، فلم یزل یخدعه حتّی دخلها.
ووجّه مروان، حبیش بن دلجة القینیّ إلی الحجاز، لمحاربة ابن الزّبیر، فسارَ حتّی أتی المدینة، وعلیها جابر بن الأسود بن عوف الزّهریّ، عامل ابن الزّبیر، وکتب ابن الزّبیر إلی الحارث بن عبداللَّه، عامله علی البصرة أن یوجِّه إلیهم بجیش. فلقوا حبیشاً، فقتلوه،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 263
وقتلوا عامّة أصحابه، فلم یفلت منهم إلّاالشّرید، فکان فیمَن أفلت منهم: یوسف بن الحکم الثّقفیّ وابنه الحجّاج بن یوسف. ثمّ خرج مروان یرید مصر، فلمّا سارَ إلی فلسطین، وجدَ ناتل بن قیس الجذامیّ، متغلِّباً علی البلد، وأخرج روح بن زنباع فحاربه، فلمّا لم یکن لناتل قوّة علی محاربة مروان، هربَ فلحقَ بابن الزّبیر، وسارَ مروان یرید مصر حتّی دخلها، فصالحه أهلها، وأعطوه الطّاعة، وأخرج ابن جحدم الفهریّ، عامل ابن الزّبیر.
وقیل: اغتاله فقتله، وقتل أکیدر بن حمام اللّخمیّ، واستعمل علیها ابنه عبدالعزیز ابن مروان، وانصرف. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 3/ 4- 6 (ط الحیدریة)
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن‌زبیر بن‌عوام که مادرش اسماء دختر ابوبکر است، بر مکه مستولی شد وخودرا امیر المؤمنین نامید، و بیشتر نواحی به او میل کردند و چنان‌که داستان او را گفتیم و از جنگ او با حصین نمیر سخن راندیم، آغاز کارش در زمان یزید بن معاویه بود؛ و چون یزید بن معاویه مرد، مردم از همه شهرها طرفدار ابن زبیر شدند. در مصر عبدالرحمان بن جَحْدَم فهری عامل ابن زبیر بود، و مردم مصر به فرمان او بودند، در فلسطین ناتل بن قیس جذامی، در دمشق ضحاک بن قیس فهری، در حمص نعمان بن بشیر انصاری، در قنسرین و عواصم زفر بن حارث کلابی، در کوفه عبداللَّه بن مطیع، در بصره حارث بن عبداللَّه بن ابی ربیعه، در خراسان عبداللَّه بن خازم سلمی؛ و جز اردن که در آن موقع رئیسش حسان بن بحدل کلبی بود، ناحیه‌ای باقی نماند مگر آن‌که طرفدار ابن زبیر گردید.
ابن زبیر بنی‌امیه را از مدینه بیرون کرد و به مروان هم فشار آورد که بیرون رود، مروان نزد پسرش عبدالملک آمد و او بیماری آبله داشت، پس به او گفت: «ای پسرکم، ابن زبیر مرا بیرون می‌کند.» گفت: «چه مانع داری که مرا با خود بیرون بری؟» گفت: «تو را با این حال که داری چگونه بیرون برم؟» گفت: «مرا در پنبه بپیچ، چه این نظری است که ابن زبیر (هنوز) عاقبت آن را نسنجیده و از آن برنگشته است.»
مروان بیرون رفت و عبدالملک را هم با خود بیرون برد، و ابن زبیر از رأی خود پشیمان شد و دانست که اشتباه کرده است، کس فرستاد که ایشان را بازگرداند، لیکن به دست نیامدند. مروان هنگامی (به شام) رسید که معاویه بن یزید مرده و امر شام، به‌هم خورده بود؛ (شامیان) را به خویشتن خواند و [مردم] در جابیه دمشق فراهم آمدند و درباره ابن‌زبیر و حق بنی‌امیه بر خود به‌جدل پرداختند و راجع به خالد بن یزید ابن معاویه و عمرو بن سعید بن عاص پس از او، تبادل‌نظر کردند. روح بن زنباع جذامی از مروان طرفداری می‌کرد و به خطبه ایستاد و گفت: «ای مردم شام! این مروان بن حکم پیرمرد قریش و خونخواه عثمان است، همان که روز جمل و روز صفین با علی بن ابی طالب جنگید، پس با بزرگ بیعت کنید و کودک را ولی‌عهد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 264
خلافة معاویة بن یزید: وفی هذه السّنة، بویعَ لمعاویة بن یزیدَ بن معاویة بن أبی سفیان بالشّام بالخلافة، ولعبداللَّه بن الزّبیر بالحجاز.
ولمّا هلک یزیدُ بن مُعاویة، مکث الحُصین بن نُمیر وأهل الشّام یُقاتلون ابن الزّبیر وأصحابه بمکّة- فیما ذکر هشام عن عوانة- أربعین یوماً، قد حصروهم حصاراً شدیداً، وضیّقوا علیهم. ثمّ بلغ موتُه ابن الزّبیر وأصحابه، ولم یبلغ الحُصین بن نمیر وأصحابه؛
__________________________________________________
شناسید، و سپس عمرو بن سعید را.» پس با مروان بن حکم بیعت کردند و سپس برای خالد بن یزید و بعد از او برای عمرو بن سعید.
چون کار بیعت را به انجام رسانیدند، هر که را در ناحیه ایشان بود فراهم ساختند و سپس در این که به کدام سرزمین روی نهند تبادل‌نظر کردند و گفتند: «آهنگ دمشق می‌کنیم که مرکز حکومت و منزل خلفا است، و ضحاک بن قیس بر آن مستولی شده است.»
پس روی به دمشق نهادند و در مرج راهط با ضحاک روبه‌رو شدند و [گروهی] از مردم دمشق و جوانانشان همراه ضحاک بودند و نیز نعمان بن بشیر، عامل حمص شرحبیل بن ذی الکلاع را با مردم حمص، و زفر بن حارث کلابی، قیس بن طریف بن حسان هلالی را به کمک او فرستاده بودند.
در مرج راهط به‌روی هم ایستادند و جنگی سخت درگرفت و ضحاک بن قیس با جمعی از همراهانش کشته شدند و باقیمانده سپاهیانش گریختند و خبر به نعمان بن بشیر که در حمص بود، رسید پس با زن کنانیه خویش و بارو بنه و فرزندانش رو به گریز نهاد، و مردانی از حمیر و باهله به تعقیب او رفتند و او را در بیابان کشتند و سرش را بریدند و نزد مروان بن حکم فرستادند.
زفر بن حارث کلابی نیز گریخت، و سواران درپی او می‌تاختند تا به قرقیسیا رسید و عیاض حرشی مذحجی حاکم آن، دروازه‌های شهر را به روی او بست، اما زفر با او فریبکاری می‌کرد تا به شهر درآمد.
مروان، حُبَیش [بن] دَلجَه قینی را برای جنگ با ابن زبیر به حجاز فرستاد و او هم رهسپار شد تا به مدینه رسید و فرماندار مدینه از طرف ابن زبیر، جابر بن اسود بن عوف زهری بود. ابن زبیر به عامل خود در بصره، حارث بن عبداللَّه نوشت که لشکری بر سر ایشان فرستاد و با حبیش نبرد کرده، خود و عموم همراهانش را کشتند و جز آن که گریخت، کسی از ایشان جان به‌در نبرد، و از گریختگان یکی یوسف بن حکم ثقفی بود و دیگر پسرش حجاج بن یوسف.
سپس مروان به قصد مصر بیرون رفت و چون به فلسطین رسید، ناتل بن قیس جذامی را یافت که بر شهر مستولی شده و روح بن زنباع را بیرون رانده‌است، پس با او به جنگ برخاست و چون ناتل را نیروی جنگ با مروان نبود، گریخت و به ابن زبیر پیوست، و مروان رهسپار شد تا داخل مصر شد و با مردم آن صلح کرد و به فرمان وی درآمدند و پسر جحدم فهری عامل ابن زبیر را بیرون کرد؛ و گفته شده که او را غافلگیر کرد و کشت، و نیز اکیدر بن حمام لخمی را کشت و پسر خود عبدالعزیز بن مروان را بر مصر گماشت و بازگشت.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 197- 199
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 265
فحدّثنا إسحاق بن أبی إسرائیل، قال: حدّثنا عبدالعزیز بن خالد بن رُسْتم الصّنعانیّ أبو محمّد، قال: حدّثنا زیاد بن جیل «1»، قال: بینا حُصین بن نمیر یُقاتل ابن الزّبیر، إذْ جاء موت یزید؛ فصاحَ بهم ابن الزّبیر، فقال: إنّ طاغِیَتکُم قد هلک، فمَن شاء منکم أن یدخل فیما دخل فیه النّاس فلْیَفْعَل، فمَن کَرِهَ فلْیَلْحقْ بشأمه، فغَدوا علیه یقاتلونه.
قال: فقال ابنُ الزّبیر للحُصین بن نُمیر: أُدنُ منِّی أُحدِّثک. فدنا منه فحدّثه، فجعل فرسُ أحدهما یجْفِل- والجَفْل: الرَّوْث- فجاء حَمام الحَرَم یلتقط من الجَفْل، فکفّ الحصین فرسَه عنهنّ، فقال له ابن الزّبیر: ما لَکَ؟ قال: أخاف أن یقتُل فرسی حَمام الحَرَم. فقال له ابن الزّبیر: أتتحرّجُ من هذا وترید أن تقتُل المسلمین! فقال له: لا أقاتلک؛ فأذنْ لنا نَطفْ بالبیت، وننصرِف عنک. ففعل فانصرفوا.
وأمّا عوانة بن الحکَم فإنّه قال- فیما ذکر هشام، عنه- قال: لمّا بلغ ابنَ الزّبیر موتُ یزید- وأهل الشّام لا یعلمون بذلک، قد حصروه حصاراً شدیداً وضیّقوا علیه- أخذ ینادیهم هو وأهل مکّة: علامَ تُقاتلون؟ قد هلک طاغِیَتُکم؛ وأخذوا لا یصدِّقونه حتّی قدم ثابت بن قیس بن المُنْقَع النّخعیّ من أهل الکوفة فی رؤوس أهل العراق، فمرّ بالحُصین ابن نمیر- وکان له صدیقاً، وکان بینهما صِهْر، وکان یراه عند معاویة، فکان یعرف فضلَه واسلامه وشرفه- فسأل عن الخبر، فأخبرهُ بهلاک یزید، فبعثَ الحُصین بن نمیر إلی عبداللَّه بن الزّبیر، فقال: موعد ما بیننا وبینک اللیلة الأبطح، فالتقیا.
فقال له الحُصین: إن یَکُ هذا الرّجل قد هلک، فأنتَ أحقّ النّاس بهذا الأمر؛ هلمَّ فلنبایعک، ثمّ اخرج معی إلی الشّام، فإنّ هذا الجند الّذین معی هم وجوهُ أهل الشّام وفُرسانُهم، فوَ اللَّه لا یختلِف علیکَ اثنان، وتؤمِّن النّاس وتُهدِر هذه الدِّماء الّتی کانت بیننا وبینک، والّتی کانت بیننا وبین أهل الحرَّة؛ فکان سعید بن عمرو یقول: ما منعهُ أن یُبایعُهم ویخرج إلی الشّام إلّاتطَیّرٌ، لأنّ مکّة الّتی منعه اللَّه بها؛ وکان ذلک من جند مروان، وإنّ عبداللَّه واللَّه لو سارَ معهم حتّی یدخل الشّام، ما اختلفَ علیه منهم اثنان.
__________________________________________________
(1)- ف: «حبل»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 266
فزعم بعضُ قریش أ نّه قال: أنا أهدِر تلک الدِّماء! أما واللَّه لا أرضی أن أقتُل بکلِّ رجل منهم عشرة. وأخذ الحُصین یکلِّمه سرّاً، وهو یجهر جهراً، وأخذ یقول: لا واللَّه لا أفعل. فقال له الحُصین بن نمیر: قبّح اللَّهُ مَن یعدّک بعد هذه «1» داهیاً «2» قطّ أو أریباً «3»! قد کنتُ أظنّ أنّ لک رأیاً. ألا أرانی أکلِّمک سرّاً وتُکلِّمنی جهراً، وأدعوک إلی الخلافة، وتعِدُنی القتلَ والهَلَکة!
ثمّ قام فخرج، وصاح فی النّاس، فأقبلَ فیهم نحوَ المدینة، وندمَ ابن الزّبیر علی الّذی صنع، فأرسلَ إلیه: أمّا أن أسیرَ إلی الشّام فلستُ فاعلًا، وأکره الخروج من مکّة، ولکن بایعوا لی هنالک، فإنِّی مؤمِّنکم وعادلٌ فیکم. فقال له الحُصین: أرأیتَ إن لم تقدم بنفسک، ووجدتُ هنالک أناساً کثیراً من أهل هذا البیت یطلبونها یجیبهم النّاس، فما أنا صانِع! [...]
واجترأ أهل المدینة وأهل الحجاز علی أهل الشّام، فذلّوا حتّی کان لا ینفرد منهم رجل إلّاأخذَ بلجام دابّته ثمّ نُکِس عنها، فکانوا یجتمعون فی معسکرهم، فلا یفترقون.
وقالت لهم بنو أمیّة: لا تبرحوا حتّی تحملونا معکم إلی الشّام، ففعلوا، ومضی ذلک الجیش حتّی دخل الشّام، وقد أوصی یزید بن معاویة بالبیعة لابنه معاویة بن یزید، فلَم یلبث إلّا ثلاثة أشهر حتّی مات.
وقال عَوانة: استخلف یزید بن معاویة ابنَه معاویة بن یزید، فلم یمکث إلّاأربعین یوماً حتّی مات.
وحدّثنی عمر، عن علیّ بن محمّد، قال: لمّا استُخلفَ معاویة بن یزیدَ وجمع عُمّالَ أبیه، وبویعَ له بدمشق، هلکَ بها بعد أربعین یوماً من ولایته.
ویُکنّی أبا عبدالرّحمان، وهو أبو لیلی، وأمّه أمّ هاشم بنت أبی هاشم بن عُتبة بن
__________________________________________________
(1)- ف: «بعدها»
(2)- الدّاهی: العاقل
(3)- [فی المطبوع: «أدیباً»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 267
ربیعة، وتوفِّیَ وهو ابن ثلاث عشرة سنةً وثمانیة عشر یوماً. «1» «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 501- 503
__________________________________________________
(1)- خلافت معاویه بن یزید: در این سال در شام با معاویه بن یزید و در حجاز با عبداللَّه بن زبیر برای خلافت بیعت شد.
وقتی یزید بن معاویه هلاک شد، چنان‌که در روایت عوانه آمده [است]، حصین بن نمیر و مردم شام تا چهل روز بعد در مکه با ابن زبیر و یارانش جنگ داشتند، در محاصره‌شان داشتند و با آن‌ها سخت‌گرفته بودند. پس از آن خبر مرگ یزید به ابن‌زبیر و یاران وی رسید، هنوز به حصین بن نمیر و یارانش نرسیده بود.
عبدالعزیز بن خالد صنعانی گوید: در آن اثنا که حصین بن نمیر با ابن زبیر به جنگ بود، خبر مرگ یزید رسید و ابن زبیر به آن‌ها بانگ زد و گفت: «بدانید که طغیانگر شما هلاک شده [است]. هر کس از شما که خواهد وارد چیزی شود که مردم شده‌اند، بشود و هر که نخواهد، به شام خویش بازگردد.»
گوید: صبحگاهان باز به جنگ وی آمدند و ابن زبیر به حصین بن نمیر گفت: «نزدیک من آی که با تو سخن کنم.»
پس ابن نمیر نزدیک وی رفت که با وی سخن کرد و اسب یکیشان پشکل انداخت و کبوتران حرم بیامدند که پشکل برگیرند، حصین اسب خویش را از آن‌ها به کنار زد.
ابن زبیر گفت: «چه می‌کنی؟»
گفت: «بیم دارم که اسبم کبوتران حرم را بکشد.»
ابن زبیر بدو گفت: «از این باک داری، اما می‌خواهی مسلمانان را بکشی؟»
گفت: «نه با تو جنگ نمی‌کنم، به ما اجازه بده بر خانه طواف بریم و از مقابل تو برویم.»
ابن زبیر اجازه طواف داد و آنها برفتند.
اما به گفته عوانه بن حکم، وقتی خبر مرگ یزید بن معاویه به ابن زبیر رسید، هنوز مردم شام بی خبر بودند، وی را در محاصره داشتند و با وی سخت‌گرفته بودند. ابن زبیر و مردم مکه به شامیان بانگ می‌زدند که برای چه می‌جنگید که طغیانگر شما به هلاکت رسید، اما شامیان راست نمی‌گرفتند تا ثابت بن قیس نخعی که از مردم کوفه بود، با سران مردم عراق بیامد و بر حصین بن نمیر گذر کرد که دوست وی بود و میانشان خویشاوندی بود. او را به نزد معاویه می‌دیده بود و از فضیلت، اسلام و اعتبارش خبر داشت. پس خبر را از او پرسید که هلاک یزید را به حصین خبر داد.
گوید: پس حصین بن نمیر، کس پیش عبداللَّه بن زبیر فرستاد و گفت: «امشب وعده ما و تو در ابطح.» و چون رو به‌رو شدند، حصین بدو گفت: «اگر این مرد مرده باشد، تو از همه کسان به این کار شایسته‌تری، بیا با تو بیعت کنیم. آن‌گاه با من به شام بیا که این سپاه که با من است، سران و یکّه سواران مردم شامند و به خدا دو کس با تو مخالفت نکنند. مردم را امان می‌دهی و این خون‌ها را که میان ما و تو بود و خون‌ها که میان ما و جنگاوران حرّه بود، باطل می‌کنی.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 268
قال: فبینما الحُصین کذلک، إذا برجل من أهل الشّام قد قدمَ علیه فسلّم، ثمّ جلس عنده فقال: أیّها الشّیخ الضّالّ! أنتَ حائم علی بیت اللَّه الحرام ترمیه بالحجارة والنّیران، ویزید بن معاویة قد مات، ومضی إلی سبیله. «1»
فقال «2» الحُصین: ویلک! ما تقول؟ فقال: أقول ما تسمع. فقال له: وما کان سبب ذلک؟
__________________________________________________
راوی گفت: مانع ابن زبیر از این که بیعت کند و سوی شام رود، بد دلی بود؛ زیرا در مکه از سپاه مروان محفوظ مانده بود، اما به خدا اگر عبداللَّه با آن‌ها به شام رفته بود، دو کس مخالفت وی نمی‌کرد.
گوید: بعضی قرشیان پنداشته‌اند که عبداللَّه بن زبیر گفت: «من این خون‌ها را باطل کنم؟ به خدا بس نمی‌دانم که در مقابل هر کدامشان ده کس را بکشم.» حصین با وی آهسته سخن می‌کرد و او بلند سخن می‌کرد و می‌گفت: «به خدا نمی‌کنم.»
گوید: حصین بن نمیر بدو گفت: «هر که از این پس تو را مدبّر یا خردمند شمارد، خدا رو سیاهش کند. پنداشته بودند که رأی درست داری، مگر نبینی که من با تو آهسته سخن می‌کنم و تو با من بلند سخن می‌کنی، من تو را به خلافت می‌خوانم و تو وعده کشتن و هلاکت به من می‌دهی.»
آن‌گاه برخاست، برفت، کسان را بانگ زد و با آن‌ها سوی مدینه روان شد. ابن زبیر از کار خویش پشیمان شد و کس پیش وی فرستاد که به شام نخواهم آمد که برون شدن از مکه را خوش ندارم. همین‌جا با من بیعت کنید، امانتان می‌دهم و با شما عدالت می‌کنم.
حصین گفت: «اگر خودت نیایی، آن‌جا بسیار کس از این خاندان به طلب خلافت برخیزند و مردم اجابتشان کنند، من چه می‌توانم کرد؟»
پس با یاران و همراهان خویش سوی مدینه رفت. [...]
گوید: مردم مدینه و حجاز بر مردم شام جسور شدند که به ذلّت افتاده بودند. هر کس از آن‌ها تنها می‌ماند، لگام اسبش را می‌گرفتند، پایینش می‌کشیدند. به همین سبب در اردوگاه خویش فراهم بودند و پراکنده نمی‌شدند. بنی‌امیه به آن‌ها گفته بودند که ما را نیز همراه خویش به شام برید. چنین کردند و سپاه برفت تا به شام رسید. یزید بن معاویه وصیّت کرده بود که با پسرش معاویه بیعت کنند، اما او بیش از سه ماه نماند و بمرد.
عوانه گوید: یزید بن معاویه پسر خویش معاویه را به خلافت گماشت، اما بیش از چهل‌روز نماند و بمرد.
علی بن محمد گوید: وقتی معاویه بن یزید به خلافت رسید و عاملان پدر را فراهم‌آورد که در دمشق با وی بیعت کردند، پس از چهل روز در همان‌جا بمرد. کنیه‌اش ابو عبدالرحمان بود و ابو لیلی، مادرش ام هاشم دختر ابو هاشم بن عتبه اموی بود و وقتی بمرد سی سال و هیجده روز داشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3123- 3126
(1)- کذا فی النّسخ
(2)- زید فی بر: له
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 269
فقال: إنّه شرب من اللّیل شراباً کثیراً، ثمّ أصبح مخموراً، فذرعه ألقی‌ء، ثمّ لم یزل کذلک «1» إلی أن «1» ماتَ حتّی قذف عشرین طشتاً من ذهب، فهذه قصّته.
قال الحُصین: ویحک! لمَن بایع النّاس بعده؟ فقال: بایعوا ابنه معاویة بن یزید، غیر أ نّه خلع نفسه من الخلافة. فقال: ولِمَ ذلک؟ فقال: إذا أخبرک أ نّه ملک أربعین یوماً، فلمّا کان بعد ذلک، صعد المنبر، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ خطب وقال فی خطبته: أیّها النّاس! إنّما أنا لحم ودم، واللّحم والدّم لا یصبران علی نار جهنّم، وأنا خالِع هذا الأمر، فقلِّدوا أمورکم مَنْ أحببتُم!
فناداه النّاس من کلّ مکان، فقالوا: یا أمیر المؤمنین! فاعهد عهدک إلی مَنْ أحبَبتَ، فإنّا له سامعون مطیعون! فقال: ما أنا بأمیر المؤمنین ولا أعهد إلی أحد، فإن نال خیراً فقد نال منه آل أبی سفیان، وإن کان شرّاً فلا أحبّ أن أوردهم الدّنیا وأمضی فی الآخرة.
ثمّ نزل عن المنبر، فصار إلی منزله، فعاش ثلاثة أیّام ومات. والنّاس فی الشّام فی أمرٍ عظیمٍ من الاختلاف.
قال: فبقیَ الحُصین حائراً «2» ماذا یصنع! ثمّ أرسل إلی عبداللَّه بن الزّبیر، «3» فقال: إن أذنتَ لی أن أدخل مکّة فأهلّ بالعمرة!
فأرسلَ إلیه عبداللَّه بن الزّبیر «3»: ذلک إلیک. قال: فدخل أهل الشّام إلی مکّة نادمین علی ما کان منهم. فلمّا عزموا علی الرّحیل منها «4» إلی الشّام، أقبل الحُصین إلی عبداللَّه بن الزّبیر، فجلسَ إلیه «5»، ثمّ قال: أبا بکر! إنّ یزید بن معاویة قد مضی إلی حال سبیله، ولیس بالشّام خلیفة، وهذا الجیش معی کما تری. فاخرج معی إلی الشّام حتّی تکون
__________________________________________________
(1- 1) فی د: حتّی
(2)- فی د: حائر
(3- 3) فی د: «إنِّی أرید الطّواف! فقال»
(4)- لیس فی د
(5)- فی د: إلی جانبه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 270
خلیفة هناک، فأنتَ رجل من أبناء المهاجرین الأوّلین.
قال: فرفع عبداللَّه بن الزّبیر «1» صوته، وقال: لا واللَّه أو أقتل بکلِّ رجل قُتِلَ من الحرّة عشرة آلاف من أهل الشّام «2».
فقال: فقال له الحصین: ویحک «3» یا ابن الزّبیر! «4» تزعم أنّک عاقل وأنا أکلِّمک بهذا سرّاً وتکلِّمنی جهراً، وأدعوکَ إلی أن تکون خلیفة وتوعدنی بالقتل! یا ابن الزّبیر! إنّ اللَّه تبارک وتعالی بعث محمّداً صلّی اللَّه علیه «5» وسلّم من مکّة، ثمّ إنّه لم یرضها له داراً حتّی نقله إلی المدینة. فکانت المدینة داره وقراره إلی أن أدرکته الوفاة «6» (ص) «6»، والمدینة موضع قبره ومنزله ومنبره، ثمّ صار الأمر من بعده إلی أبی بکر، ثمّ إلی عمر، ثمّ إلی عثمان- رضی اللَّه عنهم-؛ فلمّا قتل أهل المدینة عثمان، انتقلت الخلافة إلی الشّام والشّام دار الخلافة، فاقبل منِّی یا ابن الزّبیر واخرج معی إلی الشّام، فأنا أوّل مَنْ یبایعکَ، ثمّ یبایعک أهل هذا العسکر وأهل الشّام جمیعهم. قال: فأبی عبداللَّه «3» بن الزّبیر «6» أن یجیب الحُصین ابن نمیر إلی «6» ذلک.
قال: فرحلَ الحُصین إلی الشّام بعسکره ذلک «3»، وانصرفَ أهل البصرة إلی البصرة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 303- 306
فتنة ابن الزّبیر: کان یدعو النّاس فی زمن یزید بن معاویة إلی الإمارة والشّوری، فلمّا مات یزید، دعاهم إلی البیعة لنفسه وادّعی الخلافة، وظفرَ بالحجاز والعراق وخراسان والیمن ومصر والشّام إلّاالأردن، فإنّهم أرادوا أن یکون الأمر لخالد بن یزید بن معاویة،
__________________________________________________
(1)- زید فی د: رأسه و
(2)- کذا فی النّسخ
(3)- لیس فی د
(4)- زید فی د: هذا و
(5)- زید فی د: وآله
(6- 6) لیس فی د
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 271
ودعوا له علی المنابر، وبُویعَ بالخلافة، فلمّا تسمّی ابن الزّبیر بالخلافة، فارقه المختار بن أبی عبید من أعماله. [...]
وخرج الضّحّاک بن قیس الفهریّ الخارجیّ، واستمالَ النّاس وصلّی بهم ینتظر استقرار الخلافة، وبُویعَ مروان بن الحکم بالأردن، وبویعَ خالد بن یزید بن معاویة بعده، واجتمع أهلُ البصرة علی عُبیداللَّه بن زیاد، وکان والیها فی أیّام معاویة ویزید، ونصبوه أمیراً، وسألوه أن یُطلِقَ عن الخوارج الّذینَ فی السّجون، فأطلقهم، وفیهم نافع بن الأزرق، وعبیداللَّه بن الماحوز، وقطریُّ بن الفجاءَة المازنیّ، فعاثَوْا فی الأرضِ، وأفسدوا، وخافهم عُبیداللَّه بن زیاد علی نفسه، فهربَ إلی الشّام.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 245، 246
قال علیّ بن عبدالعزیز: حدّثنا أبو عبید، عن حجّاج، عن أبی معشر، قال: لمّا ماتَ مسلم بن عقبة، سارَ حُصین بن نمیر، حتی أتی مکّة وابن الزّبیر بها، فدعاهم إلی الطّاعة فلم یجیبوه، فقاتلهم، وقاتله ابن الزّبیر؛ فقُتل المنذر بن الزّبیر یومئذ ورجلان من إخوته، ومصعب بن عبدالرّحمان بن عوف، والمسور بن مخرمة؛ وکان حُصین بن نمیر قد نصبَ المجانیق علی أبی قُبیس وعلی قعیقعان، فلم یکن أحد یقدر أن یطوف بالبیت؛ فأسند ابن الزّبیر ألواحاً من ساج علی البیت، وألقی علیها الفرش والقطائف، فکان إذا وقع علیها الحجر نبا عن البیت، فکانوا یطوفون تحت تلک الألواح، فإذا سمعوا أصوات الحجر حین یقع علی الفرش والقطائف کبّروا؛ وکان ابن الزّبیر قد ضربَ فسطاطاً فی ناحیة، فکلّما جُرِحَ رجل من أصحابه أدخله ذلک الفسطاط. فجاء رجل من أهل الشّام بنارٍ فی طرف سنانه، فأشعلها فی الفسطاط، وکان یوماً شدید الحرِّ، فتمزّق الفسطاط، فوقعت النّارعلی الکعبة، فاحترق الخشب والسّقف، وانصدعَ الرّکن، واحترقت الأستار وتساقطت إلی الأرض.
قال: ثمّ اقتتلوا مع أهل الشّام أیّاماً بعد حریق الکعبة.
قال أبو عبید: احترقت الکعبة یوم السّبت لستٍّ خلونَ من ربیع الأوّل سنة أربع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 272
وستّین، فجلسَ أهل مکّة فی جانب الحجْر، ومعهم ابن الزّبیر، وأهل الشّام یرمونهم بالنّبل والحجارة، فوقعت نبلة بین یدَی ابن الزّبیر.
فقال: فی هذه خبر! فأخذها، فوجدَ فیها مکتوباً: ماتَ یزید بن معاویة یوم الخمیس لأربع عشرة خلت من ربیع الأوّل. فلمّا قرأ ذلک، قال: یا أهل الشّام، یا أعداء اللَّه، ومُحرقی بیت اللَّه، علامَ تقاتلون وقد ماتَ طاغیتکم!
فقال حُصین بن نمیر: موعدک البطحاء اللّیلة یا أبا بکر.
فلمّا کان اللّیل، خرج ابن الزّبیر بأصحابه، وخرج حصین بأصحابه إلی البطحاء، ثمّ ترک کلُّ واحد منهما أصحابه، وانفردا، فنزلا؛ فقال حُصین: یا أبا بکر! أنا سیِّد أهل الشّام لا أدافَع، وأری أهل الحجاز قد رضوا بک؛ فتعالَ أبایعکَ السّاعة ویُهدَر کلّ شی‌ءٍ أصبناه یوم الحرّة، وتخرج معی إلی الشّام، فإنِّی لا أحبّ أن یکون المُلْک بالحجاز. فقال:
لا واللَّه لا أفعل، ولا آمن مَن أخافَ النّاسَ، وأحرقَ بیت اللَّه، وانتهکَ حرمته!
قال: بل فافعل علی أن لا یختلف علیک إثنان. فأبی ابن الزّبیر؛ فقال له حُصین: لعنک اللَّه ولعنَ مَنْ زعمَ أنّک سیِّد، واللَّه لا تفلح أبداً! ارکبوا یا أهل الشّام. فرکبوا وانصرفوا.
أبو عبید، عن الحجّاج، عن أبی معشر، قال: حدّثنا بعض المشیخة الّذین حضروا قتال ابن الزّبیر.
قال: غلبَ حُصین بن نمیر علی مکّة کلّها إلّاالحِجْر، قال: فوَ اللَّه إنِّی لجالس عنده ومعه نفر من القرشیِّین: عبداللَّه بن مطیع، والمختار بن أبی عبید، والمسور بن مخرمة، والمنذر بن الزّبیر، إذ هَبَّتْ رویحة؛ فقال المختار: واللَّه إنِّی لأری فی هذه الرّویحة النّصر، فاحملوا علیهم. فحملوا علیهم حتّی أخرجوهم من مکّة، وقتل المختار رجلًا، وقتل ابن مطیع رجلًا. ثمّ جاءنا علی أثر ذلک موت یزید بعد حریق الکعبة بإحدی عشرة لیلة.
وانصرف حُصین بن نمیر وأصحابه إلی الشّام، فوجدوا معاویة بن یزید قد مات ولم یستخلِف، وقال: لا أتحمّلها حیّاً ومیِّتاً. ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 5/ 132- 134 (ط دار الفکر)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 273
قال المسعودیّ: ومَلَکَ معاویة بن یزید بن معاویة بعد أبیه، فکانت أیّامه أربعین یوماً إلی أن مات، وقیل: شهرین، وقیل غیر ذلک، وکان یُکنّی بأبی یزید، وکنّی حین ولی الخلافة بأبی لیلی، وکانت هذه الکنیة للمستضعف من العرب، وفیه یقول الشّاعر:
إنِّی أری فِتْنَةً هاجَتْ مراجِلُها والمُلکُ بعد أبی لَیْلَی لمن غلبا
ولمّا حضرتهُ الوفاة، اجتمعت إلیه بنو أمیّة، فقالوا له: اعْهَدْ إلی مَنْ رأیتَ من أهل بیتک. فقال: واللَّه ما ذُقْتُ حلاوة خلافتکم، فکیفَ أتقلّد وِزْرَها؟ وتتعجّلون «1» أنتم حلاوتها، وأتعجّل مرارتها، اللّهمّ إنِّی بری‌ء منها مُتَخَلٍّ عنها، اللّهمّ إنِّی لا أجد نفراً کأهل الشّوری فأجعلها إلیهم ینصبون [لها] مَنْ یرونه أهلًا لها.
فقالت له أمّه: لیتَ أنِّی خرقة حیضة ولم أسمع منک هذا الکلام.
فقال لها: ولیتنی یا أُمّاه خرقة حیض ولم أتقلّد هذا الأمر، أتفوز بنو أمیّة بحلاوتها وأبوءُ بوزرِها ومَنْعِها أهْلَها؟ کلّا! إنِّی لبری‌ء منها.
وقد تنوزع فی سبب وفاته، فمنهم مَنْ رأی أ نّه سُقیَ شربة، ومنهم مَنْ رأی أ نّه ماتَ حَتْفَ أنفه، ومنهم مَنْ رأی أ نّه طُعِن «2»، وقبض وهو ابن اثنتین وعشرین سنة، ودُفِنَ بدمشق، وصّلی علیه الولید بن عُتْبَة بن أبی سفیان، لیکون الأمر له من بعده، فلمّا کبّر الثانیة، طُعِنَ، فسقطَ میِّتاً قبل تمام الصّلاة، فقدم عثمان بن عُتْبَة بن أبی سفیان، فقالوا:
نُبایعک؟ قال: علی أن لا أحارب ولا أباشِر قتالًا، فأبَوْا ذلک علیه، فصارَ إلی مکّة، ودخل فی جملة ابن الزّبیر.
وزالَ الأمر عن آلِ حَرْب، فلم یکن فیهم مَنْ یرومها، ولا یتشوّف نحوها، ولا یرتجی أحد منهم لها.
وبایع أهل العراق عبداللَّه بن الزّبیر، فاستعمل علی الکوفة عبداللَّه بن مطیع العدویّ.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 82- 83
__________________________________________________
(1)- فی ب: «وتنتحلون أنتم حلاوتها»
(2)- فی أ: تتقدّم الجملة الثانیة علی سابقتها هنا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 274
ولمّا هلک یزید بن معاویة، وولّیها معاویة بن یزید، نمی ذلک إلی الحُصین بن نمیر ومَنْ معه فی الجیش من أهل الشّام، وهو علی حرب ابن الزّبیر، فهادنوا ابن الزّبیر، ونزلوا مکّة، فلقی الحصین عبداللَّه فی المسجد، فقال له: هل لک یا ابن الزّبیر أن أحملک إلی الشّام وأبایع لک بالخلافة؟
فقال عبداللَّه رافعاً صوته: أبعدَ قتل أهل الحَرّة، لا واللَّه حتّی أقتل بکلِّ رجل خمسة من أهل الشّام. فقال الحُصین: مَنْ زعم یا ابن الزّبیر أنّک داهیة فهو أحمق، أکلِّمک سرّاً وتکلِّمنی علانیة، أدعوک [إلی] أن أستخلفک، فترفع الحرب وتزعم أنّک تقاتلنا، فستعلم أیّنا المقتول.
وانصرف أهل الشّام إلی بلادهم مع الحُصین، فلمّا صاروا إلی المدینة، جعل أهلها یهتفون بهم، ویتوعّدونهم، ویذکرون قتلاهم بالحَرّة، فلمّا أکثروا من ذلک وخافوا الفتنة وهَیْجَها، صعدَ روح بن زنباع الجذامیّ علی منبر رسول اللَّه (ص)، وکان فی ذلک الجیش، فقال: یا أهل المدینة! ما هذا الإیعاد الّذی توعدوننا؟ إنّا واللَّه ما دعوناکم إلی کلب لمبایعة رجل منهم، ولا إلی رجل من بَلْقَین، ولا إلی رجل من لخم أو جُذَام، ولا غیرهم من العرب [والموالی]، ولکن دعوناکم إلی هذا الحیّ من قریش، یعنی بنی أمیّة، ثمّ إلی طاعة یزید بن معاویة، وعلی طاعته قاتلناکم، فإیّانا توعدون؟ أما واللَّه إنّا لأبناء الطّعن والطّاعون، وفضلًا للموت والمنون، فما شئتم؟
ومضی القوم إلی الشّام.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 91- 92
ولم یزل الحصار والقتال واقعاً علی ابن الزّبیر- وهو یُصابر- إلی أن وردَ نَعیُ یزید بعد أربعةٍ وستّین یوماً من الحصار، وذلک فی جُمادی الاولی سنة ثلاثٍ وستّین، ویُقال:
أربعٍ وستّین، وکانت ولایتهُ ثلاثَ سنین وکسراً، وبایعَ النّاس معاویة بن یزید بن معاویة بالشّام، وبایعوا عبداللَّه بن الزّبیر بالحجاز.
مکث أهل الشّام مع الحُصین بن نُمیر، یقاتلون ابن الزّبیر، ولیس عندهم خبرٌ، وقد ضیّقوا علی ابن الزّبیر، فبلغَ ابن الزّبیر موتُ یزید، فصاحَ:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 275
- «إنّ طاغیتکم قد هلک، فمَنْ شاءَ منکم أن یدخُلَ فی ما دخلَ فیه النّاس «1»، فلیفعلْ، ومَنْ کره، فلیلحق بالشّام».
فلم یسمع النّاس منه.
فدعا ابن الزّبیر الحُصین بن نُمیر، وقال:
- «أدنُ منِّی!»
فخرج أحدهما إلی الآخر، فطاوله الحدیث، إلی أن دُعیَ الّذی أخبر ابن الزّبیر بالخبر، وکان دَیِّناً فاضلًا، وبینه وبین الحُصین صهرٌ، فلمّا سمع الحُصین کلامَه، عرفَ صحّة الخبر، فقال لابن الزّبیر:
- «إن یکُ هذا الرّجل هلک، فأنتَ أحقّ مَنْ أری بهذا الأمر، هلمَّ فلنُبایعْک، علی أن تخرج معی إلی الشّام، فإنّ هذا الجند الّذی معی، هم وجوه النّاس، وفرسانهم، فوَ اللَّه لا یختلف علیکَ اثنان، وتُؤمن النّاس، وتهدر هذه الدِّماء الّتی کانت بیننا وبینک، والّتی کانت بیننا وبین أهل الحرّة».
فأبی ابن الزّبیر أن یخرج إلی الشّام، وکان ذلک من جدّ مروان وإقباله، وإدبار ابن الزّبیر.
وکان من ردّ ابن الزّبیر علی الحُصین أن قال:
- «أنا أهدر تلک الدِّماء، حتّی أقتل بکلِّ رجلٍ عشرةً».
فأخذ الحُصین یُکلِّمه سرّاً، وهو یجیبه جهراً.
فقال الحُصین بن نُمیر:
- «قبّح اللَّه مَنْ یعدّک «2» بعد هذا داهیاً، أو أریباً «3». قد کنتُ أظنّ أنّ لکَ رأیاً، ألا، أرانی أکلِّمک سرّاً وتُکلِّمنی جهراً، وأدعوکَ إلی الخلافة، وتوعدنی بالقتل، وأبذلُ لکَ طاعةً فی
__________________________________________________
(1)- النّاس: کذا فی الأصل. وفی مط: المسلمون
(2)- یعدّک: کذا فی الأصل. وما فی مط: یعذل. وهو خطأ
(3)- أریباً: کذا فی الأصل. وما فی مط: أو ریباً! وهو خطأ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 276
مَنْ معی، وتُهدِّدهم بالهلاک».
ثمّ خرج من عنده، وصاحَ فی النّاس بالرّحیل، وخرج إلی المدینة. وقدم ابن الزّبیر، فأرسل إلیه:
- «أمّا خروجی إلی الشّام، فلا یمکن، فإنِّی أتبرّک بالبیت، ولکن بایعوا لی هناک، فإنِّی بعد ذلک أومِنکُم، وأقدم علیکم».
فردّ علیه الحُصین، وقال:
- «إن أنتَ لم تقدم بنفسک، وجدنا مَنْ نُبایعهُ هناک».
وأقبل بأصحابه نحو المدینة. [...]
واجترأ «1» أهل المدینة وأهل الحجاز علی أهل الشّام، وذلّوا حتّی کان لا ینفرد منهم رجلٌ إلّاأخذ بلجام دابّته، ونکس عنها. فکانوا یجتمعون فی عسکرهم، ولا یتفرّقون.
فاجتمعت إلیهم بنو أمیّة، وقالوا:
- «لا نبرح حتّی تحملونا».
ففعلوا. فخرج بنو أمیّة بنسائهم وعیالاتهم، ومضی ذلک الجیش، حتّی دخل الشّام.
ولم یلبث معاویة بن یزید إلّاثلاثة أشهر، حتّی مات، ویُقال: بل مکثَ أربعین یوماً، وکان أقرّ عُمّال أبیه.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 81- 83
فبینا الحُصین کذلک، إذ قدم رجل من أهل الشّام، فسلّم، وجلس، وقال: أنتَ ترمی البیت الحرام بالحجارة والنّیران، ویزید قد مات؟
قال الحُصین: ویحک ما تقول؟ قال: ما تسمع؟ قال الحُصین: ما سبب موته؟
قال: إنّه شرب من اللّیل شراباً کثیراً، فأصبح مخموراً، فذرعه القی‌ء، فلم یزل حتّی قذف عشرین طستاً من قی‌ء ودم، فمات.
__________________________________________________
(1)- واجترأ: کذا فی الأصل، وما فی مط: واجتری
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 277
وذکر عبدالکریم بن حمدان صاحب التّاریخ: أنّ یزید بن معاویة ولی ثلاث سنین وثمانیة أشهر وماتَ بحمص بقریة یُقال لها حوران، ودُفن بها فی شهر ربیع الأوّل سنة أربع وستّین، وهو ابن تسع وثلاثین، وکان له بنون کثیرة، غیر أنّ أکبرهم معاویة بن یزید، وکان برّاً تقیّاً فاضلًا، وکان ولیّ عهد أبیه، وخالد بن یزید یلیه، لکنّه غیر بالغ.
فبویع أبو لیلی معاویة بن یزید، فخطب النّاس، فقال:
أیّها النّاس! ما أنا بالرّاغب فی الإمارة علیکم، ولا بالآمِن من شرِّکم. ألا إنّ جدِّی معاویة بن أبی سفیان قد نازعَ هذا الأمر، مَنْ کان أولی به منه بالقرابة والقِدَم. فهو ابن عمّ نبیّکم، أعظم المهاجرین قدراً وزوج ابنته وأبو ذرِّیّته، فرکب جدِّی منه ما تعلمون، ورکبتم معه ما لا تجهلون، حتّی نزلت به منیّته. ثمّ تقلّد الأمر أبی وکان غیر خلیق بها، فقصرت مدّته، وانقطع أثره، وضمّته وأعماله حفرته. لقد کان إنساناً الحزن به الحزن علیه، فیا لیتَ شعری هل أقیلت عثرته، أم غلبت علیه إساءته. ثمّ صرتُ أنا ثالث القوم والسّاخط فیما أری أکثر من الرّاضی، وما کنتُ لأحتمل آثامکم وألقی اللَّه بتبعائکم، فشأنکم بأمرکم.
فقال له مروان: یا أبا لیلی! لقد سنّ لها عمر بن الخطّاب سنّة فاتّبعها. فقال معاویة:
أترید أن تفتننی فی دینی یا مروان؟ ثمّ قال: ائتنی برجال عمر حتّی أجعلها بینهم شوری.
واللَّه لئن کانت الخلافة مغنماً، فلقد أصبنا منها حظّاً. وحسب آل أبی سفیان منها ذلک، ثمّ نزل عن المنبر.
فقالت له أمّه: یا بنیّ! لیتک کنتَ حیضة فی خرقة. فقال: وددتُ ذلک یا أمّاه! أما علمتِ أنّ للَّه‌ناراً یُعذِّب بها مَنْ کان ظالماً؟
فعاش أربعین یوماً، ثمّ مات، فقیل له: ألا تعهد بها إلی مَنْ أحببت؟ فإنّا سامعون له مطیعون.
فقال: کلّا! لا أترک لبنی أمیّة حلاوتها وأتزوّد لنفسی مرارتها. وکان ابن إحدی وعشرین سنة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 278
قیل: کان له مؤدب ممّن یمیل إلی علی علیه السلام، فظنّ به آل أبی سفیان إنّه هو الّذی دعاه إلی تلک الخطبة وما فیها، فقبضوا علیه بعد موت معاویة ودفنوه حیّاً.
قال: ثمّ لمّا بلغ الحُصین موت یزید واضطراب أمر الشّام، قفل الحُصین بن نمیر من مکّة إلی الشّام، وتواری ابن زیاد بالبصرة عند مسعود بن عمرو الأزدیّ، واجتمع أهل البصرة فی طلبه، فقال ابن زیاد لمسعود: اخرجنی لیلًا من البصرة فی جوار بنی عمّک من الأزد حتّی ألحق بالشّام. فأخرجه مسعود لیلًا، وبعث معه ثلاثین رجلًا حتّی لحق بالشّام، [...] وبقیت البصرة والکوفة أربعة أشهر لا أمیر علیها، ولمّا وصل ابن زیاد إلی الشّام، وجدهم مُضطربین، فطائفة تمیل للضّحّاک بن قیس الفهریّ، وکانت معه أعنّة الخیل، وطائفة تمیل إلی عبداللَّه بن الزّبیر، ومنهم مروان.
فقال ابن زیاد لمروان: أما تستحی أن تُبایع رجلًا کان فی قتلة عثمان؟ فامتنع، وتحیّر، فقال له ابن زیاد: ما أحد أحقّ بهذا الأمر منکَ، فإنّک ابن عمّ عثمان. فظنّ مروان إنّه مُستهزئ. فمدّ ابن زیاد إلیه یده، وبایعه، فبایعه النّاس فی دمشق، فندبهم لقتال الضّحّاک، فأجابوه، واقتتلوا بمرج راهط، فقُتل الضّحّاک وتمّت لمروان البیعة، فنکح حنة بنت هاشم أمّ خالد بن یزید، فکان خالد بن یزید فی داره بمنزلة الولد عنده، ثمّ ولّاه أرض حمص، وبعث إلیها خلیفة من تحت یده.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 183- 185
قال أبو غالب الماوردیّ، أنا أبو الحسن السّیرافیّ، أنا أحمد بن إسحاق، نا أحمد بن عمران، نا موسی بن زکریّا، نا خلیفة بن خیّاط، قال: وفیها- یعنی سنة اثنتین وستّین- کانت صائفة علیها حُصَین بن نُمیر الیشکریّ، فغزا سوریّة، کذا قال: والصّواب السّکونیّ.
أخبرنا أبو غالب «1» أحمد وأبو عبداللَّه یحیی ابنا الحسن بن البنّا، قالا: أنا أبو الحسین ابن الآبنوسیّ، أنا أحمد بن عُبَید بن الفضل- إجازة- قالا: وأنا أبو تمام علیّ بن محمّد الواسطیّ- إجازة- أنا أبو بکر بن بیریّ- قراءة-، أنا محمّد بن الحسین بن محمّد بن
__________________________________________________
(1)- [فی بغیة الطّلب مکانه: «أنبأنا عمر بن طبرزد، عن أبی غالب ...»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 279
سعید، نا أبو بکر بن أبی خَیثمة، نا أبی، نا وهب بن جریر، نا جویریة، قال: سمعتُ أشیاخ أهل المدینة، قالوا: سار مُسرِف بن عُقبة بالنّاس وهو ثقیل فی الموت نحو مکّة، حتّی إذا صدر عن الأبواء «1» هلک إلی النّار، فلمّا عرف الموت دعا حُصَین بن نُمیر الکِندیّ، فقال: إنّک أعرابی جلف، فَسِرْ بهذا الجیش.
فمضی حُصین بن نُمیر من وجهه ذلک، فلم یزل محاصراً لأهل مکّة حتّی هلک یزید.
قال: فبلغت ابن الزّبیر وفاة یزید قبل أن تبلغ حُصَین بن نُمیر، فناداهم عبداللَّه بن الزّبیر: لِمَ تُقاتلون فقد ماتَ صاحبکم؟
قالوا: نُقاتل لخلیفته، قال: فقد هلکَ خلیفته الّذی استخُلف «2»، قالوا: فنُقاتل لمَن استخلف بعده، قال: فإنّه لم یعهد إلی أحد، قال نُمیر: إن یکُ ما تقول حقّاً، فما أسرَع الخبر إلینا. «3»
أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقیّ، أنا الحسن بن علیّ، أنا أبو عمر بن حَیّویه، أنا أحمد بن معروف، نا الحسین بن الفهم، نا محمّد بن سعد، أنا محمّد بن عمر، حدّثنی عبداللَّه بن جعفر، عن عمّته أمّ بکر بنت المِسْوَر بن مَخرَمة، قال: وحدّثنی شُرحبیل بن أبی عون، عن أبیه، قال:
وحدّثنی عبدالرّحمان بن أبی الزّناد، قال غیره عن أبیه وغیرهم أیضاً، قد حدّثنی بطائفة من هذا الحدیث، قال «4»: أمّر یزید مُسلم بن عُقبة، وقال: إنْ حدثَ بکَ حدَث، فحُصین بن نُمیر علی النّاس، فوردَ مسلم بن عُقبة المدینة، فمنعوه أن یدخلها، فأوقعَ بهم وأنهبها ثلاثاً، ثمّ خرج یرید ابن الزّبیر «5»، فلمّا کان بالمشلل، نزلَ به الموت، فدعا حُصین
__________________________________________________
(1)- الأبواء: قریة من أعمال المدینة فیها قبر آمنة بنت وهب أمّ النّبیّ (ص) (معجم البلدان)
(2)- [بغیة الطّلب: «استخلفه»]
(3)- [أضاف فی بغیة الطّلب: «أنبأنا أبو الیمن زید بن الحسن، قال:»]
(4)- [فی المختصر مکانه: «حدّث جماعة، دخل حدیث بعضهم فی حدیث بعض، قال: ...»]
(5)- [فی المطبوع: «الزّبیر»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 280
ابن نُمیر فقال له: یا بَردَعة الحمار! لولا عهد أمیر المؤمنین إلیَّ فیکَ ما عهدتُ إلیک، اسمع عهدی لا تمکّن قریشاً من أذنک، ولا نزدهم علی ثلاث: الوقاف ثمّ الثّقاف ثمّ الانصراف، وأعلم النّاس أنّ الحُصین والیهم. ومات مکانه، فدُفن علی ظهر المشلل لسبع لیالی بقینَ من المحرّم سنة أربع وستّین.
ومضی حُصین بن نُمیر فی أصحابه حتّی قدم مکّة، فنزل بالحَجون إلی بئر میمون، وعسکر هناک. فکان یُحاصر ابن الزّبیر، فکان الحصر أربعة وستّین یوماً، یتقاتلون فیها أشدّ القتال، ونصب الحُصین المنجنیق علی ابن الزّبیر وأصحابه ورمی الکعبة، ولقد «1» قتل من الفریقین بشر کثیر، وأصابَ المِسْوَر فلقة من حجر المنجنیق، فمات لیلة جاء- نعی یزید بن معاویة-، وذلک لهلال شهر «1» ربیع الآخر سنة أربع وستّین.
فکلّم حُصین بن نُمیر ومَنْ معه من أهل الشّام، عبداللَّه بن الزّبیر أن یدعهم یطوفوا بالبیت وینصرفوا عنه، فشاور فی ذلک أصحابه، ثمّ أذن لهم، فطافوا، وکلّم ابن الزّبیر الحُصَین بن نُمیر، وقال له: قد ماتَ یزید وأنا أحقّ النّاس بهذا الأمر، لأنّ عثمان عهد إلیَّ فی ذلک عهداً صلّی به خلفی طلحة والزّبیر وعرفته أمّ المؤمنین، فبایِعْنی، وادخل فیما یدخل فیه النّاس معی «2»، یکن لکَ ما لهم وعلیکَ ما علیهم.
فقال له الحُصین بن نُمیر: أی «3» واللَّه یا أبا بکر لا أتقرّب إلیکَ بغیر ما فی نفسی، أقدِم الشّام «4»، فإن وجدتهم مجتمعین لک أطعتکَ وقاتلتُ مَنْ عصاک، وإن وجدتهم مجتمعین علی غیرک، أطعته وقاتلتک. ولکن سِرْ معی أنتَ إلی الشّام أملِّککَ رقاب العرب.
فقال ابن الزّبیر: أو أبعث رسولًا؟ قال: تبّاً لک سائر الیوم! إنّ رسولک لا یکون مثلک. وافترقا، وأمنَ النّاس ووضعت الحرب أوزارها، وأقام أهل الشّام أیّاماً یبتاعون
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المختصر]
(2)- [بغیة الطّلب: «یعنی»]
(3)- [المختصر: «إنِّی»]
(4)- [المختصر: «للشّام»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 281
حوائجهم ویتجهّزون. ثمّ انصرفوا راجعین إلی الشّام، فدعا ابن الزّبیر من یومئذ إلی نفسه.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 16/ 202- 203، مختصر ابن منظور، 7/ 191- 192/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2820- 2822
قالوا [أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقی، أنا الحسن بن علیّ، أنا أبو عمر بن حیّویه، أنا أحمد بن معروف، أنا الحسین بن الفهم، نا محمّد بن سعد، أنا محمّد بن عمر، حدّثنی عبداللَّه بن جعفر، عن عمّته أمّ بکربنت المِسْوَر بن مخرمة، قال: وحدّثنی شرحبیل بن أبی عون، عن أیبه، قال: وحدّثنی عبدالرّحمان بن أبی الزّناد- وفی نسخة عن أبیه- وغیرهم أیضاً، قد حدّثنی بطائفة من هذا الحدیث]: ونحّی عبداللَّه بن الزّبیر، الحارث بن خالد عن الصّلاة بمکّة، وکان عاملًا لیزید بن معاویة علیها، وأمر مُصْعَب بن عبدالرّحمان أن یصلِّی بالنّاس، فکان یصلِّی بهم، وکان لا یقطع أمراً دون المِسْوَر بن مَخْرَمة، ومُصْعَب بن عبدالرّحمان بن عوف، وجُبَیر بن شیبة، وعبداللَّه بن صَفْوان بن أمیّة، فشاورهم فی أمره کلّه، ویریهم أنّ الأمر شوری بینهم لا یستبدّ بشی‌ء منه دونهم، ویصلِّی بهم الصّلوات والجمع، ویحجّ بهم. «1»
وعزل یزید بن معاویة، عمرو بن سعید عن المدینة، وولّاها الولید بن عتبة، ثمّ عزله وولّی عثمان بن محمّد بن أبی سفیان، فوثب علیه أهل المدینة، فأخرجوه، وکانت وقعة الحرّة، وکانت الخوارج قد أتتهُ وأهل الأهواء کلّهم، وقالوا: عائذ بیت اللَّه، وکان شعاره: لا حکم إلّاللَّه، فلم یزَل علی ذلک بمکّة، وحجّ بالنّاس عشر سنین، أوّلها سنة اثنتین وستّین، وآخرها سنة اثنتین وسبعین. «2»
ولمّا بلغ یزید بن معاویة وثوب أهل المدینة وإخراجهم عامله وأهل بیته عنها، وجّه إلیهم مسلم بن عُقبة المُرِّیّ، فذکر إیقاع مسلم بهم وتوجیهه حُصَین بن نُمیر عند موته إلی ابن الزّبیر، وحصره إیّاه إلی أن أتتهُ وفاة یزید بن معاویة، [...] فدعا «2» ابن
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی المختصر]
(2- 2) [المختصر: «ولمّا توفِّی یزید بن معاویة ودعا»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 282
الزّبیر من یومئذ إلی نفسه «1»- یعنی عند رجوع حُصَین- «1» فبایع النّاس له علی الخلافة، وسُمِّی أمیر المؤمنین، وترک الشّعار الّذی کان علیه، ودعائه عائذ اللَّه «2»، ولا حکم إلّاللَّه، «1» قبل أن یموت مُصْعَب بن عبدالرّحمان بن عوف، والمِسْوَر بن مَخْرَمة، وفارقته الخوارج وترکوه «1»، وولّی العمّال، فولّی المدینة مُصْعَب بن الزّبیر «1» بن العوّام «1»، فبایعَ له النّاس، وبعثَ الحارث بن عبداللَّه بن أبی ربیعة إلی البصرة، فبایعوه، وبعث عبداللَّه بن مُطیع إلی الکوفة، فبایعوه، وبعث عبدالرّحمان بن عُتبة بن جحدم الفِهْریّ علی مصر أمیراً، فبایعوه، وبعثَ والیه إلی الیمن، فبایعوه.
وبعث والیه إلی خراسان، فبایعوه، وبعثَ الضّحّاک بن قیس الفِهْریّ إلی الشّام والیاً، فبایع له عامّة أهل الشّام، واستوسقت له البلاد کلّها، ما خلا طائفة من أهل الشّام کان بها مروان بن الحکم وأهل بیته.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 30/ 158- 159، مختصر ابن منظور، 12/ 193- 194
قال «1» [أنبأنا أبو علیّ الحدّاد، أنا محمّد بن عبداللَّه بن أحمد بن ریذة، أنا سلیمان بن أحمد الطّبرانیّ، نا علیّ ابن المبارک، نا زید بن المبارک، نا عبدالملک بن عبدالرّحمان الذّماریّ، نا القاسم بن معن، عن هشام بن عروة، عن أبیه، قال «3»] «1»: وبلغ حُصَین «1» بن نُمیر «1» موت یزید بن معاویة، فهربَ حُصین «1» بن نُمیر «1»، فلمّا ماتَ یزید 1 بن معاویة 1، دعا مروان بن الحکم إلی نفسه، فأجابه أهل حمص، وأهل الأردن، وفلسطین، فوجّه إلیه ابنُ الزّبیر، الضّحّاک بن قیس الفِهْریّ فی مائة ألف، فالتقوا «4» بمرج راهط ومروان یومئذٍ فی خمسة آلاف من بنی أمیّة وموالیهم وأتباعهم من أهل الشّام، فقال مروان لمولیً له یُقال له کرة «5»: احمل علی أیّ الطّرفین شئتَ. فقال: کیف
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المختصر]
(2)- [المختصر: «بیت اللَّه»]
(3)- [فی مجمع الزّوائد مکانه: «وعن عروة بن الزّبیر، قال: ...»]
(4)- [فی المطبوع: «فالتفوا»]
(5)- [مجمع الزّوائد: «کدة»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 283
أحمل علی هؤلاء لکثرتهم؟
قال: هم من «1» بین مکره ومستأجرٍ، احمل علیهم لا أمّ لک، فیکفیک الطّعان «2» الماضغ الجندلیّ «2»، هم یکفونک أنفسهم، إنّما هو «3» عَبید الدِّینار والدِّرهم. فحمل علیهم، فهزمهم، وقتل الضّحّاک بن قیس، وانصدع الجیش «4»، ففی ذلک یقول زُفَر «5» بن الحارث «5»:
لعمری لقد أبقتْ وقیعةُ راهطٍ لمروانَ صَدْعاً بیِّناً متنائیاً
أبینی «6» سلاحی لا أبا لک إنّنی أری الحربَ لا یزداد «7» إلّاتمادیا
وقد ینبت المرعی علی دِمَن الثّرَی‌وتبقی خزازات «8» النُّفُوس کما هیا
وفیه یقول أیضاً:
أفی الحقِّ أمّا بَحْدَل وابن بَحْدَل فیحیا وأمّا ابن الزّبیر فیُقتلُ
کذبتمْ وبیت اللَّه لا تقتلونه ولمّا یکن یومٌ أغرّ محجّل
ولمّا یکن للمشرفیّة فیکمُ شعاع کنورِ الشّمس حین تعرجل «9»
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 30/ 175، مختصر ابن منظور، 12/ 201- 202/ مثله الهیثمی، مجمع الزّوائد، 7/ 253- 254
وفی هذه السّنة، بویعَ لمعاویة بن یزید بالخلافة بالشّام، ولعبداللَّه بن الزّبیر بالحجاز،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المختصر ومجمع الزّوائد]
(2- 2) [فی المختصر: «الماضغ الجندل» وفی مجمع الزّوائد: «النّاصع»]
(3)- [مجمع الزّوائد: «هؤلاء»]
(4)- [إلی هنا حکاه فی المختصر]
(5- 5) [لم یرد فی مجمع الزّوائد]
(6)- [مجمع الزّوائد: «أتنسی»].
(7)- [مجمع الزّوائد: «لا تزداد»]
(8)- [مجمع الزّوائد: «حزازات»]
(9)- [مجمع الزّوائد: «ترحّل»، وأضاف فیه: «رواه الطّبرانیّ، وفیه عبدالملک بن عبدالرّحمان الذّماریّ، وثّقه ابن حبّان وغیره، وضعّفه أبو زرعة وغیره»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 284
ولمّا هلک یزید، بلغَ الخبر عبداللَّه بن الزّبیر بمکّة، قبل أن یعلم الحُصین بن نُمیر ومَنْ معه من عسکر الشّام- وکان الحصار قد اشتدّ من الشّامیِّین علی ابن الزّبیر- فناداهم ابن الزّبیر وأهل «1» مکّة: علامَ تُقاتلون وقد هلکَ طاغیتکم؟ فلم یُصدِّقوهم.
فلمّا بلغ الحُصین خبر موته «2»، بعث إلی ابن الزّبیر، فقال: موعد ما بیننا اللّیلة الأبطح. فالتقیا وتحادثا، فراثَ فرس الحُصین، فجاء حمام الحرم یلتقط روث الفرس «3»، فکفّ الحُصین فرسه عنهنّ «4»، وقال: أخاف أن یقتل فرسی حمام الحرم. فقال ابن الزّبیر: تتحرّجون من هذا، وأنتم تقتلون «5» المسلمین فی الحرم.
فکان فیما قال له الحُصین: أنتَ أحقّ بهذا الأمر، هلمّ فلنبایعک. ثمّ اخرج معنا «6» إلی الشّام، فإنّ هذا الجند الّذین معی هم وجوه الشّام «7» وفرسانهم، فوَ اللَّه لا یختلف علیک اثنان، وتؤمِّن النّاس، وتهدر هذه «8» الدِّماء الّتی کانت بیننا وبینک وبین أهل الحرم «9».
فقال له: أنا لا أهدر الدِّماء، واللَّه لا أرضی أن أقتل بکلِّ رجل منهم عشرة منکم «8».
وأخذ الحُصین یُکلِّمه سرّاً، وهو یجهر ویقول: واللَّه لا أفعل. فقال له الحُصین: قبّح اللَّه مَنْ یعدّک بعد «10» ذاهباً وآیباً «10». قد کنتُ أظنّ أنّ «8» لک رأیاً، وأنا أکلِّمکَ سرّاً وتُکلِّمنی جهراً، وأدعوکَ إلی الخلافة، «11» وأنت لا ترید إلّا «11» القتل والهلکة.
__________________________________________________
(1)- [فی نهایة الإرب مکانه: «فلمّا مات یزید، بلغ الخبر عبداللَّه بن الزّبیر والحصین بن نمیر، ومَنْ معه من عسکر الشّام یحاصرونه، وقد اشتدّ حصارهم، فقال لهم عبداللَّه وأهل ...»]
(2)- [نهایة الإرب: «موت یزید»]
(3)- [نهایة الإرب: «فرس الحصین»]
(4)- [نهایة الإرب: «عن الحمام»]
(5)- [نهایة الإرب: «تقاتلون»]
(6)- [نهایة الإرب: «معی»]
(7)- [نهایة الإرب: «أهل الشّام»]
(8)- [لم یرد فی نهایة الإرب]
(9)- [نهایة الإرب: «الحرّة»]
(10- 10) [نهایة الإرب: «هذا داهیاً أو أریباً»]
(11- 11) [نهایة الإرب: «وتعدنی»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 285
ثمّ فارقه، ورحل هو وأصحابه نحو المدینة.
وندم ابن الزّبیر علی ما صنع، فأرسل إلیه «1»: أمّا المسیر إلی الشّام فلا أفعله، ولکن بایعوا لی هناک، فإنِّی مؤمنکم وعادلٌ فیکم. فقال الحُصین: إن لم تقدِم بنفسک لا یتمّ «2» الأمر، فإنّ هناک «3» ناساً من بنی أمیّة یطلبون هذا الأمر «4».
ثمّ سار الحُصین إلی المدینة، فاجترأ أهل المدینة علی أهل الشّام، فکان لا ینفرد منهم أحد إلّاأخذت دابّته، فلم یتفرّقوا، وخرج معهم بنو أمیّة من المدینة إلی الشّام، ولو خرج معهم ابن الزّبیر لم یختلف علیه أحد، فوصل أهل الشّام دمشق.
وقد بویعَ معاویة بن یزید، فلم یمکث إلّاثلاثة أشهر حتّی هلک، وقیل: بل ملک أربعین یوماً ومات، وعمره إحدی وعشرون سنة وثمانیة عشر یوماً، ولمّا کان فی آخر إمارته، أمر فنودیَ الصّلاة جامعة، فاجتمع النّاس، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، فإنِّی ضعفتُ عن أمرکم، فابتغیتُ لکم مثل عمر بن الخطّاب حین استخلفه أبو بکر، فلم أجده، فابتغیتُ ستّة مثل ستّة الشّوری، فلم أجدهم، فأنتم أولی بأمرکم، فاختاروا له مَنْ أحببتُم، ثمّ دخل منزله وتغیّب حتّی مات، وقیل: أ نّه ماتَ مسموماً، وصلّی علیه الولید بن عتبة بن أبی سفیان، ثمّ أصابه الطّاعون من یومه فمات أیضاً، وقیل: لم یمت وکان معاویة أوصی أن یصلِّی الضّحّاک بن قیس بالنّاس، حتّی یقوم لهم خلیفة؛ وقیل لمعاویة: لو استخلفت، فقال: لا أتزوّد مرارتها وأترک لبنی أمیّة حلاوتها. «5» «5»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 319/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 519- 521
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «إلی الحصین یقول»]
(2)- [نهایة الإرب: «لا یمشی»]
(3)- [نهایة الإرب: «هنالک»]
(4)- [إلی هنا حکاه فی نهایة الإرب وأضاف: «وسار الحصین إلی المدینة، فخرج معه بنو أمیّة إلی الشّام. وبویع عبداللَّه بن الزّبیر بمکّة لسبع بقین من رجب سنة أربع وستّین، واجتمع لعبداللَّه بن الزّبیر الحجاز والکوفة والبصرة والجزیرة وأهل الشّام، إلّاأهل الأردن ومصر، ثمّ بویعَ مروان بن الحکم بالشّام»]
(5)- در آن سال با معاویه بن‌یزید در شام و با عبداللَّه بن زبیر در حجاز، برای خلافت بیعت شد. چون
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 286
__________________________________________________
یزید هلاک شد، خبر مرگ او به عبداللَّه بن زبیر در مکه رسید که آن خبر زودتر از حصین بن نمیر و لشکر او از شامیان رسید، و آن‌ها از مرگ یزید خبر نداشتند. محاصره مکه از طرف شامیان سخت‌تر شده بود. ابن زبیر (از درون مکه) به آن‌ها ندا داد که شما برای چه جنگ می‌کنید و حال این‌که آن دیو زشت‌کار (یزید) هلاک شده [است]؟ آن‌ها باور نکردند و چون خبر به حصین رسید، نزد ابن زبیر فرستاد که امشب برای ما وقت ملاقات معین کن که در ابطح (محل) یکدیگر را ملاقات کنیم. هر دو حاضر شدند و ملاقات و گفت و گو به عمل آمد. ناگاه اسب حصین فضولات خود را بر زمین انداخت. کبوترها بر مدفوع آن جمع شدند و شروع به چیدن کردند. حصین اسب خود را دور کرد، ترسید که اسب به کبوترها آسیب برساند (که در حرم هستند). گفت: «می‌ترسم اسب من پرنده‌ها را بکشد (که در امان هستند).»
ابن زبیر گفت: «از آزار جانوران خودداری می‌کنید، ولی مسلمین را در حرم می‌کشید؟»
حصین به او گفت: «تو به این کار (خلافت) احق و اولی هستی، بیا تا با تو بیعت کنیم. آن‌گاه سوی شام برویم، زیرا کسانی که با من هستند اعیان اهل شام، نخبه سواران و دلیران آن سامان هستند، به خدا سوگند دو تن نسبت به تو اختلاف نخواهند داشت. به مردم امان بده و از خونی که ریخته شده چشم بپوشان که هر خونی که در پیرامون حرم ریخته [شود] هدر باشد.»
گفت: «هرگز من این خون‌ها را هدر نمی‌کنم، به خدا راضی نیستم که به جای هر یک (از اتباع من) ده تن از اهل شام را بکشم.»
حصین آهسته با او سخن می‌گفت، و او صدای خود را بلند می‌کرد (که همه بشنوند) و می‌گفت: «به‌خدا نمی‌کنم.»
حصین گفت: «بدا به حال کسی که بعد از این با تو سخن بگوید و به رفت و آمد تو وقع بگذارد! من گمان می‌کردم که تو دارای رأی و خرد هستی که من آهسته در خفا با تو گفت و گو می‌کردم و تو اسرار را آشکار می‌کنی (خودنمایی می‌کنی). من تو را برای خلافت‌دعوت می‌کنم و تو جز قتل چیز دیگری نمی‌خواهی. آن‌گاه از او جدا شد، خود و اتباع او راه مدینه را گرفتند و رفتند. ابن زبیر سخت پشیمان شد. بعد به او پیغام داد که من سوی شام نخواهم رفت، ولی شما در همین جا با من بیعت کنید که من به شما امان می‌دهم و با عدالت رفتار خواهم کرد.
حصین به او گفت: «اگر تو شخصاً نروی کار به سامان نخواهد رسید، زیرا در آن دیار مردمی از بنی‌امیه هستند که خواهان این کار می‌باشند.»
حصین سوی مدینه رهسپار شد. اهالی مدینه نسبت به اهل شام جسارت یافتند و به آنها حمله می‌کردند، به حدی که هر سواری که تنها می‌ماند، مرکب او را می‌ربودند. نا گزیر به طور اجتماع حرکت می‌کردند و پراکنده نمی‌شدند. بنی‌امیه هم با آن‌ها از مدینه سوی شام کوچ کردند. اگر ابن زبیر با آن‌ها می‌رفت، هرگز دو تن اختلاف نمی‌کردند، (کار خلافت برای او انجام می‌گرفت). اهل شام به دمشق رسیدند، در حالی که مردم با معاویه بن یزید بیعت کرده بودند. او سه ماه ماند و هلاک شد. گفته شده [است که] چهل روز ماند
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 287
وامتنع [عبداللَّه بن الزّبیر] من بیعة یزید بن معاویة بعد موت أبیه معاویة، فأرسلَ إلیه یزید مسلم بن عُقبة المُرِّیّ، فحصر المدینة وأوقعَ بأهلها وقعة الحرّة المشهورة، ثمّ سارَ إلی مکّة، لیقاتل ابن الزّبیر، فمات فی الطّریق، فاستخلف الحُصین بن نُمیر السّکونیّ علی الجیش، فسارَ الحُصین وحصرَ ابن الزّبیر بمکّة، لأربع بقینَ من المحرّم سنة أربع وستّین، فأقام علیه محاصراً، وفی هذا الحصر احترقت الکعبة واحترق فیها قرنا الکبش الّذی فدی به اسماعیل بن ابراهیم الخلیل صلّی اللَّه علیهما، ودام الحصر إلی أن ماتَ یزید منتصف ربیع الأوّل من السّنة، فدعاهُ الحُصین لیُبایعه، ویخرج معه إلی الشّام، ویهدر الدِّماء الّتی بینهما ممّن قُتل بمکّة والمدینة فی وقعة الحرّة، فلم یُجبه ابن الزّبیر، وقال: لا أهدر الدِّماء.
فقال الحُصین: قبّح اللَّه مَنْ یعدک داهیاً أو أریباً، أدعوکَ إلی الخلافة وتدعوننی إلی القتل.
وبویع عبداللَّه بن الزّبیر بالخلافة بعد موت یزید وأطاعه أهل الحجاز والیمن والعراق وخراسان.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 3/ 163
فلم یزل علی ذلک حتّی مات یزید- لعنه اللَّه- یوم الخمیس لأربع عشرة لیلة خلت
__________________________________________________
و به سن بیست و یک سال و هیجده روز بود که درگذشت.
در آخر روزگار خود دستور داد که نماز (اجتماع) اعلان شود. مردم جمع شدند و پس از حمد و ثنای خداوند گفت: «من از کار شما عاجز و ضعیف هستم. می‌خواهم رویه عمر بن خطاب را برای شما به کار ببرم که ابو بکر او را به خلافت منصوب نمود، ولی یارای آن را ندارم و راهی برای چنین کاری (برگزیدن خلیفه) نیافتم. می‌خواستم شوری را (مانند عمر) تشکیل و اعلان کنم. اعضای شوری را که شایسته باشند، میان شما ندیدم. ناگزیر از این کار دست می‌کشم که شما کسی را برای خلافت انتخاب کنید. شما به کار خود احق و اولی هستید. هر که را می‌خواهید، می‌توانید اختیار کنید.» بعد از آن فرودآمد، به اندرون رفت و پنهان شد تا مرد.
گفته شده [است]: او را زهر دادند، مسموم شد و مرد. ولید بن عتبه بن ابی سفیان بر او نماز خواند. او هم به طاعون مبتلا و همان روز دچار شد و مرد، و باز گفته شده است که او در آن زمان نمرد (مقصود ولید). معاویه (فرزند یزید) وصیت کرده بود که ضحاک بن قیس پیش‌نماز مردم باشد تا خلیفه معین شود. به معاویه گفتند: «خوب است که تو خود خلیفه را معین و انتخاب کنی.»
گفت: «من تلخی این کار را تحمل نمی‌کنم که برای من باشد و شیرینی آن برای بنی‌امّیه.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 269- 271
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 288
من شهر ربیع الأوّل سنة ثلاث وستّین، وقیل: سنة أربع، وعمره علی الخلاف «1» فیه ثمان وثلاثون سنة، وکانت مدّة خلافته سنتین وثمانیة أشهر «2»، وخلّف أحد عشر ولداً، منهم؛ أبو لیلی معاویة، وبویع «3» له بالشّام، وخلع نفسه «4»- وقد ذکرت حدیثه فی المقتل- «4». «5»
وأخوه خالد، أمّه بنت هاشم بن عتبة بن عبد شمس «6»، تزوّجها مروان بن الحکم لعنه اللَّه بعد یزید لعنه اللَّه، وفیها قال الشّاعر:
اسلمی «7» أمَّ خالد ربّ ساعٍ لقاعد
وفی تلک السّنة، بویعَ لعبداللَّه بن الزّبیر بالحجاز «8»، ولمروان بن الحکم بالشّام، ولعبیداللَّه ابن زیاد بالبصرة.
وأمّا أهل العراق، فإنّهم وقعوا فی الحیرة والأسف والنّدم علی ترکهم «9» نصرة الحسین علیه السلام، [...] ولم یکن فی العراق مَن یصلح للقتال والنّجدة.
ابن نما، ذوب النّضار،/ 71- 72/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 354- 355؛ البحرانی، العوالم، 17/ 673، 674؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 221- 222
فمضی بالجیش إلی مکّة وحصرها [...] وهم فی ذلک، إذ وردَ نَعْیُ یزید، فرجعوا. ثمّ ملک بعده ابنهُ معاویة بن یزید بن معاویة، کان صبیّاً ضعیفاً، ملک أربعین یوماً، وقیل ثلاثة أشهر. ثمّ قال للنّاس: إنِّی ضعُفْتُ عن أمرِکُم، فالتمسْتُ لکم مثل عُمر بن الخطّاب
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «الخلافة»]
(2)- فی «ف»: وکانت خلافته سنتین وثلاثة أشهر
(3)- فی «ف»: أبو لیلی وبویع
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة]
(5)- [المراد کتابه «مثیر الأحزان ومنیر سبل الأشجان»، ولم أجد له ذکر فیه]
(6)- [الدّمعة السّاکبة: «عبد مناف»].
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «سلمی»].
(8)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة]
(9)- فی «ف»: والأسف علی ترکهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 289
رضی الله عنه، فلم أجِدْ، فالتمسْتُ ستّة مثل أهل الشّوری، فلم أجِدْ، فأنتُم أوْلی بأمرِکُم، فاختاروا لهُ مَنْ أحبَبْتُم، فما کنتُ لأتزوّدها مَیْتاً، وما استَمْتَعْتُ بها حیّاً. ثمّ دخل دارهُ وتغیّب أیّاماً ومات. وقیل ماتَ مسموماً، ولیسَ له من الأخبار ما یُؤْثَر. ثمّ ملکَ بعدهُ مَروان ابن الحکم: هو مروان بن الحکم بن أبی العاص بن أمیّة بن عبد شمْس بن عبد مناف.
ولمّا ماتَ معاویة بن یزیدَ بن معاویة، ماجَ النّاس: فأراد أهل الشّام بنی أمیّة، وأرادغیرهُم عبداللَّه بن الزّبیر، ثمّ غلب مَنْ رأیهُ فی بنی أمیّة. لکنّهم اختلفوا فیمَن یولّونه.
فمالَ ناسٌ منهم إلی خالد [بن یزید] بن معاویة، وکان فصیحاً بلیغاً، وقیل إنّه أصاب عمل الکیمیاء، وکان صبیّاً. ومالَ ناس إلی مروان بن الحکم لسنِّه وشیخوخته، ولأ نّه قادَ الجنود وفتح مصر، وکرهوا خالداً لصبوته. «1» «1»
ابن الطّقطقی، کتاب الفخری،/ 120- 121 (ط دار القلم)
__________________________________________________
(1)- بدین نحو طرفین در حال جنگ بودند که خبر مرگ یزید رسید و شامیان مراجعت کردند.
پس از یزید، معاویه پسرش به فرمانروایی رسید.
معاویه کودکی ضعیف بیش نبود، و چهل روز، و به قولی سه ماه فرمانروایی را به عهده داشت. سپس به مردم گفت: «من توانایی کار شما را ندارم، از این رو در جستجوی شخصی مانند عمر بن خطّاب برای شما برآمدم، لیکن چنین شخصی را نیافتم، سپس در جستجوی شش نفر مانند اهل شورا برآمدم و چنین کسانی را نیز نیافتم، در این مدت شما در باره خود اولی هستید، هر کس را می‌خواهید برای آن برگزینید، من در زندگی از فرمانروایی لذّتی نبردم، هرگز پس از مرگ آن را ذخیره نمی‌کنم.»
آن‌گاه به خانه خود رفت، چندین روز پنهان شد، و سپس درگذشت.
نیز گویند معاویه مسموم شد و مرد، و زندگی او سرگذشتی ندارد که قابل ذکر باشد.
پس از معاویه، مروان بن حکم به فرمانروایی رسید.
وی: مروان بن حکم بن ابی العاص بن امیه بن عبد شمس بن عبد مناف است.
چون معاویه‌بن‌یزید بن معاویه درگذشت، مردم به جنبش درآمدند. شامیان از بنی امیه طرفداری کردند، و دیگران خواستار عبداللَّه بن زبیر شدند.
سپس کسانی که طرفدار بنی امیه بودند غالب گشتند، لیکن در این که کدام یک از بنی‌امیه را برگزینند اختلاف نمودند. دسته‌ای به خالد بن یزید بن معاویه که کودکی فصیح و بلیغ بود مایل شدند. گویند خالد بن یزید عمل کیمیا را می‌دانست.
گروهی نیز به مروان بن حکم به علّت کهنسالی و پیرمردی‌اش اظهار میل کردند، و خالد را بدان جهت که کودکی بیش نبود نمی‌خواستند.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 160- 161
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 290
قال: فبلغ عبداللَّه بن الزّبیر موت یزید بن معاویة، فنادی بأهل الشّام: إنّ طاغیتکم قد هلک، فغدوا یُقاتلون. فقال ابن الزّبیر للحُصین بن نُمیر: إدن منِّی أحدِّثک. فدنا، فحدّثه فقال: لا نقاتلک، فائذن لنا نطف بالبیت وننصرِف، ففعل.
وذکر عوانة بن الحکم: أنّ الحُصین سأل ابن الزّبیر موعداً باللّیل، فالتقیا بالأبطح، فقال له الحُصین: إن یکُ هذا الرّجل قد هلک، فأنتَ أحقّ النّاس بهذا الأمر، هلمّ نبایعک، ثمّ اخرج معی إلی الشّام، فإنّ هؤلاء وجوه أهل الشّام وفرسانهم، فوَ اللَّه لا یختلف علیک اثنان.
وأخذ الحُصین یُکلِّمه سرّاً وهو یجهر جهراً، ویقول: لا أفعل. فقال الحُصین: کنتُ أظنّ أنّ لک رأیاً، ألا أرانی أکلِّمک سرّاً وتکلِّمنی جهراً، وأدعوکَ إلی الخلافة وتعدنی القتل!
ثمّ قام، وسار بجیشه، وندم ابن الزّبیر، فأرسلَ وراءه یقول: لستُ أسیر إلی الشّام، إنِّی أکره الخروج من مکّة، ولکن بایعوا لی بالشّام، فإنِّی عادلٌ علیکم. ثمّ سار الحُصین، وقلّ علیهم العلف، واجترأ علی جیشه أهل المدینة وأهل الحجاز، وجعلوا یتخطّفونهم وذلّوا، وسار معهم بنو أمیّة من المدینة إلی الشّام.
وقال غیره: سار مُسرِف بن عُقبة وهو مریض من المدینة، حتّی إذا صدر عن الأبواء هلک، وأمر علی جیشه حُصین بن نُمیر الکندیّ، فقال: قد دعوتک وما أدری أستخلفک علی الجیش أو أقدِّمک فأضرِب عنقک. قال: أصلحکَ اللَّه سهمک، فارمِ به حیث شئت، قال: إنّک أعرابی جلِف جاف، وإنّ قریشاً لم یمکِّنهم رجل قطّ من أذنه إلّاغلبوه علی رأیه، فسِرْ بهذا الجیش، فإذا لقیتَ القوم، فاحذر أن تمکِّنهم من أذنک لا یکون إلّاالوقاف ثمّ الثّقاف ثمّ الإنصاف.
وقال الواقدیّ: ثنا عبداللَّه بن جعفر، عن أبی عون، قال: جاء نعی یزید لیلًا، وکان أهل الشّام یردون ابن الزّبیر، قال ابن عون: فقمتُ فی مشربةٍ لنا فی دار مخرمة بن نوفل، فصحتُ بأعلی صوتی: یا أهل الشّام! یا أهل النِّفاق والشّؤم! قد واللَّه الّذی لا إله إلّاهو،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 291
مات یزید.
فصاحوا وسبوا وانکسروا، فلمّا أصبحنا، جاء شاب فاستأمن فأمناه، فجاء ابن الزّبیر وعبداللَّه بن صفوان وأشیاخ جلوس فی الحجر، والمسور یموت فی البیت، فقال الشّاب: إنّکم معشر قریش، إنّما هذا الأمر أمرکم والسّلطان لکم، وإنّما خرجنا فی طاعة رجل منکم وقد هلک، فإن رأیتم أن تأذنوا لنا، فنطوف بالبیت وننصرِف إلی بلادنا حتّی یجتمعوا علی رجل.
فقال ابن الزّبیر: لا ولا کرامة. فقال ابن صفوان: لِمَ! بلی نفعل ذلک. فدخلا علی المِسْوَر، فقال: «ومَنْ أظْلَم مِمّن منعَ مساجد اللَّه» «1»
الآیة، قد خربوا بیت اللَّه وأخافوا عوّاده فأخفهم کما أخافوا عوّاده، فتراجعوا وغلب المِسْوَر ومات من یومه.
قلت: وکان له خمسة أیّام قد أصابه من حجر المنجنیق شقّة فی خدِّه، فهشمَ خدّه.
وقال غیره: لمّا بلغ ابن الزّبیر موت یزید، بایعوه بالخلافة لمّا خطبهم، ودعاهم إلی نفسه، وکان قبل ذلک إنّما یدعو إلی الشّوری، فبایعوه فی رجب.
ولمّا هلک یزید، بُویعَ بعده ابنه معاویة بن یزید، فبقی فی الخلافة أربعین یوماً، وقیل:
شهرین أو أکثر متمرِّضاً، والضّحّاک بن قیس یصلِّی بالنّاس، فلمّا احتضرَ، قیل له: ألا تستخلِف؟ فأبی، وقال: ما أصبتُ من حلاوتها فلم أتحمّل مرارتها!
وکان لم یغیِّر أحداً من عمّال أبیه، وکان شابّاً صالحاً أبیض جمیلًا وسیماً، عاش إحدی وعشرین سنة. وصلّی علیه عثمان بن عنبسة بن أبی سفیان، فأرادت بنو أمیّة عثمان هذا علی الخلافة، فامتنع ولحق بخاله عبداللَّه بن الزّبیر. الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 361- 363
وقد جرت لعُبیداللَّه [بن زیاد] خطوب، وأبغضه المسلمون لِما فعلَ بالحسین رضی الله عنه، فلمّا جاء نعی یزید، هربَ بعد أن کاد یؤسَر، واخترق البریّة إلی الشّام، وانضمّ إلی مروان.
ثمّ سار فی جیشٍ کثیف، وعمل المصافّ برأس عین.
__________________________________________________
(1)- [البقرة: 2/ 114]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 292
واستُخْلِفَ معاویةُ بن یزید شابّاً ملیحاً وسیماً صالحاً، فتمرّض، وماتَ بعد شهرین، وقیل له: استَخْلِف، فقال: ما أصبتُ مِن حلاوتها فَلِمَ أتحمّلُ مرارتها، وعاشَ إحدی وعشرین سنة، وصلّی علیه ابنُ عمِّه عثمان بن عنبسة «1» بن أبی سفیان، فأرادوه علی الخلافة، فأبی، ولَحِقَ بخاله ابن الزّبیر، فبایعه. وهمّ مروانُ بمُبایعة ابن الزّبیر. [...]
ثمّ التقوا هم [بنو أمیّة] والضّحّاک بمرج دمشق، فاقتتلوا أیّاماً فی ذی الحِجّة.
وکان الضّحّاک بن قیس فی ستّین ألفاً والأمویِّین فی ثلاثة عشر ألفاً، وأشار عُبیداللَّه بمکیدة، فسألوا الضّحّاک الموادعة، فأجاب، فکبسَهم مروان وقتل الضّحّاک فی عدّة من فرسان قیس، وثارت الخوارجُ بمصر، ودعوا إلی ابن الزّبیر یظنُّونه منهم، فبعثَ علی مصر عبدالرّحمان بن جحدم الفهریّ، واستعمل علی الکوفة عامر بن مسعود الجُمحیّ، وهدم الکعبة، وبناها، وألصقَ بابَیْها بالأرض، وأدخلَ فیها ستّة أذرع مِن الحِجْر.
وأمّا أکثر الشّامیِّین، فبایعوا مروان فی أوّل سنة خمس، وبعث ابنُ الزّبیر علی خراسان، المهلّبَ بنَ أبی صفرة، فحاربَ الخوارج ومزّقهم، وسار مروان، فأخذ مصرَ بعد حصار وقتال شدید. وتزوّج بوالدة خالد بن یزید بن معاویة، وجعله ولیَّ عهده.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 5/ 56- 57 (ط دار الفکر)
فغلب أهل الشّام هنالک، وانقلبوا صاغرین، فحینئذ خمدت الحرب، وطفئت نار الفتنة، ویقال: إنّهم مکثوا یحاصرون ابن الزّبیر بعد موت یزید نحو أربعین لیلة. ویُذکر أنّ ابن الزّبیر علمَ بموت یزید قبل أهل الشّام، فنادی فیهم: یا أهل الشّام! قد أهلکَ اللَّه طاغیتکم، فمَنْ أحبّ منکم أن یدخل فیما دخل فیه النّاس فلیفعل، ومَنْ أحبّ أن یرجع إلی شامه فلیرجع. فلم یصدِّق الشّامیّون أهل مکّة فیما أخبروهم به، حتّی جاء ثابت بن قیس بن القیقع بالخبر الیقین. ویُذکر أنّ حُصین بن نُمیر دعاهُ ابن الزّبیر لیحدِّثه بین الصّفّین، فاجتمعا حتّی اختلفت رؤوس فرسیهما، وجعلت فرس حُصین تنفر ویکفّها،
__________________________________________________
(1)- کانت فی الأصل: «عتبة» تحریف؛ والصّواب ما أثبتناه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 293
فقال له ابن الزّبیر: ما لک؟ فقال: إنّ الحمام تحت رجلَی فرسی تأکل من الرّوث، فأکره أن أطأ حمام الحرم. فقال له: تفعل هذا وأنتَ تقتل المسلمین؟ فقال له حُصین: فاذن لنا فلنطف بالکعبة، ثمّ نرجع إلی بلادنا. فأذن لهم فطافوا.
وذکر ابن جریر: إنّ حصیناً وابن الزّبیر اتّعدا لیلة أن یجتمعا، فاجتمعا بظاهر مکّة، فقال له حُصین: إن کان هذا الرّجل قد هلک، فأنتَ أحقّ النّاس بهذا الأمر بعده، فهلمّ فارحل معی إلی الشّام، فوَ اللَّه لا یختلف علیکَ اثنان.
فیُقال: إنّ ابن الزّبیر لم یثق منه بذلک، وأغلظ له فی المقال، فنفر منه ابن نُمیر، وقال:
أنا أدعوه إلی الخلافة، وهو یغلظ لی فی المقال؟ ثمّ کرّ بالجیش راجعاً إلی الشّام، وقال:
أعدهُ بالمُلک ویتواعدنی بالقتل؟ ثمّ ندم ابن الزّبیر علی ما کان منه إلیه من الغلظة، فبعثَ إلیه یقول له: أمّا الشّام فلستُ به، ولکن خُذ لی البیعة علی مَنْ هناک، فإنِّی أؤمنکم وأعدل فیکم. فبعث إلیه یقول له: إنّ مَنْ یبتغیها من أهل هذا البیت بالشّام لکثیر.
فرجع، فاجتاز بالمدینة. [...]
وارتحلت بنو أمیّة مع الجیش إلی الشّام، فوجدوا معاویة بن یزید قد استُخلِف مکان أبیه بدمشق، عن وصیّة من أبیه له بذلک.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 226
ویُروی أنّ معاویة بن یزید هذا نادی فی النّاس الصّلاة جامعة ذات یوم، فاجتمع النّاس فقال لهم فیما قال: یا أیّها النّاس! إنِّی قد ولّیت أمرکم، وأنا ضعیف عنه، فإن أحببتم ترکتها لرجل قویّ کما ترکها الصِّدِّیق لعمر، وإن شئتم ترکتها شوری فی ستّة منکم کما ترکها عمر بن الخطّاب، ولیس فیکم مَنْ هو صالح لذلک، وقد ترکتُ لکم أمرکم، فولّوا علیکم مَنْ یصلح لکم.
ثمّ نزل، ودخل منزله فلم یخرج منه حتّی ماتَ رحمه اللَّه تعالی. ویُقال إنّه سُقی، ویُقال إنّه طُعِن.
ولمّا دُفِن، حضر مروان دفنه، فلمّا فرغ منه قال مروان: أتدرون مَنْ دفنتُم؟ قالوا:
نعم، معاویة بن یزید. فقال مروان: هو أبو لیلی، الّذی قال فیه أرثم الفزاریّ:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 294
إنِّی أری فتنةٌ تغلی مراجلها والمُلکُ بعدَ أبی لیلی لمَن غلبا
قالوا: فکان الأمر کما قال، وذلک أنّ أبا لیلی توفِّی من غیر عهدٍ منه إلی أحد.
فتغلّب إلی الحجاز عبداللَّه بن الزّبیر، وعلی دمشق وأعمالها مروان بن الحکم، وبایع أهل خراسان سلم بن زیاد حتّی یتولّی علی النّاس خلیفة، وأحبّوه محبّة عظیمة، وسارَ فیهم سلم سیرة حسنة أحبّوه علیها، ثمّ أخرجوه من بین أظهرهم. وخرج القرّاء والخوارج بالبصرة، وعلیهم نافع بن الأزرق، وطردوا عنهم عبیداللَّه بن زیاد بعد ما کانوا بایعوه علیهم حتّی یصیر للنّاس إمام، فأخرجوه عنهم، فذهب إلی الشّام بعد فصول یطول ذکرها، وقد بایعوا بعده عبداللَّه بن الحارث بن نوفل المعروف ببّة، وأمّه هند بنت أبی سفیان، وقد جعل علی شرطة البصرة همیان بن عدیّ السّدوسیّ، فبایعه النّاس فی مستهلّ جمادی الآخرة سنة أربع وستّین، وقد قال الفرزدق:
وبایعتُ أقواماً وفیتُ بعهدهم وببّة قد بایعتهُ غیرَ نادمِ
فأقام فیها أربعة أشهر، ثمّ لزمَ بیته، فکتب أهل البصرة إلی ابن الزّبیر، فکتب ابن الزبیر إلی أنس بن مالک، یأمرهُ أن یصلِّی بالنّاس، فصلّی بهم شهرین. وخرج نجدة بن عامر الحنفیّ بالیمامة، وخرج بنو ماحورا فی الأهواز وفارس وغیر ذلک.
قد قدّمنا أ نّه لمّا ماتَ یزید، أقلع الجیش عن مکّة وهم الّذین کانوا یحاصرون ابن الزّبیر، وهو عائذ بالبیت، فلمّا رجع حُصین بن نُمیر السّکونیّ بالجیش إلی الشّام، استفحل ابن الزّبیر بالحجاز وما والاها، وبایعه النّاس بعد یزید بیعة هناک، واستناب علی أهل المدینة أخاه عبیداللَّه بن الزّبیر، وأمره بإجلاء بنی أمیّة عن المدینة فأجلاهم، فرحلوا إلی الشّام، وفیهم مروان بن الحکم وابنه عبدالملک، ثمّ بعث أهل البصرة إلی ابن الزّبیر، بعد حروب جرت بینهم وفتن کثیرة یطول استقصاؤها، غیر أنّهم فی أقلّ من ستّة أشهر، أقاموا علیهم نحواً من أربعة أمراء من بینهم، ثمّ تضطرب أمورهم، ثمّ بعثوا إلی ابن الزّبیر وهو بمکّة یخطبونه لأنفسهم، فکتب إلی أنس بن مالک لیصلِّی بهم.
ویُقال: إنّ أوّل مَنْ بایعَ ابن الزّبیر، مصعب بن عبدالرّحمان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 295
فقال النّاس: هذا أمر فیه صعوبة، وبایعه عبداللَّه بن جعفر وعبداللَّه بن علیّ بن أبی طالب، وبعثَ إلی ابن عمر وابن الحنفیّة وابن عبّاس لیبایعوا، فأبوا علیه. وبویعَ فی رجب بعد أن أقام النّاس نحو ثلاثة أشهر بلا إمام. وبعث ابن الزّبیر إلی أهل الکوفة، عبدالرّحمان ابن یزید الأنصاریّ علی الصّلاة، وإبراهیم بن محمّد بن طلحة بن عبیداللَّه علی الخراج، واستوثق له المصران جمیعاً، وأرسلَ إلی مصر فبایعوه. واستنابَ علیها عبدالرّحمان بن جحدر، وأطاعت له الجزیرة، وبعثَ علی البصرة الحارث بن عبداللَّه بن ربیعة، وبعثَ إلی الیمن فبایعوه، وإلی خراسان فبایعوه، وإلی الضّحّاک بن قیس بالشّام فبایع، وقیل: إنّ أهل دمشق وأعمالها من بلاد الأردن لم یبایعوه، لأنّهم بایعوا مروان بن الحکم لمّا رجع الحُصین بن نُمیر من مکّة إلی الشّام. ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 237- 239
ثمّ اعتزل ابن الزّبیر حروب علیّ ومعاویة، ثمّ بایع لمعاویة، فلمّا أراد أن یبایع لیزید، امتنع وتحوّل إلی مکّة، وعاد بالحرم، فأرسل إلیه یزید سلیمان أن یبایع له، فأبی، ولقّب نفسه عائذ اللَّه. فلمّا کانت وقعة الحرّة، وفتک أهل الشّام بأهل المدینة، ثمّ تحوّلوا إلی مکّة، فقاتلوا ابن الزّبیر واحترقت الکعبة أیّام ذلک الحصار، ففجعهم الخبر بموت یزید بن معاویة، فتوادعوا، ورجع أهل الشّام وبایع النّاس عبداللَّه بن الزّبیر بالخلافة، وأرسل إلی أهل الأمصار یبایعهم إلّابعض أهل الشّام، فسارَ مروان فغلبَ علی بقیّة الشّام، ثمّ علی مصر. «1» ابن حجر، الإصابة، 2/ 303
__________________________________________________
(1)- ابو حنیفه در تاریخ خویش آورده است: چون خبر موت یزید به حصین بن نمیر رسید، شخصی را پیش عبداللَّه‌بن زبیر فرستاد و پیغام داد: «آن کس که مرا به محاربه تو امر کرده بود داعی حق را لبیک اجابت گفت اکنون متوقع که ابواب آمد و شد را که مسدود ساخته مفتوح گردانی تا ما به طواف خانه خدای تعالی مشرف شویم و مردم شام و مکه با هم اختلاط کرده به سودای معامله پردازند.»
عبداللَّه ملتمس حصین را مبذول داشت و فرمان داد تا ابواب مسجد حرام را مفتوح ساختند، حصین بعد از عشا به طواف بیت اللَّه مشغول بود که ابن زبیر او را پیش آمد، حصین دست او را گرفت و آهسته گفت: «تو را با من متوجه شام باشد که مجموع خلق را به بیعت تو دعوت کرده تو را بر سریر خلافت بنشانم، چه در دنیا هیچ کس را نسبت به این امر از تو احق نمی‌دانم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 296
تنبیه الخواطر: روی أ نّه لمّا نزع معاویة بن یزید بن معاویة نفسه من الخلافة، قام خطیباً فقال: أیّها النّاس! ما أنا بالرّاغب فی التأمّر علیکم، ولا بالآمن لکراهتکم، بل بُلینا بکم وبُلیتم بنا، إلّاأنّ جدِّی معاویة نازعَ الأمر مَنْ کان أولی بالأمر منه فی قدمه وسابقته علیَّ بن أبی طالب، فرکبَ جدِّی منه ما تعلمون، ورکبتم معه ما لا تجهلون، حتّی صار رهین عمله، وضجیع حفرته، تجاوز اللَّه عنه، ثمّ صار الأمر إلی أبی، ولقد کان خلیقاً أن لا یرکب سننه، إذ کان غیر خلیق بالخلافة، فرکبَ ردعه، واستحسن خطأه، فقلّت مدّته، وانقطعت آثاره، وخمدت ناره، ولقد أنسانا الحزن به الحزن علیه، فإنّا للَّه وإنّا إلیه راجعون. ثمّ أخفتَ یترحّم علی أبیه.
ثمّ قال: وصرتُ أنا الثّالث من القوم الزّاهد فیما لدیَّ أکثر من الرّاغب، وما کنتُ لأتحمّل آثامکم، شأنکم وأمرکم خذوه، مَنْ شئتم ولایته، فولّوه. قال: فقام إلیه مروان ابن الحکم فقال: یا أبا لیلی سنّة عمریّة. فقال له: یا مروان! تخدعنی عن دینی، ائتنی برجال کرجال عمر أجعلها بینهم شوری. ثمّ قال: واللَّه إن کانت الخلافة مغنماً فقد أصبنا منها حظّاً، ولئن کانت شرّاً، فحسب آل أبی سفیان ما أصابوا منها. ثمّ نزل فقالت له أُمّه: لیتک کنتَ حیضة. فقال: وأنا وددتُ ذلک، ولم أعلم أنّ للَّه‌ناراً یُعذِّب بها مَنْ عصاهُ وأخذ غیر حقّه. «1»
المجلسی، البحار، 46/ 118- 119 رقم 7
__________________________________________________
عبداللَّه دست خود را از دست حصین کشید، به آواز بلند گفت: «تا به عوض هر یک از اهل مدینه که کشته‌اند ده‌کس از شامیان نکشم از پای ننشینم.» حصین بن نمیر گفت: «هر کس که تو را از عقلای روزگار و زهاد عرب می‌شمارد غلط می‌کند، چه من در خفیه با تو سخن می‌گویم و تو بر علانیه جواب می‌دهی، من نوید خلافت به تو می‌رسانم و تو مرا تهدید می‌کنی.»
روایتی آن‌که حصین بن نمیر گفت: «ای پسر زبیر! من پنداشتم که تو عقل داری، من از برای تو خلافت روی زمین می‌خواهم و تو خون اهل مدینه می‌طلبی، دست از سلطنت بازدار که سزاوار این کار نیستی.» چون صباح شد حصین با اهل شام رو به دیار خود نهاد و ارباب مکه از تنگنای محاصره رهایی یافتند. 1
1. [این مطلب را سپهر در احوالات امام سجاد علیه السلام، 3/ 73- 75 نیز بیان کرده است که تکرار نمی‌شود].
میر خواند، روضة الصّفا، 3/ 189- 190
(1)- دمیری در حیات الحیوان می‌گوید: جماعتی کثیر مذکور نموده‌اند که چون معاویة بن یزید خویشتن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 297
__________________________________________________
را خلع نمود بر منبر بر شد و مدتی دراز بنشست، آن‌گاه خدا را با بیانی بس بلیغ وکلامی بس یلیغ 1 حمد و ثنا بگذاشت، و رسول خدا صلی الله علیه و آله را با نیکوترین تحیّت درودفرستاد [...]
گفت: «ای مردمان، هیچ شایق امارت و حکومت شما نیستم، چه از شما بسیار در کراهت هستم و نیز می‌دانم که شما هم از مادر بلیّت کراهت هستید، چه ما به سبب شما و طمع در شما و دنیای شما گرفتار بلاییم و شما نیز به واسطه متابعت هوای نفس ما و حکومت ما دچار عنایید، و هیچ چیز باعث و علّت این بلا و بلیّت نگشت جز این‌که پدرم معاویه به سبب هوای نفس ناپروا و طلب دنیا با آن‌کس که از او و از هر کس نیز که جز اوست افضل بود در کار خلافت منازعت کرد، یعنی با چون علی بن ابی‌طالب که به واسطه قربت و قرابت با حضرت رسول خدای صلی الله علیه و آله و آن عظمت فضل و فضیلت سبقت در اسلام بر تمامت مهاجرین قدر و منزلتش برتر و فزون‌تر، و از جمله ایشان، قلبش محکم‌تر و علمش بیشتر، در قدمت ادراک صحبت رسول خدای صلی الله علیه و آله شرف و منزلتش اعلی و اشرف، پسر عمّ رسول خدای و داماد او، با آن حضرت در مقام اخوّت بود، و رسول خدای دخترش فاطمه را بدو تزویج کرد و این مزاوجت از روی کمال میل آن حضرت و زوجه و زوج از در اختیار، نه چون مصاهرت دیگران با رسول خدای که از در اکراه بود روی نمود.
و علی بن ابی‌طالب پدر دو سبط پیغمبر حسن و حسین سیّد جوانان اهل بهشت است که برتر و فزونتر از تمامت امّت بودند و در دامان پیغمبر تربیت شدند و دو پسر فاطمه بتول از شجره طیّبه طاهره زکیّه سلام اللَّه علیهم باشند، و جدّ من با مانند علی‌بن ابی‌طالب با این شرف و شرافت و فضل و فضیلت که از عرصه آفرینش برتر و فزون‌تر بود در کار خلافت منازعت کرد، و به اموری مرتکب و راکب گردید و با آن حضرت از در مخالفت بیرون دوید، که شما بر آن جمله همه آگاهید و شما نیز برای انتظام امر او و تقویت هوای نفس او با او همراهی کردید و مرتکب اموری شدید که بر شما مجهول نیست، چندانکه برای جدّم معاویه امور دنیویه و مقاصد نفسیه و اوهام زشت فرجامش را قرین انضباط و انتظام آوردید و برای انجام مرام خودتان او را بر باره آرزو سوار کردید.
تا گاهی که مدّت معلوم سپری اجل محتوم او را درسپرد و آفات و نوازل روزگارش درهم شکست، و اینک گروگان کردار خود در گور خود بدون یار و معین و رفیق و شفیق بیفتاده، و آن چه در این جهان بپای آورده و به آنچه از در ظلم و ستم مرتکب گشته سزایش را در کنارش نگران است، چون معاویه درگذشت پدرم یزید بر جایش بنشست و به سبب دوستی پدرش معاویه با او امر امّت را بدو حوالت کرد و یزید کافل امور امّت گشت و این بار گران بر گردن بربست، با این‌که بدون شک و ریب با آن اطوار ناستوده و ارتکاب افعال منهیّه غیر مرضیه و اخلاق ناپسندیده و اسراف در معاصی و ملاهی که او را بود و همیشه بر نفس خویش ستم می‌نمود به هیچ‌وجه شایسته خلافت و امارت محمّد صلی الله علیه و آله نبود.
و چون خلافت یافت به هوای نفس خویش کار کرد، و خطاهای خود را به صواب شمرد، و افعال زشت خویش را نیکو خواند و در حضرت یزدان و قتل اولاد خاتم پیغمبران و شکستن محرمات الهی جانب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 298
__________________________________________________
بغی و طغیان و جرئت و عصیان گرفت، از این روی مدتش کوتاه شد و اثرش منقطع گردید، و با کردار خود دچار و در گور خود رهین افعال ناهنجار گردید، روزی چند به وبال و خسارت به خاتمت برد لکن اوزار و آثار نکوهیده شعارش در صفحه روزگار بماند و هرچه کرد سزایش بدید و زمانی پشیمان گردید که سودش نبخشید، ما اکنون در اندوهناکی بر افعال و عقبات او از غم داشتن بر مرگ و مصیبات او مشغول می‌باشیم و بر آنچه از او رفته باک داریم نه از آنچه از ما رفته سینه چاک شویم، کاش می‌دانستم در جواب آن افعال و اطوار ناستوده چه گفت؟ و در پاسخ چه شنید آیا به اسائت خویش عقوبت یافت؟ و به اعمال نکوهیده منوالش مجازات دید؟ و گمان من این است که چنین است.»
وچون معاویه بن یزید سخن را به این مقام کشید گریه در گلویش گره گردید و بسیاری بگریید چندانکه ناله و نحیب 2 او در گوش شنوندگان آسیب افکند، آن‌گاه از در غم و اندوه گفت:
«هم اکنون من نیز ثالث این قوم یعنی معاویه و یزید دچار همان اوزار و عقوبات می‌باشم، و می‌دانم که آنان که بر من و اطوار من خشمگین هستند از آن کسان که خشنودند برافزون هستند، من نه آن کس باشم که گناهان و آثام شما را بر خویشتن حمل نمایم، و خدای تعالی مرا در قیامت در آن حال که متقلّد اوزار و اعمال نابه‌هنجار شما باشم نخواهد دید، بلکه من شما را در حضرت او دچار عقبات و گرفتار تبعات خودتان خواهم دید، هم اکنون امر خلافت و حکومت خود را به هر کس که خواهید بازگذارید و هر کس را که به ولایتش خشنود باشید بر خویشتن بر کشید، چه من بیعت خویش را از شما بازگرفتم و از خلافت شما خود را خلع فرمودم، و السّلام.»
1. یلیغ به معنی گوارا و روان است و اغلب در مورد اتباع ذکر می‌شود، گویند بلیغ یلیغ، سائغ لائغ، سیغ لیغ.
2. نحیب: آواز گریه شدید، های‌های گریه.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 61، 63- 65
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 299

وإنّما کان ابن الزّبیر یدعو قبل ذلک إلی أن تکون شوری بین الأمّة، فلمّا کان بعد ثلاث أشهر من وفاة یزید بن معاویة، دعا إلی بیعة نفسه، فبویعَ له بالخلافة لتسعٍ خلونَ من رجب سنة أربع وستّین. وقد کان ابن زیاد خطبَ النّاس، فنعی یزید وقال:
اختاروا لأنفسکم. فقال الأحنف: نحنُ بکَ راضون حتّی یجتمع النّاس. فقال ابن زیاد:
اغدوا علی أعطیاتکم. فوضع الدّیوان وأعطی العطاء. فخرجَ سَلَمة بن ذُؤیب الرِّیاحیّ، فدعا إلی بیعة ابن الزّبیر بناحیة المِرْبَد، فرفع ابن زیاد العطاء وشاور إخوته وأهل بیته فی قتال مَنْ عصاه وخالفه، فأشاروا علیه بالکفِّ عن ذلک، فتنحّی، وصارَ إلی مسعود فی جمادی الآخرة سنة أربع وستّین، وأقام عنده أکثر من شهرین. وإنّما صار إلی الدّار فی شعبان، ویُقال: أقام ابن زیاد عند مسعود أربعون یوماً، ویُقال: أقام عنده ثلاثة أشهر.
فانتُهِبَت دار الإمارة، وجاء الأحنف فقال: لا یدخل دار ابن زیاد أحد وأنا حی. فمنعها، وبعثَ إلی بیت المال والسّجن والدّیوان واجتمع أهل البصرة لیؤمِّروا علیهم أمیراً، فاجتمع رأیهم علی عبداللَّه بن الحارث بن نوفل بن عبدالمطّلب، وأمّه بنت أبی سفیان بن حرب بن أمیّة، فانطلق مالک بن مِسْمَع وسُوید بن منجوف إلی مسعود بن عمرو لیحالفوه ویردّا ابن زیاد إلی دار الإمارة.
وقال ابن زیاد لعبّاد بن زیاد: أکِّد بینهم الحلف. فکتبوا کتاباً بینهم وختمه مسعود بخاتمه، وکتب لمالک بن مسمع کتاباً وختمه بخاتمه، دفع الکتابین إلی ذراع أبی هارون بن ذراع النُّمیریّ، فوضعوهما علی یده، ثمّ قالوا لابن زیاد: انطلِق حتّی نردّک إلی دار الإمارة. فقال لهم ابن زیاد: انطلِقوا، فمسعود علیکم، فإن ظفرتم رأیتم حینئذ رأیکم.
فسارَ مسعود وأصحابه یریدون الدّار، فدخل أصحاب مسعود المسجد، وقتلوا قصّاراً کان فی رحبة المسجد. وبلغ الأحنف، فبعث حین علم بذلک إلی بنی تمیم فجاؤوا وجاء رجل من بنی تمیم إلی مسعود وهو واقف علی بغلةٍ فی رحبة بنی سلیم فقتله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 300
ورمت الأساورة بالنّشّاب فقتلوا فی المسجد، وهربَ مالک بن مِسْمَع، فجاء إلی بنی عدیّ، وانهزمَ النّاس وخرج طَوّاف بن المُعلی السّدوسیّ فحکّم عند قصر أوسٍ، فرماه النّاس بالحجارة، فاحتمله فرسه، فقذفه فی فیض البصرة.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 198- 199
خطبة عبیداللَّه بن زیاد: صعد المنبر بعد موت یزیدَ بن معاویة، وحیث بلغه أنّ سلمة ابن ذؤیب الرِّیاحیّ قد جمعَ الجموع یرید خَلْعَهُ، فقال:
یا أهل البصرة! انسبونی، فوَ اللَّه ما مُهاجَرُ أبی إلّاإلیکم، ولا مَولِدی إلّافیکم، وما أنا إلّارجلٌ منکم. واللَّه لقد ولیَکُم أبی وما مُقاتِلتُکم إلّاأربعون ألفاً، فبلغَ بها ثمانین ألفاً، وما ذرِّیّتُکم إلّاثمانون ألفاً، وقد بلغَ بها عشرین ومائة ألف. وأنتم أوسَع النّاس بلاداً، وأکثرهُ جواداً، وأبعدهُ مَقاداً، وأغْنی النّاس عن النّاس. انظرُوا رَجُلًا تُوَلُّونه أمرَکم، یکُفّ سفهاءَکم، ویَجْبِی لکم فَیئکم، ویَقسِمهُ فیما بینَکم، فإنّما أنا رجلٌ منکم.
فلمّا أبَوْا غیرَه، قال: إنِّی أخاف أن یکون الّذی یدعوکم إلی تأمیری حَداثةُ عهدِکُم بأمری.
الجاحظ، البیان والتّبیین، 2/ 85
فلمّا رأی ذلک عبیداللَّه بن زیاد، لم یدرِ کیف یصنع «1»، وخافَ تمیماً وبکر بن وائل أن یستجیر بهم، ولم یأمن غدرهم، فأرسلَ إلی الحارث بن قیس الجهمیّ من الأزد، فدخل علیه الحارث، فقال: یا حارث! قد أکرمتم زیاداً، وحفظتم منه ما کنتم أهله، وقد استجرتُ بکم، فأنشدکم اللَّه فیَّ. قال الحارث: أخاف أن لا تقدر علی الخروج إلینا، لما أری من سوء رأی العامّة فیک مع سوء آثارک فی الأزد. قال: فتهیّأ عبیداللَّه، فلبس لبسَ امرأة فی خمرتها وعقیصتها، فأردفه الحارث خلفه، فخرج به علی النّاس، فقالوا:
یا حارث ما هذه؟ قال: تنحّوا رحمکم اللَّه، هذه امرأة من أهلی، کانت زائرة لأهل ابن زیاد، أتیتُ أذهب بها. فقال عبیداللَّه للحارث: أینَ نحن؟ قال: فی بنی سلیم. فقال:
سلّمنا اللَّه. قال: ثمّ سارَ قلیلًا، ثمّ قال: أینَ نحن؟ قال: فی بنی ناجیة من الأزد. قال:
__________________________________________________
(1)- [فی هذا الکتاب کان عبیداللَّه حین موت یزید فی الکوفة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 301
نجونا إن شاء اللَّه. قال: فأتی به مسعود بن عمرو وهو یومئذٍ سیِّد الأزد، فقال: یا أبا قیس؟ قد جئتکَ بعبیداللَّه مستجیراً. قال: ولِمَ جئتنی بالعبد؟ قال: نشدتک اللَّه، فقد اختارکَ علی غیرک، فلمّا رآهم عبیداللَّه یتراضون ویتناشدون، قال: قد بلغنی الجهد والجوع، فقال مسعود: یا غلام، ائتِ البقال، فأتنا من خبزه وتمره. قال: فجاء به الغلام، فوضع.
قال: فأکل، وإنّما أراد ابن زیاد أن یتحرّم بطعامه. ثمّ قال: أدخل. فدخل، ومنارات النّاس یومئذ من القصب، وکان منزل مسعود یومئذ قاصیاً. قال: فکأنّ عبیداللَّه خاف.
فقال: یا غلام! اصعد إلی السّطح بحزمة من قصب، فأشعِل أعلاه ناراً. ففعل ذلک فی جوف اللّیل، فأقبلَت الأزد علی الخیل وعلی أرجلها حتّی شحنوا السّکک وملئوها.
فقالوا: ما لسیِّدنا؟ قال: شی‌ء حدث فی الدّار. قال: فعرف عبیداللَّه عزّته ورفعته، وما هو علیه. قال: هذا واللَّه العزّ والشّرف، فأقامَ عنده أیّاماً، وعنده امرأتان امرأة من الأزد، وامرأة من عبد قیس، فکانت العبدیّة تقول: أخرجوا العبد، وکانت الأزدیّة تقول:
استجار بکَ علی بغضه إیّاک، وجفوته لک، وتحدّث النّاس أ نّه لجأ إلی مسعود بن عمرو، فاجتمعت القبائل فی المسجد والخوارج، وهم فی أربعة آلاف، فقال مسعود: ما أظنّنی إلّا خارجاً إلی البصرة معتذراً إلیهم من أمر عبیداللَّه. ثمّ قال: وکیف آمن علیه وهو فی منزلی، ولکنِّی أبلغه مأمنه. ثمّ اعتذر إلیهم.
قال: وکان مسعود قد أجارَ عنده ابن زیاد أربعین لیلة. قال: فأقبل مسعود یوماً علی برذون له، وحوله عدّة من الأزد علیهم السّیوف، وقد عصبَ رأسه بسیر أحمر، قال الهیثم: فقلت لابن عبّاس: لِمَ عصبَ رأسه بسیر أحمر؟ قال: قد سألت عن ذلک قبلک.
فقال شیخ من الأزد، کان ضخم الهامة، وکانت له ضفیرتان، فعصبَ لذلک بالسّیر. قال ابن عبّاس: فذکرتُ ذلک لعمرو بن هرم، وکان معنا بواسط. فقال: حدّثک مَنْ لا یعرف هذا شی‌ء کانت العرب تصنعهُ إذا أراد الرّجل الاعتذار من الذّنب، عصب السّیر لیعلموا أ نّه مُعتذِر.
قال: فأقبل مسعود حتّی انتهی إلی باب المسجد، ومعه أصحابه رجّالة، بین یدیه وخلفه وکان کبیراً فلم یستطع النّزول والقبائل فی المسجد بأجمعها، فدخلَ المسجد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 302
بدابّته، فبصرت به الخوارج، فظنّوا أ نّه عبیداللَّه، فأقبلوا نحوه متقلِّدین السّیوف، وجالَ النّاس جولة، فضربوه بأسیافهم حتّی مات. قتله نفر من بنی حنیفة من الخوارج، وجالَ النّاس ونهضوا من مجالسهم، وبلغ ذلک الأزد، فأقبلوا علی کلِّ صعب وذلول، وأقبل عباد بن الحُصین لینظر إلی عبیداللَّه، فإذا هو بمسعود. فقال: مسعود وربّ الکعبة، إنّا للَّه وإنّا إلیه راجعون، أبا قیس قد وفیت، ما کان أغنی أهل مصرکَ بما صنعتَ من ذلک، فجعتهم بنفسِک. ثمّ ألقیَ علیه کساءه، ثمّ أقبلت الأزد، فکان بینهما وبین مضر ما وقع ذکره فی غیر هذا الکتاب حتّی اصطلحوا، وتراضوا علی بیعة ابن الزّبیر.
قال الهیثم: قال ابن عبّاس: حدّثنی عوکل الیشکریّ، قال: إنّا مع عبیداللَّه بن زیاد فی لیلةٍ مظلمة، فإذا نحن بنارٍ من بُعد. فقال عبیداللَّه: یا عوکل کیفَ الطّریق؟ قال: اجعل النّار علی حاجبک. فقال: بل علی حاجبک. قال عوکل: فوَ اللَّه إنّا لنسیر بالسّمارة، إذ قال عبیداللَّه: قد کرهت البعیر، فابغوا لی ذا حافر. قال: فإذا نحنُ بأعرابیّ من کلب معه حمار أقمر ضخم. فقلت: تبیعه بِکَمْ؟ فقال: بأربع مئة درهم، لا أنقصکم درهماً، فأشار إلینا عبیداللَّه أن خذوه. قال: فجعلنا ننقده الدّراهم. قال: لست أدری ما هذه، ولکن بینی وبینکم هذا المولی، یعنی عبیداللَّه بن زیاد، وکان عبیداللَّه أحمر أقمر، شبیهاً بالموالی. قال:
فأخذناه منه.
فقال عبیداللَّه: ارحلوا لی علیه. فرحلنا له علیه، فلمّا قدمَ لیرکب، قال الأعرابی: أنا أقسم باللَّه إنّ لکم لشأناً، وما أظنّ صاحبکم إلّاوالی العراق، فاستقفاه عبیداللَّه بالعصا، فضربه بها، فوقع، ثمّ شدّوه وثاقاً. قال: وجعلوا یتجنّبون المیاه.
قال عوکل: ثمّ إنّ عبیداللَّه بینا هو علی راحلته، إذ هجعت عینه. فقلتُ له: أراکَ نائماً.
قال: ما کنتُ بنائم. فقلتُ له: ما أعلمَنی بما کنتَ تحدِّث به نفسک. قال: وبأیِّ شی‌ءٍ کنتُ أحدِّث نفسی؟ قال: قلت: لیتنی لم أبنِ البیضاء «1»، ولم أستعمِل الدّهاقین «2»، ولیتنی لم
__________________________________________________
(1)- البیضاء: البیضاء دار بالبصرة لعبیداللَّه بن زیاد
(2)- الدّهاقین: جمع دهقان وهو رئیس التجّار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 303
أتّخذ المحاربة. قال: ما خطرَ لی هذا علی بال، أمّا قولک: لیتنی لم أبنِ البیضاء، فما کان علیَّ منها إثم، بناها الیزید من ماله، وأمّا استعمال الدّهاقین، فقد استعملهم أبی ومَنْ کان قبله، وأمّا المحاربة: فوَ اللَّه ما اتّخذتهم إلّاوقایة، لأنِّی کنتُ أقتل بهم أهل المعصیة، فلو أمرت عشائرهم بهم لم یقتلوهم ولشقّ ذلک علیهم، فجعلت ذلک بینی وبینهم، مَنْ لا آلَ بینه وبینهم، ولکنِّی کنتُ أحدِّث نفسی أنِّی ندمتُ علی ترکی أربعة آلاف فی السّجن من الخوارج، فوددتُ أنِّی کنتُ أضرمتُ البیضاء علیهم، حتّی آتی علی آخرهم، ووددتُ أنِّی جمعتُ آل بیتی وموالی، ونابذتُ أهل المصر علی سواء، حتّی یموت الأعجل، ووددتُ أنِّی قدمتُ الشّام ولم یُبایع أهلها بعد.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 17- 19
وقال أبو عبیدة، مَعْمر بن المُثنّی فی روایته: عاد ابن زیاد، عبداللَّه بن نافع بن الحارث ابن کلدة الثّقفیّ، ثمّ خرج من عنده، فلقیهُ حُمْران مولاه، وکان قد وجّهه إلی یزید، فأسرّ إلیه موت یزید واختلافَ أهل الشّام، فأمرَ عبیداللَّه، فنُودِیَ الصّلاة جامعةٌ، ثمّ خطب، فنعی یزید وحضّ النّاس علی الطّاعة، وقال: اختاروا لأنفسکم فماسحوه، ثمّ بدا لهم فی بیعته وجعلوا یمسحون أیدیهم منها بالحیطان؛ وکان فی سجنه نافع بن الأزرق الحنفیّ، ونجْدة بن عامر الحنفیّ، وعبداللَّه بن إباض، وعبیدة بن هِلال العنزیّ، وعمرو القنا بن عمیرة من بنی مُلادِس بن عبد شمس بن سعد بن زید مناة بن تمیم، وکانوا غضبوا للبیت، فقاتلوا مع ابن الزّبیر وهم لا یرون نصره، ولکنّهم احتسبوا فی جهاد أهل الشّام. ثمّ إنّهم قدموا البصرة، فالتقطهم ابن زیاد وحبسهم، فیُقال: إنّه کان فی سجنه من الخوارج مائة وأربعون.
وقال أبو عبیدة: لمّا هربَ ابن زیاد إلی الأزد، أقام أهل البصرة ببّة [عبداللَّه بن الحارث]، وکان هربه إلی الشّام بعد قتل مسعود. [...]
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 12- 13
قال: فبینا ابن زیاد ینتظر ما یکون من مسعود، أُتیَ فقیل: قد صعد المنبر، فتهیّأ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 304
للرّکوب، فبینا هو کذلک، إذ قیل قد قُتِل، فاغترز فی رِکابه ولحقَ بالشّام، وذلک فی أوّل شعبان سنة أربع وستّین، قال: وقوم یقولون أ نّه شخصَ فی شوّال، وکان مقتل مسعود فی شوّال، والأوّل أصحّ، وکان نزوله دار مسعود فی جُمادی الآخرة سنة أربع وستّین.
وقال المدائنیّ، ماتَ الحارث بن معاویة أیّام مسعود، فقال الأحنف: رحمکَ اللَّه أبا المُؤرِّق، فارقْتَنا أحْوَج ما کنّا إلیک.
أبو الحسن المدائنیّ، عن عامر بن حفص، قال: خرج ابن زیاد من البصرة هارباً إلی الشّام فی قومٍ وفَوا له، فقال ذات لیلة: إنّه قد ثقل علیَّ رکوب الإبل، فوطِّئوا لی علی ذات حافر، فالقیت له قطیفة علی حمار، فرکبه وإنّ رجلیه لتُخدّان فی الأرض، فقال بعض مَنْ کان معه ورآه قد سکت سَکْتَةً طویلة: هذا عبیداللَّه بن زیاد أمیر العراق بالأمس نائماً علی حمار لو سقط عنه أعَنْتَهُ، ثمّ دنا منه فقال: أنائمٌ أنت؟ فقال ابن زیاد:
لا، قال: فما هذه السّکْتَة؟ قال: کنتُ احدِّثُ نفسی. قال له: أنا أخبرکَ بما فکّرتَ فیه، قال: قُل، قال: قلتَ لیتنی لم أقتل حسیناً، ولیتنی لم أکن بنیتُ البیضاء، ولیتنی لم أکن استعملتُ الدّهاقین، ولیتنی لم أقتل مَنْ قتلت.
فقال ابن زیاد: واللَّه ما نطقتَ بصوابٍ ولا سکتَّ عن خطأ، أمّا الحسین فإنّه سارَ إلیَّ یرید قتلی، فاخترتُ قتله علی أن یقتلنی، وأمّا البیضاء، فإنِّی اشتریتها من عبداللَّه بن عثمان الثّقفیّ، فأرسلَ إلیَّ یزید بألف ألف، فأنفقتها علیها، فإن بَقِیَتْ فلأهلی [و] إلّافإنِّی لا آسَی علیها، وأمّا استعمالی الدّهاقین، فإنّ عبدالرّحمان بن أبی بکرة وزاذانفَرّوخ رَفَعا علیَّ عند معاویة، فخیّرنی معاویة بین الضّمان والعزل، فکرهتُ العزل، وکنتُ إذا استعملتُ الرّجلَ من العربِ فکسر الخراج فأقدمت علیه أوغَرتُ صدور عشیرته، أو أغْرَمْتُه، فحمَلْتُ علی عطاء قومه أضررتُ بهم، وإن ترکتهُ ترکتُ مالَ اللَّه، وأنا أعرف مکانَه، فوجدتُ الدّهاقین أبصَر بالجبایة وأوفی بالأمانة وأهوَن علیَّ مُطالَبةً، وأمّا قتلی مَنْ قتلتُ فما علمتُ بعد قولی کلمةَ الإخلاص عملًا أقربَ إلی اللَّه من قتلی مَنْ قتلتُ من الخوارج، ولکنِّی حدّثتُ نفسی، فقلت: لیتنی قاتلتُ أهل البصرة، فإنّهم بایعونی طائعین ثمّ نکثوا، ولقد أردتُ ذلک ولکنّ بنی زیاد أتونی فقالوا: إنّک إن قاتلتهم فظهروا علیکَ لم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 305
یُبقوا منّا أحداً إلّاقتلوه، وإن ترکتَهم تغیّبَ الرّجل منّا عند أخواله وأصهاره وخُلطائه، فلم أقاتل، وقلت: لیتنی أخرجتُ أهل السّجن، فضربتُ أعناقهم، فأمّا إذ فاتت هاتان، فلیتنی أقدم الشّام ولم یُبرموا شیئاً، فأکون معهم فیما یُبرمون. قال: وبینا هو یسیر إذ عرضَ له فارس بیده رمح، فقال: لا وألتُ إن وألتَ، فقال: أوَما هو خیر لک، ألفُ دینار، فرکن إلیها، فشددنا علیه فأخذناه، فقال له ابن زیاد: لا تُرِعْ فکان دلیلنا حتّی وردنا الشّام، فقال الرّجل: عَهْدُنا بابن زیاد یأکل فی کلِّ یومٍ أکلاتٍ أوّلها عَناق أو جَدْی یُتخیّر له، فکان یأکل وهو یرید الشّام أقلّ ممّا یأکله أحدنا ویقول: الأکل مع الأمر والسّرور.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 21- 23
قالوا: ومات یزید بن معاویة، وعبیداللَّه بن زیاد بالبصرة، فکتبَ إلیه الحارث بن‌عبّاد بن زیاد بهذه الأبیات:
ألا یا عُبَیْدَاللَّهِ قد ماتَ مَنْ بهِ مَلَکتَ رِقابَ العالَمینَ یَزِیدُ
أتَثْبُتُ للقومِ الّذینَ وتَرْتَهُم؟ وذاکَ مَن الرّأْی الزِّنِیقِ بَعیدُ «1»
وما لکَ غیرُ الأزْدِ جارٌ فإنّهُم‌أجارُوا أباکَ، والبِلادُ تُمِیدُ
فتعجّب عبیداللَّه من رأی ابن أخیه، وکان ذا رأی.
ثمّ إنّ عبیداللَّه دعا بمولی له یُسمّی مِهْران، وکان یُعْدَلُ فی الدّهاء والأدب والعقل بِوَرْدان غلام عمرو بن العاص، وهو الّذی یُنْسَب إلیه البَرَاذِینُ المهرانیّة، فقال: یا مهران! إنّ أمیر المؤمنین یزید قد هلک، فما الرّأی عندک؟
- فقال مهران: أیّها الأمیر! إنّ النّاس إن مَلَکوا أنفسهم لم یولّوا علیهم أحداً من ولد زیاد، وإنّما مَلکتم النّاس بمعاویة، ثمّ بیزید، وقد هلکا، وإنّک قد وَتَرتَ النّاس، ولستَ آمن أن یثبوا بک، والرّأی لکَ أن تستجیر هذا الحیّ من الأزد، فإنّهم إن أجاروک منعوک، حتّی یبلغوا بکَ مأمنک، والرّأی أن تبعث إلی الحارث بن قیس، فإنّه سیِّد القوم، وهو لکَ
__________________________________________________
(1)- الزّنق بضمّتین: العقول التامّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 306
مُحِبّ، ولکَ عنده ید، فتُخبرهُ بموت یزید، وتسألهُ أن یجیرک.
فقال عبیداللَّه: أصبتَ الرّأی یا مهران.
ثمّ بعث من ساعته إلی الحارث بن قیس، فأتاه، فأخبره بموت یزید، واستشاره، فقال:
المستشار مؤتمَن، فإن أردتَ المقام منعناکَ معاشر الأزد، وإن أردتَ الاستخفاء، اشتملنا علیکَ حتّی یسکن عنک الطّلب، ویخفی علی النّاس موضعک، ثمّ نوجِّه معک مَنْ یبلِّغکَ مأمنک.
فقال عبیداللَّه: هذا أرید.
فقال له الحارث: فأنا أقیم عندک، إلی أن تُمسی ویختلط الظّلام، ثمّ أنطلق بکَ إلی الحیّ.
فأقام الحارث عند عبیداللَّه.
فلمّا أمسی واختلط الظّلام، أمر عبیداللَّه أن تُوقَد السُّرُج فی منزله لیلته کلّها، لیظنّ مَنْ یطلبهُ أ نّه فی منزله، ثمّ قام، فلبسَ ثیابه، واعتمّ بعمامته وتلثّم.
فقال له الحارث: «التّلثُّم بالنّهار ذُلّ، وباللّیل رِیبة، فاحْسِرْ عن وجهک، وسِرْ خلفی، فإنّ المقدّم وقایة للمؤخّر»، فسار.
فقال للحارث: تَخَلَّلْ بِنا- فداکَ أبی وأمِّی- الطّرق، ولا تأخذ بنا طریقاً واحداً، فإنِّی لا آمن أن یُطْلَبَ أثری.
فقال الحارث: لا بأسَ علیک، إن شاء اللَّه، فاطمئن.
ثمّ سارا هَویّاً.
فقال للحارث: أینَ نحن؟
قال: فی بنی مسلم.
قال: سلمنا إن شاء اللَّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 307
ثمّ سارا جمیعاً ساعة، فقال: أینَ نحن؟
قال الحارث: فی بنی ناجیة.
قال: نجونا إن شاء اللَّه.
ثمّ سارا حتّی انتهیا إلی الأزْد، وأقحم الحارث بعُبیداللَّه دار مسعود بن عمرو، وکان رئیس الأزد کلّها بعد المهلّب بن أبی صفرة، وکان المهلّب فی هذا الوقت بخراسان بعدُ.
فقال الحارث لمسعود: یا ابن عمّ، هذا عبیداللَّه بن زیاد، قد أجرتهُ علیکَ وعلی قومک.
قال مسعود: أهْلَکْتَ قومکَ یا ابن قَیْس، وعرّضتنا لحربِ جمیع أهل البصرة، وقد کنّا أجَرْنا أباهُ من قبله فما کانت عنده مکافأة.
وکان سبب إجارتهم زیاداً، أنّ علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه، فی خلافته ولّی زیاداً البصرة عند خروجه إلی صفِّین، وإنّما کان یُعرَف بزیاد بن عبید، فوجّه معاویة إلی البصرة عامرَ ابن الحضرمیّ فی جمع، فغلبَ علی البصرة، وهربَ منه زیاد، فلجأ إلی الأزْد، فأجاروه، ومنعوه حتّی ثابَ النّاس إلی زیاد، واجتمعوا، فطردَ عامِرَ بن الحضرمیّ عن البصرة، وأقام علی عمله فیها.
ثمّ إنّ مسعود بن عمرو أدخل عبیداللَّه دار نسائه، وأفردهُ فی بیت من بیوته، ووکّل به امرأتین من خدمه، وجمع إلیه قومه، فأعلمهم ذلک.
ولمّا أصبحَ النّاس، واستحقّ عندهم الخبر، أتوْا داره، فاقتحموها لیقتلوه، فلم یصادفوا فیها أحداً، فانطلقوا إلی الحبس، فکسروه، وأخرجوا مَنْ کان فیه، وبقی أهل البصرة تسعة أیّام بغیر والٍ.
فاتّفقوا علی عبداللَّه بن الحارث بن نوفل بن الحارث بن عبدالمطّلب بن هاشم، فولّوه أمرهم لصلاحه، وقرابته من رسول اللَّه (ص)، فتولّی الأمر، وقام بالتّدبیر.
ولمّا أتی علی عبیداللَّه أیّام، وأمِنَ الطّلب، قال لمسعود بن عمرو، والحارث بن قیس:
إنّ النّاس قد سکنوا، ویأسوا منِّی، فاعملا فی إخراجی من البصرة لألحق بالشّام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 308
فاکْتَریا له رجلًا من بنی یَشْکُر، أمیناً هادیاً بالطّریق، وحملاهُ علی ناقة مَهْرِیّة، وقالا للیشکریّ: علیکَ به لا تفارقه حتّی توصله إلی مأمنه بالشّام.
فخرج، فخرجا معه مشیِّعین له فی نفرٍ من قومهما ثلاثة أیّام، ثمّ ودّعاه وانصرفا.
قال الیشکریّ: فبینا نحنُ نسیر ذات لیلة، إذ استقبلنا عِیرٌ وحادٍ یحدو فیها، ویقول:
یا رَبِّ، رَبَّ الأرْضِ والعِبادِ الْعَنْ زِیاداً، وبَنی زِیادِ
کَمْ قَتَلُوا مِنْ مُسْلِمٍ عَبّادِ جَمِّ الصَّلاةِ خاشِعِ الفُؤادِ
یُکابِدُ اللّیلَ مِنَ السُّهادِ
فلمّا سمعَ عبیداللَّه ذلک فزع، وقال: عُرِفَ مکانی.
