‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

و لمّا قتل الحسین رضی اللّه عنه، انتهب ثقله، فأخذ سیفه الفلافس النّهشلیّ.
و أخذ سیفا آخر جمیع بن الخلق الأودیّ.
و أخذ سراویله بحر الملعون بن کعب التّمیمیّ، فترکه مجرّدا!.
و أخذ قطیفته قیس بن الأشعث بن قیس الکندیّ، فکان یقال له: قیس قطیفة.
و أخذ نعلیه الأسود بن خالد الأودیّ.
و أخذ عمامته جابر بن یزید.
و أخذ برنسه، و کان من خزّ، مالک بن بشیر «1» الکندیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 78- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 128
فذکروا أنّ بحر بن کعب التّمیمیّ سلبه إیّاها [سراویل محشوة] حین قتل، فکانت یداه فی الشّتاء تنضحان الماء، و فی الصّیف تیبسان، فکأنّها عودان.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 408، أنساب الأشراف، 3/ 202
و سلب الحسین ما کان علیه، فأخذ قیس بن الأشعث بن قیس الکندیّ قطیفة له، و کانت «2» من خزّ «3»، و أخذ نعلیه رجل من بنی أود، یقال له الأسود، و أخذ سیفه رجل من بنی نهشل بن دارم.
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «نسیر»].
(2)- [العبرات: «کان»].
(3)- [زاد فی أنساب الأشراف و العبرات: «فسمّی قیس قطیفة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 2
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 409، أنساب الأشراف، 3/ 204- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 128
فانتدب عشرة منهم: إسحاق بن حیوة الحضرمیّ. و هو الّذی سلب الحسین قمیصه، فبرص.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 410، أنساب الأشراف، 3/ 204
قال [أبو مخنف]: فلمّا قتل أقبل بحر بن کعب، فسلبه إیّاه [سراویل نکث] فترکه مجرّدا.
قال أبو مخنف: فحدّثنی عمرو بن شعیب، عن محمّد بن عبد الرّحمان أنّ یدی بحر بن کعب کانتا فی الشّتاء تنضحان الماء، و فی الصّیف تیبسان کأنّها عود. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 451
قال [أبو مخنف، عن جعفر بن محمّد بن علیّ]: و سلب الحسین ما کان علیه، فأخذ سراویله بحر بن کعب، «2» و أخذ قیس بن الأشعث قطیفته- و کانت من خزّ- و کان یسمّی بعد قیس قطیفة «2»، و أخذ نعلیه رجل من بنی أود، یقال له الأسود، و أخذ سیفه رجل من بنی نهشل بن دارم، فوقع بعد ذلک إلی أهل حبیب بن بدیل.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 453- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 361، 362- 363؛ المحمودی، العبرات، 2/ 129
فانتدب عشرة منهم: إسحاق بن حیوة الحضرمیّ، و هو الّذی سلب قمیص الحسین- فبرص بعد-. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 454- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 381
__________________________________________________
(1)- گوید: و چون کشته شد، بحر بن کعب بیامد و آن [جامه پاره شده] را درآورد و وی را برهنه واگذاشت.
محمّد بن عبد الرحمان گوید: «در زمستان دستهای بحر بن کعب آب می‌ریخت و در تابستان خشک می‌شد. گویی چوب بود.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3059
(2) (2- 2) [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(3)- گوید: هرچه به تن حسین بود، درآوردند. جامه زیر را بحر بن کعب گرفت. روپوش را که خز بود، قیس بن اشعث گرفت. نعلین او را یکی از بنی اود گرفت اسود نام، شمشیرش را یکی از بنی نهشل گرفت که پس از آن به کسان حبیب بن بدیل رسید.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3062
ده کس داوطلب شدند، از جمله اسحاق بن حیوة حضرمی، همان که روپوش حسین را ربود و بعدها پیسی گرفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3064
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 3
و تقدّم إلیه رجل من بنی تمیم، یقال له الأسود بن حنظلة «1» (لعنه اللّه): «2» و أخذ «2» سیفه، و تقدّم إلیه جعفر بن الوبر الحضرمیّ (لعنه اللّه)، فأخذ «3» قمیصه، فلبسه، فصار أبرص، و أسقط شعره، و أخذ سراویله یحیی بن عمرو الحرمیّ فلبسه، فصار زمنا مقعدا من رجلیه، و أخذ عمامته جابر بن زید الأزدیّ، فاعتمّ بها، فصار مجذوما، و أخذ درعه مالک بن بشر الکندیّ، فلبسه، فصار معتوها.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 219
و لمّا قتل علیه السّلام، انتهبوا ما کان معه، و مع أصحابه من الأمتعة، و الأسلحة، و المال، و الکراع.
و بآخر، عن أبی مخنف، أنّه قال: أخذ بحر بن کعب سراویل الحسین علیه السّلام، فکانت یداه تقطران فی الشّتاء دما، فإذا أصاف یبستا، فکانتا کالعود الیابس.
و أخذ قطیفة «4» کانت معه قیس بن الأشعث، و کان یقال له: قیس قطیفة.
و أخذ برنسه مالک بن بشیر الکندیّ- و کان من خزّ- فأتی به إلی أهله. و قالت امرأته- أمّ عبد اللّه بنت الحارث-: أسلب الحسین، تدخله بیتی؟ أخرجه، و اللّه لا دخل بیتنا أبدا. فلم یزل فقیرا محتاجا حتّی هلک.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 156، 165 رقم 1094
و له خاتمان: فصّ أحدهما عقیق نقشه: إنّ اللّه بالغ أمره. و ثانیهما: و هو الّذی اخذ من کفّه یوم قتل نقشه: لا إله إلّا اللّه عدّة لقاء اللّه.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 73
حدّثنا محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید رضی اللّه عنه قال: حدّثنا محمّد بن یحیی العطّار، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن ابن أبی نجران، عن المثنی، «5» عن محمّد بن
__________________________________________________
(1)- من د، و فی الأصل وبر: حنضلة- کذا.
(2) (2- 2) فی د: فأخذ.
(3)- فی د: و أخذ.
(4)- [فی المطبوع: «قطیفته»].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 4
مسلم، قال: سألت الصّادق جعفر بن محمّد علیه السّلام عن خاتم الحسین بن علیّ علیه السّلام إلی من صار، و ذکرت له: أنّی سمعت أنّه اخذ من إصبعه فیما اخذ. قال علیه السّلام: لیس کما قالوا، إنّ الحسین علیه السّلام أوصی إلی ابنه علیّ بن الحسین علیه السّلام، و جعل خاتمه فی إصبعه، و فوّض إلیه أمره، کما فعله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم بأمیر المؤمنین علیه السّلام، و فعله أمیر المؤمنین بالحسن علیه السّلام، و فعله الحسن بالحسین علیه السّلام، ثمّ صار ذلک الخاتم إلی أبی علیه السّلام بعد أبیه، و منه صار إلیّ فهو عندی، و إنّی ألبسه «1» کلّ جمعة، و أصلّی فیه.
قال محمّد بن مسلم: فدخلت إلیه یوم الجمعة و هو یصلّی، فلمّا فرغ من الصّلاة مدّ إلیّ یده، فرأیت فی إصبعه خاتما نقشه لا إله إلّا اللّه عدّة للقاء اللّه، فقال: هذا خاتم جدّی أبی عبد اللّه الحسین بن علیّ علیه السّلام. «2»
الصّدوق، الأمالی،/ 144 رقم 13- عنه: المجلسی، البحار، 46/ 17؛ القمی، نفس المهموم،/ 373- 374
فلمّا قتل الحسین «3» علیه السّلام عمد أبجر «4» بن کعب إلیه «5»، فسلبه السّراویل، و ترکه مجرّدا، و کانت یدا أبجر «4» بن کعب (لعنه اللّه) «6» بعد ذلک تتیبّسان «6» فی الصّیف حتّی «3» کأنّهما عودان،
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «لألبسنه»].
(2)- محمد بن مسلم گوید: از امام صادق، از خاتم حسین بن علی پرسیدم که به‌دست که افتاد و به او یادآور شدم که: «من شنیدم، در ضمن اموال دیگر به غارت رفته است.»
فرمود: «چنین نیست که گمان برده‌اند.»
حسین علیه السّلام به پسرش علی بن الحسین وصیت کرد و خاتم خود را در انگشت او کرد و کار امامت را به او واگذاشت؛ چنان‌چه رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم با امیر المؤمنین کرد و او با حسن کرد و حسن با حسین. سپس این خاتم پس از پدر به پدرم رسید و از او به من رسید و اکنون نزد من است و من هر جمعه به دست می‌کنم و در آن نماز می‌کنم.»
محمد بن مسلم گوید: «روز جمعه نزد او رفتم و نماز می‌خواند و چون از نمازش فارغ شد، دست به سوی من دراز کرد و در انگشتش خاتمی دیدم که نقش آن لا اله الا اللّه عدّة للقاء اللّه بود. فرمود که: «این خاتم جدم أبی عبد اللّه الحسین است.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 144
(3)- [لم یرد فی إعلام الوری و إثبات الهداة و الأنوار النّعمانیّة].
(4)- [فی إعلام الوری و الأنوار النّعمانیّة: «بحر» و فی إثبات الهداة: «أبحر»].
(5)- [لم یرد فی إثبات الهداة و الأنوار النّعمانیّة].
(6) (6- 6) [فی ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام: «بعد ذلک تیبسان» و فی إثبات الهداة: «تیبسان» و فی الأنوار النّعمانیّة: «ییبسان»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 5
و ترطبان «1» فی الشّتاء، فتنضحان «2» دما وقیحا، إلی أن أهلکه اللّه. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 115- عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 262؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 249؛ الحرّ العاملی، إثبات الهداة «4»، 2/ 578
ثمّ أقبلوا علی سلب الحسین علیه السّلام، فأخذ قمیصه إسحاق بن الحیوة الحضرمیّ، و أخذ سراویله أبجر «5» بن کعب، و أخذ عمامته أخنس بن مرثد «6»، و أخذ سیفه رجل من بنی دارم. «7»
المفید، الإرشاد، 2/ 117- مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 251
و سلب الحسین، حتّی سراویله، و ترک مجرّدا.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 73
ثمّ أقبلوا علی سلب الحسین علیه السّلام.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 162
و روی: أنّ إسحاق الحضرمیّ الملعون الزّندیق لعنه اللّه، أخذ قمیصه صلوات اللّه علیه، فلبسه «8» فبرص.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 337 رقم 282/ 10- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264
و جاء الکندیّ، فأخذ البرنس، و کان من خزّ.
ثمّ تقدّم الأسود بن حنظلة، فأخذ سیفه. و أخذ جعوثة الحضرمیّ قمیصه، فلبسه،
__________________________________________________
(1)- [فی ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و إعلام الوری: «تترطّبان» و فی إثبات الهداة و الأنوار النّعمانیّة: «یرطبان»].
(2)- [فی إثبات الهداة: «فیسیلان» و فی الأنوار النّعمانیّة: «فینضحان»].
(3)- ولی چون حسین علیه السّلام کشته شد أبجر بن کعب آن را بربود و آن بزرگوار را برهنه گذارد. دو دست أبجر بن کعب (لع) پس از واقعه کربلا در تابستان خشک می‌شد بدانسان که مانند دو چوب خشک بود و در زمستان تازه می‌شد و خون و چرک از آن می‌آمد و به همین حال بود تا خدا نابودش کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 115
(4)- [حکاه فی إثبات الهداة عن إعلام الوری].
(5)- [إعلام الوری: «بحر»].
(6)- [إعلام الوری: «یزید»].
(7)- سپس آن بی‌شرمان برای ربودن جامه‌ها و برهنه کردن آن جناب رو آوردند. پس پیراهنش را اسحاق بن حیاة حضرمی بربود. زیر جامه آن بزرگوار را ابجر بن کعب ربود. عمامه‌اش را اخنس بن مرثد برد. شمشیرش را مردی از بنی دارم برد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 117
(8)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 6
فصار أبرص، و سقط شعره.
و روی: أنّه وجد فی قمیصه مائة و بضع عشرة ما بین رمیة، و طعنة، و ضربة.
و قال جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السّلام: وجد فیه ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون ضربة. و أخذ سراویله بحیر بن عمرو الجرمیّ، فصار زمنا مقعدا من رجلیه، و أخذ عمامته جابر بن یزید الأزدیّ، فاعتمّ بها، فصار مجذوما. و أخذ مالک بن نسر الکندیّ درعه، فصار معتوها [...].
و أخذ قیس بن الأشعث قطیفة للحسین، کان یجلس علیها، فسمّی لذلک قیس قطیفة.
و أخذ نعلیه رجل من الأزد، یقال له الأسود [...].
و قال عبید اللّه بن عمّار، رأیت علی الحسین سراویل تلمع ساعة قتل، فجاء أبجر بن کعب، فسلبه، و ترکه مجرّدا. و ذکر محمّد بن عبد الرّحمان: أنّ یدی أبجر بن کعب کانتا تنضحان «1» الدّم فی الشّتاء، و تیبسان «2» فی الصّیف کأنّهما عود.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 35، 37، 38
ثمّ أتی برجل یقال له: بحدل بن سلیم الکلبیّ، و أدخل علی المختار، فقیل له: أیّها الأمیر! هذا بحدل الّذی أخذ خاتم الحسین، و قطع إصبعه. فقال المختار: اقطعوا یدیه، و رجلیه، و ذروه یتشحّط بدمه. ففعل به ذلک. وجی‌ء ذلک الیوم بستّة نفر، و هم الّذین نهبوا مال الحسین، فأمر بهم، فسلخت جلودهم و هم أحیاء.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 220
فلمّا قتل جرّد صلوات اللّه علیه و رضوانه.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 215، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 221
و سلب جمیع ما کان علیه إسحاق بن حیوة الحضرمیّ.
و سلب الحسین ما کان علیه، فأخذ عمامته جابر بن یزید الأزدیّ؛ و قمیصه إسحاق ابن حوی؛ و ثوبه جعونة بن حویة الحضرمیّ، و قطیفته من خزّ قیس بن الأشعث الکندیّ،
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ینضحان»].
(2)- [فی المطبوع: «ییبسان»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 7
و سراویله بحیر بن عمیر الجرمیّ، و یقال: أخذ سراویله أبحر بن کعب التّمیمیّ، و القوس و الحلل الرّحیل بن خیثمة الجعفیّ، و هانئ بن شبیب الحضرمیّ، و جریر بن مسعود الحضرمیّ، و نعلیه الأسود الأوسیّ، و سیفه رجل من بنی نهشل من بنی دارم، و یقال الأسود بن حنظلة: فأحرقهم المختار بالنّار.
ابن شهر آشوب، المناقب: 4/ 77، 111
تاریخ الطّبریّ: قال أبو مخنف: حدّثنی عمرو بن شعیب، عن محمّد بن عبد الرّحمان أنّ یدی أبحر بن کعب کانتا فی الشّتاء تنضحان «1» الماء، و فی الصّیف تیبسان «2» کأنّهما عودان.
و فی روایة غیره: کانت یداه تقطران فی الشّتاء دما، و کان هذا الملعون سلب الحسین علیه السّلام «3».
و یروی أنّه أخذ عمامته جابر بن زید الأزدیّ، و تعمّم بها، فصار فی الحال معتوها «4»، و أخذ ثوبه جعوبة بن حویّة الحضرمیّ، و لبسه، فتغیّر وجهه، و حصّ شعره «5» و برص بدنه، و أخذ سراویله الفوقانیّ «6» بحیر بن عمرو الجرمیّ، و تسرول به، فصار مقعدا.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 57- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264؛ المجلسی، البحار، 45/ 301- 302؛ البحرانی، العوالم، 17/ 614
ثمّ انتهبوا سلبه، فأخذ قیس بن الأشعث عمامته، و أخذ آخر سیفه، و أخذ آخر نعلیه، و آخر سراویله.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 341
ثمّ انتهبوا ثیابه و ثقله، و أخذ سیفه الفلافس النّهشلیّ، و أخذ سراویله بحر [بن کعب التّمیمیّ] و ترکه مجرّدا، و أخذ قطیفته قیس بن الأشعث، و أخذ عمامته جابر بن زید.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 40
فلمّا قتل سلبه [سراویله] بحر بن کعب، و کانت یداه فی الشّتاء تنضحان بالماء، و فی الصّیف تیبسان کأنّهما عود. [...].
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «ینضحان»].
(2)- [مدینة المعاجز: «ییبسان»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی مدینة المعاجز و أضاف: «و فی روایة ینضحان قیحا و دما فی الشّتاء»].
(4)- أی مجنونا.
(5)- حصّ الشّعر: حلقه.
(6)- [العوالم: «الفوقانیّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 8
و سلب الحسین ما کان علیه، فأخذ سراویله بحر بن کعب، و أخذ قیس بن أشعث قطیفته و هی من خزّ، فکان یسمّی بعده قیس قطیفة، و أخذ نعلیه الأسود الأودیّ، و أخذ سیفه رجل من دارم. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295
فلمّا قتل سلبها [سراویله] بحر بن کعب، فکانت یداه تیبسان فی الصّیف کأنّهما عودان، و تترطّبان فی الشّتاء، فتنضحان دما و قیحا إلی أن هلک.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 39
و لمّا قتل مال النّاس إلی سلبه، ینهبونه، فأخذ قطیفته قیس بن الأشعث، فسمّی قیس القطیفة، و أخذ عمامته جابر بن یزید، و قیل: أخنس بن مرید بن علقمة الحضرمیّ، فاعتمّ بها فصار معتوها «2»، و أخذ برنسه مالک بن بشیر الکندیّ، و کان من خزّ و أتی امرأته فقالت له: أسلب الحسین علیه السّلام، یدخل بیتی؟! و اختصما، قیل: لم یزل فقیرا حتّی هلک.
و أخذ قمیصه إسحاق بن حویّة، فصار أبرص، و روی: أنّه وجد فی القمیص مائة و بضع عشر ما بین رمیة و طعنة و ضربة. قال الصّادق علیه السّلام: وجد به ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون ضربة.
و أخذ درعه البتراء عمر بن سعد، و أخذ خاتمه بجدل بن سلیم الکلبیّ، و قطع إصبعه، و أخذ سیفه الفلافس النّهشلیّ، و قیل: جمیع بن الحلق الأودیّ.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 40
ثمّ سلبوه. ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 76
و أخذ سراویل الحسین علیه السّلام یحیی بن کعب، فکانتا یداه تقطران دما إذا أشتا، و إذا أصاف یبستا و عادتا کأنّهما عود یابس، و أخذ قطیفته قیس بن الأشعث بن قیس،
__________________________________________________
(1)- چون کشته شد، همان جامه (پاره) را بحر بن کعب کند و برد. که هردو دست او مبتلا به مرض شد. و در زمستان آب از دستش می‌چکید و در تابستان مانند چوب خشک می‌شد. [...]
سلب حسین را هم بردند. جامه‌های او را بحر بن کعب کند و برد. قیس بن اشعث قطیفه (روپوش) او را که ابریشمین بود، ربود. بعد از آن، قیس قطیفه خوانده شد. اسود اودی هم نعلین او را برد. شمشیر او را مردی از (طایفه) دارم ربود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 189، 190
(2)- المعتوه: النّاقص العقل، و فی الحدیث المعتوه الأحمق الذّاهب العقل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 9
و کان یقال له قیس القطیفة، و أخذ برنسه مالک بن بشیر الکندیّ، و کان من خزّ، فأتی به أهله، فقالت امرأته بنت عبد اللّه بن الحارث: أسلب الحسین بن علیّ علیهما السّلام یدخل بیتی؟ أخرجه عنّی.
فلم یزل محتاجا حتّی مات.
و أخذ عمامته جابر بن یزید الأودیّ، فاعتمّ بها، فصار مجذوما.
و أخذ درعه مالک بن بشر الکندیّ، فلبسه، فصار معتوها.
المحلّی، الحدائق الوردیة، 1/ 123
و سلبوه جمیع ما کان علیه حتّی سرواله، أخذه بجر بن کعب التّمیمیّ، و أخذ قمیصه إسحاق بن حویّة الخضرمیّ، و أخذ سیفه القلافس النّهشلیّ، و أخذ قطیفته قیس بن الأشعث الکندیّ، و أخذ نعلیه الأسود بن خالد الأزدیّ، و أخذ عمامته جابر بن یزید، و أخذ برنسه مالک بن بشیر الکندیّ. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 144
__________________________________________________
(1)- بینه اولاد آنان‌که در قتل حسین علیه السّلام بودند، در زمین شام هنوز مشهورند و عزیز و مکرم؛ چنان که سادات بنی هاشم میان شیعه، اوّل جمعی را بنو السراویل گویند؛ جهت آن‌که جد جد ایشان، شلوار امام حسین به غارت برده بود.
و بنو السرج اولاد آنانند که زین بر اسبها نهادند و سوار شدند و بر سینه امام می‌تاختند و استخوانهای مبارکش می‌شکستند و آن اسبها را به مصر بردند و نعلها کندند و بر در خانه‌ها کوفتند و این عادت میان ایشان باقی است.
و بنو اسنان اولاد ایشانند که سر حسین بر سر نیزه کردند.
و بنو الملح آنانند که نمک بر سر حسین پاشیدند.
و بنو الطست، اولاد آنانند که طشت آوردند و سر امام در آنجا نهادند.
و بنو القضیب، اولاد آنانند که تازیانه آوردند که تا یزید لعین بر ثنایای امام حسین که مقبل رسول بودی می‌زد.
و بنو الفروجی اولاد آنانند که سر امام حسین در فروج جبرون بردند.
و بنو المکبری اولاد آنانند که از دنبال سر امام حسین می‌رفتند و تکبیر می‌گفتند. یکی از شعرا این معنی را به‌نظم آورده است:
جاؤوا برأسک یا ابن بنت محمّد مترملا بدمائه ترمیلا
و کأنّما بک یا ابن بنت محمّد قتلوا جهارا عامدین رسولا
قتلوک عطشانا و لم یترقبوا فی قتلک التّنزیل و التّأویلا
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 10
فلمّا قتل علیه السّلام سلبها [سراویله] بحر «1» بن کعب (لعنه اللّه) «2» و ترک الحسین علیه السّلام «2» مجرّدا. «3» فکانت یدا بحر «1» بعد ذلک تیبسان «4» فی الصّیف «5» کأنّهما عودان «6» یابسان «7»، و تترطّبان «8» فی الشّتاء، فتنضحان «6» دما و قیحا «5» إلی أن أهلکه اللّه تعالی. «9»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 124- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 586؛ المجلسی، البحار، 45/ 54؛ البحرانی، العوالم، 17/ 297؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 27؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 300؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 321؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 89
قال: ثمّ أقبلوا علی «10» سلب الحسین، «10» فأخذ قمیصه إسحاق بن «11» حویّة الحضرمیّ «11»، فلبسه، فصار أبرص، و أمتعط «12» شعره «13».
__________________________________________________
-و یکبّرون بان قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 86- 87
لباس و سلاح حسین علیه السّلام را قسمت کردند؛ از دستار و دراعه و غیره.
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 286
(1)- [فی إثبات الهداة و مثیر الأحزان: «أبحر» و فی البحار: «أبجر»].
(2) (2- 2) [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و ترکه»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(4)- [فی البحار و العوالم: «ییبسان» و فی وسیلة الدّارین: «تبیبان»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6) (6- 6) [مثیر الأحزان: «و تنضحان فی الشّتاء»].
(7)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(8)- [فی إثبات الهداة: «ترطبان» و فی البحار و العوالم: «یترطّبان»].
(9)- وقتی کشته شد، بحر بن کعب به یغمایش [پارچه یمنی] برد و حسین را برهنه گذاشته و پس از این جنایت هر دو دست بحر در تابستان همچون دو چوب خشک می‌خشکید و در زمستان، چرک و خون از آنها جاری بود تا آن‌که به‌هلاکت رسید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 124
(10) (10- 10) [المعالی: «سلبه، أخذ درعه البتراء عمر بن سعد (لعنه اللّه) فلمّا قتل عمر بن سعد و هبها المختار لأبی عمرة قاتله»].
(11- 11) [فی الدّمعة السّاکبة: «خویّة الخضرمیّ» و فی الأسرار: «حویّة الخضرمیّ»].
(12)- [فی الأسرار و المعالی: «أسقط»].
(13)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة «و فی بعض الکتب قیل: أخذه الأشعث بن قیس»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 11
و روی: أنّه وجد فی قمیصه مأة و بضع عشرة ما بین «1» رمیة و طعنة سهم «2» و ضربة.
و قال الصّادق علیه السّلام: وجد بالحسین علیه السّلام ثلاث و ثلاثون طعنة و أربع و ثلاثون ضربة «1».
و أخذ سراویله بحر «3» بن کعب التّیمیّ «4» لعنه اللّه تعالی. فروی: أنّه صار زمنا مقعدا من رجلیه، «5» و أخذ عمامته أخنس بن مرثد بن علقمة الحضرمیّ، و قیل جابر بن یزید الأودیّ «6» لعنهما اللّه، فاعتمّ بها، فصار معتوها «7». «5» و أخذ نعلیه الأسود بن خالد «8» لعنه اللّه، و أخذ خاتمه بجدل بن سلیم الکلبیّ، و قطع إصبعه علیه السّلام مع الخاتم، و هذا أخذه المختار، فقطع یدیه و رجلیه، و ترکه یتشحّط فی دمه حتّی هلک «8»، و أخذ قطیفة له علیه السّلام کانت من خزّ قیس بن الأشعث، و أخذ درعه البتراء «9» عمر بن سعد، «10» فلمّا قتل عمر «10» وهبها المختار لأبی عمرة قاتله.
و أخذ سیفه جمیع بن «11» الخلق الأودیّ «12» و قیل: «11» رجل من بنی تمیم یقال له أسود بن حنظلة «13».
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الأسرار: «ضربة و رمیة و طعنة»].
(2)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی].
(3)- [البحار: «أبجر»].
(4)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم و المعالی: «التّمیمیّ»].
(5) (5- 5) [حکاه عنه فی إثبات الهداة، 2/ 586].
(6)- [الأسرار: «الأزدیّ»].
(7)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «و فی غیر روایة السّیّد (و فی روایة أخری) فصار مجذوما، و أخذ درعه مالک بن بشیر (یسر) الکندیّ، فصار معتوها.» و أضاف فی الأسرار: «فأخذ برنسه مالک بن یزید الکندیّ و کان من خزّ، فلمّا قدم بعد الوقعة علی امرأته فجعل یغسل الدّم عنه، فقالت له امرأته: تدخل بیتی بسلب ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أخرج عنّی حشی اللّه قبرک نارا. فلم یزل بعد ذلک فقیرا بأسوء حال و بسط یداه و کانتا فی الشّتاء ینضحان دما و فی الصّیف تصیران یابستین کأنّهما عودان»].
(8) (8- 8) [لم یرد فی المعالی].
(9)- [فی مدینة المعاجز و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «التّبراء»].
(10) (10- 10) [لم یرد فی الأسرار].
(11- 11) [فی مدینة المعاجز: «الخلیق الأودیّ، و یقال» و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار:
«الخلق الأزدیّ، و یقال»].
(12)- [المعالی: «الأزدیّ»].
(13)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و أضاف: «قلت: و قیل: إنّه أخذ سیفه الفلافس النّهشلیّ، و هذا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 12
«1» و فی روایة ابن أبی سعد «1» أنّه أخذ سیفه الفلافس «2» النّهشلیّ، «3» و زاد محمّد بن زکریّا:
أنّه وقع «4» بعد ذلک إلی «5» بنت حبیب بن بدیل «3» «5» و هذا السّیف المنهوب المشهور «6» لیس «7» بذی الفقار «7» فإنّ ذلک کان مذخورا و مصونا «8» مع أمثاله «8» من ذخائر النّبوّة و الإمامة. «9» و قد نقل الرّواة تصدیق ما قلناه و صورة ما حکیناه. «10»
__________________________________________________
- السّیف المنهوب لیس بذی الفقار، فإنّ ذلک کان مذخورا و مصونا مع أمثاله من ذخائر النّبوّة و الإمامة و مثله الخاتم»].
(1) (1- 1) [المعالی: «و قیل»].
(2)- [فی البحار و العوالم: «القلافس»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی المعالی].
(4)- [مدینة المعاجز: «رفع»].
(5) (5- 5) [فی مدینة المعاجز: «بیت بن بدیل» و فی الأسرار: «حبیب بن هزیل»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7) (7- 7) [مدینة المعاجز: «هو ذو الفقار»].
(8) (8- 8) [المعالی: «و مثله الخاتم مع أمثالهما»].
(9)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة السّاکبة و المعالی، و أضاف فی المعالی: «و أخذ خاتمه بجدل بن سلیم الکلبیّ و قطع إصبع الحسین علیه السّلام و هذا أخذه المختار و قطع یدیه و رجلیه و ترکه یتشحّط فی دمه حتّی هلک»].
(10)- راوی گفت: «سپس دست به غارت لباسهای حسین زدند. اسحاق بن حویة حضرمی پیراهن حضرت را برد؛ ولی چون او را در برنمود، به بیماری پیسی گرفتار شد و موهای بدنش بریخت.»
و روایت شده است که در پیراهن حضرت، صد و ده و اندی جای تیر و نیزه و شمشیر دیده شد.
و امام صادق علیه السّلام فرمود که در پیکر شریف حسین، سی و نه زخم نیزه و سی زخم شمشیر بود و بحر ابن کعب تیمی ملعون شلوار حضرت را برد و روایت شده است که زمینگیر شد و هردو پایش از حرکت بازماند. اخنس بن مرثد بن علقمه حضرمی عمامه حضرت را برد و گفته شده است که جابر بن یزید اودی بود و چون بر سر گذاشت، دیوانه شد. نعلین حضرت را اسود بن خالد لعین برد و انگشترش را بجدل بن سلیم کلبی برد که انگشت حضرت را با انگشتر برید. همین بجدل را مختار دستگیر کرد و دست و پایش را برید و رهایش کرد و همچنان در خون خویش می‌غلتید تا جان سپرد. حضرت قطیفه‌ای داشت که از خز بود و قیس بن اشعث آن را برد و زره بتراء را (که زره رسول خدا بود) عمر بن سعد برد و چون عمر کشته شد، مختار آن را به ابی عمره که قاتل عمر بن سعد بود، بخشید. شمشیر حضرت را جمیع بن خلق اودی برد و گفته شده است که مردی از بنی تمیم به نام اسود بن حنظلة بود. در روایت ابن أبی سعد است که شمشیر حضرت را فلافس نهشلی برد و محمد بن زکریا اضافه کرده است که شمشیر مزبور به دست دختر حبیب بن بدیل افتاد و این شمشیری که به غارت رفت، نه آن شمشیر ذو الفقار است؛ زیرا آن و چند چیز دیگر از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 13
ابن طاووس، اللّهوف،/ 129- 131- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264؛ المجلسی، البحار، 45/ 57- 58؛ البحرانی، العوالم، 17/ 301- 302؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 362- 363؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 434؛ القمی، نفس المهموم،/ 372- 373؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 52- 53
و سلبوه.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 51
و سلب الحسین ما کان علیه، فأخذ سراویله بحر بن کعب، فکانت یداه فی الشّتاء تضخان الماء، و فی الصّیف تیبسان، کأنّهما عود. و أخذ قیس بن الأشعث قطیفته و هی من خزّ، فکان یسمّی بعد «قیس قطیفة». و أخذ نعلیه الأسود الأودیّ، و أخذ سیفه رجل من بنی نهشل.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 459- 460
و أخذ سنان و غیره سلبه.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 181
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] ثمّ انتهبوا سلبه (رضوان اللّه علیه)، فأخذ قیس بن الأشعث عمامته، و أخذ آخر سیفه، و آخر نعلیه، و آخر سراویله، ثمّ انتهبوا بقیّة ما وجدوه من حواصله. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 289
ثمّ سلبوه علیه السّلام لباسه و جمیع ما کان علیه، فأخذ عمامته جابر بن یزید الأزدیّ، و قمیصه إسحاق بن حیوة، و ثوبه جعونة بن حوبة الحضرمیّ، و قطیفته من خزّ قیس بن الأشعث الکندیّ، و سراویله بحیر بن عمرو الجرمیّ.
__________________________________________________
- سپرده‌های نبوت و امامت است که محفوظ است و نگهداری می‌شود و این‌که گفتیم و صورتش را حکایت کردیم، مورد تصدیق راویان حدیث است.
فهری، ترجمه لهوف،/ 129- 131
(1)- آورده‌اند که سراویل امام حسین را ابحر بن کعب از پایش بیرون کشید و از دستهای وی در زمستان خون و ریم روان گشتی و در تابستان هردو دست وی مانند چوب خشک می‌شد و قیس بن اشعث بن قیس قطیفه خز آن جناب را تصرف کرد. او را بعد از آن، قیس قطیفه گفتندی. در تاریخ احمد بن اعثم کوفی مسطور است که آن کس که پیراهن آن جناب را از بدنش بیرون کشیده بود، بپوشید و به علتی عظیم گرفتار شد و موی سر و روی او فروریخت و آن شخص که سراویل وی در پای کرد، فی الحال زمن شده تا آخر عمر از جای نتوانست که برخیزد و مردی که دستار آن جناب بر سر بست، به زحمت جذام مبتلا شد و آن کس که زره آن جناب را در بر کرد، معتوه گشت و ندانست که چه گوید و چه کند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 169
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 14
و کان علیه السّلام قد قال لأهله: ائتونی بثوب لا یرغب فیه لئلّا أسلبه. فأتوه بتبان، فقال:
هذا من لباس أهل الذّمّة. فأتوه بسراویل أوسع منه، فسلبوه إیّاها، سلبها [بحیر بن] عمرو المذکور، و قیل: أخذها بحر بن کعب التّمیمیّ، و أخذ القوس و الحلل الرّحیل بن خیثمة الجعفیّ و هانئ بن ثبیت الحضرمیّ و جریر بن مسعود الحضرمیّ، و نعلیه الأسود الأوسیّ، و سیفه رجل من بنی نهشل بن دارم، و قیل: الأسود بن حنظلة، فأحرقهم المختار رضی اللّه عنه بالنّار.
و ابتلی اللّه سبحانه الّذین أخذوا سلب الحسین علیه السّلام کلّ واحد منهم ببلاء، فالّذی أخذ سراویله بحیر بن عمرو الجرمیّ فلبسها، فصار زمنا مقعدا، و الّذی أخذ عمامته و هو جابر بن یزید، فصار مجذوما، و الّذی أخذ درعه مالک بن نسیر صار معتوها، و الّذی أخذ خاتمه و هو بجدل بن سلیم الکلبیّ و قطع إصبعه علیه السّلام مع الخاتم أخذه المختار و قطع یدیه و رجلیه و ترکه یتشحّط بدمه حتّی مات.
و السّیف الّذی کان مع الحسین (صلوات اللّه علیه) حین قتل لیس هو بذی الفقار، و إنّما هو غیره، لأنّ ذا الفقار [کان مذخورا و مصونا مع أمثاله] «1» من ذخائر النّبوّة و الإمامة لا یطّلع علیه أحد. «2»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 323- 324، 327- 328
و سلب الحسین علیه السّلام.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 80
فلمّا قتل عمد إلیه رجل، فسلبها [سرواله] منه، و ترکه عریانا بالعراء «3»، مجرّدا علی
__________________________________________________
(1)- من المهلوف.
(2)- نقل است که اسحاق حضرمی پیراهن امام شهید را از تن مبارکش بیرون کشید و به علت برص مبتلا شد و به روایت احمد بن اعثم کوفی، هر لعینی که آن پیراهن را پوشید، به مرض عظیم گرفتار شد؛ موی سروروی او فروریخت و شخصی که سراویل آن حضرت را در پای کرد، فی الحال زمینگیر شد و تا آخر عمر نتوانست که از جای برخیزد و به قولی، دستهای آخذ سراویل امام حسین که بحر بن کعب نام داشت، در تابستان مانند چوب خشک می‌شد و در زمستان ریم و خون از آن سیلان می‌کرد. ملعونی که دستار آن سرور را برآورد و بر سر بست، به زحمت جذام مبتلا آمد و بدبختی که زره را در برکرد، دیوانه شد و ندانست که چه کند و چه گوید. قیس بن اشعث بن قیس قطیفه آن حضرت را گرفت و به قیس قطیفه مشهور شد و به زشت‌ترین وجهی از عالم درگذشت.
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 57
(3)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 15
الرّمضاء، فشلّت یداه فی الحال «1»، و حلّ به العذاب و النّکال.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 451- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 408؛ مثله السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 262
و أخذ منه البرنس [الکندیّ]، فقال له الحسین علیه السّلام: لا أکلت بیمینک، و لا شربت بها، و حشرک اللّه مع القوم الظّالمین. قال: «2» فأقبل الکندیّ بالبرنس إلی منزله، فقال لزوجته:
هذا برنس الحسین، فاغسلیه من الدّم. فبکت، و قالت له: ویلک قتلت الحسین، و سلبت برنسه، و اللّه لا صحبتک أبدا. فوثب إلیها لیلطمها، فانحرفت عن اللّطمة، فأصابت یده الباب الّتی فی الدّار، فدخل مسمار فی یده، فعملت علیه حتّی قطعت من وقته، و لم یزل فقیرا حتّی مات لا رضی اللّه عنه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 464- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 434
و شرع الحسین فی سلبه، فأخذ سراویله بحر بن کعب، و أخذ عمامته أحبش بن یزید، و أخذ سیفه رجل من بنی دارم، و انتهبوا رحله.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 465
فقصده رجل من کندة، فضربه علی مفرق رأسه، فشقّ هامته، «3» فسالت الدّماء علی شیبته «3»، و طاحت البیضة «4» عن رأسه، «4» «5» فأخذها الکندیّ (لعنه اللّه)، «6» فقال له الحسین علیه السّلام «6»: لا أکلت بیمینک، و لا شربت بها و حشرک اللّه مع القوم الظّالمین. «7» فأخذ الکندیّ البیضة و انطلق بها إلی زوجته و قال لها: هذه بیضة الحسین علیه السّلام، فاغسلیها من دمها.
فبکت و قالت: ویلک قتلت الحسین و سلبت سلاحه و اللّه لست أنت لی بعلا و لا أنا لک أهلا، و لا جمعت أنا و أنت تحت سقف بیت. فوثب إلیها لیلطمها، فانحازت عنه، فأصاب
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی مدینة المعاجز].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(3) (3- 3) [الأسرار: «فسال الدّم علی شیبه»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی، 2/ 38].
(6) (6- 6) [الأسرار: «فدعی الإمام فقال»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 16
یده مسمار الباب، فحملت علیه فقطعها من مرفقها، و لم یزل فقیرا حتّی هلک (لعنه اللّه).
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 89- 90- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 424
قال: و أقبل القوم یسلبونه، فأخذ سراویله أبحر بن کعب، و أخذ قمیصه الأشعث بن قیس، و أخذ سیفه رجل من بنی وهیبة، و أخذ تکّته الأسود بن ودّ (لعنه اللّه) و مالوا إلی سلب القتلی.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 93- 94
و روی: أنّ رجلا من کندة، أخذ البیضة الّتی علی رأس الحسین علیه السّلام، فانطلق إلی منزله، و قال لزوجته: خذی هذه البیضة الّتی کانت علی رأس الحسین فاغسلیها من الدّم، و تکون عندک ودیعة. قال: فبکت، و قالت: یا ویلک! قتلت الحسین علیه السّلام و سلبته و اللّه لا اجتمعت أنا و أنت أبدا. فوثب إلیها فانزاحت عن اللّطمة، فأصابت یده الباب، فدخل فیها مسمار، فعملت علیه، فقطعها من مرفقه و لم یزل فقیرا حتّی مات. و عجّل اللّه بروحه إلی النّار و بئس القرار.
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 266
و أخذ قیس بن الأشعث (لعنه اللّه) قطیفة الحسین علیه السّلام فکان یسمّی قیس القطیفة، و أخذ نعلیه رجل من بنی أود، یقال له: الأسود. «1»
المجلسی، البحار، 45/ 60- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 305؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 436
فی مقتل الخوارزمیّ: أخذ درعه مالک بن بشیر فصار معتوها. المعتوه: الذّاهب العقل.
و جاء الکندیّ و أخذ البرنس- و کان من خزّ- فلمّا قدم علی امرأته فجعل یغسل الدّم
__________________________________________________
(1)- شیخ مفید و سید ابن طاووس و دیگران روایت کرده‌اند که چون آن اشقیا سر مبارک سید الشهدا را جدا کردند، اکثر جامه‌های آن حضرت را که قیمتی داشت، مانند جبه خز و عمامه خز غارت کردند و هر یک از ایشان به بلای عظیم در دنیا مبتلا شدند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 692
ابن شهرآشوب و دیگران از کتب معتبره روایت کرده‌اند که دستهای ابحر بن کعب که بعضی از جامه‌های حضرت امام حسین علیه السّلام را کنده بود، در تابستان مانند دو چوب خشک می‌شد و در زمستان خون از دستهای آن ملعون می‌ریخت؛ و جابر بن زید عمامه آن حضرت را برداشت، چون بر سر بست، در همان ساعت دیوانه شد؛ و جامه دیگر را جعوبة بن حویة برداشت، چون پوشید، در ساعت به برص مبتلا شد؛ و بحیر بن عمرو جامه دیگر را برداشت و پوشید، در ساعت زمین‌گیر شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 784
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 17
عنه، فقالت له: أتدخل بیتی بسلب ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟! اخرج عنّی حشی اللّه قبرک نارا.
فلم یزل بعد ذلک فقیرا بأسوأ حال، و یبست یداه، و کانت فی الشّتاء تنضحان دما، و فی الصّیف تصیران یابستین کأنّهما عودان، حتّی مات.
فی مقتل أبی مخنف: و أخذ البیضة کندیّ، فانطلق بها إلی منزله و قال لزوجته: خذی هذه بیضة الحسین فاغسلیها من دمه. فبکت و قالت: ویلک! قتلت الحسین و سلبت سلاحه، و اللّه لا اجتمعت معک تحت سقف.
فوثب إلیها لیلطمها فراغت یده عنها فأصابت یده الباب الّتی فی الدّار، فدخل فیها مسمار، فعابت علیه حتّی قطعت، و لم یزل فقیرا حتّی هلک لعنه اللّه.
فی مقتل ابن طاووس: أخذ قمیصه علیه السّلام إسحاق بن حویّة «1»، فلبسه فصار أبرص و أسقط شعره. و أخذ خاتمه علیه السّلام بجدل بن سلیم و قطع إصبعه علیه السّلام، و هذا أخذه المختار فقطع یدیه و رجلیه و ترکه یتشحّط بدمه حتّی هلک، لعنه اللّه. و أخذ عمامته أخنس بن مرند فصار مجذوما.
فی مقتل ابن شهر آشوب: أخذ ثوبه علیه السّلام حویّة و لبسه، فتغیّر وجهه، و حصّ شعره، أی: تناثر، و برص بدنه.
و فی مثیر الأحزان: لمّا قتل الحسین علیه السّلام عمد أبجر بن کعب، فسلب السّراویل، فکانت ید أبجر تیبسان فی الصّیف حتّی کأنّهما عودان، و ترطبان فی الشّتاء فتنضحان دما و قیحا إلی أن هلک لعنه اللّه. و أخذ قطیفته قیس بن الأشعث فتجذّم، فرماه أهله علی المزابل فصارت الکلاب تأکل لحمه و هو حیّ لعنه اللّه.
فی انتقام المختار، للخوارزمیّ: جی‌ء المختار بستّة نفر- و هم الّذین نهبوا أموال الحسین علیه السّلام- فأمر بهم فسلخوا أحیاء لعنهم اللّه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیّة،/ 375- 376
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «إسحاق بن جویه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 18
و عن التّبر المذاب: و سلبوه جمیع ما کان علیه حتّی سراویله. «1»
__________________________________________________
(1)- مع القصه، آن حضرت چون به درجه شهادت رسید، آن کفار، طمع در سلاح و سلب 1 مبارکش بستند. برنس 2 شریفش را که از خز بود- چنان‌که از پیش بدان اشارت شد- مالک بن بشر کندی در ربود. عمامه مبارکش را اخنس بن مرثد بن علقمة الحضرمی مأخوذ داشت و به روایتی جابر بن یزید الاودی بر سر بست و دیوانه شد و به روایتی مجذوم 3 گشت. و سراویل 4 آن حضرت را ابحر بن کعب تمیمی برد و درپوشید و زمن و مقعد 5 گشت و چند که زنده بود، نتوانست به پای خاست و به روایتی دستهایش بخوشید 6. در تابستان چون دو پاره عود 7 بود و در زمستان ریم 8 و خون می‌افشاند. ابن شهرآشوب نسبت اخذ سراویل را با بجیر بن عمر الجرمی داده و در این سخن متفرد می‌نماید 9 و قطیفه 10 مبارکش را که از خزبود، قیس بن اشعث کندی برد و او را قیس القطیفه نامیدند. به روایت خوارزمی مجذوم شد و اهل بیتش از وی برمیدند و او را در مزابل 11 افکندند و هنوز زنده بود و کلاب گوشتش را دهان می‌زدند. قمیص شریفش را اسحاق بن حیوة الحضرمی ببرد و در بر کرد، مبروص شد و موی سر و رویش بریخت. در آن قمیص نشان یکصد و ده و اند 12 زخم تیر و تیغ و نیزه و سنگ بود. و ثوب آن حضرت را جعونة بن حویه الحضرمی ماخوذ داشت و ملبوس کرد، رویش دیگرگون شد و مویش پراکنده گشت، بدنش مبروص آمد. نعلین مبارکش را اسود بن خالد الازدی برگرفت. خاتم مبارکش را بجدل بن سلیم کلبی با انگشت مبارکش قطع کرد. مختار چنان‌که انشاء اللّه در جای خود رقم می‌شود، هر دو دست و هر دو پای او را قطع کرد و بیفکند و او در خون خویش همی غلتید تا نگونسار به دوزخ درافتاد. شمشیر آن حضرت را جمیع بن الخلق الازدی و به روایتی اسود بن حنظله از قبیله بنی تمیم برد. و نیز گفته‌اند: قلافس نهشلی مأخوذ داشت. محمد زکریا گوید: در نزد حبیب بن بدیل دیده شد و این شمشیر، جز ذو الفقار است، چه ذو الفقار به روایتی با سایر اثاثه نبوت و امامت مصون و محفوظ است.
ابن شهر آشوب گوید: کمان آن حضرت و بعضی اشیا را رحیل بن جثیمة الجعفی و هانی بن ثبیت الحضرمی و جریر بن مسعود الحضرمی و ثعلبة الاسود الاوسی برگرفتند.
از اخبار چنان مستفاد می‌شود که: حسین علیه السّلام در یوم طف با دوزره متظاهر بودند: یکی را درع بتراء می‌نامیدند که نیک رسا بود. آن را عمر بن سعد برگرفت و گاهی که مختار او را بکشت، آن درع را به قاتل او ابو عمره بخشید. درع دیگر را، مالک بن بشر کندی برد و دیوانه شد.
(1). سلب (بفتحتین): لباس یا سلاحی که از مقتول ربوده می‌شود.
(2). برنس (بر وزن برثن): کلاه درازی که در صدر اسلام مرسوم بود.
(3). جذام: مرضی کشنده است که به فارسی آن را «خوره» می‌نامند.
(4). سراویل: زیر جامه.
(5). زمن (به فتح اول و کسر ثانی) و مقعد (اسم فاعل از اقعاد): زمینگیر؛ کسی که پاره‌ای از اعضایش بی‌حس شده باشد.
(6). خوشیدن: خشک شدن.
(7). عود، بر وزن و معنی چوب.
(8). ریم: چرک.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 19
__________________________________________________
(9). گویا غیر او دیگری نقل نکرده است.
(10). قطیفه: رو لباسی.
(11). مزابل، جمع مزبله: جایی که مدفوع انسان و حیوانات را ریزند.
(12). اند (بر وزن و معنی چند): عدد مجهول از سه تا نه.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 8- 9
در کامل ابن اثیر و دیگر کتب اخبار مسطور است: چون حسین علیه السّلام را از سه تن یاور بیشتر نماند، سراویلی بخواست آن‌گاه آن ازار را درهم پاره کرد و بی‌مقدار فرمود تا کسی را در طلبش طمع نباشد و از پیکر همایونش بیرون نکند. عرض کردند: «اگر به صواب دانی، تبانی در زیرش بر تن بیارای.»
فرمود: «این جامه ذلت است و شایسته نیست که بپوشم.»
چون آن حضرت شهید شد، أبجر بن کعب خبیث از تن مبارکش بیرون آورد. لا جرم تا پایان روزگار چون برودت زمستان صورت گرفتی، هردو دست نحسش آب برافشاندی، و چون گرمی تابستان شدت فزودی، چنان خشک شدند که گفتی دو دستش مانند دو چوب خشک است. به روایتی دیگر، چون فصل زمستان نمایان شدی، از دو دستش خون فروچکیدی، و به روایتی ابجر بن کعب تمیمی سراویل آن حضرت را برد و بپوشید و زمینگیر شد و تا زنده بود، نیروی به پای خاستن نداشت؛ لیکن ابن شهر آشوب علیه الرحمه می‌فرماید: «بحیر بن عمر الجرمی، سراویل آن حضرت را مأخوذ داشت، اما چنان می‌نماید که دیگران به این روایت اشارت نکرده باشند.» سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 352- 353
و روایت کرده‌اند که عمامه آن حضرت را جابر بن یزید ازدی و به قولی اخنس بن مرثد بن علقمه الحضرمی برگرفت و بر سر بست و در حال، معتوه یعنی دیوانه و به قولی مجذوم شد. ثوب مبارکش را جعوبة بن حوبة الحضرمی برگرفت و بر تن بیار است. پس رویش دیگرگون شد و مویش بریخت و بدنش مبروص شد. و قیس بن اشعث کندی قطیفه مبارکش را که از خز بود، ببرد و او را از آن روز ابو القطیفه نامیدند. او به دست مختار کشته شد و به روایت خوارزمی به مرض جذام گرفتار شد. و چنان روزگارش براهل بیتش ناهموار شد که آن لاشه مجذوم را ناچار از سرای بیرون بردند و نیم جانش در مزابل در افکندند و هنوزش حشاشه از جان برجای بود که سگانش با چنگ و دندان آزار همی کردند و از گوشتش بخوردند.
و دیگر، اسحاق بن جونة الحضرمی ملعون، قمیص شریف آن امام مظلوم را سلب نمود و بر تن پلیدش بیاراست و به مرض برص و رنج پیسی دچار شد و موی از سر و رویش بریخت. در آن پیراهن، نشان صد و چند زخم تیر و تیغ و نیزه و سنگ بود. خاتم مبارکش را بجدل بن سلیم خبیث ببرد و در هوای آن خاتم، انگشت مبارکش را قطع کرد و خداوندش در دست مختار به عقوبت و عذابی ناهموار دچار ساخت تا در جای خود مسطور آید. نعلین مبارکش را اسود بن خالد الازدی ببرد و از روزگار بر نخورد، یک درع آن حضرت را مالک بن یسر کندی به روایتی ببرد و رنج جنونش در سپرد.
معلوم باد در ضمن اسامی این ملاعین مالک بن بشیر و مالک بن یسر و مالک بن البشیر، و مالک بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 20
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 434
ثمّ سلبوا جسده الکریم.
السّماوی، إبصار العین،/ 14
ثمّ أقبلوا علی سلبه، فأخذ قمیصه إسحاق بن حویّة، و أخذ عمامته الأخنس، و أخذ درعه مالک بن بشیر، و أخذ نعلیه الأسود بن خالد، و أخذ قطیفة- کانت له من خزّ- الأشعث بن قیس، و أخذ درعه البتراء عمر بن سعد، و أخذ سیفه جمیع بن الخلق الأزدیّ، و أخذ خاتمه بجدل بن سلیم الکلبیّ، فقطع إصبعه مع الخاتم، و ترکوه عریانا مجرّدا علی وجه الصّعید، تصهره الشّمس.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 90
و أقبل القوم علی سلب الحسین علیه السّلام، فأخذ قمیصه إسحاق بن حویّة الحضرمیّ، فلبسه، فصار أبرص و امتعط شعره، و وجد فی قمیصه علیه السّلام مائة و بضع عشرة ما بین رمیة، و طعنة، و ضربة [...].
__________________________________________________
- یسیر به اقسام مختلفه دیده شده و نیز بسر بن مالک و بشر بن مالک مختلفا نگارش رفته و ممکن است پاره‌ای در کتابت تصحیف شده باشد و نیز تواند بود اسم اشخاص مختلفه باشد و در نسبت ملتفت تصحیح اسم نشده باشند و گاهی یک نسبت را به دو شخص و یا یک تن داده باشند.
صاحب غرر الخصایص الواضحه می‌نویسید که اسحاق بن جنوه قمیص مبارکش را مسلوب داشت و مبروص شد و این همان پلید است که به فرمان پسر سعد با نه تن دیگر از یارانش بربدن مبارکش اسب براندند و هم گوید یحیی بن کعب سراویل آن حضرت را ببرد و کور شد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 353- 354
آن‌گاه عبد اللّه و عبد الرحمان، دو پسر صلخت و دیگر عبد اللّه بن وهب بن عمرو همدانی را که پسر عم اعشی همدان، شاعر معروف بود، در خدمت مختار درآوردند و به قتل ایشان فرمان داد و هرسه را سر از تن برگرفتند و زمین را از لوث وجودشان بپرداختند. آن‌گاه بجدل بن سلیم کلبی را به حضرتش حاضر ساختند و عرض کردند که این همان ملعون است که در صحرای کربلا از آن پس که حضرت سید الشهدا (صلوات اللّه علیه) را شهید ساختند، برفراز کشته آن حضرت حاضر شد و انگشتری او را در انگشت مبارکش بدید و طمع ورزید و خواست از انگشتش درآورد؛ چون آسان نگشت، انگشت مبارکش را قطع کرد و مختار را حالت بگشت و روزگار ناهموار شد پس بفرمود تا از نخست انگشتهای آن ملعون را بریدند. بعد از آن، هردو دستش را از تن جدا کردند و از آن پس، هر دو پایش را از بدن بینداختند. آن‌گاه او را به آن حال بیفکندند تا در خون و پلیدی خویش غلتان به آتش نیران شتابان شد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 407- 408
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 21
(و فی) روایة: ثلاثمائة و ستّون جراحة، و أخذ سراویله أبجر بن کعب التّمیمیّ، فصار زمنا مقعدا من رجلیه.
(و أخذ) ثوبه أخ لإسحاق بن حویة، و لبسه، فتغیّر وجهه، و حصّ شعره، و برص بدنه.
(و أخذ) قطیفة له کانت من خزّ قیس بن الأشعث بن قیس.
(و أخذ) عمامته الأخنس بن مرثد، و قیل: جابر بن یزید، فاعتمّ بها. فصار معتوها.
(و أخذ) برنسه مالک بن النّسر.
(و أخذ) نعلیه الأسود بن خالد.
(و أخذ) درعه البتراء عمر بن سعد، فلمّا قتل عمر أعطاها المختار لقاتله.
(و أخذ) سیفه الفلافس النّهشلیّ من بنی دارم، و قیل: جمیع بن الخلق الأودیّ، و قیل:
الأسود بن حنظلة التّمیمیّ.
(و أخذ) القوس الرّجیل بن خیثمة الجعفیّ.
(و أخذ) خاتمه بجدل بن سلیم الکلبیّ و قطع إصبعه مع الخاتم. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612، لواعج الأشجان،/ 192- 193
__________________________________________________
(1)- آنها نخست به سراغ امام رفتند و هرلباسی برتن مبارک ایشان بود، درآوردند و با خود بردند.
پیراهن امام را إسحاق بن حویه 1 حضرمی از تن درآورد، در حالی که بیش از صد جای آن بر اثر تیر و نیزه و شمشیر دریده شده بود. در روایت دیگر عدد سیصد و شصت ذکر شده است.
جامه زیرین امام را ابجر بن کعب تمیمی ربود. یکی از لباسهای امام را برادر إسحاق بن حویه برد.
قطیفه خز امام را قیس بن اشعث بن قیس کندی برد. عمامه امام را اخنس بن مرثد (یا جابر بن یزید) از سر مبارکشان برداشت و بر سر بست. کلاه امام را مالک بن نسر برد. کفش امام را اسود بن خالد از پای ایشان درآورد. زره کوتاه امام را عمر بن سعد برای خود برداشت که پس از هلاکت وی، مختار آن را به قاتل او بخشید. شمشیر امام را فلافس نهشلی از افراد قبیله بنی دارم ربود (برخی به جای او جمیع بن خلق اودی یا اسود بن حنظله تمیمی نقل کرده‌اند). کمان امام را رجیل بن خیثمه گرفت. انگشتر امام را بجدل بن سلیم کلبی با انگشت مبارک حضرتش بریده و برد.
(1). در بعضی کتابها «إسحاق بن حیاة» ثبت شده است. اداره پژوهش و نگارش،
ترجمه أعیان الشیعه،/ 250- 251
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 22
قالوا: فتسابق القوم إلی سلبه علیه السّلام. قال الطّبریّ: قال أبو مخنف: و سلب الحسین علیه السّلام ما کان علیه، فأخذ سراویله بحر بن کعب التّمیمیّ. و فی اللّهوف: روی أنّه صار زمنا مقعدا من رجلیه وقته.
و أخذ قمیصه إسحاق بن حیاة الحضرمیّ فلبسه فصار أبرص و سقط شعره وقته.
و أخذ عمامته أحبش بن مرثد بن علقمة الحضرمیّ، و قیل: جابر بن یزید الأودیّ فاعتمّ بها فصار معتوها.
و فی مثیر الأحزان: و أخذ برنسه مالک بن بشیر الکندیّ «1» و کان من خزّ و أتی امرأته، فقالت له: أسلب الحسین یدخل بیتی؟ فاختصما، قیل: لم یزل فقیرا حتّی مات.
و فی اللّهوف و غیره: أخذ درعه البتراء عمر بن سعد.
فی اللّهوف: فلمّا قتل عمر وهبها المختار لأبی عمرة قاتله.
و فی روایة: له درع آخر أخذه مالک بن النّسیر الکندیّ فلبسه، فصار مجنونا- قاله الطّبریّ عن أبی مخنف.
و فی اللّهوف و غیره: و أخذ قیس بن أشعث قطیفته و کانت من خزّ، و کان یسمّی بعد قیس قطیفة.
و عن الخوارزمیّ: صار قیس مجذوما، أعرض عنه أهله فطرحوه فی مزبلة، و أکلت «2» لحمه الکلاب قبل أن یموت.
و فی اللّهوف: و أخذ سیفه جمیع بن الخلق الأودیّ، و یقال رجل من بنی تمیم، یقال له الأسود بن حنظلة.
و فی مثیر الأحزان: و أخذ سیفه القلانس النّهشلیّ.
و فی اللّهوف: و هذا السّیف المنهوب المشهور لیس بذی الفقار، فإنّ ذلک کان مذخورا و مصونا مع أمثاله من ذخائر النّبوّة و الإمامة. قال: و قد نقل الرّواة تصدیق ما قلنا،
__________________________________________________
(1)- کذا فی المصدر، و الصّحیح «ابن النّسیر» کما یأتی عن الطّبریّ.
(2)- [فی المطبوع: «أکل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 23
و صورة ما حکیناه.
و عن ابن شهرآشوب: أخذ قوسه و جملة مما یتعلّق به رحیل بن خیثمة الجعفیّ، و هانئ بن شبیب الحضرمیّ، و جریر بن مسعود الحضرمیّ، و ثعلبة بن الأسود الأوسیّ.
و قال الشّیخ ابن نما فی مثیر الأحزان، و السّیّد فی اللّهوف و المجلسیّ فی البحار، بل فی جلّ من المقاتل: و أخذ خاتمه بجدل بن سلیم الکلبیّ و قطع إصبعه مع الخاتم. قالوا: و هذا أخذه المختار، فقطع یدیه، و رجلیه، و ترکه یتشحّط فی دمه حتّی مات.
و الظّاهر بل المتعیّن أنّ هذا الخاتم غیر الخاتم الّذی هو من ذخائر النّبوّة، فإنّ ذلک الخاتم جعله روحی له الفداء فی إصبع ابنه علیّ بن الحسین علیه السّلام کما رواه الشّیخ الصّدوق عن محمّد بن مسلم، قال: سألت الصّادق جعفر بن محمّد علیه السّلام عن خاتم الحسین بن علیّ إلی من صار، و ذکرت له أنّه أخذ من إصبعه فیما أخذ. قال: لیس کما قالوا، إنّ الحسین أوصی إلی ابنه علیّ بن الحسین، و جعل خاتمه فی إصبعه و فوّض إلیه أمره. و قد مرّ تمام الحدیث فی باب وصایاه علیه السّلام.
ثمّ إنّ الّذی یظهر من کلماتهم أنّ بعض ما ذکر لیس ممّا سلب عن بدنه علیه السّلام، بل فیه المنهوبات من المخیّم کالدّرع و بعض الأشیاء. و احتمال بعضهم أنّه علیه السّلام لبس در عین بعید جدّا، بل فی بعض المقاتل: أنّهم تقاسموا سلبه و أخذ کلّ واحد ما ذکر باختلاف یسیر فی الآخذ و المأخوذ.
و أمّا قضیّة التّکّة و قطع الید فی اللّیل ذکرها فی مدینة المعاجز، و فیها غرائب ترکناها لعدم مستند صحیح لها، و منافاتها لأخبار کثیرة. و نقلها فی البحار عن بعض کتب أصحابنا من المعاصرین، و من أراد فلیرجع إلیه.
هذا بالنّسبة إلی جسده الشّریف، و أمّا سلب سائر الشّهداء فلم أر من تعرّض لذلک نفیا أو إثباتا، فکأنّهم أرسلوه إرسال المسلّمات لرذالة أهل الکوفة و طمعهم فی الدّنیا، فسلبوا من سائر الشّهداء ما یمکن أن یسلب، کما فعلوا ذلک برحله و حرمه علیه السّلام کما سیأتی.
و فی الحدیث المشهور المروی عن زائدة، عن علیّ بن الحسین علیه السّلام قال: لمّا أصابنا بالطّفّ ما أصابنا و حملنا علی الأقتاب ساروا بنا إلی الکوفة، فجعلت أنظر إلیهم صرعی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 24
إلی أن قال: فقالت لی عمّتی زینب: مالی أراک تجود بنفسک یا بقیّة جدّی و أبی و إخوتی؟
فقلت: فکیف لا أجزع و أهلع و قد أری سیّدی و إخوتی، و عمومتی، و ولد عمّی، و أهلی مضرّجین بدمائهم، مرمّلین بالعراء، مسلّبین لا یکفنون- إلی آخر الحدیث.
فقوله علیه السّلام «مسلّبین» یدلّ علی سلبهم جمیعا. و فی روایة قال علیه السّلام: و أمّا یوم عاشوراء یوم أصیب فیه الحسین علیه السّلام و أصحابه حوله صرعی عراة.
و ذکر الشّیخ ابن نما: أنّ الحکیم بن الطّفیل الطّائیّ سلب العبّاس علیه السّلام، و رماه بسهم.
و سیأتی فی ترجمة الحکیم بن الطّفیل أنّه سلب العبّاس، و أخذ ثوبه، و رماه بسهم کما ذکر ذلک فی المختاریات.
و فی المختاریات کما فی البحار: ثمّ أخذ رجلین اشترکا فی دم عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب و فی سلبه کانا فی الجبّانة «1»، فضرب أعناقهما.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 361، 362، 363- 365
تنبیه: أولاد قاتلی الحسین علیه السّلام مشهورون فی أرض الشّام إلی الیوم، و هو علی ما صرّح به سنة خمس و ستّین و ستمائة، و هم یکرمون و یحترمون کاحترام السّادة عند الشّیعة، و منهم من یسمّی:
«بنو السّراویل» و هم الّذین أخذ جدّهم سراویل الحسین علیه السّلام.
«بنو السّراج» و هم الّذین أسرجوا خیولهم، و داسوا صدر الحسین علیه السّلام، حتّی کسروا أضلاعه [...].
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 411
و أقبل القوم علی سلبه، فأخذ إسحاق بن حویة قمیصه، و أخذ الأخنس بن مرثد بن علقمة الحضریّ عمامته، و أخذ الأسود بن خالد نعلیه، و أخذ سیفه جمیع بن الخلق الأودیّ، و یقال رجل من بنی تمیم اسمه الأسود بن حنظلة، و جاء بجدل فرأی الخاتم فی إصبعه و الدّماء علیه، فقطع إصبعه، و أخذ الخاتم، و أخذ قیس بن الأشعث قطیفته، و کان یجلس علیها فسمّی قیس قطیفة، و أخذ ثوبه الخلق جعونة بن حویة الحضرمیّ، و أخذ
__________________________________________________
(1)- الجبانة: ما استوی من الأرض فی ارتفاع و لا شجر فیه. المقبرة، الصّحراء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 25
القوس و الحلل الرّحیل بن خیثمة الجعفیّ، و هانئ بن شبیب الحضرمیّ، و جریر بن مسعود الحضرمیّ، و أخذ رجل منهم تکّة سرواله، و کان لها قیمة و ذلک بعدما سلبه النّاس یقول: أردت أن أنزع التّکّة، وضع یده الیمنی علیها، فلم أقدر علی رفعها، فقطعت یمینه، فوضع یده الیسری علیها، فلم أقدر علی رفعها، فقطعتها، و هممت بنزع السّروال، فسمعت زلزلة، فخفت، و ترکته، و غشی علیّ و فی هذه الحال رأیت النّبیّ و علیّا، و فاطمة، و الحسن. و فاطمة تقول: یا بنیّ قتلوک قتلهم اللّه. فقال لها: یا أمّ قطع یدی هذا النّائم. فدعت علیّ و قالت: قطع اللّه یدیک و رجلیک، و أعمی بصرک، و أدخلک النّار.
فذهب بصری، و سقطت یدای، و رجلای، فلم یبق من دعائها إلّا النّار.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 359- 360
ثمّ أقبل القوم علی سلب الحسین علیه السّلام، فأخذ عمر بن سعد درعه البتراء، و أخذ إسحاق بن حویّة الحضرمیّ قمیصه، و أخذ الأخنس بن مرثد الحضرمیّ عمامته، و أخذ أبحر بن کعب التّمیمیّ سراویله، و أخذ قیس بن الأشعث الکندیّ قطیفته- و کانت من خزّ-، و أخذ جعونة بن حویة ثوبه الخلق الّذی جعله تحت ثیابه، و أخذ جمیع بن الخلق الأودیّ سیفه، و أخذ الأسود بن خالد الأودیّ نعلیه، و أخذ الفرش و الحلل الرّحیل بن خیثمة الجعفیّ، و هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، و جریر بن مسعود الحضرمیّ، و أخذ بجدل ابن سلیم الکلبیّ خاتمة الشّریف، و قد جمدت علیه الدّماء، فقطع إصبعه مع الخاتم، و ترکوه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 454- 456
لمّا قتل الحسین علیه السّلام أقبل الأعداء لسلبه علیه السّلام، فأخذ قمیصه إسحاق بن حبوة الحضرمیّ، فلبسه، فصار أبرص، و أمتعط شعره، و روی أنّه وجد فی قمیصه مائة، و بضع عشرة طعنة ما بین رمیة سهم و طعنة، و ضربة. و قال الصّادق علیه السّلام: وجد بالحسین علیه السّلام ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون ضربة.
و أخذ سراویله بحر بن کعب التّمیمیّ (لعنه اللّه)، فروی: أنّه صار زمنا مقعدا من رجلیه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 26
و أخذ عمامته أخنس بن مرشد بن علقمة الحضرمیّ، و قیل جابر بن یزید الأودیّ لعنهما اللّه فاعتمّ بها، فصار معتوها.
و أخذ نعلیه: الأسود بن خالد لعنه اللّه.
و أخذ خاتمه بجدل بن سلیم الکلبیّ لعنه اللّه، و قطع إصبعه مع الخاتم، و هذا أخذه المختار، فقطع یدیه و رجلیه، و ترکه یتشحّط بدمه حتّی هلک.
و أخذ قطیفته (کان للحسین علیه السّلام قطیفة من خزّ) قیس بن الأشعث بن قیس.
و أخذ درعه البتراء عمر بن سعد لعنه اللّه «1»، فلمّا قتل المختار عمر بن سعد وهبها المختار لأبی عمرة قاتله.
و أخذ سیفه جمیع بن الخلق الأودیّ، و قیل: رجل من بنی تمیم، یقال له: أسود بن حنظلة، و قیل: أخذ سیفه فلان النّهشلیّ، و هذا السّیف یسمّی بالمهذب، لیس بذی الفقار، فإنّ ذلک کان مذخورا، و مصونا مع أمثاله من ذخائر النّبوّة و الإمامة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 330- 331
و أیضا روی الطّبریّ، عن أبی مخنف: قال: و سلب قمیصه إسحاق بن حیوة الحضرمیّ، فبرص بعد.
المحمودی، العبرات، 2/ 129
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «محمّد بن سعد لعنه اللّه»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 27
مصرع الحسین علیه السّلام‌

و نادی عمر بن سعد فی أصحابه: من ینتدب للحسین فیوطئه فرسه؟ فانتدب عشرة منهم: إسحاق بن حیوة الحضرمیّ، و هو الّذی سلب الحسین قمیصه، فبرص، فداسوا الحسین بخیولهم، حتّی رضّوا ظهره و صدره.
و کان سنان بن أنس شجاعا، و کانت به لوثة.
و قال هشام بن محمّد الکلبیّ، قال لی أبی محمّد بن السّائب: أنا رأیته، و هو یحدث فی ثوبه، و کان هرب من المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ إلی الجزیرة. ثمّ إنصرف إلی الکوفة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 410، أنساب الأشراف، 3/ 204- 205
قال: ثمّ إنّ عمر بن سعد نادی فی أصحابه: من ینتدب للحسین، و یوطئه فرسه؟
فانتدب عشرة: منهم إسحاق بن حیوة الحضرمیّ، و هو الّذی سلب قمیص الحسین- فبرص بعد- و أحبش بن مرثد بن علقمة بن سلامة الحضرمیّ، فأتوا، فداسوا الحسین بخیولهم حتّی رضّوا ظهره و صدره، فبلغنی: أنّ أحبش بن مرثد بعد ذلک بزمان أتاه سهم غرب، و هو واقف فی قتال، ففلق قلبه، فمات لعنه اللّه. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 454- 455- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 381
__________________________________________________
(1)- گوید: آن‌گاه عمر بن سعد میان یاران خود ندا داد: «چه کسی داوطلب می‌شود که اسب بر حسین بتازد؟»
ده کس داوطلب شدند؛ از جمله: إسحاق بن حیاة حضرمی؛ همان‌که روپوش حسین را ربود و بعدها پیسی گرفت. و اخنس بن مرثد که بیامدند و با اسبان خویش حسین را لگدکوب کردند؛ چندان‌که پشت و سینه او را درهم شکستند.
گوید: شنیدم که مدتی پس از آن، وقتی اخنس بن مرثد در جنگی ایستاده بود، تیری ناشناس به او خورد که قلبش بشکافت و جان داد. پاینده،
ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3064
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 28
و أوطأ الخیل جثّته.
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 241
و أمر عمر بن سعد «1» أصحابه، أن یوطئوا خیلهم الحسین، فانتدب لذلک إسحاق بن حیوة الحضرمیّ فی نفر معه، فوطّئوه بخیلهم.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 72
و أمر ابن زیاد- لعنه اللّه و غضب علیه- أن یوطأ صدر الحسین، و ظهره، و جنبه، و وجهه، فأجریت الخیل علیه. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 79
ثمّ عاد [عمر بن سعد] إلی مضربه، «3» فنادی فی أصحابه «3»: من «4» ینتدب للحسین «5»، فیوطئه فرسه؟ فانتدب عشرة منهم: «6» إسحاق بن حیوة، و أخنس بن مرثد «6»، فداسوا الحسین علیه السّلام بخیولهم، حتّی رضّوا ظهره. «7»
المفید، الإرشاد، 2/ 117- 118- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 380؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 162؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
«قال» ثمّ إنّ عمر بن سعد نادی: من ینتدب للحسین، فیوطئه فرسه؟
فانتدب له عشرة نفر، منهم: إسحاق الحضرمیّ، و منهم الأخنس بن مرثد الحضرمیّ، القائل فی ذلک:
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمرو بن سعد»] فی أ «و أمر عمر بن سعد».
(2)- و به دستور ابن زیاد پس از کشتن حسین علیه السّلام اسب بر بدن آن حضرت تاختند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 121
(3) (3- 3) [إعلام الوری: «و نادی فی عسکره»].
(4)- [فی روضة الواعظین مکانه: «و نادی عمر لعنه اللّه: من ...»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(6) (6- 6) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(7)- سپس به جای خویش بازگشت و در میان لشگر فریاد زد: «کیست که سخن مرا درباره حسین بپذیرد و با اسب خویش بدنش را لگدکوب کند؟»
ده تن انجام این کار را پذیرفتند که از آن جمله بود اسحاق بن حیاة، و اخنس بن مرثد. پس اینان با اسبان خویش بدن شریف حسین علیه السّلام را لگدکوب کردند، بدانسان که استخوانهای پشت آن بزرگوار را درهم شکستند (و با این جنایت روی جنایتکاران دنیا را سفید کردند).
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 117- 118
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 29
نحن رضضنا الظّهر بعد الصّدر بکلّ یعبوب شدید الأسر
حتّی عصینا اللّه ربّ الأمر بصنعنا مع الحسین الطّهر
فداسوا حسینا بخیولهم، حتّی رضّوا صدره و ظهره، فسئل عن ذلک، فقال: هذا أمر
الأمیر عبید اللّه. الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 38- 39
و انتدب عشرة و هم: إسحاق بن یحیی الحضرمیّ، و هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، و أدلم ابن ناعم، و أسد بن مالک، و الحکیم بن طفیل الطّائیّ، و الأخنس بن مرثد، و عمرو بن صبیح المذحجیّ، و رجاء بن منقذ العبدیّ، و صالح بن وهب الیزنیّ، و سالم بن خیثمة الجعفیّ، فوطّؤوه بخیلهم.
الرّضیّ:
کأن بیض المواضی و هی تنهبه نار تحکم فی جسم من النّور
للّه ملقی علی الرّمضاه غصّ به فم الرّدی بعد إقدام و تشمیر
تحنو علیه الظّبا ظلا و تستره عن النّواظر أذیال الأعاصیر
و خرّ للموت لا کفّ یقلبه إلّا بوطئ من الجرد المحاضیر
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 111- 112
ثمّ قال عمر: من یوطئ فرسه الحسین؟ فانتدب أقوام بخیولهم حتّی رضّوا ظهره.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 40، المنتظم، 5/ 341
ثمّ نادی «1» عمر بن سعد فی أصحابه: من ینتدب إلی الحسین «2»، فیوطّئه فرسه؟ فانتدب عشرة «3» منهم: إسحاق بن حیوة الحضرمیّ، و هو الّذی سلب قمیص الحسین، فبرص «4» بعد، فأتوا «4»، فداسوا الحسین بخیولهم، حتّی رضّوا ظهره و صدره. «5»
__________________________________________________
(1)- [فی نهایة الإرب مکانه: «قال: و لمّا قتل الحسین نادی ...»].
(2)- [نهایة الإرب: «للحسین»].
(3)- [نهایة الإرب: «له عشرة»].
(4) (4- 4) [نهایة الإرب: «بعد ذلک»].
(5)- عمر بن سعد ندا داد: «هرکه بخواهد آماده شود که پیکر حسین را زیر سم ستور خرد کند، بیاید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 30
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 296- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 463
و لمّا قتل الحسین أمر عمر بن سعد نفرا، فرکبوا خیولهم، أوطؤوها الحسین.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 21- عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332- 333
ثمّ نادی عمر بن سعد: من ینتدب الحسین، فیوطئ الخیل ظهره؟
فانتدب منهم عشرة، و هم: أسید بن مالک، و هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، و واحظ بن ناعم، و صالح بن وهب الجعفیّ، و سالم بن خیثمة الجعفیّ، و رجاء بن منقذ العبدیّ، و عمر ابن صبیح الصّیداویّ، و حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، و أخنس بن مرثد، و إسحاق بن حویّة، فتوطّأته خیولهم حتّی رضّوه.
و قال بعض الشّعراء:
لسنا نبالی إذ أرواحنا نعمت ماذا فعلتم بأجساد و أوصال
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 41
و أجروا الخیل بعد ذلک علی جثّته الکریمة حتّی تقطّعت، و قال عمر بن سعد لعنه اللّه:
هکذا أمرنا عبید اللّه بن زیاد أن نصنع به. فلعنة اللّه علی الآمر و المأمور.
فانظر إلی عظیم ما أتوه، و فحش ما ارتکبوه. فقاتلهم اللّه أنّا یؤفکون، و البهیمة یحرم المثلة بها عند جمیع المسلمین، فکیف بسبط النّبوّة و ثمر الوصیّة و سیّد شباب أهل الجنّة سلام اللّه علیه و صلواته و رضوانه.
المحلّی، الحدائق الوردیة، 1/ 123
و قال عمر أیضا: من یوطئ الخیل صدره؟ فأوطؤوا الخیل ظهره، و صدره، و وجدوا فی ظهره آثارا سودا، فسألوا عنها، فقیل: کان ینقل الطّعام علی ظهره فی اللّیل إلی مساکین أهل المدینة. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 144
__________________________________________________
- ده سوار داوطلب شدند که اسحاق بن حیاة حضرمی که جامه حسین را کنده و ربوده بود، یکی از آنها بود که او بعد مبتلا به مرض برص (پیسه) شد. آن ده سوار رفتند و حسین را باسم اسبهای خود لگدمال کردند تا سینه و پشت او را خرد کردند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 192
(1)- اسحاق بن حیات و اخنس بن مرقد با ده سوار اسبها بر سر امام دوانیدند و استخوانهای مبارکش درهم شکستند.
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 287
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 31
قال الرّاوی: ثمّ نادی «1» عمر بن سعد فی أصحابه: من ینتدب للحسین علیه السّلام فیوطئ «2» الخیل ظهره، و صدره؟ «3»
فانتدب منهم عشرة، و هم إسحاق بن حریة «4» الّذی سلب الحسین علیه السّلام قمیصه، و أخنس بن مرثد «5» «6» و حکیم بن طفیل السّنبسیّ «7» و عمر بن صبیح الصّیداویّ «8»، و رجاء ابن منقذ العبدیّ، و سالم بن خثیمة «9» الجعفیّ، و واحظ «10» بن ناعم «11»، و صالح بن وهب الجعفیّ «12» و هانئ بن شبث «13» الحضرمیّ «14» و أسید بن مالک لعنهم اللّه تعالی، فداسوا الحسین علیه السّلام بحوافر خیلهم «15»، حتّی رضّوا صدره و ظهره. «16»
__________________________________________________
(1)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: «لمّا قتل الحسین علیه السّلام نادی ...»].
(2)- [فی المطبوع: «فیواطئ»].
(3)- [لم یرد فی البحار].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «حویّة» و فی الأسرار: «هویّة» و فی وسیلة الدّارین: «حبوة الحضرمی»].
(5)- [وسیلة الدّارین: «مرشد»].
(6)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «الّذی سلب عمامة الحسین علیه السّلام»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «السّنبیّ» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «الّذی اشترک فی قتل العبّاس علیه السّلام»].
(8)- [فی البحار و العوالم: «الصّیدایّ» و أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «الّذی رمی عبد اللّه بن مسلم بسهم فسمر یده فی جبهته»].
(9)- [فی البحار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و وسیلة الدّارین: «خیثمة»].
(10)- [فی الدّمعة السّاکبة: «داحظ»، و فی أعیان الشّیعة: «داخط»].
(11)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «غانم»].
(12)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «الّذی طعن الحسین علی خاصرته، فسقط عن فرسه»].
(13)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج و المعالی و وسیلة الدّارین: «ثبیت»].
(14)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «الّذی قتل جماعة من الطّالبیّین»].
(15)- [الدّمعة السّاکبة: «خیولهم»].
(16)- راوی گفت: سپس عمر بن سعد در میان سربازانش اعلام کرد: «کیست درباره حسین داوطلب بشود و بر پشت و سینه او اسب بتازد؟»
ده نفر داوطلب شدند و آنان عبارت بودند از اسحاق بن حریة که پیراهن حسین را به یغما برد و اخنس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 32
ابن طاووس، اللّهوف،/ 134- 135- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 59؛ البحرانی، العوالم، 17/ 303؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 376؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 439؛ القمی، نفس المهموم،/ 381؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 337؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 2/ 55- 56؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612، لواعج الأشجان،/ 194- 195
[و جاء فی زیارة زار بها المرتضی علم الهدی رضوان اللّه علیه الحسین علیه السّلام:]
تطؤک الخیل بحوافرها و «2» تعلوک الطّغاة ببواترها. «3»
ابن طاووس، مصباح الزّائر،/ 233- عنه: المجلسی، البحار، 98/ 240، 322
قال: ثمّ أمر عمر بن سعد، أن یوطأ الحسین بالخیل، و لا یصحّ ذلک و اللّه أعلم.
و یقال: إنّ عمر بن سعد أمر عشرة فرسان، فداسوا الحسین بحوافر خیولهم، حتّی ألصقوه بالأرض یوم المعرکة.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 189
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] ثمّ نادی عمر بن سعد- قبّحه اللّه-: من یوطئ فرسه الحسین؟ فانتدب أقوام بخیولهم، حتّی رضّوا ظهره فرحمة اللّه علیه، و رضوانه، و سلامه، و تحیّته، و نعمه، و إکرامه، و لعن اللّه باغضه، و قاتله. «4»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 289
ثمّ إنّ عمر بن سعد لعنه اللّه نادی: من ینتدب للحسین فیطأه بفرسه؟ فانتدب له
__________________________________________________
- بن مرثد و حکیم بن طفیل سنبسی و عمر بن صبیح صیداوی و رجاء بن منقذ عبدی و سالم بن خثیمه جعفی و واحظ بن ناعم و صالح بن وهب جعفی و هانی بن شبث حضرمی و اسید بن مالک که لعنت خدا بر همه‌شان باد! اینان باسم اسبهای خویش پیکر حسین را پایمال کردند، آن‌چنان‌که استخوانهای سینه و پشت او درهم شکست.
فهری، ترجمه لهوف،/ 134- 135
(1)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
(2)- [البحار،/ 322: «أو»].
(3)- و شخص مبارک او را به زمین انداختند و چندان اسب بر او تاختند تا ناپدید شد.
و کان ما کان ممّا لست أذکره فظنّ شرّا و لا تسأل عن الخبر
هندو شاه، تجارب السلف،/ 68- 69
(4)- و عمر بن سعد گفت تا ده سوار اسبان بر بدن وی راندند و یکی از آن سواران، اسحاق بن حضرمی بود که پیراهن از تن او برکشیده بود، مبروص شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 169
عمر بن سعد (لعنة اللّه علیه) ده سوار را گفت تا اسب بر جسد مطهرش راندند.
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 56
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 33
عشرة نفر، منهم: أخنس بن مرثد الحضرمیّ، و هو القائل:
نحن رضضنا الظّهر بعد الصّدر بکلّ یعبوب شدید الأسر
[حتّی عصینا اللّه ربّ الأمر بصنعنا مع الحسین الطّهر]
و قال عمر بن سعد لعنه اللّه: بهذا أمر الأمیر عبید اللّه.
قال الرّاویّ: فنظرنا فی هؤلاء العشرة فوجدناهم أولاد زنا، و هؤلاء أخذهم المختار رضی اللّه عنه و شدّ أیدیهم و أرجلهم بسکک من حدید، ثمّ أوطأهم الخیل حتّی ماتوا.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 326
قال: ثمّ إنّ عمر بن سعد اللّعین نادی بأصحابه: من یبتدر إلی الحسین فیوطئ ظهره، و صدره بفرسه؟ فابتدر من القوم عشرة رجال، منهم: إسحاق بن حنوة الحضرمیّ، و هو الّذی یقول: (نحن رضضنا الصّدر بعد الظّهر)، فداسوه بخیولهم، حتّی هشموا صدره، و ظهره.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 469
قال: ثمّ إنّ عمر بن سعد لعنه اللّه، قال: من یبادر إلی جسد الحسین علیه السّلام فیوطأه، فابتدر إلیه عشرة فوارس، فحطّموا صدره، و ظهره. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 99
__________________________________________________
(1)- بعد از آن‌که این اشیا را اشقیا از آن حضرت به نهب 1 و غارت ماخوذ داشتند، عمر بن سعد ندا در داد که: من ینتدب للحسین فیوطئ الخیل ظهره؟
گفت: «کیست که ساختگی کند و اسب بر بدن حسین براند؟»
ده تن از آن کفار ساخته این کار شدند:
نخستین، اسحاق بن حویه؛ دوم، اخنس بن مرثد؛ سیم، حکیم بن الطفیل السنبسی؛ چهارم، عمر بن صبیح الصیداوی؛ پنجم، رجاء بن منقذ العبدی؛ ششم، سالم بن خثیمة الجعفی؛ هفتم، صالح بن وهب الجعفی؛ هشتم، واعظ بن ناعم؛ نهم، هانی بن ثبیت الحضرمی، دهم، اسید بن مالک.
این جمله بر اسبهای خود بر نشستند و بر آن بدن شریف بتاختند و استخوان سینه و پشت و پهلوی مبارکش را درهم شکستند.
(1). نهب (بر وزن فلس): چپاول کردن.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 9- 10
موسی بن عامر می‌گوید: اول کسی را که مختار به عقوبت درآورد، آن جماعت بودند که اسب بر بدن مبارک سید الشهدا (صلوات اللّه و سلامه علیه) تاختند. پس آن مردم بی‌باک ناپاک را بیاوردند و دستها و پایهای-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 34
و وطّئت أجسادهم بعوادی الخیول.
السّماوی، إبصار العین،/ 14
ثمّ إنّ عمر بن سعد (لعنه اللّه) نادی فی أصحابه: من ینتدب للحسین علیه السّلام، فیوطئ الخیل ظهره و صدره؟ فانتدب له عشرة فوارس، یقدمهم الأخنس بن مرثد (زید)، فداسوا ریحانة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله بحوافر الخیل.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 92
الّذی اتّفق علیه العامّة و الخاصّة محدّثوهم، و مؤرّخوهم، بل کلّ من تصدّی لوقعة الطّفّ ذکر ذلک من غیر نکیر. قال الطّبریّ: ثمّ إنّ عمر بن سعد نادی فی أصحابه: من ینتدب للحسین و یوطئه فرسه؟ فانتدب عشرة منهم: إسحاق بن حیوة الحضرمیّ، و هو الّذی سلب الحسین قمیصه، فبرص بعد، و أحبش بن مرثد بن علقمة بن سلامة الحضرمی، فأتوا، فداسوا الحسین بخیولهم حتّی رضّوا ظهره، و صدره، فبلغنی أنّ أحبش بن مرثد بعد ذلک بزمان أتاه سهم غرب و هو واقف فی قتال، ففلق قلبه فمات. انتهی.
و فی مقاتل الطّالبییّن قال: و أمر ابن زیاد أن یوطأ صدر الحسین و ظهره و جنبه و وجهه، فأجریت الخیل علیه. انتهی. و یظهر منه أنّ ذلک قبل قطع رأسه و علیه شواهد.
و عن مروج الذّهب مثله. و عن أبی حمزة الزّاهد مثله بزیادة، قال: إنّهم عشرة، و نظرنا فی نسبهم کلّهم أولاد زنا، و هم إسحاق بن حیوة الحضرمیّ الّذی سلب قمیص الحسین علیه السّلام، و أحبش بن مرثد الّذی سلب عمامة الحسین، و الحکیم بن الطّفیل قاتل أبی الفضل العبّاس، و عمرو بن صبیح الصّیداویّ، و رجاء بن المنقذ العبدیّ، و سالم بن خیثمة، و صالح بن وهب الجعفیان، و واخط بن ناعم، و هانئ بن شبیب، و أسید بن مالک.
و فی مثیر الأحزان مثله بأسمائهم، قال: فوطأته خیولهم حتّی رضّوه.
و فی روضة الواعظین مثله، قال: فانتدب عشرة منهم، فداسوا الحسین بخیولهم حتّی رضّوا ظهره.
__________________________________________________
- ایشان را با میخهای آهنین بر زمین بکوفتند. آن‌گاه اسبهای تازه نعل و میخ را بر ابدان پلید ایشان همی بتاختند؛ چندان‌که گوشت و پوست و استخوان آنان را سحق و کوفته و با خاک یکسان کردند و در آنچه به جای مانده بود، آتش درزدند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 386
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 35
و عن الإرشاد و المناقب لابن شهر آشوب مثله.
و فی تذکرة السّبط: و أوطأوا الخیل صدره و ظهره، و وجدوا فی ظهره إشارات سوداء، فسألوا عنها فقیل: کان ینقل علیه السّلام الطّعام علی ظهره فی اللّیل إلی مساکین أهل المدینة.
و فی الأبیات المنسوبة إلیه:
و أنا السّبط الّذی م ن غیر جرم قتلونی
و بجرد الخیل بعد ال قتل عمدا سحقونی
و فی الأبیات المنسوبة إلی الزّهراء (سلام اللّه علیها) الّتی علمتها فی المنام لذرة النّائحة:
أیّها العینان فیضا و استهلّا لا تغیضا
و ابکیا بالطّفّ میتا ترک الصّدر رضیضا
و یظهر من کلماتهم أنّهم علیهم اللّعنة داسوا الحسین، و أوطأوا الخیل علیه مرّة بعد مرّة، مرّة علی صدره، و مرّة علی ظهره، و یؤیّده روایة ابن الجوزیّ المذکورة.
قالوا: و هؤلاء العشرة أخذهم المختار، فقیّد أیدیهم، و أرجلهم بسکک الحدید و أوطأ الخیل علی ظهورهم حتّی هلکوا. و قد مرّ روایة الطّبریّ فی الأحبش. و فی کتاب التّعجّب للشّیخ أبی الفتح الکراجکیّ قال: و هؤلاء من الخیول [؟] الّتی داست جسد الحسین علیه السّلام إلی مصر، و اجتمعوا علیه، و اشتروا نعاله بقیمة غالیة، افتخارا منهم علی ذلک، و تقرّبا لیزید بن معاوید و بنی أمیّة، و علّقوا النّعل علی باب دارهم. قال: و إلی الآن- الّذی هو فی حدود بضع و أربعمائة- هذا الرّسم فی دورهم، یعلّقون علیها أشکالا نعلیة. انتهی.
و لعلّ مانری فی بعض البلاد فی العراق أنّهم یعلّقون علی باب دارهم نعلا حدیدا أخذوه من المصریّین، و لم یعرفوا لماذا أخذوه.
و بالجملة فالمتتبّع یقطع بوقوع هذه الحادثة العجیبة الغریبة من هؤلاء العشرة بأمر عمر بن سعد عملا بما کتب إلیه فیما کتب ابن زیاد: و إن قتلت حسینا، فأوطئ الخیل صدره و ظهره، و إنّی أعلم أنّه لا یضرّه شیئا إلّا أنّه قول قلته. و مرّ مفصلا.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 366- 369
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 36
و نادی عمر بن سعد: ألا من ینتدب إلی الحسین، فیوطئ الخیل صدره و ظهره؟ فقام عشرة، منهم: إسحاق بن حویّة، و الأحبش بن مرثد بن علقمة بن سلمة الحضرمیّ، و حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، و عمرو بن صبیح الصّیداویّ، و رجاء بن منقذ العبدیّ، و سالم بن خثیمة الجعفیّ، و صالح بن وهب الجعفیّ، و واخط بن غانم، و هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، و أسید بن مالک، فداسوا بخیولهم جسد ریحانة الرّسول.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 389
ثمّ نادی ابن سعد- بعد ذلک- فی أصحابه: ألا من ینتدب إلی الحسین فیوطئ الخیل ظهره و صدره؟ فانتدب له عشرة من الفوارس، فداسوا جسد الحسین بخیولهم حتّی رضّوا ظهره و صدره.
و هؤلاء العشرة هم: إسحاق بن حویّة الحضرمیّ الّذی سلب الحسین قمیصه، و الأخنس- أو الأحبش- بن مرثد بن علقمة الحضرمیّ، و حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ الطّائیّ، و عمرو بن صبیح الصّیداویّ المذحجیّ، و رجاء بن منقذ العبدیّ، و سالم بن خیثمة الجعفیّ، و واخط- أو أدلم- بن ناعم- أو غانم- و سالم بن وهب الجعفیّ، و هانئ ابن ثبیت الحضرمیّ، و أسید- أو أسد- بن مالک.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 460
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 37
مصرع الحسین علیه السّلام‌

و روی أبو مخنف، عن الجلودیّ: أنّه «1» کان صرع «1» الحسین، فجعل فرسه یحامی عنه، و یثب علی الفارس، فیخبطه عن سرجه، و یدوسه حتّی قتل الفرس أربعین رجلا، ثمّ تمرّغ فی دم الحسین، و قصد نحو الخیمة و له صهیل عال و یضرب بیدیه الأرض.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 58- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 56- 57؛ البحرانی، العوالم، 17/ 300؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 435؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 347
نقل: أنّه لمّا قتل الحسین علیه السّلام، جعل جواده یصهل و یحمحم «2»، و یتخطّی القتلی فی المعرکة واحدا بعد واحد، فنظر إلیه عمر بن سعد، فصاح بالرّجال: خذوه، و آتونی به.
و کان من جیاد خیل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، قال: فتراکضت الفرسان إلیه، فجعل یرفس «3» برجلیه، و یمانع عن نفسه، و یکدم بفمّه، حتّی قتل جماعة من النّاس، و نکس فرسانا عن خیولهم «4» و لم یقدروا «4» علیه، فصاح ابن سعد: ویلکم! تباعدوا عنه و دعوه «2» لننظر، ما یصنع. فتباعدوا عنه، فلمّا أمن الطّلب جعل یتخطّی القتلی، و یطلب الحسین علیه السّلام حتّی إذا وصل إلیه، جعل یشمّ رائحته، و یقبّله بفمه، و یمرغ ناصیته علیه و هو مع ذلک یصهل و یبکی بکاء الثّکلی حتّی أعجب کلّ من حضر «5»، ثمّ انفلت «6»، یطلب خیمة النّساء، و قد ملأ البیداء صهیلا.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الأسرار: «لمّا صرع»].
(2)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(3)- [المعالی: «یرکس»].
(4) (4- 4) [الأسرار: «فلم تقدروا»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار].
(6)- [فی المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «انفتل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 38
الطّریحی، المنتخب، 2/ 465- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 434- 435؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 51؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 347- 348
و فی بعض الکتب المعتبرة، و یمکن أن یستشمّ هذا المضمون من المنتخب: إنّه لمّا قتل الحسین علیه السّلام، جعل فرس الحسین علیه السّلام یصهل، و یحمحم و یتخطّی القتلی فی المعرکة قتیلا بعد قتیل، حتّی وقف علی الجسد الشّریف، فوجده جسدا بلا رأس، فجعل یدور حوله و یمرّغ عرفه و ناصیته بدم الحسین علیه السّلام، و یصهل صهیلا عالیا، فنظر إلیه عمر بن سعد لعنه اللّه، و صاح بالرّجال، و قال: یاویلکم! دونکم فرس الحسین علیه السّلام، خذوه و ائتونی به، و کان من جیاد خیل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، فتراکضت الفرسان إلیه، فلمّا أحسّ الجواد بهم لعنهم اللّه، جعل یمانع عن نفسه، و یکدم بفیه، و یرمح بیدیه و رجلیه، فیثب علی الفارس، فیخبطه عن فرسه، و یدوسه حتّی قتل أربعین رجلا، و عشر من رؤوس الخیل، و لم یقدروا علیه، فصاح ابن سعد بهم: ویلکم تباعدوا عنه، حتّی ننظر ما یصنع، فتباعدوا عنه، فلمّا خفّ النّاس من حوله، و أمن الطّلب، جعل یتخطّی القتلی، و یطلب الحسین علیه السّلام حتّی إذا وصل إلیه علیه السّلام، جعل یشمّ رائحته، و یمرّغ ناصیته بدمه، و یقبّله بعینیه، و هو مع ذلک یصهل صهیلا عالیا، و یبکی بکاء الثّکلی حتّی أعجب کلّ من حضر.
أقول: قد مرّ سابقا فی أخبار اللّه لموسی علیه السّلام بشهادته: بأنّه تنفر فرس الحسین علیه السّلام، و تحمحم، و تصهل، و تقول فی صهیلها: الظّلیمة الظّلیمة من أمّة قتلت ابن بنت نبیّها. «1»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 364
قال فی الدّمعة السّاکبة: و قد قیل کان أبو عبد اللّه علیه السّلام أعدّ جملا لنفسه یحمل علیه خیمته، و ثقله، و هو راحلته الّتی رکبها، و وعظ ابن سعد و قومه، و کان یوم الواقعة قریبا
__________________________________________________
(1)- پس به روایت ابن شهر آشوب اسب آن حضرت حمایت می‌کرد از آن حضرت و می‌گرفت سواران را و از اسب می‌انداخت و لگدکوب می‌ساخت، تا چهل نفر را کشت و بعد از آن خود را به خون آن حضرت مالید و شیهه بلند می‌کشید تا به خیمه‌گاه رسید سر خود را به زمین زد تا روح از بدن او بیرون رفت.
بیرجندی، کبریت أحمر،/ 132- 133
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 39
من المخیّم، فلمّا صارت الصّیحة، و سمع وقع حوافر الخیل، و زعقات الرّجال، أقبل یمشی إلی أن صار بین القتلی، فوقف هناک، فجعل تارة ینظر إلیهم، و تارة ینظر میمنة، و میسرة، فقصده ثلاثة فوارس، ثمّ ساقوه، فتوجّه إلی منازل الخیم، و کلمّا أرادوا منعه عن ذلک الوجه لم یقدروا، فتبعوه، فلمّا وصل إلی مکان خیمة أبی عبد اللّه علیه السّلام فلم یرها، التفت إلی جهاته، ثمّ شمّ تلک البقعة، و جعل یرغو رغاء عظیما، و کلمّا و کزوه لم ینبعث، و زاد رغاؤه، ثمّ برک فی موضعه و کأنّه عرف أنّ الخیمة نهبت، فجعل یضرب برأسه الأرض و یعضّ بأسنانه صفحتیه، و ظهره حتّی أدماها. فلمّا ضعف عن النّهوض نحروه فی مکانه، و اقتسموا لحمه، و قیل: وضعوا علی ظهره الخیمة، فطاوعهم، ثمّ جعلوا طریقه علی مصرع الحسین علیه السّلام لینظروا ما یفعل. فلمّا نظر إلی الحسین مطروحا قصده، و وقف علیه، و جعل یشمّه، و یرغو. فلمّا رآه لم ینهض و لم یتحرّک برک إلی جنبه، مظللا له فلمّا أعیی من عظم ما لحقه من رغائه، و ضرب رأسه علی الأرض نحروه فی مکانه، و اقستموا لحمه، و طبخوه، فلم ینضج، و قیل: إنّه صار شعلة، فأحرق القدر بما فیه. انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 48- 49
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 40

