‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

قال: أخبرنا «1» أحمد بن عبد اللّه بن یونس قال «2»: حدّثنا شریک عن مغیرة، قال:
«3» قالت مرجانة «4» لابنها عبید اللّه بن زیاد «4»: یا خبیث! قتلت ابن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم «5»؟! لا تری «6» الجنّة أبدا.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 88 رقم 311- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 39/ 333، 334، مختصر ابن منظور، 15/ 318؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 147؛ القمی، نفس المهموم،/ 406؛ المحمودی، العبرات، 2/ 379؛ مثله الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 348؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 286؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 357؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 109؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 363
قال: و کانت «7» مرجانة امرأة صدق، فقالت لعبید اللّه حین قتل الحسین علیه السّلام: ویلک! ماذا صنعت! و ماذا رکبت! «8»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 484- عنه: کحّالة، أعلام النّساء، 5/ 32
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ مدینة دمشق مکانه: «أخبرنا أبو بکر الأنصاریّ، أنا الحسن بن علیّ، أنا أبو عمر بن حیّویه، أنا أحمد بن معروف، نا الحسین بن الفهم، نا محمّد بن سعد، أنا ...»].
(2)- [من هنا حکاه فی تاریخ الإسلام و البدایة و النّهایة و تهذیب التّهذیب].
(3)- [من هنا حکاه فی تذکرة الخواصّ و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین].
(4- 4) [فی تذکرة الخواصّ و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «امّ ابن زیاد لإبنها»].
(5)- [فی البدایة و تهذیب التّهذیب و المعالی و وسیلة الدّارین: «ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم»].
(6)- [فی المختصر: «لا تدخل» و فی تذکرة الخواصّ و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «و اللّه لا تری» و فی تهذیب التّهذیب: «لا تری و اللّه»].
(7)- [من هنا حکاه عنه فی أعلام النّساء].
(8)- گوید: «مرجانه، زنی صداقت پیشه بود و وقتی حسین علیه السّلام کشته شد، به عبید اللّه گفت: «وای تو، چه کردی و به چه کاری دست زدی؟»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3102
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 2
(و به) قال: أخبرنا محمّد بن محمّد بن عثمان البندار بقراءتی علیه ببغداد، قال: أخبرنا أبو محمّد عبد اللّه بن إبراهیم بن أیّوب بن ماسی البزّار، قال: حدّثنا أبو جعفر محمّد بن عثمان بن أبی شیبة العبسیّ «1» الکوفیّ إملاء، قال: حدّثنی أبی، قال: حدّثنی جریر، عن منصور، عن مغیرة: [...]، و قد کانت مرجانة امرأة صدق، فقالت لعبید اللّه «2» حین قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام: ما صنعت! و ما رکبت!
الشّجری، الأمالی، 1/ 164
(و بهذا الإسناد) عن أبی العلاء [الحسن بن أحمد بن الحسن] هذا، أخبرنا عبد القادر بن محمّد، أخبرنا الحسن بن محمّد الجوهریّ، أخبرنا أحمد بن العبّاس، أخبرنا أحمد بن معروف، أخبرنا الحسین بن محمّد، أخبرنا محمّد بن سعد، أخبرنا أحمد بن عبد اللّه، حدّثنا شریک، عن مغیرة قال: قالت مرجانة لعبید اللّه بن زیاد: قتلت ابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم! لا تری الجنّة أبدا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 45
و قال المغیرة: قالت مرجانة لابنها عبید اللّه بعد قتل الحسین: یا خبیث! قتلت ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم «3» لا تری الجنّة أبدا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 381- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 606
و قد کانت مرجانة تقول لابنها عبید اللّه: قتلت ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله! لا تری الجنّة. أو نحو هذا.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 358
و لمّا قتل قالت مرجانة ابنه عبید اللّه بن زیاد: خبیث قتلت ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم!
لا تری الجنّة أبدا.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 427
و قد کانت امّه مرجانة قالت له حین قتل الحسین: ویحک ماذا صنعت و ماذا رکبت؟
و عنفته تعنیفا شدیدا. «4»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 219
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «العتبیّ»].
(2)- [فی المطبوع: «لعبد اللّه»].
(3)- [نفس المهموم: «ابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله»].
(4)- ابن سعد در طبقات آورده که: مرجانه مادر ابن زیاد به نزد پسر آمد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 3
__________________________________________________
- و قالت لابنها: یا خبیث! قتلت ابن رسول اللّه؟! و اللّه لا تری الجنّة أبدا.
گفت از برای پسرش ابن زیاد: «ای خبیث! کشتی پسر رسول خدای را، سوگند با خدای که هرگز روی بهشت را نخواهی دید.» ابن زیاد را هرکس از این‌گونه نصیحت می‌کرد، باد در چنبر می‌بست و آب در هاون می‌سود 1.
(1). این دو جمله، کنایه از کار بی‌فایده کردن است و در این‌جا مقصود تأثیر نکردن نصیحت است؛ چنانچه سعدی هم گوید:
بر سیه‌دل چه سود خواندن وعظ؟ نرود میخ آهنین بر سنگ
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 72- 73
و نیز مغیره گوید: بعد از شهادت حضرت امام حسین صلوات اللّه علیه، مرجانه به پسرش عبید اللّه گفت: «ای خبیث! پسر رسول خدای صلی اللّه علیه و اله را بکشتی! هرگز روی بهشت را ننگری.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 4/ 74
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 4

قال هشام: عن عوانة، قال: قال عبید اللّه بن زیاد لعمر بن سعد «1» بعد قتله الحسین:
یا عمر «1»! أین الکتاب الّذی «2» کتبت به «2» إلیک فی قتل الحسین؟ قال: مضیت لأمرک و ضاع الکتاب. قال «3»: لتجیئنّ به. قال: ضاع.
قال: و اللّه لتجیئنّی «4» به. قال: ترک و اللّه یقرأ علی عجائز قریش اعتذارا «5» إلیهنّ بالمدینة، أما و اللّه لقد نصحتک فی حسین نصیحة لو نصحتها أبی «6» سعد بن أبی وقّاص کنت «7» قد أدّیت حقّه.
قال عثمان بن زیاد أخو عبید اللّه: «8» صدق و اللّه، لوددت «8» أنّه لیس من بنی زیاد رجل إلّا و فی أنفه خزامة إلی یوم القیامة و أنّ حسینا لم یقتل.
قال: فو اللّه ما أنکر ذلک علیه عبید اللّه. «9»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البدایة].
(2- 2) [البدایة: «کتبته»].
(3)- [البدایة: «فقال له ابن زیاد»].
(4)- [البدایة: «لتجیئن»].
(5)- [البدایة: «أعتذر»].
(6)- [البدایة: «إلی»].
(7)- [البدایة: «لکنت»].
(8- 8) [البدایة: «صدق عمر و اللّه، و لوددت و اللّه»].
(9)- عوانه گوید: عبید اللّه بن زیاد از آن پس که حسین را کشته بود، به عمر بن سعد گفت: «ای عمر! نامه‌ای که برای تو درباره کشتن حسین نوشته بودم، کجاست؟»
گفت: «دستور تو را به کار بستم و نامه گم شد.»
گفت: «باید آن را بیاوری.»
گفت: «گم شده است.»
گفت: «به خدا باید بیاوری.»
گفت: «به خدا مانده است که در مدینه به عذرجویی برای پیرزنان قریش خوانده شود. به خدا درباره-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 5
الطّبری، التّاریخ، 5/ 467- مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 208
ثمّ إنّ ابن زیاد قال لعمر بن سعد بعد عوده من قتل الحسین: یا عمر! إیتنی بالکتاب الّذی کتبته إلیک فی قتل الحسین. قال: مضیت لأمرک، و ضاع الکتاب. قال: لتجئنی به.
قال: ضاع. قال: لتجئنی به. قال: ترک و اللّه یقرأ علی عجائز قریش بالمدینة اعتذارا إلیهنّ «1»، أما و اللّه لقد نصحتک فی الحسین نصیحة لو نصحتها أبی سعد بن أبی وقّاص لکنت قد أدّیت حقّه.
فقال عثمان بن زیاد- أخو عبید اللّه-: صدق و اللّه لوددت أنّه لیس من بنی زیاد رجل إلّا و فی أنفه خزامة إلی یوم القیامة و أنّ الحسین لم یقتل. فما أنکر ذلک عبید اللّه بن زیاد. «2»
__________________________________________________
- حسین چندان تو را اندرز دادم که اگر به پدرم سعد بن ابی وقاص داده بودم، حق وی را ادا کرده بودم.»
عثمان بن زیاد، برادر عبید اللّه گفته بود: «به خدا راست گفت. دلم می‌خواست در بینی هریک از بنی زیاد تا به روز رستاخیز، حلقه مهاری بود؛ اما حسین کشته نشده بود.»
گوید: «به خدا عبید اللّه بر این گفته وی اعتراض نکرد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3081- 3082
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین و أصحابه].
(2)- پس از آن، ابن زیاد به عمر بن سعد پس از مراجعت از میدان قتل حسین گفت: «ای عمر! آن نامه را که من به تو نوشته و دستور قتل حسین را داده بودم، به من پس بده.» گفت: «من امر تو را اجرا کردم و آن نامه گم شد.»
گفت: «باید آن را بیاوری و به من بدهی.»
گفت: «مفقود شده است.»
گفت: «باید بیاوری و به من بدهی.»
گفت: «به خدا آن نامه را به مدینه فرستادم که برای پیرزنان قریش خوانده شود تا من نزد آن‌ها (در قتل حسین) معذور باشم. من به خدا سوگند درباره حسین به تو نصیحت کردم، که اگر آن نصیحت را به پدرم سعد بن ابی وقاص کرده بودم، حق او را ادا می‌کردم (تو را به اندازه پدرم دوست داشتم و نیکی را برای تو خواستم).»
عثمان بن زیاد، برادر عبید اللّه گفت: «راست می‌گوید. به خدا من دوست دارم کسی از فرزندان و خاندان زیاد نمانده باشد که در بینی خود حلقه ننگ نگذاشته باشد تا روز رستاخیز و با تحمل آن همه ننگ، حسین را نمی‌کشتند. (قتل حسین از همه ننگ‌ها بدتر است).»
عبید اللّه بن زیاد بر گفته برادر خود ایراد نگرفت و آن را انکار نکرد.
کمره‌ای، ترجمه کامل، 5/ 210- 211
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 6
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 303- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 414؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 419
و لمّا اجتمع عبید اللّه بن زیاد و عمر بن سعد بعد قتل الحسین علیه السّلام قال عبید اللّه لعمر:
ائتنی بالکتاب الّذی کتبته إلیک فی معنی قتل الحسین علیه السّلام و مناجزته. فقال: ضاع. فقال:
لتجیئنّنی به أتراک معتذرا فی عجائز قریش؟ قال عمر: و اللّه لقد نصحتک فی الحسین نصیحة لو استشارنی بها أبی سعد کنت قد أدّیت حقّه.
فقال عثمان بن زیاد- أخو عبید اللّه بن زیاد-: صدق و اللّه لوددت أنّه لیس من بنی زیاد رجل إلّا و فی أنفه خزامة إلی یوم القیامة، و أنّ حسینا لم یقتل. قال عمر بن سعد:
و اللّه ما رجع أحد بشرّ ممّا رجعت أطعت عبید اللّه، و عصیت اللّه، و قطعت الرّحم.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 60- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 118؛ البحرانی، العوالم، 17/ 385- 386
قال: ثمّ ندم ابن زیاد أیضا علی قتله الحسین، و قال لعمر بن سعد: یا عمر! ائتنی بالکتاب الّذی کتبته إلیک فی قتل الحسین؟ قال: مضیت لأمرک و ضاع الکتاب. قال:
لتجی‌ء به. قال: ضاع. قال: لتجی‌ء به. قال: ترک و اللّه یقرأ علی عجائز قریش بالمدینة اعتذارا إلیهنّ، أما و اللّه لقد نصحتک فی حسین نصیحة لو نصحتها أبی سعد بن أبی وقّاص لکنت قد أدّیت حقّه.
فقال عثمان بن زیاد: صدق، و اللّه لوددت أنّه لیس من بنی زیاد رجل إلّا و فی أنفه خزامة إلی یوم القیامة، و أنّ حسینا لم یقتل! فما أنکر ذلک عبید اللّه بن زیاد علی أخیه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 472
حکی: أنّه لمّا فرغ عمر بن سعد من حرب الحسین و أدخلت الرّؤوس و الأساری إلی عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه تعالی جاء عمر بن سعد لعنه اللّه و دخل علی عبید اللّه بن زیاد یرید منه أن یمکنه من ملک الرّی، فقال له ابن زیاد: آتنی بکتابی «1» الّذی کتبته لک فی
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «بالکتاب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 7
معنی قتل الحسین و ملک الرّی. فقال له عمر بن سعد: و اللّه إنّه قد ضاع منّی و لا أعلم أین هو؟ فقال له ابن زیاد: لا بدّ أن تجئنی به فی هذا الیوم و إن لم تأتنی «1» به فلیس لک عندی جائزة أبدا، لأنّی کنت أراک مستحیا معتذرا فی أیّام الحرب من عجائز قریش، ألست أنت القائل؟
فو اللّه ما أدری و إنّی لصادق أفکّر فی أمری علی خطرین
أ أترک ملک الرّی و الرّی منیّتی أم أرجع مأثوما بقتل حسین
و هذا کلام معتذر مستح «2» متردّد فی رأیه.
فقال عمر بن سعد: و اللّه یا أمیر! لقد نصحتک فی حرب الحسین نصیحة صادقة لو ندبنی إلیها أبی سعد لما کنت أدّیت حقّه کما أدّیت حقّک فی حرب الحسین علیه السّلام. «3» فقال له عبید اللّه بن زیاد «3»: کذبت یا لکع.
فقال عثمان بن زیاد أخو عبید اللّه بن زیاد: و اللّه یا أخی لقد صدق عمر بن سعد فی مقالته و إنّی لوددت أنّه لیس من بنی زیاد رجل إلّا و فی أنفه خزامة إلی یوم القیامة، و أنّ حسینا لم یقتل أبدا.
فقال عمر بن سعد: فو اللّه یا ابن زیاد ما رجع أحد من قتلة «4» الحسین بشرّ ممّا رجعت به أنا. فقال له: و کیف ذلک؟ فقال: لأنّی عصیت اللّه و أطعت عبید اللّه و خذلت الحسین ابن بنت «5» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و نصرت أعداء رسول اللّه، و بعد ذلک إنّی قطعت رحمی و وصلت خصمی و خالفت ربّی، فیا عظیم ذنبی و یا طول کربی فی الدّنیا و الآخرة. ثمّ نهض من مجلسه مغضبا مغموما، و هو یقول: و «5» ذلک هو الخسران المبین. «6»
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «فإن لم تأتی»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «مستحی»].
(3- 3) [الدّمعة السّاکبة: «فقال عبد اللّه بن زیاد»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «قتل»].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 8
قال أبو السّدی: و اللّه إنّی لأعجب ممّن یسعی فی قتل أئمّته و هو یعلم أنّهم منتقمون منه فی آخرته، فهذا عاقبة أمره فی حکومة الرّی و قد خسرها. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 330- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 56- 57
قال: و لمّا اجتمع عبید اللّه بن زیاد و عمر بن سعد بعد قتل الحسین، قال عبید اللّه لعمر:
ائتنی بالکتاب الّذی کتبت إلیک فی معنی قتل الحسین و مناجزته. فقال: ضاع. فقال:
لتجیئنّنی به فی هذا الیوم، و إن لم تأتنی به فلیس لک عندی جایزة أبدا، أتراک معتذرا فی عجائز قریش فی أیّام الحرب؟ ألست أنت القائل؟
فو اللّه ما أدری و إنّی لحائر أفکّر فی أمری علی خطرین
أ أترک ملک الرّی و الرّی منیّتی أم أرجع مأثوما بقتل حسین
قال عمر: و اللّه لقد نصحتک فی الحسین نصیحة لو استشارنی بها أبی سعد کنت قد أدّیت حقّه. فقال ابن زیاد: کذبت یا لکع.
فقال عثمان بن زیاد أخو عبید اللّه: صدق و اللّه لوددت أنّه لیس من بنی زیاد رجل إلّا فی أنفه خزامة إلی یوم القیامة و إنّ حسینا لم یقتل. «2»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 476
__________________________________________________
(1)- سید احمد بن ابی طالب و دیگران روایت کرده‌اند که پسر زیاد، عمر را طلبید و گفت: «نامه‌ای که من به تو نوشته بودم، در قتل حسین به من بده.»
عمر گفت: «نامه گم شد.»
ابن زیاد گفت: «البته باید که نامه را بیاوری. می‌خواهی عذری در دست داشته باشی برای دفع تشنیع مردم؟»
عمر گفت: «من تو را نصیحت کردم که متعرض قتل او مشو و از من نشنیدی. و آن محض خیر تو بود.»
عثمان پسر دیگر زیاد گفت: «راست می‌گوید. من راضی بودم که حسین کشته نمی‌شد و ما همیشه ذلیل مردم می‌بودیم.»
عمر گفت: «به خدا سوگند که کسی از من بدتر کاری نکرده است. اطاعت پسر زیاد کردم و خدا را به خشم آوردم و قطع رحم کردم. نمی‌دانم که آخر کار من چه خواهد بود؟!»
مجلسی، جلاء العیون،/ 720
(2)- به روایت علمای اخبار، چون عبید اللّه بن زیاد از احتجاج با اهل بیت رسالت فراغت جست و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 9
__________________________________________________
- چند که توانست ایشان را مورد ملامت و شنعت داشت، خواست تا قتل حسین علیه السّلام را بر ذمت عمر ابن سعد فرود آورد و این امر شنیع و کردار نکوهیده را از خویش بگرداند. لا جرم عمر بن سعد را حاضر ساخت و گفت: «اکنون که تقدیم خدمت کردی و کار حسین را به پای آوردی، آن مکتوب که من در قتل حسین در قلم آوردم و به سوی تو روان داشتم، مرا باز ده.»
ابن سعد گفت: «آن مکتوب یاوه شد 1. چند به نزد من می‌پاید؟»
فقال: لتجیئنی به معتذرا فی عجائز قریش؟
ابن زیاد گفت: «در خاطر نهاده‌ای که در نزد عجایز 2 قریش به دست‌آویز مکتوب من، ساحت خویش را از آلایش قتل حسین صافی سازی؟»
فقال عمر: و اللّه لقد نصحتک فی الحسین نصیحة لو استشارنی ابی سعد، کنت قد أدّیت حقّه.
عمر بن سعد گفت: «سوگند به خدای، من تو را درباره حسین به راستی نصیحت کردم؛ نصیحتی که اگر پدرم سعد با من رأی می‌زد، جز آن نمی‌گفتم و تو سخن مرا در پس پشت گذاشتی 3 و از قتل حسین دست باز نداشتی.»
برادر عبید اللّه، عثمان بن زیاد که حاضر بود، گفت: «سوگند به خدای، عمر سخن به صدق کرد، دوست داشتم که مردی از اولاد زیاد نباشد؛ الا آن‌که تا روز قیامت، بینی او را مهار کرده باشند و حسین کشته نشده باشد.»
(1). یاوه شد: گم شد.
(2). عجایز: پیرزنان.
(3). سخن مرا دور انداختی و اعتنا نکردی.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 10

و أقبل عمر بن سعد، «1» فدخل الکوفة «1»، فقال: ما رجع رجل إلی أهله بشرّ ممّا رجعت به، أطعت ابن زیاد و عصیت اللّه و قطعت الرّحم!
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 81- عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 204
و جعل عمر بن سعد یقول: ما رجع أحد إلی أهله بشرّ ممّا رجعت به، أطعت الفاجر الظّالم ابن زیاد، و عصیت الحکم العدل، و قطعت القرابة الشّریفة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 414- 415، أنساب الأشراف، 3/ 211
و روی عن حمید بن مسلم قال: کان عمر بن سعد لی صدیقا، فأتیته عند منصرفه من قتال الحسین، فسألته عن حاله، فقال: لا تسأل عن حالی، فإنّه ما رجع غائب إلی منزله بشرّ ممّا رجعت به، قطعت القرابة القریبة و ارتکبت الأمر العظیم. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2631، الحسین بن علیّ/ 90؛ القمی، نفس المهموم،/ 414
قال عمر بن سعد: و اللّه ما رجع أحد بشرّ ممّا رجعت، أطعت عبید اللّه، و عصیت اللّه، و قطعت الرّحم.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 65- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 118؛ البحرانی، العوالم، 17/ 386؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 476
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی السّیر].
(2)- از حمید بن مسلم نقل شده که گفته است: «عمر بن سعد دوست من بود، پس از آن‌که از کربلا برگشت پیش او رفتم و از حال او پرسیدم، گفت: از حال من مپرس که هیچ مسافری بدتر از من به خانه خود برنگشته است، رحم و خویشاوندی نزدیک را قطع کردم و مرتکب گناهی بزرگ شدم.»
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 306
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 11
ثمّ قام عمر بن سعد من عند ابن زیاد یرید منزله إلی أهله و هو یقول فی طریقه: ما رجع أحد مثل ما رجعت؛ أطعت الفاسق ابن زیاد الظالم ابن الفاجر، و عصیت الحاکم العدل، و قطعت القرابة الشریفة.
و هجره النّاس و کان کلّما مرّ علی ملأ من النّاس أعرضوا عنه، و کلّما دخل المسجد خرج النّاس منه، و کلّ من رآه قد سبّه، فلزم بیته إلی أن قتل.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 147- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 414
فقال عمر بن سعد: فو اللّه یا ابن زیاد ما رجع أحد من قتلة «1» الحسین علیه السّلام بشرّ ممّا رجعت به أنا. فقال له: و کیف ذلک؟ فقال: لأنّی عصیت اللّه و أطعت عبید اللّه و خذلت الحسین ابن بنت «2» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و نصرت أعداء رسول اللّه، و بعد ذلک إنّی قطعت رحمی و وصلت خصمی، و خالفت ربّی، فیا عظیم ذنبی و یا طول کربی فی الدّنیا و الآخرة. ثمّ نهض من مجلسه و خرج مغضبا مغموما و هو یقول: و «2» ذلک هو الخسران المبین. «3»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 330- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 57
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «قتل»].
(2)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة]
(3)- قال عمر بن سعد: و اللّه ما رجع أحد بشرّ ممّا رجعت. أطعت عبید اللّه و عصیت اللّه و قطعت الرّحم.
عمر بن سعد گفت: «قسم به خدای هیچ‌کس بزهکارتر و تبه روزگارتر از من نیست. اطاعت پسر زیاد را بر اطاعت خداوند قهار اختیار کردم و قطع رحم نمودم.»
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 76
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 12

ثمّ قدم بهم علی عبید اللّه بن زیاد، فقال عبید اللّه: من هذه؟ فقالوا: زینب بنت علیّ ابن أبی طالب! فقال: کیف رأیت صنع اللّه بأهل بیتک؟
قالت: کتب علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بیننا و بینک و بینهم.
قال: الحمد للّه الّذی قتلکم، و أکذب حدیثکم. قالت: الحمد للّه الّذی أکرمنا بمحمّد، و طهّرنا تطهیرا.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 79- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 238
قال: فلمّا دخل برأس حسین «1»، و صبیانه، و أخواته، و نسائه علی «2» عبید اللّه بن زیاد، «3» لبست زینب ابنة فاطمة أرذل ثیابها، و تنکّرت، و حفّت «4» بها إماؤها «3»، فلمّا دخلت جلست، فقال عبید اللّه بن زیاد: من هذه الجالسة؟ فلم تکلّمه؛ فقال ذلک ثلاثا، کلّ ذلک لا تکلّمه، فقال بعض إمائها: هذه زینب ابنة فاطمة. قال: فقال لها عبید اللّه: الحمد للّه الّذی فضحکم، و قتلکم، و أکذب أحدوثتکم!
فقالت: الحمد للّه الّذی أکرمنا بمحمّد صلّی اللّه علیه و سلّم، و طهّرنا تطهیرا، لا کما تقول أنت، إنّما یفتضح الفاسق، و یکذّب الفاجر. قال: فکیف رأیت صنع اللّه بأهل بیتک؟! قالت: کتب علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بینک و بینهم، فتحاجّون إلیه؛ و تخاصمون عنده.
قال: فغضب ابن زیاد و استشاط؛ قال: فقال له عمرو بن حریث: أصلح اللّه الأمیر! إنّما هی امرأة، و هل تؤاخذ المرأة بشی‌ء من منطقها! إنّها لا تؤاخذ بقول، و لا تلام علی خطل. فقال لها ابن زیاد: قد أشفی اللّه نفسی من طاغیتک، و العصاة المردة من أهل بیتک.
__________________________________________________
(1)- [فی العبرات مکانه: «قال: لمّا جی‌ء برأس الحسین ...»].
(2)- [العبرات: «إلی»].
(3- 3) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 406، و وسیلة الدّارین،/ 364].
(4)- [العبرات: «حفّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 13
قال: فبکت، ثمّ قالت: لعمری لقد قتلت کهلی، و أبرت أهلی، و قطّعت فرعی، و اجتثثت أصلی، فإن یشفک هذا فقد اشتفیت. فقال لها «1» عبید اللّه: هذه شجاعة «2»، قد لعمری کان أبوک شاعرا شجاعا «3». قالت: ما للمرأة و الشّجاعة «4»! إنّ لی عن الشّجاعة «4» لشغلا، و لکنّ نفثی ما أقول. «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 457- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 241
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العبرات].
(2)- [العبرات: «سجّاعة»].
(3)- [العبرات: «سجّاعا»].
(4)- [العبرات: «السّجاعة»].
(5)- گوید: وقتی سر حسین را با کودکان و خواهران و زنان وی پیش عبید اللّه بن زیاد آوردند، زینب بدترین جامه خویش را به تن کرده و ناشناس شده بود که کنیزانش به دور وی بودند و چون درآمد، بنشست.
گوید: عبید اللّه بن زیاد گفت: «این زن نشسته کیست؟»
اما او سخن نکرد و عبید اللّه سخن خویش را سه بار گفت و هربار زینب خاموش ماند. عاقبت یکی از کنیزانش گفت: «این زینب، دختر فاطمه است.»
گوید: عبید اللّه بدو گفت: «حمد خدایی را که رسواتان کرد و به کشتن داد و قصه شما را تکذیب کرد.»
زینب گفت: «حمد خدای را که به خلاف گفته تو، ما را به محمد حرمت بخشید و به کمال پاکی رساند.
فاسق است که رسوا می‌شود و بدکار است که تکذیبش می‌کنند.»
گفت: «کار خدا را با خاندانت چگونه دیدی؟»
گفت: «کشته شدنشان به قلم رفته بود و به آرامگاه خویش رفتند. خدا تو را با آن‌ها فراهم می‌کند تا در پیشگاه وی حجت گویید و از او داوری خواهید.»
گوید: ابن زیاد خشم آورد و به هیجان آمد.
گوید: عمرو بن حریث به او گفت: «خدا امیر را قرین صلاح بدارد. زن است. مگر می‌شود زن را به سخنی که می‌گوید، مؤاخذه کرد؟ زن را به سخن مؤاخذه نمی‌کنند، و به خطا ملامت نمی‌کنند.»
ابن زیاد گفت: «خدا دل مرا از سرانجام طغیانگرت و یاغیان سرکش خاندانت خنک کرد.»
گوید: زینب بگریست و گفت: «قسم به دینم، سالخورده‌ام را کشتی و کسانم را نابود کردی. شاخه‌ام را بریدی و ریشه‌ام را برآوردی. اگر این دلت را خنک می‌کند، خنک‌دل باش.»
عبید اللّه گفت: «دلیری یعنی این. قسم به دینم، پدرت سخندان و دلیر بود.»
گفت: «زن را با دلیری چه کار؟ مرا فراغت دلیری نیست. این غم خاطر است که می‌گویم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3066- 3067
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 14
قال: ثمّ أتی القوم حتّی أدخلوا «1» علی عبید اللّه بن زیاد، و نظرت إلیه زینب بنت علیّ «2» رضی اللّه عنه «2»، فجلست ناحیة، فقال ابن زیاد: من الجالسة؟ فلم تکلّمه. فقال الثّانیة:
من الجالسة؟ فلم تکلّمه. فقال رجل من أصحابه: هذه زینب بنت علیّ «3» رضی اللّه عنه «3»!
فقال ابن زیاد: الحمد للّه الّذی فضحکم، و «4» أکذب أحدوثتکم! فقالت زینب: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنبیّه محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم «5»، و طهّرنا فی کتابه تطهیرا، و إنّما یفضح الفاسق، و یکذّب الفاجر. فقال ابن زیاد: کیف رأیت صنع اللّه بأخیک «6»، و أهل بیتک؟ فقالت «2» زینب رضی اللّه عنها «2»: ما رأیت إلّا جمیلا، هؤلاء القوم کتب اللّه علیهم القتل فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بینک و بینهم یا ابن زیاد، فتحاجّون و تخاصمون، فانظر لمن الفلح یومئذ! ثکلتک امّک یا ابن مرجانة!
قال: فغضب ابن زیاد من ذلک، فقال له «7» عمرو بن حریث «8» المخزومیّ: أصلح اللّه الأمیر! إنّها امرأة، و المرأة لا تؤاخذ بشی‌ء من منطقها. فقال ابن زیاد: لقد أشفی اللّه [نفسی «9»] من طاغیتک «10»، و العصاة المردودة من أهل بیتک. فقالت زینب: لقد قتلت کهلی، و قطعت فرعی، و اجتثثت أصلی، فإن کان هذا شفاؤک فقد اشتفیت. فقال ابن زیاد: هذه «11» شجاعة لا حرج، لعمری لقد کان أبوک شاعرا شجاعا. فقالت زینب «2» رضی اللّه عنها «2»: یا ابن زیاد! و ما للمرأة و الشّجاعة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 226- 227
__________________________________________________
(1)- فی د: دخلوا.
(2- 2) لیس فی د.
(3- 3) فی د وبر: علیه السّلام.
(4)- من د وبر، و فی الأصل: لو.
(5)- فی د: صلّی اللّه علیه و آله.
(6)- من د، و فی الأصل وبر: أخوک.
(7)- لیس فی د.
(8)- من الطّبریّ، و فی النّسخ: صالح.
(9)- من الطّبریّ، و فی الدّرّ المنثور: غیضی.
(10)- زید فی النّسخ: الحسین.
(11)- من د و الطّبری و الدّرّ المنثور، و فی الأصل وبر: هذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 15
و أدخل عیال الحسین علیه السّلام علی ابن زیاد، فدخلت زینب «1» اخت الحسین علیه السّلام «1» فی جملتهم منکرة «2» و علیها أرذل ثیابها «3»، فمضت حتّی جلست ناحیة من القصر «4» و حفّت «5» بها إماؤها، فقال ابن زیاد: من هذه الّتی انحازت، «6» فجلست «7» «8» ناحیة «6» و «7» معها نساؤها «9»؟
فلم تجبه زینب «10»، فأعاد ثانیة «11» یسأل عنها «10»؟
فقال «12» له بعض إمائها: هذه زینب بنت فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. فأقبل علیها ابن زیاد «13» فقال لها «13»: الحمد للّه الّذی فضحکم، و قتلکم، و أکذب أحدوثتکم! فقالت زینب علیها السّلام: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنبیّه محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و طهّرنا من الرّجس تطهیرا، إنّما یفتضح «14» الفاسق «15»، و یکذّب الفاجر، و هو غیرنا «16». و الحمد للّه «17».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و إعلام الوری و کشف الغمّة و البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «متنکّرة»].
(3)- [أضاف فی المعالی: «و فی نفس المهموم عن الطّبریّ و الجزریّ: لبست زینب ابنة فاطمة علیها السّلام أرذل ثیابها و تنکّرت و حفّت بها إماؤها، انتهی. و فی بعض الکتب: و تستر وجهها بکمّها لأنّ قناعها أخذ منها»].
(4)- [لم یرد فی البحار].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «و حفّ»].
(6- 6) [لم یرد فی إعلام الوری و کشف الغمّة].
(7- 7) [لم یرد فی الأسرار].
(8)- [لم یرد فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و المعالی و وسیلة الدّارین].
(9)- [زاد فی المعالی: «و فی بعض الکتب: من هذه المتنکّرة»].
(10- 10) [إعلام الوری: «فأعادها ثانیة و ثالثة»].
(11)- [فی کشف الغمّة و البحار و العوالم و الأسرار: «القول ثانیة و ثالثة»، و زاد فی ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی: «و ثالثة»، و إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(12)- [فی البحار و العوالم: «فقالت»].
(13- 13) [فی إعلام الوری و البحار و العوالم و المعالی و وسیلة الدّارین: «و قال (لها)»].
(14)- [وسیلة الدّارین: «یفضح»].
(15)- [إلی هنا حکاه فی البحار و العوالم و أضاف: «إلی آخر ما مرّ [عن اللّهوف]»].
(16)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(17)- [لم یرد فی إعلام الوری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 16
فقال ابن زیاد: کیف رأیت فعل «1» اللّه بأهل بیتک؟ قالت: کتب اللّه علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بینک و بینهم «2»، فتحاجّون إلیه، و تختصمون عنده.
فغضب ابن زیاد، و استشاط، فقال «3» عمرو بن حریث: «4» أیّها الأمیر «4»! إنّها امرأة، و المرأة لا تؤاخذ «5» بشی‌ء من منطقها، «4» و لا تذمّ علی خطائها «4»، «6» فقال لها ابن زیاد: قد «7» شفی اللّه نفسی من طاغیتک، و العصاة من أهل بیتک.
فرقّت زینب علیها السّلام و بکت، و قالت له «8»: لعمری لقد قتلت کهلی، و أبرت «9» أهلی، و قطعت فرعی، «4» و اجتثثت أصلی «4»، فإن یشفک «10» هذا، فقد شفیت «11». فقال لها «12» ابن زیاد:
هذه سجّاعة و لعمری لقد کان أبوها سجّاعا شاعرا «8»، فقالت: ما للمرأة و السّجاعة إنّ لی عن السّجاعة لشغلا «13» و لکن صدری نفث لما «14» قلت. «15»
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: «صنع»].
(2)- [أضاف فی إعلام الوری: «یوم القیامة»].
(3)- [کشف الغمّة: «فقال له»].
(4- 4) [لم یرد فی إعلام الوری].
(5)- [إعلام الوری: «لا تؤخذ»].
(6)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «خطابها»].
(7)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و إعلام الوری: «لقد»].
(8)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(9)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «و أبدت» و فی الدّمعة السّاکبة: «و أبرزت»].
(10)- [إعلام الوری: «یشفیک»].
(11)- [فی إعلام الوری و کشف الغمّة و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «اشتفیت»].
(12)- [لم یرد فی إعلام الوری و کشف الغمّة و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم].
(13)- [الدّمعة السّاکبة: «شغلا»].
(14)- [فی إعلام الوری و کشف الغمّة و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «بما»].
(15)- آن‌گاه عیالات حسین علیه السّلام را بر ابن زیاد وارد کردند. پس زینب، خواهر حسین علیه السّلام در میان ایشان به‌طور ناشناس با پست‌ترین جامه‌های خود که به تن داشت، بدان مجلس شوم درآمد و در کناری نشست و کنیزان آن جناب دورش را گرفتند، ابن زیاد گفت: «این زن که بود که کناره گرفت و در گوشه‌ای نشست و زنان همراه اویند؟»
زینب پاسخش نداد. دوباره سخن خویش را از سر گرفت و از آن زن پرسید. یکی از کنیزان گفت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 17
المفید، الإرشاد، 2/ 119- 120- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 63- 64؛ المجلسی، البحار، 45/ 117؛ البحرانی، العوالم، 17/ 384؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 50- 51؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 475؛ القمی، نفس المهموم،/ 406- 407؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 111- 112؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 364، 365؛ مثله الطبرسی، إعلام الوری،/ 251
«قال»: ثمّ جاؤوا بهم حتّی دخلوا علی عبید اللّه بن زیاد، فنظرت إلیه زینب بنت علیّ علیه السّلام، و جلست ناحیة، فقال ابن زیاد: من الجالسة؟ فلم تکلّمه. فقال ثانیا، فلم تکلّمه، فقال رجل من أصحابه: هذه زینب بنت علیّ بن أبی طالب. فقال ابن زیاد: الحمد للّه الّذی فضحکم، و کذّب أحدوثتکم. فقالت زینب: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنبیّه محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم،
__________________________________________________
- «این زن، زینب دختر فاطمه دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم است.»
ابن زیاد ناپاک رو به زینب کرد و گفت: «سپاس خدایی را که شما را رسوا کرد و کشت و در آنچه شما آورده بودید، دروغتان را آشکار ساخت.»
زینب علیها السّلام گفت: «سپاس خداوندی را که ما را به وسیله پیغمبرش محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم گرامی داشت و ما را به خوبی از پلیدی پاکیزه گرداند. جز این نیست که شخص فاسق رسوا شود و انسان تبهکار دروغ گوید و او ما نیستیم؛ و الحمد للّه.»
ابن زیاد گفت: «کردار خدا را نسبت به خاندانت چگونه دیدی؟»
زینب فرمود: «خداوند بر ایشان شهادت را مقرر فرموده بود و آنان به خوابگاه‌های خود رفتند. به زودی خداوند تو را با ایشان در یک‌جا گرد آورد و در پیشگاه او با تو محاجه خواهند کرد و داوری خواهند.»
ابن زیاد (از این سخنان) به خشم آمد و برافروخت (و گویا قصد آزار آن مکرمه را نمود).
عمرو بن حریث گفت: «ای امیر! این زن است و بر گفته زنان مؤاخذه نباید کرد و بر خطای ایشان نکوهشی نباید نمود.»
ابن زیاد به زینب گفت: «خداوند دل مرا از سرکشان و نافرمایان خاندان تو شفا بخشید.»
پس زینب دلش بشکست و گریست، آن‌گاه فرمود: «به جان خودم بزرگ ما را کشتی و خاندان مرا هلاک کردی و شاخه‌های خانواده مرا بریدی و ریشه ما را از بن کندی. اگر این کار دل تو را شفا بخشد، پس شفا یافتی.»
ابن زیاد گفت: «این زنی است که سخن به سجع و قافیه گوید (سجع آن است که سخنگو سخن خود را به یک وزن و آهنگ بیاورد و ممکن است عبارت در هر دو جا «شجاعة» بشین معجمه باشد؛ یعنی زنی دلیر و شجاع است) و به جان خودم همانا پدرش سخن به سجع می‌گفت و شاعر بود.»
زینب فرمود: «زن را با سجع و قافیه سخن گفتن چه کار؟ همانا مرا با سجع سخن گفتن کاری نیست؛ ولی از سینه‌ام تراوش کرد آنچه را گفتم؟»
رسول محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 119- 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 18
و طهّرنا بکتابه تطهیرا، و إنّما یفتضح الفاسق، و یکذّب الفاجر. فقال ابن زیاد: کیف رأیت صنع اللّه بأخیک، و أهل بیتک؟ فقالت زینب: ما رأیت إلّا جمیلا، هؤلاء قوم کتب اللّه علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بینک و بینهم یا ابن زیاد، فتحاجّون و تخاصمون، فانظر لمن الفلج یومئذ، هبلتک امّک یا ابن مرجانة!
فغضب ابن زیاد و کأنّه همّ بها، فقال له عمرو بن حریث المخزومیّ: إنّها امرأة، و المرأة لا تؤاخذ بشی‌ء من منطقها. فقال ابن زیاد: یا زینب! لقد شفی اللّه قلبی من طاغیتک الحسین و العصاة المردة من أهل بیتک. فقالت زینب: لعمری لقد قتلت کهلی، و قطعت فرعی، و اجتثثت أصلی، فإن کان هذا شفاؤک، فقد اشتفیت. فقال ابن زیاد: هذه سجّاعة، لا جرم لعمری لقد کان أبوک شاعرا سجّاعا. فقالت زینب: یا ابن زیاد! و ما للمرأة و السّجاعة، و إنّ لی عن السّجاعة لشغلا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 42
[و بالسّند المتقدّم] [أخبرنا ابن ناصر، قال: أنبأنا ابن السّراج، قال: أنبأنا أبو طاهر محمّد بن علیّ العلّاف، قال: حدّثنا أبو الحسین ابن أخی میمی، حدّثنا الحسین بن صفوان] «1» قال ابن أبی الدّنیا:
و أخبرنی أحمد بن عبّاد الحمیریّ، عن هشام بن محمّد؛ عن شیخ من الأزد، قال:
لمّا أدخل «2» برأس الحسین؛ و صبیانه و أخواته و نسائه علی ابن زیاد؛ لبست زینب ابنة علیّ أردأ ثیابها و تنکّرت و حفّ بها النّساء؛ فقال ابن زیاد: من هذه؟ فلم تکلّمه؛ فقال ذلک ثلاثا؛ و فی کلّ ذلک لا تکلّمه، فقال بعض نسائها: هذه زینب ابنة علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه. فقال ابن زیاد: الحمد للّه الّذی فضحکم و قتلکم و أکذب أحدوثتکم.
فقالت زینب: الحمد للّه الّذی أکرمنا بمحمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و طهّرنا تطهیرا؛ لا ما تقول؛ إنّما یفتضح الفاسق و یکذّب الفاجر.
قال: کیف رأیت صنع اللّه بأهل بیتک؟
قالت: کتب علیهم القتال فبرزوا إلی مضاجعهم و سیجمع اللّه بینک و بینهم فتتحاکمون عنده.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 43- 44- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 238
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی العبرات].
(2)- [فی المطبوع: «دخل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 19
فلمّا أدخلوهم علی ابن زیاد، لبست زینب أرذل ثیابها، و تنکّرت، و حفّت «1» بها إماؤها، فقال عبید اللّه: من هذه الجالسة؟ فلم تکلّمه، فقال «2» ذلک ثلاثا، و هی لا تکلّمه، فقال بعض إمائها: هذه زینب بنت فاطمة. فقال لها ابن زیاد: الحمد للّه الّذی فضحکم و قتلکم و أکذب أحدوثتکم. فقالت: الحمد للّه الّذی أکرمنا بمحمّد، و طهّرنا تطهیرا، لا کما تقول، و إنّما یفتضح الفاسق، و یکذّب الفاجر. فقال: فکیف رأیت صنع اللّه بأهل بیتک؟ قالت: کتب علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بینک و بینهم، فتختصمون «3» عنده.
فغضب ابن زیاد و قال «4»: قد شفی اللّه غیظی «5» من طاغیتک، و العصاة المردة من أهل بیتک. فبکت، و قالت: لعمری لقد قتلت کهلی، و أبرزت أهلی، و قطعت فرعی، و اجتثثت أصلی، فإن یشفک هذا، فقد اشتفیت. فقال لها «6»: هذه شجاعة لعمری لقد کان أبوک شجاعا.
فقالت: ما للمرأة و الشّجاعة «7». «8»
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «و حفّ»].
(2)- [نهایة الإرب: «حتّی قال»].
(3)- [نهایة الإرب: «فتحاجّون إلیه و تخاصمون»].
(4)- [نهایة الإرب: «و استشاط ثمّ قال لها:»].
(5)- [نهایة الإرب: «نفسی»].
(6)- [أضاف فی نهایة الإرب: «عبید اللّه»].
(7)- [أضاف فی نهایة الإرب: «إنّ لی عن الشّجاعة لشغلا»].
(8)- چون آن‌ها را بر ابن زیاد داخل کردند، زینب پست‌ترین و بدترین رخت خود را پوشید و خود را مخفی کرد. کنیزان هم به او احاطه کردند. عبید اللّه پرسید: «این زن نشسته کیست؟»
او پاسخ نداد. عبید اللّه آن پرسش را سه بار تکرار کرد. یکی از کنیزان گفت: «این، زینب دختر فاطمه است.»
ابن زیاد به او گفت: «الحمد للّه که شما را رسوا کرد و کشت و مرام شما را باطل و دروغ کرد.»
گفت: «الحمد للّه که او ما را با بودن محمد گرامی و بزرگ داشته؛ ما را پاک نموده است؛ نه چنان‌که تو می‌گویی. کسی رسوا و دروغگو خوانده می‌شود که زشت‌کار و فاسق باشد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 20
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 296- 297- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 465
قال حمید بن مسلم: لمّا أدخل رهط الحسین علیه السّلام علی عبید اللّه بن زیاد لعنهما اللّه، أذن للنّاس إذنا عامّا، وجی‌ء بالرّأس، فوضع بین یدیه، و کانت زینب بنت علیّ علیه السّلام قد لبست أردأ ثیابها، و هی متنکّرة، فسأل عبید اللّه عنها ثلاث مرّات و هی لا تتکلّم، قیل له: أنّها زینب بنت علیّ بن أبی طالب.
فأقبل علیها، و قال: الحمد للّه الّذی فضحکم، و قتلکم، و أکذب أحدوثتکم. فقالت:
الحمد للّه الّذی أکرمنا بمحمّد صلّی اللّه علیه و اله، و طهّرنا تطهیرا، إنّما یفتضح الفاسق و یکذّب الفاجر، و هو غیرنا.
فقال: کیف رأیت صنع اللّه بأهل بیتک؟ قالت: ما رأیت إلّا جمیلا، هؤلاء قوم کتب علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بینک و بینهم، فتحاجّ، و تخاصم، فانظر لمن الفلج هبلتک امّک یا ابن مرجانة!
فغضب ابن زیاد، و قال له عمرو بن حریث: إنّها امرأة و لا تؤاخذ بشی‌ء من منطقها.
فقال ابن زیاد: لقد شفانی اللّه من طغامک، و العصاة المردة من أهل بیتک. فبکت، ثمّ قالت: لقد قتلت کهلی، و أبرت أهلی، و قطعت فرعی، و اجتثثت أصلی، فإن تشفّیت بهذا، فقد اشتفیت. فقال عبید اللّه: هذه سجّاعة و لعمری کان أبوک شاعرا سجّاعا.
__________________________________________________
- گفت (عبید اللّه): «کار خداوند را نسبت به شما چگونه می‌بینید؟»
گفت (زینب): «قتل بر آن‌ها نوشته و جاری شده است. آن‌ها هم در خوابگاه خود غنودند و خداوند تو و آن‌ها را (در روز حساب) جمع خواهد کرد و در آن‌جا محاکمه خواهید شد.»
ابن زیاد خشمگین شد و سخت شورید و گفت: «خداوند خشم مرا با کشتن متمردین و خودسران خاندان تو فرو نشانده است.»
زینب گریست و گفت: «به جان خود سوگند، تو مردان خانواده مرا کشتی و خاندان مرا تباه کردی و ریشه ما را کندی و شاخه ما را بریدی، اگر این کارها موجب تشفی تو باشد، که تشفی حاصل نمودی.»
عبید اللّه به زینب گفت: «به جان خودم این شجاعت را در تو می‌بینیم. پدرت شجاع بود.
گفت: «زن کجا و شجاعت کجا؟» خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 194
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 21
«1» قالت: إنّ لی عن السّجاعة لشغلا، و أنّی لأعجب ممّن یشتفی بقتل أئمّته، و یعلم أنّهم منتقمون منه فی آخرته «1». و قد سمحت قریحتی بهذا الشعر و قلبی من الوجد علی مثل الجمر:
یا أیّها المتشفّی فی قتل أئمّته و من یقتل ولاة الأمر یفتخر
لا بلّغتک اللّیالی ما تؤمله منها و بلّ سداک المالح المقر
قوم هم الدّین و الدّنیا فمن قتلوهم «2» فمأواهم أذن سقر
لهم نبیّ الهدی جدّ و امّهم یوم المعاد بنصر اللّه تنتصر
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 48- 49
فلمّا دخلوا علی ابن زیاد قعدت زینب ناحیة، فسأل: من هی؟ قیل: زینب بنت علیّ علیهما السّلام. فقال ابن زیاد: الحمد للّه الّذی فضحکم، و کذّب أحدوثتکم. فقالت زینب: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنبیّه محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و طهّرنا تطهیرا، و إنّما یفتضح الفاسق الفاجر. فقال ابن زیاد لعنه اللّه: کیف رأیت صنع اللّه بأخیک، و أهل بیتک؟ فقالت: ما رأیت إلّا جمیلا، و سیجمع اللّه بینک و بینهم، فتخاصمون، فانظر لمن الفلج یومئذ هبلتک امّک یا ابن مرجانة! فغضب، و همّ بها، و نهاه عمرو بن حریث، و قال: إنّها إمرأة.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 124
و قال ابن هشام: قال ابن زیاد فی ذلک المجلس لزینب: الحمد للّه الّذی فضحکم، و قتلکم و أکذب أحدوثتکم. فقالت: بل الحمد للّه الّذی أکرمنا بمحمّد، و طهّرنا به تطهیرا، و إنّما یفتضح الفاسق، و یکذّب الفاجر، و إنّ اللّه کتب القتل علی أهلنا، فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بیننا و بینکم، فتحاکم بین یدیه. «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 147
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی البحار، 45/ 116 و العوالم، 17/ 383].
(2)- [فی المطبوع: «قلاهم»].
(3)- زینب- خواهر امام حسین علیه السّلام از فاطمه علیها السّلام- درآمد و به گوشه‌ای از کوشک بنشست و کنیزکان گرد او درآمدند. لعین گفت: «من هذه الّتی انحازت ناحیة و معها نساءها». چند کرت تکرار کرد. یکی از کنیزکان گفت: «این زینب است. خواهر امام حسین از فاطمه.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 22
ثمّ إنّ ابن زیاد جلس فی القصر للنّاس و أذن «1» إذنا عامّا، و جی‌ء برأس الحسین علیه السّلام، فوضع بین یدیه، و أدخل نساء الحسین علیه السّلام «2» و صبیانه إلیه.
فجلست زینب بنت علیّ علیه السّلام متنکّرة، فسأل عنها، فقیل: «3» زینب بنت علیّ علیه السّلام.
فأقبل إلیها «4»، فقال: الحمد للّه الّذی فضحکم و أکذب أحدوثتکم. فقالت: إنّما یفتضح الفاسق و یکذّب الفاجر، و هو غیرنا.
__________________________________________________
- عبید اللّه گفت: «الحمد للّه الّذی فضحکم، و قتلکم و أکذب أحدوثتکم. فقال الزّینب: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنبیّه محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و طهّرنا من الرّجس تطهیرا، و إنّما یفتضح الفاسق، و یکذّب الفاجر، و هو غیرنا»؛ «شکر مر خدای را که شما را فضیحت کرد و بکشت و دروغ ساخت خیال شما را.»
زینب گفت: «شکر مر خدای را که اکرام کرد ما را به پیغمبر خود محمد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و پاک گردانید ما را از پلیدی؛ پاک گردانیدنی و فضیحت نکرد مگر فاسق را و دروغ نگردانید مگر فاجر را و او غیر ماست.»
پس لعین گفت: «کیف رأیت فعل اللّه بأهل بیتک»؛ «چگونه دیدی کار خدای را بر اهل بیت خود؟»
زینب گفت: «کتب اللّه علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم و سیجمع اللّه بینک و بینهم فیحاجّون و یختصمون عنده، فغضب»؛ «خدای بر ایشان کشته شدن بنوشت. پس ظاهر شدند بر خوابگاه خود و زود باشد که خدای جمع کند میان تو و میان ایشان. پس حجت گیرند و خصمی کنند به نزد او.»
ابن زیاد در خشم شد و عمرو بن حریث حاضر بود. گفت: «إنّها امرأة و المرأة لا تؤخذ بشی‌ء من منطقها»؛ یعنی: «این زن است و زنان را به سخن ایشان مؤاخذه نکنند.»
ابن زیاد گفت: «قد شفی اللّه نفسی من طاغیتک و العصاة من أهل بیتک»؛ یعنی: «خدای شفا داد نفس مرا از طغیان شما و اهل بیت شما.»
زینب در گریه افتاد و گفت: «لعمری قد قتلت کهلی، و أبرت أهلی، و قطعت فرعی، و اجتثثت أصلی، فإن یشفک هذا فقد اشتفیت»؛ «سوگند به عمر من که بکشتی پیران ما را و ضایع کردی اهل ما را و بریدی شاخ ما را و بیخ ما بکندی. پس اگر شفای تو در این باشد، به تحقیق شفا یافتی.»
1 ابن زیاد گفت: «ما للمرأة و الشّجاعة إنّ لی عن الشّجاعة لشغلا و لکنّ صدری نفث بما قلت»؛ (قالت) یعنی: «کجا این زن و این همه دلیری! به درستی که مرا از شجاعت بهره‌ای تمام است؛ و لیکن دلم از گفتار او به رنج آمد.»
(1)- [از این قسمت تا آخر مطلب گویا اشتباه شده است].
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 288- 89
(1)- [أضاف فی تسلیة المجالس و الأسرار: «للنّاس»].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: «و بناته و أخواته»].
(3)- [زاد فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار: «هذه»].
(4)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم: «علیها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 23
«1» فقال ابن زیاد: کیف رأیت صنع اللّه بأخیک [و] أهل بیتک. «2» فقالت: ما رأیت إلّا جمیلا، هؤلاء قوم کتب اللّه «3» علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بینک و بینهم، «4» فتحاجّ و تخاصم «4»، فانظر لمن یکون «5» الفلج یومئذ هبلتک «6» امّک یا ابن مرجانة!
قال الرّاوی: فغضب ابن زیاد «7»، و کأنّه همّ بها «2»، فقال له عمرو بن حریث: إنّها إمرأة و المرأة لا تؤخذ «8» بشی‌ء من منطقها «9». فقال «10» لها «11» ابن زیاد: لقد شفی اللّه قلبی «10» «12» من طاغیتک الحسین «12»، «13» و العصاة المردة من أهل بیتک «14». فقالت: لعمری لقد قتلت کهلی، و قطعت فرعی، و اجتثثت أصلی، فإن کان هذا شفاؤک فقد اشتفیت.
فقال ابن زیاد: هذه سجّاعة، و لعمری «15» لقد کان أبوک «16» شاعرا سجّاعا. فقالت: یا ابن زیاد! ما للمرأة و السّجاعة «17».
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(2- 2) [حکاه عنه فی نفس المهموم].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4- 4) [تسلیة المجالس: «یا ابن زیاد فیحاجّون و یخاصمون»].
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم].
(6)- [فی البحار و العوالم و المعالی و وسیلة الدّارین: «ثکلتک»].
(7)- [لم یرد فی البحار].
(8)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار: «لا تؤاخذ»].
(9)- [زاد فی المعالی و وسیلة الدّارین: «و لا تذمّ علی خطابها»].
(10- 10) [تسلیة المجالس: «ابن زیاد: یا زینب! شفیت نفسی»].
(11)- [فی البحار و العوالم: «له»].
(12- 12) [لم یرد فی الأسرار].
(13)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین و زاد: «فقالت زینب بجواب أمسکته»].
(14)- [زاد فی الأسرار: «قلبی»].
(15)- [لم یرد فی تسلیة المجالس و الأسرار].
(16)- [فی تسلیة المجالس و الأسرار و المعالی: «أبوها»].
(17)- [أضاف فی تسلیة المجالس: «إنّ لی السّجاعة لشغلا» و زاد فی المعالی: «فی النّاسخ: قالت: یا ابن زیاد! إنّ لی عن السّجاعة لشغلا و أنّی لأعجب ممّن یشتفی بقتل أئمّته و هو یعلم أنّهم منتقمون منه فی آخرته.
و قالت امّ کلثوم: یا ابن زیاد! إن کان قرّت عینیک بقتل الحسین فقد کانت عین رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم تقرّ برؤیته-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 24
ابن طاووس، اللّهوف،/ 160- 161- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 115- 116؛ البحرانی، العوالم، 17/ 383؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 475؛ القمی، نفس المهموم،/ 407؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 112؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 365؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 362- 364
ثمّ قال: ثمّ ساروا بهم من کربلاء حتّی دخلوا الکوفة، فأکرمهم ابن زیاد، و أجری علیهم النّفقات، و الکساویّ و غیرها، [قال: و دخلت زینب ابنة فاطمة فی أرذل ثیابها، قد تنکّرت، و حفّت بها إماؤها، فلمّا دخلت علی عبید اللّه بن زیاد قال: من هذه؟ فلم تکلّمه، فقال بعض إمائها: هذه زینب بنت فاطمة.
فقال: الحمد للّه الّذی فضحکم، و قتلکم، و کذّب أحدوثتکم. فقالت: بل الحمد للّه الّذی أکرمنا بمحمّد، و طهّرنا تطهیرا، لا کما تقول، و إنّما یفتضح الفاسق، و یکذّب الفاجر.
قال: کیف رأیت صنع اللّه بأهل بیتکم؟ فقالت: کتب علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم،
__________________________________________________
- و کان یقبّله و یمصّ شفّتیه و یحمله و أخاه علی ظهره، فاستعدّ غدا للجواب»].
زینب دختر علی علیه السّلام به‌طور ناشناس گوشه‌ای بنشست. ابن زیاد پرسید: «این زن کیست؟»
گفته شد: «زینب دختر علی علیه السّلام است.»
ابن زیاد روی به زینب کرد و گفت: «سپاس خداوندی را که شما را رسوا کرد و دروغ شما را در گفتارتان نمایاند.»
زینب فرمود: «فقط فاسق رسوا می‌شود و بدکار دروغ می‌گوید و او دیگری است، نه ما.»
ابن زیاد گفت: «دیدی خدا با برادر و خاندانت چه کرد؟»
فرمود: «به جز خوبی ندیدم. اینان افرادی بودند که خداوند سرنوشت‌شان را شهادت تعیین کرده بود.
لذا آنان نیز به خوابگاه‌های ابدی خود رفتند و به همین زودی خداوند، میان تو و آنان جمع کند تا تو را به محاکمه کشند. بنگر تا در آن محاکمه پیروزی که را خواهد بود؟ مادرت به عزایت بنشیند ای پسر مرجانه!»
راوی گفت: ابن زیاد خشمگین شد؛ آن‌چنان‌که گویی تصمیم به کشتن زینب گرفت. عمرو بن حریث به ابن زیاد گفت: «این، زنی بیش نیست و زن را نباید به گفتارش مؤاخذه کرد.»
ابن زیاد به زینب گفت: «از حسین گردنکشت و از افرادی که فامیل تو بودند و از مقررات سرپیچی می‌کردند، خداوند دل مرا شفا داد.»
زینب فرمود: «به جان خودم قسم که تو بزرگ فامیل مرا کشتی و شاخه‌های مرا بریدی و ریشه مرا کندی. اگر شفای دل تو در این است، باشد.»
ابن زیاد گفت: «این زن چه با قافیه سخن می‌گوید و به جان خودم که پدرش نیز شاعری بود قافیه‌پرداز.»
زینب فرمود: «ای پسر زیاد! زن را با قافیه‌پردازی چه کار؟»
فهری، ترجمه لهوف،/ 160- 161
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 25
و سیجمع اللّه بینک و بینهم، فیحاجّونک إلی اللّه. فغضب ابن زیاد، و استشاط، فقال له عمرو بن حریث: أصلح اللّه الأمیر! إنّما هی إمرأة، و هل تؤاخذ المرأة بشی‌ء من منطقها؟
إنّها لا تؤاخذ بما تقول، و لا تلام علی خطل.] «1».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 193
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] فلمّا أدخلوهم علی [ابن] زیاد، لبست زینب أرذل ثیابها، و تنکّرت، و حفّت بها إماؤها؛ فقال [ابن] زیاد: من هذه؟ فلم تکلّمه؛ فقال ذلک ثلاثا، و هی لا تکلّمه، فقال بعضهم: سبحان اللّه، هذه زینب بنت فاطمة الزّهراء؛ بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم. فقال لها [ابن] زیاد: الحمد للّه الّذی فضحکم، و کذّب أحدوثتکم.
فقالت: الحمد للّه الّذی أکرمنا بمحمّد صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم، و طهّرنا من الرّجس تطهیرا؛ لا کما تقول؛ و إنّما یفتضح الفاسق الکاذب. قال: فکیف رأیت صنع اللّه بأهل بیتک؟ قالت: کتب [اللّه] علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بینک و بینهم.
فغضب ابن زیاد و قال: قد شفی اللّه غیظی من طاغیتک، و العصاة المردة من أهل بیتک.
فبکت و قالت: لعمری لقد قتلت کهلی، و أبرت أهلی، و أضعت درعی، و اجتثثت أصلی، فإن یشفک هذا فقد أشفیت.
فقال: هذه سجّاعة و لقد کان أبوها سجّاعا!! فقالت: ما للمرأة و السّجاعة. «2»
__________________________________________________
(1)- سقط من المصریّة.
(2)- نقل است که چون عمر بن سعد به کوفه رسید، منتسبان دودمان نبوت را در مجلس ابن زیاد لعین درآورد و زینب، خواهر امام حسین که در آن میان بود، بنشست. ابن زیاد پرسید: «من الجالسة؟»
شخصی گفت: «این ضعیفه، زینب دختر امیر المؤمنین علی رضی اللّه عنه است.»
عبید اللّه به وی خطاب کرد: «الحمد للّه الّذی فضحکم و کذب أحدثتکم»؛ یعنی: «شکر من خدایی را که شما را رسوا ساخت و سخن شما را دروغ گرداند.»
زینب جواب داد: «سپاس و ستایش مر خداوندی را که ما را به پیغمبر خویش گرامی کرد و در شأن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 26
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 291- 292
ثمّ دخلت علیه زینب بنت علیّ و هی متنکّرة، و علیها أرذل ثیابها، فجلست ناحیة، و قد حفّ بها إماؤها؛ فقال ابن زیاد: من هذه؟ فلم تجبه، فأعاد القول ثانیة، فقال له بعض الخدم: زینب بنت علیّ.
فأقبل علیها ابن زیاد و قال لها: الحمد للّه الّذی فضحکم، و قتلکم. فقالت: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنبیّه محمّد، و طهّرنا من الرّجس تطهیرا، إنّما یفتضح الفاسق، و یکذّب الفاجر، و هو أنت یا عدوّ اللّه و عدوّ رسوله!
فقال لها: کیف رأیت صنع اللّه بأخیک، و أهل بیته؟ فقالت: کتب اللّه علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بینک و بینهم، و تتحاجّون و تتخاصمون عنده، و إنّ لک یا ابن زیاد موقفا، فاستعدّ له جوابا، و أنّی لک به. فغضب ابن زیاد، و استشاط.
__________________________________________________
- ما فرمود: «إنّما یطهّرکم أهل البیت» إلی آخر الآیة و أوعز اسمه؛ فاسقان را رسوا سازد و سخن بدکاران را دروغ گرداند.»
ابن زیاد گفت: «چون دیدی صنع الهی را در شأن برادر و اهل بیت خویش؟»
زینب فرمود: «جز نیکویی چیزی ندیدم. اهل بیت جمعی بودند که اراده ازلی به قتل ایشان تعلق پذیرفته بود. آن جماعت حکم و تقدیر ربانی را درباره خود مشاهده کرد و به آن راضی گشتند و به مضاجع خود شتافتند و عنقریب ای پسر زیاد، خدای تعالی تو را با ایشان در یک موضع جمع نماید تا با تو مخاصمت کنند. ای ولد مرجانه! بیندیش که در آن روز ظفر، نصرت تو را باشد یا ایشان را؟»
عبید اللّه در غضب رفت و قصد ایذای زینب کرد. عمرو بن حریث المخزومی گفت: «أیّها الأمیر! نسوان را بر گفته ایشان مؤاخذه ننمای!»
باز عبید اللّه گفت: «ای زینب! خدای تعالی ضمیر مرا از طغیان امام حسین و عصیان او آسایش داد به کشته شدن او و متابعانش، درد و رنج از خواطر من دور کرد.»
زینب گفت: «نیکوکاری ساخته و طرفه مهمی پرداخته که به سبب آن، راحت روح و فراغ بال توقع می‌کنی مهتر و بهتر خاندان نبوت را کشتی و اصل و فرع شجره بستان رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلّم را برکندی. اگر این معنی موجب شفای تو است و عنقریب مشقتی روزی تو خواهد شد و هم در این زودی به جزای عمل نامرضی خود خواهی رسید.»
ابن زیاد گفت: «این زن نه جزع می‌کند، بلکه اظهار شجاعت می‌نماید و فصاحت کلام ظاهر می‌سازد و از وی این دو صفت غریب نیست، زیرا که پدرش هم شجاع است و هم شاعر.»
میر خواند، روضة الصّفا، 3/ 172- 173
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 27
فقال له عمرو بن حریث: إنّها امرأة و الامرأة لا تؤاخذ بشی‌ء من خطایاها.
فقال ابن زیاد: قد شفی اللّه نفسی من طاغیتک، و العصاة من أهل بیتک. فرقّت زینب، و بکت، و قالت: لعمری لقد قتلت کهلی، و أبرزت أهلی، و قطعت فرعی، و اجتثثت أصلی، فإن یشفک هذا، فقد اشتفیت. فقال ابن زیاد: هذه سجّاعة، و لعمری کان أبوها أسجع منها. فقالت: ما للمرأة و السّجاعة، و أنّی لی السّجاعة، و إنّی لفی شغل عنها، و لکن صدری نفث بما قلت.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 478- 479
ثمّ التفت إلی السّبیّ، فرأی زینب، و هی تتخفّی بین النّساء، و تستر وجهها بکمّها، لأنّ قناعها أخذ منها. فقال لها: یا زینب! کلّمینی بحقّ جدّک رسول اللّه. فقالت: و ما الّذی ترید، و قد هتکتنی بین النّساء؟
قال: کیف رأیت صنع اللّه بأخیک؟- أراد یکابر الأمیر یزید فی مکّة فخیّب اللّه أمله و قطع رجاه-. فقالت زینب: ویلک یا ابن مرجانة! کم تسحب علینا أثواب غیک، فإنّ أخی إن طلب الخلافة فلا عدوان علیه، فإنّه طلب میراث جدّه و أبیه، و إنّه أحقّ بالأمر منک و ممّن أمّرک، لکنّک استجرت الجحیم لنفسک، فاستعدّ للّه جوابا إذ کان هو القاضی، و الخصم جدّی رسول اللّه و السّجن جهنّم.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 480
ثمّ أقبل علی النّساء، و قال: أیّکنّ امّ کلثوم «1»؟ فلم تکلّمه. فقال: بحقّ جدّک رسول اللّه إلّا ما کلّمتینی. فقالت: ما ترید؟
فقال: لقد کذبتم، و کذب جدّکم، و افتضحتم، و مکّننی اللّه منکم. فقالت: یا عدوّ اللّه! یا ابن الدّعیّ، إنّما یفتضح «2» الفاسق، و یکذب الفاجر «2»، و أنت و اللّه أحقّ بالکذب، و الفجور «3»، فابشر بالنّار. فضحک ابن زیاد لعنه اللّه و قال: إن صرت إلی النّار فقد شفیت صدری منکم. فقالت: یا ابن الدّعیّ لقد روّیت الأرض من دم أهل البیت. فقال: «4» یا ابنة الشّجاع «4»!
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: «فلم تکلّمه، فناداه ثانیة»].
(2- 2) [الأسرار: «الکذّاب المنافق»].
(3)- [زاد فی الأسرار: «و النّفاق»].
(4- 4) [الأسرار: «یا بنت السجّاع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 28
لولا أنّک امرأة لضربت عنقک، فلمّا سمعت «1» ذلک منه بکت، و «1» أنشأت، تقول:
قتلتم أخی صبرا فویل لأمّکم ستجزون نارا حرّها یتوقّد
قتلتم أخی ثمّ استبحتم حریمه و أنهبتم الأموال و اللّه یشهد
سفکتم دماء حرّم اللّه سفکها و حرّمها القرآن ثمّ محمّد
و أبرزتم النّسوان بالذّلّ حسّرا و بالقتل للأطفال و الذّبح تقصد
عزیز علی جدّی عزیز علی أبی عزیز علی امّی و من لی یسعد
فیا لهف نفسی للشّهید «2» بغربة و یا حسرتاه للأسیر یقیّد «2»
و یا ویح لی و الویل حلّ بوالدی کما رأسه فوق السّنان یشیّد
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 104- 105- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 477
قال: «3» و جعل «4» یدخلون السّبایا علی ابن زیاد لعنه اللّه «3» «5» و هو ینظر إلیهم یمینا و شمالا «6»، و کانت زینب علیه السّلام «7» قد أخذ قناعها، و قرطاها «8» و هی ناشرة الشّعر، و هی تستر رأسها بکمّها «7»، فنظر إلیها ابن زیاد لعنه اللّه «5» و قال «9»: من هذه؟ قیل له «9»: هذه زینب اخت‌الحسین علیه السّلام.
فالتفت إلیها و قال لها: یا زینب بحقّ جدّک کلّمینی. فقالت له «10»: ما ترید منّا «10» یا عدوّ اللّه و «11» رسوله؟ لقد هتکتنا بین البرّ و الفاجر.
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: «کلامه»].
(2- 2) [الأسرار: «فغربة و یا حسرات للأسیر مقیّد»].
(3- 3) [الأسرار: «و جعلوا یعرضون علیه السّبایا»].
(4)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین مکانه: «و جعلوا ...»].
(5- 5) [لم یرد فی وسیلة الدارین].
(6)- [زاد فی الأسرار: «و الرّؤوس من حوله علی أسنّة الرّماح»].
(7- 7) [المعالی: «مع السّبایا، فجلست ناحیة من القصر متنکّرة»].
(8)- [الأسرار: «من رأسها و قرطاها من أذنیها»].
(9- 9) [الأسرار: «لبعض حجّابه: من هذه؟ فقال»].
(10)- [لم یرد فی الأسرار].
(11)- [الأسرار: «و عدوّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 29
فقال لها: کیف رأیت «1» صنع اللّه بک، و بأخیک إذا أراد أن یأخذ الخلافة من یزید لعنه اللّه فخیّب أمله، و قطع رجاه و أمکننا اللّه تعالی «2» منه؟ فقالت له: ویلک یا ابن مرجانة! إن کان أخی «2» طلب الخلافة فمیراثه من أبیه و جدّه، و أمّا أنت فاستعدّ لنفسک جوابا إذا کان القاضی اللّه و الخصم محمّدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و السّجن جهنّم. «3»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 105- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 477؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 113؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 365- 366
ثمّ أدخلت علیه زینب بنت علیّ (رضی اللّه عنهما) و علیها أرذل ثیابها، فجلست ناحیة و قد حفّ بها إماؤها، فقال ابن زیاد لها: «الحمد للّه الّذی فضحکم و قتلکم».
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «رأیتی» و فی الأسرار: «رأیت ما»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- پس نظر آن ملعون بر زینب خاتون افتاد که در کناری نشسته بود و کنیزانش بر دور او احاطه کرده‌اند. پرسید: «این زن کیست؟»
یکی از کنیزان او گفت: «این، زینب دختر فاطمه، دختر رسول خدا است.»
آن حرامزاده گفت: «حمد می‌کنم خداوندی را که شما را رسوا کرد و دروغ شما را ظاهر گردانید.»
زینب گفت: «حمد می‌کنم خداوندی را که ما را گرامی داشت به محمد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم پیغمبر خود، و پاک گردانید ما را از رجس و شک و گناه پاک کردنی. رسوا نمی‌شود مگر فاسق، و دروغ نمی‌گوید مگر فاجر، و ما آن نیستیم، دیگرانند.»
پسر زیاد گفت: «دیدی خدا چه کرد با برادر تو و اهل بیت تو؟»
زینب گفت: «ندیدم مگر نیکی، آن‌ها که به سعادت شهادت فایز شدند. بزودی خدا میان تو و ایشان جمع خواهد کرد و ایشان با تو مخاصمه خواهند کرد. در آن وقت، تو را معلوم خواهد شد که غلبه از برای کیست.»
آن ملعون از این سخن در خشم شد و حکم کرد به قتل او. عمرو بن حریث گفت: «بر گفته زنان ماتم‌زده مؤاخذه معقول نیست.»
پس، پسر زیاد گفت: «خدا ما را ظفر داد بر برادر طاغی تو و متمردان اهل بیت تو و سینه ما را از ایشان شفا داد.»
زینب خاتون گفت: «بزرگ ما را کشتی و اصل و فرع اهل بیت رسالت را برانداختی. اگر شفای سینه تو به این حاصل شده، بد شفایی برای تو است.»
به روایت دیگر، امّ کلثوم گفت: «ای پسر زیاد! اگر دیده تو روشن شد به کشتن حسین، دیده جدّش به دیدن او بسیار روشن می‌شد و او را می‌بوسید و لبهای او را می‌مکید و او را بر دوش خود سوار می‌کرد.
مهیّای جواب جدّ او باش در آخرت.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 718- 719
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 30
فقالت زینب: «الحمد للّه الّذی أکرمنا بنبیّه محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و طهّرنا من الرّجس تطهیرا إنّما یفتضح الفاسق، و یکذّب الفاجر، و هو أنت یا عدوّ اللّه! و عدوّ رسوله».
فقال لها: «کیف رأیت صنع اللّه بأخیک الحسین و أهل بیته؟».
فقالت: «إنّ اللّه کتب علیهم القتال، فتبادروا أمر ربّهم، و برزوا إلی مضاجعهم، فقاتلوا، ثمّ قتلوا فی اللّه و فی سبیل اللّه، و سیجمع اللّه بینک و بینهم، و تتحاجّون و تتخاصمون عند اللّه، و إنّ لک موقفا، فاستعدّ للمسألة جوابا، إذا کان القاضی اللّه، و الخصم جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و السّجن جهنّم». «1» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 87- 88
__________________________________________________
(1)- در این وقت ابن زیاد فرمان داد تا اهل بیت را به مجلس درآوردند و ایشان چون اسیران کفار درآمدند. زینب علیها السّلام متنکرة 1 درآمد و کناری گرفت و بنشست و کنیزکان در اطراف او درآمدند و او را محفوف داشتند. ابن زیاد گفت: «آن زن کیست؟»
کسی پاسخ نداد. دیگر باره پرسش کرد و جوابی نشنید. در کرت سیم بعضی از خدم گفتند: «او زینب دختر علی بن ابی طالب علیه السّلام است.»
ابن زیاد روی بدو آورد:
و قال: الحمد للّه الذی فضحکم و قتلکم و أکذب أحدوثتکم.
گفت: «سپاس خداوندی را که رسوا ساخت شما را و کشت شما را و روشن ساخت دروغ شما را.»
فقال: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنبیّه محمّد و طهّرنا من الرّجس تطهیرا. إنّما یفتضح الفاسق و یکذب الفاجر و هو غیرنا.
زینب گفت: «سپاس و ستایش خداوندی را که ما را مکرم داشت به پیغمبر خود، محمد مصطفی و پاک و پاکیزه داشت ما را از هر رجسی و آلایشی. همانا خداوند رسوا می‌کند فاسق بزهکار 2 و دروغگو می‌شمارد فاجر نابهنجار را و ما از آنان نیستیم؛ بلکه دیگرانند.»
فقال ابن زیاد: کیف رأیت صنع اللّه بأخیک؟
ابن زیاد گفت: «چگونه دیدی صنعت خدای را با برادرت؟»
فقالت: ما رأیت إلّا جمیلا. هؤلاء قوم کتب اللّه علیهم القتل فبرزوا إلی مضاجعهم و سیجمع اللّه بینک و بینهم و تتحاجّون و تتخاصمون عنده و إنّ لک یا ابن زیاد! فاستعدّ له جوابا و أنّی لک به؟ فانظر لمن الفلج یومئذ؟ ثکلتک أمّک یا ابن مرجانة!
زینب گفت: «جز نیکویی نظاره نکردیم؛ چه آل رسول جماعتی باشند که خداوند از برای قربت محل و مناعت 3 مقام، حکم شهادت بر ایشان نگاشته است؛ لا جرم به جانب خوابگاه خویش عجلت می‌کنند؛ لکن زود باشد که خداوند شما را و ایشان را در مقام پرسش باز دارد و احتجاج شما را اصغا فرماید. یکی نظاره کن که در آن روز، رستگاری که را است؟ هان ای پسر مرجانه! مادر بر تو بگرید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 31
__________________________________________________
- چون زینب سخن به اینجا آورد، ابن زیاد در خشم شد و تصمیم عزم داد که زینب را به درجه شهادت رساند؟ عمرو بن حریث که حاضر مجلس بود، اندیشه او را تفرس 4 کرد.
فقال له: إنّها امرأة لا تؤاخذ بشی‌ء من منطقها.
گفت: «یا ابن زیاد! او زنی است و هیچ کس زن را به گفتار مأخوذ ندارد و کیفر نکند.»
و او را از این اندیشه باز داشت. دیگرباره ابن زیاد روی به زینب آورد:
فقال لها: شفانا اللّه من طاغیتک الحسین و العصاة المردة من أهل بیتک.
گفت: «شفا داد خداوند دل ما را از قتل حسین طاغی 5 و بزهکاران ماردین 6 از اهل بیت تو.»
زینب چون این کلمات بشنید، بگریست:
ثمّ قالت: لعمری لقد قتلت کهلی و أبرزت أهلی و قطعت فرعی و اجتثثت أصلی، فإن کان هذا شفائک فقد اشتفیت.
گفت: «قسم به جان من، کشتی پیران ما را و بی‌پرده برآوردی پردگیان ما را و از بن باز کردی شاخ و برگ ما را و از بیخ برکندی اصل ما را. اگر شفای تو در این است، بجوی شفای خود را.»
فقال ابن زیاد: هذه سجّاعة و لعمری لقد کان أبوک سجّاعا شاعرا. فقالت: یا ابن زیاد! إنّ لی عن السّجاعة لشغلا و إنّی لأعجب ممّن یشتفی بقتل أئمّته و یعلم أنّهم منتقمون منه فی آخرته.
ابن زیاد گفت: «این زن سجاعه‌ای است، (یعنی مانند کهنه 7 سخن به سجع و قافیه گوید.) قسم به جان من که پدرش علی نیز سجاع و شاعر بود.»
زینب گفت: «ای پسر زیاد! اگر سخن من مسجع باشد، شگفتی نیست 8. من از کسی در عجبم که امام خود را بکشد و بداند که در آن جهان بازپرس خواهد شد و خداوند از وی انتقام خواهد کشید.»
در این وقت، امّ کلثوم به سخن آمد:
فقالت له: یا ابن زیاد! إن کان قرّت عینک بقتل الحسین، فقد کان عین رسول اللّه تقرّ برؤیته و کان یقبّله و یمصّ شفتیه و یحمله هو و أخوه 9 علی ظهره فاستعدّ غدا للجواب.
فرمود: «ای پسر زیاد! اگر چشم تو به کشتن حسین روشن است، چشم رسول خدا به دیدار او روشن بود و لبهای مبارکش را می‌مکید و او را و برادرش حسن را بر دوش خویش حمل می‌داد. اکنون ساخته جواب باش از برای فردای قیامت.» 10
1. متنکره: ناشناس، به هیأتی که کسی او را نشناسد.
2. بزهکار (با های غیر ملفوظ بر وزن مزه‌دار): گنهکار.
3. مناعت: بلندی.
4. تفرس: مطلبی را به فراست درک کردن.
5. طاغی: سرکش.
6. مارد: کسی که از حد خود تجاوز کرده است.
7. کهنه: جمع کاهن: غیب‌گو.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 32
و أدخل نساء الحسین علیه السّلام و صبیانه علی ابن زیاد، فلبست زینب علیها السلام أرذل ثیابها، و تنکّرت، و مضت حتّی جلست ناحیة من القصر، و حفّ بها إماؤها. فقال ابن زیاد: من هذه؟ فلم تجبه، فأعاد الکلام ثانیا، و ثالثا، یسأل عنها، فلم تجبه. فقال له بعض إمائها:
هذه زینب بنت فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. فأقبل علیها ابن زیاد، «1» و خاطبها بما فیه الشّماتة، و الجفاء، و الغلظة، و الجرأة علی اللّه، و رسوله کما یقتضیه لؤم عنصره، و خبث طینته، و أراد تصدیق کونه، دعیا ابن دعیّ «1». فقال لها: الحمد للّه الّذی فضحکم، و قتلکم، و أکذب أحدوثتکم. «2» فأجابته زینب علیها السّلام بما أخرسه، و أخزاه، و فضحه، فقالت «2»: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنبیّه محمّد صلّی اللّه علیه و اله، و طهّرنا من الرّجس تطهیرا، إنّما یفتضح الفاسق،
__________________________________________________
- 8. معنی صحیح عبارت این است: «من از سخن مسجع روی گردانم.» (یعنی: دل غمدیده من به سجع توجه ندارد).
9. تمام نسخ موجوده چنین است.
10. [این مطلب در احوالات امام سجاد علیه السّلام، 2/ 137- 138 ذکر شده است].
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 60- 63
در کشف الغمه مسطور است، و هم در ارشاد مفید و دیگر کتب مذکور است که چون اهل بیت را بر ابن زیاد درآوردند، حضرت زینب با جامه کهنه و فرسوده در یک گوشه قصر بنشست و کنیزانش اطرافش را فروگرفتند. ابن زیاد پرسید: «کیست این‌که گذشت و در آن ناحیه بنشست.»
آن حضرت پاسخ او را نداد تا چند باز پرسش گرفت. بعضی از کنیزان گفتند: «زینب دختر فاطمه بنت رسول اللّه است.»
ابن زیاد را با آن حضرت آن مکالمه‌ای که مذکور افتاد، بگذاشت. آن ملعون گفت: «خدای تعالی نفس مرا از طرف جماعت طاغیه 1 و عاصیه از اهل بیت تو شفا بخشید و مسرور داشت.»
این هنگام حضرت زینب را رقت فروگرفت و بگریست و فرمود: «به عمر خودم سوگند که تو به قتل رساندی شیخ و بزرگ مرا، و بی‌پرده ساختی اهل مرا و قطع نمودی فرع مرا و بریده ساختی اصل مرا، اگر این کردار تو را شفا می‌بخشد، همانا شفا یافتی و مراد خویش حاصل ساختی.»
ابن زیاد گفت: «این زن طرفه شجاعه و به روایتی سجاعه 2 با سین مهمله و با جرأت است. قسم به جان خودم، پدرش شجاع و به روایتی سجاع و شاعر بود.»
زینب فرمود: «زن کجا و شجاعت؟ همانا مرا با شجاعت کاری نباشد؛ لکن آنچه گفتم، از سینه من تراوش کرده است.»
(1). طاغیه: سرکش.
(2). سجّاعه: زن بسیار توانا بر ایراد کلامی که مسجع و مقفا باشد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 141- 142
(1) (1- 1) [لم یرد فی اللّواعج].
(2) (2- 2) [اللّواعج: «فقالت زینب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 33
و یکذّب الفاجر، و هو غیرنا. فقال: کیف رأیت فعل اللّه بأخیک، و أهل بیتک؟ فقالت:
ما رأیت إلّا جمیلا، هؤلاء قوم کتب اللّه علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بینک و بینهم، «1» فتتحاجّون إلیه، و تختصمون عنده «1»، فانظر لمن الفلج یومئذ، هبلتک امّک یا ابن مرجانة!
فغضب، و استشاط «2» حین أعیاه الجواب «2»، و کأنّه همّ بها. فقال له عمرو بن حریث:
أیّها الأمیر! إنّها امرأة، و المرأة لا تؤاخذ بشی‌ء من منطقها، و لا تذمّ علی خطیئتها.
«2» فلجأ ابن زیاد حینئذ إلی البذاءة، و سوء القول ممّا هو جدیر به «2»، فقال لها: لقد شفی اللّه نفسی «3» من طاغیتک الحسین، و العصاة المردة من أهل بیتک. فرقّت زینب، و بکت، و قالت له: لعمری لقد قتلت کهلی «4»، و قطعت فرعی، و اجتثثت أصلی، فإن کان هذا شفاءک، فقد اشتفیت «5». «6»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 614، لواعج الأشجان،/ 209- 210
__________________________________________________
(1- 1) [اللّواعج: «فتحاجّ و تخاصم»].
(2- 2) [لم یرد فی اللّواعج].
(3)- [اللّواعج: «قلبی»].
(4)- [أضاف فی اللّواعج: «و أبرزت أهلی»].
(5)- [أضاف فی اللّواعج: «فقال ابن زیاد: هذه سجّاعة و لعمری لقد کان أبوها سجّاعا شاعرا، فقالت:
ما للمرأة و السّجاعة إنّ لی عن السّجاعة لشغلا و لکن صدری نفث بما قلت»].
(6)- بالاخره زنان و فرزندان امام حسین علیه السّلام را بر ابن زیاد عبور دادند. حضرت زینب سلام اللّه علیها درحالی‌که بی‌ارزش‌ترین پوشاک خود را بر تن داشت، به‌طور ناشناس داخل قصر شد و در گوشه‌ای نشست و بانوان دیگر او را دربرگرفتند. ابن زیاد پرسید: «این زن کیست؟»
جناب زینب پاسخی نگفت. برای مرتبه دوم و سوم سؤال را تکرار کرد؛ اما باز هم پاسخی نشنید تا آن‌که بعضی از بانوان گفتند: «ایشان، زینب دختر فاطمه و نواده رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم می‌باشند.»
ابن زیاد به حضرتش رو کرد و با زبانی شماتت‌آمیز و زشت که حاکی از گستاخی بر خدا و پیامبرش بود و با پلیدی طینت وی سازگاری داشت، سخن گفت؛ گویی می‌خواست با این کلمات، زنازادگی خود را بر همگان ثابت کند. او گفت: «شکر خدا را که شما را رسوا کرد؛ مردانتان را به قتل رساند و دروغتان را آشکار ساخت.»
حضرت زینب بی‌درنگ فرمود: «سپاس خداوندی را سزاست که ما را به وسیله انتساب به پیامبر عظیم الشأن خود، محمد بن عبد اللّه گرامی داشته و از ناپاکی دور گردانده است. همانا افراد دروغگو و بدکردار رسوا می‌شوند و آنان غیر از مایند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 34
و انحازت زینب ابنة أمیر المؤمنین علیه السّلام عن النّساء، و هی متنکّرة لکن جلال النّبوّة و بهاء الإمامة المنسدل علیها استلفت نظرة ابن زیاد، فقال: من هذه المتنکّرة؟
قیل له: ابنة أمیر المؤمنین «زینب العقیلة».
فأراد أن یحرق قلبها بأکثر ممّا جاء إلیهم، فقال متشمّتا: الحمد للّه الّذی فضحکم، و قتلکم، و أکذب أحدوثتکم.
فقالت علیها السّلام: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنبیّه محمّد، و طهّرنا من الرّجس تطهیرا، إنّما یفتضح الفاسق، و یکذّب الفاجر، و هو غیرنا.
قال ابن زیاد: کیف رأیت فعل اللّه بأهل بیتک؟
قالت علیها السّلام: ما رأیت إلّا جمیلا. هؤلاء قوم کتب اللّه علیهم القتل، فبرزوا إلی
__________________________________________________
- این سخن بانویی بود که به اسارت گرفته شده بود و اینک در برابر خودکامه‌ای ستم‌پیشه قرار داشت. برای زینب، عظمت ظاهری ابن زیاد پشیزی ارزش نداشت تا واهمه‌ای به خود راه دهد یا هرزگی او را بی‌جواب بگذارد. اما ابن زیاد هرگز باور نمی‌کرد چنین سخنی را از زینب بشنود و این‌گونه رسوا شود؛ لذا برای تسکین شکست روحی خود، سؤالات بعدی را مطرح کرد و پرسید: «کار خدا را با برادر و خویشانت چگونه دیدی؟»
فرمود: «من جز نیکی از خدا ندیده‌ام. اینان جماعتی بودند که پروردگار متعال شهادت را بر ایشان مقدر فرموده بود. آنان نیز با آغوش باز به سوی آرامگاه خود شتافتند و امید است که در آینده نزدیک، خداوند تو و ایشان را در مقام پرسش باز دارد و ایشان با تو به احتجاج پردازند و حق خویش را طلب کنند.
آن‌گاه خواهی دید که چه کسی پیروز شده است و کدام یک از شما رستگار گشته‌اید. ای پسر مرجانه! مادرت در عزایت بگرید.»
ابن زیاد از این پاسخ دندان‌شکن بیشتر به خشم آمد. دیگر تاب نیاورد و گویا قصد آزار یا کشتن شیرزن کربلا را کرد. عمرو بن حریث که اندیشه پلید ابن زیاد را دریافت، به منظور پیشگیری از این جنایت از در عذرخواهی برآمد که: «ای امیر! او زن است و زنان را به خاطر گفتارشان مؤاخذه نشاید و به خاطر اشتباهاتشان سرزنش نباید کرد.» ابن زیاد ناچار از اقدام به قتل دست شست و برای فرونشاندن آتش کینه خود، زبان به ناسزا گشود و کلماتی را بر لب آورد که خود سزاوارتر به آن بود. او گفت:
«خداوند زخم مرا با کشتن برادر سرکش تو و همراهان آشوبگر از اهل بیتش شفا بخشید.»
زینب دل‌شکسته شد. اشک از دیدگانش سرازیر شد و فرمود: «به خدا سوگند، بزرگ ما را به قتل رساندی؛ ریشه و شاخ و برگ خاندان ما را بریدی. حال اگر این کارها برای تو شفاست، پس بدان که شفا یافته‌ای.» اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشّیعه،/ 260- 262
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 35
مضاجعهم، و سیجمع اللّه بینک و بینهم، فتحاجّ و تخاصم، فانظر لمن الفلج یومئذ ثکلتک امّک یا ابن مرجانة!
فغضب ابن زیاد، و استشاط من کلامها معه فی ذلک المحتشد.
فقال له عمرو بن حریث: إنّها امرأة، و هل تؤاخذ بشی‌ء من منطقها، و لا تلام علی خطل.
فالتفت إلیها ابن زیاد و قال: لقد شفی اللّه قلبی من طاغیتک، و العصاة المردة من أهل بیتک.
فرقّت «العقیلة»، و قالت: لعمری لقد قتلت کهلی، و أبرت أهلی، و قطعت فرعی، و اجتثثت أصلی، فإن یشفک هذا فقد اشتفیت. المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 422- 423
و فی قصر الإمارة بالکوفة بحیث یجلس ابن زیاد فی صدر المجلس للتّهنئة بالظّفر، و قد أوقف السّبایا فی جانب من القصر، و احتشد المجلس بعلوج بنی امیّة و سقطة المتاع من أهل الکوفة، و قد وضع رأس الحسین علیه السّلام بین یدیه- و هو ینکت ثنایاه بعود کان فی یده- و یهزّ أعطافه، شماتة و فرحا بقتل سیّد شباب أهل الجنّة. قالوا: فانحازت زینب ابنة علیّ علیه السّلام عن النّساء و هی متنکّرة، و علیها أرذل ثیابها- و قد حفّت بها إماؤها، فالتفت ابن زیاد إلیها، فقال: من هذه المتنکّرة؟ فلم تجبه زینب، فأعاد القول ثانیة.
فقالت له بعض إمائها: هذه زینب ابنة علیّ، و ابنة فاطمة. فأقبل علیها ابن زیاد، و قال: الحمد للّه الّذی فضحکم و قتلکم و أکذب أحدوثتکم.
فقالت العقیلة زینب- برباطة جأش-: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنبیّه محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و طهّرنا من الرّجس تطهیرا، إنّما یفتضح الفاسق، و یکذّب الفاجر، و هو غیرنا.
قال ابن زیاد: کیف رأیت صنع اللّه بأخیک و أهل بیتک؟.
قالت زینب: ما رأیت إلّا جمیلا، هؤلاء قوم کتب اللّه علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بینک و بینهم، فتحاجّ و تخاصم فانظر لمن الفلج- یومئذ-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 36
ثکلتک امّک یا ابن مرجانة!
فاستشاط ابن زیاد غضبا من کلامها، و همّ بها، لو لا أن یلتفت إلیه عمرو بن حریث قائلا: «أصلح اللّه الأمیر، إنّما هی امرأة، و لا تؤاخذ المرأة بشی‌ء من منطقها».
ثمّ التفت إلیها ابن زیاد قائلا: لقد شفی اللّه نفسی من طاغیتک، و العصاة المردة من أهل بیتک.
قالوا: فعند ذلک بکت و رقّت و قالت له: «لعمری لقد قتلت کهلی، و أبرزت أهلی، و قطعت فرعی، و اجتثثت أصلی، فإن یشفک هذا فقد اشتفیت».
فقال ابن زیاد: هذه سجّاعة، و لعمری لقد کان أبوها شاعرا سجّاعا.
قالت زینب- و هی لا تملک صبرها-: «یا ابن زیاد! و ما للمرأة و السّجاعة، و إنّ لی عن السّجاعة لشغلا، و لکنّ صدری نفث بما قلت».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 290- 291
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 37

فلمّا اتی بهم عبید اللّه بن زیاد همّ بعلیّ بن الحسین، فقال له: إنّ لک بهؤلاء حرمة، فأرسل معهنّ من یکفلهنّ و یحوطهنّ.
فقال: لا یکون أحد غیرک، فحملهم جمیعا.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 157- عنه: الأمالی، الشّجری، 1/ 173
قال علیّ بن الحسین: [...] فأخذت [دراهم] و أدخلت علی ابن زیاد، فقال: ما اسمک؟ فقلت: علیّ بن حسین. قال: أولم یقتل اللّه علیّا؟ قال: قلت: کان لی أخ یقال له علیّ، أکبر منّی قتله النّاس. قال: بل اللّه قتله. قلت: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها «1».
فأمر بقتله «2». فصاحت زینب بنت علیّ: یا ابن زیاد! حسبک من دمائنا، أسألک باللّه إن قتلته إلّا قتلتنی معه. فترکه.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 157، الحسین علیه السّلام،/ 79- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 239؛ مثله الزّبیری، نسب قریش،/ 58
و حدّثنی بعض الطّالبیّین أنّ ابن زیاد جعل فی علیّ بن الحسین جعلا، فأتی به مربوطا، فقال له: ألم یقتل اللّه علیّ بن الحسین؟! فقال: کان أخی، یقال له: علیّ بن الحسین، و إنّما قتله النّاس. قال: بل قتله اللّه. فصاحت زینب بنت علیّ: یا ابن زیاد! حسبک من دمائنا فإن قتلته، فاقتلنی معه. فترکه «3».
و لمّا أدخل أهل الحسین علی ابن زیاد، نظر إلی علیّ بن الحسین، فقال: انظروا أنبت.
قیل: نعم. قال: اضربوا عنقه. فقال: إن کانت بینک و بین هؤلاء النّسوة قرابة، فابعث معهنّ رجلا یحافظ علیهنّ؟ فقال: أنت الرّجل! فبعث به معهنّ.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نسب قریش: وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها].
(2)- [العبرات: «بقتلی»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 38
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 412، 413، أنساب الأشراف، 3/ 206- 207، 208- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 242
و لم یکن بقی من «1» أهل بیت «1» الحسین بن علیّ علیه السّلام إلّا غلام، کان مریضا مع النّساء، فأمر به عبید اللّه لیقتل، فطرحت زینب نفسها علیه، و قالت: و اللّه «2» لا یقتل حتّی تقتلونی «3»! فرقّ لها «4»، فترکه «5» و کفّ عنه. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 390- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 192؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 429؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 353
قال أبو مخنف، عن المجالد بن «6» سعید: إنّ عبید اللّه بن زیاد لمّا نظر إلی علیّ بن الحسین، قال لشرطیّ: انظر «7» هل أدرک ما یدرک الرّجال؟ فکشط «7» إزاره عنه، فقال:
نعم. «8» قال: انطلقوا به، فاضربوا «8» عنقه، فقال له علیّ: إن کان بینک و بین هؤلاء النّسوة قرابة، فابعث معهنّ رجلا یحافظ علیهنّ. فقال له ابن زیاد: تعال أنت. فبعثه معهنّ.
«9» قال أبو مخنف: و أمّا سلیمان بن أبی راشد، فحدّثنی عن حمید بن مسلم قال: إنّی لقائم عند ابن زیاد حین عرض علیه علیّ بن الحسین «10»، فقال له: ما اسمک؟ قال: أنا علیّ ابن الحسین. قال: أولم یقتل اللّه علیّ بن الحسین؟! فسکت، فقال له ابن زیاد: ما لک
__________________________________________________
(1- 1) [البدایة: «آل»].
(2)- [لم یرد فی الأمالی و تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب].
(3)- [إلی هنا حکاه فی تهذیب التّهذیب و أضاف: «فترکه»].
(4)- [الأمالی: «له»].
(5)- [لم یرد فی البدایة].
(6)- [البدایة: «عن»].
(7- 7) [البدایة: «أ أدرک هذا الغلام، فإن کان أدرک فانطلقوا به فاضربوا عنقه؟ فکشف»].
(8- 8) [البدایة: «فقال: اذهب به فاضرب»].
(9)- [من هنا حکاه عنه فی العبرات].
(10)- [فی أعلام النّساء مکانه: «ثمّ عرض علی عبید اللّه بن زیاد علیّ بن الحسین ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 39
لا تتکلّم؟ «1» قال: قد «2» کان لی أخ، یقال له أیضا علیّ، فقتله النّاس. قال: إنّ اللّه قد «3» قتله. قال «3»: فسکت علیّ «2»، فقال له «2»: ما لک لا تتکلّم «1»؟ قال: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها، وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ، قال: «4» أنت و اللّه منهم، ویحک! انظروا «4» هل «5» أدرک؟ و اللّه «6» إنّی لأحسبه رجلا.
«7» قال «2»: فکشف عنه مریّ بن معاذ «8» الأحمریّ، فقال: نعم «7»، قد أدرک. فقال: اقتله.
فقال علیّ بن الحسین: من توکّل «9» بهؤلاء النّسوة؟
و تعلّقت به زینب عمّته، فقالت: یا ابن زیاد، حسبک منّا «10»، أما رویت من دمائنا! و هل أبقیت منّا أحدا؟
قال: «11» فاعتنقته فقالت: أسألک باللّه إن کنت مؤمنا إن قتلته لمّا قتلتنی «12» معه! قال «13»:
و ناداه علیّ، فقال: یا ابن زیاد، إن کانت «14» بینک و بینهنّ «15» قرابة «6»، فابعث معهنّ رجلا تقیّا یصحبهنّ بصحبة الإسلام. قال «11»: فنظر إلیها «16» ساعة، ثمّ نظر إلی القوم، فقال: عجبا
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعلام النّساء].
(2)- [لم یرد فی البدایة].
(3)- [لم یرد فی البدایة و العبرات].
(4- 4) [العبرات: «و أنت منهم ویحکم»].
(5)- [البدایة: «هذا»].
(6)- [لم یرد فی أعلام النّساء].
(7- 7) [العبرات: «فقال مریّ بن معاذ الأحمریّ: نعم»].
(8)- [البدایة: «معاد»].
(9)- [البدایة: «یوکّل»].
(10)- [أضاف فی البدایة: «ما فعلت بنا»].
(11)- [لم یرد فی أعلام النّساء و العبرات].
(12)- [البدایة: «قتلنی»].
(13)- [لم یرد فی البدایة و أعلام النّساء و العبرات].
(14)- [البدایة: «کان»].
(15)- [فی أعلام النّساء و العبرات: «و بینهم»].
(16)- [البدایة: «إلیهنّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 40
للرّحم! و اللّه إنّی لأظنّها «1» ودّت لو أنّی قتلته، «2» أنّی قتلتها «2» معه، دعوا الغلام، انطلق مع نسائک. «3»
__________________________________________________
(1)- [البدایة: «لأظنّ أنّها»].
(2- 2) [فی البدایة: «أن أقتلها» و فی أعلام النّساء: «أنّی أقتلها» و فی العبرات: «قتلتها»].
(3)- از خاندان حسین بن علی علیه السّلام به جز پسری نمانده بود که بیمار بود و با زنان بود. عبید اللّه گفت: «او را بکشید.»
اما زینب خویشتن را بر او افکند و گفت: «به خدا کشته نشود، تا مرا نیز بکشند.»
و عبید اللّه رقت آورد و رهایش کرد و دست از او بداشت.
مجالد بن سعید گوید: وقتی عبید اللّه بن زیاد در علی بن حسین نگریست، نگهبانی را گفت: «ببین، این به چیزی که مردان می‌رسند، رسیده است.»
گوید: جامه او را پس زد و گفت: «آری!»
گفت: «ببرید و گردنش را بزنید.»
علی بن حسین بدو گفت: «اگر میان تو و این زنان قرابتی هست، یکی را با آن‌ها بفرست که محافظشان باشد.»
ابن زیاد گفت: «خودت!»
و او را همراهشان فرستاد.
در روایت دیگر از حمید بن مسلم هست که گوید: پیش ابن زیاد ایستاده بودم که علی بن حسین را از پیش وی گذرانیدند و بدو گفت: «نامت چیست؟»
گفت: «علی بن حسین.»
گوید: «مگر خدا علی بن حسین را نکشت؟»
گوید: و او خاموش ماند.
ابن زیاد گفت: «چرا سخن نمی‌کنی؟»
گفت: «برادری داشتم که او را نیز علی می‌گفتند و کسان او را کشتند.»
گفت: «خدا او را کشت.»
گوید: علی خاموش ماند و ابن زیاد بدو گفت: «چرا سخن نمی‌گویی؟»
گفت: «خدا جان کسان را هنگام مردنشان می‌گیرد. هیچ‌کس جز به اذن خدا نخواهد مرد!»
گفت: «تو از آن جمله‌ای! و ای تو! بنگرید آیا بالغ شده است؟ به خدا او را مرد می‌بینم.»
گوید: مری بن معاذ احمری او را بدید و گفت: «بله، بالغ است.»
گفت: «او را بکش!»
علی بن حسین گفت: «پس این زنان را به که می‌سپاری؟»
و زینب عمه‌اش در او آویخت و گفت: «ای ابن زیاد! از ما دست بدار. مگر از خون‌های ما سیر نشده‌ای؟-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 41
الطّبری، التّاریخ، 5/ 457- 458- عنه: المحمودی، العبرات،/ 240؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 193- 194؛ کحّالة، أعلام النّساء، 2/ 94
قال: فالتفت ابن زیاد إلی علیّ بن الحسین رضی اللّه عنه، قال: أولم یقتل علیّ بن الحسین؟
قال: ذاک أخی و کان «1» أکبر منّی، فقتلتموه «2» و إنّ له مطلا منکم یوم القیامة «2». فقال ابن زیاد: و لکنّ اللّه قتله. فقال علیّ بن الحسین «3» رضی اللّه عنه «3»: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها «4»، و قال تعالی: وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ «5». فقال ابن زیاد لبعض جلسائه: ویحک! خذه إلیک فأظنّه قد أدرک الحلم! قال: فأخذه مریّ «6» بن معاذ الأحمریّ، فنحاه ناحیة، ثمّ کشف عنه، فإذا هو أنبت، فردّه إلی عبید اللّه بن زیاد و قال:
نعم، أصلح اللّه الأمیر! قد أدرک. فقال: خذه إلیک الآن، فاضرب عنقه!
قال: فتعلّقت به عمّته زینب «3» بنت علیّ «3»، و قالت له: یا ابن زیاد! إنّک لم تبق منّا أحدا «7»، فإن کنت عزمت علی قتله فاقتلنی معه. فقال علیّ بن الحسین لعمّته: اسکتی حتّی أکلّمه! ثمّ أقبل «3» علیّ رضی اللّه عنه «3» علی ابن زیاد، فقال: أ بالقتل تهدّدنی؟ أما
__________________________________________________
- مگر کسی از ما به جای نهاده‌ای؟»
گوید: او را به بر گرفت و گفت: «تو را به خدا، اگر ایمان داری، اگر او را می‌کشی، مرا نیز با وی بکش.»
گوید: علی بانگ زد که: «ای ابن زیاد! اگر میان تو و این زنان خویشاوندیی هست، یک مرد پرهیزکار را با آن‌ها بفرست که مسلمان‌وار همراه آن‌ها باشد.»
گوید: ابن زیاد لختی در او نگریست. آن‌گاه به کسان نگریست و گفت: «شگفتا از خویشاوندی. به خدا می‌دانم که خوش دارد اگر پسر را می‌کشم او را نیز با وی بکشم. پسر را واگذارید؛ با زنانت همراه باش.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2975، 3068- 3069
(1)- من بر، و فی الأصل: «کا» کذا؛ و فی د: هو.
(2- 2) لیس فی د و المراجع.
(3- 3) لیس فی د.
(4)- سوره 39 آیه 42.
(5)- سوره 3 آیه 145. و وقع فی الأصل «مکان» موضع «ما کان».
(6)- من الطّبریّ و ابن الأثیر و الدّرّ المنثور، و فی النّسخ: مروان.
(7)- من بر، و فی الأصل و د: أحد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 42
علمت أنّ القتل لنا عادة، و کرامتنا الشّهادة!
قال: فسکت ابن زیاد.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 228- 229
و قال علیّ بن الحسین علیه السّلام: [...] و مضی بی إلی عبید اللّه بن زیاد اللّعین، فلمّا صرت بین یدیه، قال: من أنت؟
قلت: أنا علیّ بن الحسین.
قال: أولم یقتل اللّه علیّ بن الحسین؟
قلت: کان أخی، و قد قتله النّاس.
قال عبید اللّه بن زیاد: بل قتله اللّه.
فقال علیّ علیه السّلام: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها «1».
فأمر عبید اللّه بن زیاد اللّعین بقتل علیّ بن الحسین.
فصاحت زینب بنت علیّ: [یا ابن] زیاد حسبک من دمائنا، اناشدک اللّه إن قتلته إلّا قتلتنی معه.
فترکنی.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 157
و لمّا أن رآه اللّعین عبید اللّه بن زیاد، قالت: أنت علیّ بن الحسین؟
قال له علیه السّلام: نعم.
قال: أولم یقتل اللّه علیّ بن الحسین؟
قال علیّ بن الحسین علیه السّلام: کان لی [أخ] یسمّی علیّا، فقتله النّاس.
قال عبید اللّه: إنّ اللّه قتله.
قال علیّ علیه السّلام: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها «1»
فأمر عبید اللّه اللّعین لیقتل. فصاحت زینب بنت علیّ: حسبک من دمائنا، أنا شدک اللّه إن عزمت علی قتله إلّا قتلتنی قبله.
__________________________________________________
(1)- الزّمر: 42.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 43
و قال له بعض من حضره: هو علی ما تری من العلّة، و ما أراه إلّا میّتا عن قریب.
فترکه.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 251- 252
و عرض علیه علیّ بن الحسین علیهما السّلام، فقال له: من أنت؟ فقال: أنا «1» علیّ بن الحسین.
فقال: ألیس قد قتل اللّه علیّ بن الحسین؟ فقال «2» له علیّ علیه السّلام: قد «2» کان لی أخ یسمّی علیّا قتله النّاس. فقال «3» ابن زیاد «1»: بل اللّه قتله. فقال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها فغضب ابن زیاد «4» و قال «5»: و بک جرأة لجوابی «6» و فیک «7» بقیّة للردّ علیّ؟ اذهبوا به، فاضربوا عنقه.
«8» فتعلّقت به زینب عمّته و قالت: یا ابن زیاد! حسبک من دمائنا. و اعتنقته، و قالت:
و اللّه لا افارقه فإن قتلته فاقتلنی معه. «9» فنظر ابن زیاد «10» إلیها و إلیه، ثمّ «10» قال: عجبا للرّحم! و اللّه إنّی «11» لأظنّها، ودّت أنّی قتلتها معه، دعوه فإنّی أراه لما به «9» «12». «13»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(2- 2) [لم یرد فی إعلام الوری].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: «له»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق].
(5)- [کشف الغمّة: «فقال له»].
(6)- [فی إعلام الوری و کشف الغمّة: «علی جوابی»].
(7)- [کشف الغمّة: «و بک»].
(8)- [من هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم].
(9- 9) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(10- 10) [فی إعلام الوری: «إلیها ساعة و» و فی کشف الغمّة: «إلیه ساعة ثمّ» و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و اللّواعج: «إلیها و إلیه ساعة ثمّ»].
(11)- [لم یرد فی إعلام الوری و فی کشف الغمّة: «و أنّی»].
(12)- [أضاف فی إعلام الوری: «مشغول، ثمّ قام من مجلسه» و زاد فی الدّمعة السّاکبة: «ثمّ قام لعنه اللّه من مجلسه حتّی خرج من القصر» و أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فقال لها علیّ (و فی روایة: إنّ علیّا ابن الحسین علیه السّلام قال لعمّته): اسکتی یا عمّة حتّی أکلّمه، ثمّ أقبل علیه، فقال: أ بالقتل تهدّدنی یا ابن زیاد، أما علمت أنّ القتل لنا عادة و کرامتنا الشّهادة»].
(13)- آن‌گاه علی بن الحسین علیهما السّلام را پیش او آوردند. به او گفت: «تو کیستی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 44
المفید، الإرشاد، 2/ 120- 121- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 117- 118؛ الحویزی، نور الثّقلین، 4/ 487؛ البحرانی، العوالم، 17/ 384- 385؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 11/ 307- 308؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 51؛ القمی، نفس المهموم،/ 408؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 252؛ الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 66- 67؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 614، لواعج الأشجان،/ 210- 211
فحدّث حمید بن مسلم، قال: کنت واقفا عند ابن زیاد حین عرض علیه علیّ بن الحسین علیهما السّلام.
فقال: «ما اسمک؟»
قال: «علیّ بن الحسین».
قال: «أولم یقتل اللّه علیّ بن الحسین؟»
فسکت.
فقال له ابن زیاد: «ما لک [115] لا تتکلّم؟»
قال: «قد کان لی أخ یقال له علیّ بن الحسین أیضا، [فقتله النّاس]».
فقال: «قد قتله اللّه».
__________________________________________________
- فرمود: «من، علی بن الحسین هستم.»
ابن زیاد گفت: «مگر خدا، علی بن الحسین را نکشت؟»
زین العابدین علیه السّلام فرمود: «من برادری داشتم که نامش علی بود و مردم او را کشتند.»
ابن زیاد گفت: «بلکه خدا او را کشت.»
علی بن الحسین علیهما السّلام فرمود: «خدا دریابد جان‌ها را هنگام مرگشان.»
ابن زیاد در خشم شد و گفت: «تو جرأت پاسخ دادن مرا نیز داری؟ و هنوز توانایی بازگرداندن سخن من در تو هست؟ او را ببرید و گردنش را بزنید.»
پس عمه‌اش زینب به او چسبید و گفت: «ای پسر زیاد! آنچه خون از ما ریخته‌ای، تو را بس است!»
و دست به گردن زین العابدین انداخت و فرمود: «به خدا سوگند که دست از او برندارم تا اگر تو او را کشتی، مرا هم با او بکشی.»
ابن زیاد به آن دو نگاه کرد و سپس گفت: «علاقه رحم و خویشی عجیب است. به خدا من این زن را چنین می‌بینم که دوست دارد من او را با این جوان بکشم. او را واگذارید که همان بیماری که دارد، او را بس است؟»
رسول محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 120- 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 45
فسکت.
فقال ابن زیاد: «ما لک لا تتکلّم؟»
قال: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها «1»، و ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ «2».
قال: «أنت و اللّه منهم، ویحکم انظروا هذا قد أدرک، و اللّه إنّی لأحسبه رجلا».
فکشف عنه بعض أصحاب ابن زیاد، فقال:
«نعم، قد أدرک».
فقال: «أقتله».
فقال علیّ: «فوکّل بهؤلاء النّسوة من یکون محرما لهنّ یسیر معهنّ إن کنت مسلما».
فقال ابن زیاد: «دعوه، سر أنت معهنّ». أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 73- 74
أخبرنا أبو عمر «3»، قال: أخبرنا أحمد، قال: حدّثنا أحمد «4» بن الحسین بن عبد الملک، قال: حدّثنا إسماعیل بن عامر، قال: حدّثنا الحکم بن محمّد بن القاسم الثّقفیّ، قال:
حدّثنی أبی، عن أبیه «5»: [...] ثمّ عرضوا علیه «6» ثمّ أمر «6» [ابن زیاد] بضرب عنق علیّ بن الحسین علیه السّلام. فقال له علیّ علیه السّلام: إن کان بینک، و بین هؤلاء النّساء رحم، فأرسل معهنّ من یؤدّیهنّ. قال: تؤدّیهنّ أنت. و کأنّه استحیا، و صرف اللّه عزّ و جلّ عن علیّ بن الحسین علیه السّلام القتل.
الطّوسی، الأمالی،/ 252 رقم 449- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 167؛ البحرانی، العوالم، 17/ 374؛ مثله ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 152، ترجمة الإمام زین العابدین علیه السّلام ط المحمودی،/ 18- 19، مختصر ابن منظور، 17/ 231؛ المحمودی، العبرات، 2/ 244
__________________________________________________
(1)- س 39 الزّمر: 42.
(2)- س 3 آل عمران: 45.
(3)- [فی البحار و العوالم: «أبو عمرو»].
(4)- [فی ابن عساکر و العبرات مکانه: «أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا عاصم بن الحسن، أنبأنا أبو عمر بن مهدیّ، أنبأنا أبو العبّاس بن عقدة، أنبأنا أحمد ...»].
(5)- [و فی المختصر مکانه: «و حدّث محمّد بن القاسم الثّقفیّ، عن أبیه ...»].
(6- 6) [فی ابن عساکر و البحار و العوالم و العبرات: «فأمر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 46
فلمّا أتی بهم عبید اللّه بن زیاد همّ بعلیّ بن الحسین، فقال له: إنّ لک بهؤلاء النّساء حرمة، فأرسل معهنّ من یکلفهنّ و یحوطهنّ. فقال: لا یکون أحد غیرک.
الشّجری، الأمالی، 1/ 173
فالتفت ابن زیاد إلی علیّ بن الحسین، و قال له «1»: من أنت؟ قال: أنا علیّ بن الحسین.
فقال: ألم یقتل اللّه علیّ بن الحسین؟ فسکت عنه «1»، فقال: ما لک لا تتکلّم؟ فقال: کان لی أخ، یقال له علیّ قد «1» قتله النّاس (أو قال: قد قتلتموه) و إنّ له منکم مطلبا یوم القیامة.
فقال «2» ابن زیاد: بل اللّه «2»! فقال علیّ: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها، و ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ کِتاباً مُؤَجَّلًا. فقال: أنت و اللّه منهم، «3» انظروا إلیه هل أدرک؟
فکشف عنه مروان بن معاذ الأحمریّ، قال: نعم! قال: اقتله! فقال علیّ بن الحسین: فمن یتوکّل بهؤلاء النّسوة.
و تعلّقت به زینب بنت علیّ، و قالت: یا ابن زیاد! حسبک منّا، أما رویت من دمائنا؟
و اعتنقت علیّا و قالت: أسألک باللّه یا ابن زیاد إن قتلته أن تقتلنی معه «3». فقال علیّ: یا عمّة! اسکتی حتّی أکلّمه «4». فقال: یا ابن زیاد! أبا لقتل تهدّدنی؟ أما علمت أنّ القتل لنا عادة، و کرامتنا الشّهادة؟ فقال ابن زیاد: دعوه ینطلق مع نسائه. «5» ثمّ قال «5»: اخرجوهم عنّی.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 42- 43- مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 364- 365
أخبرنا أبو الحسین محمّد بن محمّد و أبو غالب أحمد و أبو عبد اللّه یحیی ابنا الحسن، قالوا: أنبأنا محمّد بن أحمد، أنبأنا محمّد بن عبد الرّحمان، أنبأنا أحمد بن سلیمان، أنبأنا
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2) (- 2) [تسلیة المجالس: «الملعون: بل اللّه قتله»].
(3- 3) [تسلیة المجالس: «و بک جرأة علی جوابی، اذهبوا به، فاضربوا عنقه. فسمعت عمّته زینب، فقالت: یا ابن زیاد! إنّک لم تبق منّا أحدا، فإن کنت قد عزمت علی قتله، فاقتلنی معه»].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس: «ثمّ أقبل علیه»].
(5- 5) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 47
الزّبیر بن بکّار، حدّثنی عمّی مصعب بن عبد اللّه [...] قال علیّ بن الحسین علیه السّلام: [...] فأدخلت علی ابن زیاد فقال: ما اسمک؟ فقلت: علیّ بن حسین. قال: أولم یقتل اللّه علیّا؟ «1» قال: قلت: کان أخی أکبر منّی یقال له علیّ «1» قتله النّاس. قال: بل اللّه قتله.
قلت: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها. فأمر بقتله.
فصاحت زینب بنت علیّ: یا ابن زیاد! حسبک من دمائنا أسألک باللّه إن قتلته إلّا قتلتنی معه «2»! فترکه.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 153، علیّ بن الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 20- 21، مختصر ابن منظور، 17/ 232- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 243؛ مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 345
و لمّا نظر ابن زیاد إلی علیّ بن الحسین، قال: ما اسمک؟ قال: علیّ بن الحسین. قال:
أولم یقتل اللّه علیّ بن الحسین؟ فسکت، فقال: ما لک لا تتکلّم؟ فقال: کان لی أخ یقال له أیضا علیّ، فقتله النّاس. فقال: إنّ اللّه قتله. فسکت علیّ، فقال: ما لک لا تتکلّم؟
فقال: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها، وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ. قال:
أنت و اللّه منهم. ثمّ قال لرجل: ویحک انظر هذا هل أدرک؟ إنّی لأحسبه رجلا. قال:
فکشف عنه مریّ بن معاذ الأحمریّ، فقال: نعم، قد أدرک. قال: اقتله، فقال علیّ: من توکّل بهذه النّسوة؟
و تعلّقت به زینب، فقالت: یا ابن زیاد! حسبک منّا، أما رویت من دمائنا، و هل أبقیت منّا أحدا؟ و اعتنقته و قالت: أسألک باللّه إن کنت مؤمنا إن قتلته لمّا تقتلنی معه.
و قال له علیّ: یا ابن زیاد، إن کانت بینک و بینهنّ قرابة، فابعث معهنّ رجلا تقیّا، یصحبهنّ بصحبة الإسلام. فنظر إلیها ساعة، ثمّ قال: عجبا للرّحم، و اللّه إنّی لأظنّها ودّت لو أنّی قتلته أنّی قتلتها معه، دعوا الغلام ینطلق مع نسائه. «3»
__________________________________________________
(1- 1) [المنتظم: «قلت: کان أخی، یقال له: علیّ، أکبر منّی»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(3)- چون ابن زیاد به علی بن الحسین نگاه کرد، پرسید: «نام تو چیست؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 48
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 297
ثمّ قال لعلیّ بن الحسین: من أنت؟ قال: علیّ بن الحسین. قال: ألیس قتل اللّه علیّ ابن الحسین؟ قال: کان لی أخ یسمّی علیّا قتله النّاس. قال ابن زیاد: بل اللّه قتله. فقال علیّ بن الحسین: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها. فغضب ابن زیاد و قال: و بک حراک لجوابی، اذهبوا به فاضربوا عنقه.
__________________________________________________
- «علی بن الحسین.»
گفت: «مگر خدا، علی بن الحسین را نکشته است؟»
و سکوت اختیار کرد. گفت: «چرا سخن نمی‌گویی؟»
گفت: «برادری داشتم نام او هم علی بود که مردم او را کشتند (نه خدا).»
گفت: «خدا او را کشته است.»
علی (زین العابدین) تکلم نکرد. گفت: «چرا پاسخ نمی‌دهی؟»
گفت: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها و ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ؛ «خداوند جان‌ها را می‌گیرد هنگامی‌که مرگ آن‌ها فرا می‌رسد. هیچ نفسی نمی‌میرد، مگر به اذن خداوند. (آیه قرآن).»
گفت: «به خدا سوگند، تو هم از آن‌ها هستی. (مقصود کسانی‌که خداوند جان آن‌ها را گرفته است و باید کشته شوی).»
سپس رو کرد به یکی از مردان و گفت: «وای بر تو! نگاه کن که آیا این (علی بن الحسین) بالغ شده است؟ من گمان می‌کنم او مرد شده باشد.»
گفت (راوی): «مری بن معاذ احمری جامه را از او کشف کرد. دید و گفت: آری. او بالغ شده است.»
گفت: «او را بکش.»
علی (زین العابدین) گفت: «این زن‌ها را به که خواهی سپرد؟ (مرد و محرم و ولی ندارند).»
زینب هم به او آویخت و او را در آغوش گرفت و گفت: «ای ابن زیاد! آنچه کردی، بس باشد. آیا از خون ما سیراب نشدی و آیا کسی از ما باقی گذاشتی؟»
او را در بغل تنگ کشید و باز گفت: «من تو را به خدا سوگند می‌دهم، اگر مؤمن باشی که اگر بخواهی او را بکشی مرا هم با او بکش!»
علی (ابن الحسین) هم به او گفت: «ای ابن زیاد! اگر میان تو و آن‌ها (زنان خانواده) خویشی باشد، مردی پرهیزگار همراه آن‌ها روانه کن که مطابق دستور اسلام با آن‌ها رفتار و مواظبت کند.»
او مدت یک ساعت به او (زینب) نگاه کرد و گفت: «من از تأثیر خویشی و رحم تعجب می‌کنم.»
(ابن زیاد زنازاده که خود را برادرزاده معاویه خوانده بود، آن سخن را به سود خود محسوب کرد که خود را خویش بنی هاشم دانست و) گفت: به خدا سوگند، من گمان می‌کنم او دوست دارد که با او (برادرزاده) کشته شود (به سبب خویشی و تأثیر رحم). بگذارید جوان با خانواده خود برود (سرپرست آن‌ها باشد).»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 194- 195
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 49
فتعلّقت به زینب عمّته، و قالت: حسبک من دمائنا. فاعتنقته، و قالت: إن قتلته فاقتلنی معه. فنظر إلیها ابن زیاد، و قال: عجبا للرّحم، لأظنّها ودّت أن نقتلها معه دعوه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 49
ثمّ التفت إلی علیّ بن الحسین، و قال: من أنت؟ قال: علیّ بن الحسین. قال: أ و لم یقتل اللّه علیّ بن الحسین؟ قال: ذلک أخی أکبر منّی، قتلتموه، و إنّ له منکم مطالبا یوم القیامة. قال ابن زیاد: نحن لم نقتله، و لکنّ اللّه قتله. فقال علیّ بن الحسین: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها، ثمّ أمر لعنه اللّه: هل أدرک؟ فقیل: نعم. فأمر أن یضرب عنقه، فتعلّقت به زینب عمّته، و قالت: یا ابن زیاد! لم یبق لنا غیره، فإن کنت تقتله، فاقتلنا معه. فقال علیّ بن الحسین: یا ابن زیاد! أ بالقتل تهدّدنی؟ أما علمت أنّ القتل لنا عادة، و کرامتنا الشّهادة. ثمّ قال: أخرجوهم.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 124
و قال هشام: لمّا حضر علیّ بن الحسین الأصغر مع النّساء عند ابن زیاد- و کان مریضا- قال ابن زیاد: کیف سلم هذا؟ اقتلوه. فصاحت زینب بنت علیّ: یا ابن زیاد! حسبک من دمائنا إن قتلته فاقتلنی معه. و قال علیّ: یا ابن زیاد! إن کنت قاتلی، فانظر إلی هذه النّسوة من بینه و بینهنّ قرابة یکون معهنّ.
فقال ابن زیاد: أنت و ذاک.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 147
و کشفوا عن عورة علیّ بن الحسین حین أشکل علیهم بلوغه کما یصنع بذراری المشرکین، إذ دخلت دروهم عنوة. «1»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 236
__________________________________________________
(1)- و علی بن الحسین امام زین العابدین را پیش آن لعین آوردند. گفت: «من أنت؟»
گفت: «علی بن الحسین.»
گفت: «ألیس قد قتل اللّه علیّ بن الحسین»؛ «آیا نیست خدای کشته علی بن الحسین را؟»
گفت: «کان لی أخ یسمّی علیّا قتله النّاس»؛ یعنی: «مرا برادری بود نامش علی. مردم او را بکشتند.»
لعین گفت: «بل اللّه قتله»؛ یعنی: «بلکه خدا بکشت.»
امام گفت: و اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها (زمر- 43)؛ یعنی: «خدا متوفی سازد نفس‌ها را در حین مرگ.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 50
ثمّ التفت ابن زیاد «1» إلی علیّ بن الحسین علیهما السّلام، فقال: من هذا؟ فقیل: علیّ بن الحسین. «2» فقال: ألیس «2» قد قتل اللّه «3» علیّ بن الحسین؟ فقال علیّ علیه السّلام: قد کان لی أخ «4» یقال له «4» علیّ بن الحسین، قتله النّاس. فقال: بل اللّه قتله. «5» فقال علیّ علیه السّلام: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها، وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها «5». فقال ابن زیاد: ألک «6» جرأة علی جوابی «7»؟
اذهبوا به، فاضربوا عنقه «8». فسمعت به «9» عمّته زینب، «10» فقالت: یا ابن زیاد «11»! إنّک لم تبق منّا أحدا «12»، فإن کنت «9» عزمت علی قتله، فاقتلنی معه «13». «14» فقال علیّ علیه السّلام لعمّته:
__________________________________________________
- لعین گفت: «بک جرأة لجوابی و فیک بقیّة للرّدّ علیّ، اذهبوا به فاضربوا عنقه. فتعلّقت به زینب؛ گستاخی می‌کنی در جواب من و ردّ من، بیرون برید و گردن او بزنید.»
پس زینب در او آویخت، یعنی زینب دست خود به زین العابدین درآورد و گفت: «یا ابن زیاد! حسبک من دمائنا؛ ای پسر زیاد! بس است تو را آنچه از خون‌های ما ریختی.»
گفت: «و اللّه لا أفارقه فإن قتلته فاقتلنی!» «قسم به خدا، نگذارم برادرزاده خود را. پس اگر قتل می‌کنی او را، پس همراه او مرا هم قتل کن.»
ابن زیاد لعن اللّه علیه ساعتی در آن حال می‌نگریست و گفت: «عجبا للرّحم، و اللّه إنّی لأظنّها ودّت أنّی قتلتها معه. دعوه فإنّی أراه لما به»؛ یعنی: «عجب از رحم! به خدا که گمان می‌برم زینب را، که دوست دارد که او را با وی بکشم. بگذاریدش که من می‌بینم او را.»
و از آن مجلس برخاست.
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 289- 290
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2) (- 2) [وسیلة الدّارین: «فقال اللّعین»].
(3)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4- 4) [فی البحار و العوالم: «یسمّی»].
(5- 5) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «و لک»].
(7)- [أضاف فی المعالی: «فی نفس المهموم: و بقیّة للرّد علیّ» و زاد فی وسیلة الدّارین: «علیّ»].
(8)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(9)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(10)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(11)- [أضاف فی المعالی و وسیلة الدّارین: «حسبک من دمائنا»].
(12)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «غیر هذا الصّبی»].
(13)- [أضاف فی المعالی: «و فی روایة: و اعتنقته زینب و قالت: و اللّه لا أفارقه فإن قتلته، فاقتلنی معه، فنظر ابن زیاد إلیها و إلیه ساعة، ثمّ قال: عجبا للرّحم و اللّه أنّی لأظنّها ودّت أنّی قتلتها معه دعوه فإنّی أراه لما به»].
(14) (14*) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 51
اسکتی یا عمّة «1» حتّی أکلّمه (14*). ثمّ أقبل علیه السّلام «2»، فقال: أ بالقتل تهدّدنی یا ابن زیاد! أما علمت أنّ القتل لنا عادة، و کرامتنا الشّهادة. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 162- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 117، 118؛ البحرانی، العوالم، 17/ 384، 385؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 51؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 475؛ القمی، نفس المهموم،/ 408؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 365؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 112- 113
و نظر عبید اللّه إلی علیّ بن الحسین فقال له: ما اسمک؟ قال: أنا علیّ بن الحسین. قال:
أولم یقتل اللّه علیّ بن الحسین؟ فسکت. فقال له ابن زیاد: ما لک لا تتکلّم؟ قال: قد کان لی أخ یقال له علیّ، فقتله النّاس. قال: إنّ اللّه قتله. فسکت علیّ، فقال: ما لک لا تتکلّم؟
قال: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها «4»، وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ «5».
قال: أنت و اللّه منهم. ثمّ قال لرجل: ویحک انظر هذا هل أدرک؟ و اللّه إنّی لأحسبه رجلا.
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار و نفس المهموم: «یا عمّتی»].
(2)- [زاد فی الأسرار: «علیه»].
(3)- پس، ابن زیاد روی به علی بن الحسین کرد و گفت: «این کیست؟»
گفته شد: «علی بن الحسین است.»
گفت: «مگر علی بن الحسین را خدا نکشت؟»
حضرت فرمود: «برادری داشتم که نامش علی بن الحسین بود. مردم او را کشتند.»
گفت: «بلکه خدایش کشت.»
علی علیه السّلام آیه‌ای به این مضمون از قرآن خواند که: «خداوند جان‌ها را به هنگام مرگ می‌گیرد و آن را که نمرده است، به هنگام خواب جانش را می‌گیرد.»
ابن زیاد گفت: «هنوز جرأت پاسخگویی به من داری؟ این را ببرید و گردنش را بزنید.»
عمه‌اش، زینب این دستور بشنید و فرمود: «ای پسر زیاد! تو که کسی برای من باقی نگذاشتی. اگر تصمیم به کشتن این یکی را هم گرفته‌ای، مرا نیز با او بکش.»
علی علیه السّلام به عمه‌اش فرمود: «عمه جان، آرام باش تا من با او سخن بگویم.»
سپس رو به ابن زیاد کرد و فرمود: «ای پسر زیاد! مرا با مرگ می‌ترسانی؟ مگر ندانسته‌انی که کشته شدن، عادت ما است و شهادت مایه سربلندی ما؟»
فهری، ترجمه لهوف،/ 162
(4)- من الآیة 42 من سورة الزّمر.
(5)- من الآیة 145 من سورة آل عمران.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 52
فکشف عنه مریّ بن معاذ الأحمریّ فقال: نعم، قد أدرک. قال: اقتله. فقال علیّ: من توکّل بهؤلاء النّسوة؟ و تعلّقت به زینب عمّته، فقالت: یا ابن زیاد! حسبک منّا! أما رویت من دمائنا؟ و هل أبقیت منّا أحدا؟ و اعتنقته و قالت: أسألک باللّه إن کنت مؤمنا إن قتلته لمّا قتلتنی معه. و قال علیّ: یا ابن زیاد! إن کان بینک و بینهنّ قرابة فابعث معهنّ رجلا تقیّا یصحبهنّ بصحبة الإسلام. فنظر إلیهنّ ساعة، ثمّ نظر إلی القوم، فقال: یا عجبا للرّحم! و اللّه إنّی أظنّها ودّت لو أنّی قتلته أنّی قتلتها معه، دعوا الغلام، انطلق مع نسائک.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 465- 466
و لم یکن بقی منهم إلّا غلام کان مریضا مع النّساء، فأمر به عبید اللّه لیقتل، فطرحت عمّته زینب نفسها علیه و قالت: لا تقتلوه حتّی تقتلونی. فرقّ لها. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 208- 209
و کان قد همّ عبید اللّه بن زیاد بقتله. ثمّ صرفه اللّه تعالی عنه.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 204
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و نظر [ابن] زیاد إلی علیّ بن الحسین، فقال: ما اسمک؟ قال: علیّ بن الحسین. قال: ألم یقتل [اللّه] علیّ بن الحسین؟ فسکت، فقال: ما لک لا تتکلّم؟ فقال: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها، وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ کِتاباً مُؤَجَّلًا [آل عمران 3: 145].
قال: أنت و اللّه منهم. ثمّ قال لرجل: انظر ویحک هذا هل أدرک؟ فکشف عنه، و قال:
نعم. فقال: اقتله. [فلمّا ولّی قال] علیّ [بن الحسین]: من توکّل بهؤلاء النّسوة؟ «1» و تعلّقت به زینب و قالت: حسبک یا ابن زیاد! أما رویت من دمائنا، و هل أبقیت منّا أحدا؟ ثمّ اعتنقته، و قالت: أسألک باللّه إن کنت مؤمنا إلّا قتلتنی معه. قال: دعوه. «2»
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفات مأخوذ من تاریخ الطّبریّ.
(2)- بعد از آن عبید اللّه متوجه جانب امام زین العابدین رضی اللّه عنه شد و گفت: «خدای تعالی علی بن الحسین-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 53
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 292
ثمّ عرض علیه علیّ بن الحسین، فقال له: من أنت؟ قال: أنا علیّ بن الحسین، و قد
__________________________________________________
- را نکشته است که او را زنده می‌بینم؟» و به روایتی پرسید: «تو کیستی؟»
جواب داد: «علی بن الحسین.»
ابن زیاد گفت: «چون است که خدای تعالی تو را نکشت؟»
امام زین العابدین جوابی نداد. ابن زیاد گفت: «چرا هیچ سخن نمی‌کنی؟»
امام زین العابدین فرمود: «برادری داشتم از خود بزرگ‌تر که بر دست شما به قتل رسید و من فردای قیامت، خون او را از شما طلب خواهم کرد.»
عبید اللّه گفت: «او را حضرت باریتعالی کشته است، نه ما.»
امام زین العابدین رضی اللّه عنه فرمود: «اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها و ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ».
عبید اللّه بن زیاد گفت: «أنت و اللّه منهم».
آن‌گاه گفت: «احتیاط کنید که این پسر به سن بلوغ رسیده است یا نه!»
از حاضران مجلس، مروان بن معاد الاحمری شرط تفحص به جا آورد و معروض داشت: «بالغ شده است.»
عبید اللّه زیاد گفت: «او را به قتل رسان!»
زینب بنت امیر المؤمنین علی رضی اللّه عنه در امام زین العابدین آویخت و گفت: «ای پسر زیاد! هنوز از کشتن اهل بیت پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم سیر نشده‌ای؟ این پسر را به این زنان که دعوی قرابت می‌کنی، واگذار و اگر علی را خواهی کشت و بر چنین محضوری اقدام خواهی کرد، نخست مرا به قتل رسان!»
امام زین العابدین رضی اللّه عنه فرمود: «ای عمه! تو خاموش باش تا من جواب او بگویم.»
بعد از آن، روی به عبید اللّه زیاد آورد و فرمود: «ای پسر زیاد! تو مرا به کشتن تهدید می‌کنی و نمی‌دانی که قتل و قتال از جمله عادات ماست و شهادت خود را از عنایت‌ها و کرامت‌های حضرت ربانی می‌دانیم؟»
ابن زیاد لحظه‌ای متفکر شد و به ملازمان خویش خطاب کرد: «مرا از گفت‌وگوی این جماعت نجات دهید و ایشان را از این قصر بیرون برید و در فلان سرای فرود آرید!»
و آن اعونه به موجب فرمان او عمل کردند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 173- 174
ارباب اخبار آورده‌اند که چون امام زین العابدین و مخدرات اهل بیت را به مجلس ابن زیاد درآوردند، آغاز شماتت کرد و میان ابن زیاد و زینب بنت علی المرتضی و علی بن الحسین علیهما السّلام مناظرات واقع شد. آن لعین قصد قتل امام زین العابدین کرد و بنابر اضطراب زینب رضی اللّه عنها، از سر آن فعل منکر درگذشت و جمعی از نوکران خود را گفت: «مرا از ابرام این جماعت نجات دهید و ایشان را از این قصر بیرون برید و در فلان سرای فرود آورید.»
آن اعونه به موجب فرموده آن ملعون به تقدیم رساندند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 59
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 54
کان لی أخ أکبر منّی قتلوه النّاس. فقال له ابن زیاد: قتله اللّه. فقال علیّ بن الحسین:
اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها. قال: فغضب ابن زیاد، و قال: ألک جرأة علی جوابی، و فیک بقیّة الرّدّ علیّ، اذهبوا إلیه، فاضربوا عنقه. فتعلّقت به زینب، و قالت: یا ابن زیاد! حسبک من دمائنا. و اعتنقته، و قالت: و اللّه لا أفارقه، و إن قتلتموه فاقتلونی معه. فنظر ابن زیاد، و قال: وا عجبا للرّحم، و اللّه إنّی لأظنّها تودّ أن أقتلها دونه، دعوه فإنّی أراه لما به مشغول.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 479
قال: فغار علیّ بن الحسین علی عمّته [زینب علیها السّلام]، فقال لابن زیاد: إلی کم تهتک عمّتی بین من یعرفها و من لا یعرفها، قطع اللّه یدیک و رجلیک. قال: فاستشاط ابن زیاد، و أمر بضربه، فمنع من ذلک.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 480
فغار زین العابدین علیه السّلام علی عمّته [زینب علیها السّلام]، و قال: یا ابن زیاد «1»! إلی کم تهتک عمّتی، و تعرّفها لمن لا یعرفها. فغضب ابن زیاد لعنه اللّه من کلامه، و قال لبعض حجّابه «2»:
خذ هذا الغلام، و اضرب عنقه. فجذبه الحاجب و تعلّقت به زینب علیها السّلام «3»، و صاحت:
وا ثکلاه، وا أخاه، تفجعنا یا ابن زیاد «4» مرّة اخری. فعفی عنه اللّعین لأجله «5».
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «یا ابن اللّئام»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «أصحابه»].
(3)- [زاد فی الأسرار: «بنت أمیر المؤمنین فغلبها الحاجب»].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [زاد فی المعالی و وسیلة الدّارین: «فقال: إن کان بینک و بین هؤلاء النّساء، رحم فأرسل معهنّ من (یؤدّیهنّ) فقال: (تؤدّیهنّ) أنت (و کانّه استحیی)»].
پس آن لعین متوجه حضرت امام زین العابدین علیه السّلام شد و پرسید: «این کیست؟»
گفتند: «علی بن الحسین است.»
گفت: «شنیدم که خدا کشت علی بن الحسین را.»
حضرت فرمود: «من برادری داشتم که علی نام داشت. او را مردم به ستم کشتند.»
پسر زیاد گفت: «بلکه خدا او را کشت.»
حضرت فرمود: «جان‌ها را همه خدا قبض می‌کند در وقت خواب و در هنگام وفات.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 55
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 105- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 477- 478؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 113؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 366
أقول: انّه قد نقل أیضا عن المفید و ابن نما: أنّ ابن زیاد لمّا أمر خدّامه بضرب عنق الإمام ابن الإمام تعلّقت به زینب، فقالت: یا ابن زیاد حسبک. و اعتنقت الإمام، فقالت:
لا و اللّه لا أفارقنّه، فإن قتلته فاقتلنی معه. و نظر ابن زیاد إلیها و إلیه ساعة، ثمّ قال:
عجبا للرّحم و اللّه لأظنّها ودّت أنّی قتلتها معه دعوه فإنّه لما به مشغول.
و عن المنتخب ما حاصله: إنّ سبب غضب اللّعین علی الإمام علیّ بن الحسین، أنّه بعد ما تفوّه اللّعین الکافر ابن زیاد بالتّرّهات فی أمر سیّد الشّهداء روحی له الفداء، و عتاب زینب، غار علیّ بن الحسین علی عمّته، فقال لابن زیاد: إلی کم تهتک عمّتی بین من یعرفها و من لا یعرفها، قطع اللّه یدیک و رجلیک.
فاستشاط ابن زیاد الکافر غضبا و أمر بضرب عنقه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 476
فقال علیّ بن الحسین (رضی اللّه عنهما) لابن زیاد: «قطع اللّه یدیک و أیبس رجلیک یا ابن زیاد، إلی کم تکلّم عمّتی، تتعرّضها بین من یعرفها و من لا یعرفها». فغضب ابن زیاد، و أمر بضرب عنقه، فمنعه القوم. «1» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 88
__________________________________________________
- پسر زیاد گفت: «تو جرأت می‌نمایی بر جواب من؟! ببرید و او را گردن بزنید.»
چون زینب حرف قتل آن حضرت را شنید، مضطرب شد. برجست و بر آن حضرت چسبید و گفت:
«به خدا سوگند که از او جدا نمی‌شوم. اگر او را می‌کشی، مرا نیز با او بکش.»
حضرت فرمود: «ای عمه! تو مرا با او بگذار!»
و گفت: «ای پسر زیاد! مرا به کشتن تهدید می‌کنی؟! مگر نمی‌دانی که کشته شدن در راه خدا عادت ماست و شهادت در اعلای دین، کرامت ماست؟»
مجلسی، جلاء العیون،/ 719
(1)- در این وقت ابن زیاد به جانب سید سجاد علیه السّلام نگریست و پرسید: «این پسر کیست؟»
گفتند: «علی بن الحسین.»
فقال: أ لیس قد قتل اللّه علیّ بن الحسین؟
ابن زیاد پرسید: «مگر علی بن الحسین نبود که خداوند او را بکشت؟»
فقال علیه السّلام: قد کان لی أخ یقال له علیّ بن الحسین، قتله النّاس.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 56
__________________________________________________
- سید سجاد فرمود: «مرا نیز برادری بود. او را علی الحسین گفتند و او را لشکریان بکشتند.»
ابن زیاد گفت: «بلکه او را خدای کشت.»
فقال: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها 1.
فرمود: «خداوند می‌میراند نفوس را، گاهی که مرگ ایشان فرا رسیده و آن را که زمان فرا نگشت، در خوابگاه خویش بیاسوده.»
ابن زیاد در خشم شد و گفت: «سخت جری 2 و جسوری در پاسخ من!»
و فرمان داد که او را بیرون برید و گردن بزنید. زینب آسیمه‌سر و آشفته‌خاطر گشت.
فقالت: یا ابن زیاد! حسبک من دمائنا و اعتنقته و قالت: و اللّه لا أفارقه، فإن قتلته فاقتلنی معه.
فرمود: «ای پسر زیاد! هنوز کافی نیست تو را چند که خون ما بریختی؟»
و دست را به گردن او چنبر کرد و فرمود: «سوگند به خدای، از وی جدا نشوم. اگر خواهی کشت او را، مرا نیز با او بکش.»
ابن زیاد به جانب او نگریست:
و قال: وا عجبا للرّحم! و اللّه إنّی لأظنّها تودّ أن أقتلها دونه. دعوه، فإنّی أراه لما به مشغول.
گفت: «شگفت استوار است این علاقه و پیوند خویشاوندی. سوگند به خدای چنان می‌دانم که زینب دوست می‌دارد که به جای علی او را مقتول سازم. دست باز دارید از علی و او را باز گذارید که بدان چیز که من نگرانم، اشتغال دارد.»
فقال علیّ بن الحسین لعمّته: اسکتی یا عمّة! حتّی أکلّمه، ثمّ أقبل إلی ابن زیاد فقال: أ بالقتل تهدّدنی؟
یا ابن زیاد! أما علمت أنّ القتل لنا عادة و کرامتنا الشّهادة؟
سید سجاد فرمود: «هان ای عمه! خاموش باش تا من پاسخ گویم. پس روی به ابن زیاد آورد و فرمود: ای پسر زیاد! ما را به قتل بیم می‌دهی؟ مگر ندانسته‌ای که قتل عادت ما و بزرگواری ما در شهادت ما است؟»
فقال له: إن کان بینک و بین هؤلاء النّساء رحم، فأرسل معهنّ من یؤدّیهنّ، فقال: تؤدّیهنّ أنت. و کأنّه استحیی.
دیگر باره سید سجاد علیه السّلام فرمود: «اگر در میان تو و این زنان علاقه‌ای است از رحم و خویشاوندی، کسی را بگمار تا ایشان را به منزل رساند.»
از این سخن، ابن زیاد شرمگین شد و گفت: «تو ایشان را به منزل می‌رسانی.»
در این وقت عوانان را فرمان داد تا علی بن الحسین علیهما السّلام و اهل بیت را از نزد او بیرون بردند و در خانه نکوهیده‌ای که در پهلوی مسجد جامع بود، جای دادند. زینب فرمود:
لا یدخلنّ علیّ عربیّة إلّا أمّ ولد و مملوکة، فإنّهنّ سبین و قد سبینا.
یعنی: «به نزدیک من حاضر نشود زنی، مگر ام ولد و ممالیک؛ چه ایشان اسیرانند و ما نیز اسیرانیم.»
صاحب عوالم از امالی صدوق حدیث می‌کند که: «زید بن ارقم چون بر ابن زیاد اعتراض آورد که لب و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 57
__________________________________________________
- دندان حسین را که بوسه‌گاه رسول اللّه بود، چرا با قضیب می‌زنی؟»
گفت: «یوم بیوم بدر»؛ یعنی: «این مکافات روز بدر است! که رسول خدا در آن روز قریش را بکشت.»
آن‌گاه حکم داد تا سید سجاد را در غل و زنجیر با اهل بیت به زندانخانه بردند و روزی چند محبوس بداشتند. دیگرباره ایشان را حاضر مجلس کرد و به نحوی که مذکور گشت، در میان ایشان سؤال و جواب رفت.
(1). قرآن مجید (39- 43).
(2). جری (بر وزن شریف): با جرأت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا، 3/ 63- 65
آن‌گاه رؤوس شریفه را به مجلس ابن زیاد درآوردند و سر مبارک ابی عبد اللّه الحسین را از فراز نیزه به زیر آوردند و در حضور ابن زیاد بگذاشتند. آن ملعون با ثنایای 1 مبارکش مشغول؛ و به کلامی که خشم خدای را انگیزش دادی، متکلم بود. آن‌گاه اسرا 2 را در محضر درآوردند و در حضورش بازداشتند. علی بن الحسین سلام اللّه علیهما فرمود: «سوف نقف و تقفون و نسأل و تسألون فأی جواب تردون و بخصام جدّنا إلی النّار تقادون»؛ یعنی: «زود باشد که در عرصه سؤال و جواب، ما و شما بایستیم و پرسیده شویم. پس بنگر تا چه پاسخ باز گذارید؛ همانا به سبب خصومت جد ما به آتش جهنم کشیده شوید.»
ابن زیاد زشت نهاد خاموش شد و جوابی نگفت.
(1). ثنایا: جمع ثنیه، دندان پیشین که دو عدد در فک بالا و دو عدد در فک پایین است.
(2). أسرا: جمع اسیر، گرفتار چنگال دیگران.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 141
بعد از آن، علی بن الحسین علیه السّلام را بر وی درآوردند. ابن زیاد گفت: «تو کیستی؟»
فرمود: «علی بن الحسین.»
گفت: «مگرنه آن بود که خدای علی بن الحسین را بکشت.»
فرمود: «مرا برادری بود که علی نام داشت. او را مردم به قتل رساندند.»
ابن زیاد گفت: «بلکه خدای تعالی او را بکشت.»
آن حضرت در پاسخ این آیت قرائت فرمود: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها 1؛ یعنی: خدای تعالی قبض می‌کند نفوس را هنگام موت ایشان به این‌که قطع تعلق و تصرف نفوس را از ابدان می‌فرماید.
«فغضب ابن زیاد لعنه اللّه فقال له: و بک جرأة علی جوابی و بک بقیّة للرّد علیّ، اذهبوا به و اضربوا عنقه.»
ابن زیاد در غضب شد و به آن حضرت گفت: «آیا در تو آن جرأت باقی است که مرا این‌گونه رد جواب کنی؟ و هنوز در تو آن نیرو و توان که بر من برستیزی به جای است؟»
آن‌گاه گفت: «وی را بیرون برید و گردن بزنید.»
«فتعلّقت به زینب عمّته و قالت له: یا ابن زیاد! حسبک من دمائنا. و اعتنقته و قالت: و اللّه لا أفارقه فإن قتلته فاقتلنی معه».
و به روایتی بعد از آن‌که امام زین العابدین علیه السّلام آن پاسخ بداد و آن ملعون خاموش شد، بعد از آن با-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 58
__________________________________________________
- حضرت زینب سلام اللّه علیها آغاز سخن کرد و چندی از دو طرف مکالمت برفت؛ چندان‌که حضرت زینب بگریست و امام زین العابدین به پای خاست و با ابن زیاد نظر در وی کرد و فرمود: «إلی کم تهتک عمّتی بین العرب»؛ یعنی: «تا چند عمه مرا در میان مردم عرب از حشمت و حرمتش می‌کاهی؟!»
و ابن زیاد پرسید: «این پسر کیست؟»
گفتند: «وی علی بن الحسین است.»
و آن مکالمه که مسطور افتاد، در میان سید سجاد و آن شقاوت بنیاد بگذشت و به قتل امام علیه السّلام حکم فرمود، این وقت عمه‌اش زینب بر آن حضرت برآویخت و فرمود: «ای پسر زیاد! آنچه از خون‌های ما بریختی، از بهر تو کافی است.»
و امام زین العابدین را در آغوش کشید و فرمود: «سوگند به خدای، از این پسر جدا نمی‌شوم و اگر بخواهی وی را به قتل رسانی، مرا نیز با وی مقتول دار.»
ابن زیاد ساعتی در ایشان در نگریست و گفت: «شگفتا بر خویشاوندی و رحم. سوگند به خدای که مرا گمان همی رود که این زن آرزوی آن دارد که من او را با این پسر بکشم. بگذارید این پسر را به حال خود باشد؛ که آن بلیت که در وی هست، از بهر او کافی است.»
به روایتی چون ابن زیاد به قتل آن حضرت فرمان داد، حاجب آن حضرت را بگرفت و به سوی خویش کشید. حضرت زینب بر آن حضرت درآویخت و فرمود: «یا ابن زیاد! نذرت علی نفسک أنّک لا تبقی من نسل محمّد صغیرا و لا کبیرا فسألتک باللّه لا تقتله حتّی تقتلنی»؛ یعنی: «ای پسر زیاد! بر خویش نذر نهادی که هیچ بزرگ و کوچکی از نسل محمد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم باقی نگذاری. تو را به خدای مسألت می‌نمایم که تا مرا نکشی، او را مکش.»
آن‌گاه آن حضرت را به سوی خود بکشید و ناله برآورد. ابن زیاد بدو نگران شد و فرمود: «او را برای او به جای گذارید.»
این وقت امام زین العابدین علیه السّلام به عمه خویش فرمود: «ای عمه! تو خاموش تا من با وی سخن کنم.»
آن‌گاه روی به ابن زیاد کرد و فرمود: «أنت تهدّدنی بالقتل، أما علمت أنّ القتل لنا عادة و کرامة للشهادة»؛ یعنی: «تو مرا به کشتن بیم همی دهی؛ مگر ندانسته‌ای که کشته شدن عادت ما، و شهادت ما برای ما کرامت است؟»
به روایت صاحب روضة الصفا بعد از آن‌که پسر زیاد با حضرت زینب مکالمت به پای برد، روی به امام زین العابدین کرد و گفت: «مگر خدای تعالی علی بن الحسین را نکشته است که او را زنده می‌نگرم؟»
به روایتی دیگر پرسید: «کیستی؟»
فرمود: «علی بن الحسین.»
گفت: «چگونه خدای تعالی تو را نکشت؟»
فرمود: «برادری از خود بزرگتر داشتم که به دست شما مقتول شد. من بامداد قیامت خونش را از شما می‌جویم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 59
و التفت إلی علیّ بن الحسین و قال له: ما اسمک؟ قال: أنا علیّ بن الحسین. فقال له:
أولم یقتل اللّه علیّا؟
فقال السّجّاد علیه السّلام: کان لی أخ أکبر منّی یسمّی علیّا، قتله النّاس. فردّ علیه ابن زیاد بأنّ اللّه قتله.
قال السّجّاد: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها، و ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ.
فکبر علی ابن زیاد أن یردّ علیه، فأمر أن تضرب عنقه.
لکن عمّته العقیلة اعتنقته، و قالت: حسبک یا ابن زیاد من دمائنا ما سفکت، و هل أبقیت أحدا غیر هذا، فإن أردت قتله، فاقتلنی معه.
فقال السّجّاد علیه السّلام: أما علمت أنّ القتل لنا عادة، و کرامتنا من اللّه الشّهادة، فنظر ابن زیاد إلیهما، و قال: دعوه لها عجبا للرّحم ودّت أنّها تقتل معه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 423- 424
__________________________________________________
- عبید اللّه زیاد گفت: «او را خدا بکشت، نه ما.»
فرمود: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها، و ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ.
عبید اللّه گفت: «تو نیز سوگند به خدای از آنان باشی.»
پس از آن گفت: «احتیاط نمایید که این پسر به سن بالغ است یا نیست؟»
از اهل مجلس، مروان بن معاذ الاحمری احتیاط کرد و گفت: «ادراک زمان بلوغ فرموده است.»
عبید اللّه به قتل آن حضرت فرمان کرد. پس زینب، دختر امیر المؤمنین علیه السّلام بر وی درآویخت و این کلمات که مذکور گشت، بگفت. عبید اللّه از خون آن حضرت درگذشت.
(1). خداوند هنگام مرگ جان‌ها را قبض می‌فرماید؛ سورة الزّمر آیه 34.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 142- 144
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 60