فقلت: لا تَخَفْ، فلیسَ کلّ مَنْ ذکرکَ یعلم موضعک.
ثمّ سِرْنا فأطرقَ طویلًا، وهو علی ناقته، فظننتُ أ نّه نائم، فنادیته: یا نَوْمان!
فقال: ما أنا بنائم، ولکنِّی مُفکِّر فی أمرٍ.
قلت: إنِّی لأعلَم الّذی کنتَ مفکِّراً فیه.
فقال: هاتِهِ إذَن.
قلت: ندمتَ علی قتلکَ الحسین بن علیّ، وفکّرتَ فی بنائکَ القصر الأبیض بالبصرة، وما أنفقتَ علیه من الأموال، ثمّ لم یُقْضَ لکَ التمتّع به، وندمتَ علی ما کان من قتلکَ الخوارج من أهل البصرة بالظِّنّة والتّوهُّم.
قال عبید [اللَّه]: ما أصبتَ یا أخا بنی یشکر شیئاً ممّا کنتُ مفکِّراً فیه؛ أمّا قتلی الحسین فإنّه خرج علی إمامٍ وأمّةٍ مجتمعة، وکتبَ إلیَّ الإمام یأمرنی بقتله، فإن کان ذلک خطأً، کان لازِماً لیزید؛ وأمّا بنائی القصر الأبیض، فما فِکْرَتی فی قصرٍ بَنَیْتُهُ للإمام بأمره وماله؛ وأمّا قتلی مَنْ قتلتُ من الخوارج، فقد قتلهم قبلی مَنْ هوَ خیرٌ منِّی، علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه. غیر أنِّی فکّرتُ فی بنی أبی، وأولادهم، فندمتُ علی ترکی إخراجَهم من البصرة قبلَ وقوع ما وقع، وفکّرتُ فی بیوت الأموال بالکوفة والبصرة ألّا أکون فرّقتها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 309
وبدّدتُها فی النّاس عندما ورد علیَّ من وفاة الخلیفة، فکنتُ أکتسبُ بذلک حَمْداً فی النّاسِ وذِکْراً.
قلت: فما تُرید أن تصْنع الآن؟ «1» «2» «2»
الدّینوری، الأخبار الطِّوال،/ 282- 285 (ط دار إحیاء الکتب)
__________________________________________________
(1)- [وردت فی هذا الکتاب فقط بصورة کاملة، ووردت خلاصتها فی الکتب الأخری، وتمّ نقل مقاطع منتخبة منها فقط]
(2)- گویند: چون یزید بن معاویه مرد، عبیداللَّه بن زیاد حاکم بصره بود، برادر زاده‌اش حارث بن عبّاد ابن زیاد برای او این اشعار را نوشت:
«ای عبیداللَّه آگاه باش، یزید که به نیروی او مالک رقاب مردم شدی مُرد. آیا می‌توانی در برابر مردمی که داغدارشان کرده‌ای پایداری کنی؟ این از رأی پسندیده به دور است، برای تو راهی و پناهی جز قبیله ازد نیست که پدرت را به هنگام شورش، آن سرزمین‌ها پناه دادند.»
عبیداللَّه از این گفتار برادر زاده خود که خردمند بود تعجب کرد.
عبیداللَّه زیاد، غلام خود مهران را که در ادب و خرد همتای وردان غلام عمرو عاص بود و مادیان‌های معروف به‌مهرانی منسوب به اوست احضار کرد وگفت: «ای مهران! امیرمؤمنان یزید مُرد، عقیده تو چیست؟»
مهران گفت: «ای امیر! مردم اگر اختیار خود را داشته باشند، هیچ یک از فرزندان زیاد را به حکومت بر خود برنمی‌گزینند که شما نخست به کمک معاویه و پس از او به کمک یزید بر مردم حکومت کردید و هر دو مرده و نابود شده‌اند، تو هم مردم را خون‌خواه خود کرده‌ای و در امان نیستم که بر تو شورش نکنند، چاره این است که به قبیله ازد بروی که اگر ایشان بپذیرند و تو را امان دهند، از تو دفاع و حمایت خواهند کرد تا تو به محل امنی برسی مصلحت آن است که پیش حارث بن قیس که دوستدار تو و سالار قوم است و بر او حق نعمت داری بفرستی و او را از مرگ یزید آگاه کنی و از او بخواهی که تو را پناه دهد.»
عبیداللَّه بن زیاد گفت: «رأی صواب همین است که تو گفتی.»
و همان‌دم کسی پیش حارث فرستاد و چون آمد خبر مرگ یزید را به او داد و با او مشورت کرد.
حارث گفت: «مشاور باید امین باشد، اگر می‌خواهی همین جا بمانی ما گروه ازدی‌ها از تو حمایت و دفاع می‌کنیم اگر می‌خواهی مخفی شوی تو را میان خود می‌گیریم و پوشیده نگه می‌داریم، تا از تعقیب تو دست بردارند و سپس کسانی را همراه تو می‌کنیم تا تو را به جای امن برسانند.»
عبیداللَّه گفت: «همین را می‌خواهم.»
حارث به او گفت: «من پیش تو می‌مانم تا شب و تاریکی فرارسد و آن‌گاه تو را به قبیله می‌برم.»
و حارث همان جا ماند و چون تاریکی شب فرارسید، عبیداللَّه دستور داد تمام آن شب چراغ‌های خانه‌اش روشن باشد که اگر کسی در جستجوی او برآید تصور کند او در خانه‌اش هست، آن‌گاه برخاست
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 310
__________________________________________________
و جامه پوشید و عمامه بست و بر چهره خود روی‌بند انداخت.
حارث به او گفت: «روبند انداختن در روز مایه خواری و زبونی، و در شب موجب بدگمانی است، چهره‌ات را بگشای و پشت سر من حرکت کن و آن کس که جلو حرکت می‌کند مایه حفظ و سپر بلای کسی است که از عقب حرکت می‌کند.»
حرکت کردند، ابن زیاد به حارث گفت: «پدر و مادرم فدای تو، مرا از راههای مختلف و پیچ در پیچ ببر نه از یک راه مستقیم که در امان نیستم و ممکن است مرا تعقیب کنند.»
حارث به او گفت: «به خواست خداوند بر تو چیزی نخواهد بود، آرام بگیر.»
چون اندکی رفتند، ابن زیاد به حارث گفت: «ما کجاییم؟»
گفت: «در محله بنی مسلم.»
ابن زیاد گفت: «به خواست خداوند متعال سلامت ماندیم.»
باز پس از ساعتی ابن زیاد پرسید: «کجا هستیم؟»
حارث گفت: «در محله بنی‌ناجیه.»
گفت: «به خواست خداوند نجات پیدا کردیم.»
و به راه خود ادامه دادند تا آن‌که به قبیله و محله ازد رسیدند، حارث، ابن زیاد را به خانه مسعود بن عمرو که پس از مهلب سالار و بزرگ ازْد بود برد و مهلب در آن هنگام همچنان در خراسان بود، حارث به مسعود گفت: «ای پسر عمو! این عبیداللَّه بن زیاد است، و من از سوی تو او را امان داده‌ام.»
مسعود گفت: «ای پسر قیس! قوم خود را نابود کردی و ما را در معرض جنگ با همه مردم بصره قرار دادی، ما قبلًا پدرش را هم پناه‌داده بودیم، ولی نزد او پاداش برای ما نبود.»
موجب پناه‌دادن ازد به زیاد چنین بود که علی علیه السلام به روزگار خلافت خود هنگامی که به جنگ صفین می‌رفت زیاد را که معروف به زیاد بن عبید بود بر بصره گماشت، معاویه هم عامر بن حَضرمی را با لشکری به بصره فرستاد و او بر بصره پیروز شد و زیاد از او گریخت و به قبیله ازد پناه برد که او را پناه دادند و از او حمایت کردند تا آن‌که مردم دوباره بر زیاد جمع شدند و او عامر بن حضرمی را از بصره بیرون راند و زیاد بر سر کار خود باقی ماند.
مسعود بن عمرو، عبیداللَّه را به اندرونی خود برد، او را در حجره‌ای جا داد، دو تن از زنان خدمتگزار را برای خدمت او گماشت، سپس قوم خود را پیش خود جمع کرد و این خبر را به اطّلاع ایشان رساند.
و چون مردم شب را به روز رساندند و خبر مرگ یزید را دریافتند، به خانه ابن زیاد هجوم آوردند که بکشندش. در آن خانه هیچ کس را ندیدند، به زندان رفتند، درهای آن را شکستند و هر که را در زندان بود، بیرون آوردند و مردم بصره نُه روز بدون حاکم بودند. آن‌گاه خود مردم بر عبداللَّه بن حارث بن نوفل ابن حارث بن عبدالمطلب بن هاشم جمع شدند و او را به سبب صلاح، پارسایی و خویشاوندی با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، به سالاری برگزیدند. او آن کار را بر عهده گرفت و به تدبیر امور پرداخت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 311
__________________________________________________
چون چند روزی گذشت، و عبیداللَّه‌بن زیاد از این‌که مورد تعقیب باشد، آسوده شد. به مسعود بن عمرو و حارث بن قیس گفت: «مردم آرام گرفتند و از من مأیوس شدند، مقدّمات بیرون رفتن مرا از بصره فراهم آورید تا به شام بروم.»
آن دو مردی از قبیله بنی یشکر را که امین و آشنا بر راه‌ها بود، اجیر کردند و ابن زیاد را بر ناقه‌ای مهری (منسوب به یکی از قبایل به نام مهره) سوار کردند و به مرد یشکری گفتند که از ابن زیاد جدا مشو تا او را به محل امنی در شام برسانی. چون ابن زیاد بیرون آمد، مسعود و حارث هم همراه تنی چند از قوم، سه روز او را بدرقه کردند و برگشتند.
مرد یشکری می‌گوید: شبی همچنان که حرکت می‌کردیم، کاروانی از مقابل آمد و آوازه‌خوانی برای شتران این شعار را می‌خواند:
«پروردگارا، ای پروردگار زمین و بندگان! زیاد و پسرانش را لعنت فرمای که چه بسیار از مسلمانان عابد نمازگزار فروتن را کشتند، مسلمانانی که شب زنده‌دار بودند.»
چون عبیداللَّه بن زیاد این اشعار را شنید، ترسید و گفت: «من و جای مرا شناخته‌اند.»
گفتم: «مترس، چنین نیست که هر کس نام تو را ببرد، جای تو را هم بداند. حرکت کردیم و مدتی همچنان که بر ناقه‌اش سوار بود، سر به زیر افکنده و سکوت کرده بود. پنداشتم خوابیده است، بانگ برداشتم که‌ای خفته!»
گفت: «خواب نیستم، ولی در موضوعی فکر می‌کنم.»
گفتم: «من می‌دانم در باره چه چیزی فکر می‌کنی.»
گفت: «بگو ببینم.»
گفتم: «از این که حسین بن علی علیه السلام را کشته‌ای، پشیمان شده‌ای؟ همچنین فکر می‌کنی که کاخ سپید را در بصره ساختی، اموال فراوانی در آن خرج کردی، و مقدر نبود که از آن بهره‌مند شوی، و بر کشتن گروهی به تهمت و گمان این که از خوارج هستند، پشیمانی؟»
گفت: «ای برادر یشکری! صحیح نگفتی و من در این موارد نمی‌اندیشیدم. اما کشتن من حسین را چنین بود که او بر حاکم و مردمی که در کاری متفق بودند، خروج کرد و پیشوا برای من نوشت و به من دستور قتل او را داد، و اگر خطایی باشد، بر عهده یزید است. اما در مورد کاخ سپید هم فکری نمی‌کنم، برای این که آن را با مال و فرمان پیشوا و برای او ساختم. اما در مورد کشتن خوارج، پیش از من کسی که بهتر از من است: یعنی علی بن ابی طالب علیه السلام آنان را کشت. ولی من در مورد برادرانم و فرزندان ایشان می‌اندیشم که چرا آنان را پیش از این اتفاق، از بصره بیرون نبردم، و در باره خزینه‌های اموال در کوفه و بصره می‌اندیشم که چرا پیش از این که خبر مرگ خلیفه به من برسد، میان مردم تقسیم نکردم تا به آن وسیله برای خود، میان مردم نام پسندیده به یادگار بگذارم.»
گفت: «حالا چه تصمیمی داری و می‌خواهی چه کار کنی؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 312
وفی هذه السّنة، بایعَ أهلُ البصرة عبیداللَّه بن زیاد، علی أن یقوم لهم بأمرهم حتّی یصطلح النّاسُ علی إمامٍ یرتضُونه لأنفسهم، ثمّ أرسل عبیداللَّه رسولًا إلی الکُوفة، یدعوهم إلی مثل الّذی فعل من ذلک أهل البصرة، فأبوْا علیه، وحصبوا الوالیَ الّذی کان علیهم، ثمّ خالفه أهلُ البصرة أیضاً، فهاجت بالبصرة فتنة، ولحقَ عبیداللَّه بن زیاد بالشّام.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 503
حدّثنی عمر، قال: حدّثنا زهیر بن حرب، قال: حدّثنا وهب بن حمّاد، قال: حدّثنا محمد بن أبی عُیَیْنة؛ قال: حدّثنی شهرک، قال: شهدتُ عُبیداللَّه بن زیاد حین مات یزید ابن معاویة قام خطیباً، فحَمِدَ اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال:
یا أهلَ البصرة، انسبونی «1»، فوَ اللَّه لتجدُنّ مُهاجَر والدی ومولدی فیکم، وداری، ولقد ولیتُکُم وما أحصِیَ دیوان مقاتلتِکم إلّاسبعین ألف مقاتل، ولقد أحصِیَ الیوم دیوانُ مقاتلتِکم ثمانین ألفاً، وما أحصِیَ دیوان عُمّالکم إلّاتسعین ألفاً، ولقد أحصِیَ الیوم مائة وأربعین ألفاً. وما ترکتُ لکم ذا ظِنّةٍ أخافهُ علیکم إلّاوهو فی سجنکم هذا. وإنّ أمیر المؤمنین یزید بن معاویةً قد توفِّی، وقد اختلفَ أهلُ الشّأم، وأنتم الیوم أکثرُ النّاس عدداً، وأعرَضهُ فِناءً، وأغناه عن النّاس، وأوسعهُ بلاداً، فاختاروا لأنفسکم رجلًا ترْتَضونه لدینکم وجماعتکم، فأنا أوّلُ راض مَنْ رضیتموه وتابع، فإن اجتمع أهل الشّام علی رجل ترْتضونه، دخلتم فیما دخل فیه المسلمون، وإن کرهتم ذلک، کنتم علی جَدیلتکم حتّی تُعطوا حاجتَکم، فما بکم إلی أحدٍ من أهل البلدان حاجةٌ، وما یستغنی النّاس عنکم.
فقامت خُطباءُ أهل البصرة فقالوا: قد سمعنا مقالتکَ أیّها الأمیر، وإنّا واللَّه ما نعلم
__________________________________________________
گفت: «اگر به دمشق برسم، و ببینم مردم بر حکومت کسی اتفاق کرده‌اند، من هم با آنان همراهی خواهم کرد، و اگر بر کسی اتفاق نکرده باشند، چون گله بدون شبان هستند، به هرگونه که بخواهم کارها را زیر و رو خواهم کرد.» 1
1. [فقط یک‌بار واز این‌کتاب مطلب را به شکل کامل نقل می‌کنیم، مطالب کتابهای دیگر را به صورت مختصر آورده‌ایم].
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 326- 329
(1)- ف: «أتسبّونی»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 313
أحداً أقوی علیها منک، فهلمَّ فلنبایعْک.
فقال: لا حاجة لی فی ذلک، فاختاروا لأنفسکم. فأبوْا علیه، وأبَی علیهم، حتّی کرّروا ذلک علیه ثلاث مرّات، فلمّا أبوْا بَسَطَ یدَه فبایعوه.
ثمّ انصرفوا بعد البیعة وهم یقولون: لا یظنّ «1» ابن مرجانة أ نّا نستقاد له فی الجماعة والفُرقة، کذبَ واللَّه! ثمّ وثبوا علیه «2». [...]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 504- 505
فبیناه فی ذلک یتهیّأ لیجی‌ء إلی الدّار، إذ جاؤوا، فقالوا: قد قُتل مسعود، فاغترز فی رکابه، فلحقَ بالشّام، وذلک فی شوّال سنة أربع وستّین.
قال أبو عبیدة: فحدّثنی رَوَّاد الکعبیّ، قال: فأتی مالکَ بنَ مسمع أناسٌ من مضرَ، فحصروه فی داره، وحرّقوا، ففی ذلک یقول غَطَفان بن أنیف الکعبیّ فی أرجوزة:
وأصْبَحَ ابنُ مِسْمَع مَحْصوراً یَبْغِی قُصوراً دونَهُ ودُورَا
حتّی شبَبْنا حَوْلَهُ السَّعِیرَا
ولمّا هرب عبیداللَّه بن زیاد، اتّبعوه، فأعجز الطِّلبَة، فانتهبوا ما وجدوا له، ففی ذلک یقول وافد بن خلیفة بن أسماء، أحد بنی صخر بن مِنقَر بن عبید بن الحارث بن عمرو ابن کعب بن سعد:
یا رُبَّ جَبّار شَدِید کَلبُهْ قَد صارَ فینا تاجُهُ وسَلَبهْ
مِنْهُم عُبیْدُ اللَّه حینَ نَسْلُبهْ جیادَهُ وبزّه ونَنْهَبُهْ
یوْمَ التَقَی مِقْنَبُنا ومِقْنَبُهْ لَوْ لَمْ یُنَج ابنَ زِیادٍ هَرَبُهْ
وقال جرهم «3» بن عبداللَّه بن قیس، أحد بنی العدویّة فی قتل مسعود فی کلمة طویلة:
__________________________________________________
(1)- ف: «لا نظنّ»
(2)- ف: «به»
(3)- فی اللِّسان 9/ 179: «عوهم»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 314
ومَسْعودَ بن عَمْرو إذْ أتانا صبَحْنا حَدَّ مَطْرُور سَنینا «1»
رجا التّأمِیرَ مَسعودٌ فأضحی‌صَریعاً قد أزَرْناهُ المَنونا
قال أبو جعفر محمّد بن جریر: وأمّا عمر؛ فإنّه حدّثنی فی أمر خروج عبیداللَّه إلی الشّام. قال: حدّثنی زهیر، قال: حدّثنا وهب بن جریر بن حازم، قال: حدّثنا الزّبیر بن الخِرّیت، قال: بعثَ مسعود مع ابن زیاد مائةً من الأزد، علیهم قرّة بن عمرو بن قیس، حتّی قدموا به الشّام.
وحدّثنی عمر، قال: حدّثنا أبو عاصم النّبیل، عن عمرو بن الزّبیر وخلّاد بن یزید الباهلیّ والولید بن هشام، عن عمِّه، عن أبیه، عن عمرو بن هُبیرة «2»، عن یَسَاف بن شُرَیح الیشکریّ، قال؛ وحدّثنیه علیّ بن محمّد، قال- قد اختلفوا فزاد بعضُهم علی بعض-: إنّ ابن زیاد خرجَ من البصرة، فقال ذات «3» لیلة: إنّه قد ثَقُلَ علیَّ رکوبُ الإبل، فوطِّئوا لی علی ذی حافر. قال: فألقیت له قطیفةٌ علی حمار، فرکبه، وإنّ رجلیه لتکادان تخُدّان فی الأرض.
قال «4» الیشکریّ: فإنّه «5» لَیسیر أمامی «5»، إذ سکتَ سکْتَةً «6» فأطالها، فقلتُ فی نفسی: هذا عُبیداللَّه أمیرُ العراق أمس، نائم السّاعة علی حمار، لو قد سقطَ منه أعَنْتَه.
ثمّ قلت: واللَّه لئن کان نائماً لأنغِّصنّ علیه نومَه «6». فدنوتُ منه، فقلت: أنائمٌ أنت؟
قال: لا. قلت: فما أسکتک؟ قال: کنتُ أحدِّث نفسی. «7» قلتُ: أفَلا أحدِّثکَ ما کنتَ
__________________________________________________
(1)- سنیناً، بفتح السّین أی مسنوناً، فعیل بمعنی مفعول.
(2)- فی التّصویبات: لعلّه: «عمر بن هبیرة»
(3)- [فی تجارب الأمم مکانه: «واضطرب النّاس بالبصرة، ووقعت الفتنة بین الأزد وتمیم، وتأدّی إلی الحرب، فبعث مسعود مع ابن زیاد مائة من الأزد، حتّی خرجوا به إلی الشّام، قال عبیداللَّه ذات ...»]
(4)- [أضاف فی تجارب الأمم: «بشّار بن شریح»]
(5- 5) [تجارب الأمم: «یسیر ویحدِّثنی]
(6- 6) [تجارب الأمم: «طویلة، فقلت: واللَّه ما سکت إلّالشی‌ءٍ فی نفسه»]
(7)- [أضاف فی تجارب الأمم: «قال»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 315
تحدِّث به نفسَک؟ قال: هاتِ، فوَ اللَّه ما أراکَ تکیس ولا تصیب. قال «1»: قلتُ: کنتَ «1» تقول: لیتنی «2» لم أقتل الحسین «2». قال: وماذا؟ قلتُ: تقول: لیتنی لم أکن قتلتُ مَنْ قتلت. قال: وماذا؟ قلتُ: کنتَ «1» تقول: لیتنی لم أکن بَنیتُ البَیضاء. قال: وماذا؟ قلتُ: تقول:
لیتنی لم أکن استعملتُ الدّهاقین «3». قال: وماذا؟ قلتُ: تقول: لیتنی کنتُ أسخی ممّا کنتُ.
قال: فقال «4»: واللَّه ما نطقتَ بصوابٍ، ولا سکتّ عن خطأ، أمّا الحسین، فإنّه سارَ إلیَّ یرید قتلی، فاخترتُ قتله «5» علی أن یقتلنی؛ وأمّا البیضاء فإنِّی اشتریْتها من عبداللَّه بن عثمان الثّقفیّ، وأرسلَ یزید بألف ألف «6» فأنفقتها علیها، فإن بقیتُ فلأهلی، وإن هلکتُ لم آسَ «7» علیها ممّا لم أعنِّف فیه «7»؛ وأمّا استعمال الدّهاقین، فإنّ عبدالرّحمان «1» بن أبی بکرة زاذان فرُّوخ «8» وقَعا فیَّ «8» عند معاویة حتّی ذکرا قشورَ الأرزّ، «9» فبلّغا بخراج «9» العراق مائة ألف ألف «10»، فخیّرنی معاویة بین الضّمان والعَزْل؛ فکرهتُ العَزْل، فکنتُ إذا استعملتُ «11» الرّجل من العرب فکسر الخراج، فتقدّمتُ إلیه أو أغرمتُ صدور قومه، أو أغرمتُ عشیرته «11» أضررتُ بهم، وإن ترکتهُ «12» ترکتُ مالَ اللَّه «12» وأنا أعرِف مکانه، فوجدتُ
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تجارب الأمم]
(2- 2) [تجارب الأمم: «لم أکن قتلتُ حسیناً»]
(3)- [أضاف فی تجارب الأمم: «علی العرب»]
(4)- [تجارب الأمم: «فقال لی»]
(5)- [تجارب الأمم: «أن أقتله»]
(6)- [أضاف فی تجارب الأمم: «درهم»]
(7- 7) [تجارب الأمم: «علی ما لم أغرم علیه»]
(8- 8) [تجارب الأمم: «رفعا علیَّ»]
(9- 9) [تجارب الأمم: «وبلّغا خراج»]
(10)- [أضاف فی تجارب الأمم: «یضمنانها»]
(11- 11) [تجارب الأمم: «العرب کسروا الخراج وإن أقدمت علی الرّجل منهم وأوغرت صدور عشیرته، وإن أغرمت قومه»]
(12- 12) [تجارب الأمم: «ضاعَ لی حقّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 316
الدّهاقینَ أبصَر «1» بالجبایة، وأوفی بالأمانة، وأهوَن فی «2» المطالبة منکم، مع أنِّی قد جعلتکم أمناء علیهم «3» لئلّا یظلِموا أحداً «3». وأمّا قولکَ فی السّخاء، «4» فوَ اللَّه ما کان «4» لی مال فأجودَ به علیکم، ولو شئتُ لأخذتُ بعضَ مالِکُم، فخصَصْتُ به بعضَکُم دون بعضٍ، فیقولون «5»: ما أسخاه! ولکنِّی عمَمتکم، وکان عندی أنفع لکم. «3» وأمّا قولک: لیتنی لم أکن قتلتُ مَنْ قتلتُ؛ فما عملتُ بعد کلمة الأخلاص عملًا هو أقربُ إلی اللَّه عندی من قتلی مَنْ قتلتُ من الخوارج «3»، ولکنِّی سأخبرکَ بما حدّثتُ به نفسی؛ قلتُ: لیتنی کنتُ «6» قاتلتُ أهلَ البصرة، فإنّهم بایعونی طائعین «3» غیرَ مُکرهین «3»، وایمُ اللَّه لقد «7» حَرصتُ علی ذلک؛ ولکن «8» بنی زیاد «8» أتَوْنی فقالوا: «9» إنّکَ إذا «9» قاتلتهم فظَهَروا علیکَ لم یُبقوا منّا أحداً، وإن ترکتهم تغیّبَ الرّجل منّا عند أخواله وأصهاره؛ «10» فرفقتُ لهم فلم أقاتل «10». وکنتُ أقول: لیتنی کنتُ «6» أخرجتُ أهلَ السّجن فضربتُ أعناقَهم، فأمّا إذا «11» فاتت هاتان «11»، فلیتنی کنتُ «6» أقدم الشّام ولم یُبرِموا أمراً «12».
قال بعضهم: فقدمَ الشّأم ولم یُبرِموا أمراً، فکأنّما کانوا معه صبیاناً؛ وقال بعضهم:
قدمَ الشّأم وقد أبرموا، فنقض ما أبرموا إلی رأیه. «13»
__________________________________________________
(1)- [تجارب الأمم: «أعرف»]
(2)- [تجارب الأمم: «علی»]
(3- 3) [لم یرد فی تجارب الأمم]
(4- 4) [تجارب الأمم: «فما کان»].
(5)- [تجارب الأمم: «فتقولون»]
(6)- [لم یرد فی تجارب الأمم]
(7)- [تجارب الأمم: «إنِّی»]
(8- 8) [تجارب الأمم: «إخوتی»]
(9- 9) [تجارب الأمم: «إن»]
(10- 10) [تجارب الأمم: «فرقّ لهم قلبی»]
(11- 11) [تجارب الأمم: «فاتتنی هاتان الخصلتان»]
(12)- [إلی هنا حکاه فی تجارب الأمم]
(13)- در همین سال، مردم بصره با عبیداللَّه بن زیاد بیعت کردند که کارشان را عهده کند تا مردم درباره
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 317
__________________________________________________
پیشوایی‌که مورد قبولشان باشد، اتفاق‌کنند. پس از آن عبیداللَّه کس سوی کوفه فرستاد و دعوتشان کرد که آن‌ها نیز مانند مردم بصره عمل کنند، اما نپذیرفتند و ولایتدار خویش را ریگ‌باران کردند. آن‌گاه مردم بصره نیز با عبیداللَّه مخالفت کردند، در بصره فتنه افتاد و عبیداللَّه بن زیاد سوی شام رفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3126
شهرک گوید: وقتی یزید بن معاویه مرده بود، حضور داشتم که عبیداللَّه بن زیاد به سخن ایستاد. حمد خدای گفت، ثنای او کرد و آن‌گاه گفت: «ای مردم بصره! نسب مرا بگویید، به خدا خواهید دید که هجرتگاه پدر و مادرم و ولادتگاه من و خانه‌ام به نزد شماست. وقتی ولایتدار شدم، دیوان جنگاوران شما بیش‌تر از هفتاد هزار جنگاور به شمار نداشت. اکنون دیوان جنگاوران شما هشتاد هزار است. دیوان عمّالتان بیش از نود هزار شمار نداشت، اما اکنون یک صد و چهل هزار شمار دارد. هر مشکوک‌الحالی که مایه نگرانی شما توانست شد، اکنون در این زندان است. امیر مؤمنان یزید بن معاویه درگذشته [است] و مردم شام اختلاف کرده‌اند. شما اکنون از همه کسان به شمار بیش‌ترید، عرصه‌تان گشاده‌تر است، به هیچ‌کستان حاجت نیست و دیارتان از همه وسیع‌تر است. برای خودتان یکی را انتخاب کنید که در کار دین و جماعتتان مورد رضایت باشد. من نخستین کسم که به هر که رضایت دهید، رضایت می‌دهم و بیعت می‌کنم. اگر مردم شام بر یکی که مورد رضای شما باشد، اتفاق کردند، شما نیز به جمع مسلمانان ملحق می‌شوید و اگر منتخب آن‌ها را خوش نداشتید به حال خویش می‌مانید تا رضای شما حاصل شود که به هیچ‌کس از مردم ولایات دیگر حاجت ندارید، اما کسان از شما بی‌نیاز نیستند.»
گوید: سخنوران مردم بصره به‌پاخاستند و گفتند: «ای امیر! گفتار تو را شنیدیم. به خدا می‌دانیم که هیچ‌کس به این کار تواناتر از تو نیست. بیا با تو بیعت کنیم.»
گفت: «مرا به این کار حاجت نیست، یکی را برای خودتان انتخاب کنید.» اما نپذیرفتند. او نیز نپذیرفت تا این سخن را سه بار تکرار کردند و چون نپذیرفتند، عبیداللَّه دست پیش برد که با وی بیعت کردند. پس از بیعت برفتند و می‌گفتند: «پسر مرجانه می‌پندارد که در حال جماعت و پراکندگی مطیع وی خواهیم بود! به خدا خطا می‌کند.» پس از آن به ضدیّت با وی برخاستند. [...]
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3126- 3127
در این اثنا که او آماده می‌شد که سوی دار الاماره رود، آمدند و گفتند: «مسعود کشته شد.» و او پای در رکاب کرد و سوی شام رفت و این به ماه شوال، سال شصت و چهارم بود.
رواد کعبی گوید: «کسانی از مردم مضر، سوی مالک بن مسمع رفتند، او را در خانه‌اش محاصره کردند و خانه‌اش را آتش زدند.»
گوید: و چون عبیداللَّه بگریخت از پی او رفتند، ولی تعقیب کنندگان فروماندند و هرچه را از آن وی یافتند، غارت کردند.
ابو جعفر، محمد بن جریر، گوید: در باره رفتن عبیداللَّه به شام، روایت دیگر از زبیر بن حریث هست که
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 318
__________________________________________________
گوید: «مسعود یک صد کس از مردم ازد را به سالاری قره بن عمرو بن قیس همراه ابن زیاد فرستاد که او را به شام رسانیدند.»
یساف بن شریح یشکری گوید: ابن زیاد از بصره روان شد، سپس گفت: «سواری شتر را خوش ندارم، مرا برسم داری بنشانید.»
گوید: قطیفه‌ای برخری انداختم که بر آن نشست و نزدیک بود پایش روی زمین بکشد.
یشکری گوید: همچنان که پیش روی من می‌رفت، خاموش ماند و خاموشیش طول کشید، با خودم گفتم: این عبیداللَّه است که تا دیروز امیر عراق بود و اکنون بر خری نشسته که اگر از آن بیفتد، آزار بیند. آن‌گاه گفتم: به خدا اگر به خواب باشد، خوابش را به هم می‌زنم. پس به او نزدیک شدم و گفتم: «خوابی؟»
گفت: «نه.»
گفتم: «پس چرا خاموش مانده‌ای؟»
گفت: «با خویشتن سخن داشتم.»
گفتم: «می‌خواهی بگویم با خویشتن چه می‌گفتی؟»
گفت: «بگوی که به خدا هوشیاری نکنی و صواب نگویی.»
گفتمش: «می‌گفتی: ای کاش حسین را نکشته بودم!»
گفت: «دیگر چه گفتم؟»
گفتم: «می‌گفتی: کاش کسانی را که کشتم، نکشته بودم!»
گفت: «دیگر چه گفتم؟»
گفتم: «می‌گفتی: ای کاش بیضا را بنیان نکرده بودم!»
گفت: «دیگر چه گفتم؟»
گفتم: «می‌گفتی: ای کاش دهقانان را به کار نگرفته بودم!»
گفت: «دیگر چه گفتم؟»
گفتم: «می‌گفتی: ای کاش از آنچه بودم، بخشنده‌تر بودم!»
گفت: «به خدا صواب نگفتی و از خطا خاموش نماندی. اما حسین سوی من آمده بود که مرا بکشد و کشتن او را بهتر از آن دیدم که مرا بکشد. اما بیضا را من از عبداللَّه بن عثمان ثقفی خریدم و یزید یک هزار هزار فرستاد که بر آن خرج کردم، اگر ماندم، از آن کسان من است و اگر هلاک شدم، از خشونت‌ها که در آن نکرده‌ام، تاسف ندارم. اما به کار گرفتن دهقانان چنان بود که عبدالرحمان بن ابی بکره و زاذان فروخ به نزد معاویه از من سعایت کرده بودند تا آن‌جا که از پوست برنج نیز سخن آورده بودند و خراج عراق را به یک صد هزار هزار رسانیده بودند، معاویه مرا مخیر کرد که تعهد کنم یا معزول شوم، اما معزول شدن را خوش‌نداشتم. وچنان بود که وقتی یکی از عربان را به‌کار می‌گرفتم وکسری داشت، اگر به‌حسابش می‌کشیدم یا از سران قومش یا از عشیره‌اش غرامت می‌گرفتم، مایه زیانشان می‌شدم و اگر او را وا می‌گذاشتم، مال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 319
الطّبری، التّاریخ، 5/ 521- 523/ مثله أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 86- 88
قال: وکان الخبر وقع إلی عبیداللَّه بن زیاد بأنّ یزید قد مات، فلم یصدِّق، [...]
ثمّ خرج فی جوف اللّیل فی جماعة من خاصّته حتّی صار إلی دار مسعود بن عمرو الأزدیّ، وهو شیخ الأزد بالبصرة، فاستجار به عبیداللَّه بن زیاد، فأجاره، وأجارَ مَنْ کان معه. [...]
قال: فخرج عبیداللَّه بن زیاد فی جوف اللّیل «1» مع جماعة من خاصّته وغلمانه وحشمه «1» ومعه هؤلاء الثّلاثون «2» رجلًا، فساروا حتّی أصبحوا علی مرحلتین من البصرة، واستقام لهم الطّریق، فساروا «3» وجعل عبیداللَّه بن زیاد- «1» لعنه اللَّه «1»- یفکِّر فی أمره. فقال له بعض مَنْ کان معه: أیّها الأمیر! إنِّی أراک مفکِّراً وکان قد علمتُ فیما تفکِّر «4». فقال عبیداللَّه «3» بن
__________________________________________________
خدا را که می‌دانستم کجاست وا گذاشته بودم. دهقانان در کار خراجگیری بصیرتر و به امانت نزدیک‌تر بودند و مطالبه از آن‌ها آسان‌تر بود. در عین حال شما را به مراقبت آن‌ها گماشتم که با کسی ستم نکنید.
اما این‌که درباره بخشش گفتی، به خدا مالی نداشتم که به شما ببخشم. اگر می‌خواستم چیزی از مال شما را می‌گرفتم و به گروه خاص می‌دادم که می‌گفتند: «چه بخشنده است.» ولی با همه یکسان بودم و این برای شما سودمندتر بود.
اما این‌که گفتی: «ای کاش کسانی را که کشته‌ام، نکشته بودم!» به جز گفتن کلمه اخلاص، کاری نکرده‌ام که به نظرم بیش‌تر از کشتن خوارج، موجب تقرب خدا باشد. اینک با تو می‌گویم که با خویشتن چه می‌گفتم، می‌گفتم: «کاش با مردم بصره جنگیده بودم که به رضایت و بی‌اکراه با من بیعت کرده بودند.» به خدا می‌خواستم این کار را بکنم، اما پسران زیاد پیش من آمدند و گفتند: «اگر با آن‌ها بجنگی و بر تو غلبه یابند، یکی از ما را زنده نگذارند و اگر رهاشان کنی، هر یک از ما پیش خالگان و خویشان خود نهان شود.» و من بر آن‌ها رقّت آوردم و جنگ نکردم.
و نیز می‌گفتم: «ای کاش زندانیان را برون آورده بودم و گردنشان را زده بودم!» اکنون که این دو از دست رفته [است]، ای کاش تا وقتی به شام می‌رسم، بر کاری اتفاق نکرده باشند!»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3147- 3148
(1- 1) لیس فی د
(2)- فی د: الثّلاثین- کذا
(3)- لیس فی د
(4)- فی د: تفکّرت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 320
زیاد: وما ذلک «1»؟ فقال: إن فکّرتَ فقلت یا لیتنی لم أقتل الحسین بن علیّ «2» رضی اللَّه عنهما «2»! ولیتنی لم أبنِ داری البیضاء والحمراء «3»! لیتنی لم أستعمل الدّهاقین «4» علی کور البصرة!
فقال ابن زیاد- «2» لعنه اللَّه «2»-: لا واللَّه ما أصبت! أمّا الحسین بن علیّ رحمه الله، فإنّه صارَ إلی أهل العراق یرید قتلی، فاخترتُ أن أقتله؛ وأمّا داری «5» الحمراء والبیضاء «5»، فإنِّی أنفقتُ علیهما «6» مالی الّذی وصلنی به یزید «7»؛ وأمّا الدّهاقین، فإنِّی استعملتهم برضاء أهل البصرة؛ ولکنّنی کنتُ أفکِّر یا لیتنی کنتُ قتلتُ أولئک القوم الّذین قدموا من عند عبداللَّه ابن الزّبیر، فإنِّی أعلم أنّهم هم فراعنة أهل البصرة، وسیکون لهم نبأ.
وبلغ ذلک أهل البصرة أنّ مسعود بن عمرو الأزدیّ 2 هو الّذی «2» أجارَ عبیداللَّه «8» بن زیاد، فجاؤوا إلیه ودخلوا علیه، فقتلوه فی جوف اللّیل ونهبوا «9» ماله.
قال: وسار عبیداللَّه بن زیاد- لعنه اللَّه- حتّی صارَ إلی الشّام.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 306، 308- 309
وخافهم عبیداللَّه بن زیاد علی نفسه، فهرب إلی الشّام.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 246
وهلک یزید بن معاویة ومعاویة بن یزید، وعبیداللَّه بن زیاد علی البصرة أمیر، فخطب النّاس وأعلمهم بموتهما، وأنّ الأمر شوری لم ینصب له أحد، وقال: لا أرْضَ الیوم أوسع من أرضکم، ولا عَدَدَ أکثر من عددکم، ولا مالَ أکثر من مالکم، فی بیت مالکم مائة ألف ألف درهم، ومقاتلتکم ستّون ألفاً، وعطاؤهم وعطاء العیال ستّون ألف ألف درهم،
__________________________________________________
(1)- فی د: ذاک
(2- 2) لیس فی د
(3)- فی د: والصّفراء- کذا. وفی المراجع لیس ذکر الدّار الحمراء- انظر الطّبریّ والأخبار الطّوال
(4)- من د و بر: وفی الأصل: الدّهاقنین- کذا
(5- 5) فی د: البیضاء والصّفراء- کذا
(6)- من بر، وفی الأصل و د: علیها
(7)- فی النّسخ: معاویة بن یزید- خطأ، والتّصحیح من الطّبریّ
(8)- لیس فی د
(9)- زید فی د: داره وأخذوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 321
فانظروا رجلًا ترضونه یقوم بأمرکم، ویجاهد عدوّکم، وینصف مظلومکم مِن ظالمکم، ویوزِّع بینکم أموالکم، فقام إلیه أشراف أهلها- ومنهم الأحنف بن قیس التّمیمیّ، وقیس بن الهیثم السّلمیّ، ومسمع بن مالک العبدیّ- فقالوا: ما نعلم ذلک الرّجل غیرک أیّها الأمیر، وأنتَ أحقّ مَنْ قامَ علی أمرِنا حتّی یجتمع النّاس علی خلیفة، فقال: أما لو استعملتم غیری لسمعتُ وأطعت.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 92- 93
وبلغ موت یزید بن معاویة، عُبیداللَّه بن زیادٍ بالبصرة، فصعدَ المنبر، وخطب النّاس، وقال:
- «یا أهل البصرة! قد علمتم قیامی بأمرکم، وجبایتی الأموال، وتفرقتها، وانسبونی فوَ اللَّه، تجدونی مهاجراً إلیکم، ووالدی ومولدی فیکم وداری. ولقد ولیتکم، وما أُحصی دیوان مقاتلتکم إلّاسبعین ألفاً، ولقد أُحصی الیوم ثمانین ألفاً، وما کان دیوان عیالکم إلّا سبعین ألفاً، وقد أُحصی الیوم مائة ألفٍ وأربعین ألفاً، وما ترکتُ لکم ذا ظِنَّة أخافهُ علیکم، إلّا وهو فی سجنکم. وقد توفِّی أمیر المؤمنین یزیدُ، واختلف أهل الشّام، وأنتم الیوم أکثر النّاس عدداً، وأوسعهم بلاداً. فاختاروا رجلًا ترضونه [و] «1» تجتمعون علیه إلی أن یجتمع أهل الشّام، فإن اختاروا مَنْ ترضونه دخلتم فی ما دخلوا فیه، وإن کرهتم ذلک، کنتم علی جدیلتکم، فما بکم إلی أحدٍ من أهل البلدان حاجةٌ، وما یستغنی النّاس عنکم».
وکان عبیداللَّه قد أنفذ باللّیل إلی شقیق بن ثور، ومالک بن مسمعٍ وحُصین بن المنذر، وفرّق فیهم مالًا کثیراً. فلمّا خطبهم هذه الخطبة، قام هؤلاء، وهم رؤساء النّاس، فقالوا:
- «ما لَنا غیرک، ولا نعرف أحداً هو أقوی علی هذا الأمر منک».
وبایعه هؤلاء، وبایعه النّاس. فجعل الرّجل إذا خرج من عنده، مسح یدهُ علی الحائط ویقول:
- «أظنَّ ابن مرجانة أنّا نُولِّیه أمرنا فی الفُرقة، کما تولّاهُ إلی الیوم؟»
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 83- 84
__________________________________________________
(1)- الواو زیادة هنا ولم تکن موجودة لا فی الأصل ولا فی مط
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 322
وتواری ابن زیاد بالبصرة عند مسعود بن عمرو الأزدیّ، واجتمع أهل البصرة فی طلبه، فقال ابن زیاد لمسعود: اخرجنی لیلًا من البصرة فی جوار بنی عمّک من الأزد، حتّی ألحَق بالشّام. فأخرجه مسعود لیلًا، وبعث معه ثلاثین رجلًا حتّی لحقَ بالشّام.
فبلغ أهل البصرة أنّ مسعوداً هو الّذی أجاره وأخرجه لیلًا، فقتلوا مسعوداً فی جوف اللّیل ونهبوا ماله، وقصدوا دارَی ابن زیاد الحمراء والصّفراء، فأحرقوهما ووجدوا أمّه وزوجته، فأخذوهما ونهبوا أموالهما. وبقیت البصرة والکوفة أربعة أشهر لا أمیر علیهما.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 185
أیوب بن حمران: [...] ثمّ إنّ عُبیداللَّه بن زیاد بعثَ مولیً له یُقال له أیوب بن حُمْران إلی الشّام، لیأتیه بخبر یزید، فرکبَ عُبیداللَّه ذات یوم حتّی إذا کان فی رَحْبَة القصّابین، إذا هم بأیوب بن حُمْران قد قدم، فلحقه، فأسرّ إلیه بموت یزید بن معاویة، فرجعَ عُبیداللَّه من مسیره ذلک وأتی منزله، وأمر عبداللَّه بن حِصْن أحد بنی ثعلبة بن یربوع، فنادی: أن الصّلاة جامعة.
قال أبو عُبیدة: وأمّا عُمیر بن معن الکاتب، فحدّثنی قال: الّذی بعث عُبیداللَّه حُمْران مولاه، فعاد عُیبداللَّه بن نافع أخا زیاد لأمِّه، ثمّ خرج عُبیداللَّه ماشیاً من خَوْخة کانت فی دار نافع إلی المسجد، فلمّا کان فی صحنه إذا هو بمولاه حُمْران أدنی ظلمة عند العشاء- وکان حُمْران رسول عُبیداللَّه إلی معاویة حیاته وإلی یزید- فلمّا رآه ولم یکن [آن] له أن یقدم قال: مَهْیم قال: خیرٌ. قال: ما وراءک خیر؟ قال: أدنوا منک؟ قال: نعم- فدنا وأسرّ إلیه موت یزید واختلاف أهل الشّام- فأقبلَ عُبیداللَّه من فورِه، فأمرَ منادیاً یُنادی أن الصّلاة جامعة، فلمّا تجمّع النّاس، صعد المنبر، فنعی یزید، وعرّض بثلبه لقصد یزید إیّاه قبل موته خافه عُبیداللَّه: فقال الأحنف لعُبیداللَّه: إنّه قد کانت لیزید فی أعناقنا بیعة، وکان یُقال: «أعرِض عن ذی قَبْر». فأعرض عنه.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 10/ 68- 69
أخبرنا أبو غالب محمّد بن الحسن، أنا أبو الحسن السّیرافیّ، أنا أحمد بن إسحاق، نا أحمد بن عمران، نا موسی، نا خلیفة، قال أبو الیقظان، والولید بن هشام وغیرهما:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 323
لمّا بلغ ابن زیاد وفاة یزید بن معاویة، صعد المنبر، فنعاه، فقال: یا أیّها النّاس! أنا رجل منکم، فبایعوا مَنْ أحببتُم. فقال الأحنف: نحنُ راضون بک حتّی یجتمع النّاس، فقال: اغدوا علی أعطیاتکم، فوضع الدّیوان، وأعطی العطاء، فخرج سلمة بن ذُؤیب الرِّیاحیّ بناحیة المربد، فدعا إلی بیعة ابن الزّبیر، فمالَ النّاس إلیه، فرفعُ ابن زیاد الدّیوان، وشاور إخوته وأهل بیته فی قتل مَنْ عصاه وخالفه، فأشاروا علیه بالکفِّ عن ذلک، فتنحّی، وصار إلی مسعود بن عمرو المعنی.
قال: ونا خلیفة، نا وهب بن جریر، حدّثنی أبی، ومحمّد بن أبی عیینة، عن شهرک، قال: شهدتُ ابن زیاد حین جاءه وفاة یزید بن معاویة قام خطیباً، فحمد اللَّه، وأثنی علیه، ثمّ قال: یا أهل البصرة! إن تنسبونی فجدودی مهاجری ومولدی وداری فیکم، وقد ولیتکم وما أحصی دیوان مقاتلتکم إلّاأربعین ألفاً، وقد أحصی إلی الیوم أربعین ومائة ألف، وما ترکتُ لکم ظنّة أخافها علیکم إلّاوهی فی سجنکم هذا، وإنّ أمیر المؤمنین یزید بن معاویة قد توفِّی وولی ابنه معاویة بن یزید. وزاد ابن أبی عیینة: عن شهرک: وقد اختلف أهل الشّام، فأنتم الیوم أکثر عدداً، وأعرضه فیئاً وأغناه عن النّاس، وأوسعه بلاداً، فاختاروا لأنفسکم رجلًا ترضونه لدینکم وجماعتکم، فأنا أوّل مَنْ رضیَ به، وتابع، وأعان بنصیحته وماله وقوّته، فإن اجتمع أهل الشّام علی رجلٍ ترضونه، دخلتم فیما دخل فیه المسلمون، وإن کرهتم ذلک، کنتم علی جدیلتکم حتّی تعطوا حاجتکم، فما لکم إلی شی‌ء من البلاد حاجة، وما یستغنی النّاس عنکم.
فقامت خطباء أهل البصرة، فقالوا: قد سمعنا مقالتک أ یُّها الأمیر، وما نعلم أحداً أقوی علیها منک، فهلُمَّ نُبایعک، [فقال: لا] فلمّا أبوا، بسطَ یده فبایعوه وانصرفوا وهم یقولون: أیظنّ ابن مرجانه أن نستقاد له فی الجماعة والفرقة؟ کذبٌ واللَّه.
قال: ونا خلیفة، نا سلیمان بن حرب، ووهب بن جریر، عن غسّان بن مضر، عن سعید بن یزید، أنّ ابن زیاد نعی لهم یزید، وقال: اختاروا لأنفسکم. فقالوا: نختارک.
فبایعوه.
وقالوا: أخرج لنا إخواننا، وکانت السّجون مملوءة من الخوارج. فقال: لا تفعلوا،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 324
فإنّهم یُفسِدون علیکم. فأبوا، فأخرجهم، فجعلوا یُبایعونه، فما تتامّ آخرهم حتّی أعطوا له، ثمّ خرجوا فی ناحیة بنی تمیم، فمرّ بهم سلمة بن ذُؤیب الرِّیاحیّ، فقالوا: مِنْ أین أقبَلت؟ فقال: من عند هذا الخبیث ابن البغی الدّعیّ.
أخبرنا أبو محمّد عبدالکریم بن حمزة، نا أبو بکر الخطیب.
ح وأخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنا أبو بکر بن الطّبریّ، قالا: أنا أبو الحُسین ابن الفضل، أنا عبداللَّه بن جعفر، نا یعقوب، قال: أملی علینا سلیمان بن حرب بمکّة مرسلًا، وبلغنی أ نّه ذکر بالبصرة، نا غسّان بن مضر، عن سعید بن یزید، قال: «1» لمّا ماتَ یزید ابن معاویة، صعد عُبیداللَّه بن زیاد المنبر، فخطبَ، ونعاهُ إلی أهل البصرة، فقال: اختاروا لأنفسکم، فإنّه سیأتیکم الآن أمیر. فقالوا: فإنّا نختارک. فقال: لعلّ یحملکم علی هذا حداثة عهدی علیکم، قالوا: «2» فإنّا نختارک. «3» قال: والسّجن مملوءاً من الخوارج. فقالوا «3»: أخرج إلینا إخواننا من السّجن، قال: إنِّی أشیر علیکم بغیر ذلک، اجمعوا جزلًا من جزل الحطب، ثمّ احدقوا بالسّجن، ثمّ حرِّقوا علیهم. قالوا: فإنّا لا نفعل ذلک بإخواننا.
قال: فأخرجهم، فبایعوه، قال: فما خرج منهم إلّاقلیل حتّی جعلوا یغلظون له فی البیعة، قال: فخرجوا من السّجن، فخرجوا علیه، فحصبوه، قال: فأرسل إلی الحارث ابن قیس الجهضمیّ، فجاءه فقال: إنّ نفسی قد أبَت إلّاقومک، واللَّه ما ذلک لک عندهم وقد أبلوا فی أبیک ما أبلوا، ففعلت بهم ما فعلت، قال: فأردف الحارث بن قیس، وکان النّاس یتحارسون، قال: فانطلِق به فی ناحیة، قال: فمرّ بقوم یحرسون. فقالوا: مَنْ هذا؟
قال: الحارث بن قیس. قالوا: ابن أختنا، قال: وفطن رجلٌ فقال: ابن مرجانة، فرماه بسهمٍ، فوقع فی قلنسوته، وجاء به إلی مسعود بن عمرو، قال: فلبث فی منزله ما لبث.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 39/ 334- 335، مختصر ابن منظور، 15/ 318
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی المختصر]
(2)- [أضاف فی المختصر: «لا»]
(3- 3) [لم یرد فی المختصر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 325
قال [أبو غالب الماوردیّ، أنا أبو الحسن السّیرافیّ، أنا أحمد بن إسحاق، أنا أحمد بن عمران، نا موسی]:
ونا خلیفة، قال: فحدّثنی الولید بن هشام، حدّثنی عمِّی، حدّثنی أبی، حدّثنی عمر بن هُبیرة والی العراق، حدّثنی یساف بن شُریح بن أساف العدویّ من بنی یشکر، قال: لمّا خرج ابن زیاد من البصرة شیعته، فقال: قد مللتُ الخف فابغونی ذا حافر. فرکب حماراً وتفرّد، فدنوتُ منه، فقلت: أنائِم؟ فقال: لا، بل مفکِّر، قلت: إن شئتَ أنبأتکَ فیمَ کنتَ مفکِّراً، قال: هات فأنبئنی، قلت: کنتَ تقول: لیتنی لم أقتل الحُسین، ولیت أنِّی لم أبنِ البیضاء، ولیت أنِّی لم أکن أوَلِّ الدّهاقین، ولیتَ أنِّی کنتُ أسمح ممّا کنتُ. قال: ما أصبتَ واحدة منهنّ. أمّا الحُسین، فإنّه أتانی یخیِّرنی بین أن یقتلنی أو أقتله، فاخترتُ قتله، وأمّا البیضاء، فانّ أمیر المؤمنین یزید بن معاویة اشتراها من ماله، وبناها من ماله، وأمّا استعمال الدّهاقین، فإنِّی کنتُ أوَلِّی الرّجل منکم من العرب فیکسر الخراج، فأکره الإقدام علیه لمکان عشیرته، فولّیتُ الدّهاقین، فکانوا أوفر للخراج، وأمّا قولک: أسمَح، فإنّما کنتُ خازناً أعطی إذا أُمِرتُ وأمنعُ إذا نُهیت، ولکنِّی أخبرکَ فیما کنتُ مفکِّراً، قلت: لیتَ إنِّی کنتُ قاتلتُ بمَن أطاعنی من أهل البصرة مَنْ خالفنی حتّی تکون الدّار لی أو لهم، ولیتَ أنِّی ضرمتُ السّجن ناراً علی مَنْ فیه من الخوارج، فأریح النّاس منهم، فأمّا إذا فاتتنی هاتان الخلّتان، فلیت أنِّی آتی الشّام ولم یُبایعوا أحداً.
فقدمَ الشّام، ولم یجتمعوا علی خلیفة.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 39/ 338
یساف بن شریح الیشکریّ: قدم مع عبیداللَّه بن زیاد دمشق.
قال یساف بن شریح: لمّا خرج عبیداللَّه بن زیاد من البصرة شیّعته، فقال: قد مللتُ الخفّ، فابغونی ذا حافر، فرکبَ حماراً وتفرّد- وفی روایة: قد ثقل علیَّ رکوب الإبل، فوطئوا لی علی ذی حافر، فألقیتُ له قطیفة علی حمار، فرکبه، وإنّ رجلیه لتکادان تخطّان فی الأرض- فإنّه لیسیر أمامی إذ سکتَ سکتةً، فأبطأتها، فقلتُ فی نفسی: هذا عبیداللَّه، أمیر العراق أمسَ نائمٌ السّاعة علی حمار، لو سقط منه لأبغضکَ قومک. فدنوتُ منه، فقلت: أنائِمٌ أنت؟ قال: لا. قلت: فما أسکَتک؟ قال: کنتُ أحدِّث نفسی.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 69/ 192
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 326
لمّا مات یزید، وأتی الخبر عبیداللَّه بن زیاد مع مولاه حمران، وکان رسوله إلی معاویة ابن أبی سفیان، ثمّ إلی یزید بعده، فلمّا أتاه الخبر أسرّه إلیه، وأخبره باختلاف النّاس فی الشّام، فأمر، فنودیَ الصّلاة جامعة، فاجتمع النّاس، وصعدَ المنبر، فنعی یزید وثلبه، فقال الأحنف: إنّه قد کانت لیزید فی أعناقنا بیعة. ویُقال فی المثل: أعرض عن ذی فترة، فأعرض عنه عبیداللَّه، وقال: یا أهل البصرة! إنّ مهاجرنا إلیکم ودارنا فیکم، ومولدی فیکم، ولقد ولیتکم وما یحصی دیوان مقاتلیکم إلّاسبعین ألفاً، ولقد أحصی الیوم مائة ألف، وما کان یحصی دیوان عمّالکم إلّاتسعین ألفاً، ولقد أحصی الیوم مائة وأربعین ألفاً، وما ترکتُ لکم قاطبة مَنْ أخافه علیکم إلّاوهو فی سجنکم، وإنّ یزید قد توفِّی، وقد اختلف النّاس بالشّام وأنتم الیوم أکثر النّاس عدداً، وأعرضهم فناءً، وأغنی عن النّاس، وأوسعهم بلاداً، فاختاروا لأنفسکم رجلًا ترضونه لدینکم وجماعتکم، فأنا أوّل راضٍ مَنْ رضیتموه، فإن اجتمع أهل الشّام علی رجل ترضونه لدینکم وجماعتکم، دخلتم فیما دخل فیه المسلمون، وإن کرهتم ذلک، کنتم علی أحد یلیکم حتّی تقضوا حاجتکم، فما بکم إلی أحدٍ من أهل البلدان حاجة، ولا یستغنی النّاس عنکم. فقام خطباء أهل البصرة وقالوا: قد سمعنا مقالتک، وما نعلم أحداً أقوی علیها منک، فهلمّ فلنبایعک. فقال: لا حاجة لی فی ذلک، فکرّروا علیه، فأبی علیهم ثلاثاً، ثمّ بسطَ یده فبایعوه، ثمّ انصرفوا، ومسحوا أیدیهم بالحیطان، وقالوا: أیظنّ ابن مرجانة أنّنا ننقاد له فی الجماعة والفرقة؟
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 319- 320
ولمّا صعد مسعود المنبر، أتی ابن زیاد، فقیل له ذلک، فتهیّأ لیجیئ إلی دار الإمارة، فأتوه، وقالوا له: إنّه قتل مسعود، فرکب، ولحقَ بالشّام، فأمّا مالک بن مسمع، فأتاه ناسٌ من مضر، فحصروه فی داره وحرقوا داره، ولمّا هرب ابن زیاد تبعوه، فأعجزهم، فنهبوا ما وجدوا له، وفی ذلک یقول واقد بن خلیفة التّمیمیّ:
یا ربّ جبّار شدید کلبه قد صارَ فینا تاجه وسلبه
منهم عُبیداللَّه یوم نسلبه جیاده وبزّه وننهبه
یوم التقی مقنبنا ومقنبه لو لم ینج ابن زیاد هربه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 327
وقد قیل فی قتل مسعود ومسیر ابن زیاد غیر ما تقدّم، وهو أ نّه لمّا استجار ابن زیاد بمسعود بن عمرو، أجاره، ثمّ سار ابن زیاد إلی الشّام، وأرسل معه مسعود مائة من الأزد [علیهم قرّة بن عمرو بن قیس] حتّی قدموا به إلی الشّام. فبینما هو یسیر ذات لیلة، قال: قد ثقلَ علیَّ رکوب الإبل، فوطِّئوا لی علی ذی حافر، فجعلوا له قطیفة علی حمار، فرکبه، ثمّ سار وسکتَ طویلًا.
قال مسافر بن شریح الیشکریّ: فقلت فی نفسی: لئن کان نائماً لأوقظنَ علیه نومه.
فقلت: أنائِمٌ أنت؟ قال: لا، کنتُ أحدِّث نفسی. قلت: أفلا أحدِّثکَ بما کنتَ تُحدِّث به نفسک؟ قال: هات. قلت: کنتَ تقول: لیتنی کنتُ لم أقتِل حُسیناً. قال: وماذا؟ قلت:
تقول: لیتنی لم أکن قتلتُ مَنْ قتلت. قال: وماذا؟ قلت: تقول: لیتنی لم أکن لمستُ البیضاء.
قال: وماذا؟ قلت: تقول لیتنی لم أکن استعملتُ الدّهاقین. قال: وماذا؟ قلت: تقول لیتنی کنتُ أسخی ممّا کنت.
قال: [واللَّه ما نطقتَ بصوابٍ ولا سکتّ عن خطأ] أمّا قتلی الحُسین، فإنّه أشارَ علیَّ یزید بقتله أو قتلی، فاخترتُ قتله. وأمّا البیضاء، فإنِّی اشتریتها من عبداللَّه بن عثمان الثّقفیّ، وأرسلَ إلیَّ یزید بألف ألف فأنفقتها علیها، فإن بقیت فلأهلی وإن هلکت لم آس علیها. وأمّا استعمال الدّهاقین، فإنّ عبدالرّحمان بن أبی بکرة أراد أن یروِّج، فوقع فیَّ عند معاویة وبلغ خراج العراق مائة ألف ألف، فخیّرنی معاویة بین العزل والضّمان، فکرهتُ العزل، فکنتُ إذا استعملت العربیّ کسرَ الخراج، فإن أغرمتُ عشیرته أو طالبته، أوغرت صدورهم، وإن ترکته ترکتُ مال اللَّه، وأنا أعرف مکانه، فوجدتُ الدّهاقین أبصَر بالجبایة وأوفی بالأمانة وأهون بالمطالبة منکم، مع أنِّی قد جعلتکم أمناء علیهم لئلّا یظلموا أحداً. وأمّا قولک فی السّخاء، فما کان لی مال، فأجود به علیکم، ولو شئتُ لأخذتُ بعض مالکم، فخصصتُ به بعضکم دون بعض، فیقولون: ما أسخاه. وأمّا قولک:
لیتنی لم أکن قتلتُ مَنْ قتلت، فما عملتُ بعد کلمة الإخلاص عملًا هو أقرب إلی اللَّه عندی من قتل مَنْ قتلتُ من الخوارج، ولکنِّی سأخبرکَ [بما حدّثتُ به نفسی] قلت:
لیتنی کنتُ قاتلتُ أهل البصرة، فإنّهم بایعونی طائعین، ولقد حرصتُ علی ذلک، ولکنّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 328
بنی زیاد قالوا: إن قاتلتهم فظهروا علیکَ لم یُبقوا منّا أحداً، وإن ترکتهم یغیب الرّجل منّا عند أخواله وأصهاره، فرفقتُ بهم. وکنتُ أقول: لیتنی أخرجتُ أهل السّجن، فضربتُ أعناقهم، وأمّا إذا فاتت هاتان، فلیتنی أقدِم الشّام ولم یبرموا أمراً.
قال: فقدمَ الشّام، ولم یُبرموا أمراً، فکان معه صبیان، وقیل: بل قدم وقد أبرموا، فنقضَ علیهم ما أبرموا. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 323- 324
__________________________________________________
(1)- چون یزید هلاک شد، خبر مرگ او را حمران غلام عبیداللَّه بن زیاد برای مولای خود رسانید. آن غلام در زمان معاویه بن ابی سفیان رسول و پیک خاص عبیداللَّه نزد معاویه و بعد یزید بود.
به او در خفا خبر داد (که کسی نداند) و نیز اختلاف اهل‌شام را هم به او خبر داد.
عبیداللَّه دستور داد که عموم مردم برای نماز حاضر شوند، آن‌گاه بر منبر فراز شد و خبر مرگ یزید را داد و به او ناسزا گفت و انتقاد کرد.
احنف گفت: «یزید در گردن ما بیعت داشت. در مثل چنین آمده غفلت و اشتباه را بگذارید و بگذرید.»
عبیداللَّه (که آن اعتراض را شنید) دشنام را کوتاه کرد و گفت: «ای اهل‌بصره! ما سوی شما مهاجرت کرده‌ایم و خانه و زادگاه من هم میان شماست. هنگامی که من کار شما را در دست گرفتم، عده جنگجویان شما در دفتر و دیوان فقط هفتاد هزار بود، اکنون صد هزار می‌باشید. دیوان شما فقط نام نود هزار مرد را احصا کرده بود و اکنون صد و چهل هزار حصائیه آن می‌باشد، من برای تمام شما کسی نگذاشتم که از او بیمناک شوید یا مزاحم شما باشد، و هر که از او ترس داشتید امروز در زندان شماست. بدانید که یزید وفات یافت؛ مردم در شام هم دچار اختلاف شده‌اند، شما امروز فزون‌تر از همه مردم (عده جنگجویان) و تواناتر هستید. ثروت شما بیش‌تر و بلاد شما فراخ‌تر و ملک شما آبادتر است. شما خود برای خود مردی را انتخاب کنید (امیر) که از او خشنود باشید و من نیز یکی از شما خواهم بود که راضی به رضای شما می‌باشم. اگر اهل‌شام بر انتخاب کسی اتفاق کردند و شما از او راضی باشید، شما هم مانند سایر مسلمین شریک آنها خواهید بود، و اگر او را نپسندید، خود کسی را اختیار کنید که در خور احتیاج شما باشد، زیرا شما به هیچ یک از مردم شهرستان‌ها نیازمند نیستید، و مردم از شما بی‌نیاز نخواهند بود.»
خطبا و سخنگویان قوم برخاستند و گفتند: «ما سخن تو را شنیدیم و پسندیدیم، هیچ کس از تو بهتر و تواناتر بر این کار نخواهد بود. دست بده تا با تو بیعت کنیم.»
او از بیعت آن‌ها خودداری کرد و آن‌ها با او بیعت کردند و رفتند، ولی هنگام رفتن، همه دستهای بیعت کرده را بر دیوارها کشیدند (بیعت او را باطل کردند) و گفتند: «فرزند مرجانه گمان می‌برد که ما مطیع و فرمانبردار او هستیم و از اجتماع مسلمین برکنار می‌باشیم.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 272- 273
چون مسعود بر منبر صعود نمود، به ابن زیاد خبر دادند و او را برای تجدید امارت دعوت کردند. او هم آماده شد [تا] به کاخ حکومت برود. هنوز نجنبیده، دوباره خبر رسید که مسعود را کشتند. ابن زیاد ناگزیر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 329
__________________________________________________
سوار شد و راه شام را پیش گرفت. اما مالک بن مسمع که جمعی از قبایل مضر به او احاطه کرد [ند]، خانه وی را محاصره نمودند و آتش زدند.
چون ابن زیاد گریخت، او را تعقیب کردند، ولی نتوانستند به او برسند، و هرچه داشت به یغما بردند. واقد بن خلیفه تمیمی در آن واقعه چنین گفت:
یا ربّ جبّار شدید کلبه قد صارَ فینا تاجهُ وسلبه
منهم عُبیداللَّه یوم نسلبه جیاده وبزّه وننهبه
یوم التقی مقنبنا ومقنبه لو لم ینج ابن زیاد هربه
یعنی: «بسی مرد جبار و خودپسند که سخت هار بوده و تاج و رخت او میان ما تاراج شده [است]. یکی از آن خودپسندان عبیداللَّه بود که ما او را غارت کردیم، لخت نمودیم و اسب‌ها و اموال او را به یغما بردیم. روزی که سواران او روبه‌رو شدند، اگر او نمی‌گریخت، هر گز نجات نمی‌یافت.»
درباره قتل مسعود و فرار ابن زیاد، روایات دیگری آمده، یکی این است که چون او به مسعود بن عمرو پناه برد، او پناهنده خود را پذیرفت و او را با صد سوار از قبیله ازد، به فرماندهی قره بن عمرو بن قیس سوی شام روانه کرد تا به آن دیار رسید. شبی که او به سیر و سفر ادامه داده بود، گفت: «من از شتر سواری خسته شده‌ام، مرا به چهارپای سم‌دار حمل کنید.» آن‌ها برای او یک خر حاضر کردند و بر آن خر، پالان نرم با گلیم (قطیفه) انداختند و او سوار شد.
مدتی خاموش شد. مسافر بن شریح یشکری گوید: «من با خود گفتم شاید (در این خاموشی) به خواب فرورفته باشد. من باید او را بیدار کنم.» به او گفتم: «آیا بیداری؟»
گفت: «نه، ولی در حال حدیث نفس بودم.»
گفتم: «آیا می‌خواهی که من حدس بزنم تو چه فکر می‌کردی و با خود چه می‌گفتی؟»
گفت: «هرچه داری بیار (بگو).»
گفتم: تو به خود چنین می‌گفتی: «ای کاش که من حسین را نمی‌کشتم!»
گفت: «دیگر چه حدس می‌زنی؟»
گفتم: با خود هم می‌گفتی: «ای کاش کسی را نمی‌کشتم و ای کاش کاخ سفید را نمی‌ساختم (از طبری تصحیح شده)!»
گفت: «دیگر چه حدس می‌زنی؟»
گفتم: با خود می‌گفتی: «ای کاش دهقانان (ایرانیان) را به حکومت و کارهای دیگر نمی‌گماشتم!»
گفت: «دیگر چه؟»
گفتم: «نزد خود فکر می‌کردی که‌ای کاش سخی می‌بودم و بیش از این به دهش می‌پرداختم!»
گفت: «به خدا تو راست نگفتی، ولی خطا هم نکردی (تقریباً حدس تو مصیب بود). اما قتل حسین که یزید به من دستور داده بود که او را بکشم و گر نه یزید مرا خواهد کشت. من چنین تصمیم گرفتم که او را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 330
کان أوّل مَن بویعَ بالعراق بعد وفاة یزیدَ بن معاویة، عُبیداللَّه بن زیاد بن أبیه، وذلک أ نّه لمّا أتاه الخبر بوفاة یزید، وبلغه ما النّاس فیه بالشّام من الاختلاف، أمرَ فنُودی:
__________________________________________________
بکشم و خود را از کشتن رها کنم. اما کاخ سفید که من آن را از عبداللَّه بن عثمان ثقفی خریده بودم و یزید هم برای من هزار هزار (میلیون درهم) فرستاد که من آن را خرج آبادی آن کاخ نمودم. اگر آن کاخ بماند که برای خانواده من خواهد ماند و اگر من بمیرم که بر آن دریغ نخواهد بود. اما برگزیدن دهقانان (ایرانیان و اعیان ایران)، عبدالرحمان ابی بکره (پسر عم عبیداللَّه) خواست بر خراج بیفزاید (در طبری نام زادان فرخ را هم برده که هر دو متفقاً به استیفا مشغول بودند)، عایدات عراق بالغ بر صد هزار هزار گردید. معاویه مرا میان دو چیز مخیر نمود یا پرداخت آن مبلغ و بقا بر امارت یا عزل. من عزل را نخواستم. اگر عرب را به استیفا می‌گماشتم، مالیات و عایدات کسر می‌شد، و چون عرب را مؤاخذه می‌کردم، عشیره او به کینه برمی‌خاست و اگر از او صرف‌نظر می‌کردم، مالیات دچار کم و کاست می‌شد. ناگزیر دهقانان را که به استیفا بصیر و دلیر [بودند]، به کار می‌گماشتم که آن‌ها هم امین و استوار هستند و هم مطالبه و دریافت مالیات از آن‌ها آسان‌تر است. در عین‌حال شما (عرب) را بر آن‌ها مسلّط و مراقب امین قرار دادم که آن‌ها تعدّی و ستم نکنند.
اما این‌که می‌گویی من سخا و دهش نداشتم، بدان که من از خود دارایی نداشتم که آن را برای شما بذل کنم. اگر می‌خواستم مال شما را بگیرم و به شما بدهم و بعضی را دون بعضی دیگر به دریافت آن اختصاص دهم، مردم می‌گفتند: «او سخی و کریم است.»
اما این که می‌گویی من نزد خود فکر می‌کردم و به خود می‌گفتم: «ای کاش کسی را نمی‌کشتم!» بدان که بعد از کلمه اخلاص (عبادت) من کاری بهتر نمی‌دیدم که مرا به خدا نزدیک کند، غیر از قتل خوارج که آن‌ها را می‌کشتم.
ولی من به تو می‌گویم که در آن خلسه رؤیا با خود چه می‌گفتم (حدیث نفس). با خود می‌گفتم: «ای کاش من اهل بصره را می‌کشتم که آن‌ها از روی طاعت با من بیعت کردند و من به کشتن آن‌ها اصرار داشتم، ولی خاندان زیاد (قوم خود) به من گفتند: «اگر تو با اهل بصره جنگ کنی، آن‌ها غالب شوند و یک تن از ما را زنده نخواهند گذاشت و اگر آن‌ها را به حال خود بگذاری، هر یک از ما نزد طایفه مادری خود یا خویشان سببی و دامادهای خود پناهنده می‌شود و زنده می‌ماند.»
ولی من با خود چنین می‌گفتم: «ای کاش تمام زندانی‌ها را گردن می‌زدم، اینک که تمام این کارها از دست رفت! ای کاش من وقتی وارد شام شوم که اهل شام تصمیم نگرفته باشند (در انتخاب خلیفه) که من نیز شرکت کنم!»
او وارد شام شد و اهل شام هم تصمیم نگرفته بودند. چند تن از جوانان و کودکان با او همراه شدند (کسی به او توجه نکرد).
گفته شده است: «او هنگامی که وارد شد آن‌ها، کار خود را به سامان رسانیده بودند، ولی او آن کار را به‌هم‌زد و باطل نمود.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 284- 287
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 331
«الصّلاة جامعة»، فاجتمع النّاس، فصعِدَ المنبر، فنعَی یزید وعرّض بثَلْبِه «1»؛ لأنّ یزید کان قد کرِهه قبل موته، وصرّح بلعنه بسبب قتل الحسین بن علیّ، حتّی خافهُ عُبیداللَّه علی نفسه، ثمّ قال عُبیداللَّه: «یا أهل البصرة! إنّ مُهاجَرَنا إلیکم، ودارنا فیکم، [ومَوْلدی فیکم] «2»، ولقد وُلِّیتکم وما أحصی دیوان مقاتلتکم إلّاسبعین ألف مقاتل، ولقد أحصی الیوم ثمانین ألف مقاتل، وما أحصی دیوان عمّالکم [إلّاتسعین ألفاً، ولقد أحصی الیوم مائة ألف وأربعین ألفاً، وما ترکتُ لکم ذا ظِنَّة أخافه علیکم «3»] إلّاوهو فی سجنکم، وإنّ یزید قد تُوُفِّی، وقد اختلف النّاس بالشّام، وأنتم الیوم أکثر النّاس عدداً، وأعرضُه فِناء، وأغناه عن النّاس، وأوسعهم بلاداً، فاختاروا لأنفسکم رجلًا ترضَوْنه لدینکم وجماعتکم، فأنا أوّل راضٍ بما رضیتموه [لدینکم وجماعتکم] «4»، فإن اجتمع أهل الشّام علی رجل ترضَونه، دخلتم فیما دخل فیه المسلمون، وإن کرهتم ذلک کنتُم علی جَدِیلتکم «5» حتّی تُعْطَوْا حاجتکم، فما بکم إلی أحدٍ من أهل البُلدان حاجة، وما یستغنی النّاس عنکم».
فقام خطباؤهم، وقالوا: قد سمعنا مقالتک، وما نعلم أحداً أقوی علیها منک، فَهَلُمَّ «6» نبایعک، فقال: لا حاجة لی فی ذلک. فکرّروا علیه وهو یأبی علیهم ثلاثاً، ثمّ بسطَ یده فبایعوه ثمّ انصرفوا ومسحوا أیدیهم بالحیطان، وقالوا: أیظنّ ابن مَرْجانة إنّا ننقاد له فی الجماعة والفرقة.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 501- 502
وکان ابن زیاد قد تهیّأ لما صعد مسعود المنبر لیجی‌ء دار الإمارة، فقیل له إنّ مسعود قد قُتِل، فرکبَ ولحقَ بالشّام.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 508
__________________________________________________
(1)- الثّلب: اللّوم والعَیْب
(2)- الزّیادة من الکامل
(3)- ثبتت هذه الزّیادة فی النّسخة (ن)، وسقطت من النّسخة (ک)
(4)- ثبتت هذه الزّیادة فی النّسخة (ک)، وسقطت من النّسخة (ن)
(5)- الجدیلة: الحالة الاولی
(6)- «هلمّ» کلمة بمعنی الدّعاء إلی الشّی‌ء مثل «تعالی»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 332
فأتاه عُبیداللَّه بن زیاد هارباً من العراق، وکان قد خطب، ونعی إلی النّاس یزید، وبذل العطاء، فخرج علیه سلمة الرّیاحیّ یدعو إلی ابن الزّبیر، فمالَ إلیه النّاسُ، فقال النّاسُ لعُبیداللَّه: أخرِجْ لنا إخواننا من السّجون- وکانت مملوءةً من الخوارج- قال:
لا تفعلوا، فأبوْا، فأخرجهم، فجعلوا یُبایعونه، فما تکاملَ آخِرُهم حتّی أغلظوا له، ثمّ عسکروا.
وقیل: خرجوا یمسحون الجدرَ بأیدیهم، ویقولون: هذه بیعة ابنِ مرجانة، ونهبوا خیلَه، فخرج لیلًا، واستجار بمسعودِ بن عمرو رئیس الأزد، فأجاره.
وأمّر أهلُ البصرة علیهم عبداللَّه بن الحارث بن نوفل الهاشمیّ، فشدّت الخوارجُ علی مسعود، فقتلوه، وتفاقم الشّرُّ، وصاروا حزبین، فاقتتلوا أیّاماً، فکان علی الخوارج نافعُ ابن الأزرق، وفرّ عُبیداللَّه قبل مقتل مسعود فی مائة من الأزد إلی الشّام، فوصلَ إلی الجابیة وهناک بنو أمیّة، فبایع هو ومروانُ خالدَ بن یزید بن معاویة فی نصف ذی القعدة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 5/ 56 (ط دار الفکر)
وقال حُصین بن نُمیر لمروان بن الحکم، عند موت معاویة: أقیموا أمرکم قبل أن یدخل علیکم شامکم فتکون فتنة، فکان رأی مروان أن یرد إلی ابن الزّبیر فیُبایعه، فقدمَ علیه عبیداللَّه بن زیاد هارباً من العراق.
وکان عندما بلغه موت یزید، خطبَ النّاس، ونعی إلیهم یزید، وقال: اختاروا لأنفسکم أمیراً. فقالوا: نختارک حتّی یستقیم أمر النّاس.
فوضع الدّیوان وبذل العطاء، فخرج علیه سلمة الرِّیاحیّ بناحیة البصرة، فدعا إلی ابن الزّبیر، فمالَ النّاس إلیه.
وقال سعید بن یزید الأزدیّ، قال عُبیداللَّه لاهل البصرة: اختاروا لأنفسکم. قالوا:
نختارک. فبایعوه، وقالوا: أخرج لنا إخواننا، وکان قد ملأ السّجون من الخوارج، فقال:
لا تفعلوا، فإنّهم یُفسدون علیکم. فأبوا علیه، فأخرجهم، فجعلوا یبایعونه، فما تتام آخرهم حتّی أغلظوا له، ثمّ خرجوا من ناحیة بنی تمیم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 333
وروی جریر بن حازم عن عمِّه: أنّهم خرجوا، فجعلوا یمسحون أیدیهم بجدر باب الإمارة، ویقولون هذه بیعة ابن مرجانة. واجترأ علیه النّاس حتّی نهبوا خیله من مربطه.
وقال غیره: فهربَ باللّیل، فاستجار بمسعود بن عمرو رئیس الأزد، فأجاره.
ثمّ إنّ أهل البصرة بایعوا عبداللَّه بن الحارث بن نوفل الهاشمیّ ببّه «1»، ورضوا به أمیراً علیهم، واجتمع النّاس لتتمّة البیعة، فوثبت الحروریّة علی مسعود بن عمرو فقتلوه، وهرب النّاس وتفاقم الشّرّ وافترق الجیش فرقتین، وکانوا نحواً من خمسین ألفاً، واقتتلوا ثلاثة أیّام، فکان علی الخوارج نافع بن الأزرق. وقال الزّبیر بن الخریت عن أبی لبید:
إنّ مسعوداً جهّز مع عُبیداللَّه بن زیاد مائة من الأزد، فأقدموه الشّام. وروی ابن الخریت، عن أبی لبید، عن الحارث بن قیس الجهضمیّ، قال: قال ابن زیاد: إنِّی لأعرف سوراً کان فی قومک. قال الحارث: فوقفتُ علیه، فأردفته علی بغلتی وذلک لیلًا، وأخذ علی بنی سلیم، فقال: مَنْ هؤلاء؟ قلت: بنو سلیم. قال: سلمنا إن شاء اللَّه. ثمّ مررنا علی بنی ناجیة، وهو جلوس معهم السّلاح، فقالوا: مَنْ ذا؟ قلت: الحارث بن قیس. قالوا امض راشداً. فقال رجل: هذا واللَّه ابن مرجانة خلفه. فرماه بسهم فوضعه فی کور عمامته، فقال: یا أبا محمّد مَنْ هؤلاء؟ قلت: الّذین کنتَ تزعم أنّهم من قریش، هؤلاء بنو ناجیة. فقال: نجونا إن شاء اللَّه. ثمّ قال: إنّک قد أحسنتَ وأجملتَ، فهل تصنع ما أشیر به علیک. قد عرفت حال مسعود بن عمرو وشرفه وسنّه وطاعة قومه له، فهل لک أن تذهب بی إلیه فأکون فی داره، فهی أوسط الأزد داراً، فإنّک إن لم تفعل تصدع علیک قومک؟
قلت: نعم. فانطلقتُ به، فأشعر مسعود وهو جالس یوقد له بقصبٍ علی لبنة، وهو یعالج أحد خفِّیه بخلعه، فعرفنا، فقال: إنّه قد کان یتعوّذ من طوارق السّوء. فقلت له:
أفتخرجه بعدما دخل علیک بیتک! فأمره، فدخل علیه بیت ابنه عبدالغافر، ورکب معی فی جماعة من قومه، وطافَ فی الأزد، فقال: إنّ ابن زیاد قد فقد، وإنّا لا نأمن أن نلطخ
__________________________________________________
(1)- بتشدید الموحدة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 334
به، فأصبحت الأزد فی السّلاح، وأصبح النّاس قد فقدوا ابن زیاد، فقالوا: أین توجّه؟
ما هو إلّافی الأزد.
قال خلیفة: قال أبو الیقظان: فسارَ مسعود وأصحابه یریدون دار الإمارة، ودخلوا المسجد، وقتلوا قصاراً کان فی ناحیة المسجد، ونهبوا دار امرأة، وبعث الأحنف حین علم بذلک إلی بنی تمیم، فجاؤوا ودخلت الأساورة المسجد، فرموا بالنشّاب فیُقال فقأوا عین أربعین نفساً. وجاء رجل من بنی تمیم إلی مسعود، فقتله، وهربَ مالک بن مسمع، فلجأ إلی بنی عدی وانهزم النّاس.
وقال الزّبیر بن الخریت، عن أبی لبید: إنّ عُبیداللَّه قدم الشّام، وقد بایعَ أهلها عبداللَّه ابن الزّبیر، ما خلا أهل الجابیّة ومَنْ کان من بنی أمیّة، فبایعَ هو ومروان وبنو أمیّة، خالد بن یزید بن معاویة، بعد موت أخیه معاویة فی نصف ذی القعدة. «1» «1»
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 363- 364
__________________________________________________
(1)- گویند که چون بعد از موت یزید، عبیداللَّه بن زیاد دید که مهم امارت او در بصره تمشیت نمی‌پذیرد، با مولی خویش مهران که یکی از عقلای روزگار بود، در باب مصلحت کار خود مشورت نمود. مهران گفت: «ایها الامیر! مردم اگر اختیاری داشته باشند، هرگز به حکومت اولاد زیاد رضا ندهند و آنچه تو را میسر شد، به واسطه التفاف معاویه و یزید بود. اکنون مصلحت در آن است که حارث بن قیس را که یکی از صنادید بنی‌ازد است، طلب فرمایی و از وی التماس نمایی که تو را در ظل حمایت خویش جای دهد.»
ابن زیاد گفت: «أصبت الرّأی یا مهران.» و همان زمان قاصدی فرستاد، حارث را طلب داشت و در باب حرکت و سکون خویش با وی مشورت نمود.
حارث گفت: «المستشار مؤتمن؛ از دو کار یکی باید کرد.»
عبیداللَّه پرسید: «آن کدام است.»
حارث گفت: «نخست آن که در بصره اقامت نمایی تا ما که معاشر ازدیم، تو را از آسیب اهل این شهر که با تو مخالفت می‌ورزند، نگاه‌داریم و اگر خاطرت بر توقف قرار نمی‌گیرد، و می‌خواهی که پنهان گردی، تو را به قبیله خویش برم؛ چنانچه هیچ کس نداند، و چون مردم از طلب تو بازایستند، ما نوعی سازیم که به مأمن و موضعی که خاطر خواه تو باشد، برسی.»
عبیداللَّه گفت: «طریق صواب منحصر در فرار است که دشمنان در این شهر بسیارند.»
حارث گفت: «مصلحت آن است که در جوف لیل بی تردد و خوف با یکدیگر روی به قبیله ازد نهیم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 335
__________________________________________________
و بعد از آن بر حسب مقتضی وقت، عمل نماییم.»
عبیداللَّه گفت: «مقصود من همین بیش نیست.»
و چون شب درآمد، ابن زیاد گفت تا در منزل وی مشاعل برافروختند تا مردم تصور کنند که وی در مقام خویش آرام دارد.
آن‌گاه روی به قبیله ازد نهادند، عبیداللَّه بعد از اندک مسافتی که قطع کرد، پرسید: «به کدام موضع رسیدیم.»
حارث جواب داد: «به بنی‌سلیم.»
ابن زیاد گفت: «سلامت نصیب ما گردد انشاء اللَّه.» و چون از آن جا گذشتند، به قبیله دیگر رسیدند. عبیداللَّه باز استفسار نمود: «کجا رسیدیم.»
حارث گفت: «این قبیله را بنی‌ناجیه می‌گویند.»
عبیداللَّه گفت: «از محنت‌ها نجات یابیم اگر خواست خدای تعالی باشد.»
و بعد از طی طریق به قبیله ازد رسیدند. حارث پیش عمرو بن مسعود که مهتر قوم بود رفته و گفت: «ابن زیاد را به وکالت تو امان داده، آوردم.»
مسعود گفت: «مردم خود را هلاک کردی و ما را در ورطه حرب اهل‌بصره افکندی، و حال آن که ما پیش از این پدر او را امان دادیم و چون بعد از چند گاهی بر سریر امارت متمکن گشت، در صدد مکافات نیامد و هیچ نفعی به ما نرسانید، و مع ذلک در امداد ابن زیاد تقصیری نخواهیم کرد. آن‌گاه او را در حرم سرای خود جای داده و فرمود تا دو کنیزک به خدمت وی قیام نمایند. چون صباح شد، مردم بصره به نیّت آن که جهان را از لوث وجود عبیداللَّه بن زیاد پاک نمایند، به دار الاماره رفتند. هیچ کس را نیافته، در زندان را شکستند و مجموع محبوسان را خلاص دادند، و چون اعدا از طلب عبیداللَّه متقاعد گشتند، عبیداللَّه از مسعود بن عمرو حارث التماس نمود که دلیلی پیدا کرده و او را به‌جانب شام گسیل‌گرداند و ایشان شخصی را از بنی‌یشکر به اجاره گرفتند و با وی قراردادند که ابن زیاد را به شام برساند.
یشکری گوید: «شبی از شب‌ها در راه آواز شخصی‌را شنیدم که به کلمه چند اشتر خود را حدی می‌کرد که اوّل آن کلمات این بود: «یا ربّ ربّ الأرض والعباد، العَن زیاداً وبنی زیاد.»
عبیداللَّه را وهم آن شد که مگر آن مرد از جمله دشمنان است که به طلب او می‌آید. من او را تسکین دادم و روان گشتیم. زمانی دراز ابن زیاد در بالای شتر خود سر در پیش افکنده خاموش بود، چنانچه گمان کردم که در خواب رفته، پس ندا کردم: «یا نومان!»
ابن زیاد جواب داد: «در خواب نیستم، اما با خود اندیشه داشتم.»
من گفتم: «دانستم که در کدام قضایا فکر می‌نمودی.»
گفت: «آنچه به خاطر تو رسیده، بگوی.»
گفتم: «در اندیشه کشتن امام حسین بودی و تأسفی خوردی که چرا بر قتل او اقدام نمودی. دیگر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 336
__________________________________________________
می‌اندیشیدی که در قصر ابیض چندان مال خرج کردم و بصریان نگذاشتند که تمتعی از آن برگیرم. دیگر در آن فکر بودی که چندین هزار کس را از خوارج چرا کشتم؟»
ابن زیاد گفت: «مرا از قتل امام حسین هیچ فکری نیست؛ زیرا که او مخالفت امام کرد، و امیر مرا به کشتن او امر فرمود. اگر امر خطا بود، یزید را از عهده آن بیرون باید آمد، نه مرا. از بنای قصر ابیض نیز اندیشه ندارم؛ زیرا که من او را از مال یزید، به فرمان یزید عمارت کردم. و از قتل خوارج؛ یعنی کسانی که بر پادشاه زمان بیرون می‌آیند چه فکر؛ زیرا که پیش‌تر از من کسی که از من بهتر بود؛ یعنی امیر المؤمنین علی علیه السلام بیش‌تر از من از آن طبقه کشت. لیکن اندیشه من به واسطه آن است که برادران و اقربای خود را از بصره بیرون نیاوردم و بعد از خبر موت یزید آنچه در بیت‌المال بود، به مردم دادم و هیچ فایده بر آن مترتب نگشت.»
گفتم: «گذشته را نتوان دریافت، حالا چه در خیال داری؟»
گفت: «اگر اهل شام با کسی بیعت کرده‌اند، با ایشان موافقت خواهم نمود، و اگر بیعت نکرده‌اند، هر تصرفی که خواهم در مزاج ایشان توانم کرد؛ چه آن جماعت را به منزله رمه گوسفند اعتقاد دارم که به هر جانب که برانم، بروند.»
یشکری گوید: «چون به شام رسیدیم، مردم آن جا را با هم مخالف دیدیم.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 192- 194
مسعود همچنان برفراز منبر بود او را از منبر فرودآوردند و بکشتند، [...]
ابن‌اثیر می‌گوید: «بعضی از راویان اخبار در سبب قتل مسعود و مسیر ابن زیاد به خبری دیگر عنایت کرده‌اند، و چنین گفته‌اند: که چون عبیداللَّه بن زیاد به مسعود بن عمرو پناهنده شد مسعود او را پناه داد، و از آن پس پسر زیاد روی به شام نهاد.»
مسعود صد تن با وی بفرستاد تا او را به شام آوردند، و در آن‌حال که ابن‌زیاد در دل شب راه می‌سپرد گفت: «سواری بر شتر، بر من دشوار و سنگین گردید مرکوبی سُم‌دار برای من بیاورید.» پس درازگوشی بیاوردند و ابن زیاد برنشست، آن‌گاه راه درنوشت و مدتی بر آن درازگوش خاموش ببود. مسافر بن شریح یشکری که با وی بود می‌گوید: «با خویشتن گفتم اگر در خواب است البته بیدارش کنم.» و گفتم: «آیا در خواب باشی؟» گفت: «نیستم و با خویشتن در حدیث و حکایتم.» گفتم: «می‌خواهی از آنچه با خویش گویی با تو بازگویم.» گفت: «بگوی تاچه گویی؟» گفتم: «همانا می‌گویی کاش حسین را نکشته و شهید نکرده بودم.» گفت: «دیگر چه؟» گفتم: «همی‌گویی کاش نمی‌کشتم آنان را که کشتم.» گفت: «دیگر چه؟» گفتم: «با خود می‌گویی کاش بیضا را لمس نمی‌کردم.» گفت: «دیگر چه؟» گفتم: «با خویش همی‌گفتی کاش از دهاقین اخذ باج و خراج نمی‌خواستم؟» گفت: «دیگر چه؟» گفتم: «می‌گفتی کاش آن اموال که مرا به چنگ می‌آمد جمله را می‌بخشیدم.»
ابن‌زیاد گفت: «امّا کشتن من حسین را، همانا یزید با من فرمان کرد که او را بکشم و گرنه مرا بکشد،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 337
ونقل ابن الأثیر فی الکامل، عن ابن زیاد أ نّه قال لمسافر بن شریح الیشکریّ فی طریق الشّام: أمّا قتلی الحسین علیه السلام فإنّه أشار إلیَّ یزید بقتله أو قتلی، فاخترتُ قتله.
القمی، نفس المهموم،/ 463/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 187
وأمّا عبیداللَّه بن زیاد، فإنّه کان عند موت یزید والیاً علی البصرة، وکان عمرو بن حریث والیاً علی الکوفة بالنِّیابة عن ابن زیاد.
__________________________________________________
لاجرم قتل حسین را اختیار نمودم، امّا بیضا، همانا بیضا را از عبداللَّه بن عثمان ثقفی خریداری نمودم و یزید هزار بار هزار درهم به من فرستاد تا بر آن انفاق کردم هم اکنون اگر من باقی بمانم مخصوص اهل و عیال من خواهد بود و اگر تباه شدم افسوس و اندوهی بر آن مکان ندارم، وامّا استعمال دهاقین، همانا عبدالرّحمان بن ابی‌بکره خواست تا رواج و احتشامی گیرد و از من نزد معاویه فتنه افکند، و آن وقت خراج مملکت عراق به صد هزار هزار بار مقرّر بود، معاویه مرا مختار ساخت که یا از مملکت عراق عزلت گیرم یا آن مبلغ و منال را ضمانت کنم، از عزلت کراهت داشتم و این‌وقت نگران شدم که اگر از مردم جماعتی را عامل بلاد و حاکم عباد سازم این کسر خراج را از عهده برنیایند و اگر از اموال ایشان به غرامت خواهم سینه‌ها از کینه‌ها آکنده و با من دشمن شوند، و اگر طلب نکنم مالیات فراهم نشود، لاجرم چون بیندیشیدم دهاقین را در اخذ باج و خراج بصیرتر و امین‌تر یافتم و مطالبه از ایشان را آسان‌تر نگریستم از این روی ایشان را به عمل بگذاشتم، و به علاوه شماها را برایشان برگماشتم تا بر کسی ستمی فرودنیاید.
و امّا این‌که گفتی از عدم بخشش خویشتن را نکوهش می‌نمودم، نه چنان است که گویی، چه مرا مالی نبود که شما را ببخشم، اما اگر خواستم خواسته پاره‌ای از شما را به ظلم و ستم مأخوذ داشتم و پاره‌ای را به جود و بذل از پاره‌ای دیگر اختصاص دادم آن هنگام می‌گفتند: بسیار جواد و سخی است، وامّا این‌که گفتی من می‌گفتم کاش نمی‌کشتم آنان را که کشتم همانا من بعد از اقرار به توحید و قرائت کلمه اخلاص هیچ کاری را برای تقرب به حضرت پروردگار از کشتن آنان که از خوارج کشتم برتر و سودمندتر نمی‌دانم.
لکن هم اکنون از آنچه با خود می‌گفتم تو را خبر می‌گویم، همانا با خویش همی‌گفتم: کاش با مردم بصره قتال می‌دادم، چه ایشان با من از روی طوع و رغبت بیعت کردند و خلاف نمودند، و من بر آن کار انکار داشتم و ایشان اصرار، و از آن پس که خواستم با ایشان جنگ درافکنم فرزندان زیاد گفتند اگر با ایشان قتال دهی و بر تو ظفر یابند یک نفر از ما باقی نگذارند، لکن اگر این‌جماعت را به حال خود گذاری و بگذری، آل‌زیاد می‌توانند نزد اخوال و اصهار خود آسوده بمانند، لاجرم من با ایشان مدارا کردم و سرانجام به این حال پیوست، و دیگر با خود همی گفتم: کاش زندانیان را سر از تن برمی‌گرفتم، و اکنون که این دو کار از من فوت شد کاش چون به شام شوم مردم شام پیش از قدوم من کاری نساخته، و تار وپودی درهم نبافته، و کسی را به خلافت برننشانده باشند.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 88، 89- 91
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 338
فجاء الخبر إلی ابن زیاد بالبصرة بموت یزید واختلاف النّاس بالشّام، فجمعَ النّاس، وأخبرهم بموت یزید، وجعل یذمّه، وطلبَ منهم أن یُبایعوا رجلًا یقوم بأمرِهم، فبایعوهُ ثمّ انصرفوا ومسحوا أیدیهم بالحیطان، وقالوا: أیظنّ ابن مرجانة إنّنا ننقاد له فی جمیع الأوقات. «1»
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 8- 9، ط 2/ 13
__________________________________________________
(1)- ابن‌اثیر در کامل از ابن‌زیاد نقل کرده است: ابن زیاد با مسافر بن شریح یشکری در راه شام گفت: «من حسین علیه السلام را به امر یزید کشتم، و گفته بود که یا او کشته شود، یا تو کشته شوی، و من قتل او را اختیار کردم.»
قاضی طباطبایی، تحقیقی راجع به اوّل اربعین امام حسین علیه السلام،/ 649
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 339

بیعة أهل الکوفة لابن الزّبیر وخروج ابن زیاد عنها: قال: وذکروا عن بعض المشیخة من أهل العلم بذلک، قالوا: کان ابن زیاد أوّل مَنْ ضمّ إلیه الکوفة والبصرة، وکان أبوه زیاد کذلک قبله، فلم یزَل عبیداللَّه یتبع الخوارج ویقتلهم، ویأخذ علی ذلک النّاس بالظّن، ویقتلهم بالشّبهة، واستعمد إلی عامّتهم، وکان بعضهم له علی ما یحبّ.
قال: فلمّا اختلف أمر النّاس، ومات یزید، وامتدّ سلطان ابن الزّبیر، وغلظ شأنه وعظم أمره، وخلع أهل البصرة طاعة بنی أمیّة، وبایعوا ابن الزّبیر، خرج عبیداللَّه بن زیاد إلی المسجد «1»، فقام خطیباً، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وقال: أیّها النّاس! إنّ الّذی کنّا نُقاتل علی طاعته قد مات، واختلف أمر النّاس، وتشتّتت کلمتهم، وانشقّت عصاهم، فإن أمّرتمونی علیکم حبّبتُ فیکم، وقاتلتُ بکم عدوّکم، وحکمتُ بینکم، وأنصفتُ مظلومکم، وأخذتُ علی یدِ ظالمکم حتّی یجتمع النّاس علی خلیفة.
فقام یزید بن الحارث بن رویم الیشکریّ، وقال: الحمد للَّه‌الّذی أراحنا من بنی أمیّة، وأخزی ابن سُمیّة، لا واللَّه ولا کرامة. فأمر به عبیداللَّه، فلبّب، ثمّ انطلق به إلی السّجن، فقامت بکر بن وائل، فحالت بینه وبین ذلک.
ثمّ خرج الثّانیة عبیداللَّه بن زیاد إلی المنبر، فخطبَ النّاس، فحصبه النّاس ورموه بالحجارة وسبّوه، وقام قوم فدنوا منه، فنزل فاجتمع النّاس فی المسجد. فقالوا: نؤمِّر رجلًا حتّی تجتمع النّاس علی خلیفة، فاجتمع رأیهم علی أن یؤمِّروا عمر «2» بن سعد بن أبی وقّاص، وکان الّذین قاموا بأمره هذا الحیّ الّذی من کندة، فبینما هم علی ذلک، إذ أقبلَ النِّساء یبکین وینعین الحسین، وأقبلت همدان حتّی ملأوا المسجد، فأطافوا بالمنبر متقلِّدین السّیوف، وأجمع رأی أهل البصرة والکوفة علی عامر بن مسعود بن أمیّة بن خلف، فأمّروه علیهم حتّی یجتمع النّاس.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 16
__________________________________________________
(1)- [فی هذا الکتاب کان عبیداللَّه حین موت یزید فی الکوفة]
(2)- [فی المطبوع: «عمرو»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 340
قال هشام بن الکلبیّ فی إسناده: أتی عُبیدَاللَّه بن زیاد خبرُ وفاة یزید بن معاویة وهو بالبصرة، وخلیفته علی الکوفة عمرو بن حُریث المخزومیّ، فقال لأهل البصرة: إن شئتم فبایعونی بالإمْرة حتّی تنظروا ما یصنع النّاس وتروا رأیَ مَنْ وراءکم. فبایعهُ أهل البصرة علی ذلک، ووجّه عُبیداللَّه من البصرة، عامر بن مِسْمَع من بنی قیس بن ثعلبه وسعد بن القرحاء لیُعْلِما أهلَ الکوفة ما کان من أهل البصرة، ویسألاهم البیعة لابن زیاد علی الإمْرَة حتّی یصْطَلح النّاس علی إمام. فجمع عمرو بن حُریث النّاس، وعرضَ ذلک علیهم، وأمر عامر بن مِسْمَع أن یتکلّم، فتکلّم، ودعاهم إلی البیعة لعُبیداللَّه، وقال: إنّما الکوفة والبصرة شی‌ء واحد، فلیکن أمرنا وأمرکم مجتمعاً. وقام سعد بن القرحاء، فقال نحواً من ذلک.
فقام یزید بن الحارث بن رُویم الشّیبانیّ، فحصبهما، ثمّ حصبهما النّاس، وقالوا: أنحنُ نُبایع لابن مرجانة! لا ولا کرامةً، فشَرُف بذلک یزید بالمِصْر وارتفع.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 7
وفی هذه السّنة، طردَ أهل الکوفة عَمرو بن حُرَیث وعزَلوهُ عنهم، واجتمعوا علی عامر بن مسعود. قال أبو جعفر: ذکر الهیثم بن عدیّ، قال: حدّثنا ابن عیّاش، قال: کان أوّل مَنْ جُمِعَ له المِصران: الکوفة والبصرة زیاداً وابنه، فقتلا من الخوارج ثلاثة عشر ألفاً، وحبسَ عبیداللَّه منهم أربعة آلاف، فلمّا هلکَ یزید، قام خطیباً، فقال: إنّ الّذی کنّا نقاتل عن طاعته قد مات، فإن أمّرتمونی جبَیْتُ فَیْئَکُم، وقاتلتُ عدوّکم. وبعثَ بذلک إلی أهل الکوفة مُقاتِل بن مِسمَع وسعید بن قرحا، أحد بنی مازن، وخلیفته علی الکوفة عَمرو بن حُرَیث، فقاما بذلک، فقام یزید بن الحارث بن رُوَیم الشّیبانیّ، فقال: الحمد للَّه الّذی أراحنا من ابن سُمیّة، لا ولا کرامة!
فأمر به عمرو فلبِّب ومُضِیَ به إلی السّجن، فحالت بکْر بینهم وبینه، فانطلق یزید إلی أهله خائفاً، فأرسلَ إلیه محمّد بن الأشعث: إنّک علی رأیک، وتتابعت علیه الرُّسُل بذلک. وصعد عَمرو المنبر، فحصَبُوه، فدخل دارَه، واجتمع النّاس فی المسجد، فقالوا:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 341
نؤمِّر رجلًا إلی أن یجتمعَ النّاسُ علی خلیفة، فأجمَعوا علی عمر «1» بن سعد، فجاءت نساء هَمْدان یبکینَ حُسَیْناً، ورجالُهم متقلِّدو السّیوف، فأطافوا بالمنبر، فقال محمّد بن الأشعث:
جاء أمرٌ غیرَ ما کنّا فیه، وکانت کِنْدة تقوم بأمرِ عُمر بن سَعْد لأنّهم أخوالُه، فاجتمعوا علی عامر بن مسعود، وکتبوا بذلک إلی ابن الزّبیر، فأقرّه.
وأمّا عَوَانة بن الحَکَم؛ فإنّه قال فیما ذکر هشام بن محمّد عنه: لمّا بایع أهلُ البصرة عُبیداللَّه بن زیاد، بعث وافدین من قِبله إلی الکوفة: عَمرو بن مِسمَع، وسعد بن القرحا التّمیمیّ، لیُعْلِم أهل الکوفة ما صنع «2» أهل البصرة، ویسألانهم البیعة لعبیداللَّه بن زیاد، حتّی یصطلح النّاس، فجمع النّاس عَمرو بن حُریث، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: إنّ هذین الرّجلین قد أتیاکم من قِبَل أمیرکم، یدعوانکم إلی أمر یجمع اللَّه به کلمتکم، ویُصلِح به ذاتَ بینکم، فاسمعوا منهما، واقبلوا عنهما، فإنّهما برُشدٍ ما أتیاکما.
فقام عَمرو بن مِسْمَع، فحمِدَ اللَّه وأثنی علیه، وذکرَ أهل البصرة واجتماع رأیهم علی تأمیر عُبیداللَّه بن زیاد حتّی یری النّاسُ رأیهم فیمَن یولّون علیهم؛ وقد جئناکم لنجمع أمرنا وأمرکم، فیکون أمیرُنا وأمیرکم واحداً، فإنّما الکوفة من البصرة والبصرة من الکوفة.
وقام ابن القرحا، فتکلّم نحواً من کلام صاحبه، قال: فقام یزید بن الحارث بن یزید الشّیبانیّ- وهو ابن رُویم- فحَصَبهما أوّل النّاس، ثمّ حَصَبهما النّاسُ بعد، ثمّ قال: أنحنُ نبایع لابن مَرْجانة! لا ولا کرامة؛ فشرّفت تلک الفَعلة یزید فی المِصْر ورفعتْه.
ورجع الوفد إلی البصرة، فأعلم النّاس الخبر، فقالوا: أهلُ الکوفة یخلعونه، وأنتم تولّونه وتبایعونه! فوثبَ به النّاس. «3»
الطّبری، التاریخ، 5/ 523- 525
__________________________________________________
(1)- ط: «عمرو»، تحریف
(2)- ف: «بما صنع»
(3)- در این سال، مردم کوفه عمرو بن حریث را براندند و از کار خویش برکنار کردند، و درباره عامر بن مسعود همسخن شدند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 342
__________________________________________________
ابو جعفر گوید: روایت ابن عیاش چنین است که نخستین کس که دو شهر کوفه و بصره را با هم داشت، زیاد بود و پسرش که سیزده هزار کس از خوارج را کشتند، و عبیداللَّه چهار هزار کس از آن‌ها را به زندان کرد. چون یزید به هلاکت رسید، عبیداللَّه به سخن ایستاد و گفت: «آن کس که به فرمان‌بری وی جنگ می‌کردیم، بمرد. اگر امیرم کنید، خراج شما را بگیرم و با دشمنان نبرد کنم.» و مقاتل بن مسمع و سعید بن قرجا را که یکی از مردم بنی‌مازن بود، در این باب به کوفه فرستاد. نایب وی بر کوفه عمرو بن حریث بود. آن دو کس پیام وی را رسانیدند. یزید بن حارث بن رویم شیبانی به سخن ایستاد و گفت: «حمد خدای که ما را از پسر سمیه آسوده کرد.»
گوید: عمرو بگفت تا او را بزدند و سوی زندان بردند. اما مردم بنی بکر میان کسان عمرو و یزید حایل شدند و یزید بیمناک پیش کسان خود رفت. محمد بن اشعث کس فرستاد که بر رأی خویش استوار باش و در این باب، فرستادگان پیاپی آمدند. پس از آن عمرو به منبر رفت که او را ریگ‌باران کردند و به خانه خویش رفت.
آن‌گاه مردم در مسجد فراهم آمدند و گفتند: «یکی را امیر می‌کنیم تا وقتی که مردم بر خلیفه‌ای اتفاق کنند.» درباره عمر 1 بن سعد همسخن شدند، اما زنان همدان بیامدند که بر حسین می‌گریستند و مردانشان با شمشیرهای آویخته دور منبر را گرفتند.
محمد بن‌اشعث گفت: «چیزی شد جز آنچه ما می‌خواستیم.» و چنان بود که مردم کنده از 2 عمر بن‌سعد 2 پشتیبانی می‌کردند که خالگان وی بودند. پس درباره عامر بن مسعود همسخن شدند و این را برای ابن زبیر نوشتند که وی را تأیید کرد.
اما روایت عوانه بن حکم چنین است که گوید: وقتی مردم بصره با عبیداللَّه بن زیاد بیعت کردند، عمرو ابن مسمع و سعید بن قرحای تمیمی را از جانب خویش به کوفه فرستاد تا عمل مردم بصره را به آن‌ها خبر دهند و از آن‌ها برای عبیداللَّه بن زیاد بیعت بخواهند تا وقتی که مردم اتفاق کنند.
گوید: پس عمرو بن حریث مردم را فراهم آورد، حمد خدا گفت، ثنای او کرد و آن‌گاه گفت: «این دو کس از جانب امیرتان آمده‌اند و شما را به کاری می‌خوانند که خدا به وسیله آن شما را متفق می‌کند و میانتان صلح می‌آرد. از آن‌ها بشنوید و بپذیرید که آنچه آورده‌اند، مایه رشاد است.»
گوید: آن‌گاه عمرو بن مسمع برخاست، حمد خدا گفت ثنای او کرد و از مردم بصره سخن آورد که بر امارت عبیداللَّه بن زیاد اتفاق کرده‌اند تا وقتی که مردم در کار خویش بنگرند که خلافت به کی دهند. آن‌گاه گفت: «ما پیش شما آمده‌ایم که کار خویش و شما را یکی کنیم و امیر ما و شما یکی باشد که کوفه از بصره و بصره از کوفه [است].»
آن‌گاه ابن قرحا به‌پاخاست و سخنانی همانند یار خویش گفت.
گوید: یزید بن حارث شیبانی به‌پاخاست و پیش از همه کس ریگ به آن‌ها زد. پس از آن مردم نیز ریگشان زدند. آن‌گاه یزید گفت: «ما با پسر مرجانه بیعت کنیم؟» و این عمل حرمت یزید را در شهر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 343
وقد کان علی الکوفة عمر بن حریث الخزاعیّ عاملًا لعبیداللَّه بن زیاد، فکتب إلیه عبیداللَّه یُعلمه بما دخل فیه أهل البصرة، ویأمره أن یأمر أهل الکوفة بما دخل فیه أهل البصرة، [فصعد عمرو بن حریث علی المنبر، فخطب النّاس وذکر لهم ما دخل فیه أهل البصرة] فقام یزید بن رویم الشّیبانیّ، فقال: الحمد للَّه‌الّذی أطلق أیماننا، لا حاجة لنا فی بنی أمیّة، ولا فی إمارة ابن مرجانة، وهی أمّ عبیداللَّه، وأمّ أبیه زیاد سمیّة علی ما ذکرنا آنفاً، إنّما البیعة لأهل الحجر- یعنی أهل الحجاز- فخلع أهل الکوفة ولایة بنی أمیّة وإمارة ابن زیاد، وأرادوا أن ینصبوا لهم أمیراً إلی أن ینظروا فی أمرهم.
فقال جماعة: عمر «1» بن سعد بن أبی وقاص یصلح لها، فلمّا همّوا بتأمیره، أقبل نساء من همدان وغیرهنّ من نساء کهلان [والأنصار] وربیعة والنّخع حتّی دخَلْنَ المسجد الجامع صارخات باکیات مُعْوِلات یندبنَ الحسین ویقلن: أما رضی عمر «1» بن سعد بقتل الحسین حتّی أراد أن یکون أمیراً علینا علی الکوفة؟
فبکی النّاس، وأعرضوا عن عمر «1»، وکان المبرزات فی ذلک نساء همدان، وقد کان علیّ علیه السلام مائلًا إلی همدان مؤثِراً لهم، وهو القائل:
فلو کنت بوّاباً علی بابِ جنّةٍ لقلتُ لهمدان ادخلوا بسلامِ
وقال: عَبّیْتُ همدان وعَبَّوْا حمیراً.
ولم یکن بصفِّین منهم أحد مع معاویة وأهل الشّام، إلّاناس کانوا بغُوطَةِ دمشق، بقریة تُعرَف بعین ثرما، فیها منهم قوم إلی هذا الوقت- وهو سنة اثنتین وثلاثین وثلثمائة-.
__________________________________________________
بیفزود و منزلت او را بالا برد.
فرستادگان سوی بصره بازگشتند، خبر را با کسان [بدادند] و گفتند: «مردم کوفه خلعش می‌کنند، شما ولایتدارش می‌کنید و با او بیعت می‌کنید؟» و مردم بر ضد عبیداللَّه بشوریدند.
1. [در متن عمرو می‌باشد].
2. [در متن عمرو بن سعید می‌باشد].
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3149- 3151
(1)- [فی المطبوع: «عمرو»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 344
ولمّا اتّصل خبر أهل الکوفة بابن الزّبیر، أنفذَ إلیهم عبداللَّه بن مطیع العدویّ علی ما قدّمنا آنفاً، فتولّی أمرهم حتّی وجّه المختار فی أثره.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 93- 94
فلمّا بایعوه، أرسل [عبیداللَّه بن زیاد] إلی أهل الکوفة مع عمرو بن مسمع، وسعد بن «1» القرحاء التّمیمیّ یُعلمهم «1» ما صنع أهل البصرة، «2» ویدعوهم إلی البیعة له «2»، فلمّا وصلا إلی الکوفة وکان خلیفته «3» علیها عمرو بن حریث، جمع النّاس، وقام الرّسولان، فخطبا «2» أهل الکوفة «2»، وذکرا لهم «4» ذلک، فقام یزید بن الحارث بن یزید الشّیبانیّ- وهو ابن رویم- فقال: الحمد للَّه‌الّذی أراحنا من ابن سمیّة، أنحنُ نبایعه؟ لا ولا کرامة.
و «2» حصبهما أوّل النّاس، ثمّ «2» حصبهما النّاس بعده، فشرّفت «5» تلک الفعلة «5» یزید بن رویم فی الکوفة، ورفعته، ورجع الرّسولان إلی «6» البصرة، فأعلماه الحال «6»، فقال أهل البصرة: أیخلعه أهل الکوفة، ونولِّیه نحن؟ فضعف سلطانه عندهم، فکان یأمر بالأمر فلا یُقضی، ویری الرّأی فیُردّ علیه، ویأمر بحبس المخطئ فیُحال بین أعوانه وبینه.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 320/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 502- 503
وأمّا أهل الکوفة فإنّهم لمّا ردّوا رُسل «7» ابن زیاد علی ما ذکرناه قبل «8» عزلوا خلیفته علیهم، وهو عمرو بن حریث، واجتمع النّاس، وقالوا: نؤمِّر علینا رجلًا إلی أن یجتمع النّاس علی خلیفة.
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: «قرحا التّیمیّ یدعوهم إلی البیعة له ویُعلمهم»]
(2- 2) [لم یرد فی نهایة الإرب]
(3)- [نهایة الإرب: «خلیفة عبیداللَّه»]
(4)- [نهایة الإرب: «للنّاس»]
(5- 5) [نهایة الإرب: «هذه المقالة»].
(6- 6) [نهایة الإرب: «عبیداللَّه»].
(7)- [فی نهایة الإرب مکانه: «کان من خبرهم أنّهم لمّا حصبوا رسل ...»]
(8)- [لم یرد فی نهایة الإرب]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 345
فاجتمعوا علی عمر بن سعد، فجاءت نساء همدان یبکین الحسین «1» ورجالهم متقلِّدو السّیوف، فأطافوا بالمنبر، فقال محمّد بن الأشعث: جاء أمر غیر ما کنّا فیه.
وکانت کندة تقوم بأمر عمر بن سعد، لأنّهم أخواله، فاجتمعوا «2» علی عامر بن مسعود ابن أمیّة بن خلف بن وهب «3» بن حذافة «3» الجمحیّ، فخطب أهل الکوفة، فقال: إنّ لکلِّ قومٍ أشربةً ولذّات، فاطلبوها فی مظانّها، وعلیکم بما یحلّ ویحمد، واکسروا شرابکم بالماء، وتواروا عنِّی بهذه الجدران. فقال ابن همام:
اشرب شرابک وأنعم غیر محسود واکسره بالماء لاتعص ابن مسعود
إنّ الأمیر له فی الخمرِ مأربة فاشرب هنیئاً مریئاً غیر مرصود «4»
مَن ذا یُحرِّم ماء المزن خالطه‌فی «5» قعر خابیة ماء العناقید إنِّی لأکره تشدید الرّواة لنافیها ویعجبنی قول ابن مسعود «6»
ولمّا بایعهُ أهل الکوفة، وکتبوا بذلک إلی ابن الزّبیر، أقرّه «7» علیها. «8» «8»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 325/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 511- 512
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «الحسین بن علیّ رضی الله عنه»]
(2)- [نهایة الإرب: «فأجمعوا»]
(3- 3) [لم یرد فی نهایة الإرب]
(4)- [نهایة الإرب: «تصرید»].
(5)- [نهایة الإرب: «من»]
(6)- [أضاف فی نهایة الإرب: «وکثیر من النّاس یظنّ أنّ ابن مسعود المذکور فی هذا الشّعر هو عبداللَّه بن أمّ عبد، صاحب رسول اللَّه (ص)، ولیس کذلک»]
(7)- [نهایة الإرب: «فأقرّه»]
(8)- چون اهل‌بصره (ظاهراً) با او بیعت‌کردند، او عمرو بن مسمع و سعد بن قرحاء تمیمی را نزد اهل‌کوفه فرستاد و خبر بیعت اهل‌بصره را داد و آن‌ها را به بیعت خود دعوت نمود.
چون دو نماینده به کوفه رسیدند، دیدند عمرو بن حریث جانشین او (عبیداللَّه) مردم را برای نماز عمومی دعوت کرده [است]. آن دو نماینده میان مردم برخاستند و خطبه نمودند و پیام عبیداللَّه را دادند.
یزید بن حارث بن یزید شیبانی که ابن رویم باشد برخاست و گفت: «خدا را سپاس که ما را از دست فرزند سمیه رها کرده آیا می‌خواهید ما با او بیعت کنیم؟ هرگز او گرامی مباد.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 346
__________________________________________________
آن‌گاه سنگ برداشت وآن دو نماینده را هدف کرد، مردم هم ریگ برداشتند و دو نماینده را سنگسار کردند.
آن تهور ابن رویم را در کوفه بزرگ داشت و او شریف و بزرگوار و ارجمند شد. آن دو نماینده به بصره برگشتند و خبر مخالفت را دادند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 273
اما اهل‌کوفه چون نمایندگان ابن‌زیاد را نا امید کردند، جانشین او را که عمرو بن حریث بود، عزل نمودند. مردم همه جمع شدند و گفتند: «ما برای خود یک امیر انتخاب می‌کنیم تا کار به سامان برسد.» تصمیم گرفتند که عمر بن سعد را به امارت انتخاب کنند، نا گاه زنان قبیله همدان جمع شدند و بر حسین (و شهادت او) دریغ گفتند. مردان قبیله هم به دنبال زنان شمشیرها را کشیدند و گرد منبر احاطه کردند. محمد بن اشعث گفت: «حادثه دیگری که پیش‌بینی نشده بود، رخ‌داد.» کنده هم حمایت عمر بن سعد را بر عهده گرفته بود؛ زیرا مادرش از آن‌هاست. بعد از آن (اختلاف) تصمیم گرفتند که عامر بن مسعود بن امیه بن خلف بن وهب ابن حذاقه جمحی را انتخاب کنند.
او خطبه نمود و به اهالی‌کوفه خطاب کرد و گفت: «هر قومی مشرب و ذوقی دارند. شما دنبال شهوت و لذت بروید. شراب خود را به آب بیامیزید، همه چیز را برای عیش خود گوارا کنید و از من پشت دیوارهای خانه خود نهان‌شوید (سرگرم عیش و نوش باشید و در سیاست مداخله مکنید).»
ابن‌همام گفت:
اشرب شرابک وانعم غیر محسود [...]
«یعنی شراب خود را بنوش و به عیش تنعّم‌کن، کسی بر تو رشک نخواهد برد. تندی شراب را با آب بشکن (بیامیز) و بر گفته ابن مسعود (که این پند را برای خوشی داده) تمرّد مکن. امیر درباره خمر تجربه، مقصود و عقیده دارد. بنوش گوارا بادت! کسی مراقب تو نخواهد بود. کیست که آب باران را حرام می‌کند، در حالی که با آب خوشه‌های انگور در یک سبو آمیخته شده [است]؟ من اکراه دارم قول راویان را که کار را بر ما سخت کردند و از گفته ابن مسعود خرسند و خشنود می‌باشم. (در اینجا عقاید درباره نوشابه مختلف است و بعضی معتقد هستند که عبداللَّه بن مسعود یار پیغمبر و اعلم اصحاب بوده [است]، نبیذ را غیر از شراب انگور مباح دانسته و این شعر هم به او اشاره کرده نه به ابن مسعود امیر).
چون اهل کوفه با او بیعت کردند، به ابن زبیر نوشتند، او هم پذیرفت و او را به امارات برقرار نمود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 289- 290
و امّا اهل‌کوفه چون فرستادگان ابن‌زیاد را براندند، و این از آن پیش بود که عمرو بن حریث را که از جانب ابن زیاد بر ایشان خلیفه بود معزول دارند، پس مردمان انجمن شدند و گفتند: «باید پیش از آن‌که جهانیان بر خلافت خلیفه یک‌دل و یک جهت شوند مردی را بر خویش امیری دهیم.» و آرای ایشان بر امارت عمر بن سعد ملعون اتفاق گرفت.
در این‌حال نسوان همدان بیامدند و همی بر حسین علیه السلام زاری و ندبه برآوردند و مردان ایشان نیز
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 347
وأرسل ابن زیاد رسولین إلی أهل الکوفة، یدعوهم إلی البیعة، فقام یزید بن رویم فقال: الحمد للَّه‌الّذی أراحنا من ابن سمیّة، أنحن نبایعه؟ لا ولا کرامة، لا حاجة لنا فی بنی أمیّة ولا فی إمارة ابن مرجانة- ومرجانة أمّ عبیداللَّه وسمیّة أمّ زیاد- وحصب الرّسولین أی رماهما بالحصاء، فحصبهما النّاس.
فرجع الرّسولان إلی ابن زیاد وأخبراه بذلک، فقال أهل البصرة: أیخلعه أهل الکوفة ونولِّیه نحن، فضعف سلطانه عندهم وخاف علی نفسه، فاستجار ببعض رؤساء البصرة ثمّ هرب إلی الشّام.
ثمّ إنّ أهل الکوفة طردوا عمرو بن حریث عامل ابن زیاد عنهم، وأرادوا أن ینصبوا
__________________________________________________
شمشیرها حمایل کرده بر گرد منبر طواف همی‌دادند، محمد بن اشعث گفت: «امری پدید گشت که جز آن بود که ما در آن بودیم. یعنی با این‌حال چگونه کار پسر سعد تمشیت یابد.»
مسعودی در مروج‌الذهب گوید: چون خواستند عمر بن‌سعد را به امارت بردارند زنان همدان و جزایشان و قبایل ربیعه و نخع خروشی برآوردند، و از منازل خویش بیرون شدند تا به مسجد جامع درآمدند، و همی فریاد و ناله و گریه و عویل برآوردند، و بر حسین علیه السلام ندبه کردند، و گفتند: «پسر سعد را همان قتل پسر پیغمبر خشنود نمی‌دارد که هم‌اکنون امارت کوفه را نیز دریابد.» چون دیگران این‌حال را نگران شدند، همه بگریستند و از امارت عمر اعراض ورزیدند، و در میان این جمله، جوش و خروش و ناله و فریاد زنان همدان افزون بود همانا علی علیه السلام با قبیله همدان با عنایت بود، و ایشان را برمی‌گزید و می‌فرمود:
«فلو کنتُ بوّاباً علی باب جنّةٍ لقلتُ لهمدان ادخلوا بسلام»
و در وقعه صفّین از مردم همدان هیچ کس در لشکر معاویه نبود مگر معدودی که در غوطه دمشق وطن داشتند.
بالجمله از آن سوی جماعت کنده همی‌خواستند امارت بر عمر بایستد، چه ایشان خالوهای عمر بن سعد بودند، و چون مأیوس شدند بر عامر بن مسعود بن امیّه بن خلف بن وهب بن حذافة الجمحی انجمن شدند، او مردم کوفه را خطبه راند و گفت: «همانا هر گروهی را اشربه و لذّاتی مقرّر است باید شما از مظان و محل امیدواری آن طلب کنید، و بر شما باد که در پیرامون چیزی بگردید که حلال و پسندیده باشد، کار به قناعت بگذارانید و از آب خوشگوار شربت سازید و عطش بشکنید، و در سایه دیوار به آسایس و بی‌انگیزش فتنه آرامش گیرید.» ابن همام در این هنگام این شعر بگفت:
اشرب شرابک وانعم غیر محسود [...]
و چون مردم کوفه با عامر بن مسعود بیعت کردند، این داستان به ابن زبیر مکتوب نمودند، ابن زبیر نیز او را بر امارت کوفه مقرر داشت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 93- 95
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 348
لهم أمیراً إلی أن ینظروا فی أمرهم، فأشار بعضهم بعمر بن سعد قاتل الحسین علیه السلام، فأقبلت نساء من همدان وغیرهم حتّی دخلنَ المسجد الجامع، صارخات باکیات معولات یندبن الحسین علیه السلام، ویقلنَ: أما یرضی عمر بن سعد بقتل الحسین علیه السلام حتّی أراد أن یکون أمیراً علینا علی الکوفة؟ فبکی النّاس وأعرضوا عن عمر، وکان الفضل فی ذلک لنساء همدان، وهمدان هم الّذین یقول فیهم أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام:
فلو کنتُ بوّاباً علی بابِ جنّةٍ لقلتُ لهمدان ادخلوا بسلام
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 9، ط 2/ 13- 14
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 349

أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنی عبداللَّه بن جعفر، عن أمّ بکر بنت المسور، قالت:
[...] وکان المختار یختلف إلی محمّد ابن الحنفیّة، وکان محمّد لیس فیه بحسَنِ الرأی، ولا یقبل کثیراً ممّا یأتی به، فقال المختار: أنا خارج إلی العراق. فقال له محمّد: فاخرج وهذا عبداللَّه بن کامل الهَمْدانیّ یخرج معک. وقال لعبداللَّه: تحرّز منه واعلم أ نّه لیس له کبیرُ أمانة. وجاء المختار إلی ابن الزّبیر، فقال: اعلم إنّ مکانی من العراق أنفعُ لکَ من مقامی هاهنا.
فأذنَ له عبداللَّه بن الزّبیر، فخرج هو وابن کامل، وابن الزّبیر لا یشکّ فی مناصحته وهو مصرّ علی الغشّ لابن الزّبیر.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 71
وأقام المختار مع ابن الزّبیر حتّی انصرف عنه الحصین بن نمیر وأهل الشّام إلی الشّام، فلمّا رأی أنّ ابن الزّبیر لا یولِّیه شیئاً، أقبل یسأل النّاس عن خبر الکوفة وأهلها، فیُقال له، إنّهم أخرجوا عمرو بن حُریث عامل ابن زیاد واصطلحوا علی عامر بن مسعود بن أمیّة بن خَلَف. فیقول: أنا أبو إسحاق، أنا لها إذ لیسَ لها أحد غیری، أنا راعیها إذا أظلّ راعیها. ثمّ رکبَ رواحله وأتی الکوفة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 379
حدّثنا أبو خیثمة [و] أحمد بن إسرائیل [قالا]: حدّثنا وهب بن جریر، عن أبیه قال: استعمل عبداللَّه بن الزّبیر، عبداللَّه بن مُطیع العَدَوی علی الکوفة، فقال المختار لابن الزّبیر، وهو یومئذٍ عنده: إنِّی لأعلم قوماً لو أنّ لهم رجلًا له رفقٌ وعلمٌ بما یأتی ویَذَر، لأستخرج لک منهم جنداً تقاتل بهم أهل الشّام.
قال: مَنْ هم؟ قال: شیعة علیّ وبنی هاشم بالکوفة. قال: فکُن أنت ذلک الرّجل.
فبعثه إلی الکوفة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 453
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 350
فلمّا لم یر ابن الزّبیر أن یستعمله، شخصَ إلی العراق. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 3/ 7 (ط الحیدریة)
وأقام المختار مع ابن الزّبیر حتّی هلک یزید بن معاویة، وانقضی الحصار، ورجع أهلُ الشّام إلی الشّام، واصطلح أهل الکوفة علی عامر بن مسعود، بعد ما هلک یزید یصلِّی بهم حتّی یجتمع النّاس علی إمام یَرضَوْنه، فلم یلبث عامر إلّاشهراً حتّی بعث ببیعته وبیعة أهل الکوفة إلی ابن الزّبیر، وأقام المختار مع ابن الزّبیر خمسة أشهر بعد مَهلِک یزید وأیّاماً.
قال أبو مخنف: فحدّثنی عبدالملک بن نوفل بن مساحق، عن سعید بن عمرو بن سعید بن العاص، قال: واللَّه إنِّی لمع عبداللَّه بن الزّبیر ومعه عبداللَّه بن صَفْوان بن أمیّة بن خَلَف، ونحنُ نطوف بالبیت، إذ نظرَ ابن الزّبیر فإذا هو بالمختار، فقال لابن صفوان: انظر إلیه؛ فوَ اللَّه لهو أحذَرُ مِن ذئبٍ قد أطافت به السّباع.
قال: فمضی ومضینا معه، فلمّا قضینا طوافنا وصلّینا الرّکعتین بعد الطّواف، لحقنا المختار، فقال لابن صفوان: ما الّذی ذکرنی به ابن الزّبیر؟ قال: فکتَمه، وقال: لم یَذکُرک إلّا بخیر. قال: بلی وربّ هذه البنیّة إذ کنتُ لمن شأنکما، أما واللَّه لیخطّنّ فی أثَری أو لأقدَنّها علیه سَعْراً.
فأقام معه خمسة أشهر، فلمّا رآه لا یستعمله، جعل لا یقدِم علیه أحدٌ من الکوفة إلّا سأله عن حال النّاس وهیئتهم.
قال أبو مخنف: فحدّثنی عطیّة بن الحارث أبو رَوْق الهمدانیّ؛ أنّ هانئ بن أبی حیّة الوادعیّ قدم مکّة یرید عُمرةَ رمضان، فسأله المختار عن حاله وحال النّاس بالکوفة وهیئتهم؛ فأخبره عنهم بصلاح واتِّساق علی طاعة ابن الزّبیر، إلّاأنّ طائفة من النّاس إلیهم عدد أهل المصر لو کان لهم رجل یجمعهم علی رأیهم أکلَ بهم الأرض إلی یومٍ ما.
__________________________________________________
(1)- چون ابن‌زبیر او را به کاری نگماشت، رهسپار عراق شد. آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 201
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 351
فقال له المختار: أنا أبو إسحاق، أنا واللَّه لهم! أنا أجمعهم علی مَرِّ الحقّ، وأنفی بهم رکبان الباطل، وأقتُل بهم کلّ جبّارٍ عنید. فقال له هانئ بن أبی حیّة: وَیْحَک یا ابن أبی عبید! إن استطعتَ ألّا تُوضِع فی الضّلال لیکن صاحبهم غیرُک، فإنّ صاحب الفتنة أقربُ شی‌ء أجلًا، وأسوأ النّاس عملًا. فقال له المختار: إنِّی لا أدعو إلی الفتنة، إنّما أدعو إلی الهدی والجماعة. ثمّ وثب، فخرج، ورکب رَواحلَه، فأقبلَ نحو الکوفة. «1» «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 577- 578
__________________________________________________
(1)- گوید: مختار با ابن زبیر ببود تا یزید بن معاویه هلاک شد و محاصره به سر رسید. مردم شام سوی شام باز رفتند و از پس هلاک یزید، مردم کوفه بر عامر بن مسعود توافق کردند که امامت نماز کند تا مردم بر خلیفه‌ای که مورد رضایتشان باشد، توافق کنند. یک‌ماه نگذشت که عامر بیعت خویش و بیعت مردم کوفه را به ابن زبیر خبر داد. پس از مرگ یزید، مختار پنج ماه و چند روز با ابن زبیر ببود.
سعید بن عاص گوید: به خدا با ابن زبیر بودم، عبداللَّه بن صفوان بن امیه نیز با وی بود و طواف کعبه می‌کردیم، ابن زبیر نگریستن گرفت، مختار را دیده بود و به ابن صفوان گفت: «به خدا از گرگی که درندگان اطرافش را گرفته باشند، محتاطتر است.»
گوید: پس ابن زبیر برفت، ما نیز با وی برفتیم، چون طواف را به سر بردیم و دو رکعت نماز پس از طواف بکردیم، مختار به ما پیوست و به ابن صفوان گفت: «ابن زبیر درباره من چه می‌گفت؟»
گوید: ابن صفوان گفته وی را مکتوم داشت و گفت: «جز نیکی نگفت.»
گفت: «بله، به‌پروردگار این‌بنا قسم، می‌دانم چه گفت، به‌خدا یا از من تبعیّت کند یا به آتشش می‌کشم.»
گوید: پس از آن پنچ ماه با وی ببود و چون دید که او را به کاری نمی‌گیرد، هر کس از کوفه پیش وی می‌آمد، از احوال و وضع مردم، از او می‌پرسید.
عطیه بن ابی روق همدانی گوید: هانی بن ابی حیه وادعی به مکه آمد که آهنگ عمره رمضان داشت، مختار از حال وی و حال و وضع مردم کوفه پرسید که گفت: «بر اطاعت ابن زبیرند، اما گروهی از مردم هستند که جماعت شهر، دل با آن‌ها دارند و اگر یکی را داشتند که فراهمشان می‌کرد، به کمک آن‌ها تا مدتی ولایت را می‌خورد.»
مختار بدو گفت: «من ابو اسحاقم، من کس آن‌هایم، من آن‌ها را بر حق خالص فراهم می‌کنم و به کمک آن‌ها کاروان باطل را محو می‌کنم، و سرکشان لجوج را می‌کشم.»
هانی بن ابی حیه گفت: «ای پسر ابی عبید، وای تو! اگر توانی که در گمراهی پای منه، بگذار حریفشان دیگری باشد که عمر فتنه‌گر کوتاه است و عملش از همه کسان بدتر.»
مختار گفت: «من به فتنه دعوت نمی‌کنم. به هدایت و جماعت دعوت می‌کنم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 352
قال: وعزم المختار بن أبی عبید علی مفارقة عبداللَّه بن الزّبیر، فجعل یقدِّم فی ذلک ویؤخِّر.
قال: وقدم هانئ بن [أبی «1»] حیة الهمدانیّ «2» إلی مکّة «2» یرید العمرة، فأقبل إلیه المختار بعد أن فرغَ من عمرته، فقال له: یا أخا همدان! ألا تخبرنی عن النّاس کیف ترکتهم بالکوفة؟ فقال: ترکتهم واللَّه «3» وقد «3» استوسقوا لصاحبک هذا عبداللَّه بن الزّبیر، ولو کان لهم رجل یجمعهم علی رأیهم لأکل بهم الأرض.
قال: فقال له المختار: لا علیکَ یا أخا همدان، فأنا واللَّه أجمعهم علی الحقِّ، وأنفی بهم الباطل، وأقتل بهم کلّ جبّار عنید إن شاء اللَّه «4»، ولا قوّة إلّاباللَّه. قال: فقال له هانئ بن [أبی «1»] حیة: ویحک یا أبا إسحاق «5»! اتّقِ «6» اللَّه ولا توضع فی الضّلال والفتنة، فإنّ صاحب الفتنة هو أقربُ شی‌ءٍ أجلًا وأسوأ «7» النّاس عملًا.
قال: فقال له المختار: سبحان اللَّه یا أخا همدان! ما لی وللفتنة! إنّما أدعو إلی الطّاعة والجماعة، ولکنّ خبِّرنی عن سلیمان بن صرد وأصحابه، هل شخصَ إلی قتال المحلِّین؟
قال: لا، ولکنّه عازمٌ علی ذلک.
قال: فسکتَ المختار، ثمّ انصرفَ إلی منزله، فلمّا کان اللّیل، وثبَ فاستوی علی فرسه وخرج من مکّة بغیرِ علمٍ من عبداللَّه بن الزّبیر.