قال: و أقبل بعد ذلک فرس الحسین، و کان قبل ذلک غار من بین أیدیهم، أن لا یؤخذ، فوضع رأسه فی دم الحسین رضی اللّه عنه، و أقبل یرکض إلی خیمد النّساء، و هو یصهل. قال:
فلمّا نظر أخوات الحسین «1» إلیه و بناته، و أهل بیته (رضوان اللّه علیهم) «1» إلی الفرس، و لیس علیه «2» أحد، رفعوا أصواتهم بالصّراخ و العویل.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 220
و أقبل فرس الحسین علیه السّلام، حتّی لطخ عرفه و ناصیته بدم الحسین، و جعل یرکض و یصهل، فسمعت «3» بنات النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله صهیله «4» فخرجن، فإذا الفرس بلا راکب، فعرفن أنّ حسینا (صلّی اللّه علیه) قد قتل «5»، و خرجت «6» أمّ کلثوم «7» بنت الحسین «7» واضعة یدها «8» علی رأسها، تندب و تقول: وا محمّداه! هذا الحسین بالعراء، قد سلب العمامة و الرّداء. [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]. «9»
الصّدوق، الأمالی،/ 163- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 322؛ البحرانی، العوالم، 17/ 171؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 363؛ القمی، نفس المهموم،/ 374؛ مثله
__________________________________________________
(1) (1- 1) فی د: و بناته إلیه رضی اللّه عنهم أجمعین.
(2)- فی الأصل وبر: علی، و فی د: علیها.
(3)- [فی روضة الواعظین و الأنوار النّعمانیّة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فسمع»].
(4)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(6)- [فی روضة الواعظین و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و خرج»].
(7) (7- 7) [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، و فی العوالم: «بنت علیّ»، و فی الدّمعة السّاکبة: «أخت الحسین»].
(8)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «یدیها»].
(9)- و اسب حسین آمد و یال و کاکل خود را به خون او آغشت، می‌دوید و شیهه می‌کشید. چون دختران حسین شیهه او را شنیدند، بیرون دویدند و اسب بی‌صاحب دیدند و دانستند که حسین علیه السّلام کشته شده [است]. ام کلثوم دختر حسین دست بر سر نهاد و شیون سرداد و گفت: «وا محمداه! این حسین است که در بیابان است و عمامه و ردایش به غارت رفته [است].»
کمره‌ای، ترجمه أمالی،/ 163
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 41
الفتّال، روضة الواعظین،/ 162- 163؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 244- 245؛
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه «1»، 1/ 347
قال: و أقبل فرس الحسین، و قد عدا من بین أیدیهم، أن لا یؤخذ، فوضع ناصیته فی دم الحسین، و ذهب «2» یرکض إلی «3» خیمة النّساء، و هو یصهل، و یضرب برأسه الأرض «4» عند الخیمة «5»، فلمّا نظرت «6» أخوات الحسین، و بناته، و أهله إلی الفرس، لیس علیه أحد رفعن أصواتهنّ بالصّراخ «7» و العویل، و وضعت أمّ کلثوم یدها علی امّ رأسها، و نادت:
وا محمّداه! واجدّاه! وا نبیّاه! وا أبا القاسماه! وا علیّاه! وا جعفراه! وا حمزتاه! وا حسناه! هذا حسین بالعرا، صریع بکربلا، محزوز «8» الرّأس من القفاء، مسلوب العمامة و الرّداء. ثمّ غشی «9» علیها.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 37- مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 327؛ المجلسی، البحار «10»، 45/ 60؛ البحرانی، العوالم، 17/ 304؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 365؛ القمی، نفس المهموم،/ 374- 375؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 347
و کانت زینب تقول: وا محمّداه! صلّی علیک ملیک السّماء، هذا حسین مرمّل بالدّماء،
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه عن روضة الواعظین].
(2)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه:
«ثمّ أقبل»].
(3)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه:
«نحو»].
(4)- [فی البحار و العوالم: «إلی الأرض»].
(5)- [أضاف فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «حتّی مات»، و إلی هنا حکاه فی تسلیة المجالس و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(6)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة: «نظر»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «بالبکاء»].
(8)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «مجزوز»].
(9)- [الدّمعة السّاکبة: «أغشی»].
(10)- [حکاه فی البحار و العوالم عن صاحب المناقب و حکاه فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «فی البحار عن صاحب المناقب» و حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 42
صریع بکربلاء مقطّع الأعضاء، مجزوز الرّأس من القفاء، مسلوب العمامة و الرّداء، بأبی من معسکره نهبا، بأبی من فسطاطه مقطع بالعری، بأبی من لا هو غائب فیرجی، و لا مریض فیداوی، أنا الفداء للمهموم حتّی مضی، أنا الفداء للعطشان حتّی قضی، أنا الفداء لمن شیبته تقطر بالدّماء.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 113
[و جاء فی زیارة زار بها المرتضی علم الهدی (رضوان اللّه علیه) الحسین علیه السّلام]:
فأسرع فرسک (شاردا) «1» و أتی «1» خیامک قاصدا محمحما باکیا.
«2» فلمّا رأین النّساء جوادک مخزیّا، و أبصرن «3» سرجک «4» ملویا، برزن من الخدور «5» «6» للشّعور ناشرات، و للخدود لا طمات، و للوجوه سافرات «6»، و بالعویل داعیات، و بعد العزّ مذلّلات، و إلی مصرعک مبادرات.
ابن طاووس، مصباح الزّائر،/ 233- مثله المجلسی، البحار، 98/ 240، 322؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 366؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 52؛ القزوینی، الإمام الحسین «7» علیه السّلام و أصحابه، 1/ 347؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 332
قال الرّاوی: و جاءت جاریة من ناحیة خیم الحسین علیه السّلام، فقال لها «8» رجل: یا أمة اللّه! إنّ سیّدک قتل. قالت الجاریة: فأسرعت إلی سیّدتی «9» و أنا أصیح، فقمن فی وجهی،
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی البحار،/ 322 و الدّمعة السّاکبة و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و وسیلة الدّارین:
«إلی»].
(2)- [من هنا حکاه فی الدّمعة السّاکبة].
(3)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و فی البحار،/ 322 و الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسیلة الدّارین:
«نظرن»].
(4)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و وسیلة الدّارین: «علیه» و فی المعالی: «سرجه علیه»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(6) (6- 6) [فی البحار،/ 322 و الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسیلة الدّارین: «ناشرات الشّعور، علی الخدود لا طمات (و عن) الوجوه سافرات»].
(7)- [حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه عن البحار].
(8)- [لم یرد فی اللّواعج].
(9)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی و اللّواعج و وسیلة الدّارین: «سیّداتی» و فی الأسرار: «سیّدی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 43
و صحن. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 131- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 364؛ المجلسی، البحار، 45/ 58؛ البحرانی، العوالم، 17/ 302؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 368؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 434؛ القمی، نفس المهموم،/ 375؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 53؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 333؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 190
نقل عن لوط بن یحیی، عن عبد اللّه بن قیس قال: کنت ممّن «2» غزا مع أمیر المؤمنین
__________________________________________________
(1)- راوی گفت: کنیزی از طرف خیمه‌های حسین آمد. مردی به او گفت: «ای کنیز خدا! آقای تو کشته شد.»
کنیز گفت: «چون این خبر را شنیدم، با شتاب و فریادکنان نزد بانوی خود رفتم. آنان‌که مرا دیدند، به پا خاستند و شیون و فریاد آغاز کردند.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 131
و اسب امام حسین بعد از قتل او رمیده به هر جانبی دویدن گرفت، پس از لحظه‌ای بازآمده و موی پیشانی خود را به خون آن جناب آغشته کرد.
ابو المؤید خوارزمی گوید که: آن اسب چندان سر بر زمین زد که نفسش انقطاع یافت. گویند که چون اهل بیت حسین رضی اللّه عنه اسب را بی‌خداوند دیدند، دانستند که حال چیست. نوحه و فریاد برآوردند و زینب بنت امیر المؤمنین علی رضی اللّه عنه بیش از همه می‌نالید و تپانچه به روی می‌زد و می‌گفت: «یا محمد! آه یا احمد! آه صلی علیک ملائکة السّماء! همانا خبر نداری که بر امام حسین چه رفت و بر چه صفت او را کشته‌اند و در صحرا انداخته‌اند وا محمداه! فرزندان تو اسیر و دستگیر گشته‌اند و دشمن و دوست بر ایشان می‌گریند و بر حال آن جماعت ترحم می‌نمایند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 170
در تاریخ احمد بن اعثم کوفی مسطور است که مقارن شهادت آن مهر سپهر سیادت غباری سرخ پدید آمد و جهان تاریک شد. چنان چه مردم یکدیگر را ندیدند و گمان بردند که مقدمه عذاب الهی است. بعد از لحظه‌ای، غبار ارتفاع یافت و اسب حسین رضی اللّه عنه رمید و به هر جانب دویدن گرفت. پس از ساعتی بازآمد و موی پیشانی خود را به خون آن حضرت آغشته ساخت. ابو المؤید خوارزمی گوید که: «آن اسب چندان سر بر زمین زد که نفسش منقطع شد و چون اهل بیت حضرت رسالت اسب آن شهسوار عرصه کرامت را بی‌خداوند دیدند، فریاد و زاری و شیون و بی‌قراری به اوج فلک زرنگاری رساندند. نظم:
پیر گردون زین مصیبت جامه جان چاک زد
خسرو انجم کلاه سروری بر خاک زد
قامت گردون دوتا شد چهره مه شد سیاه
برق این آتش مگر بر قبه افلاک زد
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 56- 57
(2)- [فی البحار و العوالم: «مع من»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 44
علیه السّلام فی صفّین و قد أخذ أبو أیّوب الأعور السّلمیّ الماء، و حرزه عن النّاس، فشکی المسلمون العطش، فأرسل فوارس علی کشفه، فانصرفوا «1» خائبین، فضاق صدره، فقال له ولده الحسین علیه السّلام: أمضی إلیه یا أبتاه؟ فقال: امض یا ولدی. فمضی مع فوارس، فهزم أبا أیّوب عن الماء، و بنی خیمته، و حطّ فوارسه، و أتی إلی أبیه و أخبره.
فبکی علیّ علیه السّلام، فقیل له: ما یبکیک یا أمیر المؤمنین؟ و هذا أوّل فتح بوجه «2» الحسین علیه السّلام. فقال: «3» صحیح یا قوم! و لکن «3» سیقتل عطشانا بطفّ کربلاء، حتّی «4» تنفر فرسه و تحمحم و تقول «4»: «الظّلیمة الظّلیمة لأمّة قتلت ابن بنت نبیّها».
الطّریحی، المنتخب، 2/ 306- مثله المجلسی، البحار «5»، 44/ 266؛ البحرانی، العوالم، 17/ 149- 150
ثمّ انفلت «6» [الفرس]، یطلب خیمة النّساء، و قد ملأ البیداء صهیلا، فسمعت زینب صهیله، فأقبلت علی سکینة «7» و قالت: هذا فرس أخی الحسین قد أقبل لعلّ معه شیئا من الماء، فخرجت متخمّرة من باب الخباء، تتطّلع إلی الفرس، فلمّا «8» نظرتها فإذا هی عاریة من راکبها «8»، و السّرج خال منه، فهتکت عند ذلک خمارها، و نادت: و اللّه قتل الحسین. فسمعت زینب قولها «9»، فصرخت، و بکت، و أنشأت تقول:
شرقت بالرّیق فی أخ فجعت به و کنت من قبل أرعی کلّ ذی جار
فألوهم أحسبه شیئا فأندبه لو لا التّخیّل ضاعت فیه أفکاری
قد کنت آمل آمالا أسر بها لو لا القضاء الّذی فی حکمه جاری
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «فانحرفوا»].
(2)- [فی البحار و العوالم: «ببرکة»].
(3) (3- 3) [فی البحار و العوالم: «ذکرت أنّه»].
(4) (4- 4) [فی البحار و العوالم: «ینفر فرسه، و یحمحم، و یقول»].
(5)- [حکاه فی البحار و العوالم عن بعض الکتب المعتبرة].
(6)- [المعالی: «انفتل»].
(7)- [المعالی: «أمّ کلثوم»].
(8) (8- 8) [المعالی: «نظرت إلیه، فإذا هو عار من راکبه»].
(9)- [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 45
جاء الجواد فلا أهلا بمقدمه إلّا بوجه حسین مدرک الثّار «1» ما للجواد لحاه اللّه من فرس
أن لا یجدل دون الضّیغم الجاری «1» یا نفس صبرا علی الدّنیا و محنتها
هذا الحسین قتیل بالعری عاری «2»
قال: فخرجن النّساء، فلطمن الخدود، و شققن الجیوب، و صحن: وا محمّداه! وا علیّاه! وا فاطماه! «3» وا حسناه! وا حسیناه! و ارتفع الضّجیج، و علا الصّراخ «4».
الطّریحی، المنتخب، 2/ 465- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 51- 52
قال عبد اللّه بن العبّاس، حدّثنی من شهد الواقعة: أنّ فرس الحسین علیه السّلام جعل یحمحم، و یتخطّی القتلی فی المعرکة قتیلا بعد قتیل حتّی وقف علی جثّة الحسین علیه السّلام فجعل یمرّغ ناصیته بالدّم و یلطم الأرض بیده، و یصهل صهیلا حتّی ملأ البیداء، فتعجّب القوم من فعاله، فلمّا نظر إلی فرس الحسین علیه السّلام عمر بن سعد (لعنه اللّه) قال: یا ویلکم آتونی به و کان من جیاد خیل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. فرکبوا فی طلبه، فلمّا أحسّ الجواد بالطّلب جعل یلطم بیده و رجلیه، و یمانع عن نفسه حتّی قتل خلقا کثیرا و نکّس فرسانا من خیولهم، و لم یقدروا علیه، فصاح عمر بن سعد (لعنه اللّه): دعوه حتّی ننظر ما یصنع.
فلمّا أمن الجواد من الطّلب أتی إلی جثّة الحسین علیه السّلام، و جعل یمرّغ ناصیته بدمه، و یبکی بکاء الثّکلی، و ثار یطلب الخیمة، فلمّا سمعت زینب بنت علیّ علیه السّلام صهیله، أقبلت علی‌سکینة، و قالت لها: قد جاء أبوک بالماء. فخرجت سکینة فرحة بذکر أبیها، فرأت الجواد عاریا، و السّرج خالیا من راکبه، فهتکت خمارها، و نادت: وا أبتاه! وا حسیناه! وا قتیلاه! وا غربتاه! وا بعد سفراه! وا طول کربتاه! هذا الحسین بالعری، مسلوب العمامة
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2)- [أضاف فی المعالی: «و فی روایة: أقبلت زینب علی سکینة، و قالت لها: هذا فرس أبیک الحسین علیه السّلام قد أقبل، فاستقبلیه، لعلّه أتاک بالماء، فخرجت سکینة فرحانة بذکر أبیها و الماء فرأت الجواد عاریا، و السّرج خالیا من راکبه، فهتکت عند ذلک خمارها، و صاحت: قتل و اللّه أبی الحسین. و نادت: وا قتیلاه! وا أبتاه! وا حسیناه! وا غربتاه!»].
(3)- [المعالی: «وا فاطمتاه»].
(4)- [المعالی: «الصّیاح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 46
و الرّداء، قد أخذ منه الخاتم و الحذا، بأبی من رأسه بأرض و جثّته بأخری، بأبی من رأسه إلی الشّام یهدی، بأبی من أصبحت حرمه مهتوکة بین الأعداء، بأبی من عسکره یوم الإثنین مضی «1». ثمّ بکت بکاء شدیدا، و أنشأت تقول:
مات الفخار و مات الجود و الکرم و اغبرّت الأرض و الآفاق و الحرم
و أغلق اللّه أبواب السّماء فما ترقی لهم دعوة تجلی بها الهمم
یا أخت قومی انظری هذا الجواد أتی ینبئک أنّ ابن خیر الخلق مخترم
مات الحسین فی الهفی لمصرعه و صار یعلو ضیاء الأمّة الظّلم
یا موت هل من فدا یا موت هل عوض اللّه ربّی من الفجّار ینتقم
قال: و صرخت أمّ کلثوم، و هتکت خمارها، و أنشأت تقول:
مصیبتی فوق أن أرثی بأشعاری و أن یحیط بها علمی و أفکاری
شرّقت بالکأس فی صنو فجعت به و کنت من قبل أرعی کلّ ذی جار
فالیوم أنظره بالتّرب منجدلا لو لا التّحمل طاشت فیه أفکاری
کان صورته فی کلّ ناحیة شخص یلایم أوهامی و أخطاری
قد کنت أمّلت آمالا أسرّ بها لو لا القضاء الّذی فی حکمه جاری
جاء الجواد فلا أهلا بمفدمه إلّا بوجه حسین طالب الثّار
ما للجواد لحاه اللّه من فرس أن لا یجدّل دون الضیغم الصّاری
فلمّا سمع باقی الحرم شعرها خرجن، فنظرن إلی الفرس عاریا، و السّرج خالیا، فجعلن یلطمن الخدود، و یشققن الجیوب، و ینادین: وا محمّداه! وا علیّاه! وا حسناه! وا حسیناه! الیوم مات محمّد المصطفی، الیوم مات علیّ المرتضی، الیوم ماتت فاطمة الزّهراء. ثمّ بکت أمّ کلثوم، و أومت إلی أختها زینب، و أنشأت تقول:
لقد حمّلتنا فی الزّمان نوائبه و مزّقنا أنیابه و مخالبه
و جار علینا الدّهر فی دار غربة و دّبت بما نخشی علینا عقاربه
__________________________________________________
(1)- [الصّحیح: «نهبا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 47
و أفجعنا بالأقربین و شتّتت یداه لنا شملا عزیزا مطالبه
و أردی أخی و المرتجی لنوائب و عمّت رزایاه و جلّت مصائبه
حسین لقد أمسی به التّرب مشرقة و أظلم من دین الاله مذاهبه
لقد حلّ بی منه الّذی لو یسیره أناخ علی رضوی تداعت جوانبه
و یحزننی أنّی أعیش و شخصه مغیب و من تحت التّراب ترائبه
فکیف یعزی فاقد شطر نفسه فجانبه حیّ و قد مات جانبه
فلم یبق لی رکن ألوذ بظلّه إذا غالنی فی الدّهر مالا أغالبه
تمزقنا أیدی الزّمان وجدّنا الرّسول «1» الّذی عمّ الأنام مواهبه
قال عبد اللّه بن قیس: فنظرت إلی الجواد، و قد رجع من الخیمة، و قصد الفرات، و رمی بنفسه فیه، و ذکر أنّه یظهر عند صاحب الزّمان (عجّل اللّه).
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 94- 96
قال عبد اللّه بن قیس: قال أمیر المؤمنین علیه السّلام یوم صفّین، و قد أخذ الأعور السّلمیّ الماء علی المؤمنین، و لم یقدر علیه أحد، فبعث إلیه الحسین علیه السّلام، فکشفه عنه، فلمّا رأی ذلک أمیر المؤمنین علیه السّلام قال: ولدی هذا یقتل بکربلا عطشانا، و ینفر فرسه، و یحمحم، و یقول فی حمحمته: الظّلیمة! الظّلیمة من أمّة قتلت ابن بنت نبیّها، و هم یقرأون القرآن، الّذی جاء به إلیهم. ثمّ إنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام قال:
أری الحسین قتیلا قبل مصرعه علما یقینا بأن یبلی بأسرار
إذ کلّ ذی نفس أو غیر ذی نفس کلّ إلی أجل یجری بمقدار
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 96- 97
قال: و حکی أنّ موسی بن عمران علیه السّلام رآه إسرائیلیّ مستعجلا و قد کسته الصّفرة، و اعتری بدنه الضّعف، و حکم بفرائصه الرّجف، و قد اقشعر جسمه، و غارت عیناه، و نحف، لأنّه کان إذا دعاه ربّه للمناجاة یصیر علیه ذلک من خیفة اللّه تعالی فعرفه
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «رسول»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 48
الإسرائیلیّ و هو ممّن آمن به، فقال له: یا نبیّ اللّه! أذنبت ذنبا عظیما، فاسأل ربّک أن یعفو عنّی، فأنعم و سار.
فلمّا ناجی ربّه قال له: یا ربّ العالمین أسألک و أنت العالم قبل نطقی [به]. فقال تعالی:
یا موسی ما تسألنی اعطیک، و ما ترید أبلّغک. قال: ربّ إنّ فلانا عبدک الإسرائیلیّ أذنب ذنبا و یسألک العفو. قال: یا موسی! أعفو عمّن استغفرنی إلّا قاتل الحسین علیه السّلام. قال موسی: یا ربّ و من الحسین؟ قال له: الّذی مرّ ذکره علیک بجانب الطّور. قال: یا ربّ و من یقتله؟ قال: تقتله امّة جدّه الباغیة الطّاغیة فی أرض کربلا، و تنفر فرسه و تحمحم و تصهل و تقول فی صهیلها: الظّلیمة الظّلیمة من امّة قتلت ابن بنت نبیّها «1»، فیبقی ملقی علی الرّمال من غیر غسل و لا کفن، و ینهب رحله، و تسبی نساؤه فی البلدان، و یقتل ناصر (و) ه، و تشهر رؤوسهم مع رأسه علی أطراف الرّماح. یا موسی! صغیرهم یمیته العطش، و کبیرهم جلده منکمش، یستغیثون و لا ناصر (لهم)، و یستجیرون و لا خافر (لهم). «2»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(2)- پس اسب آن حضرت چون مولای خود را و امام مؤمنان را کشته دید، بر کافران حمله کرد و چهل نفر را هلاک کرد و سر خود را به خون آن حضرت رنگین کرد و نعره‌زنان و فریادکنان به جانب خیمه‌ها روان شد و فریاد می‌کرد که: «وای بر گروهی که فرزند پیغمبر خود را شهید کردند.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 690
و از حضرت امام زین العابدین علیه السّلام منقول است که چون آن امام مظلوم را شهید کردند، اسب آن حضرت پیشانی خود را برخون آن حضرت گذاشت و فریادکنان به سوی خیمه‌های حرم دوید. چون مخدّرات خیام عصمت و جلالت صدای اسب را شنیدند، سر و پای برهنه از خیمه بیرون دویدند. چون اسب را دیدند و آن شهسوار میدان خلافت را ندیدند، فریاد: «وا حسیناه و وا اماماه» برکشیدند.
و ام کلثوم، خواهر آن جناب دست بر سر می‌زد و ندبه می‌کرد و می‌گفت: «وا محمداه! اینک حسین تو بی‌عمامه و ردا و کشته به تیغ اهل جفا در صحرای کربلا افتاده [است].»
و زینب خاتون، خواهر آن جناب می‌گفت: «وا محمداه! این حسین فرزند گرامی تو است که در خاک و خون غلتیده است و اعضایش از یکدیگر جدا شده است و دختران تو را اسیر می‌کنند. به خدا شکایت می‌کنم حال خود را و به محمد مصطفی و به علی مرتضی و به حمزه سید الشهدا، وا محمداه! این حسین تو است که به تیغ اولاد زنا شهید شده است و عریان در صحرای کربلا افتاده، وا کرباه امروز جدم محمد مصطفی مرده است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 49
المجلسی، البحار، 44/ 308- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 595- 596؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 346
(و) الیحموم اسم (فرس) أبی عبد اللّه (الحسین بن علیّ) بن أبی طالب رضی اللّه تعالی عنه.
الزّبیدی، تاج العروس، 8/ 261
و فی خبر أبی مخنف: و صار یطلب الخیمة. قال: فلمّا سمعت زینب علیها السّلام بنت علیّ علیه السّلام صهیله أقبلت علی سکینة، و قالت لها: قد جاء أبوک بالماء. فخرجت سکینة فرحانة بذکر أبیها و الماء. فرأت الجواد عاریا، و السّرج خالیا من راکبه، فهتکت خمارها، و نادت:
وا قتیلاه! وا أبتاه! وا حسناه! وا حسیناه! وا غربتاه! وا بعد سفراه! وا طول کربتاه! هذا.
الحسین بالعراء، مسلوب العمامة و الرّداء. قد أخذ منه الخاتم و الحذاء، بأبی من رأسه بأرض، و جثّته بأخری، بأبی من رأسه إلی الشّام یهدی، بأبی من أصبحت حریمه مهتوکة بین الأعداء، بأبی من عسکره یوم الإثنین مضی «1». ثمّ بکت بکاء عالیا، و أنشدت تقول:
مات الفخار و مات الجود و الکرم و اغبرّت «2» الأرض و الآفاق و الحرم
و أغلق اللّه أبواب السّماء فلا ترقی لهم دعوة تجلی بها الهمم
یا أخت قومی انظری هذا الجواد أتی ینبئک أنّ ابن خیر الخلق مخترم
مات الحسین فیا لهفی لمصرعه و صار یعلو ضیاء الأمّة الظّلم
یا موت هل من فدی یا موت هل عوّض اللّه ربّی من الفجّار ینتقم
ثمّ قال: فلمّا سمع باقی الحرم شعرها خرجن، فنظرن إلی الفرس عاریا و السّرج خالیا، فجعلن یلطمن الخدود، و یشققن الجیوب، و ینادین و یقلن: وا محمّداه! وا علیّاه! وا حسناه! وا حسیناه! الیوم مات محمّد المصطفی، الیوم مات علیّ المرتضی، الیوم ماتت
__________________________________________________
- ای اصحاب محمد! اینها ذریت پیغمبر شمایند که به دست اهل جور و جفا گرفتار شده‌اند.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 690
(1)- [الصّحیح: «نهبا»].
(2)- [فی المطبوع: «و الا غبرت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 50
فاطمة الزّهراء. ثمّ بکت أمّ کلثوم، و أومأت إلی أختها زینب، و أنشأت تقول إلی آخر الأبیات یأتی فی محلّه.
قال عبد اللّه بن قیس: فنظرت إلی الجواد، قد رجع من الخیمة، و قصد الفرات، و رمی بنفسه فیه، و ذکر أنّه یظهر عند صاحب الزّمان عجّل اللّه فرجه.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 364- 365
قال عبد اللّه بن قیس: رأیت الجواد راکضا «1»، و قد تفرّق النّاس عنه، و هو راجع من نحو الخیم، و لم یقدر علیه أحد، و حمل علیهم و قصد الفرات و وثب وثبة، فإذا هو فی وسط الفرات، ثمّ غاص و لم یعرف له إلی الآن خبر. و قد ذکروا أنّه یظهر علی ید القائم من آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله.
و عن عبد اللّه بن قیس: سمعت أمیر المؤمنین علیه السّلام یقول یوم صفّین، و قد حبس الأعور السّلمیّ الماء علی النّاس فلم یقدروا علیه و لا علی جرعة منه، فبعث الحسین علیه السّلام فی خمسمائة فارس فکشف النّاس عن الفرات، فلمّا رأی ذلک قال: معاشر النّاس! إنّ ولدی هذا الحسین یقتل فی بطن کربلا عطشانا، و ینفر فرسه و یحمحم و یقول فی حمحمته: الظّلیمة! الظّلیمة من امّة قتلت ابن بنت نبیّهم، و هم یقرؤون القرآن الّذی جاء به إلیهم. ثمّ إنّ علیّا علیه السّلام أنشأ یقول:
و کلّ ذی نفس او غیر ذی نفس تجری إلی أجل یأتی باقدار
أری الحسین جهارا قبل مصرعه علما یقینا بأن یبلی بأشرار
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 435
و عن صاحب المناقب و محمّد بن أبی طالب: أنّ الفرس یصهل و یضرب برأسه الأرض عند الخیمة حتّی مات [...].
قال أبو مخنف: و یقول فی حمحمته: الظّلیمة! الظّلیمة من امّة قتلت ابن بنت نبیّها.
__________________________________________________
(1)- الرّکض: تحریک الرّجل و منه ارکض برجلک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 51
فتعجّبوا من ذلک، و صار یطلب الخیم و یصهل صهیلا عالیا، و قد ملأ البریّة من صهیله حتّی قرب من الخیم، فسمعت زینب صهیله، فعرفته، فأقبلت علی سکینة، و قالت: جاء أبوک بالماء فاستقبلیه.
قال: فخرجت سکینة، فنظرت إلی الفرس عاریا، و السّرج خالیا، و هو یصهل، و ینعی صاحبه، فلمّا رأته هتکت خمارها، و صاحت: وا قتیلاه! وا حسیناه! وا محمّداه! هذا الحسین علیه السّلام معفّر بدمه فی أرض کربلاء، و جسمه بالعراء، هذا الحسین علیه السّلام بدنه بأرض، و رأسه بأخری، بأبی من برأسه إلی الشّام یهدی، بأبی من أمسی عسکره یوم الإثنین نهبا. ثمّ إنّها وضعت یدها علی رأسها، و أنشأت تقول:
مات الفخار و مات الجود و الکرم و اغبرّت الأرض و الآفاق و الحرم
و أغلق اللّه أبواب السّماء فلا ترقی لهم دعوة تجلی بها الظّلم
یا أخت قومی انظری هذا الجواد أتی ینبئک أنّ ابن خیر الخلق مخترم
مات الحسین فیا لهفی لمصرعه و صار یعلو ضیاء الأمّة الظّلم
یا موت هل من فدی یا موت هل عوض فاللّه ربّی من الکفّار ینتقم
یا أمّة السّوء لا سقیا لمربعکم یا أمّة أعجبت من فعلها الأمم
فلمّا سمعت زینب شعرها خرجت صارخة و هی تنشد و تقول:
مصیبتی فوق أن تؤتی بأشعار و أن تحیط بها وصفی و أفکاری
شرقت بالکأس فی أخ فجعت به و کنت من قبل أروی کلّ ذی جار
فالیوم أنظره فی التّرب منجدلا لو لا التّحمّل طاشت فیه أسراری
کأنّ صورته فی کلّ ناحیة شخص یلائم أوهامی و أخطاری
قد کنت آمل آمالا أسرّ بها لو لا القضاء الّذی فی أمره جار
جاء الجواد فلا أهلا بمقدمه إلّا بوجه حسین مدرک الثّار
ما للجواد لحاه اللّه من فرس ألّا یجندل دون الضّیغم الضّاری
یا نفس صبرا علی الدّنیا و محنتها هذا الحسین إلی ربّ السّماء صار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 52
قال: فلمّا سمعن باقی الحریم خرجن، فنظرن إلی الفرس عاریا، و السّرج خالیا، فجعلن یلطمن الخدود، و یشققن الجیوب، و ینادین: وا محمّداه! وا علیّاه! وا فاطمتاه! وا حسناه! وا حسیناه! وا حمزتاه! وا جعفراه! وا عبّاساه! وا أخاه! وا سیّداه! الیوم فقد محمّد المصطفی، الیوم فقد علیّ المرتضی، الیوم فقدت فاطمة الزّهراء، الیوم فقدت خدیجة الکبری، الیوم فقد الحسن و الحسین علیهما السّلام.
و فی البحار: وضعت أمّ کلثوم یدها علی رأسها، و نادت: وا محمّداه! وا جدّاه! وا نبیّاه! وا أبا القاسماه! وا علیّاه! وا جعفراه! وا حمزتاه! وا حسناه! هذا حسین بالعراء، صریع بکربلا، مجزوز الرّأس من القفاء، مسلوب العمامة و الرّداء، ثمّ غشی علیها.
قال أبو مخنف: ثمّ أنّ سکینة أنشأت تقول:
لقد حطّمتنا فی الزّمان نوائبه و مزّقتنا أنیابه و مخالبه
واجفا علینا الدّهر فی دار غربة و دبّت بما نخشی علینا عقاربه
و أفجعنی بالأقربین و شتّتت یداه لنا ختلا بعیدا نطالبه
و أردی أخی و المرتجی لنوائبی و تمّت رزایاه و جلّت مصائبه
حسین لقد أمسی به التّرب مشرقا و أظلم من دین الإله مذاهبه
و قد حلّ بی فیه الّذی لو یسیره «1» أناخ «2» علی رضوی تداعت جوانبه
و یحزننی أنّی أعیش و شخصه مغیب و من تحت التّراب ترائبه
و کیف یعزّی فاقد شطر نفسه و جانبه حیّ و قد مات جانبه
و لم یبق لی رکن أعیش بظلّه «3» و غالبنی فی الأمر من لا أغالبه
تمزّقنا أیدی الزّمان وجدّنا الرّسول «4» الّذی عمّ الأنام مواهبه
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 435
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أباشر»].
(2)- [فی المطبوع: «أناجی»].
(3)- [فی المطبوع: «بظلمه»].
(4)- [فی المطبوع: «رسول»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 53
قال عبد اللّه بن عبّاس (رضی اللّه عنهما): حدّثنی من شهد وقعة الطّفّ: إنّ فرس الحسین (أوصله اللّه إلی غایة برکاته و منتهی رضوانه و سعاداته) جعل یصهل صهیلا عالیا، و یمشی عند القتلی واحدا بعد واحد، حتّی وقف علی البدن المبارک للحسین (علیه آلاف آلاف التّحیّة و الثّناء) و یقبّله، فلمّا نظر إلیه عمر بن سعد قال لأصحابه: «خذوه و آتونی به».
فلمّا علم طلبهم جعل یلطمهم برجله و یکدم بفمه، حتّی قتل منهم خلقا کثیرا، و طرح فرسانا عن ظهر خیولهم، فصاح عمر و قال: «ویلکم تباعدوا عنه» ثمّ جعل یقبّل البدن المبارک المکرم، و یمرّغ ناصیته بالدّم المطهّر المعطّر، و یصهل صهیلا عالیا، و توجّه إلی الخیمة، و قالت أمّ کلثوم: «یا سکینة! إنّی سمعت صهیل فرس أبیک، أظنّ قد أتانا بالماء.
فاخرجی إلیه». فخرجت سکینة فرأته خالیا من راکبه، فهتکت خمارها، و صاحت:
«وا قتیلاه! وا محمّداه! وا علیّاه! وا أبتاه! وا حسیناه! وا فاطماه! وا حمزتاه! وا جعفراه! وا عقیلاه! وا عبّاساه!» و هی تنشد و تقول:
مات الإمام و مات الجود و الکرم و اغبرّت الأرض و الآفاق و الحرم
و أغلق اللّه أبواب السّماء «1» فلا ترقی «1» لنا دعوة تجلی بها الغمم
یا عمّتی انظری هذا الجواد أتی یخبرک أنّ ابن خیر الخلق مخترم
غاب الحسین فوا لهفی لمصرعه فصار یعلو ضیاء الأمّة الظّلم
یا موت هل من فدی یا موت هل عوض اللّه ربّی من الکفّار ینتقم
یا أمّة السّوء لا سقیا لربعکم یا امّة أعجبت من فعلها الامم
فسمعت زینب شعر سکینة (رضی اللّه عنهما) و قالت: «وا أخاه! وا حسیناه! وا غریباه!، نفسی لک الفدا، و روحی لک الوقا». و بکت و هی تقول:
مصیبتی فوق أن أرثی بأشعاری و أن یحیط بها و همی و أفکاری
جاء الجواد فلا أهلا بمقدمه إلّا بوجه حسین مدرک الثّار
یا نفس صبرا علی الدّنیا و محنتها هذا الحسین قتیلا بالثّری عاری
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی المطبوع: «فلم تر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 54
و بکت الحریم و قلن: «وا محمّداه! وا علیّاه! وا حمزتاه! وا جعفراه! وا حسناه! وا حسیناه! الیوم و اللّه مات محمّد المصطفی، و علیّ المرتضی، و الحسن المجتبی، و فاطمة الزّهراء». ثمّ إنّ سکینة بنت الحسین (رضی اللّه عنهما) أنشأت تقول:
لقد حطّمتنا فی الزّمان نوائبه و مزّقتنا أنیابه و مخالبه
و خان علینا الدّهر فی دار غربة و دبّت علینا جوره و عقاربه
و لم یبق لی رکن ألوذ بظلّه إذا غالبنی الدّهر ما لا غالبه
تمزّقتنا أیدی الزّمان وجدّنا الرّسول الّذی عمّ الأنام مواهبه
قال عبد اللّه بن قیس: لقد رأیت الجواد و هو یدفع النّاس عن نفسه، ثمّ غاص فی وسط الفرات فلم یر له خبر و لا أثر. [عن أبی مخنف]. «1»
__________________________________________________
(1)- چون حسین علیه السّلام به معارج درجات شهادت ارتقا 1 یافت، اسب آن حضرت در میان میدان به بانگ صهیل 2 فریاد و عویل 3 برداشت. ابن سعد به لشکریان گفت: «این اسب را بگیرید و به نزد من آرید که اسب مصطفی صلّی اللّه علیه و اله است.»
جماعتی از لشکر، او را در پرده افکندند. اسب به مدافعه درآمد و با دست و دوس 4 و دندان، سواران را می‌زد و از زین به زمین می‌افکند. به روایت صاحب عوالم، چهل تن را بکشت. ابن سعد گفت: «او را دست بازدارید تا چه کند.»
چون به یک سو شدند، سروروی خود را با خون حسین علیه السّلام آلایش داد و به سوی سراپرده آن حضرت روان شد و به اعلی صوت صهیلی برآورد و با هردو دست، زمین را همی بکند و بپراکند و سر خود را بر زمین بکوفت تا جان داد و به روایتی خود را در آب انداخت. غوغای رستخیز از پردگیان سرادق عصمت بالا گرفت. سکینه بدوید و مقنعه از سر بیفکند و فریاد برداشت که:
«وا قتیلاه! وا أبتاه! وا حسناه! وا حسیناه! وا غربتاه! وا بعد سفراه! وا طول کربتاه! هذا الحسین بالعراء مسلوب العمامة و الرّداء».
بگریست و این شعر بگفت:
مات الفخار و مات الجود و الکرم و اغبرّت الأرض و الآفاق و الحرم
و أغلق اللّه أبواب السّماء فما ترقی لهم دعوة تجلی بها الهمم
یا أخت! قومی انظری هذا الجواد أتی ینبئک أنّ إبن خیر النّاس مخترم
مات الحسین فیا لهفی لمصرعه و صار یعلو ضیاء الأمّة الظّلم
یا موت هل من فدی یا موت هل عوض اللّه ربّی من الفجّار ینتقم 5
چون ام کلثوم این اشعار را اصغا 6 فرمود، بیرون دوید و خمار 7 از سر بیفکند و این اشعار را انشا کرد و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 55
__________________________________________________
- قرائت نمود:
مصیبتی فوق أن أرثی بأشعاری و إن یحیط بها علمی و أفکاری
شرقت بالکأس فی أخ فجعت به و کنت من قبل أرعی کلّ ذی جار
فالیوم أنظره بالترب منجدلا لو لا التّحمل طاشت فیه أفکاری
کأنّ صورته فی کلّ ناحیة شخص یلائم أوهامی و أخطاری
جاء الجواد فلا أهلا بمقدمه إلّا بوجه حسین طالب الثّار
ما للجواد لحاه اللّه من فرس أن لا یجندل دون الضّیغم الضّاری 8
یا نفس صبرا علی الدّنیا و محنتها هذا الحسین إلی ربّ السّماء ساری 9
چون پردگیان سرپرده حشمت و طهارت، این کلمات را شنیدند و آن اسب شکسته ستام و گسسته لگام 10 را نگریستند، چهرگان را به لطمه بیازردند و گونه‌ها را به ناخن بشخودند 11 و گریبانها را چاک زدند و بانگ ناله و عویل برآوردند که:
وا محمّداه! وا علیّاه! وا حسناه! وا حسیناه! الیوم مات محمّد المصطفی، الیوم مات علیّ المرتضی، الیوم ماتت فاطمة الزّهراء.
این وقت ام کلثوم اشارتی به جانب زینب کرد و سخت بگریست و بگفت:
لقد حملتنا فی الزّمان نوائبه و مزّقنا أنیابه و مخالبه
و أجنا علینا الدّهر فی دار غربة و دبّت بما نخشی علینا عقاربه
و أفجعنا بالأقربین و شتّتت یداه لنا شملا عزیزا مطالبه
و أودی أخی و المرتجی لنوائبی و عمّت رزایاه و جلّت مصائبه
حسین لقد أمسی به التّرب مشرقا و أظلم من دین الإله مذاهبه
لقد حلّ بی منه الّذی لو یسیره أناخ علی رضوی تداعت جوانبه
و یحزننی أنّی أعیش و شخصه مغیب و فی تحت التّراب ترائبه
فکیف یعزّی فاقد شطر نفسه فجانبه حیّ و قد مات جانبه 12
فلم یبق لی رکن ألوذ برکنه إذا غالنی فی الدّهر مالا أغالبه
تمزّقنا أیدی الزّمان وجدّنا الرّسول الّذی عمّ الأنام مواهبه 13
عبد اللّه بن قیس گوید: «من نگران آن اسب بودم که در پایان کار چه می‌کند! ناگاه باز تاخت و خود را به فرات درانداخت.»
بعضی گفته‌اند: «در حضرت صاحب الزمان عجل اللّه فرجه ظاهر خواهد شد!»
14 و همچنان عبد اللّه بن قیس حدیث می‌کند که: در یوم صفین گاهی که لشکر معاویه به شرحی که در کتاب صفین رقم کردیم، طریق شریعه را بر سپاه امیر المؤمنین مسدود داشتند و حسین علیه السّلام آن جماعت را دفع داد: قال أمیر المؤمنین: ولدی هذا یقتل بکربلاء عطشانا و ینفر فرسه و یحمحم و یقول فی حمحمته: الظّلیمة الظّلیمة من أمّة قتلت ابن بنت نبیّها و هم یقرؤون القرآن الّذی جاء به إلیهم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 56
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 84- 86
فی الاختصاص: سئل أمیر المؤمنین علیه السّلام: ما یقول الفرس فی صهیله؟ فقال علیه السّلام: إنّ للفرس فی کلّ یوم ثلاث دعوات مستجابات، یقول فی أوّل نهاره: اللّهمّ وسّع علی سیّدی الرّزق، و یقول فی وسط النّهار: اللّهمّ اجعلنی إلی سیّدی أحبّ من أهله و ماله.
__________________________________________________
- یعنی: این فرزند من در کربلا شهید می‌شود با شدت عطش و اسب او می‌رمد و حمحمه می‌کند و در حمحمه می‌گوید: الظّلیمة الظّلیمة از امتی که کشتند پسر پیغمبر خود را و حال آن‌که تلاوت می‌کنند قرآنی را که خدای به او فرستاده [است]. 14
آن‌گاه علی علیه السّلام، این اشعار را انشا فرمود و قرائت کرد:
أری الحسین قتیلا قبل مصرعه علما یقینا بأن یبلی بأسراری
إذ کلّ ذی نفس أو غیر ذی نفس کلّ إلی أجل یجری و مقدار
فما أمرّ زمان أغبر وجلا و لا أری الیوم صفوا بعد إمرار
(1). ارتقا: بالا رفتن، بلند شدن.
(2). صهیل: شیهه اسب.
(3). عویل: ناله.
(4). دوس (به فتح دال): لگد زدن.
(5). خلاصه اشعار: فخر و بخشش و بزرگی مرد و روی زمین تاریک گشت. درهای آسمان بسته شد. ای خواهر! برخیز و ببین! این اسب خبر مرگ پسر پیغمبر آورده است. ولی خدای از گنهکاران انتقام خواهد کشید.
(6). اصغا: شنیدن، گوش دادن.
(7). خمار (به کسر خا): پارچه‌ای که زنان سر خود را به آن پوشند.
(8). جندل (فعل رباعی مجرد): به خاک انداختن، هلاک کردن. ضیغم: شیر.
(9). خلاصه اشعار: مصیبت من بالاتر از این است که به فکر گنجد و با شعر نوحه‌سرایی شود. برادرم را روی خاک افتاده می‌بینم. اگر بردباری خدا نمی‌بود. سرگردان و دیوانه می‌شدم. ای نفس! بر سختیهای روزگار بردبار باش که حسین به سوی پروردگار آسمان سفر نمود.
(10). ستام (به کسر اوّل): ساخت و یراق زین اسب. لگام (که معرب آن لجام است): دهنه، افسار.
(11). شخودن (به فتح اوّل): خراشیدن، مجروح کردن.
(12). (چون این یک بیت معنای لطیفی را متضمن است، آن را جداگانه معنا می‌کنیم): ماتم دیده‌ای که نیمی از جانش مرده و نیمه دیگرش زنده است، چه‌گونه می‌تواند نیمه جان خود را تسلیت گوید (یعنی با کشته شدن برادرم نیمی از جانم رفت).
(13). خلاصه اشعار: نیش و چنگال روزگار ما را پاره کرد و جمعیت ما را متفرق نمود. اگر اندکی از مصیبتهای من بر کوه رضوی وارد می‌شد، گسیخته می‌گشت. برادرم شهید شده [است] و دیگر در پیش‌آمدهای روزگار تکیه‌گاهی ندارم.
(14- 14). [این مطلب را در ناسخ التواریخ سید الشهدا، 1/ 326- 327 نیز ذکر کرده است].
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 2- 6
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 57
و یقول فی آخر نهاره: اللّهمّ ارزق سیّدی علی ظهری الشّهادة.
أقول: کأنّه ما استجاب اللّه دعاء فرس، کدعاء فرس الحسین علیه السّلام إذ رزقه اللّه علی ظهره شهادة سیّده الحسین علیه السّلام. و لمّا قتل سیّده جعل الفرس یصهل، و یحمحم.
أقول: فمحصل ما نقلناه عن مدینة المعاجز، و عن أمالی الصّدوق، و عن المناقب فی هذه المصیبة، أنّه لمّا صرع الحسین علیه السّلام، جعل الفرس یحامی عنه، و یثب علی الفارس، فیخبطه (خبط البعیر الأرض بیده أی ضربها) عن سرجه و یدوسه حتّی قتل الفرس أربعین رجلا، ثمّ عدا من بین أیدیهم أن لا یؤخذ، و أقبل حتّی إذا وصل إلی الحسین علیه السّلام، جعل یشمّ رائحته، و یقبّله بفمه، و لطخ عرفه، و ناصیته بدم الحسین علیه السّلام، ثمّ تمرّغ فی دم الحسین، و جعل یرکض، و یصهل، و یضرب بیدیه الأرض، و قصد نحو خیمة النّساء کما حکی اللّه لموسی علیه السّلام و حکی أمیر المؤمنین علیه السّلام: ثمّ ینفر فرسه، و یحمحم، و یقول فی صهیله: الظّلیمة! الظّلیمة من أمّة قتلت ابن بنت نبیّها. و لمّا وصل إلی المخیّم جعل یضرب برأسه الأرض عند الخیمة حتّی مات، فسمعت بنات النّبیّ صهیله، فخرجن، فإذا الفرس بلا راکب، و لیس علیه أحد، فعرفن أنّ حسینا قد قتل رفعن أصواتهنّ بالبکاء و العویل، و وضعت أمّ کلثوم یدها علی رأسها، و نادت: وا محمّداه! وا جدّاه! وا نبیّاه! وا أبا القاسماه! وا علیّاه! وا جعفراه! وا حمزتاه! هذا حسین بالعراء صریع بکربلاء، محزوز الرّأس من القفا، مسلوب العمامة و الرّداء، ثمّ غشی علیها، و فی تظلّم الزّهراء:
مات الفخار و مات الجود و الکرم و أغبرّت الأرض و الآفاق و الحرم
و أغلق اللّه أبواب السّماء فلا ترقی لهم دعوة تجلی بها الغمم
مات الحسین فیا لهفی لمصرعه و صار یعلو ضیاء الأمّة الظّلم
و قال أبو مخنف: قال عبد اللّه بن قیس: فنظرت إلی الجواد و قد رجع من الخیمة، و قصد الفرات، و رمی بنفسه فیه. و ذکر: أنّه یظهر عند ظهور صاحب الزّمان. و نذکر أیضا قصّة الفرس علی روایة الطّریحیّ فی مقتله.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 50- 51
قال الشّیخ الکامل عبد اللّه بن نور اللّه الإصفهانیّ [البحرانیّ] فی المجلّد السّابع عشر من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 58
کتابه المسمّی بالعوالم: رأیت فی بعض الکتب المعتبرة عن لوط بن یحیی، عن عبد اللّه بن قیس، قال: کنت مع علیّ علیه السّلام فی صفّین، و قد أخذ أبو [أیّوب] الأعور السّلمیّ الماء علی المسلمین، و لم یقدر أحد علیه، فبعث إلیه الحسین علیه السّلام، فکشفه عن الماء، و انهزم أبو الأعور، فبلغ ذلک أمیر المؤمنین فبکی، و سئل: ممّ بکاؤک یا أمیر المؤمنین؟ و هذا أوّل الفتح، و هذا ابنک الحسین. قال: ذکرت أنّه سیقتل عطشانا بطفّ کربلاء، حتّی ینفر فرسه، و یحمحم و یقول: الظّلیمة الظّلیمة لأمّة قتلت ابن بنت نبیّها، و هم یقرأون القرآن الّذی جاء به إلیهم.
و فی بعض المقاتل: ثمّ إنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام أنشأ یقول:
أری الحسین قتیلا قبل مصرعه علما یقینا بأن یبلی بأشرار
إذ کلّ ذی نفس أو غیر ذی نفس کلّ إلی أجل یجری و مقدار
فما أمر زمان أغبرّ وجلا و لا أری الیوم صفوا بعد إمرار
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 346
و فیه [البحار] عن أبی المؤیّد الخوارزمیّ أنّه قال: إنّ الفرس ضرب برأسه عند الخیمة حتّی مات، کما مرّ. فی روایة صاحب المناقب و محمّد بن أبی طالب.
و فی جملة من المقاتل عن عبد اللّه بن قیس قال: کنت أنظر إلی الفرس، فرأیته رجع من عند الحریم و حمل علی القوم حتّی وصل إلی الجسد الشّریف، فجعل یودعه و یمرّغ ناصیته، ثمّ قصد الفرات، و غاص فیه و لم یر له خبر بعد ذلک. و قیل: إنّه یخرج مع المهدیّ و یکون راکبه.
و یمکن تعدّد الواقعة، بل هو الظّاهر من الرّوایات، فإنّ له علیه السّلام- علی ما یظهر من التّواریخ و الأحادیث- فرس یقال له «المرتجز» فأصابه سهم فهلک، و فرس یقال له «العقاب» و سیذکر فی ترجمة علیّ بن الحسین، و فرس آخر یقال له «اللّاحق» قال الطّبریّ: کان یرکبه ابنه علیّ، و فرس آخر یقال له «میمون» قاله الطّبریّ، و فرس آخر یقال له «ذو الجناح» صرح بذلک جمع من المؤرّخین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 59
و فی جملة من المقاتل: إنّ له ناقة تسمّی بالمساه، أو العضباء، قد رکب علیها روحی له الفداء صبیحة عاشوراء، و خطب علیها خطبة بلیغة قد مرّت، و بعد ما نزل عقلها عقبة ابن سمعان، فلمّا صار ما صار، و قضی ما قضی، فإذا بالنّاقة قد قامت معتقلة و نظرت إلی الخیم فرأتها خالیة، فتوجّهت إلی القتلی، فکلمّا مرّت بقتیل تشمّه، و تجوز عنه حتّی وصلت إلی الجسد الشّریف، فشمّته، فوقفت عنده، فجعلت تخرج السّهام عن جسده الشّریف بفمها، و هی تبکی، و تصیح، و تضرب برأسها إلی الأرض حتّی ماتت. و فی روایة: نظر إلیها شمر بن ذی الجوشن، فأمر بذبحها، فذبحوها و أخذوا من لحمها، و کانت کالعلقم، فلم یقدروا أن یأکلوا من لحمها.
و سیأتی أنّ الإبل الّتی غنموها من إبله علیه السّلام حتّی طبخت صار لحمها کالعلقم.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 348- 349
ثمّ تمرّغ الفرس بدم الحسین علیه السّلام ثمّ عدی، خوفا أن یؤخذ قاصدا إلی الخیام، و هو یرکض، و یصهل، و یقول فی صهیله: الظّلیمة الظّلیمة من أمّة قتلت ابن بنت نبیّها. و لم یزل یضرب رأسه عند خیمة النّساء حتّی مات، فلمّا سمعن أخواته، و بناته، و أهله صهیل الجواد نظرن، فإذا هو خال من راکبه، و لیس علیه أحد، رفعن أصواتهنّ بالبکاء، و العویل، و وضعت کلّ منهنّ یدها علی رأسها، و نادت: وا محمّداه! وا جدّاه! وا أبا القاسماه! وا علیّاه! وا جعفراه! وا حمزتاه! وا حسناه! وا أخاه! هذا حسین بالعراء صریع بکربلاء، محزوز الرّأس من القفاء، مسلوب العمامة و الرّداء. فأبکین کلّ عدو و صدیق.
قال الرّاوی: حتّی رأینا دموع الخیل، تنحدر علی حوافرها.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 90
(مجی‌ء الفرس إلی المخیّم): و فی مدینة المعاجز للبحرانیّ، و عن أمالی الصّدوق، و فی المناقب: إنّه لمّا صرع الحسین علیه السّلام، جعل الفرس یحامی عنه، و یثب علی الفارس، فیخطّه عن سرجه، و یدوسه حتّی یقتل. و قیل: إنّ الفرس قتل أربعین رجلا، ثمّ فرّ من بین أیدیهم، و أقبل حتّی وصل إلی الحسین علیه السّلام، فجعل یشمّ رائحته، و یقبّله، و لطخ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 60
عرفه، و ناصیته بدم الحسین علیه السّلام، و جعل یرکض إلی المخیّم، و یقول فی صهیله:
«1» الظّلیمة! الظّلیمة «1» من امّة قتلت ابن بنت نبیّها. فسمعت بنات الرّسالة صهیله، فإذا الفرس بلا راکب، و لیس علیه أحد، فعرفن أنّ حسینا قد قتل، فرفعن أصواتهنّ بالبکاء و العویل، و وضعت أمّ کلثوم یدیها علی رأسها، و نادت: وا محمّداه! وا جدّاه! وا نبیّاه! وا أبا القاسماه! وا علیّاه! وا جعفراه! وا حمزتاه! هذا حسین بالعراء، صریع بکربلاء، محزوز الرّأس من القفاء، مسلوب العمامة و الرّداء. ثمّ غشی علیها، فلمّا أفاقت أنشأت و قالت:
مات الفخار و مات الجود و الکرم و اغبرّت الأرض و الآفاق و الحرم
و أغلق اللّه أبواب السّماء فلا ترقی لهم دعوة تجلی بها الغمم
مات الحسین فیا لهفی لمصرعه و صار یعلو ضیاء الأمّة الظّلم
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 331
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی المطبوع: «الظّلمة، الظّلمة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 61

( «1») الحسین بن علیّ، ابن رسول اللّه صلوات علیهم «1». قتله سنان بن أنس النّخعیّ، و حمل رأسه، فجاء به خولی «2» بن یزید الأصبحیّ.
( «2») و العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، و أمّه أمّ البنین بنت حزام «3» بن خالد بن ربیعة بن الوحید العامریّ، قتله زید بن رقّاد الجنبیّ و حکیم بن الطّفیل الطّائیّ السّنبسیّ «4»، و کلاهما ابتلی فی بدنه.
( «3») و جعفر بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، و أمّه- أیضا- أمّ البنین بنت حزام «3»، قتله هانئ بن ثبیت «5» الحضرمیّ.
( «4») و عبد اللّه بن علیّ علیه السّلام، و أمّه- أیضا- أمّ البنین، رماه خولی بن یزید الأصبحیّ بسهم، و أجهز علیه رجل من بنی تمیم بن أبان بن دارم.
( «5») و محمّد بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، الأصغر، قتله رجل من أبان «6» بن دارم، و لیس بقاتل عبد اللّه بن علیّ، و أمّه أمّ ولد.
( «6») و أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، و أمّه لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک ابن ربعیّ بن سلم بن جندل «7» بن نهشل بن دارم الّتمیمیّ.
__________________________________________________
(1)- [فی الأمالی مکانه: « (و به) قال أخبرنا الشّریف أبو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه بن الحسن البطحانیّ بقراءتی علیه بالکوفة، قال: أخبرنا محمّد بن جعفر التّمیمیّ قراءة: قال: أخبرنا أحمد بن محمّد بن سعید، قال:
أخبرنی الحسن بن جعفر بن مدرار قراءة، قال: حدّثنی عمّی طاهر بن مدرار، قال: حدّثنی فضیل بن الزّبیر، قال: سمعت الإمام أبا الحسین زید بن علیّ علیهما السّلام، و یحیی بن أم طویل و عبد اللّه بن شریک العامریّ یذکرون تسمیة من قتل مع الحسین بن علیّ علیهما السّلام من ولده و إخوته و أهله و شیعته، و سمعته أیضا من آخرین سواهم:
الحسین بن علیّ ابن رسول اللّه صلوات اللّه علیهم ...»].
(2)- [فی الحدائق الوردیّة مکانه: «فقتل الحسین بن علیّ علیه السّلام سنان بن أنس النّخعیّ و أجهز علیه خولی ...»].
(3)- [الأمالی: «حرام»].
(4)- [الأمالی: «السّیسیّ»].
(5)- [الأمالی: «نبیت»].
(6)- [الحدائق الوردیّة: «بنی أبان»].
(7)- [الحدائق الوردیّة: «جندب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 62
( «7») و عثمان بن علیّ علیهما السّلام، و أمّه أمّ البنین بنت حزام «1»، أخو العبّاس و جعفر (و عبد اللّه أبناء) «2» علیّ لأمّهم.
( «8») و علیّ بن الحسین الأکبر، و أمّه لیلی بنت [أبی] مرّة بن عروة بن مسعود بن مغیث «3» الثّقفیّ، و أمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب، قتله مرّة بن منقذ بن النّعمان الکندیّ [...].
( «9») و عبد اللّه بن الحسین علیهما السّلام، و أمّه الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ [...].
(10) و قتل أبو بکر بن الحسن بن علیّ، و أمّه أمّ ولد، قتله عبد اللّه بن عقبة الغنویّ.
(11) و عبد اللّه بن الحسن بن علیّ علیهم السّلام، و أمّه أمّ ولد، رماه حرملة بن الکاهل «4» الأسدیّ بسهم، فقتله.
(12) و القاسم بن الحسن بن علیّ، و أمّه أمّ ولد، قتله عمرو بن سعید بن نفیل الأزدیّ.
(13) و عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و أمّه جمانة «5» بنت المسیّب بن نجیّة «6» ابن ربیعة بن رباح «7» الفزاریّ، قتله عبد اللّه بن قطنة الطّائیّ النّبهانیّ.
(14) و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و أمّه الخوصاء «8» بنت حفصة بنت ثقیف بن ربیعة بن عائذ «9» بن الحارث بن تیم اللّه بن ثعلبة بن بکر بن وائل، قتله عامر بن نهشل التّیمیّ [...].
__________________________________________________
(1)- [الأمالی: «حرام»].
(2)- کذا الصّحیح، و کان فی الأصل [و فی الأمالی و الحدائق الوردیّة]: (و علیّ ابنی) بدل ما بین القوسین.
(3)- [الحدائق الوردیّة: «معتّب»].
(4)- [الحدائق الوردیّة: «الکاهن»].
(5)- کذا، لکنّ المذکور فی کتب الأنساب و المقاتل أنّ عونا المقتول فی کربلاء هو عون الأکبر و أمّه العقیلة زینب بنت الإمام علیّ علیه السّلام، و أمّا عون بن جمانة هذه، فهو عون الأصغر، لم یحضر واقعة الطّفّ.
(6)- [الحدائق الوردیّة: «نجبة»].
(7)- [الحدائق الوردیّة: «ریاح»].
(8)- [فی الأمالی و الحدائق الوردیّة: «الحوصاء»].
(9)- [فی الأمالی و الحدائق الوردیّة: «عائد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 63
(15) جعفر بن عقیل بن أبی طالب، أمّه أمّ البنین بنت «1» النّفرة بن عامر بن هصان الکلابیّ، قتله عبد اللّه بن عمرو «1» الخثعمیّ.
(16) و عبد الرّحمان بن عقیل، أمّه أمّ ولد، قتله عثمان بن خالد بن أسیر «2» الجهنیّ، و بشر بن «3» حرب الهمدانیّ القانصیّ «3»، اشترکا فی قتله.
(17) و عبد اللّه بن عقیل بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد، رماه عمرو بن صبیح الصّیداویّ «4»، فقتله.
(18) و مسلم بن عقیل بن أبی طالب، قتل بالکوفة، و أمّه حبلة «5» أمّ ولد.
(19) و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و أمّه رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب، و أمّها أمّ ولد، قتله عمرو بن صبیح الصّیداویّ «4»، و یقال: قتله أسد بن مالک الحضرمیّ.
(20) و محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد، قتله ابن «6» زهیر الأزدیّ، و لقیط بن یاسر الجهنیّ، اشترکا فیه «7».
(21) و قتل سلیمان مولی الحسین بن علیّ، قتله سلیمان بن عوف الحضرمیّ.
(22) و قتل منجح، مولی الحسین «8» بن علیّ علیهما السّلام، قتله حسان بن بکر الحنظلیّ.
(23) و قتل قارب الدّیلمیّ، مولی الحسین بن علیّ.
(24) و قتل الحارث بن نبهان، مولی حمزة بن عبد المطّلب، أسد اللّه و أسد رسوله.
(25) و قتل عبد اللّه بن یقطر «9»، رضیع الحسین بن علیّ، بالکوفة، رمی به من فوق
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الحدائق الوردیة: «المعر بن عامر بن هیصان الکلالیّ، قتله عبد اللّه بن عروة»].
(2)- [الحدائق الوردیّة: «أشتر»].
(3) (3- 3) [الحدائق الوردیة: «حوط الهمدانیّ الفائضیّ»].
(4)- [الحدائق الوردیّة: «الصّدائیّ»].
(5)- [الحدائق الوردیّة: «جبلة»].
(6)- [الحدائق الوردیّة: «أبو»].
(7)- [الحدائق الوردیّة: «فی قتله»].
(8)- [الحدائق الوردیّة: «الحسن»].
(9)- [الأمالی: «بقیطر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 64
القصر، فتکسّر، فقام إلیه عبد الملک بن عمیر اللّخمیّ فقتله و احتزّ رأسه.
و قتل من بنی أسد بن خزیمة:
(26) حبیب بن مظاهر، قتله بدیل «1» بن صریم الغفقانیّ «2»، و کان یأخذ البیعة للحسین ابن علیّ.
(27) و أنس بن الحارث، و کانت له صحبة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
(28) و قیس بن مسهر الصّیداویّ.
(29) و سلیمان بن ربیعة.
(30) و مسلم بن عوسجة السّعدیّ. من بنی سعد بن ثعلبة، قتله مسلم بن عبد اللّه، و عبید اللّه بن أبی خشکارة.
و قتل من بنی غفار «3» بن ملیل بن ضمرة:
(31) عبد اللّه.
(32) و عبید اللّه «4»، ابنا قیس بن أبی عروة «5».
(33) و [جون بن] حوی، مولی لأبی ذرّ الغفاریّ.
و قتل بن بنی تمیم:
(34) الحرّ بن یزید، و کان لحق بالحسین بن علیّ بعد.
(35) و شبیب بن عبد اللّه من بنی نفیل بن دارم.
و قتل من بنی سعد بن بکر:
(36) الحجّاج بن بدر.
__________________________________________________
(1)- [الأمالی: «ندیل»].
(2)- [فی الأمالی: «الفغقانیّ» و فی الحدائق الوردیّة: «العقفانیّ»].
(3)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة: «ابن مسلم»].
(4)- [فی الأمالی و الحدائق الوردیّة: «عبد الرّحمان»].
(5)- [الحدائق الوردیّة: «أبی عرزة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 65
و قتل من بنی تغلب:
(37) قاسط.
(38) و کردوس، ابنا زهیر بن الحارث.
(39) و کنانة بن عتیق.
(40) و الضّرغامة بن مالک.
و قتل من قیس «1» بن ثعلبة:
(41) (جوین) «2» بن مالک.
(42) و عمرو بن صبیعة.
و قتل من عبد القیس «3» من أهل البصرة:
(43) یزید بن ثبیط «4».
(44) و ابناه: عبد اللّه.
(45) و عبید اللّه، ابنا یزید.
(46) و عامر بن مسلم.
(47) و سالم مولاه.
(48) و سیف بن مالک.
(49) و الأدهم بن أمیّة.
و قتل من الأنصار:
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «بنی قیس»].
(2)- هذا هو الصّحیح الّذی أثبته الأکثرون فی اسم الشّهید، لکنّ فی الأصل: (خولی) و هو ما لم یوجد فی أیّ مصدر. [و فی الأمالی و الحدائق الوردیّة: «خولی»].
(3)- [الحدائق الوردیّة: «بنی عبد القیس»].
(4)- [الأمالی: «نبیط»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 66
(50) عمرو بن قرظة.
(51) و عبد الرّحمان بن عبد ربّ، من بنی سالم بن الخزرج، و کان أمیر المؤمنین علیه السّلام ربّاه و علّمه القرآن.
(52) و نعیم بن العجلان الأنصاریّ.
(53) و عمران بن کعب الأنصاریّ.
(54) و سعد «1» بن الحارث.
(55) و أخوه: [أبو] الحتوف بن الحارث، و کانا من المحکمّة، فلمّا سمعا أصوات النّساء و الصّبیان من آل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، حکما، ثمّ حملا بأسیافهما «2»، مع الحسین علیه السّلام، حتّی قتلا و قد أصابا فی أصحاب عمر بن سعد ثلاثة نفر.
و قتل من بنی الحارث بن کعب:
(56) الضّباب بن عامر.
و قتل من بنی «3» خثعم:
(57) عبد اللّه بن بشر الأکلة.
(58) و سوید بن عمرو بن المطاع «4»، قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
و قتل:
(59) بکر بن حیّ التّیملیّ، من بنی تیم اللّه بن ثعلبة.
(60) و جابر بن الحجّاج، مولی عامر بن نهشل من بنی تیم اللّه.
(61) و مسعود بن الحجّاج.
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «سعید»].
(2)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة: «فقاتلا»].
(3)- [لم یرد فی الحدائق الوردیّة].
(4)- [الحدائق الوردیّة: «المطاوع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 67
(62) و ابنه: عبد الرّحمان بن مسعود.
و قتل من [بنی] عبد اللّه «1»:
(63) مجمّع بن عبد اللّه.
(64) و عائذ «2» بن مجمّع.
و قتل من طی‌ء:
(65) عامر «3» بن حسّان بن شریح بن سعد بن حارثة بن لام.
(66) و أمیّة بن سعد.
و قتل من مراد:
(67) نافع بن هلال الجملیّ، و کان من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السّلام.
(68) و جنادة بن الحارث السّلمانیّ.
(69) «4» و غلامه: واضح الرّومیّ «4».
و قتل من بنی شیبان بن ثعلبة:
(70) جبلة بن علیّ.
و قتل من بنی حنیفة:
(71) سعید بن عبد اللّه «5».
و قتل من جواب «6»:
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «غیذ اللّه»].
(2)- [الحدائق الوردیّة: «عائد»].
(3)- [الحدائق الوردیّة: «عمّار»].
(4) (4- 4) [فی الأمالی و الحدائق الوردیّة: «و علامة بن واضح الرّومیّ» و الظّاهر أنّه تصحیف].
(5)- [الحدائق الوردیّة: «عبید اللّه»].
(6)- [الحدائق الوردیّة: «جوأن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 68
(72) جندب بن حجیر «1».
(73) و ابنه: حجیر «1» بن جندب.
و قتل من صیداء «2»:
(74) عمرو بن خالد الصّیداویّ «3».
(75) و سعد، مولاه.
و قتل من کلب:
(76) عبد اللّه بن عمرو بن عیّاش بن عبد قیس.
(77) و أسلم، مولی لهم.
و قتل من کندة:
(78) الحارث بن امرئ القیس.
(79) و یزید بن زید «4» بن المهاصر «5».
(80) و زاهر، صاحب عمرو بن الحمق، و کان صاحبه حین طلبه معاویة.
و قتل من بجیلة «6»:
(81) «7» کثیر بن عبد اللّه الشّعبیّ.
(82) و مهاجر بن أوس «7».
(83) و ابن عمّه «8»: سلمان بن مضارب.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی الحدائق الوردیّة].
(2)- [فی الأمالی و الحدائق الوردیّة: «صداء»].
(3)- [الأمالی: «الصّداویّ»].
(4)- [الحدائق الوردیّة: «بدر»].
(5)- [الأمالی: «المهاصیر»].
(6)- [الحدائق الوردیّة: «قیس بجیلة»].
(7) (7- 7) [و الظّاهر إنّهما قتلا زهیر بن القین فالصّحیح: «81- زهیر بن القین قتله کثیر بن عبد اللّه الشّعبیّ و مهاجر بن أوس»].
(8)- [أی: ابن عم زهیر بن القین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 69
و قتل:
(84) النّعمان بن عمرو.
(85) و الحلاس «1» بن عمرو، الرّاسبیّان «2».
و قتل من خرقة «3» جهینة:
(86) مجمّع بن زیاد.
(87) و عبّاد «4» بن أبی المهاجر الجهنیّ.
(88) و عقبة بن الصّلت.
و قتل من الأزد:
(89) مسلم بن کثیر.
(90) و القاسم بن بشر.
(91) و زهیر بن سلیم.
(92) و مولی لأهل شندة «5» یدعی رافعا.
و قتل من همدان:
(93) أبو ثمامة «6»، عمرو بن عبد اللّه الصّائدیّ «7»، و کان من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السّلام، قتله قیس بن عبد اللّه.
(94) و «8» یزید بن عبد اللّه «8» المشرقیّ.
(95) و حنظلة بن أسعد الشّبامیّ.
__________________________________________________
(1)- [الأمالی: «و الخلاس»].
(2)- [فی الأمالی و الحدائق الوردیّة: «الرّاسبین»].
(3)- [الحدائق الوردیّة: «حرقة»].
(4)- [الحدائق الوردیّة: «عیّاد»].
(5)- [الحدائق الوردیّة: «شنؤه»].
(6)- [الأمالی: «أبو همامة»].
(7)- [فی الأمالی و الحدائق الوردیّة: «الصّائد»].
(8) (8- 8) [الحدائق الوردیّة: «برید بن حضیر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 70
(96) و عبد الرّحمان، بن عبد اللّه الأرحبیّ «1».
(97) و عمّار بن «2» سلامة الدّالانیّ «2».
(98) و عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ.
(99) و شوذب. مولی شاکر، و کان متقدّما فی الشّیعة.
(100) و سیف بن الحارث بن سریع.
(101) و مالک بن عبد اللّه بن سریع.
(102) و همّام بن سلمة القانصیّ «3».
و ارتث من همدان:
(103) سوار بن حمیر «4» الجابریّ، فمات لستّة أشهر من جراحته.
(104) و عمرو بن عبد اللّه الجندعیّ، مات من جراحة کانت به، علی رأس سنة.
و قتل:
(105) هانئ بن عروة المرادیّ، بالکوفة، قتله عبید اللّه بن زیاد.
و قتل من حضرموت:
(106) بشیر بن عمر.
(107) و خرج الهفهاف بن المهنّد الرّاسبیّ «5»، من البصرة، حین سمع بخروج الحسین علیه السّلام، فسار حتّی انتهی إلی العسکر بعد قتله، فدخل عسکر عمر بن سعد، ثمّ انتضی سیفه. و قال:
یا أیّها الجند المجنّد أنا الهفهاف بن المهنّد
أبغی عیال محمّد
__________________________________________________
(1)- [الأمالی: «الأزجیّ»].
(2) (2- 2) [فی الأمالی: «أبی سلامة المالانیّ» و فی الحدائق الوردیّة: «أبی سلامة الدّالانیّ»].
(3)- [الحدائق الوردیّة: «القابضیّ»].
(4)- [الحدائق الوردیّة: «خمیر»].
(5)- [الأمالی: «الرّاسیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 71
ثمّ شدّ فیهم.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا- س «1»، ع 2،/ 149- 157- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 170- 173؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120- 123
و کان جعفر بن محمّد یقول: [...] قتل مع الحسین اثنان و سبعون رجلا.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 142
و قد کان عبید اللّه بن زیاد لمّا قتل الحسین بعث زحر بن قیس الجعفیّ إلی یزید بن معاویة، یخبره بذلک، فقدم علیه، فقال: ما وراءک؟ قال: یا أمیر المؤمنین! أبشر بفتح اللّه و بنصره! ورد علینا الحسین بن علیّ فی ثمانیة عشر من أهل بیته، و فی سبعین من شیعته.
فسرنا إلیهم، [...] فأتینا علی آخرهم [...].
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 81، 82- عنه: المحمودی، العبرات 2/ 273
قالوا: «1» و کان «1» جمیع من قتل مع الحسین من أصحابه اثنتین و سبعین رجلا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 411، أنساب الأشراف، 3/ 205 رقم 47- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 142
فساروا حتّی قدموا الشّام «2»، و دخلوا علی یزید بن معاویة «3» بمدینة دمشق، و أدخل معهم «3» رأس الحسین، فرمی بین یدیه «4». ثمّ تکلّم شمر بن ذی الجوشن، فقال: یا أمیر المؤمنین! ورد علینا هذا «5» فی ثمانیة عشر رجلا من أهل بیته، و ستّین رجلا من شیعته.
فسرنا إلیهم، [...] حتّی أتینا علی آخرهم [...]. «6»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی العبرات].
(2)- [تاریخ الخمیس: «دمشق»].
(3) (3- 3) [تاریخ الخمیس: «و معهم»].
(4)- [تاریخ الخمیس: «یدی یزید»].
(5)- [أضاف فی تاریخ الخمیس: «یعنی الحسین»].
(6)- و آنان به شام و دمشق رفتند و سر امام حسین علیه السّلام را پیش او انداختند و شمر بن ذی الجوشن چنین گفت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 72
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257- 258- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2631، الحسین بن علیّ،/ 90؛ مثله الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 333، 334
قال: فقتل من أصحاب الحسین علیه السّلام اثنان و سبعون رجلا. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 455
قال «2» هشام: فحدّثنی عبد اللّه بن یزید بن روح بن زنباع الجذامیّ، عن أبیه، عن الغاز بن ربیعة الجرشیّ؛ من حمیر؛ قال: و اللّه إنّا لعند «3» یزید بن معاویة بدمشق إذ أقبل زحر بن قیس «4» حتّی دخل «4» «5» علی یزید بن معاویة «5»، فقال له یزید: «6» ویلک! ما وراءک؟ «7» و ما عندک؟ «6» فقال: «8» أبشر «9» یا أمیر المؤمنین! «9» بفتح اللّه «10» و نصره، ورد علینا الحسین بن علیّ فی ثمانیة عشر من أهل بیته و ستّین «11» من شیعته «12»، فسرنا إلیهم [...] حتّی أتینا علی آخرهم. «13»
__________________________________________________
- «ای امیر مؤمنان! این مرد همراه هیجده تن از خویشاوندان و شصت تن از شیعیان خود پیش ما آمد [...] همه را از پای درآوردیم [...].
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 306
(1)- گوید: از یاران حسین علیه السّلام هفتاد و دو کس کشته شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3064
(2)- [تاریخ مدینة دمشق: «قرأت علی أبی الوفاء حفّاظ بن الحسن الغسّانیّ، عن عبد العزیز بن أحمد، أنا عبد الوهاب المدائنیّ، أن أبو سلیمان بن زبر، أنا عبد اللّه بن أحمد بن جعفر، أنا محمّد بن جریر الطّبریّ قال:
قال»]
(3)- [فی المختصر مکانه: «فروی هشام عن الغاز بن ربیعة الجرشیّ من حمیر قال: إنّا لعند ...» و فی نفس المهموم: «روی عن عبد اللّه بن ربیعة الحمیریّ قال: إنّی لعند ...»].
(4) (4- 4) [البدایة: «فدخل»].
(5) (5- 5) [نفس المهموم: «علیه»].
(6) (6- 6) [البدایة: «و یحک ما وراءک»].
(7)- [فی نهایة الإرب مکانه: «فدخل زحر بن قیس علی یزید، فقال له: ما وراءک ویلک ...»].
(8)- [فی المنتظم مکانه: «فلمّا دخل زحر بن قیس علی یزید، قال: ما وراءک؟ قال ...»].
(9) (9- 9) [لم یرد فی نفس المهموم].
(10)- [أضاف فی نهایة الإرب و البدایة: «علیک»].
(11)- [البدایة: «و ستّون رجلا»].
(12)- [أضاف فی المختصر: «قال»].
(13)- غاز بن ربیعه جرشی حمیری گوید: به خدا به دمشق نزد یزید بن معاویه بودم که زحر بن قیس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 73
الطّبری، التّاریخ، 5/ 459- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 20/ 324- 325، مختصر ابن منظور، 9/ 34؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 8/ 3784، 3785؛ القمی، نفس المهموم،/ 420؛ مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 341؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 467؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، 8/ 191
و قال عبید بن جنّاد، عن عطاء بن مسلم الخفّاف، قال: کتب هشام إلی یوسف أن أشخص زیدا إلی بلده، فإنّه لا یقیم ببلد غیره، فیدعو أهله إلّا أجابوه، فأشخصه، فلمّا کان بالثّعلبیّة- أو القادسیّة- لحقه المشائیم- یعنی أهل الکوفة- فردّوه و بایعوه، فأتاه سلمة بن کهیل، فاستأذن علیه، فأذن له، فذکر قرابته من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و حقّه فأحسن.
ثمّ تکلّم زید فأحسن، فقال له سلمة: اجعل لی الأمان. فقال: سبحان اللّه! مثلک یسأل مثلی الأمان! و إنّما أراد سلمة أن یسمع ذلک أصحابه، ثمّ قال: لک الأمان. فقال: نشدتک باللّه، کم بایعک؟ قال: أربعون ألفا. قال: فکم بایع جدّک [الحسین بن علیّ]؟ قال: ثمانون ألفا. قال: فکم حصل معه؟ قال: ثلثمائة. قال: نشدتک اللّه أنت خیر أم جدّک؟ قال: بل جدّی. «1»
الطّبری، التّاریخ، 7/ 168
__________________________________________________
- بیامد و به نزد یزید وارد شد، یزید به او گفت: «وای تو خبر چه بود؟ و تو چه داری؟»
گفت: «ای امیر مؤمنان مژده ظفر و یاری خدای! حسین بن علی با هیجده کس از خاندان و شصت کس از شیعیانش سوی ما آمد [...] همه را از پای درآوردیم [...].
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3070، 3071
(1)- گوید: سلمه بن کهیل به نزد وی [زید] آمد و اجازه ورود خواست که اجازه داد.
سلمه درباره قرابت زید نسبت به پیمبر خدای صلی اللّه علیه و سلم و حق وی سخن کرد و نکو گفت.
آن‌گاه زید سخن کرد و نکو گفت.
سلمه گفت: «برای من امان معین کن.»
زید گفت: «سبحان اللّه کسی چون تو از کسی چون من امان می‌خواهد؟!»
گوید: سلمه می‌خواست یاران وی این را بشنوند. زید گفت: «امان داری.»
سلمه گفت: «ترا به خدا قسم می‌دهم چه مقدار کس با تو بیعت کرده‌اند؟»
گفت: «چهل هزار کس.»
گفت: «چه مقدار کس با جدت بیعت کرده بودند؟»
گفت: «هشتاد هزار کس.»
گفت: «چه مقدار کس با وی باقی ماند؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 74
«1» قال: فأخذ یزید کتاب عبید اللّه بن زیاد «1»، فوضعه بین یدیه، ثمّ قال: هات «2» ما عندک یا زحر؟ [فقال- «3»] [زحر «4»-]: أبشر «5» یا أمیر المؤمنین «5»! بفتح اللّه علیک و بنصره إیّاک، فإنّه ورد علینا الحسین بن علیّ «6» فی اثنین و ثلاثین رجلا من شیعته و إخوته و أهل بیته، فسرنا إلیهم [...] حتّی أتینا علی آخرهم [...].
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 236- 237
و قتلوا من أصحابه سبعة و ثمانین إنسانا.
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 241
روح بن زنباع، عن أبیه، عن الغاز بن ربیعة الجرشیّ، قال: إنّی لعند «7» یزید بن معاویة إذا أقبل زحر بن قیس الجعفیّ حتّی «8» وقف بین یدی «8» یزید، فقال: ما وراءک یا زحر! فقال: أبشّرک یا أمیر المؤمنین! بفتح اللّه و نصره، قدم علینا الحسین فی سبعة «9» عشر رجلا من أهل بیته و ستّین رجلا من شیعته، فبرزنا إلیهم [...] حتّی أتینا علی آخرهم.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 328- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 270؛ المحمودی، العبرات، 2/ 217
و عنه، عن جعفر بن مالک، عن موسی بن زید الجلّاب، عن محمّد بن علیّ، عن علیّ ابن محمّد، عن سیف بن عمیرة، عن اسحاق بن عمّار، عن حمزة الثّمالیّ، عن میثم التّمّار
__________________________________________________
- گفت: «سیصد کس.»
گفت: «ترا به خدا قسم می‌دهم تو بهتری یا جدت؟»
گفت: «جدم» [...].
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 10/ 4261- 4262
(1) (1- 1) سقط من د.
(2)- لیس فی د.
(3)- من د و بر.
(4)- من بر.
(5) (5- 5) فی د: أیّها الأمیر.
(6)- زید فی الأصل: بنصره أباک، و فی د و بر: بنصره إیّاک.
(7)- [جواهر المطالب: «لمع»].
(8) (8- 8) [جواهر المطالب: «دخل علی»].
(9)- [جواهر المطالب: «تسعة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 75
النّهروانیّ، عن الأصبغ بن نباتة الطّائیّ، قال: خرجنا مع أمیر المؤمنین علیه السّلام و هو یرید صفّین، فلمّا انتهی إلی کربلاء، وقف بها و قال: هاهنا یقتل ابنی الحسین و ثمان رجال معه من أولاد عبد المطّلب و ثلاثة و خمسون من أنصاره.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 148
و کان جمیع من قتل «1» مع الحسین فی یوم عاشوراء بکربلاء «1» سبعة «2» و ثمانین.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 74؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463؛ المحمودی، العبرات، 2/ 142
و روی إنّ عدّتهم فی ذلک الیوم، کانت واحدا و ستّین رجلا، و إنّ اللّه عزّ و جلّ انتصر و ینتصر لدینه منذ أوّل الدّهر إلی آخره بألف رجل، فسئل عن تفصیلهم، فقال: ثلاثمائة و ثلاثة عشر أصحاب طالوت، و ثلاثمائة و ثلاثة عشر أصحاب یوم بدر مع النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، و ثلاثمائة و ثلاثة عشر أصحاب القائم علیه السّلام، بقی أحد و ستّون رجلا الّذین قتلوا مع الحسین علیه السّلام فی یوم الطّفّ. «3»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 126- 127- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 236
و لم یزل أصحاب الحسین رحمة اللّه علیهم أجمعین، یقاتلون، و یقتلون من أصحاب عمر بن سعد، و یقتلون واحدا بعد واحد، حتّی قتلوا عن آخرهم لکثرة عدّوهم و قلّتهم.
و بقی الحسین علیه السّلام وحده بنفسه، و امتنع أن یسلّم نفسه إلیهم، لیحکموا فیه.
و قیل: إنّه لمّا عرض علی من کان معه الانصراف، و حلّ لهم من ذلک، انصرف عامّتهم، فلم یبق معه إلّا أقلّ من سبعین رجلا، رضوا بالموت معه. فقاتلوا، حتّی قتلوا
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الأسرار: «معه»].
(2)- [فی البحار و الأسرار: «سبعا»].
(3)- روایت شده که تعداد یاران حسین علیه السّلام در روز عاشورا (61) مرد بود. خدای توانا از اول دنیا تا آخر آن دین خود را به وسیله (1000) مرد یاری کرده و خواهد کرد، وقتی که از تفصیل آن هزار مرد پرسیده شد؟ فرمود: (313) نفر یاران طالوت بودند، (313) نفر که در بدر با پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و اله بودند و (313) نفر هم یاران امام زمانند، الباقی (61) مرد که در روز عاشورا با امام حسین علیه السّلام شهید شدند.
نجفی، ترجمه اثبات الوصیه،/ 306- 307
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 76
عن آخرهم. و قیل: إنّهم کانوا اثنین و سبعین «1» رجلا.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 154- 155
آتوه، و معهم اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 71
فروی عبد اللّه بن ربیعة الحمیریّ قال: «2» إنّی لعند «2» یزید بن معاویة بدمشق «3» إذ أقبل «4» زحر بن قیس «4»، حتّی دخل علیه. فقال له یزید: «5» ویلک ما ورائک «5» و ما عندک؟ فقال:
أبشر «6» یا أمیر المؤمنین «6»! بفتح اللّه و نصره، ورد علینا الحسین بن علیّ «7» فی ثمانیة عشر رجلا «8» من «7» أهل بیته «9» و ستّین من شیعته «9»، فسرنا إلیهم [...] حتّی أتینا علی آخرهم. «10»
المفید، الإرشاد، 2/ 122- 123- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 129؛ البحرانی، العوالم، 17/ 430؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 92؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 491؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 150- 151؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 383
و قتل من أصحاب الحسین علیه السّلام اثنان و سبعون رجلا.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 73
جمیع أصحاب الحسین علیه السّلام کانوا اثنین و سبعین نفسا من بنی عبد المطّلب، و من سایر
__________________________________________________
(1)- و عدّهم الفضل بن الزّبیر الأسدیّ فی تسمیة من قتل مع الحسین علیه السّلام إلی مائة و سبعة.
(2) (2- 2) [فی الأسرار و وسیلة الدّارین: «کنت عند»].
(3)- [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(4) (4- 4) [فی الأسرار و وسیلة الدّارین: «زجر بن قیس»].
(5) (5- 5) [الأسرار: «ویحک ما ورئک»].
(6) (6- 6) [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(7) (7- 7) [وسیلة الدّارین: «و من»].
(8)- [لم یرد فی الأسرار و المعالی].
(9) (9- 9) [وسیلة الدّارین: «و أنصاره»].
(10)- عبد اللّه بن ربیعه حمیری گوید: من در دمشق پیش یزید بن معاویه بودم که زحر بن قیس بیامد و بر یزید درآمد. یزید گفت: «وای بر تو! چه خبر؟ و چه همراه آورده‌ای؟»
زحر گفت: «ای امیر المؤمنین! مژده‌گیر به پیروزی خدا و یاری او، حسین بن علی در میان هیجده تن از خاندان خود و شصت تن از پیروانش بر ما درآمد [...] که ما همه ایشان را از پای درآوردیم [...].
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 122- 123
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 77
النّاس منهم اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا قتلوا جمیعا.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 107
و سبق زحر بن قیس برأس الحسین علیه السّلام إلی دمشق، حتّی دخل علی یزید، فسلّم علیه و دفع إلیه کتاب عبید اللّه بن زیاد، فأخذ یزید الکتاب و وضعه بین یدیه، ثمّ قال لزحر: هات ما عندک یا زحر؟ فقال زحر: أبشر یا أمیر المؤمنین! بفتح اللّه علیک و بنصره إیّاک، فإنّه قد ورد علینا الحسین بن علیّ فی إثنین و ثمانین رجلا من إخوته و أهل بیته و شیعته، فسرنا إلیهم [...] حتّی أتینا علی آخرهم [...].
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 56
و کان عدّة من قتل «1» من أصحاب الحسین «1» اثنین و سبعین رجلا. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 296، أسد الغابة، 2/ 21
فدخل زحر بن قیس علی یزید، فقال: ما وراءک؟ فقال: أبشر یا أمیر المؤمنین! بفتح اللّه و بنصره، ورد علینا الحسین بن علیّ فی ثمانیة عشر من أهل بیته و ستّین من شیعته.
فسرنا إلیهم [...] حتّی أتینا علی آخرهم [...]. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 298
و رجع زید إلی الکوفة، فلمّا رجع زید أتاه سلمة بن کهیل فذکر له قرابته من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و حقّه، فأحسن، ثمّ قال له: ننشدک اللّه کم بایعوک؟ قال: أربعون ألفا.
قال: فکم بایع جدّک [الحسین بن علیّ علیه السّلام]؟ قال: ثمانون ألفا.
قال: فکم حصل معه؟ قال: ثلثمائة.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [أسد الغابة: «معه»].
(2)- عده مقتولین از یاران حسین هفتاد و دو تن (مرد) بودند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 192
(3)- زحر بن قیس بر یزید وارد شد. یزید از او پرسید: «از پشت سر چه خبر داری؟»
گفت: «مژده ای امیر المؤمنین که خداوند، فتح و ظفر را به تو بخشید. حسین بن علی بر ما وارد شد.
هیجده تن از افراد خانواده او و شصت تن از شیعیان او همراه بودند [...] که ما آنها را تماما کشتیم [...].
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 196
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 78
قال: أنشدتک اللّه أنت خیر أم جدّک؟ قال: جدّی [...]. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 4/ 242
فروی عن روح بن زنباع الجذامیّ، عن أبیه، عن العذریّ بن ربیعة بن عمرو الجرشیّ، قال: أنا عند یزید بن معویة إذ أقبل زحر بن قیس المذحجیّ علی یزید، فقال: ویلک، ما وراءک؟ قال: أبشر بفتح اللّه و نصره، ورد علینا الحسین بن علیّ فی ثمانیة عشر من أهل بیته، و ستّین رجلا من شیعته، فسرنا إلیهم [...] حتّی أتینا علی آخرهم [...].
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 53
فحکی ربیعة بن عمرو، قال: کنت جالسا عند یزید بن معویة فی بهو له، إذ قیل:
هذا زحر بن قیس بالباب. فاستوی جالسا مذعورا، و أذن له فی الحال، فدخل، فقال:
ما وراءک؟ فقال: ما تحبّ، أبشر بفتح اللّه و نصره. ورد علینا الحسین فی سبعین راکبا من أهل بیته و شیعته [...] حتّی أخذت السّیوف [...].
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 148
إلی أن قال: و قتل أصحابه حوله و کانوا خمسین، و تحوّل إلیه من أولئک عشرون، و بقی عامّة نهاره.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 200
قال أبو مخنف: [...] فخرجوا حتّی قدموا بها الشّام علی یزید، فقال له یزید: «ویلک ما وراءک؟ فقال: «أبشر یا أمیر المؤمنین بفتح اللّه و نصره، ورد علینا الحسین بن علیّ فی ثمانیة عشر من أهل بیته و ستّین من شیعته [...] حتّی أتینا علی آخرهم».
__________________________________________________
(1)- چون زید به کوفه رسید، سلمه بن کهیل نزد ایشان رفت و گفت: «تو به رسول اکرم نزدیک هستی و حق داری؛ تو را به خدا بگو عده کسانی که با تو بیعت کردند چیست؟»
گفت: «چهل هزار تن.»
گفت: «کسانی که با جد تو [حسین بن علی علیه السّلام] بیعت کرده بودند بالغ بر چه عده شدند؟»
گفت: «هشتاد هزار.»
گفت: «از آن‌ها چند تن باقی ماندند و وفاداری کردند؟»
گفت: «سیصد تن.»
گفت: «تو را به خدا بگو، آیا تو بهتر هستی یا جد تو؟»
گفت: «جدم.» [...]
خلیلی، ترجمه کامل، 8/ 138- 139
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 79
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 14/ 189- عنه: ابن طولون، قید الشّرید،/ 73
و قتل معه اثنان و ثمانون من أصحابه مبارزة، ثمّ قتل جمیع بنیه.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 133
و قتل من أصحاب الحسین اثنان و سبعون نفسا.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 189
فتقدّم زجر بن قیس، فدخل علی یزید، فقال له: هات ما وراءک؟ فقال: أبشر یا أمیر المؤمنین! بفتح اللّه و نصره، ورد علینا الحسین فی ثمانیة عشر من أهل بیته و ستّین من شیعته، فسرنا إلیهم [...] حتّی أتینا علی آخرهم. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 193- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 264
و کان عدّة القتلی من أصحاب الحسین علیه السّلام الّذین قتلوا معه اثنین و سبعین رجلا رضوان اللّه علیهم و رحمته و سلامه هؤلاء الّذین قتلوا قبل أهل بیته.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 328
__________________________________________________
(1)- نقل است که هفتاد و دو کس از متعلقان امام حسین در کربلا کشته شدند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 169
به روایتی زجر و به روایتی شمر در تکلم آمد و گفت: «یا امیر! این شخص با هجده مرد از اهل بیت و شصت نفر از شیعه خود به کربلا رسید [...] و به اندک فرصتی دمار از روزگار ایشان برآوردیم [...].
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 176
[...] و چون زید به شهر درآمد، مسلمه بن کهیل با او گفت که: «تو را به خدا سوگند می‌دهم که چند کس با تو بیعت کرده‌اند؟»
گفت: «چهل هزار کس.»
گفت: «با جد تو [امام حسین علیه السّلام] چند هزار کس بیعت کرده بودند؟»
گفت: «هشتاد هزار کس.»
مسلمه گفت: «چند کس از ایشان عهد به پایان بردند؟»
زید گفت که: «سیصد کس.»
مسلمه استفسار نمود که: «جد تو فاضلتر بود از تو یانی؟»
فرمود که: «او افضل بود از من.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 340
در روضة الصفا مسطور است که هفتاد و دو کس از اهل بیت و قرابتان و شیعه امام حسین رضی اللّه عنه در کربلا به درجه بلند شهادت رسیدند.
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 57
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 80
و کان عدّة من قتل مع الحسین اثنین و سبعین.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس،/ 333
قال: ثمّ إنّه التفت إلی القوم و قال: کیف صنعتم بهم؟ فقالوا: جاءنا بثمانیة عشر من أهل بیته و سبعین رجلا من شیعته و أنصاره، فسألناهم النّزول علی حکم الأمیر یزید، فأبوا [...] حتّی أتینا علی آخرهم [...].
الطّریحی، المنتخب، 2/ 485
و قتل معه اثنان و ثمانون رجلا.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
و کان جمیع من قتل معه سبعا و ثمانین، و کان عدّة من قتل من أصحاب عمر بن سعد (لعنه اللّه) فی حرب الحسین ثمانیة آلاف و ثمانین رجلا، هذا و أنت خبیر بأنّ هذا القول من المسعودیّ کما لا یوافق ما فی الزّیارة الخارجة من النّاحیة المقدّسة نظرا إلی أنّ عدّة ما فی الزّیارة أقلّ ممّا ذکره المسعودیّ. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463- 464
فائدة: قتل فی الطّفّ مع الحسین علیه السّلام خمسة إخوة من بنی هاشم، و هم: العبّاس، و عثمان و جعفر و أبو بکر و عبد اللّه أولاد علیّ علیه السّلام، فیکون الحسین علیه السّلام سادسهم، و ثلاثة أخوة، و هم: أبو بکر و القاسم و عبد اللّه أولاد الحسن علیه السّلام، و ثلاثة آخرون، و هم: مسلم و عبد الرّحمان و جعفر أولاد عقیل، و ثلاثة آخرون من غیرهم، و هم: قاسط و کردوس و مقسط، أولاد زهیر التّغلبیّ، و أخوان منهم، و هم: علیّ و عبد اللّه ولدا الحسین علیه السّلام، و آخران، و هما: عبد اللّه و محمّد ولدا مسلم، و آخران، و هما: عون و محمّد ولدا عبد اللّه بن جعفر، و آخران من غیرهم، و هما: عبد اللّه و عبید اللّه ولدا یزید العبدیّ، و آخران، و هما:
عبد اللّه و عبد الرّحمان ولدا عروة الغفاریّ، و آخران، و هم: النّعمان و الجلاس ولدا عمرو الرّاسبیّ، و آخران، و هما: سعد و أبو الحتوف ولدا الحارث الأنصاریّ، و آخران لأمّ، و هما:
مالک و سیف الجابریّان.
السّماوی، إبصار العین،/ 129- 130
__________________________________________________
(1)- علمای اخبار و مورخین آثار، در شمار شهدای کربلا به اختلاف سخن کرده‌اند؛ چندان که مسعودی می‌گوید: «هزار سوار و صد تن پیاده در رکاب سید الشهدا علیه الصلاة و السلام حاضر بودند و همگان جهاد کردند.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 17
روایت شده است که عدد شهدای رکاب حسین، هشتاد و چهار بود.
بیرجندی، کبریت أحمر،/ 487
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 81
من أنصار الحسین علیه السّلام من غیر بنی هاشم مرتّبة علی حروف المعجم:
1- إبراهیم بن الحصین الأسدیّ 2- أبو الحتوف بن الحارث الأنصاریّ
3- أبو عامر النّهشلیّ 4- الأدهم بن أمیّة العبدیّ
5- أسلم التّرکیّ مولی الحسین علیه السّلام 6- أمیّة بن سعد الطّائیّ
7- أنس بن الحارث الکاهلیّ صحابیّ 8- أنس بن معقل الأصبحیّ
9- بریر بن خضیر الهمدانیّ 10- بشر بن عبد اللّه الحضرمیّ
11- بکر بن حیّ التّیمیّ 12- جابر بن الحجّاج التّیمیّ
13- جبلة بن علیّ الشّیبانیّ 14- جنادة بن الحارث السّلمانیّ
15- جنادة بن کعب الأنصاریّ 16- جندب بن حجیر الخولانیّ
17- جون مولی أبی ذرّ 18- جوین بن مالک التّمیمیّ
19- الحارث بن امرئ القیس الکندیّ 20- الحارث بن نبهان مولی حمزة
21- الحباب بن الحارث 22- الحباب بن عامر الشّعبیّ
23- حبشی بن قاسم النّهمیّ 24- حبیب بن مظهر الأسدیّ
25- الحجّاج بن بدر السّعدیّ 26- الحجّاج بن مسروق الجعفیّ
27- الحرّ بن یزید الرّیاحیّ 28- الحلّاس بن عمرو الرّاسبیّ
29- حنظلة بن أسعد الشّبامیّ 30- حنظلة بن عمرو الشّیبانیّ
31- رافع مولی مسلم الأزدیّ 32- زاهر بن عمرو الکندیّ مولی عمرو بن الحمق
33- زهیر بن بشر الخثعمیّ 34- زهیر بن سلیم الأزدیّ
35- زهیر بن القین البجلیّ 36- زیاد بن عریب الصّائدیّ
37- سالم مولی بنی المدینة الکلبیّ 38- سالم مولی عامر العبدیّ
39- سعد بن الحارث الأنصاریّ 40- سعد مولی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام
41- سعد مولی عمرو بن خالد الصّیداویّ 42- سعید بن عبد اللّه الحنفیّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 82
43- سلمان بن مضارب البجلیّ 44- سلیمان مولی الحسین علیه السّلام
45- سوار بن منعم النّهمیّ 46- سوید بن عمرو بن أبی المطاع
47- سیف بن الحارث بن سریع الجابریّ 48- سیف بن مالک العبدیّ
49- شبیب مولی الحارث الجابریّ 50- شوذب مولی بنی شاکر
51- الضّر غامة بن مالک 52- عائذ بن مجمع العائذیّ
53- عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ 54- عامر بن حسّان بن شریح بن سعد بن حارثة بن لام بن عمرو بن طریف بن عمرو بن بشامة بن ذهل بن جدعان بن سعد بن قظرة بن طی‌ء ذکر النّجاشیّ فی ترجمة حفیده أحمد بن عامر: أنّه قتل مع الحسین علیه السّلام، و هو غیر عامر بن مسلم العبدیّ الآتی فذاک ابن مسلم و هذا ابن حسان و ذاک عبدیّ و هذا طائیّ.
55- عامر بن مسلم العبدیّ 56- عباد بن المهاجر الجهنیّ
57- عبد الأعلی بن یزید الکلبیّ 58- عبد الرّحمان الأرحبیّ
59- عبد الرّحمان بن عبدربّه الأنصاریّ 60- عبد الرّحمان بن عروة الغفاریّ
61- عبد الرّحمان بن مسعود التّیمیّ 62- عبد اللّه بن أبی بکر، قال الجاحظ فی کتاب الحیوان: و هو شهید من شهداء یوم الطّفّ
63- عبد اللّه بن بشر الخثعمیّ 64- عبد اللّه بن عروة الغفاریّ
65- عبد اللّه بن عمیر بن جناب الکلبیّ 66- عبد اللّه بن یزید العبدیّ
67- عبید اللّه بن یزید العبدیّ 68- عقبة بن سمعان
69- عقبة بن الصّلت الجهنیّ 70- عمارة بن صلخب الأزدیّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 83
71- عمران بن کعب بن حارثة الأشجعیّ 72- عمار بن حسّان الطّائیّ
73- عمار بن سلامة الدّالانیّ 74- عمرو بن عبد اللّه الجندعیّ
75- عمرو بن خالد الأزدیّ 76- عمرو بن خالد الصّیداویّ
77- عمرو بن قرظة الأنصاریّ 78- عمرو بن مطاع الجعفیّ
79- عمرو بن جنادة الأنصاریّ 80- عمرو بن ضبیعة الضّبعیّ
81- عمرو بن کعب أبو ثمامة الصّائدیّ 82- قارب مولی الحسین علیه السّلام
83- قاسط بن زهیر التّغلبیّ 84- القاسم بن حبیب الأزدیّ
85- کردوس التّغلبیّ 86- کنانة بن عتیق التّغلبیّ
87- مالک بن ذودان 88- مالک بن عبد اللّه بن سریع الجابریّ
89- مجمع الجهنیّ 90- مجمع بن عبید اللّه العائذیّ
91- محمّد بن بشیر الحضرمیّ 92- مسعود بن الحجّاج التّیمیّ
93- مسلم بن عوسجة الأسدیّ صحابیّ 94- مسلم بن کثیر الأزدیّ
95- مقسط بن زهیر التّغلبیّ 96- منجح مولی الحسن علیه السّلام
97- الموقّع بن ثمامة الأسدیّ 98- نافع بن هلال الجملیّ
99- نصر مولی علیّ علیه السّلام 100- النّعمان بن عمرو الرّاسبیّ
101- نعیم بن عجلان الأنصاریّ 102- واضح الرّومیّ مولی الحارث السّلمانیّ
103- وهب بن حباب الکلبیّ 104- یزید بن ثبیط العبدیّ
105- یزید بن زیاد بن مهاصر الکندیّ 106- یزید بن مغفل الجعفیّ
و إذا ضممناهم إلی الثّلاثین من بنی هاشم کانوا 136، و إذا ضممنا إلیهم قیس بن مسهر الصّیداویّ و عبد اللّه بن بقطر و هانئ بن عروة کانوا 139.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610- 612
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 84
قد وقع الاختلاف فی أصحاب الحسین، و ذکر العلّامة العاملیّ قدس سرّه: کان معه علیه السّلام من الأصحاب اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون رجلا، و هو المشهور بین أهل المقاتل و التّواریخ و السّیر، و قال صاحب إعلام الوری، کان معه علیه السّلام ثلاثة و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا. و قال جلال الدّین السّیوطیّ: اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا. و قال ابن الجوزیّ: خمسة و أربعون راکبا و کان من أصحابه راجلا مائة نفر. و قال الباقر علیه السّلام: إنّ أصحاب الحسین کانوا خمسة و أربعون فارسا و مائة راجل.
و قیل: سبعون فارسا و مائة راجلا، و قال المسعودیّ: کانوا ألف فارسا و مائة راجلا، و إلی هذا القول ذهب أبو فراس الهمدانیّ، و قال ابن جریر الطّبریّ فی تاریخه: أربعون فارسا و مائة راجلا، و الحقّ أقول: کان أصحاب سیّد الشّهداء ابتداء الأمر خمسة مائة نفر و لکن تفرّقوا عنه و بقی معه مائتان و ثلاثة و ثلاثون نفرا من الأصحاب، و من أهل البیت و بنی هاشم تسعة و أربعون نفرا، و اثنا عشر نفر قتلوا معه قبل واقعة «الطّفّ»، و قال ابن نما فی مقتله: و عبّی الحسین أصحابه و کانوا خمسة و أربعین فارسا و مائة راجلا، و تلخّص من ما ذکرنا إنّ أصحاب الحسین علیه السّلام الّذین استشهدوا فی کربلاء و فی الطّریق و فی الکوفة مائتان و ثلاثة و ثلاثون نفرا کانوا 221 قتل فی الطّفّ، و بعده اثنا عشر رجلا، و قتلوا فی کربلاء.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 93- 94
(فائدة): قتل مع الحسین اثنا عشر أخا من بنی هاشم و هم: العبّاس، و عثمان، و إبراهیم، و جعفر، و عبد اللّه، و عمر، و عون، و عبید اللّه، و عبّاس الأصغر، و محمّد الأوسط، و محمّد الأصغر، و أبو بکر ابناء علیّ بن أبی طالب، و یکونوا مع الحسین ثلاثة عشر، و ثلاثة إخوة و هم: أبو بکر، و القاسم، و عبد اللّه أولاد الحسن علیه السّلام، و ثلاثة إخوة آخرون و هم: مسلم، و عبد الرّحمان، و جعفر أولاد عقیل، و ثلاثة آخرون و هم: قاسط، و کردوس، و مقسط أولاد زهیر التّغلبیّ، و إخوان منهم و هم: علیّ، و عبد اللّه ولدا الحسین، و إخوان و هما: عبد اللّه أو إبراهیم، و محمّد ولدا مسلم بن عقیل، و آخران، و هما عون، و محمّد ولدا عبد اللّه بن جعفر، و آخران من غیرهم، و هما عبد اللّه، و عبید اللّه ولدا یزید العبیدیّ، و آخران،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 85
و هما عبد اللّه، و عبد الرّحمان ولدا عروة الغفاریّ، و آخران و هما النّعمان، و الحلاس ولدا عمرو الرّاسیّ، و آخران، و هما سعد، و أبو الحتوف ولدا الحارث الأنصاریّ، و آخران لأمّ و هما مالک، و سیف الجابریّان.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416- 417
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 86

و قتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب (رضی اللّه عنهما):
الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه، قتله سنان بن أنس النّخعیّ، و أجهز علیه و حزّ رأسه الملعون خولی بن یزید الأصبحیّ.
و العبّاس بن علیّ بن أبی طالب الأکبر، قتله زید بن رقّاد الجنبیّ و حکیم السّنبسیّ من طی‌ء.
و جعفر بن علیّ بن أبی طالب الأکبر، قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
و عبد اللّه بن علیّ ابن أبی طالب، قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ [...].
و عثمان بن علیّ بن أبی طالب، رماه خولی بن یزید بسهم، فأثبته، و أجهز علیه رجل من بنی أبان بن دارم.
و أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب، یقال: إنّه قتل فی ماقیه «1» [61/ ب].
و محمّد بن علیّ بن أبی طالب الأصغر- و أمّه أمّ ولد-، قتله رجل من بنی أبان بن دارم.
و علیّ بن حسین الأکبر، قتله مرّة بن النّعمان العبدیّ.
و عبد اللّه بن الحسین قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
و جعفر بن الحسین و أبو بکر بن الحسین بن علیّ، قتلهما عبد اللّه بن عقبة الغنویّ.
و عبد اللّه بن الحسین «2»، قتله ابن حرملة الکاهلیّ من بنی أسد.
و القاسم بن الحسن، قتله «3» سعید بن عمرو الأزدیّ «3».
و عون بن عبد اللّه بن جعفر، قتله عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ.
و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، قتله عامر بن نهشل التّمیمیّ.
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «ساقیة»].
(2)- [العبرات: «عبد اللّه بن الحسن» و لعلّ هو الصّحیح].
(3) (3- 3) [العبرات: «عمر بن سعد الأزدیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 87
و مسلم بن عقیل بن أبی طالب، قتله عبید اللّه بن زیاد بالکوفة صبرا.
و جعفر بن عقیل، قتله بشر بن حوط الهمدانیّ، و یقال: عروة بن عبد اللّه الخثعمیّ.
و عبد الرّحمان بن عقیل: قتله عثمان بن خالد بن أسیر الجهنیّ و بشر بن حوط.
و عبد اللّه بن عقیل- و أمّه أمّ ولد-، قتله عمرو بن صبح الصّدائیّ.
و عبد اللّه بن عقیل- الأخر، و أمّه أمّ ولد-، قتله عمرو بن صبح الصّدائیّ، یقال: قتله أسید بن مالک الحضرمیّ.
و محمّد بن أبی سعید بن عقیل، قتله لقیط الجهنیّ.
و رجل من آل أبی لهب لم یسمّ لنا.
و رجل من آل أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، یقال له: أبو الهیاج و کان شاعرا.
و سلیمان مولی الحسین بن علیّ، قتله سلیمان بن عوف الحضرمیّ [62/ أ].
و منجح مولی الحسین بن علیّ.
و عبد اللّه بن یقطر- رضیع الحسین-، قتل بالکوفة، رمی به من فوق القصر فمات، و هو الّذی قیل فیه:
... و أخر یهوی من طمار قتیل
و کان من قتل معه رضی اللّه عنه من سائر النّاس من قبائل العرب من القبیلة الرّجل و الرّجلان و الثّلاثة ممّن صبر معه.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75- 77- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143- 144
قال أخبرنا الفضل بن دکین، قال: حدّثنا فطر، عن منذر، قال: کنّا إذا ذکرنا الحسین ابن علیّ و من قتل معه «1» قال محمّد ابن الحنفیّة: قد قتلوا سبعة عشر شابّا، کلّهم قد ارتکضوا فی رحم فاطمة.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 87 رقم 305- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 377؛ مثله الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 428
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی الوافی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 88
و أبو بکر بن علیّ، قتل مع الحسین، و لا عقب لهما [له و لعبید اللّه بن علیّ]، و أمّهما لیلی بنت مسعود بن خالد بن ثابت بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم بن مالک ابن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، و العبّاس الأکبر بن علیّ، و عثمان، و جعفر الأکبر، و عبد اللّه، قتلوا مع الحسین بن علیّ، و لا بقیّة لهم، و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن‌خالد بن جعفر بن ربیعة بن الوحید بن عامر بن کعب بن کلاب.
و محمّد الأصغر بن علیّ، قتل مع الحسین و أمّه أمّ ولد.
ابن سعد، الطّبقات، 3- 1/ 11- 12
و قتل معه جعفر بن [143 و] علیّ بن أبی طالب: قال أبو عبیدة: قتل معه جعفر بن علیّ بن أبی طالب، أمّه أمّ البنین بنت حازم بن أبی خالد من بنی الوحید أحد بنی کلاب «1».
قال أبو الحسن: و قتل معه عثمان بن علیّ، أمّه أمّ البنین أیضا.
قال أبو عبیدة و أبو الحسن: و قتل معه العبّاس الأصغر. و محمّد بن علیّ الأصغر ابنا علیّ بن أبی طالب، أمّهما لبابة بنت عبید اللّه بن العبّاس، و قال أبو الحسن: أمّه أمّ ولد.
و قال أبو عبیدة و أبو الحسن: قتل معه علیّ بن حسین بن علیّ، أمّه لیلی أو لبنی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود بن عامر بن معتب الثّقفیّ، و أمّه میمونة بنت أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
قال أبو الحسن: و قتل معه عبید اللّه بن حسین بن علیّ بن أبی طالب، أمّه الرّباب بنت امرئ القیس من کلب. و قتل معه أبو بکر بن القاسم بن حسین بن علیّ بن أبی طالب. و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، أمّه الخوصاء بنت حصفة بن ثقیف بن ربیعة بن عائذ من بنی تیم اللّات بن ثعلبة بن عکابة. و مسلم بن عقیل بن أبی طالب، أمّه فتاة تدعی حلبة. و عبد الرّحمان بن مسلم، أمّه فتاة. و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، أمّه رقیّة
__________________________________________________
(1)- فی حاشیة الأصل: (حزام هذا هو الصّواب). و هو ما ذکره الطّبریّ و أبو الفرج الاصفهانیّ فی کتابه- مقاتل الطّالبیّین- ص 81- 83.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 89
بنت محمّد بن سعید بن عقیل بن أبی طالب.
حدّثنا محمّد بن معاویة، عن سفیان، عن أبی موسی، قال: سمعت الحسن البصریّ، قال: أصیب مع الحسین ستّة عشر رجلا من أهل بیته ما علی وجه الأرض یومئذ أهل بیت لهم شبیهون.
و حدّثنا الحسن بن أبی عمرو قال: سمعت فطر بن خلیفة قال: سمعت منذرا الثّوریّ عن ابن الحنفیّة قال: قتل مع الحسین بن علیّ سبعة عشر رجلا کلّهم قد ارتکض فی بطن فاطمة.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 178- 179
و قتل معه: (العبّاس و جعفر و عثمان و عبد اللّه و محمّد و أبا «1» بکر) بنی علیّ بن أبی طالب (رضی اللّه عنهم)، و (أبو بکر) بن الحسن و (القاسم و عبد اللّه) ابنا الحسن و (علیّ و عبد اللّه) ابنا الحسین و (عبد اللّه و جعفر/ و عبد الرّحمان) بنو عقیل بن أبی طالب، و (محمّد) بن أبی سعید بن عقیل، و (مسلم) بن عقیل، و (محمّد و عون) ابنا عبد اللّه بن جعفر (رضی اللّه عنهم).
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 490- 491
و خرج ولد عقیل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب، فقتل منهم تسعة نفر، و کان مسلم بن عقیل أشجعهم «2»، و کان علی مقدمة الحسین، فقتله ابن زیاد سرّا «3».
قال الشّاعر:
عین جودی بعبرة و عویل و اندبی إن ندبت آل الرّسول
سبعة کلّهم لصلب علیّ قد أصیبوا و تسعة لعقیل
ابن قتیبة، المعارف،/ 88- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 321
فقتل یومئذ الحسین بن علیّ، و عبّاس بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ «4»،
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأصل و الصّحیح: «أبو».
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(3)- [الصّحیح: «صبرا»].
(4)- [و قد أختاره ابن قتیبة و ابن عبدربّه، و لعلّ الصّحیح عبد اللّه بن علیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 90
و جعفر بن علیّ، و أمّهم أمّ البنین بنت حرام الکلّابیّة، و إبراهیم بن علیّ، و أمّه أمّ ولد، و عبد اللّه بن علیّ، و خمسة من بنی عقیل، و ابنان لعبد اللّه بن جعفر: عون، و محمّد، و ثلاثة من بنی هاشم.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6
ولد عبد اللّه بن جعفر: [...] و محمّدا و عبید اللّه و أبا بکر، قتل «1» مع الحسین علیهم السّلام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 325، أنساب الأشراف، 2/ 67- 68
فقتل من بنی عقیل مع الحسین علیه السّلام جعفر الأکبر، و مسلم، و عبد اللّه الأکبر، و عبد الرّحمان و محمّد بن عقیل. و یقال: إنّ الّذین قتلوا [مع الحسین] ستّة، قال الشّاعر:
عین جودی بعبرة و عویل و اندبی إن ندبت آل الرّسول
تسعة منهم لصلب علیّ قد أبیدوا و ستّة لعقیل
و یروی «و خمسة لعقیل».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 328، أنساب الأشراف، 2/ 70
و قال المغیرة بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب:
أضحکنی الدّهر و أبکانی و الدّهر ذو صرف و ألوان
یا لهف نفسی و هی النفّس لا تنفکّ من همّ و أحزان
علی أناس قتلوا تسعة بالطّفّ أمسوا رهن أکفان «2»
و ستّة ما إن أری مثلهم بنی عقیل خیر فرسان
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 421، أنساب الأشراف، 3/ 222- 223
و قال سراقة البارقیّ:
عین بکیّ بعبرة و عویل و اندبی إن ندبت آل الرّسول
خمسة منهم لصلب علیّ قد أبیدوا و سبعة لعقیل
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأصل، و لعل الصّواب: «قتلوا».
(2)- [أنساب الأشراف: «أکنان»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 91
قال المدائنیّ: قتل الحسین، و العبّاس، و عثمان، و محمّد لأمّ ولد بنو علیّ، و علیّ بن الحسین، و عبد اللّه، و أبا بکر، و القاسم، بنو حسین، و عون و محمّد ابنا عبد اللّه بن جعفر، و عون، و عبد الرّحمان، و عبد اللّه بن عقیل، و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و محمّد بن أبی سعد «1» بن عقیل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 223- 224
فقاتله «2»، فقتل «3» أصحاب الحسین کلّهم، و فیهم «3» بضعة عشر «4» شابّا من أهل بیته.
[بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام] «5».
الطّبری، التّاریخ، 5/ 389- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ المحمودی، العبرات، 2/ 89؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 192؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 428؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 208؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 352- 353، الإصابة، 1/ 333؛ ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر «6»، 4/ 337
قال: و قتل الحسین- و أمّه فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم- قتله سنان بن أنس النّخعیّ، ثمّ الأصبحیّ، و جاء برأسه. خولی بن یزید. و قتل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ البنین إبنة حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید، قتله زید بن رقّاد الجنبیّ- و حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ. و قتل جعفر بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ البنین أیضا-. و قتل عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ البنین أیضا-، و قتل عثمان بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ البنین أیضا- رماه خولی بن یزید بسهم، فقتله، و قتل محمّد بن علیّ بن أبی
__________________________________________________
(1)- [أنساب الأشراف: «أبی سعید»].
(2)- [فی السّیر: «و قاتل» و فی الإصابة و تهذیب ابن بدران: «فقاتلوه»].
(3) (3- 3) [فی السّیر: «أصحابه، منهم» و فی تهذیب التهذیب: «أصحابه کلّهم و فیهم» و فی الإصابة و تهذیب ابن بدران: «أصحابه و فیهم»].
(4)- [فی الإصابة و تهذیب ابن بدران: «سبعة عشر»].
(5)- گوید: پس با وی بجنگید و همه یاران حسین کشته شدند که از آن جمله ده و چند جوان از خاندان وی بودند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2974
(6)- [عن الإصابة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 92
طالب- و أمّه أمّ ولد- قتله رجل من بنی أبان بن دارم. و قتل أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه لیلی ابنة مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل ابن دارم- و قد شکّ فی قتله. و قتل علیّ بن الحسین بن علیّ- و أمّه لیلی ابنة أبی مرّة بن عروة بن مسعود بن معتّب الثّقفیّ- و أمّها میمونة ابنة أبی سفیان بن حرب، قتله مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ. و قتل عبد اللّه بن الحسین بن علیّ- و أمّه الرّباب ابنة امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم من کلب- قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ. و استصغر علیّ بن الحسین بن علیّ فلم یقتل. و قتل أبو بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ ولد- قتله عبد اللّه بن عقبة الغنویّ. و قتل عبد اللّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ ولد- قتله حرملة بن الکاهن، رماه بسهم.
و قتل القاسم بن الحسن بن علیّ- و أمّه أمّ ولد- قتله سعد بن عمرو بن نفیل الأزدیّ، و قتل عون بن عبد اللّه بن جعفر «1» بن أبی طالب- و أمّه جمانة ابنة المسیّب بن نجبة بن ربیعة بن ریاح من بنی فزارة- قتله عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ ثمّ النّبهانیّ. و قتل محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب- و أمّه الخوصاء ابنة خصفة بن ثقیف بن ربیعة بن عائذ ابن الحارث بن تیم اللّه بن ثعلبة من بکر بن وائل- قتله عامر بن نهشل التّیمیّ. و قتل جعفر بن عقیل بن أبی طالب- و أمّه أمّ البنین ابنة الشّقر بن الهضاب- قتله بشر بن حوط «2» الهمدانیّ. و قتل عبد الرّحمان بن عقیل- و أمّه أمّ ولد- قتله عثمان بن خالد بن أسیر الجهنیّ. و قتل عبد اللّه بن عقیل بن أبی طالب- و أمّه أمّ ولد- رماه عمرو بن صبیح الصّدائیّ «3» فقتله. و قتل مسلم بن عقیل بن أبی طالب- و أمّه أمّ ولد- ولد «4» بالکوفة. و قتل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب- و أمّه رقیّة ابنة علیّ بن أبی طالب، و أمّها أمّ ولد- قتله عمرو بن صبیح الصّدائیّ، و قیل: قتله أسید بن مالک الحضرمیّ. و قتل محمّد
__________________________________________________
(1)- ابن الأثیر: «و قتل عون بن أبی جعفر».
(2)- و یقال: «بشر بن سوط».
(3)- ابن الأثیر: «الصّیداویّ».
(4)- [الصّحیح: «قتل» کما فی ترجمته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 93
ابن أبی سعید بن عقیل- و أمّه أمّ ولد- قتله لقیط بن یاسر الجهنیّ. و استصغر الحسن بن الحسن بن علیّ- و أمّه خولة ابنة منظور بن زبّان بن سیار الفزاریّ-. و استصغر عمرو «1» ابن الحسن بن علیّ فترک فلم یقتل- و أمّه أمّ ولد-. و قتل من الموالی سلیمان مولی الحسین بن علیّ، قتله سلیمان بن عوف الحضرمی. و قتل منجح مولی الحسین بن علیّ، و قتل عبد اللّه بن بقطر رضیع الحسین بن علیّ. «2»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمر» و صحّحنا عن ط لیدن].
(2)- گوید: حسین کشته شد که مادرش فاطمه دختر پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلم بود. سنان بن انس نخعی اصبحی او را کشت و سرش را خولی بن یزید برد.
عباس بن علی بن ابی طالب نیز کشته شد. مادرش ام البنین دختر حزام بن ربیعه بود. زید بن رقاد جنبی با حکیم بن طفیل سنبسی او را کشتند.
جعفر بن علی بن ابی طالب نیز کشته شد که مادر وی نیز ام البنین بود.
عبد اللّه بن علی بن ابی طالب نیز کشته شد که مادر وی نیز ام البنین بود، عثمان بن علی بن ابی طالب نیز کشته شد. مادر وی نیز ام البنین بود. خولی بن یزید تیری بزد و او را کشت.
محمد بن علی بن ابی طالب نیز کشته شد. مادرش کنیز بود و یکی از بنی ابان بن دارم او را کشت.
ابو بکر بن علی بن ابی طالب نیز کشته شد. مادرش لیلی دختر مسعود بن خالد دارمی بود. اما در کشته شدن وی تردید کرده‌اند.
علی بن حسین بن علی نیز کشته شد. مادرش لیلی دختر ابو مره بن عروة بن مسعود ثقفی بود و مادر بزرگش میمونه دختر ابو سفیان بن حرب بود. قاتل وی منقذ بن نعمان عبدی بود.
عبد اللّه بن حسین بن علی نیز کشته شد. مادرش ام رباب دختر امری القیس بن عدی کلبی بود. هانی بن ثبیت حضرمی او را کشت.
علی بن حسین بن علی (دیگر) صغیر بود و کشته نشد.
ابو بکر بن حسن بن علی نیز کشته شد. مادرش کنیز بود. عبد اللّه بن عقبه غنوی او را کشت.
عبد اللّه بن حسن بن علی نیز کشته شد. مادرش کنیز بود. حرملة بن کاهل تیری بزد و او را کشت.
قاسم بن حسن بن علی نیز کشته شد. مادرش کنیز بود. سعد بن عمرو بن نفیل ازدی او را کشت.
عون بن عبد اللّه بن جعفر نیز کشته شد. مادرش جمانه، دختر حبیب بن نجبه فزاری بود و عبد اللّه بن قطبه طایی نبهانی او را کشت.
محمد بن عبد اللّه بن جعفر نیز کشته شد. مادرش خوصا دختر خصفة بن ثقیف بکری بود و عامر بن نهشل تیمی او را کشت.
جعفر بن عقیل نیز کشته شد، مادرش ام البنین دختر شقر بن هضاب بود و بشر بن حوط همدانی او را کشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 94
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468- 469
حدّثنی «1» أبو عبد اللّه جعفر بن علیّ الهاشمیّ- ثمّ العبّاسیّ- نا محمّد بن محمّد بن أیوب قال: [...] قتل معه من إخوته و ولده و أهل بیته ثلاثة و عشرون رجلا.
الدّولابیّ، الذّرّیّة الطّاهرة،/ 133- 134- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2663، الحسین بن علیّ،/ 122
و ناهضهم القتال یوم عاشوراء، و هو یوم الجمعة، و معه تسعة عشر إنسانا من أهل بیته. و انحاز إلیه الحرّ التّمیمیّ تائبا من ذنبه، فقاتل معه، فقتل الحسین عطشان، و قتل معه سبعة من ولد علیّ علیه السّلام، و ثلاثة من ولد الحسین.
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 241
و قد روی أنّ الحسین قتل معه سبعة عشر نفرا من أهل بیته.
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 146
أبو الحسن المدائنیّ، عن إسحاق، عن إسماعیل بن «2» سفیان، عن أبی موسی، عن الحسن
__________________________________________________
- عبد الرحمان بن عقیل نیز کشته شد. مادرش کنیز بود. عثمان بن خالد جهنی او را کشت.
عبد اللّه بن عقیل بن ابی طالب نیز کشته شد. مادرش کنیز بود و عمر بن صبیح صیدانی تیری بزد و او را کشت.
مسلم بن عقیل نیز در کوفه کشته شد. مادرش کنیز بود.
عبد اللّه بن مسلم بن عقیل نیز کشته شد. مادرش رقیه دختر علی بن ابی طالب بود و مادربزرگش کنیز بود. عمرو بن صبیح صدایی و به قول دیگر اسید بن مالک حضرمی او را کشت.
محمد بن ابی سعید بن عقیل نیز کشته شد. مادرش کنیز بود. هبط بن یاسر جهنی او را کشت.
حسن بن حسن بن علی صغیر بود. مادرش خوله دختر مسطور بن زبان فزاری بود.
عمرو بن حسن بن علی نیز صغیر بود که کشته نشد. مادرش کنیز بود.
از جمله غلامان، سلیمان غلام حسین کشته شد. سلیمان بن عوف حضرمی او را کشت.
منجح غلام حسین نیز کشته شد.
عبد اللّه بن بقطر، همشیر حسین نیز کشته شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083- 3084
(1)- [ابن العدیم: «أنبأنا أبو محمد الحسن بن علیّ المرتضی، قال: حدّثنا أبو الفضل محمّد بن ناصر، قال:
أخبرنا أبو طاهر بن أبی الصّقر، قال: أخبر أبو البرکات بن نظیف، قال: أخبرنا الحسن بن رشیق، قال:
حدّثنا أبو بشر الدّولابیّ، قال: حدّثنی»].
(2)- فی بعض الأصول [و جواهر المطالب]: «عن» و هو تحریف. و هو إسحاق بن إسماعیل الطّلقانیّ، یروی عن سفیان بن عیینة. (انظر التّهذیب ج 1 ص 226).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 95
البصریّ، قال: قتل مع الحسین ستّة عشر من أهل بیته. و اللّه ما کان «1» علی الأرض یومئذ أهل بیت یشبّهون بهم.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 382- 383- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 273
قال أبو عبید: حدّثنا حجّاج، عن أبی معشر قال: قتل الحسین بن علیّ، و قتل معه «2» عثمان بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ «3»، و جعفر بن علیّ، و العبّاس بن علیّ «4»، و کانت أمّهم أمّ البنین بنت «5» حرام الکلابیّة «5»، و إبراهیم بن علیّ، لأم ولد له، و عبد اللّه بن حسن، و خمسة من بنی عقیل بن أبی طالب، و عون و محمّد ابنا عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و ثلاثة من بنی هاشم. فجمیعهم سبعة «6» عشر رجلا.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 385- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 277- 278
و قالت فاطمة بنت عقیل «7» ترثی الحسین و من أصیب معه «8» «7»:
«9» عینیّ أبکی «9» بعبرة و عویل و اندبی إن ندبت آل الرّسول
ستّة «10» کلّهم لصلب علیّ قد أصیبوا و خمسة لعقیل
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 383- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 273؛ مثله القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 47- 48
منهم ثمانیة و عشرون من رهط بنی عبد المطّلب، و الباقون من سائر النّاس.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 71
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
(2)- [زاد فی جواهر المطالب: «أهل بیته، منهم»].
(3)- [راجع الإمامة و السّیاسة].
(4)- فی بعض الأصول: و علیّ و العبّاس «مکان و العبّاس بن» تحریف.
(5) (5- 5) [جواهر المطالب: «حزام الکلبیّة»].
(6)- [جواهر المطالب: «تسعة»].
(7) (7- 7) [ینابیع المودّة: «ترثیه»].
(8)- [زاد فی جواهر المطالب: «من أهله»].
(9) (9- 9) [جواهر المطالب: «عین بکّی»].
(10)- [ینابیع المودّة: «تسعة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 96
و کان جمیع من قتل مع الحسین فی یوم عاشوراء بکربلاء سبعة و ثمانین، منهم ابنه علیّ بن الحسین الأکبر [...].
و قتل من ولد أخیه الحسن بن علیّ: عبد اللّه بن الحسن، و القاسم بن الحسن، و أبو بکر ابن الحسن، و من إخوته: العبّاس بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و محمّد بن علیّ، و من ولد جعفر بن أبی طالب: محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، و عون ابن عبد اللّه بن جعفر، و من ولد عقیل بن أبی طالب: عبد اللّه بن عقیل، و عبد اللّه بن مسلم ابن عقیل.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
و فی ذلک یقول مسلم بن قتیبة مولی بنی هاشم:
عین «1» جودی «2» بعبرة و عویل و اندبی إن ندبت آل الرّسول «3» [و اندبی تسعة «3» لصلب علیّ
قد «4» أصیبوا، و خمسة «4» لعقیل] «5» و ابن عمّ النّبیّ عونا أخاهم
لیس فیما ینوب بالمخذول «6» و سمیّ النّبیّ غودر فیهم
قد علوه بصارم مصقول «7» و اندبی کهلهم «8»، فلیس إذا ما «9» عدّ فی الخیر کهلهم کالکهول «9»
لعن اللّه، حیث کان «10» زیادا و ابنه و العجوز ذات البعول
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 72- عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 607، لواعج الأشجان،/ 168- 169
__________________________________________________
(1)- [فی اللّواعج مکانه: «و کانوا سبعة عشر رجلا فی المتّفق علیه و قیل أزید من ذلک و فیهم یقول سراقة الباهلیّ: عین ...»].
(2)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «بکّی»].
(3) (3- 3) [فی أعیان الشّیعة: «تسعة منهم» و فی اللّواعج: «سبعة منهم»].
(4) (4- 4) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أبیدوا و سبعة»].
(5)- هذا البیت، لا یوجد فی ب.
(6)- فی أ [و أعیان الشیعة و اللّواعج] «لیس فیما ینوبهم بخذول».
(7)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «مسلول» و إلی هنا حکاه عنه فی أعیان الشّیعة].
(8)- [اللّواعج: «کلّهم»].
(9) (9- 9) [اللّواعج: «ضن بالخیر کلّهم بالبخیل»].
(10)- [اللّواعج: «حل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 97
و قتل معه من ولد أبیه ستّة: و هم العبّاس، و جعفر، و عثمان، و محمّد الأصغر، و عبد اللّه، و أبو بکر، و من ولده ثلاث: علیّ الأکبر، و عبد اللّه صبیّ، و أبو بکر، بنو الحسین بن علیّ، و من ولد الحسن بن علیّ: عبد اللّه، و القاسم، و من ولد عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب:
عون، و محمّد، و من ولد عقیل بن أبی طالب خمسة: مسلم، و جعفر، و عبد الرّحمان، و عبد اللّه بنو عقیل، و محمّد بن أبی سعید بن عقیل.
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 303- 304
و الّذی قتل الحسین بن علیّ هو سنان بن أنس النّخعیّ و قتل معه من أهل بیته فی ذلک الیوم: العبّاس بن [علیّ بن- «1»] أبی طالب، و جعفر [ابن علیّ- «1»] بن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب الأکبر، و عبد اللّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، و القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، و عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و عبد اللّه «2» بن عقیل بن أبی طالب، و محمّد بن [أبی- «1»] سعید بن عقیل بن أبی طالب. [...]
و قتل فی ذلک الیوم سلیمان «3» مولی الحسن بن علیّ بن أبی طالب، و منجح مولی‌الحسین «4» بن علیّ بن أبی طالب، و قتل فی ذلک الیوم الخلق من أولاد المهاجرین و الأنصار، و قبض علی عبد اللّه بن بقطر «5» رضیع الحسین بن علیّ بن أبی طالب فی ذلک الیوم، و قیل:
حمل إلی الکوفة [...].
و کانت أمّ الحسین بن علیّ بن أبی طالب فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و أمّ العبّاس بن علیّ بن أبی طالب أمّ البنین بنت [حزام بن] خالد بن ربیعة [...].
__________________________________________________
(1)- زید من الطّبریّ 6/ 269.
(2)- من الطّبریّ 6/ 270 و الکامل 4/ 48 و فی الأصل: عبید اللّه.
(3)- من الطّبریّ و فی الأصل: سلمان.
(4)- من الطّبریّ: و فی الأصل: الحسن.
(5)- من الطّبریّ، و فی الأصل: مقسط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 98
و کانت والدة جعفر بن علیّ بن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب الأکبر لیلی «1» بنت أبی مرّة «2» بن عروة بن مسعود بن معتب، و کانت أمّ عبد اللّه بن الحسین بن علیّ ابن أبی طالب الرّباب بنت «3» القاسم بن أوس «3» بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب «4»، و کانت أمّ القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب أمّ ولد، و کانت أمّ عون «5» بن عبد اللّه ابن جعفر بن أبی طالب جمانة بنت المسّیب بن نجبة «6» بن ربیعة، و کانت أمّ محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن عقیل بن أبی طالب أمّ ولد، و کانت أمّ عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب، رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب، و کانت أمّ الحسن بن الحسن «7» بن علیّ بن أبی طالب، خولة بنت منظور بن زبّان «8» الفزاریّ، و کانت أمّ عمرو «9» بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، أمّ ولد.
و قد قیل: إنّ أبا بکر بن علیّ بن أبی طالب قتل فی ذلک الیوم «10». و أمّه لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309- 311، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558- 560
فجمیع من قتل یوم الطّفّ من ولد أبی طالب سوی من یختلف فی أمره إثنان و عشرون رجلا. «11»
__________________________________________________
(1)- هذا و أمّا ما یفید، مراجعنا فهو أنّ أمّ جعفر و عبد اللّه أمّ البنین، و أنّ لیلی هی أمّ علیّ بن الحسین بن علیّ.
(2)- من الطّبریّ، و فی الأصل: برة.
(3) (3- 3) فی مراجعنا: امرئ القیس، و راجع أیضا نسب قریش 59.
(4)- من نسب قریش، و فی الأصل: کلیب.
(5)- من الطّبریّ، فی الأصل: عثمان.
(6)- من الطّبریّ، و فی الأصل: نحبه.
(7)- من الطّبریّ، و فی الأصل: الحسین.
(8)- من الطّبریّ، و فی الأصل: زنان. [فی المطبوع: زیان»].
(9)- من الطّبریّ، و فی الأصل: عمر.
(10)- فی الأصل بیاض.
(11)- و بالجمله از فرزندان أبو طالب کسانی که در کربلا شهید شدند- به جز آنان که مورد اختلاف است- در مجموع بیست و دو نفر بوده‌اند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 99
أبو الفرج، مقاتل الطّالبییّن،/ 62- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463؛ القمی، نفس المهموم،/ 321
حدّثنا «1» أبو الزّنباع روح بن الفرح، ثنا یحیی بن بکیر حدّثنی «2» اللّیث بن سعد، قال:
توفّی معاویة فی رجب لأربع لیال خلت «3» منه، و استخلف یزید سنتین «4»، و فی سنة إحدی و ستّین قتل الحسین بن علیّ و أصحابه (رضی اللّه عنهم) لعشر لیال خلون من المحرّم، یوم عاشوراء، و قتل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب و أمّه أمّ البنین عامریّة، و جعفر بن علیّ ابن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب، «5» و عثمان بن علیّ بن أبی طالب «5»، و أبو بکر ابن علیّ بن أبی طالب، و أمّه لیلی بنت مسعود نهشلیّة، و علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب الأکبر، و أمّه لیلی ثقفیّة، و عبد اللّه بن الحسین، و أمّه الرّباب بنت امرئ القیس «6» کلبیّة، و أبو بکر بن الحسین «7» لأمّ ولد، و القاسم بن الحسن لأمّ ولد، و عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و جعفر بن عقیل بن أبی طالب، و مسلم بن عقیل بن أبی طالب، و سلیمان مولی الحسین «8» و عبد اللّه رضیع الحسین (رضی اللّه عنهم) «8»، و قتل الحسین رضی اللّه عنه، و هو ابن ثمان و خمسین «9».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108- 109 رقم 2803، مقتل الحسین،/ 38- عنه:
الشّجری، الأمالی، 1/ 185؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197- 198
__________________________________________________
(1)- [الأمالی: «قال: أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد اللّه بن ریذة، قراءة علیه بأصفهان، قال: أخبرنا أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطّبرانیّ، قال: حدّثنا»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(3)- [مجمع الزّوائد: «خلون»].
(4)- [فی الأمالی و مجمع الزّوائد: «سنة ستّین»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی الأمالی].
(6)- [لم یرد فی مجمع الزّوائد].
(7)- [الأمالی: «الحسن»].
(8) (8- 8) [لم یرد فی مجمع الزّوائد].
(9)- [فی الأمالی: «ثمان و خمسین سنة» و أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ، و رجاله إلی قائلیه رجال الصّحیح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 100
حدّثنا «1» محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا عبد السّلام بن عاصم الرّازیّ، ثنا یحیی بن ضریس، عن فطر، عن منذر الثّوریّ، قال: کان إذا ذکر قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه عند محمّد ابن الحنفیّة قال: لقد قتل معه سبعة عشر ممّن ارتکض «2» فی رحم فاطمة (رضی اللّه عنهم).
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 109 رقم 2805، مقتل الحسین،/ 39- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 185
حدّثنا «3» علیّ بن عبد العزیز، ثنا إسحاق بن إسماعیل الطّالقانیّ، ثنا سفیان بن عیینة، عن أبی موسی، «4» عن الحسن، قال: قتل مع الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه ستّة عشر رجلا من أهل بیته و اللّه ما علی ظهر الأرض یومئذ أهل بیت، یشبهون «5».
قال سفیان: و من یشکّ فی هذا؟
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 127 رقم 2854، مقتل الحسین،/ 65- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 164؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 198
حدّثنا علیّ بن عبد العزیز، ثنا أبو نعیم، حدّثنا فطر بن خلیفة «4»، عن منذر الثّوریّ، قال: کنّا، إذا ذکرنا حسینا و من قتل معه (رضی اللّه عنهم) قال محمّد ابن الحنفیّة: قتل معه سبعة عشر شابّا «6»، کلّهم ارتکض فی رحم فاطمة (رضی اللّه عنها) «7».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 127 رقم 2855، مقتل الحسین،/ 65- عنه: الهیثمی، مجمع الزوائد، 9/ 198؛ المحمودی، العبرات، 2/ 378
إبراهیم بن محمّد بإسناده، عن محمّد ابن الحنفیّة، أنّه قال: قتل منّا مع الحسین بن
__________________________________________________
(1)- [الأمالی: قال: أخبرنا محمّد بن عبد اللّه، قال: أخبرنا سلیمان بن أحمد، قال، حدّثنا»].
(2)- ارتکض: تحرّک أو اضطرب.
(3)- [الأمالی: «قال: أخبرنا محمّد بن عبد اللّه بن أحمد الضّبیّ قراءة علیه، قال: أخبرنا سلیمان بن أحمد الطّبرانیّ قال: حدّثنی»].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(5)- [مجمع الزّوائد: «یشبهونهم»].
(6)- [لم یرد فی مجمع الزّوائد].
(7)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ بإسنادین و رجال أحدهما رجال الصّحیح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 101
علیّ علیه السّلام تسعة عشر شابّا، کلّهم ارتکض فی جوف فاطمة علیهما السّلام.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 168 رقم 1111
حدّثنا محمّد بن أحمد السّنانیّ، قال: حدّثنا «1» أحمد بن یحیی بن زکریّا القطّان، قال:
حدّثنا بکر بن عبد اللّه بن حبیب، قال: حدّثنا تمیم بن بهلول، قال: حدّثنا علیّ بن عاصم، عن الحصین بن عبد الرّحمان، عن مجاهد، عن ابن عبّاس، قال: کنت مع أمیر المؤمنین علیه السّلام فی خروجه (فی خرجته) إلی صفّین، فلمّا نزل بنینوا- و هو شطّ «2» الفرات- قال بأعلی صوته: یا ابن عبّاس! أتعرف هذا الموضع؟ قلت «3» له: ما أعرفه یا أمیر المؤمنین. فقال «3» علیه السّلام: لو عرفته کمعرفتی له لم تکن تجوزه حتّی تبکی کبکائی. [...]
و الّذی «4» نفس علیّ «4» بیده، لقد حدّثنی الصّادق المصدّق أبو القاسم صلّی اللّه علیه و اله أنّی سأراها «5» فی خروجی إلی أهل البغی علینا، و هذه «6» أرض کرب و بلاء، یدفن فیها الحسین، و سبعة عشر رجلا من «7» ولدی، و ولد فاطمة، و أنّها لفی السّماوات معروفة، تذکر أرض کرب و بلاء کما تذکر بقعة الحرمین، و بقعة بیت المقدس. [...] «8»
__________________________________________________
(1)- [فی إکمال الدّین مکانه: «حدّثنا أحمد بن الحسن بن القطّان، و کان شیخا لأصحاب الحدیث ببلد الرّیّ یعرف بأبی علیّ بن عبد ربّه، قال: حدّثنا ...» و فی الخرائج مکانه: «و سیاق ذلک الخبر علی لفظه یروی عن مشیخة المخالفین، عن شیخ لأصحاب الحدیث بالرّی یعرف بأبی علیّ بن عبد ربّه، قال: ثنا ...»].
(2)- [نفس المهموم: «بشطّ»].
(3) (3- 3) [الخرائج: «نعم، قال»].
(4) (4- 4) [الخرائج: «نفسی»].
(5)- [مدینة المعاجز: «سأمرّها»].
(6)- [مدینة المعاجز: «هی»].
(7)- [فی إکمال الدّین و الخرائج: «کلّهم من»].
(8)- ابن عباس گوید: در سفر صفین خدمت امیر المؤمنین علیه السّلام بودم. چون به نینوا در کنار فرات رسید، به آواز بلند فریاد زد: «ای پسر عباس! این‌جا را می‌شناسی؟»
گفتم: «یا امیر المؤمنین، نه!»
فرمود: «اگر چون منش می‌شناختی، از آن نگذشتی تا چون من گریه کنی.» [...]
و بدان که جانم به دست او است. صادق مصدق ابو القاسم احمد برایم باز گفت که من آن را در خروج برای شورشیان بر ما خواهم دید. این زمین کرب و بلا است که حسین با هفده مرد از فرزندان من و فاطمه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 102
الصّدوق، الأمالی،/ 597، 598 رقم 5، إکمال الدّین،/ 532- 533 رقم «1»- عنه:
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 283؛ المجلسی، البحار، 44/ 252- 253، 58/ 170؛ البحرانی، العوالم، 17/ 143- 145؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 114- 115؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 82- 83؛ القمی، نفس المهموم،/ 56- 57؛ مثله الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 3/ 1144- 1146
حدّثنا محمّد بن علیّ ماجیلویه قدس سرّه قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن الرّیّان «1» بن شبیب، قال: دخلت علی الرّضا علیه السّلام فی أوّل یوم من المحرّم فقال لی: [...]
یا ابن شبیب! إن کنت باکیا لشی‌ء، فأبک للحسین بن علیّ بن أبی طالب، فإنّه ذبح کما یذبح الکبش، و قتل معه من أهل بیته ثمانیة عشر رجلا، ما لهم فی الأرض شبیهون «2». «3»
الصّدوق، الأمالی،/ 129، 130 رقم 5، عیون أخبار الرّضا، 2/ 268- 269- عنه: ابن طاووس، الإقبال،/ 544- 545؛ المجلسی، البحار، 44/ 285- 286؛ البحرانی، العوالم، 17/ 538- 539؛ دانشیار، حول البکاء،/ 113؛ مثله الطّریحی، المنتخب، 1/ 57؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
حدّثنا المظفّر بن جعفر [بن المظفّر] بن العلویّ السّمرقندیّ- رضی اللّه عنه- حدّثنا جعفر بن محمّد بن مسعود العیّاشیّ، عن أبیه، قال: حدّثنا عبد اللّه بن محمّد بن خالد الطّیالسیّ، قال: حدّثنی أبی، عن محمّد بن زیاد، عن الأزدیّ، عن حمزة بن حمران، عن أبیه حمران
__________________________________________________
- در آن به خاک می‌روند و آن در آسمانها معروف است و به نام زمین کرب و بلا شناخته شده است؛ چنانچه زمین حرمین (مکه و مدینه) و زمین بیت المقدس یاد شوند.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 597، 598
(1)- [فی المنتخب مکانه: و روی عن ریّان ...»].
(2)- [فی المنتخب: «شبیه» و فی حول البکاء: «شیبة»].
(3)- ریان بن شبیب گوید: روز اول محرم خدمت حضرت رضا رسیدم. به من فرمود: «ای پسر شبیب! روزه‌ای؟»
گفتم: «نه.»
فرمود: «این روزی است که زکریا به درگاه پروردگارش دعا کرد [...] ای پسر شبیب! اگر برای چیزی گریه خواهی کرد، برای حسین علیه السّلام گریه کن که همچون گوسفند سرش را بریدند و هجده کس از خاندانش با او کشته شدند [...].
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 129، 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 103
ابن أعین، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر علیهما السّلام قال «1»: کان علیّ بن الحسین علیهما السّلام یصلّی فی الیوم و اللّیلة ألف رکعة [...].
و لقد کان «2» بکی علی أبیه الحسین علیه السّلام عشرین سنة، و ما وضع بین یدیه طعام إلّا بکی حتّی قال له مولی له: یا ابن رسول اللّه! أما آن لحزنک أن تنقضی؟! فقال له: و یحک إنّ یعقوب النّبیّ علیه السّلام کان له اثنا عشر ابنا، فغیّب اللّه عنه واحدا منهم، فابیضّت عیناه من کثرة بکائه علیه، «3» و شاب رأسه من الحزن «3»، و احدودب «4» ظهره من الغمّ، و کان ابنه حیّا فی الدّنیا؛ و أنا نظرت إلی أبی و أخی و عمّی و سبعة عشر من أهل بیتی مقتولین حولی، فکیف ینقضی حزنی؟ «5»
الصّدوق، الخصال، 2/ 615- 616، 618- عنه: الحویزی، نور الثّقلین، 2/ 452؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 6/ 359- 360
حدّثنا أبو المفضّل، قال: حدّثنا جعفر بن محمّد بن القاسم العلویّ، قال: حدّثنا عبد اللّه «6» بن أحمد بن نهیل «7»، قال: حدّثنی محمّد بن أبی عمیر، عن الحسین «8» بن عطیّة، عن
__________________________________________________
(1)- [فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق مکانه: «فی کتاب الخصال عن أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر علیه السّلام:
قال: ...»].
(2)- [لم یرد فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق].
(3) (3- 3) [لم یرد فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق].
(4)- [زاد فی کنز الدّقائق: «و قوّست»].
(5)- امام باقر علیه السّلام فرمود: امام زین العابدین علیه السّلام در شبانه روز هزار رکعت نماز می‌گزارد [...].
و بر پدرش حسین علیه السّلام بیست سال گریست و غذائی به پیش آن حضرت گذاشته نشد مگر آن‌که گریست تا آن‌جا که غلامش عرض کرد: «ای فرزند رسول خدا آیا روزگار اندوه تو به سر نیامد؟»
فرمود: «وای بر تو! یعقوب پیغمبر دوازده پسر داشت و خداوند یکی از آنان را از چشم او پنهان کرد، یعقوب از بس بر او گریست دیدگانش، کور و موی سرش از اندوه، سفید گشت و پشتش از بار غم خمید، و حال آن‌که پسرش در دنیا زنده بود، و من خودم دیدم که پدرم و برادرم و عمویم و هفده نفر از خاندانم کشته و در کنار من افتاده بودند، پس چگونه روزگار اندوه من به سر آید؟».
فهری، ترجمه خصال، 2/ 615، 617- 618
(6)- فی ط، ن، م [و البحار و العبرات]: «عبید اللّه».
(7)- فی ن، ط، م [و البحار و العبرات]: «نهیک».
(8)- فی ن، ط، م [و البحار و العبرات]: «الحسن».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 104
عمر «1» بن یزید، عن الورد بن الکمیت، عن أبیه الکمیت بن «2» أبی المستهل، قال: دخلت علی سیّدی أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر علیهما السّلام فقلت: یا ابن رسول اللّه انّی قد قلت فیکم أبیاتا. أفتأذن لی فی إنشادها؟ فقال: إنّها «2» أیّام البیض. قلت: فهو فیکم خاصّة.
قال: هات، فأنشأت أقول:
أضحکنی الدّهر و أبکانی و الدّهر ذو صرف «3» و ألوان
لتسعة بالطّفّ قد غودروا صاروا جمیعا رهن «4» أکفان
فبکی علیه السّلام و بکی أبو عبد اللّه، و سمعت جاریة تبکی من وراء الخباء، فلمّا بلغت إلی قولی:
و ستّة لا سحاری؟؟؟ «5» بهم بنو عقیل خیر فتیان «6»
ثمّ علیّ الخیر مولاکم «7» ذکرهم هیّج أحزانی
الخزّار، کفایة الأثر،/ 248- 249- عنه: المجلسی، البحار، 36/ 390- 391؛ المحمودی، العبرات، 1/ 238- 239
أسماء من قتل مع الحسین علیه السّلام من أهل بیته بطفّ کربلاء، و هم سبعة عشر نفسا:
الحسین بن علیّ علیهما السّلام، و ثامن عشر منهم:
العبّاس «8»، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، بنو أمیر المؤمنین (علیه و علیهم السلام)، أمّهم أمّ البنین «9»، و عبد اللّه «9»، و أبو بکر ابنا أمیر المؤمنین علیه السّلام أمّهما لیلی بنت مسعود الثّقفیّة، و علیّ
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «عمرو»].
(2)- [لم یرد فی العبرات].
(3)- فی ن: «حرف».
(4)- فی م: «دهن» بالدّال.
(5)- فی ن، ط [و العبرات]: «لا یتجاری» و فی م: «لا یتجارا» [و فی البحار: «لا یتجازی»].
(6)- فی ن، ط، م [و البحار و العبرات]: «فرسان».
(7)- فی ط، ن، م [و البحار و العبرات]: «مولاهم».
(8)- [فی الأنوار النّعمانیّة مکانه: «و أمّا من قتل مع الحسین علیه السّلام من أهل بیته، فقال شیخنا المفید نوّر اللّه ضریحه، هم ثمانیة عشر و هم: العبّاس ...»].
(9) (9- 9) [الأنوار النّعمانیّة: «بنت حزام الکلابیّة، و عبید اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 105
و عبد اللّه، ابنا الحسین بن علیّ علیهما السّلام، و القاسم، و أبو بکر، و عبد اللّه، بنو الحسن بن علیّ علیهما السّلام، و محمّد و عون، ابنا عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب رضی اللّه عنهم أجمعین، و عبد اللّه، و جعفر و عبد الرّحمان بنو عقیل بن أبی طالب (رضی اللّه عنهم)، «1» و محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب رحمة اللّه علیهم أجمعین «1»، فهؤلاء سبعة عشر «2» نفسا من بنی هاشم رضوان اللّه علیهم أجمعین «3»، إخوة الحسین علیه و علیهم السّلام، و بنو أخیه و بنو عمّیه جعفر و عقیل. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 129- 130- عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263

العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، و هو السّقّاء، قتله حکم بن الطّفیل و أمّ العبّاس أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن عامر، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب، و أمّهما أمّ البنین، و محمّد بن علیّ و أمّه أمّ ولد، و أبو بکر بن علیّ، و أمّه لیلی بنت مسعود، و علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود، و عبد اللّه بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ، و عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر ابن أبی طالب، و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب، و محمّد بن أبی سعید بن عقیل ابن أبی طالب، و عبد اللّه بن یقطر رضیع الحسین بن علیّ بن أبی طالب، و سلیمان مولی
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الأنوار النّعمانیّة: «و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل و محمّد بن عقیل بن أبی طالب»].
(2)- [الأنوار النّعمانیّة: «ثمانیة عشر»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأنوار النّعمانیّة].
(4)- نام کسانی که از خاندان حسین علیه السّلام با آن حضرت علیه السّلام در کربلا کشته شدند که هفده تن بودند و حسین علیه السّلام هیجدهمین آنان بود (از این قرار است): (1) عباس (2) عبد اللّه (3) جعفر (4) عثمان، که این چهار تن پسران أمیر المؤمنین علیه السّلام بودند و مادرشان ام البنین بود (5) عبد اللّه (6) ابو بکر، فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام و مادرشان لیلی دختر مسعود ثقفی است (7) علی (8) عبد اللّه، فرزندان حسین بن علی علیهما السّلام (9) قاسم (10) ابو بکر (11) عبد اللّه، فرزندان حسن بن علی علیهما السّلام (12) محمد (13) عون، پسران عبد اللّه بن جعفر بن ابی طالب (رضی اللّه عنهم) (14) عبد اللّه (15) جعفر (16) عبد الرحمان، فرزندان عقیل بن ابی طالب (17) محمد بن ابی سعید بن عقیل، که اینان هفده تن از بنی هاشم (رضوان اللّه علیهم) بودند که برادران حسین علیه السّلام و پسران برادرش و فرزندان عموهایش جعفر و عقیل بودند
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 129- 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 106
الحسین، و منجح مولی الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فجمیع من استشهد مع أبی عبد اللّه الحسین بن علیّ بن أبی طالب صلوات اللّه علیهما بکربلا، من ولد علیّ و جعفرو عقیل و ولد الحسین و موالیهم علیهم السّلام.
المفید، الاختصاص،/ 82- 83
و به قال: أخبرنا أبو العبّاس الحسنیّ، قال: حدّثنا محمّد بن جعفر القردانیّ «1»، قال:
حدّثنا علیّ بن إبراهیم «2» بن هاشم، عن أبیه، عن حیّان «3» بن سدیر، عن أبیه، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر علیه السّلام: [...] فقال له مولاه: یا سیّدی! أما آن لحزنک أن ینقضی، و بکائک «4» أن یقلّ؟ فقال له: و یحک! إنّ یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم علیه السّلام کان نبیّا ابن نبیّ «5» ابن نبیّ «5»، له أحد عشر «6» ابنا، فغیّب اللّه واحدا منهم، فشاب رأسه من الحزن، و أحدودب ظهره من الغمّ، و ذهب بصره من البکاء، و ابنه حیّ فی دار الدّنیا؛ و أنا رأیت أبی و أخی، و سبعة عشر «7» من أهلی «8» مقتولین صرعی، فکیف ینقضی حزنی، و یقلّ بکائی؟
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 117- 118- عنه: الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 124- 125؛ المحمودی، العبرات، 1/ 230، 231
حدّثنا عمر بن أحمد بن عثمان، قال: ثنا عمر بن الحسن، قال: ثنا عبد اللّه بن محمّد بن
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «القزادانیّ»].
(2)- [فی الخوارزمی مکانه: «و أخبرنی الشّیخ الإمام سیف الدّین أبو جعفر محمّد بن عمر بن علیّ کتابة؛ أخبرنی الشّیخ الإمام أبو الحسن زید بن الحسن بن علیّ البیهقیّ، أخبرنی السّیّد الإمام النّقیب علیّ بن محمّد بن جعفر الإسترآبادیّ، حدّثنی السّیّد الإمام زین الإسلام أبو جعفر محمّد بن جعفر بن علیّ الحسنیّ، حدّثنی السّیّد الإمام أبو طالب یحیی بن الحسین، أخبرنی أبو العبّاس الحسنیّ، أخبرنی محمّد بن جعفر القزادانیّ، حدّثنی علیّ ابن إبراهیم ...»].
(3)- [فی المطبوع: «حبان» و فی الخوارزمی و العبرات: «حنان»].
(4)- [فی الخوارزمی و العبرات: «و لبکائک»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی الخوارزمی و العبرات].
(6)- [فی الخوارزمی و العبرات: «إثنا عشر»].
(7)- [الخوارزمی: «سبعة و عشرین»].
(8)- [فی الخوارزمی و العبرات: «أهل بیتی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 107
عبید، قال: ثنا الحسین بن عبد الرّحمان، عن أبی حمزة الثّمالیّ، عن جعفر بن محمّد. قال:
سئل علیّ بن الحسین عن کثرة بکائه، فقال: لا تلومونی، فإنّ یعقوب فقد سبطا من ولده فبکی حتّی ابیضّت عیناه «1»، و لم یعلم أنّه مات. و قد نظرت إلی أربعة عشر رجلا من أهل بیتی فی غزاة واحدة أفترون حزنهم یذهب من قلبی؟
أبو نعیم، حلیة الأولیاء، 3/ 138- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 231
حدّثنا محمّد بن محمّد، قال: حدّثنا أبو القاسم جعفر بن محمّد بن قولویه (رحمه اللّه)، قال: حدّثنی أبی، قال: حدّثنی سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن الحسن بن محبوب الزّرّاد، عن أبی محمّد الأنصاریّ، عن معاویة بن وهب، قال: کنت جالسا عند جعفر بن محمّد علیهما السّلام إذ جاء شیخ قد انحنی من الکبر [...] قال [جعفر بن محمّد علیهما السّلام]: یا شیخ! ذاک دم یطلب اللّه (تعالی) به، ما أصیب ولد فاطمة، و لا یصابون بمثل الحسین علیه السّلام، و لقد قتل علیه السّلام فی سبعة عشر من أهل بیته، نصحوا للّه و صبروا فی جنب اللّه، فجزاهم أحسن جزاء الصّابرین.
الطّوسی، الأمالی،/ 161- 162 رقم 268/ 20- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 313؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343
فقال له [علیّ بن الحسین علیه السّلام] مولاه: یا سیّدی أما آن لحزنک أن ینقضی؟ فقال علیه السّلام:
و یحک «1» إنّ یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم کان نبیّ ابن نبیّ، و کان له اثنا عشر ابنا، فغیّب اللّه عنه واحدا منهم، فذهب بصره من کثرة بکائه علیه، و احدودب ظهره من الحزن، و شاب رأسه من الحزن، و کان ابنه حیّا، و أنا نظرت إلی أبی و أخی و عمّی و سبعة عشر من ولدهم مقتّلین صرعی فکیف ینقضی حزنی؟!
الحلوانی، نزهة النّاظر،/ 45- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 230
عن ابن الحنفیّة قال: قتل مع الحسین «2» سبعة عشر رجلا کلّهم من ولد فاطمة. و قال
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العبرات].
(2)- [زاد فی تاریخ الخمیس: «فی ذلک الیوم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 108
أبو موسی، عن الحسن «1» البصریّ: أصیب مع الحسین «2» بن علیّ «2» ستّة عشر رجلا من أهل بیته ما علی وجه الأرض یومئذ لهم شبه «3». و قیل: إنّه قتل مع الحسین من ولده، و إخوته، و أهل بیته ثلاثة و عشرون رجلا «4».
ابن عبد البرّ، الاستیعاب، 1/ 380- 381- عنه: الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 133؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 333
فقال الشّاعر فی ذلک:
عین جودی بعبرة و عویل و اندبی إن بکیت آل الرّسول
و اندبی تسعة لصلب علیّ قد أصیبوا و خمسة لعقیل
و ابن عمّ النّبیّ غودر فیهم قد علوه بصارم مصقول
الشّجری، الأمالی، 1/ 168
حدّثنی شیخ الشّرف، قال: حدّثنا البخاریّ، قال: حدّثنا ابن دینار، عن ابن عبدة، عن خلیفة، عن الحسن بن أبی غرّة، عن منذر الثّوریّ، عن محمّد ابن الحنفیة، قال: قتل مع الحسین بن علیّ علیه السّلام ستّة عشر رجلا کلّ منهم قد رکض فی بطن فاطمة علیهم السّلام و الرّضوان.
أبو الحسن النّسّابة، المجدیّ،/ 14- 15
قال: حدّثنی محمّد بن الحسن الصفّار، قال: حدّثنی أحمد بن إسحاق بن سعد، عن بکر بن محمّد الأزدیّ، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام، قال: تجلسون و تتحدّثون [...].
فقال أبو عبد اللّه: یا شیخ! إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال: إنّی تارک فیکم الثّقلین ما إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا، کتاب اللّه المنزل و عترتی أهل بیتی. تجی‌ء و أنت معنا یوم القیامة، ثمّ قال:
یا شیخ! ما أحسبک من أهل الکوفة؟ قال: لا. قال: فمن أین؟ قال: من سوادها جعلت فداک.
__________________________________________________
(1)- [فی مرآة الجنان مکانه: «ذکر بعضهم إنّه قتل معه أولاد فاطمة (رضی اللّه عنها) سبعة عشر رجلا و ذکر أبو عمر بن عبد البرّ، عن الحسن ...»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی تاریخ الخمیس].
(3)- [فی مرآة الجنان: «شبیه» و إلی هنا حکاه عنه فی تاریخ الخمیس].
(4)- [زاد فی مرآة الجنان: «غیر من قتل منهم من غیرهم کما تقدّم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 109
قال: أین أنت من قبر جدّی المظلوم الحسین علیه السّلام؟ قال: إنّی لقریب منه. قال: کیف إتیانک له؟ قال: إنّی لأتیه و أکثر.
قال علیه السّلام: یا شیخ! دم یطلب اللّه تعالی به و ما أصیب ولد فاطمة و لا یصابون بمثل الحسین، و لقد قتل علیه السّلام فی سبعة عشر من أهل بیته نصحوا للّه و صبروا فی جنب اللّه، فجزاهم اللّه أحسن جزاء الصّابرین أنّه إذا کان یوم القیامة أقبل رسول اللّه و معه الحسین علیه السّلام و یده علی رأسه یقطر دما، فیقول: یا ربّ! سل أمّتی فیم قتلوا ولدی.
الطّبری، بشارة المصطفی،/ 275- 276
فجمیع من قتل مع الحسین من أهل بیته بطفّ کربلاء ثمانیة عشر نفسا، هو صلوات اللّه علیه تاسع عشرهم. منهم: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان بنو أمیر المؤمنین علیه السّلام أمّهم أمّ البنین، و عبید اللّه، و أبو بکر ابنا أمیر المؤمنین علیه السّلام أمّهما لیلی بنت مسعود الثّقفیّة، و علیّ، و عبد اللّه ابنا الحسین علیه السّلام، و القاسم، و عبد اللّه، و أبو بکر بنو الحسن بن علیّ علیهما السّلام، و محمّد، و عون ابنا عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و عبد اللّه، و جعفر، و عقیل، و عبد الرّحمان، بنو عقیل بن أبی طالب، و محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 255
قتل معه صلوات اللّه علیه من أهل بیته و عشیرته ثمانی عشر نفسا. فمن أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، و عبید اللّه، و أبو بکر. و من أولاد الحسین علیه السّلام: علیّ، و عبد اللّه. و من بنی الحسن علیه السّلام: القاسم، و أبو بکر، و عبد اللّه. و من أولاد عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب رضی اللّه عنه: محمّد، و عون. و من أولاد عقیل بن أبی طالب عبد اللّه، و جعفر، و عقیل، و عبد الرّحمان، و محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب رضی اللّه عنه. و هؤلاء ثمانی عشرة نفسا من بنی هاشم، قتلوا معه.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
و «ذکر» فی کتاب «نزهة الطّرف، و بستان الطّرف» عن الحسن البصریّ قال: قتل مع الحسین بن علیّ علیه السّلام ستّة عشر من أهل بیته، ما کان لهم علی وجه الأرض شبیه «1».
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی البحار و العوالم و الأسرار: «و روی عن الحسن بإسناد آخر: سبعة عشر من أهل بیته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 110
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47- مثله المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی، العوالم، 17/ 342؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
و قتل معه: العبّاس بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و علیّ بن الحسین الأکبر، و عبد اللّه بن الحسن، و أبو بکر بن الحسن، و القاسم بن الحسن، و عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، و جعفر بن عقیل بن أبی طالب، و عبد الرّحمان بن عقیل، و مسلم بن عقیل، قتل قبل ذلک، و عبد الرّحمان بن مسلم بن عقیل. و سلیمان مولی الحسین، و رضیع الحسین، قتلا بالکوفة. قال یعقوب: و حدّثنی محمّد بن عبد الرّحمان، قال: سمعت علیّا، قال:
سمعت سفیان، عن أبی موسی، سمعت الحسن البصریّ، یقول: قتل مع الحسین علیه السّلام، سبعة عشر رجلا من أهل بیته.
«و اختلف» أهل النّقل فی عدد المقتول یومئذ، مع ما تقدّم من قتل مسلم من العترة الطّاهرة، و الأکثرون علی أنّهم، کانوا سبعة و عشرین، فمن ولد علیّ علیه السّلام: الحسین بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و عمر بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ و محمّد بن علیّ، و العبّاس بن علیّ، و إبراهیم بن علیّ؛ فهم تسعة، و من ولد الحسن ابن علیّ: عبد اللّه بن الحسن، و القاسم بن الحسن، و أبو بکر بن الحسن، و عمر بن الحسن، و کان صغیرا فهم أربعة. و من ولد الحسین بن علیّ: علیّ بن الحسین، و عبد اللّه بن الحسین، و کان أصغرهم، فهما اثنان. و من ولد جعفر بن أبی طالب: محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، و عون بن عبد اللّه بن جعفر، و عبید اللّه بن عبد اللّه بن جعفر و هم ثلاثة، من ولد عقیل:
مسلم بن عقیل، و عبد اللّه بن عقیل، و عبد الرّحمان بن عقیل، و محمّد بن عقیل، و جعفر ابن عقیل، و محمّد بن مسلم بن عقیل، و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و جعفر بن محمّد بن عقیل، و محمّد بن أبی سعید بن عقیل، فهم تسعة. و أخذوا رؤوس هؤلاء، فحملت إلی الشّام، و دفنت جثثهم بالطّفّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 47- 48
«1» و للکمیت بن زید الأسدیّ من قصیدة انتخبت منها «1»:
__________________________________________________
(1) (1- 1) [المناقب: «الکمیت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 111
أضحکنی الدّهر و أبکانی و الدّهر ذو صرف و ألوان
لتسعة بالطّفّ قد غودروا فیها «1» جمیعا رهن أکفان
و ستّة لا یتماری «2» بهم بنو عقیل خیر فرسان
و ابن «3» علیّ الخیر مولاهم «4» فذکرهم هیّج أشجانی «4»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 152- مثله ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 116
و لسلیمان بن قتّة الخزاعیّ و أنشد به رکن الإسلام أبو الفضل الکرمانیّ، عن محمّد بن الحسین الأرسابندیّ:
عین جودی بعبرة و عویل و اندبی إن بکیت آل الرّسول
و اندبی تسعة لصلب علیّ قد أصیبوا و ستّة لعقیل
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 152
أخبرنا أبو محمّد عبد الکریم بن حمزة، أنبأنا أبو بکر أحمد بن علیّ بن ثابت.
و أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو بکر بن الطّبریّ، قالا: أنبأنا أبو الحسین بن الفضل، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب، حدّثنی محمّد بن عبد الرّحیم، قال: سمعت علیّا، یقول: أنبأنا سفیان، عن أبی موسی «5»، قال: سمعت الحسن یقول:
قتل «6» مع الحسین ستّة عشر رجلا من أهل بیته.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 217، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 239 رقم 284، مختصر ابن منظور، 7/ 148، تهذیب ابن بدران، 4/ 338- 339- مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 430- 431؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 347؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 353
__________________________________________________
(1)- [المناقب: «صاروا»].
(2)- [المناقب: «لا یتجازی»].
(3)- [المناقب: «ثمّ»].
(4)- [المناقب: «ذکرهم هیّج أحزانی»].
(5)- [فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب مکانه: «و قال سفیان بن عیینة، عن إسرائیل أبی موسی ...»].
(6)- [فی المختصر مکانه: «و قتل ...» و فی تاریخ الإسلام: «و قال ابن عیینة، عن أبی موسی، عن الحسن، قال: قتل ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 112
أخبرنا [الحافظ أبو سعد أحمد بن محمّد بن الحسن بن علیّ] البغدادیّ، أنبأنا أبو عمرو بن مندة، أنبأنا الحسن بن محمّد بن أحمد، أنبأنا أبو الحسن [اللّنبانیّ، أنبأنا عبد اللّه بن محمّد أبو بکر بن أبی الدّنیا] حدّثنی الحسین بن عبد الرّحمان، عن أبی حمزة، عن جعفر بن محمّد، [قال: سئل علیّ بن الحسین] عن کثرة بکائه، فقال: لا تلومونی، فإنّ یعقوب علیه السّلام، فقد سبطا من ولده، فبکی حتّی ابیضّت عیناه من الحزن، و لم یعلم أنّه مات، و قد نظرت إلی أربعة عشر رجلا من أهل بیتی، یذبحون فی غداة واحدة، فترون حزنهم یذهب من قلبی أبدا؟
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 168، علیّ بن الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 55- 56 رقم 86، مختصر ابن منظور، 17/ 239- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 232
أخبرنا أبو القاسم علیّ بن إبراهیم، أنبأنا رشاء بن نظیف، أنبأنا الحسن بن إسماعیل، أنبأنا أحمد بن مروان، أنبأنا أبو بکر عبد اللّه بن أبی الدّنیا، أنبأنا الحسین بن عبد الرّحمان، عن محمّد بن یعقوب بن سوّار «1»، عن جعفر بن محمّد قال: سئل علیّ بن الحسین بن علیّ ابن أبی طالب عن کثرة بکائه؟ فقال: لا تلومونی، فإنّ یعقوب فقد سبطا من ولده، فبکی حتّی ابیضّت عیناه، و لم یعلم أنّه مات، و نظرت أنا إلی أربعة عشر رجلا من أهل بیتی، ذبحوا فی غداة واحدة، فترون حزنهم، یذهب من قلبی أبدا؟!
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 168، علیّ بن الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 56 رقم 87- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 232؛ مثله المزّی، تهذیب الکمال، 20/ 399
و فی روایة [قال مولی علیّ بن الحسین علیه السّلام] أما آن لحزنک أن ینقضی؟ فقال له: ویحک! إنّ یعقوب النّبیّ، کان له اثنا عشر ابنا، فغیّب اللّه واحدا منهم، فابیضّت عیناه من کثرة بکائه علیه، و أحدودب «2» ظهره من الغمّ، و کان ابنه حیّا فی الدّنیا و أنا نظرت إلی أبی، و أخی و عمّی و سبعة عشر من أهل بیتی مقتولین حولی، فکیف ینقضی حزنی.
و قد ذکر فی الحلیة نحوه.
__________________________________________________
(1)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال أبو جعفر محمّد بن یعقوب بن سوّار ...»].
(2)- أحدودب: صار أحدب و هو الّذی خرج ظهره و دخل صدره، و بطنه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 113
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 166- عنه: المجلسی، البحار، 46/ 108؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 586
و اختلفوا فی عدد المقتولین من أهل البیت، فالأکثرون علی أنّهم کانوا سبعة و عشرین، تسعة «1» من بنی عقیل: مسلم «2»، و جعفر، و عون «3»، و عبد الرّحمان «4»، و محمّد بن مسلم، و عبد اللّه بن مسلم، و جعفر بن محمّد بن عقیل، و محمّد بن أبی سعید بن عقیل «5».
و ثلاثة من ولد جعفر: محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، و عون الأکبر بن عبد اللّه، و عبد اللّه «6» ابن عبد اللّه.
و تسعة من ولد أمیر المؤمنین: الحسین، و العبّاس، و یقال: و ابنه محمّد بن العبّاس، و عمر، و عثمان، و جعفر، و إبراهیم، و عبد اللّه الأصغر، و محمّد الأصغر، و أبو بکر شکّ فی قتله. و أربعة من بنی الحسن: أبو بکر، و عبد اللّه، و القاسم، و قیل بشر، و قیل عمر، و کان صغیرا. و ستّة من بنی الحسین مع اختلاف فیهم «7»: علیّ الأکبر، و إبراهیم، و عبد اللّه، و محمّد، و حمزة، و علیّ، و جعفر، و عمر و زید، و ذبح عبد اللّه فی حجره «8».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- 113- عنه: المجلسی «9»، البحار، 45/ 62- 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343- 344؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462- 463
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «سبعة»].
(2)- [زاد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «المقتول بالکوفة»].
(3)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(4)- [زاد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «ابنا عقیل»].
(5)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و زاد ابن شهر آشوب عونا و محمّدا ابنی عقیل»].
(6)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «عبید اللّه»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فیه»].
(8)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و لم یذکر صاحب المناقب إلّا علیّا و عبد اللّه و أسقط ابن أبی طالب حمزة و إبراهیم و زیدا و عمر»].
(9)- [حکاه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار عن ابن شهر آشوب و صاحب المناقب و محمّد ابن أبی طالب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 114
فقتل أصحاب الحسین کلّهم، و فیهم: بضعة عشر شابّا من أهل بیته، منهم من أولاد علیّ علیه السّلام: العبّاس، و جعفر، و عثمان، و محمّد، و أبو بکر. و منهم من أولاد الحسین: علیّ، و عبد اللّه، و [منهم من أولاد الحسن] أبو بکر، و القاسم. و منهم من أولاد عبد اللّه بن جعفر:
عون، و محمّد. و من أولاد عقیل: جعفر، و عبد الرّحمان، و عبد اللّه، و مسلم، قتل بالکوفة.
و قتل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و محمّد بن أبی سعید بن عقیل، و قتل عبد اللّه بن بقطر رضیع الحسین.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
و قتل الحسین، و قتله سنان بن أنس النّخعیّ (لعنه اللّه)، و قتل العبّاس بن علیّ و أمّه أمّ البنین بنت حزام، قتله زید بن داوود الجنبیّ و حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، و قتل جعفر ابن علیّ و أمّه أمّ البنین أیضا، و قتل عبد اللّه بن علیّ و أمّه أمّ البنین أیضا، و قتل عثمان بن علیّ و أمّه أمّ البنین أیضا، رماه خولی بن یزید بسهم، فقتله، و قتل محمّد بن علیّ، و أمّه أمّ ولد، قتله رجل من بنی دارم، و قتل أبو بکر بن علیّ، و أمّه لیلی بنت مسعود الدّارمیّة، و قد شکّ فی قتله.
و قتل علیّ بن الحسین بن علیّ، و أمّه لیلی ابنة أبی مرّة بن عروة الثّقفیّ، و أمّها میمونة ابنة أبی سفیان بن حرب، قتله منقذ بن النّعمان العبدیّ، و قتل عبد اللّه بن الحسین بن علیّ، و أمّه الرّباب ابنة امرئ القیس الکلبیّ، قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، و قتل أبو بکر ابن أخیه الحسن أیضا، و أمّه أمّ ولد، قتله حرملة بن الکاهن رماه بسهم، و قتل القاسم بن الحسن أیضا، قتله سعد بن عمرو بن نفیل الأزدیّ.
و قتل عون بن أبی جعفر بن أبی طالب، و أمّه جمانة بنت المسیّب بن نجبة الفزاریّ، قتله عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ، و قتل محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، و أمّه الخوصاء بنت خصفة بن تیم اللّه بن ثعلبة، قتله عامر بن نهشل التّیمیّ، و قتل جعفر بن عقیل بن أبی طالب، و أمّه أمّ بنین ابنة الشّقر بن الهضاب، قتله بشر بن الخوط الهمدانیّ، و قتل عبد الرّحمان بن عقیل، و أمّه أمّ ولد، قتله عثمان بن خالد الجهنیّ، و قتل عبد اللّه بن عقیل، و أمّه أمّ ولد رماه عمرو بن صبیح الصّیداویّ بسهم فقتله، و قتل مسلم بن عقیل بالکوفة، و أمّه أمّ ولد، و قتل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و أمّه رقیّة ابنة علیّ بن أبی طالب، قتله
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 115
عمرو بن صبیح الصّیداویّ، و یقال: قتله مالک بن أسید الحضرمیّ، و قتل محمّد بن أبی‌سعید بن عقیل، و أمّه أمّ ولد، قتله لقیط بن یاسر الجهنیّ، و استصغر الحسن بن الحسن ابن علیّ، و أمّه خولة بنت منظور بن زیاد الفزاریّ، و استصغر عمرو بن الحسن، و أمّه أمّ ولد فلم یقتلا، و قتل من الموالی [سلیما مولی] الحسین، قتله سلیمان بن عوف الحضرمیّ، و قتل منجح مولی الحسین أیضا؟ و قتل عبد اللّه بن بقطر رضیع الحسین. «1»
__________________________________________________
(1)- حسین کشته شد که قاتل او سنان بن انس نخعی بود. لعنت خداوند بر او (لعنت از طرف مؤلف).
عباس بن علی هم کشته شد. مادر او ام البنین دختر حزام بود. قاتل او زید بن داود جنبی (در طبری رقاد جنبی آمده و باید روایت طبری صحیح باشد) و همچنین حکیم بن طفیل سنبسی (که هردو در قتل عباس دست داشتند) بودند. جعفر بن علی که مادر او ام البنین بود (برادر ابوینی عباس)، کشته شد؛ همچنین عبد اللّه بن علی و عثمان بن علی که مادر آنها ام البنین بود. عثمان بن علی را خولی بن یزید هدف تیر کرد و کشت.
محمد بن علی نیز کشته شد که مادرش کنیز (آزاد شده) بود. مردی از بنی دارم او را کشت. ابو بکر بن علی که مادرش لیلی دختر مسعود دارمی بود، کشته شد؛ ولی در قتل او شک و تردید است.
علی بن الحسین بن علی هم کشته شد. مادر او لیلی دختر ابی مرة بن عروة ثقفی بود که مادر لیلی، میمونة دختر ابو سفیان بن حرب بود (دختر عم مختار و دختر عمه یزید بن معاویه). قاتل او منقذ بن نعمان عبدی بود. عبد اللّه بن حسین بن علی هم که مادرش رباب دختر امرئ القیس کلبی بود، کشته شد. قاتل او هانی بن ثبیت حضرمی بود. ابو بکر برادرزاده او (حسین) که فرزند حسن باشد و مادرش کنیز (آزاد شده) بود، به دست حرملة بن کاهن کشته شد. او را هدف تیر کرد و کشت. قاسم بن حسن نیز کشته شد. قاتل او سعد بن عمرو بن نفیل ازدی بود.
عون بن ابی جعفر بن ابی طالب نیز کشته شد. مادرش جمانه دختر مسیب بن نجبه فزاری قاتل او عبد اللّه بن قطبه طایی بود. محمد بن عبد اللّه بن جعفر کشته شد. مادرش دختر خصفه بن تیم اللّه بن ثعلبه و قاتل او عامر بن نهشل تمیمی بود. جعفر بن عقیل بن ابی طالب هم کشته شد. مادرش ام البنین دختر شقر بن هضاب بود. قاتل او بشر بن خوط همدانی بود. عبد الرحمان بن عقیل هم کشته شد. مادرش کنیز آزاد شده بود.
قاتل او عثمان بن خالد جهنی بود. عبد اللّه بن عقیل هم کشته شد که مادرش کنیز آزاده بود. قاتل او عثمان بن خالد جهنی بود. عبد اللّه بن عقیل هم کشته شد که مادرش کنیز آزاده بود. عمرو بن صبیح صیداوی او را هدف تیر کرد و کشت. مسلم بن عقیل هم در کوفه کشته شد. مادرش کنیز آزاد شده بود. عبد اللّه بن مسلم بن عقیل (در کربلا) کشته شد که مادرش رقیه دختر علی بن أبی طالب بود. عمرو بن صبیح صیداوی او را کشت. گفته شده است که مالک بن اسید حضرمی او را کشت. محمد بن أبی سعید بن عقیل هم کشته شد که مادرش کنیز آزاده شده بود. لقیط بن یاسر جهنی او را کشت. حسن بن حسن بن علی کودک بود (که به سبب صغر سن او را نکشتند). مادرش خوله دختر منظور بن زیاد فزاری بود. عمرو بن حسن هم کودک بود و به علت صغر سن از قتل او خودداری شد. مادرش کنیز آزاد شده بود. هردو طفل فرزند حسن از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 116
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302- 303
حتّی قتل هو و تسعة عشر من أهل بیته.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 20
قالت الرّواة: کنّا إذا ذکرنا عند محمّد بن علیّ الباقر علیهما السّلام قتل الحسین علیه السّلام، قال:
قتلوا سبعة عشر إنسانا، کلّهم ارتکض فی بطن فاطمة بنت أسد أمّ علیّ علیه السّلام «1» و إلی هذا أشار شاعرهم بقوله:
و اندبی تسعة لصلب علیّ قد أصیبوا و ستّة لعقیل
و ابن عمّ النّبیّ عونا أخاهم لیس فیما ینوبهم بخذول
و سمّی النّبیّ غودر فیهم قد علوه بصارم مسلول
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 61- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 342؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
قال أبو حمزة الثّمالیّ: سئل علیه السّلام عن کثرة بکائه، فقال: إنّ یعقوب فقد سبطا من أولاده، فبکی علیه حتّی ابیضّت عیناه، و ابنه حیّ فی الدّنیا و لم یعلم أنّه مات، و قد نظرت إلی أبی و سبعة عشر من أهل بیتی قتلوا فی ساعة واحدة، فترون حزنهم یذهب من قلبی؟
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 63- 64
و قتل معه من ولده و ولد أخیه الحسن، و ولد عمّه عقیل جماعة لم ینشأ فی الإسلام مثلهم. و روی فطر، عن منذر الثّوریّ، عن ابن الحنفیّة، قال: قتل مع الحسین بن علیّ سبعة عشر رجلا، کلّهم من ولد فاطمة.
البرّی، الجوهرة،/ 44
ثمّ قاتل علیه السّلام هو و أهل بیته و أصحابه حتّی قتلوا کلّهم، و فیهم بضعة عشر شابّا من أهل بیته.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
__________________________________________________
- قتل نجات یافتند. از موالی (غلامان) سلیم غلام حسین کشته شد. سلیمان بن عوف حضرمی او را کشت. منجح غلام حسین نیز کشته شد. عبد اللّه بن بقطر، برادر رضاعی حسین هم کشته شد (نه در کربلا، بلکه در کوفه که پیک حسین بود).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 208- 210
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 117
و العبّاس و عثمان و جعفر و عبد اللّه قتلوا مع الحسین (صلوات اللّه علیه)، أمّهم أمّ البنین ابنة حزام من ولد عامر بن صعصعة.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 52
قال هشام بن محمّد: قتل من آل أبی طالب جماعة، منهم: الحسین بن علیّ علیه السّلام قتله سنان بن أنس، و العبّاس بن علیّ، قتله زید بن رقّاد، و قتل أخوه جعفر، و عبد اللّه، و عثمان و هم من أمّ البنین الّتی ذکرناها؛ و قتل محمّد بن علیّ علیه السّلام و أمّه أمّ ولد، و قتل أبو بکر بن علیّ، و أمّه لیلی بنت مسعود بن دارم، و قتل علیّ بن الحسین بن علیّ و هو علیّ الأکبر، و أمّه لیلی بنت مرّة الثّقفیّة، قتله مرّة بن سعد العبدیّ، و قتل عبد اللّه بن الحسین، و أمّه الرّباب بنت امرئ القیس، قتله هانئ بن ثابت الحضرمیّ، و استصغروا علیّ ابن الحسین فلم یقتلوه، و قتلوا أبا بکر بن الحسین بن علیّ، و أمّه أمّ ولد، قتله عبد اللّه بن عقبة الغنویّ، و قتل عبد اللّه بن الحسن بن علیّ علیه السّلام، و أمّه أمّ ولد، قتله سعد بن عمر بن نفیل الأزدیّ، و قتل عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و أمّه جمانة بنت المسیّب بن نجبة «1»، قتله عبد اللّه بن قطیبة الطّائیّ. و کان لجعفر ولد آخر اسمه عون، أمّه أسماء بنت عمیس و قد ذکرناه، و قتل محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و أمّه الحوط بنت حفصة تمیمیّة، و قتل جعفر بن عقیل بن أبی طالب، و أمّه أمّ البنین ابنة النّفراء، قتله بشر ابن حوط الهمدانیّ، و قتل أخوه عبد اللّه بن عقیل، و أمّه أمّ ولد قتله عمر بن صبیح. و قد ذکرنا أنّ [ابن] زیادا قتل مسلم بن عقیل، و أمّه أمّ ولد، و قتل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و أمّه رقیّة بنت علیّ علیه السّلام، و أمّها أمّ ولد، قتله عمر بن صبیح الصّیداویّ، و قتل محمّد بن مسلم ابن عقیل، و أمّه أمّ ولد قتله لقیط بن یاسر الجهنیّ. (و استصغروا الحسن ابن الحسن بن علیّ فلم یقتلوه) و استصغروا أیضا عمر بن الحسن بن علیّ علیه السّلام فلم یقتلوه، و ترکوه.
فالحاصل إنّهم قتلوا من آل أبی طالب تسعة عشر: سبعة «2» لعلیّ علیه السّلام: الحسین،
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «نجیّة»].
(2)- [فی درر السّمطین مکانه: «و قتل معه من إخوته و بنیه و بنی أخیه الحسن و من أولاد جعفر و عقیل-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 118
و العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، و محمّد «1»، و أبو بکر، و من ولد الحسین اثنان: علیّ «2»، و عبد اللّه، و من ولد الحسن بن علیّ ثلاثة: أبو بکر، و القاسم، و عبد اللّه، و من ولد عبد اللّه ابن جعفر اثنان: عون، و محمّد، و من ولد عقیل خمسة: مسلم «3»، و جعفر، و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و أخاه «4» محمّد بن مسلم.
و ذکر المدائنیّ أنّه قتل مع الحسین عبد الرّحمان بن عقیل، و عون بن عقیل، فعلی هذا هم أحد و عشرون «5»، و فیهم یقول سراقة الباهلیّ:
یا عین بکّی بعبرة و عویل و اندبی، إن ندبت آل الرّسول
سبعة منهم لصلب علیّ قد أبیدوا و «6» سبعة لعقیل «6»
لعن اللّه حیث حلّ زیادا و ابنه و العجوز ذات بعول
یعنی سمیّة و کانت من البغایا و قصّتها مشهورة، و قیل مرجانة.
و قال الشّعبیّ: أوّل قتیل منهم: العبّاس بن علیّ، ثمّ علیّ بن الحسین الأکبر [...] ثمّ من بعده عون بن جعفر، ثمّ القاسم بن الحسن بن علیّ، ثمّ عبد اللّه بن الحسین، ثمّ عبد اللّه ابن علیّ، ثمّ عثمان بن علیّ، ثمّ عبد الرّحمان بن عقیل، ثمّ محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، ثمّ الحسین علیه السّلام و تتابعوا بعده.
و حکی محمّد بن سعد، عن محمّد ابن الحنفیّة، أنّه قال: لقد قتلوا تسعة عشر شابّا کلّهم رکضوا «7» فی رحم فاطمة، و هذا یدلّ علی أنّه قتل معه خلق کثیر من أهله، من
__________________________________________________
- تسعة عشر رجلا. قال الحسن البصریّ رضی اللّه عنه: ما کان علی وجه الأرض یومئذ لهم شبیه. قلت: سبعة منهم ...»]
(1)- [درر السّمطین: «محمّد الأصغر»].
(2)- [درر السّمطین: «علیّ الأکبر»].
(3)- [أضاف فی درر السّمطین: «و عقیل»].
(4)- [درر السّمطین: «و أخوه»].
(5)- [أضاف فی درر السّمطین: «و قیل: کان مسلم بن عقیل قد قتل قبل ذلک لمّا أرسله الحسین رضی اللّه عنه إلی الکوفة»].
(6) (6- 6) [درر السّمطین: «خمسة لعقیلی، و یروی: و سبعة لعقیل» و إلی هنا حکاه فیه].
(7)- رکضوا: الرّکض تحریک الرّجل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 119
أولاده، و أولاد الحسن بن علیّ علیه السّلام.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 144- 145، 146- مثله الزّرندی، درر السّمطین،/ 218- 219
و قتل عبید اللّه بن زیاد یوم الطّفّ تسعة من صلب علیّ علیه السّلام، و سبعة من صلب عقیل، و لذلک قال ناعیهم:
عین جودی بعبرة و عویل و اندبی إن ندبت آل الرّسول
تسعة کلّهم لصلب علیّ قد أصیبوا و سبعة لعقیل
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 236
هلّا ذکر قتلی الطّفّ و هم عشرون سیّدا من بیت واحد قتلوا فی ساعة واحدة! و هذا ما لم یقع مثله فی الدّنیا لا فی العرب و لا فی العجم.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 251
ذکر من قتل مع الحسین بن علیّ علیه السّلام: و هم أحد و عشرون نفسا من أهل بیته، ستّة نفر من إخوته: جعفر و العبّاس و عثمان، و أبو بکر محمّد الأصغر، و عبد اللّه، و عبید اللّه، و ابناه علیّ، و عبد اللّه، و أولاد أخیه الحسن علیه السّلام: عبد اللّه، و أبو بکر، و القاسم، و بنو عبد اللّه ابن جعفر، عون، و محمّد، و عبید اللّه، و بنو عقیل بن أبی طالب: مسلم. کذا رواه الحافظ القاضی عیاض، غیر أنّ المشهور أنّه قتل قبله حین سبقه إلی البیعة بالکوفة، و اللّه أعلم، و جعفر، و عبد الرّحمان، و عبد اللّه، و ابنا مسلم بن عقیل: محمّد، و عبد اللّه، و محمّد بن سعید ابن عقیل، کلّهم مدفونون معه فی مشهده بکربلاء، إلّا العبّاس بن علیّ فإنّه مدفون فی مکان قتل فیه. «1»
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446- 447 رقم 1163
__________________________________________________
(1)- از هیجده تن اهل بیت رسول که با حسین شهید شدند، شش پسران امیر المؤمنین علیه السّلام بودند؛ عباس و عبد اللّه، و محمد، و أبو بکر، و جعفر، و عثمان. أبو بکر و جعفر و عثمان سه تن از کنیزک بودند و عباس و عبد اللّه مادر ایشان لیلی بنت مسعود ثقیفه است که پدرش از شجاعان و صنادید عرب بود. چون لیلی از امیر المؤمنین جمله پسران زائید، ملقب به ام البنین شد.
و علی اوسط، و عبد اللّه رضیع پسران حسین علیه السّلام و ابو بکر، و عبد اللّه و قاسم پسران حسن علیه السّلام که از این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 120
أنبأنا محمّد بن هبة اللّه بن الشّیرازیّ، قال: أخبرنا الحافظ أبو القاسم علیّ بن الحسن، قال: أخبرنا أبو غالب الماوردیّ، قال: أخبرنا محمّد بن علیّ السّیرافیّ، قال:
أخبرنا أحمد بن إسحاق النّهاوندیّ، قال: أخبرنا أحمد بن عمران الأشنانیّ، قال: حدّثنا موسی بن زکریّا [...]، قال خلیفة بن خیّاط: حدّثنی محمّد بن معاویة، عن سفیان، عن أبی موسی، قال: سمعت الحسن البصریّ یقول: أصیب مع الحسین ستّة عشر رجلا من أهل بیته ما علی وجه الأرض یومئذ أهل بیت بهم شبیهون.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2665، الحسین بن علیّ،/ 124
فروی عن الصّادق علیه السّلام، أنّه قال: إنّ زین العابدین علیه السّلام بکی علی أبیه أربعین سنة صائما [...]. و حدّث مولی له: أنّه برز یوما إلی الصّحراء، قال: فتبعته، فوجدته قد سجد علی حجارة خشنة [...] فقلت: یا سیّدی! أما آن لحزنک أن ینقضی، و لبکائک أن یقلّ «1». فقال لی: و یحک! إنّ یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم کان نبیّا ابن نبیّ له اثنا عشر ابنا، فغیّب اللّه واحدا منهم، فشاب رأسه من الحزن و احدودب ظهره من الغمّ، و ذهب بصره من البکاء، و ابنه حیّ فی دار الدّنیا، و أنا رأیت «2» أبی و أخی و سبعة عشر من أهل بیتی صرعی مقتولین، فکیف ینقضی حزنی، و یقلّ بکائی؟ «3»
__________________________________________________
- هر سه، عبد اللّه و قاسم به حد بلوغ نرسیده بودند.
و محمد و عون پسران عبد اللّه بن جعفر طیار بن أبی طالب از بطن زینب، خواهر حسین علیه السّلام و جعفر و عبد الرحمان پسران عقیل بن ابی طالب، و عبد اللّه و ابو عبد اللّه پسران مسلم بن عقیل بن ابی طالب و محمد بن سعید بن عقیل بن ابی طالب.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
(1)- [حول البکاء: «تقتل»].
(2)- [فی البحار و العوالم و حول البکاء: «فقدت»].
(3)- از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: «زین العابدین بر پدرش چهل سال گریست [...] یکی از غلامان حضرت گفته است که روزی امام به بیابان رفت. او گوید:
من نیز به دنبالش بیرون شدم. دیدم پیشانی بر سنگ سختی نهاده است [...] عرض کردم: «آقای من! وقت آن نرسیده که روزگار اندوهت پایان پذیرد و گریه‌ات کاهش یابد؟»
به من فرمود: «وای بر تو! یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم پیغمبرزاده بود و دوازده فرزند داشت.
خداوند یکی از فرزندانش را پنهان کرد. موی سرش از اندوه فراق سفید گشت و از غم، کمرش خم شد و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 121
ابن طاووس، اللّهوف،/ 209- 210- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 149؛ البحرانی، العوالم، 17/ 449؛ دانشیار، حول البکاء،/ 124- 125؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 246
و عن منذر قال: کنّا إذا ذکرنا عند محمّد بن علیّ، قتل الحسین علیه السّلام، قال: لقد قتلوا سبعة عشر إنسانا کلّهم ارتکض فی ولادة فاطمة علیها السّلام.
و قال عبد اللّه: حدّثنا محمّد بن عمرو الشّیبانیّ قال: قال الفضل بن عبّاس بن عقبة بن أبی لهب یرثی من قتل مع الحسین بن علیّ علیهما السّلام یعنی من أهله، و کان قبل الحسین، و العبّاس، و عمر، و محمّد، و عبد اللّه، و جعفر بنو علیّ بن أبی طالب، و أبو بکر و القاسم، و عبد اللّه بنو الحسن بن علیّ، و علیّ و عبد اللّه، ابنا الحسین بن علیّ، و محمّد، و عون، ابنا عبد اللّه بن جعفر بن [أبی] طالب، و مسلم بن عقیل بن أبی طالب، و عبد اللّه، و عبد الرّحمان، و جعفر بنو عقیل بن أبی طالب (رضی اللّه عنهم).
أعینیّ ألا تبکیا لمصیبتی و کلّ عیون النّاس عنّی أصبر
أعینیّ جودی من دموع غزیرة فقد حقّ إشفاقی و ما کنت أحذر
أعینیّ هذا الأکرمین تتابعوا و صلوا المنایا دار عون و حسّر
من الأکرمین البیض من آل هاشم لهم سلف من راضع «1» المجد یذکر
مصابیح أمثال الأهلة إذ هم لدی الجود أو دفع الکریهة أبصر
بهم فجعتنا و الفواجع کاسمها تمیم و بکر و السّکون و حمیر
و همدان قد جاشت علینا و أجلبت هوازن فی أفناء قیس و أعصر
و فی کلّ حیّ نضحة من دمائنا بنی هاشم یعلو سناها و یشهر
__________________________________________________
- از گریه، دیده‌اش نابینا؛ با این‌که فرزندش در همین دنیا زنده بود؛ ولی من پدرم و برادرم و هفده تن از فامیلم را کشته و روی زمین افتاده دیدم. چه‌گونه روزگار اندوهم سرآید و گریه‌ام بکاهد؟»
فهری، ترجمه لهوف،/ 209- 210
(1)- [فی المطبوع: «واضع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 122
فللّه محیانا و کان مماتنا و للّه قتلانا تدان و تنشر
لکلّ دم مولی و مولی دمائنا بمرتقب یعلو علیکم و یظهر
فسوف یری أعداؤنا حین نلتقی لأیّ الفریقین النّبیّ المطهّر
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 56، 59
و عن جعفر بن محمّد علیهما السّلام، قال: سئل علیّ بن الحسین عن کثرة بکائه؟ قال:
لا تلومونی فإنّ یعقوب فقد سبطا من ولده، فبکی حتّی ابیضّت عیناه، و لم یعلم أنّه مات، و قد نظرت إلی أربعة عشر رجلا من أهل بیتی فی غداة واحدة قتلی، فترون حزنهم یذهب من قلبی؟
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 102
و یروی: أنّه قتل معه فی ذلک الیوم سبعة و عشرون رجلا من ولد فاطمة.
و عن الحسن بن أبی الحسن البصریّ: أصیب مع الحسین ستّة عشر رجلا من أهل بیته ما علی وجه الأرض لهم شبیه. و قیل: قتل معه من ولده و إخوته، و أهل بیته ثلاثة و عشرون رجلا.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 146
منهم إخوة الحسین ستّة، و هم: العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، و محمّد- و لیس هو ابن الحنفیّة- و أبو بکر، أولاد علیّ بن أبی طالب.
و من أولاد الحسین: علیّ، أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة الثّقفیّ، و عبد اللّه، و أمّه الرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّ.
و من أولاد الحسن بن علیّ ثلاثة: و هم أبو بکر، و عبد اللّه، و القاسم.
و من أولاد عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب: عون، و محمّد.
و من أولاد عقیل بن أبی طالب: جعفر، و عبد الرّحمان، و عبد اللّه، و مسلم بالکوفة.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 461- 462
و قتل مع الحسین ولداه علیّ الأکبر و عبد اللّه. و إخوته جعفر و محمّد، و عتیق و العبّاس الکبیر. و ابن أخیه قاسم بن الحسن. و أولاد عمّه محمّد و عون ابنا عبد اللّه بن جعفر بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 123
أبی طالب. و مسلم بن عقیل بن أبی طالب، و ابناه عبد اللّه و عبد الرّحمان، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
الذّهبی، العبر، 1/ 44
و استشهد مع الحسین ستّة عشر رجلا من أهل بیته.
و کان معه من أهل بیته تسعة عشر رجلا.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 340، 346
و ممّن قتل مع الحسین إخوته الأربعة: جعفر، و عتیق، و محمّد، و العبّاس الأکبر. و ابنه الکبیر علیّ و ابنه عبد اللّه، و کان ابنه علیّ زین العابدین مریضا، فسلم. و کان یزید یکرمه، و یرعاه.
و قتل مع الحسین، ابن أخیه: القاسم بن الحسن، و عبد اللّه، و عبد الرّحمان ابنا مسلم ابن عقیل بن أبی طالب، و محمّد و عون ابنا عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 216- 217
و قتل معه یوم عاشوراء إخوته بنو أبیه: جعفر، و عتیق و محمّد و العبّاس الأکبر بنو علیّ، و ابنه: الأکبر علیّ- و هو غیر علیّ زین العابدین- و ابنه عبد اللّه بن الحسین، و ابن أخیه: القاسم بن الحسن، و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و أخوه عون، و عبد اللّه و عبد الرّحمان ابنا مسلم بن عقیل رضی اللّه عنه.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 425- 426
و قتل معه ولداه علیّ الأکبر، و عبد اللّه، و إخوته: جعفر «1»، و محمّد، و عتیق، و العبّاس الکبیر «2»، و ابن أخیه: قاسم بن الحسن، و أولاد عمّه: محمّد، و عون و ابنا عبد اللّه بن جعفر ابن أبی طالب، و ابناه «3»: عبد اللّه، و عبد الرّحمان «4»، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 131- 132- عنه: الدیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 333
و قتل أکثر إخوة الحسین و أقاربه و فیهم بقول القائل:
__________________________________________________
(1)- [تاریخ الخمیس: «علیّ الأصغر»].
(2)- [تاریخ الخمیس: «الأکبر»].
(3)- [لعلّ الصّحیح: «ابناء عمّه»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی تاریخ الخمیس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 124
عینی أبکی بعبرة و عویل و «1» اندبی إن ندبت آل رسول
سبعة کلّهم لصلب علیّ قد أصیبوا و ستّة لعقیل
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 133
و روی عن محمّد ابن الحنفیّة أنّه قال: قتل مع الحسین سبعة عشر رجلا کلّهم من أولاد فاطمة. و عن الحسن البصریّ أنّه قال: قتل مع الحسین ستّة عشر رجلا کلّهم من أهل بیته، ما علی وجه الأرض یومئذ لهم شبه.
و قال غیره: قتل معه من ولده و إخوته و أهل بیته ثلاثة و عشرون رجلا، فمن أولاد علیّ رضی اللّه عنه: جعفر، و الحسین، و العبّاس، و محمّد، و عثمان، و أبو بکر. و من أولاد الحسین:
علیّ الأکبر و عبد اللّه. و من أولاد أخیه الحسن ثلاثة: عبد اللّه، و القاسم، و أبو بکر بنو الحسن بن علیّ بن أبی طالب. و من أولاد عبد اللّه بن جعفر اثنان: عون و محمّد. و من أولاد عقیل: جعفر، و عبد اللّه، و عبد الرّحمان، و مسلم، قتل قبل ذلک، کما قدّمنا. فهؤلاء أربع لصلبه، و إثنان آخران هما عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و محمّد بن أبی سعید بن عقیل، فکملّوا ستّة من ولد عقیل، و فیهم یقول الشّاعر:
و أندبی تسعة لصلب علیّ قد أصیبوا و ستّة لعقیل
و سمّی النّبیّ غودر فیهم قد علوه بصارم مصقول
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 189
(ذکر من توفّی فیها من الأعیان): الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما) و معه بضعة عشر من أهل بیته، قتلوا جمیعا بکربلاء، و قیل: بضعة و عشرون کما تقدّم، و قتل معهم جماعة من الأبطال و الفرسان.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 212- 213
و کان کثیر الکباء [علی بن الحسین علیه السّلام]، فقیل له فی ذلک، فقال: إنّ یعقوب علیه السّلام بکی حتّی ابیضّت عیناه علی یوسف و لم یتحقّق موته، فکیف لا أبکی، و قد رأیت بضعة عشر
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أو»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 125
رجلا یذبحون من أهلی فی غداة واحدة.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 205
ما قاله الحسن البصریّ: قتل مع الحسین ستّة و عشرون من أهل بیته، و اللّه ما علی وجه الأرض من أهل بیت یشبّهون بهم.
الهادی بن ابراهیم الوزیر، نهایة التّنویه،/ 128، 212
(ذکر من قتل من أصحاب الحسین علیه السّلام و من أهل بیته و موالیه) أمّا الحسین علیه السّلام، قتله سنان بن أنس النّخعیّ، و قتل معه: العبّاس بن علیّ علیه السّلام، و أمّ العبّاس أمّ البنین بنت حازم، قتله زید بن رقّاد الجهنیّ، و قتل جعفر بن علیّ علیه السّلام، و أمّه أمّ البنین أیضا، رماه خولی بن یزید بسهم فقتله، و قتل محمّد بن علیّ علیه السّلام، و أمّه أمّ ولد، قتله رجل من بنی دارم، و قتل أبو بکر بن علیّ علیه السّلام، و أمّه لیلی بنت مسعود الدّارمیّة، و قتل علیّ بن الحسین الأکبر، و أمّه لیلی بنت مرّة بن عروة الثّقفیّ، و أمّها «1» میمونة بنت سفیان بن حرب، قتله منقذ بن النّعمان العبدیّ، و قتل عبد اللّه بن الحسین بن علیّ، و أمّه الرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّ، قتله هانئ بن شبیب الحضرمیّ «2»، و قتل أبو بکر بن الحسین علیه السّلام، و أمّه أمّ ولد، قتله حرملة بن الکاهل، رماه بسهم، و قتل عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و أمّه جمانة بنت المسیّب، قتله عبد اللّه بن قطنة الطّائیّ، و قتل محمّد بن عبد اللّه بن جعفر أخوه، و أمّه الخرصاء بنت حفصة من تیم اللّه بن ثعلبة «3»، قتله عامر بن هشل التّیمیّ، و قتل جعفر بن عقیل بن أبی طالب، و أمّه أمّ البنین، قتله بشر بن خوط الهمدانیّ، و قتل عبد الرّحمان بن عقیل، و أمّه أمّ ولد، قتله عثمان بن خالد الجهنیّ، و قتل عبد اللّه بن عقیل، و أمّه أمّ ولد، رماه عمر بن صبیح الصّدامیّ بسهم، فقتله، و قتل مسلم بن عقیل بالکوفة، و أمّه أمّ ولد، و قتل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و أمّه رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، قتله عمر بن صبیح الصّدامیّ، و قتل محمّد بن أبی سعید بن عقیل، و أمّه أمّ ولد، قتله لقیت بن یاسر الجهنیّ، و استصغر الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام. فترک، و أمّه أمّ ولد خولة بنت منظور بن ریّان، و قیل استصغر عمر بن الحسن، فترک، و أمّه أمّ
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أمّهما»].
(2)- [فی المطبوع: «الخضرمیّ»].
(3)- [فی المطبوع: «تغلبة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 126
ولد، و أراد الشّمر (لعنه اللّه) قتل علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام و کانت العلّة قد انهکته، و الاوجاع، فقالوا له: أتقتل صغیرا معلّلا فترکه، و قتل من الموالی سلیمان مولی الحسین علیه السّلام، قتله ابن عوف الخضرمیّ، و قتل عبد اللّه بن یقطر بالقادسیّة، و قتل عبد اللّه رضیع الحسین علیه السّلام.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197- 198
و فیهم بضعة عشر شابّا من إخوته و أهل بیته رحمهم اللّه، و رضی عنهم، و لعن اللّه من قتلهم، و أخزاهم، و حاسبهم.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 286- 287
و قتل معه ستّة عشر رجلا من أهل بیته.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 207
و قتل مع الحسین رضی اللّه عنه من إخوته، و بنیه، و بنی أخیه الحسن، و من أولاد جعفر، و عقیل تسعة عشر رجلا، و قیل أحد و عشرون رجلا.
قال الحسن البصریّ: ما کان علی وجه الأرض یومئذ لهم شبیه.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 410
و قال سراقة الباهلیّ فی رثائهم:
عینی ابکی بعبرة و عویلی و اندبی إن ندبت آل الرّسول
سبعة منهم لصلب علیّ قد أبیدوا، و خمسة لعقیل
و أوردهما ابن عبد البرّ فی الاستیعاب بلفظ: و تسعة بدل خمسة، و کذا فی الأل بتقدیم التّاء الفوقیة علی السّین.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 422
و قتل معه من إخوته، و بنیه، و بنی أخیه الحسن، و من أولاد جعفر، و عقیل تسعة عشر رجلا، و قیل أحد و عشرون.
و قال الحسن البصریّ: ما کان علی وجه الأرض یومئذ لهم شبیه. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 118
__________________________________________________
(1)- روایت کرده‌اند که نوزده کس از برادران و پسران و پسران برادرش، حسن علیه السّلام و اولاد جعفر و عقیل را شهید ساختند و بعضی گفته‌اند که بیست و یک کس. حسن بصری گوید که در روی زمین مثل آنان‌که در کربلا شهید شدند، کس نبود.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 344
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 127
فعرض له عبید اللّه بن زیاد، فقتلوه، و قتلوا معه ولدیه علیّا الأکبر، و عبد اللّه، و إخوته جعفرا، و محمّدا، و عتیقا، و العبّاس الأکبر، و ابن أخیه قاسم بن الحسن و أولاد عمّه محمّدا، و عونا ابنا عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و مسلم بن عقیل بن أبی طالب، و ابنیه عبد اللّه، و عبد الرّحمان.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66- 67
و قتل معه من الفاطمییّن سبعة عشر رجلا: و قال الحسن البصریّ: أصیب مع الحسین ستّة عشر رجلا من أهل بیته ما علی وجه الأرض یومئذ لهم شبیه.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
و أمّا عدّة المقتولین من أهل بیته فالأکثرون علی أنّهم کانوا سبعة و عشرین: سبعة من بنی مسلم و من بنی عقیل: مسلم المقتول بالکوفة، و جعفر، و عبد الرّحمان [ابنا عقیل] «1»، و محمّد بن مسلم، و عبد اللّه بن مسلم، و جعفر بن محمّد بن عقیل، و محمّد بن أبی سعید بن عقیل.
و ثلاثة من ولد جعفر: محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، و عون الأکبر بن عبد اللّه، و عبید اللّه ابن عبد اللّه. و تسعة من ولد أمیر المؤمنین علیه السّلام: الحسین علیه السّلام، و العبّاس، و یقال: و ابنه محمّد بن العبّاس. ذکر صاحب مقاتل الطّالبیّین: أنّ العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، و عثمان بن علیّ بن أبی طالب، و جعفر بن علیّ بن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب هؤلاء الأربعة أصیبوا «2» مع الحسین علیه السّلام، و کانت أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحیل «3»، و هو عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة، و کان العبّاس أکبرهم، و هو آخر من قتل من إخوته لأمّه و أبیه. [...] و کانت أمّ البنین أمّ هؤلاء.
الإخوة الأربعة [...]
و عبد اللّه الأصغر، و محمّد الأصغر، و أبو بکر، یشکّ فی قتله. و أربعة من بنی الحسن
__________________________________________________
(1)- من البحار.
(2)- [فی المطبوع: «صلّوا»].
(3)- کذا فی مقاتل الطّالبیّین و فی الأصل: بنت حزام بن خویلد بن الوحیل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 128
علیه السّلام: أبو بکر، و عبد اللّه، و القاسم، و قیل: و بشر، و قیل: عمر و کان صغیرا. و ستّة من أولاد الحسین علیه السّلام مع اختلاف فیهم: علیّ الأکبر، [و إبراهیم] «1»، و عبد اللّه، و علیّ الأصغر، و جعفر، و محمّد، و ذبح عبد اللّه فی حجره. «2»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 328- 330
فهؤلاء ثمانیة عشر نفسا من بنی هاشم، و هم کلّهم مدفونون ممّا یلی رجلی الحسین علیه السّلام إلّا العبّاس، فإنّه دفن موضع قتله.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
و قتل یومئذ مع الحسین من أهل بیته ثلاثة و عشرون رجلا، کما قیل.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 207
__________________________________________________
(1)- من المناقب و البحار.
(2)- و در عدد شهدای اهل بیت در آن معرکه خلاف است. اکثر بیست و هفت نفر گفته‌اند. هفت نفر از اولاد عقیل: مسلم که پیش از معرکه شهید شد، و جعفر و عبد الرحمان پسران عقیل، و محمد و عبد اللّه پسران مسلم، و جعفر پسر محمد بن عقیل، و محمد پسر ابی سعید بن عقیل، و بعضی عون و محمد پسران عقیل را زیاده کرده‌اند. و سه نفر از فرزندان جعفر طیار: محمد و عون و عبد اللّه پسران عبد اللّه بن جعفر، و نه نفر از فرزندان حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام: حضرت سید شهدا و عباس و پسر او محمد و عمر و عثمان و جعفر و ابراهیم و عبد اللّه اصغر و محمد اصغر پسران حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام. و در ابو بکر اختلافی کرده‌اند و چهار نفر از فرزندان حضرت امام حسن علیه السّلام: ابو بکر و عبد اللّه و قاسم و بشر، و بعضی به جای بشر عمر گفته‌اند و از فرزندان حضرت امام حسین علیه السّلام، آن‌چه مشهور است، علی اکبر، و عبد اللّه که در کنار حضرت شهید شد و بعضی ابراهیم و محمد و حمزه و علی دیگر و جعفر و عمر و زید گفته‌اند.
ابو الفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین گفته است که: «آن‌چه معلوم است، شهادت ایشان در آن معرکه از فرزندان ابو طالب بیست و دو نفرند.»
و ابن نما از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام روایت کرده است که هفده نفر از فرزندان فاطمه بنت اسد در آن صحرا شهید شدند.
و در زیارتی که از ناحیه مقدسه بیرون آمده [است] از فرزندان امام حسین علیه السّلام: علی و عبد اللّه مذکور است، و از فرزندان حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام: عبد اللّه و عباس و جعفر و عثمان و محمد، و از فرزندان امام حسن علیه السّلام: ابو بکر و عبد اللّه و قاسم، و از فرزندان عبد اللّه بن جعفر: عون و محمد، و از فرزندان عقیل:
جعفر و عبد الرحمان، و از فرزندان مسلم: عبد اللّه و ابی عبد اللّه و محمد بن ابی سعید بن عقیل، و ایشان هیجده نفر می‌شوند، و شصت و چهار نفر دیگر از شهدا در آن زیارت به اسم مذکورند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 694- 695
در بعضی دیگر، از اولاد امجاد آن حضرت نیز خلاف کرده‌اند و از روایت حضرت صاحب الامر علیه السّلام معلوم می‌شود که از برادران آن امام مظلوم پنج نفر در آن صحرا شهید شد؛ عباس و جعفر و عثمان و محمد و عبد اللّه رضوان اللّه علیهم أجمعین.
مجلسی، جلاء العیون،/ 678
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 129
و أمّا ما وقع فی الزّیارة الخارجة من النّاحیة المقدّسة فهو هکذا: علیّ بن الحسین، و عبد اللّه بن الحسین، و عبد اللّه بن أمیر المؤمنین، و العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام، و عثمان ابن أمیر المؤمنین علیه السّلام، و جعفر بن أمیر المؤمنین علیه السّلام، و أبو بکر بن الحسن، و عبد اللّه بن الحسن، و القاسم بن الحسن، و عون بن عبد اللّه بن جعفر، و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، و جعفر بن عقیل، و عبد اللّه بن عقیل، و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و أبو عبد اللّه بن مسلم ابن عقیل، و محمّد بن أبی سعید بن عقیل.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
اللّیث بن سعد: قتل مع الحسین: العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، و أبو بکر، هم «1» بنو علیّ بن أبی طالب، [و أمّ أبی بکر لیلی بنت مسعود نهشلیّة]، و علیّ الأکبر بن الحسین «2»، و أمّه لیلی الثّقفیّة «3»، و عبد اللّه بن الحسین، و أمّه الرّباب من بنی کلب «4»، و هو رضیع «5»، و أبو بکر بن الحسن، و عون، و محمّد ابنا عبد اللّه بن جعفر [بن أبی طالب]، و مسلم، و جعفر «6» ابنا عقیل [بن أبی طالب]، و سلیمان مولی الحسین.
محمّد ابن الحنفیّة قال «7»: قتل مع الحسین سبعة عشر کلّهم اتّصل «8» فی رحم فاطمة (رضی اللّه عنها و عنهم) «9». «10»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 17- 18 رقم 25- 26
__________________________________________________
(1)- لا یوجد فی المصدر: «هم».
(2)- فی المصدر: «و علیّ بن الحسین الأکبر».
(3)- فی المصدر: «ثقفیّة».
(4)- فی المصدر: «کلبیّة».
(5)- لا یوجد فی المصدر: «و هو رضیع».
(6)- فی المصدر: «و جعفر و مسلم».
(7)- لا یوجد فی المصدر: «قال».
(8)- فی المصدر: «ارتکض».
(9)- جمع الفوائد.
(10)- در عدد شهدای بنی هاشم نیز مختلف روایت کرده‌اند. از هفده تن و به زیاده نگاشته‌اند؛ چند که عبد اللّه بن محمد رضا الحسینی در کتاب جلا، شهدای بنی هاشم را سی تن در قلم آورده و من بنده بعد از استقراء و استیعاب از کتب علمای عامه و مؤلفات صنادید اثنی عشریه، عدد شهدای یوم طف را از اصحاب و اهل بیت آن‌چه یافتم، به شرحی است که به نام و نشان نگاشته آمد.
سپهر، ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 17
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 130
و لم یبق مع الحسین علیه السّلام سوی أهل بیته و هم، ولد علیّ، و ولد جعفر، و ولد عقیل، و ولد الحسن، و ولد الحسین. فاجتمعوا، یودّع بعضهم بعضا، و عزموا علی الحرب (و کانوا) سبعة عشر رجلا فی المتّفق علیه. و فی حدیث الرّضا علیه السّلام مع ابن شبیب: و قتل معه من أهل بیته ثمانیة عشر رجلا، فیمکن أن یکون عدّ معهم مسلم بن عقیل فإنّه و إن لم یقتل مع الحسین علیه السّلام فکأنّه قتل معه، و إذا عددنا جمیع من ذکره المؤرّخون و منهم مسلم کانوا ثلاثین أو أکثر، و یأتی سرد أسمائهم. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 607
من أنصار الحسین علیه السّلام، الّذین قتلوا معه من بنی هاشم:

«1»- أبو بکر بن علیّ شکّ فی قتله
2- عمر بن علیّ
3- محمّد الأصغر بن علیّ
4- عبد اللّه بن علیّ
5- العبّاس بن علیّ
6- محمّد بن العبّاس بن علیّ
7- عبد اللّه بن العبّاس بن علیّ
8- عبد اللّه الأصغر بن علیّ
__________________________________________________
(1)- سرانجام همه یاران به شهادت رسیدند و امام با خویشان خود تنها ماند. اینان فرزندان علی بن أبی طالب، فرزندان جعفر طیار، فرزندان عقیل، فرزندان امام مجتبی و فرزندان امام حسین علیه السّلام بودند و بنابر اتفاق مورخین، شماره آنها بالغ بر هفده نفر می‌شد. البته در روایتی که از امام ابو الحسن الرضا علیه السّلام نقل شده است، آن حضرت خویشان امام را هجده نفر ذکر کرده‌اند؛ ولی احتمال دارد که مسلم بن عقیل را نیز ضمیمه کرده باشند، اگرچه او در روز عاشورا به شهادت نرسید؛ اما نخستین شهیدی بود که در راه وفاداری به سرور شهیدان، جان خود را تقدیم کرد.
در پایان همین بخش، فهرست نام شهدا را خواهیم آورد و در آن‌جا خواهیم دید که شماره افراد بنی هاشم که در حماسه عاشورا شرکت داشته‌اند به سی نفر می‌رسد.
به این معنی که نامهای ذکر شده در کتب تاریخ، چنین رقمی را تشکیل می‌دهد، اما عدد هفده، تعداد متفق علیه را بازگو می‌کند.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعة،/ 237
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 131
9- جعفر بن علیّ
10- عثمان بن علیّ، و فی بعضهم خلاف.

11- القاسم بن الحسن
12- أبو بکر بن الحسن
13- عبد اللّه بن الحسن
14- بشر بن الحسن‌

15- علیّ بن الحسین الأکبر
16- عبد اللّه الرّضیع
17- إبراهیم بن الحسین ذکره ابن شهرآشوب و ذکر زیادة عن ذلک.

18- محمّد بن عبد اللّه بن جعفر
19- عون بن عبد اللّه بن جعفر
20- عبید اللّه بن عبد اللّه بن جعفر

21- مسلم بن عقیل
22- جعفر بن عقیل
23- جعفر بن محمّد بن عقیل ذکره ابن شهر آشوب
24- عبد الرّحمان بن عقیل
25- عبد اللّه الأکبر بن عقیل
26- عبد اللّه بن مسلم بن عقیل
27- عون بن مسلم بن عقیل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 132
28- محمّد بن مسلم بن عقیل
29- محمّد بن أبی سعید بن عقیل (من لم یعرف بعینه).
30- أحمد بن محمّد الهاشمیّ، ذکره ابن شهر آشوب. و یلاحظ أنّه لم یکن معه من ولد العبّاس و لا غیرهم أحد إلّا أحمد هذا.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
لقد کثر اختلاف المؤرّخین و أرباب المقاتل فی تحدید شهداء الطّفّ من أهل البیت علیهم السّلام- کاختلافهم الکثیر فی تحدید شهداء الأصحاب أیضا- فبین مقلّ إلی حدّ الثّلاثة عشر، کالمسعودیّ فی (مروجه: ج 3 ص 71) الطّبعة الثّانیة فی مصر، و بین مکثر إلی حدّ الثّلاثین، کالأمین فی (أعیانه: ج 4 قسم 1 ص 250) طبع دمشق. و فی (بحار المجلسیّ:
ج 45 ص 63) الطّبع الجدید فی طهران: روایة عبد اللّه بن سنان عن الإمام الصّادق علیه السّلام تؤیّد ذلک. و بین هذین القولین من جانبی القلّة و الکثرة أقوال متوسطات أخر.
فالمشهور بین المؤرّخین و أرباب المقاتل: أنّهم (سبعة عشر قتیلا)- غیر الحسین علیه السّلام کما ورد تعداد أسمائهم فی زیارة النّاحیة المقدّسة، و قد أوردها المجلسیّ بنصّها عن الإقبال فی (ج 45 ص 65 من بحاره) طبع طهران الجدید. و یؤیّده قول محمّد ابن الحنفیّة- من حدیث له-: «لقد قتل مع الحسین سبعة عشر ممّن ارتکضوا فی رحم فاطمة». ذکر ذلک الطّبرانیّ فی (معجمه: ج 1 ص 140). و المقریزیّ فی (خططه: ج 2 ص 286) و ابن حجر فی (تهذیبه: ج 1 ص 156) و یعنی: فاطمة بنت أسد أمّ علیّ و جعفر و عقیل، فإنّ شهداء الطّفّ من أهل البیت ینتمون إلی هؤلاء الثّلاثة أولادا أو أحفادا. و یؤیّد هذا القول أیضا:
ما ذکره المجلسیّ فی (بحاره: ج 45 ص 63) الطّبع الجدید عن ابن نما: إنّه قال: «قالت الرّواة: کنّا إذا ذکرنا عند محمّد بن علیّ الباقر علیه السّلام قتل الحسین علیه السّلام قال: قتلوا سبعة عشر إنسانا کلّهم ارتکض فی بطن فاطمة، یعنی: بنت أسد أمّ علیّ علیه السّلام.
و قال الدّمیریّ فی (حیاة الحیوان: ج 1 ص 60، فی خلافة یزید): «إنّهم ثمانیة عشر رجلا».
و فی (تذکرة الخواصّ لسبط ابن الجوزیّ: ص 255) طبع النّجف: «أنّهم تسعة عشر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 133
رجلا». و یضیف إلیهم اثنین بروایة المدائنیّ، فیکون المجموع «21 قتیلا».
و فی (تاریخ الطّبریّ: ج 5 ص 382) طبع دار المعارف بمصر- بروایة الحصین بن عبد الرّحمان، عن سعد بن عبیدة- و کان هذا الآخر مع عمر بن سعد- هکذا «و إنّی لأنظر إلیهم و إنّهم لقریب من مائة رجل، فیهم لصلب علیّ بن أبی طالب خمسة، و من بنی هاشم ستّة عشر» فیکون الحصیلة مع الحسین (21 رجلا) و باستثنائه (عشرین رجلا).
و هذا القول یلتقی مع قول ابن الجوزیّ بروایة المدائنیّ، و یقترب أیضا من قول أبی الفرج فی (مقاتل الطّالبیّین: ص 67) طبع النّجف، حیث یقول: «فجمیع من قتل یوم الطّفّ من ولد أبی طالب سوی من یختلف فی أمره اثنان و عشرون رجلا» فإنّه عدّ من بینهم الحسین بن علیّ علیه السّلام، و أشار إلی مسلم بن عقیل فی أوّل استعراض القتلی، و ربّما یلتقی هذا القول أیضا مع قول المقریزیّ فی (خططه: ج 2 ص 286): إنّهم (23 قتیلا) باستثناء الحسین و مسلم.
و یکاد یتّفق الخوارزمیّ فی (مقتله: ج 2 ص 47) طبع النّجف، و ابن شهر آشوب فی (مناقبه: ج 4 ص 112) طبع قم- و کلاهما من أبناء القرن السّادس الهجریّ- فی النّسبة إلی الأکثر بأنّ مجموع القتلی من أهل البیت علیهم السّلام لا یتجاوز السّبعة و العشرین، فقد قال الخوارزمیّ «و اختلف أهل النّقل فی عدد المقتولین یومئذ مع ما تقدّم من قتل مسلم من العترة الطّاهرة و الأکثرون علی أنّهم کانوا سبعة و عشرین ...». و قال ابن شهر آشوب:
«و اختلفوا فی عدد المقتولین من أهل البیت، فالأکثرون علی أنّهم کانوا سبعة و عشرین ...» و لکنّهما فی عرض الأسماء یختلفان، فالخوارزمیّ یذکرهم هکذا: تسعة لعلیّ علیه السّلام، و مثلها لعقیل أولادا و أحفادا، و ثلاثة لعبد اللّه بن جعفر، و أربعة للحسن علیه السّلام، و اثنان للحسین علیه السّلام. و ابن شهر آشوب یذکر فی الأخیر أنّ أولاد الحسین علیه السّلام ستّة- مع الاختلاف فیهم- و ذلک منه شذوذ غیر معتبر. و قیل: إنّهم ثلاثة: علیّ الأکبر، و عبد اللّه الرّضیع- باجماع المؤرّخین- و طفل آخر أسماه النّویریّ فی (نهایة الإرب: ج 20 ص 457 طبع القاهرة)، بأبی بکر، فقد قال- بعد ذکره لمقتل عبد اللّه الرّضیع- «و رمی عبد اللّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسین بسهم فقتله». و الظّاهر: أنّ ذلک التباس بأبی بکر بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 134
الحسن علیه السّلام، فإنّه الّذی قتله عبد اللّه الغنویّ- باجماع المؤرّخین- و اللّه العالم فإنّه نفسه- بعد ذلک فی مقام تعداد المقتولین من أهل بیته، یقول فی (ص 461 من الکتاب): «و من أولاد الحسین: علیّ ... و عبد اللّه ...». و بالجملة، فالمتّفق علیه بینهما هو عدد (25) سوی الحسین و مسلم علیهما السّلام.
و أخیرا، فالّذی یرجح عندنا- بحکم استعراضنا لکثیر من المصادر المعتبرة- هو القول الوسط- و هو النّیّف و العشرون، بل الإثنان و العشرون بالضّبط- باستثناء الحسین علیه السّلام- إذ القولان المتطرفان فی القلّة و الکثرة لا یساعد علیهما الاعتبار و عامة النّصوص التّاریخیّة المعتبرة. و قول (السّبعة عشر و أخویه) یتعدّاها العرض المفصّل فی کثیر من کتب التّاریخ و المقاتل، و قول الخوارزمیّ و ابن شهر آشوب یخفّضه ورود أسماء مقطوع بعدم وجودهم یوم الطّفّ کعمر الأطرف، و إبراهیم ابنی علیّ علیه السّلام، و عمر بن الحسن، و نحوهم.
فیبقی القول الوسط- الّذی یلتقی به أو یقرب إلیه قول الطّبریّ بروایة الحصین، و السّبط بروایة المدائنیّ، و المقریزیّ فی خططه، و أخیرا قول أبی الفرج فی مقاتله- هو مورد الاطمئنان- و بالجمله- فالمرجّح عندنا: أنّ عددهم- باستثناء الحسین علیه السّلام ینوف علی العشرین قتیلا.
و یمکن أن تشیر إلی ذلک روایة معاویة بن وهب، عن أبی عبد اللّه الصّادق علیه السّلام- کما سنذکرها فی أوائل المجلس العاشر من هذا الکتاب- و فیها جملة: «و منهم فی الأرض ثلاثون قتیلا من موالیهم و من أهل البیت ...». باستثناء الموالی- المعروف أنّهم ثمانیة- فیکون الحاصل اثنین و عشرین- و هو العدد المختار عندنا. فأولاد علیّ و أحفاده أحد عشر، و أولاد عقیل و أحفاده ثمانیة، و أحفاد جعفر ثلاثة- کما سنعرض أسماءهم و مواقفهم فی الحرب قریبا-.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 337- 339
و تحصّل بما ذکرنا أنّ المقتولین من أولاد، و أحفاد أبی طالب تسعة و أربعون شخصا إلّا الحسن المثنّی بن الإمام الحسن، فقد أصابته جراحة و أخذه أسماء بن خارجة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 135
و داواه، و أرسله إلی المدینة بعد برئه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 297
و أمّا من خرج من إخوة الحسین معه إلی مکّة، ثمّ جاؤوا کربلاء فهم اثنا عشر نفرا:
1- عبّاس بن علیّ ابنه محمّد، و إخوة العبّاس من الأمّ و الأب 2- عثمان 3- و جعفر 4- و عبد اللّه أبناء علیّ بن أبی طالب 5- إبراهیم 6- أبو بکر 7- و عمر 8- و عون 9- عبید اللّه 10- عبّاس الأصغر 11- محمّد الأوسط 12- محمّد الأصغر أبناء علیّ بن أبی طالب کلّهم استشهدوا فی کربلاء دون أخیهم الحسین کما مرّ تفاصیل ذلک فی کلامنا علی أولاد علیّ بن أبی طالب مع محمّد بن العبّاس بن علیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 428
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 136

و قتل من أصحاب عمر بن سعد ثمانیة و ثمانون رجلا.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 142
و قتل من أصحاب عمر بن سعد ثمانیة و ثمانون رجلا سوی من جرح منهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 411، أنساب الأشراف، 3/ 206
و قتل من أصحاب عمر بن سعد ثمانیة و ثمانون رجلا، سوی الجرحی. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 455
و کان عدّة من قتل من أصحاب [عمر «2» بن] «3» سعد فی حرب الحسین علیه السّلام ثمانیة «4» و ثمانین رجلا.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 72- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 74؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
فقتلوا عن آخرهم بعد أن قتلوا فی المعرکة من أصحاب عمر بن سعد ثمانیة و ثمانین رجلا، غیر من أدرکته الجراحة بعد ذلک، فمات منها.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 155
قال الطّبریّ: کانوا ثمانیة و ثمانین رجلا.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112
و قتل «5» من أصحاب عمر بن سعد ثمانیة و ثمانون رجلا، سوی الجرحی. «6»
__________________________________________________
(1)- از یاران عمر بن سعد هشتاد و هشت کس کشته شده بود به جز آن‌ها که زخمی شده بودند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3064
(2)- [فی المطبوع: «عمرو»].
(3)- زیادة فی أوحدها.
(4)- [الأسرار: «ثمانیة آلاف»].
(5)- [أضاف فی البدایة: «من أهل الکوفة»].
(6)- از اتباع عمر بن سعد هم هشتاد و هشت تن کشته شدند؛ غیر از مجروحین.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 192
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 137
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 296- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 463؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 189
و قتل من جیش «1» عمر بن سعد ثمانیة و ثمانون نفسا.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203- مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 189
روی السّیّد نعمة اللّه الجزائریّ، عن عبد اللّه الأسدیّ أنّه قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام و کافّة من کان معه من ولده و إخوته و بنی عمومته، و أراد ابن سعد التّوجّه بالسّبایا و الرّؤوس إلی الکوفة أنفذ فی ذلک إلیه ابن زیاد أن: وار أجساد «2» أصحابک ودع جسد «3» الحسین علیه السّلام، و أصحابه، فأنفذ إلیه أنّه لا یسعنی دفن جمیع قتلانا لأنّ عدّة المقتولین «4» مائة و خمسون ألفا. فأنفذ إلیه أن وار الرّؤساء و الأعیان و أترک السّواد منهم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 65- 66- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 345
__________________________________________________
(1)- [البدایة: «أصحاب»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «أخیار»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «جثّة»].
(4)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «من سیوف الحسین و إخوته و أصحابه سلام اللّه علیهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 138

قال: أخبرنا محمّد بن عبد اللّه «1» الأنصاریّ و عبد الملک بن عمر، و أبو عامر العقدیّ، قالا: حدّثنا قرّة بن خالد، قال: حدّثنا أبورجاء، قال: لا تسبّوا علیّا، یا لهفتا! «2» علی أسهم رمیته بهنّ یوم الجمل، مع ذاک لقد قصّرن، و الحمد للّه عنه. «3»
قال: إنّ جارا لنا من بلهجیم جاءنا من الکوفة، فقال: ألم تروا إلی الفاسق ابن الفاسق قتله اللّه!! الحسین بن علیّ. قال: فرماه اللّه بکوکبین «4» فی عینیه، فذهب بصره.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 89 رقم 317- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 223- 224، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 250- 251، تهذیب ابن بدران، 4/ 340، مختصر ابن منظور، 7/ 151؛ المحمودی، العبرات، 2/ 364، 366
حدّثنا عبد الملک بن عمرو، قال: حدّثنا قرّة قال: سمعت أبا رجاء یقول «5»: لا تسبّوا علیّا و لا أهل هذا البیت، إنّ جارا لنا من بلهجیم «6» قدم من الکوفة، فقال: ألم تروا إلی «6» هذا الفاسق ابن الفاسق أنّ اللّه قتله- یعنی الحسین علیه السّلام- قال: فرماه اللّه بکوکبین فی عینیه، فطمس اللّه بصره.
ابن حنبل، فضائل الصّحابة، 2/ 574- 575 رقم 972- عنه: ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 104؛ المحمودی، العبرات، 2/ 365، 366
حدّثنی عمر بن شّبة، عن أبی عاصم، عن قرّة بن خالد، عن أبی رجاء [العطاردیّ]، قال: قال جار لی حین قتل الحسین: ألم تر کیف فعل اللّه بالفاسق ابن الفاسق؟! فرماه اللّه
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر مکانه: «أخبرنا أبو بکر الشّاهد، أنبأنا الحسین بن علیّ، أنبأنا محمّد بن العبّاس، أنبأنا أحمد بن معروف، أنبأنا الحسین بن الفهم، أنبأنا محمّد بن سعد، أنبأنا محمّد بن عبد اللّه ...»].
(2)- [التّهذیب: «فو الهفاه»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المختصر].
(4)- [زاد فی التّهذیب: «من السّماء»].
(5)- [فی الصّواعق المحرقة مکانه: «و أخرج أحمد، عن أبی دجانة کان یقول: ...»].
(6)- [لم یرد فی الصّواعق المحرقة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 139
بکوکبین فی عینیه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 415، أنساب الأشراف، 3/ 211 رقم 57- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 364
حدّثنا عبد اللّه بن أحمد بن حنبل، ثنا بکر بن خلف، ثنا أبو عاصم.
«1»- ح- و ثنا محمّد ابن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا إبراهیم بن سعید الجوهریّ، ثنا أبو عامر العقدیّ، کلاهما «1» عن قرّة بن خالد قال: سمعت أبا رجاء العطاردیّ «2»، یقول:
لا تسبّوا علیّا و لا أهل هذا «3» البیت، فإنّ جارا لنا من بلهجیم قال: ألم تروا إلی هذا الفاسق الحسین «4» بن علیّ قتله اللّه! فرماه اللّه بکوکبین فی عینیه، فطمس اللّه بصره «5».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 119 رقم 2830، مقتل الحسین،/ 53- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 196؛ المحمودی، العبرات، 2/ 365؛ مثله الکنجی، کفایة الطّالب،/ 444- 445
(و به) قال: أخبرنا أبو طاهر محمّد بن علیّ الواعظ المقریّ المعروف بابن العلاف بقراءتی علیه فی الرّصافة ببغداد، قال: أخبرنا أبو بکر أحمد بن جعفر بن حمدان بن مالک القطیعیّ قراءة علیه، قال: حدّثنا عبد اللّه بن أحمد بن حنبل، قال: حدّثنی أبی، قال:
حدّثنا عبد الملک بن عمرو، قال: حدّثنا قرّة، قال: سمعت أبا رجاء یقول «6»: لا تسبّوا «7» علیّا، و لا أهل هذا البیت إنّ جارا لنا من بنی الهجیم قدم من الکوفة، فقال: ألم تروا إلی هذا الفاسق ابن الفاسق أنّ اللّه قتله «8»- یعنی الحسین بن علیّ صلوات اللّه علیهما-. قال:
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی کفایة الطّالب].
(2)- [فی مجمع الزّوائد مکانه: «و عن أبی رجاء العطاردیّ ...»].
(3)- [لم یرد فی کفایة الطّالب].
(4)- [کفایة الطّالب: «حسین»].
(5)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و رجاله رجال الصّحیح»].
(6)- [و فی الحدائق الوردیّة مکانه: «و روینا عن قرّة، قال: سمعت أنا رجل یقول ...»].
(7)- [فی إثبات الهداة مکانه: «و روی أحمد بن حنبل من علماء العامّة فی کتاب مناقب علیّ بإسناده عن أبی رجاء قال: لا تسبّوا ...» و فی الأسرار مکانه: «روی الحرّ العاملیّ و ابن حجر عن مسند أحمد بن حنبل بإسناده عن أبی رجاء قال: لا تسبّوا ...»].
(8)- [الحدائق الوردیّة: «قد قتله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 140
فرماه اللّه بکوکبین فی عینیه، فطمس اللّه بصره.
الشّجری، الأمالی، 1/ 163- 164، 187- مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 128؛ محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 145؛ الحرّ العاملیّ، إثبات الهداة، 2/ 589؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 477
(و به) قال: أخبرنا محمّد بن علیّ بن محمّد المقریّ بقراءتی علیه ببغداد، قال: أخبرنا أبو بکر أحمد بن جعفر بن مالک القطیعیّ قراءة علیه، قال: حدّثنا عبد اللّه بن أحمد بن حنبل، قال حدّثنی أبی، قال: حدّثنا عبد الملک بن عمرو، قال: حدّثنا فروة، قال:
سمعت أبا رجاء یقول: لا تسبّوا علیّا و لا أهل هذا البیت، إنّ جارا لنا من بنی الهجیم قد مرّ بالکوفة، فقال: ألم تروا إلی هذا الفاسق ابن الفاسق، أنّ اللّه قتله- یعنی الحسین صلوات اللّه علیه-. فرماه اللّه بکوکبین فی عینیه، فطمس اللّه بصره.
الشّجری، الأمالی، 1/ 178
عن أبی رجاء العطاردیّ، قال: کان لی جار من بنی الجهم، فلمّا قتل الحسین صلوات اللّه علیه، قال: أترون الفاسق ابن الفاسق؟ فرماه اللّه عزّ و جلّ بکوکبین من نار، فطمسا بصره.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 336- 337 رقم 280/ 8- عنه: السّیّد هاشم
البحرانی، مدینة المعاجز،/ 265
قال: و أنبأنا أبو زرعة عبد الرّحمان بن عمرو الدّمشقیّ، أنبأنا محمّد بن الصّلت «1» الأسدیّ الکوفیّ، أنبأنا الرّبیع بن المنذر الثّوریّ، عن أبیه قال: جاء رجل یبشّر النّاس «2» بقتل الحسین، فرأیته أعمی یقاد.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 220، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 243، تهذیب ابن بدران، 4/ 339، مختصر ابن منظور، 7/ 149- مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 433؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 354
__________________________________________________
(1)- [فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب مکانه: «و قال محمّد بن الصّلت ...»].
(2)- [لم یرد فی التّهذیب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 141
أخبرنا جدّی القاضی أبو الفضل «1» یحیی بن علیّ بن عبد العزیز، أنبأنا أبو القاسم علیّ ابن محمّد بن أبی العلاء، أنبأنا أبو الحسن علیّ بن أحمد بن محمّد بن داوود الرّزّاز، أنبأنا أبو عمرو عثمان بن أحمد بن عبد اللّه بن السّمّاک، أنبأنا أبو قلابة، أنبأنا أبو عاصم و أبو عامر قالا: أنبأنا قرّة «2» بن خالد السّدوسیّ، قال: سمعت أبا رجاء العطاردیّ یقول: لا تسبّوا أهل هذا «3» البیت «4»- أو أهل بیت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم- «4» فإنّه کان لنا جار من بلهجیم قدم علینا من الکوفة، قال: [أ] ما ترون إلی هذا الفاسق ابن الفاسق قتله اللّه- «5» یعنی الحسین!- «5» فرماه اللّه بکوکبین «6» «7» من السّماء، فطمس بصره. قال أبو رجاء: فأنا رأیته «7».
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 224، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 251 رقم 312، مختصر ابن منظور، 7/ 151- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2642، الحسین بن علیّ،/ 101؛ مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 436؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 354- 355؛ المحمودی، العبرات، 2/ 364- 365
إبانة بن بطّة، و جامع الدّار قطنیّ، و فضائل أحمد: روی قرّة بن أعین، عن خاله، قال «8»:
کنت عند أبی رجاء العطاردیّ فقال: لا تذکروا أهل البیت إلّا بخیر. فدخل علیه رجل من حاضری کربلاء، و کان «9» یسبّ الحسین علیه السّلام، و أهوی اللّه علیه نجمین، فعمیت عیناه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 58- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264؛ المجلسی، البحار، 45/ 303؛ البحرانی، العوالم، 17/ 624؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 182- 183
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو نصر القاضی، قال: أخبرنا الحافظ أبو القاسم، قال: أخبرنا جدّی القاضی أبو الفضل ...»].
(2)- [فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب مکانه: «قال قرّة ...»].
(3)- [لم یرد فی ابن عساکر ط المحمودیّ و العبرات].
(4) (4- 4) [لم یرد فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب].
(5) (5- 5) [فی تهذیب الکمال: «یعنی الحسین بن علیّ» و لم یرد فی تهذیب التّهذیب].
(6)- [أضاف فی تهذیب الکمال: «فی عینیه، فذهب بصره. و فی روایة: فرماه اللّه بکوکبین»].
(7) (7- 7) [تهذیب التّهذیب: «فی عینیه، فذهب بصره»].
(8)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «عن المناقب مسندا عن خالد، قال ...»].
(9)- [الدّمعة السّاکبة: «و کان الملعون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 142
قرّة بن خالد: سمعت أبارجاء العطاردیّ، قال: کان لنا جار من بلهجیم، فقدم الکوفة، فقال: ما ترون هذا الفاسق ابن الفاسق قتله اللّه- یعنی الحسین رضی اللّه عنه- «1» فرماه اللّه بکوکبین من السّماء، فطمس بصره «2».
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 211، تاریخ الإسلام، 2/ 348- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 365
و قال أبو رجاء العطاردیّ رحمه اللّه: لا تسبّوا علیّا و لا أهل هذا البیت، فإنّ جارا لنا من هذیل قدم المدینة فقال: قتل اللّه الفاسق ابن الفاسق الحسین بن علیّ. فرماه اللّه بکوکبین، فطمس عینیه.
الزّرندی، درر السّمطین،/ 220- 221
و أخرج الطّبریّ، عن أبی رجاء العطاردیّ قال: لا تسبّوا علیّا و لا أهل البیت، فإنّ جارا لنا «3» من هزیل قدم المدینة، فقال: قتل اللّه الفاسق الحسین بن علیّ «3»، فرماه اللّه بکوکبین فی عینیه، فطمستا.
و أخرجه أحمد فی «المناقب» «4» إلّا أنّه قال: إنّ جارا من بنی الهجیم قدم من الکوفة فقال: ألم تروا هذا الفاسق ابن الفاسق أنّ اللّه قتله- یعنی الحسین رضی اللّه عنه- فرماه بکوکبین فی عینیه، فطمس اللّه بصره.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 420- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 45
و تکلّم رجل فی الحسین بکلمة، فرماه اللّه بکوکبین من السّماء، فطمس بصره.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 207
أنّ أحمد روی: أنّ شخصا قال: قتل اللّه الفاسق ابن الفاسق الحسین. فرماه اللّه
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تاریخ الإسلام: «قال أبو رجاء»].
(2)- [أضاف فی تاریخ الإسلام: «و أنا رأیته» و أضاف فی العبرات: «هکذا رواه عنه العلّامة الطّباطبائیّ ثمّ قال: و أخرجه الحافظ السّلفیّ فی المشیخة البغدادیّة من طریق القطیعی بإسناده عن الحسن بن أبی جعفر، قال:
عدنا أبارجاء العطاردیّ فی موضعه الّذی کان فیه، فتحامل، فجلس إلینا، فقال: حیّاکم اللّه بالإسلام، و أحلّنا و إیّاکم دار السّلام، اتّقوا اللّه و لا تسبّوا علیّا و أبغضوا من یسبّه»].
(3) (3- 3) [ینابیع المودّة: «من هذیل قدم المدینة، فسبّ الحسین علیه السّلام»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی ینابیع المودّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 143
بکوکبین فی عینیه، فعمی. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
و أخرج أحمد: إنّ شیخا قال: قتل اللّه الحسین بامتناعه عن بیعة یزید. فرماه اللّه بکوکبین فی عینیه، فعمی. «2»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 24
__________________________________________________
(1)- به روایت احمد، شخصی گفته بود: «خدای تعالی فاسق بن فاسق- یعنی حسین بن علی علیه السّلام را کشت.»
آن‌گاه خدای تعالی از آسمان دو کوکب انداخته بر چشم وی زد و او را نابینا ساخت.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 340
و دیگری از حاضران آن معرکه به آن حضرت ناسزایی گفت، از آسمان دو شهاب آمد و دیده‌های او را کور کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 784
(2)- در بحار الانوار و دیگر کتب اخبار از قرة بن اعین از خالد مسطور است که گفت: نزد ابی رجاء عطاردی حضور داشتم و او می‌گفت: «اهل بیت رسالت را جز به فضل و منقبت یاد نکنید، در این حال، مردی از آنان که به کربلا حاضر بود، بروی درآمد و حسین علیه السّلام را سب می‌نمود. در ساعت خدای دو تیرشهاب را بر وی فرود کرد و هردو چشمش را کور ساخت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 354
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 144

قال: أخبرنا الفضل بن دکین، قال: حدّثنا عقبة بن أبی حفصة السّلولیّ، عن أبیه، قال: إن کان الورس من ورس الحسین لیقال به هکذا، فیصیر رمادا.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 91 رقم 329- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 175
[حدّثنا] أبو أحمد، قال: أخبرنا أبو علیّ عبد اللّه بن السّمسار، عن علیّ بن خشرم، قال: أخبرنا سفیان بن عیینة، قال: حدّثتنی جدّتی أمّ أبی، قالت: کنت جویریة یوم قتل الحسین رضی اللّه عنه، فرأیت الورس تحوّل رمادا.
قالت: و رأیت لحم الإبل [الّتی نهبوها من معسکر الحسین و نحروها و طبخوها] فیه شبه الجمر یتّقد.
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 263 رقم 728- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 369
[حدّثنا] أبو أحمد، قال: أخبرنا علیّ بن عبد اللّه السّمسار عن علیّ بن خشرم، قال:
أخبرنا سفیان بن عیینة، قال: حدّثتنی جدّتی أمّ أبی، قالت: کنت جویریة یوم قتل الحسین بن علیّ، فرأیت الورس تحوّل رمادا.
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 268 رقم 733
روی سنان «1» بن حکیم، عن أبیه، قال «2»: انتهب النّاس ورسا فی عسکر الحسین بن علیّ یوم قتل، فما تطیّبت «3» منه امرأة إلّا برصت «4».
ابن قتیبة، عیون الأخبار، 2/ 212- عنه: المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 123؛ المحمودی، العبرات، 2/ 188
__________________________________________________
(1)- کذا بالألمانیة و فی الفتوغرافیة «سیّار بن الحکم».
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الحدائق الوردیّة].
(3)- [الحدائق الوردیّة: «فما طلت»].
(4)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة: «و کذلک رواه سیّار»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 145
و مال النّاس علی الورس و الحلل و الإبل فانتهبوها، و أخذ الرّحیل بن زهیر الجعفیّ، و جریر بن مسعود الحضرمیّ، و أسید بن مالک الحضرمیّ أکثر تلک الحلل و الورس.
و أخذ أبو الجنوب الجعفیّ جملا کان یستقی علیه الماء، و سمّاه حسینا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 409، أنساب الأشراف، 3/ 204
ثمّ مال النّاس علی ذلک الورس الّذی کان أخذه من العیر «1»، و إلی ما فی المضارب فانتهبوه «2». «3»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629- 2630، الحسین بن علیّ،/ 88- 89؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 345- 346
قال: و مال النّاس علی الورس «4» و الحلل «5» و الإبل، و انتهبوها «6». «7»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 453- مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 38؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 460؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 324؛ المجلسی، البحار، 45/ 60؛ البحرانی، العوالم، 17/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 369؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 436؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612، لواعج الأشجان،/ 193
و روی أنّه: لمّا قتل رضی اللّه عنه احمرّت آفاق السّماء و اقتسموا ورسا کان معه، فصار رمادا
__________________________________________________
(1)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «الیمن»].
(2)- [أضاف فی ابن العدیم: «یعنی بذلک أنّ الحسین علیه السّلام لمّا فصل من مکّة سائرا، و وصل إلی التّنعیم لحق عیرا مقبلة من الیمن علیها ورس، و حناء، ینطلق به إلی یزید بن معاویة، فأخذها و ما علیها.»]
(3)- آن‌گاه مردم آن روناس و خضابها را به غارت بردند و آن‌چه در خیمه‌ها بود نیز غارت شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 305
(4)- [فی الکامل: «الفرش» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «الفرش و الورس»].
(5)- [فی الخوارزمیّ: «و الخیل» و فی تسلیة المجالس: «و الأمتعة» و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «الحلیّ و الحلل»].
(6)- [فی الخوارزمیّ و الکامل و نهایة الإرب و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج:
«فانتهبوها»].
(7)- گوید: کسان به رناس‌ها و حله‌ها و شترها روی آوردند و همه را غارت کردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3062
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 146
و کانت معه إبل، فجزروها، فصارت جمرة فی منازلهم.
إبراهیم بن محمّد البیهقی، المحاسن و المساوئ،/ 53- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 189
ابن عبد الوّهاب عن یسار عبد الحکم «1» قال: انتهب عسکر الحسین، «2» فوجد فیه طیب «2»، فما تطیّبت به امرأة إلّا برصت.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 384- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 274- 275؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 345؛ دانشیار، حول البکاء،/ 73؛ المحمودی، العبرات، 2/ 188
حدّثنا علیّ بن عبد العزیز، ثنا إسحاق بن إسماعیل، ثنا سفیان، حدّثتنی جدّتی أمّ أبی، قالت: رأیت الورس الّذی أخذ من عسکر الحسین صار مثل الرّماد.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 128 رقم 2858، مقتل الحسین،/ 67
حدّثنا محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا أحمد بن یحیی الصّوفیّ، ثنا أبو غسّان، حدّثنا أبو نمیر عمّ الحسن بن شعیب، «3» عن أبی «4» حمید الطّحان، قال: کنت فی خزاعة فجاؤوا بشی من ترکة الحسین، فقیل لهم: ننحر، أو نبیع فنقسم «5». قال: انحروا. «6» قال: فجلس «6» علی جفنة، فلمّا وضعت «7» فارت نارا «8».
«9» «10» حدّثنا زکریّا بن یحیی السّاجیّ، ثنا إسماعیل بن موسی السّدیّ، ثنا ذوید «11»
__________________________________________________
(1)- [فی جواهر المطالب مکانه: «و عن عبد الوهّاب بن بشار أنّ الحکم ...»].
(2) (2- 2) [جواهر المطالب: «فوجدوا فیه طیبا»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد و فضائل الخمسة].
(4)- [لم یرد فی فضائل الخمسة].
(5)- [لم یرد فی مجمع الزّوائد و فضائل الخمسة].
(6) (6- 6) [فی مجمع الزّوائد و فضائل الخمسة: «فجلست»].
(7)- [فضائل الخمسة: «جلست»].
(8)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و فیه من لم أعرفه» و أضاف فی فضائل الخمسة: «قال: رواه الطّبرانیّ»].
(9) (9*) [فی مجمع الزّوائد و فضائل الخمسة: «و عن دوید الجعفیّ»].
(10)- [من هنا حکاه عنه فی معرفة الصّحابة].
(11)- [معرفة الصّحابة: «زوید»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 147
الجعفیّ (9)، عن أبیه قال: لمّا قتل الحسین رضی اللّه عنه انتهب «1» جزور من عسکره، فلمّا طبخت فإذا هی دم فأکفؤوها «2».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 130 رقم 2863- 2864، مقتل الحسین،/ 69- 70- عنه: أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 667؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 196؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 366- 367
عبد اللّه بن الجبّار بن العلیّ، عن سفیان بن عیینة، أنّه قال: سمعت جدّتی تقول: کنت أیّام قتل الحسین علیه السّلام جویریة، فذهبت أنظر إلی إبل الحسین علیه السّلام، لمّا أخذوها، فنحروها، فکنّا ننظر إلی لحمها کانت الجمر.
یزید بن هارون الواسطیّ، عن أمّه، عن جدّتها، قالت: إنّنا أوتینا بلحم جزور من إبل الحسین بن علیّ علیه السّلام، فوضعته تحت سریری، و ذهبت أنظر فإذا هو یتوقّد نارا.
محمّد بن الزّبیر، بإسناده عن [زید] بن أبی الزّناد، أنّه قال: کنت ابن أربع عشر سنة حین قتل الحسین (صلوات اللّه علیه)، فرأینا السّماء تقطر دما، و صار الورس رمادا.
محمّد بن [الحکم] «3»، بإسناده عن بشار بن الحکم، عن أمّه، أنّها قالت: انتهب النّاس ورسا من عسکر الحسین علیه السّلام، فما استعملته امرأة إلّا برصت.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 165- 167 رقم 1095- 1098
و انتهبوا رحله، و إبله، و أثقاله. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 117- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 378؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 336؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
و مال النّاس علی الإبل و المتاع. فانتهبوه.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 73
__________________________________________________
(1)- [فی مجمع الزّوائد و فضائل الخمسة: «انتهبت»].
(2)- [فی مجمع الزّوائد و فضائل الخمسة: «رواه الطّبرانیّ و رجاله ثقات»].
(3)- هکذا صححناه، و فی الأصل: حاکم. و فی بحار الأنوار 45/ 300: محمّد بن الحکم عن أمّه ... الخبر.
(4)- و آنچه شتر و اثاث بود همه را غارت کردند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 117
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 148
أعلم الأمین جبریل علیه السّلام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قتله، و أراه تربته، و احمرّت السّماء لقتله «1»، و کسفت «2» الشّمس یوم موته، و صار الورس فی عسکره رمادا، و المنحور من جذره دما.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 662
حدّثنا عبد اللّه بن محمّد بن جعفر، ثنا محمود بن أحمد بن الفرج، ثنا محمّد بن المنذر البغدادیّ، ثنا جریر بن عبد الحمید، عن یزید بن أبی زیاد قال: شهدت مقتل الحسین، و أنا ابن خمس عشرة سنة، فصار الورس فی عسکرهم رمادا.
حدّثنا أبو محمّد بن حیّان، ثنا محمود بن أحمد بن الفرج، ثنا محمّد بن المنذر البغدادیّ «3»، ثنا سفیان بن عیینة [قال] «3»: حدّثتنی جدّتی أم عیینة، أنّ حمّالا کان یحمل ورسا و هو فی قتل الحسین [بن علیّ] «3»، فصار ورسه رمادا.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 667 رقم 1786- 1787
أخبرنا أبو الحسین، أخبرنا عبد اللّه، حدّثنا یعقوب، حدّثنا أبو بکر الحمیدیّ، حدّثنا سفیان، قال: حدّثتنی جدّتی قالت: لقد رأیت الورس عاد رمادا، و لقد رأیت اللّحم کأنّ فیه النّار حین قتل الحسین.
البیهقیّ، دلائل النّبوّة، 6/ 472- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 189
أخبرنا أبو الحسین، أخبرنا عبد اللّه، حدّثنا یعقوب، حدّثنا سلیمان بن حرب، حدّثنا حمّاد بن زید، قال: حدّثنی حمید بن مرّة قال: أصابوا إبلا فی عسکر الحسین یوم قتل، فنحروها و طبخوها، قال: فصارت مثل العلقم، فما استطاعوا أن یسیغوا منها شیئا.
البیهقیّ، دلائل النّبوّة، 6/ 472- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 189
و بهذا الإسناد، عن أحمد بن محمّد بن سعید، عن الحسن بن علیّ بن عفّان، عن
__________________________________________________
(1)- فی ش: لمقتله.
(2)- فی ش: و انکسفت.
(3)- لیست فی (ش).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 149
الحسن بن عطیّة، قال: حدّثنا ناصح «1» [عن] أبی عبد اللّه، عن قریبة جاریة لهم، قالت:
کان عندنا رجل خرج علی الحسین علیه السّلام، ثمّ جاء بجمل و زعفران، قالت: فلمّا دقّوا الزّعفران صار نارا. قالت: فجعلت المرأة تأخذ منه الشّی‌ء «2»، فتلطّخه علی یدها، فیصیر «3» منه برص «3». قالت: و نحروا البعیر. قالت: «4» فکلّما حزّوا «4» بالسّکین صار مکانها نارا.
قالت: فجعلوا یسلخونه، فیصیر «5» مکانه «6» نارا. قالت: فقطعوه، فخرجت «7» منه النّار.
قالت: فطبخوه، فکلّما أو قدوا «8» النّار فارت القدر نارا. قالت: فجعلوه فی الجفنة، فصار «9» نارا. «10» قالت: و کنت صبیّة یومئذ، فأخذت عظما «11» منه، فطیّنت علیه، «12» فسقط و أنا یومئذ امرأة، فأخذناه نصنع منه اللّعب. قالت «12»: فلمّا حززناه بالسّکین صار «10» مکانه نارا «13»، فعرفنا أنّه ذلک العظم، فدفّناه «14».
الطّوسی، الأمالی،/ 727 رقم 1528/ 3- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 574؛ المجلسی، البحار، 45/ 322؛ البحرانی، العوالم، 17/ 616؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 60؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 47- 48
حدّثنا أبو نعیم الحافظ، حدّثنا أبو محمّد عبد اللّه بن محمّد بن جعفر بن حیّان، حدّثنا محمود بن أحمد بن الفرج، حدّثنا محمّد بن المنذر البغدادیّ- سنة اثنتین و ثلاثین
__________________________________________________
(1)- [إثبات الهداة: «النّاصح»].
(2)- [لم یرد فی إثبات الهداة].
(3) (3- 3) [إثبات الهداة: «برصا»].
(4) (4- 4) [فی إثبات الهداة: «فکلّما جزّوا» و فی البحار و العوالم: «فلمّا جزّوا» و فی المعالی: «فلمّا حزّوا»].
(5)- [فی إثبات الهداة: «فصار»].
(6)- [المعالی: «مکانها»].
(7)- [فی إثبات الهداة و البحار و العوالم و المعالی: «فخرج»].
(8)- [المعالی: «أوقدت»].
(9)- [المعالی: «فصارت»].
(10) (10- 10) [إثبات الهداة: «فأخذت عظما منه، فلمّا جزرناه بالسّکین خرج»].
(11)- [الدّمعة السّاکبة: «عظاما»].
(12- 12) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «فوجد له بعد زمان»].
(13)- [إلی هنا حکاه عنه فی إثبات الهداة].
(14)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «و قد حکی أنّ جمیع الإبل الّتی نهبوها یوم الطّفّ کذا شأنها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 150
و مائتین-، حدّثنا سفیان بن عیینة، قال: حدّثتنی جدّتی أمّ عیینة: أنّ حمّالا کان یحمل ورسا، فهوی قتل الحسین بن علیّ فصار ورسه دما.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 3/ 300
قال: حدّثنا أسلم، حدّثنا إسماعیل بن عیسی، حدّثنا یزید بن هارون، حدّثتنی أمّی، عن جدّها، قال: أدرکت قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام، فلمّا قتل خرج أناس إلی إبل کانت معه، فانتهبوها، فلمّا کان اللّیل رأیت فیها النّیران، فاحترق کلّ ما أخذ من عسکره.
أخبرنا القاضی أبو الحسن علیّ بن خضر الأزدیّ إجازة أنّ أبا یعقوب یوسف بن یعقوب النّجیرمیّ حدّثهم، قال: حدّثنا أبو یحیی السّاجیّ، حدّثنا إسماعیل ابن بنت السّدّیّ، حدّثنا دوید الجعفیّ، عن أبیه قال: لمّا قتل الحسین علیه السّلام، انتهبت جزور من عسکره، فلمّا طبخت إذا هی دم فأکفوها «1».
ابن المغازلی، المناقب،/ 383، 384- 385 رقم 433، 435- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 188
قال [البیهقیّ]: و أخبرنا القطّان «2» بإسناده، عن جمیل بن مرّة، قال: أصابوا «3» إبلا فی عسکر الحسین علیه السّلام یوم قتل، فنحروها، و طبخوها، قال «4»: فصارت مثل العلقم، فما استطاعوا أن یسیغوا منها شیئا.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 220- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 578؛ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 267- 268
عن سیّار بن الحکم، قال: انتهبت «5» النّاس «6» ورسا «7» من عسکر الحسین، «8» یوم قتل
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «فألقوها»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی إثبات الهداة].
(3)- [فی نور الأبصار مکانه: «و أصابوا ...»].
(4)- [لم یرد فی إثبات الهداة و نور الأبصار].
(5)- [مدینة المعاجز،/ 264: «انتهب»].
(6)- [لم یرد فی مدینة المعاجز،/ 281].
(7)- نبات یشبه الزّعفران ینفع الکلف و البهق و الحکة. «لسان العرب- ورس- 6: 253. جامع مفردات الأدویة 4: 191».
(8) (8*) [لم یرد فی مدینة المعاجز،/ 264].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 151
الحسین (8)، فما تطیّبت به «1» امرأة إلّا برصت.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 337 و رقم 281/ 9- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264، 281
عن سفیان بن عیینة، قال: حدّثتنی جدّتی، قالت: لمّا قتل الحسین بن علیّ صلوات اللّه علیه، ساقوا «2» إبلا علیها ورس، فلمّا نحرت رأین «3» لحومها مثل العلقم، و رأینا الورس رمادا، و ما رفعنا حجرا إلّا وجدنا تحته دما عبیطا.
«4» و لیس بین الخبرین تناقض فإنّه ذکر فی الأوّل: أنّ الورس إذا استعملته امرأة برصت، و ذکر فی الثّانی: أنّه صار رمادا لأنّ ما وقع إلی قومها صار رمادا، و ما وقع إلی قوم «5» سیّار، من «5» استعمله برص «4».
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 337 رقم 283/ 11- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264، 281
و بهذا الإسناد [الشّیخ أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنا والدی شیخ السّنة أبو بکر أحمد بن الحسین، أخبرنا محمّد بن الحسین «6» القطّان، أخبرنا عبد اللّه بن جعفر بن درستویه النّحویّ] «7»، عن یعقوب بن سفیان هذا، حدّثنی أیّوب بن محمّد الرّقّی،
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز،/ 281: «له»].
(2)- [مدینة المعاجز: «استاقوا»].
(3)- [مدینة المعاجز: «رأینا»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی مدینة المعاجز،/ 281].
(5) (5- 5) [مدینة المعاجز،/ 264: «شیئا إلّا»].
(6)- [فی ابن عساکر و العبرات، 2/ 182 مکانه: «أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد بن الفضل، أنبأنا أحمد بن الحسین ح: و أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، أنبأنا أبو بکر الخطیب، ح: و أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أنبأنا محمّد بن هبة اللّه؛ قالوا: أنبأنا محمّد بن الحسین ...»].
(7)- [من هنا حکاه فی تهذیب الکمال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 152
حدّثنی سلّام «1» بن سلیمان الثّقفیّ، عن زید بن عمرو «2» الکندیّ، حدّثتنی أمّ حیّان «3»، قالت:
یوم قتل الحسین أظلمت علینا ثلاثا، و لم یمسّ أحد من زعفرانهم شیئا. «4» فجعله علی وجهه «4» إلّا احترق، و لم یقلّب حجر ببیت المقدس إلّا «5» وجد تحته «5» «6» دم عبیط «6».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 89- 90- مثله ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 221، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 247، مختصر ابن منظور، 7/ 150؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2637، الحسین بن علیّ،/ 96؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 434؛ المجلسی «7»، البحار، 45/ 216؛ البحرانی، العوالم، 17/ 466؛ المحمودی، العبرات «8»، 2/ 181، 182
(و بهذا الإسناد) «9» [أخبرنا الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ أخبرنا والدی شیخ السّنّة أبو بکر أحمد بن الحسین، أخبرنا محمّد بن الحسین القطّان، أخبرنا عبد اللّه بن جعفر بن درستویه النّحویّ، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا سلیمان بن حرب]، عن حماد بن زید هذا، حدّثنی جمیل بن مرّة «10»، قال: أصابوا إبلا فی عسکر الحسین علیه السّلام یوم
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم و العبرات، 2/ 181 مکانه: «أخبرنا أبو الحسن محمّد بن أحمد بن علیّ- فیما أذن لی فی روایته- قال: أخبرنا أبو طاهر برکات بن إبراهیم بن طاهر الخشوعیّ، قال: أخبرنا أبو الحسن علیّ بن (المشرف بن المسلّم بن) مسلم بن حمید الأنماطیّ- إجازة- قال: أخبرنا القاضی أبو الحسین محمّد بن حمود الصّوّاف، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن أحمد بن محمّد الواسطیّ، قال: حدّثنا أبو حفص عمر بن الفضل بن المهاجر الرّبعیّ، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا الولید الرّملیّ، قال: حدّثنا أبو نصر محمّد، قال: حدّثنا سلّام ...»].
(2)- [فی المطبوع: «عمر» و هو تصحیف].
(3)- [فی المطبوع: «أمّ حسان» و فی ابن العدیم و العبرات، 2/ 181: «أمّ حبّان»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی ابن العدیم و العبرات، 2/ 181].
(5) (5- 5) [فی ابن عساکر و البحار و العوالم و العبرات، 2/ 182: «أصبح تحته» و فی ابن العدیم و العبرات، 2/ 181: «أصبح عنده» و فی تهذیب الکمال: «أصیب تحته»].
(6) (6- 6) [فی ابن العدیم و البحار و العوالم و العبرات، 2/ 181: «دما عبیطا»].
(7)- [حکاه فی البحار و العوالم عن بعض کتب المناقب المعتبرة].
(8)- [حکاه فی العبرات عن ابن العدیم و تکرّره عن ابن عساکر].
(9)- [فی البحار و العوالم مکانه: «فی بعض کتب المناقب المعتبرة بهذا الاسناد ...»].
(10)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی مکانه: «و فی البحار مسندا عن جمیل بن مرّة ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 153
قتل، فنحروها و طبخوها، فکانت «1» مثل العلقم «2»، فما استطاعوا أن یسیغوا منها شیئا «3».
(و بهذا الإسناد) عن یعقوب بن سفیان، حدّثنا أبو بکر الحمیدیّ، حدّثنا سفیان، حدّثتنی جدّتی، قالت: لقد رأیت الورس عاد رمادا، و لقد رأیت اللّحم کأنّ فیه «4» المرار، و ذلک ورس و إبل کانت للحسین، و نهبت لمّا قتل «4».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 90- مثله المجلسی، البحار، 45/ 310؛ البحرانی، العوالم، 17/ 618؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیّة،/ 376؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 60- 61؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 48
(و بهذا الإسناد) عن یعقوب بن سفیان، حدّثنا أبو نعیم، حدّثنی عقبة بن أبی حفصة، عن أبیه، قال: إن کان الورس من ورس الحسین بن علیّ لیقال به هکذا، فیصیر رمادا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 90- مثله المجلسی، البحار، 45/ 310؛ البحرانی، العوالم، 17/ 618- 619
(و بهذا الإسناد) عن أحمد بن الحسین، أخبرنا أبو عبد اللّه الحافظ، حدّثنا محمّد بن یعقوب، سمعت العبّاس بن محمّد الدّوریّ، سمعت یحیی بن معین، حدّثنی جریر، عن زید ابن أبی الزّناد «5»، قال: قتل الحسین بن علیّ ولی أربع عشرة سنة، و صار الورس «6» الّذی فی عسکره رمادا «6»، و احمرّت آفاق السّماء، و نحروا ناقة فی عسکره «7»، فکانوا یرون فی لحمها المرار «8».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 90- 91- مثله المجلسی، البحار، 45/ 310؛ البحرانی، العوالم، 17/ 619
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «قال: فصارت»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی شرح الشّافیّة].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة السّاکبة و المعالی].
(4) (4- 4) [فی البحار و العوالم: «النّار حین قتل الحسین علیه السّلام»].
(5)- [العوالم: «أبی الزّیاد»].
(6) (6- 6) [فی البحار و العوالم: «رمادا الّذی کان فی عسکرهم»].
(7)- [فی البحار و العوالم: «عسکرهم»].
(8)- [فی البحار و العوالم: «النّیران»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 154
«و روی» أبو مخنف: إنّ سعد الحنفیّ دلّه علی زیاد بن مالک، و عمران بن خالد، و عبد الرّحمان البجلیّ، و عبد اللّه بن قیس الخولانیّ و کانوا من المحلّین، و من جملة قتلة الحسین، فبعث إلیهم عبد اللّه بن کامل، فجاء بهم إلیه، فقال لهم المختار: یا قتلة سیّد شباب أهل الجنّة! ألا ترون اللّه قد أقاد منکم؟ فقد أصارکم الورس، إلی یوم نحس.
و کانوا قد نهبوا الورس الّذی مع الحسین، ثمّ أمر بهم أن یخرجوا إلی السّوق، و تضرب أعناقهم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 219
أخبرنا أبو بکر وجیه بن طاهر، أنبأنا أبو طالح «1» أحمد بن عبد الملک، أنبأنا علیّ بن محمّد بن علیّ و عبد الرّحمان بن محمّد بن أحمد، قالا: أنبأنا أبو العبّاس محمّد بن یعقوب، قال: سمعت عبّاس بن محمّد «2» یقول: سمعت یحیی یقول: أنبأنا جریر: عن «3» یزید «4» بن أبی زیاد «5»، قال: قتل الحسین ولی «6» أربعة عشر «6» سنة.
«7» [قال:] و صار الورس الّذی کان «8» فی عسکرهم رمادا، «9» و احمّرت آفاق السّماء «9»، و نحروا ناقة [له] فی عسکرهم فکانوا یرون فی لحمها النّیران.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 222، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 248 رقم 304، تهذیب ابن بدران، 4/ 339، مختصر ابن منظور، 7/ 150- مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 434- 435؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 348، سیر أعلام
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر ط المحمودیّ: «أبو صالح»].
(2)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال عبّاس بن محمّد الدّوریّ ...»].
(3)- [فی تاریخ الإسلام مکانه: «و قال جریر بن عبد الحمید عن ...» و فی السّیر: «یحیی بن معین، حدّثنا جریر، عن ...»].
(4)- [تاریخ الإسلام: «زید»].
(5)- [فی تهذیب التّهذیب و فضائل الخمسة مکانه: «قال: و قال ابن معین: حدّثنا جریر، حدّثنا یزید بن أبی زیاد ...»].
(6) (6- 6) [فی تاریخ الإسلام و تهذیب الکمال و السّیر و تهذیب التّهذیب و فضائل الخمسة: «أربع عشرة»].
(7)- [من هنا حکاه فی التّهذیب].
(8)- [لم یرد فی تاریخ الإسلام و تهذیب التّهذیب و فضائل الخمسة].
(9) (9- 9) [لم یرد فی التّهذیب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 155
النّبلاء، 3/ 211؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 354؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «1»، 3/ 364
أخبرنا أبو عبد اللّه بن [أبی] «2» مسعود، أنبأنا أبو بکر الحافظ.
[ح: أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ أنبأنا أحمد بن علیّ الحافظ] «2».
ح: و أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أبی بکر، أنبأنا أبو بکر بن الطّبریّ «3» قالوا: أنبأنا أبو الحسین القطّان، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب، أنبأنا أبو بکر الحمیدیّ «4»، أنبأنا سفیان، حدّثتنی «5» جدّتی قالت «6»: لقد رأیت الورس عاد «7» رمادا، و لقد رأیت اللّحم کأنّ فیه النّار حین قتل الحسین.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 222، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 248- 249 رقم 305- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2639، الحسین بن علیّ،/ 98؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 435؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 348، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 211؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 354؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «8»، 3/ 364؛ المحمودی، العبرات «9»، 2/ 187
أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، أنبأنا أبو بکر الخطیب:
ح: و أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ «10»، أنبأنا أبو بکر، قالا: أنبأنا أبو الحسین،
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن تهذیب التّهذیب].
(2)- [ما بین المعقوفتین عن ابن عساکر ط المحمودیّ].
(3)- [فی ابن العدیم و العبرات مکانه: «أنبأنا ابن طبرزد، قال: أخبرنا ابن السّمرقندیّ، قال: أخبرنا أبو بکر بن الطّبریّ ...»].
(4)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال أبو بکر الحمیدیّ ...»].
(5)- [فی تاریخ الإسلام و السّیر مکانه: «و قال ابن عیینة، حدّثتنی ...»].
(6)- [فی تهذیب التّهذیب و فضائل الخمسة مکانه: «و قال الحمیدیّ: عن ابن عیینة، عن جدّته أمّ أبیه، قالت ...»].
(7)- [فی تهذیب التّهذیب و فضائل الخمسة: «عادت»].
(8)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن تهذیب التّهذیب].
(9)- [حکاه فی العبرات عن ابن العدیم].
(10)- [فی ابن العدیم و العبرات مکانه: «أنبأنا ابن طبرزد، قال ابن السّمرقندیّ ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 156
أنبأنا عبد اللّه، أنبأنا یعقوب، أنبأنا أبو نعیم، أنبأنا عقبة بن أبی حفصة السّلولیّ، عن أبیه، قال: إن کان الورس من ورس الحسین یقال به هکذا فیصیر رمادا.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 222- 223، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 249 رقم 306- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2639- 2640، الحسین بن علیّ،/ 98- 99؛ المحمودی، العبرات «1»، 2/ 187
أخبرنا أبو الحسن بن قبیس، أنبانا و أبو منصور بن زریق، أنبأنا أبو بکر الخطیب، أنبأنا أبو نعیم الحافظ «2»، أنبأنا أبو محمّد عبد اللّه بن محمّد بن جعفر بن حیّان، أنبأنا محمود ابن أحمد بن الفرج، أنبأنا محمّد بن المنذر البغدادیّ «3» سنة اثنتین و ثلاثین و مأتین «3»، أنبأنا سفیان بن عیینة «4»، قال: حدّثتنی جدّتی أمّ عیینة، أنّ حمّالا «5» کان یحمل ورسا فهوی، قتل الحسین بن علیّ، فصار ورسه رمادا «6».
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 223، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 249 رقم 307- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2639، الحسین بن علیّ،/ 98؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 435؛ المحمودی، العبرات «1»، 2/ 187
أنبأنا أبو علیّ الحدّاد «7» و غیره، قالوا: أنبأنا محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن إبراهیم، أنبأنا سلیمان بن أحمد، أنبأنا محمّد بن عبد اللّه «8» الحضرمیّ، «9» أنبأنا أحمد بن یحیی الصّوفیّ، أنبأنا
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی العبرات عن ابن العدیم].
(2)- [فی ابن العدیم و العبرات مکانه: «أنبأنا أبو القاسم عبد الصّمد بن محمّد، قال: أخبرنا أبو الحسن بن قبیس، قال: أخبرنا أبو بکر أحمد بن علیّ الحافظ، قال: أخبرنا أبو نعیم الحافظ ...»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی ابن العدیم و العبرات].
(4)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال محمّد بن المنذر البغدادیّ، عن سفیان بن عیینة ...»].
(5)- [ابن العدیم: «أنّ جمّالا»].
(6)- [فی ابن العدیم و العبرات: «دما»].
(7)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو نصر القاضی، قال: أخبرنا علیّ بن الحسن الحافظ، قال: أنبأنا أبو علیّ الحدّاد ...»].
(8)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال محمّد بن عبد اللّه ...»].
(9) (9*) [ابن العدیم: «قال: حدّثنا أحمد بن شعیب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 157
أبو غسّان، أنبأنا أبو نمیر عمّ الحسن بن شعیب ( «9»): عن أبی حمید الطّحان، قال: کنت فی خزاعة، فجاؤا بشی‌ء من ترکة الحسین، «1» فقیل لهم: ننحر «2»، أو نبیع فنقسم؟ قالوا:
انحروا «3». قال: فجعل «1» علی جفنة، فلمّا وضعت فارت «4» نارا.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 223، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 249 رقم 308، تهذیب ابن بدران، 4/ 339- 340- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2640، الحسین بن علیّ،/ 99؛ مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 435
أخبرنا أبو عبد اللّه الفراویّ «5» أنبأنا أبو بکر البیهقیّ.
ح: و أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ أنبأنا أبو بکر الخطیب.
ح: و أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو بکر ابن اللّالکائیّ «6»، قالوا: أنبانا محمّد بن الحسین بن الفضل، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب، أنبأنا سلیمان بن حرب «7»، أنبأنا حمّاد بن زید، حدّثنی جمیل بن مرّة، قال «8»: أصابوا إبلا فی عسکر الحسین «9» یوم قتل/ 25/ ب/، «10» فنحروها، و طبخوها «10»، قال: فصارت مثل العلقم، فما استطاعوا أن یسیغوا منها شیئا.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [التّهذیب: «فجعلوه»].
(2)- [ابن العدیم: «نتجر»].
(3)- [ابن العدیم: «أتجروا»].
(4)- [ابن عساکر ط المحمودیّ: «صارت»].
(5)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو القاسم عبد الصّمد بن محمّد، قال: أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد بن الفضل الفراویّ، و أبو محمّد عبد الکریم بن حمزة السّلمیّ، و أبو القاسم إسماعیل بن السّمرقندیّ فی کتبهم إلیّ. قال الفراویّ ...»].
(6)- [ابن عساکر ط المحمودیّ: «ابن اللّالکانیّ»].
(7)- [من هنا حکاه فی تهذیب الکمال و تاریخ الإسلام و سیر أعلام النّبلاء، و تهذیب التّهذیب و فضائل الخمسة].
(8)- [من هنا حکاه فی التّهذیب].
(9)- [التّهذیب: «عسکره»].
(10) (10- 10) [السّیر: «فطبخوا منها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 158
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 223، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 249- 250 رقم 309، تهذیب ابن بدران، 4/ 340- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2641، الحسین بن علیّ،/ 100؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 435؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 348، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 211؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 354؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «1»، 3/ 366
و لم یمسّ أحد من زعفران قوم الحسین شیئا، فجعله علی وجهه إلّا احترق.
ابن عساکر، تهذیب ابن بدران، 4/ 339
تاریخ النّسویّ، و تاریخ بغداد، و إبانة العکبریّ: قال سفیان بن عیینة، حدّثتنی جدّتی أنّ رجلا ممّن شهد قتل الحسین کان یحمل ورسا، فصار ورسه دما، و رأیت النّجم کأنّ فیه النّیران یوم قتل الحسین یعنی بالنّجم النّبات «2».
محمّد بن الحکم، عن أمّه قالت: انتهب النّاس ورسا من عسکر الحسین فما استعملته امرأة إلّا برصت.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 55- 56- عنه السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264؛ المجلسی، البحار، 45/ 300؛ البحرانی، العوالم، 17/ 616
أحادیث ابن الحاشر، قال: کان «3» عندنا رجل خرج علی الحسین، ثمّ جاء «4» بجمل، و زعفران «4»، فکلّما دقّوا الزّعفران صار نارا، «5» فلطّخت امرأته علی یدیها، فصارت برصا.
و قال: و نحر البعیر فکلّما جزّوا «6» بالسّکین صار «7» نارا، «8» قال «5»: فقطعوه، فخرج منه النّار «8»،
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن تهذیب التّهذیب].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی مدینة المعاجز].
(3)- [فی شرح الشّافیة مکانه: «قال: أصبح کان ...»].
(4) (4- 4) [شرح الشّافیة: «یحمل ورسا و زعفرانا»].
(5) (5- 5) [مدینة المعاجز: «و نحرو الجمل»].
(6)- [شرح الشّافیة: «حزّ»].
(7)- [زاد فی البحار و العوالم: «مکانها»].
(8) (8- 8) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 159
فطبخوه، ففارت «1» القدر نارا «2».
تاریخ النّسویّ: قال حمّاد بن زید: قال جمیل بن مرّة: لمّا طبخوا «3» صارت مثل العلقم «4».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 57- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264؛ المجلسی، البحار، 45/ 302؛ البحرانی، العوالم، 17/ 617؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 377
أبو مخنف فی روایة: لمّا دخل بالرّأس علی یزید کان للرّأس طیب قد فاح علی کلّ طیب، و لمّا نحر الجمل الّذی حمل علیه رأس الحسین کان لحمه أمرّ من الصّبر، و لمّا قتل الحسین صار الورس دما.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 61- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 270؛ المجلسی، البحار، 45/ 305؛ البحرانی، العوالم، 17/ 618
أنبأنا عبد الوهّاب بن المبارک، قال: أنبأنا أبو الحسین بن عبد الجبّار، قال: أنبأنا الحسین بن علیّ الطّناجیریّ، قال: حدّثنا عمر بن أحمد بن شاهین، قال: حدّثنا أحمد بن عبد اللّه بن سالم، قال حدّثنا علیّ بن سهل، قال حدّثنا خالد بن خداس «5» قال: حدّثنا حمّاد بن زید، عن جمیل «6» بن مرّة: عن أبی الوضی «7»، قال: نحرت الإبل الّتی حمل علیها رأس الحسین علیه السّلام و أصحابه، فلم یستطیعوا أکلها، کانت لحومها أمرّ من الصّبر.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 45، المنتظم، 5/ 342- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 311
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز و شرح الشّافیة: «فصارت»].
(2)- [أضاف فی البحار و العوالم: «و یروی عن سفیان بن عیینة و یزید بن هارون الواسطیّ أنّهما قال: نحر إبل الحسین علیه السّلام فإذا لحمه یتوقّد نارا» و إلی هنا حکاه عنه فی شرح الشّافیة].
(3)- [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم: «طبخوها»].
(4)- العلقم: الحنظل.
(5)- [العبرات: «خداش»].
(6)- [المنتظم: «حمیل»].
(7)- [المنتظم: «أبی الوصیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 160
و نحرت الإبل الّتی کانت مع الحسین فلم یؤکل لحمها، لأنّه کان أمرّ من الصّبر.
و عن عبد الکریم بن یعفور الجعفیّ: أنّه لمّا جعل اللّحم فی القدر، صار نارا.
و کان مع الحسین علیه السّلام ورس و طیب، فاقتسموه، فلمّا صاروا إلی بیوتهم صار رمادا.
و عن مشایخ طیّ قالوا: وجد شمر بن ذی الجوشن فی رحل الحسین علیه السّلام ذهبا، فدفع بعضه إلی ابنته، فدفعته «1» إلی صائغ یصوغ منه حلیّا، فلمّا أدخله النّار صار نحاسا.
و قیل: نارا، و ما تطیّبت «2» امرأة من ذلک الطّیب إلّا برصت.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 44
أخبرنا غیر واحد، عن عبد الوهّاب بن المبارک، أنبا أبو الحسین بن عبد الجبّار، أنبا الحسین بن علیّ الطّناجیریّ، ثنا عمر بن أحمد بن شاهین، ثنا أحمد بن عبد اللّه بن سالم، ثنا علیّ بن سهل، ثنا خلد بن حداش، ثنا حمّاد بن زید، عن ابن مرّة، عن أبی الوصیّ و مروان «3» بن الوصین، قال: نحرت الإبل الّتی حمل علیها رأس الحسین و أصحابه، فلم یستطیعوا أکل لحومها کانت أمرّ من الصّبر.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 151- عنه: دانشیار، حول البکاء،/ 73
أخبرنا مرجا بن أبی الحسن التّاجر، قال: أخبرنا محمّد بن علیّ بن أحمد، قال:
أخبرنا أبو الفضل بن أحمد بن عبد اللّه، قال: أخبرنا محمّد بن محمّد بن مخلّد، قال: أخبرنا علیّ بن الحسن، قال: أخبرنا أبو بکر بن عثمان الحافظ، قال: حدّثنا یزید بن هارون، قال: أخبرتنی أمّی، عن جدّتها، قالت: أدرکت قتل الحسین بن علیّ رضوان اللّه علیه، فلمّا قتل خرج ناس إلی إبل کانت معه فانتهبوها، فلمّا کان اللّیل رأیت فیها النّیران تلتهب «4»، فاحترق کلّ ما أخذ من عسکره.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2620، الحسین بن علیّ،/ 79- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 189
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «فدفعه»].
(2)- [فی المطبوع: «تطیّب»].
(3)- [فی حول البکاء مکانه: «و أخرج سبط ابن الجوزیّ الحنفیّ فی تذکرة الخواصّ بسنده عن أبی الوصین و مروان ...»].
(4)- [زاد فی العبرات: «فاعتلت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 161
أخبرنا مرجا بن الحسن الواسطیّ، قال: أخبرنا أبو طالب محمّد بن علیّ بن علیّ قال:
أخبرنا محمّد بن عمّار بن سمعان، قال: حدّثنا أسلم بن سهل، قال: حدّثنا إسماعیل بن عیسی، قال: حدّثنا یزید بن هارون، قال: حدّثتنی أمّی، عن جدّتها، قالت: أدرکت قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه، فلمّا قتل خرج ناس إلی إبل کانت معه، فانتهبوها، فلمّا کان اللّیل، رأیت فیها النّیران تلتهب، کلمّا أخذ «1» من عسکره.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2640، الحسین بن علیّ،/ 99- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 187
قال: و سمعت زکریّا بن یحیی بن عمر الطّائنیّ، قال: سمعت غیر واحد من مشیخة طیّ یقول: وجد شمر بن ذی الجوشن «2» فی ثقل الحسین ذهبا، فدفع «3» بعضه إلی ابنته و دفعته إلی صائغ، یصوغ لها منه حلیّا، فلمّا أدخله النّار صار هباءا.
«4» قال: و سمعت غیر زکریّا یقول: صار نحاسا «4». فأخبرت شمرا «5» بذلک، فدعا بالصّائغ، فدفع إلیه باقی الذّهب. و قال: أدخله النّار بحضرتی، ففعل الصّائغ، «6» فعاد الذّهب هباءا.
و قال غیره «6»: عاد نحاسا.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 56- 57- مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 377
و عن سفیان أیضا: أنّ رجلا ممّن شهد قتل الحسین کان یحمل ورسا، فصار ورسه رمادا. أخرجه الملّا فی سیرته.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 144
أخبرنی المشایخ تاج الدّین علیّ بن أنجب بن عثمان بن عبید اللّه الخازن، و مجد الّدین عبد الصّمد بن أحمد بن عبد القادر بن أبی الجیش، و کمال الدّین علیّ بن محمّد بن محمّد بن وضّاح الشّهربانیّ، و جماعة آخرون رحمهم اللّه إجازة، قالوا: أنبأنا محبّ الدّین أبو البقاء
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «أخذوه»].
(2)- [فی شرح الشّافیة مکانه: «و وجد الشّمر (لعنه اللّه) ...»].
(3)- [شرح الشّافیة: «فأعطی»].
(4) (4- 4) [شرح الشّافیة: «و فی خبر: صار نحاسا، و قیل: نارا»].
(5)- [شرح الشّافیة: «الشّمر (لعنه اللّه)»].
(6) (6- 6) [شرح الشّافیة: «فکان هباء. و قیل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 162
عبد اللّه بن الحسین بن عبد اللّه العکبراویّ، إجازة لم یکن سماعا، قال: أنبأنا أبو الفتح محمّد ابن عبد الباقیّ بن أحمد بن سلیمان- سماعا یوم الأحد سلخ رجب سنة خمس و ثلاثین و خمس مأة- أنبأنا أبو الحسن علیّ بن الحسین بن أیّوب البزّار، أنبأنا أبو علیّ محمّد بن أحمد بن الحسن بن إسحاق الصّواف قراءة علیه و أنا أسمع، فأقرّ به، حدّثنا أبو علیّ بشر ابن موسی، حدّثنا محمّد بن موسی، حدّثنا سفیان بن وکیع، حدّثنا جریر: عن الأعمش، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام احمرّت آفاق السّماء أربعة أشهر و صار الورس رمادا.
الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 160 رقم 448- 449
من کتاب: [دلائل النّبوّة] للإمام أبی بکر محمّد بن علیّ بن [إسماعیل] القفّال [الکبیر] الشّاشیّ رحمه اللّه [المولود عام (291) المتوفّی سنة (365)]، قال «1»: حدّثنا عمر بن محمّد بن یحیی، حدّثنا النّصر بن طاهر، حدّثنا سفیان بن عیینة، قال: حدّثتنی جدّتی «2» قالت: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام کانت معه إبل، فاستاقوها لیزید بن معاویة- علیهما ما یستحقهما- تحمل «3» الورس، فلمّا نحرت رأینا لحومها مثل العلقم، و رأینا الورس‌رمادا، و ما رفعنا حجرا إلّا وجدنا تحته دما.
الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 165 رقم 452- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 179
روی أبو الشیخ فی کتاب (السنّة) بسنده: أنّه یوم قتل الحسین أصبحوا من الغد، و کلّ قدر لهم طبخوها صار دما و کلّ أناء لهم فیه ماء صار دما.
و روی أیضا بسنده إلی حمامة بنت یعقوب الجعفیّة قالت: کان فی الحیّ رجل ممّن شهد قتل الحسین، فجاء بناقة من نوق الحسین علیه السّلام، فنحرها، و قسّمها فی الحیّ،
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفات أخذناه من ترجمة الرّجل من کتاب: الوافی بالوفیات: ج 4 ص 112، و قال بعده:
کان [القفّال] فقیها محدّثا أصولیا لغویا شاعرا، لم یکن بما وراء النّهر مثله فی وقته للشافعیة، رحل إلی خراسان و العراق و الحجاز و الشّام و الثّغور، و سار ذکره فی البلاد، و صنّف فی الفروغ و الأصول. و سمع ابن خزیمة و محمّد ابن جریر، و عبد اللّه المدائنیّ، و محمّد بن محمّد الباغندیّ، و أبا القاسم البغویّ، و أبا عروبة و طبقتهم. و ساق الکلام إلی أن قال: و قال الحاکم: کان القفّال شیخنا أعلم من لقیته من علماء عصره.
(2)- الظّاهر أنّ هذا هو الصّواب، و فی أصلیّ معا: «حدّثتنی جدّة ...».
(3)- [فی المطبوع: «یحمل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 163
فالتهبت القدور نارا فأکفیناها.
و روی أیضا بسنده إلی یزید بن أبی زیاد، قال: شهدت مقتل الحسین و أنا ابن خمسة عشر سنة، فصار الفرس فی عسکرهم رمادا، و احمرّت السّماء لقتله، و انکسفت الشّمس لقتله حتّی بدت الکواکب نصف النّهار، و ظنّ النّاس أنّ القیامة قد قامت، و لم یرفع حجر فی الشّام إلّا رؤی تحته دم عبیط.
و قال سفیان بن عیینة (رحمه اللّه): حدّثتنی جدّتی أمّ عیینة: أنّ حمّالا کان یحمل ورشا، فهوی قتل الحسین ن فصار ورشه رمادا.
الزّرندی، درر السّمطین،/ 220
فأخرج أبو الشّیخ ابن حبّان فی کتاب السّنّة، عن زید بن أبی زیاد، قال: شهدت مقتل الحسین رضی اللّه عنه و أنا ابن خمس عشرة سنة، فصار الورس فی معسکرهم رمادا [...].
قلت: و قوله: «فصار الورس» أی الّذی حملته قافلة من الیمن ترید العراق، فوافاها الحسین رضی اللّه عنه بالطّریق، و إلیه یشیر قول سفیان بن عیینة: حدّثتنی جدّتی أمّ عیینة: أنّ جمالا کانت تحمل ورسا ممّن شهد قتل الحسین، فصار ورسه رمادا، و من هذا القبیل ما سبق من تحویل الدّنانیر خزفا [...].
قال: و سمعت زکریّا بن یحیی بن عمر الطّائیّ قال: سمعت غیر واحد من مشیخة طی یقول: وجد شمر بن ذی الجوشن فی ثقل الحسین ذهبا، فدفع بعضه إلی ابنته، فدفعته إلی الصّائغ یصوغ لها منه حلیّا، فلمّا أدخله النّار صار هباء، و سمعت غیر زکریّا یقول: صار نحاسا، فأخبرت شمرا بذلک، فدعی بالصّائغ، فدفع إلیه بقیّة الذّهب، فقال: أدخله النّار بحضرتی، ففعل الصّائغ، فعاد الذّهب هباء، و قال غیره: عاد نحاسا.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 415
و صار الورس الّذی فی عسکرهم رمادا «1»، و نحروا ناقة فی عسکرهم، فکانوا یرون فی لحمها مثل النّیران، و طبخوها، فصارت مثل العلقم.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 207- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 345
__________________________________________________
(1)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «دما» و إلی هنا حکاه عنه فیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 164
(و أخرج) أبو الشّیخ: إنّ العدس «1» الّذی کان فی عسکرهم تحوّل رمادا، و کان فی قافلة من الیمن ترید العراق «2» فوافتهم حین قتله «2».
و حکی ابن عیینة، عن «3» جدّته أن جمالا «3» ممّن «4» انقلب ورسه «5» رمادا «6» أخبرها بذلک «5». «6» «7»
نحروا ناقة فی عسکرهم، فکانوا یرون فی لحمها مثل النّیران «8»، فطبخوها، فصارت مثل العلقم. «9»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 19؛ القمی، نفس المهموم،/ 485؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 345؛ دانشیار، حول البکاء،/ 72؛ المحمودی، العبرات، 2/ 190
__________________________________________________
(1)- [فی ینابیع المودّة و نفس المهموم و الإمام الحسین و أصحابه و وحول البکاء و العبرات: «الورس»].
(2) (2- 2) [فی ینابیع المودّة و العبرات: «فوافقهم»].
(3) (3- 3) [فی ینابیع المودّة و العبرات: « (حربه) و إنّ رجالا»].
(4)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(5) (5- 5) [العبرات: «بالرّماد و أخبر أنّهم»].
(6) (6- 6) [ینابیع المودّة: «أخبر بانقلاب ورسه بالرّماد، و أخبر أنّهم»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و أضاف: «و یمکن تعدد الواقعة، أو تصحیف رمادا بدم»].
(8)- [فی المطبوع: «الفیران» و فی ینابیع المودّة: «الغیران»].
(9)- و ابو الشیخ روایت کرده که قافله از یمن در آن وقت به جانب عراق می‌رفت و چون لشکر یزید به آن جانب می‌رفت به ایشان مرافقت نمود به مجرد همین رفاقت بعضی از شتران اهل قافله که در رسن بارها می‌داشتند همه آنها به خاکستر منقلب شد.
و ابن عیینه از جد خود روایت کرده که بعضی از شترداران که ورس ایشان در آن قافله خاکستر شده بود وی را از این معنی خبر دادند [...] و در آن لشکر کشتند شتری، گوشت آن تغییر یافته بود و بعد از آن که پختند، تلخ بود؛ مثل علقم که گیاهی است در غایت تلخی.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 338
ایضا از ابن حاشر روایت کرده است که گفت: «مردی از آن ملاعین که به جنگ امام حسین علیه السّلام رفته بودند، چون به نزد ما برگشت، از اموال آن حضرت شتری و قدری زعفران آورد. چون آن زعفران را می‌کوبیدند، آتش از آن شعله می‌کشید؛ و زنش بر خود مالید، در همان ساعت پیس شد؛ چون آن شتر را ذبح کردند، به هر عضو از آن شتر که کارد می‌رسانیدند، آتش از آن شعله می‌کشید؛ و چون آن را پاره کردند، آتش از پاره‌های آن مشتعل بود؛ چون در دیگ افکندند، آتش از آن مشتعل گردید، چون از دیگ بیرون آوردند، از جدوار تلختر بود.»
مجلسی، جلاء العیون، 784
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 165
و فی روایة: نحرت إبل الحسین علیه السّلام، فإذا لحمها یتوقّد نارا، و کان الشّمر لعنه اللّه قد أخذ من الإبل الّتی تحت رحل الحسین علیه السّلام فنحرها، و قسّم لحمها علی قوم من أهل الکوفة، فأمر المختار فأحصوا کلّ دار دخلها ذلک اللّحم، فقتل أهلها.
فی مثیر الأحزان: کان مع الحسین علیه السّلام ورس و طیب فاقتسموه، فلمّا صاروا إلی بیوتهم صار الورس رمادا، و ما تطیّبت امرأة بذلک الطّیب إلّا و برصت، فجی‌ء بهم إلی المختار، فقال: یا قتلة الصّالحین! ألا ترون أنّ اللّه بری‌ء منکم، أخذتم الورس فی یوم نحس! فأخرجهم إلی السّوق و قتلهم، علیهم لعائن اللّه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 376- 377
و کان فی عسکرهم ورس، فصار رمادا، و نحروا ناقة فی عسکرهم فصاروا یرون فی لحمها مثل النّیران «1»، و طبخوها، فصارت کالعلقم.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 212- 213
و قد قیل: کان أبو عبد اللّه علیه السّلام أعدّ جملا لنفسه علیه السّلام یحمل علیه خیمته و ثقله، و هو راحلته الّتی رکبها، و وعظ ابن سعد و قومه، و کان یوم الواقعة قریبا من المخیم، فلمّا صارت الصّیحة، و سمع وقع حوافر الخیل و زعقات الرّجال أقبل یمشی إلی أن صار بین القتلی، فوقف هناک، فجعل تارة ینظرهم، و تارة ینظر میمنة و میسرة، فقصده ثلاثة فوارس، ثمّ ساقوه، فتوجّه إلی منازل الخیم، و کلّما أرادوا منعه عن ذلک الوجه لم یقدروا، فتبعوه فلمّا وصل إلی مکان خیمة أبی عبد اللّه علیه السّلام فلم یرها، التفت إلی جهاته ثمّ شمّ تلک البقعة، و جعل یرغو رغاء عظیما، و کلّما رکزوه لم ینبعث و زاد رغاؤه، ثمّ برک فی موضعه، و کأنّه عرف أنّ الخیمة نهبت، فجعل یضرب برأسه الأرض، و یعضّ بأسنانه صفحیته، و ظهره حتّی أدماها، فلمّا ضعف عن النّهوض نحروه فی مکانه، و اقتسموا لحمه، و قیل: وضعوا علی ظهره الخیمة، فطاوعهم، ثمّ جعلوا طریقه علی مصرع الحسین علیه السّلام لینظروه ما یفعل، فلمّا نظر إلی الحسین علیه السّلام مطروحا قصده، و وقف علیه، و جعل
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الفیران»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 166
یشمّه و یرغو، فلمّا رآه لم ینهض و لم یتحرّک برک إلی جنبه علیه السّلام مظللا له، فلمّا أعیی من عظم ما لحقه من رغائه و ضرب رأسه علی الأرض نحروه فی مکانه، و اقتسموا لحمه، و طبخوه، فلم ینضج و قیل: إنّه صار شعلة فأحرق القدر بما فیه.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 61
إنّ هذا من قبیل المعجزات الّتی هی من قسم الأخبار عن المغیّبات المصادف للواقع:
ثمّ لا یخفی علیک أنّ کلّ جمل و ناقة و هکذا کلّ شی‌ء نهب فی کربلاء من أموال آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم قد وجد فیه آیة ساطعة، و بیّنة قاطعة، و ذلک إنّ الکفّار النّاهبین حیث دقّوا الزّعفران صار نارا، فجعلت المراة تأخذ منه، فتلطّخه علی یدیها فتصیر برصا، ثمّ أنّهم لمّا جزّوا البعیر صار مکانه نارا، فجعلوا یسلخونه، فصار مکانه نارا، فقطعوه، فخرج منه النّار، فطبخوه، و کلمّا أوقدوا النّار فار القدر نارا، فجعلوه فی الجفنة، فصار نارا، فأخذوا عظما، فلمّا کسّروه صار مکانه نار، إلی غیر ذلک من الآیات السّاطعة، و خوارق العادات القاطعة الّتی وجدت فی کلّ شی‌ء نهب فی کربلاء، ثمّ إنّ أکثر الکفّار الّذین حضروا فی یوم الطّفّ فی کربلاء قد قتلوا لعنهم اللّه، فی ید المختار بن أبی عبیدة، و أیادی أنصاره بأشدّ عذاب، و أسوء قتلة، و إنّ جمعا منهم لعنهم اللّه قد ذاقوا فی الدّنیا عذاب النّار قبل عذاب الآخرة، و إنّ جمعا منهم لعنهم اللّه قد ابتلوا فی الدّنیا بأنواع من الأمراض، و الأوجاع المخزیة المفضحة، و إنّ جمعا منهم لعنهم اللّه قد مسخهم اللّه تعالی و بدّل صورهم بأقبح الصّور کصورة الکلب و الخنزیر. «1»
__________________________________________________
(1)- در بحار الانوار از جمیل بن مرّه مروی است که در آن روز که حضرت سید الشهدا به قتل رسید، شتری از لشکرگاه آن حضرت به دست مشرکان افتاد. پس آن شتر را بکشتند و بپختند و چون خواستند از آن مطبوخ مأکول دارند، مانند علقم که درختی بس تلخ است، مرارت یافت؛ چندان‌که نتوانستند از گوشت و آب گوشتش بخورند.
و دیگر از سفیان نسوی مسطور است که گفت: «جده‌ام با من حدیث راند و گفت که در آن روز که حسین علیه السّلام به عز شهادت فایز شد، نگران شدم که ورس یعنی اسپرک 1 به خاکستر عود گرفته بود و نیز گوشتها را آتش درافتاده بود.»
عقبة بن أبی حفصه گوید که پدرم می‌گفت: «اگر آن ورس از ورس حسین علیه السّلام باشد، این سخن صحیح-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 167
__________________________________________________
- باشد و به خاکستر تبدیل جوید.»
و نیز از زید بن أبی الزیاد مروی است که گفت: «در روز شهادت امام حسین علیه السّلام چهارده ساله بودم و آن ورسی که در لشکرگاه آن جماعت بود، خاکستر شده بود و آفاق آسمان به جمله حمرت گرفته و شتری را در لشکرگاه خودشان بکشتند و در گوشتش آتش افروخته دیدند.»
و دیگر از فتح بن شخرف عابد مروی است که می‌گفت: «چنان بود که به هرروزی، مقداری نان برای گنجشگان ریزریز همی کردم و عصافیر از آن بخوردند و چون روز عاشورا درآمد و به قانون دیگر ایام نان را ریزریز کردم، آن حیوان نخورد و بدانستم که عصافیر به سبب قتل حسین علیه السّلام از خوردنش امتناع ورزیدند.»
راقم حروف گوید: «ممکن است در طعم نان تغییری روی داده باشد که آن حیوان را امکان خوردن آن نبوده است و می‌شود آن حیوان به سبب اندوه، آن روز اجتناب ورزیده باشد.»
و هم در آن کتاب از ابن حاشر مسطور است که گفت: مردی که بر حسین علیه السّلام خروج کرده بود و نزد ما بود، شتری و مقداری زعفران بیاورد و چنان بود که از آن زعفران هروقت کوبیدن گرفتند، آتش می‌گردید و نیز زنی مقداری از آن را بر دست خود بسود و به آسیب برص دچار شد و آن شتر را بکشتند و چون با کاردش پاره همی ساختند، از مکانش آتش برافروختی، و چون پاره‌پاره کردند، همچنان آتش از آن برآمد و چون در دیگ به طبخ درآوردند، از دیگ آتش برافروخت.»
و نیز از سفیان بن عیینة و یزید بن هارون واسطی مروی است که گفتند: «شتر حسین علیه السّلام را نحر کردند و چون نگران شدند، از گوشتش آتش برافروخت.»
و دیگر ابو مخنف حدیث کرده است که: چون سر مطهر حضرت سید الشهدا علیه السّلام را به مجلس یزید علیه اللعنه درآوردند، چنان بویی خوش بردمید که از جمله طیبهای جهان برتر بود، و چون آن شتری را که حامل سر مبارک آن حضرت بود، نحر کردند، گوشتش را از صبر سقوطر 2 تلختر دیدند، و چون آن حضرت شهید شد، ورس به خون عود گرفت.
و نیز در خبر زعفران و جمل از ابی عبد اللّه ناصح مروی است که کنیزکی حدیث رانده بود و گفت:
«چون از آن گوشت در قدح ریختند، آتش از آن بردمید. در آن هنگام من کودک بودم و پاره‌ای از استخوان شتر را برگرفتم و در گل نهفتم و بعد از زمانی از گل درآوردم و چون کارد بر آن برکشیدیم، از جایش آتش نمودار شد. بدانستم که آن استخوان همان شتر است. پس مدفونش ساختم.»
و دیگر در کشف الغمه از عیسی بن حارث کندی مسطور است که گفت: از زکریا بن یحیی بن عمر طایی شنیدم که گفت: جماعتی بسیار از مشایخ طی گفتند که شمر بن ذی الجوشن لعنة اللّه علیه در میان بار و اثقال امام حسین علیه السّلام، مقداری طلای سرخ بیافت و آن ذهب را به یکی از دختران خویش بداد و آن دختر به زرگری بداد تا از بهرش حلی و زیور سازد؛ چون مرد صایغ آن زر در آذر برد، هباء شد. می‌گوید: از دیگری غیر از زکریا شنیدم که آن زر سرخ مس شد، و آن دختر با پدر خبیثش باز گفت: شمر آن زرگر را بخواست، و بقیه آن زر را به او داد و گفت: «در حضور من به آتش بتاب!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 168
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 176- 177
(و منها) الورس. قد مرّ ضبط الورس و أنّه نبات کالسّمسم لیس إلّا بالیمن، یزرع، فیبقی عشرین سنة. و قد مرّ أیضا أنّه أرسله عامل الیمن مع أشیاء إلی یزید، فأخذه الحسین علیه السّلام فی الطّریق، و نحن نکتفی فی ذلک بما ذکروه فی أحادیثهم و تواریخهم، و إلّا ففی کتب أصحابنا، و أحادیثهم، تواریخهم، ما یفید القطع به.
ففی تاریخ بغداد و إبانة العسکریّ: إنّ رجلا فی یوم قتل الحسین أخذ مقدارا من
__________________________________________________
- و چون صایغ در آتش برد، هبا شد. هبا آن گرد هواست که از روزن در تابش آفتاب پدید شود، و به روایتی آن زر به آتش تبدیل شد.
(1). با کاف فارسی بر وزن بهترک گیاهی است زرد که بدان چیزها رنگ کنند و آن در ولایت یمن بیشتر از جاهای دیگر به هم می‌رسد گویند چون یک سال بکارند ده سال باقی ماند و گیاه آن شبیه گیاه کنجد است و جامه که از آن رنگ کنند پوشیدنش قوت بسیار دهد.
(2). سقوطر بر وزن کبوتر، گیاهی است که صبر از آن حاصل می‌شود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 365- 368
در شرح شافیه و کتب دیگر مسطور است که: گروهی از لشکر عبید اللّه بن زیاد شتری از سپاه حسین علیه السّلام به غارت بردند و کشتند و پختند. به مرارت علقم 1 برآمد و به روایتی شتر حسین را چون بکشتند، گوشت آن آتش افروخته شد.
و مردی از اموال منهوبه آن حضرت، مقداری زعفران با خود آورد؛ چون بکوفت تا به کاربرد، آتش شد و زنی از آن زعفران برخود طلی کرد 2؛ مرض برص با دید آورد هر شتر که نحر کردند و پختند، از قدر و دیکدان آتش برافروخت و از طیب ورس آن‌چه بردند، هر زن که خود را بدان طیب خوشبوی ساخت، مبروص شد. شمر بن ذی الجوشن مبلغی زر با خود به کوفه آورد تا صایغی از بهر او حلی کند 3؛ چون مرد زرگر آن زر را به آتش برد، هبا 4 و نابود شد. چون این خبر به شمر لعین آورد، گفت: «در نزد من این صنعت بباید کرد.»
لاجرم صایغ در نزد شمر آن ذهب را در آتش افکند؛ همچنان هبا شد و به روایتی نار یا نحاس 5 شد.
(1). مرارت: تلخی. علقم: حنظل که آن را هندوانه ابو جهل نامند.
(2). طلی کردن: مالیدن.
(3). صایغ: زرگر. حلی: زیورهایی که از طلا ساخته می‌شود.
(4). هبا گشتن: نابود شدن، از بین رفتن.
(5). نار: آتش، نحاس: مس.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 4/ 5- 6
و از ورس و حلی و حلل چیزی به جای نگذاشتند و اسب و شتر و مواشی آنچه دیدار شد، ببردند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 11
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 169
الورس و حمل، فصار الورس دما.
و فی شرح الهمزیة المتقدّمة: و ممّا ظهر یوم قتله أن الورس انقلب دما. [...]
و عن محمّد بن الحکم، عن أمّه: إنّه ما استعملت امرأة من الورس المنهوب عنه علیه السّلام إلّا و برصت.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 345
و انتهبوا رحله و ثقله و سلبوه نساءه و نحرت «1» الإبل الّتی کانت مع الحسین علیه السّلام، فلم یؤکل لحمها لأنّه کان أمرّ من الصّبر.
«و روی»: أنّه لمّا جعل اللّحم فی القدر صار نارا.
«و کان» مع الحسین علیه السّلام ورس و طیب، فاقتسموه، فلمّا صاروا «2» إلی بیوتهم صار دما.
«و عن» مشائخ من طی‌ء أنّهم قالوا: وجد شمر بن ذی الجوشن فی رحل الحسین علیه السّلام ذهبا، فدفع بعضه إلی ابنته، فدفعته إلی صائغ یصوغ منه حلیّا، فلمّا أدخله النّار، صار نحاسا، و قیل: نارا «3»، «و ما» تطیّب امرأة من ذلک الطّیب إلّا برصت.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 193- 194- عنه: دانشیار، حول البکاء،/ 73
و فی خطط المقریزیّ یقال: إنّه لم یمس أحد من زعفرانهم شیئا، فجعله علی وجهه الاحتراق، و أنّهم أصابوا إبلا فی عسکر الحسین یوم قتل، فنحروها، و طبخوها، فصارت مثل العلقم، فما استطاعوا أن یسیغوا منها شیئا.
دانشیار، حول البکاء،/ 72
__________________________________________________
(1)- [و فی حول البکاء مکانه: «و ذکرت فی لواعج الأشجان ما هذا لفظه و لست أعلم الآن من أین نقلته:
«و نحرت ...»].
(2)- [حول البکاء: «صار»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی حول البکاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 170