و قیل: إنّ الرّباب بنت امرإ القیس زوجة الحسین أخذت الرّأس «1»، و وضعته فی حجرها، و قبّلته، و قالت:
وا حسینا فلا نسیت حسینا أقصدته أسنّة الأعداء «2»
غادروه بکربلا صریعا لا سقی اللّه جانبی کربلاء
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 147- 148- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 408؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 424
فی القمقام و غیره من المقاتل: فلمّا نظرت رباب زوجة الحسین علیه السّلام إلی رأس الحسین علیه السّلام أخذت الرّأس و قبّلته و وضعته فی حجرها و قالت:
وا حسیناه و لا نسیت حسینا أقصدته أسنّة الأعداء
غادروه بکربلاء صریعا لا سقی اللّه جانبی کربلاء
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 110، 199
و دعا بهم ابن زیاد مرّة اخری، فلمّا دخلوا علیه رأین رأس الحسین بین یدیه و الأنوار الإلهیّة تتصاعد إلی عنان السّماء. فلم تتمالک «الرّباب» زوجة الحسین دون أن وقعت علیه تقبّله، و قالت:
إنّ الّذی کان نورا یستضاء به بکربلاء قتیل غیر مدفون
سبط النّبیّ جزاک اللّه صالحة عنّا و جنّبت خسران الموازین
قد کنت لی جبلا صعبا ألوذ به و کنت تصحبنا بالرّحم و الدّین
من للیتامی و من للسّائلین و من یعنی و یأوی إلیه کلّ مسکین
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 425
__________________________________________________
(1)- [و فی المقرّم مکانه: «و أخذت الرّباب زوجة الحسین الرّأس ...»].
(2)- [نفس المهموم: «الأدعیاء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 61
و فی القمقام و غیره من کتب المقاتل: لمّا جی‌ء برأس الحسین أمام ابن زیاد رأت رباب زوجة الحسین رأس الحسین، فأخذت الرّأس، و قبّلته، و وضعته فی حجرها و قالت:
وا حسینا فلا نسیت حسینا أقصدته أسنّة الأعداء
غادروه بکربلاء صریعا لا سقی اللّه جانبی کربلاء
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 364
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 62

و فی بعض المقاتل نقلا عن الشّعبیّ: أنّه أمر ابن زیاد بالنّسوان، فأوقفوهنّ بین یدیه، و امّ کلثوم بارزة الوجه، و زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام تبکی، و تقول:
آه من محنة أحاطت بنا الیوم لدی الطّفّ من جمیع الأعادی
فتکوا بالحسین نجل رسول اللّه أهدی الوری لطرق الرّشاد
ثمّ شالوا برأسه فوق رمح بادیا نوره کقدح الزّناد
و کذا نحن بعده هتکونا و رمونا بذلّة و بعاد
مارعوا للرّسول فینا ذماما بل رمونا بأسهم الأحقاد
یا ابن سعد لقد تعرّضت للنّار من اللّه فی غداة المعاد
ویلکم بیننا و بینکم اللّه حسیبا فی یوم حشر العباد
فقال عبید اللّه بن زیاد: من تکون هذه الامرأة؟ فقالوا: هذه زینب، و تلک أمّ کلثوم اختا الحسین.
فقال لها عمر بن سعد- و کان بمحضر ابن زیاد-: کیف رأیت مکان اللّه منکم؟
استأصل شافتکم، و قتل رجالکم. فقالت له: یا ابن سعد! إنّ هؤلاء قوم کتب اللّه علیهم القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم، و لکن أنت یا عمر استعدّ لمحمّد جوابا، و لعلّی خطابا، و للّه عزّ و جلّ من العذاب جلبابا یا ابن سعد! قتلت عترة الرّسول فی طاعة ابن زیاد، و یزید، فقال لها: إنّک لسجّاعة مثل أبیک. فقالت له: ما للنّساء سجاعة، و لو کنت سجّاعة لم أکن واقفة بین أیدیکم موقف الذّلّ. ثمّ أمر بصرفهم عنه.
قالت امّ کلثوم: فبینما نحن کذلک إذا تراءی لی شخص، و هو یقول:
و اللّه ما جئتکم حتّی بصرت به بالطّفّ منعفر الخدّین منحورا
إلی آخر ما تقدّم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 63
قالت أمّ کلثوم: من أنت؟ فقال: رجل من الجنّ أسلمت علی ید أبیک أمیر المؤمنین فی بئر ذات العلم و قد وجبت نصرتکم علیّ فجئت، [و] الأمر قد فات، فیعزّ علیّ یا آل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله ما أصابکم، ألک حاجة؟
فقالت له: امض لشأنک بارک اللّه فیک، فللّه المشیئة فینا، لا نقدر أن ندفع قضاه بذلک أخبرنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله هذا.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 477
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 64

قال المداینیّ: کان ممّن حضر الواقعة رجل من بکر بن وائل، یقال له جابر أو جبیر، فلمّا رأی ما صنع ابن زیاد «1»، قال فی نفسه: للّه علیّ إلّا أصیب عشرة من المسلمین، خرجوا علی ابن زیاد إلّا خرجت معهم.
فلمّا «2» طلب المختار بثأر الحسین «2» و التقی العسکران، برز هذا «3» الرّجل، و هو یقول:
«4» و کلّ شی‌ء «4» «5» قد أراه فاسدا إلّا مقام الرّمح فی ظلّ الفرس
ثمّ حمل علی صفوف ابن زیاد، و صاح: یا ملعون! یا ابن ملعون! و یا خلیفة الملعون!
فتفرّق النّاس عن ابن زیاد، فالتقیا بطعنتین، فوقعا قتیلین.
«6» و قیل: إنّما قتل ابن زیاد ابراهیم بن الأشتر کما نذکر «6». «7»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعالی: «فی مجلسه»].
(2- 2) [المعالی: «غلب المختار و طلب بدم الحسین علیه السّلام و أخذ بثاره»].
(3)- [لم یرد فی المعالی].
(4- 4) [المعالی: «أو کلّ عیش»].
(5)- نسخة: عیش.
(6- 6) [المعالی: «أقول: ضاعف اللّه علیه العذاب، لقد صنع صنیعا لا تقوم بحملها السّماوات و الأرض، و جزی اللّه المختار خیرا حیث انتقم من ابن زیاد ذلک»].
(7)- مدائنی گوید: مردی از بکر بن وائل که جابر نام داشت نیز حاضر بود؛ چون کردار ابن زیاد را دیدار کرد، با خود اندیشید که: «اگر ده تن بر ابن زیاد بیرون شود، یکی من باشم.»
این ببود تا مختار، در طلب ثار 1 بیرون شد. چون جانبین را تلاقی فریقین افتاد، جابر اسب برانگیخت و این شعر قرائت کرد:
و کلّ عیش قد أراه فاسدا إلّا مقام الرّمح فی ظلّ الفرس 2
پس حمله گران افکند و فریاد برداشت: «یا ملعون! یا ابن ملعون! و یا خلیفة الملعون!»
و صف را از پیش روی ابن زیاد برشکافت و با او درآویخت و هر دو تن یکدیگر را با زخم نیزه جراحت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 65
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 146- 147- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 406؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 113- 114
__________________________________________________
- کردند و از اسب درافتادند و جان بدادند. به روایتی قاتل ابن زیاد، ابراهیم بن الاشتر است؛ چنان‌که‌إن شاء اللّه در جای خود به شرح خواهد رفت.
(1). طلب ثار: خوانخواهی.
(2). هرگونه زندگی را تباه می‌دانم مگر جایگاه نیزه را در سایه اسب (یعنی عیش من در میدان جنگ است).
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا، 3/ 58
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 66

و أمر ببناته و نسائه فکان أحسن ما صنع بهنّ أن أمر لهنّ بمنزل فی مکان معتزل، و أجری «1» علیهنّ رزقا، و أمر لهنّ بکسوة و نفقة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 424، أنساب الأشراف، 3/ 226
قال: و جی‌ء بنسائه و بناته و أهله «2»، و کان أحسن شی‌ء صنعه أن أمر لهنّ «3» بمنزل فی مکان معتزل، و أجری علیهنّ «4» رزقا، و أمر لهنّ «3» بنفقة و کسوة. «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 393- مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 171
قال: فسکت ابن زیاد، ثمّ قال: أخرجوهم عنّی. «6» و أنزلهم فی دار «7» إلی «6» جانب المسجد الأعظم.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 229
ثمّ قال: أخرجوهم عنّی. فأخرجوهم إلی دار فی جنب المسجد الأعظم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 43
ثمّ أمر ابن زیاد بعلیّ بن الحسین علیه السّلام و أهله «8»، فحملوا إلی «9» دار إلی جنب «10» المسجد
__________________________________________________
(1)- [أنساب الأشراف: «فأجری»].
(2)- [أضاف فی البدایة: «قال»].
(3)- [البدایة: «لهم»].
(4)- [البدایة: «علیهم»].
(5)- گوید: زنان و دختران و کسان حسین را آوردند. بهترین کاری که کرد، این بود که بگفت تا در جای خلوتی منزلشان دادند و روزیی مقرر کرد و خرجی و خانه داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2980
(6- 6) [فی د: و أنزلوهم فی.
(7)- [فی المطبوع: «دارک»].
(8)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أهل بیته»].
(9)- [فی تسلیة المجالس مکانه: «فأخرجوهم إلی ...»].
(10)- [فی تسلیة المجالس و الأسرار: «فی جنب» و فی العوالم و وسیلة الدّارین: «جنب» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «بجنب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 67
الأعظم، فقالت زینب «1» بنت علیّ علیه السّلام «1»: لا یدخلنّ «2» عربیّة إلّا امّ ولد أو مملوکة، فأنّهنّ سبین کما «3» سبینا «4». «5»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 163- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 118؛ البحرانی، العوالم،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم: «لا یدخلنّ علینا» و فی الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «لا تدخلنّ علینا» و فی المعالی و وسیلة الدّارین: «لا تدخل علینا»].
(3)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «و قد»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «سبیّن»].
(5)- سپس ابن زیاد دستور داد تا علی بن الحسین و خاندانش را به خانه‌ای که کنار مسجد اعظم بود، بردند. زینب دختر علی فرمود: «هیچ زن عرب نژادی حق ندارد به دیدار ما بیاید، مگر کنیزان که آنان هم مانند ما اسیری دیده‌اند.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 163
ابن زیاد لحظه‌ای متفکر شد و به ملازمان خویش خطاب کرد: «مرا از گفت‌وگوی این جماعت نجات دهید و ایشان را از قصر بیرون برید و در فلان سرای فرود آرید.»
و آن اعوان به موجب فرمان او عمل کردند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 174
جمعی از نوکران خود را گفت: «مرا از ابرام این جماعت نجات دهید و ایشان را از این قصر بیرون برید و در فلان سرای فرود آورید.»
آن اعوان به موجب فرموده آن ملعون به تقدیم رساندند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 59
پس آن ملعون امر کرد تا ایشان را به خانه‌ای بردند که در پهلوی مسجد بود و در آنجا حبس کردند.
زینب خاتون گفت: «در آن ایام، یک زن از زنان کوفه به نزد ما نیامدند؛ چون اسیر بودیم، کنیزان به دیدن ما می‌آمدند.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 719- 720
در کتاب روضة الشهدا بعد از ذکر مناظره ابن زیاد ملعون با حضرت زینب و امام زین العابدین علیه السّلام مسطور است که آن ملعون با دربانان و عوانان 1 گفت: «مرا از مکالمه این جماعت و مبالغت ایشان در مکالمت نجات بخشید و در آن زندان که در آن خانه، که پهلوی مسجد جامع است محبوس دارید تا بر آنچه رأی من تعلق یافت، در حق ایشان جاری نمایم.»
در کتاب لهوف مسطور است که پس از آن، ابن زیاد فرمان کرد تا علی بن الحسین و اهل او را به خانه‌ای که پهلوی مسجد اعظم بود، حمل کردند. حضرت زینب سلام اللّه علیها می‌فرماید: «جز امّ ولد 2 یا مملوکی عربیه بر ما در نمی‌آید. چه ایشان اسیری و ما نیز اسیری بودیم.»
از این خبر معلوم می‌شود که حالت اهل بیت در این زندانخانه اوسع از مجلس نخست بوده؛ چه ابواب دخول و خروج بر ایشان مسدود نبوده است.
(1). عوانان: یاران، خدمتکاران.
(2). امّ ولد: کنیزی که از آقای خود صاحب فرزند شود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 152
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 68
17/ 385؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 53؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 475؛ القمی، نفس المهموم،/ 409؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 115؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 366؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 365؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 614، لواعج الأشجان،/ 211
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 69

قال: و أمر عبید اللّه بن زیاد بحبس من قدم به علیه من بقیّة أهل حسین معه فی القصر.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 81
قال هشام: و أمّا عوانة بن الحکم الکلبیّ، فإنّه قال: لمّا قتل الحسین و جی‌ء بالأثقال و الأساری حتّی وردوا بهم الکوفة إلی عبید اللّه «1»، فبینا القوم محتبسون إذ وقع حجر فی السّجن، معه کتاب مربوط، و فی الکتاب: خرج البرید بأمرکم فی یوم کذا و کذا «2» إلی یزید بن معاویة، و هو سائر کذا «3» و کذا یوما، و راجع فی کذا و کذا، فإن سمعتم التّکبیر، فأیقنوا بالقتل، و إن لم تسمعوا تکبیرا فهو الأمان «4» إن شاء اللّه.
قال: فلمّا کان قبل قدوم البرید بیومین أو ثلاثة إذا حجر قد القی فی السّجن، و معه کتاب مربوط و موسی، و فی الکتاب: أوصوا و اعهدوا فإنّما ینتظر البرید یوم کذا و کذا.
فجاء البرید و لم یسمع التّکبیر، و جاء کتاب بأن سرّح الاساری إلیّ. «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 463- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 413؛ المحمودی، العبرات، 2/ 252
__________________________________________________
(1)- [زاد فی العبرات: «أمر بهم إلی السّجن»].
(2)- [زاد فی نفس المهموم: «یوما»].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: «فی کذا»].
(4)- [العبرات: «أمان»].
(5)- اما در روایت دیگر از عوانة بن حکم کلبی چنین آمده است که: وقتی حسین کشته شد و بنه و اسیران را در کوفه پیش عبید اللّه بن زیاد آوردند، در آن اثنا که اسیران را بداشته بودند، سنگی در زندان افتاد که نوشته‌ای بدان بسته بود به این مضمون: «پیک درباره شما به فلان و فلان روز سوی یزید بن معاویه روان شد. فلان و فلان روز می‌رود و فلان و فلان روز باز می‌آید. اگر تکبیر شنیدید، یقین کنید که کشتن است و اگر تکبیری نشنیدید، امان است؛ ان شاء اللّه.»
گوید: و چون دو روز یا سه روز پیش از آمدن پیک شد، سنگی به زندان افتاد که نوشته‌ای بدان بسته بود با یک تیغ و نوشته چنین بود: «وصیت کنید و سفارش بگویید که فلان و فلان روز در انتظار پیک‌اند.»
گوید: «پیک بیامد و تکبیر شنیده نشد و نامه آمد که: اسیران را پیش من فرست.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3075- 3076
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 70
حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن إسحاق رحمه اللّه، قال: حدّثنا عبد العزیز بن یحیی البصریّ، قال: أخبرنا محمّد بن زکریّا، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن یزید، قال: حدّثنا أبو نعیم، قال: حدّثنی حاجب عبید اللّه بن زیاد: [...] «1» ثمّ أمر «2» بعلیّ بن الحسین علیه السّلام فغلّ، و حمل مع النّسوة و السّبایا إلی السّجن و کنت «3» معهم، فما مررنا بزقاق إلّا وجدناه «4» ملاء «5» رجالا و نساء «4» یضربون وجوههم، «6» و یبکون، فحبسوا «6» فی سجن «7»، و طبّق «8» علیهم «9».
ثمّ إنّ ابن زیاد لعنه اللّه، دعا بعلیّ بن الحسین علیه السّلام و النّسوة «10»، و أحضر رأس الحسین علیه السّلام، و کانت زینب ابنة «11» علیّ علیه السّلام فیهم، فقال ابن زیاد: الحمد للّه الّذی فضحکم، و قتلکم «12» و أکذب أحادیثکم.
فقالت زینب علیها السّلام: الحمد للّه الّذی أکرمنا بمحمّد و طهّرنا تطهیرا، إنّما یفضح اللّه الفاسق، و یکذب الفاجر. قال: کیف رأیت صنع «13» اللّه بکم أهل البیت؟ قالت «14»: کتب
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی روضة الواعظین و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین].
(2)- [زاد فی الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «ابن زیاد»].
(3)- [فی الأسرار: «قال الرّاوی: فکنت» و فی المعالی و وسیلة الدّارین و العبرات: «قال حاجب عبید اللّه ابن زیاد: کنت»].
(4- 4) [فی البحار و العوالم: «ملاء رجال و نساء»].
(5)- [فی روضة الواعظین: «ملان» و فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «مملوأ» و فی الأسرار: «ملأنا» و فی المعالی: «مملوأ ملآن»].
(6- 6) [الأسرار: «فجلسوا»].
(7)- [فی الأسرار: «السّجن» و زاد فی المعالی و وسیلة الدّارین: «و ضیق علیهم (و فی نسخة)»].
(8)- [فی روضة الواعظین و الأسرار: «و ضیّق» و فی الدّمعة السّاکبة: «و ضیّق باب السّجن»].
(9)- [فی نفس المهموم: «علیها»، و إلی هنا حکاه عنه فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(10)- [لم یرد فی الأسرار].
(11)- [فی الأسرار و نفس المهموم: «بنت»].
(12) (12*) [فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «إلی قوله (أن قال)» و فی الأسرار: «إلی آخر ما مرّ، فقالت زینب: الحمد للّه الّذی أکرمنا بمحمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم إلی آخر ما مرّ [عن اللّهوف فی: «عقیلة بنی هاشم علیها السّلام تردّ علی صلف ابن زیاد»] ثمّ قال»].
(13)- [البحار: «صنیع»].
(14)- [فی روضة الواعظین و البحار و العوالم: «قال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 71
إلیهم «1» القتل، فبرزوا إلی مضاجعهم، و سیجمع اللّه بینک و بینهم، فتتحاکمون «2» عنده.
فغضب ابن زیاد (لعنه اللّه) علیها «3» و همّ بها، فسکّن منه عمرو بن حریث.
فقالت زینب: یا ابن زیاد! حسبک ما ارتکبت منّا، فلقد قتلت رجالنا، و قطعت «4» أصلنا «5»، و أبحت حریمنا، و سبیت نساءنا، و ذرارینا، فإن کان ذلک «6» للإشتفاء فقد اشتفیت «6».
(12*) فأمر ابن زیاد بردّهم إلی السّجن. «7»
الصّدوق، الأمالی،/ 165- 166- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 154- 155؛ البحرانی، العوالم، 17/ 375؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 52؛ القمی، نفس المهموم،/ 409- 410؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 114- 115؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 366؛ المحمودی، العبرات، 2/ 245؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 163؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 476
__________________________________________________
(1)- [فی روضة الواعظین و البحار و العوالم و العبرات: «علیهم»].
(2)- [روضة الواعظین: «فیتحاکمون»].
(3)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(4)- [العبرات: «و قلعت»].
(5)- [روضة الواعظین: «أملنا»].
(6- 6) [العوالم: «للاستشفاء فقد استشفیت»].
(7)- سپس دستور داد علی را به زنجیر کشیدند و با زن‌ها و اسیران به زندان بردند و من همراهشان بودم.
به هر کوچه رسیدیم، از زن و مرد پر بود و همه سیلی به رخ می‌زدند و می‌گریستند. آن‌ها را به زندان افکندند و در به روی آن‌ها بستند.
سپس ابن زیاد لعنه اللّه، علی بن الحسین علیه السّلام و زنان را با سر حسین علیه السّلام احضار کرد و زینب دختر علی علیه السّلام با آن‌ها بود. ابن زیاد گفت: «حمد خدا را که شما را رسوا کرد و احادیث شما را دروغ درآورد.»
زینب فرمود: «حمد خدا را که ما را به محمد گرامی داشت و به خوبی پاکیزه کرد. همانا فاسق رسوا شود و فاجر دروغ گوید.»
گفت: «خدا با شما خاندان چه کرد؟»
گفت: «سرنوشت آن‌ها شهادت بود و به آرامگاه خود برآمدند و محققا خدا تو را با آن‌ها جمع کند و نزد او محاکمه شوید.»
ابن زیاد خشم کرد و قصد کشتن زینب کرد و عمرو بن حریث او را آرام ساخت. زینب فرمود: «آنچه از ما کشتی، تو را بس است. مردان ما را کشتی و ریشه ما را کندی و حریم ما را مباح شمردی و زنان ما را اسیر کردی با کودکان ما؛ اگر مقصودت شفا دادن دل بود، تو را کافی است.»
ابن زیاد دستور داد و آنها را باز به زندان بردند.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 165- 166
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 72
و قیل: إنّ آل الحسین لمّا وصلوا إلی الکوفة، حبسهم ابن زیاد، و أرسل إلی یزید بالخبر فبینما هم فی الحبس إذ سقط علیهم حجر فیه کتاب مربوط فیه: أنّ البرید سار بأمرکم إلی یزید فیصل یوم کذا، و یعود یوم کذا، فإن سمعتم التّکبیر، فأیقنوا بالقتل، و إن لم تسمعوا تکبیرا فهو الأمان، فلمّا کان قبل قدوم البرید بیومین أو ثلاثة إذا حجر قد ألقی و فیه کتاب یقول فیه: أوصوا و اعهدوا، فقد قارب وصول البرید. ثمّ جاء البرید بأمر یزید بإرسالهم إلیه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 298
و لمّا وضح لابن زیاد و لولة النّاس و لغط أهل المجلس، خصوصا لمّا تکلّمت معه زینب العقیلة خاف هیاج النّاس، فأمر الشّرطة بحبس الأساری فی دار إلی جنب المسجد الأعظم، قال حاجب ابن زیاد: کنت معهم حین أمر بهم إلی السّجن، فرأیت الرّجال و النّساء مجتمعین یبکون، و یلطمون وجوههم.
__________________________________________________
(1)- گفته شده است: چون اسرای خاندان حسین به کوفه رسیدند، ابن زیاد آن‌ها را بازداشت و به یزید خبر داد. در همان هنگام که آن‌ها در زندان بودند، سنگی که یک نامه به آن بسته شده بود، بر آن‌ها فرود آمد که مضمون آن چنین بود: «پیک (برید- پست) خبر شما را در فلان روز خواهد برد و فلان روز برخواهد گشت اگر در برگشتن وی صدای تکبیر را بشنوید، بدانید که همه کشته خواهید شد و اگر تکبیر نباشد، بدانید که به خواست خدا به شما امان داده شده است.»
دو یا سه روز مانده بود به رسیدن و برگشتن پیک، باز سنگی افتاد که نامه‌ای بدان بسته و پیوسته بود و در آن نامه چنین نوشته شده بود: «وصیت خود را بکنید؛ زیرا وقت برگشتن پیک و رسیدن برید (پست) نزدیک شده است.»
بعد از آن خبر رسید که یزید دستور داده بود، اسرا را نزد خود او روانه کند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 197
در امالی مسطور است که حاجب ابن زیاد گفت: «بعد از آن جسارت، ابن زیاد با رأس مطهر و سخن آن مرد که به روایت شیخ مفید، زید بن ارقم بود؛ و آن پاسخ ناستوده ابن زیاد فریاد کرد تا علی بن الحسین علیهما السّلام را غل برنهادند و با زنان و اسیران به سوی زندان روان داشتند، و من با ایشان بودم و از هیچ کوچه عبور نمی‌دادم جز این‌که از مرد و زن آکنده همی دیدم که همی بر صورت‌های خود لطمه زدند و بگریستند. پس ایشان را در زندانی محبوس ساختند «و طبق علیهم» و ابواب را بر ایشان بستند.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 137
در امالی مسطور است که بعد از این مکالمات [مکالمات ابن زیاد با امام سجاد علیه السّلام]، ابن زیاد فرمان کرد تا دیگرباره ایشان را به زندان بازگردانید.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 144
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 73
فصاحت (زینب) بالنّاس: لا تدخل علینا إلّا مملوکة أو امّ ولد، فإنّهنّ سبین کما سبینا. تشیر الحوراء العقیلة إلی أنّ المسبیة، تعرف مضض عناء الذّل فلا یصدر منها غیر المحمود من شماتة و غیرها و هذا شی‌ء معروف لا ینکر.
فقد ورد أنّ جساس بن مرّة لمّا قتل کلیب بن ربیعة و کانت اخت جساس زوجة کلیب، و اجتمع نساء الحیّ للمأتم علی کلیب قلن لاخت جساس: رحلی «1» جلیله عن مأتمک، فإنّ قیامک فیه شماتة و عار علینا عند العرب، فإنّک اخت واترنا و قاتلنا.
فخرجت و هی تجرّ أعطافها، و لمّا رحلت، قالت اخت کلیب: رحلة المعتدی، و فراق الشّامت.
و لمّا کانوا فی السّجن ألقی إلیهم حجر معه کتاب مربوط، و فیه: خرج البرید بأمرکم إلی یزید فی یوم کذا، و هو سائر کذا یوما، و راجع فی کذا یوم، فإن سمعتم التّکبیر فأیقنوا بالقتل، و إن لم تسمعوا تکبیرا فهو الأمان. و قبل قدوم البرید بیومین ألقی حجر فی السّجن، و معه کتاب و موسی و فی الکتاب أوصوا و اعهدوا فإنّما ینتظر البرید یوم کذا.
فجاء البرید، و لم یسمع التّکبیر و فی کتاب یزید الأمر بأن یسرّحهم ابن زیاد إلی دمشق.
و کتب رقعة ربط فیها حجرا، و رماه فی السّجن المحبوس فیه آل محمّد صلّی اللّه علیه و سلم، و فیها خرج البرید إلی یزید بأمرکم فی یوم کذا و یعود فی کذا، فإذا سمعتم التّکبیر، فأوصوا، و إلّا فهو الأمان، و رجع البرید من الشّام یخبر بأن یسرح آل الحسین إلی الشّام.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 424- 426، 441
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المطبوع، و لعلّ الصّحیح: «ارحلی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 74

و صلب أیضا (عبد اللّه) بن عفیف الأزدیّ، ثمّ الغامدیّ بالسّبخة بالکوفة. و کان من قصّته: أنّ عبید اللّه لمّا ظفر بالحسین و أهله رضی اللّه عنهم، صعد المنبر، فقال: «الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ، و نصر أمیر المؤمنین یزید بن معاویة، و حزبه علی ... «1» حسین و شیعته.
فوثب عبد اللّه بن عفیف هذا، و قد کانت ذهبت عینه الیسری یوم الجمل مع علیّ رضی اللّه عنه، و ذهبت الاخری یوم صفین، فکان ملازما للمسجد الجامع یصلّی فیه إلی اللّیل، فقال: «یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب، و اللّه، أنت و أبوک و الّذی ولّاک و أبوه.
تقتلون أبناء النّبیّین و تکلّمون کلام الصّدیقین؟» فأتی ابن زیاد به. فقال: «یا عدوّ اللّه! ما تقول فی عثمان!» قال: «أقول فیه إنّه رجل أحسن و أساء و أصلح و أفسد. و اللّه ولّی عباده یقضی فی عثمان و غیره بالحقّ و العدل. و لکن إن شئت فسلنی عنک، و عن أبیک، و عن یزید و أبیه». فقال: «لا أسألک حتّی أذیقک الموت» قال: «قد کنت دعوت اللّه أن یرزقنی الشّهادة، قبل أن تلدک امّک، علی یدی أعداء، خلق اللّه إلیه و أبغضه إلیه، فلمّا ذهب بصری یئست منها. فالحمد للّه الّذی رزقنیها اللّه علی یأس و عرّفنی إجابة دعائی».
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 480- 481
قالوا: و خطب ابن زیاد، فقال: الحمد للّه الّذی قتل الکذّاب ابن الکذّاب الحسین و شیعته ...
فوثب عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ، ثمّ الغامدیّ و کان شیعیا، و کانت عینه الیسری ذهبت یوم الجمل و الیمنی یوم صفّین، و کان لا یفارق المسجد الأعظم، فلمّا سمع مقالة ابن زیاد «2»، قال له: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب أنت و أبوک و الّذی
__________________________________________________
(1)- عبارة مطموسة بالأصل و الظّاهر «الکذّاب ابن الکذّاب» فراجع قول ابن عفیف فیما یأتی و راجع تاریخ الطّبری (السّلسلة الثّانیة ص 373).
(2)- [زاد فی العبرات: «قام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 75
ولّاه «1» و أبوه! یا ابن مرجانة! أتقتلون أبناء النّبیّین و تتکلّمون بکلام الصّدّیقین؟!
فقال ابن زیاد: علیّ به. فنادی بشعار الأزد: مبرور، یا مبرور. و حاضرو الکوفة من الأزد یومئذ سبعمأة فوثبوا، فتخلّصوه «2» حتّی أتوا به أهله، فقال ابن زیاد للأشراف: أما رأیتم ما صنع هؤلاء؟ قالوا: بلی. قال: فسیروا أنتم یا أهل الیمن «3» حتّی تأتونی بصاحبکم- و امتثل صنیع أبیه فی حجر حین بعث [إلیه] أهل الیمن- «3».
و أشار علیه عمرو بن الحجّاج بأن یحبس «4» کلّ من کان فی المسجد من الأزد.
فحبسوا و فیهم عبد الرّحمان بن مخنف و غیره، فاقتلت «5» الأزد و أهل الیمن قتالا شدیدا، و استبطأ [ابن] زیاد أهل الیمن، فقال لرسول بعثه إلیهم: انظر «6» ما بینهم؟ «6» فرأی أشدّ قتل «7»، فقالوا: قل للأمیر إنّک لم تبعثنا إلی نبط الجزیرة، و لا جرامقة الموصل، إنّما بعثتنا إلی الأزد إلی أسود الأجم، لیسوا ببیضة تحسی، و لأحرملة توطأ.
فقتل من الأزد عبید اللّه بن حوزة الوالبیّ و محمّد بن حبیب الکبریّ «8»، و کثرت القتلی بینهم و قویت الیمانیّة علی الأزد، و صاروا إلی خصّ فی ظهر دار «9» ابن عفیف، فکسّروه، و اقتحموا، فناولته ابنته سیفه، فجعل یذّب به و شدّوا علیه من کلّ جانب، فانطلقوا به إلی ابن زیاد و هو یقول:
أقسم لو یفسح لی من «10» بصری شقّ علیکم موردی و صدری
__________________________________________________
(1)- [فی أنساب الأشراف و العبرات: «ولّاک»].
(2)- [العبرات: «فخلّصوه»].
(3- 3) [العبرات: «فأتونی بصاحبکم»].
(4)- [فی أنساب الأشراف و العبرات: «یجلس»].
(5)- [فی أنساب الأشراف و العبرات: «فاقتتلت»].
(6- 6) [العبرات: «بینهم؟ فنظر»].
(7)- [فی أنساب الأشراف و العبرات: «قتال»].
(8)- [فی أنساب الأشراف و العبرات: «البکریّ»].
(9)- [لم یرد فی العبرات].
(10)- [العبرات: «عن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 76
و خرج سفیان بن یزید بن المغفل لیدفع عن ابن عفیف، فأخذوه معه، فقتل ابن عفیف و صلب بالسّبخة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 413- 414، أنساب الأشراف، 3/ 210- 211- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 208- 209
قال حمید بن مسلم: لمّا دخل عبید اللّه القصر، و دخل النّاس، نودی: الصّلاة جامعة! فاجتمع النّاس فی المسجد الأعظم، فصعد المنبر ابن زیاد فقال: الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر أمیر المؤمنین یزید بن معاویة و حزبه، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب، الحسین بن علیّ و شیعته؛ فلم یفرّغ ابن زیاد من مقالته حتّی و ثب إلیه عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ ثمّ الغامدیّ، ثمّ أحد بنی والبة- و کان من شیعة علیّ کرّم اللّه وجهه، و کانت عینه الیسری ذهبت یوم الجمل مع علیّ، فلمّا کان یوم صفّین ضرب علی رأسه ضربة، و اخری علی حاجبه، فذهبت عینه الاخری، فکان «1» لا یکاد یفارق «1» المسجد الأعظم یصلّی فیه إلی اللّیل، ثمّ ینصرف- قال: فلمّا سمع مقالة ابن زیاد، قال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب أنت و أبوک و الّذی ولّاک و أبوه، یا ابن مرجانة! أتقتلون أبناء النّبیّین، و تکلّمون «2» بکلام الصّدّیقین! فقال ابن زیاد: علیّ به. قال: فوثبت علیه الجلاوزة، فأخذوه؛ قال «3»: فنادی بشعار الأزد: یا مبرور- قال «3»: و عبد الرّحمان بن مخنف الأزدیّ جالس «4»- فقال: ویح غیرک! أهلکت نفسک، و أهلکت قومک. قال «3»: و حاضر الکوفة یومئذ من الأزد سبعمائة مقاتل؛ قال: فوثب إلیه فتیة من الأزد، فانتزعوه فأتوا به أهله، فأرسل إلیه من أتاه به، فقتله و أمر بصلبه فی السّبخة، فصلب هنا لک. «5»
__________________________________________________
(1- 1) [العبرات: «لا یفارق»].
(2)- [العبرات: «تتکلّمون»].
(3)- [لم یرد فی العبرات].
(4)- [العبرات: «جالسا»].
(5)- حمید بن مسلم گوید: وقتی عبید اللّه به قصر آمد و کسان به نزد وی رفتند، ندای نماز جماعت داده شد و کسان در مسجد اعظم فراهم شدند. ابن زیاد به منبر رفت و گفت: «حمد خدایی را که حق و اهل حق-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 77
الطّبری، التّاریخ، 6/ 458- 459- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 207- 208
ثمّ نادی عبید اللّه بن زیاد فی النّاس، فجمعهم فی المسجد الأعظم، ثمّ «1» خرج و «1» صعد المنبر.
قال: فصعد ابن زیاد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، و قال فی بعض کلامه: الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر أمیر المؤمنین، و أشیاعه، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب.
قال: فما زاد علی هذا الکلام شیئا و وقف، فقام إلیه عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ رحمه اللّه، و کان من خیار الشّیعة، و کان أفضلهم، و کان قد ذهبت عینه الیسری فی یوم الجمل و الاخری فی یوم صفین، و کان لا یفارق المسجد الأعظم «2» یصلّی فیه إلی اللّیل ثمّ ینصرف إلی منزله.
__________________________________________________
- را غلبه داد و امیر مؤمنان، یزید بن معاویه و دسته وی را یاری کرد و دروغگو پسر دروغگو، حسین بن علی و شیعه وی را بکشت.»
گوید: ابن زیاد این سخن را به سر نبرده بود که عبد اللّه بن عفیف ازدی غامدی والبی از جای جست.
وی از شیعیان علی کرّم اللّه وجهه بود که در جنگ جمل همراه علی بود و چشم چپش از دست رفته بود. در جنگ صفین هم ضربتی به سرش خورد و چشم دیگرش از دست برفت. او پیوسته در مسجد اعظم بود و تا هنگام شب آن‌جا نماز می‌کرد و آن‌گاه می‌رفت.
گوید: وقتی ابن عفیف گفتار ابن زیاد را شنید، گفت: «ای پسر مرجانه! دروغگو پسر دروغگو تویی و پدرت و آن‌که تو را ولایتدار کرد و پدرش. ای پسر مرجانه! فرزندان انبیا را می‌کشید و سخن صدیقان می‌گویید؟»
ابن زیاد بانگ زد: «او را پیش من آرید.»
گوید: نگهبانان برجستند و او را گرفتند.
گوید: ابن عفیف بانگ زد و گفت: «ای مبرور.» که این، شعار ازدیان بود.
گوید: عبد الرحمان بن مخنف ازدی نشسته بود. گفت: «وای دشمنت! خودت را به هلاک دادی، قومت را نیز به هلاکت دادی.»
گوید: در آن وقت، هفتصد جنگاور از ازدیان در کوفه بودند.
گوید: پس، گروهی از جوانان ازد برجستند و او را بگرفتند و پیش کسانش بردند؛ اما عبید اللّه کسان فرستاد و او را بیاورد و بکشت و بگفت تا در شوره‌زار بیاویزند و آن‌جا آویخته شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3069- 3070
(1- 1) لیس فی د.
(2)- زید فی د: و کان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 78
فلمّا سمع مقالة ابن زیاد، وثب قائما، ثمّ قال: یا ابن مرجانة! الکذّاب ابن الکذّاب أنت و أبوک و من استعملک و أبوه. یا عدوّ اللّه! أتقتلون «1» أبناء النّبیّین، و تتکلّمون بهذا الکلام علی منابر المؤمنین؟
قال: فغضب ابن زیاد، ثمّ قال: من المتکلّم؟ فقال: أنا المتکلّم «2» یا عدوّ اللّه! أتقتل الذّریّة الطّاهرة الّتی قد أذهب اللّه عنها الرّجس فی کتابه، و تزعم أنّک علی دین الإسلام؟
«3» وا عوناه «3»! أین أولاد المهاجرین و الأنصار، لا ینتقمون من طاغیتک «3» اللّعین ابن اللّعین علی لسان محمّد نبیّ ربّ العالمین «3». قال: فازداد غضبا «4» عدوّ اللّه حتّی انتفخت أوداجه، ثمّ قال: علیّ به! قال: فتبادرت إلیه الجلاوزة من کلّ ناحیة لیأخذوه، فقامت الأشراف من الأزد من بنی عمّه، فخلّصوه من «5» أیدی الجلاوزة «5»، و أخرجوه من باب المسجد، فانطلقوا به إلی منزله.
و نزل ابن زیاد عن المنبر، و دخل القصر، و دخل علیه أشراف النّاس، فقال: أرأیتم ما صنع هؤلاء القوم؟ فقالوا: قد رأینا أصلح اللّه الأمیر، إنّما الأزد فعلت ذلک، فشدّ یدیک بساداتهم فهم الّذین استنقذوه «6» «3» من یدک «3» حتّی صار إلی منزله. قال: فأرسل ابن زیاد إلی عبد الرّحمان «7» بن مخنف الأزدیّ، فأخذه، و أخذ معه جماعة من الأزد، فحبسهم، و قال: و اللّه لا خرجتم من یدی أو تأتونی بعبد اللّه بن عفیف.
قال: ثمّ دعا ابن زیاد لعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ و محمّد «8» بن الأشعث و شبث «9» بن
__________________________________________________
(1)- من الطّبری؛ و فی النّسخ: أن تقتلون، و فی المقتل: تقتل، و فی نور العین: تقتلون.
(2)- لیس فی د.
(3- 3) لیس فی د.
(4)- من د، و فی الأصل وبر: غضب.
(5- 5) فی د: بین أیدیهم.
(6)- فی النّسخ: استنقضوه- کذا.
(7)- فی د: عبد اللّه- خطأ.
(8)- فی الأصل: عمر، و فی د و بر: عمرو؛ و التّصحیح من المقتل.
(9)- فی النّسخ: شبیب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 79
الرّبعیّ و جماعة من أصحابه، و قال لهم: اذهبوا إلی هذا الأعمی أعمی الأزد الّذی قد «1» أعمی اللّه قلبه کما أعمی عینیه «2»، ائتونی به! قال: فانطلقت رسل عبید اللّه «3» بن زیاد «4» إلی عبد اللّه بن عفیف، و بلغ ذلک الأزد فاجتمعوا، و اجتمع معهم أیضا قبائل الیمن، لیمنعوا عن صاحبهم «5» عبد اللّه بن عفیف «5». بلغ ذلک ابن زیاد، فجمع قبائل مضرّ و ضمّهم إلی [محمّد بن- «6»] الأشعث، أمره بقتال القوم.
قال: فأقبلت قبائل مضرّ نحو الیمن، و دنت منهم الیمن، فاقتتلوا قتالا شدیدا، فبلغ ذلک ابن زیاد، فأرسل إلی أصحابه یؤنّبهم، فأرسل إلیه عمرو بن الحجّاج، یخبره باجتماع الیمن علیهم. قال: و بعث إلیه شبث «7» بن الرّبعیّ: أیّها الأمیر! إنّک قد بعثتنا إلی أسود الآجام، فلا تعجل! قال: و اشتدّ قتال القوم حتّی قتل جماعة منهم من العرب، قال:
و دخل أصحاب ابن زیاد إلی دار ابن عفیف فکسروا الباب، و اقتحموا علیه، فصاحت به ابنته: یا «8» أبت! أتاک «8» القوم «9» من حیث لا تحتسب «9». فقال: لا علیک یا ابنتی! ناولینی السّیف. قال: فناولته، فأخذه و جعل یذّب عن نفسه و هو یقول:
أنا ابن ذی الفضل العفیف الطّاهر عفیف شیخی و ابن أمّ عامر
کم دارع من جمعهم و حاسر و بطل جندلته مغادر
قال: و جعلت ابنته، تقول: یا لیتنی کنت رجلا فأقاتل بین یدیک الیوم هؤلاء الفجرة
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- من د، و فی الأصل و بر: عینه.
(3)- من د و بر، و فی الأصل: عبید.
(4)- زید فی الأصل و بر: یریدون.
(5- 5) لیس فی د.
(6)- من المقتل.
(7)- فی النّسخ: شبیب.
(8- 8) فی د: أباه أتتک.
(9- 9) لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 80
قاتلی العترة البررة. [قال- «1»] و جعل القوم یدورون علیه من خلفه و عن یمینه و عن «2» شماله و هو یذبّ «3» عن نفسه بسیفه، و لیس یقدر أحد أن یتقدّم إلیه؛ قال: و تکاثروا علیه «4» من کلّ ناحیة حتّی أخذوه، فقال جندب بن عبد اللّه الأزدیّ: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون! «5» أخذوا و اللّه عبد اللّه بن عفیف «5» فقبح «6» و اللّه العیش من بعده «7».
قال: ثمّ أتی به حتّی أدخل علی عبید اللّه بن زیاد، فلمّا رآه، قال: الحمد للّه الّذی أخزاک. فقال له عبد اللّه بن عفیف: یا عدوّ اللّه بهذا أخزانی، و اللّه لو فرج [اللّه- «8»] عن بصری لضاق علیک موردی، «9» [و] مصدری «9».
قال: فقال ابن زیاد: یا عدوّ نفسه! ما تقول فی عثمان بن عفان رضی اللّه عنه؟ فقال:
یا ابن عبد بنی علاج! یا ابن مرجانة و سمیّة! ما أنت و عثمان بن عفان؟ عثمان «10» أساء أم «10» أحسن و أصلح أم «11» أفسد، و اللّه تبارک و تعالی ولیّ خلقه یقضی «12» بین خلقه «12» و بین عثمان بن عفان بالعدل و الحقّ، و لکن سلنی عن أبیک و عن یزید و أبیه!
فقال ابن زیاد: و اللّه لا سألتک عن شی‌ء أو تذوق الموت. فقال عبد اللّه بن عفیف:
الحمد للّه ربّ العالمین! أما إنّی کنت أسأل «13» ربّی عزّ و جلّ أن یرزقنی الشّهادة. «14» و الآن
__________________________________________________
(1)- من د.
(2)- لیس فی د و بر.
(3)- من د و بر، و فی الأصل: بدت.
(4)- لیس فی د.
(5- 5) لیس فی د.
(6)- فی د: قبح.
(7)- فی د: بعد عبد اللّه بن عفیف.
(8)- من د، و فی المقتل: لی.
(9- 9) لیس فی د، و ما بین الحاجزین من بر.
(10- 10) من المقتل، و فی الأصل و د: ابنا و- کذا، و فی برمطموس.
(11)- من المقتل، و فی النّسخ: و.
(12- 12) من د و بر، و فی الأصل: بین خلفه؛ و فی المقتل: بینهم.
(13)- سقط من د.
(14) (14*) سقط من د؛ و زید فی الأصل و بر «اللّه» بعد «رزقنی»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 81
فالحمد للّه الّذی رزقنی إیّاها (14*) بعد الإیاس منها، عرّفنی الإجابة منه لی فی قدیم دعائی! فقال ابن زیاد: اضربوا عنقه! فضربت رقبته و صلب- رحمة اللّه علیه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 229- 234
ثمّ قام من مجلسه حتّی خرج من القصر و دخل المسجد، فصعد المنبر، فقال: الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر أمیر المؤمنین یزید و حزبه، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب و شیعته.
فقام إلیه عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ و کان من شیعة أمیر المؤمنین علیه السّلام فقال له «1»: یا عدوّ اللّه! إنّ الکذّاب «2» أنت و أبوک، و الّذی ولّاک و أبوه، یا ابن مرجانة! تقتل أولاد النّبیّین، و تقوم علی المنبر «3» مقام الصّدّیقین؟ فقال ابن زیاد: علیّ به، فأخذته «4» الجلاوزة، فنادی شعار «5» الأزد: فاجتمع منهم سبعمأة «6»، فانتزعوه من الجلاوزة، فلمّا کان اللّیل، أرسل إلیه ابن زیاد من أخرجه من بیته، فضرب عنقه، و صلبه فی السّبخة رحمة اللّه علیه. «7»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(2)- [کشف الغمّة: «الکاذب»].
(3)- [کشف الغمّة: «المنابر»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم مکانه: «فلمّا أخذته ...»].
(5)- [فی کشف الغمّة و الأسرار و نفس المهموم: «بشعار»].
(6)- [زاد فی الأسرار و نفس المهموم: «رجل»].
(7)- سپس از جای خود برخاست و از قصر بیرون آمد. وارد مسجد شد. پس به منبر بالا رفت و گفت: «سپاس خداوندی را که حق و اهل حق را آشکار ساخت و امیر المؤمنین، یزید و پیروانش را یاری کرد و دروغگوی، پسر دروغگو و پیروانش را بکشت.»
پس عبد اللّه بن عفیف ازدی که از شیعیان امیر المؤمنین علیه السّلام بود از جا برخاست و به او گفت: «ای دشمن خدا! همانا دروغگو، تو و پدرت هستی و آن کس که تو را فرمانروا کرده و پدرش! ای پسر مرجانه! فرزندان پیغمبران را می‌کشی و بالای منبر به جای راستگویان می‌نشینی (و هر سخن زشتی که می‌خواهی، بر زبان می‌رانی)»!
ابن زیاد گفت: «او را پیش من آرید.»
پاسبانان او را گرفتند. عبد اللّه بن عفیف قبیله ازد را به یاری طلبید. هفتصد تن از ایشان گرد آمدند و او را از دست پاسبانان گرفتند (ابن زیاد چون دید که نیروی مقاومت در برابر آنان را ندارد، درنگ کرد).-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 82
المفید، الإرشاد 2/ 121- 122- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 67؛ المجلسی، البحار، 45/ 121؛ البحرانی، العوالم، 17/ 388؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 480؛ القمی، نفس المهموم،/ 412
«قال»: و لمّا کمل له ذلک، نادی فی النّاس، فجمعهم فی المسجد الأعظم، ثمّ خرج، و دخل المسجد، و صعد المنبر؛ فحمد اللّه و أثنی علیه، فکان من بعض کلامه أن قال:
الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر أمیر المؤمنین و أشیاعه، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب.
قال: فما زاد علی هذا شیئا، حتّی و ثب إلیه عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ، ثمّ العامریّ- أحد بنی والبة- و کان من رؤساء الشّیعة و خیارهم؛ و کان قد ذهبت عینه الیسری یوم الجمل، و الاخری یوم صفّین، و کان لا یکاد یفارق المسجد الأعظم، یصلّی فیه إلی اللّیل، ثمّ ینصرف إلی منزله.
فلمّا سمع مقالة ابن زیاد، و ثب إلیه، و قال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب و ابن الکذّاب أنت و أبوک و من استعملک و أبوه، یا عدوّ اللّه و رسوله! أتقتلون أبناء النّبیّین و تتکلّمون بهذا الکلام علی منابر المسلمین؟
فغضب عبید اللّه بن زیاد و قال: من المتکلّم؟ فقال: أنا المتکلّم یا عدوّ اللّه، أتقتل الذّریّة الطّاهرة الّذین قد أذهب اللّه عنهم الرّجس فی کتابه، و تزعم أنّک علی دین الإسلام؟ وا غوثاه! أین أولاد المهاجرین و الأنصار، لینتقموا من هذا الطّاغیة اللّعین ابن اللّعین علی لسان رسول اللّه ربّ العالمین؟ فازداد غضب ابن زیاد حتّی انتفخت أوداجه، فقال: علیّ به!
فوثبت إلیه الجلاوزة فأخذوه، فنادی بشعار الأزد: یا مبرور! و کان عبد الرّحمان بن مخنف الأزدیّ فی المسجد، فقال: ویح نفسک! أهلکتها، و أهلکت قومک. و حاضرو «1»
__________________________________________________
- چون شب شد، کس فرستاد و او را از خانه بیرون کشیدند و گردنش را زدند و در جایی به نام سبخه او را به دار زدند؛ رحمة اللّه علیه.
رسول محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 121- 122
(1)- [فی المطبوع: «حاضر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 83
الکوفة یومئذ سبعمائة مقاتل من الأزد، فوثبت إلیه فتیة من الأزد، فانتزعوه منهم، و انطلقوا به إلی منزله، و نزل ابن زیاد عن المنبر و دخل القصر، و دخلت علیه أشراف النّاس، فقال: أرأیتم ما صنع هؤلاء القوم؟ قالوا: رأینا أصلح اللّه الأمیر، إنّما فعل ذلک الأزد، فشدّ یدک بساداتهم، فهم الّذین استنقذوه من یدک.
فأرسل عبید اللّه إلی عبد الرّحمان بن مخنف الأزدیّ فأخذه، و أخذ جماعة من أشراف الأزد فحبسهم، و قال: لا خرجتم من یدی أو تأتونی بعبد اللّه بن عفیف، ثمّ دعا بعمرو ابن الحجّاج الزّبیدیّ، و محمّد بن الأشعث، و شبث بن ربعیّ، و جماعة من أصحابه، فقال لهم: اذهبوا إلی هذا الأعمی الّذی أعمی اللّه قلبه کما أعمی عینیه، فآتونی به.
فانطلقوا یریدون عبد اللّه بن عفیف و بلغ الأزد ذلک؛ فاجتمعوا و انضمّت إلیهم قبائل من الیمن لیمنعوا صاحبهم، فبلغ ذلک ابن زیاد، فجمع قبائل مضرّ، و ضمّهم إلی محمّد بن الأشعث، و أمره أن یقاتل القوم، فأقبلت قبائل مضرّ، و دنت منهم الیمن، فاقتتلوا قتالا شدیدا، و بلغ ذلک ابن زیاد، فأرسل إلی أصحابه یؤنّبهم، و یضعّفهم، فأرسل إلیه عمرو ابن الحجّاج، یخبره باجتماع الیمن معهم، و بعث إلیه شبث بن ربعیّ: أیّها الأمیر! إنّک بعثتنا إلی أسود الآجام فلا تعجل. قال: و اشتدّ اقتتال القوم، حتّی قتلت جماعة من العرب و وصل القوم إلی دار عبد اللّه بن عفیف، فکسروا الباب و اقتحموا علیه، فصاحت ابنته: یا أبتی أتاک القوم من حیث تحذر. فقال: لا علیک یا بنیة ناولینی سیفی. فناولته السّیف، فجعل یذّب عن نفسه و هو یقول:
أنا ابن ذی الفضل عفیف الطّاهر عفیف شیخی و أنا ابن عامر
کم دارع من جمعکم و حاسر و بطل جدّلته مغاور
و جعلت ابنته تقول: لیتنی کنت رجلا فأقاتل بین یدیک هؤلاء الفجرة، قاتلی العترة البررة! و جعل القوم یدورون علیه من یمینه و شماله و ورائه، و هو یذّب عن نفسه بسیفه فلیس أحد یقدم علیه کلّما جاؤوه من جهة، قالت ابنته: جاؤوک یا أبتی من جهة کذا.
حتّی تکاثروا علیه من کلّ ناحیة، و أحاطوا به، فقالت ابنته: وا ذلّاه! یحاط بأبی و لیس له ناصر یستعین به. و جعل عبد اللّه یدافع و یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 84
و اللّه لو یکشف لی عن بصری ضاق علیکم موردی و مصدری
و ما زالوا به حتّی أخذوه، فقال جندب بن عبد اللّه الأزدیّ صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم:
إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، أخذوا و اللّه عبد اللّه بن عفیف، فقبح اللّه العیش بعده.
فقام و جعل یقاتل من دونه، فأخذ أیضا، و انطلق بهما، و ابن عفیف یردد «و اللّه لو یکشف لی عن بصری البیت».
فلمّا أدخل علی عبید اللّه، قال له: الحمد للّه الّذی أخزاک. فقال ابن عفیف: یا عدوّ اللّه! بماذا أخزانی (و اللّه لو یکشف عن بصری البیت) فقال له: ما تقول فی عثمان؟ فقال:
یا ابن مرجانة! یا ابن سمیّة! یا عبد بنی علاج! ما أنت و عثمان أحسن أم أساء، و أصلح أم أفسد، اللّه ولیّ خلقه یقضی بینهم بالعدل و الحقّ، و لکن سلنی عنک و عن أبیک، و عن یزید و أبیه. فقال ابن زیاد: لا سألتک عن شی‌ء، أو تذوق الموت.
فقال ابن عفیف: الحمد للّه ربّ العالمین، کنت أسأل اللّه أن یرزقنی الشّهادة قبل أن تلدک امّک مرجانة، و سألته أن یجعل الشّهادة علی یدی ألعن خلقه، و أشرّهم و أبغضهم إلیه، و لمّا ذهب بصری أیست من الشّهادة، أمّا الآن، فالحمد للّه الّذی رزقنیها بعد الیأس منها، و عرّفنی الاستجابة منه لی فی قدیم دعائی. فقال عبید اللّه: اضربوا عنقه. فضربت، و صلب.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 52- 55
[و بالسّند المتقدّم] [أخبرنا ابن ناصر، قال: أنبأنا ابن السّراج، قال: أنبأنا أبو طاهر محمّد بن علیّ العلّاف، قال: حدّثنا أبو الحسین ابن أخی میمیّ، حدّثنا الحسین بن صفوان] قال ابن أبی الدّنیا:
و حدّثنی محمّد بن صالح قال: حدّثنا علیّ بن محمّد، عن شیخ من الأزد، عن سلیمان بن [أبی] راشد:
عن حمید بن مسلم قال: خطبنا عبید اللّه بن زیاد فقال: الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر أمیر المؤمنین و حزبه، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب و شیعته.
فقام عبد اللّه بن عفیف الکندیّ، فقال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب أنت و من ولّاک.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 44- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 207
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 85
ثمّ نادی الصّلاة جامعة، فاجتمع النّاس، فصعد المنبر فخطبهم و قال: الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر أمیر المؤمنین یزید و حزبه، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب الحسین ابن علیّ و شیعته.
فوثب إلیه عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ، ثمّ الوالبیّ و کان ضریرا قد ذهبت إحدی عینیه یوم الجمل مع علیّ و الاخری بصفّین معه أیضا، و کان لا یفارق المسجد، یصلّی فیه إلی اللّیل، ثمّ ینصرف فلمّا سمع مقالة ابن زیاد قال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب أنت و أبوک. و الّذی ولّاک و أبوه، یا ابن مرجانة! أتقتلون أبناء النّبیّین و تتکلّمون بکلام الصّدّیقین؟ فقال: علیّ به. فأخذوه. فنادی بشعار الأزد: یا مبرور! فوثب إلیه فتیة من الأزد، فانتزعوه، فأرسل إلیه من أتاه به فقتله، و أمر بصلبه فی المسجد، فصلب رحمه اللّه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 297
ثمّ قام عبید اللّه خطیبا، فقال: الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر أمیر المؤمنین و حزبه، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب، و شیعته.
__________________________________________________
(1)- سپس ندا داد که مردم برای نماز عمومی حاضر شوند (در مسجد جمع شوند). مردم جمع شدند و او بر منبر رفت و چنین خطبه خواند:
«حمد خداوندی را که حق را آشکار و اهل حق را ظاهر و غالب و امیر المؤمنین یزید و یاران او را یاری کرد و کذاب بن کذاب را کشت که حسین و شیعیان او باشند.»
ناگاه عبد اللّه بن عفیف ازدی والبی از جای خود جست. او کور بود. یک چشم را در جنگ جمل به یاری علی و چشم دیگر را در جنگ صفین باز به یاری علی از دست داده بود. او همیشه در مسجد بود که نماز می‌خواند و روز را در همان‌جا به شب می‌رساند و بعد می‌رفت (به خانه). چون خطبه ابن زیاد را شنید، گفت: «ای فرزند مرجانه! کذاب ابن کذاب تو و پدرت و آن کسی که به تو امارت داده (یزید) و پدرش (معاویه) است. ای زاده مرجانه! شما فرزندان پیغمبر را می‌کشید و به زبان صدیقین (اولیا) سخن می‌رانید (خود را راستگو و پرهیزکار و پاک می‌دانید)؟»
گفت (ابن زیاد): «او را بگیرید و نزد من آرید.»
او (عبد اللّه) شعار قبیله ازد را که لفظ «یا مبرور» باشد، به زبان آورد. جوانان قبیله ازد هجوم بردند و او را از دست مأموران گرفتند و نجات دادند و به خانه خود نزد خانواده‌اش بردند. بعد، ابن زیاد فرستاد و او را کشید و کشت و نعش او را بر در مسجد به دار کشید. خداوند او را بیامرزاد (کلمه مؤلف)!
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 195- 196
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 86
فقام إلیه عبد اللّه بن عفیف الأزدی و کانت إحدی عینیه ذهبت یوم الجمل و الاخری یوم صفّین مع علیّ علیه السّلام، و قال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب أنت و أبوک و الّذی ولّاک [و أبوه]، أتقتلون أولاد النّبیّین، و تتکلّمون بکلام الصّدّیقین؟ فأمر به ابن زیاد، فمنعه الأزد، و انتزعوه من أیدی الجلاوزة فأتی منزله، فقال ابن زیاد: اذهبوا إلی أعمی الأزد أعمی اللّه قلبه، فأتونی به.
فلمّا بلغ الأزد ذلک، اجتمعوا، و قبائل الیمن معهم، فبلغ ذلک ابن زیاد، فجمع قبائل مضرّ و ضمّهم إلی ابن الأشعث، و أمره بالقتال، فاقتتلوا، و قتل بینهم جماعة، و وصل أصحاب عبید اللّه إلی دار عبد اللّه بن عفیف. فکسروا الباب، و اقتحموا علیه، فصاحت ابنته: أتاک القوم من حیث تحذر. فقال: لا علیک، ناولینی سیفی. فناولته، فجعل یذبّ به عن نفسه، و یقول:
أنا ابن ذی الفضل عفیف الطّاهر عفیف شیخی و ابن أمّ عامر
کم دارع من جمعکم و خاسر
فقالت ابنته: یا لیتنی کنت رجلا أخاصم بین یدیک هؤلاء الفجرة قاتلی العترة البررة.
و القوم محدقون کلّما جاؤوه من جهة أشعرته و هو یذبّ عن نفسه و یقول:
أقسم لو فرّج لی عن بصری ضاق علیکم موردی و مصدری
فتکاثروا علیه، فأخذوه.
فقالت ابنته: وا ذلّاه! یحاط بأبی و لیس له ناصر.
و أدخلوه علی عبید اللّه، فقال: الحمد للّه الّذی أخزاک. فقال: یا عدوّ اللّه! بماذا «1» أخزانی!
و اللّه لو فرّج لی عن بصری ضاق علیکم موردی و مصدری
قال: یا عدوّ اللّه! ما تقول فی عثمان؟ فقال: یا عبد بنی علاج! یا ابن مرجانة! ما أنت
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «فماذا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 87
و عثمان؟ أساء أم أحسن، فقد لقی ربّه. و هو ولیّ خلقه یقضی بینهم بالعدل، و لکن سلنی عن أبیک، و عن یزید و أبیه. فقال له: و اللّه لا سألتک عن شی‌ء حتّی تذوق الموت عطشا. فقال: الحمد للّه ربّ العالمین أما إنّی کنت أسأل اللّه ربّی أن یرزقنی الشّهادة قبل أن تلدک امّک، و سألته أن یجعلها علی یدی ألعن خلقه، و أبغضهم إلیه، فلمّا کفّ بصری یئست من الشّهادة، و الآن فالحمد للّه الّذی رزقنیها بعد الیأس منها.
فأمر ابن زیاد، فضرب عنقه و صلب فی السّبخة.
ابن نما، مثیر الأحزان/ 50- 51
و خرج إلی المسجد، فخطب، و أبلغ فی ذمّ آل أبی طالب، و مدح آل أبی سفیان، و کان من کلامه: الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر أمیر المؤمنین و أشیاعه، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب الحسین بن علیّ.
فوثب عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ، و کان من خیار الشّیعة و کانت ذهبت إحدی عینیه یوم الجمل، و الاخری یوم صفّین، و کان یلزم المسجد، فقال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب و ابن الکذّاب أنت و أبوک، و من استعملک و أبوه یا عدوّ اللّه، أتقتل أولاد النّبیّین؟ و تتکلّم بمثل هذا علی منابر المسلمین، تقتل الذّریّة الطّاهرة، و تزعم أنّک مسلم؟ و آ غوثاه! أین أولاد المهاجرین و الأنصار؟ ألا ینتقمون من اللّعین ابن اللّعین؟ فغضب ابن زیاد لعنه اللّه و أمر بأخذه، و تخلّصه أشراف الأزد، و هرب، و رجع ابن زیاد لعنه اللّه إلی منزله و بعث بجماعة حتّی أخذوا عبد اللّه بن عفیف، و قتله.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 124- 125
قال ابن أبی الدّنیا: ثمّ جمع ابن زیاد النّاس فی المسجد، ثمّ خطب، و قال: الحمد للّه الّذی قتل الکذّاب ابن الکذّاب حسین و شیعته.
فقام إلیه عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ و کان منقطعا فی المسجد ذهبت عینه الیمنی «1» مع علیّ علیه السّلام یوم صفّین، فقال: یا ابن مرجانة! الکذّاب ابن الکذّاب أنت و أبوک و الّذی ولّاک یا ابن مرجانة! أتقتلون أولاد النّبیّین، و تتکلّمون بکلام الفاسقین.
فقال ابن زیاد: دونکم و إیّاه. فصاح عفیف بشعار الأزد، فثار إلیه منهم سبعمائة رجل، فحملوه إلی داره.
__________________________________________________
(1)- الیسری.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 88
ثمّ قام عمر بن سعد من عند ابن زیاد یرید منزله إلی أهله، و هو یقول فی طریقه: ما رجع أحد مثل ما رجعت أطعت الفاسق ابن زیاد الظّالم ابن الفاجر، و عصیت الحاکم العدل، و قطعت القرابة الشریفة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 147
قال الرّاوی: ثمّ إنّ ابن زیاد صعد المنبر «1» فحمد اللّه و أثنی علیه و قال فی بعض کلامه:
الحمد للّه «2» الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر أمیر المؤمنین «3» و أشیاعه «3»، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب «4».
فما زاد علی هذا الکلام شیئا حتّی قام إلیه عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ، و کان من خیار الشّیعة و زهّادها و کانت عینه الیسری، ذهبت فی «5» یوم الجمل و الاخری فی یوم الصّفّین «6»، و کان یلازم المسجد الأعظم یصلّی فیه إلی اللّیل، «7» فقال: یا ابن زیاد «7» إنّ الکذّاب ابن الکذّاب أنت و أبوک و من استعملک و أبوه، یا عدوّ اللّه أتقتلون أبناء «8» النّبیّین و تتکلّمون بهذا الکلام علی منابر المؤمنین «9».
قال الرّاوی: فغضب ابن زیاد و قال «10»: من هذا المتکلّم؟ فقال «11»: أنا المتکلّم یا عدوّ اللّه! أتقتل «12» الذّریّة الطّاهرة الّتی قد أذهب اللّه عنها «13» الرّجس «14»، و تزعم أنّک علی دین
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: «أی فی الیوم الّذی أحضر أهل البیت فی مجلسه جری فیه ما مرّ ذکره»].
(2)- [فی اللّواعج مکانه: «ثمّ إنّ ابن زیاد، قام فی مجلسه، و دخل المسجد، فصعد المنبر، فقال: الحمد للّه ...»].
(3- 3) [اللّواعج: «یزید و حزبه»].
(4)- [زاد فی الأسرار و اللّواعج: «و شیعته»].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی و اللّواعج: «صفّین»].
(7- 7) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و اللّواعج: « (ثمّ ینصرف) فقال:
یا ابن مرجانة»].
(8)- [الأسرار: «أولاد»].
(9)- [اللّواعج: «المسلمین»].
(10)- [فی البحار و العوالم: «ثمّ قال»].
(11)- [الأسرار: «فقال ابن عفیف»].
(12)- [البحار: «تقتل»].
(13)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «عنهم»].
(14)- [زاد فی الأسرار و اللّواعج: «و طهّرهم تطهیرا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 89
الإسلام؟ وا غوثاه! أین أولاد «1» المهاجرین و الأنصار؟ لا ینتقمون «2» من طاغیته «3» اللّعین ابن اللّعین، علی لسان «4» رسول ربّ العالمین.
قال الرّاوی: فازداد غضب ابن زیاد «5» لعنه اللّه حتّی انتفخت أوداجه، و قال: علیّ به.
فتبادرت «6» إلیه «7» الجلاوزة من کلّ ناحیة لیأخذوه، فقامت «8» الأشراف من الأزد من بنی عمّه «9»، فخلّصوه «10» من أیدی الجلاوزة «10»، و أخرجوه من باب المسجد و انطلقوا به إلی منزله. فقال ابن زیاد: «11» اذهبوا إلی هذا الأعمی أعمی «11» الأزد، أعمی اللّه قلبه کما أعمی عینه «12». فأتونی به.
«13» قال: فانطلقوا إلیه «13»، «14» فلمّا بلغ ذلک الأزد اجتمعوا، و اجتمعت «15» معهم قبائل الیمن لیمنعوا صاحبهم.
قال: [و] بلغ «16» ذلک ابن زیاد، فجمع قبائل مضرّ «17»، و ضمّهم إلی محمّد بن الأشعث
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [فی العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «لینتقموا» و فی اللّواعج: «ینتقمون منک و»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و المعالی و اللّواعج: «طاغیتک»].
(4)- [زاد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و اللّواعج: «محمّد»].
(5)- [زاد فی الأسرار: «غضبا»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «فبادر» و فی الأسرار: «فبادرت»].
(7)- [الأسرار: «علیه»].
(8)- [اللّواعج: «فنادی بشعار الأزد: یا مبرور! و فی الکوفة یومئذ من الأزد سبعمائة مقاتل، فاجتمعوا و انتزعوه من الجلاوزة، و قیل: وثب إلیه فتیان منهم و قیل: قامت»].
(9)- [زاد فی الأسرار: «فجاؤوا إلیه»].
(10- 10) [اللّواعج: «منهم»].
(11- 11) [الأسرار: «انطلقوا إلی هذه الأعمی»].
(12)- [فی العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «عینیه»].
(13- 13) [لم یرد فی اللّواعج].
(14)- [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة].
(15)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و اجتمع»].
(16)- [فی نفس المهموم: «فلمّا بلغ»].
(17)- [نفس المهموم: «مصر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 90
و أمرهم «1» بقتال القوم.
قال الرّاوی: فاقتتلوا قتالا شدیدا حتّی قتل بینهم جماعة من العرب. قال: و وصل أصحاب ابن زیاد إلی دار عبد اللّه بن عفیف، «2» فکسّروا الباب «2»، و اقتحموا «3» علیه، فصاحت ابنته: أتاک القوم من حیث تحذر. فقال: لا علیک، ناولینی «4» سیفی.
قال: فناولته إیّاه، فجعل یذبّ عن نفسه، و یقول:
أنا ابن ذی الفضل عفیف «5» الطّاهر عفیف شیخی و ابن امّ عامر
کم دارع من جمعکم «6» و حاسر «7» و بطل جدّلته مغاور «8»
قال: و جعلت ابنته، تقول: یا أبت «9» لیتنی کنت رجلا أخاصم بین یدیک الیوم هؤلاء الفجرة، قاتلی العترة البررة. قال: و جعل القوم یدورون علیه من کلّ جهة، و هو یذبّ عن نفسه، «10» فلم یقدر «10» علیه أحد، و کلّما جاء «11» من جهة قالت «12»: یا أبت «13»! جاؤوک من جهة کذا. حتّی تکاثروا علیه، و أحاطوا به، فقالت بنته «14»: وا ذلّاه! یحاط بأبی و لیس له ناصر یستعین به! فجعل یدیر سیفه، و یقول (شعر) «15»:
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة: «فأمرهم» و فی اللّواعج: «و أمره»].
(2- 2) [الأسرار: «فکسّروه»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «و اقتحموها»].
(4)- [الأسرار: «ناولنی»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «العفیف»].
(6)- [اللّواعج: «قومکم»].
(7)- [المعالی: «و خاسر»].
(8)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «مغادر»].
(9)- [فی الأسرار: «یا أبتاه»].
(10- 10) [فی الدّمعة السّاکبة و اللّواعج: «فلیس یقدم»].
(11)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «جاءوا» و فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی و اللّواعج: «جاءوه»].
(12)- [فی الدّمعة السّاکبة و اللّواعج: «فقالت ابنته»].
(13)- [فی البحار و العوالم: «یا أبه قد» و فی الأسرار: «یا أبتاه قد»].
(14)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی و اللّواعج: «ابنته»].
(15)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و المعالی و اللّواعج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 91
أقسم لو یفسح لی عن بصری ضاق علیکم موردی و مصدری
«1» قال الرّاوی: فما زالوا به حتّی أخذوه، ثمّ حمل، فأدخل علی ابن زیاد فلمّا رآه قال:
الحمد للّه الّذی أخزاک. فقال له عبد اللّه بن عفیف: یا عدوّ اللّه! و بماذا أخزانی اللّه؟
و اللّه لو فرّج لی عن بصری ضاق علیک موردی و مصدری «1»
فقال ابن زیاد: یا عدوّ اللّه! ما تقول فی عثمان بن عفّان؟ فقال: یا عبد بنی علاج «2»! یا ابن مرجانة!- و شتمه «3»- ما أنت و عثمان بن عفّان؟ أساء «4» أو «5» أحسن و أصلح أم أفسد.
و اللّه تبارک و تعالی ولیّ خلقه، یقضی بینهم و بین عثمان بالعدل و الحقّ «6»، و لکن سلنی عن أبیک، و عنک و عن یزید و أبیه.
فقال ابن زیاد: و اللّه لا سألتک «7» عن شی‌ء أو «8» تذوق الموت «9» غصّة بعد غصّة «9». فقال عبد اللّه بن عفیف: الحمد للّه ربّ العالمین، أما إنّی قد کنت أسأل اللّه ربّی أن یرزقنی الشّهادة من «10» قبل أن تلدک امّک، و سألت اللّه أن یجعل ذلک علی یدی «11»، ألعن خلقه و أبغضهم إلیه، فلمّا کفّ بصری یئست عن الشّهادة «12» و الآن «13»، فالحمد للّه الّذی رزقنیها «14».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی اللّواعج].
(2)- [فی نفس المهموم: «یا بنی عبد علاج»].
(3)- [الأسرار: «و سمیّة»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «إن أساء»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و اللّواعج: «أم» و فی المعالی: «و»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة: «لا أسألنّک» و فی اللّواعج: «لا أسألک»].
(8)- [الأسرار: «إلّا أنّ»].
(9- 9) [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار، و فی نفس المهموم: «غصّة»].
(10)- [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(11)- [فی الأسرار و اللّواعج: «ید»].
(12)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و اللّواعج: «من الشّهادة»].
(13)- [اللّواعج: «إلی الآن»].
(14)- [زاد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و المعالی و اللّواعج: «بعد الیاس منها و عرّفنی الإجابة منه فی قدیم دعائی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 92
فقال ابن زیاد: اضربوا عنقه. فضربت «1» عنقه، و صلب فی السّبخة «2». «3»
__________________________________________________
(1)- [فی العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و المعالی: «فضرب»].
(2)- [أضاف فی المعالی: «و قال ابن الأثیر فی الکامل: و صلبت فی المسجد»].
(3)- راوی گفت: سپس ابن زیاد بر منبر شد و حمد و ثنای الهی به جا آورد و ضمن سخن گفت:
«سپاس خدایی را که حق و اهل حق را پیروز کرد و امیر المؤمنین و پیروانش را یاری فرمود و دروغگو و فرزند دروغگو را کشت.»
همین‌که این سخن بگفت، پیش از آن‌که جمله دیگری ادا کند، عبد اللّه بن عفیف ازدی برخاست. این بزرگوار از بهترین افراد شیعه و زهّاد بود و دیده چپ او در جنگ جمل از دست رفته بود و دیده راستش به روز صفّین. همواره ملازم مسجد بود و همه روز را تا شب در مسجد به نماز مشغول بود. گفت: «ای پسر زیاد! دروغگو و پسر دروغگو تو هستی و پدرت و کسی‌که تو را بر ما فرماندار کرده است و پدرش. ای دشمن خدا! فرزندان پیغمبران را می‌کشید و بر فراز منبرهای مؤمنین چنین سخن می‌رانید؟»
راوی گفت: ابن زیاد در خشم شد و گفت: «این سخنگو کیست؟»
عبد اللّه گفت: «منم ای دشمن خدا! خاندان پاکی را که خداوند از آنان پلیدی را برکنار فرموده است، می‌کشی و گمان می‌کنی که مسلمانی؟ ای وای! کجایند مهاجران و انصار که از امیر سرکش تو که خود و پدرش به زبان محمد پیغمبر پروردگار جهانیان ملعون است، انتقام بگیرند؟»
راوی گفت: خشم ابن زیاد فزون‌تر شد تا آن‌جا که رگ‌های گردنش پر از خون شد و گفت: «این مرد را نزد من بیاورید.»
پیشخدمتان از هر طرف پیش دویدند تا او را بگیرند. اشراف قبیله ازد که پسر عمویش بودند، به پا خاستند و او را از دست فرّاشان گرفتند و از در مسجد بیرونش بردند و به خانه‌اش رساندند. ابن زیاد دستور داد: «بروید و این کور قبیله ازد را که خداوند دلش را نیز مانند چشمش کور کند، به نزد من آورید.»
راوی گفت: مأموران رفتند. چون خبر به قبیله ازد رسید، جمع شدند و قبیله‌های یمن نیز با آنان هم‌آهنگی کردند تا نگذارند بزرگشان گرفتار شود.
راوی گفت: به ابن زیاد گزارش رسید. او دستور داد، قبیله‌های مضر به خدمت زیر پرچم احضار شدند و به فرماندهی محمد بن اشعث فرمان جنگ داد.
راوی گفت: جنگ سختی کردند تا آن‌که گروهی از عرب در این میان کشته شدند.
راوی گفت: سربازان ابن زیاد تا در خانه عبد اللّه عفیف پیشروی کردند و در را شکستند و به خانه هجوم بردند. دخترش فریاد برآورد: «مردم آمدند؛ از راهی که بیم آن داشتی.»
گفت: «با تو کاری ندارند. شمشیر مرا بیاور.»
دختر شمشیر را به دستش داد. عبد اللّه از خود دفاع می‌کرد و شعری به این مضمون می‌خواند:
فرزند فاضلم عفیف و طاهر بابم عفیف و مامم امّ عامر
بس قهرمان چابک و دلاور کافکندم از شما به خون شناور
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 93
ابن طاووس، اللّهوف،/ 164- 169- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 119- 121؛ البحرانی، العوالم، 17/ 386- 388؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 54- 56؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 479- 480؛ القمی، نفس المهموم،/ 410- 412؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 117- 118؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 211- 214
ثمّ نودی: «الصّلاة جامعة»، فاجتمع النّاس فی المسجد الأعظم، فصعد ابن زیاد المنبر، فقال: الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر أمیر المؤمنین یزید بن معاویة
__________________________________________________
- راوی گفت: دخترش می‌گفت: «پدر جان! ای کاش من مرد بودم و در برابر تو امروز با این بدکاران و قاتلان خاندان نیکان مبارزه می‌کردم!»
راوی گفت: مردم از هر طرف گرد او را می‌گرفتند و او از خود دفاع می‌کرد و کسی را جرأت پیشرفت نبود و از هر طرف که می‌آمدند، دخترش می‌گفت: «پدر جان! از فلان سو آمدند.»
تا آن‌که افراد دشمن زیاد شدند و گردش را گرفتند. دخترش گفت: «آه، ذلیل شدم. پدرم را احاطه کرده‌اند و یاری ندارد که پدرم از او یاری بطلبد.»
عبد اللّه شمشیر به گرد خود می‌چرخاند و شعری به این مضمون می‌گفت:
«به جان دوست که گر دیده باز بود مرا نبود باز شما را ره دخول و خروج»
راوی گفت: آن قدر مبارزه کرد تا عبد اللّه را دستگیر کرده و به نزد ابن زیاد بردند. چون چشمش به او افتاد گفت: «سپاس خدای را که تو را خوار کرد.»
عبد اللّه بن عفیف گفت: «ای دشمن خدا! برای چه خدا مرا خوار کرد؟»
خدای را قسم ار بود دیده‌ام روشن تو را نبود رهی باز بر دخول و خروج
ابن زیاد گفت: «ای دشمن خدا! درباره عثمان بن عفّان چه گویی؟»
گفت: «ای زر خرید قبیله علاج! ای پسر مرجانه! (و فحشی چند به او داد) تو را چه با عثمان بن عفان؟ خوب کرد یا بد، اصلاح کرد یا تباهی، خدای تبارک و تعالی خود حاکم بر مقدرات آفریدگان خود می‌باشد که میان آنان و عثمان به داد و حق قضاوت فرماید. ولی تو حال پدرت و خودت و یزید و پدرش را از من بپرس.»
ابن زیاد گفت: «به خدا دیگر پرسشی از تو نکنم تا شربت ناگوار مرگ را جرعه جرعه بنوشی.»
عبد اللّه بن عفیف گفت: «سپاس خدای را که پروردگار جهانیان است. من پیش از آن‌که مادر تو را بزاید، از خداوند، پروردگار خود خواسته بودم که شهادت را روزی من گرداند و خواسته بودم که این شهادت با دست ملعون‌ترین خلق و مبغوض‌ترین آنان در نزد خداوند انجام پذیرد. همین‌که چشمم از دست برفت، از شهادت مأیوس شدم و الآن سپاس خدای را که پس از ناامیدی، شهادت را بر من روزی فرمود و مستجاب شدن دعایی را که از دیر زمان نموده بودم، به من شناساند.»
ابن زیاد گفت: «گردنش را بزنید.»
گردنش را زدند و در سبخه به دارش آویختند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 164- 169
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 94
و حزبه، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب الحسین بن علیّ، و شیعته.
فوثب إلیه عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ، و کان من شیعة علیّ، و کانت عینه الیسری ذهبت یوم الجمل مع علیّ، و الاخری بصفّین معه، و کان لا یکاد یفارق المسجد الأعظم، یصلّی فیه إلی اللّیل، ثمّ ینصرف، فقال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب أنت و أبوک، و الّذی ولّاک و أبوه، یا ابن مرجانة! تقتلون أبناء النّبیّین، و تکلّمون بکلام الصّدّیقین. فقال ابن زیاد: علیّ به. فوثبت علیه الجلاوزة، فأخذوه، فنادی بشعار الأزد: «یا مبرور» فوثبت إلیه فئة من الأزد، فانتزعوه، و أتوابه أهله، فأرسل إلیه من أتاه به، فقتله، ثمّ أمر بصلبه فی السّبخة، فصلب.
النوّیری، نهایة الإرب، 20/ 466- 467
و أمر ابن زیاد، فنودی الصّلاة جامعة، فاجتمع النّاس، فصعد المنبر، فذکر ما فتح اللّه علیه من قتل الحسین الّذی أراد أن یسلبهم الملک، و یفرق الکلمة علیهم.
فقام إلیه عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ، فقال: ویحک یا ابن زیاد! تقتلون أولاد النّبیّین، و تتکلّمون بکلام الصّدّیقین! فأمر به ابن زیاد، فقتل، و صلب.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 191
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] ثمّ نادی الصّلاة جامعة، فاجتمع النّاس، و صعد المنبر، فخطب، و قال: الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر أمیر المؤمنین یزید و حزبه، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب حسین بن علیّ و شیعته.
فوثب إلیه عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ- و کان شیخا کبیرا ضریرا، قد ذهب بصره، قد ذهبت «1» إحدی عینیه بصفّین، و الاخری یوم الجمل، و کان لا یفارق المسجد یصلّی فیه إلی اللّیل، ثمّ ینصرف، فلمّا سمع عبید اللّه- قام، فقال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب لأنت و أبوک، و الّذی ولّاک و أبوه، یا ابن مرجانة! تقتلون أولاد الأنبیاء، و تتکلّمون بکلام الصّدّیقین؟!
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ذهب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 95
فقال ابن زیاد: علیّ به. فأخذوه، فنادی بشعار الأزد: [مبرور یا مبرور] فوثب إلیه فئة من الأزد، فانتزعوه، فأرسل إلیه [ابن زیاد] من أتاه به، فقتله، و صلبه فی السّبخة. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 292- 293
__________________________________________________
(1)- آورده‌اند که بعد از وصول عمر بن سعد به کوفه، عبید اللّه بن زیاد فرمان داد که مردم به مسجد حاضر گشتند و خود بر منبر رفت و گفت: «سپاس و ستایش مر خدای را جلت کلمه که حق را در مرکز خویش قرار داد و یزید و دوستان او را ظفر و نصرت ارزانی داشت و کذاب بن کذاب را، یعنی امام حسین رضی اللّه عنه و شیعه او را به قتل رسانید و هلاک کرد.»
چون سخن ابن زیاد به اینجا رسید، از کبار شیعه پیری که او را عبد اللّه بن عفیف الازدی می‌گفتند و یک چشم وی در جنگ جمل و دیگری در حرب دیگر کور شده بود، گفت: «ای پسر مرجانه! کذاب تویی و پدر تو و آن کس که تو را امارت داده و بر سر مسلمانان گماشته است. ای دشمن خدا! اولاد انبیا را می‌کشی و در شأن ایشان بر منابر مسلمانان این نوع سخنان می‌گویی؟»
ابن زیاد در غضب شد و گفت: «من المتکلم؟»
عبد اللّه جواب داد که: «أنا، أتقتل الذّریّة الطاهرة و تزعم أنّک علی دین الاسلام! أین أولاد المهاجرین و الأنصار من طاعتک اللّعین بن اللّعین علی لسان محمّد نبی ربّ العالمین صلّی اللّه علیه و اله و سلّم».
از این سخن غضب ابن زیاد زیاد شد و به اخذ و حبس وی اشارت کرد و طایفه‌ای از اعوانان، عبد اللّه ابن عفیف را بگرفتند و جمعی از قبیله ازد و پسران عم عبد اللّه او را از چنگ آن ظالمان خلاص کردند و به منزلش رساندند و عبید اللّه از منبر فرود آمد و با اعیان کوفه به دار الاماره رفت و از عبد اللّه بن عفیف و جرأت و جسارت او با ایشان شکایت کرد. اشراف کوفه گفتند: «حق به جانب امیر است و غصه ما بیشتر از سادات ازد است که عبد اللّه را به تهور و تغلب از سرهنگان امیر ستاندند.» از این سخن نایره خشم عبد اللّه اشتعال یافت و فرمان داد تا عبد الرحمان بن مخنف 1 الازدی را با طایفه دیگر از رؤسای قبیله ازد گرفتند و محبوس کردند. بعد از آن به محمد بن الاشعث و عمرو بن الحجاج و شبث 2 بن ربعی گفت: «بروید و آن کورظاهر کورباطن را نزد من آورید.»
ایشان متوجه منزل عبد اللّه عفیف شدند. مردم از دو قبایل یمن به ممانعت پیش آمدند و ابن زیاد بر این معنی اطلاع یافت و قبیله مضر را به مدد ایشان فرستاد و میان هر دو فریق قتالی فاحش روی نمود و جمعی کثیر کشته شدند و آخر الامر سپاه عبید اللّه غالب شد و در سرای ابن عفیف را شکستند و درآمدند و دختر عبد اللّه فریاد برآورد: «ای پدر! دشمنان! با تیغ‌های کشیده رسیدند.»
عبد اللّه گفت: «سهل است. شمشیر مرا به من رسان.»
دختر شمشیر به دست پدر داد و ابن عفیف ساعتی اعدا را از خود بازداشت. عاقبت گرفتار شد و او را چون به سرای امارت آوردند، ابن زیاد گفت: «الحمد للّه ای نابینا که اسیر و دستگیر و فضیحت و رسوا شدی.»
عبد اللّه گفت: «به خدا سوگند که اگر روشنایی چشم من نقصان نیافته بود، جهان روشن بر تو تاریک-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 96
قال: ثمّ خرج ابن زیاد لعنه اللّه، و دخل المسجد، فصعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه،
__________________________________________________
- می‌کردم.»
عبید اللّه گفت: «ای دشمن جان خویش! در شأن عثمان چه گویی؟»
عبد اللّه بن عفیف گفت: «ای بنده بنی علاج! و ای پسر مرجانه و سمیه! این سؤال از کجا به خاطر تو رسید؟ از عثمان، هم نیکی در وجود آمد و هم امری که خلایق آن را پسندیده نداشتند. حق تعالی میان او و جماعت که بر وی ظلم کردند، حکم کند. تو از جان خود و پدر خود و یزید و پدرش بپرس.»
عبید اللّه گفت: «از تو هیچ سؤال نکنم تا شربت مرگ بچشی.»
ابن عفیف جواب داد: «من پیوسته از خدای تعالی مسألت می‌نمودم و امید می‌داشتم که به شمشیر کسی کشته شوم که از رحمت خداوند دور باشد و به لعنت او نزدیک. چون دیده مرا آفت رسید، از حصول سعادت شهادت مأیوس گشتم و اکنون دانستم که دعای من به عز اجابت اقتران یافته است که بر دست ملعون‌ترین خلق خدا کشته خواهم شد.»
خشم عبید اللّه بن زیاد از این کلمات سمت ازدیاد یافت. فرمود تا آن پیر عزیز را گردن زدند و حبة او بر دار کردند.
(1). [در کتاب: «محف» می‌باشد].
(2). [در کتاب «شیث» می‌باشد].
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 174- 175
در بسیاری از کتب معتبر به اقلام صحت اثر مرقوم گشته که بعد از وصول عمر بد اختر به کوفه، عبید اللّه ابن زیاد مردم را به مسجد جامع حاضر ساخت، به منبر برآمد و گفت: «الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله و نصر أمیر المؤمنین یزید و حزبه و قتل الکذّاب ابن الکذّاب و شیعته».
سخن آن ملعون که به این‌جا رسید، پیری از کبار اصحاب حیدر کرار که او را عبد اللّه بن عفیف ازدی می‌گفتند و یک چشمش در جنگ جمل و دیگری در حرب صفین نابینا شده بود، برپا خاست و گفت: «ای ولد مرجانه! کذاب و پسر کذاب تویی و پدر تو و آن‌کس که تو را امارت داده و بر مسلمانان مسلط گردانده است. ای دشمن خدا! اولاد انبیا را می‌کشی و در شأن ایشان بر منابر مؤمنان این نوع سخنان می‌گویی؟»
غضب بر ابن زیاد غالب شد و پرسید: «این کیست؟»
عبد اللّه رحمه اللّه، خود در مقام جواب برآمد و گفت: «أنا یا عدوّ اللّه! أتقتل الذّریّة الطّاهرة و تزعم أنّک علی دین الاسلام؟» و خشم آن لعین زیاد شد و به اخذ عبد اللّه فرمان داد و طایفه‌ای از عوانان در آن مسلمان آویختند. سادات قبیله ازد هجوم کردند و او را از چنگ ایشان خلاص کردند و به منزلش بردند و روایتی آن‌که چون ابن زیاد از مسجد به خانه رفت، محمد بن اشعث را با جمعی کثیر ارسال داشت تا عبد اللّه را گرفتند و پیش او آوردند و میان پسر اشعث و شجاعان قبیله ازد، مقاتله روی نمود. بالاخره نوکران ابن زیاد غالب آمدند و عبد اللّه را گرفتند و نزد او بردند تا به قتل رساند. قولی آن‌که آن لعین در آن روز صبر کرد و چون شب شد، جمعی را فرستاد که آن پیر عزیز را از خانه بیرون آوردند و گردن زدند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 59
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 97
ثمّ قال: الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر أمیر المؤمنین یزید و أشیاعه، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب.
قال: فما زاد علی هذا الکلام شیئا حتّی وثب إلیه عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ، و کان من رؤساء الشّیعة و خیارهم، و کانت عینه الیسری قد ذهبت یوم الجمل، و الاخری یوم صفّین، و کان لا یکاد أن یفارق المسجد الأعظم یصلّی فیه إلی اللّیل، ثمّ ینصرف إلی منزله، فلمّا سمع مقالة اللّعین وثب إلیه قائما و قال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب و ابن الکذّاب أنت و أبوک، و من استعملک و أبوه، یا عدوّ اللّه! أتقتلون أبناء خیر النّبیّین، و تتکلّمون بهذا الکلام علی منابر المسلمین؟
فغضب ابن زیاد، ثمّ قال: من المتکلّم؟
فقال: أنا المتکلّم، یا عدوّ اللّه! أتقتل الذّریّة الطّاهرة الّتی أذهب اللّه عنها الرّجس فی کتابه و تزعم أنّک علی دین الإسلام؟ وا غوثاه! أین أبناء المهاجرین و الأنصار؟
[ینتقمون منک و] «1» من طاغیتک اللّعین ابن اللّعین علی لسان محمّد نبیّ ربّ العالمین؟
قال: فازداد غضب عدوّ اللّه، ثمّ قال: علیّ به. فوثب إلیه الجلاوزة فأخذوه، فنادی بشعار الأزد، و عبد الرّحمان بن مخنف الأزدیّ فی المسجد، فقال: ویحک أهلکت نفسک و قومک. و کان فی الکوفة یومئذ سبعمائة [مقاتل] «2» من الأزد، فوثبوا إلیه و انتزعوه منهم، و انطلقوا به إلی منزله، و نزل ابن زیاد عن المنبر و دخل القصر، و دخل علیه أشراف النّاس، فقال: أرأیتم ما صنع هؤلاء القوم؟
فقالوا: قد رأینا أصلح اللّه الأمیر، و إنّما الأزد فعلت ذلک، فشدّ یدک علی ساداتهم فهم الّذین استنقذوه من یدک، فأرسل ابن زیاد إلی عبد الرّحمان بن مخنف الأزدیّ، فأخذه، و أخذ معه جماعة من [أشراف] «2» الأزد فحبسهم، و قال: لا خرجتم من یدی أو تأتونی بعبد اللّه بن عفیف، ثمّ دعا بعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ و محمّد بن الأشعث و شبث
__________________________________________________
(1)- من الملهوف.
(2)- من المقتل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 98
ابن ربعیّ و جماعة من أصحابه، و قال لهم: اذهبوا إلی هذا الأعمی الّذی أعمی اللّه قلبه کما أعمی بصره فائتونی به.
و انطلقت رسل اللّعین یریدون ابن عفیف، و بلغ ذلک الأزد، فاجتمعوا، و اجتمع معهم قبائل الیمن لیمنعوا صاحبهم عبد اللّه بن عفیف.
و بلغ ذلک ابن زیاد، فجمع قبائل مضرّ و ضمّهم إلی محمّد بن الأشعث و أمره بقتال القوم.
قال: فأقبلت قبائل مضرّ نحو قبائل الیمن، فاقتتلوا قتالا شدیدا، و بلغ ذلک ابن زیاد، فأرسل إلی أصحابه یؤنّبهم «1» و یضعّفهم، فأرسل إلیه عمرو بن الحجّاج یخبره باجتماع الیمن علیهم، و بعث إلیه شبث بن ربعیّ: أیّها الأمیر! إنّک أرسلتنا إلی أسود الآجام، فلا تعجل.
قال: و اشتدّ قتال القوم حتّی قتل بینهم جماعة من العرب.
و وصل القوم إلی دار عبد اللّه بن عفیف، فکسّروا الباب و اقتحموا علیه، و صاحت ابنته: یا أباه! أتاک القوم من حیث تحذر.
فقال: لا علیک یا ابنتی ناولینی سیفی، فناولته السّیف، فأخذه و جعل یذبّ عن یمینه و شماله بسیفه و یقول:
أنا ابن ذی الفضل عفیف الطّاهر عفیف شیخی و ابن امّ عامر
کم دارع من جمعکم و حاسر و بطل جندلته مغاور؟
و جعلت ابنته تقول: القوم عن یمینک، القوم عن یسارک، یا لیتنی کنت رجلا فأقاتل بین یدیک هؤلاء الفجرة، قاتلی العترة البررة.
و جعل القوم یدورون حوله عن یمینه و شماله و من ورائه و هو یذبّ عن نفسه بسیفه و لیس أحد یقدم علیه، ثمّ تکاثروا علیه من کلّ ناحیة حتّی أخذوه.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «یؤثّبهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 99
فقال جندب بن عبد اللّه الأزدیّ صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، أخذ و اللّه عبد اللّه بن عفیف، فقبح العیش من بعده، و قام ثمّ قاتل من دونه فأخذ أیضا.
و انطلق بهما إلی ابن زیاد لعنه اللّه و عبد اللّه یقول:
اقسم لو یکشف لی عن بصری ضاق علیکم موردی و مصدری
فلمّا أدخلا علی ابن زیاد قال لعبد اللّه: الحمد للّه الّذی أخزاک.
قال عبد اللّه: و بما أخزانی، یا عدوّ اللّه؟
و اللّه لو یکشف لی عن بصری ضاق علیکم موردی و مصدری
فقال له ابن زیاد: یا عدوّ نفسه، ما تقول فی عثمان؟
فقال: یا ابن مرجانة! و یا ابن سمیّة الزّانیة! ما أنت و عثمان أساء أم أحسن، أصلح أم أفسد؟ و اللّه تعالی ولیّ خلقه، یقضی بینهم و بین عثمان بالعدل، و لکن سلنی عنک، و عن أبیک، و عن یزید و أبیه.
فقال ابن زیاد: لا أسألک عن شی‌ء إلّا أن تذوق الموت.
فقال ابن عفیف: الحمد للّه ربّ العالمین، أما إنّی کنت أسأل ربّی أن یرزقنی الشّهادة قبل أن تلدک مرجانة، و سألته أن یجعل ذلک علی ید ألعن خلق اللّه و أبغضه إلیه، فلمّا ذهب بصری أیست من الشّهادة، و الآن الحمد للّه الّذی رزقنیها بعد الیأس منها، و عرّفنی الإجابة منه لی فی قدیم دعائی.
فقال ابن زیاد لعنه اللّه: اضربوا عنقه، فضربت و صلب رحمه اللّه.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 367- 371
ثمّ قام من مجلسه، و خرج من القصر، و جاء المسجد، و صعد المنبر، و قال: الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر الأمیر یزید بن معاویة، و حزبه، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب و شیعته.
فقام إلیه عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ، و کان من شیعة علیّ علیه السّلام، و قال بأعلی صوته: یا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 100
عدوّ اللّه! الکذّاب أنت و أبوک، و الّذی ولّاک و أبوه. یا ابن مرجانة! تقتل أولاد الأنبیاء، و تقوم مقام الصّدّیقین الأتقیاء. قال ابن زیاد: علیّ به. فأخذته الجلاوزة، فنادی بشعار «1» الأزد، فاجتمع منهم. جمع کثیر، فانتزعوه من أیدیهم، فلمّا کان اللّیل أمر ابن زیاد: من یأتیه به؟ و قد کان کفّ بصره، فهجموا علیه، و لم یکن عنده غیر ابنته، فقال لها: یا بنیّة! ناولینی سیفی و قولی خلفک، و أمامک، و عن یمینک، و عن شمالک. فقتل منهم مقتلة عظیمة، ثمّ ظفروا به و أخذوه أسیرا إلی ابن زیاد، فقال له: الحمد للّه الّذی أعمی عینیک. فقال له: الحمد للّه الّذی فتح عینیک، و أعمی قلبک. فأمر به، فضربت عنقه، و صلب، رحمة اللّه علیه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 479- 480
قال أبو مخنف رحمه اللّه: فلمّا أصبح ابن زیاد لعنه اللّه جمع النّاس فی المسجد «2»، ورقی المنبر، و جعل یسبّ علیّا، و الحسن و الحسین، فقام إلیه «3» عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ و کان شیخا کبیرا، قد کفّ بصره و کان له صحبة مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فقال له: «4» صه فض اللّه «4» فاک و لعن «5» جدّک و أباک، و عذبک و أخزاک، و جعل النّار مثواک، ما کفاک قتل الحسین عن سبّهم علی المنابر، و لقد سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم یقول «6»: «من سبّ علیّا فقد سبّنی و من سبّنی فقد سبّ اللّه و من سبّ اللّه أکبّه اللّه «7» علی منخریه فی النّار».
فأمر «8» ابن زیاد لعنه اللّه بضرب عنقه، فمنع عنه قومه، و حملوه إلی منزله، فلمّا جنّ «9» اللّیل دعا ابن زیاد لعنه اللّه بخولی الأصبحیّ، و ضمّ إلیه خمسمائة فارس، و قال له «7»: انطلق إلی الأزدیّ و أتنی برأسه.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «معاشر»].
(2)- [الأسرار: «فی الجامع»].
(3)- [زاد فی الأسرار: «رجل اسمه»].
(4- 4) [الأسرار: «رضّ اللّه»].
(5)- [الأسرار: «لعن اللّه»].
(6)- [الأسرار: «قال»].
(7)- [لم یرد فی الأسرار].
(8)- [الأسرار: «یوم القیامة أتسبّ علیّا و أولاده؟ فعند ذلک أمر»].
(9)- [الأسرار: «جنّ علیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 101
فساروا حتّی أتوا إلی «1» منزل عبد اللّه بن عفیف رحمه اللّه، و کانت له ابنة صغیرة، فسمعت صهیل الخیل، فقالت: یا أبتاه! إنّ الأعداء قد هجموا علیک. فقال: ناولینی سیفی وقفی فی مکانک، و لکن «1» قولی لی: القوم عن یمینک و شمالک، و خلفک و أمامک.
ثمّ وقف لهم فی مضیق و جعل یضرب یمینا و شمالا، فقتل خمسین «2» فارسا «3» و هو یصلّی علی النّبیّ و آله، و هو یرتجز، و یقول «3»:
و اللّه لو یکشف لی عن بصری ضاق علیکم موردی و مصدری
و کنت منکم قد شفیت غلّتی إذ «4» لم یکن ذا الیوم قومی تخفری
أم کیف لی و الأصبحیّ قد أتی «5» فی جیشه إلی لقا الغضنفر «5» لو بارزونی «6» واحدا فواحدا «7» ضاق علیهم موردی «7» و مصدری «8»
قال: فتکاثروا علیه و أخذوه أسیرا «9» إلی ابن زیاد لعنه اللّه، فلمّا نظر إلیه قال: الحمد للّه الّذی أعمی عینیک. فقال له عبد اللّه بن عفیف رحمه اللّه: الحمد للّه الّذی أعمی قلبک «10».
فقال ابن زیاد لعنه اللّه: قتلنی اللّه إن لم أقتلک أشرّ قتلة. فضحک عبد اللّه، و قال له: قد ذهبت عینای یوم صفّین مع أمیر المؤمنین، و قد سألت اللّه أن یرزقنی الشّهادة علی ید
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [الأسرار: «ثلاثة و عشرین رجلا و خمسین»].
(3- 3) [الأسرار: «و هو ینشد بهذه الأبیات یقول بعد الصّلاة علی الرّسول و آله»].
(4)- [الأسرار: «إن»].
(5- 5) [الأسرار: «بالجیش یکسر کلّ غضنفر»].
(6)- [الأسرار: «أنصفونی»].
(7- 7) [الأسرار: «أفنیتهم بموردی»].
(8)- [زاد فی الأسرار:
«یا ویحهم و السّیف أبدا مشرقا لا ینبغی إلّا مقرّ الحنجر
ویح ابن مرجان الدّعی و قداتی و یزید إذ یؤتی بهم فی المحشر
و الحکم فیه للإله و خصمهم خیر البریّة أحمد مع حیدر»].
(9)- [زاد فی الأسرار: «و أتوابه»].
(10)- [زاد فی الأسرار: «و فتح عینیک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 102
أشرّ النّاس، و ما علمت علی «1» وجه الأرض أشرّ منک و أنشأ یقول:
صحوت و ودّعت الصّبا و الغوانیا و قلت لأصحابی أجیبوا المنادیا
و قولوا له إذ قام یدعو إلی الهدی و قتل العدی لبّیک لبّیک داعیا
و قوموا له إذ شدّ للحرب أزره فکلّ امرئ یجزی بما کان ساعیا
و قودوا إلی الأعداء کلّ مضمر لحوق و قودوا السّابحات النّواجیا
و سیروا إلی الأعداء بالبیض و القنا و هزّوا حرابا نحوهم و العوالیا
و حنّوا «2» لخیر الخلق جدّا و والدا حسین لأهل الأرض لا زال «3» هادیا «4» ألا ابکوا «4» حسینا معدن الجود و التّقی
و کان لتضعیف المثوبة راجیا «4» ألا ابکوا «4» حسینا کلّما ذرّ شارق و عند غسوق اللّیل فابکوا إمامیا
و یبکی حسینا کلّ حاف و ناعل و من راکب فی الأرض أو کان ماشیا
لحی اللّه قوما کاتبوه لعذرهم «5» و ما «6» فیهم من کان للدین حامیا
و لا من وفی بالعهد إذ حمی الوغی و لا زاجرا عنه المضلّین ناهیا
و لا قائلا لا تقتلوه فتخسروا و من یقتل الزّاکین یلقی المخازیا
و لم یک إلّا ناکثا أو معاندا و ذا فجرة یأتی إلیه و عادیا
و أضحی حسین للرّماح دریّة فغودر مسلوبا علی الطّفّ ثاویا
قتیلا کأن لم یعرف النّاس أصله جزی اللّه قوما قاتلوه المخازیا
فیا لیتنی إذ ذاک کنت لحقته و ضاربت عنه الفاسقین مفادیا «7»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [الأسرار: «و ابکوا»].
(3)- [الأسرار: «ما زال»].
(4- 4) [الأسرار: «و ابکوا»].
(5)- [الأسرار: «و غرّروا»].
(6)- [الأسرار: «و ما کان»].
(7)- [الأسرار: «المعادیا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 103
و دافعت عنه ما استطعت مجاهدا و أغمدت سیفی فیهم و سنانیا
و لکن عذری واضح غیر مختف و کان قعودی ظلّة من ضلالیا
و یا لیتنی غودرت فیمن أجابه «1» و کنت له فی موضع القتل فادیا «2»
و یا لیتنی جاهدت عنه بأسرتی و أهلی و خلّانی جمیعا و مالیا
تزلزلت الآفاق من عظم فقده و أضحی له الحصن المحصّن خاویا
و قد زالت الأطواد من عظم قتله و أضحی له سامی «3» الشّناخیب هاویا
و قد کسفت شمس الضّحی لمصابه و أضحت له الآفاق جهرا بواکیا
فیا امّة ضلّت عن الحقّ و الهدی أنیبوا «4» فإنّ اللّه «4» فی الحکم عالیا
و توبوا إلی التّواب من سوء فعلکم و إن لم تتوبوا «5» تدرکون المخازیا «5»
و کونوا ضرابا بالسّیوف و بالقنا تفوزوا «6» کما فاز الّذی کان ساعیا
و إخواننا کانوا إذا اللّیل جنّهم تلوا طوله القرآن ثمّ المثانیا
أصابهم أهل الشّقاوة و الغوی فحتّی متی لا یبعث الجیش عادیا
علیهم سلام اللّه ما هبّت الصّبا و ما لاح نجم أو «7» تحدّر هادیا «7»
قال «8»: فلمّا فرغ من شعره أمر به ابن زیاد لعنه اللّه، فضربت عنقه و صلبه «8». «9»
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «أجابهم»].
(2)- [الأسرار: «نادیا»].
(3)- [الأسرار: «صمّ»].
(4- 4) [الأسرار: «إلی الرّحمان»].
(5- 5) [الأسرار: «هیّئوا للمخازیا»].
(6)- [الأسرار: «تفوز»].
(7- 7) [الأسرار: تحذّر هاویا»].
(8- 8) [الأسرار: «ثمّ قطع علیه ابن زیاد شعره و أمر بضرب عنقه، فضرب عنقه و صلب»].
(9)- پس پسر زیاد به مسجد رفت. بر منبر برآمد و گفت: «الحمد للّه که خدا حق و اهل حق را غالب گردانید و یزید و اتباع او را یاری کرد و کذاب پسر کذاب را کشت.» در این حال، عبد اللّه بن عفیف ازدی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 104
__________________________________________________
- که از شیعیان امیر المؤمنین علیه السّلام بود، و یک دیده‌اش در جنگ جمل و دیده دیگر در جنگ صفین ضایع شده بود، و پیوسته در مسجد مشغول عبادت بود، برخاست و گفت: «ای پسر مرجانه! کذاب پسر کذاب تویی و پدر تو و آن کسی که تو را والی کرده است و پدر او! ای دشمن خدا! فرزندان پیغمبران را می‌کشید و بر منابر مسلمانان بالا می‌روید و این سخنان می‌گویید؟!»
پسر زیاد در غضب شد و گفت: «که بود که این سخن گفت؟»
ابن عفیف گفت: «من بودم ای دشمن خدا! تو می‌کشی ذریه طاهره حضرت رسالت را که خدا آیه تطهیر را در شأن ایشان فرستاده است و دعوی مسلمانی می‌کنی؟! وا غوثاه! کجایند اولاد مهاجران و انصار که انتقام نمی‌کشند از طاغی لعین، پسر لعین یزید پلید که حضرت رسالت مکرر او و پدرش را لعنت کرد؟!»
پس آتش غضب آن لعین مشتعل شد و رگهای گردنش پر شد و گفت: «بیاورید او را به نزدیک من.»
یساولان از هر طرف دویدند و او را گرفتند، پسر عموهای او که اشراف قبیله ازد بودند، او را از دست یساولان گرفتند، از در مسجد بیرون بردند و به خانه او رساندند. ابن زیاد گفت: «بروید و این کور را بیاورید.»
چون این خبر به قبیله ازد رسید، هفتصد نفر اجتماع کردند و سایر قبایل یمن نیز جمع شدند. خبر به پسر زیاد رسید. قبایل مضر را جمع کرد و با محمد بن اشعث به جنگ ایشان فرستاد و محاربه صعبی در میان این دو گروه اتفاق افتاد؛ تا آن‌که بسیاری از عرب از هر دو طرف طعمه شمشیر شدند و اصحاب پسر زیاد غلبه کردند و به در خانه ابن عفیف رسیدند. در را شکستند و به خانه درآمدند.
دختر عفیف، آن پیر ضعیف را خبر کرد که مخالفان آمدند. گفت: «باکی نیست. شمشیر مرا به من برسان.»
چون شمشیر را به او داد، رجز می‌خواند و شمشیر خود را حرکت می‌داد و ایشان را از خود دور می‌کرد. دختر نیک‌اخترش می‌گفت: «کاش من مرد بودم و امروز با این فاجران قاتلان عترت پیغمبران در پیش روی تو محاربه می‌کردم.»
و آن کافران از هر جانب که قصد او می‌کردند، دختر، او را خبر می‌کرد که از فلان جانب آمدند و او از آن جانب شمشیر حرکت می‌داد و ایشان را دور می‌کرد؛ تا آن‌که بسیار شدند و از همه جانب او را احاطه کردند. دخترش فریاد کرد: «وا ذلّاه! دشمنان، پدرم را احاطه کردند و یاوری نیست که دفع ضرر از او نماید.»
آن کور بینا شمشیر می‌گردانید و رجز می‌خواند و آن نامردان را عاجز کرده بود؛ تا آن‌که بر او دست یافتند و او را به نزد پسر زیاد بردند. چون نظرش بر او افتاد، گفت: «الحمد للّه که خدا تو را ذلیل کرد.»
ابن عفیف گفت: «ای دشمن! به چه چیز مرا ذلیل کرد؟ به خدا سوگند که اگر چشم می‌داشتم، کار را بر تو تنگ می‌کردم.»
ابن زیاد گفت: «ای دشمن خدا! چه می‌گویی در حق عثمان؟»
ابن عفیف گفت: «ای ولد الزّنای غلام بنی علاج! و ای پسر مرجانه زانیه! با عثمان چه کار اگر به حق بود یا باطل! خدا میان او و کشندگان او حکم خواهد کرد، و لیکن از من سؤال کن از خود و پدرت و یزید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 105
__________________________________________________
- و پدرش تا تو را به نسب و حسب تو و او خبر دهم.»
پسر زیاد گفت: «هیچ سؤال از تو نمی‌کنم تا شربت مرگ را بچشی.»
ابن عفیف گفت: «الحمد للّه ربّ العالمین! من پیوسته از پروردگار خود سؤال می‌کردم پیش از آن‌که تو از مادر متولد شوی که خدا شهادت روزی من کند! و دعا می‌کردم که شهادت من بر دست ملعون‌ترین خلق باشد و دشمن‌ترین ایشان نزد خدا؛ چون نابینا شدم، از شهادت ناامید شدم و الحال، بحمد اللّه خدا بعد از ناامیدی مرا شهادت روزی کرد و دعای قدیم مرا مستجاب گرداند.»
پسر زیاد حکم کرد که آن بیچاره را گردن زدند و سپس بر دار کشید. روز دیگر حکم کرد که سر مطهر نور دیده خیر البشر را بر سر نیزه کردند و دور بازارها و محلات کوفه گرداندند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 720- 722
اما از آن سوی چون ابن زیاد علی بن الحسین و اهل بیت را از نزد خود بیرون فرستاد، خویشتن به مسجد جامع آمد و بر منبر صعود داد و کلمه‌ای چند در حمد و سپاس خدای قرائت کرد، آن‌گاه گفت:
الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و نصر أمیر المؤمنین و أشیاعه و قتل الکذّاب ابن الکذّاب.
یعنی: «سپاس خداوندی را که ظاهر ساخت کلمه حق را و نصرت داد امیر المؤمنین، یزید بن معاویه را و شیعیان او را، و کشت دروغگوی، پسر دروغگوی را؛ یعنی حسین بن علی بن ابی طالب را.»
چون سخن به اینجا آورد، عبد اللّه بن عفیف ازدی سخن در دهان او بشکست 1 و این عبد اللّه از بزرگان شیعیان علی علیه السّلام بود و چشم چپ او در جنگ جمل ناچیز گشت و چشم راستش در صفین نابینا شد و او همه روز در مسجد جامع تا گاهی که سیاهی شب جهان را فرو گرفتی، اوقات را به صوم و صلاة گذاشتی.
بالجمله، چون عبد اللّه عفیف کلمات ابن زیاد را اصغا نمود، بانگ بر او زد:
فقال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب أنت و أبوک و من استعملک و أبوه یا عدوّ اللّه! أتقتلون أبناء النّبیّین و تکلّمون بهذا الکلام علی منابر المؤمنین.
گفت: «ای پسر مرجانه! دروغگو تویی و پدر تو زیاد بن ابیه است. دیگر، یزید است که تو را امارت داده و پدر یزید معاویه بن ابی سفیان است. اولاد پیغمبران را می‌کشی و بر منابر مسلمانان تکیه می‌زنی و چنین سخن می‌کنی؟»
ابن زیاد در غضب شد و گفت: «این چه کس بود که چنین سخن کرد؟»
عبد اللّه بانگ برآورد:
فقال: أنا المتکلّم یا عدوّ اللّه! أتقتل الذّرّیّة الطّاهرة الّتی قد أذهب اللّه عنهم الرّجس و تزعم أنّک علی دین الإسلام؟! وا غوثاه! أین أولاد المهاجرین و الأنصار؟ لا ینتقمون من طاغیتک اللّعین بن اللّعین علی لسان محمّد رسول ربّ العالمین.
گفت: «ای دشمن خدای! گوینده این کلمات منم. آیا می‌کشی ذریه طاهره رسول خدای را که خداوند ایشان را از هر گناهی و رجسی و آلایشی پاک و پاکیزه آفریده و گمان می‌کنی که هنوز مسلمانی؟ ای فرزندان مهاجر و انصار! داد بدهید و به فریاد برسید و انتقام بکشید و از این کافر که رسول خدا او را ملعون،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 106
__________________________________________________
- پسر ملعون خوانده است.»
ابن زیاد ملعون را از شدت خشم خون در عروق متلاطم گشت و رگهای گردنش سطبر 2 شد. جماعتی از شرطی و عوانان و دیده‌بانان کوی و بازار از جای درآمدند تا عبد اللّه را مأخوذ دارند. اشراف قبیله ازد برخاستند و او را از چنگ جلاوزه 3 برهاندند و از در مسجد بیرون فرستادند تا به سرای خویش شد. ابن زیاد فرمان داد که: «بشتابید و این اعجمی ازدی را مأخوذ دارید و بیاورید که خداوند کور کند دل او را؛ چنان‌که چشمش را کور کرده است.»
جلاوزه بشتافتند. بزرگان ازد چون این بدانستند، به نصرت عبد اللّه برخاستند و گروهی از مردم یمن با ایشان پیوسته شد. جلاوزه را نیروی مبارزت نبود. ابن زیاد را آگهی رسید. محمد بن اشعث بن قیس را طلب کرد و از قبایل مضر گروهی را در تحت فرمان او آورد و حکم داد تا بتازند و با ازد رزم آغازند و عبد اللّه را مأخوذ دارند و حاضر سازند. پس محمد بن اشعث بتاخت و با آن جماعت قتال ساخت. جماعتی از عرب مقتول گشت و قبایل ازد مقهور شد و لشکر ابن زیاد به خانه عبد اللّه رسیدند. در بشکستند و به درون رفتند. دختر عبد اللّه فریاد برداشت که: «ای پدر! قوم درآمدند.»
عبد اللّه گفت: «ای دختر! بیم مکن و شمشیر مرا باز ده.»
تیغ خویش را بگرفت و این شعر بگفت:
أنا ابن ذی الفضل العفیف الطّاهر عفیف شیخی و ابن أمّ عامر
کم دارع من جمعکم و حاسر و بطل جدّلته مغاور 4
و جعلت ابنته تقول: یا لیتنی کنت رجلا أخاصم بین یدیک هؤلاء الفجرة قاتلی العترة البررة.
یعنی: دختر عبد اللّه همی فریاد برمی‌داشت که: «کاش مردی بودم و در پیش روی پدر با این فاجران که قاتلان فرزندان پیغمبر آخر زمانند، قتال می‌دادم.»
و لشکریان عبد اللّه را در پره افکندند و او با شمشیر دور می‌داد و دشمن را از خویش دفع می‌کرد و از هر جانب با او نزدیک می‌شدند. دختر عبد اللّه پدر را آگهی می‌داد و او با تیغ حمله می‌افکند و دشمن را دور می‌ساخت. این ببود تا اطراف عبد اللّه را نیک فروگرفتند. دختر بانگ برداشت که: «وا ذلّاه! کار بر پدر من سخت افتاد و او را ناصری و معینی نیست!»
و عبد اللّه همچنان دور می‌داد و شمشیر می‌گردانید و می‌گفت:
أقسم لو یفسح لی عن بصری ضاق علیکم موردی و مصدری
و کنت منکم قد شفیت غلّتی إن لم یکن ذا الیوم قومی تخفری
أم کیف لی و الأصبحی قد أتی بالجیش یکسر کلّ غضنفر
لو أنصفونی واحدا فواحدا أفنیتم بموردی و مصدری
یا ویحهم و السّیف أبدا مشرفا لا ینبغی إلّا مقرّ الحنجر
ویح ابن مرجان الدّعیّ و قد أتی و یزید إذ یؤتی بهم فی المحشر
و الحکم فیه لا إله و خصمهم خیر البریّة أحمد مع حیدر 5
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 107
__________________________________________________
- پنجاه سوار و بیست و سه پیاده به دست او کشته شد. در پایان کار، او را مأخوذ داشتند و به نزد ابن زیاد آوردند.
فلمّا رآه، قال: ألحمد الّذی أخزاک، فقال له عبد اللّه بن عفیف: یا عدوّ اللّه! بما أخزانی اللّه؟ و اللّه لو فرّج لی عن بصری، ضاق علیک موردی و مصدری.
گاهی که عبد اللّه را دیدار کرد، گفت: «سپاس خدای را که تو را خوار و ذلیل ساخت.»
عبد اللّه گفت: «ای دشمن خدا! به چه چیز خداوند مرا ذلیل فرمود؟ سوگند به خدای اگر چشم من روشن بود، جهان را بر تو تاریک می‌آوردم.»
فقال ابن زیاد: یا عدوّ اللّه! ما تقول فی عثمان بن عفّان؟.
ابن زیاد برای قتل او حیلتی اندیشید و گفت: «چه گویی در حقّ عثمان؟»
او چون می‌دانست عبد اللّه شیعه علی علیه السّلام است، خواست تا عثمان را به زشتی یاد کند تا در قتل او مورد شناعتی و ملامتی نباشد. عبد اللّه او را به دشنام برشمرد.
فقال: یا عبد بنی علاج! یا ابن مرجانة! ما أنت و عثمان! إن أساء أم أحسن و إن أصلح أم أفسد و اللّه تعالی ولیّ خلقه، یقضی بینهم و بین عثمان بالعدل و الحقّ، و لکن سلنی عن أبیک و عنک و عن یزید و أبیه.
عبد اللّه گفت: «ای عبد کافران مجوس!»
و در این کلمه، روی سخن با زیاد بن ابیه بود؛ چه زیاد اگرچه زنازاده بود، لکن در فراش عبید متولد شد و عبید عبد بود. چنان‌که در کتاب امیر المؤمنین و کتاب امام حسن علیهما السّلام به شرح رفته است. لا جرم واجب می‌کند که ابن زیاد عبد باشد. آن‌گاه فرمود: «ای پسر مرجانه زانیه! تو را با عثمان چه نسبت؟ گر خوب بود و اگر بد، خداوند تبارک و تعالی، ولی خلق خویش است و در میان ایشان و عثمان به عدل و اقتصاد حکم می‌فرماید. تو از خود سؤال کن و از پدر خود و از یزید و از پدر یزید.»
چون ابن زیاد را کار بر مراد 6 نرفت، گفت: «من از تو به هیچ‌گونه سؤال نکنم؛ جز این‌که شربت مرگ بر تو بچشانم.»
عبد اللّه گفت: «از آن پیش که تو متولد شوی، من از خداوند، سعادت شهادت طلب کردم به دست ملعون‌ترین خلق و دشمن‌ترین خلق با خدای. چون چشمهای من در جهاد جمل و صفین ناچیز شد، از ادراک این سعادت مأیوس شدم. امروز دانستم که دعای قدیم من به اجابت مقرون گشته است.»
و این اشعار را به بلاغتی تمام انشاد فرمود:
صحوت و ودّعت الصّبا و الغوانیا و قلت لأصحابی أجیبوا المنادیا
و قولوا له إذ قام یدعو إلی الهدی و قتل العدی: لبّیک لبّیک داعیا
و قوموا له إذ شدّ للحرب أزره فکلّ امرء یجزی بما کان ساعیا
و قودوا إلی الأعداء کلّ مضمّر لحوق و قودوا السّابحات النّواجیا
و سیروا إلی الأعداء بالبیض و القنا و هزّوا حرابا نحوهم و العوالیا
و ابکوا لخیر الخلق جدّا و والدا حسین لأهل الأرض ما زال هادیا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 108
__________________________________________________
-و ابکوا حسینا معدن الجود و التّقی و کان لتضعیف المثوبة راجیا
و ابکوا حسینا کلّما ذرّ شارق و عند غسوق اللّیل ابکوا إمامیا
و یبکی حسینا کلّ حاف و ناعل و من راکب فی الأرض أو کان ماشیا
لحی اللّه قوما کاتبوه و غرّروه و ما فیهم من کان للّدین حامیا
و لا من وفی بالعهد إذ حمی الوغا و لا زاجرا عنه المضلّین ماهیا
و لا قائلا لا تقتلوه فتخسروا و من یقتل الزّاکین یلق المخازیا
و لم یک إلّا ناکثا أو معاندا و ذا فجرة یأتی إلیه و عادیا
و أضحی حسین للرّماح دریّة فغودر مسلوبا علی الطّفّ ثاویا
قتیلا کأن لم یعرف النّاس أصله جزی اللّه قوما قاتلوه المخازیا
فیالیتنی إذ ذاک کنت لحقته و ضاربت عنه الفاسقین الأعادیا
و دافعت عنه ما استطعت مجاهدا و أغمدت سیفی فیهم و سنانیا
و لکنّ عذری واضح غیر مختف و کان قعودی ضلّة من ضلالیا
و یا لیتنی غودرت فیمن أجابه و کنت له فی موضع القتل فادیا
و یا لیتنی یوم الطّفوف فدیته بأهلی و أولادی جمیعا و مالیا
تزلزلت الآفاق من عظم فقده و أضحی له الحصن المحصّن خاویا
و قد زالت الأطواد من عظم قتله و أضحی له صمّ الشّناخیب هاویا
و قد کشف شمس الضّحی لمصابه و أضحت له الآفاق جهرا بواکیا
فیا أمّة ضلّت عن الحقّ و الهدی أنیبوا فإنّ اللّه فی الحکم عالیا
و توبوا إلی التوّاب من سوء فعلکم و إن لم تتوبوا تدرکوا المخازیا
و کونوا ضرابا بالسّیوف و بالقنا تفوزوا کما فاز الّذی کان ساعیا
و إخواننا کانوا إذ اللّیل جنّهم تلوا طوله القرآن ثمّ المثانیا
أصابهم أهل الشّقاوة و الغوی فحتّی متی لا یبعث الجیش عادیا
علیهم سلام اللّه ما هبّت الصّبا و ما لاح نجم أو تحدّر هاویا 7
ابن زیاد گوش فرا داشت تا شعر او به پای آمد. در این وقت فرمان داد تا سر او را از تن دور کردند و جسد مطهرش را در مسجد به دار زدند.
(1). نگذاشت سخنش را تمام کند.
(2). سطبر: گنده، کلفت.
(3). جلاوزه، جمع جلواز (به کسر جیم): مأمور چابک امیر.
(4). من پسر مرد با فضیلت و پاکدامنم. نام پدرم عفیف و زاده امّ عامر است. از گروه شما بسیاری از مردان مقاتل دلاور زره‌دار و بی‌زره را به خاک افکنده‌ام.
(5). خلاصه اشعار: اگر چشم می‌داشتم، میدان را بر شما تنگ می‌کردم و کینه دل را شفا می‌دادم. با این حال هم اگر-- تک‌تک به جنگ من می‌آمدید، همه شما را نابود می‌کردم. وای به حال یزید و ابن زیاد در روزی که خدا حاکم و پیغمبر و علی (ص) خصم آنها باشند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 109
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 106- 109- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 480- 481
(نادرتان): (الاولی) إنّ عبید اللّه بن زیاد لمّا ظفر بالحسین رضی اللّه عنه و أهله صعد المنبر، فقال: الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ، و نصر یزید بن معاویة و حزبه علی الکذّاب حسین.
فوثب عبد اللّه بن عفیف رضی اللّه عنه، و کانت عینه الیسری قد ذهبت یوم الجمل مع علیّ رضی اللّه عنه، و ذهبت عینه الاخری یوم صفّین، و کان یلازم المسجد یصلّی فیه إلی اللّیل، فقال:
یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب أنت و أبوک و الّذی ولّاک «1»، تقتلون أبناء الأنبیاء، و تتکلّمون بکلام الصّدّیقین؟ فأومأ إلیه ابن زیاد و قال: یا عدوّ اللّه ما تقول فی عثمان؟
فقال: عدوّ اللّه أنت، ذلک الرّجل أحسن و أساء، و أصلح و أفسد، و اللّه ولیّ خلقه یقضی فی عثمان و غیره بالحقّ و العدل، و لکنّ إن شئت سلنی عنک، و عن أبیک، و عن یزید، و عن أبیه. فقال: لا أسألک حتّی أذیقک الموت. فقال: دعوت اللّه تعالی أن یرزقنی شهادة قبل أن تلدک امّک علی ید أعدی خلق اللّه تعالی، و أبغضهم له، فلمّا ذهب بصری، یئست منها، فالحمد للّه الّذی رزقنیها علی یأسی، و عرفنی الإجابة لی منه علی قدیم دعائی.
فنزل و قتله و صلبه بالسّبخة فی الکوفة. انتهی من مختصر التّواریخ.
(6). چون مقصود ابن زیاد این بود که عبد اللّه از عثمان بدگویی کند، اما عبد اللّه حقیقت را گفت و بدگویی هم نکرد.
(7). عبد اللّه عفیف در این اشعار پس از ذکر مقدمه مناسبی که در اشعار عربی مرسوم است، پنج مطلب را تذکر می‌دهد:
الف) بزرگی مصیبت حضرت سید الشهدا علیه السّلام و این‌که تمام روی زمین باید در این فاجعه عظمی گریان باشند.
ب) پیمان‌شکنی و بی‌وفایی کوفیان.
ج) اظهار تأسف از محرومیت ادراک شهادت در رکاب حضرت حسین علیه السّلام.
د) تهییج مردم علیه قاتلین آن حضرت.
ح) تمجید و تقدیس از اصحاب بزرگوار آن حضرت و درود بر آنها.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 65- 72
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «والاک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 110
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 275- 276
قال حمید بن مسلم: أمر ابن زیاد أن ینادی الصّلاة جامعة، فاجتمعوا فی الجامع الأعظم ورقی ابن زیاد المنبر، فقال: الحمد للّه الّذی أظهر الحقّ و أهله، و نصر أمیر المؤمنین یزید و حزبه، و قتل الکذّاب ابن الکذّاب الحسین بن علیّ، و شیعته.
فلم ینکر علیه أحد من اولئک الجمع الّذی غمره الضّلال إلّا عبد اللّه بن عفیف الأزدیّ، ثمّ الغامدیّ أحد بنی والبة فإنّه قام إلیه و قال:
یا ابن مرجانة! الکذّاب ابن الکذّاب أنت و أبوک، و الّذی ولّاک و أبوه یا ابن مرجانة! أتقتلون أبناء النّبیّین و تتکلّمون بکلام الصّدّیقین؟ فقال ابن زیاد: من هذا المتکلّم؟
قال ابن عفیف: أنا المتکلّم، یا عدوّ اللّه! أتقتلون الذّریّة الطّاهرة الّتی أذهب اللّه عنهم الرّجس و تزعم أنّک علی دین الإسلام، وا غوثاه! أین أولاد المهاجرین و الأنصار؟
لینتقموا من طاغیتک اللّعین ابن اللّعین علی لسان محمّد رسول ربّ العالمین.
فازداد غضب ابن زیاد، و قال: علیّ به. فقامت إلیه الشّرطة.
فنادی ابن عفیف بشعار الأزد: «یا مبرور». فوثب إلیه عدد کثیر ممّن حضر من الأزد، و انتزعوه، و أتوا «1» به أهله.
و قال له عبد الرّحمان بن مخنف الأزدیّ: ویح غیرک، لقد أهلکت نفسک و عشیرتک.
ثمّ أمر ابن زیاد بحبس جماعة من الأزد فیهم عبد الرّحمان بن مخنف الأزدیّ، و فی اللّیل ذهب جماعة من قبل ابن زیاد إلی منزله، لیأتوه به. فلمّا بلغ الأزد ذلک تجمّعوا، و انضمّ إلیهم أحلافهم من الیمن، و بلغ ابن زیاد تجمّعهم، فأرسل مضرّ مع محمّد بن الأشعث، فاقتتلوا أشدّ قتال، و قتل من الفریقین جماعة، و وصل أصحاب ابن الأشعث إلی دار ابن عفیف، و اقتحموا الدّار، فصاحت ابنته: أتاک القوم.
قال لها: لا علیک ناولینی سیفی. فجعل یذبّ به عن نفسه، و یقول:
أنا ابن ذی الفضل العفیف الطّاهر عفیف شیخی و ابن امّ عامر
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «و أتوه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 111
کم دارع من جمعکم و حاسر و بطل جدّلته مغادر
و ابنته تقول له: لیتنی کنت رجلا أذبّ بین یدیک هؤلاء الفجرة قاتلی العترة البررة.
و لم یقدر أحد منهم أن یدنو منه، فإنّ ابنته تقول له: أتاک القوم من جهة کذا. و لمّا أحاطوا به صاحت: وا ذلّاه! یحاط بأبی و لیس له ناصر یستعین به، و هو یدور بسیفه.
و یقول:
أقسم لو یفسح لی عن بصری ضاق علیکم موردی و مصدری
و بعد أن تکاثروا علیه، أخذوه، و أتوا به إلی ابن زیاد، فقال له: الحمد للّه الّذی أخزاک.
قال ابن عفیف: و بماذا أخزانی؟
و اللّه لو فرج لی عن بصری ضاق علیکم موردی و مصدری
قال ابن زیاد: یا عدوّ اللّه! ما تقول فی عثمان؟
فشتمه ابن عفیف، و قال: ما أنت و عثمان، أساء أم أحسن، أصلح أم أفسد، و إنّ اللّه تبارک و تعالی ولیّ خلقه، یقضی بینهم و بین عثمان بالعدل و الحقّ، و لکن سلنی عن أبیک، و عنک، و عن یزید، و أبیه.
فقال ابن زیاد: لا سألتک عن شی‌ء، و لتذوق الموت غصّة بعد غصّة.
قال ابن عفیف: الحمد للّه ربّ العالمین، أما إنّی کنت أسأل ربّی أن یرزقنی الشّهادة من قبل أن تلدک امّک، و سألت اللّه أن یجعلها علی یدی ألعن خلقه، و أبغضهم إلیه، و لمّا کفّ بصری یئست من الشّهادة، أمّا الآن و الحمد للّه الّذی رزقنیها بعد الیأس منها، و عرفنی الإجابة فی قدیم دعائی. فأمر ابن زیاد بضرب عنقه، و صلبه فی السّبخة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 426- 428
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 112