ابن أعثم، الفتوح، 6/ 53- 54
__________________________________________________
آن‌گاه برجست، برفت، بر مرکب خویش نشست و سوی کوفه رفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3211- 3212
(1)- من الطّبریّ
(2- 2) لیس فی د
(3- 3) فی د: علی أنّهم
(4)- زید فی د: تعالی فقال لا حول
(5)- فی النّسخ: أبا عبداللَّه- خطأ، والتّصحیح من الإصابة
(6)- من د، وفی الأصل و بر: اتّقی
(7)- فی د: استولی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 353
فلمّا تسمّی ابن الزّبیر بالخلافة، فارقه المختار بن أبی عبید من أعماله.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 245- 246
فقال المختار بن أبی عبید الثّقفیّ لابن الزّبیر: إنِّی لأعرف قوماً لو أنّ لهم رجلًا له رفق وعلم بما یأتی لاستخرج لک منهم جنداً تغلب بهم أهل الشّام. فقال: مَنْ هم؟ قال:
شیعة بنی هاشم بالکوفة. قال: کن أنت ذلک الرّجل. فبعثه إلی الکوفة.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 83- 84
قال: واستوثق الأمر لعبداللَّه بن الزّبیر فی الحجاز والعراق والبصرة والکوفة، فبعث أخاه مصعب بن الزّبیر علی البصرة، واجتمع أهل الکوفة علی عامر بن مسعود بن أمیّة ابن خَلَف الجمحیّ، فبایعوه لیکون أمیراً من قِبَل عبداللَّه بن الزّبیر، وکان المختار عند عبداللَّه بن الزّبیر، فلم یستشره فی شی‌ءٍ علی شرطه، فکان فی قلبه أن یخرج علی ابن الزّبیر، وکان یقدِّم فی ذلک ویؤخِّر، حتّی قدمَ هانئ بن حیة الهمدانیّ مکّة للعمرة، فسأله المختار عن أهل الکوفة، فقال: هی مستوسقة لعبداللَّه بن الزّبیر. فقال له: أخبرنی یا أخا همدان عن سلیمان بن صرد وأصحابه، هل شخصوا إلی قتال المحلِّین؟
قال: لا ما شخصوا، وأ نّه لعازم علی ذلک.
فانصرفَ المختار إلی منزله، فلمّا جنّه اللّیل، استوی علی راحلته، وخرج عن مکّة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 185- 186
وأقام [المختار] عنده [ابن الزّبیر] حتّی هلک یزید، ثمّ وثبَ فرکب راحلته نحو الکوفة.
ابن الجوزی، المنتظم، 6/ 29
فلمّا هلک یزید بن معاویة، وأطاعَ أهل العراق ابن الزّبیر، أقام [المختار] عنده خمسة أشهر «1»، فلمّا رآه لا یستعمله، جعل لا یقدم علیه أحد من أهل الکوفة إلّاسأله عن حال
__________________________________________________
(1) (1*) [أصدق الأخبار: «وأیّاماً، فقدم هانئ بن أبی حیّة الوداعیّ إلی مکّة یرید العمرة فی رمضان، فسأله المختار عن أهل الکوفة، فأخبره أنّهم»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 354
النّاس، فأخبره هانئ بن جبّة «1» الوَداعیّ باتِّساق أهل الکوفة (1*) علی طاعة ابن الزّبیر، إلّا أنّ طائفة من النّاس هم عدد أهلها، لو کان لهم مَنْ یجمعهم علی رأیهم أکل بهم‌الأرض «2» إلی یوم «2».
فقال المختار: أنا أبو إسحاق، أنا واللَّه لهم أن أجمعهم علی الحقِّ وألقی بهم رکبان الباطل، وأهلک بهم کلّ جبّارٍ عنید.
ثمّ رکب راحلته «3» نحو الکوفة. «4»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 338/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 559؛ مثله الأمین، أصدق الأخبار، ط «1»،/ 34، ط 2/ 42- 43
وقیل فی خروج المختار إلی الکوفة وسببه «5» غیر ما تقدّم، وهو «6» أنّ المختار قال لابن الزّبیر «6»- وهو عنده-: إنِّی لأعلم قوماً لو أنّ لهم رجلًا له «7» فقه و «7» علم بما یأتی ویذَر،
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «حبّة»]
(2- 2) [لم یرد فی أصدق الأخبار]
(3)- [أضاف فی أصدق الأخبار: «وأقبل»]
(4)- چون یزید بن معاویه هلاک شد (عین عبارت مؤلف که وفات ننوشته) و اهل عراق از ابن زبیر متابعت و اطاعت کردند، مختار پس از پنج ماه اقامت نزد ابن زبیر، دانست که به او امارت نخواهد داد (او را ترک کرد). در آن زمان هر که از کوفه می‌رسید، او از وضع و حال مردم آن دیار می‌پرسید. هانی بن جبه وداعی از کوفه رسید و به او (مختار) خبر داد که اهل‌کوفه بر متابعت و بیعت ابن زبیر تصمیم گرفته‌اند، مگر گروهی از مردم که آن‌ها ذخیره مردم هستند، ولی کسی نیست که آن‌ها را اداره و رهنمایی و جمع کند. اگر کسی پیدا شود که فرماندهی آن‌ها را بر عهده بگیرد، سراسر ملک زمین را خواهد گرفت.
مختار گفت: «من ابو اسحاق هستم، من به خدا قسم درخور (امارت) آن‌ها هستم، من کسی خواهم بود که آن‌ها را بر حق جمع و متحد کند، من سواران اهل باطل را به دست آن‌ها خواهم کشت و هر دیو متکبّر جبّار، کینه جو و سرسخت را نابود خواهم نمود.»
سپس بر شتر خود سوار شد و راه کوفه را گرفت.
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 11
(5)- [لم یرد فی نهایة الإرب]
(6- 6) [نهایة الإرب: «أ نّه قال لعبداللَّه بن الزّبیر»]
(7- 7) [لم یرد فی نهایة الإرب]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 355
لاستخرجَ لکَ منهم جنداً تقاتل «1» بهم أهل الشّام.
قال: مَنْ «2» هم؟ قال: شیعة علیّ «2» بالکوفة. قال: فکُن أنتَ ذلک الرّجل.
فبعثهُ إلی الکوفة. «3»
ابن الأثیر الکامل، 3/ 339/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 561؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 21/ 11
وکان عبداللَّه بن الزّبیر قبل موت یزید، یدعو النّاس إلی طلب ثأر الحسین علیه السلام وأصحابه، ویغریهم بیزید، ویوثِّبهم علیه، فلمّا ماتَ یزید- لعنه اللَّه- أعرضَ عن ذلک القول، وبانَ بأ نّه «4» یطلب الملک لنفسه لا للثّأر.
وذکر المدائنیّ عن رجاله أنّ المختار لمّا قدم علی عبداللَّه بن الزّبیر، لم یرَ عنده ما یرید، فقال:
ذو مخارِیقٍ «5» وذو مندوحةٍ ورکابی حیث وجّهت ذلل
لا تَبِیتَنَّ «6» منزلًا تکرههُ‌وإذا زلّت بِکَ النَّعْل فزل
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «یقاتل»].
(2- 2) [نهایة الإرب: «هؤلاء؟ قال: شیعة علیّ رضی الله عنه»].
(3)- درباره خروج و قیام مختار در کوفه چیزهای دیگری گفته شده [است]، غیر از آنچه پیش گذشت و آن این است که مختار هنگامی که نزد ابن‌زبیر بود، به او گفته بود که من مردمی را می‌شناسم که اگر یک راهنمای دانا داشته باشند که بتواند آن‌ها را آماده کند، برای تو از آن مردم لشگری تجهیز می‌کرد که با همان لشگر اهل‌شام را مغلوب خواهی کرد.
ابن زبیر از او پرسید: «آن‌ها چه مردمی هستند؟»
گفت: «شیعیان علی در کوفه.»
به او گفت (ابن زبیر به مختار): «تو آن مرد باش.» آن‌گاه او را به کوفه فرستاد.
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 14
(4)- [فی البحار والعوالم: «أ نّه»].
(5)- المخراق: الرّجل الحسن الجسم والمتصرِّف فی الأمور، والمندیل یلفّ لیضرب به، وهو مخراق حرب: أی صاحب حروب.
(6)- [الدّمعة السّاکبة: «لا تتبیّن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 356
فخرج المختار من مکّة متوجِّهاً إلی الکوفة، فلقیه هانئ بن أبی حیّة الوداعیّ «1»، فسأله عن أهلها، فقال: لو کان لهم رجل یجمعهم علی شی‌ء واحد لأکل الأرض بهم.
فقال المختار: أنا- واللَّه- أجمعهم علی الحقّ، وألقی بهم رُکبان الباطل، وأقتل بهم کلّ جبّار عنید إن شاء اللَّه، ولا قوّة إلّاباللَّه.
ثمّ سأله المختار عن سلیمان بن صُرد هل توجّه لقتال الملحدین «2»؟
قال: لا، ولکنّهم عازمون علی ذلک.
ابن نما، ذوب النّضار،/ 77- 78/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 356- 357؛ البحرانی، العوالم، 17/ 675- 676؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 223- 224
وروی المسعودیّ: أنّ عبداللَّه بن الزّبیر بعد موت یزید بن معاویة طلبَ مَنْ یؤِّمره علی الکوفة، وقد کان أهلها أحبّوا أن یلیهم غیر بنی أمیّة، فقال له المختار بنُ أبی عُبید:
اطلُب رجلًا له رِفْق وعِلْم بما یأتی وتدبّر قوله إیّاها یستخرِجْ لکَ منها جنداً تغلب به أهل الشّام. فقال: أنتَ لها. فبعثهُ إلی الکوفة، فأتاها، وأخرجَ ابن مطیع منها، وابتنی لنفسه داراً، وأنفقَ علیها مالًا جلیلًا، وسأل عبداللَّه بن الزّبیر أن یحتسِب له به من مال العراق، فلم یفعل، فخلعه وجحَدَ بَیْعَته، ودعا إلی الطّالبیِّین.
قال المسعودیّ: وأظهرَ عبداللَّه بن الزّبیر الزّهد فی الدّنیا، وملازمةَ العبادة مع الحِرْص علی الخلافة وشَبْرِ بَطْنه، فقال: إنّما بَطْنی شبْر، فما عسی أن یَسَع ذلک الشِّبْر! وظهرَ عنه شُحٌّ عظیم علی سائر النّاس.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 20/ 144- 145
فلمّا ماتَ یزید، وأطاعَ «3» أهل العراق عبداللَّه بن الزّبیر، أقامَ المختار عنده خمسة أشهر، فلمّا رآه لا یستعمله، جعل یسألُ مَنْ یقدِم من الکوفة عن حال النّاس، فأخبرهُ هانئ بن
__________________________________________________
(1)- فی «خ»: «الوادعیّ» بدل «الوداعیّ»
(2)- فی البحار والعوالم: المحلّین
(3)- فی ک: وأطلع. والمثبّت فی د
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 357
أبی حیّة الوداعیّ «1» باتِّفاق «2» أهل الکوفة علی طاعةِ ابن الزّبیر إلّاطائفة من النّاس، لو کان لهم مَنْ یَجْمَعُهم علی رَأْیِهِم أکلَ بهم الأرضَ إلی یومٍ ما.
فقال المختار: أنا أبو إسحاق [أنا واللَّه لهم] «3»، أنا أجمَعُهم علی الحقِّ، وألقی «4» بهم رکبان الباطل، وأقتل بهم کلّ جبّارٍ عَنید.
ثمّ رکبَ دابّته، وسار نحو الکوفة، فوصلَ إلیها.
النّویری، نهایة الإرب، 21/ 9- 10
ثمّ بعد ذلک، جاءتهُ [المختار] الأخبار أنّ الکوفة کغنم بلا راعٍ، وکان رأی ابن الزّبیر أن لا یستعمله، فمضی بلا أمر إلی الکوفة.
الذّهبیّ، تاریخ الإسلام، 2/ 380- 381
فلمّا بلغه [المختار] موت یزید بن معاویة، واضطراب أهل العراق، نقمَ علی ابن الزّبیر فی بعض الأمر، وخرجَ من الحجاز، فقصدَ الکوفة.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 249
حتّی مات یزید بن معاویة، وقام ابن الزّبیر فی طلب الخلافة، فحضرَ إلیه وعاضده وناصحه، حتّی استأذنه فی التّوجّه للکوفة لیصعد عبداللَّه بن مطیع فی الدّعاء إلی طاعته، فوثقَ به، ووصّی علیه، وکان منه ما کان. «5»
ابن حجر، الإصابة، 1/ 493
__________________________________________________
(1)- فی اللّباب: الوداعیّ- بفتح الواو والدّال، وفی آخره العین المهملة
(2)- فی د: باتساق
(3)- من د، والطّبریّ
(4)- [فی المطبوع: «أتّقی»]
(5)- وبعد از فوت یزید و مراجعت لشگر شام از حرم، رایت دولت عبداللَّه بن زبیر بالا گرفت و حجاز، کوفه وبصره در تحت تسخیر و تصرف او درآمد. با مختار آغاز بی‌التفاتی نهاد و پیرامون مواعید خود نگشت. مختار به ابن‌زبیر دل دگر کرد و با خود قرار داد که بر وی خروج کند.
در این اثنا هانی بن حبه الهمدانی از کوفه به مکه رسید تا عمره گذارد. مختار از وی پرسید: «سلیمان بن صرد شیعه امام حسین علیه السلام خروج کرده‌اند یا نه؟»
هانی جواب داد: «داعیه آن داشتند که چون لشگر جمع شود، به طلب خون امام حسین علیه السلام قیام کنند.»
مختار بعد از استماع این خبر، در جوف لیل از مکه بیرون آمد و رو به راه آورد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 213
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 358
__________________________________________________
بعد از مرگ یزید بار دیگر از مکه به کوفه رفت.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 138
لاجرم کار ابن زبیر یک باره نیرو گرفت و اهل عراق به جمله با وی بیعت کردند و ابن زبیر به انتظام اعمال پرداخت، عبداللَّه بن مطیع عدوی را به امارت کوفه برگماشت، در این‌وقت مختار بن ابی عبید ثقفی با ابن‌زبیر گفت: «همانا گروهی‌توانا ومردمی رزم‌آزما را شناسا هستم که اگر مردی دانشمند وملایم وخوش‌گوی و خوش‌خوی بدیشان گسیل داری تا با ایشان به طریق مهر و عطوفت محاورت جوید، لشگری از ایشان در خدمت تو انجمن شوند که به مدد ایشان بر مردم شام ظفر یابی.» ابن‌زبیر گفت: «باز گوی تا این جماعت کیستند؟» مختار گفت: «دلیران بنی‌هاشم‌اند که در کوفه‌اند.»
ابن‌زبیر گفت: «آن مرد خود تو باش.» و بفرمود تا مختار به طرف کوفه رهسپار گشت.» 1
1. [این مطلب را سپهر در احوالات حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 198 نیز آورده است].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 76
چون یزید بن معاویه به هلاکت پیوست، سپاه شام از کنار مکه برخاستند، مردم عراق به اطاعت ابن زبیر در آمدند، و کارش نیرو گرفت. مختار منتظر بود که ابن زبیر با وی به شرایط مذکوره کار کند و او را امارت و استیلا دهد. لکن ابن زبیر با وی روی نکرد، پیرامون مواعید خویش نگشت، مختار را کارگذار ایالتی و مختار ولایتی نساخت و مختار تا پنج ماه بر این حال بماند. چون اثری ندید، با ابن زبیر کینه‌ور شد و هر کس از مردم کوفه را بدید، از حال و خیال مردم بپرسید.
هانی بن حیه الوداعی به او گفت که مردم کوفه به اطاعت ابن زبیر می‌روند، لکن یک طایفه از مردمان که مرد مردانه کوفه‌اند، با وی مطیع نیستند. اگر رئیس و امیری یابند که ایشان را انجمن و فراهم آورد، در یک روز تمامت روی زمین را فرو خورند.
مختار گفت: «منم ابو اسحاق. سوگند به خدای من ایشان را بر حق فراهم کنم، باطل را از میان بر کَنم و هر جباری عنید را به نیروی ایشان به بلایی شدید درافکنم.» و نیز از اندیشه خروج سلیمان بن صرد با خبر شد. نیم شبی مرکب خود را بر نشست، روی به کوفه نهاد 1.
1. [این مطلب را سپهر در احوالات حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 133- 134 نیز آورده است].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 193- 194
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 359

حدّثنی عبّاس، عن أبیه، عن أبی مخنف وغیره، قالوا: لمّا قُتلَ الحسین بن علیّ علیهما السلام، ودخل عبیداللَّه بن زیاد من معسکره بالنُّخَیلة إلی الکوفة، تلاقت الشّیعة بالتّلاوم والتّندّم، ففزِعوا إلی خمسة نفر من رؤوس الشّیعة، وهم: سلیمان بن صُرَد الخزاعی، وکانت له صحبة، والمسیَّب بن نَجَبة الفَزاریّ، وکان من خیار أصحاب علیّ، وعبداللَّه بن سعد بن نُفیل الأزدیّ، وعبداللَّه بن والٍ التَیْمیّ، ورفاعة بن شدّاد البَجَلیّ ثمّ القتبانیّ، فاجتمع هؤلاء الخمسة النّفر فی منزل سلیمان بن صُرَد، ومعهم ناس من وجوه الشّیعة، فابتدأ المسیّب بن نَجَبة الکلام، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّا قد ابتُلینا بطول العمر، فنرغب إلی ربِّنا فی أن لا یجعلنا ممّن یقول له غداً: «أوَلَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتذکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّر» «1»
، وقد بلا اللَّه أخبارنا، فوجَدَنا کاذبین فی أمر ابن ابنة نبیِّنا، وقد بلغتنا کُتُبُه، وقد أتَتْنا رُسُلُه، وسألَنا نصره عَوْداً وبَدءاً، وعلانیة وسرّاً، فبخلنا علیه بأنفسِنا حتّی قُتِلَ إلی جانبنا، فلا نحنُ نصرناه بأیدینا ولا خذّلنا عنه ألسنتنا، ولا قوّیناه بأموالنا، ولا طلبنا له النُّصرة من عشائرنا، فما عُذْرُنا عند ربِّنا، لا عُذرَ واللَّه أو نَقْتُلَ قاتلیه والموالین علیه، وإنّه لا بدّ لکم من أمیر تفزعون إلیه، وترجعون إلی أمره، ورایةٍ تحفّون بها معه.
ثمّ تکلّم رفاعة بن شدّاد البَجَلیّ، فحمدَ اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: دعوتَ إلی جهاد الفاسقین، والتّوبةِ من الذّنب العظیم، فمسموعٌ ذلک عنک، ومقبول منک، وقلتَ: ولّوا أمرکم رجلًا تفزعون إلیه، وتطیفون برایته وتطیعون له، فإن تکن ذلک الرّجلَ تکن عندنا مرضیّاً متنصِّحاً، وإن رأیتَ ورأی أصحابُنا ولّینا هذا الأمر شیخ الشّیعة، وصاحب رسول اللَّه (ص)، وذا السّابقة والقَدَمِ سلیمان بن صُرَد، المحمود فی دینه وبأسه، الموثوق برأیه وتدبیره.
ثمّ تکلّم عبداللَّه بن والِ وعبداللَّه بن سعد بن نفیل بنحو من کلام رفاعة بن شدّاد،
__________________________________________________
(1)- سورة فاطر، الآیة: 37
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 360
وذکرا المسیَّب بن نَجَبة وفضله، وذکرا سلیمان بن صُرَد لسابقته ورضاهما به، فقال المسیَّبِ: أصبتم ووفقتم، وأنا أری مثل الّذی رأیتم، فولُّوا سلیمان أمرکم.
فولّوه علیهم، وقلّدوه رئاستهم، فخطب سلیمان بن صُرَد فقال: إنِّی أخافُ ألّا نکون أخّرنا إلی هذا الدّهر الّذی نکِدَت فیه المعیشة، وعظمت فیه الرّزیّة لِما هو خیر لنا، نمدّ أعناقنا إلی قدوم آل نبیِّنا، ونعِدهم نصرنا، ونحثّهم علی المصیر إلینا، فلمّا قدموا علینا ونَیْنا وعجزنا وداهنّا وتربّصنا، حتّی قُتِلَ ولد نبیِّنا وسلالته وبضعة من لحمه، فاتّخذه الفاسقون غرضاً للنّبل ودَریّة للرِّماح، فلا ترجعوا إلی الحلائل والأبناء حتّی یرضی اللَّه عنکم بأن تناجزوا مَنْ قتله وتُبیروه، ألا ولا تهابوا الموت، فوَ اللَّه ما هابهُ أحد قطّ إلّا ذلّ، وکونوا کَتوّابی بنی إسرائیل إذ قال لهم نبیُّهم «إنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمْ العِجْلَ فَتُوبُوا إلی بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أنْفُسَکُم ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بَارِئِکُمْ» «1»
، فما فعل القوم جثّوا واللَّه للرُّکب، ومدّوا الأعناق، ورضوا بالقضاء حین علموا أ نّه لا ینجِّیهم من عظم الذّنب إلّا الصّبر علی القتل، فکیفَ بکم لو قد دُعیتم إلی مِثْلِ ما دُعِیَ القوم إلیه، اشحَذوا السّیوف، ورکّبوا الأسنّة، وأعدّوا لعدوِّکم ما استطعتم من قوّة.
وقال عبداللَّه بن سعد بن نفیل، أو أخوه خالد: أشهد اللَّه ومَنْ حضرَ من المسلمین أنِّی قد جعلتُ مالی الّذی أصبحتُ أملکه، سوی سلاحی الّذی أُقاتل به عدوِّی، صدقة علی المسلمین، أقوِّیهم به علی قتال القاسطین.
وقام أبو المُعْتَمِر حَنَش بن ربیعة الکنانیّ فقال: وأنا أُشهدکم علی مثل ذلک، وتصدّق حجر بن عُوضة الکندیّ بماله علیهم أیضاً، وتصدّق الأسود بن ربیعة بن مالک بن ذی العَیْنین الکندیّ بماله علیهم أیضاً.
وکتب سلیمان بن صُرَد إلی سعد بن حُذَیْفة یدعوه ومن قِبَله إلی التّوبة، والطّلب بدم الحسین، فأجابوه إلی ذلک، وهم شیعة بالمدائن، وکانوا انتقلوا إلیها من الکوفة.
__________________________________________________
(1)- سورة البقرة- الآیة: 54
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 361
وقال لهم سعد بن حذیفة: إنّکم کنتم علی نصرة الحسین لولا أنّ خَبَرَ قتلِه ومعاجلةِ القوم إیّاه أتاکم، فانهضوا لقتال قتلَتِه.
وکتب سلیمان بن صُرَد إلی المثنّی بن مُخَرّبة العبدیّ، ومن قِبَله من شیعة البصرة، بمثل ذلک، فأجابوه إلی النّهوض معه.
وکان ابتداء أمر التّوّابین فی آخر سنة إحد وستّین، فکانوا یتداعون ویستعدّون ویرتأون، وکان مهلک یزید بن معاویة فی شهر ربیع الأوّل سنة أربع وستّین، وکان أجَل الشّیعة الّذی ضربوه لمن کتبوا إلیه فی شهر ربیع الآخر سنة خمس وستِّین، علی أن یتوافوا ویجتمعوا بالنُّخَیْلة.
وکان عبیداللَّه حین أتاه موت یزید بالبصرة وثبَ به أهلها حتّی استخفی، ثمّ لحق بالشّام، فلم یزل مع مروان بن الحکم إلی أن عقد له مروان علی ما غلب علیه، وفتحه من أرض الجزیرة والعراق، ووثبَ أهل الکوفة بعامله عمرو بن حُریث أیضاً، فأخرجوه واصطلحوا علی عامر بن مسعود الجُمَحیّ دُحْروجة الجُعَلِ، فکان یصلِّی بهم ویدعو لابن الزّبیر حتّی عزله ابن الزّبیر، وولّی عبداللَّه بن یزید الخَطْمیّ، فقدمها ابن یزید لثمانی بقینَ من شهر رمضان سنة أربع وستّین، ویقال: بعد ذلک بأشهر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 364- 367
ذکر الخبر عن مبدإ أمرهم فی ذلک:
قال هشام بن محمّد، حدّثنا أبو مخنف، قال: حدّثنی یوسف بن یزید، عن عبداللَّه بن عوف بن الأحمر الأزدیّ، قال: لمّا قُتل الحسین بن علیّ ورجع ابن زیاد من مُعسْکَره بالنُّخَیْلةِ، فدخل الکوفة، تلاقَتِ الشّیعة بالتّلاوُم والتندُّم، ورأت أنّها قد أخطأتْ خطأً کبیراً بدُعائهم الحسینَ إلی النّصرة، وترکهم إجابتَه، ومقتلهِ إلی جانبهم لم یَنصروه، ورأوا أ نّه لا یُغسَل عارُهم والإثم عنهم فی مقتله إلّابقتلِ مَنْ قَتَله، أو القتل فیه، ففزعوا بالکُوفة إلی خمسةِ نفر من رؤوس الشِّیعة إلی سلیمان بن صُرَد الخُزاعیّ، وکانت له صُحبة مع النّبیّ (ص)، وإلی المُسَیّب بن نجَبَة الفَزَاریّ، وکان من أصحاب علیّ وخیارهم،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 362
وإلی عبداللَّه بن سعد بن نفیل الأزدیّ، وإلی عبداللَّه بن وال التّیمیّ، وإلی رِفاعة بن شَدَّاد البَجَلیّ.
ثمّ إنّ هؤلاء النّفر الخمسة اجتمعوا فی منزل سلیمان بن صُرَد، وکانوا من خیار أصحاب علیّ، ومعهم أناس من الشّیعة وخیارهم ووجوههم.
قال: فلمّا اجتمعوا إلی منزل سلیمانَ بن صُرَد، بدأ المسیَّب بن نجَبَة القوم بالکلام، فتکلّم، فحمدَ اللَّه وأثنی علیه، وصلّی علی نبیِّه (ص)، ثمّ قال:
أمّا بعد، فإنّا قد ابتُلینا بطول العمر، والتعّرّض لأنواع الفِتَن، فنرغب إلی ربِّنا ألّا یجعلنا ممّن یقول له غداً: «أوَلَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتذکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّر وَجَاءَکُم النَّذِیرُ» «1»
؛ فإنّ أمیر المؤمنین قال: العُمر الّذی أعذر اللَّه فیه إلی ابن آدم ستّون سنة، ولیس فینا رجل إلّاوقد بلغه، وقد کنّا مُغرَمین بتزکِیَةِ أنفُسنا، وتقریظِ شیعتِنا، حتّی بَلا اللَّه أخیارنا، فوجدَنا کاذبین فی موطِنَیْن من مواطنِ ابنِ ابنة نبیِّنا (ص)، وقد بلغتْنا قبل ذلک کُتُبه، وقدمَت علینا رُسُله، وأعذَر إلینا یسألنا نَصرَه عَوْداً وبدءاً، وعلانیةً وسرّاً، فبخلنا عنه بأنفسنا حتّی قُتِل إلی جانبنا، لا نحن نصرناه بأیدینا؛ ولا جادلْنا عنه بألسِنَتِنا، ولا قوّیناهُ بأموالنا، ولا طلبنا له النُّصرة إلی عشائرنا، فما عُذرنا إلی ربِّنا وعند لقاء نبیِّنا (ص)، وقد قُتلَ فیناولدهُ وحبیبُه، وذرِّیّتُه ونسْلُه! لا واللَّه، لا عُذْرَ دون أن تَقتلُوا قاتلَه والمُوالین علیه، أو تُقتَلوا فی طلبِ ذلک، فعسی ربّنا أن یَرضَی عنّا عند ذلک، وما أنا بعد لقائه لعقوبته بآمِن. أ یُّها القوم! ولّوا علیکم رجلًا منکم فإنّه لا بدّ لکم من أمیر تَفزَعونَ إلیه، ورایة تحفّون بها، أقول قولی هذا وأستغفِر اللَّه لی ولکم.
قال: فبدرَ القومَ رِفاعَة بن شدّاد بعد المسیَّب الکلام، فحَمِدَ اللَّهَ وأثنی علیه وصلّی علی النّبیّ (ص)، ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّ اللَّه قد هداکَ لأصوَب القول، ودعوتَ إلی أرشَدِ الأمور «2»، بدأتَ بحمدِ اللَّه والثنّاءِ علیه، والصّلاة علی نبیِّه (ص)، ودعوتَ إلی جهاد
__________________________________________________
(1)- سورة فاطر: 37
(2)- ف وابن الأثیر: «وبدأت بأرشد الأمور»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 363
الفاسقین وإلی التّوبة من الذّنب العظیم، فمسموعٌ منک، مُستجابٌ لک، مقبولٌ قولُک؛ قلتَ، ولُّوا أمرکم رجلًا منکم تَفزَعونَ إلیه، وتحفّون برایته، وذلک رأیٌ قد رأینا مِثلَ الّذی رأیتَ، فإن تکن أنتَ ذلک الرّجل تکن عندنا مرضیّاً، وفینا متنصِّحاً، وفی جماعتنا مُحَبّاً، وإن رأیتَ رأی أصحابنا ذلک ولّینا هذا الأمْر شیخَ الشّیعة صاحبَ رسول اللَّه (ص)، وذا السّابقة والقَدَم سلیمان بن صُرَد المحمود فی بأسه ودینه والموثوق بحزمه. أقول قولی هذا وأستغفِر اللَّه لی ولکم.
قال: ثمّ تکلّم عبداللَّه بن وال وعبداللَّه بن سعد، فحَمِدَا ربَّهما وأثنَیا علیه، وتکلّما بنحوٍ من کلام رفاعة بن شدّاد، فذکرا المسیَّب بن نجَبَة بفضله، وذکرا سلیمان بن صُرَد بسابقته، ورضاهما بتولِیَته.
فقال المسیَّب بن نجَبَة: أصبتُم ووفقتُم، وأنا أری مِثلَ الّذی رأیتُم، فولّوا أمرَکُم سلیمانَ بن صُرَد.
قال أبو مخنف: فحدّثتُ سلیمانَ بن أبی راشد بهذا الحدیث، فقال: حدّثنی حُمید بن مسلم، قال: واللَّه إنِّی لَشاهدٌ بهذا الیوم، یوم ولّوا سلیمان بن صُرَد، وإنّا یومئذٍ لأکثر من مائة رجل من فُرسان الشّیعة ووجوهِهم فی داره.
قال: فتکلّم سلیمان بن صُرَد فشدّد، وما زال یردِّد ذلک القولَ فی کلِّ جمعة حتّی حفظتُه، بدأ فقال: أثنی علی اللَّه خیراً، وأحمد آلاءَه وبلاءَه، وأشهَد أن لا إله إلّااللَّه، وأنّ محمّداً رسوله، أمّا بعد، فإنِّی واللَّه لخائف ألّا یکون آخرنا إلی هذا الدّهر الّذی نکدتْ فیه المعیشة، وعظُمَت فیه الرّزیّة، وشَمِلَ فیه الجورُ أولی الفضل من هذه الشّیعة لما هو خیر؛ إنّا کنّا نمدّ أعناقنا إلی قدومِ آل نبیِّنا، ونمنِّیهم النّصرَ، ونحثّهم علی القدوم، فلمّا قدِموا ونَیْنا وعَجزْنا، وادّهنّا، وتربّصنا، وانتظرنا ما یکون حتّی قُتِلَ فینا وَلَدُ نبیِّنا وسُلالتُه وعصارتُه وبَضعةٌ من لحمه ودمه، إذ جعل یَستصرِخ فلا یُصرَخ، ویسأل النّصف فلا یُعطاه، اتّخذه الفاسقون غرضاً للنّبل، ودریّة للرِّماح حتّی أقصدوه، وعدَوْا علیه فسلبوه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 364
ألَا انهضوا فقد سخِطَ ربُّکم، ولا ترجعوا إلی الحلائل والأبناء حتّی یرضی اللَّه، واللَّه ما أظنّه راضیاً دون أن تناجِزوا مَنْ قَتَله، أو تُبیروا. ألَا لا تهابوا الموتَ فوَ اللَّه ما هابه امرؤٌ قطّ إلّاذلّ، کونوا کالأولی من بنی إسرائیل إذ قال لهم نبیُّهم: «إنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمْ العِجْلَ فَتُوبُوا إلی بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أنْفُسَکُم ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بَارِئِکُمْ» «1»
، فما فعل القوم؟ جَثَوا علی الرُّکب واللَّهِ، ومدّوا الأعناق ورضُوا بالقضاء حتّی حین علموا أ نّه لا ینجیهم من عظیم الذّنب إلّاالصّبر علی القتل، فکیفَ بکُم لو قد دُعیتم إلی مِثلِ ما دُعِیَ القوم إلیه! اشحَذوا السّیوف، ورکِّبوا الأسنّة، «وَأعِدُّوا لَهُمْ ما اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِباطِ الخَیْلِ» «2»
، حتّی تُدعوا حین تُدْعَون وتُسْتَنفرون.
قال: فقام خالد بن سعد بن نُفیل، فقال: أمّا أنا فوَ اللَّه لو أعلم أنّ قتلی «3» نفسی یُخْرِجنی من ذنبی ویُرضی ربِّی لقتلتُها؛ ولکن هذا أُمِرَ به قومٌ کانوا قبلنا ونُهینا عنه، فأشهد اللَّهَ ومَنْ حضرَ من المسلمین أنّ کلّ ما أصبحتُ أملکهُ سوی سلاحی الّذی أقاتل به عدوِّی صدقةً علی المسلمین، أقوِّیهم به علی قتال القاسطین.
وقام أبو المعتمر حَنَش بن ربیعة الکِنانیّ، فقال: وأنا أشهِدکم علی مثل ذلک.
فقال سلیمان بن صُرَد: حَسْبُکم؛ مَنْ أرادَ من هذا شیئاً فلیأتِ بماله عبدَاللَّه بن وال التّیمیّ تیم بکر بن وائل، فإذا اجتمع عنده کلّ ما تریدون إخراجَه من أموالکم، جهّزْنا به ذوی الخَلَّة والمَسْکَنة من أشیاعِکُم.
قال أبو مخنف لوط بن یحیی، عن سلیمان بن أبی راشد، قال: فحدّثنا حُمَید بن مسلم الأزدیّ أنّ سلیمان بن صُرَد قال لخالد بن سعد بن نفیل حین قال له: واللَّه لو علمتُ أنّ قتلی نفسی یُخْرِجنی من ذنبی ویَرضیَ عنِّی ربِّی لقتلتُها، ولکنّ هذا أُمِرَ به قوم غیرُنا کانوا من قبلنا ونُهینا عنه، قال: أخوکم هذا غداً فَریسُ أوّلِ الأسنّة؛ قال: فلمّا تصدّق بماله علی المسلمین قال له: أبشِر بجزیل ثواب اللَّه للّذینَ لأنفُسِهم یَمهَدون.
__________________________________________________
(1)- سورة البقرة: 54
(2)- سورة الأنفال: 60
(3)- ف: «قتل نفسی»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 365
قال أبو مخنف: حدّثنی الحصین بن یزید بن عبداللَّه بن سعد بن نُفیل قال: أخذتُ کتاباً کان سلیمان بن صُرَد کتب به إلی سعد بن حذیفة بن الیَمانِ بالمدائن، فقرأتُهُ زمانَ ولیَ سلیمان، قال: فلمّا قرأتُه أعجبنی، فتعلِّمته فما نسیته، کتب إلیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. من سلیمانَ بن صُرَد إلی سعد بن حذیفة ومَن قِبَله من المؤمنین. سلامٌ علیکم، أمّا بعد؛ فإنّ الدّنیا دار قد أدبرَ منها ما کان معروفاً، وأقبلَ منها ما کان مُنکَراً، وأصبحتْ قد تشنّأتْ إلی ذوی الألباب، وأزمعَ بالتّرحال منها عبادُ اللَّه الأخیار، وباعوا قلیلًا من الدّنیا لا یبقی بجزیلِ مثوبة عند اللَّه لا تَفنی. إنّ أولیاءَ من إخوانکم، وشیعة آل نبیِّکم نظروا لأنفسهم فیما ابتُلوا به من أمر ابن بنتِ نبیِّهم الّذی دُعِیَ فأجاب، ودعا، فلم یَجب، وأراد الرّجعة فحُبِس، وسأل الأمان فمُنع، وترکَ النّاس فلم یترکوه، وعَدْوا علیه فقتلوه، ثمّ سلبوه وجرّدوه ظلماً وعُدواناً وغِرَّةً باللَّه وجهلًا، وبعینِ اللَّهِ ما یعملون، وإلی اللَّه ما یرجعون، «وَسَیَعْلَمُ الّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ» «1».
فلمّا نظروا إخوانکم وتدبّروا عواقبَ ما استقبلوا، رأوا أن قد خطئوا بخذلان الزّکی الطّیِّب وإسلامه وترکِ مواساته، والنّصر له خطأً کبیراً لیس لهم منه مخرجٌ ولا توبة، دون قتل قاتِلیه أو قتلهم حتّی تَفنَی علی ذلک أرواحهم؛ فقد جدّ إخوانکم فجِدّوا، وأعِدّوا واستعِدّوا، وقد ضربْنا لإخواننا أجلًا یوافوننا إلیه، وموطناً یَلقَوننا فیه؛ فأمّا الأجَل فغُرّةُ شهر ربیع الآخر سنة خمس وستّین، وأمّا الموطن الّذی یَلقَوننا فیه فالنُّخیلة. أنتم الّذین لم تزالوا لنا شیعة وإخواناً، وإلّا وقد رأینا أن ندعوَکم إلی هذا الأمر الّذی أراد اللَّه به إخوانکم فیما یزعمون، ویُظهرون لنا أنّهم یتوبون، وإنّکم جُدَرَاءُ بتَطْلابِ الفضل، والتماس الأجر، والتّوبة إلی ربِّکم من الذّنب، ولو کان فی ذلک حزُّ الرِّقاب، وقتلُ الأولاد، واستیفاءُ الأموال، وهلاکُ العَشائر؛ ما ضرّ أهلَ عذراء الّذین قُتِلوا ألّا یکونوا الیوم أحیاءً عند رَبِّهم یُرزَقون، شهداء قد لَقُوا اللَّه صابرین مُحتسبین، فأثابَهُم ثوابَ الصّابرین- یعنی حُجراً وأصحابه- وما ضرّ إخوانکم المُقتّلین صَبْراً، المُصَلَّبین ظُلماً، والممثَّلِ بهم، المُعتدَی
__________________________________________________
(1)- سورة الشعراء: 227
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 366
علیهم، ألّا یکونوا أحیاء مُبتلیْن بخطایاکم، قد خیِّرَ لهم فلقوا ربّهم، ووفّاهم اللَّه إن شاء اللَّه أجرهم، فاصبروا رحمکم اللَّه علی البأساء والضرّاء وحینَ البأس، وتوبوا إلی اللَّه عن قریب؛ فوَ اللَّه إنّکم لأحریاء ألّا یکون أحدٌ من إخوانکم صبرَ علی شی‌ءٍ من البلاء إرادة ثوابه إلّاصبرتم التماسَ الأجر فیه علی مِثلِه، ولا یطلب رضاءَ اللَّه طالبٌ بشی‌ءٍ من الأشیاء ولو أ نّه القتلُ إلّاطلبتُم رضا اللَّه به. إنّ التّقوی أفضلُ الزّاد فی الدّنیا، وما سوی ذلک یبورُ ویَفنَی، فلتعزِف عنها أنفسُکم، ولتکن رغبتُکم فی دارِ عافیتِکُم، وجهادِ عدوّ اللَّه وعدوّکم، وعدوّ أهل بیت نبیِّکم، حتّی تقدموا علی اللَّه تائبین راغبین، أحیانا اللَّه وإیّاکم حیاةً طیِّبةً، وأجارنا وإیّاکم من النّار، وجعل منایانا قتلًا فی سبیله علی یَدَیْ أبغَض خَلقه إلیه وأشدّهم عداوةً له؛ إنّه القدیر علی ما یشاء، والصّانع لأولیائه فی الأشیاء؛ والسّلام علیکُم.
قال: وکتب ابن صُرَد الکتاب وبعثَ به إلی سعد بن حذیفة بن الَیمان مع عبداللَّه بن مالک الطّائیّ، فبعثَ به سعد حین قرأ کتابه إلی مَنْ کان بالمدائن من الشّیعة، وکان بها أقوامٌ من أهل الکوفة قد أعجبتهم فأوطَنوها وهم یقدمون الکوفة فی کلِّ حینِ عطاءٍ ورِزْق، فیأخذون حقوقَهم، وینصرفون إلی أوطانهم.
فقرأ علیهم سعد کتابَ سلیمان بن صُرَد. ثمّ إنّه حمدَ اللَّه وأثنَی علیه ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّکم قد کنتم مجتمعین مُزْمِعین علی نصرِ الحسین وقتال عدوِّه، فلم یَفْجأکُم أوّلُ مَنْ قتله، واللَّه مُثیبُکم علی حُسنِ النِّیّةِ وما أجمعتُم علیه من النّصر أحسنَ المثوبة، وقد بَعثَ إلیکم إخوانکُم یستنجدونکُم ویستمدّونکُم، ویدعونکم إلی الحقِّ وإلی ما ترجون لکم به عند اللَّه أفضلَ الأجر والحظّ، فماذا ترون؟ وماذا تقولون؟ فقال القوم بأجمعهم: نجیبُهم ونُقاتِلُ معهم، ورأینا فی ذلک مِثل رأیهم.
فقام عبداللَّه بن الحنظل الطّائیّ، ثمّ الحِزْمِریّ، فحَمِد اللَّهَ وأثنَی علیه ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّا قد أجبنا إخوانَنا إلی ما دعونا إلیه، وقد رأیْنا مثلَ الّذی قد رَأوْا، فسرِّحْنی إلیهِم فی الخیْل. فقال له: رویداً، لا تعجلْ، استعدّوا للعدوّ، وأعدّوا له الحرب، ثمّ نسیر وتسیرون.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 367
وکتب سعد بن حذیفة بن الَیمانِ إلی سلیمانَ بن صُرَد مع عبداللَّه بن مالک الطّائیّ:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. إلی سلیمان بن صُرَد، من سعد بن حذیفة ومن قَبله من المؤمنین. سلامٌ علیکم، أمّا بعد، فقد قرأنا کتابَک، وفهمنا الّذی دعوْتَنا إلیه من الأمر الّذی علیه رأیُ الملإ من إخوانک، فقد هُدِیتَ لحظِّک، ویُسِّرتَ لرُشدِک، ونحنُ جادّون مجدُّون، معدُّون مُسرِجون مُلْجِمون ننتظر الأمر، ونستمع الدّاعی؛ فإذا جاء الصّریخ أقبَلْنا ولم نُعَرِّج إن شاء اللَّه؛ والسّلام.
فلمّا قرأ کتابه سلیمان بن صُرَد، قرأهُ علی أصحابه، فسُرّوا بذلک.
قالوا: وکتب إلی المثنّی بن مخرِّبة العبدیّ نسخة الکتاب الّذی کان کتب به إلی سعد ابن حذیفة بن الیمان، وبعث به مع ظَبْیان بن عُمارة التّمیمیّ من بنی سعد، فکتبَ إلیه المثنّی: أمّا بعد، فقد قرأتُ کتابک، وأقرأتهُ إخوانک، فحمدوا رأیک، واستجابوا لک، فنحنُ مُوافُوکَ إن شاء اللَّه للأجَل الّذی ضربتَ وفی الموطن الّذی ذکرت؛ والسّلام علیک.
وکتب فی أسفل کتابه:
تَبَصَّرْ کأنِّی قد أتیتُکَ مُعْلِماً علی أتْلِع الهادی أجَشَّ هَزِیمِ
طویلِ القَرانَهْدِ الشَّوَاةِ مقَلَّصٍ مُلِحٍّ علی فأْسِ اللِّجامِ أزُومِ
بکلِّ فتیً لا یملأُ الرَّوْع نَحرَه مُحِسٍّ لِعَضِّ الحربِ غیرِ سَئُومِ
أخی ثقةٍ یَنْوی الإله بِسَعْیهِ ضَرُوبٍ بِنَصْلِ السّیفِ غیرِ أثیم
قال أبو مخنف لوط بن یحیی، عن الحارث بن حَصِیرة، عن عبداللَّه بن سعد بن نفیل، قال: کان أوّل ما ابتدعوا به من أمرهم سنة إحدی وستّین، وهی السّنة التی قُتِلَ فیها الحسین رضی الله عنه، فلم یزل القومُ فی جمع آلة الحرب والاستعداد للقتال، ودعا النّاس فی السِّرِّ من الشّیعة وغیرها إلی الطّلب بدمِ الحسین، فکان یجیبهم القوم بعد القوم، والنّفَر بعد النّفَر.
فلم یزالوا کذلک وفی ذلک حتّی ماتَ یزیدُ بنُ معاویة یومَ الخمیس لأربع عشرة لیلة مضت من شهر ربیع الأوّل سنة أربع وستّین، وکان بین قتل الحسین وهلاک یزیدَ بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 368
معاویة ثلاث سنین وشهران وأربعة أیام، وهلک یزیدُ وأمیر العراق عُبیدُ اللَّه بن زیاد، وهو بالبصرة، وخلیفته بالکوفة عمرو بن حُریث المخزومیّ، فجاء إلی سلیمان أصحابه من الشّیعة، فقالوا: قد ماتَ هذا الطّاغیة، والأمر الآن ضعیف، فإن شئتَ وثَبنا علی عمرو بن حُریث فأخرجْناهُ من القصر، ثمّ أظهرنا الطّلبَ بدمِ الحسین، وتتبّعنا قَتَلَتَه، ودَعوْنا النّاس إلی أهل هذا البیت المستأثَر علیهم، المدفوعین عن حقِّهم، فقالوا فی ذلک فأکثروا.
فقال لهم سلیمان بن صُرَد: رُویداً، لا تعجلوا، إنِّی قد نظرتُ فیما تذکرون، فرأیتُ أنّ قتَلَة الحسین هم أشراف أهل الکوفة، وفُرسان العرب وهم المطالِبون بدمه، ومتی علموا ما تریدون، وعلموا أنّهم المطلوبون، کانوا أشدّ علیکم. ونظرتُ فیمَن تبعنی منکم، فعلمتُ أنّهم لو خرجوا لم یدرکوا ثأرَهم، ولم یَشفُوا أنفسَهم، ولم ینکوا فی عدوِّهم، وکانوا لهم جَزَراً، ولکن بُثّوا دُعاتکم فی المصر، فادعوا إلی أمرکم هذا، شیعتَکم وغیرَ شیعتکم، فإنِّی أرجو أن یکون النّاس الیومَ حیث هلک هذا الطّاغیة أسرعَ إلی أمرِکُم استجابةً منهم قبل هلاکه. ففعلوا؛ وخرجتْ طائفة منهم دُعاةٌ یدعون النّاسَ، فاستجابَ لهم ناسٌ کثیرٌ بعد هلاکِ یزید بن معاویة أضعافُ مَنْ کان استجاب لهم قبل ذلک.
قال هشام: قال أبو مخنف: وحدّثنا الحصین بن یزیدَ، عن رجل من مُزَینة قال: ما رأیتُ من هذه الأُمّة أحداً کان أبلغَ من عُبیداللَّه بن عبداللَّه المرِّیّ فی مَنطِق ولا عظة، وکان من دُعاةِ أهل المصر زمانَ سلیمان بن صُرَد، وکان إذا اجتمعت إلیه جماعةٌ من النّاس فوعظهم، بدأ بحَمْدِ اللَّه والثّناء علیه والصّلاة علی رسول اللَّه (ص) ثمّ یقول: أمّا بعد، فإنّ اللَّه اصطفی محمّداً (ص) علی خلقه بنبوّته، وخصّه بالفضل کلِّه، وأعزّکم بإتِّباعه وأکرمکم بالإیمان به، فحَقَنَ به دماءکم المسفوکة، وأمّن به سُبُلَکُم المخُوفة، «وَکُنْتُمْ عَلَی شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأنْقَذَکُمْ مِنْهَا، کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» «1»
. فهل
__________________________________________________
(1)- سورة آل عمران: 103
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 369
خلق ربّکم فی الأوّلین والآخرین أعظم حقّاً علی هذه الأُمّة من نبیِّها؟ وهل ذرِّیّة أحد من النّبیِّین والمرسلین أو غیرهم أعظمُ حقّاً علی هذه الأُمّة من ذرِّیّة رسولها؟ لا واللَّه، ما کان ولا یکون. للَّه‌أنتم! ألمْ ترَوْا ویبلغکم ما اجتُرِمَ إلی ابن بنت نبیِّکم! أما رأیتم إلی انتهاک القوم حُرمتَه، واستضعافِهِم وَحدَته، وترمیلِهِم إیّاه بالدّم، وتجرارهِمُوه علی الأرض! لَم یرقُبوا فیه ربّهم ولا قرابتَه من الرّسول (ص)؛ اتّخذوه للنّبل غرضاً، وغادروه للضِّباع جزَرَاً فَلِلَّهِ عینَا من رأی مِثلَه! وللَّه حسین بن علیّ، ماذا غادروا به ذا صِدْق وصَبْر، وذا أمانة ونجدة وحزم! ابنُ أوّل المسلمین إسلاماً، وابن بنت رسول ربّ العالمین، قلّت حُماته، وکثرت عُداتُه حولَه، فقتَلَه عدوُّه، وخذَلَه ولیُّه. فویلٌ للقاتِل، وملامة للخاذِل! إنّ اللَّه لم یجعل لقاتله حُجّة، ولا لخاذله مَعْذِرةً، إلّاأن یناصِح للَّه‌فی التّوبة، فیجاهد القاتلین، وینابذَ القاسطین؛ فعسی اللَّه عند ذلک أن یقبل التّوبة، ویُقیل العثرة؛ إنّا ندعوکم إلی کتاب اللَّه وسنّة نبیِّه، والطّلبِ بدماءِ أهل بیته، وإلی جهاد الُمحِلِّین والمارقین، فإن قُتلنا فما عند اللَّه خیرٌ للأبرار، وإن ظَهَرنا ردَدْنا هذا الأمر إلی أهل بیت نبیِّنا.
قال: وکان یعید هذا الکلامَ علینا فی کلِّ یومٍ حتّی حَفِظه عامّتنا. قال: ووثبَ النّاس علی عمرو بن حُرَیث عند هلاک یزیدَ بن معاویة، فأخرجوه من القصر، واصطلحوا علی عامر بن مسعود بن أمّیة بن خلف الجُمَحیّ. وهو دُحْرُوجة الجُعَل، الّذی قال له ابنُ همّام السّلُولیّ:
أشدِدْ یدَیْکَ إن ظَفِرْتَ بهِ واشفِ الأرامِلَ مِنْ دُحْرُوجَةِ الجُعَلِ
وکان کأ نّه إبهامٌ قِصَراً، وزید مولاه وخازنُهُ، فکان یصلِّی بالنّاس. وبایع لابن الزّبیر، ولم یزل أصحاب سلیمان بن صُرَد یدعون شیعتهم وغیرهم من أهل مصرهم حتّی کثرَ تبعهم، وکان النّاس إلی اتباعهم بعد هلاک یزیدَ بن معاویة أسرعَ منهم قبل ذلک. «1» «1»
الطّبری، التاریخ، 5/ 552- 560
__________________________________________________
(1)- ابو جعفر گوید: «در این سال شیعیان در کوفه به جنبش آمدند و وعده نهادند که به سال شصت و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 370
__________________________________________________
پنجم، برای حرکت سوی شام و خونخواهی حسین در نخیله فراهم‌آیند و در این‌باب نامه نوشتند.»
عبداللَّه بن عوف ازدی گوید: «وقتی حسین بن علی کشته شد و ابن زیاد از اردوگاه خویش در نخیله به کوفه آمد، شیعیان همدیگر را به ملامت گرفتند، پشیمانی کردند و چنان دیدند که خطایی بزرگ کرده‌اند که حسین را به یاری خوانده‌اند، اما دعوت وی را اجابت نکرده‌اند که در مجاورت ایشان کشته شده و یاریش نکرده‌اند. و چنان دیدند که رسواییشان و گناهی که در کار قتل حسین داشته‌اند، جز به کشتن قاتلان وی یا کشته شدن در این راه، پاک نمی‌شود.»
گوید: در کوفه پیش پنج کس از سران شیعه رفتند؛ سلیمان بن صرد خزاعی که صحبت پیمبر داشته بود، مسیب بن نجبه فزاری که از یاران علی و نیکانشان بود، عبیداللَّه بن سعد ازدی، عبداللَّه بن وال تیمی و رفاعه بن شداد بجلی.
آن‌گاه این پنج کس که از بهترین یاران علی بودند، در خانه سلیمان بن صرد فراهم آمدند و کسانی از نیکان و سران شیعه نیز با آن‌ها بودند.
گوید: و چون در خانه سلیمان بن صرد فراهم شدند، مسیب بن نجبه زودتر از همه سخن آغاز کرد، حمد خدا گفت، ثنای او کرد، صلوات پیمبر خدا گفت و آن‌گاه گفت:
«اما بعد، ما به طول عمر مبتلا شده‌ایم، معرض فتنه‌های گونه‌گون شده‌ایم و از پروردگارمان می‌خواهیم که از جمله کسان نباشیم که فردا به ما می‌گوید: مگر آن قدر عمرتان ندادیم که هر که پند گرفتنی بود، در طی آن پند گیرد و بیم‌رسان نیز بیامدتان 1؟»
امیر مؤمنان فرموده: مقدار عمری که خدا در اثنای آن حجت بر فرزند آدم تمام می‌کند، شصت سال است و در میان ما کسی نیست که به این مدت نرسیده باشد. چنان بود که ما به تمجید خویشتن و تحسین یاران خویش علاقه داشتیم، تا خدا نیکان ما را امتحان کرد و ما را در دو مورد دروغگو یافت. در مورد پسر دختر پیمبرمان (ص) که پیش از آن نامه‌های وی به ما رسیده بود، فرستادگانش آمده بودند و اتمام حجت کرده بود و در آغاز و انجام، آشکار و نهان خواستار یاری ما شده بود، اما جان‌های خویش را از او دریغ داشتیم تا در مجاورت ما کشته شد. نه به دست‌های خویش یاریش کردیم، نه به زبان‌هایمان از او دفاع کردیم، نه به مال‌هایمان تأییدش کردیم و نه از عشایرمان برای وی کمک خواستیم. در پیشگاه پروردگارمان و هنگام دیدار پیمبرمان چه عذر داریم که فرزند، محبوب، باقیمانده و نسل وی میان ما کشته شد؟ نه به خدا عذری ندارید، مگر آن‌که قاتل وی را با کسانی که بر ضد او کمک داده‌اند، بکشید و یا در این راه کشته شوید. شاید پروردگارمان به سبب این از ما خشنود شود که من وقتی به پیشگاه خدای روم، از عقوبت وی ایمن نیستم.»
آن‌گاه گفت: «ای قوم! یکی از خودتان را به سالاری بردارید که شما را امیری باید که به وی رجوع کنید وپرچمی که اطراف‌آن فراهم آیید. این سخن را می‌گویم و از خدا برای خودم و شما آمرزش می‌خواهم.»
گوید: از پس مسیب، رفاعه بن شداد به سخن پرداخت، حمد خدا گفت، ثنای او کرد، بر پیمبر صلوات
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 371
__________________________________________________
گفت و سپس گفت:
«اما بعد، خدا به گفتار صواب راهبرت شد که سوی رشاد دعوت کردی. از حمد و ثنای خدا و صلوات پیمبر آغاز کردی، به پیکار فاسقان خواندی و توبه از گناه بزرگ. سخنت مسموع و پذیرفتنی و گفتارت مقبول [است]. یکی از خودتان را به سالاری بردارید که به او رجوع کنید و دور پرچم وی فراهم آیید. رأی ما نیز همانند رأی توست. اگر آن یکی تو باشی، مورد رضایت مایی که نیک خواه ما و در جمعمان محبوب [هستی]. اگر رأی تو و یارانت موافق باشد، این کار را به پیر شیعه، یار پیمبر خدا و صاحب سابقه و عمل، سلیمان بن صرد سپاریم که دلیری و دینداریش پسندیده و دور اندیشیش مورد اطمینان است. این سخن را می‌گویم و برای خودم و شما آمرزش می‌طلبم.»
گوید: آن‌گاه عبداللَّه بن وال و عبداللَّه بن سعد سخن کردند، حمد پروردگار گفتند، ثنای او کردند و سخنانی همانند رفاعة بن شداد گفتند؛ از فضیلت مسیب بن‌نجبه یاد کردند، از سبق اسلام سلیمان بن صرد سخن آوردند و خشنودی خویش را از سالاری وی اعلام کردند.
گوید: مسیب بن نجبه گفت: «درست گفتید و توفیق یافتید، رأی من نیز همانند رأی شماست. کار خویش را به سلیمان بن صرد سپارید.»
ابو مخنف گوید: این حدیث را با سلیمان بن ابی‌راشد بگفتم که گفت: «از حمید بن مسلم شنیدم که می‌گفت: به خدا من آن روز حضور داشتم، روزی که سلیمان بن صرد را سالار کردند. آن‌روز بیش‌تر از صد کس از یکه سواران و سران شیعه در خانه وی بودیم.»
راوی گوید: پس سلیمان بن صرد سخن گفت، محکم گفت و پیوسته در هر جمعه سخنان خود را تکرار کرد که من آن‌را به خاطر سپردم و چنین گفت:
«ثنای خدا می‌کنم حمد نعمت‌ها و عطایای او می‌گویم و شهادت می‌دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد فرستاده اوست. اما بعد به خدا بیم دارم که در این روزگار که معاش سخت، بلیه بزرگ و ستم عام [است]، سرانجام ما شیعیان صاحب فضیلت، نیک نباشد. ما در انتظار آمدن خاندان پیمبرمان بودیم، به آن‌ها وعده یاری می‌دادیم و به آمدن ترغیبشان می‌کردیم. چون بیامدند، سستی کردیم، عاجز ماندیم، دورویی‌کردیم، نظاره‌کردیم و منتظر ماندیم که ببینیم چه می‌شود تا فرزند پیمبرمان، باقیمانده و شیره و پاره‌ای از گوشت و خون وی، میان ما و به نزد ما کشته شد که کمک می‌خواست، نبود و انصاف می‌خواست، نمی‌یافت. فاسقان وی را هدف تیر و آماج نیزه‌ها کردند، کشتند، آن‌گاه بر او تاختند و جامه‌اش ببردند. به‌پا خیزید که خدایتان خشمگین است. سوی زن و فرزند باز مگردید تا خدا خشنود شود. گمان ندارم خشنود شود تا قاتلان وی را از پادر آرید یا نابود شوید. از مرگ بیم مدارید که هر که از مرگ بیم کرده، به ذلت افتاده [است]. مانند قدمای بنی‌اسراییل مباشید که پیمبرشان به آن‌ها گفت:
«ای قوم، شما با گوساله پرستی به خویش ستم کردید. سوی خالق خود بازآیید و خودتان را بکشید که این نزد خالقتان برای شما بهتر است 2.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 372
__________________________________________________
آن‌ها چه کردند؟ زانو زدند، گردن پیش بردند و به قضا رضا دادند تا وقتی که بدانستند که خدا جز به صبوری، بر کشته‌شدن از گناه بزرگ نجاتشان نمی‌دهد. اگر شما را دعوتی همانند آن قوم کنند، چه خواهید کرد؟ شمشیرها را تیز کنید، نیزه‌ها را سربزنید و آنچه توانید نیرو و اسب فراهم کنید تا دعوتتان کنند و حرکت کنید.»
گوید: پس خالد بن سعد بن نفیل به پاخاست و گفت: «به خدا اگر می‌دانستم که با کشتن خودم از گناه برون می‌شوم و پروردگارم از من خشنود می‌شود، خودم را می‌کشتم. اما قومی که پیش از ما بوده‌اند، به این کار مأمور شده‌اند و ما از آن ممنوع شده‌ایم. خدا و مسلمانان حاضر را شاهد می‌گیرم که هرچه دارم، به جز سلاحی که با آن با دشمنانم جنگ می‌کنم، وقف مسلمانان است که به وسیله آن در کار جنگ بر ضدّ ستمگران نیرو گیرند.»
آن‌گاه ابوالمعتمر، حنش بن‌ربیعه کنانی به‌پاخاست و گفت: «من نیز شما را به‌همین ترتیب شاهد می‌گیرم.»
سلیمان بن صرد گفت: «بس است. هر که چنین قصدی دارد، مال خویش را به نزد عبداللَّه بن وال تیمی بیارد و چون آنچه از اموال خویش که می‌خواهید بدهید، پیش وی فراهم آمد، یاران تنگدست و بی‌چیزتان را با آن کمک دهیم.»
حمید بن مسلم ازدی گوید که وقتی خالد بن سعد گفت: «اگر می‌دانستم با کشتن خودم از گناه بیرون می‌شوم و پروردگارم از من خشنود می‌شود، خودم را می‌کشتم.»
سلیمان بن صرد بدو گفت: «امّا قومی که پیش از ما بوده‌اند، به این کار مامور شده‌اند و ما از آن ممنوع شده‌ایم.» و او گفت: «این برادرتان فردا طعمه نخستین سرنیزه می‌شود.»
گوید: و چون مال خویش را وقف مسلمانان کرد، بدو گفت: «تو را بشارت به ثوابی که خدای به بندگان می‌دهد که برای خویش از پیش فرستاده‌اند.»
حصین بن یزید گوید: نامه‌ای را که سلیمان بن صرد هنگام سالاری قوم به سعد بن حذیفه بن یمان نوشته بود، به مداین به دست آوردم، خواندم. و چون بخواندم مرا شگفتی آورد، آن را به خاطر سپردم و فراموش نکرده‌ام. به او نوشته بود:
«به نام خدای رحمان رحیم. از سلیمان بن صرد به سعد بن حذیفه و مسلمانانی که پیش اویند. سلام بر شما، اما بعد، دنیا خانه‌ای است که نیکی‌های آن برفته، بدی‌های آن بمانده، با خردمندان ناسازگاری می‌کند و بندگان نیک خدای از آن آهنگ رحیل کرده‌اند و اندک دنیای فانی را به عوض ثواب بسیار و باقی خدای فروخته‌اند. دوستان خدای. برادران شما و شیعیانِ خاندان پیمبرتان در کار خویش و این بلیه که در مورد پسر دختر پیمبرشان رخ داد، اندیشه کرده‌اند که وی را خواندند و اجابت کرد، اما دعوت کرد و اجابت نیافت. خواست برگردد، بداشتندش و امان خواست، ندادند، کسان را رها کرد، اما رهایش نکردند، بر او تاختند و خونش بریختند. آن‌گاه جامه‌اش را برگرفتند و برهنه‌اش کردند به ستم و تعدی و گردن‌فرازی با خدای و جهالت. خدا بینای اعمال آن‌ها ست و سرانجامشان به پیشگاه خدا است. زود باشد کسانی که ستم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 373
__________________________________________________
کرده‌اند، بدانند که کجا بازگشت می‌کنند 3.»
«و چون برادرانتان بیندیشیدند و در عواقب کار تأمل کردند، بدانستند که خطایی بزرگ کرده‌اند که از یاری امام پاک و پاکیزه بازمانده‌اند، او را به دشمن واگذاشته‌اند و کمکش نکرده‌اند، خطایی که رهایی و توبه از آن، جز با کشتن قاتلان‌وی یا کشته‌شدن خودشان و جانبازیشان میسر نیست. برادرانتان کوشیده‌اند، شما نیز بکوشید و آماده شوید. برای برادرانمان وقتی معین کرده‌ایم که بیایند و محلّی که ما را ببینند، وقت اول ماه ربیع الاخر سال شصت و پنجم است و محل آن نخیله.
چنان دیدیم که شما را نیز که پیوسته یاران وبرادران وهمدلان ما بوده‌اید، به این‌کار که خدا برای برادرانتان خواسته و چنان می‌نمایند که می‌خواهند به وسیله آن توبه کنند، دعوت کنیم که شما شایسته‌اید که فضیلت بجویید، ثواب بخواهید، از گناه به پیشگاه پروردگارتان توبه برید، گرچه در این کار قطع گردن‌ها باشد و کشته شدن اولاد و مصادره اموال و هلاک عشایر. کسانی که در مرج عذرا کشته شدند- یعنی حجر و یاران وی- از این که اکنون زنده نیستند، زیان نکرده‌اند، شهیدانند که پیش پروردگارشان روزی می‌خورند. با صبر و جان‌سپاری به پیشگاه خدا رفتند که ثواب صابران به ایشان داد. یارانتان که دست بسته کشته، با ستم آویخته شدند، اعضایشان بریده شد و ستم دیدند، زیان ندیده‌اند که اکنون زنده نیستند و به گناهان شما مبتلا نیستند. خدا برایشان انتخاب کرد، به پیشگاه پروردگارشان رفتند و خدا ان شاء اللَّه پاداششان بداد.
خدایتان رحمت کند! در سختی و جنگ صبوری کنید و هرچه زودتر به پیشگاه خدا توبه برید که شما درخور [آن هستید] که هرکس از یارانتان به طلب پاداش خدای، بر بلیه‌ای صبوری کرده، شما نیز به طلب ثواب به مانند آن صبوری کنید و هر که با عملی رضای خدا طلبیده و گرچه به کشته‌شدن، شما نیز به وسیله آن رضای خدا طلبید. پرهیزکاری بهترین توشه این جهان است و هرچه جز آن است، فنا می‌شود و نابود که باید از آن چشم بپوشید. طالب خانه عافیت وپیکار دشمن خدا، دشمن خودتان و دشمن خاندان پیمبرتان [باشید] تا با توبه و شوق به پیشگاه خدا روید. خدا ما و شما را زندگی نیکو دهد، ما و شما را از جهنم برهاند و چنان کند که مرگتان کشته‌شدن باشد به دست کسانی که خدایشان بیش‌تر از همه مخلوق خویش، منفور دارد و بیش‌تر از همگان با وی دشمنند که او هرچه بخواهد، تواند و برای دوستان خویش کارسازی‌ها کند و سلام بر شما باد!»
گوید: ابن صرد این نامه را نوشت و همراه عبداللَّه بن مالک طایی برای سعد بن حذیفه فرستاد. سعد نامه وی را برای شیعیان مداین بخواند. جمعی از مردم کوفه بودند که مداین را پسندیده بودند، آن‌جا مقر گرفته بودند، هنگام مقرری و روزی‌گرفتن به کوفه می‌آمدند، حق خویش را می‌گرفتند و به مقر خویش بازمی‌گشتند. سعد نامه سلیمان بن صرد را برای آن‌ها خواند، آن‌گاه حمد خدا گفت، ثنای او کرد و سپس گفت:
«اما بعد، شما هماهنگ بودید، قصد یاری حسین و پیکار دشمن وی داشتید و ناگهان از کشته‌شدن وی خبر یافتید، خدایتان بر حسن‌نیت و قصد یاری وی پاداش نیک می‌دهد. اینک برادرانتان کس فرستاده‌اند،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 374
__________________________________________________
از شما یاری می‌جویند و کمک می‌خواهند، سوی حق و سوی کاری که به سبب آن به نزد خدای بهترین پاداش و نصیب خواهید داشت، دعوتتان می‌کنند. رأی شما چیست و چه می‌گویید؟»
قوم به‌اتفاق گفتند: «اجابتشان می‌کنیم، همراه آن‌ها پیکار می‌کنیم و رأی ما در این باب همانند آن‌هاست.»
آن‌گاه عبداللَّه‌بن‌حنظل طایی‌حزمری به‌پاخاست، حمد خدا گفت، ثنای او کرد و سپس گفت: «اما بعد، ما دعوت برادران خویش را می‌پذیریم، رأی ما نیز چون رأی آن‌هاست و مرا با سواران سوی آن‌ها فرست.»
سعد گفت: «آرام باش و شتاب مکن. برای مقابله دشمن آماده شوید، جنگ را بسازید، آن‌گاه می‌رویم و می‌روید.»
گوید: سعد بن حذیفه همراه عبداللَّه بن مالک طایی برای سلیمان بن صرد نوشت:
«به‌نام خدای رحمان رحیم. به سلیمان بن صرد، از سعد بن حذیفه و مؤمنانی که پیش [او هستند].
اما بعد، نامه تو را خواندیم و بدانستیم که ما را به کاری که یاران تو بر آن متفقند، دعوت کرده‌ای. حقا که بخت خویش را یافته‌ای و راه رشاد گرفته‌ای. ما نیز می‌کوشیم، آماده می‌شویم، زین و لگام می‌زنیم، انتظار فرمان می‌بریم، گوش به دعوت داریم و چون بانگ آید، بیاییم و منحرف نشویم. ان‌شاء اللَّه، والسلام.»
گوید: و چون سلیمان بن صرد نامه وی را بخواند، برای یاران خویش نیز خواند که از آن خرسند شدند.
گوید: سلیمان یک‌نسخه از نامه‌ای را که برای سعد بن حذیفه نوشته بود، برای مثنی‌بن‌مخربه عبدی نوشت و همراه ظبیان‌بن عماره تمیمی سعدی فرستاد. مثنی بدو نوشت:
«اما بعد، نامه تو را خواندم، به یارانت دادم که خواندند، رأی تو را پسندیدند، اجابت کردند و ان شاء اللَّه در موعدی که نهاده‌ای و در محلّی که گفته‌ای، پیش تو می‌آییم و سلام بر تو باد!»
عبداللَّه‌بن سعدبن‌نفیل گوید: آغاز کارشان از سال شصت و یکم بود، همان سال که حسین رضی الله عنه کشته شد. پیوسته در کار فراهم‌آوردن ابزار جنگ و آماده شدن برای پیکار بودند و نهانی شیعیان و دیگران را به خون‌خواهی حسین دعوت می‌کردند. گروه پس از گروه و دسته پس از دسته دعوتشان را می‌پذیرفتند تا وقت مردن یزید بن معاویه که به روز پنج‌شنبه، چهارده روز رفته از ماه ربیع الاول سال شصت و چهارم، رخ داد، در این کار و بر این روش بودند.
از کشته شدن حسین تا هلاکت یزید بن معاویه، سه سال و دو ماه و چهار روز بود. وقتی یزید هلاک شد، امیر عراق عبیداللَّه بن زیاد بود که به بصره بود و نایب وی به کوفه، عمرو بن حریث مخزومی بود. یاران سلیمان از جمله شیعیان پیش وی آمدند و گفتند:
«این جبار بمرد و اکنون کار به سستی است. اگر خواهی به عمرو بن حریث تازیم، از قصر برونش کنیم، خون‌خواهی حسین را اعلام کنیم، قاتلان وی را دنبال کنیم و مردم را به این خاندان ستمدیده حق باخته، دعوت کنیم.»
گوید: در این باب سخن بسیار کردند، اما سلیمان بن صرد به آن‌ها گفت: «آرام باشید و شتاب مکنید. من در آنچه می‌گویید، نگریسته‌ام و دیده‌ام که قاتلان حسین بزرگان کوفه‌اند و یکه سواران عرب که خون
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 375
__________________________________________________
حسین را از آن‌ها باید خواست و چون قصد شما را بدانند و آگاه شوند که آن‌ها را می‌جویید، به‌مخالفت شما برخیزند. پیروان خویش را نیز در نظر گرفته‌ام و دانسته‌ام که اگر قیام کنند، انتقام خویش را نتوانند گرفت، دلشان خنک‌نمی‌شود، دشمن خویش را سرکوب نمی‌کنند و طعمه آن‌ها می‌شوند. به‌جای این‌کار دعوتگران خویش را در شهر روان کنید و شیعه و غیر شیعه را به این مقصود دعوت کنید که امیدوارم اکنون که آن جبار به هلاکت رسیده، مردم دعوت شما را آسان‌تر از ایام پیش از هلاکت وی بپذیرند.»
گوید: چنین کردند و گروهی از آن‌ها به دعوت پرداختند و کسان را دعوت کردند که بسیار کس اجابتشان کرد که شمارشان پس از هلاکت یزید، چند برابر کسانی بود که پیش از آن اجابتشان کرده بودند.
حصین بن یزید، به نقل از یکی از مردم مزینه، گوید: «در این امّت، هیچ‌کس را در کار سخنوری و وعظ بلیغ‌تر از عبیداللَّه بن عبداللَّه مری ندیدم. وی در ایام سلیمان بن صرد از دعوتگران شهر بود و چون گروهی از کسان بر او فراهم می‌شدند، حمد خدا آغاز می‌کرد، ثنای او می‌گفت و صلوات پیمبر خدای. آن‌گاه می‌گفت: «اما بعد، خدا، محمد (ص) را از مخلوق خویش به نبوت برگزید، همه فضیلت [را] خاص او کرد، شما را به پیروی وی عزت بخشید، به ایمان حرمت داد و خون‌هایتان را که می‌ریخت، محفوظ داشت، راه‌های نا امنتان را امن کرد و بر لب مغاکی از آتش بودید و شما را از آن برهانید. بدینسان خدا آیه‌های خویش را برای شما بیان می‌کند، شاید هدایت شوید 4.»
مگر پروردگارتان را میان متقدمان و متأخران مخلوقی هست که حق وی بر این امت از پیمبر بزرگ‌تر باشد؟ مگر باقیمانده هیچ‌یک از پیمبران و رسولان و دیگران بیش‌تر از باقیمانده پیمبر بر این امت حق دارد؟ نه به‌خدا نبوده و نخواهد بود. ای نیک‌مردان! مگر جنایتی را که نسبت به پسر دختر پیمبرتان مرتکب شدند، ندیدید و نشنیدید؟ مگر ندیدید که این قوم حرمت وی را شکستند، بی‌پناه به چنگش آوردند، به خونش آغشتند و در خاکش کشیدند، از پروردگار غافل ماندند و حق قرابت پیمبر را رعایت نکردند، وی را هدف تیرها کردند و طعمه کفتارها به جا نهادند؟ به خدا، چشمی چون او ندیده، چه بزرگ‌مردی بود حسین بن علی که با وی نامردی کردند. صداقت‌پیشه، صبور، امین، جوانمرد و کاردان بود، پسر نخستین کسی که اسلام آورد، دختر زاده پیمبر خدای جهانیان. مدافعانش کم بودند و دشمنان در اطرافش بسیار. دشمنش او را کشت و دوستش از یاریش بازماند. وای بر قاتل و ننگ بر دوست غافل! خدا برای قاتل وی حجتی ننهاده و دوست غافل وی را معذور نمی‌دارد، مگر صمیمانه به پیشگاه خدا توبه برد، با قاتلان بجنگد و با ستمگران مخالفت کند. شاید خداوند توبه را بپذیرد و خطا را ببخشد. ما شما را به کتاب خدا و سنّت پیمبر، خون‌خواهی خاندان وی و جهاد منحرفان و ستمگران دعوت می‌کنیم. اگر کشته شدیم، آنچه به نزد خدا هست برای نیکان بهتر است و اگر ظفر یافتیم، این کار را به خاندان پیمبرمان باز می‌بریم.»
گوید: هر روز این سخنان را برای ما تکرار می‌کرد، چندان که غالب ما آن را به خاطر سپرده بودیم.
گوید: هنگام هلاکت یزید بن معاویه، مردم به عمرو بن حریث تاختند، از قصر بیرونش کردند و بر عامر بن مسعود جمحی اتفاق کردند. شاعر او را گردونه جعل لقب‌داده بود که به کوتاهی همانند انگشتی بود،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 376
قال: وتحرّکت الشّیعة بالکوفة، ولقی بعضهم بعضاً بالتّلاوم والنّدم علی ما فرّطوا فیه من قتل الحسین بن علیّ (رضی اللَّه عنهما)، وأنّهم دعوا إلی نصرته فلم ینصروه بعد أن کانوا کاتبوه، وعلموا أنّهم لایغسل عنهم الإثم والخطأ إلّاأن یخرجوا فیقتلوا من قتله ویأخذوا بدمه حیث کان من مشارق الأرض ومغاربها.
قال: وکان بعضهم یمشی إلی بعض ویدبِّرون آراءهم بینهم ولا یطلعون أحداً علی ما هم فیه، وکان أکثر خوفهم من أهل مصرهم لأنّ أکثرهم قتلة الحسین رضی الله عنه.
قال: ثمّ إنّهم تفرّقوا إلی هؤلاء خمسة نفر من الشّیعة، وهم من أصحاب علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه: سلیمان «1» بن صرد الخزاعی والمسیَّب بن نجبة «2» الفزاریّ ورفاعة بن شدّاد البجلیّ وعبداللَّه بن سعد بن نفیل الأزدیّ وعبداللَّه بن [وال- «3»] التّیمیّ.
قال: واجتمع هؤلاء القوم فی منزل سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ، وکان أوّل مَنْ تکلّم منهم المسیَّب بن نجبة «4»، فحمد اللَّه وأثنی علیه ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّا قد ابتلینا بطول العمر فی هذه الدّنیا والتعرّض لأنواع البلاء والفتن، فنسأل اللَّه أن لا یجعلنا «5» ممّن یُقال له غداً «6»
__________________________________________________
زید غلامش خزانه‌دارش بود، عمرو امامت نماز می‌کرد و برای ابن زبیر بیعت گرفته بود. یاران سلیمان بن صرد همچنان پیروان خویش و دیگران را دعوت می‌کردند تا پیروانشان بسیار شد که از پس هلاکت یزید ابن معاویه، کسان آسان‌تر از ایام پیش، به بیعت آن‌ها می‌آمدند.
1. «أوَلَم نعمِّرکم ما یتذکّر فیه مَن تذکّر وجاءکم النّذیر». فاطر، آیه 36.
2. «إنّکُم ظلمتُم أنفسکُم باتِّخاذکُم العِجْلَ فتوبوا إلی بارئِکُم فاقتلوا أنفسکُم ذلکُم خیرٌ لکُم عندَ بارئِکُم» بقره، آیه 54.
3. «وسَیعْلمُ الّذینَ ظلمُوا أیَّ مُنْقلبٍ یَنقلِبون» «شعراء، آخرین آیه».
4. «وکنتُم علی شَفا حُفْرَةٍ من النّارِ فأنقذکُم منها کذلکَ یُبیِّنُ اللَّهُ لکُم آیاتهِ لَعلّکُم تهتَدون» آل عمران، آیه 103.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3179- 3190
(1)- فی النّسخ: داوود، والتّصحیح من الطّبریّ
(2)- فی الأصل: نحیه، وفی بر بدون نقط؛ وفی د: نجیبة. والتّصحیح من الطّبریّ
(3)- من الطّبریّ
(4)- فی الأصل و بر: نحبه، وفی بر: نحینه- کذا
(5)- فی د: لا یجمعنا غداً
(6)- لیس فی د
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 377
«أَوَ لَمْ نُعَمِّرکُم ما یتذکّرُ فیه مَنْ تَذَکَّرَ وجاءَکُم النّذیر، فذوقُوا فما للظّالمینَ من‌نَصِیر» «1»، وقد علمتم أنّ اللَّه تبارک وتعالی فی موطنین من مواطن ابن بنت نبیِّنا علیه السلام، فوجدنا کتابین وذلک أنّ الحسین بن علیّ (رضی اللَّه عنهما)، أتتنا کتبه وقدمت علینا رسله وأعذرَ إلینا فی أمره یسألنا أن ننصره علانیة وسرّاً، فنحینا عنه بأنفسنا حتّی قُتل إلی جانبنا، فلا نحنُ نصرناه بأیدینا «2»، ولا دفعنا عنه بألسنتنا، ولا قوّیناه بأموالنا، ولا طلبنا له نصرة من عشائرنا، فما عذرنا «3» غداً عند اللَّه، وما حجّتنا بین یَدَی نبیّنا محمّد (ص) وقد قُتل ابنه وحبیبه وریحانته بین أظهرنا! لا واللَّه! ما لنا «4» عذر غیر أن نخرج فنقتل مَنْ قتله أو شارکَ فی دمه وأعان علی قتله، فعسی اللَّه تبارک وتعالی [أن] یرضی بذلک عنّا.
قال: ثمّ تکلّم «5» رفاعة بن شدّاد البجلیّ، فقال: أمّا بعد، فقد هدیت إلی أرشد الأمور ونکأت بقولک «6» حزازات «7» الصّدور، وذلک أنّک بدأتَ بحمد اللَّه ودعوتَ إلی جهاد الفاسقین وإلی التّوبة من الذّنب العظیم، فمسموع منک مستجاب لک مقبول قولک، والسّلام.
قال: ثمّ تکلّم سلیمان، وکان شیخ القوم وعمیدهم، فقال: أما! إنّه دهر ملعون قد عظمت فیه الرّزیّة وشمل فیه الخوف والمصیبة، وذلک أ نّا کنّا ندعوهم إلی بیعتنا ونحثّهم علی «8» المصیر إلینا، فلمّا قدموا إلینا أبینا وعجزنا، وتربّصنا حتّی قُتل حبیبنا وولد «9» نبیّنا وسبطه وسلالته وهو فی ذلک یستصرخ فلا یُصرخ، ویدعو فلا یُجاب، ویستغیث فلا یُغاث، وبقی أکلة لرماحهم حتّی قتلوه، ثمّ عدوا علیه فسلبوه «10»، بعد أن قتلوا شیعته
__________________________________________________
(1)- سورة 35، آیة 37. وفی الأصل: «یذکر» مکان «تذکر»
(2)- من بر، وفی الأصل: بأیدنا، وفی د: بأنفسنا وأیدینا
(3)- زید فی الأصل و بر: الآن
(4)- زید فی د: غداً
(5)- زید فی د: بذلک
(6)- فی د: بذلک الکلام
(7)- فی النّسخ: حرارات
(8)- فی د: إلی
(9)- فی النّسخ: ولید
(10)- زید فی الأصل و بر: و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 378
وانتهکوا حُرمته، ألا! فانهضوا فقد سخط اللَّه علیکم ولا ترجعوا إلی الحلائل والأبناء أبداً، رضی اللَّه عنکم! ولا أظنّه راضیاً دون أن تناجزوا «1» مَنْ قتله أو شارکَ فی دمه، ألا! فلا تهابوا الموت، فوَ اللَّه ما هابه أحد قطّ إلّاذلّ! فانهضوا وکونوا کبراءة «2» بنی إسرائیل إذ قال لهم نبیّهم موسی علیه السلام: «یا قَوْم إنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمْ العِجْلَ فَتُوبُوا إلی بارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أنْفُسَکُم ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بَارِئِکُمْ فتابَ علیکُم إنّه هو التّوّابُ الرّحیم» «3»
، ألا! فاحدوا الصّفاح، ورکِّبوا أسنّة الرِّماح، وأعدّوا لهم ما استطعتم «4» من قوّة ومن رباط الخیل، ولا تهنوا عن لقاء الفاسقین «5».
قال: فعندها وثب خالد بن [سعد بن- «6»] نفیل الأزدیّ فقال: أما واللَّه! لو علمت أنّ قتلی نفسی یخرجنی من «7» ذنبی «8» ویرضی عنِّی ربِّی إذاً لقتلتها، ولکن هذا الأمر إنمّا أُمِرَ به قوم من بنی إسرائیل لمّا عبدوا العجل من دون اللَّه، فأمرَ اللَّه سبحانه وتعالی نبیّه موسی ابن عمران أن یأمرهم بقتل أنفسهم عقوبة لهم، غیر أنِّی أشهدکم أنّ کلّ مال أصبحت أملک سوی فرسی وسلاحی فهو صدقة علی المسلمین «9»، أقوِّیهم علی قتال الفاسقین.
ثمّ وثب [أبو- «10»] المعتمر بن حنش بن ربیعة الکنانیّ، فقال: وأنا أیضاً أشهدکم علی ذلک فما أملکه فهو صدقة.
__________________________________________________
(1)- من د و بر، وفی الأصل: یناجزوا
(2)- فی الأصل و بر: کبراتی، وفی د: کبرات
(3)- سورة 2، آیة 54
(4)- زید فی د: لهم
(5)- زید فی بر: وأبناء الفاسقین
(6)- من الطّبریّ
(7)- فی د: عن
(8)- فی النّسخ: دینی، والتّصحیح من الطّبریّ
(9)- زید فی د: و
(10)- من الطّبری وابن الأثیر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 379
قال: ثمّ وثب [أبو] الجویریة «1» العبدیّ والأسود بن ربیعة الکندیّ فقالا مثل ذلک، وتبایعت الشّیعة علی مثل ذلک. قال: ثمّ إنّهم قلّدوا أمورهم سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ، فجعلوه أمیرهم وقائدهم، وعزموا «2» علی الخروج «2» علی قتلة الحسین «3» رضی الله عنه «3».
ابن أعثم، الفتوح، 6/ 47- 51
فأمّا خبر التوّابین، فإنّه لمّا قُتل الحسین بن علیّ علیهما السلام «4»، اجتمعت الشّیعة بالکوفة، ولامَ بعضُها بعضاً، ورَأوا أنّهم جَنَوا جنایةً عظیمةً باستدعائهم الحسین إلی الکوفة، ثمّ تقاعدهم عنه، إلی أن جری علیه ما جری، وأ نّه لا یغسل عنهم هذا العار «5»، ولا یمحو عنهم هذا الإثم، إلّاالخروج والتّوبة إلی اللَّه، والطّلب بدمه، إلی أن یقتلُوا قاتلیه أو یُقتلوا قبل ذلک.
فاجتمع الکلّ إلی خمسة من الرّؤساء، وهم: سلیمان بن صُرَد، والمسیَّب بن نَجَبة «6»، وعبداللَّه بن سعد بن نُفیل الأزدیّ، وعبداللَّه بن والٍ التّیمیّ ورفاعة بن شدّاد البجلیّ.
ثمّ اجتمع هؤلاء الخمسة علی سلیمان بن صُرَد، وکانت له صحبة من النّبیّ (ص)، فرأسوه «7»، وقالوا:
- «لا بدّ من رئیسٍ واحدٍ تکون له رایة یُحَفُّ بها، ورأی یُصدَر عنه».
فرضُوا بسلیمان بن صُرَد، وخطبهم سلیمان خطبةً طویلةً، قال فی آخرها:
- «کونوا کتوّابی بنی إسرائیل، إذ قال لهم نبیّهم: «إنّکم ظَلَمتُم أنفُسکُم باتِّخاذِکُم العِجْلَ، فَتُوبُوا إلی بارئِکُم، فاقتُلُوا أنفسَکُم، ذلِکُم خیرٌ لکُم عندَ بارئِکُم» «8»
. وإنِّی
__________________________________________________
(1)- فی الأصل و بر: الحوریة- کذا، وفی د: الجویرة
(2- 2) فی د: بالخروج
(3- 3) فی د و بر: بن علیّ رضی اللَّه عنهما
(4)- علیهما السلام: لا توجد عبارة التّسلیم هذه فی مط
(5)- العار: کذا فی الأصل. وما فی مط: العمار. وهو خطأ
(6)- نَجبه: کذا فی الأصل. وما فی مط مهملة إلّافی الیاء التحتانیة
(7)- فرأسُوه: کذا فی الأصل. وفی مط: قرأ سورةً! وهو تصحیف
(8)- س 2 البقرة: 54
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 380
أری أنّ اللَّه قد سخط علیکم ممّا «1» أتیتمُوه فی أمر ابن نبیّکم، فلا یُرضیه شی‌ء أو تُبیروا «2» قَتلةَ الحسین، فلا تهابُوا الموتَ، فوَ اللَّه ما هابه أحد إلّاذلَّ».
وتکلّم کلاماً کثیراً یُشبه هذا.
فقال خالد بن سعدٍ:
- «أمّا أنا، فوَ اللَّه، لو أعلم أنّ قتلی نفسی یُخرجنی من ذنبی، ویُرضی عنِّی ربِّی، لقتلتُها، ولکن هذا الّذی ذکرتَه من قتل الأنفس إنّما أمر به قومٌ، فاشهد اللَّه ومَن حضرَ، أنّ کلّ مالٍ أملکُه، سوی سلاحی الّذی أُقاتل به، صدقةٌ علی المسلمین، أقوِّیهم به علی قِتال القاسطین».
وقام جماعةٌ، فتکلّموا بمثل ذلک.
فقال سلیمان:
- «حسبُکم، مَن أراد من هذا شیئاً، فلیأتِ بمالِه عبداللَّه بن والٍ التّیمیّ، فإذا اجتمع عنده ما یکفی، جهّزنا به ذوی الخَلّة من أشیاعکم».
وکتب سلیمان بن صُرَد إلی المدائن، وبها جماعةٌ من الشّیعة، ورأسُهم سعدُ بن حُذیفة ابن الیمان، بما اجتمع علیه رأیُ القوم من إخوانهم، وذکّر بمقتل حُجرٍ وأصحابه، وبما یُقاسیه الشّیعة من الذُّلِّ، وحضّهم علی التّوبة، واستقدمهم.
فلمّا قرأ سعد بن حُذیفة الکتابَ علی الشّیعة الّذین کانوا بالمدائن، أجابوهُ بالسّمع والطّاعة. فأجاب سلیمان بن صُرَد، بما وَجَدَ عند الشّیعة من الحرص، وأنّهم جادُّون ینتظرون الدّاعی، فإذا جاء الصّریخ أقبلنا ولم نعرِّج، إن شاء اللَّه.
وکتب سلیمان إلی أهل البصرة، وإلی مَنْ یتشیّع بها بمثل ذلک، فجاءهُ الجوابُ بمثل ما أجابه أهل المدائن.
__________________________________________________
(1)- ممّا: کذا فی الأصل. وفی مط: بما
(2)- تُبیروا: کذا فی الأصل. تُبیروا: تُهلکوا، تُبیدوا. وفی مط: تُثیروا. وهو تصحیف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 381
ولم یزل النّاس فی الاستعداد إلی أن هلکَ یزید، وقام بالأمر مروان، ومدّة ذلک ثلاث سنین وشهران.
وهلک یزید، وأمیرُ العراق عُبیداللَّه بن زیادٍ، وهو بالبصرة، وخلیفتهُ بالکوفة عمرُو ابن حُریثٍ، واجتمعت الشّیعة إلی سلیمان بن صُرَد، وقالوا:
- «قد مات هذا الطّاغیة، وهم الیوم مضطربون مشغولون، فقُمْ بِنا نَثِبْ علی عَمرو ابن الحُریث، ثمّ نُظْهِر الطّلَبَ بدمِ الحُسین، ونتتبّع قَتلتهُ فنقتلهم، وندعو النّاس إلی أهل البیت المدفوعین عن حقوقهم».
فلمّا أکثرَ النّاسُ، وأطالوا علیه، قال لهم سلیمان:
- «رویداً، لا تعجَلوا، إنِّی قد نظرتُ فی ما تذکرون، فرأیتُ أنّ قَتَلةَ الحسین هم أشراف الکوفة، وفُرسان العرب، وهم المطالبون بدمه، ومتی علموا ما تُریدون علموا أنّهم المطلوبون فکانوا أشدّ شی‌ء علیکم. وقد نظرتُ فی مَنْ معی منکم، فعلمتُ أنّهم لو خرجوا لم یُدرِکوا ثأرَهُم، ولم یشفُوا نفوسَهم، ولم ینکأوا فی عدوِّهم وکانوا لهم جَزراً، ولکن بُثُّوا دعاتَکُم، فإنِّی أرجو أن یکون النّاس أسرعَ استجابةً حیث هلک هذا الطّاغیة».
ففعلوا، وخرجت منهم دُعاةٌ یدعون النّاس، فاستجابَ لهم ناسٌ کثیرٌ بعد هلاک یزید بن معاویة أضعاف مَنْ کان استجابَ لهم قبل ذلک.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 95- 96
وکانت الشّیعة قد تحرّکت قبل قدومه [المختار]، وکثر بینهم التّلاوم والنّدم علی ما فرّطوا فی أمر الحسین علیه السلام من خذلانه، وعلموا أ نّه لا یغسل عنهم ذلک إلّاأن یخرجوا فیقتلوا من قتله، وشرک فی دمه، حیث کان فی مشارق الأرض، ومغاربها.
وقد فزعوا إلی خمسة نفر من خیار الشّیعة ومن أصحاب علیّ علیه السلام، سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ، وکان صحابیّاً، والمسیَّب بن نجبة الفزاریّ، ورفاعة بن شدّاد البجلیّ، وعبداللَّه ابن سعد الأزدیّ، وعبداللَّه بن وال التّمیمیّ، فاجتمع هؤلاء الخمسة فی بیت سلیمان بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 382
صُرَد، فأوّل مَنْ تکلّم منهم المسیَّب بن نجبة، فحمدَ اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: إنّ اللَّه تعالی اختبرنا فی غیر موطن من مواطن ابن بنت نبیِّنا محمّد صلی الله علیه و آله و سلم، فوجدنا کذّابین، وذلک أنّ الحسین کتبنا إلیه، وأتتنا رسله، وسألنا النّصر، فبخلنا علیه بأنفسنا حتّی قُتِل إلی جانبنا، فلا نصرناه بأیدینا، ولا دفعنا عنه بألسنتنا، ولا قوّیناه بأموالنا، ولا طلبنا له نصرة من عشائرنا. فخبِّرونی الآن ما عذرنا غداً عند اللَّه؟ وما حجّتنا عند أبیه محمّد، وقد قُتلَ ولده وحبیبه وریحانته بین أظهرنا؟ لا واللَّه ما لنا غیر أن نخرج ونقتل مَنْ قتله أو شرکَ بدمه أو أعان علی قتله، فعسی اللَّه أن یرضی عنّا بذلک.
ثمّ تکلّم سلیمان بن صُرَد وکان شیخ القوم. فقال: أما أ نّه دهر ملعون، قد عظمت فیه الرّزیّة وشمل فیه الخوف والمصیبة، وذلک أ نّه کنّا نمدّ أعیننا إلی قدوم أهل البیت، ونمنِّیهم النّصرة، ونحثّهم علی المصیر إلینا، فلمّا قدموا علینا عجزنا وونینا، وتربّصنا وارتبنا حتّی قُتل فی جنبنا ابن نبیّنا وسلالته وسبطه وعصارته، وبضعة من لحمه ودمه، وهو فی ذلک یستصرخ فلا یُصرَخ، ویدعو فلا یُجاب؛ ویستغیث فلا یُغاث، ویسأل النّصفة فلا یُعطی، اتّخذه الفاسقون غرضاً لسهامهم؛ ودریة لرماحهم، حتّی قتلوه، ثمّ سلبوه وانتهکوا حُرمته بعد أن قتلوا ولده وأهل بیته وشیعته، ألا فانهضوا واتّقوا اللَّه تعالی، فقد سخط علیکم، ولا ترجعوا للحلائل والأبناء حتّی یرضی عنکم، ولا أظنّه یرضی دون أن تناجزوا مَنْ قتله، وشرکَ فی دمه، أو خذله، فلا تهابوا الموت، فوَ اللَّه ما هابه أحد إلّاذلّ؛ فانهضوا وکونوا کتوّابی «1» بنی إسرائیل إذ قیل لهم اقتلوا أنفسکم أو اخرجوا من دیارکم، ألا فاشحذوا الصِّفاح، ورکِّبوا أسنّة الرِّماح، وجدّوا فی الکفاح، وأعدّوا [لهم] ما استطعتم من قوّة ومن رباط الخیل، ولا تهنوا عن لقاء الفاسقین.
فأجابه النّاس إلی ذلک. ثمّ إنّهم قلّدوا أمورهم سلیمان بن صُرَد، وعزموا علی الخروج، وکتبوا إلی شیعة البصرة وشیعة المدائن، وسألوهم المعاونة علی ذلک، فأجابوهم لها.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 187- 188
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «کبوافی»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 383
واتّعدوا للاجتماع بالنّخیلة بالمسیر إلی أهل الشّام للطّلب بدم الحسین علیه السلام، وتکاتبوا فی ذلک.
ومنذ قتل الحسین علیه السلام، کانوا یتلاومون بینهم ویندمون علی ترک نصرته، فرأوا أنّهم قد جنوا جنایة لا یکفِّرها إلّاالطّلب [بِدَمه].
فاجتمع من ملأهم جماعة فی بیت سلیمان بن صُرَد، وتعاهدوا وجاءوا بأموال یجهزون بها مَنْ یعینهم، وکاتبوا شیعتهم وضربوا أجلًا ومکاناً، فجعلوا الأجل غرّة شهر ربیع الآخر من سنة خمس وستّین، والموطن النّخیلة، وابتدأوا فی أمورهم فی سنة إحدی وستّین وهی السّنة التی قُتِلَ فیها الحسین علیه السلام، وما زالوا فی الاستعداد ودعاء النّاس فی السِّرّ حتّی مات یزید، فخرجت حینئذٍ منهم دعاة یدعون النّاس، فاستجاب لهم خلق کثیر.
ابن الجوزی، المنتظم، 6/ 28- 29
قیل: لمّا قُتل الحسین، ورجع ابن زیاد من معسکره «1» بالنّخیلة ودخل الکوفة، تلاقته الشّیعة بالتّلاوة «2» والمنادمة، ورأت أن قد أخطأت خطأً کبیراً بدعائهم الحسین وترکهم نصرته وإجابته، حتّی قُتل إلی جانبهم، ورأوا أ نّه لا یغسل عارهم والإثم علیهم إلّاقتل مَنْ قتله والقتل فیهم، فاجتمعوا بالکوفة إلی خمسة نفر من رؤساء الشّیعة إلی سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ، وکانت له صحبة. وإلی المسیَّب بن نجبة الفزاری، وکان من أصحاب علیّ.
وإلی عبداللَّه بن سعد بن نفیل الأزدی. وإلی عبداللَّه بن وأل التّیمیّ تیم بکر بن وائل.
وإلی رفاعة بن شدّاد البجلیّ، وکانوا من خیار أصحاب علیّ، فاجتمعوا فی منزل سلیمان ابن صُرَد الخزاعی.
فبدأهم المسیّب بن نجبة فقال بعد حمد اللَّه: أمّا بعد، فإنّا ابتُلینا بطول العمر والتّعرّض لأنواع الفتن، فنرغب إلی ربِّنا أن لا یجعلنا ممّن یقول له غدا: «أوَلَمْ نُعمِّرکُم ما یتذکّر فیه مَنْ تَذَکَّر [وجاءکُم النّذیر]»، فإنّ أمیر المؤمنین علیّاً قال: العمر الّذی أعذرَ اللَّه فیه إلی
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «عسکره»]
(2)- [نفس المهموم: «بالتّلاوم»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 384
ابن آدم ستّون سنة، ولیس فینا رجل إلّاوقد بلغه، وقد کنّا مُغرَمین بتزکیة أنفسنا، فوجدنا اللَّه کاذبین فی کلِّ موطنٍ من مواطن ابن بنت نبیِّه (ص) «1»، وقد بلغنا قبل ذلک کتبه ورسله، وأعذرَ إلینا، فسألنا نصره عوداً وبدأً وعلانیة، فبخلنا عنه بأنفسنا حتّی قُتل إلی جانبنا، لا نحنُ نصرناه بأیدینا ولا جادلنا عنه بألسنتنا ولا قوّیناه بأموالنا ولا طلبنا له النّصرة إلی عشائرنا، فما عذرنا عند ربِّنا وعند لقاء نبیِّنا وقد قُتلَ فینا ولد حبیبه وذرِّیّته ونسله، لا واللَّه لا عذر دون أن تقتلوا قاتله والموالین علیه، أو تُقتلوا فی طلب ذلک، فعسی ربّنا أن یرضی عنّا عند ذلک ولا أنا بعد لقائه لعقوبته بآمن، أ یُّها القوم! ولّوا علیکم رجلًا منکم فإنّه لا بدّ لکم من أمیر تفزعون إلیه ورایة تحفّون بها.
وقام رفاعة بن شدّاد وقال: أمّا بعد، فإنّ اللَّه قد هداکَ لأصوب القول، وبدأتَ بأرشد الأمور بدعائک إلی جهاد الفاسقین وإلی التّوبة من الذّنب العظیم، فمسموع منکَ مستجاب إلی قولک، وقلت: ولّوا أمرکم رجلًا تفزعون إلیه وتحفون برایته، وقد رأینا مثل الّذی رأیت، فإن تکن أنتَ ذلک الرّجل، تکن عندنا مرضیّاً، وفینا منتصحاً وفی جماعتنا محبوباً، وإن رأیت ورأی أصحابنا ذلک، ولّینا هذا الأمر شیخ الشّیعة وصاحب رسول اللَّه (ص) وذا السّابقة والقِدَم، سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ، المحمود فی بأسه ودینه، الموثوق بحزمه.
وتکلّم عبداللَّه بن سعد بنحو ذلک وأثنیا علی المسیَّب، وسلیمان. فقال المسیَّب: قد أصبتم، فولّوا أمرکم سلیمان بن صُرَد. فتکلّم سلیمان، فقال بعد حمد اللَّه: أمّا بعد، فإنِّی لخائف أن لا یکون آخرنا إلی هذا الدّهر الّذی نکدت فیه المعیشة، وعظمت فیه الرّزیّة، وشمل فیه الجور أولی الفضل من هذه الشّیعة لما هو خیر، إنّا کنّا نمدّ أعناقنا إلی قدوم آل بیت نبیّنا محمّد (ص) نمنِّیهم النّصر ونحثّهم علی القدوم، فلمّا قدموا ونینا وعجزنا وادّهنّا «2» وتربّصنا حتّی قُتل فینا «3» ولد نبیّنا وسلالته وعصارته وبضعة من لحمه ودمه، إذ جعل
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «رسول اللَّه صلی الله علیه و آله»]
(2)- [نفس المهموم: «أذهلنا»]
(3)- [لم یرد فی نفس المهموم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 385
یستصرخ ویسأل النّصف فلا یُعطی، اتّخذه الفاسقون غرضاً للنّبل ودریئة للرِّماح حتّی أقصدوه وعدوا علیه فسلبوه «1». ألا انهضوا فقد سخط علیکم ربّکم ولاترجعوا إلی الحلائل والأبناء حتّی یرضی اللَّه. واللَّه ما أظنّه راضیاً دون أن تناجزوا من قتله. ألا لا تهابون الموت، فما هابه أحد قطّ إلّاذلّ، وکونوا کبنی إسرائیل إذ قال لهم نبیّهم: إنّکم ظلمتم أنفسکم باتخاذکم العجل، فتوبوا إلی بارئکم، فاقتلوا أنفسکم، ففعلوا و «2» جثوا علی الرّکب، ومدّوا الأعناق حین علموا أنّهم لا ینجیهم من عظیم الذّنب إلّاالقتل، فکیفَ بکم لو دُعیتم إلی ما دُعوا، أحدِّوا السّیوف ورکِّبوا الأسنّة وأعدّوا لهم ما استطعتم من قوّة «3» ومن رباط الخیل حتّی تدعوا وتستنفروا.
فقال خالد بن سعد بن نفیل: أمّا أنا فوَ اللَّه لو أعلم أ نّه ینجینی من ذنبی ویرضی ربِّی عنِّی قتلی نفسی لقتلتها، وأنا أشهد کلّ مَنْ حضر أنّ کلّ ما أصبحتُ أملکهُ سوی سلاحی الّذی أقاتل به عدوِّی صدقةً علی المسلمین، أقوِّیهم به علی قتال الفاسقین.
قال ابو المعتمربن حنش «4» بن ربیعة الکنانیّ مثل ذلک، فقال سلیمان: حسبکم مَنْ أراد من هذا شیئاً، فلیأت به عبداللَّه بن وأل التّیمیّ، فإذا اجتمع عنده کلّ ما تریدون إخراجه، جهّزنا به ذوی الخلّة والمسکنة من أشیاعکم. وکتب سلیمان بن صُرَد إلی سعد بن حذیفة ابن الیمان یُعلمه بما عزموا علیه، ویدعوه إلی مساعدتهم ومَنْ معه من الشّیعة بالمدائن، فقرأ سعد بن حذیفة الکتاب علی مَنْ بالمدائن من الشّیعة، فأجابوا إلی ذلک، فکتبوا إلی سلیمان بن صُرَد یُعلمونه أنّهم علی الحرکة إلیه والمساعدة له، وکتبَ سلیمان أیضاً کتاباً إلی المثنّی بن مخربة العبدیّ بالبصرة مثل ما کتبَ إلی سعد بن حذیفة، فأجابه المثنّی: إنّنا معشر الشّیعة حمدنا اللَّه علی ما عزمتم علیه، ونحن موافوک إن شاء اللَّه للأجل الّذی ضربت، وکتب فی أسفل الکتاب:
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: «النّصف»]
(2)- [لم یرد فی نفس المهموم]
(3)- [فی المطبوع: «من القوّة»]
(4)- [نفس المهموم: «حبس»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 386
تبصّر کأنِّی قد أتیتک معلما «1» علی أتلع الهادی أجشّ هزیم
طویل القری نهد الشّواء مقلّص ملحّ علی فأس اللّجام أزوم
بکلِّ فتی لا یملأ الرّوع قلبه محشّ لنار الحرب غیر سؤوم
أخی ثقة ینوی الإله بسعیه ضروب بنصل السّیف غیر أثیم «1»
فکان أوّل ما ابتدؤوا به أمرهم بعد قتل الحسین سنة إحدی وستّین، فما زالوا بجمع آلة الحرب ودعاء النّاس فی السِّرّ «2» إلی الطّلب بدم الحسین، فکان یجیبهم النّفر [بعد النّفر] ولم یزالوا علی ذلک إلی أن هلک یزید بن معاویة سنة أربع وستّین.
فلمّا مات یزید، جاء إلی سلیمان أصحابه فقالوا: قد هلک هذا الطّاغیة والأمر ضعیف، فإن شئتَ وثبنا علی عمرو بن حریث، وکان خلیفة ابن زیاد علی الکوفة، ثمّ أظهرنا الطّلب بدم الحسین وتتبّعنا قتلته ودعونا النّاس إلی أهل هذا البیت المستأثر علیهم المدفوعین عن حقِّهم، فقال سلیمان بن صُرَد: لا تعجلوا إنِّی قد نظرتُ فیما ذکرتم فرأیتُ أنّ قتلة الحسین هم أشراف الکوفة وفرسان العرب، وهم المطالبون «3» بدمه ومتی علموا ما تریدون کانوا أشدّ النّاس علیکم، ونظرتُ فیمَن تبعنی منکم فعلمتُ أنّهم لو خرجوا لم یدرکوا ثارهم ولم یشفوا نفوسهم وکانوا جزراً لعدوّهم ولکن بثّوا دعاتکم [فی المصر] وادعوا إلی أمرکم [هذا شیعتکم وغیر شیعتکم]، ففعلوا واستجاب لهم ناس کثیر بعد هلاک یزید. «4»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 332- 335/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 551- 555
__________________________________________________
(1- 1) [نفس المهموم: «الأبیات»].
(2)- [لم یرد فی نفس المهموم]
(3)- [نفس المهموم: «مطالبون»]
(4)- گفته شده که چون حسین کشته شد، ابن زیاد از لشکرگاه خود که در نخیله بود، به کوفه برگشت. شیعیان آغاز ملامت یکدیگر کردند و پشیمان شدند (این عبارت را که به صورت تلاوت و منادمت آمده، از طبری تصحیح کرده‌ایم). آن‌ها دانستند که مرتکب خطا و گناه بزرگ شده‌اند؛ زیرا خود حسین را دعوت کرده و خود از یاری و اجابت او خودداری کردند و گذاشتند نزدیک خود و در پناه آن‌ها کشته شود.
گفتند: «این ننگ هرگز زایل نمی‌شود، مگر این‌که با خون خود شسته و قاتلان کشته شوند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 387
__________________________________________________
آن‌ها (شیعیان) در کوفه نزد پنج تن از بزرگان شیعه تجمع کردند، که نام آن‌ها: سلیمان‌بن صرد خزاعی که یار پیغمبر بود، مسیب بن نجبه فزاری که از یاران علی بود، عبداللَّه بن نفیل ازدی، عبداللَّه بن وال تیمی که تیم بکر بن‌وائل باشد و رفاعه‌بن شداد بجلی بود. آن‌ها پاک‌ترین و پرهیزگارترین اتباع و اصحاب علی بودند. همه در منزل سلیمان بن صرد خزاعی جمع شدند.
مسیب بن نجبه آغاز سخن نمود و گفت: پس از حمد خداوند، اما بعد، ما به طول عمر مبتلا و به انواع فتنه‌ها دچار شده‌ایم، بهتر این است که سوی خدای خود برویم و در عداد کسانی‌که به این آیه قائل شده‌اند، شمرده شویم که «أوَلَم نعمِّرکُم ما یَتذکّرُ فیه مَنْ تذکّرَ وجاءکُم نذیر» «آیا ما شما را عمر دراز نداده‌ایم که برای تذکّر و یادآوری (و تفکّر) کافی باشد که هر که هشیار باشد بیاد آرد و آیا اخطار کننده (پیغمبر و رهنما) نزد شما نیامده است.»
امیر المؤمنین علی فرمود: «عمری که خداوند به انسان می‌دهد و او را با آن عمر معذور می‌دارد، فقط شصت سال است و هر مردی از ما به این عمر رسیده [است]. ما اصرار داشتیم که خود را پاک و منزه بداریم و بدین پرهیزگاری تظاهر کنیم، ولی خداوند ما را دروغگو و مدعی دیده که در تمام کارهای فرزند پیغمبر خدا تخلف کرده‌ایم و حال این که قبل از واقعه، نامه‌ها و پیغام‌های متعدد او به ما رسیده، او اتمام حجّت کرده، از ما یاری خواسته و خواسته خود را نهان و آشکار آغاز و اظهار کرده بود تا آن‌که در جنب و در پناهگاه ما کشته شد. ما او را با نیرو و دست یاری نکردیم، با زبان هم از او دفاع ننمودیم، از بذل مال در راه نجات یا پیروزی او خودداری کردیم و از عشایر و اقوام خود هم برای او نصرت و مدد نخواستیم. عذر ما نزد خداوند ما و هنگامی که (در قیامت) پیغمبر خود را ببینیم، چه خواهد بود؟ و حال این که حبیب و فرزند و تمام ذریه و نسل او میان ما کشته شده‌اند. به خدا هیچ عذری نخواهید داشت، مگر این که کشندگان او را بکشید، انتقام بکشید و تمام کسانی که برای قتل او تجهیز و روانه شده‌اند، از میان بردارید یا این که در این راه کشته شوید که شاید خدای ما از ما خشنود شود. من از بازخواست و عذاب خداوند در قیامت آسوده و ایمن نخواهم بود. ای قوم! یکی از میان خود به فرماندهی انتخاب کنید؛ زیرا ناگزیر باید امیر داشته باشیم که به او گرویده و پناه بیاریم. یک پرچم هم باید داشته باشیم.»
رفاعه بن شداد برخاست و گفت: «اما بعد، خداوند تو را (مسیب) هدایت کرد، بهترین سخن صواب را بر زبان تو راند و بهترین کارهای نیک را به دست تو سپرد که ما را به جهاد این تبه‌کاران فاسق دعوت و به توبه از گناه‌عظیم (تسامح در کار حسین) وادار می‌کنی. امر تو مطاع، سخن تو شنیده و مستجاب شده [است] و نیز می‌گویی که ما مردی را برای فرماندهی انتخاب کنیم که به او پناه ببریم، به فرمان او عمل و گرد علم او تجمع کنیم. من هم به عقیده تو معتقد و همراهم. اگر آن فرمانده تو باشی که ما همه راضی هستیم و تو را میان خود صمیمی و محبوب می‌دانیم و اگر تو و سایر یاران دیگری را در نظر دارید که ما این کار را به قائد شیعیان و پیر خردمند و یار ارجمند پیغمبر که دارای سوابق‌نیک و قدم‌ثابت و استوار است، واگذار می‌کنیم و او سلیمان بن صرد خزاعی است که دارای سیرت‌نکو، اخلاق پسندیده، شجاعت، دین‌داری و عزم وحزم او
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 388
__________________________________________________
امتحان شده و مورد اعتماد و وثوق می‌باشد.»
عبداللَّه بن سعد نیز مانند آن سخن را به زبان آورد، هر دو بر مسیب ثنا گفته، او را ستودند و همچنین نسبت به سلیمان ستایش نمودند.
مسیب گفت: «رأی شما صواب است. کار خود را به سلیمان بن صرد بسپارید.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 389
__________________________________________________
سلیمان بن صرد هم آغاز سخن نمود و پس از حمد و ثنای کردگار گفت: «اما بعد من از این بیمناکم که مردم پرهیزگار و خردمند ما را عقب گذاشته که در این روزگار و به این بلا گرفتار کنند؛ روزگاری که جور و ستم در آن به حدّ اتم ظاهر شده و معیشت‌بد و تحمل خواری در آن بروز کرده و ما از کارهای نیک بازمانده‌ایم و به کار بهتری و عاقبت نیکی توجه نکنیم. ما پیش از این برای آمدن و دیدار آل‌بیت محمد سربلند می‌کردیم، گردن می‌کشیدیم، به آنها وعده یاری می‌دادیم و به قیام و قدوم نزد ما تشویق و تشجیع می‌کردیم. چون آمدند، از یاری آن‌ها باز ماندیم، خدعه کردیم و انتظار پایان کار را نمودیم تا آن که فرزند پیغمبر ما میان ما کشته شد و سلاله رسول و نسل او و پاره گوشت و خون و جگر گوشه او تباه شد. او استغاثه می‌کرد، انصاف می‌خواست و به او انصاف داده نمی‌شد. قوم فاسق سیه‌کار او را هدف تیر و بازیچه نیزه نمودند تا او را کشتند و بعد از کشتن رخت او را کندند و غارت کردند. هان برخیزید که پروردگار شما بر شما غضب کرده [است]. هرگز نزد زن و فرزند خود برنگردید تا خدا از شما راضی شود. به خدا قسم با این‌کار بازهم گمان نمی‌کنم خدا از ما راضی خواهد شد تا آن‌که با قاتلان او نبرد کنید و بکشید یا کشته شوید. هان از مرگ مترسید که هر که از مرگ بترسد، خوار خواهد شد. شما مانند بنی‌اسرائیل باشید که چون پیغمبر آن‌ها به‌آنها گفت: «إنّکُم ظلمْتُم أنفسکُم باتِّخاذکُم العِجْلَ فتُوبوا إلی بارئِکُم فاقتلوا أنفسکُم» «شما به خود ستم نموده‌اید؛ زیرا گوساله را گرفته‌اید (پرستیده‌اید)، پس نزد آفریننده خود توبه کنید و خود را بکشید.» آن‌ها (بنی‌اسرائیل) هم‌زانو به زمین زدند، گردن کشیدند و چون دانستند هیچ چیز جز مرگ آن‌ها را از آن گناه بزرگ نجات نمی‌دهد، به مرگ تن دادند. شما چگونه خواهید بود و چه حالی خواهید داشت، اگر برای مرگ دعوت شوید؟ پس شمشیرها را تیز و سرنیزه‌ها را سوار کنید «وأعدّوا لهم ما استطعتُم من قوّة ومن رباط الخیل» «آماده کنید برای (نبرد) آن‌ها هرچه می‌توانید از نیرو و از اسب تا وقتی‌که شما (برای جنگ) دعوت و برانگیخته شوید.»
خالد بن سعد بن نفیل گفت: «اما من به خدا قسم اگر بدانم چیزی که مرا از این گناه نجات دهد و خداوند را از من خشنود کند، خود کشی و قتل نفس است، به این کار مبادرت می‌کنم. من تمام حاضران را گواه می‌نمایم که هرچه مال داشته باشم، جز سلاحی که به وسیله آن با دشمن جنگ خواهم کرد، وقف و صدقه مسلمانان است (بر مسلمانان انفاق شود برای جهاد) که بدان تقویت شده با تبه‌کاران فاسق جهاد کنند.»
ابو معمر بن حنش بن ربیعه کنانی مانند آن سخن را به زبان آورد.
سلیمان‌گفت: «بس باشد هرکه این‌کار را بخواهد باید نزد عبداللَّه بن‌و ال تیمی برود وچون همه چیز (مال) نزد او جمع‌شود، ما با آن (مال) کسی را که محتاج ونقص در سلاح داشته‌باشد، تجهیز وتکمیل و روانه خواهیم کرد.»
سلیمان بن صرد نامه به سعد بن حذیفه یمان نوشت و او را از قصد خود آگاه نمود که بر قیام عزم و تصمیم گرفته‌اند که او با شیعیان آن سامان به یاری آنان مبادرت و اقدام نمایند. سعد بن حذیفه که در مداین بود، نامه را برای شیعیان خواند و شیعیان مداین دعوت را اجابت کردند و به سلیمان بن صرد پاسخ دادند که آن‌ها آماده حرکت و مستعد یاری می‌باشند. و نیز سلیمان به مثنی‌بن‌مخربه عبدی در بصره، به‌مانند مضمون نامه سعد بن حذیفه، نامه نوشت.
مثنی هم جواب‌داد: «ما شیعیان خداوند را بر توفیق شما سپاس‌نمودیم، عزم شما را تأیید می‌کنیم و خود به شما خواهیم رسید به‌خواست خداوند، آن‌هم در روز وعده ومحلّ معین.» در آخر کتاب هم این‌شعر را نوشت:
«تبصّر کانِّی قد أتیتک معلماً علی أتلع الهادی أجشّ هزیم
طویل القری نهد الشواء مقلص ملح علی فاس اللّجام أزوم
بکل فتی لا یملأ الرّعب قلبه محش لنار الحرب غیر سئوم
أخی ثقة ینوی الإله بسعیه ضروب بنصل السّیف غیر أثیم»
یعنی: «خوب تأمل و تفکّر کن. من نزد تو خواهم آمد، در حالی که آشکارا با نشان خود را نمایان می‌کنم. بر بلندی ایستاده وبا غرش رعدآسا نعره‌می‌زنم. من در مهمان‌نوازی و پذیرایی مدت‌را طول می‌دهم. گوشت‌های بریان تقدیم می‌کنم، لجام را رها کرده، با اصرار، الحاح و تهور تاخت می‌کنم. تاخت و تاز من بسی شدید است با هر جوانی (تحت فرمان من) که بیم‌دل او را پر نمی‌کند. آتش افروز است، آتش جنگ را پراکنده و زیر و زبر می‌کند. از جنگ به ستوه نمی‌آید. مورد وثوق و اعتماد است. با کوشش و سعی خود فقط خدا را در نظر دارد. شمشیر زن است، با دم شمشیر می‌زند و گناهکار نمی‌باشد.»
آغاز کار و اوّل اقدام آن‌ها برای انتقام بعد از قتل حسین، در سنه شصت و یک بود. آن‌ها به جمع سلاح و مال می‌کوشیدند و در خفا برای انتقام دعوت می‌کردند که به خون‌خواهی حسین قیام کنند. یکی بعد از دیگری هم دعوت می‌کردند. آن‌ها در آن‌حال (جمع مال و سلاح و دعوت افراد) بودند تا یزید بن معاویه در سنه شصت و چهار هلاک شد. چون یزید مرد، یاران (شیعیان) نزد سلیمان رفته و گفتند: «آن دیو هلاک شد و کارها بعد از او سست شده [است]. اگر بخواهی (صلاح بدانی) ما بر عمرو بن حریث که جانشین ابن زیاد در کوفه بود، قیام، خوانخواهی و انتقام قتل حسین را آشکار و قاتلان او را یکی بعد از دیگری دنبال و برای خاندان (پیغمبر) دعوت کنیم که آن‌ها احق و اولی هستند. آن هم از حقی که دستشان را از آن کوتاه کرده‌اند.»
سلیمان‌بن‌صرد گفت: «عجله‌مکنید. من در آنچه شما می‌گویید، فکرکرده ودیدم که کشندگان‌حسین، اشراف، اعیان کوفه، سواران و دلیران عرب هستند که دستشان به خون او آلوده شده و از آن‌ها باید انتقام گرفت. اگر آن‌ها بدانند که شما برای انتقام قیام می‌کنید، بر شما خواهند شورید و کار دشوار خواهد شد. (که طاقت آن‌را نخواهید داشت). من در اتباع خود هم فکر کردم و دیدم که عده آن‌ها برای انتقام و تشفی کافی نخواهد بود. آن‌ها مانند یک شتر قربانی خواهند بود (زود کشته می‌شوند). ولی صلاح در این است که شما مبلغان را همه‌جا بفرستید و برای این کار دعوت و تبلیغ کنید؛ چه میان شیعیان و همکاران خود و چه میان دیگران.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 390
ولم یکن فی العراق مَنْ یصلح للقتال والنّجدة والبأس إلّاعقائل «1» العرب بالکوفة، فأوّل مَنْ نهض سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ، وکانت «2» له صحبة مع النّبیّ صلی الله علیه و آله ومع علیّ علیه السلام، والمسیّب بن نَجبة الفزاریّ «3»، وهو من کبار الشّیعة، وله صحبة مع علیّ علیه السلام، وعبداللَّه بن سعد بن نُفیل الأزدیّ «4»، ورفاعة بن شدّاد البجلیّ «5»، وعبداللَّه بن وال التّیمیّ من بنی تیم اللّات بن ثعلبة «6»، واجتمعوا فی دار سلیمان، ومعهم أناس من الشّیعة، فبدأ سلیمان بالکلام، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وقال:
أمّا بعد، فقد ابتلینا بطول العمر، والتّعرّض للفتن، ونرغب إلی ربِّنا أن لا یجعلنا ممّن یقول له: «أوَلَمْ نُعَمِّرکُم ما یَتذکّرُ فیه مَنْ تَذَکَّرَ وجاءَکُم النّذیر، فذوقُوا فما للظّالمینَ من نَصِیر» «7»
، وقال علیّ علیه السلام: العمر الّذی أنذر «8» فیه ابن آدم ستّون سنة، ولیس فینا إلّامَنْ قد بلغها، وکنّا مُغرمین «9» بتزکیة «10» أنفسنا، ومدح شیعتنا، حتّی بلی اللَّه خیارنا، فوجدنا کذّابین فی نصر ابن بنت رسول اللَّه «11» صلی الله علیه و آله ولا عذرَ دون أن نقتل «12» قاتلیه، فعسی ربّنا أن
__________________________________________________
آن‌ها هم به‌دستور او عمل‌کردند وبسیاری از مردم دعوت‌آن‌هارا اجابت‌نمودند، آن‌هم بعد از هلاک‌یزید.»
در آن هنگام اهل‌کوفه عمرو بن حریث را طرد و اخراج کردند و برای ابن زبیر بیعت گرفتند. در حالی که سلیمان و اتباع او مردم را دعوت می‌کردند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 312- 317
(1)- فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: قبائل. وعقائل جمع عَقِیلة: وهی فی الأصل المرأة الکریمة النّفیسة، ثمّ استُعمل فی الکریم من کلّ شی‌ء من الذّوات والمعانی. «لسان العرب: 11/ 463- عقل-»
(2)- [فی البحار والدّمعة السّاکبة: «کان»]
(3)- فی بعض النّسخ: المسیّب بن نجیّة الضّراریّ (الضّرائری)، وکذا فی المواضع الآتیة
(4)- هو من أزد شنوءة، أحد رؤساء الکوفة وشجعانها
(5)- کان قارئ، من الشّجعان المقدّمین، من أهل الکوفة، من شیعة علیّ علیه السلام. الأعلام للزّرکلیّ: 3/ 29»
(6)- ذکره فی رجال الطّوسیّ: 55 فی أصحاب علیّ علیه السلام مع قنبر مولی أمیر المؤمنین علیه السلام وهو اشتباه. وعبارة: «الأزدیّ، ورفاعة بن شدّاد ... ثعلبة» سقطت من «ف»
(7)- سورة فاطر: 37
(8)- فی البحار والعوالم: أعذر اللَّه
(9)- المغرَم: المولع بالشی‌ء
(10)- [الدّمعة السّاکبة: «بتذکیة»]
(11)- فی «ف» [والدّمعة السّاکبة]: ابن بنت نبیّنا
(12)- فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: تقتلوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 391
یعفو عنّا.
قال رفاعة بن شدّاد: قد هداک اللَّه لأصوب القول «1»، ودعوت إلی أرشد الأمور جهاد الفاسقین، إلی التّوبة من الذّنب، فمسموع منک، مستجاب لک، مقبول قولک، فإن رأیتم ولّینا هذا الأمر شیخ الشّیعة صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سلیمان بن صُرَد.
فقال المسیّب بن نجبة «2»: أصبتم ووفّقتم، وأنا أری الّذی رأیتم، فاستعدّوا للحرب.
وکتب سلیمان کتاباً إلی مَنْ کان بالمدائن «3» من الشّیعة من أهل الکوفة، وحمله مع عبداللَّه «4» بن مالک الّطائیّ إلی سعد بن حذیفة بن الیمان «5» یدعوهم إلی أخذ الثأر، فلمّا وقفوا علی الکتاب قالوا: رأینا مثل رأیهم، وکتب سعد بن حذیفة الجواب بذلک.
وکتب سلیمان إلی المثنّی بن مُخَرِّبَة «6» العبدیّ کتاباً وبعثه مع ظَبیان بن عُمارة التّمیمیّ «7» من بنی سعد، فکتب المثنّی الجواب:
أمّا بعد، فقد قرأتُ کتابک وأقرأته إخوانک، فحمدوا رأیک «8»، واستجابوا لک، فنحنُ موافوکَ إن شاء اللَّه تعالی للأجل الّذی ضربت، والسّلام علیک، وکتب فی «9» أسفل الکتاب هذه الأبیات «9»:
__________________________________________________
(1)- فی «ف»: قال رفاعة بن شدّاد: هداک اللَّه لأضرَب القول
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «نجیة»]
(3)- فی «ف» بالمدینة
(4)- فی «ف»: حمله عبداللَّه
(5)- فی «ف» و «خ» [والدّمعة السّاکبة]: الیمانی
(6)- ضبطه فی الجمهرة: مَخْرَبَة، وفی تاریخ الطّبری والأعلام: مُخَرِّبَة، وفی «ف»: مخرومة، وفی البحار والعوالم: مخرمة، [وفی الدّمعة السّاکبة: «مخزومة»]. وهو من أشراف البصرة وشجعانها، کان من رجال علی بن أبی طالب علیه السلام. «جمهرة أنساب العرب: 229، الأعلام: 5/ 276»
(7)- فی «ف»: الیمنی
(8)- فی «ف»: ربّک
(9- 9) فی البحار والعوالم: أسفل کتابه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 392
تَبَصَّرْ فإنِّی «1» قَدْ أتَیْتُکَ مُعْلِماً «2» علی أتْلِع «3» الهادِی أجَشَّ هَزِیمِ «4»
طوِیل القَرَا نَهْدٍ أشقَّ مقلِّص «5» ملحّ «6» علی قَاری اللّجام رَؤومِ بِکُلِّ فَتیً لا یملأُ الدِّرْعَ نَحْرَه «7» مِحَشٌّ «8» لِنَارِ الحَرْبِ غَیرِ سَؤُومِ أخِی ثِقَةٍ یَبْغی الإلهَ بِسَعْیِهِ «9» ضَرُوبٍ بِنَصْلِ السَّیْفِ غَیرَ أثیمِ
وذکر محمّد بن جریر الطّبریّ- فی تاریخه- أنّ أوّل ما ابتدأ به الشّیعة من أمرهم سنة إحدی وستّین وهی السّنة الّتی «10» قُتِل فیها الحسین علیه السلام، فما زالوا فی جمع آلة الحرب والاستعداد للقتال، ودعاء الشّیعة بعضهم لبعضٍ فی السِّرِّ للطّلب بدم الحسین علیه السلام حتّی مات یزید بن معاویة- علیهما اللّعنة والهاویة-، وکان بین مقتل الحسین علیه السلام وهلاک‌یزید- لعنه اللَّه- ثلاث سنین وشهران وأربعة أیّام، وکان أمیر العراق عُبیداللَّه بن زیاد- لعنه اللَّه-، وخلیفته بالکوفة عمرو بن حُریث المخزومیّ.
ابن نما، ذوب النّضار،/ 73- 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 355- 356؛
البحرانی، العوالم، 17/ 674- 675؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 222- 223
__________________________________________________
(1)- فی البحار والعوالم: کأنِّی.
(2)- فی «خ»: معلناً
(3)- کذا فی الطّبری، وفی جمیع النّسخ [والبحار والعوالم]: أبلغ
(4)- الهوادی: أوّل رعیل من الخیل. ویُقال: جششت الشّی‌ء أی دققته وکسّرته، وفرس أجشّ الصّوت أی غلیظه. والهِزیم: بمعنی الهازم، وهزیم الرّعد: صوته
(5)- القرا: الظّهر، وفرس نهد أی جسیم مشرف، وفرس أشقّ: طویل، وفرس مقلِّص: أی مشرف مشمّر طویل القوائم
(6)- فی «ف»: ملیح. وقوله: قاری اللّجام لعلّ معناه جاذبه، ومانعه عن الجری إلی العدوّ، والرّؤوم: المحبّ، والمعنی محبّ الحرب الحریص علیه
(7)- أی أتیتک مع کلّ فتی لا یحتاج لبس الدّرع لشجاعته
(8)- فی «ف»: مجشّ. یقال حششت النار: أی أوقدتها، والِمحشّ: ما تحرّک به النّار من حدید، ومنه قیل للرّجل الشّجاع: نِعْمَ محشّ الکتیبة. وفی الطّبریّ: مُحِسٍّ لِعَضِّ الحرب غیر سؤوم
(9)- فی «ف» [والدّمعة السّاکبة]: بسیفه
(10)- فی «ف»: وهی الّتی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 393
فأمّا قتل ابن زیاد وجماعة آخرین، فذکر علماء السِّیَر قالوا: لمّا قُتل الحسین، سقط فی أیدی القوم الّذین قعدوا عن نصرته، وقاموا مفکِّرین نادمین، فلمّا مات یزید بن معاویة منتصف ربیع الأوّل سنة أربع وستّین، تحرّکت الشّیعة بالکوفة وکانوا یخافون منه، وقیل:
إنّما تحرّکت فی هذه السّنة قبل موت یزید وهو الأصحّ.
فذکر هشام بن محمّد قال: لمّا قُتل الحسین، تحرّکت الشّیعة وبکوا ورأوا أ نّه لاینجیهم ولا یغسل عنهم العار والإثم إلّاقتل مَنْ قتل الحسین أو یُقتلوا فیه عن آخرهم، وفزعوا إلی خمسةٍ من رؤساء أهل الکوفة وهم سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ، وکانت له صحبة مع رسول اللَّه (ص)، والمسیَّب بن نحبة الفزاریّ، وکان من أصحاب علیّ علیه السلام وخیارهم، وعبداللَّه ابن سعد بن نُفیل الأزدیّ وعبداللَّه بن وال التّمیمیّ ورفاعة بن شدّاد البجلیّ، وکان اجتماعهم فی منزل سلیمان بن صُرَد، فاتّفقوا وتعاهدوا وتعاقدوا علی المسیر إلی قتال أهل الشّام والطّلب بدمِ الحسین وأن یکونوا إجتماعهم بالنّخیلة سنة خمس وستّین.
قلت: وما لقتالهم لأهلِ الشّامِ معنی لأنّه لم یحضر أحد من أهل الشّام قتال الحسین وإنّما قتله أهل الکوفة، فإن کان طلبهم لیزید فقد مات وقد کان ینبغی أن یقتلوا قتلته بالکوفة یطلبوا ابن زیاد ثمّ أنّهم کاتبوا الشّیعة، فأجابهم أهل الأمصار، وقیل: أنّهم تحرّکوا عقیب قتل الحسین أوّل سنة إحدی وستین ولم یزالوا فی جمع الأموال والاستعداد حتّی مات یزید.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 159- 160
وإنّما ذکرنا خبر التّوّابین فی هذا الموضع فی أخبار عبداللَّه بن الزّبیر؛ لأنّ ظهورهم ومقتلهم کان فی أیّامه، ومن بلد داخل تحت حکمه، ونحن نذکر مبدأ أمرهم، وقد ذکرهم ابن الأثیر الجزریّ رحمه الله فی تاریخه الکامل فی حوادث سنة أربع وستّین، وسنة خمس وستّین.
قال: ولمّا قُتل الحسین بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) کما ذکرنا، تلاقَت الشّیعةُ بالتّلاوم والنّدم علی ما صدرَ منهم، من استدعائهم الحسین وخذلانه حتّی قُتل، ورأوا أنّهم لا یغسل عنهم العار والإثم الّذی ارتکبوه إلّاقتل مَنْ قتله، أو القتل فیه.
فاجتمعوا بالکوفة إلی خمس نفر من رؤوس الشّیعة، وهم: سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 394
وکانت له صحبة، والمسیَّب بن نَجبَة الفَزاریّ، وکان من أصحاب علیّ وخیارهم، وعبداللَّه ابن مسعود بن نُفیل الأزدیّ، وعبداللَّه بن وال التّیمیّ، تیم بکر بن وائل، ورفاعة بن شدّاد البَجَلیّ، فاجتمعوا فی منزل سلیمان بن صُرَد، فبدأهم المسیَّب بن نَجبَة، فقال بعد حمد اللَّه: «أمّا بعد، فإنّا ابتُلینا بطول العمر، والتّعرّض لأنواع الفتن، فنرغب إلی ربِّنا أن لا یجعلنا ممّن یقول له غداً: «أوَلَمْ نُعَمِّرکُم ما یتذکّرُ فیه مَنْ تَذَکَّرَ» «1»
وإنّ أمیر المؤمنین قال: العمر الّذی أعذر اللَّه فیه إلی ابن آدم ستّون سنة، ولیس فینا رجل إلّاوقد بلغه، وقد کنّا مغرمین بتزکیة أنفسنا «2»، فوجدنا اللَّهُ کاذبین فی کلِّ موطنٍ من مواطن ابن ابنة نبیّه محمّد (ص)، وقد بلغنا قبل ذلک کتبه ورسله، وأعذر إلینا، فسألنا نصره عَوداً وبَدءاً، وعلانیة وسرّاً، فبخلنا عنه بأنفسنا حتّی قُتِلَ إلی جانبنا، لا نحن نصرناه بأیدینا ولا جدلنا عنه بألسنتنا، ولا قوّیناه بأموالنا، ولا طلبنا له النُّصرة إلی عشائرنا، فما عُذْرنا عند ربِّنا وعند لقاء نبیِّنا، وقد قُتِلَ فینا ولده وحبیبه، وذرِّیّته ونَسْلُه! لا واللَّه لا عذرَ دُونَ أن تَقتلوا قاتله والمُوَالین علیه أو تقتلوا فی طلب ذلک، فعسی ربُّنا أن یرضَی عنّا عند ذلک، وما أنا بعد لقائه لعقوبته بآمِن: أیّها القوم، ولُّوا علیکم رجلًا منکم، فإنّه لا بُدّ لکم من أمیر تفزعون إلیه، ورایة تَحفُّون بها».
فقام رفاعة بن شدّاد فقال: «أمّا بعدُ، فإنّ اللَّه قد هداکَ لأصْوَب القول، وبدأت بأرشدِ الأمور بدعائک إلی جهاد الفاسقین وإلی التّوبة من الذّنب العظیم، فمسموع منک مستجاب إلی قولک، وقلتَ: ولُّوا أمرکم رجلًا تفزَعونَ إلیه وتحفُّون برایته، وقد رأینا مثلَ الّذی رأیتَ، فإن تکن أنتَ ذلک الرّجل تکن عندنا مَرْضیاً، وفینا مستنصحاً وفی جماعتنا محبّاً، وإن رأیت ورأی ذلک أصحابنا ولّینا هذا الأمر شیخَ الشّیعة صاحبَ رسول اللَّه (ص) وذا السّابقة والقدَم سلیمانَ بن صُرَد المحمودَ فی بأسه ودینه الموثوق بحزمه».