و أخذ رجل من أهل العراق حلیّ فاطمة بنت حسین، و هو یبکی! فقالت: لم تبکی؟
فقال: أسلب ابنة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و لا أبکی؟! فقالت: دعه. قال: إنّی أخاف أن یأخذه غیری!
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 78
و جاذبوا النّساء ملاحفهنّ عن ظهورهنّ! فمنع عمر بن سعد من ذلک فأمسکوا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 410، أنساب الأشراف، 3/ 204
و انتهبوا مضاربه، و ابتزّوا حرمه. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 218
قال: و مال النّاس علی نساء الحسین، و ثقله، و متاعه، فإن کانت المرأة لتنازع ثوبها عن ظهرها، حتّی تغلب علیه، فیذهب به منها. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 453
و أقبل القوم، حتّی أحدقوا بالخیمة، و أقبل الشّمر «3» بن ذی الجوشن «3» لعنه اللّه حتّی وقف قریبا من خیمة النّساء، فقال لقومه: ادخلوا «4» فاسلبوا بزیهنّ «4»! قال: فدخل «5» القوم، فأخذوا کلّ ما کان فی الخیمة، حتّی أفضوا إلی قرط، کان فی أذن أمّ کلثوم (رضی اللّه عنها)، فأخذوه، و خرموا أذنها.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 220
نسخت من کتاب محمّد بن صالح بن النّطّاح: حدّثنی محمّد بن الحجّاج الأسدیّ التّمیمیّ- و ما رأیت تمیمیّا أعلم منه- قال:
__________________________________________________
(1)- و خیمه‌گاهش را غارت کردند.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 182
(2)- گوید: کسان به رناس‌ها و حله‌ها و شترها روی آوردند و همه را غارت کردند.
گوید: کسان به زنان حسین و بنه و لوازم وی روی کردند. زن بود که بر سر جامه تنش با او درگیر می‌شدند و به زور می‌گرفتند و می‌بردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3062
(3) (3- 3) لیس فی د.
(4) (4- 4) فی د: فاسلبوهنّ.
(5)- فی د: فدخلوا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 171
حججت فلمّا صرت بمرّان منصرفا، فإذا أنا بغلام أشعث الذّؤابة قد أورد غنیمات له، فجئته فاستنشدته، فقال لی: إلیک عنّی، فإنّی مشغول عنک. و ألححت علیه، فقال:
أرشدک إلی ما بعض ما تحبّ، انظر إلی ذلک البیت الّذی یلقاک فإنّ فیه حاجتک، هذا بیت خرقاء ذی الرّمّة؛ فمضیت نحوه، فطوّحت بالسّلام من بعید، فقالت: ادنه. فدنوت، فقالت: إنّک لحضریّ، فمن أنت؟ [...].
قال: و کانت و هی قاعدة بفناء البیت کأنّها قائمة من طولها، بیضاء شهلاء، فخمة الوجه. قال: فسألتها عن سنّها، فقالت: لا أدری إلّا أنّی کنت أذکر شمر بن ذی الجوشن حین قتل الحسین علیه السّلام، مرّ بنا و أنا جاریة، و معه کسوة، فقسّمها فی قومه [...].
أبو الفرج، الأغانی، 18/ 39- 40
و ساقوا من کان معهم من الحرم سبایا، و مضوا بعلیّ بن الحسین الأکبر الباقیّ [من ولده] «1» و هو شدید العلّة لا یعقل ما هو فیه «2».
و قیل: إنّ ابنه محمّد بن علیّ علیه السّلام یومئذ کان مع الحرم ابن سنتین.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 156
حدّثنا محمّد بن موسی بن المتوکّل رحمه اللّه، قال: حدّثنا علیّ بن الحسین السّعدآبادیّ، عن أحمد بن محمّد بن خالد، عن أبیه، عن محمّد بن سنان، عن أبی الجارود زیاد بن المنذر، عن عبد اللّه بن الحسن «3»، عن أمّه فاطمة بنت الحسین علیه السّلام «4» قال: دخلت «4» «5» الغانمة «6» (العامّة) علینا الفسطاط «7»، و أنا جاریة صغیرة و فی رجلی خلخالان «8» من ذهب، فجعل
__________________________________________________
(1)- هکذا صححناه و فی الأصل: الباقی و ولده فی هو شدید.
(2)- کیف و هو الإمام بعد أبیه؟
(3)- [فی المطبوع: «عبد اللّه بن الحسین].
(4) (4- 4) [الأسرار: «قالت: دخل»].
(5)- [فی المعالی مکانه: «روی الصّدوق فی الأمالی: قالت فاطمة بنت الحسین علیه السّلام: دخلت ...»].
(6)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «العامّة»].
(7)- [فی الأنوار النّعمانیّة مکانه: «و روینا عن فاطمة بنت الحسین علیه السّلام قالت: دخلت الغارة علینا الفسطاط ...» و فی وسیلة الدّارین: «روی الصّدوق فی الأمالی: قالت فاطمة بنت الحسین: دخلت الفسطاط ...»].
(8)- [فی الأسرار: «خلخال» و فی وسیلة الدّارین: «خلخالا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 172
رجل یفضّ الخلخالین من رجلی، و هو یبکی، فقلت «1»: ما یبکیک یا عدوّ اللّه؟! فقال:
کیف لا أبکی و أنا أسلب ابنة «2» رسول اللّه؟! فقلت: لا تسلبنی. قال: أخاف أن یجی‌ء غیری فیأخذه «3». قالت: و انتهبوا ما فی الأبنیة «4» حتّی کانوا ینزعون الملاحف عن ظهورنا. «5»
الصّدوق، الأمالی،/ 164- 165 رقم «2»- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 82؛ البحرانی، العوالم، 17/ 360؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 369؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 437؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 86؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 343؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 245- 246
و سلبوا نساءه.
«6» قال حمید بن مسلم: فو اللّه، لقد کنت أری المرأة من نسائه، و بناته، و أهله، تنازع ثوبها عن ظهرها، حتّی تغلب علیه «7»، فتذهب «8» به منها. «9»
__________________________________________________
(1)- [الأنوار النّعمانیّة: «فقلنا»].
(2)- [الأنوار النّعمانیّة: «بنت»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(4)- [الأنوار النّعمانیّة: «الأفنیة»].
(5)- فاطمه دختر حسین فرموده است: «غارتگران بر خیمه ما هجوم کردند و من دختر خردسالی بودم. خلخال طلا پایم بود، مردی آنها را می‌ربود و می‌گریست. گفتم: «دشمن خدا چرا گریه می‌کنی؟»
گفت: «چرا گریه نکنم که دختر رسول خدا را لخت می‌کنم.»
گفتم: «مرا واگذار!»
گفت: «می‌ترسم دیگری آن را برباید.»
فرمود: هرچه در خیمه‌های ما بود، غارت کردند تا این‌که چادر از دوش ما برداشتند.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 164- 165
(6)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(8)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فیذهب»].
(9)- و آنچه اسب و شتر و اثاث بود، همه را غارت کردند و جامه‌ها و زینت آلات زنان را نیز بردند.
حمید بن مسلم گوید: «به خدا من زنی از خاندان آن جناب را دیدم که جامه‌اش را به تن نگه می‌داشت که نبرند و در این‌باره پافشاری می‌کرد؛ ولی سرانجام به زور از تنش کشیدند و بردند.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 117
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 173
المفید، الإرشاد، 2/ 117- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 370- 371؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 436؛ القمی، نفس المهموم،/ 378- 379؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 336؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
و انتهبوا نساءه، فإن کانت المرأة لتنازع ثوبها عن ظهرها حتّی تغلب علیه، فیذهب به.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 73
و أقبل الأعداء «1»، حتّی أحدقوا بالخیمة، و معهم شمر «2» بن ذی الجوشن «2»، فقال:
ادخلوا، فاسلبوا بزّتهنّ «3». فدخل القوم، فاخذوا کلّ ما «4» کان بالخیمة «4»، حتّی أفضوا إلی قرط، کان فی أذن أمّ کلثوم- أخت الحسین- فأخذوه و خرموا أذنها «5»، «6» حتّی کانت المرأة لتنازع «6» ثوبها علی ظهرها حتّی تغلب علیه «7».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 37- 38- مثله المجلسی، البحار «8»، 45/ 60؛ البحرانی، العوالم، 17/ 304- 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 369؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 436؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 85- 86؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 342- 343
و قصد شمر إلی الخیام، فنهبوا ما وجدوا حتّی قطعت أذن أمّ کلثوم لحلقة.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112
ثمّ انتهبوا ماله، فقال عمر «9» بن سعد: من أخذ شیئا فلیرده، فما منهم من ردّ شیئا.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 341
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «أعداء اللّه»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة: «زینتهنّ» و فی الأسرار: «بزینتهنّ» و فی وسیلة الدّارین: «لباسهنّ»].
(4) (4- 4) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «ما (کان) فی الخیمة»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(6) (6- 6) [المعالی: «قال حمید بن مسلم: لقد کنت أری المرأة من نسائه و بناته و أهله تنازع»].
(7)- [أضاف فی المعالی: «و یذهب به منها»].
(8)- [حکاه فی البحار و العوالم عن صاحب المناقب و محمّد بن أبی طالب، و فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار «عن البحار عن صاحب المناقب و محمّد بن أبی طالب، و فی المعالی و وسیلة الدّارین عن البحار].
(9)- [فی المطبوع: «عمرو»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 174
و أخذ آخر ملحفة فاطمة بنت الحسین، و أخذ آخر حلیّها.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 40
و نهبوا «1» ثقله، و متاعه، و ما علی النّساء حتّی إن کانت المرأة لتنزع «2» ثوبها من ظهرها فیؤخذ منها. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 460
ثمّ اشتغلوا بنهب عیال الحسین و نسائه، حتّی تسلب المرأة مقنعتها من رأسها، أو خاتمها من إصبعها، أو قرطها من أذنها، و حجلها من رجلها، و جاء رجل من سنبس إلی ابنة الحسین علیه السّلام، و انتزع ملحفتها من رأسها، و بقین عرایا تراوحهنّ «4» ریاح النّوائب، و تعبث بهنّ أکفّ المصائب، قد غشیهنّ القدر النّازل، و ساورهنّ الخطب الهائل.
و لمّا بلین بکلّ کفور سفّاک، و ظلوم فتّاک، و غشوم أفّاک، حس الاستشهاد بشعر الحسن بن الضّحاک:
و ممّا شجا قلبی و کفکف عبرتی محارم من آل النّبیّ استحلّت
و مهتوکة بالطّفّ عنها سجوفها کعاب کقرن الشّمس، لمّا تبدّت
إذ حفزتها وزعة من منازع لها المرط عارت بالخضوع و رنّت
و سرب ظباء من ذؤابة هاشم هتفن بدعوی خیر حیّ و میّت
أردّ یدا منّی إذا ما ذکرته علی کبد حرّی و قلب مفتّت
فلا بات «5» لیل الشّامتین «5» بغبطة و لا بلغت آمالها ما تمنّت
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 40
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «و انتهبوا»].
(2)- [نهایة الإرب: «لتنازع»].
(3)- و رحل و بار و متاع او را ربودند. رخت زنها را هم کندند و بردند؛ به حدی که هر زنی خود جامه را از تن می‌کند و می‌داد و هنوز نکنده، از او ربوده می‌شد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 190
(4)- [فی المطبوع: «تراوجهنّ»].
(5) (5- 5) [فی المطبوع: «لیلا شامتین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 175
و أقبل شمر بن ذی الجوشن إلی الخیام، و أمر بسلب کلّ ما مع النّساء، فأخذوا کلّ ما فی الخیمة حتّی أخذوا قرطا فی أذن أمّ کلثوم، و خرموا أذنها، و فرغ القوم من القسمة، و ضربوا فیها بالنّار.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 123
و دخلوا علی حرمه، فاسلبوا بزّتهم «1».
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 76
و أخذ ملحفة فاطمة بنت الحسین واحد، و أخذ حلیّها آخر، و عرّوا نساءه و بناته من ثیابهنّ. «2»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 144
قال: و تسابق القوم علی نهب بیوت «3» آل الرّسول، و قرّة عین «4» البتول، حتّی جعلوا ینتزعون «5» ملحفة المرأة «6» علی «7» ظهرها «8»، و خرج «9» بنات آل «10» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و حریمه «10» «11» یتساعدن علی البکاء، و یندبن لفراق الحماة و الأحبّاء «12». «13»
__________________________________________________
(1)- بزّة: جامه‌ها.
(2)- و لشکر قصد خیمه زنان کرد. لشگریان هرچه دیدند، به غارت بردند. عمر بن سعد لعین به در خیمه راند. کنیزکان و عورات فریاد برآوردند و سوار و پیاده چندان برایشان موکل شدند که گفت هرآنچه از زنان گرفته‌اند، بازدهند. و هیچ‌کس بازنداد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 286
(3)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(4)- [فی مدینة المعاجز و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «عین الزّهراء»].
(5)- [فی البحار و العوالم و المعالی و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «ینزعون»].
(6)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «الهاشمیّة من»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «عن»].
(8)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
(9)- [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «و خرجن»، و فی نفس المهموم:
«و خرجت»].
(10) (10- 10) [وسیلة الدّارین: «الرّسول»].
(11)- [فی البحار و العوالم: «و حرمه»].
(12)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «و الأنصار»].
(13)- راوی گفت: مردم به قصد غارت خانه‌ها اولاد پیغمبر و نور چشم زهرا حمله بردند. حتی چادری که زن به کمرش بسته بود، کشیدند و بردند و دختران و زنان خاندان پیغمبر از خیمه‌ها بیرون ریختند و دسته جمعی می‌گریستند و بر کشتگانشان نوحه‌سرایی می‌کردند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 131- 132
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 176
ابن طاووس، اللّهوف،/ 131- 132- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 264؛ المجلسی، البحار، 45/ 58؛ البحرانی، العوالم، 17/ 302؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 368؛ القمی، نفس المهموم،/ 375- 376؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 84؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 341؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 91
و دخلوا علی حرمه، و استلبوا بزتهنّ.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 51
و وقع النّهب و السّبی فی عسکره و ذراریه علیه السّلام. «1»
ابن الطّقطقی، کتاب الفخری،/ 105
قال: و أخذ ثقل الحسین، و أخذ رجل حلیّ فاطمة بنت الحسین و بکی، فقالت: لم تبکی؟
فقال: أأسلب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و لا أبکی؟! قالت: فدعه. قال: أخاف أن یأخذه غیری. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 204
و تقاسم النّاس ما کان من أمواله و حواصله، و ما فی خبائه حتّی ما علی النّساء من الثّیاب الطّاهرة.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 188
(و روی): إنّه لمّا قتل السّادة الأخیار، مال الفجرة الأشرار، إلی خیام الحریم المصونة و هتکوا الأستار.
فقال بعض من حضر: ویلکم إن لم تکونوا أتقیاء فی دینکم، فکونوا أحرارا فی دنیاکم. «2»
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 135
ثمّ تسابقوا علی نهب بیوت آل الرّسول، حتّی کانوا ینزعون ملحفة المرأة عن رأسها و ظهرها.
__________________________________________________
(1)- سپس غارت و اسیری در میان سپاه و خانواده حسین علیه السّلام به وقوع پیوست.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 157
(2)- روایت است که چون امام مظلوم به جوار رحمت ملک قیوم پیوست، شمر بن ذی الجوشن (لعنة اللّه علیه) با جماعتی روی به خیمه‌ها نهادند و دست به غارت و تاراج برآوردند و آنچه یافتند، از قلیل و کثیر و نقیر و قطمیر در حیطه ضبط و تصرف درآوردند.
میر خواند، روضة الصّفا، 3/ 170
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 177
و عن فاطمة بنت الحسین قالت: لمّا دخلت العامّة علینا بالنّهب دخل رجل و أنا صغیرة، و فی رجلیّ خلخالان، فنزعهما من رجلیّ و هو یبکی، فقلت: ما یبکیک؟ فقال:
و کیف لا أبکی و أنا أسلب ابنة رسول اللّه؟! فقلت: لا تسلبنی. فقال: أخاف أن یأخذه غیری.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 234
و سبیت نساؤه، و نهبت أمواله. «1»
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 80
(و حکی) عن السّدیّ: قال: ضافنی «2» رجل فی لیلة کنت أحبّ الجلیس، فرحّبت به، و قرّبته، و أکرمته، و جلسنا نتسامر، و إذا به ینطلق «3» بالکلام کالسّیل إذا قصد الحضیض، فطرقت «4» له، فانتهی «5» فی سمره [إلی] طفّ کربلا «5»، و کان قریب العهد من قتل الحسین علیه السّلام، فتأوّهت الصّعداء، و تزفّرت کمدا «6»، فقال: ما بالک؟ قلت: ذکرت مصابا یهون عنده کلّ مصاب. قال: أما کنت حاضرا یوم الطّفّ؟ قلت: لا و الحمد للّه.
قال لعنه اللّه: أراک تحمد علی أیّ شی‌ء؟ قلت: علی الخلاص من دم الحسین، لأنّ جدّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم قال: من «7» طولب بدم ولدی الحسین یوم القیامة لخفیف المیزان. قال «8»: قال هکذا جدّه؟ قلت: نعم «8». و قال صلّی اللّه علیه و اله و سلم: ولدی الحسین یقتل ظلما و عدوانا، ألا و من قتله یدخل فی تابوت من نار، و یعذّب «9» نصف أهل النّار، و قد غلّت یداه، و رجلاه، و له رائحة یتعوّذ أهل النّار منها، هو و من شایع و بایع أو رضی بذلک. کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ
__________________________________________________
(1)- و شمر بن ذی الجوشن، با جمعی از آن قوم پر مکر و فن (علیهم لعائن اللّه) به خیام امام حسین درآمد و آنچه یافتند، غارت و تاراج کردند.
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 57
(2)- [فی البحار و العوالم و المعالی: «أضافنی»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «ینطق»].
(4)- [المعالی: «فأطرقت»].
(5) (5- 5) [المعالی: «کلامه. و جری بیانه بذکر وقعة الطّف»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «کملا»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «إنّ من»].
(8) (8- 8) [لم یرد فی المعالی].
(9)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «بعذاب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 178
«1» بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً «1» غَیْرَها، لِیَذُوقُوا الْعَذابَ «2» لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ ساعة، و یسقون من حمیم جهنّم، فالویل لهم من عذاب جهنّم.
قال لعنه اللّه: لا تصدّق هذا الکلام یا أخی. فقلت: کیف هذا؟ و قد قال صلّی اللّه علیه و اله و سلم لا کذبت و لا کذّبت. قال: تری، قالوا: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم: قاتل ولدی الحسین لا یطول عمره، ها «3» أنا و حقّک قد تجاوزت التّسعین مع أنّک ما تعرفنی «4». قلت: لا و اللّه.
قال: أنا الأخنس بن زید. قلت: و ما صنعت یوم الطّفّ؟ قال: أنا الّذی أمّرت علی الخیل الّذین أمرهم عمر بن سعد بوطئ «5» جسم الحسین بسنابک الخیل، و هشّمت أضلاعه، و جررت نطعا «6» من تحت علیّ بن الحسین، و هو علیل حتّی کببته علی وجهه، و خرّمت أذنی صفیّة بنت الحسین لقرطین کانا فی أذنیها.
قال السّدیّ: فبکی قلبی هجوعا، و عینای دموعا، و خرجت أعالج علی إهلاکه و إذا بالسّراج قد ضعفت، فقمت أظهرها «7»، فقال: اجلس و هو یحکی «8» لی «9» متعجّبا من نفسه، و سلامته، و مدّ إصبعه لیظهرها «10»، فاشتعلت به، ففرّکها فی التّراب، فلم تنطف «11»، فصاح بی: أدرکنی یا أخی! فکببت الشّربة «12» علیها، و أنا غیر محبّ لذلک، فلمّا شمّت النّار رائحة الماء أزدادت قوّة، و صاح بی: ما هذه النّار و ما یطفئها؟ قلت: ألق نفسک فی النّهر.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی المطبوع: «بدّلوا بجلود»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «العذاب الألیم»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «وها»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «لا تعرفنی»].
(5)- [المعالی: «بأن یوطؤا»].
(6)- [فی المطبوع: «نطفا»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «أزهرها»].
(8)- [الدّمعة السّاکبة: «یحکینی»].
(9)- [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة و المعالی].
(10)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «لیزهرها»].
(11)- [المعالی: «فلم تطف»].
(12)- [المعالی: «المشربة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 179
فرمی بنفسه، فکلّما «1» رکس جسمه فی الماء اشتعلت فی جمیع بدنه کالخشبة البالیة فی الرّیح البارح، هذا و أنا أنظره «2». فو اللّه الّذی لا إله إلّا هو لم تطف «3» حتّی صار فحما، و سار «4» علی وجه الماء ألا لعنة اللّه علی الظّالمین «5» وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 180- 181- عنه: الدّمعة السّاکبة، 5/ 185- 186؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 321- 322؛ البحرانی، العوالم، 17/ 634- 635؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 242- 243
(حکی): أنّ فاطمة الصّغری قالت: کنت واقفة بباب الخیمة و أنا أنظر [إلی] أبی و أصحابه مجرّدین «6» کالأضاحی علی الرّمال، و الخیول علی أجسادهم تجول، و أنا أفکّر ما یصدر علینا بعد أبی من بنی أمیّة (لعنهم اللّه)، أیقتلوننا «7» أو یأسروننا؟ و إذا برجل علی ظهر جواده یسوق النّساء بکعب رمحه، و هنّ یلذن بعضهنّ فی بعض، و قد أخذ ما علیهنّ من أخمرة و أسورة، و هنّ یصحن: وا جدّاه! وا أبتاه! وا علیّاه! وا قلّة ناصراه! وا حسناه! أما من مجیر یجیرنا، أما من ذائد یذود عنّا؟ قالت: فطار فؤادی، وارتعدت فرائصی، و جعلت أجیل طرفی «8» یمینا و شمالا علی عمّتی أمّ کلثوم خشیة منه أن یأتینی.
فبینا «9» أنا علی هذه الحالة، و إذا به قد قصدنی، «10» فقلت: ما لی إلّا إلی «11» البرّ «10»، ففررت «12»
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «فلمّا»].
(2)- [المعالی: «أنظر إلیه»].
(3)- [فی البحار و العوالم: «لم تطفأ»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «و صار»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة: «مجزّرین» و فی الأسرار: «مجزوزین»].
(7)- [الأسرار: «یقتلوننا»].
(8)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «بطرفی»].
(9)- [الدّمعة السّاکبة: «فبینما»].
(10) (10- 10) [لم یرد فی الأسرار].
(11)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(12)- [زاد فی الأسرار: «منه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 180
منهزمة، و أنا أظنّ أنّی «1» أسلم منه، و إذا به قد تبعنی، فذهلت خشیة «2» منه و إذا بکعب الرّمح بین کتفی، فسقطت لوجهی «3»، فخرم أذنی، و أخذ قرطی، و أخذ مقنعتی من رأسی، و ترک الدّماء تسیل علی خدّی، و رأسی تصهره الشّمس، و ولّی راجعا إلی المخیّم، و أنا مغشیّ علیّ، و إذا بعمّتی عندی تبکی، و هی تقول: قومی نمضی، ما أعلم ما صدر علی البنات و أخیک العلیل. فقمت، و قلت: یا عمّتاه! هل خرقة «4» أستر بها رأسی «5» عن أعین النظّارة «6»؟ فقالت: یا بنتاه «7»! و عمّتک مثلک. «8» و إذا برأسها مکشوف «8» و متنها قد اسودّ من الضّرب.
فما رجعنا إلی الخیمة إلّا و هی «9» قد نهبت و ما فیها، و أخی علیّ بن الحسین مکبوب علی وجهه، لا یطیق الجلوس من کثرة الجوع، و العطش، و السّقام. فجعلنا نبکی علیه، و یبکی علینا.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 189- 190- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 371- 372؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 436
نقل عن زینب بنت علیّ علیها السّلام قالت: فی الیوم الّذی أمر ابن سعد بسلبنا، و نهبنا، کنت واقفة علی باب الخیمة، إذ دخل الخیمة رجل أزرق العینین، و أخذ جمیع ما کان فیها، و أخذ جمیع ما کان علیّ، و نظر إلی زین العابدین، فرآه مطروحا علی نطع من الأدیم و هو علیل، فجذب النّطع من تحته، و جاء إلیّ، و أخذ قناعی و قرطین کانا فی أذنی و هو
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «علی وجهی»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «من خرقة»].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6)- [الدّمعة السّاکبة: «النّظّار»].
(7)- [الأسرار: «یابنیّتاه»].
(8) (8- 8) [الأسرار: «فرأیت رأسها مکشوفة»].
(9)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 181
مع ذلک یبکی! فقلت له: لعنک اللّه هتکتنا و أنت مع ذلک تبکی؟ قال: أبکی ممّا جری علیکم أهل البیت.
قالت زینب: فقد غاضنی فقلت له: قطع اللّه یدیک و رجلیک، و أحرقک بنار الدّنیا قبل الآخرة.
فو اللّه، ما مرّت به الأیّام حتّی ظهر المختار، و فعل به ذلک، ثمّ أحرقه بالنّار.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 468- 469
قالت زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام: کنت فی ذلک الوقت واقفة فی الخیمة، إذ دخل رجل أزرق العینین، فأخذ ما کان فی الخیمة، و نظر إلی علیّ بن الحسین علیه السّلام، و هو علی نطع من الأدیم، و کان مریضا، فجذب النّطع من تحته، و رماه إلی الأرض، و التفت إلیّ، و أخذ القناع من رأسی، و نظر إلی قرطین کانا فی أذنیّ، فجعل یعالجهما، و هو یبکی حتّی نزعهما.
فقلت: تسلبنی و أنت تبکی؟ فقال: أبکی لمصابکم أهل البیت.
فقلت له: قطع اللّه یدیک و رجلیک و أحرقک اللّه بنار الدّنیا، قبل نار الآخرة.
قال أبو مخنف رحمه اللّه: فما مضت الأیّام «1» حتّی ظهر المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ یطلب بثار الحسین علیه السّلام فی الکوفة «2»، فوقع ذلک الملعون بیده «3»، و هو خولی (لعنه اللّه) «4»، فلمّا وقف بین یدیه، قال له: ما صنعت یوم کربلاء؟
قال: أتیت إلی علیّ بن الحسین علیه السّلام، فأخذت نطعا من تحته، و أخذت قناع زینب «5» بنت علیّ «5» و قرطیها.
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «إلّا أیّام قلائل»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «بأرض الکوفة»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «فی یده»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «خولی بن یزید الأصبحیّ»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 182
فبکی المختار رحمه اللّه، «1» و قال: فما قالت لک؟ قال: قالت «1»: قطع اللّه یدیک و رجلیک، و أحرقک اللّه بنار الدّنیا قبل نار الآخرة.
قال المختار رحمه اللّه: فو اللّه لأجیبنّ دعوة الطّاهرة المظلومة.
ثمّ قدّمه، و قطع یدیه و رجلیه، و أحرقه بالنّار.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 97- 98- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 369- 370؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 86- 87
أقول: رأیت فی بعض الکتب: أنّ فاطمة الصّغری قالت: کنت واقفة بباب الخیمة، و أنا أنظر إلی أبی، و «2» أصحابی مجزّزین «2» کالأضاحی علی الرّمال، و الخیول علی أجسادهم تجول، و أنا أفکّر فیما یقع علینا بعد أبی «3» من بنی أمیّة، أیقتلوننا «3» أو یأسروننا؟ فإذا برجل علی ظهر جواده یسوق النّساء بکعب رمحه، و هنّ یلذن بعضهنّ ببعض، و قد أخذ ما علیهنّ من أخمرة و أسورة، و هنّ یصحن: وا جدّاه! وا أبتاه! وا علیّاه! وا قلّة ناصراه! وا حسناه «4»! أما من مجیر یجیرنا؟ أما من ذائد یذود عنّا؟
قالت: فطار فؤادی و ارتعدت فرائصی «5»، فجعلت أجیل «6» بطرفی یمینا و شمالا علی عمّتی أمّ کلثوم خشیة منه أن یأتینی.
فبینا «7» أنا علی هذه الحالة «8» و إذا به قد قصدنی «9»، «10» ففررت منهزمة، و أنا أظنّ أنّی أسلم منه، و إذا به قد تبعنی «10»، فذهلت خشیة منه، و إذا بکعب الرّمح بین کتفی، فسقطت «9»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الدّمعة السّاکبة: «فقال: فما سمعتها تقول فی ذلک الوقت؟ قال (لعنه اللّه): سمعتها تقول»].
(2) (2- 2) [فی العوالم و المعالی و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «أصحابه مجزّزین (مجزّرین)»].
(3) (3- 3) [مثیر الأحزان: «یقتلوننا»].
(4)- [مثیر الأحزان: «وا حسیناه»].
(5)- [مثیر الأحزان: «مفاصلی»].
(6)- [فی المعالی و مثیر الأحزان: «أحیل»].
(7)- [فی مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «فبینما»].
(8)- [مثیر الأحزان: «الحال»].
(9) (9- 9) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(10) (10- 10) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 183
علی وجهی، فخرم أذنی، و أخذ قرطی، و مقنعتی، و ترک الدمّاء تسیل علی خدّی، و رأسی تصهره الشّمس، و ولّی راجعا إلی الخیم، و أنا مغشیّ علیّ، و إذا «1» أنا بعمّتی عندی «1» تبکی و هی «2» تقول: قومی «3» نمضی، ما أعلم ما جری علی البنات، و أخیک «4» العلیل. فقمت و قلت: یا عمّتاه! هل من خرقة أستر بها رأسی «5» عن أعین النّظّار «5» «6»؟ فقالت: یا بنتاه! و عمّتک مثلک «7». فرأیت رأسها مکشوفة «8»، و متنها قد اسودّ من الضّرب.
فما رجعنا إلی الخیمة إلّا و هی قد نهبت «9» و «10» ما فیها، و أخی علیّ بن الحسین مکبوب علی وجهه، لا یطیق الجلوس «11» من کثرة الجوع و العطش و الأسقام «12»، فجعلنا نبکی علیه، و یبکی علینا. «13»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [وسیلة الدّارین: «بعمّتی»].
(2)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «یا بنیّة»].
(4)- [فی المعالی و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «علی أخیک»].
(5) (5- 5) [وسیلة الدّارین: «من أعین النّاس و النّظّار»].
(6)- [مثیر الأحزان: «النّظّارة»].
(7)- [زاد فی المعالی و وسیلة الدّارین: «فقمت»].
(8)- [فی المعالی و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «مکشوفا»].
(9)- [وسیلة الدّارین: «قد لهبت»].
(10)- [مثیر الأحزان، «و جمیع»].
(11)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «و القیام»].
(12)- [مثیر الأحزان: «و السّقام»].
(13)- پس آن کافران بی‌حیا رو به خیمه‌های سید شهدا آوردند و دست به غارت برآوردند.
و آن بی‌دینان آنچه در خیمه‌ها بود، غارت کردند؛ حتی گوشوارها از گوش کودکان و خلخالها از پای زنان بیرون کردند تا آن‌که گوش أم کلثوم را دریده، گوشواره‌های او را بردند.
از فاطمة دختر امام حسین علیه السّلام روایت کرده‌اند که گفت: «من کودکی بودم و دو خلخال طلا در پای من بود. نامردی خلخالها را از پای من بیرون می‌کرد و می‌گریست.»
گفتم: «ای دشمن خدا! چرا گریه می‌کنی؟»
گفت: «چه‌گونه نگریم که دختر حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم را غارت می‌کنم.»
گفتم: «تو هرگاه می‌دانی که من دختر پیغمبرم، چرا متعرض غارت من می‌شوی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 184
المجلسی، البحار، 45/ 60- 61- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 305- 306؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 84- 85؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 342؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 91- 92
قالت زینب بنت علیّ بن أبی طالب: کنت فی ذلک الوقت واقفة فی جانب الخیمة إذ دخل علیّ رجل أزرق العین، و هو خولی بن یزید الأصبحیّ لعنه اللّه، فأخذه جمیع ما کان فیها، و نظر إلی زین العابدین، و هو مطروح علی نطع «1» من الأدیم، و ذلک أنّه کان مریضا فجذب النّطع من تحته ورمی به الأرض و التفت إلیّ، فأخذ قناعی من رأسی و نظر إلی قرطین، کانا فی أذنی، فجعل یعالجها حتّی نزعهما بعد خرم أذنی و هو مع ذلک یبکی.
فقلت له: لعنک اللّه تسلبنی و أنت تبکی! قال: نعم أبکی لما أراه یحلّ بکم. فقلت له:
قطع اللّه یدیک و رجلیک، و أحرقک اللّه بنار الدّنیا قبل نار الآخرة، لا تسلبنی، و لا تبک.
قال: أخاف أن یأخذها غیری.
__________________________________________________
- گفت: «اگر من نگیرم، دیگری خواهد گرفت.»
روایت کرده‌اند از فاطمه صغرا، دختر سید شهدا که گفت: من بعد از شهادت پدر بزرگوار خود، مدهوش و حیران بر در خیمه ایستاده بودم. پدر و برادران و خویشان خود را در میان خاک و خون می‌دیدم و در احوال خود متفکر بودم که اشقیای بنی امیه با ما چه خواهند کرد؟ آیا خواهند کشت یا اسیر خواهند کرد؟ ناگاه دیدم سواره‌ای پیدا شد و نیزه در دست داشت و بر پشت زنان می‌زد و ایشان می‌گریختند و آنچه داشتند، غارت می‌کرد و ایشان فریاد می‌کردند که: «وا جدّاه! وا أبتا! وا علیّا! وا قلّة ناصراه! وا حسیناه! آیا مسلمانی در میان این گروه نیست، ما را یاری کند؟ آیا مؤمنی در میان این جماعت نیست که ما را پناه دهد؟
من از مشاهده این حال برخود لرزیدم و عمه‌های خود را می‌جستم که بر ایشان پناه برم. ناگاه دیدم که نظر آن لعین بر من افتاد. من گریختم. ناگاه دیدم که سنان نیزه‌اش بر میان کتف من آمد و بر رو افتادم. پس گوش مرا درید و گوشواره مرا برداشت و مقنعه از سر من کشید و مرا گذاشت و متوجه خیمه‌ها شد. من بیهوش شدم. چون به هوش آمدم، دیدم عمه‌ام بر سر من نشسته [است] و می‌گرید. گفت: «برخیز که برویم و ببینیم که بر سر سایر دختران و برادر بیمار تو چه آمد.»
گفتم: «ای عمه! چادری از برای من نیست.»
گفت: «من نیز مثل توأم.»
چون به خیمه درآمدیم، دیدیم که همه اسباب را غارت کرده‌اند و برادرم، امام زین العابدین علیه السّلام از بیماری و تشنگی بر رو افتاده [است] و بر احوال ما می‌گرید.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 692، 693
(1)- النّطع بالکسر و بالفتح و بالتّحریک: بساط من الأدیم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 185
قال أبو مخنف: و اللّه ما مضت إلّا أیّام قلائل، و ظهر المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ بأرض کوفة یطالب بدم الحسین علیه السّلام و الآخذ بثاره، فوقع بخولی بن یزید الأصبحیّ، و هو ذلک الرّجل، قال: فلمّا أوقف بین یدیه قال: ما صنعت بیوم کربلا؟ قال: ما صنعت شیئا غیر أنّی أخذت من تحت زین العابدین نطعا کان نائما علیه و سلبت زینب قناعها، و أخذت القرطین کانا فی أذنیها. فقال له: یا عدوّ اللّه و أیّ شی‌ء یکون أعظم من هذا؟ و أیّ شی‌ء سمعتها تقول؟ قال: قالت: قطع اللّه یدیک و رجلیک و أحرقک اللّه بنار الدّنیا قبل نار الآخرة.
فقال المختار: و اللّه لأجیبنّ دعوتها. ثمّ أمر بقطع یدیه، و رجلیه، و أحرقه بالنّار. «1»
__________________________________________________
(1)- و نیز در آن کتاب [بحار الأنوار] و بعضی کتب تواریخ و احادیث و اخبار از سدّی مروی است که گفتی: شبی یکی از دوستانم با من به ضیافت بنشست و از هرروی صحبت درافکند و نگران شدم که به ضخامت و درشتی سیلی که از فراز به فرود آید، سخن می‌راند. پس به حدیث او گوش آوردم تا به حکایت کربلا پیوست و با قتل حسین علیه السّلام قریب العهد بود. چون سخن به این مقام افتاد آهی سرد برآوردم و ناله‌ای اندوهگین بر کشیدم. گفت: «تو را چه پیش آمد؟»
گفتم: «مصیبتی فرا یاد آوردم که تمام مصائب روزگار در پهلویش سهل و هموار است.»
گفت: «آیا در صحرای کربلا حاضر نبودی؟»
گفتم: «سپاس خدای را که حضور نداشتم.»
گفت: «تو را نگرانم که بر هرچیز سپاسگزار باشی.»
گفتم: «شکر می‌نمایم که از ارتکاب خون حسین علیه السّلام آسوده‌ام. چه از جدش خبر داده‌اند که فرمود: هر کس به خون پسرم حسین طلب کرده شود، در روز قیامت خفیف المیزان باشد.»
گفت: «جدش چنین فرمود؟»
گفتم: «آری! و نیز فرمود: پسرم حسین را به ظلم و عدوان شهید می‌کنند.»
ألا و من قتله کان فی تابوت من نار، و یعذّب بعذاب نصف أهل النّار، و قد غلّت یداه و رجلاه، و له رائحة یتعوّذ أهل النّار منها، هو و من شایع و بایع أو رضی بذلک، کلّما نضجت جلودهم بدّلوا بجلود غیرها لیذوقوا العذاب الألیم، لا یفتّر عنهم ساعة و یسقون من حمیم جهنّم، فالویل لهم من عذاب جهنّم.
دانسته باشید که هرکس حسین علیه السّلام را شهید گرداند، او را در تابوتی از آتش درآورند و به اندازه یک نیمه عذاب جمله اهل نار به او عذاب کنند؛ در حالتی که هردو دست و هردو پای او را مغلول کرده باشند، و از او بویی ناخوش برآید که اهل آتش از آن بوی به هرسوی پناهنده شوند. این شخص و هرکس او را مشایعت و متابعت کرده باشد، یا به کار او خوشنود شده باشد، در آتش دوزخ عذاب بیند، و هروقت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 186
__________________________________________________
- پوست اندام ایشان ناچیز شود، پوستی دیگر برایشان برکشند تا از ذوق عذاب ألیم هیچ آنی آسایش نیابند و از حمیم جحیم بیاشامند. پس وای بر ایشان باد از عذاب جهنم.
چون آن مرد این سخنان را بشنید، گفت: «ای برادر من! این کلام براستی نگذاشتی.»
گفتم: «چه‌گونه چنین می‌گویی با این‌که رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله می فرماید: هرگز نه دروغ گفته‌ام و نه دروغ گفته شده‌ام.»
گفت: «می‌بینی که می‌گویند: رسول خدای فرموده است که قاتل فرزندم حسین به طول عمر برخوردار نمی‌شود، هم‌اکنون من حاضرم به دوستی تو سوگند می‌خورم که روزگارم از نود سال برگذشته است. با این‌که تو ندانی در جمله کدام مردم هستم.»
گفتم: «لا و اللّه!»
گفت: «من اخنس بن زید هستم.»
گفتم: «مگر در یوم الطف از تو چه نمودار شد؟»
گفت: «من امیر آن مردم هستم که عمر بن سعد فرمان داد تا اسب بر جسم حسین بتازند. پس استخوانهای او را درهم شکستم و چنان نطع علی بن الحسین را که بیمار بود از زیر پایش بیرون کشیدم که او را به رو درافکندم، و چنان هردو گوش صفیه دختر حسین را در طمع گوشوار برکشیدم که پاره شد.»
سدّی می‌گوید: دل و دیده مرا خونین ساخت و بیرون شدم تا در هلاک آن ملعون تدبیری به کار برم.
در این حال فروغ چراغ کاستن گرفت و به پای شدم تا روشن دارم. گفت: «به جای بنشین!» در این‌حال از روی تعجب از سلامت نفس خویش حکایت می‌کرد و انگشت دراز کرد تا آن چراغ را برافروزد. چراغ در وی درگرفت، پس به خاک درافکند و همچنان آتش خاموش نشد. فریاد برآورد: «ای برادر! مرا دریاب»، پس کاسه آب بر وی افشاندم؛ با این‌که در دل دوست نمی‌داشتم؛ چون آتش بوی آب بشنید، بر قوت و حدت بیفزود و صیحه برآورد که: «این چه‌گونه آتش بود که خاموش شدن ندارد؟»
گفتم: «خود را در نهر درافکن.»
پس ناچار خود را در آب انداخت و از قدرت خداوند قدیر هرچه در آب بیشتر درآمدی، آتش در وی بیشتر گرفتی؛ چنان‌که چوبی خشک و کهنه را بادی گرم تافته کند، او را آتش در می‌ربود، و من همچنان در وی نگران بودم. سوگند به خدا که آن آتش خاموش نشد تا جسد آن پلید را مانند زغال روی آب افکند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 361- 364
مع القصه، این وقت سپاه ابن سعد قصد خیام مقدسه و سرادق 1 ذریه مطهره نمودند. شمر ذی الجوشن با جماعتی از کفره 2 بر در خیام آمد و لشکر را فرمان داد که: «داخل شوید و از قلیل و کثیر آن‌چه به دست شود، به نهب و غارت برگیرید.»
فریاد: «وا محمداه! وا علیاه! وا حسناه! وا حسیناه!» از اهل بیت رسول خدا بالا گرفت و لشکریان به خیمه‌ها تاختند و به نهب و غارت پرداختند. سوار از ساعد زنان بکشیدند و گوش پردگیان در اخذ گوشواره بدریدند و گوش ام کلثوم را نیز در طلب گوشواره جراحت کردند و جامه‌های زنان را به منازعت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 187
__________________________________________________
- و مغالبت از بدن ایشان انتزاع نمودند و از ورس و حلی و حلل، چیزی به‌جا نگذاشتند و اسب و شتر و مواشی آن‌چه دیدار شد، ببردند.
از زینب دختر امیر المؤمنین علیهما السّلام حدیث کرده‌اند که فرمود: گاهی که عمر بن سعد به نهب و غارت اهل بیت فرمان داد، من بر باب خیمه ایستاده بودم. مردی ازرق العینین 3 درآمد و آن‌چه در خیمه بود، برگرفت و زین العابدین علیه السّلام را نگریست که رنجور و علیل بر نطعی افتاده بود. پیش شد و آن نطع را از زیر قدم مبارکش بکشید و آن حضرت مرا درافکند و به نزد من آمد و گوشواره از گوش می‌کشید و می‌گریست. گفتم: «این گریه چیست؟»
گفت: «بر شما اهل بیت می‌گریم که در چنین مهلکه درافتاده‌اید.»
زینب را کردار و گفتار او به خشم آورد؛
قالت له: قطع اللّه یدیک و رجلیک و أحرقک بنار الدّنیا قبل نار الآخرة.
فرمود: «خداوند قطع کند دستها و پاهای تو را و بسوزاند تو را به آتش دنیا از آن پیش که به آتش دوزخ سوخته خواهی شد.»
روزی که آن ملعون به دست مختار مأخوذ گشت، از خوف و خشیت کردار خویش و گفتار زینب را مکشوف داشت، مختار گفت: «سوگند با خدای، مسئلت زینب به اجابت مقرون است.»
پس بفرمود تا آتشی برافروختند و هردو دست و هردو پای او را قطع کردند و نگونسارش در آتش انداختند.
و نیز از فاطمه صغری روایت کرده‌اند که فرمود: در آن روز بیهشانه بر باب خیمه ایستاده بودم و آن بیابان بی‌کنار 4 و لشکر بی‌شمار را نظاره می‌کردم. پدر را و اصحاب پدر را و برادران را و عم و عم‌زادگان را همچون گوسفندان یوم اضحی 5 سربریده می‌دیدم و بدن‌های ایشان عریان در زیر پای ستور کوفته و فرسوده می‌گشت و من در اندیشه بودم که: «بعد از پدر، ما را می‌کشند یا اسیر می‌گیرند.» ناگاه سواری را نگریستم که با کعب نیزه، زنان اهل بیت را می‌زند و می‌دواند و دست او رنجن 6 از ساعد ایشان بیرون می‌کند و مقنعه 7 از سر ایشان برمی‌کشد و آن زنان پناه به یکدیگر می‌برند و صیحه می‌زنند که:
«وا جداه! وا أبتاه! و اعلیاه! وا قلّة ناصراه! وا حسناه!» أما من مجیر یجیرنا؟ أما من ذائد 8 یذود عنّا؟
چون این بدیدم، قلب من از جای برمی‌دواند، امم چون سیماب بلرزید. از بیم او به یمین و شمال نظر می‌افکندم و نگران عمه‌ام ام کلثوم بودم که مبادا آن مرد آهنگ من کند و به سوی من شتابد. ناگاه دیدم که قصد من کرد و به جانب من روان شد. من از هول بگریختم و چنان دانستم که از وی به سلامت توانم جست. او از قفای من سرعت کرد و کعب نیزه بین کتفین 9 من بکوفت و مرا به روی درافکند و گوشوار ازگوش من بکشید و گوش مرا بدرید و مقنعه مرا نیز برگرفت و خلخال از پای من برآورد و سخت می‌گریست. گفتم: «ای دشمن خدای! بر چه می‌گریی؟»
گفت: «چه‌گونه نگریم و حال آن‌که جامه دختر پیغمبر را به غارت می‌برم؟»
گفتم: «دست بازدار و این جامه به جای گذار.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 188
__________________________________________________
- گفت: «بیم دارم که دیگری درآید و برباید.»
این بگفت و به نهب پرداخت. چند که ملاحف 10 از پشت ما بکشید و برفت به سوی خیمه‌های دیگر، پس خون از سر و روی من روان شد و آفتاب بر سر من بتافت و من بی‌خویشتن 11 درافتادم. چون به خویش آمدم، عمه‌ام را نگریستم که بر سر من می‌گرید و می‌گوید: «برخیز تا بنگریم بر این اهل و عیال چه گذشت و برادر علیلت را چه پیش‌آمد؟» برخاستم.
و قلت: یا عمّتاه! هل من خرقة استر بها رأسی علی أعین النظّار؟ فقالت: یا بنتاه! و عمّتک مثلک.
یعنی: گفتم: «ای عمه! آیا جامه پاره‌ای به دست توان کرد که من سر خود را از چشم بیگانگان بپوشم؟»
فرمود: «ای دختر! عمه تو مانند تست.»
چون نگران شدم، او برهنه بود و از ضرب کعب نیزه و تازیانه بدن مبارکش سیاه بود. پس به اتفاق روان شدیم و به هیچ خیمه داخل نشدیم؛ الا آن‌که غارت زده و منهوب بود و برادرم علی بن الحسین علیهما السّلام بروی درافتاده. از کثرت جوع و عطش و زحمت رنجوری، توانایی جلوس نداشت. ما بر او گریستیم و او بر ما گریست.
(1). سرادق: خیمه‌ها.
(2). کفره (باسه فتحه): جمع کافر.
(3). کبود چشم.
(4). بی‌کنار: کنایه از وسعت و پهناوری.
(5). یوم اضحی: روز عید قربان.
(6). دست او رنجن: دستبند.
(7). مقنعه: روسری.
(8). مجیر: دهنده. ذائد: دفع کننده.
(9). کتفین: دوشانه.
(10). ملاحف (جمع ملحف و ملحفه بر وزن اسم آلت): رولباسی.
(11). بی‌خویشتن: بیهوش، بی‌خود.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 10- 11، 13- 15
و چنان‌که در امالی صدوق مسطور است، عبد اللّه بن الحسن 1 از مادرش فاطمه دختر امام حسین (سلام اللّه علیهما) روایت می‌کند:
چون آن گروه ملعون برای نهب و غارت به خیام ما بتاختند و من این هنگام جاریه خردسال بودم و دو خلخال از طلا به پای داشتم، مردی از آن جماعت آن خلخال‌ها از پای من همی درآورد و همی بگریست.
گفتم: «ای دشمن خدای! این گریستن از چیست؟»
گفت: «چه‌گونه نگریم، با این‌که دختر رسول خدای را مسلوب می‌نمایم.»
گفتم: «خلخال از پای مگیر.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 189
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 436
و انتهبت الخیام. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 14
و انتهبوا رحله و ثقله و سلبوا نساءه. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612، لواعج الأشجان،/ 193
لمّا قتل أبو عبد اللّه الحسین علیه السّلام مال النّاس علی ثقله، و متاعه، و انتهبوا ما فی الخیام، و أضرموا النّار فیها، و تسابق القوم علی سلب حرائر الرّسول صلّی اللّه علیه و اله، ففررن بنات الزّهرا علیها السّلام، حواسر مسلّبات باکیات، و إنّ المرأة لتسلب مقنعتها من رأسها، و خاتمها من إصبعها، و قرطها من أذنها، و الخلخال من رجلها، و أخذ رجل قرطین لأمّ کلثوم، و خرم أذنها، و جاء آخر إلی فاطمة ابنة الحسین، فانتزع خلخالها و هو یبکی، قالت له: ما لک؟
فقال: کیف لا أبکی و أنا أسلب ابنة رسول اللّه.
__________________________________________________
- گفت: «از آن ترسم که دیگری جز من بیاید و بازگیرد.»
و هرچه در منازل و ابنیه ما بود، به تمامت به غارت بردند؛ حتی لحافها را از پشت ما می‌بردند.
در کتاب ارشاد شیخ مفید مسطور است:
زن‌های خاندان عصمت از پسر سعد خواهش کردند که جامه‌های ایشان را آن چند که برایشان ساتر باشد، واپس دهند. عمر بن سعد ملعون گفت: «هرکس چیزی از متاع ایشان برده است، بازپس دهد.»
به خدای سوگند هیچ‌کس چیزی را بازپس نداد.
(1). [در طبع: «عبد اللّه الحسین» می‌باشد].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 133- 134
(1)- و آتش زدند به خیمه‌های او و غارت کردند اسباب او را، آه واویلا که در ارشاد مفید است که ناموسان خداوند اکبر بر دور اسب عمر بن سعد جمع شدند و صدا به شیون بلند کردند و گفتند: «آخر ما عترت پیغمبر شماییم.»
دل آن ملعون بر ایشان بسوخت و گفت: «دست از غارت ایشان بکشند و آن‌چه برده‌اند رد کنند و کسی ایشان را اذیت نکند.»
و لیکن کسی چیزی رد نکرد از آن‌چه برده بودند.
بیرجندی، کبریت أحمر،/ 233
(2)- فرومایگان سپاه اموی سپس به خیمه‌ها ریختند و هرچه فرش و لباس و زیورآلات و شتر یافتند، چپاول کردند و تمام اثاث و لوازم آنها را به غارت بردند، به این مقدار نیز بسنده نکردند و هرزگی را به آن حد رساندند که چادر از سر زنان کشیدند.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 252
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 190
قالت له: دعنی.
قال: أخاف أن یأخذه غیری.
و رأت رجلا یسوق النّساء بکعب رمحه، و هنّ یلذن بعضهنّ ببعض، و قد أخذ ما علیهنّ من أخمرة، و أسورة، و لمّا بصر بها قصدها، ففرّت منه، فاتبعها رمحه، فسقطت لوجهها مغشیّا علیها، و لمّا أفاقت رأت عمّتها أمّ کلثوم عند رأسها تبکی.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 385- 386
ثمّ مال النّاس إلی ثقله و متاعه، و انتهبوا جمیع ما فی الخیام.
ثمّ أخرجوا النّساء من الخیام، و أضرموا النّار فیها. و تسابق القوم علی نهب بیوت آل الرّسول، و قرّة عین البتول، حتّی جعلوا ینتزعون ملحفة المرأة عن ظهرها، ففررن بنات الزّهراء حواسر، مسلّبات حافیات، باکیات.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 456
خرقاء العامریّة: شاعرة من شواعر العرب کان یمرّ بها الحاجّ فتقعد لهم، و تحادثهم و تهادیهم. فحجّ محمّد بن الحجّاج الأسدیّ التّمیمیّ. فلمّا صار بمرّان منصرفا، فإذا هو بغلام أشعث الذّؤابة قد أورد غنیمات له، فجاءه فاستنشده، فقال له: إلیک عنّی فإنّی مشغول عنک، و ألحّ علیه، فقال: أرشدک إلی بعض ما تحبّ، أنظر إلی ذلک البیت الّذی یلقاک فإنّ فیه حاجتک، هذا بیت خرقاء ذی الرّمّة. فمضی نحوه فطرح بالسّلام من بعید.
فقالت: ادنه. فدنا. فقالت: إنّک لحضریّ فمن أنت؟ [...]
ثمّ سألها عن سنّها؟ فقالت: لا أدری إلّا أنّی کنت أذکر شمر بن ذی الجوشن «1» حین قتل الحسین بن علیّ بن أبی طالب مرّ بنا، و أنا جاریة و معه کسوة فقسّمها فی قومه.
کحّالة، أعلام النّساء، 1/ 346- 347
و جمیع ما هاهنا، ذکره سبط ابن الجوزیّ فی مقتل الحسین علیه السّلام من کتاب مرآة الزّمان
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ذی الجوش»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 191
المخطوط، ص 95 ثمّ قال:
و قالت فاطمة بنت الحسین: نازعنی رجل حلیّی، فقلت: لا تفعل. فقال: یأخذه غیری!
ثمّ قال: و عروا نساءه و بناته ثیابهنّ!
المحمودی، العبرات، 2/ 140
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 192

و کان علیّ بن حسین «1» الأصغر مریضا نائما علی فراش، فقال شمر بن ذی الجوشن الملعون: اقتلوا هذا! فقال له رجل من أصحابه: سبحان اللّه أتقتل فتی حدثا، مریضا، لم یقاتل؟!
و جاء عمر بن سعد فقال: لا تعرّضوا لهؤلاء النّسوة و لا لهذا المریض.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 78- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 239
و کان علیّ بن حسین «2» مع أبیه، و هو ابن ثلاث و عشرین سنة، و کان مریضا نائما علی فراشه، فلمّا قتل الحسین علیه السّلام، قال شمر بن ذی الجوشن: اقتلوا هذا. فقال له «3» رجل من أصحابه: «4» سبحان اللّه! أنقتل «4» فتی حدثا مریضا، لم یقاتل؟ «5» و جاء عمر بن سعد، فقال:
لا تعرّضوا لهؤلاء النّسوة، و لا لهذا المریض.
ابن سعد، الطّبقات الکبیر، 5/ 156- 157- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 90- 91
و کان علیّ بن الحسین مع أبیه یومئذ و هو ابن ثلاث و عشرین سنة، و کان مریضا، فلمّا قتل الحسین قال عمر بن سعد: لا تعرّضوا لهذا المریض.
الزّبیری، نسب قریش، 2/ 58
قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: انتهیت إلی علیّ بن الحسین بن علیّ الأصغر و هو منبسط علی «6» فراش له «6»، و هو مریض، و إذا شمر ابن ذی الجوشن «7» فی رجّالة «7» معه یقولون: ألا نقتل «8» هذا؟ قال «9»: فقلت: سبحان اللّه!
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «الحسین»].
(2)- [کشف الغمّة: «الحسین»].
(3)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(4) (4- 4) [کشف الغمّة: «یا سبحان اللّه! أتقتل»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی کشف الغمّة].
(6) (6- 6) [وسیلة الدّارین: «فراشه»].
(7) (7- 7) [وسیلة الدّارین: «و جماعة من رجاله»].
(8)- [فی نفس المهموم و وسیلة الدّارین: «ألا تقتل»].
(9)- [لم یرد فی نفس المهموم و وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 193
أنقتل «1» الصّبیان! إنّما هذا صبیّ «2»، قال: فما زال ذلک «3» دأبی أدفع عنه کلّ من جاء حتّی جاء عمر بن سعد، فقال: ألا لا یدخلنّ بیت هؤلاء النّسوة أحد، و لا یعرضنّ «4» لهذا الغلام المریض، و من أخذ من متاعهم شیئا فلیردّه علیهم.
قال: فو اللّه ما ردّ أحد شیئا «5».
قال: فقال علیّ بن الحسین: جزیت من رجل خیرا! فو اللّه لقد دفع اللّه عنّی بمقالتک شرّا. «6»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 453- 454- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 379؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 336
قال حمید بن مسلم: [...] ثمّ انتهینا إلی علیّ بن الحسین علیه السّلام، و هو منبسط علی فراش، و هو شدید المرض، و مع شمر «7» جماعة من الرّجّالة، فقالوا له: «8» ألا نقتل «8» هذا العلیل؟ فقلت: سبحان اللّه! أیقتل «9» الصّبیان؟ «10» إنّما هذا صبیّ «10»، و إنّه لما به؟ فلم أزل «11»
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «أتقتل»].
(2)- [زاد فی نفس المهموم: «و إنّه لما به»].
(3)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [وسیلة الدّارین: «و لا یعرض»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و وسیلة الدّارین].
(6)- حمید بن مسلم گوید: پیش علی اصغر پسر حسین بن علی رسیدم که بر بستر افتاده و بیمار بود. شمر بن ذی الجوشن و پیادگان همراه او را دیدم که می‌گفتند: «چرا این را نکشیم؟»
گوید: گفتم: «سبحان اللّه! کودکان را هم می‌کشیم؟ این کودک است.»
گوید: کارم این بود و هرکس را می‌آمد، از او کنار می‌زدم تا عمر بن سعد بیامد و گفت: «کس به خیمه این زنان نرود و متعرض این پسر بیمار نشود. هرکه از لوازمشان چیزی گرفته [است]، پسشان دهد.»
گوید: به خدا، کسی چیزی پس نداد.
گوید: علی بن حسین گفت: «پاداش خیر یابی! خدای به گفتار تو، شری را از من دور کرد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3062- 3063
(7)- [مثیر الأحزان: «الشّمر»].
(8) (8- 8) [فی الإرشاد ط علمیّة: «لا نقتل» و فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «ألا تقتل»].
(9)- [فی البحار و العوالم: «أتقتل» و فی مثیر الأحزان: «أنقتل»].
(10) (10- 10) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(11)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «أمانعهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 194
حتّی دفعتهم «1» عنه.
«2» و جاء عمر بن سعد، فصاح «3» النّساء فی وجهه، و بکین «4»، فقال لأصحابه: لا یدخل «5» أحد منکم بیوت هؤلاء النّسوة «6»، و لا تعرّضوا «7» لهذا الغلام «8» المریض. و سألته النّسوة، لیسترجع «9»، ما أخذ منهنّ لیتستّرن به «10»، فقال: من أخذ من متاعهنّ «11» شیئا فلیردّه علیهنّ «12». فو اللّه ما ردّ أحد منهم شیئا، فوکّل بالفسطاط و بیوت النّساء «8» و علیّ بن الحسین علیهما السّلام، جماعة «13» ممّن کانوا «14» معه «13»، «15» و قال: احفظوهم، لئلّا یخرج منهم أحد، و لا تسؤنّ «16» إلیهم «17». ثمّ عاد إلی مضربه. «18»
__________________________________________________
(1)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام: «رددتهم»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و المعالی].
(3)- [فی البحار و العوالم و المعالی و مثیرا الأحزان: «فصاحت»].
(4)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «و سألنه فی علیّ بن الحسین»].
(5)- [الأسرار: «لا یدخلنّ»].
(6)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی: «نساء»].
(7)- [فی الإرشاد ط علمیّة: «و لا تتعرّضوا»].
(8) (8- 8) [مثیر الأحزان: «العلیل، ثمّ و کل بالنّساء»].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی: «أن یسترجع»].
(10)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «لیستترن به» و فی نفس المهموم: «لیستترن منه» و فی المعالی: «لیسترن به»].
(11)- [البحار: «متاعهم»].
(12)- [لم یرد فی البحار و العوالم و نفس المهموم و المعالی].
(13- 13) [لم یرد فی المعالی].
(14)- [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «کان»].
(15)- [لم یرد فی نفس المهموم، و إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
(16)- [فی الإرشاد ط مؤسسّة آل البیت علیهم السّلام: «تسیئنّ»، و فی البحار و العوالم: «یساء»، و فی الأسرار:
«تسؤا»، و فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «تسیؤا»].
(17)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
(18)- سپس برفتیم تا به علی بن الحسین علیهما السّلام که بیمار سختی بود و روی فرشی افتاده بود، رسیدیم.
گروهی از پیادگان همراه شمر سر رسیدند. پس به شمر گفتند: «آیا این بیمار را نمی‌کشی؟»
من گفتم: «سبحان اللّه! آیا کودکان را هم می‌کشند؟ جز این نیست که این کودکی است و همین بیماری-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 195
المفید، الإرشاد، 2/ 117- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 61؛ البحرانی، العوالم، 17/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 371؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 436- 437؛ القمی، نفس المهموم:/ 380؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 2/ 88؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 91
حتّی جاء عمر بن سعد، فقال: «لا یدخلنّ بیت هؤلاء النّسوة أحد، و لا یعرضنّ لهذا الغلام المریض»، یعنی علیّ بن الحسین، و کان مریضا. أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 73
و جاء عمر بن سعد، فصاح النّساء فی وجهه و بکین، فقال لأصحابه: لا یدخل أحد منکم بیوت هؤلاء النّساء، و لا تعرّضوا لهذا الغلام المریض- یعنی علیّ بن الحسین-.
فسألنه أن یسترجع ما أخذ منهم، لیستترن به. فقال: من أخذ من متاعهنّ شیئا فلیردّه. فو اللّه ما ردّ أحد منهم شیئا.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 162
قال حمید بن مسلم [...] ثمّ انتهینا إلی علیّ بن الحسین، و هو منبسط علی فراشه مریض، و مع شمر جماعة من الرّجّالة، فقالوا: نقتل هذا العلیل. فقلت: سبحان اللّه! أتقتل الصّبیان؟ و هذا صبیّ، و إنّه لما به. فلم أزل بهم حتّی دفعتهم عنه.
و جاء عمر بن سعد، فصاحت النّساء فی وجهه، و بکین، فقال لأصحابه: لا یدخل منکم أحد بیوت هؤلاء النّساء، و لا تتعرّضوا لهذا الغلام المریض. فسألته النّسوة، أن یسترجع ما أخذ منهنّ، لیستترن به، فقال: من أخذ من متاعهنّ شیئا فلیردّه. فو اللّه
__________________________________________________
- که دارد، او را بس است؟»
پس پیوسته آن‌جا بودم تا آنان را از او دور کردم. عمر بن سعد به در خیمه‌ها آمد. زنان در روی او فریاد زدند و گریستند. پس عمر بن سعد بن همراهانش فریاد زد: «هیچ‌کس داخل خیمه این زنها نشود.
کسی متعرض این کودک بیمار نشود.»
پس زنان از او درخواست کردند که آن‌چه از آنان ربوده‌اند، به آنان بازگردانند تا بدانها خود را بپوشانند. عمر فریاد زد: «هرکس چیزی از زنان برده است، بدانها بازگرداند!»
و به خدا هیچ‌کس چیزی پس نیاورد و (کسی به سخنان او گوش نداد).
پس گروهی را به خیمه‌ها و سرا پرده زنان و علی بن الحسین علیه السّلام به پاسداری واداشت و گفت: «ایشان را نگهبانی کنید که کسی از ایشان بیرون نرود و کسی به آنان آزاری نرساند.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 117
(1)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 196
ما ردّ أحد منهم شیئا. فوکّل بالفسطاط، و بیوت النّساء و علیّ بن الحسین علیه السّلام جماعة ممّن کانوا معه، فقال: احفظوهم.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
(قال) حمید بن مسلم: انتهیت إلی علیّ بن الحسین، و هو مضطجع علی فراش له و هو مریض، و إذا شمر مع رجال یقولون له: ألا نقتل هذا المریض؟ فقلت له: سبحان اللّه! ما معنی قتل المرضی من الصّبیان؟ و ما زلت به أدافع عنه حتّی جاء عمر بن سعد، فقال:
ألا لا یدخلنّ أحد بیوت هذه النّسوة، و لا یتعرّض لهذا الغلام المریض أحد، و من أخذ من متاعهم شیئا فلیردّه.
قال: فو اللّه ما ردّ واحد منهم شیئا غیر أنّهم کفّوا. فقال لی علیّ بن الحسین: جزیت من رجل خیرا، فقد رفع اللّه عنّی بمقالتک شرّ هؤلاء.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 38
أخبرنا أبو طاهر محمّد بن أبی بکر محمّد بن عبد اللّه السّنجیّ المؤذّن، و أبو الفضل محمّد ابن سلیمان بن الحسن بن عمرو الزّاهد، قالا: أنبأنا الإمام أبو بکر محمّد بن علیّ بن حامد الشّاشیّ الفقیه، أنبأنا أبو الفضل منصور بن نصر بن عبد الرّحیم بن مت الکاغذیّ السّمرقندیّ، أنبأنا أبو سعید الهیثم بن کلیب بن شریح بن معقل الشّاشیّ، أنبانا أبو بکر ابن أبی خیثمة: أحمد بن زهیر بن حرب، أنبأنا إبراهیم بن المنذر، أنبأنا ابن عیینة «1»، عن الزّهریّ، قال: ما رأیت قرشیّا أفضل من علیّ بن الحسین.
و کان علیّ بن الحسین مع أبیه یوم قتل، و هو ابن ثلاث و عشرین سنة «2» و هو مریض، فقال عمر بن سعد: لا تعرّضوا لهذا المریض.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 152- 153، علیّ بن الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 19- 20 رقم 24، مختصر ابن منظور، 17/ 231؛ مثله المزّی، تهذیب الکمال، 20/ 385
أخبرنا أبو الحسین محمّد بن محمّد، و أبو غالب أحمد، و أبو عبد اللّه یحیی ابنا الحسن، قالوا: أنبأنا محمّد بن أحمد، أنبأنا محمّد بن عبد الرّحمان، أنبأنا أحمد بن سلیمان، أنبأنا الزّبیر بن بکّار، حدّثنی عمّی مصعب بن عبد اللّه قال: کان علیّ الأصغر بن الحسین مع
__________________________________________________
(1)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال سفیان بن عیینة ...»].
(2)- [أضاف فی المختصر: «و قیل: ابن خمس و عشرین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 197
أبیه و هو یومئذ ابن ثلاث و عشرین سنة، و کان مریضا. فلمّا قتل الحسین قال عمر بن سعد: لا تعرّضوا لهذا المریض.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 153، علیّ بن الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 20 رقم 25- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 242
و روی أبو مخنف عن الجلودیّ: أنّه لمّا قتل الحسین علیه السّلام کان علیّ بن الحسین نائما، فجعل رجل «1» یدافع عنه کلّ من أراد به سوءا.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 143- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/ 382 رقم 70 (ط مؤسّسة المعارف الإسلامیّة)؛ المجلسی، البحار، 46/ 42
و أمر [عمر بن سعد] بقتل علیّ بن الحسین، فوقعت علیه زینب و قالت: و اللّه لا یقتل حتّی أقتل. فرقّ لها و کفّ عنه.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 341
أنبأنا الحسین بن محمّد بن عبد الوهّاب، قال: أخبرنا أبو جعفر بن المسلمة، قال:
أخبرنا أبو طاهر المخلص، قال: أخبرنا أحمد بن سلیمان الطّوسیّ، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکّار، قال: حدّثنی عمّی مصعب بن عبد اللّه، قال: کان علیّ بن الحسین الأصغر مع أمّه «2»، و هو یومئذ ابن ثلاث و عشرین سنة، و کان مریضا، فلمّا قتل الحسین، قال عمر «3»
ابن سعد: لا تعرّضوا لهذا المریض. ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 344- 345
ثمّ انتهوا إلی علیّ بن الحسین زین العابدین، فأراد شمر قتله، فقال له حمید بن مسلم:
سبحان اللّه! أتقتل الصّبیان؟ و کان مریضا.
و جاء عمر بن سعد فقال: لا یدخلنّ بیت هذه النّسوة أحد، و لا یعرضنّ لهذا الغلام المریض، و من أخذ من متاعهم شیئا، فلیردّه. فلم یردّ أحد شیئا. «4»
__________________________________________________
(1)- [البحار: «رجل منهم»].
(2)- [الصّحیح: «مع أبیه»].
(3)- [فی المطبوع: «عمرو»].
(4)- سپس آنها (دشمنان حسین) به زین العابدین رسیدند. شمر خواست او را بکشد. حمید بن مسلم به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 198
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295
قال الواقدیّ: و إنّما استبقوا علیّ بن الحسین لأنّه لمّا قتل أبوه کان مریضا، فمرّ به شمر فقال: اقتلوه. ثمّ جاء عمر بن سعد، فلمّا رآه قال: لا تتعرّضوا لهذا الغلام. ثمّ قال لشمر:
و یحک! من للحرم. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 147
قال: و انتهوا إلی علیّ بن الحسین و هو زین العابدین، فأراد شمر قتله، و کان مریضا، فمنعه حمید بن مسلم، و جاء عمر بن سعد فقال: لا یدخلنّ بیت هؤلاء النّسوة أحد، و لا یعرضنّ لهذا الغلام المریض، و من أخذ من متاعهم شیئا فلیردّه علیهم. فما ردّ أحد شیئا.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 460
و کان معه یوم کائنة کربلاء، و له ثلاث و عشرون سنة، و کان یومئذ موعوکا، فلم یقاتل و لا تعرّضوا له.
و قیل: إنّ عمر بن سعد قال یوم کربلاء: لا تعرّضوا لهذا المریض- یعنی علیّا-.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 5/ 332، 333 (ط دار الفکر)
و همّ شمر بن ذی الجوشن بقتل علیّ بن الحسین الأصغر «زین العابدین» و هو صغیر مریض حتّی صرفه عن ذلک حمید بن مسلم أحد أصحابه.
و جاء عمر بن سعد فقال: ألا لا یدخلنّ علی هذه النّسوة أحد، و لا یقتل هذا الغلام أحد، و من أخذ من متاعهم شیئا فلیردّه علیهم.
__________________________________________________
- او گفت: «سبحان اللّه! تو کودکان را هم می‌کشی؟»
او بیمار هم بود. عمر بن سعد رسید و گفت: «هیچ‌کس داخل خیمه این زنان نشود و هیچ‌کس متعرض این نوجوان بیمار نشود. هرکس هم چیزی از آنها ربوده باشد، باید پس بدهد.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 191
(1)- چون لشگر به امام زین العابدین رسید، قصد قتل او کردند. حمید گوید: من مانع شدم. عمر بن سعد گفت: «مردی باید از ایشان که بر سر زنان اهل بیت قیم باشد. آن کودک را مکشید که تا با زنان باشد.»
عورات از خیمه‌ها به خدمت امام زین العابدین جمع شدند و هرچه ایشان را بود، اهل کوفه غارت کردند.
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 286- 287
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 199
قال: فو اللّه ما ردّ أحد شیئا. فقال له علیّ بن الحسین: جزیت خیرا فقد دفع اللّه عنّی بمقالتک شرا.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 188- 189
و أراد شمر لعنه اللّه قتل علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام و کانت العلّة قد أنهکته و الأوجاع، فقالوا له: أتقتل صغیرا معللا؟ فترکه. ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
و قال ابن سعد: کان علیّ بن الحسین علیه السّلام مع أبیه بطفّ کربلاء، و عمره إذ ذاک ثلاث و عشرون سنة، لکنّه کان مریضا ملقی علی فراشه، و قد انهکته العلّة، و المرض، و لمّا قتل والده قال الشّمر بن ذی الجوشن: اقتلوا هذا الغلام. فقال بعض أصحابه: تقتل مریضا؟
لم یقاتل! فترکوه.
قال ابن عمر: هذا هو الصّحیح، و لیس قول من قال: بأنّه کان صغیرا حینئذ لم یقاتل و إنّه ترک بسبب ذلک بشی‌ء.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 209
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و همّ الشّمر «1» (لعنه اللّه) بقتل علیّ الأصغر ابن الحسین- و هو «2» زین العابدین- «3» و هو صغیر [مریض] «3»، فخرجت زینب بنت علیّ، فقالت: و اللّه لا تقتل حتّی أقتل! فرقّ لها عمر، و أمره «4» بالکفّ عنه.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 290- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 140
و قال حمید بن مسلم: انتهیت إلی علیّ بن الحسین علیه السّلام و هو مضطجع علی فراش له و هو مریض، و إذا شمر معه رجل یقول: ألا نقتل هذا الصّبیّ؟ [فقلت:] سبحان اللّه! ما معنی قتل الصّبیان؟ فما زال دأبی کذلک أدفع عنه حتّی جاء عمر بن سعد، فقال:
لا یدخلنّ أحد بیوت هذه النّسوة، و لا یتعرّض لهذا الغلام أحد، و من أخذ من متاعهم شیئا فلیردّه. فو اللّه ما ردّ أحد شیئا غیر أنّهم کفّوا.
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «شمر»].
(2)- [لم یرد فی العبرات].
(3) (3- 3) [لم یرد فی العبرات].
(4)- [العبرات: «فأمر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 200
فقال لی علیّ بن الحسین علیه السّلام: جزیت خیرا، فقد دفع اللّه عنّا- بمقالتک- أشرار النّاس. «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 325
و أمّا علیّ بن الحسین علیه السّلام فإنّه أقبل إلیه الشّمر، مع جماعة، و أرادوا قتله، فقیل له:
صبیّ «2» علیل لا یحلّ قتله. ثمّ أقبل علیهم عمر بن سعد «3» (لعنه اللّه)، فضجّ «4» النّساء فی وجهه بالبکاء و النّحیب، حتّی ذهل اللّعین، و ارتعدت فرائصه، و قال لهم: لا تقربوا هذا الصّبیّ و وکّل بعلیّ بن الحسین و عیاله من حضر، و قال لهم: احفظوا «5» و احذروا أن یخرج «6» منهم أحد. فلمّا رأت أمّ کلثوم ما حلّ بهم، بکت، و أنشأت:
یا سائلی عن فتیة صرعوا بالطّفّ أضحوا رهن أکفانی «7»
و فتیة لیس یجاری بهم بنو «8» عقیل خیر فرسان
ثمّ بعون و أخیه معا فذکرهم هیّج أحزانی «9» من کان مسرورا بما مسّنا
أو شامتا یوما بنا شانی
__________________________________________________
(1)- و [شمر] در خیمه‌ای که امام زین العابدین تکیه داشت، درآمد و شمشیر کشید. خواست که او را به قتل رساند. حمید بن مسلم گفت: «سبحان اللّه! از سر قتل این کودک مریض در گذر.»
و بعضی گفته‌اند که عمر بن سعد هردو دست او را گرفت و گفت: «از خدای تعالی شرم نمی‌داری که بر قتل این پسر بیمار اقدام می‌نمایی؟»
شمر گفت: «فرمان عبید اللّه بن زیاد چنین است که مجموع پسران امام حسین را بکشم.»
عمر در آن باب مبالغه کرد و شمر از فعل شنیع و امر قبیح دست باز داشت.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 170
و شمر لعین قصد قتل امام زین العابدین کرد؛ اما حمید بن مسلم با عمر بن سعد او را از آن حرکت مانع شدند.
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 57
(2)- [الأسرار: «هو صبیّ»].
(3)- [الأسرار: «عمر بن سعید»].
(4)- [الأسرار: «فضجّت»].
(5)- [الأسرار: «احفظوهم»].
(6)- [الأسرار: «من أن یخرج»].
(7)- [الأسرار: «الأکفان»].
(8)- [الأسرار: «بنی»].
(9) (9*) [الأسرار:
«کانا کلیثین غداة اللّقا إذا التقی القرن بإقرانی
فأنّ صبری لجمیل به»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 201
لقد ذلّلنا بعد عزّ فما (9*) أرفع «1» ضیما حین یغشانی
لقد هتکنا بعد صون لنا و سامنی و جدّی و أشجانی «2»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 469- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 436
قال: و أقبلوا علی علیّ بن الحسین علیهما السّلام، فقال بعضهم: اقتلوه. و قال بعضهم: دعوه.
فلمّا نظرت أمّ کلثوم إلی ذلک بکت، و أنشأت تقول:
أضحکنی الدّهر و أبکانی و الدّهر «3» ذو صرف و ألوان «3»
فهل «4» بنا فی تسعة صرّعوا بالطّفّ أضحوا رهن أکفان
و ستّة لیس یجاری بهم بنو عقیل خیر فرسان «5» و اللّیث عون و أخوه معین «5»
ذکرهم جدّد أحزان
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 98- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 370
و فی المعدن: و همّ شمر لعنه اللّه بقتل ابن الحسین علیهما السّلام و هو مریض، فخرجت إلیه زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فوقعت، فقالت: و اللّه لا یقتل حتّی أقتل. فکفّ عنه.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 370
قال أبو مخنف: «و أقبلوا علی علیّ بن الحسین علیه السّلام لیقتلوه، فقال بعضهم لبعض:
یا قوم! هذا صبیّ صغیر السّنّ، لم یبلغ الحلم، فلا یحلّ لکم قتله، و جعل بعضهم یمنع بعضا عن قتله.
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «ادفع»].
(2)- شیخ مفید از حمید بن مسلم روایت کرده است که چون شمر لعین به خیمه حضرت امام زین العابدین علیه السّلام درآمد، آن حضرت بر بستر بیماری خوابیده بود که آن امام غریب را به قتل رساند. گفتم:
«سبحان اللّه! همه را کشتید و از سر این کودک بیمار نمی‌گذرید؟»
چون عمر بن سعد لعین به نزدیک خیمه‌ها آمد، ندا کرد که کسی متعرض احوال زنان نشود و علی بن الحسین را آسیبی نرسانند و آن‌چه از ایشان برده‌اند، پس دهند. از برده‌ها چیزی پس ندادند؛ اما دیگر متعرض نهب و غارت نشدند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 692- 693
(3) (3- 3) [الدّمعة السّاکبة: «ذو صروف ألوانی»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «فسل»].
(5) (5- 5) [الدّمعة السّاکبة: «و أین عون و إخوانی معا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 202
و عن أخبار الدّول: و همّ شمر بقتل علیّ بن الحسین علیه السّلام و هو مریض، فخرجت إلیه زینب بنت علیّ بن أبی طالب، فوقعت علیه، و قالت: و اللّه لا یقتل حتّی أقتل. فکفّ عنه. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 436
__________________________________________________
(1)- حمید بن مسلم گوید: به اتفاق شمر ذی الجوشن به خیمه علی بن الحسین درآمدیم و آن حضرت بر بستر ناتوانی بخفته بود. گروهی گفتند: «آیا این بیمار را زنده خواهیم گذاشت؟»
من گفتم: «سبحان اللّه! آیا شما کودکان را می‌کشید؟ با این کودک بیمار چه‌کار دارید؟»
بسیار گفتم تا شر ایشان را بگردانیدم و نطعی 1 که در زیر پای زین العابدین بود، بکشیدند و ببردند و آن حضرت را بر روی درافکندند. ام کلثوم بگریست و این شعر بگفت:
أضحکنی الدّهر و أبکانی و الدّهر ذو صرف و ألوان
فسل بنا فی تسعة صرعوا بالطّفّ أضحوا رهن أکفان
و ستّة لیس یجازی بهم بنو عقیل خیر فرسان
و اللّیث عونا و معینا معا فذکرهم جدّد أحزانی 2
این وقت عمر بن سعد برسید. زنان اهل بیت روی او صیحه زدند و سخت بگریستند. عمر بن سعد فرمان کرد که: «کس به خیمه زنان داخل نشود و آن جوان بیمار را تعرض نکند و هیچ‌کس از این خیام بیرون نشود.»
اهل بیت گفتند: «حکم کن آن‌چه از ما بردند، مسترد دارند تا بتوانیم سر و روی پوشیده داریم.»
لشکر را گفت: «هرکس آن‌چه به نهب مأخوذ داشته [است] مسترد دارد.»
لکن امتثال فرمان او نکردند و چیزی مسترد نساختند. هم ام کلثوم بگریست و این شعر بگفت:
قفوا و دّعونا قبل بعدکم عنّا وداعا فإنّ الجسم من أجلکم مضنی 3
فقد نقّضت منّی الحیاة و أصبحت علیّ فجاح الأرض من بعدکم سجنا 4
سلام علیکم ما أمرّ فراقکم! فیاویلتا من قبل ذا الیوم قد متنا 5
و إنّی لأرثی للغریب و إنّنی غریب بعید الدّار و الأهل و المغنا 6
إذا طلعت شمس النّهار ذکرتکم و إن غربت جدّدت من أجلکم حزنا
لقد کان عیشی بالأحبّة صافیا و ما کنت أدری أنّ صحبتنا تفنی
زمان نعما فیه حتّی إذا انقضی بکینا علی أیّامنا بدم أقنی 7
فو اللّه قد ضاق اشتیاقی إلیکم و لم یدع التّغمیض لی بعدکم حنفا 8
و قد بارحتنی لوعة البین و الأسا و قد صرت دون الخلق لی مفزعا سنّا 9
و قد رحلوا عنّی أحبّة خاطری فما أحد منهم علی غربتی حنّا 10
عسی و لعلّ الدّهر یجمع بیننا و یرجع أیّام الهنا مثل ما کنّا 11
(1). نطع: پوست گوسفند و مانند آن.
(2). خلاصه اشعار: روزگار متلوّن گاهی می‌خنداند و گاهی می‌گریاند. یاد نه تن از اولاد علی علیه السّلام و شش تن از اولاد عقیل که در خاک کربلا افتاده‌اند، اندوه‌های مرا تازه می‌کند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 203
و فی أخبار الدّول للقرمانیّ: و همّ شمر علیه ما یستحقّه بقتل علیّ الأصغر و هو مریض، فخرجت زینب بنت علیّ بن أبی طالب، و قالت: و اللّه لا یقتل حتّی أقتل. فکفّ عنه.
و فی روضة الصّفا: فلمّا وصل شمر (لعنه اللّه) إلی الخیمة الّتی کان علیّ بن الحسین علیهما السّلام فیها متکأ سل سیفه لیقتله. قال حمید بن مسلم: سبحان اللّه! أیقتل هذا المریض؟
لا تقتله. و قال بعضهم: إنّ عمر بن سعد أخذ بیدیه، و قال: أما تستحیی من اللّه؟ ترید أن تقتل هذا الغلام المریض؟ قال شمر: قد صدر أمر الأمیر عبید اللّه أن أقتل جمیع أولاد الحسین علیه السّلام. فبالغ عمر فی منعه حتّی کفّ عنه. «1»
__________________________________________________
(3). مضنی: لاغر، رنجور.
(4). فجاج: (به کسر اوّل) راههای وسیع. سجن (به کسر سین): زندان (یعنی بعد از مرگ چنین عزیزان، شهرهای بزرگ در نظرم چون زندان تنگ می‌نماید).
(5). ما أمرّ فراقکم (صیغه تعجب): چه تلخ و ناگوار است دوری شما.
(6). مغنی: منزلی که دارای ساکنین باشد.
(7). اقنی (صیغه افعل التفضیل قانی، مهموز اللّام): سرخ پر رنگ.
(8). تغمیض: چشم روی هم گذاشتن.
(9). بارح (از مصدر مبارحه): دور شدن و دور کردن از منزل و وطن. لوعة: سوزش عشق و فراق. أسا: اندوه. (مصراع دوم این بیت در نسخ موجود این چنین است؛ لیکن خالی از عیب به نظر نمی‌رسد).
(10). حنّ: گریه کرد.
(11). هنا (مهموز اللّام): گوارائی.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 11- 13
و اراده قتل بیمار کربلا کردند تا آن‌که حمید بن مسلم ایشان را گذرانید.
فاطمه صغری گفت: «وقتی که با عمه خود داخل شدم به خیمه بیمار، دیدم که به روی بر زمین افتاده و نطع و فراش را از زیر پای آن بزرگوار کشیده‌اند، پس او بر حال ما گریه می‌کرد و ما بر حال او.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 233
(1)- در اخبار الدول قرمانی است که شمر بر او باد آن‌چه لائق او است، قصد کرد که علی اصغر بیمار را بکشد. زینب دختر علی بن أبی طالب علیه السّلام بیرون آمد و گفت: «به خدا او را نکشید تا مرا نکشید.» و شمر از او دست کشید.
رمز- معینة مقام ولایت مطلقه، آسیه زن فرعون را آن مقام است که حافظ و نگهدار پیغمبری اولو العزم مانند موسی بن عمران شد و چند بار او را از زیر تیغ ستم فرعون نجات داد. خدیجه کبری آن مقام داشت که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 204
القمی، نفس المهموم،/ 379- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 337
و هو [علی بن الحسین] مریض لأنّ زینب علیها السّلام کانت غایة همّها حفظ السجّاد، و لذا «1» لمّا هجم القوم علی المخیّم و تفرقت النّساء و الأطفال أقبلت زینب، و وقفت علی زین
__________________________________________________
- پیغمبر اکرم را بارها از آسیب مشرکین قریش برکنار داشت و حفظ کرد. دخترش فاطمه زهرا شوهر خود امیر مؤمنان را از زیر تیغ عمر نجات داد و محافظت کرد. زینب، دختر حضرت علی علیه السّلام هم در ردیف این بانوان حافظ مقام ولایت است و یکی از وظایف خطیر و پر بهای او نگهداری و حفاظت امام عصر خود، زین العابدین است. این اول بار است که او را از زیر تیغ شمر نجات می‌دهد. زینب، جسارت زنان و شهامت مردان و توان ولایت را با خود داشت و در هر پیش‌آمدی به خوبی از عهده انجام وظایف خود برمی‌آمد.
ترجمه- در روضة الصّفاست که چون شمر به خیمه بیمار رسید و او را دید که تکیه داده است، شمشیر کشید تا او را بکشد. حمید بن مسلم گفت: «سبحان اللّه! چه‌گونه این بیمار را بکشند؟! او را نکش.»
بعضی گفته‌اند: عمر بن سعد دست شمر را گرفت و گفت: «از خدا شرم نداری می‌خواهی این پسرک بیمار را بکشی؟!»
شمر گفت: «فرمان امیر عبید اللّه است که همه فرزندان حسین را بکشند.»
عمر در جلوگیری خود اصرار کرد تا دست کشید.
رمز- چون اراده الهی تعلق گیرد، عدو شود سبب خیرگر خدا خواهد. در قرآن مجید هم به این موضوع اشاره شده است که اگر خدا مردم را به دفاع از یکدیگر نگمارد، زمین تباه می‌شود. در این‌جا چون امام بیمار حجت پروردگار بود، خداوند دشمنان اهل بیت را در برابر یکدیگر به دفاع از او گماشت و او را به دست خود آنها نگهداری کرد.
چنان‌چه فرعون به دست خود، حضرت موسی را پرورش داد و خدا مهر او را در دل وی نهاد و او را بر این رنج پرورش و احسانی که به حضرت موسی کرد، هیچ پاداشی معنوی نبود و بلکه بیشتر باعث زیان و خسار او بود که از فیوضات ممنویه او نتوانست بهره گیرد و از دعوت حق نتیجه نگرفت. خود بیماری امام چهارم هم یکی از اسباب حفظ او بود که هم دفاع از او ساقط باشد و هم در چشم دشمن ناتوان آید و بیماری آن حضرت در روز عاشورا بسیار سخت بود و به نظر دشمن بهبودی او به خصوص با این گرفتاری، بسیار ضعیف می‌نمود.
ترجمه- در مقتل مناقب ابن شهر آشوب است که احمد بن حنبل گفته است که سبب بیماری زین العابدین در کربلا آن بوده است که زره بلندی پوشید و زیادی آن را به دست پیچید و پاره کرد.
رمز- منظور از نقل این کلام از احمد بن حنبل معلوم نیست که پاره کردن زره برای چه، سبب بیماری شده است و آیا این حادثه در میان راه بوده و یا در همان زمین کربلا واقع شده است؛ چنانچه در اخبار مقاتل اشاره‌ای به آغاز بیماری امام نشده است و همان اندازه متعرض شده‌اند که در شب عاشورا حضرت سخت بیمار بوده است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 176- 177
(1)- [من هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 205
العابدین، و کانت تدافع عنه حتّی قال حمید بن مسلم: انتهیت إلی علیّ بن الحسین علیه السّلام، و هو مریض، و منبسط علی فراش، إذ أقبل شمر بن ذی الجوشن و معه جماعة من الرّجّالة، و هم یقولون: «1» ألا تقتل «1» هذا العلیل؟ فهمّ اللّعین بقتله، فقلت: سبحان اللّه! أتقتل الصّبیان؟ إنّما هذا صبیّ، و إنّه «2» لما به «2».
و ما امتنع اللّعین وسل سیفه لیقتله، فألقت زینب بنفسها علیه، و قالت: و اللّه لا یقتل حتّی أقتل «3».
و فی روضة الصّفا: فأخذ عمر بن سعد بیدیه، و قال: أما تستحی من اللّه ترید أن تقتل هذا الغلام المریض؟ قال شمر (لعنه اللّه): قد صدر أمر الأمیر عبید اللّه أن أقتل جمیع أولاد الحسین. فبالغ عمر فی منعه، فکفّ عنه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 87- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 343
(و انتهوا) إلی علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام و هو منبسط علی فراش، و هو شدید المرض، و کان مریضا بالذّرب «4»، و قد أشرف علی الموت، و مع شمر جماعة من الرّجّالة، فقالوا له: ألا نقتل هذا العلیل؟ فأراد شمر قتله، فقال له حمید بن مسلم: سبحان اللّه! أتقتل الصّبیان؟ إنّما هو صبیّ، و إنّه لما به.
فلم یزل یدفعهم عنه، حتّی جاء عمر بن سعد، فصاح النّساء فی وجهه، و بکین. فقال لأصحابه: لا یدخل أحد منکم بیوت هؤلاء، و لا تتعرّضوا لهذا الغلام المریض، و من أخذ من متاعهنّ شیئا، فلیردّه.
فلم یردّ أحد شیئا. «5»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612، لواعج الأشجان،/ 194
__________________________________________________
(1) (1- 1) [وسیلة الدّارین: «لا تقتل»].
(2) (2- 2) [وسیلة الدّارین: «یکفیه ما به»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین و أضاف: «فأخذ عمر بن سعد بیده، کما ورد فی روضة الصّفا»].
(4)- [أضاف فی اللّواعج: «و الاسهال»].
(5)- دشمنان در حین غارت خیام به حضرت امام علی بن الحسین رسیدند؛ در حالی که ایشان به بستر افتاده بود و در تب شدیدی می‌سوخت و به بیماری سخت و جانفرسایی مبتلا بود و هر آن بیم درگذشت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 206
و انتهی القوم إلی علیّ بن الحسین و هو مریض علی فراشه، لا یستطیع النّهوض، فقائل یقول: لا تدعوا منهم صغیرا و لا کبیرا. و آخر یقول: لا تعجلوا حتّی نستشیر الأمیر عمر بن سعد. و جرّد الشّمر سیفه، یرید قتله، فقال له حمید بن مسلم: یا سبحان اللّه! أتقتل الصّبیان؟ إنّما هو صبیّ مریض. فقال: إنّ ابن زیاد أمر بقتل أولاد الحسین. و بالغ ابن سعد فی منعه خصوصا لمّا سمع العقیلة زینب ابنة أمیر المؤمنین، تقول: لا یقتل حتّی أقتل دونه. فکفّوا عنه.
و أقبل ابن سعد إلی النّساء، فلمّا رأینه بکین فی وجهه، فمنع القوم عنهنّ، و قد أخذوا ما علیهنّ، و لم یردّوا شیئا، فوکّل جماعة بحفظهنّ، و عاد إلی خیمته.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 387- 388
قالوا: ثمّ انتهی القوم إلی علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام- و هو مریض منبسط علی فراشه، لا یستطیع النّهوض- و إذا بجماعة من الرّجّالة فی مقدّمتهم شمر بن ذی الجوشن.
یقولون: ألا نقتل هذا العلیل؟. فقال حمید بن مسلم: سبحان اللّه! أتقتل الصّبیان؟ إنّما هذا صبیّ.
فقال الشّمر: قد صدر أمر الأمیر عبید اللّه بن زیاد بقتل جمیع أولاد الحسین. و بالغ
__________________________________________________
- حضرتش می‌رفت. شمر همراه با پیادگان سپاه به سراغ امام زین العابدین آمدند. این مزدوران کثیف از شمر پرسیدند که: «آیا او را نمی‌کشی؟»
در پی آن، شمر قصد حضرتش را کرد. حمید بن مسلم فریاد برآورد: «سبحان اللّه! او کودکی بیمار است.
آیا شما کودکان را نیز می‌کشید؟» 1
بالاخره در اثر پافشاری زیاد حمید، شمر لختی درنگ کرد تا عمر سعد رسید.
زنان بر او بانگ زدند و به این رفتار وحشیانه اعتراض کردند. کودکان می‌گریستند و در جستجوی پناهگاه بودند. عمر سعد اندکی متأثر شد و فرمان بازگشت صادر کرد. او گفت: «هیچ‌کس حق ندارد به درون خیمه‌ها رود و کسی نباید متعرض این جوان بیمار گردد و هرکس از اثاث و لوازم خیمه‌ها چیزی را برده باید به صاحبانش برگرداند.» البته هیچ‌یک از آنان اموال به یغما برده را مسترد ننمودند.
(1). بدون تردید، امام زین العابدین در کربلا بیش از بیست سال عمر داشته‌اند؛ ولی معلوم نیست که چرا در مورد ایشان، کودک تعبیر کرده و مورخین نیز بدون تغییر آن را نقل کرده‌اند.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 251- 252
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 207
ابن سعد فی منعه حینما رأی العقیلة زینب قد أقبلت إلیه، و أهوت علیه، و قالت: و اللّه لا یقتل حتّی أقتل دونه. فکفّوا عنه.
و أقبل عمر بن سعد إلی جهة خیام الحسین، و عیاله، و أطفاله، فصاحت النّساء و الأطفال فی وجهه، و بکین، و أعولن.
فقال لأصحابه: ألا لا یدخل أحد منکم بیوت هذه النّسوة، و لا تعرّضوا لهذا الغلام.
و سألته النّسوة أن یسترجع ما أخذ منهنّ من المسلوبات، فصاح بالنّاس: من أخذ منهنّ شیئا فلیردّه. قال حمید بن مسلم: فما ردّ أحد منهم شیئا. و هل بقیت لبنات الزّهراء خیمة یأوین إلیها لم تحترق؟ لا أدری؟ ..
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 458
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 208