و أتی بجندب بن عبد اللّه، فقال له ابن زیاد: و اللّه لأتقربنّ إلی اللّه بدمک! فقال: إنّما تتباعد من اللّه بدمی؟!
و قال لابن المغفل: قد ترکناک لابن عمّک سفیان بن عوف فإنّه خیر منک.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 414، أنساب الأشراف، 3/ 211- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 209
قال: ثمّ دعا ابن زیاد بجندب بن عبد اللّه الأزدیّ، فقال: یا عدوّ اللّه! ألست صاحب علیّ بن أبی طالب «1» رضی اللّه عنه «1» فی یوم صفّین؟ فقال: بلی و اللّه «1» یا ابن زیاد «1»! أنا «2» صاحب علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه «2» و لا زلت له ولیّا و لا أبرأ إلیک من ذلک. فقال ابن زیاد: أظنّ أنّی أتقرّب إلی اللّه تعالی بدمک «3».
فقال جندب: و اللّه ما یقرّبک دمی من اللّه، و لکنّه یباعدک منه، و بعد، فإنّه لم یبق من عمری إلّا أقلّه، ما أکره أن یکرمنی اللّه بهوانک. فقال ابن زیاد: أخرجوه عنّی، فإنّه شیخ قد خرف، و ذهب عقله.
قال: فأخرج عنه، و خلّی سبیله.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 234- 235
قال: ثمّ قدم إلیه سفیان بن یزید، فقال له ابن زیاد: ما الّذی أخرجک علیّ یا ابن المعقل؟ فقال له «4»: بلغنی أنّ أصحابک أسروا عمّی، فخرجت أدافع عنه. قال: فخلّی سبیله، و راقب فیه عشیرته. ثمّ دعا بعبد الرّحمان «5» بن مخنف الأزدیّ، فقال له: ما هذه الجماعة
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د.
(2- 2) فی د: صاحبه.
(3)- من د، و فی الأصل و بر: بذمک.
(4)- لیس فی د.
(5)- فی النّسخ: بعبد اللّه- خطأ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 113
علی بابک؟ فقال: أصلح اللّه الأمیر، لیس علی بابی جماعة، و قد قتلت صاحبک الّذی أردت، أنا لک سامع مطیع، و إخوتی لک جمیعا کذلک «1».
قال: فسکت عنه ابن زیاد، «2» ثمّ خلاه و خلّی سبیل «2» إخوته و بنی عمّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 235
ثمّ دعا ابن زیاد بجندب بن عبد اللّه، فقال له: یا عدوّ اللّه! ألست صاحب علیّ بن أبی طالب یوم صفّین؟ قال: نعم، و لا زلت «3» له ولیّا، و لکم عدوّا، لا أبرأ من ذلک إلیک، و لا أعتذر «4» فی ذلک، و أتنصّل منه بین یدیک «4». فقال ابن زیاد له: أمّا إنّی سأتقرّب «5» إلی اللّه بدمک.
فقال جندب: و اللّه ما یقرّبک دمی إلی اللّه، و لکنّه «6» یباعدک منه، و بعد، «7» فإنّی لم یبق «7» من عمری إلّا أقلّه، و ما أکره أن یکرمنی اللّه بهوانک. فقال: أخرجوه عنّی، فإنّه شیخ قد خرف و ذهب عقله.
فأخرج، و خلّی سبیله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 55- مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 371
ثمّ دعا «8» بجندب بن عبد اللّه الأزدیّ، و کان شیخا، فقال: یا عدوّ اللّه، ألست صاحب أبی تراب؟ قال: بلی، لا أعتذر منه. قال: ما أرانی إلّا متقرّبا إلی اللّه بدمک. قال: إذا لا یقرّبک اللّه منه، بل یباعدک. قال: شیخ قد ذهب عقله.
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2- 2) فی د: و خلّی سبیله و.
(3)- [تسلیة المجالس: «و ما زلت»].
(4- 4) [تسلیة المجالس: «و لا أتنصّل»].
(5)- [تسلیة المجالس: «أتقرّب»].
(6)- [تسلیة المجالس: «و لکن»].
(7- 7) [تسلیة المجالس: «فلم یبق»].
(8)- [أضاف فی اللّواعج: «ابن زیاد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 114
و خلّی سبیله. «1»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 51- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 121؛ البحرانی، العوالم، 17/ 388؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 480؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 214
ثمّ دعا بعبد الرّحمان بن مخنف الأزدیّ، فقال: ما هذه الجماعة علی بابک؟
فقال: لیس علی بابی جماعة و قد قتلت صاحبنا، و أنا لک سامع مطیع و إخوتی جمیعا.
فسکت ابن زیاد، و خلّی سبیله و سبیل أصحابه. «2» محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 371
__________________________________________________
(1)- بعد از آن، عبید اللّه جندب بن عبد اللّه الازدی را طلب داشته با او گفت: «ای دشمن خدا! نه تو در حرب صفین با علی بن ابی طالب بودی؟»
جواب داد: «بلی! من همیشه از جمله محبان و هواخواهان او بوده‌ام و هستم و خواهم بود. من به دوستی و خدمتکاری آن حضرت مباهی و مفتخرم و پیوسته تو را و پدر تو را دشمن داشته‌ام. به تخصیص، پسر رسول خدا و فرزندان و برادران و شیعه و یاران او را کشتی و از غضب جبار منتقم نترسیدی.»
ابن زیاد گفت: «تو خود به هزار مرتبه از آن نابینا بی‌شرم و بی‌آزرم‌تری و من ریختن خون تو را مستلزم تقرب باری سبحانه و تعالی می‌دانم.»
جندب گفت: «قتل من موجب سخط حضرت عزت و سبب بعد از رحمت او است و از سیاست تو هیچ اندیشه ندارم. چه مرا هرچند به مذلت‌تر بکشی، آن مستلزم رفعت درجه علو مرتبه من خواهد بود و پیداست که از عمر من چیزی نمانده است و بنابر تهدید و وعید از خاندان مصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و مرتضی رضی اللّه عنه ابرا و تبرا نخواهم کرد. باقی تو دانی هرچه خواهی می‌کن.»
عبید اللّه گفت: «این پیر را از مجلس بیرون کنید که خرافت بر وی استیلا یافته است.»
آن‌گاه جندب را از مجلس بیرون کردند و به بهانه دیوانگی از آن مهلکه خلاص شد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 175- 176
(2)- شگفتی آن‌که این احدوثه 1 دقیقه‌ای از غلظت طبع و شر است خاطر 2 او نکاست و جندب بن عبد اللّه الازدی را طلب نمود و او شیخی سالخورده و فرتوت بود. به او خطاب کرد که: «ای دشمن خدا! آیا تو از شیعیان ابو تراب نیستی؟»
قال: بلی، لا أعتذر منه.
گفت: «آری چنین است. من از شیعیان علی بن ابی طالبم. از این معنی عذر نخواهم خواست و روی نخواهم تافت.»
ابن زیاد گفت: «جز این نیست که سرت را از تن دور کنم تا بدین کردار در حضرت پروردگار نزدیکی جویم.»
جندب بن عبد اللّه گفت: «یا ابن زیاد! بدین کردار در حضرت پروردگار چه بسیار دور افتی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 115
و دعا ابن زیاد بجندب بن عبد اللّه الأزدیّ، و کان شیخا کبیرا، فقال له: یا عدوّ اللّه! ألست صاحب أبی تراب فی صفّین؟ قال: نعم، و إنّی لأحبّه، و أفتخر به، و أمقتک و أباک، لا سیّما «1» الآن و قد قتلت سبط الرّسول، و صحبه، و أهله، و لم تخف من العزیز الجبّار المنتقم.
فقال ابن زیاد: إنّک لأقلّ حیاء من ذلک الأعمی، و إنّی ما أرانی إلّا متقرّبا إلی اللّه بدمک. فقال ابن جندب: إذا لا یقرّبک اللّه.
و خاف ابن زیاد من نهوض عشیرته، فترکه، و قال: إنّه شیخ ذهب عقله و خرف.
و خلّی سبیله.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 429
__________________________________________________
- ابن زیاد لختی سر فرو داشت، آن‌گاه گفت: «جندب پیری فرتوت گشته و از عقل بیگانه شده، او را دست باز دارید تا به راه خود می‌رود.»
(1). احدوثه: پیش آمد.
(2). شراست خاطر: زشت‌خوئی.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 72
(1)- [فی المطبوع: «سیّما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 116

قالوا: و أمر عبید اللّه برأس الحسین، فنصب.
قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنا عطاء بن مسلم، عن من أخبره، عن عاصم ابن أبی النّجود، عن زرّ بن حبیش، قال: أوّل رأس رفع علی خشبة رأس الحسین.
قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنی عیسی بن عبد الرّحمان السّلمیّ، عن الشّعبیّ، قال: رأس الحسین أوّل رأس حمل فی الإسلام.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 80- 81 رقم 294، 295- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 210
قالوا: و نصب ابن زیاد رأس الحسین بالکوفة، و جعل یدار به فیها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 415، أنساب الأشراف، 3/ 212- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 210
و نصب رأسه علی رمح. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 218
قال الحارث: قال ابن سعد: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: أخبرنا عطاء بن مسلم، عمّن أخبره، عن عاصم بن أبی النّجود، عن زرّ بن حبیش، قال: أوّل رأس رفع علی خشبة، رأس الحسین رضی اللّه عنه، و صلّی اللّه علی روحه. الطّبری، التّاریخ، 5/ 394
قال «2» أبو مخنف: ثمّ إنّ «3» عبید اللّه بن زیاد نصب رأس الحسین بالکوفة «4»، «5» فجعل یدار
__________________________________________________
(1)- و سر او را بر نیزه زدند.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 182
(2)- [فی تاریخ مدینة دمشق: «قرأت علی أبی الوفاء حفّاظ بن الحسن الغسّانیّ، عن عبد العزیز بن أحمد، أنا عبد الوهاب المدائنیّ، أنا أبو سلیمان بن زبر، أنا عبد اللّه بن أحمد بن جعفر، أنا محمّد بن جریر الطّبریّ، قال:
قال هشام بن محمّد، قال» و فی بغیة الطّلب مکانه: «أنبأنا أبو المحاسن سلیمان بن الفضل بن البانیاسیّ، قال:
أخبرنا أبو القاسم علیّ بن الحسن، قال: قرأت علی أبی الوفاء حفّاظ بن الحسن الغسّانیّ، عن عبد العزیز بن أحمد، قال: أخبرنا عبد الوهاب المیدانیّ، قال: أخبرنا أبو سلیمان بن زبر، قال: أخبرنا عبد اللّه بن أحمد بن جعفر، قال: أخبرنا محمّد بن جریر الطّبریّ، قال: قال هشام بن محمّد، قال»].
(3)- [لم یرد فی قید الشّرید].
(4)- [فی ابن عساکر و بغیة الطّلب و الوافی و قید الشّرید: «فی الکوفة»].
(5) (5*) [العبرات،/ 210: «یدار به فیها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 117
به «1» فی الکوفة (5*). «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 459- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 20/ 324، مختصر ابن منظور، 9/ 33؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 8/ 3784؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 394؛ المحمودی، العبرات، 2/ 210، 213؛ مثله الصّفدی، الوافی بالوفیات، 14/ 189؛ ابن طولون، قید الشّرید «3»،/ 73
حدّثنا زکریّا بن یحیی السّاجیّ، ثنا أحمد بن حمید الجهمیّ، ثنا الواقدیّ، عن عیسی ابن عبد الرّحمان السّلمیّ «4»، عن الشّعبیّ قال: رأس الحسین رضی اللّه عنه أوّل رأس حمل فی الإسلام «5».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 134 رقم 2876، مقتل الحسین،/ 76- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد 9/ 196
و لمّا أصبح عبید اللّه بن زیاد، بعث «6» برأس الحسین علیه السّلام فدیر «7» به فی سکک الکوفة کلّها «8» و قبائلها «9». و لمّا فرغ القوم من «10» الطّواف به فی الکوفة «10»، «11» ردّوه إلی باب القصر. «12»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی ابن عساکر و بغیة الطّلب و الوافی و قید الشّرید].
(2)- زر بن حبیش گوید: «نخستین سری که به نیزه کردند، سر حسین بود. خدا از او خشنود باشد و بر روانش صلوات گوید.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2981
ابو مخنف گوید: «آن‌گاه عبید اللّه بن زیاد سر حسین را در کوفه بیاویخت و چنان شد که آن را در کوفه می‌گرداندند.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3070
(3)- [حکاه فی قید الشّرید عن الوافی].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(5)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ، و فیه: الواقدیّ، و هو ضعیف»].
(6)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أمر»].
(7)- [فی إثبات الهداة: «فداروا» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فطیف»].
(8)- [لم یرد فی إعلام الوری و إثبات الهداة].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی إثبات الهداة و العبرات].
(10- 10) [نفس المهموم: «التّطواف (بالرّأس المطهّر) بالکوفة»].
(11)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(12)- و چون روز دیگر شد، عبید اللّه بن زیاد سر حسین علیه السّلام را فرستاد در کوچه‌های کوفه و در میان قبایل بگرداندند. و چون آن مردم ناپاک از گردش دادن آن سر در شهر کوفه فارغ شدند، آن را به قصر آوردند.
رسول محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 122
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 118
المفید، الإرشاد، 2/ 122- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 67؛ الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 588؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 53؛ القمی، نفس المهموم،/ 412، 419؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 394؛ المحمودی، العبرات، 2/ 212؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 252؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 249؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 614، لواعج الأشجان،/ 214؛ المحمودی، العبرات «1»، 2/ 210
قال: أخبرنا یوسف بن رباح بن علیّ بن یوسف الحنفیّ القاضی قراءة علیه فی جامع الأهواز، قال: حدّثنا علیّ بن الحسن بن بندار القاضی بمصر قراءة علیه، قال: حدّثنا محمود بن أحمد بن الفضل بأنطاکیّة قال: حدّثنا محمّد بن موسی بن داوود، قال: حدّثنی محمّد بن سعد، قال: حدّثنا الواقدیّ، قال: حدّثنا عیسی بن عبد الرّحمان السّلمیّ، عن الشّعبیّ، قال: أوّل رأس حمل فی الإسلام علی خشبة رأس الحسین بن علیّ علیهما السّلام.
الشّجری، الأمالی، 1/ 164
قال: أخبرنا أبو الحسین أحمد بن علیّ بن الحسین القاضی بن التّوزیّ بقراءتی علیه، قال: أخبرنا أبو الفتوح المعافی بن زکریّا بن یحیی بن طرازه، قال: أخبرنا المظفر بن یحیی، قال: حدّثنا العبری، قال: حدّثنا أبو عدنان عبد الرّحمان بن عبد الأعلی السّلمیّ، قال: أخبرنی ابن فیما قرأت علیه، عن أبی مخنف، قال: حدّثنی یوسف بن مزید، عن عوف بن عبد اللّه الأحمر، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام، و نصب رأسه بالکوفة.
[...]
الشّجری، الأمالی، 1/ 179
فنصبه بباب داره.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 52
روی أبو مخنف، عن الشّعبیّ: إنّه «2» صلب رأس «2» الحسین بالصّیارف «3» فی الکوفة «4».
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی العبرات،/ 210 عن الدرّ النّظیم].
(2- 2) [الأسرار: «طلب برأس»].
(3)- [فی شرح الشّافیة: «بالصّیارفة» و فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق: «بالصّیاف» و فی الدّمعة السّاکبة:
«بالصّیادف»].
(4)- [العبرات: «بالکوفة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 119
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 61- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 270؛ المجلسی، البحار، 45/ 304؛ الحویزی، نور الثّقلین، 3/ 243؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 379- 380؛ البحرانی، العوالم، 17/ 386؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 8/ 36؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 54؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 476؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 394؛ المحمودی، العبرات، 2/ 211
ثمّ نصب رأس الحسین بالکوفة بعد أن طیف به.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 341
ثمّ أمر عبید اللّه أن ینصب رأس الحسین «1» بعد أن طیف به بالکوفة.
قال زرّ بن حبیش: أوّل رأس رفع علی خشبة «2» [فی الإسلام هو] رأس الحسین بن علیّ.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 40- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 476
و أمر ابن زیاد برأس الحسین فطیف به فی الکوفة «3»، و کان رأسه أوّل رأس حمل فی الإسلام علی خشبة فی قول، و الصّحیح أنّ أوّل رأس حمل فی الإسلام، رأس عمرو بن الحمق. «4»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 297- 298- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 402؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 467
و ذکر البلاذریّ، أنّ رأس الحسین أوّل رأس حمل علی خشبة.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 42
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: «علی خشبة»].
(2)- [زاد فی الأسرار: «بالکوفة»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی نهایة الإرب و من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(4)- ابن زیاد امر کرد، سر حسین را در همه جای کوفه بگردانند و نمایش دهند. سر او نخستین سری بود که در عالم اسلام برداشته و بر چوب نصب شده بود. این روایت برحسب یک قول می‌باشد و صحیح این است که نخستین سری که در عالم اسلام حمل شده است، سر عمرو بن حمق بود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 196
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 120
ثمّ إنّ ابن زیاد، نصب الرّؤوس کلّها بالکوفة علی الخشب «1» و کانت زیادة علی سبعین رأسا «1» و هی أوّل رؤوس نصبت «2» فی الإسلام بعد رأس مسلم بن عقیل بالکوفة. «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 147- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 406؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 393؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 614، لواعج الأشجان،/ 214- 215
و قال: [أخبرنا أبو القاسم عبد الغنیّ بن سلمان بن بنین المصریّ- بالقاهرة- قال: أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد بن حمد بن حامد الأرتاحیّ، قال: أخبرنا أبو الحسن علیّ بن الحسین بن عمر الموصلیّ الفرّاء- إجازة لی- قال: أنبأنا أبو إسحق ابراهیم بن سعید الحبّال، قال: وست الموفّق خدیجة مولاة أبی حفص عمر بن الحسن الطّرسوسیّ أبو إسحق: أخبرنا أبو القاسم عبد الجبّار بن أحمد بن عمر بن الحسن الطّرسویّ،- قراءة علیه و أنا أسمع- قال: أخبرنا أبو بکر الحسن بن الحسین بن بندار الأنطاکیّ قراءة علیه. و قالت خدیجة: قری علی أبی القاسم یحیی بن أحمد بن علیّ بن الحسین بن بندار الأذنیّ الأنطاکیّ، و أنا شاهدة أسمع، قال: أخبرنی جدّی القاضی أبو الحسن علیّ بن الحسین بن بندار] حدّثنا محمود قال: حدّثنا محمّد بن موسی بن داوود، قال: و حدّثنی محمّد بن سعد، قال: حدّثنی الواقدیّ، قال: حدّثنا عیسی بن عبد الرّحمان السّلمیّ، عن الشّعبیّ، قال: أوّل رأس حمل فی الاسلام علی خشبة رأس الحسین بن علیّ.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2646، الحسین بن علیّ،/ 105
ثمّ أمر ابن زیاد «4» برأس الحسین علیه السّلام فطیف به فی سکک الکوفة «5» و یحقّ لی «6» أن أتمثّل
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(2)- [نفس المهموم: «نصب»].
(3)- روز دیگر بگفت تا سر امام حسین را بر نیزه کردند و بگرداندند در جمله کوچه‌ها و قبایل و صد هزار خلق در نظاره آن سر جمع شدند؛ بعضی به تعزیت و بعضی به تهنیت.
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 290
(4)- [لم یرد فی المعالی].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی و وسیلة الدّارین و أضاف فیهما: «کلّها و قبائلها، فلمّا فرغ القوم من التّطواف به فی الکوفة ردّوه إلی باب القصر»].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 121
هنا «1» بأبیات لبعض ذوی العقول یرثی بها قتیلا من «2» آل الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم «3»:
رأس ابن بنت محمّد و وصیّه للنّاظرین علی قناة یرفع
و المسلمون بمنظر و بمسمع لا منکر منهم و لا متفجّع
کحلت بمنظرک العیون عمایة و أصمّ رزؤک کلّ «4» اذن تسمع «4»
أیقظت أجفانا و کنت لها کری و أنمت عینا لم تکن «5» بک «6» تهجع
ما روضة إلّا تمنّت أنّها لک حفرة و لخطّ قبرک مضجع «7»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 163- 164- عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 366- 367؛ المجلسی، البحار، 45/ 119؛ البحرانی، العوالم، 17/ 386؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 53؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 475؛ القمی، نفس المهموم،/ 409؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 115؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 366؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 214
[و جاء فی زیارة زار بها المرتضی علم الهدی (رضوان اللّه علیه) الحسین علیه السّلام:]
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تسلیة المجالس و الأسرار، و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «ههنا»].
(2)- [و فی اللّواعج مکانه: «و یحقّ التّمثّل هنا بقول بعض الشّعراء یرثی قتیلا من ...»].
(3)- [زاد فی البحار و العوالم: «فقال» و فی الأسرار: «یقول»].
(4- 4) [نفس المهموم: «رزء یسمع»].
(5)- [البحار: «لم یکن»].
(6)- [الأسرار: «بها»].
(7)- [تسلیة المجالس: «موضع»].
سپس ابن زیاد دستور داد، سر مبارک حسین علیه السّلام را در کوچه‌های کوفه گرداندند. من حق دارم در این‌جا ابیاتی را به عنوان مثال بگویم که آن اشعار را یکی از خردمندان در مرثیه کشته‌ای از اولاد پیغمبر سروده و مضمون آن‌ها چنین است:
سر پرنور جگرگوشه زهرا و علی بر سر نیزه تماشاگه آن قوم دغاست
مسلمین‌اند تماشاگر و زین‌ام عجب است که نه کس را دل پردرد و نه انکار و چراست
کور گردید هر آن چشم که این منظره دید کر شد آن گوش که این محنت و غم را شنواست
شد ز خواب آن‌که ز مهرت همه شب بود به خواب دیده‌ای را که نخوابید کنون خواب رواست
گلشنی نیست که این آرزویش بر دل نیست که از آن بود زمینی که تنت را مأواست
فهری، ترجمه لهوف،/ 163- 164
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 122
و ورد «1» علی القناة رأسک.
ابن طاووس، مصباح الزّائر،/ 233- عنه: المجلسی، البحار، 98/ 241، 322؛ القمی، نفس المهموم،/ 375؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 332
عن عاصم، عن زرّ «2»، قال: أوّل رأس حمل علی رمح فی الإسلام رأس الحسین بن علیّ علیهما السّلام، فلم أر باکیا أو باکیة أکثر من ذلک الیوم.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 55- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 389؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیة، 3/ 248؛ القمی، نفس المهموم،/ 402
و نصبه بباب المسجد الجامع.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 135
ثمّ أمر برأس الحسین، فنصب بالکوفة و طیف به فی أزقّتها.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 191
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] ثمّ نصب رأس الحسین بالکوفة بعد أن طیف به.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 291
و کان أوّل رأس حمل علی رمح فی الإسلام. تاج الدّین العاملی، التّتمة،/ 80
ثمّ دعی ابن زیاد لعنه اللّه برأس الحسین علیه السّلام و سلّمه إلی عمر بن جابر المخزومیّ، و أمره أن یدور به فی سکک الکوفة. «3»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 109
__________________________________________________
(1)- [فی البحار/ 322 و نفس المهموم و وسیلة الدّارین: «رفع»].
(2)- [الأنوار النّعمانیة: «ذر»].
(3)- روز دیگر حکم کرد که سر مطهّر نور دیده خیر البشر را بر سر نیزه کردند و دور بازارها و محلّات کوفه گرداندند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 722
بالجمله، این هنگام ابن زیاد همی خواست که مردمان از زندگانی حسین علیه السّلام مأیوس باشند تا مبادا در هوای او برشورند و فتنه آغازند. فرمان داد تا سر مبارک را در بازارها بگردانند و در میان قبایل طواف دهند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 73
سید در لهوف می‌فرماید: از آن پس ابن زیاد فرمان کرد تا سر مطهر حضرت سید الشهدا سلام اللّه علیه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 123
فی العوالم عن ابن شهر آشوب: و أمر ابن زیاد لعنه اللّه أن ینصب علی خشبة، فصلب علی خشبة بالصّیارفة (و هو أوّل رأس صلب فی الإسلام علی الخشبة).
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 115- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 366- 367
لمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام نصب عبید اللّه بن زیاد رأسه فی الکوفة، و جعل یدار به.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 120
و قال الجزریّ: أوّل رأس حمل علی رمح فی الإسلام علی خشبة رأسه علیه السّلام علی قول، و الصّحیح أنّ أوّل رأس حمل فی الإسلام رأس عمرو بن الحمق الخزاعیّ رضوان اللّه علیه.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 389
و فی ترجمة تاریخ فتوح الأعثم الکوفیّ: [...] ثمّ طافوا بالرّؤوس فی السّکک و الأسواق «1».
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 389
و فی بعض المقاتل: أنّ حامل رأسه الّذی یدیر به فی سکک الکوفة کان عمر بن جابر المخزومیّ.
قال الإسفراینیّ: قال الرّاوی: فلمّا أن طافوا بالرّأس جمیع الکوفة، سلّموه إلی عمر المخزومیّ و أمر أن یحشوه مسکا [و] کافورا ففعل ذلک، فما أتمّ فعله حتّی یبست یداه و وقعت بها الأکلة و انهرت.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 395
__________________________________________________
- را در کوی و برزن‌های کوفه بگردانند و به روایت ابی مخنف آن سر مبارک را به عمر بن جابر مخزومی دادند و بدو فرمان کرد تا در کوچه‌های کوفه بگرداند.
در ارشاد مفید مسطور است که این کردار نابهنجار در بامداد روزی بود که به روز پیشین اهل بیت را در مجلس ابن زیاد درآوردند. می‌فرماید: «چون بامداد چهره برگشود، عبید اللّه عنود 1 بفرمود تا آن سر شریف را در تمام کوچه‌های کوفه و قبایل کوفه بگرداندند.»
در کتاب کامل مسطور است که: «در خلال این حال از خان‌ها و بازارهای کوفه و قبایل کوفه صد هزار تن مرد و زن بیرون شدند. بعضی محض شادی و سرور و بعضی با ویل و ثبور 2».
(1). عنود: کسی که برخلاف رویه کار کند.
(2). ثبور: هلاکت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 152- 153
(1)- لم نجد هذا فی الفتوح نفسه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 124

و أخبرنی أبو الحسین محمّد بن هارون، عن أبیه، عن أبی علیّ محمّد بن همّام، قال:
أخبرنا جعفر بن محمّد بن مالک، قال: حدّثنا أحمد بن الحسین الهاشمیّ- قدم علینا من مصر- قال: حدّثنی القاسم بن منصور الهمدانیّ بدمشق، عن عبد اللّه بن محمّد التّمیمیّ، عن «1» سعد بن أبی خیران «1»، عن الحارث «2» بن وکیدة، قال: کنت فیمن حمل رأس الحسین علیه السّلام، فسمعته یقرأ سورة الکهف، فجعلت أشکّ فی نفسی، و أنا أسمع «3» نغمة أبی عبد اللّه «4».
«5» فقال لی علیه السّلام «5»: یا ابن وکیدة! أما علمت أنّا معشر «6» الأئمّة أحیاء عند ربّنا نرزق؟
فقلت فی نفسی: أسترق «7» رأسه؟ فقال «8» «3»: یا ابن وکیدة! لیس لک إلی ذلک سبیل، إنّ «9» «10» سفکهم دمی «10» أعظم عند اللّه من تسییرهم «11» رأسی «12»، فذرهم فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ، إِذِ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ یُسْحَبُونَ «13».
__________________________________________________
(1- 1) [فی نوادر المعجزات: سعد بن أبی طیران» و فی مدینة المعاجز: «سعدان بن أبی طیران»].
(2)- [فی شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «و فی تظلّم الزّهراء (عن مسند البتول بإسناده) عن الحارث ...»].
(3- 3) [مدینة المعاجز: «و قلت: أسرقه. فنادانی»].
(4)- [نوادر المعجزات: «الحسین علیه السّلام»].
(5- 5) [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسیلة الدّارین: «معاشر»].
(7)- [و الصّحیح: «أسرق» کما فی شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین، و فی نوادر المعجزات: «أسوق»].
(8)- [فی نوادر المعجزات و شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «فنادی»].
(9)- [لم یرد فی نوادر المعجزات و مدینة المعاجز و شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسیلة الدّارین].
(10- 10) [وسیلة الدّارین: «تسفکهم و من»].
(11)- [فی الدّمعة السّاکبة: «تشهیرهم» و فی الأسرار و وسیلة الدّارین: «تسیّرهم»].
(12)- [فی نوادر المعجزات و مدینة المعاجز و شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسیلة الدّارین: «إیّای»].
(13)- [و لعلّه کان بالشّام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 125
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 78، نوادر المعجزات،/ 110- 111- عنه: السیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 239؛ المحمودی، العبرات، 2/ 333؛ مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 378- 379؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 53- 54؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 477؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 116؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 367
فروی عن زید بن أرقم، إنّه «1» قال «2»: مرّ «3» به علیّ «3» و هو علی رمح «4» و أنا فی غرفة لی «5» فلمّا حاذانی «6» سمعته یقرأ: أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ، کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً «7» فقفّ «8» و اللّه شعری «9» و نادیت «7»: رأسک و اللّه «10» یا ابن رسول اللّه «11»! أعجب و أعجب «12»! «13»
المفید، الإرشاد، 2/ 122- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 578؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 273- 274؛ المجلسی، البحار، 45/ 121؛ البحرانی، العوالم،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إثبات الهداة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(2)- [لم یرد فی البحار و العوالم و المعالی و وسیلة الدّارین، و فی الأسرار: «لمّا»].
(3- 3) [فی الأنوار النّعمانیّة: «به» و فی إثبات الهداة و العبرات: «بی»].
(4)- [فی إثبات الهداة: «علی رمح طویل» و فی مدینة المعاجز: «علی رأس رمح»].
(5)- [لم یرد فی إعلام الوری، و أضاف فی الأنوار النّعمانیّة: «فیها»].
(6)- [وسیلة الدّارین: «حاذا»].
(7- 7) [إثبات الهداة: «فقلت»].
(8)- [الأنوار النّعمانیّة: «فوقف»].
(9)- [زاد فی البحار و العوالم و الأسرار: «علیّ»].
(10)- [لم یرد فی إعلام الوری و البحار و الأسرار و اللّواعج].
(11)- [زاد فی مدینة المعاجز و الأنوار النّعمانیّة و نفس المهموم و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و وسیلة الدّارین: «و أمرک»].
(12)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(13)- و از زید بن ارقم روایت شده است که گفت: آن سر مقدس را که بر نیزه بود، بر من عبور دادند و من در غرفه و بالا خانه خود نشسته بودم. چون برابر من رسید، شنیدم که این آیه را می‌خواند: أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ ...؛ یعنی: «آیا پنداشتی که (داستان) اصحاب کهف و رقیم از آیت‌های ما شگفت بودند!» (سوره کهف آیه 9).
پس به خدا از هراس موی تنم راست شد و داد زدم: «به خدا ای پسر رسول خدا! (داستان) سر تو شگفت‌تر و حیرت‌انگیزتر است.» (یعنی اصحاب کهف و رقیم اگرچه داستان شگفت‌انگیزی داشتند، لکن پس از مرگ سخن نگفتند و داستان سر تو شگفت‌انگیزتر است که پس از بریده شدن از بدن سخن می‌گوید و تلاوت قرآن می‌کند).
رسول محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 122
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 126
17/ 389؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 53؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 476؛ القمی، نفس المهموم،/ 412- 413؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 394؛ المحمودی، العبرات، 2/ 212؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 252؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 249؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 115؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 214؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 366؛ المحمودی، العبرات «1»، 2/ 210
روی أبو مخنف، عن الشّعبیّ: أنّه «2» صلب رأس «2» الحسین علیه السّلام بالصّیارف «3» فی الکوفة «4» «5» فتنحنح «6» الرّأس و قرأ سورة الکهف إلی قوله «5»: إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدیً «7» فلم یزدهم «8» ذلک «9» إلّا ضلالا.
«10» «11» و فی أثر «12»: أنّهم لمّا صلبوا رأسه «13» «14» علی الشّجرة «14» سمع «11» منه: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ «15». «10» «7»
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی العبرات،/ 210 عن الدرّ النّظیم].
(2- 2) [الأسرار: «طلب برأس»].
(3)- [فی شرح الشّافیة: «بالصّیارفة» و فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق: «بالصّیاف» و فی الدّمعة السّاکبة:
«بالصّیادف»].
(4)- [العبرات: «بالکوفة»].
(5- 5) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فسمع الرّأس و هو یقرأ»].
(6)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین مکانه: «فصلب علی خشبة بالصّیارفة و هو أوّل رأس صلب فی الإسلام علی الخشبة فتنحنح ...»].
(7- 7) [لم یرد فی نور الثّقلین 3/ و کنز الدّقائق 8/].
(8)- [زاد فی الأسرار: «أی أهل الکوفة و أتباع ابن زیاد»].
(9)- [لم یرد فی مدینة المعاجز و المعالی و وسیلة الدّارین].
(10- 10) [حکاه عنه فی نور الثّقلین، 4/ و کنز الدّقائق، 9/].
(11- 11) [فی المعالی و وسیلة الدّارین: « (و عن طرف الزّمان) عن سلمة (مسلمة) بن کهیل قال: رأیت رأس الحسین علیه السّلام علی قناة و هو یقرأ: فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ثمّ صلبوه خارج الکوفة علی الشّجرة فسمع»].
(12)- [لم یرد فی شرح الشّافیة و فی الأسرار: «و فی خبر آخر»].
(13)- [فی مدینة المعاجز و نور الثّقلین و کنز الدّقائق: «رأس الحسین علیه السّلام»].
(14- 14) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و العبرات: «علی الشّجر» و لم یرد فی الأسرار].
(15)- [إلی هنا حکاه عنه فی مدینة المعاجز و شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 127
«1» و سمع أیضا صوته بدمشق یقول: لا قوّة إلّا باللّه «1».
«2» و سمع أیضا یقرأ «2»: أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً «3». فقال زید بن أرقم: أمرک أعجب یا ابن رسول اللّه. «4»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 61- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 270؛ المجلسی، البحار، 45/ 304؛ الحویزی، نور الثّقلین، 3/ 243، 4/ 74؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 379- 380؛ البحرانی، العوالم، 17/ 386، 443؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 8/ 36، 9/ 527؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 54؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 476، 522؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 394؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 115- 116؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین، 366- 367؛ المحمودی، العبرات، 2/ 211
فروی «5» عن زید بن أرقم أنّه «5» قال: مرّ «6» به علیّ «6» و هو علی رمح و أنا فی غرفة لی، فلمّا حاذانی سمعته یقرأ: أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ، کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً فقفّ و اللّه «5» شعری، و نادیت: رأسک و اللّه یا ابن رسول اللّه! «7» و أمرک أعجب و «7» أعجب «8».
قلت: قد ترکت أمورا جرت من هؤلاء الطّغام الأجلاف، لعنهم اللّه و أبعدهم من رحمته عند قتله علیه السّلام، و ما فعلوه من قطع یده ورشقه بالسّهام و الحراب. و ذبحه و أخذ
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق و العبرات].
(2- 2) [العوالم: «یقول»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی نور الثّقلین، 3/ و کنز الدّقائق، 8/ و الأسرار].
(4)- از زید ارقم روایت است که: سر حسین بر نیزه بود. بر من بگذراندند و من بر غرفه‌ای نشسته بودم که از دور سر می‌آمد. دیدم لب می‌جنباند؛ چون نزدیک رسید، شنیدم که این آیه می‌خواند: أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً! (کهف- 8)؛ آیا گمان بردی که اصحاب کهف ورقیم از نشانه‌های ما عجبی بود؟ موی‌های بر اندام من برخاست. آواز برآوردم: «و رأسک یابن رسول اللّه أعجب»؛ یعنی: «و سر تو ای پسر رسول خدا! عجب‌تر از آن است».
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 290
(5)- [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(6- 6) [شرح الشّافیة: «بی رأس الحسین علیه السّلام»].
(7- 7) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(8)- [إلی هنا حکاه فی شرح الشّافیة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 128
رأسه و إیطاء الخیل جسده الشّریف، و سبی حریمه، و انتزاع ملابسهنّ إلی غیر ذلک من الأفعال الّتی لا یعتمدها، و لا بعضها مسلم، و لا یتأتی لمردّة الکفّار، و فجارهم، و طغاتهم الإقدام علی مثلها، و الإصرار علیها.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 67- مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 380
و تکلّم بعد الموت أربعة: یحیی بن زکریّا حین ذبح، و حبیب النّجّار حیث قال: یا لیت قومی یعلمون، و جعفر الطّیّار حیث قال: وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ إلخ و الحسین بن علیّ رضی اللّه تعالی عنهما حیث قال: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ «1». «2»
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 81- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 211
قال سهل الشّهرزوریّ: أقبلت فی تلک السّنة من الحجّ، فدخلت الکوفة، فرأیت الأسواق معطّلة، و الدّکاکین مقفّلة [...] قال: فوقفوا بباب بنی خزیمة و الرّأس علی قناة طویلة، و هو یقرأ سورة الکهف إلی أن بلغ «3» إلی قوله تعالی «3»: أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ، کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً. قال سهل: فبکیت، و قلت: یا ابن رسول اللّه! رأسک أعجب. ثمّ وقعت مغشیا علیّ، فلم أفق حتّی ختم السّورة.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی العبرات: «أقول: و نسی الدّمیری هاهنا من ذکر الشّخص الخامس و هو سعید بن جبیر؛ و قد ذکره فی باب اللّام فی عنوان: «اللّبوة» من کتابه حیاة الحیوان؛ ص 224 من طبعة إیران؛ فذکر القضیّة الفاجعة من قتله إلی أن قال:
فذبح [سعید علی قفاه] علی النّطع؛ فکان رأسه یقول بعد قطعه: «لا إله إلّا اللّه» مرارا!!! و ذلک فی شعبان؛ سنة خمس و تسعین؛ و کان عمر سعید [حینئذ] تسعا و أربعین سنة»].
(2)- و چون نزدیک آن بلده رسید، ابن زیاد ملعون فرمود: «سر امام حسین را به استقبال لشگر برید و با سرهای دیگر بر سر نیزه کنید و به شهر درآورید.» فرمانبران آن بدبخت بر این جمله عمل کردند و سرهای شهدا را در شهر درآوردند. از زید بن ارقم منقول است که گفت: در وقتی‌که سر مکرم امام حسین علیه السّلام را در کوچه‌های کوفه می‌گردانیدند، من بر غرفه‌ای نشسته بودم و چون آن سر در برابر من رسید، شنیدم که این آیه می‌خواند: أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً.
و از هیبت، موی بر اندام من برخاست. ندا کردم: «و اللّه که این سر تو است یا ابن رسول و امر تو عجب‌تر است.»
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 58- 59
(3- 3) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 129
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 102- 103- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 47- 48؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 467- 468
و روی عن زید بن أرقم، قال: مرّ بی رأس الحسین علیه السّلام، و أنا جالس فی غرفة و هو علی رمح طویل، فسمعته یقرأ أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً، فقفّ له شعری و جلدی و نادیت: یا ابن رسول اللّه رأسک أعجب.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 110
روی [أبو مخنف فی کتاب مقتل الحسین علیه السّلام] فی حدیث: إنّ رأس الحسین علیه السّلام لمّا حمل علی رمح قرأ سورة الکهف حتّی ختمها. الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 586 رقم 58
و روی سهل بن حبیب الشّهرزوریّ: کنت قد أقبلت فی تلک السّنة، أرید الحجّ إلی بیت اللّه الحرام، فدخلت الکوفة، فوجدت الأسواق معطّلة، و الدّکاکین مغلقة، و النّاس مجتمعون خلقا کثیرا، حلقا حلقا منهم من یبکی سرّا، و منهم من یضحک جهرا. [...]
قال سهل بن حبیب رضی اللّه عنه: فوقفوا بباب بنی خزیمة ساعة من النّهار، و الرّأس علی قناة طویلة، فتلا سورة الکهف، إلی أن بلغ فی قرائته إلی قوله تعالی: أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً. قال سهل: و اللّه إنّ قراءته أعجب الأشیاء. ثمّ بکیت، و قلت: إنّ هذا أمر فظیع. ثمّ غشی علیّ، فلم أفق من غشوتی إلی أن ختم السّورة. «1»
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 271 رقم 165
__________________________________________________
(1)- و از زید بن ارقم روایت کرده‌اند که گفت: من در غرفه خانه خود نشسته بودم. ناگاه صدای هجوم عام و خروش عوام به گوشم رسید. چون سر از غرفه بیرون کردم، دیدم که سرها بر نیزه‌ها کرده‌اند و یک سر در میان آنها مانند آفتاب می‌درخشد و نور از آن ساطع می‌شود، چون به نزدیک غرفه من رسیدند، غرفه از شعاع آن سر منوّر شد. دیدم که لبهای او حرکت می‌کنند، چون گوش دادم، سوره کهف تلاوت می‌کرد به این آیه رسیده بود: أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً. پس مویهای بدن من راست ایستاد. چون نیک نگریستم، شناختم که سر مبارک حضرت امام حسین علیه السّلام است.
گفتم: «ای فرزند رسول خدا! امر تو از امر اصحاب کهف و رقیم عجیب‌تر است.»
به روایتی دیگر: چون سر آن حضرت را در صیارف کوفه بر سر نیزه کردند، شروع کرد به آواز بلند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 130
فی مقتل أبی مخنف: فی حدیث عن سهل الشّهرزوریّ، قال: دخلت الکوفة فسمعت البوقات تضرب، و الأعلام قد نشرت، و إذا بالعسکر قد أقبل و دخل الکوفة، فسمعت صیحة عظیمة و إذا هو رأس الحسین علیه السّلام علی رمح طویل و نوره یسطع، و أقبلوا من بعده بالسّبایا، فوقفوا بباب بنی خزیمة ساعة و الرّأس علی القناة و هو یقرأ سورة الکهف إلی قوله تعالی: أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً.
قال سهل: فبکیت، و قلت: یا ابن رسول اللّه رأسک أعجب من ذلک! ثمّ غشی علیّ فلم أفق حتّی قرأ باقی السّورة. «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 379
__________________________________________________
- به خواندن سوره کهف و تا این آیه خواند: إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدیً. دیدن این معجزه برای هدایت آن کافران فایده نبخشید؛ بلکه موجب مزید ضلالت ایشان شد.
به روایت دیگر: چون سر مقدس مبارک آن بزرگوار را در کوفه بر درخت آویختند، این آیه خواند:
وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ؛ یعنی: «زود باشد که آنها بدانند که ستم کردند و بازگشت ایشان به کجا خواهد بود.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 722- 723
(1)- زید بن ارقم گوید: در یکی از غرف بازار کوفه جای داشتم. چون آن سر مبارک را از برابر من عبور می‌دادند، شنیدم که سوره کهف را تلاوت می‌فرمود و این آیه مبارکه را قرائت نمود:
أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً 1. قال زید بن أرقم: فقفّ و اللّه شعری علیّ و نادیت: رأسک یا ابن رسول اللّه! أعجب و أعجب.
زید بن ارقم می‌گوید: «چون تلاوت آن سر مبارک را شنیدم، سوگند به خدای از فزع موی اندام من برخاست. ندا دردادم که: ای پسر رسول خدا! سر مبارک تو هزار بار عجیب‌تر است از قصه اصحاب کهف و رقیم.»
بالجمله، عمر بن جابر المخزومی به فرمان ابن زیاد آن سر مبارک را همچنان در سکک 2 کوفه عبور می‌داد. به روایت ابن شهر آشوب، در یکی از سکک کوفه بیاویختند. آن سر مبارک تنحنحی 3 کرد و سوره کهف را خواندن گرفت، إلی قوله:
إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدیً 4 فلم یزدهم ذلک إلّا ضلالا.
و از آنجا حمل داده در مکانی دیگر بر درختی آویختند. پس این آیه مبارکه را تلاوت فرمود:
وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ 5.
در شرح شافیه و کتاب تظلم زهرا، سند به حارث بن وکیده منتهی می‌شود. می‌گوید: چون قرائت سوره مبارک شنیدم، مرا سخت عجب آمد. در شگفتی ماندم و در شک افتادم که آیا این بانگ ابی عبد اللّه است که می‌شنوم؟
فقال لی: یا ابن وکیدة! أما علمت أنّا معشر الأئمّة أحیاء عند ربّنا؟-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 131
__________________________________________________
- فرمود: «ای پسر وکیده! آیا نمی‌دانی که ما ائمه هدی و فرزندان رسول خدا در نزد پروردگار همیشه زنده‌ایم و هرگز نخواهیم مرد؟»
چون این کلمات را شنیدم، در خاطر نهادم که فرصتی به دست کنم و آن سر مبارک را از دست این کفار بربایم و پوشیده بدارم.
فنادی: یا ابن وکیدة! لیس لک إلی ذلک سبیل. سفکهم دمی أعظم عند اللّه تعالی من تسییرهم إیّای، فذرهم فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ. إِذِ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ یُسْحَبُونَ 6.
آن سر مبارک بانگ در داد که: «ای پسر وکیده! تو را به این کار دست نیست. ریختن خون من، در نزد خداوند بزرگتر از آن است که سر مرا در کوی و بازار عبور دهند. دست بازدار از ایشان. زود باشد که کیفر کردار خویش ادراک کنند، گاهی که حمال اغلال دوزخ و سلاسل 7 جهنم باشند.
سپهر، ناسخ التواریخ، سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 73- 75
در کتب معتبره مقاتل و اخبار مثل شرح شافیه ابی فراس و غیر از آن حتی متعصبین از مخالفین مثل دمیری در حیات الحیوان از تکلم رأس شریف حضرت امام حسین در مجلس ابن زیاد و یزید «علیهما اللعنة 8 و البؤس الشدید» و در طی منازل حدیث رانده‌اند و جای شک و تردید نگذاشته‌اند، و حکمت این کار برای این بود که مردم عوام که بر آن عقیدت بودند که حسین بن علی بر خلیفه زمان خروج کرده و چون خارجی است ببایست مقتول شود- چنانکه شد- در شبهه خویش بر جا نمانند و نگویند قتل ذریه رسول خدای به حق و صواب و یزید پلید و پسر زیاد نکوهش نهاد به صواب و مثاب هستند. همین معجزه ایشان را از عقاید خویش روی برتافت و آن اثر بخشید که در عهد یزید و پس از وی مردمان برآشفتند و به خونخواهی برخاستند و از جان و مال خویش چشم برداشتند؛ و کردند آنچه کردند و ریشه بنی امیه را از جهان برکندند. حتی با قبور و اجساد ایشان آن کردند که کردند و از اثر خاکستر و عظام سوخته ایشان آن دیدند که در گورهای ایشان و آن حکایات و اخبار از کتب امامیه و مخالفین معتبرین اهل سنّت و جماعت مثل مسعودی و غیره از قبور آنان بخواندیم که خواندیم؛ و بشنیدیم که شنیدیم، و از معجزات و کرامات قبور مطهر شهدای ارض کربلا چه بسیار اخبار صحیحه از مخالف و مؤالف شنیدیم که شنیدیم و از معاصرین روزگار دیدیم که دیدیم؛ و تا دامان قیامت ببینند و بشنوند و مشاهدت نمایند و اگر بخواهند این آثار که از مراقد ائمه اطهار و ذریه ابرار ایشان در صفحه روزگار نمودار، و چون آفتاب روشن بر مرد و زن مبرهن است، مسطور و مرقوم دارند، نه هیچ کتابی گنجایش و نه هیچ بیان و بنانی نیروی نگارش دارد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 151- 152
در کتاب ارشاد مفید و دیگر کتب اخبار مسطور است که زید بن ارقم گفت: «من در غرفه خویش جا داشتم که سر مبارک را بر سنان بر من نمایان داشتند. چون سر مبارک با من برابر شد، این آیه مبارکه را تلاوت همی فرمود: أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً 9.
محض آگاه کردن از غرابت و شگفتی آیات و حالات خود، زید بن ارقم می‌گوید: «چون این حالت مشاهدت کردم، سوگند به خدای از شدت فزع موی بر اندامم راست بایستاد و بیرون از اختیار صدا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 132
و من شرح الشّافیة و تظلّم الزّهراء عن ابن وکیدة، قال: سمعت قراءة القرآن و وقع فی قلبی أنّ هذا صوت الحسین علیه السّلام و هو القارئ، و کنت أفکر فی ذلک إذ سمعت الرّأس قال لی: یا ابن وکیدة! أما علمت أنّا معشر الأئمّة أحیاء عند ربّنا. فقلت فی نفسی، و عزمت أن آخذ الرّأس و أخفیه، فنادی: یا ابن وکیدة! لیس لک إلی ذلک سبیل، سفکهم دمی أعظم عند اللّه من تسییرهم إیّای فذرهم فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ* إِذِ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ یُسْحَبُونَ.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 394- 395
قال زید بن أرقم: کنت فی غرفة لی فمرّوا علیّ بالرّأس و هو یقرأ: أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً فوقف شعری و قلت: و اللّه یا ابن رسول اللّه رأسک أعجب و أعجب!
قال هلال بن معاویة: رأیت رجلا یحمل رأس الحسین علیه السّلام و الرّأس یخاطبه: فرقت بین رأسی و بدنی فرقّ اللّه بین لحمک و عظمک و جعلک آیة و نکالا للعالمین، فرفع السّوط و أخذ یضرب الرّأس حتّی سکت.
و سمع سلمة بن کهیل الرّأس یقرأ، و هو علی القناة: فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.
__________________________________________________
- برکشیدم که سوگند به خداوند سر تو و امر تو از اصحاب کهف و رقیم عجب‌تر و شگفت‌تر است.»
معنی آیه شریفه این است که: «آیا گمان می‌کنی که حکایت صدق آیت اصحاب کهف و رقیم از آیات قدرت و مشیت ما شگفت و عجب بود؟»
(1). سوره 18 آیه 8.
(2). سکک: جمع سکه: کوچه.
(3). تنحنح: نفس را در گلو حرکت دادن، مانند سرفه.
(4). قرآن کریم (18- 12).
(5). قرآن کریم (26- 228).
(6). قرآن کریم (40- 73).
(7). حمال: بارکش. اغلال: جمع غل: بند گردن. سلاسل: زنجیرها.
(8). دوری از رحمت خدا و عذاب شدید بر آن دو باد.
(9). الکهف.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 133
و یحدّث ابن وکیدة: أنّه سمع الرّأس یقرأ سورة الکهف، فشکّ فی أنّه صوته أو غیره، فترک علیه السّلام القراءة، و التفت إلیه یخاطبه: یا ابن وکیدة! أما علمت أنّا معشر الأئمّة أحیاء عند ربّهم یرزقون؟
فعزم علی أن یسرق الرّأس و یدفنه.
و إذا الخطاب من الرّأس الأزهر: یا ابن وکیدة! لیس إلی ذلک من سبیل، أنّ سفکهم دمی أعظم عند اللّه من تسییری علی الرّمح، فذرهم، فسوف یعلمون إذ الأغلال فی أعناقهم، و السّلاسل یسحبون.
و لمّا نصب الرّأس الأقدس فی موضع الصّیارفة، و هناک لغط المارّة و ضوضاء المتعاملین، فأراد سیّد الشّهداء توجیه النّفوس نحوه لیسمعوا بلیغ عظاته، فتنحنح الرّأس تنحنحا عالیا، فاتّجهت إلیه النّاس، و اعترتهم الدّهشة، حیث لم یسمعوا رأسا مقطوعا یتنحنح قبل یوم الحسین علیه السّلام، فعندها قرأ سورة الکهف إلی قوله تعالی: إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدیً وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا ضَلالًا.
و صلب علی شجرة، فاجتمع النّاس حولها ینظرون إلی النّور السّاطع، فأخذ یقرأ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 433- 434
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 134

و قال فی حبیب السّیر: إنّ اللّعین حمل الرّأس علی یدیه، و جعل ینظر إلیه، فارتعدت یداه، فوضع الرّأس علی فخذه فقطرت قطرة من الدّم من نحره الشّریف علی ثوبه، فخرقه حتّی إذا وصل إلی فخذه، فجرحه، و صار جرحا منکرا فکلّما عالجه لم یتعالج حتّی أزداد نتنا و عفونة، و لم یزل یحمل معه المسک لإخفاء تلک العفونة حتّی هلک.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 109
و فی ترجمة تاریخ الأعثم الکوفیّ، قال: لمّا وضع رأس الحسین عند ابن زیاد أخذه بیده، و جعل ینظر إلی وجهه و شعره، فإذا ارتعش اللّعین ارتعاشا شدیدا، فوضع الرّأس علی فخذه، فسال من حلقه قطرة دم علی ثیابه، فجاوز الدّمّ عن ثیابه و فخذه، فصار فی
__________________________________________________
(1)- چون سر آن سرور را باز به نزد ابن زیاد بردند، برداشت و در روی و موی مشک بوی او می‌نگریست، ناگاه لرزه‌ای بر دستهای شومش افتاد و آن سر مکرم را روی ران خود نهاد. قطره‌ای خون از آن‌جا بچکید و از جامه‌های آن ملعون درگذشت و رانش را سوراخ ساخت؛ چنان‌چه ناسور و متعفن شد و هرچند جراحان سعی کردند معالجه آن علت نتوانستند کرد. لا جرم ابن زیاد پیوسته مشک با خود نگه می‌داشت تا بوی بد ظاهر نشود.
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 59
به روایت صاحب روضة الاحباب که از اکابر اهل سنّت و جماعت است، ابن زیاد بعد از ضرب قضیب، سر حسین علیه السّلام را برگرفت و در روی آن حضرت نظاره همی کرد. ناگاه دستش بلرزید و آن سر مبارک بر زانوی او فرود آمد و قطره خونی بر ران او بچکید و از جامه او درگذشت و ران او را بسفت 1 و از سوی دیگر بیرون شد و آن زخم را چند که مداوا کردند، بهبود نشد و سخت عفن 2 بود؛ لا جرم با مشک طلا 3 می‌کرد که بوی ناخوش آن را همگنان 4 استشمام نکنند.
از اینجاست که گویند: چون ابراهیم بن مالک اشتر، او را در تاریکی شب بکشت و ندانست کیست، گفت: «کسی را بکشتم که بوی مشک از وی ساطع گشت.»
چون بشتافتند و او را بیافتند، ابن زیاد بود. إن شاء اللّه در جای خود به شرح خواهیم نگاشت.
(1). سفتن: سوراخ کردن.
(2). عفن: بدبوی.
(3). طلا کردن: مالیدن، اندودن.
(4). همگنان: حاضران.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 59- 60
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 135
موضعه جرحا متعفّنا کلّما عالجوه لم ینفع، فلا جرم کان یأخذ معه المسک لئلّا تظهر منه ریح الجرح، إلی أن قتل لعنه اللّه. و مثله فی حبیب السّیر.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 393
و روی: أنّ اللّعین [ابن زیاد] حمل الرّأس الشّریف علی یدیه، و جعل ینظر إلیه، فارتعدت یداه، فوضع الرّأس علی فخذه، فقطرت من الدّم من نحره الشّریف علی ثوبه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 363
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 136

و ذکر محمّد بن إسحاق صاحب السّیرة: إنّ عبید اللّه لمّا قتل ابن عفیف الأنصاریّ، و جاءت الجمعة الثّانیة، صعد المنبر و بیده عمود من حدید. فخطب النّاس و قال فی آخر خطبته: الحمد للّه الذی أعزّ یزید و جیشه بالعزّ و النّصر؛ و أذلّ الحسین و جیشه بالقتل.
فقام إلیه سیّد من سادات الکوفة و هو المختار بن أبی عبید، فقال له: کذبت یا عدوّ اللّه و عدوّ رسوله، بل الحمد للّه الّذی أعزّ الحسین و جیشه بالجنّة و المغفرة، و أذلّک و أذلّ یزید و جیشه بالنّار و الخزی.
فحذفه ابن زیاد بعموده الحدید الّذی کان فی یده، فکسر جبینه، و قال للجلاوزة:
خذوه!
فأخذوه، فقال أهل الکوفة: أیّها الأمیر! هذا هو المختار، و قد عرفت حسبه و نسبه و ختنه عمر بن سعد، و ختنه الآخر عبد اللّه بن عمر. فأوجس فی نفسه خیفة، فحبس‌المختار و لم یتجرّأ علی قتله. «1»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 178- 179
__________________________________________________
(1)- عبید اللّه بعد از استماع فرمان یزید، مختار را از زندان بیرون آورد و پیش خود طلب داشت و به وی گفت: «إنّی أجّلتک ثلاثا، فإن أصبتک بعد ذلک بالکوفة، ضربت عنقک.» یعنی: تو را سه روز مهلت دادم و اگر بعد از سه روز در کوفه بمانی، گردنت را می‌زنم.»
و چون ابن زیاد بر قتل ابن عفیف اقدام نمود، جمعه دیگر بر منبر برآمده و خطبه خواند.
در آخر خطبه گفت: «الحمد للّه الّذی أعزّ یزید و جیشه بالنّصر، و أذلّ الحسین رضی اللّه عنه و جیشه بالقتل.»
مقارن این سخنان، مختار از میان قوم برخاست و گفت: «کذبت یا عدوّ اللّه و عدوّ رسوله، بل الحمد للّه الّذی أعزّ الحسین و جیشه بالجنّة و المغفرة و أذلّک و أذلّ یزید و جیشه بالنّار و الخزی.
ابن زیاد که این سخن بشنید، عمود آهنین خود را که در دست داشت، به سوی مختار افکند و پیشانیش بشکست و فرمود تا اعوان او را بگرفتند و در آن زمان اشراف کوفه گفتند: «ایها الامیر! این مرد را مختار می‌گویند که هم حسب دارد و هم نسب و یک داماد او عبد اللّه بن عمر و دیگری عمر بن سعد بن ابی وقاص است.»
از این کلمات خوفی بر ابن زیاد استیلا یافته و ترک سیاست مختار داده و او را به زندان فرستاد.»
میرخواند، روضه الصفا، 3/ 209- 210
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 137
ثمّ إنّ ابن زیاد استخرج المختار من الحبس، و کان محبوسا لأنّه لمّا قتل مسلما و هانئا، و بعث برأسیهما إلی یزید، کتب یزید کتابا «1» إلی ابن زیاد یشکره فی ذلک، و کتب أنّه قد بلغنی أنّ حسینا توجّه إلی العراق، «2» فضع المناظر و المسالح، و اقتل «2» و احبس علی الظّنّة، و التّهمة.
فلمّا وصل الکتاب إلی ابن زیاد، قتل من قتل، و حبس جماعة من الشّیعة منهم المختار، فبقی فی السّجن حتّی جی‌ء برأس الحسین علیه السّلام، و وضع بین یدیه، فغطاه بمندیل، و استخرج المختار من الحبس، و جعل یستهزئ علیه. فقال المختار: ویلک تستهزئ «3» علیّ، و قد قرب اللّه فرجه «4».
فقال ابن زیاد: من أین یأتیک الفرج یا مختار! قال: بلغنی أنّ سیّدی و مولای الحسین
__________________________________________________
- ابن زیاد، مختار را از زندان حاضر ساخت و گفت: «اگر بعد از سه روز در کوفه بمانی، سر از تنت بر می‌گیریم.»
و چون ابن زیاد بر قتل ابن عفیف اقدام نمود، جمعه دیگر بر منبر شد و در پایان خطبه گفت: «الحمد للّه الّذی أعزّ یزید و جیشه بالنّصر و أذلّ الحسین و جیشه بالقتل.»
اتفاقا مختار در میان جماعت این سخنان بشنید و چون نهنگ بلا و پلنگ دغا بر خروشید و برخاست و گفت: «ای دشمن خدای و رسول دروغ گفتی و بیهوده سخن آراستی؛ بلکه سپاس خداوندی را سزاست که حسین علیه السّلام و جیش او را به بهشت گرامی داشت و به مغفرت مفاخرت داد و تو را و یزید را و لشکر او را به دوزخ و نار خوار و نگونسار و خاکسار گردانید.
چون ابن زیاد این سخنان بشنید، آن چوب که در دست داشت، بر چهره‌اش بیفکند، چنان‌که پیشانیش بشکست و چشمش را مجروح ساخت و بفرمود تا او را بگرفتند.
اشراف کوفه که حضور داشتند، گفتند: «ایها الأمیر! همانا این مرد را مختار گویند. حسبی جلیل و نسبی جمیل دارد و عبد اللّه بن عمر و سعد بن ابی وقاص او را مصاهر باشند.»
ابن زیاد از این کلمات هراسی در دل جای کرد و از سیاست او چشم برگرفت، و بفرمود: او را به زندان درآوردند و نیز به حبس عبد اللّه بن الحارث بن نوفل بن عبد المطلب فرمان کرده بود. پس هر دو تن را به زندان در بردند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 169- 170
(1)- [وسیلة الدّارین: «رسالة»].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: «فاقتل»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «أتستهزئ»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «فرجی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 138
علیه السّلام قد توجّه نحو العراق، فلا بدّ أن یکون خلاصی علی یده. قال اللّعین: خاب ظنّک و رجاؤک یا مختار! إنّا قتلنا الحسین. قال: «1» فضّ اللّه فاک، و من یقدر علی قتل سیّدی و مولایّ الحسین؟
قال له: یا مختار! انظر هذا رأس الحسین علیه السّلام. فرفع المندیل و إذا بالرّأس الشّریف بین یدیه فی طشت من الذّهب، فلمّا نظر المختار إلی الرّأس الشّریف، جعل یلطم علی رأسه، و ینادی: وا سیّداه! وا مظلوماه!
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 109- 110- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 363
لمّا أحضر ابن زیاد السّبایا فی مجلسه، أمر بإحضار المختار، و کان محبوسا عنده من یوم قتل مسلم بن عقیل، فلمّا رأی المختار هیئة منکرة زفر زفرة شدیدة، و جری بینه و بین ابن زیاد کلام أغلظ فیه المختار، فغضب ابن زیاد و أرجعه إلی الحبس.
و بعد قتل ابن عفیف، کان المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ مطلق السّراح بشفاعة عبد اللّه ابن عمر بن الخطّاب عند یزید، فإنّه زوج أخته صفیة بنت أبی عبید الثّقفیّ، و لکن ابن زیاد أجّله فی الکوفة ثلاثا.
و لمّا خطب ابن زیاد بعد قتل ابن عفیف، و نال من أمیر المؤمنین علیه السّلام ثار المختار فی وجهه و شتمه، و قال: کذبت یا عدوّ اللّه! و عدوّ رسوله، بل الحمد للّه الّذی أعزّ الحسین و جیشه بالجنّة و المغفرة، و أذلّک و أذلّ یزید و جیشه بالنّار و الخزی، فحذفه ابن زیاد بعمود حدید، فکسر جبهته، و أمر به إلی السّجن، و لکنّ النّاس عرفوه بأنّ عمر بن سعد صهره علی أخته، و صهره الآخر عبد اللّه بن عمر، و ذکروا ارتفاع نسبه، فعدل عن قتله و أبقاه فی السّجن، ثمّ تشفّع فیه ثانیا عبد اللّه بن عمر عند یزید، فکتب إلی عبید اللّه بن زیاد بأطلاقه، ثمّ أخذ المختار یخبر الشّیعة بما علمه من خواص أصحاب أمیر المؤمنین علیه السّلام من نهضته بثار الحسین و قتله ابن زیاد و الّذین تألّبوا علی الحسین علیه السّلام.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «صه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 139
و من ذلک أنّه کان فی حبس ابن زیاد و معه عبد اللّه بن الحارث بن نوفل بن عبد المطّلب و میثم التمّار، فطلب عبد اللّه بن الحارث حدیدة یزیل بها شعر بدنه، و قال: لا آمن من ابن زیاد القتل، فأکون قد ألقیت ما علی بدنی من الشّعر. فقال له المختار: و اللّه لا یقتلک، و لا یقتلنی و لا یأتی علیک إلّا القلیل حتّی تلی البصرة. و میثم یسمع کلامهما، فقال للمختار:
و أنت تخرج ثائرا بدم الحسین علیه السّلام، و تقتل هذا الّذی یرید قتلنا، و تطأ بقدمیک علی و جنتیه، فکان الأمر کما قالا: خرج عبد اللّه بن الحارث بالبصرة بعد هلاک یزید، و أمّره أهل البصرة و بقی علی هذا سنة، و خرج المختار طالبا بدم الحسین علیه السّلام، فقتل ابن زیاد و حرملة بن الکاهل، و شمر بن ذی الجوشن إلی العدد الکثیر من أهل الکوفة الخارجین علی الحسین علیه السّلام، فبلغ من قتلهم ثمانیة عشر ألفا، کما یحدّث به ابن نما الحلیّ، و هرب منهم إلی مصعب الزّبیریّ زهاء عشرة آلاف فیهم شبث بن ربعیّ جاء راکبا بغلة قد قطع أذنها و ذنبها فی قباء مشقوق و هو ینادی: وا غوثاه! سر بنا إلی محاربة هذا الفاسق الّذی هدم دورنا و قتل أشرافنا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 429- 431
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 140

و قد کان عبید اللّه بن زیاد؛ لمّا قتل الحسین [علیه السّلام] بعث زحر بن قیس الجعفیّ إلی یزید بن معاویة؛ یخبره بذلک.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 81- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 273
قال الرّاوی: و کتب عبید اللّه بن زیاد إلی یزید بن معاویة یخبره بقتل الحسین علیه السّلام و خبر أهل بیته. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 169- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 121؛ البحرانی، العوالم، 17/ 389؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 57؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 481؛ القمی، نفس المهموم،/ 413؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 119؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 367؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 614، لواعج الأشجان،/ 215
روی: أنّ عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه کتب إلی یزید، و أخبره بما وقع منه فی الحسین علیه السّلام. «2»
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 267
و بعث ابن زیاد رسولا إلی یزید یخبره بقتل الحسین و من معه و أنّ عیاله فی الکوفة، و ینتظر أمره فیهم.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 441
__________________________________________________
(1)- راوی گفت: عبید اللّه بن زیاد به یزید نامه نوشت و خبر کشته شدن حسین و جریان اهل و عیالش را گزارش داد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 169
(2)- و به روایات سابقه: پس ابن زیاد فتح‌نامه‌ها به اطراف بلاد نوشت و فرستاد و حقیقت حال را به یزید نوشت که آنچه در باب بقیه اهل بیت رسالت حکم کند، به عمل آورد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 723
چون ابن زیاد از قتل حسین بن علی علیهما السّلام و اسر و نهب اهل بیت خیر الانام بپرداخت، فرمان کرد تا سید سجاد علیه السّلام را در غل و زنجیر کشیدند و با اسیران در حبسخانه بازداشتند. آن‌گاه مکتوبی به یزید بن معاویه نگاشت و صورت حال را باز نمود و رخصت جست که با سرهای بریده و اسرای مصیبت دیده چه صنعت پیش دارد؟
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 79
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 141

قال: و قدم رسول من قبل یزید بن معاویة، یأمر عبید اللّه أن یرسل إلیه بثقل الحسین، و من بقی من ولده، و أهل بیته و نسائه.
فأسلفهم أبو خالد ذکوان عشرة آلاف درهم، فتجهّزوا بها.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 81- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 252
و جاء رسول من قبل یزید، فأمر عبید اللّه بن زیاد أن یرسل إلیه بثقل الحسین و من بقی من أهله.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 45
و أمّا یزید بن معاویة فإنّه لمّا وصله «1» کتاب عبید اللّه بن زیاد، «2» و وقف علیه، أعاد الجواب إلیه «2» یأمره فیه «3» بحمل رأس الحسین علیه السّلام و رؤوس من قتل معه، و بحمل «4» أثقاله و نسائه و عیاله. «5»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 171- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 124؛ البحرانی، العوالم، 17/ 425؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 61- 62؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 481؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 119؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 367؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 614، لواعج الأشجان،/ 217
و أمّا یزید، فلمّا قرأ کتاب ابن زیاد، أرسل إلیه یأمره بحمل رأس الحسین علیه السّلام و رؤوس أصحابه و من قتل معه، و أمره بحمل أثقاله و نسائه و عیاله و أطفاله.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 373
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «لمّا وصل»].
(2- 2) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أجابه علیه»].
(3)- [لم یرد فی اللّواعج].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة: «حمل»].
(5)- و اما یزید بن معاویه، همین‌که نامه عبید اللّه بن زیاد به او رسید و از مضمونش آگاه شد، در پاسخ نامه دستور داد که سر بریده حسین علیه السّلام و سرهای افرادی که با او کشته شده بودند، به همراه اموال و زنان و عیالات آن حضرت به شام بفرستد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 171
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 142
و ردّ الجواب یشکره علی فعله، و یأمره فیه بحمل رأس الحسین علیه السّلام و رؤوس من قتل معه، و حمل أثقاله و نسائه و عیاله. «1»
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 267
فاعلم أنّ جمعا قد نسبوا إلی أبی مخنف، أنّه ذکر: إنّه لمّا ورد الرّسول علی یزید اللّعین، کان معصّب الرّأس یداه و رجلاه فی طشت من ماء حارّ و بین یدیه طبیب یعالجه، و عنده جماعة من بنی أمیّة یحادثونه.
قال: فسألت عن تعصیب یزید، فقیل: إنّه کان یوم الّذی قتل فیه الحسین جالسا فی مشرف له، و کانت تحت المشرف مغنّیات، یضربن الدّفوف، و یرقصن، و یلعبن، و هو یتفرّج علیهنّ، فقد کان فی تلک السّاعة أتاه البشیر بقتل الحسین، ففرح فرحا عظیما و أمر المغنّیات، أن یرفعن أصواتهنّ بالغناء.
قال: فبینما هو فی فرحة إذ سقط من المشرف علی وجهه إلی الأرض، فانکسر رأسه و یده الیمنی و رجله، و سقطت من أضراسه ثمانیة، و أعابت عینه الیمنی. قال: فلمّا جری علیه ذلک، انقلب الفرح ترحا، فرفعته العبید إلی مجلسه، فأمر بإحضار الطّبیب فأتاه، و داواه. و قال بعض: فلمّا وضع الرّسول الکتاب بین یدیه! قال البرید: یا أمیر! أقرّ اللّه عینیک بورود رأس الحسین.
فنظر یزید لعنه اللّه إلیه شرزا و قال له: لا أقرّ اللّه لک عینا. ثمّ قال للطّبیب: اسرع و اعمل ما ترید أن تعمله. قال: فأصلح الطّبیب جمیع ما أراد أن یصلحه، ثمّ أخذ الکتاب و فضّه و قراه، فلمّا انتهی إلی آخره عضّ أنامله حتّی کاد أن یقطعها، ثمّ قال: مصیبة عظیمة و ربّ الکعبة. و دفع الکتاب إلی من کان حوله من رؤوساء بنی أمیّة. فلمّا قرأوا الکتاب تکلّموا نحو کلامه، إلّا مروان بن الحکم لعنه اللّه، فإنّه استبشر ضاحکا فلذلک قطع اللّه تعالی حلاوة الإیمان من قلبه. ثمّ قال: هذا ما کسبت أیدیکم. «2»
__________________________________________________
(1)- و اما یزید پلید، چون بر مضمون نامه ابن زیاد مطلع شد، نامه‌ای به آن لعین نوشت که: «سرها و اسیران را به شام بفرست.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 724
(2)- و در جواب ابن زیاد منشور کرد که: «بی‌توانی سرهای کشتگان را با اهل بیت رسول خدای به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 143
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 496- 497
فعاد الجواب بحملهم، و الرّؤوس معهم.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 441
روی سبط ابن الجوزیّ فی عنوان: «إنفاذ ابن زیاد رأس الحسین رضی اللّه عنه و السّبایا إلی یزید» من مخطوطة کتابه: مرآة الزّمان ص 99، قال:
لمّا قتل الحسین رضی اللّه عنه؛ قدم رسول من یزید إلی ابن زیاد، یأمره بثقل الحسین أن یحمله إلیه و من بقی من أهله.
المحمودی، العبرات، 2/ 254
__________________________________________________
- جانب شام کوچ میده و اموال و اثقال ایشان را نیز بصحبت ایشان حمل میکن.»
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 98
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 144

[عدنا إلی الحدیث] قال: و لمّا جی‌ء برأس الحسین إلی عبید اللّه، طلب من یقوّره و یصلحه، فلم یجسر أحد علی ذلک، و لم یحر أحد جوابا، فقام طارق بن المبارک، فأجابه إلی ذلک، و قام به فأصلحه و قوره، فنصبه بباب داره. و لطارق هذا حفید کاتب یکنی أبا یعلی، هجاه العدویّ، فعرض له بذلک، و قال:
نعمة اللّه لا تعاب و لکن ربّما استقبحت علی أقوام
لا یلیق الغنی بوجه أبی یعلی و لا نور بهجة الإسلام
و سخ الثّوب و العمامة و البرذون و الوجه و القفا و الغلام
لا تمسوا دواته فتصیبوا من دماء الحسین فی الأقلام
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 52
و ذکر عبد اللّه بن عمرو «1» الورّاق فی کتاب المقتل: أنّه لمّا حضر «2» الرّأس بین یدی ابن زیاد أمر حجّاما، فقال: قورّه، فقورّه، و أخرج لغادیده و نخاعه، و ما حوله من اللّحم «3».
و اللّغادید ما بین الحنک و صفحة العنق من اللّحم.
فقام عمرو بن حریث «4» المخزومیّ، فقال لابن زیاد «5»: قد بلغت حاجتک من هذا الرّأس، فهب لی ما ألقیت منه. فقال: ما تصنع به؟ فقال: أواریه. فقال: خذه. فجمعه فی مطرف خزّ، کان علیه، و حمله إلی داره، فغسّله و طیّبه و کفّنه و دفنه عنده «6» فی داره،
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «عمر»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و العبرات: «أحضر»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «الحریث»].
(5)- [فی المطبوع: «لابن یزید»].
(6)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 145
و هی بالکوفة تعرف بدار الخزّ دار عمرو «1» بن حریث «2» المخزومیّ.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 147- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «3»، 5/ 149- 150؛ المحمودی، العبرات، 2/ 205
و ذکروا مع ذلک ما یعظم من الزّندقة و الفجور و هوان عبید اللّه بن زیاد أمر أن یقور الرّأس المشرّف المکرّم حتّی ینصب فی الرّمح، فتحامی النّاس عن ذلک، فقام من بین النّاس رجل یقال له طارق بن المبارک بل هو ابن المشؤوم المذموم، فقوره، و نصبه بباب المسجد الجامع، و خطب خطبة لا یحلّ ذکرها.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 135
فاستدعی ابن زیاد لعنه اللّه بحجّام یقال له طارق- و قیل إلی عمر بن الحارث المخزومیّ لعنهم اللّه و أخزاهم- فأمره أن یقوّر الرّأس، و یخرج دماغه و ما حول الدّماغ من اللّحم، ففعل ذلک، ثمّ همّ بقطع اللّحم الّذی حول الرّأس، فیبست یداه، ورمت علیه، و انتفخت، و قیل: وقعت فیها الآکلة، فتقطّعت یداه، و مات فیها، لا رحمه اللّه، و کان له ولد یعیّرون به و کنّاه ابن زیاد بأبی أمیّة و له ولد یعرفون به، و أمر أن یحشی الرّأس مسکا و کافورا و صبرا و عنبرا، ففعل به ذلک. «4»
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 267
و رواه أیضا فی مقتل الحسین علیه السّلام من کتاب مرآة الزّمان المخطوط؛ ص 97 قال:
و لمّا أحضر الرّأس بین یدی ابن زیاد؛ أمر بتقویره، فلم یتجاسر أحد أن یقدم علیه؛
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمر»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «الحریث»].
(3)- [حکاه فی الدّمعة السّاکبة عن تذکرة الخواصّ و التّبر المذاب].
(4)- چون ابن زیاد بر مکتوب یزید مشرف و مطلع گشت، اهل بیت را بسیج 1 سفر کرد و سر مبارک حسین علیه السّلام را طلب نمود و فرمان کرد تا حجامی حاضر شد و پاره گوشتها که در اطراف گردن امام علیه السّلام بیرون اندام می‌نگریست، حکم داد تا حجام با تیغ باز کرد.
(1). بسیج: ساختگی و آمادگی.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 98
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 146
فقام طارق بن المبارک الکوفیّ و کان حجّاما- [و هو] جدّ أبی یعلی کاتب عبید اللّه بن خاقان وزیر المتوکّل- فقوّره، فقال له ابن زیاد: أخرج لغادیده- و هی اللّحم الّذی بین الحنک و صفحة العنق- ففعل!
فقام إلیه عمرو بن حریث المخزومیّ فقال: قد بلغت حاجتک من هذا الرّأس فهب لی ما ألقیت منها. قال: و ما تصنع به؟ قال: أواریه. قال: خذه. فأخذه فی طرف ردائه و کان من حرادین؟ و حمله إلی داره فغسله و طیّبه و لفّه فی خرقة خزّ و دفنه فی داره.
و تعرف الیوم بدار عمرو بن حریث بالکوفة.
المحمودی، العبرات، 2/ 205- 206
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 147

فقتله عبید اللّه بن زیاد، و بعث برأسه إلیه.
الزّبیری، نسب قریش،/ 128
ثمّ دعا زحر بن قیس الجعفیّ، فسرّح «1» معه برأس الحسین و رؤوس أصحابه «2» و أهل بیته «2» إلی یزید «3» بن معاویة و کان مع زحر أبو بردة بن عوف الأزدیّ، و طارق بن أبی ظبیان الأزدیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 415، أنساب الأشراف، 3/ 212- مثله الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 291
فبعث به إلی یزید مع محفز بن ثعلبة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 418، أنساب الأشراف، 3/ 218- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 133
قالوا: و أمر عبید اللّه بن زیاد بعلیّ بن الحسین فغلّ بغلّ إلی عنقه، و جهّز نساءه و صبیانه، ثمّ سرّح بهم مع محفز بن ثعلبة، من عائذة قریش، و شمر بن ذی الجوشن «4».
و قوم یقولون: بعث مع محفز برأس الحسین أیضا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 416، أنساب الأشراف، 3/ 214 رقم 62- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 253
قالوا: ثمّ إنّ ابن زیاد جهّز علیّ بن الحسین و من کان معه من الحرم، و وجّه بهم إلی یزید بن معاویة مع زحر بن قیس و محقن «5» بن ثعلبة و شمر بن ذی الجوشن. «6»
__________________________________________________
(1)- [جواهر المطالب: «فبعث»].
(2- 2) [لم یرد فی جواهر المطالب].
(3)- [إلی هنا حکاه فی جواهر المطالب].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(5)- [نفس المهموم: «مخفر»].
(6)- گویند: آن‌گاه ابن زیاد، علی بن حسین علیه السّلام و زنانی را که همراهش بودند با زحر بن قیس و محقن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 148
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2631، الحسین ابن علیّ،/ 90؛ القمی، نفس المهموم،/ 434
و أخرج عیال الحسین و ولده إلی الشّام، و نصب رأسه علی رمح. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 218
و أوفده «2» [رجل من مذحج] إلی یزید بن معاویة و معه الرّأس. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام].
الطّبری، التّاریخ، 5/ 390- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 192؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 428؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 353
قال «3» أبو مخنف: [...] ثمّ دعا زحر بن قیس، فسرّح معه برأس الحسین و رؤوس أصحابه إلی یزید بن معاویة، و کان مع زحر أبو بردة بن عوف الأزدیّ، و طارق بن أبی ظبیان الأزدیّ، فخرجوا حتّی قدموا بها الشّأم علی یزید بن معاویة. «4»
__________________________________________________
- ابن ثعلبة و شمر بن ذی الجوشن پیش یزید بن معاویه به شام فرستاد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 306
(1)- زنان و فرزندان (امام) حسین را به شام بردند و سر او را بر نیزه زدند.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 182
(2)- [فی الأمالی: «فوفّده هو»، و فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «فوفّده»].
(3)- [فی تاریخ مدینة دمشق: «قرأت علی أبی الوفاء حفّاظ بن الحسن الغسّانیّ، عن عبد العزیز بن أحمد، أنا عبد الوهاب المدائنیّ، أنا أبو سلیمان بن زبر، أنا عبد اللّه بن أحمد بن جعفر، أنا محمّد بن جریر الطّبریّ، قال:
قال هشام بن محمّد، قال:» و فی بغیة الطّلب مکانه: «أنبأنا أبو المحاسن سلیمان بن الفضل بن البانیاسیّ، قال:
أخبرنا أبو القاسم علیّ بن الحسن، قال: قرأت علی أبی الوفاء حفّاظ بن الحسن الغسّانیّ، عن عبد العزیز بن أحمد، قال: أخبرنا عبد الوهاب المیدانیّ، قال: أخبرنا أبو سلیمان بن زبر، قال: أخبرنا عبد اللّه بن أحمد بن جعفر، قال: أخبرنا محمّد بن جریر الطّبریّ، قال: قال هشام بن محمّد، قال:»].
(4)- عبید اللّه او را پیش یزید بن معاویه فرستاد، سر را نیز همراه داشت.
پس از آن زحر بن قیس را پیش خواند و سر حسین را با سرهای یارانش همراه وی برای یزید بن معاویه فرستاد. ابو بردة بن عوف و طارق بن ابی ظبیان، هر دوان ازدی، نیز همراه زحر بودند که سرها را در شام پیش یزید بن معاویه رسانیدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2975، 3070
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 149
الطّبری، التّاریخ، 5/ 459- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 20/ 324، مختصر ابن منظور، 9/ 33- 34؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 8/ 3784؛ المحمودی، العبرات، 2/ 213؛ مثله الصّفدی، الوافی بالوفیات، 14/ 189؛ ابن طولون، قید الشّرید «1»،/ 73
قال: فجهّزهم «2» و حملهم إلی یزید، [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام].
الطّبری، التّاریخ، 5/ 390- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 192؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 429؛ ابن حجر، تهذیب التهذیب، 2/ 353
قال «3» [هشام، حدّثنی عبد اللّه بن یزید بن روح بن زنباع الجذامیّ، عن أبیه، عن الغاز بن ربیعة الجرشیّ من حمیر]: «4» ثمّ إنّ عبید اللّه أمر بنساء الحسین و صبیانه فجهّزن «5»، و أمر بعلیّ بن الحسین، فغلّ بغلّ إلی عنقه، «6» ثمّ سرّح بهم مع محفّز «6» بن ثعلبة العائذیّ، عائذة «7» قریش و مع شمر ابن ذی الجوشن، «8» فانطلقا «9» بهم حتّی قدموا علی یزید، فلم یکن علیّ بن الحسین یکلّم أحدا «10» منهما فی الطّریق «10» کلمة، حتّی بلغوا. «11»
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی قید الشّرید عن الوافی].
(2)- [فی الأمالی و تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «ثمّ جهّزهم»].
(3)- [تاریخ مدینة دمشق: «قرأت علی أبی الوفاء حفّاظ بن الحسن بن الحسین، عن عبد العزیز الکتانیّ، أنا عبد الوهاب المیدانیّ، أنا ابن زبر، أنا عبد اللّه بن أحمد بن جعفر، أنا الطّبریّ، قال»].
(4)- [فی المختصر مکانه: «وفد علی یزید بن معاویة، عن الغاز بن ربیعة الجرشیّ، من حمیر، قال: و اللّه إنّا لعند یزید بن معاویة بدمشق- فذکر حدیثا- و قال: ...»].
(5)- [ابن عساکر: «فجهّزوا»].
(6- 6) [البدایة: «و أرسلهم مع محقّر»].
(7)- [فی ابن عساکر و البدایة: «من عائذة»].
(8)- [إلی هنا حکاه فی البدایة].
(9)- [ابن عساکر: «فانطلقوا»].
(10- 10) [فی تاریخ مدینة دمشق: «منهم فی الطّریق» و فی المختصر: «منهم»].
(11)- گوید: پس عبید اللّه لوازم داد و آن‌ها را به سوی یزید فرستاد.
گوید: آن‌گاه عبید اللّه بگفت تا زنان و کودکان حسین را آماده کنند و بگفت تا طوق آهنین به گردن علی ابن حسین نهادند و آن‌ها را همراه محفز بن ثعلبه عایذی و شمر بن ذی الجوشن روانه کرد که پیش یزیدشان بردند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 150
الطّبری، التّاریخ، 5/ 460- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 60/ 102، مختصر ابن منظور، 24/ 114؛ المحمودی، العبرات، 2/ 283؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 194
قال [هشام، عن عوانة الکلبیّ]: فدعا عبید اللّه بن زیاد محفّز بن ثعلبة و شمر بن ذی الجوشن، فقال: انطلقوا بالثّقل و الرّأس إلی أمیر المؤمنین یزید بن معاویة.
قال: فخرجوا، حتّی قدّموا علی یزید. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 463- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 413- 414؛ المحمودی، العبرات، 2/ 283
قال: ثمّ دعا ابن زیاد زحر بن قیس الجعفیّ، فسلّم إلیه رأس الحسین بن علیّ «2» رضی اللّه عنهما «2»، و رؤوس إخوته، و رأس علیّ بن الحسین، و رؤوس أهل بیته، و شیعته رضی اللّه عنهم أجمعین.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 235- 236
و دعا علیّ بن الحسین [أیضا- «3»]، فحمله و حمل أخواته و عمّاته و جمیع نسائهم إلی یزید بن معاویة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 236
فبعث به [رأس الحسین علیه السّلام] إلی یزید.
البیهقی، المحاسن و المساوئ،/ 52- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 237
ثمّ بعث به [برأسه علیه السّلام] و بأولاده إلی یزید بن معاویة.
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 242
علیّ بن عبد العزیز، عن محمّد «4» بن الضّحّاک بن عثمان الخزاعیّ، عن أبیه قال: [...]
__________________________________________________
- گوید: علی بن حسین در راه با هیچ‌یک از آن‌ها یک کلمه سخن نکرد تا رسیدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2975، 3071
(1)- گوید: پس عبید اللّه بن زیاد، محفز بن ثعلبه و شمر بن ذی الجوشن را خواست و گفت: «با بنه و کسان سوی امیر مؤمنان یزید بن معاویه روید!»
گوید: روان شدند تا پیش یزید رسیدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3076
(2- 2) لیس فی د. و فی بر: رضی اللّه عنه.
(3)- من د وبر.
(4)- [فی البدایة مکانه: «و قال الزّبیر بن بکّار، حدّثنی محمّد ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 151
فقتله عبید اللّه و بعث برأسه «1» و ثقله «2» إلی یزید.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 382- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 271؛ القمی، نفس المهموم،/ 441؛ المحمودی، العبرات، 2/ 353؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 165
فبعث به [ابن] زیاد إلی یزید بن معاویة و معه الرّأس.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 70- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 413
ثمّ أنفذ عبید اللّه بن زیاد رأس الحسین بن علیّ إلی الشّام مع أساری النّساء و الصّبیان من أهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی أقتاب مکشفات الوجوه و الشّعور.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 312، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 560- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 258
حدّثنا «3» أبو الزّنباع روح بن الفرح «4» المصریّ، ثنا یحیی بن بکیر «5»، حدّثنی «6» اللّیث، قال: أبی «7» الحسین بن علیّ «8» رضی اللّه عنهما أن یستأنس «9»، فقاتلوه، فقتلوه «8» و قتلوا ابنیه «10» و أصحابه الّذین قاتلوا معه بمکان یقال له الطّفّ، و انطلق بعلیّ بن حسین «11» و فاطمة
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «رأسه»].
(2)- الثّقل (محرّکة): متاع المسافر و حشمه و کلّ شی‌ء نفیس مصون. [و لم یرد فی البدایة، و فی جواهر المطالب: «و ثقله و أهله»].
(3)- [فی الأمالی: «أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد اللّه بن أحمد بن ریذة، قراءة علیه بأصفهان، قال: أخبرنا أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطّبرانیّ، قال: حدّثنا»، و فی ابن عساکر و العبرات،/ 304: «أنبأنا أبو علیّ الحسن (الحسین) بن أحمد و غیره، قالوا: أنا أبو بکر بن ریذة، نا سلیمان بن أحمد، نا»].
(4)- [فی الأمالی و ابن عساکر و العبرات: «الفرج»].
(5)- [فی الأمالی: «أبی بکر»].
(6)- [من هنا حکاه عنه فی المختصر و مجمع الزّوائد].
(7)- [الأمالی: «أتی»].
(8- 8) [الأمالی: «علیهما السّلام، فقاتلوه»].
(9)- [فی ابن عساکر و مجمع الزّوائد و العبرات، «یستأسر»].
(10)- [فی الأمالی و مجمع الزّوائد و العبرات،/ 307: «بنیه»، و فی ابن عساکر و العبرات،/ 304: «ابنه»].
(11)- [فی الأمالی و العبرات، 304: «الحسین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 152
بنت «1» «2» حسین و سکینة «3» بنت حسین «2» «3» إلی عبید اللّه بن زیاد و علیّ یومئذ غلام قد بلغ، فبعث بهم إلی یزید بن معاویة.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 109 رقم 2806، مقتل الحسین،/ 39- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 178؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 74/ 12، تراجم النّساء،/ 276، مختصر ابن منظور، 20/ 353- 354؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 195؛ المحمودی، العبرات، 2/ 304، 307
حدّثنا «4» علیّ بن عبد العزیز، ثنا الزّبیر «5» بن بکّار، حدّثنی محمّد بن الضّحّاک بن عثمان الحزامیّ، عن أبیه، قال «6»: [...] فقتله عبید اللّه بن زیاد و بعث برأسه إلیه «7».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 123، مقتل الحسین،/ 59- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 69/ 177، مختصر ابن منظور، 28/ 19؛ الکنجی، کفایة الطّالب،/ 432؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 193
و قال علیّ بن الحسین علیه السّلام: [...] و وجّه [عبید اللّه] بی إلی یزید لعنه اللّه مع سائر حرم الحسین علیه السّلام و حرم من أصیب معه.
و صار مع جملة الحرم إلی یزید اللّعین. القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 157، 158، 252
حدّثنا محمّد بن ابراهیم بن إسحاق رحمه اللّه قال: حدّثنا عبد العزیز بن یحیی البصریّ، قال: أخبرنا محمّد بن زکریّا، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن یزید، قال: حدّثنا أبو نعیم،
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ابن»].
(2- 2) [العبرات،/ 304: «الحسین»].
(3- 3) [لم یرد فی الأمالی].
(4)- [کفایة الطّالب: «أخبرنا یوسف الحافظ، أخبرنا ابن أبی زید، أخبرنا محمود، أخبرنا ابن فاذشاه، أخبرنا الحافظ أبو القاسم الطّبرانیّ، حدّثنا»].
(5)- [فی ابن عساکر مکانه: «أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، و أبو غالب، و أبو عبد اللّه ابنا أبی علیّ، قالوا:
أنا أبو جعفر بن المسلمة، أنا أبو طاهر المخلص، نا أحمد بن سلیمان، ثنا الزّبیر ...»].
(6)- [فی مجمع الزّوائد مکانه: «و عن الضّحّاک بن عثمان قال ...»].
(7)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ، و رجاله ثقات إلّا أنّ الضّحّاک لم یدرک القصّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 153
قال: حدّثنی حاجب «1» عبید اللّه بن زیاد: [...] ثمّ أمر بالسّبایا و رأس الحسین، فحملوا إلی الشّام. «2»
الصّدوق، الأمالی،/ 165، 166- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 155؛ البحرانی، العوالم، 17/ 395؛ القمی، نفس المهموم،/ 410، 433؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 384؛ المحمودی، العبرات، 2/ 271
فدفعه [رأسه علیه السّلام] ابن زیاد إلی «3» زحر «4» بن قیس و دفع إلیه رؤوس أصحابه، سرّحه إلی یزید بن معاویة، و أنفذ معه «5» أبا بردة «6» بن عوف «7» الأزدیّ و طارق بن أبی ظبیان فی «5» جماعة من أهل الکوفة، حتّی وردوا بها علی یزید «8» بن معاویة بدمشق. «9»
المفید، الإرشاد، 2/ 122- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 125؛ البحرانی، العوالم، 17/ 425؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 62؛ القمی، نفس المهموم،/ 420؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 253
ثمّ إنّ عبید اللّه بن زیاد بعد إنفاذه «10» برأس الحسین علیه السّلام، أمر «11» بنسائه و صبیانه «11»،
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و وسیلة الدّارین مکانه: «عن حاجب ...»].
(2)- حاجب عبید اللّه زیاد گفته است: [...] و دستور داد اسیران را با سر حسین به شام بردند.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 165، 166
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة مکانه: «و قال المفید رحمه اللّه: دفع ابن زیاد لعنه اللّه رأس الحسین صلوات اللّه علیه إلی ...»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «زجر»].
(5- 5) [لم یرد فی إعلام الوری].
(6)- [العوالم: «أبی بردة»].
(7)- [نفس المهموم: «عون»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و أضاف فیه: «أقول: و یحقّ لی أن أطیل البکاء و أتمثّل بقول أمیر المؤمنین سیّد الأوصیاء صلوات اللّه علیه: أین الّذین تعاقدوا علی المنیّة و أبرد برؤوسهم إلی الفجرة»].
(9)- و ابن زیاد آن سر را به زحر بن قیس داد و سرهای یاران آن حضرت را نیز به او سپرد و او را به نزد یزید بن معاویه فرستاد. ابا بردة پسر عوف ازدی، و طارق پسر أبی ظبیان را با گروهی از مردم کوفه نیز همراه او روان کرد و آنان بیامدند تا در دمشق آن سر را بر یزید وارد کردند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 122
(10)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: «قال المفید: و بعد إنفاذه ...»].
(11- 11) [فی البحار و العوالم: «فتیانه و صبیانه و نساءه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 154
فجهّزوا، و أمر بعلیّ بن الحسین علیهما السّلام فغلّ «1» بغلّ إلی «2» عنقه «3»، «4» ثمّ سرّح بهم فی «4» أثر الرّؤوس «5»، مع محفّر «6» بن ثعلبة العائذیّ و شمر بن ذی الجوشن «7»، فانطلقوا «8» بهم حتّی «9» لحقوا بالقوم الّذین معهم الرّأس «10»، و لم یکن علیّ بن الحسین یکلّم أحدا من القوم «11»، «12» الّذین معهم الرّأس «12» فی الطّریق کلمة «13» حتّی بلغوا «14». «15»
المفید، الإرشاد، 2/ 123- 124- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 130؛ البحرانی، العوالم، 17/ 430؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 62؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 497؛ القمی، نفس المهموم،/ 421؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 121؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 368؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 253
__________________________________________________
(1)- [إعلام الوری: «أن یغلّ»].
(2)- [فی إعلام الوری و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسیلة الدّارین: «فی»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(4- 4) [فی إعلام الوری: «ثمّ سرّح به إلی» و فی وسیلة الدّارین: «و سرق بهم من»].
(5)- [فی إعلام الوری و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «الرّأس»].
(6)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «مجفر» و فی البحار و نفس المهموم: «مخفّر» و فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسیلة الدّارین: «محضر»].
(7)- [زاد فی المعالی و وسیلة الدّارین: «علیه اللّعنة و العذاب و ضمّ إلیهم ألف فارس»].
(8)- [إعلام الوری: «فانطلقا»].
(9)- [وسیلة الدّارین: «من»].
(10)- [فی العوالم و الأسرار: «الرّؤوس»، و إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین].
(11)- [نفس المهموم: «منهم (من القوم)»].
(12- 12) [لم یرد فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و إعلام الوری و البحار و الأسرار و نفس المهموم و المعالی].
(13)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم: «کلمة واحدة»].
(14)- [أضاف فی إعلام الوری: «باب یزید بن معاویة» و فی الأسرار: «بدمشق» و فی نفس المهموم و المعالی: «دمشق»].
(15)- سپس عبید اللّه بن زیاد پس از این‌که سر حسین علیه السّلام را به شام فرستاد، دستور داد تا زنان و کودکان را آماده رفتن به شام کنند و دستور داد علی بن الحسین علیه السّلام را غل و زنجیر گران به گردنش نهادند.
سپس ایشان را به دنبال سرها با محفر بن ثعلبه عائذی و شمر بن ذی الجوشن روان کرد.
پس آنان را بیاوردند تا بدان گروهی که سرها با ایشان بود، رسیدند و علی بن الحسین علیه السّلام در تمام راه با کسی سخن نگفت.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 123- 124
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 155
و بعث بهنّ معه إلی الشّام.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 174
و بعث به [برأس الحسین علیه السّلام] إلی یزید بن معاویة.
الشّجری، الأمالی، 1/ 179
فلمّا أتی بهم عبید اللّه بن زیاد همّ بعلیّ بن الحسین، فقال له: إنّ لک بهؤلاء النّساء حرمة. فأرسل معهنّ من یکفلهنّ و یحوطهنّ، فقال: لا یکون أحد غیرک. فحملهم جمیعا.
الشّجری، الأمالی، 1/ 173
ثمّ أمر بالسّبایا و رأس الحسین، فحملوا إلی الشّام.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 164
ثمّ بعث برأسه إلی یزید.
[عدنا إلی حدیثنا] قال: ثمّ دعا عبید اللّه بن زیاد زحر بن قیس الجعفیّ، فأعطاه رأس الحسین رؤوس إخوته و أهل بیته و شیعته.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 43، 55
و دعا بعلیّ بن الحسین، فحمله، و حمل عمّاته و أخواته، و جمیع نسائهم معه إلی یزید.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 55
أخبرنا أبو غالب أیضا، أنبأنا أبو الغنائم بن المأمون، أنبأنا عبید اللّه بن محمّد بن إسحاق، أنبأنا عبد اللّه بن محمّد، حدّثنی عمّی، أنبأنا «1» الزّبیر، حدّثنی محمّد بن «2» الضّحّاک، عن أبیه، قال: [...] فقتله ابن زیاد، و بعث برأسه إلیه [یزید].
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 209، الحسین علیه السّلام،/ 208، تهذیب ابن بدران، 4/ 332، مختصر ابن منظور، 7/ 145- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2614، الحسین بن علیّ،/ 73؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 205، تاریخ الإسلام، 2/ 344
فنفده عبید اللّه علی هیئته تلک إلی یزید. و کان یزید نازلا علی أنطاکیّة محاصرا لها.
العمرانی، الإنباء،/ 15
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی السّیر].
(2)- [فی تاریخ الإسلام مکانه: «و قال محمّد بن ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 156
و أمیر الجیش عبید اللّه بن زیاد، وجّه به [رأسه علیه السّلام] یزید بن معاویة.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 77
ثمّ دعا زفر بن قیس، فبعث معه برأس الحسین، و رؤوس أصحابه إلی یزید.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 341
ثمّ دعا ابن زیاد زحر بن قیس، فبعث معه برأس الحسین، و رؤوس أصحابه إلی یزید.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 45
ثمّ أرسل ابن زیاد رأس الحسین، و رؤوس أصحابه مع زحر بن قیس إلی الشّام إلی یزید و معه جماعة، و قیل: مع شمر و جماعة معه، و أرسل معه النّساء و الصّبیان، و فیهم علیّ بن الحسین.
فدعا ابن زیاد محفر بن ثعلبة و شمر بن ذی الجوشن و سیّرهما بالثّقل و الرّأس. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 298
ثمّ إنّ عبید اللّه بن زیاد أمر بنساء الحسین علیه السّلام، و صبیانه فجهّزوا، و أمر بعلیّ بن‌الحسین علیهما السّلام فغلّ إلی عنقه، و سرّح بهم مع محفر بن ثعلبة بن مرّة العائذیّ من عائذة قریش و مع شمر بن ذی الجوشن و أصحابهما.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 52
ثمّ إنّ ابن زیاد «2» حطّ الرّؤوس فی یوم الثّانی، و جهّزها، و السّبایا إلی الشّام إلی یزید بن معاویة.
قال الواقدی: ثمّ دعا ابن زیاد زحر بن قیس الجعفیّ، و سلّم إلیه الرّؤوس و السّبایا، و جهّزه إلی دمشق.
__________________________________________________
(1)- پس از آن، ابن زیاد سر حسین و سر یارانش را با زحر بن قیس و عده او نزد یزید فرستاد. گفته شده [است که] با شمر فرستاده شد. زنان و کودکان را که میان آن‌ها علی بن الحسین بود، همراه سرها روانه کرد.
ابن زیاد شخصی را به نام محفر بن ثعلبه به اتفاق شمر بن ذی الجوشن خواند و خانواده و بار و سر را با آن دو فرستاد (با اختلاف روایت که هر دو را نقل کرده [است]).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 196، 197
(2)- [فی المطبوع: «ابن الزّیاد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 157
و قال ابن سعد: بعث ابن زیاد بالرّأس مع مخفر بن ثعلبة العائدیّ. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 148، 149
فاستدعی «2» ابن زیاد «3» بمحفّر «4» بن ثعلبة العائذیّ، فسلّم «5» إلیه الرّؤوس «6» «7» و الأسری «8» و النّساء «7». «9»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 171- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 124؛ البحرانی، العوالم، 17/ 425؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 62؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 119؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 367
ثمّ حمل النّساء و رأسه صلوات اللّه علیه إلی یزید بن معاویة بدمشق. «10»
ابن الطّقطقی، کتاب الفخری،/ 105
قال: ثمّ أرسل ابن زیاد رأس الحسین، و رؤوس أصحابه مع زحر بن قیس إلی یزید ابن معاویة و معه جماعة.
__________________________________________________
(1)- پس عبید اللّه زیاد سر امام حسین را به زجر بن قیس داد، با سر اصحاب، پس گفت: «به نزد یزید بر، به شام.»
و علی زین العابدین و عورات اهل بیت را بفرستاد و شمر ذی الجوشن و مخفر بن ثعلبه را بر سر ایشان مسلط کرد و غل گران بر گردن امام زین العابدین علیه السّلام نهاد؛ چنان‌که دست‌های مبارکش بر گردن بسته بود.
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 291
(2)- [فی الأسرار مکانه: «و فی روایة السّیّد إنّ الّذی سار بهم و کان مقدّم العسکر کان بمخفر بن ثعلبة العائذیّ و ذلک حیث قال السّیّد: و استدعی ...»].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «رئیس القافلة و کان»].
(4)- [فی البحار و الأسرار: «بمخفّر» و فی الدّمعة السّاکبة: «بمحضر» و فی وسیلة الدّارین: «محضر»].
(5)- [وسیلة الدّارین: «فسلّمه»].
(6)- [الأسرار: «الرّأس»].
(7- 7) [وسیلة الدّارین: «و السّبایا و النّساء و الأطفال»].
(8)- [لم یرد فی البحار و العوالم، و فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و الأساری»].
(9)- لذا ابن زیاد محفّر بن ثعلبه عایذی را خواست و سرها و اسیران و زنان را به تحویل او داد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 171
(10)- آن‌گاه سر حسین علیه السّلام را با زنانش نزد یزید بن معاویه به دمشق بردند.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 157
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 158
و قیل: مع شمر و جماعة، و أرسل معهم النّساء و الصّبیان، و فیهم علیّ بن الحسین.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 467
قال یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد، قال: أبی الحسین أن یستأسر، «1» فقاتلوه، فقتل، و قتل ابنه و أصحابه بالطّفّ، و انطلق «1» ببنیه علیّ و فاطمة و سکینة «2» إلی عبید اللّه بن زیاد، فبعث بهم «2» إلی یزید بن معاویة.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 350، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 216
و جهّزهم إلی الشّام. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام].
الذّهبی، سیر أعلام النبلاء، 3/ 209
ثمّ دعا «3» ابن زیاد، بزحر «3» بن قیس الجعفیّ، فسلّم إلیه رأس الحسین و رؤوس إخوته و بنیه و أصحابه، و دعا بعلیّ بن الحسین، فحمله، و حمل عمّاته و أخواته إلی یزید.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 135
ثمّ بعث بها ابن زیاد إلی یزید بن معاویة إلی الشّام.
ثمّ سیّره مع زحر بن قیس و معه رؤوس أصحابه إلی یزید بن معاویة بالشّام، و کان مع زحر جماعة من الفرسان، منهم أبو بردة بن عوف الأزدیّ: و طارق بن أبی ظبیان الأزدیّ، فخرجوا حتّی قدموا بالرّؤوس کلّها علی یزید بن معاویة.
و قد اختلف العلماء بعدها فی رأس الحسین هل سیّره ابن زیاد إلی الشّام إلی یزید أم لا، علی قولین، الأظهر منهما إنّه سیّره إلیه، و قد ورد فی ذلک آثار کثیرة فاللّه أعلم.
قال: فأوفده إلی یزید بن معاویة.
قال: فأرسلهم إلی یزید.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 190، 191، 192، 197
__________________________________________________
(1- 1) [السّیر: «حتّی قتل بالطّفّ، و انطلقوا»].
(2- 2) [لم یرد فی السّیر].
(3- 3) [فی المطبوع: «بزیاد بن حر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 159
قالوا: ثمّ إنّ عبید اللّه بن زیاد، جهّز علیّ بن الحسین و من کان مع الحسین «1» من حرمه بعد أن «2» اعتمدوا ما اعتمدوه من سبی الحریم، و قتل الذّراریّ ممّا تقشعرّ من ذکره الأبدان، و ترتعد عنه الفرائص «2» إلی البغیض یزید بن معاویة، و هو یومئذ بدمشق مع الشّمر بن ذی الجوشن فی جماعة من أصحابه.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 87- عنه: الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 333
ثمّ منها إلی الشّام.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 159
فأرسله [رأس الإمام علیه السّلام] و من بقی من أهل بیته إلی یزید و منهم علیّ بن الحسین و کان مریضا و منهم عمّته زینب. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
ابن حجر، الإصابة، 1/ 333- عنه: ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 337
مرّة بن خالد بن عامر بن قتاب بن عمرو بن قیس بن الحارث بن مالک بن عبید بن خزیمة بن لؤی- له إدراک- و ولده مجبر هو الّذی ذهب برأس الحسین بن علیّ إلی یزید ابن معاویة، ذکره الزّبیر بن بکار.
ابن حجر، الإصابة، 3/ 466
فلمّا دخلوا «3» علی عبید اللّه بن زیاد، أرسل بهم «4» ابن زیاد و برأس الحسین علیه السّلام صحبتهم «4» إلی الشّام «5» إلی یزید بن معاویة مع شخص، یقال له: زجر بن القیس «6»: «7» و معه جماعة هو «7» مقدّمهم، و أرسل بالنّساء و الصّبیان علی «8» قتاب المطایا و معهم «8» علیّ بن الحسین علیه السّلام،
__________________________________________________
(1)- [تاریخ الخمیس: «معه»].
(2- 2) [تاریخ الخمیس: «فعلوا ما فعلوا»].
(3)- [أضاف فی نور الأبصار: «بهم»].
(4- 4) [نور الأبصار: «و رأس الحسین معهم»].
(5)- [فی الأسرار مکانه: «إنّ ابن زیاد أرسل بالحرم و السّبایا و رأس الحسین إلی الشّام ...»].
(6)- [فی الأسرار و نور الأبصار: «قیس»].
(7- 7) [الأسرار: «مع جماعة و هو»].
(8- 8) [فی الأسرار: «أقتاب الجمال و معهم» و فی نور الأبصار: «أقتاب و معه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 160
و قد جعل ابن زیاد الغلّ فی «1» یدیه و فی عنقه «1»، «2» و لم یزالوا سائرین بهم علی تلک الحالة إلی أن وصلوا الشّام «3».
ابن الصّباغ، الفصول المهمّة،/ 193- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 264
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] ثمّ سیّر النّساء و الصّبیان مع شمر بن ذی الجوشن، و معهم علیّ بن الحسین. «4»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 293
و لمّا قتل الحسین و بنو أبیه، بعث ابن زیاد برؤوسهم إلی یزید، فسرّ بقتلهم أوّلا، ثمّ ندم لمّا مقته المسلمون علی ذلک.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 208
ثمّ أنزلها، جهّزها مع السّبایا من آل الحسین (رضی اللّه عنهم) إلی یزید.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 412
و نفذوا أولاده و خدمه إلی یزید و هو بدمشق.
الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
و لمّا أنزل «5» ابن زیاد رأس الحسین و أصحابه، جهّزها مع سبایا آل الحسین إلی یزید. «6»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 119- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 29؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 267
فاستدعی ابن زیاد بمحفّر بن ثعلبة العائذیّ و سلّم إلیه الرّؤوس و الأساری و النّساء
__________________________________________________
(1- 1) [نور الأبصار: «یده و عنقه»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(3)- [نور الأبصار: «إلی الشّام»].
(4)- بعد از این، ابن زیاد به تهیه اسباب سفر امام زین العابدین و نسوان امیر المؤمنین حسین رضی اللّه عنه اشتغال نمود و فرمان داد تا زجر بن قیس و محضیر بن ثعلبه و شمر ذی الجوشن لعین آن جماعت را به دمشق پیش یزید برند و سرهای شهدا را نیز به ایشان سپرد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 176
(5)- [ینابیع المودّة: «أرسل»].
(6)- بالجملة چون سر مبارک حسین علیه السّلام را نزد ابن زیاد آوردند، آن را با سبایای آل حسین جمیعا نزد یزید فرستاد.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 345
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 161
و معهم علیّ بن الحسین و أخواته و عمّاته و جمیع نسائه إلی یزید، فسار بهم محفّر حتّی دخل الشّام کما یسار بسبایا الکفّار، و یتصفّح وجوههم أهل الأقطار. «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 373
قال: ثمّ إنّ اللّعین دعا بالشّمر و خولی و شبث «2» بن ربعیّ و عمر بن الحاجّ، و ضمّ إلیهم ألف فارس، و زوّدهم، و أمرهم بأخذ السّبایا و الرّؤوس إلی دمشق إلی یزید «3»، و أمر «4» أن یشهروهم فی کلّ بلدة یدخلونها.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 480- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 62؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة، 487
حمل رأسه و حرم بیته و زین العابدین معهم إلی دمشق کالسّبایا.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
ثمّ إنّ ابن زیاد لعنه اللّه دعا بشمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه و خولی، و ضمّ إلیهما ألفا و خمسمائة فارس، و أمرهم أن یسیروا بالسّبایا، و الرّأس إلی الشّام و أن یشهروهم فی جمیع البلدان. «5»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 110
__________________________________________________
(1)- و بعد از آن، ابن زیاد، زحر 1 بن قیس و محصن بن ثعلبه و شمر بن ذی الجوشن را فرمود تا امام زین العابدین و مخدرات اهل بیت سید المرسلین را با رئوس شهدا به دمشق پیش یزید برند و این سه ملعون به موجب فرموده آن لعین دیگر، متوجه شام شدند.
(1). [در متن: «و حر» می‌باشد].
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 59- 60
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «شیث»].
(3)- [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و أمرهم»].
(5)- چون نامه آن بدترین اشقیا به آن ولد الزّنا رسید، مخفر بن ثعلبه- و به روایت دیگر، زحر بن قیس- را طلبید و سرهای شهدا را به او داد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 724
سپس ابو بردة بن عوف و طارق بن ابی ظبیان را با گروهی از ملاعین اهل کوفه همراه او کرد و سرهای آن سروران را به جانب شام روان کرد. بعد از چند روز، تهیه سفر محنت اثر اهل بیت حضرت خیر البشر کرد و حضرت امام زین العابدین علیه السّلام را غل در گردن مبارکش گذاشت و مخدرات سرادق عصمت و طهارت را به روش اسیران بر شتران سوار کرد و با شمر و جمعی از منافقان و مخالفان از عقب آن جماعت فرستاد تا به ایشان ملحق شدند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 724
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 162
فبعث بهم ابن زیاد إلی یزید بدمشق.
تاج الدّین العاملیّ، التّتمّة،/ 80
و لمّا قتل حزّوا رأسه و أتوا به إلی ابن زیاد، فأرسله، و من معه من أهل بیته إلی یزید، و منهم علیّ بن الحسین و عمّته زینب، فسرّ سرورا کثیرا، و أوقفهم موقف السّبی و أهانهم.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 207
و حمل أثقاله و نسائه و عیاله فاستدعی ابن زیاد لعنه اللّه بمحضر بن ثعلبة العائذیّ، فسلّم إلیه الرّؤوس و الأساری و النّساء، فسار بهم محضر إلی الشّام کما یسار بسبایا الکفّار یتصفّح وجوههنّ أهل الأقطار.
و قال المفید رحمه اللّه: دفع ابن زیاد لعنه اللّه رأس الحسین علیه السّلام إلی زجر بن قیس لعنه اللّه، و دفع إلیه رؤوس أصحابه و سرّحه إلی یزید بن معاویة.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 62
تذییل: فیه بیان لأمور، فاعلم إنّ الرّوایات المتقدّمة مختلفة بالنّسبة إلی أمیر العسکر الّذین أنفذهم و سرّحهم ابن زیاد لعنه اللّه بالرّؤوس الشّریفة و حرم رسول اللّه من الکوفة إلی الشّام، فقد عرفت أنّ بعضا منها قد دلّ علی أنّ أمیر العسکر کان مخفّرة بن تغلبة و بعضا منها قد دلّ علی أنّ أمیر العسکر کان خولی لعنه اللّه و بعضا منها قد دلّ علی أنّ الرّئیس و الأمیر علی العسکر کان زجر بن قیس لعنه اللّه و بعضا منها قد دلّ علی أنّ ابن سعد لعنه اللّه کان مع ذلک العسکر، فیکون هو الأمیر و الرّئیس علی الکلّ و ظنّی أنّ التّوفیق و الجمع بین الرّوایات فی الباب بأنّ مخفّر بن ثعلبة کان هو المسلّم إلیه الرّؤوس الشّریفة و الحرم، و هو کان رئیسا علی الحرّاس، و المستحفظین للرّؤوس، و الحرم و أمّا أمیر العسکر و رئیس الکلّ کان خولی لعنه اللّه، حین خروجهم من الکوفة، فکان ابن سعد لعنه اللّه حین خروجهم من الکوفة إلی الشّام مقیما فی الکوفة و متخلّفا عن العسکر، ثمّ ساروا، و وصل إلیهم بعد أیّام من ارتحالهم، فصار رئیسا و أمیرا علی الکلّ.
و لا یخفی علیک قد یستفاد من بعض الرّوایات بیان و تفصیل من بعض الوجوه.
و هو ما نقله فی البحار، عن المفید و ابن نما و هو هکذا: ثمّ إنّ عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه بعد انفاذه برأس الحسین أمر فتیانه و صبیانه و نساءه، فجهّزوا و أمر بعلیّ بن الحسین،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 163
فغلّ بغلّ فی عنقه، ثمّ سرّح بهم فی أثر الرّؤوس مع مخفّر بن تغلبه العائذیّ و شمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه، فانطلقوا بهم حتّی لحقوا بالقوم الّذین معهم الرّؤوس.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 492- 493
أقول: إنّ کلام السّیّد فی الملهوف کان صریحا فی أنّ الحرم و السّبایا لم ینفذهم ابن زیاد إلی یزید لعنه اللّه بعد شهادة ابن عفیف، بل کان الحرم و السّبایا فی الکوفة فی الحبس إلی أن أعاد یزید جواب کتاب ابن زیاد، و أمره فیه، بحمل الرّؤوس الشّریفة الطّیّبة جعلنی اللّه فداه و الحرم و السّبایا إلی دمشق، فعلی هذا تکون الفاصلة بین شهادة ابن عفیف و بین انفاذ ابن زیاد الرّؤوس المطهّرة و الحرم و السّبایا إلی دمشق طویلة، و أمّا ما یستفاد من کلام أبی مخنف فهو إنّ ابن زیاد أنفذ الرّؤوس المطهّرة و الحرم و السّبایا إلی دمشق بعد مقتل ابن عفیف بلافاصلة معتدّ بها، و ذلک حیث ذکر بعد ذکر شهادة ابن عفیف، ثمّ إنّ ابن زیاد دعا بشمر بن ذی الجوشن الضّبّابیّ و خولی الأصبحی لعنه اللّه، و ضمّ إلیهما ألفا و خمسمائة فارس و أمرهم أن یسیروا بالحرم و الرّؤوس و السّبایا إلی دمشق و أن یشهروهم فی جمیع البلدان.
فنذکر أوّلا فی هذا المجلس ما فی الکتاب الصّغیر لأبی مخنف، فاعلم أنّه قال: ثمّ دعا ابن زیاد برأس الحسین، فأحضر بین یدیه، و طیّبه بالمسک و العنبر الهندیّ، ثمّ دعا بشمر ابن ذی الجوشن الضّبّابیّ لعنه اللّه، و خولی الأصبحیّ لعنه اللّه، و ضمّ إلیهما ألفا و خمس مائة فارس، و أمرهم أن یسیروا بالحرم و السّبایا و الرّؤوس إلی دمشق، و أن یشهروهم فی جمیع البلدان، قال: فلمّا رأیت ذلک جمعت رأیی إلی المسیر معهم، فجهّزت و سرت مع القوم.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 482، 485
و أمّا المفید، فاقتصر علی کلام قلیل فی المقام و هو: إنّ ابن زیاد دفع رأس الحسین إلی زجر بن قیس و دفع إلیه رؤوس أصحابه و سرّحه إلی یزید بن معاویة لعنه اللّه و أنفذ معه أبا بردة بن عوف الأزدیّ و طارق بن أبی ظبیان فی جماعة من أهل الکوفة حتّی وردوا بها علی یزید بدمشق.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 164
و لنورد ما فی جمع الفوائد: اللّیث بن سعد: لمّا قتل الحسین و أصحابه، انطلقوا بعلیّ بن الحسین فی غلّ، و فاطمة و سکینة بنتا الحسین إلی ابن زیاد، فبعث بهم إلی یزید.
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 16
ثمّ ابن زیاد دعا الشّمر اللّعین، و خولی، و شبث بن ربعیّ، و عمر بن سعد، و ضمّ إلیهم ألف فارس، و أمرهم بأخذ السّبایا و الرّؤوس إلی یزید، و أمرهم أن یشهروهم فی کلّ بلدة یدخلونها. «1» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 88
ثمّ اعلم أنّه قد وقع الاختلاف بین أرباب المقاتل فی کیفیة حمل السّبایا و الرّؤوس من الکوفة إلی الشّام، فقد ذکرنا ما قاله السّیّد فی اللّهوف، و قال فی العقد الفرید: و حمل أهل الشّام بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم سبایا علی أحقاب الإبل، فلمّا أدخلن علی یزید، قالت ابنة الحسین علیه السّلام: یا یزید! أبنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم سبایا؟ قال: بل حرائر کرام ادخلی علی بنات عمّک تجدیهنّ قد فعلن ما فعلت. قالت فاطمة: فدخلت فما وجدت فیهنّ سفیانیة إلّا متلدّمة تبکی. انتهی.
و قال المفید (قدّس سرّه) فی الإرشاد: دفع ابن زیاد لعنه اللّه رأس الحسین مع رؤوس أصحابه إلی زحر بن قیس و سرّحه إلی یزید بن معاویة فی جماعة من أهل الکوفة زحر ابن قیس بالحاء المهملة و ما یجری علی الألسن کما أنّه یکتب بالمعجمة غلط و روی ابن
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه به روایت سید، مخفر بن تغلب بن العایذی را طلب نمود تا حامل رؤوس شهدا او باشد.
و شیخ مفید می‌فرماید: سر حسین علیه السّلام را به زحر بن قیس داد و ابو بردة بن عوف الازدی و طارق بن ابی ظبیان را با پنجاه سوار به حفظ و حراست آن سر مبارک گماشت.
و همچنین سرهای بنی هاشم و دیگر شهیدان را با جماعتی از لشکر به صحبت زحر بن قیس روان داشت. پس فرمان کرد: سید سجاد علیه السّلام را با غل و زنجیر برنشاندند و اهل بیت رسول مختار را بی‌مقنعه و خمار بر هیونان سوار کردند و شمر بن ذی الجوشن را با گروهی از لشکر بر ایشان گماشت و گفت: «عجلت کنید و خویشتن را به زحر بن قیس برسانید.»
چه او مبلغی طی طریق کرده بود. لا جرم شمر سرعت کرد و با زحر بن قیس پیوسته شد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 98- 99
آن‌گاه حکم داد که اسرا و سر مطهر امام حسین را به جانب شام حمل کنند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 144
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 165
عساکر فی تاریخه: إنّ زحر بن قیس الجعفیّ الکوفیّ أدرک علیّا و شهد معه صفین و کان فارسا، شجاعا، شریفا، و کان من أولاد الأشراف، و کان خطیبا بلیغا، و کان أمیرا علی أربعمائة فارس من أهل العراق یوم صفّین مع علیّ بن أبی طالب، و ساق الحدیث إلی أن قال: و لمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام، نصب عبید اللّه بن زیاد رأسه فی الکوفة و جعل یدار به، ثمّ أرسله مع رؤوس أصحابه مع زحر بن قیس إلی یزید بن معاویة.
أقول: و أخبر الحسین عن ذلک، روی محمّد بن جریر الطّبریّ عن إبراهیم بن سعید، و کان هو مع زهیر بن القین حین صحب الحسین علیه السّلام، و لمّا نزل بکربلاء، قال علیه السّلام له:
یا زهیر! اعلم أنّ ها هنا مشهدیّ، و یحمل هذا من جسدی یعنی رأسه الشّریف زحر بن قیس، فیدخل علی یزید، و یرجو نائله فلا یعطیه شیئا، و ظهر ما أخبر به.
روی عن عبد اللّه بن ربیعة الحمیریّ، قال: إنّی لعند یزید بن معاویة بدمشق إذ أقبل زحر بن قیس حتّی دخل علیه و معه رأس الحسین علیه السّلام، فقال له یزید: ویلک ما وراءک‌و ما عندک؟ فقال: أبشر بفتح اللّه و نصره إلی آخر ما قال.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 120- 121
رجعنا إلی روایة المفید رحمه اللّه قال: و بعد إنفاذه برأس الحسین علیه السّلام أمر بنسائه و صبیانه فجهّزوا و أمر بعلیّ بن الحسین علیه السّلام، فغلّ بغلّ فی عنقه و سرّح بهم فی أثر الرّأس مع محفر ابن ثعلبة العائذیّ و شمر بن ذی الجوشن (لعنه اللّه) [...]
و فی التّبر المذاب: أنفذ ابن زیاد (لعنه اللّه) رأس الحسین علیه السّلام إلی یزید بن معاویة (لعنه اللّه)، مع الأساری موثّقین فی الحبال [...]
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 121
فأرسل ابن زیاد الرّؤوس مع زحر بن قیس، و أنفذ معه أبا بردة بن عوف الأزدیّ، و طارق بن أبی ظبیان فی جماعة من أهل الکوفة إلی یزید. «1»
__________________________________________________
(1)- ابن زیاد ابتدا سرها را به وسیله زحر بن قیس روانه کرد، درحالی‌که ابا بردة بن عوف الازدی و طارق بن ابی ظبیان و گروهی از مردم کوفه او را همراهی می‌کردند.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه أعیان الشیعه،/ 264
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 166
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 615، لواعج الأشجان،/ 217
ثمّ أمر ابن زیاد بنساء الحسین علیه السّلام و صبیانه، فجهّزوا. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 615، لواعج الأشجان،/ 217
قال الطّبریّ: قال أبو مخنف: ثمّ إنّ عبید اللّه بن زیاد دعا زحر بن قیس، فسرّح معه برأس الحسین و رؤوس أصحابه إلی یزید بن معاویة، و کان مع زحر أبو بردة بن عوف الأزدیّ، و طارق بن أبی ظبیان الأزدیّ، فخرجوا حتّی قدموا بها الشّام علی یزید بن معاویة.
قال الإسفراینیّ: ثمّ استدعی ابن زیاد الخولی بن یزید، و شبث بن ربعیّ و حجر بن حصین، و ضمّ إلیهم الرّؤوس و الحریم و الأطفال، و أمرهم أن یسیروا إلی یزید بدمشق، و أن یشهروا ما معهم فی سائر البلدان.
و قال الطّبریّ: ثمّ سرّح بهم مع محفّز بن ثعلبة العائذیّ عائذة قریش و مع شمر بن ذی الجوشن. و فی بعض المقاتل: إنّ معهم عمر بن سعد.
و الّذی یستفاد من مجموع الأحادیث و التّواریخ، أنّ ابن زیاد لعنه اللّه، سرّح جماعة منهم زحر بن قیس علی الرّؤوس، و وکّل جماعة منهم شمر بن ذی الجوشن علی الأسراء، و أرسلهم و أرسل بعدهم بیوم أو یومین جماعة لیلحقوا بهم فی الطّریق و فیهم عمر بن سعد و معهم جماعة من الجند و العسکر، بل الّذی یظهر من المفید فی الإرشاد: أنّه أرسل الرّؤوس أوّلا، ثمّ أرسل الأساری بعدها.
قال: ثمّ إنّ ابن زیاد بعد إنفاذه برأس الحسین علیه السّلام، أمر بصبیانه و نسائه فجهّزوا، و أمر بعلیّ بن الحسین، فغلّ بغلّ إلی عنقه، ثمّ سرّح بهم فی أثر الرّؤوس مع محفّز بن ثعلبة العائذیّ و شمر بن ذی الجوشن، فانطلقوا بهم حتّی لحقوا بالقوم الّذین معهم الرّأس.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 396- 397
__________________________________________________
(1)- سپس دستور داد که زنان و کودکان آماده حرکت شوند.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه أعیان الشیعه،/ 264
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 167
فأمر ابن زیاد زجر بن قیس و أبا بردة بن عوف الأزدیّ و طارق بن ظبیان فی جماعة من الکوفة، أن یحملوا رأس الحسین و رؤوس من قتل معه إلی یزید.
و قیل: ذهب برأس الحسین مجبر بن مرّة بن خالد بن قتاب بن عمرو بن قیس بن الحارث بن مالک بن عبید بن خزیمة بن لؤی.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 441- 442
و سرّح فی أثرهم علیّ بن الحسین مغلولة یدیه إلی عنقه و عیاله معه علی حال، تقشعرّ منها الأبدان.
و کان معهم شمر بن ذی الجوشن و مجفر بن ثعلبة العائذیّ، و شبث بن ربعیّ، و عمرو ابن الحجّاج و جماعة، و أمرهم أن یلحقوا الرّؤوس و یشهروهم فی کلّ بلد یأتونها، فجدّوا السّیر حتّی لحقوا بهم فی بعض المنازل.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 442
و فی (التّبر المذاب): أنفذ ابن زیاد برأس الحسین إلی یزید بن معاویة مع الأساری موثقین فی الحبال [...].
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 368
روی سبط ابن الجوزیّ فی عنوان: «إنفاذ ابن زیاد رأس الحسین رضی اللّه عنه و السّبایا إلی یزید» من مخطوطة کتابه: مرآة الزّمان، ص 99؛ قال: [...]
و لم یبق لهم ما یتجهّزون به، فأسلفهم أبو خالد ذکوان؟ عشرة آلاف؛ فتجهّزوا بها.
المحمودی، العبرات، 2/ 254
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 168

و اجتمع «1» أهل الکوفة و نساء همدان حین خرج بهم، فجعلوا یبکون، فقال علیّ بن الحسین: هذا أنتم تبکون، فأخبرونی من قتلنا؟!
الرّسان، تسمیة من قتل، س «1»- ع 2،/ 157- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ المحمودی، العبرات، 2/ 254؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 125
قال: أخبرنا علیّ بن محمّد، عن حباب بن موسی، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن علیّ بن الحسین، قال: حملنا من الکوفة إلی یزید بن معاویة فغصّت طرق الکوفة بالنّاس یبکون، فذهب عامّة اللّیل ما یقدرون أن یجوزوا بنا لکثرة النّاس، فقلت: هؤلاء الّذین قتلونا و هم الآن یبکون!
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 89 رقم 313- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 254
روی سبط ابن الجوزیّ فی عنوان: «إنفاذ ابن زیاد رأس الحسین رضی اللّه عنه؛ و السّبایا إلی یزید» من مخطوطة کتابه: مرآة الزّمان؛ ص 99؛ قال: [...]
قال علیّ بن الحسین رضی اللّه عنه: لمّا أخرجنا من الکوفة لنحمل إلی یزید؛ غصّت طرق الکوفة بالنّاس یبکون!! فذهب عامّة اللّیل و ما یقدرون أن یجوزوا بنا لکثرة النّاس، فقلت: هؤلاء قتلونا و یبکون علینا؟!
المحمودی، العبرات، 2/ 254
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیة: «و روی: أنّه لمّا جهّزهم ابن زیاد لعنه اللّه إلی یزید فخرجوا بهم، اجتمع»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 169

قال هشام: حدّثنی عوانة بن الحکم، قال «1»: لمّا قتل عبید اللّه بن زیاد الحسین بن علیّ و جی‌ء برأسه إلیه، دعا عبد الملک بن أبی الحارث السّلمیّ، فقال: انطلق حتّی تقدم المدینة علی عمرو بن سعید بن العاص فبشّره «2» بقتل الحسین- و کان عمرو بن سعید بن العاص أمیر المدینة یومئذ «3»- قال: فذهب «4» لیعتلّ له «4»، فزجره و کان عبید اللّه لا یصطلی بناره-، فقال: انطلق حتّی تأتی المدینة، و لا یسبقک الخبر. و أعطاه دنانیر، و قال:
لا تعتلّ، و إن قامت «5» بک راحلتک، فاشتر راحلة. «6»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 465- 466- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 415؛ المحمودی، العبرات، 2/ 218؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 63؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 352
حدّثنا محمّد بن ابراهیم بن إسحاق رحمه اللّه، قال: حدّثنا عبد العزیز بن یحیی البصریّ، قال: أخبرنا محمّد بن زکریا، قال، حدّثنا أحمد بن محمّد بن یزید، قال: حدّثنا أبو نعیم،
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(2)- [العبرات: «فتبشّره»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «ان ذاک»].
(4- 4) [فی وسیلة الدّارین: «لیستقبله» و فی العبرات: «لیعتلّ»].
(5)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «لم تقم»].
(6)- عوانة بن حکم گوید: وقتی عبید اللّه بن زیاد، حسین بن علی را کشت و سرش را پیش وی آوردند، عبد الملک بن ابی الحارث سلمی را پیش خواند و گفت: «سوی مدینه حرکت کن و پیش عمرو بن سعید بن عاص برو و مژده بده که حسین کشته شد.»
گوید: در آن هنگام، عمرو بن سعید بن عاص حاکم مدینه بود.
گوید: عبد الملک می‌خواست تعلل کند؛ اما عبید اللّه او را توبیخ کرد. که وی دلیری سرکش بود، بدو گفت: «برو تا به مدینة برسی خبر پیش از تو نرسد.»
مقداری دینار به او داد و گفت: «تعلل مکن، اگر شترت از رفتار بماند شتری بخر.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3079- 3080
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 170
قال: حدّثنی «1» حاجب عبید اللّه بن زیاد: [...] «2» و بعث البشائر «3» إلی النّواحی «4» بقتل الحسین. «5»
الصّدوق، الأمالی،/ 165، 166- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 155؛ البحرانی، العوالم، 17/ 395؛ القمی، نفس المهموم،/ 410، 433؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 384؛ المحمودی، العبرات، 2/ 245؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 163- 164؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 476؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه «6»، 1/ 395
و لمّا أنفذ ابن زیاد برأس الحسین علیه السّلام إلی یزید تقدّم «7» إلی عبد الملک بن أبی الحدیث «8» السّلمیّ، فقال: انطلق حتّی تأتی عمرو بن سعید بن العاص بالمدینة، فبشّره «9» بقتل الحسین «10». «11»
المفید، الإرشاد، 2/ 127- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 121؛ البحرانی، العوالم، 17/ 389، البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 57؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 481- 482؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 614- 615، لواعج الأشجان،/ 215
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(2)- [من هنا حکاه فی روضة الواعظین و الأسرار و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(3)- [الأسرار: «البشیر»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «إلی الشّام»].
(5)- و مژده کشتن حسین را به اطراف نوشت.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 166
(6)- [حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه عن روضة الواعظین].
(7)- [فی الأعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «کتب ابن زیاد إلی یزید یخبره بقتل الحسین علیه السّلام و خبر أهل بیته (و تقدّم) ...»].
(8)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «أبی الحارث» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «الحارث»].
(9)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فتبشّره»].
(10)- [أضاف فی اللّواعج: «و قال: لا یسبقنّک الخبر إلیه»].
(11)- و چون ابن زیاد سر مقدس حسین علیه السّلام را برای یزید فرستاد عبد الملک بن ابی الحدیث سلمی را طلبید و به او گفت: «به مدینه برو و بر عمرو بن سعید بن العاص درآی، و او را به کشته شدن حسین مژده بده.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 127- 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 171
فأرسل عبید اللّه بن زیاد مبشّرا إلی المدینة بقتل الحسین إلی عمرو بن سعید. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 300
و بعث عبید اللّه بن زیاد إلی المدینة عبید اللّه بن الحارث السّلمیّ، و کان والیها إذ ذاک عمرو بن سعید بن العاص، و قال له: لا یسبقنّک الخبر إلیه. قال: فلقینی رجل [...].
و روی: أنّ یزید بن معاویة بعث بمقتل الحسین إلی المدینة محرز بن حریث بن مسعود الکلبیّ من بنی عدی بن حباب، و رجلا من بهراء، و کانا من أفاضل أهل الشّام.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 51
و کتب أیضا إلی عمرو بن سعید بن العاص أمیر المدینة بمثل ذلک [کتاب ابن زیاد لیزید]. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 169- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 121؛ البحرانی، العوالم، 17/ 389؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 57؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 481؛ القمی، نفس المهموم،/ 413
قلت: قد ترکت أمورا جرت من هؤلاء الطّغام الأجلاف لعنهم اللّه و أبعدهم من رحمته عند قتله علیه السّلام [...] و إنفاذ ابن زیاد یبشّر أولیائه و أصحابه، و تابعی رأیه بقتل الحسین علیه السّلام.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 67- 68
قال: لمّا قتل الحسین، أمر عبید اللّه بن زیاد عبد الملک بن الحارث السّلمیّ بالمسیر إلی المدینة؛ لیبشّر عمرو بن سعید أمیر المدینة بقتل الحسین، فاعتذر عبد الملک، فزجره ابن زیاد، فخرج حتّی قدم المدینة.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 472
__________________________________________________
(1)- عبید اللّه بن زیاد پیکی به مدینه فرستاد تا مژده قتل حسین را به عمرو بن سعید (حاکم مدینه) بدهد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 203
(2)- و رونوشت نامه را به عمرو بن سعید بن عاص که فرماندار مدینه بود، فرستاد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 169
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 172
ثمّ کتب ابن زیاد إلی عمرو بن سعید أمیر الحرمین یبشّره بمقتل الحسین.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 196
و کان ابن زیاد حین قتل الحسین علیه السّلام، أرسل یخبر یزید بذلک، و کتب أیضا إلی عمرو بن سعید بن العاص ابن أخ عمرو بن العاص «1» أمیر المدینة بمثل ذلک. «2»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 372
و لکنّ المستفاد من کلام المفید: أنّ خبر قتل سیّد الشّهداء روحی له الفداء، ما وصل إلی المدینة إلّا من قبل یزید، و ذلک کان بعد أن أنفذ ابن زیاد الرّؤوس الطّیبة الشّریفة و الأساری إلی یزید لعنه اللّه و ذلک حیث قال: و لمّا أنفذ ابن زیاد برأس الحسین إلی یزید تقدّم إلی عبد الملک بن أبی الحارث السّلمیّ، فقال: انطلق حتّی تأتی عمرو بن سعید بن العاص بالمدینة، فبشّره بقتل الحسین. «3»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 481- 482
__________________________________________________
(1)- [و هذا خطأ، فإنّ العاص هذا جدّ عمرو، هو ابن أمیّة و لیس ابن وائل].
(2)- و سپس نامه‌ای در این باب به عمرو بن سعید امیر مدینة نوشت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 723
(3)- کتابی دیگر به امیر مدینه عمرو بن سعید بن العاص رقم کرد و شرح این داهیه دهیا را در قلم آورد، پس مکتوب یزید را با پیکی سبک‌سیر 1 روان داشت و کتاب عمرو بن سعید را به روایت شیخ مفید به صحبت عبد الملک بن ابی الحارث السلمی گسیل نمود و گفت: به کردار سحاب و صبا طی مسافت کن و عمرو بن سعید را به قتل حسین بشارت ده.
لا جرم عبد الملک بر شتری تیزتک سوار گشت و پست و بلند زمین را درنوشت.
(1). پیکی سبک‌سیر: قاصدی تندرو.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 79- 80
و جمعی را برای رساندن این بشارت به اطراف و اکناف روان داشت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 144
چون مکتوب عبید اللّه بن زیاد را به یزید آوردند و او را از شهادت حسین بن علی علیهما السّلام آگهی دادند، به روایت ابن نما یزید بن معاویه مجرب بن حریث بن مسعود الکلبی از قبیله بنی عدی بن حباب را به اتفاق مردی دیگر از افاضل شام طلب کرد و ایشان را به سوی مدینه روان داشت، تا مژده قتل حسین را به حاکم مدینه که این وقت عمرو بن سعید بود، برسانند و مردم مدینه را نیز از این واقعه هایله آگهی دهند. اگر چند ابن زیاد از این پیش، این خبر را در مدینه سمر 1 کرد، یزید خواست تا حزن و اندوه اهل بیت را تجدید کند و قهر و غلبه خود را بر بازماندگان بنی هاشم به تازه تذکره نماید.
(1). سمر (بر وزن فرس): سخن گفتن در شب.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 98
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 173
قال الصّدوق رحمه اللّه: و بعث ابن زیاد البشائر إلی النّواحی بقتل الحسین علیه السّلام، و أمر بالسّبایا و رأس الحسین علیه السّلام، فحملوا إلی الشّام، و تقدّم اللّعین عبید اللّه إلی عبد الملک بن أبی الحارث السّلمیّ، فقال: انطلق حتّی تأتی عمرو بن سعید بن العاص أمیر المدینة فبشّره بقتل الحسین علیه السّلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 116
(و تقدّم) إلی عبد الملک بن الحارث السّلمیّ، فقال: انطلق حتّی تأتی عمرو بن سعید ابن العاص بالمدینة (و کان أمیرا علیها و هو من بنی أمیّة)، فتبشّره بقتل الحسین علیه السّلام، و قال: لا یسبقنّک الخبر إلیه. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 615، لواعج الأشجان،/ 215
قال ابن جریر: أرسل ابن زیاد عبد الملک بن الحارث السّلمیّ إلی المدینة لیبشّر عمرو ابن سعید الأشدق بقتل الحسین، فاعتذر بالمرض، فلم یقبل منه و کان ابن زیاد شدید الوطأة «لا یصطلی بناره»، و أمره أن یجدّ السّیر، فإنّ قامت به الرّاحلة یشتری غیرها، و لا یسبقه الخبر من غیره.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 436
__________________________________________________
(1)- همچنین عبد الملک بن حارث سلمی را روانه مدینه کرد و به او سفارش نمود تا مژده قتل حسین ابن علی را فقط به عمرو بن سعید بگوید و در رفتن شتاب نماید تا کسی در نشر این خبر بر او پیشی نگیرد.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 263
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 174

بقیت عیالات غیر الطّالبیّین من أنصار الحسین بالکوفة، و ذلک لأنّهنّ حین الوصول إلی الکوفة شفع فیهنّ ذوو قرباهنّ من القبائل عند ابن زیاد فأخذوهنّ «1» من «2» السّبیّ و سبیت الهاشمیّات الطّالبیّات إلی الشّام «3».
السّماوی، إبصار العین،/ 133- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «فأخذهنّ»].
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «فقط»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 175

خمسة مساجد بالکوفة ملعونة و خمسة مبارکة. عن أبی جعفر علیه السّلام أنّه قال: بالکوفة مساجد ملعونة و مساجد مبارکة، فأمّا المبارکة مسجد غنی و اللّه إنّ قبلته لقاسطة و إنّ طینته لطیّبة، و لقد بناه رجل مؤمن، و لا تذهب الدّنیا حتّی ینفجر عنده عینان و یکون فیهما جنّتان، و أهله ملعونون و هو مسلوب منهم، و مسجد بنی ظفر، و مسجد السّهلة، و مسجد بالحمراء، و مسجد جعفیّ و لیس هو مسجدهم الیوم، و یقال: درس. و أمّا المساجد الملعونة، فمسجد ثقیف، و مسجد الأشعث، و مسجد جریر البجلیّ، و مسجد سمّاک، و مسجد بالحمراء بنی علی قبر فرعون من الفراعنة. «1»
الصّدوق، الخصال، 2/ 269 رقم 68
محمّد بن یحیی، عن الحسن بن علیّ بن عبد اللّه، عن سلیمان بن هشّام، عن سالم، عن أبی جعفر علیه السّلام، قال: جددت أربعة مساجد بالکوفة فرحا لقتل الحسین علیه السّلام: مسجد الأشعث، و مسجد جریر، و مسجد سمّاک، و مسجد شبث بن ربعیّ لعنهم اللّه. «2»
__________________________________________________
(1)- در شهر کوفه پنج مسجد مبارک و پنج دیگر ملعون بود.
امام پنجم فرمود: «در شهر کوفه پنج مسجد ملعون و پنج دیگر مبارکند. آن‌ها که مبارکند، مسجد غنی است که قبله‌اش راست و خاکش پاکیزه است. مرد مؤمنی آن را ساخته و دنیا به پایان نرسد تا دو چشمه از آن بجوشد و از آن‌ها دو باغ پرورده شود، ولی اهل مسجد ملعونند و مسجد از آن‌ها بیزار است و مسجد بنی ظفر و مسجد سهله و مسجدی در حمرا، و مسجد جعفی، نه آن مسجدی که امروز دارند؛ آن مسجد از میان رفته است. مساجد ملعون، مسجد ثقیف و مسجد اشعث و مسجد جریر بجلی و مسجد سماک و مسجدی در حمرا که روی گور یکی از پادشاه ستمکار فرعون کردار ساخته شده است.»
شرح: این مسجدهای ملعون کوفه همان مسجدهایی است که برای طرفیت با امیر المؤمنین یا بعد از شهادت امام حسین علیه السّلام به دستور ابن زیاد، سرلشگر کوفه ساختند و برای پوشیدن رسوایی کشتن حسین و اظهار دینداری از آن‌ها استفاده کردند؛ زیرا در بسیاری از روایات ذکر شده است که در اثر شهادت امام، مسجدهایی در کوفه ساخته شد.
فهری، ترجمه خصال، 2/ 269
(2)- در خبر است که: به شکرانه قتل حسین علیه السّلام چهار مسجد در کوفه بنیان کردند؛ به روایتی که اسناد آن به محمد باقر علیه السّلام منتهی می‌شود: نخستین را مسجد اشعث خوانند، دوم مسجد جریر، سه دیگر مسجد سماک، چهارم مسجد شبث بن ربعی، و بدین بنیانها شادان و فرحان بودند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 77
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 176
الطّوسی، تهذیب الأحکام، 3/ 250 رقم 687- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 189
فأظهر من دان بولایتهم، و انضوی إلی رایتهم الفرح بقتل سیّد الشّهداء، ففی حدیث‌الباقر علیه السّلام: جددت أربعة مساجد بالکوفة فرحا بقتل الحسین علیه السّلام- مسجد الأشعث، و مسجد جریر، و مسجد سمّاک، و مسجد شبث بن ربعیّ- و نذرت نساء بنی أود، أن تنحر کلّ واحدة منهنّ عشرة من الإبل، إن قتل الحسین علیه السّلام، و قد و فین بذلک.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 367
بنی شبث بن ربعیّ فی الکوفة مسجدا من شدّة الفرح لقتل الحسین علیه السّلام، و قال الباقر علیه السّلام: جددت أربع مساجد بالکوفة فرحا لقتل الحسین، الأوّل مسجد الأشعث، الثّانی مسجد جریر بن عبد اللّه البجلیّ، الثّالث مسجد شبث بن ربعیّ، الرّابع مسجد سمّاک، و کتب عبید اللّه بن زیاد إلی عمر بن سعد علیهما لعائن اللّه: «إنّی لم أجعل عذرا فی کثرة الخیل و الرّجال، فانظر لا أصبح و لا أمسی إلّا و خبرک عندی بکرة و عشیّة».
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 80
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 177