وتکلّم عبداللَّه بن وأل وعبداللَّه بن سعد بنحو ذلک، وأثنیا علی سلیمان والمُسَیَّب،
__________________________________________________
(1)- من الآیة 37 من سورة فاطر
(2)- هنا ینتهی ما سقط من النّسخة (ن) مع توالی التّرقیم بها، ولعلّ هناک صفحتین سقطتا، وقد أثبتنا هذا من النّسخة (ک)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 395
فقال المسیَّب: قد أصبتم فولُّوا أمرکم سلیمان بن صُرَد.
فتکلّم سلیمان بن صُرَد بکلامٍ کثیرٍ حضّهم فیه علی القیام، وطلب ثأر الحسین، وقتل قَتَلته، أو القتل دون ذلک.
وکتب إلی سعد بن حُذیفة بن الیمان یُعلمه بما عزموا علیه، ویدعوه إلی مساعدتهم هو ومَنْ معه من الشّیعة بالمدائن، فقرأ سعد الکتاب علی مَنْ بالمدائن من الشّیعة، فأجابوا إلی ذلک.
وکتب سلیمان أیضاً إلی المثنّی، فأجابه: إنّنا معشَر الشّیعة حمدنا اللَّه علی ما عزمتم علیه، ونحنُ موافوک إن شاء اللَّه للأجل الّذی ضربت.
قال: وکان أوّل ما ابتدءوا به أمرهم بعد قتل الحسین فی سنة إحدی وستّین، فما زالوا فی جمع آلة الحرب ودعاء النّاس، فی السِّرّ إلی أن هلک یزید بن معاویة فی سنة أربع وستّین، فجاء إلی سلیمان أصحابه، فقالوا: قد ماتَ هذا الطّاغیة، والأمر ضعیف، فإن شئتَ وثبنا علی عمرو بن حریث، وکان خلیفة ابن زیاد علی الکوفة، ثمّ أظهرنا الطّلب بدم الحسین وتتبّعنا قتلته، ثمّ ندعو النّاس إلی أهل هذا البیت. فقال لهم سلیمان: «لا تعجلوا، إنِّی قد نظرتُ فیما ذکرتم، فرأیتُ قتلة الحسین هم أشراف الکوفة وفرسان العرب، ومتی علموا ذلک کانوا أشدّ علیکم، ونظرتُ فیمَن تبعنی منکم، فعلمتُ أنّهم لو خرجوا لم یُدرکوا ثأرهم ولم یشفوا نفوسهم وکانوا جَزَراً لعدوِّهم ولکن بثُّوا دُعاتکم وادعوا إلی أمرکم»؛ ففعلوا، فاستجاب لهم ناس کثیر.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 527- 530
وفیها [سنة أربع وستّین] اجتمع ملأ الشّیعة علی سلیمان بن صُرَد بالکوفة، وتواعدوا النّخیلة لیأخذوا بثأر الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وما زالوا فی ذلک مجدِّین، وعلیه عازمین، من مقتل الحسین بکربلاء من یوم عاشوراء عشرة المحرّم سنة إحدی وستّین، وقد ندموا علی ما کان منهم من بعثهم إلیه، فلمّا أتاهم خذلوه وتخلّوا عنه ولم ینصروه، فجادت بوصلٍ حین لا ینفع الوصل. فاجتمعوا فی دار سلیمان بن صُرَد وهو صحابی جلیل، وکان رؤوس القائمین فی ذلک خمسة، سلیمان بن صُرَد الصّحابیّ، والمسیّب بن نجیة الفزاریّ، أحد کبار أصحاب علیّ، وعبداللَّه بن سعد بن نفیل الأزدیّ، وعبداللَّه بن وال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 396
التّیمیّ، ورفاعة بن شدّاد البجلیّ. وکلّهم من أصحاب علیّ رضی الله عنه، فاجتمعوا کلّهم بعد خطب ومواعظ علی تأمیر سلیمان بن صُرَد علیهم، فتعاهدوا وتعاقدوا وتواسدوا النّخیلة، وأن یجتمع مَنْ یستجیب لهم إلی ذلک الموضع بها فی سنة خمس وستّین، ثمّ جمعوا من أموالهم وأسلحتهم شیئاً کثیراً وأعدّوه لذلک. وقام المسیّب بن نجیة خطیباً فیهم، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وقال: أمّا بعد، فقد ابتلینا بطول العمر وکثرة الفتن، وقد ابتلانا اللَّه، فوجدنا کاذبین فی نصرة ابن بنت رسول اللَّه (ص)، بعد أن کتبنا إلیه وراسلناه، فأتانا طمعاً فی نصرتنا إیّاه، فخذلناه وأخلفناه، وأتینا به إلی مَنْ قتله وقتل أولاده وذرِّیته وقراباته الأخیار، فما نصرناهم بأیدینا، ولا خذلنا عنهم بألسنتنا، ولا قوّیناهم بأموالنا، فالویل لنا جمیعاً وبلًا متّصلًا أبداً، لا یفتر ولا یبید دون أن نقتل قاتله والممالئین علیه، أو نُقتَل دون ذلک وتذهب أموالنا وتخرب دیارنا، أیّها النّاس قوموا فی ذلک قومة رجل واحد، وتوبوا إلی بارئکم فاقتلوا أنفسکم ذلکم خیرٌ لکم عند بارئکم. وذکر کلاماً طویلًا، ثمّ کتبوا إلی جمیع إخوانهم أن یجتمعوا بالنّخیلة فی السّنة الآتیة.
وکتب سلیمان بن صُرَد إلی سعد بن حذیفة بن الیمان، وهو أمیر علی المدائن، یدعوه إلی ذلک، فاستجاب له ودعا إلیه سعد مَنْ أطاعه من أهل المدائن، فبادروا إلیه بالاستجابة والقبول، وتمالؤوا علیه وتواعدوا النّخیلة فی التّاریخ المذکور. وکتب سعد بن حذیفة إلی سلیمان بن صُرَد بذلک، ففرح أهل الکوفة من موافقة أهل المدائن لهم علی ذلک، وتنشّطوا لأمرهم الّذی تمالؤوا علیه. فلمّا مات یزید بن معاویة وابنه معاویة بعد قلیل، طمعوا فی الأمر، واعتقدوا أنّ أهل الشّام قد ضعفوا، ولم یبقَ مَنْ یقیم لهم أمراً، فاستشاروا سلیمان فی الظّهور وأن یخرجوا إلی النّخیلة قبل المیقات، فنهاهم عن ذلک، وقال: لا! حتّی یأتی الأجَل الّذی واعدنا إخواننا فیه، ثمّ هم فی الباطن یعدون السّلاح والقوّة ولا یشعر بهم جمهور النّاس. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 247- 248
__________________________________________________
(1)- طایفه‌ای که با مسلم بن عقیل رضی الله عنه بیعت کردند، به امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه نامه‌ها نوشتند و او را طلب داشتند. مسلم را در کوفه مدد نکردند تا به تیغ ستم کشته شد. بعد از آن در ظل رایت عمر بن سعد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 397
__________________________________________________
به کربلا رفتند و امام حسین را به قتل رسانیدند، چنانچه سبق ذکر یافت و بعد از چند گاهی پشیمان گشته، انگشت حسرت به دندان گرفته، بر خود نفرین می‌کردند و با یکدیگر می‌گفتند که خسران دنیا و آخرت نصیب ما باشد که بعد از آن که امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه نصیب ما شد و او را طلب‌داشتیم، در روی او تیغ کشیدیم تا از بی‌وفایی ما رسید به او آنچه رسید. رؤسای این جماعت پنج نفر بودند: سلیمان بن صرد الخزاعی، مسیب بن نحبه الفراری، عبداللَّه بن سعید بن نفیل الازدی، عبداللَّه بن وال التمیمی و رفاعة بن شداد. این پنچ‌کس از معارف اصحاب امیر المؤمنین علی رضی الله عنه بودند و چون عزیمت ایشان بر طلب خون امام حسین تصمیم یافت. جمعی کثیر در سرای سلیمان بن صرد جمع آمدند.
مسیب بن نحبه که مصحوب عمر بن سعد به کربلا رفته بود، آغاز سخن کرد و گفت: «خدای تعالی ما را به طول عمر مبتلا گردانید تا در انواع فتنه‌ها افتادیم و به امور ناشایست متهم گشتیم. اکنون از اعمال سیئه خویش نادم گشته‌ایم و می‌خواهیم که دست در دامان توبه و انابت زنیم، شاید که خدای عز و علا توبه ما قبول و بر ما رحمت کند.» هر کس از آن جماعت که به کربلا رفته بودند، عذری می‌گفتند.
سلیمان بن صرد گفت: «این عذرهای شما مسموع نیست.»
گفتند: «پس چه کنیم که مستحق غفران گردیم؟»
سلیمان گفت: «هیچ حیله دیگر نمی‌دانم، به جز آن‌که خویشتن را در معرض تیغ آوریم. چنانچه بسیاری از بنی‌اسرائیل شمشیر در یکدیگر نهادند. قال اللَّه تعالی: «إنّکُم ظلمتُم أنفسکُم باتِّخاذکُم العِجْلَ فتوبُوا إلی بارئِکُم فاقتلوا أنفسکُم».»
مجموع شیعه به زانوی استغفار آمده و گفتند: «مصلحت آن است که شمشیرها از نیام بیرون کرد، سنان‌ها بر سر اسبان راست کنیم و جهان را از لوث وجود دشمنان آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم پاک گردانیم.» همه بر این معنی یک جهت گشتند که قتل آن‌جناب را و هر که به کشتن او فرمان داد، هر که در قتل او سعی نموده و آن کس که این معنی پسندیده او آمد، همه را بکشند تا توبه ایشان درجه قبول یابد و چون مهم بر این موجب قرار یافت، گفتند که ما را امیری باید که هیچ‌کس از امر او تخلف جایز ندارد. آن‌گاه اتفاق نموده، به‌امارت سلیمان ابن‌صرد رضا دادند و با یکدیگر مقرر کردند که بعد از فتح و ظفر، علی بن الحسین رضی الله عنه را بر سریر خلافت بنشانند و در این باب به اطراف ولایات رسولان فرستادند و نامه‌ها نوشتند.
مضمون جمله آن که «بر آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم ظلمی چنان رفته که جهانیان را معلوم است. اکنون متوقع از دوستان خاندان نبوت چنان است که اسباب جنگ آماده ساخته و در فلان وقت به کوفه جمع گردند تا به انتقام اعدای دین از سر بصیرت و یقین شروع نماییم.» اتفاق این جماعت در سنه احد و ستین که سال قتل امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه بود، روی نمود تا یزید لعین در حیات بود، هیچ از آنچه با خود مخمر ساخته بودند، ظاهر نکردند. اما مال زکوة را از شیعه ستانده، عبداللَّه تیمی جمع می‌کرد و بفرموده سلیمان ضبط می‌نمودند تا به وقت خروج در مصالح لشکر خرج کند.
و چون یزید پلید به درک‌اسفل رفت، عبیداللَّه بن زیاد از عراق متوجه شام گشت، شیعه معروض سلیمان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 398
__________________________________________________
گردانیدند که در این اوان که عراق از گماشتگان بنی‌امیه خالی شد، خروج می‌توان کرد. سلیمان گفت: «هنوز وقت خروج نیست، زیرا که ما می‌خواهیم که اکثر معارف کوفه را از میان برداریم و ایشان بالضروره با ما مقاتله خواهند کرد و حالا با ما آن مقدار سپاه نیست که به مدد ایشان با این جماعت مقاومت توانیم نمود و اکنون که یزید به دوزخ رفت، مردم بیش‌تر از پیش‌تر به حوزه متابعت ما در خواهند آمد و بعد از آن سلیمان به اطراف، جوانب و اعیان فرستاد تا به تجدید بیعت پرداختند و خلقی نا معدود در صدد متابعت سلیمان آمدند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 198- 199
طایفه‌ای از اهل کوفه که مکتوبات به حسین بن علی المرتضی سلام اللَّه تعالی علیهما نوشته آن حضرت را جهت‌خلافت طلب‌داشتند و چون ملتمس ایشان را اجابت فرمود جانب عبیداللَّه بن زیاد گرفتند، به معاونتش نپرداختند، بلکه بعضی تیغ بی شرمی از غلاف کشیده در کربلا لوای قتال افراختند و بعد از روزی چند بر قبایح اعمال خویش مطلع گشتند، انگشت ندامت به دندان حسرت گزیدند و با یکدیگر گفتند: «خسران دنیا و آخرت نصیب ما شد که فرزند رسول خدا را طلبیدیم و او را مدد نکردیم تا شهید گردید.»
رؤسای این جماعت پنج نفر بودند سلیمان بن صرد الخزاعی که در سلک صحابه انتظام داشت، مسیب ابن نخبة الفزاری، عبداللَّه بن سعد بن نفیل الازدی، عبداللَّه بن وال التمیمی و رفاعة بن شداد.
این طبقه هم در سال شهادت امام حسین علیه السلام بر امارت سلیمان بن صرد اتفاق نموده خواطر بر طلب خون امام مظلوم قرار دادند مقرر آن که چون بر اهل طغیان ظفر یابند امام زین العابدین را بر مسند خلافت نشانند.
سلیمان به اطراف امصار و بلدان و اعیان فرستاده خلق را به مبایعت خویش خواند و مردم بسیار به قدم متابعت پیش آمده اما مدت چهار سال خروج سلیمان در حیز تاخیر افتاد.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 133- 134
و در این هنگام رؤسای شیعه در کوفه پنج تن شمرده می‌شدند، نخست سلیمان بن صرد خزاعی که به ادراک صحبت حضرت ختمی مرتبت دارای شرف و شرافت بود، دیگر مسیب بن نجبة الفزاری که در شمار اصحاب علی علیه السلام افتخار داشت، دیگر عبداللَّه بن سعد بن نفیل ازدی، دیگر عبداللَّه بن وال التیمی، از تیم بکر ابن‌وائل، دیگر رفاعةبن شداد البجلی. این‌جمله از اخیار اصحاب حیدر کرّار صلوات‌اللَّه علیه بودند، پس جماعت شیعه به ایشان روی آوردند و در سرای سلیمان بن صرد خزاعی انجمن شدند، از نخست مسیب بن نجبه لب به سخن برگشود و خدای را سپاس بگذاشت و رسول را به درود بستود و گفت: «همانا خداوند دیّان ما را به طول عمر و تعرض به انواع فتن بیازمود و ما قدر عمر ندانستیم و به امور ناصواب و افعال ناشایست روزگارنهادیم و به خسارت هر دو سرای دچار شدیم و هم‌اکنون ببایست به حضرت پروردگار بازگشت نماییم تا خدای‌تعالی ما را در زمره آن مردم در نیاورد که چون بامداد قیامت به ایشان فرماید «أوَلَم نُعمِّرکم ما یتذکّرُ فیه مَن تذکّر وجاءکُم النَّذیر فذوقوا فما للظّالمینَ من نصیر» که آیا شما را به طول‌عمر برخوردار نفرمودیم و پیغمبری بیم‌دهنده بر شما نفرستادیم و تکالیف شما راروشن نفرمودیم. و چون این خطاب فرا رسد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 399
__________________________________________________
پاسخی به صواب نیابند وبه عذاب خدای دچار گردند، وهمی‌بشنوند که ایشان را گویند بچشید که ستمکاران را یار و یاوری نیست، همانا امیر المؤمنین علی علیه السلام می‌فرماید: «العمرُ الّذی أعذرَ اللَّه فیه ابن آدم ستّون سنة».
مقصود این است که چون کسی روزگارش به شصت سال پیوست و همچنان در بادیه ضلالت به غفلت نشست او را معذور نخواهند داشت و عذر او را مسموع نخواهند شمرد، اکنون در میان ما مردی نیست که ادراک این مقدار روزگار ننموده باشد و از مقام مسئولیت خارج باشد، و ما را روزگاری بر سریر چمیده که تزکیه‌نفوس و متابعان ما بر ما لازم است و ما به این‌کار گروگان باشیم، لکن خدای‌تعالی ما را در نصرت پسر پیغمبرش در هر موطنی از مواطن و مقامی از مقامات و نهجی از مناهج مطیع و صادق نیافت و منافق و کاذب دید، با این‌که ازاین پیش کتب آسمانی و پیغمبران یزدانی را دریافتیم و از اوامر و نواهی حضرت سبحانی کما یلیق با خبر شدیم و آنچه باید به ما بنمودند و حجّت را تمام فرمودند و برای ما راه عذر نگذاشتند.
باز گویید تا عذر و بهانه ما در حضرت خدای یگانه و پیغمبر ما چیست؟ و چون بامداد قیامت با آن‌حضرت ملاقات کنیم در جواب چه داریم و بهانه چه بیاوریم با این‌که پسر حبیب او و ذریّه طاهره و نسل مبارکش در میان ما کشته و به خون خویش آغشته شدند، لا واللَّه هیچ عذر و بهانه از بهر ما امکان نجوید جز این‌که شمشیر بر کشیم و با اعدای دین مقاتلت جوئیم و کشندگان آن‌حضرت و دوستداران ایشان را بکشیم، یا در طلب ثار فرزند رسول مختار عرضه هلاک و دمار شویم، شاید پروردگار قهار از کردار نابهنجار ما بگذرد، معذالک من ایمن نیستم که از عقاب خدای رستگار باشیم، ایّها القوم هم اکنون یک‌تن را بر خویشتن ولایت دهید چه شما را از امارت امیری که اصلاح امور خود از او جویید و رایتی که در پیرامونش انجمن سازید گریز و گریزی نیست. این مسیب بن نجبه همان کس بود که با عمر بن سعد ملعون به کربلا رفته بود.
بالجمله چون مسیب این کلام بگذاشت، رفاعة بن شداد برخاست و گفت: «اما بعد، همانا خدای‌تعالی تو را به اصوب قول و ارشد امور هدایت کرد که ما را به جهاد فاسقین و توبت از گناه عظیم بخواندی، و این جمله همه از تو مسموع و برآورده می‌شود، و این‌که گفتی امر خود را با مردی گذارید که امور شما را قرین انتظام بدارد و در زیر رایت امارت او فراهم شوید همانا ما نیز آنچه تو به صواب و صلاح ما بازگفتی خود نیز می‌بینیم، هم‌اکنون اگر آن مرد خود تویی ما همه به تو و نصیحت تو خشنود و تو را خواهانیم و محبوب می‌شماریم، و اگر تو و اصحاب ما به صلاح و صواب مقرون شمارید این امر را با سلیمان بن صُرَد که شیخ شیعه و صاحب رسول خدای صلی الله علیه و آله هست بازگذاریم و او را بر خویشتن به امارت برداریم، چه او را سبقت و خدمت و محمدتی در بأس و دین و وثوقی در حزم و آئین است که دیگران را نیست.»
آن‌گاه عبداللَّه بن سعد بر همین منوال سخن کرد و هر دو تن زبان به تمجید سلیمان و مسیّب برگشودند، مسیّب گفت: «همانا به راه صواب رفتید و اندیشه نیکو ساختید امر خویش را به سلیمان صرد بازگذارید من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 400
__________________________________________________
نیز جز این نمی‌دیدم، هم‌اکنون این‌کار به‌پای‌گذارید و ساز حرب را آماده شوید.»
این‌وقت سلیمان لب به سخن برگشود و خدای را ستایش گذاشت و گفت: «همانا من از آن بیمناکم که ما در این روزگار نابهنجار در افتادیم و با این ایام نکوهیده فرجام و زندگی ناخجسته انجام دچار شدیم که زندگانیش ناخوش و بلیّتش بزرگ و جورش با بزرگان دین شامل گردید، به خیر و عافیت مقرون نشویم چه ما گردنها برکشیدیم و اهل‌بیت پیغمبر خود را به شهر و دیار خویش طلبیدیم و به نصرت و یاری نوید دادیم و همی خواستار شدیم که به جانب ما ره‌سپار شوند، چون مسئول ما را مقبول داشتند و به نزد ما آمدند همه اظهار عجز و بی‌چارگی کردیم و به تجاهل و تسامح پرداختیم، چندان نگران و متربص بنشستیم تا فرزند پیغمبر ما و سلاله و چکیده و گوشت تن و خون او را در میان ما بکشتند و هرچه فریاد برآوردند و عدل و نصفت طلبیدند هیچ‌کس یاری و همراهی نکرد، و جماعت فسّاق حجاز آن بدن مبارک و اجساد شریفه را آماج سهام و نیزه خون‌آشام ساختند و از جاده نصفت و اقتصاد بیرون تاختند، و از طریقت نفاق و شقاق دربیامدند و به جور و اعتساف و ظلم و عناد بر وی تاختند و او را و ذریّه او را شهید ساختند.
همانا در این‌زمان نابهنجار دچار شدید و این‌کار نابرخوردار را مرتکب آمدید و خشم و سخط پروردگار را بر خود خریدار گشتید، اکنون باید از زن و فرزند و مال و پیوند سخن نسازید، مگر این که خدای را از خود خشنود گردانید، سوگند با خدای گمان نمی‌برم که ایزد منّان از شما خشنود گردد جز این‌که در تلافی این‌گناه بزرگ خون خویشتن را از کف بگذارانید و از مرگ بیمناک نباشید، چه هر گز هیچ‌کس از مرگ بیم‌نگرفت مگر این‌که ذلیل گشت، شما نیز مانند مردم بنی‌اسرائیل شوید که از آن پس که دین سامری گرفتند و به پرستش گوساله پرداختند و حضرت موسی علیه السلام از طور بیامد ایشان را به کشتن ایشان بخواند چنان‌که خدای فرماید: «إذ قالَ لهُم نبیّهُم إنّکُم ظلمتُم أنفُسکُم باتِّخاذکُم العِجْل فتوبوا إلی بارئِکُم فاقتِلوا أنفسکُم».»
گاهی‌که حضرت موسی با مردم بنی‌اسرائیل از روی خشم و غضب فرمود: «همانا بر نفوس خویش ستم کردید که گوساله سامری را به پرستش بر گرفتید هم‌اکنون از این‌گناه به پروردگار خویش بازگشت کنید و خویشتن را بکشید.» بنی اسرائیل در کمال ندامت اطاعت کردند و به زانو درآمدند و گردن بکشیدند و جمعی به قتل رسیدند، چه دانستند که این‌گناه بزرگ را جز قتل، کفّاره‌ای نیست، و جز قبول این‌کار از عذاب پروردگار آسوده نمی‌شوند.
اکنون باز گویید حال شما چگونه خواهد بود گاهی که شما را نیز بخوانند به آنچه بنی‌اسرائیل را بخواندند، شمشیرها تیز کنید و سنانها به دست‌گیرید و برای محاربت و مقاتلت اعدای دین و قتله فرزند سیدالوصیین و ذریّه طاهرین از مرد و مال و اهل و عیال و خیل و رجال و سهام و نصال آن چند که در حیّز استطاعت و نیروی بضاعت دارید دریغ نکنید تا در وقت حاجت به کار بندید.»
چون سخنان سلیمان به پایان رسید، خالد بن سعید بن نفیل آغاز سخن کرد، و گفت: «ای مردم همانا سوگند به خداوند، اگر بدانم که اگر خویشتن را بکشم مرا از گزند گناه من نجات می‌رسد و پروردگار من از من خشنود می‌شود البته خویشتن را می‌کشم و جمله حاضرات را گواه می‌گیرم که امروز در روی زمین به
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 401
__________________________________________________
هرچه مالک هستم- سوای این اسلحه که با او با دشمن خود قتال می‌کنم- صدقه بر مسلمانان است تا به دستیاری و مددکاری آن با فاسقان قتال دهند.»
آن‌گاه ابو المعتمر بن حبش بن ربیعه الکنانی نیز بر این سمت تکلّم نمود.
پس سلیمان گفت: «این رأی و رویّت و راه و طریقت از بهر شما کافی است، هر کس در اندیشه آن است که به این نهج سلوک کند و مسلمانان را در این جهاد به مال و خواسته و آنچه در استطاعت اوست مدد نماید نزد عبداللَّه بن وال تیمی فراهم نماید تا چون آنچه دربایست ماست و شما ادا خواهید نمود نزد او جمع شده با آنان‌که مسکین و پریشان‌حال هستند و نیروی تهیّه خروج ندارند باز رسانیم و ایشان را تجهیز کنیم.»
آن‌گاه سلیمان بن صرد نامه‌ای به سعد بن حذیفة الیمان بنوشت و او را بر آنچه عزیمت نهاده بودند آگاهی داد و او را و آن شیعیان را که در مداین با وی متفق بودند به مساعدت خود بخواند و به دستیاری عبداللَّه بن مالک الطائی بدو ارسال نمود، چون آن جماعت از مضمون نامه مطّلع شدند اجابت کردند و گفتند: «ما نیز چنانیم که ایشان هستند.» و در جواب نوشتند که ما برای مساعدت تو و جنبش به سوی تو آماده‌ایم.
و نیز سلیمان مکتوبی به مثنّی بن مخرمة العبدی که در بصره جای داشت برنگاشت و او را نیز به مساعدت خویش بخواست و او در جواب نوشت: «اما بعد، مکتوب تو را خواندم و بر برادران دینی تو قرائت نمودم همگان این رأی و رویّت تو را محمود شمردند و به اجابت مقرون داشتند، ما نیز در آن‌وقت که معیّن کردی با ساز و برگ خویش حاضر خدمت و ناظر فرمانیم.» و در پایان مکتوب این شعر را مرقوم داشت:
«تبصّر کأنِّی قد أتیتک معلماً ألا أبلِغ الهادی أجشّ هذیم
طویلُ القرا نهد أحقّ مقلّص ملاح علی فاسِ اللِّجان أروم
لکلِّ فتیً لا یملأُ الرّوع قلبه محشّ لنارِ الحربِ غیر سؤوم
أخو ثقةٍ ینوی الإله بسعیه ضروبٍ بنصلِ السّیف غیر أثیم»
مجلسی علیه الرّحمه و ابن‌اثیر و طبری و غالب مورّخین نوشته‌اند که ابتدای امر و آغاز جنبش توّابین بعد از قتل حضرت امام حسین علیه السلام در سال شصت و یکم هجری بود، و ایشان همچنان در پنهان در تهیه آلات حرب و دعوت مردمان به طلب خون حسین صلوات اللَّه علیه مشغول بودند و دسته‌دسته و جوقه‌جوقه ایشان را اجابت همی‌کردند و بر این حال اشتغال همی‌داشتند تا در سال شصت و چهار یزید به دوزخ واصل گردید.
به روایت مجلسی از روز قتل آن‌حضرت تا روز هلاک این نکوهیده خصلت سه سال و دو ماه و چهار روز بود.
و در آن اوقات امارت عراق از جانب یزید با عبیداللَّه بن زیاد علیهم اللّعنه بود و از جانب ابن زیاد عمرو بن حریث مخزومی در کوفه حکومت می‌راند و عبداللَّه بن زبیر قبل از آن‌که یزید به دوزخ شود مردمان را به خون‌خواهی حسین علیه السلام دعوت همی‌کرد، لکن بعد از مرگ آن ملعون که او را قوت و قدرتی پدید آمد از آن دعوت بازگشت و یک‌باره کسان را به خلافت خویش دعوت نمود.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 402
فاجتمعت الشّیعة إلی خمسة نفر من رؤسائهم، وهم سلیمان بن صرد الخزاعیّ، وکانت له صحبة مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، وهو من المهاجرین، وکان اسمه یساراً، فسمّاه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم سلیمان، وکان له سن عالیة وشرف فی قومه، فلمّا قبض رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم تحوّل، فنزل الکوفة وشهد مع أمیر المؤمنین علیه السلام الجمل وصفّین، وکان من جملة الّذین کتبوا للحسین علیه السلام، غیر أ نّه لم یقاتل معه خوفاً من ابن زیاد، والمسیّب بن نجبة الفزاریّ، وکان من أصحاب علیّ علیه السلام، وعبداللَّه بن سعد بن نفیل الأزدیّ، ورفاعة بن شدّاد البجلیّ، وعبداللَّه بن وال التّیمیّ «1»، وکان هؤلاء الخمسة من خیار أصحاب علیّ علیه السلام، فاجتمعوا فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فخطبهم المسیّب، فقال بعد حمد اللَّه والثّناء علیه:
أمّا بعد فإنّا قد ابتُلینا بطول العمر والتعرّض لأنواع الفتن، فنرغب إلی ربِّنا أن لا یجعلنا ممّن یقول له غداً أوَلَم نعمِّرکم ما یتذکّر فیه مَنْ تذَکَّر، فإنّ أمیر المؤمنین علیّاً علیه السلام قال:
العمر الّذی أعذر اللَّه فیه إلی ابن آدم ستّون سنة، ولیس فینا رجل إلّاوقد بلغه، وقد کنّا مغرمین بتزکیة أنفسنا، فوجدنا اللَّه کاذبین فی نصر ابن بنت نبیّه صلی الله علیه و آله و سلم، وقد بلغنا قبل
__________________________________________________
چون یزید هلاک و دمار یافت، اصحاب سلیمان بن صرد نزد او فراهم شدند و گفتند: «همانا این طاغیه روزگار به جهنم ره‌سپار شد، کار خلافت و امر حکام او سست گردیده، اگر فرمان می‌کنی بر عمرو بن حریث که از جانب ابن زیاد حکمران کوفه بود بتازیم و او را از میان برداریم، آن‌گاه طلب خون حسین علیه السلام را آشکار سازیم و کشندگان آن‌حضرت را از پی‌بتاریم و مردمان را به این اهل بیت گرامی که این‌طور از حقوق خویشتن دور مانده‌اند دعوت نماییم.»
سلیمان گفت: «اکنون تعجیل و شتاب نشاید، همانا من در این سخنان شما نیک نگران شدم و دیدم که قتله حسین علیه السلام به جمله از اشراف کوفه و فرسان عرب هستند، چون بر این اندیشه وقوف یابند، از تمامت مردمان بر شما شدیدتر و دشمن‌تر گردند، این جمعیت و عدّت شما هنوز کافی این امر نیست، بهتر این‌که داعیان خود را به اطراف بلاد بفرستید و مردمان را به یاری خویش بخوانید تا گاهی‌که استعداد شما بضاعت گیرد و بضاعت شما لیاقت پذیرد.» پس جماعت توّابین به آنچه فرمان یافتند مراقبت و پس از مرگ یزید گروهی بی‌شمار ایشان را اجابت کردند.
و از آن سوی مردم کوفه چون امر ابن‌زبیر نیرو گرفت، عمرو بن حریث حکمران خود را از کوفه بیرون نمودند و با ابن‌زبیر بیعت کردند، از طرف دیگر سلیمان بن صرد و اصحاب او مردمان را به خون‌خواهی حسین علیه السلام دعوت همی‌کردند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 127- 133
(1)- من بنی تیم اللّات بن ثعلبة «منه»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 403
ذلک کتبه ورسله وأعذر إلینا، فسألنا نصره، فبخلنا عنه بأنفسنا حتّی قُتل إلی جانبنا لا نحنُ نصرناه بأیدینا ولا جادلنا عنه بألسنتنا، ولا قوّیناه بأموالنا، ولا طلبنا له النّصرة إلی عشائرنا، فما عذرنا عند ربِّنا وعند لقاء نبیِّنا وقد قُتل فینا ولد حبیبه وذرِّیّته ونسله، لا واللَّه لا عذر دون أن تقتلوا قاتله، أو تُقتَلوا فی طلب ذلک، فعسی ربّنا أن یرضی عنّا عند ذلک. أیّها القوم ولّوا علیکم رجلًا منکم، فانّه لا بدّ لکم من أمیر تفزعون إلیه ورایة تحفّون بها.
وقام رفاعة بن شدّاد، فقال: أمّا بعد فإنّ اللَّه قد هداک لأصوب القول، وبدأت بأرشد الأمور بدعائک إلی جهاد الفاسقین وإلی التّوبة من الذّنب العظیم، فمسموع منک مستجاب إلی قولک، وقلت: ولّوا أمرکم رجلًا، فإن تکن أنتَ ذلک الرّجل تکن عندنا مرضیّاً وإن رأیتم ولّینا هذا الأمر شیخ الشّیعة وصاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وذا السّابقة والقدَم سلیمان ابن صرد الخزاعیّ، المحمود فی بأسه ودینه، الموثوق بحزمه، فقال المسیّب: قد أصبتم فولّوا أمرکم سلیمان بن صرد، فخطب سلیمان وقال فی جملة کلامه: إنّا کنّا نمدّ أعناقنا إلی قدوم آل بیت نبیّنا صلی الله علیه و آله و سلم، نمنِّیهم النّصرة ونحثّهم علی القدوم، فلمّا قدموا ونینا وعجزنا وأذهلنا حتّی قُتلَ فینا ولد نبیّنا، وسلالته، وبضعة من لحمه ودمه، إذ جعل یستصرخ ویسأل النّصف فلا یُعطی، اتّخذه الفاسقون غرضاً للنّبل ودریئة للرِّماح، ألا انهضوا فقد سخط علیکم ربّکم ولا ترجعوا إلی الحلائل والأبناء حتّی یرضی اللَّه، واللَّه ما أظنّه راضیاً دون أن تناجزوا من قتله. ألا لا تهابوا الموت، فما هابه أحد قطّ إلّاذلّ، وکونوا کبنی إسرائیل إذ قال لهم نبیّهم: إنّکم ظلمتم أنفسکم باتّخاذکم العجل، فتوبوا إلی بارئکم، فاقتلوا أنفسکم، ففعلوا.
ثمّ قال: أحدوا السّیوف، ورکِّبوا الأسنّة، وأعدّوا لهم ما استطعتم من قوّة «1» ومن رباط الخیل، حتّی تدعوا الناس وتستفزّوهم. فقال خالد بن نفیل: أمّا أنا فوَ اللَّه لو أعلم أ نّه ینجینی من ذنبی ویرضی ربِّی عنِّی قتل نفسی لقتلتها، وأنا أشهد کلّ مَنْ حضر أنّ کلّ ما
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «القوّة»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 404
أملکه سوی سلاحی، صدقة علی المسلمین، أقوِّیهم به علی قتال الفاسقین. وقال غیره مثل ذلک.
فقال لهم سلیمان بن صرد: کلّ مَنْ أراد المعونة بشی‌ءٍ من ماله، فلیأت به إلی عبداللَّه ابن وال، فإذا اجتمع ذلک عنده، جهّزنا به الفقراء من أصحابنا.
وکتب سلیمان بن صرد إلی سعد بن حذیفة بن الیمان ومَنْ معه من الشّیعة بالمدائن کتاباً مع عبداللَّه بن مالک الطّائیّ، یعلمه بما عزموا علیه ویدعوهم إلی مساعدته.
فقرأ سعد کتابه علی الشّیعة الّذین بالمدائن، فأجابوا إلی ذلک، فکتب سعد إلی سلیمان یعلمه بعزمهم، فقرأ سلیمان کتاب حذیفة علی أصحابه، فسرّوا بذلک.
وکتب سلیمان أیضاً إلی المثنّی بن مخزمة العبدیّ بالبصرة بمثل ذلک، وبعث الکتاب مع ظبیان بن عمارة التّمیمیّ من بنی سعد.
فکتب إلیه المثنّی الجواب یقول: أمّا بعد، فقد قرأتُ کتابک وأقرأته إخوانک، فحمدوا رأیک واستجابوا لک، ونحنُ موافوک إن شاء اللَّه تعالی للأجل الّذی ضربت، والسّلام، وکتب فی أسفل الکتاب:
تبصّر کأنِّی قد أتیتک معلماً علی أتلع الهادی «1» أجشّ هزیم
طویل القرا نهد أحقّ «2» مقلّص‌ملحّ علی فاس «3» اللّجام رؤوم بکلِّ فتی لا یملأ الرّوع قلبه «4» محشّ لنار الحرب غیر سؤوم أخی ثقة ینوی الإله بسعیه‌ضروب بنصل السّیف غیر أثیم
وکان ابتداء تحرّک الشّیعة للأخذ بثأر الحسین علیه السلام فی السّنة الّتی قُتل فیها الحسین علیه السلام، وهی سنة إحدی وستّین من الهجرة، فما زالوا یستعدّون للحرب ویجمعون السّلاح
__________________________________________________
(1)- الهادی العنق «منه».
(2)- أشق خ ل نهد الشواء خ ل
(3)- قار ی‌خ ل
(4)- الدرع نحر خ ل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 405
ویدعون النّاس فی السِّرِّ إلی الطّلب بدم الحسین علیه السلام، إلی أن هلک یزید بن معاویة فی سنة أربع وستّین، وکان بین قتل الحسین علیه السلام وموت یزید ثلاث سنین وشهران وأربعة أیّام.
فلمّا مات یزید، جاء أصحاب سلیمان بن صرد إلیه، وقالوا له: قد هلک هذا الطّاغیة وأمر بنی أمیّة ضعیف، فدعنا نظهر الطّلب بدم الحسین علیه السلام ونقتل قاتلیه وندعو النّاس إلی أهل هذا البیت المستأثر علیهم المدفوعین عن حقِّهم، فقال لهم سلیمان: لا تعجلوا، إنِّی نظرتُ فیما ذکرتم، فوجدتُ قتلة الحسین علیه السلام هم أشراف الکوفة وفرسان العرب، ومتی علموا مرادکم کانوا أشدّ النّاس علیکم، ونظرتُ فیمن تبعنی منکم، فوجدتهم قلیلین، فلو خرجوا لم یدرکوا ثأرهم ولم یشفوا نفوسهم وقتلوا، ولکنّ الرأی أن تبثّوا دعاتکم فی النّاس وتنتظروا حتّی یکثر جمعکم.
ففعلوا ما أشار به.
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 4- 8، ط 2/ 8- 12
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 406

در «روضة الصفا» مسطور است که مختار چهل مکتوب بدون اطلاع محمد ابن حنفیه از جانب او به رؤسای کوفه نوشته و گاهی که به کوفه آمد، با خود همراه داشت. در آن مکاتیب نوشته بود که مختار خلیفه من است، باید در طلب خون برادرم امام حسین علیه السلام با وی بیعت کنید و از متابعت و فرمانش بیرون نشوید. یکی از آن جمله به نام ابراهیم بن مالک اشتر بود، چنان‌که انشاءاللَّه تعالی مذکور شود. گویند: «اوّل کسی که مکاتیب مزوّر 1 در میان آورد، وی بود.»
صاحب این روایت گوید: «چون مختار به قادسیه رسید، از راه عدول و به کربلا روی کرد، به قبر مطهر امام‌حسین علیه السلام سلام فرستاده، بگریست و گفت: «یا سیدی! به‌حق جد، پدر، مادر، برادر، شیعه و اهل‌بیت تو، طعام گوارا و آب خوشگوار نخورم و بر بستر نرم تکیه نیاورم تا انتقام تو را بکشم یا خود کشته شوم.» آن‌گاه وداع کرده، روی به کوفه نهاده، نیم شبی به کوفه درآمد و آن مکاتیب را پوشیده به مردم کوفه بداد تا گاهی که عبداللَّه بن یزید را از انگیزش فتنه او بیم دادند و مختار را به زندان بردند.
جماعتی از مردم کوفه به دارالاماره رفتند، در خدمت عبداللَّه به شفاعت سخن کردند و گفتند: «مختار از شیعیان آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم است. ما در خدمت تو ضمانت کنیم که هرگز از وی کاری بر خلاف مطلوب تو ظاهر نشود و اینک خواستاریم که رهایش فرمایی.»
عبداللَّه به شفاعت ایشان اعتنا نکرد، عظمای کوفه آزرده خاطر از دار الاماره بیرون شدند، [...].
در تاریخ الکامل ابن اثیر مرقوم است که مختار در آن اوقات که در زندان جای داشت، می‌گفت:
«أما وربّ البحار، والنخیل والأشجار، والمهامه القفار، والملائکة الأبرار، والمصطفین الأخیار، لأقتلنّ کلّ جبّار، بکلِّ لدن خطّار، ومهنّد بتّار، بجموع الأنصار، لیسوا بمیّل أغمار، ولا بعزّل أشرار، حتّی إذا أقمت عمود الدِّین، وزایلت شعب صدع المسلمین، وشفیت غلیل صدور المؤمنین، وأدرکت ثار النّبیِّین، لم یکبر علیَّ زوال الدّنیا، ولم أحفل بالموت إذا أتی».
1. مزوّر: تزویر شده و اصل تزویر، آراستن کذب و دروغ به صورت راست و درست است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 194- 198
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 456
وأقبلَ نحو الکوفة، حتّی وصل إلی نهر الحیرة یوم الجمعة فاغتسل وأدهن، ولبسَ ثیابه واعتمّ، وتقلّد سیفه، ورکبَ راحلته، ودخل الکوفة، وجعل لا یمرّ علی مجلس إلّا سلّم علی أهله، وقال: أبشروا بالنّصرة والفلج، أتاکم ما تحبّون. ولقیه عبیدة بن عمرو البدائیّ الکندیّ، وکان من أشجع النّاس وأشعرهم، وأشدّهم تشیّعاً وحبّاً لعلیّ علیه السلام، فقال له: أبْشِر بالنّصر والفلج.
وکان سلیمان بن صُرد وأصحابه فی ذلک الوقت یستعدّون للطّلب بثأر الحسین علیه السلام، فلمّا خرج سلیمان وأصحابه نحو الشّام علی ما قدّمنا ذلک، قال عمر بن سعد وشبث بن ربعیّ ویزید بن الحارث بن رویم، وهم من قتلة الحسین علیه السلام، لعبداللَّه بن یزید الخطمیّ، وهو والی الکوفة من قِبَل ابن الزّبیر، وابراهیم بن محمّد بن طلحة، وهو أمیر الخراج: إنّ المختار أشدّ علیکم من سلیمان بن صُرد، إنّ سلیمان إنّما خرج یقاتل عدوّکم وإنّ المختار یرید أن یثِب علیکم فی مصرکم، فاوثقوه، واسجنوه، فأتوا وأخذوه بغتة.
وأراد إبراهیم أن یقیِّده ویمشیه حافیاً، فلم یقبل عبداللَّه، وأتی ببغلة دهماء، فحمل علیها. وقیل: بل قیّدوه.
وکان یقول وهو فی السِّجن: أما وربّ البحار، والنّخیل والأشجار، والمهامه والقفار، والملائکة الأبرار، والمصطفین الأخیار، لأقتلنّ کلّ جبّار، بکلِّ لدن خطّار، ومهنّد بتّار، بجموع الأنصار، لیسوا بمیل أغمار، ولا بعزل أشرار، حتّی إذا أقمت عمود الدِّین، ورأبت شعب صدع المسلمین، وشفیت غلیل صدور المؤمنین، وأدرکت ثار النّبیِّین، لم یکبر علیَّ زوال الدّنیا، ولم أحفل بالموت إذا أتی.
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 34- 36، ط 2/ 43- 44
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 457

قال: وکان سلیمان بن صرد الخزاعیّ فیمَن کتب إلی الحسین بن علیّ أن یقدم الکوفة، فلمّا قدمها أمسکَ عنه ولم یقاتل معه!
فلمّا قُتل الحسین رحمه اللَّه ورضی عنه، ندم هو والمسیّب بن نجبة الفزاریّ وجمیع مَن خذل الحسین ولم یقاتل معه، فقالوا: ما المخرَج والتّوبة ممّا صنعنا؟
فخرجوا، فعسکروا بالنّخیلة لمستهلِّ شهر ربیع الآخر سنة خمس وستّین، وولّوا أمرهم سلیمان بن صرد، وقالوا: نخرج إلی الشّام فنطلب بدم الحسین، فسمّوا التوّابین، وکانوا أربعة آلاف.
فخرجوا، فأتوا عین الوردة وهی بناحیة قرقیسیا، فلقیهم جمع أهل الشّام وهم عشرون ألفاً علیهم الحصین بن نمیر، فقاتلوهم، فترجّل سلیمان بن صرد وقاتل، فرماهُ یزید بن الحصین بن نمیر بسهم فقتله فسقط رحمه الله، فقال: فزتُ وربّ الکعبة، وقُتل عامّة أصحابه ورجع مَن بقیَ منهم إلی الکوفة.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 92
سلیمان بن صُرَد بن الجَوْن بن أبی الجَوْن وهو عبدالعُزّی بن مُنْقِذ بن ربیعة بن أصْرَم ابن ضَبیس بن حَرام بن حُبْشیّة [بن سلّول] بن کعب من خُزاعة، ویُکنّی أبا مطرِّف وکان اسمَه یسار، فلمّا أسلَم سمّاه رسول اللَّه (ص) سلیمان، وکان مسنّاً، ونزل الکوفة وابتنی بها داراً فی خُزاعة، وشهد مع علیّ صفّین، وکان فیمَن کتب إلی الحسین یسأله القدوم علیهم الکوفة، فلمّا قدم الحسین الکوفة اعتزله فلم یکن معه، فلمّا قُتِلَ الحسین ندمَ مَنْ خذله وتابوا من خذلانه، وخرجوا فعسکروا بالنُّخیلة یطلبون بدم الحسین، فسُمّوا التوّابین وولّوا علیهم سلیمان بن صُرَد، ثمّ خرجوا یریدون الشّأم، فلمّا کانوا بعین الوَرْدة من أرض الجزیرة، لقیتهم خیل أهل الشأم علیهم الحُصین بن نُمیر، فقاتلوهم فقتلوا أکثرهم، فلم ینفلت منهم إلّاالیسیر، وقُتِلَ سلیمان بن صُرَد یومئذ وذلک فی شهر ربیع الآخر سنة خمس وستّین، وکان یوم قُتِل ابن ثلاث وتسعین سنة.
ابن سعد، الطّبقات، 6/ 15- 16
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 458
سلیمان بن صُرَد بن الجَوْن بن أبی الجَوْن وهو عبدالعزّی بن مُنْقِذ بن ربیعة بن أصرم ابن ضُبیس بن حَرام بن حبشیّة بن کعب بن عمرو، ویکنّی أبا مطرِّف، أسلم وصحب النّبیّ (ص) وکان اسمه یسار، فلمّا أسلم سمّاه رسول اللَّه (ص) سلیمان، وکانت له سِنّ عالیة وشرف فی قومه، فلمّا قُبضَ النبیّ (ص) تحوّل، فنزل الکوفة حین نزلها المسلمون، وشهد مع علیّ بن أبی طالب علیه السلام الجمل وصفِّین، وکان فیمَن کتب إلی الحُسین بن علیّ أن یقدَم الکوفة. فلمّا قدمها أمْسَکَ عنه ولم یقاتِل معه.
کان کثیر الشّکّ والوقوف، فلمّا قُتل الحسین ندمَ هو والمسیّب بن نَجَبة الفزاریّ وجمیع مَنْ خذلَ الحسین ولم یُقاتل معه. فقالوا: ما الَمخْرَج والتّوبة ممّا صنعنا.
فخرجوا، فعسکروا بالنُّخیلة لمستهلِّ شهر ربیع الآخر سنة خمس وستّین، وولّوا أمرهُم سلیمانَ بن صُرَد، وقالوا: نخرج إلی الشّأم، فنطلب بدم الحسین، فسُمّوا التوّابین، وکانوا أربعة آلاف، فخرجوا، فأتوا عَیْنَ الوَرْدة وهی بناحیة قرْقیسیاء، فلقیهم جمع من أهل الشّأم وهم عشرون ألفاً، علیهم الحُصین بن نُمیر، فقاتلوهم، فترجّل سلیمان بن صُرَد، فقاتل، فرماهُ یزید بن الحُصین بن نمیر بسهم، فقتله، فسقط، وقال: فُزْتُ وربّ الکعبة.
وقُتِلَ عامّة أصحابه، ورجعَ مَنْ بقیَ منهم إلی الکوفة [...].
وکان سلیمان بن صرد یوم قُتِلَ ابن ثلاث وتسعین سنة.
ابن سعد، الطّبقات، 4- 2/ 30
وسُلیمان بن صُرَد بن الجَوْن بن أبی الجَوْن بن مُنْقِذ بن رَبیعة بن أصْرَم بن حرام بن حُبَشِیّة بن سَلُول بن کَعْب بن عَمرو بن رَبیعة.
یُکنّی أبا مطرّف، من ساکنی الکوفة. قُتل بعین الوَرْدة. وهو أمیر التوّابین سنة خمس وستّین. وعین الوردة من بلاد الجزیرة.
وسُلیمان بن صُرَد بن الجَوْن بن أبی الجَوْن بن مُنْقِذ بن رَبیعة بن أصْرَم بن حرام بن حُبَشیّة بن سَلُول بن کَعْب بن عَمرو بن رَبیعة.
داره فی خُزاعة. قُتِلَ بعین الوردة سنة خمس وستّین.
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 181 رقم 665، 230 رقم 941
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 459
قال خلیفة: وفیها [سنة 65] وجّه مروان عبیداللَّه بن زیاد إلی العراق فی ستّین ألفاً فی شهر ربیع الآخر. وفیها قُتِلَ سلیمان بن صُرَد، والمسیب بن نَجبة، وعبداللَّه التّیمیّ من تیم اللّات بن ثعلبة.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 210
سلیمان بن صرد أبو مطرف الخزاعیّ، قال لی نصر بن علیّ، عن أبیه، عن شعبة، عن عبدالأکرم، عن أبیه، عن سلیمان: أتانا النّبیّ (ص)، فأقامَ عندنا ثلاثاً. سکن الکوفة، وسمع علیّاً.
البخاری، التّاریخ، 2- 2/ 1 رقم 1752
حدّثنی عبّاس بن هشام، عن أبیه، عن جدِّه، وأبی مخنف، قالوا: لمّا فرغ مروان من مرج راهط، قصدَ مصر، ومرّ بفلسطین، وقد هربَ منها ناتل، فولّاها مروان رَوْح بن زِنْباع، ثمّ سارَ نحو مصر فغلبَ علیها، ثمّ قدم الشّأم، فإذا زُفر بن الحارث الکِلابیّ قد غلبَ علی قَرْقیسیا وتحصّن بها، وبلغهُ خبر مُصْعَب بن الزّبیر، وأ نّه یرید الشّام، فوجّه مروان، عبیداللَّه بن زیاد إلی الجزیرة والعراق، فسارَ فی ستّین ألفاً، فیهم الحُصین بن نُمیر، وابن ذی الکَلاع الحِمْیَریّ، وعُمیر بن الحُباب السُّلَمیّ، وکان عمیر قد بایعَ مروان وصارَ فی حَیّزه، فسار ابن زیاد حتّی أوقعَ بالتوّابین بعین الوَرْدة، ثمّ أتی قرقیسیا فرامَ زُفَر فلم یقدر علیه، فسارَ یرید العراق فقُتل علی الخازِر وهو نهر بأرض الموصل، وکانت وفاة مروان من قَبْل نفوذ ابن زیاد إلی الجزیرة، فکتبَ إلیه عبدالملک بوفاته، وأخذ البیعة له، ولعبدالعزیز بن مروان من بعده، وأن یتولّی من أمر الجیش ما کان ولِیَه.
ثمّ إنّ أصحاب سلیمان بن صُرَد انتشروا یشترون السِّلاح، ویتجهّزون ظاهرین لا یخافون أحداً. فلمّا أهلّ هلال شهر ربیع الآخر سنة خمس وستّین، خرج سلیمان إلی النُّخَیلة فی أصحابه، فعسکر بها، وبعثَ حکیمَ بن مُنْقِذ والولید بن غُضَیْن بن مسلم الکنانیّ ثمّ الغِفاریّ فی خیل، فنادیا بالکوفة: یا لَثارات الحسین! فتلاحقَ به بعد النِّداء قوم، وکان مبلغ من اثبت فی دیوانه ستّة عشر ألفاً، ویقال: اثنا عشر ألفاً، فعرضَ أصحابه ومَن اجتمع إلیه من أهل الکوفة، فوجدهم أربعة آلاف. فقال: یا سبحان اللَّه أما وافانی من ستّة عشر ألفاً إلّاأربعةُ آلاف؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 460
ویقال إنّه قال: أما وافانی من اثنی عشر ألفاً إلّاأربعة الاف؟! فقیلَ له: إنّ المختار ثبّط النّاس عنک، وقد صارَ معه ألفان. فقال: سبحان اللَّه أما تُذَکِّر هؤلاء اللَّه وما أعطَونا من المیثاق.
وکان مقامه بالنُّخیلة ثلاثاً، ثمّ بعث إلی مَن تخلّف عنه یُذکِّرهم اللَّه وما أعطوه من العهود، فخرج إلیه منهم ألف أو نحو ألف، فقامَ إلیه المسیّب بن نَجَبة، فقال: یرحمکَ اللَّه إنّهُ لا ینفعکَ المُکْرَهُ، ولا یقاتل معک إلّامَنْ أخرجَته النیّة والحِسْبة، ومَن فرّ إلی ربِّه من‌ذنبه. فقال سلیمان: أیّها النّاس! إنّا واللَّه ما نطلبُ من الغنیمة إلّارضوان اللَّه، وما معنا من ذهبٍ ولا فضّة ولا خزّ ولا حریر، وما هی إلّاسیوفنا علی عواتقنا، ورماحنا بأیدینا، وزادٌ قَدْر البُلْغَة إلی لقاء عدوِّنا، فمَن لم یرض بهذا فلا یصحبنا. فنادی النّاس من کلِّ جانب: إنا لا نطلبُ الدّنیا، ولیسَ لها خرجنا.
وأجمعَ سلیمان المسیر، فأشارَ علیه عبداللَّه بن سعد بن نُفیل بأن یطلب بدمِ الحسین، عمرَ بن سعد بن أبی وقّاص، ومَن بالمِصْر فإنّهم الّذین شرکوا فی دمه وتولّوا أمره، فقال سلیمان: إنّ هذا لکَما قلت، ولکنّ ابن زیاد هو الّذی سرّب إلیه عمرَ بن سعد والجنود، وعبّأهم علیه، وقال: لا أمانَ له عندی، فسیروا إلیه فإنّکم إن رُزقتم الظّفر به فأمْرُ من دونه [من] أهل مصرکم أیسَر من أمره.
وعرضَ علیه عبداللَّه بن یزید الخَطْمیّ أن ینظر إلی قدوم ابن زیاد لیکون أمرهم وأمره فی محاربته واحداً، فکره ذلک، فعرض علیه أن یوجِّه معه جیشاً، وقال: إنّکم أعلام أهل مصرکم فإن اصِبتم اختلّ مصرکم فحاجَزه، وأجمع علی الشّخوص واستقبال ابن زیاد.
ووعظَ سلیمان النّاس، ثمّ سار من النُّخَیلة، فلمّا صارَ إلی دیر الأعْوَر، عرضَ أصحابه فإذا قد تخلّف منهم نحوٌ من ألف، فقال لأصحابه: ما احبّ مَن تخلّف عنکم معکم ولو خرجوا فیکم ما زادوکم إلّاخَبالًا. ولمّا انتهی سلیمان وأصحابه إلی قبر الحسین، صرخوا صرخةً واحدةً، وبکوا، وقال سلیمان: اللّهمَّ ارحم الشّهید ابن الشّهید. ونادوا: یا لثارات الحسین. وأظهروا التّوبة من خذلانه، ثمّ إنّ سلیمان سار، فأخذ علی الجَصّاصة، ثمّ علی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 461
الأنبار، ثمّ صَنْدَوْداء قریة الأنصار، ثمّ علی القیارة، وبعث سلیمان علی مقدّمته کُریب بن مَرْثَد الحِمْیریّ.
فلمّا انتهی إلی قَرْقیسیا، أخرجَ إلیهم زُفَر بن الحارث الکِلابیّ أنزالًا وسوقاً، وأهدی إلی وجوههم الجزر، ونحرَ لسائر أهل العسکر، وأمرَ ابنه الهذیل بن زفر، فأقامَ لهم کلّ ما احتاجوا إلیه، وزوّدهم، وقال لهم: إنّ عبیداللَّه بن زیاد قد أقبلَ ومعه حُصین بن نُمیر السَّکونیّ، وشرحبیل بن ذی الکَلاع الحِمْیریّ، وأدْهَم بن مُحْرِز الباهلیّ، وربیعة بن المخارق الغَنَویّ، وحَمَلة بن عبداللَّه الخَثْعَمیّ، وهم فی الشّوک والشّجر، وقد وردوا الرَّقّة، فسیروا إلی عین الوَرْدة، فاجعلوها فی ظهورکم فیکون الماء والمادّة فی أیدیکم، وما بینی وبینکم فأنتم له آمِنون، وعرضَ علیهم أن یقیموا عنده فیقاتل معهم، وقال: إنّه یریدنی فلا تبرحوا حتّی یکون أمرنا واحداً، فلم یفعلوا. فقال: أما واللَّه لو أنّ خیلی کرجالی لأمددتکم.
فأغذّوا السّیر، وانتهوا إلی قول زُفَر بن الحارث ورأیه، وساروا إلی الشّمسانیّة وإلی السُّکَیْر، ثمّ إلی التُّنَیْنیرَیْن وساعا، ثمّ إنّ سلیمان عبّأ الکتائب ووجّه إلی أوّل عسکر أهل الشّام، وقد فصلوا من الرَّقّة، وعسکرِ ابن ذی الکَلاع أربعمائة علیهم المسیِّب بن نَجَبة، فقاتلوهم قتالًا شدیداً فنالوا منهم وهزموهم وغنموا غنیمة حسنة، فبلغَ الخبر ابن زیاد، فسرّح إلیهم الحُصین بن نُمیر فی اثنی عشر ألفاً، فخرجَ إلیهم سلیمان فی التّعبئة، فلمّا تواقفوا دعاهم الحصین إلی طاعة عبدالملک، وکان مروان قد هلک، ودعاهم سلیمان إلی أن یسلِّموا إلیهم عبیداللَّه بن زیاد ویخلعوا عبدالملک، ویخرج عمّال عبداللَّه بن الزّبیر، ویُسلّم الأمرُ إلی أهل بیت رسول اللَّه (ص)، فاقتتلوا أشدّ قتال سُمعَ به، فهُزمَ أهل الشّام یومَهم، وحجزَ اللّیل بینهم، ثمّ قاتلوهم من الغد وقد أمدّ ابن زیاد الحُصین بابن ذی الکَلاع فی ثمانیة آلاف، فاقتتلوا قتالًا لم یُرَ مثله، ثمّ تحاجزوا وقد فشت فی الفریقین الجراح، ووافاهم أدْهَم بن مُحْرِز الباهلیّ فی عشرة آلاف، فالتقوا فقُتِلَ سلیمان بن صُرَد الخُزاعیّ، رماهُ یزید بن الحُصین بسهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 363، 368- 371
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 462
وقوم یزعمون: إنّ سعد بن حذیفة کان وجّه إلی أهل عین الوَرْدة ابن الحصل یُبشِّرهم بإقبالهم إلیهم لیقووا مُنّتهم وتطیب أنفسهم، وأنّ ابن مخرِبة وافاهم بقبر الحسین علیه السلام فی بدأتهم وشهدَ حربهم، واللَّه أعلم.
وقال هشام ابن الکلبیّ، عن أبیه: قُتل بعین الوَرْدة حُجْر بن عِوَضة بن حُجْر بن مالک ابن ذی العَیْنین، واسم ذی العَیْنین معاویة بن مالک بن الحارث بن بدّاء الکندیّ، وبعض الرّواة یقول عَوْضة وذلک خطأ.
وقال الهَیْثَم بن عَدیّ: بعث حصین بن نُمیر إلی سلیمان بن صُرَد حین التقوا: إنِّی أعرف لکَ حقَّک وسنّک وقرابتک، وأنا أکره قتالک. فبعث إلیه: واللَّه ما خرجتُ وأنا أحبّ الحیاة.
فوجّه إلیه سلیمان بن عبدالرّحمان الکَلاعیّ فی خمسة آلاف، فقُتل ابن صرد.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 372- 373
وهو الحارث بن عبد عمرو بن مُعاز بن یزید بن عمرو بن خُوَیلد بن نُفیل بن عمرو ابن کلاب. حدّثنی هشام بن عمّار الدّمشقیّ، عن الولیدبن مسلم، عن مروان بن جَناح، عن یونس بن مَسْرَة: أنّ مروان بن الحَکَم أنفذَ مع عبیداللَّه بن زیاد بن أبی سفیان جیشاً إلی الجزیرة والعراق، وقال له: کلّ بلد افتتحته فأنتَ أمیره. فسارَ فی زُهاء ستّین ألفاً، فلم یبلغ الجزیرة حتّی ماتَ مروان، فقلّده عبدالملک ما قلّده أبوه وأعطاه مثل الّذی أعطاه من الولایة، فلمّا صارَ إلی الرَّقّة وهو یرید زُفَر بن الحارث بقَرْقِیسَاء وقد تحصّن بها، بلغهُ خبر قوم خرجوا من الکوفة یطلبونه بدم الحسین بن علیّ، وعلیهم سلیمان بن صُرَد، فعرّج إلیهم وسرّب للقائهم جیشاً بعد جیش حتّی قتلهم فقلّ مَن أفلَت منهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 7/ 41
وقام سلیمان بن صُرد الخزاعیّ، والمسیّب بن نجبة الفزاریّ، وخرجا فی جماعة معهما من الشّیعة بالعراق بموضع یُقال له عین الوَرْدة، یطلبون بدمِ الحسین بن علیّ علیه السلام، ویعملون بما أمرَ اللَّه به بنی إسرائیل، إذ قال: «فتوبوا إلی بارئِکُم فاقتلُوا أنفسکُم ذلکُم خیرٌ لکُم عندَ بارئِکُم فتابَ علیکُم إنّهُ هوَ التوّاب الرّحیم»، وأتبعهم خلق من النّاس، فوجّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 463
إلیهم مروان عبیداللَّه بن زیاد، وقال: إن غلبتَ علی العراق، فأنتَ أمیرها.
فلقی سلیمان بن صُرَد، فلم یزل یحاربهُ حتّی قتله.
وقیل: لم یُقتَل سلیمان فی أیّام مروان، ولکنّه قُتِلَ فی أیّام عبدالملک. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 3/ 6 (ط الحیدریّة)
ثمّ دخلت سنة خمس وستّین: فمن ذلک ما کان من أمر التوّابین وشخوصِهم للّطلب بدمِ الحسین بن علیّ إلی عبیداللَّه بن زیاد.
قال هشام: قال أبو مخنف: حدّثنی أبو یوسف، عن عبداللَّه بن عوف الأحمریّ، قال:
بعثَ سلیمان بن صُرَد إلی وجوه أصحابه حین أراد الشّخوص وذلک فی سنة خمس وستّین، فأتوه، فلمّا استهلّ الهلال هلالُ شهر ربیع الآخر، خرج فی وجوه أصحابه، وقد کان واعَدَ أصحابه عامّة للخروج فی تلک اللّیلة للمعسکر بالنُّخَیلة، فخرجَ حتّی أتی عسکرَه، فدارَ فی النّاس ووجوه أصحابِه، فلم یعجبه عدّة النّاس، فبعثَ حکیم بن مُنقِذ الکندیّ فی خیل، وبعثَ الولید بن غُصَیْن الکنانیّ فی خیل، وقال: اذهبا حتّی تدخلا الکوفة، فنادِیا:
یا لَثاراتِ الحُسین! وابلُغا المسجد الأعظَم، فنادَیا بذلک، فخرجا، وکانا أوّل خلق اللَّه دَعَوا: یا لَثاراتِ الحُسین!
__________________________________________________
(1)- سلیمان‌بن‌صرد خزاعی و مسیب‌بن‌نجبه فزاری قیام کردند و با گروهی همراهان خود از شیعیان عراق در جایی بنام عین الورده به خونخواهی حسین بن علی و به منظور عمل کردن به آنچه خدای، بنی‌اسرائیل را بدان امر کرده است، خروج کردند، خدا بنی‌اسرائیل را فرمود: «فتُوبوا الی بارئکُم فاقتلوا أنفسکُم ذلکم خیرٌ لکُم عند بارئِکُم فتابَ علیکم إنّهُ هوَ التوّابُ الرّحیم» 1، «پس به آفریدگار خویش بازگردید و خودتان را بکُشید؛ آن شما را نزد پروردگارتان بهتر است، پس توبه شما را پذیرفت، و همواست که توبه‌پذیر و مهربان است».
مردمی بسیار به‌پیروی ایشان قیام کردند، پس مروان، عبیداللَّه بن زیاد را بر سر ایشان فرستاد و گفت: «اگر بر عراق دست یافتی، امیر آن باش.»
عبیداللَّه با سلیمان بن صرد روبرو شد و با او جنگید تا او را کشت.
و گفته شده است: سلیمان در دوران مروان کشته نشد، بلکه در زمان عبدالملک کشته شد.
1. س 2 ی 54.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 199- 200
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 464
قال: فأقبلَ «1» حکیم بن منقِذ الکندیّ فی خیل «2» والولید بن غُصَین فی خیل، حتّی مرّا ببنی کثیر، وإنّ رجلًا من بنی کثیر من الأزْد یُقال له عبداللَّه بن خازم مع امرأته سَهْلة بنت سبرة بن عمرو من بنی کثیر، وکانتْ من أجمَل النّاس وأحبِّهم إلیه، سمع الصّوت:
یا لَثارات الحسین! وما هو ممّن کان یأتِیهم، ولا استجابَ لهم. فوثبَ إلی ثیابه فلبِسها، ودعا بسلاحه، وأمرَ بإسراج فرَسه، فقالت له امرأته: ویحَک! أجُنِنْتَ! قال: لا واللَّه، ولکنِّی سمعتُ داعیَ اللَّه، فأنا مُجیبه، أنا طالبٌ بدمِ هذا الرّجل حتّی «3» أموت، أو یقضیَ اللَّه من أمری ما هو أحبّ إلیه. فقالت له: إلی مَنْ تدعُ بُنَیّک هذا؟ قال: إلی اللَّه وحدَه لا شریکَ له؛ اللّهمّ إنِّی أستودِعُکَ أهلی ووَلَدی، اللّهمَّ احفظنی فیهم؛ وکانَ ابنه ذلک یُدعی عَزْرة، فبقی حتّی قُتل بعدُ مع مصعب بن الزّبیر؛ وخرجَ حتّی لحقَ بهم، فقعدت «4» امرأته تبکیه واجتمع إلیها نساؤها، ومضی مع القوم، وطافت تلک اللّیلة الخیل بالکوفة، حتّی جاؤوا المسجد بعد العتمَة، وفیه ناسٌ کثیر یصلُّون، فنادوا: یا لثارات الحسین! وفیهم أبو عزّة القابضیّ «5» وکرب بن نِمْران یصلِّی، فقال: یا لثارات الحسین! أینَ جماعة القوم؟ قیل: بالنُّخیلة، فخرجَ حتّی أتی أهله، فأخذ سلاحه، ودعا بفرسه لیرکبه، فجاءتهُ ابنتُه الرُّواع- وکانت تحت ثُبَیت بن مرثد القابضیّ- فقالت: یا أبتِ، ما لی أراکَ قد تقلّدتَ سیفَک، ولبستَ سلاحَک! فقال لها: یا بُنیّة! إنّ أباکِ یفرّ من ذنبه إلی ربِّه.
فأخذَتْ تنتحِب وتبکی، وجاءه أصهارُه وبنو عمّه، فودّعهم. ثمّ خرج «6» فلحقَ بالقوم؛ قال: فلم یصبح سلیمان بن صُرَد حتّی أتاه نحوٌ ممّن کان فی عسکره حین دخله؛ قال: ثمّ دعا بدیوانه لینظر فیه إلی عدّة مَنْ بایعَه حین أصبح، فوجدهم ستّة عشر ألفاً، فقال:
سبحان اللَّه! ما وافانا إلّاأربعة آلاف من ستّة عشر ألفاً.
__________________________________________________
(1)- ف: «أقبل»
(2)- ف: «الخیل»
(3)- ف: «أو»
(4)- ف: «وقعدت»
(5)- ف: «القاضی»
(6)- ف: «وخرج»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 465
قال أبو مخنف: عن عطیّة بن الحارث، عن حمید بن مسلم، قال: قلتُ لسلیمان بن صُرَد: إنّ المختار واللَّه یثبِّط النّاسَ عنک، إنِّی کنتُ عنده أوّل ثلاث، فسمعتُ نفراً من أصحابه یقولون: قد کمُلنا ألفَی «1» رجل. فقال: وهَبْ أنّ ذلک کان؛ فأقامَ عنّا عشرة آلاف، أمَا هؤلاء بمؤمنین! أمَا یخافونَ اللَّه! أمَا یذکرون اللَّه، وما أعطَوْنا من أنفسِهم من العهود والمواثیق لیُجاهدُنّ ولیُنصرُنّ! فأقامَ بالنُّخَیْلة ثلاثاً یبعث ثِقاتِه من أصحابه إلی مَنْ تخلّف عنه یذکِّرهم اللَّهَ وما أعطَوْهُ من أنفسِهم، فخرجَ إلیه نحوٌ من ألف رجل، فقامَ المسَیّب بن نجَبَة إلی سلیمان بن صُرَد، فقال: رحمکَ اللَّه، إنّه لا ینفعکَ الکارِهُ، ولا یُقاتِلُ معکَ إلّامَنْ أخرجَتْهُ النیّة، فلا ننتظرنّ أحداً، واکمُشْ «2» فی أمرک. قال: فإنّک واللَّه لنِعمّا رأیت! فقام سلیمان بن صُرَد فی النّاس متوکِّئاً علی قوسٍ له عربیّة. فقال: أیّها النّاس، مَنْ کانَ إنّما أخرجتْه إرادةُ وجهِ اللَّه وثوابِ الآخرة فذلک منّا ونحن منه، فرحمة اللَّه علیه حیّاً ومیِّتاً، ومَنْ کانَ إنّما یرید الدّنیا وحَرْثَها فوَ اللَّه ما نأتی فیئاً نستفیئه، ولا غنیمةً نغنَمُها، ما خلا رضوان اللَّه ربّ العالمین، وما معنا من ذهبٍ ولا فضّة، ولا خَزّ ولا حریر، وما هی إلّاسیوفنا فی عواتقنا، ورماحنا فی أکفّنا، وزادٌ قدر البُلْغة إلی لقاء عدوِّنا، فمَن کانَ غیرَ هذا ینوی فلا یصحبْنا.
فقام صُخَیر بن حذیفة بن هلال بن مالک المُزَنیّ، فقال: آتاک اللَّه رشدَک، ولقّاک حُجّتک؛ واللَّه الّذی لا إله غیره ما لنا خیرٌ فی صحبةِ مِنَ الدّنیا همّتُهُ ونیّته. أیّها النّاس، إنّما أخرجَتْنا التّوبةُ من ذنبنا، والطّلبُ بدمٍ من نبیِّنا (ص)، لیس معنا دینارٌ ولا درهمٌ، إنّما نقدَمُ علی حدِّ السّیوف وأطراف الرِّماح؛ فتنادی النّاسُ من کلِّ جانب: إنّا لا نطلبُ الدّنیا، ولیس لها خرَجْنا.
قال أبو مخنف: عن إسماعیل بن یزید الأزدیّ، عن السّریّ بن کعب الأزدیّ، قال:
أتینا صاحبَنا عبداللَّه بن سعد بن نفیل نودِّعه، قال: فقام، فقمنا معه، فدخلَ علی سلیمان
__________________________________________________
(1)- ف: «ألفین»
(2)- کمش الرّجل فی أمره، مضی وأسرع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 466
ودخلنا معه، وقد أجمع سلیمان بالمسیر، فأشارَ علیه عبداللَّه بن سعد بن نُفَیل أن یسیرَ إلی عبیداللَّه بن زیاد، فقال هو ورؤوس أصحابه: الرأی ما أشارَ به عبداللَّه بن سعد بن نُفَیل أن نسیر إلی عبیداللَّه بن زیاد قاتِل صاحِبنا، ومِن قِبَلهِ اتینا. فقال له عبداللَّه بن سعد وعنده رؤوس أصحابه جلوس حوله: إنِّی قد رأیتُ رأیاً إن یکُن صواباً فاللَّه وفّق، وإن یکن لیس بصواب فمِن قِبَلی، فإنِّی ما آلوکم ونفسی نصحاً؛ خطأً کان أم صواباً، إنّما خرجنا نطلب بدم الحسین، وقَتَلَة الحسین کلّهم بالکوفة، منهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص، ورؤوس الأرباع وأشراف القبائل، فأنّی نذهب هاهنا وندَع الأقتال والأوتار!
فقال سلیمان بن صُرَد: فماذا ترون؟ فقالوا: واللَّه لقد جاء برأی، وإنّ ما ذکر لکما ذکر، واللَّه ما نلقی مِن قَتَلَة الحسین إن نحنُ مضینا نحو الشّام غیرَ ابن زیاد «1»، وما طلِبَتُنا إلّاهاهنا بالمِصْر. فقال سلیمان بن صُرَد: لکن أنا ما أری ذلک لکُم، إنّ الّذی قتلَ صاحبکم، وعبّأ الجنودَ إلیه. وقال: لا أمانَ له عندی دون أن یستسلِم، فأمضی فیه حُکمی هذا الفاسق ابن الفاسق ابن مَرْجانة، عبیداللَّه بن زیاد؛ فسیروا إلی عدوِّکم علی اسم اللَّه؛ فإن یُظهرکم اللَّه علیه رجَوْنا أن یکون مَنْ بعده أهوَن شوکةً منه، ورجونا أن یدینَ لکم مَنْ وراءکم من أهل مِصْرِکُم فی عافیة، فتنظرون إلی کلِّ مَنْ شرکَ فی دم الحسین فتقاتلونه ولا تغشموا، وإن تُستشهدوا فإنّما قاتلتم المُحلِّین، وما عندَ اللَّهِ خیرٌ للأبْرارِ والصِّدِّیقین؛ إنِّی لأحبّ أن تجعلوا حدّکم وشوکتکم بأوّل المُحلِّین القاسطین. واللَّه لو قاتلتم غداً أهلَ مصرکم ما عدم رجلٌ أن یری رجلًا قد قتلَ أخاهُ وأباهُ وحمیمَه، أو رجلًا لم یکن یرید قتله؛ فاستخیروا اللَّه وسیروا. فتهیّأ النّاس للشّخوص.
قال: وبلغَ عبداللَّه بن یزید وإبراهیم بن محمّد بن طلحة، خروجُ ابن صُرَد وأصحابه، فنظروا فی أمرهما، فرأیا أن یأتیاهم فیَعرِضا علیهم الإقامة، وأن تکون أیدیهم واحدةً، فإن أبوا إلّاالشّخوص سألوهم النّظِرَةَ حتّی یعبّوا معهم جیشاً فیقاتلوا عدوّهم بکثفٍ وحدٍّ؛ فبعث عبداللَّه بن یزید وإبراهیم بن محمّد بن طلحة، سوَید بن عبدالرّحمان إلی
__________________________________________________
(1)- ف: «إلّا ابن زیاد»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 467
سلیمان بن صُرَد، فقال له: إنّ عبداللَّه وإبراهیم یقولان: إنّا نرید أن نجیئک الآن لأمرٍ عسی اللَّه أن یجعل لنا ولکَ فیه صلاحاً؛ فقال: قل لهما فلیأتیانا، وقال سلیمان لرِفاعة بن شدّاد البَجَلیّ: قُمْ أنتَ فأحسِن تَعبئةَ النّاس؛ فإنّ هذین الرّجلین قد بعثا بکَیْتَ وکَیْتَ.
فدعا رؤوس أصحابه، فجلسوا حولَه، فلم یمکثوا إلّاساعةً حتّی جاء عبداللَّه بن یزیدَ فی أشراف أهل الکوفة والشُّرَط وکثیر من المقاتِلة، وإبراهیم بن محمّد بن طلحة فی جماعة من أصحابه، فقال عبداللَّه بن یزید لکلِّ رجل معروف قدعلم أ نّه قد شَرَک فی دم الحسین: لا تصحبنِّی إلیهم مخافة أن ینظروا إلیه، فیَعدُوا علیه؛ وکان عمر بن سعد تلک الأیّام التی کان سلیمان معسکِراً فیها بالنُّخیلة لا یبیت إلّافی قصر الإمارة مع عبداللَّه بن یزید مخافة أن یأتیهِ القوم فی داره، ویذمُروا علیه فی بیته وهو فاعِل لا یعلم فیُقتَل. وقال عبداللَّه بن یزید: یا عمرو بن حریث، إن أنا أبطأتُ عنکَ فصلِّ بالنّاس الظّهر.
فلمّا انتهی عبداللَّه بن یزید وإبراهیم بن محمّد إلی سلیمان بن صُرَد، دخلا علیه، فحَمِد اللَّه عبداللَّه بن یزید وأثنی علیه ثمّ قال: إنّ المسلم أخو المسلم لا یخونه، ولا یغشّه، وأنتم إخوانُنا، وأهلُ بلدنا، وأحبّ أهل مِصْر خَلقَهُ اللَّه إلینا، فلا تفجعونا بأنفسکم، ولا تستبدّوا علینا برأیکم، ولا تنقصوا عدَدنا بخروجکم من جماعتنا؛ أقیموا معنا حتّی نتیسّر ونتهیّأ، فإذا علمنا أنّ عدوّنا قد شارفَ بلدنا خرجْنا إلیهم بجماعتنا فقاتلناهم.
وتکلّم إبراهیم بن محمّد بنحو من هذا الکلام. قال: فحَمِد اللَّه سلیمانُ بن صُرَد وأثنی علیه ثمّ قال لهما: إنِّی قد علمتُ أ نّکما قد مَحَضْتما فی النّصیحة، واجتهدتما فی المشورة، فنحن باللَّه وله، وقد خرجنا لأمر، ونحن نسأل اللَّه العزیمة علی الرّشد والتّسدید لأصوَبِه، ولا نرانا إلّاشاخصین إن شاء اللَّه ذلک. فقال عبداللَّه بن یزید: فأقیموا حتّی نُعبِّئَ معکم جیشاً کثیفاً، فتلقوا عدوّکم بکثفٍ وجمعٍ وحدٍّ. فقال سلیمان: تنصرفون، ونری فیما بیننا، وسیأتیکم إن شاء اللَّه رأیٌ.
قال أبو مخنف: عن عبدالجبّار- یعنی ابن عبّاس الهمدانیّ- عن عَوْن بن أبی جُحَیفة السُّوَائیّ، قال: ثمّ إنّ عبداللَّه بن یزیدَ وإبراهیم بن محمّد بن طلحة عَرَضا علی سلیمان أن یقیم معهما حتّی یلقوا جموعَ أهل الشّام علی أن یخصّاه وأصحابه بخراج جُوخَی خاصّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 468
لهم دون النّاس. فقال لهما سلیمان: إنّا لیس للدّنیا خرجنا؛ وإنّما فعلا ذلک لما قد کان بلغهما من إقبال عُبیداللَّه بن زیاد نحوَ العراق.
وانصرفَ إبراهیم بن محمّد وعبداللَّه بن یزیدَ إلی الکوفة، وأجمعَ القوم علی الشّخوص واستقبال ابن زیاد، ونظروا، فإذا شیعتُهم من أهل البصرة لم یوافوهم لمیعادهم ولا أهل المدائن، فأقبل ناس من أصحابه یلزمونهم، فقال سلیمان: لا تلزموهم، فإنِّی لا أراهم إلّا سیُسرعون إلیکم، لو قد انتهی إلیهم خبرکم وحینُ مسیرکم، ولا أراهم خلّفهم ولاأقعدَهم إلّاقلّةُ النّفقة، وسوءُ العُدّة، فأقیموا لیتیسّروا ویتجهّزوا ویلحقوا بکم وبهم قوّة، وما أسرعَ القومَ فی آثارکم.
قال: ثمّ إنّ سلیمان بن صُرَد قام فی النّاس خطیباً، فحمدَ اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال:
أمّا بعد، أیّها النّاس؛ فإنّ اللَّه قد علمَ ما تنوُون، وما خرجتم تَطلُبون، وإنّ للدّنیا تجّاراً، وللآخرة تجّاراً، فأمّا تاجر الآخرة فساعٍ إلیها، متنصّب بتَطْلابها، لا یشتری بها ثمناً، لا یُری إلّاقائماً وقاعداً، وراکعاً وساجداً، لا یطلب ذهباً ولا فضّة، ولا دنیا ولا لذّة، وأمّا تاجر الدّنیا فمُکبٌّ علیها، راتعٌ فیها، لا یبتغی بها بدلًا؛ فعلیکم یرحمکم اللَّه فی وجهکم هذا بطول الصّلاة فی جوف اللّیل، وبذکر اللَّه کثیراً علی کلِّ حال، وتقرّبوا إلی اللَّه جلّ ذکره بکلِّ خیر قدرتم علیه، حتّی تلقَوا هذا العدوّ والُمحلّ القاسط فتجاهدوه، فإن تتوسّلوا إلی ربِّکم بشی‌ء هو أعظم عنده ثواباً من الجهاد والصّلاة؛ فإنّ الجهاد سَنامُ العمل. جعلَنا اللَّه وإیّاکم من العباد الصّالحین، المجاهدین الصّابرین علی الّلأواء! وإنّا مُدْلجون اللّیلة من منزلنا هذا إن شاء اللَّه فادّلجوا.
فادّلج عشیّة الجمعة لخمس مضَیْن من شهر ربیع الآخر سنة خمس وستّین للهجرة.
قال: فلمّا خرج سلیمان وأصحابُه من النُّخیْلة دعا سلیمان بن صُرَد حکیم بن مُنقِذ، فنادی فی الناس: ألا لا یبیتَنّ رجل منکم دون دَیْر الأعوَر.
فباتَ النّاس بدَیْر الأعور، وتخلّف عنه ناسٌ کثیر، ثمّ سار حتّی نزل الأقساس؛ أقساس مالک علی شاطئ الفرات، فعرض النّاس، فسقط منهم نحوٌ من ألف رجل، فقال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 469
ابن صُرَد: ما أحبّ أن مَنْ تخلّف عنکم معکم، ولو خرجوا معکم ما زادوکم إلّاخبالًا؛ إنّ اللَّه عزّ وجلّ کره انبعاثهم فثبّطهم، وخصّکم بفضلِ ذلک، فاحمدوا ربّکم.
ثمّ خرج من منزله ذلک دُلْجَةً، فصبّحوا قبرَ الحسین، فأقاموا به لیلةً ویوماً یصلّون علیه، ویستغفرون له؛ قال: فلمّا انتهی النّاسُ إلی قبر الحسین، صاحوا صیحةً واحدة، وبکَوا؛ فما رُئیَ یومٌ کان أکثرَ باکیاً منه.
قال أبو مخنف: وقد حدّث عبدالرّحمان بن جندب، عن عبدالرّحمان بن غزیّة، قال:
لمّا انتهینا إلی قبر الحسین علیه السلام، بکَی النّاس بأجمعهم، وسمعتُ جُلّ النّاس یتمنّون أنّهم کانوا أُصیبوا معه، فقال سلیمان: اللَّهمّ ارحَم حسیناً الشّهیدَ ابنَ الشّهید، المهدیّ ابنَ المهدیّ، الصِّدِّیقَ ابن الصِّدِّیق، اللَّهمّ إنّا نُشهدک أنّا علی دینهم وسبیلهم، وأعداء قاتلیهم، وأولیاء محبِّیهم. ثمّ انصرف ونزل، ونزل أصحابُه.
قال أبو مخنف: حدّثنا الأعمش، قال: حدّثنا سلمة بن کُهَیْل، عن أبی صادق، قال:
لمّا انتهی سلیمان بن صُرَد وأصحابه إلی قبر الحسین، نادَوْا صیحةً واحدة: یا ربّ إنّا قد خَذَلْنا ابْنَ بنت نبیّنا، فاغفِر لنا ما مضی منّا، وتب علینا إنّک أنتَ التوّاب الرّحیم، وارْحم حُسیناً وأصحابه الشّهداء الصِّدِّیقین، وإنّا نُشهدک یا ربّ أنّا علی مثل ما قُتِلوا علیه، فإن لم تَغفِر لنا وترحمْنا لنکوننّ من الخاسرین. قال: فأقاموا عنده یوماً ولیلة یصلّون علیه، ویبکون ویتضرّعون؛ فما انفکّ النّاسُ من یومهم ذلک یترحّمون علیه وعلی أصحابه، حتّی صلّوا الغداةَ من الغَدِ عندَ قبره، وزادهم ذلک حَنَقاً.
ثمّ رکبوا، فأمر سلیمانُ النّاسَ بالمسیر، فجعل الرّجل لا یمضی حتّی یأتیَ قبرَ الحسین فیقوم علیه، فیترحّم علیه، ویستغفر له، قال: فوَ اللَّه لَرأیتهم ازدحموا علی قبره أکثر من ازدحام النّاس علی الحَجَر الأسوَد.
قال: ووقفَ سلیمان عند قبره، فکلّما دعا له قوم وترحّموا علیه قال لهم المسّیب بن نَجبَة وسلیمان بن صُرَد: الحقوا بإخوانکم رحمکم اللَّه! فما زال کذلک حتّی بقیَ نحو من ثلاثین من أصحابه، فأحاط سلیمانُ بالقبر هو وأصحابُه، فقال سلیمان: الحمدُ للَّه‌الّذی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 470
لو شاء أکرَمَنا بالشّهادة مع الحسین، اللَّهمّ إذ حرمتَناها معه فلا تحرِمْناها فیه بعدَه.
وقال عبداللَّه بن وال: أما واللَّه إنِّی لأظنّ حسیناً وأباه وأخاه أفضلَ أُمّة محمّد (ص) وسیلةً عند اللَّه یوم القیامة، أفما عجبتم لما ابتلیتْ به هذه الأُمّة منهم! إنّهم قتلوا اثنین، وأشفَوْا بالثّالث علی القتل.
قال: یقول المسیب بن نَجبَة: فأنا مِن قَتَلَتِهم ومَن کان علی رأیهم بری‌ءٌ، إیّاهم أعادی وأقاتل. قال: فأحسن الرّؤوس کلُّهم المنطق، وکان المثنّی بن مخرّبة صاحب أحد الرّؤوس والأشراف، فساءنی حیث لم أسمعه تکلّم مع القوم بنحو ما تکلّموا به؛ قال:
فوَ اللَّه ما لبثَ أن تکلّم بکلماتٍ ما کنّ بدون کلام أحد من القوم.
فقال: إنّ اللَّه جعل هؤلاء الّذین ذکرتم بمکانهم من نبیِّهم (ص) أفضل ممّن هو دون نبیِّهم، وقد قتلهم قومٌ نحنُ لهم أعداء، ومنهم براء، وقد خرجْنا من الدِّیار والأهلین والأموال إرادةَ استئصال مَنْ قتلهم؛ فوَ اللَّه لو أنّ القتال فیهم بمَغرِب الشّمس أو بمُنقَطع التّراب یَحقّ علینا طلبُه حتّی نناله، فإنّ ذلک هو الغُنْم، وهی الشّهادة «1» التّی ثوابها الجنّة، فقلنا له: صدقتَ وأصبتَ ووُفِّقت.
قال: ثمّ إنّ سلیمان بن صُرَد سارَ من موضع قبر الحسین وسرْنا معه، فأخذنا علی الحَصّاصة، ثمّ علی الأنبار، ثمّ علی الصّدود، ثمّ علی القیّارة.
قال أبو مخنف: عن الحارث بن حَصِیرة وغیره: إنّ سلیمان بعثَ علی مقدّمته کُریْبَ ابن یزید الحِمیریّ.
قال أبو مخنف: حدّثنی الحصین بن یزید، عن السّریّ بن کعب، قال: خرجْنا مع رجال الحیّ نشیِّعهم، فلمّا انتهینا إلی قبر الحسین وانصرف سلیمان بن صُرَد وأصحابه عن القبر، ولزموا الطّریقَ، استقدَمَهم عبدُاللَّه بن عوف بن الأحمر علی فرس له مهلوب کُمَیْت
__________________________________________________
(1)- ف: «والشهادة»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 471
مربوع، یتأکّل تأکّلًا «1»، وهو یرتجز ویقول:
خرَجْنَ یَلْمَعْنَ بنا أرْسَالا عوابِساً یَحْمِلنَنا أبْطالا
نُرِیدُ أنْ نَلقی به الأقْتالا القَاسِطینَ الغُدُرَ الضُّلّالا
وقد رَفَضْنا الأهْلَ والأمْوالا والخَفِراتِ البِیضَ والحِجالا
نُرْضِی به ذا النِّعَمِ المِفْضَالا
قال أبو مخنف: عن سعد بن مجاهد الطّائیّ، عن الُمحلّ بن خلیفة الطّائیّ: أنّ عبداللَّه بن یزید کتب إلی سلیمان بن صُرَد، أحسبه قال: بعثنی به، فلحقتُه بالقیّارة، واستقدم أصحابه حتّی ظنّ أنْ قد سبقهم. قال: فوقف وأشار إلی النّاس، فوقفوا علیه، ثمّ أقرأهم «2» کتابه فإذا فیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. من عبداللَّه بن یزیدَ إلی سلیمان بن صُرَد ومَنْ معه من المسلمین. سلامٌ علیکم، أمّا بعد، فإنّ کتابی هذا إلیکم کتابُ ناصح ذی إرعاء، وکَمْ مِن ناصح مستغَشّ، وکَمْ من غاشّ مستَنصَح مُحَبّ، إنّه بلغنی أنّکم تریدون المسیر بالعَدَد الیَسیر إلی الجمع الکثیر، وإنّه مَنْ یُرد أن ینقل الجبال عن مراتبها تکلّ مَعاوِلُه، وینزع وهو مذمومُ العقل والفعل. یا قومنا! لا تُطمِعوا «3» عدوّکم فی أهل بلادکم، فإنّکم خیارٌ کلّکم، ومتی ما یُصِبْکم عدوّکم یعلموا أنّکم أعلامُ مصرکم، فیُطمعهم ذلک فیمَن وراءکم.
یا قومنا! «إنَّهُمْ إنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ یَرجُمُوکُمْ أو یُعِیدُوکُمْ فی مِلَّتِهِمْ ولَنْ تُفْلِحُوا إذاً أبَداً» «4»
، یا قوم! إنّ أیدینا وأیدیکم الیوم واحدة، وإنّ عدوّنا وعدوّکم واحد، ومتی
__________________________________________________
(1)- فرس مهلوب: مستأصل شعر الذنب. والکمتة فی الخیل: لون بین السّواد والحمرة. والمرابیع من الخیل: المجتمعة الخلق. والمتأکّل: الهائج
(2)- ف: «وأقرأهم»
(3)- ف وابن الأثیر: «لا تطیعوا»
(4)- سورة الکهف: 18/ 20
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 472
تجتمع کلمتُنا نَظهَر علی عدوِّنا، ومتی تختلف تهُنْ شوکتُنا علی مَنْ خالفَنا؛ یا قومَنا! لا تستغشّوا نصحی، ولا تخالِفوا أمری، وأقبلوا حین یُقرأ علیکم کتابی، أقبلَ اللَّه بکم إلی طاعته، وأدبرَ بکم عن معصیته، والسّلام.
قال: فلمّا قرئ الکتاب علی ابن صُرَد وأصحابه قال للنّاس: ما ترون؟ قالوا: ماذا تری؟ قد أبَیْنا هذا علیکم وعلیهم، ونحنُ فی مصرنا وأهلنا، فالآن خرجنا ووطّنّا أنفسَنا علی الجهاد، ودنوْنا من أرض عدوّنا! ما هذا برأی. ثمّ نادوه أن أخبِرْنا برأیک، قال: رأیی واللَّه أ نّکم لم تکونوا قطّ أقربَ من إحدی الحُسْنَیَیْن منکم یومَکم هذا؛ الشّهادة والفتح، ولا أری أن تنصرفوا عمّا جَمَعکُم اللَّه علیه من الحقّ، وأردتم به من الفضل؛ إنّا وهؤلاء مختلفون؛ إنّ هؤلاء لو ظهروا دعَونا إلی الجهاد مع ابن الزّبیر، ولا أری الجهاد مع ابن الزّبیر إلّاضلالًا، وإنّا إن نحنُ ظهَرنا ردَدْنا هذا الأمرَ إلی أهله، وإن أصِبْنا فعلی نیّاتنا، تائبین من ذنوبنا، إنّ لنا شکلًا، وإنّ لابن الزّبیر شکلًا؛ إنّا وإیّاهم کما قال أخو بنی کنانة:
أری لکِ شَکْلًا غیرَ شَکلِی فَأقْصِرِی عَنِ اللَّوْمِ إذ بُدّلتِ واختلفَ الشّکلُ
قال: فانصرف النّاس معه حتّی نزل هِیتَ، فکتب سلیمان:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. للأمیر عبداللَّه بن یزید، من سلیمان بن صُرَد ومَنْ معه من المؤمنین، سلامٌ علیک، أمّا بعد، فقد قرأنا کتابک، وفهمنا ما نویتَ، فنِعْمَ واللَّه الوالی، ونِعْمَ الأمیر، ونِعْمَ أخو العشیرة، أنتَ واللَّه مَنْ نأمنهُ بالغیب، ونستنصحهُ فی المشورة، ونحمدهُ علی کلِّ حال؛ إنّا سمعنا اللَّه عزّ وجلّ یقول فی کتابه: «إنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ المُؤْمِنینَ أنْفُسَهُمْ وأمْوالَهُمْ بِأنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ»، إلی قوله: «وَبَشِّرِ المُؤْمِنینَ» «1»
. إنّ القوم قد استبشروا ببیعتهم الّتی بایعوا، إنّهم قد تابوا من عظیم جُرْمِهم، وقد توجّهوا إلی اللَّه، وتوکّلوا علیه ورَضُوا بما قضی اللَّه، «رَبَّنا علیکَ تَوَکَّلْنا وإلَیْکَ أنَبْنا وإلَیْکَ المَصِیرُ» «2»
، والسّلام علیک.
__________________________________________________
(1)- سورة التوبة: 111، 112
(2)- سورة الممتنحة: 4
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 473
فلمّا أتاهُ هذا الکتاب، قال: استمات القومُ، أوّل خبر یأتیکم عنهم قتْلُهم، وایم اللَّه لیُقتلُنّ کراماً مسلمین، ولا والّذی هو ربّهم لایقتلهم عدوّهم حتّی تشتدّ شوکتُهم، وتکثرَ القتلی فیما بینهم.
قال أبو مخنف: فحدّثنی یوسف بن یزید، عن عبداللَّه بن عوف بن الأحمر، وعبدالرّحمان ابن جندب، عن عبدالرّحمان بن غزیّة، قالا: خرجْنا من هیتَ حتّی انتهینا إلی قَرقِیسیا، فلمّا دنونا منها وقفَ سلیمان بن صُرَد، فعبّأنا تعبیةً حسنةً حتّی مررنا بجانب قرقیسیا، فنزلْنا قریباً منها، وبها زُفَر بن الحارث الکلابیّ، قد تحصّن بها من القوم، ولم یخرج إلیهم، فبعثَ سلیمان المسیّب بن نَجبَة، فقال: ائتِ ابنَ عمّک هذا، فقُل له: فلیخرج إلینا سَوْقاً، فإنّا لسنا إیّاه نرید، إنّما صَمْدُنا لهؤلاء المُحِلِّین.
فخرج المسیّب بن نَجبَة حتّی انتهی إلی باب قرقیسیا، فقال: افتَحوا، ممّن تحصّنون؟
فقالوا: مَنْ أنت؟ قال: أنا المسیّب بن نَجبَة. فأتی الهذیل بن زُفَر أباه فقال: هذا رجلٌ حسنُ الهیئة، یستأذن علیک، وسألناه مَنْ هو؟ فقال: المسیّب بن نجبة- قال: وأنا إذ ذاک لا علمَ لی بالنّاس، ولا أعلم أیّ النّاس هو- فقال لی أبی: أما تدری أی بُنیّ مَنْ هذا؟ هذا فارسُ مُضَر الحمراء کلّها، وإذا عُدّ من أشرافها عشرة کان أحدَهم، وهو بعدُ رجلٌ ناسکٌ له دین، ائذَن له. فأذنتُ له فأجلَسَه أبی إلی جانبه، وساءلهُ وألطفه فی المسألة، فقال المسیّب بن نَجبَة: ممّن تتحصّن؟ إنّا واللَّه ما إیّاکم نرید، وما اعترینا إلی شی‌ءٍ إلّاأن تُعینَنا علی هؤلاء القوم الظّلَمة المُحِلِّین، فاخرج لنا سوقاً، فإنّا لا نقیم بساحتکم إلّایوماً أو بعض یوم. فقال له زُفَر بن الحارث: إنّا لم نُغلق أبوابَ هذه المدینة إلّا لنعلم إیّانا اعتریتم أم غیرَنا! إنّا واللَّهِ ما بنا عجزٌ عن النّاس ما لم تدهَمْنا حِیلة، وما نحبّ أنّا بُلینا بقتالکم؛ وقد بلَغَنا عنکم صلاح، وسِیرةٌ حسنة جمیلة.
ثمّ دعا ابنه فأمره أن یضع لهم سوقاً، وأمر للمسیّب بألف درهم وفرس، فقال له المسیّب: أمّا المال فلا حاجةَ لی فیه، واللَّه ما له خرَجْنا، ولا إیّاهُ طلبْنا، وأمّا الفرَس فإنِّی أقبله لعلِّی أحتاج إلیه إنْ ظَلَع فرسی، أو غَمَزَ تحتی. فخرجَ به حتّی أتی أصحابَه وأُخرِجَت لهم السّوقُ، فتسوّقوا، وبعثَ زُفَر بن الحارث إلی المسیّب بن نَجبَة بعد إخراج الأسواق
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 474
والأعلاف والطّعام الکثیر بعشرین جَزوراً، وبعثَ إلی سلیمان بن صُرَد مِثلَ ذلک، وقد کان زُفَر أمرَ ابنه أن یسأل عن وجوه أهلِ العسکر، فسُمِّیَ له عبداللَّه بن سعد بن نُفَیل وعبداللَّه بن والٍ ورفاعة بن شدّاد، وسُمِّی له أمراء الأرباع. فبعثَ إلی هؤلاء الرّؤوس الثّلاثة بعشر جزائر عشر جزائر، وعلف کثیر وطعام، وأخرج للعسکر عِیراً عظیمةً وشعیراً کثیراً، فقال غلمان زُفَر: هذه عِیر فاجتَزِروا منها ما أحببتُم، وهذا شعیر فاحتمِلوا منه ما أردتُم، وهذا دقیق فتزوّدوا منه ما أطقْتُم.
فظلّ القوم یومَهُم مُخصِبین لم یحتاجوا إلی شراء شی‌ء من هذه الأسواق الّتی وُضعت، وقد کفّوا اللّحم والدّقیق والشّعیرَ إلّاأن یشتری الرّجلُ ثوباً أو سوطاً. ثمّ ارتحلوا من الغد، وبعثَ إلیهم زُفَر: إنِّی خارجٌ إلیکم فمشیِّعکم؛ فأتاهم وقد خرجوا علی تعبیَةٍ حسنة، فسایَرَهم.
فقال زُفَر لسلیمان: إنّه قد بعث خمسة أمراء قد فصلوا من الرِّقّة فیهم الحصین بن نُمیر السَّکُونیّ، وشُرَحْبِیل بن ذی کَلاع، وأدهم بن محرِز الباهلیّ، وأبو مالک بن أدهم، وربیعة ابن المخارق الغَنَویّ، وجَبَلة بن عبداللَّه الخثعمیّ؛ وقد جاؤوکم فی مثل الشّوک والشّجر، أتاکُم عدد کثیر، وحدٌّ حدید، وایم اللَّه لقلّ ما رأیتُ رجالًا هم أحسن هیئةً ولا عُدّةً، ولا أخلق لکلِّ خیر من رجال أراهم معک؛ ولکنّه قد بلغنی أنّه قد أقبلتْ إلیکُم عدّة لا تُحصی. فقال ابن صُرَد: علی اللَّه توکّلْنا، وعلیه فلیتوکّل المتوکِّلون. ثمّ قال زُفَر: فهل لکم فی أمرٍ أعرضهُ علیکم؛ لعلّ اللَّه أن یجعَل لنا ولکم فیه خیراً؟ إن شئتم فتحْنا لکُم مدینتنا فدخلتموها فکان أمرُنا واحداً وأیدینا واحدةً، وإن شئتم نزلتم علی باب مدینتا، وخرجنا فعسکرْنا إلی جانبکم؛ فإذا جاءنا هذا العدوّ قاتلْناهم جمیعاً.
فقال سلیمان لزُفَر: قد أرادنا أهلُ مصرنا علی مثل ما أردتنا علیه، وذکروا مثلَ الّذی ذکرت، وکتبوا إلینا به بعد ما فصَلْنا، فلم یوافقنا ذلک، فلسنا فاعلین. فقال زُفَر:
فانظروا ما أشیر به علیکم فاقبَلوه، وخذوا به، فإنِّی للقوم عدوّ، وأحبُّ أن یجعل اللَّه علیهم الدّائرة، وأنا لکم وادٌّ، أحِبّ أن یحوطکم اللَّه بالعافیة؛ إنّ القوم قد فصلوا من الرّقّة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 475
فبادِروهم إلی عین الوَرْدَة، فاجعلوا «1» المدینةَ فی ظهورکم، ویکون الرّستاق والماء والمادّ فی أیدیکم، وما بین مدینتنا ومدینتکم فأنتم له آمنون، واللَّه لو أنّ خیولی کرجالی لأمددتُکم، اطوُوا المنازلَ السّاعة إلی عین الوردة؛ فإنّ القوم یسیرون سیرَ العساکر، وأنتم علی خیول، واللَّه لقلّ ما رأیتُ جماعةَ خیلٍ قطّ أکرمَ منها؛ تأهّبوا لها من یومکم هذا فإنِّی أرجو أن تسبقوهم إلیها، وإن بدرتموهم إلی عین الوردة فلا تقاتلوهم فی فضاء ترامونهم وتُطاعنونهم، فإنّهم أکثر منکم فلا آمن أن یحیطوا بکم، فلا تقفوا لهم ترامونهم وتطاعنُونهم، فإنّه لیس لکم مثل عددهم، فإن استهدفتم لهم لم یُلبثوکم أن یَصرَعوکم، ولا تصفّوا لهم حین تلقونهم، فإنِّی لا أری معکُم رجّالة، ولا أراکم کلّکم إلّافرساناً، والقوم لاقوکم بالرِّجال والفرسان، فالفرسان تحمی رجالها، والرِّجال تحمی فرسانها، وأنتم لیس لکم رجال تَحمی فرسانکم، فالقوهم فی الکتائب والمقانب، ثمّ بثّوها ما بین میمنتهم ومیسرتهم، واجعلوا مع کلِّ کتیبة کتیبةً إلی جانبها، فإن حُمل علی إحدی الکتیبَتَیْن ترجّلَت الاخری فنفّستْ عنها الخیلُ والرِّجال، ومتی ما شاءت کتیبة ارتفعت، ومتی ما شاءت کتیبة انحطّت، ولو کنتم فی صفٍّ واحد «2» فزحفتْ إلیکُم الرِّجال فدفعتُم عن الصّفّ انتقض وکانت الهزیمة؛ ثمّ وقفَ فودّعهم، وسأل اللَّه أن یصحبهم وینصرهم. فأثنی النّاسُ علیه، ودَعَوا له، فقال له سلیمان بن صُرَد: نِعْمَ المَنْزول به أنت! أکرمتَ النّزول، وأحْسَنْتَ الضِّیافةَ، ونصحْتَ فی المَشورة. ثمّ إنّ القوم جدّوا فی المسیر، فجعلوا یجعلون کلّ مرحلتین مرحلة.
قال: فمررنا بالمدن حتّی بلغنا ساعا. ثمّ إنّ سلیمان بن صُرَد عبّی الکتائب کما أمرهُ زُفَر، ثمّ أقبلَ حتّی انتهی إلی عین الوردة فنزل فی غربیِّها، وسبقَ القومَ إلیها، فعسکروا، وأقام بها خمساً لا یبرح، واستراحوا واطمأنّوا، وأراحوا خیلَهُم.
قال هشام: قال أبو مخنف: عن عطیّة بن الحارث، عن عبداللَّه بن غَزِیّة، قال: أقبلَ
__________________________________________________
(1)- ف: «واجعلوا»
(2)- ف وابن الأثیر: «صفّاً واحداً»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 476
أهل الشّأم فی عساکرهم حتّی کانوا من عَین الوَرْدة علی مسیرة یوم ولیلة، قال عبداللَّه ابن غزیّة: فقامَ فینا سلیمان فحَمِدَ اللَّه فأطالَ، وأثنی علیه فأطنَب، ثمّ ذکر السّماء والأرضَ، والجبالَ والبحارَ وما فیهنّ من الآیات، وذکر آلاءَ اللَّه ونِعَمِه، وذکر الدّنیا فزهّد فیها، وذکر الآخرة فرغّب فیها، فذکر من هذا ما لم أحصه، ولم أقدر علی حفظه.
ثمّ قال: أمّا بعد، فقد أتاکم اللَّه بعدوِّکم الّذی دأبتم فی المسیر إلیه «1» آناء اللّیل والنّهار، تریدونَ فیما تظهرون التّوبة النّصُوح، ولقاء اللَّه مُعذِرین، فقد جاءوکم بل جئتموهم أنتُم فی دارهِم وحیِّزِهم، فإذا لقیتموهم فاصدِقُوهم، واصبروا إنّ اللَّه مع الصّابرین، ولا یولِّینّهم امرؤٌ دُبره إلّامتحرِّفاً لقتالٍ أو متحیِّزاً إلی فئة. لا تقتلوا مُدبِراً، ولا تُجهِزوا علی جریح، ولا تقتلوا أسیراً من أهل دعوتکم، إلّاأن یُقاتلکم بعد أن تأسروه «2»، أو یکون من قَتَلة إخواننا بالطّفِّ رحمة اللَّه علیهم؛ فإنّ هذه کانت سیرة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب فی أهل هذه الدّعوة.
ثمّ قال سلیمان: إن أنا قُتِلتُ، فأمیرُ النّاسِ المسیّب بن نَجبَة، فإن اصیبَ المسیّب فأمیرُ النّاس عبدُاللَّه بن سعد بن نفیل، فإن قُتِلَ عبداللَّه بن سعد فأمیرُ النّاس عبدُاللَّه بن والٍ، فإن قُتِلَ عبداللَّه بن وال فأمیرُ النّاس رِفاعة بن شدّاد، رحم اللَّه امرأً صَدَقَ ما عاهَدَ اللَّه‌علیه! ثمّ بعث المسیّب بن نجبَة فی أربعمائة فارس، ثمّ قال: سِرْ حتّی تلقی أوّل عسکر من عساکرهم فشُنّ فیهم الغارة، فإذا رأیتَ ما تحبُّه وإلّا انصرفتَ إلیَّ فی أصحابک؛ وإیّاک أن تنزل أو تَدَع أحداً من أصحابکَ أن ینزِل، أو یستقبل آخر ذلک، حتّی لا تجدَ منه بدّاً.
قال أبو مخنف: فحدّثنی أبی، عن حُمَیْد بن مسلم أنّه قال: أشهد أنِّی فی خیل المسیّب ابن نجبَة تلک، إذ أقبلْنا نسیر آخرَ یومنا کلّه ولیلتنا، حتّی إذا کان فی آخر السّحر، نزلْنا فعلّقنا علی دوابنا مخالِیَها، ثمّ هوّمْنا تهویمةً بمقدار تکون مقدار قَضْمِها ثمّ رکبناها، حتّی إذا انبلجَ لنا الصّبح نزلْنا فصلّینا، ثمّ رَکبَ فرکبنا. فبعثَ أبا الجُوَیْریة العبْدیّ بن الأحمر
__________________________________________________
(1)- ف وابن الأثیر: «إلیه فی السّیر»
(2)- ف: «تأسروهم»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 477
فی مائة من أصحابه، وعبداللَّه بن عوف بن الأحمر فی مائة وعشرین، وحنش بن ربیعة أبا المعتمر الکنانیّ فی مثلها، وبقیَ هو فی مائة؛ ثمّ قال: انظُروا أوّل مَنْ تلقَونَ فأتُونی به، فکانَ أوّل مَنْ لقینا أعرابیّ یطرُد أحمِرةً وهو یقول:
یا مالِ لا تَعْجلْ إلی صحْبی واسرحْ فإنّکَ آمِنُ السِّرْبِ
قال: یقول عبداللَّه بن عوف بن الأحمر: یا حُمید بن مسلم، أبشِر بُشرَی وربّ الکعبة.
فقال له ابن عوف بن الأحمر: ممّن «1» أنتَ یا أعرابیّ؟ قال: أنا من بنی تغْلِب؛ قال: غلبتم وربّ الکعبة إن شاء اللَّه. فانتهی إلینا المسیّب بن نجبة، فأخبرناه بالّذی سمعْنا من الأعرابیّ وأتیناه به، فقال المسیّب بن نجبَة: أما لقد سُررتُ بقولک: أبشِر، وبقولک:
یا حُمید بن مسلم! وإنِّی لأرجو «2» أن تبشّروا بما یسرّکم، وإنّما سرّکم أن تحمدوا أمرَکم، وأن تسلَموا من عدوِّکم، وإنّ هذا الفأل لهو الفأل الحَسَن، وقد کان رسول اللَّه (ص) یعجبُه الفأل.
ثمّ قال المسیّب بن نجبَة للأعرابیّ: کَمْ بیننا وبین أدنی هؤلاء القوم منّا؟ قال: أدنی عسکر من عساکرهم منک عسکرُ ابن ذی الکَلاع، وکان بینه وبین الحصین اختلاف، ادّعی الحصین أنّه علی جماعة النّاس، وقال ابن ذی الکَلاع: ما کنتَ لتولّی علیّ، وقد تکاتبا إلی عبیداللَّه بن زیاد، فهما ینتظران أمره، فهذا عسکر ابن ذی الکَلاع منکم علی رأس میل؛ قال: فترکْنا الرّجل، فخرجنا نحوَهم مُسرِعین، فوَ اللَّه ما شعروا حتّی أشرَفْنا علیهم وهم غارّون، فحملْنا فی جانب عسکرهم «3» فوَ اللَّه ما قاتلوا کثیرَ قتال حتّی انهزموا، فأصبنا منهم رجالًا، وجَرْحنا فیهم فأکثَرْنا الجراح، وأصبنا لهم دوابّ، وخرجوا عن عسکرهم وخلّوه لنا، فأخذنا منه ما خفّ علینا، فصاحَ المسیّب فینا: الرّجعة، إنّکم قد نُصِرتم، وغَنِمتم وسَلِمتم. فانصرِفوا، فانصرَفْنا حتّی أتینا سلیمان.
__________________________________________________
(1)- ف: «فمن»
(2)- ف: «أرجو»
(3)- ف: «عسکره»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 478
قال: فأتی الخبرُ عبیدَ اللَّه بن زیاد، فسرّح إلینا الحُصین بن نُمیر مُسرعاً حتّی نزل فی اثنی عشر ألفاً، فخرجْنا إلیهم یومَ الأربعاء لثمانٍ بقینَ من جُمادَی الاولی؛ فجعلَ سلیمانُ ابن صُرَد، عبداللَّه بن سعد بن نفیل علی میمنته، وعلی میسرته المسیّب بن نجَبة، ووقفَ هو فی القلب، وجاء حُصین بن نُمیر وقد عبّأ لنا جُندَه، فجعلَ علی میمنته جبلة بن عبداللَّه، وعلی میسرته ربیعة بن المخارق الغَنَویّ، ثمّ زحفوا إلینا، فلمّا دَنوْا دَعونا إلی الجماعة علی عبدالملک بن مروان وإلی الدّخول فی طاعته، ودَعوْناهم إلی أن یدفعوا إلینا عُبیدَ اللَّه بن زیاد فنقتلَه ببعض مَنْ قُتِلَ من إخواننا، وأن یَخلَعوا عبدَ الملک بن مروان، وإلی أن یُخْرَجَ مَنْ ببلادنا من آل ابن الزّبیر، ثمّ نردّ هذا الأمر إلی أهل بیت نبیِّنا الّذینَ أتانا اللَّه من قِبَلِهم بالنِّعمة والکَرامة؛ فأبی القومُ وأبینا.
قال حُمید بن مسلم: فحملتْ میمنتُنا علی میسرتهم وهزمتهم، وحملتْ میسرتُنا علی میمنتهم، وحملَ سلیمان فی القلب علی جماعتهم، فهزَمْناهُم حتّی اضطررناهم إلی عسکرهم، فما زال الظّفر لنا علیهم حتّی حجز الّلیلُ بیننا وبینهم، ثمّ انصرفْنا عنهم وقد حجزناهم فی عسکرهم، فلمّا کان الغد، صبحّهم ابن ذی الکَلاع فی ثمانیة آلاف، أمدّهم بهم عُبید اللَّه ابن زیاد، وبعثَ إلیه یشتمه، ویقع فیه، ویقول: إنّما عملتَ عَملَ الأغمار، تُضیِّع عسکرک ومسالحکَ! سِرْ إلی الحُصین بن نُمیر حتّی توافیه وهو علی النّاس، فجاءَه، فغدَوا علینا وغادَیناهم، فقاتلناهم قِتالًا لم یَرَ الشِّیبُ والمُرْدُ مِثلَه قطّ یومَنا کلّه، لا یحجز بیننا وبین القتال إلّاالصّلاة، حتّی أمسَیْنا فتحاجزنا، وقد واللَّه أکثروا فینا الجراحَ، وأفشیناها فیهم. قال: وکان فینا قُصّاصٌ ثلاثة: رفاعة بن شدّاد البَجَلیّ، وصُحَیر بن حُذیفة بن هلال بن مالک المرِّیّ، وأبو الجُوَیْریّة العبدیّ، فکان رفاعة یقصّ ویُحَضِّض النّاس فی المیمنة، لا یبرَحُها، وجُرحَ أبو الجویریّة الیوم الثّانی فی أوّل النّهار، فلزمَ الرِّحال، وکان صُحَیر لیلتَه کلّها یدور فینا ویقول: أبشِروا عبادَ اللَّه بکرامةِ اللَّه ورضوانه، فحقّ واللَّه لمَنْ لیس بینه وبین لقاء الأحبّة ودخول الجنّة والرّاحة من إبرام الدّنیا وأذاها إلّافراقُ هذه النّفس الأمّارة بالسّوء أن یکون بفراقها سَخِیّاً، وبلقاءِ رَبِّه مسروراً.
فمکثنا کذلک حتّی أصبحنا، وأصبحَ ابن نُمیر وأدهم بن محرز الباهلیّ فی نحو من عشرة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 479
آلاف، فخرجوا إلینا، فاقتتلنا الیومَ الثّالثَ یومَ الجمعة قتالًا شدیداً إلی ارتفاع الضُّحی.
ثمّ إنّ أهل الشأم کَثرونا وتعطّفوا علینا من کلِّ جانب، ورأی سلیمانُ بن صُرَد ما لقی أصحابه، فنزل فنادی: عِبادَ اللَّه، مَنْ أراد البُکورَ إلی ربِّه، والتّوبة من ذنبه، والوفاء بعهده، فإلیَّ. ثمّ کسرَ جفنَ سیفِه، ونزلَ معه ناسٌ کثیر، فکسروا جفونَ سیوفهم، ومَشَوْا معه، وانزوت خیلُهم حتّی اختلطت مع الرِّجال، فقاتلوهم حتّی نزلت الرِّجال تشتدّ مُصلتةً بالسّیوف، وقد کسروا الجفون، فحملَ الفرسان علی الخیل ولا یثبتون، فقاتلوهم وقتلوا من أهل الشأم مقتلةً عظیمة، وجرحوا فیهم فأکثروا الجِراح. فلمّا رأی الحُصین بن نُمیر صَبْرَ القوم وبأسَهم، بعثَ الرِّجال ترمیهم بالنّبل، واکتنفَتْهم الخیل والرِّجال، فقُتل سلیمان ابن صُرَد رحمه الله، رماه یزید بن الحُصین بسهمٍ فوقع، ثمّ وثبَ ثمّ وقع. «1» «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 583- 599
__________________________________________________
(1)- سخن از حوادث مهم سال شصت و پنجم: از جمله این حوادث قضیه توبه‌گران بود که برای خون‌خواهی حسین بن علی سوی عبیداللَّه بن زیاد رفتند.
عبداللَّه بن عوف احمری گوید: وقتی سلیمان بن صرد می‌خواست برود، این به سال شصت و پنجم بود. کس به نزد یاران خویش فرستاد که پیش وی آمدند و چون هلال ماه ربیع الاخر دیده شد، با سران یاران خویش روان شد. چنان بود که آن شب برای رفتن، با همه یاران خود در اردوگاه نخیله وعده نهاده بود. پس سلیمان بیامد، به اردوگاه خویش رسید، میان کسان و سران یاران خویش بگشت و شماره کسان را کافی ندید. پس حکیم بن منقذ کندی را با سواری چند فرستاد، ولید بن غضین کنانی را نیز با سواری چند فرستاد و گفت: «بروید، وارد کوفه شوید و بانگ بزنید: یا لثارات الحسین! و به مسجد اعظم بروید و همین بانگ را بزنید.» پس آن‌ها برفتند و نخستین کسانی بودند که بانگ «یا لثارات الحسین» زدند.
گوید: حکیم بن منقذ کندی با سواران برفت، ولید بن غضین نیز با سواران برفت تا به طایفه بنی‌کثیر گذشتند. یکی از بنی‌کثیر به نام عبداللَّه پسر خازم با زن خویش سهله دختر صبرة بن عمرو بود (او نیز از بنی‌کثیر، زنی زیبا و محبوب وی بود). و چون بانگ «یا لثارات الحسین» شنید، با آن که پیش شیعیان نمی‌رفت و دعوت آن‌ها را نپذیرفته بود، به طرف لباس خویش جست، آن را بپوشید، سلاح خویش را خواست و بگفت تا اسبش را زین کنند.
زنش گفت: «وای! تو مگر دیوانه شده‌ای؟»
گفت: «نه به خدا، ولی دعوتگر خدا را شنیدم و اجابت او می‌کنم. به خون‌خواهی این مرد می‌روم تا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 480
__________________________________________________
بمیرم یا خدا درباره من هرچه خواهد مقرر کند.»
زنش گفت: «پسران خردسال خود را به چه کسی وامی‌گذاری؟»
گفت: «به‌خدای‌یگانه بی‌شریک، خدایا کس و فرزند خویش را به تو می‌سپارم، خدایا آن‌ها را حفظکن!»
گوید: پسرش عزره نام داشت و بماند تا بعدها با مصعب بن زبیر کشته شد.
گوید: عبداللَّه برفت تا به بانگ‌زنان پیوست. زنش نشسته بود و بر او می‌گریست. زنان دیگر بر او فراهم آمدند و عبداللَّه با قوم برفت.
گوید: آن شب سواران در کوفه بگشتند تا پس از تاریکی شب به مسجد رسیدند که بسیار کس آن‌جا به نماز بودند و بانگ «یا لثارات الحسین» زدند. أبو عزة قابضی نیز با آن‌ها بود. کرب بن نمران در مسجد نماز می‌کرد و گفت: «یا لثارات الحسین، جمع قوم کجایند؟»
گفتند: «در نخیله.»
گوید: پس او سلاح برگرفت و اسب خویش را خواست که برنشیند، دخترش رواغ که زن ثبیت بن مرثد قابضی بود، بیامد و گفت: «پدر جان چرا می‌بینمت که شمشیر آویخته‌ای و سلاح پوشیده‌ای؟»
گفت: «دخترکم، پدرت از گناه خویش سوی پروردگارش می‌گریزد.» دختر فغان و گریه آغاز کرد، خویشان و عمو زادگان کرب بیامدند که با آن‌ها وداع کرد و آن‌گاه برون شد و به قوم پیوست.
گوید: سلیمان بن صرد شب را به صبح نبرده بود که معادل آن گروه که به هنگام ورود وی در اردوگاه بودند، سوی وی آمدند.
گوید: هنگام صبح دفتر خویش را خواست تا شمار کسانی را که با وی بیعت کرده بودند، در آن ببیند که شانزده هزار کس بودند.
گفت: «سبحان اللَّه، از شانزده هزار کس بیش‌تر از چهار هزار کس پیش ما نیامده‌اند.»
حمید بن مسلم گوید: به سلیمان بن صرد گفتم: «به خدا مختار کسان را از تو باز می‌دارد، من جزو سه نفری بودم که زودتر از همه پیش وی رسیدند. شنیدم کسانی از یاران وی می‌گفتند: دو هزار کس فراهم آوردیم.»
گفت: «گیرم آن هم شد، چرا ده هزار کس از ما باز مانده‌اند؟ مگر اینان ایمان ندارند؟ مگر از خدا نمی‌ترسند؟ مگر خدا را و آن پیمان و قرارها که درباره یاری و جهاد با ما کرده‌اند، از یاد برده‌اند؟»
گوید: سه روز در نخیله بماند، یاران معتمد خویش را سوی بازماندگان می‌فرستاد و خدا و تعهدشان را به یادشان می‌آورد که در حدود یک‌هزار کس پیش وی آمدند.
گوید: آن‌گاه مسیب بن نجبه پیش سلیمان بن صرد رفت و گفت: «خدایت رحمت کند! آن که نا به دلخواه آید، سودت ندهد و جز کسانی که به خویشتن آمده‌اند، همراه تو جنگ نخواهند کرد. منتظر کس مباش و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 481
__________________________________________________
در کار خویش بکوش.»
سلیمان گفت: «رأی نکو آورده‌ای.» آن گاه میان مردم به سخن ایستاد، بر کمان عربی خویش تکیه داده بود و گفت: «ای مردم! هر که به قصد تقرب خدای و ثواب آخرت برون آمده، از ماست و ما از اوییم، خدایش در زندگی ومرگ رحمت‌کند. و هر که دنیا و کشت دنیا می‌خواهد، به خدا ما سوی غنیمتی نمی‌رویم، به جز رضای خدا، پروردگار جهانیان. طلا، نقره، خز و دیبا همراه نداریم. فقط شمشیرهایمان را به دوش داریم و نیزه‌هایمان را به دست، باتوشه‌ای به اندازه رسیدن مقابل دشمن. هر که قصدی جز این دارد با ما نیاید.»
گوید: صخیر بن حذیفه مزنی به‌پاخاست و گفت: «رشاد یافتی و خدا حجت خویش را به تو نمود. قسم به خدایی که جز او خدایی نیست، در مصاحبت کسانی که قصد و نیت دنیا دارند، خیری نیست. ای مردم! توبه از گناه و خون‌خواهی پسر دختر پیمبرمان مارا به قیام واداشته، دینار و درهمی همراه نداریم، به طرف دم شمشیرها و نوک نیزه‌ها می‌رویم.»
کسان از هر سو بانگ زدند: «ما دنیا نمی‌خواهیم و برای آن نیامده‌ایم.»
سدی بن کعب ازدی گوید: پیش یاران عبداللَّه بن سعد رفتیم که با وی وداع گوییم.
گوید: او برخاست و ما نیز برخاستیم، پیش سلیمان وارد شد که ما نیز وارد شدیم، سلیمان مصمم شده بود حرکت کند. عبداللَّه بن سعد بدو گفت که به طرف عبیداللَّه بن زیاد رود. سلیمان و سران اصحابش گفتند: «رأی درست همین است که عبداللَّه بن سعد می‌گوید، به طرف عبیداللَّه بن زیاد حرکت کنیم که قاتل یار ماست و از جانب او مصیبت دیده‌ایم.»
عبداللَّه بن سعد به سلیمان که سران اصحابش به دورش نشسته بودند، گفت: «من چنین رأی دادم اگر درست باشد، توفیق خداست و اگر درست نباشد، از جانب من است که از اندرز گفتن شما و خودم، نادرست باشد یا درست، باز نمی‌مانم. ما به خون‌خواهی حسین بیرون شده‌ایم و قاتلان حسین همگی در کوفه‌اند که از آن جمله عمر بن سعد بن ابی وقاص، سران محلات و بزرگان قبایل [هستند]. چرا از این‌جا برویم و قاتلان و ظالمان را واگذاریم؟»
سلیمان بن صرد گفت: «رأی شما چیست؟»
گفتند: «رأی درست آورد و آنچه با شما گفت، درست است. به خدا اگر سوی شام رویم، از قاتلان حسین به جز عبیداللَّه بن زیاد را نخواهیم یافت. ظالمان ما این‌جا در شهرند.»
سلیمان بن صرد گفت: «اما رأی من چنین نیست، آن که یار شما را کشت و سپاه سوی او فرستاد و گفت: به نزد من امان ندارد، مگر آن که تسلیم شود و حکم خویش را درباره او روان کنم. این فاسق بن فاسق پسر مرجانه، عبیداللَّه بن زیاد بود. به نام خدای به طرف دشمنتان حرکت کنید، اگر خدایتان بر او
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 482
__________________________________________________
ظفر داد، امیدواریم کسانی که پس از او هستند، نیروی کمتر داشته باشند و امید هست که این کسان از مردم شهرتان که پشت سر می‌گذارید، تسلیمتان شوند. بنگرید و هر که را در خون حسین شرکت داشته، بکشید و به زحمت نباشید؛ اگر به شهادت رسیدید، با منحرفان جنگ کرده‌اید و آنچه به نزد خدا هست، برای نیکان و راستی پیشگان بهتر است 1. به خدا، اگر فردا با مردم شهرتان بجنگید، چنان شود که هر کس، کسی را ببیند که برادر، پدر، دوستش و یا مردی را که کشتن او را نمی‌خواسته، کشته [است]. از خدا خیر خواهید و حرکت کنید.» و مردم آماده حرکت شدند.
گوید: عبداللَّه‌بن‌یزید و ابراهیم‌بن‌محمد از رفتن ابن‌صرد و یارانش خبر یافتند، در کار خویش نگریستند، چنان دیدند که بروند و به آن‌ها بگویند که به جای نمانید و هم‌دست ما شوید و اگر جز رفتن نخواستند، از آن‌ها بخواهند که منتظر بمانند تا سپاهی فراهم آرند و با جماعت و قوّت به جنگ دشمن روند.
گوید: پس عبداللَّه بن یزید و ابراهیم بن محمد، سوید بن عبدالرّحمان را پیش سلیمان بن صرد فرستادند که گفت: «عبداللَّه و ابراهیم می‌گویند: ما می‌خواهیم برای کاری که امید هست خدا برای ما و تو صلاحی در آن نهاده باشد، پیش تو آییم.»
سلیمان گفت: «بگو بیایند.»
آن‌گاه به رفاعة بن شداد بجلی گفت: «برخیز و کسان را بیارای که این دو مرد چنان وچنان پیغام داده‌اند.»
آن‌گاه سران اصحاب خویش را خواست که اطراف وی بنشستند و چیزی نگذشت که عبداللَّه بن یزید با بزرگان کوفه، نگهبانان و بسیاری از جنگاوران بیامد. ابراهیم بن محمد نیز با جمعی از یاران خویش بیامد. عبداللَّه بن یزید به هر مرد مشخصی که معلوم بود در خون حسین شرکت داشته، گفت: «همراه من میا» که بیم داشت او را ببینند و بر او بتازند. و چنان بود که عمر بن سعد در این ایام که سلیمان در نخیله اردو زده بود، شب را با عبداللَّه بن یزید در قصر امارت به‌سر می‌برد تا مبادا قوم سوی خانه‌اش آیند، خانه رابر سرش ویران کنند، او بی‌خبر باشد و کشته شود.
عبداللَّه بن یزید به عمرو بن حریث گفته بود: «اگر من تأخیر کردم، امامت نماز ظهر را عهده کن.»
گوید: و چون عبداللَّه بن یزید و ابراهیم بن محمد، پیش سلیمان بن صرد رسیدند و به نزد وی وارد شدند، عبداللَّه بن یزید، حمد خدا گفت، ثنای وی کرد و آن گاه گفت:
«مسلمان برادر مسلمان است که با وی خیانت و دغلی نکند. شما برادران ما و اهل ولایتمان هستید که شما را از مردم هر شهر دیگری که خدا خلق کرده [است]، بیش‌تر دوست داریم. ما را به مصیبت خودتان دچار مکنید، در رأی خویش مصر مباشید و با جدایی از جماعت ما شمارمان را مکاهید. با ما بمانید تا آماده شویم و چون دانستیم که دشمنتان نزدیک شهرمان رسیده، با همه جمع خویش سویشان رویم و با آن‌ها بجنگیم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 483
__________________________________________________
گوید: ابراهیم بن محمد نیز سخنانی در همین زمینه گفت.
پس، سلیمان‌بن‌صرد، حمد خدا گفت، ثنای او کرد وآن‌گاه گفت: «می‌دانم که در کار نیک‌خواهی خلوص دارید و در مشورت کوشیده‌اید، ما به خدا تکیه داریم و در راه خداییم. برای کاری برون آمده‌ایم و از خدا می‌خواهیم که به راه رشاد و صوابمان برد. ان شاء اللَّه خواهیم رفت.»
عبداللَّه بن یزید گفت: «بمانید تا سپاهی انبوه همراه شما کنیم که با جماعت و قوّت، با دشمنتان روبه‌رو شوید.»
سلیمان به آن‌ها گفت: «شما می‌روید و ما در کار خویش می‌اندیشیم و ان شاء اللَّه نظر ما به شما می‌رسد.»
عون بن ابی جحیفه سوایی گوید: عبداللَّه بن یزید و ابراهیم بن محمد، به سلیمان گفتند که با آن‌ها بماند تا با جماعت مردم شام مقابل شوند، به شرط آن که خراج جوخی را خاص وی و یارانش کنند که از آن ایشان شود.
سلیمان گفت: «ما به طلب دنیا قیام نکرده‌ایم.»
گوید: چنین گفتند، از آن رو که شنیده بودند، عبیداللَّه بن زیاد رو سوی عراق دارد.
گوید: ابراهیم بن محمد و عبداللَّه بن یزید سوی کوفه بازگشتند و آن قوم مصمم شدند [که] حرکت کنند و به مقابله ابن زیاد روند. چون نظر کردند، یارانشان از مردم بصره و نیز مردم مداین به وعده‌گاه نیامده بودند، کسانی از یاران سلیمان بیامدند و ملامت آن‌ها گفتند.
اما سلیمان گفت: «ملامت آن‌ها مگویید که به نظر من وقتی از کار شما و وقت و حرکتتان خبر یابند، با شتاب بیایند که پندارم از آن رو به جای مانده‌اند که خرجی و لوازم کافی نداشته‌اند و مانده‌اند تا فراهم کنند و لوازم برگیرند که وقتی به شما می‌رسند، نیرومند باشند و از دنبال شما به شتاب می‌رسند.»
گوید: آن‌گاه سلیمان بن صرد میان کسان به سخن ایستاد، حمد خدا گفت، ثنای او کرد و سپس گفت:
«ای مردم! خدا می‌داند که نیّت شما چیست و به طلب چه بیرون شده‌اید. دنیا و آخرت را بازرگان‌هایی است. بازرگان آخرت سوی آن می‌شتابد، در طلب آخرت می‌کوشد، آن را به چیزی نمی‌فروشد و پیوسته در قیام، قعود، رکوع و سجود است و طلا، نقره، دنیا و لذت نمی‌جوید. اما بازرگان دنیا بر آن افتاده، در آن می‌چرد و به جز دنیا چیزی نمی‌خواهد. خدایتان رحمت کند. در این سفر در دل شب نماز بسیار کنید. در هر حال و با هر کار خیری که در قدرت شماست، به خدای جلّ ذکره تقرب جویید تا با این دشمن منحرف ستمگر مقابل شوید و با وی پیکار کنید که شما در پیشگاه خدا وسیله‌ای ندارید که ثواب آن از جهاد و نماز بزرگ‌تر باشد که جهاد سر گل عمل است. خدا ما و شما را در شمار بندگان‌صالح جهادگر خویش بدارد که در سختی‌ها صبور باشیم. امشب از این منزل حرکت می‌کنیم ان شاء اللَّه.»
گوید: پس حرکت کردند و حرکتشان شامگاه‌جمعه، پنج روز رفته از ماه ربیع الاخر سال شصت و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 484
__________________________________________________
پنجم هجرت، بود.
گوید: وقتی سلیمان و یارانش از نخیله درآمدند، سلیمان، حکیم بن منقذ را خواست که میان مردم بانگ زد که هیچ کس شبانگاه این سوی دیر اعور نماند. مردم شب را در دیر اعور به‌سر بردند. و بسیار کس به جای مانده بود. پس از آن سلیمان برفت تا در اقساس مالک بر ساحل‌فرات منزل کرد، در آن‌جا کسان را سان‌دید و هزار کس از آن‌ها را به کنار زد. آن‌گاه گفت: «خوش ندارم که به جای ماندگان با شما بودند، اگر با شما آمده بودند، جز آشفتگی نمی‌آوردند. خدای عزّ وجل نخواست بیایند، بازشان داشت و این‌فضیلت را خاص شما کرد. پروردگارتان راستایش کنید.»
آن‌گاه شبانه از منزلگاه برون شد، صبحگاه به نزد قبر حسین بودند و یک شب و یک روز آن‌جا بماندند که صلوات وی می‌گفتند و برای وی غفران می‌خواستند.
گوید: وقتی به قبر حسین رسیدند، یک‌باره بانگ برآوردند، بگریستند و به هیچ روز دیگر بیش‌تر از آن مردم گریان دیده نشده بود.
عبدالرّحمان بن غزیه گوید: وقتی به قبر حسین علیه السلام رسیدیم، کسان یک باره گریستند و شنیدم که آرزو می‌کردند که با وی کشته شده بودند.
سلیمان گفت: «خدایا حسین شهید پسر شهید، مهدی پسر مهدی و صدیق پسر صدیق را قرین‌رحمت بدار! خدایا تو را شاهد می‌کنیم که ما بر دین و راه آن‌ها، دشمن قاتلانشان و دوست دوستدارانشان هستیم.»
آن‌گاه برفت و فرود آمد. یارانش نیز فرودآمدند.
ابو صادق گوید: وقتی سلیمان بن صرد و یارانش به قبر حسین رسیدند، یک‌باره بانگ برآوردند که پروردگارا ما از یاری پسر دختر پیمبرمان بازماندیم، گناه گذشته ما را ببخش و توبه ما را بپذیر که تو توبه‌پذیر و رحیمی. حسین و یاران شهید و صدیق وی را قرین‌رحمت بدار! پروردگارا تو را شاهد می‌گیریم که ما نیز بر همان روشیم که آن‌ها به سبب آن کشته شدند، اگر گناهمان را نبخشی و بر ما رحمت نیاری، جزو زیان‌کاران خواهیم بود.
گوید: یک روز و یک شب آن‌جا ببودند که صلوات حسین می‌گفتند، می‌گریستند و تضرع می‌کردند. پیوسته بر حسین و یارانش رحمت می‌فرستادند تا صبحگاه روز بعد که نماز صبح را به نزد قبر وی بکردند و این ماندن به نزد قبر، کینه آن‌ها را بیفزود.
گوید: پس از آن بر نشستند و سلیمان دستور حرکت داد. هیچ کس حرکت نمی‌کرد تا پیش قبر حسین آید، بایستد، بر او رحمت فرستند و غفران خواهد.
گوید: به‌خدا دیدمشان که بر قبر حسین بیش‌تر از آن ازدحام‌کرده بودند که کسان بر حجرالاسود می‌کنند.