و لمّا رأت امرأته من بنی بکر بن وائل، و قد توزّعوا سلب النّساء، قالت: یا آل بکر! أتسلب بنات رسول اللّه؟ لا حکم «1» إلّا للّه «1» یا لثارات المصطفی. فردّها زوجها.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 40
و روی حمید بن مسلم قال: رأیت امرأة «2» من بنی «3» بکر بن وائل «4» کانت مع زوجها «5» فی أصحاب «6» عمر بن سعد «4» فلمّا رأت القوم قد اقتحموا «7» علی «8» نساء الحسین علیه السّلام، و فسطاطهنّ، و هم یسلبونهنّ «8»، أخذت سیفا، و أقبلت نحو «9» الفسطاط و قالت «5»: «9» یا آل بکر بن وائل! أتسلب بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم؟ «10» لا حکم إلّا للّه «10» یا لثارات «11» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم! «12» فأخذها زوجها وردّها «12» إلی رحله. «13»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی المطبوع: «إلی اللّه»].
(2)- [فی المقرّم مکانه: «نظرت امرأة ...»].
(3)- [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج، و فی مثیر الأحزان و المقرّم و بحر العلوم: «آل»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5) (5- 5) [المقرّم: «إلی بنات رسول اللّه بهذه الحال، فصاحت»].
(6)- [وسیلة الدّارین: «عسکر»].
(7)- [الأسرار: «احتجموا»].
(8) (8- 8) [بحر العلوم: «سلب بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم»].
(9) (9- 9) [بحر العلوم: «القوم و هی تصیح»].
(10) (10- 10) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(11)- [البحار: «یا ثارات»].
(12- 12) [المقرّم: «فردّها زوجها»].
(13)- حمید بن مسلم روایت کرده است: زنی از طایفه بکر بن وایل را که همراه با شوهرش بود، در میان اصحاب عمر بن سعد دیدم که چون دید مردم ناگهان بر زنان و دختران حسین علیه السّلام تاختند و شروع به غارت و چپاول کردند؛ شمشیری به دست گرفت و رو به خیمه آمد و صدا زد: «ای مردان قبیله بکر! آیا لباس از تن دختران رسول خدا به یغما می‌رود؟ مرگ بر این حکومت غیر خدایی، ای کشندگان رسول خدا!» شوهرش دست او را بگرفت و به جایگاه خویش بازش برد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 132
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 209
ابن طاووس، اللّهوف،/ 132- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 58؛ البحرانی، العوالم، 17/ 302؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 368- 369؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 437؛ القمی، نفس المهموم،/ 376؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 386- 387؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 456؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 84؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612، لواعج الأشجان،/ 194؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 91؛ الزّنجانی، وسیلة الدارین «1»،/ 341
و لمّا دخل النّاس بعد قتل الحسین الفسطاط- فسطاط النّساء- للنّهب أقبلت امرأة من عسکر ابن سعد کانت مع زوجها، فلمّا اقتحم النّاس الفسطاط، و أقبلوا یسلبون النّساء أخذت سیفا، و أقبلت نحو الفسطاط، و نادت: یا آل بکر بن وائل! أتسلب بنات رسول اللّه؟ یا لثارات رسول اللّه! فأخذها زوجها، فردّها إلی رحله. «2»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 325
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی وسیلة الدّارین عن المعالی].
(2)- زنی از بکر بن وایل در لشکر عمر نحس بود. چون آن حالت شنیعه را مشاهده کرد، شمشیر برداشت و رو به آن کافران آمد و گفت: «ای بی‌شرمان پرجفا! فرزند رسول خدا را غارت می‌کنید؟»
پس شوهر لعینش آمد و او را برگردانید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 692
حمید بن مسلم می‌گوید: زنی از بکر بن وایل با شوهر خویش در لشکر ابن سعد بود. چون این بدید با شمشیر کشیده به کنار خیمه‌های اهل بیت آمد و فریاد برداشت که:
یا آل بکر بن وائل! أتسلب بنات رسول اللّه؟! لا حکم إلّا للّه، یا ثارات رسول اللّه!
گفت: «ای قبیله بکر بن وایل! ای خونخواهان آل پیغمبر! آیا دختران رسول خدای را برهنه می‌نمایند و به دست نهب و غارت پایمال می‌کنند؟ حکم جز از برای خدای نیست. چرا خونخواهی نمی‌کنید و کینه توزی نمی‌فرمایید؟»
شوهرش بیامد و دست او را بگرفت و با خود ببرد و در خیمه خویش بازداشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 27- 28
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 210

و خرج القوم من الخیمة و أضرموها «1» بالنّار.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 220
و خرج «2» بنات سیّد الأنبیاء و قرّة عین الزّهراء حاسرات مبدیات للنّیاحة و العویل، یندبن علی الشّباب و الکهول، و أضرمت النّار فی الفسطاط، فخرجن هاربات «3». و هنّ کما قال الشّاعر:
فتری الیتامی صارخین بعولة تحثو «4» التّراب لفقد خیر إمام
و یقمن «5» ربّاب الخدور حواسرا یمسحن عرض ذوائب الأیتام
و تری النّساء أراملا و ثواکلا یبکین «6» کلّ مهذّب و همام
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 41- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 84؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 342
و فرغ القوم من القسمة، و ضربوا فیها بالنّار.
المحلّی، الحدائق الوردیة، 1/ 123
قال الرّاوی: ثمّ أخرج «7» النّساء من الخیمة «8»، و أشعلوا «9» «10» فیها النّار «10»، فخرجن حواسر مسلّبات، حافیات باکیات، یمشین سبایا فی أسر الذّلّة. «11»
__________________________________________________
(1)- من د، و فی الأصل وبر: ضربوها.
(2)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «و خرجت»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(4)- حثا التّراب إذا أهاله بیده (مجمع البحرین).
(5)- [فی المطبوع: «و تقمن»].
(6)- [فی المطبوع: «تبکین»].
(7)- [فی البحار و العوالم و المعالی و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «ثمّ أخرجوا»].
(8)- [لم یرد فی المعالی،/ 88 و وسیلة الدّارین،/ 343].
(9)- [الأسرار: «و اشتعلوا»].
(10) (10- 10) [فی المعالی،/ 88 و وسیلة الدّارین، 343: «فی الخیم نارا»].
(11)- راوی گفت: سپس زنان را از خیمه بیرون راندند و آتش به خیمه‌ها زدند. زنان را سر برهنه و جامه به یغما رفته و پا برهنه و شیون کنان بیرون آوردند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 132
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 211
ابن طاووس، اللّهوف،/ 132- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 58؛ البحرانی، العوالم، 17/ 302؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 372- 373؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 460؛ القمی، نفس المهموم،/ 376؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 53- 54، 88؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 333، 343؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 91
ثمّ أمر ابن سعد بإخراج النّساء من الخیمة، و أضرموا فیها النّار، فخرجن حواسر مسلّبات حافیات باکیات، یمشین سبایا فی أسر الذّلّة. «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 325
و أحرق فسطاطه.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 80
فصاح ابن سعد: أضرموا علیهم النّار فی الخیمة! فقیل: یا ویلک! یا عمر! ما کفاک؟
ما صنعت بالحسین؟ و ترید أن تحرق حرم رسول اللّه بالنّار؟ لقد عزمت أن تخسف بنا الأرض.
فأمرهم بعد ذلک بنهب ما فی الخیم، فیا ویلهم ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة رسول اللّه من غیر جرم اجترموه، و لا مکروه ارتکبوه! فیا لها من مصیبة ما أوجعها! و من رزیّة ما أفجعها! فکیف لا یحزن المحبّون؟ و قد ذبح المبغضون ذریّة رسول اللّه من غیر سبب، و داروا برؤوسهم البلدان من غیر أمر قد وجب، و سبّوا نساءهم علی الجمال، و ادخلوهم علی یزید فی أذلّ الأحوال، ما هو إلّا شی‌ء تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ، وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ، وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 466
قال أبو مخنف: فلمّا ارتفع «2» صیاح النّساء صاح ابن سعد لعنه اللّه: یا ویلکم! اکبسوا «3»
__________________________________________________
(1)- امر کرد تا آتش در خیمه‌های اهل بیت مصطفی صلّی اللّه علیه و اله زدند.
میر خواند، روضة الصّفا، 3/ 170
و آن دوزخیان به روایت بعضی از مورخان آتش در خیمه‌های اهل بیت خاتم الانبیا زدند و دود از دودمان ولایت برآوردند.
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 57
(2)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین مکانه: «لمّا هجم القوم و ارتفع ...»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «اکبوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 212
علیهنّ الخباء، و أضرموهنّ «1» نارا، فأحرقوها، و من «2» فیها. فقال رجل منهم: یا ویلک! یا ابن سعد! أما کفاک قتل الحسین و أهل بیته و أنصاره عن إحراق «3» أطفاله و نسائه، لقد أردت أن یخسف اللّه بنا الأرض، فتبادروا إلی نهب النّساء الطّاهرات. «4»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 97- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 369؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 86؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 343
قال أبو مخنف: فلمّا ارتفع ضجیج حرم الحسین علیه السّلام و کثر بکائهم صاح عمر بن سعد لعنه اللّه: اکبسوا علیهم الخیم، یا ویلکم و اضرموها بالنّار، و قال رجل: لا حاجة لنا فی سلبهم احرقوا الخیم و من فیها بالنّار. فقال رجل کان یهوی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله: یا ویلکم! ما کفاکم ما فعلتم بالحسین علیه السّلام و بأهل بیته و أنصاره حتّی تحرقون النّساء و الأطفال من آل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟ لقد زعمتم علی ان لا یخسف اللّه بنا الأرض. ثمّ قال عمر بن سعد:
انهبوا الخیم.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 436
و فی روضة الصّفا: [...] فأمر [عمر بن سعد] بإحراق خیام أهل بیت المصطفی. «5»
القمی، نفس المهموم،/ 379
و فی روایة: و لمّا ارتفع صیاح النّساء غضب اللّعین عمر بن سعد، و صاح: یا ویلکم! اکبسوا علیهنّ الخباء، و أضرموها نارا، و أحرقوها، و ما فیها.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 53
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «أضرموها»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «و ما»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «حرق»].
(4)- و آتش در خیمه‌های حرم زدند و مخدرات اهل بیت رسالت با اطفال و کودکان با سرهای برهنه از خیمه‌ها بیرون دویدند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 693
پس سوار شد و با جماعتی از لشکر به کنار خیام اهل بیت خیر الانام آمد و فرمان کرد که: «این خیمه‌ها را آتش در زنید و پاک بسوزانید.»
فریاد: «وا غوثاه! وا ذلّاه! وا محمداه! وا علیاه! وا حسناه! وا حسیناه!» از اهل بیت پیغمبر بالا گرفت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 27
(5)- و دستور داد [عمر بن سعد] تا خیمه‌های اهل بیت مصطفی را آتش زدند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 176
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 213
و فی روضة الصّفا: [...] فأمر بإحراق خیام أهل بیت المصطفی، ألا لعنة اللّه علی القوم الظالمین [...].
و فی بعض المقاتل: إنّ زینب الکبری أقبلت علی زین العابدین، و قالت: یا بقیّة الماضین! و ثمال الباقین! قد أضرموا النّار فی مضاربنا «1»، فما رأیک فینا؟
فقال علیه السّلام: علیکنّ بالفرار. ففررن بنات رسول اللّه، صائحات، باکیات، نادبات «2»، إلّا زینب الکبری، فإنّها کانت واقفة تنظر إلی زین العابدین، لأنّه لا یتمکّن من النّهوض و القیام. قال بعض من شهد: رأیت امرأة جلیلة واقفة بباب الخیمة، و النّار تشتعل من جوانبها، و هی تارة تنظر یمنة و یسرة، و أخری تنظر إلی السّماء، و تصفق بیدیها، و تارة تدخل فی تلک الخیمة، و تخرج، فأسرعت إلیها، و قلت: یا هذی «3» ما وقوفک هاهنا، و النّار تشتعل «4» من جوانبک، و هؤلاء النّسوة قد فررن، و تفرّقن و لم تلحقی «5» بهنّ، و ما شأنک؟
فبکت، و قالت: یا شیخ! إنّ لنا علیلا فی الخیمة، و هو لا یتمکّن من الجلوس و النّهوض، فکیف أفارقه، و قد أحاط النّار به «6».
هکذا، و الحاصل: فأحرقوا الخیم، و نهبوا ما فیها، و سلبوا الفاطمیّات بحیث لم یبق لهنّ ما یسترن به.
فی (البحار): و جاء عمر بن سعد (لعنه اللّه)، فصاحت النّساء فی وجهه و بکین، فقال لأصحابه: لا یدخل أحد منکم بیوت هؤلاء النّساء، و لا تعرّضوا لهذا الغلام المریض.
و سألته النّسوة أن یسترجع ما أخذ منهنّ لیسترن به، فقال: من أخذ من متاعهنّ شیئا فلیردّه. فو اللّه ما ردّ أحد منهم شیئا، فوکّل بالفسطاط، و بیوت النّساء و علیّ بن الحسین علیه السّلام جماعة، و قال: احفظوهم لئلّا یخرج منهم أحد، و لا تسیئوا إلیهم. ثمّ عاد إلی مضربه.
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «خیامنا»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «نادیات»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «هذه»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «تشعل»].
(5)- [وسیلة الدّارین: «و لم لم تلحقی»].
(6)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 214
(أقول): و لفظ البیوت فی الخبر المذکور دلیل علی عدم إحراق الخیم فی یوم عاشوراء «1».
کما ذکره صاحب النّاسخ بأنّ حرق الخیم وقع فی الیوم الحادی عشر لمّا رحل عمر بن سعد بالسّبایا، و حملهم علی أقتاب المطایا، أمر اللّعین بإحراق الخیم، فاحرقوها، و اللّه أعلم (انتهی).
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 87، 88- 89- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 337، 343- 344
ثمّ «2» أنّهم أشعلوا النّار فی الفسطاط، فخرجن منه النّساء باکیات مسلّبات. «3»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612، لواعج الأشجان،/ 194
و فی روایة: لمّا ارتفع صیاح النّساء غضب اللّعین عمر بن سعد، و صاح: یا ویلکم! اکبوا علیهنّ الخباء، و أضرموها و أحرقوها، أو أحرقوا بیوت الظّالمین (العیاذ باللّه).
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 333
__________________________________________________
(1)- [بل دلیل علی أنّها لم تحترق بکاملها، بل بقی منها فسطاط و بیت لم یحترق کلّه، أسکنه الإمام فی الأوّل و النّساء فی الثانی].
(2)- [اللّواعج: «فی روایة»].
(3)- برای تکمیل حرکات وحشیانه خود، خیمه‌ها را به آتش کشیدند و زنان، دردمند و گریان از آن‌جا به بیابان گریختند.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه أعیان الشیعه،/ 252
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 215

و أضرمت النّار فی الفسطاط، فخرجن هاربات، و مررن علی جسد الحسین، و هو معفّر بدمائه، مفقود من أحبّائه، فندبت علیه زینب بصوب مشج، و قلب مقروح:
یا محمّداه! صلّی علیک ملیک السّماء! هذا حسین مرمّل بالدّماء، مقطّع الأعضاء، و بناتک سبایا، إلی اللّه المشتکی، و إلی علیّ المرتضی، و إلی فاطمة الزّهراء، و إلی حمزة سیّد الشّهداء، هذا حسین بالعراء، تسفی علیه الصّبا، قتیل أولاد الأدعیاء، وا حزناه! وا کرباه! الیوم مات جدّی رسول اللّه! یا أصحاب محمّداه! هذا ذرّیّة المصطفی یساقون سوق السّبایا.
فأذابت القلوب القاسیة، و الجبال الرّاسیة.
قال الهرویّ الکاتب: سمعت منصور بن مسلمة الهرویّ ینشد ببغداد فی شهر رمضان سنة إحدی عشر و ثلاثمائة شعرا من جملته:
تصان بنت الدّعی فی کلل الملک و بنت الرّسول تبتذل
یرجی رضی المصطفی فوا عجباه تقتل أولاده و یحتمل
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 41
فخرجن حواسر مسلّبات حافیات باکیات، یمشین سبایا فی أسر الذّلّة، و قلن: بحقّ اللّه إلّا ما مررتم بنا علی مصرع الحسین علیه السّلام. فلمّا نظر «1» النّسوة إلی القتلی صحن، و ضربن وجوههنّ.
قال: فو اللّه لا أنسی زینب بنت علیّ علیه السّلام «2» تندب الحسین علیه السّلام، و تنادی بصوت حزین و قلب کئیب: یا محمّداه! «3» صلّی علیک ملائکة «4» السّماء، هذا حسین مرمّل بالدّماء، مقطّع الأعضاء «5» و بناتک سبایا، إلی اللّه المشتکی، و إلی محمّد المصطفی، و إلی علیّ المرتضی،
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «نظرت»].
(2)- [زاد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «و هی»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «وا محمّداه!»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسیلة الدّارین: «ملیک» و فی الأسرار: «ملائک»].
(5)- [زاد فی المعالی و وسیلة الدّارین: «مسلوب العمامة و الرّداء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 216
«1» و إلی فاطمة الزّهراء «1»، و إلی حمزة سیّد الشّهداء، یا محمّداه! «2» هذا حسین بالعراء، تسفی «3» علیه الصّبا، قتیل أولاد البغایا، «4» وا حزناه! وا کرباه! «4» «5» الیوم مات جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، یا أصحاب محمّداه! هؤلاء ذرّیّة المصطفی، یساقون سوق «6» السّبایا.
«7» «8» و فی روایة «8»: یا محمّداه! بناتک سبایا و ذرّیّتک مقتّلة، تسفی علیهم ریح الصّبا، و هذا حسین محزور «9» الرّأس من القفا، مسلوب العمامة و الرّداء، بأبی من أضحی «10» عسکره فی یوم الاثنین نهبا، بأبی من فسطاطه مقطّع العری، بأبی من لا غائب «11» فیرتجی، و لا جریح‌فیداوی، بأبی من نفسی له الفداء، بأبی المهموم حتّی قضی، بأبی العطشان حتّی مضی، بأبی من شیبته «12» تقطر «13» بالدّماء «14»، بأبی من جدّه «15» محمّد المصطفی، بأبی من جدّه «15» رسول إله السّماء، بأبی من هو سبط نبیّ الهدی، بأبی محمّد المصطفی، بأبی خدیجة الکبری، بأبی علیّ المرتضی علیه السّلام، بأبی فاطمة الزّهراء سیّدة النّساء، بأبی من ردّت له «16» الشّمس [حتّی] صلّی. «7»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی البحار و الأسرار].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «وا محمّداه!»].
(3)- [فی البحار و العوالم: «یسفی»].
(4) (4- 4) [فی البحار و العوالم و الأسرار: «یا حزناه، یا کرباه»].
(5)- [وسیلة الدّارین: «وا کربتاه»].
(6)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7) (7- 7) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(8) (8- 8) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «و فی بعض الرّوایات»].
(9)- [فی المطبوع: «مجروز»، و فی البحار و الدّمعة السّاکبة: «مجزوز»، و فی العوالم: «مجزور»].
(10)- [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(11)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «لا هو غائب»].
(12)- [الأسرار: «شیبه»].
(13)- [الأسرار: «یقطر»].
(14)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «بأبی جسمه طرح بالعراء»].
(15- 15) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(16)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة: «علیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 217
قال الرّاوی: فأبکت و اللّه کلّ عدوّ و صدیق. ثمّ إنّ سکینة اعتنقت جسد أبیها «1» الحسین علیه السّلام فاجتمعت «2» عدّة من الأعراب حتّی جرّوها عنه. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 132- 134- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 58- 59؛ البحرانی، العوالم، 17/ 302- 303؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 373- 374؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 460؛ القمی، نفس المهموم،/ 376- 377؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 54؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 333- 334
قالت سکینة: لمّا قتل الحسین علیه السّلام، اعتنقته، فأغمی علیّ فسمعته یقول:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «فاجتمع (إلیها)»].
(3)- زنان را سر برهنه و جامه به یغما رفته و پا برهنه و شیون‌کنان بیرون آوردند و آنان را اسیر کردند و با خواری می‌بردند گفتند: «شما را به خدا، ما را از قتلگاه حسین ببرید!»
و چنین کردند. همین‌که چشم بانوان بر پیکرهای کشته‌گان افتاد، صیحه زدند و صورت خراشیدند.
راوی گفت: «به خدا، زینب دختر علی از یادم نمی‌رود که با صدای غمناک و دل پر درد بر حسین می‌نالید و صدا می‌زد: ای محمدی که فرشتگان آسمان بر تو درود فرستاد! این حسین است که به خون آغشته و اعضایش از هم جدا شده است. این دختران تو است که اسیرند. شکایتم را به پیشگاه خداوند می‌برم و به محمد مصطفی و علی مرتضی و فاطمه زهرا و حمزه سید الشهدا شکایت همی کنم. ای محمد! صلّی اللّه علیه و اله و سلم این حسین است که به روی خاک افتاده است و باد صبا خاک بیابان را بر بدنش می‌پاشد. به دست زنازادگان کشته شده است. آه چه غصه‌ای! و چه مصیبتی! امروز مرگ جدم رسول خدا را احساس می‌کنم. ای یاران محمد! اینان خاندان مصطفی‌اند که اسیرشان نموده‌اند و می‌برند.»
و در روایتی است که گفت: «ای محمد! دخترانت اسیر شدند و فرزندانت کشته شدند. باد صبا خاک بر پیکرشان می‌پاشد و این حسین است که سرش از پشت گردن بریده شده و عمامه‌اش به تاراج رفته است.
پدرم به فدای آن‌که خیمه‌گاهش در روز دوشنبه تاراج شد. پدرم به قربان آنکه طنابهای خیمه‌اش بریده شد و خیمه و خر گاهش فرو نشست. پدرم به فدای آن‌که نه به سفری رفت که امید بازگشت در آن باشد و نه زخمی برداشت که مرهم پذیر باشد. پدرم به فدای آن‌که ای کاش جان من قربان او می‌شد. پدرم به فدای آن‌که با دل پر غصه از دنیا رفت. پدرم به فدای آن‌که بالب تشنه جان سپرد. پدرم به فدای آن‌که نواده پیغمبر هدایت بود. پدرم به قربان فرزند محمد مصطفی. پدرم به قربان فرزند خدیجه کبری. پدرم به قربان فرزند علی مرتضی. پدرم به قربان فرزند فاطمه زهرا، بانوی همه زنان. پدرم به قربان فرزند کسی که آفتاب برای او بازگشت تا نماز کرد.»
راوی گفت: «به خدا قسم دشمن و دوست را به گریه درآورد. سپس سکینه نعش پدرش حسین را در آغوش کشید. جمعی از عربها آمدند و او را از کنار نعش پدر کشیدند و جدا کردند.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 132- 134
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 218
شیعتی ما إن شربتم ریّ عذب فاذکرونی أو سمعتم بغریب أو شهید فاندبونی
فقامت مرعوبة «1» قد قرحت مآقیها «1» و هی تلطم علی خدّیها و إذا بهاتف یقول:
بکت الأرض و السّماء علیه بدموع غزیرة و دماء
یبکیان المقتول فی کربلاء بین غوغاء أمة أدعیاء
منع الماء و هو عنه «2» قریب عین أبکی الممنوع شرب الماء «3»
إن أحسن نظم اللّافظ، و نثره، و أبلغ وعظ الواعظ، و زجره کلام من تطمئنّ القلوب بذکره، قال اللّه و بقوله یهتدی المهتدون: وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ.
الکفعمی، المصباح،/ 741- عنه: القمی نفس المهموم،/ 377- 378؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 54- 55
و فی نقل آخر أنّها انکبّت علی جسده الشّریف و شهقت شهقات حتّی غشی علیها.
قالت سکینة: فسمعته فی غشوتی یقول:
شیعتی ما إن شربتم ماء عذب فاذکرونی
أو سمعتم بغریب أو شهید فاندبونی
و أنا السّبط الّذی من غیر جرم قتلونی
و بجرد الخیل بعد ال قتل عمدا سحقونی
لیتکم فی یوم عاش ورا جمیعا تنظرونی
کیف أستسقی لطفلی فأبوا أن یرحمونی
و سقوه سهم بغی عوض الماء المعین
یا لرزء و مصاب هدّ أرکان الحجون
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2)- [نفس المهموم: «منه»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 219
و یلهم قد جرحوا قلب رسول الثّقلین
فالعنوهم ما استعطتم شیعتی فی کلّ حین
قال: فانتبهت حزینة و هی تلطم خدّها «1» و تنوح، فاجتمعت عدّة من الرّجال حتّی جرّوها عنه علیه السّلام.
البهبهانی، الدمعة السّاکبة، 4/ 374- 375- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 55
و نقل عن ابن ریاح أنّه قال: شهدت وقعة کربلاء، فلمّا قتل سیّدی و مولای الحسین علیه السّلام أتته امرأة و هی تعثر بأذیالها حتّی سقطت علی الأرض، ثمّ قامت و هی مسفرة وجهها و إذا هی کبزغة «2» الشّمس و تنادی: وا حسیناه! وا إماماه!، وا قتیلاه!، وا أخاه! ثمّ إنّها أتت إلی جسده الشّریف و هو جثّة بلا رأس، فلمّا رأته اعتنقته، و نامت بطوله، و شهقت شهقات متتابعات حتّی أبکت کلّ من کان حاضرا، فسألت عنها، فقالوا: هی زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام. «3»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 375
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(2)- [فی المطبوع: «کبزعة»].
(3)- بالجمله، به حکم پسر سعد، آتش در خیمه‌های اهل بیت زدند. شعله نار بالا گرفت. فرزندان پیغمبر دهشت زده و آسیمه سر از خیمه‌ها بیرون دویدند و با سر و پای برهنه به جانب مصرع 1 حسین علیه السّلام روان گشتند و دوان‌دوان خود را به قتلگاه رسانیدند و سروروی را با مشت و سیلی بخستند.
زینب علیهما السّلام با صوتی حزین و قلبی کئیب 2 ندا برداشت که:
وا محمداه! صلّی علیک ملیک السّماء، هذا حسین مرمّل بالدّماء، مقطّع الأعضاء و بناتک سبایا. إلی اللّه المشتکی و إلی محمّد المصطفی و إلی علیّ المرتضی و إلی حمزة سیّد الشّهداء. وا محمّداه! هذا حسین بالعراء، یسفی علیه الصّبا، قتیل أولاد البغایا. یا حزناه! یا کرباه: الیوم مات جدّی رسول اللّه. یا أصحاب محمّداه! هؤلاء ذرّیّة المصطفی، یساقون سوق السّبایا.
و نیز فرمود: یا محمّداه! بنات السّبایا و ذرّیّتک مقتّلة، تسفی علیهم ریح الصّبا و هذا حسین مجزوز الرّأس من القفاء، مسلوب العمامة و الرّداء. بأبی من عسکره فی یوم الإثنین نهبا، بأبی من فسطاطه مقطّع العری، بأبی من لا هو غائب فیرتجی و لا جریح فیداوی، بأبی من نفسی له الفداء، بأبی من له الهموم حتّی قضی، بأبی من هو العطشان حتّی مضی، بأبی من شیبه تقطر بالدّماء، بأبی من جدّه رسول إله السّماء، بأبی من هو سبط نبیّ الهدی، بأبی محمّدا المصطفی، بأبی خدیجة الکبری، بأبی علیّا المرتضی، بأبی فاطمة الزّهراء سیّدة النّساء، بأبی من ردّت له الشّمس حتّی صلّی.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 220
و فی بعض المقاتل: اعتنقت زینب أخاها، و وضعت فمها علی نحره، و هی تقبّله، و تقول: أخی لو خیّرت بین الرّحیل و المقام عندک لأخترت المقام عندک، و لو أنّ السّباع تأکل من لحمی، یا ابن أمّی لقد کللت عن المدافعة لهؤلاء النّساء و الأطفال، و هذا متنی قد اسودّ من الضّرب.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 55
__________________________________________________
- زینب از در زاری و استغاثت 3 فریاد برداشت که: «وا محمداه! آفریننده آسمان بر تو رحمت کناد! اینک حسین است با اعضای پاره‌پاره در خون خویش آغشته 4. اینک دختران تواند که مانند اسیران، شکایت و استغاثت به درگاه إله و محمّد مصطفی و علی مرتضی و حمزه سید الشهدا می‌برند. وا محمداه! اینک حسین است، قتیل اولاد زنا و دستخوش باد صبا. ای قوم! نگران باشید، مصایب و مکاره مرا. همانا امروز جد من رسول خدا وفات نمود. ای اصحاب رسول خدا! اینک ذریه رسول خداست که چون اسیران می‌رانند. یا محمداه! اینک دختران تواند که اسیرانند. اینک فرزندان تواند که مقتول و مهب 5 باد صبایند.
اینک حسین تست که سرش را از قفا بریده‌اند و سلاح و سلبش را به غارت برده‌اند. پدر و مادرم فدای آن کس که لشکرش را روز دوشنبه منهوب داشتند. پدر و مادرم فدای آن کس که سراپرده‌اش را نگون آوردند. پدر و مادرم فدای مسافری که امید مراجعت از برای او نیست و مجروحی که درخور مداوا 6 نتواند بود. جان من فدای آن کس که جان من خاص از برای فدای او است. پدر و مادرم فدای آن کس که در حزن و الم بزیست تا گاهی که درگذشت. پدر و مادرم فدای آن کس که با لب تشنه وداع جهان گفت. پدر و مادرم فدای آن کس که خون فرق مبارکش بر روی و موی بدوید. پدر و مادرم فدای آن کس که جدش رسول خدا و فرزند نبی هدی بود. جانم فدای محمد مصطفی و خدیجه کبری و علی مرتضی و فاطمه زهرا، سیده نسا باد! پدر و مادرم فدای آن کس که آفتاب از برای او بازگشت نمود تا نماز بگذاشت.»
چون زینب این کلمات بگفت، دوست و دشمن به ناله او بنالیدند و به های‌های بگریستند و هریک از اهل بیت، جسد شهیدی را دربر کشیدند و زارزار بگریستند. سکینه دختر حسین جسد پاره‌پاره پدر را در برکشید و سینه خود را بر سینه مبارک آن حضرت بچفسانید و به عویل و ناله که دل سنگ خاره را پاره می‌کرد، می‌نالید و می‌گریست.
(1). مصرع: محل افتادن بر زمین.
(2). کئیب: اندوهناک.
(3). استغاثة: داد خواستن، یاری طلبیدن.
(4). آغشته: آمیخته.
(5). مهب: محل وزش باد.
(6). مداوا: معالجه.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 28- 30
و از روایت سید بن طاووس ظاهر می‌شود که آن زنان بی‌کس در آن حال که خیمه را پر از نامحرمان دیدند همه پا برهنه صدا به وا محمداه و وا علیاه بلند نموده، روی به قتلگاه شهدا نهادند.
بیرجندی، کبریت أحمر،/ 233
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 221
ثمّ إنّ سکینة اعتنقت جسد أبیها الحسین فاجتمعت عدّة من الأعراب حتّی جرّوها عنه، فسمعته یقول علیه السّلام:
شیعتی ما إن شربتم ماء عذب فاذکرونی
أو سمعتم بغریب أو شهید فاندبونی
و أنا السّبط الّذی من غیر جرم قتلونی
و بجرد الخیل بعد الق تل عمدا سحقونی
لیتکم فی یوم عاش ورا جمیعا تنظرونی
کیف أستسقی لطفلی فأبوا أن یرحمونی
و سقوه سهم بغی عوض الماء المعین
وقوف زینب عند مصرع الحسین و هی تقول: أ أنت الحسین علیه السّلام أخی؟ أ أنت ابن أمّی؟ أ أنت ابن أبی؟ أ أنت نور بصری؟ أ أنت مهجة قلبی؟ أ أنت حمانا؟ أ أنت رجانا؟
أ أنت کهفنا؟ أ أنت ابن محمّد المصطفی؟ أ أنت ابن علیّ المرتضی؟ أ أنت ابن فاطمة الزّهراء؟
أخی بحقّ جدّی رسول اللّه إلّا ما کلّمتنی، أو بحقّ أبی أمیر المؤمنین إلّا ما خاطبتنی، یا حشاش مهجتی! بحقّ أمّی فاطمة الزّهراء إلّا ما جاوبتنی، یا ضیاء عینی! کلّمنی یا شقیق روحی! جاوبنی.
تکلّم الحسین مع أخته «1» الحوراء زینب: یا أختاه! هذا یوم الفراق، هذا الیوم «2» الّذی وعدنی به جدّی، و هو إلیّ مشتاق، أخیة زینب، کسرت قلبی، و زدتنی کربی، فباللّه علیک إلّا ما سکتّ، و سکنت. فصاحت: وا ویلاه! أخی یا ابن أمّی! کیف أسکن، و أسکت، و أنت بهذه الحالة تعالج سکرات الموت، روحی لروحک الفداء، نفسی لنفسک الوقاء.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 334- 335
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أختها»].
(2)- [فی المطبوع: «یوم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 222

و قال فی الإیقاد عن مقتل ابن العربیّ: لقد مات طفلان عشیّة الیوم العاشر من أهل البیت من الدّهشة «2» و الوحشة «2» و العطش. قال: فلمّا ذهبت زینب علیها السّلام فی جمع العیال و الأطفال، «2» فلمّا جمعتهم «2» إذا بطفلین قد فقدا. فذهبت فی طلبهما، فرأتهما معتنقین نائمین، فلمّا حرّکتهما فإذا هما قد ماتا عطشا. و لمّا سمع بذلک العسکر قالوا لابن سعد: رخص لنا فی «3» سقی العیال «3».
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 89- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 296- 297، 344
و قال الشّیخ حسن بن سلیمان بن محمّد بن الحسن الشّویکیّ فی مقتله، نقلا عن الجزء العاشر من کتاب المنن لعبد الوهّاب الشّعرانیّ، قال «4»: و عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، قتل مع الحسین علیه السّلام بالطّفّ، و ابناه سعد و عقیل، کانا معه، و ماتا من شدّة العطش و من الدّهشة و الذّعر بعد شهادة الحسین علیه السّلام لمّا هجم القوم علی المخیّم للسّلب، و أمّهما خدیجة بنت علیّ بن أبی طالب توفّیت بالکوفة «5».
و قال أیضا فی مقتله «4»: و من بنات علیّ علیه السّلام رقیّة الکبری، و کانت عند مسلم بن
__________________________________________________
(1)- در کتاب مقتل محمد بن عبد اللّه حایری روایت است که: چون حضرت امام حسین به زینب وصیت فرموده بود که اطفال آن حضرت را جمع‌آوری و پرستاری کند بعد از غارت خیمگاه، زینب خاتون به صدد جمع اطفال حرمسرا برآمد که در بیابان متفرق شده بودند. پس رسید به دو طفل که از خوف دشمنان و تشنگی در پای درختی وفات یافته بودند و مؤید آن است حدیث «یا موسی صغیرهم نمیتة العطش و کبیرهم جلده منکمش» که در بحار است؛ و لیکن باید از غیر اطفال خود سید الشهدا علیه السّلام باشند.
و اللّه العالم، ألا لعنة اللّه علی القوم الظالمین، و سیعلم الذین ظلموا أیّ منقلب ینقلبون.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 233
(2) (2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین،/ 296].
(3) (3- 3) [وسیلة الدّارین،/ 297: «سعی العیال و الأطفال»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین،/ 297].
(5)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «و قبرها قرب باب مسجد الکوفة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 223
عقیل، فولدت منه عبد اللّه بن مسلم، و محمّد بن مسلم اللّذین قتلا یوم الطّفّ «1» مع الحسین علیه السّلام «1»، و مسلم قتل بالکوفة، و کان رسوله، و ولدت رقیّة عاتکة من مسلم، و لها من العمر سبع سنین و هی الّتی سحقت یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین علیه السّلام لمّا هجم القوم علی المخیّم للسّلب.
و فی بعض المقاتل: إنّ أحمد بن الحسن المجتبی علیه السّلام، قتل مع الحسین علیه السّلام، و له «2» من العمر ستّة عشر سنة، «3» رواه المجلسیّ أیضا فی (البحار) «3» و له أختان من أمّه أمّ الحسن، و أمّ الحسین سحقتا یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین علیه السّلام لمّا هجم القوم علی المخیّم للسّلب أمّهم أمّ بشر بنت المسعود الأنصاریّ، و قیل «4» الخزرجیّ، جاءت معهم حتّی أتت کربلاء، و ذکره الذّهبیّ فی کتاب التّجرید انتهی. ألا لعنة اللّه علی القوم الظّالمین.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 89- 90- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 297، 344- 345
و ذکر بعض: إنّ الحسین علیه السّلام أوصی أخته العقیلة زینب بحفظ الأطفال، و جمعهم عند هجوم العدوّ علی خیامهم. و لمّا فرّت الأطفال فی البیداء عند هجوم الخیل، خرجت زینب تتفقّدهم، فوجدت طفلین میّتین تحت شجرة هناک. و هل أنّهما ماتا من العطش، أم خوفا من دهشة العدوّ؟ لا أدری؟
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 457
__________________________________________________
(1) (1- 1) [وسیلة الدّارین،/ 297: «بعد شهادة الحسین علیه السّلام»].
(2)- [وسیلة الدّارین،/ 344: «و کان له»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 224

و لمّا سمع بذلک العسکر [موت طفلان]، قالوا لابن سعد: رخص لنا فی «1» سقی العیال «1»، فلمّا جاؤوا بالماء کان الأطفال یعرضون عن الماء، و یقولون: کیف نشرب و قد قتل ابن رسول اللّه عطشانا.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 89- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 344
__________________________________________________
(1) (1- 1) [وسیلة الدّارین: «سعی العیال و الأطفال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 225

و خرج الهفهاف بن المهنّد الرّاسبیّ «1» من البصرة حین سمع بخروج الحسین علیه السّلام، فسار حتّی انتهی إلی العسکر بعد قتله، فدخل عسکر عمر بن سعد، ثمّ انتضی سیفه و قال:
یا أیّها الجند المجنّد:
أنا الهفهاف بن المهنّد أبغی عیال محمّد
ثمّ شدّ فیهم.
قال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: فما رأی النّاس منذ بعث اللّه محمّدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم فارسا بعد علیّ ابن أبی طالب علیه السّلام «2»، قتل بیده ما قتل، فتداعوا علیه، «3» خمسة نفر، فاحتوشوه حتّی قتلوه، رحمه اللّه تعالی.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 156- 157- عنه: الشّجری الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 122- 123
و ممّن یعدّ من أصحاب الحسین علیه السّلام الهفهاف بن المهنّد الرّاسبیّ البصریّ الّذی قتل یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین علیه السّلام علی ما رواه حمید بن أحمد فی کتاب الحدائق الوردیّة، قال: کان الهفهاف فارسا شجاعا بصریّا من الشّیعة، و من المخلصین فی الولاء، له ذکر فی المغازی و الحروب، و کان من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السّلام، و حضر معه مشاهده کلّها، و لمّا عقد الألویة أمیر المؤمنین علیه السّلام یوم صفّین ضمّ تمیم البصرة إلی الأحنف بن قیس، و أمّر علی حنظلة البصرة أعین بن ضبیعة، و علی أزد البصرة الهفهاف بن المهنّد الرّاسبیّ الأزدیّ، و علی ذهل البصرة خالد بن معمّر، و کان ملازما لعلیّ علیه السّلام، إلی أن قتل علیّ
__________________________________________________
(1)- [الأمالی: «الرّاسیّ»].
(2)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة: «أشجع منه»].
(3)- [أضاف فی الأمالی و الحدائق الوردیّة: «فأقبل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 226
علیه السّلام، فانضمّ بعده إلی ابنه الحسن علیه السّلام، ثمّ إلی الحسین علیه السّلام، فلمّا سمع بخروج الحسین علیه السّلام من مکّة إلی العراق خرج من البصرة إلی کربلاء، فسار حتّی انتهی إلی العسکر بعد صلاة العصر من یوم عاشوراء، فدخل علی عسکر عمر بن سعد، فسأل القوم: ما الخبر؟ أین الحسین بن علیّ؟
فقالوا له: مه من أنت؟ فقال: أنا الهفهاف الرّاسبیّ البصریّ جئت لنصرة الحسین علیه السّلام حین سمعت خروجه من مکّة إلی العراق، و بلغنی نزوله بکربلا و هو غریب وحید.
فقالوا له: و قد قتلنا الحسین علیه السّلام و أصحابه، و أنصاره، و کلّ من لحق به، و انضمّ إلیه، و لم یبق غیر النّساء، و الأطفال و ابنه العلیل علیّ بن الحسین علیه السّلام، أما تری هجوم القوم علی المخیّم و سلبهم بنات رسول اللّه؟
فلمّا سمع الهفهاف بقتل الحسین علیه السّلام و هجوم القوم علی بنات رسول اللّه انتضی سیفه، و هو یرتجز، و یقول:
یا أیّها الجند المجنّد أنا الهفهاف بن المهنّد
أحمی عیالات محمّد
ثمّ شدّ فیهم کلیث العرین، یضربهم بسیفه، فلم یزل یقتل کلّ من دنی منه من عیون الرّجال حتّی قتل من القوم جماعة کثیرة سوی من جرح، و قد کانت الرّجال لتشدّ علیه، فیشدّ علیها بسیفه، فتنکشف عنه انکشاف المعزی، إذا شدّ فیها الذّئب و هو فی ذلک، یرتجز بالشّعر المقدم، و قد أثخن بالجراح، فصاح عمر بن سعد بقومه: الویل لکم! احملوا علیه من کلّ جانب.
ثمّ قال علیّ بن الحسین علیه السّلام فی ذلک الیوم: فما رأی النّاس شجاعا بعد أهل البیت کهذا الرّجل فتداعوا علیه، فأقبل خمسة عشر نفرا فاحتوشوه، حتّی قتلوه فی حومة الحرب بعدما عقروا فرسه رضوان اللّه علیه.
توضیح: الرّاسبیّ نسبته إلی راسب بطن من الأزد. انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 400- 402
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 227

الحسین بن محمّد، قال: حدّثنی أبو کریب و أبو سعید الأشجّ، قال: حدّثنا عبد اللّه بن إدریس، عن أبیه إدریس بن عبد اللّه الأودیّ، قال «1»: لمّا قتل الحسین علیه السّلام أراد القوم أن یوطؤوه الخیل «2»، فقالت فضّة لزینب: یا سیّدتی! إنّ سفینة «3» «4» «5» کسر به فی البحر «4»، فخرج إلی «6» جزیرة «3» «7» فإذا هو بأسد، فقال «7» «8»: یا أبا الحارث! أنا «9» مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم «9». فهمهم «10» بین یدیه حتّی وقفه «11» علی الطّریق، و الأسد رابض فی ناحیة، فدعینی أمض «12» إلیه و اعلمه ما هم صانعون «13» غدا. قال «13»: فمضت «14» إلیه، فقالت: یا أبا الحارث! فرفع رأسه، ثمّ قالت «15»: أتدری ما یریدون «16» أن یعملوا غدا «16» بأبی عبد اللّه علیه السّلام؟
یریدون أن یوطّؤوا الخیل ظهره «17».
__________________________________________________
(1)- [فی الثّاقب فی المناقب مکانه: «عن إدریس بن عبد اللّه الأزدیّ، قال: ...» و من هنا حکاه فی المعالی].
(2)- [لم یرد فی المعالی].
(3) (3- 3) [الثّاقب فی المناقب: «مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله رکب البحر، فانکسرت السّفینة، فوقع إلی الجزیرة»].
(4) (4- 4) [الأنوار النّعمانیّة: «و هو مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله انکسرت به سفینة فی البحر، فطاف علی خشبة فی الماء»].
(5)- [أضاف فی المعالی: «مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «به إلی»].
(7) (7- 7) [الأنوار النّعمانیّة: «فرأی أسدا مقبلا فأتی الأسد و قال»].
(8)- [أضاف فی المعالی: «یا أبا الحارث! فرفع رأسه، فقال»].
(9) (9- 9) [المعالی: «مولی اللّه»].
(10)- [أضاف فی الثّاقب فی المناقب: «السّبع»].
(11)- [فی الثّاقب فی المناقب و الأنوار النّعمانیّة و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «أوقفه»].
(12)- [فی الثّاقب فی المناقب و مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الأنوار النّعمانیّة و الدّمعة السّاکبة و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «أمضی»].
(13- 13) [لم یرد فی الثّاقب فی المناقب].
(14)- [مدینة المعاجز: «فمضیت»].
(15)- [الثّاقب فی المناقب: «قالت له»].
(16- 16) [فی الثّاقب فی المناقب: «أن یصنعوا» و فی الأنوار النّعمانیّة: «یعملوا غدا»].
(17)- [المعالی: «صدره و ظهره»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 228
قال «1»: فمشی «2» حتّی وضع «3» یدیه علی جسد الحسین علیه السّلام «3»، فأقبلت الخیل، فلمّا نظروا إلیه قال لهم عمر بن سعد (لعنه اللّه): فتنة «4» لا تثیروها، انصرفوا «1». فانصرفوا «5».
الکلینی، الأصول من الکافی، 2/ 367 رقم 8- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 169- 170؛ البحرانی، العوالم، 17/ 488؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 262؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 377؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 369- 370؛ مثله ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 336؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 240؛ المازندرانی، معالی السّبطین «6»، 2/ 56
سفینة أبو عبد الرّحمان مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، ما روی محمّد بن المنکدر، عن سفینة:
حدّثنا إسماعیل بن الحسن الخفّاف المصریّ، ثنا أحمد بن صالح، ثنا ابن وهب، أخبرنی أسامة بن زید أنّ محمّد بن عبد اللّه بن عمرو بن عثمان حدّثه، عن محمّد بن المنکدر: أنّ سفینة مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: رکبت البحر، فانکسرت سفینتی الّتی کنت فیها، فرکبت لوحا من ألواحها، فطرحنی اللّوح فی أجمة فیها الأسد، فأقبل یریدنی، فقلت: یا أبا الحارث أنا مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم. فطأطأ رأسه و أقبل إلیّ، فدفعنی بمنکبه حتّی أخرجنی من الأجمة، و وضعنی علی الطّریق و همهم، فظننت أنّه یودّعنی، فکان ذلک آخر عهدی به.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 7/ 94 رقم 6432
(أخبرنا) أبو جعفر محمّد بن علیّ الشّیبانیّ بالکوفة، ثنا أحمد بن حازم الغفاریّ، ثنا
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الثّاقب فی المناقب].
(2)- [أضاف فی الثّاقب فی المناقب: «الأسد»].
(3) (3- 3) [الثّاقب فی المناقب: «یده علی جسمه»].
(4)- [الأنوار النّعمانیّة: «هذه فتنة»].
(5)- [علّق فی البحار و العوالم: «بیان: قولها: «إنّ سفینة کسر به» إشارة إلی قصّة سفینة مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و أنّ الأسد ردّه إلی الطّریق و قد مرّ بأسانید فی أبواب معجزات الرّسول أبو الحارث من کنی الأسد» و أضاف فی الأنوار النّعمانیّة: «قال مؤلّف هذا الکتاب عفی اللّه عنه: قد تقدّم أنّهم أوطأوه الخیل، و لا منافاة بینهما لجواز أن یکون فی یوم مجی‌ء الأسد لم یوطأوه الخیل و أوطأوه بعد ذلک»].
(6)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 229
عبید اللّه بن موسی، أنبأ «1» أسامة بن زید، عن محمّد بن المنکدر، عن سفینة، قال: رکبت البحر فی سفینة، فانکسرت، فرکبت لوحا منها، فطرحنی فی أجمّة فیها أسد، فلم یرعنی إلّا به، فقلت: یا أبا الحارث أنا مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. فطأطأ رأسه و غمز بمنکبه شقیّ، فما زال یغمزنی و یهدینی إلی الطّریق حتّی وضعنی علی الطّریق، فلمّا وضعنی «2» همهم، فظننت أنّه یودّعنی. هذا حدیث صحیح الإسناد و لم یخرجاه.
الحاکم، المستدرک، 2/ 619- عنه: الذّهبی، تلخیص المستدرک، 2/ 619
حدّثنا إبراهیم بن عبد اللّه بن أبی العرائم الکوفیّ، ثنا أبو عمرو بن أبی غرزة، ثنا عبید اللّه بن موسی، عن أسامة بن زید، عن محمّد بن المنکدر، عن سفینة مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، قال: رکبت البحر فی سفینة، فانکسرت، فرکبت لوحا منها، فطرحتنی فی لجّة فیها الأسد، فقلت: یا أبا الحارث، أنا سفینة مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم. قال: فطأطأ رأسه، و جعل یدفعنی بجنبه- أو بکتفه- حتّی وضعنی علی الطّریق، فلمّا وضعنی علی الطّریق همهم، فظننت أنّه یودّعنی.
رواه حاتم بن إسماعیل، و عثمان بن عمر، عن أسامة مثله.
و رواه ابن وهب، عن أسامة، عن محمّد بن عبد اللّه بن عمرو بن عثمان، عن محمّد بن المنکدر، عن سفینة مثله.
حدّثنا سلیمان بن أحمد، ثنا إسماعیل بن الحسن، ثنا أحمد بن صالح، قال: ثنا ابن وهب، أخبرنی أسامة بن محمّد بن عبد اللّه بن عمرو بن عثمان، حدّثه عن محمّد بن المنکدر: أنّ سفینة قال: رکبت البحر ...
رواه عمرو بن حکام، عن أبی عثمان التّمیمیّ، عن أبیه، قال: صحبت سفینة، فذکر نحوه.
و رواه علیّ بن عاصم، عن أبی ریحانة، عن سفینة نحوه.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 3/ 1392
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی التّلخیص].
(2)- [زاد فی التّلخیص: «علی الطّریق»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 230
و منها: أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و اله بعث برجل یقال له: «سفینة» بکتاب إلی معاذ و هو بالیمن، فلمّا صار فی بعض الطّریق إذا هو بأسد رابض فی الطّریق، فخاف أن یجوز، فقال: أیّها الأسد إنّی رسول رسول اللّه إلی معاذ، و هذا کتابه إلیه.
فهرول «1» قدّامه غلوة، ثمّ همهم، ثمّ خرج، ثمّ تنحّی عن الطّریق.
فلمّا رجع بجواب الکتاب، فإذا بالسّبع فی الطّریق، ففعل مثل ذلک، فلمّا قدم علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله أخبره بذلک، فقال: «2» ما تدری ما قال فی المرّة الاولی؟
قال «2»: کیف رسول اللّه؟ و فی الثّانیة «3» قال: إقرأ رسول اللّه السّلام.
الرّاوندیّ، الخرائج و الجرائح، 1/ 40- 41- عنه: المجلسی، البحار، 17/ 407
و عن محمّد بن المنکدر، عن سفینة: أنّه رکب سفینة فی البحر، فانکسرت بهم، قال: فتعلّقت بشی‌ء منها حتّی خرجت إلی جزیرة، فإذا فیها الأسد. فقلت: أبا الحارث أنا سفینة مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم. فطأطأ رأسه، و جعل یدفعنی بجنبه، یدلّنی علی الطّریق، فلمّا خرجت إلی الطّریق همهم، فظننت أنّه یودّعنی رضی اللّه عنه.
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 286 (دار الجیل بیروت ط 1- 1412 ه ق)
روی عنه محمّد المنکدر أنّه قال: رکبت سفینة، فانکسرت، فرکبت لوحا منها فطرحنی إلی السّاحل، فلقینی أسد، فقلت: یا أبا الحارث أنا سفینة مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم.
قال: فطأطأ رأسه، و جعل یدفعنی بجنبه أو بکتفه حتّی وقفنی علی الطّریق، فلمّا وقفنی علی الطّریق همهم، فظننت أنّه یودّعنی.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 324
و روی أسامة بن زید، عن محمّد بن المنکدر، عن سفینة: أنّه رکب البحر، فانکسر بهم المرکب، فألقاه البحر إلی السّاحل، فصادف الأسد، فقال: أیّها الأسد! أنا سفینة
__________________________________________________
(1)- [البحار: «فهرول الأسد»].
(2) (2- 2) [البحار: «إنّه قال فی المرّة الاولی»].
(3)- [البحار: «و قال فی المرّة الثّانیة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 231
مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم. فدلّه الأسد علی الطّریق. قال: ثمّ همهم، فظننت أنّه یعنی السّلام.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 4/ 324 (ط دار الفکر)
حکی: إنّه لمّا قتل الحسین، و أراد القوم وطأه بالخیل، قالت فضّة لزینب: یا سیّدتی! إنّ سفینة صاحب رسول اللّه کان بمرکب، فضربته الرّیح، فتکسّر، فسبح، فقذفه البحر إلی جزیرة، و إذا هو بأسد، فدنا منه، فخشی سفینة أن یأکله، فقال له: یا أبا الحارث «1»! أنا مولی لرسول اللّه. فهمهم بین یدیه مشیرا له برأسه، و مشی قدامه حتّی أوقفه علی طریق، فرکبه، و نجا سالما، و أری أسدا خلف مخیمنا، فدعینی أذهب إلیه، و أخبره بما هم صانعون غدا بسیّدی الحسین. فقالت: شأنک.
قالت فضّة: فمضیت إلیه حتّی قربت منه، و قلت: یا أسد أتدری ما یریدون یصنعون غداة غد بنو أمیّة بأبی عبد اللّه؟ یریدون یوطئون الخیل ظهره. قال: نعم. فقام الأسد، و لم یزل یمشی و أنا خلفه حتّی وقف علی جثّة الحسین علیه السّلام، فوضع یدیه علیها، و جعل یمرّغ وجهه بدم الحسین، و یبکی إلی الصّباح، فلمّا أصبح بنو أمیّة أقبلت الخیل، یقدّمهم ابن الأخنس (لعنه اللّه تعالی)، فلمّا نظروه صاح بهم ابن سعد: إنّها لفتنة لا تثیروها. فرجعوا علیهم لعاین اللّه تعالی، و هو من بعض فضائلهم علیهم رحمة اللّه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 328- 329
محمّد بن یعقوب فی الکافیّ، عن الحسین بن أحمد، قال: حدّثنی أبو کریب و أبو سعید الأشجّ، قالا: حدّثنا عبد اللّه بن إدریس، عن أبیه إدریس، عن عبد اللّه الأودیّ، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ أراد القوم أن یوطّئوه الخیل، فقالت فضّة لزینب: یا سیّدتی! إنّ سفینة کسر به فی البحر، فخرج إلی جزیرة، فإذا هو بأسد، فقال: یا أبا الحارث! أنا مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. فهمهم بین یدیه حتّی وقفه علی الطّریق، و الأسد رابض فی ناحیة! فدعینی حتّی أمضی إلیه، و أعلمه ما هم صانعون غدا، قال: فمضت إلیه، فقالت: یا أبا الحارث. فرفع رأسه، فقالت: أتدری ما یریدون أن یعملوا غدا بأبی عبد اللّه علیه السّلام؟
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أبا حارث»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 232
یریدون أن یوطّئوا ظهره بالخیل. قال: فمشی حتّی وضع یده علی جسد الحسین علیه السّلام، فأقبلت الخیل، فلمّا نظروا إلیه قال لهم عمر بن سعد (لعنه اللّه): فتنة فلا تثیروها.
فانصرفوا.
أقول: قد روی أنّهم أوطئوا الخیل ظهره و صدره علیه السّلام فلعلّه فی وقت آخر بعد انصراف الأسد. «1» «2»
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 571 رقم 1
و فی الکافی بإسناده عن إدریس بن عبد اللّه الأودیّ، قال: لمّا قتل الحسین علیه السّلام أراد القوم أن یوطئوه الخیل [...].
أقول: اعلم، أنّه یظهر من کلام رضی الدّین علیّ بن طاووس علیه الرّحمة أنّهم لعنهم اللّه، قد ارتکبوا هذا العمل الشّنیع کما یستفاد ذلک أیضا من کثیر من الرّوایات و الزّیارات، و فی کثیر من القصائد و المراثی الصّادرة من علماء الشّیعة رضوان اللّه علیهم.
__________________________________________________
(1)- [بل الصّحیح: «أنّهم أوطئوه الخیل یوم العاشر بعد مقتله علیه السّلام، فأرادوا أن یعیدوا ما فعلوه فی الحادی عشر، زیادة فی النّکایة بآل الرّسول عند بداء أسرهم و فرحا بما قاموا به من القتل و السّبیّ، فمنعهم الأسد من ذلک»].
(2)- کلینی به سند معتبر روایت کرده است که: چون حضرت امام حسین علیه السّلام را شهید کردند، آن کافران اراده کردند که اسب بر بدن مبارک آن حضرت بتازند. چون این خبر به اهل بیت رسالت رسید، اندوه و مصیبت ایشان مضاعف شد، پس فضه، خادمه حضرت فاطمه زهرا علیها السّلام به نزد زینب خاتون آمد و گفت: «ای خاتون من! چون سفینه آزاد کرده رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم کشتی او در دریا شکست و به جزیره‌ای افتاد، در آن جزیره شیری را دید و به آن شیر گفت: منم سفینه آزاد کرده رسول خدا. شیر چون نام آن حضرت را شنید، همهمه کرد و از پیش او روانه شد و او را به راه رسانید. در این ناحیه ما، شیری هست.
مرا رخصت ده که بروم و آن شیر را خبر کنم که این کافران چنین اراده‌ای کرده‌اند.»
زینب خاتون او را مرخص گردانید. چون فضه به نزدیک شیر رسید، گفت: «ای ابو الحارث!»
شیر سر برداشت. فضه گفت: «می‌دانی که فردا می‌خواهند با جسد مطهر حضرت امام حسین علیه السّلام چه کنند؟ می‌خواهند که بدن شریفش را پامال سم اسبان کنند.»
چون شیر این سخن را شنید، رفت به جنگ‌گاه و دست خود را روی جسد محترم آن حضرت گذاشت. چون روز دیگر صبح شد، آن بدبختان رو سیاه به آن عزیمت متوجه جنگ‌گاه شدند و آن حالت را مشاهده کردند. عمر بن سعد لعین گفت: «این فتنه‌ای است. افشا مکنید!»
و راه لشکر را گردانید و از این عزیمت برگشت.
مجلسی، جلاء العیون، 709- 710
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 233
أمّا الأحادیث فی البحار فی ذیل روایة علیّ بن أسباط بإسناده إلی أبی جعفر علیه السّلام، أنّه قال: و لقد أوطئوه الخیل بعد ذلک کما مرّ ذکره آنفا.
و أمّا الزّیارات ففی الزّیارة الّتی خرجت من النّاحیة المقدّسة المنسوبة إلی مولانا صاحب الزّمان علیه السّلام، کما فی مزار البحار أنّه قال عجّل اللّه فرجه مخاطبا لجدّه المظلوم علیه السّلام:
تطؤک الخیول بحوافرها، و تعلوک الطّغاة ببواترها إلی آخره.
و إنّ استفید من کلام العلّامة الفقیه المجلسیّ رحمة اللّه فی البحار، أنّهم لعنهم اللّه لم یتیسّر لهم ذلک اعتمادا علی خبر الکافی المتقدّم ذکره.
و قال الفاضل البرغانیّ فی معدن البکاء بعدما نقل حکایة الأسد. أقول: و کان لعنهم اللّه أرادوا أن یوطّئوه الخیل بحیث لا یبقی لجثّته أثر، فمنعهم الأسد و إلّا فالعشرة المتقدّمة لعنهم اللّه قد رضّوا صدره و ظهره و امتثلوا أمر عبید اللّه بن زیاد (لعنه اللّه) حیث کتب لعمر ابن سعد فی کربلاء: فإن قتلت حسینا فأوطئ الخیل صدره و ظهره، فإنّه عات ظلوم، و لست أری أنّ هذا یضرّ بعد الموت شیئا، و لکن علی قول قد قلته لو قتلته لفعلت هذا به، کما مرّ مفصّلا.
أقول: قد تقدّم أنّهم لعنهم اللّه قد أوطؤوه الخیل و لا منافاة بینهما لجواز أن یکون فی مجی‌ء الأسد لم یطئوه الخیل، و أوطئوه بعد ذلک.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 377- 378
اعلم: إنّه لمّا قتل الحسین علیه السّلام أمر عمر بن سعد لعنه اللّه أن تطأ الخیل غدا. فسمعت جاریة الحسین علیه السّلام فحکت لزینب أخته، فقالت: ما الحیلة؟ قالت زینب: إنّ سفینة عبد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، نجّاه الأسد علی ظهره، لمّا قال له: أنا عبد رسول اللّه، و سمعت إنّ فی هذه الجزیرة أسدا. فأمضی إلیه، فقولی له: إنّ عسکر ابن سعد لعنهم اللّه یریدون غدا [أن] یطاؤا بخیولهم ابن رسول اللّه، فهل أنت تارکهم؟
فلمّا مضت إلیه الجاریة فقالت ما قالته زینب إلی قولهما: فهل أنت تارکهم؟ أشار برأسه: لا.
فلمّا کان الغد أقبل الأسد یازّ أزّا، و العسکر واقف، فظنّ ابن سعد أنّه جاء یأکل من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 234
لحوم الموتی، فقال: دعوه نری ما یصنع. فأقبل یدور القتلی، حتّی وقف علی جسد الحسین علیه السّلام فوضع یده علی صدره، و جعل یمرّغ خدّه بدمه، فیبکی، فلم یجسر أحد أن یقربه، فقال ابن سعد: فتنة، فلا تهیّجوها. فانصرفوا عنه.
هکذا ذکر مجی‌ء الأسد إلی المصرع فی کتب جمع من أصحاب المقاتل.
و فی المنتخب: لمّا قتل الحسین علیه السّلام أراد القوم أن یؤطّئوه الخیل، فقالت فضّة لزینب:
إنّ سفینة صاحب لرسول اللّه کان بمرکب، فضربته الرّیح، فتکسّر، فسبح، فقذفه البحر إلی جزیرة، فإذا هو بأسد، فدنا منه، فتخشی سفینة أن یأکله. قال: یا أبا الحارث أنا مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. فهمهم بین یدیه حتّی أوقفه علی الطّریق، فرکبه، فنجا سالما، و أری أسدا فی خلف مخیّمنا، فدعینی أمضی إلیه فاعلمه بما صانعون غدا. فقالت: شأنک؟
قالت: فمضیت إلیه. فقلت: یا أبا الحارث! فرفع رأسه، ثمّ قلت: أتدری ما یریدون أن یعملوا غدا بأبی عبد اللّه علیه السّلام؟ یریدون أن یوطّئوا الخیل ظهره. قالت: فقام الأسد، فمشی حتّی وضع یدیه علی جسد الحسین علیه السّلام، و جعل یمرّغ وجهه بدم الحسین علیه السّلام، و یبکی إلی الصّباح. فلمّا أصبح بنو أمیّة أقبلت الخیل یقدّمهم ابن الأخنس (لعنه اللّه). فلمّا نظروا إلیه، قال لهم عمر بن سعد (لعنه اللّه): فتنة لا تثیروها انصرفوا. و انصرفوا.
أقول: و یقرب ما فی المنتخب ما ذکره ثقة الإسلام فی الکافی. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 438- 439
و قال الفاضل البرغانیّ: و کأنّهم لعنهم اللّه أرادوا أن یوطّؤه الخیل بحیث لا یبقی من‌جسده الشّریف أثر، فمنعهم الأسد من ذلک و إلّا فالعشرة المتقدّمة لعنهم اللّه قد رضوا صدره، و ظهره علی حسب ما أمر عبید اللّه بن زیاد (لعنه اللّه) أوّلا، و جاءهم أمر آخر بأن
__________________________________________________
(1)- و این‌که در بعضی از روایات وارد است که چون خواستند اسب بر بدن آن حضرت بتازند، فضه از زینب رخصت یافت و به جانب بیشه شتافت و شیری را آگهی داد تا بیامد و در کنار جسد مبارک بخفت و لشکر را از تاختن اسب دافع و مانع آمد. ظاهر آن است که چون آن حضرت باید جمیع مصائب و آلام را ادراک فرماید، نیز اسب بر بدن مبارکش تاخته‌اند. احادیث و اخبار نیز دال بر این مطلب است؛ و اللّه اعلم.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا، 3/ 35
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 235
لا یبقوا من جسده الشّریف أثرا، فحال بینهم و بینه الأسد و حکی عن السّیّد المرتضی علم الهدی أیضا ذلک.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 56
و هذه الرّوایة و إن رواه الشّیخ الأجل ثقة الإسلام فی الکافی، و هو أوثق کتب الشّیعة، إلّا أنّها روایة تاریخیّة و لیست بحدیث مرویّ عن المعصوم، إذ لم یسنده إلی قول إمام، فهو من أخبار الآحاد و لا یفید علما و لا عملا، مع أنّ إدریس بن عبد اللّه مجهول.
قال فی التّنقیح: إدریس بن عبد اللّه الأودیّ، و فی بعض النّسخ: الأزدیّ لم أقف فی حال الرّجل إلّا علی عدّ الشّیخ فی رجاله من أصحاب الصّادق علیه السّلام، و ظاهره کونه إمامیّا إلّا أنّ حاله مجهول.
و حسین بن أحمد مشترک بین جماعة، الظّاهر أنّه حسین بن أحمد بن هلال. فی التّنقیح هکذا وقع فی بعض أسانید أصول الکافی، و قال فی مرآة العقول: إنّه مجهول.
و أبو سعید أیضا مجهول. و أبو کریب ثقة جلیل عین.
و بالجملة هذه الرّوایة و إن تعدّ من الأخبار التّاریخیّة لا تعارض ما قدّمنا من نقل الفحول من المحدّثین و المؤرّخین بل دعوی الاتّفاق علی وقوع الحادثة. مع أنّه ممّا یمکن الجمع، بل هو الظّاهر من متن الرّوایة أنّ ما وقع بأمر ابن سعد فی عصر عاشوراء، فبادر عشرة من القوم، ففعلوا ما یحرق القلوب، لا ینافی عزم القوم و جمع العسکر تقرّبا لابن زیاد، و أن یوطّئوا جسده الشّریف فی غد یوم عاشورا کما هو صریح متن الرّوایة، فلا تعارض بینهما و لا منافاة.
ثمّ لا یخفی أنّ هذه الحادثة مختصّة بجسده الشّریف و لم یشارکه أحد من الشّهداء، إلّا عبد اللّه بن الحسن الّذی قتل فی حجره علی ما سیذکر فی ترجمته، إذ من المعلوم أنّه لم یبق أحد یحمله إلی بیت القتلی، فشارک عمّه.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 370- 371
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 236

و قد کان عمر بن سعد أمر منادیا، فنادی: من جاء برأس فله ألف درهم.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 77- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 23
ثمّ نادی عمر بن سعد: من جاء برأس فله ألف درهم.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 40
و قال عمر بن سعد: من جاء برأس الحسین فله ألف درهم.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 144
و حزّت رؤوس أصحابه.
السّماوی، إبصار العین،/ 14
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 237

و بعث إلیه برأسه مع خولی بن یزید الأصبحیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 79- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 221
و بعث عمر برأس الحسین من یومه مع خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر، و حمید ابن مسلم الأزدیّ إلی ابن زیاد.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 411، أنساب الأشراف، 3/ 206
و بعث عمر بن سعد برأس الحسین من ساعته إلی عبید اللّه بن زیاد مع خولی «1» بن یزید الأصبحیّ. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2630، الحسین بن علیّ،/ 89
و بعثوا به إلی عبید اللّه بن زیاد. «3»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 217
قال: و ما هو إلّا أن قتل الحسین. فسرّح برأسه من یومه ذلک مع خولی بن یزید، و حمید بن مسلم الأزدیّ إلی عبید اللّه بن زیاد. «4»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 455- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 194
و أرسل عمر «5» بن سعد بالرّأس إلی عبید اللّه بن زیاد.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 220
و سرّح عمر بن سعد «6» من یومه ذلک «7» «8»، و هو یوم عاشوراء «7» برأس «6» الحسین علیه السّلام مع
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «حولی»].
(2)- عمر بن سعد همان دم سر امام حسین را همراه خولی بن یزید اصبحی پیش ابن زیاد گسیل داشت.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 305
(3)- و آن را نزد عبید اللّه بن زیاد فرستادند.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 182
(4)- گوید: همین‌که حسین کشته شد، همان روز سر او را همراه خولی بن یزید و حمید بن مسلم ازدی سوی ابن زیاد فرستادند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3064
(5)- فی النّسخ: عمرو.
(6) (6- 6) [المقرّم: «فی الیوم العاشر رأس»].
(7) (7- 7) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(8)- [لم یرد فی إعلام الوری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 238
خولی بن یزید الأصبحیّ، و حمید بن مسلم الأزدیّ «1» إلی عبید اللّه بن زیاد. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 118- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 391؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250- 251؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 463
و سرّح برأسه إلی ابن زیاد.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 73
و بعث عمر بن سعد برأس الحسین علیه السّلام إلی ابن زیاد علیهم لعائن اللّه.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 163
قال: ثمّ دفع الرّأس إلی خولی بن یزید الأصبحیّ، لیحمله إلی عبید اللّه بن زیاد.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 39
و بعث برأسه و رؤوس أصحابه إلی ابن زیاد.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 341
و بعث عمر بن سعد برأسه إلی عبید اللّه بن زیاد، و حمل النّساء و الصّبیان.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 40
و لمّا قتل الحسین أرسل رأسه، و رؤوس أصحابه إلی ابن زیاد مع خولی بن یزید و حمید بن مسلم الأزدیّ. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 296
و لمّا قتل أرسل عمر رأسه و رؤوس أصحابه إلی ابن زیاد.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 21- عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 334؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 263
ثمّ سرّح رأس الحسین مع خولی بن یزید الأصبحیّ، و حمید بن مسلم الأزدیّ إلی عبید اللّه بن زیاد.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 45
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم].
(2)- و عمر بن سعد در همان روز که روز عاشورا بود، سر مقدس حسین علیه السّلام را با خولی بن یزید اصبحی و حمید بن مسلم ازدی به سوی عبید اللّه بن زیاد فرستاد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 118
(3)- چون حسین کشته شد، سر او و سر یاران او را با خولی بن یزید و حمید بن مسلم ازدی نزد ابن زیاد فرستاد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 192
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 239
ثمّ إنّ عمر بن سعد أرسل بالرّأس إلی ابن زیاد مع بشر بن مالک.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 76- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 51
و أرسل عمر بن سعد بالرّأس مع رجل یقال له بشر بن مالک إلی ابن زیاد.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 123
قال هشام بن محمّد و الواقدیّ و ابن إسحاق: ثمّ بعث عمر بن سعد إلی ابن زیاد برأس الحسین، و رؤوس أصحابه، و بناته، و من بقی من الأطفال مع خولی بن یزید الأصبحیّ، و فیهم علیّ بن الحسین الأصغر و کان مریضا.
و حمل مع رأس الحسین اثنان و تسعون رأسا. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 146
قال: ثمّ إنّ عمر بن سعد، بعث برأس الحسین علیه السّلام فی ذلک الیوم، و هو یوم عاشوراء مع خولی بن یزید الأصبحیّ «2» و حمید بن مسلم الأزدیّ «2» إلی عبید اللّه بن زیاد. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 142- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 107؛ البحرانی، العوالم، 17/ 367؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 383؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 468؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 92- 93؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 351
و أمر برأسه أن یحمل من یومه إلی ابن زیاد مع خولی بن یزید الأصبحیّ.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 189
و أرسل عمر بن سعد خذله اللّه بالرّأس إلی ابن زیاد مع سنان بن أنس النّخعیّ قاتل الحسین علیه السّلام.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 193
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و سرّح برأس الحسین مع خولی بن یزید
__________________________________________________
(1)- و هم در روز سر امام را به دست خولی و حمید داد و به کوفه فرستاد.
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 287
(2) (2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- راوی گفت: سپس، عمر بن سعد سر مبارک حسین علیه السّلام را همان روز (روز عاشورا) به همراه خولی بن یزید اصبحی و حمید بن مسلم ازدی نزد عبید اللّه بن زیاد فرستاد. فهری، ترجمه لهوف،/ 142
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 240
الأصبحیّ. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 290
قال: ثمّ إنّ عمر بن سعد لعنه اللّه سرّح برأس «2» الحسین علیه السّلام یوم «3» عاشوراء- «4» یوم قتل فیه علیه السّلام- «4» مع خولی بن یزید الأصبحیّ و حمید بن مسلم الأسدیّ «5» إلی ابن زیاد لعنه اللّه.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 331- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 306؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 382؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 92؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 338
و دفع رأس الحسین علیه السّلام إلی خولی بن یزید، فرفعه علی رمحه، و کان أوّل رأس حمل علی رمح فی الإسلام، و رفعت رؤوس القتلی من أصحابه و أهل بیته علیهم السّلام علی الرّماح.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 80
و شالوا «6» الرّؤوس علی الرّماح و معهم ثمانیة عشر رأسا علویّا علی أطراف الرّماح، و قد رفعوها، و أشهروها علی الأعلام و رأس مولانا الحسین علیه السّلام، قد أخذ [ه] عمود نور من الأرض إلی السّماء، و کأنّه البدر، و کان القوم یسیرون علی نوره، و کان قد رفعوه علی ذابل طویل، و سیّروه علی رأس عمر بن سعد «7».
__________________________________________________
(1)- روایتی آن‌که عمر بن سعد سر مبارک آن جناب را مصحوب بشر بن مالک و خولی بن یزید به کوفه نزد ابن زیاد فرستاد.
ابو حنیفه دینوری قدس سرّه گوید که: در همان ساعت که امام حسین رضی اللّه عنه کشته شد، عمر بن سعد لعین سر مبارک آن جناب را پیش ابن زیاد فرستاد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 171
و همان لحظه که آن واقعه هائله روی نمود عمر بن سعد ملعون سر مبارک امام حسین را نزد ابن زیاد ارسال داشت.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 57
(2)- [فی مثیر الأحزان مکانه: «و بعث ابن سعد (لعنه اللّه) برأس ...»].
(3)- [فی نفس المهموم و وسیلة الدّارین: «فی یوم»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی البحار و العوالم و نفس المهموم و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین].
(5)- [لم یرد فی البحار و العوالم و نفس المهموم و مثیر الأحزان، و فی وسیلة الدّارین: «الأزدیّ صاحب الجریدة و کاتب الوقائع فی کربلاء»].
(6)- و شال به: رفعه.
(7)- به روایت دیگر، سر آن سروران را به خولی و حمید بن مسلم داد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 704
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 241
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 271
و أرسل عمر بن سعد بالرّأس إلی ابن زیاد مع سنان بن أنس النّخعیّ. «1»
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 263
قال الطّبریّ: و ما هو إلّا أن قتل الحسین فسرّح برأسه من یومه ذلک مع خولی بن یزید الأصبحیّ و حمید بن مسلم الأزدیّ إلی عبید اللّه بن زیاد.
قال السّبط فی التّذکرة: قال هشام بن محمّد و الواقدیّ و ابن إسحاق: ثمّ بعث عمر بن
__________________________________________________
- عمر بن سعد بن ابی وقاص چون از کار شهادت سید الشهدا علیه السّلام بپرداخت بسیج سفر کوفه نمود، نخستین، سر مبارک حسین علیه السّلام را به خولی بن یزید اصبحی و حمید بن مسلم ازدی سپرد تا به نزد عبید اللّه بن زیاد حمل دهند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا، 3/ 25
(1)- و چون سر مطهر آن حضرت را بر نیزه بلندی نصب کردند تا آن لشکری که دور بودند نیز بدانند که آن سرور را شهید کردند، عمودی از نور از آن سر مطهر به روایت عامه به جانب آسمان بلند شد؛ ألا لعنة اللّه علی القوم الظالمین.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 222
أبو اسحاق اسفراینی در کتاب نور العین فی مشهد الحسین روایت کرده و گفته است: «و ارتحل العسکر إلی الکوفة و معهم ثمانیة عشر رأس علوی قطعوهم وقت قطع رأس الحسین و هم إخوته و أولاده و بنو عمه و شالوهم علی اطراف الرّماح و شهروها علی الاعلام و رأس الحسین قد صعد له نور من الأرض إلی السماء مثل العمود المستقیم بلا انحراف و کان القوم یسیرون فی الظلام علی نوره و صیروه علی رأس عمر بن سعد إلی أن دخلوا الکوفة»؛ مگر آن‌که گفته است که: متولی دفن سید الشهدا قومی از جن شدند که بر آن جثث طاهره نماز خواندند و دفن نمودند آنها را به دمای ایشان. و از اشعار و مرثیه سکینه در آن وقت روایت کرده است:
قد سبینا حسین هذی الأعادی مثل سبی العبید بین البوادی
رفعوا رأسه علی رأس رمح و له بارق کقدح الزّناد
ما رعوا حرمة لمجد نبیّ سیّد فاق بالهدی و الرّشاد
یا ابن سعد قد ارتکبت عظیما سوف تصلی السّعیر یوم المعاد
یحکم اللّه بیننا و علیکم ذلک الحشر بین کلّ العباد
در آثار صحیحه از طرف عامه و خاصه وارد است که چون شمر لعین سر مطهر سید الشهدا را بر نیزه بلندی زد، گفت: «قد أبنت رأسک و انک ابن بنت رسول اللّه و خیر النّاس جدّا و أبا و أمّا و خالا و عمّا».
و تکبیر گفت و به موافقت او همه لشکر یکباره تکبیر گفتند. سه مرتبه زمین به زلزله آمد و هوا تاریک شد و از آسمان خون بارید. منادی از آسمان ندا کرد. «قتل و اللّه الإمام ابن الامام أخو الامام قتل و اللّه الهمام ابن الهمام الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام».
سپس غبار شدیدی بلند شد، در نهایت تاریکی و بادی سرخ وزیدن گرفت که گمان کردند عذاب نازل شد و بعد از یک ساعت منجلی شد.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 487- 488
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 242
سعد إلی ابن زیاد برأس الحسین مع خولی بن یزید الأصبحیّ.
و قال الدّینوری: و بعث عمر بن سعد برأس الحسین من ساعته إلی عبید اللّه بن زیاد مع خولی بن یزید الأصبحیّ.
و قال الشّیخ ابن نما: ثمّ سرّح ابن سعد برأس الحسین مع خولی بن یزید الأصبحیّ و حمید بن مسلم الأزدیّ إلی عبید اللّه بن زیاد.
و قال أبو الفرج: و حمل خولی بن یزید رأسه إلی عبید اللّه بن زیاد.
إلی غیر ذلک ممّا قاله المحدّثون و المؤرّخون، حتّی صرحوا بأنّ حامل الرّأس الشّریف إلی ابن زیاد هو خولی بن یزید الأصبحیّ.
و فی روضة الواعظین: إنّ حامل رأسه سنان بن أنس، قال: فأقبل سنان لعنه اللّه حتّی أدخل رأس الحسین علیه السّلام إلی ابن زیاد و هو یقول:
املأ رکابی فضّة و ذهبا إنّا قتلنا الملک المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إن ینسبون النّسبا
قال ابن زیاد: و یحک إذا علمت أنّه خیر النّاس أبا و أمّا فلم قتلته إذا؟ فأمر بقتله و ضرب عنقه و عجّل اللّه بروحه إلی النّار. و فیه: إنّ سنانا هذا أخذه المختار و قتله أشدّ قتلة کما فی المختاریّات.
و فی مطالب السّؤول لمحمّد بن طلحة الشّافعیّ: و عن کشف الغمّة: إنّ حامل الرّأس کان بشر بن مالک، فلمّا وضع الرّأس عند عبید اللّه بن زیاد، قال: إملأ رکابی- إلی آخر ما مرّ-.
و قال المسعودیّ فی مروج الذّهب: و کان الّذی تولّی قتله رجل من مذحج، و احتزّ رأسه و انطلق به إلی ابن زیاد لعنه اللّه و هو یرتجز و یقول: املأ رکابی- إلی آخر ما مرّ-.
و هذا ضعیف جدّا لما مرّ فی قاتله علیه السّلام، و الأصحّ هو ما علیه المشهور بل الجمهور: أنّ حامل رأسه هو خولی بن یزید الأصبحیّ.
قال الشّیخ ابن نما فی مثیر الأحزان و مثله فی الطّبریّ و اللّفظ للشّیخ: فلمّا قارب خولی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 243
و حمید بن مسلم الکوفة کان عبید اللّه بن زیاد بالنّخیلة و هی العبّاسیّة، و دخل لیلا.
و رویت أنّ النوّار ابنة مالک زوجة خولی بن یزید الأصبحیّ قالت: أقبل خولی برأس الحسین، و دخل البیت، فوضعه تحت إجّانة و آوی إلی فراشه، فقلت: ما الخبر؟ فقال:
جئتک بغناء الدّهر برأس الحسین. قلت: و یحک جاء النّاس بالذّهب و الفضّة، و جئت برأس الحسین ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و اللّه لا جمع رأسی و رأسک ستر أبدا، و وثبت من الفراش و جلست عند الإجّانة، فو اللّه ما زلت أنظر إلی نور مثل العمود یسطع من السّماء إلی الإجّانة، و رأیت طیورا بیضاء ترفرف حولها.
و مثله فی الطّبریّ باختلاف یسیر، قال: فأقبل به خولی، فأراد القصر، فوجد باب القصر مغلقا، فأتی منزله، فوضعه تحت إجّانة فی منزله، و له امرأتان امرأة من بنی أسد و الأخری من الحضرمیّین، یقال لها النوّار بنت مالک بن عقرب، و کانت تلک اللّیلة لیلة الحضرمیّة. قال هشام: حدّثنی أبی، عن النّوار بنت مالک- إلی آخر ما مرّ.
قالوا: فلمّا أصبح خولی غدا بالرّأس إلی ابن زیاد.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 384- 386
(و سرّح) عمر بن سعد من یومه ذلک، و هو یوم عاشورا برأس الحسین علیه السّلام مع خولی بن یزید الأصبحیّ، و حمید بن مسلم الأزدیّ إلی عبید اللّه بن زیاد. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612، لواعج الأشجان،/ 195
و أرسل ابن سعد فی عصر الیوم العاشر رأس الحسین علیه السّلام مع خولی بن یزید الأصبحیّ، و حمید بن مسلم الازدیّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 461
__________________________________________________
(1)- ابن سعد پس از فراغت از جنگ، نخستین وظیفه نظامی خود را انجام داد، یعنی سر مبارک امام را برای عبید اللّه فرستاد.
دو نفر به نامهای خولی بن یزید اصبحی و حمید بن مسلم ازدی شبانه از کربلا روانه کوفه شدند.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 252- 253
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 244