أبو عثمان النّهدیّ: و اسمه عبد الرّحمان بن ملّ «1» بن عمرو بن عدیّ بن وهب بن ربیعة ابن سعد بن جذیمة بن کعب بن رفاعة بن مالک بن نهد بن زید بن لیث بن سود بن أسلم بن الحاف بن قضاعة [...].
ابن سعد، الطّبقات، 7- 1/ 69- مثله ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 37/ 314؛ المزی، تهذیب الکمال، 17/ 424- 425
قال: أخبرنا «2» أبو غسّان مالک بن إسماعیل النّهدیّ، قال: کان أبو عثمان النّهدیّ من ساکنی الکوفة، و لم یکن له «3» بها دار لبنی نهد «3»، فلمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام، تحوّل، فنزل البصرة، و قال: لا أسکن بلدا قتل فیه ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، و کان قد أدرک النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم، و لم یره. «4»
ابن سعد، الطّبقات، 7- 1/ 70- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 37/ 327
عبد الرّحمان «5» بن ملّ أبو عثمان النّهدیّ، و هو عبد الرّحمان بن ملّ بن عمرو بن عدی ابن وهب بن ربیعة «6» بن سعد بن خزیمة- و قیل جذیمة- بن کعب بن رفاعة بن مالک بن نهد بن زید بن لیث بن أسود «7» بن أسلم بن عمر «8» بن الحاف بن قضاعة بن مالک بن حمیر،
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ابن عساکر: «و یقال ابن ملی»].
(2)- [فی ابن عساکر مکانه: «أنبأنا أبو طالب بن یوسف، و أبو نصر بن البنا، قال: قری علی أبی محمّد الجوهریّ و نحن نسمع، أبی عمرو بن حیویه، أنا أحمد بن معروف، نا الحسین بن الفهم، نا محمّد بن سعد، أنا ...»].
(3- 3) [ابن عساکر: «دار فی النّهد»].
(4)- [أضاف فی ابن عساکر: «الصّواب من ساکنی الکوفة، و له بها دار فی بنی نهد»].
(5)- [ابن عساکر: «أخبرنا أبو الحسن علیّ بن أحمد و علیّ بن الحسن و أبو النّجم بدر بن عبد اللّه، قالوا:
قال لنا أبو بکر الخطیب: عبد الرّحمان»].
(6)- [ابن عساکر: «ربیعة بن عمرو»].
(7)- [ابن عساکر: «سود»].
(8)- [ابن عساکر: «عمرو»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 178
أسلم علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، إلّا أنّه لم یلقه، و لقی عدّة من الصّحابة، و نزل الکوفة، و صار إلی البصرة بعد».
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 10/ 202- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 37/ 320
أنبأ «1» ابنا بشران علیّ، و عبد الملک، قالا: أخبرنا دعلج بن أحمد، أخبرنا ابن البراء، حدّثنا علیّ بن المدینیّ، قال: أبو عثمان النّهدیّ عبد الرّحمان بن ملّ، و کان ثقة و قد سمع عمر و غیره، و روی عن ابن عباس، و قد قالوا: مل و أصله کوفیّ صار إلی البصرة.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 10/ 203- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 37/ 317
أخبرنا أبو القاسم علیّ بن ابراهیم، أنا أبو الحسن رشأ بن نظیف، أنا الحسن بن إسماعیل، أنا أحمد بن مروان، نا أبو بکر بن أبی الدّنیا، نا محمّد بن سلام الجمحیّ، نا «2» عبد القاهر بن السّریّ، عن أبیه، عن جدّه، قال: کان أبو عثمان النّهدیّ من قضاعة و أدرک النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و لم یره، «3» و اسمه عبد الرّحمان بن مل «3»، و کان من ساکنی الکوفة، فلمّا قتل الحسین تحوّل إلی البصرة، و قال: لا أسکن بلدا قتل فیه ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 37/ 324- مثله المزی، تهذیب الکمال، 17/ 427
أنا أبو الحسن قالا: ثنا- و أبو النّجم، أنا- أبو بکر الخطیب، أنا علیّ بن طلحة المقرئ، أنا محمّد بن ابراهیم القارئ، أنا محمّد بن محمّد بن داوود الکرجیّ، نا عبد الرّحمان ابن یوسف بن خراش، قال: أبو عثمان النّهدیّ عبد الرّحمان بن مل، رحل من أهل الکوفة، انتقل إلی البصرة، ثقة.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 37/ 327
عبد الرّحمان بن مل‌ء: و یقال ابن ملئ بن عمرو بن عدی بن وهب بن ربیعة بن سعد ابن خزیمة بن کعب بن رفاعة بن مالک بن نهد بن زید أبو عثمان النّهدیّ [...] و کان
__________________________________________________
(1)- [ابن عساکر: «أخبرنا أبو الحسن قالا: نا- و أبو النّجم أنا- أبو بکر الخطیب، أنا»].
(2)- [من هنا حکاه فی تهذیب الکمال].
(3- 3) [لم یرد فی تهذیب الکمال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 179
یسکن الکوفة، فلمّا قتل الحسین تحوّل إلی البصرة، و قال: لا أسکن بلدا قتل فیه ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 3/ 324، 325
قال أبو الحسن بن البراء، و نسخت من کتاب علیّ بن المدینیّ، و لم أسمعه منه:
أبو عثمان النّهدیّ و اسمه عبد الرّحمان بن مل، و یقال ملئ، و أصله کوفیّ، و صار إلی البصرة بعد.
المزی، تهذیب الکمال، 17/ 427
عبد الرّحمان بن مل، بفتح المیم و یجوز ضمّها و کسرها بعدها لام ثقیلة، ابن عمرو بن عدی بن وهب بن ربیعة بن سعد بن خزیمة بن کعب بن رفاعة بن مالک بن نهد أبو عثمان النّهدیّ [...]، نزل الکوفة، فلمّا قتل الحسین تحوّل إلی البصرة.
ابن حجر، الإصابة، 3/ 98- 99
عبد الرّحمان بن مل بن عمرو بن عدی بن وهب بن ربیعة بن سعد بن خزیمة بن کعب بن رفاعة بن مالک بن نهد أبو عثمان النّهدیّ. سکن الکوفة ثمّ البصرة [...].
و أدرک النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و لم یره، و سکن الکوفة، فلمّا قتل الحسین تحوّل إلی البصرة.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 6/ 277، 278
و حکی صاحب «المجالسة»: أنّ أبا عثمان النّهدیّ رحمه اللّه کان من ساکنی الکوفة، لمّا قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنهما تحوّل إلی البصرة، و قال: لا أسکن بلدا قتل فیه ابن النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 390
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 181

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 183

قال «1»: [هشام، حدّثنی عبد اللّه بن یزید بن روح بن زنباع الجذامیّ، عن أبیه، عن الغاز بن ربیعة الجرشیّ من حمیر]: [...] و أمر بعلیّ بن الحسین، فغلّ بغلّ إلی عنقه، «2» ثمّ سرّح بهم مع محفّز «2» بن ثعلبة العائذیّ، عائذة «3» قریش و مع شمر بن ذی الجوشن «4». فانطلقا «5» بهم حتّی قدموا علی یزید.
فلم یکن علیّ بن الحسین یکلّم أحد «6» منهما فی الطّریق «6» کلمة حتّی بلغوا. «7»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 460- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 60/ 102، مختصر ابن منظور، 24/ 114؛ المحمودی، العبرات، 2/ 283؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 194
قال: فسار القوم بحرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من الکوفة إلی بلاد الشّام علی محامل بغیر و طاء من بلد إلی بلد و من منزل إلی منزل، کما تساق اساری التّرک و الدّیلم.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 236
__________________________________________________
(1)- [تاریخ مدینة دمشق: «قرأت علی أبی الوفاء حفاظ بن الحسن بن الحسین، عن عبد العزیز الکتانیّ، أنا عبد الوهاب المیدانیّ، أنا ابن زبر، أنا عبد اللّه بن أحمد بن جعفر، أنا الطّبریّ، قال:»].
(2- 2) [البدایة: «و أرسلهم مع محقّر»].
(3)- [فی ابن عساکر و البدایة: «من عائذة»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی البدایة].
(5)- [ابن عساکر: «فانطلقوا»].
(6- 6) [فی تاریخ مدینة دمشق: «منهم فی الطّریق» و فی المختصر: «منهم»].
(7)- و بگفت تا طوق آهنین به گردن علی بن حسین نهادند و آن‌ها را همراه محفز بن ثعلبه عایذی و شمر بن ذی الجوشن روانه کرد که پیش یزیدشان بردند.
گوید: علی بن حسین در راه با هیچ‌یک از آن‌ها یک کلمه سخن نکرد تا رسیدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3071
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 184
و حمل أهل الشّام بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و سبایاه علی «1» أحقاب الإبل «1».
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 383- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 273؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 121؛ المحمودی، العبرات، 2/ 289
ثمّ أنفذ عبید اللّه بن زیاد رأس الحسین بن علیّ إلی الشّام مع أساری النّساء و الصّبیان من أهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی أقتاب مکشّفات الوجوه و الشّعور.
فکانوا «2» إذا نزلوا منزلا أخرجوا الرّأس من الصّندوق، و جعلوه فی رمح، و حرسوه إلی وقت الرّحیل، ثمّ أعید «3» الرّأس إلی الصّندوق و رحلوا.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 311، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 560- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 258
فجهّزوا، و أمر بعلیّ بن الحسین علیه السّلام فغلّ «4» بغلّ إلی «5» عنقه «6»، «7» ثمّ سرّح بهم فی «7» أثر الرّؤوس «8» مع محفر «9» بن ثعلبة العائذیّ و شمر بن ذی الجوشن «10»، فانطلقوا «11» بهم، حتّی «12» لحقوا بالقوم الّذین معهم الرّأس «13»، و لم یکن علیّ بن الحسین علیهما السّلام، یکلّم أحدا من القوم «14»
__________________________________________________
(1- 1) [جواهر المطالب: «الأقتاب»].
(2)- [العبرات: «فکان»].
(3)- [العبرات: «أعادوا»].
(4)- [إعلام الوری: «أن یغلّ»].
(5)- [فی إعلام الوری و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسیلة الدّارین: «فی»].
(6)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(7- 7) [فی إعلام الوری: «ثمّ سرّح به إلی» و فی وسیلة الدّارین: «و سرق بهم من»].
(8)- [فی إعلام الوری و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «الرّأس»].
(9)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «مجفر» و فی البحار و نفس المهموم: «مخفر» و فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسیلة الدّارین: «محضر»].
(10)- [زاد فی المعالی و وسیلة الدّارین: «علیه اللّعنة و العذاب، و ضمّ إلیهم ألف فارس»].
(11)- [إعلام الوری: «فانطلقا»].
(12)- [وسیلة الدّارین: «من»].
(13)- [فی العوالم و الأسرار: «الرّؤوس»، و إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین].
(14)- [نفس المهموم: «منهم (من القوم)»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 185
«1» الّذین معهم الرّأس «1» فی الطّریق کلمة «2». حتّی بلغوا «3». «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 123- 124- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 130؛ البحرانی، العوالم، 17/ 430؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 62؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 497؛ القمی، نفس المهموم،/ 421؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 121؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 368؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 253
فسار القوم بحرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم من الکوفة إلی بلد الشّام علی محامل بغیر و طاء، من بلد إلی بلد، و من منزل إلی منزل، کما تساق التّرک و الدّیلم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 55- 56
أنبأ أبو علیّ الحسن بن أحمد- و حدّثنی أبو مسعود الإصبهانیّ عنه- أنبأنا أبو نعیم الإصبهانیّ، أنبأنا سلیمان بن أحمد، أنبأنا عمرو بن إسحاق بن إبراهیم بن العلاء الحمصیّ، أنبأنا أبی، أنبأنا عمرو بن الحارث، أنبأنا عبد اللّه بن سالم، عن الزّبیدیّ، أخبرنی محمّد ابن مسلم: أنّ علیّ بن الحسین أخبره أنّهم لمّا رجعوا من الطّفّ- کان أتی به یزید بن معاویة أسیرا- فی رهط هو رابعهم.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 148، علیّ بن الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 11
قد جعل ابن زیاد الغلّ فی «5» یدیه [علیّ بن الحسین علیه السّلام] و رقبته «5»، و حملهم علی الأقتاب،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و إعلام الوری و البحار و الأسرار و نفس المهموم و المعالی].
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم: «کلمة واحدة»].
(3)- [أضاف فی إعلام الوری: «باب یزید بن معاویة» و فی الأسرار: «بدمشق» و فی نفس المهموم و المعالی:
«دمشق»].
(4)- و دستور داد علی بن الحسین علیه السّلام را غل و زنجیر گران به گردنش نهادند، سپس ایشان را به دنبال سرها با محفر بن ثعلبه عائدی و شمر بن ذی الجوشن روان کرد.
پس آنان را بیاوردند تا بدان گروهی که سرها با ایشان بود، رسیدند و علی بن الحسین علیه السّلام در تمام راه با کسی سخن نگفت.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 124
(5- 5) [فی نهایة الإرب: «یدیه و عنقه» و فی جواهر المطالب: «عنقه و فی یده»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 186
فلم یکلّمهم علیّ بن الحسین فی الطّریق «1»، حتّی بلغوا «2» الشّام. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 298- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 467؛ الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 293
و أمر بعلیّ بن الحسین علیه السّلام، فغلّ إلی عنقه، و سرّح بهم مع مخفر بن ثعلبة بن مرّة العائذیّ من عائذة قریش، و مع شمر بن ذی الجوشن و أصحابهما. و لم یکن زین العابدین علیه السّلام یکلّم «4» أحدا فی الطّریق، حتّی بلغوا باب یزید.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 53
و قال جدّی: لیس العجب من قتال ابن زیاد الحسین، و تسلیطه عمر بن سعد علی قتله و الشّمر، و حمل الرّؤوس إلیه، و إنّما العجب من خذلان یزید و ضربه بالقضیب ثنایاه، و حمل آل رسول اللّه سبایا علی أقتاب الجمال.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 163
و ذکر عبد الملک بن هاشم فی کتاب السّیرة الّذی أخبرنا القاضی الأسعد أبو برکات عبد القویّ بن أبی المعالی ابن الحبار «5» السّعدیّ- فی جمادی الاولی سنة تسع و ستّ مائة؛ بالدّیار المصریّة قراءة علیه و نحن نسمع- قال: أنبأ أبو محمّد عبد اللّه بن رفاعة بن غدیر السّعدیّ فی جمادی الاولی سنة خمس و خمسین و خمس مائة؛ قال: أنبأ أبو الحسن علیّ ابن الحسن «6» الخلعیّ، أنبأ أبو محمّد عبد الرّحمان بن عمر بن سعید النّحّاس النّحبی «7»، أنبأ أبو محمّد عبد اللّه بن جعفر بن محمّد «8» بن ریحویه «9» البغدادیّ، أنبأ أبو سعید عبد الرّحیم بن
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی نهایة الإرب].
(2)- [جواهر المطالب: «بلغ»].
(3)- در دست و گردن علی بن الحسین هم به فرمان ابن زیاد غل و زنجیر انداختند. علی بن الحسین در تمام راه‌ها هیچ نگفت تا وقتی‌که وارد شام شدند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 196
(4)- [فی المطبوع: «یتکلّم»].
(5)- [العبرات: «ابن الجباب»].
(6)- [العبرات: «الحسین»].
(7)- [العبرات: «النّیحیّ»].
(8)- [العبرات: «علیّ»].
(9)- نسخة [و فی العبرات]: «زنجویه».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 187
عبد اللّه البرقیّ، أنبأ أبو محمّد «1» عبد الملک بن هشام النّحویّ البصریّ قال:
لمّا أنفذ ابن زیاد رأس «2» الحسین علیه السّلام إلی یزید بن معاویة مع الأساری موثّقین فی الحبال، منهم «3» نساء و صبیان و صبیّات «4» من بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی أقتاب الجمال موثّقین «5» مکشّفات الوجوه و الرّؤوس!
و کلّما «6» نزلوا منزلا أخرجوا الرّأس من صندوق أعدّوه له فوضعوه علی رمح، و حرسوه «7» طول اللّیل إلی وقت «7» الرّحیل؛ ثمّ یعیدوه إلی الصندوق؛ و یرحلون «8». «9»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 149- عنه: السّمهودی، جواهر العقدین،/ 414؛ القمی، نفس المهموم،/ 423؛ المحمودی، العبرات، 2/ 260؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 62- 63
و حملوا النّساء علی الأقتاب حواسر.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 236
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «فی التّبر المذاب: ذکر هشام فی کتاب السّیر بإسناده إلی أبی محمّد ...»].
(2)- [فی جواهر العقدین مکانه: «و فی السّیرة لعبد الملک بن هشام علی ما نقله سبط بن الجوزیّ: أنّ ابن زیاد لمّا أنفذ رأس ...»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «مع»].
(4)- [لم یرد فی جواهر العقدین، و فی الدّمعة السّاکبة: «و سبیّات»].
(5)- [لم یرد فی جواهر العقدین و الدّمعة السّاکبة].
(6)- [فی جواهر العقدین: «و کانوا إذا» و فی الدّمعة السّاکبة: «و کانوا کلّما» و فی نفس المهموم مکانه: «روی سبط ابن الجوزیّ مسندا عن أبی محمّد عبد الملک بن هشام النّحویّ البصریّ فی حدیث: إنّ القوم کلّما ...»].
(7- 7) [الدّمعة السّاکبة: «إلی حین»].
(8)- [فی المطبوع: «یرحلوا» و فی الدّمعة السّاکبة: «ترحلوا»].
(9)- و علی زین العابدین و عورات اهل بیت را بفرستاد و شمر ذی الجوشن و مخفر بن ثعلبه را بر سر ایشان مسلط کرد و غل گران بر گردن امام زین العابدین علیه السّلام نهاد؛ چنان‌که دست‌های مبارکش بر گردن بسته بود. امام در راه به حمد و ثنای خدا و تلاوت قرآن و استغفار مشغول بود و هرگز با هیچکس سخن نگفت؛ الّا با عورات اهل بیت.
و ملاعین که سر حسین از کوفه بیرون آوردند، خائف بودند از قبایل عرب که غوغا کنند و از ایشان بازستانند. پس راهی که به عراق است، ترک کردند و بی‌راه می‌رفتند؛ چون به نزدیک قبیله‌ای می‌رسیدند، علوفه طلب کردندی و گفتندی که سرهای خارجی چند داریم.
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 291
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 188
رأیت فی کتاب المصابیح بإسناده إلی جعفر بن محمّد علیه السّلام، قال: قال لی أبی محمّد بن علیّ: سألت أبی علیّ بن الحسین عن حمل یزید له، فقال: حملنی علی «1» بعیر یطّلع «2» بغیر «3» و طاء، و رأس الحسین علیه السّلام علی علم و نسوتنا خلفی علی بغال، فأکف «4» و الفارطة خلفنا، و حولنا بالرّماح «5» إن دمعت «6» من أحدنا «6» عین، قرع رأسه بالرّمح «7»، حتّی إذا دخلنا دمشق، صاح صائح «8»: یا أهل الشّام! هؤلاء سبایا أهل البیت الملعون. «9»
ابن طاووس، الإقبال،/ 583- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 154؛ البحرانی، العوالم، 17/ 413؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 78- 79؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 496؛ القمی، نفس المهموم، 384- 385؛ المحمودی، العبرات، 2/ 269؛ مثله المازندرانی، معالی السبطین، 2/ 121
فصار «10» بهم محفّر «11» إلی «12» الشّام کما یسار «13» بسبایا الکفّار، یتصفّح وجوههنّ أهل الأقطار. «14»
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: «و فی مصائب الهداة قال: قال زین العابدین: حملونی علی ...»].
(2)- [لم یرد فی العبرات و فی الأسرار و المعالی: «یضلع» و فی نفس المهموم: «یظلع»].
(3)- [الأسرار: «بلا»].
(4)- [فی الأسرار: «مکفئة» و فی المعالی: «و أکفة»].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6- 6) [المعالی: «منّا»].
(7)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(8)- [الأسرار: «صائحهم»].
(9)- [أضاف فی البحار و العوالم: «بیان: قوله فأکف أی أمیل و أشرف علی السّقوط، و الأظهر «و أکفة» أی کانت البغال بأکاف أی برذعة من غیر سرج، و فرط سبق، و فی الأمر قصر به وضیّعه و علیه فی القول أسرف، و فرط القوم تقدّمهم إلی الورد لإصلاح الحوض، و الفرط بضمّتین الظّلم و الاعتداء و الأمر المجاوز فیه‌الحدّ، و لعلّ فیه أیضا تصحیفا.»].
(10)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسیلة الدّارین: «فسار»].
(11)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار، و فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «محضر»].
(12)- [تسلیة المجالس: «حتّی دخل»].
(13)- [وسیلة الدّارین: «یساق»].
(14)- محفر آنان را هم‌چون اسیران کفار که مردم شهر و دیار آنان را می‌دیدند، به شام برد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 171
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 189
ابن طاووس، اللّهوف،/ 171- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 124؛ البحرانی، العوالم، 17/ 425؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 62؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 119؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 367؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 373
و کذلک جرت الحال فی حمل رأسه الکریم، و حریمه الطّاهرات إلی دمشق، کما تحمل الأسری و السّبایا، و دخولهم إلی یزید بن معاویة علی تلک الهیئة المنکرة، و الأحوال الشّاقة، و إنفاذ ابن زیاد، یبشّر أولیاءه و أصحابه، و تابعی رأیه بقتل الحسین علیه السّلام.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 67- 68
علی محامل بغیر و طاء، و النّاس یخرجون إلی لقائهم فی کلّ بلد و منزل.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 135
و أرسل بالنّساء و الصّبیان علی «1» قتاب المطایا، و معهم «1» علیّ بن الحسین علیه السّلام، و قد جعل ابن زیاد الغلّ فی «2» یدیه، و فی عنقه «2»، «3» و لم یزالوا سائرین بهم علی تلک الحالة إلی أن وصلوا الشّام «4».
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 193- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 264
أما یبق هذا الرّزء العظیم أن تذهب علیه الأحلام، أما یجب أن تشقّق علیه القلوب فضلا عن الجیوب من عدّة الآلام، فاقیموا رحمکم اللّه المأتم و الأحزان، و البسوا علی هذا المصاب جلابیب النّیاحة و الامتحان، و انظروا إلی الحواسر من النّساء الأطاهر علی أقتاب الجمال یتصفّح وجوههنّ الرّجال، یساق بهم أساری کأنّهم بعض الیهود و النّصاری.
__________________________________________________
(1- 1) [فی الأسرار: «أقتاب الجمال و معهم» و فی نور الأبصار: «أقتاب و معه»].
(2- 2) [نور الأبصار: «یده و عنقه»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(4)- [نور الأبصار: «إلی الشّام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 190
یا للرّجال لعظم هول مصیبة جلّت مصیبتها و خطب هائل
الشّمس کاسفة لفقد إمامنا خیر الخلائق و الإمام العادل
شالکفعمی، المصباح،/ 739
قال ابن الجوزیّ: و لیس العجب إلّا من ضرب یزید ثنایا الحسین بالقضیب و حمل آل النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی أقتاب الجمال، أی «1» موثقین فی الحبال «1»، و النّساء مکشّفات الرّؤوس و الوجوه.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 119- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 29
قال: و لم یزل القوم سائرین بحرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من الکوفة إلی الشّام علی محامل بغیر و طاء من بلد إلی بلد، و من منزل إلی منزل، کما تساق أساری التّرک و الدّیلم.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 379
و أمر «2» [ابن زیاد] أن یشهروهم فی کلّ بلدة یدخلونها.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 480- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 62؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487
و لمّا تمّ قتله، حمل رأسه و حرم بیته و زین العابدین معهم إلی دمشق کالسّبایا، قاتل اللّه فاعل ذلک و أخزاه و من أمر به أو رضیه. قیل: قال لهم عند ذلک بعض الحاضرین:
ویلکم إن لم تکونوا أتقیاء فی دینکم فکونوا أحرارا فی دنیاکم.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
و أمرهم [ابن زیاد] أن یسیروا بالسّبایا و الرّأس إلی الشّام، و أن یشهروهم فی جمیع البلدان.
قال سهل: فلمّا رأیت ذلک، تجهّزت و سرت مع القوم. «3»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 110
__________________________________________________
(1- 1) [ینابیع المودّة: «موثوقین بالحبال»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «أمرهم»].
(3)- و حضرت امام زین العابدین را غل در گردن مبارکش گذاشت و مخدرات سرادق عصمت و طهارت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 191
و أوقفهم موقف السّبی و أهانهم. «1» الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 207
__________________________________________________
- را به روش اسیران بر شتران سوار کرد و با شمر و جمعی از منافقان و مخالفان از عقب آن جماعت فرستاد تا به ایشان ملحق شدند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 724
سیّد ابن طاووس از امام محمد باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: پدرم امام زین العابدین علیه السّلام می‌فرمود:
«چون ما را به نزد یزید می‌بردند، مرا بر شتر برهنه سوار کرده بودند، و مخدرات اهل بیت را بر اشترهای برهنه سوار کرده بودند و در عقب من بودند، و سر بزرگوار پدر عالیمقدارم بر سر نیزه بود و در پیش روی ما می‌بردند، و نیزه‌داران آن کافران بر دور ما احاطه کرده بودند، و هریک از ما را که می‌دیدند که آب از دیده ما جاری می‌شود، نیزه را بر سر ما می‌کوبیدند.»
با این حال ما را داخل آن شهر شوم کردند. چون داخل آن شهر شدیم ملعونی ندا کرد: «اینها اسیران اهل بیت ملعونند.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 728
(1)- پس فرمان کرد سید سجاد را با غل و زنجیر برنشاندند و اهل بیت رسول مختار را بی‌مقنعه و خمار بر هیونان سوار کردند و شمر بن ذی الجوشن را با گروهی از لشکر بر ایشان گماشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 99
به روایت شیخ مفید در کوچه‌ها و میان قبایل گردانیدند. به دیر راهب دادند. مکرر در مجالس کفر و شراب و قمار خود حاضر کردند. به دستهای بریده به شمشیر کوچک و چوب‌دستی به آن مخدوم جبرئیل و محبوب رب جلیل اشاره رساندند. این‌ها همه سهل است. من نمی‌دانم چگونه راضی شد که خواهران و دختران او از عراق تا شام در کجاوه‌های بی‌سرپوش با نامحرمان هم‌سفر باشند؛ درحالی‌که «یتصفح وجوههنّ أهل المناهل و المناقل»؛ یعنی: گردن می‌کشیدند آن اعراب بادیه که در سر چاه‌های آب بین راه بودند که ببینند آن جماعت اسیر با آن سرهای نورانی اهل بیت کدام شهریارند که به آن خواری در دست دشمنان گرفتارند. به همان‌طور که خطاب به حضرت آدم علیه السّلام شد که: «یقتل و تقتل معه أصحابه و تشهر رؤوسهم فی البلدان و معهم النّسوان کذلک سبق فی علم الواحد المنان». آه! آه! ثمّ آه! که در روایت معتبری از حضرت سید سجاد وارد است که هر وقت می‌خواستند یکی از ایشان گریه کنند، به کعب نیزه او را مانع می‌شدند.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 209
آن حضرت، سکینه را رخصت داد که بعد از شهادت او گریه کند؛ و لیکن چه فایده که ملاعین اهل کوفه و شام ایشان را از گریه هم منع کردند؛ چنانکه در بحار و عوالم است که هرگاه می‌خواست یکی از ما گریه کند، به کعب نیزه بر سر او می‌کوبیدند. عجب است که از این مصیبتها آسمان خراب نشد و اهل خود را به خود فرو نبرد.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 263
و مقریزی در خطط و آثار گفته است که: «زنان و صبیان را روانه کردند و گردن و دست‌های علی بن الحسین علیه السّلام را در غل کرد و ایشان را بر اقتاب سوار کردند.
و در کامل بهایی است که امام و عورات اهل بیت با چهارپایان خود به شام رفتند؛ زیرا که مال‌ها را غارت کرده بودند. اما چهارپایان با ایشان گذارده بودند.
و هم فرموده که شمر بن ذی الجوشن و مخفر بن ثعلبه را بر سر ایشان مسلط کرد و غل گران بر گردن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 192
و أسر من فیها؛ و ذهبوا بالرّؤوس و السّبایا إلی أهل الکوفة و منها إلی الشّام.
السّماوی، إبصار العین،/ 14
و فی التّبر المذاب: أنفذ ابن زیاد (لعنه اللّه) رأس الحسین علیه السّلام إلی یزید بن معاویة (لعنه اللّه) مع الأساری موثقین فی الحبال مع نسائه و صبیانه من بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم علی أقتاب الجمال، مکشفات الوجوه و الرّؤوس.
و أمر ابن زیاد أن یشهروهم فی کلّ بلدة یدخلونها، و کانوا کلّما نزلوا منزلا أخرجوا الرّأس من صندوق أعدوه له فوضعوه علی رمح، و حرسوه إلی حین الرّحیل، ثمّ یعیدونه إلی الصّندوق، و یرحلون.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 121
__________________________________________________
- امام زین العابدین علیه السّلام نهاد چنان‌که دستهای مبارکش بر گردن بسته بود. امام در راه به حمد و ثنای خدا و تلاوت قرآن و استغفار مشغول بود و هرگز با هیچ‌کس سخن نگفت، الّا با عورات اهل بیت علیهم السّلام.
و بالجمله آن منافقان سرهای شهدا را بر نیزه کرده و در پس روی اهل بیت رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم می‌کشیدند و ایشان را شهربه‌شهر و منزل به منزل با تمام شماتت و ذلّت کوچ می‌دادند و به هر قریه و قبیله می‌بردند تا شیعیان علی علیه السّلام پند گیرند و از خلافت آل علی علیه السّلام مأیوس گردند و دل بر طاعت یزید ملعون بندند، و اگر هریک از زنان و کودکان بر کشتگان می‌گریستند نیزه‌دارانی که بر ایشان احاطه کرده بودند کعب نیزه بر سر ایشان می‌زدند و آن بی‌کسان ستمدیده را می‌آوردند تا ایشان را به دمشق رسانیدند.
چنان‌چه سید بن طاووس رحمه اللّه در کتاب اقبال نقلا عن کتاب مصابیح النور از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که پدرم حضرت باقر علیه السّلام فرمود که، از پدرم حضرت علی بن الحسین علیه السّلام از بردن او نزد یزید پرسیدم، فرمود: «سوار کردند مرا بر شتری که لنگ بود بدون روپوشی و جهازی و سر حضرت سید الشهدا علیه السّلام بر نیزه بلندی بود و زنان ما پشت سر من بودند بر استران پالان‌دار.»
و الفارطة خلفنا و حولنا فارطه یعنی آن جماعتی که از قوم پیش پیش می‌روند که اسباب آب خود را درست کنند، یا آن‌که مراد آن جماعتی است که از حد درگذشتند در ظلم و ستم و به هر معنی باشد یعنی این نحو مردم پشت سر ما و گرد ما بودند با نیزه‌ها، هرگاه یکی از ما چشمش می‌گریست سر او را به نیزه می‌کوبیدند تا آن‌گاه که وارد دمشق شدیم و چون داخل آن بلده شدیم فریاد کرد فریادکننده‌ای: «یا أهل الشّام هؤلاء سبایا أهل البیت الملعون» (نعوذ باللّه).
و از تبر مذاب و غیره نقل شده:
عادت کفاری که همراه سرها و اسیران بودند این بود که در همه منازل سر مقدس را از صندوق بیرون می‌آوردند و بر نیزه‌ها می‌زدند و وقت رحیل عود به صندوق می‌دادند و حمل می‌کردند و در اکثر منازل مشغول شرب خمر می‌بودند. و در جمله از آنها بود: مخفر بن ثعلبه و زحر بن قیس و شمر و خولی و دیگران لعنهم اللّه جمیعا.
قمی، منتهی الآمال،/ 495- 496
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 193
فی تذکرة السّبط: ثمّ إنّ ابن زیاد حطّ الرّؤوس فی الیوم الثّانی و جهّزها و السّبایا إلی الشّام. إلی أن قال: فلمّا أنفذ ابن زیاد رأس الحسین علیه السّلام إلی یزید بن معاویة مع الاساری و الرّؤوس کلّها، و کلّها نزلوا منزلا أخرجوا الرّأس من صندوق أعدّ له، فوضعوه علی رمح و حرسوه طول اللّیل إلی وقت الرّحیل، ثمّ یعیدونه إلی الصّندوق و یرحلون.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 396
یظهر من روایة الشّیخ ابن نما فی مثیر الأحزان من قول الرّجل: فنزلنا أوّل مرحلة رحلنا من کربلاء علی دیر نصاری، أنّ القوم ساروا بالرّؤوس من طریق کربلاء و الموصل کما یظهر ذلک من جملة من التّواریخ، لا من طریق القادسیّة «1» إلی الشّام، و یظهر أنّهم نزلوا أوّل مرحلة بکربلاء، ثمّ منه إلی الدّیر و منه إلی الموصل، و نزلوا فی کربلاء فی جنب الباب الّذی یسمّونه فی زماننا بباب السّدر من صحن مولانا أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام، و هناک مسجد یسمّی بمسجد الرّأس، و إنّا کلّما تصفحنا عن وجه تسمیة هذا بمسجد الرّأس لم نجد له وجها و مناسبة. و الّذی یظهر من نزولهم فی کربلاء أنّهم وضعوا الرّأس هناک فسمّی بمسجد الرّأس.
و یؤیّد ذلک ما فی المناقب قال: و من مناقب الحسین علیه السّلام ما نجد من المشاهد الّذی یقال لها مشهد الرّأس من کربلا إلی عسقلان ...
و ما یقال: إنّ شمر علیه اللّعنة وضع الرّأس هناک یوم قتل فیه الحسین. فکلام لا مستند له.
و یؤیّد ما ذکرنا ما فی الکامل البهائیّ، قال: إنّ حاملی الرّأس لمّا خرجوا من الکوفة أخذوا من غیر الطّریق المعروف، و ترکوا الطّریق المعروف خوفا من قبائل العرب أن یخرجوا علیهم و یأخذوا الرّأس منهم.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 401- 402
ثمّ أمر ابن زیاد بنساء الحسین علیه السّلام و صبیانه، فجهّزوا و أمر بعلیّ بن الحسین علیهما السّلام،
__________________________________________________
(1)- [القادسیّة کانت فی طریق الکوفة إلی المدینة لا فی طریقها إلی الشّام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 194
فغلّ بغلّ إلی عنقه (و فی روایة) فی یدیه و رقبته، ثمّ سرح بهم فی أثر الرّؤوس مع محفر بن ثعلبة العائذیّ، و شمر بن ذی الجوشن، و حملهم علی الأقتاب، و ساروا بهم، کما یسار بسبایا الکفّار.
فانطلقوا بهم حتّی لحقوا بالقوم الّذین معهم الرّؤوس، فلم یکلّم علیّ بن الحسین علیهما السّلام أحدا منهم فی الطّریق بکلمة، حتّی بلغوا الشّام. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 615، لواعج الأشجان،/ 217- 218
علیّ بن الحسین مغلولة یدیه إلی عنقه و عیاله معه علی حال، تقشعرّ منها الأبدان [...].
و أمرهم أن یلحقوا الرّؤوس، و یشهروهم فی کلّ بلد یأتونها.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 442
و فی التّبر المذاب: أنفذ ابن زیاد برأس الحسین إلی یزید بن معاویة مع الاساری موثّقین فی الحبال، مع نسائه و صبیانه من بنات رسول اللّه علی أقتاب الجمال مکشّفات الوجوه و الرّؤوس، و أمر ابن زیاد أن یشهروهم فی کلّ بلدة یدخلونها، و کانوا کلّما نزلوا منزلا أخرجوا الرّأس من صندوق أعدّوه له، فوضعوه علی رمح، و حرسوه إلی حین الرّحیل، ثمّ یعیدونه إلی الصّندوق، و یرحلون.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 368
__________________________________________________
(1)- سپس دستور داد که زنان و کودکان آماده حرکت شوند و امر کرد که حضرت علی بن الحسین را بر مرکب سوار نموده زنجیر به گردن حضرتش بیفکنند. در روایت دیگر آمده که دستهای امام را نیز با زنجیر بستند. بدین‌گونه کاروان اسیران زیر نظر مخفر بن ثعلبه عائذی و شمر بن ذی الجوشن سوار بر چهارپایان با شتاب بسیار مانند کافران به جانب شام حرکت کردند، تا به سرهای مقدس رسیدند.
در طول راه امام زین العابدین کمترین سخنی با گماشتگان حکومت به میان نیاورده، تا به شام رسیدند.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 264
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 195

حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن إسحاق رحمه اللّه، قال: حدّثنا عبد العزیز بن یحیی البصریّ، قال: أخبرنا محمّد بن زکریا، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن یزید، قال: حدّثنا أبو نعیم، قال: حدّثنی «1» حاجب عبید اللّه بن زیاد [...] «2» فلقد حدّثنی جماعة کانوا خرجوا فی تلک الصّحبة: أنّهم کانوا یسمعون باللّیالی نوح الجنّ علی الحسین علیه السّلام إلی الصّباح. «3»
الصّدوق، الأمالی،/ 165، 166- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 155؛ البحرانی، العوالم، 17/ 395؛ القمی، نفس المهموم،/ 433؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 384؛ المحمودی، العبرات، 2/ 271؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 164
قال الطّبریّ: و سمع نوح الملائکة فی أوّل منزل نزلوا قاصدین إلی الشّام:
أیّها القاتلون جهلا حسینا أبشروا بالعذاب و التّنکیل
کلّ أهل السّماء یدعو «4» علیکم من نبیّ و مرسل «5» و قبیل
قد لعنتم علی لسان ابن دا ود و موسی و صاحب الإنجیل «6»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(2)- [من هنا حکاه فی روضة الواعظین].
(3)- جمعی که با آن سر رفته بودند، باز گفتند که شب‌ها نوحه جن را تا صبح بر حسین می‌شنیدند.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 166
(4)- [حول البکاء: «تدعو»].
(5)- [حوال البکاء: «و ملک»].
(6)- در کتاب عوالم به روایت طبری مسطور است که: اهل بیت چون آهنگ شام کردند، در اول منزل نوحه ملائکه را به قرائت این اشعار اصغا کردند:
أیّها القاتلون جهلا حسینا! أبشروا بالعذاب و التّنکیل
کلّ أهل السّماء یدعو علیکم من نبیّ و مرسل و قتیل
قد لعنتم علی لسان ابن داود و موسی و صاحب الإنجیل
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 233- 234
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 196
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 63- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 236؛ البحرانی، العوالم، 17/ 481؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 531؛ دانشیار، حول البکاء،/ 116
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 197

(و حدّثنا) عین الأئمّة أبو الحسن علیّ بن أحمد الکرباسیّ الخوارزمیّ، حدّثنا الشّیخ الإمام أبو یعقوب یوسف بن محمّد البلالیّ؛ حدّثنا الإمام السّیّد المرتضی أبو الحسن محمّد ابن محمّد بن زید الحسینیّ الحسنیّ؛ أخبرنا الحسن بن أحمد الفارسیّ، أخبرنا علیّ بن عبد الرّحمان؛ حدّثنا محمّد بن منصور، حدّثنا أحمد بن عیسی بن زید بن حسین، عن أبی خالد؛ عن زید، عن ابن لهیعة قال «1»: کنت «2» أطوف بالبیت إذا أنا برجل یقول: اللّهمّ اغفر لی، و ما أراک فاعلا!
فقلت له: یا عبد اللّه! اتّق اللّه لا تقل مثل هذا، فإنّ ذنوبک لو کانت مثل قطر الأمطار، و ورق الأشجار، و استغفرت اللّه غفرها لک، فإنّه غفور رحیم «3». فقال لی: تعال حتّی أخبرک بقصّتی «4».
فأتیته، فقال «5»: اعلم أنّا «6» کنّا خمسین نفرا «7» حین قتل الحسین بن علیّ؛ و سلّم إلینا رأسه لنحمله إلی یزید بالشّام «7»، «8» فکنّا إذا أمسینا «9» نزلنا وادیا و «9» وضعنا الرّأس فی
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز مکانه: «روی ابن لهیعة و غیره، قال ...»، و فی الأسرار: «فاعلم أنّه قد ذکر جمع من أصحاب المقاتل ما یتعلّق بالرّأس الشّریف روحی له الفداء ممّا وقع فی منزل من المنازل فیما بین الکوفة و الشّام إلّا أنّهم لم یعیّنوا ذلک المنزل و لم یذکروا اسمه و بیان ذلک إنّهم، قالوا: أنّه روی ابن لهیعة و غیره حدیثا، أخذنا موضع الحاجة، قال ...»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة مکانه: « (فی البحار) قال صاحب المناقب و السّیّد رحمه اللّه و اللّفظ لصاحب المناقب: «روی ابن لهیعة و غیره، حدیثا أخذنا منه موضع الحاجة، قال: کنت ...»].
(3)- [أضاف فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «قال»].
(4)- [مدینة المعاجز: «بقضیّتی»].
(5)- [مدینة المعاجز: «فقال لی»].
(6)- [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «أنّنا»].
(7- 7) [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «ممّن سار مع رأس الحسین علیه السّلام إلی الشّام»].
(8)- [لم یرد فی العبرات].
(9- 9) [لم یرد فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 198
تابوت، و شربنا «1» الخمور حوالی التّابوت إلی الصّباح «1»، فشرب أصحابی لیلة حتّی سکروا و لم أشرب معهم. فلمّا جنّ اللّیل سمعت رعدا و «2» برقا، و إذا أبواب السّماء قد فتحت، فنزل آدم و نوح و إبراهیم و إسحاق و إسماعیل «3» و نبیّنا محمّد صلوات اللّه علیهم، و معهم جبرئیل‌و خلق «4» من الملائکة، فدنا جبرئیل من التّابوت، فأخرج الرّأس «5» و قبّله و ضمّه، ثمّ فعل الأنبیاء کذلک، ثمّ بکی «5» النّبیّ محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم علی رأس الحسین؛ فعزّاه الأنبیاء علیهم السّلام، و قال له جبرئیل: یا محمّد! إنّ اللّه تبارک و تعالی أمرنی أن أطیعک فی امّتک، فإن أمرتنی زلزلت بهم الأرض، و جعلت عالیها سافلها کما فعلت بقوم لوط.
فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم: لا یا جبرئیل، فإنّ لهم معی موقفا بین یدی اللّه عزّ و جلّ یوم القیامة.
«6» قال: ثمّ صلّوا علیه؛ ثمّ أتی قوم من الملائکة، فقالوا: إنّ اللّه تبارک و تعالی أمرنا بقتل الخمسین «7». فقال لهم النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم: شأنکم بهم. قال «8»: فجعلوا یضربونهم بالحربات، و قصدنی واحد منهم بحربته «9» لیضربنی «6» فصحت: «10» الأمان الأمان یا رسول اللّه! فقال لی «11»: اذهب فلا غفر اللّه لک «12»! قال «8»: فلمّا أصبحت رأیت أصحابی «13» جاثمین رمادا.
__________________________________________________
(1- 1) [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «الخمر حول التّابوت»].
(2)- [أضاف فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «رأیت»].
(3)- [أضاف فی مدینة المعاجز: «و یعقوب»].
(4)- [أضاف فی مدینة المعاجز: «کثیر»].
(5- 5) [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و ضمّه إلی نفسه ثمّ (و) قبّله، ثمّ کذلک فعل الأنبیاء علیهم السّلام کلّهم و بکی»].
(6- 6) [مدینة المعاجز: «ثمّ جاءت الملائکة نحونا لیقتلونا»].
(7)- [الأسرار: «قتلة الحسین»].
(8)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(9)- [العوالم: «بحربة»].
(10)- [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فقلت»].
(11)- [لم یرد فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(12)- [إلی هنا حکاه فی مدینة المعاجز].
(13)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «کلّهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 199
«1» «و رویت» هذا الحدیث بإسنادی إلی أبی عبد اللّه الحدّادیّ، عن أبی جعفر الهنداونیّ؛ بإسناده إلی ابن لهیعة، و فیه زیادة عند قوله (لنحمله «1» «2» إلی یزید) قال: «3» و کان کلّ من «3» قتله جفّت یده؛ و فیه بعد «4» (سمعت صوت رعد «5»): لم أسمع مثله، فقیل: قد أقبل محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم؛ و سمعت بصهیل «6» الخیل، و قعقعة السّلاح مع جبرئیل و میکائیل و إسرافیل و الکرّوبیین و الرّوحانیین و المقرّبین، و فیه: فشکا النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم إلی النّبیّین و الملائکة، و قال: قتلوا ولدی و قرّة عینی. فکلّهم قبّل الرّأس و ضمّه إلی صدره، و الباقی «7» من الحدیث یقرب بعضه «7» من بعض.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 87- 88- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 262- 263؛ مثله السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 273؛ المجلسی، البحار، 45/ 125- 126؛ البحرانی، العوالم، 17/ 425- 427؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 74- 75؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487- 488
کنز المذکّرین: قال الشّعبیّ: رأیت رجلا متعلّقا بأستار الکعبة و هو یقول: اللّهمّ اغفر لی و لا أراک تغفر لی. فسألته عن ذنبه.
فقال: کنت من الوکلاء علی رأس الحسین علیه السّلام و کان معی خمسون رجلا فرأیت غمامة بیضاء من نور، قد نزّلت من السّماء إلی الخیمة و جمعا کثیرا أحاطوا بها، فإذا «8» فیهم آدم، و نوح، و إبراهیم، و موسی، و عیسی، ثمّ نزلت أخری، و فیها النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و جبرائیل، و میکائیل، و ملک الموت، فبکی النّبیّ، و بکوا معه جمیعا، فدنی ملک الموت، و قبض
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «ثمّ قال صاحب المناقب: و بإسنادی إلی أبی عبد اللّه الحدّادیّ، عن أبی جعفر الهندوانیّ بإسناده فی هذا الحدیث، (و باسناد آخر) فیه زیادة عند قوله: لیحمله»].
(2)- [فی العبرات: «لیحمله»].
(3- 3) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «کلّ من» و فی العبرات: «و من»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «إذ»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «برق»].
(6)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «صوت صهیل»].
(7- 7) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «یقرب بعضها»].
(8)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 200
تسعا و أربعین، «1» فوثب علیّ رجل «2» «1»، فوثبت علی رجلی «3» و قلت: یا رسول اللّه! الأمان الأمان، فو اللّه ما شایعت فی قتله، و لا رضیت.
فقال: ویحک و أنت تنظر إلی ما یکون؟ فقلت: نعم. فقال: یا ملک الموت خلّ عن قبض روحه، فإنّه لا بدّ أن یموت «4» یوما. فترکنی، و خرجت إلی هذا الموضع تائبا علی ما کان منّی.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 59- 60- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 269؛ المجلسی، البحار، 45/ 303؛ البحرانی، العوالم، 17/ 624- 625؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 183
فروی ابن لهیعة و غیره حدیثا أخذنا منه موضع الحاجة، قال: کنت أطوف بالبیت فإذا «5» برجل یقول: اللّهمّ اغفر لی و ما أریک فاعلا.
فقلت له: یا عبد اللّه! اتّق اللّه و لا تقل مثل «6» ذلک فإنّ ذنوبک لو کانت «6» مثل قطر الأمطار و ورق الأشجار، فاستغفرت اللّه غفرها «7» لک فإنّه غفور رحیم. قال: فقال لی:
تعال حتّی أخبرک بقصّتی. فأتیته.
فقال: اعلم إنّا کنّا خمسین نفرا ممّن سار مع رأس «8» الحسین علیه السّلام إلی الشّام، فکنّا إذا أمسینا وضعنا الرّأس فی تابوت، و شربنا الخمر «9» حول التّابوت «9» فشرب أصحابی لیلة حتّی سکروا، و لم أشرب معهم، «10» فلمّا جنّ «10» اللّیل سمعت رعدا، و رأیت «11» برقا، فإذا
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(2)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
(3)- [مدینة المعاجز: «رجلیه»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «یموت موتا»].
(5)- [تسلیة المجالس: «و إذا أنا»].
(6- 6) [تسلیة المجالس: «هذا، فلو أنّ ذنوبک»].
(7)- [تسلیة المجالس: «لغفر»].
(8)- [تسلیة المجالس: «برأس»].
(9- 9) [تسلیة المجالس: «حوله»].
(10- 10) [تسلیة المجالس: «و جنّ علینا»].
(11)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 201
أبواب السّماء قد فتحت، و نزل آدم و نوح و إبراهیم و إسماعیل و إسحاق و نبیّنا محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و علیهم أجمعین، و معهم «1» جبرئیل، و خلق «2» من الملائکة، فدنا جبرئیل من «3» التّابوت و أخرج الرّأس و ضمّه إلی نفسه «4» و قبّله ثمّ کذلک فعل الأنبیاء «5» کلّهم «6»، و بکی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم علی رأس الحسین علیه السّلام و عزّاه الأنبیاء.
و قال له «7» جبرئیل علیه السّلام: یا محمّد! إنّ اللّه تبارک و تعالی أمرنی أن أطیعک فی امّتک، فإن أمرتنی زلزلت بهم الأرض و جعلت عالیها سافلها کما فعلت بقوم لوط.
فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: لا «8» یا جبرئیل! فإنّ «9» لهم معی «9» موقفا بین یدی اللّه یوم القیامة.
ثمّ جاء الملائکة نحونا لیقتلونا. فقلت: الأمان الأمان «7» یا رسول اللّه! فقال: اذهب فلا غفر اللّه لک. «10»
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «و معه»].
(2)- [تسلیة المجالس: «خلق کثیر»].
(3)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «مع»].
(4)- [زاد فی تسلیة المجالس: «و بکی»].
(5)- [زاد فی تسلیة المجالس: «و الملائکة»].
(6)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(7)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(8)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(9- 9) [تسلیة المجالس: «لی معهم»].
(10)- ابن لهیعة و دیگری حدیثی روایت کرده است که ما از آن حدیث همان مقدار که نیازمندیم، نقل می‌کنیم. گوید: به طواف خانه کعبه بودم که دیدم مردی می‌گوید: «بار الها! مرا بیامرز و گمان ندارم که بیامرزی.»
او را گفتم: «ای بنده خدا! از خدا بپرهیز و چنین سخن بر زبان میار که اگر به شماره قطره‌های باران و برگ درختان گناه داشته باشی و از خدا آمرزش بخواهی، خدایت می‌آمرزد که او آمرزنده و مهربان است.»
گوید: مرا گفت: «بیا تا سرگذشت خودم را برای تو بیان کنم.»
به همراهش رفتم. پس گفت: «بدان که من جزو همان 50 نفری بودم که سر بریده حسین را به شام می‌بردیم. برنامه چنین بود که چون شب می‌شد، سر را در صندوقی می‌نهادیم و خود بر گرد آن می‌نشستیم و به شرابخواری و میگساری می‌پرداختیم. شبی رفقای من همگی می خورده و مست شده بودند و من نخورده بودم. چون تاریکی شب همه جا را فرا گرفت، صدای رعدی شنیدم و برقی درخشید، دیدم که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 202
__________________________________________________
- درهای آسمان گشوده شد و آدم، نوح، ابراهیم، اسماعیل، اسحاق و پیغمبر ما محمد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و علیهم اجمعین فرود آمدند و جبرئیل و جمعی از فرشتگان نیز به همراه‌شان بودند. جبرئیل به نزدیک صندوق آمد و سر را بیرون آورد و بر سینه گرفت و بوسیدش. سپس پیغمبران همگی چنین کردند. رسول خدا بر بالین سر بریده گریه کرد و پیغمبران حضرتش را تسلیت عرض کردند. جبرئیل به آن حضرت عرض کرد: «ای محمد! خدای تبارک و تعالی به من دستور فرموده است که شما هر امری درباره امت بفرمایید، من اجرا کنم.» اگر دستور می‌فرمایید تا زمین را به لرزش درآورم و زیر و رویش کنم؛ چنانچه به قوم لوط نمودم.»
رسول خدا فرمود: «نه ای جبرئیل! آنان را با من به روز قیامت در پیشگاه الهی موقفی است.»
پس فرشتگان به سوی ما آمدند تا ما را بکشند. من گفتم: «یا رسول اللّه، امان، امان!»
فرمود: «برو که خدایت نیامرزد.» فهری، ترجمه لهوف،/ 172- 173
سید ابن طاووس و دیگران از ابن ابی لهیعه روایت کرده‌اند که گفت: من در دور خانه کعبه طواف می‌کردم. ناگاه مردی را دیدم که می‌گفت: «خداوندا! مرا بیامرز و دانم که نیامرزی.»
گفتم: «ای بنده خدا! بترس از خدا و مثل این سخن را مگو، زیرا که اگر گناهان تو مثل قطرات باران و برگ درختان باشد، و از خدا طلب آمرزش نمایی، امید آمرزش هست، و خدا آمرزنده و مهربان است.»
آن مرد گفت: «بیا تا من قصه خود را برای تو بیان کنم. سپس مرا به کناری برد و گفت: من در میان آن پنجاه نفر بودم که بر سر امام حسین علیه السّلام موکّل بودند در راه شام. هر شب صندوقی که سر آن سرور در آن بود، در میان می‌گذاشتیم و شراب می‌خوردیم. در یکی از شبها، ایشان شراب خوردند و من شراب نخوردم. چون آنها به خواب رفتند، صداها مانند رعد و برق از آسمان شنیدم که هرگز چنین صدایی نشنیده بودم. صدایی شنیدم که کسی ندا کرد: «محمد مصطفی می‌آید.» ناگاه دیدم که درهای آسمان گشوده شد و صدای صهیل اسبان و قعقعه سلاح مردان به گوش آمد. دیدم که حضرت آدم و نوح و ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و حضرت پیغمبر آخر الزمان صلّی اللّه علیه و اله و سلّم با جبرئیل امین و میکائیل و اسرافیل و کروبیان و روحانیان و ملائکه مقرّبان از آسمان به زیر آمدند. سپس جبرئیل نزدیک صندوق آمد و سر مبارک سید شهدا را بیرون آورد و بوسید و بر سینه خود چسباند و گریست. همه پیغمبران آن سر را می‌گرفتند و می‌بوسیدند و می‌گریستند و تعزیت رسول خدا می‌گفتند، و آن حضرت هم می‌گریست.»
و به روایت دیگر: حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلّم به ایشان گفت: «ببینید با فرزند من و نور دیده من چه کردند.»
ناگاه جبرئیل به نزد حضرت رسالت آمد و گفت: «یا رسول اللّه! حق تعالی مرا مأمور گردانده است که تو را در حقّ این امّت جفاکار اطاعت کنم. اگر می‌فرمایی، زمین را به لرزه می‌آورم و سرنگون می‌کنم؛ چنان‌چه بر قوم لوط کردم.»
حضرت فرمود: «نه ای جبرئیل! می‌خواهم که در قیامت با ایشان خصمی کنم.»
پس آن حضرت با ارواح انبیا و ملائکه سما بر سر سید شهدا نماز کردند و بر او صلوات فرستادند. ناگاه گروهی از ملائکه نازل شدند و گفتند: «یا رسول اللّه! خدا ما را امر کرده است که این پنجاه نفر را به قتل آوریم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 203
__________________________________________________
- حضرت فرمود: «آنچه مأمور شده‌اید، به عمل آورید.»
ایشان حربه‌های آتش داشتند و به هرکس حربه می‌زدند، آتش در او می‌گرفت و می‌سوخت. پس، یکی از ایشان قصد من کرد. من فریاد برآوردم که: «الامان یا رسول اللّه!»
حضرت فرمود: «برو که خدا تو را نیامرزد.»
چون صبح شد، دیدم که همه رفیقان من خاکستر شده بودند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 725- 726
و در منزل نخستین چون فرود شدند و اهل بیت را فرود آوردند، آن پنجاه تن سوار که حافظ و حامل سر مبارک بودند نیز پیاده شدند و کناری گرفتند و آن سر مبارک را در صندوقی نهاده در کنار خویش جای دادند و مجلسی بساختند و بگساریدن کاسات خمر و عقار 1 پرداختند، چند که مست طافح 2 گشتند و خرد را به‌درود گفتند و بخفتند.
یک تن از آن سواران را که رغبت نبود و شرب نفرمود لختی بیدار نشست و دیده بر دریچه آسمان بست. ناگاه بانگ رعدی شنید و بارقه 3 برقی دید. چون نیک نگریست، درهای آسمان را فراز یافت و همی دید که: آدم و نوح و ابراهیم و اسمعیل و اسحق و خاتم انبیاء محمّد مصطفی از آسمان فرود شدند. و جبرئیل با جماعتی از فریشتگان خدمت مصطفی را ملازمت داشتند، چون بر سر صندوق رسیدند، جبرئیل آن سر مطهر را برگرفت و ببوسید و بر سینه خود بچفسانید و پیغمبران هریک کار بدینگونه کردند و مصطفی را تعزیت گفتند و بگریستند و رسول خدا از همگان افزون بگریست.
این وقت جبرئیل گفت: «ای محمد! خداوند مرا در تحت حکومت تو باز داشته، اگر فرمان کنی زمین را بر امّت تو واژگون کنم، چنان‌که بر قوم لوط 4 کردم.» آن حضرت فرمود: «مرا در حضرت حق با ایشان حسابی است.» آن‌گاه فریشتگان به عرض رسانیدند که: «خداوند ما را به هلاکت این پنجاه تن فرمان داده.»
فرمود: «فرمان به شما است.»
لا جرم آن فریشتگان هریک حربه‌ئی به دست کردند و هریک را زخمی زدند. چون نوبت به آن یک رسید که هشیار و بیدار بود، فریاد برداشت که: «یا رسول اللّه! الامان الامان.» آن حضرت فرمود: «دور شو که خدایت نیامرزد.» لا جرم فریشتگان او را به سلامت گذاشتند و درگذشتند. در بامداد یک تن از آن جماعت زنده نماند، بلکه همگان رماد 5 بودند.
سید ابن طاوس و صاحب مناقب گوید: جماعتی مردی را در مکه دیدند که به استار کعبه آویخته و همی گوید:
اللّهم اغفر لی و ما أریک فاعلا له.
یعنی: «ای پروردگار من! مرا بیامرز و همی دانم که نیامرزی.»
او را گفتند: «لب فرو بند، اگر گناه تو از قطرات باران و برگ درختان افزون باشد، آرزو می‌رود که خداوند معفو دارد. تو چه کردی که از رحمت خدای مأیوس گشتی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 204
ابن طاووس، اللّهوف،/ 172- 173- عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 373- 374؛ القمی، نفس المهموم،/ 424- 425؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 400
فی اللّهوف: روی عبد اللّه بن لهیعة- علی وزن سفینة کان قاضی مصر، محدّثا و موثوقا به- قال: کنت أطوف بالبیت، فإذا برجل یقول: اللّهمّ اغفر لی، و ما أراک فاعلا. فقلت له: یا عبد اللّه! اتّق اللّه و لا تقل مثل ذلک، فإنّ ذنوبک لو کانت مثل قطر الأمطار، و ورق الأشجار، و استغفرت اللّه غفرها لک فإنّه غفور رحیم.
قال: فقال لی: تعال حتّی أخبرک بقصّتی. فأتیته.
فقال: اعلم إنّا کنّا خمسین نفرا ممّن سار مع رأس الحسین علیه السّلام إلی الشّام فکنّا إذا أمسینا وضعنا الرّأس فی تابوت و شربنا الخمور حول التّابوت، فشرب أصحابی لیلة حتّی سکروا، و لم أشرب معهم، فلمّا جنّ اللّیل سمعت رعدا، و رأیت برقا، فإذا أبواب السّماء قد فتحت، و نزل آدم و نوح و إبراهیم و إسماعیل و إسحاق علیهم السّلام و نبیّنا محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و معهم جبرئیل و خلق من الملائکة، فدنا جبرئیل من التّابوت و أخرج الرّأس و ضمّه إلی نفسه، و قبّله، و بکی، ثمّ کذلک فعل الأنبیاء کلّهم، و بکی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم علی رأس الحسین علیه السّلام و عزّاه الأنبیاء.
و فی البحار قال: سمعت دویا من السّماء، فإذا مناد ینادی: یا آدم اهبط. فهبط، و معه کثیر من الملائکة، ثمّ سمعت منادیا ینادی: یا إبراهیم اهبط. فهبط، و معه کثیر من الملائکة، ثمّ سمعت منادیا ینادی: یا موسی اهبط. فهبط، و معه کثیر من الملائکة، ثمّ
__________________________________________________
- آن مرد این قصه را به شرح کرد، چه خود آن‌کس بوده که پیغمبر فرمود: «خدایت نیامرزاد.»
(1). عقار (بضمّ عین): شراب.
(2). طافح: بسیار مست.
(3). بارقه: ابر دارای برق.
(4). قرآن کریم قصه ایشان را در سوره هود (11) و حجر (15) بیان می‌کند.
(5). رماد: خاکستر.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 99- 100
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 205
سمعت منادیا ینادی: یا عیسی اهبط. فهبط، و معه کثیر من الملائکة، ثمّ سمعت دویا عظیما و منادیا ینادی: یا محمّد اهبط. فهبط، و معه خلق کثیر من الملائکة، فأحدق الملائکة بالتّابوت.
و فی روایة: إنّ محمّدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم قعد تحت الرّأس و هو علی الرّمح، فانحنی الرّمح، و وقع الرّأس فی حجر رسول اللّه، فأخذه، و جاء به إلی آدم علیه السّلام فقال: یا أبی آدم! أما تری ما فعلت امّتی بولدی من بعدی؟ قال: فاقشعر لذلک جلدی. إلخ، انتهی.
و قال له جبرئیل: یا محمّد! إنّ اللّه تبارک و تعالی أمرنی أن أطیعک فی أمّتک، فإن أمرتنی زلزلت بهم الأرض، و جعلت عالیها سافلها کما فعلت بقوم لوط. فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: لا یا جبرئیل، فإنّ لهم معی موقفا بین یدی اللّه یوم القیامة.
ثمّ أتی قوم من الملائکة، و قالوا: إنّ اللّه تبارک و تعالی أمر بقتل الخمسین. فقال لهم النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: شأنکم بهم. فجعلوا یضربونهم بحربات، ثمّ قصدنی واحد منهم بحربة یضربنی.
فقلت: الأمان! الأمان یا رسول اللّه. فقال: اذهب فلا غفر اللّه لک. فلمّا أصبحت أتیت إلی أصحابی، فرأیتهم جاثمین.
و فی البحار قال: قال صاحب المناقب: حکی الرّجل، قال: سمعت صوت برق لم أسمع مثله، فقیل: قد أقبل محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. فسمعت صوت صهیل الخیل، و قعقعة السّلاح مع جبرئیل، و إسرافیل و الکرّوبیّین، و الرّوحانیّین و المقرّبین. فشکا النّبیّ إلی الملائکة و النّبیّین، و قال: قتلوا ولدی و قرّة عینی، و کلّهم قبّل الرّأس، و ضمّه إلی صدره.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 123- 124
و حدّث ابن لهیعة: إنّه رأی رجلا متعلّقا بأستار الکعبة یستغیث بربّه، ثمّ یقول: و لا أراک فاعلا، فأخذته ناحیة، و قلت: إنّک لمجنون، فإنّ اللّه غفور رحیم، و لو کانت ذنوبک عدد القطر لغفرها لک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 206
قال لی: اعلم کنت ممّن سار برأس الحسین إلی الشّام، فإذا أمسینا وضعنا الرّأس و شربنا حوله. و فی لیلة کنت أحرسه و أصحابی رقود، فرأیت برقا و خلقا، أطافوا بالرّأس، ففزعت، و أدهشت، و لزمت السّکوت، فسمعت بکاءا و عویلا و قائلا، یقول: یا محمّد! إنّ اللّه أمرنی أن أطیعک، فلو أمرتنی أن أزلزل بهؤلاء الأرض کما فعلت بقوم لوط. فقال له: یا جبرئیل! إنّ لی موقفا معهم یوم القیامة بین یدی ربّی سبحانه.
فصحت: یا رسول اللّه! الأمان. فقال لی: اذهب فلا غفر اللّه لک. فهل تری اللّه یغفر لی؟
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 442- 443
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 207

أبو أحمد، قال: أخبرنا أبو حاتم الرّازیّ محمّد بن إدریس [عن ابن لهیعة]، عن أبی قبیل قال:
لمّا حمل رأس الحسین رضی اللّه عنه وضعوه، و هم یشربون، فخرجت کفّ من [حائط] فیها قلم، فکتبت سطرا بدم «1»:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 583 رقم 1095
حدّثنا «2» زکریّا بن یحیی السّاجیّ، ثنا محمّد بن عبد الرّحمان بن صالح الأزدیّ، ثنا السّریّ بن منصور بن عمّار، عن أبیه «3»، عن ابن لهیعة «4»، عن أبی قبیل، قال:
لمّا قتل الحسین بن علیّ- رضی اللّه عنهما- احتزّوا رأسه و قعدوا فی أوّل مرحلة یشربون النّبیذ «5» و یتحیّون «6» بالرّأس «7» «5»، فخرج علیهم قلم من حدید «8» من
__________________________________________________
(1)- ما وضعناه بین المعقوفین الثّانیین کان محلّه فی أصلی فارغا و بیاضا و أخذناه من الحدیث: (454) فی الباب (37) من السّمط الثّانی من کتاب فرائد السّمطین: ج 2 ص 166، ط 1، و من الحدیث: (443) من مناقب ابن المغازلی ص 388 ط 1.
(2)- [فی ابن عساکر: «أخبرنا أبو علیّ الحسن بن أحمد و جماعة إذنا، قالوا: أنبأنا أبو بکر محمّد بن عبد اللّه ابن ریذه، أنبأنا سلیمان بن أحمد، أنبأنا»، و فی کفایة الطّالب: «أخبرنا بما عنده یوسف الحافظ بحلب، أخبرنا ابن أبی زید، أخبرنا محمود بن إسماعیل، أخبرنا أبو الحسین بن فاذشاه، أخبرنا الإمام أبو القاسم الطّبرانی، حدّثنا»، و فی ابن العدیم: «أنبأنا أبو نصر محمّد بن هبة اللّه بن الشّیرازیّ، قال: أخبرنا الحافظ أبو القاسم علیّ ابن الحسن، قال: أخبرنا أبو علیّ الحسن بن أحمد و جماعة إذنا، قالوا: أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد اللّه بن ریذة، قال: أخبرنا سلیمان بن أحمد، قال: حدّثنا»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(4)- [من هنا حکاه فی المختصر].
(5- 5) [لم یرد فی ینابیع المودّة].
(6)- [فی تاریخ مدینة دمشق و التّهذیب و المختصر: «ینحتون» و فی کفایة الطّالب: «یتبجّحون» و فی ابن العدیم: «یتحفون»].
(7)- [فی تاریخ مدینة دمشق و التهذیب و المختصر و تهذیب الکمال: «الرّأس»].
(8)- [تاریخ مدینة دمشق: «جدید»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 208
حائط «1»، فکتب «2» بسطر دم «2»:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب؟ «3»
فهربوا، و ترکوا الرّأس، ثمّ رجعوا. «4»
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 132- 133 رقم 2873، مقتل الحسین،/ 73- عنه:
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 233، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 273، تهذیب ابن بدران، 4/ 342، مختصر ابن منظور، 7/ 155؛ الکنجی، کفایة الطّالب،/ 438- 439؛ ابن العدیم، بغیة الطّالب، 6/ 2652- 2653، الحسین بن علیّ،/ 111- 112؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 199؛ القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 18؛ المحمودی، العبرات، 2/ 194؛ مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 443
(و به) قال: أخبرنا أبو محمّد الحسن بن علیّ بن محمّد الجوهریّ، قال: حدّثنا أبو عمر محمّد بن عبّاس بن حیویه من لفظه، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن القاسم الأنباریّ، قال: حدّثنا أبو الحسن علیّ بن حفص السّلوکیّ فی مجلس الکدیمیّ، قال: حدّثنا سلیم ابن منصور بن عمّار، قال: حدّثنا أبی، عن ابن لهیعة، عن أبی قبیل «5» قال: لمّا قتل الحسین ابن علیّ علیهما السّلام و حمل رأسه، جلسوا یشربون و یجی‌ء «6» بعضهم بعضا بالرّأس، فخرجت ید، فکتبت بقلم حدید بدم علی الحائط:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فترکوا الرّأس و هربوا.
الشّجری، الأمالی، 1/ 185
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المختصر].
(2- 2) [فی تهذیب الکمال: «سطر دم» و فی ینابیع المودّة: «سطر بدم»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی کفایة الطّالب و ابن العدیم و العبرات، و أضاف فی ابن العدیم: «و قد قیل إنّ هذا البیت قیل قبل مبعث النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم»].
(4)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانی و فیه من لم أعرفه»].
(5)- [فی المطبوع: «عن أبی قتیل»].
(6)- [فی المطبوع: «یحیی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 209
أخبرنا أبو غالب محمّد بن أحمد بن سهل النّحویّ رحمه اللّه [قال:]، حدّثنا أبو الفضل عبد الواحد بن عبد العزیز التّمیمیّ، حدّثنا القاضی أبو بکر محمّد بن [عمر الجعابیّ، حدّثنا] سریّ بن منصور بن عمّار؛ حدّثنا أبی، عن أبی لهیعة؟ عن أبی قبیل، قال:
لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام، أخذوا الرّأس «1» و أسروا به؛ فلمّا صار اللّیل قعدوا یشربون و یتحیّون بالرّأس؛ فخرجت علیهم کفّ من حائط فیها قلم من حدید و کتبت سطرا بدم:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
ابن المغازلی، المناقب،/ 388 رقم 442- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 195
(و بهذا الإسناد) [أخبرنا الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنا والدی شیخ السّنّة أبو بکر بن أحمد بن الحسین]، عن أبی عبد اللّه الحافظ، أخبرنا أبو محمّد عبد اللّه بن إسحاق البغویّ ببغداد، حدّثنا أبو بکر بن أبی العوام، حدّثنی أبی، حدّثنی منصور بن عمّار، عن ابن لهیعة، عن أبی قبیل قال: لمّا قتل الحسین علیه السّلام بعث برأسه إلی یزید، فنزلوا أوّل مرحلة، فجعلوا یشربون و یبتهجون بالرّأس، فخرجت علیهم کفّ من الحائط معها قلم من حدید، فکتبت سطرا بدم:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 93
دلائل النّبوّة عن أبی بکر البیهقیّ بالإسناد إلی أبی قبیل، و أمالی أبی عبد اللّه النّیسابوریّ أیضا: أنّه لمّا قتل الحسین و احتزّ «2» رأسه قعدوا فی أوّل مرحلة یشربون النّبیذ، و یتحیّون «3» بالرّأس، فخرج علیهم قلم من حدید من حائط، فکتب سطرا بالدّم:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعه جدّه یوم الحساب
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «رأسه»].
(2)- [فی المطبوع: «و اجتزّ»].
(3)- [مدینة المعاجز: «ینحبون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 210
قال: فهربوا، و ترکوا الرّأس، ثمّ رجعوا.
و فی کتاب ابن بطّة: أنّهم وجدوا ذلک مکتوبا فی کنیسة.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 61- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 270؛ المجلسی، البحار، 45/ 305؛ البحرانی، العوالم، 17/ 603
فروی النّطنزیّ، عن جماعة، عن سلیمان بن مهران الأعمش، قال: بینما «1» أنا فی الطّواف أیّام الموسم إذا رجل یقول: اللّهمّ اغفر لی و أنا أعلم إنّک لا تغفر. فسألته عن السّبب.
فقال: کنت أحد الأربعین الّذین حملوا رأس الحسین علیه السّلام إلی یزید علی طریق الشّام، فنزلنا أوّل مرحلة رحلنا من کربلاء علی دیر للنّصاری «2» و الرّأس مرکوز علی رمح، فوضعنا الطّعام و نحن نأکل، إذا «3» بکفّ علی حائط الدّیر یکتب علیه بقلم حدید «4» سطرا بدم:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فجزعنا جزعا شدیدا، و أهوی بعضنا إلی الکفّ «5» لیأخذها فغاب «5»، فعاد أصحابی.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 52- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 224؛ البحرانی، العوالم، 17/ 111؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 398- 399؛ دانشیار، حول البکاء،/ 13
و رأیت فی تذییل محمّد بن النّجّار شیخ المحدّثین ببغداد فی ترجمة علیّ بن نصر الشّبوکیّ بإسناده زیادة فی هذا الحدیث ما هذا لفظه، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ، و حملوا برأسه جلسوا «6» یشربون، و یجی‌ء بعضهم بعضا بالرّأس، فخرجت ید، و کتبت
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و حول البکاء: «بینا»].
(2)- [العوالم: «النّصاری»].
(3)- [الإمام الحسن علیه السّلام و أصحابه: «فإذا»].
(4)- [الامام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «من حدید»].
(5- 5) [فی البحار و العوالم و حول البکاء: «لیأخذه، فغابت» و فی الامام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «لیأخذها، فغابت»].
(6)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «جعلوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 211
بقلم الحدید علی الحائط:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
قال: فلمّا سمعوا بذلک ترکوا الرّأس، و هزموا. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 173- 174- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 400- 401
و عن ابن لهیعة، «2» عن أبی قبیل، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ بعث برأسه إلی یزید، فنزلوا أوّل مرحلة، فجعلوا یشربون و یتحیّون بالرّأس، فبینما هم کذلک إذ خرجت علیهم من الحائط ید، معها قلم حدید، فکتبت سطرا بدم:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فهربوا و ترکوا الرّأس «3». خرجه ابن منصور بن عمّار.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 145- مثله السّمهودی، جواهر العقدین،/ 421
من کتاب: [دلائل النّبوّة] للإمام أبی بکر محمّد بن علیّ بن [إسماعیل] القفّال [الکبیر] الشّاشیّ رحمه اللّه [المولود عام 291 المتوفّی سنة 365] قال [...] قال: و أخبرنا محمّد البغدادیّ أیضا [قال]: حدّثنا محمّد بن أبی العوام- و هو محمّد بن أحمد بن أبی
__________________________________________________
(1)- و در تذییل محمّد بن نجّار که شیخ المحدّثین بغداد بود، دیدم که در ترجمه علی بن نصر شبوکی این حدیث را با زیادتی نقل کرده است. اینک حدیث: راوی گفت: چون حسین بن علی کشته شد و سرش را به همراه برداشتند، نشستند و به میخوارگی پرداختند و سر را دست به دست می‌دادند که دیدند دستی از آستین برآمد و با قلمی آهنین شعری به این مضمون بر دیوار نوشت:
به روز حشر ندانم که قاتلان حسین چگونه چشم شفاعت به جد او دارند
راوی گفت: چون این بشنیدند، سر را گذاشتند و فرار کردند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 173- 174
(2)- [فی جواهر العقدین مکانه: «و أخرج ابن الجراح من طریق ابن لهیعة ...»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی جواهر العقدین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 212
یزید بن أبی العوام الرّیاحیّ الواسطیّ «1»- حدّثنا أبی، حدّثنا منصور بن عمّار، عن ابن «2» أبی لهیعة «3»، عن أبی قبیل، قال:
لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام بعث برأسه إلی یزید بن معاویة- علیه اللّعنة و السّخط- فنزلوا فی مرحلة، فجعلوا یشربون و یتحیّون بالرّأس فیما بینهم «4» فخرجت «5» علیهم کفّ من الحائط «6» معها قلم من حدید، فکتب سطرا بدم:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فترکوا الرّأس، و هربوا «7».
الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 165، 166- 167 رقم 454- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 257
و روی: أنّ الّذین قتلوه رجعوا، فباتوا و هم یشربون الخمر، و الرّأس معهم، فبرز لهم قلم من حدید، فرسم لهم فی الحائط بدم، هذا البیت:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 200
فساروا إلی أن وصلوا إلی دیر فی الطّریق، فنزلوا لیقیلوا «8» به، فوجدوا مکتوبا علی بعض جدرانه:
__________________________________________________
(1)- کذا فی نسخة طهران، و فی نسخة السّیّد علیّ نقی [و العبرات]: «الرّباطیّ الواسطیّ».
(2)- [لم یرد فی العبرات].
(3)- کذا فی نسخة طهران، و فی نسخة السّیّد علیّ نقی: «حدّثنا أبو منصور بن عمّار، عن أبی لهیعة».
(4)- هذا هو الصّواب، و فی أصلیّ: «و یتحیّرون ...»
(5)- [العبرات: «فخرج»].
(6)- [العبرات: «حائط»].
(7)- [أضاف فی العبرات: «و رواه أیضا النّطنزیّ کما رواه عنه یوسف بن حاتم الشّامیّ فی آخر مقتل الحسین علیه السّلام من کتاب الدّرّ النّظیم المخطوط ص 176، و رواه أیضا المحبّ الطّبریّ و قال: خرّجه ابن منصور بن عمّار»].
(8)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «یقیلون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 213
أترجو أمّة قتلت «1» حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فسألوا الرّاهب عن السّطر و من کتبه، فقال: إنّه مکتوب هنا «2» من قبل أن یبعث نبیّکم بخمسمائة عام «3».
و قیل: إنّ الجدار انشقّ، فظهر «4» منه کفّ مکتوب فیه بالدّمّ هذا السّطر.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 87- عنه: الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 333؛ مثله القمی، نفس المهموم «5»،/ 422؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 369- 370؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 398
و روی أنّ الّذین قتلوه رجعوا و هم یشربون الخمر؛ و الرّأس معهم، فبرز لهم قلم من حدید، فکتب فی الحائط:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 297
رأی الأعمش رجلا فی الطّواف، یقول: اللّهمّ اغفر لی و أنا أعلم أنّک لا تفعل. فسأله، فقال: کنت ممّن حمل رأس الحسین علیه السّلام إلی یزید، فنزلنا عند دیر، فوضعنا الطّعام لنأکل، فإذا کفّ یخرج من الحائط یکتب:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فجزعنا و أراد بعضنا أخذها، فغابت.
البیاضی، الصّراط المستقیم، 2/ 179 رقم 8
__________________________________________________
(1)- [تاریخ الخمیس: «قتلوا»].
(2)- [فی تاریخ الخمیس و نفس المهموم و وسیلة الدّارین: «ها هنا» و فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه:
«فیها»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم و وسیلة الدّارین و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(4)- [تاریخ الخمیس: «و ظهر»].
(5)- [حکاه فی نفس المهموم و وسیلة الدّارین و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه عن تاریخ الخمیس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 214
و لمّا قتلوه بعثوا «1» برأسه إلی یزید «1»، فنزلوا أوّل مرحلة، فجعلوا یشربون «2» بالرّأس، فبینما «2» هم کذلک إذ خرجت علیهم «3» من الحائط ید «3» معها قلم من حدید، فکتبت سطرا بدم:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فهربوا و ترکوا الرّأس «4». أخرجه منصور بن عمّار.
و ذکر غیره «5»: أنّ هذا البیت و جد بحجر «6» قبل مبعثه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم بثلاثمائة سنة، و أنّه «7» مکتوب فی کنیسة من أرض «8» الرّوم لا یدری من کتبه. «9»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 14- 15؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 397- 398
فساروا علی الفرات، و أخذوا علی أوّل منزل نزلوا و کان المنزل خرابا، فوضعوا
__________________________________________________
(1- 1) [ینابیع المودّة: «برأسه الشّریف إلی یزید الظّالم»»].
(2- 2) [فی ینابیع المودّة: «النّبیذ، فبینا» و فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «الخمر بالرّأس، فبینما»].
(3- 3) [فی ینابیع المودّة: «ید من الحائط» و فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «من الحیطان ید»].
(4)- [ینابیع المودّة: «الرّأس الشّریف»].
(5)- [زاد فی ینابیع المودّة: «أیضا»].
(6)- [زاد فی ینابیع المودّة: «مکتوب فیه هذا البیت»].
(7)- [ینابیع المودّة: «و إنّ هذا البیت»].
(8)- [ینابیع المودّة: «بأرض»].
(9)- سر مبارکش نزد یزید فرستادند. مروی است به روایت منصور بن عمار که در راه شام، جمعی که سر حسین علیه السّلام را می‌بردند، در مرحله اول که نزول کردند از دیوار دستی بیرون آمد و قلمی از آهن به آن دست بود آن‌گاه به خون سطری نوشت:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
یعنی: «آیا امتی که حسین علیه السّلام را مقتول ساختند در روز قیامت شفاعت جد وی پیامبر را امید می‌دارند.»
چون مشاهده این حال نمودند سر را گذاشتند، روی به گریز نهادند.
مروی است این بیت سه صد سال قبل از بعثت حضرت رسالت، در زمین روم در کنیسه‌ای بر سنگ نوشته شده بود و کاتب آن را کسی نمی‌دانست که کیست.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 337
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 215
الرّأس بین أیدیهم، و السّبایا «1» قریبا منه «1» و إذا بکفّ خارج من الحائط و قلم یکتب بدم هکذا «2»:
أ ترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فلا و اللّه لیس لهم شفیع و هم یوم القیامة فی العذاب
قال: ففزعوا من ذلک، و ارتاعوا، و رحلوا من ذلک المنزل «3» و إذا بهاتف یسمعونه و لا یرونه و هو یقول:
ماذا تقولون إذ قال النبیّ لکم ماذا فعلتم و أنتم آخر الامم
بعترتی و بأهلی عند مفتقدی منهم اساری و منهم ضرّجوا بدم
ما کان هذا جزائی إذ نصحت لکم أن تخلفونی بسوء فی ذوی رحمی
الطّریحی، المنتخب، 2/ 480- 481- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 63؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487
و قال صاحب المناقب: روی أبو عبد اللّه الحافظ بإسناده، عن ابن لهیعة، عن ابن أبی قبیل، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام بعث برأسه إلی یزید، فنزلوا فی أوّل مرحلة، فجعلوا یشربون و یتبجّحون بالرّأس فیما بینهم، فخرجت علیهم کفّ من الحائط، معها قلم من حدید، فکتبت أسطرا بدم:
أ ترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
المجلسی، البحار، 45/ 125- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 425
و لمّا ساروا بالرّأس الشّریف یریدون یزید، و نزلوا أوّل مرحلة، جعلوا یشربون الخمر، فبینما هم کذلک إذ خرجت علیهم من الحائط ید معها قلم حدید، فکتبت سطرا بدم:
__________________________________________________
(1- 1) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «معه»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 216
أ ترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
الصّبان، إسعاف الرّاغبین،/ 214
فساروا علی ساحل الفرات، فنزلوا علی أوّل منزل کان خرابا، فوضعوا الرّأس الشّریف المبارک المکرّم، و السّبایا مع الرّأس الشّریف، و إذا رأوا یدا خرج من الحائط معه قلم یکتب بدم عبیط شعرا:
أ ترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فلا و اللّه لیس لهم شفیع و هم یوم القیامة فی العذاب
لقد قتلوا الحسین بحکم جور و خالف أمرهم حکم الکتاب
فهربوا، ثمّ رجعوا، ثمّ رحلوا من ذلک المنزل، و إذا هاتف یقول:
ماذا تقولون إذ قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم و أنتم آخر الامم
بعترتی و بأهلی عند مفتقدی منهم اساری و منهم ضرجوا بدم
ما کان هذا جزائی إذ نصحت لکم أن تخلفونی بسوء فی ذوی رحمی
[عن أبی مخنف].
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 88- 89
و روی عن کتب الفریقین: أنّ حاملی الرّأس الشّریف لمّا نزلوا فی أوّل مرحلة جعلوا یشربون و یتبجّحون «1» بالرّأس فیما بینهم، فخرجت علیهم کفّ من الحائط معها قلم من حدید، فکتبت أسطرا بدم:
أ ترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
ففزعوا من ذلک، وارتاعوا، و رحلوا من ذلک المنزل. «2»
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «یبحجون»].
(2)- از کتب شیعه و سنی روایت شده است که: حاملان سر شریف در منزل نخست که بار انداختند، به شرب نوشابه پرداختند و با سر مقدس به بازی و تفریح دست باختند. به ناگاه کفی از دیوار برآمد که قلم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 217
القمی، نفس المهموم،/ 422- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 369
قال فی نفس المهموم: فساروا علی الفرات، و أخذوا علی أوّل منزل، فنزلوا و کان المنزل خرابا، فوضعوا الرّأس بین أیدیهم و السّبایا معه، و جعلوا یشربون و یتحجّجون‌بالرّأس فیما بینهم، فخرجت علیهم کفّ من الحائط معها قلم من حدید، فکتبت أسطرا بالدّم، و هی هذه:
أ ترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فلا و اللّه لیس لهم شفیع و هم یوم القیامة فی العذاب
ففزعوا، وارتاعوا، و رحلوا من ذلک المنزل، فساروا إلی أن وصلوا إلی دیر فی الطّریق، فنزلوا لیقیلوا به، فوجدوا أیضا مکتوبا علی بعض جدرانه:
أ ترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فسألوا الرّاهب عن المکتوب و من کتبه، فقال: إنّه مکتوب ههنا من قبل أن یبعث نبیّکم بخمسمائة عام. ففزعوا من ذلک، و رحلوا من ذلک المنزل.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 122
و قال جمال الدّین یوسف بن حاتم الشّامیّ المالکیّ فی کتاب الدّرّ النّظیم: فلمّا وصلوا إلی دیر فی الطّریق، فنزلوا، و جعلوا یشربون الخمر، و یتبجّحون بالرّأس، فخرج إلیهم ید معها قلم من حدید، فکتبت: أ ترجو أمّة- إلی آخره.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 398
__________________________________________________
- آهنین داشت و با خون این سطور را نگاشت:
أ ترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
دگر امید شفاعت بود کسانی را که کشته‌اند حسین غریب لب تشنه
از این پیش آمد، هراسیدند و از آن منزل کوچیدند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 201
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 218
و فی البحار «1» عن الخرائج قال: فلمّا نزلوا و شربوا الخمر حول الرّأس إذ خرجت ید و کتبت بقلم حدید علی حیطان الدّیر:
أ ترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فجزعوا جزعا شدیدا و أهوی بعض إلی الکفّ لیأخذه، فغاب الکفّ، ثمّ عادوا، و اشتغلوا بالطّعام، فإذا بالکفّ قد خرج، و کتب:
فلا و اللّه لیس لهم شفیع و هم یوم القیامة فی العذاب
ثمّ هربوا و أهوی بعضهم لیأخذ الکفّ، فغاب، ثمّ رجعوا، فإذا بالکفّ عاد و کتب:
و قد قتل الحسین بحکم جور و خالف حکمهم حکم الکتاب
ثمّ غاب. انتهی.
و فی کتاب ابن بطّة، و دلائل النّبوّة عن أبی بکر البیهقیّ، و أمالی النّیسابوریّ مثل ما ذکرناه باختلاف یسیر.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 401
و فی بعض المنازل وضعوا الرّأس المطهّر، فلم یشعر القوم إلّا و قد ظهر قلم حدید من الحائط و کتب بالدّمّ:
أ ترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فلم یعتبروا بهذه الآیة و أرداهم العمی إلی مهوی سحیق، و نعم الحکم اللّه تعالی.
و قبل أن یصلوا الموضع بفرسخ، وضعوا الرّأس علی صخرة هناک، فسقطت منه قطرة دم علی الصّخرة، فکانت تغلّی کلّ سنة یوم عاشوراء، و یجتمع النّاس هناک من الأطراف، فیقیمون المأتم علی الحسین، و یکثر العویل حولها و بقی هذا إلی أیّام عبد الملک بن مروان، فأمر بنقل الحجر، فلم یر له أثر بعد ذلک و لکنّهم بنوا فی محلّ الحجر قبّة سمّوها «النّقطة».
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 443- 444
__________________________________________________
(1)- [راجع: «دیر الرّاهب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 219
و لمّا أرسلوا برأسه إلی یزید، و شربوا به فی أوّل مرحلة، خرج علیهم من الحیاط ید بها قلم حدید فکتب سطرا بدم:
أ ترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فهربوا و ترکوا الرّأس. أخرجه منصور بن عمّار.
دانشیار، حول البکاء،/ 35
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 220

«و روی»: أنّ رأس الحسین علیه السّلام لمّا حمل إلی الشّام جنّ علیهم اللّیل، فنزلوا عند رجل من الیهود، فلمّا شربوا و سکروا، قالوا له: عندنا رأس الحسین. فقال لهم: أرونی إیّاه. فأروه إیّاه بصندوق یسطع منه النّور إلی السّماء، فعجب الیهودیّ و استودعه منهم، فأودعوه عنده، فقال الیهودیّ للرّأس و قد رآه بذلک الحال: اشفع لی عند جدّک. فأنطق اللّه الرّأس، و قال: إنّما شفاعتی للمحمّدیّین و لست بمحمّدیّ.
فجمع الیهودیّ أقرباءه، ثمّ أخذ الرّأس و وضعه فی طست، و صبّ علیه ماء الورد، و طرح فیه الکافور و المسک و العنبر، ثمّ قال لأولاده و أقربائه: هذا رأس ابن بنت محمّد.
ثمّ قال: وا لهفاه! لم أجد جدّک محمّدا فأسلم علی یدیه، ثمّ وا لهفاه لم أجدک حیّا، فأسلم علی یدیک و أقاتل دونک، فلو أسلمت الآن أتشفع لی یوم القیامة؟ فأنطق اللّه الرّأس، فقال بلسان فصیح: إن أسلمت فأنا لک شفیع. قالها ثلاث مرّات و سکت، فأسلم الرّجل و أقرباؤه.
«أقول»: لعلّ هذا الرّجل الیهودیّ کان راهب قنسرین «1»، لأنّه أسلم بسبب رأس الحسین علیه السّلام، و جاء ذکره فی الأشعار، و أورده الجوهریّ و الجرجانیّ فی مراثی الحسین کما سیرد علیک فی موضعه إن شاء اللّه (و مثل هذا) یجوز إذ أخبر به النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: إنّه سیکون بعدی کذا و کذا، کما أخبر عن بقیلة بنت الشّماء الأزدیّة صاحبة الحیرة، و کما أخبر سفینة مولاه إنّه یکلّمه الأسد، و کما أخبر عن تبلیغ صوت عمر من المدینة إلی نهاوند حین افتتحوها و فی حربها صاح عمر: یا ساریة الجبل. الجبل فی أخبار له علیه السّلام کثیرة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 102- 103
و قال فی الکتاب المذکور [المناقب القدیم]: روی أنّه لمّا حمل رأسه «2» إلی الشّام جنّ
__________________________________________________
(1)- [بل هو غیره، لأنّ رهبان الأدیرة کانوا نصاری، و لم تکن للیهود أدیرة].
(2)- [الأسرار: «رأس سیّد الشّهداء علیه السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 221
علیهم اللّیل، فنزلوا عند رجل من الیهود، «1» فلمّا شربوا «1» و سکروا، قالوا: عندنا رأس الحسین علیه السّلام. فقال: أروه لی. فأروه، و هو فی الصندوق یسطع منه النّور نحو السّماء، فتعجّب منه الیهودیّ فاستودعه منهم، و قال للرّأس «2»: اشفع لی عند جدّک. فأنطق اللّه الرّأس فقال: إنّما شفاعتی للمحمّدیّین، و لست بمحمّدیّ، فجمع الیهودیّ أقرباءه، ثمّ أخذ الرّأس و وضعه فی طست «3» و صبّ علیه ماء الورد، و طرح فیه الکافور و المسک و العنبر، ثمّ قال لأولاده و أقربائه: هذا رأس ابن بنت محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم.
ثمّ قال: یا لهفاه حیث لم أجد «4» جدّک محمّدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فأسلم علی یدیه «5»، یا لهفاه حیث لم أجدک «4» حیّا، فأسلم علی یدیک «6»، و أقاتل بین یدیک، فلو أسلمت الآن أتشفع لی یوم القیامة؟ فأنطق اللّه الرّأس «7» فقال بلسان فصیح: إن أسلمت فأنا لک شفیع «8»، قاله «9» ثلاث مرّات و سکت «9»، فأسلم الرّجل و أقرباؤه. «10»
و لعلّ هذا الیهودیّ کان راهب قنّسرین؛ لأنّه أسلم بسبب رأس الحسین علیه السّلام، و جاء ذکره فی الأشعار، و أورده الجوهریّ الجرجانیّ فی مرثیّة الحسین علیه السّلام «11».
المجلسی، البحار، 45/ 172 رقم 20- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 417- 418؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 66- 67؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 127؛ مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة «12»،/ 381؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 493
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: «فشربوا»].
(2)- [شرح الشّافیة: «للرأس الشّریف»].
(3)- [فی شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «طشت»].
(4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [فی شرح الشّافیة: «یده، ثمّ قال:» و فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «یدیه، ثمّ»].
(6)- [شرح الشّافیة: «یدک»].
(7)- [لم یرد فی الأسرار].
(8)- [الأسرار: «أشفع»].
(9- 9) [شرح الشّافیة: «ثلاثا و سکت»].
(10)- [إلی هنا حکاه فی شرح الشّافیة و المعالی].
(11)- لکنّ الیهودی لا یکون راهبا تارکا للدّنیا، بل یکون حبرا من الأحبار.
(12)- [حکاه فی شرح الشّافیة عن الخوارزمیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 222

فی بعض الکتب القدیمة، عن الشّیخ المفید رحمه اللّه، قال: لمّا رحلوا بالسّبایا و الرّؤوس إلی دمشق، و عدل بهم بطریق «1» إلی قصر بنی مقاتل، و کان ذلک الیوم یوما شدید الحرّ، و کانت القربة الّتی معهم نزفت و اریق مائها، فاشتدّ بهم العطش، و أمر ابن سعد لعنه اللّه عدّة من قومه فی طلب الماء، و أمر بفسطاط، فضرب علی أربعین ذراعا، فجلس هو و أصحابه لعنهم اللّه، و رموا بالسّبایا و الأطفال علی وجه الأرض تصهرهم الشّمس، فأتت زینب علیها السّلام إلی ظلّ جمل هناک، و فی حضنها علیّ بن الحسین علیهما السّلام، و قد أشرف علی الهلاک من شدّة العطش، و بیدها مروحة تروحه بها من الحرّ، و هی تقول: یعزّ علیّ أن أراک بهذا الحال یا ابن أخی.
ثمّ ذهبت سکینة إلی شجرة هناک، و عملت لها و سادة من التّراب، و نامت علیها، فما کان إلّا قلیل و إذا القوم قد رحلوا.
قال: و کان عدیلتها علی الجمل اختها فاطمة الصّغری، فقالت للحادی: أین اختی سکینة؟ و اللّه لا أرکب حتّی تأتی باختی. فقال لها: و أین هی؟ قالت: لا أدری أین ذهبت. فصاح السّائق اللّعین بأعلی صوته: هلمّی و ارکبی مع النّساء یا سکینة!
فلم تنتبه من التّعب، و بقیت نائمة، فلمّا أضرّ بها الحرّ انتبهت و جعلت تمشی خلفهم، و تصیح: أخیّة یا فاطمة! ألست عدیلتک فی المحمل و أنت علی الجمل و أنا حافیة. فعطفت علیها أختها، و قالت للحادی: و اللّه لئن لم تأتنی بأختی لأرم «2» بنفسی عن هذا الجمل و أطالبک بدمی عند جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یوم القیامة. فقال لها: من تکون أختک؟ قالت:
سکینة الّتی کان یحبّها الحسین علیه السّلام حبّا شدیدا. قال: الّتی کان یقول فیها «3»:
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «الطّریق»].
(2)- [المعالی: «لأرمین»].
(3)- [زاد فی المعالی: «الحسین علیه السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 223
لعمرک إنّنی لأحبّ دارا تحلّ «1» بها سکینة و الرّباب
قالت: نعم.
فرّق لها الحادی و أرکبها مع اختها:
رقّ لها الشّامت ممّا بها ما حال من رقّ لها الشّامت
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 75- 76- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 135- 136
أقول: قد عثرت علی روایة فی کتاب مصباح الحرمین، فأحببت إیراده و هی هذه:
أنّ لیلة من اللّیالی بینما القوم یسیرون فی دجی اللّیل أخذت سکینة بالبکاء لأنّها ذکرت أیّام أبیها و ما علیه من العزّ و الإکرام. ثمّ رأت نفسها ذلیلة بعد أن کانت أیّام أبیها عزیزة، [و] اشتدّ بکاؤها. فقال لها الحادی: اسکتی یا جاریة! فقد أذیتنی ببکائک.
فما سکتت بل غلب علیها الحزن و البکاء، و أنّت أنّة موجعة، و زفرت زفرة کادت روحها أن تطلع. فقال الحادی: اسکتی یا بنت الخارجیّ! فقالت سکینة: وا أسفاه علیک! یا أباه قتلوک ظلما و عدوانا، و سمّوک بالخارجیّ.
فغضب اللّعین من قولها، و أخذ بیدها، و جذبها و رمی بها علی الأرض فلمّا سقطت غشی علیها. فما أفاقت إلّا و القوم قد مضوا. فقامت و جعلت تمشی حافیة فی سواد اللّیل تارة تقوم، و تارة تقعد، و تارة تستغیث باللّه، و تارة بأبیها، و اخری تنادی عمّتها، و تقول:
أبتاه! مضیت عنّی، و خلفتنی وحیدة غریبة، فإلی من ألتجئ، و بمن ألوذ، فی ظلمة هذه اللّیلة فی هذه البیداء؟ فرکضت ساعة من اللّیل فی غایة الوحشة، فلم تر أثرا من القافلة.
فخرّت مغشیّة، فعند ذلک اقتلع الرّمح الّذی کان علیه رأس الحسین علیه السّلام من ید حامله، و انشقّت الأرض، و نزل الرّمح فی الأرض إلی نصفه، و ثبت فیها کالمسمار فی الحائط، و کلّما اجتهد الحامل أن یقلع الرّمح، و یخرجه من الأرض لم یتمکّن، و لم یستطع،
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «تکون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 224
و اجتمع خلق کثیر. و کلّما اجتهدوا لم یستطیعوا. فأخبروا بذلک عمر بن سعد (لعنه اللّه)، فقال: اسألوا علیّ بن الحسین عن ذلک، و ارجعوا إلیه. فلمّا سألوا الإمام قال علیه السّلام: قولوا لعمّتی زینب تتفقّد الأطفال، فلربّما قد ضاع منهم طفل. فلمّا قیل لزینب الکبری علیها السّلام جعلت تتفقّد الأطفال و تنادی کلّ واحد منهم باسمه، فلمّا نادت: بنیّة سکینة، فلم تجبها، فرمت زینب بنفسها من علی ظهر النّاقة، و جعلت تنادی: وا غربتاه! وا ضیعتاه! وا رجالاه! وا حسیناه، بنیّه سکینة، فی أیّ أرض طرحوک، و فی أیّ واد ضیعوک!
فرجعت إلی وراء القافلة، و هی تعدو فی البراری حافیة و الشّوک تدخل فی رجلیها، و تصرخ، و تنادی: و إذا بسواد قد ظهر، فمشت نحوه لتسأله، فإذا هی امرأة جالسة، و فی حجرها رأس الیتیمة، و هی تبکی. فقالت الحوراء زینب: یا هذی! من أنت الّتی تتعطفین علی الیتامی. قالت: بنیة زینب! أنا امّک فاطمة الزّهراء أظننت إنّی أغفل عن أیتام ولدی!
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 136- 137
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 225

فلمّا نزلوا القادسیّة، أنشأت امّ کلثوم علیها السّلام، تقول:
ماتت رجالی و أفنی الدّهر ساداتی و زادنی حسرات بعد لوعات
صالوا «1» اللّئام علینا بعد ما علموا أنّا بنات رسول بالهدی یات «2»
یسیّرونا علی الأقتاب عاریة کأنّنا فیهم «3» بعض الغنیمات
یعزز «4» علیک رسول اللّه ما صنعوا بأهل بیتک یا خیر «5» البریّات
کفرتم برسول اللّه ویلکم أهداکم «6» من سلوک فی الضّلالات «7»
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «صال»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «یأتی»، و فی المعالی: «آتی»، و فی وسیلة الدّارین: «آت»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «بینهم»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «یعزّ»، و فی وسیلة الدّارین: «أعزز»].
(5)- [فی الأسرار و وسیلة الدّارین: «نور»].
(6)- [وسیلة الدّارین: «أیدیکم»].
(7)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «ففزعوا من ذلک المنزل و ترکوا الطّریق خوفا من قبائل العرب أن یخرجوا علیهم و یأخذوا الرّأس و کلّما وصلوا إلی قبیلة طلبوا منهم العلوفة»].
ورود اهل بیت به قادسیه: چون یزید بن معاویه فرمان کرد که: سرهای شهدا و اهل بیت رسول خدا را شهربه‌شهر و دیه به دیه 1 بگردانند تا شیعیان علی بن ابی طالب پند گیرند و از خلافت آل علی مأیوس گردند و دل در طاعت یزید بندند، لا جرم لشکریان اهل بیت را با تمام شماتت و ذلّت کوچ می‌دادند و به هر قریه و قبیله در می‌بردند. اگر چند از طریق مقصود به یک سوی بود 2 و طی مسافت درازتر می‌افتاد و هریک از زنان و کودکان برکشتگان می‌گریستند، با کعب نیزه می‌زدند و می‌آزردند. بدین‌گونه کوچ دادند تا به قادسیه 3 برسیدند. امّ کلثوم این شعر قرائت فرمود:
ماتت رجالی و أفنی الدّهر ساداتی و زادنی حسرات بعد لوعاتی 4
صالوا اللّئام علینا بعد ما علموا أنّا بنات رسول بالهدی یأتی
یسیّرونا علی الأقتاب عاریة کأنّنا بینهم بعض القسیمات
عزّ علیک رسول اللّه! ما صنعوا بأهل بیتک یا نور البریّات!
کفرتم برسول اللّه ویلکم أیدیکم من سلوک فی الضّلالات 5
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 226
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 110- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 63؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 485؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 121؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 370
(1). دیه (ده)، هر دو به کسر اوّل: آبادی کوچک، مقابل شهر.
(2). یعنی از جاده مقصود منحرف می‌شدند.
(3). قادسیه: نام قریه‌ای است از شهر موصل در پانزده فرسخی کوفه.
(4). لوعة: سوزش عشق و هجران.
(5). خلاصه معنی: روزگار بزرگان مرا نابود کرد و حسرت و سوزش دل مرا زیاد کرد. مردم پستی که می‌دانستند، ما دختران پیغمبریم بر ما حمله کردند و ما را مانند اسیران بر شتران بی‌محمل می‌گردانند. وای بر شما کافران گمراه!
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 101- 102
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 227

قال: فلمّا وصلوا إلی تکریت، أنفذوا إلی صاحب البلد أن تلقانا، فإنّ معنا رأس الحسین و سبایاه، فلمّا أخبرهم الرّسول بذلک نشرت الأعلام، و خرجت الغلمة یتلقّونهم، فقالت النّصاری: ما هذا؟ فقالوا: رأس الحسین.
فقالوا: هذا رأس ابن بنت نبیّکم؟ قالوا: نعم.
قال: فعظم ذلک علیهم و صعدوا إلی (بیعهم) و ضربوا النّواقیس تعظیما للّه ربّ العالمین، و قالوا: اللّهمّ إنّا إلیک براء ممّا صنع هؤلاء الظّالمون.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 481
قال أبو مخنف رحمه اللّه: و ساروا «1» بالسّبایا و الرّؤوس «1» «2» إلی شرقی الجصّاصة «3» و «4» عبروا تکریت «5»، کتبوا إلی عامله «6» أن تلقّانا «7»، فإنّ معنا رأس خارجیّ «8». فلمّا قرأ الکتاب أمر بأعلام «9» فنشرت، و البوقات فضربت، و المدینة «10» فزیّنت، و جاء «11» النّاس «10» من کلّ جانب و مکان، ثمّ خرج الوالی فتلقّاهم و کان «12» کلّ من سألهم قالوا: هذا رأس خارجیّ
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة السّاکبة: «بالرّؤوس»].
(2)- [فی الأسرار مکانه: «ولکن لا یخفی علیک إنّ النّسخ الکتاب مختلفة، ففی بعض النّسخ یوجد شی‌ء زائد علی ما نقلنا و هو عند قوله و ساروا بالرّؤوس ...»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «الحصاصة»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «ثمّ»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة «علی تکرید» و زاد فی الأسرار: «و هو هکذا»].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة: «عاملها»، و أضاف فی الأسرار: «أی بلد تکریت»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «تتلقّانا (تلقّانا) بالزّاد و العلوفة»].
(8)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «الحسین علیه السّلام»].
(9)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «بالأعلام»].
(10- 10) [فی الأسرار: «تزیّنت و تداعت النّاس»].
(11)- [الدّمعة السّاکبة: «و أتت»].
(12)- [الأسرار: «و کانوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 228
خرج علی یزید «1» لعنه اللّه فقتله «2» ابن زیاد «3» لعنه اللّه، فقال لهم رجل نصرانی: یا قوم! إنّی کنت بالکوفة، و قد قدم هذا الرّأس «4» و لیس هو رأس خارجیّ بل هو رأس «5» الحسین «6».
فلمّا سمعوا ذلک «7» ضربوا النّواقیس «5» «7» إعظاما «8» له و قالوا: إنّا «8» برئنا «9» من قوم «9» قتلوا ابن بنت نبیّهم. فبلغهم ذلک فلم یدخلوها، ثمّ رحلوا «10» من تکریت، و أخذوا «11» علی طریق البرّ «11».
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 112- 113- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 63- 64؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 486- 487؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 370
قال أبو مخنف: و ساروا بالرّؤوس إلی شرقی الجصّاصة، ثمّ عبروا تکریت، و أخذوا علی طریق البرّ.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 485
و فی روایة عن الشّعبیّ: إنّ ابن زیاد أمر أن یقوّر الرّأس الشّریف و أن یحشی مسکا و کافورا ثمّ سیّره مع خولی فی خمس مائة فارس و راجل، إلی یزید،، فساروا علی الجادّة «12» الکبری حتّی وصلوا بالقرب من تکریت، فکتبوا إلی صاحبها أن تتلقّانا فإنّ معنا رأس خارجیّ خرج علی یزید لعنه اللّه، فقال لهم رجل نصرانیّ من أهل تکریت:
یا قوم! راقبوا اللّه فی حالکم، أنا کنت فی الکوفة ذلک الیوم حاضرا، ما هو رأس خارجیّ،
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة: «یزید بن معاویة بأرض العراق»].
(2)- [الأسرار: «قتله»].
(3)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و قد أنفذ برأسه إلی یزید بن معاویة»].
(4)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «و سألت عن هذا المقتول»].
(5- 5) [الدّمعة السّاکبة: «الحسین بن علیّ و جدّه محمّد المصطفی، و امّة فاطمة الزّهراء. فلمّا سمعوا النّصاری بذلک عمدوا إلی النّواقیس فضربوها و جمع الرّهبان إلیهم عن البیع»].
(6)- [وسیلة الدّارین: «الحسین ابن فاطمة»].
(7- 7) [فی الأسرار: «عمدوا إلی النّوامیس فضربوها فجمع الرّهبان إلیهم من البیع»].
(8- 8) [الأسرار: «و قالوا»].
(9- 9) [وسیلة الدّارین: «ممّن»].
(10)- [فی المطبوع: «دخلوا»].
(11- 11) [الدّمعة السّاکبة: «علی البریّة»].
(12)- [فی المطبوع: «جادّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 229
بل هو رأس الحسین بن علیّ بن أبی طالب، الویل لکم یا ظلمة! ثمّ إنّ النّصاری حملوا الإنجیل و خرجوا معه بالنّواقیس و الصّلبان و علوا علی ضیعة تعرف بالخضراء، فلمّا وصل الرّأس الشّریف إلیهم ضربوا النّواقیس إعظاما للّه عزّ و جلّ و قالوا: إلهنا و سیّدنا إنّا براء من أمّة قتلت ابن بنت نبیّها عطشانا و أهله و صحبه و شیعته. و منعوا خولی أن یدخل بالرّأس إلی مدینتهم.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487
فلمّا وصلوا إلی بلد «تکریت» نشرت الأعلام و خرج النّاس بالفرح و السّرور، فقالت النّصاری للجیش: «إنّا براء ممّا تصنعون أیّها الظّالمون، فإنّکم قتلتم ابن بنت نبیّکم، و جعلتم أهل بیته اساری». «1» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 89
__________________________________________________
(1)- ورود اهل بیت به تکریت: ابو مخنف می‌گوید: اهل بیت را با سرهای شهدا از جانب شرقی حصاصه 1 درگذراندند و طریق تکریت 2 را پیش داشتند و به عامل آن بلد مکتوب کردند که: «زاد و علوفه ذخیره بگذار و ما را پذیره کن.»
حاکم تکریت فرمان کرد تا مردم شهر را درهم آوردند و برزن 3 و بازار را به زینت کردند و رأیات را برافراختند و باد در بوقات انداختند و با عددی کثیر به استقبال بیرون شد و سران سپاه را تلقی 4 کرد و در پاسخ هریک از پذیرندگان که درشناس سرهای بریده سخن 5 می‌کرد، می‌گفتند: «مردی خارجی بر یزید بیرون شد. عبید اللّه بن زیاد او را بکشت. اینک سر او و اصحاب او است که به نزد یزید بن معاویه حمل می‌شود.»
یک تن از مردم نصاری سر برآورد و گفت: «ای قوم! من در کوفه بودم که این سر مبارک را درآوردند.
این سر خارجی نیست. سر حسین بن علی بن ابی طالب است.»
مردم چون این بشنیدند، روی و رأی بگردانیدند و ساخته طرد و منع شدند 6 و جماعت نصاری نیز با ایشان متفق گشتند و ناقوس‌ها 7 بنواختند و گفتند: «گروهی که پسر دختر پیغمبر خویش را بکشند، اگر همه ساعتی باشد، رضا ندهیم که به شهر ما درآیند و برآسایند 8.»
(1). حصاصه (به فتح اوّل و تشدید ثانی): قریه‌ای است از توابع کوفه نزدیک قصر هبیره.
(2). تکریت (به فتح اوّل): شهری است در 30 فرسخی بغداد.
(3). برزن: کوچه، محلّه.
(4). تلقی: برخورد، ملاقات.
(5). یعنی می‌پرسیدند: «این‌ها سرهای کیست؟»
(6). حاضر شدند که لشکر کوفه را برانند و دور سازند.
(7). ناقوس: نایی است که در آن می‌دمند.
(8). اگر به مقدار یک ساعت هم بخواهند در شهر ما استراحت کنند، راضی نیستیم.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 103- 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 230
و ترکوا الطّریق خوفا من قبائل العرب أن یخرجوا علیهم و یأخذوا الرّأس منهم، و کلّما وصلوا إلی قبیلة طلبوا منهم العلوفة و قالوا: معنا رأس خارجیّ. فلمّا وصلوا إلی تکریت، کتبوا إلی صاحبها بأن تلقانا «1» فإنّ معنا رأس الحسین علیه السّلام. فلمّا قرأ الکتاب أمر البوقات فضربت، و الأعلام فنشرت، و المدینة فزیّنت، و دعا النّاس من کلّ جانب و مکان من جمیع القبائل، فخرج فتلقاهم و کان کلّ من سألهم، یقولون: هذا رأس خارجیّ، خرج علینا بأرض العراق فی أرض، یقال لها: کربلاء، فقتله عبید اللّه بن زیاد و أنفذ به إلی الشّام. فقال رجل نصرانیّ: یا قوم! إنّی کنت بالکوفة قد ورد هذا الرّأس و لیس هو رأس خارجیّ، بل هو رأس الحسین بن علیّ بن أبی طالب، و امّه فاطمة الزّهراء و جدّه محمّد المصطفی صلوات اللّه علیهم أجمعین، فلمّا سمعت النّصاری ذلک عمدوا إلی النّواقیس فأخذوها، و جمعوا الرّهبان و أغلقوا البیع إعظاما له و قالوا: إلهنا و سیّدنا! إنّا برئنا من قوم قتلوا ابن بنت نبیّهم. فبلغهم ذلک فلم یدخلوها و رحلوا عنها، و أخذوا علی البریّة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 122- 123
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «تلقنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 231

ثمّ علی الأعمی، ثمّ علی دیر عروة، ثمّ علی صلیتا.
مقتل أبی مخنف (المشهور)، 113- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 64؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 485
فساروا فی البریّة، حتّی وصلوا صلیتا، فنزلوا علی ما یقال له الخضروان، فسمعوا هناک نوح الجنّ و هاتفا یقول:
بنات الجنّ أبکین بنات الهاشمیّات بنات المصطفی أحمد یبکین شجیّات
و یلطمن خدودا کالدّنانیر نقیّات
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487
المنزل السّابع دیر عروة و المنزل الثّامن صلیا.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 371
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 232

قال: فلمّا رحلوا من تکریت، و أتوا علی وادی النّخلة، سمعوا «1» بکاء الجنّ و هنّ یلطمن الخدود «2» علی وجوههنّ «2» و یقلن: «3»
مسح النّبیّ جبینه فله بریق فی الخدود أبواه من علیا قریش جدّه خیر الجدود
و اخری تقول:
ألا یا عین جودی فوق خدّی فمن یبکی علی الشّهداء بعدی
علی رهط تقودهم المنایا إلی متکبّر فی الملک عبد «4»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 481- مثله القندوزی، ینابیع المودّة «5»، 3/ 89
ثمّ علی وادی «6» النّخلة، فنزلوا فیها «7»، و باتوا، قال: «8» فسمعوا نساء الجنّ «9» یبکین علی الحسین «9»، و یقلن «8»: «10»
نساء الجنّ أسعدن «11» نساء الهاشمیّات
بنات المصطفی أحمد یبکین شجیّات «12»
__________________________________________________
(1)- [ینابیع المودّة: «فسمعوا»].
(2- 2) [لم یرد فی ینابیع المودّة].
(3)- [ینابیع المودّة: «یقلن شعرا»].
(4)- [ینابیع المودّة: «و غدی»].
(5)- [حکاه فی الینابیع عن أبی مخنف].
(6)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: «و المنزل التّاسع: وادی ...»].
(7)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «لیلا»].
(8- 8) [الأسرار: «و سمعوا بکاء نساء الجنّ علی الحسین»].
(9- 9) [الدّمعة السّاکبة: «یندبن الحسین علیه السّلام و ینشدن هذه الأبیات»].
(10)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «تقول نساء الجنّ»].
(11)- [وسیلة الدّارین: «یسعدن»].
(12)- [الدّمعة السّاکبة: «شجنات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 233
یولولن و یندبن بدور الفاطمیّات
و یلبسن ثیاب السّود «1» لبسا للمصیبات «1» و یلطمن خدودا
کالدّنانیر نقیّات و یندبن حسینا
عظمت تلک الرّزیّات «2» و یبکین و یندبن
مصاب الأحمدیّات «3»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 113- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 64؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة/ 485؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 371
قال الرّاوی: ثمّ رحلوا من تکریت و أخذوا علی طریق البرّ و ساروا حتّی نزلوا فی وادی النّخلة، فلمّا کان اللّیل، سمعوا بکاء نساء الجنّ علی الحسین علیه السّلام:
و یقلن نساء الجنّ یبکین شجیّات و أسعدن بنوح للنّساء الهاشمیّات
و یندبن حسینا عظمت تلک الرّزیّات و یلطمن خدودا کالدّنانیر نقیّات
و یلبسن ثیاب السّود لبسا للمصیبات و یبکین و یندبن مصاب الأحمدیّات
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 123
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة السّاکبة: «من عظم المصیبات»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(3)- ورود اهل بیت به وادی نخله: چون لشکریان این بدیدند، ساخته راه شدند و از ارض تکریت کوچ دادند و از طریق بیابان، دیر 1 عروه را درنوشتند و از زمین صلیتا درگذشتند و به وادی نخله فرود شدند. آن روز و شب را اطراق کردند. شبانگاه شنیدند که زنان جن بر حسین علیه السّلام بدین اشعار مرثیه کردند:
نساء الجنّ أسعدن نساء الهاشمیّات بنات المصطفی أحمد یبکین شجیّات
و یأللن و یندبن بدور الفاطمیّات و یلبسن ثیاب السّود لبسا للمصیبات
و یلطمن خدودا کالدّنانیر نقیّات و یندبن حسینا عظمت تلک الرّزیّات
و یبکین و یندبن مصاب الأحمدیّات 2
(1). دیر (به فتح اوّل): معبد رهبانان.
(2). خلاصه معنی: زنان جن برای یاری دختران پیغمبر و فاطمه لباس سیاه می‌پوشند، گریه و زاری می‌کنند و سیلی به صورت می‌زنند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 234

ثمّ رحلوا «1» من وادی النّخلة، و أخذوا علی أرمیناء. «2»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 113
قال: ثمّ رحلوا من وادی النّخلة، و أخذوا علی أرمیناء، و ساروا حتّی وصلوا أرمیناء (المنزل العاشر). الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 371
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «دخلوا»].
(2)- بامدادان از وادی نخله کوچ دادند و اراضی ارمینیا را درسپردند 1.
(1). درسپردن: طی کردن، راه رفتن.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 235

و ساروا «1» حتّی وصلوا «1» إلی لیناء «2»، و کانت عامرة بالنّاس، فخرجت «3» الکهول و الشبّان «3»، ینظرون إلی رأس الحسین علیه السّلام، و یصلّون علی «4» جدّه و أبیه، و یلعنون من قتله، و هم یقولون: یا قتلة أولاد الأنبیاء! اخرجوا من بلدنا «5».
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 113- 114- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 64؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 485؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 371- 372؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 123
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار مکانه: «قال: ثمّ رحلوا من وادی النّخلة و أخذوا علی لیناء ...» و فی المعالی: «ثمّ رحلوا من وادی النّخلة، و ساروا حتّی وصلوا إلی لیناء ...»].
(3- 3) [المعالی: «المخدّرات و الکهول و الشّباب»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «علیه و علی»].
(5)- [أضاف فی المعالی: «فاجتازوا»].
و در مرز لبا 1 نزول کردند و آن‌جا بلدی آباد بود. زنان، مردان، پیران و جوانان همگی از بلده بیرون شدند و چون سر مبارک حسین علیه السّلام را دیدار کردند، سلام بر وی فرستادند و جدش رسول خدا و پدرش علی مرتضی را درود گفتند و بانگ دردادند که: «ای کشندگان اولاد پیغمبران! بیرون شوید از بلد ما!» و زبان به لعن و شتم آن جماعت بگشودند. سران لشکر چون این بشنیدند، در خشم شدند و حکم به قتل و غارت آن بلد دادند و آن بلده را خراب کردند.
(1). لبا (به کسر لام): بلدی در زمین موصل است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 104- 105
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 236

فأخذوا علی الکحیل.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 114- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 485؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 372
ثمّ ساروا إلی أن وصلوا إلی موضع یعرف بالکحیل. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487
__________________________________________________
(1)- و از آن‌جا به کحیل 1 آمدند.
(1). کحیل (مصغّرا): قریه‌ای است پایین موصل در کنار دجله.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 105
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 237

و أتوا جهینة.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 114- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 485؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 372
و ساروا إلی جهینة، ثمّ نزلوا.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 238

و من مناقبه علیه السّلام ما ظهر من المشاهد التی یقال لها مشهد الرّأس من کربلاء إلی عسقلان، و ما بینهما فی الموصل و نصیبین، و حماة و حمص و دمشق و غیر ذلک.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 82- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 425
و أنفذوا إلی عامل الموصل «1» أن تلقانا «2»، فإنّ معنا رأس الحسین علیه السّلام. فلمّا قرأ الکتاب أمر بأعلام «3» فنشرت «4» و المدینة فزیّنت «5»، و تداعت النّاس من کلّ جانب و مکان، و خرج الوالی فتلقّاهم علی ستّة أمیال، فقال بعض القوم: ما الخبر؟
فقالوا: رأس خارجیّ، خرج «6» بأرض العراق، قتله عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه، و بعث برأسه إلی یزید لعنه اللّه.
فقال رجل منهم: یا قوم! هذا رأس الحسین علیه السّلام. فلمّا تحقّقوا ذلک اجتمعوا فی أربعین ألف فارس من الأوس و الخزرج و تحالفوا أن یقتلوهم، و یأخذوا منهم رأس الحسین علیه السّلام، و یدفنوه عندهم لیکون فخرا لهم إلی یوم القیامة. فلمّا سمعوا ذلک لم یدخلوها.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 114- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 64؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 485؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 370- 371
و کتبوا إلی صاحب الموصل «1» أن تلقّانا، فإنّ معنا رأس خارجیّ. فأمر صاحب الموصل «1» بنشر الرّایات، فضربت البوقات و الطّبول و تداعت النّاس من القبائل، فقال بعضهم لبعض: ما الخبر؟ قالوا: أتی برأس خارجیّ خرج فی العراق علی یزید لعنه اللّه.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «موصل»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «تتلقّانا»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «بالأعلام»].
(4)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(5)- [الأسرار: «تزیّنت»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 239
فقال رجل من أهل الإیمان: یا معشر الإسلام! الویل لکم، و لما یحلّ بکم، هذا رأس ابن بنت رسول اللّه الحسین بن علیّ صلوات اللّه علیهم أجمعین، قتل بکربلاء، و هم سائرون به إلی یزید.
قال أبو مخنف: حدّثنی من حضر ذلک الیوم: إنّه جرّد بالموصل ثلاثون ألف سیف، و تحالفوا علی قتل خولی و من معه، فبلغه ذلک، فلم یدخل البلد. «1»
__________________________________________________
(1)- صاحب روضة الاحباب که از ثقات 1 اهل سنّت و جماعت است، حدیث می‌کند که: چون اهل بیت با موصل 2 نزدیک شدند، شمر بن ذی الجوشن حاکم موصل را مکتوب کرد که: «ما با تشریف فتح و نصرت و سرهای دشمنان یزید می‌رسیم. فرمان کن تا مردمان کوی و بازار این شهر را به زیب و زینت کنند و خویشتن با بزرگان بلد، ما را پذیره 3 کن و با تمام حشمت 4، لشکریان را مهمانپذیر باش.»
فرمانگذار موصل چون این بدانست، اشراف بلد را انجمن فرمود و مکتوب شمر را باز کرد و گفت:
«اگر من به صورت رضا دهم، شما برشورید و سر برتابید.»
گفتند: «حاشا و کلا که ما به این امر فظیع 5 و احدوثه شنیع گردن نهیم و به این عیب و عوار 6 رضا دهیم.»
این وقت والی موصل در جواب مکتوب شمر نگاشت که: «مردم این شهر بیشتر از شیعیان علی مرتضی و دوستداران آل عبایند. اگر به این شهر درآیید بعید نیست که به طرد و منع برخیزند و فتنه‌انگیزند. صواب آن است که لختی دورتر از این شهر فرود آیید و ماندگی راه را بشکنید و کوچ کنید.»
سپس علف و آذوقه از برای لشکریان روان داشت. شمر این سخن را از در صدق دانست و در یک فرسنگی موصل فرود آمد و سر مبارک حسین را از سنان نیزه فرود آورد و بر فراز سنگی نهاد.
در خبر است 7 که قطره خونی از آن سر مطهر بر سنگ آمد و در هر سال روز عاشورا از آن سنگ خون تازه جوشیدن داشت و مردم در آن‌جا انجمن می‌شدند و سوگواری می‌کردند. این امر شگفت سال‌های دراز تقریر داشت 8 تا گاهی که آن سنگ را برگرفتند و به دیگر جا حمل دادند و چند که آن سنگ در آن‌جا منصوب بود، مشهد نقطه می‌نامیدند. گویند: این آیت شگفت را در زمان مروان ناپدید کردند.
مکشوف باد که ما ورود اهل بیت را به موصل به روایت صاحب روضة الاحباب رقم کردیم. چون ابو مخنف را در تقریر این قصه با او بینونتی است. از تحریر روایت او دست باز نمی‌داریم.
ورود اهل بیت به موصل به روایت ابی مخنف:
مع القصه، قواد 9 لشکر به حاکم موصل مکتوب کردند که: «ما با سر حسین و اهل بیت او در می‌رسیم.
ما را پذیره شوید.»
چون این مکتوب را حاکم موصل قرائت کرد، بفرمود تا شهر را به حلی و زینت بیاراستند و بزرگان شهر را از هر سو طلب کردند و گفتند: «خبر چیست؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 240
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487
اعلم أنّ ترتیب المنازل الّتی نزلوها فی کلّ مرحلة باتوا بها أم عبروا منها غیر معلوم و لا مذکور فی شی‌ء من الکتب المعتبرة، بل لیس فی أکثرها کیفیّة مسافرة أهل البیت إلی الشّام. نعم، وقع بعض القضایا فی بعضها نحن نشیر إلیها فی هذا الکتاب، إن شاء اللّه.
قال ابن شهر آشوب فی المناقب: و من مناقبه- أی الحسین علیه السّلام- ما ظهر من المشاهد الّتی یقال لها مشهد الرّأس من کربلاء إلی عسقلان و ما بینهما فی الموصل و نصیبین و حماة و حمص و دمشق و غیر ذلک.
أقول: یظهر من هذه العبارة أنّ للرّأس المعظّم المقدّس فی هذه الأماکن مشهد معروف:
أمّا مشهد الرّأس بدمشق فهو معلوم، و لا یحتاج إلی البیان، و أنا تشرّفت بزیارته.
__________________________________________________
- گفت: «مردی از خوارج را عبید اللّه بن زیاد مقهور و مقتول داشته است. اینک سر او را به درگاه یزید انفاذ 10 می‌دارد.»
و به اتفاق بزرگان شهر، شش میل لشکر ابن زیاد را استقبال کرد. مردی از اهل بلد از قصه آگاه شد و بدانست که: «اینک سر حسین بن علی علیهما السّلام است که این لشکر حامل‌اند.»
چون باز شدند، مردم شهر را آگهی داد و چهار هزار سوار از قبیله اوس، خزرج و دیگر مردم فراهم شد و متفق و موافق شدند که با لشکر ابن زیاد قتال دهند و آن سر مبارک را مأخوذ دارند و در بلد خود به خاک سپارند. باشد که این فخر تا قیامت در خاندان ایشان بپاید.
چون لشکر ابن زیاد این بدانستند، از آنجا کوچ دادند.
(1). مردمان معتبر و مورد اطمینان.
(2). موصل (به فتح اوّل و کسر ثالث): شهری بین جزیره و عراق است که قبر «جرجیس» پیغمبر علیه السّلام در وسط آن است.
(3). پذیره: استقبال.
(4). حشمت: شرم و انقباض از کسی.
(5). در زشتی از حد درگذشته.
(6). عوار: عیب و دریدگی.
(7). به روضة الاحباب مراجعه شود.
(8). ثابت بود.
(9). قوّاد، جمع قائد: رهبر.
(10). انفاذ: بردن، رساندن.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهداء علیه السّلام، 3/ 102- 103، 105- 106
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 241
و أمّا مشهده بالموصل فهو کما فی روضة الشّهداء ما ملخصه: إنّ القوم لمّا أرادوا أن یدخلوا الموصل، أرسلوا إلی عامله أن یهیّئ لهم الزّاد و العلوفة، و أن یزین لهم البلدة، فاتّفق أهل الموصل أن یهیّؤا لهم ما أرادوا و أن یستدعوا منهم أن لا یدخلوا البلدة بل ینزلون خارجها و یسیرون من غیر أن یدخلوا فیها، فنزلوا ظاهر البلد علی فرسخ منها، و وضعوا الرّأس الشّریف علی صخرة، فقطرت علیها قطرة دم من الرّأس المکرّم، فصارت تشع، و یغلی منها الدّم کلّ سنة فی یوم عاشوراء، و کان النّاس یجتمعون عندها من الأطراف و یقیمون مراسم العزاء و المآتم فی کلّ عاشوراء، و بقی هذا إلی أیّام عبد الملک بن مروان، فأمر بنقل الحجر، فلم یر بعد ذلک منه أثر، و لکن بنوا علی ذلک المقام قبّة سمّوها مشهد النّقطة. «1»
القمی، نفس المهموم،/ 425- 426
__________________________________________________
(1)- بدان که ترتیب منازلی که در آن‌جا بار انداختند و یا از آن گذشتند، معلوم نیست و در کتب معتبره مذکور نیست و در بیشتر کتب کیفیت مسافرت اهل بیت به شام ذکر نشده است. فقط پاره‌ای از حوادث میان راه در بعضی از آن‌ها وجود دارد که در این کتاب بدان اشاره می‌شود؛ انشاء اللّه.
ابن شهر آشوب در مناقب گوید: یکی از مناقب حسین علیه السّلام کراماتی است که از زیارتگاه‌های سر او از کربلا تا عسقلان و در میان آن‌ها در موصل، نصیبین، حماة، حمص، دمشق و دیگر جاها هویداست.
می‌گویم: از این عبارت برمی‌آید که سر معظم مقدس در این‌جاها زیارتگاه معروفی دارد: اما زیارتگاه‌سر در خود دمشق که معلوم است و محتاج به بیان نیست و من خود به زیارت آن مشرّف شده‌ام. اما راجع به موصل به‌طور خلاصه از روضة الشهدا نقل می‌شود که گوید: چون آن جمع خواستند به شهر موصل درآیند، نزد حاکم شهر فرستادند که توشه و آذوقه برای آن‌ها فراهم کند و شهر را آیین بندند. اهل موصل متحد شدند که هرچه خواهند، برای آن‌ها فراهم کنند؛ ولی از آن‌ها درخواست کنند که به شهر نیایند و بیرون شهر منزل کنند و از هم‌آن‌جا بروند و وارد شهر نشوند. آن‌ها در یک فرسخی شهر منزل کردند و سر شریف را روی سنگی نهادند و از آن سر قطره خونی بر آن سنگ چکید و مانند چشمه‌ای از آن خون می‌جوشید و مردم از اطراف آن‌جا جمع می‌شدند و مراسم عزا و ماتم برپا می‌کردند و این شیوه تا دوران عبد الملک بن مروان به‌جا بود و او دستور داد آن سنگ را از آن‌جابه‌جای دیگر بردند و اثر آن محو شد، ولی در آن‌جا گنبدی ساختند و آن را مشهد نقطه نامیدند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 203
و از جهنیه به عامل موصل نوشتند که: «ما را استقبال کن همانا سر حسین با ما است.» عامل موصل امر کرد شهر را زینت بستند و خود با مردم بسیار تا شش میل به استقبال ایشان رفت.
بعضی گفتند: «مگرچه خبر است؟»
گفتند: «سر خارجی می‌آورند به نزد یزید (ملعون) برند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 242
و ساروا إلی أن وصلوا قریبا من الموصل «1» فی النّاسخ: کتب عمر بن سعد کتابا إلی والی موصل، و فی خبر: کتب شمر کتابا إلی الوالی أن تلقّانا «2» و هیّئ لنا الزّاد و العلوفة.
فلمّا وصل الکتاب إلی والی الموصل «1»، جمع الأکابر و عرض الکتاب علیهم و استشارهم. فقالوا: حاشا أن نخلّیهم یدخلون علینا رأس الحسین علیه السّلام.
فکتب الوالی کتابا إلی شمر بأنّ أهل هذه البلدة من محبّی علیّ بن أبی طالب، و إذا دخلتم البلد أخاف أن تثور علیکم الفتنة، فالصّواب أن تنزلوا قریبا من البلدة و نحن نبعث لکم الزّاد و العلوفة.
__________________________________________________
- مردی گفت: «ای قوم! سر خارجی نیست بلکه سر حسین بن علی علیه السّلام است.»
همین‌که مردم چنین فهمیدند چهار هزار نفر از قبیله اوس و خزرج مهیا شدند که با لشگر جنگ کنند و سر مبارک را بگیرند و دفن کنند، لشگر یزید که چنین دانستند داخل موصل نشدند و از تل اعفر عبور کردند.
این مختصر چیزی است که در کتاب منسوب به ابی مخنف رحمه الله ضبط شده و در این کتاب و کامل بهایی و روضة الشهداء و غیره قضایا و وقایع متعدده و کرامات بسیار از اهل بیت علیهم السّلام و از آن سر مطهر در غالب این منازل نقل شده، و چون نقل آنها به تفصیل منافی با این مختصر است ما در این‌جا به ذکر چند قضیه قناعت کنیم اگرچه ابن شهر آشوب در مناقب فرمود:
«و من مناقبه ما ظهر من المشاهد الّذی یقال له مشهد الرّأس من کربلا إلی عسقلان و ما بینهما و الموصل و نصیبین و حماة و حمص و دمشق و غیر ذلک».
و از این عبارت معلوم می‌شود که در هریک از این منازل مشهد الرأس بوده و کرامتی از آن سر مقدس ظاهر شده و بالجمله یکی از آن وقایع و کرامات آن چیزی است که در روضة الشهداء فاضل کاشفی مسطور است که چون لشگر یزید (علیهم اللعنه) نزدیک موصل رسیدند و به آن‌جا اطلاع دادند؛ اهل موصل راضی نشدند که سرها و اهل بیت وارد شهر شوند و در یک فرسخی برای آنها آذوقه و علوفه فرستادند و در آن‌جا منزل کردند و سر مقدس را بر روی سنگی نهادند قطره خونی از حلقوم مقدس به آن سنگ رسید و بعد از آن همه سال در روز عاشورا خون تازه از آن سنگ می‌آمد و مردم اطراف آن‌جا مجتمع می‌شدند و اقامه مراسم تعزیه می‌کردند و همچنین بود تا زمان عبد الملک مروان که امر کردن آن سنگ را از جا کندند و پنهان نمودند و مردم در محل آن سنگ گنبدی بنا کردند و آن را مشهد نقطه نام نهادند.
قمی، منتهی الآمال،/ 496- 497
(1)- [فی المطبوع: «موصل»].
(2)- [فی المطبوع: «تلقنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 243
فقبل شمر نصیحته، و نزلوا تحت جبل هناک قریبا من الموصل «1» علی فرسخ منها، و أنزلوا العیال و الأطفال و أنزلوا رأس الحسین علیه السّلام من الرّمح و وضعوه علی صخرة، فقطرت قطرة من دم نحره الشّریف علی الصّخرة، فصارت تنبع و یغلی منها الدّم کلّ سنة فی یوم عاشوراء، و النّاس یجتمعون إلیها فی کلّ سنة و یقیمون مراسم العزاء و الماتم علی الحسین علیه السّلام فی یوم عاشوراء، و بقی هذا إلی أیّام عبد الملک بن مروان، فأمر بنقل الحجر، فلم یر بعد ذلک منه أثر، و لکن بنوا علی ذلک المقام قبّة و سمّوها مشهد النّقطة.
و قال أبو مخنف: اجتمع أربعة آلاف بالموصل من الأوس و الخزرج و تحالفوا أن یقاتلوهم و یأخذوا منهم رأس الحسین علیه السّلام و یدفنوه عندهم لیکون فخرا لهم إلی یوم القیامة.
فلمّا سمعوا ذلک لم یدخلوا الموصل.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 129- 130
(و منها) ما فی روضة الأحباب للشّیخ جمال الدّین عطاء اللّه بن فضل اللّه الشّیرازیّ النّیسابوریّ. فما فی نفس المهموم عن روضة الشّهداء لعلّه سهو، إذ لیس فی روضة الشّهداء للفتّال النّیسابوریّ ذکر من ذلک، و لعلّه وجد فی روضة الشّهداء للکاشفیّ.
قال فی روضة الأحباب: فلمّا قرب القوم من الموصل، و أرادوا أن یدخلوها أرسلوا إلی عاملها و کتب شمر إلیه أن یهیّئ لهم الزّاد و العلوفة و أن یزین لهم البلد، و کتب إلیه: إنّ معنا رأس الخارجیّ الحسین بن علیّ بن أبی طالب، فجمع العامل أهل البلد، و قرأ علیهم الکتاب. و فی روایة: اجتمع أربعة آلاف من أهل الموصل أن یقاتلوا مع القوم و یأخذوا رأس الحسین علیه السّلام و أن یقتلوا عاملهم، و قالوا: تبّا لقوم کفروا بعد إیمانهم، أضلالة بعد هدی أم شکّ بعد یقین؟ فکتب العامل إلی شمر یستدعی منه أن لا یدخلوا البلدة بل ینزلوا خارجها، و کتب: إنّ أکثر هذه البلدة من شیعة الحسین و أخاف علیکم الفتنة. فهیّأ لهم ما أرادوا من الزّاد و العلوفة، فنزلوا خارج البلد علی فرسخ.
قال الشّیخ جمال الدّین: و وضعوا الرّأس الشّریف علی صخرة، فقطرت علیها قطرة
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «موصل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 244
دم من الرّأس الشّریف، فصار الدّم ینبع و یغلی کلّ سنة فی یوم عاشوراء، و کان النّاس یجتمعون عندها من الأطراف و یقیمون مراسم العزاء و الماتم فی کلّ یوم عاشوراء.
قال: و بقی هذا إلی أیّام عبد الملک بن مروان، فأمر بنقل الحجر، فلم یر بعد ذلک منه أثر، و بنوا علی ذلک المقام قبة سمّوها «مشهد النّقطة».
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 402- 403
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 245

و فی الأسرار: قال المرحوم الدّربندی فی موضع قریب من دمشق حجر عظیم هو شبیه بالأسد، فإذا کان یوم عاشوراء یفور من موضع عینیه الدّم الکثیر، قیل: إنّه وضع علیه رأس الحسین علیه السّلام حین مسیر الکفّار و جند ابن زیاد إلی الشّام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 135
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 246

و أخذوا علی تلّ باعفر «1»، ثمّ علی جبل سنجار «2».
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 114- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 64؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 485
و أخذ علی تلّ أعفر «3».
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487
و أخذوا (منزل السّادس جبل سنجار) علی تلعفر ثمّ علی جبل سنجار.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 371
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «أعفر»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «سنجاء»].
(3)- و تل أعفر 1 و جبل سنجار را درنوشتند.
(1). تل أعفر: قلعه‌ای میان موصل و جبل سنجار است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 106
و از تل أعفر عبور کردند، پس به جبل سنجار رفتند.
قمی، منتهی الآمال،/ 496
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 247

و من مناقبه علیه السّلام ما ظهر من المشاهد التی یقال لها مشهد الرّأس من کربلاء إلی عسقلان، و ما بینهما فی الموصل و نصیبین و حماة و حمص و دمشق و غیر ذلک. «1»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 82- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 425
فوصلوا إلی نصیبین، فنزلوا «2» و شهروا «3» الرّأس «4» و السّبایا. فلمّا رأت زینب ذلک «5» بکت، و أنشأت تقول:
«6» أتشهرونا فی «6» البریّة عنوة و والدنا أوحی «7» إلیه جلیل
کفرتم بربّ العرش ثمّ نبیّه کان لم یجئکم فی الزّمان رسول
لحاکم «8» إله العرش یا شرّ أمّة لکم فی لظی یوم المعاد عویل «9»
__________________________________________________
(1)- و از آن‌جا به ایذار به نصیبین آمدند.
منصور بن الیاس گفت: زیاده از هزار آیین بستند. لعین که سر حسین داشت، خواست که به شهر رود.
اسب او فرمان نبرد چند اسب بیاوردند. فایده نبود. ناگاه سر امام حسین علیه السّلام از نیزه بیفتاد. ابراهیم موصلی آن‌جا بود. سر را نیک احتیاط کرد. دانست که سر حسین علیه السّلام است. خلق را ملامت بسیار کرد و شامیان او را شهید کردند.
سر را بیرون شهر بداشتند و چندان نثارها جهت ملاعین کوفه کردند که شرح آن ممکن نیست. روز سوم گردی و غباری برآمد و جهان تاریک شد. خلق بدگمان شدند و گفتند: «اگر از این‌جا نروید، شما را بکشیم.»
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 292
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فنزلوا بها»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «و شهدوا»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «الرّؤوس» و فی المعالی مکانه: «قال أبو مخنف: فنزلوا إلی نصیبین و شهروا الرّأس ...»].
(5)- [فی الدّمعة و السّاکبة و الأسرار و المعالی: «رأس أخیها»].
(6- 6) [فی الدّمعة السّاکبة: «أتشهّر ما بین»، و فی الأسرار: «تشهّرونا فی»، و فی وسیلة الدّارین: «أشهرونا فی»].
(7)- [وسیلة الدّارین: «أوصی»].
(8)- [وسیلة الدّارین: «إلاهکم»].
(9)- و به ارض نصیبین 1 فرود شدند و اهل بیت را با سرهای شهیدان عبور دادند. چون چشم زینب بر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 248
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 114- 115- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 64- 65؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 485؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 130- 131؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 372
و أمّا السّانحة الّتی وقعت بنصیبین: ففی الکامل البهائیّ ما حاصله: إنّهم لمّا وصلوا إلی نصیبین أمر «1» منصور بن إلیاس بتزیین البلدة «2»، فزیّنوها بأکثر من ألف «3» مرآة، فأراد «3» الملعون الّذی کان معه رأس الحسین علیه السّلام أن یدخل البلد فلم یطعه فرسه، فبدله بفرس آخر، فلم یطعه، و هکذا فإذا بالرّأس الشّریف قد سقط إلی الأرض، فأخذه إبراهیم الموصلیّ، فتأمّل فیه «4»، فوجده رأس الحسین علیه السّلام، فلامهم و وبخهم فقتله أهل الشّام «5»، ثمّ جعلوا الرّأس فی خارج البلد «6» و لم یدخلوه «7» به.
قلت: و لعلّ مسقط الرّأس الشّریف صار مشهدا «6». «8»
__________________________________________________
- سر برادر افتاد، این شعر بگفت:
أتشهّرونا فی البریّة عنوة و والدنا أوحی إلیه جلیل
کفرتم بربّ العرش ثمّ نبیّه کأن لم یجئکم فی الزّمان رسول
لحاکم إله العرش یا شرّ أمّة لکم فی لظی یوم المعاد عویل 2
و بامدادان از نصیبین بیرون شدند.
(1). نصیبین (به فتح اوّل و کسر چهارم)، شهری از بلاد جزیره است.
(2). خلاصه معنی: از روی ستم، ما را که فرزندان پیغمبریم، میان مردم شهره می‌کنید.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 106
(1)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین مکانه: «ثمّ ساروا إلی أن وصلوا إلی نصیبین (و هی مدینة قرب دجلة) عن (فی) الکامل البهائی: أمر ...»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «البلد»].
(3- 3) [فی المعالی: «مرآة، فلمّا دخلوا أراد» و فی وسیلة الدّارین: «مرّة فلمّا دخلوا نصیبین أراد»].
(4)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [وسیلة الدّارین: «البلد»].
(6- 6) [المعالی: «و مسقط الرّأس الشّریف لعلّ صار مشهدا و مزارا»].
(7)- [وسیلة الدّارین: «و لم یدخلوا»].
(8)- حادثه‌ای که در نصیبین رخ داد:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 249
القمی، نفس المهموم،/ 426- مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 130؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 372
(و منها) ما فی الکامل البهائی قال: فلمّا وصلوا إلی نصیبین و کان عامله منصور بن إلیاس، فأمر بتزیین البلد، فزیّنوها أحسن زینة، فأرادوا الدّخول إلی البلد فلم یطع الفرس الّذی کان معه رأس الحسین راکبه، فبدله بفرس آخر فلم یطعه و هکذا، فإذا بالرّأس الشّریف قد سقط علی الأرض، و کان هناک رجل موصلیّ إسمه إبراهیم الموصلیّ، فأخذ الرّأس و نظر إلیه، فعرف أنّه رأس الحسین علیه السّلام، فوبخهم و لامهم، فقتله أهل الشّام، ثمّ جعلوا الرّأس خارج البلد و لم یدخلوه.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 406
__________________________________________________
- در کامل بهایی است که چون به نصیبین رسیدند، منصور بن الیاس دستور داد، شهر را بسیار خوب آیین بستند و ملعونی که سر حسین با او بود، خواست وارد شهر شود که اسبش سر باز زد و آن را عوض کرد و دیگری هم سر باز زد و تا چند اسب عوض کرد و سر از بالای نیزه به زمین افتاد و ابراهیم موصلی آن را برداشت و شناخت که سر حسین علیه السّلام است و آن‌ها را سرزنش و توبیخ کرد و شامیان او را کشتند و سر را در بیرون شهر گذاشتند و به شهر نیاوردند.
و شاید مسقط رأس شریف زیارتگاه باشد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 203
و از آن‌جا به نصیبین وارد شدند.
قمی، منتهی الآمال،/ 496
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 250