گوید: سلیمان به نزد قبر حسین ایستاده بود و چون جمعی برای وی دعا می‌کردند، مسیب بن نجبه و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 485
__________________________________________________
سلیمان بن صرد به آن‌ها می‌گفتند: «خدایتان رحمت کند! بر برادران خویش ملحق شوید.»
و چنین بود تا در حدود سی کس از یاران وی بماندند و سلیمان و یارانش قبر را در میان گرفتند. سلیمان گفت: «حمد خدایی را که اگر خواسته بود، ما را نیز حرمت شهادت با حسین داده بود. خدایا اکنون که ما را از شهادت با وی محروم داشتی، از شهادت پس از او محروم مدار.»
عبداللَّه بن وال گفت: «چنین دانم که به روز رستاخیز، حسین، پدرش و برادرش به نزد خدا از همه امّت محمّد بهتر است. از بلیه این‌امّت عجب مدارید که دو تن از آن‌ها را کشتند ونزدیک‌بود آن‌یکی‌را نیز بکشند.»
گوید: مسیب بن نجبه گفت: «من از قاتلانشان و هر که هم عقیده قاتلان باشد، بیزارم، با آن‌ها دشمنی می‌کنم و می‌جنگم.»
گوید: همه سران نیکو سخن کردند. مثنی بن مجزیه یکی از سران و بزرگان قوم بود و از این‌که نشنیدم او نیز مانند دیگران سخن کند، آزرده شدم.
گوید: به خدا چیزی نگذشت که او نیز سخنانی گفت که کمتر از سخن دیگران نبود.
گفت: «خدا این کسان را که یاد کردید، به سبب انتساب پیمبرشان از دیگر کسان برتری داد. کسانی آن‌ها را کشته‌اند که ما از آن‌ها بیزاریم، با آن‌ها دشمن [هستیم] و از دیار و کس و مال خویش، به منظور نابود کردن قاتلانشان جدا شده‌ایم. به خدا اگر جنگ با آن‌ها به غروبگاه خورشید باشد یا انتهای زمین، سزاوار است بجوییم تا بدان برسیم که این غنیمت است و شهادتی که ثواب بهشت دارد.»
گوید: بدو گفتم: «راست گفتی، صواب آوردی و توفیق یافتی.»
گوید: آن‌گاه سلیمان بن صرد از محل قبر حسین حرکت کرد، ما نیز با وی حرکت کردیم و راه حصاصه گرفتیم. پس از آن از انبار، سپس از صدود و آن‌گاه از قیاره گذشتیم.
حارث بن حصیره گوید: سلیمان، کریب بن یزید حمیری را بر مقدمه خویش گماشت.
سری بن کعب گوید: با یکی از مردان طایفه به مشایعت برون شدیم، چون به قبر حسین رسیدیم، یاران سلیمان بن صرداز قبر جدا شدند و به راه افتادند. عبداللَّه بن عوف بن احمر از آن‌ها جلو افتاد، بر اسبی دم کوتاه، تیره رنگ، نکو شکل و پرشور بود و رجزی می‌خواند به این مضمون:
«برون شدند و ما را به شتاب می‌بردند
که می‌خواستیم با قاتلان مقابله کنیم
قاتلان ستمگر خیانتگر گمراه.
از کسان و اموال
و مستورگان سپیدروی و خلوتگاه
چشم پوشیدیم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 486
__________________________________________________
تا خدای نعمت بخش را خشنود کنیم.»
محل بن خلیفه طایی گوید: عبداللَّه بن یزید به سلیمان بن صرد نامه نوشت.
راوی گوید: پندارم که گفت: «نامه را با من فرستاد.»
طایی گوید: در قیاره بدو رسیدیم، او پیش روی یاران خویش رفت و پندارم از آن‌ها جلو افتاد.
گوید: آن‌گاه بایستاد، به کسان اشاره کرد که به دور وی ایستادند و نامه را داد که بخواندند. چنین بود:
«به نام خدای رحمان رحیم
از عبداللَّه بن یزید
به سلیمان بن صرد و مسلمانانی که با اویند: سلام بر شما باد!
اما بعد، این نامه من، نامه اندرزگوی مشفق است. ای بسا اندرزگوی دغل که هست و ای بسا دغل که اندرز از او خواهند و دوستش شمارند. شنیده‌ام می‌خواهید با شمار اندک سوی جمع انبوه روید، هر که بخواهد کوه‌ها را از جای ببرّد، کلنگ‌هایش کند شود، از کار بماند و عقل و عملش مذموم باشد. ای قوم ما! کاری نکنید که دشمنتان به طمع مردم این ولایت افتند که شما همه نیکانید و چون دشمن به شما دست یابد، بدانند که شما شناختگان شهر خویشید و در کسانی که پشت سرتان مانده‌اند، طمع آرند. ای قوم ما! اگر آن‌هابر شما غلبه یابند، سنگسارتان کنند و یا به ملّت خویش برند، هرگز رستگاری نیابید. ای قوم! اکنون دست ما و دست شما یکی است، دشمن ما و شما نیز یکی است و چون با هم متفق شویم، بر دشمنمان غلبه یابیم و اگر اختلاف کنیم، نیرویمان در قبال مخالفان سستی گیرد. ای قوم! اندرز مرا دغلی مپندارید و با دستور من مخالفت مکنید، و وقتی این نامه را برای شما خواندند، بیایید. خدا شما را سوی اطاعت خویش برد و از عصیان خویش بدارد، والسلام.»
گوید: وقتی نامه را برای ابن صرد و یاران وی بخواندند، به کسان گفت: «رأی شما چیست؟ وقتی در شهرمان و میان کسانمان بودیم، این کار را نپذیرفتیم. اینک که درآمده‌ایم، دل بر پیکار نهاده‌ایم و به سرزمین دشمن نزدیک شده‌ایم، رأی درست چنین نیست.»
گوید: بانگ زدند که رأی خویش را با ما بگوی.
گفت: «رأی من این است که هیچ‌وقت مانند امروز به یکی از دو نیکوی، شهادت یا ظفر، نزدیک نبوده‌اید. رأی من این است که از این کار به حق که خدایتان بر آن فراهم آورده و به سبب آن فضیلت می‌جویید، باز مگردید. ما و اینان اختلاف داریم، اینان اگر ظفر یابند، ما را دعوت می‌کنند که همراه ابن‌زبیر جهاد کنیم و من جهاد همراه ابن زبیر را ضلالت می‌بینم. اگر ما ظفر یافتیم، کار را به اهلش می‌سپاریم و اگر کشته شدیم، به‌نیت‌های خویش کار کرده‌ایم و از گناهان خویش تایب شده‌ایم. ما را صورتی است و ابن زبیر را صورت دیگر، کار ما و آن‌ها چنان است که شاعر کنانه گوید:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 487
__________________________________________________
تو را به صورتی می‌بینم، به جز صورت خودم
پس ملامت کم کن
که تو دیگر شده‌ای و صورت، دیگر است.»
گوید: پس کسان برفتند تا به هیت رسیدند و سلیمان نوشت:
«به نام خدای رحمان رحیم
به امیر عبداللَّه بن یزید، از سلیمان بن صرد و مؤمنانی که با او هستند.
سلام بر تو! اما بعد، نامه تو را خواندیم و نیّت تو را بدانستیم که نیکو ولایتداری، نیکو امیر و نیکو برادر و عشیره. به خدا تو چنان کسی که در غیاب از او در امانیم، در کار مشورت از او پند می‌جوییم و به هر حال خدا را ستایش می‌گوییم. شنیده‌ایم که خدای عزّ وجل در کتاب خویش می‌گوید:
«إنَّ اللَّهَ اشتری من المؤمنینَ أنفسهُم وأموالهُم بأنّ لهُم الجنّة یُقاتِلونَ فی سبیلِ اللَّهِ فیقتِلون ویُقْتَلون وَعْداً علیهِ حقّاً فی التّوراةِ والإنجیلِ والقُرآنِ ومَن أوفی بعهدِهِ مِنَ اللَّهِ فاسْتَبْشِرُوا ببیعِکُم الّذی یایَعتُم بهِ وذلکَ هوَ الفوزُ العظیم»، «التّائبونَ العابدونَ الحامدونَ السّائِحونَ الرّاکعونَ السّاجدونَ الآمِرونَ بالمعروفِ والنّاهونَ عن المُنکَرِ والحافظونَ لحدودِ اللَّهِ وبَشِّر المُؤمِنین» 2.
یعنی: «خدا از مؤمنان جان‌ها و مال‌هایشان را خرید [در مقابل این] که بهشت از آن‌هاست که در راه خدا کارزار کنند، بکشند و کشته شوند. وعده خداست که در تورات، انجیل و قرآن به عهده او محقق است و کیست که به‌پیمان خویش، از خدا وفادارتر باشد. به معامله [پُر سود] خویش که انجام داده‌اید، شادمان باشید که این کامیابی بزرگ است. [مؤمنان] همان توبه‌گران عابد ستایشگر و روزه‌دار رکوع‌گزار سجده‌گزارند که به معروف وا دارند، از منکر باز دارند، حافظان حدود خدایند و مؤمنان را نوید بده».
این قوم به بیعتی که کرده‌اند، خوش‌دلند، از گناه بزرگشان توبه کرده‌اند، سوی خدا روی آورده‌اند، بر او توکل کرده‌اند و به قضای خدا رضا داده‌اند. پروردگارا! به تو توکّل می‌کنیم، سوی تو باز می‌گردیم که سرانجام سوی تو است و سلام بر تو باد!»
گوید: و چون نامه بدو رسید، گفت: «این قوم مرگ می‌جویند و نخستین خبری که از آن‌ها به شما رسد، کشته شدنشان است. به خدا با حرمت کشته می‌شوند و بر مسلمانی. قسم به پروردگارشان که به دست دشمن کشته نمی‌شوند تا نیروی خویش را بنمایند و بسیار کس از میانه کشته شود.»
عبدالرّحمان بن غزیه گوید: از هیت سوی قرقیسیا رفتیم و چون نزدیک آن‌جا رسیدیم، سلیمان بن صرد توقف کرد و ما را نیک بیاراست. چون از کنار قرقیسیا گذشتیم، نزدیک آن‌جا فرودآمدیم، زفر بن حارث کلابی از ترسِ قوم، آن‌جا حصاری شده بود و به مقابله آن‌ها نیامد.
گوید: سلیمان، مسیب بن نجبه را فرستاد و گفت: «پیش عمو زاده خویش رو و بگوی برای ما بازاری
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 488
__________________________________________________
به پاکند که ما قصد وی نداریم، بلکه به مقابله این منحرفان می‌رویم.»
گوید: مسیب بن نجبه رفت تا به در قرقیسیا رسید و گفت: «بگشایید، در مقابل چه کسی حصاری شده‌اند؟»
گفتند: «تو کیستی؟»
گفت: «مسیب بن نجبه.»
گوید: پس هذیل‌بن‌زفر پیش پدر رفت وگفت: «اینک مردی است با وضع نکو و اجازه ورود می‌خواهد. از او پرسیدیم که کیست؟ گفت: مسیب بن نجبه.»
هذیل گوید: من آن وقت کسان را نمی‌شناختم و نمی‌دانستم این چه جور کسی است.
پدرم گفت: «پسرکم، نمی‌دانی این کیست. این یکه‌سوار همه مضریان حمراست و اگر از بزرگان قوم ده کس را بشناسند، یکی از آن جمله است. مردی است عابد و دیندار، بگو بیاید.»
گوید: پس من اجازه ورود دادم، پدرم او را پهلوی خویش نشانید، از او پرسید و در پرسش تلطف کرد.
مسیب بن نجبه گفت: «از چه کسی حصاری شده‌ای؟ به خدا ما قصد شما نداریم و چیزی نمی‌خواهیم، جز این که ما را بر ضد این ستمگران منحرف کمک کنی. اینک برای ما بازاری به پاکن که یک روز یا قسمتی از روز این‌جا هستیم.»
زفر بن حارث گفت: «ما درهای شهر را از آن بستیم تا بدانیم قصد ما دارید یا قصد دیگران. به خدا اگر با ما حیله نکنند، در مقابل کسان زبون نیستیم و نمی‌خواهیم با شما بجنگیم که پارسایی، رفتار نکو و خوشایند شما را شنیده‌ایم.»
گوید: آن‌گاه پسر خویش را خواست و گفت که برای آن‌ها بازاری به‌پا کند و بگفت تا هزار درم و یک اسب به مسیب دهند.
مسیب گفت: «به مال حاجت ندارم که برای آن قیام نکرده‌ایم و جویای آن نیستیم. اسب را می‌پذیرم تا شاید اگر اسبم از پا در آید یا لنگ شود، به کارم آید.»
گوید: آن‌گاه سوی یاران خود رفت و بازاری بر ایشان به‌پا کردند که چیز خریدند.
گوید: از پس به‌پا کردن بازارها و دادن علوفه و آذوقه بسیار، بیست شتر برای مسیب بن نجبه فرستاد. برای سلیمان بن صرد نیز مانند آن فرستاد و زفر به پسر خود گفت تا درباره سران اردو پرسش کند که عبداللَّه‌بن سعدبن‌نفیل، عبداللَّه‌بن‌وال و رفاعه‌بن‌شداد را برای وی نام بردند با سران قبایل. برای سران سه‌گانه هر کدام ده شتر، علوفه و آذوقه بسیار فرستاد. برای اردو، شتران بسیار و جو فراوان فرستاد.
غلامان زفر گفتند: «از این شتران هرچه می‌خواهید، بکشید و از این جو هرچه می‌خواهید، ببرید و از
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 489
__________________________________________________
این آرد هرچه می‌توانید، توشه برگیرید و آن روز در رفاه بودند که محتاج خرید چیزی از بازارها نشدند و گوشت، آرد و جو کافی داشتند، مگر آن‌که کسی جامه‌ای یا تازیانه‌ای می‌خرید.»
گوید: روز بعد حرکت کردند. زفر پیغام داد که سوی شما می‌آیم و بدرقه‌تان می‌کنم. پس بیامد، قوم با آرایش نیکو روان شدند، زفر نیز با آن‌ها روان شد و به سلیمان گفت: «پنج‌امیر فرستاده‌اند که از رقه حرکت کرده‌اند: حصین بن‌نمیر سکونی، شرحبیل بن ذی الکلاع، ادهم بن‌محرز باهلی، ابومالک‌بن‌ادهم، ربیعة بن‌مخارق غنوی و جبلة بن عبداللَّه با آن‌ها هستند و همانند خار و درخت سوی شما آمده‌اند با شمار بسیار و نیروی قوی، به خدا کم‌تر مردانی دیده‌ام که به دیدار، لوازم و شایستگی خیر بهتر از مردان همراه تو باشند، ولی شنیده‌ام که جمعی بی‌شمار سوی شما روانند.»
ابن صرد گفت: «به خدا تکیه می‌کنیم و تکیه‌کنان باید بر خدا تکیه کنند.»
آن‌گاه زفر گفت: «می‌خواهید کاری کنید که شاید خدا برای ما و شما در آن خیری نهاده باشد؟ اگر خواهید، شهر خویش را بر شما بگشاییم که وارد آن شوید، کارتان یکی شود، دست‌ها یکی شود و اگر خواهید بر در شهر ما جای گیرید، ما نیز برون شویم، پهلوی شما اردو زنیم و چون این دشمن بیاید، همگی با آن‌ها بجنگیم.»
سلیمان به زفر گفت: «مردم شهر ما نیز چنین می‌خواستند کرد و چنین گفتند که تو می‌گویی. از پس آن که حرکت کردیم، برای ما نوشتند، اما این را مناسب خویش ندیدیم و چنین نخواهیم کرد.»
زفر گفت: «آنچه را می‌گویم در نظر بگیرید، بپذیرید و کار بندید که من دشمن این قومم و دوست دارم که خدا مغلوبشان کند. دوست شمایم و دوست دارم که خدا شما را قرین سلامت بدارد. این قوم از رقه حرکت کرده‌اند، پیش از آن‌ها به عین الورده برسید و شهر را پشت سر خویش نهید که روستا، آب، لوازم و عرصه ما بین شهر ما و شهرتان به دست شما باشد و امنیت خاطر داشته باشید. به خدا اگر اسبان من نیز چون مردانم بودند، کمکتان می‌دادم. هم‌اکنون راه عین الورده را در پیش گیرید که قوم مانند اردوها حرکت می‌کنند و شما بر اسبانید. به خدا کم‌تر گروه اسبانی بهتر از این دیده‌ام، هم‌اکنون آماده شوید که امیدوارم زودتر از آن‌ها برسید، اگر زودتر از آن‌ها به عین الورده رسیدید، در عرصه باز با آن‌ها روبه‌رو مشوید که تیراندازی کنید و ضربت زنید که آن‌ها از شما بیش‌ترند و بیم دارم شما را در میان گیرند. در مقابلشان توقف مکنید که تیراندازند و ضربت بزنید که به شمار همانند آن‌ها نیستید و اگر هدف آن‌ها شوید، به زودی از پایتان بیندازند. وقتی به آن‌ها رسیدید، مقابلشان صف مبندید که با شما پیاده نمی‌بینیم و همه‌تان سوارید. این قوم با سوارگان و پیادگان با شما مقابل می‌شوند، سواران پیادگان را حمایت می‌کنند و پیادگان سواران را حمایت می‌کنند. شما پیاده ندارید که سوارانتان را حمایت کند. در مقابل آن‌ها دسته‌ها و گروه‌ها شوید و این گروه‌ها و دسته‌ها را ما بین پهلوی راست و پهلوی چب آن‌ها پراکنده کنید. با هر گروه گروه دیگر نهید که
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 490
__________________________________________________
چون به یکی از دو گروه حمله برند، گروه دیگر پیاده شود و سوار و پیاده را از آن براند. چون گروهی بخواهد راه بالا گیرد و چون گروهی بخواهد راه پایین گیرد؛ اگر شما در یک صف باشید، پیادگان به شما حمله آرند، به صف پیش روند، صف بشکند و هزیمت رخ دهد.»
گوید: آن‌گاه زفر توقف کرد، با آن‌ها وداع گفت و از خدا خواست که همراهیشان و یاریشان کند. کسان ثنای او گفتند و برایش دعا کردند. سلیمان بن صرد گفت: «میزبان خوبی بودی، نیکو جای دادی، نیکو پذیرایی کردی و در کار مشورت نیک‌خواهی کردی.»
گوید: آن‌گاه قوم با شتاب برفتند و دو منزل یکی کردند.
گوید: از شهرها گذشتیم تا به ساع رسیدیم. آن‌گاه سلیمان بن صرد چنان که زفر گفته بود، گروه‌ها بیاراست و برفت تا به عین الورده رسید، در مغرب آن فرودآمد و از آن قوم زودتر رسیده بود. در آن‌جا اردو زدند، پنج روز بماندند، حرکت نکردند، استراحت کردند، آرام گرفتند و اسبان خویش را استراحت دادند.
عبداللَّه بن غزیه گوید: مردم شام بیامدند تا به مقدار یک روز و شب راه از عین الورده فاصله داشتند.
گوید: سلیمان میان ما ایستاد، حمد خدای به‌تفصیل گفت و ثنای او کرد. آن‌گاه از آسمان، زمین، کوهها، دریاها و آیت‌ها که در آن هست، سخن آورد و عطیه‌ها و نعمت‌های خدا را یاد کرد. از دنیا سخن آورد و آن را تحقیر کرد، از آخرت سخن آورد و بدان ترغیب کرد و از این باب چندان بگفت که من شمار نتوانستم کرد و به خاطر نتوانستم سپرد.
سپس گفت: «اما بعد، خدا، دشمن را که روزها و شب‌ها سوی او رهسپار بوده‌اید و از این کار چنانچه وا می‌نمایید، توبه خالصانه وعذرجویی در پیشگاه خدا منظور دارید. سوی شما آورده. آن‌ها سوی شما آمده‌اند و بلکه شما سوی آن‌ها آمده‌اید در خانه و جایگاهشان. وقتی با آن‌ها مقابل شدید، صمیمانه بکوشید و صبوری کنید که خدا یار صابران است. هیچ کس به آن‌ها پشت نکند، «مگر برای جنگ منحرف شود یا سوی گروهی دیگر رود.» 3 فراری را نکشید و زخمدار را بی‌جان مکنید. اسیر مسلمان را مکشید، مگر پس از آن‌که اسیرش کرده‌اید با شما بجنگد و یا از جمله قتله برادران شما باشد، به دشت طف که رحمت خدا بر آن‌ها باد! روش امیر مؤمنان علی بن ابی طالب، درباره مسلمانان چنین بود.»
آن‌گاه سلیمان گفت: «اگر من کشته شدم، سالار کسان مسیب بن نجبه است و اگر مسیب کشته شد، سالار کسان عبداللَّه بن وال است. اگر عبداللَّه بن وال کشته شد، سالار کسان رفاعة بن شداد است. خدا رحمت کند کسی را که به پیمان خدا وفا کند!»
گوید: آن‌گاه مسیب‌بن‌نجبه را با چهار صد سوار فرستاد و گفت: «برو تا به نخستین اردویشان برسی و به آن‌ها حمله بر. اگر نتیجه دلخواه بود که خوب و گر نه با یاران خویش بازگرد. مبادا فرود آیی و یا بگذاری
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 491
__________________________________________________
یکی از همراهانت فرود آید، و یا پیشروی کند، مگر این که از این کار ناچار باشد.»
حمید بن مسلم گوید: من جزو سواران مسیب بن نجبه بودم که همه باقیمانده روز و شب را راه پیمودیم، سحرگاه فرودآمدیم، به اسبان خود توبره زدیم و به اندازه خوراک آن چرتی زدیم. آن‌گاه برنشستیم تا صبح برآمد که فرود آمدیم و نماز کردیم. آن‌گاه مسیب سوار شد و ما نیز سوار شدیم. ابو الجویریه عبدی را با یک صد سوار از یاران خود، عبداللَّه بن عوف بن احمر را با یک صد و بیست و حنش بن ابی ربیعه کنانی را با همین مقدار فرستاد و خود او با یک صد کس بماند. گفت: «نخستین کسی را که دیدید، پیش من آرید.» نخستین کسی که دیدیم، یک بدوی بود که چند خر را می‌راند و شعری می‌خواند به این مضمون:
ای مالک سوی یارانم شتاب مکن
روان باش که در امانی.»
گوید: عبداللَّه بن عوف بن احمر گفت: «ای حمید پسر مسلم، به پروردگار کعبه قسم این بشارت است.» آن‌گاه به بدوی گفت: «از کدام طایفه‌ای؟»
گفت: «از بنی‌تغلب.»
گفت: «قسم به پروردگار کعبه، غلبه می‌یابید ان شاء اللَّه.»
گوید: مسیب بن نجبه به ما رسید، آنچه را از بدوی شنیده بودیم، با وی بگفتیم و وی را پیش مسیب آوردیم که به ابن‌عوف گفت: «از سخن تو که گفتی بشارت، خرسند شدم و نیز از کلمه حمید بن مسلم، امیدوارم بشارت‌های خرسندآور داشته باشید. خرسندی این است که کارتان پسندیده باشد (حمید)، از دشمن به سلامت باشید (مسلم)، این فالی نکو است و پیمبر خدا (ص) فال‌زدن را خوش داشت.»
آن‌گاه به بدوی گفت: «میان ما و نزدیک‌ترین دسته این قوم چه مقدار است؟»
گفت: «نزدیک‌ترین اردویشان اردوی پسر ذو الکلاع است که میان وی و حصین اختلاف بود؛ حصین ادعا داشت، سالار همه جمع است و پسر ذو الکلاع می‌گفت: «تو کسی نیستی که بر من سالارت کنند. به عبیداللَّه نوشته‌اند و در انتظار دستور اویند، اینک اردوی پسر ذو الکلاع از شما یک میل فاصله دارد.»
گوید: پس آن مرد را رها کردیم و با شتاب سوی آن‌ها رفتیم. به خدا ناگهان نزدیکشان رسیدیم که غافل بودند و به یک طرف اردویشان حمله بردیم که چندان نجنگیدند و هزیمت شدند. چند کس از آن‌ها بکشتیم، کسانی را زخمدار کردیم که زخمی بسیار بود، چهار پایانی از آن‌ها بگرفتیم، از اردوگاهشان برون شدند و آن را به ما واگذاشتند و آنچه سبک بود، از آن‌جا برگرفتیم.
گوید: آن‌گاه مسیب بانگ بازگشت داد و گفت: «ظفر یافتید، غنیمت گرفتید و به سلامت ماندید، بازگردید.» بازگشتیم و پیش سلیمان رفتیم.
گوید: عبیداللَّه بن زیاد خبر یافت و حصین بن نمیر را با شتاب سوی ما فرستاد که با دوازده هزار کس
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 492
__________________________________________________
فرودآمد و ما به روز چهارشنبه، هشت روز مانده از جمادی‌الاول، سوی آن‌ها رفتیم. سلیمان، عبداللَّه بن سعد را بر پهلوی راست خود و مسیب بن نجبه را بر پهلوی چپ نهاد و خود در قلب بایستاد. حصین بن نمیر بیامد که سپاه خویش را آراسته بود، جبله بن عبداللَّه را پهلوی راست خویش و ربیعه بن مخارق غنوی را بر پهلوی چپ خویش نهاده بود. آن‌گاه به طرف ما آمدند و چون نزدیک رسیدند، از ما خواستند که بر عبدالملک بن مروان اتفاق کنیم و به اطاعت وی درآییم. ما نیز از آن‌ها خواستیم که عبیداللَّه بن زیاد را به ما بدهند که او را به عوض یکی از یاران مقتولمان بکشیم، عبدالملک بن مروان را خلع کنند و کسانی از خاندان ابن‌زبیر که در دیار ما بودند، بیرون شوند. آن‌گاه این کار را به خاندان پیمبرمان که خدا از جانب آن‌ها نعمت و حرمتمان داده، باز بریم. امّا قوم نپذیرفتند و ما نیز نپذیرفتیم.
حمید بن مسلم گوید: پس پهلوی راست ما بر پهلوی چپ آن‌ها حمله برد و هزیمتشان کرد و نیز پهلوی چپ ما بر پهلوی راست آن‌ها حمله برد. سلیمان نیز با قلب به جمع آن‌ها حمله برد، هزیمتشان کردیم، به اردوگاهشان رسیدیم و همچنان ظفر با ما بود، تا شب میان ما و آن‌ها جدایی آورد. آن‌گاه بیامدیم و آن‌ها را سوی اردوگاهشان رانده بودیم.
گوید: روز بعد پسر ذو الکلاع با هشت هزار کس بیامد که عبیداللَّه بن زیاد به کمکشان فرستاده بود، پیغام داده بود، نا سزا گفته بود، ملامت وی کرده بود و گفته بود: «مانند غافلان عمل کردی که اردوگاه و پایگاهت را از دست دادی. سوی حصین بن نمیر برو و چون آن‌جا رسیدی، سالار جمع اوست.»
گوید: پس بیامد و صبحگاهان سوی ما آمدند. ما سوی آن‌ها رفتیم و همه‌روز جنگی کردیم که هرگز پیر و جوان مانند آن ندیده بود و از جنگ جز برای نماز بازنماندیم. شبانگاه از هم جدا شدیم که به خدا بسیار کس از ما را زخمی کرده بودند و ما نیز زخم بسیار به آن‌ها زده بودیم.
گوید: ما سه نقل گوی داشتیم؛ رفاعة بن شداد بجلی، صحیر بن حذیفه و ابو الجویریه عبدی. رفاعه در پهلوی راست نقل می‌گفت، کسان را ترغیب می‌کرد و از آن‌جا دور نمی‌شد. روز دوم، اوّل روز ابو الجویریه زخمی شد وپیش بارها بماند. صحیر همه آن شب را میان ما می‌گشت و می‌گفت: «بندگان خدا! به کرامت و رضایت خدا خوش‌دل باشید. به خدا هر که از دیدار دوستان و دخول بهشت و راحت از محنت و آزار دنیا، جز جدایی از این نفس بد فرمای، فاصله نداشته باشد، باید به جدایی آن گشاده دست و به دیدار خدای خرسند باشد.»
گوید: چنین بودیم تا صبح شد و ابن نمیر و ادهم بن محرز باهلی، با ده هزار کس سوی ما آمدند و روز سوم که جمعه بود تا نیم‌روز سخت بجنگیدیم. آن‌گاه شامیان بر ما فزونی گرفتند، از هر سوی به ما تاختند و چون سلیمان‌بن‌صرد دید که یاران وی چه می‌کشند، پیاده شد و بانگ زد: «ای بندگان خدا! هرکه می‌خواهد زودتر به پیشگاه خدا رود، از گناه خویش توبه کند و به پیمان خویش وفا کند، سوی من آید.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 493
وقُتِلَ سلیمانُ بنُ صُرَد ومَنْ قُتِلَ معهُ بعَین الوردة من التوّابین فی شهر ربیع الآخر. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 609
فاتّفقت آراؤهم علی أن یخرجوا فی غرّة ربیع الآخر «2»، ثمّ إنّهم کتبوا إلی شیعة أهل البصرة وشیعة المدائن «3» فخبروهم بما قد عزموا علیه، فأجابوهم إلی ذلک. قال: وکتب إلیهم سعد بن حذیفة [بن- «4»] الیمان من المدائن: أمّا بعد، فقد قرأنا کتابکم إلینا وفهمنا الّذی دعوتمونا إلیه من هذا الأمر، ونحنُ مجتهدون معدّون مسرجون ملجمون، ننتظر الأمر، ونلتمس الأجر، ونجیب الدّاعی، ونتبع الرّاعی، فإذا جاء الصّریخ أقبلنا ولم نرجع- والسّلام.
قال: وکتب إلیهم المثنّی بن مخربة «5» العبدیّ من البصرة یجیبهم إلی ذلک.
__________________________________________________
آن‌گاه نیام شمشیر خود را شکست. بسیار کس با او پیاده شدند، نیام شمشیرها را شکستند، با سلیمان برفتند، و اسبانشان به جا ماند و با پیادگان بیامیخت. پس با قوم جنگ انداختند، کسان پیاده شدند و با شمشیر برهنه که نیام آن را شکسته بودند، حمله بردند. سواران نیز به سواران حمله بردند که از جای برفتند. همچنان بجنگیدند، از مردم شام بسیار کس بکشتند، زخم زدند، زخمی بسیار شد و چون حصین بن نمیر، صبوری و دلیری قوم را بدید، پیادگان را فرستاد که آن‌ها را با تیر بزنند. سواران و پیادگان در میانشان گرفتند و سلیمان بن صرد کشته شد. خدایش رحمت کناد! یزید بن حصین تیری به او انداخت که بیفتاد، برجست و باز بیفتاد.
1. «وما عندَ اللَّهِ خیرٌ للأبْرار» «آل عمران، آیه 198».
2. توبه: آیات: 111 و 112.
3. «إلّامُتحرِّفاً لِقِتالٍ أو مُتحیِّزاً إلی فِئَة ...» «آیه 16، سوره انفال».
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3218- 3239
(1)- کشته شدن سلیمان بن صرد و توبه گرانی که در عین الورده با وی کشته شدند، در ماه ربیع الاخر بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3251
(2)- سنة 65 ه
(3)- من هنا إلی قوله «من المدائن» لیس فی د
(4)- من بر
(5)- فی النّسخ: مخرمة، والتّصحیح من ابن الأثیر وجمهرة أنساب العرب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 494
قال: فلمّا التأم لهؤلاء «1» القوم، «2» أمرهم وعزموا علی «2» ما قد عزموا علیه، أقبلوا إلی دار الإمارة وفی أیدیهم السّیوف حتّی هجموا علی عمرو بن حریث «3» المخزومی، وهو یومئذ أمیر الکوفة من قِبَل عبدالملک بن مروان «4»، فأخرجوه من القصر مطروداً، واقعدوا مکانه عامر بن مسعود بن أمیّة بن خلف الجمحیّ، وکان یُلقّب بدحروجة الجعل، قال:
فبایعه أهل الکوفة علی أ نّه من قِبَل عبداللَّه بن الزّبیر.
قال: وبلغ ذلک عبداللَّه بن الزّبیر فسرّه ذلک.
ابن أعثم، الفتوح، 6/ 51- 53
ذکر خروج سلیمان بن صُرَد وأصحابه إلی قتال أهل الشّام: قال: ونادی سلیمان «5» بن صُرَد «5» فی أصحابه، فجعلوا یخرجون من منازلهم علی الخیل العتاق وقد أظهروا الآلة والسّلاح، فجعلوا یسیرون فی أسواق الکوفة، والنّاس یدعون لهم بالنّصر والظّفر، حتّی إذا صاروا إلی النّخیلة عسکروا بها. قال: وخرج سلیمان «5» بن صُرَد «5» من الکوفة فی نفر من أصحابه، حتّی إذا أشرف علی أصحابه وعسکره لم یعجبه ما رأی من قلّة النّاس، فدعا برجلین من أصحابه، حکیم بن منقذ الکندیّ والولید بن غضین «6» الکنانیّ، فقال لهما: ارکبا. فمرّا بالکوفة ونادیا فی النّاس: مَنْ أراد الجنّة ورضاء اللَّه والتّوبة فلیلحق بسلیمان بن صُرَد إلی النّخیلة! قال «7»: ففعلا ما أمرهما به ونادیا فی الکوفة. قال: وسمع ذلک رجل من الأزد یُقال له عبداللَّه بن خازم وله امرأة یُقال لها سهلة بنت سبرة «8»، فلمّا سمع النّداء وثبَ إلی ثیابه فلبسها، وأفرغ علیه سلاحه وأمر بإسراج فرسه، فقالت له
__________________________________________________
(1)- فی د: إلی هؤلاء
(2- 2) فی د: وأمرهم إلی
(3)- فی د: حرث- خطأ
(4)- کذا فی النّسخ
(5- 5) لیس فی د
(6)- من الطّبریّ، فی النّسخ: عصین
(7)- لیس فی د
(8)- فی الأصل: برة، وفی بر بغیر نقط، وفی د: مرة؛ والتّصحیح من الطّبریّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 495
ابنته: ما لی أراکَ متأهِّباً؟ فقال «1»: إنّ أباکِ یرید أن یفرّ من ذنوبه. فقالت له امرأته: ما شأنک؟ ویحک! خبِّرنی قضیّتک. فقال: ویحک أیّتها المرأة! إنِّی سمعتُ الدّاعی «2» فأحببتُ أن أجیبه، وأنا أطلب بدم الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما «3» وإخوته وأهل بیته رضوان اللَّه علیهم «3» حتّی أموت أو یقضی اللَّه فی ذلک من أمره ما یحبّ ویرضی.
قال «4»: فقالت له امرأته: ویحک! علی مَنْ تخلف أهلک وولدک؟ فقال: علی اللَّه وحده.
قال: ثمّ رفع «3» عبداللَّه بن خازم «3» طرفه نحو «5» السّماء فقال: اللَّهمّ إنِّی أستودعک أهلی وولدی فاحفظنی فیهم، وتُب علیَّ ممّا فرّطتُ فی نصرة ابن بنت نبیِّک محمّد (ص). قال: ثمّ خرج حتّی لحق سلیمان «6» بن صُرَد.
قال: فعرض سلیمان أصحابه، قال: وکانوا فی دیوانه قبل أن یقدم المختار إلی الکوفة ستّة عشر ألفاً، فلمّا کان ذلک الیوم عرضهم إذا هم ألف رجل أو یزیدون قلیلًا. قال:
فقال سلیمان «3» بن صرد «3»: ما أظنّ هؤلاء مؤمنین، أما یخافون اللَّه فی الّذین أعطونا من صفقة إیمانهم.
قال: فقال له المسیب «3» بن نجبة الفزاریّ «3»: إنّه لا ینفعک الکاره، ولا یقاتل معک إلّامَنْ خرج من نفسه، فلا تنتظرن أحداً واکمش أمرک واستعِن باللَّه وتوکّل علیه، وقل:
لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه.
قال: فعندها وثبَ سلیمان قائماً علی قدمیه متّکئاً علی «7» قوس «8» له عربیة «7» فقال: أیّها
__________________________________________________
(1)- زید فی د: لها
(2)- من د، وفی الأصل وبر: التّداعی
(3- 3) لیس فی د
(4)- لیس فی د
(5)- فی د: إلی
(6)- فی د: بسلیمان
(7- 7) فی د: فرسه
(8)- [فی المطبوع: «فرس»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 496
النّاس! إنّه مَنْ کان إنّما «1» أخرجته معنا إرادة اللَّه وثواب الآخرة، فذاک منّا ونحن منه، ورحمة اللَّه علیه حیّاً ومیِّتاً، ومَنْ کان یرید متاع الدّنیا وحرثها فلا واللَّه! ما معنا فضّة ولاذهب، و «2» لسنا نمضی إلی شی‌ء نحوزه ولا إلی غنیمة نأخذها، وما هی إلّاسیوفنا فی رقابنا، ورماحنا فی أکفّنا، ومعنا زاد بقدر البلغة إلی لقاء عدوِّنا عبیداللَّه «3» بن زیاد لعنه اللَّه وأصحابه! فمَن کان ینوی غیر هذا فلا یصحبنا.
قال: فقال له «4» صخیر بن حذیفة «4» بن هلال المزنیّ: صدقتَ رحمک اللَّه! واللَّه ما لنا خیر فی صحبة من الدّنیا [همّته ونیّته- «5»]، وما أخرجنا إلّاالتّوبة من ذنوبنا والطّلب بدماء أهل بیت نبیّنا محمّد (ص)، وقد علمنا أ نّا إنّما نقدم «6» علی حدِّ السّیوف وأطراف الرِّماح. قال: فناداه النّاس من کلِّ جانب: ألا إنّا لا نطلب الدّنیا ولا لها خرجنا.
قال: وتهیّأ النّاس للمسیر وعزموا علی ذلک، وجعل عبداللَّه بن عوف «7» بن الأحمر الأزدیّ یحرِّض النّاس علی ذلک ویذکر ما کان «8» منه، فبدأ ذلک «8» فی أیّام صفّین وحروبها، فأنشأ یقول:
«9» [ «9» صحوت وودعت الصّبا والغوانیا وقلتُ لأصحابی أجیبوا المنادیا
وقولوا له «10» إذ قام یدعو إلی الهدی وقتل العدی لبّیک لبیّک «10» داعیا
__________________________________________________
(1)- لیس فی د
(2)- زید فی د: نحن
(3)- من د، وفی الأصل وبر: عبداللَّه
(4- 4) من الطّبریّ، وفی النّسخ: حصین
(5)- من الطّبریّ
(6)- من د و بر، وفی الأصل: یقدم
(7)- فی الأصل و د: عور بن، وفی بر: عور ابن؛ والتّصحیح من الطّبریّ
(8- 8) فی د: بدأ
(9)- الأبیات المحجوزة زیدت من د و بر، وفی الأصل مکانها: شعراً.
(10)- سقط من د
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 497
وشدّوا له إذ سعر «1» الحرب أزره لیجزی امرؤ یوماً بما کان ساعیا
وقودوا إلی الأعداء کلّ طِمّرة «2» وقودوا إلیکم «3» سانحات «4» المذاکیا
وسیروا إلی القوم المحلِّین جنّة وهزّوا حراباً نحوهم وعوالیا
ألسنا بأصحاب الحریبة والاولی قتلنا بها ما کان حیران «5» باغیا
ونحنُ شمّرنا لابن هندٍ بجحْفلٍ کرکن حوی یرجی إلیه الدّواهیا
فلمّا التقینا بیّن الطّعن إنّنا بصفِّین کان الأصرع المتهادیا
دلفنا فأقبلنا صدورهم بها غداة رددناها صمّاء صوادیا
فزدناهم من کلِّ وجهٍ وجانبٍ وجرناهم جور الدّعا للمتالیا «6»
رمیناهم حتّی أرانا صفوفهم فلم ترَ إلّاملجیاً أو رکابیا «6»
وحتّی ظللنا ما نری من معقل وألفیت للقتلی جمیعاً قد اتیا «7»
وحتّی استغاثوا بالمصاحف واتّقوا بها وقعات یختطفن المحافیا
فدع ذا ولا تیئس له «8» من ثوابه وتب واغز للرّحمن إن کنتَ غازیا
ألا وانع خیر النّاس جدّاً ووالداً حسیناً لأهل الدِّین أن کنتَ ناعیا
لیبکِ «9» حسیناً مَنْ رعی الدِّین والتّقی وکان غیاثاً للضّعیف وکافیا
ویبکِ حسیناً کلّ عارٍ ولابسٍ وأرملة لا تحمل الدّهر حافیا
__________________________________________________
(1)- فی بر: أسعر
(2)- فی د: ضمیرة
(3)- سقط من بر
(4)- فی بر: السانحات
(5)- فی د: جیران
(6)- کذا فی د و بر
(7)- کذا فی د، وفی بر بدون نقط
(8)- لیس فی بر، وفی د: لک
(9)- فی د: لیبکی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 498
و «1» یبکِ حسیناً «2» ذو أمانٍ وحفظة «2» عدیم وأیتام عدمنَ الموالیا
لحا اللَّه قوماً أشخصوه وعودوا فلم یر یوماً «3» النّاس منهم مواسیا
ولا موفیاً بالعهد إذ حمی الوغی ولا زاجراً عند المحلِّین ناهیا
ولا قائلًا لا تقتلوه فیستحوا «4» ومَن یقتل الزّاکین یلقی المخازیا
فلا تلق إلّاباکیاً ومقاتلًا وذا فخرة یحمی علیه معادیا
سوی عصبة لم یتّق القتل دونه یشبّهها إذ ذاک أسداً «5» ضواریا
وقَوْه بأیدیهم وجرد وجوههم وباعوا الّذی یفنی بما هو باقیا
وأضحی حسین «6» للرِّماح دریئة وغودرَ «7» مسلوباً لدی الطّفِّ «7» ثاویا
قتیلًا کأن لم تغن فی النّاس لیلة جزی اللَّه قوماً أسلموه المخازیا
فیا لیتنی إذ ذاک کنتُ شهدتهم وضاربتُ عنه السّائبین الأعادیا
ودافعتُ عنه ما استطعتُ مجاهداً وأعلمتُ سیفی فیهم وسنانیا
ولکن قعدنا فی معاشر ثبّطوا «8» وکان قعودی ظلّة من ظلالیا
وأنستنی الأیّام من نکباتها فإنِّی لن ألقی لی الدّهر ناسیا
فیا لیتنی غودرت فیمن أجابه وکنتُ له من مقطع القتل وادیا
ویا لیتنی أخطرتُ عنه بأسرتی وأهلی وخلّانی جمیعاً ومالیا
سقی اللَّه قبراً ضمن المجد والتُّقی بغربیّة الطّفِّ الغمام الغوادیا
__________________________________________________
(1)- لیس فی د
(2- 2) فی بر: بجهد ذو حفظة
(3)- فی د و بر: یوم
(4)- فی بر بدون نقط
(5)- فی د: أسد
(6)- من المراجع، وفی د و بر: حسیناً
(7- 7) من مروج الذّهب، وفی د و بر: لذی اللّطف
(8)- فی د: ثبوطها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 499
فتی خیر «1» سیم الخیف لم تقبل الّتی تذلّ عزیزاً أو تجرّ المساویا
ولکن مضی لا یملأ الرّوع نحره «2» فبورک مهدیّاً «2» شهیداً وهادیا
فصلّی علیه اللَّه ما هبّت الصِّبا وما لاحَ نجم أو تحدّر هاویا
فلو أن صدّها ریک وفاته «3» حصون بلاد والجبال الرّواسیا
لزالَ جبال الأرض من عظم فقده وأضحی له الحصن المشیّد خاویا
وقد کسفت شمس الضّحی لمصابه وأصبحت الآفاق عبراً بواکیا
فیا أُمّة ضلّت وتاهت سفاهة أنیبوا وأرضوا الواحد المتعالیا
وقوموا بحدِّ الوال «3» من حدِّ سیفنا بخیلکم واتّقوا اللَّه عالیا
وکان شراه بالنّفوس وبالقنا جهاراً وقدماً کان من کلِّ ساریا «3»
وقتیان صدق صرعوا حول بیته کراماً وهم کانوا الولاة الأکابیا
وإخوتنا کانوا إذا اللّیل جنّهم تلوا طول فرقان به والمثانیا
أصابهم أهل الشّقاوة والأذی فحتّی متی لا تبعث الخیل شامیا
وحتّی متی لا أعتلی بمهنّد فذاک ابن وقّاص وأدرک ثاریا
وإنِّی ابن عوف «4» إنّ راحة منیّتی بیومٍ لهم منها تشیب النّواصیا]
قال: وعزم سلیمان بن صرد علی الرّحیل، فناداه النّاس من کلِّ مکان: أی رحمک‌اللَّه! إنّک قد عزمتَ علی المسیر إلی عبیداللَّه بن زیاد، وقد علمتَ أنّ الّذی قتل الحسین وتولّی قتله هو عمر «5» بن سعد وأصحابه، فأینَ تذهب وههنا تذر الأقتال «6»، وهم معک فی البلد، ابدأ بعمر «7» بن سعد فاقتله ثمّ سر بنا إلی غیره.
__________________________________________________
(1)- فی بر: حین
(2- 2) فی د: فنورک مهدیّنا، وفی بر: فبورک مهدیّنا
(3)- کذا فی د و بر
(4)- فی د و بر: عمر
(5)- فی النّسخ: عمرو- خطأ
(6)- فی الأصل و د: الإقبال، وفی بر: الإقیال. والأقتال جمع القِتل- بالکسر، ومعناه العدوّ
(7)- فی النّسخ: بعمرو- خطأ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 500
قال: فقال سلیمان «1» بن صرد «1»: إنّ عمر «2» بن سعد ضعیفة قوّته، ذلیلة عدّته، والّذی قاد الجیوش إلی صاحبنا الحسین وقال له «ما لک عندی أمان دون أن تستسلم فأنفذ فیک حکمی»، هو الفاسق ابن الفاسق عبیداللَّه بن زیاد، فإن أظفرنا اللَّه به رجونا أنّ من بعده أهوَن منه شوکة، وإن تستشهدوا «3» فما عند اللَّه خیر وأبقی، فعلیکم بالصّلاة فی جوف اللّیل وبذکر اللَّه تعالی کثیراً، وتقرّبوا إلیه ما استطعتم، فإنّکم لن تنالوا إلی ربِّکم بشی‌ء هو أکثر ثواباً من الصّلاة والجهاد، لأنّ الصّلاة عماد الدِّین والجهاد سنام العمل، وقد علمتم أنّ «4» للدّنیا تجّاراً وللآخرة تجّاراً «4»، فأمّا تاجر الدّنیا فإنّه مُکبّ علیها راتع فیها، لا یبتغی بها بدلًا، وأمّا تاجر الآخرة فإنّه ساعٍ لثوابها لا یشتری بها ثمناً قلیلًا، ویؤمل منها ثواباً جزیلًا، یظلّ قائماً وقاعداً، ویبیت راکعاً وساجداً، لا یطلب فضّة ولا ذهباً، ولا وفراً «5» ولا نسباً. ثمّ قال: أیّها النّاس! إنّا مدلجون اللّیل من منزلنا إن شاء اللَّه تعالی ولا قوّة إلّا باللَّه.
قال: ثمّ «6» أدلج سلیمان بالنّاس لیلة الجمعة من شهر ربیع الآخر لخمس مضین منه «7» حتّی نزل علی شاطئ الفرات بموضع «8» یُقال له أقساس «9» من بنی مالک، ثمّ إنّه عرض النّاس هنالک، فإذا به «10» قد نقص منهم ألف ومائة «1» رجل زیادة أو نقصاناً «1»، فقال سلیمان «1» ابن صرد «1»: واللَّه ما أحبّ مَن تخلّف «11» عنکم أن یکون معکم، لأنّهم لو کانوا معکم ما
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د
(2)- فی النّسخ: عمرو- خطأ
(3)- من د و بر: وفی الأصل: یستشهدوا
(4- 4) من الطّبریّ، وفی النّسخ: الدّنیا تجّارا والآخرة تجازی- کذا
(5)- من د و بر، وفی الأصل: قزّاً
(6)- زید فی د: إنّه
(7)- سنة 65 للهجرة- انظر الطّبریّ
(8)- من د و بر، وفی الأصل: موضع
(9)- فی د: أقسی، وفی بر: أفسی، وفی الأصل بغیر نقط؛ والتّصحیح من الطّبریّ. وفی معجم البلدان 1/ 312 «أقساس: قریة بالکوفة أو کورة یُقال لها أقساس مالک»
(10)- فی د: بهم
(11)- فی د: یخلف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 501
زادوکم إلّاخبالًا، فاحمدوا اللَّه علی رجعتهم عنکم.
قال: وسار القوم من لیلتهم تلک إلی أن أصبحوا [و] أشرفوا علی قبر الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما، فلمّا عاینوه رفعوا أصواتهم بالبکاء والنّحیب، ثمّ إنّهم رموا أنفسهم عن دوابّهم وجعلوا یقولون: اللَّهمّ! إنّا خذلنا ابن بنت نبیّنا وقد أسأنا وأخطأنا، فاغفر لنا ما قد مضی من ذنوبنا، وتُب علینا إنّک أنتَ التّوّاب الرّحیم، اللَّهمّ ارحم الحسین الشّهید ابن الشهید! وارحم إخواننا الّذین حصنوا أنفسهم «1» بالشهادة، اللَّهمّ! إن لم تغفر لنا وترحمنا لنکوننّ من الخاسرین.
قال: ثمّ تقدّم رجل من خیار أهل الکوفة یُقال له وهب بن زمعة الجعفیّ، حتّی وقف علی القبر باکیاً، ثمّ قال: واللَّه لقد جعله «2» الأعداء للسّیل عرضاً وللسِّباع مطعماً! فللَّه حسین وللَّه یوم حسین! لقد غادروا منه یوم وافوه وفاء وصبر وعفاف وبأس وشدّة وأمانة ونجدة ابن أوّل المؤمنین وابن بنت نبیّ ربّ العالمین، قلّت حماته وکثرت عداته، فویل للقاتل، وملامة للخاذل! إنّ اللَّه تبارک وتعالی لم یجعل للقاتل حجّة ولا للخاذل معذرة، إلّاأن یناصح اللَّه «3» فی‌التّوبة فیجاهد الفاسقین، فعسی اللَّه عند ذلک یقبل التّوبة ویقیل العثرة؛ قال: ثمّ أنشأ یقول:
«4» [ «4» تبیت «5» نساءٌ من أمیّة نُوّما «6» وبالطّفِّ قتلی «7» ما ینام حمیمُها
وما ضیّع الإسلام إلّاقبیلة بأمرٍ فزکّاها «8» ودام نعیمها «9»
__________________________________________________
(1)- زید فی بر: معه
(2)- فی النّسخ: جعلوه- علی الطّریقة الکوفیّة
(3)- لیس فی د
(4)- ما بین الحاجزین من د و بر، وفی الأصل موضعه: شعراً.
(5)- فی د و بر، نبِّئت
(6)- فی د و بر: یوماً
(7)- فی د و بر: قبلی
(8)- فی د و بر: ترکاها
(9)- فی د و بر: یغمها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 502
وعادت قناة «1» الدِّین فی کفِّ ظالمٍ إذا مالَ منها جانب لا یقیمها
فأقسم لا تنفکّ نفسی حزینةً «2» وعینی سفوحاً لا یجفّ سجومها
حیاتیَ أو تلقی أمیّة وقعةً ینال بها حتّی الممات قُرومها
لقد کان فی أمِّ الکتاب وفی الهدی وفی الوحی لم ینسخ لقومٍ علومها
فرائض فی المیراث قد تعلمونها یلوح لذی اللّبِّ البصیر أرومها
«3» بها «3» دانَ «3» مَنْ قبل المسیح ابن مریم ومَن بعدَه لمّا أمرّ بریمها
فأمّا لکلٍّ غیر آل محمّدٍ فیقضی بها حکّامها وزعیمها
وأمّا لمیراث الرّسول وأهله فکلّ «4» براهم رمّها «4» وجَسیمها
فکیفَ وضلّوابعد خمسین حجّةً یُلام علی هلک الشُّراة أدیمها]
قال: فضجّ النّاس بالبکاء والنّحیب، فأقاموا عند القبر یومهم ذلک ولیلتهم یصلّون ویبکون ویتضرّعون، فنادی فیهم «5» سلیمان «6» بن صرد «6» بالرّحیل، فجعل الرّجل «7» بعد الرّجل یأتی القبر فیودِّعه ویترحّم علی الحسین ویستغفر «8» اللَّه له، ثمّ إنّهم ازدحموا علی القبر کازدحامهم علی الحجر الأسود وهم یقولون: اللَّهمّ! إنا قد خرجنا من الدِّیار والأموال، وفارقنا الأهلین والأولاد، نرید جهاد القاسطین المُحلِّین، الّذین قتلوا ابن بنت نبیّک، فتُب علینا وارزقنا الشّهادة یا أرحم الرّاحمین! اللَّهمّ! إنّا نعلم أنّه لو کان الجهاد فیهم بمطلع الشّمس أو بمغرب القمر أو بمنقطع التّراب، لکان حقیقاً علینا أن نطلبه حتّی
__________________________________________________
(1)- فی د: قنات
(2)- فی د و بر: حریفة
(3- 3) فی بر: بهاذان
(4- 4) فی د و بر: یراهم دمها
(5)- فی د: بهم
(6- 6) لیس فی د
(7)- لیس فی د
(8)- فی النّسخ: ویستغفرون
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 503
نناله، فإنّ ذلک هو الفوز العظیم والشّهادة الّتی ثوابها الجنّة.
قال: وسار القوم من منزل قبر الحسین رضی الله عنه ولزموا الطّریق الأعظم، فجعل رجل منهم یقول:
«1» [ «1» خرجنَ یلمعنَ «2» بنا أرسالا غوابساً قد تحمل الأبطالا
نرید أن نلقی بها الأقیالا الفاسقین الغدر (و) الضّلّالا
وقد رفضنا الأهل والأموالا والخفرات البیض والحجالا
زجوا «3» به التّحفة والجمالا لنرضی «4» المهیمن الجلالا]
قال: وسار القوم حتّی بلغوا إلی موضع یقال له القیارة «5»، وإذا کتاب أمیر الکوفة عبداللَّه بن یزید «6» الأنصاریّ قد ورد علی سلیمان «7» بن صرد «7» وأصحابه.
ذکر کتاب أمیر الکوفة إلی سلیمان بن صرد وأصحابه: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من عبداللَّه بن یزید «8» إلی سلیمان بن صرد وأصحابه المؤمنین، أمّا بعد فإنّ کتابی إلیکم کتاب ناصح لکم «9» مشفق علیکم، إنّکم تریدون المسیر، بالعدد الیسیر، إلی الجمع الکثیر، والجیش الکبیر، وقد «7» علمتم أنّ «7» مَن أراد أن یقلع الجبال من أماکنها تکلّ معاوله ولا یظفر بحاجته، فیا قومنا! لا تطمعوا عدوّکم فی أهل بلدکم، فإنّکم «10» خیار قومکم،
__________________________________________________
(1)- ما بین الحاجزین من د و بر، وفی الأصل مکانه: شعراً.
(2)- فی د: تعلمن
(3)- [لعلّ الصّحیح: «نَرْجُو»]
(4)- فی بر: لیرتضی- بلا نقط- کذا
(5)- فی النّسخ: العباده- کذا، والتّصحیح من الطّبریّ- انظر معجم البلدان 7/ 192
(6)- فی النّسخ: زید
(7- 7) لیس فی د
(8)- فی د: زید
(9)- فی د: إلیکم
(10)- فی د: فإنّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 504
ومتی ظفر بکم عدوّکم طمع فی غیرکم من أهل مصرکم وهلاککم ومن خلفکم، یا قومنا! إنّهم إن یظهروا علیکم یرجموکم أو یعیدوکم فی ملّتهم ولن تفلحوا إذاً أبداً، فارجعوا واجعلوا أیدینا وأیدیکم الیوم واحدةً علی عدوِّنا وعدوّکم، فإنّه متی اجتمعت کلمتنا ثقلنا علی عدوِّنا، فلا تستعیبوا نصحی ولا تخالفوا أمری، واقبلوا حین تقرؤون کتابی هذا أقبل [اللَّه] بکم إلی طاعته وأدبر بکم عن معصیته- والسّلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته.
قال: فلمّا قرأ سلیمان بن صرد الکتاب، أقبل علی أصحابه وقال: واللَّه لا أری لکم الرّجوع عمّا عزمتم علیه، إمّا الشّهادة أو الفتح! ونحن نرید الآخرة «1». قال: ثمّ جعل سلیمان «2» بن صرد «2» یتمثّل بهذا البیت وهو لبعض العرب:
أری لکِ شکلًا غیر شکلی فأقصری عن اللّوم إذ بُدّلتِ واختلف الشِّکل
ذکر کتاب سلیمان بن صرد جواب کتاب عبداللَّه بن یزید: للأمیر عبداللَّه بن یزید من سلیمان بن صرد وأصحابه، أمّا بعد فقد قرأنا کتابک أیّها الأمیر، وعلمنا ما نویت، فنِعْمَ أخو العشیرة أنت، ما علمناکَ «3» فی المشهد بالمغیب! غیر أ نّا سمعنا اللَّه تعالی یقول فی کتابه وقوله الحقّ: «إنّ اللَّهَ اشتری من المؤمنینَ أنفسهُم وأموالهُم بأنّ لهم الجنّةَ یُقاتلونَ فی سبیلِ اللَّهِ فیَقْتُلُونَ ویُقْتَلُونَ وَعْداً علیهِ حَقّاً فی التّوراةِ والإنْجیلِ والقُرآنِ ومَن أوفی بعهدِهِ مِنَ اللَّهِ فاسْتَبْشِروا ببیعِکُم الّذی بایعْتُم بهِ وذلکَ هُوَ الفوزُ العظِیم» «4»؛ وأعلمک أیّها الأمیر أنّ القوم قد استبشروا ببیعتهم «5» الّذی بایعوه وقد تابوا «6» إلیه وتوکّلوا علیه من عظیم ذنوبهم- والسّلام علیک رحمة اللَّه وبرکاته.
__________________________________________________
(1)- فی د: الفتح للآخرة
(2- 2) لیس فی د
(3)- فی د: ما علمنا
(4)- سورة 9، آیة 111
(5)- فی د: ببیعتکم- کذا
(6)- فی د و بر: نابوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 505
قال: فلمّا ورد الکتاب علی عبداللَّه «1» بن یزید وقرأه، أقبل علی جلسائه فقال: استمات «2» القوم وربّ الکعبة! وأوّل خبر یأتیکم «3» عنهم أنّهم قُتلوا بأجمعهم، واللَّه لا قتلوا حتّی یکثر القتل بینهم وبین عدوِّهم.
ابن أعثم، الفتوح، 6/ 59- 73
قال: وسار سلیمان بن صرد وأصحابه من القیارة «4» حتّی صاروا «5» إلی هیت «6»، ثمّ رحل من هیت إلی عانات «7» وما یلیها، حتّی صار إلی مدینة قرقیسیا «6» وبها یومئذٍ رجل من العرب یُقال له زفر بن الحارث الکلابیّ من بنی کلاب، فلمّا نظر إلی خیل المسلمین قد أقبلت من ناحیة الکوفة کأ نّه اتّقی «8» من ناحیتهم فأمر بأبواب «9» مدینتهم فغلقت «10».
قال: ونزل «11» المسلمون حذاء مدینته علی شاطئ «12» الفرات، ودعا سلیمان بن صرد بالمسیّب بن نجبة الفزاریّ فقال له: صِرْ إلی ابن عمّک هذا، فخبِّره إنّا لسنا إیّاه أردنا، وإنّما نرید عبیداللَّه بن زیاد وأصحابه- لعنهم اللَّه- الّذین قتلوا الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما، وقل له یخرج إلینا سوقاً حتّی نتسوّق وننظر ما یکون من خبر هؤلاء، ثمّ نرحل إلیهم، ولا قوّة إلّاباللَّه إن شاء اللَّه.
قال: فأقبل المسیّب «13» بن نجبة «13» حتّی نزل فی زورق، وعبر «14» وصار 14 إلی باب
__________________________________________________
(1)- فی الأصل و بر: عبیداللَّه- خطأ
(2)- فی د: استمالت
(3)- من د و بر، وفی الأصل: یأتیمکم
(4)- فی النسخ: القتادة
(5)- فی د: وصلوا
(6)- انظر معجم البلدان
(7)- فی النّسخ: غانات؛ والتصحیح من معجم البلدان 6/ 102، وفیه: بلد مشهور بین الرّقّة وهیت
(8)- من بر، وفی الأصل: انفی، وفی د: التقی
(9)- من د، وفی الأصل و بر: ببلاد
(10)- من د، وفی الأصل و بر: فغلق
(11)- فی د: نزلوا
(12)- فی د: جانب
(13- 13) لیس فی د
(14- 14) سقط عن د
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 506
قرقیسیا وکلّم النّاس، فقالوا له: مَنْ أنت؟ فقال: أنا رجل من أهل هذا العسکر وأنا ابن عمّ صاحب مدینتکم هذه. قال: فانطلق «1» القوم إلی الملک فخبّروه بذلک، فأذن له فی الدّخول، فدخل المسیّب، وصار إلی زفر فدخل، وسلّم علیه، فردّ علیه السّلام وأدناه وأجلسه إلی جانبه، ثمّ سأله عن حاله وأمره؛ فقال له المسیّب: إنّا لسنا إیّاک أردنا ولا لک قصدنا، إنّما نرید هذا الفاسق عبیداللَّه بن زیاد وأصحابه الّذین قتلوا ابن بنت نبیّ ربّ العالمین، فإن رأیتَ أن تخرج لنا سوقاً فإنّا لا نقیم ههنا إلّایومین أو ثلاثة، ثمّ نرحل عنک إن شاء اللَّه.
قال: فقال له زفر بن الحارث: إنّا لم نغلق باب مدینتنا هذه لأجل العسکر، ولکن السّمع والطّاعة.
ثمّ دعا زفر بولدٍ له یُقال له هذیل وأمرهُ أن یخرج لهم سوقاً وزاد فی إکرامهم. ثمّ أخرج إلیهم «2» الدّقیق الکثیر والشّعیر وجمیع «3» ما یحتاجون إلیه، فظلّ القوم یومهم ذلک والثّانی مخصبین «4» لا یحتاجون إلی شی‌ء من ذلک السّوق الّذی خرج إلیهم.
فلمّا کان الیوم الثالث، نادی فیهم سلیمان «5» بن صرد «5» بالرّحیل، فرحل النّاس وخرج إلیهم صاحب قرقیسیا، زفر بن الحارث، فجعل یسایرهم ساعة ثمّ أقبل علی سلیمان «5» ابن صرد «5» ومَنْ معهُ من الرّؤساء فقال: إنِّی لأری لکم خیلًا عتاقاً ورجالًا هینة «6» حسنة قلّ ما رأیتُ مثلها، غیر «7» أنِّی أخبرکم أنّ هذا اللّعین عبیداللَّه بن زیاد «8» قد ترک «9»
__________________________________________________
(1)- فی د: فانطلقوا
(2)- فی د: لهم
(3)- من د و بر، وفی الأصل: الجمیع
(4)- فی د: محصنین، وفی بر بدون نقط
(5- 5) لیس فی د
(6)- الهَیْنة والهیِّنة: المتّئد والمتأنِّی، ووقع فی د: هیبه، وفی بر: هنه- کذا
(7)- فی الأصل: غیری
(8)- زید فی د: لعنه اللَّه
(9)- فی د و بر: نزل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 507
الرّقّة لمّا بلغه من مسیرکم إلی ما قبله، وقد «1» وجّه نحوکم بخمسة من قوّاده، منهم: الحصین ابن نمیر السّکونیّ وشرحبیل بن ذی الکلاع الحمیریّ وأدهم بن محرز الباهلیّ وربیعة بن المخارق الغنویّ «2» و «3» حملة بن عبداللَّه «3» الخثعمیّ؛ وقد أتوکم بالشّوک والشّجر وفی عدّة لا طاقة لکم بها. قال: فقال سلیمان: علی اللَّه توکّلنا وعلی اللَّه فلیتوکّل المتوکِّلون. فقال زفر بن الحارث: نِعْمَ ما قلت! ولکن هل أدلّکم علی أمرٍ أعرضه علیکم «4» لعلّ «5» اللَّه تبارک وتعالی یجعل لنا ولکم فیه فرجاً؟ فقال سلیمان: وما ذلک؟ فقال: إن شئتم فتحنا لکم باب مدینتنا فتدخلونها فیکون أمرنا وأمرکم واحداً «6» وأیدینا وأیدیکم علی القوم واحدة، وإن شئتم نزلتم علی باب مدینتنا ونعسکر نحنُ إلی جانبکم، فإذا جاء هذا العدوّ قاتلناه جمیعاً، فعسی اللَّه «7» تبارک وتعالی «7» أن یظفرکم.
قال: فقال سلیمان: إنّه قد عرض علینا هذا أهل مصرنا بالکوفة فلم نفعل «8»، وکتب بذلک إلینا فأبینا. فقال زفر: أمّا إذا أبیتم ذلک فافهموا عنِّی ما أقول لکم، فإنِّی عدوٌّ للقوم لخصال شتّی، وأنا أحبّ أن یجعل اللَّه «9» الدائرة علیهم وأنا لکم محبّ، وأحبّ أن یحفظکم اللَّه بالعافیة، فاسمعوا مشورتی علیکم واقبلوها منِّی فإنّها مشورة ناصح ودود، واعلموا أنّ القوم قد فصلوا من الرِّقّة إلی ما قبلکم أربعمائة فارس من أشدّ فرسان عسکره، وقال له: سِرْ حتّی تلقی أوّل عسکره، فإذا عاینتهم فاحمل علیهم بمَن معک من أصحاب هؤلاء حملة ترعب بها «10» قلوبهم.
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- من الطّبریّ ومروج الذّهب وکذا سیأتی، وهنا فی النّسخ: العدویّ.
(3- 3) فی سمط النّجوم العوالی 3/ 113: حملة بن عبیداللَّه.
(4)- من د، وفی الأصل و بر: إلیکم.
(5)- فی د: فلعلّ.
(6)- فی النّسخ: واحد.
(7- 7) لیس فی د.
(8)- من د و بر، وفی الأصل: فلم یفعل.
(9)- سقط عن د.
(10)- من د، وفی الأصل و بر: فیها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 508
قال: فسارَ المسیّب فی أصحابه الّذین معه حتّی إذا أصبح الصّباح وأشرف علی عسکر شرحبیل بن ذی الکلاع ونظر إلیه، صاح بأصحابه أن کبِّروا علیهم: یا سباع العراق! قال: فحمل أهل العراق علی أهل الشّام فانهزموا وقد ألقی اللَّه الرّعب فی قلوبهم. قال:
وسارت أهل الشّام حتّی وافوا أهل العراق بعین الوردة یزیدون علی عشرین ألفاً، وأهل العراق یومئذٍ فی ثلاثة آلاف وثلاثمائة رجل. قال: ثمّ تعبّی أهل الشّام، وکان علی میمنتهم «1» جبلة بن عبداللَّه «1»، وعلی میسرتهم «2» ربیعة بن المخارق «2» الغنویّ، وعلی جناحهم شرحبیل [ابن] ذی الکلاع الحمیریّ، وفی القلب الحصین.
قال: وزحف القوم بعضهم علی بعض. قال: وصاح أهل الشّام: یا أهل العراق! هلمّوا إلی طاعة أمیر المؤمنین عبدالملک بن مروان. فناداهم أهل العراق: یا أهل الشّام! هلمّوا إلی طاعة أهل بیت النّبوّة، فإنّهم أحقّ بهذا الأمر من بنی مروان، أو ادفعوا إلینا ابن مرجانة، عبیداللَّه بن زیاد «3». قال: وجعل سلیمان بن صرد ینادی بأعلی صوته: یا شیعة آل محمّد! یا مَنْ یطلب بدمِ الشّهید «4» ابن فاطمة «5»! أبشِروا «6» بکرامة اللَّه عزّ وجلّ، فوَ اللَّه «7» ما بینکم وبین الشّهادة ودخول الجنّة والرّاحة من هذه الدّنیا إلّافراق الأنفس والتّوبة والوفاء بالعهد! ثمّ کسر سلیمان بن صرد جفن «8» سیفه وتقدّم نحو أهل الشّام وهو یرتجز ویقول:
إلیکَ ربِّی تبتُ من ذنوبی وقد علانی فی الوری مشیبی
فارحم عبیداً غیر ما تکذیبی واغفر ذنوبی سیِّدی وحوبی
__________________________________________________
(1- 1) فی النّسخ: عبداللَّه بن الضحّاک بن قیس الفهری، والتصحیح من الطّبریّ وابن الأثیر.
(2- 2) فی النّسخ: مخارف بن ربیعة، والتصحیح من الطّبریّ وابن الأثیر.
(3)- زید فی د: لعنه اللَّه.
(4)- زید فی د: المظلوم.
(5)- زید فی د: الزّهراء.
(6)- فی د: فینال.
(7)- فی د: و.
(8)- فی د و بر: حقن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 509
ثمّ حمل «1» ولم یزل یقاتل حتّی قتل منهم جماعة «2» وقُتل- رحمه الله-.
ابن أعثم، الفتوح، 6/ 77- 82
بویع له [مروان بن الحکم] بالأردنّ سنة أربع وستّین، وهو أوّل مَنْ أخذ الخلافة بالسّیف، وکان یُلقّب بأطل لطول قامته، واضطراب خلقه، وفیه یقول الشّاعر:
لحی اللَّه قوماً أمّروا خَیْطَ بأطلٍ علی النّاسِ یُعْطی مَنْ یشاء «3» ویمنَعُ
وسار إلیه الضّحّاک بن قیس، فاقتتلوا بمرج راهط، من غوطة دمشق، فقُتل الضّحّاک، وخرج سلیمان بن صُرَد الخُزاعیّ من الکوفة فی أربعة آلاف من الشّیعة، یطلبون بدم الحُسین، فبعثَ إلیه مروانُ عُبیداللَّه بن زیاد، والحُصَیْن بن نُمیر، فالتقَوْا برأس عینٍ، فقتلوا سلیمان بن صُرَدِ، وتفرّق أصحابه.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 246سلیمان بن صرد أبو مطرف الخزاعیّ، کوفیّ، له رؤیة للنّبیّ (ص)، روی عن علیّ وأبی ابن کعب وغیرهما من أصحاب النّبیّ (ص)، روی عنه أبو إسحاق السّبیعیّ وعدی بن ثابت وأبو عبدالأکرم، سمعتُ أبی یقول ذلک. قال أبو محمّد، وروی عن جبیر بن مطعم.
ابن أبی حاتم، الجرح والتّعدیل، 4/ 123 رقم 536
بطون من خزاعة [...] وسلمان بن صرد بن الجون.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 3/ 298 (دار الفکر)
وفی سنة خمس وستّین، تحرّکت الشّیعة بالکوفة، وتلاقوا بالتّلاوم والتّنادم حین قُتل الحسین فلم یغیثوه، ورأوا أنّهم قد أخطأوا خطأً کبیراً، بدعاء الحسین إیّاهم ولم یجیبوه، ولمقتله إلی جانبهم فلم ینصروه، ورأوا أنّهم لا یغسل عنهم ذلک الجرم إلّاقتل مَنْ قتله
__________________________________________________
(1)- من د، وفی الأصل و بر: جلس
(2)- زید فی د: کثیرة
(3)- [فی المطبوع: «یاء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 510
أو القتل فیه، ففزعوا إلی خمسة نفر منهم: سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ، والمسیّب بن نجبة «1» الفزاریّ، وعبداللَّه بن سعد بن نفیل الأزدیّ، وعبداللَّه بن وال التّمیمیّ، ورفاعة بن شدّاد البجلیّ، فعسکروا بالنّخیلة، بعد أن کان لهم مع المختار بن أبی عُبَیْدِ الثّقفیّ خَطْبٌ طویلٌ بتثبیطه النّاسَ عنهم ممّن أراد الخروج معهم، «2» ففی ذلک یقول عبداللَّه بن [عوف بن] الأحمر یُحرِّض علی الخروج والقتال من أبیات:
صحوتُ وودّعْتُ الصّبا والغوانیا وقلتُ لأصحابی: أجیبوا المُنادِیا «3»
وقولوا لهُ إذ قام یدعو إلی الهدی‌وقبل الدّعا: لبّیْکَ لَبّیْکَ داعِیا
وفی شعر طویل یحثُّ فیه علی الخروج، ویرثی الحسین ومَنْ قُتِلَ معه، ویلوم شیعته بتخلّفهم عنه، ویذکر أنّهم قد تابوا إلی اللَّه [وأنابوا إلیه] من الکبائر الّتی ارتکبوها إذ لم ینصروه، ویقول أیضاً فی هذا الشّعر:
ألا وانْعَ خیرَ النّاسِ جدّاً ووالداً حُسیناً لأهل الدِّین إن کنتَ ناعیاً
لیَبْکِ حُسیناً مُرْمِلٌ ذو خَصاصَةٍ عدیم وأیتامٍ تشکی الموالیا «4»
فأضحی حسین للرِّماح دریئةوغودرَ مسلوباً لدی الطَّفِّ ثاویا فیا لیتنی إذ ذاک کنتُ شهدته
فضاربت عند الشّانئین الأعادیا سقی اللَّه قبراً ضُمِّنَ المجد والتُّقی
بغربیّة الطّفّ الغمامَ الغوادیا فیا أمّةً تاهَتْ وضَلّتْ سفاهة
أنیبوا فأرْضُوا الواحد المتعالیا «5»
ثمّ ساروا یقدمهم مَنْ سمّینا من الرّؤساء وعبداللَّه بن [عوف بن] الأحمر یقول:
__________________________________________________
(1)- فی ب: «والمسیّب بن محمّد الفزاریّ»
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الزّفرات]
(3)- فی ب: «صحوت وقد أصحوا الصّبا والعوادیا» محرّفاً.
(4)- فی ب: «عدیم وأمام تشکی الموالیا» محرّفاً.
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الزّفرات]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 511
خرجنَ یلمعنَ بنا أرسالا عوابساً یحملننا أبطالا
نرید أن نلقی بها الأقیالا القاسطین الغُدُرَ الضُّلّالا
وقد رَفَضْنا الوُلْدَ والأموالا والخَفِرَاتِ البیضَ والحجالا
نرضی به ذا النِّعم المفضالا
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 100- 101/ عنه: المحمودی، زفرات الثّقلین، 1/ 118- 119
فانتهوا إلی قرقیسیاء من شاطئ الفرات وبها زُفَرُ بن الحارث الکلابیّ، فأخرج إلیهم الأنزال، وساروا من قرقیسیاء لیسبقوا إلی عین الوردة، وقد کان عبیداللَّه بن زیاد توجّه من الشّام إلی حربهم فی ثلاثین ألفاً، وانفصل علی مقدّمته من الرّقّة خمسة أمراء، منهم الحصین بن نمیر السّکونیّ «1»، وشرحبیل بن «2» ذی الکلاع الحمیریّ، وأدهم بن محرز الباهلیّ، وربیعة بن المخارق الغَنَویّ، وجبلة بن عبداللَّه الخثعمیّ، حتّی إذا صاروا إلی عین الوردة، التقی الأقوام، وقد کان قبل ذلک لهم مُناوَشاتٌ فی الطّلائع، فاستشهد سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ، بعد أن قتلَ من القوم مقتلة عظیمة، وأبلی وحثّ وحرّض، ورماهُ یزید بن الحصین بن نمیر بسهم فقتله.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 102
وقیل: إنّ وقعة عین الوردة کانت فی سنة ستّ وستّین.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 104
ثمّ سار مروان بعقب ذلک إلی مصر، وهم فی طاعة ابن الزّبیر، وکانت له معهم حروب عظیمة، فقُتل فیها خلق کثیر من الفریقین إلی أن استوسقوا علی طاعته، وأخرجوا عبدالرّحمان بن جحدم الفهریّ عامل ابن الزّبیر عنهم.
واستخلف مروان علیها ابنه عبدالعزیز، وذلک فی سنة 65، وعاد إلی دمشق، وسرّح
__________________________________________________
(1)- فی ب: «السّلولیّ»
(2)- فی أ: «وشراحیل ذی الکلاع»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 512
عبیداللَّه بن زیاد فی جیوش کثیفة للغلبة علی الجزیرة والعراق، وولّاه کلّ بلد یغلب علیه، فسارَ فی نحو من ثمانین ألفاً، فلمّا صار ببلاد الجزیرة، بلغهُ مسیر سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ والمسیّب بن نجبة وغیرهما فی نحو من أربعة آلاف یطلبون بدم الحسین بن علیّ ابن أبی طالب علیه السلام، وکانوا یسمّون جیش التّوابین، حتّی صاروا إلی عین الوردة، وهی رأس العین، فسرّح إلیهم عبیداللَّه «1»، الحصین بن نمیر وغیرهم من رؤساء الشّأم، فالتقوا بها، فاقتتلوا قتالًا شدیداً، فقُتل سلیمان بن صُرَد والمسیّب بن نجبة وأکثر ذلک الجیش، وتحمّل من بقی فی أوّل اللّیل راجعین إلی الکوفة. وذلک فی هذه السّنة وهی سنة 65. «2»
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 285 (ط مکتبة الهلال)
سلیمان بن صرد الخزاعیّ، أبو مطرّف «3»، أتاهم النّبیّ (ص)، فأقام عندهم ثلاثاً، وقتل «4» مع المختار بن أبی «5» عبید بعین «6» الوردة فی رمضان سنة سبع وستّین، وکان مع الحسین «7» بن
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عبیداللَّه بن»]
(2)- آن‌گاه مروان پس از این‌جنگ، سوی مصر رفت که مطیع ابن‌زبیر بودند و با آن‌ها جنگ‌های بزرگ داشت که از دو گروه مردم بسیار کشته شدند تا به اطاعت وی باز آمدند، عبدالرّحمان بن جحدم فهری حاکم ابن‌زبیر را از میان خویش برون کردند و مروان پسر خود عبدالعزیز را در آن‌جا نیابت داد. این به سال شصت و پنجم بود و سوی دمشق بازگشت. و هم او عبیداللَّه بن زیاد را با سپاه بسیار برای تسلّط بر جزیره و عراق فرستاد که هر شهری را گشود، حکومت آن با وی باشد.
عبیداللَّه با قریب هشتاد هزار کس حرکت کرد و چون به دیار جزیره رسید، خبر یافت که سلیمان‌بن صرد خزاعی، مسیب‌بن‌نجبه ودیگران با قریب چهار هزار کس که آن‌ها را سپاه توبه‌گران می‌گفتند، به خون‌خواهی حسین‌بن علی‌بن ابی‌طالب حرکت کرده و به عین الورده که همان رأس العین است، رسیده‌اند. عبیداللَّه، حصین ابن نمیر و دیگر سران شام را سوی آن‌ها فرستاد که جنگی سخت کردند، و سلیمان بن صرد، مسیب بن نجبه و بیش‌تر آن سپاه کشته شدند و باقیماندگان در آغاز شب راه کوفه را پیش گرفتند. این در همان سال شصت و پنجم بود.
پاینده، ترجمه التّبیه والإشراف،/ 289
(3)- وقع فی م: أبو مطرب- مصحّفاً
(4)- من م، ویؤیِّده ما فی الإصابة، ووقع فی الأصل: قیل- مصحّفاً
(5)- من م، ووقع فی الأصل: أبو
(6)- من م والمراجع. ووقع فی الأصل: بعید- مصحّفاً
(7)- هکذا فی الأصلین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 513
علیّ [رضی اللَّه عنهما] فلمّا قُتل الحسین انفرد من عسکره تسعة آلاف نفس فیهم سلیمان ابن صرد، وقالوا: نحنُ التوّابون «1». قتلهم کلّهم عبیداللَّه بن زیاد، وکان فیهم «2» المختار بن أبی عبید.
ابن حبّان، الثّقات، 3/ 160- 161
سلیمان بن صرَد الخزاعیّ أبو مطرّف، له صحبة، وکان مع الحسین بن علیّ، فلمّا قُتل الحسین، انفرد من عسکره تسعة آلاف نفس فیهم سلیمان بن صرد، فلمّا خرج المختار لحقَ سلیمان به فقُتل مع المختار بن أبی عبید بعین الوردة فی رمضان سنة سبع وستّین.
ابن حبّان، کتاب مشاهیر علماء الأمصار،/ 46 رقم 305
حدّثنا محمّد بن علیّ المدینی فستقة، ثنا داوود بن رشید «3»، عن الهیثم بن عدیّ، قال: هلک سلیمان بن صرد سنة خمس وستّین.
قال محمّد بن علیّ «4»: وبلغنی أنّ سلیمان بن صرد الخزاعیّ خرج هو والمسیّب بن نجبة الفزاریّ فی أربعة آلاف، فعسکرا «5» بالنّخیلة یطلبون بدم الحسین رضی الله عنه «6»، وعلیهم سلیمان ابن صرد، وذلک لمستهلّ ربیع الآخر سنة خمس وستّین، ثمّ ساروا إلی عبیداللَّه بن زیاد، فلقوا مقدّمته، فاقتتلوا، فقُتل سلیمان بن صرد «7» وابن نجبة فی شهر «7» ربیع الآخر «8».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 7/ 98 (ط دار التّراث) رقم 6483/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 7/ 249
قال الفضل بن شاذان: فمن التّابعین الکبار ورؤسائهم وزهّادهم: جندب بن زهیر
__________________________________________________
(1)- بهامش م: انظر ما ذکره فی قصّة التوّابین والمحفوظ غیر ما ذکر
(2)- هکذا فی الأصلین، والصّواب: لم یکن فیهم، راجع تاریخ الأمم والملوک والرّسل للطّبریّ
(3)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد]
(4)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «یعنی المدینیّ فستقة»]
(5)- [مجمع الزّوائد: «فعسکروا»]
(6)- [مجمع الزّوائد: «الحسین بن علیّ رضی الله عنه»]
(7- 7) [مجمع الزّوائد: «والمسیب، وذلک فی آخر»]
(8)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ، وإسناده منقطع»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 514
قاتل السّاحر، وعبداللَّه بن بدیل، وحجر بن عدی وسلیمان بن صرد والمسیّب بن نجبة، وعلقمة، والأشتر، وسعید بن قیس، وأشباههم کثیر، أفناهم الحرب، ثمّ کثروا بعد، حتّی قتلوا مع الحسین علیه السلام وبعده.
الکشّی، 1/ 286 رقم 124
ذکر سلیمان بن صرد بن الجون الخزاعی رضی الله عنه: حدّثنا أبو عبداللَّه محمّد بن أحمد الإصبهانیّ، ثنا الحسن بن الجهم، ثنا مصقلة، ثنا الحسین بن الفرج، ثنا محمّد بن عمر، قال: سلیمان بن صرد بن الجون بن أبی الجون، وهو عبدالعزّی بن منقذ بن ربیعة، ویُکنّی أبا مطرّف، أسلمَ وصحبَ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم وکان اسمه یسار، فلمّا أسلمَ سمّاهُ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم سلیمان، وکانت له سنّ عالیة، وشرف فی قومه، ونزل الکوفة حین نزلها المسلمون، وشهد مع أمیر المؤمنین علیّ رضی الله عنه صفّین، ثمّ إنّه خرج یطلب دم الحسین ابن علیّ رضی اللَّه عنهما، وتحت رایته أربعة آلاف رجل، فقُتل سلیمان بن صرد فی تلک الوقعة [...] وکان سلیمان یوم قُتل ابن ثلاث وتسعین سنة.
حدّثناه یحیی بن منصور القاضی، ثنا محمّد بن رجاء، ثنا علیّ بن عبداللَّه المدینیّ، قال: قتل سلیمان بن صرد، عبیداللَّه بن زیاد.
الحاکم، المستدرک، 3/ 530
سمعتُ أبا إسحاق إبراهیم بن محمّد بن یحیی یقول سمعتُ أبا العبّاس محمّد بن إسحاق یقول: سمعتُ محمّد بن إسماعیل البخاریّ یقول: قتل المختار بن أبی عبید سلیمان بن صرد هذا بعد أن قتل سلیمان بن صرد عبیداللَّه بن زیاد [؟] «1»
الحاکم، المستدرک، 3/ 530
ونحن نذکر الآن من جملة مبایعی أمیر المؤمنین علیه السلام، الرّاضین بإمامته، الباذلین أنفسهم فی طاعته [...] وسلیمان بن صرد الخزاعیّ.
المفید، الجمل (من مصنّفات الشّیخ المفید)، 1- 2/ 100، 108
وکان مروان قبل هلاکه بعث بعثین: أحدهما إلی المدینة، علیهم حبیش بن دلجة، والآخر إلی العراق، علیهم عبیداللَّه بن زیاد.
__________________________________________________
(1)- [تفرّد به الحاکم، ولکنّه غیر صحیح]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 515
فأمّا عبیداللَّه، فسار حتّی نزل الجزیرة، وأتاه الخبر بها بموت مروان، وخرج إلیه الشِّیعة من الکوفة، وهم الّذین تسمّوا بالتوّابین، یطلبون بدم الحسین بن علیّ «1».
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 95
واجتمع لسلیمان أمرهُ فی سنة خمسٍ وستّین، وکان قد واعد أصحابه، وکاتبَ أهلَ المدائن وغیرَهم لِغُرّة شهر ربیع الأوّل، فخرج فی تلک اللّیلة إلی المعسکر بالنُّخیلة، ودارَ فی النّاس ووجوه أصحابه، فلم تُعجبهُ عدّةُ النّاس. فبعثَ حکیم بن منقذ فی خیلٍ، وبعث الولید بن حُصین فی خیلٍ، وقال:
- «اذهبا حتّی تدخلا الکوفة، فنادیا: یا لَثاراتِ الحسین! وابلُغا المسجد الأعظم، فنادیا بذلک».
فخرجا، فکان خلق اللَّه دَعَوا: یا لَثاراتِ الحسین. وکثرَ المستجیبون وکثر البکاءُ والنّحیب. وکان الرّجل إذا سمع هذا النِّداء، فارقَ أهلَه وولدَه، وترکهم یبکون، ووثبَ إلی سلاحه وودّعهم، ثمّ خرج.
قال:
فلم یصبح حتّی جاءهُ نحو ممّن کان فی عسکره حین دخله، ثمّ دعا بدیوانه حین أصبح، فوجد مَنْ جاء أربعة آلاف رجلٍ من جملة ستّة عشر ألفاً کانوا بایعوهُ، فقال:
- «سبحان اللَّه! أما هؤلاء بمؤمنین؟ أما یخافون اللَّه؟ أما یذکرون ما أعطَوا من العهود والمواثیق؟».
وجعل یبعث ثقاته إلی مَنْ تخلّف عنه یُذکِّرهم اللَّه. فخرج إلیه نحوٌ من ألف رجلٍ.
فحمدَ اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال:
- «أیّها النّاس، إنّه ما ینفعنا المُکرَهُ، وإنّما ینفعنا ذو النِّیّة. فمَن کان یُریدُ حَرثَ الدّنیا، فوَ اللَّه ما یأتی فیئاً «2»، ولا غنیمةً، ما خلا رضوان اللَّه، وما معنا ذهبٌ ولا فضّةٌ، ولا خزٌّ،
__________________________________________________
(1)- وزاد فی مط: «رضی اللَّه عنهما»
(2)- فیئاً: کذا فی الأصل. وما فی مط: فیها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 516
ولا حریرٌ، وما هو إلّاسیوفنا فی عواتقنا، ورِماحُنا فی أکفِّنا، وزادُ قدر البُلغةِ إلی لقاءِ عدوِّنا، فمَن کان ینوی غیر هذا، فلا یَصحبنا».
فأجابه النّاس:
- «إنّما خرجنا للَّه، وللتّوبة إلیه من ذنبنا، والّطلبِ بدمِ ابن بنتِ رسول اللَّه، وإنّما نُقدم علی حدِّ السّیوف، وأطراف الرِّماح».
أمّا أکثر النّاس، فأشاروا علی سلیمان أن یقصدوا الکوفة، وقالوا:
- «إنّا خرجنا نطلبُ بدم الحسین، وقتلةُ الحسین کلُّهم بالکوفة: عُمر بن سعدٍ بن أبی وقّاص، ورؤوس الأرباع، وأشراف القبائل، فأینَ نذهب وندع الأوتاد. واللَّه، ما نلقی، إن مضینا نحو الشّام، وهذه الخیل الّتی أقبلت، إلّاعبیدَاللَّه وحدهُ ممّن نطلبه، ووراءَکم ألدُّهم بالکوفة، مثل عبیداللَّه «1»».
فقال سلیمان بن صرد:
- «واللَّه، لقد جِئتم برأیٍ، فهلمُّوا أیُّها النّاس بجمیع ما عندکم».
فلمّا سمعَ هذا وأمثاله، قال:
- «لکن أنا لا أری لکم ذلک».
قال:
- «إنّ الّذی قتل صاحبکم هو الّذی عبّی إلیه الجنود فألزم النّاس المسیرَ إلیه کارهین، وهدّدهم». ثمّ قال:
- «لا أمان له عندی دون أن یستسلم، فأمضی فیه حکمی، هذا الفاسق، ابن الفاسق، ابن مرجانة، عبیداللَّه بن زیاد. فإن یُظهِر اللَّه علیه کان مَن بعدَه أهونُ شوکةً، ورجونا أن یدین لکم مَن وراءَکم من أهل مصرکم، فینظرون مَن شرک فی دم الحسین، فیقتلونه، وإن قاتلتم الآن أهل مصرکم، ما عدم الرّجل أن یری رجلًا غداً وقد قتل أخاه، أو أباه، أو حمیمَه، أو رجلًا لم یکن یرید قتلَه، فیکثر أعداؤکم. فاستخیروا اللَّه وسیروا».
__________________________________________________
(1)- مثل عُبیداللَّه: کذا فی الأصل ومط
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 517
فتهیّأ النّاس للخروج.
لمّا بلغ عبداللَّه بن یزید وإبراهیم بن محمّد بن طلحة أنّ سلیمان خارجٌ بأصحابه نحو عُبیداللَّه بن زیادٍ، رأیا أن یأتیاهم، فیعرضا علیهم الإقامة، وأن تکون أیدیهم واحدةً، فإن أبَوا إلّاالشّخوص، سألوهم النّظر حتّی یجهِّزوا معهم جیشاً، فیقاتلوا عدوّهم بکَتَفٍ وحَدٍّ «1».
فراسلا سلیمان بن صُرد، وقالا:
- «إنّا نرید أن نجیئک لأمرٍ عسی اللَّه أن یجعل لنا ولکَ فیه صلاحاً».
فقال سلیمان للرّسول:
- «قُل لهما، فلیأتیانا».
وأحسنَ سلیمان تعبئة النّاس. وجاء عبداللَّه بن یزید، فی أشراف أهل الکوفة، وجاء إبراهیم فی جماعة من أصحابه. وکان عبداللَّه بن یزید قال لکلِّ رجلٍ معروفٍ علم أنّه شرکَ فی دم الحسین: لا تصحبنی؛ مخافة أن ینظروا إلیه، فیعدُوا علیه.
وکان عمر بن سعدٍ طول تلک الأیّام الّتی کان سلیمان فیها مُعسکراً بالنُّخیلة، لا یبیتُ إلّا فی قصر الإمارة مع عبداللَّه بن یزید، مخافة أن یأتیه القوم وهو غافل، فیُقتَل.
ولمّا دخل عبداللَّه بن یزید إلی سلیمان، حمدَ اللَّه، وأثنی علیه، ثمّ قال:
- «إنّ المسلم أخو المسلم، لا یخونه، ولا یغشّه، وأنتم أهل مصرنا، وأحبُّ النّاس إلینا، فلا تفجعونا بأنفسکم، ولا تستبدُّوا علینا برأیکم، ولا تنقُصوا عددنا بخُروجکم، وأقیموا معنا حتّی نتیسّرَ ونتهیّأ، فإذا علمتم أنّ عدوّنا قد شارفَ بلادنا، خرجنا إلیهم بجماعتنا، فقاتلناهم».
وتکلّم إبراهیم بنحوٍ من هذا.
فتکلّم سلیمان، وحمد اللَّهَ، وأثنی علیه، وقال:
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأصل: بکتف وحدّ. وما فی مط: یکتف وجدّ. وهو تصحیف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 518
- «قد علمتُ أ نّکما قد محضتُمانی النّصیحة، واجتهدتما فی المشورة، ونحنُ فقد خرجنا علی نیّةٍ، ولن ننقضَها، ونسأل اللَّهَ العزیمة، والتّشدید».
فقالا:
- «فأقیموا حتّی نُجهِّز معکم جیشاً کثیفاً، فتلقوا عدوّکم بکتفٍ وجمعٍ وحدٍّ».
فقال سلیمان:
- «تنصرفون ونری رأیَنا».
فعرضا علیه الصّبر علیهما، حتّی یجعلا له ولأصحابه خراج جُوخی «1» دون النّاس.
فأبی سلیمان وقال:
- «ما خرجنا للدُّنیا».
وإنّما فَعَلا ذلک، لِما داخلهم من إقبال عبیداللَّه بن زیادٍ نحو العراق.
وأبطأ علی سلیمان أصحابه من أهل البصرة والمدائن، فخرج من عسکره بالنُّخیلة، ومرّ نحو الأقساس «2»، وتخلّف عنه ناسٌ کثیرٌ.
فقال سلیمان:
- «لَو خرجوا فیکم ما زادوکم إلّاخَبالًا، لأنّ اللَّه کرهَ انبعاثهم، فثبّطهم».
ثمّ خرج حتّی صبّح قبر الحسین. فلمّا انتهی النّاس إلیه، صاحوا صیحةً واحدةً، وبکَوا.
فما رُئیَ یوم کان أکثر باکیاً منه. وجعلوا یدعون اللَّه، ویسألونه أن یتوب علیهم، وأحسنَ النّاسُ بالمنطق، وزادهم ذلک بصیرةً، وشحذ رأیَهم، ووطّنوا أنفسهم علی الجهاد، وحبّ‌الشّهادة.
__________________________________________________
(1)- جُوخی: نهرٌ علیه کورةٌ فی سواد بغداد بالجانب الشرقی منه الراذان، وهو بین خانقین وخوزستان، قالوا: ولم یکن ببغداد مثل کورة جوخی، کان خراجها ثمانین ألف ألف [000، 000، 80] درهم، حتّی صُرفت دجلة عنها فخربت (المراصد ویاقوت)
(2)- الأقساس: قریةٌ بالکوفة وکورة یُقال لها: أقساس مالک (المراصد)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 519
ثمّ ساروا، فلحقهم کتابٌ من عبداللَّه بن یزید، وهم بالقیّارة، مع المُحلّ «1» بن خلیفة الطّائیّ.
قال المُحلُّ:
فلقیتُه، وأبلغتُه السّلامَ والکتابَ، فاستقدمَ أصحابَه حتّی ظنَّ أن قد سبقهم. فوقف، وأشار إلی النّاس، فوقفوا، ثمّ قرأ الکتابَ، فإذا فیه:
- «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من عبداللَّه بن یزید إلی سلیمان بن صُرد ومَنْ معه من المسلمین. سلامٌ علیکم. أمّا بعدُ، فإنّ کتابی هذا کتاب ناصحٍ، وکَم مِن ناصحٍ مُستغِشّ، ومِن غاشّ مُستنصحٍ. إنّهُ قد بلغنی أن قد أقبلَ من الشّام، جموع عظیمة، وأنتم تریدون أن تلقوهم بالعدد الیسیر، وإنّه مَن یُرِدْ أن ینقل الجبالَ عن مراتبها، تَکلُّ مَعاولُه، وینزع، وهو مذموم الفعلِ والعقلِ. یا قومنا! لا تُطمعوا عدوّکم فی أهل بلادکم، فأنتُم خیارٌ کلُّکم، ومتی یُصبکم عدوّکم، أطمعهم ذلک فی مَن وراءَکم من أهل مصرکم. یا قومنا! إنّهم إنْ یَظهَرُوا عَلیکُم، یَرْجُموکُم، أو یُعیدوکُم فی مِلّتهم، ولَنْ تُفلِحُوا إذاً أبَداً «2»، یا قومنا! إنّ أیدینا وأیدیکم واحدةٌ، وعدوّنا وعدوّکم واحدٌ، ومتی تجتمع کلمتنا نظهر علی عدوِّنا، ومتی تختلف تهُنْ شوکتنا. یا قومنا! لا تستغِشُّوا نُصحی، ولا تُخالِفوا أمری، واقبلوا حین یُقرأ علیکم کتابی، أقبلَ اللَّه بکم إلی طاعته، والسّلام».
فلمّا قرأ الکتاب، قال ابن صُرد للنّاس:
- «ماذا تَرون؟» قالوا:
- «ماذا نری؟ قد أبینا هذا علیهم، ونحنُ فی مصرنا، وأهلنا، والآن حین خرجنا، ووطّأنا أنفسنا علی الجهاد، نفتأُ عزیمتَنا؟ ما هذا برأیٍ».
ثمّ نادَوهُ:
__________________________________________________
(1)- المُحلّ: ما فی الأصل ومط غیر مضبوط، فضبطناه کما فی الطّبریّ
(2)- سورة 18، الکهف: 20
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 520
- «أخبِرنا برأیک!».
قال:
- «رأیی أن لا ننصرف عمّا جمعَنا اللَّهُ علیه، لأنّا وهؤلاء مختلفون، لأنّهم لو ظهروا دعونا إلی الجهاد مع ابن الزّبیر، ونحن لا نری الجهاد مع ابن الزّبیر إلّاضلالًا، وإن ظهرنا رددنا الأمر إلی أهله، وإن أُصبنا، فعلی نیّتنا، تائبین من ذنوبنا، لأنّ لنا شکلًا، ولابن الزّبیر شکلًا».
فانصرف النّاس معه حتّی نزلوا هیتَ «1».
وکتب سلیمان جواب الکتاب، ولاطفه، وأثنی علیه، واعتذر إلیه، بأنّهم تائبون خرجوا علی نیّة الجهاد، وتوجّهوا لأمرٍ لا ینقضونه.
فلمّا أتی هذا الکتاب إلی عبداللَّه بن یزید، قال:
- «استماتَ القوم. أوّل کتابٍ یَردُ علیکم یکون بقتلهم».
وسارَ القوم إلی قرقیسیا، وبها زُفَر بن الحارث بن کلابٍ، قد تحصّن بها من القوم، ولم یخرج إلیهم. فبعثَ سلیمان إلی المسیّب بن نجبة، فقال له:
- «إیتِ ابنَ عمِّک هذا، فقُل له: فلیُخرِجْ لنا سُوقاً، فإنّا لَسنا إیّاهُ نُرید، إنّما صمدنا لهؤلاء المُحلِّین».
فانتهی المسیّب إلی الحصن، وانتسب، واستأذن. فقیل:
- «هذا رجلٌ حسن الهیئة یستأذن علیک، ویزعم أنّه المسیّب بن نجبة».
فقال زُفَر بن الحارث:
«هذا فارس مُضَر، وهو بعدُ رجلٌ ناسِک له دین، فأذنوا له».
وجاء فأجلسه إلی جانبه، وسائَلهُ، وألطفهُ فی المسألة.
__________________________________________________
(1)- هِیت: سُمِّیت باسم بانیها، وهی بلدةٌ علی الفرات فوق الأنبار، ذات نخل کثیر وخیرات واسعة علی جهة البریّة فی غربی الفرات (المراصد)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 521
ثمّ خاطبه المسیّب، وقال:
«مِمَّ تَحصَّنُ، إنّه واللَّه، ما إیّاکُم نُرید، وما قصدنا إلّاهؤلاء الظّلمة المُحلِّین، فأخرِجْ لنا سوقاً، فإنّا لا نُقیم بساحتک إلّایوماً أو بعض یوم».
فقال له زُفر بن الحارث:
- «إنّا لم نُغلِق أبواب المدینة إلّالِنَعلم: إیّانا اعتریتم، أم غیرنا. وما نعجز عن النّاس ما لم تدهمنا حیلةٌ، وما نحبُّ أنّا بُلینا بقتالکم، وقد بلغَنا عنکم صلاحٌ وسیرةٌ حسنةٌ جمیلةٌ».
ثمّ دعا ابنَه، وأمرَ أن یضع لهم سُوقاً جامعةً، وأمر للمسیّب بفرسٍ وألف درهمٍ.
فقال المسیّب:
- «أمّا المال، فلا حاجة لی فیه، ولا له خَرَجْنا، وأمّا الفرس، فإنِّی أقبلُه، فلعلِّی أحتاج إلیه إن غمز «1» فرسی تحتی».
وخرج حتّی أتی أصحابه، وأُخرجت لهم السُّوق، وبعث إلی المسیّب بعشرین جَزوراً، وإلی سلیمان بن صُرد مثل ذلک. وکان سألَ عن وجوه العسکر، فأخرج إلی کلِّ واحدٍ منهم بعشر جزائر وعلفٍ کثیر، وطعام واسع، وأخرج إلی العسکر عیراً عظیمةً، وشعیراً کثیراً.
وقال غلمان زُفر للنّاس:
- «هذه عیرٌ، فاجتزروا منها ما أحببتم، وهذا شعیرٌ، فاحتملوا ما أردتم، وهذا دقیقٌ، فتزوّدوا ما أطقتم».
فأخصب القوم، ولم یحتاجوا إلی کثیر شی‌ء من السُّوق الّتی أُخرجَت لهم. وبعثَ إلیهم زُفر بن الحارث:
- «انِّی خارجٌ إلیکم، ومُشیِّعُکم، ومُشیرٌ علیکم برأیٍ عندی، واللَّه موفِّقکم».
__________________________________________________
(1)- فی مط: عمر. وهو خطأ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 522
ثمّ إنّ زُفر خرجَ إلیهم من الغد، وقد خرجوا علی تعبئةٍ، فسایرهم، وقال لسلیمان:
- «إنّه قد بُعث بخمسةٍ من الأمراء، وقد فَصلوا من الرّقّة الحُصین بن نُمیر، وشُرحبیل ابن ذی الکُلاع، وأدهم بن محرز الباهلی، وربیعة بن المُخارق «1» الغَنویّ، وحملة «2» بن عبداللَّه الخثعمیّ، وقد جاؤوکم مثل الشّوک والشّجر، أتاکم واللَّه عددٌ کثیرٌ، وحدٌّ حدیدٌ، وایمُ اللَّه، لَقلَّ ما رأیتُ رجالًا أحسنَ هیئةً ولا عُدّةً، ولا أخلقَ بکلِّ خیرٍ، من رجالٍ أراهُم معکُم، ولکنّه قد بلغنی أ نّهُ قد أقبلت إلیکُم عدّةٌ لا تُحصی».
قال ابن صُرد:
- «علی اللَّه توکّلنا، وعلیه فلیتوکّل المتوکِّلون «3»».
فقال لهم زُفر:
- «فهل لکم فی أمرٍ أعرضه علیکم؟ لعلّ اللَّه أن یجعل لنا ولکم فیه خیراً».
قال سلیمان:
- «وما هو؟».
قال:
- «نفتح لکم مدینتنا، فتدخلونها، فیکون أمرنا واحداً، وأیدیکم مع أیدینا».
فقالوا:
- «لا نفعل ذلک».
قال زُفر:
- «فتنزلون علی باب مدینتنا، ونخرج، ونُعسکِر إلی جانبکم، فإذا جاءنا هذا العدوُّ قاتلناه جمیعاً».
__________________________________________________
(1)- ما فی الأصل و مط: المحارق
(2)- حملة: کذا فی الأصل و مط
(3)- 12 یوسف 67؛ 14 إبراهیم 12 بتصرّف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 523
فقال سلیمان لزُفر:
- «قد أرادنا أهلُ مدینتنا علی مثل ما ذکرتَ، ثمّ کتبوا إلینا به بعدما فصلنا، فلم نفعل».
قال زُفر:
- «فلو ضممتُم رأیَنا إلی رأیهم، وأقمتُم معنا، وکاتبتُم أهل مصرکم، فبادَروا إلیکم بما عرضوا علیکم لَرجونا أن یصل إلینا عدوُّنا ونحنُ مجتمعون بحدٍّ واحدٍ، وشوکةٍ واحدةٍ، فکانت الدِّبرةُ علیهم».
فقالوا:
«فإنّا لا نفعل».
فقال زُفر:
- «فانظروا الآن ما اشیر به علیکم، فاقبلوهُ، وخذوا به، فإنِّی عدوُّ القوم، وأحبُّ أن یجعل اللَّه الدّائرة علی القوم، وأنا لکم وادٌّ، أحبُّ أن یحوطکم اللَّه بالعافیة. إنّ القوم قد فصلوا من الرّقّة، فبادرهم إلی عین الوردة، فاجعلوا المدینة فی ظهورکم ویکون الرّستاقُ والماء والمادّة فی أیدیکم، وما بین مدینتنا وبینکم فأنتم له آمنون. واللَّه، لو أنّ خیولی کرجالی، لأمددتُکُم، اطوُوا المنازلَ السّاعة إلی عین الوردة، فإنّ القوم یسیرون سیرَ العساکر، وأنتُم علی خُیول، واللَّه، لَقلَّ ما رأیتُ جماعةَ خیلٍ أکرم منها. تأهّبوا إلیها من یومکم هذا، فإنِّی أرجو أن تسبقوهم إلیها، وإن بدرتموهم إلی عین الوردة، فلا تقاتلوهم فی فضاء «1» تُرامونهم، وتطاعنونهم، فإنّهم أکثر منکم، فلا آمنُ أن یُحیطوا بکم، ولا تقفوا لهم تُرامونهم، وتطاعنونهم، فإنّه لیس لکم مثل عددهم. وإن استهدفتم لهم لم یُلبِّثوکم أن یصرعوکم، ولا تصفُّوا لهم حین یلقونکم. فإنِّی لا أری معکم رجالًا، ولا أری جمیعکم إلّا فُرساناً، والقوم لاقوکم بالرِّجال والفرسان، فالفُرسان تحمی رجالَها، والرِّجالُ تحمی
__________________________________________________
(1)- فضاء: کذا فی الأصل. وما فی مط: قضاء. وهو خطأ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 524
فُرسانَها، وأنتم لا رجال لکم تحمی فُرسانکم. فالقوم فی المقانب والکتائب. ثمّ بُثّوها فی ما بین میمنتهم ومیسرتهم، واجعلوا مع کلِّ کتیبةٍ کتیبةً إلی جانبها، فإن حُمل علی إحدی الکتیبتین، ترجّلت الاخری، فنفّست عنها الخیل والرِّجال، ومتی ما شاءت کتیبةٌ ارتفعت، ومتی ما شاءت کتیبةٌ سفلت، ولو کنتم فی صفٍّ واحدٍ، فزحفت إلیکم الرِّجال، فدفعتم عن الصّفِّ انتقض، فکانت الهزیمة».
ثمّ وقف، فودّعهم، فأثنی النّاس علیه، ودعَوا له، وقالوا له خیراً.
وقال له سلیمان:
- «نِعْمَ المنزول به أنتَ، أکرمتَ النُّزُلَ «1»، وأحسنتَ الضِّیافة، ونصحتَ فی المشورة».
ثمّ إنّ القوم جدُّوا فی السّیر، فجعلوا کلّ مرحلتین مرحلةً، حتّی انتهوا إلی عین الوردة، وسبقوا القومَ إلیها، ونزلوا فی غربیِّها، فأقاموا خمساً لا یبرحون، فاستراحوا فأراحوا خیلَهم، ثمّ خطبهم سلیمان، فأطالَ خطبته، وذکر الدُّنیا، فزهّد فیها، والآخرة فرغّب فیها، ثمّ قال:
- «أمّا بعدُ، فقد أتاکم اللَّه بعدوِّکم الّذی دأبتُم له فی السّیر آناءَ اللّیل والنّهار، تریدونَ فی ما تُظهِرون التّوبةَ النّصوح، ولقاءَ اللَّه مُعذرین. فقد جاؤوکم، بل أنتم جئتموهم فی دارهم وحیِّزهم «2»، فإذا لقیتموهم، فاصدقوهم، واصبروا، ولایولِّینّهم أحدٌ دُبُرَهُ إلّامُتحرِّفاً لقتالٍ، أو مُتحیِّزاً إلی فئةٍ، ولا تقتلوا مُدبِراً، ولا تُجهِزوا علی جریحٍ، ولا تقتلوا أسیراً إلّا أن یکون من قَتَلةِ إخواننا بالطَّفِّ، فإنّ هذه کانت سیرة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالبٍ فی أهلِ هذه الدّعوة».
ثمّ قال سلیمان:
- «إن قُتِلتُ، فأمیرُ النّاس المسیّب بن نجبة، فإن اصیبَ، فأمیرُ النّاس عبداللَّه بن
__________________________________________________
(1)- النُّزُل: کذا فی الأصل
(2)- کذا فی الأصل والطّبریّ: وحیِّزهم. وفی مط: خیرهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 525
سعد بن نُفیل، فإن اصیبَ، فأمیرُ النّاس عبداللَّه بن والٍ، فإن اصیبَ، فأمیرهم رفاعة ابن شدّادٍ».
ثمّ بعث المسیّب بن نجبَة فی أربعمائة فارسٍ، وقال له:
- «سِرْ حتّی تلقی أوّل عسکر من عساکرهم، فشُنّ فیهم الغارة، فإن رأیتَ ما تحبُّ، وإلّا فانصرِف إلیَّ، وإیّاکَ أن تنزل، أو ینزلَ أحدٌ من أصحابک».
فمضی المسیّب، حتّی لقی رجلًا أعرابیّاً یسوق أحمِرةً. فقال:
- «علیَّ بالرّجل».
فأتی به، فقال:
- «کَمْ بیننا وبین أدنی هؤلاء القوم؟».
قال:
- «أدنی عسکرهم إلیکَ عسکرُ ابن ذی الکُلاع، وبینهُ وبین الحُصین بن نُمیر اختلاف.
ادّعی حُصین أ نّه علی جماعة النّاس، وقال ابن ذی الکلاع: ما کنتَ لِتُولّی «1» علیَّ. وقد تکاتبا فی ذلک إلی عبیداللَّه، [فهما ینتظران أمرَه] «2» فهذا عسکر ابن ذی الکلاع علی رأس میل».
قال:
فترکنا الأعرابیّ، ومضینا مُسرِعین، فوَ اللَّه ما شعروا بشی‌ءٍ حتّی أشرفنا علیهم، وهم غارّون، فحملنا إلی جانب عسکرهم، فوَ اللَّه، ما ثبتوا وانهزموا، وخلّوا لنا معسکرهم، فقتلنا منهم، وجرحنا، وأخذنا من المعسکر ماخفَّ علینا، وصاح المسیّب فینا:
- «الرّجعة، الرّجعة، إنّکم قد نُصرتم وغنمتم وسلمتم، فانصرفوا».
فانصرفنا إلی سلیمان.
__________________________________________________
(1)- لتولّی: کذا فی الأصل، وما فی مط: تتولّی
(2)- ما بین [] أخذناهُ عن الطّبریّ، کما یوجد عند ابن الأثیر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 526
وأتی الخبر عبیداللَّه، فسرّح إلینا الحُصین بن نُمیر مُسرعاً، حتّی نزل فی إثنی عشر ألفاً، فخرجنا إلیه وقد عبّی سلیمان میمنته ومیسرته، ووقف فی القلب. فلمّا دنَوا منّا دعَونا إلی الجماعة مع عبدالملک بن مروان، وإلی الدّخول فی طاعته، ودعَوناهم إلی أن یدفعوا إلینا عبیداللَّه بن زیاد فنقتله ببعض مَنْ قتله من إخواننا، وأن یخلعوا عبدالملک بن مروان، وإلی أن نُخرج من بلادنا من آل الزُّبیر، ثمّ نردُّ الأمر إلی أهل بیت نبیِّنا الّذین هم أولی بالأمر. فأبی القوم وأبینا.
ثمّ حملت میمنتُنا علی میسرتهم فهزمتهم، وحملت المیسرةُ، وحمل سلیمان فی القلب فهزمناهم حتی اضطررناهم إلی عسکرهم، فکان الظّفر لنا حتّی حجز اللّیلُ بیننا وبینهم، وقد أحجزناهم فی عسکرهم.
فلمّا کان من الغد، صبّحهم ابنُ ذی الکُلاع فی ثمانیة آلافٍ، أمدّهم بها عُبیداللَّه بن زیادٍ، وکان عُبیداللَّه أنفذَ إلیه یشتمه، ویقول:
- «عملتَ عملَ الأغمار، وضیّعتَ مَسالحکَ وعسکرک. سِرْ إلی الحُصین بن نُمیر، حتّی توافیه، فهو أمیرٌ للنّاس».
فجاءَهُ مدداً، وغادیناهم القتال. فاقتتلنا قتالًا لم یَرَ الشِّیب والمُرُد مِثلَه، وکان فینا قُصّاصُ یقصُّون، ویحضُّون «1»، ویقولون:
- «أبشِروا عبادَ اللَّه، فحُقَّ لِمَن لیسَ بینَهُ وبین لقاء اللَّه، والرّاحة من أبرام الدُّنیا، وأذاها، إلّافراق هذه النّفس الأمّارة بالسّوء؛ أن یکون سخیّاً بفراقها، مسروراً بلقاءِ ربِّه».
فاقتتلنا الیوم الثّانی کقتال أمس، ثمّ اقتتلنا الیوم الثالث مثل ذلک، إلی أن کثَرَنا أهل الشّام، وانعطفوا «2» علینا من کلِّ جانبٍ.
__________________________________________________
(1)- یحضّون: کذا فی الأصل. وفی مط: یحصون
(2)- انعطفوا: کذا فی مط. وفی الطّبریّ: تعطّفوا. وفی الأصل: انعطّفوا (بهمزة باب الانفعال وتشدید باب التفعّل!) وهو خطأ. والمثبت یوافق مط
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 527
فلمّا نظر سلیمان إلی ذلک، قال:
- «عباد اللَّه، مَنْ أرادَ البکورَ إلی ربِّه، والتّوبة من ذنبه، والوفاءَ بعهده، فإلیَّ».
وکسر جفنَ سیفه، ففعل معهُ ناسٌ کثیرٌ مثل ذلک، ومشی النّاس بالسّیوف، مُصلتین، فقتلوا من أهل الشّام مقتلةً عظیمةً، وجرحوا فیهم فأکثروا.
فلمّا رأی الحُصین بن نمیر صَبرَنا وبأسَنا، بعثَ رجالًا ترمی بالنّبل، واکتنفهم الخیلُ والرِّجال، فقُتل سلیمان.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 100- 110
سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ، أبو المُطرِّف. شهدَ مع علیّ المشاهد ونزل «رأس العین»، وقُتل بناحیتها یوم «عین الورد». خرج مع المسیّب بن نجبة یطلبُ بدمِ الحسین بن علیّ، فسارَ إلی عُبیداللَّه بن زیاد، وذلک مستهلّ ربیع الآخر، من سنة خمس وستّین، فلقُوا مُقدِّمته، فقُتل سلیمان فی آخر شهر ربیع الآخر، وهو سلیمان بن صُرَد بن الجَوْنِ بن أبی الجَوْن بن عبدالعُزّی بن مُنقِذ بن ربیعة بن أصرم بن حبیش بن حرام بن حبشة بن کعب ابن عمرو بن ربیعة بن حارثة بن عمرو بن عامر.
حدّث عنه: أبو إسحاق السّبیعیُّ، وعدی بن ثابت، وعبداللَّه بن یسار، وموسی بن عبداللَّه بن یزید الخطمیّ؛ فی آخرین.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 3/ 1334- 1335 رقم 1213
وهؤلاء بنو أخیه حُبشیّة بن کعب بن عمرو بن عامر بن لُحَیّ [...] وسلیمان بن صُرَد ابن الجون بن أبی الجون عبدالعُزّی بن منقذ بن ربیعة بن أصرم بن ضبیس بن حرام بن حُبْشیّة بن کعب، له صحبة، وکان من شیعة علیّ، قُتل یوم عین الوردة.
ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، 1/ 237، 238
باب مَنْ روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله من الصّحابة: [...] سلیمان بن صرد.
الطّوسی، الرّجال،/ 3، 20
أسماء مَنْ روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام [...] سلیمان بن صرد الخزاعیّ المتخلِّف عنه یوم الجمل، المرویّ عن الحسن علیه السلام أو المرویّ علی لسانه کذباً فی عذره فی التّخلّف.
الطّوسی، الرّجال،/ 34، 43
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 528
أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیه السلام: [...] سلیمان بن صرد الخزاعیّ أدرک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
الطّوسی، الرّجال،/ 66، 68
سلیمان بن صرد بن الجون بن أبی الجون بن منقذ بن ربیعة بن أصرم الخزاعیّ من ولد کعب بن عمرو بن ربیعة، وهو لحی بن حارثة بن عمرو بن عامر، وهو ماء السّماء عامر بن الغطریف، والغطریف هو حارثة بن امرئ القیس بن ثعلبة بن مازن، وقد ثبت نسبه فی خزاعة لا یختلفون فیه یُکنّی أبا المطرف، کان رضی الله عنه خیِّراً فاضلًا له دین وعبادة.
کان اسمه فی الجاهلیة یساراً، فسمّاه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم سلیمان، سکن الکوفة وابتنی بها داراً فی خزاعة، وکان نزوله بها فی أوّل ما نزلها المسلمون، وکان له سنّ عالیة وشرف وقدر وکلمة فی قومه، شهد مع علیّ رضی الله عنه صفّین. وهو الّذی قتل حوشب ذا ظلیم الإلهانی بصفِّین مبارزة، ثمّ اختلط النّاس یومئذ وکان فیمَن کتب إلی الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما یسأله القدوم إلی الکوفة، فلمّا قدمها ترک القتال معه، فلمّا قُتل الحسین رضی الله عنه ندمَ هو والمسیّب بن نجبة الفزاریّ وجمیع مَن خذله إذ لم یقاتل معه، ثمّ قالوا: ما لنا من توبة ممّا فعلنا إلّاأن نقتل أنفسنا فی الطّلب بدمه.
فخرجوا فعسکروا بالنّخیلة وذلک مستهلّ ربیع الآخر سنة خمس وستّین وولّوا أمرهم سلیمان بن صرد وسمّوه أمیر التوّابین، ثمّ ساروا إلی عبیداللَّه بن زیاد، فلقوا مقدّمته فی أربعة آلاف، علیها شرحبیل بن ذی الکلاع، فاقتتلوا فقتل سلیمان بن صرد والمسیّب بموضع یُقال له عین الوردة، وقیل: إنّهم خرجوا إلی الشّام فی الطّلب بدم الحسین رضی الله عنه، فسمّوا التوّابین، وکانوا أربعة آلاف، فقُتل سلیمان بن صرد، رماه یزید بن الحصین بن نمیر بسهم، فقتله [...] وکان سلیمان یوم قُتل ابن ثلاث وتسعین سنة.
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 2/ 61- 62
نزل الکوفة وابتنی بها داراً فی خزاعة، وورد المدائن وبغداد، وحضر صفِّین مع علیّ، وقُتل یوم عین الوَرْدَة بالجزیرة، وکان یومئذ أمیر التوّابین الّذین طلبوا بدم الحسین بن علیّ، فقتلهم أهل الشّام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 529
أنبأنا علیّ بن محمّد بن عیسی البزّار قال: نبّأنا محمّد بن عمر بن سلم الحافظ، قال:
حدّثنی أحمد بن زیاد بن عجلان، قال: نبّأنا الحسن بن جعفر بن مدرار، قال: نبّأنا عمِّی طاهر، قال: نبّأنا سیف بن عمیرة، عن سلم بن عبدالرّحمان، عن زاذان، قال: وقفتُ مع سلیمان بن صرد ونحنُ نسیر علی موضع، فقال لی: یا زاذان أما تراه؟ قلت: بلی! قال:
الحمد للَّه‌الّذی مکّن خَیْلَ المسلمین منه. قال سلم: قلت لزاذان: وأین الموضع؟ قال: صراتکم هذه الّتی بین قطربُّل والمدائن. أخبرنا عبیداللَّه بن عمر الواعظ قال: حدّثنی أبی، قال: نبّأنا محمّد بن إبراهیم، قال: نبّأنا محمّد بن جریر، عن رجاله.
قال: وسلیمان بن صرد بن الجون بن أبی الجون، وهو عبدالعزّی بن منقذ بن ربیعة ابن أسرم بن ضُبَیْس بن حَرام بن حَبَشیّة بن کعب بن عمرو بن ربیعة بن حارثة بن عمرو مُزَیقیا بن عامر ماء السّماء بن حارثة الغطریف بن امرئ‌القیس بن ثعلبة بن مازن ابن الأزد، ویُکنّی أبا مطرّف. أسلمَ وصحب النّبیّ (ص)، وکان اسمه یساراً، فلمّا أسلم سمّاه رسول اللَّه (ص) سلیمان، وکانت له سنّ عالیة، وشرف فی قومه، ونزل الکوفة حین نزلها المسلمون، وشهد مع علیّ صفّین، وکان فیمَن کتب إلی الحسین بن علیّ علیهما السلام یسأله قدوم الکوفة، فلمّا قدمها ترک القتال معه، فلمّا قُتل الحسین ندم هو والمسیّب بن نجیة الفزاریّ وجمیع مَن خذله، فلم یقاتل معه. ثمّ قالوا: ما لنا توبة ممّا فعلنا إلّاأن نقتل أنفسنا فی الطّلب بدمه، فعسکروا بالنّخیلة مستهلّ شهر ربیع الآخر سنة خمس وستّین، وولّوا أمرهم سلیمان بن صرد، وخرجوا إلی الشّام فی الطّلب بدم الحسین، فسمّوا التوّابین، وکانوا أربعة آلاف، فقُتل سلیمان بن صرد فی هذه الوقعة، رماه یزید بن الحصین بن نمیر بسهم فقتله [...] وکان سلیمان یوم قُتل ابن ثلاث وتسعین سنة.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 1/ 201- 202
وبه قال: أخبرنا أبو الحسین أحمد بن علیّ بن الحسین القاضی بن التوزیّ بقراءتی علیه، قال: أخبرنا أبو الفتوح المعافی بن زکریّا بن یحیی بن طرازه، قال: أخبرنا المظفّر ابن یحیی، قال: حدّثنا العبری، قال: حدّثنا أبو عدنان عبدالرّحمان بن عبدالأعلی السّلمیّ، قال: أخبرنی ابن میمی فیما قرأت علیه، عن أبی مخنف، قال: حدّثنی یوسف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 530
ابن «1» مزید، عن عوف بن عبداللَّه «1» الأحمر، قال: لمّا قُتل الحسین بن علیّ علیهما السلام [...]، ورجع النّاس من معسکرهم، وتلاقت الشّیعة بالتّلاوم والتندّم، ورأت أن قد أخطأت خطأً کبیراً بدعاء الحسین علیه السلام إیّاهم، فلم یجیبوه ولم ینصروه، ورأت أن لا یغسَل عنهم الإثم إلّاقتل مَنْ قتله والقتل فیه، ففزعوا إلی خمسة نفر من الشّیعة إلی سلیمان بن صرد الخزاعیّ، وإلی المسیّب بن نجبة الفزاریّ، وإلی عبداللَّه بن سعد الأزدیّ، وإلی عبداللَّه بن وال من بنی تیم اللّات بن ثعلبة، وإلی رفاعة بن شدّاد البجلیّ، ثمّ إنّ هؤلاء الخمسة اجتمعوا فی دار سلیمان بن صرد، فاقتصّ الکلبیّ علی «2» أبی مخنف ما تکلّم به القوم وما اجتمعوا علیه من التّوبة من خذلان الحسین بن علیّ علیهما السلام والطّلب بدمه، فقال عوف بن عبداللَّه بن الأحمر یحرِّضهم علی الخروج ویرثی الحسین بن علیّ علیهما السلام:
صحوتُ وودّعتُ الصّبا والغوانیا وقلتُ لأصحابی أجیبوا المنادیا
وقولوا له إذ قام یدعو إلی الهدی وقتل العدی لبّیک لبیّک داعیا
وقودوا إلی الأعداء کلّ طمّرة عیوف وقودوا السّابحات المذاکیا
وشدّوا له إذ سعر الحرب أزره لیجزی امرؤ یوماً بما کان ساعیا
وسیروا إلی القوم المحلِّین حسبة وهزّوا الحراب نحوهم والهزالیا
ألسنا بأصحاب الحریبة «3» والاولی قتلنا بها التّیمیّ حرّان باغیا
ونحنُ سمونا لابن هند بجحفلٍ‌کرکنٍ ونی «4» تزجی إلیه الدّواهیا فلمّا التقینا بیّن الضّرب أیّنا
بصفِّین کان الأضرع المتفادیا دلفنا فألفینا صدورهم بها
غداتئذٍ زرقاً ظماءً صواریا وملنا رجالًا بالسّیوف علیهم
نشقّ بها هاماتهم والتّراقیا
__________________________________________________
(1- 1) [الزّفرات: «یزید، عن عبداللَّه بن عوف»]
(2)- [الزّفرات: «عن»]
(3)- [الزّفرات: «الخریبة»].
(4)- [الزّفرات: «دَبی»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 531
فذدناهم من کلِّ وجهٍ وجانبٍ وحزناهم حوز الرّعاء المثالیا
زویناهم حتّی أزالت صفوفهم فلم نرَ إلّامستخفّاً وکابیا
وحتّی أذاعوا بالمصاحف واتّقوا بها دفعات یحتطبن المحامیا
وحتّی ظللت ما أری من معقلٍ وأصبحت القتلی جمیعاً ورائیا
فدع ذکر ذا لا تیأسنّ من ثوابه وتب واعن للرّحمن إن کنتَ عانیا
ألا وانع خیر النّاس جدّاً وولداً حسیناً لأهل الدِّین إن کنتَ ناعیا
لیبکِ حسیناً کلّما ذرّ شارق وعند غرق «1» اللّیل مَن کان باکیا
لیبکِ حسیناً کلّ عانٍ ویابسٍ «2» وأرملةٍ لم تعدم الدّهر لاجیا
لیبکِ حسیناً مَن رعی الدِّین والتّقی وکان لتضعیف المثوبة راجیا
لیبکِ حسیناً مملق ذو خصاصة عدیم وأیتام تشکی الموالیا
«3» لی «3» واللَّه «3» قوماً أشخصوه وغرّروا فلم یرَ یوم البأس منهم محامیا
ولا موفیاً بالوعد إذ حمس الوغی ولا زاجراً عنه المضلِّین ناهیا
ولا قاتلًا لا تقتلوه فتسحتوا ومَن یقتل الزّاکین یلقِ التّخازیا
فلم یکُ إلّاناکثاً أو مُقاتلًا وذا فجرة یسعی إلیه معادیا
سوی عصبة لم یعظم القتل عندهم یشبّهها الرّاءون أسداً ضواریا
وقَوْهُ بأیدیهم وحرّ وجوههم وباعوا الّذی یفنی بما کان باقیا
وأضحی حسین للرِّماح دریئة فغودرَ مسلوباً لدی الطّفِّ ثاویا
قتیلًا کأن لم یغن فی النّاس لیلة جزی اللَّه قوماً أسلموه الخوازیا
__________________________________________________
(1)- [الزّفرات: «غسوق»]
(2)- [الزّفرات: «یائس»]
(3- 3) [الزّفرات: «لحی اللَّه»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 532
فیا لیتنی إذ ذاک کنتُ شهدته فضاربتُ عن الشّانئین الأعادیا
ودافعتُ عنه ما استطعتُ مجاهداً وأعملتُ سیفی فیهم وسنانیا
ولکن قعدتُ فی معاشر ثبّطوا وکان قعودی ضلّة من ضلالیا
فما تنسِنی الأیّام من نکباتها فإنِّی لن ألف له الدّهر ناسیا
ویا لیتنی غودرتُ فیمن أصابه وکنتُ له من مقطع السّیف فادیا
ویا لیتنی أحضرتُ عنه بأسرتی وأهلی وخلّانی جمیعاً ومالیا سقی اللَّه قبراً ضمّن المجد والتّقی
بغربیّة الطّفِّ الغمام الغوادیا فتی حین سیم الخسف لم یقبل الّتی
تذلّ العزیز أو تجرّ المخازیا ولکن مضی لم یملأ الموت نحره
فبُورکَ مهدیّاً شهیداً وهادیا ولو أنّ صدیقاً نزیل «1» وفاته حصون البلاد والجبال الرّواسیا
لزالت جبال الأرض من عظم فقده وأضحی له الحصن المحصّن خاویا
وقد کسفت شمس الضّحی بمصابه وأضحت له الآفاق حمراً بوادیا
فیا أُمّة تاهت وضلّت عن الهدی أنیبوا فأرضوا الواحد المتعالیا
وتوبوا إلی التّوّاب من سوء صنعکم وإلّا تتوبوا تلقوا اللَّه عاتیا
وکونوا شراة بالسّیوف وبالقنا تفوزوا وقدماً فاز مَن کان شاریا
وفتیان صدق دون آل نبیّهم أصیبوا وهم کانوا الولاة الأدانیا
وإخواننا الاولی إذا اللّیل جنّهم تلوا أطول الفرقان ثمّ المثانیا
أصابهم أهل الشّناءة والعدی فحتّی متی لا یبعث الجیش غادیا
وحتّی متی لا أعتلی بمهنّدٍ قذال ابن وقّاص وأدرک ثاویا «2»
__________________________________________________
(1)- [الزّفرات: «تزیل»]
(2)- [الزّفرات: «ثاریا»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 533
وإنِّی زعیم إن تراخت منیّتی بیومٍ لهم منّا یشیب «1» النّواصیا
الشّجری، الأمالی، 1/ 179- 180/ عنه: المحمودی، زفرات الثّقلین، 1/ 122- 126
قال: ثمّ نادی سلیمان بن صرد، فجعل النّاس یخرجون من منازلهم علی الخیل العتاق، وقد أعدّوا الآلة والسّلاح وجعلوا یستطرقون أسواق الکوفة والنّاس تدعو لهم بالنّصر، حتّی إذا أتی النّخیلة، عسکرَ بها ثمّ أشرفَ علی عسکره، فلم یعجبه لقلّة النّاس، فدعا برجلین من أصحابه، حکیم بن سعد الکندیّ، والولید بن غصین الکنانیّ، فقال لهما:
ارکبا إلی الکوفة فی مائة فارس، ونادیا بأعلی صوتیکما: یا لثارات حسین! فمَن أراد الجنّة ورضا ربّه والتوبة من ذنبه، فلیلحق بسلیمان بن صرد الخزاعیّ.
ففعلا ما أمر به، فأجابهما شرذمة قلیلة؛ وقد کان قبل أن یقدم المختار، عرض سلیمان أصحابه، فکانوا ستّة عشر ألفاً، فلمّا عرضهم فی ذلک الیوم، إذا هم أربعة آلاف یزیدون أو ینقصون. فقال سلیمان: ما أظنّ هؤلاء بمؤمنین، أما یخافون اللَّه بالّذی أعطونا من صفقة إیمانهم؟ فقال المسیّب بن نجبة: إنّه لا ینفعک الکاره، ولا یُقاتل معک إلّامَن أخرجته النیّة، فلا تنتظر أحداً واستعن باللَّه وتوکّل علیه، وقل: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه.
فوثب سلیمان قائماً علی قدمیه متّکئاً علی قوسٍ عربیّة، فقال: أیّها النّاس إنّ مَنْ کان أخرجتهُ معنا إرادة وجه اللَّه وثواب الآخرة فذاک منّا ونحنُ منه، ورحمة اللَّه علیه حیّاً ومیِّتاً، ومَنْ کان یرید الدّنیا وزینتها فلا واللَّه ما معنا خزّ ولا حریر، ولا ذهب ولا فضّة، ولسنا واللَّه نمضی إلی فی‌ء نحوزه، أو غنیمة نأخذها، وما هی إلّاسیوفنا فی رقابنا، ورماحنا فی أکفِّنا، ومعنا زاد بقدر البلغة، إلی لقاء عدوِّنا ابن زیاد وأصحابه المحلِّین، فمَن کان ینوی غیر هذا فلا یصحبنا.
فقالوا بأجمعهم: ما أخرجنا واللَّه إلّاالتّوبة من ذنوبنا والطّلب بدماء أهل بیت نبیِّنا صلی الله علیه و آله و سلم، وقد علمنا بأ نّا إنّما نقدم علی حدِّ السّیوف وأطراف الرِّماح.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «یشبّ»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 534
فقال لهم سلیمان: رحمکم اللَّه، فعلیکم بطول الصّلاة فی جوف اللّیل، وذکر اللَّه کثیراً علی کلِّ حال، وتقرّبوا إلی اللَّه تعالی بما استطعتم، فإنّکم لن تتوسّلوا إلی ربِّکم بشی‌ء أکثر ثواباً من الصّلاة والجهاد، لأنّ الصّلاة عماد الدِّین، والجهاد سنام العلم والعمل.
ثمّ أدلج سلیمان بالنّاس لیلة الجمعة من شهر ربیع الآخر لخمس بقینَ أو مضینَ منه، حتّی نزل علی شاطئ الفرات بموضع یُقال له: أقساس بنی مالک، ثمّ عرض النّاس هناک، فإذا قد نقص منهم ألف ومائة رجل، فقال لهم: أیّها النّاس! واللَّه ما أحبّ أنّ مَنْ تخلّف عنکم کان معکم، لأنّهم لو کانوا فیکم لما زادوکم إلّاخبالًا، فاحمدوا اللَّه علی رجوعهم عنکم.
وسار تلک اللّیلة فأصبحوا وقد أشرفوا علی قبر الحسین، فلمّا عاینوه رفعوا أصواتهم بالبکاء والنّحیب، ورموا أنفسهم عن دوابِّهم، وجعلوا یقولون: اللَّهمّ إنّا خذلنا ابن بنت نبیِّنا، وقد أسأنا وأخطأنا، فاغفر لنا ما مضی من ذنوبنا، وتُب علینا إنّک أنتَ التوّاب الرّحیم.
ثمّ تقدّم رجل منهم، یُقال له وهب بن رفعة الجعفیّ، حتّی وقف علی القبر باکیاً. ثمّ قال: واللَّه ما أشکّ أنّ صاحب القبر هو وجدّه وأبوه وأمّه وأخوه أفضل عند اللَّه وسیلةً یوم القیامة من جمیع الخلق، ألم تروا إلی ما فعل به وبأهل بیته المحلِّون؟ ولم یراقبوا فیه من ربِّه، ولا قرابته من نبیِّه، لکنّهم جعلوه للنّبل غرضاً، وغادروه لملک باغ مطعماً، فللّه الحسین وللَّه یوم الحسین، لقد عاینوا منه یوم وافوه ذا وفاة وصبر، وعفاف، وبرّ وذا بأس، ونجدة، وأمانة وشدّة؛ فهو ابن أوّل المؤمنین، وابن بنت نبیِّ ربِّ العالمین، قلّت حماته، وکثُرت عداته، فویلٌ للقاتل وملامة للخاذل، إنّ اللَّه تبارک وتعالی لم یجعل للقاتل حجّة، ولا للخاذل معذرة، إلّاأن یناصح اللَّه فی التّوبة فیجاهد الفاسقین، وینابذ المحلِّین، فعسی اللَّه عند ذلک أن یقبل التّوبة، ویُقیل العثرة، فإنّهُ توّاب رحیم أرحم الرّاحمین، غافر للمذنبین، ثمّ أنشد:
تبیتُ النّشاوی من أُمیّة نوّماً وبالطّفِّ قتلی ما ینام حمیمها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 535
وما ضیّع الإسلام إلّاعصابة تأمّر نوکاها «1» ودام نعیمها
فأضْحَت قناة الدِّین فی کفِّ ظالمٍ إذا اعوجّ منها جانب لا یقیمها
وأقسمُ لا تنفکّ نفسی حزینة وعینی سفوحاً لا یجفّ سجیمها
قال: فضجّوا بالبکاء والعویل والنّحیب، وأقاموا عند القبر یومهم ذلک ولیلتهم یصلُّون ویبکون ویتضرّعون، ثمّ نادی سلیمان بن صرد بالرّحیل، فجعلوا یودِّعون القبر ویزدحمون علیه کازدحام الحجیج علی الحجر الأسود، وهم یقولون: اللَّهمّ إنّا خرجنا عن الدِّیار والأموال والأهلین والأولاد یزید جهاد الفاسقین الّذین قتلوا ابن بنت نبیِّک، فارزقنا الشّهادة، اللَّهمّ إنّا نعلم لو کان الجهاد فیهم بمطلع الشّمس أو بمغربها، وبمنقطع التّراب لکان حقیقاً علینا أن نطلبه حتّی نناله، فإنّ ذلک هو الفوز العظیم، والشّهادة الّتی ثوابها الجنّة.