حدّثنا أبی قدس سرّه قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم بن هاشم، عن أبیه، عن إبراهیم بن رجاء الجحدریّ، عن علیّ بن جابر قال: حدّثنی عثمان بن داوود الهاشمیّ، عن محمّد بن مسلم، عن حمران بن أعین، عن أبی محمّد شیخ لأهل الکوفة قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام أسر من معسکره غلامان صغیران «1»، فأتی بهما عبید اللّه بن زیاد، فدعا سجّانا له، فقال:
خذ هذین الغلامین إلیک، فمن طیب الطّعام فلا تطعمهما، و من «2» البارد فلا تسقهما، و ضیّق علیهما سجنهما.
و کان الغلامان یصومان النّهار، فإذا جنّهما اللّیل أتیا بقرصین من شعیر، و کوز من ماء القراح. فلمّا طال بالغلامین المکث حتّی صارا «3» فی السّنة، قال أحدهما لصاحبه:
یا أخی! قد طال بنا مکثنا، و یوشک أن تفنی أعمارنا، و تبلی أبداننا، فإذا جاء الشّیخ فأعلمه مکاننا، و تقرّب إلیه بمحمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم لعلّه یوسّع علینا فی طعامنا، و یزیدنا فی شرابنا.
فلمّا جنّهما اللّیل أقبل «4» الشّیخ إلیهما بقرصین من شعیر، و کوز من ماء «5» القراح، فقال له الغلام الصّغیر: یا شیخ! أتعرف محمّدا! قال: فکیف لا أعرف محمّدا، و هو نبییّ؟ قال: أفتعرف جعفر بن أبی طالب؟ قال: و کیف لا أعرف جعفرا، و قد أنبت اللّه له جناحین یطیر بهما مع الملائکة، کیف یشاء؟ قال: أفتعرف علیّ بن أبی طالب علیه السّلام؟ قال: و کیف لا أعرف علیّا، و هو ابن عمّ نبییّ و أخو نبییّ «6»؟ قال له: یا شیخ! فنحن من عترة نبیّک
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العبرات، 2/ 249 و أضاف: «و ذکر الحدیث بطوله مع مغایرات و تفصیلات [عن الخوارزمی، انظر،/ 277]»].
(2)- [فی العوالم و الأسرار: «من الماء»].
(3)- [نفس المهموم: «سارا»].
(4)- [الأسرار: «أقرب»].
(5)- [الأسرار: «الماء»].
(6)- [فی نفس المهموم: «نبیّ» و زاد فی المعالی: «قال: أتعرف عقیل بن أبی طالب، قال: نعم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 245
محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و نحن من ولد مسلم بن عقیل بن أبی طالب بیدک أساری نسألک من طیب الطّعام، فلا تطعمنا، و من بارد الشّراب فلا تسقینا، و قد ضیّقت علینا سجننا.
فانکبّ الشّیخ علی أقدامهما، یقبّلهما «1»، «2» و یقول «2»: نفسی لنفسکما الفداء، و وجهی لوجهکما «3» الوقاء، یا عترة نبیّ اللّه المصطفی هذا باب السّجن بین یدیکما مفتوح، فخذا أیّ طریق شئتما.
فلمّا جنّهما اللّیل، أتاهما بقرصین من شعیر، و کوز من ماء القراح، و وقفهما علی الطّریقی، و قال لهما: سیرا یا حبیبیّ اللّیل، و اکمنا النّهار، حتّی یجعل اللّه عزّ و جلّ لکما من أمرکما فرجا و مخرجا. ففعل الغلامان ذلک.
فلمّا جنّهما اللّیل انتهیا إلی «4» عجوز علی باب فقالا لها: یا عجوز! إنّا غلامان صغیران غریبان حدثان، غیر خبیرین بالطّریق، و هذا اللّیل قد جنّنا أضیفینا سواد «5» لیلتنا هذه، فإذا أصبحنا لزمنا «6» الطّریق. فقالت لهما: فمن أنتما یا حبیبیّ! فقد شممت الرّوائح کلّها، فما شممت رائحة أطیب «7» من رائحتکما؟ فقالا لها: یا عجوز! نحن من عترة نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم، هربنا من سجن عبید اللّه بن زیاد من القتل. قالت العجوز: یا حبیبیّ! إنّ لی ختنا فاسقا، قد شهد الواقعة «8» مع عبید اللّه بن زیاد، أتخوّف أن یصیبکما هاهنا، فیقتلکما.
قالا: سواد لیلتنا هذه، فإذا أصبحنا لزمنا الطّریق. فقالت: سآتیکما بطعام.
«9» ثمّ أتتهما بطعام «9» فأکلا و شربا. و لمّا ولجا الفراش قال الصّغیر للکبیر: یا أخی! إنّا
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(2) (2- 2) [الأسرار: «و هو یقول»].
(3)- [المعالی: «لوجهکم»].
(4)- [الأسرار: «علی»].
(5)- [الأسرار: «سواد اللّیل»].
(6)- [نفس المهموم: «ألزمنا»].
(7)- [فی نفس المهموم و المعالی: «هی أطیب»].
(8)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و المعالی: «الوقعة»].
(9) (9- 9) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 246
نرجو أن نکون «1» قد أمّنا لیلتنا هذه، فتعال حتّی أعانقک، و تعانقنی، و أشمّ رائحتک، و تشمّ رائحتی قبل أن یفرّق الموت بیننا. ففعل الغلامان ذلک، و اعتنقا و ناما.
فلمّا کان فی بعض اللّیل، أقبل ختن العجوز الفاسق، حتّی قرع الباب قرعا خفیفا، فقالت العجوز: من هذا؟ قال: أنا فلان. قالت: ما الّذی أطرقک هذه السّاعة و لیس هذا لک بوقت؟ قال: ویحک! افتحی الباب قبل أن یطیر عقلی، و تنشقّ مرارتی فی جوفی، جهد البلاء «2» قد نزل بی «3». قالت: و یحک! ما الّذی نزل بک؟ قال: هرب غلامان صغیران من عسکر عبید اللّه بن زیاد، فنادی الأمیر فی معسکره: من جاء برأس واحد منهما، فله ألف درهم، و من جاء برأسهما «4» فله ألفا درهم فقد أتعبت «5» و تعبت و لم یصل فی یدی شی‌ء.
فقالت العجوز: یا ختنی! احذر أن یکون محمّد خصمک فی القیامة «6». قال لها: و یحک! إنّ الدّنیا محرس «7» علیها. فقالت: و ما تصنع بالدّنیا و لیس معها آخرة «8». قال: إنّی لأراک تحامین عنهما، کأنّ عندک من طلب الأمیر شی‌ء، فقومی، فإنّ الأمیر یدعوک. قالت: ما یصنع الأمیر بی، و إنّما أنا عجوز فی هذه البریّة. قال: إنّما لی الطّلب، افتحی لی الباب حتّی أریح و أستریح، فإذا أصبحت فکرّت «9» فی أیّ طریق آخذ فی طلبهما.
ففتحت له الباب، و أتته بطعام و شراب، فأکل و شرب. فلمّا کان فی بعض اللّیل سمع غطیط الغلامین فی جوف اللّیل «10»، فأقبل یهیج کما یهیج البعیر الهائج «11»، و یخور کما یخور
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «أن یکون»].
(2)- [فی الأسرار: «بلاء» و فی المعالی: «البلاء الّذی»].
(3)- [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [الأسرار: «برأسیهما»].
(5)- [زاد فی الأسرار و المعالی: «فرسی»].
(6)- [الأسرار: «یوم القیامة»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و المعالی: «محرص»].
(8)- [زاد فی المعالی: «قال: آخرة؟»].
(9)- [فی البحار و الأسرار و المعالی: «بکرّت»].
(10)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «البیت»].
(11)- [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 247
الثّور، و یلمس بکفّه جدار البیت حتّی وقعت یده علی جنب الغلام الصّغیر، فقال له: من هذا؟ قال: «1» أمّا أنا فصاحب المنزل، فمن أنتما؟ فأقبل الصّغیر یحرّک الکبیر، و یقول: قم یا حبیبی! فقد و اللّه وقعنا فیما کنّا نحاذره.
قال لهما: من أنتما؟ قالا له: یا شیخ! إن نحن صدقناک فلنا الأمان؟ قال: نعم. قالا «2»:
أمان اللّه، و أمان رسوله، و ذمّة اللّه، و ذمّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم؟ قال: نعم. قالا: و محمّد بن عبد اللّه علی ذلک «3» من الشّاهدین؟ قال: نعم. قالا «2»: و اللّه علی ما نقول وکیل و شهید؟
قال: نعم. قالا له: یا شیخ! فنحن من عترة نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم، هربنا من سجن عبید اللّه ابن زیاد من القتل. فقال لهما: «4» من الموت هربتما، و إلی الموت وقعتما «4»، الحمد للّه الّذی أظفرنی بکما. فقام إلی الغلامین، فشدّ أکتافهما، فبات «5» الغلامان لیلتهما مکتّفین.
فلمّا انفجر عمود الصّبح، دعا غلاما له أسود یقال له: فلیح «6»، فقال «7»: خذ هذین الغلامین، فانطلق بهما إلی شاطئ الفرات، و اضرب أعناقهما و ائتنی برؤوسهما «8» لأنطلق بهما إلی عبید اللّه بن زیاد، و آخذ جائزة ألفی درهم. فحمل الغلام السّیف، «9» فمضی بهما «9»، و مشی أمام الغلامین، فما مضی إلّا غیر بعید حتّی قال أحد الغلامین: یا أسود! ما أشبه سوادک بسواد بلال مؤذّن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. قال: إنّ مولای قد أمرنی بقتلکما، فمن أنتما؟ قالا له: یا أسود! نحن «10» من عترة نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم، هربنا من سجن عبید اللّه بن زیاد (لعنه اللّه) من القتل، أضافتنا عجوزکم هذه، و یرید مولاک قتلنا. فانکبّ الأسود
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: «من أنت؟ فقال»].
(2)- [الأسرار: «قال»].
(3)- [لم یرد فی المعالی].
(4) (4- 4) [المعالی: «فی الموت وقعتما»].
(5)- [فی الأسرار: «فنام» و فی المعالی: «فقام»].
(6)- [الأسرار: «فلیج»].
(7)- [فی البحار و العوالم: «فقال له»].
(8)- [الأسرار: «برأسهما»].
(9) (9- 9) [لم یرد فی البحار و الأسرار و المعالی].
(10)- [المعالی: «إنّا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 248
علی أقدامهما، یقبّلهما، و یقول: نفسی لنفسکما الفداء، و وجهی لوجهکما الوقاء، یا عترة نبیّ اللّه المصطفی، و اللّه لا یکون محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم خصمی فی القیامة «1». ثمّ عدا «2»، فرمی السّیف «3» من یده ناحیة، و طرح نفسه فی الفرات، و عبر إلی جانب الآخر، فصاح به مولاه:
یا غلام عصیتنی؟ فقال: یا مولای! إنّما أطعتک ما دمت لا تعصی اللّه، فإذا عصیت اللّه، فأنا منک بری‌ء فی الدّنیا و الآخرة.
فدعا ابنه، فقال: یا بنیّ! إنّما أجمع «4» الدّنیا حلالها و حرامها لک، و الدّنیا محرص علیها، فخذ هذین الغلامین إلیک فانطلق بهما إلی شاطئ الفرات، فاضرب أعناقهما، و ائتنی برؤوسهما لأنطلق بهما إلی عبید اللّه بن زیاد، و اخذ «5» جائزة ألفی درهم. فأخذ الغلام السّیف و مشی أمام الغلامین، فما مضی (فما مضیا) إلّا غیر بعید، حتّی قال أحد الغلامین:
یا شاب «6»! ما أخوفنی «7» علی شبابک هذا من نار جهنم؟ فقال: یا حبیبیّ! فمن أنتما؟ قالا:
من عترة نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم، یرید والدک قتلنا. فانکبّ الغلام علی أقدامهما یقبّلهما، و یقول لهما «8» مقالة الأسود، ورمی السّیف «3» ناحیة، و طرح نفسه فی الفرات و عبر، فصاح به أبوه: یا بنیّ عصیتنی؟ قال: لإن أطیع اللّه و أعصیک أحبّ إلیّ من أن أعصی اللّه و أطیعک.
قال الشّیخ: لا یلی قتلکما أحد غیری. و أخذ السّیف و مشی أمامهما «9»، فلمّا صار إلی شاطئ الفرات سلّ السّیف من جفنه «10»، فلمّا نظر الغلامان إلی السّیف مسلولا، اغرورقت أعینهما، و قالا له: یا شیخ! انطلق بنا إلی السّوق، و استمتع بأثماننا، و لا ترد أن یکون
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «فی یوم القیامة»].
(2)- [نفس المهموم: «غدا»].
(3)- [فی البحار و الأسرار و نفس المهموم و المعالی: «بالسّیف»].
(4)- [الأسرار: «جمعت»].
(5)- [الأسرار: «و اخذ منه»].
(6)- [نفس المهموم: «یا شباب»].
(7)- [الأسرار: «ما تخاف»].
(8)- [لم یرد فی الأسرار].
(9)- [فی المطبوع: «أمامها»].
(10)- [الأسرار: «جفنته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 249
محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم خصمک فی القیامة غدا «1». فقال: لا، و لکن أقتلکما، و أذهب برؤوسکما إلی عبید اللّه بن زیاد، و أخذ جائزة ألفین «2». فقالا له: یا شیخ! أما تحفظ قرابتنا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم؟ فقال: ما لکما «3» من رسول اللّه قرابة؟ قالا له: یا شیخ! فائت بنا إلی عبید اللّه بن زیاد، حتّی یحکم فینا بأمره. قال: ما بی «4» إلی ذلک سبیل إلّا التّقرّب إلیه بدمکما. قالا له:
یا شیخ! أما ترحم صغر سننّا؟ قال: ما جعل اللّه لکما فی قلبی من الرّحمة شیئا.
قالا «5»: یا شیخ! إن کان، و لا بدّ، فدعنا نصلّی رکعات. قال: فصلّیا ماشئتما إن نفعتکما الصّلاة. فصلّی الغلامان أربع رکعات، ثمّ رفعا طرفیهما إلی السّماء، فنادیا: یا حیّ یا حکیم «6» یا أحکم الحاکمین، احکم بیننا و بینه بالحقّ. فقام إلی الأکبر، فضرب عنقه، و أخذ برأسه، و وضعه فی المخلاة، و أقبل الغلام الصّغیر یتمرّغ فی دم أخیه، و هو یقول: حتّی ألقی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و أنا مختضب «7» بدم أخی. فقال: لا علیک، سوف ألحقک بأخیک. ثمّ قام إلی الغلام الصّغیر، فضرب عنقه، و أخذ رأسه، و وضعه فی المخلاة، ورمی ببدنهما فی الماء، و هما یقطران دما، و مرّ حتّی أتی بهما «8» عبید اللّه بن زیاد، و هو قاعد علی کرسیّ له، و بیده قضیب خیزران، فوضع الرّأسین بین یدیه.
فلمّا نظر إلیهما قام، ثمّ قعد «9» ثلاثا، ثمّ قال: الویل لک، أین ظفرت بهما؟ قال: أضافتهما عجوز لنا. قال: فما عرفت لهما حقّ الضّیافة؟ قال: لا. قال: فأیّ شی‌ء قالا لک؟ قال:
قالا: یا شیخ! اذهب بنا إلی السّوق، فبعنا، فانتفع بأثماننا، فلا ترد أن یکون محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم خصمک فی القیامة. قال: فأیّ شی‌ء قلت لهما؟ قال: قلت: لا، و لکن «10» أقتلکما، و أنطلق
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی].
(2)- [الأسرار: «ألفی درهم»].
(3)- [المعالی: «ما لکم»].
(4)- [لم یرد فی البحار و المعالی، و فی الأسرار: «مالی»].
(5)- [نفس المهموم: «قالا له»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «حلیم» و فی المعالی: «علیم»].
(7)- [المعالی: «مخضب»].
(8)- [زاد فی الأسرار و المعالی: «إلی»].
(9)- [زاد فی البحار و العوالم و الأسرار و المعالی: «ثمّ قام ثمّ قعد»].
(10)- [المعالی: «و لکنّی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 250
برأسکما «1» إلی عبید اللّه بن زیاد، و آخذ جائزة ألفی درهم. قال: فأیّ شی‌ء قالا لک؟
قال: قالا: ائت بنا إلی عبید اللّه بن زیاد حتّی یحکم فینا «2» بأمره. قال: فأیّ شی‌ء قلت «3»؟
قال: قلت: لیس إلی ذلک سبیل إلّا التّقرّب إلیه بدمکما. قال: أفلا جئتنی بهما حیّین؟
فکنت أضعّف لک الجائزة، و أجعلها أربعة آلاف درهم؟ قال: ما رأیت إلی ذلک سبیلا إلّا التّقرّب إلیک بدمهما. قال: فأیّ شی‌ء قالا لک أیضا؟ قال: قالا «4»: یا شیخ! احفظ قرابتنا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. قال: فأیّ شی‌ء قلت لهما؟ قال: قلت: ما لکما من رسول اللّه قرابة. قال: ویلک فأیّ شی‌ء قالا لک أیضا. قال: قالا: یا شیخ! ارحم صغر سنّنا.
قال: فما رحمتهما؟ قال: قلت: ما جعل اللّه لکما من الرّحمة فی قلبی شیئا. قال: ویلک فأیّ شی‌ء قالا لک أیضا؟ قال: قالا: دعنا نصلّی رکعات. فقلت: فصلّیا ما شئتما إن نفعتکما الصّلاة، فصلّی الغلامان أربع رکعات. قال: فأیّ شی‌ء قالا فی آخر صلاتهما؟ قال: رفعا طرفیهما إلی السّماء، و قالا: یا حیّ یا حکیم «5»، یا أحکم الحاکمین، احکم بیننا و بینه بالحقّ.
قال عبید اللّه بن زیاد: فإنّ أحکم الحاکمین قد حکم بینکم، من للفاسق؟ قال:
فانتدب له «6» رجل من أهل الشّام، فقال: أنا له. قال: فانطلق به إلی الموضع الّذی قتل فیه الغلامین، فاضرب عنقه، و لا تترک أن یختلط «7» دمه بدمهما، و عجّل برأسه. ففعل الرّجل ذلک، و جاء برأسه، فنصبه علی قناة، فجعل الصّبیان یرمونه بالنّبل و الحجارة، و هم یقولون: هذا قاتل ذرّیّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. «8»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «برؤوسکما» و فی الأسرار و المعالی: «برأسیکما»].
(2)- [نفس المهموم: «بیننا»].
(3)- [الأسرار: «قلت لهما»].
(4)- [زاد فی البحار و العوالم: «لی»].
(5)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «حلیم» و فی المعالی: «علیم»].
(6)- [المعالی: «إلیه»].
(7)- [الأسرار: «یخلط»].
(8)- ابی محمد شیخ اهل کوفه روایت کرد که:
چون حسین بن علی علیه السّلام کشته شد، دو پسر کوچک از لشکرگاهش اسیر شدند و آنها را نزد عبید اللّه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 251
__________________________________________________
- آوردند. زندانبان را طلبید و گفت: «این دو کودک را ببر و خوراک خوب و آب سرد به آنها مده و بر آنها تنگ بگیر!»
این دو کودک روزه می‌گرفتند و شب دو قرص نان جو و یک کوزه آب برای آنها می‌آوردند تا یک سالی گذشت و یکی از آنها به دیگری گفت: «ای برادر! مدتی است ما در زندانیم. عمر ما تباه می‌شود و تن ما می‌کاهد. این شیخ زندانبان که آمد، مقام و نسب خود را به او بگوییم تا شاید به ما ارفاقی کند.»
شب، آن شیخ همان نان و آب را آورد و کوچکتر گفت: «ای شیخ! تو محمد را می‌شناسی؟»
گفت: «چه‌گونه نشناسم؟ او پیغمبر من است.»
گفت: «جعفر بن أبی طالب را می‌شناسی؟»
گفت: «چه‌گونه نشناسم؟ با آن‌که خدا دو بال به او داد که با فرشتگان هرجا خواهد برود.»
گفت: «علی بن أبی طالب را می‌شناسی؟»
گفت: «چه‌گونه نشناسم؟ او پسر عم و برادر پیغمبر من است.»
گفت: «ما از خاندان پیغمبر تو، محمد و فرزندان مسلم بن عقیل علی بن أبی طالب و در دست تو اسیریم. خوراک و آب خوب به ما نمی‌دهی و به ما در زندان سخت‌گیری می‌کنی.»
آن شیخ افتاد و پای آنها را بوسید و می‌گفت: «جانم قربان شما، ای عترت پیغمبر خدا مصطفی! این در زندان به روی شما باز است. هرجا خواهید بروید.»
شب دو قرص نان جو و یک کوزه آب برای آنها آورد و راه را به آنها نشان داد و گفت: «شبها راه بروید و روزها پنهان شوید تا خدا به شما گشایش دهد.»
شب رفتند تا به در خانه پیرزنی رسیدند. به او گفتند: «ما دو کودک غریب و نابلدیم و شب است.
امشب ما را مهمان کن و صبح می‌رویم.»
گفت: «عزیزانم! شما کیانید که از هر عطری خوشبوترید؟»
گفتند: «ما اولاد پیغمبریم و از زندان ابن زیاد و از کشتن گریختیم.»
پیرزن گفت: «عزیزانم! من داماد نابکاری دارم که به همراهی عبید اللّه بن زیاد در واقعه کربلا حاضر شد. و می‌ترسم در این‌جا به شما برخورد کند و شما را بکشد.»
گفتند: «ما همین یک شب را می‌گذرانیم و صبح به راه خود می‌رویم.»
گفت: «من برای شما شام می‌آورم.»
شام آورد و خوردند و نوشیدند و خوابیدند، کوچک به بزرگ گفت: «برادر جان! امیدوارم امشب آسوده باشیم. بیا در آغوش هم بخوابیم و همدیگر را ببوسیم؛ مبادا مرگ ما را از هم جدا کند.»
در آغوش هم خوابیدند و چون پاسی از شب گذشت، داماد فاسق عجوز آمد و آهسته در را زد.
عجوز گفت: «کیستی؟»
گفت: «من فلانم.»
گفت: «چرا بی‌وقت آمدی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 252
__________________________________________________
- گفت: «وای بر تو! پیش از آن‌که عقلم بپرد و زهره‌ام از تلاش و گرفتاری بترکد، در را باز کن.»
گفت: «وای بر تو! چه گرفتاری شد؟»
گفت: «دو کودک از لشکرگاه عبید اللّه گریختند و امیر جار زده است که هرکه سر یکی از آنها بیاورد، هزار درهم جائزه دارد هرکه سر هردو را بیاورد، دو هزار درهم جایزه دارد. من رنجها بردم و چیزی به دستم نیامد.»
پیرزن گفت: «از آن بترس که در قیامت، محمد خصمت باشد.»
گفت: «وای بر تو! دنیا را باید به دست آورد!»
گفت: «دنیا بی‌آخرت به چه کار تو آید.»
گفت: «تو از آنها طرفداری می‌کنی؟ گویا از این موضوع اطلاعی داری. باید نزد امیرت برم.»
گفت: «امیر از من پیرزنی که در گوشه بیابانم چه می‌خواهد؟»
گفت: «باید من جستجو کنم. در را باز کن تا استراحتی کنم و فکر کنم که صبح از چه راهی دنبال آنها بروم.»
در را گشود و به او شام داد. خورد و نیمه‌شب آواز خرخر دو کودک را شنید. مانند شیر مست از جا جست و چون گاو فریاد کرد و دست به اطراف خانه کشید تا پهلوی کوچکتر آنها رسید. گفت: «کیست؟»
گفت: «من صاحبخانه‌ام. شما کیانید؟»
برادر کوچک، بزرگتر را جنبانید و گفت: «برخیز که از آنچه می‌ترسیدیم، بدان گرفتار شدیم.»
گفت: «شما کیستید؟»
گفتند: «اگر راست گوییم، در امانیم؟»
گفت: «آری.»
گفتند: «ای شیخ! امان خدا و رسول و در عهده آنان؟»
گفت: «آری.»
گفتند: «محمد بن عبد اللّه گواه است؟»
گفت: «آری.»
گفتند: «خدا بر آن‌چه گفتید، وکیل و گواه است؟»
گفت: «آری.»
گفتند: «ای شیخ! ما از خاندان پیغمبرت محمدیم و از زندان عبید اللّه بن زیاد از ترس جان گریخته‌ایم.»
گفت: «از مرگ گریختید و به مرگ گرفتار شدید. حمد خدا را که شما را به دست من انداخت.»
برخاست و آنها را بست و شب را در بند به سر بردند و سپیده‌دم غلام سیاهی فلیح نام را خواست و گفت: «این دو کودک را ببر کنار فرات و گردن بزن و سر آنها را برایم بیاور تا نزد ابن زیاد برم و دو هزار درهم جایزه ستانم.»
غلام شمشیر برداشت و آنها را جلو انداخت و چون از خانه دور شدند، یکی از آنها گفت: «ای سیاه!-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 253
__________________________________________________
- تو به بلال، مؤذن پیغمبر مانی؟»
گفت: «آقایم به من دستور داده است گردن شما را بزنم. شما کیستید؟»
گفتند: «ما از خاندان پیغمبرت محمد هستیم و از ترس جان از زندان ابن زیاد گریخته‌ایم و این عجوزه شما ما را مهمان کرد و آقایت می‌خواهد ما را بکشد.»
آن سیاه پای آنها را بوسید و گفت: «جانم قربان شما. رویم [پناه] شما ای عترت مصطفی. به خدا محمد در قیامت نباید خصم من باشد.»
شمشیر را دور انداخت و خود را به فرات افکند و گریخت. مولایش فریاد زد: «نافرمانی من کردی؟»
گفت: «من به فرمان توأم تا به فرمان خدا باشی و چون نافرمانی خدا کنی، من در دنیا و آخرت از تو بیزارم.»
پسرش را خواست و گفت: «من حلال و حرام را برای تو جمع می‌کنم. باید دنیا را به دست آورد. این دو کودک را ببر کنار فرات گردن بزن و سر آنها را بیاور تا نزد عبید اللّه برم و دو هزار درهم جایزه آورم.»
شمشیر گرفت و کودکان را جلو انداخت و کمی پیش رفت. یکی از آنها گفت: «ای جوان! من از دوزخ بر تو می‌ترسم.»
گفت: «عزیزانم، شما کیستید؟»
گفتند: «از عترت پیغمبرت. پدرت می‌خواهد ما را بکشد.»
آن پسر هم به پای آنها افتاد و بوسید و همان را گفت که غلام سیاه گفته بود، و شمشیر را دور انداخت و خود را به فرات افکند. پدرش فریاد زد: «مرا نافرمانی کردی؟»
گفت: «فرمان خدا بر فرمان تو مقدم است.»
آن شیخ گفت: «جز خودم، کسی آنها را نکشد.»
شمشیر گرفت و جلو رفت و در کنار فرات تیغ کشید و چون چشم کودکان به تیغ برهنه افتاد، گریستند و گفتند: «ای شیخ! ما را ببر بازار بفروش و مخواه که روز قیامت، محمد خصمت باشد.»
گفت: «سر شما را برای ابن زیاد می‌برم و جایزه می‌ستانم.»
گفتند: «خویشی ما را به رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم منظور نداری؟»
گفت: «شما با رسول خدا پیوندی ندارید.»
گفتند: «ای شیخ! ما را نزد عبید اللّه بر تا خودش درباره ما حکم کند.»
گفت: «من باید با خون شما به او تقرب جویم.»
گفتند: «ای شیخ! به کودکی ما ترحم نمی‌کنی؟»
گفت: «خدا در دلم رحم نیافریده است.»
گفتند: «پس بگذار ما چند رکعت نماز بخوانیم.»
گفت: «اگر سودی دارد برای شما، هرچه خواهید نماز بخوانید.»
آنها چهار رکعت نماز خواندند و چشم به آسمان گشودند و فریاد زدند: «یا حی! یا حکیم! یا احکم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 254
__________________________________________________
- الحاکمین! میان ما و او به حق حکم کن.»
برخاست گردن بزرگتر را زد و سرش را در توبره گذاشت و آن کوچک در خون برادر غلتید و گفت:
«می‌خواهم آغشته به خون برادر، رسول خدا را ملاقات کنم.»
گفت: «عیب ندارد. تو را هم به او می‌رسانم.»
او را هم کشت و سرش را در توبره گذاشت و تن هردو را در آب انداخت و سرها را نزد ابن زیاد برد. او بر تخت نشسته و عصای خیزرانی به دست داشت. سرها را جلوش گذاشت و چون چشمش به آنها افتاد، سه بار برخاست و نشست. گفت: «وای بر تو! کجا آنها را جستی؟»
گفت: «پیرزنی از خاندان ما آنها را مهمان کرده بود.»
گفت: «حق مهمانی آنها را منظور نکردی؟»
گفت: «نه!»
گفت: «با تو چه گفتند؟»
گفت: «تقاضا کردند ما را ببر بازار و بفروش و بهای ما را بستان و محمد را در قیامت، خصم خود مکن.»
گفت: «تو در جواب چه گفتی؟»
گفت: «گفتم، شما را می‌کشم و سرتان را نزد عبید اللّه می‌برم و دو هزار درهم جایزه می‌گیرم.»
گفت: «دیگر با تو چه گفتند؟»
گفت: «گفتند، ما را زنده نزد عبید اللّه ببر تا خودش درباره ما حکم کند.»
گفت: «تو چه گفتی؟»
گفت: «گفتم، نه من با کشتن شما به او تقرب جویم.»
گفت: «چرا آنها را زنده نیاوردی تا چهار هزار درهم به تو جایزه دهم؟»
گفت: «دلم راه نداد، جز آن‌که به خون آنها به تو تقرب جویم.»
گفت: «دیگر با تو چه گفتند؟»
گفت: «گفتند، ای شیخ! خویشی ما را با رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم منظور دار.»
گفت: «تو چه گفتی؟»
گفت: «گفتم، شما را با رسول خدا خویشی نیست.»
گفت: «وای بر تو! دیگر چه گفتند؟»
گفت: «گفتند: به کودکی ما ترحم کن.»
گفت: «تو به آنها ترحم نکردی؟»
گفت: «نه! گفتم: خدا در دل من ترحم نیافریده است.»
گفت: «وای بر تو! دیگر چه گفتند؟»
گفت: «گفتند: بگذار چند رکعت نماز بخوانیم؛ من گفتم، اگر برای شما سودی دارد، هرچه خواهید نماز-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 255
الصّدوق، الأمالی،/ 83- 88 رقم «2»- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 100- 105؛ البحرانی، العوالم، 17/ 353- 358؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 234- 237؛ القمی، نفس المهموم،/ 156- 162؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 76- 80
روی عن أبی مخنف، قال: لمّا قتل الحسین علیه السّلام أسر من عسکره غلامان صغیران، فأتی بهما إلی عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه، فدعا بسجّان له، و قال له «1»: خذ هذین الغلامین، و اسجنهما، و من طیب الطّعام فلا تطعمهما، و من بارد الماء فلا تسقهما، و ضیّق علیهما سجنهما. قال «1»: فأخذهما السّجّان، و وضعهما فی السّجن، إلی أن صار لهما سنة کاملة حتّی ضاقت صدورهما، فقال الصّغیر للکبیر: یا أخی! یوشک أن تفنی «2» أعمارنا، و تبلی أبداننا
__________________________________________________
- بخوانید.»
گفت: «بعد از نماز خود چه گفتند؟»
گفت: «آن دو یتیم عقیل دو گوشه چشم به آسمان کردند و گفتند، یا حی! یا حکیم! یا احکم الحاکمین! میان ما و او به حق حکم کن.»
گفت: «خدا میان تو و آنها به حق حکم کرد. کیست که کار این نابکار را بسازد؟»
مردی شامی از جا برخاست و گفت: «من.»
گفت: «او را به همان جا ببر که این دو کودک را کشته است و گردن بزن و خونش را روی خون آنها بریز و زود سرش را بیاور.»
آن مرد چنان کرد و سرش را آورد و بر نیزه افراشتند و کودکان با تیر و سنگ او را می‌زدند و می‌گفتند: «این است کشنده ذریه رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم.»
کمره‌ای، ترجمه أمالی،/ 83- 88
و ایضا در کتاب مذکور، مزبور است که دو پسر صغیر مسلم بن عقیل محمد و ابراهیم نام در کوفه به خانه شریح قاضی مخفی بودند و بعد از واقعه مسلم، ایشان نیز بر دست لعینی از نوکران ابن زیاد که موسوم به حارث بن عروة بود، به قتل رسیدند و در منزهات ریاض جنان به وصال پدر بزرگوار خود واصل شدند.
دریغ و درد که آن هردو نوجوان رفتند به صد ملامت و حسرت از این جهان رفتند
چو عندلیب سزد گر کنیم ناله زار کنون که یاسمن و گل ز بوستان رفتند
غم یتیمی و غربت نبودشان در خور به جانب پدر خویشتن روان رفتند
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 45
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [الأسرار: «یفنی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 256
فی هذا السّجن، أفلم تخبر «1» السّجّان بخبرنا، و نتقرّب إلیه بمحمّد المصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم؟ فقال:
هکذا یکون.
فلمّا جنّهما اللّیل أتی السّجّان إلیهما بقرصین من شعیر و کوز من ماء، فقام إلیه الصّغیر، فقال له: یا شیخ! أتعرف محمّد المصطفی؟ قال: و کیف لا أعرفه «2» و هو نبییّ و شفیعی یوم القیامة. قال له: یا شیخ! أتعرف علیّ بن أبی طالب؟ قال: و کیف لا أعرفه و هو إمامی و ابن عمّ نبییّ. قال له: یا شیخ! أتعرف مسلم بن عقیل؟ قال: بلی «3» أعرفه و هو ابن عمّ رسول اللّه. فقال له: یا شیخ! نحن من عترة مسلم بن عقیل، نسألک من طیب الطّعام فلا تطعمنا، و من بارد الماء فلا تسقینا، و قد ضیّقت علینا سجننا، فما لک، و ما لنا لا ترحمنا لصغر سنّنا أما ترعانا «4» لأجل سیّدنا رسول اللّه؟
فلمّا سمع السّجّان کلامهما بکی بکاءا شدیدا، و انکبّ علی أقدامهما یقبّلهما، و یقول:
نفسی لنفسکما الفداء، و روحی لروحکما الوقا، یا عترة محمّد المصطفی! و اللّه لا یکون محمّد خصمی فی القیامة، هذا باب السّجن مفتوح، فخذا «5» أیّ طریق شئتما یا حبیبی! سیرا «6» باللّیل، واکمنا بالنّهار.
قال: فلمّا خرجا لم یدریا إلی أیّ جهة یمضیان، فلمّا جهجه «7» الصّبح علیهما دخلا بستانا «8» و صعدا علی شجرة، واکتنا بها، فلمّا طلعت الشّمس، و إذا بجاریة قد رأتهما، فأقبلت إلیهما، و سألتهما عن حالهما، و طیّبت «9» قلوبهما، و قالت لهما: سیرا معی إلی
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «أفلا تخبر»].
(2)- [الأسرار: «لا أعرف»].
(3)- [الأسرار: «بل»].
(4)- [الأسرار: «تراعینا»].
(5)- [فی المطبوع: «فخذوا»].
(6)- [فی المطبوع: «سیروا»].
(7)- [الأسرار: «جنح»].
(8)- [الأسرار: «بستانا هناک»].
(9)- [فی المطبوع: «و طیّب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 257
مولاتی، فإنّها محبّة لکما.
فسارا معها، فسبقتهم «1» الجاریة، فأعلمت مولاتها، فلمّا سمعت بها قامت حافیة إلیهما، و استقبلهما بالبشری، و قالت لهما: أدخلا علی رحب وسعة. فلمّا دخلا أنزلتهما فی مکان لم یدخل إلیه أحد من النّاس، و خدمتهما خدمة تلیق بهما.
ثمّ إنّ ابن زیاد لعنه اللّه نادی فی شوارع الکوفة: إنّ من جاءنی بأولاد مسلم بن عقیل فله الجائزة العظمی. و کان زوج تلک المرأة من جملة من طلبهما. فلمّا جنّ اللّیل أقبل اللّعین إلی داره و هو تعبان من کثرة الطّلب، فقالت له زوجته الصّالحة: أین کنت فأنّی أری فی وجهک آثار التّعب؟ قال: إنّ ابن زیاد، قد نادی بأزقّة الکوفة إنّ من جاءنی بأولاد مسلم بن عقیل کان له عندی الجائزة العظیمة «2»، و قد خرجت فی الطّلب، فلم أجد لهما أثرا، و لا خبرا. فقالت له زوجته: یا ویلک! أما تخاف من اللّه؟ مالک و أولاد الرّسول تسعی إلی الظّالم بقتلهم؟ فلا تغرّنّک الدّنیا. قال: أطلب الجائزة من الأمیر. قالت: تکون أقلّ النّاس و أحقرهم عنده إن سعیت بهذا الأمر.
فبینما هو بین النّائم و الیقظان، إذ سمع الهمهمة من داخل البیت، فقال لزوجته: ما هذه الهمهمة؟ فلا تردّ علیه الجواب کأنّها لم تسمع «3»، فقعد و طلب مصباحا فتناوم أهل البیت کأنّهم لم یسمعوا، فقام و أشعل المصباح، و أراد فتح الباب، فقالت له زوجته: ما ترید من فتح الباب؟ و ما نعته؟ فقاتلها، و مانعها، و فتح الباب، و إذا بأحد الولدین قد انتبه، فقال لأخیه: «4» یا أخی «4»! اجلس فإنّ هلاکنا قد قرب. فقال له أخوه: و ما رأیت یا أخی؟
قال: بینما أنا نائم و إذا بأبی واقف عندی، و إذا بالنّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم و علیّ، و الحسن و الحسین وقوف، و هم یقولون لأبی: مالک ترکت أولادک بین الکلاب و الملاعین؟ فقال لهما أبی:
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «فسبقتهما»].
(2)- [الأسرار: «العظمی»].
(3)- [فی المطبوع: «تسمع»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 258
و ها هما بأثری قادمین. فلمّا سمع الملعون کلامهما جاء إلیهما، و قال لهما: من أنتما؟ قالوا:
من آل الرّسول. و من «1» أبوکم؟ قالوا «1»: مسلم بن عقیل. فقال الملعون: إنّی أتعبت الیوم فرسی و نفسی فی طلبکما، و أنتما عندی. ثمّ أنّه لطم الأکبر منهما لطمة أکبّه علی الأرض حتّی تهشّم وجهه، و أسنانه من شدّة الضّربة، و سال الدّم من وجهه و أسنانه، ثمّ أنّه کتفهما «2» کتافا وثیقا «2»، فلمّا نظرا إلی ما فعل به «3» اللّعین، قالا: مالک یا هذا! تفعل بنا هذا الفعل و امرأتک قد أضافتنا، و أکرمتنا، و أنت هکذا تفعل بنا، أما تخاف اللّه فینا؟ أما تراعی یتمنا و قربنا من رسول اللّه؟
فلم یعبأ اللّعین بکلامهما، و لا رحمهما و لا رقّ لهما، ثمّ دفعهما «4» إلی خارج البیت، و بقیا مکتّفین إلی الفجر، و هما یتوادعان، و یبکیان لما جری علیهما. و أمّا الملعون فلمّا أصبح الصّبح أخرجهما من داره، و قصد بهما جانب الفرات لیقتلهما، و زوجته، و ولده، و عبده خلفه، و هم یخوّفونه اللّه تعالی، و یلومونه علی فعله فلم یرتدع اللّعین، و لم یلتفت إلیهم حتّی وصلوا إلی جانب الفرات، فأشهر اللّعین سیفه لقتلهما، فوقعت زوجته علی یدیه، و رجلیه، تقبّلهما، و تقول له: یا رجل! اعف عن هذین الولدین الیتیمین، و اطلب من اللّه الّذی تطلبه من أمیرک عبید اللّه بن زیاد، فإنّ اللّه یرزقک عوض ما تطلبه منه أضعافا مضاعفة. فزعق الملعون علیها زعقة الغضب، حتّی طار عقلها، و ذهل لبّها.
ثمّ قال للعبد: یا أسود! خذ هذا السّیف، و اقتل هذین الغلامین، و ائتنی برأسیهما «5» حتّی أنطلق بهما إلی عبید اللّه بن زیاد، و أخذ جائزتی منه ألفی درهما، و فرسا. فلمّا همّ بقتلهما، قال له أحد الغلامین: یا أسود! ما أشبه سوادک بسواد بلال مؤذن رسول اللّه
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الأسرار: «أبو کما؟ قالا»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [الأسرار: «بهما»].
(4)- [الأسرار: «رفعهما»].
(5)- [الأسرار: «برأسهما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 259
صلّی اللّه علیه و اله و سلم یا أسود! مالک و ما لنا حتّی تقتلنا؟ امض عنّا «1» حتّی لا نطالبک بدمنا عند «2» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. فقال لهما الغلام: یا حبیبی! من أنتما؟ فإنّ مولای أمرنی بقتلکما. فقالوا: «3» یا أسود نحن من عترة نبیّک محمدّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم، نحن أولاد مسلم بن عقیل، أضافتنا عجوزکم هذه اللّیلة، و مولاک یرید قتلنا. قال: فانکبّ العبد علی أقدامهما یقبّلهما، و یقول: نفسی لنفسکما الفداء، و روحی لروحکما الوقاء یا عترة محمّد المصطفی، و اللّه لا یکون محمّد خصمی یوم القیامة. ثمّ رمی السّیف من یده ناحیة، و طرح نفسه فی الفرات، و عبر إلی الجانب الآخر، فصاح به مولاه: عصیتنی؟ فقال: أطعتک ما دمت «4» لا تعصی اللّه، فلما عصیت اللّه عصیتک «5» أحبّ إلیّ من أن أعصی اللّه، و أطیعک.
فقال اللّعین: و اللّه ما یتولّی قتلکما أحد «6» غیری. فأخذ السّیف و أتی إلیهما، و سلّ السّیف من جفنه «7»، فلمّا همّ بقتلهما جاء إلیه ولده، و قال له: یا أباه! قدّم حلمک، و أخّر غضبک، و تفکّر فیما یصیبک فی القیامة. قال: فضربه بالسّیف، فقتله، فلمّا رأت الحرمة «8» ولدها مقتولا أخذت بالصّیاح و العویل، قال: فتقدّم الملعون إلی الولدین، فلمّا رأیاه تباکیا، و وقع کلّ منهما علی الآخر یودّعه، و یعتنقه، و التفتا إلیه، و قالا له: یا شیخ! لا تدعنا نطالبک بدمائنا «9» عند جدّنا یوم القیامة، خذنا حیّین إلی ابن زیاد، یصنع بنا ما یرید. فقال: لیس إلی ذلک سبیل. فقالا له: یا شیخ! بعنا فی السّوق، و انتفع بأثماننا، و لا تقتلنا. فقال: لا بدّ من قتلکما. قالا له: یا شیخ! ألا ترحم یتمنا و صغرنا؟ فقال لهما:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [الأسرار: «عند جدّنا»].
(3)- [الأسرار: «فقالا»].
(4)- [الأسرار: «مادام»].
(5)- [زاد فی الأسرار: «و عصیانی لک»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [الأسرار: «جفنته»].
(8)- [الأسرار: «الحرّة»].
(9)- [الأسرار: «بدمنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 260
ما جعل اللّه لکما فی قلبی من الرّحمة شیئا. فقالا: یا شیخ! دعنا نصلّی کلّ منّا رکعتین.
قال: صلّیا ما شئتما إن نفعتکما الصّلاة. قال: فصلّیا أربع رکعات، فلمّا فرغا رفعا طرفیهما إلی السّماء و بکیا «1»، و قالا: یا عادل «2»! یا حکیم! احکم بیننا و بینه بالحقّ. ثمّ قالا له:
یا هذا! ما أشدّ بغضک «3» لأهل البیت؟
«4» فعندها عمد «4» الملعون و ضرب عنق الأکبر، فسقط إلی الأرض یخور فی دمه، فصاح أخوه، و جعل یتمرّغ بدم أخیه و هو ینادی: وا أخاه! وا قلّة ناصراه! «5» وا غربتاه! هکذا ألقی اللّه و أنا متمرّغ بدم أخی. فقال له الملعون: لا علیک سوف ألحقک بأخیک فی هذه السّاعة. ثمّ ضرب عنقه و وضع رأسیهما فی المخلاة ورمی أبدانهما فی الفرات.
و سار بالرّأسین إلی عبید اللّه بن زیاد، فلمّا مثّل بین یدیه وضع المخلاة فقال له: ما فی المخلاة یا هذا؟ قال: رؤوس أعدائک أولاد مسلم بن عقیل. فکشف عن وجهیهما، فإذا هما کالأقمار المشرقة، فقال: لم قتلتهما؟ قال: بطمع الفرس و السّلاح.
فقام ابن زیاد، ثمّ قعد ثلاثا، و قال: ویلک! و أین ظفرت بهما. قال: فی داری، «6» و قد أضافتهم «6» عجوز لنا. فقال ابن زیاد: أفلا عرفت لهما حقّ الضّیافة و أتیت بهما حیّین إلیّ.
فقال: خشیت أن یأخذهما أحد منّی، و لا أقدر علی الوصول إلیک. فأمر ابن زیاد أن یغسلوهما من الدّم، فلمّا غسلوهما و أتی بهما إلیه و نظرهما تعجّب من حسنهما، و قال له:
یا ویلک! لو أتیتنی بهما حیّین لضاعفت لک الجائزة، فتعذّر بعذره الأوّل.
ثمّ قال له: یا ویلک! حین أردت قتلهما ما قالا لک؟ قال: قالا لی: یا شیخ! ألا تحفظ قرابتنا من رسول اللّه؟ قال: فما قلت لهما؟ قال: قلت لهما: ما لکما من رسول اللّه قرابة؟
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [الأسرار: «یا عدل»].
(3)- [الأسرار: «بغضبک»].
(4) (4- 4) [الأسرار: «فعندهما تقدّم»].
(5)- [زاد فی الأسرار: «واطول حزناه»].
(6) (6- 6) [الأسرار: «أضافتهما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 261
قال: فماذا قالا لک أیضا؟ قال: قالا لی: ألا ترحم صغر سنّنا؟ فقلت لهما: ما جعل اللّه لکما فی قلبی من الرّحمة شیئا.
قال: فما قالا لک أیضا؟ قال: قالا لی: «1» امض إلی السّوق «1» فبعنا، و انتفع بأثماننا.
فقلت لهما: لا بدّ من قتلکما. قال: فماذا قالا لک أیضا؟
قال: قالا لی: ألا تمضی بنا إلی ابن زیاد یحکم فینا بأمره؟ فقلت لهما: لیس إلی ذلک من سبیل. قال: فماذا قالا لک أیضا؟
قال: قالا لی «2»: دعنا نصلّی کلّ واحد منّا رکعتین. فقلت لهما: صلّیا إن نفعتکما الصّلاة. فصلّیا أربع رکعات، فلمّا فرغا من الصّلاة رفعا طرفیهما إلی السّماء، و دعیا، و قالا: یا حیّ! یا حکیم! احکم بیننا و بینه بالحقّ.
ثمّ نظر ابن زیاد إلی ندمائه، و کان فیهم محبّ لأهل البیت و قال له: خذ هذا الملعون و سر به إلی موضع قتل فیه الغلامین، و اضرب عنقه، و لا تدع أن یختلط دمه بدمهما، و خذ هذین الرّأسین، و ارمهما فی موضع رمی به أبدانهما.
قال: فأخذه، و سار به و هو یقول: و اللّه لو أعطانی ابن زیاد جمیع سلطنته ما قبلت «3» هذه العطّیة، و کان کلّما مرّ بقبیلة أراهم الرّأسین و حکی لهم بالقصّة، و ما یرید یفعل بذلک اللّعین. ثمّ سار به إلی موضع قتل فیه الغلامان «4» فقتله بعد أن عذّبه بقطع «5» عینیه، و قطع أذنیه، و یدیه، و رجلیه، ورمی بالرّأسین فی الفرات.
قال: فخرجت الأبدان، و رکبت الرّؤوس علیها بقدرة اللّه تعالی ثمّ تحاضنا، و غاصّا فی الفرات، ثمّ إنّ ذلک الرّجل المحبّ أتی بالرّأس- رأس ذلک اللّعین- فنصبه علی قناة،
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الأسرار: «ألا تمضی بنا إلی السّوق»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [الأسرار: «ما قابلت»].
(4)- [الأسرار: «الغلامین»].
(5)- [الأسرار: «بقلع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 262
و جعل الصّبیان یرجمونه بالحجارة، ألا لعنة اللّه علی القوم الظّالمین. وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ. «1»
__________________________________________________
(1)- مکشوف باد که شهادت محمد و ابراهیم پسرهای مسلم را کمتر در کتاب پیشینیان دیده‌ام، الا آن که اعثم کوفی می‌گوید: «گاهی که ابن زیاد، هانی را محبوس داشت، چنان‌که مرقوم شد و مسلم از سرای هانی بیرون شتافت و شیعیان خود را فراهم کرد تا بر دار الامارة حمله افکند، پسرهای خود را به خانه شریح قاضی فرستاد تا در حمایت او به سلامت مانند. دیگر نه از نام ایشان یاد می‌کند و نه از شهادت ایشان باز می‌گوید. و در جلد هفدهم عوالم مسطور است که: بعد از قتل حسین علیه السّلام چون اهل بیت را اسیر کردند، پسرهای صغیر مسلم در میان اسرا بودند. ابن زیاد ایشان را بگرفت و محبوس نمود.»
شرح شهادت ایشان در کتاب روضة الشهدا مسطور است و اگر صاحب حبیب السیر سخنی به اختصار می‌راند هم سند به روضة الشهدا می‌رساند.
و من بنده این قصه را از روضة الشهدا منتخب می‌دارم و برمی‌نگارم؛ زیرا که 1 بیرون سیاقت 2 مورخان و محدثان سخن می‌راند و مانند نوحه‌گران و سوگواران مرثیه می‌خواند و کلمات فضول که مردود عقول است، به کار می‌بندد؛ اگر چند این‌گونه تلفیق و تنمیق 3 از برای نوحه‌گران زیباست تا بر مردمان بخوانند و گریه بستانند؛ لکن مورخ و محدث نتواند از آن‌چه دست‌به‌دست رسیده، نکتی بفزاید یا کلمتی برباید، الا آن‌که تواند کرد که سخن نارسایی را به بلاغت بیان کند و کلام ناپسندی را به فصاحت ادا فرماید. اکنون بر سر سخن رویم.
همانا پسرهای مسلم، به حکم پدر در خانه شریح قاضی ببودند تا گاهی که مسلم را شهید کردند و ابن زیاد را آگهی دادند که مردم این شهر دو تن پسران مسلم را پوشیده می‌دارند و بیرون شدن نمی‌گذارند.
ابن زیاد بفرمود تا در تمام شهر منادی کردند که: «هرکس پسرهای مسلم را در خانه خویش بدارد وبه نزد من نیارد، خانه او به ترکتاز نهب و غارت هبا گردد و خون او به حدود تیغ سر افشان هدر شود.»
شریح چون این ندا بشنید، محمد و ابراهیم را پیش طلبید. چون حاضر شدند، به های‌های بگریست.
گفتند: «یا شریح! این گریه چیست؟»
گفت: «بدانید که مسلم شهید شد و از این سرای فانی به بهشت جاودانی آرمید.»
ایشان جامه چاک کردند و خاک بر سر پراکندند و بانگ: وا أبتاه! وا غربتاه! درآوردند. شریح گفت:
«ای برادر زادگان! چندین مخروشید و بر خون خویشتن و کید من مکوشید. چه ابن زیاد شما را می‌طلبد تا در کجا بیابد و تا شما را به دست نگیرد، نیاساید و صاحب خانه را نیز به زیر پای انتقام بفرساید 4.»
ایشان از بیم ابن زیاد بانگ در دهن بشکستند و خاموش نشستند. شریح گفت: «شما روشنی چشم و چراغ دل منید. چنان رأی زده‌ام که شما را به امینی بسپارم تا با خود به مدینه برد و به خویشان بسپارد.»
و پسر خود را که اسد نام داشت، فرمود: «شنیده‌ام که بیرون دروازه عراقین کاروانی به جانب مدینه می‌رود. این کودکان را به کاروان رسان و با امینی بسپار تا به مدینه برساند.»
و هریک را پنجاه دینار زر سرخ بر میان بست. چون تاریکی جهان را فروگرفت، اسد آن کودکان را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 263
__________________________________________________
- برداشت و از شهر بیرون شتافت.
وقتی رسیدند که کاروانیان بار بسته و لختی راه در نور دیده بودند. اسد نظری افکند، شبحی 5 از دور دیدار بود، روی با پسرهای مسلم کرد و گفت: «این سیاهی که دیدار می‌شود، کاروانیانند. لختی در رفتن تعجیل کنید و خود را بدیشان رسانید.
این بگفت و باز شد. کودکان مسلم که از راه و بی‌راه آگاه نبودند، لختی بدویدند و مانده شدند و آثار کاروانیان را یاوه کردند 6. هم در آن شب چند تن از کوفیان با ایشان دچار شدند و بدانستند که اینان پسران مسلمند. پس هردو تن را مأخوذ داشته به نزد ابن زیاد بردند و او فرمان کرد تا ایشان را در زندانخانه باز داشتند و مکتوبی به یزید نگاشت که: «اینک پسرهای مسلم در محبس منند. تا چه فرمایی؟»
اما زندانبان که مشکور نام داشت، از دوستاران اهل بیت بود و از آه و ناله این کودکان هفت هشت ساله غمنده 7 گشت. نشیمنی شایسته بهر ایشان بپرداخت و خورش و خوردنی حاضر ساخت و چند که توانست، نیکو خدمتی کرد و شب دیگر چون سیاهی دامن بگسترد، ایشان را برداشت و بر سر راه قادسیه آورد و انگشتری خود را بدیشان داد و گفت: «این انگشتری از من به نزد شما علامتی است. چون به قادسیه رسیدید، بدین علامت، برادر مرا بیاگاهانید تا شما را خدمت کند و به مدینه رساند.»
پس مشکور بازشتافت و ایشان راه قادسیه پیش داشتند. دیگرباره راه را یاوه کردند و تا سفیده دم در کنار شهر گرد برمی‌آمدند 8. بامدادان نگریستند که در کنار کوفه‌اند. سخت بترسیدند که مبادا دیگرباره گرفتار شوند. خود را به خرما ستانی کشیدند و در کنار چشمه آبی بر درختی برآمدند و در میان شاخهای درخت قرار گرفتند.
کنیزکی حبشی در چاشتگاه به کنار چشمه آمد تا آب برگیرد. عکس ایشان را در چشمه دیدار کرد. برخاست و با ایشان از در مهر و حفاوت سخن پیوست و محبت خود و بانوی خود را با خاندان رسول خدای باز نمود و هردو تن را برداشت و به سرای آورد. بانوی خانه ایشان را پذیره کرد و سروروی ایشان را بوسه زد و بدین نیکو خدمتی کنیزک را آزاد ساخت و پسران مسلم را در نهانخانه جای داد و خورش و خوردنی پیش‌نهاد و کنیزک را وصیت کرد که: «شوهر مرا از این راز آگاه مکن.»
اما از آن سوی، ابن زیاد، مشکور زندان‌بان را طلب داشت و گفت: «چه شدند پسرهای مسلم؟»
گفت: «من ایشان را در راه خدا آزاد کردم.»
گفت: «از من نترسیدی؟»
گفت: «جز از خدای نترسم، هان ای پسر زیاد! دی پدر این کودکان را بکشتی، امروز از این دو طفل نورس چه خواهی؟»
ابن زیاد در خشم شد، گفت: «اکنون بفرمایم تا سرت را از تن بردارند.»
گفت: «آن سر که در راه مصطفی نباشد، نخواهم.»
این وقت ابن زیاد فرمان کرد که مشکور را بعد از ضرب پانصد تازیانه گردن بزنند. چون او را در عقابین 9 کشیدند و ابتدا به ضرب تازیانه کردند، در تازیانه نخستین گفت: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 264
__________________________________________________
- در ضرب ثانی گفت: «الهی مرا شکیبایی ده!»
در کرت سیم گفت: «خدایا! مرا در حب فرزندان رسول تو می‌کشند.»
چون نوبت به چهارم و پنجم افتاد، گفت: «ای پروردگار من! مرا به مصطفی و فرزندانش بازرسان.»
و دیگر سخن نکرد تا پانصد ضرب به نهایت شد. این وقت گفت: «مرا شربتی آب دهید.»
ابن زیاد گفت: «او را تشنه گردن زنید.»
عمرو بن الحارث قدم ضراعت 10 پیش گذاشت و مشکور را به شفاعت درخواست و به خانه خویش آورد تا او را مداوا کند.» مشکور چشم بگشود و گفت: «بدرود بادید که من از آب کوثر سیراب شدم.»
این بگفت و جان بداد.
اما از آن سوی پسران مسلم را آن زن و کنیزک نیکو خدمت همی کردند و پرستاری همی نمودند تا شب برسید. پس خورش و خوردنی حاضر ساختند و ایشان از اکل و شرب بپرداختند و بخفتند. این وقت شوهر آن زن که حارث نام داشت، به خانه درآمد و سخت آشفته خاطر و کوفته اندام بود. زن پرسید:
«مگر تو را حادثه‌ای رسید؟»
گفت: «علی الصباح بر در سرای امیر بودم. منادی ندا در داد که: پسرهای مسلم را مشکور از زندانخانه رها نموده، هرکه ایشان را دستگیر کند، از امیر به عطای مال و ثروت و اسعاف منی 11 و حاجت بهره‌مند گردد.
من چون این کلمه شنیدم، بی‌توانی برجستم و بر اسب خویش بر نشستم و چند که توانستم، گرداگرد کوفه را در نوشتم و بازار و بر زن را در سپردم 12. از شدت شتافتن، اسب بتراکید و درافتاد. من نیز از پشت اسب درافتادم و توش و توان از من برفت. گرسنه و تشنه در تاریکی شب به هزار رنج و تعب خود را به خانه رسانیدم و از ایشان نشانی نیافتم و اثری ندیدم.»
زن گفت: «ای مرد! این چیست که می‌گویی؟ از خدای بترس و بر خدای بیرون مشو و بر فرزندان رسول خدای بدمیندیش.»
حارث گفت: «خاموش باش! ابن زیاد مرا مال و مرکب دهد و از فضه و ذهب توانگر کند. تو را با این سخنان نابهنگام چه‌کار؟ برخیز و آب و طعام بیار.»
زن بی‌چاره گشت و او را پاره‌ای خورش و خوردنی آورد تا بخورد و بخفت.
اما پسران مسلم، محمد که برادر مهین 13 بود، ناگاه از خواب انگیخته گشت و ابراهیم را از خواب برانگیخت و گفت: «برخیز که ما نیز کشته می‌شویم. چه مرا اندر این ساعت در خواب نمودار شد که مصطفی و مرتضی و سیده کونین و حسنین علیهم السّلام در بهشت برین عبور می‌دادند. ناگاه مرا و تو را مصطفی از دور دیدار کرد. پس روی به مسلم آورد و فرمود: تو را چه‌گونه دل داد که این کودکان را به نزدیک دشمنان بگذاشتی و به سوی ما گام برداشتی؟
مسلم عرض کرد که: ایشان از قفای ما می‌گرایند و فردا به نزدیک ما می‌آیند.»
ابراهیم عرض کرد: «ای برادر! سوگند با خدای که بیرون کم‌وبیش 14 مرا نیز در خواب این قصه نمودار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 265
__________________________________________________
- شد.»
پس دست در گردن یکدیگر درآوردند و های‌های بگریستند. بانگ گریه ایشان حارث را از خواب برانگیخت و سر از بالین برداشت و گفت: «ای زن! این شور و شیون در خانه ما از کیست؟ برخیز و چراغی برافروز تا بدانیم این بانگ چیست؟ و این سوگواری از بهر کیست؟»
زن را نیروی برخاستن و قدرت شمع و چراغ آراستن نبود. ناچار حارث بن عروة خود برخاست و چراغی برافروخت و به نهانخانه درآمد. پسران مسلم را نگریست که یکدیگر را دست به گردن درآورده، به اعلی صوت می‌گریند، گفت: «شما کیستید و در این‌جا چه می‌کنید؟»
ایشان چون او را اهل این سرای دانستند، از شیعیان پنداشتند. گفتند: «ما یتیمان مسلم بن عقیلیم.»
حارث گفت: «من دی در طلب شما، این شهر و نواحی را بگشتم و اسب خود را بکشتم و شما خانه مرا وطن گرفته‌اید و خوش بخفته‌اید؟»
پس ما مشت سر و مغز ایشان را لختی بکوفت و هردو تن را بربست و هم در آن نهانخانه درافکند و در استوار کرد. زن پیش دوید و به زاری و ضراعت آغاز شفاعت نمود و دست و پای حارث را بوسه زد و از خدای و رسول بیم و امید داد و در گوش حارث کلمات زن چون آب در پرویزن 15 بود.
علی الصباح برخاست و سلاح جنگ بر خود راست کرد و پسران مسلم را برداشته روان شد تا در کنار نهر گردن بزند. زن از قفای او می‌دوید و می‌نالید و چون نزدیک می‌شد، حارث با شمشیر کشیده بر وی حمله می‌افکند و او را بازپس می‌راند. بدین‌گونه همی رفت تا در کنار نهر فراز آمد. پس غلام خویش را پیش طلبید و شمشیر خود را بدو داد و گفت: «این دو کودک را گردن بزن!»
غلام گفت: «مرا از مصطفی شرم می‌آید که این دو طفل بی‌گناه را از خاندان او گردن زنم و هرگز این کار نکنم.» حارث گفت: «نخست تو را خواهم کشت.»
و آهنگ غلام کرد. غلام دانست که بخشایش در نهاد حارث ننهاده‌اند و بی‌گمان کشته خواهد شد، ناچار با حارث در آویخت. هردو تن دست در گریبان شدند. ناگاه حارث بر وی درافتاد غلام خواست تیغ براند، حارث جلدی کرد 16 و برجست و تیغ از دست غلام بستد. غلام شمشیر خویش را از نیام بکشید و بر حارث فرود آورد. حارث مردی مبارز بود. آن زخم را با سپر بگردانید و تیغ بزد و دست غلام را قطع کرد. غلام با دست چپ، خود را به او برچفسانید 17 تا زخم دیگر نراند.
هم در این وقت، زن حارث با پسر در رسیدند. پسر پیش دوید و کمر غلام بگرفت و گفت: «ای پدر! این غلام برادر رضاعی من و فرزند خوانده مادر من است. از وی چه خواهی؟»
حارث پاسخ نگفت و تیغ بزد و غلام را بکشت و پسر را گفت: «هم‌اکنون تعجیل کن و این دو کودک را گردن بزن.»
پسر گفت: «من این دو کودک را که از خاندان پیغمبرند، سر بر ندارم و تو را نیز نگذارم.»
و زنش نیز می‌نالید و می‌گفت: «این دو طفل بی‌گناه را چرا تباه باید کرد؟ چه زیان دارد که ایشان را زنده به نزد ابن زیاد حاضرسازی تا او چه خواهد و چه فرماید؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 266
__________________________________________________
- گفت: «دوستداران ایشان در این شهر فراوانند. تواند شد که ایشان را از دست من فراگیرند و مرا از عطای ابن زیاد بی‌بهره گذارند.»
و تیغ بکشید و آهنگ کودکان کرد. زن پیش تاخت و با حارث درآویخت که: «از خدای بترس و از قیامت بیندیش! این چه نکوهیده کردار است که پیش داشته‌ای؟»
حارث در خشم شد و تیغ بزد و زن را عظیم جراحت کرد. پسر بدوید که مبادا مادر را به زخم دیگر تباه کند و دست پدر بگرفت و گفت: «ای پدر! با خویش آی 18! چندین بی‌هشانه چه کنی؟ و خویش از بیگانه ندانی.»
حارث هم در آن غلوای 19 غضب، تیغ بزد و پسر را بکشت و چون گرگ دیوانه بر پسرهای مسلم بتاخت؛ چند که زاری و ضراعت کردند، فایدتی نداشت. گفتند: «ما را بگذار تا دو رکعت نماز گزاریم.»
گفت: «نگذارم.» و دست هریک را می‌گرفت که سر بردارد، آن یک می‌دوید که من کشته برادر نتوانم دید. مرا بکش.
حارث نخست محمد را سر برید و سرش را به خاک گذاشت و تنش را در آب انداخت. ابراهیم بدوید و سر را دربر گرفت و بر سینه بچسفایند و به های‌های بگریست. حارث سر محمد را از دست ابراهیم بگرفت و او را نیز بکشت و تنش را در آب افکند.
و سرهای مبارک ایشان را در توبره نهاده به دار الاماره آورد و نزد ابن زیاد گذاشت. گفت: «این چیست؟»
گفت: «سرهای دشمنان تو است که بریده‌ام و به نزد تو آورده‌ام تا بدان عطا که وعده کرده‌ای، وفا کنی.»
پسر زیاد گفت: «کدام دشمن؟»
گفت: «فرزندان مسلم بن عقیل.»
ابن زیاد گفت، سرها را برآوردند و بشستند و در طبقی نهاده پیش گذاشتند. ابن زیاد را کردار او ناگوار افتاد. گفت: «از خدای نترسیدی و دو تن کودک بی‌گناه را بکشتی؟ و حال آن‌که من به یزید نوشته‌ام که پسرهای مسلم را گرفته‌ام تا چه فرمایی؟ اگر خواهی زنده فرستم. تواند شد که زنده بخواهد. چه جواب گویم؟ چرا زنده به نزد من نیاوردی؟»
حارث گفت: «بترسیدم که مردم شهر ایشان را از دست من بگیرند و من از عطای امیر بی‌بهره مانم.»
ابن زیاد گفت: «توانستی ایشان را باز داری و مرا آگهی دهی تا کس بفرستم و پوشیده به نزد خویش حاضر سازم.»
حارث را جای پاسخ نماند. سر به زیر افکند و خاموش ایستاد.
ابن زیاد را ندیمی 20 بود که مقاتل نام داشت. با این که می‌دانست با اهل بیت نبوت محبت دارد، چون ندیمی نیکوگوی و نیکوخوی بود، بر وی سخت نمی‌گرفت. او را گفت: «حارث بی‌فرمان من پسران مسلم را سر بریده؛ او را بگیر و در همان جا که پسرهای مسلم را کشته، به هر خواری که خواهی بکش و سرهای پسران مسلم را در آن‌جا که تنهای ایشان را در آب افکنده، در آب افکن.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 267
__________________________________________________
- مقاتل سخت شاد شد و همی گفت: «اگر پسر زیاد سلطنت خود را به من داد، چندین شاد نشدم.»
پس بفرمود تا حارث را دست به گردن بربستند و کلاه از سر برگرفتند و از میان بازار کوفه کشان کشان عبور دادند و سرهای کودکان را بر مردمان عرضه می‌دادند و صورت حال را تقریر می‌کردند.
مردمان می‌گریستند و حارث را لعن می‌فرستادند چون به کنار نهر رسیدند، جوانی را نگریستند که کشته‌اند و غلامی را پاره‌پاره افکنده‌اند و زنی مجروح و مطروح افتاده است. چون بر حال ایشان مطلع شدند، شگفتی آن جماعت بر خبائث حارث به زیادت شد. این وقت حارث روی با مقاتل کرد و گفت: «مرا دست باز دار تا به گوشه‌ای پنهان شوم و ده هزار دینار در ازای این عطوفت از من مأخوذ دار.»
مقاتل گفت: «اگر همه دنیا را تو داشتی و به من گذاشتی، تو را دست باز نداشتم و در ازای قتل تو، از خدای جهان بهشت جاودان خواهم یافت.»
و چون چشم مقاتل بر مقتل پسرهای مسلم و خون ایشان افتاد، سخت بگریست و در خون ایشان بغلتید. آن‌گاه غلام خود را فرمود تا نخست دستهای حارث را قطع کرد؛ آن‌گاه هردو پای او را برید. از پس آن چشمهای او را برآورد و گوشهای او را از تن باز کرد. پس شکم او را بشکافت و آن‌چه از تن او باز کرده بود، در شکم او نهاد و سنگی بر شکم او بست و آن تن پلید را در آب افکند.
در خبر است که سه کرت او را در آب افکند و آب او را نپذیرفت و به کنار افکند و سه نوبت او را در چاه افکندند و با سنگ و خاشاک انباشته نمودند. هم زمین او را نپذیرفت و بیرون افکند. آن‌گاه تن او را سوزاندند و خاکسترش را دستخوش صرصر 21 ساختند و چون سرهای پسران مسلم را در آب افکندند، تنهای ایشان بر زبر آب آمد و با سر پیوسته شد و دست در گردن یکدیگر کرده در آب فرو شدند.
(1). گویا کلمه (حبیب السیر) از این‌جا افتاده است.
(2). سیاقت: روش.
(3). تلفیق: سخن را با دروغ آمیختن. تنمیق: آرایش کردن.
(4). فرسائیدن: پایمال ساختن.
(5). شبح: سیاهی.
(6). یاوه کردند: گم نمودند.
(7). غمنده: اندوهناک.
(8). دور می‌زدند.
(9). عقابین: دو عذاب (که مراد از آن در این‌جا تازیانه و گردن زدن است).
(10). ضراعت: فروتنی و خواری.
(11). منی، جمع منیه: آرزو.
(12). در نوشتم، در سپردم: پیمودم.
(13). مهین: بزرگتر.
(14). بیرون کم‌وبیش: بی‌کم و زیاد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 268
الطّریحی، المنتخب، 2/ 380- 385- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 237- 240
فائدة: قتل بعد قتل الحسین علیه السّلام صبیان فی الکوفة علی ما رواه جماعة منهم الصّدوق فی الأمالی: و ذلک أنّه لمّا جی‌ء إلی الکوفة بالسّبایا من العیال و الأطفال. فرّ من الدّهشة و الذّعر صبیان. و هما إبراهیم و محمّد من ولد عقیل، أو جعفر «1». فلجأ إلی دار فلان الطّائی؛ فسألهما عن شأنهما: فأخبراه، و قالا له: إنّا من آل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم.
فررنا من الأسر، و لجأنا إلیک.
فسوّلت له نفسه الخبیثة أن لو قتلهما و جاء برأسیهما إلی ابن زیاد لأعطاه جائزة، فقتلهما و أخذ رأسیهما، و جاء إلی عبید اللّه بن زیاد، فدخل علیه، و قدّم الرّاسین إلیه.
فقال له ابن زیاد: بئسما فعلت، عمدت إلی صبیین استجارا بک، فقتلتهما، و خفرت جوارک. ثمّ أمر بقتله، فقتل.
السّماوی، إبصار العین،/ 133- 134- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 419
فی العوالم: إنّ ابنی مسلم بن عقیل کانا مع الأساری، فأخذهما عبید اللّه بن زیاد و حبسهما إلی آخر ما جری علیهما.
(أقول): و قد اطّلعت علی روایة فی شهادة هذین الغلامین ذکرها صاحب النّاسخ فأحببت إیرادها، قال فی النّاسخ: إنّ هانئ بن عروة لمّا أخذ، و حبس، و خرج مسلم بن عقیل من دار هانئ، و جمع شیعته، و اجتمعوا حوله، و خرجوا علی عبید اللّه بن زیاد، دعا
__________________________________________________
- (15). پرویزن: غربال.
(16). جلدی: چابکی.
(17). برچفسانید: چسبانید.
(18). با خویش آی: به خود آی.
(19). غلوا: برآمدگی.
(20). ندیم: رفیق، همنشین.
(21). صرصر: باد تند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا، 2/ 110- 118
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 269
مسلم بن عقیل بابنیه محمّد و إبراهیم، و کانا معه، و سلّمهما إلی شریح القاضی، و أوصاه بهما، و کانا فی داره حتّی قتل مسلم علیه السّلام.
فأخبر ابن زیاد (لعنه اللّه) مسلم بأنّ ابنی محمدا و إبراهیم کانا مع مسلم، و قد اختفیا فی البلد، فأمر فنودی: من له علم بخبر ابنی مسلم و لم یخبرنا فهو مهدور الدّم. و لمّا سمع شریح أحضرهما، و أشفق علیهما، و بکی. فقالا: یا شریح! ما هذا البکاء؟ فقال: لقد قتل أبو کما مسلم. فلمّا سمعا بکیا بکاء شدیدا، و نادیا بالویل و الثّبور، و صاحا: وا أبتاه! وا غربتاه! فجعل یسلّی خاطرهما، و یعزیهما بأبیهما. ثمّ أخبرهما بخبر عبید اللّه بن زیاد، فخافا، و سکتا، فقال شریح: أنتما قرّة عینی، و ثمرة فؤادی، و لا أدع أن یظفر بکما أحد من ابن زیاد، و لا غیره، و أری أن أسلّمکما إلی رجل أمین حتّی یوصلکما إلی المدینة.
ثمّ دعا بابنه یقال له الأسد، و قال: بلغنی أنّ قافلة شدّوا علی رحالهم یریدون المدینة، فخذ هذین الصّبیین، و سلّمهما إلی رجل أمین کی یوصلهما إلی المدینة، ثمّ قبّلهما، و أعطی لکلّ واحد منهما خمسین دینارا، و ودّعهما.
فلمّا مضی من اللّیل شطره حملهما ابن القاضی إلی ظهر الکوفة، و مضی بهما أمیالا، ثمّ قال: أیا ولدی! إنّ القافلة قد رحلت، و مضت، و هذا سواده أمضیا حتّی تلحقا به، و عجلا فی المشی. ثمّ ودّعهما، و رجع.
و مضی الغلامان فی سواد اللّیل، و جعلا یسرعان حتّی تعبا، و إذا بنفر من أهل الکوفة قد عارضوهما، و أخذوهما، و جاؤوا بهما إلی عبید اللّه بن زیاد. فدعا عبید اللّه بالسّجّان، و سلّمهما إلیه، و کتب إلی یزید کتابا، و أخبره بقصّتهما، و کان السّجّان من محبّی أهل البیت، و اسمه مشکور، و کان الغلامان فی السّجن، و هما باکیان، حزینان، و السّجّان لما عرفهما، أشفق علیهما، و أحسن إلیهما و أحضر لهما الطّعام و الشّراب، و أخرجهما من الحبس فی جوف اللّیل، و أعطاهما خاتمه، و قال: أیا ولدی! إذا وصلتما إلی القادسیة عرفا أنفسکما إلی أخی، و اعرضا علیه خاتمی علامة، فهو یکرمکما و یوقفکما علی الطّریق، بل و یوصلکما إلی المدینة.
و خرج الغلامان إلی القادسیة، و مضیا فی جوف اللّیل، و هما غیر خبیرین بالطّریق.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 270
فلمّا أصبحا إذا هما حول الکوفة، فخافا و مضیا إلی حدیقة، فیها نخیل و ماء و شجر، فصعدا علی نخلة، فجاءت جاریة حبشیّة لتستقی ماء، فرأت عکس صورهما فی الماء، نظرت و إذا بغلامین صغیرین، کأنّ اللّه لم یخلق مثلهما و جعلت تلاطف بهما حتّی نزلا من النّخلة و أتت بهما إلی دارها، و أخبرت سیّدتها بهما، فلمّا رأتهما اعتنقتهما، و قبلّتهما، و قالت:
یا حبیبی! من أنتما؟ قالا: نحن من عترة محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و ولد مسلم بن عقیل. فلمّا عرفتهما زادت فی إکرامهما، و أحضرت لهما الطّعام و الشّراب. و اعتنقت جاریتها سرورا بهذه العطیّة، و أوصتها بأن لا یطلع زوجها علی ذلک لأنّها کانت تعرفه بالشّرّ.
و أمّا عبید اللّه بن زیاد لمّا بلغه الخبر بأنّ مشکورا أطلق ولدی مسلم و أخرجهما من الحبس دعاه. و قال له: ویلک! أین الغلامان؟ قال: لما عرفتهما، أطلقتهما کرامة لرسول اللّه. فقال: أ أمنت من سطوانی؟ أما خفت من عقوبتی؟ فقال: بل خفت من عقوبة ربّی، ویلک یا ابن مرجانة! قتلت أباهما، و أیتمتهما علی صغر سنّهما، فما ترید منهما؟ فغضب عبید اللّه، و دعا بالسّیاط، و قال: أجلدوه خمسمائة جلدة، و أضربوا عنقه. فقال مشکور:
هذا فی اللّه و فی حبّ أهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم قلیل.
فجلدوه خمسمائة جلدة، و جعل یسبّح اللّه و یقدّسه، و یقول: اللّهمّ أستعین بک، و أطلب منک الفرج، و الرّوح، و الصّبر، فإنّی قتلت فی حبّ أهل بیت نبیّک، اللّهمّ ألحقنی بنبیّک و آله. ثمّ سکت، حتّی ضربوه خمسمائة سوط، و قد بلغت روحه التّراقی، فقال بضعیف صوته: اسقونی ماء. فقال ابن زیاد: لا تسقوه، بل اقتلوه عطشانا. فتقدّم عمرو ابن الحارث، و تشفع فیه عند ابن زیاد، و حمله إلی داره لیداویه، ففتح مشکور عینیه، و قال: و اللّه لقد شربت شرابا من الکوثر لا أظمأ بعدها أبدا. ثمّ فارقت روحه.
و أمّا الغلامان فقد أکلا و شربا، و ولجا إلی الفراش، و ناما، فلمّا کان نصف اللّیل أقبل الرّجل صاحب المنزل، و اسمه حارث، و اسم أبیه عروة- و یجری علی بعض الألسن إنّه أخو هانئ بن عروة، و لیس بمعلوم- دخل اللّعین داره و هو مغضب، و قالت زوجته:
ما الّذی نزل بک؟ قال: قد کنت بباب الأمیر، فسمعت المنادی ینادی: إنّ مشکور السّجّان أطلق من الحبس غلامین صغیرین لمسلم بن عقیل، من أتی بهما إلی الأمیر فله
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 271
جائزة سنّیة، و قضاء حاجته. و إنّی رکبت علی فرسی، و رکضت فی جمیع الشّوارع و المشارع، و الطّرق و السّکک حتّی أنقد فرسی بطنه، کانقداد البعیر، و سقطت عن ظهر الفرس، و بقیت راجلا، و أتیت من بعید فی غایة التّعب مع شدّة الجوع و العطش. فقالت زوجته: ویلک! خف اللّه أیّها الرّجل، و احذر أن یکون محمّد خصمک. و لا تحرج علیهم.
فقال: اسکتی، فإنّ الأمیر یغنینی بالأموال و الذّهب و الفضّة، قومی، و احضری الطّعام و الشّراب. فقامت، و أحضرت له الطّعام، و أکل، و شرب، و ولج فراشه.
فأمّا الغلامان فکانا نائمین إذ انتبه محمّد و هو الأکبر، و قال لأخیه إبراهیم: یا أخی! قم حتّی أقص علیک ما رأیت آنفا عند رقدتی، و أظنّ أنّا نقتل عن قریب، رأیت کأنّ المصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم و علیّا و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السّلام و أبانا مسلما، و هم فی الجنّة.
فنظر إلینا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فبکی، فالتفت رسول اللّه إلی مسلم، و قال: کیف خلفت ابنیک بین الأعداء؟ فقال مسلم: غدا یأتیانی، و یلحقان بی. فقال إبراهیم: و إنّی لقد رأیت کذلک، تعال حتّی أعانقک، و تعانقنی، و أشمّ رائحتک، و تشمّ رائحتی. و أخذ کلّ واحد منهما یشمّ الآخر. فعند ذلک سمع اللّعین کلامهما فسأل امرأته، فلم تجبه بشی‌ء، فقام اللّعین من ساعته، و بیده شمعة، و جعل یدور فی البیت حتّی دخل علی الصّبیین، و وقف علیهما، و إذا بهما قد اعتنق کلّ واحد منهما الآخر. فقال: من أنتما؟ و ما تصنعان فی هذا المکان؟ فقالا: نحن أضیافک، و من عترة نبیّک، و ولد مسلم بن عقیل. فقال اللّعین:
قد اتلفت نفسی و فرسی فی طلبکما، و أنتما فی داری. و جعل یضربهما ضربا شدیدا. ثمّ شدّ أکتافهما، و ألقاهما فی البیت، و أقبلت امرأته، و جعلت تقبّل یدیه، و رجلیه، و تبکی و تتضرّع. و تقول: یا هذا ما ترید منهما و هذان غلامان صغیران یتیمان؟ و هما عترة نبیّک، و هما ضیف عندنا. و لم یلتفت إلیها، و بقی الغلامان علی تلک الحالة، حتّی أصبح الصّباح.
قام اللّعین، و حمل سلاحه، و حمل معه الغلامین إلی الفرات، و خرجت امرأته من خلفه، و هی تعدو و تبکی. فإذا دنت منه التفت إلیها اللّعین بالسّیف، و کانت ترجع، ثمّ دعا بغلامه، و ناوله السّیف. و قال: اذهب بهما، و اضرب أعناقهما، و ائتنی برؤوسهما. فقال الغلام: و اللّه إنّی لأستحی من محمّد المصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم أن أقتل من عترته صبیین صغیرین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 272
فقال اللّعین: ویلک عصیتنی؟ فحمل علی الغلام، و حمل الغلام علیه، و دارت بینهما ضربات حتّی خرّ الغلام صریعا، فأقبلت زوجة الحارث مع ابنها، و إذا باللّعین یحزّ رأس عبده، فأقبل ابنه، و حال بینهما، و قال: یا أبة! ما ترید من هذا الغلام، و هو أخ لی من الرّضاعة؟
فلم یجبه بشی‌ء و قتل الغلام. و قال لولده: اذهب بهذین الصّبیین، و اضرب أعناقهما. فقال:
معاذ اللّه أن أفعل ذلک، أو تفعل و أنا حیّ. فقالت زوجته: ویلک ما ذنب هذین الصّغیرین، اذهب بهما إلی الأمیر حتّی یحکم فیهما بأمره. فقال: ما لی إلی ذلک من سبیل، و لا آمن من أن یهجم علیّ شیعتهم و یأخذوهما من یدی. و قام اللّعین و جرّد سیفه، و قصد الغلامین. فحالت المرأة بینه و بینهما و قالت: ویلک أما تخاف اللّه؟ أما تحذر من یوم القیامة؟ فغضب اللّعین، و حمل علی زوجته بالسّیف و جرحها، فوقعت مغشیا علیها.
فأقبل ابنه، و أخذ بیده، و قال: ویلک قد خرفت، و ذهب عقلک، ما تصنع؟ قتلت الغلام، و جرحت أمّی؟ فاشتدّ غضبه، و ضرب ابنه بالسّیف، و قتله. ثمّ أسرع إلی الغلامین، و حمل علیهما، فعند ذلک بکی الغلامان، و ارتعدت فرائصهما و جعلا یتضرّعان، و قالا:
أمهلنا حتّی نصلّی رکعات. فما أمهلهما، فقام إلی الأکبر، و أراد قتله، أقبل الصّغیر ورمی بنفسه علیه، و قال: ابدأ بی فاقتلنی، فإنّی لا أستطیع أن أری أخی قتیلا. فأخذ الصّغیر، فأقبل الکبیر، ورمی بنفسه علیه. و قال: ویلک کیف أطیق النّظر إلیه و هو یتمرّغ فی دمه؟ دعه، و اقتلنی قبله. فقام اللّعین إلی الأکبر، و ضرب عنقه، ورمی بجسده إلی الفرات.
فقام الصّغیر، و أخذ رأس أخیه، و جعل یقبّله، و أقبل اللّعین إلیه، و أخذ الرّأس منه، و ضرب عنقه، ورمی بجسده فی الماء، و وضع الرّأسین فی المخلاة و أقبل مسرعا، و دخل قصر الإمارة، و وضع الرّأسین بین یدی ابن زیاد، فقال ابن مرجانة: ما هذه الرّؤوس؟
قال: رؤوس أعدائک ظفرت بهما، و قتلتهما، و أتیت برأسهما إلیک لتفی بما وعدت و تثیبنی علی ذلک ثوابا حسنا. قال: و من أعدائی؟ قال: ولد مسلم بن عقیل. فأمر ابن زیاد بأن أغسلوا الرّؤوس، و نظفهما، و وضعهما فی طبق بین یدیه. و قال: ویلک أما خفت من اللّه؟
أن قتلت الصّبیین، و هما بلا ذنب؟ و أنا کتبت إلی یزید حالهما، و ربّما طلبهما منّی حیّین، فما یکون جوابه؟ و بماذا أجیبه، و لم ما جئتنی بهما سالمین؟ فقال: خشیت أنّ النّاس
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 273
یخلصونهما من یدی و ما نلت بعطائک. قال: ألم یتیسّر لک أن تحبسهما، و تأتینی بخبرهما؟
فسکت اللّعین. فالتفت عبید اللّه إلی رجل کان ندیمه، یقال له: مقاتل و کان من محبّی أهل البیت، قال: هذا اللّعین قتل الصّبیین بلا إذن منّی، اذهب به إلی ذلک المکان الّذی قتل فیه الغلامین، و اقتله بأیّ نحو شئت. فقام الرّجل، و قال: و اللّه لو وهب اللّه لی إمارة الکوفة ما سررت به کسروری بهذا.
فشدّ أکتاف اللّعین، و جعل یقوده حافیا حاسرا فی أزقّة الکوفة، و سککها و معه رؤوس أولاد مسلم، و جعل یقول: أیّها النّاس هذا قاتل الصّبیین. و النّاس یبکون، و یلعنون الحارث، و یشتمونه حتّی اجتمع خلق کثیر، و جاؤوا إلی الفرات، و إذا بغلام قتیل، و شابّ مقتول، و امرأة جریحة، فتعجّبوا من تلک الخباثة، و الشّقاوة، و التفت اللّعین إلی مقاتل و قال: کفّ عنّی حتّی اختفی، و أعطیک عشرة آلاف دینار. فقال مقاتل: و اللّه لو کانت الدّنیا کلّها لک، و اعطیتنی إیّاها لما خلیت سبیلک، و أنا أطلب الجنّة بقتلک. ثمّ قطع یدیه، و رجلیه، و سمل عینیه، و قطع أذنیه، و شقّ بطنه، و وضع هذه کلّها فی بطنه، و جاء بحجر و ربطه برجلیه، و ألقاه فی الماء، و جاءت موجة و رمت به إلی البرّ إلی ثلاث مرّات. ثمّ حفر بئرا ورمی به فی البئر، و ضمّه فی التّراب، فما کان بأسرع من أن قذفته الأرض فوقها إلی ثلاث مرّات. ثمّ أحرقوه بالنّار، و أمر ابن زیاد (لعنه اللّه) بأن رموا برؤوس أولاد مسلم فی الفرات. فخرجت أبدانهم، فکلّ رأس لحق بجسده، ثمّ اعتنقا جمیعا، و غمرا فی الماء.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 71- 76
فی الأسرار للمرحوم الدّربندیّ قدس سرّه: إنّ اللّعین لمّا عرفهما لطم الأکبر منهما لطمة کبّه علی وجهه الأرض حتّی تهشم وجهه، و أسنانه من شدّة الضّربة، و سال الدّم من وجهه، و أسنانه، ثمّ إنّه کتفه کتافا وثیقا، و جاء إلی الآخر، و ضربه ضربة أشدّ من ضربة أخیه، و هو ینادی: یا أباه! ثمّ إنّه کتفه کتافا وثیقا، فقالا له: ما لک یا هذا تضربنا و امرأتک قد أضافتنا، و أکرمتنا، أما تخاف اللّه فینا؟ أما تراعی قرابتنا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم؟ أما تراعی یتمنا؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 274
و فیه أیضا: إنّ اللّعین لمّا أراد قتلهما أقبلت زوجته تقبّل یدیه، و رجلیه، و تقول:
یا رجل! اعف عن هذین الولدین الیتیمین، و اطلب من اللّه الّذی تطلبه من أمیرک، فإنّ اللّه یرزقک عوض ما تطلب أضعافا مضاعفة، فزعق علیها زعقة طار عقلها، و ذهل لبّها.
و فیه أیضا: لمّا قتلهما ورمی ببدنهما فی الماء، و هما یقطران دما فکان بدن الأوّل علی وجه الفرات ساعة حتّی قذف الثّانی، فأقبل بدن الأوّل علی وجه الفرات یشقّ الماء شقّا حتّی التزم بدن أخیه، و غارا فی الماء، و سمع هذا الملعون صوتا من بینهما و هما فی الماء:
ربّ إنّک تعلم و تری ما فعل بنا هذا الملعون فاستوف لنا حقّنا منه یوم القیامة.
و قال الطّبریّ و صاحب کفایة الطّالب: إنّ محمدا و إبراهیم هما إمّا من ولد عبد اللّه بن جعفر، أو من ولد عقیل بن أبی طالب علی اختلاف الرّوایات فیهما أنّه لمّا جی‌ء إلی الکوفة بالسّبایا من العیال و الأطفال بعد قتل الحسین، فانفلق منهم الغلامان من الدّهشة و الذّعر، فأتیا إلی دار رجل طائیّ من طیّ، فجاء إلیهما، فسألهما عن شأنهما، فأخبراه، و قالا له: نحن من آل رسول اللّه فررنا من الأسر، و لجأنا إلیک، فسوّلت له نفسه الخبیثة أن لو قتلهما و جاء برأسیهما إلی ابن زیاد لأعطاه جائزة، فضرب أعناقهما، و أخذ برؤوسهما حتّی جاء إلی عبید اللّه بن زیاد، فدخل علیه، و وضعهما بین یدیه، فقال له ابن زیاد: بئسما فعلت عمدت إلی صبیین استجارا بک فقتلتهما، و خفرت. ثمّ أمر بقتله، فقتل، و أمر بداره فهدمت.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 81- 82
[مشهد طفلی مسلم] مشهدهما قرب مدینة المسیّب بین کربلاء و بغداد. و المشهد مکان لشهادة طفلی مسلم بن عقیل بن أبی طالب و اسمهما محمّد و إبراهیم. قال السّیّد عبد الرّزّاق المقرّم رحمه اللّه فی کتابه مسلم الشّهید، إنّ السّیرة بین الشّیعة علی المثول بمشهدهما الواقع قرب المسیّب تفید القطع به، و بناء علی ما أفادته الرّوایة من القاء بدنهما فی الفرات یکون هذا الموضع إمّا محلّ القتل، و إمّا أنّهما أخرجا فدفنا هناک، انتهی.
قال فی المراقد: مرقدهما فی الضّواحی القریبة لمدینة المسیّب الواقعة علی ضفة نهر الفرات، هذا علی المشهور المعروف، و قد طرأت علی قبریهما عمارات، و لم تزل عامرة مشیّدة و علی کلّ قبر قبّة فی حرم واحد مستطیل أمام قبریهما صحن فیه الغرف للزّائرین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 275
و غیر خفی أنّ هذه الشّهرة قد مضت علیها قرون و قرون حتّی وصلت إلینا و لم ینکرها أحد من مشاهیر علماء الشّیعة الإمامیّة، انتهی.
و قد روی الشّیخ الصّدوق المتوفّی سنة 381 ه فی کتابه الأمالی روایة مفصّلة عن کیفیة مقتلهما و کیفیة احتجازهما مع المعاندین فروی بإسناده عن حمران بن أعین، عن أبی محمّد شیخ لأهل الکوفة، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ أسر فی معسکره غلامان صغیران فأتی بهما لعبید اللّه بن زیاد فدعی سجّانا له، فقال: خذ هذین الغلامین إلیک فمن طیب الطّعام لا تطعمهما و من البارد فلا تسقهما، و ضیّق علیهما سجنهما، و کان الغلامان یصومان النّهار إلی آخر قصّتهما بتفصیل ذکره الصّدوق قدّس سرّه.
الحسینی الجلالی، مزارات أهل البیت علیه السّلام،/ 92
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 276

و قد کان ابنا عبد اللّه بن جعفر لجئا إلی امرأة عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ، ثمّ النّبهانیّ، و کانا غلامین، لم یبلغا، و قد کان عمر بن سعد أمر منادیا فنادی: من جاء برأس فله ألف درهم.
فجاء ابن قطبة إلی منزله فقالت له امرأته: إنّ غلامین لجئا إلینا فهل لک أن تشرف بهما، فتبعث بهما إلی أهلهما بالمدینة؟ قال: نعم أرینهما.
فلمّا رآهما ذبحهما، و جاء برؤوسهما إلی عبید اللّه بن زیاد، فلم یعطه شیئا، فقال عبید اللّه: وددت أنّه کان جاءنی بهما حیّین، فمننت بهما علی أبی جعفر، یعنی عبد اللّه بن جعفر. و بلغ ذلک عبد اللّه بن جعفر، فقال: وددت أنّه کان جاءنی بهما فأعطیته ألفی ألف.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 77- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 250- 251
و لجأ ابنان لعبد اللّه بن جعفر إلی رجل من طی‌ء، فضرب أعناقهما، و أتی ابن زیاد برؤوسهما، فهمّ [ابن زیاد] بضرب عنقه، و أمر بداره، فهدمت.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 424، أنساب الأشراف، 3/ 226- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 250
قال: فانطلق غلامان منهم لعبد اللّه «1» بن جعفر- أو ابن ابن جعفر- فأتیا رجلا من طیئ، فلجآ إلیه «2»، فضرب أعناقهما، و جاء برؤوسهما «3» حتّی وضعهما بین یدی ابن زیاد، قال: فهمّ «4» بضرب عنقه، و أمر بداره، فهدمت. «5»
__________________________________________________
(1)- [البدایة: «من أولاد عبد اللّه»].
(2)- [أضاف فی البدایة: «مستجیران به»].
(3)- [البدایة: «برأسیهما»].
(4)- [أضاف فی البدایة: «ابن زیاد»].
(5)- گوید: دو پسر از آنها- از آن عبد اللّه بن جعفر یا ابن جعفر- برفتند و به یکی از مردم طی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 277
الطّبری، التّاریخ، 5/ 393- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 162؛ المحمودی، العبرات، 2/ 250؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 171
«أخبرنا» الشّیخ الإمام سعد الأئمّة سعید بن محمّد بن أبی بکر الفقیمیّ أذنا، أخبرنا مجد الأئمّة أبو الفضل محمّد بن عبد اللّه السّرخشکیّ، أخبرنا أبو نصر محمّد بن یعقوب، أخبرنا أبو عبد اللّه طاهر بن محمّد الحدّادیّ، أخبرنا أبو الفضل محمّد بن علیّ بن نعیم، أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد بن الحسین بن علیّ، حدّثنا أبو عبد اللّه محمّد بن یحیی الذّهلیّ قال: لمّا قتل الحسین علیه السّلام بکربلا هرب غلامان من عسکر عبید اللّه بن زیاد، أحدهما یقال له: إبراهیم، و الآخر یقال له: محمّد من ولد جعفر الطّیّار فی الجنّة، فإذا هما بامرأة تستسقی، فنظرت إلی الغلامین، و إلی حسنهما، و جمالهما، فقالت لهما: من أنتما؟ و من أین جئتما؟ فقالا: نحن من ولد جعفر الطّیّار فی الجنّة، هربنا من عسکر عبید اللّه بن زیاد.
فقالت المرأة: إنّ زوجی فی عسکر عبید اللّه بن زیاد، و لو لا أنّی أخشی أن یجی‌ء اللّیلة لأضفتکما، و أحسنت ضیافتکما.
فقالا لها: انطلقی بنا، فنزجو أن لا یأتی زوجی اللّیلة. فانطلقت المرأة و الغلامان حتّی انتهت بهما إلی منزلها، فأدخلتهما و أتتهما بطعام، فقالا: ما لنا فی الطّعام من حاجة، ائتینا «1» بمصلّی نقضی نوافلنا. فأتتهما بمصلّی، فصلّیا و انطلقا إلی مضجعهما «2»، فقال الأصغر للأکبر:
یا ابن أمّی التزمنی و انتشق من رائحتی فإنّی أظنّ أنّ هذه اللّیلة آخر لیلة، فلا نمسی بعدها. فاعتنق الغلامان، و جعلا یبکیان.
فبینا هما کذلک إذ أقبل زوج المراة فقرع الباب، فقالت المرأة: من هذا؟ فقال: افتحی الباب. فقامت، ففتحت الباب، فدخل زوجها ورمی سلاحه من یدیه، و قلنسوته من
__________________________________________________
- پناهنده شدند که گردنهایشان را بزد و سرهاشان را بیاورد و پیش ابن زیاد نهاد.
گوید: ابن زیاد می‌خواست گردنش را بزند، آن‌گاه بگفت تا خانه‌اش را ویران کردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2980
(1)- [فی المطبوع: «ائتنا»].
(2)- [العبرات: «مضاجعهما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 278
رأسه، و جلس مغتمّا حزینا؛ فقالت له امرأته: ما لی أراک مغتّما حزینا؟ قال: فکیف لا أحزن، و إنّ غلامین قد هربا من عسکر عبید اللّه، و قد جعل لمن جاء بهما عشرة آلاف درهم، و قد بعثنی خلفهما فلم أقدر علیهما. فقالت امرأته: اتّق اللّه یا هذا؟ و لا تجعل خصمک محمّدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم. فقال لها: اعزبی عنّی! فو اللّه لا أعرف لهما من رسول اللّه منزلة، فائتینی «1» بطعامی. فأتته بالمائدة و وضعتها بین یدیه، فأهوی یأکل منهأ، فبینا هو یأکل، إذ سمع هینمة الغلامین فی جوف اللّیل، فقال: ما هذه الهینمة؟ قالت: لا أدری: قال:
ائتینی «2» بالمصباح حتّی أنظر. فأتته به، فدخل البیت فإذا هو بالغلامین، فعرفهما، فوکزهما برجله، و قال: قوما من أنتما؟ و من أین جئتما؟ قالا: نحن من ولد جعفر الطّیّار فی الجنّة، هربنا من عسکر ابن زیاد. فقال لهما: من الموت هربتما، و فی الموت وقعتما. فقالا له:
یا شیخ! اتّق اللّه و ارحم شبابنا، و احفظ قرابتنا من رسول اللّه. فقال لهما: دعا هذا، فو اللّه لا أعرف لکما قرابة من رسول اللّه.
فأقامهما، و شدّ کتفیهما، و دعا بغلام له أسود، فقال له: دونک هذین الغلامین، فانطلق بهما إلی شطّ الفرات، و اضرب أعناقهما و أنت حرّ لوجه اللّه.
فتناول الغلام السّیف و انطلق بهما، فلمّا کان فی بعض الطّریق، قال له أحدهما:
یا أسود! ما أشبه سوادک بسواد بلال، خادم جدّنا رسول اللّه! قال لهما: من أنتما من رسول اللّه؟ قالا: نحن من ولد جعفر الطّیّار فی الجنّة ابن عمّ رسول اللّه.
فألقی الأسود السّیف من یده، و ألقی نفسه فی الفرات، و کان مولاه اقتفی أثره، و قال:
یا مولای! أردت أن تحرقنی بالنّار، فیکون خصمی محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم یوم القیامة؟ فقال له:
عصیتنی یا غلام؟ فقال الغلام: لأن أطیع اللّه و أعصیک، أحبّ إلیّ من أن أطیعک و أعصی اللّه! فلمّا نظر إلی الغلام و حالته علم أنّه سیهرب.
فدعا بابن له، فقال: دونک الغلامین، فاضرب أعناقهما، و لک نصف الجائزة. فتناول
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «فائتنی»].
(2)- [فی المطبوع: «ائتنی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 279
الشّابّ السّیف و انطلق بهما فقالا له: یا شابّ! ماذا تقول لرسول اللّه غدا، بأیّ ذنب قتلتنا؟ و بأیّ جرم؟ فقال: من أنتما؟ قالا: نحن من ولد جعفر الطّیّار فی الجنّة ابن عمّ رسول اللّه. فألقی الشّابّ نفسه فی الماء، و قال: یا أبة! أردت أن تحرقنی بالنّار و یکون محمّد خصمی! فاتّق اللّه یا أبة! و خلّ عن الغلامین. قال یا بنیّ! عصیتنی؟ فقال: یا أبة! لأن أعصیک و أطیع اللّه، أحبّ إلیّ من أن أطیعک و أعصی اللّه.
فلمّا نظر الشّیخ أنّ ابنه أبی ذلک کما أباه العبد، تناول السّیف بیده و قال: و اللّه لا یلی هذا أحد سوای.
ثمّ انطلق بالغلامین، فلمّا نظرا ذلک أیسا من الحیاة، فقالا له: یا شیخ! اتّق اللّه فینا! فإن کان تحملک علی قتلنا الحاجة، فاحملنا إلی السّوق و نقرّ لک بالعبودیّة، فبعنا و استوف ثمننا. قال: لا تکثرا! فو اللّه لا أقتلکما للحاجة، و لکنّی أقتلکما بغضا لأبیکما و لأهل بیت محمّد.
ثمّ هزّ السّیف و ضرب عنق الأکبر، ورمی «1» بدنه بالفرات «1»، فقال الأصغر: سألتک باللّه أن تترکنی، أتمرّغ بدم أخی ساعة، ثمّ افعل ما بدا لک. قال: و ما ینفعک ذلک؟ قال:
هکذا أحبّ.
فتمرّغ بدم أخیه إبراهیم ساعة، «2» ثمّ قال له «2»: قم! فلم یقم، فوضع السّیف علی قفاه، و ذبحه من القفا، ورمی ببدنه إلی الفرات، و کان بدن الأوّل طافیا علی وجه الفرات، فلمّا قذف الثّانی أقبل بدن الأوّل راجعا یشقّ الماء شقّا حتّی اعتنق بدن أخیه، و التزمه، و رسبا فی الماء، و سمع الشّیخ صوتا «3» من بینهما فی الماء منهما یقول: یا ربّنا! تعلم، و تری ما فعل بنا هذا الظّالم، فاستوف حقّنا منه یوم القیامة.
ثمّ أغمد سیفه، و حمل الرّأسین و رکب فرسه، حتّی أتی بهما عبید اللّه بن زیاد، فلمّا نظر
__________________________________________________
(1) (1- 1) [العبرات: «ببدنه فی الفرات»].
(2) (2- 2) [العبرات: «فقال له»].
(3)- [لم یرد فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 280
عبید اللّه إلی الرّأسین قبض علی لحیة الرّجل، و قال له: سألتک باللّه ما قال لک الغلامان؟
قال: قالا لی: یا شیخ! اتّق اللّه و ارحم شبابنا. فقال له: و یحک! لم لم ترحمهما؟ فقال له: لو رحمتهما ما قتلتهما. فقال عبید اللّه: لمّا کنت لم ترحمهما، فإنّی لا أرحمک الیوم.
ثمّ دعا بغلام أسود له یسمّی نادرا، فقال: یا نادر! دونک هذا الشّیخ، فانطلق به إلی الموضع الّذی قتل الغلامین فیه، فاضرب عنقه، و لک سلبه، و لک عندی عشرة آلاف درهم الّتی أجزتها، و أنت حرّ.
فشدّ نادر کتفیه، و انطلق به إلی الموضع الّذی قتل فیه الغلامین. فقال الشّیخ: یا نادر! لا بدّ لک من قتلی؟ قال: نعم! قال: أفلا تقبل منّی ضعف ما أعطیت؟ قال: لا!
ثمّ ضرب عنقه، ورمی بجیفته إلی الماء، فلم یقبله، ورمی به إلی الشّطّ، فأمر عبید اللّه بحرقه فأحرق.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 48- 52- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 246- 249
و انطلق ابنان لعبد اللّه بن جعفر، فلجآ إلی رجل من طی‌ء، فذبحهما، و جاء برؤوسهما حتّی وضعهما بین یدی ابن زیاد، فأمر بضرب عنقه، و أمر بداره، فهدمت.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2639، الحسین بن علیّ،/ 98
أقول: روی فی المناقب القدیم هذه القصّة [استشهاد ابنا مسلم بن عقیل فی الأمالی] مع تغییر، قال: أخبرنا سعد الأئمّة سعید بن محمّد بن أبی بکر الفقیمیّ، «1» عن محمّد بن عبد اللّه السّرختکیّ، عن أحمد بن یعقوب، عن طاهر بن محمّد الحدّادیّ، عن محمّد بن علیّ بن نعیم، عن محمّد بن الحسین بن علیّ «1»، عن محمّد بن یحیی الذّهلیّ «2» قال: لمّا قتل الحسین ابن علیّ علیه السّلام بکربلا هرب غلامان من عسکر عبید اللّه بن زیاد، أحدهما یقال له:
إبراهیم، و الآخر یقال له: محمّد، و کانا من ولد جعفر الطّیّار «3»، فإذا هما بامرأة تستقی،
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [الأسرار: «الدّهلیّ»].
(3)- لو صحّت هذه القصّة لکانا من أحفاد جعفر الطّیّار، و إلّا فجعفر الطّیّار قد استشهد فی سنة ثمان یوم مؤتة و بینه و بین مقتل الحسین علیه السّلام اثنتان و خمسون سنة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 281
فنظرت إلی الغلامین، و إلی حسنهما و جمالهما، فقالت لهما: من أنتما؟ فقالا: نحن من ولد جعفر الطّیّار فی الجنّة، هربنا من عسکر عبید اللّه بن زیاد.
فقالت المرأة: إنّ زوجی فی عسکر عبید اللّه بن زیاد، و لو لا أنّی أخشی أن یجی‌ء اللّیلة و إلّا ضیّفتکما، و أحسنت ضیافتکما. فقالا لها: أیّتها المرأة انطلقی بنا فنرجو أن لا یأتینا زوجک اللّیلة. فانطلقت المرأة و الغلامان حتّی انتهیا إلی منزلها فأتتهما بطعام، فقالا: ما لنا فی الطّعام من حاجة، ائتینا «1» بمصلّی نقضی فوائتنا فصلّیا فانطلقا إلی «2» مضجعهما فقال الأصغر للأکبر «2»: یا أخی! و یا ابن أمّی! التزمنی و استنشق من رائحتی فإنّی أظنّ أنّها آخر لیلتی، لا نصبح بعدها.
و ساق الحدیث نحوا ممّا مرّ إلی أن قال: ثمّ هزّ السّیف، و ضرب عنق الأکبر، ورمی ببدنه الفرات، فقال الأصغر: سألتک باللّه أن تترکنی حتّی أتمرّغ بدم أخی ساعة. قال:
و ما ینفعک ذلک؟ قال: هکذا أحبّ. فتمرّغ بدم أخیه إبراهیم ساعة، ثمّ قال له: قم. فلم یقم، فوضع السّیف علی قفاه، فضرب عنقه من قبل القفا ورمی ببدنه إلی الفرات، فکان بدن الأوّل علی وجه الفرات ساعة، حتّی قذف الثّانی، فأقبل بدن الأوّل راجعا یشقّ الماء شقّا حتّی التزم بدن أخیه، و مضیا فی الماء، و سمع هذا الملعون صوتا من بینهما و هما فی الماء: ربّ تعلم و تری ما فعل بنا هذا الملعون، فاستوف لنا حقّنا منه یوم القیامة.
«3» ثمّ قال «3»: فدعا عبید اللّه بغلام له أسود، یقال له: نادر. فقال له: یا نادر دونک هذا الشّیخ «4» شدّ کتفیه، فانطلق به الموضع الّذی قتل الغلامین فیه، فاضرب عنقه، و سلبه لک، و لک عشرة آلاف درهم، و أنت حرّ لوجه اللّه. فانطلق الغلام به إلی الموضع الّذی ضرب أعناقهما فیه، فقال له: یا نادر! لا بدّ لک من قتلی؟ قال: «5» فضرب عنقه فرمی
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ائتنا»].
(2) (2- 2) [الأسرار: «مضجعها، فقال الأکبر للأصغر»].
(3) (3- 3) [الأسرار: «إلی أن قال»].
(4)- [الأسرار: «الملعون»].
(5)- [زاد فی الأسرار: «نعم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 282
بجیفته «1» إلی الماء، فلم یقبله الماء، ورمی به إلی الشّطّ و أمر عبید اللّه بن زیاد أن یحرّق بالنّار، «2» ففعل به ذلک «2»، و صار إلی عذاب اللّه.
المجلسی، البحار، 45/ 105- 107- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 358- 360؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 237
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «بجثّته»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 283