قال أبو مخنف رحمه اللّه: و جعلوا یسیرون إلی عین الورد، و أتوا إلی قریب دعوات «1»، و کتبوا إلی «2» عاملها أن تلقانا، فإنّ «2» معنا رأس الحسین علیه السّلام، فلمّا قرأ الکتاب أمر بضرب البوقات، و خرج «3» یتلقّاهم، فشهروا الرّأس، و دخلوا من باب الأربعین، فنصبوا رأس الحسین علیه السّلام «3» فی الرّحبة من زوال الشّمس «4» إلی العصر.
و أهلها طائفة یبکون و طائفة یضحکون «5». قال: و تلک الرّحبة الّتی نصب فیها رأس الحسین علیه السّلام لا یجتاز فیها أحد و تقضی حاجته إلی یوم القیامة.
قال: و باتوا ثملین من الخمور إلی الصّباح، «6» فلمّا ارتحلوا من العذاب بکی «6» علیّ ابن الحسین علیه السّلام، و أنشأ یقول:
لیت شعری هل عاقل فی الدّیاجی بات من فجعة الزّمان یناجی
أنا نجل الإمام ما بال حقّی ضائع بین عصبة الأعلاج
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 115- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 65؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 485
ثم علی عین الوردة. «7»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2- 2) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «صاحب دعوات أن تلقّانا، لأنّ»].
(3- 3) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فتلقّاهم و شهروا الرّأس (الرّؤوس) و أدخلوه من باب الأربعین و نصبوه»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة: «الشّمس الظّهر» و فی الأسرار: «الظّهر»].
(5)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و ینادون هذا رأس خارجیّ خرج علی یزید بن معاویة لعنه اللّه»].
(6- 6) [فی الدّمعة السّاکبة: «و ارتحلوا من الغد، فعند ذلک بکی» و فی الأسرار: «و بکی»].
(7)- ورود اهل بیت به دعوات: بامدادان از نصیبین بیرون شدند و اراضی عین الورد را درسپردند. چون راه به دعوات نزدیک کردند، کتابی به حاکم دعوات رقم کرد که: «آذوقه و علوفه لشکر را ساختگی کن و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 251
و قال أبو مخنف: فوصلوا إلی دعوات و خرج أمیرهم و تلقاهم و شهروا الرّأس المبارک و نصبوه فی الرّحبة من زوال الظّهر إلی العصر و أهلها طائفة یبکون، و طائفة یضحکون و ینادون: هذا رأس الخارجیّ خرج علی یزید بن معاویة. قال: و تلک الرّحبة الّتی نصب فیها رأس الحسین علیه السّلام، لا یجتاز فیها أحد، و تقضی حاجته إلی یوم القیمة، و باتوا ثملین «1»
__________________________________________________
- با معارف 1 شهر ساخته و پذیره باش.»
حاکم دعوات فرمان کرد تا در بوق‌ها بدمیدند و با بزرگان شهر به استقبال بیرون شد و سپاهیان را با سرهای شهدا و اهل بیت مصطفی از باب الاربعین به شهر درآورد و سر مبارک حسین را در رحبه 2 شهر نصب کرد و بفرمود: از چاشتگاه تا نماز دیگر منادی ندا درداد که:
«هذا رأس خارجیّ علی یزید بن معویة!»
و مردم شهر نیمی گریان و نیمی خندان بودند و لشکر ابن زیاد آن شب را به نوشیدن ناب عقار 3 و نیوشیدن نوای موسیقار 4 به روز آوردند. بامدادان که بار بربستند، علی بن الحسین زار بگریست و این شعر قرائت کرد:
لیت شعری أعاقل فی الدّیاجی بات من فجعة الزّمان یناجی
أنا نجل الإمام ما بال حقّی ضائع بین عصبة الأعلاج 5
در خبر است که در آن رحبه که سر مبارک امام را نصب کردند، از آن پس هرکس از برای انجاح 6 مهمی به آن‌جا شد. البته حاجت او به اسعاف مقرون شد 7.
(1). معارف: مردمان مشهور و معروف.
(2). رحبه (به فتح اول و فتح و سکون ثانی): میدان.
(3). عقار (به ضم اول): شراب.
(4). موسیقار: سازی معروف است که آن را از نی‌های بزرگ و کوچک به اندام مثلث به هم وصل کرده‌اند.
(5). کاش می‌دانستم: آیا هیچ خردمندی در تاریکی‌ها نشسته و از مصیبت‌های روزگار آهسته سخن می‌گوید؟ من که فرزند امامم، چرا باید حقم میان گروهی کافر تباه شود؟
(6). انجاح: به مقصود رسیدن، حاجت برآوردن.
(7). برآورده شد: به مراد خود رسید.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 106- 107
و از آن‌جا به عین الوردة و از آن‌جا به دعوات رفتند و پیش از ورود کاغذی به عامل دعوات نوشتند که ایشان را استقبال کند. عامل آن‌جا، ایشان را استقبال کرد و با عزت تمام داخل شهر شدند. سر مبارک را از ظهر تا به عصر در رحبه نصب کردند. اهل آن‌جا دو طایفه شدند، یک طایفه خوشحالی می‌کردند و طایفه دیگر می‌گریستند و زاری می‌کردند. پس آن شب را لشگر یزید (علیهم اللعنه) به شرب خمر پرداختند و روز دیگر حرکت کردند.
قمی، منتهی الآمال،/ 496
(1)- [وسیلة الدّارین: «یشربون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 252
من الخمور إلی الصّباح. و بکی زین العابدین علیه السّلام و أنشأ یقول:
لیت شعری هل عاقل فی الدّیاجیّ بات من فجعة الزّمان یناجی
أنا نجل الإمام ما بال حقّی ضائع بین عصبة الأعلاج
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 131- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 372- 373
(و منها) ما ذکره فی القمقام و مقتل أبی مخنف المطبوع و غیرهما: و جعلوا یسیرون إلی عین الوردة، و أتوا إلی قریب دعوات، و کتبوا إلی صاحبه أن یتلقّاهم لأنّ معهم رأس الحسین، فلمّا قرأ الکتاب [و ضربوا البوقات] خرج إلیهم فتلقّاهم، فشهروا الرّأس، و أدخلوه من باب الأربعین، و نصبوه فی الرّحبة من زوال الشّمس إلی العصر، و أهلها طائفة یبکون و طائفة یضحکون. قال: و تلک الرّحبة الّتی نصب فیها رأس الحسین علیه السّلام لا یجتاز فیها أحد و له حاجة إلّا و تقضی حاجته.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 404
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 253

فاعلم إنّه قد نقل فی جملة من کتب المقاتل: إنّه قد روی أنّ سبایا آل رسول اللّه‌صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، لمّا ساروا بهم إلی أن قربوا من دمشق مرّوا بقصر عال، و کانت عجوزة جالسة فیه یقال لها: أم هجّام، و معها و صائفها و جواریها، فلمّا رأت رأس الإمام المظلوم روحی له الفداء و هو علی قناة طویلة و شیبه مخضوب بالدّماء فقالت العجوزة: ما هذا الرّأس المتقدّم؟ و ما هذه الرّؤوس المشالة علی الرّماح؟
فقیل لها: إنّ هذا رأس الحسین و هذه رؤوس إخوته و أولاده و عترته.
ففرحت فرحا عظیما، فقالت لواحدة من وصائفها: ناولینی حجرا لأضرب به وجه الحسین علیه السّلام. فأتتها، فضربت به رأس الحسین علیه السّلام، فسال الدّم علی وجهه و شیبه، فالتفتت إلیه أمّ کلثوم، فرأت الدّم الجدید سائلا علی وجهه و لحیته، فلطمت وجهها و نادت: وا غوثاه! وا مصیبتاه! وا محمّداه! وا علیّاه! وا فاطمتاه! وا حسناه! وا حسیناه!
ثمّ غشی علیها، فقالت زینب: من فعل هذا بوجه أخی و نور بصری؟ فقیل لها: هذه العجوزة الملعونة. فقالت: اللّهمّ اهجم علیها قصرها و أحرقها بنار الدّنیا قبل نار الآخرة.
قال: فما استتمّ کلامها إلّا و قد هجم علیها قصرها و أضرمت النّار فیه، فماتت و احترقت و هکذا کلّ من کان معها فی القصر. هذا و فی بعض الکتب إنّ الّذی دعا علیها کان هو سیّد السّاجدین.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 311
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 254

النّطنزیّ فی الخصائص: لمّا جاؤوا برأس الحسین و نزلوا منزلا یقال له: قنّسرین اطلّع راهب من صومعته إلی الرّأس، فرأی نورا ساطعا یخرج من فیه، و یصعد إلی السّماء، فأتاهم بعشرة آلاف درهم، و أخذ الرّأس، و أدخله صومعته «1»، فسمع صوتا و لم یر شخصا، قال: طوبی لک و طوبی لمن عرف حرمته «2».
فرفع الرّاهب رأسه و قال: یا رب بحقّ «3» عیسی تأمر «3» هذا الرّأس بالتّکلّم «4» معی. فتکلّم الرّأس، و قال: یا راهب أیّ شی‌ء ترید؟ قال: من أنت؟ قال: أنا ابن محمّد المصطفی و أنا ابن علیّ المرتضی، و أنا ابن فاطمة الزّهراء، و أنا المقتول بکربلاء، أنا المظلوم، أنا العطشان. فسکت «5»، فوضع الرّاهب وجهه علی وجهه، فقال: لا أرفع وجهی عن وجهک حتّی تقول: أنا شفیعک یوم القیامة. فتکلّم الرّأس فقال: ارجع إلی دین جدّی محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. فقال الرّاهب: أشهد أنّ لا إله إلّا اللّه و أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه. فقبل له الشّفاعة «6»، فلمّا أصبحوا أخذوا منه الرّأس و الدّراهم «7»؛ فلمّا بلغوا الوادی نظروا الدّراهم قد صارت حجارة «8». الجوهریّ الجرجانیّ:
حتّی یصیح بقنّسرین صاحبها یا فرقة الغیّ یا حزب الشّیاطین
__________________________________________________
(1)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فی صومعته»].
(2)- [مدینة المعاجز: «حرمتک»].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [الامام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «یتکلّم»].
(5)- [لم یرد فی العبرات، و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «و سکت»].
(6)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(7)- [فی العبرات: «و رحلوا» و إلی هنا حکاه فی الإمام الحسین و أصحابه و أضاف: «فلمّا فتحوا الواهی فإذا الدّراهم قد صارت حجارة»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و أضاف فی المعالی: «و لعلّ هذا الرّاهب غیر الرّاهب الّذی ذکرنا قصّته فیما قبل لأن فی طریق الشّام کان من الرّهبان غیر واحد و اللّه العالم انتهی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 255
أتهزؤن برأس بات منتصبا علی القناة بدین اللّه یؤمینی
آمنت ویحکم باللّه مهتدیا و بالنبیّ و حبّ المرتضی دینی
فجدّلوه صریعا فوق و جنته و قسّموه بأطراف السّکاکین «1»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 60- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 269؛ المجلسی، البحار، 45/ 303- 304؛ البحرانی، العوالم، 17/ 617؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 65- 66؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 571؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 131- 132؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 405- 406؛ المحمودی، العبرات، 2/ 264؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 373
قال: و أتوا إلی «2» قنسّرین و کانت عامرة بأهلها، فلمّا بلغهم ذلک أغلقوا الأبواب، و جعلوا یلعنونهم و یرمونهم بالحجارة، و یقولون: یا فجرة! یا قتلة أولاد «2» الأنبیاء، و اللّه لا دخلتم بلدنا «3» أو قتلنا عن آخرنا «3». فرحلوا عنهم.
قال: فبکت أمّ کلثوم، و أنشأت تقول:
کم تنصبون لنا الأقتاب عاریة کأنّنا من بنات الرّوم فی البلد
ألیس جدّی رسول اللّه ویلکم هو الّذی دلّکم «4» قصدا إلی الرّشد «5»
یا أمّة السّوء لا سقیا لربعکم إلّا «6» العذاب الّذی أخنی علی لبد «6» «7»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی العبرات: «أقول: المستفاد من ذیل الأبیات؛ أنّ الجوهریّ یروی القصّة عن مصدر آخر فلیحقّق»].
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3- 3) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین].
(4)- [وسیلة الدّارین: «دبکم»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(6- 6) [فی الدّمعة السّاکبة: «العذاب الّذی أحنا علی کبدی»، و فی الأسرار: «عذابا کما أحیی علی البلد»].
(7)- ورود اهل بیت به قنسرین: بالجمله از دعوات طی طریق کردند و به قنسرین 1 رسیدند. مردم آن بلده همگان از شیعیان امیر المؤمنین علی علیه السّلام بودند. چون وصول ایشان را بدانستند، دروازها را استوار بربستند و از فراز باره 2 بانگ لعن و طعن و سب و شتم دردادند و آن جماعت کفار و فجار را به رمی احجار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 256
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 115- 116- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 65؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 485؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 131؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 373
__________________________________________________
- طرد و منع کردند و گفتند: «ای قاتلان اولاد پیغمبران! سوگند به خدای، اگر همگان گردن بر حدود تیغ نهیم، یک تن از شما را راه به این شهر ندهیم.»
ام کلثوم علیها السّلام بگریست و این شعر تذکره فرمود:
کم تنصبون لنا الأقتاب عاریة کأنّنا من بنات الرّوم فی البلد
ألیس جدّی رسول اللّه ویلکم هو الّذی دلّکم قصدا إلی الرّشد
یا أمّة السّوء! لا سقیا لربعکم إلّا عذابا کما أخنی علی لبد 3
(1). قنسرین (به کسر قاف، فتح و تشدید نون و کسر راء): بلدی در یک منزلی حلب است.
(2). باره: دیوار.
(3). أخنی علی لبد: اشاره به قصه «لقمان اکبر» است و «لبد» نام نسر هفتم است که بعد از مرگ لقمان الاکبر هلاک شد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 107
به جانب قنسرین رفتند. اهل آنجا به ایشان راه ندادند و از ایشان تبری جستند و آنها را هدف لعن و سنگ ساختند لا جرم از آن‌جا حرکت کردند.
قمی، منتهی الآمال،/ 496
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 257

قال: و أتوا إلی معرّة النّعمان، و استقبلوهم، و فتحوا لهم الأبواب، و قدّموا لهم الأکل و الشّرب و بقوا «1» بقیّة یومهم، و رحلوا منها. «2»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 116- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 67؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 485؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 374
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- ورود اهل بیت به معرة النعمان: چون لشکریان دست به ورود قنسرین نیافتند، ناچار به جانب معرة النعمان 1 بشتافتند. مردم آن در به روی ایشان بگشادند و لشکر را پذیره کردند و علف و آذوقه بیاوردند. لا جرم آن شب را به تمام رامش 2 و آرامش به پا آوردند.
(1). معره نعمان (به فتح میم و عین و تشدید راء): شهر بزرگی میان حمص و حماء است.
(2). رامش: آسودگی.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 108
از آن‌جا حرکت کردند و به معرة النعمان رفتند و اهل آن‌جا ایشان را راه دادند و طعام و شراب برای ایشان حاضر کردند.
یک روز آن‌جا بماندند.
قمی، منتهی الآمال،/ 496
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 258

و رحلوا منها، و نزلوا شیزر «1» و کان فیها شیخ کبیر، فقال: یا قوم! هذا رأس الحسین علیه السّلام، فتحالفوا أن لا یجوزوا «2» فی بلدهم «3».
فلمّا عاینوا ذلک منهم لم یدخلوها. «4»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 116- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 67؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 485- 486؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 374
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «شیرز»].
(2)- [الأسرار: «لا یجوز»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «بلدکم»].
(4)- ورود اهل بیت به شیرز: و چون سفیده بدمید، از آن‌جا کوچ داده به کنار شیرز 1 فرود شدند. در شیرز پیری سالخورده و فرتوت بود. مردم را طلب کرد و فرمود: «ای قوم! اینک سر فرزند مصطفی و پسر علی مرتضی و پاره جگر فاطمه زهرا است. رضا ندهید که این جماعت مذموم مشؤم به این شهر درآیند و سعادت ابدی را در متابعت محمّد و آل محمّد از شما بزدایند 2.
مردم شیرز در دفع لشکریان هم‌دست و هم‌داستان شدند و قواد سپاه ابن زیاد، ناچار بار بربستند و برنشستند و طریق قلعه کفر طالب پیش داشتند و در آن‌جا حصنی اگر چند خرد بود، لکن استوار بود. روی لشکریان در فروبستند و از پی مدافعه بر فراز باره صعود دادند. خولی بن یزید اصبحی به پای باره آمد و ندا درداد: «آیا شما در تحت فرمان یزید بن معاویه نیستید؟ ابواب حصن را فراز کنید 3 و ما را آب دهید.»
گفتند: «سوگند به خدای که شما را شربتی از آب نچشانیم. مگر شما آن مردم نیستید که حسین بن علی علیهما السّلام را با لب تشنه شهید کردید؟»
(1). شیرز (بر وزن جعفر): شهری نزدیک معره است.
(2). زدودن: پاک کردن، از بین بردن.
(3). فراز کردن: باز کردن.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 108
و به شیرز رفتند، اهل آن‌جا ایشان را راه ندادند.
قمی، منتهی الآمال،/ 496
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 259

و ساروا إلی کفر طاب و کان حصنا صغیرا، فغلقوا «1» علیهم بابه «1»، فتقدّم إلیهم خولی، فقال: ألستم فی طاعتنا، فاسقونا الماء. فقالوا «2»: و اللّه لا نسقیکم قطرة واحدة، و أنتم منعتم الحسین علیه السّلام و أصحابه الماء.
فرحلوا منه. «3»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 116- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 67؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 486؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 132؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 373
__________________________________________________
(1- 1) [فی المعالی: «الأبواب علیهم»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «فقال»].
(3)- پس از آن‌جا به کفر طاب رفتند و اهل آنجا نیز به ایشان راه ندادند عطش بر لشگر یزید غلبه کرده بود و هرچه خولی لعین التماس کرد که ما را آب دهید، گفتند: «یک قطره آب به شما نمی‌چشانیم هم‌چنان که حسین و اصحابش علیهما السّلام را لب تشنه شهید کردید.»
پس از آن‌جا رفتند.
قمی، منتهی الآمال،/ 496
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 260

فرحلوا منه و أتوا سیبور، فأنشأ علیّ بن الحسین علیهما السّلام، یقول:
ساد «1» العلوج فما ترضی بذا العرب و صار «1» یقدم رأس الامّة الذّنب
یا للرّجال و ما یأتی الزّمان به من العجیب الّذی ما مثله عجب «2»
آل الرّسول علی الأقتاب عاریة و آل مروان تسری «3» تحتهم نجب
قال «4»: و کان «5» فیها شیخ کبیر و قد شهد عثمان بن عفّان، فجمع «6» أهل سیبور «6» المشایخ، و الشّبّان منهم «7»، فقال: یا قوم «8» هذا رأس الحسین علیه السّلام قتله هؤلاء اللّعناء «9».
فقالوا: و اللّه ما یجوز فی مدینتنا. فقال المشایخ: یا قوم «8»! إنّ اللّه کره الفتنة، و قد مرّ هذا الرّأس فی جمیع البلدان، و لم یعارضه «10» أحد، فدعوه یجوز فی بلدکم.
فقال الشبّان: و اللّه لا کان ذلک أبدا. ثمّ عمدوا علی القنطرة، فقطعوها، فخرجوا علیهم شاکین فی السّلاح.
فقال لهم خولی: إلیکم عنّا. فحملوا علیه و علی «11» أصحابه، فقاتلوهم قتالا شدیدا،
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «سار»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «تجب»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «یسری»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «و هم أیضا أغلقوا الأبواب علیهم»].
(5)- [فی المعالی مکانه: «و أتوا سیبور، و هم أیضا غلقوا الأبواب علیهم و کان ...»].
(6- 6) [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(7)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین].
(9)- [الدّمعة السّاکبة: «الملاعین»].
(10)- [الأسرار: «لم یعارضوه»].
(11)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 261
فقتل «1» من أصحاب خولی (لعنه اللّه) ستّمائة فارس، و قتل من الشّبّان خمس «2» فوارس (رحمهم اللّه).
فقالت أمّ کلثوم علیها السّلام: ما یقال لهذه المدینة؟ فقالوا «3»: سیبور. فقالت «4»: أعذب اللّه شرابهم، و أرخص اللّه «5» أسعارهم، و رفع أیدی الظّلمة عنهم.
«6» قال أبو مخنف رحمه اللّه «6»: فلو أنّ الدّنیا مملوّة ظلما و جورا لما نالهم إلّا «7» قسطا و عدلا «7». «8»
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فقتلوا»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «خمسة»].
(3)- [الأسرار: «فقال»].
(4)- [المعالی: «فقال»].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین].
(6- 6) [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(7- 7) [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «قسط و عدل»].
(8)- ورود اهل بیت به سیبور: لشکر ابن زیاد چون دانستند که از آن‌جا بهره‌ای نتوان یافت، ناچار کوچ دادند و به اراضی سیبور فرود شدند. این وقت سید سجاد این اشعار انشاد فرمود:
ساد العلوج فما ترضی بذا العرب و صار یقدم رأس الأمّة الذّنب 1
یا للرّجال لما یأتی الزّمان به من العجیب الّذی ما مثله عجب
آل الرّسول علی الأقتاب عاریة و آل مروان یسری تحتهم نحب 2
این هنگام اهل سیبور انجمن شدند و پیران و جوانان گرد آمدند. شیخی سالخورده از میان برخاست و او از آن مردم بود که ادراک صحبت عثمان بن عفان کرده بود. گفت: «خداوند انگیزش فتنه را مکروه می‌دارد. شما برنیاشوبید و فتنه را برنیاغالید 3. همانا این سر را در تمام امصار و بلدان طواف داده‌اند و هیچ‌کس با ایشان قرع باب خلاف نفرمود! شما را چه افتاده است که از در مدافعت بیرون شوید و تأسیس مقاتلت کنید؟ بگذارید تا از بلد شما نیز درگذرانند.»
جوانان گفتند: «لا و اللّه هرگز نگذاریم که این قوم پلید به قدوم خویش بلد ما را آلایش دهند.»
و در زمان بشتافتند و قنطره 4 عبره را از آب قطع کردند و ساخته جنگ شدند و شاکی السلاح 5 بیرون تاختند. خولی با انبوهی از لشکر به مقاتلت ایشان برنشست و جنگ درپیوست و در میان هر دو لشکر حرب برپا ایستاد و رزمی صعب برفت. ششصد تن از لشکر ابن زیاد دستخوش تیغ فولاد شد و جماعتی از جوانان سیبور نیز رهینه خاک گشت. ام کلثوم علیها السّلام گفت: «این بلد را نام چیست؟»
گفتند: «سیبور».
فقالت: أعذب اللّه تعالی شرابهم و أرخص أسعارهم و رفع أیدی الظّلمة عنهم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 262
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 116- 117- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 67- 68؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 486؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 132؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 373- 374
__________________________________________________
- فرمودند: «خداوند گوارا کند آب ایشان را و ارزان کناد خوردنی و پوشیدنی ایشان را و باز دارد دست ستمکاران را از ایشان.»
ابو مخنف گوید: «از آن پس اگر جهان همه به جور و ستم انباشته شدی، در اراضی ایشان جز آیت نعمت و بذل و رایت قسط 6 و عدل افراشته نگشتی.»
(1). ساد العلوج: بزرگ شد مرد کافر، ذنب (چون فرس): دم حیوان.
(2). نحب: شتران تنومند.
(3). آغالیدن: تند و تیز کردن مردم را به جنگ.
(4). قنطره: پل.
(5). شاکی السلاح: غرق اسلحه.
(6). قسط: دادگری، تجاوز (در این‌جا به معنی اول مراد است).
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 108- 109
به سیبور جمعی از اهل آن‌جا به حمایت اهل بیت علیهم السّلام با آن کافران مقاتله کردند. جناب ام کلثوم در حق آن بلده دعا فرمود که: «آب ایشان گوارا و نرخ اجناسشان ارزان باشد و دست ظالمین از ایشان کوتاه باشد.»
قمی، منتهی الآمال،/ 496
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 263

و من مناقبه علیه السّلام ما ظهر من المشاهد الّتی یقال لها مشهد الرّأس من کربلاء إلی عسقلان، و ما بینهما فی الموصل و نصیبین و حماة و حمص و دمشق و غیر ذلک.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 82- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 425
ثمّ ساروا حتّی «1» وصلوا حماة «2»، فغلّقوا الأبواب فی وجوههم، «3» و رکبوا السّتور «3»، و قالوا: و اللّه لا تدخلون بلدنا «4» «5» و لو قتلنا عن آخرنا «5».
فلمّا سمعوا ذلک ارتحلوا. «6»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 117- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 68؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 486؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 132؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 374
و أمّا المشهد الّذی کان بحماة: ففی بعض الکتب «7» نقلا عن بعض أرباب المقاتل أنّه قال: لمّا سافرت إلی الحجّ، فوصلت إلی حماة رأیت بین بساتینها مسجدا یسمّی مسجد
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «إلی أن»].
(2)- [فی المطبوع: «حما»، و فی المعالی و وسیلة الدّارین: «بحماة»].
(3- 3) [فی الدّمعة السّاکبة: «و رکبوا السّور»، و فی المعالی و وسیلة الدّارین: «و صعدوا علی السّور»].
(4)- [فی الأسرار و المعالی: «بلدنا هذا»].
(5- 5) [وسیلة الدّارین: «هذا»].
(6)- ورود اهل بیت به حماه:
بالجمله از آن‌جا کوچ داده به اراضی حماه 1 آمدند. مردم حماه چون از رسیدن ایشان آگهی یافتند، ابواب قلعه را فروبستند و بر فراز سور برآمدند و ندا دردادند که: «ای کشندگان فرزندان پیغمبر! از این بلد بار بربندید. سوگند با خدای شما را به این راه نگذاریم. چند که همگان با تیغ درگذریم.»
چون این بشنیدند، از آن‌جابه‌جانب حمص کوچ کردند.
(1). حماه (به فتح‌ها): نام شهری بزرگ است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 110
(7)- ریاض الأحزان للمولی حسن القزوینیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 264
الحسین علیه السّلام. قال: فدخلت المسجد فرأیت فی بعض عماراته سترا مسبلا «1» من جدار، فرفعته و رأیت حجرا منصوبا فی جدار و کان الحجر مؤربا «2» فیه موضع عنق رأسه «3» «4» أثر فیه و کان علیه دم منجمد «4»، فسألت من بعض خدّام المسجد: ما هذا الحجر و الأثر و الدّم؟ فقال لی: هذا الحجر «2» موضع رأس الحسین علیه السّلام «5»، فوضعه القوم الّذین یسیرون «6» به إلی دمشق. «7»
القمی، نفس المهموم،/ 426- 427- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 132- 133؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 374- 375
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «أسبل»].
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «رأس»].
(4- 4) [وسیلة الدارین: «و کان علیه دم قد تجمّد»].
(5)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام»].
(6)- [وسیلة الدّارین: «ساروا»].
(7)- و اما زیارتگاه حمات:
در بعضی کتب از برخی ارباب مقاتل نقل شده که گفته است: «من در سفر حج به حماة رسیدم و میان باغات آن‌جا به مسجدی برخوردم که آن را مسجد الحسین می‌خواندند.»
گوید: «وارد مسجد شدم و در یکی از ساختمان‌هایش پرده‌ای به دیوار آویخته بود. پرده را بالا زدم و پشت آن سنگ موربی نصب بود که جای گردنی بر آن فرورفتگی داشت و خون خشکی در آن نمایان بود.
از یکی از خادمان مسجد پرسیدم: این سنگ و این اثر خون چیست؟»
گفت: «این سنگی است که حاملین سر حسین به شام آن سر را روی آن نهاده‌اند و نقش گرفته است.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 203
پس از آن‌جا به حماه رفتند، اهل آن‌جا دروازه‌ها را ببستند ایشان را راه ندادند.
هم از بعض کتب نقل شده که چون به حماة آمدند اهل آن‌جا از اهل بیت علیهم السّلام حمایت کردند، جناب ام کلثوم چون بر حمایت اهل حماة مطلع شد فرمود: «ما یقال لهذه المدینة؟ قالوا: حماة. قالت: حماها اللّه من کل ظالم».
یعنی آن مخدره پرسید: «نام این شهر چیست؟»
گفتند: «حماة.»
فرمود: «نگهدارد خداوند او را از شر هر ستم‌کاری.»
قمی، منتهی الآمال،/ 497، 498
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 265
و کان بالقرب من «حماة» فی بساتینها مسجد یقال له مسجد الحسین و یحدّث القومة:
إنّ الحجر و الأثر و الدّم موضع رأس الحسین حین ساروا به إلی دمشق.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 444- 445
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 266

و من مناقبه علیه السّلام ما ظهر من المشاهد الّتی یقال لها مشهد الرّأس من کربلاء إلی عسقلان، و ما بینهما فی الموصل و نصیبین و حماة و حمص و دمشق و غیر ذلک.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 82- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 425
و ساروا إلی حمص، و کتبوا إلی صاحبها: إنّ معنا رأس الحسین علیه السّلام و کان أمیرها خالد بن النّشیط، فلمّا قرأ الکتاب أمر بأعلام «1» فنشرت، و المدینة «2» فزیّنت، و تداعی «2» النّاس من کلّ جانب و مکان، و خرج فتلقاهم علی مسیر «3» ثلاثة أمیال و شهروا «4» الرّأس، و ساروا حتّی أتوا «5» حمص، فدخلوا الباب، فازدحمت «6» النّاس بالباب، فرموهم بالحجارة حتّی قتل «7» ستّة و عشرون فارسا، و أغلقوا الباب «8» فی وجوههم، فقالوا: یا قوم «9»! أکفر بعد إیمان، و «10» ضلال بعد هدی! فخرجوا. «11»
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «بالأعلام»].
(2- 2) [الأسرار: «تزیّنت و تدعی»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «حدّ مسیر»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «و أشهروا»].
(5)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: «ثمّ أتوا ...»].
(6)- [المعالی: «فازدحم»].
(7)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «بالباب»].
(8)- [وسیلة الدّارین: «الأبواب»].
(9)- [لم یرد فی الأسرار].
(10)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «أم»].
(11)- ورود اهل بیت به حمص: چون این بشنیدند، از آن‌جابه‌جانب حمص 1 کوچ دادند و حاکم حمص را که خالد بن نشیط بود، مکتوب کردند که: «علف و آذوقه لشکر را فراهم کند و با بزرگان بلد پذیره شود.»
خالد آذوقه فراهم آورد و شهر را به زینت کرد و خویشتن با گروهی به استقبال شتافت و سه میل طی مسافت کرد. چون خالد با سران سپاه مراجعت به حمص کرد، مردم شهر صغیر و کبیر برشوریدند و بر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 267
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 117- 118- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 68؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 486؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 133؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 375
و أمّا مشهد الرّأس بحمص: فما ظفرت به کما أنّی لم أظفر بمشهد الرّأس من کربلاء إلی عسقلان.
نعم، فی جنب الباب الشّمالیّ من صحن مولانا أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام مسجد یسمّی مسجد رأس الحسین علیه السّلام، و فی ظهر الکوفة عند قائم الغری مسجد یسمّی بالمسجد الحنّانة فیه یستحبّ زیارة الحسین علیه السّلام، لأنّ رأسه علیه السّلام وضع هناک.
قال المفید و السّیّد و الشّهید فی باب زیارة أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه: فإذا بلغت العلم- و هی الحنّانة- فصلّ هناک رکعتین.
فقد روی محمّد بن أبی عمیر، عن مفضل بن عمر قال: جاز الصّادق علیه السّلام بالقائم المائل فی طریق الغری، فصلّی رکعتین، فقیل له: ما هذه الصّلاة؟ فقال: هذا موضع رأس جدّی الحسین بن علیّ علیهما السّلام، وضعوه هیهنا لمّا توجّهوا من کربلاء، ثمّ حملوه إلی عبید اللّه ابن زیاد.
قال شیخ الفقهاء العظام صاحب جواهر الکلام: و یمکن أن یکون هذا المکان موضع دفن الرّأس الشّریف- إلی آخر ما قال ممّا لا أحبّ نقله بل أتعجّب منه رحمه اللّه کیف نقله-. «1»
القمی، نفس المهموم،/ 427
__________________________________________________
- باب حصن انجمن شدند و سران سپاه ابن زیاد را به رمی احجار فروگرفتند و بیست و شش تن از ایشان را عرضه هلاک و دمار داشتند و همی گفتند:
یا قوم! لا کفر بعد إیمان و لا ضلال بعد هدی.
و ایشان را به رمی احجار براندند.
(1). حمص (بر وزن حبر): نام شهری بزرگ و قدیمی است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 110
(1)- اما مشهد الرأس حمص را در جایی ندیدم، چنانچه از مشهد الرأس کربلا و عسقلان هم خبری-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 268
__________________________________________________
- نیست. آری! در کنار در شمالی صحن امام حسین مسجدی به نام مسجد رأس الحسین و در پشت کوفه نزد قائم الغری مسجدی به نام مسجد حنانه است که زیارت حسین علیه السّلام به مناسبت آن‌که سرش را در آن‌جا نهادند، مستحب است. مفید و سید و شهید در باب زیارت امیر المؤمنین علیه السّلام گفته‌اند: «چون به علم که حنانه است، رسیدی آن‌جا دو رکعت نماز بخوان.»
محمد بن ابی عمیر از مفضل بن عمر روایت کرده است که امام صادق علیه السّلام به ستون خم راه غری گذشت و در آن‌جا دو رکعت نماز خواند. به او گفتند: «این چه نمازی است؟»
فرمود: «این‌جا موضع سر جدم حسین است، چون از کربلا آمدند، آن را در این‌جا نهادند و از این‌جا نزد عبید اللّه لعین بردند.»
شیخ فقهای عظام صاحب جواهر الکلام گفته است: «ممکن است این‌جا مدفن رأس شریف باشد و ...».
تا آخر کلامش که نمی‌خواهم آن را نقل کنم و مورد تعجب من است که چگونه آن را نقل کرده است.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 204
پس از آن‌جا به حمص رفتند.
قمی، منتهی الآمال،/ 497
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 269

وقفوا عند کنیسة قسّیس و هی دار لخالد بن النّشیط «1»، فتحالفوا أن یقتلوا خولی (لعنه اللّه)، و یأخذوا منه الرّأس لیکون فخرا لهم إلی یوم القیامة، فبلغهم ذلک، فرحلوا عنهم خائفین. «2»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 118- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 68؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 486؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 133؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 375
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی].
(2)- تا کنار خانه خالد در کنیسه قسیس 1 بیامدند و مردم شهر به شرط سوگند هم‌دست و هم‌داستان شدند که با خولی و لشکر ابن زیاد رزم دهند و سر مبارک حسین علیه السّلام را از ایشان مأخوذ دارند.
(1). کنیسه: معبد نصاری. قسیس: عالم نصاری.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 270

قال: فلمّا وصلوا إلی بلدة یقال لها مرشاد، خرج المشایخ و المخدّرات و الشّبان یتفرّجون علی السّبیّ و الرّؤوس و هم مع ذلک یصلّون علی محمّد و آله، و یلعنون أعداءهم و هو من العجائب.
الطریحی، المنتخب، 2/ 481
فلمّا وصلوا بلدة «مرشاد»، خرج النّاس إلیهم و هم یصلّون علی محمّد و آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و یلعنون أعداءهم. [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 271

ثمّ رحلوا عنهم إلی مدینة یقال لها بعلبک، و کتبوا «2» إلی صاحبها «3» بأن تلقانا، فإنّ معنا رأس الحسین بن علیّ «3» فأمر بالرّایات، فنشرت «4»، و خرج الغلمان «5» یتلقّونهم علی نحو من ستّة أمیال «6» فرحا بهم. قال: فدعت علیهم امّ کلثوم، فقالت «6»: أباد اللّه کثرتکم و سلّط علیکم من یقتلکم «7».
«8» قال: فعند ذلک «8» بکی علیّ بن الحسین «7» و قال:
هو الزّمان فلا تفنی عجائبه عن «9» الکرام و ما تهدأ مصائبه
فلیت شعری إلی کم ذا تجاذبنا فنونه و ترانا کم نجاذبه «10»
یسری بنا فوق أقتاب بلا و طاء و سائق «11» العیس یحمی عنه غاربه
کأنّنا من أساری الرّوم بینهم کأنّما قاله المختار کاذبه
__________________________________________________
(1)- بدین صفت می‌رفتند تا به بعلبک رسیدند قاسم بن ربیع که والی آن‌جا بود گفت تا شهر را آیین بستند و با چند هزار دف و نای و چنگ و طبل سر حسین علیه السّلام به شهر بردند، چون مردم را معلوم شد که سر حسین علیه السّلام است یک نیمه شهر خروج کردند و اکثر آیین‌ها بسوختند و چند روز فتنه‌ها پدید آمد.
ملاعین که با سر حسین علیه السّلام بودند پنهان از آن‌جا بیرون رفتند.
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 291
(2)- [فی البحار و العوالم مکانه: «و فی بعض الکتب: أنّهم لمّا قربوا من بعلبک کتبوا ...» و فی الأسرار:
«و عن المنتخب: ثمّ أنّهم لمّا قاربوا بعلبک کتبوا ...»].
(3- 3) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(4)- [الأسرار: «فنشر»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «الصّبیان»].
(6- 6) [فی البحار و العوالم و الأسرار: « (فرحا بهم) فقالت امّ کلثوم علیها السّلام»].
(7- 7) [الأسرار: «ثمّ بکی عند ذلک علیّ بن الحسین علیه السّلام لمّا رأی ذلک»].
(8- 8) [فی البحار و العوالم: «ثمّ»].
(9)- [فی البحار و العوالم: «من»].
(10)- [فی البحار و العوالم: «لم نجاذبه»].
(11)- [البحار: «و سابق»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 272
کفرتم برسول اللّه ویحکم فکنتم مثل من ضلّت مذاهبه
الطّریحی، المنتخب، 2/ 481- 482- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 487؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 126- 127؛ البحرانی، العوالم، 17/ 427
و أتوا بعلبک، و کتبوا إلی صاحبها: إنّ معنا رأس الحسین علیه السّلام.
فأمر «1» بالجوار أن یضربن «1» الدّفوف، و نشرت الأعلام، و ضربت البوقات، و أخذوا الخلوق و السّکّر و السّویق، و باتوا ثملین.
فقالت امّ کلثوم علیها السّلام: ما یقال بهذه «2» البلد؟ فقالوا: بعلبک. فقالت: أباد اللّه خضراتهم، و لا أعذب اللّه شرابهم، و لا رفع «3» اللّه أیدی «3» الظّلمة عنهم.
قالوا «4»: فلو أنّ الدّنیا مملوءة عدلا و قسطا لما نالهم إلّا «5» ظلم و جور «5».
و باتوا تلک اللّیلة، و رحلوا منه. «6»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 118- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 68؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 486؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 375
فاعلم: إنّه نقل عن الشّعبی: إنّه لمّا أتوا بالسّبایا إلی حمص، و منعوهم من الدّخول، دخلوا بالرّأس الشّریف من باب الرّستن، و أتوا به إلی کنیسة جرجیس الرّاهب، و باتوا هنا لک، و ساروا طالبین حوشبه.
__________________________________________________
(1- 1) [فی الدّمعة السّاکبة: «بالجوار و بأیدیهم» و فی الأسرار: «بالجواری و بأیدیهنّ»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسیلة الدّارین: «لهذا»].
(3- 3) [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة: «و قال أبو مخنف»، و فی الأسرار: «قال»].
(5- 5) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «ظلما و جورا»].
(6)- و به روایتی: چون به نزدیک شهر بعلبک رسیدند، آن سیاه‌دلان با بیرقها و علمها دو فرسخ به استقبال ایشان آمدند و همواره شادی می‌کردند. ام کلثوم گفت: «خدا کثرت شما را براندازد و بر شما مسلط گرداند کسی را که شما را به قتل آورد.»
امام زین العابدین علیه السّلام شعری چند در شکایت روزگار و جفاهای زمانه غدار خواند و گریست.
مجلسی، جلاء العیون،/ 726
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 273
قال لوط بن یحیی: حدّثنی من کان فی البلد مقیما أنّ الّذی جرّد فیها أربعة آلاف سیف و تحالفوا أنّهم یقتلون خولی لعنه اللّه و من معه و یأخذوا الرّأس الشّریف منهم و یدفنونه فی بلدهم فیکون لهم بذلک الفخر علی غیرهم، فبلغ الخبر إلی خولی لعنه اللّه، فجاز عنها و طلب البریّة، و کتب إلی صاحب بعلبک أن اخرج للقاء الخارجیّ و هو رأس الحسین بن علیّ، فلعبت الجواری بالمزامیر و سایر الملاهی.
فقالت امّ کلثوم: ما یقال لهذه البلدة؟ قالوا: بعلبک. قالت: لا أعذب اللّه شربهم، و لا أرخص سعرهم، و لا رفعت أیدی الظّالمین عنهم. فاستجیب فیهم الدّعوة.
قال: و بات العسکر بها یأکلون و یشربون الخمور إلی الصّباح. فارتحلوا إلی طریق الحیّ.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 492
ثمّ إنّهم قبل أن جاءوا بلدة «بعلبک» کتبوا إلی والیها أن تتلقّانا النّاس، و خرجوا علی نحو ستّة أمیال فرحا و سرورا، فدعت امّ کلثوم علیهم، و قالت: «أباد اللّه کثرتکم و سلّط علیکم من لا یرحمکم» فعند ذلک بکی علیّ بن الحسین و هو یقول:
هو الزّمان فلا تقضی عجائبه عن الکرام و ما تهدأ مصائبه
فلیت شعری إلی کم ذا تحاربنا صروفه و إلی کم ذا نجاذبه
یسری بنا فوق أقتاب بلا وطأ و سائق العیس یحمی عنه غاربه
کأنّنا من أساری الرّوم بینهم کأنّ ما قاله الرّحمان کاذبه
کفرتم برسول اللّه ویلکم فکنتم مثل من ضلّت مذاهبه «1»
__________________________________________________
(1)- ورود اهل بیت به بعلبک: چون لشکریان مردم حمص را که دانای نبرد و توانای آورد بودند، ساخته مبارزت و مناجزت 1 دیدند، دهشت زده 2 و بیمناک از آن‌جا کوچ دادند و طریق بعلبک 3 پیش داشتند و به حاکم بعلبک نگاشتند که: «اینک سرهای خوارج و اهل بیت ایشان است که به درگاه امیر المؤمنین یزید بن معاویه حمل می‌دهیم. علف و آذوقه مهیا کن و ما را تلقی فرما!»
حاکم بعلبک فرمان داد تا جای آسایش و آرامش از بهر ایشان بپرداختند و سویق و سکر 4 و دیگر مأکول و مشروب مهیا ساختند و دفوف 5 بنواختند و رایت‌ها برافراختند و باد در بوقات دردمیدند و آن‌گاه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 274
[عن أبی مخنف].
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 89- 90
و أتوا بعلبک، و کتبوا إلی صاحبها أن تلقانا «1»، إنّ معنا رأس الحسین.
فأمر بالجواری و بأیدیهم الدّفوف و نشرت الأعلام، و ضربت البوقات و أخذوا بالفرح و السّرور و مزیّنین و ملطّخین فی رؤوسهم بالزّعفران، و استقبلوا القوم ستّة أمیال، و سقوهم الماء، و الفقاع، و السّویق، و السّکّر، و هم یرقصون و یغنون و یصفقون، و باتوا ثملین.
فقالت امّ کلثوم: ما یقال لهذا البلد؟ قالوا: بعلبک. فقالت: أباد اللّه کثرتهم، و لا أعذب اللّه شرابهم و لا رفع الظّلم عنهم.
قال: فلو أنّ الدّنیا مملوءة عدلا و قسطا لما نالهم إلّا جور و ظلم.
__________________________________________________
- فرمان را پذیره کردند و درآوردند. ام کلثوم علیها السّلام فرمود: «این بلد را نام چیست؟»
گفتند: «بعلبک».
فقالت: أباد اللّه تعالی خضراتهم و لا أعذب اللّه شرابهم و لا رفع أیدی الظّلمة عنهم، فلو أنّ الدّنیا کانت مملوّة عدلا و قسطا لما أنا لهم إلّا ظلما و جورا.
یعنی: خداوند هلاک کناد خضرت و نضرت 6 ایشان را و گوارا نفرماید آب ایشان را و نیروی ستمکاران را از ایشان کم نکند و اگر دنیا به عدل و داد آکنده باشد، ایشان را جز جور و ستم بهره مرساند.
بالجمله، آن شب را لشکریان به نوش و نای به پای آوردند و گاهی که سفیده بردمید و آفتاب سر بر کشید، برنشستند و طی مسافت کردند.
(1). مناجزت: جنگ.
(2). دهشت‌زده: ترسناک.
(3). بعلبک: شهری معروف است که آثار عظیمه و قصور عجیبه دارد.
(4). سکر: شراب خرما.
(5). دفوف، جمع دف: یکی از آلات نوازندگی.
(6). خضرت: سبزی. نضرت: طراوت و خرّمی.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 110- 111
پس از حمص به بعلبک رفتند اهل بعلبک خوشحالی کردند و دف و ساز زدند؛ جناب ام کلثوم بر ایشان نفرین نمود به عکس سیبور.
قمی، منتهی الآمال،/ 497
(1)- [فی المطبوع: «تلقنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 275
فلمّا أصبحوا رحلوا و أنشأ علیّ بن الحسین علیه السّلام:
هو الزّمان فلا تفنی عجائبه عن الکرام و لا تفنی مصائبه
فلیت شعری إلی کم ذا تجاذنبا صروفه و إلی کم ذا نجاذبه
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 133
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 276

و من مناقبه علیه السّلام ما ظهر من المشاهد الّتی یقال لها مشهد الرّأس من کربلاء إلی عسقلان، و ما بینهما فی الموصل و نصیبین، و حماة و حمص و دمشق و غیر ذلک.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 82- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 425
فی الکتاب المتقدّم ذکره: نقل أنّه لمّا وصل الرّؤوس و السّبی إلی عسقلان أمر رئیسها أن تزیّن البلد، و أمر أصحاب اللّهو و الزّهو أن یلعبوا و یضربوا الطّبول و العود، و عملوا اللّهو، و جلسوا فی القصور باللّهو و الطّرب، و کان فی تلک البلد رجل تاجر اسمه زریر الخزاعیّ، و کان واقفا بالسّوق، فلمّا رأی النّاس فرحین و کلّ منهم یقول للآخر: أیّام مبارکة علیک. قال لبعضهم: إنّ هذا الفرح و السّرور ما سببه؟ و ما سبب تزیین الأسواق؟
فقالوا له: کأنّک غریب؟ قال: نعم. فقالوا له: اعلم یا هذا! أنّه کان فی العراق جماعة مخالفون لیزید، و لم یبایعوه. فبعث إلیهم عسکرا فقتلوهم، فهذه رؤوسهم و هذا السّبی لهم. فقال زریر: أهؤلاء کانوا کفرة أم مسلمین؟ فقیل له: إنّهم کانوا سادات الزّمان.
فقال: ما کان سبب خروجهم علی یزید؟ فقالوا: إنّ مقدمهم کان یقول: أنا ابن رسول اللّه، و أنا بالخلافة أحقّ. فقال: من کان أبوه؟ و من کانت امّه؟ و ما اسمه؟ فقیل له:
یا زریر کان اسمه الحسین، و اسم أخیه الحسن علیهما السّلام، و امّه فاطمة الزّهراء بنت محمّد المصطفی، و أبوه علیّ المرتضی.
فلمّا سمع هذا الکلام اسودّت الدّنیا فی عینیه، و ضاقت مع رحبها علیه، فجاء قریبا من السّبی، فلمّا وقعت عینه علی مولای زین العابدین علیه السّلام بکی بکاء شدیدا، و أنّ أنّة عظیمة، فقال له علیّ بن الحسین علیهما السّلام: ما لی أراک یا هذا تبکی و جمیع أهل البلد فی فرح و سرور؟ فقال زریر: یا مولای! أنا رجل غریب و قد وقعت الیوم فی هذا البلد المشؤوم، و أنا تاجر و قد سألت أهل البلد عن فرحهم و سرورهم، فأجابونی باغ تباغی علی یزید، فقتله، و بعث رأسه إلی الشّام و نساؤه سبایا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 277
فلمّا سألته عن اسمه و اسم أبیه قالوا: الحسین بن علیّ بن أبی طالب و جدّه محمّد المصطفی صلّی اللّه علیه و سلم. فقلت: من کان أحقّ منه بالخلافة فحمدوا.
فقال مولای زین العابدین علیه السّلام: أری منک أیّها التّاجر المعرفة و ریح المحبّة، جزاک اللّه خیرا. فقال: یا سیّدی مرنی لأخدمک. فقال علیه السّلام: قل للّذی هو حامل رأس أبی الحسین علیه السّلام أن یتقدّم علی النّساء، و یعتزل عنهنّ لیتمّ للنّساء حجابهنّ، و یشتغلوا بالرّأس عن النّظر إلی النّساء.
فمضی زریر من وقته، و أعطی حامل الرّأس خمسین مثقالا من الذّهب و الفضّة، و قال له: ارید أن تتقدّم إلی قدّام و لا تکون بین النّساء، قال: فاعتزل حامل الرّأس و استراحت النّساء من مدّ النّظر إلیهنّ، و عاد النّاس یتفرّجون علی الرّؤوس.
ثمّ قال زریر: یا سیّدی هل لک حاجة؟ فقال: إن کان فی رحلک ثیاب زائدة فائتنی‌بها. فمضی زریر، و جاء لکلّ واحدة من النّساء بثوب، و إلی زین العابدین علیه السّلام بعمامة.
قال زریر: فبینما نحن فی هذا الحال و إذا قد قام زعقات و صیاح فی السّوق، فتأمّلت فی ذلک، و إذا هو الشّمر لعنه اللّه، فأخذتنی الحمیّة، فجئت إلیه و لعنته، و شتمته، و مسکت بلجام فرسه و قلت: لعنک اللّه یا شمر! رأس من الّذی وضعته علی الرّمح، و هؤلاء النّساء و الأطفال الّذین سلبتهم و سبیتهم أولاد من یکونون، أرکبتهم الجمال بغیر و طاء، قطع اللّه یدیک و رجلیک و أعمی قلبک و عینیک. فصاح الشّمر لعنه اللّه فی عسکره: أن أضربوه، فحاطوا به فضربوه، و طعنوه، و اجتمع علیه أهل البلد و رموه بالحجارة حتّی وقع مغشیّا علیه، فظنّوا أنّه قد قتل، فترکوه، و مضوا.
فلمّا کان نصف اللّیل قام زریر و ردّ روعه إلیه، و عاد مرّة یحبو، و مرّة یتمرّغ علی الأرض علی ظهره، و بطنه من شدّة الجراح، و وصل إلی مسجد سلیمان النّبیّ علیه السّلام، و إذا هو باناس رؤوسهم مکشوفة، و أزیاقهم مشقوقة، و أعینهم باکیة، و قلوبهم محترقة، فقال لهم زریر: ما بالکم باکین، و النّاس فی هذا البلد فرحون مسرورن؟ فقالوا: أیّها القادم علینا من فوج الخوارج، فإن کنت من المحبّین المؤمنین فاجلس و شارکنا فی المصیبة. فقال زریر: حاشا للّه أن أکون من أهل الشّقاوة، و الآن قد قتلت فی محبّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 278
الحسین علیه السّلام و أهل بیته و ما جری علیهم و علی نسائهم، و لکنّ اللّه الحافظ حفظنی، و أراهم الطّعن فی بدنه، فاشتغلوا بالبکاء و إقامة العزاء.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 76- 78
و أمّا مشهد الرّأس الشّریف بعسقلان، ففی بعض الکتب أنّه مشهور. «1»
القمی، نفس المهموم،/ 428
قال فی الدّمعة السّاکبة: و ساروا مجدّین إلی أن وصلوا إلی بلد، یقال له: عسقلان و أمیر ذلک البلد یعقوب العسقلانیّ، و کان فی حرب الحسین علیه السّلام. فلمّا وصل العسکر مع الرّأس و النّساء إلیه أمر أن یزینوا ذلک البلد و أمر أصحاب اللّهو و الزّهو «2» أن یفرحوا، و یلعبوا، و یضربوا الطّنبور، و العود، و جلسوا فی القصور باللّهو و شرب الخمور «3».
فلمّا دخلوا و أدخلوا الرّأس و النّساء کان رجل تاجر «4» اسمه زریر «5» الخزاعیّ، و کان واقفا، فلمّا رأی النّاس «6» علی ذلک «6» سأل من بعضهم: إنّ هذا الفرح و السّرور ما سببه؟
و ما سبب تزیین الأسواق؟ فقالوا: کأنّک غریب. قال: نعم. قالوا: کان فی العراق رجل مع جماعة و هم یخالفون یزید و ما بایعوه، فبعث إلیهم عسکرا فقتلوهم و هذه رؤوسهم و نساؤهم. فسأل زریر «5»: یا هذا أهؤلاء کانوا مسلمین أم کفرة؟ فقیل له: إنّهم کانوا سادات أهل الإسلام. فقال: ما کان سبب خروجهم علی یزید؟ قیل له: إنّ کبیرهم کان
__________________________________________________
(1)- اما مشهد الرّأس الشّریف در عسقلان طبق بعضی از کتب معروف است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 204
و نظیر وقعه یحیی [در حرّان] وقعه زریر در عسقلان است که شهر را مزین دید و چون شرح حال پرسید و مطلع شد جامه‌هایی برای حضرت علی بن الحسین و خواتین اهل بیت علیهم السّلام آورد و موکلین او را مجروح کردند.
قمی، منتهی الآمال،/ 498
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [وسیلة الدّارین: «الخمر»].
(4)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «غریب»].
(5)- [وسیلة الدّارین: «زرید»].
(6- 6) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 279
یقول أنا ابن رسول اللّه و أنا بالخلافة أحقّ. سأل عن «1» کبیرهم و من کان أبوه؟ و من کان «2» امّه؟ قیل: أمّا اسمه الحسین، و أخوه الحسن، و امّه فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه، و أبوه أمیر المؤمنین.
فلمّا سمع زریر «3» ذلک، اسودّت الدّنیا فی عینیه و ضاقت الأرض علیه، فجاء قریبا من السّبایا، فنظر إلی علیّ بن الحسین، و بکی بکاء شدیدا «4» و أنّ أنّة عظیمة «4»، فقال زین العابدین علیه السّلام: ما لی أراک تبکی یا هذا! و جمیع أهل البلد فی فرح و سرور. فقال: یا مولای! أنا رجل غریب قد وقعت فی هذا البلد، و سألت أهل البلد عن فرحهم و سرورهم، فقالوا: باغ تباغی «5» علی یزید، فقتله و بعث برأسه و نسائه إلی الشّام، فسألت عن اسمه.
قالوا: هو الحسین بن علیّ «4» بن أبی طالب علیهم السّلام «4»، و جدّه محمّد المصطفی. فقلت: تبّا لکم فمن کان أحقّ منه بالخلافة؟
فقال علیه السّلام: جزاک اللّه یا زریر «3» خیرا، فقد أری فیک المعرفة و لنا المحبّة «6». قال: فقلت:
یا سیّدی! هل لک حاجة «4» لأنّی لک بشرط الخدمة «4». قال علیه السّلام: قل للّذی هو حامل «7» رأس الحسین «7» علیه السّلام أن یتقدّم علی النّساء لتشتغل «8» النّظارة بالرّأس عن النّظر إلی النّساء.
قال: فمضیت من وقتی و أعطیت حامل الرّأس خمسین مثقالا من الذّهب و الفضّة حتّی اعتزل و تقدّم به فاستراحت النّساء من مدّ «9» النّظر «10» إلیهنّ و عاد النّاس یتفرّجون علی
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «من»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «کانت»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «زرید»].
(4- 4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [وسیلة الدّارین: «بغا»].
(6)- [وسیلة الدّارین: «المعرفة»].
(7- 7) [وسیلة الدّارین: «الرّأس»].
(8)- [وسیلة الدّارین: «لتشغل»].
(9)- [وسیلة الدّارین: «سدّ»].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 280
الرّؤوس، فأتیت إلی الإمام، و قلت: سیّدی بماذا تأمرنی بعد ذلک؟ قال علیه السّلام: إن کان فی رحلک ثیاب زائدة ایتنی بها. قال: فمضیت و أتیت لکلّ واحدة من النّساء بثوب و أتیت لزین العابدین بعمامة، فعند ذلک قام الصّیاح و الزّعقات فی السّوق فتأمّلت ذلک و إذا هو الشّمر اللّعین، فأخذتنی الحمیّة، فجئت إلیه و شتمته، و مسکت بلجام فرسه، و قلت له:
لعنک اللّه یا شمر، رأس من هذا وضعته علی الرّمح، و هؤلاء السّبایا الّذین سبیتهم أولاد من حتّی أرکبتهم الجمال بغیر و طاء، قطع اللّه یدیک، و رجلیک، و أعمی قلبک و عینیک.
فغضب اللّعین، و صاح بأصحابه: اضربوه. فضربوه، و اجتمع علیه النّاس بالحجارة حتّی أثخنوه، و وقع مغشیّا علیه، فظنّوا أنّه قد قتل، و مات، و ترکوه ملقی علی قفاه لا یتحرّک، فلمّا کان اللّیل، و مضی نصفه قام زریر مرّة یحبو، و مرّة یتمرغل علی ظهره و بطنه، من کثرة الجراح حتّی وصل إلی مسجد هناک یسمّی بمشهد سلیمان النّبیّ، فإذا هو بأناس رؤوسهم مکشوفة، و أزیاقهم مشققة، و أعینهم باکیة، و قلوبهم محترقة. فقال زریر: ما لکم باکون و النّاس فی هذا البلد فرحون مسرورون؟ فقالوا: أیّها القادم علینا إن کنت منّا فاجلس و شارکنا فی المصیبة، و إذا هم یبکون علی الحسین و أهل بیته، فحکی زریر قصّته، و أراهم الطّعن فی بدنه فاشتغلوا بالبکاء، و زادت مصیبتهم و عزاؤهم علی أهل بیت الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 128- 129- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 376- 377
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 281

جوشن- بالفتح ثمّ السّکون و شین معجمة و نون- و الجوشن الصّدر، و الجوشن الدّرع و جوشن جبل مطلّ علی حلب فی غربیّها فی سفحه مقابر و مشاهد للشّیعة، و قد أکثر شعراء حلب من ذکره جدّا، فقال منصور بن المسلم بن أبی الخرجین النّحوی الحلبیّ من قصیدة:
عسی مورد من سفح جوشن ناقع فإنّی إلی تلک الموارد ظمآن
و ما کلّ ظنّ ظنّه المرء کأین یحوم علیه للحقیقة برهان
و قرأت فی دیوان شعر عبد اللّه بن محمّد بن سعید بن سنان الخفاجیّ عند قوله:
یا برق طالع من ثنیّة جوشن حلبا و حیّ کریمة من أهلها
و اسأله هل حمل النّسیم تحیّة منها فإنّ هبوبه من رسلها
و لقد رأیت فهل رأیت کوقفه للبین یشفع هجرها فی وصلها
ثمّ قال: جوشن جبل فی غربی حلب، و منه کان یحمل النّحاس الأحمر، و هو معدنه و یقال: إنّه بطل منذ عبر علیه سبی الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه و نساؤه، و کانت زوجة الحسین حاملا فأسقطت هناک، فطلبت من الصّنّاع فی ذلک الجبل خبزا، أو ماء، فشتموها، و منعوها، فدعت علیهم، فمن الآن من عمل فیه لا یربح، و فی قبلیّ الجبل مشهد یعرف بمشهد السّقط، و یسمّی مشهد الدّکّة، و السّقط یسمّی محسن بن الحسین رضی اللّه عنه.
یاقوت الحموی، معجم البلدن، 2/ 155- 156
اعلم أنّ فی قرب حلب مشهد یسمّی بمشهد السّقط علی جبل جوشن- بالفتح ثمّ السّکون و الشّین المعجمة و النّون- و هو جبل مطل علی حلب فی غربیّها مقابر و مشاهد للشّیعة، منها مقبرة ابن شهر آشوب صاحب المناقب، و منها مقبرة أحمد بن منیر العاملیّ المذکور ترجمته فی أمل الأمل، و ذکرت أیضا ترجمته فی الفوائد الرّضویّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 282
قال الحمویّ فی معجم البلدان فی جوشن ما لفظه: جوشن جبل فی غربی حلب، و منه یحمل النّحاس الأحمر و هو معدنه، و یقال: إنّه بطل منذ عبر علیه سبی الحسین بن علیّ علیه السّلام و نساؤه، و کانت زوجة الحسین علیه السّلام حاملا، فأسقطت هناک، فطلبت من الصّنّاع فی ذلک الجبل خبزا أو ماء، فشتموها، و منعوها، فدعت علیهم، فمن الآن من عمل فیه لا یربح. و فی قبلیّ الجبل، مشهد یعرف بمشهد السّقط، و یسمّی مشهد الدّکّة، و السّقط سمّی محسن بن الحسین رضی اللّه عنه.
أقول: و یحقّ أن یقال:
فانظر إلی حظّ هذا الإسم کیف لقی من الأواخر ما لاقی من الأوّل «1»
القمی، نفس المهموم،/ 428
اعلم أنّ فی قرب حلب مشهدا یسمّی مشهد السّقط و مشهد الدّکّة علی جوشن و هو بالفتح ثمّ السکون و الشّین المعجمة، جبل مطل علی حلب فیه مقابر و مشاهد للشّیعة.
منها: مقبرة قطب المحدّثین ابن شهر آشوب صاحب المناقب.
و منها: مقبرة العالم الفاضل الجلیل الفقیه السّیّد الأجل أبی المکارم ابن زهرة الحسینیّ الحلبیّ، و بیت بنی زهرة بیت شریف بحلب، و لهم تربة مشهورة.
__________________________________________________
(1)- بدان که نزدیک حلب، زیارتگاهی به نام مشهد السقط است که بر کوه جوشن واقع است و آن کوهی است مشرف بر حلب که در غرب آن گورستان و زیارتگاه‌های شیعه است و از آن جمله مقبره ابن شهر آشوب صاحب مناقب است و مقبره احمد بن منیر عاملی که شرح حالش در امل الامل است و من هم در فوائد رضویه ذکر کرده‌ام.
حموی در معجم البلدان گوید: «جوشن کوهی است در غرب حلب که معدن مس سرخ دارد و گویند، از زمانی‌که اسیران خاندان حسین را بر آن عبور دادند، باطل شده است، چون یکی از زنان آن حضرت آبستن بود و در آن‌جا سقط کرد و از کارگران آن کوه نان و آبی خواست و به او دشنام دادند و چیزی ندادند و بر آن‌ها نفرین کرد و تاکنون هرکه در آن کار کند، سودی نبرد و در سمت قبله کوه زیارتگاهی است به نام مشهد السقط و آن را مشهد الدکه هم می‌خوانند و آن سقط را محسن بن حسین نامیدند و به حق باید گفت:
بدین نام بنگر که او را رسد ز دست اواخر چنو از اوایل
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 204
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 283
و منها: مقبرة أحمد بن منیر العاملیّ المذکور حاله فی أمل الأمل و غیرهم رضوان اللّه علیهم أجمعین.
و السّقط هو محسن بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام، و إنّی تشرّفت بزیارته فی هذه السّنة، و هی سنة اثنتین و أربعین بعد ثلاثمائة و ألف فی مرجعی من زیارة بیت اللّه الحرام، و شاهدت عمارة المشهد الشّریف، و کانت مبنیّة من صخور عظیمة فی نهایة الإتقان و الاستحکام، و لکنّ الأسف أنّها لأجل المحاربة الواقعة بحلب تهدّمت بنیانها، و هی الآن مخروبة منهدمة، ساقطة حیطانها علی سقوفها، خاویّة علی عروشها.
قال الحمویّ فی معجم البلدان: جوشن جبل فی غربی حلب، و منه یحمل النّحاس الأحمر، و هو معدنه، و یقال: إنّه بطل منذ عبر علیه سبی الحسین بن علیّ علیهما السّلام، و کانت زوجة الحسین علیه السّلام حاملا، فأسقطت هناک، فطلبت من الصّناع فی ذلک الجبل خبزا، أو ماء فشتموها، و منعوها، فدعت علیهم فمن الآن من عمل فیه لا یربح، و فی قبلیّ الجبل مشهد یعرف بمشهد السّقط و مشهد الدّکّة و السّقط سمّی محسن بن الحسین رضی اللّه عنه. انتهی.
قلت: و أهل حلب یعبرون عنه بالشّیخ محسن بفتح الحاء و شدّ السّین المکسورة، و أوّل من عمّر هذا المشهد علی ما أعلم سیف الدّولة الحمدانیّ.
قال ضیاء الدّین یوسف بن یحیی بن الحسین الصّنعانیّ المتوفّی سنة 1111 فی کتاب نسمة السّحر بذکر من تشیّع، و شعر، و قد رأیت مجلّدا منه فی المشهد الغرویّ علی ساکنه السّلام، قال فی أحوال سیف الدّولة: و ذکر ابن طی فی تاریخ حلب: أنّ سیف الدّولة هو الّذی عمّر مشهد الدّکّة بظاهر حلب بسبب أنّه رأی نورا علی مکانه، و هو بأحد مناظره فی حلب، فلمّا أصبح رکب إلی هناک، و أمر بالحفر، فوجد حجرا مکتوبا علیه.
هذا المحسن بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فجمع العلویّین، و سألهم، فقال بعضهم: إنّهم لمّا مرّوا بالسّبی أیّام یزید بن حلب، فطرحت إحدی نساء الحسین علیه السّلام بهذا الولد، فعمّره سیف الدّولة و قال: إنّ اللّه أذن لی فی عمارته علی اسم بنت نبیّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 284
و یعرف الموضع بالجوشن. «1»
نفثة المصدور (ملحق بنفس المهموم)،/ 678- 679
__________________________________________________
(1)- بدان که در نزدیک حلب زیارتگاهی است که آن را زیارتگاه سقط و مشهد الدکّه می‌نامند، و آن بر دامنه کوه جوشن به فتح جیم و سکون واو بالشین معجمه، که کوهی است مشرف بر شهر حلب و در آن زیارتگاه‌ها و مقابری برای شیعه است.
از آن جمله مقبره قطب المحدثین ابن شهر آشوب صاحب مناقب است.
از آن جمله مقبره عالم فاضل و جلیل فقیه سید اجل ابی المکارم بن زهره حسینی حلبی، خاندان بنی زهره در حلب مشهورند و گورستانی معروف دارند.
و از جمله مقبره احمد بن منیر عاملی که شرح حالش در کتاب امل الامل ذکر شده و علمای دیگر رضوان اللّه علیهم.
و سقط محسن بن حسین بن علی بن ابیطالب است که من در سال 1342 به زیارت آن شرفیاب شدم؛ در مراجعت از حجّ بیت اللّه الحرام و ساختمان مشهد شریف او را دیدم و از تخته سنگ‌های بزرگ در نهایت استحکام ساخته شده است. و تأسف در اینجا است که برای جنگی که در حلب درگرفت دچار خرابی شده و اکنون ویران و منهدم است و دیوار و سقف آن روی هم ریخته و از بن درآمده است. حموی در معجم البلدان گفته است:
«جوشن کوهی است معروف در مغرب حلب که از آن مس سرخ حمل می‌شد و همچنین معدن آن بود و گفته‌اند از زمانی‌که اسرای خاندان حسین بن علی را بر آن عبور دادند آن معدن از کار افتاده زیرا زوجه حسین علیه السّلام آبستن بود و در آن‌جا سقط کرد و از کارگران آن معدن آب و نان طلبید؛ به او دشنام دادند و چیزی به او ندادند و بر آن‌ها نفرین کرد و از آن زمان تاکنون هرکس در آن کار کند سودی نبرد و در قبله آن کوه زیارتگاهی معروف به مشهد السّقط و مشهد الدکّه است و نام آن سقط محسن بن حسین رضی اللّه عنه است.»
من می‌گویم: «مردم حلب آن را شیخ محسن به فتح حاء و تشدید سین مکسوره خوانند و تا آنجا که من می‌دانم اوّل کسی که این زیارتگاه را تعمیر کرده است سیف الدوله حمدانی است. ضیاء الدین یوسف بن یحیی بن حسین صنعانی متوفای سال 1111 غقیا در کتاب نسمة السحر در ذکر آنان که شیعه و شاعر بودند و من یک مجلد آن را در نجف اشرف دیدم گفته است در ضمن احوال سیف الدوله که ابن طی در تاریخ حلب گوید:
سیف الدوله کسی است که مشهد الدکّه را در بیرون شهر حلب ساخته زیرا که او در یکی از گردشگاه‌های خود در حلب شبانه نوری در آن مشاهده کرده و صبح سوار شد و به آنجا رفت و دستور داد آنجا را حفر کردند؛ سنگی بیرون آمد که بر آن نوشته بود: «هذا المحسن بن حسین بن علیّ بن أبی طالب» و علویان را جمع کرد و درباره آن از آنها پرسید یکی از آنها گفت که در دوران یزید چون اسیران اهل بیت را به حلب آوردند یکی از زنان حسین علیه السّلام این پسر را سقط کرد و سیف الدوله آن را ساخت. گفت: خداوند به من اجازه داده که به نام دختر پیغمبرش آن را عمارت کنم. و آن‌جا را جوشن نامند.»
کمره‌ای، ترجمه نفثة المصدور (دنباله نفس المهموم)،/ 351- 352
و دیگر واقعه سقط جنین است که در کنار حلب واقع شده است حموی در معجم البلدان گفته است:
«جوشن کوهی است در طرف غربی حلب که از آن‌جا مس سرخ برداشته می‌شود و آن‌جا معدن او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 285
فی القمقام، عن یاقوت الحمویّ فی معجم البلدان: إنّ فی قرب حلب جبلا اسمه جوشن و هو جبل مطلّ علی حلب، فی غربیها مقابر و مشاهد للشّیعة، منها مقبرة ابن شهر آشوب صاحب المناقب، و کان فی ذلک الجبل معدن الصّفر «1» و منه یحمل النّحاس الأحمر، و فی قبلة «2» الجبل مشهد یسمّی «3» بمشهد السّقط، لأنّه لمّا عبروا بسبی «4» الحسین و نسائه کانت زوجة الحسین حاملا بولد اسمه محسن، و أسقطت هناک، و العیال طلبوا من الصّناع «5» فی ذلک الجبل خبزا و ماء و بعض الحوائج، فشتموهم، و منعوهم، فدعوا علیهم
__________________________________________________
- است لکن آن معدن از زمانی‌که از آن‌جا اسرای اهل بیت حسین بن علی علیهما السّلام را عبور دادند، از کار افتاده است زیرا که در میان آنها حسین را زوجه‌ای بود حامله؛ بچه خود را در آن‌جا سقط کرد، پس از عمله‌جات در آن کوه چیزی یا آبی طلب کرد؛ ایشان او را ناسزا گفتند و از آب و نان منع نمودند؛ پس آن زن نفرین کرد بر ایشان؛ پس تا به حال هرکه در آن معدن کار کند فائده و سودی ندهد و در قبله آن کوه مشهد آن سقط است و معروف به مشهد السّقط و مشهد الدّکّه است و آن سقط اسمش محسن بن حسین علیه السّلام است.
مؤلف گوید: «من به زیارت آن مشهد مشرف شده‌ام و به حلب نزدیک است و در آن‌جا تعبیر می‌کنند از او به شیخ محسن (به فتح حاء و تشدید سین مکسوره) و عمارتی رفیع و مشهدی مبنی بر سنگهای بزرگ داشته لکن فعلا خراب شده به جهت محاربه‌ای که در حلب واقع شده است.»
و صاحب نسمة السحر از ابن طی نقل کرده است که در تاریخ حلب گفته است: «سیف الدوله تعمیر کرد مشهدی را که خارج حلب است به سبب آن‌که شبی نوری را در آن مکان و هنگامی‌که در یکی از مناظر خود در حلب بود دید، پس چون صبح شد سوار شد به آنجا رفت و امر کرد آن‌جا را حفر کردند، پس سنگی را یافت که بر آن نوشته بود: «این محسن بن علی بن ابیطالب است.»
پس جمع کرد علویین و سادات را و ایشان سؤال کرد؛ بعضی از ایشان گفتند: «چون در ایام یزید اهل بیت را اسیر کردند از حلب عبور می‌دادند یکی از زنهای امام حسین علیه السّلام بچه خود را در اینجا سقط کرد.»
پس سیف الدوله آن را تعمیر کرد.
فقیر گوید: «در آن محل شریف قبرهای شیعه واقع است، و مقبره ابن شهر آشوب و ابن منیر و سید عالم فاضل ثقة جلیل ابو المکارم بن زهره در آن‌جا واقع است، بلکه بنی زهره که بیتی شریف بوده‌اند در حلب تربت مشهوری در آنجا دارند.»
قمی، منتهی الآمال،/ 498
(1)- [وسیلة الدّارین: «أصفر»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «قبلیّ»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «یعرف»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «برأس»].
(5)- [وسیلة الدّارین: «من أهل الضّیعة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 286
و من ذلک الیوم فقد ذلک المعدن و من عمل فیه لا یربح، فدفن السّقط هناک سمّی بمشهد السّقط. «1»
و «2» قال: شیخنا المعظّم الحاج الشّیخ عبّاس القمّی دامت تأییداته فی نفثة المصدور: إنّی قد تشرّفت بزیارة هذا المشهد الشّریف فی مرجعی من زیارة بیت اللّه الحرام فی سنة اثنین و أربعین بعد ثلثمائة و ألف، و شاهدت عمارة المشهد الشّریف و کانت مبنیّة من صخور عظیمة فی نهایة الإتقان و الاستحکام و لکنّ الأسف أنّها لأجل المحاربة الواقعة بحلب تهدّمت بنیانها، فهی الآن مخروبة منهدمة ساقطة حیطانها علی سقوفها، خاویة علی عروشها، و أهل «2» الحلب یعبّرون عنه بالشّیخ محسّن بفتح الحاء، و شدّ السّین المکسورة و أوّل من عمّر هذا المشهد «3» علی ما أعلم «3» سیف الدّولة الحمدانیّ، «3» قال ضیاء الدّین یوسف بن یحیی بن الحسین الصّنائی المتوفّی 1111 سنة مائة و أحد عشر بعد الألف فی کتاب نسمة السّحر بذکر من تشیّع و شعر، و قد رأیت مجلّدا منه فی المشهد الغرویّ علی ساکنه السّلام، قال فی أحوال سیف الدّولة، و «3» قال ابن طی فی تاریخ حلب: «إنّ سیف الدّولة هو الّذی عمّر مشهد الدّکّة بظاهر حلب بسبب أنّه رأی نورا علی مکانه، و هو بأحد مناظره فی حلب، فلمّا أصبح رکب إلی هناک، و أمر بالحفر، فوجد «4» حجرا مکتوبا علیه: هذا المحسن بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام»، فجمع العلویّین، و سألهم.
فقال بعضهم: إنّهم لمّا مرّوا بالسّبی أیّام یزید من حلب، فطرحت إحدی نساء الحسین علیه السّلام بهذا الولد «5»، و دفن هاهنا. فعمّره سیف الدّولة. و قال: إنّ اللّه أذن لی فی عمارته علی اسم بنت نبیّه و یعرف الموضع بالجوشن «6».
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی حاشیة وسیلة الدّارین: «لقد زرت المشهد الشّریف عند رجوعی من ترکیّا إلی دمشق سنة 1388 ه، و کانت المشهد مبنیّة من صخور عظیمة فی نهایة الاتقان و الاستحکام، و قد نزلت ضیفا علی إمام الجامع الشّیخ ابراهیم الضّریر أربعة أیّام و هو من أهالی «نبل» من أطراف حلب»].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: «أهالی»].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [وسیلة الدّارین: «فوجدوا»].
(5)- [وسیلة الدّارین: «البلد»].
(6)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 287
و لقد أجاد القائل فی هذا البیت:
فانظر إلی حظّ هذا الاسم کیف لقی من الأواخر ما لاقی من الأوّل
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 134- 135- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 377- 378
و بالقرب من حلب مشهد یعرف «بمسقط السّقط»، و ذلک إنّ حرم الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم لمّا وصلوا إلی هذا المکان أسقطت زوجة الحسین سقطا کان یسمّی محسنا.
المقرّم، مقتل الحسین،/ 445
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 288

فیما یتعلّق بما وقع فی حلب علی ما نقل جمع من الکتاب الکبیر لأبی مخنف، فنقلوا عنه أنّه لمّا جرّد بموصل ثلاثون ألف سیف، و تحالفوا علی قتل خولی لعنه اللّه و من معه، فبلغه ذلک، فلم یدخل البلد و أخذ تلّ عفرا ثمّ علی عین الوردة طلب القوم حلب لعنه اللّه، و کتبوا إلی صاحب حلب أن تلقانا، فإنّ معنا رأس الحسین خارجیّ، فلمّا وصل الکتاب إلیه علم به عبد اللّه بن عمر الأنصاریّ، فعظم ذلک علیه و کثر بکاؤه و تجدّدت أخزانه، لأنّه کان فی زمن الرّسول یحمل لهم الهدایا، و کان الحسن و الحسین لا یفارقانه علی عهد رسول اللّه صلی الله علیه و سلم، فلمّا بلغه سمّ الحسن و موته مثّل فی منزله قبرا، و جلّله بالحریر و الدّیباج، و کان یندب الحسن و یرثیه و یبکی علیه صباحا و مساء، فلمّا بلغه حینئذ قتل الحسین و حمل رأسه إلی یزید لعنه اللّه و وصوله إلی حلب دخل منزله، و هو یرعد و یبکی، فلقیته ابنته درّة الصّدف، فقالت: ما بک یا أبتاه لا کبا بک الدّهر، و لا نزل بقومک القهر، أخبرنی عن حالک؟ فقال لها: یا بنیّة! إنّ أهل الشّقاق و النّفاق قتلوا حسینا و سبوا حریمه، و القوم سائرون بهم إلی اللّعین یزید.
و زاد نحیبه و بکاؤه، و جعل یقول:
قلّ العزاء و فاضت العینان و بلیت بالأرزاء و الأشجان
قتلوا الحسین و سیّروا لنسائه حرم الرّسول بسائر البلدان
منعوه من ماء الفرات بکربلاء و عدت علیه عصابة الشّیطان
سلبوا العمامة و القمیص و رأسه قسرا یعلّا فوق رأس سنان
فقالت له ابنته: یا أبتاه لا خیر فی الحیاة بعد قتل الهداة، فو اللّه لأحرضنّ فی خلاص الرّأس و الأساری، و أخذ الرّأس، و أدفنه عندی فی داری، و افتخر به علی أهل الأرض إن ساعدنی الأمکان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 289
و خرجت درّة الصّدف و هی تنادی فی اطراف حلب، و أزقّتها: «قتل یا ویلکم الاسلام».
ثمّ دخلت منزلها، فلبست درعا و تأزّرت بالسّواد، و خرجت و خرج معها من بنات الأنصار و حمیر سبعون فتاة بالدّروع و المغافر، فتقدّمتهنّ فتاة یقال لها نائلة بنت بکیر بن سعد الأنصاریّ و سرن من لیلتهنّ حتّی إذا کان عند طلوع الشّمس إذ لاحت لهنّ الغبرة من البعد و لاحت الأعلام، و ضربت البوقات أمام الرّأس، فکمنت درّة الصّدف و من معها حتّی قرب القوم منهنّ، فسمعن بکاء الصّبیان و نوح النّساء، فبکت درّة الصّدف و من معها بکاء شدیدا، و قالت: ما رأیکن؟ قلن: الرّأی أن نصبر حتّی یقربوا منّا و ننظر عدّة القوم، حتّی إذا طلعت الرّایات و إذا تحتها رجال قد تلثّموا بالعمایم، و جرّدوا السّیوف، و شرّعوا الرّماح، و البیض تلمع و الدّروع تسطع و کلّ منهم یرتجز.
فأقبلت درّة الصّدف علیهنّ و قالت: الرّأی أن نستنجد ببعض قبائل العرب و نلتقی القوم. و توجّه جیش یزید لعنه اللّه إلی حلب و دخلوا من باب الأربعین و أتوا إلی رحبة الدّلّالین، فنصبوا الرّأس هناک، فهی إلی یومنا هذا لا یقضی فیها حاجة، فباتوا تلک اللّیلة و ارتحلوا إلی قنّسرین و هی مدینة صغیرة.
فلمّا أحسّوا بمجیئهم أغلقوا الباب، فناداهم خولی لعنه اللّه: ألستم تحت الطّاعة؟
قالوا: نعم، و لکن لو قتل کبیرنا و صغیرنا ما عبر رأس الحسین ابن بنت رسول اللّه من وسط بلدنا، فارتحلوا و لم یدخلوا بلدهم، و ساروا إلی معرّة النّعمان، فتلقّوهم بالفرح و السّرور، و فتحوا لهم الأبواب، و ذبحوا الذّبائح، و باتوا لیلتهم، فلمّا أصبحوا رحلوا إلی کفر طاب، فأغلقوا الأبواب، فطلب خولی فتحها، فقالوا: إنّ صاحب خراج بلدنا لم یأذن لنا بفتحها أو ترحلوا، فساروا لم یدخلوها.
فاتّصل الخبر بأهل شیزر «1»، فاجتمعوا و تحالفوا علی أن یمنعوهم الجواز برأس الحسین و لو قتلوا عن آخرهم، و أغلقوا الأبواب فی وجوههم فالزمهم خولی لعنه اللّه، فعند ذلک جرّدوا السّیوف و حملوا علیه، فقتلوا من أصحابه أربعین رجلا، و قتل من أهل شیزر «1»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «شیرز»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 290
تسعة رجال و طال بینه و بینهم الخطاب.
فقالت امّ کلثوم: ما یقال لهذه المدینة؟ قالوا: شیزر «1». قالت: عذّب اللّه شربکم، و أرخص سعرکم، و رفع أیدی الظّالمین عنکم، فهی إلی یومنا هذا ما یعرف فیها إلّا العدل و الرّخاء.
ثمّ ارتحلوا إلی حماة و الرّستین، و کتبوا إلی صاحب حمص أن تلقانا. فخرج بالأعلام و البوقات و استقبل الرّأس ثمّ شهر فی حمص.
قال: و أمّا درّة الصّدف و أترابها، فإنّهنّ لمّا عزمن علی الاستنجاد ببعض أحیاء العرب، جدّین بالمسیر حتّی اتّصلن نجلة، فإذا فیها البکاء و العویل و تجدّد الأحزان. فقالت درّة الصّدف: أظنّ أنّ هؤلاء من موالی علیّ بن أبی طالب لمّا سمعوا بقدوم الرّأس تجدّد حزنهم، فنظرت راعی إبل یندب و یبکی، فسلّمت علیه، فقالت: ممّن الرّجل و ما هذا الحزن؟
فقال: إنّا من بنی وائل. قالت: سادة کرام و لیوث عظام، فمن سیّدکم و المقدّم علیکم؟
قالوا «2»: أبو الأسود الدّئلی مولی أمیر المؤمنین: لمّا قتل مولانا الحسین بکربلاء بلغ أمرنا إلی یزید و جعل یطلبنا و نحن تنتقل من مکان إلی مکان.
فعند ذلک بکت درّة الصّدف و أترابها رقّة، و خرجت بنات الحیّ، فلطمن الخدود، و نشرن الشّعور، و نادین: وا محمّداه! وا علیّاه! فنادت درّة الصّدف: هل من یجیر؟ و هل من ینصر علی الأعداء؟ هذا رأس الحسین یهدی به إلی یزید. و جعلت تندب الحسین و نساء الحیّ کذلک، إذ أقبل الأمیر أبو الأسود الدّئلیّ فسأل عنهنّ، فقالت درّة الصّدف:
أیّها الأمیر أنا ابنة عبد اللّه، سیّدة قومی، و قد نهضت فی بنات عمّی و عشیرتی لأخذ رأس الحسین من هؤلاء اللّئام، فرأیت القوم فی کثرة من العدد، فأتیت أطلب لنا منجدا، فلم أجد حتّی اشرفت علی دیارکم، و القوم قد قربوا منکم، فهل فیکم من ناصر؟ قال:
فأطرق متفکّرا، فقالت: أظنّک دخلت فی بیعة یزید لعنه اللّه، فانتفض أبو الأسود نفضة
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «شیرز»].
(2)- [فی المطبوع: «قال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 291
کادت تنفصل لها عظامه، و هو یقول:
أقول و ذاک من ألم و وجد أزال اللّه ملک بنی زیاد
و أبعدهم کما غدروا و خانوا کما بعدت ثمود و قوم عاد
فقالت له: إذا کان فعلک موافقا لقولک، فخذ فی أحبّتک و اخرج مع عشیرتک، فامّا الظّفر فنفوز بما طلبناه، و أمّا غیره فنلحق بالسّادة الهداة.
فعندها نادی فی قومه و بنی عمّه فأجابوه شاکین بالسّلاح، حتّی تکامل عنده سبعمائة فارس و راجل، من جملتهم مائة جاریة فهم قد عزموا علی المسیر: و إذا قد أشرف جیش مکمّل بالسّلاح یقدّمهم فارس لم یر أشدّ منه بأسا، و هو ینشد و یرثی الحسین، فتأمّلوه، فإذا هو حنظلة بن جندلة الخزاعیّ و معه قومه و بنو عمّه فی سبعمائة فارس، و هو من شیعة علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، أتوا لملاقاة القوم.
فاجتمعوا علی وجه واحد، فتقدّمت درّة الصّدف و قالت: باللّه علیکم اجعلونی مفتاح الحرب، و کونوا من ورائی سندا. قالوا: تقدّمی ینصرک اللّه. ثمّ أنّها حملت فی قومها حتّی إذا قاربتهم صمّمت بالحملة علی محمّد بن الأشعث، فطعنته فی خاصرته و کان حامل رأس العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام، فمال الرّأس من یده، فاستقبلته، فلم تدعه یصل إلی الأرض، فأخذته و وضعته علی صخرة هناک، ثمّ عطفت نحو النّسوان بعد أن شدّ محمّد بن الأشعث طعنته بالقطن، و لبس درعه و وقف ینظر إلیها و هی قاصدة بحملتها نحو النّساء، و معهنّ سبعمائة فارس یحفظوهنّ.
فلمّا قاربتهم صاحوا بها: ویلک ارجعی، «1» فلم تلوذون أن طعنت شکار ابن محمّد الأشعث «1» فی صدره أخرجت السّنان من ظهره فانجدل صریعا، ثمّ عطفت علی مراد بن شدّاد المذحجیّ بطعنة أخرجت بها قلبه، فوقع یخور بدمه و لم تزل کذلک حتّی قتلت أحد عشر رجلا، فصاحت بعشیرتها، فأجابوها و حملت الرّجال، و تداعت الأبطال و التحم القتال، و إذا بفارس من ورائها و هو یقول: أبشری بالنّصر أیّتها السّیّدة الکریمة.
__________________________________________________
(1- 1) [هکذا، و فی ط شرکة المصطفی: «فلم تسلو دون أن طعنت شکار ابن عمّ محمّد الأشعث»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 292
فقالت: من أنت؟ قال: القاسم بن سعد من شیعة علیّ. فقالت: یا قاسم دونک و احفظ الحریم، فاعدل بهم إلی الوادی.
فمضی الرّجل و ساق الإبل یرید بها الوادی، فعرفته امّ کلثوم، فقالت: جزاک اللّه خیرا یا أبا محمّد، انخ المطایا حتّی ننزل. ففعل ذلک، و عدل إلی الحرب و إذا بغبرة قد تقشّعت، فخرج منها فارس کاللّیث یحامی علی الأشبال، فإذا هو أبو الأسود الدّؤلیّ، فقال:
یا قاسم أین النّسوان؟ قال: فی الوادی. ففرح ثمّ قال: مکانک لأنظر ما یصنع حنظلة و إذا أراه «1» قد التقی مع رجل من القوم یرتجز و یقول:
الیوم أشفی بالسّنان قلبی اکشف عنّی إحنتی و کربی
أنا الّذی أعرف عند الضّرب معی رجال قد أتوا بالقضب
فلمّا سمع حنظلة شعره قال: یا عدوّ اللّه! سننظر إذا حشر الخلق، کیف یشفع لک یزید لعنه اللّه، ویلک نحن أولیاء الّذین لا ینکر فضلهم، و لا یجحد حقّهم إلّا زنیم. ثمّ حمل کلّ واحد منهما علی صاحبه، فناداه أبو الأسود: یا أبا الضّیاغم! دونک عدوّ اللّه عجّل علیه.
فحمل حنظلة، فصمّمه علیه، فضربه علی مفرق رأسه، فمحا محاسن وجهه، فوقع یبحث برجلیه الأرض، فلمّا رأی أصحابه ذلک انکسرت حمیّتهم، فما کانت إلّا ساعة حتّی ملکوا منهم الرّؤوس، فلمّا رأی ذلک رجل منهم نزع عمامته من رأسه و خرّق أطماره و نادی: یا بنی ظبة! یا بنی کندة! ما هذا التّقصیر عن هؤلاء؟ دونکم الحرب یا بنی الکرام.
قال: فحمل المارقون علی شیعة آل محمّد، فلم یکن لأعداء اللّه علی أولیائه طاقة.
و قاتل حنظلة و أبو الأسود و قومه قتالا شدیدا، فلمّا نظر مقدّم الجیش ما فعل حنظلة و من معه قال: ما لنا إلّا أن نکاتب أهل حلب، فینجدنا عسکرهم فأرسل إلیهم، فجاءت ستّة آلاف فارس و راجل.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «یراه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 293
ثمّ إنّه نزل عن جواده و کاتب سائر البلدان. فتواصلت إلیه الجیوش من کلّ مکان، و أقام کلّ منهم القتال أیّام، فتکاثرت الجیوش علی حنظلة و درّة الصّدف و من معهما، فقالوا: قد جاءنا ما لا طاقة لنا به، و لم یزل یقاتلون القوم إلی أن قتلت درّة الصّدف و أخذت منهم الرّؤوس و السّبایا و الحرم و ارکبت النّسوان و أتوا بهم إلی حمص.
فقالت العامّة: یا قوم! لا تدعوا رأس الحسین ابن بنت نبیّکم یدخل مدینتکم، و منعوا خولی لعنه اللّه، فقاتلوه، فقتل من أهل المدینة ستّة رجال، و اثنتا عشرة إمرأة، إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون و سیعلم الّذین ظلموا أیّ منقلب ینقلبون.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 490- 492
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 294

فکانوا «1» إذا نزلوا منزلا أخرجوا الرّأس من الصّندوق، «2» و جعلوه فی «2» رمح و حرسوه «3» إلی وقت الرّحیل، ثمّ أعید «4» الرّأس إلی الصّندوق و رحلوا؛ فبیناهم کذلک إذ نزلوا بعض المنازل و إذا فیه دیر راهب.
فأخرجوا الرّأس علی عادتهم، و جعلوه فی الرّمح، و أسندوا الرّمح «5» إلی الدّیر، فرأی الدّیرانیّ باللّیل نورا ساطعا من دیره إلی السّماء، فأشرف علی القوم، و قال لهم: من أنتم؟
قالوا: نحن أهل الشّام. قال: و هذا رأس من هو؟ قالوا: رأس الحسین بن علیّ. قال:
بئس القوم أنتم! و اللّه لو کان لعیسی ولد «6» لأدخلناه أحداقنا!
ثمّ قال: یا قوم! عندی عشرة آلاف دینار ورثتها من أبی، و أبی من أبیه، فهل لکم أن تعطونی هذا الرّأس لیکون عندی اللّیلة، و أعطیکم هذه العشرة آلاف دینار؟
قالوا: بلی. فأحدر إلیهم الدّنانیر، فجاؤوا بالنّقاد، و وزنت الدّنانیر «7» و نقدت «7»، ثمّ جعلت فی جراب و ختم علیه، ثمّ أدخل الصّندوق، و شالوا إلیه الرّأس.
فغسله الدّیرانیّ، و وضعه علی فخذه، و جعل یبکی اللّیل کلّه علیه، فلمّا أنّ أسفر علیه الصّبح قال: یا رأس! لا أملک إلّا نفسی، و أنا أشهد أن لا إله إلّا اللّه، و أنّ جدّک رسول اللّه. «7» فأسلم النّصرانی «7» و صار مولی للحسین، ثمّ أحدر الرّأس إلیهم، فأعادوه إلی الصّندوق، و رحلوا.
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «فکان»].
(2- 2) فی الأصل: جعلوا فی، و فی السّمط: رفعوه علی.
(3)- من السّمط، و فی الأصل: حروه.
(4)- [العبرات: «أعادوا»].
(5)- فی الأصل: الرّوح.
(6)- فی الأصل [و العبرات]: ولدا، و التّصحیح من السّمط.
(7- 7) [لم یرد فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 295
فلمّا قربوا من دمشق، قالوا: نحبّ أن نقسّم تلک الدّنانیر، لأنّ یزید إن رآها أخذها «1» منّا. ففتحوا الصّندوق، و أخرجوا «2» الجراب بختمه و فتحوه، فإذا الدّنانیر کلّها قد تحوّلت خزفا، و إذا علی جانب من الجانبین من السّکّة «3» مکتوب وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ و علی الجانب الآخر سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ، قالوا: قد افتضحنا و اللّه! ثمّ رموها فی «4» بردی «5» نهر لهم «4»، فمنهم من تاب من ذلک الفعل لما رأی، و منهم من بقی علی إصراره، و کان رئیس من بقی علی ذلک الإصرار سنان بن أنس النّخعیّ.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 312، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 560- 561- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 258- 259، 265
و منها: ما أخبرنی به الشّیخ أبو الفرج سعید بن أبی الرّجاء الصّیرفیّ الإصفهانی [عن] الشّیخ أبو سعید محمّد بن عبد اللّه بن عمر [حدّثنی] أبو القاسم بکران «6» بن الخانیّ البزّاز الطّیّب بن شمعون القاضی المعروف ب «ابن أطروش» بجرجرایا، حدّثنا أبو بکر محمّد بن أحمد بن یعقوب، حدّثنا أحمد بن عبد الرّحمان «7» بن سعید، عن «8» أبی الحسن بن عمرو «7»، عن سلیمان بن مهران «9» الأعمش قال: بینا «10» أنا فی الطّواف بالموسم إذ «11» رأیت رجلا یدعو،
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «یأخذها»].
(2)- [العبرات: «و أخذوا»].
(3)- [لم یرد فی العبرات].
(4- 4) [العبرات: «نهر بردی»].
(5)- فی الأصل: بردا، و راجع أیضا معجم البلدان.
(6)- [فی البحار و العوالم و العبرات: «بکراد»].
(7- 7) [فی البحار و العوالم و العبرات: «عن سعد، عن الحسن بن عمر»].
(8)- [فی المطبوع: «أبی»].
(9)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «روی القطب الرّاوندیّ فی الخرائج بإسناده إلی سلمان بن مهران ...» و فی الأسرار: «فی البحار عن الخرائج مسندا إلی سلیمان بن مهران ...»].
(10)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و العبرات: «بینما»].
(11)- [البحار: «إذا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 296
و هو یقول: اللّهمّ اغفر لی و أنا أعلم أنّک لا تفعل «1».
قال: فارتعت «2» لذلک «3»، فدنوت «4» منه و قلت: یا هذا! أنت فی حرم اللّه و حرم رسوله، و هذه «5» أیّام حرم فی شهر عظیم، فلم تیأس من المغفرة «6»؟
قال: یا هذا! ذنبی عظیم. قلت: أعظم من جبل تهامة؟! قال: نعم.
قلت: یوازن الجبال الرّواسیّ؟! قال: نعم، فإن شئت أخبرتک.
قلت: أخبرنی. قال: اخرج بنا عن الحرم. فخرجنا منه.
فقال لی: أنا أحد من کان فی «7» العسکر المشؤوم «7»، عسکر عمر بن سعد علیه اللّعنة، حین قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام، و کنت أحد الأربعین الّذین حملوا الرّأس إلی یزید من الکوفة، فلمّا حملناه علی طریق الشّام نزلنا علی دیر للنّصاری «8»، و کان الرّأس معنا مرکوزا علی رمح، و معه «9» الأحراس، فوضعنا «9» الطّعام، و جلسنا لنأکل، فإذا بکفّ فی حائط الدّیر تکتب:
أترجو امّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
قال: فجزعنا من ذلک جزعا شدیدا، و أهوی بعضنا إلی الکفّ لیأخذها، فغابت، ثمّ عاد أصحابی إلی الطّعام، فإذا الکفّ قد عادت تکتب «10» مثل الأوّل «10»:
فلا و اللّه لیس لهم شفیع و هم یوم القیامة فی العذاب
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و العبرات: «لا تغفر (لی)»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و العبرات: «فارتعدت»].
(3)- [الأسرار: «فرائصی من ذلک»].
(4)- [فی البحار و الأسرار و المعالی و العبرات: «و دنوت»].
(5)- [فی البحار و العبرات: «هذا»].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «مغفرة اللّه»].
(7- 7) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «العسکر المیشوم» و لم یرد فی العبرات].
(8)- [فی العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «النّصاری»].
(9- 9) [الدّمعة السّاکبة: «الأجراس فوضعت»].
(10- 10) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 297
فقام أصحابنا إلیها، فغابت [ثمّ عادوا إلی الطّعام] فعادت تکتب:
و قد قتلوا الحسین بحکم جور و خالف حکمهم حکم الکتاب
فامتنعت عن الطّعام «1»، و ما هنّأنی أکله.
ثمّ أشرف علینا راهب من الدّیر، فرأی نورا ساطعا من فوق الرّأس، فأشرف، فرأی عسکرا.
فقال الرّاهب للحرّاس: من أین جئتم؟ قالوا: من العراق، حاربنا الحسین.
فقال الرّاهب: ابن فاطمة؟ و ابن بنت نبیّکم؟ و ابن ابن عمّ نبیّکم؟! قالوا: نعم.
قال: تبّا لکم، و اللّه لو کان لعیسی بن مریم ابن لحملناه علی أحداقنا، و لکن لی إلیکم حاجة. قالوا: و ما هی؟ قال: قولوا لرئیسکم: عندی عشرة آلاف دینار «2» ورثتها من آبائی، لیأخذها «3» منّی و یعطینی «4» الرّأس، یکون عندی إلی وقت الرّحیل «5»، فإذا رحل «6» رددته إلیه.
فأخبروا عمر بن سعد بذلک، فقال: خذوا منه الدّنانیر، و أعطوه إلی وقت الرّحیل، «7» فجاؤوا إلی الرّاهب «7»، فقالوا: هات المال حتّی نعطیک الرّأس. فأدلی إلیهم جرابین فی کلّ جراب خمسة آلاف دینار «8»، فدعا عمر بالنّاقد و الوزّان، فانتقدها و وزنها و دفعها إلی جاریة «9» له، و أمر أن یعطی الرّأس.
فأخذ الرّاهب الرّأس، فغسّله و نظّفه، و حشاه بمسک و کافور عنده «10»، ثمّ جعله فی
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و العبرات، و فی العوالم: «من الطّعام»].
(2)- [فی البحار: «دراهم» و فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و العبرات: «درهم»].
(3)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و العبرات: «یأخذها»].
(4)- [الأسرار: «یعطی»].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6)- [العبرات: «أراد الرّحیل»].
(7- 7) [لم یرد فی العبرات].
(8)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و العبرات: «درهم»].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و العبرات: «خازن»].
(10)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و العبرات: «کان عنده»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 298
حریرة، و وضعه فی حجره، و لم یزل ینوح و یبکی حتّی نادوه، و طلبوا منه الرّأس، فقال:
یا رأس! و اللّه ما أملک إلّا نفسی، فإذا کان غدا فاشهد لی عند جدّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أنّی أشهد أن لا إله إلّا اللّه، و أنّ محمّدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم عبده و رسوله، أسلمت علی یدیک و أنا مولاک «1». ثمّ قال لهم: إنّی أحتاج أن أکلّم رئیسکم بکلمة، و أعطیه الرّأس.
فدنا «2» عمر بن سعد منه «3»، فقال: سألتک باللّه، و بحقّ محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم ألّا تعود إلی ما کنت تفعله بهذا الرّأس، و لا تخرج هذا الرّأس من هذا الصّندوق. فقال له: أفعل.
فأعطاهم «4» الرّأس و نزل من الدّیر، فلحق «5» ببعض الجبال یعبد اللّه.
و مضی عمر بن سعد، ففعل بالرّأس مثل «6» ما کان یفعل فی الأوّل.
فلمّا دنی من دمشق قال لأصحابه: انزلوا و طلب من الجاریة «7» الجرابین. فأحضرا «8» بین یدیه، فنظر إلی خاتمه، ثمّ أمر أن یفتحا «9»، فإذا الدّنانیر قد تحوّلت خزفیة «10»، فنظروا فی سکّتها فإذا علی جانب «11» مکتوب: وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ و علی «12» الوجه الآخر «12»: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ فقال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، خسرت الدّنیا و الآخرة، ثمّ قال لغلمانه: اطرحوها فی النّهر، فطرحت.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فدعا»].
(3)- [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فأعطاه»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «یلحق»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [فی العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «خازنة»].
(8)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة: «فأحضرت» و فی الأسرار: «فأحضر»].
(9)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «أن یفتح» و فی العوالم: «بفتحهما»].
(10)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «خزفة» و فی الدّمعة السّاکبة: «خزفا»].
(11)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «جانبها»].
(12- 12) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «الجانب الآخر مکتوب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 299
فطرحت، فدخل «1» دمشق من الغد.
الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 2/ 577- 580- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 184- 186؛ البحرانی، العوالم، 17/ 398- 400؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 78- 80؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 489- 490؛ المحمودی، العبرات، 2/ 334- 335
فلمّا کان الرّسول فی بعض الطّریق أجنّه اللّیل، عدل إلی دیر فیه رهبان. فبات فیه، فحین انتصف اللّیل قام بعض الرّهبان لشأنه. فرأی عمودا من نور متّصلا بین تلک المخلاة، و بین السّماء. فتقدّم إلی المخلاة و فتّشها، فوجد الرّأس فیها. فقال: لا شکّ إنّ هذا رأس المقتول بکربلاء. فمضی، و أخبر بقیّة الرّهبان. فحین جاؤوا ورأوا تلک الصّورة، أسلموا کلّهم علی الرّأس و جعلوا الدّیر مسجدا «2». و کانوا سبع مائة راهب.
العمرانی، الإنباء،/ 15- 16
و ذکر عبد الملک بن هاشم فی کتاب السّیرة الّذی أخبرنا القاضی الأسعد أبو البرکات عبد القویّ بن أبی المعالی ابن الحبّار «3» السّعدیّ فی جمادی الاولی سنة تسع و ستّمائة بالدّیار المصریّة قراءة علیه و نحن نسمع. قال: أنبأ أبو محمّد عبد اللّه بن رفاعة بن غدیر السّعدیّ فی جمادی الاولی سنة خمس و خمسین و خمسمائة. قال: أنبأ أبو الحسن علیّ بن الحسن «4» الخلعیّ، أنبأ أبو محمّد عبد الرّحمان بن عمر بن سعید النّحاس النّحبیّ «5»، أنبأ أبو محمّد عبد اللّه بن جعفر بن محمّد «6» بن ریحویه «7» البغدادیّ، أنبأ أبو سعید عبد الرّحیم بن عبد اللّه البرقیّ، أنبأ أبو محمّد «8» عبد الملک بن هشام النحویّ البصریّ، قال:
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و رحل إلی»].
(2)- [فی المطبوع: «مسجد»].
(3)- [العبرات: «ابن الجباب»].
(4)- [العبرات: «الحسین»].
(5)- [العبرات: «النّیحی»].
(6)- [العبرات: «علیّ»].
(7)- نسخة [و فی العبرات]: زنجویه.
(8)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «فی التّبر المذاب ذکر هشام فی کتاب السّیر بإسناده إلی أبی محمّد ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 300
لمّا أنفذ ابن زیاد رأس الحسین علیه السّلام إلی یزید بن معاویة مع الاساری موثّقین فی الحبال منهم «1» نساء و صبیان و صبیّات «2»، من بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی أقتاب الجمال موثقین «3» مکشّفات الوجوه و الرّؤس.
و «4» کلّما «5» نزلوا منزلا أخرجوا الرّأس من صندوق أعدّوه له، فوضعوه علی رمح، و حرسوه «6» طول اللّیل إلی وقت «6» الرّحیل، ثمّ یعیدوه إلی الصّندوق، و یرحلون «7».
«8» فنزلوا بعض المنازل، و فی ذلک المنزل دیر فیه راهب، فأخرجوا الرّأس علی عادتهم، و وضعوه علی الرّمح، و حرسه الحرس علی عادته «9» و أسندوا الرّمح إلی الدّیر.
فلمّا کان فی نصف اللّیل رأی الرّاهب نورا من مکان الرّأس إلی عنان السّماء، فأشرف علی القوم، و قال: من أنتم؟ قالوا: نحن أصحاب ابن زیاد. قال: و هذا رأس من؟ قالوا:
رأس الحسین بن علیّ بن أبی طالب ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم. قال: نبیّکم؟ قالوا:
نعم. قال: بئس القوم أنتم، لو کان للمسیح ولد لأسکنّاه أحداقنا.
ثمّ قال: هل لکم فی شی‌ء؟ قالوا: و ما هو «10»؟ قال: عندی عشرة آلاف دینار، تأخذوها، و تعطونی الرّأس یکون عندی تمام اللّیلة، و إذا رحلتم تأخذوه. قالوا: و ما یضرّنا.
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «مع»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «سبیات»].
(3)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «و کانوا»].
(5)- [فی نفس المهموم مکانه: «روی السبط ابن الجوزیّ مسندا عن أبی محمّد عبد الملک بن هشام النّحویّ البصریّ فی حدیث: إنّ القوم کلّما ...»].
(6- 6) [الدّمعة السّاکبة: «إلی حین»].
(7)- [فی المطبوع: «یرحلوا»، و فی الدّمعة السّاکبة: «ترحلوا» و إلی هنا حکاه فیه].
(8)- [من هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(9)- [العبرات: «عاداتهم»].
(10)- [الإمام الحسین و أصحابه: «هی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 301
فناولوه الرّأس و ناولهم الدّینار، فأخذه الرّاهب، فغسله و طیّبه، و ترکه علی فخذه، و قعد «1» یبکی اللّیل کلّه، فلمّا اسفر الصّبح، قال: یا رأس! لا أملک إلّا نفسی، و أنا أشهد أن لا إله إلّا اللّه، و أنّ جدّک محمّدا رسول اللّه، و أشهد اللّه أنّنی مولاک و عبدک.
ثمّ خرج عن الدّیر و ما فیه، و صار یخدم أهل البیت.
قال ابن هشام فی السّیرة: ثمّ إنّهم أخذوا الرّأس و ساروا، فلمّا قربوا من دمشق قال بعضهم لبعض: تعالوا حتّی نقسّم الدّنانیر لا یراها «2» یزید، فیأخذها منّا. فأخذوا الأکیاس، و فتحوها، و إذ الدّنانیر قد تحوّلت خزفا، و علی أحد جانب «3» الدّینار مکتوب:
وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ الآیة، و علی الجانب الآخر: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ فرموها فی بردا «4».
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 149- 150- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 423؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 404- 405؛ المحمودی، العبرات، 2/ 260- 261؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 62- 63
فقد ذکر سبط ابن الجوزیّ [...] و کانوا إذا نزلوا منزلا، أخرجوا الرّأس من صندوق أعدّوه له، فوضعوه علی رمح، و حرسوه إلی وقت الرّحیل، فوصلوا منزلا فیه دیر راهب، فأخرجوا الرّأس، و وضعوه علی الرّمح مستندا إلی الدّیر، فرأی الرّاهب نورا من مکان الرّأس إلی عنان السّماء، فأشرف علی القوم، و سألهم عن الرّأس، فقالوا: رأس الحسین ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. قال: نبیّکم؟ قالوا: نعم.
قال: بئس القوم أنتم، لو کان للمسیح ولد، لأسکنّاه أحداقنا. ثمّ قال: هل لکم فی عشرة آلاف دینار تأخذونها، و تعطونی الرّأس یکون عندی اللّیلة، و إذا رحلتم خذوه؟
قالوا: و ما یضرّنا.
__________________________________________________
(1)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «قبّله»].
(2)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «لئلّا یراها»].
(3)- [نفس المهموم: جانبی»].
(4)- بردی کجمزی نهر بدمشق الأعظم [و فی الامام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «برّ واد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 302
فناولوه الرّأس، و ناولهم الدّنانیر، و أخذ الرّأس، فغسله و طیّبه، و ترکه علی فخذه، و قعد یبکی إلی الصّبح، و قال: یا رأس! لا أملک إلّا نفسی، و أنا أشهد أن لا إله إلّا اللّه، و أنّ محمّد رسول اللّه. ثمّ خرج عن الدّیر و ما فیه، و صار یخدم أهل البیت.
ثمّ إنّهم أخذوا الرّأس، و ساروا، فلمّا قربوا من دمشق، أخرجوا الأکیاس لیقتسموها، ففتحوها، فإذا الدّنانیر تحوّلت خزفا، و علی جانبی الدّینار مکتوب: وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ الآیة «1». و علی الجانب الآخر: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ «2».
و قد استعظم السّلف ما وقع من انتهاک حرمة أهل البیت النّبویّ بذلک الصّنیع، و أظهر اللّه تعالی آیات بیّنات فی الدّلالة علی عظیم النّقمة ممّن أساء إلیهم و اجترأ علیهم.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 413، 414- 415
و لمّا کانت الحرس علی الرّأس، کلّما نزلوا منزلا، وضعوه علی رمح، و حرسوه، فرآه راهب فی دیر، فسأل عنه، فعرّفوه به.
فقال: بئس القوم أنتم، هل لکم فی عشرة آلاف دینار و یبیت الرّأس عندی هذه اللّیلة؟ قالوا: نعم.
فأخذه، و غسله، و طیّبه و وضعه علی فخذه «3» إلی عنان السّماء «3» و قعد یبکی إلی الصّبح، ثمّ أسلم لأنّه رأی نورا ساطعا من الرّأس إلی السّماء «4»، ثمّ خرج عن الدّیر و ما فیه، و صار یخدم أهل البیت.
و کان مع اولئک الحرس دنانیر أخذوها من عسکر الحسین، ففتحوا أکیاسها لیقتسموها، فرأوها خزفا، و علی أحد جانبی کلّ منها: وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ
__________________________________________________
(1)- سورة إبراهیم الآیة: 42.
(2)- سورة الشّعراء الآیة: 227.
(3- 3) [لم یرد فی فضائل الخمسة].
(4)- [فضائل الخمسة: «عنان السّماء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 303
الظَّالِمُونَ و علی الآخر: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 119- عنه: الفیروز آبادی، فضائل الخمسة، 3/ 367
قال: و نصبوا «2» الرّمح الّذی فیه الرّأس إلی جانب صومعة راهب «3»، فسمعوا هاتفا، «4» یقول:
و اللّه ما جئتکم حتّی بصرت به بالطّفّ منعفر الخدّین منحورا
و حوله فتیة تدمی نحورهم مثل المصابیح یغشون الدّجی نورا
کان الحسین سراجا یستضاء به اللّه أعلم «5» أنّی لم أقل زورا «4»
فقالت امّ کلثوم: من أنت یرحمک اللّه؟ قال: أنا ملک من الجنّ، أتیت أنا و قومی
__________________________________________________
(1)- ایضا مروی است که جماعتی که در راه محافظت سر حسین علیه السّلام می‌کردند، چون در منزلی نزول می‌کردند، سر را بر سر نیزه کردند و با اسیران می‌داشتند و در بعضی منازل راهبی از دیر خود این معنی مشاهده کرد. پرسید: «این سر کیست؟»
گفتند: «سر حسین بن علی بن ابیطالب علیه السّلام است.»
راهب گفت: «شما بد قوم‌اید. اگر موسی علیه السّلام را فرزندی بود، هر آینه او را در چشم خود جا می‌دادیم، شما بد مردمان‌اید که فرزند رسول خود را مقتول می‌سازید. ده هزار دینار از من بگیرید و امشب بگذارید که این سر نزد من باشد.»
آن جماعت قبول این معنی کردند. راهب آن سر مبارک را گرفت، غسل داد و خوشبویی مالید و در کنار خود نهاد. سپس میل به جانب آسمان داشت و تا دم صبح نشست و گریه کرد و آن‌گاه مسلمان شد؛ به این سبب که نوری دید از آن سر بیرون آمده و به جانب آسمان ساطع شد. بعد از اسلام از دیر بیرون آمد و بقیه عمر خود به خدمت اهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم مشغول شد.
نقل است که آن جماعت سر حسین علیه السّلام را برداشتند. دیناری چند از آن لشکر که غارت کرده بودند، به دست ایشان افتاد و در اثنای راه می‌خواستند زرها قسمت نمایند؛ چون سر کیسه‌ها گشادند، تمام خزف و سفاله شده بود و در یک طرف آن نوشته بود: وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ و در جانب دیگر: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ. جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 346
(2)- [و فی الأسرار مکانه: «فارتحلوا إلی طریق الحیّ فادرکهم المساء عند صومعة راهب، فنزلوا و استندوا الرّأس بتلک الصّومعة، و عن المنتخب فی المراثی و الخطب، قال: ثمّ إنّهم نصبوا ...»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(4- 4) [الأسرار: «یرثی الحسین»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «یعلم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 304
لننصر الحسین، فصادفناه و قد قتل.
قال: فلمّا سمعوا بذلک رعبت قلوبهم، و قالوا: إنّنا «1» علمنا أنّنا من أهل النّار بلا شکّ «2».
فلمّا جنّ اللّیل أشرف الرّاهب من صومعته و نظر إلی الرّأس، و قد سطع منه نور «3»، و قد أخذ فی «4» عنان السّماء، و نظر إلی باب قد فتح من السّماء، و الملائکة ینزلون «5»، و هم ینادون: یا أبا عبد اللّه! علیک السّلام. فجزع الرّاهب من ذلک، فلمّا أصبحوا و همّوا بالرّحیل أشرف الرّاهب علیهم، و قال: ما الّذی معکم؟ قالوا: رأس الحسین بن علیّ.
فقال: و من امّه؟ قالوا: فاطمة بنت محمّد.
قال: فجعل الرّاهب یصفق بکلتا یدیه، و هو یقول: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم، صدقت الأخبار «6» فیما قالت «7». فقالوا: و ما الّذی قالت الأخبار «6»؟ قال: یقولون إذا قتل هذا الرّجل مطرت السّماء دما، و ذلک «8» لا یکون «8» إلّا لنبیّ «9»، أو ولد وصیّ. ثمّ قال:
وا عجباه من امّة قتلت ابن بنت نبیّها و ابن وصیّه!
ثمّ إنّه أقبل علی صاحب الرّأس الّذی یلی أمره، و قال له: أرنی الرّأس لأنظر إلیه.
فقال: «10» ما أنا بالّذی أکشفه «10» إلّا بین یدی «11» الأمیر یزید لأحظی عنده بالجائزة و «11» هی بدرة عشرة آلاف درهم. فقال الرّاهب: أنا أعطیک ذلک. «12» فقال: أحضره «12»، فأحضر
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة: «إنّا» و فی الأسرار: «قد»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة، 5/ 70].
(3)- [الأسرار: «النّور»].
(4)- [الأسرار: «إلی»].
(5)- [الأسرار: «تنزلون»].
(6)- [الأسرار: «الأحبار»].
(7)- [الأسرار: «قالوا»].
(8- 8) [الأسرار: «لا تبکی السّماء»].
(9)- [زاد فی الأسرار: «أو لوصیّ»].
(10- 10) [الأسرار: «ما أکشفه»].
(11- 11) [الأسرار: «یزید لجائزة»].
(12- 12) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 305
ما قال؛ ثمّ أخذ الرّأس «1» و کشف عنه «1» و ترکه فی حجره، فبدت ثنایاه، فانکبّ «2» علیها الرّاهب «2»، و جعل یقبّلها و یبکی، و یقول: یعزّ علیّ یا أبا عبد اللّه! «3» ألّا أکون «3» «4» أوّل قتیل «4» بین یدیک و لکن إذا کان فی الغد، فاشهد لی عند جدّک أنّی أشهد أن لا إله إلّا اللّه، و أنّ محمّدا عبده و رسوله. ثمّ ردّ الرّأس بعد أن «5» أسلم و أحسن «5» إسلامه، فسار القوم، ثمّ جلسوا یقتسمون الدّراهم، فإذا هی خزف مکتوب علیها: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 482- 483- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 492
و أدرکهم المساء «6» عند صومعة راهب «7»، فأنشأ زین العابدین علیه السّلام یقول:
هو الزّمان فما تفنی عجائبه عن الکرام و لا تهدأ مصائبه
فلیت شعری إلی کم ذا تجاذبنا «8» صروفه و إلی کم ذا نجاذبه «9»
یسیّرونا علی الأقتاب عاریة و سائق العیس یحمی «10» عنه غاربه
کأنّنا من سبایا «11» الرّوم بینهم أو کلّما قاله المختار کاذبه
کفرتم برسول اللّه ویلکم یا امّة السّوء قد ضاقت مذاهبه
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
(2- 2) [الأسرار: «علیه»].
(3- 3) [فی المطبوع: «لأکون»].
(4- 4) [الأسرار: «قتیلا»].
(5- 5) [الأسرار: «حسن»].
(6)- [الدّمعة السّاکبة: «الماء»].
(7)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «فی بعلبک»].
(8)- [الدّمعة السّاکبة: «تجازبنا»].
(9)- [الدّمعة السّاکبة: «نجاز به»].
(10)- [وسیلة الدّارین: «تخمس»].
(11)- [فی الدّمعة السّاکبة: «أساری» و فی الأسرار: «بنات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 306
قال: فلمّا جنّ اللّیل «1» دفعوا «2» الرّأس «3» إلی جانب الصّومعة، فلمّا عسعس اللّیل سمع الرّاهب «4» دویا کدویّ الرّعد، و تسبیحا و تقدیسا، و استأنس «5» من أنوار «5» ساطعة، فأطلع الرّاهب رأسه من الصّومعة، فنظر إلی «6» رأس الحسین علیه السّلام «6»، و إذا هو یسطع نورا «7» إلی‌عنان «7» السّماء، و نظر إلی باب قد فتح من السّماء و الملائکة «8» ینزلون کتائبا کتائبا «8»، و یقولون: «9» السّلام علیک یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم «9»، السّلام علیک یا أبا عبد اللّه.
فجزع الرّاهب جزعا شدیدا، فلمّا أصبحوا همّوا بالرّحیل، فأشرف الرّاهب علیهم و نادی: من زعیم القوم؟ فقالوا: خولی بن یزید «10» لعنه اللّه. فقال الرّاهب «11»: و ما الّذی معکم؟ قالوا: رأس خارجی، خرج بأرض العراق، قتله عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه.
فقال: ما اسمه؟ قالوا: الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام و امّه فاطمة الزّهراء، و جدّه محمّد المصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. فقال الرّاهب: تبّا لکم و لما جئتم فی طاعته، لقد صدقت الأخبار فی قولها «12» إنّه إذا قتل هذا الرّجل تمطر «13» السّماء دما «14»، و لا یکون «15» هذا إلّا بقتل «16» نبیّ أو وصیّ نبیّ.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأسرار: «علیهم»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «رفعوا»].
(3)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «علی قناة طویلة»].
(4)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «للرّأس»].
(5- 5) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «أنوارا»].
(6- 6) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «الرّأس»].
(7- 7) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «قد لحق النّور بعنان»].
(8- 8) [الأسرار: «تنزلون کتائب»].
(9- 9) [لم یرد فی الأسرار].
(10)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «الأصبحی»].
(11)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «له»].
(12)- [الأسرار: «قولهم»].
(13)- [وسیلة الدّارین: «قطر»].
(14)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «عبیطا»].
(15)- [الدّمعة السّاکبة: «ما یکون»].
(16)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فی قتل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 307
ثمّ قال: أرید أن تدفعوا إلیّ هذا الرّأس ساعة واحدة و أردّه علیکم. فقال خولی:
ما کنت «1» بالّذی أکشفه «1» إلّا عند یزید لعنه اللّه، و آخذ منه الجائزة. فقال الرّاهب: و کم جائزتک؟ فقال: بدرة فیها عشرة آلاف درهم «2». فقال الرّاهب: أنا أعطیک البدرة. فقال:
«3» أحضرها، فأحضرها «3» الرّاهب «4» «5» و دفعها «6» إلیهم، فدفعوا له «7» الرّأس و هو علی القناة، «8» فأخذه الرّاهب «4» و جعل «8» یقبّله، و یبکی، و یقول: یعزّ و اللّه علیّ یا أبا عبد اللّه! «9» أن لا أواسیک بنفسی، و لکن یا أبا عبد اللّه «9»! إذا لقیت جدّک «10» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم «10»، فاشهد لی أنّی أشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له، و أشهد أنّ محمّدا «11» رسول اللّه، و أشهد أنّ «11» علیّا ولیّ اللّه. و دفع «12» الرّأس إلیهم «13»، «14» فجعلوا یقتسمون «14» الدّراهم، و إذا هی بأیدیهم خزف مکتوب علیها: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ، فقال خولی لعنه اللّه لأصحابه لعنهم اللّه: اکتموا هذا الخبر، یا ویلکم عن الخزی بین النّاس. قال سهل: فهتف هاتف یقول «15»:
أترجو امّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: «أکشف الرّأس الشّریف»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة: «مثقال درهم» و فی الأسرار: «مثقال»].
(3- 3) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «أحضر ما ذکرت، فاحضر»].
(4- 4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «الدّراهم»].
(6)- [الدّمعة السّاکبة: «رفعها»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «إلی الرّاهب»].
(8- 8) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فجعل الرّاهب»].
(9- 9) [لم یرد فی الأسرار].
(10- 10) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «محمّد المصطفی»].
(11- 11) [الأسرار: «عبده و رسوله و أنّ»].
(12)- [الدّمعة السّاکبة: «رفع»].
(13)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(14- 14) [فی الدّمعة السّاکبة: «فجعلوا یقسمون» و فی الأسرار: «فجعل یقسمون»].
(15)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «ینشد بهذه الأبیات (یقول)»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 308
و قد عصوا «1» الإله و خالفوه و لم یخشوه فی یوم المئاب
ألا لعن الإله بنی زیاد و أسکنهم جهنّم فی العذاب
قال: فلمّا سمعوا ذلک، دهشت عقولهم، و جدّوا فی السّیر «2».
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 118- 121- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 68- 70؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 486؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 375- 376
قال الرّاوندیّ، و منها: ما أخبرنی به سعید بن أبی الرّجاء یرفعه إلی الأعمش فی حدیث طویل: إنّ رجلا قال: أنا أحد من کان فی عسکر عمر بن سعد حین قتل الحسین علیه السّلام، و کنت أحد الأربعین الّذین حملوا الرّأس إلی یزید من الکوفة، فلمّا حملناه علی طریق الشّام، فنزلنا علی دیر للنّصاری، و کان الرّأس حمل علی رمح و معه الأحراس، فوضعنا الطّعام، و جلسنا لنأکل، فإذا بکفّ من حائط الدّیر تکتب شعرا:
أترجو امّة قتلت حسینا شفاعه جدّه یوم الحساب
قال: فجزعنا من ذلک جزعا شدیدا، و أهوی بعضنا إلی الکفّ لیأخذها، فغابت، ثمّ عاد أصحابی إلی الطّعام، فإذا الکفّ قد عادت تکتب شعرا:
فلا و اللّه لیس لهم شفیع و هم یوم القیامة فی العذاب
فقام أصحابی إلیها لیأخذوها، فغابت، ثمّ عادوا إلی الطّعام، فعادت الکفّ تکتب شعرا:
و قد قتلوا الحسین بحکم جور فخالف حکمهم حکم الکتاب
فامتنعت، و ما هنانی أکله؛ ثمّ أشرف علینا راهب من الدّیر، فرأی نورا ساطعا من فوق الرّأس، فبذل لعمر بن سعد عشرة آلاف درهم، فأخذها، و نقدها، ثمّ أخذ الرّأس یبیته عنده لیلته تلک، و أسلم علی یده، و ترک الدّیر، و قطن فی بعض الجبال یعبد اللّه علی
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «غصبوا»، و فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «غضبوا»].
(2)- [أضاف فی الأسرار: «حتّی دخلوا دمشق»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 309
دین محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فلمّا وصل عمر بن سعد إلی قرب الشّام طلب الدّراهم، فإذا هی قد تحوّلت خزفا، و إذا علی أحد جانبها مکتوب: وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ، و علی الجانب الآخر: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 581- 582
و روی: أنّ القوم الّذین حملوا الرّؤوس و حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم إلی یزید لعنه اللّه فی الطّریق أدرکهم المساء عند صومعة راهب، فبکی علیّ بن الحسین علیهما السّلام، و أنشأ یقول:
هو الزّمان فلا تفنی عجائبه عن الکرام و لا تهدأ مصائبه
فلیت شعری إلی کم ذا تجاذبنا «1» صروفه و إلی کم ذا نجاذبه «2»
تسیّرونا علی الأقتاب عاریة و سائق العیس یحمی عنه غاربه
کأنّنا من سبایا الرّوم بینکم و کلّما قاله المختار کاذبه
کفرتم برسول اللّه ویلکم یا امّة السّوء لا حلّت مذاهبه
قال: فلمّا جنّهم اللّیل رکزوا الرّمح الّذی علیه الرّأس إلی جانب الصومعة فلمّا عسعس اللّیل و أظلم، فسمع الرّاهب دویّا کدویّ الرّعد و تسبیحا عظیما، فأطلع رأسه لینظر، فنظر نورا لامعا قد خرج من الرّأس حتّی لحق بعنان السّماء، و علیه قنادیل من نور معلّقة بالقدرة من السّماء إلی الأرض.
و نظر إلی أبواب فی السّماء قد فتحت، و الملائکة تنزل کتائب، و تنادی: السّلام علیک یا أبا عبد اللّه! السّلام علیک یا ابن رسول اللّه! و سمع تلاوة القرآن، و تسبیح الجنّ، فجزع الرّاهب جزعا شدیدا، و أدخل رأسه فی فراشه و هو یقول: یا نور النّور! یا مدبّر الامور.
فلمّا أصبح الصّباح و همّوا علی الرّحیل، أشرف الرّاهب علیهم، و قال: یا معشر النّاس! من عمید هذا الجیش و المقدم علیکم؟
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «یجاز بنا»].
(2)- [فی المطبوع: «یجاز به»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 310
فأشاروا إلی خولی بن یزید لعنه اللّه، فقال له: أنت عمید قومک؟ قال: نعم.
قال: سألتک باللّه و بحقّ النّبیّ علیک، إلّا ما أخبرتنی من أین أقبلتم، و ما معکم، و ما هذا الرّأس الّذی معک؟
قال: أقبلنا من الکوفة، و هذا رأس خارجیّ خرج بأرض العراق علی الخلیفة أمیر المؤمنین یزید بن معاویة، فقتلناه، و جئنا برأسه و أهله، فقال: ما اسمه؟ قال:
الحسین. قال: أین من هو؟ قال: لا أدری. فقال: سألتک باللّه و بحقّ صاحبک یزید بن معاویة أخبرنی رأس من هو؟
قال: رأس الحسین بن علیّ بن أبی طالب و امّه فاطمة الزّهراء. قال: و من جدّه؟
قال: محمّد المصطفی، [قال:] هذا ابن بنت نبیّکم؟ معطّل الأدیان، فأمسک الملعون عن الکلام، فقال لهم: قولوا لی. قالوا: الّذی أخبرنا به هو الصّحیح. فقال: تبّا، و ما فعلتم، ثمّ صفق یدا علی ید، و قال: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم، یا ویلک! علیک لعنة اللّه و علی صاحبک.
ثمّ بکی و دخل رأسه فی الصّومعة، و خرّ مغشیا، فلمّا أفاق نادی: صدقت الأحبار فی قولها، فقال خولی لعنه اللّه: و ما قالت الأخبار؟ قال: قالوا: یقتل فی هذا الوقت نبیّ أو ابن نبیّ أو وصیّ نبیّ و أنّه إذا قتل تمطر السّماء دما، و لا یبقی حجر و لا مدر إلّا و یصیر تحته دم عبیط.
ثمّ قال: وا عجباه من امّة قتلت ابن بنت نبیّها، و هم یقرأون القرآن الّذی نزل علی نبیّهم، لقد تفرّقت أهواءکم کتفرّق أهواء بنی إسرائیل فی مثل هذا الیوم، تقتل امّة محمّد صلّی اللّه علیه و اله مع قرب العهد و الإسلام غضّ طریّ، وا عجباه من قوم قتل ابن دعیّهم ابن نبیّهم.
ثمّ قال: یا خولی! هل لک أن تدفع هذا الرّأس و أعیده إلیک؟ قال: ما لی إلی ذاک من سبیل، و ما کنت بالّذی أکشف وجهه إلّا بین یدی یزید لآخذ منه الجائزة. قال الرّاهب:
و کم تأمّل من الجائزة؟ قال: بدرة فیها عشرة آلاف درهم.
فقال الرّاهب: أنا أعطیک بدرة فیها عشرة آلاف درهم، و ادفع لی الرّأس. فقال: علی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 311
شرط أنّک تردّه إلینا. فقال: نعم. قال: أحضر ما ذکرت. فدلّی إلیه البدرة، و دفعوا إلیه الرّأس، فلمّا أخذه الرّاهب، انکبّ علیه، و جعل یمسح وجهه، و یقبّل ثنایاه، و هو ینشد و یقول:
قل لمن خان حسینا أجهلت الیوم حتّی
لم تکن تعرف من هو سوف تجزی ما علمتا
إن تکن من دین عیسی فعلی الخیر وفقتا
سوف تجزون جحیما لیس من جرمک تبتا
ثمّ إنّ الرّاهب قال: لعن اللّه ظالمک، لعن اللّه قاتلک، یعزّ اللّه علیّ یا أبا عبد اللّه! أن لا أکون أوّل شهید استشهد بین یدیک، و لکن إذا لقیت جدّک رسول اللّه، فاقرأه عنّی السّلام، و أخبره أنیّ أقول أشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له، و أشهد أنّ جدّک محمّدا عبده و رسوله.
ثمّ إنّه أشرف علی القوم، و دفع الرّأس إلیهم، و قال: یا ویلکم لقد اخترتم المال و الدّنیا الفانیة علی الآخرة، و نسیتم الموت و الحساب، و استحوذ علیکم الشّیطان، فتبّا لکم و لأمثالکم «1» أنتم تصومون رمضان، و تصلّون الصّلاة الّتی سنّها اللّه تعالی و رسوله، و قد قتلتم ولده، و قد تبرّیتم منه، و اللّه لا لقیتم أنتم، و لا صاحبکم خیرا، فویل لکم یوم لا یغنی مولی عن مولی شیئا و لا هم ینصرون، فلم یعبأوا بکلامه، ثمّ بکی بکاء شدیدا و جعل یقول:
قل لمن للوصیّ بالجهل سبّا تبّا لک یا لعین ما زلت تبّا
ما تعرّضت للوصیّ بشتم و قتال و أنت تعرف ریّا
أنت عبد المسیح لا غیر أنّی لعلیّ الوصیّ أعمل حبّا
و جلسوا یقسّمون المال، فحوّلها اللّه فی أیدیهم حجارة سوداء علیها مکتوب: وَ سَیَعْلَمُ
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أمثالکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 312
الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
فقال لهم خولی: اکتموا هذا الأمر، و إلّا فهو عار علیکم و فضیحة إلی آخر الدّهر، فإنّه أمر شنیع لقد استزلّنا الشّیطان و أغوانا.
قال سهل: فبینا نحن یسایرون و إذا بهاتف یقول:
أترجو امّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
و قد عصوا «1» النّبیّ و عاندوه و لم یخشوه فی یوم العذاب
ألا لعن الإله بنی زیاد و أسکنهم جهنّم فی عذاب
قال: فلمّا سمعوا ذلک فزعوا فزعا شدیدا، و ساروا و نزلوا عشیّتهم بباب دمشق.
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 267- 268
(کلام الرّأس الشّریف) الشّیخ فخر الدّین النّجفیّ قال: روی الثّقاة عن أبی سعید الشّامیّ، قال: کنت ذات یوم مع القوم اللّئام الّذین حملوا الرّؤوس و السّبی إلی دمشق، [و] لمّا وصلوا إلی دیر النّصاری فوقع بینهم أنّ نصر الخزاعیّ قد جمع عسکرا و یرید أن یهجم علیهم نصف اللّیل، و یقتل الأبطال و یجدل الشّجعان، و یأخذ الرّؤوس و السّبی.
فقال رؤساء العسکر من عظم اضطرابهم: نلجأ اللّیلة إلی الدّیر، و نجعله کهفا لنا، لأنّ الدّیر کان لا یقدر أن یتسلّط علیه العدو.
فوقف الشّمر و أصحابه علی باب الدّیر، و صاح بأعلی صوته: یا أهل الدّیر! فجاء بهم القسّیس «2» الکبیر، فلمّا رأی العسکر، قال لهم: من أنتم و ما تریدون؟ فقال الشّمر لعنه اللّه: نحن من عسکر عبید اللّه بن زیاد، و نحن سائرون من العراق إلی الشّام. فقال القسّیس: لأیّ غرض؟
قال: کان شخص بالعراق قد تباغی، و خرج علی یزید، و جمع العساکر، فعقد یزید
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «غضبوا»].
(2)- القسّیسون: رؤساء النّصاری، علمائهم واحده قسّیس، و هو العالم بلغة الرّوم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 313
عسکرا عظیما، فقتلوهم، و هذه رؤوسهم، و هؤلاء النّساء سبیهم.
قال الرّاوی: قال: فنظر القسّیس إلی رأس الحسین علیه السّلام، و إذا بالنّور ساطع منه، و الضّیاء لا مع قد لحق بالسّماء، فوقع فی قلبه هیبة منه، فقال القسّیس: دیرنا ما یسعکم، بل أدخلوا الرّؤوس و السّبی إلی الدّیر، و حیطوا أنتم من خارج، من دهمکم عدوّ فقاتلوه، و لا تکونوا مضطربین علی السّبی و الرّؤوس.
قال: فاستحسنوا کلام القسّیس صاحب الدّیر، و قالوا: هذا هو الرّأی، فحطّوا رأس الحسین فی صندوق و قفل علیه، و أدخلوه إلی داخل الدّیر، و النّساء و زین العابدین علیه السّلام و صاحب الدّیر حطّهم فی مکان یلیق بهم.
قال الرّاوی: ثمّ إنّ صاحب الدّیر أراد أن یری الرّأس الشّریف، فجعل ینظر حول البیت الّذی فیه الصّندوق، و کان له رازونة، فحطّ رأسه فی تلک الرّازونة، فرأی البیت یشرق نورا، و رأی أنّ سقف البیت قد انشقّ، و نزل من السّماء تخت عظیم، و النّور یسطع من جوانبه و إذا بامرأة أحسن من الحور جالسة علی التّخت، و اذا بشخص یصیح:
اطرقوا، و لا تنظروا، و إذا قد خرج من ذلک البیت نساء، فإذا حوّا و صفیّة و زوجة إبراهیم امّ إسمعیل و راحیل امّ یوسف و امّ موسی و آسیة و مریم و نساء النّبیّ.
قال الرّاوی: فأخرجوا الرّأس من الصّندوق، و کلّ من تلک النّساء واحدة بعد واحدة، یقبّلن الرّأس الشّریف، فلمّا وقعت النّوبة لمولاتی فاطمة الزّهراء علیها السّلام غشی علی بصر صاحب الدّیر، و عاد لا ینظر بالعین، بل یسمع الکلام، و إذا قائلة تقول: السّلام علیک یا قتیل الامّ! السّلام علیک یا مظلوم الامّ! السّلام علیک یا شهید الامّ! السّلام علیک یا روح الامّ! لا یداخلک همّ و غمّ، فإنّ اللّه سیفرج عنّی و عنک، و یأخذ لی بثارک.
قال: فلمّا سمع الدّیرانی البکاء من النّساء اللّاتی نزلن من السّماء، اندهش، و وقع مغشیّا علیه، فلمّا أفاق من ذلک البکاء و إذا بالشّخص، نزل إلی البیت، و کسر القفل و الصّندوق، و استخرج الرّأس، و غسله بالکافور، و المسک، و الزّعفران، و وضعه فی قبلته، و جعل ینظر إلیه و یبکی، و یقول: یا رأس رؤوس بنی آدم! و یا عظیم و یا کریم جمیع العالم! أظنّک أنت من الّذین مدحهم اللّه فی التّوراة و الإنجیل، و أنت الّذی أعطاک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 314
فضل التّأویل لأنّ خواتین سادات الدّنیا و الآخرة یبکین علیک و یندبنک، أما أرید أن أعرفک باسمک و نعتک.
فنطق الرّأس بإذن اللّه، و قال: أنا المظلوم، أنا المقتول، أنا المهموم، و أنا المغموم، و أنا الّذی بسیف العدوان و الظّلم قتلت، أنا الّذی بحرب أهل الغیّ ظلمت.
فقال صاحب الدّیر: باللّه أیّها الرّأس زدنی. فقال الرّأس: إن کنت تسأل عن حالتی و نسبی أنا ابن محمّد المصطفی، أنا ابن علیّ المرتضی، أنا ابن فاطمة الزّهراء، أنا ابن خدیجة الکبری، و أنا ابن العروة الوثقی، أنا شهید کربلاء، أنا مظلوم کربلاء، أنا قتیل کربلاء، أنا عطشان کربلاء، أنا ظمأن کربلاء، أنا مهتوک کربلاء.
قال الرّاوی: فلمّا سمع صاحب الدّیر من رأس الحسین علیه السّلام هذا الکلام جمع تلامذته، و مریدیه، و حکی لهم هذه الحکایة، و کانوا سبعین رجلا، فضجّوا بالبکاء و النّحیب، و نادوا بالویل و الثّبور، و رموا العمائم من رؤوسهم، و شقّوا أزیاقهم، و جاؤوا إلی سیّدنا و مولانا علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام، ثمّ قطعوا الزّنار، و کسروا النّاقوس، و اجتنبوا أفعال الیهود و النّصاری، و أسلموا علی یدیه، و قالوا: یا ابن رسول اللّه! أؤمرنا أن نخرج إلی هؤلاء القوم الکفرة، و نقاتلهم، و نجلی صدأ قلوبنا، و نأخذ بثار سیّدنا.
فقال لهم الإمام: لا تفعلوا ذلک، فإنّهم عن قریب ینتقم اللّه منهم، و یأخذهم أخذ عزیز مقتدر. فردّوا أصحاب الدّیر عن القتال.
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 272
ما رواه بعض القوم اللّئام: عن سلمان بن مهران الأعمش، قال: بینا أنا فی الطّواف فی الموسم إذ رأیت رجلا یدعو و یقول: اللّهمّ اغفر لی و أنا أعلم أنّک لا تفعل. قال:
فارتعدت کذلک، فدنوت منه و قلت: یا هذا! أنت فی حرم اللّه، و حرم رسوله و هذه أیّام حرم فی شهر عظیم، فلم تیأس من المغفرة؟ قال: یا هذا! ذنبی عظیم. قلت: أعظم من جبل تهامة؟ قال: نعم. قلت: یوزن الجبال الرّواسیّ؟ قال: نعم، فإن شئت أخبرتک.
قال: اخرج بنا من الحرم.
فخرجنا منه، فقال لی: أنا أحد من کان فی العسکر المشؤوم عسکر عمر بن سعد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 315
حین قتل الحسین علیه السّلام، و کنت أحد الأربعین الّذین حملوا الرّأس إلی یزید من الکوفة، فلمّا حملناه علی طریق الشّام، فنزلنا علی دیر النّصاری، و کان الرّأس معنا مرکوز علی رمح و معه الأحراس، فوضعنا الطّعام، و جلسنا لنأکل، فإذا بکفّ فی حائط الدّیر تکتب:
أترجو امّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
قال: فجزعنا من ذلک جزعا شدیدا فأهوی بعضنا إلی الکفّ لیأخذها، فغابت، ثمّ عادوا أصحابی إلی الطّعام، فإذا الکفّ قد عادت تکتب:
فلا و اللّه لیس لهم شفیع و هم یوم القیامة فی عذاب
فقام أصحابی إلیها، فغابت ثمّ عادوا إلی الطّعام، فعادت الکف تکتب:
و قد قتلوا الحسین بحکم جور فخالف حکمهم حکم الکتاب
فامتنعت عن الطّعام و ما هنّأنی أکله، ثمّ أشرف علینا راهب من الدّیر، فرأی نورا ساطعا من فوق الرّأس، فبذل لعمر بن سعد ألف درهم، فأخذها، و وزنها، و نقدها، ثمّ أخذ الرّأس و بیته عنده لیلته تلک، و أسلم علی یده و ترک الدّیر، و وطن فی بعض الجبال یعبد اللّه تعالی علی دین محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم.
فلمّا وصل عمر بن سعد إلی قرب الشّام طلب الدّراهم، فاحضرت إلیه و هی بختمه، فإذا الدّراهم قد تحوّلت خزفا، و علی أحد جانبیها مکتوب: لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ، و علی الجانب الآخر: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ، فقال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون خسرت الدّنیا و الآخرة. فکتم هذا الحال. «1»
__________________________________________________
(1)- قطب راوندی از اعمش روایت کرده است که گفت: در حرم دیدم، مردی از آنها را که همراه سر مبارک امام مظلوم به شام رفته بودند. گفت: در راه شام به دیر راهبی از نصارا رسیدیم و سر آن سرور بر نیزه بود و ما بر دور آن حراست می‌کردیم. چون شراب حاضر کردیم که بخوریم و به عیش و شادی مشغول شویم، ناگاه دیدیم که دستی از دیوار دیر ظاهر شد و به قلم فولاد از مداد خون بر دیوار دیر نوشت به این مضمون که: «آیا امید دارند امّتی که حسین را شهید کردند، شفاعت جدّ او را در قیامت؟!»
ما بسیار ترسیدیم و برخاستیم که آن دست را بگیریم. ناپیدا شد. چون باز به کار خود مشغول شدیم،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 316
__________________________________________________
- باز آن دست ظاهر شد و بیت دیگر نوشت به این مضمون: «به خدا سوگند که ایشان را شفاعت‌کننده نخواهد بود. در روز جزا، در عذاب خدا مخلّد خواهند بود.»
باز چون یکی از ما اراده کرد که آن را بگیرد، غایب شد. چون نشست، پیدا شد و بیت دیگر نوشت به این مضمون: «به تحقیق که کشتند حسین را به حکم جور و مخالفت نمودند حکم کتاب خدا را.»
پس راهب از دیر خود مشرف شد و دید که نوری از سر آن سرور به جانب آسمان ساطع است. با آن لشکر شقاوت اثر خطاب کرد که: «از کجا می‌آیید؟»
گفتند: «از عراق می‌آییم و به جنگ حسین رفته بودیم و این سر اوست که برای یزید می‌بریم.»
راهب گفت: «حسین که پدر او پسر عم پیغمبر شماست، و مادر او دختر اوست؟»
گفتند: «آری.»
گفت: «لعنت بر شما! اگر عیسی را پسری می‌بود، ما او را بر دیده‌های خود می‌نشانیدیم.»
سپس راهب گفت: «من التماس دارم که شما به سرکرده خود بگویید که ده هزار درهم از پدر به من میراث رسیده است. آن را از من بگیرد و سر این سرور را به من بدهد که امشب نزد من باشد. چون وقت رحیل شود، من به او پس دهم.»
چون به عمر گفتند، گفت: «زر را بگیرید و سر را بدهید که نزد او باشد تا هنگام رحیل.»
پس راهب دو همیان زر که ده هزار درهم بود از دیر به زیر انداخت و عمر آن زر را صرافی کرد و سرش را مهر کرد و به خزانه‌دار خود سپرد. سپس سر آن سرور را به آن نیک‌اختر داد.
راهب چون آن سر بزرگوار را به دیر خود برد، صومعه او از نور آن سر منور روشن شد و صدای هاتفی را شنید که گفت: «خوشا حال تو و خوشا حال کسی که حرمت این بزرگوار را داند.»
پس راهب آن سر مطهر را به گلاب شست و با مشک و کافور معطر گردانید و بر سجاده خود گذاشت و رو به آسمان گردانید و گفت: «پروردگارا! به حق عیسی امر کن که این سر بزرگوار با من سخن بگوید.»
ناگاه سر مبارک آن حضرت به سخن آمد و گفت: «ای راهب! چه می‌خواهی؟»
راهب گفت: «تو کیستی؟»
سر آن حضرت فرمود: منم، فرزند دلبند محمد مصطفی و منم جگرگوشه علی مرتضی. منم نور دیده فاطمه زهرا و منم تشنه لب مظلوم اهل جور و جفا.»
راهب چون این سخنان جانسوز را شنید، خروش برآورد و روبه‌روی مبارک آن سرور گذاشت و گفت: «روی خود را برنمی‌دارم تا بگویی که من فردا شفیع توام.»
ناگاه از سر مبارک سید شهدا صدا آمد که: «به دین جدم درآ، تا تو را شفاعت کنم در روز جزا.»
راهب گفت: «أشهد أن لا إله إلّا اللّه و أشهد انّ محمّدا رسول اللّه.»
پس، سر حضرت امام حسین علیه السّلام قبول شفاعت او کرد.
چون صبح شد، خواستند که سر را از راهب گیرند. راهب بر بام دیر آمد و گفت: «می‌خواهم با سرکرده این لشکر سخنی بگویم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 317
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 274
أقول: و فی بعض الکتب القدیمة قد روی مرسلا عن بعض الثّقاة، عن أبی سعید الشّامیّ، قال: کنت یوما مع الکفرة اللّئام الّذین حملوا الرّؤوس و السّبایا إلی دمشق، فلمّا وصلوا إلی دیر للنصاری وقع بینهم أنّ نصر الخزاعیّ قد جمع عسکرا و یرید أن یهجم علیهم نصف اللّیل، و یقتل الأبطال، و یجندل الشّجعان، و یأخذ الرّؤوس و السّبایا، فقال رؤساء العسکر من عظم اضطرابهم: نلجأ اللّیلة إلی الدّیر، و نجعله کهفا لنا، لأنّ الدّیر کان محکما لا یقدر أن یتسلّط علیه العدوّ. فوقف الشّمر لعنه اللّه و أصحابه علی باب الدّیر، و صاح بأعلی صوته: یا أهل الدّیر! فجاءه القسّیس الکبیر، فلمّا رأی العسکر، قال لهم: من أنتم، و ما تریدون؟ فقال الشّمر لعنه اللّه: نحن من عسکر عبید اللّه بن زیاد،
__________________________________________________
- چون عمر به پای دیر آمد، راهب گفت: «تو را به خدا و جد صاحب این سر، محمد مصطفی سوگند می‌دهم که این سر را در صندوق گذاری و دیگر به این سر خفّت نرسانی.»
عمر قبول کرد؛ و لیکن وفا نکرد. راهب از دیر فرود آمد و سر به صحرا گذاشت و در کوهها و بیابانها عبادت حق تعالی می‌کرد تا به رحمت الهی واصل شد.
چون نزدیک دمشق رسیدند، عمر از خزانه‌دار خود آن زرها را طلبید؛ مهر خود را ملاحظه کرد و سر همیانها را گشود. دید که همه زرها سفال شده و روی یک طرف آنها نقش شده است: لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ؛ یعنی: «گمان مکن که خدا غافل است از آنچه ظالمان می‌کنند.»
و روی دیگر نقش بسته است: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ؛ یعنی: «زود خواهند دانست ستمکاران که بازگشت ایشان به کجاست.»
پس آن ملعون گفت: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، زیانکار دنیا و عقبی شدم.»
و آن سفالها را فرمود در آب ریختند.
مترجم گوید که: قصه این راهب و ظاهر شدن اعجاز از سر آن سرور بر او از قصه‌های مشهور و در اکثر کتب خاصه و عامه مذکور است. شعرا نیز آن را به نظم آورده‌اند و اکثر روایت کرده‌اند که در منزل قنسرین بود.
بعضی روایت کرده‌اند که: آن راهب یهودی بود؛ چون دید از صندوقی که سر مبارک آن جناب در آن بود، نوری ساطع بود، آن سر مقدس را از ایشان گرفت و معطر گرداند و التماس شفاعت از او کرد. سر آن سرور فرمود: «اگر به دین جد من درآیی، تو را شفاعت می‌کنم.»
پس آن یهودی، جمعی کثیر از یاران و خویشان خود را جمع کرد و همه مسلمان شدند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 726- 728
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 318
و نحن سائرون إلی الشّام. فقال القسّیس: لأیّ غرض؟ قال: کان شخص فی العراق قد تباغی، و خرج علی یزید بن معاویة، و جمع العساکر، فبعث عساکرا عظیما، فقتلوهم، و هذه رؤوسهم و هذه النّسوة سبیهم.
قال: فلمّا نظر القسّیس إلی رأس الحسین علیه السّلام و إذا بالنّور ساطع منه إلی عنان السّماء، فوقع فی قلبه هیبة منه، فقال القسّیس: دیرنا ما یسعکم بل ادخلوا الرّؤوس و السّبایا إلی الدّیر و أحیطوا بالدّیر من خارج، فإذا دهمکم عدوّ قاتلوه، و لا تکونوا مضطربین علی الرّؤوس و السّبایا، فاستحسنوا کلام القسّیس، و قالوا: هذا هو الرّأی. فحطّوا رأس الحسین علیه السّلام فی صندوق، و قفلوه، و أدخلوه إلی الدّیر، و النّساء، و زین العابدین و جعلوهم فی مکان یلیق بهم.
قال: ثمّ إنّ صاحب الدّیر أراد أن یری الرّأس الشّریف، و جعل ینظر حول البیت الّذی فیه الصّندوق، و کان له رازونة، فحطّ رأسه فیها، فرأی البیت یشرق نورا، و رأی أنّ سقف البیت قد انشقّ، و نزل من السّماء تخت عظیم، و إذا بامرأة أحسن من الحور جالسة علی التّخت، و إذا بشخص یصیح: اطرقوا و لا تنظروا، و إذا قد خرج من ذلک البیت نساء، و إذا هنّ حوّاء و صفیّة و امّ إسماعیل و راحیل و امّ یوسف و امّ موسی و آسیة و مریم و نساء النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم.
قال: فأخرجن الرّأس من الصّندوق و کلّ من تلک النّساء واحدة بعد واحدة، یقبّلن الرّأس الشّریف، فلمّا وقعت النّوبة لمولاتی فاطمة الزّهراء علیها السّلام، غشی علیها و غشی صاحب الدّیر، و عاد لا ینظر بالعین، بل یسمع الکلام، و إذا بقائلة تقول: السّلام علیک یا قتیل الامّ، السّلام علیک یا مظلوم الامّ، السّلام علیک یا شهید الامّ، لا یتداخلک همّ و لا غمّ، و إنّ اللّه تعالی سیفرج عنّی و عنک، یا بنیّ من ذا الّذی فرّق بین رأسک و جسدک؟
یا بنیّ من ذا الّذی قتلک و ظلمک؟ یا بنیّ من ذا الّذی سبی حریمک؟ یا بنیّ من الّذی أیتم أطفالک؟ ثمّ إنّها بکت بکاء شدیدا. فلمّا سمع الدّیرانیّ ذلک اندهش و وقع مغشیّا علیه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 319
فلمّا أفاق نزل إلی البیت و کسّر الصّندوق، و استخرج الرّأس و غسله و حنّطه بالکافور و المسک و الزّعفران، و وضعه فی قبلته و هو یبکی، و یقول: یا رأس من رؤوس بنی آدم! و یا کریم! و یا عظیم جمیع من فی العالم! أظنّک من الّذین مدحهم اللّه فی التّوراة و الإنجیل، و أنت الّذی أعطاک فضل التّأویل، لأنّ خواتین السّادات بنی آدم فی الدّنیا و الآخرة یبکون علیک و یندبونک «1»، أنا ارید أعرفک «2» باسمک و نعتک.
فنطق الرّأس بقدرة اللّه تعالی و قال: أنا المظلوم، أنا المهموم، أنا المغموم، أنا الّذی بسیف العدوان و الظّلم قتلت، أنا الّذی بحرب أهل البغی ظلمت، أنا الّذی علی غیر جرم نهبت، أنا الّذی من الماء منعت، أنا الّذی عن الأهل و الأوطان بعدت.
فقال صاحب الدّیر: باللّه علیک أیّها الرّأس زدنی. فقال: إن کنت تسأل عن حسبی و نسبی أنا ابن محمّد المصطفی، أنا ابن علیّ المرتضی، أنا ابن فاطمة الزّهراء، أنا ابن خدیجة الکبری، أنا ابن العروة الوثقی، أنا شهید کربلاء، أنا قتیل کربلاء، أنا مظلوم کربلاء، أنا عطشان کربلاء، أنا ظمآن کربلاء، «3» أنا غریب کربلاء «3»، أنا وحید کربلاء، أنا سلیب کربلاء، أنا الّذی خذلونی الکفرة بأرض کربلاء.
قال: فلمّا سمع صاحب الدّیر من رأس الحسین علیه السّلام ذلک جمع تلامیذه، و حکی لهم الحکایة و کانوا سبعین رجلا، فضّجّوا بالبکاء و العویل، و رموا العمائم عن رؤوسهم، و شقّوا أزیاقهم، و جاؤوا إلی سیّدنا زین العابدین علیه السّلام، و قد قطعوا الزّنار، و کسروا النّاقوس و اجتنبوا فعل الیهود و النّصاری، و أسلموا علی یدیه، و قالوا: یا ابن رسول اللّه! مرنا أن نخرج إلی هؤلاء الکفّار، و نقاتلهم و نجلی صدأ قلوبنا بهم، و نأخذ بثأر سیّدنا و مولانا الحسین علیه السّلام. فقال لهم الإمام علیه السّلام: لا تفعلوا ذلک فإنّهم عن قریب ینتقم اللّه تعالی منهم، و یأخذهم أخذ عزیز مقتدر.
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «یندبنک»].
(2)- [المعالی: «أن أعرفک»].
(3- 3) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 320
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 70- 73- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 137- 140
و کانت الحرس علی الرّأس الشّریف، کلّما نزلوا منزلا وضعوه علی رمح و حرسوه، فرآه راهب فی دیره، فسألهم عنه، فعرّفوه به.
فقال الرّاهب لهم: بئس القوم أنتم، و لو کان للمسیح (علیه الصّلاة و السّلام) ولد لأسکنّاه علی أحداقنا، بئس القوم أنتم، هل لکم فی عشرة آلاف دینار، و کان الرّأس عندی فی هذه اللّیلة؟
قالوا: نعم.
فأخذه، و غسله، و طیّبه، و وضعه علی فخذه و [قعد] یبکی إلی الصّبح، ثمّ أسلم؛ لأنّه رأی نورا ساطعا من الرّأس الشّریف إلی عنان السّماء، ثمّ خرج عن الدّیر [و ما فیه] و صار یخدم أهل البیت.
و کان الحرس فتحوا أکیاس الدّنانیر الّتی أخذوها من الرّاهب لیقسموها، فرأوها خزفا، و علی جانب کلّ منها: وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ و علی جانب آخر کلّ منها: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 29- 31
قال أبو مخنف: نصبوا الرّمح الّذی علیه الرّأس الشّریف المبارک المکرّم إلی جانب صومعة الرّاهب، فسمعوا صوت هاتف ینشد و یقول:
و اللّه ما جئتکم حتّی بصرت به بالطّفّ منعفر الخدّین منحورا
و حوله فتیة تدمی نحورهم مثل المصابیح یغشون الدّجی نورا
کان الحسین سراجا یستضاء به اللّه یعلم أنّی لم أقل زورا
مات الحسین غریب الدّار منفردا ظامی الحشاشة صادی القلب مقهورا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 321
فقالت امّ کلثوم: من أنت یرحمک اللّه؟
قال: أنا ملک الجنّ أتیت أنا و قومی لنصرة الحسین (رضی اللّه عنه و أرضاه) فوجدناه مقتولا.
فلمّا سمع الجیش من الجنّ فتیقنوا بکونهم من أهل النّار.
فلمّا جنّ اللّیل نظر الرّاهب إلی الرّأس الشّریف المکرّم رأی نورا قد سطع منه إلی عنان السّماء، و رأی أنّ الملائکة ینزلون و یقولون: «یا أبا عبد اللّه علیک السّلام».
فبکی و قال لهم: «ما الّذی معکم؟»
قالوا: رأس الحسین بن علیّ.
فقال: من امّه؟
قالوا: امّه فاطمة الزّهراء بنت محمّد المصطفی.
قال: صدقت الأحبار.
قالوا: ما الّذی قالت الأحبار؟
قال: یقولون: إذا قتل نبیّ أو وصیّ أو ولد نبیّ أو ولد وصیّ تمطر السّماء دما. فرأینا أنّ السّماء تمطر دما، و قال: وا عجباه من امّة قتلت ابن بنت نبیّها.
ثمّ قال: أنا أعطیکم عشرة آلاف درهم أن تعطونی الرّأس الشّریف، فیکون عندی.
فقالوا: أحضر عشرة آلاف درهم.
فأحضرها لهم، فأخذ الرّأس المبارک المکرّم، و جعله فی حجره و هو یقبّله و یبکی و یقول: «لیت أکون أوّل قتیل بین یدیک، فأکون غدا معک فی الجنّة، و اشهد لی عند جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم بأنّی أشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له، و أنّ محمّدا عبده و رسوله» و حسن إسلامه.
ثمّ إنّهم جلسوا یقتسمون المال و إذا هو قد انقلب خزفا، و فی جانب کلّ واحد منها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 322
منقوش: لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ «1» و فی الجانب الآخر: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ «2». «3» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 90- 91
__________________________________________________
(1)- إبراهیم/ 42.
(2)- الشّعراء/ 227.
(3)- و طی مسافت کردند و در کنار دیر راهبی 1 که آبی گوارا داشت، فرود شدند و اهل بیت را در طرفی بازداشتند و دیده‌بانان بر ایشان بگماشتند. سید سجاد علیه السّلام این اشعار را انشاد فرمود:
هوی الزّمان فما تفنی عجائبه عن الکرام و لا تفنی مصائبه 2
فلیت شعری إلی کم ذا تجاذبنا؟ صروفه و إلی کم لا نجاذبه 3
یسیّرونا علی الأقتاب عاریة و سائق العیس یحمی عنه عازبه 4
کأنّنا من بنات الرّوم بینهم أو کلّما قاله المختار کاذبه
کفرتم برسول اللّه ویلکم یا امّة السّوء! قد ضاقت مذاهبه
بالجمله، چون آفتاب طریق افول 5 گرفت، لشکریان سر مبارک حسین علیه السّلام را در کنار صومعه 6 راهب جا دادند. پس بنشستند و به عیش و طرب و لهو و لعب پرداختند.
مکشوف باد که اسلام راهب و معجزه آن سر مبارک را مورخین و محدثین سنّی و شیعی در کتب معتبره با اندک بینونتی رقم کردند؛ چنان‌که در کتاب فاضل مجلسی و کتاب خرایج و منتخب طریحی و روضة الاحباب و دیگر کتب به اسناد معتبره مرقوم است و من بنده، این قصه را نقد کرده و می‌نگارم 7.
چون لشکر ابن زیاد در کنار دیر راهب سر حسین علیه السّلام را در صندوقی نهادند، فروگذاشتند و خود بنشستند. پاسی 8 از شب را به گساریدن کاسات 9 عقار و استماع نقرات موسیقار به پای بردند. آن‌گاه خوان بنهادند و به خورش و خوردنی پرداختند. ناگاه نگریستند که دستی از دیوار بیرون شد و با قلمی از فولاد این شعر را بر دیوار دیر راهب با خون نگاشت:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب؟ 10
آن جماعت سخت بترسیدند و بعضی پیش شدند که دست و قلم را مأخوذ دارند که ناپدید شد. چون بازآمدند و مشغول طعام شدند، دیگر باره آن دست با قلم فولاد بیرون شد و این شعر نوشت:
فلا و اللّه لیس لهم شفیع و هم یوم القیامة فی العذاب 11
دیگر باره همگنان برخاستند، باشد که آن دست را به دست گیرند. هم‌چنان ناپدید شد؛ چون باز شدند، باز بیرون شد و بنوشت:
و قد قتلوا الحسین بحکم جور و خالف حکمهم حکم الکتاب 12
ابو مخنف لوط بن یحیی در کتاب خویش، سند به سهل می‌رساند که: هاتفی ندا داد و این اشعار را به اندک بینونتی بیان کرد:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة أحمد یوم الحساب
و قد غضبوا الإله و خالفوه و لم یخشوه فی یوم المآب 13
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 323
__________________________________________________
-ألا لعن الإله بنی زیاد و أسکنهم جهنّم فی العذاب
مع القصه، آن طعام بر حارسان سر حسین علیه السّلام در آن شب ناگوار افتاد و با تمام خوف و خشیت بخفتند. نیمه شب راهب را چنان‌که رعد 14 بخروشد، بانگی به گوش رسید. چون گوش فراداشت، همه ذکر تقدیس و تسبیح شنید. برخاست و سر از دریچه صومعه بیرون کرد. دید که از صندوق که در کنار دیوار دیر نهاده‌اند، نوری عظیم ساطع می‌شود و چنان صعود می‌کند که چنگ در دامن آسمان می‌زند. آن‌گاه نگریست که درهای آسمان فراز گشت و فریشتگان خدای فوجی از پس فرود آمدند و همی گفتند:
السّلام علیک یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، السّلام علیک یا أبا عبد اللّه! صلوات اللّه و سلامه علیک.
راهب را از این احدوثه شگفت آمد و جزعی شدید و فزعی هولناک فراگرفت. ببود تا ظلمت منکشف 15 شد و سفیده سر برزد. پس از صومعه بیرون شد و به میان جماعت آمد و بانگ در داد که:
«زعیم 16 لشکر کیست؟»
گفتند: «خولی بن یزید اصبحی.»
به نزدیک خولی آمد و پرسش نمود: «در این صندوق چیست که حمل می‌دهید؟»
گفت: «سر مردی خارجی و او در اراضی عراق بر یزید بیرون شد و عبید اللّه بن زیاد او را به قتل رساند.»
گفت: «نامش چیست؟»
گفت: «حسین بن علی بن ابیطالب.»
گفت: «مادرش کیست؟»
گفت: «فاطمه زهرا دختر محمد مصطفی.»
راهب گفت: «هلاک با دید شما بدانچه کردید. همانا احبار ما 17 سخن از در صدق کردند که گفتند: «إنّه إذا قتل هذا الرّجل تمطر السّماء دما عبیطا».
یعنی: «هر وقت این مرد کشته شود، آسمان خون تازه خواهد بارید!» و این نیست جز در قتل نبی یا وصی نبی. اکنون خواستارم که: «ساعتی این سر را با من گذارید، آن‌گاه مسترد دارم.»
خولی گفت: «ما این سر را مکشوف نمی‌داریم، مگر در نزد یزید بن معاویه. و مأخوذ می‌داریم از وی جایزه خویش را.»
راهب گفت: «جایزه تو چیست؟»
گفت: «به دره‌ای که حامل ده هزار درهم باشد.»
گفت: «این مبلغ بر ذمت من است، که با تو عطا کنم.»
گفت: «حاضر کن!»
راهب همیانی 18 بیاورد که ده هزار درهم به شمار رفت. پس خولی آن مبلغ را در دو همیان مضبوط ساخت و خاتم برنهاد و به گنجور 19 خویش داد و آن سر مبارک را به راهب سپرد. پس راهب با مشک و کافور در حریری بیاکند و در کنار خود نهاد و بنالید و بگریست. آن‌گاه آن سر همایون را مخاطب داشت:
«و قال: و اللّه یعزّ علیّ یا أبا عبد اللّه! أن لا أواسیک بنفسی، و لکن یا أبا عبد اللّه! إذا لقیت جدّک محمّدا المصطفی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 324
__________________________________________________
- صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فاشهد لی: أنّی أشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له و أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه و أشهد أنّ علیّا ولیّ اللّه. أسلمت علی یدیک و أنا مولاک».
راهب کلمه 20 بگفت و در خدمت ابو عبد اللّه مسلمانی گرفت.
در بعضی کتب و بحر اللئالی و شرح شافیه مسطور است که: سر حسین علیه السّلام با راهب تکلم فرمود و شفاعت او را در قیامت بر ذمت نهاد. بالجمله، راهب آن سر را مسترد ساخت و لشکریان کوچ دادند. در منزل دیگر خواستند آن مبلغ را بخش کنند. خولی فرمان داد تا آن دو همیان را بیاوردند. چون خاتم‌برگرفت، آن درهم‌ها را سفال یافت و بر یک جانب هریک مکتوب بود: لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ 21.
و بر جانب دیگر مکتوب بود: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ 22.
خولی گفت: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. خسر الدّنیا و الآخرة.»
و مردم خویش را گفت: «این راز را پوشیده دارید.»
در خبر است که آن راهب بعد از این واقعه از صومعه 23 بیرون شد و در کوهسار می‌زیست و به عبادت و زهادت 24 روزگار به پا برد تا گاهی که رخت به سرای دیگر کشید 25.
(1). راهب: کسی که دور از اجتماع به عبادت روزگار می‌گذراند.
(2). جمله (هوی الزمان): یا ماضی خبریه و یا دعائیه انشائیه است (در ابی مخنف هو الزمان است).
(3). مجاذبه: منازعه و کشمکش.
(4). سائق: ساربان. عیس: شتران نجیب. یحمی: بازداشته می‌شود. عازب: غایب.
(5). افول: غروب.
(6). صومعه: عبادتگاه نصاری.
(7). یعنی: مطالب نادرست را حذف کرده و آنچه را صحیح می‌دانم، می‌نویسم.
(8). پاس: یک حصه از هشت حصه شبانه‌روز؛ چون شبانه‌روز را هشت قسمت کرده‌اند و هر قسمت را پاسی نامیده‌اند.
(9). کاسات، جمع کاس: جام.
(10). آیا گروهی که حسین را کشته است، شفاعت جد او را در روز قیامت امید دارند؟
(11). نه! به خدا قسم برای آن‌ها شفیعی نیست و روز قیامت در عذاب خواهند بود.
(12). حسین را به حکم ستم کشتند و حکم آن‌ها مخالف حکم قرآن بود.
(13). مآب: بازگشت (مراد روز قیامت است).
(14). رعد: غرش آسمان.
(15). منکشف (اسم فاعل): زایل، برطرف.
(16). زعیم: رئیس.
(17). احبار، جمع حبر: دانشمند نصاری.
(18). همیان: کیسه چرمی.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 325
و سمعت الجنّ تنوح علیه کما أخرجه أبو نعیم و غیره؛ و ذکر غیر واحد أنّهم لمّا ساروا بالرّأس الشّریف إلی یزید بن معاویة نزلوا فی الطّریق بدیر لیقیلوا به، فوجدوا مکتوبا علی بعض جدرانه:
أترجو امّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 267
و روی السّبط ابن الجوزیّ مسندا عن أبی محمّد عبد الملک بن هشام النّحویّ البصریّ فی حدیث: إنّ القوم کلّما نزلوا منزلا أخرجوا الرّأس من صندوق [...].
و روی الشّیخ الأجل سعید بن هبّة اللّه الرّاوندیّ فی الخرائج هذا الخبر مفصّلا، و فیه:
أنّ الرّاهب لمّا ردّ الرّأس الشّریف نزل من الدّیر، فلحق ببعض الجبال یعبد اللّه تعالی، و أنّ القوم کان رئیسهم عمر بن سعد، و هو أخذ الدّراهم من الرّاهب، و لمّا رآها قد تحوّلت خزفا أمر غلمانه أن یطرحوها فی النّهر.
أقول: الّذی یظهر من التّواریخ و السّیر أنّ عمر بن سعد لم یکن مع القوم فی سیرهم إلی الشّام، فکونه معهم بعید، و أبعد من هذا قوله رحمه اللّه فی آخر الخبر: و مضی عمر بن سعد إلی الرّی، فما لحق بسلطانه و محق اللّه عمره، فأهلک بالطّریق، فإنّه قد ثبت أنّ عمر ابن سعد قتله المختار فی منزله بالکوفة و استجاب اللّه دعاء مولانا الحسین علیه السّلام علیه بقوله: «و سلّط علیک من یذبحک بعدی علی فراشک». و اللّه العالم. «1»
(19). گنجور: خزانه‌دار.
(20). کلمه: مقصود کلمه شهادتین است.
(21). قرآن مجید (14- 43).
(22). قرآن کریم (26- 228).
(23). صومعه: عبادتگاه.
(24). زهادت: پارسائی.
(25). یعنی مرد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 111- 115
__________________________________________________
(1)- سبط ابن جوزی با سند از ابی محمد عبد الملک بن هشام نحوی مصری در ضمن حدیثی روایت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 326
__________________________________________________
- کرده است: آن جمع در هر منزلی بار می‌انداختند. سر مقدس را از میان صندوق بیرون می‌آوردند و بالای نیزه می‌زدند و شب تا صبح پاسبانی می‌کردند. هنگام کوچ باز او را در صندوق می‌نهادند و کوچ می‌کردند. در یکی از منازل، کنار دیر راهبی فرود آمدند و به شیوه خود سر را بالای نیزه زدند و او را نگهبانی می‌کردند و آن نیزه را به دیوار دیر تکیه دادند. نیمه شب آن راهب دید نوری از جای نیزه تا آسمان سر می‌کشد. از بالای دیر رو به سوی آن‌ها کرد و گفت: «شما کیستید؟»
گفتند: «از یاران ابن زیاد.»
گفت: «این سر از کیست؟»
گفتند: «سر حسین بن علی بن ابی طالب پسر فاطمه دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم است.»
گفت: «پیغمبر شما؟»
گفتند: «آری!»
گفت: «شما بد مردمی هستید. اگر مسیح فرزندی داشت، ما او را روی چشم جا می‌دادیم.»
سپس گفت: «میل دارید کاری بکنید؟»
گفتند: «چه کاری؟»
گفت: «ده هزار اشرفی پیش من است. آن را بستانید و این سر را بدهید نزد من باشد تا صبح و هرگاه کوچ کنید، آن را بگیرید.»
گفتند: «این کار برای ما زیانی ندارد.»
سر را به او دادند و او هم اشرفی‌ها را به آنها داد. راهب آن سر را شست و معطر کرد و بر زانو نهاد و نشست تا صبح گریست. چون صبح شد، گفت: «ای سر! من جز خود را مالک نیستم. اشهد ان لا اله الا اللّه و انّ جدک محمّدا رسول اللّه. تو هم شاهد باش که من دوست و بنده توام.»
سپس دیر را با هرچه در آن بود، ترک کرد و خدمتکار اهل بیت شد.
ابن هشام در سیره می‌گوید: «سر را گرفتند و به راه افتادند و چون نزدیک دمشق رسیدند، به یکدیگر گفتند: بیایید تا این اشرفی‌ها را میان خود قسمت کنیم. مبادا یزید آن‌ها را ببیند و از ما بگیرد.» کیسه‌ها را آوردند و باز کردند. دیدند همه سفال شده و بر یک روی آن نوشته است: وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ! گمان مبر خدا از آنچه ستمکاران می‌کنند غافل است، تا آخر آیه 42 سوره ابراهیم و روی دیگر نوشته است: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ؛ به زودی ستمکاران بدانند چه سرانجامی دارند؛ آیه آخر سوره شعرا.»
آن‌ها را در نهر بردی ریختند.
شیخ اجل سعید بن هبة اللّه راوندی در خرائج این روایت را به تفصیل نقل کرده و در ضمن گفته است:
«چون راهب سر را رد کرد، از دیر به زیر آمد و در کوهستانی به عبادت پرداخت. رئیس آن قوم عمر بن سعد بود و او بود که پول‌ها را دریافت کرد و چون دید سفال شده است به غلامان خود گفت: آن‌ها را به نهر ریختند. من گویم: طبق تواریخ عمر بن سعد با این دسته به شام نرفته و بعید است که با آن‌ها باشد و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 327
القمی، نفس المهموم،/ 423، 424
فی البحار، عن سلیمان بن مهران الأعمش، قال: بینما أنا فی الطّواف بالموسم إذ رأیت رجلا یدعو و هو یقول: اللّهمّ اغفر لی، و أنا أعلم أنّک لا تغفر لی. قال: فارتعدت من ذلک، و دنوت منه، و قلت: یا هذا أنت فی حرم اللّه و حرم رسوله، و هذه أیّام حرم فی شهر عظیم فلم تیأس من مغفرة اللّه؟ قال: یا هذا ذنبی عظیم. قلت: أعظم من جبل تهامة؟ قال: نعم. قلت: یوازن الجبال الرّواسی؟ قال: نعم، فإن شئت أخبرتک. قلت:
أخبرنی. قال: اخرج بنا عن الحرم.
فخرجنا منه، فقال لی: أنا أحد من کان فی العسکر المیشوم عسکر عمر بن سعد حین قتل الحسین علیه السّلام، و کنت أحد الأربعین الّذین حملوا الرّأس إلی یزید (لعنه اللّه) من الکوفة، فلمّا حملناه علی طریق الشّام نزلنا علی دیر النّصاری، و کان الرّأس معنا مرکوزا علی رمح، و معه الأحراس، فوضعنا الطّعام، و جلسنا لنأکل، فإذا بکفّ فی حائط الدّیر تکتب:
أترجو امّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
قال: فجزعنا من ذلک جزعا شدیدا، و أهوی بعضنا إلی الکفّ لیأخذها، فغابت، ثمّ عاد أصحابی إلی الطّعام، فإذا الکفّ عادت تکتب:
فلا و اللّه لیس لهم شفیع و هم یوم القیامة فی العذاب
فقام أصحابنا إلیها، فغابت، ثمّ عادوا إلی الطّعام، فعادت تکتب:
و قد قتلوا الحسین بحکم جور و خالف حکمهم حکم الکتاب
فامتنعت و ما هنأنی أکله، ثمّ أشرف علینا راهب من الدّیر فرأی نورا ساطعا من
__________________________________________________
- بعیدتر آن‌که در آخر خبر گفته است: عمر بن سعد به ری رفت و چون به محل حکومت خود رسید، خدا عمرش را تباه کرد و در راه مرد؛ زیرا محقق است که عمر سعد را مختار در خانه او در کوفه کشت و دعای مولای ما حسین که فرمود: «سلّط اللّه علیک من یذبحک بعدی علی فراشک» خدا کسی را بر تو مسلط کند که در بسترت سرت را ببرد. درباره او مستجاب شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 201- 202
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 328
فوق الرّأس، فأشرف، فرأی عسکرا، فقال الرّاهب للحرّاس: من أین جئتم؟ قالوا: من العراق حاربنا الحسین.
و فی روایة: رفعوا الرّأس علی قناة طویلة إلی جانب الصّومعة.
فلمّا عسعس اللّیل سمع الرّاهب للرّأس دویّا کدویّ الرّعد و تسبیحا و تقدیسا. فنظر إلی الرّأس و إذا هو یسطع نورا، قد لحق النّور بعنان السّماء، و نظر إلی باب قد فتح من السّماء و الملائکة ینزلون کتائب، کتائب و یقولون: السّلام علیک یا أبا عبد اللّه! السّلام علیک یا ابن رسول اللّه! فجزع الرّاهب جزعا شدیدا، و قال للعسکر: و ما الّذی معکم؟
فقالوا: رأس خارجیّ خرج بأرض العراق قتله عبید اللّه بن زیاد. فقال: ما اسمه؟ قالوا:
الحسین بن علیّ. فقال الرّاهب: ابن فاطمة بنت نبیّکم؟ و ابن ابن عمّ نبیّکم؟ قالوا: نعم.
قال: تبّا لکم، و اللّه لو کان لعیسی ابن مریم ابن لحملناه علی أحداقنا، و أنتم قتلتم ابن بنت نبیّکم.
ثمّ قال: صدقت الأحبار فی قولها: إنّه إذا قتل هذا الرّجل تمطر السّماء دما عبیطا، و لا یکون هذا إلّا فی قتل نبیّ أو وصیّ نبیّ.
ثمّ قال: لی إلیکم حاجة. قالوا: و ما هی؟ قال: قولوا لرئیسکم عندی عشرة آلاف درهم ورثتها من آبائی، یأخذها منّی، و یعطینی الرّأس یکون عندی إلی وقت الرّحیل.
فإذا رحل رددته إلیه.
فأخبروا عمر بن سعد بذلک، فقال: خذوا منه الدّنانیر، و أعطوه إلی وقت الرّحیل.
فجاؤوا إلی الرّاهب، فقالوا: هات المال حتّی نعطیک الرّأس. فأدلی إلیهم جرابین فی کلّ جراب خمسة آلاف درهم. فدعا عمر بالنّاقد و الوزّان، فانتقدها، و وزنها، و دفعها إلی خازن له، و أمر أن یعطی الرّأس. فأخذ الرّاهب الرّأس، فغسله، و نظفه، و حشاه بمسک و کافور کان عنده، ثمّ جعله فی حریرة، و وضعه فی حجره، و لم یزل ینوح و یبکی.
و فی بعض المقاتل قال: أیّها الرّأس المبارک! کلّمنی بحقّ اللّه علیک. فتکلّم الرّأس، و قال: ما ترید منّی؟ قال: من أنت؟ فقال: أنا ابن محمّد المصطفی، أنا ابن علیّ المرتضی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 329
أنا ابن فاطمة الزّهراء، أنا المقتول بکربلاء، أنا الغریب العطشان بین الملأ.
فبکی الرّاهب بکاء شدیدا، و قال: سیّدی یعزّ و اللّه علی أن لا أکون أوّل قتیل بین یدیک. انتهی.
فلم یزل یبکی حتّی نادوه، و طلبوا منه الرّأس، فقال: یا رأس! و اللّه لا أملک إلّا نفسی، فإذا کان غدا فاشهد لی عند جدّک محمّد أنّی أشهد أن لا إله إلّا اللّه، و أنّ محمّدا عبده و رسوله، أسلمت علی یدیک و أنا مولاک.
و قال لهم: إنّی أحتاج أن أکلّم رئیسکم بکلمة، و أعطیه الرّأس. فدعا عمر بن سعد، فقال: سألتک باللّه، و بحقّ محمّد أن لا تعود إلی ما کنت تفعله بهذا الرّأس، و لا تخرج هذا الرّأس من هذا الصّندوق. فقال له: أفعل.
فاعطاه الرّأس و نزل من الدّیر یلحق ببعض الجبال یعبد اللّه، و مضی عمر بن سعد، ففعل بالرّأس مثل ما کان یفعل فی الأوّل، فلمّا دنا من دمشق قال لأصحابه: انزلوا.
و طلب من خازنه بالجرابین، فاحضرهما بین یدیه، فنظر إلی خاتمه، ثمّ أمر أن یفتح، فإذا الدّنانیر قد تحوّلت خزفة، فنظروا فی سکّتها، فإذا علی جانبها مکتوب: وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ، و علی الجانب الآخر مکتوب: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ. فقال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، خسرت الدّنیا و الآخرة. ثمّ قال لغلمانه: اطرحوها فی النّهر. فطرحت، و رحل إلی دمشق من الغد.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 125- 127
و فی بعض المنازل نصبوا الرّأس علی رمح إلی جنب صومعة راهب، و فی أثناء اللّیل سمع الرّاهب تسبیحا، و تهلیلا، و رأی نورا ساطعا من الرّأس المطهّر، و سمع قائلا یقول:
السّلام علیک یا أبا عبد اللّه! فتعجّب حیث لم یعرف الحال.
و عند الصّباح استخبر من القوم، قالوا: إنّه رأس الحسین بن علیّ بن أبی طالب، و امّه فاطمة بنت محمّد النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. فقال لهم: تبّا لکم أیّتها الجماعة، صدقت الأخبار فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 330
قولها إذا قتل تمطر السّماء دما.
و أراد منهم أن یقبّل الرّأس، فلم یجیبوه إلّا بعد أن دفع إلیهم دراهما، ثمّ أظهر الشّهادتین، و أسلم ببرکة المذبوح دون الدّعوة الإلهیة، و لمّا ارتحلوا عن هذا المکان نظروا إلی الدّراهم، و إذا مکتوب علیها:
وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 446
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 331