وساروا من قبر الحسین علیه السلام، فلزموا الطّریق الأعظم، فارتجز رجل منهم وجعل یقول:
خرجنَ یلمعن بنا إرسالا یحملنَ منّا فتیةً أبطالا
وقد ترکنا الأهل و «2» الأموالا والخفرات البیض والحجالا
نرید أن نلقی بها إقبالاالفاسقین الغدر الضّلالا لنرضی المهیمن المفضالا
ونأمن العقاب والنّکالا
فبینا هم یسیرون، وإذا کتاب أمیر الکوفة عبداللَّه بن یزید الأنصاریّ إلی سلیمان بن صرد فیه: أمّا بعد، فإنّ کتابی إلیکم کتاب ناصح لکم مشفِق علیکم، وذلک إنّکم تریدون المسیر، بالعدد الیسیر، إلی الجمع الکثیر، والجیش الکبیر، وقد علمتم أنّ مَنْ أراد أن یقلع الجبال عن أماکنها تکلّ معاوله، ولا یظفر بحاجته، فیا قومنا لا تطمعوا عدوّکم فی بلدکم، فإنّکم خیار قومکم، ومتی ظفر بکم عدوّکم، طمعَ فی غیرکم مِن أهل مصرکم، فارجعوا إلینا فإنّ أیدینا وأیدیکم واحدة فی قتال العدوّ، فمتی اجتمعت کلمتنا ثقلنا علی
__________________________________________________
(1)- النوکی: الحمقاء، جمع أنوک وهو الأحمق.
(2)- [فی المطبوع: «أو»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 536
عدوِّکم وعدوِّنا، فاقبلوا حین تقرأون کتابی هذا، والسّلام.
فکتب إلیه سلیمان: قد قرأنا کتابک أیّها الأمیر، وعلمنا ما نویت، فنِعْمَ أخو العشیرة أنت، غیر أ نّا سمعنا اللَّه تعالی یقول فی کتابه: «إنّ اللَّه قد اشتری من المؤمنین أنفسهم وأموالهم»، واعلم أیّها الأمیر إنّ المؤمنین استبشروا ببیعهم الّذی بایعوا ربّهم، وقد تابوا إلیه من عظیم ذنبهم، وقدتوجّهوا إلیه وتوکّلوا علیه، وهو حسبهم ونِعْمَ الوکیل، واعلم إنّ لعبداللَّه بن الزّبیر أشکالًا یقاتلون معه، ولسنا من أشکال ابن الزّبیر، فإنّهم یریدون الدّنیا ونحنُ نرید الآخرة.
فلمّا قرأ الکتاب عبداللَّه، أقبل علی جلسائه وقال: استماتَ القوم وربّ الکعبة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 189- 192
قال: فسار سلیمان حتّی صار إلی هیت، ثمّ إلی قرقیسیا، وبها یومئذ زفر بن الحارث الکلابیّ؛ فلمّا نظر إلی خیل المسلمین کأنّه اتّقی منهم، فأمر بباب المدینة، فأغلق، ونزل المسلمون بحذاء المدینة علی شطِّ الفرات، فدعا سلیمان بن صرد المسیّب بن نجبة، فقال له: صِرْ إلی ابن عمِّک هذا زُفر بن الحارث، فأخبرهُ إنّا لسنا نریده، وإنّما نرید الفاسق ابن زیاد وقتلة الحسین بن علیّ علیه السلام، فلیخرج إلینا سوقاً نتسوّق فیها.
فانطلق المسیّب إلی زُفر، وأخبره، فأدناه زُفر وأجلسه إلی جانبه وسأله عن الحال.
ثمّ أمر أن یخرج إلیهم سوق، وأمر للمسیّب بفرس وألف درهم، فقال المسیّب: أمّا المال فلا حاجة لنا فیه، لأنّا لیس للمال خرجنا، وأمّا الفرس فإنِّی أحتاج إلیه إن ظلع فرسی أو عقر تحتی.
ثمّ أمر زفر بأن یخرج إلیهم الطّعام الکثیر، وأرسل إلی کلِّ رئیسٍ منهم بعشرة من الجزر ودقیق وشعیر وجمیع ما یحتاجون إلیه، فظلّ القوم یومهم ذلک والیوم الثّانی مخصبین لا یحتاجون إلی شی‌ء من السّوق قد کفّوا جمیع ذلک، إلّاأن یشری الرّجل منهم ثوباً أو یحدّ سیفاً أو رمحاً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 537
فلمّا کان الیوم الثّالث، نادی سلیمان بالرّحیل، فخرج إلیه زُفر فقال له: إنّ ابن زیاد سمع بخبرکم، فنزل الرّقّة، وقد وجّه إلیکم بخمسة من قوّاده- الحُصین بن نمیر السّکونی، وشرحبیل بن ذی الکلاع الحمیریّ، وأدهم بن محرز الباهلیّ، وربیعة بن مخارق الغنویّ وجبلة بن عبداللَّه الغنویّ- وهم فی عدّة لا طاقة لکم بها.
فقال سلیمان: علی اللَّه توکّلنا وعلیه فلیتوکّل المؤمنون. فقال: نِعْمَ ما قلت، ولکن هل لکم أن أفتح باب مدینة قرقیسیا فتدخلوها ویکون أمرکم وأمرنا واحداً علی ابن زیاد؟
أو تنزلوا علی باب المدینة ونعسکر إلی جانبکم، فإذا جاء ابن زیاد قاتلناه جمیعاً، فعسی أن یظفرنا اللَّه تعالی به.
فقال سلیمان: إنّ هذا الّذی تقول به قد عرضه علینا أهل بلدنا ولم نتبعه، وکتبه إلینا بعد ذلک أمیر الکوفة فأبینا إلّاأن نسیر إلیهم، فیحکم اللَّه بیننا وبینهم، وهو خیر الحاکمین.
فقال زُفر: أمّا إذا أبیتم ذلک، فاقبلوا منِّی نصیحة، اعلم أنّ القوم قد فصلوا من الرّقّة فبادروهم الآن إلی عین الوردة، فانزلوها واجعلوا المدینة من وراء ظهورکم والرّستاق بین أیدیکم، فانظروا إذا أتوکم فلا تقاتلوهم فی فضاء من الأرض، فإنِّی أخاف أن یحیطوا بکم لأنّهم أکثر منکم بأضعاف ولا تصفّوا لهم صفوفکم، فإنِّی لستُ أری لکم رجّالة تحمیکم؛ ولکن إذا وافوکم فعبّوا کتائبکم واجعلوا منکم مع کلِّ کتیبة کتیبة إلی جانبها، فإن حمل علی إحدی الکتیبتین فزالت؛ أعانتها الاخری، فیکون ذلک أشدّ لصفِّکم وأضعف لصفِّهم. وأنا أسأل اللَّه تعالی أن ینصرکم علی هؤلاء الفاسقین.
فقال له سلیمان: جزاک اللَّه من رجلٍ خیراً، فلقد أکثرتَ النّزل، وأحسنتَ الضّیافة، ونصحتَ فی المشورة.
فودّعهم زُفر، وسارَ القوم حتّی نزلوا عین الوردة. فقام سلیمان خطیباً فحمد اللَّه وأثنی علیه ثمّ قال: یا شیعة آل محمّد! إنّه قد أتاکم عدوّکم الّذی تجدّون إلیه المسیر فی آناء اللّیل وأطراف النّهار، تریدون بذلک أن تطهِّروا أنفسکم بالتّوبة النّصوح إلی ربِّکم ممّا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 538
فرّطتم فی ابن بنت نبیِّکم، وقد جئتم إلیهم، وأنتم الیوم فی دارهم، فانظروا إذا لقیتموهم غداً فاصدقوا القتال، واصبروا، فإنّ اللَّه مع الصّابرین، ولا یولِّینّ أحد منکم دُبُره إلّا مُتحرِّفاً لقتالٍ أو متحیِّزاً إلی فئة، ولا تقتلوا مُدبراً، ولا تجهزوا علی جریح، ولا تقتلوا أسیراً إلّاأن یقاتلکم، ولا تدخلوا داراً إلّابإذن أهلها، فإنّ هذه سنّة أمیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب علیه السلام فی أهل هذه الدّعوة، واعلموا أنّ مروان کانت ولایته تسعة أشهر، فبعثَ بها ابن زیاد لمحاربتکم، والآن قام ابنه عبدالملک فأقرّ ابن زیاد علی ما بعثهُ أبوه مروان، وانظروا إذا أنا قُتلتُ فأمیرکم المسیّب بن نجبة، فإن قُتِل فعبداللَّه بن سعد، فإن قُتل فأخوه خالد، فإن قُتل فعبداللَّه بن وال، فإن قُتل فرفاعة بن شدّاد، فإن قُتل فأمر بعضکم إلی بعض؛ ورحم اللَّه مَن صدق ما عاهد علیه اللَّه. ثمّ دعا سلیمان بالمسیّب، فضمّ إلیه أربعمائة فارس من أشدّ فرسان عسکره، وقال له: سِرْ حتّی تلقی أوّل عسکر من عساکر القاسطین، فاحمل علیهم فإن رأیت ما تحبّ فقاتل، وإلّا فانصرف. فسارَ المسیّب لیلًا حتّی ابتلج الصّبح، فرأی أعرابیّاً، قال: ممّن الرّجل؟ قال: من تغلب. قال: غلبناوربّ الکعبة! قد أخذنا فالک من فیک، ما اسمک؟ قال: بشیر. قال: بُشری وربّ الکعبة! کم بیننا وبین القوم؟ فقال: أمّا أدناهم فعلی میل منکم وهم أربعة آلاف رئیسهم شرحبیل؛ ومن ورائهم الحصین فی أربعة آلاف؛ ومن ورائهم الصّلت بن ناجیة فی أربعة آلاف، والعساکر متّصلة بعضها ببعض، ومعظم العسکر بالرّقّة مع عبیداللَّه بن زیاد.
فقال المسیّب: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه. ثمّ سارَ حتّی أشرفَ علی عسکر شرحبیل، فلمّا نظر إلیه، صاحَ: یا لیوث العراق کرّوا! فحملوا علیهم حملة رجل واحد، فانهزموا هزیمةً فاحشةً، وقُتل منهم خلق کثیر وجُرح خلق کثیر، وألقی اللَّه فی قلوبهم الرّعب، ثمّ رجع المسیّب بأصحابه إلی سلیمان بن صرد سالمین.
وبلغ ابن زیاد الخبر، فغضب ووجّه زهاء عشرین ألفاً إلی عین الوردة، وأصحاب سلیمان ثلاثة آلاف ومائة رجل، فعبّأ أهل الشّام، فکان علی میمنتهم عبداللَّه بن الضّحّاک الفهریّ، وعلی میسرتهم مخارق بن ربیعة، وعلی الجناح شرحبیل بن ذی الکلاع، وفی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 539
القلب الحصین بن نُمیر. وعبّأ أهل العراق، فکان علی میمنتهم المسیّب بن نجبة، وعلی میسرتهم عبداللَّه بن سعد الأزدیّ، وعلی الجناح رفاعة بن شدّاد، وعلی القلب سلیمان بن صرد، وزحف القوم بعضهم إلی بعض.
فقال أهل الشّام: یا أهل العراق! هلمّوا إلی الجماعة والطّاعة لأمیر المؤمنین عبدالملک ابن مروان. فقال أهل العراق: هلمّوا یا أهل الشّام! إلی طاعة أهل بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وادفعوا إلینا ابن زیاد لنقتله کما قتل الحسین ابن بنت رسول اللَّه علیه السلام.
فلمّا سمع أهل الشّام منهم هذا الکلام، حملوا علیهم واختلط القوم ورزق اللَّه أهل العراق الظّفر علیهم، فقتلوا منهم خلقاً کثیراً، فلمّا کان من الغد وکان یوم الجمعة، اقتتلوا وانتصف بعضهم من بعض، فجعل سلیمان ینادی بأعلی صوته: مَنْ یطلب بدم الشّهید ابن فاطمة فلیبشر بکرامة اللَّه ورضوانه، فوَ اللَّه ما بینکم وبین الشّهادة ودخول الجنّة والرّاحة من هذه الدّنیا الدّنیّة إلّافراق هذه الأنفس الأمّارة بالسّوء، ألا فمَن أراد الرّواح إلی ربِّه والتّوبة من ذنبه، فإلیَّ إلیَّ. ثمّ إنّ سلیمان کسرَ جفن سیفه وتقدّم وهو یقول:
إلیکَ ربِّی تبتُ من ذنوبی فقد أحاطت بی من الجنوب
وقد علا فی هامتی مشیبی فاغفر دنوبی سیِّدی وحوبی
ثمّ حمل علی القوم، فلم یزل یُقاتل حتّی قتل جماعة کثیرة، ثمّ قُتل رحمه الله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 194- 198
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنا أبو بکر بن الطّبریّ، أنا أبو الحسین بن الفضل، أنا عبداللَّه بن جعفر، نا یعقوب بن سفیان، قال «1»: وقد کان مروان لمّا بایع لعبدالملک، وعبدالعزیز عقد لعبیداللَّه ابن مرجانة وجعل له ما غلب علیه، ومات مروان قبل أن ینفصل، فأمضی عبدالملک بعثه، فخرج متوجِّهاً إلی العراق، وبلغ ذلک أهل الکوفة، وذلک فی سنة ستّ وستّین، ففرغ شیعة الکوفة إلی سلیمان بن صُرد الخُزاعیّ، وإلی المُسیّب بن
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی المختصر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 540
نجبة الفزاریّ، وإلی عبداللَّه بن سعد بن نُفیل الأزجیّ «1»، وإلی عبداللَّه بن والٍ التّمیمیّ «2»، وإلی رفاعة بن شدّاد البجلیّ.
وقد کان أهل الکوفة وثبوا علی عمرو بن حُریث حین هلک یزید، فأخرجوه من القصر، فاصطلحوا علی عامر بن مسعود بن أمیّة بن خلف الجُمحیّ، فصلّی النّاس، وبایع لابن الزّبیر «3».
وکان موت یزید بن معاویة فی شهر ربیع الأوّل یوم الخمیس لأربع عشرة خلت منه، وذلک فی سنة أربع وستّین، فکان بین قتل حسین بن علیّ بن أبی طالب، وموت یزید ثلاث سنین وشهران وأربعة أیّام، وهلک یزید وأمیر العراق عبیداللَّه بن زیاد وهو بالبصرة، وخلیفته بالکوفة عمرو بن حُریث، وقدم المختار بن أبی عُبید فی النّصف من رمضان یوم الجمعة، وقدم عبداللَّه بن یزید الخطمیّ من قِبَل ابن الزّبیر أمیراً علی الکوفة علی حربها وثغورها، وقدم معه إبراهیم بن محمّد بن طلحة علی خراج الکوفة، وکان قدوم عبداللَّه ابن یزید «4» لثمانٍ بقینَ من رمضان بعد مقدم المختار بثمانیة أیّام، وقدم المختار وقد اجتمع رؤوس القرّاء ووجوههم علی سلیمان بن صُرد الخُزاعیّ، فلیسوا یعدلون به، وخرج سلیمان حتّی انتهی إلی قرقیسا وبها زُفر بن الحارث، فأغلق باب قرقیسا ثمّ فتح الباب، وأحسنَ فیما بینه وبین سلیمان بن حریصة وحُبیش، ومضی سلیمان حتّی نزل عین الوردة، والتقوا هم وأهل الشّام، فقُتل سلیمان بن صُرد، رماه الحُصین بن نُمیر بسهم، فوقع.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 39/ 338- 339، مختصر ابن منظور، 15/ 319
فقُتل سلیمان بن صُرد.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 61/ 147
ثمّ دخلت سنة خمس وستّین فمن الحوادث فیها شخوص التوّابین إلی ابن زیاد للطّلب بدم الحسین علیه السلام: وذلک أنّ سلیمان بن صردبعث إلی رؤوس أصحابه من الشّیعة، فأتوه،
__________________________________________________
(1)- [المختصر: «الأزدیّ»]
(2)- [المختصر: «التّیمیّ»]
(3)- [إلی هنا حکاه فی المختصر]
(4)- [فی المطبوع: «عبداللَّه بن زیاد»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 541
فلمّا استهلّوا هلال ربیع الآخر، خرج فی وجوه أصحابه إلی النُّخیلة، فلم یعجبه عدد النّاس، فبعثَ حکیم بن مُنقِذ الکندیّ فی خیل، وبعثَ الولید بن غُصَیْن الکنانیّ فی خیل، فقال: اذهبا حتّی تدخلا الکوفة، فنادیا: یا لثارات الحسین! فخرج منها خلق کثیر، فنظر لمّا أصبح فی دیوانه، فوجد الّذین بایعوه علی الخروج ستّة عشر ألفاً لم یجتمع منهم [إلّا] «1» أربعة آلاف «2»، فقال: أما یذکرون ما أعطونا من العهود، فقیل له: إنّ المختار یثبط النّاس «3» عنک، فأقام بالنُّخیلة ثلاثاً یبعث إلی المتخلِّفین فیذکِّرهم اللَّه عزّ وجلّ، فخرج نحو من ألف رجل، فقال له المسیّب بن نجیة الفزاریّ: إنّک لا ینفعک إلّامَنْ أخرجتهُ النیّة فاکمش فی أمرک «4». فقام، فقال: واللَّه ما نأتی غنیمة نغنمها، ولا فیئاً نستفیئه، وما معنا من ذهب ولا فضّة، وما هی إلّاسیوفنا فی عواتقنا، ورماحنا فی أکفِّنا وزاد بمقدار البلغة إلی لقاء عدوِّنا، فمَن یری غیر هذا فلا یصحبنا.
فلمّا عزم علی المسیر، قال بعض أصحابه، إنّ قتلة الحسین بالکوفة، عمر بن سعد ورؤوس القبائل، فأنّی نذهب.
وقال آخرون: بل نقصد ابن زیاد فهو الّذی عبّی الجنود إلیه، فإن ظهرنا علیه کان من بعده أهون شوکة، وکان عمر بن سعد فی تلک الأیّام لا یبیت إلّافی قصر الإمارة مخافةً علی نفسه، وجاء عبداللَّه «5» بن یزید والی الکوفة إلی سلیمان فقال: قم حتّی نبعث معک جیشاً کثیفاً، فلم یقم وأدلج عشیّة الجمعة لخمس مضینَ من ربیع الآخر سنة خمس وستّین، ولم یزل یسیر إلی أن أتی قبر الحسین علیه السلام، فأقام عنده یوماً ولیلة، فجعل أصحابه یبکون ویتمنّون لو أصیبوا معه، وجعلوا یستغیثون: یا ربّ إنّا خذلنا ابن بنت نبیّک، فاغفر لنا ما مضی منّا وتُب علینا.
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفتین: ساقط من الأصل، أوردناه من الطّبریّ
(2)- فی الأصل: «أربعة أربعة آلاف». حذفناها لتکرارها
(3)- فی الأصل: «القوم». وکتب فوقها: «النّاس»
(4)- کمش الرّجل فی أمره: مضی وأسرع
(5)- [فی المطبوع: «عبیداللَّه»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 542
ووصل کتاب عبداللَّه بن یزید إلی سلیمان بن صرد، وفیه: هذا کتاب ناصح محبّ، بلغنی أنّکم تسیرون بالعدد القلیل إلی الجمع الکثیر، وإنّه من یُرد أن ینقل الجبال عن مراتبها تکلّ معاوله، وینزع [وهو] مذموم العقل والفعل، ومتی أصابکم عدوّکم طمع فی مَن وراءکم: «إنَّهُمْ إنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُم یَرْجُموکُم أوْ یُعِیدوکُم فی مِلَّتِهِم ولَنْ تُفْلِحُوا إذاً أبَداً» «1»
. یاقوم، إنّ أیدینا وأیدیکم واحدة، ومتی اجتمعت کلمتنا [نظهر] «2» علی عدوِّنا.
فلمّا قرأ الکتاب علی أصحابه، قال: ما ترون؟ قالوا: إنّا قد أبینا هذا علیهم ونحنُ فی مصرنا، فالآن حین دنونا من أرض العدوّ، ما هذا برأی. فساروا مجدِّین إلی أن وصلوا عین وردة، فأقاموا بها خمساً، فأقبل أهل الشّام فی عساکرهم، فقدم المسیّب بن نجیة، فلقیَ أوائل القوم فأصابهم بالجراح، فانهزموا، فأخذوا منهم ما خفّ، فبلغ الخبر ابن زیاد، فبعث الحصین بن نُمیر مسرعاً فی اثنی عشر ألفاً، فاقتتلوا، فکان الظّفر لسلیمان إلی أن حجز بینهم اللّیل فأمدّهم ابن زیاد بذی الکلاع فی ثمانیة آلاف فکثروهم، فنزل سلیمان ونادی: عباد اللَّه، مَنْ أراد البکور إلی ربِّه، والتّوبة من ذنبه، والوفاء بعهده، فإلیَّ.
ثمّ کسر جفنَ سیفه، ونزل ناسٌ کثیر، فقاتلوا فقتلوا من أهل الشّام مقتلةً عظیمةً.
فاکتنفهم القوم ورموهم بالنّبل، فقُتل سلیمان.
ابن الجوزی، المنتظم، 6/ 35- 37
سلیمان بن صرد بن الجون بن أبی الجون بن منقذ بن ربیعة بن أصرم بن ضبیس بن حرام بن حبشیة بن سلول بن کعب بن عمرو بن ربیعة، وهی لحیّ الخزاعیّ، وولد عمرو هم خزاعة، کان اسمه فی الجاهلیة یساراً، فسمّاه رسول اللَّه (ص) سلیمان، یُکنّی أبا المطّرف، «3» وکان خیِّراً فاضلًا له دین وعبادة، سکن الکوفة أوّل ما نزلها المسلمون، وکان له قدر وشرف فی قومه، وشهد مع علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه مشاهده کلّها، وهو الّذی قتل حوشباً ذا ظلیم الألهانیّ بصفِّین مبارزة، وکان فیمَن کتب إلی الحسین بن علیّ رضی اللَّه
__________________________________________________
(1)- سورة: الکهف، الآیة: 20
(2)- ما بین المعقوفین: من هامش الأصل
(3)- [من هنا حکاه عنه فی تنقیح المقال]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 543
عنهما بعد موت معاویة، یسأله القدوم إلی الکوفة، فلمّا قدمها ترک القتال معه، فلمّا قُتل الحسین ندم هو والمسیّب بن نجبة «1» الفزاریّ وجمیع مَنْ خذله، ولم یُقاتل معه، وقالوا: ما لنا توبة إلّاأن نطلب بدمه. فخرجوا من الکوفة مستهلّ ربیع الآخر من سنة خمس وستّین، وولّوا أمرهم سلیمان بن صُرد، وسمّوه أمیر التوّابین، وساروا إلی عُبیداللَّه بن زیاد، وکان قد سار من الشّام فی جیش کبیر یرید العراق، فالتقوا بعین الوردة من أرض الجزیرة، وهی رأس عین، فقُتل سلیمان بن صُرد والمسیّب بن نجبة «1» وکثیر ممّن معهما [...] وکان عمر سلیمان حین قُتِل ثلاثاً وتسعین سنة.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 351/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 63
ثمّ دخلت سنة خمس وستّین ذکر مسیر التوّابین وقتلهم: لمّا أراد سلیمان بن صُرد الخزاعیّ الشّخوص سنة خمس وستّین، بعث إلی رؤوس أصحابه، فأتوه، فلمّا أهلّ ربیع الآخر، خرج فی وجوه أصحابه وکانوا تواعدوا للخروج تلک اللّیلة، فلمّا أتی النّخیلة دار فی النّاس، فلم یُعجبه عددهم، فأرسل حکیم بن مُنقِذ الکندیّ، والولید بن عصیر الکنانیّ، فنادیا فی الکوفة: یا لثارات الحسین! فکانا أوّل خلق اللَّه دعا یا لثارات الحسین.
فأصبح من الغد وقد أتاه نحو ممّا فی عسکره، ثمّ نظر فی دیوانه، فوجدهم ستّة عشر ألفاً ممّن بایعه، فقال: سبحان اللَّه، ما وافانا «2» من ستّة عشر ألفاً إلّاأربعة آلاف. فقیل له: إنّ المختار یثبط النّاس عنک، إنّه قد تبعه ألفان.
فقال: قد بقی عشرة آلاف، أما هؤلاء بمؤمنین؟ أما یذکرون اللَّه والعهود، والمواثیق؟
فأقام بالنُّخیلة ثلاثاً یبعث إلی مَنْ تخلّف عنه، فخرج إلیه نحو من ألف رجل.
فقام إلیه المسیّب بن نجبة «3» فقال: رحمکَ اللَّه، أ نّه لا ینفعک الکاره ولا یُقاتل معک إلّامَنْ أخرجتهُ النیّة، فلا تنتظر أحداً وجدّ فی أمرک. قال: نِعْمَ ما رأیت.
__________________________________________________
(1)- [تنقیح المقال: «نجیة»]
(2)- [نفس المهموم: «ما وفانا»]
(3)- [نفس المهموم: «نجیّة»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 544
ثمّ قام سلیمان فی أصحابه فقال: أیّها النّاس! مَنْ کان خرج یرید بخروجه وجه اللَّه والآخرة، فذلک منّا، ونحن منه، فرحمة اللَّه علیه حیّاً ومیِّتاً، ومَنْ کان إنّما یرید الدّنیا فوَ اللَّه ما یأتی «1» فی‌ء نأخذه وغنیمة نغنمها ما خلا رضوان اللَّه، وما معنا من ذهب ولا فضّةً ولا متاع، ما هو إلّاسیوفنا علی عواتقنا وزاد قدر البلغة، فمَن کان ینوی هذا فلا یصحبنا.
فتنادی أصحابه من کلِّ جانب: إنّا لا نطلب الدّنیا ولیس لها خرجنا، إنّما خرجنا نطلب التّوبة والطّلب بدم ابن بنت رسول اللَّه نبیّنا (ص).
فلمّا عزم سلیمان علی المسیر، قال له عبداللَّه بن سعد بن نفیل: إنِّی قد رأیتُ رأیا إن یکن صواباً فاللَّه الموفِّق، وإن یکن لیس صواباً فمن قبلی، إنّا خرجنا نطلب بدم الحسین «2» وقتلته کلّهم بالکوفة منهم عمر بن سعد، ورؤوس الأرباع والقبائل، فأین نذهب من هنا وندَع الأوتار؟ فقال أصحابه کلّهم: هذا هو الرّأی.
فقال سلیمان: لکن أنا لا أری ذلک، إنّ الّذی قتله وعبّئ الجنود إلیه وقال: لا أمان له عندی دون أن یستسلم، فأمضی فیه حکمی، هذا الفاسق ابن الفاسق عُبیداللَّه بن زیاد، فسیروا إلیه علی برکة اللَّه، فإن یظهرکم اللَّه علیه، رجونا أن یکون مَن بعده أهوَن علینا منه، ورجونا أن یدین لکم أهل مصرکم فی عافیة، فینظرون إلی کلِّ مَن شرک فی دم الحسین «2»، فیقتلونه، ولا یغشّون، وإن تستشهدوا فإنّما قاتلتم المحلِّین، وما عند اللَّه خیرٌ للأبرار؛ إنِّی لا أحبّ أن تجعلوا جدّکم بغیر المحلِّین، ولو قاتلتم أهل مصرکم ما عدم رجل أن یری رجلًا قد قُتل أخاه وأباه وحمیمه ورجلًا یرید قتله، فاستخیروا اللَّه وسیروا.
وبلغ عبداللَّه بن یزید وإبراهیم بن محمّد بن طلحة، خروج ابن صرد، فأتیاه فی أشراف أهل الکوفة، ولم یصحبهم مَنْ شرکَ فی دم الحسین «2» خوفاً منه.
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «لا یأتی»]
(2)- [نفس المهموم: «الحسین علیه السلام»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 545
وکان عمر بن سعد تلک الأیّام یبیت فی قصر الإمارة خوفاً منهم، فلمّا أتیاه قال عبداللَّه بن یزید: إنّ المسلم أخو المسلم لا یخونه ولا یغشّه، وأنتم إخواننا، وأهل بلدنا، وأحبّ أهل مصر خلقه اللَّه إلینا، فلا تفجعونا بأنفسکم ولا تنقصوا عددنا بخروجکم من جماعتنا، أقیموا معنا حتّی نتهیّأ، فإذا سار عدوّنا إلینا خرجنا إلیه بجماعتنا فقاتلناه.
وجعل لسلیمان وأصحابه خراج جوخی إن أقاموا. وقال إبراهیم بن محمّد مثله.
فقال سلیمان لهما: قد محضتما النّصیحة واجتهدتما فی المشورة، فنحنُ باللَّه وله ونسأل اللَّه العزیمة علی الرّشد ولا نرانا إلّاسائرین.
فقال عبداللَّه: فأقیموا حتّی نعبِّئ معکم جریداً کثیفاً، فتلقوا عدوّکم بجمع کثیف «1».
وکان قد بلغهم إقبال عبیداللَّه بن زیاد من الشّام فی جنود کثیرةً، فلم یقم سلیمان، فسارَ عشیّة الجمعة لخمس مضین من ربیع الآخر سنة خمس وستّین، فوصل دار الأهواز وقد تخلّف عنه ناس کثیر، فقال: ما أحبّ أن تتخلّفوا، ولو خرجوا فیکم ما زادوکم إلّا خبالًا إنّ اللَّه کره انبعاثهم، فثبّطهم واختصّکم «2» بفضل ذلک.
ثمّ ساروا، فانتهوا إلی قبر الحسین «3»، فلمّا وصلواصاحوا صیحةً واحدةً، فما رؤی أکثر باکیاً من ذلک الیوم، فترحّموا علیه، وتابوا عنده من خذلانه، وترک القتال معه، وأقاموا عنده یوماً ولیلةً یبکون ویتضرّعون ویترحّمون علیه وعلی أصحابه، وکان من قولهم عند ضریحه: اللَّهمّ ارحم حسیناً الشّهید ابن الشّهید، المهدیّ ابن المهدیّ، الصِّدِّیق ابن الصِّدِّیق، اللَّهمّ إنّا نشهدک أ نّا علی دینهم وسبیلهم وأعداء قاتلیهم وأولیاء محبِّیهم. اللَّهمّ إنّا خذلنا ابن بنت نبیّنا (ص) فاغفر لنا ما مضی منّا وتُب علینا، فارحم حسیناً وأصحابه الشّهداء الصِّدِّیقین، وإنّا نشهدک أ نّا علی دینهم وعلی ما قُتِلوا علیه، وإن لم تغفر لنا وترحمنا لنکوننّ من الخاسرین. وزادهم النّظر إلیه حنقاً.
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «کثیر»]
(2)- [نفس المهموم: «خصّکم»]
(3)- [نفس المهموم: «الحسین علیه السلام»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 546
ثمّ ساروا بعد أن کان الرّجل یعود إلی ضریحه کالمودِّع له «1»، فازدحم النّاس علیه أکثر من ازدحامهم علی الحجر الأسود.
ثمّ ساروا علی الأنبار، وکتب إلیهم عبداللَّه بن یزید کتاباً منه: یا قومنا! لا تطمعوا «2» عدوّکم، أنتم فی أهل بلادکم خیار کلّکم، ومتی یصبکم عدوّکم یعلموا أ نّکم أعلام مصرکم، فیطمعهم ذلک فیمَن وراءکم. یا قومنا! إنّهم إن یظهروا علیکم یرجموکم أو یعیدوکم فی ملّتهم ولن تُفلِحوا إذاً أبداً «3». یا قوم! إنّ أیدینا وأیدکم واحدة، وعدوّنا وعدوّکم واحد، ومتی تجتمع کلمتنا علی عدوِّنا نظهر علی عدوِّنا، ومتی تختلف «4» تهنّ شوکتنا علی مَن خالفنا. یا قومنا! لا تستغشوا نصحی ولا تخالفوا أمری، وأقبلوا حین یُقرأ کتابی علیکم، والسّلام.
فقال سلیمان وأصحابه: قد أتانا هذا، ونحنُ فی مصرنا، فحین وطأنا أنفسنا علی الجهاد، ودنونا من أرض عدوّنا، ما هذا برأی.
فکتب إلیه سلیمان یشکره ویثنی علیه ویقول: إنّ القوم قد استبشروا ببیعهم أنفسهم من ربِّهم، وإنّهم قد تابوا من عظیم ذنبهم وتوجّهوا إلی اللَّه وتوکّلوا علیه ورضوا بما قضی اللَّه علیهم.
فلمّا جاء الکتاب إلی عبداللَّه، قال: استماتَ القوم أوّل خبر یأتیکم عنهم قتلهم. واللَّه لیقتلنّ کراماً مسلمین.
ثمّ ساروا حتّی انتهوا إلی قرقیسیا علی تعبیة، وبها زُفر بن الحارث الکلابیّ، قد تحصّن بها منهم، ولم یخرج إلیهم، فأرسلَ إلیه المسیّب بن نجبة یطلب إلیه، أن یخرج إلیه سوقاً،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم]
(2)- [فی المطبوع: «لا تطیعوا»]
(3)- [الکهف: 18/ 20]
(4)- [نفس المهموم: «نختلف»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 547
فأتی المسیّب إلی باب قرقیسیا، فعرّفهم نفسه، وطلب الإذن علی زُفر، فأتی هذیل بن زُفر أباه، فقال: هذا رجل حسن الهیئة اسمه المسیّب بن نجبة «1» یستأذن علیک. فقال أبوه: أما تدری یا بنیّ مَنْ هذا؟ هذا فارس مضر الحمراء کلّها، إذ عُدّ من أشرافها عشرة کان أحدهم هو، وهو متعبِّد رجل ناسک له دین، ائذن له فأذن له.
فلمّا دخل علیه أجلسه إلی جانبه وسأله، فعرّفه المسیّب حاله وما عزموا علیه، فقال زُفر: إنّا لم نُغلق أبواب المدینة إلّالنعلم إیّانا تریدون أم غیرنا، وما بنا عجز عن النّاس، وما نحبّ قتالکم، وقد بلغنا عنکم صلاح وسیرة جمیلة.
ثمّ أمر ابنه، فأخرج لهم سوقاً، وأمر للمسیّب بألف درهم وفرس، فردّ المال، وأخذ الفرس، وقال: لعلِّی أحتاج إلیه إذا عرج فرسی. وبعث زُفر إلیهم بخبز کثیر، وعلف‌ودقیق حتّی استغنی النّاس عن السّوق إلّاأن کان الرّجل یشتری سوطاً أو ثوباً.
ثمّ ارتحلوا من الغد، وخرج إلیهم زُفر یُشیِّعهم، وقال لسلیمان: إنّه قد سار خمسة أمراء من الرّقّة هم: الحصین بن نمیر، وشرحبیل بن ذی الکلاع، وأدهم بن محرز، وجبلة بن عبداللَّه «2» الخثعمیّ، وعبیداللَّه بن زیاد فی عدد کثیر مثل الشّوک والشّجر، فإن شئتم دخلتم مدینتنا، وکانت أیدینا واحدةً، فإذا جاءنا هذا العدوّ قاتلناهم جمیعاً.
فقال سلیمان: قد طلبَ أهل مصرنا ذلک منّا، فأبینا علیهم، قال زُفر: فبادروهم إلی عین الوردة- وهی رأس عین- فاجعلوا المدینة فی ظهورکم ویکون الرّستاق و «3» الماء والمادّة «3» فی أیدیکم، وما بیننا وبینکم، فأنتم آمنون منه، فاطووا المنازل، فوَ اللَّه ما رأیتُ جماعة قطّ أکرَم منکم، فإنِّی أرجو أن تسبقوهم، وإن قاتلتموهم، فلا تقاتلوهم فی فضاء ترامونهم وتطاعنونهم، فإنّهم أکثر منکم ولا آمن أن یحیطوا بکم، فلا تقفوا لهم فیصرعوکم، ولا تصفوا لهم، فإنِّی لا أری معکم رجّالة، ومعهم الرجّالة والفرسان
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «نجیة»]
(2)- [نفس المهموم: «عبیداللَّه»]
(3- 3) [نفس المهموم: «المیاه والمارّة»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 548
بعضهم یحمی بعضاً، ولکن القوهم فی الکتائب والمقانب، ثمّ بثّوها فیما بین میمنتهم ومیسرتهم، واجعلوا مع کلِّ کتیبة أخری إلی جانبها، فإن حمل علی إحدی الکتیبتین رحلت الاخری فنفست عنها، ومتی شاءت کتیبة ارتفعت، ومتی شاءت کتیبة انحطّت، ولو کنتم صفّاً واحداً، فزحفت إلیکم الرجّالة، فدفعتم عن الصفِّ انتقض، فکانت الهزیمة، ثمّ ودّعهم، ودعا لهم ودعوا له، وأثنوا علیه.
ثمّ ساروا مجدِّین، فانتهوا إلی عین الوردة، فنزلوا غربیّها، وأقاموا خمساً، فاستراحوا وأراحوا.
وأقبل أهل الشّام فی عساکرهم حتّی کانوا من عین الوردة علی مسیرة یوم ولیلة، فقام سلیمان فی أصحابه وذکر الآخرة ورغب فیها.
ثمّ قال: أمّا بعد، فقد أتاکم عدوّکم الّذی دأبتم إلیه فی السّیر آناء اللّیل والنّهار، فإذا لقیتموهم فأصدقوهم القتال واصبروا إنّ اللَّه مع الصّابرین، ولا یولینّهم أمرؤ دبُره، إلّا متحرِّفاً لقتالٍ، أو متحیِّزاً إلی فئة، ولاتقتلوا مُدبراً ولاتجهزوا علی جریح، ولا تقتلوا أسیراً من أهل دعوتکم إلّاأن یقاتلکم بعد أن تأسروه، فإنّ هذه کانت سیرة علیّ «1» فی أهل هذه الدّعوة.
ثمّ قال: إن أنا قُتلت، فأمیر النّاس مسیّب بن نجبة، فإن قُتل فالأمیر عبداللَّه بن سعد ابن نُفیل، فإن قُتل فالأمیر عبداللَّه بن والٍ، فإن قُتل فالأمیر رفاعة بن شدّاد، رحم اللَّه امرأً صدقَ ما عاهد اللَّه علیه.
ثمّ بعث المسیّب فی أربعمائة فارس، ثمّ قال: سِرْ حتّی تلقی أوّل عساکرهم فشنّ علیهم [الغارة] «2»، فإن رأیت ما تحبّه وإلّا رجعت وإیّاک أن تترک واحداً «3» من أصحابک أو تستقبل آخر حتّی لا تجد منه بدّاً.
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «علیّ علیه السلام»]
(2)- [لم یرد فی نفس المهموم]
(3)- [فی المطبوع: «واحد»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 549
فسارَ یومه ولیلته ثمّ نزل السّحر؛ فلمّا أصبحوا، أرسلَ أصحابه فی الجهات لیأتوه بمَن یلقون، فأتوه بأعرابیّ، فسأله عن أدنی العساکر منه، فقال: أدنی عسکر من عساکرهم منک عسکر شرحبیل بن ذی الکلاع، وهو منک علی رأس میل، وقد اختلف هو والحصین، ادّعی الحصین أ نّه علی الجماعة وأبی شرحبیل ذلک، وهما ینتظران أمر ابن زیاد.
فسار المسیّب ومَنْ معه مسرعین، فأشرفوا علیهم وهم غارون، فحملوا فی جانب عسکرهم، فانهزم العسکر، وأصاب المسیّب منهم رجالًا، فأکثروا فیهم الجراح، وأخذوا الدّواب وخلّی الشّامیّون معسکرهم وانهزموا، فغنم منه أصحاب المسیّب ما أرادوا، ثمّ انصرفوا إلی سلیمان موفورین.
وبلغ الخبر ابن زیاد، فسرّح الحصین بن نُمیر مسرعاً حتّی نزل فی اثنی عشر ألفاً، فخرج أصحاب سلیمان إلیه لأربع بقینَ من جمادی الاولی، وعلی میمنتهم عبداللَّه بن سعد وعلی میسرتهم المسیّب بن نجبة وسلیمان فی القلب، وجعل الحصین علی میمنته جبلة «1» بن عبداللَّه وعلی میسرته ربیعة «2» بن المخارق الغنویّ، فلمّا دنی بعضهم من بعضٍ، دعاهم أهل الشّام إلی الجماعة علی عبدالملک بن مروان، ودعاهم أصحاب سلیمان إلی خلع عبدالملک وتسلیم عبیداللَّه بن زیاد إلیهم، وأنّهم یخرجون مَنْ بالعراق من أصحاب ابن الزبیر، ثمّ یرد الأمر إلی أهل بیت النّبیّ (ص)، فأبی کلّ منهم، فحملت میمنة سلیمان علی میسرة الحصین، والمیسرة أیضاً علی المیمنة، وحمل سلیمان فی القلب علی جماعتهم، فانهزم أهل الشّام إلی معسکرهم، وما زال الظّفر لأصحاب سلیمان إلی أن حجز بینهم اللّیل.
فلمّا کان الغد، صبح الحصین جیش مع ابن ذی الکلاع ثمانیة آلاف أمدّهم بهم عبیداللَّه بن زیاد، وخرج أصحاب سلیمان فقاتلوهم قتالًا لم یکن أشدّ منه جمیع النّهار لم یحجز بینهم إلّاالصّلاة، فلمّا أمسوا تحاجزوا وقد کثرت الجراح فی الفریقین وطافَ القصّاص علی أصحاب سلیمان یحرِّضونهم.
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «جملة»]
(2)- [نفس المهموم: «ربیع»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 550
فلمّا أصبح أهل الشّام، أتاهم أدهم بن محرز الباهلیّ فی نحو من عشرة آلاف من ابن زیاد، فاقتتلوا یوم الجمعة قتالًا شدیداً إلی ارتفاع الضُّحی، ثمّ إنّ أهل الشّام کثروهم وتعطّفوا علیهم من کلِّ جانب، ورأی سلیمان ما لقی أصحابه، فنزل ونادی: عباد اللَّه! مَنْ أراد البکور إلی ربِّه والتّوبة من ذنبه فإلیَّ.
ثمّ کسر جفن سیفه ونزل «1» معه ناس کثیر، وکسروا جفون سیوفهم، ومشوا معه «2»، فقاتلوهم فقتلوا من أهل الشّام مقتلة عظیمة وجرحوا فیهم فأکثروا الجراح.
فلمّا رأی الحصین صبرهم وبأسهم، بعثَ الرجّالة ترمیهم بالنّبل واکتنفهم «3» الخیل والرِّجال، فقُتل سلیمان رحمه الله، رماهُ یزید بن الحُصین بسهم، فوقع، ثمّ وثب، ثمّ وقع. «4» «4»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 340- 343/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 561- 568
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم]
(2)- [نفس المهموم: «معهم»]
(3)- [نفس المهموم: «اکتنفتهم»]
(4)- چون سلیمان بن‌صرد خزاعی در سنه شصت و پنج تصمیم بر لشکر کشی گرفت، نزد سران، یاران فرستاد و تصمیم خود را خبر داد. آن‌ها هم در آغاز ماه ربیع الآخر حاضر شدند و او با اعیان و بزرگان یاران به قصد جنگ روانه شد. آن‌ها قبل از آن با یکدیگر، وعده قیام و تجمع داده بودند که در آن شب موعود (آغاز ماه ربیع) قیام و خروج کنند، چون به محل نخیله رسیدند، او (سلیمان) لشکر خود را سان دید و عده را نپسندید. حکیم بن منقذ کندی و ولید بن عصیر کنانی را به کوفه فرستاد تا فریاد بزنند که انتقام خون حسین را خواهانیم. آن دو نخستین کسی بودند که لب به آن ندا گشودند.
روز بعد (پس از آن ندا) عدّه ای به اندازه عدّه منتظرین رسید و دو برابر شدند. او به دفتر خود نگاه کرد، دید عدّه بیعت کنندگان بالغ بر شانزده هزار بوده و گفت: «سبحان اللَّه! از آن شانزده هزار تن، جز چهار هزار کسی نیامده است.» به او گفته شد که مختار مردم را به خودداری وادار می‌کند؛ زیرا دو هزار تن از یاران تو به او گرویدند. گفت: «بنابر این ده هزار تن دیگر باید باشند. آیا آن‌ها مؤمن نیستند و آیا عهد و پیمان خود را فراموش کرده‌اند؟» او (با عدّه) سه روز در محل نخیله اقامت کرد و نزد کسانی که تخلّف کرده بودند، می‌فرستاد و یادآوری می‌کرد تا هزار مرد دیگر به او ملحق شدند.
آن‌گاه مسیب بن نجبه برخاست و به او گفت: «رحمت خداوند شامل تو باد! کسی که اکراه داشته باشد، به کار (جنگ) نیاید. کسی با تو همراهی و نبرد نخواهد کرد، مگر آنانی که از روی خلوص نیت (و ایمان)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 551
__________________________________________________
حاضر شده‌اند. تو منتظر کسی مباش و بر کارزار تصمیم بگیر.
گفت: «رأی و عقیده تو نیک است.»
آن‌گاه سلیمان میان یاران خود برخاست و گفت: «ایّها الناس! هر که برای رضای خدا و نیل پاداش روز جزا آمده، ما با او و او با ما خواهد بود و رحمت خداوند شامل حال او خواهد شد، خواه زنده بماند و خواه کشته شود، هر که دنیاپرست باشد، به خدا قسم ما غنیمت و بهره‌ای در این راه نخواهیم یافت، ما جز رضای خدا چیزی نمی‌خواهیم و با خود سیم و زر نداریم، حتی توشه هم نداریم و جز شمشیرهای خود بر دوش خود باری نداریم. قوت و توشه ما فقط برای ضرورت است آن‌هم با نهایت قناعت. هر که غنیمت را بخواهد، با ما همراهی و هماهنگی نکند که ما برای دنیا قیام نکرده‌ایم. ما توبه کرده و به خون‌خواهی فرزند دختر پیغمبرمان قیام کرده‌ایم.
چون سلیمان خواست رهسپار شود، عبداللَّه بن سعد بن نفیل به او گفت: «من یک عقیده دارم، اگر صواب و سودمند باشد که خداوند ما را رستگار خواهد کرد و اگر خطا باشد که آن عقیده و رأی شخص من است. ما برای انتقام و خون‌خواهی حسین قیام کرده‌ایم و حال این‌که کشندگان او همه در کوفه هستند که عمر بن سعد و رؤسای قبایل از آن‌ها می‌باشند. ما کجا خواهیم رفت و انتقام را پشت خود بگذاریم.»
تمام اتباع او گفتند: «رأی صواب همین است و بس.»
سلیمان گفت: «من این عقیده را نمی‌پسندم. کسی که برای قتل او (حسین) لشکر کشید، عدّه تجهیز کرد وفرستاد، و گفت: «به او امان نمی‌دهم، مگر این که تسلیم شود.» دیگری بوده که حکم خود را درباره (حسین) اجرا کرد، اکنون برای جنگ آن فاسق برویم که او عبیداللَّه بن زیاد است. هان! به امید و یاری خداوند برویم چنانچه خداوند شما را غالب و پیروز کند، بعد از آن به مردم شهر خود (قاتلین حسین) خواهید پرداخت، آن‌گاه با سلامت به کشندگان حسین خواهید رسید و خواهید دید هر که در قتل او شرکت کرده، دچار انتقام خواهد شد. اگر هم به شهادت رسیدید و کشته شدید که شما با دشمنان دین و آن‌هایی که حرام را روا داشته‌اند، جنگ و ستیز نموده‌اید و خداوند پاداش نکوکاران را خواهد داد. من دوست ندارم که نیروی شما، در غیر دشمنان دین و روا دارندگان ناروا صرف شود. اگر شما در شهر خود به انتقام از کشندگان حسین مبادرت کنید، بی‌شک هر یک از دشمنان به خویشان و یاران شما حمله کرده، انتقام قوم خود را خواهند کشید و خون‌ها ریخته خواهد شد که پدر و برادر یا خویش قاتل منتقم را خواهند کشت. اکنون استخاره کنید وبروید.»
عبداللَّه بن یزید (امیر) و ابراهیم بن محمد بن طلحه (مستوفی)، هر دو بر لشگر کشی فرزند صرد (سلیمان) آگاه شده، به اتفاق اعیان و اشراف کوفه نزد آن‌ها رفتند. میان آن‌ها کسی نبود که در قتل حسین شرکت کرده باشد؛ زیرا از او (سلیمان بن صرد) بیمناک بودند. عمر بن سعد هم در آن ایّام (از ترس مرگ) در کاخ امارت زیست می‌کرد؛ زیرا از آن‌ها (شیعیان) ترسیده بود.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 552
__________________________________________________
چون آن دو (امیر و مستوفی) نزد او (سلیمان) رفتند، عبداللَّه بن یزید گفت: «مسلمان با مسلمان برادر است، هرگز به او خیانت و تزویر نمی‌کند و شما برادر و همشهری ما هستید. بهترین دوست و بهترین خلق در دوستی و هم‌ولایتی ما هستید، ما را به مرگ خود دچار ماتم و مصیبت مکنید و از عدّه ما (با فنای شما) نکاهید (بدون ما مروید)، مدّتی اقامت کنید تا ما مجهز و مستعد شویم که اگر دشمن ما را قصد کرد ما و شما متفقاً بروز و جنگ کنیم.» آن‌گاه خراج محل جوخی را برای مخارج آن‌ها اختصاص دادند، به شرط این‌که اقامت کنند و به جنگ شتاب نکنند. امیر این وعده را داد و مستوفی تأیید نمود.
سلیمان به آنها گفت: «شما نصیحت کردید، رأی خود را در عالم مشورت دادید و از روی مهربانی و خیرخواهی نهایت سعی و کوشش را کردید، ولی ما به امید خدا بر جنگ و لشگر کشی تصمیم گرفته‌ایم و از خداوند هدایت و تأیید را می‌خواهیم و شما خواهید دید که ما رهسپار شده و دشمن را قصد نموده‌ایم.»
عبداللَّه (امیر) گفت: «پس صبر کنید که ما هم با شما لشگری تجهیز کرده و روانه کنیم؛ زیرا سپاه دشمن بسیار قوی، عدّه آن فزون از عدو خداست و ما هم باید برای مقابل او سپاه عظیم بفرستیم تا ما و شما در قبال او نیرومند و پایدار باشیم.»
در آن‌هنگام خبر رسیده بود که عبیداللَّه بن زیاد، با لشگرهای شام آن‌ها را قصد کرده است. سلیمان نپذیرفت، نماند و شبانه لشگر کشید که در شب جمعه پنجم ماه ربیع الآخر سنه شصت و پنج، دار الأهواز را قصد و بدانجا رسید. جمعی از یاران او عقب ماندند و بازگشتند. گفت: «من دوست ندارم که شما هم عقب بمانید و آن‌هایی که از شما عقب مانده و تخلف کرده‌اند، اگر میان شما هم می‌بودند، بر سستی شما می‌افزودند. خداوند یاری آن‌ها را نپسندید، آن‌ها را سست کرد و شما را به فضل و یاری خود اختصاص داد.»
آن‌ها راه خود را گرفتند تا به قبر حسین رسیدند، چون قبر را دیدند، یک‌باره نعره زدند و همه با یک آهنگ توبه کردند. در آن روز گریستند و مانند گریه و زاری آن‌روز دیده نشده بود. در آن‌جا بر او (حسین) درود فرستادند و همان‌جا توبه کردند (که او را بی‌یار و یاور گذاشته بودند تا کشته شد.) که چرا او را تنها گذاشته و در صف او جنگ نکردند. یک روز و یک شب بر سر قبر او اقامت کردند، گریه و زاری و تضرع بسیار نمودند و بر او و بر یاران او (شهدا) درود فرستادند. یکی از گفته‌های آن‌ها بر سر قبر او این بود: «اللَّهمّ ارحم حسیناً الشهید ابن الشهید المهدی ابن المهدی الصِّدِّیق ابن الصِّدِّیق. اللَّهمّ إنّنا نشهد أ نّا علی دینهم وسبیلهم وأعداء قاتلیهم وأولیاء محبِّیهم. اللَّهمّ إنّا خذلنا ابن بنت نبیّک، فاغفر لنا ما مضی وتُب علینا وارحم حسیناً وأصحابه الشّهداء الصِّدِّیقین وإنّا نشهد أنّا علی دینهم وعلی ما قتلوا علیه، وإن لم تغفر لنا وترحمنا لنکوننّ من الخاسرین. «یعنی: خداوندا! رحمت تو بر حسین شهید و فرزند شهید، مهدی بن مهدی (هدایت شده) صدیق بن صدیق (تصدیق کننده و مؤمن به دین پیغمبر) باد. خداوندا! ما شهادت می‌دهیم (اعتراف می‌کنیم) که بر دین آن‌ها و سالک طریق آنان می‌باشیم، ما دشمن کشندگان آن‌ها و دوستدار یاران آن‌ها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 553
__________________________________________________
هستیم. خداوندا! ما از نصرت فرزند دختر پیغمبر تو تسامح کردیم، این گناه را ببخش، هرچه از ما در گذشته (در تسامح از یاری او) رفته بود، ببخش و توبه ما را قبول کن. بر حسین و یاران او درود بفرست، آن‌ها شهدا و صدیقین بودند. ما شهادت می‌دهیم (اعتراف می‌کنیم) که بر دین آن‌ها هستیم و هرچه آن‌ها در راه آن کشته شدند، دین و مورد تصدیق و تأیید ما می‌باشد. اگر تو گناه ما را نبخشی و ما را نیامرزی، ما در عداد باختگان و زیانکاران خواهیم بود.» زیارت و دیدن قبر حسین، بر کینه آن‌ها افزود و بعد از آن راه خود را گرفتند، ولی بسیاری از آن‌ها به ضریح برگشته، تضرع و زیارت را تجدید و تأکید نمودند و به یاران خود ملحق شدند.
آن‌گروه بر ضریح حسین، ازدحامی مانند ازدحام حجاج بر حجر الاسود داشتند. بعد راه انبار را گرفتند و رفتند. بعد از آن عبداللَّه بن یزید (امیر کوفه از طرف ابن زبیر) به آن‌ها نامه نوشت که مضمون آن چنین بود: «ای قوم ما! دشمن را گستاخ و جسور مکنید. شما در کشور و شهر خود برگزیدگان مردم هستید، اگر دشمن شما را دچار کند، بزرگان شهر را دچار خواهد کرد و آن‌گاه به طمع تسخیر شهر خواهد افتاد. اگر دشمن بر شما غلبه یافت، شما را سنگسار خواهد کرد و تا ابد رستگار نخواهید شد. ای قوم! دست ما و دست شما یکی است و دشمن ما و شما هم یکی است. هر گاه ما بر دشمن متحد شویم، بر او غالب و مسلط خواهیم شد و اگر اختلاف پیدا کنیم، شوکت و قدرت ما درهم خواهد شکست. این شوکت را نسبت به دشمن خوار و ناچیز مکنید. ای قوم ما! در نصیحت من شک و ریب نداشته باشید، با امر و رأی من مخالفت مکنید و چون نامه من به شما برسد برگردید. و السلام.»
سلیمان و یاران او گفتند: «این پیشنهاد، هنگامی که ما در بلاد خود بودیم، به ما شده بود، اکنون که ما بر جهاد تصمیم گرفته و وارد سرزمین دشمن شده‌ایم، چگونه آن را بپذیریم؟ این رأی پسندیده نیست.» سلیمان به او نامه نوشت، تشکّر کرد، بر او درود و ثنا گفت و تصریح نمود: «این قوم که هستی خود را به خداوند خویش فروخته‌اند، از این معامله بسیار خرسند هستند که وجود خویش را به پروردگار خود فروخته‌اند. آن‌ها از گناه بزرگ خود نزد خدای خود توبه کرده و سوی خدا روانه شده و بر او توکّل نموده‌اند. آن‌ها به قضای خدا رضا داده‌اند.»
چون نامه به عبداللَّه رسید، گفت: «این قوم بر خودکشی تصمیم گرفته‌اند. نخستین خبری که به شما خواهد رسید، خبر مرگ آن‌ها خواهد بود. به خدا سوگند آن‌ها با کرم، عزّت نفس و در حال اسلام و ایمان کشته خواهند شد.»
آن‌ها (توابون) رفتند تا به محل قرقیسیا رسیدند، در آن‌جا زفر بن حارث کلابی بود که از آن‌ها در قلعه تحصن نمود، آن‌ها با صفوف آراسته، آماده نبرد بودند و او از سنگر و دژ بیرون نرفت. مسیب بن نجبه به او پیغام داد که برای احتیاج آن‌ها بازاری بگشاید. مسیب خود به دروازه رفت، آشنایی داد و اجازه ورود و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 554
__________________________________________________
ملاقات زفر را خواست.
هذیل بن زفر در آن‌جا بود، نزد پدر خویش رفت، پیغام مسیب را داد و گفت: «او را یک مرد آراسته دیدم و اجازه ملاقات تو را خواسته است.»
زفر به فرزند خود گفت: «ای پسرک من! تو نمی‌دانی او کیست؟ او یگانه سوار و پهلوان قبایل مضر سرخ است (حمرا صفت مضر)، اگر ده تن از بزرگان و اشراف تمام قبایل مضر شمرده شوند، او یکی از آن‌ها می‌باشد. او خداپرست، پرهیزگار و مؤمن است. به او اجازه ملاقات بده.»
جون بر او وارد شد، او را در طرف راست خود نشاند و از او پرسید. مسیب هم حال خود و تصمیم یاران را شرح داد. زفر گفت: «ما دروازه‌های شهر را بستیم تا بدانیم آیا شما ما را قصد کرده‌اید یا دیگران را، ما از جنگ و دفاع هم عاجز نمی‌باشیم، ولی نمی‌خواهیم با شما نبرد کنیم و ما بر رفتار نیکو، صلاح و پرهیزگاری شما آگاه می‌باشیم.»
پس از آن به فرزند خود دستور داد که برای آن‌ها بازاری بگشاید. به مسیب هم هزار درهم و یک اسب بخشید.
او مال را پس داد ولی اسب را قبول کرد و گفت: «شاید من به این اسب نیازمند شوم؛ زیرا ممکن است که اسب من لنگ شود.» زفر نان بسیار، علوفه و آرد برای آن‌ها فرستاد، به حدی که مردم از بازار بی‌نیاز شدند، مگر این که هر یکی از آن‌ها جامه یا تازیانه می‌خریدند.
روز بعد هم رفتند، زفر شخصاً آن‌ها را بدرقه کرد و به سلیمان گفت: «از محل رقه پنج امیر رفتند: حصین ابن‌نمیر، شرحبیل بن ذی الکلاع، ادهم بن محرز، جبله بن عبداللَّه خثعمی و عبیداللَّه بن زیاد با عدّه لشگرهای بسیار که مانند درخت و خاشاک بود، اگر شما مایل باشید، داخل شهر ما بشوید و ما با شما متحد و همراه خواهیم بود. اگر دشمن ما را قصد کند، ما همه جنگ خواهیم کرد.»
سلیمان گفت: «همشهری‌های ما همین درخواست را از ما کردند و ما قبول نکردیم.»
زفر گفت: «پس شما زودتر بروید و محل عین الورده را بگیرید تا آن‌ها نرفته و آن را نگرفته باشند؛ زیرا سرچشمه آن‌جاست، شما باید شهر را پشت خود قرار دهید و نبرد را آغاز کنید. آن‌گاه رسته، آب و مواد ذخیره ضروریه در دست شما خواهد بود و شما از ما هم آسوده و در امان خواهید بود. زودتر راه را طی کنید. به خدا سوگند من جماعتی از شما بهتر، گرامی‌تر و پاک‌تر ندیده‌ام. من امیدوارم که شما سبقت جویید و اگر هم با آن‌ها جنگ کنید، هرگز در میدان فراخ و آزاد جنگ مکنید؛ زیرا عده آن‌ها از شما فزون‌تر است و من اطمینان ندارم از این که بتوانید از احاطه و محاصره آن‌ها نجات یابید. هرگز در قبال آن‌ها صف مکشید و پایداری مکنید که آن‌ها شما را بر زمین خواهند افکند و خواهند کشت، من میان شما پیاده نمی‌بینم. آن‌ها پیاده بسیار دارند، سواران هم آن‌ها را حمایت می‌کنند و هر دسته، دسته دیگر را حمایت و مصون می‌دارد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 555
__________________________________________________
پس شما باید در لابلای دیوارها، راه‌ها و ساختمان‌ها با آن‌ها جنگ کنید، سواران‌را بر میمنه و میسره آن‌ها مسلط کنید و هر دسته از سواران را با دسته دیگر مقرون کنید که پشتیبان باشد. چنانچه آن‌ها بر یک دسته حمله کنند، دسته دیگر بتواند نجات یابد و جنگ را از سر گیرد. هر دسته از سواران در جنگ، گریز، نبرد و ستیز گاهی حمله کند و گاهی عقب بنشیند و اگر یک صف واحد داشته باشید و رجاله دشمن بر شما حمله کند و شما عقب بنشینید، میدان را از دست می‌دهید، دچار شکست می‌شوید و ناگزیر تن به گریز خواهید داد.»
آن‌گاه زفر با آن‌ها وداع کرد، برگشت و برای پیروزی آنان دعا خواند. آن‌ها هم برای او دعا و ثنا گفتند و رفتند. بعد از آن سوی محل عین الورده با شتاب روانه شدند. در غرب آن لشگر زدند و مدت پنج روز اقامت و استراحت کردند. لشگرهای شام هم رسیدند تا به فاصله یک روز راه از عین الورده لشگر زدند.
سلیمان میان یاران خود برخاست، آخرت را وصف کرد، مردم را به لطف آخرت تشویق و تحریض نمود و گفت: «اما بعد دشمنی که شما به قصد او راه‌ها را پیمودید، خود آمده است.
شما روزها و شب‌ها راه‌ها را طی کردید و رنج بردید تا رسیدید. اکنون جنگ را با جانبازی استقبال و پایداری و بردباری کنید که خداوند یار صابرین است. هرگز هیج یک از شما پشت به آنها ندهد، مگر این که قصد جانبازی و پیچ و خم داشته باشد یا بخواهد یاران خود را یاری کند. شما هم کسی را که پشت می‌کند مکشید، مگر این که بعد از گرفتاری با شما جنگ کند. این سیره، رفتار و آیین علی بود که میان پیروان خود مانده است.» بعد از آن گفت: «اگر من کشته شوم، مسیب بن نجبه امیر شما خواهد بود، و اگر او هم کشته شود، عبداللَّه‌بن سعد بن نفیل امیر خواهدبود، و اگر او هم کشته شود، عبداللَّه بن وال، و بعد از قتل او رفاعه ابن‌شداد امیر شما خواهد بود. خداوند کسی را بیامرزد که جانبازی او از روی صدق، اخلاص و به عهد خود وفا کرده باشد.»
بعد از آن مسیب را با چهار صد سوار روانه کرد و گفت: «اگر سپاه دشمن را دیدی، بدون تأمل بر آن‌ها حمله کن. اگر پیروز شدی، چه بهتر و گرنه برگرد، ولی یکی از اتباع خود را تنها و بی‌یار مگذار. بکوش که همه را برگردانی.»
او یک شبانه روز رفت، سحرگاه استراحت کرد و عده فرستاد که اسیر بگیرند تا بر اوضاع اطلاع حاصل کند. یک مرد بدوی (اعرابی) دیدند و از او پرسیدند.
او گفت: «نزدیک‌ترین لشگر آن‌ها به تو لشگر شرحبیل بن ذی الکلاع است که به فاصله یک میل از تو دور می‌باشد. میان او و حصین بن نمیر بر سر فرماندهی لشگر اختلاف پدید آمده که هر یکی از آن دو ادعا می‌کند او امیر است و هر دو منتظر تعیین تکلیف ابن زیاد می‌باشند.»
مسیب وعدّه او شتاب کردند تا به دشمن رسیدند، در حالی که دشمن آسوده و در غفلت از حمله آن‌ها بود.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 556
وکان قتل سلیمان ومَن معه فی شهر ربیع الآخر. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 345/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 571
__________________________________________________
آن‌ها هجوم بردند، لشگر منهزم شد و مسیب عدّه‌ای اسیر به دست آورد. مجروحین بسیار بودند. مرکب و جهار پا هم بسیار به دست آمد و شامیان قرارگاه خود را ترک کرده و گریختند.
اتباع مسیب هرچه خواستند، از لشگرگاه به‌غنیمت برداشتند. سپس با غنایم بسیار نزد سلیمان برگشتند. خبر شکست و گریز به ابن زیاد رسید. او حصین بن نمیر را با عجله فرستاد که با عدّه دوازده هزار رسید. اتباع سلیمان هم در تاریخ بیست و ششم جمادی‌الاولی، به مقابله او پرداختند. عبداللَّه بن سعد فرمانده میمنه، مسیب بن نجبه فرمانده میسره و خود سلیمان فرمانده قلب بودند. حصین، هم جبله بن عبداللَّه را فرمانده میمنه و ربیعه بن مخارق غنوی را فرمانده میسره نمود.
چون طرفین به یکدیگر رسیدند، اهالی شام آن‌ها (شیعیان) را به اتحاد اسلامی (جماعت) دعوت کردند که به خلافت عبدالملک بن مروان اقرار کنند. سلیمان هم آن‌ها را به خلع عبدالملک و تسلیم ابن زیاد دعوت کرد و در قبال آن، آن‌ها (شیعیان) هواخواهان ابن‌زبیر را از عراق اخراج و کار خلافت را به خاندان پیغمبر واگذار کنند. هر دو طرف قبول نکردند. میمنه سلیمان بر میسره حصین و میسره هم بر میمنه دشمن، یک باره حمله کرد و خود سلیمان با قلب بر لشگر شام حمله نمود که شامیان منهزم شدند و تا قرارگاه خود رفتند.
اتباع سلیمان در حال‌پیروزی وغلبه بودند که شب فرا رسید. روز بعد عدّه هشت‌هزار سپاهی ابن‌ذی‌الکلاع، به مدد حصین رسید که عبیداللَّه بن زیاد آن مدد را برای او فرستاد و اتباع سلیمان هم نبرد را آغاز کردند. جنگی رخ داد که هرگز به شدت آن دیده نشده بود. تمام روز را به جنگ مشغول بودند و فقط مدت نماز متارکه شده بود.
شب دست از جنگ کشیدند و عدّه مجروحین طرفین بسیار بود. مبلغان و واعظان هم در لشگر سلیمان به تشجیع و تحریض مردم مشغول شدند.
روز بعد ادهم بن محرز باهلی با عدّه دو هزار سپاهی از طرف ابن زیاد، برای امداد رسید. روز جمعه بود که طرفین سخت نبرد کردند تا نزدیک نیم روز. اهل شام فزونی یافته و از هر طرف به آن‌ها احاطه نمودند. چون سلیمان آن وضع ناگوار و خستگی اتباع خود را در کارزار دید، خود پیاده شد و فریاد زد: «ای بندگان خدا! هر که بخواهد زودتر نزد خداوند برود و از گناه خود (در عدم نصرت حسین) توبه کند، نزد من آید.»
آن‌گاه خود غلاف شمشیر را شکست. عدّه بسیاری هم با او پیاده شدند، غلاف شمشیرها را شکستند و برای مرگ کمر بستند. همه پیاده پیش رفتند، جنگ کردند، یک کشتار عظیم نمودند و بسیار زخم‌کاری زدند. چون حصین دلیری آن‌ها را دید، رجاله را پیش برد که آن‌ها را تیرباران کنند. سواران را هم از هر طرف به آن‌ها احاطه داد. سلیمان که خدایش بیامرزد! کشته شد و افتاد. یزید بن حصین او را هدف تیر کرد، او افتاد، دو باره برخاست و باز افتاد.
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 16- 25
(1)- قتل سلیمان و یاران او، در ماه ربیع الآخر واقع شده بود.
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 29
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 557
وقیل: قُتل سلیمان ومَن معه فی شهر ربیع الآخر. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 346
عَیْنُ الوَرْدَة بلفظ واحدة [...] وهو رأس عین المدینة المشهورة بالجزیرة، کانت فیها وقعة للعرب، ویوم من أیّامهم، وکان أحد رُؤساءهم یومئذٍ رِفاعة بن شدّاد بن عبداللَّه ابن قیس بن جِعال بن بَدَّا بن فِتْیان جمع فَتی وبعض یصحِّف بالقاف والباء الموحّدة.
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 3/ 764
لمّا أراد [سلیمان بن صرد] النّهوض بعسکره من النُّخیلة «2» وهی العبّاسیّة، «3» مستهلّ شهر ربیع «3» الآخر سنة خمس وستّین، وهی السّنة الّتی أمر مروان بن الحکم أهل الشّام بالبیعة «4» من بعده لابنیه عبدالملک وعبدالعزیز، وجعلهما ولیّی «5» عهده، وفیها مات مروان [...]
وکان عبیداللَّه لعنه اللَّه بالعراق، فسار حتّی نزل الجزیرة، فأتاه الخبر بموت مروان- لعنه اللَّه-، وخرج سلیمان بن صرد لیرحل، فرأی عسکره، فاستقلّه. فبعث حکیم بن منقذ الکندیّ «6» والولید بن حصین الکنانیّ فی جماعة، وأمرهما بالنِّداء فی الکوفة: «7» یا آل ثارات «7» الحسین علیه السلام!
فسمع النِّداء رجل من کثیر من الأزد «8»، وهو عبداللَّه بن حازم وعنده ابنته وامرأته سهلة بنت «9» سبرة، وکانت من أجمل النّاس «10» وأحبّهم «11» إلیه، ولم یکن دخل فی القوم،
__________________________________________________
(1)- گفته شده: سلیمان و یاران او در ماه ربیع الآخر کشته شدند.
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 33
(2)- النُّخیلة: تصغیر نخلة، موضع قرب الکوفة علی سَمْتِ الشّام. «مراصد الاطِّلاع: 3/ 1366»
(3- 3) فی «ف» [والدّمعة السّاکبة]: مستهلّ ربیع
(4)- فی «ف»: مروان بن الحکم بالبیعة [وفی الدّمعة السّاکبة: «بالتّبعیة»]
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «ولیّ»]
(6)- فی «ف»: الکنانیّ
(7- 7) فی «ف»: بثارات [وفی الدّمعة السّاکبة: «یا لثارات»]
(8)- فی «ف»: رجل من الأزد
(9)- [البحار: «ابن»]
(10)- فی البحار والعوالم: النِّساء. وکلمة «من» لیس فی «ف»
(11)- [الدّمعة السّاکبة: «أحبّهنّ»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 558
فوثب إلی ثیابه، فلبسها، وإلی سلاحه وفرسه، قالت له زوجته: ویحک أجُننت؟
قال: لا، ولکنِّی سمعتُ داعی اللَّه- عزّ وجلّ- فأنا مجیبه. وطالب بدم هذا الرّجل حتّی أموت.
فقالت: إلی مَنْ تودِّع بیتک هذا؟
قال: إلی اللَّه، اللَّهمّ إنِّی أستودعک ولدی وأهلی، اللَّهمّ احفظنی فیهم، وتُب علیَّ ممّا «1» فرّطتُ فی نصرة ابن بنت نبیِّک.
ثمّ «2» نادوا: «یا آل ثارات «2» الحسین علیه السلام» فی الجامع، والنّاس یصلّون العشاء الآخرة، «3» فخرج مع جمع «3» کثیر إلی سلیمان، وکان معه ستّة عشر ألفاً مثبّتة فی دیوانه «4»، فلم یصف منهم سوی أربعة آلاف، وعزم علی المسیر إلی الشّام لمحاربة عبیداللَّه بن زیاد- لعنه اللَّه-.
فقال له عبداللَّه بن سعد: إنّ قتلة الحسین علیه السلام کلّهم بالکوفة، فمنهم عمر بن سعد، ورؤوس الأرباع، وأشراف القبائل، ولیس بالشّام إلّا «5» عبیداللَّه بن زیاد- لعنه اللَّه-، فلم یوافق إلّاعلی المسیر إلی الشّام لمحاربة عبیداللَّه بن زیاد «6».
فخرج عشیّة الجمعة لخمس مضینَ من شهر ربیع الآخر- کما ذکرنا- فباتوا بدَیر الأعور، ثمّ سار، فنزل علی أقساس «7» بنی مالک علی شاطئ الفرات، ثمّ أصبحوا عند قبر الحسین علیه السلام، فأقاموا یوماً ولیلة یصلّون ویستغفرون، ثمّ ضجّوا ضجّةً واحدةً بالبکاء
__________________________________________________
(1)- فی العوالم [والدّمعة السّاکبة]: فیما
(2- 2) فی «ف»: نادی بثارات [وفی الدّمعة السّاکبة: «نادی یا لثارات»]
(3- 3) فی البحار والعوالم: فخرج جمع
(4)- فی «ف»: وکان معه ستّة وعشرون ألفاً مثبوتة فی دیوانه
(5)- فی البحار والعوالم: سوی
(6)- عبارة «إلی الشّام لمحاربة عبیداللَّه بن زیاد» لیس فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]
(7)- فی «خ»: اقتناس. وأقساس بنی مالک: قریة بالکوفة وکورة یُقال لها: أقساس مالک، منسوبة إلی مالک بن عبد هند بن لجُمَ. «مراصد الاطِّلاع: 1/ 104»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 559
والعویل، فلم یرَ یوم أکثر بکاءً منه «1»، وازدحموا عند الوداع علی «2» قبره الشریف «2» کالزّحام علی الحجر الأسود، وقام فی تلک الحال وهب بن زمعة «3» باکیاً علی القبر، وأنشدَ أبیات عبیداللَّه «4» بن الحرّ الجعفیّ.
تبیت «5» النّشاوی من أمیّة نُوّماً وبالطّفِّ قتلی ما ینام «6» حمیمها
وما ضیّع الإسلام إلّاقبیلة تأمّرَ نَوکاها «7» ودامَ نعیمها
وأضحت قناة الدِّین فی کفِّ ظالمٍ إذا اعوجَّ منها جانب لا یقیمها
فأقسمتُ لاتنفکّ نفسی حزینة وعینیّ تبکی لا یجفُّ سجومها «8»
حیاتی أو تلقی أمیّة خزیة یذلّ لها حتّی الممات قرومها «9»
«10» وکان مع النّاس عبداللَّه بن عوف الأحمر علی فرس کُمَیت «11» یتأکّل تأکّلًا، وهو یقول:
خَرَجْنَ یَلْمَعْنَ بِنَا إرْسَالا عَوابِساً قَدْ تَحمِلُ الأ بْطَالا
نُرِیدُ أن نَلقی بِها الأقیالا الفاسِقینَ الغُدّر الضّلّالا
وقَدْ رَفَضْنا «12» الأهْلَ والأمْوالا والخَفِراتِ «13» البِیضَ والحِجّالا
__________________________________________________
(1)- فی البحار والعوالم: فیه
(2- 2) فی البحار والعوالم: قبره
(3)- زاد فی البحار والعوالم: الجعفیّ
(4)- فی «ف» والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: عبداللَّه
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «یبیت»].
(6)- فی «ف»: هوّماً ... لا ینام [وفی الدّمعة السّاکبة: «لا ینام»]
(7)- نوکاها: أحمقها
(8)- سَجَمَ الدّمع سجوماً: سالَ، وعین سجوم
(9)- القرم: السّیِّد
(10) (10*) [فی الدّمعة السّاکبة: «ثمّ قال رحمه اللَّه تعالی»]
(11)- الکمیت: لون بین السّواد والحمرة، والمتأکِّل: الهائج
(12)- [العوالم: «رفضن»].
(13)- فی «خ»: والعیالا. والخَفِرة: الکثیرة الحیاء
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 560
نرجو به «1» التّحفة والنّوالا لنرضی المهیمن المفضالا (10*)
فساروا حتّی أتوا هیت، ثمّ خرجوا حتّی انتهوا إلی قرقیسیا «2»، وبلغهم أنّ أهل الشّام فی عدد کثیر، فساروا سیراً مُغذّاً «3» «4» حتّی أتوا ووردوا «4» عین الوردة عن یوم ولیلة، ثمّ قام «5» سلیمان بن صرد، فوعظهم وذکّرهم الدّار الآخرة، وقال: إن قُتلت فأمیرکم المسّیب ابن نجبة، فإن اصیب المسیّب فالأمیر عبداللَّه بن سعد «6» بن نفیل، فإن «7» اصیب فأخوه خالد بن سعد «6»، فإن قُتل خالد فالأمیر عبداللَّه بن وأل، فإن قُتل ابن وأل فأمیرکم رفاعة بن شدّاد.
ثمّ بعث سلیمان، المسیّب بن نجبة فی أربعة آلاف فارس رائداً، وأن یشنّ علیهم الغارة.
قال حمید بن مسلم: کنتُ معهم، فسرنا یومنا کلّه ولیلتنا، حتّی إذا کان السّحر نزلنا وهوّمنا «8»، ثمّ رکبنا وقد صلّینا الصّبح، ففرّق العسکر وبقی معه مائة فارس، فلقیَ أعرابیّاً، فقال: کم بیننا وبین أدنی القوم؟
فقال: میل «9». وهذا عسکر شُرَحْبِیل «10» بن ذی الکلاع من قِبَل عبیداللَّه معه أربعة آلاف،
__________________________________________________
(1)- فی «ف»: بها
(2)- فی «ف» والبحار: قرقیسا. وقَرْقِیسیاء: بلد علی الخابور عند مصبِّه، وهی علی الفرات، جانب منها علی الخابور، وجانب علی الفرات، فوق رحبة مالک بن طَوْق. «مراصد الاطِّلاع: 3/ 1080»
(3)- فی «ف»: حثیثاً. وأغذّ فی السّیر: أسرع
(4- 4) فی البحار والعوالم: حتّی وردوا. وعین الوردة هو رأس عین المدینة المشهورة بالجزیرة. «مراصد الاطِّلاع: 2/ 979»
(5)- فی «ف»: نزل
(6)- [الدّمعة السّاکبة: «سعید»]
(7)- فی «ف»: فإذا
(8)- التهوّم: هزّ الرأس من النّعاس
(9)- زاد فی البحار والعوالم: «أقول: والمیل أربعة آلاف ذراع، وکلّ ثلاثة أمیال فرسخ». والظّاهر أ نّه من کلام المجلسی [ولم یرد فی الدّمعة السّاکبة]
(10)- فی البحار: شراحیل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 561
ومن ورائهم الحصین «1» بن نُمَیْر السّکونیّ «2» فی أربعة آلاف، ومن ورائهم الصّلت بن ناجیة «3» الغلابیّ فی أربعة آلاف، وجمهور العسکر مع عبیداللَّه بن زیاد بالرَّقّة «4».
فساروا حتّی أشرفوا علی عسکر الشّام.
فقال المسیّب لأصحابه: کرّوا علیهم. «5» فحمل علیهم عسکر «5» العراق فانهزموا، فقُتل منهم خلق کثیر، وغنموا منهم غنیمة عظیمة، وأمرهم المسیّب بالعود، فرجعوا إلی «6» سلیمان بن صُرَد، ووصل الخبر إلی عبیداللَّه «7» بن زیاد «7»، فسرّح إلیهم الحصین بن نمیر وأتبعه بالعساکر حتّی نزل فی عشرین ألفاً، وعسکر العراق یومئذٍ ثلاثة آلاف ومائة لا غیر.
ثمّ تهیّأت العساکر للحرب، فکان علی میمنة أهل الشّام عبداللَّه بن الضّحّاک بن قیس الفهریّ، وعلی میسرتهم «8» ربیعة بن مخارق «8» الغنویُّ، وعلی الجناح شرحبیل «9» بن ذی الکلاع الحمیریُّ، وفی القلب الحصین بن نمیر «10» السّکونیّ.
ثمّ جعل أهل العراق علی میمنتهم المسیّب بن نجبة الفزاریّ، وعلی میسرتهم عبداللَّه ابن سعد بن نفیل الأزدیّ، وعلی الجناح رفاعة بن شدّاد البجلیّ، وعلی القلب الأمیر سلیمان «11» بن صرد الخزاعیّ، ووقف العسکر، فنادی أهل الشّام: ادخلوا فی طاعة عبدالملک
__________________________________________________
(1)- [العوالم: «حصین»]
(2)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة]
(3)- فی العوالم [والدّمعة السّاکبة]: ناحیة
(4)- الرَّقّة: مدینة مشهورة علی الفرات من جانبها الشّرقیّ، فی بلاد الشّام. «مراصد الاطِّلاع: 2/ 626»
(5- 5) فی البحار: فحمل عسکر
(6)- فی «ف»: بالعود إلی
(7- 7) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة]
(8- 8) کذا الصحیح، وفی النّسخ [والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة]: مخارق بن ربیعة
(9)- فی البحار: «شراحیل» [وفی الدّمعة السّاکبة: «شراحبیل»]
(10)- عبارة «ربیعة الغنویّ ... بن نمیر» سقطت من «ف»
(11)- فی «ف»: وعلی القلب سلیمان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 562
ابن مروان. ونادی أهل العراق: سلِّموا إلینا «1» عبیداللَّه بن زیاد. وأن یخرج النّاس من طاعة عبدالملک وآل الزّبیر، ویسلِّم الأمر إلی أهل بیت نبیّنا صلی الله علیه و آله.
فأبی الفریقان، وحمل بعضهم علی بعض، وجعل سلیمان بن صرد الخزاعیّ «2» یحرِّضهم علی القتال، ویُبشِّرهم بکرامة اللَّه تعالی، ثمّ کسرَ جفن سیفه وتقدّم نحو أهل الشّام، «3» وهو ینشد ویقول «3»:
إلیکَ ربِّی تبتُ من ذنوبی وقد علانی فی الوری مشیبی
فارحم عبیداً عرماً «4» تکذیب واغفر ذنوبی سیِّدی وحوبی «5»
قال حمید بن مسلم: حملتْ میمنتنا علی میسرتهم، وحملت میسرتنا علی میمنتهم، وحمل سلیمان فی القلب، فهزمناهم، وظفرنا بهم، وحجز «6» اللّیل بیننا وبینهم، ثمّ قاتلناهم «7» فی الغد وبعده حتّی مضت ثلاثة أیّام، «8» ثمّ أمرَ الحصین بن نُمیر أهل الشّام «8» برمی النّبل، فأتت السّهام کالشّرار المتطایر، فقُتل سلیمان بن صرد رحمه الله، فلقد بذلَ فی أهل الثّأر «9» مهجته، وأخلصَ للَّه‌توبته، ولقد «10» قلتُ هذین البیتین، حیث مات مبرّءاً من العیب «11» والشّین:
قضی سلیمان نحبه فغدا إلی جنانٍ ورحمة الباری
مضی حمیداً فی بذل مهجته وأخذه للحسین بالثّأر
__________________________________________________
(1)- فی «ف»: لنا
(2)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة السّاکبة]
(3- 3) فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: «وهو یقول»
(4)- عَرم: اتّهم بما لم یجنِ. [وفی الدّمعة السّاکبة: «غیرما»].
(5)- الحَوْب: الإثم
(6)- فی «ف»: وجنّ
(7)- فی «ف»: قتلناهم
(8- 8) فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: ثمّ أمرهم الحصین بن نمیر لأهل الشّام
(9)- فی «ف» [والدّمعة السّاکبة]: الشّام
(10)- [فی البحار والعوالم: «قد»]
(11)- فی البحار والعوالم: «العتب»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 563
ابن نما، ذوب النّضار،/ 82- 89/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 358- 361؛ البحرانی، العوالم، 17/ 677- 680؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 225- 228
وذلک أیّام التوّابین من الشّیعة علی خذلان الحسین وهم عشرة آلاف رجل تقدّموا من البصرة والکوفة والمدائن، حتّی لقوا جنود بنی أمیّة، وقتلوا منهم ألوفاً کثیرة، وقُتِلوا رحمهم اللَّه بعین الوردة.
المحلِّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 132
ولمّا دخلت سنة خمسٍ وستّین، اجتمع سلیمان بن صرد بالنّخیلة مع الشّیعة، وکان قد حلف له من الکوفة ثمانیة عشر ألفاً، فصفی له خمسة ألف، فلمّا عزم علی المسیر إلی الشّام، قال له عبداللَّه بن سعد: تمضی إلی الشّام وقتلة الحسین کلّهم بالکوفة؛ عمر بن سعد ورؤوس الأرباع.
قلت: وهذا موافق لما أوردته من المؤاخذة.
فقال سلیمان: هو ما تقول، غیر أنّ الّذی جهّز إلیه الجیوش بالشّام هو الفاسق ابن الفاسق ابن مرجانة.
وکان ابن زیاد لمّا بلغه موت یزید، هرب من الکوفة إلی الشّام، فالتجئ إلی مروان ابن الحکم، وهو الّذی ولّاه الخلافة.
قال سلیمان: فإذا قتلناه عدنا إلی قتلة الحسین علیه السلام، ثمّ سار سلیمان بمَن معه وکانوا یسمّون التوّابین، فلم یزالوا سایرین إلی عین وَرْدة وهی بالخابور قریبة من أعمال قرقیسیا، فالتقاهم عبیداللَّه بن زیاد هناک فی جیوش أهل الشّام، جهّزهم معه مروان بن الحکم، فاقتتلوا أیّاماً، وکانوا فی أربعة ألف وابن زیاد فی ثلاثین ألفاً، ثمّ التقوا یوماً، فکانت لسلیمان فی أوّل النّهار، ثمّ عادت علیه فی آخره.
وقیل: لم یکن ابن زیاد حاضراً، بل کان مقدّم الجیش الحصین بن نُمیر، ثمّ قُتل سلیمان وافترقوا، وکانت الوقعة فی رجب، وماتَ مروان بن الحکم فی رمضان.
ذکر ابن جریر: إنّ ابن زیاد لمّا فرغَ من التوّابین، جاءه نعی مروان بالطّاعون، فسار حتّی نزل الجزیرة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 564
وقیل: إنّ الواقعة کانت بالشّام بعین وردة من عمل بعلبک، والأوّل أصحّ، ذکره ابن سعد وغیره.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 254- 255 (ط بیروت)
ذکر سلیمان بن صرد: قال ابن سعد: هو من الطّبقة الثّالثة من المهاجرین، وکنیته أبو المطرّف، صحب رسول اللَّه (ص) وکان اسمه یسار، فسمّاه رسول اللَّه (ص) سلیمان، وکان له سنّ عالیة وشرف فی قومه، فلمّا قبض رسول اللَّه (ص) تحوّل، فنزل الکوفة وشهد مع علیّ علیه السلام (الجمل وصفّین)، وکان فی الّذین کتبوا إلی الحسین أن یقدم الکوفة، غیر أ نّه لم یقاتل معه خوفاً من ابن زیاد، ثمّ قدم بعد قتل الحسین، فجمع النّاس فالتقوا بعین وردة وهی من أعمال قرقیسیا، وعلی أهل الشّام الحصین بن نُمیر، فاقتتلوا، فترجّل سلیمان، فرماهُ الحصین بن نُمیر بسهم فقتله، فوقع، وقال: فزتُ وربّ الکعبة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 255 (ط بیروت)
وقال: وکان سنّ سلیمان یوم قُتل، ثلاث وتسعون سنة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 255 (ط بیروت)
وفی تلک الأیّام، أخذت الشّیعة بثأر الحُسین- علیه السلام-.
شرح کیفیّة ذلک علی وجه الاختصار: لمّا هدأت الفتنةُ بعد قتل الحسین- علیه السلام- وهلک یزید بن معاویة، اجتمع ناسٌ من أهل الکوفة، وندموا علی خذلانهم الحُسین- علیه السلام- ومُقاتلتهم له، ونصرهم لقَتَلته بعد إرسالهم إلیه، واستدعائهم منه، القدوم علیهم وبذلهم له النّصر، وتابوا من ذلک، فسمّوا: التوّابین. ثمّ إنّهم تحالفوا علی بذل نفوسهم وأموالهم فی الطّلب بثأره، ومُقاتلة قتلته وإقرار الحقّ مقرّه فی رجل من آل بیت نبیِّهم- صلوات اللَّه علیه وسلامه- وأمّروا علیهم رجلًا منهم یُقال له: سلیمان بن صرد «1»- رضی الله عنه-
__________________________________________________
(1)- سلیمان بن صُرد: أبو مطرّف السّلولیّ الخُزاعیّ. صحابیّ، شهد الجمل وصفّین مع علیّ بن أبی طالب. ندمَ علی تخلّفه عن نصرة الحُسین، وخرج مطالباً بدمه، فترأس جماعة «التوّابین» ولکنّه قُتل فی معرکة مع عبیداللَّه بن زیاد عام/ 65/ ه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 565
فکاتب الشّیعة بالأمصار یندبهم إلی ذلک، فأجابوه الموافقة والمسارعة. «1»
ابن الطّقطقی، کتاب الفخری،/ 121- 122
ثمّ إنّ أهل الکوفة أخرجوا عمرو بن حریث، وبایعوا لابن الزّبیر.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 530
ثمّ خرج أصحاب سلیمان بن صرد ینشرون السِّلاح ظاهرین إلی سنة خمس وستّین، فعزم سلیمان علی الشّخوص، وبعث إلی رؤوس أصحابه، وتواعدوا للخروج فی مستهلِّ شهر ربیع الآخر، وخرجوا فی لیلة الوعد إلی النُّخیلة، فدار سلیمان فی النّاس، فلم یعجبهُ عددهم، فأرسل إلی حکیم بن منقذ الکندیّ والولید بن عضین الکنانیّ، فنادیا فی الکوفة:
یا لثارات الحسین! فکانا أوّل مَن دعا یا لثارات الحسین.
فأصبح من الغد وقد أتاهُ نحو ممّا فی عسکره، ثمّ نظر فی دیوانه، فوجدهم ستّة عشر ألفاً بایعه، فقال: سبحان اللَّه! ما وافانا من ستّة عشر ألفاً إلّاأربعة آلاف! فقیل له: إنّ المختار یثبط الناس عنک وقد تبعه ألفان. فقال: بقیَ عشرة آلاف! ما هؤلاء بمؤمنین!
فأقام بالنُّخیلة ثلاثاً، یبعث إلی مَنْ تخلّف عنه، فخرج إلیه نحو من ألف رجل، فقام
__________________________________________________
(1)- هم در این ایام شیعه به خون‌خواهی حسین علیه السلام برخاستند.
شرح چگونگی قیام شیعه به منظور خون‌خواهی حسین علیه السلام به نحو اختصار: چون پس از کشته شدن حسین علیه السلام، فتنه آرام گرفت و یزید بن معاویه به هلاکت رسید، گروهی از مردم کوفه گرد هم آمدند، از خودداری خویش از یاری حسین علیه السلام، جنگیدن با او و کمک نمودن به قاتلان وی، پس از آن که خود نامه‌ای نوشته بودند و حسین علیه السلام را به سوی خویش فراخوانده و بدو وعده یاری داده بودند. اظهار پشیمانی نمودند، از عمل خود توبه کردند و از این رو توّابین نامیده شدند. سپس مردم کوفه هم سوگند شدند که جان و مال خویش را در راه خون‌خواهی حسین علیه السلام و جنگ با قاتلان وی بذل کنند و با انتخاب مردی از اهل بیت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم، حق را مقرّش جایگزین سازند.
سپس شخصی را از میان خود، به نام سلیمان بن صرد به عنوان امارت برگزیدند. وی نیز با شیعیان سایر شهرها مکاتبه کرد و ایشان را بدین امر فراخواند. مردم موافقت و شتاب خود را در این باره اعلام کردند.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 162- 163
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 566
إلیه المسیّب بن نَجَبة، فقال: رحمک اللَّه، إنّه لا ینفعک الکلام، ولا یقاتل معک إلّامَنْ أخرجتهُ النیّة، فلا تنتظرن أحداً، وخُذ فی أمرک. قال: نعم ما رأیت.ثمّ قام سلیمان فی أصحابه، فقال: «أیّها النّاس! مَنْ کان إنّما خرج إرادة وجْه اللَّه وثواب الآخرة، فذلک منّا ونحن منه، فرحمة اللَّه علیه حیّاً ومیِّتاً، ومَنْ کان یرید الدّنیا فوَ اللَّه ما یأتی فی‌ء نأخذه ولا غنیمة نغنمها، ما خلا رضوانَ اللَّه، وما معنا من ذهبٍ ولا فضّةٍ ولا متاع، ما هو إلّاسیوفنا علی عواتقنا، وزادٌ قَدْر البُلْغة، فمَن کان ینوی غیر هذا فلا یصحبنا».
فتنادی أصحابه من کلِّ جانب: إنّا لا نطلب الدّنیا، ولیس لها خرجْنا، إنّما خرجْنا لنطلب التّوبة والطّلب بدم ابن بنت نبیّنا (ص).
فلمّا عزم علی المسیر، قال له عبداللَّه بن سعد بن نفیل: إنِّی قد رأیتُ رأیاً، إن یکن صواباً فاللَّه الموفِّق، وإن یکن لیس بصواب فالرّأی ما تراه، إنّا خرجنا نطلب بدم الحسین، وقتلتُه کلُّهم بالکوفة، منهم عمر بن سعد ورؤوس الأرباع والقبائل، فأین تذهب من ههنا وتدع الأوتار «1». فقال أصحابه: هذه هو الرأی.
فقال سلیمان: أنا لا أری ذلک، إنّ الّذی قتله وعبّأ الجنود إلیه وقال: «لا أمان له عندی دون أن یستسلم فأمضی فیه حکمی»، هذا الفاسق ابن الفاسق، عُبیداللَّه بن زیاد، فسیروا علی برکة اللَّه إلیه، فإنْ یُظهرکم اللَّه علیه رجَوْنا أن یکون مَنْ بعده أهْوَن منه، ورجوْنا أن یدین لکم أهل مصرکم فی عافیته، فینظرون إلی کلِّ مَنْ شَرِکَ فی دم الحسین فیقتلونه ولا یغشون، وإنْ تُسْتشْهدُوا فإنّما قاتلتم المحلِّین، وما عند اللَّه خیر للأبرار، فاستخیروا اللَّه وسیروا.
وبلغ عبداللَّه بن یزید وإبراهیم بن محمّد بن طلحة خروجُ ابن صُرَد، فأتیاه فی أشراف أهل الکوفة، ولم یصحبهم مَنْ له شَرْکٌ فی دم الحسین خوفاً منهم. فلمّا أتیاه قال له
__________________________________________________
(1)- الأوتار: جمع وتر، بمعنی ثأر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 567
عبداللَّه بن یزید: إنّ المسلم أخو المسلم، لا یخونه ولا یغشّه، وأنتم إخواننا وأهل بلدنا وأحبّ أهل مصرٍ خلقه اللَّه إلینا، فلا تفجعونا فی أنفسکم ولا تنقصوا عددنا بخروجکم من جماعتنا، أقیموا معنا حتّی نتهیّأ، فإذا سار عدوُّنا إلینا خرجنا إلیه بجماعتنا فقاتلناه.
وجعل لسلیمان وأصحابه خراج جوخی إن أقاموا، وقال إبراهیم مثل ذلک، فقال سلیمان:
قد مَحَضْتما النّصیحة، واجتهَدتما فی المشورة، فنحنُ باللَّه وله، ونسأله العزیمة علی الرّشد، ولا نرانا إلّاسائرین، فقال عبداللَّه: فأقیموا حتّی نعبِّئ معکم جیشاً کثیراً، فتلْقَوْا عدوّکم بجمعٍ کثیفٍ، وکان قد بلغهم إقبال عُبیداللَّه بن زیاد من الشّام فی الجنود.
فلم یُقم سلیمان، وسارَ عشیّة الجمعة لخمس مضینَ من شهر ربیع الآخر سنة خمس وستّین، فتخلّف عنه ناس کثیر، فقال: ما أحبّ مَنْ تخلّف منکم معکم ولو خرجوا فیکم ما زادوکم إلّاخبالًا، إنّ اللَّه کَرِهَ انبعاثهم فثبّطهم وخصّکم بفضل ذلک.
ثمّ ساروا، فانتهوا إلی قبر الحسین، فصاحوا صَیْحة واحدة، وبکَوا بکاءً شدیداً، وترحّموا علیه، وتابوا عنده من خِذْلانه وتَرْکِ القتالِ معه، وأقاموا عنده یوماً ولیلةً یبکون ویتضرّعون.
ثمّ ساروا وقد ازدادوا حنَقاً، وأخذوا صَوْبَ الأنبار، وساروا حتّی أتوا قَرْقسیا علی تعبئة، وبها زُفَر بن الحارث الکلابیّ قد تحصّن بها عند فراره من وقعة مرج راهط.
فبعث إلیه سلیمان، وعرّفه ما هو وأصحابه علیه من قصد ابن زیاد، فبعثَ إلیهم بجزور ودقیق وعلف، وخرج إلیهم وشیّعهم وعرضَ علیهم أن یقیموا عنده بقرقیسیا، وقال: ابن زیاد فی عددٍ کثیرٍ. فأبَوْا المقام، وساروا مجدِّین، وقال لهم زُفَر: إنّ ابن زیاد قد بعثَ خمسة أمراء من الرّقّة فیهم الحصین بن نُمیر وشرحبیل بن ذی الکلاع وأدهم بن محرز وجبلة بن عبیداللَّه الخثعمیّ، فأبَوْا إلّاالمسیر.
فانتهوا إلی عَین الوردة، فنزلوا غربیّها، وأقاموا خمساً، واستراحوا وأراحوا.
وأقبلَ أهل الشّام فی عساکرهم، حتّی کانوا من عین الوردة علی مَسیرة یوم ولیلة، فقامَ سُلیمان فی أصحابه، فخطبهم، وحرّضهم علی القتال، وذکرهم الآخرة ثمّ قال: إنْ أنا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 568
قُتِلتُ فأمیر النّاس المسیّب بن نَجبَة، فإن قُتِل فالأمیر عبداللَّه بن سعد بن نفیل، فإن قُتِل فالأمیر عبداللَّه بن وأل، فإن قُتِل فالأمیر رفاعة بن شدّاد، رحم اللَّه أمرأً صدقَ ما عاهد اللَّه علیه.
وبعث المسیّب بن نَجبَة فی أربعمائة فارس، وقال: سِرْ حتّی تَلْقی أوّل عساکرهم، فشنّ علیهم الغارة، فإن رأیتَ ما تحبّ وإلّا فارجع. فسارَ یَوْمَه ولیلتَه، ثمّ نزل، فاتی بأعرابیّ، فسألهُ عن أدنی العسکر منه، فقال: أدناها منکَ عسکر شُرَحْبیل بن ذی الکلاع، وهو علی میلٍ، وقد اختلف هو والحُصَین، ادّعَی کلُّ واحد منهما أ نّه علی الجماعة، وهما ینتظران أمر عُبیداللَّه.
فسارَ المسیّب ومَنْ معه مُسرعین، حتّی أشرفوا علی القوم، وهم علی غیر أُهْبة، فحملوا فی جانب عسکرهم، فانهزم العسکر، فأصاب المسیّب منهم رجالًا وأکثروا فیهم الجراح، وأخذوا دواب، وترک الشّامیّون مُعسکرهم وانهزموا، فغنم أصحاب المسیّب ما أرادوا، ثمّ انصرفوا إلی سلیمان.
وبلغ الخبر ابن زیاد، فسرّح الحصین فی اثنی عشر ألفاً، فخرج أصحاب سلیمان إلیه، لأربع بقینَ من جُمادی الاولی، وعلی مَیْمَنتهم عبداللَّه بن سعد، وعلی مَیْسرتهم المسیّب، وسلیمان فی القلب. وجعل الحُصین علی مَیْمنته جبلة بن عبداللَّه، وعلی مَیْسرته ربیعة بن المخارق الغنویّ.
فلمّا دنا بعضهم من بعضٍ، دعاهم أهل الشّام إلی الجماعة علی مَرْوان بن الحکم، ودعاهم أصحاب سلیمان إلی خلع مَرْوان وتسلیم عُبیداللَّه بن زیاد إلیهم، وأ نّهم یُخرجون مَنْ بالعراق مِن أصحاب عبداللَّه بن الزّبیر، ثمّ یُرَدّ الأمر إلی أهل بیت النّبیّ (ص)، فأبی کلّ منهم، وحمل بعضُهم علی بعضٍ، فانهزم أهل الشّام وکان الظّفر لأصحاب سلیمان إلی اللّیل.
فلمّا کان الغد، صبّح الحُصین ثمانیة آلاف أمدّه بهم عُبیداللَّه، فقاتلهم أصحاب سلیمان عامّة النّهار قتالًا شدیداً لم یحجز بینهم إلّاالصّلاة، حتّی حجز بینهم اللّیل، وقد کثرَ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 569
الجراح فی الفریقین.
فلمّا أصبح أهل الشّام، أتاهم أدهم بن محرز الباهلیّ فی نحوٍ من عشرة آلاف من قِبَل ابن زیاد، فاقتتلوا یوم الجمعة إلی ارتفاع الضُّحی، ثمّ کثرَ أهل الشّام علیهم، وعطفوا من کلِّ جانب، فنزل سلیمان ونادی: «عبادَ اللَّه، مَنْ أرادَ البُکور إلی ربِّه والتّوبة من ذنبه فإلیَّ».
ثمّ کسر جَفْنَ سیفه، فنزل معه ناس کثیر وفعلوا کفعله، وقاتلوا قتالًا شدیداً، فقتلوا من أهل الشّام مَقْتلة عظیمة وأکثروا فیهم الجراح، فبعثَ الحُصین الرّجّالة ترمیهم بالنّبْل، واکتنفتهم الخیل، فقُتل سلیمان بن صُرَد، رماهُ یزید بن الحُصین بسهم، فوقع، ثمّ وثبَ ثمّ وقع، وماتَ وهو ابن ثلاث وتسعین سنة، وکانوا قد سمّوه «أمیر التوّابین».
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 533- 538
سلیمان بن صرد بن الجون بن أبی الجون بن منقذ: [...] شهد مع علیّ صفّین، وکان فیمَن کتب إلی الحسین بن علیّ، یسأله القدوم إلی الکوفة، فلمّا قدمها ترک القتال معه، فلمّا قُتِل الحسین، ندمَ هو والمسیّب بن نجبة الفزاریّ وجمیع مَنْ خذله ولم یُقاتِل معه، ثمّ قالوا: ما لنا توبة ممّا فعلنا إلّاأن نقتل أنفسنا فی الطّلب بدمه.
فخرجوا وعسکروا بالنُّخیلة، وذلک مستهلّ ربیع الآخر سنة خمس وستّین، وولّوا أمرهم سلیمان بن صرد، وسمّوه أمیر التوّابین.
ثمّ ساروا إلی عُبیداللَّه بن زیاد، فلقوا مقدّمته فی أربعة آلاف علیها شرحبیل بن ذی الکلاع، فاقتتلوا، فقُتل سلیمان بن صرد والمسیّب بن نجبة بموضع یُقال له: عین الوردة.
وقیل: أ نّهم خرجوا إلی الشّام فی الطّلب بدم الحسین، فسمّوا التوّابین، وکانوا أربعة آلاف، فقُتِل سلیمان بن صرد، رماه یزید بن الحصین بن نُمیر بسهمٍ فقتله. [...] وکان سلیمان یوم قُتِل ابن ثلاث وتسعین سنة. وقال غیره: إنّ ذلک کان سنة سبع وستّین. فاللَّه أعلم روی له الجماعة.
المزّی، تهذیب الکمال، 11/ 456- 457
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 570
وخاف عُمَرُ بنُ سعد بن أبی وقّاص، فذهب عبداللَّه بن یزید الخَطْمی نائبُ ابن الزُّبیر وإبراهیم بن محمّد إلی ابنِ صُرَد، فقالا: إنّکم أحبُّ أهلِ بلدنا إلینا، فلا تفجعونا بأنفسکم، ولا تَنْقُصُوا عدَدنا بخروجکم، قِفُوا حتّی نتهیّأ.
قال ابن صرد: قد خرجنا لأمرٍ، ولا أرانا إلّاشاخصین.
فسار، ومعه کلُّ مستمیتٍ، ومرُّوا بقبر الحُسین، فبَکوْا، وأقاموا یوماً عنده وقالوا:
یا ربّ قد خذلناه، فاغْفِرْ لنا، وتُبْ عَلینا؛ ثمّ نزلوا قَرْقِیسیا، فتمَّ المصافُّ بِعین الوردة، وقُتِلَ ابن صُرَد وعامَّةُ التوّابین، ومَرِضَ عُبیداللَّه بالجزیرة، فاشتغل بذلک وبقتال أهلها عن العراق سنةً وحاصر المَوْصِل.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 5/ 51 (ط دار الفکر)
سلیمان بن صرد، الأمیر أبو مطرّف الخزاعیّ الکوفیّ الصّحابیّ.
له روایة یسیرة. وعن أبیّ، وجبیر بن مطعم.
وعنه؛ یحیی بن یعمر، وعدیّ بن ثابت، وأبو إسحاق، وآخرون.
قال ابن عبدالبرّ: کان ممّن کاتبَ الحسین لیبایعه، فلمّا عجز عن نصره، ندم وحارب.
قلت: کان دیِّناً عابداً، خرج فی جیشٍ تابوا إلی اللَّه من خذلانهم الحسین الشّهید، وساروا للطّلب بدمه، وسُمُّوا جیش التوّابین.
وکان هو الّذی بارزَ یوم صفّین حوشباً ذا ظلیم، فقتله.
حضّ سلیمان علی الجهاد؛ وسار فی ألوفٍ لحرب عبیداللَّه بن زیاد، وقال: إن قُتلت فأمیرکم المسیّب بن نجبة. والتقی الجمعان، وکان عبیداللَّه فی جیشٍ عظیمٍ، فالتحم القتال ثلاثة أیّام، وقُتل خلق من الفریقین. واستحرّ القتل بالتوّابین شیعة الحسین، وقُتل أمراؤهم الأربعة؛ سلیمان، [...] وذلک بعین الوردة الّتی تُدعی رأس العین «1»، سنة خمس وستّین.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 4/ 481- 482 (ط دار الفکر)
__________________________________________________
(1)- قال یاقوت: «عین الوردة» هی رأس العین، وقال عن رأس العین: هی مدینة کبیرة مشهورة من مدن الجزیرة بین حرّان ونصیبین ودنیسر .. وفیها عیون کثیرة عجیبة صافیة تجتمع کلّها فی موضع فتصیر نهر الخابور
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 571
سنة خمس وستّین: توفّی فیها أسید بن ظهیر الأنصاریّ، عبداللَّه بن عمرو بن العاص، ومروان بن الحکم، وسلیمان بن صرد.
الذّهبی، تاریخ الاسلام، 2/ 365
وشرعوا یتجهزّون للخروج إلی ملتقی عبیداللَّه بن زیاد، وقد کان سلیمان بن صردالخزاعیّ والمسیّب بن نجبة الفزاریّ- وهما من شیعة علیّ ومن کبار أصحابه- خرجا فی ربیع الآخر، یطلبون بدم الحسین بظاهر الکوفة فی أربعة آلاف، ونادوا: یا لثارات الحسین، وتعبّدوا بذلک، ولکن ثبط جماعة وقالوا: إنّ سلیمان لا یصنع شیئاً، إنّما یلقی بالنّاس إلی التّهلکة ولا خبرة له بالحرب، وقام سلیمان فی أصحابه، فحضّ علی الجهاد وقال: مَنْ أراد الدّنیا فلا یصحبنا، ومَنْ أراد وجه اللَّه والثّواب فی الآخرة فذلک.
وقام صخر بن حذیفة المزنیّ، فقال: آتاک اللَّه الرّشد، أیّها النّاس! إنّما أخرجتنا التّوبة من ذنوبنا والطّلب بدمِ ابن بنت نبیّنا، لیس معنا دینار ولا درهم، إنّما نقدم علی حدِّ السّیوف.
وقام عبداللَّه بن سعد بن نفیل الأزدیّ فی قومه، فدخل علی سلیمان بن صرد، فقال:
إنّما خرجنا نطلب بدم الحسین، وقتلته کلّهم بالکوفة، عمر بن سعد وأشراف القبائل، فقالوا: لقد جاء برأی وما نلقی إن سرنا إلی الشّام إلّاعبیداللَّه بن زیاد. فقال سلیمان: أنا أری أ نّه هو الّذی قتله وعبّأ الجنود، وقال: لا أمان له عندی دون أن یستسلم، فأمضی فیه حکمی، فسیروا إلیه.
وکان عمر بن سعد فی تلک الأیّام خائفاً لا یبیت إلّافی قصر الإمارة.
فخرج عبداللَّه بن یزید الخطمیّ وإبراهیم بن محمّد، فأتیا سلیمان بن صرد، فقال:
إنّکم أحبّ أهل بلدنا إلینا، فلا تفجعونا بأنفسکم، ولا تنقصوا عددنا بخروجکم، أقیموا معنا حتّی نتهیّأ، فإذا علمنا أنّ عدوّنا قد شارفَ بلادنا خرجنا کلّنا فقاتلناه. فقال سلیمان: قد خرجنا لأمرٍ ولا نرانا إلّاشاخصین إن شاء اللَّه.
قال: فأقیموا حتّی نعبِّئ معکم جیشاً کثیفاً. فقال: سأنظر ویأتیک رأیی، ثمّ سار، وخرج معه کلّ مستمیت وانقطع عنه بشر کثیر. فقال سلیمان: ما أحبّ أن من تخلّف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 572
عنکم معکم.
وأتوا قبر الحسین، فبکوا، وقاموا یوماً ولیلة یصلّون علیه ویستغفرون له، وقال سلیمان:
یا ربّ! إنّا قد خذلناه، فاغفر لنا وتُب علینا. ثمّ أتاهم کتاب عبداللَّه بن یزید من الکوفة ینشدهم اللَّه ویقول: أنتم عدد یسیر وإنّ جیش الشّام خلق، فلم یلووا علیه.
ثمّ قدموا قرقیسیاء، فنزلوا بظاهرها، وبها زفر «1» بن الحارث الکلابیّ، قد حصّنها، فأتی بابها المسیّب بن نجبة، فأخبروا به زفر «1»، فقال: هذا فارس مضر الحمراء کلّها وهو ناسک دین.
فأذن له ولاطفه، فقال: ممّن نتحصّن، إنّا واللَّه ما إیّاکم نرید، فأخرجوا لنا سوقاً، فأمر لهم بسوق، وأمر للمسیّب بفرس وبعث إلیهم من عنده بعلف کثیر، وبعث إلی وجوه القوم بعشر جزائر وعلف وطعام، فما احتاجوا إلی شراء شی‌ء من السّوق إلّامثل سوط أو ثوب، وخرج، فشیّعهم، وقال: إنّه قد بعث خمسة أمراء قد فصلوا من الرّقّة، حصین ابن نمیر السّکونیّ وشرحبیل بن ذی الکلاع وأدهم بن محرز الباهلیّ وربیعة بن المخارق الغنویّ وحملة الخثعمیّ فی عدد کثیر، فقال سلیمان: علی اللَّه توکّلنا، قال زفر «1»: فتدخلون مدینتنا ویکون أمرنا واحداً ونقاتل معکم. فقال: قد أرادنا أهل بلدنا علی ذلک فلم نفعل.
قال: فبادروهم إلی عین الوردة، فاجعلوا المدینة فی ظهورکم ویکون الرّستاق والماء فی أیدیکم ولا تقاتلوهم فی فضاء، فإنّهم أکثر منکم، فیحیطون بکم ولا تراموهم ولا تصفوا لهم، فإنِّی لا أری معکم رجالًا «2» والقوم ذوو رجالًا وفرسان والقوم کرادیس.
قال: فعبّأ سلیمان بن صرد کنانته وانتهی إلی عین الوردة، فنزل فی غربیِّها، وأقام خمساً، فاستراحوا وأراحوا خیولهم، ثمّ قال سلیمان: إن قُتِلت فأمیرکم المسیّب، فإن اصیب فالأمیر عبداللَّه بن سعد بن نفیل، فإن قُتِل فالأمیر عبداللَّه بن وال، فإن قُتِل
__________________________________________________
(1)- فی الأصل «نفر»، والتحریر من تاریخ ابن جریر وغیره
(2)- [فی المطبوع: «رجال»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 573
فالأمیر رفاعة بن شدّاد، رحم اللَّه مَنْ صدق ما عاهد اللَّه علیه.
ثمّ جهّز المسیّب بن نجبة فی أربعمائة، فانقضّوا علی مقدِّمة القوم وعلیها شرحبیل بن ذی الکلاع، وهم غارون، فقاتلوهم فهزموهم، وأخذوا من خیلهم وأمتعتهم وردّوا، فبلغ الخبر عبیداللَّه بن زیاد، فجهّز إلیهم الحصین بن نُمیر فی اثنی عشر ألفاً، ثمّ ردفهم بشرحبیل فی ثمانیة آلاف، ثمّ أمدّهم من الصّباح بأدهم بن محرز فی عشرة آلاف، ووقع القتال، ودام الحرب ثلاثة أیّام قتالًا لم یرَ مثله، وقُتِل من الشّامیِّین خلق کثیر. وقُتل من التوّابین- وکذا کانوا یُسمّون لأنّهم تابوا إلی اللَّه من خذلان الحسین رضی الله عنه- فاستشهد أمراؤهم الأربعة.
الذّهبی، تاریخ الاسلام، 2/ 369- 371
سنة خمس وستّین: وفیها خرج سلیمان بن صرد الخزاعیّ، والمسیّب بن نجبة الفزاریّ صاحب علیّ فی أربعة آلاف یطلبون بدم الحسین.
الذّهبی، العبر، 1/ 47 (ط دار الفکر)
سلیمان بن صرد بن الجون الخزاعیّ أبو مطرّف، له صحبة، قال الواقدیّ: شهد صفّین مع علیّ ثمّ خرج یطلب بدم الحسین وتحت رایته أربعة آلاف، فقُتل فی تلک الوقعة [...] قال: وعاش ثلاثاً وتسعین سنة. وقال علیّ بن المدینیّ: قتله عبیداللَّه بن زیاد.
الذّهبی، تلخیص المستدرک، 3/ 530
سلیمان بن صرد بن الجون الخزاعیّ: له صحبة وروایة، توفِّی سنة خمس وستّین للهجرة.
وروی له الجماعة، یُکنّی أبا المطرّف. کان خیِّراً، فاضلًا، کان اسمة فی الجاهلیّة یسار، فسمّاه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سلیمان. سکن الکوفة، وشهد مع علیّ الصفین، وهو الّذی قتل حوشباً ذا ظلیم الأُلهانی بصفِّین مبارزة.
وکان فیمَن کتب إلی الحسین یسأله القدوم إلی الکوفة، فلمّا قدمها ترک القتال معه، فلمّا قُتل الحسین، نزل هو والمسیّب بن نجبة الفزاریّ، وجمیع مَنْ خذله، ولم یُقاتل، ثمّ قالوا: ما لنا توبة ممّا فعلنا إلّاأن نقتل أنفسنا فی الطّلب بدمه. فخرجوا وعسکروا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 574
بالنُّخیلة، وولّوا أمرهم سلیمان بن صرد، وسمّوه أمیر التوّابین «1»، ثمّ صاروا إلی عبیداللَّه بن زیاد، فلقوا مقدّمته فی أربعة آلاف علیها شرحبیل بن ذی الکلاع، فاقتتلوا، فقُتل سلیمان ابن صرد والمسیّب بن نجبة، وکان یوم قُتِل ابن ثلاث وتسعین سنة.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 15/ 392- 393 رقم 538
سنة خمس وستّین: [...] وفیها خرج سلیمان بن صرد الخزاعیّ والمسیّب الفزاریّ، صاحب علیّ، فی أربعة آلاف یطلبون بدم الحسین، وکان مروان قد جهّز ستّین ألفاً مع عبیداللَّه بن زیاد لیأخذ العراق، فالتقی مقدّمة عبیداللَّه وعلیهم شرحبیل بن ذی الکلاع، هم وأولئک بالجزیرة، فانکسروا، وقُتِل سلیمان والمسیّب وطائفة، وکان لسلیمان صحبة، وروایة رضی الله عنه.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 141
وحینئذ عمد جمهور أهل الکوفة إلی عمرو بن حریث، نائب عبیداللَّه بن زیاد علی الکوفة، فأخرجوه من القصر.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 248
ثمّ دخلت سنة خمس وستّین: فیها اجتمع إلی سلیمان بن صرد نحو من سبعة عشر ألفاً، کلّهم یطلبون الأخذ بثأر الحسین ممّن قتله، قال الواقدیّ: لمّا خرج النّاس إلی النُّخیلة، کانوا قلیلًا، فلم تعجب سلیمان قلّتهم، فأرسل حکیم بن منقذ، فنادی فی الکوفة بأعلی صوته: یا ثارات الحسین.
فلم یزل ینادی حتّی بلغ المسجد الأعظم، فسمع النّاس، فخرجوا إلی النُّخیلة وخرج أشراف الکوفة، فکانوا قریباً من عشرین ألفاً أو یزیدون، فی دیوان سلیمان بن صرد، فلمّا عزم علی المسیر بهم، لم یصف معه منهم سوی أربعة آلاف، فقال المسیّب بن نجیّة لسلیمان: إنّه لا ینفعک الکاره، ولا یُقاتل معک إلّامَنْ أخرجتهُ النیّة، وباعَ نفسه للَّه‌عزّ وجلّ، فلا تنتظرنّ أحداً وامضِ لأمرک فی جهاد عدوّک واستعن باللَّه علیهم.
فقام سلیمان فی أصحابه وقال: یا أیّها النّاس! مَنْ کان إنّما خرج لوجه اللَّه وثواب
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أمیر المؤمنین»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 575
الآخرة فذلک منّا، ونحنُ منه، ومَنْ کان خروجه معنا للدّنیا فلیس منّا ولا یصحبنا. فقال للباقون معه: ما للدّنیا خرجنا، ولا لها طلبنا. فقیل له: أنسیر إلی قتلة الحسین بالشّام، وقتلته عندنا بالکوفة کلّهم، مثل عمر بن سعد وغیره؟ فقال سلیمان: إنّ ابن زیاد هو الّذی جهّز الجیش إلیه، وفعلَ به ما فعل، فإذا فرغنا منه عدنا إلی أعدائه بالکوفة، ولو قاتلتموهم أوّلًا، وهم أهل مصرکم ما عدم الرّجل منکم أن یری رجلًا قد قتل أباه، قد قتل أخاه أو حمیمه، فیقع التّخاذل، فإذا فرغتم من الفاسق ابن زیاد، حصل لکم المراد.
فقالوا: صدقت. فنادی فیهم: سیروا علی اسم اللَّه تعالی. فساروا عشیّة الجمعة لخمسٍ مضینَ من ربیع الأوّل.
وقال فی خطبته: مَنْ کان خرج منکم للدّنیا ذهبها وزبرجدها، فلیس معنا ممّا یطلب شی‌ء، وإنّما معنا سیوف علی عواتقنا، ورماح فی أکفّنا، وزاد یکفینا حتّی نلقی عدوّنا.
فأجابوه إلی السّمع والطّاعة والحالة هذه، وقال لهم: علیکم بابن زیاد الفاسق أوّلًا، فلیس له إلّاالسّیف، وها هو قد أقبلَ من الشّام قاصداً العراق.
فصمّم النّاس معه علی هذا الرّأی، فلما أزمعوا علی ذلک، بعث عبداللَّه بن یزید وإبراهیم بن محمّد، أمراء الکوفة من جهة ابن الزّبیر، إلی سلیمان بن صرد یقولان له: إنّا نحبّ أن تکون أیدینا واحدةً علی ابن زیاد، وأنّهم یریدون أن یبعثوا معهم جیشاً لیقوِّیهم علی ما هم قد قصدوا له، وبعثوا بریداً بذلک ینتظرهم حتّی یقدموا علیه، فتهیّأ سلیمان بن صرد لقدومهم علیه فی رؤوس الأمراء، وجلس فی أبّهته والجیوش مُحدقة به، وأقبل عبداللَّه بن یزید وإبراهیم بن طلحة فی أشراف أهل الکوفة من غیر قتلة الحسین، لئلّا یطمعوا فیهم، وکان عمر بن سعدبن أبی وقّاص فی هذه الأیّام کلّها لا یبیت إلّافی قصر الإمارة عند عبداللَّه بن یزید، خوفاً علی نفسه. فلمّا اجتمع الأمیران عند سلیمان بن صرد، قالا له وأشارا علیه أن لا یذهبوا حتّی تکون أیدیهما واحدة علی قتال ابن زیاد، ویجهِّزوا معهم جیشاً، فإنّ أهل الشّام جمع کثیر، وجمّ غفیر، وهم یحاجفون عن ابن زیاد.
فامتنع سلیمان من قبول قولهما وقال: إنّا خرجنا لأمرٍ لا نرجع عنه، ولا نتأخّر فیه.
فانصرف الأمیران راجعَین إلی الکوفة، وانتظر سلیمان بن صرد وأصحابه أصحابهم الّذین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 576
کانوا قد واعدوهم من أهل البصرة وأهل المدائن، فلم یقدموا علیهم ولا واحد منهم، فقام سلیمان فی أصحابه خطیباً وحرّضهم علی الذِّهاب لما خرجوا علیه، وقال: لو قد سمع إخوانکم بخروجکم للحقوکم سراعاً.
فخرج سلیمان وأصحابه من النُّخیلة یوم الجمعة لخمسٍ مضینَ من ربیع الأوّل سنة خمس وستّین، فسارَ بهم مراحل، ما یتقدّمون مرحلة إلی نحو الشّام إلّاتخلّف عنه طائفة من النّاس الّذین معه.
فلمّا مرّوا بقبر الحسین، صاحوا صیحة واحدة وتباکوا، وباتوا عنده لیلة یصلّون ویدعون، وظلّوا یوماً یترحّمون علیه، ویستغفرون له، ویترضّون عنه، ویتمنّون أن لو کانوا ماتوا معه شهداء.
قلت: لو کان هذا العزم والاجتماع قبل وصول الحسین إلی تلک المنزلة، لکان أنفَع له وأنصَر من اجتماع سلیمان وأصحابه لنصرته بعد أربع سنین، ولمّا أرادوا الانصراف، جعل لا یریم أحد منهم حتّی یأتی القبر، فیترحّم علیه، ویستغفر له، حتّی جعلوا یزدحمون أشدّ من ازدحامهم عند الحجر الأسود.
ثمّ ساروا قاصدین الشّام، فلمّا اجتازوا بقرقیسیا، تحصّن منهم زُفر بن الحارث، فبعث إلیه سلیمان بن صرد: إنّا لم نأتِ لقتالکم، فأخرِج إلینا سوقاً، فإنّا إنّما نقیم عندکم یوماً أو بعض یوم. فأمر زفر بن الحارث أن یخرج إلیهم سوق، وأمر للرّسول إلیه وهو المسیّب بن نجیة بفرس وألف درهم. فقال: أمّا المال فلا، وأمّا الفرس فنَعَم.
وبعث زفر بن الحارث إلی سلیمان بن صرد ورؤوس الأمراء الّذین معه إلی کلِّ واحد عشرین جزوراً وطعاماً وعلفاً کثیراً، ثمّ خرج زفر بن الحارث، فشیّعهم، وسار مع سلیمان ابن صرد وقال له: إنّه قد بلغنی أنّ أهل الشّام قد جهّزوا جیشاً کثیفاً وعدداً کثیراً، مع حصین بن نمیر، وشرحبیل بن ذی الکلاع، وأدهم بن محرز الباهلیّ، وربیعة بن مخارق الغنویّ وجبلة بن عبداللَّه الخثعمیّ.
فقال سلیمان بن صرد: علی اللَّه توّکلنا وعلی اللَّه فلیتوکّل المؤمنون.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 577
ثمّ عرض علیهم زفر أن یدخلوا مدینته أو یکونوا عند بابها، فإن جاءهم أحد کان معهم علیه، فأبوا أن یقبلوا، وقالوا: قد عرضَ علینا أهل بلدنا مثل ذلک فامتنعنا. قال:
فإذا أبیتم ذلک، فبادروهم إلی عین الوردة، فیکون الماء والمدینة والأسواق والسِّباق خلف ظهورکم، وما بیننا وبینکم فأنتم آمنون منه. ثمّ أشار علیهم بما یعتمدونه فی حال القتال، فقال: ولا تقاتلوهم فی فضاء، فإنّهم أکثر منکم عدداً فیحیطون بکم، فإنِّی لا أری معکم رجالًا والقوم ذووا رجال وفرسان، ومعهم کرادیس، فاحذروهم. فأثنی علیه سلیمان بن صرد والنّاس خیراً، ثمّ رجع عنهم، وسار سلیمان بن صرد فبادر إلی عین الوردة، فنزل غربیّها، وأقام هناک قبل وصول أعدائه إلیه، واستراح سلیمان وأصحابه واطمأ نّوا.
فلمّا اقترب أهل الشّام إلیهم، خطب سلیمان أصحابه، فرغّبهم فی الآخرة وزهّدهم فی الدّنیا، وحثّهم علی الجهاد، وقال: إن قُتلت فالأمیر علیکم المسیّب بن نجیّة، فإن قُتِل فعبداللَّه بن سعد بن نفیل، فإن قُتِل فعبداللَّه بن وال، فإن قُتِل فرفاعة بن شدّاد.
ثمّ بعث بین یدیه المسیّب بن نجیّة فی خمسمائة فارس، فأغاروا علی جیش ابن ذی الکلاع، وهم عارون، فقتلوا منهم جماعة وجرحوا آخرین. واستاقوا نعماً، وأتی الخبر إلی عبیداللَّه بن زیاد، فأرسل بین یدیه الحصین بن نُمیر فی إثنی عشر ألفاً، فصبح سلیمان ابن صرد وجیشه واقفون فی یوم الأربعاء لثمان بقینَ من جمادی الاولی، وحصین بن نُمیر قائم فی إثنی عشر ألفاً، وقد تهیّأ کلّ من الفریقین لصاحبه، فدعا الشّامیّون أصحاب سلیمان إلی الدّخول فی طاعة مروان بن الحکم، ودعا أصحاب سلیمان الشّامیِّین إلی أن یسلِّموا إلیهم عبیداللَّه بن زیاد فیقتلونه عن الحسین، وامتنع کلّ من الفریقین أن یُجیب إلی ما دعا إلیه الآخر، فاقتتلوا قتالًا شدیداً عامّة یومهم إلی اللّیل، وکانت الدّائرة فیه للعراقیِّین علی الشّامیِّین، فلمّا أصبحوا أصبح ابن ذی الکلاع وقد وصل إلی الشّامیِّین فی ثمانیة عشر ألف فارس، وقد أنّبه وشتمه ابن زیاد، فاقتتل النّاس فی هذا الیوم قتالًا لم یرَ الشّیب والمرد مثله قطّ، لا یحجز بینهم إلّاأوقات الصّلوات إلی اللّیل، فلمّا أصبح النّاس من الیوم الثّالث، وصل إلی الشّامیِّین أدهم بن محرز فی عشرة آلاف، وذلک فی یوم الجمعة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 578
فاقتتلوا قتالًا شدیداً إلی حین ارتفاع الضُّحی، ثمّ استدار أهل الشّام بأهل العراق، وأحاطوا بهم من کلِّ جانب، فخطب سلیمان بن صرد النّاس وحرّضهم علی الجهاد، فاقتتل النّاس قتالًا عظیماً جدّاً، ثمّ ترجّل سلیمان بن صرد، وکسر جفن سیفه ونادی:
یا عباد اللَّه! مَنْ أراد الرّواح إلی الجنّة والتّوبة من ذنبه، والوفاء بعهده، فلیأتِ إلیَّ.
فترجّل معه ناس کثیرون، وکسروا جفون سیوفهم، وحملوا حتّی صاروا فی وسط القوم، وقتلوا من أهل الشّام مقتلة عظیمة، حتّی خاضوا فی الدِّماء، وقُتِل سلیمان بن صرد أمیر العراقیِّین، رماه رجل یُقال له یزید بن الحصین بسهم فوقع، ثمّ وثب، ثمّ وقع، ثمّ وثب، ثمّ وقع، وهو یقول: فزتُ وربّ الکعبة.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 251- 254
وکان جیش سلیمان بن صرد وأصحابه یُسمّی بجیش التوّابین رحمهم اللَّه، وقد کان سلیمان بن صرد الخزرجیّ صحابیّاً جلیلًا نبیلًا عابداً زاهداً، روی عن النّبیّ (ص) أحادیث فی الصّحیحین وغیرهما، وشهد مع علیّ صفّین، وکان أحد مَنْ کان یجتمع الشّیعة فی داره لبیعة الحسین، وکتب إلی الحسین فیمَن کتب بالقدوم إلی العراق، فلمّا قدمها تخلّوا عنه، وقُتِل بکربلاء بعد ذلک، ورأی هؤلاء أنّهم کانوا سبباً فی قدومه، وأنّهم خذلوه حتّی قُتِل هو وأهل بیته، فندموا علی ما فعلوا معه، ثمّ اجتمعوا فی هذا الجیش وسمّوا جیشهم جیش التوّابین، وسمّوا أمیرهم سلیمان بن صرد أمیر التوّابین، فقُتل سلیمان رضی الله عنه فی هذه الوقعة بعین وردة سنة خمس وستّین، وقیل: سنة سبع وستّین، والأوّل أصحّ. وکان عمره یوم قُتِل ثلاثاً وتسعین سنة رحمه الله.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 255
سلیمان بن صرد بن أبی الجون بن سعد بن ربیعة بن أصرم بن حرام بن حبشیة بن سلول بن کعب أبو المطرف الخزاعیّ، یُقال کان اسمه یسار فغیّره النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، وقد روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم وعن علیّ وأبی الحسن وجبیر بن مطعم، روی عنه أبو إسحاق السّبیعیّ ویحیی بن یعمر وعبداللَّه بن یسار وأبو الضّحی، وکان خیِّراً فاضلًا، شهد صفِّین مع علیّ، وقتل حوشناً مبارزة، ثمّ کان ممّن کاتبَ الحسین، ثمّ تخلّف عنه، ثمّ قدم هو والمسیّب بن نجیّة فی آخرین، فخرجوا فی الطّلب بدمه وهم أربعة آلاف، فالتقاهم عبیداللَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 579
ابن زیاد بعین الوردة بعسکر مروان، فقُتِل سلیمان ومَنْ معه وذلک فی سنة خمس وستّین فی شهر ربیع الآخر، وکان لسلیمان یوم قُتِل ثلاث وتسعون سنة، وکان الّذی قتل سلیمان، یزید بن الحُصین بن بهز، رماه بسهم، فمات.
ابن حجر، الإصابة، 2/ 74 رقم 3457
سلیمان بن صرد بضمِّ المهملة وفتح الرّاء، ابن الجون الخزاعیّ، أبو مطرّف الکوفیّ، صحابیّ، قُتِلَ بعین الوردة سنة خمس وستّین.
ابن حجر، تقریب التّهذیب، 1/ 326 رقم 453 (ط دار المعرفة)
سلیمان بن صرد بن الجون بن أبی الجون بن منقذ بن ربیعة بن أصرم بن حرام الخزاعیّ أبو مطرّف الکوفیّ. له صحبة. روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم وعن أبیّ بن کعب وعلیّ ابن أبی طالب والحسن بن علیّ وجبیر بن مطعم، وعنه أبو إسحاق السّبیعیّ ویحیی بن یعمر وعدیّ بن ثابت وعبداللَّه بن یسار الجهنیّ وأبو الضّحی وغیرهم.
قال ابن عبدالبرّ: کان خیِّراً فاضلًا، وکان اسمه فی الجاهلیّة یسار، فسمّاه النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم سلیمان. سکن الکوفة وکان له سنّ عالیة وشرف فی قومه، وشهد مع علیّ صفّین، وکان فیمَن کتب إلی الحسین یسأله القدوم إلی الکوفة، فلمّا قدمها ترکَ القتال معه، فلمّا قُتِل ندمَ «1» سلیمان هو والمسیّب بن نجبة الفزاریّ وجمیع مَنْ خذله، وقالوا: ما لنا توبة إلّاأن نقتل أنفسنا فی الطّلب بدمه. فعسکروا بالنُّخیلة وولّوا سلیمان أمرهم، ثمّ ساروا، فالتقوابعبیداللَّه بن زیاد بموضعٍ یُقال له عین الوردة، فقُتل سلیمان والمسیّب ومَنْ معهم فی ربیع الآخر سنة خمس وستّین، وقیل رماهُ یزید بن الحُصین بن نُمیر بسهم فقتله [...] وکان سلیمان یوم قُتِل ابن (93) سنة. قلت: وذکر ابن حبّان إنّ قتله کان سنة (67) والأوّل أصحّ وأکثر. «2»
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 4/ 200- 201
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «قدم»]
(2)- و وعده خروج سلیمان با شیعه، اوّل سنه خمس و ستین است و نمی‌خواست که پیش از رسیدن زمان وعده، بیرون آید و سخن او دروغ شود. چنانچه مسلم بن عقیل پیش از رسیدن امیر المؤمنین حسین خروج
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 580
__________________________________________________
کرده، خود را به کشتن داد و چون هلال محرم سال مذکور رخ‌نمود، سلیمان بن صرد از کوفه بیرون آمده، نخیله را لشگرگاه ساخت و مردمی که با او بیعت کرده بودند، به تدریج متوجه معسکر شده و به وی می‌پیوستند.
جمعی این‌خبر را به سمع عبداللَّه‌بن‌زید رسانیدند، او گفت: «صبر کنید تا ببینم که از وی چه صادر خواهد شد.» چون سلیمان بعد از چند روز عرض لشگر کرد، زیاده از چهار هزار کس نیافت و حال آن که شانزده هزار کس از کوفیان با وی بیعت کرده بودند. از این صورت دلتنگ شده و گفت: «سبحان اللَّه! این مردم با من همان‌نوع معاش می‌کنند که با مسلم‌بن‌عقیل کرده بودند. این جماعت را دین، وفا، مروت و حیا نیست.»
و روز دیگر سلیمان در اثنای خطبه با متابعان خویش گفت: «اگر با من جهت تحصیل متاع دنیا می‌آیید، بازگردید که در این حرب مال نخواهد بود؛ چه من با هر که حرب کنم، مال او حلال ندانم و اگر غرض شما انتقام اهل‌بیت رسول صلی الله علیه و آله و سلم است، مردانه قدم در راه نهید.» و از این‌جنس کلمات گفته، هیچ کس بازنگشت و او نیز دل بر محاربه نهاد، رسولان به اطراف فرستاد. سایر اهل‌بیت را طلب داشت و با آن که زیاده از صد هزار کس با وی بیعت کرده بودند، از ده هزار تجاوز نکرد. سلیمان از این معنی متأثر گشته و به اصحاب رأی مشورت کرد که نخست به کجا رویم و با که محاربه نماییم. بعضی گفتند که عمر سعد و مجموع قتله امام حسین رضی الله عنه در کوفه‌اند، الا ابن زیاد. ابتدا از ایشان کنیم و برخی صواب چنان دیدند که به شام روند و اوّل به قلع و قمع ماده فساد عبیداللَّه زیاد پردازند و هر دو فریق بر اشارت مدعای خویش حجج و براهین اقامت کردند.
سلیمان رأی ثانی را مستحسن شمرد، بر توجه جانب شام یک جهت گشتند و این خبر به گوش عبداللَّه ابن‌زید رسید و با ایشان پیغام داد: «چنان دیدم که شما را داعیه رفتن شام است. خدای تعالی شما را نصرت و ظفر دهاد! امّا در شام دویست هزار مرد دلاورند بر حرب اقدام خواهند نمود و سپاه شما اندک، از خود دور می‌نماید که شخصی با چند معدود با خلقی نا محدود در مقام مقاتله و مقابله آیند و ما را نیز رفتن به آن دیار از جمله ضروریات است، به کوفه مراجعت نمایید تا از جانب عبداللَّه بن زبیر، مدد رسد. آن‌گاه به اتفاق روی به دشمنان نهیم، داد خویش بستانیم و اگر به شهر هم نمی‌آیید، همان‌جا اقامت نمایید تا به عبداللَّه بن زبیر نامه نویسم و از وی التماس کنم که لشگری گران به مدد ما روان کند.» چون قاصد عبداللَّه زید، پیام بگذارد، سلیمان بن صرد با یاران خویش گفت: «در این باب چه مصلحت می‌بینید؟»
ایشان گفتند: «ما بر مقتضی رأی تو عمل می‌کنیم.»
سلیمان گفت: «عبداللَّه‌بن‌زید می‌خواهد که سلسله جمعیّت ما را از هم‌گسیخته کند و بعد از افتراق، اجتماع به آسانی دست نخواهد داد. وظیفه آن که توکّل بر فضل آفریدگار کرده، به جانب شام توجه نماییم، جهاد اعدای ملت را وجهه همت سازیم.» مجاهدان دین از روی ثبات و یقین سخن سلیمان را به سمع رضا اصغا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 581
__________________________________________________
نموده، از نخیله کوچ کردند و بعد از قطع منازل و طی مراحل چون قریب به قبر امیرالمؤمنین حسین رضی الله عنه رسیدند، با هم گفتند: «سزاوار آن است که نخست به زیارت امام حسین رضی الله عنه برویم، دست در دامن توبه و انابت زنیم، از روان او عذر خواهیم و آن‌گاه به مقصد شتابیم.»
این سخن گفته و متوجه تربت آن جناب گشتند. چون چشم ایشان بر مرقد منوّر امام حسین افتاد، از اسبان فرودآمدند، اضطراب و بی‌قراری کرده و فغان و زاری به اوج آسمان رسانیدند. چون از مراسم زیارت فارغ گشتند، بر مراکب خود سوار گشته، در سیر آمدند و بعد از قطع مسافات به قرقیسا رسیدند. ظاهر شهر را منزلگاه ساختند و چون حاکم آن‌جا زفر بن الحارث از قدوم آن جماعت آگاهی یافت، فرمود تا در حصار ببستند و سلیمان و اعیان سپاه با مسیب بن نجبه گفتند که زفر ابن عم تو مردی خیر و مهمان دوست و با مروت است، تو را به در این حصار باید رفت و صورت حال را معروض او گردانیده و از وی رخصت حاصل کرده تا ساکنان این دیار و مقیمان این حصار جو و کاه و آنچه محتاج الیه ما باشد، به نرخی که در میان ایشان متعارف است، به لشگرگاه رسانیده بفروشد و خاطر جمع دارند که ما الصباح طبل رحیل کوفته و عنان عزیمت به جانب دمشق منعطف خواهیم ساخت.
مسیب پیغام سلیمان را رسانید و زفر فرمود تا مردم حصار امتعه بیرون برده، به سودا و معامله مشغول گشتند. از خاصه خویش پانصد شتر جو و کاه بار کرده، فرمان داد تا به لشگرگاه رسانیدند و به غیر از این، احسان بسیار درباره ایشان مبذول داشت.
خود روز دیگر به منزل سلیمان آمد و از روی نصیحت گفت: «چنان به سمع من رسید که مردم شام توجه شما را شنیده‌اند و عبدالملک بن مروان که بعد از پدر بر سریر حکومت نشسته است، عبیداللَّه زیاد را با پنج امیر دیگر از امرای عالی مقدار نامزد حرب شما کرده و لشگر ایشان، ضعف سپاه شماست و مخالفان غالبا امروز به رقه رسیده باشند. اکنون مصلحت شما آن که بر ظاهر این شهر توقف نمایید و علف چهارپایان از این روستاها حاصل کنید تا ایشان این‌جا آیند و من شما را به مرد و سلاح تا آن غایت که مقدور باشد، مدد کنم. اگر غلبه شما را باشد فبها، و الا در این حصن حصین متحصن شوید.»
سلیمان گفت: «بارک اللَّه فیک وجزاک اللَّه خیراً، والی کوفه عبداللَّه بن زید نیز امثال این سخنان گفت، اما ما بنای کار بر توکل نهاده‌ایم.»
زفر گفت: «هر چند به تدبیر من کار نکنید، من دست از نصیحت شما باز ندارم و شما مردان غریب و بر حیل و مکرهای شامیان وقوف ندارید، اگر توقف نمی‌کنید، صواب آن است که به تعجیل بروید تا پیش از ورود آن‌ها به عین الورد برسید. آن شهری است بزرگ از بلاد جزیره، مشحون به آب و علف بسیار. از شهر گذشته، فرود آیید، علیق اسبان را حسب المیسور از روستاها جمع کنید و از عین الورد تا این موضوع راه ایمن است. اگر علف کمی کند یا احتیاج به مدد داشته باشید، ما را تنبیه کنید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 582
__________________________________________________
نصیحت دیگر آن که تا توانید با شامیان در صحرا حرب مکنید که ایشان بسیارند و شما اندک. خطا بود که سپاه قلیل با جیش کثیر در هامون جنگ کنند و در حوالی شهر دیواری است که درختان بسیار در آن‌جاست. لشگر شما باید که از میان درختان و پس جدران با ایشان جنگ کنند و یکی از خطاهای شما این است که هیچ پیاده با خود نیاورده‌اید؛ چه پیاده سوار را مانند دیواری است که درپیش‌رو باشد، و چون لشگر شما همه سوارند باید که صف نکشند؛ زیرا که چون پیاده در صف نبود، سوار برهنه بود و باید که سپاه را فوج فوج ساخته، فوجی را به جنگ فرستی و چون ایشان از عهده کار خود بیرون آمده باشند، آن گروه را طلبیده و فوج دیگر به جای ایشان تعیین نمایی. باید که همیشه جمعی را در کمین‌گاه بازداری و با مکر و حیله بر جنگ دشمنان اقدام نمایی.» و بعد از اتمام نصیحت، سلیمان به مراسم شکر و احسان زفر قیام نمود، او را وداع فرمود و از قرقیسا کوچ کرد. پیش از شامیان به عین الورد رسید، فرودآمدند و بعد از چند روز شنیدند که بعضی از ملاعین شام در یک منزلی ایشان نزول کرده‌اند.
سلیمان خطبه‌ای گفته و مردم خود را پند بسیار داد و در اثنای سخن وصیّت فرمود: «اگر من کشته شوم، مسیب بر شما خلیفه من است، بعد از وی، عبداللَّه بن وال و پس از عبداللَّه، رفاعه بن شداد.»
و بعد از فراغ از وصیّت با مسیب گفت: «به رسم شبیخون متوجه این‌جماعت شو که قریب به ما فرود آمده‌اند؛ زیرا که ما را با ایشان به مکر و فریب حرب باید کرد.» و مسیب چهار صد سوار از سپاه اختیار کرد، به موجب فرموده روان شد و در سحر آواز اعرابی شنید که بیتی می‌خواند که مشتمل بر کلمه ابشر بود.»
مسیب گفت: «بشارت آمد.»
آن‌گاه فرمود که اعرابی را نزد وی آوردند. از اعرابی پرسید: «نام تو چیست؟»
جواب داد: «حمید.»
گفت: «عاقبت محمود خواهد بود، انشاء اللَّه تعالی.»
باز استفسار نمود: «از کدام قبیله‌ای؟»
گفت: «از قبیله بنی تغلب.»
مسیب گفت: «ما غالب خواهیم شد، اگر اراده حق‌تعالی باشد.»
و بعد از آن گفت: «از سپاه شام چه خبر داری؟»
گفت: «ایشان پنج امیرند با پنج گروه انبوه و از همه نزدیک‌تر به شما شرجیل بن ذو الکلاع است که از این‌جا تا لشگرگاه او قریب به یک میل بیش نماند.»
مسیب اعرابی را گفت: «تو به سلامت به مقصد خود بشتاب.»
و مسیب مردم خود را به چهار قسم کرد و روان شد. در آن سحرگاه از چهار جانب لشگر شرجیل درآمده، شمشیر در آن جماعت نهادند، بعضی از ایشان کشته شد و بقیة السیف منهزم شده و هرچه داشتند،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 583
مات فی أیّام ابن الزّبیر من الأعلام: [...]، وسلیمان بن صرد.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء/ 214
وأمّا سلیمان بن صرد، فإنّه قصد بطائفته الشّام: لأنّ ابن زیاد لمّا بلغه موت یزید، هرب من الکوفة إلی الشّام، فانتمی إلی مروان بن الحکم، فخرج إلیهم ابن زیاد فی ثلاثین ألفاً، فاقتتلوا أیّاماً، ثمّ التقوا یوماً، فکان النّصر لسلیمان فی أوّل النّهار، ثمّ لهم علیه فی آخره، ثمّ قُتِل سلیمان، وافترقوا، ثمّ هلک مروان. «1»
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 412
__________________________________________________
همان‌جا گذاشتند. سپاه عراق بر اسبان شامیان سوار شدند، مراکب خود را کوتل کردند، پیش از طلوع آفتاب مراجعت نمودند، بعد از غروب، به یاران خویش پیوستند. چون خبر این واقعه به سمع ابن‌زیاد رسید، حصین بن نمیر را با دوازده هزار مرد به حرب سلیمان فرستاد.
چون حصین بن نمیر به فرموده ابن‌زیاد روی به عین‌الورد نهاد. سلیمان بن صرد نیز با سپاه خویش در جنبش آمد، داد تهور و جرأت داد. چون تلاقی فریقین روی نمود، حصین از صفوف خود جدا شد، سلیمان را طلب داشت و با وی گفت: «مروان وفات یافته، مردم به طوع رغبت با پسرش عبدالملک بیعت کرده‌اند امر سلطنت شام بر وی قرار گرفته است، چنانچه حکومت تهامه و حجاز بر عبداللَّه بن زبیر و شما را هیچ امامی نیست. اکنون مصلحت شما در آن است که مراجعت نمایید وخود را بیهوده به کشتن ندهید.»
سلیمان گفت: «در میان ما آن کس که از همه کم‌تر است، به مراتب از شما بهتر است. اگر می‌خواهید که این فتنه تسکین گیرد، ابن‌زیاد را تسلیم ما کنید تا او را به جریمه‌ای که سمت وضوح دارد، بکشیم و عبدالملک را خلع کرده و به اتفاق شما با یکی از اولاد پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم بیعت کنیم.»
چون ارتکاب این، مقدور حصین نبود، به صف خود بازگشته، آهنگ جنگ را ساز داد، سلیمان نیز به یاران پیوسته و دل بر محاربه بنهاد. آن روز تا شب از جانبین، کشش و کوشش نمودند که سپه‌سالار اقلیم پنجم، بر مصیبت زدگان آن معرکه ترحم نمود. روز دیگر صباح شرجیل ذو الکلاع با هشت هزار کس، به فرموده عبیداللَّه زیاد با حصین ملحق شد، در این روز نیران قتال اشتعال یافت و جمعی کثیر به قتل آمدند. روز دیگر ادهم بن محرز الباهلی با ده هزار مرد از جانب شام، به مدد حصین شوم رسید، باری دیگر دلیران هر دو سپاه در صف هیجا غبا رفتند، گرد محنت و بلا برانگیختند و چون حصین بن نمیر ثبات و تجلد لشگر عراق را مشاهده نمود، پسر خود را با جمعی تیراندازان پیاده فرستاد تا بر آن جماعت تیرباران کردند. در اثنای این حال، تیری بر مقتل سلیمان بن صرد آمده و کوفیان مجروح خاطر و دل‌شکسته شدند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 201- 206
(1)- و در ماه محرم الحرام سنه خمس و ستین که موعد خروج بود از کوفه بیرون آمد، نخیله را معسکر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 584
__________________________________________________
گردانید و با آنکه قرب صد هزار کس با وی بیعت کرده بودند زیاده بر ده هزار سوار جمع نشدند. به روایتی عدد آن لشگر به شانزده هزار رسید و سلیمان از بی‌وفایی بیعتیان متأثر گشت و با اصحاب رأی و تدبیر مشورت نمود که نخست به کجا رویم و با کدام یک از قتله اهل‌بیت قتال نماییم؟
بعضی گفتند که عمر بن سعد با اکثر ملاعین کربلا در کوفه مقیم هستند، مناسب آن است که ابتدا به حرب ایشان کنیم، جمعی بر زبان آوردند که عبیداللَّه بن زیاد که مصدر فسق و فساد است و شام را به وجود خود مکدّر دارد، اولی آن که نخست به دفع او پردازیم.
سلیمان شق ثانی را اختیار کرد و نخست به کربلا رفت و شرایط زیارت مراقد عطرسای شهدا به جای آورده به اتفاق اصحاب، یکی دو روز در آن مقام شریف به ناله و زاری و گریه و بی‌قراری اشتغال نمود، زبان به اظهار توبه و انابت و تحسّر و ندامت گشود. آن‌گاه کوچ کرده روی به دمشق آورد.
در خلال آن‌احوال عبداللَّه‌بن‌یزید که از قبل عبداللَّه‌بن‌زبیر حاکم کوفه بود، قاصدی نزد سلیمان فرستاده، پیغام‌داد که در شام دویست هزار مرد مقاتل موجودند و سپاه تو اندک است، وظیفه آن که مراجعت نمایی تا هرگاه که از جانب عبداللَّه بن زبیر مدد رسد به اتفاق به جانب اهل‌عناد و نفاق رویم.
سلیمان این سخن را به سمع قبول راه نداد و بعد از طی منازل و مراحل به نواحی قرقیسیا منزل گزید، زفر بن الحارث که در آن اوان بر آن قلعه استیلا یافته بود و با مروانیان مخالفت می‌نمود با او ملاقات کرد و گفت: «چنین شنودم که مروان بن حکم به قعر جهنم شتافته و پسرش عبدالملک قائم‌مقام گشته و عبیداللَّه بن زیاد را با سپاهی زیاده از قطرات امطار به حرب تو نامزد کرده است، مناسب آن که هم در نواحی این حصار اقامت نمایی تا در وقت اشتعال نایره کارزار مدد من به تو رسد.»
سلیمان جواب داد: «ما مدار کار خود را بر توکّل نهاده‌ایم و می‌خواهیم که زودتر با اعدا مقاتله نماییم.»
زفر گفت: «اگر توقف نمی‌کنید، باید که در طی مسافت استعجال فرمایید تا قبل از وصول شامیان به عین‌الورد رسیده و آن بلده را در پس پشت کرده مستعد مصاف گردید، چون چنین کنید جهت علوفه لشگر و علیق‌الاغان تنقیص نیابید.»
و سلیمان بر این موجب عمل نموده، در نواحی عین‌الورد شنید که شرحبیل بن ذو الکلاع با فوجی از ملاعین شام به‌یک منزلی عین‌الورد فرود آمده‌اند، بنابر آن مسیب‌بن‌نجبه را با چهارصد سوار به رسم شبیخون بر سرایشان فرستاد، مسیب سحری بر شامیان تاخته و مهم ایشان را بر حسب دلخواه ساخته، سالما و غانما به سلیمان پیوست، بعد از آن حصین بن نمیر با لشگر بسیار بفرموده عبیداللَّه بن زیاد به مقابله سلیمان اقدام نمود، مدت سه روز زمان مقاتله امتداد یافت و هر روز امیری با جمعی کثیر از نزد عبیداللَّه به مدد حصین می‌شتافت. در روز سیم سلیمان به زخم تیری از پای درآمده، کوفیان دل‌شکسته شدند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 134- 135
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 585
وفی سنة خمس وستّین، سار سلیمان بن صرد الخزاعیّ والمسیّب بن نجبة، الأمیران فی أربعة آلاف فارس، فالتقوا، فقُتل الأمیران، وکان لسلیمان صحبة [...]، وکانت الواقعة بالجزیرة.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس،/ 308 (ط دار صادر)
سلیمان بن صرد [ل] «1» وزاد فی [ی] الخزاعیّ المتخلِّف عنه «2» یوم الجمل، المرویّ عن الحسن علیه السلام أو المرویّ «3» عن لسانه کذا «3» فی عذره فی التّخلّف. وفی [ن] ابن صرد الخزاعی أدرک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
وفی [کش] قال الفضل بن شاذان، ومن التّابعین الکبار ورؤسائهم وزهّادهم، سلیمان ابن صرد.
الإسترابادی، منهج المقال،/ 174/ مثله الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 381
وفیها [سنة خمس وستّین] خرج سلیمان بن صرد الخزاعیّ الصّحابیّ، والمسّیب بن نجبة الفزاریّ صاحب علیّ، فی أربعة آلاف، یطلبون بدم الحسین، ویُسمّی جیش التوّابین وجیش السّراة، وکان مروان جهّز ستّین ألفاً مع عبیداللَّه بن زیاد، لیأخذوا العراق، والتقوا بالجزیرة، فانکسرَ سلیمان وأصحابه، وقُتِل هو والمسیّب وطائفة، وکان لسلیمان صحبة وروایة. «4»
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 73
__________________________________________________
(1)- [راجع تفسیر هذه الرّموز فی مقدّمة الجزء الأوّل]
(2)- [جامع الرّواة: «عن»]
(3- 3) [جامع الرّواة: «علی لسانه کذباً»]
(4)- از این پیش، به شرح پاره‌ای از حالات شیعیان و محبّان امام حسین علیه السلام، خروش ایشان در طلب خون آن امام مظلوم، انجمن شدن در سرای سلیمان بن صرد خزاعی و امارت دادن او را بر خویش، اشارت رفت و باز نموده شد که سلیمان برای زمان خروج روزی معین و زمانی مشخّص را مقرر داشته است و در عرض مدت سکون و سکوت، به تهیه و تجهیز اسباب خروج، و فراهم کردن اموال و استعانت از طبقات رجال اشتغال ورزیدند.
ابو مخنف در کتاب «مقتل» می‌گوید: چون یزید بن معاویه راه هاویه گرفت، در دمشق به سوگواریش بنشستند، فتنه‌های بزرگ برخاست، مردمان گروه گروه بودند، بعضی در سوگش شادان، و پاره‌ای در هلاکش گریان بودند. جماعتی که به شهادت حضرت سید الشهدا علیه السلام ملال نداشتند، اولاد و حرم و اموال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 586
__________________________________________________
یزید رااز زیان مخالفان حراست می‌کردند و گروهی در اندیشه آن بودند که به سرای یزید بتازند، یاران و فرزندانش را خون بریزند و حریمش را از سیرت بیفکنند. در این وقت حکومت مصرین یعنی بصره و کوفه با عبیداللَّه بن زیاد که عذابش شدید باد! مسلّم بود و یزید وصیّت نهاده بود که در مدت سال شش ماه در کوفه و شش ماه در بصره اقامت جوید. در آن هنگام که یزید به دوزخ رسید، عبیداللَّه در بصره روز می‌گذرانید.
و در این هنگام از جماعت توابین از شیعیان امیر المؤمنین علیه السلام که در شمار ابطال رجال آن‌حضرت و مجاهدین در رکاب مبارکش بودند، چهار هزار و پانصد نفر از زمان معاویه تا آن وقت، در محبس ابن زیاد بودند و همه در غل و زنجیر مقید و در کمال سختی بودند، چنان که یک روز به ایشان طعام می‌دادند و روز دیگر نمی‌دادند. از این روی نیروی نصرت امام حسین علیه السلام برای ایشان نبود. و به جمله در کوفه به زندان بودند. چون خبر مرگ یزید در کوفه شیاع پذیرفت، جماعتی از مردم کوفه به سرای ابن زیاد بتاختند، اموال و خیل او را به غارت‌بردند، غلامانش را بکشتند، زندان را بشکستند، و این چهار هزار و پانصد تن را بیرون آوردند. از جمله محبوسین؛ سلیمان‌بن‌صرد خزاعی، ابراهیم بن‌مالک اشتر، ابن‌صفوان، یحیی‌بن‌عوف، صعصعه العبدی و نیز جماعتی از ابطال شجعان بودند، و چون این جماعت از زندان بیرون شدند، خزاین و اموال ابن‌زیاد را غارت کردند و سرایش را ویران ساختند.
معلوم باد که در این خبر اغلب مورخان را عنایت نیست؛ چه به حبس سلیمان و سایر رؤسا اشارت نرفته است. اگر این جماعت از زمان معاویه تا آن زمان در محبس ابن زیاد بودند، چگونه در حضرت امام حسین علیه السلام به عرض عرایض پرداخته به کوفه‌اش دعوت کردند، و نیز اگر به سبب گرفتاری در زندان، از نصرت آن حضرت باز ماندند، آن اظهار توبت و انابت و ندامت از چیست؟ چه خود معذور بوده‌اند. دنباله این‌خبر که به حکایت ابن جارود و تدبیر او در حفظ ابن زیاد می‌پیوندد، معلوم می‌شود که بر ترتیبی نیست که سایر مورخان اشارت نموده‌اند؛ چنان که به خواست خدا در مقام خود مذکور شود.
بالجمله خروج سلیمان و شیعیان به روایت پاره‌ای از مورخان بر حسب معاهده که با شیعیان نهاده، در آغاز محرم الحرام سال شصت و پنجم و به روایت ابن اثیر در هلال ربیع‌الآخر همان سال بود. در این مدّت اگر مختار یادیگران عجلتی در خروج آوردند، پذیرفتار نمی‌شد و نمی‌خواست قبل از میعاد و میقاتی که با شیعیان نهاده است، خروج نماید و مانند مسلم بن عقیل که پیش از تشریف‌فرمایی حسین علیه السلام خروج نمود، به قتل برسند. چون هنگام مقرر سر رسید، به رؤوس اصحاب و وجوه اعوان خویش پیام کرد به خدمت خود دعوت نمود. در شب اوّل ربیع‌الآخر که برای خروج معاهده نمودند، سلیمان و یارانش از کوفه بیرون شده و در نخیله که عباسیه باشد، برای عرض سپاه فرودآمدند. عبداللَّه بن الاحمر، قصیده‌ای بس فصیح در تحریض لشگریان بر خروج، قتال، مرثیه و ندبه بر امام حسین علیه السلام و آنان که در رکاب مبارکش شهادت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 587
__________________________________________________
یافتند، انشا نمود. شیعیان را در تخلّف از آن‌حضرت ملامت کرد و باز نمود که از آن پس این مردم از ارتکاب معاصی‌کبیره که در عدم نصرت آن‌حضرت ورزیده، به توبت گرائیدند و از آن جمله این شعر است:
«صحوتُ وودّعت الصّبا والغوانیا وقلتُ لأصحابی أجیبوا المنادیا
وقولوا له إذ قام یدعو إلی الهدی وقبل الدّعاء لبّیک لبّیک داعیا 1»
و هم از ابیاتی که در آن قصیده گوید:
«ألا وانع خیر النّاس جدّاً ووالدا حسیناً لأهل الدِّین إن کنتَ ناعیا
لیبکِ حسیناً مجرّد ذو غضاضة عدیم وأیتام تشکی الموالیا
فأضحی حسین للرِّماح دریئة 2 وغودر مسلوباً لدی الطّفِّ ثاویا
فیا لیتنی إذ ذاک کنتُ شهدته فضاربتُ عنه الشّامتین الأعادیا
سقی اللَّه قبراً ضمّه المجد والتُّقی بغربته الطّفّ الغمام الغوادیا 3»
آن‌گاه سلیمان خواست تا مقدار سپاه را باز داند و از کثرت و قلّت ایشان با خبر شود. پس در میان لشگرگاه چندی بگردید و در آن گردش آن فزایشی که خاطرش را آسایش دهد، نمایش نجست. پس حکیم ابن منقذ الکندی و ولید بن عصیر کنانی را برای اجماع مردم به کوفه فرستاد. ایشان برفتند و در آن شهر ندای «یا لثارات الحسین» در افکندند. این دو تن اوّل مخلوقی از آفریدگان یزدان بودند که به ندای «یا لثارات الحسین» زبان بر گشودند و مردمان را بخواندند.
چون این ندا در کوفه بلند شد، مردی از قبیله ازد که او را عبداللَّه بن حازم می‌گفتند، این هنگام نزد دختر و زوجه خویش که از تمامت زن‌های عصر خویش خوش روی‌تر و مشگین موی‌تر بود، نشسته بود. زوجه خود را که سهله دختر سبره بود، بسیار دوست می‌داشت و به صحبت و عشرت مشغول بودند. عبداللَّه در آن مدت در آن جماعت در نیامده بود. چون این صدا بشنید، بی‌اختیار از جای برجست و جامه حرب بپوشید و بر اسب خود برنشست. زوجه‌اش گفت: «ویحک مگر دیوانه شدی؟»
گفت: «دیوانه نشدم. لکن ندای منادی خداوندی را بشنیدم، از این روی اجابت کردم و در طلب خون این مرد تا زنده باشم، می‌کوشم.»
زوجه‌اش گفت: «این دختر خود را با کدام کس می‌گذاری؟»
گفت: «به خدای تعالی.»
پس گفت: «بار خدایا این فرزند خود و اهل خود را به حفظ و حراست تو می‌سپارم و از آنچه در نصرت دختر زاده پیغمبر تو از من قصور رفته، به تو بازگشت می‌نمایم.»
بالجمله چون بامداد شد، این مقدار که با وی بیرون آمده بودند، به لشگریان سلیمان ملحق شدند. سلیمان در دیوان اسامی آنان که با وی معاهد و معاضد شده بودند، نظر کرد. او را مکشوف افتاد که شانزده
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 588
__________________________________________________
هزار تن با وی بیعت کرده‌اند و بیش‌تر ایشان تقاعد ورزیده‌اند و از آن جمله افزون از چهار هزار تن موافقت نکرده‌اند. سخت آزرده خاطر شد و گفت: «سبحان اللَّه، همانا از این شانزده هزار نفر بیش‌تر از چهار هزار نفر با ما پیوسته نشدند و به عهد خویش وفا ننموده‌اند، آیا این مردم کوفه ایمان به یزدان ندارند، آیا عهود، مواثیق و پیمانی که با ایزد سبحان کرده‌اند، به خاطر نمی‌آورند؟ همانا این جماعت را حیا، حمیّت، وفا، غیرت، صفا و مروّت نیست، و با من همان معاملت ورزیدند که با مسلم بن عقیل به جای آوردند.»
با وی گفتند: «همانا مختار بن ابی عبید، این مردم را از تو سر برتافت و اینک دو هزار تن از آن جماعت با وی متابعت کرده‌اند و ده هزار تن در کوفه به جای مانده‌اند.» سلیمان سه روز همچنین در نخیله بماند، در طلب آنان که تخلّف جسته بودند، پیام کرد و هزار مرد دیگر با وی ملحق شد. به روایتی با این که بیش‌تر از صد هزار نفر با وی بیعت کرده بودند، لشگریانش از ده هزار تن افزون نشدند.
آن‌گاه مسیّب بن نجبه به پای شد و گفت: «رحمک اللَّه تعالی! همانا ناگزیر داشتن مردمان را برای معاونت، هیچت منفعت نرساند؛ چه سپاه باید از در اکراه نباشند و جز آنان که از روی نیّت پاک و ضمیر صافی با تو بیرون شده‌اند، هیچ کس در رکاب تو قتال نخواهد داد. اکنون به انتظار هیچ کس مباش، در کار خویش استوار باش و به جد و جهد بکوش.»
سلیمان گفت: «رأی همان است که تو آوردی و سخن همان است که تو به پایان بردی.» پس از آن در میان یاران خویش ایستاده و گفت: «هان ای مردمان! هر کس برای خشنودی خدا و طلب آن سرای بیرون می‌آید، با ما و از ما و ما با او و از وی باشیم و رحمت خدای در حیات و ممات او راست. و هر کس در هوای دنیا و طلب حطام جهان نکوهیده فرجام بیرون می‌شود، سوگند به خدای ما را مالی و غنیمتی جز رضوان خدای نصیب نیست و با ما سیم و زر نباشد. متاع ما این شمشیرهاست که حمایل کرده‌ایم، زاد و توشه ما به اندازه‌ای است که ما را از مردن نگاه دارد و هر کس غیر از این می‌جوید بهتر که با ما نپیوندد.»
چون سخنان سلیمان پایان گرفت، یارانش از هر سوی صدا بلند کردند و گفتند: «ما در طلب دنیا نیستیم و برای دنیا بیرون نشده‌ایم. بلکه برای توبت، انابت و طلب‌خون فرزند زاده رسول حضرت احدیت خروج نموده‌ایم.»
و چون سلیمان عزیمت بر حرکت بربست، عبداللَّه بن سعید بن نفیل گفت: «همانا مرا اندیشه و رأیی در می‌سپارد، اگر به صواب مقرون باشد، فاللَّه الموفق. و اگر بیرون از صواب است، از جانب من است. اینک ما در طلب خون حسین علیه السلام راه می‌سپاریم و قاتلان آن حضرت به جمله در کوفه‌اند که از آن جمله عمر بن سعد و رؤوس ارباع و قبائل هستند. پس از این جا به کجا شویم و ایشان را چگونه به جای بگذاریم و بگذریم.» حاضران به تمامت این رأی را پسندیده داشتند.
لکن سلیمان گفت: «آن کس که حسین علیه السلام را بکشت، لشگر بدو ساز داد و گفت که حسین را امانی و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 589
__________________________________________________
امنیتی نزد من نخواهد بود، الا آن که سر تسلیم پیش آورد و یا آنچه خواهم در حق او حکم برانم. این فاسق بن فاسق عبیداللَّه زیاد است، پس خاطر یک جهت کنید و با برکت خدای بدو شتاب گیرید. اگر خدای ما را بروی فیروزی داد، امیدواریم که این کارها سهل‌تر به‌پای بریم و این شهر شما بدون رنج و تعب، به متابعت شما اندر می‌شود و ایشان خودشان هر کس را که در خون حسین علیه السلام شریک بدانند، بخواهند کشت و یک نفر را معاف نخواهند داشت. اگر شهید گردید، همانا با مردمی که به قتال آن حضرت فرود آمده‌اند؛ جدال ورزیده‌اید «وما عندَ اللَّه خَیرٌ للأبرار». من دوست نمی‌دارم که با جز آن جماعت مقاتلت افکنید؛ چه اگر با اهل‌کوفه جدال و قتال دهید، هیچ کس را نظر بر دیگری نیفتد، جز این که قاتل پدر، برادر و یا خویشاوند خود را نگران شود و همه خونی یکدیگر باشید. هم اکنون خیر انجام و عافیت عاقبت از خدای طلب کنید و جانب راه بسپارید.»
و از آن طرف چون عبداللَّه بن یزید و ابراهیم بن محمد بن طلحه از خروج سلیمان بن صرد با خبر شدند، با جماعتی از اشراف کوفه روی به ایشان آوردند. لکن از آنان که شریک خون حسین علیه السلام بودند، با خود نبردند؛ چه بیم داشتند که به دست ایشان تباه شوند. عمر بن سعد نیز در این ایام از بیم خروج کنندگان در قصر الاماره بیتوته می‌نمود. چون عبداللَّه و ابراهیم نزد سلیمان آمدند، عبداللَّه بن یزید زبان به سخن برگشود و گفت: «همانا مسلمان برادر مسلمان است. باید خیانت نکنند و از روی مکر و دغل بیرون نشوند. همانا شما برادران ما و اهل شهر ما و از تمامت بندگان خدای که در این شهر جای دارند، شماها نزد ما محبوب‌تر باشید. هم اکنون خواستاریم که ما را در مفارقت خودتان، در اتلاف نفوس خود غمگین و دردناک نگردانید، از این مهاجرت از عدد جماعت ما نکاهید و با ما بمانید تا تهیه نیک به کار آوریم. از ابن زبیر نیز مدد جوییم و چون دشمن ما به ما روی کند، هم‌گروه بدو روی آوریم و با کمال بضاعت و استطاعت با وی مقاتلت ورزیم. همانا از طریقت عقل دور می‌نماید که سپاهی معدود به مبارزت لشگری نا محدود شوند و اگر به شهر نیز نخواهید شد در آن جا که هستید، استقامت جویید تا مدد ابن زبیر برسد. آن وقت همعنان بتازیم و دمار از دشمن نا به کار برآوریم و اگر اقامت جویید، باج و منال جوخی 4 را با شما گذارم.» ابراهیم بن محمد نیز با عبداللَّه یک سخن گشت.
سلیمان روی با اصحاب خویش آورد و گفت: «باز گویید تا شما را اندیشه بر چیست؟»
گفتند: «ما همه تابع رأی و رؤیت و مطیع امر و اشارت تو هستیم.»
سلیمان روی با عبداللَّه و ابراهیم کرد و گفت: «شرط نصیحت و آداب شفقت و عنایت و مشورت به جای آوردید، امّا تمامت همّ و قصد ما برای خدای تعالی و در راه اوست، و از خدای قادر مسألت می‌نمایم که عزیمت ما را بر طریق رشد و سبیل سلامت بگرداند! همانا ما را جز بر مرکب سفر رهسپر نخواهی دید.»
عبداللَّه گفت: «اگر پذیرای این‌سخن من نیستید، چندان درنگ جویید تا از گزیدگان سپاه مردمی کینه‌خواه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 590
__________________________________________________
را ساز و برگ سفر آماده کنم تا شما با سپاهی بزرگ، با دشمن روی در روی شوید؛ چه به ایشان پیوسته بود که عبیداللَّه بن زیاد با سپاهی گران از مملکت شام بدان سوی روی آورده است.»
سلیمان پذیرفتار نشد و با یاران خویش گفت: «عبداللَّه‌بن‌یزید همی‌خواهد رشته اجتماع ما را از هم بگسلد و چون این مردم پراکنده شوند، باری به آسانی فراهم نتوان آورد. سزاوار چنان است که با استواری عزیمت و خلوص عقیدت توکّل بر فضل آفریدگار کرده، به جانب شام رهسپار شویم و جهاد با اعدای ملّت را وجهه همّت کنیم.»
مجاهدان دین با دل ثابت و کمال یقین تمکین کردند و در شامگاه شب جمعه پنجم ربیع الآخر سال شصت و پنجم روی به راه نهادند و عبداللَّه بن احمر این شعر بگفت:
«خرجنَ یلمعنَ بنا إرسالا عوابساً یحملننا أبطالا
نرید أن نلقی بها الأقیالا القاسطین الغدّر الضلّالا
وقد رفضنا الولد والأموالا والخفرات البیض والحجّالا
نرجو به التحفة والنوالا لنرضی المهیمن المفضالا 5»
پس راه بر گرفتند و در دیر الاعور شب را به روز آوردند. چون به باب‌الاهواز رسیدند، جمعی کثیر از یارانش از وی تخلّف ورزیده بودند، و گفت: «سخت دوست می‌دارم که ایشان تخلّف ورزیدند «ولو خَرجُوا فیکُم ما زادوکُم إلّاخَبالا» همانا خدای انبعاث این جماعت را که از بغاث 6 کمترند، مکروه شمرد. لا جرم بر جای باز داشت و درنگ بداد و این فضل و فضیلت مجاهدت را به شما اختصاص داد.» آن گاه راه نوشتند تا بر اقساس بنی‌مالک در کنار فرات فرودگشتند و آن شب را به پایان آورده و به قبر مبارک حضرت امام حسین نزدیک شدند و گفتند: «بهتر آن است که از نخست به زیارت این مرقد منوّر بشویم، از جگر گوشه دختر پیغمبر از گناهان گذشته معذرت بخواهیم، به توبت و انابت گراییم و آن‌گاه جانب مقصود سپاریم.»
این سخن بگفتند و روی به آن تربت نهادند. چون چشم ایشان بر آن مرقد منوّر افتاد، به جمله از مرکب‌ها به زیر آمده، آغاز زاری و بی‌قراری نهاده و با سینه‌های چاک و دیده‌های نمناک، در خاک پاک گوهر تابناک خواجه لولاک ازدحام و اقتحام ورزیدند، ناله سوزناک را از سمک به سماک 7 و صدای ماتم را به‌عرش‌اعظم رسانیدند. از صیحه‌واحده، آشوب محشر برآوردند، بانگ ناله و نفیر را از فلک‌اثیر بگذرانیدند و یک‌روز و شب در حضرت پروردگار قهار به نماز و استغفار بایستادند. آن‌گاه به ضجّه و عویل بگریستند، چندان که در هیچ زمان از هیچ مرد و زن آن گونه گریستن مشاهده نرفته و آن تضرّع، زاری، انقلاب و بی‌قراری معاینت نشده بود. از عدم نصرت آن‌حضرت و ترک مقاتلت در رکاب سعادت نصابش، به توبت و انابت بزاریدند، تخم ندامت و اندوه در مرتع قلوب بکاریدند و از سیلاب عیون آبیاری کردند. از جمله کلمات ایشان که در ضریح مبارکش بر زبان می‌راندند، این بود:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 591
__________________________________________________
«اللَّهُمّ ارْحَمْ حُسَیْناً الشّهیدَ ابنَ الشّهید، المَهْدیّ ابنَ المَهْدی، الصِّدِّیق ابنَ الصِّدِّیق، اللَّهمّ إنّا نُشهِدُک أ نّا علی دینِهِم وسَبیلِهِم، وأعْداءُ قاتِلیهم، وأولیاءُ مُحبِّیهم، اللَّهُمّ إنّا خَذَلْنا ابنَ بنتِ نَبیِّنا مُحمّدٍ صلی الله علیه و آله، فاغفِرْ لَنا ما مَضی مِنّا، وتُبْ عَلَیْنا، فارحَمْ حُسَیْناً وأصْحابَهُ الشُّهداء الصِّدِّیقین، وإنّا نُشْهِدُکَ أنّا علی دینِهِم وعلی ما قُتِلُوا عَلَیْه، وإنْ لَمْ تَغْفِر لَنا وتَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الخاسِرین».
و هر جند ایشان را بر آن قبر مطهّر منوّر بیش‌تر نظر افتادی، بر جراحت صدور و قلوب بیش‌تر نمک افشاندی و گریه در گلو سخت گره گردیدی. چون خواستند به وداع آن ضریح شریف شوند، چنان ازدحام ورزیدند که هر گز در حجر الاسود آن گونه ازدحام مشهود نشده بود. در این حال وهب بن زمعه الجعفی با چشم گریان، دل بریان، دیده پر آب و جگر کباب بر فراز آن قبر منوّر بایستاد و این شعار [عبداللَّه] ابن حرّ جعفی را با کمال زاری و بی‌قراری بخواند:
«یبیتُ النّشاوی مِنْ أُمیّةَ نُوّماً وبالطَّفِّ قَتْلی ما یَنامُ حَمیمُها
وما ضَیَّعَ الإسلامَ إلّاقبیلةٌ تأمَّرَ نَوْکاها ودامَ نَعیمُها
وأضْحَتْ قَناةُ الدِّین فی کفِّ ظالِمٍ إذا اعْوجَّ مِنْها جانِبٌ لا یُقیمُها
فأقْسَمْتُ لا تَنْفَکُّ نَفْسی حَزینةً وعَیْنی تَبْکی لا یَجُفُّ سُجومُها
حَیاتی أو تَلْقی أمیّةُ خِزْیَةً یُذَلُّ لَها حتّی المَماتِ قُرُونَها 8»
و به روایت مجلسی رحمه الله در این وقت عبداللَّه بن عوف الاحمر که در میان مردمان بر اسبی سرخ‌موی و سیاه‌دم بر نشسته بود، از کمال خشم و ستیز و آتش درون همی‌خواست خون خویش بخورد و از نیران اندوه مشتعل گردد؛ آن ابیات را که از این پیش مذکور گشت «خرجن یلمعنَ بنا أرسالًا» تا به آخر قرائت کرد. آن‌گاه با ناله جانکاه، دل کینه خواه، خواطر نژند 9 و درون مستمند جانب راه گرفتند.
چون به‌انبار پیوستند، نامه عبداللَّه‌بن‌یزید والی کوفه به‌ایشان رسید و در جمله آن نوشته بود: «ای قوم ما! این راه را که در پیش گرفته‌اید و با قلّت سپاه به مقاتلت چنان لشگر بی‌شمار روی نموده‌اید، باری خویشتن را به دست خویشتن از قدرت و شوکت بیفکنید و به چنگ دشمن در اندازید و ناچار فرمانبردار میل و هوای او شوید. همانا شما در میان مردم بلاد خودتان به جمله برگزیده و منتخب باشید و چون دشمن شما با شما دچار شود، می‌داند که اعلام جماعت و بزرگان این شهر شمایید. لاجرم بخواهند دانست که چون بر شما استیلا جویند، دیگران را به آسانی از جای برگیرند. از این روی آن چند که در نیروی بازو دارند، از کوشش و کشش قصور نورزند تا بر شما دست یابند.
ای قوم! همانا اگر ایشان بر شما فیروز شوند «یرجموکم أو یُعیدوکم فی ملّتهم ولن تفلحوا إذاً أبداً» 10، کنایت از این که یا شما را از تیغ می‌گذرانند یا به بیعت و اطاعت خویش می‌رانند. از آن پس هرگز جانب فلاح و نجاح نیابید و روی آسایش و صلاح ننگرید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 592
__________________________________________________
ای‌قوم! همانا ما و شما به‌منزله یک‌تن باشیم، دست ما و شما در یک حکم است و دشمن ما و شما یکی است. اگر دست در دست دهیم و پشتوان یکدیگر شویم، دشمن را مخذول و منکوب سازیم و اگر به اختلاف و تفرقه رویم، ابّهت، شوکت و هیبت ما از نظر دشمن ما برود.
ای قوم! نصیحت مرا خوار و نادیده مشمارید، امر مرا مخالف مشوید و به محض قرائت این مکتوب روی به من آورید و جانب من بسپارید. والسلام.»
چون سلیمان و اصحابش این مکتوب را قرائت کردند، گفتند: «در آن حال که در کوفه جای داشتیم، از این‌گونه سخنان فراوان بشنیدیم و از آهنگ خویش انصراف نجستیم. هم اکنون که خویشتن را آماده جهاد ساخته و به زمین دشمن نزدیک شده‌ایم، چگونه متابعت این رأی و مطاوعت این فرمان را نماییم!»
پس سلیمان پاسخ عبداللَّه بن یزید را بنوشت و او را بر آن نصایح و آن شفقت شکر و ثنا بگذاشت و باز نمود: «این قوم در کار جهاد و جانبازی در راه خالق عباد خرسند و شاد هستند، از این که نفوس خود را به پروردگار قدوس فروخته‌اند، بشارت‌ها دارند، از آن گناه بزرگ و تقصیر عظیم به توبت و انابت رفته‌اند، به حضرت خدای روی‌آورده و بر او توکّل نموده‌اند، و به آنچه قضای ایزد دوسرای رفته، راضی باشند.»
چون این مکتوب به عبداللَّه پیوست، گفت: «یقین دارم که اوّل خبری که از این قوم به شما می‌پیوندد، قتل ایشان است. سوگند با خدای، همگی مسلم و کرام شهید می‌شوند.»
بالجمله سلیمان و یارانش از آن‌جا بکوچیدند، در هیت 11 فرود آمدند، بیاسودند و از آن‌جا راه برگرفتند و به قرقیسیا در آمدند. در این وقت زفر بن حارث کلابی که با مروانیان کوس مخالفت می‌کوفت، بر آن شهر مستولی شده بود، چون خبر ورود آن جماعت را بدانست، بیمناک شد و در قرقیسیا متحصن گردید. دروازه‌های شهر را بر روی ایشان بربست و سلیمان و یارانش در کنار شهر فرود آمدند. سلیمان با مسیّب بن نجبه گفت: «زفر بن الحارث پسر عم تو مردی با خیر، مهمان دوست و با مروّت و فتوّت است، تو را بر در این حصار باید رفت، او را از کماهی آگاهی باید داد، خواستار باید شد تا در حصار بر این لشگر برگشاید، دستوری دهد تا شهریان آنچه در بایست این سپاه باشد، از کاه، جو و دیگر اشیا به آن بها که متداول ایشان است، به ما بدهند، قیمتش را بازگیرند و هم خاطر آسوده دارند که بامدادان، به گاه این سپاه کوس کوچ بر کوبند و از کنار این شهر برخیزند.»
مسیّب بن نجبه بر در حصار شد و خویشتن را شناخته داشت. رخصت خواست تا به شهر اندر شود و دیدار زفر را دریابد. مذیل بن زفر نزد پدرش رفت و گفت: «این مردی نیکو هیأت و نامش مسیّب بن نجبه است. رخصت خواهد تا به دیدار تو آید.»
زفر گفت: «ای پسرک! نمی‌دانی این مرد کیست؟ این مرد، یکّه سوار تمامت مضر است، اگر از اشراف طایفه مضر ده تن به شمار آورند، یک تن از آن ده تن او باشد. او مردی ناسک، دین‌دار و پرهیزکار است،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 593
__________________________________________________
رخصت بده تا درآید.»
معلوم باد که از این کلام مکشوف می‌شود که این که پاره‌ای مورخان نوشته‌اند مسیّب پسر عمّ زفر است، به صواب نیست، چه اگر خویشاوند یکدیگر بودند، زفر و پسرش این گونه سخن نمی‌راندند و از این گذشته زفر کلابی و مسیّب فزاری است 12.
بالجمله چون مسیّب بر وی در آمد، زفر در تکریم او بکوشید، از یک طرف خود بنشانید، و از حالش بپرسید. مسیّب از اندیشه خود و آنچه بر آن‌عزیمت نهاده بودند، او را بیاگاهانید. زفر گفت: «ما دروازه‌های شهر را بر شما فراز نکردیم، جز این که خواستیم بدانیم به آهنگ ما روی آورده‌اید، یا اندیشه دیگر جای دارید. ما را عجز و انکساری از این مردم نیست، لیکن چون سیر جمیله و مراتب صلاح و تقوای شما را دانسته‌ام، دوست نمی‌داشته‌ام که با شما مقاتلت ورزم.»
آن‌گاه فرمود تا بازاریان با امتعه خویش روی به لشگرگاه سلیمان نهادند تا هر چه خواهند از ایشان ابتیاع نمایند و نیز هزار درهم و یک اسب به مسیّب بداد.
مسیّب آن دراهم را قبول نکرد، لیکن اسب را پذیرفت و گفت: «شاید اگر مرکب من لنگ شود، بدانم حاجت اوفتد.»
آن‌گاه زفر از اموال خاصه خویش، پانصد شتر کاه و جو بار کرد و با نان فراوان، آرد و علف به آن جماعت بفرستاد، چندان که جمله آن مردم را از این جمله مستغنی ساخت و جز به خریداری تازیانه یا جامه نیازمند نشدند. چون بامداد شد از کنار قرقیسیا بکوچیدند، زفر بن الحارث به مشایعت ایشان بیرون شد و با سلیمان به عطوفت و نصیحت گفت: «به من رسیده است که مروان به دیگر جهان شد، پسرش عبدالملک بر سریر سلطنت جای کرده است و پنج تن از امرای سپاه شام با لشگری گران از جانب اواز رقّه راه بر گرفته و به سوی شما روی نهاده‌اند. و ایشان: حصین بن نمیر، شرحبیل بن ذی الکلاع، ادهم بن محرز، جبله بن عبداللَّه الخثعمی و عبیداللَّه‌بن‌زیاد هستند. هم اکنون اگر خواهید در ظاهر این شهر یا داخل این شهر سکون جویید، ما شما را به مال و رجال مدد کنیم، یک دست و یک دل باشیم، چون دشمن به ما روی کند با او قتال دهیم، اگر نصرت با ما رسد فبه‌المراد، والا در این حصن متحصن می‌شویم.»
سلیمان گفت: «بارک اللَّه فیک وجزاک اللَّه خیراً، همانا عبداللَّه بن یزید والی شهر ما و مردم آن شهر نیز همین سخن راندند و همین مطلب خواستند، لیکن ما پذیرفتار نشدیم.»
زفر گفت: «هرچند به تدبیر من کار نکنید، لکن از نصیحت شما فرونمی‌گذارم؛ چه مردی غریب و از مکر، حیل، کید و دغل شامیان بی خبر هستید. اگر درنگ نمی‌جویید، نزدیک به صواب چنان است که از آن پیش که شامیان به عین‌الورده اندر شوند که از بلاد عظیمه جزیره و به غزارت میاه و خضارت گیاه ممتاز است، اندر شوید و آن مدینه را در پشت خویش قرار می‌دهید تا به هر چه ما یحتاج شما باشد، توانا باشید
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 594
__________________________________________________
و نیز اگر شما را با ما حاجت رود، آگاهی دهید تا کفایت کنیم. سوگند با خدای، هرگز به کرامت و جلالت شما جماعتی ندیده‌ام و امیدوارم که پیش از وصول سپاه شام به عین الورده، شما ورود کنید.
و نیز هرگز با سپاه شام در روی بیابان جنگ میارایید و به مطاعنه و مرامات 13 نپردازید؛ چه ایشان جمعی کثیر و شما مردمی قلیل باشید. هیچ از آن ایمن نیستم که آن جماعت بر شما احاطت گیرند و شما را توانایی مقاتلت نماند و پایمال قتال گردید. نیز در برابر ایشان صف نبرد آراسته مکنید؛ چه شمارا پیادگان همراه نباشد و ایشان با جمعی از پیادگان هستند و پیاده برای سواره، مانند دیوار در پیش روی باشد و چون پیاده در جلوی صف نباشد، سوار برهنه باشد.
شما تا توانید پراکنده بر ایشان بتازید، از پس درختان و حیطان نبردافکنید، سپاه خود را فوج از پس فوج بدارید، و چون فوجی برفتند و جنگ درافکندند و نیروی خود به کار بردند، ایشان را بخوانید و فوجی دیگر را به‌نبرد برانید؛ اگر جملگی بر یک صف باشید، رجاله سپاه بر شما روی کنند، صف شما پراکنده شود، هزیمت آسان گردد و نیز باید همیشه جمعی را در کمین بداری و با شامیان از روی مکر و حیلت اقدام جویی.» آن گاه ایشان را وداع کرد، دعای خیر بگفت و آن جماعت شکر احسان او را بگذاشتند و با کمال جد و جهد روی به عین‌الورده نهادند.
معلوم‌باد که اساتید نقله اخبار و اسانید جمله آثار که در نگارش اخبار صریحه و آثار صحیحه دقیق‌النظر و حدید البصر هستند، پاره اخبار را با حقیقت مقرون نمی‌شمارند، با به سبب غرابت از خورده خورده بینان مصون نمی‌انگارند، یا به ملاحظه اختصار اخبار، به انتقاد آثار کفایت می‌ورزند؛ بعضی به علّت عدم احاطه تامه، قبول زحمت نظر در کتب سیر، عدم امکان تحصیل کتب متشتته، ضیق‌وقت و عدم‌مجال، ملاحظه وقت و حال، رعایت سلیقه، میل سلطان عهد، امرای زمان، علمای دهر و ادبای آن عصر و اوان، وجود موانع خارجیه و اغراض شخصیه یا غیر از آن، از نگارش پاره‌ای اخبار انصراف می‌جویند و نقل سیر را مختصر می‌گردانند. بلکه غالباً اگر در مقام اشاعت نباشند، به اشارت هم مبادرت نمی‌جویند.
این کار و کردار در پاره‌ای موارد نقصان می‌رساند؛ چه اوّلًا آن مطالعه کنندگان که چندان در استدراک دقایق اخبار توانا نیستند، اگر بر خبری‌دقیق بگذرند و در کتب اساتید ننگرند، از حیّز اعتبار خارج شمارند، و تواند بود که آن خبر در کمال صحّت، جمال و سلامت باشد و اساتید مورخان به سبب طول آن و یا عدم اطلاع بر آن، به علّت تقاضای زمان به نگارش آن اقدام نکرده‌اند و به شرح آن نیازمند نبوده‌اند. دیگر این که شاید خبری بس گزاف و بیرون از حقیقت را در پاره‌ای کتب بنگرند، صحیح شمارند و اگر در دیگر کتب ننگرند، محض مسامحه دانند و ندانند که چون از درجه اعتماد خارج بوده است، مرقوم نداشته‌اند و علمای قوم و زعمای نویسندگان اعتنا نفرموده‌اند.
و دیگر این که چون مخالفان در بعضی ملفّقات به پاره‌ای از این حکایات بگذرند، استهزا نمایند و جمله
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 595
__________________________________________________
آن کتاب را سخیف و بیهوده شمارند. با این که تواند بود شامل بسی‌اخبار صحیحه باشد، لکن مخالف به همان یک دو خبر که بیرون از صحّت بیند، راقم و مرقوم را مذموم و ملوم شمارد و بر باره مقصود برآید. دیگر این که از یک و دو تن که این‌گونه مسامحت و عدم مبالات بنگرند، دیگران را نیز بر آن حمل نمایند، سلسله سند را ضعیف گردانند و در سایر روایات و اخبار وهن بیاورند و آنچه را که برایشان حجّت تواند بود، به این حمل از حملش سرباز پیچند.
پس شایسته آن است که آنان را که بر کتب متشتته دست‌رسی و بر اخبار مختلفه احاطتی است، در نگارش هرگونه خبر خواه مجمل یا مفصّل، وسعت و بضاعتی این زحمت را بر خود هموار کند و بر رنج و کلال خویش ملال نگیرد و در نگارش اخبار مختلفه قصور نجوید. لکن هر یک را بالمرّه از حقیقت خارج بنگرد، به دلایل واضحه مبرهن دارد، یا اگر غریب و عجیب بنگرد، همچنان به شواهد و امثال آن اشارت نماید تا بی‌خبران با خبر شوند و مستعجبان از عجب بیرون آیند و نیز مخالفان را راه طعن ودق باقی نماند و بدانند که اگر خبری که از حقیقت دور می‌نماید نگاشته آید، همچنان بر عدم استحکامش اشارت می‌رود و اگر مشحون به غرابت باشد، به امثال و انواعش تنبیه می‌شود تا در سایر اخبار مجال سخن و استهزا نیابند.
و این کم‌تر بنده خداوند ماه و مهر و کهتر ستاینده بر کشنده سپهر را در تحریر این مجلّدات عدیده و ترجمه این‌اخبار کثیره، خواه در اخبار مسطوره و خواه در احادیث مأثوره، بعد از آن که تفحّص و استیعاب کامل رفته، به قدر بضاعت و نیروی استطاعت بر این شیمت سلوک بوده و غالباً از تحقیق، تعیین و تبیین کناری نداشته است. این زحمت بزرگ را بر خود حمل کرده و پاره مطالب را که حامل معایب بوده و به اسانید و اساتید منسوب داشته‌اند، منکشف ساخته است تا به قدر میسور در ظلمات شبهات دچار نشوند و از امتیاز سقیم از صحیح و مستهجن از مستحسن، بیچاره نمانند. «وباللَّه التوفیق وعلیه التکلان».
اکنون به‌رشته داستان باز شویم و بر اثر آن‌خبر که بدان اندر بودیم، باز رویم. همانا ابو مخنف در «مقتل» و نیز صاحب قرّة العین و برخی از نویسندگان نوشته‌اند که: از آن پس که خبر مرگ یزید به کوفه رسید و چنان که اشارت رفت، مردم کوفه جوش و خروش برآوردند و سرای ابن زیاد را که آن وقت در بصره روزگار می‌سپرد، بغارتیدند، غلمانش را از تیغ برّان بگذرانیدند، زندانش را بشکستند و زندانیانش را بیرون کردند. سلیمان‌بن‌صرد و دیگران برای خروج آماده شدند، و این خبر در بصره به عبیداللَّه رسید. در ساعت به مسجد اندر و بر منبر برشد، مردمان از هر سوی فراهم شدند و هنوز از مرگ یزید دانا نبودند.
عبیداللَّه این‌وقت بر فراز منبر بایستاد و به بلندتر صوت خویش آواز در داد: ای اهل‌بصره و ای جماعت عرب! بدانید که ایزد دادار هر که را سزاوار دانست اختیار کرد و یزید بن معاویه به سرای پایدار سرسپار گشت. اکنون حاضران با غایبان خبر کنند و بدانید که من از جانب خود کسی را در میان شما به خلافت بنشانم و نافذ الفرمانش فرمایم. در اوامر و نواهی او شرایط اطاعت و انقیاد را مطیع و منقاد باشید و از بغی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 596
__________________________________________________
و عناد بپرهیزید؛ چه من به آهنگ شام و دخول دمشق بیرون می‌شوم، از این پس همه روز مکاتیب من به شما می‌رسد و هم اکنون در جناح عجلت حرکت می‌نمایم. مردم بصره هم‌آواز گفتند: «سمعاً وطاعة».
آن‌گاه ابن زیاد خلیفه خود را با ایشان باز نمود، حوایج ایشان را برآورد، عطاها و خلعت‌ها بداد و با جماعتی از شجعان رجال و فرسان ابطال راه برگرفت؛ چه طغیان اهل‌کوفه و خروج زندانیان که از اصحاب امیر مؤمنان علیه السلام بودند، بدو پیوسته بود، و می‌دانست که در گذرگاه و کمین او بیرون شده‌اند تا او را گرفته و تباه کنند.
چون ابن‌زیاد چندی راه در نوشت، عمر بن الجارود در طی طریق با وی رفیق گشت. به روایت صاحب قرّةالعین، او نیز با ابن زیاد راه می‌سپرد و او را در میان قوم و عشیرتی که داشت، مطاعیتی به کمال و نیز یازده پسر بودش که هر یک با ده تن برابر بودند و هم هزار نفر مملوک داشت و به آهنگ کوفه راه می‌نوشتند. در آن‌حال از خروج زندانیان، موافقت اهل‌کوفه با ایشان و بیرون آمدن از کوفه برای گرفتاری ابن‌زیاد بشنیدند. عمر بن‌الجارود را پسری بود که آن‌حدّت بصر و قوّت‌نظرش بودی که اگر از دو فرسنگ مسافت، گردی برخاستی بازدانستی که از سم ستور است یا جز آن است، پس نظر بر دوانید، غباری را بدید، روی به پدرش کرد و گفت: «گرد و غباری و لشگر بسیاری از سوی کوفه نگرانم و گمان همی‌برم که در طلب ما شتابان باشند.»
این‌هنگام ابن جارود روی به ابن زیاد کرد و گفت: «یا عبیداللَّه! به راستی بگو از بصره به کدام علّت روی به دیگر سوی آورده‌ای؟»
گفت: «دانسته باش که مرا خبر رسید که یزید رخت به دیگر سرای کشید، چون این خبر به کوفه پیوست، سرای مرا به غارت گرفتند، زندانیان را از زندان بیرون آوردند و نیز از ایشان بیمناک هستم که خبر رحیل مرا از بصره دانسته باشند و در عرض راه به کمین من بنشینند و از من انتقام بکشند؛ چه جمله از اصحاب علی علیه السلام هستند و مدّت‌ها گرفتار بند و زنجیر زندان بودند.»
عمر بن الجارود گفت: «حکایت همان است که گفتی و نیک دانسته باش که تو را از چنگ ایشان مخلصی نباشد، مگر به طریقی که به تو اشارت کنم.»
گفت: «بیار تا چه داری.»
گفت: «تورا زیر شکم شتر سخت می‌بندم، مشک‌های‌خالی از آب دو سوی شتر بر تو حایل و جل‌های چند بر تو ساتر می‌گردانم، آن شتر را در وسط اشترهای دیگر روان می‌دارم و اگر از این سخن تجاوز کنی، بی‌گمان به هلاک و دمار دچار می‌شوی؛ چه دیری برنیاید که این جماعت ما را دریابند و شرایط تفتیش را از دست نگذارند. سوگند با خدای اگر تو را بنگرند، یک ساعت مجال نگذارند.»
ابن زیاد گفت: «چنان کن که چنان دانی.» و ابن‌جارود او را در زیر شتر بربست و چون از آن تدبیر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 597
__________________________________________________
آسوده شدند، ناگاه سلیمان بن صرد خزاعی با چهار هزار و پانصد سوار ایشان را دریافت، در پرّه درآورد و ندای یا لثارات الحسین بر کشید.
عمر بن الجارود با ایشان گفت: «ای قوم! چندی درنگ جویید و باز گویید خون حسین علیه السلام را از کدام کس می‌جویید؟» گفتند: «به ما رسید که شما ابن‌زیاد را با خویشتن به جانب شام حمل می‌کنید.» گفتند: «ای قوم! از خدای بپرهیزید و غبار نقار می‌نیانگیزید. اینک روز روشن است، ما در تاریکی و شب راه نمی‌سپاریم، در بیابانی صاف و هموار ره سپاریم و مردمی در زیّ فقرا هستیم؛ جمله ما را تفتیش کنید.» پس تفتیش کردند، چیزی به دست نیاوردند، به آن حیلت و مکیدت راه نیافتند، از ایشان باز شدند و آن جمله را به راه خود گذاشتند.
سلیمان گفت: «از این جا به کجا شویم؛ چه آن کس که ما را خبر داد که ابن زیاد از بصره جانب شام گرفت، صادق القول بود و به کذب سخن نمی‌راند. هم‌اکنون باید در طریق او کمین کنیم و چونش دریابیم، انتقام آل رسول خدای صلی الله علیه و آله را از وی باز کشیم. و از مردم بنی‌امیّه هر کس به کین آل رسول خدای زین بر مرکب نهاده یا در زمان خاندان خیر الانام باره‌ای در لگام آورده و در قتل حسین علیه السلام متابعت و مشایعت ورزیده، در خاک و خون درآوریم.»
اصحابش گفتند: «ما به جمله در زیر فرمان تو و گروگان پیمان توییم، و در هیچ امری عصیان نورزیم.»
و از آن‌طرف ابن الجارود ابن زیاد را از بیابان‌های بی آب و گیاه عبور همی‌داد و چون از اصحاب ابن‌صرد بسیاری دور شدند و از گزند ایشان ایمن گردیدند، ابن زیاد را از شکم شتر بر گشود و بر هودجش بنشاند. ابن زیاد در همان ساعت ده هزار دینار از اموالی که با خود حمل می‌داد، به او عطا کرد و همی برفت تا از پس بیست روز به دمشق رسید. مردم دمشق و دیگر کسان را بر بیعت عبداللَّه بن عمر یک جهت یافت، پس به منزل مروان بن الحکم درآمد و گفت: «هرگز با عبداللَّه بن عمر بن الخطاب بیعت مکن و تا جان در تن داری، این عار بر گردن مسپار.»
گفت: «ایّها الامیر! تدبیر چیست؟»
گفت: «قوم و عشیرت خویش را بخوان و فراهم گردان، خزینه پسر عمّت یزید را برگشای، لشگریان را به خواسته آراسته کن تا من بکوشم و بیعت تو را از تمامت مردمان مأخوذ دارم و تو در مقام پسر عمّت یزید بر مسند خلافت جای کنی. من نیز پنجاه شتر از زر و سیم و ثیاب فاخره برای تو حمل کرده‌ام. این جمله را نیز بر گیر، آن مال را بر لشگریان و آن خلاع فاخره را با بزرگان ایشان عطا کن و ایشان را به بیعت خویش دعوت نمای و چون مردم شام با تو بیعت کردند، من به آهنگ مردم عراق تجهیز سپاه کرده بیرون شوم و امر عراقین؛ کوفه و بصره را از بهر تو به نظام بیاورم. در این‌جمله به نام تو خطبه می‌رانم، مردم خراسان و اصفهان و حرمین را مکتوب می‌نمایم که امروز خلیفه روزگار تویی، مردمان به خلافت و بیعت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 598
__________________________________________________
تو متفق شده‌اند و من در شامین، عراقین، حرمین شریفین و سایر امصار و بلدان به نام تو خطبه رانده‌ام و بلکه در مشرق و مغرب عالم به نام تو خطبه می‌رانند.»
مروان شادمان شد و گفت: «هرچه دانی چنان کن؛ چه تو از هر کس با من اولی باشی و در این امارت با من شرکت جویی. اگر کار به پایان آوری کوفه و بصره چنان که تو را بود، به علاوه حرمین شریفین تو راست. ابن زیاد شاد گردید و مروان را به سرای یزید انتقال داد و اموالی که در آن جا به جای مانده بود، در میان لشگریان و ابطال رجال قسمت کرد و جمله را شاد خوار ساخت. چه به روایت صاحب «قرة العین» بعد از آن که یزید به هلاکت رسید، مؤمنان دمشق بتاختند، سرای او را به غارت گرفتند و فرزندان و حریم او را سر ببریدند.
بالجمله ابن‌زیاد قواد سپاه 14 و سرهنگان کینه‌خواه را بخواند، هر یک را از آنچه یزید عطا می‌کرد، افزون بذل نمود و جمله را شاد خوار ساخت. به مصاحف و طلاق سوگند داد که بیعت مروان را نشکنند. آن گاه مروان به روایت ابی‌مخنف سی صد هزار سوار و به روایت صاحب قرة العین که از ابو مخنف ناقل و راوی است: یک صد هزار سوار از مردم شام و عراق به سرداری ابن‌زیاد تجهیز کرده و ابن زیاد را بر آن جمله فرمانگذار ساخته به خراسان، اصفهان و دیگر بلدان مکتوب نمود که منصب خطیر خلافت بدو اختصاص یافت، او سی صد هزار سوار کارزار بیار است، برای ابن‌زیاد رایت بربست و او را از دمشق به سوی عراق مأمور نمود تا هر کس سر به خلاف برآورد، سربگذرد.
پس ابن زیاد با آن لشگر خون‌خوار از مملکت شام به آهنگ عراق راه برگرفت و چون دو منزل زمین نوشت در قریه فرود آمد. چنان بود که قبل از نزول به آن قریه یکی از غلامان خویش را با زاد، توشه، علف، آذوقه و زر و سیم فراوان به آنجا روان داشته بود و چون به آنجا پیوست، یکی از اصحاب خویش را بخواند و رایتی از بهرش بربست و یک صد هزار سوار و به قول صاحب قرة العین سی‌هزار سوار با وی مضموم نمود و گفت تا در مقدمه لشگر ره سپر گردد و هم بدو گفت که به ما پیوسته است که چهار هزار و پانصد تن از مردم توابین که از اصحاب علی علیه السلام هستند، در طریق ما به کمین بنشسته‌اند و البته با تو دچار شوند و طلب ثار 15 کنند، چون ایشان را دریابی، یک تن از آن جماعت زنده مگذار. من نیز در اثر تو راه می‌سپارم و آن سرهنگ با آن سپاه روی به راه نهاد.
و از آن سوی سلیمان بن صرد و اصحابش در تکریت فرود شدند، به انتظار دیدار ابن‌زیاد بنشستند و هر کس از مردم بنی‌امیّه یا متابعین ایشان را که در کربلا حاضر شدند یا اعانت و متابعت در آن قضیه هایله ورزیدند، دریافتند و بکشتند. در این‌حال رایات لشگر شام و سرهنگ ابن‌زیاد نمودار شد. سلیمان و یارانش بانگ به تهلیل و تکبیر برآوردند و سلیمان روی به یاران آورد و گفت: «ای برادران من! اینک لشگر شام و ابن‌زیاد است که با شما روی آورده و این رایات اوست که نام مروان بن الحکم و ابن زیاد بر آن مکتوب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 599
__________________________________________________
است. مکشوف همی‌افتد که ابن‌زیاد برای مروان بیعت ستانده و خود معاضد 16 و ناصر او است. این رایات به مقاتلت و محاربت شما بربسته‌اند «بارک اللَّه تعالی فیکم» با قدم استوار، قلب ثابت و عزم راسخ با دشمنان خدای جنگ درافکنید.»
چون آن‌جماعت این‌سخن بشنیدند، بر مراکب خویش برنشستند، با تیغ و سنان به آهنگ ایشان شتابان شدند، ندای یا لثارات الحسین برآوردند و به جمله حمله نمودند. آن جماعت نیز حمله آوردند و کارزاری سخت و دشوار به پای بردند. سلیمان و اصحابش بر شداید میدان نبرد صبوری کردند و تا شامگاه گرد و غبار معرکه را به ماه رسانیدند. اصحاب ابن زیاد بانگ همی بر کشیدند و به بیعت مروان دعوت کردند و اصحاب سلیمان آواز یا لثارات الحسین را گوشزد خافقین نمودند.
و چون تاریکی شب جهان را در سپرد، هر دو گروه دست از هم بداشتند و به اماکن خویش شتافتند. در این جنگ دوازده هزار سوار از مردم ابن زیاد و یک صد و به قولی هزار سوار از یاران سلیمان به قتل رسیدند و آن شب را مرد و مرکب با کمال کلال و تعب بامداد نمودند و بامدادان به‌گاه از لشگرگاه سلیمان بانگ اذان به آسمان پیوست و سلیمان یاران را نماز بگذاشت. آن گاه بر مرکب‌ها برنشستند، آوای یا لثارات الحسین از ثقلین بر گذشت وبا دل قوی، بازوی پهلوی، تیغ درخشان ونیزه خون‌افشان چون نهنگ‌بلا و پلنگ دغا به عرصه وغا 17 بتاختند و تا شامگاهان در کرّ و فرّ 18 و ضرب و طعن بکوشیدند. در این محاربت چهل هزار سوار از لشگر ابن‌زیاد جانب بئس القرار گرفته و دیگران به هزیمت رفتند. مردم سلیمان در مقام ایشان جای گرفتند و اموال و اثقال ایشان را به جمله به چنگ آوردند.
و از آن سوی سپاه شکسته در طی راه به ابن‌زیاد پیوستند. ابن زیاد سخت برآشفته گشت و ایشان را به نکوهش سپرد و گفت: «شما صد هزار سوار کارزار از این مردم قلیل شکست یافتید و چهل هزار تن از شما را به قتل درآوردند، هم‌اکنون با حضور من کوچ دهید.» پس به جمله در طلب سلیمان روان شدند، این هنگام ابن‌زیاد با دویست و شصت هزار سوار رهسپار بود و از مردم سلیمان سه هزار تن به جای مانده بودند. چون سپاه شام به مردم سلیمان مشرف شدند و سلیمان آن گروه بی‌شمار را بدید، یاران را به نصیحت و تشجیع گرفت و گفت: «بارک اللَّه فیکم، در راه خدا جهاد کنید و از کوه آتش در تابش نشوید.» پس با مردم شام جنگ درانداختند، و حربی دشوار به‌پای بردند.
و چون روز به‌کران رسید، هر دو گروه دست از جنگ بداشتند و از اصحاب سلیمان افزون از دو هزار کس زنده نماند. بدو گفتند: «ایها الامیر! تو خود می‌دانی ما چهار هزار و پانصد تن بودیم و اینک دو هزار سوار بیش نیستیم، هم اکنون ابن‌زیاد با دویست و چهل هزار لشگر جرّار بر جای خویش استوار است، اگر بامدادان روی به میدان نهیم، یک تن از ما زنده نگذارند، اکنون به صواب و صلاح چنین می‌نماید که فرات را در سپاریم، جسر را پاره کنیم، به کوفه اندر شویم، مردم را در طلب ثار فرزند رسول مختار بخوانیم و با
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 600
__________________________________________________
این قلّت با چنان کثرت معاینت و مقابلت نجوییم.»
سلیمان گفت: «ای جماعت! هر کس بر مرگ شکیبایی دارد و زندگی را ناگوار می‌شمارد، با من بیاید و گر نه به هر کس که خواهد بپوید؛ چه من همان خواهم که مولای خویش حسین صلی الله علیه و آله را گاهی که از من خشنود باشد، بنگرم.»
اصحابش چون این سخن بشنیدند، گفتند: «ما را به زندان جهان ناساز نیازی نیست و جز رضای پروردگار بی‌انباز و رسول سرافراز ساز، رازی نداریم. همه جان‌ها بر کف نهاده، در حضورت حاضر و به فرمانت ناظریم.» پس به جمله آن شب را در هوای مرگ و ادراک شهادت به روز آوردند و چون خورشید گیتی فروز به تابش خویش نمایش گرفت، گردون بلا یا جنبش و آسیاب منایا 19 گردش گرفت. سلیمان و شیعیان شیر یزدان، چون پلنگ غرّان و ببر دمان جوش برآوردند و سپهر برین را به خروش درافکندند و با آن دریای لشگر پرخاشگر آمدند. از تیغ آب‌دار و سنان آتش‌بار روی برنگاشتند، زوبین و خنجر رابر پهلو و جگر خریدار شدند و تا هفت روز به این ساز و سوز شب به روز آوردند.
چون روز هشتم آفتاب چهره گشود، از یاران سلیمان افزون از بیست و هفت کس باقی نبود و آن معدود قلیل نیز همه مجروح، علیل، از کار نبرد وامانده و کلیل بودند. هر یک را بر اندام صد طعنه و صد ضربه تیغ و تیر کارگر کم‌تر نبود و نیز سلیمان را یک صد و بیست زخم نیزه و شمشیر بدون زخم تیر بر بدن جای کرده بود. با این حال از نهر فرات عبور کرد و جسر را قطع نمود. از کثرت تعب و جراحت و ثقل اسلحه کارزار نیروی سخن کردن و جنبیدن نداشتند و خیول ایشان از کثرت جوع و عطش و حرکت مشرف به هلاکت بودند. پس برفراز مرکب‌ها بخوابیدند، به تهلیل و قرائت قرآن جلیل، تکبیر خداوند جمیل و صلوات رسول مجید و آل حمید، مشغول بودند.
و در آن حال با سلیمان گفتند: «ایها الامیر! حالت ما و قلّت عدد ما در خدمت تو مکشوف است، هیچ روا می‌داری که ما را به کوفه رسانی تا لشگری فراهم کرده، سلاح کازار به صلاح آوریم، مراجعت کنیم و مقاتلت ورزیم.»
گفت: «ای جماعت! مرا آن تاب و استطاعت نیست که دشمن خدای و رسول را از دنبال خویش بگذارم و از ایشان روی برتابم. همانا با ایشان چندان قتال دهم تا ایزد ذو الجلال و رسول او را بنگرم در آن حال که از من خشنود باشند.» آن جماعت خاموش شدند و خسته و مانده سربه‌خواب نهادند.
و به روایت صاحب قرة العین و ابی مخنف، سلیمان در عالم خواب خویشتن را در باغی سبز و خرم نگران شد که به اشجار بسیار، اثمار بی‌شمار، انهار گذارا و اطیار دلارا 20 ممتاز بود. پس او را به قصری از طلا بیاوردند، ناگاه زنی را در پوشش و پرده خویش بدید و از هیبت و جلالت دلش برطپید. آن زن در وی بخندید و گفت: «ای سلیمان! مساعی تو و اصحاب تو در حضرت کردگار غفور مشکور گشت، ما شما را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 601
__________________________________________________
شکر می‌کنیم. شما را بشارت باد که شما و هر کس که به محبت ما شهید شده، با ما خواهد بود.» آن گاه محض رحمت و عطوفت بر ما دیدگان مبارکش را اشک فرو گرفت.
عرض کردم: «یا سیّدتی! بفرمای تا کیستی؟»
فرمود: «منم خدیجه کبری و اینک دخترم فاطمه زهرا، حسن و حسین می‌باشند و حسنین می‌گویند: «تو فردا بعد از زوال با ما می‌باشی و در حضور رسول خدای صلی الله علیه و آله فراهم می‌شویم.» آن گاه ظرفی از آب با من دادند و گفتند: «از این آب برخود بیفشان و زودتر به سوی ما بشتاب.» چون آن آب بر اندام خود بریختم، در ساعت تمام جراحت اندامم التیام گرفت. سلیمان از خواب بیدار شد و قدحی زرین و مملو از آب بر فراز سرش بدید، از آن آب بر اندامش بریخت، قدح را بگذاشت، به لبس لباس مشغول شد و قدح به آنجا که باید باز شد.
سلیمان سه دفعه تکبیر براند و خدای را سپاس بگذاشت. اصحابش از بانگ تکبیرش سر از خواب برگرفتند و گفتند: «ایها الامیر! خبر چیست؟»
گفت: «اینک خدیجه کبری علیها السلام مرا خبر داد که بعد از زوال به حضرت او می‌شویم و با فاطمه زهرا و حسنین علیهم السلام، من و شما در حضرت رسول خدای انجمن می‌کنیم. آن‌گاه قدحی سرشار از آب به من بداد تا بر اندامم بیفشاندم و آن قدح از چشمم ناپدید شد. اکنون بر من نگران شوید که هیچ نشانی از الم جراحت در من نیست.»
بالجمله سلیمان و یارانش سجده شکر بگذاشتند و بر این حال بپاییدند تا صبح بر دمید، نماز بگذاشتند، بر مراکب خویش بر نشسته، از فرات عبور داده و با ابن زیاد روی در روی شدند و تا هنگام ظهر مقاتلت کردند و آثار مردی و سرافرازی در صفحه روزگار به یادگار نهادند. این هنگام سپاه شام بجوشیدند و از چهار سوی بر ایشان احاطه کردند و ایشان را به تیر و تیغ فروگرفته و به جمله را شهید ساختند. آن گاه سرهای مقدّس ایشان را از تن جدا ساخته، با جماعتی به سوی مروان بفرستاد و آن وقایع را به جمله بدو برنگاشت و به انتظار جواب بنشست.
معلوم باد که خبر ابی‌مخنف و صاحب قرة العین در این مقام اختتام می‌گیرد و در این خبر نظرهاست که دقیقه یابان را نمایان است و به پاره‌ای اشارت می‌رود. چه از مرگ یزید تا قضیه خلافت مروان و حکایت سلیمان مدتی برگذشته بود و در تاراج سرای یزید و قتل اولاد و حرم او خبری صحیح و صریح نیست. چنان که اشارت رفت، ابن زیاد را بعد از مرگ یزید مقامی در بصره، ورودی در کوفه و خبری از نهب و غارت سرای او و قتل بازماندگان او در کتب مورخان معتبر به‌نظر نیامده، اگر ابن زیاد با جماعتی روی به راه نهاده بود و ابن الجارود او را در شکم شتر مشدود ساخت، آن جماعت به کجا شدند که به دیدار نیامدند؟ و اگر ابن الجارود صاحب آن فرزندان و ممالیک بود، چگونه در زیّ فقرا می‌نمود؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 602
__________________________________________________
و همچنین آن لشگر بی‌پایان در آن‌هنگام که هنوز مروان را سلطنت و ابهتی کامل به دست نبود، از کجا بود تا چنان مقدار کثیر در دست آن مردم قلیل که از رسوم حرب بی‌خبر بودند کشته شوند؟ اگر سلیمان و یارانش را آن مقدار زخم‌کاری نمودار شد، زندگانی کجا توانستند؟ بلکه اگر آن جراحت بر بیست تن و سی‌تن می‌رسید، روی حیات نمی‌دیدند. اگر جسر را بریدند واز فرات عبور کردند، دیگر باره چگونه باز در همان شب باز شدند؟ اگر عبیداللَّه با آن سپاه گران تا آن مکان بیامد، با کدام آب، آذوقه و علوفه توانست چندان درنگ نماید تا از مروان خبر باز آید؟ اگر سلیمان را به سبب آن آب جراحات بدن را التیام افتاد و نیروی مراجعت و مقاتلت یافت، آن بیست و هفت تن را که دچار آن جراحات و تعبات بودند و نیروی سخن کردن و حرکت نمودن نداشتند، چگونه قدرت معاودت و آن چند مقاتلت می‌رفت؟
و نیز صاحب قرة العین را که از ابو مخنف ناقل است این اختلاف روایت با «مروی عنه»، از چیست؟ و نیز ابو مخنف را نمی‌توان بر چندین عدم مبالات نسبت داد، مگر این که نویسندگان پاره‌ای اخبار را با پاره‌ای مخلوط و نیز برخی را به میل خود الحاق کرده باشند و در بعضی به اشتباه رفته و از تمیز پاره‌ای اسامی و ترتیب پاره‌ای اخبار قاصر شده باشند. چنان که عبداللَّه بن زبیر را از عبداللَّه بن عمر فرق نیاورده‌اند. چه در تواریخ صحیحه در هیچ مقام اشارت نکرده که مردمان با عبداللَّه بن عمر بن خطاب بیعت کرده باشند. اگر در این اندیشه رفته باشند و او پذیرفته باشد، چنان که بر دانایان اخبار پوشیده نیست، واللَّه اعلم بالصواب.
1. از مستی به هوش آمدم، جوانی و بزم سرود گران را ترک کردم و به یارانم گفتم: منادی اهل‌بیت را اجابت کنید. به او که به پاخاسته و به سوی هدایت دعوت می‌کند، بگویید ما پیش از ندای تو، آوای لبیک لبیک برآورده‌ایم.
2. دریئه آن حلقه‌ای است که هنگام آموزش نیزه بازی در جایی نصب کنند، سواره بدان جانب بتازند و حلقه را با نوک نیزه بربایند. گاهی ربودن حلقه به مسابقه گذارده می‌شود و چند نفر سوار برای ربودن آن تاخت و تاز می‌کنند.
3. هان ای منادی! اگر ندای ماتم می‌دهی، ندای ماتم حسین را در ده که از حیث جد و پدر، از جمیع مردم بهتر است. بگرید بر حسین هر آن که اموالش ربوده شد و با فقر و ذلّت دست به گریبان است و هر یتیمی که از جور سرپرست خود شکایت دارد. بگریند بر حسین که همچون دریئه هدف نیزه دشمن گشت و در دشت طف عریان بر خاک به جای ماند. کاش من خدمت او را درک می‌کردم و دشمنان شاد خوار او را دفع می‌دادم. خداوند در آن روز که بیابان طف را با ابر صبحگاهان سیراب می‌کند، از باران رحمت خود آن قبر را سیراب فرماید که مجد و تقوی بر آن احاطه کرده است.
4. گویا تصغیر جوخا است و جوخا نام نهری است در جانب شرقی بغداد که اطراف آن آبادی وسیعی بوده است. فیروزآبادی می‌گوید: نام قریه‌ای است از آبادی واسط. و محمد بن عبیداللَّه ابو بکر الجوخانی به آن جا منسوب است و هم نام موضعی است نزدیک زباله.
5. اسب‌های سواری ما را هموار و روان از شهر کوفه خارج کرد، در حالی که دم آن‌ها مانند دم گرگ گره خورده و ما قهرمانان را بر گرده خود می‌کشیدند. تصمیم داریم که با این اسب‌ها به استقبال امرای جور پیشه و مکّار و گمراه بتازیم. ما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 603
__________________________________________________
دیگر فرزند و مال را ترک گفتیم و دخترکان سیم‌تن و حجله‌های عروسی را پشت سر گذاشتیم. امید بسته‌ایم که بدین وسیله تحفه و عطایی به دست آوریم و خداوند مهیمن عطا بخش را از خود راضی سازیم.
6. به تثلیث: پرنده‌ای است خاکستری رنگ که قدرت پرواز او بسیار کم است.
7. سمک یعنی ماهی و سمّاک ستاره‌ای است در آسمان و فلک اثیر (بنابه عقیده و فرضیه هیویین قدیم فلک آتش را گویند که ما فوق هواست).
8. بنی‌امیه مست لا یعقل در بستر خواب آرمیده‌اند، ولی در بیابان طف کشتگانی به جای نهاده‌اند که بستگان آن‌ها آرام ندارند. اسلام را هیچ قبیله‌ای ضایع نساخت، جز آن قبیله که بی‌خردان آن‌ها امیر شدند، دولت آن‌ها به طول انجامید و عصای دین اسلام در دست ستمگری است که اگر به کجی گراید، آن را راست نکند. سوگند خورده‌ام که جانم همیشه غمگین باشد و چشمم از آب دیده خشک نگردد، تا هنگامی که زنده‌ام. مگر این که بنی‌امیه رسوا شوند. چنان رسوایی که سران و اشراف آن‌ها تا دم مرگ با خواری و ذلّت دست به گریبان باشند.
9. نژند (به کسر اوّل و فتح ثانی و سکون نون): اندوهگین، غمناک و افسرده.
10. اقتباس است از آیه بیستم سوره کهف.
11. هیت (به کسر هاء هوز) شهری بوده است در کنار فرات از نواحی انبار و قرقیسیا شهری بوده است در مصب رود خابور، آن‌جا که به فرات می‌ریخته است.
12. بنی‌فزاره، فرزندان عیلان بن مضر و بنی‌کلاب بن مرّه، فرزندان الیاس بن مضر هستند، بنابر این پسر عم محسوب می‌شوند.
13. مطاعنه: نیزه‌افکنی. مرامات: تیراندازی.
14. قواد: جمع قائد؛ یعنی امیر و پیشتاز سپاه.
15. ثار: خونی که به ناحق ریخته باشند و طلب ثار یعنی خون‌خواهی.
16. معاضد: نیروی بازو.
17. میدان حرب.
18. کر: حمله کردن و پیش‌تاختن. فر: عقب‌نشستن و هزیمت شدن.
19. منایا (جمع منیه): مرگ. آسیاب منایا: کنایه از قتل و خون‌ریزی است.
20. اطیار (جمع طیر): پرندگان و مرغان زیبا.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 200- 227
عبیداللَّه بن زیاد با سی هزار مرد جنگی از شام روی به محاربت سلیمان بن صرد نهاد و از این سوی، سلیمان بر باره عجلت و شتاب جانب عین الورده سپرد و ابن زیاد از رقّه، حصین بن نمیر سکونی، شرحبیل ابن ذی الکلاع حمیری، ادهم بن محرز باهلی، ربیعة بن مخارق الغنوی و جبلة بن الخثعمی را بر مقدمه سپاه روان کرد. از آن طرف سلیمان با اصحابش از یک سوی عین الورده فرود شدند، پنج روز به استراحت بغنودند و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 604
__________________________________________________
نیز لشگر شام زمین در نوردیدند تا فاصله ایشان با عین الورده مسافت یک روز و یک شب بماند.
این وقت، سلیمان در میان جماعت به پای شد، از مقامات اخرویه و سرای آخرت بگفت، حاضران را رغبت همی‌داد و آن‌گاه گفت: «دشمن شما که به انتظار او بودید و در آنای لیل و نهار به دیدارش رهسپار شدید، شما را دریافت. چون ایشان را دچار شدید، در میدان کارزار مردانه باشید و بر شداید عرصه پیکار شکیبا باشید؛ چه پروردگار قهار با صابران و بردباران است، جز آن کس که بخواهد از قتال روی برتابد 1 یا با جمعیتی بپیوندد، هیچ کس روی از دم شمشیر نگرداند. پس با روی برتافته قتال دهید، در طمع جامه و ذخیره مجروحی نشوید و هیچ اسیری را مکشید، مگر این که بعد از گرفتاری با شما، نبرد جوید، چه سیرت من با این مردم بر این منوال است و روش من در این دعوت بر این شیمت.»
آن‌گاه گفت: «اگر من کشته شوم، امیر شما مسیب بن نجبه است، اگر او مقتول آید، امارت با عبداللَّه بن سعد بن نفیل خواهد بود، اگر وی کشته آید، عبداللَّه بن وال، امیر شما و مشیر قتال است، و اگر او شهید گردد، رفاعة بن شداد، امیر صلاح و سداد است. خدای رحمت کند! آن مردی را که برآنچه خدای بر وی پیمان نهاده، به راستی و درستی مقرون بدارد.» چون از این کلمات بپرداخت، مسیب را فرمان کرد تا با چهارصد سوار بر مقدمة الجیش، سپاه شام شبیخون آورد و با او گفت: «اگر بر آنچه مطلوب تو است، دست یافتی فبه المراد و اگر نه بازشو و بپرهیز که یک تن از اصحاب خود را به جای گذاری یا دیگری را پذیرا گردی.»
پس مسیب آن روز و شب راه سپرد، هنگام سحرگاهان در مکانی فرود شد وچون بامداد چهره برگشاد، جماعتی را به هر سوی بفرستاد تا هر کس را بنگرند، بدو آورند. پس آواز اعرابی بشنیدند که شعر همی‌خواند و مشتمل بر کلمه ابشر بود. چون مسیب او را بدید و بشنید، گفت: «بشارت آمد.»
و از نام او پرسید؟ گفت: «نامم حمید است.»
گفت: «عاقبت محمود خواهد بود انشاء اللَّه تعالی.»
پس گفت: «از کدام قبیله‌ای؟»
گفت: «از بنی تغلب.»
گفت: «غلبه با ما باشد اگر خدای بخواهد.»
آن گاه با اعرابی گفت: «باز گوی تا از لشگر شام خبرت چیست؟ و از سرداران ایشان نزدیک‌تر به ما کیست؟»
گفت: «ایشان پنج امیر باشند و از این جمله؛ شرحبیل بن ذی الکلاع با شما نزدیک‌تر است. مسافت ما بین شما و آن جماعت یک میل افزون نباشد، شرحبیل با چهار هزار مرد از جانب عبیداللَّه بن زیاد در آن جا فرود گشته و پشت‌بان ایشان حصین بن نمیر سکونی نیز با چهار هزار تن، وصلت بن ناجیة الغلابی از دنبال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 605
__________________________________________________
حصین با چهار هزار دلیر خون‌خوار است و جمهور سپاه و عمده لشگر با عبیداللَّه بن زیاد به پشتیبانی این سردارها رهسپار هستند. اینک ابن زیاد با لشگر خویش در رقّه منزل دارند.»
مسیب با اعرابی گفت: «تو به سلامت و عافیت، به مقصد خویش روی گذار.»
معلوم باد که علّامه مجلسی (اعلی اللَّه مقامه) می‌فرماید: «مقدار هر میلی چهار هزار ذراع و سه میل که دوازده هزار ذراع است، یک فرسنگ باشد.»
بنده نگارنده گوید: «در مقدار فرسنگ هر طبقه، بر عقیدتی هستند، اما به هر اندازه بدانند، یک فرسخ را بر سه میل تقسیم کنند. مقدار یک فرسنگ را دوازده هزار ذراع تا هیجده هزار دانند و نیز غالب این است که مقدار میل را به اندازه یک مدّ بصر شمارند.»
بالجمله به‌روایت ابن‌اثیر، در میان حصین‌بن‌نمیر و شرحبیل اختلاف افتاد و هر یک همی‌خواست ریاست و امارت لشگر با او باشد. به انتظار حکم ابن زیاد بنشستند، از آن طرف مسیب بن نجبه مردم خود را بر چهار بخش کرد و در دل شب راه برگرفت. چون با دوزنده و برق جهنده بشتافتند، سحرگاهان از چهار سوی لشگر شام درآمدند و شمشیر در آن جماعت نهادند. آن لشگر بی‌خبر درهم ریختند، بعضی از حسام خون‌آشام شربت مرگ نوشیدند و بعضی تیرگی شب را مایه آسودگی از تعب شمرده و روی به فرار نهادند، آنچه داشتند، بگذاشتند و جانب فرار برداشتند. مردم مسیب به جای ایشان درآمده، هرچه لازم دانستند، به غارت برگرفته و اسبهای ایشان را سوار شده و مراکب خود را به جنبیت کشیدند. پیش از نمایش خورشید از آن لشگرگاه بازگردیده، شامگاهان به لشگرگاه خود باز شدند، آن اموال بسیار و ذخایر کثیره را باز نمودند، سلیمان و یاران خرّم و خرسند به سپاس یزدان پرداختند و شکر ایزد پاک را بر خاک سر برنهادند.
و چون این خبر به ابن‌زیاد پیوست، حصین بن نمیر را با دوازده هزار لشگر به دفع سلیمان روان ساخت. آن‌جماعت در نهایت سرعت راه نوشته و در کنار عین الورده فرود شدند. سلیمان بن صرد با لشگر خود که در این‌وقت از سه هزار و یک صد تن افزون نبودند، ساخته حرب شدند و از دو سوی صفوف نبرد بیاراستند. این هنگام چهار روز از شهر جمادی‌الاولی، به جای مانده بود. پس حصین بن نمیر سپاه خود را بر صف بداشت، عبداللَّه بن ضحاک بن قیس فهری و به روایت ابن اثیر، جبلة بن عبداللَّه را در میمنه سپاه، ربیعة بن مخارق غنوی را در میسره لشگر، شرحبیل بن ذی الکلاع حمیری را در جناح و حصین بن نمیر را در قلب سپاه جای کرد. از آن طرف مردم عراق رده بر کشیدند و مسیب بن نجبة الفزاری در میمنه لشگر، عبداللَّه بن سعد بن نفیل ازدی در میسره، رفاعة بن شدّاد بجلی در جناح و سلیمان بن صرد، در قلب سپاه بایستادند.
این وقت حصین بن نمیر در میان سپاه اسب براند و در کناری سلیمان را بخواند و گفت: «مروان بدرود جهان گفت، مردمان از روی طوع و رغبت با پسرش عبدالملک بیعت کرده‌اند و سلطنت مملکت شام بر وی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 606
__________________________________________________
به نظام آمد، چنان که حکومت تهامه و حجاز با پسر زبیر استقرار گرفت. اکنون شما را امامی نیست، صلاح در آن است که به جای خویش باز شوید و خویشتن را بیهوده به کشتن ندهید.»
سلیمان گفت: «آن کس که در میان ما از همه کم‌تر است، از همه شما به مراتب برتر است. اگر خواهید این فتنه بیدار سر به خواب آورد و این شراره برخاسته فرو کشیدن گیرد، ابن زیاد را با ما گذارید تا به عصیانی که نموده، پاداش یابد، طاعت عبدالملک را از گردن بیفکنید و با ما اتفاق جویید تا اصحاب ابن زبیر را نیز از اراضی عراق بیرون دوانیم و این امر را با یکی از اهل بیت پیغمبر صلی الله علیه و آله، گذاریم.
پس هر دو طرف از قبول تکلیف آن یک سرباز کشیدند. این هنگام آفتاب بلا بتابید و آسیاب فنا بگردید. ابر منایا خروشنده و بحر رزایا 2 جوشنده گشت و هر دو گروه به آهنگ تباهی یکدیگر بر آمدند. میمنه بر میسره، میسره بر میمنه، جناح بر جناح و قلب بر قلب بتاختند و غریو میدان کارزار را از گنبد گردان بگذرانیدند. از نمایش تیغ روی هوا پر میغ شد و از سیلاب خون پشت زمین به رنگ طبرخون آمد 3. مردم سلیمان با دل شیر، خوی پلنگ، پیکان تیر و سهام خدنگ نبردی سخت به پای آورده، مردم شام را منهزم ساخته و به لشگر خود بتاختند. همچنان تا شامگاهان جنگ به پای و نصرت با عسکر سلیمان هم بستر بود. چون سلیمان این حال بدید، لشگر خود را تحریض و تحریص نمود و گفت:
«إلیک ربِّی تبتُ من ذنوبی وقد علانی فی الوری مشیبی
فارحم عبیداً عرماً تکذیبی فاغفر ذنوبی سیِّدی وحوبی» 4
و چون آن شب به کران و خورشید تابنده نمایان شد، شرحبیل بن ذی الکلاع با هشت هزار تن از جانب ابن زیاد به امداد سپاه شام بیامدند، اصحاب سلیمان نیز به آهنگ جنگ بتاختند، و چون شیر دژ آهنگ، پلنگ تیز چنگ و نهنگ، بر آهنگ خروش بر آوردند. در تمامت آن روز مگر از برای نماز از پای ننشستند و چنان نبردی سخت و قتالی شدید بیاوردند که از آن سخت‌تر برای هیچ کس امکان نداشت. چون تاریکی شب حایل گردید و هر کس به منزل خود جای آورد، ناله مجروحان که جمعی بی‌پایان بودند، از بلند آسمان برگذشت و سلیمان سپاه خویش را همی تشجیع و تحریض نمود. چون بامداد چهره بر گشود، ادهم بن محرز باهلی با ده هزار سوار و پیاده کارزار از جانب ابن زیاد به یاری لشگر شام بیامد و به روز جمعه از بامداد تا چاشتگاه جنگی سخت به پای رفت. این وقت مردم شام زورآور شدند و در اطراف آن مردم قلیل پرّه زدند.
چون سلیمان (علیه الرحمة والرضوان) بر این حال نگران شد و روزگار اصحاب خویش را آن گونه دشوار بدید، به یک باره دل بر مرگ بر نهاده، از مرکب به زیر آمده و صدا بر کشید: «ای بندگان یزدان! هر کس در هوای پروردگار و استغفار از معاصی بر گذشته روزگار است، با من شتاب گیرد.» پس نیام حسام خود را درهم شکست و جمعی کثیر از اصحاب او، چون شیران شکاری و پلنگان کوهساری نزد او انجمن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 607
__________________________________________________
شدند، غلاف تیغ‌ها را بشکستند، دل از جان بشستند و با سلیمان به جانب دشمنان بتاختند.
گرگ‌فنا، دهان برگشود و متاع بلا قیمت فزود، دلیران جنگجوی کینه پوی شدند و گردان صف شکن نبرد افکن آمدند، گرد و غبار عرصه پیکار، بر ماه شد و جهان روشن در دیده مرد و زن سیاه گشت، چشمه آفتاب تیره گشت و چشم روزگار خیره شد. سلیمان و اصحابش چنان جنگی به پای بردند که هیچ کس را از هیچ زمان خبر نبود و جمعی کثیر از سپاه شام را بکشتند و مجروح ساختند.
چون حصین بن نمیر این شدت، سورت، هیبت، صولت و صبر و طاقت را بدید، راه چاره را مسدود یافت، لاجرم پیادگان را فرمان کرد تا ایشان را به تیرباران فرو گیرند و نیز مردان کارزار بر ایشان احاطه آوردند، پس به ناگاه مانند شرار نار و باران بهار تیر بباریدند و ناگاه تیری بر مقتل سلیمان بجست و او را رضوان اللَّه علیه بکشت. حمید بن مسلم که در آن حربگاه حاضر و جنگجوی بود، این شعر در مرثیه او بگفت:
«قضی سلیمان نحبه فغدا إلی جنانٍ ورحمة الباری
مضی حمیداً فی بذل مهجته وأخذه للحسین بالثّار»
1. متن خطبه سلیمان این است: فإذا لقیتموهم فاصدقوا واصبروا، إنّ اللَّه مع الصابرین، ولا یولینّهم امرء دبره إلّامتحرِّفاً لقتالٍ أو متحیِّزاً إلی فئة، إلخ. در این صورت ترجمه صحیح این است: جز آن کس که بخواهد از قتال کسی به قتال دیگری روی بر تابد، یا با جمعیتی بپیوندد. این عبارت مضمون آیه جهاد است، در سوره انفال آیه 16: «ومَن یُولِّهم یومئذٍ دُبرَهُ إلّامُتحرِّفاً لقتالٍ أو متحیِّزاً إلی فئةٍ فقد باءَ بغضبٍ مِنَ اللَّهِ ومأواهُ جَهنّمَ وبِئْسَ المَصیر».
2. منایا (جمع منیه): مرگ، رزایا (جمع رزیه): مصیبت.
3. میغ: غباری که تیره و ملاصق زمین باشد، به معنی ابر هم آمده است. طبرخون: عناب که رنگ آن سرخ و تیره است.
4. الهی به سوی تو بازگشتم از گناهان خود، در حالی که پیر و موهای سرم سپید شده است، خدایا بر کم‌ترین بنده فرتوت خودت رحمت آور که در نصرت حسین تقاعد ورزیده و عهد خود را تکذیب کرد، خدایا گناهان مرا به علاوه زشتکاریم پرده‌پوشی فرما.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 227- 232
معلوم باد که ابن اثیر چنان که بدان اشارت رفت، خروج سلیمان بن صرد را در هلال ربیع الاخر در نخیله نوشته و آغاز جنگ ایشان را با مردم شام در بیست و ششم جمادی‌الاولی می‌نویسد، آن گاه می‌گوید: «قتل سلیمان و یاران او در شهر ربیع الاخر روی داد.»
و نیز می‌گوید: پاره‌ای گفته‌اند: «قتل سلیمان و یارانش در ربیع‌الاخر بوده است.»
و این هر سه با هم موافق نیست، چه اگر بدایت جنگ ایشان در نهایت ماه جمادی‌الاولی بوده است، چگونه انجام کار ایشان در ربیع‌الاخر بوده، مگر اینکه کاتب را سهوی رفته و به جای هلال ربیع‌الاول،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 608
سلیمان بن صرد الخزاعیّ الضّبط صُرد بضمِّ الصّاد وفتح الرّاء بعدها دال مهملة، [...] فقد سمّی به جمع منهم والد سلیمان هذا، وقد مرّ ضبط الخزاعیّ فی ترجمة ابراهیم بن عبدالرّحمان، الترجمة هو سلیمان بن صرد بن الجون بن أبی الجون بن منقذ بن ربیعة بن أصرم بن ضبیس بن حرام بن حبشیة بن سلول بن کعب بن عمرو بن ربیعة، وهو لحی الخزاعیّ، وولد عمرو هم خزاعة، وکان اسمه فی الجاهلیّة یساراً، فسمّاه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم سلیمان. یُکنّی أبا المطرّف، وقد عدّه ابن عبدالبرّ وابن مندة وأبو نعیم وابن الأثیر من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وعدّه الشیخ قدس سره فی رجاله تارة من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم بقوله: سلیمان بن صرد، وأخری من أصحاب علیّ علیه السلام، مثل ذلک بزیادة قوله الخزاعیّ عن المتخلّف عنه یوم الجمل المرویّ عن الحسن علیه السلام والمرویّ علی لسانه کذباً فی عذره فی التّخلّف، انتهی.
وثالثة من أصحاب الحسن علیه السلام، قائلًا: سلیمان بن صرد الخزاعیّ أدرک رسول اللَّه، انتهی.
وعدّه الشیخ المفید قدس سره فی أوائل فتنة الجمل من المجمعین علی خلافة علیّ علیه السلام وإمامته بعد قتل عثمان.
وروی الکشّی عن الفضل بن شاذان عدّة من التابعین الکبار ورؤسائهم وزهّادهم وعدّ نفراً هو منهم، ثمّ قال: وأشباههم کثیر، أفناهم الحرب، ثمّ کثروا بعد، حتّی قُتِلوا
__________________________________________________
ربیع‌الاخر نوشته شده باشد، و نیز به جای جمادی‌الاخر، ربیع‌الاخر رقم کرده باشد، یا اینکه خروج ایشان چنان که به روایت بعضی مسطور گردید در محرم باشد و انجام کار ایشان در شهر ربیع‌الاخر، واللَّه اعلم.
یافعی می‌گوید: «در سال شصت و پنجم، سلیمان بن صرد که ادراک صحبت و روایت نموده و مسیب الفزاری که از اصحاب علی علیه السلام بود با چهار هزار تن در طلب خون امام حسین علیه السلام بیرون شدند، و این وقت مروان بن الحکم شصت هزار تن لشگر بیاراسته و ابن‌زیاد را بر جمله آن‌ها امیر ساخته، برای اخذ عراق مأمور نموده بود، شرحبیل بن ذی الکلاع که سردار جماعتی از سپاه بود با سلیمان و یارانش در جزیره دچار شدند، آن جماعت را درهم شکسته و سلیمان و مسیّب را به قتل رسانیدند.»
سپهر، ناسخ التوایخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 238
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 609
مع الحسین علیه السلام وبعده، انتهی.
وقال الذّهبیّ: سلیمان بن صرد الخزاعی وهو من شیعة علیّ علیه السلام، ثمّ الحسن علیه السلام، ثمّ الحسین علیه السلام، وبلغ من تشیّعه إنّه کان رأس الشّیعة الّذین کاتبوا الحسین علیه السلام. وفی داره اجتمعوا للمکاتبة ثمّ عجز عن نصره، فخرج مع التوّابین وکانوا أربعة آلاف، وکان هو رأسهم، وقُتل وقُتل جمیعهم، وکان صالحاً دیِّناً من أشراف قومه، انتهی.
وقال ابن الأثیر فی أسد الغابة بعد ذکر نسبه: وکان خیِّراً فاضلًا [...].
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 62- 63
وکان عمر سلیمان حین قُتِل ثلاثاً وتسعین سنة، انتهی المهمّ ممّا فی أسد الغابة.
وأقول: أمّا ما سمعته من الشیخ قدس سره من نسبة التخلّف عن یوم الجمل إلی سلیمان هذا، فلم أقف بعد فضل التّتبّع فی کتب التّاریخ ولا کتب أخبار السِّیر حتّی کتاب فتنة الجمل للشیخ المفید قدس سره، علی عین منه ولا أثر، ویردّه قول ابن الأثیر انّه شهد مع علیّ علیه السلام مشاهده کلّها، وقد نقلوا أنّ علیّاً علیه السلام جعله یوم صفّین علی رجّالة المیمنة.
وأمّا ما نسبه ابن الأثیر إلیه من تخلّفه عن نصرة الحسین علیه السلام، وترکه القتال معه وندمه بعد ذلک، فمن سهو قلمه ضرورة أنّ ممّا اتّفقت علیه کتب السِّیر والتّواریخ: أنّ ابن زیاد لمّا اطّلع علی مکاتبة أهل الکوفة الحسین علیه السلام، حبس أربعة آلاف وخمسمائة رجل من التوّابین من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، وأبطاله الّذین جاهدوا معه، منهم سلیمان هذا وإبراهیم بن مالک الأشتر وابن صفوان ویحیی بن عوف وصعصعة العبدیّ وغیرهم.
وفیهم أبطال وشجعان، ولم یکن له سبیل إلی نصر الحسین علیه السلام؛ لأنّهم کانوا مُقیّدین مغلولین بالحبس، وکانوا یوم یُطعمون ویوم لا یُطعمون، وهم بالکوفة.
فلمّا التعن یزید لعنه اللَّه، وشاع هلاکه بالکوفة، وکان ابن زیاد بالبصرة، وثبت الشّیعة علی دار ابن زیاد الملعون بالکوفة، ونهبوا أمواله وخیله، وقتلوا غلمانه وکسروا حبسه وأخرجوا منه الأربعة آلاف وخمسمائة رجل المذکورین، فصمّموا علی الأخذ بثأر الحسین علیه السلام، وبلغهم انتقال ابن زیاد إلی الشّام، فخرجوا فی طلبه، فأخفاه عمر بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 610
الجارود لعنه اللَّه تحت بطن النّاقة، فمضی إلی الشّام، وأمّر مروان بن الحکم، ورجع إلی الکوفة والبصرة، ومعه ثلاثمائة ألف فارس، والتائبون کانوا یقتلون مَن یجدونه من بنی أمیّة وبنی زیاد، وکلّ مَن بایع وشایع علی قتل الحسین علیه السلام، إلی أن نزلوا تکریت، وقد خرج علیهم مائة ألف فارس مقدّمة جیش ابن زیاد، فعثر بهم التوّابون وهلّلوا وکبّروا وحملوا علیهم حملة رجل واحد، وهم ینادون: یا لثارات الحسین علیه السلام.
واقتتلوا قتالًا شدیداً، وصبر سلیمان وأصحابه علی الشّدائد، إلی أن حالت بینهم ظلمة اللّیل، وقد قُتل من جیش ابن زیاد الملعون إثنا عشر ألف فارس، ومن أصحاب سلیمان بن صرد مائة فارس، ثمّ اقتتلوا فی الیوم الثانی، فقُتل من جیش ابن زیاد أربعون ألف فارس، وانهزم الباقون، فردّهم ابن زیاد مع مَن کان معه من الجیش، وبقوا یقاتلون سبعة أیّام، وقُتل أصحاب سلیمان عدی سبعة وعشرین رجلًا مثخنین بالجراح المفرط، فالتمسوا منه الفرار، فأبی إلّاالقتال، حّی یُقتل ویلقی اللَّه ورسوله صلی الله علیه و آله و سلم، وهما راضیان عنه، فرأی سلیمان اللّیلة الثّامنة وهو نائم خدیجة الکُبری وفاطمة الزّهراء، والحسن والحسین علیهم السلام، فقالت له خدیجة: شکر اللَّه سعیک یا سلیمان ولإخوانک، فإنّکم معنا یوم القیامة. وقالوا له: أبشِر فأنتَ عندنا غداً عند الزّوال، ثمّ ناولته اناءً فیه ماء وقالت:
أفضه علی جسدک.
فانتبه، فرأی اناء عند رأسه فیه ماء، فأفاضه علی جسده، وترک الاناء إلی جنبه، فالتحمت جراحاته واشتغل بلبس ثیابه وغاب القدح، فکبّر فانتبه أصحابه من تکبیره وسألوه عن السّبب، فبیّن لهم ذلک، فلمّا أصبحوا قاتلوا جیش ابن زیاد حتّی قُتلوا عن آخرهم رضوان اللَّه علیهم.
هذا ملخّص قصّتهم ومَن شاء شرح ذلک، فلیراجع کتب السِّیر ومنها رسالة أخذ الثّأر لأبی مخنف المنقول بتمامه فی آخر الجلد العاشر من البحار، وقد تلخّص من جمیع ما سطّرناه أنّ سلیمان بن صرد شیعیّ مخلص فی الولاء، وإنِّی أعتبرهُ ثقة مقبول الرِّوایة، وأسأل اللَّه تعالی أن یحشرنی معه ومع أصحابه بجاه الحسین علیه السلام.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 62- 63
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 611
واتّبعهم ناس کثیر بعد هلاک یزید أضعاف مَنْ کان اتّبعهم قبل ذلک، وقال عبداللَّه بن الأحمر یحرِّض علی الخروج والقتال شعراً:
صحوتُ وودّعتُ الصّبا والغوانیا وقلتُ لأصحابی أجیبوا المنادیا
وقولوا له إذ قام یدعو إلی الهدی وقبل الدّعا لبّیک لبّیک داعیا
ألا وانع خیر النّاس جدّاً ووالدا حسیناً لأهل الدِّین إن کنتَ ناعیا
لیبکِ حُسیناً مرمل ذو خصاصة عدیم وإمام (کذا) تشکی الموالیا
فأضحی حسین للرِّماح دریئة وغودر مسلوباً لدی الطّفِّ ثاویا
فیا لیتنی إذ ذاک کنتُ شهدته فضاربتُ عنه الشّانئین الأعادیا
سقی اللَّه قبراً ضمّن المجد والتّقی بغربیّة الطّفِّ الغمام الغوادیا
فیا أمّة تاهت وضلّت سفاهة أنیبوا فأرضوا الواحد المتعالیا
[...] ثمّ إنّ أهل الکوفة بایعوا لابن الزّبیر، وأرسل إلیهم ابن الزّبیر والیاً من قِبَله علی الکوفة یُسمّی عبداللَّه بن یزید الأنصاری، وأرسل معه إبراهیم بن محمّد بن طلحة الصّحابیّ، أمیراً علی الخراج، فوصلا إلی الکوفة لثمان بقینَ من شهر رمضان سنة أربع وستّین، وسلیمان وأصحابه یدعون النّاس للأخذ بثأر الحسین علیه السلام.
وکان عبداللَّه بن الزّبیر دعا الناس إلی نفسه فی حیاة یزید، وأظهر الطّلب بثأر الحسین علیه السلام، وکذلک أهل المدینة کانوا قد خلعوا طاعة یزید، فأرسل إلیهم یزید جیشاً، فحاربهم وغلبهم، واستباح المدینة ثلاثة أیّام وهی وقعة الحرّة المشهورة، وکان أمیر الجیش مسلم بن عقبة المرِّی، ثمّ توجّه الجیش إلی مکّة لحرب ابن الزّبیر، فمات مسلم ابن عقبة فی الطّریق، واستخلف علی الجیش الحصین بن نمیر.
فلمّا هلک یزید، کان الحصین فی عسکر الشّام یحاصرون ابن الزّبیر بمکّة، فلمّا علموا بموت یزید، رجعوا إلی المدینة واجترأ علیهم أهل المدینة، وأهانوهم، ثمّ توجّهوا إلی الشّام، وخرج معهم بنو أمیّة الّذین کانوا بالمدینة وفیهم مروان بن الحکم، وبویع بالخلافة فی الحجاز والعراق وغیرها لعبداللَّه بن الزّبیر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 612
ولمّا مات یزید، أعرض عبداللَّه بن الزّبیر عن إظهار الطّلب بدم الحسین علیه السلام، وکان أهل الشّام بعد موت یزید بایعوا معاویة بن یزید بالخلافة، فماتَ بعد ثلاثة أشهر، وقیل بعدأربعین یوماً بعد أن خلع نفسه من الخلافة، وقیل: أنّ بنی أمیّة قتلوه بالسّم. وکان مروان بن الحکم قد عزم علی أن یسیر إلی إبن الزّبیر فیبایعه بالخلافة، فلمّا قدم عبیداللَّه ابن زیاد إلی الشّام، قلبه عن رأیه وقوّی عزمه علی طلب الخلافة، ثمّ بایعه النّاس بالخلافة.
ثمّ إنّ مروان بن الحکم بعث عبیداللَّه بن زیاد فی جیش إلی قتال أهل الجزیرة، وأمره إذا فرغ منها أن یسیر إلی العراق.
وأمّا سلیمان بن صرد وأصحابه، فما زالوا یتجهّزون ویشترون السِّلاح إلی سنة خمس وستّین، وبعث سلیمان إلی رؤساء أصحابه، فأتوه وخرج فی أوّل لیلة من شهر ربیع الآخر، فعسکر بالنُّخیلة قریب الکوفة، وجعل یدور فی عسکره، فوجده قلیلًا، فأرسل رجلین من أصحابه فی خیل إلی الکوفة، وأمرهم أن ینادوا فی الکوفة یا لثارات الحسین!، وأن ینادوا بذلک فی المسجد الأعظم، وکانوا أوّل مَنْ نادی بذلک، فسمع النِّداء عبداللَّه بن حازم الأزدیّ وعنده ابنته و امرأته سهلة ابنة سبرة، وکانت من أجمل النِّساء وأحبّهم إلیه، ولم یکن دخل مع القوم، فوثبَ إلی ثیابه، فلبسها وإلی سلاحه وفرسه، فقالت له‌زوجته: ویحک أجننت؟ قال: لا، ولکنِّی سمعتُ داعی اللَّه عزّ وجلّ فأنا مجیبه، وطالبَ بدم هذا الرّجل حتی أموت. فقالت: إلی مَنْ تودِّع بنیّک هذا؟ قال: إلی اللَّه، اللَّهمّ إنِّی أستودعک ولدی وأهلی، اللَّهمّ احفظنی فیهم وتُب علیَّ ممّا فرّطت فی نصر ابن بنت نبیّک.
وطافت الخیل تلک اللّیلة بالکوفة، ینادون یا لثارات الحسین! ونادوا فی المسجد الجامع والنّاس یصلّون العشاء الآخرة یا لثارات الحسین!
وکان فی المسجد کرب بن نمران یصلِّی، فقال: یا لثارات الحسین! وخرج حتّی أتی أهله، فلبسَ سلاحه، ودعا بفرسه لیرکبه، فقالت له ابنته: یا أبتِ ما لی أراک تقلّدتَ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 613
سیفک ولبستَ سلاحک؟ فقال: یا بنیّة إنّ أباکِ یفرُّ من ذنبه إلی ربِّه. ثمّ خرج، فلحقَ بالقوم.
فلمّا کان من الغد، جاء إلی سلیمان من الکوفة بقدر مَنْ کان معه، حتّی صار معه أربعة آلاف، فنظرَ فی دیوانه وهو الدّفتر الّذی یکتب فیه أسماء العسکر، فوجد أن الّذین بایعوهُ ستّة عشر ألفاً، وقیل: ثمانیة عشر ألفاً، فقال: سبحانَ اللَّه ما وافانا من ستّة عشر ألفاً إلّا أربعة آلاف.
وأقام بالنُّخیلة ثلاثة أیّام، یبعث إلی مَنْ تخلّف عنه، فخرج إلیه نحو من ألف رجل، فصارَ معه خمسة آلاف. فقال له المسیّب بن نجبة: إنّه لا ینفعک الکارِه للخروج، ولا یقاتل معک إلّامَنْ خرجَ علی بصیرة محبّاً للخروج، فلا تنتظر أحداً. فقال له سلیمان: نِعْمَ ما رأیت.
ثمّ خطب سلیمان أصحابه وهو متوکِّأ علی قوس له عربیّة، فقال: أیّها النّاس! مَنْ کان خرج یرید بخروجه وجه اللَّه والآخرة، فذلک منّا ونحنُ منه، فرحمة اللَّه علیه حیّاً ومیِّتاً، ومَنْ کان إنّما یرید الدّنیا، فوَ اللَّه ما یأتی فی‌ء نأخذه ولا غنیمة نغنمها، ما خلا رضوان اللَّه، وما معنا من ذهب ولا فضّة ولا متاع إلّاسیوفنا علی عواتقنا ورماحنا فی أکفّنا وزاد قدر البلغة، فمَن کان ینوی هذا فلا یصحبنا.
فتنادی أصحابه من کلِّ جانب: إنّا لا نطلبُ الدّنیا ولیس لها خرجنا، إنّما خرجنا نطلب التّوبة والطّلب بدم ابن بنت رسول اللَّه نبیّنا صلی الله علیه و آله و سلم.
فلمّا عزم سلیمان علی المسیر، قال له عبداللَّه بن سعد بن نفیل: إنّا خرجنا نطلب بدم الحسین علیه السلام والّذین قتلوه کلّهم بالکوفة، منهم عمر بن سعد وأشراف القبائل، ولیس فی الشّام سوی عبیداللَّه.
فقال سلیمان: إنّ الّذی قتله وعبّأ الجنود إلیه هذا الفاسق ابن الفاسق ابن مرجانة عبیداللَّه بن زیاد، فسیروا علی برکة اللَّه، فإن ینصرکم اللَّه رجونا أن یکون من بعده أهوَن علینا منه ورجونا أن یطیعکم أهل مصرکم یعنی الکوفة بغیر قتالٍ، فتنظرون إلی کلِّ مَنْ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 614
شرکَ فی دم الحسین علیه السلام، فتقتلونه، وأن تستشهدوا فیما عند اللَّه خیر للأبرار، فاستخیروا اللَّه وسیروا.
وأرسل عبداللَّه بن یزید أمیر الکوفة وإبراهیم بن محمّد بن طلحة أمیر خراجها، رسولًا إلی سلیمان، إنّهما یریدان أن یأتیا إلیه. فقال سلیمان لرفاعة بن شدّاد: قم، فأحسن تعبیة النّاس ودعا رؤساء أصحابه، فجلسوا حوله، وجاء عبداللَّه وإبراهیم ومعهما أشراف أهل الکوفة سوی مَن شرک فی قتل الحسین علیه السلام. فإنّ عبداللَّه قال لکلِّ مَنْ شرک فی قتل الحسین علیه السلام من المعروفین أن لا یخرجوا معهم خوفاً من سلیمان وأصحابه.
وکان عمر بن سعد فی تلک الأیّام یبیت فی قصر الإمارة خوفاً منهم، فأشار عبداللَّه وإبراهیم علی سلیمان وأصحابه أن یقیموا ولا یستعجلوا، فإذا علموا أنّ عبیداللَّه بن زیاد سارَ إلیهم تهیّأوا، وساروا إلیه جمیعهم وجعلا لسلیمان وأصحابه خراج جوخی إن أقاموا، فلم یقبلوا، وقالوا: إنّا لیس للدّنیا خرجنا. فقال لهم عبداللَّه: أقیموا حتّی نرسل معکم جیشاً کثیفاً. فلم یقم سلیمان وأصحابه.
ونظروا فإذا شیعتهم من أهل البصرة والمدائن لم یوافوهم لمیعادهم، فجعل بعضهم یلومونهم. فقال سلیمان: لا تلوموهم، فإنّهم سیلحقونکم قریباً متی بلغهم خبر مسیرکم، وما أراهم تأخّروا إلّالقلّة النّفقة.
ثمّ خطبهم سلیمان، فقال فی خطبته: إنّ للدّنیا تجّاراً وللآخرة تجّاراً، فأمّا تاجر الآخرة فساع إلیها لا یشتری بها ثمناً لا یُری إلّاقائماً وقاعداً وراکعاً وساجداً، لا یطلبُ ذهباً ولا فضّة، ولا دنیا ولا لذّة، وأمّا تاجر الدّنیا، فمُکبٌّ علیها راتع فیها، لا یبتغی بها بدلًا، فعلیکم بطول الصّلاة فی جوف اللّیل، وبذکر اللَّه کثیراً علی کلِّ حال، وتقرّبوا إلی اللَّه بکلِّ خیر قدرتم علیه حتّی تلقوا هذا العدوّ المحلّ القاسط، فتجاهدوا، فإنّکم لن تتوسّلوا إلی ربِّکم بشی‌ءٍ هو أعظم عنده ثواباً من الجهاد والصّلاة.
وساروا عشیّة الجمعة لخمسٍ مضینَ من ربیع الآخر، سنة خمس وستّین، یقدمهم رؤساؤهم المذکورون، فباتوا بمکانٍ یُقال له دیر الأعور، وقد تخلّف عنهم ناس کثیر،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 615
فقال سلیمان بن صرد: ما أحبّ أن لا یتخلّفوا ولو خرجوا فیکم ما زادوکم إلّاخبالًا، إنّ اللَّه کرهَ انبعاثهم، فثبّطهم وخصّکم بالفضل دونهم. ثمّ سار، فنزل علی أقساس بنی مالک علی شاطئ الفرات، ثمّ أصبحوا عند قبر الحسین علیه السلام، فلمّا وصلوا، صاحوا صیحة واحدة، وضجّوا بالبکاء والعویل، فلم یُرَ یوم أکثر باکیاً من ذلک الیوم، وترحّموا علی الحسین علیه السلام، وتابوا عند قبره، وأقاموا عنده یوماً ولیلة یبکون ویتضرّعون، ویستغفرون ویترحّمون علی الحسین علیه السلام وأصحابه.
وکان من قولهم عند ضریحه: اللَّهمّ ارحم حسیناً الشّهید ابن الشّهید، المهدیّ ابن المهدیّ، الصِّدِّیق ابن الصِّدِّیق، اللَّهمّ إنّا نُشهدکَ أنّا علی دینهم وسبیلهم، وأعداء قاتلیهم وأولیاء محبِّیهم، اللَّهمّ إنّا خذلنا ابن بنت نبیّنا صلی الله علیه و آله، فاغفر لنا ما مضی منّا، وتُب علینا وارحم حسیناً وأصحابه الشّهداء الصِّدِّیقین، وإنّا نُشهدک أنّا علی دینهم وعلی ما قُتلوا علیه، وإن لم تغفِر لنا وترحمنا لنکوننّ مِنَ الخاسرین، وزادهم النّظر إلی القبر الشّریف حنقاً.
ثمّ ودّعوا القبر الشّریف وازدحموا علیه عند الوداع أکثر من الازدحام علی الحجر الأسود، وکان الرّجل یعود إلی ضریحه کالمودِّع له، حتّی بقی سلیمان فی نحو ثلاثین من أصحابه آخر النّاس، فأحاطوا بالقبر، وقال سلیمان: الحمدُ للَّه‌الّذی لو شاء أکرمنا بالشّهادة مع الحسین علیه السلام، اللَّهمّ إذ حرمتناها معه، فلا تحرمناها فیه بعده. وتکلّم الرّؤساء من أصحاب سلیمان، فأحسنوا، وقام فی تلک الحال وهب بن زمعة الجعفیّ باکیاً علی القبر الشّریف، وأنشدَ أبیات عبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ:
تبیت النّشاوی من أُمیّة نوّماً وبالطّفِّ قتلی ما ینام حمیمها
وما ضیّع الإسلام إلّاقبیلة تأمّر نوکاها ودام نعیمها
وأضحت قناة الدِّین فی کفِّ ظالم إذا اعوجّ منها جانب لا یقیمها
فأقسمت لا تنفکّ نفسی حزینة وعینی تبکی لا تجفّ سجومها
حیاتی أو تلقی أمیّة خزیة یذلّ لها حتّی الممات قرومها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 616
وکان مع النّاس، عبداللَّه بن عوف الأحمر علی فرس کمیت یتأکّل تأکّلًا وهو یقول:
خرجنَ یلمعن بنا إرسالا عوابساً یحملننا أبطالا
نرید أن نلقی بها الأقیالا القاسطین «1» الغدّر الضّلّالا
وقد رفضنا الأهل «2» والأموالا والخفرات البیض والحجّالا
نرجو به التّحفة والنّوالا لنرضیَ المهیمن المفضالا «3»
ثمّ ساروا علی الأنبار، وکتب إلیهم عبداللَّه بن یزید والی الکوفة کتاباً یطلب فیه منهم الرّجوع، فقال سلیمان وأصحابه: قد أتانا هذا ونحنُ فی مصرنا، فحین وطّنّا أنفسنا علی الجهاد ودنونا من أرض عدوِّنا، نرجع، ما هذا برأی.
وکتب إلیه سلیمان یشکره ویقول: إنّ القوم قد استبشروا ببیعهم أنفسهم من ربِّهم، وتوجّهوا إلی اللَّه، وتوکّلوا علیه، ورضوا بما قضی اللَّه علیهم.
فقال عبداللَّه: قد استمات القوم، واللَّه لیُقتلنّ کراماً مسلمین.
ثمّ ساروا حتّی أتوا هیت، ثمّ خرجوا حتّی انتهوا إلی قرقیسیا، وبها زفر بن الحارث الکلابیّ، وکان زفر هذا بعد هلاک یزید بقنسرین من بلاد الشّام، یُبایع لابن الزّبیر، فلمّا بویعَ مروان بن الحکم وتغلّب علی بلاد الشّام، هربَ زفر من قنسرین وأتی إلی قرقیسیا، وعلیها عیاض الحرشی، کان یزید ولّاهُ إیّاها، فطلب منه أن یدخل الحمام وحلف له بالطّلاق والعتاق علی أنّه لما یخرج من الحمام لا یقیم بها، فأذن له، فدخلها، وغلب علیها، وتحصّن بها، ولم یدخل حمامها، فتحصّن زفر من سلیمان وأصحابه.
فأرسل سلیمان المسیّب بن نجبة إلی زفر، یطلب إلیه أن یخرج لهم سوقاً.
فجاء المسیّب إلی باب المدینة، وطلب الإذن علی زفر، فجاء هذیل بن زفر إلی أبیه وقال: بباب المدینة رجل حسن الهیأة اسمه المسیّب بن نجبة، یستأذن علیک. فقال له
__________________________________________________
(1)- الفاسقین خ ل.
(2)- الولد خ ل
(3)- نرضی به ذا النِّعَم المفضالا خ ل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 617
أبوه: أما تدری یا بنیّ مَنْ هذا؟ هذا فارس مضر الحمراء کلّها، إذا عُدّ من أشرافها عشرة، کان هو أحدهم، وهو متعبِّد ناسک، له دین، إئذن له. فلمّا دخل علیه المسیّب، أجلسه إلی جانبه، وأخبره المسیّب بما عزموا علیه، فقال له زفر: إنّا لم نغلق أبواب المدینة إلّالنعلم إیّانا تریدون أم غیرنا، وما نحبّ قتالکم، وقد بلغنا عنکم صلاح وسیرة جمیلة. وأمر ابنه أن یُخرج لهم سوقاً، وأمر للمسیّب بألف درهم وفرس، فردّ المال وأخذ الفرس وقال: لعلِّی أحتاج إلیه إذا عرج فرسی. وبعث زفر إلی المسیّب وسلیمان کلّ واحد عشرین جزوراً وإلی عبداللَّه بن سعد وعبداللَّه بن وال ورفاعة کلّ واحد بعشر جزر، وبعث إلی العسکر بخبز کثیر وعلف ودقیق وجمال، وقال: انحروا منها ما شئتم، حتّی استغنی النّاس عن السّوق إلّاأن کان الرّجل یشتری سوطاً أو ثوباً.
ثمّ ارتحلوا من الغد، وخرج إلیهم زفر یشیِّعهم، وقال لسلیمان: إنّه خرج خمسة أمراء من الرِّقّة، منهم عبیداللَّه بن زیاد فی عدد کثیر مثل الشّوک والشّجر، وعرضَ علیهم أن یدخلوا المدینة وتکون یدهم واحدة، فإذا جاء العدوّ قاتلوهم جمیعاً، فقال سلیمان: قد طلب منّا أهل مصرنا ذلک، فأبینا. قال زفر: فاسبقوهم إلی عین الوردة، وتُسمّی رأس عین أیضاً، فاجعلوا المدینة فی ظهورکم فیکون البلد والماء والمؤن فی أیدیکم، وما بیننا وبینکم، فأنتم آمنون منه، فوَ اللَّه ما رأیتُ جماعة قطّ أکرَم منکم، فاطووا المنازل، فإنِّی أرجو أن تسبقوهم ولا تقاتلوهم فی فضاء، فإنّهم أکثر منکم، ولا آمن أن یحیطوا بکم فیصرعوکم ولا تصفّوا لهم، فإنِّی لا أری معکم رجّالة ومعهم الرجّالة والفرسان یحمی بعضهم بعضاً، ولکن القوهم فی الکتائب، ثمّ بثّوها فیما بین میمنتهم ومیسرتهم واجعلوا مع کلِّ کتیبة کتیبة أخری إلی جانبها، فإن حملوا علی إحدی الکتیبتین، تقدّمت الاخری، وعاونتها، وفرجّت عنها، ومتی شاءت إحدی الکتائب ارتفعت، ومتی شاءت انحطّت، ولو کنتم صفّاً واحداً، فزحفت إلیکم الرجّالة، فدفعتکم عن الصّفِّ، انتقض فکانت الهزیمة، ثمّ ودّعهم، ودعا لهم، ودعوا له، وأثنوا علیه.
ثمّ ساروا مجدِّین، فجعلوا یقطعون کلّ مرحلتین فی مرحلة، حتّی وردوا عین الوردة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 618
فنزلوا غربیّها واستراحوا خمسة أیّام وأراحوا دوابّهم، وأقبل عبیداللَّه بن زیاد فی عساکر الشّام، حتّی کانوا من عین الوردة علی مسیرة یوم ولیلة.
فقام سلیمان بن صرد خطیباً فی أصحابه، فوعظهم، وذکّرهم الدّار الآخرة ورغّبهم فیها، ثمّ قال: أمّا بعد، فقد أتاکم عدوّکم الّذی دأبتم إلیه فی السّیر أناء اللّیل والنّهار، فإذا لقیتموهم، فاصدقوهم القتال، واصبروا إنّ اللَّه مع الصّابرین، ولا یولینّهم امرؤ دبره إلّا متحرِّفاً لقتال، أو متحیِّزاً إلی فئة، ولا تقتلوا مُدبراً، ولا تجهزوا علی جریح، ولا تقتلوا أسیراً من أهل دعوتکم، أی من المسلمین، إلّاأن یقاتلکم بعد أن تأسروه، فإنّ هذه کانت سیرة علیّ علیه السلام فی أهل هذه الدّعوة.
ثمّ قال: إن أنا قُتلت، فأمیرکم المسیّب بن نجبة، فإن قُتل فالأمیر عبداللَّه بن سعد بن نفیل، فإن قُتل فالأمیر عبداللَّه بن وال، فإن قُتل فالأمیر رفاعة بن شدّاد، رحم اللَّه امرءاً صدقَ ما عاهدَ اللَّه علیه.
ثمّ بعث المسیّب فی أربعمائة فارس، وقال: سِرْ حتّی تلقی أوّل عساکرهم، فشنّ الغارة علیهم، فإن رأیت ما تحبّه من النّصر، وإلّا رجعتَ، وإیّاک أن تنزل أو تترک واحداً من أصحابک أن ینزل، وأخِّر ذلک حتّی لا تجد منه بدّاً.
قال حمید بن مسلم: کنتُ معهم یومئذ، فسرنا یومنا کلّه ولیلتنا حتّی إذا کان وقت السّحر، نزلنا ونمنا قلیلًا، ثمّ صلّینا الصّبح ورکبنا، ففرّق المسیّب العسکر وبقی معه مائة فارس، وأرسلَ أصحابه فی الجهات لیأتوه بمَن یلقونه، فرأوا اعرابیّاً یطرد حمراً وهو یقول:
یا مالِ لا تعجل إلی صحبی واسرح فانّک آمن السّرب
فقال عبداللَّه بن عوف: بُشری وربّ الکعبة! وقال للأعرابیّ: ممّن أنت؟ قال: من بنی تغلب. قال: غلبناهم وربّ الکعبة إن شاء اللَّه. ثمّ أتوا بالأعرابیّ إلی المسیّب وأخبروه بما قال، فسُرّ بذلک وقال: کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یعجبه الفال.
ثمّ قال للأعرابیّ: کَمْ بیننا وبین أدنی القوم؟ فقال: میل (والمیل نحو من مسیر نصف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 619
ساعة)، هذا شراحیل بن ذی الکلاع منک علی رأس میل ومعه أربعة آلاف ومن ورائهم الحصین بن نمیر فی أربعة آلاف، ومن ورائهم الصّلت بن ناجیه الغلابیّ فی أربعة آلاف وجمهور العسکر مع عبیداللَّه بن زیاد بالرِّقّة.
وکان ابن زیاد توجّه من الشّام فی عسکرٍ عظیمٍ کما تقدّم، فلمّا وصل إلی الرِّقّة، أرسلَ هؤلاء أمامه مقدّمةً له، فسار المسیّب ومَن معه مُسرعین حتّی أشرفوا علی عسکر أهل الشّام، وهم آمنون غیر مستعدِّین. فقال المسیّب لأصحابه: کرّوا علیهم. فحملوا فی جانب عسکرهم، فانهزم عسکر أهل الشّام، وقتل المسیّب وأصحابه منهم وجرحوا کثیراً، وأخذوا الدّوابّ وخلّی الشّامیون معسکرهم وانهزموا. فغنمَ منه أصحاب المسیّب ما أرادوا، ثمّ صاح فی أصحابه: الرّجعة، إنّکم قد نصرتم وغنمتم وسلمتم. فانصرفوا إلی سلیمان موفورین غانمین.
ووصل الخبر إلی عبیداللَّه بن زیاد، فأرسل إلیهم الحصین بن نمیر مسرعاً فی اثنی عشر ألفاً، وقیل فی عشرین ألفاً، وعسکر العراق یومئذ ثلاثة الاف ومائة لا غیر، فتهیّأت العساکر للقتال، وذلک یوم الأربعاء لأربع وقیل لثمان بقین من جمادی الاولی سنة خمس وستّین.