__________________________________________________
(1)- در مرزین رسیدند و آن اول شهری از شهرهای شام است، نصر بن عتبه لعین آن‌جا حاکم بود.
از قبل یزید شادی‌ها کرد. و شهر را آیین بست و همه شب به رقص مشغول بودند. ابری و برقی پیدا شد و آیین‌ها را جمله بسوخت.
عمر سعد و شمر گفتند: «این قوم شومند.»
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 291- 292
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 332

__________________________________________________
(1)- صاحب روضة الاحباب که از موثقین علمای سنت و جماعت است، می‌گوید: جهودی که او را یحیای حرانی 1 می‌نامیدند، در فراز تلی نزدیک به شهر حران خانه کرده بود. روزی که اهل بیت را از دیر راهب به حران کوچ می‌دادند، او را مسموع افتاد که: «جماعتی از نسوان 2 را صغیر و کبیر اسیر گرفته‌اند و با عددی کثیر از سرهای بریده، امروز وارد حران خواهند کرد.»
یحیی از خانه بیرون شد و از فراز تل به زیر آمد و در کنار راه به انتظار نشست تا گاهی که لشکر ابن زیاد پدیدار شد. یحیی نظاره کرد و دید: «سرهای بریده را بر سنان نیزه‌ها نصب کرده‌اند و حمل می‌کنند و اهل بیت را چون اسرای کفار، از قفای سرها می‌رانند. در میانه، چشم یحیی بر سر همایون پسر مصطفی افتاد و شعشعه 3 جمالش در چشم یحیی تجلی دیگر کرد. نیک نگریست و دید که لب‌های مبارکش را جنبشی است. لختی پیش شد و گوش فراداشت. شنید که می‌فرماید: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ 4.
یحیی چون از سر بریده این آیه مبارکه اصغا نمود و این آیت عظیم را دیدار کرد، دهشتی و حیرتی بزرگ او را فروگرفت و ناپروا به نزد یک تن از لشکریان شتافت و گفت: «بگو این سر از آن کیست؟»
گفت: «سر حسین پسر علی مرتضی.»
گفت: «مادرش را چه نام است؟»
گفت: «فاطمه دختر محمد مصطفی.»
گفت: «این اسیران، چه کسانند؟»
گفت: «فرزندان و خویشاوندان حسین‌اند. یحیی به های‌های بگریست و گفت: «سپاس خدای را که بر من مکشوف ساخت که جز در شریعت محمد مشی کردن، ضلالت مؤبد 5 و کیفرش نار مخلد است. به این میزان جور و ستم و حزن و الم جز در خانواده انبیا فرود نشود و این بلیه عمیا و داهیه دهیا نیز بر حقیقت ایشان برهان است.»
پس کلمه بگفت و مسلمانی گرفت و خواست از ساز و سامان 6 خود اهل بیت را برگ و نوائی 7 دهد.
لشکریان او را منع کردند و از سطوت 8 یزید بیم دادند. یحیی که شیفته حسین علیه السّلام بود و چون شیفتگان از هیچ سود و زیانی آگهی نداشت، آهنگ مقاتلت کرد و شمشیر بکشید و با ایشان بکوشید؛ چندان‌که شربت شهادت بنوشید. او را نزدیک به دروازه حران به خاک سپردند و از آن پس مشهور به یحیای شهید شد.
(1). حران (به فتح حا): نام بلدی است که حضرت ابراهیم علیه السّلام بعد از آتش نمرود بدانجا هجرت کرد و آن، اول شهری است بعد از طوفان نوح بنا شد.
(2). نسوان: زنان.
(3). شعشعه: تابش و درخشندگی.
(4). قرآن کریم 26/ 228.
(5). مؤبد (اسم مفعول از مصدر تأیید): همیشگی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 333
(و منها) قصّة یحیی الحرّانی کما فی روضة الأحباب، قال: فلمّا ارتحلوا عن دیر الرّاهب و وصلوا إلی حرّان «1» کان هناک رجل صابئیّ یسمّی یحیی و کان منزله علی تلّ عال، فسمع أنّ فی ذلک الیوم یأتون باساری نسوة و صبیان صغارا و کبارا، و معهم الرّؤوس علی الرّمح، فخرج من منزله، و قعد علی جانب الطّریق ینظر و یتفرّج، فإذا بالجند و العسکر و معهم الطّبول و الدّفوف، و من ورائهم الرّؤوس کالشّموس الطّالعة علی الرّماح و الأسنّة، و من وراء الرّؤوس محامل فیها النّسوة و الصّبیان فی أسر الذّلّ و مهانة الخذلان، و رأی من بین الرّؤوس رأسا زهریّا قمریّا تجلی علیه، و حدّد النّظر، فإذا هو شبه المتکلّم، ثمّ حدّد النّظر إلی الرّمح و أصغی إلیه فإذا هو یقول: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ، فلمّا رأی منه هذه الآیة الکبری ارتعدت فرائصه و تحیّر و سأل من بعضهم:
لمن هذا الرّأس؟ و من السّبایا؟ قیل له: هذا رأس الحسین بن علیّ بن أبی طالب. و سأل عن امّه، قیل: امّه فاطمة بنت محمّد بن عبد اللّه و هذه الاساری من أحفاده و أولاده و إخوته. فبکی یحیی بکاءا عالیا، و قال: الحمد للّه الّذی شرح صدری بنور الإسلام، فإنّ هذه الرّزایا و المصائب لا تکون إلّا للأنبیاء و أولاد الأنبیاء، و هذه البلیّة العظمی
__________________________________________________
- (6). سامان: ترتیب، اسباب.
(7). نوا: روزی، خوراک.
(8). سطوت: قهر و غلبه.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 115- 117
و دیگر وقعه حران است که در جمله‌ای از کتب و هم در کتاب سابق مسطور است که چون سرهای شهدا را با اسرا به شهر حران وارد کردند و مردم برای تماشا از شهر بیرون آمدند، یحیی نامی از یهودان مشاهده کرد که لب آن سر مقدس حرکت می‌کند. نزدیک آمد و شنید که این آیت مبارک را این تلاوت می‌فرماید: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
از این مطلب تعجب کرد. داستان پرسید. برای وی نقل کردند. ترحمش گرفت. عمامه خود را به خوانین علویات قسمت کرد و جامه خزی داشت با هزار درهم خدمت سید سجاد علیه السّلام داد. موکلان اسرا او را منع کردند. او شمشیر کشید و پنج تن از ایشان بکشت تا او را کشتند، بعد از آن‌که اسلام آورد و تصدیق حقیقت مذهب اسلام کرد. قبر او در دروازه حران و معروف به قبر یحیی شهید است و دعا نزد قبر او مستجاب می‌باشد.
قمی، منتهی الآمال،/ 498
(1)- حرّان بالحاء المهملة و الرّاء المشدّدة، قیل: هی أوّل بلدة بنیت بعد طوفان نوح علیه السّلام، و بینه و بین الرّهاء منزل، و بینه و بین الرّقّة یومان، و کان هناک منازل الصّابئین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 334
و الدّاهیة الکبری دالّة علی حقیقتهم، و أنّهم محقّون، فقال: أشهد أن لا إله إلّا اللّه و أنّ محمّدا رسول اللّه حقّا. ثمّ أتی منزله، فأخذ ما یمکن من الألبسة و الأطعمة فأتی به للنّسوان و الصّبیان، فمنعه الجند و العسکر فلم یتمکّن إلّا أن یقاتلهم، فقاتلهم، و قتل منهم جمعا، فقتلوه، ثمّ دفنوه فی باب الجیران، فسمّی بالشّهید الحرّانیّ رضوان اللّه علیه.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 407
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 335

__________________________________________________
(1)- و از آن‌جا به میافارقین رفتند و رؤسای شهر باهم خصومت کردند. هریک می‌گفتند: این سررا از در دروازه من درآوردند که هریکی آیین‌ها بسته بودند. میان ایشان حرب افتاد و چند هزار خلق کشته شدند. سگان کوفه ده روز در شهر بماندند.
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 292
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 336

__________________________________________________
(1)- ملاعین از آن‌جا تا به شهر شبدیز رفتند.
شبدیزیان عهد کردند که با ایشان علوفه ندهند و احترام نکنند و اگر ضرورت شود، قتال کنند. کوفیان چون این حال بدانستند، از آن‌جا نقل کردند و شبدیزیان در عقب ایشان افتاده بودند و لعنت می‌کردند تا به کنار فرات رسیدند و از آن‌جا ده به ده می‌رفتند تا به چهار فرسخی از دمشق رسیدند. به هر ده از آن‌جا تا به شهر نثار بر ایشان می‌کردند.
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 292
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 337

قال: ثمّ ساروا إلی أن قربوا من دمشق، و إذا بهاتف یقول:
رأس ابن بنت محمّد و وصیّه یا للرّجال علی قناة یرفع
و المسلمون بمنظر و بمشهد «1» لا جازع فیهم و لا متوجّع
کحلت «2» بمنظرک العیون عماءها «2» و أصمّ رزؤک کلّ أذن تسمع
ما روضة إلّا تمنّت أنّها لک تربة و لحظّ جنبک مضجع
منعوا زلال الماء آل محمّد و غدت ذئاب البرّ فیه تکرع
عین علاها الکحل فیه تفرقعت و ید تصافح فی البریّة تقطع
الطّریحی، المنتخب، 2/ 483- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 73
و فی المنتخب قال: ثمّ ساروا إلی أن قربوا من دمشق، و إذا بهاتف یقول:
رأس ابن بنت محمّد و وصیّه للنّاظرین علی قناة یرفع
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 140
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «بمسمع»].
(2- 2) [الدّمعة السّاکبة: «بمنظرها الجفون عماتها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 339

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 341

و حمل رأسه إلی الشّام.
ابن حبّان، الثّقات، 3/ 69، کتاب مشاهیر علماء الأمصار،/ 7
صفر: فی الیوم الأوّل أدخل «1» رأس الحسین علیه السّلام مدینة دمشق.
أبو ریحان البیرونی، الآثار الباقیة،/ 331- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 429؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 414؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 379
و أخذوا رؤوس هؤلاء [المقتولین من بنی هاشم]، فحملت إلی الشّام، و دفنت جثّتهم بالطّفّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 48
صفر: سمّی بذلک لإصفرار الأشجار فیه، و قیل: إنّ محال العرب کانت تصفر من أهلها، أی تخلو لأنّهم یخرجون إلی الغارات عند انقضاء المحرّم، و ذهب الجمهور إلی أنّ القعود فی هذا الشّهر أولی من الحرکة، و فی أوّله أدخل رأس الحسین علیه السّلام إلی دمشق و هو عید عند بنی أمیّة.
الکفعمی، المصباح،/ 509- 510
الشّهر صفر: الأوّل فیه کانت وقعة صفّین بین أمیر المؤمنین علیه السّلام و بین معاویه، و فیه حمل رأس أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام إلی دمشق، و جعلوه بنو أمیّة عیدا.
العاملی، توضیح المقاصد (من مجموعة نفیسة)،/ 563
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و وسیلة الدّارین مکانه: «فی الیوم الأوّل من صفر أدخل ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 342
قال الشّیخ الکفعمیّ و شیخنا البهائیّ و المحدّث الکاشانیّ: فی أوّل «1» صفر أدخل رأس الحسین علیه السّلام «2» إلی دمشق «2»، و هو عید عند بنی أمیّة، و هو یوم تتجدّد فیه الأحزان: «3»
کانت مآتم بالعراق تعدّها أمویّة بالشّام من أعیادها «4»
القمی، نفس المهموم،/ 429- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 140؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 379
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی و وسیلة الدّارین: «یوم من»].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: «مدینة دمشق فوضعه یزید بین یدیه و نقر ثنایاه»].
(3)- [أضاف فی المعالی: «و للّه درّ القائل» و فی وسیلة الدّارین: «و لنعم ما قال السّیّد الرّضی قدّس سرّه فی هذا المقام»].
(4)- دخول سر مقدس به دمشق در روز اول ماه صفر:
شیخ کفعمی و شیخ بهایی و محدث کاشانی گفته‌اند: روز اوّل صفر سر حسین علیه السّلام را به دمشق آوردند و آن روز، عید بنی امیه و روز ماتم است.
روزهای ماتمی اندر عراق آمد پدید بنی امیه در دمشق آن روزها کردند عید
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 204
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 343

و فی الکامل البهائیّ أیضا قال: أوقفوا أهل البیت علیهم السّلام علی باب الشّام ثلاثة أیّام حتّی یزیّنوا البلدة «2»، فزیّنوها بکلّ حلیّ و زینة و مرآة کانت فیها، فصارت بحیث لم ترعین مثلها، ثمّ استقبلتهم «3» من أهل الشّام زهاء خمس مائة ألف من الرّجال و النّساء مع الدّفوف، و خرج أمراء النّاس مع الطّبول و الصّنوج و البوقات، و کان فیهم ألوف من الرّجال و الشّبّان و النّسوان «4» یرقصون و یضربون بالدّفّ و الصّنج و الطّنبور، و قد تزیّن جمیع أهل الشّام بألوان «4» الثّیاب و الکحل و الخضاب.
القمی، نفس المهموم،/ 432- مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 141؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 379- 380
__________________________________________________
(1)- و بر در شهر سه روز ایشان را بازگرفتند تا شهر بیارایند و هر حلی و زیوری و زینتی که در آن بود، به آیین‌ها بستند به صفتی که کسی چنان ندیده بود.
قریب پانصد هزار مرد و زن با دف‌ها و امیران ایشان طبل‌ها و کوس‌ها و بوق‌ها و دهل‌ها بیرون آمدند و چند هزار مردان و جوانان و زنان رقص‌کنان با دف و چنگ و رباب‌زنان استقبال کردند. جمله اهل ولایت دست و پای خضاب کرده و سرمه در چشم کشیده و لباس‌ها پوشیده [بودند].
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 292- 293
(2)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «البلد»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «استقبلهم»].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: «بأنواع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 344

و فی أثر عن ابن عبّاس: أنّ امّ کلثوم قالت لحاجب ابن زیاد: ویلک هذه الألف درهم، خذها إلیک و اجعل رأس الحسین أمامنا، و اجعلنا علی الجمال وراء النّاس، لیشتغل «1» النّاس بنظرهم إلی رأس الحسین عنّا.
فأخذ الألف، و قدّم الرّأس، فلمّا کان الغد، أخرج الدّراهم، و قد جعلها اللّه حجارة سوداء مکتوب علی أحد جانبیها: وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ، و علی الجانب الآخر: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 60- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 269- 270؛ المجلسی، البحار، 45/ 304؛ البحرانی، العوالم، 17/ 618؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه «2»، 1/ 409
فلمّا قربوا من دمشق دنت أمّ کلثوم من شمر. و قالت: لی إلیک حاجة. قال: ما هی؟
قالت: إذا دخلت البلد، فاحملنا فی درب قلیل النّظّارة، و تقدّم أن یخرجوا هذه الرّؤوس من بین المحامل و ینحّونا عنها، فقد خزینا من کثرة النّظر إلینا و نحن فی هذه الحال.
فأمر بضدّ ما سألته بغیا منه، و عتوّا، و سلک بهم علی تلک الصّفة حتّی وصلوا باب دمشق حیث یکون السّبی، و لقد أقرح فعله هذا حناجر الصّدر و أسخن عین المقرور، حتّی قلت شعری هذا من القلب الموتور:
فوا أسفا یغزی الحسین و رهطه و یسبی بتطواف البلاد حریمه
ألم یعلموا أنّ النّبیّ لفقده له عزب جفن ما یخفّ سجومه
و فی قلبه نار یشبّ ضرامها و أثار وجد لیس ترسی کلومه
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 53
__________________________________________________
(1)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «لتشتغل»].
(2)- [حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 345
قال الرّاوی: و سار القوم برأس الحسین، «1» و نسائه و الأسری «1» من رجاله «2» فلمّا قربوا من «3» دمشق «4» دنت أمّ کلثوم من شمر «5» و کان من «6» جملتهم «5».
فقالت له «7»: لی «8» إلیک حاجة. فقال «9»: ما حاجتک؟ قالت: إذا دخلت بنا «10» البلد فاحملنا «11»، فی درب قلیل النّظّارة، و تقدّم إلیهم «12» أن یخرجوا هذه «13» الرّؤوس من بین المحامل و ینحّونا «14» عنها «15»، فقد خزینا من کثرة النّظر إلینا، و نحن فی هذه الحال.
فأمر فی جواب سؤالها أن یجعل «16»، الرّؤوس «17» علی الرّماح «17» فی أوساط «18» المحامل «19»، بغیا منه و کفرا، و سلک بهم، «20» بین النّظّارة علی تلک الصّفة «20» حتّی أتی بهم باب دمشق «21»،
__________________________________________________
(1- 1) [فی نفس المهموم و وسیلة الدّارین: «و الأسراء» و فی المعالی: «و نسائه و الأسراء»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(3)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(4)- [فی تسیلة المجالس مکانه: «قال: لمّا قرب القوم بالرّؤوس و الأساری من دمشق ...»].
(5- 5) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(6)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار: «فی»].
(7)- [لم یرد فی تسلیة المجالس و البحار].
(8)- [لم یرد فی الأسرار و اللّواعج].
(9)- [الدّمعة السّاکبة: «فقال المعلون»].
(10)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «علینا»].
(11)- [تسلیة المجالس: «فأدخلنا»].
(12)- [تسلیة المجالس: «إلی أصحابک»].
(13)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(14)- [فی الأسرار: «ینحّون» و فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «ینحّوها»].
(15)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «عنّا»].
(16)- [فی تسلیة المجالس: «یجعلوا» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و الإمام و الحسین و أصحابه: «تجعل»].
(17- 17) [لم یرد فی الإمام الحسین و أصحابه].
(18)- [وسیلة الدّارین: «أوسط»].
(19)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین و أصحابه].
(20- 20) [تسلیة المجالس: «علی تلک الحال بین النّظّارة»].
(21)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 346
فوقفوا «1» علی درج باب المسجد الجامع حیث یقام السّبی. «2»
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: «فأقیموا»].
(2)- راوی گفت: کوفیان سر حسین را با زنان و مردان اسیر بردند. چون به نزدیک دمشق رسیدند، امّ کلثوم به شمر که جزو آنان بود نزدیک شد و او را فرمود: «مرا به تو نیازی است.»
گفت: «چیست؟»
فرمود: «ما را که به این شهر می‌برید، از دروازه‌ای وارد کنید که تماشاگر کمتر باشد و دیگر آن‌که به اینان پیشنهاد کن که این سرها را از میان کجاوه‌های ما بیرون ببرند و از ما دور کنند که از بس ما را به این حال دیدند، خوار و ذلیل شدیم.»
شمر در پاسخ خواسته آن بانو از عناد و کفری که داشت، دستور داد تا سرها را بر فراز نیزه‌ها بزنند و میان کجاوه‌ها تقسیم کنند و با این حال آنان را در میان تماشاگران بگردانند تا آن‌که آنان را به دروازه دمشق آوردند و در پله‌های در مسجد جامع به پا داشتند. یعنی همان‌جا که اسیران را نگه می‌داشتند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 174- 175
به روایت اول: چون به نزدیک دمشق رسیدند، ام کلثوم از شمر التماس کرد: «چون ما را داخل شهر می‌کنی، بگو زنان ما را از راهی ببرند که نظارگی کمتر باشد. یا بگو که سرها را پیش‌تر ببرند که مردم مشغول شوند به نظر کردن به سرها و به ما نظر بسیار نکنند.»
آن ولد الزنا قبول نکرد. از نهایت کفر و عناد حکم کرد که سرها را در میان شتران حرم ببرند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 728- 729
سید بن طاوس حدیث می‌کند که: چون اهل بیت رسول خدای را در همه امصار و بلدان بتاختند و سر سیّد الشهدا علیه السّلام را مطمح انظار 1 ساختند، گاهی که نزدیک به دمشق شدند، امّ کلثوم علیها السّلام شمر بن ذی الجوشن را طلب کرد و فرمود: «مرا با تو حاجتی است.»
گفت: «حاجت چیست؟»
فرمود: «اینک شهر دمشق است. ما را از دروازه‌ای داخل کن که مردمان کمتر انجمن باشند و چند که ممکن باشد، کمتر نگران ما شوند و سرهای شهدا را از برای اشتغال تماشاییان از پیش روی ما برافرازید تا مردم به نگریستن ما نپردازند. شمر که خمیر مایه شرارت بود و جبلتش 2 منشور شقاوت داشت، چون تمنّای او را بدانست، یکباره برخلاف مراد او میان بست. فرمان داد تا سرهای شهیدان را در خلال 3 محمل نسوان باز دارند و ایشان را از دروازه ساعات که انجمن رعیت و رعات 4 است، درآورند تا مردم از نظاره ایشان سیر و سیراب شوند و آن راه نیز تا دار الاماره یزید ابعد طرق 5 بود. لا جرم اهل بیت را به این صفت کوچ دادند تا در باب مسجد جامع که جای بازداشت اسیران است، بازداشتند.
(1). مورد دیدارها.
(2). جبلت: غریزه، فطرت.
(3). خلال (به کسر خا): بین، میان.
(4). رعات (به ضم را) جمع راعی: شبان.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 347
ابن طاووس، اللّهوف،/ 174- 175- عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 381- 382؛ المجلسی، البحار، 45/ 127؛ البحرانی، العوالم، 17/ 427؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 73؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 495؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 148؛ القمی، نفس المهموم،/ 429- 430؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 408؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 615، لواعج الأشجان،/ 218؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 380- 381
و لمّا قربوا من دمشق أرسلت أمّ کلثوم إلی الشّمر أن یدخلهم فی درب قلیل النّظّار، و یخرجوا الرّؤوس من بین المحامل لکی یشتغل النّاس بالنّظر إلی الرّؤوس، فسلک بهم علی حالة تقشعر من ذکرها الأبدان، و ترتعد مفاصل کلّ إنسان.
و أمر أن یسلک بهم بین النّظّارة و أن یجعلوا الرّؤوس وسط المحامل.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 447
__________________________________________________
(5). ابعد طریق: دورترین راه‌ها.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 117- 118
و هم در آن کتاب [بحار الأنوار] مسطور است که امّ کلثوم سلام اللّه علیها در آن هنگام که ایشان را می‌بردند، با حاجب ابن زیاد فرمود: ویلک اینک هزار درهم است. این دراهم را برگیر و سر مبارک امام حسین علیه السّلام را در پیش روی روانه دار، و ما را در پهلوی شتران و دنبال مردمان جای ده، تا ایشان از نظاره سر آن حضرت به ما روی نیاورند.
پس حاجب دراهم را از بهر خویش برگرفت و آن سر منوّر را در پیش روی اهل بیت پیغمبر روان داشت. و چون روز دیگر فرا رسید، خدای تعالی آن دراهم را به سنگ‌های سیاه برگردانیده بود و بر یک جانبش مکتوب بود: وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ، و بر جانب دیگر: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
پهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 367
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 348

(و أخبرنی) الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ رحمه اللّه، أخبرنی شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنی والدی شیخ السّنّة أبو بکر أحمد بن الحسین «1» البیهقیّ، أخبرنی «2» أبو عبد اللّه الحافظ، سمعت أبا الحسن علیّ بن محمّد الأدیب یذکر بإسناد له: أنّ رأس الحسین بن علیّ علیه السّلام لمّا صلب بالشّام أخفی خالد بن معدان «3»- و هو من أفضل التّابعین- شخصه من أصحابه، فطلبوه شهرا، فوجدوه، فسألوه عن عزلته، فقال لهم «4»: أما ترون ما نزل بنا؟ ثمّ أنشدهم:
جاؤوا برأسک یا ابن بنت محمّد «5» متزمّلا بدمائه تزمیلا «5» قتلوک عطشانا و لم یترقّبوا
فی قتلک التّنزیل و التّأویلا و کأنّما بک یا ابن بنت محمّد
قتلوا جهارا عامدین رسولا و یکبّرون بأن قتلت و إنّما
قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
الخوارزمی، مقتل الحسین علیه السّلام، 2/ 25- 26- مثله ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 18/ 130؛ المجلسی، البحار، 45/ 273؛ البحرانی، العوالم، 17/ 569
فروی: أنّ بعض فضلاء التّابعین «6» لمّا شاهد «7» رأس الحسین علیه السّلام بالشّام، أخفی نفسه
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی البحار و العوالم].
(2)- [فی تاریخ دمشق مکانه: «أخبرنا أبو محمّد عبد الجبّار بن محمّد بن أحمد البیهقیّ فی کتابه، و حدّثنا أبو الحسن علیّ بن سلیمان بن أحمد عنه، و أنبأنا أبو بکر أحمد بن علیّ، أنا ...»].
(3)- [فی تاریخ دمشق و البحار و العوالم: «غفران»].
(4)- [لم یرد فی تاریخ دمشق و البحار و العوالم].
(5- 5) [فی البحار و العوالم: «مترمّلا بدمائه ترمیلا»].
(6)- [أضاف فی اللّواعج: «و هو خالد بن معدان»].
(7)- [فی البحار و الأسرار: «لمّا شهد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 349
شهرا من جمیع أصحابه. فلمّا وجدوه بعد إذ «1» فقدوه، سألوه عن «2» ذلک، فقال: ألا ترون «3» ما نزل بنا؟ و «4» أنشأ یقول:
جاؤوا برأسک یا ابن بنت محمّد «5» مترمّلا «6» بدمائه ترمیلا «7» و کأنّما بک یا ابن بنت محمّد «5» قتلوا جهارا عامدین رسولا «7»
قتلوک عطشانا و لم یترقّبوا «8» فی قتلک التّأویل و التّنزیلا
و یکبّرون بأن قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا «9» «10»
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: «أن»].
(2)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و اللّواعج و وسیلة الدّارین: «عن سبب»].
(3)- [فی تسلیة المجالس: «أما ترون» و فی الأسرار: «ألا ترون ما ترون»].
(4)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار و اللّواعج: «ثمّ»].
(5- 5) [لم یرد فی البحار و الأسرار].
(6)- [اللّواعج: «ترمّلا»].
(7- 7) [لم یرد فی العوالم].
(8)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و اللّواعج: «لمّا یرقبوا»].
(9)- [زاد فی تسلیة المجالس:
«یا من إذا حسن العزاء عن امرئ کان البکاء حسنا علیه جمیلا
فبکتک أرواح السّحائب غدوة و بکتک أرواح الرّیاح أصیلا»].
(10)- روایت شده [است] که یکی از فضلای تابعین چون سر حسین علیه السّلام را در شام دید، یک ماه خود را از همه دوستانش پنهان کرد. چون پس از مدتی که نبود او را یافتند، پرسیدند: «چرا خود را پنهان کرده بودی؟»
گفت: «مگر نمی‌بینید چه بلایی بر سر ما آمده است؟»
و اشعاری به این مضمون انشا کرد:
سر بریده‌ات ای میوه دل زهرا به خون خویش خضاب است و آورند به شام
به کشتن تو نمودند آشکار و به عمد به قتل ختم رسل این گروه دون اقدام
لبان تشنه شهیدت نمود خصم و نگفت کز آیه آیه قرآن تویی مراد و مرام
تو را که معنی تکبیر بودی و تهلیل کشند و بانگ به تکبیر، این گروه لئام
فهری، ترجمه لهوف،/ 175- 176
در خبر است که یک تن از علمای تابعین 1 چون سر حسین علیه السّلام را نظاره کرد به سرای خویش در رفت و در زاویه‌ای بنشست و روی خویش و بیگانه در بربست. پس از یک ماه که از خانه بیرون شد. او را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 350
ابن طاووس، اللّهوف،/ 175- 176- عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 382؛ المجلسی، البحار، 45/ 128- 129؛ البحرانی، العوالم، 17/ 429؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 495؛ القمی، نفس المهموم،/ 430؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 149؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 221؛ الزّنجانی، وسیلةالدّارین «1»،/ 381
فی البحار: لمّا صلب رأس الحسین علیه السّلام بالشّام أخفی خالد بن عفران و هو من أفضل التّابعین شخصه من أصحابه، فطلبوه شهرا حتّی وجدوه، فسألوه عن عزلته، فقال:
أترون ما نزل بنا.
و أنشأ یقول: جاؤوا برأسک إلخ.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 149
و أورد سبط ابن الجوزیّ فی هذا المقام من مخطوطة کتاب مرآة الزّمان ص 101، ما هذا لفظه: [...] و کان بدمشق؛ خالد بن صفوان من أفاضل التّابعین؛ و لمّا أتی بالرّأس؛ اختفی هو و أصحابه أیّاما، ثمّ ظهر، فسألوه عن سبب اختفائه، فبکی، ثمّ قال:
جاؤوا برأسک یا ابن بنت محمّد متزمّلا بدمائه تزمیلا
و کأنّما بک یا ابن بنت محمّد قتلوا جهارا عامدین رسولا
قتلوک عطشانا و لم یترقّبوا فی قتلک التّنزیل و التّأویلا
و یکبّرون بأن قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
المحمودی، العبرات، 2/ 284
__________________________________________________
- گفتند: «این عزلت و خمول را بهر چه بود؟»
گفت: «مگر ندیدید آن بلا که بر ما نزول کرد؟»
(1). اشخاصی که خدمت پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلّم را با ایمان درک کرده‌اند، صحابه نامیده می‌شوند و کسانی‌که بعد از صحابه روی کار آمده‌اند، تابعین خوانده می‌شوند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 124- 125
(1)- [حکاه فی وسیلة الدّارین عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 351

عن عبد اللّه بن میمون، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه علیهما السّلام قال: لمّا قدم «1» علی یزید بذراری الحسین علیه السّلام ادخل بهنّ نهارا مکشّفات وجوههنّ «2»، فقال أهل الشّام الجفاة: ما رأینا سبیا أحسن من هؤلاء، فمن أنتم؟ فقالت سکینة بنت الحسین: نحن سبایا آل محمّد.
الحمیری، قرب الأسناد،/ 14- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 169؛ البحرانی، العوالم، 17/ 413؛ المحمودی، العبرات، 2/ 266
قال: و أتی بحرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم حتّی أدخلوا مدینة دمشق من باب یقال له باب توماء «3»، ثمّ أتی بهم، حتّی وقفوا علی «4» درج باب «4» المسجد حیث یقام السّبی.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 242
و حمل أهل الشّام بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم سبایا علی أحقاب «5» الإبل.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 383- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 368؛ المحمودی، العبرات، 2/ 289
ثمّ أرکب الأساری من أهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من النّساء و الصّبیان أقتابا یابسة مکشّفات الشّعور، و أدخلوا دمشق کذلک.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 312، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 561
حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن إسحاق رحمه اللّه قال: حدّثنا عبد العزیز بن یحیی البصریّ، قال: أخبرنا محمّد بن زکریا، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن یزید، قال: حدّثنا أبو نعیم،
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «قدموا»].
(2)- [العبرات: «وجوههم»].
(3)- أحد أبواب مدینة دمشق.
(4- 4) فی د: باب در ج.
(5)- [وسیلة الدّارین: «أعتاب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 352
قال: حدّثنی حاجب «1» عبید اللّه بن زیاد [...] «2» و قالوا: فلمّا دخلنا دمشق أدخل بالنّساء «3» و السّبایا بالنّهار «4» مکشّفات الوجوه «4»، فقال أهل الشّام الجفاة: ما رأینا «5» سبایا أحسن من هؤلاء، فمن أنتم؟ فقالت سکینة ابنة الحسین علیه السّلام: نحن سبایا آل محمّد. فأقیموا علی درج المسجد حیث یقام السّبایا «6» و فیهم علیّ بن الحسین علیهما السّلام، و هو یومئذ فتی شابّ. «7»
الصّدوق، الأمالی،/ 166- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 155؛ البحرانی، العوالم، 17/ 395- 396؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 89؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 496؛ القمی، نفس المهموم،/ 433؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 149- 150؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 384؛ المحمودی، العبرات، 2/ 271؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 164
(و روی) أیضا: إنّ السّبایا لمّا وردوا مدینة دمشق؛ أدخلوا من باب یقال له باب (توما)، ثمّ أتی بهم حتّی أقیموا علی درج باب المسجد الجامع، حیث یقام السّبی.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 61
و قدم [علیّ بن الحسین] دمشق بعد قتل أبیه الحسین بن علیّ و مسجده المنسوب إلیه فیها معروف.
أنبأنا أبو علیّ الحسن بن أحمد- و حدّثنی أبو مسعود الأصبهانیّ عنه- أنبأنا أبو نعیم
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: «عن حاجب ...»].
(2)- [من هنا حکاه فی روضة الواعظین و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(3)- [فی المعالی مکانه: «أدخل النّساء ...»].
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: «و قالوا: ما رأینا ...»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(7)- گفته‌اند: چون به شام رسیدیم، روز روشن زنان و اسیران را روی باز وارد کردند و اهل شام می‌گفتند:
«ما اسیرانی به این زیبایی ندیدیم. شما چه کسانی هستید؟»
سکینه دختر حسین فرمود: «ما اسیران خاندان محمدیم.»
آن‌ها را بر پلکان مسجد که توقفگاه اسیران بود، بازداشتند و علی بن الحسین که جوانکی بود، با آن‌ها بود.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 166
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 353
الأصبهانیّ، أنبأنا سلیمان بن أحمد، أنبأنا عمرو بن إسحاق بن إبراهیم بن العلاء الحمصیّ، أنبأنا أبی، أنبأنا عمرو بن الحارث، أنبأنا عبد اللّه بن سالم، عن الزّبیدیّ:
أخبرنی محمّد بن مسلم: أنّ علیّ بن الحسین أخبره أنّهم لمّا رجعوا من الطّفّ- و کان اتی به یزید بن معاویة أسیرا- فی رهط هو رابعهم.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 147، 148، علیّ بن الحسین علیهما السّلام ط المحمودی،/ 7، 11
و وفد [شمر بن ذی الجوشن] علی یزید بن معاویة مع أهل بیت الحسین علیهم السّلام.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 10/ 331
و قال الزّهریّ: لمّا جاءت الرّوؤس کان یزید «1» فی منظره علی جیرون «2» فأنشد لنفسه «1»:
لمّا بدت تلک الحمول و أشرقت تلک الشّموس علی ربا جیرون
نعب الغراب فقلت صح أو لا تصح «3» فلقد قضیت من الغریم «3» «4» دیونی «5» «6»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 148- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 435؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 417؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 97؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 152؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 615، لواعج الأشجان،/ 218
رأیت فی کتاب المصابیح بإسناده إلی جعفر بن محمّد علیهما السّلام؛ قال: قال لی أبی محمّد
__________________________________________________
(1- 1) [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «علی منظرة جیرون، فأنشد یقول»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 385].
(3- 3) [الدّمعة السّاکبة: «فقد اقتضیت من النّبیّ»].
(4)- [المعالی: «النّبیّ»].
(5)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «قال مجاهد: فو اللّه لم یبق أحد فی الدّنیا إلّا سبّه و لعنه»].
(6)- روز چهارشنبه شانزدهم ربیع الاوّل به شهر رفتند. از کثرت خلق گویی که رستخیز بود.
چون آفتاب برآمد، ملاعین سرها را به شهر درآوردند. از کثرت خلق به وقت زوال به در خانه یزید لعین رسیدند.
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 293
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 354
ابن علیّ: سألت أبی علیّ بن الحسین؛ عن حمل یزید له؛ فقال: حملنی علی بعیر یطلع «1» بغیر «2» وطاء؛ و رأس الحسین علیه السّلام علی علم، و نسوتنا خلفی علی بغال؛ فأکف «3» و الفارطة خلفنا و حولنا بالرّماح «4» إن دمعت من أحدنا عین قرع رأسه بالرّمح؛ حتّی إذا دخلنا دمشق؛ صاح صائح «5»: یا أهل الشّام! هؤلاء سبایا أهل البیت الملعون! «6»
ابن طاووس، الإقبال،/ 583- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 154؛ البحرانی، العوالم، 17/ 413؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 78- 79؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 496؛ القمی، نفس المهموم،/ 384- 385؛ المحمودی، العبرات، 2/ 269
زین العابدین علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب [...] حضر مصرع والده الشّهید بکربلاء قدم إلی دمشق و مسجده بها معروف بالجامع. «7»
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 20/ 230
حتّی قدموا دمشق و دخلوا من باب توما، و أقیموا علی درج باب المسجد الجامع حیث یقام السّبی.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 135
و ذکر ابن القفطیّ فی تاریخه؛ قال:
إنّ السّبیّ لمّا ورد علی یزید بن معاویة؛ خرج لتلقّیه؛ فلقی الأطفال و النّساء من ذرّیّة
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العبرات، و فی الأسرار: «یضلع» و فی نفس المهموم: «یظلع»].
(2)- [الأسرار: «بلا»].
(3)- [الأسرار: «مکفئة»].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [الأسرار: «صائحهم»].
(6)- [أضاف فی البحار و العبرات: «بیان: فأکف: أی أمیل و أشرف علی السّقوط.
و الأظهر: «علی بغال واکفة ...» أی کانت البغال بإکاف أی برذعة من غیر سرج.
و فرط: سبق. و فرط فی الأمر: قصّر به وضیّعه. و فرط علیه فی القول: أسرف. و فرط القوم: تقدّمهم إلی الورد لإصلاح الحوض. و الفرط- بضمّتین-: الظّلم و الاعتداء. و الأمر المجاوز فیه الحدّ. و لعلّ فیه تصحیفا أیضا»].
(7)- گویند: چون سر مبارک حسین را به دمشق بردند و زین العابدین علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب در میان ایشان بود و او را با جماعت عورات خاندان نبوت بر شتران نشانده و بر پالان‌های بی‌غطا و غاشیه در دمشق می‌گردانیدند، مانند اسیران که از زنگ و حبشه می‌آرند.
هندوشاه، تجارب السّلف،/ 69
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 355
علیّ و الحسن و الحسین؛ و الرّؤوس علی أسنّة الرّماح؛ و قد أشرفوا علی ثنیّة العقاب؛ فلمّا رآهم أنشد:
لمّا بدت تلک الحمول و أشرقت تلک الرّؤوس علی ربا جیرون
نعب الغراب فقلت: قل أو لا تقل فقد اقتضیت «1» من الرّسول دیونی
یعنی بذلک أنّه قتل الحسین؛ بمن قتله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یوم بدر؛ مثل عتبة جدّه و من مضی من أسلافه؛ و قائل مثل هذا بری‌ء من الإسلام و لا شکّ فی کفره.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 300- 301- عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 615؛ المحمودی، العبرات، 2/ 270، 328
قال: ثمّ دخلوا بالسّبایا و الرّؤوس إلی دمشق و علیّ بن الحسین معهم علی جمل بغیر و طاء، و هو یقول:
أقاد ذلیلا فی دمشق کأنّنی من الزّنج عبد غاب عنه نصیر
و جدّی رسول اللّه فی کلّ مشهد و شیخی أمیر المؤمنین أمیر
فیا لیت لم أنظر دمشق و لم أکن یرانی یزید فی البلاد أسیر
الطّریحیّ، المنتخب، 2/ 483- 484
و جدّ فی السّیر حتّی دخلوا دمشق، فرأیت الأسواق معطّلة، و النّاس کأنّهم سکاری.
فأقبل رجل إلی یزید (لعنه اللّه)، و قال له «2»: أقرّ اللّه عینک أیّها الخلیفة. فقال «3» له: بماذا؟
قال له «3»: برأس الحسین علیه السّلام.
فقال له ولد الزّنا: لا أقرّ اللّه عینیک. ثمّ أمر به فحبس «4» و أمر بمائة و عشرین رایة، و أمرهم أن یستقبلوا رأس الحسین علیه السّلام، فأقبلت الرّایات و من تحتها التّکبیر و التّهلیل
__________________________________________________
(1)- [أعیان الشّیعة: «قضیت»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3- 3) [الأسرار: «ماذا؟ فقال»].
(4)- [الأسرار: «بحبسه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 356
و إذا بهاتف «1» ینشد، و یقول:
جاؤوا برأسک یا ابن بنت محمّد متزمّلا بدمائه تزمیلا
لا یوم أعظم حسرة من یومه و أراه رهنا للمنون قتیلا
فکأنّما بک «2» یا ابن بنت محمّد قتلوا جهارا عامدین رسولا
و یکبّرون بأن قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 121- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 81- 82؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 494
قال: فعند ذلک انتزع الإیمان من قلب یزید، و أمر بالجیش، فعبّاه مائة و عشرین رایة، و أمرهم أن یستقبلوا رأس الحسین علیه السّلام، و أن یدخل من باب جیرون إلی باب توما، و أقبلت الرّایات من تحتها التّکبیر و التّهلیل و إذا من تحتها هاتف یقول:
جاؤوا برأسک یا ابن بنت محمّد بدمائه مترمّل ترمیلا
و یکبّرون إذا قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
لا یوم أعظم حسرة من یومه إذ صار رهنا للمنون قتیلا
و کأنّما بک یا ابن بنت محمّد قتلوا جهارا عامدین رسولا
قتلوک عطشانا و لم یرتقبوا فی قتلک التّأویل و التّنزیلا
فأبکوا لمن قتلوا هناک و هتکوا یا أهل بیت الجود و التّفضیلا
یا من إذ أعظم العزاء علیهم کان البکاء حزنا علیه طویلا «3»
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «من تحتها هاتف»].
(2)- [الأسرار: «هم»].
(3)- سید ابن طاووس از امام محمد باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: پدرم امام زین العابدین علیه السّلام می‌فرمود: چون ما را به نزد یزید می‌بردند، مرا بر شتر برهنه سوار کرده بودند. مخدرات اهل بیت را هم بر شترهای برهنه سوار کرده بودند و در عقب من بودند. سر بزرگوار پدر عالی مقدارم بر سر نیزه بود که در پیش روی ما می‌بردند. نیزه‌داران آن کافران بر دور ما احاطه کرده بودند و هریک از ما را که می‌دیدند که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 357
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 268- 269
و فی تاریخ ابن الوردیّ و کتاب الوافی بالوفیات: أنّ السّبی لمّا ورد من العراق علی یزید خرج، فلقی الأطفال و النّساء من ذرّیّة علیّ و الحسین (رضی اللّه تعالی عنهما)، و الرّؤوس علی أطراف الرّماح، و قد أشرفوا علی ثنیة جیرون، فلمّا رآهم نعب غراب، فأنشأ یقول:
لمّا بدت تلک الحمول و أشرفت تلک الرّؤوس علی شفا جیرون
نعب الغراب فقلت قل أو لا تقل فقد اقتضیت من الرّسول دیونی
یعنی أنّه قتل بمن قتله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یوم بدر کجدّه عتبة، و خاله ولد عتبة، و غیرهما، و هذا کفر صریح، فإذا صحّ عنه فقد کفر به، و مثله تمثّله بقول عبد اللّه بن الزّبعری قبل إسلامه:
لیت أشیاخی الأبیات.
الآلوسی، روح المعانی، 26/ 72- 73- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 318
و فی روایة الشّعبیّ علی ما نقل عنه: ثمّ أشرفت تسع عشرة رایة حمراء، و أشرفت السّبایا مهتکّات بلا و طاء و لا غطاء، ثمّ أقبل رأس العبّاس بن علیّ علیهما السّلام یحمله ثعلبة ابن مرّة الکلبیّ و هو بیده علی «1» رمح طویل و هو ینشد و یقول:
أنا صاحب الرّمح الطّویل الّذی به أصول علی الأعداء فی حومة الحرب
طعنت به آل النّبیّ محمّد لأنّ بقلبی منهم أعظم الکرب
__________________________________________________
- آب از دیده ما جاری می‌شود، نیزه را بر سر ما می‌کوبیدند. با این حال ما را داخل دمشق کردند.
چون داخل آن شهر شوم شدیم، ملعونی ندا کرد که: اینها اسیران اهل بیت ملعونند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 728
و از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام مروی است که چون فرزندان و خواهران حضرت سید الشهدا را به نزد یزید پلید بردند، بر شتران سوار کرده بی‌عماری و محمل، یکی از اشقیای اهل شام گفت: «ما اسیرانی نیکوتر از ایشان هرگز ندیده بودیم.»
سکینه خاتون گفت: «ای اشقیا! مائیم سبایا و اسیران آل محمد.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 731
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 358
فقالت «1» أمّ کلثوم: ویلک أتفتخر بقتل آل بیت محمّد، فعلیک لعنة اللّه تعالی. فهمّ أن یضربها بسوطه «2» فخشی علی نفسه الخجل من النّاس «3»، ثمّ أقبل من بعده رأس جعفر بن علیّ علیه السّلام یحمله نمیر بن أبی جوشن الضّبابیّ (لعنه اللّه)، و أقبل من بعده رأس محمّد بن علیّ علیه السّلام، ثمّ أقبل من بعده رأس أبی بکر بن علیّ علیهما السّلام یحمله أنیس بن الحارث البعجیّ (لعنه اللّه)، و أقبل من بعده رأس علیّ بن الحسین علیهما السّلام یحمله مرّة بن قیس الهمدانیّ (لعنه اللّه تعالی)، و أقبل من بعده رأس عون بن علیّ علیه السّلام یحمله جابر السّعدیّ، و أقبل من بعده رأس القاسم بن الحسن علیه السّلام یحمله محمّد بن الأشعث الکندیّ (لعنه اللّه تعالی). و أقبل من بعده رأس یحیی بن علیّ علیه السّلام یحمله عمیر بن حجّاج «4» الکندیّ، و أقبل من بعده رأس عبد اللّه بن عقیل یحمله قیس بن أبی مرّة الخزاعیّ (لعنه اللّه).
ثمّ أقبل من بعده بقیّة الرّؤوس.
ثمّ أقبل رأس الحسین علیه السّلام و هو أشبه الخلق برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یحمله حواش بن خولی ابن یزید الأصبحیّ، و قیل «5» غیره. «6»
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «فقال له»].
(2)- [الأسرار: «بصوته»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(4)- [الأسرار: «شجاع»].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6)- از طریق خیزران درآمدند. سرهای شهدا را از پیش روی حمل دادند و اهل بیت را از دنبال، در محمل‌های بی‌پوشش و شترهای بی‌وطا برنشاندند و طیّ طریق کردند. مردی گفت: «چه نیکو اسیرانی که ایشانند تا از کدام شهر و کدام بلدند؟» سکینه فرمود: «نحن سبایا آل محمّد».
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 122
بالجمله، سرهای شهدا را بر سنان نیزه‌ها نصب کردند و حمل می‌دادند و سر حسین علیه السّلام را شمر بن ذی الجوشن بر سنان برافراشته بود و همی گفت:
أنا صاحب الرّمح الطّویل. أنا صاحب الدّین الأصیل. أنا قتلت ابن سیّد الوصیّین. و أتیت برأسه إلی أمیر المؤمنین.
امّ کلثوم در جواب او فرمود:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 359
__________________________________________________
- کذبت یا لعین ابن اللّعین! ألا لعنة اللّه علی القوم الظّالمین. یا ویلک تفتخر علی یزید الملعون ابن الملعون بقتل من ناغاه جبرئیل و میکائیل و من اسمه مکتوب علی سرادق عرش ربّ العالمین و من ختم اللّه بجدّه المرسلین و قمع بأبیه المشرکین؟ فمن أین مثل جدّی محمّد المصطفی و أبی علیّ المرتضی و أمّی فاطمة الزّهراء صلوات اللّه و سلامه علیهم أجمعین؟.
یعنی: «دروغ گفتی ای ملعون پسر ملعون! لعنت خدای بر ستمکاران. وای بر تو در نزد یزید که ملعون ابن ملعون است. فخر می‌جویی به قتل کسی که جبرئیل و میکائیل در قتل او سوگوارند 1 و کسی که نامش در سراپرده عرش خداوند مکتوب است و کسی که جدش خاتم انبیای مرسلین است و پدرش قامع قاطبه 2 مشرکین؟! کیست مانند جد من محمد مصطفی و پدرم علی مرتضی و مادرم فاطمه زهرا؟»
خولی الاصبحی به جانب آن حضرت روی کرد.
و قال: لا تأبین الشّجاعة و أنت بنت الشّجاع.
گفت: «تو هرگز از شجاعت سر برنمی‌تابی و حال آن‌که تو دختر مرد شجاعی 3.»
بالجمله، بعد از سر حسین علیه السّلام، سر حر بن یزید الریاحی پدیدار شد. از پس آن سر عباس بن علی بن ابیطالب علیه السّلام آشکار گشت و آن را قشعم جعفی حمل می‌داد. آن‌گاه سر عون بن علی بن ابیطالب دیدار شد و حامل آن سنان بن انس نخعی بود. بدین‌گونه سوار از پس سوار حامل سرهای شهدا بودند. این وقت سید سجاد علیه السّلام این شعر انشاد کرد:
أقاد ذلیلا فی دمشق کأنّنی من الزّنج عبد غاب عنه نصیر
و جدّی رسول اللّه فی کلّ مشهد و شیخی أمیر المؤمنین وزیر
فیا لیت أمّی لم تلدنی و لم یکن یزید یرانی فی البلاد أسیر 4
مع القصه، چون اهل بیت رسول خدا را با سرهای شهدا در باب دار الاماره یزید حاضر کردند، در طلب رخصت باز ایستادند و به انتظار بنشستند.
(1). سوگوار: عزادار (معنی صحیح عبارت این است که: جبرئیل و میکائیل در کودکی او برای خوشحالیش با وی سخن می‌گفتند).
(2). قامع: ریشه‌کن سازنده. قاطبه: جملگی، همگی.
(3). مرحوم «سپهر» جمله دوم را حالیه فرض کرده است؛ در صورتی‌که مستأنفه بودن آن از لحاظ لفظ جایز و از لحاظ معنی بهتر بلکه متعین است.
(4). با خواری به دمشق کشیده می‌شوم. گویا برده زنگبارم. در صورتی‌که جدم رسول خدا و آقایم امیر المؤمنین است.
کاش مادر مرا نزائیده و یزید مرا اسیر نمی‌دید «ابی مخنف به جای مصرع پنجم، فیالیت لم أنظر دمشق و لم یکن ذکر کرده است».
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 123- 124، 125
بالجمله، چون اسرا و رئوس شهدا و فرزند ارجمند جناب سید الشهدا علیه السّلام را به آن صورت و حالت که در کتب اخبار مسطور است وارد شهر دمشق کردند به روایت صدوق در امالی زنان و سبایای اهل بیت را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 360
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 88- 89- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 143؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 496
و فی الکامل البهائیّ أیضا قال: [...] «1» و کان ذلک یوم الأربعاء سادس عشر شهر ربیع الأوّل «1»، و کان خارج البلد من کثرة الخلائق کعرصة المحشر یموج بعضها فی بعض. فلمّا ارتفع النّهار أدخلوا الرّؤوس البلد «2» وصلوا وقت الزّوال إلی باب دار یزید بن معاویة بتعب شدید من کثرة الازدحام «2». «3»
القمی، نفس المهموم،/ 432- مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 141؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 380
__________________________________________________
- در روز روشن مکشفات الوجوه به شهر درآوردند. جافیان اهل شام گفتند: «ما هرگز اسیران و سبایایی نیکوتر از این جماعت ندیده‌ایم، آیا شما چه کسان هستید؟» سکینه دختر امام حسین علیه السّلام فرمود: «نحن سبایا آل محمّد.» «اسیران آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم باشیم.»
پس ایشان را در پیشگاه مسجد در آن‌جا که سبایا را باز می‌داشتند (بازداشتند) و علی بن حسین در میان ایشان بود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 166
بالجمله، شیخ طریح می‌گوید: «بعد از آن سبایا و رئوس را وارد دمشق کردند و علی بن الحسین علیهما السّلام با ایشان بود؛ بر شتری بدون وطاء و این شعر فرمود: «أقاد ذلیلا فی دمشق کأنّنی» إلی آخره.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 193
یک‌جا زنان شامیه سنگ به آن سر مطهر افکندند. غرفه فرود آمد و آن زنان هلاک شدند. یک‌جا یزید ملعون آن سر نورانی را در مجلس شراب حاضر کرد. ألا لعنة اللّه علی القوم الظالمین.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 241
(1- 1) [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(2- 2) [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «و من ورائها الحرم و الأساری من أهل البیت»].
(3)- و جمله از اهل تاریخ گفته‌اند که در هنگامی‌که خبر ورود اهل بیت علیهم السّلام به یزید رسید، آن ملعون در قصر جیرون و منظر آن‌جا بود و همین‌که از دور نگاهش به سرهای مبارک بر سر نیزه‌ها افتاد، از روی طرب و نشاط این دو بیت انشا کرد:
لمّا بدت تلک الحمول 1 و أشرقت تلک الشّموس علی ربی جیرون
نعب الغراب قلت صح أو لا تصح فلقد قضیت من الغریم دیونی
و مراد آن ملحد اظهار کفر و زندقه و کیفر خواستن از رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلّم بود.
(1). حمول بالضم هود جهاد شتران که بر آن‌ها هودج بسته باشند.
قمی، منتهی الآمال،/ 505- 506
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 361
و فی أوّل یوم صفر دخلوا دمشق، فأوقفوهم علی (باب السّاعات) و قد خرج النّاس بالدّفوف و البوقات، و هم فی فرح و سرور، و دنا رجل من «سکینة» و قال: من أیّ السّبایا أنتم؟ قالت: نحن سبایا آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله.
و کان یزید جالسا فی منظرة علی «جیرون» و لمّا رأی السّبایا و الرّؤوس علی أطراف الرّماح و قد أشرفوا علی ثنیّة جیرون نعب غراب فأنشأ یزید یقول:
لمّا بدت تلک الحمول و أشرقت تلک الرّؤوس علی شفا جیرون
نعب الغراب فقلت قل أو لا تقل فقد اقتضیت من الرّسول دیونی
و من هنا حکم ابن الجوزیّ و القاضیّ أبو یعلی و التّفتازانیّ و الجلال السّیوطیّ بکفره و لعنه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 447- 448
روی سبط ابن الجوزیّ فی أواخر مقتل الحسین علیه السّلام من مخطوطة کتاب مرآة الزّمان؛ ص 99، قال:
قال القاسم بن عنزیّ: قیل لیزید بن معاویة: إنّ القوم [یعنی الأسراء] قد أتوا.
فصعد إلی منظورة له؟ لینظر إلیهم؛ فلمّا أقبلوا أنشد:
لمّا بدت تلک الحمول و أشرقت تلک الشّموس علی ربی جیرون
نعق الغراب فقلت: صح أو لا تصح فلقد قضیت من الغریم دیونی
المحمودی، العبرات، 2/ 270
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 362

و بهذا الإسناد [أحمد بن عبدون، عن ابن الزّبیر، عن علیّ بن الحسن بن فضّال، عن العبّاس]، عن أبی عمارة، عن عبد اللّه بن طلحة، عن عبد اللّه بن سیّابة، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام، قال: لمّا قدم علیّ بن الحسین علیهما السّلام و قد قتل الحسین بن علیّ (صلوات اللّه علیهما) استقبله إبراهیم بن طلحة بن عبید اللّه «1»، و قال: یا علیّ بن الحسین، من غلب؟ و هو مغطّی «2» رأسه، و هو فی المحمل. قال: فقال له علیّ بن الحسین: إذا أردت أن تعلم من غلب، و دخل وقت الصّلاة، فأذّن ثمّ أقم. «3»
الطّوسی، الأمالی،/ 677 رقم 1432- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 177؛ البحرانی، العوالم، 17/ 414؛ القمی، نفس المهموم،/ 434
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «عبد اللّه»].
(2)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «یغطی»].
(3)- به روایت دیگر منقول است که در آن حال که اهل عصمت و جلال را داخل دمشق کردند، ابراهیم پسر طلحه به حضرت امام زین العابدین علیه السّلام رسید و جراحت شمشیرهای جنگ جمل که در سینه پرکینه‌اش بود، اظهار کرد و گفت: «آخر چه کسی مغلوب شد؟»
حضرت فرمود: «اگر خواهی بدانی که چه کس مغلوب شد، چون وقت نماز شود، اذان و اقامت نماز را بشنو و ببین که آوازه چه کسی بلند است، و بلند خواهد بود تا روز قیامت.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 731
در خبر است که ابراهیم بن طلحة بن عبد اللّه، چون شنید که اسرا را به شهر درمی‌آورند، به استقبال علی بن الحسین علیه السّلام سرعت کرد و از در شناعت و شماتت گفت: «یا علیّ بن الحسین! من غلب؟»
و به روایتی این وقت آن حضرت در محملی بود و سر در گریبان فرومی‌داشت. پس سر برآورد.
فقال: إذا أردت أن تعلم من غلب و دخل وقت الصّلاة، فأذّن و أقم.
یعنی: «اگر می‌خواهی بدانی کدام کس غالب شد، چون هنگام نماز رسید، اذان و اقامه بگوی.»
کنایت از آن‌که در اذان و اقامه آن کس را که بعد از خدای تعالی جل جلاله نام مبارکش را به آواز بلند در محضر جماعت قرائت کنند، او جدّ من محمّد مصطفی است و فرزندان او ابد الاباد قاهر و غالب‌اند.»
و این ابراهیم بن طلحه آن کس است که در جنگ جمل با لشکر طلحه و زبیر بود. 1
(1). [این مطلب را سپهر در احوالات امام سجاد علیه السّلام، 2/ 165- 166 نیز ذکر کرده است].
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 122- 123
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 363
قال المفید: فلمّا انتهوا إلی باب یزید استقبلهم إبراهیم بن طلحة بن عبید اللّه، و قال:
یا علیّ بن الحسین، من غلب؟ و هو یغطّی وجهه، فقال له علیّ بن الحسین: إذا أردت أن تعلم من غلب و دخل وقت الصّلاة فأذّن و أقم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 159- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 386
و جاء إلیه إبراهیم بن طلحة بن عبید اللّه و قال: من الغالب؟ فقال علیه السّلام: إذا دخل وقت إلی الصّلاة، فأذّن و أقم تعرف الغالب. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 487
__________________________________________________
(1)- [و لکنّه ذکر أنّ السؤال کان عندما دخلوا المدینة المنوّرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 364

(حدّثنا) الشّیخ الإمام عین الأئمّة أبو الحسن علیّ بن أحمد الکرباسیّ إملاء، حدّثنا الشّیخ الإمام أبو یعقوب یوسف بن محمّد البلالیّ، حدّثنا السّیّد الإمام المرتضی نجم الدّین نقیب النّقباء أبو الحسن محمّد بن محمّد بن زید الحسنیّ الحسینیّ، أخبرنا الحسن بن أحمد الفارسیّ، أخبرنا أبو الحسن علیّ بن عبد الرّحمان بن عیسی، أخبرنا أبو جعفر محمّد بن منصور المرادیّ المقرئ، حدّثنا أحمد بن عیسی بن زید بن علیّ بن الحسین، عن أبی خالد، عن زید، عن أبیه علیه السّلام: أنّ سهل بن سعد قال: خرجت إلی بیت المقدس حتّی توسّطت الشّام، فإذا أنا بمدینة مطّردة الأنهار، کثیرة الأشجار، قد علّقوا السّتور و الحجب و الدّیباج، و هم فرحون مستبشرون، و عندهم نساء یلعبن بالدّفوف و الطّبول؛ فقلت فی نفسی: لعلّ لأهل الشّام عیدا لا نعرفه نحن؛ فرأیت قوما یتحدّثون فقلت: یا هؤلاء! ألکم بالشّام عید لا نعرفه نحن؟ قالوا: یا شیخ! نراک غریبا. فقلت: أنا سهل بن سعد، قد رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و حملت حدیثه، فقالوا: یا سهل! ما أعجبک السّماء لا تمطر دما، و الأرض لا تخسف بأهلها. قلت: و لم ذاک؟ فقالوا: هذا رأس الحسین عترة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، یهدی من أرض العراق إلی الشّام، و سیأتی الآن. قلت: وا عجباه! یهدی رأس الحسین و النّاس یفرحون، فمن أیّ باب یدخل؟ فأشاروا إلی باب یقال له باب السّاعات.
فسرت نحو الباب، فبینما أنا هنالک، إذ جاءت الرّایات یتلو بعضها بعضا، و إذا أنا بفارس بیده رمح منزوع السّنان؛ و علیه رأس من أشبه النّاس وجها برسول اللّه، و إذا بنسوة من ورائه علی جمال بغیر وطاء، فدنوت من إحداهنّ، فقلت لها: یا جاریة! من أنت؟ فقالت: سکینة بنت الحسین. فقلت لها: ألک حاجة إلیّ؟ فأنا سهل بن سعد، ممّن رأی جدّک و سمعت حدیثه.
قالت: یا سهل! قل لصاحب الرّأس أن یتقدّم بالرّأس أمامنا حتّی یشتغل النّاس
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 365
بالنّظر إلیه فلا ینظرون إلینا، فنحن حرم رسول اللّه. قال: فدنوت من صاحب الرّأس و قلت له: هل لک أن تقضی حاجتی و تأخذ منّی أربعمائة دینار؟ قال: و ما هی؟ قلت:
تقدّم الرّأس أمام الحرم. ففعل ذلک و دفعت له ما وعدته. «1»
__________________________________________________
(1)- سهل بن سعد الساعدی گوید: من حج کرده بودم به عزم زیارت بیت المقدس. متوجه شام شدم.
چون به دمشق رسیدم، شهری دیدم پرفرح و شادی. جمعی را دیدم که در مسجد پنهان نوحه می‌کردند و تعزیت می‌داشتند. پرسیدم: «شما چه کسانید؟»
گفتند: «ما از موالیان اهل بیتیم و امروز سر امام حسین و اهل بیت او به شهر آورند.»
سهل گوید: به صحرا رفتم. از کثرت خلق و شیهه اسبان و بوق و طبل و کوسات و دفوف رستخیزی دیدم. تا سواد اعظم برسیدم، دیدم که سرها می‌آوردند بر نیزه‌ها کرده. اول سر عباس آوردند و در عقب سرها عورات حسین می‌آمدند. سر حسین را دیدم با شکوهی تمام و نوری عظیم از او می‌تافت. بلحیة مدوّرة قد خالطها الشّیب و قد خضبت بالوسمة. أدعج العینین أزج الحاجبین واضح اللّحیین أقنی الأنف.
متبسّما إلی السّماء، شاخصا ببصره نحو الأفق. و الرّیح یلعب بلحیته یمینا و شمالا کأنّه علیّ علیه السّلام.
با ریش گرد که موی سفید با سیاه آمیخته بود و به وسمه خضاب کرده، سیاه چشم‌ها و پیوست ابروها که محاسن از هر جانب جدا بود، کشیده بینی چون خوشه خرما تبسم‌کنان به جانب آسمان چشم واکرده به جانب افق و باد محاسن او را می‌جنبانید به جانب چپ و راست. پنداشتی که امیر المؤمنین علی است.
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 296- 297
بینه: اولاد آنان‌که در قتل حسین علیه السّلام بودند، در زمین شام هنوز مشهورند و عزیز و مکرم؛ چنان‌که سادات بنی هاشم میان شیعه، اول جمعی را بنو السراویل گویند؛ جهت آن‌که جد جد ایشان، شلوار امام حسین به غارت برده بود.
و بنو السرج اولاد آنانند که زین بر اسب‌ها نهادند و سوار شدند و بر سینه امام می‌تاختند و استخوان‌های مبارکش می‌شکستند و آن اسب‌ها را به مصر بردند و نعل‌ها کندند و بر در خانه‌ها کوفتند و این عادت میان ایشان باقی است.
و بنو اسنان اولاد ایشانند که سر حسین بر سر نیزه کردند.
و بنو الملح آنانند که نمک بر سر حسین پاشیدند.
و بنو الطست، اولاد آنانند که تشت آوردند و سر امام در آن‌جا نهادند.
و بنو القضیب، اولاد آنانند که تازیانه آوردند که تا یزید لعین بر ثنایای امام حسین که مقبل رسول بودی، می‌زد.
و بنو الفروجی اولاد آنانند که سر امام حسین در فروج جبرون بردند.
و بنو المکبری اولاد آنانند که از دنبال سر امام حسین می‌رفتند و تکبیر می‌گفتند. یکی از شعرا این معنی را به نظم آورده است.
جاؤوا برأسک یا ابن بنت محمّد مترمّلا بدمائه ترمیلا
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 366
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 60- 61- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 268- 269
روی عن سهل بن سعد السّاعدیّ، قال: خرجت إلی بیت المقدس حتّی أتیت دمشق، فرأیت أهلها قد علّقوا السّتور و الحجب و الدّیباج، و هم فرحون مستبشرون، و عندهم نساء یلعبن بالدّفوف، فقلت فی نفسی: ألأهل الشّام عید لا نعرفه؟ فرأیت قوما یتحدّثون، فقلت: یا قوم! ألکم فی الشّام عید لا نعرفه؟
قالوا: یا شیخ! نراک غریبا؟
قلت: أنا سهل بن سعد، رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله [و حملت حدیثه].
قالوا: یا سهل! ما أعجب السّماء لا تمطر دما، و الأرض لم تنخسف بأهلها؟
قلت: و لم ذاک؟
قالوا: هذا رأس الحسین عترة محمّد صلّی اللّه علیه و اله یهدی من العراق.
فقلت: وا عجبا! یهدی رأس الحسین و النّاس یفرحون! قلت: من أیّ باب یدخل؟
فأشاروا إلی باب یقال له باب السّاعات.
قال سهل: فبینا أنا کذلک إذ أقبلت الرّایات یتلو بعضها بعضا، و إذا بفارس بیده رمح منزوع السّنان، علیه رأس من أشبه النّاس وجها برسول اللّه، و إذا من ورائه نسوة علی جمال بغیر وطاء، فدنوت من أولاهنّ، فقلت لجاریة منهنّ: یا جاریة، من أنت؟
قالت: أنا سکینة بنت الحسین علیه السّلام.
فقلت: ألک حاجة، فأنا سهل بن سعد السّاعدیّ، و قد رأیت جدّک و سمعت حدیثه؟
قالت: یا سهل! قل لصاحب الرّأس أن یقدّم الرّأس أمامنا حتّی یشتغل النّاس بالنّظر إلیه و لا ینظروا إلی حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
__________________________________________________
-و کأنّما بک یا ابن بنت محمّد قتلوا جهارا عامدین رسولا
قتلوک عطشانا و لم یترقّبوا فی قتلک التّنزیل و التّأویلا
و یکبّرون بأن قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 86- 87
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 367
قال سهل: فدنوت من صاحب الرّأس، فقلت: هل لک أن تقضی لی حاجة و تأخذ منّی أربعمائة درهم؟
قال: ما هی؟
قلت: تقدّم الرّأس أمام الحرم. ففعل ذلک، فسلّمت إلیه الدّراهم.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 379- 381
(روی) عن سهل بن سعید الشّهرزوریّ قال: خرجت من شهرزور أرید بیت المقدس، فصار «1» خروجی أیّام قتل الحسین علیه السّلام فدخلت الشّام فرأیت الأبواب مفتحة «2»، و الدّکاکین مغلقة، و الخیل مسرجة، و الأعلام منشورة، و الرّایات مشهورة، و النّاس أفواجا قد امتلأت منهم السّکک و الأسواق و هم فی أحسن زینة یفرحون و یضحکون.
فقلت لبعضهم: أظنّ حدث لکم عید لا نعرفه؟ قالوا: لا. قلت: فما بال النّاس کافّة فرحین مسرورین؟ فقالوا: أغریب أنت؟ أم لا عهد لک بالبلد؟ قلت: نعم، فماذا؟ قالوا:
فتح «3» لأمیر المفسدین فتح عظیم «3». قلت: و ما هذا الفتح؟ قالوا: خرج علیه فی أرض العراق خارجی فقتله، و المنّة للّه و له الحمد. قلت: و من هذا الخارجی؟ قالوا: الحسین بن [علیّ بن] أبی طالب «4». قلت: الحسین ابن فاطمة ابن بنت رسول اللّه؟ قالوا: نعم. قلت:
إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون و إنّ هذا الفرح و الزّینة لقتل ابن بنت نبیّکم! و ما کفاکم «5» قتله حتّی سمّیتموه خارجیّا! فقالوا: یا هذا «6»! أمسک عن هذا الکلام و احفظ نفسک «7»، فإنّه ما من أحد یذکر الحسین بخیر إلّا ضربت «8» عنقه. فسکتّ عنهم باکیا حزینا.
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «فصادف»].
(2)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(3- 3) [الدّمعة السّاکبة: «لأمیر المؤمنین فتحا عظیما»].
(4)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم»].
(5)- [مدینة المعاجز: «أو ما کفاکم»].
(6)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(7)- [المعالی: «لسانک و نفسک»].
(8)- [المعالی: «ضرب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 368
فرأیت بابا عظیما قد دخلت فیه الأعلام و الطّبول، فقالوا: الرّأس یدخل من هذا الباب. فوقفت هناک، و کلّما تقدّموا بالرّأس کان أشدّ لفرحهم و ارتفعت أصواتهم، و إذا برأس الحسین و النّور یسطع من فیه کنور رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فلطمت علی وجهی و قطعت أطماری و علا بکائی و نحیبی، و قلت: «1» وا حزناه للأبدان السّلیبة «2» النّازحة عن الأوطان المدفونة بلا أکفان «1» وا حزناه علی الخدّ التّریب و الشّیب الخضیب، یا رسول اللّه لیت عینیک تری رأس الحسین فی دمشق یطاف «3» به فی «4» الأسواق، و بناتک مشهورات علی النّیاق، مشقّقات الذّیول و الأزیاق، ینظر إلیهم «5» شرار الفسّاق، أین علیّ بن أبی طالب یراکم علی هذا «6» الحال!
ثمّ بکیت و بکی لبکائی کلّ من سمع منهم صوتی، و أکثرهم «7» لا یلتفتون بی لکثرتهم «7» و شدّة فرحهم و اشتغالهم بسرورهم و ارتفاع أصواتهم، و إذا بنسوة علی الأقتاب «8» بغیر وطاء و لا ستر، و قائلة منهنّ تقول: وا محمّداه! وا علیّاه! وا حسناه «9»! لو رأیتم ما حلّ بنا من الأعداء؟ یا رسول اللّه! بناتک أساری کأنّهنّ بعض أساری «4» الیهود و النّصاری، و هی تنوح بصوت شجیّ یقرح القلوب «10» علی الرّضیع الصّغیر «4» و علی الشّیخ الکبیر المذبوح «11» من القفاء، و مهتوک الخباء، العریان بلا رداء، وا حزناه «12» لما نالنا أهل البیت، فعند اللّه
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2)- [مدینة المعاجز: «بالیة»].
(3)- [مدینة المعاجز: «تطاف»].
(4)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(5)- [مدینة المعاجز: «إلیهنّ»].
(6)- [المعالی: «هذه»].
(7- 7) [فی مدینة المعاجز: «لا یفطنون لکثرة الغلبة» و فی الدّمعة السّاکبة: «لا یفطنون بی لکثرتهم» و فی المعالی: «لا یفیقون لکثرتهم»].
(8)- [مدینة المعاجز: «أقتاب الجمال»].
(9)- [أضاف فی مدینة المعاجز و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «وا حسیناه»].
(10)- [فی مدینة المعاجز: «یقرع القلوب» و أضاف فی المعالی: «و تقول وا حزناه»].
(11)- [فی مدینة المعاجز و المعالی: «و علی المذبوح» و فی الدّمعة السّاکبة: «و المذبوح»].
(12)- [الدّمعة السّاکبة: «وا حزنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 369
نحتسب مصیبتنا.
قال: فتعلّقت بقائمة المحمل، و نادیت بأعلی الصّوت: السّلام علیکم یا آل بیت محمّد و رحمة اللّه و برکاته. و قد عرفت أنّها أمّ کلثوم بنت علیّ علیه السّلام، فقالت: من أنت أیّها الرّجل الّذی لم یسلّم علینا أحد غیرک «1» منذ قتل أخی و سیّدی الحسین علیه السّلام؟
فقلت «2»: یا سیّدتی! أنا رجل من شهرزور اسمی سهل رأیت جدّک محمّد المصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم «3».
قالت: یا سهل! ألا تری ما قد «4» صنع بنا؟ أما و اللّه لو عشنا فی زمان لم یر محمّدا «5» ما صنع بنا أهله بعض هذا، قتل و اللّه أخی و سیّدی الحسین «4» و سبینا کما تسبی العبید و الإماء، و حملنا علی الأقتاب بغیر وطاء و لا ستر، کما تری. فقلت: یا سیّدتی! یعزّ و اللّه علی جدّک و أبیک و أمّک و أخیک سبط نبیّ الهدی. فقالت: یا سهل! اشفع لنا عندصاحب المحمل أن یتقدّم «6» بالرّؤوس لیشتغل النّظّارة «6» عنّا بها، فقد خزینا من کثرة النّظر إلینا. فقلت: حبّا و کرامة. ثمّ تقدّمت إلیه، و سألته باللّه و بالغت معه، فانتهرنی و لم یفعل.
قال سهل: و کان معی رفیق نصرانی یرید بیت المقدس، و هو متقلّد سیفا تحت ثیابه، فکشف اللّه عن بصره، فسمع رأس الحسین و هو یقرأ القرآن، و یقول: وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ الآیة «7» فقد أدرکته «7» السّعادة، فقال: أشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له و أنّ محمّدا عبده و رسوله. ثمّ انتضی سیفه، و شدّ «8» به علی القوم و هو یبکی، و جعل یضرب فیهم، فقتل منهم جماعة کثیرة، ثمّ تکاثروا علیه، فقتلوه رحمه اللّه.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی مدینة المعاجز: «مثل سلامک»].
(2)- [أضاف فی مدینة المعاجز و الدّمعة السّاکبة: «لها»].
(3)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «و أنا من محبّیکم»].
(4)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(5)- [فی المطبوع: «محمّد»].
(6- 6) [فی مدینة المعاجز: «بالرّأس من بین المحامل لیشتغل النّاظر»].
(7- 7) [مدینة المعاجز و الدّمعة السّاکبة: «فأدرکته»].
(8)- [الدّمعة السّاکبة: «حمل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 370
فقالت أمّ کلثوم: ما هذه الصّیحة «1»؟ فحکیت لها الحکایة، فقالت: وا عجباه النّصاری یحتشمون لدین «2» الإسلام، و أمّة محمّد الّذین یزعمون أنّهم علی دین محمّد یقتلون أولاده و یسبون حریمه! و لکنّ العاقبة للمتّقین «3»، و ما ظلمونا و لکن کانوا أنفسهم یظلمون «4»، و لقد عجبت لتلک الأطواد کیف لا تتزلزل، و کذلک النّادی کیف لا ینخسف و یتحوّل! و لکن ارتفع موجود اللّطف من بین أظهرهم، و هم لا یعلمون وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 288- 290- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 85- 87؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 146- 148؛ مثله السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 273
قال سهل: و دخل النّاس من باب الخیزران، فدخلت فی جملتهم «5» و إذا قد أقبل ثمانیة عشر رأسا، و إذا السّبایا «6» علی المطایا بغیر وطاء، و رأس الحسین علیه السّلام بید شمر (لعنه اللّه) «7» و «8» هو یقول:
أنا صاحب الرّمح الطّویل أنا «9» قاتل ذی «9» الدّین الأصیل
أنا قتلت ابن سیّد الوصیّین و أتیت «10» برأسه إلی «10» أمیر المؤمنین «11»
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «الضّجّة»].
(2)- [مدینة المعاجز: «دین»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(4)- [إلی هنا حکاه فی مدینة المعاجز و المعالی].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «جماعتهم»].
(6)- [فی الدّمعة و السّاکبة و الأسرار: «بالسّبایا»].
(7) (7*) [لم یرد فی المعالی].
(8)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: «و الرّأس الشّریف علی رمح بید شمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه و ...»].
(9- 9) [فی الدّمعة السّاکبة: «قاتل» و فی الأسرار: «صاحب»].
(10- 10) [الأسرار: «رأسه إلی یزید»].
(11)- [وسیلة الدّارین: «یزید بن معاویة علیهما اللّعنة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 371
فقالت له «1» أمّ کلثوم علیها السّلام: کذبت یا لعین «2» ابن اللّعین! ألا لعنة اللّه علی القوم الظّالمین «2» یا ویلک تفتخر «3» بقتل من ناغاه فی المهد «4» جبرئیل و میکائیل! و من اسمه مکتوب علی سرادق عرش ربّ العالمین! و من ختم اللّه بجدّه المرسلین و قمع بأبیه المشرکین «5»! فمن أین مثل جدّی محمّد المصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و أبی علیّ المرتضی علیه السّلام، و أمّی فاطمة الزّهراء علیها السّلام!
«6» فأقبل علیها خولی (لعنه اللّه) و قال «7»: تأبین الشّجاعة «8» و أنت بنت الشّجاع «9». قال «7»:
و أقبل من بعده «10» رأس الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، و أقبل من بعده رأس العبّاس علیه السّلام یحمله قشعم الجعفیّ (لعنه اللّه) «10»، و أقبل من بعده رأس عون علیه السّلام یحمله سنان بن أنس «11» (لعنه اللّه)، و أقبلت «12» الرّؤوس علی أثرهم.
قال سهل (7*): و أقبلت جاریة علی بعیر مهزول بغیر «13» غطاء و لا «13» وطاء، علی وجهها برقع خزّ أدکن، و هی تنادی: وا محمّداه! وا جدّاه! وا علیّاه! وا أبتاه «7»! وا حسناه! وا حسیناه! وا عقیلاه! وا عبّاساه! وا بعد سفراه! وا سوء صباحاه!
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسیلة الدّارین].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «عند (علی) یزید الملعون بن الملعون»].
(4)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(5)- [الأسرار: «موّاد المشرکین»].
(6) (6*) [لم یرد فی وسیلة الدّارین و حکا بدله عن البحار].
(7)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(8)- [الأسرار: «السّجاعة»].
(9)- [الأسرار: «السّجّاع»].
(10- 10) [الأسرار: «رأس العبّاس، یحمله قشعم الجعفیّ لعنه اللّه، و أقبل من بعده رأس الحرّ بن یزید الرّیاحیّ»].
(11)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «النّخعیّ»].
(12)- [الأسرار: «و أقبل»].
(13- 13) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 372
«1» فأقبلت إلیها، فصاحت بی «2»، فوقعت مغشیّا علیّ «3»، فلمّا أفقت دنوت «4» منها، و قلت لها: سیّدتی! لم تصیحین علیّ؟ فقالت: أما تستحی من اللّه و رسوله أن تنظر إلی حرم رسول اللّه؟ فقلت: و اللّه ما نظرت إلیکم بریبة. «5» فقالت: من أنت؟ «5» فقلت: أنا سهل بن «6» سعید الشّهرزوریّ «6» و أنا من موالیکم و محبّیکم (6*).
ثمّ أقبلت علی علیّ بن الحسین علیه السّلام و قلت له: مولای «7»! هل لک من حاجة؟ فقال لی: هل عندک «8» من الدّارهم شی‌ء؟ فقلت: ألف دینار، و ألف ورقة. فقال: خذ منها شیئا، و ادفعه إلی حامل الرّأس، و أمره أن یبعده عن النّساء «9» حتّی تشتغل «10» النّاس بالنّظر إلیه عن النّساء «9».
قال سهل: ففعلت ذلک، و رجعت إلیه، و قلت له: یا مولای! فعلت الّذی أمرتنی به.
فقال لی: حشرک اللّه معنا یوم القیامة. ثمّ إنّ علیّ بن الحسین علیهما السّلام أنشأ «11» یقول:
أقاد ذلیلا فی دمشق کأنّنی من الزّنج عبد غاب عنه نصیر
و جدّی رسول اللّه فی کلّ مشهد و شیخی أمیر المؤمنین أمیر
فیا لیت «12» أمّی لم تلدنی و لم أکن «12» یزید یرانی فی البلاد أسیر «13»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «قال سهل:»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «علیّ»].
(3)- [الأسرار: «علیه»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «من غشوتی (و) دنوت»].
(5- 5) [لم یرد فی المعالی].
(6- 6) [المعالی: «سعد»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «یا مولای»].
(8)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «لک»].
(9- 9) [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(10)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «یشتغل»].
(11)- [الدّمعة السّاکبة: «أنشد»].
(12- 12) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «لم أنظر دمشق و لم یکن»].
(13)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 373
قال «1»: و رأیت روشنا عالیا فیه خمسة نسوة، و معهنّ عجوز محدودبة الظّهر، فلمّا صارت بإزاء الحسین علیه السّلام «2» و ثبت العجوز (لعنة اللّه علیها) و أخذت حجرا و ضربت به ثنایا الحسین علیه السّلام، فلمّا رأیت ذلک «3» قلت: اللّهمّ أهلکها و أهلکهنّ معها بحقّ محمّد و آله.
قال: فما استتمّ کلامی إلّا تهدّم «4» الرّوشن، فهلکت «5» و هلکن معها.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 121- 124- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 82- 83؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 494- 495؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 144- 145، 142؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 380، 382
قال سهل: و تبعت النّاس لأنظر من أین یدخلون بالرّأس، فأتوا به إلی باب توما، فازدحم النّاس، و لم یمکنهم الدّخول، فعدلوا إلی باب الکرادیس، و إنّما سمّی بذلک «6» لأنّهم تکردسوا فیه و جاوزوه «6» إلی باب السّاعات و سمّی بذلک لأنّهم وقفوا بالرّأس عنده ثلاث ساعات، و أقبلت الرّایات یتلو بعضها بعضا، و إذا بفارس بیده رمح طویل، و علیه رأس وجهه أشبه بوجه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و هو یتهلهل نورا کأنّه البدر الطّالع، و من ورائه النّساء علی أقتاب الجمال بلا وطاء، و لا غطاء، علی الأوّل أمّ کلثوم، و هی تنادی: وا أخاه! وا سیّداه! وا محمّداه! وا علیّاه! و رأیت نسوة مهتکات، فجعلت أنظر إلیهنّ متأسّفا، فأقبلت جاریة علی بعیر بغیر وطاء و لا غطاء علیها برقع خزّ، و هی تنادی: یا أخی! یا خالی! یا أبی! یا جدّی! یا جدّتی! وا محمّداه! وا علیّاه! وا حسیناه! وا عبّاساه! هلکت عصابة محمّد المصطفی علی یدی أبی سفیان و عتبة.
قال سهل: فجعلت أنظر إلیها، فصاحت بی صیحة عظیمة، و قالت: ویلک یا شیخ! أما تستحی من اللّه تتصفّح وجوه بنات رسول اللّه؟ فقلت: و اللّه یا مولاتی ما نظرت
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «قال سهل»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «رأس الحسین علیه السّلام»].
(3)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «من هذه الملعونة»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و سقط»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة: «و هلکت الملعونة» و فی الأسرار: «و هلکت العجوز»].
(6- 6) [فی المطبوع: «لأن تکردسوا فیه و إجازه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 374
إلیکم إلّا نظر حزن و أنا مولی من موالیکم. فقالت: من أنت؟ فقلت: أنا سهل بن سعد قد رأیت جدّک رسول اللّه، من أنت رحمک اللّه؟ قالت: أنا سکینة بنت الحسین. ثمّ التفتّ، فرأیت زین العابدین، فبکیت، و قلت: یا مولای! أنا من شیعتکم و قد استمنیت أن أکون أوّل قتیل قتل بین یدی أبیک، هل من حاجة؟ فقالت: معک شی‌ء من المال؟ قلت: نعم، ألف دینار و ألف درهم. فقالت: ادفع منها شیئا إلی حامل الرّأس وسله أن یبعد الرّأس من بین یدی الحرم، فتشتغل النّاس بالنّظر إلیه عن حرم رسول اللّه، و أن یحملنا فی طریق قلیل النّظّارة، فقد أوذینا من أوغاد النّاس.
قال سهل: ففعلت ذلک بالقائد، فأمر فی جواب سؤالی أن یحمل الرّؤوس علی الرّماح فی أوساط المحامل بغیا منه و کفرا، و سلک بهم بین النّظّارة، و أقبل علیّ بن الحسین علیه السّلام و هو مقیّد علی بعیر بغیر وطاء و لا غطاء، قد نهکته العلّة، فلمّا نظر إلی النّاس و اجتماعهم بکی بکاء شدیدا، و جعل یقول:
أقاد ذلیلا فی دمشق کأنّنی من الزّنج عبد غاب عنه نصیره
و جدّی رسول اللّه فی کلّ مشهد و شیخی أمیر المؤمنین وزیره
فیالیت لم أنظر دمشق و لم أکن یرانی یزید فی البلاد أسیره
قال سهل: و نظرت إلی روشن هناک علیه خمس نسوة بینهنّ عجوز محدودبة، لها من العمر ثمانون سنة فلمّا صار الرّأس بإزاء الرّوشن و ثبت العجوز و أخذت حجرا، فضربت به رأس الحسین. فقلت: اللّهمّ أهلکها یا ربّ، و أهلک من معها.
فما استتمّ کلامی حتّی سقط بهنّ الرّوشن، فهلکت و هلک من فیه و هلکت تحته خلق کثیر.
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 269
و روی صاحب المناقب بإسناده عن زید، عن آبائه: أنّ سهل بن سعد قال: «1» خرجت «2»
__________________________________________________
(1)- [فی اللّواعج مکانه: «و عن سهل بن سعد أنّه قال: ...»].
(2)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه مکانه: «قال سهل: خرجت ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 375
إلی بیت المقدس حتّی توسّطت الشّام، «1» فإذا أنا بمدینة مطّردة الأنهار کثیرة الأشجار قد علّقوا السّتور و الحجب و الدّیباج، و هم فرحون مستبشرون، و عندهم نساء یلعبن بالدّفوف و الطّبول، فقلت فی نفسی: لا نری «2» لأهل الشّام عیدا لا نعرفه نحن! فرأیت قوما یتحدّثون.
فقلت: یا قوم! لکم بالشّام عید لا نعرفه نحن؟ قالوا: یا شیخ! نراک أعرابیّا «3». فقلت:
أنا سهل بن سعد قد رأیت محمّدا صلّی اللّه علیه و اله. قالوا: یا سهل! ما أعجبک السّماء لا تمطر «4» دما و الأرض لا تنخسف «5» بأهلها؟ «1» قلت: و لم ذاک؟ قالوا: هذا رأس «6» الحسین علیه السّلام «6» عترة محمّد صلّی اللّه علیه و اله یهدی من أرض العراق. فقلت: وا عجباه یهدی رأس الحسین علیه السّلام و النّاس یفرحون؟ قلت: من أیّ باب یدخل؟ فأشاروا إلی «7» باب یقال له «7» باب ساعات «8».
قال: فبینا «9» أنا کذلک، حتّی «10» رأیت الرّایات یتلو بعضها بعضا، فإذا نحن بفارس بیده لواء منزوع السّنان، علیه رأس من أشبه النّاس وجها برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، «11» فإذا أنا من ورائه رأیت «11» نسوة علی جمال بغیر وطاء، فدنوت من اولاهم «12» فقلت: یا جاریة! من أنت؟ فقالت: أنا سکینة بنت الحسین. فقلت لها: ألک حاجة إلیّ؟ فأنا سهل بن سعد ممّن رأی جدّک و سمعت «13» حدیثه. قالت: یا سهل «14»! قل لصاحب هذا الرّأس أن
__________________________________________________
(1- 1) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فی یوم ورود الأساری، إلی أن قال»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «لا تری» و فی اللّواعج: «تری» و فی وسیلة الدّارین: «إنّی لا أری»].
(3)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «أعرابیّا غریبا» و فی اللّواعج: «غریبا»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «لا تقطر»].
(5)- [اللّواعج: «لا تخسف»].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [فی الدّمعة السّاکبة: «باب لها یقال» و لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(8)- [فی العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و اللّواعج و وسیلة الدّارین:
«باب السّاعات»].
(9)- [فی الدّمعة السّاکبة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فبینما»].
(10)- [وسیلة الدّارین: «و إذ»].
(11- 11) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و رأیت»].
(12)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «أولاهنّ» و فی اللّواعج: «أوّلهنّ» و فی وسیلة الدّارین: «أولادهم»].
(13)- [فی الأسرار و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و تسمع»].
(14)- [فی المطبوع: «یا سعد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 376
یقدّم الرّأس أمامنا حتّی یشتغل النّاس بالنّظر إلیه، و لا ینظروا إلی حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
قال سهل «1»: «2» فدنوت من «2» صاحب الرّأس فقلت له: هل لک أن تقضی حاجتی و تأخذ منّی أربعمائة دینار «3»؟ قال: ما هی؟ قلت: تقدّم الرّأس «4» أمام الحرم. ففعل ذلک فدفعت إلیه ما وعدته «5». «6»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «من»].
(3)- [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(5)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «و فی التّبر المذاب: فقلت لها: هل لک من حاجة أخری؟ قالت: نعم، ادفع إلینا شیئا من الثّیاب نستر به أبداننا. فدفعت إلیها عمامتی و دفعت إلی کلّ واحدة منهنّ قطعة من ثیابی»].
(6)- در بعضی از کتب معتبره روایت کرده‌اند که سهل بن سعد گفت: من در سفری وارد دمشق شدم.
شهری دیدم در نهایت معموری با اشجار و انهار بسیار و قصور رفیعه و منازل بی‌شمار. دیدم که بازارها را آیین بسته‌اند و پرده‌ها آویخته‌اند. مردم زینت بسیار کرده‌اند و دف و نقاره و انواع سازها می‌نوازند. با خود گفتم: «مگر امروز عید ایشان است؟!» تا آن‌که از جمعی پرسیدم: «مگر در شام عیدی هست که نزد ما معروف نیست؟»
گفتند: «ای شیخ! مگر تو در این شهر غریبی؟»
گفتم: «من سهل بن سعدم و به خدمت حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلّم رسیده‌ام.»
گفتند: «ای سهل! ما تعجب داریم که چرا خون از آسمان نمی‌بارد و چرا زمین سرنگون نمی‌شود؟»
گفتم: «چرا؟»
گفتند: «این فرح و شادی برای آن است که سر مبارک حسین بن علی علیه السّلام را از عراق برای یزید به هدیه آورده‌اند.»
گفتم: «سبحان اللّه! سر امام حسین را می‌آورند و مردم شادی می‌کنند؟!»
پرسیدم که: «از کدام دروازه داخل می‌کنند؟»
گفتند: «از دروازه ساعات.»
من به سوی آن دروازه شتافتم. چون به نزدیک دروازه رسیدم، دیدم که رایات کفر و ضلالت از پی یکدیگر می‌آمدند. ناگاه دیدم که سواری می‌آید و نیزه‌ای در دست دارد و سری را بر آن نیزه نصب کرده است که شبیه‌ترین مردم است به رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. پس دیدم که زنان و کودکان بسیار بر شتران برهنه سوار کرده‌اند و می‌آوردند. پس من رفتم به نزدیک یکی از ایشان و پرسیدم: «تو کیستی؟»
گفت: «منم سکینه، دختر امام حسین.»
گفتم: «من از صحابه جد شمایم. اگر خدمتی داری به من بفرما.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 377
المجلسی، البحار، 45/ 127- 128- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 427- 428؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 84- 85؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 495؛ القمی، نفس المهموم،/ 430- 431؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 143- 144، 145؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 408- 409؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 381- 382؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 220- 221
أقول: و فی روایة أخری: فلمّا وصلوا إلی ذلک الرّوشن «1» وجدوا فیه عجوزا ملعونة یقال لها: أمّ هجام، و معها جواریها، فلمّا رأت رأس الحسین علیه السّلام و هو علی قناة طویلة، و شیبته مخضوبة بالدّماء قالت: ما هذا الرّأس المتقدّم؟ و ما هذه الرّؤوس الّتی خلفه؟
فقالوا لها: هذا رأس الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، و هذه رؤوس أصحابه.
ففرحت فرحا عظیما، و قالت لجواریها: ناولونی حجرا لأضرب رأس الحسین، فإنّ أباه قتل أبی و بعلی.
فناولها بعض الجواری حجرا، فضربت به وجه الحسین علیه السّلام فأدمته، و سال الدّم علی شیبته، فالتفتت إلیه أمّ کلثوم، فرأت الدّم سائلا علی وجهه و شیبته، فلطمت وجهها، و شقّت أزیاقها، و نادت: وا غوثاه! وا مصیبتاه! وا محمّداه! وا علیّاه! وا حسناه! وا حسیناه.
__________________________________________________
- سکینه گفت: «بگو به این بدبختی که سر پدر بزرگوارم را دارد، از میان ما بیرون رود. و سر را پیش‌تر برد که مردم مشغول شوند به نظاره آن سر منور و دیده از ما بردارند و به حرمت رسول خدا این‌قدر بی‌حرمتی روا ندارند.»
سهل گفت: من رفتم به نزد آن ملعون که سر آن سرور را داشت. گفتم: «آیا ممکن است که حاجت مرا برآوری و چهارصد دینار طلا از من بگیری؟»
گفت: «حاجت تو چیست؟»
گفتم: «حاجت من آن است که این سر را از میان زنان بیرون بری و پیش روی ایشان بروی.»
آن زر را از من گرفت و حاجت مرا روا کرد.
به روایت ابن شهر آشوب، چون خواست که زر را صرف کند، هریک سنگ سیاه شده بود و بر یک جانبش نوشته بود: وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ. و بر جانب دیگر: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
مجلسی، جلاء العیون،/ 729- 730
(1)- [راجع إلی مقتل أبی مخنف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 378
ثمّ غشی علیها، فلمّا أفاقت قالت: من فعل هذا الفعل بأخی و نور عینی؟ فقیل لها:
هذه العجوز. فقالت: اللّهمّ اهجم علیها قصرها، و أحرقها بنار الدّنیا قبل نار الآخرة.
قال: فو اللّه ما استتمّ کلامها إلّا و سقط علیها قصرها، و أضرمت النّار فیه، فماتوا توّا و احترقوا من ساعتهم لا رحمهم اللّه تعالی. «1»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 83- 84
__________________________________________________
(1)- صاحب مناقب به اسناد خویش از سهل بن سعد ساعدی حدیث می‌کند که گفت: به حاجتی سفر بیت المقدس کردم و از آن‌جا به شهر شام درآمدم. شهری دیدم با غزارت میاه 1 و خضارت گیاه 2 و اشجار درهم رفته و بساتین پذیرفته. کوی و بازار را آسمانه 3 و جدار به دیباهای زرتار 4 و پرده‌های زرنگار محفوف و ملفوف 5 و زنان مغنیه بی‌پرده به نواختن طبول 6 و دفوف مشغول. مرا شگفت آمد که این فرحت و سرور چیست؟ مردم چرا چندین شاد و شادی خواره‌اند؟ مردی را گفتم: «مگر اهل شام را امروز عیدی است که تاکنون ما را آگهی نرسیده و ندانسته‌ایم؟»
گفتند: «ای شیخ! مگر تو مردی اعرابی بوده و از اقصای 7 بادیه رسیده‌ای؟»
گفتم: «لا و اللّه من سهل بن سعد ساعدی صاحب رسول خدایم.»
قالوا: یا سهل؟ ما أعجبک السّماء لا تمطر دما و الأرض لا تنخسف بأهلها!
گفتند: «ای سهل! تو را شگفتی درنمی‌برد که آسمان خون نمی‌بارد و زمین اهلش را خسف 8 نمی‌کند؟»
گفتم: «از برای چه؟»
گفتند: «امروز سر حسین بن علی بن ابیطالب را از ارض عراق به درگاه یزید هدیه می‌آورند.»
گفتم: «وا عجبا! سر حسین را به نزد یزید هدیه می‌برند و مردم شاد و فرحان می‌گردند؟! از کدام دروازه داخل می‌نمایند؟»
به دروازه ساعات اشارت کردند. در این سخن بودیم که رایات فراوان پدیدار شد و سرهای شهدا را بر سنان نیزه‌ها نصب داده از پی یکدیگر حمل می‌دادند و سر حسین علیه السّلام را که شبیه‌ترین خلق با رسول خدای بود، بر فراز رایتی منصوب کرده بودند و از قفای آن رایت، دختری بر شتری بی‌وطا و محمل سوار بود. من به نزدیک او شتافتم و گفتم: «کیستی؟»
گفت: «من، سکینه دختر حسینم.»
عرض کردم: «من سهل بن سعد از اصحاب جد توام. اگر درخور 9 من خدمتی است، فرمان کن تا فرمان‌پذیر شوم.»
فرمود: «اگر توانی، حامل این سر مبارک را بگوی تا این سر را دورتر از ما حمل دهد تا مردمان به نظاره آن سر مطهر پردازند و کمتر به حرم رسول خدای نظر اندازند.»
سهل می‌گوید: حامل آن سر مبارک را گفتم: «توانی در بهای اسعاف حاجت من چهل دینار زر سرخ از من مأخوذ داری؟»
گفت: «حاجت چیست؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 379
__________________________________________________
- گفتم: «این سر مبارک را از پیش روی حرم لختی دورتر حمل می‌ده.»
این سخن را از من بپذیرفت، زر بگرفت و پیش‌تر شتافت.
سهل بن سعد گوید: گاهی‌که سر مبارک حسین علیه السّلام را در شهر دمشق حمل می‌دادند، پنج تن از زنان شام را نگریستم که از برای تماشا بر دریچه کوشکی 10 بلند برآمده بودند و در میان ایشان پیرزنی فرتوت و محدوبة الظهر 11 بود. چون سر حسین علیه السّلام را از برابر آن دریچه در می‌گذرانیدند، آن عجوز با پشت خمیده برخاست و سنگی به دست کرده بر آن سر همایون افکند؛ چنان‌که به ثنایای مبارکش آمد. چون این بدیدم، از آن ملعونه دست برداشتم و گفتم:
«اللّهمّ! أهلکها و أهلکهنّ معها بحقّ محمّد و آله صلّی اللّه علیه و آله أجمعین».
هنوز این کلام را تمام نیاورده بودم که آن دریچه فرود آمد و آن ملعونه و آنان‌که با وی بودند، به زیر سنگ و خاک هلاک شدند.
(1). غزارت: کثرت، بسیاری. میاه: آب‌ها.
(2). خضارت: خرمی.
(3). آسمانه: سقف.
(4). پارچه‌های ابریشمی طلاباف.
(5). ملفوف: پیچیده.
(6). مغنیه: زن آوازه‌خوان. طبول، جمع طبل.
(7). اقصا: دورترین.
(8). خسف: فرو بردن زمین.
(9). درخور: لایق، مناسب.
(10). کوشک (به سکون شین): قصر، بنای بلند.
(11). محدوبة الظهر: پشت خمیده.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 119- 121
از سهل بن سعید مروی است که چون رئوس شهدا و اسرا را به دمشق وارد کردند من نیز حضور داشتم 1. [...]
آن‌گاه عرض کردم: «ای مولای من! اگر حاجتی باشد بفرمای.»
فرمود: «آری، هل معک شی‌ء من الدّراهم؟ آیا تو را از درهم چیزی موجود است؟»
عرض کردم: «هزار دینار و هزار درهم با من است.»
فقال: «خذ شیئا من ذلک و ارفعه إلی الّذی یحمل رأس أبی، و قل له أن یتعبّد عن النّساء لیشتغل النّاس بالنّظر إلیه عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. از این درهم و دینار چیزی برگیر و به این کس که حامل رأس مبارک پدرم هست بده؛ و با او گوی این سر را از زنها دور بگرداند تا مردان به نظاره به آن سر مبارک از حرم رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله مشغول شوند.»
سهل می‌گوید: این کار چنان کردم و به حضرتش مراجعت نمودم؛ و تفصیل را به عرض رسانیدم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 380
__________________________________________________
- «فقال لی: جزاک اللّه خیرا و حشرک اللّه معنا یوم القیامة فی زمرتنا».
فرمود: «خدایت پاداش نیک و در قیامت با ما و در زمره ما محشور فرماید.»
و از آن پس علی بن الحسین علیهما السّلام این شعر انشاء فرمود:
أقاد ذلیلا فی دمشق کأنّنی من الزّنج عبد غاب عنه نصیر
و جدّی رسول اللّه فی کلّ مشهد و شیخی أمیر المؤمنین أمیر
فیالیت أمّی لم تلدنی و لم أکن یرانی یزید فی البلاد أسیر 2
و در بعضی کتب در جای امیره، وزیره، و بدل فیا لیت أمّی لم تلدنی (فیالیت لم أنظر دمشق و لم أکن) مسطور و مرقوم است، چنان‌که در منتخب نیز به این صورت مسطور و مرقوم و در بعضی نسخ نصیر و امیر و اسیر بدون هاء در آخر مرقوم است- و در مقتل منسوب به ابی مخنف مذکور است، که از آن پس اهل بیت را به باب الساعات 3 آوردند؛ و در آن‌جا سه ساعت بازداشتند تا از یزید چه فرمان رسد.
سهل می‌گوید: در آن هنگام که سر مبارک امام حسین علیه السّلام را در شهر دمشق حمل می‌دادند، پنج تن زن بر دریچه کوشکی بلند که از یزید لعنه اللّه تعالی بود به تماشا نگران دیدم، و در میان ایشان زنی فرتوت که محدوبة الظهر 4 بود؛ و هشتاد سال روزگار سپرده جای داشت، چون سر مبارک از برابر آن دریچه بگذشت آن فرتوت برجست و سنگی برگرفت و بر آن سر مبارک افکند.
سهل می‌گوید: چون علی بن الحسین علیه السّلام آن کردار عجوز را نگران گشت «قال: اللّهمّ عجّل بهلاکها و هلاک من معها».
عرض کرد: «بار خدایا! این عجوز را و آن کسان که با وی هستند به زودی هلاک فرمای.»
هنوز دعای آن حضرت به پایان نرسیده بود که آن دریچه و روشن فرود آمد و آن جماعت به زیر افتادند و به جمله هلاک شدند و در زیر آن نیز جمعی کثیر تباه شدند.
و در پاره‌ای نسخ مقتل مزبور از سهل مذکور است؛ که آن عجوزه ملعونه سنگی برگرفت؛ و بر ثنایای مبارک حسین علیه السّلام بیفکند؛ و چون من نگران کردار آن ملعونه شدم؛ گفتم: «خدایا! هلاک فرمای او را؛ و آنان‌که با او هستند؛ به حقّ محمّد و آله.»
و هنوز کلام من اختتام نیافته بود که روشن بیفتادا، و آن ملعونه و آنان‌که با او بودند به هلاکت رسیدند.
و این روایت بعید است؛ و هم‌چنین نفرین نمودن علی بن الحسین به جهر و آشکارا بطوری‌که گوشزد سهل گردد نیز بعید است؛ چه در موارد این سفر این‌گونه افعال از آن حضرت معهود نیست؛ چنان‌که از این پیش نیز اشارت شد که علی بن الحسین علیهما السّلام در طی طریق شام با احدی به یک کلمه متکلم نگشت تا به دمشق رسید.
و روایت ابی اسحاق الاسفراینی در کتاب نور العین غریب‌تر می‌نماید؛ بلکه می‌گوید: در میان سبایا با من همان طفل فرمود: «کیستی؟»
عرض کردم: «سهل شهرزوری.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 381
أقول: قد ذکر صاحب الکامل البهائیّ خبر سهل بن سعد بنحو أخصر و فیه:
و رأیت «1» الرّؤوس علی الرّماح و یقدمهم رأس عبّاس بن علیّ علیهما السّلام «2» و رأس الإمام علیه السّلام کان وراء الرّؤوس أمام المخدّرات، و للرّأس الشّریف مهابة عظیمة، و یشرق منه النّور بلحیة مدوّرة، قد خالطها الشّیب و قد خضبت بالوسمة، أدعج العینین، أزج الحاجبین، واضح الجبین، أقنی الأنف، متبسّما إلی السّماء، شاخصا ببصره إلی نحو الأفق و الرّیح
__________________________________________________
- فرمود: «به کجا می‌شوی؟»
عرض کردم: «به اقامت حج می‌روم، و زیارت رسول خدای را آهنگ دارم.»
فرمود: «چون به قبر جد ما رسول خدای وصول یافتی از ما سلام برسان، و از حالت معروض دار.»
عرض کردم: «منّت پذیرم.» و عرض کردم: «حاجتی دیگر باشد؟»
فرمود: «اگر از درهم چیزی داری به حامل این رأس شریف بده و به او بگوی این سر را در پیش‌روی ما باز دارد؛ تا مردمان به سبب دیدار آن از نظاره به ما مشغول شوند.»
و آن فقره عجوز و پنج تن زن در فراز روشن را و نفرین نمودن را به حضرت امّ کلثوم نسبت می‌دهند.
(1). [به دلیل آن‌که در احوالات سید الشهدا علیه السّلام ذکر شده است تکرار نمی‌شود].
(2). در دمشق به حال خواری و ذلت کشیده می‌شوم گویا من بنده زنگباری هستم که یاور و ناصر از او غایب شده باشد (که مورد تعرض و اهانت همه واقع می‌شود) با این‌که جدّ من پیغمبر است و آقایم امیر المؤمنین علی، کاش مادر مرا نزاییده بود و یزید مرا در بلاد اسیر ندیده بود.
(3). باب الساعات: یکی از دروازه‌های دمشق بوده و بر آن ساعتی نصب شده بود و به این مناسبت به این عنوان نامیده شده بود.
(4). محدوبة الظهر: زنی که پشت او خمیده باشد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 171- 174
و از خصوصیات سر مقدس ابی الفضل آن است که قمقام روایت کرده از کامل بهایی که سهل گفت:
وارد دمشق شدم و اطلاع یافتم بر ورود یافتن سرهای شهدا و اسیران آل محمّد. پس به صحرا شدم. از کثرت خلق و شیهه اسبان و طبل و کوس رستخیزی دیدم. بایستادم تا فرارسیدند. دیدم که سران را بر نیزه‌ها کرده‌اند و اول سر ابی الفضل عباس بن علی بود. نظر کردم. پنداشتم خنده می‌کند و رأس مطهر حضرت سید الشهدا را در پی جمله سرها می‌آوردند و در عقب مخدرات می‌آمدند. سر حسین را دیدم با شکوهی تمام و نوری عظیم از وی تابان؛ «بلحیة مدوّرة قد خالطها الشّیب و قد خضبت بالوسمة أدعج العینین أزج الحاجبین واضح الجبین أقنی الأنف متبسّما إلی السّماء شاخصا ببصره إلی نحو الأفق و الرّیح تلعب بلحیته یمینا و شمالا کأنّه أمیر المؤمنین علیه السّلام» و امّ کلثوم چادری کهنه در سر گرفته و روی بربسته بود.
در مدینة المعاجز، سید بحرینی و غیر آن روایتی آورده‌اند در کیفیت حمل سر مطهر ابی عبد اللّه علیه السّلام و جسارت نمی‌کنم به تحریر آن.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 489- 490
(1)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین مکانه: «عن الکامل البهائی، قال سهل بن سعد: رأیت ...»].
(2)- [أضاف فی المعالی و وسیلة الدّارین: «فنظرت إلیه کأنّه یضحک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 382
تلعب بلحیته «1» یمینا و شمالا کأنّه أمیر المؤمنین. «2»
القمی، نفس المهموم،/ 431- 432- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 141؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 380
و عن أبی مخنف، قال: قال سهل: [...] و قیل: سقط الرّأس المبارک هناک فبنوا مسجدا هناک سمّی بمسجد السّقط، فلمّا رأی علیّ بن الحسین ذلک دعا علیها، و قال:
اللّهمّ عجّل بهلاکها و هلاک من معها. فما استتمّ دعاءه حتّی سقط الرّوشن، فسقطن بأجمعهنّ، فهلکن و هلک تحته خلق کثیر.
و فی روایة أخری: أنّ الملعونة اسمها أمّ هجام، فلمّا رأت رأس الحسین علیه السّلام و هو علی رمح طویل و شیبته مخضوبة بالدّماء، قالت: لمن هذا الرّأس المتقدّم؟ و ما هذه الرّؤوس الّتی خلفه؟ فقالوا لها: هذا رأس الحسین علیه السّلام و هذه رؤوس أصحابه. ففرحت فرحا عظیما، و قالت: ناولونی حجرا لأضرب به رأس الحسین علیه السّلام فإنّ أباه قتل أبی و بعلی.
فناولوها حجرا، فضربت به وجه الحسین، و قیل: ضربت به ثنایا الحسین علیه السّلام فأدمته، و سال الدّم علی شیبته، فالتفتت إلیه أمّ کلثوم، فرأت الدّم سائلا علی وجهه، و شیبته، فلطمت وجهها، و شقّت أزیاقها، و نادت: وا غوثاه! وا مصیبتاه! وا محمّداه! وا علیّاه! وا حسناه! وا حسیناه!
ثمّ غشی علیها. فلمّا أفاقت قالت: من فعل هذا بأخی و نور عینی؟ فقیل لها: هذه العجوز. فقالت: اللّهمّ اهجم علیها قصرها، و أحرقها بنار الدّنیا قبل نار الآخرة.
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «بلحیته شریفة»].
(2)- می‌گویم: صاحب کامل بهایی خبر سهل بن سعد را مختصرتر بیان کرده و در ضمن آن گفته است که سرها را بالای نیزه دیدم و جلو آن‌ها سر عباس بن علی علیه السّلام بود. سر امام دنبال همه و جلو مخدرات حرم بود. هیبت عظیمی داشت و نور از آن می‌درخشید. ریش مدوری که موهای سپید در آن بود و با وسمه خضاب شده بود، در آن جلب نظر می‌کرد. چشمانی درشت و سیاه و ابروانی پیوسته داشت. پیشانی بلند و بینی کشیده داشت. لبخندی سوی آسمان می‌زد و چشم به افق دوخته بود و باد، ریش او را به راست و چپ می‌برد و گویا امیر المؤمنین بود.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 205
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 383
قال: فو اللّه ما استتمّ کلامها إلّا و سقط علیها و أضرمت النّیران فیها، فماتوا و احترقوا من ساعتهم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 142- 143
فی البحار: عن سهل بن سعد قال: خرجت إلی بیت المقدس حتّی توسّطت الشّام، فإذا أنا بمدینة مطرّدة الأنهار، کثیرة الأشجار، و قد علّقوا السّتور و الحجب و [...]
و فی المعدن: قلت: یا جاریة! من أنت؟ فقالت: أنا سکینة بنت الحسین. فقلت لها:
هل لک من حاجة؟ قالت: نعم، ادفع لنا شیئا من الثّیاب نستر به أبداننا. فدفعت إلیها عمامتی، و دفعت إلی کلّ واحدة منهنّ قطعة من ثیابی. انتهی.
و عن أبی مخنف: قال سهل: و أمر یزید علیه السّلام بمائة و عشرین رایة و أمرهم أن یستقبلوا رأس الحسین، فاقبلت الرّایات و من تحتها التّکبیر و التّهلیل.
و یکبّرون بأن قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
و دخل النّاس من باب الخیزران، فدخلت فی جملتهم، و إذا قد أقبل ثمانیة عشر رأسا، و رأس الحسین علیه السّلام بید شمر (لعنه اللّه) و إذا السّبایا علی المطایا بغیر وطاء.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 143، 144
و ذکر المحدّث المعاصر فی نفس المهموم و صاحب القمقام «1» فیه خبر سهل بن سعد بنحو آخر، قالا و اللّفظ للقمقام: قال: کنت واقفا متحیّرا إذا بالرّؤوس قد أقبلت علی الرّماح یقدمها رأس العبّاس بن علیّ، فنظرت إلیه، فإذا رأسه کالمتبسّم، و رأس الإمام کان وراء الرّؤوس فیه مهابة عظیمة، و یسطع منه النّور بلحیة مدوّرة، قد خالطها الشّیب و قد خضبت بالوسمة، أدعج العینین، أزج الحاجبین، واضح الجبین، أقنی الأنف، متبسّما إلی السّماء، شاخصا ببصره إلی نحو الأفق، و الرّیح تلعب بلحیته یمینا و شمالا، کأنّه أمیر المؤمنین علیه السّلام، و الرّمح بید رجل اسمه عمرو بن منذر، و رأیت أمّ کلثوم بلباس خلق و علیها
__________________________________________________
(1)- نفس المهموم ص 431، القمقام 2/ 556.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 384
أرث ثیابها، و علیها برقع تستر به وجهها، و رأیت علیّ بن الحسین و سائر أهل البیت فی حالة أیّة حالة، فتقدّمت و سلّمت علیهم، فقالوا: إن کنت تقدر أن تستدعی منهم أن یقدموا رأس الحسین عنّا، فقد خزینا من کثرة النّظر إلینا، فجئت إلی حامل الرّأس، و أعطیته مائة دینار أن یقدم الرّأس عنهم، فأخذ الدّراهم و قدم الرّأس عنهم. انتهی.
و قد نسب الفاضلان ما نسب إلی سهل السّاعدیّ إلی الکامل البهائیّ، و لیس فی النّسخة الموجودة عندنا من الکامل شی‌ء من ذلک، و لعلّه اشتبه علیهما الکامل لابن الأثیر بالکامل البهائیّ، و لیس کامل التّواریخ عندنا لننظر فیه، و إنّما نقلناه اعتمادا علیهما مع ما فیه من الرّوایات و الغرائب. فتفطن.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 409- 410
و فی بعض المقاتل زیادة فی حدیث سهل السّاعدیّ قال: بینما یطوفون بالرّأس فی شوارع الشّام، فإذا بغرفة و روشن فیها خمس نسوة و بینهنّ عجوز محدودبة الظّهر، فلمّا حاذی الرّأس الرّوشن أخذت العجوز حجرا و رمت إلی الرّأس الشّریف، فأصاب ثنایاه علیه السّلام، فلمّا رأیت ذلک أوجع قلبی، فرفعت یدی إلی السّماء و قلت: اللّهمّ أهلکها و أهلکهنّ معها بحقّ محمّد و آله. فما استتمّ دعائی حتّی سقط الرّوشن بمن فیه، فهلکت تلک النّسوة و هلک تحته خلق کثیر. قال: فقلت: یا لک من دعوة ما أسرع إجابتها.
و فی روایة: فلمّا رأی علیّ بن الحسین علیه السّلام فعل العجوز دعا، فسقط الرّوشن، فهلکت و من معها.
و سیجی‌ء ذکر ما فی الکامل البهائیّ ممّا یناسب المقام، و ینقل بتمامه؛ لأنّ فیه الفائدة و الإفادة، قال قدّس سرّه:
(تنبیه):
أولاد قاتلی الحسین علیه السّلام مشهورون فی أرض الشّام إلی الیوم، و هو- علی ما صرّح به- سنة خمس و ستّین و ستّمائة، و هم یکرمون و یحترمون کاحترام السّادة عند الشّیعة، و منهم من یسمّی:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 385
«بنو السّراویل» و هم الّذین أخذ جدّهم سراویل الحسین علیه السّلام.
«بنو السّراج» و هم الّذین أسرجوا خیولهم و داسوا صدر الحسین علیه السّلام حتّی کسروا أضلاعه. قال: و حملوا الخیول بمصر و أخذوا نعلها و علقوها علی باب دورهم، و هذه العادة باقیة عندهم إلی الآن.
«بنو السّنان» و هم الّذین نصب جدّهم علی الرّمح و السّنان رأس الحسین علیه السّلام.
«بنو الملح» و هم من أولاد من طرح و ذر الملح علی رأس الحسین.
«بنو الطّست» و هم من أولاد من وضع الرّأس علی الطّست و أتی به إلی یزید.
«بنو القضیب» و هم أولاد من أتی بالقضیب إلی یزید، و ضرب اللّعین به ثنایاه علیه السّلام.
«بنو الفروجیّ» و هم من أولاد من دار برأسه الشّریف فی فروج جیرون الشّام.
«بنو المکبریّ «1»» و هم من أولاد من سیر عقیب رأس الحسین و کبّر «2». انتهی.
و عن الکراجکیّ فی کتاب التّعجّب مثله، و قد مرّ جملة منه، و لم أر فی کتب التّواریخ و المقاتل ذر الملح علی الرّأس الشّریف، و هو ممّا تفرّد به رحمه اللّه.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 410- 411
و دنا سهل بن سعد السّاعدیّ من سکینة بنت الحسین و قال: ألک حاجة؟ فأمرته أن یدفع لحامل الرّأس شیئا، فیبعده عن النّساء لیشتغل النّاس بالنّظر إلیه.
ففعل سهل.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 448
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «بنو البکریّ»].
(2)- [فی المطبوع: «و بکر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 386

__________________________________________________
(1)- عمر بن منذر همدانی گوید: ام کلثوم را دیدم، چنان‌که پنداری فاطمه زهراست، چادر کهنه بر سر گرفته و روبندی بر روی بسته. من نزدیک رفتم و امام زین العابدین و عورات خاندان را سلام کردم. مرا گفتند: «ای مؤمن! اگر بتوانی، چیزی به این شخص ده که سر حسین دارد تا به پیش برد که از نظاره‌کنان ما را زحمت است.»
من صد درهم بدادم بدان لعین که سر داشت تا سر حسین علیه السّلام را پیش‌تر دارد و از عورات دور شود.
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 297
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 387

فرات قال: حدّثنی جعفر بن محمّد بن سعید الأحمسیّ معنعنا:
عن یحیی بن مساور، قال: أتی رجل من أهل الشّام إلی [ر، أ: علی] علیّ بن الحسین علیهما السّلام فقال له: أنت علیّ بن الحسین؟ قال: نعم. قال: أبوک قتل المؤمنین!
فبکی علیّ بن الحسین، قال: ثمّ مسح وجهه [و. ب] قال: ویلک و بما قطعت علی‌أبی أنّه قتل المؤمنین؟ قال: بقوله: إخواننا بغوا علینا، فقاتلناهم علی بغیهم.
قال: أما تقرأ القرآن؟ قال: إنّی أقرأ. قال: أما سمعت قوله [ر: قول اللّه]: وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً،* وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً،* وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً؟* قال: بلی.
قال: کان أخاهم فی عشیرتهم أو فی دینهم؟ قال: فی عشیرتهم. [ثمّ] قال: فرّجت عنّی فرّج اللّه عنک.
فرات الکوفی، التّفسیر،/ 192 رقم 248
عن یحیی بن المساور الهمدانیّ، عن أبیه: جاء رجل من أهل الشّام إلی علیّ بن الحسین علیه السّلام، فقال: أنت علیّ بن الحسین؟ قال: نعم. قال: أبوک «1» الّذی قتل المؤمنین؟
فبکی علیّ بن الحسین، ثمّ مسح عینیه «2»، فقال: ویلک کیف قطعت علی أبی «3» أنّه قتل المؤمنین؟ قال: قوله «4»: إخواننا قد بغوا علینا، فقاتلناهم علی بغیهم.
فقال: ویلک، أما تقرأ القرآن؟ قال: بلی.
قال: فقد قال اللّه: «5» وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً،* وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً،* فکانوا
__________________________________________________
(1)- [کنز الدّقائق: «جدّک»].
(2)- [فی البرهان،/ 25 و کنز الدّقائق: «عینه»].
(3)- [کنز الدّقائق: «جدّی»].
(4)- [لم یرد فی کنز الدّقائق].
(5)- [أضاف فی کنز الدّقائق: «و إلی عاد أخاهم هودا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 388
إخوانهم فی دینهم، أو «1» فی عشیرتهم؟ «2» قال له «2» الرّجل: لا بل فی عشیرتهم. قال: فهؤلاء إخوانهم فی عشیرتهم، و لیسوا إخوانهم فی دینهم. قال: فرّجت عنّی فرّج اللّه عنک «3».
العیّاشی، التّفسیر، 2/ 20 رقم 53- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 2/ 25، 224؛ الحویزی، نور الثّقلین، 2/ 51- 52؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 5/ 115- 116
و العیّاشیّ عن السّجّاد علیه السّلام أنّه قیل له: إنّ جدّک قال: إخواننا بغوا علینا فقاتلناهم علی بغیهم. فقال: ویلک أما تقرأ القرآن: وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً،* وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً،* وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً* فهم مثلهم، و کانوا إخوانهم فی عشیرتهم و لیسوا إخوانهم فی دینهم.
و فی روایة أخری قال: فأهلک اللّه عادا، و أنجی هودا، و أهلک اللّه ثمود و أنجی صالحا.
الفیض الکاشانی، الصّافی، 2/ 209
__________________________________________________
(1)- [کنز الدّقائق: «أو إخوانهم»].
(2- 2) [کنز الدّقائق: «فقال»].
(3)- [أضاف فی کنز الدّقائق: «و فی روایة أخری، قال: فأهلک اللّه عادا، و أنجی هودا، و أهلک ثمودا، و أنجی صالحا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 389

فرات قال: حدّثنی جعفر بن محمّد بن هشام معنعنا:
عن دیلم بن عمرو قال: إنّا لقیام بالشّام إذ جی‌ء بسبی آل محمّد [صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. ر] حتّی أقیموا علی الدّرج، إذ جاء شیخ من أهل الشّام فقال: الحمد للّه الّذی قتلکم و قطع قرن الفتنة.
فقال [له. أ، ب] علیّ بن الحسین [علیهما السّلام ر، ب]: أیّها الشّیخ! [انصت لی. أ، ر] فقد أنصت «1» لک حتّی أبدیت [ر، ب: ابدات] لی عمّا فی نفسک من العداوة، هل قرأت القرآن؟ قال: نعم. قال: هل وجدت لنا فیه حقّا خاصّة دون المسلمین؟ قال: لا. قال:
ما قرأت القرآن؟ قال: بلی، قد قرأت القرآن.
قال: فما قرأت الأنفال: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی؟ أتدرون من هم؟ قال: لا. قال: فإنّا نحن هم. قال: إنّکم لأنتم هم؟ قال: نعم. قال: فرفع الشّیخ یده [إلی السّماء. ب]، ثمّ قال: اللّهمّ إنّی أتوب إلیک من قتل آل محمّد و من عداوة آل محمّد.
فرات الکوفی، التّفسیر،/ 153- 154
حدّثنی محمّد بن عمارة، قال: ثنا إسماعیل بن أبان، قال: ثنا الصّباح بن یحیی المرّیّ، «2» عن السّدّی «3»، عن أبی الدّیلم «4» قال: لمّا جی‌ء بعلیّ بن الحسین (رضی اللّه عنهما) أسیرا «5» فأقیم علی درج دمشق، قام رجل من أهل الشّام، فقال: الحمد للّه الّذی قتلکم و استأصلکم «6» و قطع قرنی «7» الفتنة «6».
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «نصت»].
(2)- [من هنا حکاه فی جواهر العقدین].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی فضائل الخمسة].
(4)- [فی الدّرّ المنثور و روح المعانی مکانه: «أخرج ابن جریر، عن أبی الدّیلم ...»].
(5)- [زاد فی جواهر العقدین: «أی عقب مقتل أبیه الحسین رضی اللّه عنهما»].
(6- 6) [لم یرد فی الدّرّ المنثور و روح المعانی].
(7)- [جواهر العقدین: «قرن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 390
فقال له علیّ بن الحسین رضی اللّه عنه: أقرأت القرآن؟ قال: نعم. قال: أقرأت «1» آل حم؟
«2» قال: قرأت القرآن و لم أقرأ آل حم «2». قال: ما قرأت «3» قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟ قال: و إنّکم لأنتم هم؟ قال: نعم «4».
الطّبری، التّفسیر، 25/ 16- عنه: السّمهودی، جواهر العقدین،/ 318؛ السّیوطی، الدّرّ المنثور، 6/ 7؛ الآلوسی، روح المعانی، 25/ 31؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 1/ 309
حدّثنی محمّد بن عمارة الأسدیّ، قال: ثنا إسماعیل بن أبان، قال: ثنا الصّباح بن یحیی المزنیّ، عن السّدّیّ، عن أبی الدّیلم، قال: قال علیّ بن الحسین علیهما السّلام لرجل «5» من أهل الشّام: أقرأت القرآن؟ قال: نعم.
قال: أفما قرأت فی بنی إسرائیل وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ؟ قال: و إنّکم للقرابة «6» الّتی أمر اللّه جلّ ثناؤه أن یؤتی حقّه؟ قال: نعم.
الطّبری، التّفسیر، 15/ 53- عنه: السّیوطی، الدّرّ المنثور، 4/ 176؛ الآلوسی، روح المعانی، 15/ 62
__________________________________________________
(1)- [جواهر العقدین: «قرأت»].
(2- 2) [فی الدّرّ المنثور: «قال: لا» و فی روح المعانی: «قال: نعم»].
(3)- [فی الدّرّ المنثور: «أما قرأت»].
(4)- [أضاف فی روح المعانی: «و روی ذاذان عن علیّ کرّم اللّه تعالی وجهه، قال: فینا فی آل حم آیة لا یحفظ مودّتنا إلّا مؤمن. ثمّ قرأ هذه الآیة، و إلی هذا أشار الکمیت فی قوله:
وجدنا لکم فی آل حم آیة تأوّلها منّا تقی و معرب
و للّه تعالی درّ السّیّد عمر الهیتیّ أحد الأقارب المعاصرین حیث یقول:
بأیّة آیة یأتی یزید غداة صحائف الأعمال تتلی
و قام رسول ربّ العرش یتلو و قد صمّت جمیع الخلق قل لا
و الخطاب علی هذا القول لجمیع الأمّة لا للأنصار فقط، و إن ورد ما یوهم ذلک فإنّهم کلّهم مکلّفون بمودّة أهل البیت»].
(5)- [فی الدّرّ المنثور و روح المعانی مکانه: «و أخرج ابن جریر عن علیّ بن الحسین رضی اللّه عنه أنّه قال لرجل ...»].
(6)- [روح المعانی: «القرابة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 391
حدّثنی محمّد بن عمارة، قال: ثنا إسماعیل بن أبان، قال: ثنا الصّباح بن یحیی المزنیّ، عن السّدّیّ، عن ابن الدّیلمیّ قال: قال علیّ بن الحسین رضی اللّه عنه لرجل من أهل الشّام: أما قرأت فی الأنفال: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ الآیة. قال:
نعم. قال: فإنّکم لأنتم هم؟ قال: نعم.
الطّبری، التّفسیر، 10/ 5
حدّثنی محمّد بن عمارة، قال: ثنا إسماعیل بن أبان، قال: ثنا الصّباح بن یحیی المرّیّ، عن السّدّیّ «1»، عن أبی الدّیلم، قال: قال علیّ بن الحسین لرجل من أهل الشّام: أما قرأت فی الأحزاب: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً؟ قال: و لأنتم هم؟ قال: نعم.
الطّبری، التّفسیر، 22/ 7- عنه: الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 1/ 288
و إذا الشّیخ قد أقبل حتّی دنا منهم، و قال: الحمد للّه الّذی قتلکم و أهلککم و أراح الرّجال من سطوتکم، و أمکن أمیر المؤمنین منکم.
فقال له علیّ بن الحسین: یا شیخ! هل قرأت القرآن؟ فقال: نعم، قد قرأته.
قال: فعرفت هذه الآیة قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی «2»؟ قال الشیخ: قد قرأت ذلک. قال علیّ بن الحسین رضی اللّه عنه: فنحن القربی یا شیخ.
قال: فهل قرأت فی سورة بنی إسرائیل: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ «3»؟ قال الشّیخ: قد قرأت ذلک. فقال علیّ رضی اللّه عنه: نحن القربی یا شیخ! و لکن هل قرأت هذه الآیة وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی «4».
[قال الشّیخ: قد قرأت ذلک. قال علیّ «5»:] فنحن ذو القربی یا شیخ! و لکن هل قرأت
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی فضائل الخمسة].
(2)- سورة 42 الآیة 23.
(3)- سورة 17 الآیة 26.
(4)- سورة 8 الآیة 41. و وقع فی د: «فاعلموا» بدل «و اعلموا» خطا.
(5)- زدنا هذه العبارة مطابقة للسّیاق.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 392
هذه الآیة: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً «1»؟
قال الشّیخ: قد قرأت ذلک. قال علیّ «2»: فنحن أهل البیت الّذین خصصنا بآیة الطّهارة. قال: فبقی الشّیخ ساعة ساکتا نادما علی ما تکلّمه. ثمّ رفع رأسه إلی السّماء و قال: اللّهمّ! إنّی تائب إلیک ممّا تکلّمته و من بغض «3» هؤلاء القوم. اللّهمّ إنّی أبرأ إلیک من عدوّ محمّد و آل محمّد من الجنّ و الإنس.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 242- 243
حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن إسحاق رحمه اللّه، قال: حدّثنا عبد العزیز بن یحیی البصریّ، قال: أخبرنا محمّد بن زکریا، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن یزید، قال: حدّثنا أبو نعیم، قال: حدّثنی حاجب «4» عبید اللّه بن زیاد: [...] «5» فأقیموا علی درج المسجد حیث یقام السّبایا، و فیهم علیّ بن الحسین علیه السّلام و هو یومئذ فتی شابّ، فأتاهم شیخ من أشیاخ أهل الشّام، فقال لهم: الحمد للّه الّذی قتلکم و أهلککم و قطع قرن «6» الفتنة، فلم یألو «7» عن شتمهم.
فلمّا «8» انقضی کلامه «8» قال له علیّ بن الحسین علیه السّلام: أما قرأت کتاب اللّه عزّ و جلّ؟
قال: نعم. قال: أما قرأت هذه الآیة: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟ قال: بلی. قال: فنحن أولئک. ثمّ قال: أما قرأت: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ؟ قال: بلی.
قال: فنحن هم، «9» فهل قرأت هذه الآیة: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً؟ قال: بلی. قال: فنحن هم.
__________________________________________________
(1)- سورة 33 الآیة 33.
(2)- لیس فی د.
(3)- فی د: بغیض.
(4)- [فی نفس المهموم و وسیلة الدّارین مکانه: «عن حاجب ...»].
(5)- [من هنا حکاه فی روضة الواعظین].
(6)- [فی نفس المهموم و وسیلة الدّارین: «قرون»].
(7)- [فی البحار و نفس المهموم و العبرات: «فلم یأل» و فی وسیلة الدّارین: «فلم یبال»].
(8- 8) [وسیلة الدّارین: «انتهی کلام الشّامیّ»].
(9)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «قال:»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 393
فرفع الشّامیّ یده إلی السّماء «1»، ثمّ قال: اللّهمّ إنّی أتوب إلیک ثلاث مرّات، اللّهمّ إنّی أبرأ إلیک من عدوّ آل محمّد، و من قتلة أهل بیت محمّد. لقد قرأت القرآن، فما شعرت بهذا قبل الیوم. «2»
الصّدوق، الأمالی،/ 166- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 155؛ البحرانی، العوالم، 17/ 396؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 90؛ القمی، نفس المهموم،/ 433- 434؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 384؛ المحمودی، العبرات، 2/ 271- 272؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 164؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 495- 496
عن السّدّیّ قال: إنّ علیّ بن الحسین علیه السّلام قال لرجل من أهل الشّام حین بعث به علیه السّلام عبید اللّه بن زیاد إلی یزید بن معاویة: أقرأت القرآن؟ قال: نعم. قال: أما قرأت وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ؟ قال: و إنّکم ذو القربی الّذی أمر اللّه أن یؤتی حقّه؟ قال: نعم.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(2)- آن‌ها را بر پلکان مسجد که توقفگاه اسیران بود، باز داشتند. علی بن الحسین که جوانکی بود با آن‌ها بود. شیخی از شامیان آمد و گفت: «حمد خدا را که مردان شما را کشت و آشوب را خاموش کرد.»
و هرچه توانست به آن‌ها بد گفت. چون سخن خود تمام کرد، علی بن الحسین علیه السّلام به او فرمود: «تو قرآن نخوانده‌ای؟»
گفت: «چرا!»
گفت: «این آیه خواندی- شوری 23- بگو از شما مزدی نخواهم جز دوستی خویشان.»
گفت: «آری!»
فرمود: «ما آن‌هاییم.»
فرمود: «این آیه خواندی که بذی القربی حقش را بده؟»
گفت: «آری!»
فرمود: «ما آن‌هاییم.»
فرمود: «این آیه خواندی- احزاب- همانا خدا خواسته پلیدی را از شما خاندان ببرد و شما را بی‌نهایت پاکیزه کند؟»
گفت: «آری!»
فرمود: «ما آن‌هاییم.»
آن شامی دست به آسمان برداشت و گفت: «خدایا! من به درگاهت توبه کردم تا سه بار. خدایا! من به تو بیزارم از دشمن آل محمد و از قاتلان اهل بیت. من قرآن را خواندم و تاکنون متوجه این آیات نشدم.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 166
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 394
الطّبرسی، مجمع البیان، 6/ 411
و إذا شیخ أقبل حتّی إذا دنا منهم، قال: الحمد للّه الّذی قتلکم و أهلککم، و أراح العباد من رجالکم، و أمکن أمیر المؤمنین منکم. فقال له علیّ بن الحسین: یا شیخ! هل قرأت القرآن؟ قال: نعم! قال: هل قرأت هذه الآیة: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟ قال الشّیخ: قرأتها! قال: فنحن القربی یا شیخ! و هل قرأت هذه الآیة: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً؟ قال: نعم.
قال: فنحن أهل البیت الّذی خصصنا بآیة الطّهارة. فبقی الشّیخ ساکتا ساعة، نادما علی ما تکلّم به، ثمّ رفع رأسه إلی السّماء، فقال: اللّهمّ إنّی أتوب إلیک من بغض هؤلاء و إنّی أبرأ إلیک من عدوّ محمّد و آل محمّد من الجنّ و الإنس.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 61- 62
و عن دیلم بن عمر قال: کنت بالشّام حین «1» أتی بسبایا آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله، فأقیموا علی باب المسجد حیث تقام السّبایا، و فیهم علیّ بن الحسین، فأتاهم شیخ من أشیاخ أهل الشّام فقال:
الحمد للّه الّذی قتلکم، و أهلککم، و قطع قرون «2» الفتنة. فلم یأل عن «3» سبّهم و «3» شتمهم.
فلمّا انقضی کلامه، قال له علیّ بن الحسین علیه السّلام: إنّی قد أنصت لک حتّی فرغت من منطقک، و أظهرت ما فی نفسک من العداوة و البغضاء، فأنصت لی کما أنصت لک.
فقال له: هات.
قال علیّ علیه السّلام: «4» أما قرأت «4» کتاب اللّه عزّ و جلّ؟
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «حتّی»].
(2)- [العبرات: «قرن»].
(3- 3) [لم یرد فی البحار و العوالم و العبرات].
(4- 4) [العبرات: «أقرأت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 395
قال: نعم.
فقال علیه السّلام له: أما قرأت هذه الآیة قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی.
قال: بلی.
فقال علیه السّلام: نحن أولئک، فهل تجد لنا فی سورة بنی إسرائیل حقّا خاصّة دون المسلمین؟
فقال: لا.
فقال: أما قرأت هذه الآیة وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ؟
قال: نعم.
قال علیّ علیه السّلام: فنحن أولئک الّذین أمر اللّه نبیّه أن یؤتیهم حقّهم.
فقال الشّامیّ: إنّکم لأنتم هم؟
فقال علیّ علیه السّلام: نعم. فهل قرأت هذه الآیة وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی؟
فقال له الشّامیّ: بلی.
فقال علیّ علیه السّلام: فنحن ذو القربی، فهل تجد لنا فی سورة الأحزاب حقّا خاصّة دون المسلمین؟
فقال: لا.
قال علیّ بن الحسین علیه السّلام: أما قرأت هذه الآیة إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً؟
قال: فرفع الشّامیّ یده إلی السّماء، ثمّ قال:
اللّهمّ إنّی أتوب إلیک! ثلاث مرّات، اللّهمّ إنّی أتوب إلیک من عداوة آل محمّد، «1» و أبرأ إلیک ممّن «1» قتل أهل بیت محمّد، و لقد قرأت القرآن منذ دهر فما شعرت بها قبل الیوم.
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم و العبرات: «من»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 396
الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 33- 34- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 166؛ البحرانی، العوالم، 17/ 408؛ المحمودی، العبرات، 2/ 267
و بالإسناد [عن تفسیر الثّعلبیّ] قال: و أنبأنی عقیل بن محمّد، أخبرنی المعافی بن المبتلی، حدّثنا محمّد بن جریر، حدّثنی محمّد بن عمارة، حدّثنا إسماعیل بن أبان، حدّثنا الصّباح ابن یحیی المرّیّ، عن السّدّیّ، عن أبی الدّیلم، قال: لمّا جی‌ء «1» بعلیّ بن الحسین صلوات اللّه علیه، أسیرا، فأقیم علی درج دمشق، قام رجل من أهل الشّام فقال: الحمد للّه الّذی قتلکم و استأصلکم و قطع قرن الفتنة.
فقال له علیّ بن الحسین صلوات اللّه علیه: أقرأت القرآن؟ قال: نعم.
قال: قرأت آل «حم»؟ قال: نعم. قال: قرأت القرآن و لم أقرأ آل «حم». قال: قرأت قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟ قال: أ أنتم هم؟ قال: نعم. «2»
ابن البطریق، العمدة،/ 51- 52 رقم 46
__________________________________________________
(1)- و فی نسخة أخری: «أتی».
(2)- سدی روایت کرد عن ابی الدیلم که گفت: آنگه که حسین بن علی علیه السّلام را شهید کردند و زنان او را با حضرت علی بن الحسین علیه السّلام به اسیری به شام بردند، یکی از شامیان علیه اللعنه برخاست و گفت:
«الحمد للّه الّذی قتلکم و استأصلکم و قطع قرن الفتنة».
علی بن الحسین علیه السّلام گفت: «یا هذا! تو قرآن دانی؟»
گفت: «آری!»
گفت: «خوانده‌ای: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟!»
گفت: «آری!»
گفت: «این قربی ماییم که خدای دوستی ما را امر فرمود.»
ابو الفتوح رازی، تفسیر، 9/ 19
وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ فرمود: بدهید هر خویش را حقش.
مراد صله رحم است و بر و احسان کردن با خویشان، بعضی مفسران گفتند: «مراد قرابت رسول است.» و این اختیار اصحابان ماست.
و سدی روایت کرد از ابی دیلمی که علی بن الحسین مردی را گفت از اهل شام: «قرآن دانی؟»
گفت: «آری!»
گفت: «در بنی اسرائیل نخوانده‌ای وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ؟»
گفت: «و شما از آن قرابتید که خدا فرمود که حقی به ایشان دهید؟»
گفت: «آری.»
ابو الفتوح رازی، تفسیر، 6/ 307
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 397
و فی الأخبار: أنّهم لمّا أقیموا علی باب المسجد بدمشق فإذا شیخ قال: الحمد للّه الّذی‌قتلکم، و أراح البلاد من رجالکم.
فقال علیّ بن الحسین علیه السّلام: یا شیخ! هل قرأت القرآن؟ قال: نعم.
قال: هل تعرف هذه الآیة قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟ فنحن القربی. یا شیخ! هل قرأت وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ؟ فنحن ذاک، هل قرأت إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً؟ فنحن أهل البیت الّذی خصّنا بالطّهارة.
قال: فبقی الشّیخ ساعة ساکتا، ثمّ بکی، و قال: اللّهمّ إنّی أتوب إلیک من بغض هؤلاء، اللّهمّ إنّی أبرأ إلیک من بغض علیّ و محمّد و آل محمّد. «1»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 127
قال الرّاوی: و جاء «2» شیخ و دنا من نساء الحسین علیه السّلام و عیاله «3» «4» و هم «5» فی ذلک الموضع «5»، «3»
__________________________________________________
(1)- و در این شصت و شش روز که ایشان در دست کافران بودند، هیچ بشری بر ایشان سلام کردن نتوانست. در آن میان پیری شامی بیامد و روی به امام زین العابدین کرد و گفت: «شکر خدا که شما را بکشت.»
امام گفت: «یا شیخ! قرآن خوانده‌ای؟»
گفت: «بله!»
گفت: «آیه: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (شوری 22) خوانده‌ای؟»
گفت: «بله!»
گفت: «قربی ماییم و وَ آتِ ذَا الْقُرْبی ماییم.»
پس گفت: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (احزاب 33) در شأن ما نازل شد.»
پیر خجل شد و دست برداشت و گفت: «اللّهمّ إنّی أبرأ إلیک من أعداء آل محمّد، و من قتل أهل بیت محمّد. خدایا به درستی که من بیزاری می‌جویم به سوی تو از دشمنان آل محمّد و کسی که کشت اهل بیت محمد را.»
و گفت: «تا امروز قرآن می‌خواندم و ندانستم.»
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 293
(2)- [فی أعیان الشّیعة و اللّوعج مکانه: «فوقفوا علی درج باب المسجد الجامع حیث یقام السّبی و جاء ...»].
(3- 3) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5- 5) [فی البحار و العوالم و الأسرار و المعالی: «أقیموا علی درج باب المسجد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 398
فقال: الحمد للّه الّذی قتلکم و أهلککم و أراح البلاد عن «1» رجالکم، و أمکن أمیر المؤمنین منکم. فقال له علیّ بن الحسین علیه السّلام: یا شیخ! هل قرأت القرآن؟ قال: نعم. قال: فهل عرفت هذه الآیة قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟ قال الشّیخ «2»: نعم «3»، قد قرأت «4» ذلک.
فقال علیّ علیه السّلام «5» له: فنحن القربی «6» یا شیخ، فهل قرأت فی بنی إسرائیل وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ؟ فقال الشّیخ «2»: قد قرأت «7».
فقال علیّ بن الحسین «4»: فنحن القربی «6» یا شیخ، فهل قرأت هذه الآیة وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی؟ قال: نعم.
«8» فقال له «8» علیّ علیه السّلام: فنحن القربی «9» یا شیخ «9»، فهل «10» قرأت «11» هذه الآیة «11» إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً؟ قال الشّیخ «12»: قد قرأت ذلک.
فقال علیّ علیه السّلام: فنحن أهل البیت الّذین «13» خصّصنا «14» اللّه «15» بآیة الطّهارة «16» یا شیخ!
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «من»].
(2)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(3)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(4- 4) [المعالی: «قال»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «علیّ بن الحسین علیه السّلام»].
(6- 6) [لم یرد فی البحار و الأسرار].
(7)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «ذلک»].
(8- 8) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «قال»].
(9- 9) [لم یرد فی الأسرار].
(10)- [فی الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و لکن هل»].
(11- 11) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(12)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(13)- [الأسرار: «الّذی»].
(14)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «اختصنا»].
(15)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار و المعالی].
(16)- [المعالی: «التّطهیر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 399
قال الرّاوی «1»: فبقی «2» الشّیخ ساکتا «2» نادما علی ما تکلّم به، و قال: باللّه إنّکم هم؟
فقال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: تاللّه «3» إنّا لنحن هم من غیر شکّ، و حقّ جدّنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله إنّا لنحن هم. فبکی الشّیخ و رمی عمامته، ثمّ رفع «4» رأسه إلی السّماء، و قال: اللّهمّ «5» إنّا نبرأ «5» إلیک من عدوّ آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله من «6» جنّ و إنس «6». ثمّ قال: هل لی من توبة؟
فقال له: نعم، إن تبت تاب اللّه علیک و أنت معنا.
فقال: أنا «3» تائب. فبلغ یزید «7» بن معاویة حدیث الشّیخ، فأمر به فقتل. «8»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(3)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «و رفع»].
(5- 5) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «إنّی أبرأ»].
(6- 6) [فی العوالم و الأسرار و المعالی: «الجنّ و الإنس»].
(7)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و أضاف: «خبره فأمر بقتله فقتل»].
(8)- راوی گفت: پیرمردی آمد و به زنان و عیالات حسین علیه السّلام که بر در مسجد ایستاده بودند، نزدیک شد و گفت: «سپاس خدای را که شما را بکشت و نابود کرد و شهرها را از مردان شما آسوده و امیر المؤمنین را بر شما مسلط کرد.»
علی بن الحسین به او فرمود: «ای پیرمرد! قرآن خوانده‌ای؟»
گفت: «آری!»
فرمود: «معنای این آیه را نیکو درک کرده‌ای: بگو ای پیغمبر من برای رسالت مزدی از شما نمی‌خواهم به جز دوستی خویشاوندانم.»
پیرمرد گفت: «آری! این آیه را خوانده‌ام.»
علی علیه السّلام فرمود: «خویشاوندان پیغمبر ماییم. ای شیخ! در سوره بنی اسرائیل خوانده‌ای که حق خویشاوندان ادا کن.»
شیخ گفت: «خوانده‌ام.»
علی بن الحسین فرمود: «خویشاوند، ماییم. ای پیرمرد! این آیه را خوانده‌ای: بدانید هرچه سود بردید، پنج یک آن مخصوص خداست و رسول و خویشاوندان رسول.»
گفت: «آری.»
علی علیه السّلام به او فرمود: «ماییم خویشاوندان پیغمبر. این آیه را خوانده‌ای: خداوند خواسته است که پلیدی را از شما خاندان بردارد و شما را پاک و پاکیزه فرماید؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 400
ابن طاووس، اللّهوف،/ 176- 178- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 129؛ البحرانی، العوالم، 17/ 429- 430؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 495؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 89- 90؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 148- 149؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 615، لواعج الأشجان،/ 219
__________________________________________________
- شیخ گفت: «این آیه را خوانده‌ام.»
علی علیه السّلام فرمود: «ماییم آن خاندانی که خداوند آیه تطهیر را مخصوص ما نازل فرموده است.»
راوی گفت: پیرمرد ساکت ایستاد و آثار پشیمانی از آنچه گفته بود، بر چهره‌اش نمایان بود. پس از لحظه‌ای گفت: «تو را به خدا شما همانید که گفتی؟»
علی بن الحسین علیه السّلام فرمود: «به خدا قسم بی‌شک ما همان خاندانیم. به حق جدم رسول خدا که ما همان خاندانیم.»
پیرمرد گریان شد و عمامه بر زمین زد و سپس سر بر آسمان برداشت و گفت: «بار الها! ما که از دشمنان جنّی و انسی آل محمّد بیزاریم.»
پس به حضرت عرض کرد: «آیا راه توبه‌ای برای من هست؟»
فرمود: «آری! اگر توبه کنی، خداوند توبه تو را می‌پذیرد و تو با ما خواهی بود.»
عرض کرد: «من توبه کارم.»
گزارش رفتار این پیرمرد به یزید رسید. دستور داد او را کشتند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 176- 178
در این حال پیری از اهل شام بیامد، پیش زین العابدین بایستاد و او را دشنام داد و اظهار شماتت می‌کرد. زین العابدین گفت: «ای شیخ! قرآن خوانی؟»
گفت: «آری!»
گفت: «این آیه خوانده‌ای که: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟»
گفت: «خوانده‌ام.»
گفت: «مرا می‌شناسی؟»
گفت: «نه!»
گفت: «ذی القربی منم.»
نام و نسب خود را بگفت. پیر او را سوگند داد که: «راست می‌گویی؟ زین العابدین تویی؟»
سوگند خورد که: «راست می‌گویم.»
پیر گفت: «به خدای من هرگز ندانستم که محمّد را به غیر از یزید و خویشان او خویشاوندی دیگر هست.»
آن‌گاه پیر بگریست و از زین العابدین عذر خواست.
گویند: هفتاد کس از مشایخ دمشق به طلاق و عتاق و حج سوگند خوردند که ما پیغمبر را به غیر از یزید خویشی ندانستیم و همه از زین العابدین عذر خواستند و زاری کردند و او همه را عفو فرمود.
هندوشاه، تجارب السّلف،/ 69
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 401
و لهذا قال زین العابدین علیّ بن الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهم) لرجل من الشّام، لمّا قدموا به الشّام عقب مقتل الحسین: أما قرأت فی الأحزاب: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً؟ قال: و أنتم هم؟ قال: نعم.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 201
(و أخرج) الطّبرانیّ «1» عن زین العابدین: إنّه «1» لمّا جی‌ء به أسیرا عقب مقتل أبیه الحسین (رضی اللّه عنهما)، و أقیم علی درج دمشق، قال بعض جفاة أهل الشّام: الحمد للّه الّذی قتلکم و استأصلکم، و قطع قرن الفتنة.
فقال له: ما قرأت قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟ قال: و أنتم هم؟
قال: نعم.
و للشّیخ الجلیل شمس الدّین ابن العربیّ رحمه اللّه:
رأیت ولائی آل طه فریضة علی رغم أهل البعد یورثنی القربی
فما طلب المبعوث أجرا علی الهدی بتبلیغه إلّا المودّة فی القربی
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 101- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 454- 455
و جاء ذلک عن زین العابدین أیضا فإنّه لمّا قتل أبوه الحسین کرّم اللّه وجهه جی‌ء به أسیرا فأقیم علی درج دمشق. فقال رجل من أهل الشّام: الحمد للّه الّذی قتلکم و استأصلکم، و قطع قرن الفتنة.
فقال له زین العابدین: أقرأت القرآن؟ قال: نعم. فبیّن له أنّ الآیة [قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی] فیهم، و أنّهم القربی فیها. فقال: و إنّکم لأنتم هم؟ قال:
نعم. أخرجه الطّبرانیّ. «2»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 136
__________________________________________________
(1- 1) [ینابیع المودّة: «إنّ زین العابدین رضی اللّه عنه»].
(2)- و طبرانی از امام سجاد سادات امام زین العابدین علیه السّلام روایت کرده است که چون بعد از واقعه پدرش حسین علیه السّلام وی را اسیر کرده به جانب شام بردند شخصی از اجلاف شام در شهر با وی ملاقات-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 402
و روی أنّهم لمّا دخلوا دمشق، و أقیموا علی درج المسجد منتظرین الإذن من یزید حیث یقام السّبی، أقبل شیخ من أهل الشّام حتّی دنا منهم، فقال: الحمد للّه الّذی قتلکم و أهلککم، و أراح العباد من رجالکم، و أمکن أمیر المؤمنین منکم.
فقال له علیّ بن الحسین علیه السّلام: یا شیخ! هل قرأت القرآن؟
قال: نعم.
قال: قرأت هذه الآیة قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟
قال الشّیخ: قرأت ذلک.
فقال علیّ بن الحسین علیه السّلام: فنحن القربی، یا شیخ! هل قرأت وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی؟
قال: نعم.
قال: فنحن القربی، یا شیخ! هل قرأت إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً؟
قال: نعم.
قال: فنحن أهل البیت الّذی خصصنا به.
قال: فبقی الشّیخ مبهوتا ساعة ساکتا نادما علی ما تکلّم به، ثمّ رفع رأسه إلی السّماء، فقال: اللّهمّ إنّی أتوب إلیک من بغض هؤلاء القوم. ثمّ التفت إلی علیّ بن الحسین، فقال:
باللّه أنتم هم؟
فقال علیّ بن الحسین علیه السّلام: تاللّه إنّا لنحن هم من غیر شکّ، و حقّ جدّنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
__________________________________________________
- کرده گفت: «الحمد للّه که خدای تعالی شما را مقتول و مستأصل گردانید و قطع فتنه شد.»
امام زین العابدین آن شخص را گفت: «آیا نخوانده قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟» آن شخص گفت: «قربی در این آیت شمایید؟»
گفت: «بلی، مراد از این قربی ماییم.»
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 302
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 403
قال: فبکی الشّیخ و رمی عمامته، ثمّ رفع رأسه إلی السّماء، فقال: اللّهمّ إنّی أبرأ إلیک من عدوّ آل محمّد من جنّ أو إنس. ثمّ قال: هل من توبة، یا ابن رسول اللّه؟
قال: نعم، إن تبت تاب اللّه علیک، و أنت معنا.
فقال: و أنا تائب.
فبلغ یزید مقالته، فأمر بقتله.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 382- 384
و فی الاحتجاج عن السّجّاد علیه السّلام أنّه قال لبعض الشّامیّین: أما قرأت هذه الآیة وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ؟ قال: نعم. قال: فنحن أولئک الّذین أمر اللّه نبیّه أن یؤتیهم حقّهم.
الفیض الکاشانی، الصّافی، 3/ 187
عنه [ابن بابویه] قال: حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن إسحاق رحمه اللّه، قال: حدّثنا عبد العزیز ابن یحیی البصریّ، قال: حدّثنا محمّد بن زکریا، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن یزید، قال: حدّثنا أبو نعیم، قال حاجب عبید اللّه بن زیاد علیه اللّعنة، عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام، قال لرجل: أما قرأت کتاب اللّه عزّ و جلّ؟ قال: نعم.
قال: قرأت هذه الآیة قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟ قال: بلی.
قال: فنحن أولئک.
السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 4/ 124 رقم 10
الثّعالبیّ، قال: أنبأنی عقیل بن محمّد، قال: أخبرنا المعافی بن المبتلی، حدّثنا محمّد بن جویر (جزیر خ)، حدّثنی محمّد بن عمارة، حدّثنی إسماعیل بن أبان، حدّثنا الصّباح بن یحیی المرّیّ، عن السّدّیّ، عن أبی الدّیلم، قال: لمّا جی‌ء بعلیّ بن الحسین صلوات اللّه علیه أسیرا قائما علی درج دمشق، قام رجل من أهل الشّام، فقال: الحمد للّه الّذی قتلکم، و استأصل شأفتکم، و قطع قرن الفتنة.
فقال له علیّ بن الحسین صلوات اللّه علیه: أقرأت القرآن؟ قال: قال: نعم.
قال: أقرأت آل حم؟ قال: قرأت القرآن، و لم أقرأ آل حم. قال: قرأت قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟ قال: لأنتم هم؟ قال: نعم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 404
السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 4/ 126 رقم 25
عنه [ابن بابویه] قال: حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن إسحاق، قال: حدّثنا عبد العزیز بن یحیی البصریّ، قال: حدّثنا محمّد بن زکریا، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن یزید، قال:
حدّثنی أبو نعیم، قال: حدّثنی حاجب ابن زیاد، عن علیّ بن الحسین أنّه قال لرجل من أهل الشّام: أما قرأت وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ؟ قال: بلی. قال: فنحن أولئک.
و من طریق المخالفین ما رواه الثّعلبیّ، عن السّدّیّ، عن ابن الدّیلمی، قال: قال علیّ ابن الحسین لرجل من أهل الشّام: أقرأت القرآن؟ قال: نعم. قال: فما قرأت فی بنی إسرائیل وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ؟ قال: و إنّکم القرابة الّتی أمر اللّه تعالی أن یؤتی حقّه؟
قال: نعم. «1»
السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 2/ 415 رقم 3- 4
__________________________________________________
(1)- پس آن کافران، حرم اولاد سید پیغمبران را بر در مسجد جامع دمشق که جای اسیران بود، باز داشتند و مرد پیری از اهل شام به نزد ایشان آمد و گفت: «الحمد للّه که خدا شما را کشت و شهرها را از مردان شما راحت داد و یزید را بر شما مسلط گرداند.»
چون سخن خود را تمام کرد، جناب امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: «ای شیخ! آیا قرآن خوانده‌ای؟»
گفت: «بله!»
فرمود: «این آیه را خوانده‌ای که قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟»
گفت: «بله!»
حضرت فرمود: «آن‌ها ماییم که حق تعالی مودت ما را مزد رسالت گردانیده است.»
باز فرمود: «این آیه را خوانده‌ای وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ؟»
گفت: «بله!»
فرمود: «ماییم آن‌ها که حق‌تعالی پیغمبر خود را امر کرده است تا حق ما را به ما عطا کند. آیا این آیه را خوانده‌ای که وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی؟»
گفت: «بله!»
حضرت فرمود: «ماییم ذو القربی که اقرب اقربای آن حضرتیم. آیا خوانده‌ای این آیه را که إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً؟»
گفت: «بله!»
حضرت فرمود: «ماییم اهل بیت رسالت که حق تعالی شهادت به طهارت ما داده است.»
آن مرد پیر، گریان و از گفته‌های خود پشیمان شد. سپس عمامه خود را از سر انداخت و رو به آسمان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 405
فی کتاب الاحتجاج للطّبرسیّ رحمه اللّه: عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام حدیث طویل، یقول فیه لبعض الشّامیّین: أما قرأت هذه الآیة قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی؟
قال: بلی.
قال علیّ علیه السّلام: فنحن أولئک.
الحویزی، نور الثّقلین، 4/ 572- مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 11/ 502
فی کتاب الاحتجاج للطّبرسیّ رحمه اللّه، عن علیّ بن الحسین علیه السّلام حدیث طویل، یقول فیه لبعض الشّامیّین: أما قرأت هذه الآیة وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ؟ قال: نعم. قال علیه السّلام:
فنحن أولئک الّذین أمر اللّه عزّ و جلّ نبیّه صلّی اللّه علیه و اله أن یؤتیهم حقّهم.
الحویزی، نور الثّقلین، 3/ 155- مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 7/ 391
و فی کتاب الاحتجاج، للطّبرسیّ رحمه اللّه، عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام حدیث طویل، یقول فیه لبعض الشّامیّین: فهل تجد لنا فی سورة الأحزاب حقّا خاصّة دون المسلمین؟
فقال: لا.
قال علیّ علیه السّلام: أما قرأت هذه الآیة إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً.
الحویزی، نور الثّقلین، 4/ 275- مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 10/ 381
فی کتاب الاحتجاج للطّبرسیّ رحمه اللّه، عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام حدیث طویل، یقول
__________________________________________________
- گرداند و گفت: «خداوندا! بیزاری می‌جویم به سوی تو از دشمنان آل محمّد، از جن و انس.»
پس به خدمت حضرت عرض کرد: «اگر توبه کنم، آیا توبه من قبول می‌شود؟»
فرمود: «بله!»
آن مرد توبه کرد و چون خبر او به یزید پلید رسید، او را به قتل رساند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 730- 731
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 406
فیه لبعض الشّامیّین: فهل قرأت هذه الآیة وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی؟ فقال له الشّامیّ: بلی. فقال له علیه السّلام: فنحن ذو القربی. «1»
__________________________________________________
(1)- مردی از مشایخ شام چون ایشان را دیدار کرد، از اسرای کفار دانست.
فقال لهم: ألحمد للّه الّذی قتلکم و أهلککم و قطع قرن الفتنة.
یعنی: «سپاس خدای را که کشت شما را و هلاک ساخت شما را و شاخ فتنه را از بن برکند.» و از سب و شتم و فحش هیچ دقیقه‌ای فرو نگذاشت. چون خاموش شد، سید سجاد علیه السّلام به سخن آمد و فرمود: «ای شیخ! آیا کتاب خدای را تلاوت کرده باشی؟»
گفت: «قرائت کرده‌ام.»
فرمود: «این آیه مبارکه را قرائت کردی قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی 1؟»
عرض کرد: «قرائت کردم.»
فرمود: «به این آیت گذشته باشی وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ 2؟»
عرض کرد: «گذشته باشم.»
فرمود: «این آیت را تلاوت کردی إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً 3؟»
عرض کرد: «خوانده‌ام.»
فرمود: «ای شیخ! این آیات در حقّ ما فرود شده [است]. ماییم ذی القربی و ماییم آن اهل بیت که خداوند از هر آلایشی پاک و پاکیزه فرمود.»
شیخ شامی چون این کلمات بشنید، دست به سوی آسمان برافراشت و سه کرت عرض کرد:
اللّهمّ إنّی أتوب إلیک اللّهمّ إنّی أبرأ إلیک من عدوّ آل محمّد و من قتلة أهل بیت محمّد.
یعنی: «از در توبت و انابت بیرون شدم.»
عرض کرد: «الهی! بیزارم از دشمنان محمد و کشندگان اهل بیت محمد. همانا چند که قرائت قرآن کردم، به معنی این کلمات راه نبردم.»
آن‌گاه عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! آیا توبه من پذیرفته است؟»
فرمود:
إن تبت تاب اللّه علیک و أنت معنا.
یعنی: «اگر توبه کنی، خداوند می‌پذیرد و تو با ما خواهی بود.»
عرض کرد: «من تائبم.»
چون این خبر به یزید رسید، فرمان کرد تا او را به قتل رساندند.
(1). قرآن کریم (42- 22).
(2). قرآن کریم (17- 28).
(3). قرآن کریم (33- 33).
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 118- 119
علی بن حسین علیه السّلام در میان ایشان بود و آن حضرت در آن روز جوانی به سن شباب بود؛ پس شیخی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 407
الحویزی، نور الثّقلین، 2/ 157 رقم 104- مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 5/ 345
و فی الکامل البهائیّ أیضا: [...] و فی هذه المدّة الّتی کان أهل البیت علیهم السّلام أسراء فی أیدیهم و هی ستّة و ستّون یوما لم یتمکّن بشر أن یسلّم علیهم، فإذا فی هذا الیوم دنی شیخ من أهل الشّام من علیّ بن الحسین علیه السّلام و قال: الحمد للّه الّذی قتلکم- إلخ.
__________________________________________________
- از اشیاخ اهل شام نزد ایشان بود؛ به ایشان گفت: الحمد للّه الّذی قتلکم و أهلککم، و قطع قرن الفتنة.» یعنی: «سپاس خداوندی را که شما را کشت و هلاک ساخت و بیخ فتنه را از بن درآورد.» 1 [...]
فرمود: «إن تبت تاب اللّه علیک و أنت معنا، اگر به توبت و انابت روی، خدای توبه تو را قبول می‌فرماید و تو با ما باشی.»
عرض کرد: «من تائب هستم.»
چون این داستان برای یزید پلید مکشوف افتاد، بفرمود تا آن شیخ را مقتول ساختند.
و به روایت صاحب بحار الانوار چون حضرت علی بن الحسین آیه تطهیر را قرائت کرد، به آن شیخ فرمود: «یا شیخ! ماییم اهل بیتی که خدای تعالی اختصاص داده است ما را به آیت طهارت.»
این هنگام شیخ از کمال حیرت و ندامت چندی خاموش گشت؛ و بر آن‌گونه مکالمت خویش به اندوه شد، آن‌گاه گفت: «سوگند می‌دهم شما را به خدای که شماها همین مردم هستید؟!»
علی بن الحسین علیهما السّلام فرمود: «سوگند به خدای که بدون شک اهل بیت طهارت ما باشیم، جد ما رسول خدای است و ما اولاد اوییم و آن کسان هستیم که این آیات و مناقب در شأن ما وارد است.»
این هنگام آن شیخ گریان و نالان گشت، و آن کلمات را که مذکور شد در تبری دشمنان آل رسول بر زبان راند و به فرمان یزید پلید مقتول گردید.
و به روایت صاحب روضة الشهدا چون علی بن الحسین علیهما السّلام را بشناخت؛ با دیده اشکبار و خاطر اندوه‌دار عرض کرد: «یابن رسول اللّه من در تو و یاران تو عارف نبودم.»
آن‌گاه روی به سوی قبله آورد و دست خویش به دعا برافراخت، و عرض کرد: «خداوندا! از دشمنی این جماعت به حضرت تو به توبت و انابت هستم؛ و از دشمنان ایشان به حضرت تو برائت آورم، و به دوستی ایشان دل باز سپردم.»
آن‌گاه خویش را با اندوه و زاری بر دست و پای بغله امام علیه السّلام بیفکند، و در خاک راهش خود را بمالید و همی گفت: «التّوبة التّوبة إلهی ثمّ التّوبة، بار خدایا! اگر توبت و بازگشت من در حضرت تو مقبول و تو از من خشنود هستی جان من قبض فرمای.»
پس دعای او در حضرت کبریا پذیرفته گشت؛ و شهقه 2 برآورد و جانش از تن بیرون شد؛ و اهل بیت اطهار بر وی خروش برآوردند؛ و امام زین العابدین علیه السّلام بگریست.
(1). [به دلیل آن‌که در احوالات حضرت سید الشهدا آمده است از تکرار آن پرهیز می‌شود].
(2). شهقه: ناله.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 166، 169
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 408
القمی، نفس المهموم،/ 432- 433
و دنا شیخ من السّجّاد علیه السّلام و قال له: الحمد للّه الّذی أهلککم، و أمکن الأمیر منکم! هاهنا أفاض الإمام من لطفه علی هذا المسکین المغترّ بتلک التّمویهات، لتقریبه من الحقّ و إرشاده إلی السّبیل، و هکذا أهل البیت علیهم السّلام تشرق أنوارهم علی من یعلمون صفاء قلبه، و طهارة طینته، و استعداده للهدایة. فقال علیه السّلام له: یا شیخ! أقرأت القرآن؟ قال:
بلی. قال علیه السّلام: أقرأت: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی و قرأت قوله تعالی: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ و قوله تعالی: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی؟ قال الشّیخ: نعم، قرأت ذلک.
فقال علیه السّلام: نحن و اللّه القربی فی هذه الآیات.
ثمّ قال له الإمام: أقرأت قوله تعالی: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً؟ قال: بلی.
فقال علیه السّلام: نحن أهل البیت الّذین خصّهم اللّه بالتّطهیر.
قال الشّیخ: باللّه علیک أنتم هم؟ فقال علیه السّلام: و حقّ جدّنا رسول اللّه إنّا لنحن هم من غیر شکّ.
فوقع الشّیخ علی قدمیه، یقبّلهما، و یقول: أبرأ إلی اللّه ممّن قتلکم و تاب علی ید الإمام ممّا فرط فی القول معه، و بلغ یزید فعل الشّیخ و قوله، فأمر بقتله.
بأیّة آیة یأتی یزید غداة صحائف الأعمال تتلی
و قام رسول ربّ العرش یتلو و قد صمّت جمیع الخلق (قل لا)
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 448- 449
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 409

فلمّا أتی بهم مسجد دمشق، أتاهم مروان، فقال للوفد: کیف صنعتم بهم؟!
قالوا: ورد علینا منهم ثمانیة عشر رجلا، فأتینا علی آخرهم!
فقال أخوه عبد الرّحمان بن الحکم: «حجبتم عن محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم یوم القیامة، و اللّه لا أجامعکم أبدا». ثمّ قام و انصرف.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 157- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173
قال «1» هشام: عن أبی مخنف، قال: حدّثنی أبو حمزة الثّمالیّ، عن عبد اللّه الثّمالیّ، عن القاسم بن بخیت، قال: لمّا أقبل «2» وفد أهل «3» الکوفة برأس الحسین دخلوا «4» مسجد دمشق، فقال لهم مروان بن الحکم: کیف صنعتم؟ قالوا: ورد علینا منهم ثمانیة عشر رجلا، فأتینا و اللّه علی آخرهم، و هذه الرّؤوس و السّبایا.
فوثب مروان فانصرف، و أتاهم أخوه یحیی بن الحکم، فقال: ما صنعتم؟ «5» فأعادوا علیه الکلام، فقال «5»: حجبتم عن محمّد یوم القیامة؛ لن أجامعکم «6» علی أمر أبدا.
ثمّ قام فانصرف «7» و دخلوا علی یزید. «8»
__________________________________________________
(1)- [تاریخ مدینة دمشق: «قرأت علی أبی الوفاء حفاظ بن الحسن، عن عبد العزیز بن أحمد، أنا عبد الوهّاب المیدانیّ، أنا أبو سلیمان بن زبر، أنا عبد اللّه بن أحمد بن جعفر، أنا محمّد بن جریر، قال: قال»].
(2)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام مکانه: «و قال الطّبری: قال هشام: لمّا أقبل ...»].
(3)- [لم یرد فی المختصر و البدایة].
(4)- [زاد فی البدایة: «به»].
(5- 5) [البدایة: «فقالوا له مثل ما قالوا لأخیه، فقال لهم:»].
(6)- [المختصر: «إن أجامعکم»].
(7)- [ابن عساکر: «و انصرف»].
(8)- قاسم بن بخیت گوید: وقتی فرستادگان مردم کوفه سر حسین را بیاوردند و وارد مسجد دمشق شدند، مروان حکم به آن‌ها گفت: «چه کردید؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 410
الطّبری، التّاریخ، 5/ 465- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 65/ 66، مختصر ابن منظور، 26/ 151؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 415- 416؛ المحمودی، العبرات، 2/ 273؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 196
و لمّا وفد أهل الکوفة بالرّأس إلی الشّام و دخلوا مسجد دمشق، فأتاهم مروان بن الحکم، فسألهم: کیف صنعوا؟ فأخبروه، فقام عنهم، ثمّ أتاهم أخوه یحیی بن الحکم، فسألهم، فأعادوا علیه الکلام. فقال: حجبتم عن محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم یوم القیامة؛ لن أجامعکم علی أمر أبدا. ثمّ انصرف عنهم. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 301
و قیل: لمّا وفد أهل الکوفة بالرّأس «2»، دخلوا مسجد دمشق أتاهم مروان بن الحکم، فسألهم: کیف صنعوا؟ فأخبروه؛ ثمّ قام عنهم.
«3» فأتاهم یحیی بن الحکم «3»، فسألهم، فأعادوا له الکلام، فقال: حجبتم عن محمّد صلّی اللّه علیه و سلم یوم القیامة «4».
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 294- عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 616
قال: ثمّ أتوا إلی باب السّاعات، فوقفوا هناک ثلاث ساعات یطلبون الإذن من یزید،
__________________________________________________
- گفتند: «هیجده کس از آن‌ها سوی ما آمدند که به خدا همه را کشتیم و اینک سرها و اسیران.»
و مروان برجست و برفت.
گوید: پس از آن برادر مروان، یحیی بن حکم بیامد و گفت: «چه کردید؟»
و همان سخن را با وی بگفتند.
یحیی گفت: به روز رستاخیز از محمّد دور مانید. هرگز با شما به کاری نباشم.»
آن‌گاه برخاست و برفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3078- 3079
(1)- چون اهل کوفه سر (حسین) را وارد شهر دمشق کردند، به مسجد رفتند. در آن‌جا مروان چگونگی واقعه را از آن‌ها پرسید. آن‌ها هم شرح دادند. او برخاست و رفت (با خشم از آن کردار) برادرش یحیی بن حکم نزد آن‌ها رفت و پرسید. آن‌ها همان گفته را (که به مروان گفته بودند)، تکرار کردند. او به آن‌ها گفت:
«شما از دیدار محمّد طرد و منع شده‌اید. من هرگز تا روز قیامت با شما در هیچ امری همکاری نخواهم کرد.»
سپس برخاست و رفت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 205
(2)- [أعیان الشّیعة: «بالسّبایا و الرّؤوس»].
(3- 3) [أعیان الشّیعة: «فأتی یحیی بن الحکم أخو مروان»].
(4)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «و فی روایة: إنّه قال: لن أجامعکم علی أمر أبدا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 411
فبینما هم کذلک إذ خرج مروان بن الحکم، فلمّا نظر إلی رأس الحسین علیه السّلام صار ینظر إلی أعطافه جذلا طربا، ثمّ خرج أخوه عبد الرّحمان، فلمّا نظر إلی الرّأس بکی، ثمّ قال: أمّا أنتم فقد حجبتم عن جدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و اللّه لا جامعتکم علی أمر أبدا. قال: ثمّ قال: بالعزیز علیّ یا أبا عبد اللّه ما نزل بک. ثمّ أنشأ یقول:
سمیّة أمسی نسلها عدد الحصی و بنت رسول اللّه لیس لها نسل
إمام غریب الطّفّ أدنی برأسه من ابن زیاد و هو فی العالم الرّذل «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 484
«و کان» یحیی قد سأل أهل الکوفة الّذین جاؤوا بالسّبایا و الرّؤوس: ما صنعتم؟
فأخبروه، فقال: حجبتم عن محمّد صلّی اللّه علیه و اله یوم القیامة لن أجامعکم علی أمر أبدا.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 224
__________________________________________________
(1)- بالجمله، چون ایشان را با رئوس شهدا به دمشق درآوردند، به روایت طریح مروان بن حکم بیرون شد و چون بر سر مبارک پسر پیغمبر نگران شد، از کمال طرب و شادمانی در اعطاف 1 خویشتن نگران همی گشت. آن‌گاه برادرش عبد الرحمان بیرون شد و چون سر مبارک را بدید، سخت بگریست و به آن جماعت گفت: «نیک بدانید که شماها از جدش رسول خدای محجوب و محروم بماندید. سوگند به خدای در هیچ امری هیچ وقت با شما متفق و متحد نمی‌شوم.»
آن‌گاه گفت: «یا ابا عبد اللّه! از این بلیت که بر تو فرود آمد، بر من سخت دشوار افتاد.»
آن‌گاه این شعر انشا فرمود: «سمیّة أمسی نسلها عدد الحصی»؛ الی آخره.
(1). اعطاف (جمع عطف): جانب؛ طرف.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 187
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 412

و فی الکامل البهائیّ: [...] و نصب لیزید سریر مرصّع زیّنت داره بأنواع الزّینة، و نصب أطراف سریره کراسی من الذّهب و الفضّة.
القمی، نفس المهموم،/ 432
و لمّا أدخلوا الرّؤوس و السّبایا فی دمشق الشّام أمر یزید (لعنه اللّه)، فزیّنت داره بأنواع الزّینة، و نصب لیزید سریر مرصّع، و نصب أطراف سریره کراسی من الذّهب و الفضّة، و جلس و علی رأسه تاج مکلّل بالدّرّ و الیاقوت و حوله کثیر من مشایخ قریش و أوصلوا الرّؤوس و النّساء وقت الزّوال إلی باب دار یزید بن معاویة بتعب شدید من کثرة الازدحام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 150
و لمّا أدخلوا الرّؤوس و السّبایا دمشق الشّام. أمر یزید (لعنه اللّه)، فزیّنت داره بأنواع الزّینة، و نصب لیزید سریر مرصّع، و نصب أطراف سریره کراس من الذّهب و الفضّة، و جلس یزید فی سریره و علی رأسه تاج مکلّل بالدّرّ و الیاقوت، و حوله أربعة مائة نفر من الأمراء، و الأعیان، و السّفراء، و سفراء الملوک من النّصاری و غیرهم، و حوله کثیر
__________________________________________________
(1)- یزید لعنه اللّه تخت مرصع نهاده بود، خانه و ایوان آراسته بود و کرسی‌های زرین و سیمین راست و چپ نهاده بود.
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 293
ابو مخنف گوید: مردی از اهل شام عجلت کرد و به نزدیک یزید شد.
و قال: أقرّ اللّه عینک أیّها الخلیفة!
یعنی: «روشن کناد خداوند چشم تو را.»
گفت: «خبر چیست؟»
گفت: «رسیدن سر حسین.»
یزید را این‌گونه سخن کردن پسنده نیفتاد و گفت:
«لا أقرّ اللّه عینیک؛ روشن مکناد خداوند چشم‌های تو را.»
و حکم داد تا او را در حبسخانه باز داشتند و فرمان کرد تا صد و بیست رایت برافراخته کردند و سر حسین علیه السّلام را پذیره شدند و در تحت رایات بسیار کس تکبیر و تهلیل همی گفت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 413
من مشایخ قریش و أوصلوا الرّؤوس و النّساء وقت الزّوال إلی باب دار یزید بن معاویة و هم فی تعب شدید من کثرة الازدحام.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 383
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 414

و قد کان عبید اللّه بن زیاد لمّا قتل الحسین بعث زحر بن قیس الجعفیّ إلی یزید بن معاویة، یخبره بذلک، فقدم علیه، فقال: ما وراءک؟ قال: یا أمیر المؤمنین! أبشر بفتح اللّه و بنصره! ورد علینا الحسین بن علیّ فی ثمانیة عشر من أهل بیته، و فی سبعین من شیعته.
فسرنا إلیهم، فخیّرناهم الاستسلام و النّزول علی حکم عبید اللّه بن زیاد أو القتال.
فاختاروا القتال علی الاستسلام، فناهضناهم عند شروق الشّمس، و أطفنا بهم من کلّ ناحیة. ثمّ جرّدنا فیهم السّیوف الیمانیّة، فجعلوا یبرقطون یبرقطون «1» إلی غیر وزر، و یلوذون منّا بالآکام. و الأمر و الحفر لو إذا کما لاذ الحمائم من صقر، فنصرنا اللّه علیهم!
فو اللّه یا أمیر المؤمنین! ما کان إلّا جزر جزور أو نومة قائل، حتّی کفی المؤمنین مؤنتهم.
فأتینا علی آخرهم، فهاتیک أجسادهم مطرّحة، مجرّدة، و خدودهم معفّرة، و مناخرهم مرمّلة تسفی علیهم الرّیح ذیولها بقیّ سبسب تنتابهم عرج الضّباع [65/ أ] زوّارهم العقبان و الرّخم!! قال: فدمعت عینا یزید! و قال: کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین! و قال: کذلک عاقبة البغی و العقوق! ثمّ تمثّل یزید:
من یذق الحرب یجد طعمها مرّا و تترکه بجعجاع
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 81- 82- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 273- 274
و کان مع زحر أبو بردة بن عوف الأزدیّ و طارق بن أبی ظبیان الأزدیّ. فلمّا قدموا علیه قال: لقد کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین، لعن اللّه ابن سمیّة، أما و اللّه لو کنت أنا صاحبه لعفوت عنه، رحم اللّه الحسین فقد قتله رجل قطع الرّحم بینه و بینه قطعا. و لم یصل زحر بن قیس بشی‌ء.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 415، أنساب الأشراف، 3/ 212
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 415
قال «1» هشام: فحدّثنی عبد اللّه بن یزید بن روح بن زنباع الجذامیّ، عن أبیه، عن الغاز بن ربیعة الجرشیّ؛ من حمیر، قال: و اللّه إنّا لعند «2» یزید بن معاویة بدمشق، إذ أقبل زحر بن قیس «3» حتّی دخل «3» «4» علی یزید بن معاویة «4»، فقال له یزید: «5» ویلک! ما وراءک «6»؟
و ما عندک «5»؟ فقال «7»: أبشر «8» یا أمیر المؤمنین «8»! بفتح اللّه «9» و نصره «10»، ورد علینا الحسین بن علیّ فی ثمانیة عشر من أهل بیته و ستّین «11» من شیعته «12»، فسرنا إلیهم، فسألناهم أن یستسلموا، و ینزلوا علی حکم «13» الأمیر عبید اللّه بن زیاد «13» أو القتال؛ فاختاروا القتال «14» علی الاستسلام، فعدونا «14» علیهم «15» مع «16» شروق الشّمس، فأحطنا بهم «17» من کلّ ناحیة،
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ مدینة دمشق: «قرأت علی أبی الوفاء حفّاظ بن الحسن الغسّانیّ، عن عبد العزیز بن أحمد، أنا عبد الوهّاب المدائنیّ، أنا أبو سلیمان بن زبر، أنا عبد اللّه بن أحمد بن جعفر، أنا محمّد بن جریر الطّبریّ، قال» و فی بغیة الطّلب: «أنبأنا أبو المحاسن سلیمان بن الفضل بن البانیاسیّ، قال: أخبرنا أبو القاسم علیّ بن الحسن، قال: قرأت علی أبی الوفاء حفاظ بن الحسن الغسّانیّ، عن عبد العزیز بن أحمد، قال: أخبرنا عبد الوهّاب المیدانیّ، قال: أخبرنا أبو سلیمان بن زبر، قال: أخبرنا عبد اللّه بن أحمد بن جعفر، قال: أخبرنا محمّد بن جریر الطّبریّ، قال: قال»].
(2)- [فی المختصر مکانه: «فروی هشام، عن الغاز بن ربیعة الجرشیّ من حمیر قال: إنّا لعند ...» و فی نفس المهموم: «روی عن عبد اللّه بن ربیعة الحمیریّ قال: لعند ...»].
(3- 3) [البدایة: «فدخل»].
(4- 4) [نفس المهموم: «علیه»].
(5- 5) [البدایة: «ویحک ما وراءک»].
(6)- [فی نهایة الإرب مکانه: «فدخل زحر بن قیس علی یزید فقال له: ما وراءک ویلک ...»].
(7)- [فی المنتظم مکانه: «فلمّا دخل زحر بن قیس علی یزید قال: ما وراءک؟ قال: ...»].
(8- 8) [لم یرد فی نفس المهموم].
(9)- [أضاف فی نهایة الإرب و البدایة: «علیک»].
(10)- [بغیة الطّلب: «و بنصره»].
(11)- [البدایة: «و ستّون رجلا»].
(12)- [أضاف فی ابن عساکر و بغیة الطّلب: «قال»].
(13- 13) [المنتظم: «ابن زیاد»].
(14- 14) [فی ابن عساکر و بغیة الطّلب: «علی الاستسلام، فغدونا» و فی المنتظم و نهایة الإرب و البدایة: «فغدونا»].
(15)- [البدایة: «إلیهم»].
(16)- [فی المنتظم: «من» و فی البدایة: «وازرهم»].
(17) (17*) [المنتظم: «فجعلوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 416
حتّی إذا «1» أخذت السّیوف مأخذها من هام القوم (17*)، یهربون «2» إلی غیر وزر «3»، و یلوذون منّا بالآکام و الحفر، «4» لواذا کما لاذ الحمائم «4» «5» من صقر.
فو اللّه «6» «7» یا أمیر المؤمنین «7»! ما کان «8» إلّا جزر «6» جزور «9» أو نومة قائل حتّی أتینا علی آخرهم، فهاتیک أجسادهم مجرّدة «10»، «7» و ثیابهم مرمّلة «7» «11»، و خدودهم معفّرة، تصهرهم الشّمس «12»، و تسفی علیهم الرّیح «13»، زوّارهم «14» العقبان و الرّخم «15» بقیّ «16» سبسب «15».
«17» قال «18»: فدمعت عین «19» یزید «17»، و قال: قد «20» کنت أرضی من طاعتکم «21» بدون قتل
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نهایة الإرب و البدایة].
(2)- [فی ابن عساکر و بغیة الطّلب: «جعلوا یهربون» و فی نهایة الإرب و البدایة و نفس المهموم: «فجعلوا یهربون»].
(3)- [البدایة: «مهرب و لا وزر»].
(4- 4) [المنتظم: «کما تلوذ الحمائم»].
(5)- [تاریخ مدینة دمشق: «الحمام»].
(6- 6) [البدایة: «ما کانوا إلّا حرز»].
(7- 7) [لم یرد فی المنتظم].
(8)- [فی بغیة الطّلب: «ما هو» و فی ابن عساکر: «ما کانوا»].
(9)- [لم یرد فی بغیة الطّلب].
(10)- [فی المختصر و بغیة الطّلب: «مجزّرة»].
(11)- [فی بغیة الطّلب و المختصر و البدایة: «مزمّلة»].
(12)- [نفس المهموم: «الشّموس»].
(13)- [نفس المهموم: «الرّیاح»].
(14)- [المنتظم: «تزاورهم»].
(15- 15) [لم یرد فی البدایة].
(16)- [فی المختصر: «بقفر» و فی نفس المهموم: «بقاع»].
(17- 17) [نفس المهموم: «فأطرق یزید هنیهة ثمّ رفع رأسه»].
(18)- [لم یرد فی المنتظم].
(19)- [فی المنتظم و نهایة الإرب و العبرات: «عینا»].
(20)- [لم یرد فی ابن عساکر و المنتظم و بغیة الطّلب و نهایة الإرب].
(21)- [المنتظم: «طاعتهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 417
الحسین، «1» لعن اللّه ابن سمیّة «1»! أما و اللّه لو أنّی صاحبه لعفوت عنه «2»، فرحم اللّه الحسین «3»!
و لم یصله «4» بشی‌ء «5». «6»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 459- 460- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 20/ 324- 325، مختصر ابن منظور، 9/ 34؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 8/ 3784؛
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [إلی هنا حکاه فی المنتظم].
(3)- [إلی هنا حکاه فی نهایة الإرب].
(4)- [البدایة: «و لم یصل الّذی جاء برأسه»].
(5)- [أضاف فی نفس المهموم: «و فی روایة نور الأبصار للسّیّد الشّبلنجیّ و تذکرة السّبط: و أخرجه من عنده و لم یصله بشی‌ء. انتهی.
قلت: و قد أخبر علیه السّلام عن ذلک کما روی عن أبی جعفر محمّد بن جریر بسنده عن إبراهیم بن سعید- و کان هو مع زهیر بن القین حین صحب الحسین علیه السّلام- فقال له: یا زهیر! اعلم أنّ هیهنا مشهدی و یحمل هذا من جسدی- یعنی رأسه- زحر بن قیس فیدخل علی یزید و یرجو نائله فلا یعطیه شیئا».
و أضاف فی العبرات: «کذا فی هذه الرّوایة، و لعلّه سهو من راویه، و الظّاهر من القرائن أنّ هذا المارد زحر ابن قیس کان أرسل فی أوّل وهلة لیبشّر یزید بالفتح فقط، و لم یک حاملا لرأس سیّد شباب أهل الجنّة فی أوّل وهلة ورد علی شقیقه فی الإحاد»].
(6)- غاز بن ربیعه حرشی حمیری گوید: به خدا به دمشق نزد یزید بن معاویه بودم که زحر بن قیس بیامد و به نزد یزید وارد شد؛ یزید به او گفت: «و ای تو خبر چه بود؟ و تو چه داری؟»
گفت: «ای امیر مؤمنان مژده ظفر و یاری خدای! حسین بن علی با هیجده کس از خاندان و شصت کس از شیعیانش سوی ما آمد، که به مقابله آن‌ها رفتیم و از آن‌ها خواستیم که تسلیم شوند و به حکم امیر عبید اللّه بن زیاد گردن نهند، یا برای جنگ آماده باشند. جنگ را بر تسلیم برگزیدند. با طلوع آفتاب بر آن‌ها تاختیم و از همه سوی در میان‌شان گرفتیم و چون شمشیرها بر سرهای آن قوم به کار افتاد، فراری بی‌پناه شدند و از دست ما به تپه‌ها و گودال‌ها می‌گریختند. چونان‌که کبوتران از باز، به خدا ای امیر مؤمنان، از کشتن یک شتر یا خفتن نیمروز بیش‌تر نشد که همه را از پای درآوردیم، اینک تن‌هاشان برهنه و جامه‌هاشان خونین و چهره‌هاشان خاک‌آلوده است، که خورشید بر آن‌ها می‌تابد و باد بر آن‌ها می‌وزد، زیارتگرشان عقابان است و بازان به سرزمین خشک بیابان.»
گوید: چشم یزید اشک‌آلود شد و گفت: «از اطاعت شما بی‌کشتن حسین نیز خشنود می‌شدم؛ خدا پسر سمیه را لعنت کند، به خدا اگر کار وی به دست من بود می‌بخشیدمش. خدا حسین را رحمت کند.» 1
گوید: و به زحر چیزی نداد.
(1). ظاهرا این روایت و نظایر آن را دلبستگان حاکم وقت ساخته‌اند مگر چیزی از حرمت رفته را پس آرند- م.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3070- 3071
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 418
القمی، نفس المهموم،/ 420- 421؛ المحمودی، العبرات، 2/ 213- 216؛ مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 341- 342؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 467- 468؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 191
قال: و سبق زحر بن قیس الجعفیّ برأس الحسین إلی دمشق حتّی دخل علی یزید فسلّم علیه و دفع إلیه کتاب عبید اللّه بن زیاد.
«1» قال: فأخذ یزید کتاب عبید اللّه بن زیاد «1»، فوضعه بین یدیه، ثمّ قال: هات «2» ما عندک یا زحر! [فقال- «3»] [زحر- «4»] أبشر «5» یا أمیر المؤمنین «5»! بفتح اللّه علیک و بنصره إیّاک، فإنّه ورد علینا الحسین بن علیّ «6» فی اثنین و ثلاثین رجلا من شیعته و إخوته و أهل بیته، فسرنا إلیهم و سألناهم أن یستسلموا، و ینزلوا علی حکم عبید اللّه بن زیاد، فأبوا علینا، فقاتلناهم من وقت شروق الشّمس إلی أن أضحی النّهار، فلمّا أخذت السّیوف مأخذها من الرّجال جعلوا ینقصون «7» إلی غیر وزر «8»، و یلوذون منّا بالآکام و الحفر، کما یخاف الحمام من الصّقور، فو اللّه یا أمیر المؤمنین! ما کان إلّا جزر جزور أو نومة قائل حتّی أتینا علی آخرهم، فهاتیک أجسادهم «9» بالعراء مجرّدة، و ثیابهم بالدّماء مرمّلة، و خدودهم بالتّراب معفّرة.
قال: فأطرق یزید ساعة، ثمّ رفع رأسه، فقال: یا هذا! لقد کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین «10» بن علیّ «10»، أما و اللّه! لو صار إلیّ لعفوت عنه، و لکن قبّح اللّه ابن مرجانة!
__________________________________________________
(1- 1) سقط من د.
(2)- لیس فی د.
(3)- من د و بر.
(4)- من بر.
(5- 5) فی د: أیّها الأمیر.
(6)- زید فی الأصل: بنصرة أباک، و فی د و بر: بنصره إیّاک، و حذفناه مطابقة المراجع.
(7)- فی د: ینتقصون.
(8)- فی د: ذلک.
(9)- فی د و نور العین: أجسامهم.
(10- 10) لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 419
قال: و کان عبد اللّه بن الحکم أخو مروان «1» بن الحکم «1» قاعدا عند یزید بن معاویة، فجعل یقول شعرا. فقال یزید: نعم، لعن اللّه ابن مرجانة إذ قدم علی مثل الحسین ابن فاطمة، أما و اللّه لو کنت صاحبه لما سألنی خصلة إلّا أعطیته إیّاها، و لدفعت عنه الحتف «2» بکلّ ما استطعت و لو کان بهلاک بعض ولدی، و لکن «3» لیقضی اللّه أمرا کان مفعولا، فلم یکن له منه مردّ.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 236- 238
روح بن زنباع، عن أبیه، عن الغاز بن ربیعة الجرشیّ، قال: إنّی لعند «4» یزید بن معاویة إذا أقبل زحر بن قیس الجعفیّ حتّی «5» وقف بین یدی «5» یزید، فقال: ما وراءک یا زحر! فقال:
أبشّرک یا أمیر المؤمنین! بفتح اللّه و نصره، قدم علینا الحسین فی سبعة «6» عشر رجلا من أهل بیته، و ستّین رجلا من شیعته، فبرزنا إلیهم، و سألناهم أن یستسلموا، و ینزلوا علی حکم الأمیر أو القتال، فأبوا إلّا القتال، فغدونا «7» علیهم مع شروق الشّمس، فأحطنا بهم من کلّ ناحیة، حتّی «8» أخذت السّیوف مأخذها من هام الرّجال، فجعلوا یلوذون منّا بالآکام و الحفر، کما یلوذ الحمام من الصّقر، فلم یکن إلّا نحر «9» جزور أو «10» قوم قائم «10»، «11» حتّی أتینا علی آخرهم، فهاتیک «12» أجسامهم مجزّرة «13»، و هامهم مرمّلة «12»، «14» و خدودهم
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د.
(2)- من د، و فی الأصل و بر: الحنق.
(3)- فی د: و لیکن.
(4)- [جواهر المطالب: «لمع»].
(5- 5) [جواهر المطالب: «دخل علی»].
(6)- [جواهر المطالب: «تسعة»].
(7)- [فی جواهر المطالب و العبرات: «فعدونا»].
(8)- [زاد فی جواهر المطالب: «إذا»].
(9)- [جواهر المطالب: «کنحر»].
(10- 10) [فی جواهر المطالب و العبرات: «نومة (نوم) نائم»].
(11)- کذا فی الطّبریّ. و قوم، من مصادر قام. یقال: قام قوما و قومة و قیاما و قامة، إذا انتصب. أیّ الزّمن الّذی یکون لنحر الجزور أو لنهوض النّاهض. یصفه بالقصر. و الّذی فی الأصول: «نوم نائم». تحریف.
(12- 12) [جواهر المطالب: «أجسادهم مجرّدة و ثیابهم مرمّلة»].
(13)- مجزّرة، أی مقطّعة، و التّضعیف للمبالغة.
(14)- کذا فی بعض الأصول. و مرمّلة، إمّا اسم مفعول من رمل (المضعف) الرّجل الطّعام، إذا جعل فیه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 420
معفّرة، تصهرهم الشّمس، و تسفی علیهم الرّیح «1» بقاع سبسب، «2» زوّارهم العقبان و الرّخم.
قال: فدمعت عینا «3» یزید، و قال: لقد کنت أقنع من طاعتکم بدون قتل الحسین، لعن اللّه ابن سمیّة! أما و اللّه لو کنت صاحبه لترکته، رحم اللّه أبا عبد اللّه و غفر له «2».
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 328- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 270- 271؛ المحمودی، العبرات، 2/ 217
فروی عبد اللّه بن ربیعة الحمیریّ قال: «4» إنّی لعند «4» یزید بن معاویة بدمشق «5» إذ أقبل زحر «6» بن قیس، حتّی دخل علیه. فقال له یزید: «7» ویلک ما ورائک «7» و ما عندک؟ فقال:
أبشر «8» یا أمیر المؤمنین «8»! بفتح اللّه و نصره، ورد علینا الحسین بن علیّ «9» فی ثمانیة عشر رجلا «10» من «9» أهل بیته «11» و ستّین من شیعته «11»، فسرنا إلیهم، فسألناهم أن یستسلموا أو ینزلوا «12» علی حکم الأمیر عبید اللّه بن زیاد أو القتال، فاختاروا القتال علی الاستسلام، فعدونا «13» علیهم مع شروق الشّمس، فأحطنا بهم من کلّ ناحیة، حتّی إذا أخذت السّیوف
__________________________________________________
- الرّمل. یرید أنّ الرّمل قد ملأ فتحات الرّأس و منافذه و مداخله. و إمّا اسم فاعل من أرمل السّهم، إذا تلطخ بالدّم. و فی سائر الأصول [و العبرات]: «مزمّلة» بالزّای المعجمة.
(1)- [جواهر المطالب: «الرّیاح»].
(2- 2) [جواهر المطالب: «طعمة للعقاب و الرّخم»].
(3)- [فی المطبوع: «علینا»].
(4- 4) [فی الأسرار و وسیلة الدّارین: «کنت عند»].
(5)- [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(6)- [فی العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسیلة الدّارین: «زجر»].
(7- 7) [الأسرار: «ویحک ما وراک»].
(8- 8) [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(9- 9) [وسیلة الدّارین: «و من»].
(10)- [لم یرد فی ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و الأسرار و المعالی].
(11- 11) [وسیلة الدّارین: «و أنصاره»].
(12)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «و ینزلوا»].
(13)- [فی ط مؤسسة أهل البیت علیهم السّلام و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فغدونا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 421
مآخذها من هام القوم، و جعلوا یهربون «1» إلی غیر وزر و یلوذون منّا «2» بالآکام و الحضر «3» لواذا کما «4» لاذ الحمام من صقر «4»، فو اللّه یا أمیر المؤمنین! ما کانوا «5» إلّا جزر جزور أو نومة قائل حتّی أتینا علی آخرهم، فهاتیک أجسادهم مجرّدة و ثیابهم مزمّلة «6»، و خدودهم معفّرة، تصهرهم الشّموس «7» و تسفی علیهم الرّیاح «8»، «9» زوّارهم العقبان و الرّخم «9».
«10» فأطرق یزید هنیئة «11»، ثمّ رفع رأسه فقال «10»: قد کنت أرضی «12» من طاعتکم «13» بدون قتل الحسین علیه السّلام، أما «14» لو أنّی «14» صاحبه لعفوت عنه. «15»
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «ینهزمون»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین:
«الحفر»].
(4- 4) [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «لاذا الحمائم من صقر» و فی الأسرار و المعالی: «یلوذ الحمامة من الصّقر»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «ما کان»].
(6)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و العوالم و الأسرار: «مرمّلة» و فی وسیلة الدّارین: «رملة»].
(7)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و العوالم و الأسرار: «الشّمس»].
(8)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «الرّیح»].
(9- 9) [وسیلة الدّارین: «و یزورهم العقبان و الرّخم بقاع سبسب»].
(10- 10) [المعالی: «بقاع سبسب. فاطرق یزید هنیئة، و قال:»].
(11)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و الدّمعة السّاکبة: «هنیهة»، و إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(12)- [الدّمعة السّاکبة: «أری»].
(13)- [الأسرار: «من طاغیتکم»].
(14- 14) [فی البحار و العوالم و الأسرار: «لو کنت» و فی المعالی: «أنّی لو کنت»].
(15)- عبد اللّه بن ربیعه حمیری گوید: من در دمشق پیش یزید بن معاویه بودم که زحر بن قیس بیامد و بر یزید درآمد. یزید گفت: «وای بر تو! چه خبر؟ و چه همراه آورده‌ای؟»
زحر گفت: «ای امیر المؤمنین! مژده گیر به پیروزی خدا و یاری او. حسین بن علی در میان هیجده تن از خاندان خود و شصت تن از پیروانش بر ما درآمد. ما از آنان خواستیم یا این‌که تسلیم شوند، یا سر به فرمان امیر عبید اللّه بن زیاد نهند، یا جنگ کنند؛ پس جنگ را پذیرفتند. ما بامدادان که خورشید سر زد، بر ایشان تاختیم و از هر سو ایشان را احاطه کردیم تا این‌که شمشیرهای خود را بالای سرشان گرفتیم. پس آنان بی‌آن‌که پناهی داشته باشند، از هرسو می‌گریختند و از ترس ما به تپه‌ها و گودی‌ها پناه می‌بردند؛-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 422
المفید، الإرشاد، 2/ 122- 123- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 129- 130؛ البحرانی، العوالم، 17/ 430؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 92- 93؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 497؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 150- 151؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 383- 384
فیقال: إنّ یزید لمّا وردت علیه کتب البشارة، دمعت عینه، و قال:
«کنت أرضی من طاعتهم بدون قتل الحسین؛ لعن اللّه ابن سمیّة، أما أنّی لو کنت صاحبه لعفوت عنه».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 74
حتّی وردوا بها إلی یزید بن معاویة بدمشق. فقال یزید: قد کنت أقنع و أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین أما لو أنّی کنت صاحبه لعفوت عنه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 253
فلمّا أتی إلی یزید برأسه، قال: لقد قتلک رجل ما کان الرّحم بینک و بینه قطعا.
و سبق زحر بن قیس برأس الحسین علیه السّلام إلی دمشق، حتّی دخل علی یزید، فسلّم
__________________________________________________
- چنان‌چه کبوتر از ترس باز شکاری به این‌سو و آن‌سو پناهنده شود. پس به خدا، ای امیر المؤمنین چیزی بر ایشان نگذشت جز به مقدار کشتن شتری یا خواب آن کس که پیش از ظهر می‌خوابد که ما همه ایشان را از پای درآوردیم و کشتیم. اینک تن‌های بی‌سر ایشان است که برهنه افتاده و جامه‌شان خون‌آلود و گونه‌هاشان خاک‌آلود است. آفتاب‌های سوزان بر آنان بتابد و بادهای بیابان، خاک و غبار بر ایشان فرو ریزد. دیدارکنندگانشان بازهای شکاری و کرکسان صحرا باشند.»
«مترجم گوید: گویا این بخت برگشته در تمام طول راه کوفه و شام خود را آماده پاسخگویی به یزید می‌کرده و این سخنان دور از حقیقت را روان می‌کرده و همه‌جا سرگرم به تمرین آن‌ها بوده [است] که جایزه شایانی از یزید بگیرد. خوشبختانه چنانچه طبری و دیگران نقل می‌کنند، یزید از سخنان او وحشت کرد و گفت: ابن زیاد با این کاری که انجام داد، تخم دشمنی را در دل مردم کاشت.
او از ناراحتی که پیدا کرد، زحر را از پیش خود بیرون کرد و هیچ جایزه و بهره‌ای به او نداد. این از خبرهای غیبی بود که حسین علیه السّلام فرموده بود؛ که گویند: در راه کربلا به زهیر بن قین فرمود: «زحر بن قیس سر مرا به امید جایزه برای یزید خواهد برد و یزید چیزی به او نخواهد داد به هر صورت.»
یزید (که این سخنان را شنید)، لختی سر به زیر انداخت آن‌گاه سر برداشت و گفت: «من به فرمانبرداری شما بدون کشتن حسین خوشنود می‌شدم (و نیازی به کشتن او نبود) و همانا اگر من با او برخورد کرده بودم، از او می‌گذشتم.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 122- 123
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 423
علیه و دفع إلیه کتاب عبید اللّه بن زیاد، فأخذ یزید الکتاب و وضعه بین یدیه، ثمّ قال لزحر: هات ما عندک یا زحر. فقال زحر: أبشر یا أمیر المؤمنین! بفتح اللّه علیک و بنصره إیّاک، فإنّه قد ورد علینا الحسین بن علیّ فی اثنین و ثمانین رجلا من إخوته و أهل بیته و شیعته، فسرنا إلیهم و سألناهم أن یستسلموا و ینزلوا علی حکم الأمیر عبید اللّه، فأبوا علینا، فقاتلناهم من وقت شروق الشّمس إلی أن أضحی النّهار، فلمّا أخذت السّیوف مآخذها من هام الرّجال، جعلوا یتوقّلون إلی غیر وزر، و یلوذون منّا بالآکام و الحفر، کما یخاف الحمام من الصّقر، فو اللّه یا أمیر المؤمنین! ما کان إلّا کجزر جزور، أو کإغفاءة القائل، حتّی أتینا علی آخرهم، فهاتیک أجسادهم بالعراء مجرّدة، و ثیابهم بالدّماء مزمّلة، و خدودهم بالتّراب معفّرة، تصهرهم الشّمس، و تسفی علیهم الرّیح، زوّارهم الرّخم و العقبان، و الذّئب و الضّبعان.
فأطرق یزید ساعة، ثمّ رفع رأسه و بکی. و قال: و اللّه یا هذا! لقد کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین؛ أما و اللّه لو صار إلیّ لعفوت عنه؛ و لکن قبّح اللّه ابن مرجانة. فقال عبد الرّحمان بن الحکم أخو مروان بن الحکم و کان جالسا عند یزید فی المجلس:
لهام بجنب الطّفّ أدنی قرابة من ابن زیاد العبد ذی النّسب الوغل
سمیّة أمسی نسلها عدد الحصی و بنت رسول اللّه لیست بذی نسل
فقال یزید: نعم! فلعن اللّه ابن مرجانة إذا أقدم علی قتل مثل الحسین ابن فاطمة؛ أماو اللّه لو کنت أنا صاحبه لما سألنی خصلة إلّا أعطیته إیّاها، و لدفعت عنه الحتف بکلّ ما استطعت، و لو بهلاک بعض ولدی، و لکن إذا قضی اللّه أمرا لم یکن له مردّ.
(و روی) أنّ یزید نظر إلی عبد الرّحمان و قال: سبحان اللّه أفی هذا الموضع تقول ذلک أما یسعک السّکوت؟
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 43، 56- 57
زحر بن قیس الجعفیّ الکوفیّ: أدرک علیّا، و شهد معه صفّین [...] و وفد علی یزید ابن معاویة.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 20/ 324، مختصر ابن منظور، 9/ 33
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 424
فدخل زحر بن قیس علی یزید، فقال: ما وراءک؟
فقال: أبشر یا أمیر المؤمنین! بفتح اللّه و بنصره، ورد علینا الحسین بن علیّ فی ثمانیة عشر من أهل بیته و ستّین من شیعته. فسرنا إلیهم، فسألناهم أن ینزلوا علی حکم الأمیر عبید اللّه، أو القتال. فاختاروا القتال، فعدونا علیهم مع شروق الشّمس، فأحطنا بهم من کلّ ناحیة، حتّی إذا أخذت السّیوف مأخذها من هام القوم جعلوا یهربون إلی غیر وزر، و یلوذون بالآکام و الحفر، کما لاذ الحمائم من صقر، فو اللّه ما کان إلّا جزر جزور أو نومة قائل حتّی أتینا علی آخرهم، فهاتیک أجسادهم مجرّدة، و ثیابهم مرمّلة، و خدودهم معفّرة، تصهرهم الشّمس، و تسفی علیهم الرّیح، زوّارهم العقبان و الرّخّم بقاع سبسب.
قال: فدمعت عینا یزید، و قال: کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین، لعن اللّه ابن سمیّة، أما و اللّه لو أنّی صاحبه لعفوت عنه، فرحم اللّه الحسین. و لم یصله بشی‌ء. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 298
__________________________________________________
(1)- زحر بن قیس بر یزید وارد شد. یزید از او پرسید: «از پشت‌سر چه خبر داری؟»
گفت: «مژده ای امیر المؤمنین که خداوند، فتح و ظفر را به تو بخشید. حسین بن علی بر ما وارد شد.
هیجده تن از افراد خانواده او و شصت تن از شیعیان او همراه بودند. ما آن‌ها را قصد کردیم و به آن‌ها گفتیم که تسلیم حکم امیر عبید اللّه بشوند یا آماده جنگ باشند. آن‌ها جنگ را اختیار کردند. ما هم از اوّل طلوع آفتاب به آن‌ها حمله بردیم و از هر طرف محاصره کردیم تا آن‌که شمشیرها سرهای آن‌ها را گرفت. آن‌ها می‌گریختند و به هر دشت و هامون و پست و بلند پناه می‌بردند؛ مانند کبوترها که از سطوت باز می‌گریزند، به خدا سوگند به اندازه قربان کردن یک شتر یا خفتن قیلوله (بعد از ظهر) مدتی بیش نبود که ما آن‌ها را تماما کشتیم. اینک پیکر آن‌ها به خون آغشته و جامه‌های آن‌ها غبارآلوده و رخساره آنان از خاک بستر گرفته است. آفتاب آن‌ها را می‌گدازد و باد بر آن‌ها می‌وزد. زوار و جویندگان آن‌ها عقاب و کرکس است. آن‌ها در یک دشت فراخ افتاده‌اند.»
(راوی) گفت: «اشک از چشم یزید جاری شد و گفت: «من از طاعت شما بدون کشتن حسین خشنود می‌شدم. خداوند فرزند سمیّه را لعنت کند. به خدا سوگند اگر من در قبال او بودم، از او می‌گذشتم. خداوند حسین را بیامرزد.»
یزید به او (زحر بن قیس) انعام و پاداش نداد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 196
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 425
فروی عن روح بن زنباع الجذامیّ، عن أبیه، عن العذریّ بن ربیعة بن عمرو الجرشیّ، قال: أنا عند یزید بن معاویة إذ أقبل زحر بن قیس المذحجیّ علی یزید. فقال: ویلک، ما وراءک؟ قال: أبشر بفتح اللّه و نصره، ورد علینا الحسین بن علیّ فی ثمانیة عشر من أهل بیته و ستّین رجلا من شیعته، فسرنا إلیهم و سألناهم أن یستسلموا و «1» ینزلوا علی حکم الأمیر عبید اللّه أو القتال، فاختاروا القتال علی الاستسلام، فعدونا علیهم من شروق الشّمس، فأحطنا بهم من کلّ ناحیة حتّی إذا أخذت السّیوف مأخذها. جعلوا یلجأون إلی غیر وزر، و یلوذون بالآکام و الحفر لواذا «2» کما لاذ الحمام من الصّقر، فو اللّه یا أمیر المؤمنین! ما کان إلّا جزر جزور، أو نومة قائل حتّی أتینا علی آخرهم، فهاتیک أجسادهم مجرّدة، و وجوههم معفّرة، و ثیابهم بالدّماء مرمّلة، تصهرهم الشّمس و تسفی علیهم الرّیح، زوّارهم العقبان، و الرّخم بقاع قرقر سبسب لا مکفّنین و لا موسّدین.
فقال: کنت أرضی من طاعتکم بدون قتله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 53
و بعث ابن زیاد (لعنه اللّه) بالحرم و الرّؤوس مع زحر بن قیس و شمر بن ذی الجوشن إلی یزید (لعنه اللّه)، فدخلوا علیه، و بلّغوا الکتاب، فأطرق ساعة، ثمّ قال: لقد کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین، أما و اللّه لو سار إلیّ لعفوت عنه، و لکن قبّح اللّه ابن مرجانة.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 125
فحکی ربیعة بن عمرو قال: کنت جالسا عند یزید بن معاویة فی بهوله إذ قیل: هذا زحر بن قیس بالباب. فاستوی جالسا مذعورا و أذن له فی الحال، فدخل، فقال: ما وراءک؟ فقال: ما تحبّ، أبشر بفتح اللّه و نصره، ورد علینا الحسین فی سبعین راکبا من أهل بیته و شیعته، فعرضنا علیهم الأمان و النّزول علی حکم ابن زیاد فأبوا و اختاروا القتال. فما کان إلّا کنومة القائل أو جزر جزور، حتّی أخذت السّیوف مأخذها من هام الرّجال، جعلوا یلوذون بالآکام، فهاتیک أجسامهم مجرّدة، و هم صرعی فی الفلاة.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أو»].
(2)- [فی المطبوع: «لوذا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 426
قال: فدمعت عینا یزید، و قال: لعن اللّه ابن مرجانة و رحم اللّه أبا عبد اللّه، لقد کنّا نرضی منکم یا أهل العراق بدون هذا، قبّح اللّه ابن مرجانة لو کان بینه و بینه رحم ما فعل به هذا.
فلمّا حضرت الرّؤوس عنده، قال: فرقّت سمیّة بینی و بین أبی عبد اللّه و انقطع الرّحم لو کنت صاحبه لعفوت عنه و لکن لیقضی اللّه أمرا کان مفعولا رحمک اللّه یا حسین! لقد قتلک رجل لم یعرف حقّ الأرحام.
و فی روایة: لعن «1» اللّه ابن مرجانة، لقد اضطرّه إلی القتل، لقد سأله أن یلحق ببعض البلاد أو الثّغور «2»، فمنعه لقدر زرع لی ابن زیاد فی قلب البرّ و الفاجر و الطالح العداوة.
ثمّ تنکّر لابن زیاد و لم یصل زحر بن قیس بشی‌ء.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 148- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 416
أخبرنا أبو عبد اللّه الحسین بن عمر بن باز- فی کتابه- قال: أخبرنا عبد الحقّ بن عبد الخالق، قال: أخبرنا أبو الغنائم محمّد بن علیّ، قال: حدّثنا عبد الوهّاب بن محمّد الغندجانیّ (170- و)، قال: أخبرنا أحمد بن عبدان، قال: أخبرنا محمّد بن سهل، قال:
أخبرنا محمّد بن إسماعیل، قال زحر بن قیس: خرجت حین أصیب علیّ إلی المدائن، و کان أهله بها، قاله محمّد بن أبی بکر، عن أبی محصن، عن حصین، عن الشّعبیّ.
أنبأنا أبو نصر محمّد بن هبة اللّه الشّیرازیّ، قال: أخبرنا أبو القاسم علیّ بن الحسن، قال: أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، قال: أخبرنا أبو الحسین الطّیوریّ، قال: أخبرنا أبو الحسن العتیقیّ، ح.
قال الحافظ، و أخبرنا أبو عبد اللّه البلخیّ، قال: أخبرنا ثابت بن بندار، قال: أخبرنا الحسین بن جعفر، قالا: أخبرنا الولید بن بکر، قال: أخبرنا علیّ بن أحمد بن زکریا،
__________________________________________________
(1)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه مکانه: «و فی تذکرة السّبط قال: و فی روایة بعد ما حضرت الرّؤوس عنده قال: لعن ...»].
(2)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و الثّغور»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 427
قال: أخبرنا صالح بن أحمد، قال: حدّثنی أبی، قال: زحر بن قیس الجعفیّ کوفیّ تابعیّ ثقة من کبار التّابعین.
أخبرنا أحمد بن عبد اللّه بن علوان- إذنا- عن مسعود بن الحسن قال: أخبرنا أبو عمرو بن منده- إذنا أو سماعا- قال: أخبرنا أحمد بن عبد اللّه، قال: أخبرنا أبو محمّد بن أبی حاتم، قال زحر بن قیس، قال: خرجت حین أصیب علیّ إلی المدائن، روی عنه الشّعبیّ، سمعت أبی یقول ذلک.
أخبرنا أبو الیمن زید بن الحسن- فیما أذن لنا فیه- قال: أخبرنا أبو منصور القزّاز، قال: أخبرنا أبو بکر أحمد بن علیّ بن ثابت الخطیب، قال: زحر بن قیس الجعفیّ الکوفیّ تابعیّ ثقة، أحد أصحاب علیّ بن أبی طالب، أنزله علیّ المدائن فی جماعة جعلهم هناک رابطة، روی عنه عامر الشّعبیّ، و حصین بن عبد الرّحمان.
هکذا قال الخطیب، و قد قال البخاریّ، عن حصین، عن الشّعبیّ.
أنبأنا أبو الفتوح محمّد بن محمّد البکریّ، قال: أخبرنا الحافظ أبو القاسم علیّ بن الحسن، قال: زحر بن قیس الجعفیّ الکوفیّ، أدرک علیّا، و شهد معه صفّین، و کان شریفا فارسا، و له ولد أشراف.
حکی عن علیّ بن أبی طالب، و الحسن بن علیّ، روی عنه الشّعبیّ، و کان خطیبا بلیغا، و وفد علی یزید بن معاویة.
هکذا قال الحافظ أبو القاسم.
«1» و الّذی یقع لی أنّ الّذی قدم برأس الحسین علی یزید هو غیر زحر بن قیس الجعفیّ، فإنّ الجعفیّ شهد صفّین مع علیّ رضی اللّه عنه، و قدّمه علی أربعمائة من أهل العراق، و بقی بعده مؤمّرا، و أمره الحسن رضی اللّه عنه بأخذ البیعة له.
و قال فیه أحمد بن عبد اللّه العجلیّ: تابعیّ ثقة من کبار التّابعین، و کان شریفا فی قومه.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 428
فیبعد عندی أن یقاتل الحسین و یخرج برأسه و یحضر بین یدی یزید، و یقول ما قال، قول متشفّ «1»، و قد وافق الجعفیّ فی اسمه و اسم أبیه و فی کونه من الکوفة «2».
فظنّ الحافظ أبو القاسم أنّه الجعفیّ و لیس به، و اللّه أعلم.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 8/ 3785- 3786- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 216- 217
و ورد البشیر علی یزید؛ فلمّا أخبره دمعت عیناه و قال: کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 204
«زحر بن قیس الجعفیّ الکوفیّ: شهد صفّین مع علیّ بن أبی طالب، و کان شریفا فارسا، و له ولد أشراف «3»، و کان خطیبا بلیغا، وفد علی یزید بن معاویة. أنزله علیّ المدائن فی جماعة جعلهم هنا لک رابطة» روی عنه «4» الشّعبیّ.
قال أحمد العجلیّ: «هو کوفیّ تابعیّ ثقة من کبار التّابعین».
و قال أبو مخنف: ثمّ إنّ «5» عبید اللّه بن زیاد نصب رأس الحسین فی الکوفة، فجعل یدار به، ثمّ دعا زحر بن قیس، فسرّح معه برأس الحسین و رؤوس أصحابه إلی یزید، و کان
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی العبرات: «فلا بدّ أن یکون هذا شخصا آخر مسمّی باسم زحر»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات و أضاف: «أقول: إنّ الّذی حمل ابن العدیم علی استبعاد کون حامل رأس الإمام الحسین علیه السّلام و مبشّر یزید بالفتح؛ هو حضور الزّحر صفّین؛ مع أمیر المؤمنین؛ و أنّه أمّره علی أربع مائة؛ و أنّ الإمام الحسن أمره بأخذ البیعة من النّاس له؛ و کذلک توثیق أحمد بن حنبل و العجلیّ إیّاه؛ و لا شی‌ء ممّا ذکره بمفید لما ادّعاه؛ أمّا حضوره صفّین و کذلک تأمیر أمیر المؤمنین علیه السّلام إیّاه علی أربع مائة نفر؛ و کذا أمر الإمام الحسن علیه السّلام إیّاه بأن یأخذ له البیعة من النّاس؛ کلّ ذلک لا یکون علّة لبقائه علی الإستقامة؛ لأنّ کثیرا ممّن کانوا علی هذه الصّفة انقلبوا علی أعقابهم، و حاربوا الإمام الحسین علیه السّلام مثل شمر بن ذی الجوشن و شبث بن ربعیّ و أمثالهما ممّن حضروا مع أمیر المؤمنین علیه السّلام صفّین و نهروان؛ ثمّ حاربوا الإمام الحسین و قتلوه.
و کذلک توثیق أحمد بن حنبل و العجلیّ لا یفید لمدّعاه فائدة؛ لأنّ أحمد بن حنبل و کذلک العجلیّ وثّقوا کثیرا من المضلّین أمثال حریز الحمصیّ و مشایخه، و تلامیذه کما أنّهما ضعّفا کثیرا من أهل السّداد و الحفّاظ؛ و مراجعة رجاله تکفی النّبیه، فراجع و تبصّر»].
(3)- [قید الشّرید: «أشرف»].
(4)- [فی المطبوع: «عن»].
(5)- [لم یرد فی قید الشّرید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 429
مع زحر أبو بردة بن عوف الأزدیّ، و طارق بن أبی ظبیان الأزدیّ، فخرجوا حتّی قدموا بها الشّام علی یزید، و قال «1» له یزید: «ویلک ما وراءک؟»، فقال: «أبشر یا أمیر المؤمنین بفتح اللّه و نصره، ورد علینا الحسین بن علیّ فی ثمانیة عشر من أهل بیته، و ستّین من شیعته، فسرنا إلیهم، فسألناهم أن یستسلموا و ینزلوا علی حکم الأمیر عبید اللّه بن زیاد أو القتال، فاختاروا القتال، فعدونا علیهم مع شروق الشّمس فأحطنا بهم من کلّ ناحیة حتّی إذا أخذت السّیوف مأخذها من هام القوم، جعلوا یهربون «2» إلی غیر وزر و یلوذون منّا بالآکام و الحفر لواذا کما لاذ الحمام من صقر، فو اللّه یا أمیر المؤمنین! ما کان إلّا «3» جزر جزور، أو نومة «3» قائل حتّی أتینا علی آخرهم، فهاتیک أجسادهم مجرّدة «4»، و ثیابهم مرمّلة «5»، و خدودهم «6» معفّرة، تصهرهم الشّمس و تسفی علیهم الرّیح، زوّارهم العقبان و الرّخم بقاع سبسب».
قال: فدمعت عین یزید، و قال: کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین، لعن اللّه ابن سمیّة- یعنی «7» عبید اللّه و سمیّة جدّته أمّ أبیه- أما و اللّه لو «8» أنّی صاحبه «8» لعفوت عنه، رحم اللّه الحسین.
و لم یصله بشی‌ء. انتهی.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 14/ 189- 190 رقم 257- عنه: ابن طولون، قید الشّرید،/ 73- 74
فتقدّم زجر بن قیس، فدخل علی یزید، فقال له: هات ما وراک؟ فقال: أبشر یا أمیر المؤمنین بفتح اللّه و نصره، ورد علینا الحسین فی ثمانیة عشر من أهل بیته، و ستّین
__________________________________________________
(1)- [قید الشّرید: «فقال»].
(2)- [قید الشّرید: «یهرعون»].
(3- 3) [قید الشّرید: «جزر و جزور و نوصة»].
(4)- [قید الشّرید: «مجزّرة»].
(5)- [قید الشّرید: «مزمّلة»].
(6)- [قید الشّرید: «و صدورهم»].
(7)- [قید الشّرید: «لعین»].
(8- 8) [قید الشّرید: «أتی صاحبکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 430
من شیعته، فسرنا إلیهم، و سألناهم «1» أن ینزلوا «1» علی حکم الأمیر عبید اللّه بن زیاد أو القتال، فاختاروا القتال، فغدونا علیهم مع شروق الشّمس، فأحطنا بهم من کلّ ناحیة حتّی «2» أخذت السّیوف مأخذها من هام القوم و جعلوا یهربون إلی غیر وزر، و یلوذون بالآکام و الحفر کما «3» یلوذ الحمام «3» من عقاب أو صقر، فو اللّه ما کان إلّا جزر «4» جزور أو نومة قائل، حتّی أتینا علی آخرهم، فهاتیک أجسادهم مجرّدة، و ثیابهم بدمائهم مضرّجة، و خدودهم فی التّراب معفّرة، تصهرهم الشّمس، و تسفی علیهم الرّیح، زوّارهم «5» العقبان و الرّخم فی سبسب من الأرض.
قال: فدمعت عینا یزید، و قال: کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین، لعن اللّه ابن سمیّة، إنّا للّه لو کنت صاحبه لعفوت عنه، رحم اللّه الحسین. و أخرجه من عنده، و لم یصله بشی‌ء.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 193- 194- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 264
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] فدخلوا به علی یزید؛ فقال: ما وراءک یا زحر؟! قال: أبشر یا أمیر المؤمنین!
- و ذکر ما تقدّم من کلام یزید-. قال: لعن اللّه ابن مرجانة، لو کنت صاحبه لعفوت عنه. «6»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 293
__________________________________________________
(1- 1) [نور الأبصار: «النّزول»].
(2)- [زاد فی نور الأبصار: «إذا»].
(3- 3) [نور الأبصار: «لاذ الحمائم»].
(4)- [نور الأبصار: «نحر»].
(5)- [فی المطبوع: «وزارهم»].
(6)- و آن سه ملعون بفرموده آن لعین متوجه شام گشتند و بعد از طی منازل و قطع مراحل به دمشق رسیده و با یزید لعین ملاقات کردند و سر مبارک امام حسین رضی اللّه عنه را پیش او بر زمین نهادند. به روایتی زجر و به روایتی شمر در تکلم آمد و گفت: «یا امیر! این شخص با هجده مرد از اهل بیت و شصت نفر از شیعه خویش به کربلا رسید. ما با لشگری گران متوجه او شدیم و تلاقی فریقین روی نموده با او گفتیم یا به حکم عبید اللّه زیاد رضا داده یا جنگ را ساخته باش. او قتال را اختیار کرد و سورت حرب از وقت طلوع آفتاب بود تا چاشت‌گاه و ما مانند چرخ که بر سر صید فرود آید، فرود آمدیم و به اندک فرصتی دمار از روزگار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 431
قال: ثمّ إنّه التفت إلی القوم، و قال: کیف صنعتم بهم؟ فقالوا: جاءنا بثمانیة عشر من أهل بیته و سبعین رجلا من شیعته، و أنصاره، فسألناهم النّزول علی حکم الأمیر یزید، فأبوا، فغدونا علیهم من شرق الأرض و غربها، و أحطنا بهم من کلّ ناحیة حتّی أخذت السّیوف مأخذها من هام القوم، فلاذوا بنا کما یلوذ الحمام من الصّقر، فما کان إلّا ساعة حتّی أتینا علی آخرهم، فهاتیک أجسادهم مجرّدة، و ثیابهم مرمّلة، و خدودهم معفّرة، تصهرهم الشّمس، و تسفی علیهم الرّیح، و زوّارهم العقبان و الرّخم.
قال: فأطرق یزید رأسه، و قال: کنت أرضی من طاغیتکم بدون قتل الحسین. «1»
__________________________________________________
- ایشان برآوردیم. اکنون اجساد آن قوم در صحرا افتاده و اثواب ایشان به خون آغشته [است].
آفتاب ایشان را می‌گدازد و باد، خاک را بر آن فرقه می‌اندازد و زوار ایشان کرکس و عقاب و مرجع ایشان عذاب و عقاب [است].»
یزید که این سخن شنید، ساعتی سر در پیش افکند و بعد از آن سر برآورد و گفت: «و اللّه که از طاعت شما بدون قتل امام حسین راضی بودم. به خدا سوگند که اگر او را پیش من می‌آوردید، از وی عفو می‌کردم.
لعنت بر پسر مرجانه باد که بر چنین امری اقدام کرد.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 176- 177
(1)- چون قواد لشکر اهل بیت را بر باب دار الاماره بازداشتند، زحر بن قیس رخصت بار به دست کرد و بر یزید درآمد.
فقال له یزید: ویلک! ما ورائک و ما عندک؟
یزید او را خطاب کرد که: «وای بر تو! خبر چیست؟»
قال: أبشر یا أمیر المؤمنین! بفتح اللّه و نصره.
گفت: «یا امیر المؤمنین! شادزی 1 که خدایت فتح و نصرت داد. همانا حسین بن علی با هجده تن از اهل بیت خود و شصت تن از شیعیان خود، ما او را دعوت کردیم که جانب سلم و صلاح را فرونگذارد و سر به فرمان امیر عبید اللّه فرود آورد، از ما نپذیرفت، سخن در میانه فراوان رفت. در پایان کار خمود آتش فتنه بر ذمت تیغ آبدار افتاد. بامدادان بر ایشان بیرون شدیم و حمله گران افکندیم و ایشان را در پره انداختیم و با شمشیرهای آخته بتاختیم. آن جماعت را هول و هرب پراکنده ساخت؛ چنان‌که به هر پستی و بلندی پناهنده گشتند، بدانسان که کبوتر از باز هراسنده 2 گردد. چند که جزوی را بخش کنند یا گوینده چشم به و سن آلایش دهد 3، همگان را با تیغ درگذرانیدیم.
فهاتیک أجسادهم مجرّدة و ثیابهم مرمّلة و خدودهم معفّرة، تصهرهم الشّمس و تسفی علیهم الرّیح. زوّارهم الرّخم و العقبان.
اینک جسدهای ایشان در آن بیابان عریان افتاده [است] با جامه‌های خون‌آلود و چهرگان خاک‌اندود.
مهر مهرگان 4 بر ایشان تابان است و باد صبا وزان. کس زیارت نکند ایشان را جز کرکس مردارخوار و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 432
الطّریحی، المنتخب، 2/ 485
روی محمّد بن جریر الطّبریّ، عن إبراهیم بن سعید و کان هو مع زهیر بن القین حین صحب الحسین. و لمّا نزل الحسین بکربلاء قال علیه السّلام له: یا زهیر! اعلم أنّ ههنا مشهدی، و یحمل (هذا من جسدی یعنی رأسه الشّریف) زهیر بن القین «1»، فیدخل علی یزید، و یرجو عطاءه، فلا یعطیه شیئا، و ظهر ما أخبر به.
__________________________________________________
- عقاب تن اوبار 5.»
چون سخن به پای آورد، یزید لختی سر فرو داشت و سخن نکرد. پس سر برآورد:
قال: قد کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین. أما لو کنت صاحبه لعفوت عنه.
گفت: «کردار شما پسند خاطر من بود و از طاعت شما بیرون قتل حسین شاد خاطر می‌شدم. اگر من حاضر بودم، حسین را معفو می‌داشتم و او را عرضه هلاک و دمار نمی‌گذاشتم.»
(1). شادزی: با خرسندی زندگی کن «این جمله مانند مژده باد تو را است».
(2). هراسنده: ترسان.
(3). وسن: چرت، خواب سبک (در این‌جا قلم مرحوم سپهر اشتباه بزرگی نموده است؛ زیرا عبارتی که در کتب مقاتل‌عربی در این‌جا ضبط شده، این است که: «ما کان إلّا جزر جزور أو نومة قائل» و معنای صحیح این عبارت این است که: «به اندازه کشتن شتری یا خواب کسی که در نیمروز می‌خوابد»، مقصود زحر این است که: «جنگ ما با آن‌ها بیش از مقدار کشتن شتر یا خواب نیمروز که کوتاه است، طول نکشید». و اشتباه آن مرحوم از این‌جا ناشی شده که قائل را اسم فاعل از قال یقول فرض کرده و به معنی گوینده گرفته است؛ در صورتی‌که مشتق از قال یقیل و به معنی خواب قیلوله است و اما وجه اشتباه آن مرحوم در جمله اوّل بر ما معلوم نگشت.)
(4). مهر: خورشید. مهرگان: ماه مهر که میزان هم نامیده می‌شود.
(5). اوبار: بلع‌کننده.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السّلام، 3/ 125- 126
در کتاب ارشاد مفید و نیز از ابن نما مسطور است که عبد اللّه بن ربیع حمیری روایت کرده است که: «من در دمشق در مجلس یزید بن معاویه علیه اللعنه حضور داشتم، به ناگاه زجر بن قیس نزد وی حاضر شد؛ یزید به او گفت: «ویلک ما وراءک و ما عندک؟» «وای بر تو! در پیش و دنبال چه داری؟»
گفت: «بشارت باد تو را ای امیر المؤمنین به فتح و فیروزی خداوند.» [...]
بالجمله می‌گوید: «در مفاصل یزید از هیبت این کلمات لرزه و رعده درافتاد؛ اما این سخن با روایت اغلب روات یکسان نیست؛ چه روایت ایشان چنان می‌آید که امرای عراق بر یزید درآمدند و یزید از ایشان از کیفیت کشتن ایشان حسین را پرسش نمود؛ زجر بن قیس به پاسخ مبادرت گرفت و کلمات مسطوره را باز گفت و هم در روایت دیگر است که متکلم به این کلام شمر بن ذی الجوشن بود؛ اما روایت مفید و آنان که با وی موافقت کرده‌اند به صواب مقرون است.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 169- 170، 171
(1)- [کیف تصفّحت عنده زحر بن قیس العدوّ بزهیر بن القین الشّهید هذا التّصحیف القبیح!].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 433
روی عن عبد اللّه بن ربیعة الحمیریّ، قال: کنت عند یزید (علیه اللّعنة) بدمشق إذ أقبل زهیر بن القین، حتّی دخل علیه و معه رأس الحسین. فقال له یزید: ویلک ما ورائک و ما عندک؟ فقال زهیر بن القین اللّعین: أبشر بفتح اللّه و نصره.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 368
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 434