فجعل أهل العراق علی میمنتهم المسیّب بن نجبة وعلی میسرتهم عبداللَّه بن سعد، وقیل بالعکس، وعلی الجناح رفاعة بن شدّاد والأمیر سلیمان بن صرد فی القلب، وجعل أهل الشّام علی میمنتهم عبداللَّه بن الضحّاک بن قیس الفهریّ وقیل جبلة بن عبداللَّه، وعلی میسرتهم ربیعة بن المخارق الغنویّ، وعلی الجناح شراحیل بن ذی الکلاع، وفی القلب الحصین بن نمیر.
ودنا بعضهم من بعض، فدعاهم أهل الشّام إلی الدّخول فی طاعة عبدالملک بن مروان، وکان مروان قد ماتَ فی شهر رمضان من هذه السّنة، وبویعَ بالخلافة ولده عبدالملک، وقیل: بل کان مروان حیّاً. ودعاهم أصحاب سلیمان إلی تسلیم عبیداللَّه بن زیاد إلیهم والخروج من طاعة عبدالملک وآل الزّبیر وردّ الأمر إلی أهل بیت النّبیّ صلی الله علیه و آله، فأبی الفریقان،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 620
وحمل بعضهم علی بعض، وجعل سلیمان بن صرد یحرِّضهم علی القتال، ویُبشِّرهم بکرامة اللَّه، ثمّ کسر جفن سیفه، وتقدّم نحو أهل الشّام، وجعل یرتجز ویقول:
إلیکَ ربِّی تبتُ من ذنوبی وقد علانی فی الوری مشیبی
فارحم عبیداً غیر ما تکذیب واغفر ذنوبی سیِّدی وحوبی
فحملت میمنة سلیمان علی مسیرة الحصین، ومیسرته علی میمنته، وحمل سلیمان فی القلب علی جماعتهم، فانهزم أهل الشّام إلی معسکرهم، وظفر بهم أصحاب سلیمان، وما زال الظّفر لأصحاب سلیمان إلی أن حجز بینهم اللّیل، فلمّا کان الغد، وصلَ إلی الحصین جیش مع ابن ذی الکلاع عدده ثمانیة آلاف، کان أمدّهم به عبیداللَّه بن زیاد، فصاروا عشرین ألفاً، وخرج أصحاب سلیمان عند الصّباح، فقاتلوهم قتالًا لم یکن أشدّ منه، لم یرَ الشّیب والمرد مثله جمیع النّهار ولم یحجز بینهم إلّاالصّلاة، فلمّا أمسوا تحاجزوا وقد کثرت الجراح فی الفریقین.
وکان فی أصحاب سلیمان ثلاثة من القصّاص وهم الّذین یحفظون القصص والأخبار، منهم رفاعة بن شدّاد وأبو جویریّة العبدیّ، فجعلوا یطوفون علی أصحاب سلیمان یحرِّضونهم، وکان جویریّة یدور فیهم ویقول: أبشِروا عباد اللَّه بکرامة اللَّه ورضوانه، فحقّ واللَّه لمَن لیس بینه وبین لقاء الأحبّة ودخول الجنّة إلّافراق هذه النّفس الأمّارة بالسّوء أن یکون بفراقها سخیّاً وبلقاء ربِّه مسروراً.
فلمّا أصبح أهل الشّام، أتاهم أدهم بن محرز الباهلیّ، فی نحو من عشرة آلاف، أمدّهم بهم ابن زیاد، فصاروا ثلاثین ألفاً، فاقتتلوا الیوم الثّالث وهو یوم الجمعة، قتالًا شدیداً إلی وقت الضّحی.
ثمّ إنّ أهل الشّام تکاثروا علیهم، وأحاطوا بهم من کلِّ جانب، فلمّا رأی سلیمان رحمه الله ذلک، نزل ونادی: یا عباد اللَّه! مَنْ أراد البکور إلی ربِّه والتّوبة من ذنبه فإلیّ.
ثمّ کسرَ جفن سیفه، ونزل معه ناس کثیر، وکسروا جفون سیوفهم، ومشوا معه،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 621
فقاتلوا حتّی قتلوا من أهل الشّام مقتلة عظیمة، وجرحوا فیهم، فأکثروا الجراح، فلمّا رأی الحصین صبرهم وبأسهم، بعثَ الرجّالة ترمیهم بالنّبل، فأتت السِّهام کالشّرار المتطایر، واکتنفتهم الخیل والرِّجال، فقُتل سلیمان رحمه اللَّه تعالی، رماه یزید بن الحصین بن نمیر بسهم، فوقع، ثمّ وثب، ثمّ وقع.
وکان عمره یوم قُتل ثلاثاً وتسعین سنة.
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 8، 10- 23، ط 2/ 12- 13، 14- 29
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 622

المسیّب «1» بن نجبة بن ربیعة بن ریاح بن عوف بن هلال بن شمخ بن فزارة، شهد «2» القادسیّة وشهد مع علیّ «3» بن أبی طالب «3» مشاهده وقُتل یوم عین الوردة مع التّوّابین الّذین خرجوا، وتابوا من خذلان الحسین، فبعث الحُصین بن نُمیر برأس المسیّب بن نجبة مع أدهم بن مُحرِز الباهلیّ إلی عبیداللَّه بن زیاد.
ابن سعد، الطّبقات، 6/ 150- 151/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 61/ 145- 146، مختصر ابن منظور، 24/ 314
قال خلیفة: وفیها [سنة 65] وجّه مروان عبیداللَّه بن زیاد إلی العراق فی ستّین ألفاً فی‌شهر ریبع الآخر. وفیها قُتل سلیمان بن صُرَد، والمسیّب بن نجبة، وعبداللَّه التّیمیّ من تیم اللّات بن ثعلبة.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 201
[ومن حدیثه ما رواه ابن شاذان:] حدّثنی أبو عبداللَّه محمّد بن علیّ بن زنجویه- علیها السلام- قال: حدّثنا محمّد بن جعفر [بن بطّة]، قال: حدّثنی جعفر بن سلمة [الأصفهانیّ] قال:
حدّثنی إبراهیم بن محمّد [الثّقفیّ] قال: أخبرنا (أبو غسّان) مالک بن إسماعیل بن درهم قال: حدّثنی یحیی بن سلمة [بن کهیل] عن أبیه، عن أبی إدریس [المرعبی]، عن المسیّب [ابن نجبة]، عن أمیر المؤمنین علیه السلام قال:
«واللَّه لقد خلّفنی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی أمّته، فأنا حجّة اللَّه علیهم بعد نبیّه، وإنّ ولایتی
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق: «قرأت علی أبی غالب بن البنّاء، عن أبی محمّد الجوهریّ، أنا أبو عمر بن حیّویه، أنا أحمد بن معروف، نا الحسین بن الفهم، نا محمّد بن سعد، قال فی الطّبقة الأولی من أهل الکوفة: المسیّب»]
(2)- [فی المختصر مکانه: «قال محمّد بن سعد: فی الطّبقة الأولی من أهل الکوفة، شهد ...»]
(3- 3) [لم یرد فی ابن عساکر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 623
لتلزم أهل السّماء کما تلزم أهل الأرض، وإنّ الملائکة لتتذاکر فضلی، وذلک تسبیحها عند اللَّه.
أ یّها النّاس، اتّبعونی أهدکم (سواء السّبیل)، لا تأخذوا یمیناً ولا شمالًا فتضلّوا، أنا وصیّ نبیّکم، وخلیفته، وإمام المؤمنین، وأمیرهم ومولاهم، أنا قائد شیعتی إلی الجنّة، وسائق أعدائی إلی النّار،
أنا سیف اللَّه علی أعدائه، ورحمته علی أولیائه.
وأنا صاحب حوض رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ولوائه، وصاحب مقامه وشفاعته.
أنا والحسن والحسین وتسعة من ولد الحسین خلفاء اللَّه فی أرضه، وأمناؤه علی وحیه، وأئمّة المسلمین بعد نبیّه، وحجج اللَّه علی بریّته».
ابن شاذان، مائة منقبة،/ 85- 86 رقم 32
ثمّ أخذ الرّایة بعده [سلیمان] المسیّب بن نَجَبة الفزاریّ، فقتل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 371
ثمّ أخذ الرّایة ابن نَجَبة، فقتل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 373
فمن بنی نجبة لصلبه: جبّار، کان شریفاً. ومرثد. وقرفة وحکم. وحکیم. ومروان.
وربیعة. والمسیّب، بنو نجبة.
وشهد المسیّب یوم القادسیّة، ثمّ شهد مع علیّ رضی اللَّه تعالی عنه مشاهده وشهد یوم عین الوردة مع سلیمان بن صُرد الخزاعیّ، فقتل بها، وهو أحد التّوّابین الّذین خرجوا یطلبون بدم الحسین رضی اللَّه تعالی عنه «1».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 13/ 180
قال: فلمّا قتل سلیمان بن صُرَد، أخذ الرّایة المسیّب بن نَجَبة، وقال لسلیمان بن صُرَد:
رحمک اللَّه یا أخی! فقد صدقت ووفیت بما علیک، وبقی ما علینا.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الحسن رضی اللَّه تعالی عنه»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 624
ثمّ أخذ الرّایة، فشدّ بها، فقاتل ساعة، ثمّ رجع، ثمّ شدّ بها فقاتل، ثمّ رجع، ففعل ذلک مراراً یشدّ ثمّ یرجع، ثمّ قُتل رحمه الله.
قال «1» أبو مخنف: وحدّثنا فروة بن لقیط، عن مولی للمسیّب «2» بن نَجَبة الفزاریّ، قال: لقیته بالمدائن وهو مع شبیب بن یزید الخارجیّ، فجری الحدیث حتّی ذکرنا أهل عین الوردة.
قال هشام، «3» عن أبی مخنف؛ قال: حدّثنا هذا الشّیخ، عن المسیّب بن نَجَبة، قال: واللَّه ما رأیت أشجع منه إنساناً قطّ، ولا من العصابة الّتی کان فیهم، ولقد رأیته یوم عین الوردة یقاتل قتالًا شدیداً، ما ظننت أنّ رجلًا واحداً یقدر أن یُبلی مثل «4» ما أبلی، ولا ینکأ فی عدوِّه «5» مثل ما نکأ، لقد قتل رجالًا.
قال: وسمعته یقول قبل أن یُقتل وهو یقاتلهم «6»:
قد علمت مَیّالةُ «7» الذَّوائبِ واضِحة اللّبّاتِ والتّرائبِ
أنِّی غَدَاةَ الرَّوْعِ والتَّغالُبِ‌أشجَعُ من ذی لِبَدٍ مُواثِبِ
قَطَّاعُ أقرانٍ مَخوفُ الجانِبِ «8»
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق مکانه: «قرأت علی أبی الوفاء حفاظ بن الحسن بن الحسین، عن عبدالعزیز بن أحمد، أنا أبوالحسین المیدانیّ، أنا أبو سلیمان بن زبر، أنا عبداللَّه بن أحمد بن جعفر، أنا الطّبریّ، قال: حدّثت عن هشام بن محمّد، قال: قال...»]
(2)- [تاریخ دمشق: «المسیّب»]
(3)- [من هنا حکاه فی المختصر]
(4)- [لم یرد فی ابن عساکر]
(5)- ف: «العدو»
(6)- ف: «یقاتل»
(7)- [المختصر: «سیّالة»].
(8)- گوید: وقتی سلیمان کشته شد، مسیب‌بن نجبه پرچم را گرفت و خطاب به سلیمان گفت: «ای برادر! خدایت رحمت کناد که نیک کوشیدی، تکلیف خود را انجام دادی و تکلیف ما بماند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 625
الطّبری، التّاریخ، 5/ 599- 600/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 61/ 147- 148، مختصر ابن منظور، 24/ 315
قال: وتقدّم المسیّب «1» بن نجبة الفزاری «1» فجعل یطعن فی أهل الشّام وهو یقول:
لقد منیتم یا أخی جلّادی بیت المقام مقفص «2» الأعادی
لیس بفرّار ولا حیادأشجع من لیث عرین «3» عادی
ثمّ حمل، فلم یزل یقاتل حتّی قُتل- رحمه الله-.
ابن أعثم، الفتوح، 6/ 83
فأخذ الرّایة المسیّب بن نجبة الفزاریّ، وکان من وجوه أصحاب علیّ رضی الله عنه، وکرَّ علی القوم وهو یقول:
قد علمَت مَیّالة الذّوائب واضحة اللّبّاتِ والتّرائبِ
أنِّی غداة الرّوع والمقانب أشجع من ذی لِبدةٍ مُواثب
فقاتل حتّی قُتل.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 102
المسیّب بن نَجبة الفزاریّ، من جلّة الکوفیّین، قتله عبیداللَّه بن زیاد یوم الخازر سنة سبع وستّین.
ابن حبّان، کتاب مشاهیر علماء الأمصار،/ 108 رقم 819
__________________________________________________
آن‌گاه پرچم را برگرفت، حمله برد، مدتی بجنگید و بازگشت. آن‌گاه باز حمله برد، بجنگید و باز آمد. مکرر چنین کرد که حمله می‌برد و باز می‌آمد. آن‌گاه کشته شد. خدایش رحمت کناد!
فروةبن لقیط گوید: غلام مسیب‌بن نجبه را در مداین دیدم که با شبث‌بن یزید خارجی بود و سخن در میان رفت تا از کسان عین الورده یاد کردیم.
راوی گوید: این پیر از مسیب‌بن نجبه سخن کرد و گفت: «به خدا هرگز کسی را دلیرتر از او و گروهی که با وی بودند، ندیده بودم. به روز عین الورده دیدمش که سخت نبرد می‌کرد و باور نمی‌کردم که یکی، توان چندان تلاش داشته باشد و مانند وی به دشمن خسارت زند. چندین کس را بکشت و تا وقتی کشته شد، رجز می‌خواند و نبرد می‌کرد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3239
(1- 1) لیس فی د
(2)- فی الأصل و بر: فففص- کذا بلا نقط، وفی د: منغص.
(3)- فی د: عزیز، وفی الأصل و بر بغیر نقط
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 626
المسیّب بن نجبة الفزاریّ، من أهل الکوفة، یروی عن حذیفة بن الیمان، روی عنه أبو إسحاق السّبیعیّ، قتله عبیداللَّه «1» بن زیاد یوم المختار «2» بن أبی عبید «2» فی شهر رمضان سنة سبع وستّین.
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 437
والمسیّب أحد أمراء التّوّابین الّذین دعوا علی الخروج علی ابن زیاد- لعنه اللَّه- والطّلب بدم الحسین علیه السلام، فقتلوه بعین الوردة، وله صحبة بأمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وقد شهد معه مشاهده. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 83
أبو عبدللَّه جعفر بن محمّد شیخ من جرجان عامی، قال: حدّثنا محمّد بن حمید الرّازیّ، قال: حدّثنا علیّ بن مجاهد، عن عمرو بن أبی قیس، عن عبد الأعلی، عن أبیه، عن المسیّب بن نجبة الفزاریّ، قال: لمّا أتانا سلمان الفارسیّ قادماً، تلقّیته فیمَن تلقّاه، فسار حتّی انتهی إلی کربلاء، فقال: ما تسمّون هذه؟ قالوا: کربلاء. فقال: هذه مصارع أخوانی، هذا موضع رحالهم، وهذا مناخ رکابهم، وهذا مهراق دمائهم، قُتِلَ بها خیر الأوّلین، ویُقتَل بها خیر الآخرین. ثمّ سار حتّی انتهی إلی حروراء. فقال: ما تسمّون هذه الأرض؟
قالوا: حروراء. فقال: حروراء خرج بها شرّ الأوّلین ویخرج بها شرّ الآخرین. ثمّ سار حتّی انتهی إلی بانقیا، وبها جسر الکوفة الأوّل. فقال: ما تسمّون هذه؟ قالوا: بانقیا، ثمّ سار حتّی انتهی إلی الکوفة، قال: هذه الکوفة؟ قالوا: نعم. قال: قبّة الاسلام.
الکشّی، 1/ 73- 75 رقم 46
قال الفضل بن شاذان: فمن التّابعین الکبار ورؤسائهم وزهّادهم: جندب بن زهیر
__________________________________________________
(1)- من ظ و م، وفی الأصل: عبداللَّه
(2- 2) لیست فی ظ
(3)- و مسیب- پدر جمانه- یکی از سرکردگان توّابین بود که برای خون‌خواهی حسین علیه السلام بر علیه ابن‌زیاد خروج کردند و در جایی به نام عین الوردة به قتل رسیدند، و مسیب از اصحاب امیرمؤمنان علیه السلام به شمار می‌رود و در جنگهایی که آن حضرت کرد در رکاب او بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 126- 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 627
قاتل السّاحر، وعبداللَّه بن بدیل، وحجر بن عدی، وسلیمان بن صرد، والمسیّب بن نجبة، وعلقمة، والأشتر، وسعید بن قیس، وأشباههم کثیر، أفناهم الحرب، ثمّ کثروا بعد، حتّی قُتلوا مع الحسین علیه السلام وبعده.
الکشی، 1/ 286 رقم 124/ عنه: الاسترابادی، منهج المقال،/ 334
أخذ الرّایة المسیّب بن نجبة، فقاتل وأحسن وصبر صبراً لم یُرَ مثله، وقاتل قتالًا لم یُسمع بمثله، وما ظنّ أحد أنّ رجلًا واحداً یقدر أن یُبلی ما أبلی، إلی أن قُتل.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 110
ومن بنی شمخ بن فزارة: المسیّب بن نجبة بن ربیعة بن غوث بن هلال بن شمخ بن فزارة، أحد أمراء التّوّابین یوم عین الوردة، وکان من أصحاب علیّ رضی الله عنه.
ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، 1/ 258- 259
والحکم بن مروان بن نجبة، قتل مع عمّه یوم عین الوردة.
ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، 1/ 259
أسماء من روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام [...] مسیّب بن نجبة الفزاری.
الطّوسی، الرّجال،/ 34، 58
أصحاب أبی محمّد الحسن بن علیّ علیه السلام [...] المسیّب بن نجبة.
الطّوسی، الرّجال،/ 66، 70
فأخذ الرّایة المسیّب بن نجبة، فقال: أ یّها النّاس! إنّ سلیمان قد صدق ووفی ما علیه، وبقی ما علینا.
ثمّ حمل علی أهل الشّام، فجعل یطعن فیهم، ویقول:
لقد منیتم بأخی جلاد ثبت المقام مقعص الأعادی «1»
__________________________________________________
(1)- أقعصه: قتله مکانه کقعصه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 628
أشجع من لیث عرین عاد لیس بفرّار ولا حیاد
ولم یزل یقاتل حتّی قُتل رحمه الله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 198
وقتل المسیّب بن نجبة فی هذا الیوم.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 39/ 339
المسیّب بن نجبة بن ربیعة بن رباح بن ربیعة بن عوف بن هلال بن شمخ بن فزارة بن ذُبیان الفزاریّ: صحب علیّ بن أبی طالب، وسمع منه، «1» ومن حُذیفة بن الیمان، والحسن ابن علیّ.
روی عنه أبو إسحاق السّبیعیّ، وسوار أبو إدریس، وعُتبة بن أبی عُتبة. «1»
وشهد حصار دمشق، وکان فی الجیش الّذی جاء مع خالد بن الولید من العراق، وکان ممّن خرج فی جیش التّوّابین الّذین خرجوا للطّلب بدم الحسین بن علیّ، فقُتل بعین الوردة من أرض الجزیرة سنة خمس وستّین.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 61/ 144، مختصر ابن منظور، 24/ 314
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندی، أنا أبو بکر بن الطّبریّ، أنا أبو الحسین بن الفضل، أنا عبداللَّه بن جعفر، نا یعقوب بن سفیان، حدّثنی إبراهیم بن إسماعیل بن یحیی بن سلمة ابن کُهیل، حدّثنی أبی، عن أبیه، عن سلمة، عن أبی إدریس المرهبیّ، عن المُسیّب بن نجبة بن ربیعة بن رباح الفزاریّ، قتلة خصفة بن ثقفة بن ربیع بن الحارث بن تیم اللَّه بن ثعلبة.
وفی نسخة: خصفة بن نوف. [...]
أنبأنا أبو الحسین القاضی، وأبو عبداللَّه بن عبدالملک، قالا: أنا ابن مندة، أنا أحمد.
إجازة. ح قال: وأنا أبو طاهر، أنا علی. قالا: أنا ابن أبی حاتم قال: المُسیّب بن نجبة، روی عن حذیفة، روی عنه أبو إسحاق السّیبعیّ، ویقال: إنّه خرج المُسیّب بن نجبة،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المختصر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 629
وسلیمان بن صُرد سنة خمس وستّین یطلبون بدم الحسین بن علیّ، فقُتلا، سمعت أبی یقول ذلک.
قرأت علی أبی غالب بن البنّا، عن أبی الفتح بن المحاملیّ، أنا الدّارقطنیّ.
وأخبرنا أبو غالب، وأبو عبداللَّه إبنا البنّا، قالا: أنا أبو الحسین بن الآبنوسی- قراءة- عن الدّارقطنیّ.
قال: المسیّب بن نجبة الفزاریّ، تابعی، کان بالکوفة.
قرأت علی أبی محمّد بن حمزة، عن أبی زکریّا البخاریّ.
وحدّثنا خالی القاضی أبو المعالی محمّد بن یحیی القرشیّ، نا نصر بن إبراهیم، أنا أبو زکریّا، نا عبدالغنی بن سعید قال: فنجبة بالنّون والجیم، المسیّب بن نجبة.
قرأت علی أبی محمّد السّلمیّ، عن أبی نصر علیّ بن هبّة اللَّه قال: وأمّا نجبة أوّله نون بعدها جیم مفتوحة، وباء مفتوحة معجمة بواحدة، المسیّب بن نجبة الفزاریّ، تابعی، کان روی عن علیّ، وابنه الحسن بن علیّ، وحُذیفة، حدّث عنه السّبیعیّ، وسلمة بن کهیل، وسوار أبو إدریس. [...]
أخبرنا أبو غالب محمّد بن الحسن بن علیّ، أنا أبو الحسن محمّد بن علیّ بن إبراهیم، أنا أبو عبداللَّه أحمد بن إسحاق النّهاوندیّ، نا أحمد بن عمران، نا موسی بن زکریّا، نا خلیفة بن خیّاط قال: وفیها- یعنی- سنة خمس وستّین وجّه مروان عبیداللَّه بن زیاد إلی العراق فی ستّین ألفاً فی شهر ربیع الآخر.
قال أبو الیقظان وأبو عبیدة وغیرهما قالوا: إنّ سلیمان بن صُرد الخزاعیّ، والمثنّی بن بشر بن مخرّبة العبدیّ، وسعد بن حُذیفة اتعدّوا أن یطلبوا بدم الحسین بن علیّ، فخرج المثنّی بن بشر بالبصرة وعسکروا بالزّابوقة موضع مدینة الزّرق، وعلی البصرة یومئذ عبداللَّه بن الحارث، فاجتمعت إلیه القبائل، فطلبوا إلیه أن یخرج عنهم حیث أحبّ، فلحق بسلیمان بن صُرد، وخرج سعد بن حذیفة بالمدائن، فسار ابن زیاد، فلقی سلیمان بن صُرد ومعه التّوّابون بعین الوردة من بلاد الجزیرة فی جُمادی الآخرة، فقتل سلیمان بن صُرد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 630
والمسیّب بن نجبة الفزاریّ، وعبداللَّه بن والٍ التّیمیّ تیم اللّات بن ثعلبة.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 61/ 145، 146، 147
وقال «1» المسیّب بن نجبة فیما حکاه أبو زید عمر شبّة النّمیریّ له:
لست «1» کمن خان ابن عفّان منهم ولا مثل من یعطی العهود فیغدر «2»
ولکنّ نبغی جنّةً أ تّقی بهالعلّ ذنوبی عند ربِّی تُغفر شهدت رسول اللَّه بالحقّ قلّما
یُبشّر بالجنّات والنّار ینذر «3»
أخبرنا أبو الحسن الخطیب، أنا أبو منصور النّهاوندیّ، أنا أبو العبّاس، أنا أبو القاسم ابن الأشقر، نا البخاریّ، نا عمر بن حفص، نا أبی، نا الأعمش، نا عدی ثابت قال:
سمعت سلیمان بن صُرد یقول: وقتل مع المختار المسیّب بن نجبة.
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنا أبو القاسم بن البُسریّ، أنا أبو طاهر المخلص، إجازة- أنا عبیداللَّه بن عبدالرّحمان، أخبرنی عبدالرّحمان بن محمّد، أخبرنی أبی، حدّثنی أبو عبید قال: سنة خمس وستّین فیها اصیب سلیمان بن صُرد الخُزاعیّ، والمسیّب بن نجبة، بعین الوردة.
قرأت علی أبی محمّد السّلمیّ، عن أبی محمّد التّمیمیّ، أنا مکّی بن محمّد، أنا أبو سلیمان ابن زبر، قال: سنة خمس وستّین قتل سلیمان بن صُرد، والمسیّب بن نجبة الفزاریّ، خرجا فی أربعة آلاف یطلبان بدم الحسین، فوجّه إلیهم عبیداللَّه بن زیاد شُرحبیل بن ذی الکلاع، فالتقوا بعین الوردة فی ربیع الأوّل، فاقتتلوا، فقُتل سلیمان بن صُرد، والمسیّب بن نجبة.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 61/ 148، مختصر ابن منظور، 24/ 315- 316
فقتل سلیمان، ثمّ المسیّب، وقتل الخلق.
ابن الجوزی، المنتظم، 6/ 37
__________________________________________________
(1- 1) [المختصر: «ولست»]
(2)- [المختصر: «ویغدر»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی المختصر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 631
فلمّا قتل سلیمان، أخذ الرّایة المسیّب بن نجبة، وترحّم علی سلیمان، ثمّ تقدّم، فقاتل بها ساعة، ثمّ رجع، ثمّ حمل، فعل ذلک مراراً، ثمّ قُتل رضی الله عنه بعد أن قتل رجالًا. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 343/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 568
ثمّ أخذ الرّایة المسیّب بن نجبة، فقاتل قتالًا خرّت له الأذقان، وأ ثّر فی ذلک الجیش الجمّ الطّعّان ثلاث مرّات، وکان من أعظم الشّجعان قتالًا، وأکبرهم «2» علی الأعداء نکالًا، وهو یقول:
قد علمتْ میّالةُ الذّوائبِ واضِحة الخَدَّینِ والتَّرائِبِ
أنِّی غَداةَ الرَّوْعِ والتَّغالُبِ أشجَعُ من ذی لِبدة مُواثبِ
قصّاع «3» أقرانٍ مَخوفِ الجانِبِ
فلم یزل یکرُّ علیهم، فیفرّون بین یدیه حتّی «4» تکاثروا علیه، فقتلوه «4».
ابن نما، ذوب النّضار،/ 89/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 361؛ البحرانی، العوالم، 17/ 680- 681؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 228
وقتل معه المسیّب بن نجبة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 255 (ط بیروت)
فأخذ الرّایة المسیّب بن نجبة، وترحّم علی سلیمان، فتقدّم، فقاتل حتّی قُتل بعد أن قَتل رجالًا کثیراً.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 538
__________________________________________________
(1)- چون او کشته شد، مسیب علم را برداشت، افراشت و بر سلیمان درود فراوان فرستاد. مسیب پیش رفت، مدّت یک ساعت نبرد کرد، برگشت (برای استراحت)، باز حمله کرد، پیش رفت و بازماند و آن‌وضع را تکرار نمود تا کشته شد، ولی بعد از این که عده‌ای از رجاله (دشمن) را کشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 25- 26
(2)- فی البحار والعوالم: وأکرّهم
(3)- وقصعت الرّجل قصعاً: صغّرته وحقّرته، وقصعت هامته إذا ضربتها ببسط کفّک
(4- 4) فی البحار والعوالم: تکاثروا فقتلوه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 632
المسیّب بن نجبة، کوفیّ: [...] قال عبدالرّحمان بن أبی حاتم، عن أبیه: یقال: إنّه خرج المسیّب بن نجبة، وسلیمان بن صرد سنة خمس وستّین یطلبون بدم الحسین بن علیّ، فقتلا.
المزّی، تهذیب الکمال، 27/ 590
سنة خمس وستّین: وفیها خرج [...] والمسیّب بن نجبة الفزاریّ.
الذّهبی، العبر، 1/ 47 (ط دار الفکر)
سنة خمس وستّین توفّی فیها [...] والمسیّب بن نجبة.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 365
وقتل أمراؤهم الأربعة [...] والمسیّب.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 4/ 482 (ط دار الفکر)
فقتل سلیمان بن صرد والمسیّب بن نجبة.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 15/ 393 رقم 538
وقتل سلیمان والمسیّب.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 141
فأخذ الرّایة المسیّب بن نجیّة، فقاتل بها قتالًا شدیداً وهو یقول:
قد علمت میّالة الذّوائب واضحة اللّبّات والتّرائب
أنِّی غداة الرّوع والتّغالب أشجع من ذی لبدةٍ مواثب
قصاع أقرانٍ مخوف الجانب
ثمّ قاتل قتالًا شدیداً، فقضی ابن نجیّة نحبه. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 254
المسیّب بن نجبة بفتح النّون والجیم بعدها موحّدة، ابن ربیعة بن ریاح بن عوف بن هلال بن سمح بن فزارة الفزاریّ- له إدراک وقد شهد القادسیّة وفتوح العراق فیما ذکر ابن سعد، وله روایة عن حذیفة وعلیّ، روی عنه أبو إسحاق السّبیعیّ وعبید المکتب
__________________________________________________
(1)- بعد از آن مسیب رایت را برگرفته و چندان حرب کرد که او نیز دمی چند بشمرد و ناچیز شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 206
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 633
وأبو إدریس المرهبیّ، وذکره العسکریّ، فقال: روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم مرسلًا ولیست له صحبة.
قلت: وروایته عن علیّ فی التّرمذیّ، وقال ابن سعد: کان مع علیّ فی مشاهده، وقتل یوم عین الوردة مع النّاس. وقال ابن أبی حاتم، عن أبیه: قتل مع سلیمان بن صرد فی طلب دم الحسین سنة خمس وستّین.
قلت: وکان سبب ذلک أنّ یزید بن معاویة لمّا مات وتفرّقت الآراء، وغلب کلّ واحد علی ناحیة، اجتمع نفر من أهل الکوفة وندموا علی سکوتهم عن نصر الحسین بن علیّ، فقالوا: ما ینمحی عنّا هذا الذّنب إلّاببذل أنفسنا فی طلب ثأره.
فخرجوا فی جیش کثیر إلی جهة الشّام، فجهّز إلیهم مروان أوّل ما غلب علی الشّام جیشاً علیهم عبیداللَّه بن زیاد، فقتلوا، ثمّ جهّز المختار لمّا غلب علی الکوفة جیشاً بعدهم، فقتلوا عبیداللَّه بن زیاد، وهزموا من معه.
ابن حجر، الإصابة، 3/ 471 رقم 8424
فقتل سلیمان والمسیّب ومن معهم فی ربیع الآخر سنة خمس وستّین.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 4/ 201
المسیّب بن نجبة کوفیّ. روی عن حذیفة وعلیّ. وعنه أبو إسحاق السّبیعیّ وأبو إدریس المرهبیّ. قال أبو حاتم، عن أبیه، یقال: إنّه خرج مع سلیمان بن صرد فی طلب دم الحسین بن علیّ، فقتلا سنة خمس وستّین.
قلت: فی وقعة عین الوردة تقدّمت الإشارة إلی ذلک فی ترجمة سلیمان، وقال ابن سعد فی الطّبقة الأولی من أهل الکوفة: المسیّب بن نجبة بن ربیعة بن رباح بن عوف بن هلال ابن سمح بن فزارة شهد القادسیّة ومشاهد علیّ، وقتل یوم عین الوردة مع التّوّابین، وقال العسکریّ: روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم مرسلًا ولیست له صحبة.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 10/ 154
المسیّب بن نجبة بفتح النّون والجیم الموحّدة، الکوفی مخضرم من الثّانیة، مقبول، قتل سنة خمس وستّین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 634
ابن حجر، تقریب التّهذیب، 2/ 250 رقم 1141 (ط دار المعرفة)/ عنه: الإسترابادی، منهج المقال،/ 334؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 217
فقتل الأمیران [سلیمان بن صرد والمسیّب بن نجبة]، وکان لسلیمان صحبة وکان المسیّب من کبراء أصحاب علیّ. «1»
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 308 (ط دار صادر)
عن المسیّب بن نجبة قال: کان علیٌّ آخذاً بیدی یوم صفّین، فوقف علی قتلی أصحابِ معاویة فقال: یرحمکم اللَّه، ثمّ مالَ إلی قتلی أصحابه فترحّمَ علیهم بمثل ما ترحّم علی أصحابِ معاویة، فقلتُ: یا أمیر المؤمنین! استحلَلْتَ دماءَهم، ثمّ تترحّمُ علیهم؟ قال:
إنّ اللَّه تعالی جعل قَتْلَنا إیّاهم کفّارةً لذنوبهم. (خطّ فی تلخیص المشتبه).
المتّقی الهندی، کنز العمّال، 11/ 351 رقم 31715
المسیّب بن نجبة الفزاریّ [ی] «2»، وفی [ن] مسیّب بن نحبة.
الإسترآبادی، منهج المقال،/ 334
وقتل هو [سلیمان بن صرد] والمسیّب.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 73
مسیّب بن نجیّة [ل] الفزاریّ [ی]، وفی [کش] عن المفضّل بن شاذان أ نّه من السّابقین (التّابعین خ) الکبار ورؤسائهم، وزهّادهم «مح». «3» «3»
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 232 رقم 1686
__________________________________________________
(1)- و پس از قتل او، مسیب‌بن‌نجبه 1 و عبداللَّه‌بن‌وال متعاقب یکدیگر علم برگرفته به اشتعال نایره قتال اشتغال نموده، با بسیاری از سپاه عراق کشته گشتند.
1. [در متن: «نخبه» می‌باشد].
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 135
(2)- [راجع تفسیر هذه الرّموز فی مقدّمة الجزء الأوّل]
(3)- اصحاب سلیمان، از شهادت سلیمان شکسته دل و کوفته خاطر شدند. آن‌گاه مسیب‌بن نجبه فزاری که از وجوه اصحاب علی علیه السلام و از دلیران روزگار به‌یادگار بود، قدم پیش نهاد، سلیمان را یاد کرد، رحمت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 635
المسیّب بن نجبة الفزاریّ الکوفیّ عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله تارة بهذا العنوان، من أصحاب علیّ علیه السلام وأخری من غیر لقب من أصحاب الحسن علیه السلام، وقد عدّه فی روایة الکشّی عن الفضل بن شاذان المزبور نقلها تحت عنوان: التّابعین من الفائدة الثّانیة عشرة من التّابعین الکبار ورؤسائهم وزهّادهم، وأقلّ ما یفیده ذلک حسنه. وعن تقریب ابن حجر: [...]
وأقول: قد سمعت فی ترجمة سلیمان بن صرد، نقل ابن الأثیر إنّه کان من التّوّابین قتلوا بعد الحسین علیه السلام سنة خمس وستّین، حیث کانوا یطالبون بثار الحسین علیه السلام.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 217
فلمّا قتل سلیمان، أخذ الرّایة المسیّب بن نجبة، وکان من وجوه أصحاب علیّ علیه السلام وترحّم علی سلیمان، ثمّ تقدّم إلی القتال، وکرّ علی القوم، وجعل یرتجز ویقول:
قد علمت میّالة الذّوائب واضحة الخدّین «1» والتّرائب
إنی غداة الرّوع والتّغالب «2» أشجع من ذی لبدة مواثب
قصاع أقران مخوف الجانب
__________________________________________________
- فرستاد، خاطر بر مرگ بربست رایت برگرفت و این شعر بخواند:
«قد علمت میّالة الذّوائب واضحة الخدّین والتّرائب
أنِّی غداة الرّوع والتّغالب أشجع من ذی لبدة مواثب
قصّاع أقران مخوف الجانب»
آن‌گاه با نهیب نهنگ و آسیب پلنگ به آهنگ جنگ جرنگ 1 برآورد، میدان نبرد را بر هماورد تنگ ساخت، پیکاری سخت نمودار و نشانش را بر صفحه روزگار برقرار داشت، همی‌بتاخت و مبارز درانداخت، چندان که آسیبش بر آن جماعت، از تمام شجعان جهان گران‌تر افتاد. پس جمعی کثیر به گردش انجمن شدند و اورا به قتل رسانیدند.
1. جرنگ: صدای زنگ و آواز زدن شمشیر و تیغ را گویند
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 232- 233
(1)- اللبات، خ ل.
(2)- والمقانب، خ ل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 636
فقاتل بها ساعة، ثمّ رجع، ثمّ حمل، فلم یزل یحمل ویقاتل، ثمّ یرجع حتّی فعل ذلک مراراً وقتل جمعاً کثیراً، ثمّ تکاثروا علیه، فقُتل رضی الله عنه.
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 23- 24، ط 2/ 29
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 637

ثمّ أخذها عبداللَّه بن سعد بن نفیل وهو یقول: «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَنْ یَنْتَظِر» رحمکما اللَّه، فقد صدقتما ووفیتما. وقاتل، فحمل وحمل علیه ربیعة بن المخارق ابن جَأوان الغَنَویّ، فاختلف هو وعبداللَّه بن سعد بن نفیل ضربتین، فلم یصنع سیفاهما شیئاً، وطعن ابن أخی ربیعة بن المخارق عبداللَّه بن سعد بن نفیل فی ثغرة نحره، فقتله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 371
ثمّ [أخذ الرّایة] ابن سعد بن نُفیل، فقُتل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 373
قال أبو مخنف: حدّثنی أبی وخالی، عن حُمید بن مسلم وعبداللَّه بن غزیّة. قال أبو مخنف: وحدّثنی یوسف بن یزید، عن عبداللَّه بن عوف، قال: لمّا قتل المسیّب بن نجبة، أخذ الرّایة عبداللَّه بن سعد بن نُفیل، ثمّ «1» قال: رحم اللَّه «1» أخویَّ «منهم من قضی نحبه، ومنهم من ینتظر وما بدّلوا تبدیلًا» «2».
وأقبل بمَن کان معه من الأزْد، فحفّوا برایته، فوَاللَّه إنّا لکذلک، إذ جاءنا فرسان ثلاثة:
عبداللَّه بن الخضِل الطّائیّ، وکثیر بن عمرو المُزنی، وسعر بن أبی سعر الحنفیّ، کانوا خرجوا مع سعد بن حذیفة بن الیَمان فی سبعین ومائة من أهل المدائن، فسرّحهم یوم خرج فی آثارنا علی خیول مقلّمة مقدّحة، فقال لهم: اطوُوا المنازل حتّی تلحقوا بإخواننا، فتبشّروهم «3» بخروجنا إلیهم لتشتدّ بذلک ظهورهم، وتخبروهم بمجی‌ء أهل البصرة أیضاً، کان المثنّی بن مخرّبة العبدیّ أقبل فی ثلثمائة من أهل البصرة، فجاء حتّی نزل مدینة بَهرُسیر بعد خروج سعد بن حُذیفة من المدائن لخمس لیال، وکان خروجه من البصرة
__________________________________________________
(1- 1) [فی المطبوع: «قال رحمه الله:»]
(2)- [الأحزاب: 33/ 23]
(3)- ف: «فبشّروهم»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 638
قبل ذلک، قد بلغ سعد بن حذیفة قبل أن یخرج من المدائن، فلمّا انتهوا إلینا قالوا: أبشروا فقد جاءکم إخوانکم من أهل المدائن وأهل البصرة. فقال عبداللَّه بن سعد بن نُفَیل: ذلک لو جاءونا ونحن أحیاء. قال: فنظروا إلینا، فلمّا رأوا مصارع إخوانهم وما بنا من الجراح.
بکی القوم وقالوا: وقد بلغ منکم ما نری! إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون!
قال: فنظروا واللَّه إلی ما ساء أعینهم؛ فقال لهم عبداللَّه بن نُفَیل: إنّا لهذا خرجنا، ثمّ اقتتلنا فما اضطربنا إلّاساعة حتّی قتل المزنیّ، وطعن الحنفیّ، فوقع بین القتلی، ثمّ ارتُثّ بعد ذلک، فنجا، وطعن الطّائیّ، فجزم أنفُه، فقاتل قتالًا شدیداً، وکان فارساً شاعراً، فأخذ یقول:
قد علِمتْ ذاتُ القَوام الرُّودِ أن لستُ بألوانیّ ولا الرِّعدیدِ
یوماً ولا بالفَرِقِ الحَیُودِ
قال: فحمل علینا ربیعة بن المخارق حملة منکرة، فاقتتلنا قتالًا شدیداً. ثمّ إنّه اختلف هو وعبداللَّه بن سعد بن نفیل ضربتین، فلم یصنع سیفاهما شیئاً، واعتنق کلّ واحد منهما صاحبه، فوقعا إلی الأرض، ثمّ قاما، فاضطربا، ویحمل ابن أخی ربیعة بن المخارق علی عبداللَّه بن سعد، فطعنه فی ثُغرة نحره، فقتله، ویحمل عبداللَّه بن عوف بن الأحمر علی ربیعة بن المخارق، فطعنه، فصرعه. فلم یُصِب مقتلًا؛ فقام، فکرّ علیه الثّانیة، فطعنه أصحاب ربیعة، فصرعوه؛ ثمّ إنّ أصحابه استنقذوه.
وقال خالد بن سعد بن نفیل: أرونی قاتل أخی فأریناه ابن أخی ربیعة بن المخارق؛ فحمل علیه فقنّعه بالسّیف واعتنقه الآخر فخرّ إلی الأرض، فحمل أصحابه وحملنا، وکانوا أکثر منّا، فاستنقذوا صاحبهم، وقتلوا صاحبنا، وبقیت الرّایة لیس عندها أحد. «1» «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 600- 601
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه‌بن عوف گوید: وقتی مسیب‌بن نجبه کشته شد، عبداللَّه‌بن سعد پرچم را گرفت، آن‌گاه او 1 گفت: «خداوند دو برادر مرا رحمت کند. 1 بعضی از ایشان تعهد خویش را به سر برده (و شهادت یافته) و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 639
__________________________________________________
بعضی از ایشان منتظرند و به هیچ وجه تغییری نیافته‌اند.» 2
آن‌گاه با ازدیانی که همراه وی بودند پیش رفت و آن‌ها اطراف پرچم وی بودند. به خدا در این حال بودیم که سه سوار بیامدند، عبداللَّه‌بن‌خضل طایی، کثیربن‌عمرو مزنی و سعربن‌ابی‌سعر حنفی که با سعدبن حذیفه و یکصد و هفتاد کس از مردم مداین حرکت کرده بودند، روز حرکت آن‌ها را بر اسبان کوتاه دم لاغر میان فرستاده بود و گفته بود: «منزل‌ها را باشتاب طی کنید، به یاران ما برسید و بشارتشان دهید که ما سوی آن‌ها روانیم که پشتشان محکم شود و خبرشان دهید که مردم بصره نیز روان شده‌اند.»
و چنان بود که پنج روز پس از آن که سعدبن‌حذیفه از مداین درآمده بود، مثنی‌بن‌مخربه عبدی با سی‌صد کس از مردم بصره روان شده بود تا به شهر بهرسیر رسیده بود. سعدبن حذیفه پیش از آن که از مداین درآید، از حرکت وی خبر یافته بود.
گوید: در ما نگریستند، چون از پادرآمدن یاران خویش و زخم‌های ما را بدیدند، بگریستند و گفتند: «به این وضع افتاده‌اید! انا للَّه‌وانا الیه راجعون.»
گوید: به خدا چیزهای ناخوشایند دیدند. عبداللَّه‌بن‌نفیل گفت: «برای همین آمده بودیم.» پس از آن نبرد کردیم، مدتی نگذشت که مزنی کشته شد، حنفی نیزه خورد و میان کشتگان بیفتاد، پس از آن برخاست و نجات یافت. طایی نیز نیزه خورد و بینی‌اش بشکست. جنگی سخت کرد و رجز می‌خواند که یکّه سواری سخندان بود.
گوید: ربیعةبن‌مخارق حمله‌ای سخت به ما آورد و جنگی سخت کردیم. آن‌گاه میان وی و عبداللَّه‌بن سعد، ضربتی ردوبدل شد، شمشیرهایشان کاری نساخت، به گردن همدیگر آویختند، هر دو به‌زمین غلتیدند، پس از آن برخاستند و ضربت زدن آغاز کردند. برادرزاده مخارق‌بن‌ربیعه به عبداللَّه‌بن سعد حمله برد، نیزه به گلوگاه او فرو برد و خونش را بریخت. عبداللَّه‌بن عوف بن احمر نیز به ربیعةبن‌مخارق حمله برد، با نیزه بزد که از پا بیفتاد، اما کشته نشد و برخاست. عبداللَّه بار دیگر بدو حمله برد، یاران ربیعه با نیزه اورا بزدند که از پا بیفتاد و یارانش اورا ببردند.
گوید: خالدبن سعدبن نفیل گفت: «ربیعةبن مخارق قاتل برادرم را به من نشان بدهید.» و بدو حمله برد، شمشیر به سرش حواله داد و حریف به گردنش آویخت که به زمین غلتیدند. یاران ربیعه حمله آوردند، ما نیز حمله بردیم، آن‌ها بیش‌تر از ما بودند، یارشان را نجات دادند، یار ما را کشتند و کس پیش پرچم نماند.
1- 1. [متن چنین بود: «رحمة اللَّه علیه گفت: دو برادر من بودند»].
2. «منهم من قضی نَحْبَهُ ومنهم من ینتظِر وما بدّلوا تبدیلًا» سوره احزاب، آیه 23.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3239- 3241
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 640
قال: وتقدّم عبداللَّه بن سعد بن نفیل الأزدیّ، فأخذ الرّایة، «1» فرفعها لأهل الکوفة، وجعل یقول «1»: رحمکم اللَّه! إخوتی! «فمنهُم مَنْ قضی نحبَهُ ومنهُم مَن یَنتظِر وما بدّلوا تبدیلًا» «2»
.قال: وتقدّم بالرّایة، فجعل یطعن بها «3» فی أعراض «3» أهل الشّام وهو یقول:
ارحم إلهی عبدک التّوّابا ولا تؤاخذه فقد أنابا
لا کوفة یبقی «4» ولا عراقا لا بل یرید الموت والعتاقا
قال: ثمّ حمل ولم [یزل- «5»] یقاتل حتّی قُتل- رحمه الله. ابن أعثم، الفتوح، 6/ 83
واستقتل التّرابیّون «6»، وکسروا أجفان السّیوف، وسالت علیهم عساکر أهل الشّام باللّیل ینادون: الجنّة الجنّة إلی البقیّة من أصحاب أبی تراب، الجنّة الجنّة إلی التّرابیّة.
وأخذ رایة التّرابیّین عبداللَّه بن سعد بن نفیل، وأتاهم إخوانهم یحثّون السّیر خلفهم من أهل البصرة وأهل المدائن فی نحو من خمسمائة فارس علیهم المثنّی بن مخرمة، وسعد «7» ابن حذیفة، وهم یقولون: أقِلنا ربّنا تفریطنا فقد تُبنا.
فقیل لعبداللَّه بن سعد بن نفیل وهو فی القتال: إنّ إخواننا قد لحقونا من البصرة والمدائن. فقال: ذاک لو جاؤوا ونحن أحیاء، فکان أوّل من استشهد فی ذلک الوقت ممّن لحقهم من أهل المدائن کثیر بن عمرو المدنیّ، وطعن سعد بن أبی سعد «8» الحنفیّ، وعبداللَّه
__________________________________________________
(1- 1) فی د: ورفع لأهل الکوفة رایته وقال
(2)- سوره 33، آیه 23
(3- 3) لیس فی د
(4)- فی د: تبقی.
(5)- من د و بر
(6)- فی ا «واستقبل التّوابون» محرّفاً عمّا أثبتناه، موافقاً لما فی ب
(7)- فی 1 «المتّقی بن محرصة وسعید بن حذیفة»
(8)- فی ب «وطعن سعید بن سعید الحنفیّ»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 641
ابن الخطل الطّائی، وقتل عبداللَّه بن سعد «1» بن نفیل.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 102- 103
وأخذ الرّایة عبداللَّه بن سعد.
قال:
فبینا نحن نقاتل معه، إذ جاء فرسان ثلاثة أنفذهم أهل المدائن علی خیول مُقلَّمة تطوی المنازل، یبشّروننا بخروج أصحابنا من المدائن، وخروج المثنّی بن محربة فی أهل البصرة، والجمیع نحو من خمسمائة فارس.
فقال عبداللَّه بن سعد لمّا قالوا له: أبشر بمجی‌ء إخوانکم:
- «ذلک لو جاؤونا ونحن أحیاء».
قال:
فنظروا إلی ما أساء أعینهم، ولم یلبثوا أن قُتل عبداللَّه بن سعد.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 110- 111
فتقدّم عبداللَّه بن سعد بن نفیل الأزدیّ، فأخذ الرّایة وهو یقول: رحم اللَّه إخوتی «منهُم مَنْ قضی نحبَهُ ومنهُم مَن یَنتظِر وما بدّلوا تبدیلا» ثمّ حمل، وجعل یطعن فی أعراضهم ویقول:
ارحم إلهی عبدک التّوّابا ولا تؤاخذه فقد أنابا
وفارق الأهلین والأحبابا یرجو بذاک الأجر والثّوابا
ولم یزل یقاتل حتّی قُتل رحمه الله؛ فتقدّم أخوه خالد بن سعد، فحمل الرّایة، ونادی بأعلی صوته: أ یّها النّاس! من أراد الحیاة الّتی لیس بعدها وفاة، والرّاحة الّتی لیس بعدها نصب، والسّرور الّذی لیس بعده حزن، فلیتقرّب إلی اللَّه تعالی بجهاد هؤلاء المحلّین.
__________________________________________________
(1)- فی ب «عبداللَّه بن سعید بن نفیل»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 642
ثمّ حمل علیهم وهو یقول:
قد علمت ذات القوام الرّود أن لست بألوانی ولا الرّعدید
یوماً ولا بالنّاکص الحیود لکنّنی المقدّم فی الجنود
ولم یزل یقاتل حتّی قُتل رحمه الله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 198- 199
وقُتل عبداللَّه بن سعد بن نفیل.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 39/ 339
فلمّا قُتل [المسیّب بن نجبة] أخذ الرّایة عبداللَّه بن سعد بن نفیل، وترحّم علیهما، ثمّ قرأ:
«فمنهُم مَنْ قضی نحبَهُ ومنهُم مَن یَنتظِر وما بدّلوا تبدیلا»، وحفّ به من کان معه من الأزد.
فبینما هم فی القتال، أتاهم فرسان ثلاثة من سعد بن حذیفة یخبرون بمسیره فی سبعین ومائة من أهل المدائن، ویخبرون أیضاً بمسیر أهل البصرة مع المثنّی بن مخربة العبدیّ فی ثلاثمأة، فسرّ النّاس.
فقال عبداللَّه بن سعد: ذلک لو جاؤونا ونحن أحیاء.
فلمّا نظر الرّسل إلی مصارع إخوانهم، ساءهم ذلک واسترجعوا وقاتلوا معهم، وقُتل عبداللَّه بن سعد بن نفیل، قتله ابن أخی ربیعة بن مخارق، وحمل خالد بن سعد بن نفیل علی قاتل أخیه، فطعنه بالسّیف واعتنقه الآخر، فحمل أصحابه علیه، فخلصوه بکثرتهم وقتلوا خالداً، وبقیت الرّایة لیس عندها أحد. «1» «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 343/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 568- 569
__________________________________________________
(1)- چون او کشته شد، پرچم را عبداللَّه‌بن سعدبن نفیل گرفت، بر هر دو سردار کشته درود فرستاد و گفت: «فمنهُم مَنْ قضی نحبَهُ ومنهُم مَن یَنتظِر وما بدّلوا تبدیلا» یعنی: «بعضی زندگانی را بدرود گفتند، برخی منتظر (مرگ) هستند و هیچ چیزی را تغییر و تبدیل ندادند.»
گرد او (عبداللَّه) جمعی از قبیله ازد تجمع کردند، در همان حال سه سوار از طرف سعدبن حذیفه رسیدند و گفتند: «فرزند حذیفه (یار پیغمبر) عده صد و هفتاد تن از اهل مداین به مدد آن‌ها فرستاده و نیز خبر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 643
ثمّ أخذ الرّایة عبداللَّه بن سعد بن نفیل، ثمّ حمل علی القوم وطعن، «1» وهو یرتجز ویقول «1»:
ارْحَمْ إلهی عَبْدکَ التَّوَّابا وَلا تُؤاخِذهُ «2» فَقَدْ أنابا
وفارَقَ الأهْلین والأحبابایَرجُو بِذاکَ الفَوز والثّوابا
فلم یزل یقاتل حتّی قُتل.
ثمّ تقدّم أخوه خالد بن سعد بالرّایة، وحرّضهم علی القتال، ورغّبهم فی حمید المآل «3»، فقاتل أشدّ قتال، ونکّل بهم أیّ نکال، حتّی قُتل.
ابن نما، ذوب النّضار،/ 90/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 361- 362؛ البحرانی، العوالم، 17/ 681؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 229
فأخذ الرّایة عبداللَّه بن سعد بن نفیل، وترحّم علیهما، وقرأ: «فمنهُم مَنْ قضی نَحبَه‌ومنهُم مَن یَنتظِر وما بدّلوا تبدیلا» وحفّ به من کان منهم معه من الأزد، فبینما هم فی القتال، إذ أتاهم فرسان ثلاثة من سعد بن حذیفة، یخبرون بمسیره فی سبعین ومائة من أهل المدائن، ویخبرون بمسیر أهل البصرة مع المثنّی بن مخرمة العبدیّ فی ثلاثمائة.
__________________________________________________
دادند که اهل بصره با مثنی‌بن مخربه عبدی خواهند رسید، و عده آن‌ها سیصد سوار است.» مردم (شیعیان) خرسند شدند.
ولی عبداللَّه گفت: «چنین است اگر آن‌ها می‌رسیدند و ما را زنده می‌دیدند.»
چون نمایندگان کشتگان (شیعیان) را دیدند، افسرده و محزون شدند و دریغ گفتند، ولی خود هم در جنگ شرکت کردند. عبداللَّه‌بن سعدبن نفیل هم کشته شد.
برادرزاده ربیعه‌بن مخارق اورا کشت. خالدبن سعدبن نفیل هم بر قاتل برادر خود حمله کرد، شمشیر را به تن او فرو برد و هر دو به هم آویختند. ولی اتباع او که عده آن‌ها فزون بود بر خالد، حمله کرده، یار خود را نجات دادند و خالد را کشتند. پرچم (شیعیان) هم بر زمین افتاده بود و کسی نبود که آن را حمل کند.
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 26
(1- 1) فی البحار والعوالم [والدّمعة السّاکبة]: وهو یقول
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «لا تأخذه»].
(3)- فی «ف» [والدّمعة السّاکبة]: الفعال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 644
فقال عبداللَّه بن سعد: لو جاؤونا ونحن أحیاء!
وقاتل حتّی قُتل، قتله ابن أخی ربیعة بن مخارق، وحمل خالد بن سعد بن نفیل علی قاتل أخیه یطعنه بالسّیف، فخلصه أصحابه، وقُتل خالد بن سعد.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 538
وقتل أمراؤهم الأربعة [...] وعبداللَّه بن سعد.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 4/ 482 (ط دار الفکر)
ولحق فی ذلک الموقف صحبه رحمهم الله، فأخذ الرّایة عبداللَّه بن سعد بن نفیل، فقاتل قتالًا شدیداً أیضاً، وحمل حینئذ ربیعة بن مخارق علی أهل العراق حملة منکرة. وتبارز هو وعبداللَّه بن سعد بن نفیل، ثمّ اتّحدا، فحمل ابن أخی ربیعة علی عبداللَّه بن سعد فقتله.
ثمّ احتمل عمّه. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 254
__________________________________________________
(1)- از پس او، عبداللَّه بن سعد بن نفیل رایت قتال برافراشت، به میدان جدال راه برداشت، این آیت مبارک قرائت کرد: «فمنهُم مَنْ قضی نَحبَه ومنهُم مَن یَنتظِر وما بدّلوا تبدیلا». و این شعر را بر زبان راند:
«ارحم إلهی عبدک التّوّابا ولا تؤاخذه فقد أنابا
وفارق الأهلین والأحبابا یرجو بذاک الفوز والثّوابا
این‌هنگام جماعت توابین نیز دل بر مرگ نهاده و اجفان سیوف را بشکستند، لشگر شام چون تاریک شام بر ایشان احاطه کردند، همی گفتند و ندا بر کشیدند که بهشت را دریابید و بقیه شیعیان ابوتراب را از تیغ بگذرانید. پس عبداللَّه روی به جنگ نهاد و قتالی سخت براند. در این وقت مثنی‌بن مخرّبه عبدی از بصره، کثیربن عمرو حنفی از مداین وسعدبن حذیفه با پانصد نفر به مدد توابین شتاب‌کنان فرا رسیدند و همی گفتند: «پروردگارا! ما را بر این تفریط مگیر؛ چه به تو بازگشت نمودیم.»
و این هنگام عبداللَّه‌بن سعدبن نفیل گرم قتال و جهاد بود، یکی با او خبر آورد که برادران ما از بصره و مداین به ما بپوسته شدند. گفت: «این کردار در آن حال نیکو بود که بیایند و ما زنده باشیم.» چون فرستادگان آن جماعت این سخن بشنیدند، سخت افسرده خاطر شدند و بسیار ناگوار شمردند، آن جماعت نیز با ایشان یار و مددکار شده، به کارزار درآمدند و اول کسی که در این روز از جماعت ملحقان به قتل رسید، کثیربن عمرو مزنی از اهل مداین بود. سعدبن ابی‌سعد حنفی و عبداللَّه‌بن حنظل طائی طعنه نیزه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 645
«فلمّا» قُتل، أخذ الرّایة عبداللَّه بن سعید بن نفیل، وترحّم علی سلیمان والمسیّب، ثمّ قرأ: «فمنهُم مَنْ قضی نحبَه ومنهُم مَنْ یَنتظِر وما بدّلوا تبدیلا».
ثمّ حمل علی القوم وجعل یرتجز، ویقول:
ارحم إلهی عبدک التّوّابا ولا تؤاخذه فقد أنابا
وفارق الأهلین والأحبابا یرجو بذاک الفوز والثّوابا
وحفّ به من کان معه من الأزد.
فبینما هم فی القتال، أتاهم فرسان ثلاثة، وهم عبداللَّه بن الخضل الطّائیّ وکثیر بن عمرو المزنیّ وسعر بن أبی سعر الحنفیّ، وقد أرسلهم سعد بن حذیفة، فأخبروا بمسیره من المدائن فی سبعین ومائة من أهل المدائن، وأخبروا بمسیر أهل البصرة مع المثنّی بن مخزمة العبدیّ فی ثلاثمأة، فسرّ النّاس بذلک.
فقال عبداللَّه بن سعد: ذلک لو جاؤونا ونحن أحیاء.
فلمّا نظر الرّسل إلی مصارع إخوانهم، ساءهم ذلک واسترجعوا وقاتلوا معهم، فکان أوّل من استشهد فی ذلک الوقت من الثّلاثة کثیر بن عمرو المزنیّ وطعن الحنفیّ، فوقع بین القتلی، ثمّ برء بعد ذلک، وکان الطّائیّ فارساً شاعراً، فجعل یقول:
قد علمت ذات القوام الرّود أن لست بألوانی ولا الرّعدید
یوماً ولا بالفرق الحیود
وقاتل قتالًا شدیداً وطعن، فقطع أنفه، وقاتل عبداللَّه بن سعد بن نفیل، فاختلف هو وربیعة بن المخارق ضربتین فلم یصنع سیفاهما شیئاً واعتنق کلّ واحد منهما صاحبه، فوقعا إلی الأرض، ثمّ قاما فاضطربا، وحمل ابن أخ لربیعة علی عبداللَّه بن سعد، فطعنه
__________________________________________________
برداشتند، عبداللَّه‌بن سعدبن نفیل همچنان قتال بداد تا مقتول گردید. برادرش خالدبن سعد رایت برگرفت، آن‌جماعت را تحریص نمود، به سعادت فرجام نوید همی داد، جنگی سخت به پای برد، از شامیان جمعی را مقتول و مجروح ساخت و به قتل رسید.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 233- 234
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 646
فی ثغرة نحره، فقتله، فحمل عبداللَّه بن عوف بن الأحمر علی ربیعة، فطعنه، فصرعه ثمّ قام ربیعة، فکرّ علیه عبداللَّه بن عوف فی المرّة الثّانیة، فطعنه أصحاب ربیعة، فصرعوه، ثمّ إنّ أصحابه استنقذوه.
«وقال» خالد بن سعد بن نفیل: أرونی قاتل أخی. فأروه إیّاه، فحمل علیه، فقنعه بالسّیف، فاعتنقه الآخر، فخرّ إلی الأرض، فحمل أهل الشّام، فخلصوه بکثرتهم، وقتلوا خالداً، وبقیت الرّایة لیس عندها أحد.
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 24- 25، ط 2/ 29- 31
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 647

قال خلیفة: وفیها [سنة 65] وجّه مروان عبیداللَّه بن زیاد إلی العراق فی ستّین ألفاً فی شهر ربیع الآخر. وفیها قُتل سلیمان بن صُرد، والمسیّب بن نجبة، وعبداللَّه التّیمیّ من تیم اللّات بن ثعلبة.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 201
وأخذ الرّایة عبداللَّه بن وال التّیمیّ فقُتل، ویقال: بل دعی ابن وال حین قُتل عبداللَّه ابن سعد لتُدفع الرّایة إلیه، فوجدوه قد استُلحم، فحمل رفاعة بن شدّاد، فکشف النّاس عنه.
ثمّ إنّه أقبل إلی الرّایة، وقد أمسکها عبداللَّه بن حازم الکبیریّ من بنی کبیر من الأزد.
فقال لابن والٍ: خذ رایتک، فأخذها، وقاتل ابن وال حتّی قُتل، وقُتل ابن حازم إلی جنب ابن وال.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 371
قال [عبداللَّه بن عوف]: فنادینا عبداللَّه بن والٍ بعد قتلهم فرساننا، فإذا هو قد استلحم فی عصابة معه إلی جانبنا، فحمل علیه رفاعة بن شدّاد، فکشفهم عنه، ثمّ أقبل إلی رایته، وقد أمسکها عبداللَّه بن خازم الکثیریّ، فقال لابن وال: أمسک عنّی رایتک.
قال: امسکها عنِّی رحمک اللَّه، فإنّی بی مثلُ حالک. فقال له: أمسک عنِّی رایتک، فإنّی أرید أن أجاهد. قال: فإنّ هذا الّذی أنت فیه جهاد وأجر. قال: فصِحنا: یا أبا عزّة، أطع أمیرک یرحمک اللَّه!
قال: فأمسکها قلیلًا، ثمّ إنّ ابن والٍ أخذها منه.
قال أبو مخنف: قال أبو الصّلت التّیمیّ الأعور: حدّثنی شیخ للحیّ کان معه یومئذ، قال: قال لنا ابن وال: من أراد الحیاة الّتی لیس بعدها موت، والرّاحة الّتی لیس بعدها نصب، والسّرور الّذی لیس بعده حزن، فلیتقرّب إلی ربّه بجهاد هؤلاء المحلّین، والرّواح إلی الجنّة رحمکم اللَّه! وذلک عند العصر. فشدّ علیهم، وشددنا معه، فأصبنا واللَّه منهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 648
رجالًا، وکشفناهم طویلًا، ثمّ إنّهم بعد ذلک تعطّفوا علینا من کلّ جانب، فحازونا حتّی بلغوا بنا المکان الّذی کنّا فیه، وکنّا بمکان لا یقدرون أن یأتونا فیه إلّامن وجه واحد، وولی قتالنا عند المساء أدهم بن مُحرز الباهلیّ، فشدّ علینا فی خیله ورجاله، فقتل عبداللَّه ابن وال التّیمیّ.
قال أبو مخنف، عن فروة بن لقیط، قال: سمعت أدهم بن مُحرز الباهلیّ فی إمارة الحجّاج بن یوسف وهو یحدّث ناساً من أهل الشّام، قال: دفعت إلی أحد أمراء العراق؛ رجل منهم یقولون له عبداللَّه بن وال وهو یقول: «ولا تحسبنّ الّذینَ قُتِلوا فی سبیلِ اللَّهِ أمْواتاً بل أحْیاءٌ عندَ ربِّهم یُرْزَقون* فَرِحین ...» «1»
، الآیات الثّلاث، قال: فغاظنی، فقلت فی نفسی: هؤلاء یعدّوننا بمنزلة أهل الشّرک، یرون أنّ من قتلنا منهم کان شهیداً.
فحملت علیه أضرب یده الیسری فأطننتها، وتنحّیت قریباً، فقلت له: أمّا إنّی أراک وددت أ نّک فی أهلک. فقال: بئسما رأیت! أما واللَّه ما أحبّ أ نّها یدک الآن إلّاأن یکون لی فیها من الأجر مثل ما فی یدی. قال: فقلت له: لِمَ؟ قال: لکیما یجعل اللَّه علیک وِزرها، ویُعظم لی أجرها. قال: فغاظنی، فجمعت خیلی ورجالی؛ ثمّ حملنا علیه وعلی أصحابه، فدفعت إلیه، فطعنته فقتلتُه، وإنّه لمقبل إلیّ ما یزول؛ فزعموا بعد أ نّه کان من فقهاء أهل العراق الّذین کانوا یُکثرون الصّوم والصّلاة ویُفتون النّاس.
قال أبو مخنف: وحدّثنی الثّقة، عن حمید بن مسلم وعبداللَّه بن غزیّة قال: لمّا هلک عبداللَّه بن والٍ نظرنا، فإذا عبداللَّه بن خازم قتیل إلی جنبه، ونحن نری أ نّه رفاعة بن شدّاد البَجَلیّ. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 601- 603
__________________________________________________
(1)- سورة آل عمران: 3/ 169- 170
(2)- گوید: «پس از آن که یکّه‌سواران ما را بکشتند، عبداللَّه‌بن وال را ندا دادیم، اما او در مجاورت ما با گروهی درگیر بود. رفاعةبن شداد حمله برد و آن‌ها را عقب نشانید. آن‌گاه عبداللَّه به طرف پرچم آمد که عبداللَّه‌بن خازم کثیری آن را برگرفته بود و به ابن‌وال گفت: «پرچم خویش را از من بگیر.»
گفت: «پرچم را نگهدار. خدایت رحمت کناد! که من نیز حالتی همانند تو دارم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 649
__________________________________________________
گفت: «پرچم خویش را از من بگیر که می‌خواهم نبرد کنم.»
گفت: «همین کار که می‌کنی، متضمن جهاد و پاداش است.»
گوید: پس بانگ زدیم: «ای ابوعزه، خدایت رحمت کند! از سالارت اطاعت کن.»
گوید: او لحظه‌ای چند پرچم را نگهداشت، پس ابن‌وال از او بگرفت.
ابوالصلت تیمی به نقل از یکی از پیران طایفه که آن روز با ابن‌وال بوده، گوید: عبداللَّه‌بن وال به ما گفت: «هر که زندگی‌ای می‌خواهد که پس از آن غم نباشد، با نبرد این منحرفان به پروردگار خویش تقرب جوید، خدایتان رحمت کناد! به پیش سوی بهشت.» و این به وقت پسین بود. پس به آن‌ها حمله برد و ما نیز با وی حمله بردیم. به خدا کسانی از آن‌ها را بکشتیم و مسافتی دراز عقبشان راندیم. پس از آن از هر سوی به ما تاختند، پسمان زدند تا به جایی رسیدیم که آن‌جا بوده بودیم که نمی‌توانستند به جز از یک سوی بدان‌جا رسند.»
گوید: شب هنگام، ادهم‌بن محرز باهلی جنگ ما را عهده کرد، با سواران و پیادگان خویش به ما حمله آورد و عبداللَّه‌بن وال تیمی کشته شد.
فروةبن لقیط گوید: در ایام امارت حجاج‌بن یوسف، از ادهم‌بن محرز باهلی شنیدم که با کسانی از مردم شام سخن می‌کرد، می‌گفت: «به یکی از سالاران عراق حمله بردم، کسی بود که اورا عبداللَّه‌بن وال می‌گفتند و این آیه‌ها را می‌خواند:
«ولا تحْسبنّ الّذین قُتلوا فی سبیلِ اللَّهِ أمْواتاً، بل أحْیاءٌ عندَ رَبِّهم یُرزَقون. فرِحینَ بما آتاهُم اللَّهُ مِن فَضْلِه، ویَسْتَبْشِرونَ بالّذینَ لم یلحقُوا بهِم من خلفهِم، أ لّاخوفٌ علیهِم ولا هُم یَحزَنون. یَسْتَبْشِرونَ بنعمةِ اللَّهِ وفضل، وإنّ اللَّهَ لا یضیع أجر المؤمنین» 1
یعنی: «کسانی را که در راه خدا کشته شده‌اند، مرده مپندار، بل زندگانند و نزد پروردگار خویش روزی می‌برند. به آنچه خدا از کرم خود به آن‌ها داده، خوش‌دلند، از سرنوشت کسانی که از پی می‌رسند، و هنوز به ایشان نپیوسته‌اند، شادمانند که نه بیمی دارند و نه غمگین می‌شوند. به نعمت و کرم خدا و این که خدا پاداش مؤمنان را تباه نمی‌کند، شادمانند.»
می‌گفت: به چشم دیدم و با خویش گفتم: اینان ما را همانند مشرکان می‌دانند و پندارند که هر کس از آن‌ها را بکشیم، شهید است. پس بدو حمله بردم، به دست چپش ضربت زدم، آن را قطع کردم و اندکی دور شدم.
بدو گفتم: «چنان دانم که دوست داری اینک پیش کسان خویش بودی.»
گفت: «خطا می‌کنی، دوست ندارم که این دست تو بود، مگر آن که قطع آن نیز پاداشی همانند دست خودم داشت.»
گفتم: «چرا؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 650
ونادینا عبداللَّه بن وال، وکان قد استُلحم فی عصابة معه إلی جانبنا، فحمل علیهم رفاعة بن شدّاد، فکشفهم عنه، ثمّ أقبل إلی رایته، فأخذها، ونادی النّاس:
- «یا عباد اللَّه، من أراد الحیاة الّتی لا وفاة لها، والرّاحة الّتی لا نصب بعدها، والسّرور الّذی لا حزن فیه، فإلیَّ».
ثمّ قاتلناهم، وکشفناهم. ثمّ انعطفوا علینا، وکثرونا من کلّ جانب حتّی ردّونا إلی مکاننا الّذی کنّا به. (قال: وکنّا بمکان لا یقدرون أن یأتوا فیه، إلّامن وجه واحد) وحملت علینا خیل عظیمة فیها أدهم بن مُحرز عند المساء، فقُتل عبداللَّه بن وال.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 111
فأخذ الرّایة عبداللَّه بن وال التّمیمیّ، ووقف فی المیدان وهو یقول: «ولا تحسبنَّ الّذینَ قُتِلوا فی سبیلِ اللَّهِ أمْواتاً بل أحْیاء» «1».
ثمّ حمل حملة قاتل فیها قتالًا شدیداً، فقطعت یده الیسری، فرجع حتّی وقف قریباً من أصحابه، ویده تشخب دماً وهو یتلو: «للّذینَ استجابوا للَّهِ وللرَّسولِ من بعدِما أصابهُم القرحُ للّذینَ أحْسنوا منهِم واتّقوا أجرٌ عظیم» «2».
ثمّ حمل علیهم ثانیاً وهو یقول:
__________________________________________________
گفت: «برای آن که خدا گناه آن را بر تو نهد و پاداش مرا بزرگ کند.»
می‌گفت: «به خشم آمدم، سواران و پیادگان خویش را فراهم آوردم، بر او و یارانش حمله بردیم، سوی او تاختم و با نیزه بزدم و خونش بریختم که از پای درآمد.» بعدها گفتند: «وی از جمله فقیهان مردم عراق بوده که روزه و نماز بسیار می‌کرده‌اند و کسان را فتوی می‌داده‌اند.»
عبداللَّه‌بن غزیه گوید: وقتی عبداللَّه‌بن وال کشته شد، نگریستیم، دیدیم که عبداللَّه‌بن خازم، پهلوی وی مقتول افتاده بود و ما پنداشته بودیم که رفاعةبن شداد بجلی است.
1. آل عمران: 169- 171.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3241- 3243
(1)- آل عمران: 169
(2)- آل عمران: 172
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 651
نفسی فدتکم اذکروا المیثاقا وجالدوهم واحذروا النّفاقا
لا کوفة نبغی ولا عراقا لا بل نرید الموت والعتاقا
ولم یزل یقاتل حتّی قُتل رحمه الله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 199
وقُتل عبداللَّه بن والی، قتله أدهم بن محرز.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 39/ 339
فقُتل [...] وعبداللَّه بن وال التّیمیّ تیم اللّات بن ثعلبة.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 61/ 147
فنادوا عبداللَّه بن وال، فإذا هو قد اصطلی الحرب فی عصابة معه، فحمل رفاعة بن شدّاد، فکشف أهل الشّام عنه، فأتی، فأخذ الرّایة، وقاتل ملیّاً، ثمّ قال لأصحابه: من أراد الحیاة الّتی لیس بعدها موت والرّاحة الّتی لیس بعدها نصب، والسّرور الّذی لیس بعده حزن، فلیتقرّب إلی اللَّه بقتال هؤلاء المحلّین، الرّواح إلی الجنّة- وذلک عند العصر- فحمل هو وأصحابه، فقتلوا رجالًا وکشفوهم.
ثمّ إنّ أهل الشّام تعطّفوا علیهم من کلّ جانب حتّی ردّوهم إلی المکان الّذی کانوا فیه، وکان مکانهم لا یؤتی إلّامن وجه واحد، فلمّا کان المساء تولّی قتالهم أدهم بن محرز الباهلیّ، فحمل علیهم فی خیله ورجله، فوصل ابن محرز إلی ابن وال وهو یتلو: «ولا تحسبنَّ الّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللَّهِ أمْواتاً» الآیة.
فغاظ ذلک أدهم بن محرز، فحمل علیه، فضرب یده، فأبانها، ثمّ تنحّی عنه، وقال:
إنِّی أظنّک وددت أ نّک عند أهلک. قال ابن وال: بئسما ظننت واللَّه ما أحبّ أنّ یدک مکانها إلّاأن یکون لی من الأجر مثل ما فی یدی لیعظم وزرک ویعظم أجری.
فغاظه ذلک أیضاً، فحمل علیه وطعنه، فقتله، وهو مقبل ما یزول؛ وکان ابن وال من الفقهاء العباد. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 344/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 569
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه‌بن وال را (که بر حسب وصیت سلیمان باید فرمانده باشد) ندا دادند و او سخت دچار جنگ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 652
وتقدّم عبداللَّه بن وال، فأخذ الرّایة، وقاتل حتّی قطعت یده الیسری، ثمّ استند إلی أصحابه ویده تشخب دماً، ثمّ کرّ علیهم، وهو یقول:
نفسی فِداکُم اذکروا المیثاقا وصابروهُم واحذروا النّفاقا
لا کوفُة نبغی «1» ولا عِراقا لا بل نریدُ الموت والعِتاقا «2»
وقاتل حتّی قُتل.
ابن نما، ذوب النّضار،/ 90/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 362؛ البحرانی، العوالم، 17/ 681؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 229
__________________________________________________
و حمله بود. رفاعةبن شداد حمله کرد و اهل شام را شکست داد. آن‌گاه (عبداللَّه) علم را برداشت، مدتی جنگ کرد و فریاد زد: «هر که زندگانی جاوید را بخواهد که بعد از آن مرگ نخواهد بود و هر که طالب آسایش ابدی و خرسندی باشد که بعد از آن اندوه نخواهد بود، بیاید، نزد خداوند تقرب جوید و با این گروه گمراه که حرام را روا داشته‌اند، نبرد کند. «الرّواح الی الجنّة»، هان! سوی بهشت باید رفت.» آن هم هنگام عصر بود که او با یاران خود حمله کرد، عده‌ای از رجال را کشت و سایرین را عقب زد. پس از آن اهل شام از هر طرف به آن‌ها احاطه کردند و آن‌ها را به جای خود برگردانیدند. محل آن‌ها هم فقط از یک طرف قابل حمله بود. چون شب فرا رسید، ادهم‌بن محرز جنگ آن‌ها را برعهده گرفت. او با عده خود از سواران و رجاله بر آن‌ها هجوم برد. ابن‌محرز در آن حمله به ابن‌وال (فرمانده و پرچمدار) رسید که او این آیه را می‌خواند «ولا تحسبنَّ الّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللَّهِ أمْواتاً»: گمان مدار آنانی که در راه خدا کشته شده‌اند، مرده باشند...»
ادهم از شنیدن آن آیه سخت خشمگین شد، بر او حمله کرد (بر عبداللَّه‌بن وال)، با یک ضربت دستش را برید، انداخت، بعد از او دور شد و گفت: «من گمان می‌کنم که تو دوست داری نزد خانواده خود باشی (نخواست اورا بکشد، بلکه مجروح کرد که زنده بماند).»
ابن‌وال گفت: «بد فکر کردی و گمان بردی، به خدا دوست ندارم که دست تو برای من به جای دستم باشد، مگر این که اجر و ثواب بریدن این دست نصیب من باشد و از من سلب نشود. گناه تو بسیار و ثواب من عظیم خواهد بود.» باز هم او از این سخن رنجید، خشمگین گردید، برگشت و نیزه را به تن او فرو برد، درحالی که او هرگز از نبرد رو برنگردانیده، طعن و ضرب را مردانه استقبال کرده بود و از جای خود به عقب برنگشت. ابن‌وال یکی از پرهیزگاران، فقها و زهاد آن زمان بود.
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 26- 27
(1)- فی «ف»: تبقی.
(2)- فی «ف» [والدّمعة السّاکبة]: والعناقا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 653
فجی‌ء بالرّایة إلی عبداللَّه بن وأَل، وقد اصطلی الحرب فی عصابة معه، فأخذها، وقاتل مَلیّاً، وذلک وقت العصر، ومازال یقاتل حتّی قتل هو وأصحابه رجالًا، ثمّ إنّ أهل الشّام تعطّفوا علیهم من کلّ جانب، فلمّا کان عند المساء تولّی قتالهم أدهم بن محرز الباهلیّ، فحمل فی خیله ورجله حتّی وصل إلی ابن وأَل وهو یتلو: «ولا تحْسَبنَّ الّذینَ‌قُتِلوا فی سَبیلِ اللَّهِ أمْواتاً، بل أحْیاءٌ عندَ ربِّهِم یُرْزَقون» الآیات.
فغاظ ذلک أدهم، فحمل علیه وضربه، فأبان یده، ثمّ تنحّی عنه، وقال: إنّی أظنُّک وددت أ نّک عند أهلک. قال ابن وأَل: بئس ما ظننت، واللَّه ما أُحبُّ أنّ یدک مکانها إلّا أن یکون لی من الأجر مثل ما فی یدی، لیعظم وِزرُک وأجری. فغاظه ذلک، فحمل علیه فطعنه، فقتله، وهو مقبل ما زال عن مکانه، وکان ابن وأَل من الفقهاء العباد.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 538- 539
وقتل أمراؤهم الأربعة [...] وعبداللَّه بن والی.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 4/ 482 (ط دار الفکر)
فأخذ الرّایة عبداللَّه بن وال، فحرّض النّاس علی الجهاد وجعل یقول: الرّواح إلی الجنّة- وذلک بعد العصر- وحمل بالنّاس، ففرّق مَنْ کان حوله، ثمّ قُتل- وکان من الفقهاء المفتیّین- قتله أدهم بن محرز الباهلیّ أمیر حرب الشّامیّین ساعتئذ. «1» «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 254
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه رایت را عبداللَّه‌بن وال گرفت، ادهم‌بن مجرد با سپاه شام حمله آورده و او نیز به قتل آمد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 206
وپس از فتال او [سلیمان‌بن صرد] مسیب‌بن نجبه وعبداللَّه‌بن وال متعاقب یکدیگر علم برگرفته به اشتعال نایره قتال اشتغال نموده، با بسیاری از سپاه عراق کشته گشتند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 135
این وقت عبداللَّه‌بن وال رایت برگرفت، به میدان قتال بتاخت، نبردی مردانه به پای برد، دست چپش بیفتاد، به یاران خود بشتافت، خون از دستش جهیدن داشت، دیگر باره به میدان بتاخت و همی بخواند:
«نفسی فداکم اذکروا المیثاقا وصابروهم واحذروا النفاقا
لا کوفة نبغی ولا عراقا لا بل نرید الموت والعناقا»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 654
فنادوا عبداللَّه بن وال، فإذا هو یحارب فی جانب آخر فی عصابة معه، فحمل رفاعة ابن شدّاد، فکشف أهل الشّام عنه، فأتی، وأخذ الرّایة، وقاتل ملیّاً حتّی قطعت یده الیسری، ثمّ استند إلی أصحابه ویده تشخّب، ثمّ کرّ علیهم وهو یقول:
نفسی فداکم اذکروا المیثاقا وصابروهم واحذروا النّفاقا
لا کوفة نبغی ولا عراقا لا بل نرید الموت والعناقا
__________________________________________________
آن‌گاه جنگ نمود و بکشت تا کشته شد. به روایت ابن‌اثیر چون خالد بن سعد قاتل برادرش را به ضرب تیغ بکشت و خود نیز مقتول گشت، رایت بی‌صاحب بماند. پس عبداللَّه‌بن وال را بخواندند و او در این وقت با یک جماعتی از حرب‌جویان با سپاه شام مشغول قتال بود. پس رفاعةبن شدّاد حمله کرد، مردم شام را از پیرامون او بشکافت، عبداللَّه را بیاورد، پس عبداللَّه رایت را برگرفت، قتالی سخت بداد و آن‌گاه با یاران خود گفت: «هر کس در طلب آن زندگانی باشد که مرگش از دنبال نیست، آن راحت جوید که رنجی از پس ندارد و آن شادمانی خواهد که اندوهش در پی نیست، باید کمر تنگ سازد، با این مردم نابه‌کار پیکار کند، به خدای تقرب جوید، در بهشت منزل یابد.» و این هنگام عصر بود، پس با یارانش حمله آوردند، جمعی را بکشتند و پراکنده ساختند.
آن‌گاه مردم شام انبوه کردند و از هر سوی برایشان حمله آوردند تا ایشان را به آن مکان که بودند، بازگردانیدند. مکانی که ایشان را بود، جز از یک سوی راه به آن نبود. چون روز پایان گرفت، ادهم‌بن محرز باهلی کمر به مقاتلت با مردم عراق استوار کرد، با مردم خود بر آن جماعت حمله برد و همچنان بتاخت تا به عبداللَّه‌بن وال پیوست، بر او حمله کرد، دستش را بیفکند، آن‌گاه از وی به یک سوی شد و گفت: «مرا گمان همی رود که دوست می‌داری نزد اهل خویش باشی.»
عبداللَّه گفت: «گمانی نکوهیده می‌بری، سوگند با خدای هیچ دوست نمی‌داشتم که دست تو به جای دست من افکنده شده باشد؛ زیرا که همی‌خواستم تو دست مرا بیفکنی تا وزر و وبال تو عظیم و اجر و ثواب من جزیل گردد.» و چنان بود که چون ابن‌محرز به عبداللَّه رسید، بشنید که عبداللَّه این آیت مبارک قرائت می‌کند: «ولا تحسبنَّ الّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللَّهِ أمْواتاً بل أحْیاءٌ عندَ رَبِّهِم یُرزَقون»: «مرده آن نیست که اندر ره حق کشته شود.»
ابن‌محرز خشمگین گردید، دستش را چنان که مذکور شد، بیفکند و چون این سخن از عبداللَّه بشنید، بیش‌تر خشمگین شد و دیگر باره بر وی بتاخت و او را به طعن نیزه شهید ساخت. عبداللَّه با این حال روی برنمی‌کاشت، سینه بر سهام بلیّت می‌داشت و از جمله فقها و عباد بود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 234- 235
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 655
وفی روایة: ثمّ قال لأصحابه: من أراد الحیاة الّتی لیس بعدها موت، والرّاحة الّتی لیس بعدها نصب، والسّرور الّذی لیس بعده حزن، فلیتقرّب إلی اللَّه بقتال هؤلاء، الرّواح إلی الجنّة.
وذلک عند العصر، فحمل هو وأصحابه، فقتلوا رجالًا، وکشفوهم، ثمّ إنّ أهل الشّام تعطّفوا علیهم من کلّ جانب، حتّی ردّوهم إلی المکان الّذی کانوا فیه، وکان مکانهم لا یؤتی إلّامن وجه واحد.
فلمّا کان المساء تولّی قتالهم أدهم بن محرز الباهلیّ، فحمل علیهم فی خیله، ورجله، فوصل إلی ابن وال وهو یتلو: «ولا تحسبنَّ الّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللَّهِ أمْواتاً بل أحْیاءٌ عندَ رَبِّهم یُرزَقون».
فغاظ ذلک أدهم، فحمل علی ابن وال، فضرب یده، فأبانها، ثمّ تنحّی، وقال: إنّی أظنّک تتمنّی أن تکون عند أهلک. قال ابن وال: بئسما ظننت واللَّه ما أحبّ أنّ یدک کانت قد قطعت مکان یدی إلّاأن یکون لی من الأجر مثل ما فی قطع یدی لیعظم وزرک ویعظم أجری.
فغاظه ذلک أیضاً، فحمل علیه، وطعنه، فقتله، وهو مقبل ما یزول، «وکان» ابن وال من الفقهاء العباد.
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 25- 26، ط 2/ 31- 32
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 656

قال أبو مخنف: وحدّثنی الثّقة، عن حمید بن مسلم وعبداللَّه بن غزیّة قال: [...]، فقال له [لرفاعة] رجل من بنی کنانة یقال له الولید بن غضین: أمسک رایتک. قال: لا أریدها. فقلت له: إنّا للَّه! ما لک! فقال: ارجعوا بنا لعلّ اللَّه یجمعنا لیوم شرّ لهم. فوثب عبداللَّه بن عوف بن الأحمر إلیه، فقال: أهلکتنا، واللَّه لئن انصرفت لیرکبنّ أکتافنا فلا نبلغ فرسخاً حتّی نهلک من عند آخرنا، فإن نجا منّا ناج أخذه الأعراب وأهل القری، فتقرّبوا إلیهم به فیُقتل صبراً، أنشدک اللَّه أن تفعل، هذه الشّمس قد طفلت للمغیب، وهذا اللّیل قد غشینا، فنقاتلهم علی خیلنا هذه، فإنّا الآن ممتنعون، فإذا غسق اللّیل رکبنا خیولنا أوّل اللّیل، فرمینا بها، فکان ذلک الشّأن حتّی نُصبح ونسیر ونحن علی مهل، فیحمل الرّجل منّا جریحة، وینتظر صاحبه، وتسیر العشرة والعشرون معاً، ویعرف النّاس الوجه الّذی یأخذون، فیتّبع فیه بعضهم بعضاً؛ ولو کان الّذی ذکرت لم تقف أمّ علی ولدها، ولم یعرف رجل وجهه، ولا این یسقط، ولا أین یذهب! ولم نصبح إلّاونحن بین مقتول ومأسور.
فقال له رفاعة بن شدّاد: فإنّک نعم ما رأیت.
قال: ثمّ أقبل رفاعة علی الکنانیّ فقال له: أتمسکها أم آخذها منک؟ فقال له الکنانیّ:
إنِّی لا أرید ما ترید، إنِّی أرید لقاء ربِّی، واللّحاق بإخوانی، والخروج من الدّنیا إلی الآخرة، وأنت ترید ورق الدّنیا، وتهوی البقاء، وتکره فراق الدّنیا؛ أمّا واللَّه إنّی لأحبّ لک أن ترشد. ثمّ دفع إلیه الرّایة، وذهب لیستقدم.
فقال له ابن أحمر: قاتل معنا ساعة رحمک اللَّه، ولا تُلق بیدک إلی التّهلکة، فما زال به یناشده حتّی احتبس علیه. وأخذ أهل الشّام یتنادون: إنّ اللَّه قد أهلکهم؛ فأقدموا علیهم فافرغوا منهم قبل اللّیل.
فأخذوا یقدمون علیهم، فیقدمون علی شوکة شدیدة؛ ویقاتلون فرساناً شجعاناً
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 657
لیس فیهم سقط رجل، ولیسوا لهم بمضجرین فیتمکّنوا منهم؛ فقاتلوهم حتّی العشاء قتالًا شدیداً، وقتل الکنانیّ قبل المساء، وخرج عبداللَّه بن عزیز الکندیّ ومعه ابنه محمّد غلام صغیر، فقال: یا أهل الشّام، هل فیکم أحد من کندة؟ فخرج إلیه منهم رجال، فقالوا: نعم، نحن هؤلاء. فقال لهم: دونکم أخوکم فابعثوا به إلی قومکم بالکوفة، فأنا عبداللَّه بن عزیز الکندیّ. فقالوا له: أنت ابن عمّنا، فإنّک آمن. فقال لهم: واللَّه لا أرغب عن مصارع إخوانی الّذین کانوا للبلاد نوراً، وللأرض أوتاداً، وبمثلهم کان اللَّه یُذکَر؛ قال: فأخذ ابنه یبکی فی أثر أبیه. فقال: یا بنیّ، لو أنّ شیئاً کان آثر عندی من طاعة ربِّی إذاً لکنت أنت. وناشده قومه الشّامیّون لمّا رأوا من جزع ابنه وبکائه فی أثره، وأرُوا الشّأمیّون له ولابنه رِقّة شدیدة حتّی جزعوا وبکوا، ثمّ اعتزل الجانب الّذی خرج إلیه منه قومه، فشدّ علی صفّهم عند المساء، فقاتل حتّی قُتل.
قال أبو مخنف: حدّثنی فضیل بن خَدیج، قال: حدّثنی مسلم بن زَحر الخَولانیّ، أنّ کریب بن زید الحمیریّ مشی إلیهم عند المساء ومعه رایة بلقاء فی جماعة، قلّما تنقُص من مائة رجل إن نقصت، وقد کانوا تحدّثوا بما یرید رفاعة أن یصنع إذا أمسی، فقام لهم الحمیریّ وجمع إلیه رجالًا من حمیَر وهمْدان، فقال: عباد اللَّه! رُوحوا إلی ربّکم، واللَّه ما فی شی‌ء من الدّنیا خلف من رضاء اللَّه والتّوبة إلیه، إنّه قد بلغنی أنّ طائفة منکم یریدون أن یرجعوا إلی ما خرجوا منه إلی دنیاهم، وإن هم رکنوا إلی دنیاهم رجعوا إلی خطایاهم، فأمّا أنا فواللَّه لا أولِّی هذا العدوّ ظهری حتّی أرِد موارِد إخوانی؛ فأجابوه وقالوا: رأینا مثل رأیک. ومضی برایته حتّی دنا من القوم، فقال ابن ذی الکَلاع: واللَّه إنّی لأری هذه الرّایة حمیریّة أو همْدانیّة. فدنا منهم فسألهم، فأخبروه، فقال لهم: إنّکم آمنون. فقال له صاحبهم: إنّا قد کنّا آمنین فی الدّنیا، وإنّما خرجنا نطلب أمان الآخرة.
فقاتلوا القوم حتّی قُتلوا، ومشی صُخیر بن حذیفة بن هلال بن مالک المُزَنیّ فی ثلاثین من مُزَینة، فقال لهم: لا تهابوا الموت فی اللَّه، فإنّه لاقیکم، ولا ترجعوا إلی الدّنیا الّتی خرجتم منها إلی اللَّه فإنّها لا تبقی لکم، ولا تزهدوا فیما رغبتم فیه من ثواب اللَّه فإنّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 658
ما عند اللَّه خیر لکم. ثمّ مضوا، فقاتلوا حتّی قُتلوا. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 603- 604
__________________________________________________
(1)- یکی از مردم بنی‌کنانه به نام ولید پسر غضین رفاعه را گفت: «پرچم خویش را بگیر.»
گفت: «آن را نمی‌خواهم.»
گفتیم: «انا للَّه، چرا؟»
گفت: «بیایید بازگردیم، شاید خدا به روزی سخت‌تر بر ضد حریفان فراهممان کند.»
گوید: عبداللَّه بن عوف‌احمر پیش دوید و گفت: «به خدا نابودمان می‌کنند. اگر بازگردیم، دنبالمان می‌کنند و یک فرسخ نرفته‌ایم که همگی نابود می‌شویم. اگر هم کسی از ما نجات یابد، بدویان و مردم دهکده‌ها بگیرندش، او را وسیله تقرب به حریفان کنند و دست بسته کشته شود. تورا به خدا چنین مکن. اینک خورشید به طرف غروب می‌رود و اینک شب فرا می‌رسد. بر اسبان خویش با آن‌ها بجنگیم که اینک در حفاظیم و چون شب تاریک شود، آغاز شب بر اسبان خویش نشینیم، بتازیم، چنین کنیم تا صبح شود، راه سپریم و فرصت داشته باشیم که هر کس زخمی خویش را بردارد یا در انتظار یارش بماند. ده و بیست کس با هم راهی شوند، کسان بدانند رو سوی کجا دارند و از پی همدیگر بودند. اگر چنین شود که تو می‌گویی، مادری به نزد فرزند توقف نکند، کس راه خویش نداند که به کجا می‌رسد و کجا می‌رود و تا صبح شود همه کشته باشیم یا اسیر.»
رفاعة بن شداد گفت: «رأی درست آوردی.» آن‌گاه رو به مرد کنانی کرد و گفت: «پرچم را نگه می‌داری یا از تو بگیرم.»
کنانی گفت: «من آنچه تو می‌خواهی، نمی‌خواهم. می‌خواهم به پیشگاه پروردگار خویش روم، به برادران خویش واصل شوم و از دنیا سوی آخرت روم. تو نقره دنیا می‌خواهی و هوس بقا داری و جدا شدن از دنیا را خوش نداری، به خدا دوست دارم که به مقصود برسی.»
گوید: آن‌گاه پرچم را بدو داد و برفت تا پیشروی کند. ابن‌احمر بدو گفت: «خدایت رحمت کند! لختی به نزد ما نبرد کن و خویشتن را به هلاکت مینداز.» و همچنان اورا قسم داد تا وی را بداشت.
مردم شام به همدیگر بانگ می‌زدند که خدا هلاکشان کرد، پیش بروید و پیش از شب کارشان را تمام کنید. آن‌ها پیش آمدن آغاز کردند، اما با نیرویی سخت مقابل شدند و با یکّه‌سواران دلیر جنگ انداختند که مرد ضعیف میانشان نبود و وامانده نبودند که به آن‌ها دست توانند یافت و تا هنگام عشا با آن‌ها به سختی جنگیدند. پیش از شبانگاه کنانی کشته شد [عبداللَّه بن عزیز کندی خارج شد]، پسرش محمد که طفلی خردسال بود همراهش بود و گفت: «ای مردم شام! کسی از مردم کنده میان شما هست؟»
چند کس بیامدند و گفتند: «بله، ما هستیم!»
گفت: «این برادرزاده‌تان را بگیرید، پیش قوم خویش به کوفه فرستید، من عبداللَّه‌بن عزیز کندیم.»
گفتند: «تو عموزاده مایی و امان داری!»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 659
قال أبو مخنف: فحدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم قال: لمّا تهیّأنا للانصراف، قام عبداللَّه بن غزیّة، ووقف علی القتلی فقال: یرحمکم اللَّه، فقد صدقتم وصبرتم، وکذبنا وفررنا.
قال: فلمّا سرنا وأصبحنا، إذا عبداللَّه بن غزیّة فی نحو من عشرین قد أرادوا الرّجوع
__________________________________________________
گفت: «به خدا به قتلگاه برادرانم که نور ولایت و میخ‌های زمین بودند و خدا به سبب امثالشان یاد می‌شد، بی‌رغبت نیستم.»
گوید: پسر از دنبال پدر گریستن آغاز کرد که گفت: «پسرکم اگر چیزی بر اطاعت پروردگار مرجح توانست بود، تو بودی.»
شامیان قومش وقتی ناله و گریه پسرش را از دنبال وی دیدند، قسمش دادند و نسبت به وی و پسرش رقت بسیار وانمودند تا آن جا که بنالیدند و گریستند. آن‌گاه از جایی که مردم قومش آمده بودند. به یک سو رفت، هنگام شب به صفشان حمله برد و نبرد کرد تا کشته شد.
مسلم‌بن زحر خولانی گوید: هنگام شب کریب‌بن زید حمیری سوی آن‌ها رفت، پرچم بلقا را به دست داشت، با جمعی بود که صد کم‌تر نبود و اگر بود اندکی بود. از کاری که رفاعه شبانگاه می‌خواست کرد، سخن کرده بودند. حمیری کسانی از حمیر و همدان را به دور خود فراهم آورد و گفت: «بندگان خدا به پیشگاه پروردگار خویش روید، به خدا هیچ چیز دنیا جای رضایت خدا و توبه به پیشگاه اورا نمی‌گیرد. شنیده‌ام جمعی از شما می‌خواهند بازگردند و سوی دنیای خویش روند که از آن جا برون شده‌اند، اگر به دنیای خویش بازگردند، به گناهانشان بازمی‌گردند، ولی به خدا من پشت به این دشمن نمی‌کنم تا همانند برادرانم کشته شوم.»
گوید: اطرافیانش اجابتش کردند و گفتند: «رأی ما نیز همانند رأی تو است.» وی با پرچم خویش برفت تا نزدیک قوم رسید. پسر ذوالکلاع گفت: «به خدا این پرچم حمیری است یا همدانی.» و نزدیکشان آمد و بپرسید که با وی بگفتند. گفت: «شما امان دارید.»
اما یارشان گفت: «ما در دنیا امان داشته‌ایم، به جستجوی امان آخرت آمده‌ایم.»
گوید: «و چندان با آن قوم جنگیدند که کشته شدند.»
گوید: صحیر بن حذیفه مزنی با سی کس از مردم مزینه روان شد و به آن‌ها گفت: «از مرگ در راه خدا بیم مدارید که به پیشگاه وی می‌روید، سوی دنیایی که از آن به جانب خدا آمده‌اید، باز مگردید که برای شما نمی‌ماند و در ثواب خدا که بدان دل بسته‌اید، بی‌رغبتی مکنید که آنچه پیش خداست، برای شما نکوتر است.»
گوید: آن‌گاه برفتند و نبرد کردند تا کشته شدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3243- 3246
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 660
إلی العدوّ والاستقتال، فجاء رفاعة وعبداللَّه بن عوف بن الأحمر، وجماعة النّاس فقالوا لهم: ننشدکم اللَّه أ لّاتزیدونا فُلولًا ونقصاناً، فإنّا لا نزال بخیر ما کان فینا مثلکم من ذوی النّیّات. فلم یزالوا بهم کذلک یناشدونهم حتّی ردّوهم غیر رجل من مزینة یقال له‌عُبیدة بن سفیان، رحل مع النّاس، حتّی إذا غُفل عنه، انصرف حتّی لقی أهل الشّام، فشدّ بسیفه یضاربهم حتّی قُتل.
قال أبو مخنف: فحدّثنی الحصین بن یزید الأزدیّ، عن حُمید بن مسلم الأزدیّ، قال:
کان ذلک المزنیّ صدیقاً لی، فلمّا ذهب لینصرف ناشدته اللَّه، فقال: أمّا إنّک لم تکن لتسألنی شیئاً من الدّنیا، إلّارأیت لک من الحقّ علیَّ إیتاءکه، وهذا الّذی تسألنی أرید اللَّه به. قال: ففارقنی حتّی لقی القوم فقُتل.
قال: فوَاللَّه ما کان شی‌ء بأحبّ إلیَّ من أن ألقی إنساناً یحدّثنی عنه کیف صنع حین لقی القوم!
قال: فلقیت عبدالملک بن جزء بن الحِدْرِجان الأزدیّ بمکّة، فجری حدیث بیننا، جری ذکر ذلک الیوم، فقال: أعجب ما رأیت یوم عین الوردة بعد هلاک القوم أنّ رجلًا أقبل حتّی شدّ علیَّ بسیفه، فخرجنا نحوه، قال: فانتهی إلیه وقد عقر به وهو یقول:
إنِّی من اللَّه إلی اللَّه أفِرّ رِضوانک اللّهمّ أُبدی وأُسِرّ
قال: فقلنا له: ممّن أنت؟ قال: من بنی آدم. قال: فقلنا: ممّن؟ قال: لا أحبّ أن أعرفکم ولا أن تعرفونی یا مُخربی البیت الحرام. قال: فنزل إلیه سلیمان بن عمرو بن محصن الأزدیّ من بنی الخیار. قال: وهو یومئذ من أشدّ النّاس.
قال: فکلاهما أثخن صاحبه. قال: وشدّ النّاس علیه من کلّ جانب، فقتلوه. قال:
فواللَّه ما رأیت واحداً قطّ هو أشدّ منه.
قال: فلمّا ذُکر لی، وکنت أحبّ أن أعلم علمه، دمعت عینای، فقال: أبینک وبینه قرابة؟ فقلت له: لا، ذلک رجل من مضَر کان لی وُدّاً وأخاً. فقال لی: لا أرقأ اللَّه دمعک، أتبکی علی رجل من مضر قُتل علی ضلالة! قال: قلت: لا، واللَّه ما قُتل علی ضلالة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 661
ولکنّه قُتل علی بیّنة من ربّه وهدیً؛ فقال لی: أدخلک اللَّه مدخله؛ قلت: آمین، وأدخلک اللَّه مدخل حصین بن نمیر، ثمّ لا أرقأ اللَّه لک علیه دمعاً؛ ثمّ قمت وقام. «1» «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 606- 607
__________________________________________________
(1)- حمیدبن مسلم گوید: وقتی آماده بازگشتن شدیم، عبداللَّه بن غزیه بر کشتگان بایستاد و گفت: «خدایتان رحمت کند! شما راستی آوردید و صبوری کردید و ما دروغ آوردیم و فرار کردیم.»
گوید: وقتی برفتیم و صبح شد، عبداللَّه‌بن غزیه با حدود بیست کس می‌خواستند سوی دشمن بازگردند و جانبازی کنند. رفاعه، عبداللَّه‌بن عوف و جمعی از کسان بیامدند و گفتند: «شما را به خدا پراکندگی و کاستی ما را بیشتر نکنید که تا وقتی مردم صاحب همت همانند شما میان ما هست، با نیکی قرینیم.»
و همچنان بگفتند و قسم دادند تا بازشان گردانیدند، به جز یکی از مردم مزینه به نام عبیده پسر سفیان که با مردم بیامد و چون از او غافل شدند برفت تا با شامیان مقابل شد و با شمشیر حمله برد و ضربتشان زد تا کشته شد.
حمیدبن مسلم ازدی گوید: این مرد مزنی دوست من بود و چون می‌خواست برود، اورا به خدا قسم دادم. گفت: «در امور دنیا هرچه از من خواسته بودی، حق تو بود و می‌باید عمل کنم، اما این که می‌خواهی، خدا را از آن منظور دارم.»
گوید: پس از من جدا شد و به مقابله قوم رفت و کشته شد.
گوید: به خدا چیزی را از این خوش‌تر نداشتم که یکی را ببینم که درباره وی با من سخن کند که وقتی با قوم مقابل شد، چه کرد.
گوید: عبدالملک‌بن جزءبن حدرجان ازدی را در مکّه بدیدم، میان ما سخن رفت، از آن روز یاد کردیم و گفت: «شگفت‌ترین چیزی که در جنگ عین‌الورده پس از هلاکت قوم دیدم، این بود که یکی بیامد، با شمشیر خویش به من حمله آورد و ما به مقابله وی شتافتیم.»
عبدالملک گوید: به او رسیدم که به زمین افتاده بود و شعری به این مضمون می‌خواند:
«من از خدا سوی خدا می‌گریزم
خدایا در نهان و آشکار رضوان تو می‌جویم.»
گوید: بدو گفتم: «از کدام قومی؟»
گفت: «از فرزندان آدم.»
گفتم: «از کدام طایفه؟»
گفت: «ای ویران‌کنندگان خانه حرام خدای! نمی‌خواهم شما را بشناسم و شما مرا بشناسید.»
گوید: سلیمان‌بن عمرو ازدی به روی وی افتاد، وی از نیرومندان قوم بود.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 662
قال: وتقدّم رفاعة بن شدّاد البجلیّ نحو صفوف أهل الشّام «1» وهو «1» یرتجز ویقول:
یا ربّ إنِّی تائب إلیکا قد اتّکلت شدّتی علیکا
قد ما أزجی «2» الخیر من یدیکا فاجعل ثوابی أملی «3» لدیکا
ثمّ حمل، فلم یزل یقاتل حتّی جرح، فرجع «4» إلی أصحابه مجروحاً، ثمّ التفت رجل من أهل المدائن، فقال: ویحکم یا أهل العراق! ما لکم بهؤلاء طاقة، وذلک أ نّا إذا قتلناهم لم یتبیّن ذلک علیهم لکثرتهم، وإذا قتلوا منّا بأنّ لهم ذلک لقتلتنا، فارجعوا بنا رحمکم اللَّه إلی بلدنا لعلّ اللَّه أن یکفینا أمرهم.
قال: فقال له عبداللَّه بن عوف بن الأحمر الأزدیّ: یا هذا الرّجل! بئس واللَّه ما قلت! لقد أشرت علینا بمشورة ما أردت بها إلّاهلاکنا، واللَّه لئن ولّیناهم الأدبار لیرکبنّ أکتافنا فلا نبلغ إلّافرسخاً واحداً حتّی نقتل عن آخرنا.
__________________________________________________
گوید: همدیگر را زخمی کردند.
گوید: آن‌گاه کسان از هر سو بدو حمله بردند و خونش بریختند.
گوید: به خدا هیچ کس را نیرومندتر از او ندیدم.
حمیدبن مسلم گوید: وقتی با من که دوست داشتم سرانجام وی را بدانم، چنین گفت، چشمانم پر اشک شد.
عبدالملک گفت: «مگر میان تو و او خویشاوندی هست؟»
گفتم: «نه یکی از مضریان بود که با منش دوستی و برادری بود.»
گفت: «خدا اشکت را روان نکند، چرا بر یک مرد مضری می‌گریی که به حال گمراهی کشته شده است؟»
گفتم: «نه به خدا به حال گمراهی کشته نشد، به حال یقین و هدایت پروردگار خویش کشته شد.»
گفت: «خدا تورا قرین وی کند.»
گفتم: «آمین، خدا تورا نیز قرین حصین‌بن نمیر کند و خدا اشک تورا بر او خشک نکند.»
آن‌گاه برخاستم، او نیز برخاست.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3248- 3250
(1- 1) فی د: فجعل
(2)- من د، وفی الأصل و بر: أرجی.
(3)- [فی المطبوع: «عُلیً»]
(4)- فی د: وخرج
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 663
قال: وتقدّم صخر بن حذیفة وکان مزنیاً «1» من خیار أهل الکوفة وزهّادهم حتّی وقف بین الجمعین، ومعه یومئذ نیف عن ثلاثین رجلًا من بنی عمّه، فأقبل علیهم فقال: یا بنی عمِّی! إنّ هؤلاء الّذین تقاتلونهم «2» هم الّذین قتلوا «3» ابن بنت رسول اللَّه الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما.
وساروا برأسه إلی یزید بن معاویة، منکوب الدّماغ، یریدون بذلک الزّلفی والمرتبة والجائزة، فانظروا ولا تهابوا الموت فإنّه لاقیکم «4» ولا ترجعوا إلی الدّنیا الّتی «5» خرجتم منها، فإنّها لن تبقی لکم داراً.
قال: ثمّ تقدّم صخر «6» بن حذیفة هذا، وهو یرتجز ویقول:
بؤساً لقومٍ قتلوا حسینا بؤساً وتعساً لهم وحینا
أرضوا یزید ثمّ لاقوا شینا ولم یخافوا بغیهم علینا
ثمّ حمل وحمل معه قومه وعشیرته؛ فجعل یقاتلهم وحده حتّی قتل منهم جماعة «7». قال: فناداه قوم من أهل الشّام: من أنت ویلک «8» خبّرنا باسمک ونسبک؟
فقال: یا بقیّة القاسطین! أنا من بنی آدم، فقالوا: کلّنا من بنی آدم، فمن أنت منهم؟
فقال: لا أحبّ أن أعرّفکم نفسی یا محرقی البیت الحرام! قال: ثمّ جعل یرتجز ویقول:
إنِّی إلی اللَّه من الذّنب أفرّ أنوی ثواب اللَّه فیمن قد أسر
وأضرب القرن بمصقول «9» بتر ولا أبالی کلّما کان قدر
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: مزنی.
(2)- فی د و بر: یقاتلونهم.
(3)- سقط عن د.
(4)- فی د: ملاقیکم.
(5)- فی النّسخ: الّذی.
(6)- من د، وفی الأصل و بر: صخیر.
(7)- زید فی د: کثیرة.
(8)- فی د: ویحک.
(9)- فی النّسخ: بمسقول.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 664
قال: ثمّ حمل علیهم، فأحدقوا به «1» فقتلوه، ثمّ عرف بعد ذلک، فقال رجل من أهل الشّام: هذا «2» عبیداللَّه بن عبید الرّافعیّ «2»، هذا فارس مزینة قاطبة.
ابن أعثم، الفتوح، 6/ 84- 86
فنادینا رفاعة، وقلنا:
- «أمسک رایتک». فقال:
- «لا أریدها». قلنا:
- «إنّا للَّه، ما لَکَ؟». قال:
- «ارجعوا بنا، فلعلّ [اللَّه] «3» یجمعنا لیوم شرّ لهم».
فوثب إلیه عبداللَّه بن عوف بن أحمر.
فقال:
- «أهلکتنا، واللَّه، لئن انصرفت لیرکبُنّ أکتافنا، فلا نبلغ فرسخاً حتّی نهلک من عند آخرنا، فإن نجا منّا ناجٍ أخذه الأعراب وأهل القری فتقرّبوا به إلیهم، فیقتل صبراً «4». ننشدک اللَّه أن تفعل. هذه الشّمس قد طفلت للمغیب، وهذا اللّیل قد غشینا، هلمّ نقاتلهم علی حالنا هذه، فإنّا الآن مجتمعون ممتنعون، فإذا غسق اللّیل رکبنا خیولنا أوّل اللّیل، فرمینا بها، فکان ذلک أوّل شأن حتّی نُصبح، فنسیر علی مهل، ویحمل الرّجل منّا جریحه، وینتظر صاحبه، ویسیر العشرة والعشرون معاً، ویعرف النّاس الوجه الّذی یأخذون، فیتّبع بعضهم بعضاً. ولو کان ما ذکرت لم تقف أُمّ علی ولدٍ، ولم یعرف رجل وجه صاحبه، ولم نُصبح إلّاونحن بین مقتول ومأسور».
__________________________________________________
(1)- سقط من د
(2- 2) کذا فی الأصل و بر، إلّاأن فی بر: الرّافقیّ، وفی د: عبداللَّه بن عبیداللَّه الرّافقیّ، ولعلّه: صخر بن حذیفة- فتأمّل
(3)- اللَّه: تکملة من الطّبری
(4)- یقال: «قُتل فلان صبراً» أی: حُبس علی القتل حتّی یُقتل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 665
فقال له رفاعة:
- «نِعْمَ ما رأیت».
وأخذ یُحمّل.
فقال ابن أحمر:
- «قاتل معنا ساعة واحدة، رحمک اللَّه، ولا تُلق بیدک إلی التّهلکة».
ومازال یناشده حتّی احتبس علیه، وتحدّث النّاس بما عزم علیه رفاعة من الرّجوع، وکان لاتزال الجماعة تنادی:
- «عباد اللَّه، روحوا إلی ربّکم، واللَّه، ما فی شی‌ء من الدّنیا خلف من رضا اللَّه. قد بلغنا أنّ طائفة منکم یریدون الرّجوع إلی ما خرجوا منه، وأن یرکنوا إلی الدّنیا الّتی قلیلًا ما یلبثون فیها». ثمّ یحملون، فیقاتلون حتّی یُقتلوا. «1»
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 111- 112
قال: فبینا أهل العراق کذلک، وقد قتل منهم من قتل، وذلک عند زوال الشّمس، وإذا بالمثنّی بن مخرمة العبدیّ قد وافاهم فی ثلاثمائة فارس من أهل البصرة، وکثیر بن عمرو الحنفیّ، فی مائة وسبعین فارساً من أهل المدائن، فلمّا نظروا إلیهم اشتدّت عزمتهم وقویت نفوسهم؛ وفرحوا بهم، ثمّ اجتمعوا فی موضع واحد وکبّروا، وحملوا علی أهل الشّام، فقتلوا منهم مقتلة عظیمة، وهزموهم هزیمة قبیحة، ثمّ تراجع أهل الشّام واشتدّ القتال، وأخذ الرّایة رفاعة بن شدّاد البجلیّ وقال:
یا ربّ إنِّی تائب إلیکا متّکل یا سیّدی علیکا
أرجو بذاک الخیر من یدیکا فاجعل ثواب أملی لدیکا
ثمّ حمل، ولم یزل یقاتل حتّی جرح، فعاد إلی أصحابه مجروحاً، فالتفت رجل من کنانة من أهل المدائن إلی أصحابه، فقال: یا أهل العراق! واللَّه ما لنا بهؤلاء القوم من
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأصل، وفی مط: وأن ترکنوا إلی الّتی قلیلًا ما تلبثون فیها، ثمّ تحملون، فتقاتلون، حتّی تُقتلوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 666
طاقة، فارجعوا إلی بلدنا، فعسی اللَّه أن یکفینا أمرهم بغیرنا.
فقال له عبداللَّه بن عوف الأزدیّ: بئسما قلت! واللَّه لو ولیناهم الأدبار لیرکبنّ أکتافنا، فلا نبلغ فرسخاً حتّی نقتل عن آخرنا، فإن نجا منّا ناج أخذه الأعراب وأهل القری فقتلوه صبراً، أو أخذوه أسراً فیدفعوه إلیهم، ولکن نقاتلهم فی یومنا هذا إلی اللّیل، فإن أمسینا وأخلط الظّلام رکبنا خیولنا ومضینا، فإن تبعونا رجعنا علیهم، وعزمنا علی الموت، وإن لم یتّبعونا مضینا ولا أظنّهم یتّبعوننا.
قال: ثمّ حمل أهل الشّام بأجمعهم علی أهل العراق، فقتلوا منهم جماعة.
قال: وتقدّم رجل من أهل الکوفة من کندة یقال له عبداللَّه بن عزیز، ومعه ابن له صغیر اسمه محمّد، فوقف بین الصّفّین، فنادی: یا أهل الشّام! هل فیکم أحد من کندة؟
قالوا: نعم، ما ترید؟ قال: أنا رجل من کندة وهذا ابنی فخذوه إلیکم، فإذا قُتلت فابعثوا به إلی قومکم بالکوفة، فإنّه لابدّ لی من القتال حتّی أموت. فنادوه: یا عمّ! لا تقتل نفسک، هلم إلینا وأنت آمن. فقال الشّیخ: لا واللَّه ما کنت لأرغب عمّا نویت به، وقد عزّ علیَّ مصارع إخوانی الّذین کانوا للبلاد نوراً وللدّین أرکاناً.
فجعل ولده یبکی، فقال الشّیخ لابنه: یا بنیّ! واللَّه لو کان عندی شی‌ء آثر من طاعة ربّی، لکنت أنت، ولو کان رضا ربّی فی قتلک لقتلتک واللَّه فی طاعته. ثمّ تقدّم للقتال وهو یقول:
قد علمت کندة من أعلامها أهل النُّهی ومن ذوی أحکامها
أهل عراقها وأهل شامها بأنّنی اللّیث لدی زحامها
وحمل فقاتل حتّی قُتل رحمه الله، وصار ابنه إلی الشّام، وتقدّم عبداللَّه بن عوف الأزدیّ إلی الرّایة، فرفعها وقال: أ یّها النّاس! قد بلغنی عن قوم منکم یریدون الهرب فی لیلتکم هذه، لا واللَّه لا یرانی اللَّه وأنا أولِّی ظهری عن هذا العدوّ، دون أن أرد مورد إخوانی؛ لأنِّی قد علمت إنّه لیس فی هذه الدّنیا عوض عن الآخرة.
ثمّ دنا من صفوف أهل الشّام ومعه جماعة من الأزد وحمیر وهمدان، فقال أهل الشّام: أنتم آمنون فلا تقتلوا أنفسکم. فقال لهم کریب بن زید الحمیریّ: یا هؤلاء! إنّا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 667
کنّا آمنین فی هذه الدّنیا، ولکنّا خرجنا لطلب الأمان فی الآخرة. ثمّ التفت إلی أصحابه وقال: احملوا علیهم فإنّکم بحمد اللَّه علی بصیرة ویقین.
فحمل علی أهل الشّام، وحمل أصحابه- وکانوا قریباً من مأتی رجل- فلم یزالوا یقاتلون حتّی قتلوا عن آخرهم؛ فتقدّم صحیر بن حذیفة المولی- وکان من خیار أهل الکوفة وزهّادهم- ومعه نیف وثلاثون رجلًا من بنی عمّه، فقال: یا قوم! لا تهابوا الموت فإنّه لاقیکم، ولا ترجعوا إلی الدّنیا الّتی خرجتم منها، فإنّها لا تبقی لکم، ولا تزهدوا فیما دعیتم إلیه من ثواب ربّکم، فما عند اللَّه خیر وأبقی.
ثمّ حمل أمام قومه وهو یقول:
بؤساً لقوم قتلوا حسینا بؤساً وتعساً لهم وحینا
أرضوا یزید ثمّ لاقوا شینا ولم یخافوا بغیهم علینا
فقاتل هو وقومه من عشیرته حتّی قتلوا، ولم یبق منهم إلّارجل کان یقاتلهم بشدّة یتّقونه منها، فقالوا له: ویلک من أنت فقد أعجزتنا؟ فقال: الویل لکم، أنا من بنی آدم! وحمل علیهم وهو یقول:
إنِّی إلی اللَّه من الذّنب أفرّ ولا أبالی کلّ ما کان قدر
أنوی ثواب اللَّه فیما قد أثر واضرب القرن بمصقول بتر
ثمّ حمل علیهم، فأحدقوا به، فقُتل، فعرفه رجل من أهل الشّام وقال: ویحکم، هذا عبداللَّه بن عبید الرّافعیّ، فارس مزینة قاطبة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 199- 201
فلمّا قتل [عبداللَّه بن وال] أتوا رفاعة بن شدّاد البجلیّ وقالوا: لتأخذ «1» الرّایة. فقال: ارجعوا بنا لعلّ اللَّه یجمعنا لِیَوْمِ «2» شرّهم «3». فقال له عبداللَّه بن عوف بن الأحمر: هلکنا
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «خذ»]
(2)- [فی المطبوع: «الیوم»]
(3)- [نهایة الإرب: «شرّ لهم»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 668
واللَّه، لئن انصرفنا «1» لیرکبنّ أکتافنا، فلا نبلغ فرسخاً حتّی نهلک عن آخرنا، وإن نجا منّا ناج، أخذته العرب یتقرّبون «2» به إلیهم، فقُتل «3» صبراً، هذه الشّمس قد قاربت الغروب، فنقاتلهم علی خیلنا، فإذا غسق اللّیل رکبنا خیولنا أوّل اللّیل، وسرنا حتّی نصبح ونسیر علی مهل، ویحمل الرّجل صاحبه وجریحه «4» ونعرف الوجه الّذی نأخذه.
فقال رفاعة: نعم ما رأیت. وأخذ الرّایة، وقاتلهم قتالًا شدیداً، «5» ورام أهل الشّام إهلاکهم قبل اللّیل، فلم یصلوا إلی ذلک لشدّة قتالهم «5».
وتقدّم عبداللَّه بن عزیز الکنانیّ، فقاتل أهل الشّام «6» ومعه ولده محمّد وهو صغیر، فنادی بنی کنانة من أهل الشّام وسلّم ولده إلیهم لیوصلوه إلی الکوفة، فعرضوا علیه الأمان. فأبی، ثمّ قاتلهم حتّی قُتل، وتقدّم «7» کرب بن یزید الحمیریّ «7» عند المساء فی مائة من أصحابه «8» فقاتلهم أشدّ قتال «8»، فعرض علیه وعلی أصحابه ابن ذی الکلاع الحمیریّ الأمان، قال: قد کنّا آمنین فی الدّنیا وإنّما خرجنا نطلب أمان الآخرة، فقاتلوهم حتّی قتلوا، وتقدّم صخر بن هلال المزنیّ فی ثلاثین من مزینة، فقاتلوا حتّی قُتلوا. «9» «9»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 344/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 569- 570؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 539- 540
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «انصرفت»]
(2)- [نهایة الإرب: «فتقرّبوا»]
(3)- [نهایة الإرب: «فیقتل»]
(4)- [نهایة الإرب: «حریمه»]
(5- 5) [لم یرد فی نهایة الإرب]
(6)- [زاد فی نهایة الإرب: «قتالًا شدیدا»]
(7- 7) [نهایة الإرب: «کریب بن زید الحمیر»]
(8- 8) [نهایة الإرب: «فقاتل قتالًا شدیداً»]
(9)- چون او کشته شد، به رفاعة بن شداد بجلی خبر دادند و گفتند: «پرچم را تو بردار.»
گفت: «برگردید که شاید خداوند ما را در نبرد دیگری با آن‌ها روبرو کند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 669
فبینما هم کذلک إذ جاءتهم النّجدة مع المثنّی بن مخربة «1» العبدیّ من البصرة ومن المدائن مع کثیر بن عمرو الحنفیّ، فاشتدّت قلوب أهل العراق بهم، واجتمعوا وکبّروا واشتدّ القتال، فتقدّم رفاعة بن شدّاد نحو «2» صفوف أهل الشّام «2»، وهو یرتجز ویقول:
یا ربّ إنِّی تائبٌ إلیکا قد اتّکلتُ سیِّدی علیکا
قدماً ارجّی «3» الخیر من یدیکا فاجعل ثوابی أملی إلیکا «4»
قال عبداللَّه بن عوف الأزدیّ: واشتدّ القتال حتّی بان فی أهل العراق الضّعف والقلّة «5»،
__________________________________________________
عبداللَّه‌بن‌عوف‌بن احمر به او گفت: «به خدا هلاک خواهیم شد (اگر برگردیم)؛ زیرا آن‌ها ما را دنبال خواهند کرد، بر دوش ما سوار خواهند شد، خواهند کشت و یک فرسنگ راه نخواهیم رفت تا همه کشته شویم. اگر یک‌تن هم از ما نجات یابد، اعراب بادیه اورا خواهند گرفت و تسلیم خواهند کرد که اورا بکشند. این آفتاب است که نزدیک است غروب کند و ناپدید شود. ما با آن‌ها جنگ می‌کنیم تا شب فرا رسد، آن‌گاه اوّل شب بر اسب‌های خود سوار شده، می‌گریزیم، تا صبح راه را خواهیم پیمود و بعد از آن با آسودگی خواهیم رفت. هر یک از ما هم یار مجروح خود را همراه خواهد برد، راه خود را شناخته و روانه می‌شویم.»
رفاعة گفت: «آری این رأی پسندیده و خوب است.» او پرچم را برداشت و سخت نبرد کرد. اهالی شام خواستند آن‌ها را قتل عام کنند که تا شب نرسیده همه را نابود نمایند، ولی نتوانستند. عبداللَّه‌بن عزیز کنانی پیش رفت و با اهل شام سخت جنگ نمود. محمد فرزندش که کودک بود، همراه پدر بود. او به قبیله کنانه که با اهل شام بودند، ندا داد و فرزند خود را تسلیم آن‌ها نمود (که حمایت کنند) که به کوفه برساند. آن‌ها هم به پدرش امان دادند، او نپذیرفت و دلیرانه نبرد کرد تا کشته شد. کرب‌بن یزید حمیری هم نزدیک غروب پیش رفت، صد تن از یاران او همراه بودند و همه سخت جنگ کردند. ابن‌ذی‌الکلاع به او و اتباع او پیشنهاد امان داد. او گفت: «ما در این دنیا در امان بودیم، ولی برای امان آخرت قیام و خروج کردیم.» آن‌ها جنگ کردند تا همه کشته شدند. صخربن هلال مزنی با عده سی تن از قبیله مزینه پیش رفت و نبرد کردند تا کشته شدند.
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 27- 28
(1)- کذا فی الطّبریّ، وفی «ف»: محزمة، وفی العوالم: مخزمة، [وفی البحار: «مخرمة»، وفی الدّمة السّاکبة: «مخزومة»]
(2- 2) فی «ف» والبحار: صفوف الشّام
(3)- فی «خ»: قدیماً أرجو.
(4)- فی «ف» و «خ» [والدّمعة السّاکبة]: لدیکا
(5)- کلمة «والقلّة» لیس فی «ف» [والدّمعة السّاکبة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 670
وتحدّثوا فی ترک القتال، فبعضهم یوافق، وبعضهم یقول: إن ولّینا رکبنا السّیف، فلا نمشی فرسخاً حتّی لا یبقی منّا واحد «1»، وإنّما نقاتل حتّی یأتی اللّیل ونمضی.
ثمّ تقدّم عبداللَّه بن عوف إلی الرّایة، فرفعها، واقتتلوا أشدّ قتال «2»، فقتل جماعة من أهل العراق، وانفلت الجموع. «3»
__________________________________________________
(1)- فی «ف»: أحد منّا
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «القتال»]
(3)- و به روایت مجلسی چون عبداللَّه به قتل رسید، آن جماعت که اشارت رفت، از مردم بصره و مداین به یاری مردم‌عراق برسیدند، قلوب مردم عراق استوار گشت، همه انجمن شدند، تکبیر براندند و میدان قتال را گرم کردند. رفاعةبن شدّاد روی به صفوف شام نهاد و با قلبی استوار و آهنگی پایدار این شعر باز خواند:
«یا ربّ إنِّی تائب إلیکا قد اتّکلت سیّدی علیکا
قدماً رجوت الخیر من یدیکا فاجعل ثوابی أملی إلیکا»
این‌وقت نایره قتال اشتعال گرفت، ابطال رجال جدالی سخت و نبردی استوار بپای بردند، چندان که آثار ضعف و سستی در مردم عراق پدیدار گردید و وهمی در ترک قتال مقال رفت.
و ابن‌اثیر گوید: چون عبداللَّه‌بن وال به عزّ شهادت اتصال یافت، مردم عراق نزد رفاعةبن شدّاد شدند و گفتند: «اینک حامل رایت تویی، برافراز و به میدان قتال بتاز.»
رفاعة گفت: «بهتر آن است که اکنون دست از جنگ بازداریم و ساز مراجعت گیریم، شاید خدای تعالی ما را به جماعتی مساعدت فرماید تا سزای ایشان را باز دهیم.»
عبداللَّه‌بن عوف‌بن احمر گفت: «سوگند با خدای اگر هم اکنون باز شویم، ایشان از دنبال ما بتازند، بر دوش و بر ما برآیند و یک تن را زنده نگذارند. اگر کسی نجات یابد و از چنگ این مردم نابه‌کار فرار جوید، به دست این جماعت اعراب نابه‌هنجار گرفتار آید و ایشان محض تقرب به این جماعت، اورا به ایشان آورد تا با دو دست بسته گردن زنند. اینک آفتاب رو به غروب کردن و سر به کوه بردن است. چندی با ایشان بگردیم، دستی به جنگ بسائیم، چون ظلمت شب پرده بیاویزد، در همان آغاز شب بر مراکب خویش سوار شده، آسوده جانب مراجعت گیریم و هر مردی ببایست رفیق خود را یا زخم‌دار خود را با خود حمل دهد و به هر سوی روی کنیم، باید به جمله شناخته بداریم.»
رفاعة گفت: «رأیی نیکو و اندیشه صحیح آوردی.» آن‌گاه رایت را برگرفت و به قولی عبداللَّه‌بن عوف، رایت قتال برافراشت و با مردم شام چنان جنگی به پای آورد که هیچ کس را گمان نمیرفت. مردم شام بر آن عزیمت و عقیدت بودند که از آن پیش که آفتاب سر به تیغه کوه کشد، جمله را با تیغ بگذرانند و روز ایشان را نابود نمایند. لکن از شدت بأس و قوت قتالِ مردم عراق به آرزوی خویش دست نیافتند و عبداللَّه‌بن عزیز
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 671
ابن نما، ذوب النّضار،/ 90- 91/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 362؛ البحرانی، العوالم، 17/ 681- 682؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 229
فلمّا قُتل عبداللَّه بن وال أتوا إلی رفاعة بن شدّاد وطلبوا منه أن یأخذ الرّایة، فأشار علیهم بالرّجوع، لمّا رأی أ نّه لا طاقة لهم بأهل الشّام، وقال: لعلّ اللَّه یجمعنا لیوم هو شرّ لهم. فقال له عبداللَّه بن عوف بن الأحمر: لیس هذا برأی، لئن انصرفنا لیتّبعوننا فلا نسیر فرسخاً حتّی نُقتل عن آخرنا، وإن نجا منّا أحد أخذته العرب یتقرّبون به إلیهم، فیقتل صبراً، ولکن هذا الشّمس قد قاربت الغروب، فنقاتلهم علی خیلنا، فإذا غسق اللّیل رکبنا خیولنا أوّل اللّیل، وسرنا حتّی نصبح ونسیر علی مهل، ویحمل الرّجل صاحبه وجریحه، ونعرف الجهة الّتی نتوجّه إلیها. فقال رفاعة: نعم ما رأیت. وأخذ الرّایة، وقاتلهم قتالًا شدیداً وجعل یرتجز ویقول:
یا ربّ إنّی تائب إلیکا قد اتّکلت سیّدی علیکا
قد ما أرجی الخیر من یدیکا فاجعل ثوابی أملی لدیکا
ورام أهل الشّام استئصالهم قبل اللّیل، فلم یقدروا لشدّة قتالهم وقوّة بأسهم.
وتقدّم عبداللَّه بن عزیز الکنانیّ، فقاتل أهل الشّام ومعه ولده محمّد وهو صغیر، فنادی بنی کنانة من أهل الشّام وسلّم ولده إلیهم، لیوصلوه إلی الکوفة، فعرضوا علیه
__________________________________________________
کنانی روی به قتال سپاه شام نهاد. پسرش محمد که طفلی خردسال بود، با او بود. پس مردم کنانه را از اهل شام آواز داد و پسرش را با ایشان تسلیم کرد تا اورا به کوفه برسانند. ایشان گفتند: «دست از جنگ بدار و ایمن باش.» عبداللَّه پذیرفتار نشد و قتال بداد تا با دیگر کشتگان همال شد.
و از آن پس کرب‌بن یزید حمیری، نزدیک نمایش تاریکی با یک‌صد نفر از اصحاب خویش روی به مردم شام نهاد و به سخت‌تر وجهی قتال بداد. شرحبیل‌بن ذی‌الکلاع حمیری اورا و اصحابش را امان بداد. کرب‌بن یزید گفت: «در این مدت در دنیا در امان بودیم و خروج نمودیم تا در آخرت امان یابیم.» پس همچنان قتال بدادند تا کشته شدند.
پس از وی، صخربن هلال مزنی با سی تن از جماعت مزینه، به میدان کران و عرصه مردان بتاخت، مردانه نبرد ساخت و مرد و مرکب به خاک انداخت تا با مردم خویش رخت به دیگر جهان برداشت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 235- 237
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 672
الأمان، فأبی، وأخذ ابنه یبکی فی أثر أبیه، وبکی الشّامیّون رقّة له ولابنه، فقال: یا بنیّ! لو کان شی‌ء آثر عندی من طاعة ربّی لکنت أنت. ثمّ اعتزل ذلک الجانب وقاتل حتّی قُتل.
ولمّا علم کریب بن زید الحمیریّ ما عزم علیه رفاعة من الرّجوع، جمع إلیه رجالًا من حمیر وهمدان، وقال: عباد اللَّه روحوا إلی ربّکم، واللَّه ما فی شی‌ء من الدّنیا خلف من رضا اللَّه، وقد بلغنی أنّ طائفة منکم یریدون الرّجوع، فأمّا أنا فوَاللَّه لا أولِّی هذا العدوّ ظهری حتّی أرد مورد إخوانی. فأجابوه وقالوا: رأینا مثل رأیک. فتقدّم عند المساء فی مائة من أصحابه، فقاتلهم أشدّ القتال، فعرض ابن ذی الکلاع الحمیریّ علیه وعلی أصحابه الأمان، فقال: قد کنّا آمنین فی الدّنیا وإنّما خرجنا نطلب أمان الآخرة، فقاتلوهم حتّی قُتلوا.
وتقدّم صخر (صحیر خ ل) بن حذیفة بن هلال المزنیّ فی ثلاثین من مزینة، فقال لهم: لا تهابوا الموت فی اللَّه فإنّه لاقیکم، ولا ترجعوا إلی الدّنیا الّتی خرجتم منها إلی اللَّه، فإنّها لا تبقی لکم، ولا تزهّدوا فیما رغبتم فیه من ثواب اللَّه، فإنّ ما عند اللَّه خیر لکم. ثمّ مضوا، فقاتلوا حتّی قُتلوا.
فلمّا أمسوا، رجع أهل الشّام إلی معسکرهم ونظر رفاعة إلی کلّ رجل قد عقر به فرسه أو جرح، فدفعه إلی قومه، ثمّ سار بالنّاس لیلته کلّها وجعل لا یمرّ بجسر إلّاقطعه خوفاً أن یلحقهم الطّلب، وجعل وراءهم أبا الجویریة العبدیّ فی سبعین فارساً، فإذا مرّوا برجل قد سقط حمله، أعانوه أو وجدوا متاعاً قد سقط قبضوه، حتّی یوصلوه إلی صاحبه.
وأصبح الحصین وأصحابه فلم یجدوهم، فترکهم الحصین ولم یبعث أحداً فی أثرهم، فلمّا ساروا وأصبحوا، إذا عبداللَّه بن غزیة فی نحو من عشرین رجلًا قد أرادوا الرّجوع إلی العدوّ مستقتلین، فجاء رفاعة وأصحابه وناشدوهم اللَّه أن یفعلوا، فلم یزالوا یناشدوهم حتّی ردّوهم إلّارجل من مزینة یسمّی عبیدة بن سفیان، فإنّه انسلّ من بین النّاس ورجع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 673
بدون أن یعلم به أحد حتّی لقی أهل الشّام، فشدّ علیهم بسیفه یضاربهم حتّی عقر فرسه، فجعل یقاتل راجلًا وهو یقول:
إنِّی من اللَّه إلی اللَّه أفرّ رضوانک اللّهمّ أبدی وأسر
فقیل له: مَنْ أنت؟ قال: من بنی آدم لا أحبّ أن أعرفکم ولا أن تعرفونی یا مخرّبی البیت الحرام. فبرز إلیه سلیمان بن عمرو الأزدیّ، وکان من أشجع النّاس، وحمل کلّ منهما علی صاحبه وکلاهما أثخن صاحبه وأصابه، وشدّ النّاس علیه من کلّ جانب فقتلوه.
قال الرّاوی: فواللَّه ما رأیت أحداً قطّ هو أشدّ منه.
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 26- 29، ط 2/ 32- 35
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌8ق‌1، ص: 674