قال [هشام الکلبیّ]: و بنو خزیمة بن لؤی، و هم عائذة [...] و منهم محیص «1» بن ثعلبة، ذهب برأس الحسین علیه السّلام إلی یزید بن معاویة.
قال هشام: لمّا ذهب محیص «1» برأس الحسین علیه السّلام و عیاله، و وقف علی الباب، فقال:
أعلموا أمیر المؤمنین یزیدا، أنّا قد جئناه باللّئام الفجرة.
فقال یزید: ما ولدت أمّ محیص «1» الأم و أفجر!
هشام الکلبی، مثالب العرب،/ 35
قال: و قدم برأس الحسین محفز بن ثعلبة العائذیّ- عائذة قریش- علی یزید، «2» فقال:
أتیتک یا أمیر المؤمنین برأس أحمق النّاس و ألأمهم!
فقال یزید: ما ولدت أمّ محفز أحمق و ألأم. لکنّ الرّجل «3» لم یقرأ کتاب اللّه «3»: تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ «4» و تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ «5» و تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ.
قال: أخبرنا «4» کثیر بن هشام، قال: حدّثنا جعفر بن برقان. «6» قال: حدّثنا «6» یزید بن أبی زیاد. قال: لمّا أتی یزید بن معاویة برأس الحسین بن علیّ جعل «7» ینکت بمخصرة معه «7» سنّه، و یقول: ما کنت أظنّ أبا عبد اللّه یبلغ «8» هذا السّنّ!.
__________________________________________________
(1)- [الصّحیح: «محفّر»].
(2)- [فی السّیر مکانه: «ابن سعد، عن الواقدیّ و المدائنیّ، عن رجالهما: أنّ مخفر بن ثعلبة العایدیّ قدم برأس الحسین علی یزید ...»].
(3- 3) [السّیر: «لم یتدبّر کلام اللّه: قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ»].
(4- 4) [لم یرد فی السّیر].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی تاریخ الإسلام].
(6- 6) [السّیر: «عن»].
(7- 7) [السّیر: «ینکث»].
(8)- [السّیر: «بلغ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 435
قال «1»: و إذا لحیته و رأسه قد نصل من الخضاب «2» الأسود.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 82- عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 213، 216، تاریخ الإسلام، 2/ 351؛ المحمودی، العبرات، 2/ 274
و ولد خزیمة بن لؤیّ- و بنو خزیمة هذا یدعون عائذة قریش- عبیدا؛ و حربا؛ فولد عبید: مالکا؛ فولد مالک: الحارث، أمّه: عائذة بنت الخمس بن قحافة بن خثعم، بها یعرفون. فولد الحارث بن مالک: قیسا؛ و تیما. فولد قیس بن الحارث: عمرا؛ فولد عمرو: قطنا؛ و قنانا؛ و حصنا، منهم: محفّز بن ثعلبة بن مرّة بن خالد بن عامر بن قنان ابن عمرو بن قیس بن الحارث بن مالک بن عبید بن خزیمة بن لؤیّ، الّذی ذهب برأس الحسین رحمه اللّه إلی یزید بن معاویة.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 441
فلمّا وقفوا بباب یزید رفع محفز صوته، فقال: یا أمیر المؤمنین! هذا محفز بن ثعلبة أتاک باللّئام الفجرة! فقال یزید: ما تحفّزت عنه أمّ محفز ألأم و أفجر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 416، أنساب الأشراف، 3/ 214
و حدّثنی ابن برد الأنطاکیّ الفقیه، عن أبیه، قال: [...] و قال یزید- حین رأی وجه الحسین-: ما رأیت وجها قطّ أحسن منه؟! فقیل: إنّه کان یشبه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم. فسکت.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 416، 417، أنساب الأشراف، 3/ 216، 217- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 266
منهم [خزیمة بن لؤیّ]: محفز بن ثعلبة بن مرّة بن خالد بن عامر بن قنان بن عمرو بن قیس بن الحارث بن مالک بن عبید بن خزیمة، الّذی ذهب برأس الحسین بن علیّ إلی الشّام، و قال: أنا محفز بن ثعلبة جئت برؤوس اللّئام الکفرة. فقال یزید بن معاویة: ما تحفّزت عنه أمّ محفز ألأم و أفجر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 11/ 33
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی السّیر].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی السّیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 436
فساروا حتّی قدموا الشّام، و دخلوا علی یزید بن معاویة بمدینة دمشق، و أدخل معهم رأس الحسین، فرمی بین یدیه. ثمّ تکلّم شمر بن ذی الجوشن، فقال: یا أمیر المؤمنین! ورد علینا هذا فی ثمانیة عشر رجلا من أهل بیته، و ستّین رجلا من شیعته. فسرنا إلیهم، فسألناهم النّزول علی حکم أمیرنا عبید اللّه بن زیاد أو القتال، فغدونا علیهم عند شروق الشّمس، فأحطنا بهم من کلّ جانب فلمّا أخذت السّیوف منهم مأخذها جعلوا یلوذون إلی غیر وزر، لوذان الحمام من الصّقور، فما کان إلّا مقدار «1» خرز خروز «1»، أو نوم قائل حتّی أتینا علی آخرهم، فهاتیک أجسادهم مجرّدة، و ثیابهم مرمّلة، و خدودهم معفّرة، تسفی علیهم الرّیاح، زوّارهم العقبان و وفودهم الرّخم «2».
فلمّا سمع ذلک یزید دمعت عینه و قال: ویحکم، قد کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین، لعن اللّه ابن مرجانة، أما و اللّه لو کنت صاحبه، لعفوت عنه، رحم اللّه أبا عبد اللّه. ثمّ تمثّل:
نفلّق هاما من رجال أعزّة علینا و هم کانوا أعقّ و أظلما «3»
__________________________________________________
(1- 1) [ابن العدیم: «جزر جزور»].
(2)- طائر موصوف بالغدر.
(3)- و آنان به شام و دمشق رفتند و سر امام حسین علیه السّلام را پیش او انداختند و شمر بن ذی الجوشن چنین گفت: «ای امیر مؤمنان! این مرد همراه هیجده تن از خویشاوندان و شصت تن از شیعیان خود پیش ما آمد. به سوی آنان رفتیم و خواستیم که تسلیم فرمان امیر ما عبید اللّه بن زیاد یا آماده برای جنگ شوند.
صبح زود هنگام برآمدن آفتاب به آنان حمله بردیم و ایشان را از هر سو محاصره کردیم و چون شمشیرهای ما آنان را فروگرفت، به این‌سو و آن‌سو گریختند و پناهگاهی نیافتند. گویی کبوترانی بودند که از شاهین بگریزند و به اندازه کشتن یک پرواری یا خواب نیمروزی وقت گرفت که همه را از پا درآوردیم. و هم‌اکنون بدن‌های ایشان برهنه و جامه‌هایشان و چهره‌هایشان خاک‌آلوده است. بادها بر آن‌ها می‌وزد. کرکس‌ها و پرندگان لاشخور به دیدارشان می‌آیند.»
چون یزید این را شنید، چشمانش اشک‌آلود شد و گفت: «ای وای بر شما! من به اطاعت و فرمان‌برداری شما بدون کشتن حسین هم راضی بودم. خداوند ابن مرجانه را لعنت کند. به خدا سوگند اگر من با او طرف می‌شدم، او را می‌بخشیدم. خداوند ابا عبد اللّه را رحمت کناد.»
سپس به این بیت تمثل جست: «سرهای مردانی را که بر ما عزیز بودند، شکافتیم و آنان نافرمان‌بردارتر و ستمکارتر بودند.»
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 306- 307
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 437
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257- 258- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2631، الحسین بن علیّ،/ 90
و وضع الرّأس بین یدی یزید، فجعل یزید «1» یقرع ثنایاه بالقضیب. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 218- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 309
قال «3» هشام: فحدّثنی عبد اللّه بن یزید بن روح بن زنباع الجذامیّ، عن أبیه، عن الغاز بن ربیعة الجرشیّ، من حمیر: [...] فلمّا انتهوا «4» إلی باب یزید رفع محفّز بن ثعلبة صوته، فقال: هذا محفّز بن ثعلبة أتی أمیر المؤمنین باللّئام الفجرة. قال: فأجابه یزید بن معاویة: ما ولدت أمّ محفّز شرّ و ألأم.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 460- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 60/ 102، مختصر ابن منظور، 24/ 114؛ المحمودی، العبرات، 2/ 283؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 194
قال: فخرجوا حتّی قدموا علی یزید، فقام محفّز بن ثعلبة، فنادی بأعلی صوته: جئنا برأس أحمق النّاس و ألأمهم. فقال یزید: ما ولدت أمّ محفّز ألأم و أحمق، و لکنّه قاطع ظالم.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 463- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 283
قال هشام، عن أبی مخنف، قال: حدّثنی أبو حمزة الثّمالیّ، عن عبد اللّه الثّمالیّ، عن
__________________________________________________
(1)- یروی عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أنّه رأی أبا سفیان راکبا علی جمل و معاویة یقوده و یزید یسوقه، فقال صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: «لعن اللّه الرّاکب و القائد و السّائق» حدیث مشهور. (عن هامش الأصل)
(2)- سر (امام) پیش یزید نهاده شد و یزید به دندان‌های پیشین او چوب 1 می‌زد 2.
(1). ل، ب: نی.
(2). ل، پ ص 291: از پیامبر خدا روایت می‌شود که ابو سفیان را سوار بر شتری دید که معاویه آن را می‌کشید و یزید آن را می‌راند، پس گفت: «لعن اللّه الرّاکب و القائد و السّائق؛ خدا سوار و جلودار و راننده را لعنت کند»؛ حدیثی است مشهور.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 182
(3)- [ابن عساکر: «قرأت علی أبی الوفاء حفاظ بن الحسن بن الحسین، عن عبد العزیز الکتانیّ، أنا عبد الوهّاب المیدانیّ، أنا ابن زبر، أنا عبد اللّه بن أحمد بن جعفر، أنا الطّبری، قال: قال»].
(4)- [البدایة: «بلغوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 438
القاسم بن بخیت قال: [...] و دخلوا «1» علی یزید، فوضعوا «2» الرّأس بین یدیه «3»، و حدّثوه الحدیث «4». «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 465- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 65/ 66، مختصر ابن منظور 26/ 151؛ المحمودی، العبرات، 2/ 276؛ مثله الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 293
فلمّا وضع الرّأس بین یدی یزید بن معاویة، جعل ینقر ثنیّته بقضیب کان فی یده و یقول: ما أحسن ثنایاه؟
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 313، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 561- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 308
لمّا أدخلوا علی یزید- لعنه اللّه- أقبل قاتل الحسین بن علیّ یقول:
أوقر رکابی فضّة أو ذهبا فقد قتلت الملک المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون نسبا «6»
__________________________________________________
(1)- [فی جواهر المطالب مکانه: «ثمّ دخلوا ...»].
(2)- [جواهر المطالب: «بالرّؤوس، و وضعوا»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المختصر].
(4)- [جواهر المطالب: «بالحدیث»].
(5)- و چون به در یزید رسیدند، محفز بن ثعلبه بانگ برداشت که: «اینک محفز بن ثعلبه، فرومایگان بدکار را پیش امیر مؤمنان آورده است.»
گوید: یزید پاسخ داد: «مولود مادر محفز بدتر و فرومایه‌تر است.»
گوید: روان شدند تا پیش یزید رسیدند و محفز بن ثعلبه بایستاد و به بانگ بلند گفت: «سر بی‌خردترین و نابکارترین کسان را آورده‌ایم.»
یزید گفت: «مولود مادر محفز نابکارتر است و بی‌خردتر. ناسپاس و ستمگر نیز هست.»
گوید: آن‌گاه پیش یزید رفتند و سر را پیش روی او نهادند و همان سخنان را با وی بگفتند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3071، 3076، 3079
(6)- و چون آن‌ها را به نزد یزید بن معاویه بردند، قاتل آن حضرت رو به یزید کرد و گفت:
أوقر رکابی فضّة أو ذهبا فقد قتلت الملک المحجّبا
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 439
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 79- 80
حدّثنا عبد الواحد بن محمّد بن عبدوس النّیسابوریّ العطّار رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا علیّ ابن محمّد بن قتیبة «1»، عن الفضل بن شاذان، قال: سمعت الرّضا علیه السّلام یقول:
لمّا حمل رأس الحسین بن علیّ علیهما السّلام إلی الشّام أمر یزید (لعنه اللّه)، «2» فوضع «3» و نصبت «4» علیه مائدة، فأقبل هو (لعنه اللّه) و أصحابه یأکلون و یشربون الفقّاع، فلمّا فرغوا أمر بالرّأس، فوضع فی طست «5» «2» تحت سریره و بسط علیه «6» رقعة الشّطرنج «7»، و جلس یزید (علیه اللّعنة) یلعب «8» بالشّطرنج «9» و یذکر الحسین و أباه و جدّه صلوات اللّه علیهم، و یستهزئ بذکرهم، فمتی قمر صاحبه تناول الفقّاع؛ فشربه ثلث مرّات، ثمّ صبّ فضلته «10» علی ما «10» یلی «11» الطّست «12» من الأرض «9». «11»
«13» فمن کان من شیعتنا، «14» فلیتورّع عن «14» شرب الفقّاع «15» و اللّعب بالشّطرنج «15»،
__________________________________________________
-قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون نسبا
1. رکاب مرا (یا بار شتر مرا) پر از سیم و یا زر کن که من پادشاه بزرگ و شکوه‌مندی را کشته‌ام.
2. بهترین خلق را از حیث پدر و مادر کشتم و آن‌کس را کشتم که نسبش والاترین نسب‌هاست.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 121- 122
(1)- [من هنا حکاه فی الدّعوات و نفس المهموم و وسیلة الدّارین].
(2- 2) [الدّعوات: «بإحضاره فوضع فی طشت»].
(3)- [زاد فی الأسرار: «کرسی»].
(4)- [فی جامع الأخبار و کتاب المواعظ و البحار 45/ و 76/ و العوالم و نفس المهموم: «و نصب»].
(5)- [فی المواعظ و جامع الأخبار و وسائل الشّیعة و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «طشت»].
(6)- [لم یرد فی الدّعوات].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 386].
(8)- [کتاب المواعظ: «لعب»].
(9- 9) [فی وسائل الشّیعة و البحار، 63/: «إلی أن قال: و یشرب الفقّاع»].
(10- 10) [فی البحار، 45/ و العوالم: «ممّا»].
(11- 11) [الدّعوات: «الطّشت»].
(12)- [فی المواعظ و جامع الأخبار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «الطّشت»].
(13)- [من هنا حکاه فی المعالی و إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(14- 14) [فی الدّعوات: «فلیدع من» و فی وسائل الشّیعة و البحار، 63/: «فلیتورّع من»].
(15- 15) [البحار، 63/: «و الشّطرنج»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 440
«1» و «2» من نظر إلی الفقّاع «3» أو إلی الشّطرنج «1»، «3» فلیذکر الحسین علیه السّلام و لیلعن یزید و آل زیاد، یمحو اللّه «4» عزّ و جلّ بذلک ذنوبه و لو کانت بعدد «5» النّجوم «6». «2»
«7» حدّثنا تمیم بن عبد اللّه بن تمیم القرشیّ رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا أبی، عن أحمد بن علیّ الأنصاریّ، عن عبد السّلام بن صالح الهرویّ، قال: سمعت أبا الحسن علیّ بن موسی الرّضا علیهما السّلام، یقول «7»:
أوّل من اتّخذ له الفقاع فی الإسلام بالشّام یزید بن معاویة (لعنه اللّه)، فأحضر و هو علی المائدة و قد نصبها علی رأس الحسین علیه السّلام، فجعل یشربه و یسقی أصحابه «8» و یقول (لعنه اللّه):
اشربوا، فهذا شراب مبارک «9» و لو لم یکن «9» من برکته إلّا «10» أنّا أوّل ما «11» تناولناه. و رأس «12» عدوّنا بین أیدینا، و مائدتنا منصوبة علیه، و نحن نأکله «13» و نفوسنا ساکنة، و قلوبنا مطمئنّة «8».
فمن کان من شیعتنا فلیتورّع عن شرب «14» الفقّاع، فإنّه من «15» شراب أعدائنا «16»، فإن
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار، 76/].
(2- 2) [حکاه عنه فی البحار، 44/ 299].
(3- 3) [فی الدّعوات: «و الشّطرنج» و البحار، 63/: «و إلی الشّطرنج»].
(4)- [فی الدّعوات و البحار، 63/: «یمح اللّه»].
(5)- [فی کتاب المواعظ: «تعدل» و فی الدّعوات و البحار 45/ 76/ و العوالم: «کعدد»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی من لا یحضره الفقیه و کتاب المواعظ و الدّعوات و جامع الأخبار و البحار، 63/ و 76/].
(7- 7) [لم یرد فی نفس المهموم و المعالی].
(8- 8) [وسائل الشّیعة: «إلی أن قال:»].
(9- 9) [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و المعالی].
(10)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و المعالی].
(11)- [لم یرد فی البحار].
(12)- [نفس المهموم: «رأس الحسین»].
(13)- [فی البحار و العوالم: «نأکل»].
(14)- [الأسرار: «شراب»].
(15)- [لم یرد فی وسائل الشّیعة و البحار].
(16)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار، 45/ و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 441
لم یفعل، فلیس منّا.
و لقد حدّثنی أبی، «1» عن أبیه «1»، عن آبائه، عن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله: لا تلبسوا لباس أعدائی و لا تطعموا مطاعم أعدائی، و لا تسلکوا مسالک أعدائی، فتکونوا أعدائی کما هم أعدائی «2».
قال مصنّف هذا الکتاب رحمه اللّه: لباس الأعداء هو السّواد، و مطاعم الأعداء النّبیذ المسکر و الفقاع، و الطّین، و الجرّی من السّمک، و المار ماهی، و الزّمیر، و الطّافی، و کلّ ما لم یکن له فلوس من السّمک، و لحم الضّب، و الأرنب و الثّعلب و ما لم یدف من الطّیر و ما استوی طرفاه من البیض و الدّبا من الجراد، و هو الّذی لا یستقلّ بالطّیران و الطّحال، و مسالک الأعداء مواضع التّهمة، و مجالس شرب الخمر، و المجالس الّتی فیها الملاهی و مجالس الّذین لا یقضون بالحقّ، و المجالس الّتی یعاب فیها الأئمّة علیهم السّلام و المؤمنون، و مجالس أهل المعاصی و الظّلم و الفساد و القمار [و قد بلغنی أنّ فی أنواع الفقّاع ما قد یسکر کثیره و ما أسکر کثیره، فقلیله و کثیره حرام]. «3»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسائل الشّیعة].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسائل الشّیعة].
(3)- از فضل بن شاذان مروی است که گفت: از حضرت رضا علیه السّلام شنیدم که فرمود: «چون سر مبارک حسین بن علی علیه السّلام را به شام محنت انجام بردند، یزید ملعون امر کرد که آن سر را در مجلسش گذاشتند و طعام حاضر ساختند. آن ملعون با اصحاب خود شروع کردند به طعام خوردن و شراب خوردن. پس از فراغت امر کرد آن سر مبارک را در میان تشتی گذاشتند و در زیر تخت آن دوزخی گذاشتند و روی تخت سفره شطرنج پهن کردند و آن ملعون نشست به شطرنج بازی کردن و نام حسین و پدر بزرگوارش و جد امجدش را می‌برد و سخریه و استهزا به ایشان می‌نمود و چون بر حریف خود در قمار باختن غالب می‌آمد، سه مرتبه‌شراب می‌خورد؛ یعنی سه پیاله. پس از آن باقیمانده آن را در پهلوی تشت روی زمین می‌ریخت. پس هر کسی که از شیعیان ما باشد، باید از شراب خوردن و شطرنج بازی کردن دوری کند و هرکس شراب یا شطرنج ببیند، باید حسین علیه السّلام را یاد کند و یزید و آل زیاد را لعنت کند و اگر چنین کرد، حق تعالی گناهان او را محو کند. اگرچه به عدد ستاره‌ها باشد.
از ابو الصلت عبد السلام بن صالح هروی مروی است که گفت: از حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام شنیدم که فرمود: «اوّل کسی که در اسلام فقاع که قسمتی از شراب است درست کرد، در شام خراب، یزید بن معاویه بود. یعنی درحالی‌که سر مبارک حضرت حسین علیه السّلام را در مجلس خود گذاشته و سفره طعام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 442
الصّدوق، عیون أخبار الرّضا، 2/ 25- 26، من لا یحضره الفقیه، 4/ 301، کتاب المواعظ،/ 131- 132- عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 17/ 290- 291؛ المجلسی، البحار، 45/ 176- 177، 63/ 492؛ البحرانی، العوالم، 17/ 415- 416؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 500- 501؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 101- 102؛ القمی، نفس المهموم،/ 439؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 156- 157؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 425- 426؛ المحمودی، العبرات، 2/ 285؛ مثله الرّاوندی، الدّعوات،/ 162؛ السّبزواری، جامع الأخبار،/ 432؛ المجلسی، البحار، 76/ 237- 238
__________________________________________________
- روی آن سر مطهر گسترانیده بود، امر کرد فقاع حاضر ساختند و آن ملعون آن شراب را می‌خورد و به اصحاب خود می‌داد و می‌خوردند و به ایشان می‌گفت: بخورید این شراب را که شراب مبارکی است و از مبارکی این شراب آن است که ما اوّل کسی باشیم که این شراب را بخوریم و حال این‌که سر دشمن ما مقابل روی ما گذاشته و سفره طعام روی آن گسترانیده با کمال اطمینان قلوب و سکون نفس طعام و شراب می‌خوریم.
پس هرکس از شیعیان ما است باید از خوردن فقاع اجتناب کند، زیرا که این است شراب دشمنان ما و اگر اجتناب از آن نکند، از ما نیست. و پدر بزرگوارم از پدرش، از پدران خود، از علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت کرده است که آن جناب علیه السّلام فرمود: رسول خدا فرمود: نپوشید لباس دشمنان مرا و نخورید طعام‌های دشمنان مرا و نروید در راه‌های دشمن من. پس از دشمنان من شوید چنان‌که ایشان دشمنان من هستند.»
مصنف گوید: لباس دشمنان، لباس سیاه است و طعام‌های دشمنان شرابی است که مست‌کننده است از هر چیزی که بسازند و فقاع است.
مترجم گوید: فقاع را از شیره جو می‌سازند و چون مسکر نیست، از این جهت نبیذ را که مطلق خمر است، مقید به اسکار نموده است و حرمت خوردن فقاع بخصوصه منصوص است- در اخبار- و گل است و چند قسم از ماهی است که جری و مارماهی و زمیر و طافی و هر قسم ماهی که فلس نداشته باشد و گوشت سوسمار و خرگوش و روباه و هر مرغی که در حین پریدن بال‌های خود را بر دو طرف خود نزند و هر تخمی که دو طرف آن مساوی باشد و دبا از ملخ که آن قسمی است از ملخ که استقلال در پریدن ندارد؛ یعنی پیوسته نمی‌تواند بپرد؛ بلکه جستن می‌کند و سپرز حیوان. اما رفتن در راه‌های دشمنان رفتن در مواضع تهمت است و رفتن در مجالس شراب است و رفتن در مجالسی که آلات لهو می‌نوازند و رفتن در مجالسی است که حکم به حق نمی‌کنند و رفتن در مجالسی که بدگویی ائمه و مؤمنان می‌کنند و رفتن در مجالس اهل معصیت و ظلم و فساد است؛ و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم.
اصفهانی، ترجمه عیون اخبار الرضا، 1/ 261- 262
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 443
فلمّا انتهوا إلی باب «1» یزید رفع محفّر «2» بن ثعلبة صوته، فقال: هذا «3» محفّر «2» بن ثعلبة أتی أمیر المؤمنین باللّئام الفجرة.
«4» فأجابه «5» علیّ بن الحسین علیهما السّلام: ما ولدت أمّ محفّر «6» أشرّ و ألأم «7». «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 124- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 130؛ البحرانی، العوالم، 17/ 431؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 94؛ القمی، نفس المهموم،/ 433؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 253؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 615، لواعج الأشجان،/ 218
و هؤلاء بنو خزیمة بن لؤیّ: [...] منهم محفّر بن مرّة بن خالد بن لؤیّ، و هو الّذی حمل رأس الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه إلی الشّأم.
ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، 1/ 174
و کان الّذی بعثه عبید اللّه بن زیاد برأسه محقر العایذیّ عایذة قریش، فلمّا وضع رأسه بین یدیه، قال: یا أمیر المؤمنین! أتیتک برأس أحمق النّاس و ألأمهم.
فقال یزید: ما ولدت أمّ محقر أحمق و ألأم، إنّ هذا إنّما أوتی من قلّة فهمه، قال جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و هو خیر من جدّی، و صدق و اللّه ما یری أحد لرسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم عدلا و لا ندّا، و قال فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم خیر من قلابة بنت الزّبا الکلبیّ و صدق، و قال أبی خیر من أبیه فقد علم لأیّهما حکم.
الشّجری، الأمالی، 1/ 168
__________________________________________________
(1)- [فی إعلام الوری مکانه: «حتّی بلغوا باب ...»].
(2)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «مجفر» و فی البحار و نفس المهموم: «مخفّر»].
(3)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(5)- [فی البحار و العوالم: «فأجاب»].
(6)- [فی ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «مجفر» و فی البحار و نفس المهموم: «مخفّر» و فی الدّمعة السّاکبة:
«محضر»].
(7)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «زاد فی المناقب: و لکن قبّح اللّه ابن مرجانة» و أضاف فی نفس المهموم: «و قیل: أجابه یزید بذلک»].
(8)- چون به در قصر یزید رسیدند، محفر بن ثعلبه آواز خویش بلند کرد و گفت: «این محفر بن ثعلبه است که مردمان پست نابکار را نزد امیر المؤمنین آورده است؟»
زین العابدین علیه السّلام فرمود: «آن کس که مادر محفر زائیده پست‌تر و بدنهادتر است!»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 124
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 444
(و به) قال: أخبرنا القاضی أبو القاسم علیّ بن المحسن بن علیّ التّنوخیّ قراءة علیه، قال: أخبرنا أبو بکر أحمد بن عبد اللّه بن أحمد بن یزید بن جلین الدّوریّ، قال: حدّثنا أبو عبد اللّه الحسین بن محمّد بن سعید المعروف بابن المطیفیّ، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد ابن یحیی بن حمزة الحضرمیّ القاضی بدمشق، قال: أخبرنی أبی، عن أبیه، قال: حدّثنی حمزة بن یزید الحضرمیّ، قال: رأیت امرأة من أجمل النّساء و أعقلهنّ یقال لها زباء. کان بنو أمیّة یکرمونها، و کان هشام یکرمها، و کانت إذا جاءت إلی هشام تجی‌ء راکبة و کلّ من رآها من بنی أمیّة یکرمها و یقولون لها: یا خاضنة «1» یزید بن معاویة، و کانوا یقولون قد بلغت من السّنّ مائة سنة و حسن وجهها و جمالها باق بنضارته، فلمّا کان من الأمر الّذی کان اشتهرت فی بعض منازل أهلها، فسمعتها و هی تقول و تعیب بنی أمیّة مداراة لنا، قالت: دخل بعض بنی أمیّة علی یزید، فقال: أبشر یا أمیر المؤمنین! قد أمکنک اللّه من عدوّک- یعنی الحسین بن علیّ علیهما السّلام- قد قتل و وجّه برأسه. فوضع بین یدی یزید فی طشت.
الشّجری، الأمالی، 1/ 175
(حدّثنا) الشّیخ الإمام عین الأئمّة أبو الحسن علیّ بن أحمد الکرباسیّ إملاء، حدّثنا الشّیخ الإمام أبو یعقوب یوسف بن محمّد البلالیّ، حدّثنا السّیّد الإمام المرتضی نجم الدّین نقیب النّقباء أبو الحسن محمّد بن محمّد بن زید الحسنیّ الحسینیّ، أخبرنا الحسن بن أحمد الفارسیّ، أخبرنا أبو الحسن علیّ بن عبد الرّحمان بن عیسی، أخبرنا أبو جعفر محمّد بن منصور المرادیّ المقری، حدّثنا أحمد بن عیسی بن زید بن علیّ بن الحسین، عن أبی خالد، عن زید، عن أبیه علیه السّلام: أنّ سهل بن سعد قال: خرجت إلی بیت المقدس حتّی توسّطت الشّام. [...]
ثمّ وضع الرّأس فی حقّة، و أدخل علی یزید؛ فدخلت معهم و کان یزید جالسا علی السّریر، و علی رأسه تاج مکلّل بالدّرّ و الیاقوت، و حوله کثیر من مشایخ قریش، فدخل صاحب الرّأس و دنا منه و قال:
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «خاصّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 445
أوقر رکابی فضّة أو ذهبا فقد قتلت السّیّد المحجّبا
قتلت أزکی النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ یذکرون النّسبا
فقال له یزید: إذا علمت إنّه خیر النّاس لم قتلته؟ قال: رجوت الجائزة. فأمر بضرب عنقه، فحزّ رأسه.
ثمّ وضع رأس الحسین بین یدیه علی طبق من ذهب، فقال: کیف رأیت یا حسین؟
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 60، 61- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 268، 269
(أخبرنا) الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنی والدی، أخبرنی أبو عبد اللّه الحافظ، حدّثنا أبو نصر محمّد بن أحمد الفقیه- قدم علینا بنیسابور- حدّثنا عبد الرّحمان بن أبی حاتم الرّازیّ، حدّثنا علیّ بن طاهر، حدّثنا عبد اللّه بن زاهر، حدّثنا أبی، عن لیث بن سلیم، عن مجاهد: أنّ یزید حین أتی برأس الحسین بن علیّ و رؤوس أهل بیته قال ابن محفز:
یا أمیر المؤمنین! جئناک برؤوس هؤلاء الکفرة اللّئام! فقال یزید: ما ولدت أمّ محفز أکفر و ألأم و أذمّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 58- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 291
أنبأنا أبو القاسم النّسیب، نا عبد العزیز بن أحمد الکتانیّ، و حدّثنی أبو القاسم بن «1» السّمرقندیّ، قال: وجدت فی کتاب جدّی لأمّی «2» أبی القاسم عبد الرّحمان بن بکران المقرئ الدّربندیّ «3»، قالا: أنا أبو محمّد بن أبی نصر، أنا أبو الحارث أحمد بن محمّد بن عمارة بن أحمد بن أبی الخطّاب، أنا أحمد بن محمّد بن یحیی بن حمزة، حدّثنی أبی، عن
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العبرات].
(2)- س: «لأبی».
(3)- فی د: «الدّرزبندیّ». و فی س: «بندی». و قبلها فراغ بمقدار القسم الأوّل من اللّفظة. له ترجمة فی تاریخ دمشق (9/ 442 ب ظاهریّة). قال فیها الحافظ: «حدّثنی ابن ابنته أبو القاسم بن السّمرقندیّ، عن وجوده فی کتابه». و وقعت نسبته فیه «الدّرنیدیّ»، و لعلّ ما أثبتناه هو الصّواب فهو المعروف و ما عداه بین تصحیف و تحریف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 446
أبیه یحیی بن حمزة بن یزید «1»، أخبرنی أبی حمزة بن یزید «2» الحضرمیّ «3»، قال:
رأیت امرأة من أجمل النّساء و أعقلهنّ یقال لها ریّا. کان بنو أمیّة یکرمونها. و کان هشام یکرمها، و کانت إذا جاءت إلی هشام تجی‌ء راکبة، فکلّ من رآها من بنی أمیّة أکرمها، و یقولون: ریّا حاضنة یزید بن معاویة. فکانوا یقولون: قد بلغت من السّنّ مائة سنة و حسن وجهها و جمالها باق بنضارته.
فلمّا کان من الأمر الّذی کان استترت فی بعض منازل أهلنا. فسمعتها و هی تقول و تعیب بنی أمیّة مداراة لنا.
قالت: دخل بعض بنی أمیّة علی یزید، فقال: أبشر یا أمیر المؤمنین، فقد أمکنک اللّه من عدوّ اللّه و عدوّک- یعنی: الحسین بن علیّ- قد قتل و وجّه برأسه إلیک. فلم یلبث إلّا أیّاما حتّی جی‌ء برأس الحسین، فوضع بین یدی یزید فی طشت «4».
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 73/ 118، تراجم النّساء،/ 101، مختصر ابن منظور، 8/ 368- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 326- 327
محفز، و یقال: محفّز بن ثعلبة بن مرّة بن خالد بن عامر بن قنان بن عمرو بن قیس بن الحارث بن مالک بن عبید بن خزیمة بن لؤیّ بن غالب بن فهر العائذیّ القرشیّ [...] و وفد علی یزید بن معاویة «5».
أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، و أبو غالب، و أبو عبد اللّه ابنا البنّا، قالوا: أنا أبو جعفر ابن المسلمة، أنا أبو طاهر المخلّص، أنا أحمد بن سلیمان الطّوسیّ، نا الزّبیر بن بکّار، قال:
و ولد خزیمة بن لؤیّ بن غالب بن فهر بن مالک- و خزیمة یدعون عائذة قریش- عبید ابن خزیمة، فولد عبید مالکا، فولد مالک: الحارث، و أمّه عائذة بنت الخمس بن قحافة
__________________________________________________
(1)- فی س: «... یزید أخبرنی الحضرمیّ».
(2)- [العبرات: «زید»].
(3)- [فی المختصر مکانه: «حدّث حمزة بن یزید الحضرمیّ ...»].
(4)- [تراجم النّساء: «طست»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی المختصر، 24/ 114].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 447
من خثعم، بها یعرفون، فولد الحارث بن مالک: قیسا، و تیما، فولد قیس: عمروا، فولد عمرو: قطنا، و قنانا، و حصنا، منهم: محفّز بن مرّة بن خالد بن عامر بن قنان بن عمرو ابن قیس بن الحارث بن مالک بن عبید بن خزیمة بن لؤیّ، الّذی ذهب برأس الحسین ابن علیّ إلی یزید بن معاویة.
و هکذا حکی یعقوب بن شیبة، عن مصعب الزّبیریّ عمّ الزّبیر محفر بالکسر و التّخفیف إلّا أنّه قال: ابن ثعلبة بن مرّة، و هو الصّواب، و قال: معان بدل قنان، و لم یذکر فی نسبه مالکا، و اللّه أعلم.
قرأت علی أبی غالب بن البنّا، عن أبی القاسم بن المحاملیّ، أنا أبو الحسن الحافظ، قال: محفّر بن ثعلبة بن مرّة بن خزیمة بن لؤیّ هو الّذی ذهب برأس الحسین علیه السّلام إلی الشّام. [...]
قرأت علی أبی محمّد بن حمزة، عن أبی نصر بن ماکولا قال: و أمّا محفّز بحاء مهملة و بعدها فاء مشدّدة و زای فهو محفّز بن ثعلبة بن مرّة بن خزیمة بن لؤیّ، هو الّذی ذهب برأس الحسین إلی الشّام، و عبید اللّه بن محفّر بن ثعلبة یحدّث عن أبیه، روی عنه سیف، [قال ابن عساکر] کذا قال: و قد أسقط من نسبه عددا.
أخبرنا أبو غالب بن البنّا، أنا عبد الصّمد بن علیّ بن محمّد، أنا عبید اللّه بن محمّد بن إسحاق، أنا أبو القاسم البغویّ، حدّثنی محمّد بن عبد الملک، نا الحمیدیّ، نا سفیان، عن عمران بن ظبیان، قال: جاء محفّر برأس الحسین إلی یزید بن معاویة، فقال: جئتک برأس ألأم العرب. فقال یزید: ما ولدت أمّ محفر ألأم و أوضع.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 60/ 101، 102 رقم 7395
و منها: ما أخبرنی به الشّیخ أبو الفرج سعید بن أبی الرّجاء الصّیرفیّ الإصفهانیّ، [عن] الشّیخ أبو سعید محمّد بن عبد اللّه بن عمر الخانیّ البزّاز [عن] أبی القاسم بکران «1» ابن الطّیّب بن شمعون القاضیّ المعروف ب «ابن أطرش» بجرجرایا، حدّثنا أبو بکر محمّد
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «بکراد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 448
ابن أحمد بن یعقوب، حدّثنا أحمد بن عبد الرّحمان «1» بن سعید، عن «2» أبی الحسن «1» بن عمرو، عن سلیمان بن مهران الأعمش، قال: بینا «3» أنا فی الطّواف بالموسم إذ «4» رأیت رجلا یدعو و هو یقول: اللّهمّ اغفر لی و أنا أعلم أنّک لا تفعل «5».
قال: فارتعت «6» لذلک، فدنوت «7» منه، و قلت: یا هذا! أنت فی حرم اللّه و حرم رسوله، و هذه «8» أیّام حرم فی شهر عظیم، فلم تیأس من المغفرة؟
قال: یا هذا! ذنبی عظیم. قلت: أعظم من جبل تهامة؟! قال: نعم. [...]
فدخل «9» دمشق من الغد، و أدخل الرّأس إلی یزید، علیه اللّعنة، فابتدر قاتل الحسین إلی یزید، فقال:
املأ رکابی فضّة أو ذهبا إنّی قتلت الملک المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا «10» ضربته بالسّیف حتّی انقلبا «10»
فأمر یزید بقتله، و قال: حین «11» علمت أنّه «12» خیر النّاس أمّا و أبا، لم قتلته «13»؟!
الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 2/ 577- 578، 580- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 184، 186؛ البحرانی، العوالم، 17/ 398، 400- 401
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم: «عن سعد، عن الحسن»].
(2)- [فی المطبوع: «أبی»].
(3)- [فی البحار و العوالم: «بینما»].
(4)- [البحار: «إذا»].
(5)- [فی البحار و العوالم: «لا تغفر»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «فارتعدت»].
(7)- [فی البحار و العوالم: «و دنوت»].
(8)- [البحار: «و هذا»].
(9)- [فی البحار و العوالم: «و رحل إلی»].
(10- 10) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(11)- [فی البحار و العوالم: «إن»].
(12)- [فی البحار و العوالم: «أنّ حسینا»].
(13)- [فی البحار و العوالم: «فلم قتلته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 449
عن أبی مخنف فی روایة: لمّا دخل بالرّأس علی یزید کأنّ الرّأس طیب قد فاح علی کلّ طیب.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 61- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 270؛ المجلسی، البحار، 45/ 305؛ البحرانی، العوالم، 17/ 618؛ القمی، نفس المهموم،/ 429؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 380
ثمّ جلس یزید، و دعا أشرف أهل الشّام، و أجلسهم حوله، ثمّ أدخلهم [رأس الحسین علیه السّلام] علیه.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 342
فلمّا وصلوا إلی دمشق، نادی محفّر بن ثعلبة علی باب یزید: جئنا برأس أحمق النّاس و ألأمهم. فقال یزید: ما ولدت أمّ محفّر ألأم و أحمق منه و لکنّه قاطع ظالم.
ثمّ دخلوا علی یزید، فوضعوا الرّأس بین یدیه و حدّثوه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 298
و نقلت من تاریخ دمشق، عن ربیعة بن عمرو الجرشیّ، قال: أنا عند یزید إذ سمعت صوت محفّر «2» یقول: هذا مخفّرة «2» «3» بن ثعلبة أتی أمیر المؤمنین باللّئام الفجرة. فأجابه یزید: «4» ما ولدت أمّ مخفّر «3» شرّ «5» «4» و ألأم. «6»
__________________________________________________
(1)- چون به شهر دمشق رسیدند، محفر بن ثعلبه بر در خانه یزید ایستاد و فریاد زد: «من سر احمق مردم و پست‌ترین آن‌ها را آورده‌ام!»
یزید گفت: «مادر محفر احمق و پست زاییده. (باید چنین گفت) او ظالم و قاطع رحم بوده.»
(مقصود حسین که منزه از آن صفت است که نماینده به زبان آورده و یزید آن را به وی برگردانید و حسین را نسبت به خود که یزید باشد، ظالم و قاطع رحم و منکر خویشی دانسته). آن‌گاه بر یزید وارد شدند و سر را نزد وی بر زمین نهادند و خبر واقعه را شرح دادند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 197- 198
(2)- [فی البحار: «مخفّر» و فی الدّمعة السّاکبة: «محضر»].
(3)- [العوالم: «محفّر»].
(4- 4) [الدّمعة السّاکبة: «محضر أشرّ»].
(5)- [فی البحار و العوالم: «أشرّ»].
(6)- و گویند: چون یزید آن ملاعین بدید، گفت: «قد کنت أقنع و أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین، أما أنّی لو کنت صاحبه لعفوت عنه، به تحقیق که اگر من بودم قناعت می‌کردم و راضی می‌بودم از طاعت شما-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 450
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 53- 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 131؛ البحرانی، العوالم، 17/ 432؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 93
وجه تسمیتهم بأهل السّنّة و الجماعة: و من طرائف أمورهم بعد هذا کلّه أنّهم یسمّون أنفسهم أهل السّنّة و الجماعة، و قد اختلفوا بینهم أشدّ اختلاف و کفر بعضهم بعضا، و عملوا فی شریعتهم بما أحدثوه من الآراء و القیاسات، و قد تقدّم بعض ذلک فیما سلف من الرّوایات، مع أنّنی رأیت فی کتبهم ما یدلّ علی هذا الإسم و سببه.
__________________________________________________
- بدون کشتن حسین؛ اما اگر من با وی می‌بودم، عفو کردمی از وی.»
و امام و عورات اهل بیت به چهارپایان خود به شام رفتند؛ زیرا که مال‌ها را غارت کرده بودند؛ اما چهارپایان به ایشان گذارده بودند؛ چون به یزید رسیدند، مخفر لعین آواز داد که:
هذا مخفر بن ثعلبة أتی أمیر المؤمنین باللّئام الفجرة
این است مخفر بن ثعلبه که آورده [است] به نزد امیر مؤمنان لئیمان فاجر را. امام گفت: «ما ولدت أمّ مخفر أشرّ و ألأم؛ آنچه مادر مخفر زاییده [است] بدتر و لئیم‌ترند.» عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 291
یزید لعنه اللّه تخت مرصع نهاده بود خانه و ایوان آراسته بود و کرسی‌های زرین و سیمین راست و چپ نهاده، حجاب بیرون آمدند و اکابر بر ملاعین که با سرها بودند، به پیش یزید بردند. او احوال بپرسید.
ملاعین گفتند: «به دولت امیر، دمار از خاندان ابو تراب برآوردیم.»
و حال‌ها باز گفتند و سرهای اولاد رسول را آن‌جا بداشتند.
پس حجاب آمدند که سرها را درآرند. سر حسین علیه السّلام در تشت زرین به پیش یزید پلید بردند و بنهادند و دیگر سرها عرض کردند. یک‌یک می‌پرسید که: «این سر از آن کیست؟»
آن ملاعین جواب می‌گفتند و هریک را تعریف می‌کردند.
جمعی مؤمنان که در میانه بودند، پنهان گریه می‌کردند. یزید لعین را معلوم شد، گفت:
یا صیحة تحمد من صوائح ما أهون الموت علی النّوائح
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 293
روات اخبار گویند: یزید آن روز که سر حسین علیه السّلام را نزد او بنهادند، فرمود تا فقاع بساختند. «فقاع» به ضم اوّل و تشدید قاف، شرابی که از جو سازند؛ به هندی لوزه گویند و به لشگر فقاع بیاشامید و در اسلام حرام بود. آن لعین آن روز این سنّت نهاد که فقاع بیاشامند و آن را حلال دانند.
امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام گوید: هرکه فقاع بیند، باید که بر یزید لعنت کند و بر تابعان او و صلوات بر حسین و اصحاب او فرستد.
مورخان حکایات حسین علیه السّلام و اصحاب او ضبط کرده‌اند. در مجلدات بیش از آن‌که این کتاب حامل آن شود؛ اما ضرورت بود خالی از اشعار و ابیات که از جنیان شنیده‌اند و آدمیان گفته‌اند، ایراد کردم تا موجب ملال نباشد.
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 299
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 451
فمن ذلک ما ذکره ابن بطّة فی کتابه المعروف بالإبانة أنّه قال: الحجّاج سمّی السّنّة الجماعة، و کانت سنة أربعین لأنّه کان الاجتماع علی معاویة.
و من ذلک ما ذکره الکرابیسیّ و هو من أهل الظّاهر فقال: إنّما سمّی هذا الإسم یزید ابن معاویة لمّا دخل علیه رأس الحسین علیه السّلام، و کان کلّ من دخل من ذلک الباب سمّی سنّیا.
و من ذلک ما ذکره الشّیخ العسکریّ فی کتاب الزّواجر و هو من علماء السّنّة قال: إنّ معاویة سمّی ذلک العامّ عامّ السّنّة.
و من ذلک ما ذکر ابن عبد ربّه فی کتاب العقد قال: لمّا صالح الحسن معاویة، سمّی ذلک العامّ عامّ الجماعة.
ابن طاووس، الطّرائف،/ 205
و حمل رأسه إلی یزید بن معاویة.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 54
فجعل ینکت ثنایا الحسین علیه السّلام بالقضیب. «1»
ابن الطّقطقی، کتاب الفخری،/ 105
قال: و لمّا وصل علیّ بن الحسین و من معه و الرّأس إلی دمشق، وقف محفّر بن ثعلبة العائذیّ، و کان عبید اللّه قد ترکهم معه و مع شمر علی باب یزید بن معاویة، ثمّ رفع صوته و قال: هذا محفّر بن ثعلبة أتی أمیر المؤمنین باللّئام الفجرة. فأجابه یزید: ما ولدت أمّ محفّر شرّ و ألأم، و لکنّه قاطع ظلوم. ثمّ دخلوا علی یزید، فوضعوا الرّأس بین یدیه و حدّثوه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 468
أحمد «2» بن یحیی بن حمزة، حدّثنی أبی، عن أبیه، قال: أخبرنی أبی حمزة بن یزید الحضرمیّ قال: رأیت امرأة «3» من أجمل النّساء و أعقلهنّ «3» یقال لها: ریّا حاضنة یزید،
__________________________________________________
(1)- و یزید در مجلس خود با چوب به دندان‌های حسین علیه السّلام فرو کوبید.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 157
(2)- [تهذیب التّهذیب: «قال: أحمد بن محمّد»].
(3- 3) [تهذیب التّهذیب: «عاقلة من أعقل النّساء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 452
یقال: بلغت مائة سنة. قالت: دخل رجل علی یزید، فقال: «1» أبشر، فقد «1» أمکنک اللّه من الحسین «2»، و جی‌ء برأسه. فوضع «3» فی طست.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 215- 216- مثله ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 357
کثیر «4» بن هشام، ثنا جعفر بن برقان، عن یزید بن أبی زیاد قال: لمّا أتی یزید بن معاویة برأس الحسین جعل ینکت بمخصرة معه سنّه، و یقول: ما کنت أظنّ أبا عبد اللّه بلغ هذا السّنّ و إذا لحیته و رأسه قد نصل من الخضاب الأسود.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 351- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 314
و جزّ رأس الحسین بعض الفجرة الفاسقین، و حمله إلی ابن زیاد، و دخل به علیه و هو یقول:
أوقر «5» رکابی فضّة و ذهبا أنا قتلت الملک المحجّبا «6»
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ یذکرون النّسبا
فغضب ابن زیاد من قوله، و قال: إذا علمت أنّه کذلک فلم قتلته؟ و اللّه لا نلت منّی خیرا أبدا، و لألحقتک به. ثمّ قدّمه، فضرب عنقه.
و قیل: إنّ یزید بن معاویة هو الّذی قتل القاتل.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 133- 134
ثمّ وضع الرّأس المکرم بین یدی یزید، فأمر أن یجعل فی طست من ذهب، و جعل ینظر إلیه، یقول مفتخرا بما إلیه من الخزی نقل یؤول.
صبرنا و کان الصّبر منّا عزیمة و أسیافنا یقطعن کفا و معصما
__________________________________________________
(1- 1) [تهذیب التّهذیب: «یا أمیر المؤمنین أبشر»].
(2)- [أضاف فی تهذیب التّهذیب: «قتل»].
(3)- [تهذیب التّهذیب: «إلیک، و وضع»].
(4)- فی الأصل «کبیر» و التّصویب من خلاصة التّذهیب.
(5)- [فی المطبوع: «أقر»].
(6)- [فی المطبوع: «الحمجبا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 453
یعلّق هاما من رجال أعزّة علینا و هم کانوا أغرّ و أظلما
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 135
ثمّ ساروا حتّی قدموا دمشق و دخلوا علی یزید بن معاویة و معهم رأس الحسین رضی اللّه عنه فرمی به بین یدی یزید ثمّ تکلّم شمر بن ذی الجوشن، فقال: یا أمیر المؤمنین! ورد علینا هذا- یعنی الحسین- فی ثمانیة عشر رجلا من أهل بیته و ستّین رجلا من شیعته، فسرنا إلیهم، و سألناهم النّزول علی حکم أمیرنا عبید اللّه بن زیاد أو القتال، فاختاروا القتال فغدونا علیهم عند شروق الشّمس، و أحطنا بهم من کلّ جانب، فلمّا أخذت السّیوف مأخذها، جعلوا یلوذون لوذان الحمام من الصّقور فما کان إلّا مقدار جزر جزور أو نومة قائل حتّی أتینا علی آخرهم فهاتیک أجسادهم مجرّدة، و ثیابهم مزمّلة، و خدودهم معفّرة، تسفی علیهم الرّیاح، زوّارهم العقبان، و وفودهم الرّخم. فلمّا سمع یزید ذلک دمعت عیناه و قال: و یحکم قد کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین، لعن اللّه ابن مرجانة أما و اللّه لو کنت صاحبه لعفوت عنه. ثمّ قال: یرحم اللّه أبا عبد اللّه، ثمّ تمثّل بقول الشّاعر:
یفلقن «1» هاما من رجال أعزّة علینا و هم کانوا أعقّ و أظلما «2»
الدّمیری، حیاة الحیوان،/ 87- 88- عنه: الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 333- 334
__________________________________________________
(1)- [تاریخ الخمیس: «تعلّق»].
(2)- بالجمله، تشت زرین طلبیده سر مبارک امام حسین رضی اللّه عنه را فرمود تا در آن‌جا نهادند و روی به اهل مجلس آورد و گفت: «این شخص آن کس است که بر من فخر می‌کرد و می‌گفت که پدر و مادر و جد من بهتر از پدر و مادر و جد یزید است. اما آنچه گفت که پدر من بهتر از پدر یزید است، پدر من و پدر او هر دو طلب خلافت کرده باهم محاربه کردند و خدای تعالی خلافت را به والد من ارزانی داشت و از این جهت رجحان و فضیلت پدر من بر پدر او به وضوح پیوندد و آنچه گفت مادر من بهتر از مادر یزید است، راست گفت؛ زیرا که فاطمه بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فاضل‌تر از نسوان جمیع عالم است و آنچه گفت که جد من بهتر از جد یزید است در این امر اشتباهی نیست و اگر در عالم جد آن باشد که با جد او دعوی مساوات کند؛ اما آنچه گفت که من بهتر از یزیدم، مگر این آیه را از قرآن نخوانده [است] که: قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 177
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 454
مرّة بن خالد بن عامر بن قناب بن عمرو بن قیس بن الحارث بن مالک بن عبید بن خزیمة بن لؤیّ- له إدراک- و ولده مجبر، هو الّذی ذهب برأس الحسین بن علیّ إلی یزید ابن معاویة، ذکره الزّبیر بن بکّار.
ابن حجر، الإصابة، 3/ 466
فلمّا وصلت إلیه قیل إنّه ترحّم علیه، و تنکّر لابن زیاد، و أرسل برأسه و بقیّة بنیه إلی المدینة، و قال سبط ابن الجوزیّ و غیره: المشهور: أنّه جمع أهل الشّام، و جعل ینکت الرّأس بالخیزران، و جمع بأنّه أظهر الأوّل و أخفی الثّانی بقرینة أنّه بالغ فی رفعة ابن زیاد حتّی أدخله علی نسائه.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 119
روی عن سهل بن سعد السّاعدیّ، قال: خرجت إلی بیت المقدس [...] و وضع الرّأس فی طشت و أدخل علی یزید، فدخلت مع النّاس، و کان یزید جالسا علی السّریر، و علی رأسه تاج مکلّل، و حوله کثیر من مشایخ قریش، فلمّا دخل صاحب الرّأس جعل یقول:
أوقر رکابی فضّة و ذهبا أنا قتلت السّیّد المهذّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون النّسبا
فقال یزید: إذا علمت أنّه خیر النّاس فلم قتلته؟
قال: رجوت الجائزة.
فقیل: إنّ یزید أمر بقتله. «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 379، 381
__________________________________________________
(1)- و به روایتی که در روضة الشهدا مسطور است، در آن راه ایشان را حالات غریبه که دلالت بر وفور کرامت امام حسین علیه السّلام می‌کرد، پیش آمد و پس از آن‌که به دمشق رسیدند، رئوس شهدا و امام زین العابدین و مخدرات اهل بیت را نزد یزید بردند. آن لعین اشارت کرد تا سر سرخیل آل خیر البشر را در تشتی زرین نهادند و کیفیت حال را از فرستادگان ابن زیاد سؤال کرد. شمر یا ملعونی دیگر تفصیل واقعه را تقریر کرد و یزید چوبی در دست داشت. بر لب و دندان سیّد جوانان بهشت می‌زد و می‌گفت: «حسین را چه لب و دندان نیکو بوده است.»
بعضی از حضار مجلس او را از این بی‌ادبی منع کردند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 60
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 455
ثمّ دخل علیه الشّمر اللّعین یطلب منه الجائزة و هو یقول:
املأ رکابی فضّة أو ذهبا قتلت خیر الخلق أمّا و أبا
قال: فنظر إلیه یزید شزرا. و قال: أملأ رکابک حطبا و نارا، ویلک إذا علمت أنّه خیر الخلق أمّا و أبا، فلم قتلته و جئتنی برأسه؟ اخرج من بین یدی لا جائزة لک عندی.
فخرج علی وجهه هاربا قد خسر الدّنیا و الآخرة، ذلک هو الخسران المبین.
الطریحی، المنتخب، 2/ 485
قال: فلمّا وردوا إلی دمشق جاء البرید إلی یزید و هو معصّب الرّأس و یداه و رجلاه فی طشت من ماء حارّ و بین یدیه طبیب یعالجه، و عنده جماعة من بنی أمیّة یحادثونه، فحین رآه قال له: أقرّ «1» عینیک بورود رأس الحسین. فنظره شزرا! و قال: لا أقرّ اللّه عینیک. ثمّ قال للطّبیب: اسرع و اعمل ما ترید أن تعمل. قال: فخرج الطّبیب عنه، و قد أصلح جمیع ما أراد أن یصلحه، ثمّ أنّه أخذ کتابا بعثه إلیه ابن زیاد و قرأه؛ فلمّا انتهی إلی آخره عضّ علی أنامله، حتّی کاد أن یقطعها، ثمّ قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. و دفعه إلی من کان حاضرا، فلمّا قرأوه، قال بعضهم لبعض: هذا ما کسبت أیدیکم «2»، فما کان إلّا ساعة و إذا بالرّایات قد أقبلت و من تحتها التّکبیر. و إذا بصوت هاتف لا یری شخصه یقول:
جاؤوا برأسک یا ابن بنت محمّد مترمّلا بدمائه ترمیلا
و یکبّرون بأن قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
الطّریحی، المنتخب، 2/ 483- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 91
قال سهل: [...] و أقبلوا بالرّأس «3» إلی یزید بن معاویة (لعنه اللّه)، و أوقفوه ساعة «3» إلی
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «أقرّ اللّه»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(3- 3) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 456
باب السّاعات، و أوقفوه هناک ثلاث ساعات من النّهار «1»، و کان مروان بن الحکم (لعنه اللّه) جالسا إلی جنبه، فسألهم کیف فعلتم به؟
فقالوا: جاءنا فی ثمانیة عشر من أهل بیته، و نیف و خمسین من أنصاره، فقتلناهم عن آخرهم، و هذه رؤوسهم و السّبایا علی المطایا. فجعل مروان بن الحکم یهزّ أعطافه «2» و هو ینشد و «2» یقول:
یا حبّذا بردک فی الیدین و لونک الأحمر فی الخدّین
شفیت قلبی «3» من دم الحسین أخذت ثاری و قضیت دینی
قال سهل: فدخلت مع من دخل لأنظر ما یصنع یزید (لعنه اللّه) بهم «4»، فأمر بحطّ الرّأس عن الرّمح، و أن یوضع فی طشت من ذهب، و یغطّی بمندیل «5» و یدخل به علیه «6»، فلمّا وضع بین یدیه سمع غرابا ینعق فأنشأ یقول:
یا «7» غراب البین ما شئت فقل إنّما تندب «8» أمرا قد فعل «8»
کلّ «9» ملک و نعیم زائل و بنات الدّهر یلعبن بکلّ
لیت أشیاخی ببدر شهدوا جزع «10» الخزرج من وقع الأسل «11» لو رأوه لأستهلّوا «11» فرحا
ثمّ قالوا یا یزید لا تشل لست من خندف إن لم أنتقم
من بنی أحمد ما کان فعل
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «ثمّ أتوا به إلی یزید (لعنه اللّه)»].
(2- 2) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و أنشأ»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «نفسی»].
(4)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «بمندیل دیبقیّ»].
(6)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «ففعل ذلک»].
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «أیا»].
(8- 8) [الدّمعة السّاکبة: «أسرأ منذ فطر»].
(9)- [الدّمعة السّاکبة: «أکلّ»].
(10)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «وقعة»].
(11- 11) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «لأهلّوا و استهلّوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 457
لعبت هاشم بالملک فلا خبر جاء و لا وحی نزل
قد أخذنا من علیّ ثارنا و قتلنا الفارس اللّیث البطل
و قتلنا القوم «1» من ساداتها «2» و عدلناه ببدر فاعتدل «2»
قال: ثمّ سألهم یزید (لعنه اللّه): کیف فعلتم بالحسین علیه السّلام؟ فقالوا: جاءنا فی ثمانیة عشر من أهل بیته و نیف و خمسین من أصحابه و أنصاره، فسألناهم أن ینزلوا علی حکم الأمیر أو القتال، فاختاروا القتال، فقتلناهم عن آخرهم، و هذه رؤوسهم و أجسادهم بأرض کربلا مطرحة «3» تصهرهم الشّموس، و تذری علیهم الرّیاح، و تزورهم العقبان.
فأطرق یزید (لعنه اللّه) رأسه، و قال: کنت أرضی بطاعتکم بدون قتل الحسین علیه السّلام.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 124- 125- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 93؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 498
و دخل علیه شمر (لعنه اللّه) و هو یقول:
املأ رکابی فضّة أم ذهبا «4» إنّی قتلت السّیّد المهذّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و أکرم النّاس جمیعا حسبا
سیّد أهل الحرمین و الوری و من علی الخلق معا منتصبا
طعنته بالرّمح حتّی انقلبا ضربته بالسّیف ضربا «5» عجبا
قال: فنظر إلیه شزرا و قال له: إذا علمت أنّه خیر النّاس أمّا و أبا فلم قتلته؟ أملأ «6» اللّه رکابک نارا و حطبا. قال: أطلب منک الجائزة. فلکزه یزید (لعنه اللّه) بذبال سیفه، و قال له: لا جائزة لک عندی. فولّی هاربا.
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «القرم»].
(2- 2) [الدّمعة السّاکبة: «لو عدلناه ببدر لاعتدل» و إلی هنا حکاه فیه].
(3)- [الأسرار: «مطروحة»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و ذهبا»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة: «کانت» و فی الأسرار: «کان»].
(6)- [الدّمعة السّاکبة: «ملأ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 458
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 126- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 95؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 498
و جاء بعض الفجرة برأسه إلی ابن زیاد، و هو یقول:
أوقر رکابی فضّة و ذهبا إنّی قتلت الملک المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا
فغضب لذلک، و قال: إذا علمت أنّه کذلک فلم قتلته؟ و اللّه لألحقنّک به.
و ضرب عنقه، و قیل: إنّ یزید هو الّذی قتل القائل. ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
ثمّ إنّ خولی بن یزید (لعنه اللّه) أنفذ إلی یزید رسولا، فمضی الرّسول إلی دمشق، فاستأذن علی یزید حین ورد علیه، و قال: أقرّ اللّه عین الأمیر. فقال یزید: بماذا؟ قال: بقدوم رأس الحسین بن علیّ هو و حریمه. فقال یزید: لا أقرّ اللّه لک عینا و قطع یدیک و رجلیک.
و طرح الکتاب، و خرج. فلمّا قرأ یزید الکتاب عضّ علی أنامله، و قال: مصیبة و ربّ الکعبة، و جعل لا یقرأه أحد إلّا و یقول: مصیبة و ربّ الکعبة. حتّی وقع الکتاب فی ید مروان بن الحکم (لعنه اللّه) قال: فتبسّم ضاحکا فرحا مسرورا، و قال: یا ویلکم! یصنع اللّه ما هو صانع.
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 268
و روی صاحب المناقب بإسناده عن زید، عن آبائه أنّ سهل بن سعد قال: خرجت إلی بیت المقدس [...] و وضع الرّأس فی حقّة و دخلوا «1» علی یزید، فدخلت معهم و کان یزید جالسا علی السّریر و علی رأسه تاج مکلّل بالدّرّ و الیاقوت، و حوله کثیر من مشایخ قریش، فلمّا دخل صاحب الرّأس و هو یقول:
أوقر «2» رکابی فضّة و ذهبا «3» أنا قتلت «3» السّیّد المحجّبا
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار مکانه: «فی ذیل خبر سهل بن سعد الّذی تقدّم صدره علی النّهج الّذی رواه صاحب المناقب: فدخلوا ...»].
(2)- [الأسرار: «أوفر»].
(3- 3) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «إنّا قتلنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 459
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون النّسبا
قال: لو علمت أنّه خیر النّاس لم قتلته؟ قال: رجوت الجائزة منک. فأمر بضرب عنقه، فجزّ «1» رأسه، و وضع رأس الحسین علیه السّلام علی طبق من ذهب و هو یقول: کیف رأیت یا حسین؟ «2»
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «فحزّ»].
(2)- به اسانید معتبره از حضرت امام رضا علیه السّلام منقول است که چون سر مطهر امام حسین علیه السّلام را به مجلس یزید پلید درآوردند، مجلس شراب آراست و با ندیمان خود شراب زهرمار می‌کرد و با ایشان شطرنج بازی می‌کرد، و شراب به یاران خود می‌داد و می‌گفت: «بیاشامید که این شراب مبارکی است که سر دشمن ما نزد ما گذاشته است و دلشاد و خرم گردیده‌ایم!»
و ناسزا به امام حسین و پدر و جد بزرگوار او صلوات اللّه علیهم می‌گفت. هر مرتبه که در قمار بر حریف خود غالب می‌شد، سه پیاله شراب زهرمار می‌کرد و ته جرعه شومش را در پهلوی تشتی که سر آن سرور را در آن گذاشته بودند، می‌ریخت. پس، هرکه از شیعیان ماست، باید که از شراب خوردن و شطرنج باختن اجتناب کند که کار دشمنان ماست؛ و هرکه در وقت نظر کردن به شراب یا به شطرنج صلوات فرستد بر امام حسین و لعنت کند یزید و آل زیاد را، حق تعالی گناهان او را بیامرزد؛ هرچند به عدد ستارگان آسمان باشد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 732
پس یزید پلید مجلسی آراست و با زینت بسیار بر تخت شوم خود نشست و ملاعین اهل شام را حاضر کرد و اهل بیت رسالت را طلبید؛ چون به در خانه آن لعین رسیدند، مخفر بن ثعلبه صدا بلند کرد که:
«فاجران لئیم را برای امیر المؤمنین آوردیم.»
حضرت امام زین العابدین علیه السّلام که در راه با کسی سخن نمی‌گفت، در این وقت فرمود: «بر خدا و خلق ظاهر است که فاجر لئیم کیست.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 731- 732
قطب راوندی از اعمش روایت کرده است که گفت:
من بر دور کعبه طواف می‌کردم. ناگاه دیدم که مردی دعا می‌کرد و می‌گفت: «خداوندا! مرا بیامرز و دانم که نیامرزی.»
چون از سبب ناامیدی او سؤال کردم، مرا از حرم بیرون برد و گفت: من از آن‌ها بودم که در لشکر عمر بودیم و از آن چهل نفر بودم که سر امام حسین علیه السّلام را به شام بردیم و در راه معجزات بسیار از آن سر بزرگوار مشاهده کردیم. چون داخل دمشق شدیم، روزی که آن سر مطهر را به مجلس یزید بردند، قاتل آن‌حضرت سر را برداشت و رجزی خواند به این مضمون که: «رکاب مرا پر از طلا و نقره کن که پادشاه بزرگی را کشته‌ام. کسی را کشته‌ام که از جهت پدر و مادر از همه کس بهتر است.»
یزید گفت: «هرگاه می‌دانستی که او چنین است، چرا او را کشتی؟»
حکم کرد که او را به قتل رساندند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 746
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 460
المجلسی، البحار، 45/ 127، 128- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 427، 428؛ القمی، نفس المهموم،/ 430، 431؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 94؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 497، 499
و فی ذیل بعض الرّوایات المتقدّمة من المفید و ابن نما: [...] فلمّا انتهوا إلی باب یزید رفع مخفر بن ثعلبة صوته، فقال: مخفر بن ثعلبة أتی أمیر المؤمنین بالفجرة اللّئام. فأجاب علیّ بن الحسین: ما ولدت أمّ مخفر أشدّ و ألأم. و قیل کان الجواب من یزید (لعنه اللّه)، و فی بعض الکتب قال یزید (لعنه اللّه): قد کنت أرضی من طاغیتکم بدون قتل الحسین، أما لو کنت صاحبه لعفوت عنه و لکن قبّح اللّه ابن مرجانة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 497
حدّث عبد الملک بن مروان: أنّه لمّا أتی یزید برأس الحسین قال: لو کان بینک و بین مرجانة قرابة لأعطاک ما سألت. ثمّ أنشد یزید: نفلّق هاما من رجال أعزّة. إلخ ما تقدّم.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 501
فلمّا أتی الشّمر اللّعین و هو حامل رأس الحسین (رضی اللّه عنه و أرضاه) و یفتخر عند یزید الملعون یقول:
املأ رکابی فضّة و ذهبا قتلت خیر الخلق أمّا و أبا
إنّی قتلت السّیّد المهذّبا و خیرهم جدّا و أعلا نسبا
طعنته بالرّمح حتّی انقلبا ضربته بالسّیف صار عجبا
قال له یزید: إذا علمت أنّه خیر النّاس أمّا و أبا فلم قتلته، اخرج من بین یدی فلا جائزة لک. فخرج هاربا خائبا من الجائزة و خاسرا فی عاجل الدّنیا و آجل الآخرة.
[عن أبی مخنف] «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 91- 92
__________________________________________________
(1)- این هنگام مخفر بن ثعلبه که مأمور به کوچ دادن اهل بیت بود، از باب دار الاماره درآمد و ندا درداد:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 461
__________________________________________________
- فقال: هذا مخفر بن ثعلبة، أتی أمیر المؤمنین بالفجرة اللّئام.
یعنی: «اینک مخفر بن ثعلبه، فاجران لئیم را به درگاه امیر المؤمنین یزید آورد.» سیّد سجاد علیه السّلام فرمود:
ما ولدت أمّ مخفر، أشدّ و ألأم و لکن قبّح اللّه ابن مرجانة.
یعنی: «آنچه را مادر مخفر بزاد، شدیدتر و لئیم‌تر است؛ لکن خداوند زشت و ملعون بدارد پسر مرجانه را.»
به روایت ابن نما جواب مخفر را یزید باز داد و این به نزدیک من بنده درست‌تر می‌آید. چه سید سجاد با این کافران که از در عناد بودند، کمتر سخن می‌کرد و یزید از بهر آن‌که مردم را بفهماند که من قتل حسین را نفرمودم و راضی نبودم، گاهی از این‌گونه سخن‌ها می‌کرد. العلم عند اللّه.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 126- 127
شمر بن ذی الجوشن که نگرنده یزید بود و واردات احوال او را می‌آزمود، چون او را سخت سکران و فرحان دید، با این‌که ابن زیاد گوینده این شعر را بکشت- چنان‌که مرقوم شد- بی‌هول و هرب، این شعر را اعادت کرد و بر روی یزید قرائت کرد:
املأ رکابی فضّة أو ذهبا إنّی قتلت الملک المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون النّسبا
و أکرم النّاس جمیعا حسبا و من علی الخلق معا منتصبا
طعنته بالرّمح حتّی انقلبا ضربته بالسّیف حتّی نحبا 1
یزید به جانب او شزرا 2 نظری افکند.
و قال له: إذا علمت أنّه خیر النّاس أمّا و أبا فلم قتلته؟ و أملأ اللّه رکابک نارا و حطبا.
گفت: «خداوند رکاب تو را به نار و حطب 3 انباشته کناد. اگر می‌دانستی که حسین از جهت پدر و مادر بهترین خلق جهان است، چرا او را کشتی؟»
شمر گفت: «باشد که مرا جایزه عطا کنی.»
یزید گفت: «هرگز تو را از من جایزه نخواهد رسید.»
شمر خائف و خاسر باز شتافت و از دنیا و آخرت بی‌بهره ماند.
(1). دو شعر اوّل معنا شده و معنی دو شعر اخیر این است: کشتم کسی را که حسبش از همه گرامی‌تر و بر تمام مردم به امامت منصوب بود. او را با نیزه زدم تا به رو افتاد و با شمشیر زدم تا کشته گشت.
(2). شزرا: با خشم به گوشه چشم نگریستن.
(3). نار: آتش. حطب: هیزم.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 129- 130
بالجمله، در خبر مسطور مذکور است؛ که چون به باب یزید ملعون رسیدند؛ مخفر بن ثعلبه و به روایتی مخجر باجیم و نیز محقر و محضر با ضاد مجمعه نیز به نظر رسیده است؛ و ابن اثیر به ضم میم و فتح حاء مهمله و تشدید فاء مکسوره و در آخر راء مهمله تصریح می‌نماید و این ملعون مأمور به کوچ دادن اهل بیت بود.
بالجمله، چون به باب الاماره رسیدند؛ مخفر بانگ برکشید، و گفت: «همانا مخفر بن ثعلبه است که فجره-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 462
__________________________________________________
- لئام را به درگاه امیر المؤمنین یزید درآورده است.»
و این وقت علی بن الحسین زبان مبارک برگشود و فرمود: «ما ولدت أمّ مخفر أشرّ و ألأم».
و در روایتی بعد از این کلام فرمود: «و لکن قبّح اللّه ابن مرجانة» یعنی: «آنچه مادر مخفر بزاد شریرتر و لئیم‌تر بود، لکن خدای تعالی قبیح و ملعون گرداند ابن مرجانه را.»
در بحار الانوار در ذکر این خبر و این‌که در مناقب این کلام را اضافه کرده؛ می‌گوید: «من نزد یزید بودم به ناگاه صوت مخفر را شنیدم، که آن کلمات مسطوره را بگفت، و یزید در جواب او گفت: «ما ولدت أمّ مخفر أشرّ و ألأم».
در کامل مسطور است، که شمر ملعون چون خبیثی محتال 1 و ملعونی خداع 2 بود و از رای و مزاج یزید درست آگاهی نداشت بلکه درباره آن کس که سر حسین علیه السّلام را نزد او بیاورد؛ با دعوی یزید در قرابت خودش با آن حضرت چگونه معاملت ورزد؛ حیلتی بساخت، و آن سر مطهر را با بشر بن مالک سپرد؛ گفت: «این سر را تو به سوی او بر؛ و ابیاتی به مفاخرت و طلب جایزه از امیر المؤمنین قرائت کن و فرصت غنیمت دان.»
پس بشر بن مالک آن سر کریم را به سوی آن لئیم حمل نمود؛ و به خواندن این شعر شروع کرد:
املأ رکابی فضّة و ذهبا إنّی قتلت الملک المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا
یزید با خشم و ستیز در وی بازنگریست و گفت: «چون دانستی وی از تمامت خلق جهان أبا و أمّا بهتر است از چه روی او را بکشتی؟ أملأ اللّه رکابک نارا و حطبا، خداوند رکاب تو را از نار و حطب آکنده دارد.»
و گفت: «در این عمل در طلب جایزه بودم که از تو به من عطا بشود.»
گفت: «تو را هیچ جایزه نزد من نباشد.»
آن‌گاه فرمان کرد تا سر از تنش برگرفتند.
و این خبیث از آن ده تن بود که در قتل سیّد الشهدا سلام اللّه علیه شریک شدند، و صاحب این روایت می‌گوید: «در بعضی کتب مسطور است؛ که این واقعه در کوفه در مجلس ابن زیاد بود، چنان‌که از این پیش مذکور گردید؛ و در مقتل منسوب به ابی مخنف مذکور است که حامل رأس مطهر شمر بود و آن ملعون نزد یزید بیاورد و به علاوه سه مصراع مذکور این اشعار نیز مسطور است که آن ملعون بخواند:
و أکرم النّاس جمیعا حسبا سیّد أهل الحرمین و الوری
و من علی الخلق معا منتصبا طعنته بالرّمح حتّی انقلبا
ضربته بالسّیف حتّی نحبا» 3
آن‌گاه از آن مکالمه یزید با شمر داستان می‌کند، و می‌گوید که شمر گفت: «او را در طمع و طلب جایزه تو بکشتم.»
پس یزید با دنباله شمشیر چوبش بر وی بنواخت؛ و گفت: «تو را نزد من جایزه نباشد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 463
__________________________________________________
- و آن خبیث چون آن خشم و ستیز نگریست، سخت بترسید، و ترسنده زیانکار و بیمناک و تبه روزگار روی برتافت و خود را از دیدار یزید برکنار کشید.
معلوم باد که بنده نگارنده را این خبر بعید می‌نماید، چه شمر با آن قساوت و شقاوت هرگز این‌گونه کلمات بر زبان نمی‌گذراند؛ و به آن حیلت و مکیدت این‌گونه تمجید در حضور یزید نمی‌سپارد؛ و نیز ثقات روات حامل رأس شریف را دیگری شمرده‌اند؛ چنان‌که بدان اشارت رفت؛ ابن جوزی از واقدی روایت می‌کند، که سنان بن انس و به قولی شمر علیهما اللعنه چون آن سر منور را از بدن مطهر جدا کردند، به باب خیمه پسر سعد آورد و این دو شعر مذکور را بخواند، عمر بن سعد بر وی بانگ زد: «آیا تو دیوانه هستی؟!» یعنی مناقب صاحب این سر را به این‌طور مذکور می‌داری؟ اگر این کلام تو را پسر زیاد بشنود تو را مقتول می‌دارد.
و به روایت صاحب روضة الصفا پسر سعد این شعر بشنید سنان را به ضرب چوب تادیب کرد، و گفت: «اگر پسر زیاد از تو این سخن بشنود گردن تو را می‌زند.»
آن‌گاه آن سر مبارک را در صحابت بشر بن مالک و خولی بن یزید به کوفه فرستاد؛ و بشر بن مالک سر مبارک را نزد عبید اللّه نهاد؛ و این شعر را به اندک اختلافی قرائت کرد، ابن زیاد در خشم شد و او را بکشت.
و هم در روایت سهل بن سعد از کیفیت ورود اهل بیت به شام و ترتیب درآوردن رئوس شهدا و حمل نمودن خولی رأس مطهر امام شهید را، و کلام آن ملعون «أنا صاحب الرّمح الطّویل إلی آخره» مسطور است؛ که شمر بن ذی الجوشن حامل رأس حر بن یزید علیه الرحمه بود، و رقعه‌ای در گوش آن سرور بود؛ و در آن رقعه قصیده‌ای را که حر بن یزید در آن هنگام که به نصرت امام حسین علیه السّلام روی نهاد، و از مثالب 4 بنی امیه و ذمایم 5 ابن زیاد و از آنان‌که از اصحاب امام حسین علیه السّلام مذکور کرده بود مسطور و این رقعه را از این روی در گوش او بیاویخته بودند تا یزید قرائت نماید؛ و کین و بغض و خشمش افزون گردد.
(1). محتال: حیله‌گر.
(2). خداع: پرمکر و فریب.
(3). کشتم کسی را که حسبش از همه گرامی‌تر و بالاتر و آقا و پیشوای مکّه و مدینه و تمامی مردمان بود کسی‌که بر همگی افراد به امامت منسوب شده بود. او را با نیزه زدم تا به رو درافتاد و با شمشیر زدم تا این‌که کشته گردید.
(4). مثالب جمع مثلبه: عیب، نقص.
(5). ذمائم جمع ذمیمه: صفت زشت و پست.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 174- 176
و دیگر ابو مخنف حدیث کرده است: «چون سر مطهر حضرت سیّد الشهدا علیه السّلام را به مجلس یزید علیه اللعنه درآوردند، چنان بویی خوش بردمید که از جمله طیب‌های جهان برتر بود.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 366
بالجمله، سهل می‌گوید: من در جمله آنان‌که بر یزید وارد شدند درآمدم تا بنگرم با سر مطهر سیّد الشهدا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 464
__________________________________________________
- چه خواهد کرد. پس یزید فرمان کرد تا آن سر مبارک را از نیزه فرود آوردند و در تشتی از طلا بگذاشتند و مندیلی 1 و دیبقی 2 بر آن پوشش ساختند.
به روایتی با دستارچه از حریر بپیچیدند. و نیز به روایتی در طبقی و به روایت دیگر آن سر مطهر را در حقه بیاوردند و در مجلس او درآوردند و به روایت پاره‌ای روات معتبره آن سر مبارک را بشستند. محاسن مبارک را شبانه بیاراستند و به روایت دمیری در حیات الحیوان امرای عراق بر یزید بن معاویه درآمدند و سر مبارک امام حسین علیه السّلام با ایشان بود و آن سر مطهر را در حضور آن ملعون بیفکندند و به روایت مفید آن سر مبارک را در پیش روی یزید بگذاشتند؛ اما صاحب روضة الشهدا می‌گوید: «آن جماعت سرهای مبارک را بر یزید درآوردند و در برابر تختش باز نمودند و آن ملعون از صاحبان سرها یک‌به‌یک پرسش می‌کرد. آن وقت فرمان کرد تا سر مبارک امام حسین را نزدیک او بگذارند و به روایت شیخ مفید چون آن سر مبارک را در حضور آن خبیث بگذاشتند، این شعر بخواند:
نفلّق هاما من رجال أعزّة علینا و هم کانوا أعقّ و أظلما 3
(1). مندیل: دستمال، دستار.
(2). دیبق: یک نوع پارچه ابریشمی گرانبها.
(3). سرهای عزیزان خود را می‌شکافتیم و آن‌ها آزارکننده‌تر و ستمکارتر بودند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 182
بالجمله، یزید ملعون در چنان مجلسی که موافق حدیث امام رضا علیه السّلام از لعب شطرنج و شرب فقاع 1 و پاره‌ای جسارت‌های او که قلم را نیروی تحریر نیست، بیاراسته بود. اهل بیت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم را بر وی درآوردند و سید سجاد سلام اللّه علیه در غل جامعه بود. از ابن نما از علی بن الحسین علیهما السّلام مروی است «و علی رأسه تاج مکلّل بالدّرّ و الیاقوت و حوله کثیرا من مشایخ قریش» یعنی: بر سر یزید تاج مکلل 2 به در و یاقوت؛ و در اطرافش بسیاری از مشایخ قریش بودند و شیخ طریح در منتخب گوید و نیز در مقتل ابی مخنف مسطور است که چون اهل بیت اطهار وارد دمشق شدند، برید به محلت یزید شد تا او را خبر کند و این وقت آن ملعون دچار مرضی سخت بود؛ و عصابه بر سر پیچیده و تشتی از آب گرم نهاده و پاهای منحوس در آن تشت نهاده و طبیبی در حضورش حاضر و به معالجه مشغول بود و جماعتی از بنی امیه در حضورش به محادثه 3 اشتغال داشتند و با وی صحبت و حدیث می‌راندند. چون برید را بر دیدار یزید نظر افتاد، گفت: «خدای چشم تو را به ورود سر حسین روشن گرداند.»
یزید خشمناک بر وی نظر کرد و گفت: «خدای چشم تو را روشن نگرداند!»
آن‌گاه با طبیب گفت: «هرچه زودتر کار خود به پای بر!»
و طبیب هرچه باید به جای آورد و بیرون شد.
آن‌گاه یزید نامه ابن زیاد را که بدو کرده بود، قرائت نمود و چون به خاتمت آورد، انگشت‌های خود را چندان به دندان بگزید که نزدیک بود قطع نماید و گفت: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون» و آن کاغذ را با آنان‌که در حضورش بودند، بیفکند. چون از مضمونش آگاه شدند، پاره‌ای با پاره‌ای همی گفتند: «هذا ما کسبت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 465
__________________________________________________
- أیدیکم!» کنایت از این‌که هرچه به هرکس می‌رسد، به سبب اعمال اوست و به روایتی چون از آن پس که ملعون انگشت‌های خویشتن را بگزید، گفت: «مصیبة عظیمة و ربّ الکعبة»؛ «سوگند به پروردگار کعبه، مصیبتی بس بزرگ روی نموده است.»
و موافق پاره‌ای روایات، حضار مجلس همه به همان مضمون که یزید سخن کرد، سخن راندند؛ لکن مروان الحکم سخت شادمان شد و نیک خندان گشت و گفت: «هذا ما کسبت أیدیکم» و ازین پیش اشارت رفت که بودن مروان در آن ایام در مجلس یزید، صحت ندارد.
(1). فقاع: شرابی مخصوص که از جو می‌سازند و در شرع مقدس حرام است.
(2). مکلل به جواهر: آراسته زینت شده؛ اکلیل شده.
(3). محادثه: با یکدیگر گفت‌وگو کردن.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 186- 187
بعد از آن، یزید پلید سر مبارک را فرمان کرد تا در مجلس حاضر کردند و در تشتی از طلا بگذاشت و با قضیبی که با او بود، با ثنایای مبارکش جسارت ورزید و همی گفت: «یا حسین! خدای تو را رحمت کند.
همانا حسن المضحک 1 هستی.»
از آن پس آن شعر مذکور را «نفلّق هاما» الی آخره بخواند.
(1). حسن المضحک: کسی که محل خندیدن او نیکو باشد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 193
از آن جمله یزید لعنه اللّه در کتاب بصائر الدرجات مسندا عن سلمان الفارسی که فرمود: «باقی نماند ملکی در آسمان مگر آن‌که نازل شد بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و تعزیت گفت آن حضرت را به ولدش حسین علیه السّلام و خبر داد او را به ثواب آن حضرت بر شهادت و آورد تربت او را «مصروعا علیها مذبوحا مقتولا طریحا مخذولا». پس رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فرمود: «اللّهمّ اخذل من خذله و اقتل من قتله و اذبح من ذبحه و لا تمتعه بما طلب».
عبد الرحمان، راوی خبر گفت: «فو اللّه لقد عوجل الملعون یزید و لم تمتّع بعد قتله و لقد أخذ مغافصة بات سکرانا و أصبح میتا متغیّرا کأنّه مطلی بقار أخذ علی أسف و ما بقی أحد ممّن تابعه علی قتله أو کان فی محاربته إلّا أصابه جنون أو جذام أو برص و صار ذلک وراثة فی نسلهم؛ ای شیعه! آیا فکر می‌کنی در آنچه از این ملعون یزید شریر پلید واقع شد در مجلس شام نسبت به رأس مطهر جگرگوشه سیّد انام علیه و علی آله الصلاة و السلام اگر می‌خواهی اشک تو در این مصیبت عظما جاری شود تا در درجات عالیه بهشت با سادات و آقایان خود باشی؟ پس بدان‌که صدوق در عیون اخبار الرضا علیه السّلام از آن حضرت روایت کرده که چون سرها و اسیران را وارد مجلس آن ملعون مردود کردند، فقاع زهرمار می‌کرد و شطرنج می‌باخت و ته جرعه را در نزدیک تشت زری که سر مطهر سیّد جوانان بهشت بود، می‌ریخت؛ «فمن کان من شیعتنا فلیتورّع من شرب الفقاع و اللّعب بالشّطرنج و من نظر إلی الفقاع أو إلی الشّطرنج فلیذکر الحسین و لیلعن یزید یمح اللّه عزّ و جلّ ذنوبه و لو کانت کعدد النّجوم».
بیرجندی، کبریت احمر،/ 250- 251
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 466
و فی الکامل البهائیّ: [...] و نصب لیزید سریر مرصّع زیّنت داره بأنواع الزّینة و نصب أطراف سریره کراسی من الذّهب و الفضّة، فخرج حجّاب یزید و أدخلوا الّذین معهم الرّؤوس، فلمّا دخلوا علی یزید، قالوا: بعزّة الأمیر قتلنا أهل بیت أبی تراب و استأصلناهم.
ثمّ شرحوا الأحوال و وضعوا الرّؤوس عنده.
القمی، نفس المهموم،/ 432
فساروا حتّی قدموا الشّام و دخلوا علی یزید بن معاویة بمدینة دمشق، و أدخل معهم رأس الحسین علیه السّلام، فرمی بین یدیه، ثمّ تکلّم شمر بن ذی الجوشن، فقال: یا أمیر المؤمنین! ورد علینا هذا فی ثمانیة عشر رجلا من أهل بیته و ستّین رجلا من شیعته، فسرنا إلیهم فسألناهم النّزول علی حکم أمیرنا عبید اللّه أو القتال- إلخ.
و المشهور بین المؤرّخین أنّ هذه الکلمات کانت لزحر بن قیس (لعنه اللّه) و قد أوردناها فی فصل إرسال ابن زیاد الرّؤوس المطهّرة إلی الشّام. «1»
القمی، نفس المهموم،/ 434
و رفع محفر بن ثعلبة العائذیّ (لعنه اللّه) صوته، فقال: هذا محفر بن ثعلبة أتی أمیر المؤمنین باللّئام الفجرة. فأجابه علیّ بن الحسین علیه السّلام: ما ولدت أمّ محفر أشرّ و ألأم.
فخرج حجّاب یزید، و أدخلوا الّذین معهم الرّؤوس، فلمّا دخلوا علی یزید، قالوا:
بعزّة الأمیر قتلنا أهل بیت أبی تراب و استأصلناهم. ثمّ شرحوا الأحوال و رأس الحسین علیه السّلام بید الشّمر و کان فی حقّة، و فی روایة: فی ید زحر بن قیس، و تکلّم بهذه الکلمات، و فی نفس المهموم: رمی الرّأس بین یدی یزید، و تکلّم زحر بن قیس بما تکلّم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 150
__________________________________________________
(1)- آمدند تا به شام رسیدند و در دمشق به همراه سر حسین علیه السّلام وارد بر یزید شدند و سر را تحویل دادند و شمر شروع به سخن کرد و گفت: «ای امیر المؤمنین! این مرد با هیجده تن از اهل بیت و شصت مرد از شیعیانش به ما وارد شدند. جلو آن‌ها رفتیم و از آن‌ها خواستیم که تسلیم حکم عبید اللّه شوند یا بجنگند» الخ.
ولی مشهور مورخان گفته‌اند این گفتار از زحر بن قیس است و ما آن را در فصل فرستادن سرها از کوفه ذکر کردیم.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 207
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 467
و فی القمقام عن أخبار الدّول: غسلوا الرّأس الشّریف، و نظّفوه، و مشّطوا علی لحیته الکریمة، و أدخلوه علی یزید، و اللّعین أذن للنّاس إذنا عامّا، و جعل ینظر إلی الرّأس الشّریف. انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 155
فی المناقب: وضع رأس الحسین علیه السّلام بین یدیه و للرّأس الشّریف طیب قد فاح علی کلّ طیب.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 155
قالوا: ثمّ جاؤوا برأس الحسین علیه السّلام و رؤوس أصحابه بعد ما داروا بها فی البلادو طافوا إلی یزید بن معاویة.
فی الکامل البهائیّ: و أوقفوا رأس الحسین و رأس أصحابه عند باب دار یزید بن معاویة ساعة، فأذن لهم بالدّخول، فوضعوا رأس الحسین علیه السّلام فی طست من ذهب و جعلوه عنده، فجاء المعرّف و عرّف الرّؤوس واحدا بعد واحد.
قال: و کان علی الطّست الّذی فیه رأس الحسین علیه السّلام مندیل، فرفع اللّعین بالقضیب الّذی فی یده- و کان القضیب مذهب الطّرفین- المندیل عن الرّأس الشّریف.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 412
و قال أبو إسحاق الإسفراینیّ: ثمّ إنّ خولی بعد أن أوقفهم علی الباب دخل علی یزید، و قال: مولای! إنّ الرّؤوس و السّبایا واقفین علی الباب. فقال: أدخلهم لأنظر إلیهم، فعند ذلک عمد خولی إلی رأس الحسین، فغسّله، و طیّبه، و دخل به علیه و هو یقول:
أنا صاحب الرّمح الطّویل الّذی أصول علی الأعداء فی کلّ مشهد
طلبت به فی آل بیت محمّد لأرضی مولانا یزید المؤیّد
ثمّ وضع الرّأس بین یدیه و سائر الرّؤوس. إلی أن قال: ثمّ أمر بطست من ذهب فأحضر، فوضع فیه رأس الحسین علیه السّلام و وضعه بین یدیه، ثمّ إنّه مدّ یده و أخذ مندیلا کان وضعه علی الرّاس، فلمّا رفعه صعد نور إلی عنان السّماء، فدهش الحاضرون.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 414
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 468
و جاء سنان بن أنس النّخعیّ إلی باب ابن زیاد، فقال:
أوقر رکابی فضّة أو ذهبا إنّی قتلت السّیّد المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون نسبا
فلم یعطه ابن زیاد شیئا، و قیل: إنّ سنانا أنشد هذه الأبیات علی باب فسطاط عمر ابن سعد، فحذفه بالقضیب، و قال: أو مجنون أنت! و اللّه لو سمعک ابن زیاد لضرب عنقک.
و قیل: المنشد لها عند ابن سعد هو شمر، و قیل: إنّ قاتل الحسین علیه السّلام أنشدها عند یزید (لعنه اللّه) و اللّه أعلم. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 614، لواعج الأشجان،/ 207
(و عن) زین العابدین علیه السّلام، قال: لمّا أتی برأس الحسین علیه السّلام إلی یزید، کان یتّخذ مجالس الشّرب، و یأتی برأس الحسین علیه السّلام، و یضعه بین یدیه و یشرب علیه. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 617
و عن أبی مخنف: و الرّأس الشّریف علی رمح بید شمر بن ذی الجوشن (لعنه اللّه) و هو یقول:
أنا صاحب الرّمح الطّویل أنا قاتل ذی الدّین الأصیل
أنا قتلت ابن سیّد الوصیّین و أتیت برأسه إلی یزید بن معاویة
__________________________________________________
(1)- سنان بن انس نخعی با چهره‌ای غرورآمیز نزد عبید اللّه آمد و گفت: «تا پای رکاب اسب مرا از طلا یا نقره آکنده ساز، که من آقایی پاکدامن را کشتم. من کسی را کشتم که برگزیده‌ترین مردم از نظر پدر و مادر و نژاد بود.»
عبید اللّه به وی اعتنا نکرد.
گویند: سنان بن انس این دو بیت شعر را در کربلا کنار خیمه عمر سعد سرود. ابن سعد با چوب بر او ضربه‌ای زد و گفت: «مگر تو دیوانه‌ای؟ اگر ابن زیاد سخنان تو را بشنود، گردنت را خواهد زد.»
برخی معتقدند که: «این شعر را شمر سروده است.»
و بعضی دیگر می‌گویند: «این شعر را قاتل اصلی امام علیه السّلام نزد یزید به زبان آورد.»
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 259
(2)- از امام زین العابدین نقل شده [است] که وقتی سر امام حسین را برای یزید آوردند، او پیوسته در بزم‌های عیش و نوش خود، این سر را در برابر خود می‌نهاد و شراب می‌نوشید.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 274
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 469
فقالت أمّ کلثوم: کذبت یا لعین! یا ویلک! تفتخر بقتل من ناغاه فی المهد جبرئیل و میکائیل و من اسمه مکتوب علی سرادق العرش ربّ العالمین، و من ختم اللّه بجدّه المرسلین، و قمع بأبیه المشرکین، فمن أین مثل جدّی محمّد المصطفی و أبی علیّ المرتضی و أمّی فاطمة الزّهراء.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 380
عن أمالی الصّدوق رحمه اللّه: قال الرّضا علیه السّلام: فمن کان من شیعتنا فلیتورّع من شرب الفقّاع، و اللّعب بالشّطرنج، و من نظر إلی الفقّاع أو إلی الشّطرنج، فلیذکر الحسین و لیلعن یزید، و آل یزید، یمحو اللّه عزّ و جلّ بذلک ذنوبه، و لو کانت کعدد النّجوم. و قال علیه السّلام:
أوّل من اتّخذ له الفقّاع فی الإسلام یزید و آل یزید بن معاویة. [...]
فأوقفوا من ثلاث ساعات لیأذن یزید (لعنه اللّه) بالدّخول، فصاح صائح: هؤلاء سبایا أهل البیت الخارجیّ. و رفع محضر بن ثعلبة الأنصاریّ صوته، فقال: هذا محضر بن ثعلبة أتی أمیر المؤمنین یزید (لعنه اللّه) باللّئام. فأجابه علیّ بن الحسین علیه السّلام: ما ولدت أمّ محضر أشرّ و ألأم.
فخرج حجّاب یزید و أدخلوا الّذین معهم الرّؤوس، فلمّا دخلوا علی یزید قالوا: بعزّة الأمیر قتلنا أهل بیت أبی تراب و استأصلناهم. ثمّ شرحوا الأحوال و وقائع تاریخ کربلاء و رأس الحسین علیه السّلام بید الشّمر و کان من حقّه، و فی روایة فی ید زجر بن قیس.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 382- 383
و حمل رأسه خولی بن یزید إلی ابن زیاد، ثمّ إلی یزید بن معاویة.
مجد الدّین، لوامع الأنوار،/ 46
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 470

و بعث یزید برأس الحسین إلی نسائه، فأخذته عاتکة ابنته- و هی أمّ یزید بن عبد الملک- فغسّلته، و دهنته، و طیّبته، فقال لها یزید: ما هذا؟ قالت: بعثت إلیّ برأس ابن عمّی شعثا، فلمّمته و طیّبته [کذا].
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 416، أنساب الأشراف، 3/ 214
قالوا: و لمّا وصل رأس یزید بن المهلب إلی یزید بن عبد الملک بعث به إلی امرأته أمّ الحجّاج بنت محمّد بن یوسف الّتی عذبها، و کلّمه یزید بن عبد الملک فیها فلم یجبه إلی ما سأله فی أمرها، فبصقت فی وجهه و قالت: أراک شیخا أحمق تطلب الباطل. فقال یزید بن عبد الملک: و اللّه ما أشبهت أمّ الحجّاج أمّی عاتکة بنت یزید حین أتیت برأس الحسین بن علیّ، فأراد الرّسول أن یضعه علی الأرض، فشتمته، و دعت بوسادة، فوضع علیها، ثمّ غسلته و طیّبته.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 8/ 331
ثمّ بعث بالرّأس إلی ابنته عاتکة، فغسلته و طیّبته «1».
قلت: و هکذا وقعت هذه الرّوایة رواها هشام بن محمّد. «2»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 148- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 416
و فی الکامل البهائیّ عن کتاب الحاویة: إنّ یزید شرب الخمر و صبّ منها علی الرّأس الشّریف، فأخذته امرأة یزید و غسلته بالماء، و طیّبته بماء الورد، فرأت تلک اللّیلة فی منامها سیّدة النّساء فاطمة الزّهراء صلوات اللّه علیها و هی تعتذر إلیها بحسن صنیعها.
القمی، نفس المهموم،/ 439- 440- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 58؛ مثله القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 426
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(2)- در حاویه آمد که: یزید خمر خورد و بر سر امام حسین علیه السّلام ریخت. زن یزید آب و گلاب برگرفت و سر امام را پاک بشست. آن شب، فاطمه علیها السّلام را به خواب دید که از او عذر می‌خواست.
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 178
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 471

رجع الحدیث إلی الأوّل:
قال: ثمّ أتی یزید بن معاویة بثقل الحسین و من بقی من أهله و نسائه، فأدخلوا علیه قد قرنوا فی الحبال، فوقفوا بین یدیه، فقال له علیّ بن الحسین: أنشدک اللّه یا یزید! ما ظنّک برسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لو رآنا مقرّنین فی الحبال أما کان یرقّ لنا؟!
فأمر یزید بالحبال فقطعت، و عرف الانکسار فیه!.
«1» و قالت له «2» سکینة «3» بنت حسین «3»: یا یزید! بنات «4» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم سبایا؟!
فقال: یا بنت أخی! هو و اللّه علیّ أشدّ منه علیک! و «3» قال: أقسمت باللّه «3» لو أنّ بین ابن زیاد و بین حسین قرابة ما أقدم «5» علیه و لکن فرّقت «6» بینه و بینه سمیّة!
«3» و قال: قد کنت أرضی من طاعة أهل العراق بدون قتل الحسین «3»، فرحم اللّه أبا عبد اللّه «7» عجّل علیه ابن زیاد، أما و اللّه لو کنت صاحبه ثمّ لم أقدر علی دفع القتل عنه إلّا بنقص بعض عمری لأحببت أن أدفعه عنه! و لوددت إنّی «8» أتیت به سلما.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 83- عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء،/ 204؛ المحمودی، العبرات، 2/ 275
قال: و ذکروا أنّ أبا معشر قال: حدّثنی محمّد بن الحسین بن علیّ، قال: دخلنا علی
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی السّیر].
(2)- [لم یرد فی السّیر].
(3- 3) [لم یرد فی السّیر].
(4)- [السّیر: «أبنات»].
(5)- [السّیر: «ما قدّم»].
(6)- [السّیر: «فرّق»].
(7)- [السّیر: «حسینا»].
(8)- [السّیر: «أن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 472
یزید، و نحن اثنا عشر غلاما مغلّلین فی الحدید، و علینا قمص.
فقال یزید: أخلصتم أنفسکم بعبید أهل العراق؟ و ما علمت بخروج أبی عبد اللّه حین خرج و لا بقتله حین قتل.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6
فقالت فاطمة بنت الحسین: یا یزید! بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم؟ قال: فبکی یزید حتّی کادت نفسه تفیض، و بکی أهل الشّام حتّی علت أصواتهم.
ثمّ قال: خلوا عنهم، و أذهبوا بهم إلی الحمام، و أغسلوهم، و أضربوا علیهم القباب.
ففعلوا، و أمال علیهم المطبخ و کساهم، و أخرج لهم الجوائز الکثیرة من الأموال و الکسوة.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 7
عن عبد اللّه بن میمون، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال: لمّا قدم علی یزید بذراری الحسین أدخل بهنّ نهارا مکشفات وجوههم، فقال أهل الشّام الجفاة: ما رأینا سبیا أحسن من هؤلاء، فمن أنتم؟ فقالت سکینة بنت الحسین: نحن سبایا آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله. «1»
الحمیری، قرب الأسناد،/ 14
ثمّ أدخل نساء الحسین علی یزید، فصاح نساء آل یزید و بنات معاویة و أهله و ولولن. ثمّ إنّهنّ أدخلن علی یزید، فقالت «2» فاطمة بنت الحسین- و کانت أکبر من سکینة-: أبنات رسول اللّه سبایا یا یزید! فقال یزید: یا ابنة أخی! أنا لهذا کنت أکره.
قالت: و اللّه «3» ما ترک لنا خرص. قال: یا ابنة أخی! ما آت «4» إلیک أعظم ممّا أخذ منک. «5»
__________________________________________________
(1)- [راجع، 6/ 351].
(2)- [فی أعلام النّساء مکانه: «و قالت ...»].
(3)- [لم یرد فی أعلام النّساء].
(4)- [أعلام النّساء: «آتی»].
(5)- گوید: آن‌گاه زنان حسین را پیش یزید بردند و زنان خاندان یزید و دختران و کسان معاویه فغان برآوردند ولوله کردند و چون به نزد یزید رسیدند، فاطمه، دختر حسین که بزرگ‌تر از سکینه بود، گفت:
«ای یزید! دختران پیمبر اسیرانند؟»
گوید: یزید گفت: «برادرزاده‌ام! به خدا به این راضی نبودم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 473
الطّبری، التّاریخ، 5/ 464- مثله کحّالة، أعلام النّساء، 2/ 97
الرّیاشیّ قال: أخبرنی محمّد بن أبی رجاء، قال: أخبرنی أبو معشر، عن یزید بن زیاد، عن محمّد بن الحسین «1» بن علیّ بن أبی طالب، قال «2»: أتی «3» بنا یزید بن معاویة بعد ما قتل الحسین، و نحن اثنا عشر غلاما، و کان أکبرنا یومئذ علیّ بن الحسین، فأدخلنا علیه، و کان کلّ واحد منّا مغلولة «4» یده إلی عنقه «5».
فقال لنا: أحرزت «6» أنفسکم عبید أهل العراق! و ما علمت بخروج أبی عبد اللّه و لا بقتله «7». [...]
و حمل أهل الشّام بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم سبایا «8» علی أحقاب الإبل. فلمّا أدخلن «8» علی یزید، قالت فاطمة بنت الحسین: یا یزید! أبنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم سبایا! قال: بل حرائر کرام، ادخلی علی بنات عمّک تجدیهنّ قد فعلن ما فعلت. قالت فاطمة: فدخلت إلیهنّ «9»، فما وجدت فیهنّ سفیانیّة إلّا ملتدمة «10» تبکی.
__________________________________________________
- فاطمه گفت: «به خدا برای ما یک حلقه نگذاشتند.»
یزید گفت: «برادرزاده‌ام! آنچه به تو می‌دهم، بیشتر از آن است که از تو گرفته‌اند.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3077
(1)- [فی جواهر المطالب و العبرات: «الحسن» و جاء فی هامش جواهر المطالب: «و فی أصلی: أخبرنا أبو معمر، عن یزید بن زیاد، عن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب» و فی نفس المهموم مکانه:
«عن الرّیاشی بإسناده عن محمّد بن (علی بن) الحسین ...»].
(2)- [جواهر المطالب: «قال: حدّثنی أبی، قال:»].
(3)- [فی المعالی،/ 159 مکانه: «قال الباقر: أتی ...»].
(4)- [جواهر المطالب: «غلّت»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی المعالی،/ 159].
(6)- [فی جواهر المطالب و العبرات: «أحرزتم»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و من هنا حکاه عنه فی المعالی،/ 121].
(8- 8) [جواهر المطالب: «علی الأقتاب، فلمّا دخلن»].
(9)- [لم یرد فی المعالی، و فی جواهر المطالب: «علیهنّ»].
(10)- التدمت المرأة: ضربت صدرها فی النّیاحة. و فی بعض الأصول: «متلدّمة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 474
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 382، 383- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 272- 273؛ القمی، نفس المهموم،/ 436؛ المحمودی، العبرات، 2/ 283، 289؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 121؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 159
حدّثنا «1» أبو الزّنباع روح بن الفرح «2» المصریّ، ثنا یحیی «3» بن بکیر، حدّثنی اللّیث «4» قال: [...] فبعث بهم إلی یزید بن معاویة «5» فأمر بسکینة، فجعلها «5» خلف سریره لئلّا تری رأس أبیها «6» و ذوی قرابتها «6»، و علیّ بن الحسین (رضی اللّه عنهما) «7» فی غلّ «8» [...] فجعلت فاطمة و سکینة تتطاولان «9» لتریا «10» رأس أبیهما و جعل یزید یتطاول فی مجلسه «11» لیستر «12» عنهما رأس أبیهما «11». «12»
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 109، 110، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 39، 41- عنه:
الشّجری، الأمالی، 1/ 178؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 74/ 12، 13، تراجم النّساء،// 276، 277، مختصر ابن منظور، 20/ 353، 354؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 195؛ المحمودی، العبرات، 2/ 304، 307، 308؛ مثله الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 350، 351
__________________________________________________
(1)- [فی الأمالی: «قال: أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد اللّه بن أحمد بن ریذة قراءة علیه بأصفهان، قال:
أخبرنا أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطّبرانیّ، قال: حدّثنا» و فی ابن عساکر و العبرات،/ 304: «أنبأنا أبو علیّ الحسن (الحسین) بن أحمد و غیره، قالوا: أنبأنا أبو بکر بن ریذة، أنبأنا سلیمان بن أحمد، أنبأنا»].
(2)- [فی الأمالی و ابن عساکر و العبرات: «الفرج»].
(3)- [فی تاریخ الإسلام مکانه: «قال یحیی ...»].
(4)- [فی المختصر مکانه: «قال اللّیث ...» و فی مجمع الزّوائد مکانه: «عن اللّیث ...»].
(5- 5) [تاریخ الإسلام: «فجعل سکینة»].
(6- 6) [لم یرد فی تاریخ الإسلام].
(7)- [الأمالی: «علیه السّلام»].
(8)- [الأمالی: «غلّة»].
(9)- [لم یرد فی تراجم النّساء و المختصر و العبرات،/ 304، و فی تاریخ دمشق و تاریخ الإسلام و مجمع الزّوائد و العبرات،/ 308: «یتطاولان»].
(10)- [فی ابن عساکر و تاریخ الإسلام و العبرات،/ 304: «لیریا»].
(11- 11) [تاریخ الإسلام: «فیستره عنهما»].
(12- 12) [مجمع الزّوائد: «رأسه» و أضاف فیه: «رواه الطّبرانیّ و رجاله ثقات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 475
فأطرق یزید ملیّا، و أمر بالنّسوة، فأدخلن إلی نسائه. ثمّ أمر برأس الحسین علیه السّلام، فرفع علی سنّ قناة. فلمّا رأین ذلک نساؤه أعولن.
فدخل- اللّعین- یزید علی نسائه، فقال: ما لکنّ لا تبکین مع بنات عمّکنّ.
و أمرهنّ أن یعولن معهنّ تمرّدا علی اللّه عزّ و جلّ و استهزاء بأولیاء اللّه علیهم السّلام.
ثمّ قال:
نفلّق هاما من رجال أعزّة علینا و هم کانوا أعقّ و أظلما
صبرنا و کان الصّبر منّا سجیة بأسیافنا یفرین هاما و معصما
و جعل یستفزّه الطّرب و السّرور، و النّسوة یبکین و یندبن، و نساؤه یعولن معهنّ، و هو یقول:
شجی بکی شجوة فاجعا قتیلا و باک علی من قتل
فلم أر کالیوم فی مأثم کان الظّبا به و النّفل
[ضبط الغریب]: الشّجی: الهیم. و الشّجاء: الهمّ. قال الشّاعر:
و لقد شجتک هموم شجوها شاجی فما تری من تولّی قصب أمواجی
و النّفل: المغنم.
فشبّه اللّعین نساءه بالظّبی، و جعل نساء الحسین علیه السّلام مغنما.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 158- 159
حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن إسحاق رحمه اللّه، قال: حدّثنا عبد العزیز بن یحیی البصریّ، قال: أخبرنا محمّد بن زکریا، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن یزید، قال: حدّثنا أبو نعیم، قال: حدّثنی حاجب عبید اللّه بن زیاد: [...] «1» ثمّ أدخل نساء الحسین علیه السّلام علی یزید بن
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی روضة الواعظین و وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 476
معاویة، فصحن «1» نساء آل «2» یزید و بنات معاویة و أهله و ولولن، و أقمن المآتم، و وضع رأس الحسین بین یدیه.
فقالت سکینة: و اللّه ما رأیت أقسی قلبا من یزید، و لا رأیت کافرا و لا مشرکا شرّا «3» منه، و لا أجفا منه. «4»
الصّدوق، الأمالی،/ 165، 166- 167- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 154، 155- 156؛ البحرانی، العوالم، 17/ 396؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 501؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 164؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 385
و ذکر السّیّد أبو الحسین یحیی بن الحسن بن جعفر العلویّ فی کتاب الأنساب: [...] قالت فاطمة بنت الحسین علیه السّلام: یا یزید! بنات رسول اللّه أساری عندکم و سبایا؟
فبکی یزید و اشتدّ بکاؤه، و ارتفع العویل و الصّیاح، و بکت النّسوان و الجواریّ تحت أستار یزید.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 351
ثمّ أتی بهم حتّی أدخلوا علی یزید. قیل: إنّ أوّل من دخل شمر بن ذی الجوشن بعلیّ ابن الحسین، مغلولة یداه إلی عنقه، فقال له یزید: من أنت یا غلام؟ قال: أنا علیّ بن الحسین. فأمر برفع الغلّ عنه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 62
ثمّ دعا یزید بعلیّ بن الحسین و الصّبیان و النّساء و قد أوثقوا بالحبال فأدخلوا علیه، فقال علیّ بن الحسین: یا یزید! ما ظنّک برسول اللّه صلّی علیه [و آله] و سلّم لو رآنا مقرنین بالحبال؟ [أ] ما کان یرقّ لنا؟ فقال: یا علیّ! أبوک الّذی قطع رحمی و نازعنی علی سلطانی، فصنع اللّه به ما رأیت!
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 49
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «فصاحت»].
(2)- [روضة الواعظین: «أهل»].
(3)- [روضة الواعظین: «أشرّ»].
(4)- سپس زنان حسین را نزد یزید بن معاویه بردند و زنان آل یزید و دختران معاویه و خاندانش شیون و واویلا کردند و ماتم برپا کردند و سر حسین را برابر یزید گذاشتند. سکینه گفت: «سخت‌دل‌تر و کافرتر و مشرک‌تر و جفاکارتر از یزید ندیدم.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 166
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 477
ثمّ أدخل نساء الحسین علیه، و الرّأس بین یدیه، فجعلت فاطمة و سکینة ابنتا الحسین «1» یتطاولان لینظرا «1» إلی الرّأس، و جعل یزید یتطاول لیستر عنهما الرّأس. فلمّا رأین الرّأس صحن، فصاح نساء یزید، و ولولن بنات معاویة. فقالت فاطمة بنت الحسین- و کانت أکبر من سکینة-: أبنات رسول اللّه سبایا یا یزید؟!
فقال: یا ابنة أخی! أنا لهذا کنت أکره «2»، قالت: و اللّه ما ترک لنا خرص. فقال: ما أتی إلیکنّ أعظم ممّا أخذ منکنّ. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 299- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 469- 470
ثمّ أمر بعلیّ بن الحسین فأدخل مغلولا، فقال: لو رآنان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم مغلولین لفکّ عنّا. قال: صدقت، و أمر بفکّ غلّه عنه. فقال علیّ: لو رآنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم بعداء «4» لأحبّ أن یقرّبنا. فأمر به، فقرّب منه. «5»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 299- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 470
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: «تتطاولان لتنظرا»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی نهایة الإرب].
(3)- بعد از آن، زنان خانواده حسین را داخل کردند؛ درحالی‌که سر حسین نزد او بود. سکینه و فاطمه هر دو دختر حسین سرکشیدند که سر (پدر را) ببینند. یزید هم سرکشید که سر را از نظر آن دو دختر مخفی بدارد. چون آن دو دختر سر (پدر) را دیدند و ندبه کردند، ناگاه زنان یزید و دختران معاویه ضجه و زاری کردند. فاطمه دختر حسین که از سکینه بزرگ‌تر بود، گفت: «ای یزید! آیا دختران رسول اللّه اسیر و برده باشند؟»
یزید گفت: «ای برادرزاده! من این کار را من نمی‌پسندم و اکراه داشتم.»
گفت (فاطمه): «به خدا برای ما یک حلقه (زیور- از سیم و زر) نگذاشتند.»
گفت: «آنچه به شما داده می‌شود، بسیار بیشتر و بهتر از آنچه ربوده شده است، خواهد بود.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 199
(4)- [نهایة الإرب: «علی بعد»].
(5)- بعد دستور داد که علی بن الحسین را با همان غل و زنجیر وارد کنند. گفت: «اگر پیغمبر ما را به حال غل و زنجیر می‌دید، ما را آزاد و رها می‌کرد.»
گفت: «راست می‌گویی.»
دستور داد که او را نزدیک کنند و غل و زنجیر را بردارند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 200
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 478
قال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: أدخلنا علی یزید و نحن اثنا عشر رجلا مغلّلون، «1» فلمّا وقفنا بین یدیه، قلت: أنشدک اللّه «2» یا یزید ما ظنّک برسول اللّه لو رآنا علی هذه الحال؟
[...]
و قالت «1» فاطمة بنت الحسین: یا یزید! «3» بنات رسول اللّه سبایا؟
فبکی النّاس، و بکی أهل داره حتّی علت الأصوات. فقال علیّ بن الحسین علیهما السّلام:
و أنا مغلول. فقلت: أتأذن لی فی الکلام؟ فقال: قل، و لا تقل هجرا. قلت «4»: لقد وقفت موقفا لا ینبغی لمثلی أن یقول الهجر ما ظنّک برسول اللّه لو رآنی فی غلّ؟ فقال لمن حوله:
حلّوه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 54- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 104؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 500، 501؛ القمی، نفس المهموم،/ 435- 436
ثمّ وضع رأس الحسین علیه السّلام بین یدیه، و النّساء من خلفه لئلّا ینظرن إلیه فرآه علیّ علیه السّلام فلم یأکل بعد ذلک الرّأس [...]
و أمّا زینب: فإنّها لمّا رأت رأس الحسین علیه السّلام أهوت إلی جیبها فشقّته، ثمّ نادت بصوت حزین، یقرح الکبد، و یوهی الجلد: یا حسیناه! یا حبیب جدّه الرّسول! و یا ثمرة فؤاد الزّهراء البتول! یا ابن بنت المصطفی! یا ابن مکّة و منی! یا ابن علیّ المرتضی!
فضجّ المسجد «5» بالبکاء و یزید ساکت و هو بذاک شامت.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 54
و لمّا أدخل أهله علی یزید بن معاویة بالشّام، و هم فی حال سیّئة، و کانوا علی الأقتاب «6»،
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: «قال سهل: و هم مربقون فی الحبال و وضع الرّأس الشّریف فی حقّه و أدخل علی یزید و هو جالس علی السّریر و حوله کثیر من مشایخ قریش، ثمّ قال: فلمّا وقفنا بین یدیه، فقالت:»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «ناشدتک اللّه»].
(3)- [زاد فی الأسرار: «أتکون»].
(4)- [الأسرار: «فقال»].
(5)- المجلس.
(6)- القتب: الرّحل، جمعها الأقتاب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 479
لم یؤطّأ فی طریقهم إلیه. قالت له أمّ کلثوم بنت علیّ من غیر فاطمة: یا یزید! بنات رسول اللّه سبایا أذلّة!! فقال: بل کرام أعزّة. و بکی، و أمر بإدخالهم إلی حرمه.
البرّی، الجوهرة،/ 45
و کان علیّ بن الحسین و النّساء موثّقین فی الحبال، فناداه علیّ: یا یزید! ما ظنّک برسول اللّه لو رآنا موثّقین فی الحبال، عرایا علی أقتاب الجمال!
فلم یبق فی القوم إلّا من بکی.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 149- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 437- 438؛ المحمودی، العبرات، 2/ 316
قال الرّاوی: ثمّ أدخل ثقل الحسین علیه السّلام و نساؤه و من تخلّف من «1» أهل بیته «1» علی یزید بن معاویة (لعنهما اللّه) و هم مقرّنون فی الحبال «2»، فلمّا وقفوا بین یدیه «3» و هم «3» علی تلک الحال قال له علیّ بن الحسین علیه السّلام: أنشدک اللّه یا یزید! ما ظنّک برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله لو رآنا علی هذه الصّفة «4»، فأمر یزید بالحبال، فقطّعت «5». «6»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 178- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 131- 132؛ البحرانی، العوالم، 17/ 432؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 104؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 501؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 159؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 615، لواعج الأشجان،/ 221
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: «أهله»].
(2)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و زین العابدین مغلول»].
(3- 3) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «الحالة»، و أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فلم یبق فی القوم أحدا إلّا و بکی»].
(5)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و أمر بفکّ الغلّ عن زین العابدین علیه السّلام»].
(6)- راوی گفت: پس کنیزان و زنان و بازماندگان حسین را که ردیف هم به ریسمان‌ها بسته بودند، وارد مجلس یزید کردند. چون در برابر او با چنین حالتی ایستادند، علی بن الحسین به یزید فرمود: «تو را به خدا ای یزید به گمان تو اگر رسول خدا ما را با این وضع می‌دید، چه می‌کرد؟»
یزید دستور داد تا طناب‌ها را بریدند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 178
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 480
ثمّ وضع رأس الحسین علیه السّلام بین یدیه «1» و أجلس النّساء خلفه لئلّا ینظرن «2» إلیه. فرآه علیّ بن الحسین علیهما السّلام فلم یأکل «3» الرّؤوس بعد ذلک أبدا.
و أمّا زینب فإنّها لمّا رأته «4» أهوت إلی جیبها، فشقّته، ثمّ نادت بصوت حزین یفزع «5» القلوب: یا حسیناه! یا حبیب رسول اللّه! یا ابن مکّة و منی! یا ابن فاطمة الزّهراء سیّدة النّساء! یا ابن بنت المصطفی!
قال الرّاوی: فأبکت و اللّه کلّ من کان فی المجلس و یزید علیه لعائن اللّه ساکت «6». «7»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 178- 179- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 132؛ البحرانی، العوالم، 17/ 432، 433؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 104، 105؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 501، 502؛ القمی، نفس المهموم،/ 442- 443؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 155؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 396
یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث قال: أبی الحسین أن یستأسر حتّی قتل بالطّفّ، و انطلقوا ببنیه علیّ، و فاطمة، و سکینة إلی یزید، فجعل سکینة خلف سریره لئلّا تری رأس أبیها، و علیّ فی غلّ [...]
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی، و فی وسیلة الدّارین: «یدی یزید»].
(2)- [فی المطبوع: «ینظرون»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «فلم یأتی»].
(4)- [أضاف فی الأسرار: «أی الرّأس الشّریف روحی له الفداء»].
(5)- [فی الأسرار: «تفزع» و فی وسیلة الدّارین: «یقرح»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7)- پس سر حسین را در برابر خود گذاشت و زنان را در پشت سر خود جا داد تا او را نبینند. علی بن الحسین علیه السّلام که این منظره را دید، تا پایان عمر غذایی که از سر حیوان تهیه شده باشد، میل نفرمود. اما زینب چون سر بریده را دید، دست برد و گریبان چاک زد. سپس با ناله‌ای جانسوز که دل‌ها را جریحه‌دار می‌کرد، صدا زد: «ای حسین! ای حبیب رسول خدا! ای فرزند مکه و منی! ای پسر فاطمه زهرا سرور بانوان! ای پسر دختر مصطفی!»
راوی گفت: به خدا قسم هرکه را که در مجلس بود، به گریه درآورد و یزید لعین، هم‌چنان ساکت بود.
فهری، ترجمه لهوف،/ 178- 179
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 481
فجعلت سکینة و فاطمة تتطاولان لتریا الرّأس، و بقی یزید یتطاول فی مجلسه لیستره عنهما.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 216
فلمّا دخلت النّساء علی یزید، قالت فاطمة بنت الحسین- و کانت أکبر من سکینة-:
یا یزید! بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله سبایا؟ فقال یزید: یا بنت أخی! أنا لهذا کنت أکره. قالت:
قلت: و اللّه ما ترکوا لنا خرصا. فقال: ابنة أخی! ما أتی إلیک أعظم ممّا ذهب لک. ثمّ أدخلهنّ داره، ثمّ أرسل إلی کلّ امرأة منهنّ ماذا أخذ لک؟ فلیس منهنّ امرأة تدعی شیئا بالغا ما بلغ إلّا أضعفه لها.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 196
ثمّ إنّه أدخل «1» نساء الحسین و الرّأس بین یدیه، فجعلت فاطمة و سکینة تتطاولان «2» «3» لتنظرا إلی الرّأس «3»، و جعل یزید یستره عنهما، فلمّا رأینه صرخن «4»، و أعلنّ «5» بالبکاء، فبکت لبکائهنّ نساء یزید، و بنات معاویة، فولولن و أعلنّ «5»، فقالت فاطمة «6» و کانت أکبر من سکینة رضی اللّه عنهما «6»: بنات رسول اللّه سبایا یا یزید؟ یسرّک «7» هذا.
فقال: و اللّه ما سرّنی «8» و إنّی لهذا «9» لکاره و ما أنا «9» علیکنّ أعظم ممّا أخذ منکنّ «10».
قال «11»: أدخلوهنّ إلی الحریم. فلمّا دخلن علی حرمه لم تبق امرأة من آل یزید إلّا أتتهنّ، و أظهرن التّوجّع و الحزن علی ما أصابهنّ و علی ما نزل بهنّ، و اضعفن لهنّ جمیع ما أخذ
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «لمّا أدخل»].
(2)- [الأسرار: «یتطاولان»].
(3- 3) [نور الأبصار: «لتنظراه»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نور الأبصار: «صحن»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة: «أعلنّ أصواتهنّ»، و فی الأسرار: «أعلنّ لصوت»، و فی نور الأبصار: «أعولن»].
(6- 6) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «أیسرّک» و فی نور الأبصار: «أسرّک»].
(8)- [الأسرار: «یسرّنی»].
(9- 9) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نور الأبصار: «کاره و ما أتی»].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(11)- [نور الأبصار: «ثمّ قال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 482
منهنّ من الحلیّ و الثّیاب «1» بزیادة کثیرة، فکانت «1» سکینة تقول: ما رأیت کافرا باللّه خیر من یزید.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 194- 195- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 103- 104؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 501؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 265
ثمّ أمر بعلیّ بن الحسین علیه السّلام، فأدخل «2» علیه مغلولا، فقال علیّ: یا یزید! لو رآنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله مغلولین لفکّه عنّا. «3» قال: صدقت «3». و أمر بفکّه عنه «4». فقال: و لو رآنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله علی بعد لأحبّ أن یقرّبنا «5». فأمر به «6» فقرّب منه «6».
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 195- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 501؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 265
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] ثمّ أمر بعلیّ بن الحسین زین العابدین فأدخل مغلولا، فقال: یا یزید! لو رآنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله مغلولین لفکّ أغلالنا. قال: صدقت.
و أمر بفکّ قیده.
ثمّ أدخل نساء الحسین علیه السّلام و الرّأس بین یدیه؛ فجعلت فاطمة و سکینة یتطاولان لینظرا الرّأس؛ و جعل یزید یستره عنهما؛ فلمّا رأینه صحن و ولولن، فقالت فاطمة بنت الحسین: أبنات رسول اللّه یا یزید هکذا أسری سبایا؟ فقال: یا ابنة أخی! لقد کنت أکره ذلک.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 294- 295
ثمّ وضع رأس الحسین فی طشت بین یدیه، و أجلس النّساء خلفه کیلا ینظرن إلیه، و أمّا زینب فإنّها لمّا رأته أهوت إلی جیبها فشقّته، ثمّ نادت بصوت حزین یقرح القلوب:
__________________________________________________
(1- 1) [نور الأبصار: «و زیادة و کانت»].
(2)- [نور الأبصار: «فدخل»].
(3- 3) [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(5)- [الأسرار: «یقرّبنا إلیه»].
(6- 6) [نور الأبصار: «فقرّبه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 483
یا حسیناه! یا حبیب رسول اللّه! یا ابن مکّة و منی! و یا ابن فاطمة الزّهراء سیّدة النّساء! یا ابن بنت المصطفی.
قال: فو اللّه لقد أبکت کلّ من فی المجلس، و یزید ساکت.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 384- 385
ثمّ إنّ اللّعین أمر بإحضار السّبایا، فاحضروا بین یدیه، فلمّا حضروا عنده جعل ینظر إلیهنّ و یسأل: من هذه؟ و من هذا؟ فقیل «1»: أمّ کلثوم «2» الکبری، و هذه أمّ کلثوم الصّغری، و هذه صفیّة، و هذه أمّ هانئ، و هذه رقیّة بنات علیّ، و هذه سکینة، و هذه فاطمة بنتا «3» الحسین، و هذا علیّ بن الحسین «4».
فالتفت اللّعین إلی سکینة، و قال: یا سکینة! أبوک الّذی کفر حقّی، و قطع رحمی، و نازعنی فی ملکی. فبکت سکینة، و قالت: لا تفرح بقتل أبی، فإنّه کان مطیعا للّه و لرسوله، و دعا إلیه فأجابه، و سعد بذلک؛ و إنّ لک یا یزید «5» بین یدی اللّه «5» مقاما یسألک عنه فاستعدّ للمسألة «6» جوابا، و أنّی لک الجواب. قال لها: اسکتی یا سکینة! فما کان لأبیک عندی حقّ.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 486- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 103؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 162- 163؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 386
نقل عن علیّ بن الحسین علیه السّلام أنّه قال: لمّا وفدنا علی یزید بن معاویة (لعنه اللّه) أتونا
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «فقیل له: هذه»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «نقل: أنّ الحریم لمّا أدخلن علی یزید بن معاویة کان ینظر إلیهنّ، و یسأل عن کلّ واحدة بعینها، و هنّ مربقات بحبل طویل، فقیل: هذه أمّ کلثوم ...»].
(3)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «بنت»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین، و أضاف: «فقالت بنت الحسین: یا یزید! بنات رسول اللّه سبایا؟
فعندها بکی النّاس و بکی أهل داره حتّی علت الأصوات»].
(5- 5) [لم یرد فی المعالی].
(6)- [الدّمعة السّاکبة: «للمائلة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 484
بحبال «1» و ربطونا «2» مثل الأغنام و کان الحبل بعنقی و عنق أمّ کلثوم، و بکتف «3» زینب و «3» سکینة و البنیّات «4» «3» و ساقونا «3» و کلّما قصرنا عن المشی ضربونا، حتّی أوقفونا «5» بین یدی «6» یزید «7»، «8» فتقدّمت إلیه «8» و هو علی سریر مملکته «9»، و قلت له: ما ظنّک برسول اللّه لو یرانا علی هذه الصّفة؟ فبکی و أمر بالحبال، فقطعت من أعناقنا و أکتافنا. و نقل أیضا:
إنّ الحریم لمّا أدخلن إلی یزید بن معاویة کان ینظر إلیهنّ و یسأل عن کلّ واحدة بعینها و هنّ مربطات بحبل طویل و کانت بینهنّ امرأة تستر وجهها بزندها لأنّها لم تکن عندها خرقة تستر وجهها، فقال: من هذه؟ قالوا: سکینة بنت الحسین. فقال: أنت سکینة؟
فبکت، و اختنقت بعبرتها، حتّی کادت تطلع روحها. فقال لها: و ما یبکیک؟ قالت: کیف لا تبکی من لیس لها سترا تستر وجهها و رأسها عنک و عن جلسائک؟ فبکی اللّعین، ثمّ قال: لعن اللّه عبید اللّه بن زیاد، ما أقوی قلبه علی آل الرّسول. ثمّ قال لها: ارجعی حتّی آمرکنّ بأمری!
الطّریحی، المنتخب، 2/ 486- 487- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 102؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 500؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 386
نقل إنّه: لمّا دعا اللّعین یزید بسبی الحسین و أعرضوا علیه، قالت له زینب بنت علیّ:
یا یزید! أما تخاف اللّه سبحانه من قتل الحسین؟ و ما کفاک حتّی تستحثّ حرم رسول اللّه من العراق إلی الشّام؟ و ما کفاک انتهاک حرمتهنّ، حتّی تسوقنا إلیک کما تساق الأماء علی المطایا بغیر و طاء من بلد إلی بلد؟ فقال لها یزید (لعنه اللّه): إنّ أخاک الحسین قال: «أنا
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «بحبل»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسیلة الدّارین: «ربقونا»].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسیلة الدّارین: «البنات»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «وقفونا»].
(6)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 485
خیر من یزید، و أبی خیر من أبیه، و أمّی خیر من أمّه، و جدّی خیر من جدّه». فقد صدق فی بعض و ألحن فی بعض؛ أمّا جدّه رسول اللّه فهو خیر البریّة، و أمّا إنّ أمّه خیر من أمّی، و أباه خیر من أبی کیف ذلک و قد حاکم أبوه أبی؟
ثمّ قرأ: قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ.
قال: فقالت: وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ* فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ ثمّ قالت: یا یزید! ما قتل الحسین غیرک! و لولاک لکان ابن مرجانة أقلّ و أذلّ، أما خشیت من اللّه بقتله؟ و قد قال رسول اللّه فیه و فی أخیه الحسن و الحسین سیّدا شباب أهل الجنّة، فإن قلت لا فقد کذبت، و إن قلت نعم فقد خصمت نفسک.
فقال یزید: ذرّیّة بعضها من بعض. و بقی خجلانا و هو مع ذلک لم یرتدع عن غیّه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 493- 494
ثمّ استدعی بالحرم، فوقفوا بین یدیه، فنظر إلیهنّ، و سأل عنهنّ، فقیل: هذه زینب، و هذه أمّ کلثوم. فقال: «1» یا أمّ کلثوم! کیف «2» رأیت صنع «2» اللّه بکم «3»؟ فقالت: یا ابن الطّلقاء! هذه حرمک و إماؤک من وراء السّتور، و بنات الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم علی الأقتاب بغیر و طاء، ینظر إلیهنّ البرّ و الفاجر، و یتصدّق علیهنّ الیهود و النّصاری.
فنظر إلیها یزید (لعنه اللّه) شزرا. فقال له بعض جلسائه: إنّها حرمة لا تؤاخذ. فسکن غیضه.
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «فنظر إلی أمّ کلثوم علیها السّلام، و قال (لعنه اللّه) لها: ...» و فی المعالی: «التفت اللّعین إلی أمّ کلثوم و قال: ...»].
(2- 2) [فی المطبوع: «رأیتی صنع» و فی الدّمعة السّاکبة: «رأیت ما صنع»].
(3)- [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 486
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 130- 131- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 103؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 163
ثمّ رفع رأسه إلی سکینة (سلام اللّه علیها)، و قال لها: یا سکینة! إنّ أباک نازعنی فی سلطانی، و أراد قطع رحمی. فبکت، و قالت: یا یزید! لا تفرح بقتل أبی علیه السّلام، فإنّه کان عبدا للّه دعاه إلیه، فأجابه و سعد بذلک؛ و أمّا أنت یا یزید! فاستعدّ لنفسک جوابا. فقال لها یزید (لعنه اللّه): أسکتی، ما کان لأبیک عندی حقّ، و لکنّه تعدّی علیّ فأعجزه اللّه و نصرنی. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 131
و روینا عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام قال: لمّا وفدنا علی یزید بن معاویة (لعنهما اللّه تعالی) أتوا بحبال، و ربقونا مثل الأغنام؛ و کان الحبل بعنقی و عنق أمّ کلثوم، و بکتف زینب
__________________________________________________
(1)- و به روایت ابن نما و دیگران، حضرت امام زین العابدین علیه السّلام فرمود:
ما دوازده نفر بودیم از مردان اهل بیت رسالت که ما را به مجلس یزید پلید بردند و غل‌ها در گردن‌های ما بود و ما را به ریسمان‌ها بر یکدیگر بسته بودند. من گفتم: «به خدا سوگند می‌دهم تو را ای یزید که اگرحضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلّم ما را بر این حالت مشاهده کند، چه خواهد گفت؟»
پس فاطمه دختر امام حسین علیه السّلام گفت: «ای یزید! دختران رسول خدا را اسیر می‌کنی؟!»
پس حاضران همه گریستند و صدای گریه زنان از خانه یزید بلند شد. آن ملعون حکم کرد که ریسمان‌ها را بریدند و غل‌ها را برداشتند و سر مبارک امام حسین را در تشتی گذاشتند و نزد آن ملعون حاضر کردند.
چون نظر حضرت امام زین العابدین علیه السّلام بر سر منور پدر بزرگوار افتاد، آهی از دل پردرد برکشید و اشک خونین ریخت و بعد از آن، هرگز کله گوسفند تناول نفرمود. چون نظر زینب خاتون بر آن سر منور افتاد، بی‌تاب شد و گریبان طاقت چاک کرد و با صدای حزین که دل‌ها را پاره‌پاره کرد، فریاد برآورد: «یا حسیناه! ای حبیب قلب رسول خدا! ای فرزند مکّه و منی! و ای فرزند دلبند سیّده نسا! ای جگرگوشه محمّد مصطفی!»
پس اهل مجلس آن لعین خروش برآوردند و یزید پلید ساکت بود و سخن نمی‌گفت.
پس صدای زنی از بنی هاشم که در خانه یزید بود، به نوحه بلند شد که فریاد می‌کرد: «یا حسیناه! ای بزرگ اهل بیت رسول خدا! ای فرزند محمّد مصطفی! ای فریادرس بیوه‌زنان و یتیمان! ای کشته تیغ اولاد زناکاران!»
پس بار دیگر حاضران خروش برآوردند و آن ولد الزنای بی‌حیا هیچ متأثر نشد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 733- 734
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 487
و سکینة و البنات «1» تساق، کلّما قصرن «1» عن المشی ضربنا «2» (بن) حتّی أوقفونا بین یدی یزید «3».
فتقدّمت إلیه، و هو علی سریر مملکته، و قلت له: ما ظنّک برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله لو یرانا علی هذه الصّفة؟ فبکی، و بکی کلّ من کان حاضرا فی مجلسه، فأمر بالحبال فقطعت من أعناقنا و أکتافنا.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 251- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 159
و روی: إنّ الحریم لمّا أدخلن فی السّبیّ إلی «4» یزید بن معاویة (لعنه اللّه)، کان یطّلع فیهنّ، و یسأل عن کلّ واحدة «5» بعینها، و هنّ مربقات بحبل طویل، و زجر بن قیس (لعنه اللّه) یجرّهنّ، حتّی أقبلت امرأة کانت تستر وجهها بزندها «6»، لأنّها لم یکن لها خرقة تستر بها وجهها. فقال: من هذه الّتی لیس لها ستر؟ قالوا: سکینة بنت الحسین. قال: أنت سکینة؟ فسالت دموعها علی خدّها، و اختنقت بعبرتها، فسکت عنها حتّی کادت أن تطلع روحها من البکاء. فقال لها: و ما یبکیک؟ قالت: کیف لا تبکی من لیس لها ستر تستر «7» وجهها و رأسها عنک و عن جلسائک.
فبکی یزید و أهل مجلسه، ثمّ قال: لعن اللّه عبید اللّه بن زیاد، ما أقسی «8» قلبه علی آل الرّسول «9». ثمّ أقبل إلیها و قال: ارجعی مع النّسوة حتّی آمر بکنّ بأمری «10».
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: «قصرنا»].
(2)- [المعالی: «ضربونا»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «علی»].
(5)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «منهنّ»].
(6)- [الأسرار: «بزندیها»].
(7)- [الأسرار: «تستر به»].
(8)- [الأسرار: «ما أقوی»].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 488
فقالت: یا یزید! إنّ بکائی أکثره من طیف رأیته اللّیلة، قال: قصّیه علیّ، فأمر السّائق فی الوقوف، فقالت: إنّی لم أنم منذ قتل أبی الحسین لأنّی لم أتمکّن من الرّکوب علی ظهر أدبر أعجف هذا، و کلّما عثر بی یقهرنی هذا زجر بن قیس یوشحنی بالسّوط، فلم أر من یخلصنی منه.
فلعنه یزید و جلساؤه.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 254- 255- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 102- 103؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 500
إنّ کلمات أصحاب المقاتل أی فی مقام ذکرهم دخول الحرم و السّبایا علی مجلس یزید (لعنه اللّه) و ما وقع بعد ذلک فی غایة الخلط و عدم الانتظام و بیانه أنّه لمّا لم یکن فی کتبهم عنوانات عدیدة لما وقع بعد دخول الرّؤوس المطهّرة و الحرم و السّبایا علی مجلس یزید (لعنه اللّه) بمعنی أن یکون لکلّ مطلب و لکلّ ما وقع فی یوم من الأیّام عنوان مستقلّ علی حدّة بل أجروا الکلام فی المقام ککلام ما وقع فی یوم واحد، و اختلط الأمر و اشتبه، و صار فی عدم الانتظام و الانضباط فی منار حتّی أنّ القاصر فی تتبّع الرّوایات و الغافل عن أخذ مجامعها إذا نظر إلی تلک الکتب و ظنّ أنّ کلّ ما وقع فی أیّام عدیدة، فقد وقع فی یوم واحد و هو یوم دخول الحرم و السّبایا دمشق، بل ظنّ أیضا أنّ ما وقع من رخصة یزید (لعنه اللّه) و إذنه لأهل البیت و غیرهم بأن یقیموا مأدبة المأتم و التّعزیة و النّدبة علی سیّد الشّهداء علیه السّلام فقد وقع أیضا فی ذلک الیوم مع أنّ الأمر لیس کذلک جدّا، و کیف لا، فإنّ وقوف أهل البیت و مکثهم فی الحبس فی المکان الخراب ممّا قد دلّت علیه روایات معتبرة ثمّ بعد الإغماض عن کلّ ذلک.
أقول: إنّهم ما أجروا الکلام من جهة التّرتیب علی نهج واحد، فإنّ أبا مخنف ذکر أوّلا ما نقلنا عنه من مقالات یزید (لعنه اللّه) حین إحضاره الرّأس الشّریف بین یدیه، ثمّ ذکر دخول بنت عبد اللّه زوجته علیه، ثمّ ذکر دخول الشّمر (لعنه اللّه) علیه، ثمّ ذکر قضیّة رأس الجالوت، ثمّ ذکر قضیّة جاثلیق النّصاری، ثمّ ذکر قضیّة خروج جاریة من قصر یزید (لعنه اللّه) و قولها له: قطع اللّه یدیک و رجلیک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 489
ثمّ بعد کلّ ذلک، قال: ثمّ استدعی یزید (لعنه اللّه) بالحرم، فوقفوا بین یدیه، فنظر إلیهنّ و سأل عنهنّ إلی آخر ما ذکره. ثمّ ذکر بعد ذلک قضیّة نقل سکینة ما رأته فی منامها، ثمّ ذکر قضیّة صعود الإمام سیّد السّاجدین روحی له الفداء علی المنبر هذا، و العجب منه حیث یستفاد من ظاهر کلامه أنّ کلّ ذلک إنّما وقع فی یوم واحد، بل ما ذکر بعد ذلک أیضا و ذلک من قضیّة أمر یزید (لعنه اللّه) النّاس بقراءة القرآن بعد الصّلاة الخمس، و من قضیّة أنّ یزید أقام خطیبا، و قال: یا أهل الشّام! إنّی ما قتلت الحسین إلی آخر ما ذکره هذا اللّهمّ إلّا أن یقال إنّ تلک القضایا، و إن لم تکن واقعة فی یوم واحد، إلّا أنّ مقصود أبی مخنف کان هو الإشارة إلی محض التّرتیب، و لم یلاحظ فی ذلک تعیین یوم کلّ واقعة من الوقایع و لا ذکر الأیّام علی نهج التّفصیل، و کیف کان فإنّ الظّاهر من کلمات غیر أبی مخنف أنّ ساعة أمر یزید (لعنه اللّه) بإحضار الرّؤوس المطهّرة فی مجلسه فی الیوم الّذی دخل الحرم و السّبایا دمشق، کانت ساعة أمره بإحضار الحرم و السّبایا أیضا فی مجلسه، فنحن نذکر إن شاء اللّه تعالی الوقایع الّتی جرت فی دمشق فی مجالس عدیدة، فنلاحظ التّرتیب و نشیر إلیه مهما تمکّنت من استنباطه من مطاوی الرّوایات، و کلمات أصحاب المقاتل فیها.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 499- 500
تذییل: فیه بیان لجملة من الأمور: اعلم أنّه یحتمل فی البین احتمال ثالث، و هو وقوع تلک القضیّة أی وقوع تلک الاحتجاجات من النّسوة الطّاهرات من عترة الرّسول، و من النّسوة الخبیثات من آل أبی سفیان فی الیوم الّذی دخل فیه أهل البیت علیهم السّلام دمشق و أحضروا من مجلس سلطنة یزید (لعنه اللّه) و الّذی کان فیه سریر ملکه بل أنّ ظاهر کلام ابن الصّبّاغ المالکیّ فی الفصول المهمّة یعطی ذلک، و ذلک إنّما بعد ملاحظة صدر کلامه کان کذلک أنّه لمّا أدخل نساء الحسین و الرّأس بین یدیه جعلت فاطمة و سکینة یتطاولان لتنظرا إلی الرّأس إلی أن قال:
ثمّ قال یزید (لعنه اللّه): أدخلوهنّ إلی الحریم إلی آخر ما نقلنا، فهذا کما تری یعطی وقوع تلک القضیّة فی الیوم الأوّل و أمّا ذیل کلامه فهو متضمّن لدخول سیّد الساجدین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 490
علیه السّلام إلی مجلس یزید (لعنه اللّه) و قول یزید (لعنه اللّه): من أنت یا غلام؟ و قول الإمام له:
یا یزید! أعرف النّاس بی إلی غیر ذلک من الأمور الّتی تضمّنتها تلک الرّوایة، فإن قلت:
إنّ هذا الاحتمال کاحتمال أن یکون وقوع تلک القضیّة فی بعض أزمنة کون أهل البیت فی السّجن و الحبس ممّا لا وجه له لأنّ تلک القضیّة إنّما وقعت فی حریم یزید (لعنه اللّه) عند نسوته و أهله و عیاله، فلو کانت تلک القضیّة قد وقعت قبل خلاص أهل البیت علیهم السّلام من السّجن و الحبس، سواء إن وقعت فی الیوم الّذی دخلوا فیه دمشق أم بعده لزم أن یأمر یزید (لعنه اللّه) ثانیا بإخراج النّسوة من آل الرّسول من عند حریمه و منازل نسوته، و إدخالهنّ فی الحبس و السّجن فی المسجد الخراب، فهذا کما تری فی غایة البعد، فتعیّن أن یکون وقوع تلک القضیّة بعد خلاص أهل البیت عن السّجن و الحبس، قلت: هل یستبعد ما مرّ إلیه الإشارة من أصل شجرة الکفر و الطّغیان و قاتل ولیّ الرّحمان أعنی یزید (لعنه اللّه)، و لا سیّما إذا لوحظ وقوع تلک الاحتجاجات من النّسوة الطّاهرات النّقیّات من آل الرّسول و الهوان لآل أبی سفیان و لوحظ أیضا مع ذلک قضیّة جاریة یزید (لعنه اللّه)، و الحاصل إنّ إمارة التّعیین لوقوع تلک القضیّة بعد خلاص أهل البیت عن الحبس و السّجن غیر قویّة.
فالاحتمالات الثّلاثة المذکورة کلّها سائغة و إن کان الأقوی فی نظری هو احتمال وقوعها فی بعض الأزمنة الّتی کان أهل البیت فی السّجن و الحبس.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 519- 520
فبعث بهم إلی یزید، فأمر بسکینة أن یجعلها خلف الظّهر لئلّا تری رأس أبیها! «1»
__________________________________________________
(1)- این وقت، یزید فرمان کرد تا اهل بیت را درآورند و تاکنون سه ساعت بیش و کم می‌رفت که ایشان را بر باب یزید به پای داشته بودند. لا جرم اهل بیت را درآوردند. چشم ایشان به یزید افتاد.
نگریستند که تاجی مکلل 1 به در و یاقوت بر سر گذاشته و بر سریری نشسته و انجمنی از قریش در پیرامون او رده زده و سر حسین علیه السّلام را در تشتی زرین جای داده و در نزد خویش نهاده [است].
(1). مکلل: فراگرفته از چهار طرف.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 131- 132
بالجمله، در چنین وقت اهل بیت را به نزد یزید درآوردند و سید سجاد علیه السّلام در غل جامعه بود. خویشتن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 491
__________________________________________________
- علیه السّلام می‌فرماید: ما دوازده تن در یک رشته بودیم که فرسایش 1 غل و زنجیر می‌دیدیم. من روی با یزید آوردم.
فقلت- و أنا مغلول-: تأذن لی فی الکلام؟ فقال: قل، و لا تقل هجرا.
گفتم: «رخصت کن تا سخنی گویم.»
گفت: «بگوی! لکن هذیان مفرمای.»
فقلت: لقد وقفت موقفا لا ینبغی لمثلی أن یقول الهجر.
گفتم: «من در موقفی ایستاده‌ام که سزاوار نیست از مانند من کسی ناستوده سخن کند.»
آن‌گاه فرمود: «أنشدک اللّه یا یزید: ما ظنّک برسول اللّه لو رآنا علی هذه الحال؟؛ هان ای یزید! سوگند می‌دهم تو را به خدای، چه گمان می‌بری به رسول خدای اگر ما را به این حال نظاره کند؟»
این وقت، دختر حسین فاطمه علیهما السّلام به سخن آمد.
فقالت: یا یزید! بنات رسول اللّه سبایا؟!
یعنی: «ای یزید! دختران رسول خدای را کس اسیر می‌گیرد؟»
مجلسیان از سخن او به اعلی صوت بگریستند.
(1). فرسایش: زیان، پایمالی.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 132- 133
در اسرار الشهاده مسطور است، که از آن پس که زنان امام حسین علیه السّلام را بر یزید درآوردند، زنان آل یزید و دختران معاویه و اهل او صیحه برکشیدند و ولوله درانداختند و سوگواری و ماتم به پای داشتند و سر امام حسین علیه السّلام در پیش روی او بود.
حضرت سکینه سلام اللّه علیها می‌فرماید: «و اللّه ما رأیت أقسی قلبا من یزید و لا کافرا و لا مشرکا شرّا منه و لا أجفی منه» یعنی: «سوگند به خدای هیچ‌کس را به سختی دل و قساوت قلب یزید ندیده‌ام، و هیچ کافری و هیچ مشرکی را به شرارت او نشناخته‌ام، و هیچ کس را به جفا و ظلم او نیافته‌ام.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 208
و به روایت صاحب فصول المهمه چون زن‌های امام حسین را درآوردند، و سر آن حضرت در پیش روی یزید بود، فاطمه و سکینه سلام الله علیهما به آن سر شریف نظر همی گماشتند، و آن ملعون از ایشان مستور همی داشت، چون زن‌ها آن سر را بدیدند صیحه‌ای برکشیدند و صداها به ناله بلند ساختند، و زنان و دختران معاویه از ناله ایشان به ناله شدند، و ولوله و زلزله درافکندند، این وقت فاطمه فرمود: «ای یزید! دختران رسول خدای اسیر می‌شوند! آیا تو را این کار مسرور می‌دارد؟!»
گفت: «و اللّه ما یسرّنی و إنّی لهذا کاره و ما أتی علیکنّ أعظم ممّا أخذ منکنّ»؛ «سوگند به خدای این حالت مرا به مسرت نیفکنده، بلکه به کراهت هستم و آنچه بر شما فرود آمده است، بزرگ‌تر است از آنچه از شما برده‌اند.»
و از این کلام چنان می‌رسد که یا در مقامی بوده است که این حالت اسیری و ذلت و سوگواری که در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 492
__________________________________________________
- شما چنگ درانداخته از اموال شما یا کسان شما که شهید شده‌اند بزرگ‌تر است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 208- 209
در کتاب نور العین مسطور است که از آن پس خولی ملعون سبایای آل پیغمبر و حضرت امام زین العابدین را از باب ساعات درآوردند و زنان مکشفات الوجوه و امام زین العابدین را با ریسمانی پست بسته بودند و مردمان به آن حضرت چشم گشاده داشتند و به عبرت و ضجرت می‌نگریدند. خولی ایشان را بر باب یزید بازداشت و به یزید گفت: «ای مولای من! سرها و اسیرها بر در سرای تو واقف هستند.»
گفت: «ایشان را درآور تا بنگرم.»
این وقت خولی سر مبارک حسین را بشست و پاکیزه ساخت و بر یزید درآورد و این شعر بخواند:
أنا صاحب الرّمح الطّویل الّذی أصول علی الأعداء فی کلّ مشهد
طعنت به فی آل بیت محمّد لارضی مولانا یزید المؤیّد 1
آن‌گاه آن سر مبارک را در پیش‌روی آن ملعون بگذاشت و اهل بیت را در حضورش بازداشت و ایشان بر آن حال گریان بودند. زین العابدین علیه السّلام به یزید فرمود: «لو رآنا جدّنا فی هذه الحالة و سألک فما تقول؟؛ اگر ببیند ما را جد ما در این حالت و از تو باز پرسد که از چه ما را به این حال درآوردی، چه می‌گویی؟»
در این وقت یزید فرمان داد تا وثاق را از آن حضرت باز گشودند و سبایا را جلوس دادند. آن‌گاه حکم نمود تا تشتی از زر بیاوردند و آن سر مبارک را در میان تشت بگذاشتند و در پیش‌روی خویش جای داد و چون حضرت زینب سر مبارک را نگریست، بگریست و به آوازی اندوهناک ندا برکشید:
«یا حسیناه! یا حبیب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم یعزّ علینا ذلک یا أبا عبد اللّه یعزّ علیک لو رأیتنا فی هذه الحالة» 2.
این وقت هرکس در مجلس بود، بگریست و یزید خاموش بود. پس دست دراز کرد و مندیلی که روی سر مبارک بود، برگرفت. پس نوری از آن سر مطهر بر عنان آسمان لمعان 3 گرفت و حاضران را به دهشت درافکند و از آن پس شرح جسارت آن ملعون را با ثنایای مبارک و کلمات ابو برزه اسلمی و اخراج او را از مجلس می‌نویسد و بعد از آن می‌گوید: این هنگام صدای نعیق 4 و بانگ زاغی در کنگره‌های قصرش برخاست. چون یزید بشنید، سخت بیندیشید و درهم بلرزید و حالتش دیگرگون شد.
از آن پس داستان رأس الجالوت را می‌نگارد که آن کلمات بگذاشت و به فرمان آن ملعون شهید شد.
(1). من دارنده نیزه بلندی هستم که در هر صحنه بر دشمنان وارد می‌سازم. من برای جلب رضای آقای خود یزید تایید شده در آل محمّد نیزه خود را فروبردم.
(2). ای حسین! ای محبوب پیغمبر! به خدا مشاهده این جریان بر ما سخت و گران است و اگر تو هم ماها را بر این حالت دیدار می‌کردی، بر تو هم گران و مشکل بود.
(3). لمعان: درخشندگی، روشنی.
(4). نعیق: بانگ کلاغ.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 212- 213
چون اهل بیت را به مجلس آن ملعون آوردند و امام سجاد در غل و جامعه بود و از آن حضرت روایت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 493
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 16
و فی المعدن: جعلت فاطمة و سکینة تتطاولان لتنظرا إلی الرّأس و جعل یزید یستره عنهما، و لمّا رأتاه صاحتا، و أعلنتا بالبکاء، فبکت لبکائهما نساء یزید، و بنات معاویة، فولولن، و أعولن. و فی المنتخب: لاذتا بعمّتهما زینب، و قالتا: یا عمّتاه! أنّ یزیدا ینکت ثنایا أبینا بقضیبه. فقامت زینب، و شقّت جیبها، و نادت بلسان الحال:
أتضربها شلّت یمینک إنّها وجوه لوجه اللّه طال سجودها
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 156
فقالت فاطمة بنت الحسین: یا یزید! بنات رسول اللّه سبایا؟ فعندها بکی النّاس و بکی أهل داره حتّی علت الأصوات، و کانت سکینة تستر وجهها بزندها لأنّها لم تکن عندها خرقة تستر بها وجهها. فقال: من هذه؟ قالوا: سکینة بنت الحسین. فقال: أنت
__________________________________________________
- است که: دوازده تن مردینه بودیم که در یک رشته بودیم. من روی به یزید آوردم درحالی‌که مغلول بودم. پس گفتم: «أتأذن لی فی کلام؟»
آن ملعون گفت: «قل و لا تقل هجرا.»
عرض کرد: «بگوی؛ و لکن هذیان مفرما.»
پس گفتم: «لقد وقفت موقفا لا ینبغی لمثلی أن یقول الهجر.»
آن‌گاه فرمود: «أنشدک اللّه یا یزید ما ظنّک برسول لو رآنا علی هذه الحال؟»
آن‌گاه فاطمه دختر امام حسین علیه السّلام فرمود: «یا یزید! بنات رسول اللّه سبایا؟»
مجلسیان از آن سخن به گریه آمدند.
یزید به روایت علی بن ابراهیم در تفسیر، حضرت سجاد را پیش خواند و سوهانی طلبید و به دست نحس خود آن غل را سوهان کرد و از آن بیمار برداشت.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 251
به روایت اکسیر العبادة از جماعت ارباب مقاتل چون نظر فرمود و سر برادر را در حضور آن مشئوم عنید دید، گریبان جامه درید و به صدای حزین که دل‌ها را ترسانید، ندا کرد: «یا حسیناه! یا حبیب رسول اللّه! یا ابن مکّة و منی! یا ابن فاطمة الزّهراء سیّدة النّساء! یا ابن بنت المصطفی!»
راوی گفت: «به خدا قسم که گریه کرد هرکسی که در آن مجلس بود و یزید لعنه اللّه ساکت بود.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 253
صدای زنی از بنی هاشم که در منزل یزید بود، بلند شد که ندبه می‌کرد و می‌گفت: «وا حبیباه! و یا سیّد أهل بیتاه! یا ابن محمّداه! یا ربیع الأرامل و الیتامی! یا قتیل أولاد الأدعیاء!»
پس هرکه آن ندا را شنید گریست.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 253
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 494
سکینة؟ فبکت، و اختنقت بعبرتها حتّی کادت تطلع روحها. فقال لها: ما یبکیک؟
قالت: کیف لا تبکی من لیس لها ستر تستر وجهها و رأسها عنک و عن جلسائک. فبکی اللّعین، ثمّ قال: لعن اللّه عبید اللّه بن زیاد، ما أقسی قلبه علی آل الرّسول.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 163
(ثمّ) وضع رأس الحسین علیه السّلام بین یدیه و أجلس النّساء خلفه لئلّا ینظرن إلیه، فجعلت فاطمة و سکینة یتطاولان لینظرا إلی الرّأس، و جعل یزید یتطاول لیستر عنهما الرّأس، فلمّا رأین الرّأس صحن، فصاح نساء یزید، و ولولت بنات معاویة، فقالت فاطمة بنت الحسین علیها السّلام: أبنات رسول اللّه سبایا یا یزید؟ فبکی النّاس، و بکی أهل داره حتّی علت الأصوات «1».
و أمّا زینب علیها السّلام، فإنّها لمّا رأته «2» نادت بصوت حزین یقرح القلوب: یا حسیناه! یا حبیب رسول اللّه! یا ابن مکّة و منی! یا ابن فاطمة الزّهراء سیّد النّساء! یا ابن بنت المصطفی! فأبکت و اللّه کلّ من کان حاضرا فی المجلس و یزید ساکت، ثمّ جعلت امرأة من بنی هاشم کانت فی دار یزید تندب الحسین علیه السّلام و تنادی: یا حبیباه! یا سیّد أهل‌بیتاه! یا ابن محمّداه! یا ربیع الأرامل و الیتامی! یا قتیل أولاد الأدعیاء! فأبکت کلّ من سمعها.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 615- 616، لواعج الأشجان،/ 221- 222
و قالت الرّباب أیضا و هی بالشّام بعد ما أخذت الرّأس الشّریف و قبّلته، و وضعته فی حجرها:
وا حسینا «3» فلا نسیت حسینا أقصدته أسنّة الأعداء
غادروه بکربلاء صریعا لا سقی اللّه جانبی کربلاء «4»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی اللّواعج: «ورآه علیّ بن الحسین علیهما السّلام فلم یأکل الرّؤوس بعد ذلک أبدا»].
(2)- [أضاف فی اللّواعج: «أهوت إلی جیبها، فشقّته. ثمّ»].
(3)- [فی اللّواعج مکانه: «فقیل: إنّ الرّباب أخذت الرّأس، و وضعته فی حجرها و قبّلته، و قالت: وا حسیناه ...»].
(4)- چند لحظه بعد، سر مبارک امام را آوردند و آن را در مقابل یزید قرار دادند. زنان را پشت‌سر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 495
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 622، لواعج الأشجان،/ 223
و قبل أن یدخلوهم إلی مجلس یزید أتوهم بحبال، فربقوهم بها، فکان الحبل فی عنق زین العابدین إلی زینب و أمّ کلثوم و باقی بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و کلّما قصروا عن المشی ضربوهم حتّی أوقفوهم بین یدی یزید، و هو علی سریره، فقال علیّ بن الحسین علیه السّلام:
ما ظنّک برسول اللّه لو یرانا علی هذا الحال؟ فبکی الحاضرون، و أمر یزید بالحبال، فقطعت.
و أقیموا علی درج باب الجامع حیث یقام السّبی، و وضع الرّأس المقدّس بین یدی یزید و جعل ینظر إلیهم و یقول:
صبرنا و کان الصّبر منّا عزیمة و أسیافنا یقطعن هاما و معصما
نفلّق هاما من رجال أعزّة علینا و هم کانوا أعقّ و أظلما
ثمّ التفت إلی النّعمان بن بشیر، و قال: الحمد للّه الّذی قتله. فقال النّعمان: قد کان أمیر المؤمنین معاویة یکره قتله. فقال یزید: قد کان ذلک قبل أن یخرج و لو خرج علی أمیر المؤمنین لقتله.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 449- 450
__________________________________________________
- وی نشاندند تا نگاه آن‌ها به سر نیفتد. دو دختر دل شکسته امام حسین علیه السّلام، فاطمه و سکینه، می‌کوشیدند که سر بریده پدر را بنگرند و یزید درصدد پنهان کردن سر، از آن دو کودک بود. اما زنان با دیدن سر تاب نیاوردند و گریستند و شیون کردند؛ تا به آن‌جا که دختران معاویه نیز به ولوله افتادند و از این منظره دلخراش افسرده شدند. فاطمه، دختر امام به یزید رو کرد و فرمود: «آیا فرزندان رسول اللّه را اسیر و آواره کرده‌ای؟»
مردم و همه افراد دربار یزید اشک می‌ریختند؛ تا آن‌که صدای ناله از همه‌سو برخاست.
زینب سلام اللّه علیها با دیدن سر برادر زبان به سخن گشود. آوایی حزین و رقت‌بار داشت و با خود زمزمه می‌کرد: «یا حسیناه! یا حبیب رسول اللّه! یا ابن مکّة و منی! یا ابن فاطمة الزّهرا سیّدة النّساء! یا ابن بنت المصطفی!»
همه می‌گریستند و یزید حیرت‌زده و مبهوت ساکت نشسته بود. زنی از طایفه بنی هاشم در خانه یزید می‌زیست. او نیز در سوگ امام زبان به ندبه گشود: «ای آقای اهل بیت! ای مایه دلخوشی بیوه‌زنان و یتیمان! ای کشته شده به دست زنازادگان! ای پسر محمّد بن عبد اللّه! و ای حبیب مولای ما!»
با شنیدن این عبارات، همه زنان آه و ناله سردادند.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 267- 268
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 496
و دعا یزید برأس الحسین علیه السّلام و وضعه أمامه فی طست من ذهب و کان النّساء خلفه، فقامت سکینة و فاطمة یتطاولان النّظر إلیه و یزید یستره عنهما، فلمّا رأینه صرخن بالبکاء.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 455
قالوا: و لمّا أدخلت زینب ابنة علیّ علیه السّلام علی مجلس یزید فی الشّام- و معها حرائر الرّسالة و بنات الزّهراء، و الأرامل و الیتامی، و الإمام زین العابدین علیه السّلام مریض مغلّل بالقیود، و یزید بن معاویة متربّع علی سریر الملک و الظّفر، و بین یدیه رأس الحسین بن علیّ فی الطّشت، و هو یترنّم بأبیات ابن الزّبعری، و یقول:
لیت أشیاخی ببدر شهدوا جزع الخزرج من وقع الأسل
لأهلّوا و استهلّوا فرحا ثمّ قالوا یا یزید لا تشل
قد قتلنا القرم من ساداتهم و عدلناه ببدر فاعتدل
لعبت هاشم بالملک فلا خبر جاء و لا وحی نزل
لست من (خندف) إن لم أنتقم من بنی أحمد ما کان فعل
و من حوله علوج بنی أمیّة- و منهم العدوّ الألدّ للحسین علیه السّلام مروان بن الحکم، و هو یهزّ أعطافه فرحا و شماتة بقتل سیّد شباب أهل الجنّة، و یلتفت إلی الرّأس الشّریف قائلا:
یا حبّذا بردک فی الیدین و لونک الأحمر فی الخدّین
أخذت ثاری و قضیت دینی شفیت قلبی من دم الحسین
و یزید بیده عود ینکت به ثغر الحسین، و یقول: یوم بیوم. و أنشد:
نفلّق هاما من رجال أعزّة علینا و هم کانوا أعقّ و أظلما
هذا، و النّساء المسبیّات من وراء السّتر، و سکینة و فاطمة ابنتا الحسین یتطاولان النّظر إلی الرّأس الشریف، و یزید یستره عنهما. و لمّا رأینه أعلنّ بالبکاء و صرخن و ولولن، فقالت فاطمة بنت الحسین: أبنات رسول اللّه سبایا یا یزید؟
قالوا: فلمّا رأت العقیلة زینب الکبری فعل یزید برأس أخیها، نفذ صبرها، و أهوت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 497
إلی جیبها فشقّته، و نادت بصوت یقرح القلوب، و یشقّق المرائر: یا حسیناه! یا حبیب رسول اللّه! یا ابن مکّة و منی! یا ابن فاطمة الزهراء و سیّدة النّساء!
فأبکت کلّ من حضر، و یزید ساکت لا یتکلّم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 291- 293
فلمّا أدخلن علی یزید بن معاویة، قالت ابنة الحسین: یا یزید! أبنات رسول اللّه سبایا؟ قال یزید: بل حرائر کرام. ادخلی علی بنات عمّک. و أخبر الحسین عن حمل الرّأس إعجازا.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 368
و جلس اللّعین یزید بن معاویة فی مجلسه و أمر بالسّبایا، فأدخلت علیه، قال علیّ بن الحسین: أدخلنا علی یزید و نحن اثنا عشر رجلا مغلّلون.
و قال الباقر: أتی بنا یزید بن معاویة بعد ما قتل الحسین بن علیّ و نحن اثنا عشر غلاما و کان أکبرنا یومئذ علیّ بن الحسین، فأدخلنا علیه، و کان کلّ واحد منّا مغلولة یده إلی عنقه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 386
و لمّا قتل أبوها الحسین حمل أهل الشّام بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم سبایا علی أحقاب الإبل، فلمّا أدخلن علی یزید قالت فاطمة بنت الحسین: یا یزید! أبنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم سبایا؟
قال: بل حرائر کرام، ادخلی علی بنات عمّک تجدین قد فعلن ما فعلت. فدخلت فاطمة إلیهنّ فما وجدت فیهنّ سفیانیّة إلّا متلدّمة تبکی.
کحّالة، أعلام النّساء، 4/ 44
و ذکر سبط ابن الجوزیّ فی أواخر ما جری علی أهل البیت علیهم السّلام من مخطوطة مرآة الزّمان؛ ص 100؛ قال:
و لمّا أتی یزید بثقل الحسین رضی اللّه عنه و من بقی من أهله؛ فأدخلوا علیه و قد قرنوا بالحبال فوقفوا بین یدیه! فقال له علیّ بن الحسین رضی اللّه عنه: أنشدک باللّه یا یزید ما ظنّک برسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم لو رآنا مقرّنین بالحبال أما کان یرقّ لنا؟ فأمر یزید بالحبال فقطعت و عرف الانکسار فیه!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 498
فقالت له سکینة بنت الحسین: یا یزید! أبنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم سبایا؟ فقال لها: یا ابنة أخی [إنّها] و اللّه علیّ أشدّ منه علیک! و اللّه لو کان بین ابن زیاد ابن سمیّة و بین الحسین قرابة ما فعل بکم ما فعل؛ و لا أقدم علی ما أقدم علیه؛ و لکن فرّقت بینهما سمیّة؛ فرحم اللّه أبا عبد اللّه؛ أما و اللّه لو کنت صاحبه ثمّ لم أقدر علی دفع القتل عنه إلّا بنقص بعض عمری لدفعته عنه؛ و لوددت أنّنی أتیت به سلما.
المحمودی، العبرات، 2/ 288
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌6، ص: 499