و کان علیّ بن الحسین علیهما السّلام علیلا، و ارتثّ یومئذ، و قد حضر بعض القتال فدفع اللّه عنه، و أخذ مع النّساء هو، و محمّد بن عمرو بن الحسن، و الحسن بن الحسن بن علیّ ابن أبی طالب علیهم السّلام.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 150- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
و لمّا وصلوا «1» إلی سرادقات الحسین بن علیّ علیهما السّلام، أصابوا علیّ بن الحسین علیلا مدنفا، و وجدوا الحسن بن الحسن جریحا، و أمّه خولة بنت منظور الفزاریّ، و وجدوا محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ غلاما مراهقا، فضمّوهم مع العیال، و عافاهم اللّه تعالی فأنقذهم من القتل.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 157- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ المحمودی، العبرات، 2/ 191
سوار بن حمیر الجابریّ، فمات لستّة أشهر من جراحته.
و عمرو بن عبد اللّه الجندعیّ مات من جراحة کانت له علی رأس سنة.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 156- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 122
و لم یفلت من «2» أهل بیت «2» الحسین بن علیّ الّذین معه إلّا خمسة نفر: علیّ بن حسین «3» الأصغر، و هو أبو بقیّة ولد الحسین بن علیّ الیوم، و کان مریضا فکان مع النّساء.
و «4» حسن بن حسن «4» بن علیّ و له بقیّة.
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «وصل جیش آل أمیّة»].
(2) (2- 2) [العبرات: «أصحاب»].
(3)- [العبرات: «الحسین»].
(4) (4- 4) [العبرات: «الحسن بن الحسن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 284
و عمرو بن حسن بن علیّ و لا بقیّة له.
و القاسم بن عبد اللّه بن جعفر.
و محمّد بن عقیل الأصغر.
فإنّ هؤلاء استضعفوا.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 77- 78- عنه: الإربلی، العبرات، 2/ 192
و کان علیّ بن حسین «1» معه أبیه، و هو ابن ثلاث و عشرین سنة، و کان مریضا نائما علی فراشه [...].
ابن سعد، الطّبقات الکبیر، 5/ 156- 157- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 90- 91
قال أخبرنا «2» عبد الرّحمان بن یونس، عن سفیان، عن جعفر بن محمّد، قال: مات علیّ بن حسین و هو ابن ثمان و خمسین سنة.
قال محمّد بن عمر: فهذا یدلّک علی أنّ علیّ بن حسین کان «3» مع أبیه و هو ابن ثلاث، أو أربع و عشرین سنة، و لیس قول من قال: إنّه کان صغیرا، «4» و لم یکن أنبت «4» بشی‌ء، و لکنّه کان یومئذ «5» مریضا فلم یقاتل، و کیف یکون «6» یومئذ لم ینبت «6» «7»، و قد ولد له أبو جعفر محمّد بن علیّ، و لقی «8» أبو جعفر جابر بن عبد اللّه، و رووا «9» عنه: و إنّما «5» مات جابر سنة ثمان و سبعین «10».
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: «الحسین»].
(2)- [فی تاریخ مدینة دمشق و ابن عساکر ط المحمودیّ مکانه: «قرأت علی أبی غالب بن البنّاء، عن أبی محمّد الجوهریّ، أنبأنا أبو عمر إجازة، أنبأنا سلیمان بن إسحاق، أنبأنا الحارث بن أبی أسامة، أنبأنا محمّد بن سعد، أنبأنا ...»].
(3)- [فی المختصر مکانه: «قال محمّد بن عمرو: قولهم: إنّه توفّی و عمره ثمان و خمسون سنة، یدلّک علی أنّه کان ...»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی کشف الغمّة، و فی المختصر: «و لم یکن لیثبت»].
(5)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(6) (6- 6) [کشف الغمّة: «صغیرا»].
(7)- [المختصر: «لم یثبت»].
(8)- [کشف الغمّة: «قد لقی»].
(9)- [فی ابن عساکر و کشف الغمّة: «و روی»].
(10)- [فی تاریخ مدینة دمشق و ابن عساکر ط المحمودیّ و کشف الغمّة: «و تسعین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 285
ابن سعد، الطّبقات الکبیر، 5/ 164- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 192، علیّ بن الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 118، مختصر ابن منظور، 17/ 256؛ الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 91
و نساء من نسائهم، و فیهم فاطمة بنت الحسین بن علیّ، و فیهم محمّد بن علیّ، و ابنا جعفر، و محمّد بن الحسین بن علیّ.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6
و کان مع الحسین علیه السّلام عقبة بن سمعان مولی الرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّة، أمّ سکینة بنت الحسین، فقال له عمر بن سعد: من أنت؟ قال: مملوک «1». فخلّی سبیله.
و کان «2» المرقع بن قمامة الأسدیّ «2» مع الحسین، فجاء [ه] قوم من بنی أسد فأمّنوه، فخرج إلیهم، فلمّا قدم به عمر إلی ابن زیاد أخبره خبره، فسیّره إلی الزّارة من البحرین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 410- 411، أنساب الأشراف، 3/ 205- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 193
و من کان معه «3» من الصّبیان، و علیّ بن الحسین الأصغر مریض.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 411، أنساب الأشراف، 3/ 206- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 221
المرقع بن قمامة بن خویلد بن عصم بن أوس بن عبد ثبیر، أصابته جراحة مع الحسین بن علیّ، فمات منها بعد بالکوفة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 11/ 183
و لم ینج من أصحاب الحسین علیه السّلام، و ولده، و ولد أخیه إلّا ابناه علیّ الأصغر، «4» و قد کان راهق «4»، و إلّا عمر، و قد کان بلغ أربع سنین. «5»
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «أنا مملوک»].
(2) (2- 2) [العبرات: «الموقّع بن ثمامة الأسدیّ»].
(3)- [لم یرد فی أنساب الأشراف و العبرات].
(4) (4- 4) [ابن العدیم: «و کان قد راهق»].
(5)- از همه یاران امام حسین علیه السّلام و فرزندانش و برادرزادگانش فقط دو پسر او، علی اصغر که در سنین بلوغ بود 1 و عمر که چهار ساله بود، زنده ماندند و جان سالم بردند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 286
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2630، الحسین بن علیّ،/ 89
و لم یسلم من أصحابه إلّا رجلان، أحدهما المرقّع بن ثمامة الأسدیّ، بعث به عمر بن سعد إلی ابن زیاد، فسیّره «1» إلی الرّبذة «2» «3» فلم یزل بها، حتّی هلک یزید، و هرب عبید اللّه إلی الشّام، فانصرف المرقع إلی الکوفة «3». «4»
و الآخر مولی لرباب، أمّ سکینة، أخذوه بعد قتل الحسین، فأرادوا ضرب عنقه، فقال لهم: إنّی عبد مملوک. فخلّوا سبیله. «5»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2630، الحسین بن علیّ،/ 89؛ القمی، نفس المهموم،/ 298؛ المحمودی، العبرات، 2/ 193
و لم یکن بقی «6» من «7» أهل بیت «7» الحسین علیه السّلام «6» إلّا غلام کان مریضا مع النّساء. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام].
الطّبری، التّاریخ، 5/ 390- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ مثله الشّجری،
__________________________________________________
- (1). مقصود از علی اصغر، حضرت امام زین العابدین است و بنابر مشهور، تولد ایشان در سال 38 هجرت است و در محرم 61 بیست و دو ساله بوده‌اند. ر ک، کلینی، اصول کافی ج 2 ص 368 چاپ علمیه. م.
دامغانی، ترجمه أخبار الطّوال،/ 305
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: «إنّ ابن زیاد سیّره ...»].
(2)- من قری المدینة إلیها نفی أبو ذر الغفاری.
(3) (3- 3) [لم یرد فی العبرات].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(5)- و از یاران او هم دو نفر زنده ماندند، یکی مرقع بن ثمامه اسدی که عمر بن سعد او را پیش ابن زیاد فرستاد و ابن زیاد او را به ربذه 1 تبعید کرد. مرقع تا هنگام مرگ یزید و گریز ابن زیاد به شام در ربذه بود و پس از آن به کوفه برگشت.
دیگری برده‌ای از بردگان رباب، مادر سکینه بود که پس از شهادت امام حسین علیه السّلام او را گرفتند و خواستند که گردنش را بزنند. او به آنان گفت: «من برده زر خریدم.» و رهایش کردند.
(1). دهکده‌ای در سه میلی مدینه و نزدیک ذات عرق که محل تبعید ابو ذر هم بوده است.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 305
(6) (6- 6) [السّیر: «منهم»].
(7) (7- 7) [البدایة: «آل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 287
الأمالی، 1/ 192؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 429؛ الذّهبی، سیر أعلام النبلاء، 3/ 208- 209؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 353
و من کان معه من الصّبیان، و علیّ بن الحسین مریض.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 455- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 464
و استصغر علیّ بن الحسین بن علیّ فلم یقتل، [...] و استصغر الحسن بن الحسن بن علیّ، و أمّه خولة ابنة منظور بن زبّان بن سیّار الفزاریّ، و استصغر عمرو «1» بن الحسن بن علیّ، فترک، فلم یقتل، و أمّه أمّ ولد. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468، 469
قال: و أخذ عمر بن سعد عقبة بن سمعان- و کان مولی للرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّة «3»، و هی أمّ سکینة بنت الحسین- فقال له: ما أنت؟ قال: أنا عبد مملوک، فخلّی سبیله.
فلم ینج منهم أحد غیره، إلّا أنّ المرقّع «4» بن ثمامة الأسدیّ، کان قد نثر نبله، و جثا علی رکبتیه، فقاتل «5»، فجاءه نفر من قومه، فقالوا له: أنت آمن، اخرج إلینا. فخرج إلیهم، فلمّا قدم بهم عمر بن سعد علی ابن زیاد، و أخبره خبره، سیّره «6» إلی الزّارة «7». «8»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمر» و صحّحنا عن ط لیدن].
(2)- از خاندان حسین بن علی علیه السّلام به جز پسری نمانده بود که بیمار بود و با زنان بود.
وی دختران و خواهران حسین را با کودکانی که همراه داشته بود و علی بن حسین را که بیمار بود، با خود برد.
علی بن حسین بن علی (دیگر) صغیر بود و کشته نشد.
حسن بن حسن بن علی صغیر بود. مادرش خوله، دختر مسطور بن زبان فزاری بود.
عمرو بن حسن بن علی نیز صغیر بود که کشته نشد. مادرش کنیز بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2975، 3065، 3083، 3084
(3)- [زاد فی نفس المهموم: «امرأة الحسین علیه السّلام»].
(4)- [العبرات: «الموقّع»].
(5)- [العبرات: «یقاتل»].
(6)- [نفس المهموم: «نفاه»].
(7)- [أضاف فی العبرات: «و قریبا منه ذکره سبط ابن الجوزیّ فی مقتل الحسین علیه المخطوط من کتاب مرآة الزّمان، ص 96»].
(8)- گوید: عمر بن سعد، عقبه بن سمعان را گرفت که غلام رباب، دختر امرئ القیس کلبی، مادر سکینه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 288
الطّبری، التّاریخ، 5/ 454- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 297، 298، 381؛ المحمودی، العبرات، 2/ 193
و ترکوا علیّ بن الحسین، و هو علیّ الأصغر، لأنّه کان مریضا، فمنه عقب الحسین علیه السّلام إلی الیوم.
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 241
و أسر اثنا عشر غلاما من بنی هاشم، فیهم: محمّد بن الحسین، و علیّ بن الحسین، و فاطمة بنت الحسین، فلم تقم لبنی حرب قائمة حتّی سلبهم اللّه ملکهم.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 385- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 386
محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد، عن ابن فضّال، عن ابن بکیر «1»، عن زرارة قال:
قلت لأبی جعفر علیه السّلام: قد أدرکت الحسین علیه السّلام؟ قال: نعم.
الکلینی، الکافی، 4/ 223 رقم «2»- عنه: المجلسی، البحار، 46/ 220؛ البحرانی، العوالم، 19/ 436؛ مثله الصّدوق، من لا یحضره الفقیه، 2/ 158
محمّد بن علیّ بن الحسین [...] و کان مولده رحمهم اللّه قبل مضی الحسین جدّه بثلاث سنین.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 237
و حضر [علیّ بن الحسین علیه السّلام] یوم الطّفّ مع أبیه، و کان علیلا به بطن، قد سقط عنه الجهاد. «2»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 128
__________________________________________________
- دختر حسین بود. به او گفت: «کیستی؟»
گفت: «بنده‌ای مملوک.»
گوید: پس او را رها کرد.
و هیچ‌کس از آنها جز وی جان به در نبرد، مگر مرقع بن ثمامة اسدی که تیرهایش را ریخته بود و زانو زده بود و می‌جنگید. کسانی از قومش پیش وی آمدند و گفتند: «امان داری، با ما بیا!»
و با آنها برفت و چون عمر بن سعد آنها را پیش ابن زیاد آورد و خبر وی را بگفت، او را به زاره تبعید کرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3063- 3064
(1)- [من هنا حکاه فی من لا یحضره الفقیه].
(2)- علی بن الحسین در روز عاشورا با پدر خود در کربلا حضور داشت؛ ولی آن بزرگوار مریض بود و مریضی او درد شکم بود.
نجفی، ترجمه اثبات الوصیه،/ 319
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 289
و استصغر علیّ بن الحسین بن علیّ فلم یقتل، انفلت فی ذلک الیوم من القتل لصغره «1»، و هو والد محمّد بن علیّ الباقر، و استصغر فی ذلک الیوم أیضا عمرو «2» بن الحسن بن علیّ ابن أبی طالب فلم یقتل لصغره، و جرح فی ذلک الیوم الحسن بن [الحسن بن] «3» علیّ بن أبی طالب جراحة شدیدة حتّی حسبوه قتیلا، ثمّ عاش بعد ذلک.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309- 310، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
و فیهم عمر، و زید، و الحسن بنو الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و کان الحسن بن الحسن بن علیّ قد ارتثّ جریحا، فحمل معهم، و علیّ بن الحسین الّذی أمّه أمّ ولد، و زینب العقیلة، و أمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب، و سکینة بنت الحسین. «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبییّن،/ 79
و إنّ علیّ الأکبر هو الباقی یومئذ، و کان علیه السّلام علیلا دنفا، و أنّه یومئذ ابن ثلاث و عشرین سنة. و کان معه ابنه محمّد بن علیّ علیه السّلام ابن سنتین.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 154
و الّذین أسروا منهم بعد من قتل منهم یومئذ:
علیّ بن الحسین علیه السّلام و کان علیلا دنفا، و قد ذکرنا خبره. و کان یومئذ ابن ثلاث و عشرین سنة.
و ابنه محمّد بن علیّ، و کان طفلا صغیرا.
و الحسن بن الحسن، و عبد اللّه بن الحسن.
و القاسم بن عبد اللّه بن جعفر.
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: الصّفر.
(2)- من الطّبریّ، و فی الأصل: عمر.
(3)- زید من الطّبریّ.
(4)- و خاندانش را که در میانشان: عمر و زید و حسن- فرزندان حسن بن علی بودند، و حسن بن حسن جزو زخمیان بود و نیز علی بن الحسین علیه السّلام که مادرش کنیز بود و زینب عقیله و ام کلثوم دختران علی بن أبی طالب و سکینه بنت الحسین علیه السّلام بود، به اسارت بردند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 21
1موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 290
و عمرو بن الحسین، و محمّد بن الحسین، و محمّد بن عقیل، و القاسم بن محمّد بن جعفر ابن أبی طالب، و عبد اللّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب.
و من النّساء أمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب، و أمّ الحسن بنت علیّ بن أبی طالب، و فاطمة، و سکینة، ابنتا الحسین بن علیّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 196- 199
و کان [علیّ بن الحسین علیه السّلام] مع أبیه الحسین علیه السّلام یوم الطّفّ، و هو وصیّه. و قد ولد له:
محمّد بن علیّ و هو یومئذ فی جملة العیال، و کان علیّ بن الحسین علیه السّلام یومئذ علیلا دنفا (ثقیل العلّة، شدیدها)، فلم یستطع القتال، و کان مع النّساء یمرضنّه. و قتل علیّ الأصغر أخوه.
و أهل العلم من [أولیائهم] و شیعتهم و غیرهم من علماء العامّة [العارفین] بالأنساب و التّواریخ، یقولون: إنّ المقتول مع الحسین علیه السّلام هو الأصغر، و أنّ الباقی منهما هو الأکبر، و أنّه کان یوم قتل الحسین علیه السّلام دنفا شدید العلّة، فذلک کان سبب بقائه. و قد تقدّم ذکر ذلک. ذکر محمّد بن عمر الواقدیّ: إنّ علیّ بن الحسین، ولد سنة ثلاث و ثلاثین من الهجرة.
و روی الزّبیر البکاریّ، عن مصعب بن عبد اللّه: أنّه شهد علیّ بن الحسین الأصغر مع أبیه کربلاء، و هو ابن ثلاث و عشرین سنة، و کان مریضا، و کان ابن أمّ ولد.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 250، 265، 266
و روی أنّه قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام و لأبی جعفر الباقر علیه السّلام أربع سنین.
الصّدوق، من لا یحضره الفقیه، 2/ 158
و من کان معهنّ «1» من النّساء و الصّبیان، و علیّ بن الحسین علیه السّلام فیهم، و هو مریض بالذّرب و قد أشفی. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 118- مثله الطّبرسی، إعلام الوری، 251
__________________________________________________
(1)- [إعلام الوری: «معه»].
(2)- و زنانی که با ایشان بودند و کودکان که در میان ایشان بود، علی بن الحسین علیه السّلام. او دچار بیماری-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 291
علیّ بن الحسین علیه السّلام: [...] و مع أبیه الحسین علیه السّلام ثلاث و عشرین سنة.
المفید، الإرشاد، 2/ 138- 139- عنه: المجلسی، البحار، 46/ 12
الإمام الباقر علیه السّلام: [...] فعاش مع جدّه الحسین علیه السّلام أربع سنین.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 259 (ط دار التّعارف)- عنه: المجلسی، البحار، 46/ 212؛ البحرانی، العوالم، 19/ 253
و لم یبق من أولاد الحسین ذکر إلّا غلام مریض و هو علیّ بن الحسین، یقال له: زین العابدین.
السّمعانی، الأنساب، 3/ 476
و حمل بنات الحسین، و أخواته، و علیّ بن الحسین، و ذراریهم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 39- مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 332
عمرو بن الحسن بن علیّ [...] خرج مع عمّه الحسین بن علیّ إلی العراق، و کان فیهنّ قدم به دمشق مع علیّ بن الحسین.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 48/ 330، مختصر ابن منظور، 19/ 198
محمّد بن عمرو بن الحسن [...] و قیل: إنّه شهد کربلاء مع عمّ أبیه الحسین بن علیّ، فإن کان شهدها فقد اتی به یزید بن معاویة بدمشق مع من اتی به من أهل بیته و المحفوظ أنّ أباه عمرو بن الحسن هو الّذی کان بکربلاء، و لم یکن محمّد ولد إذ ذاک، و اللّه أعلم.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 58/ 12
محمّد الأصغر بن عقیل بن أبی طالب [...] الهاشمیّ العقیلیّ: کان مع ابن عمّه الحسین ابن علیّ حین توجّه إلی العراق، فلمّا قتل الحسین و أهل بیته استصغر محمّد بن عقیل، فلم یقتل، و قدم به دمشق فیمن أقدم من أهل بیته.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 57/ 176، مختصر ابن منظور، 23/ 59
و کان علیّ بن الحسین مع أبیه یوم قتل، و هو ابن ثلاث و عشرین سنة، و هو مریض.
__________________________________________________
- معده بود و بیماریش چنان سخت بود که نزدیک به مرگ بود.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 118
علی بن حسین علیه السّلام: [...] و با پدرش حسین علیه السّلام بیست و سه سال [بود].
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 138- 139
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 292
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 153، علیّ بن الحسین علیه السّلام (ط المحمودی)،/ 20- مثله ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 307
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنا ثابت بن بندار، أنا محمّد بن علیّ، أنا محمّد بن أحمد، أنا الأحوص بن المفضل، نا أبی، حدّثنی الواقدیّ، أخبرنی علیّ بن عمر، قال:
سمعت عبد اللّه بن محمّد بن عقیل، یقول: قتل الحسین بن علیّ، و علیّ بن حسین ابن خمس و عشرین سنة.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 44/ 152، علیّ بن الحسین علیه السّلام (ط المحمودی)،/ 19
علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب: أمّه أمّ ولد اسمها غزالة، و هو علی الأصغر، و أمّا الأکبر فإنّه قتل مع الحسین علیه السّلام، و کان علی هذا مع أبیه، و هو ابن ثلاث و عشرین سنة، إلّا أنّه کان مریضا نائما علی فراش، فلم یقتل.
و کان یکنّی أبا الحسین، و قیل: أبا محمّد.
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 2- 1،/ 66
و أسر الحسن بن الحسن مقطوعة یده، و لم یقتل زین العابدین لأنّ أباه لم یأذن لعلیّ الحرب، و کان مریضا.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 113
أبی جعفر الباقر علیه السّلام: [...] و أقام مع جدّه الحسین ثلاث سنین أو أربع سنین.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 210- عنه: المجلسی، البحار، 46/ 216؛ البحرانی، العوالم، 19/ 253، 440
و استصغر الحسن بن الحسن بن علیّ، و أمّه خولة بنت منظور بن زیاد الفزاریّ، و استصغر عمرو بن الحسن، و أمّه أمّ ولد، فلم یقتلا. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 303
__________________________________________________
(1)- حسن بن حسن بن علی، کودک بود (که به سبب صغر سن، او را نکشتند). مادرش خوله، دختر منظور بن زیاد فزاری بود.
عمرو بن حسن هم کودک بود و به علت صغر سن از قتل او خودداری شد. مادرش کنیز آزاد شده بود. هردو طفل فرزند حسن از قتل نجات یافتند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 209
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 293
و أخذ عمر بن سعد عقبة بن سمعان مولی الرّباب ابنة امرئ القیس الکلبیّة امرأة الحسین، فقال: ما أنت؟ فقال: أنا عبد مملوک. فخلّی سبیله.
فلم ینج منهم غیره، و غیر المرقع بن ثمامة الأسدیّ، و کان قد نثر نبله، فقاتل، فجاء نفر من قومه فأمنوه، فخرج إلیهم، فلمّا أخبر ابن زیاد خبره نفاه إلی الزّارة.
و حمل معه بنات الحسین، و أخواته، و من کان معه من الصّبیان و علیّ بن الحسین مریض. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 296
و حمل معه بنات الحسین، و أخواته، و من معه من الصّبیان، و علیّ بن الحسین علیه السّلام مریض بالذّرب.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 44
أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر علیه السّلام: [...] فأمّا ولادته فبالمدینة [...] قبل قتل جدّه الحسین بثلاث سنین، و قیل غیره.
ابن طلحة، مطالب السؤول،/ 79- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 117؛ المجلسی، البحار، 46/ 218؛ البحرانی، العوالم، 19/ 438
قال هشام بن محمّد: [...] و استصغروا علیّ بن الحسین، فلم یقتلوه [...] و استصغروا الحسن بن الحسن بن علیّ، فلم یقتلوه، و استصغروا أیضا عمر بن الحسن بن علیّ علیه السّلام، فلم یقتلوه و ترکوه. [...].
قال هشام بن محمّد و الواقدیّ و ابن إسحاق: [...] و فیهم علیّ بن الحسین الأصغر
__________________________________________________
(1)- عمر بن سعد هم عقبة بن سمعان، غلام رباب، دختر امرئ القیس کلبی را که همسر حسین بود، اسیر کرد و از او پرسید: «تو کیستی؟»
گفت: «من بنده مملوک هستم.»
او را آزاد کرد.
بنابراین، هیچ‌یک از آنها (اتباع حسین) نجات نیافت جز او و مرقع بن ثمامه اسدی که او ترکش خود را بر زمین ریخت و به تیراندازی مشغول شد. جمعی از قوم او رسیدند و به او امان دادند. او هم با آنها رفت.
چون ابن زیاد شنید، او را به محل زاره تبعید کرد.
دختران و خواهران حسین را همراه برد. علی بن الحسین (زین العابدین) هم بیمار بود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 192، 193
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 294
و کان مریضا.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145، 146
و علیّ من الطّبقة الثّانیة من التّابعین، و حضر یوم الطّفوف مع أبیه. و إنّما لم یقتل لأنّه کان مریضا، و کان عمره یومئذ ثلاثا و عشرین سنة. «1»
سبط بن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 291 (ط بیروت)
قال الرّاوی: و کان مع النّساء علیّ بن الحسین علیه السّلام، قد «2» نهکته العلّة، و الحسن بن الحسن المثنّی «2»، و کان قد واسی عمّه و إمامه فی الصّبر علی «3» ضرب السّیوف، و طعن «3» الرّماح، و إنّما ارتثّ، و قد أثخن بالجراح.
«4» و روی مصنّف کتاب المصابیح: إنّ الحسن بن الحسن المثنّی قتل بین یدی عمّه الحسین علیه السّلام فی ذلک الیوم سبعة عشر نفسا، و أصابه ثمانیة عشر جراحة، فوقع، فأخذه خاله أسماء بن خارجة، فحمله إلی الکوفة، و داواه حتّی برء، و حمله إلی المدینة «4»، و کان معهم أیضا زید و عمرو ولدا الحسن السّبط علیه السّلام. «5»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 145- 146- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 108؛ البحرانی، العوالم، 17/ 377؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 35؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 468؛ القمی، نفس المهموم،/ 392، 328
__________________________________________________
(1)- امام زین العابدین علیه السّلام در آن روز بیست و دو ساله بود و امام محمد باقر چهار ساله بود. حق تعالی ایشان را محفوظ داشت.
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 287
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3) (3- 3) [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(4) (4- 4) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
(5)- راوی گفت: به همراه زنان، علی بن الحسین بود که از بیماری رنجور و لاغر شده بود. دیگری، حسن بن حسن مثنی بود که نسبت به عمو و امام خود فداکاری کرد و ضرب شمشیرها و زخم نیزه‌ها را تحمل کرد. چون از زیادی زخم ناتوان شد، او را که هنوز رمقی داشت، از میدان کارزار بیرون بردند.
مصنف کتاب مصابیح گوید که: حسن بن حسن مثنی در رکاب عمویش آن روز هفده نفر را کشت و هیجده زخم برداشت و از پای درآمد. دایی او، أسما بن خارجه وی را برگرفت و به کوفه‌اش برد و به درمانش کوشید تا آن‌که بهبودی یافت و به مدینه‌اش برد و زید و عمر دو فرزندان امام حسن نیز به همراه کاروان اسیر بودند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 145
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 295
قال الشّیخ العالم أبو محمّد عبد اللّه بن أحمد بن أحمد بن أحمد بن الخشّاب: [...] ولد محمّد علیه السّلام قبل مضیّ الحسین بن علیّ بثلاث سنین.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 136- عنه: المجلسی، البحار، 46/ 219؛ البحرانی، العوالم، 19/ 254
محمّد الباقر: [...] و مولده یوم الثّلاثاء صفر سنة سبع و خمسین للهجرة. و کان عمره یوم قتل جدّه الحسین رضی اللّه عنه ثلاث سنین.
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 4/ 174
و أمّا من سلم منهم: فالحسن بن الحسن، و عمرو بن الحسن لصغرهما، و علیّ بن الحسین لمرضه، و الضّحاک بن عبد اللّه المشرقیّ، و ذلک أنّه جاء إلی الحسین [...]، و منهم عقبة بن سمعان مولی الرّباب ابنة امرئ القیس الکلبیّة امرأة الحسین، أخذه عمر بن سعد، فقال: ما أنت؟ فقال: أنا عبد مملوک. فخلّی سبیله، فنجا.
و منهم «1» المرقّع بن ثمامة «1» الأسدیّ، و کان قد نثر نبله، فقاتل، فجاءه نفر من قومه، فأمّنوه، فخرج إلیهم، فلمّا أخبر ابن زیاد به نفاه إلی الزّارة.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462- 463
و قال سفیان بن عیینة، عن الزّهریّ: کان علیّ بن الحسین مع أبیه یوم قتل و هو ابن ثلاث و عشرین سنة.
و کذلک قال الزّبیر بن بکّار عن عمّه مصعب بن عبد اللّه، و قال الواقدیّ عن علیّ بن عمر: سمعت عبد اللّه بن محمّد بن عقیل یقول: قتل الحسین بن علیّ، و علیّ بن الحسین ابن خمس و عشرین سنة.
المزّی، تهذیب الکمال، 20/ 402- 403
قال: و لم یفلت من أهل بیت الحسین سوی ولده علیّ الأصغر، فالحسینیّة من ذریّته، کان مریضا. و حسن بن حسن بن علیّ و له ذریّة. و أخوه عمرو، و لا عقب له. و القاسم ابن عبد اللّه بن جعفر، و محمّد بن عقیل.
فقدم بهم و بزینب و فاطمة بنتی علیّ، و فاطمة و سکینة بنتی الحسین، و زوجته الرّباب الکلبیّة والدة سکینة، و أمّ محمّد بنت الحسن بن علیّ، و عبید و إماء لهم.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی المطبوع: «الرّقع بن تمامة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 296
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203- 204
و کان ابنه علیّ زین العابدین مریضا، فسلم.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 217
و نجی ذلک الیوم من القتل الحسن و عمرو ابنا الحسن «1» و علیّ الأصغر بن الحسین، و القاسم بن عبد اللّه بن جعفر، و محمّد الأصغر بن عقیل لصغرهم و ضعفهم.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 428
زین العابدین علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب [...] حضر مصرع والده الشّهید بکربلاء.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 20/ 230
الحسن بن الحسن [...] شهد قتل الحسین بکربلاء فی ذلک الیوم استصغر فنجا.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 11/ 416، 417
ثمّ قتل جمیع بنیه إلّا علیّ بن الحسین المعروف بزین العابدین، فإنّه کان مریضا، و أخذ أسیرا بعد قتل أبیه.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 133
زین العابدین: [...] و کان یوم قتل والده الحسین مریضا، فلم یتعرّض له.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 190
و منّ عمر بن سعد علی عقبة بن سمعان حین أخبره أنّه مولی.
فلم ینج منهم غیره. و المرفع بن یمانة أسر، فمنّ علیه ابن زیاد.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 189
و کان علیّ بن الحسین یوم الطّفّ مریضا، و منّ، ثمّ لم یقاتل، حتّی زعم بعضهم أنّه کان صغیرا و هذا لا یصحّ.
قال الزّبیر بن بکّار: «کان عمره یوم الطّفّ ثلاثة و عشرون سنة، و توفّی سنة خمس و تسعین، و فضائله أکثر من أن تحصی.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 160
قال ابن عیینة، عن الزّهریّ: ما رأیت قرشیا أفضل من علیّ بن الحسین و کان مع أبیه یوم قتل، و هو مریض، فسلم.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 305
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الحسین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 297
محمّد بن علیّ بن الحسین: [...] ولد سنة ستّین و هذا هو الّذی یتّجه لأنّ أباه علیّ بن الحسین شهد مع أبیه یوم کربلاء و هو ابن عشرین سنة.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 9/ 351
و استصغر الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالبّ علیه السّلام، فترک، و أمّه أمّ ولد خولة بنت منظور بن ریّان، و قیل: استصغر عمر بن الحسن، فترک، و أمّه أمّ ولد.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
و أسر من بنی هاشم اثنا عشر رجلا، و غلاما فیهم علیّ بن الحسین، و محمّد بن [علیّ ابن] الحسین، و [جماعة من النّساء و الفتیات فیهنّ] فاطمة بنت الحسین علیهم السّلام، و لم تقم لبنی حرب بعدهم قائمة حتّی سلبهم اللّه ملکهم و قطع دابرهم و أورثهم اللّعنة، و الخزی، و العار إلی آخر الأبد. [عن العقد الفرید]
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 278
و کان زین العابدین مع أبیه بکربلاء، فاستبقی لصغر سنّه، لأنّهم قتلوا کلّ من أنبت کما یفعل بالکفّار، قاتل اللّه فاعل ذلک و أخزاه، و لعنه. «1»
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 204
__________________________________________________
(1)- و دو کس از آن جماعت بیش نجات نیافتند. یکی از آن دو نفر، مرقع بن ثمامه اسدی بود که عمر بن سعد او را به نزد ابن زیاد فرستاده بود و دیگر، مولی ام سکینه امرأة امام حسین رضی اللّه عنه و چون او را بعد از قتل آن جناب گرفتند و خواستند که گردن زنند، گفت: «من عبدی ام مملوک!»
پس او را رها کردند و از فرزندان امام شهید بر دو کس ابقا کردند:
یکی علی بن الحسین که در آن اوان مرضی داشت و دیگر عمران بن الحسین رضی اللّه عنه که از مراحل عمر چهار مرحله طی کرده بود.
میر خواند، روضة الصّفا، 3/ 169
و چون علی اکبر به جوار مغفرت ایزدی پیوست و از حوض کوثر سیراب شد، در ملازمت امام عالی جناب از جنس رجال هیچ‌کس نماند، مگر امام زین العابدین که پهلو بر بستر ناتوانی داشت و یک برادر خردسالش عمر نام و نبیره شیرخواره امام حسین محمد نام.
همچنین از اولاد آن حضرت دو نفر باقی ماندند، یکی علی بن الحسین علیه السّلام که مرضی داشت و دیگری عمر بن الحسین که چهار ساله بود.
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 54، 57
و از موالی آن حضرت در آن روز، دو کس نجات یافتند؛ یکی مرقع بن ثمامه اسدی و دیگری غلام ام سکینه که زوجه امام مظلوم بود.
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 57
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 298
و أسّروا الحسن بن الحسن مقطوعة یده، و قیل: لم یقتل محمّد الأصغر بن الحسین «1» لمرضه: و یقال: رماه رجل من بنی دارم فقتله.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 330
نقل أنّ علیّ بن الحسین علیه السّلام کان عمره یوم قتل أبوه عشر سنین، أو أحد عشر سنة. «2»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 282
و فی کامل البهائیّ: [...] و کان لزین العابدین علیه السّلام فی ذلک الیوم اثنان و عشرون سنة، و لمحمّد الباقر علیه السّلام أربع، و کانا کلاهما فی کربلاء، فحفظهما اللّه تعالی.
القمی، نفس المهموم،/ 386
و فیهم علیّ بن الحسین علیهما السّلام، قد نهکته العلّة و الحسن بن الحسن المثنی، و کان قد واسی عمّه «3» فی الصّبر علی ضرب السّیوف، و طعن الرّماح، و کان قد نقل «3» من المعرکة، و قد أثخن بالجراح و به رمق، فبرأ، «4» و أخواه زید، و عمر ابناء الحسن السّبط علیه السّلام.
«و تدلّ» بعض الرّوایات علی وجود الباقر علیه السّلام معهم.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 197، أعیان الشّیعة، 1/ 613
و معهنّ: السّجاد علیّ بن الحسین، و عمره ثلاث و عشرون سنة، و هو علی بعیر ظالع بغیر وطاء، و قد أنهکته العلّة، و معه ولده الباقر و له سنتان، و شهور.
و من أولاد الإمام الحسن المجتبی: زید، و عمرو، و الحسن المثّنی، فإنّه أخذ أسیرا بعد أن قتل سبعة عشر رجلا، و أصابته ثمان عشرة جراحة، و قطعت یده الیمنی، فانتزعه أسماء بن خارجة الفزاریّ. لأنّ «أمّ المثنی» فزاریة، فترکه ابن سعد له.
__________________________________________________
(1)- فی المناقب: محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
(2)- حضرت امام زین العابدین علیه السّلام را در غل و زنجیر کردند، و موافق مشهور سه نفر از فرزندان امام حسن علیه السّلام که کودک بودند و کشته نشده بودند، همراه بودند: حسن مثنّی و زید و عمرو فرزندان امام حسن علیه السّلام.
مجلسی، جلاء العیون،/ 704
(3) (3- 3) [أعیان الشّیعة: «فی القتال و نقل»].
(4)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «و قال ابن شهر آشوب: أسر مقطوعة یده»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 299
و کان معهم عقبة بن سمعان مولی الرّباب زوجة الحسین، و لمّا أخبر ابن زیاد بأنّه مولی للرّباب خلّی سبیله.
و أخبر ابن زیاد بأنّ المرقع بن ثمامة الأسدیّ نثر نبله، و قاتل، فآمنه قومه، و أخذوه، فأمر بنفیه إلی «الزّارة».
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 394
ثمّ إنّ عمر بن سعد أخذ عقبة بن سمعان- مولی الرّباب بنت امرئ القیس زوجة الحسین علیه السّلام- فقال له: من أنت؟ قال: أنا عبد مملوک. فخلّی سبیله.
فلم ینج من أصحاب الحسین غیره، و غیر المرقع بن ثمامة الأسدیّ- و کان قد نثر نبله، و جثا علی رکبتیه- فجاءه نفر من قومه فاستأمنوه، و جاؤوا به إلی ابن زیاد، فنفاه‌إلی (الزّارة) من أرض البحرین.
و کذلک ینجو الضّحّاک بن عبد اللّه المشرقیّ من القتل [...].
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 459
و معهنّ الإمام زین العابدین علیه السّلام و عمره- یومئذ- ثلاث و عشرون سنة. و هو علی بعیر ظالع بغیر و طاء، و قد أنهکته العلّة و أنضاه المرض و معه ولده الإمام الباقر علیه السّلام و له من العمر سنتان و أشهر. و من أولاد الحسن المجتبی علیه السّلام: زید و عمرو ....
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 463
(فائدة): مات نفران من أنصار الحسین بعد قتله.
مات من أنصار الحسین علیه السّلام بعده من الجراحات نفران سوار بن منعم النّهمیّ، فإنّه أسر و مات لستّة أشهر من جراحاته، و الموقّع بن ثمامة الصّیداویّ فإنّه أسر و نفی إلی الزّارة (و هی کورة من أعمال البحرین) و مات علی رأس سنة من جراحاته.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415 رقم 10
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 301

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 303

إعلم أنّ أواخر النّهار «1» یوم عاشوراء کان اجتماع حرم الحسین علیه السّلام، و بناته، و أطفاله فی أسر الأعداء، و مشغولین بالحزن و الهموم و البکاء، و انقضی عنهم «2» آخر ذلک النّهار و هم فیما لا یحیط «3» به قلمی من الذّلّ و الانکسار، و باتوا تلک اللّیلة فاقدین لحمائهم «4»، و رجالهم، و غرباء فی إقامتهم و ترحالهم، و الأعداء یبالغون فی البراءة منهم، و الإعراض عنهم، و إذلالهم لیتقرّبوا بذلک إلی المارق عمر بن سعد موتم أطفال محمّد، و مقرّح الأکباد و إلی الزّندیق عبید اللّه بن زیاد، و إلی الکافر یزید بن معاویة، رأس الإلحاد و العناد [...].
أقول: فإذا کان أواخر نهار یوم عاشوراء، فقم قائما، و سلّم علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و علی مولانا أمیر المؤمنین علیه السّلام، و علی مولانا الحسن بن علیّ علیه السّلام، و علی سیّدتنا فاطمة الزّهراء علیها السّلام، و عترتهم الطّاهرین صلوات اللّه علیهم أجمعین. و عزّهم علی هذه المصائب بقلب محزون، و عین باکیة، و لسان ذلیل بالنّوائب. ثمّ اعتذر إلی اللّه جلّ جلاله، و إلیهم من التّقصیر فیما یجب لهم علیک، و أن یعفو عمّا لم تعمله ممّا کنت تعمله «5» من یعزّ علیک.
فإنّه من المستبعد أن تقوم فی هذا المصاب الهائل بقدر خطبه النّازل. «6»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی: «من»].
(2)- [فی نفس المهموم و المعالی: «علیهم»].
(3)- [المعالی: «لا یحیطه»].
(4)- [فی نفس المهموم: «لحماتهم» و فی المعالی: «لحماهم»].
(5)- [زاد فی المعالی: «مع»].
(6)- سید رحمه اللّه در اقبال گوید: «بدان که پسین روز عاشوراء بود که حرم حسین علیه السّلام و دختران و کودکانش اسیر دشمن شدند و به اندوه و افسوس و گریه گرفتار آمدند و روز را به حالی به شب آوردند که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 304
ابن طاووس، الإقبال،/ 583- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 384، 385؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 82- 83
__________________________________________________
- شرح اندازه دل شکستگی و خواری آن‌ها در توان خامه من نیست و آن شب را بدون حامی و مردان خود غریبانه گذرانیدند و دشمنان بی‌نهایت از آنها بی‌زاری جسته و روگرانی کرده و خوارشان می‌شمردند تا بدین وسیله خود را در نزد عمر بن سعد از دین برگشته و یتیم کننده اطفال محمد صلّی اللّه علیه و اله و سلم و خراشنده جگرها و به عبید اللّه بن زیاد زندیق و به یزید بن معاویه کافر که رأس الحاد و عناد بود مقرّب نمایند». [...]
گویم: «گویا به پدر و مادر و عزیزان تو چنین گرفتاری رسیده است؛ نباید آن را کوچک شمرد و هیچ مسلمانی که مقام بزرگزادگان را شناسد نباید آن را کوچک شمارد. من هم می‌گویم پسین روز عاشورا که شد بایست و به رسول خدا و امیر المؤمنین و حسن بن علی و فاطمه زهرا سلام بده و با دلی شکسته و چشمی گریان و زبانی سوزناک آنها را بر این مصائب تسلیت بده و از تقصیر خود در مصیبت‌داری عذر بخواه و از آنکه مانند عزیز مردگان سوگوار نیستی بخشش بجو؛ زیرا بعید است که انسان حق عزاداری این مصیبت هولناک را ادا کند.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 179- 180
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 305

قال الطّرمّاح بن عدیّ: کنت فی القتلی و قد وقع فیّ جراحات، و لو حلفت لکنت صادقا، إنّی کنت غیر نائم إذ أقبل عشرون فارسا و علیهم ثیاب بیض، یفوح منها المسک و العنبر فجاؤوا حتّی صاروا قریبا من جسد الحسین علیه السّلام، فتقدّم رجل إلیه، و أجلسه قریبا منه، و أومی بیده إلی الکوفة، و إذا برأسه قد أقبل، فرکّبه علی الجسد، فعاد مثل ما کان بقدرة اللّه تعالی، و هو یقول: یا ولدی قتلوک، و من شرب الماء منعوک، ما أشدّ جرأتهم علی اللّه. ثمّ التفت إلی من کان عنده، فقال: یا أبی، یا آدم! و یا أبی إبراهیم! و یا أبی إسماعیل! و یا أخی موسی! و یا أخی عیسی! أما ترون ما صنعت الطّغاة بولدی لا أنالهم اللّه شفاعتی، فتأمّلته، فإذا هو رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 99
و روی عن الطّرمّاح بن عدیّ رضی اللّه عنه قال: کنت من قتلی کربلا، و قد بقی فیّ رمق الحیاة، و لو حلفت لکنت صادقا، إذ رأیت بعد عشرات متتابعات عشرین فارسا لهم نور شعشعانی، و کلّهم ذو ثیاب بیض، یفوح منها رائحة المسک و العنبر، فقلت فی نفسی:
هذا ابن زیاد، و قد أقبل یطلب جسد الحسین علیه السّلام لیمثّل به، فجاؤوا حتّی نزلوا بین القتلی. ثمّ إنّ المتقدّم أتی إلی الحسین، و جلس عنده، و أجلسه، و سنّده بصدره، و أومئ إلی نحو الکوفة بیده فما ردّها إلّا و بها رأس الحسین علیه السّلام، فرکّبه علی الجسد کما کان أوّلا: فطار عقلی، و قلت: لیس ابن زیاد قادرا علی هذا. فتأمّلته، فإذا هو رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فقال: السّلام علیک یا ولدی! فقال: و علیک السّلام و رحمة اللّه و برکاته یا جدّاه! قال: کیف یا ولدی قتلوک؟ أتراهم ما عرفوک و من الماء منعوک، و عن حرم جدّک أخرجوک، ویلهم ألا أخبرتهم بحسبک عسی یرقوا بحالک؟ فبکی، و قال: یا جدّاه! أخبرتهم، فقالوا: نعرفک حقّ المعرفة لکن نقتلک ظلما و عدوانا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 306
فقال علیه السّلام: یا أبی آدم! و یا أبی نوح! و یا أبی إبراهیم! و یا أخی إسماعیل! و یا أخی موسی! و یا أخی عیسی!
فأجابوه بالتّلبیة: انظروا إلی ما فعلت أشقی أمّتی من بعدی بعترتی، لا أنالهم اللّه شفاعتی یوم القیامة. فقالوا: آمین، اللّهمّ آمین. فجعلوا یبکون و یعزّون النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم زمانا طویلا، و هو یحثو التّراب علی رأسه، و شیبته الطّاهرة، و الحسین یقصّ علیه ما صدر [منهم]، و ما عملوه فیه حتّی غشی علیه من البکاء، و أنا أسمعهم و أشاهدهم، ففارقوه و انطرح کما کان أوّلا میّتا.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 253- 254
و فی خبر أبی مخنف، قال: قال الطّرمّاح بن عدیّ: کنت فی القتلی، و قد وقع فیّ جراحات، «1» و ضربات، و طعنات، فأثخنتنی بالجراح «1»، و لو حلفت لکنت صادقا أنّی کنت غیر نائم، إذ أقبل عشرون فارسا، و علیهم ثیاب بیض، یفوح منها «2» المسک و العنبر، فقلت فی نفسی: هذا عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه قد أقبل یطلب جثّة الحسین علیه السّلام لیمثّل بها «3».
فجاؤوا حتّی صاروا قریبا منه، فتقدّم رجل إلی جثّة الحسین علیه السّلام، «4» و أجلسه قریبا منه «4» فأومئ بیده إلی الکوفة، و إذا بالرّأس قد أقبل، فرکّبه علی الجسد، فعاد «5» مثل ما کان بقدرة اللّه تعالی، و هو یقول: یا ولدی! قتلوک أتراهم ما عرفوک، و من شرب الماء منعوک؟ و ما أشدّ جرأتهم علی اللّه. ثمّ التفت إلی من کان معه «5» عنده، فقال: یا أبی آدم! و یا أبی إبراهیم! و یا أبی إسماعیل! و یا أخی موسی! و یا أخی عیسی! أما ترون ما صنعت الطّغاة بولدی لا أنالهم اللّه شفاعتی «6». فتأمّلته، فإذا هو رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم.
و زاد السّیّد فی أنواره: فجعلوا یبکون و یعزّون النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم زمانا طویلا، و هو یحثو
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2)- [المعالی: «منهم»].
(3)- [المعالی: «به»].
(4) (4- 4) [المعالی: «و جلس قریبا منه، و أجلسه»].
(5)- [لم یرد فی المعالی].
(6)- [أضاف فی المعالی: «یوم القیامة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 307
التّراب علی رأسه، و شیبته الطّاهرة، و الحسین علیه السّلام یقصّ علیه ما صدر، و ما عملوه فیه حتّی غشی علیه من البکاء، و أنا أسمعهم و أشاهدهم، ففارقوه، و انطرح علیه السّلام کما کان میّتا.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 385- 386- مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 46
قال أبو مخنف: قال الطّرمّاح بن عدیّ: کنت فی واقعة کربلاء و قد وقع فیّ ضربات و طعنات، فأثخنتنی الجراح، فلو حلفت لحلفت صادقا أنّی ما کنت «1» نائما إذا رأیت عشرة فوارس، قد أقبلوا و علیهم ثیاب بیض یفوح منهم روائح المسک، فقلت فی نفسی: یکون هذا عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه، قد أقبل لطّم الحسین علیه السّلام.
فرأیتهم حتّی نزلوا علی القتلی، ثمّ إنّ رجلا منهم تقدّم إلی جسد الحسین علیه السّلام فجلس قریبا منه، و مدّ یده إلی نحو الکوفة، فإذا برأس الحسین علیه السّلام أقبل من نحو الکوفة فرکّبه علی الجسد، فعاد کما کان بإذن اللّه تعالی، فإذا هو رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، ثمّ قال: یا ولدی! قتلوک أتراهم ما عرفوا و من شرب الماء منعوک؟ ثمّ التفت إلی من کان معه، و قال: یا أبی یا آدم! و یا أبی یا نوح! و یا أبی یا إبراهیم! و یا أخی یا موسی! و یا عیسی! أترون ما صنعت أمّتی بولدی من بعدی؟ لا أنالهم اللّه شفاعتی یوم القیامة. «2»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «کنت»].
(2)- ابی مخنف از طرماح بن عدی حدیث می‌کند که: من در میان کشتگان یوم طف با زخمهای گران افتاده بودم؛ چنان‌که هیچ‌کس مرا زنده نمی‌پنداشت و سوگند یاد می‌کنم که سخن جز به صدق نکردم. همانا در بیداری نگریستم که بیست سوار در می‌رسند و همگان تن به جامه‌های سفید در پوشیده‌اند و فضای قتلگاه را به بوی مشک بیاکنده‌اند. با خود اندیشیدم که: «اینک عبید اللّه بن زیاد است و همی خواهد که تن مبارک حسین علیه السّلام را مثله 1 کند.»
پس یک تن از آن سواران به جسد حسین علیه السّلام نزدیک شد و از اسب پیاده گشت و بنشست و این وقت سرهای شهدا را به جانب کوفه حمل می‌دادند. آن شخص به جانب کوفه اشارتی کرد. ناگاه دیدم سر حسین علیه السّلام در رسید و با تنش ملحق گشت. پس آن شخص آغاز سخن کرد:
و هو یقول: یا ولدی! قتلوک أتراهم ما عرفوک؟ و من شرب الماء منعوک، و ما أشدّ جرأتهم علی اللّه تعالی.
فرمود: «ای فرزند من! کشتند تو را. آیا دیدی که نشناختند تو را؟ و از آب منع کردند تو را؟ چه بسیار جرئت کردند بر خداوند قاهر غالب!»
آن‌گاه به جانب همراهان نگریست:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 308
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 444
__________________________________________________
- فقال: یا أبی آدم! و یا أبی إبراهیم! و یا أبی إسماعیل! و یا أخی موسی! و یا أخی عیسی! أما ترون ما صنعت الطّغاة بولدی؟ لا أنالهم اللّه شفاعتی.
فرمود: «ای پدر من، آدم و إبراهیم و إسماعیل! و ای برادر من، موسی و عیسی! آیا نگران نیستید که طغات امت با فرزند من چه کردند؟ خداوند محروم بدارد ایشان را از شفاعت من.»
طرماح گوید: «این وقت دانستم که رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله و سلم است.»
(1). بریدن گوش و بینی و مانند آن.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 15- 16
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 309

و عنه، عن الحسین بن علیّ الصّائغ، عن محمّد بن شهاب الوشّاء، عن کثیر بن وهب، عن الحدا بن یونس بن ظبیان، عن جابر بن یحیی المعبرانی، عن سعید بن المسیّب قال:
لمّا استشهد أبو عبد اللّه الحسین علیه السّلام و حجّ النّاس من قابل، دخلت علی سیّدی علیّ بن الحسین علیهما السّلام، فقلت له: یا مولای قد قرب الحجّ، فماذا تأمرنی؟ قال: امض علی نیّتک.
فحججت، فبینما أنا أطوف بالکعبة، فإذا نحن برجل مقطوع الیدین، و وجهه کقطع اللّیل المظلم، متعلّقا بأستار الکعبة، و هو یقول: اللّهمّ ربّ هذا البیت الحرام، اغفر لی و ما أحسبک تغفر لی، و لو شفع لی سکّان سماواتک، و جمیع من خلقت لعظم جرمی.
قال سعید بن المسیّب: فشغلنا و شغل جمیع النّاس من الطّواف حتّی حفّ به النّاس و اجتمعنا علیه، و قلنا له: یا ویلک لو کنت إبلیس لعنه اللّه لکان ینبغی أن لا ییأس من رحمة اللّه، فمن أنت؟ و ما ذنبک؟
فبکی، و قال: یا قوم أنا أعرف بنفسی و ذنبی، و ما جنیت، فقلنا له: تذکره لنا؟
فقال: إنّی کنت جمّالا لأبی عبد اللّه الحسین بن علیّ علیهما السّلام لمّا مرّ من المدینة إلی العراق، و کنت أراه إذا أراد الوضوء للصّلاة، فإذا یضع سراویله، فأری التّکّة تغشی الأبصار بحسن إشراقها و ألوانها، و کنت أتمنّاها، إلی أن صرنا بکربلاء، فقتل الحسین بن علیّ (صلوات اللّه علیه) و أنا معه، فدفنت نفسی فی مکان من الأرض، و لم أطلب إلّا مثالی. قال: فلمّا جنّ علینا اللّیل، خرجت من مکانی، فرأیت تلک المعرکة بها نورا لا ظلمة و نهارا لا لیلا، و القتلی مطروحین علی وجه الأرض، فذکرت لشقاوتی التّکّة، فقلت: و اللّه لأطلبنّ الحسین، فأرجو أن تکون التّکّة علیه فی سراویله، فآخذها، و لم أزل أنظر فی وجوه القتلی حتّی وجدته جدیلا، فإذا التّکّة فیها، فدنوت منه، و ضربت بیدی إلی التّکّة، فإذا هو قد عقدها عقدة قویّة، فلم أزل أحلّ حتّی حللت منها عقدة، فمدّ یده الیمین، و قبض
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 310
علی التّکّة، فلم أقدر علی أخذ یده عنها، و لا أصل إلیها، فدعتنی نفسی الملعونة إلی أن طلبت، فوجدت قطعة من سیف مطروحة، فأخذتها، و انکببت علی یده، فلم أزل أحزّها من یده حتّی فصلتها عن التّکّة، ثمّ حللت عقدة أخری، فمدّ یده الیسری، فقطعتها، ثمّ نحیّتها عن التّکّة، و مددت یدی إلی التّکّة لآخذها و إذا بالأرض ترجف و السّماء، و إذا بجلبة عظیمة، و بکاء و نداء یقول: وا إبناه! وا حسیناه! فصعقت، و رمیت نفسی بین القتلی.
فإذا ثلاث نفر و امرأة، و حولهم خلائق و فرق، قد امتلأت منهم الأرض و السّماء فی صور النّاس و أجنحة الملائکة، و إذا بواحد منهم یقول: وا إبناه! یا حسین! فداک جدّک و أبوک و أمّک و أخوک. و إذا بالحسین قد جلس، و رأسه علی بدنه، و هو یقول: لبّیک یا جدّاه یا رسول اللّه! و یا أبتاه یا أمیر المؤمنین! و یا أمّاه یا فاطمة! و یا أخاه المقتول بالسّمّ قبلی.
و إذا هم قد جلسوا حوله، و فاطمة تقول: یا أبی یا رسول اللّه، أتأذن لی حتّی آخذ من دم شیبته و أخضب ناصیتی و ألقی اللّه یوم القیامة؟ قال لها: افعلی. فرأیتهم یأخذون فاطمة تمسح ناصیتها و النّبیّ و علیّ و الحسن علیهم السّلام یمسحون نحورهم، و صدورهم، و أیدیهم إلی المرافق، و سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقول: فدیتک یا حسین، فما کان من قطع یدک الیمنی و ثنّی بالیسری؟ قال: یا جدّاه کان معی جمّال صحبنی من المدینة، و کان ینظر إلی سراویلی و وضوء الصّلاة، فیتمنّی أن یکون له، فما منعنی أن أدفعها إلیه إلّا لعلمی أنّه صاحب هذا الفعل. فلمّا قتلت خرج یطلبنی، فوجدنی بلا رأس، فتفقّد سراویلی و رأی التّکّة، و قد کنت عقدتها عقدة صعبة، فضرب یده إلی العقدة منها، فحلّها، فمددت یدی الیمنی، فقبضت علی التّکّة، فطلب فی المعرکة، فوجد قطعة من سیف، فقطع بها یدی الیمنی، ثمّ حلّ عقدة أخری، فضربت بیدی الیسری علی التّکّة لئلّا یحلّها، فتنکشف عورتی، فأخذ یدی الیسری، فلمّا أن حلّ العقدة الاخری أحسّ بک، فرمی بنفسه بین القتلی، فقالوا: أفّ لک جمّالا سوّد اللّه وجهک فی الدّنیا و الآخرة، و قطع یدیک، و جعلک فی حزب من سفک دماءنا، و حایش علی اللّه فی قتلنا.
فلمّا استتمّ دعاءه حتّی انتثرت یدای، و حسست بوجهی أنّه ألبس قطعا من النّار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 311
مسودّة، فجئت إلی هذا البیت أستشفع و أعلم بأنّه لا یغفر لی أبدا.
فلم یبق بمکّة أحد ممّن سمع بحدیثه إلّا تقرّب إلی اللّه بلعنه، و کلّ یقول: حسبک ما أنت فیه.
فکان هذا من دلائله و عجائبه و غرائبه و برهانه علیه السّلام.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 207- 209
ورئی رجل بلا یدین و لا رجلین، و هو أعمی یقول: ربّی نجّنی من النّار! فقیل له: لم تبق علیک عقوبة، و أنت تسأل النّجاة من النّار؟ قال: إنّی کنت فی من قاتل الحسین بن علیّ فی کربلاء، فلمّا قتل رأیت علیه سراویل، و تکّة حسنة، و ذلک بعدما سلبه النّاس، فأردت أن أنتزع التّکّة، فرفع یده الیمنی، و وضعها علی التّکّة، فلم أقدر علی دفعها، فقطعت یمینه، ثمّ أردت انتزاع التّکّة، فرفع شماله، و وضعها علی التّکّة فلم أقدر علی دفعها، فقطعت شماله، ثمّ هممت بنزع السّراویل، فسمعت زلزلة، فخفت و ترکته، فألقی اللّه علیّ النّوم، فنمت بین القتلی، فرأیت کأنّ النّبیّ محمّدا صلّی اللّه علیه و اله أقبل، و معه علیّ و فاطمة، و الحسن علیهم السّلام، فأخذوا رأس الحسین، فقبّلته فاطمة، و قالت: یا بنیّ! قتلوک قتلهم اللّه.
و کأنّه یقول: ذبحنی شمر، و قطع یدی هذا النّائم. و أشار إلیّ، فقالت فاطمة: قطع اللّه یدیک و رجلیک، و أعمی بصرک، و أدخلک النّار. فانتبهت و أنا لا أبصر شیئا، ثمّ سقطت یدای، و رجلای منّی، فلم یبق من دعائها إلّا النّار.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 102
روی عن سعید بن المسیّب، قال: لمّا استشهد سیّدی و مولای الحسین علیه السّلام و حجّ النّاس من قابل دخلت علی علیّ بن الحسین، فقلت له: یا مولای! قد قرب الحجّ فماذا تأمرنی؟ فقال: امض علی نیّتک و حجّ. فحججت فبینما أنا «1» أطوف بالکعبة و إذا أنا برجل مقطوع الیدین، و وجهه کقطع اللّیل المظلم، و هو متعلّق بأستار الکعبة و هو یقول: اللّهمّ ربّ هذا البیت الحرام اغفر لی و ما أحسبک تفعل «2»، و لو تشفّع فیّ سکّان سماواتک و أرضیک «3»،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین].
(2)- [فی المعالی: «أن تفعل بی»].
(3)- [فی البحار: «أرضک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 312
و جمیع ما خلقت، لعظم جرمی. قال سعید بن المسّیب: فشغلت و شغل النّاس عن الطّواف حتّی حفّ به النّاس و اجتمعنا علیه «1»، فقلنا «2»: یا ویلک! لو کنت إبلیس ما کان ینبغی لک أن تیأس من رحمة اللّه، فمن أنت؟ و ما ذنبک؟
فبکی، و قال: یا قوم أنا أعرف بنفسی و ذنبی و ما جنیت. فقلنا له: تذکره لنا. فقال:
أنا کنت جمّالا لأبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام لمّا خرج من المدینة إلی العراق، و کنت أراه إذا أراد الوضوء للصّلاة یضع سراویله عندی، فأری تکّته «3» تغشی الأبصار بحسن إشرافها «4»، و کنت أتمنّاها تکون لی إلی أن صرنا بکربلا. و قتل الحسین علیه السّلام و هی معه، فدفنت «5» نفسی فی مکان من الأرض.
فلمّا جنّ اللّیل خرجت من مکانی، فرأیت فی «6» تلک المعرکة نورا لا ظلمة، و نهارا، لا لیلا، و القتلی مطرحین «7» علی وجه الأرض، فذکرت لحینی «8» و شقائی التّکّة، فقلت: و اللّه لأطلبنّ الحسین، و أرجو أن تکون التّکّة فی سراویله، فآخذها. و لم أزل أنظر فی وجوه‌القتلی حتّی أتیت إلی الحسین، فوجدته مکبوبا علی وجهه، و هو جثّة بلا رأس، و نوره مشرق «9» مرمّل بدمائه، و الرّیاح سافیة علیه، فقلت: «10» هذا و اللّه الحسین. فنظرت إلی سراویله کما کنت أراها، فدنوت منه «11»، و ضربت بیدی إلی التّکّة لآخذها «12» فإذا هو قد عقدها عقدا کثیرا «13»، فلم أزل «10» أحلّها حتّی حللت عقدة منها. فمدّ یده الیمنی، و قبض
__________________________________________________
(1)- [العوالم: «إلیه»].
(2)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «له»].
(3)- [فی البحار و العوالم: «تکّة»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «إشراقها»].
(5)- [وسیلة الدّارین: «فزویت»].
(6)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «من»].
(7)- [فی الأسرار و وسیلة الدّارین: «مطروحین»].
(8)- [فی البحار و المعالی و وسیلة الدّارین: «لخبثی» و فی العوالم: «لخیبتی» و فی الدّمعة السّاکبة: «لحیفی»].
(9)- [وسیلة الدّارین: «یشرق»].
(10) (10- 10) [وسیلة الدّارین: «و اللّه لم أزل»].
(11)- [الأسرار: «فیه»].
(12)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و المعالی].
(13)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «کثیرة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 313
علی التّکّة، فلم أقدر علی «1» أخذ یده «1» عنها، و لا أصل إلیها، فدعتنی النّفس الملعونة إلی أن أطلب شیئا أقطع به یده «2»، فوجدت قطعة «3» سیف مطروح، فأخذتها و اتّکیت «4» علی یده، و لم أزل أحزّها «5» حتّی فصلتها عن زنده، ثمّ نحیّتها عن التّکّة، و مددت یدی «6» لأحلّها، فمدّ یده الیسری، فقبض علیها، فلم أقدر علی أخذها، فأخذت قطعة السّیف، و لم أزل أحزّها «5» حتّی فصلتها عن التّکّة، و مددت یدی إلی التّکّة لأخذها، فإذا الأرض ترجف، و السّماء تهتزّ، و إذا «7» بجلبة «8» عظیمة، و بکاء «7» و نداء، و قائل یقول: وا أبتاه «9»! وا مقتولاه! وا ذبیحاه! وا حسیناه! وا غریباه «10»! یا بنیّ! قتلوک و ما عرفوک، و من شرب الماء منعوک.
فلمّا رأیت ذلک صعقت و رمیت نفسی بین القتلی و إذا بثلاثة «11» نفر و امرأة و حولهم خلائق وقوف، و قد امتلأت «12» الأرض بصور النّاس و اجنحة الملائکة، إذ «13» بواحد منهم یقول: یا أبتاه «14»! یا حسین! فداک جدّک و أبوک و أمّک «15» و أخوک. و إذا بالحسین قد جلس و رأسه علی بدنه و هو یقول: لبیک یا جدّاه! یا رسول اللّه! و یا أبتاه! یا أمیر المؤمنین!
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الأسرار: «أخذه»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «یدیه»].
(3)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [فی العوالم و الدّمعة السّاکبة: «انتکبت» و فی الأسرار: «انتکیت» و فی المعالی و وسیلة الدّارین: «و انکببت»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «أجزّها»].
(6)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسیلة الدّارین: «إلی التّکّة»].
(7) (7- 7) [وسیلة الدّارین: «ببکاء»].
(8)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «بغلبة» و المعالی: «بغلیة»].
(9)- [فی البحار و العوالم و وسیلة الدّارین: «وا إبناه»].
(10)- [الأسرار: «وا غربتاه»].
(11)- [فی البحار و العوالم و المعالی و وسیلة الدّارین: «بثلاث»].
(12)- [وسیلة الدّارین: «امتدّت»].
(13)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسیلة الدّارین: «و إذا»].
(14)- [فی البحار و العوالم و المعالی و وسیلة الدّارین: «یا ابناه»].
(15)- [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 314
و یا أمّاه یا فاطمة الزّهراء! و یا أخاه «1» المقتول بالسّمّ! علیکم منّی السّلام. «2» ثمّ إنّه بکی «2».
و قال: یا جدّاه! قتلوا و اللّه رجالنا، یا جدّاه! سلبوا و اللّه نساءنا، یا جدّاه! نهبوا «3» و اللّه «4» رحالنا، یا جدّاه! ذبحوا و اللّه «4» أطفالنا، یا جدّاه! یعزّ و اللّه علیک أن تری رحالنا «5» و ما فعل الکفّار بنا. و إذا هم جلسوا یبکون «6» علی ما أصابه و فاطمة تقول: یا أباه «7»! یا رسول اللّه! أما تری ما فعلت أمّتک بولدی «8»؟ أتأذن لی أن آخذ من دم شیبه «9» و اخضّب به ناصیتی؟ و ألقی اللّه عزّ و جلّ و أنا «10» مختضبة «11» بدم ولدی الحسین؟ فقال لها: خذی «12» و أنا أخذ «12» یا فاطمة، فرأیتهم یأخذون من دم شیبه «13» و تمسح به فاطمة ناصیتها، و النّبیّ و علیّ و الحسن علیهم السّلام یمسحون به نحورهم و صدروهم و أبدانهم «14» إلی المرافق، و سمعت رسول اللّه یقول: فدیتک یا حسین! یعزّ و اللّه علیّ أن أراک مقطوع الرّأس، مرمّل «15» الجبینین «16»، دامی النّحر «15»، مکبوبا علی قفاک، قد کساک الذّارئ من الرّمول، و أنت طریح مقتول مقطوع الکفّین، یا بنیّ! من قطع یدک الیمنی «17» و ثنّی بالیسری «17»؟
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «أخا»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «ذبحوا»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسیلة الدّارین].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «حالنا»].
(6)- [فی البحار و العوالم و المعالی و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسیلة الدّارین: «یبکون حوله»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسیلة الدّارین: «یا أبتاه»].
(8)- [أضاف فی المعالی و وسیلة الدّارین: «الحسین یا أبتاه»].
(9)- [لم یرد فی الأسرار، و فی المعالی و وسیلة الدّارین: «شیبته»].
(10)- [لم یرد فی الأسرار].
(11)- [وسیلة الدّارین: «مخضبة»].
(12- 12) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «و نأخذ»].
(13)- [فی الأسرار: «شیبة الحسین» و فی المعالی و وسیلة الدّارین: «شیبته»].
(14)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «أیدیهم»].
(15- 15) [وسیلة الدّارین: «الجبین»].
(16)- [الدّمعة السّاکبة: «الجبین»].
(17- 17) [وسیلة الدّارین: «و الیسری»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 315
فقال: یا جدّاه! کان معی جمّال من المدینة، و کان یرانی إذا وضعت سراویلی للوضوء فیتمنّی أن تکون تکّتی له، فما منعنی أن أدفعها إلیه لا «1» لعلمی أنّه صاحب «2» هذا الفعل «2».
فلمّا قتلت خرج یطلبنی بین القتلی، «3» قد وجدنی «3» جثّة «4» بلا رأس، فتفقّد سراویلی، فرأی التّکّة، و قد «5» عقدتها عقدا کثیرة، «6» فضرب بیده إلی التّکّة فحلّ عقدة منها، فمددت یدی الیمنی فقبضت علی التّکّة «6»، فطلب المعرکة «7» فوجد «8» قطعة «4» سیف مکسور، فقطع «9» یمینی، ثمّ حلّ عقدة أخری، «10» فقبضت علی التّکّة «10» بیدی الیسری کی لا یحلّها، فتکشف «11» عورتی، فحزّ «12» یدی الیسری، فلمّا أراد حلّ التّکّة حسّ بک، فرمی نفسه بین القتلی.
فلمّا سمع النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم کلام الحسین علیه السّلام بکی بکاءا شدیدا و أتی إلیّ بین القتلی إلی أن وقف نحوی، فقال: ما لی و ما لک یا جمّال! تقطع یدین طالما قبّلهما جبرئیل و ملائکة اللّه أجمعین «13»، «6» «14» و تبارکت بهما «14» أهل السّماوات و الأرضین؟ أما کفاک ما صنع به الملاعین من الذّلّ و الهوان، هتکوا نسائه من بعد الخدور، و انسدال السّتور «6» «15»، سوّد اللّه وجهک یا جمّال! فی الدّنیا و الآخرة، و قطع اللّه یدیک و رجلیک، و جعلک فی حزب من سفک دماءنا
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «إلّا»].
(2) (2- 2) [الأسرار: «هذه الفعلة»].
(3) (3- 3) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «فوجدنی»].
(4)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسیلة الدّارین: «و قد کنت» و فی الأسرار: «و کنت»].
(6) (6- 6) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «فی المعرکة»].
(8)- [لم یرد فی الأسرار].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «فقطع به»].
(10) (10- 10) [وسیلة الدّارین: «فقبضتها»].
(11)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسیلة الدّارین: «فتنکشف»].
(12)- [فی الدّمعة السّاکبة: «فجزّ» و فی وسیلة الدّارین: «فقطع»].
(13)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «أجمعون» و فی الأسرار: «السّموات أجمعون»].
(14- 14) [الأسرار: «تبارک بها»].
(15)- [فی الدّمعة السّاکبة: «الشّور»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 316
«1» و تجرّأ علی اللّه «1». فما استتمّ دعاؤه صلّی اللّه علیه و اله حتّی شلّت یدای «1» و حسست بوجهی کأن «2» ألبس قطعا من اللّیل مظلما، و بقیت علی هذه الحالة، فجئت إلی هذا البیت أستشفع، و أنا أعلم أنّه لا یغفر لی أبدا «1». فلم یبق فی مکّة أحد إلّا و سمع حدیثه و تقرّب إلی اللّه تعالی بلعنه «3» و کلّ یقول: حسبک ما جنیت یا لعین وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 92- 94- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 7- 10؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 440- 441؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 316- 319؛ البحرانی، العوالم، 17/ 629- 631؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 60- 63؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 339- 341
و بإسناده [و روی الحسین بن حمدان الحضینیّ فی کتاب الهدایة فی فضائل] فی حدیث: إن جمّال الحسین علیه السّلام لمّا قتل جاء، فوجد بدن الحسین علیه السّلام بلا رأس، فمدّ یده لیأخذ تکّته، فمدّ الحسین علیه السّلام یده الیمنی، و قبض علی التّکّة، فقطع الجمّال یده، ثمّ أراد أن یحلّ التّکّة، فمدّ الحسین علیه السّلام الیسری، فقطعها أیضا.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 588
روی عن یوسف بن یحیی، عن أبیه، عن جدّه، قال: رأیت رجلا بمکّة شدید السّواد له بدن، و خلق غابر، و هو ینادی: أیّها النّاس دلّونی علی أولاد محمّد.
فأشار بعضهم، و قال: ما لک؟ قال: أنا فلان بن فلان.
قالوا: کذبت إنّ فلانا کان صحیح البدن، صبیح الوجه، و أنت شدید السّواد، غابر الخلق. قال: و حقّ محمّد أنّی لفلان، اسمعوا حدیثی:
اعلموا «4» أنّی کنت جمّال الحسین. فلمّا أن صرنا إلی بعض المنازل برز للحاجة و أنا معه، فرأیت تکّة لباسه، و کان أهداها له ملک فارس حین تزوّج بنت أخیه شاه زنان
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «کأنّه»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «بلعنته» و إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(4)- [و فی نفس المهموم مکانه: إنّه کان رجل بمکّة شدید السّواد، و کان قبل ذلک صحیح البدن صبیح الوجه، قال: اعلموا ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 317
بنت یزدجرد، فمنعنی هیبته أن أسأله إیّاها، فدرت حوله لعلّ «1» أن أسرقها، فلم أقدر علیها، فلمّا صار القوم بکربلاء و جری ما جری، و صارت أبدانهم ملقاة تحت سنابک الخیل، و أقبلنا نحو الکوفة راجعین، فلمّا أن صرت إلی بعض الطّریق ذکرت التّکّة، فقلت فی نفسی: قد خلا ما عنده.
فصرت إلی موضع المعرکة، فقربت منه، فإذا هو مرمّل بالدّماء، قد جزّ «2» رأسه من قفاه، و علیه جراحات کثیرة من السّهام و الرّماح، فمددت یدی إلی التّکّة، و هممت أن أحلّ عقدها، فرفع یده، و ضرب بها یدی، فکادت أوصالی و عروقی تتقطّع «3»، ثمّ أخذ التّکّة من یدی، فوضعت رجلی علی صدره، و جهدت جهدی لأزیل أصبعا من أصابعه، فلم أقدر، فأخرجت سکینا کان معی، فقطعت أصابعه، ثمّ مددت یدی إلی التّکّة، و هممت بحلّها ثانیة، فرأیت خیلا أقبلت من نحو الفرات و شممت رائحة لم أشمّ رائحة أطیب منها، فلمّا رأیتهم، قلت: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، إنّما أقبل «4» هؤلاء لینظروا إلی کلّ إنسان به رمق.
فصرت بین القتلی، و غاب عنّی عقلی من شدّة الجزع، فإذا رجل یقدمهم کأنّ وجهه الشّمس، و هو ینادی: أنا محمّد رسول اللّه. و الثّانی ینادی: أنا حمزة أسد اللّه. و الثّالث ینادی: أنا جعفر الطّیّار. و الرّابع ینادی: أنا الحسن بن علیّ، و کذلک علیّ، و أقبلت فاطمة و هی تبکی، و تقول: حبیبی و قرّة عینی، أبکی علی رأسک المقطوع؟ أم علی یدیک المقطوعتین «5»؟ أم علی بدنک المطروح؟ أم علی أولادک الأساری؟
ثمّ قال النّبیّ علیه السّلام: أین رأس حبیبی، و قرّة عینی الحسین؟ فرأیت الرّأس فی کفّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، و وضعه علی بدن الحسین، فاستوی جالسا فاعتنقه النّبیّ علیه السّلام، و بکی، ثمّ
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «لعلّی»].
(2)- [نفس المهموم: «حزّ»].
(3)- [نفس المهموم: «تنقطع»].
(4)- [فی المطبوع: «أقبلوا»].
(5)- [نفس المهموم: «المقطوعین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 318
قال: یا بنیّ! أراک جائعا عطشانا، أما لهم «1» أجاعوک، و أظماؤک، لا أطعمهم اللّه و لا سقاهم «2» یوم الظمأ.
«3» ثمّ قال: حبیبی قد عرفت قاتلک، فمن قطع أصابعک؟ فقال الحسین: هذا الّذی بجنبی یا جدّاه! فقیل لی: أجب رسول اللّه یا شقیّ. فاوقعت بین یدیه، فقال: یا عدوّ اللّه ما حملک علی قطع أصابع حبیبی، و قرّة عینی الحسین؟ فقلت: یا رسول اللّه! لست ممّن أعان علی قتله. قال: الّذی قطع إصبعا واحدة أکبر «3».
ثمّ قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله: أخسّ «4» یا عدوّ اللّه غیّر اللّه لونک. فقمت، فاذا أنا بهذه الحالة «5»، فما بقی أحد ممّن حضر إلّا لعنه، و دعا علیه. ألا لعنة اللّه علی القوم الظّالمین.
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 262- عنه: أستادی، نفس المهموم (الهامش)،/ 365
و روی أنّ رجلا بلا أید «6» و لا أرجل و هو أعمی، یقول: ربّ نجّنی من النّار. فقیل له:
لم تبق لک عقوبة، و مع ذلک تسأل النّجاة من النّار؟ قال: کنت فیمن قتل الحسین علیه السّلام بکربلا، فلمّا قتل رأیت علیه سراویلا و تکّة حسنة بعدما سلبه النّاس، فأردت أن أنزع منه التّکّة، فرفع یده الیمنی، و وضعها علی التّکّة، فلم أقدر علی دفعها، فقطعت یمینه، ثمّ هممت أن آخذ التّکّة، فرفع شماله، فوضعها علی تکّته، فقطعت یساره، ثمّ هممت بنزع التّکّة من السّراویل، فسمعت زلزلة، فخفت، و ترکته، فألقی اللّه علیّ النّوم، فنمت بین القتلی، فرأیت کأنّ محمّدا صلّی اللّه علیه و اله أقبل «7» و معه علیّ و فاطمة، فأخذوا رأس الحسین، فقبّلته فاطمة، ثمّ قالت: یا ولدی قتلوک قتلهم اللّه، من فعل هذا بک؟ فکان یقول: قتلنی شمر،
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «ما لهم»].
(2)- [فی المطبوع: «لا أسقاهم»].
(3) (3- 3) [نفس المهموم: «إلی أن قال»].
(4)- [نفس المهموم: «للجمال: أخسأ»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(6)- [الدّمعة السّاکبة: «أیدی»].
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «قد أقبل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 319
و قطع یدای «1» هذا النّائم- و أشار إلیّ- فقالت فاطمة لی: قطع اللّه یدیک و رجلیک، و أعمی بصرک، و أدخلک النّار. فانتبهت و أنا لا أبصر شیئا، و سقطت منّی یدای و رجلای، و لم یبق من دعائها إلّا النّار. «2»
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «یدی»].
(2)- ایضا از سعد بن مسیب روایت کرده است که چون حضرت امام حسین علیه السّلام شهید شد، در سال دیگر من متوجّه حج شدم که به خدمت حضرت امام زین العابدین علیه السّلام مشرف شوم، پس روزی بر در کعبه طواف می‌کردم ناگاه مردی را دیدم که دستهای او بریده بود و روی او مانند شب تار سیاه و تیره بود، به پرده کعبه چسبیده بود و می‌گفت: «خداوندا به حق این خانه که گناه مرا بیامرز، و می‌دانم که نخواهی آمرزید.» من گفتم: «وای بر تو چه گناه کرده‌ای که چنین ناامید از رحمت خدا گردیده‌ای؟» گفت: «من جمال امام حسین علیه السّلام بودم در هنگامی که متوجه کربلا گردید، چون آن حضرت را شهید کردند، پنهان شدم که بعضی از جامه‌های آن حضرت را بربایم، و در کار برهنه کردن حضرت بودم. در شب ناگاه شنیدم که خروش عظیم از آن صحرا بلند شد، و صدای گریه و نوحه بسیار شنیدم و کسی را نمی‌دیدم، و در میان آنها صدائی می‌شنیدم که می‌گفت: «ای فرزند شهید من، وای حسین غریب من، تو را کشتند و حق تو را نشناختند و آب را از تو منع کردند.»
از استماع این اصوات موحشه، مدهوش گردیدم و خود را در میان کشتگان افکندم، و در آن‌حال مشاهده کردم سه مرد و یک زن را که ایستاده‌اند و بر دور ایشان ملائکه بسیار احاطه کرده‌اند، یکی از ایشان می‌گوید:
«ای فرزند بزرگوار و ای حسین مقتول به سیف اشرار، فدای تو باد جد و پدر و مادر و برادر تو.»
ناگاه دیدم که حضرت امام حسین علیه السّلام نشست و گفت: «لبیک یا جداه! و یا رسول اللّه! و یا أبتاه! و یا أمیر المؤمنین! و یا أمّاه یا فاطمة الزّهرا! و یا أخاه. ای برادر مقتول به زهر جانگداز بر شما باد از من سلام.» پس فرمود: «یا جداه کشتند مردان ما را، یا جداه اسیر کردند زنان ما را، یا جداه غارت کردند اموال ما را، یا جداه کشتند اطفال ما را.»
ناگاه دیدم که همه خروش برآوردند و گریستند، حضرت فاطمه زهرا علیهما السّلام از همه بیشتر می‌گریست.
پس حضرت فاطمه زهرا علیهما السّلام گفت: «ای پدر بزرگوار ببین که چکار کردند با این نور دیده من این امت جفاکار، ای پدر، مرا رخصت بده که خون فرزند خود را بر سر و روی خود بمالم، چون خدا را ملاقات کنم با خون او آلوده باشم.»
پس همه بزرگواران خون آن حضرت را برداشتند و بر سر و روی خود مالیدند، پس شنیدم که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم می‌گفت: «فدای تو شوم ای حسین که تو را سر بریده می‌بینم و در خون خود غلتیده می‌بینم، ای فرزند گرامی چه‌کسی جامه‌های تو را کند؟» حضرت امام حسین علیه السّلام فرمود: «ای جد بزرگوار شترداری که با من بود و با او نیکیهای بسیار کرده بودم، او به جزای آن نیکی‌ها مرا عریان کرد.»
پس حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم به نزد من آمد و گفت: «از خدا اندیشه نکردی و از من شرم نکردی که جگر گوشه مرا عریان کردی، خدا روی تو را سیاه کند در دنیا و آخرت و دستهای تو را قطع کند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 320
المجلسی، البحار، 45/ 311- 312- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 628- 629؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 184
و روینا حدیث الجمّال لعنه اللّه بإسناده (نا) إلی سعید بن المسیّب، قال: لمّا استشهد مولانا أبو عبد اللّه الحسین علیه السّلام، و حجّ النّاس من قابل، دخلت علی مولای علیّ بن الحسین علیه السّلام، فقلت له: یا مولای قد قرب الحجّ فما تأمرنی؟ فقال: امض علی نیّتک، فحجّ. فحججت، فبینما أنا أطوف فی الکعبة و إذا أنا برجل مقطوع الیدین، و وجهه کقطع اللّیل المظلم، و هو متعلّق بأستار الکعبة و هو یقول: اللّهمّ ربّ هذا البیت الحرام اغفر لی و ما أحسبک تفعل، و لو تشفّعت فیّ سکّان سماواتک و أرضک و جمیع ما خلقت لعظم جرمی. قال سعید بن المسیّب: فشغلت، و شغل النّاس عن الطّواف حتّی حفّ به النّاس و اجتمعنا علیه، فقلت: أیا ویلک لو کنت إبلیس لما کان ینبغی لک أن تیأس من رحمة اللّه، فما أنت؟ و ما ذنبک؟ فبکی، و قال: یا قوم أنا أعرف بنفسی، و ذنبی، و ما جنیت. فقالوا له:
تذکره لنا.
فقال: أنا کنت جمّالا لأبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام لمّا خرج من المدینة إلی العراق، و کنت أراه إذا أراد الوضوء للصّلاة یضع سراویله عندی، فأری تکّة تغشی الأبصار بحسن إشراقها و ألوانها، و کنت أتمنّاها أن تکون لی، إلی أن سرنا بکربلا فقتل الحسین علیه السّلام و هی معه، فدفنت نفسی فی مکان من الأرض فلم أطلب أنا و أمثالی، فلمّا جنّ اللّیل خرجت من مکانی، فرأیت فی تلک المعرکة نورا لا ظلمة، و نهارا لا لیلا، و القتلی مطرحون (حین) علی وجه الأرض، فذکرت لحینی و شقائی التّکّة، فقلت: و اللّه لأطلبنّ الحسین علیه السّلام و أرجو أن تکون التّکّة فی سراویله، فآخذها. و لم أزل أنظر فی وجوه القتلی، حتّی أتیت إلی الحسین علیه السّلام، فوجدته مکبوبا علی وجهه و هو جثّة بلا رأس و نوره مشرق، مرمّل بدمائه، و الرّیاح سافیة علیه، فقلت: هذا و اللّه الحسین علیه السّلام. فنظرت إلی سراویله کما کنت أراها، فدنوت منه، فضربت یدی إلی التّکّة لآخذها، فإذا هو قد عقدها عقدا
__________________________________________________
- پس در همان ساعت روی من سیاه شده و دستهای من افتاد، و برای این دعا می‌کنم و می‌دانم که نفرین حضرت رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم رد نمی‌شود، و آمرزیده نخواهم شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 787- 788
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 321
کثیرة، فلم أزل أحلّها حتّی حللت عقدة منها، فمدّ یده الیمنی، و قبض علی التّکّة، فلم أقدر علی أخذ یده، عنها و لا أصل إلیها، فدعتنی النّفس الملعونة إلی أن أطلب شیئا، أقطع به یده فوجدت قطعة سیف مطروح، فأخذتها، فلم أزل أجزّ یده حتّی فصلتها عن زنده، ثمّ نحیّتها عن التّکّة، فمددت یدی إلی التّکّة لأحلّها، فمدّ یده الیسری، فقبض علیها فلم أقدر علی أخذها، فأخذت قطعة السّیف و قطعتها بها، فمددت یدی إلی التّکّة لأخذها، فإذا بالأرض ترجف، و السّماء تهتزّ، و إذا بغلبة (بغلغلة) عظیمة، و بکاء و نداء، یقول: یا ابناه! یا مقتولاه! وا ذبیحاه! وا حسیناه! وا غریباه! یا بنیّ! قتلوک و ما عرفوک؟
و من شرب الماء منعوک و ما عرفوا جدّک و أباک؟ فلمّا رأیت ذلک صعقت و رمیت نفسی بین القتلی و إذا بثلاث نفر، و امرأة تقول:
ألا یا نور عینی یا حسینا فمن قطع الیسار مع الیمینا
و من أرداک فی البیداء طریحا و من أیتم بناتک و البنینا
و من سلب الثّیاب أیا حبیبی و یا ذخری و یا عینی الیمینا
عفیرا بالتّراب بغیر رأس خضیب النّحر متلول الجبینا
فمن أوصیت بعدک بالیتامی و من لسکینة حصنا حصینا
و من للثّاکلات و للضّیاعا (للصّبایا) لقد أضحوا بأیدی الکافرینا
یعزّ علیّ أن ألقاک ملقی بلا غسل و لا کفن رهینا
أیا روحی لقد طوّلت حزنی لقتلک یا ابن خیر العالمینا
لمقتله بکت أملاک ربّی و حور العین یبکی و الأمینا
لقد أورثتنی حزنا طویلا علی طول اللّیالی و السّنینا
فآه لما جری لک یا حبیبی نساؤک حاسرات مجررینا
فنوحوا و أندبوا مولی قتیلا حبیب رسول ربّ العالمینا
و قد امتلأت الأرض و حولها خلایق وقوفا، و قد امتلأت الأرض بصور النّاس و أجنحة الملائکة، و إذا بواحد منهم یقول: یا ابناه! یا حسین! فداؤک جدّک و أبوک و أمّک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 322
و أخوک، و إذا بالحسین علیه السّلام و رأسه علی بدنه، و هو یقول: یا جدّاه! یا رسول اللّه! و یا أبتاه! یا أمیر المؤمنین! و یا أمّاه! یا فاطمة الزّهراء! و یا أخاه المقتول بالسّمّ قبلی! علیکم منّی السّلام.
ثمّ إنّه بکی، و قال: یا جدّاه! قتلوا و اللّه رجالنا، یا جدّاه! سلبوا و اللّه نسائنا، یا جدّاه! نهبوا و اللّه رحالنا، و یا جدّاه! ذبحوا و اللّه أطفالنا، یا جدّاه! یعزّ و اللّه علیک أن تری حالنا، و ما فعل الکفّار بنا، و إذا بهم قد جلسوا حوله یبکون علی ما أصابهم من الکفّار، و فاطمة تقول: یا أباه یا رسول اللّه! أما تری ما فعل أمّتک بولدی، أتأذن لی أن آخذ من دم شیبه، و أخضب به ناصیتی، و ألقی اللّه عزّ و جلّ، و أنا متخضّبة (مختضبة) بدم ولدی الحسین؟
فقال لها: خذی و نأخذ یا فاطمة! فرأیتهم یأخذون من دم شیبه و تمسح به فاطمة ناصیتها، و النّبیّ و علیّ و الحسن یمسحون به نحورهم، و صدورهم و أیدیهم إلی المرافق، و سمعت فاطمة الزّهراء تقول و هی مقروحة الفؤاد: یا بنیّ! من الّذی قطع رأسک الشّریف؟
یا بنیّ من ذا الّذی رضّ صدرک «1» العفیف؟ یا بنیّ من ذا الّذی أیتم أطفالک؟ یا بنیّ! من ذا الّذی قتل رجالک؟ قال: و سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقول له: فدیتک یا حسین! یعزّ علیّ و اللّه أن أراک مقطوع الرّأس، مرمّل الجبین، دامی النّحر، مکبوبا علی قفاک، قد کستک الذّواری من الرّمل (مول)، و أنت طریح مقتول، مقطوع الکفّین، یا بنیّ من قطع یدک الیمنی و ثنّی بالیسری؟
فقال: یا جدّاه! کان معی جمّال من المدینة، و کان یرانی إذا وضعت سراویلی للوضوء، فیتمنّی أن تکون «2» له، فما منعنی أن أدفعها إلیه إلّا لعلمی أنّه صاحب هذا الفعل، فلمّا قتلت خرج یطلبنی من بین القتلی، فوجدنی جثّة بلا رأس، فتفقّد سراویلی، فرأی التّکّة، و قد کنت عقدتها عقدا کثیرة، فضرب یده إلی التّکّة، فحلّ عقدة منها، فمددت یدی الیمنی، فقبضت علی التّکّة، فطلب المعرکة، فوجد قطعة سیف، فقطع به یمینی، ثمّ حلّ
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «لصدرک»].
(2)- [فی المطبوع: «یکون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 323
عقدة أخری، فقبضت علی التّکّة بیدی الیسری، لئلّا یحلّها، فتنکشف عورتی، فجزّ یدی الیسری، فلمّا أراد حلّ التّکّة حسّ بک فرمی نفسه بین القتلی. فلمّا سمع النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله کلام الحسین علیه السّلام بکی بکاء شدیدا، و أتی بین القتلی إلی أن وقف نحوی، و قال: ما لی و ما لک یا جمّال، تقطع أیدیا طالما قبّلها جبرئیل علیه السّلام و ملائکة اللّه أجمعین، و تبرّکت بها أهل السّماوات و الأرضین؟ أما کفاک ما صنع به الملاعین من الذّلّ و الهوان، هتکوا نساءه بعد الخدور، و انسباک السّتور، و قد سلبهنّ الأعداء، سوّد اللّه وجهک یا جمّال فی الدّنیا و الآخرة، و قطع اللّه یدیک و رجلیک، و جعلک فی حزب من سفک دماءنا و جزاؤک علی اللّه، فما استتمّ دعاؤه حتّی شلّت یدای، و حسبت بوجهی کأنّه ألبس قطعا من اللّیل مظلما، و بقیت علی هذه الحالة، فجئت إلی هذا البیت، أستشفع و أنا أعلم أنّه لا یغفر لی أبدا. فلم یبق فی مکّة أحد إلّا و سمع حدیثه، و تقرّب إلی اللّه بلعنه، و کلّ یقول: حسبک ما جنیت یالعین. الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 256- 260
و قد روی هذا الحدیث بغیر هذا الطّریق فی بعض کتب أصحابنا، نقلا عن صاحب کتاب تاج الملوک بإسناده عن عبد اللّه النّقیّ الحجازیّ، قال: کنت ببعض طرق المدینة المشرّفة أمضی لقضاء حاجة لی، و إذا أنا بجابر بن عبد اللّه الأنصاریّ، و یقوده مولی له بعد أن کفّ بصره، و هو یبکی بکاء الثّکلی، فانزعجت، و قلت له: ما یبکیک یا جابر! هل من فقر؟ أم من مفتری علیک؟ أم مطالب بدین؟
فقال: کلّ هذا لم یکن. قلت: أجل. قال: یا أخی! خرجت من عند قبر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله هذه السّاعة، و إذا مولای هذا یقول لی: یا سیّدی قد اقشعرّ جسمی من رؤیتی لجسم من شخص أراه یطلب فی الأسواق. و قلت له: رجل؟ قال: نعم. قلت: و ما صفته؟ قال:
وجهه کالقار، شعره کأنّما مسّته نار، و عیناه زایدتان علیهما الأحمرار، و یداه کأنّما قطعتا بمنشار. فقلت له: أدعه لی. فدعاه، فأخذته إلی خارج السّوق و سألته: من أیّ البلاد أنت؟ فقال: من الکوفة. قلت: و ما سبب ابتلائک بهذا الحال؟ فأنکر، فأقسمت علیه، و سمّیت له نفسی، و قلت: عساک تخشی منّی. فقال: منذ رأیتک عرفتک من أصحاب النّبیّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 324
صلّی اللّه علیه و اله، و أنت جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ، و أمّا أنا فما تعرفنی؟ فقلت له: لو عرفتک ما سألتک؟ فقال: أنا بریدة بن وابل جمّال الحسین علیه السّلام. فبکی، و بکیت معه، و تیقّن أنّی متوجّع له، فقال: یا جابر، اعلم! إنّ هوای غلبنی، و أعانت علیه شقوتی مع إحسان الحسین علیه السّلام علیّ، و تلطّفه لدیّ، و کان قائما بی و بعیالی، فانتهت قصّتی أنّی رأیت عنده تکّة حجازیّة، فأحببتها و أرددتها «1» تکون لی لأهدیها إلی بعض الحکّام، فلم أزل أرتقب فرصة علیها إذ هی فی لباسه إلی أن قتل، و قد کنت ممّن ردّ عن نصرته حین أخبرنا: أنّ القوم یریدون سفک دمی، و أنتم ظننتم غیر ذلک، فاذهبوا حیث شئتم، و لا تقولوا خدعنا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. فتفرّقنا عنه، و لم یلبث معه سوی بنیه، و بنی أخیه، و إخوته و بعض الأنصار، ما یقرب من نیّف و سبعین رجلا، و کنت بمفازة من شرق کربلا، فلمّا قتل الحسین علیه السّلام و أصحابه و أهل بیته، و ساقوا نسائه سبایا، عرایا ظمایا، و حملوا رؤوس أنصارهم، یقدّمهم رأس الحسین علیه السّلام إلی الکوفة، خرجت من المفازة و قصدت جثّته الطّاهرة و إذا علیها بردة قد قرضها فی حال حیاته بالمقراض، لئلّا تسلب منه، و یبقی عاریا و فی رجلیه سروال، فقصدته طلبا للتّکّة و إذا به قد عقدها، عقدا کثیرة، فعالجت حلّها و إذا بیمینه قد امتدّت علیها، فقهرتها، و عالجت تحریکها، فلم أقدر، فاخترطت خنجری. و قطعت یمینه و حذفتها، ثمّ مددت یدی ثانیة، فمدّ یده الیسری، و قبض علی التّکّة، فقهرتها، و عالجت رفعها، فلم أقدر فقطعتها بخنجری، و رمیتها، ثمّ تیقنّت أخذ التّکّة، فهمت أن أخترطها.
و إذا بصیحة و ضجّة من خلفی، فارتهبت لذلک و ماتت یدی و یبست و إذا بنور قد ضرب علی بصری ساقطا من السّماء، فظننته نجما، فرمیت نفسی بین القتلی، و إذا بذی شیبة بهیّة أتی یمشی حتّی جلس عند رأسه، فحقّقته و إذا هو رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و إذا بأمیر المؤمنین علیه السّلام خلفه، و إذا بفاطمة و الحسن علیهما السّلام و إذا برجال کثیرة، لم أعرفهم، و إذا بالنّبیّ صلّی اللّه علیه و اله قد مدّ یده إلی نحو الکوفة، فما ردّها إلّا و فیها رأس الحسین، فرکّبه علی الجسد و أجلسه، فو اللّه الّذی لا إله إلّا هو لقد خلته کأنّه لم یذبحه الشّمر، فلمّا رأی جدّه
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «و وددتها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 325
نادی: السّلام علیک یا جدّاه! فردّ علیه السّلام. فقال: و علیک السّلام یا ولدی! و یا ثمرة فؤادی! یعزّ علیّ أن أراک علی هذه الصّفة. ما لجسمک مبضّع و عظمک مرضّض؟ فقال:
یا جدّاه! من سنابک الخیل. فصاح رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله: وا ولداه! وا مهجة قلباه! وا حسیناه! فدنی منه أبوه علیه السّلام، و قال: یا ولدی! أری شیبک مضمّخا بالدّماء و وجهک مضرّجا مرمّلا، و قد ذبحت ذبح الشّاة. فقال: نعم یا أبتاه! ذبحنی الشّمر الضّبّابیّ من القفاء.
فبکی أمیر المؤمنین علیه السّلام، و قال: لیتنی کنت حاضرا لأجدّل دونک الأعداء و أسقیهم کأس الرّدی، یالیت نفسی لنفسک الفداء. ثمّ دنت أمّه فاطمة الزّهراء علیها السّلام، و قالت له:
یا نور عینی أری جسمک علی الثّری، و رأسک علی السّمهریّ یعلی، یا شقّ روحی و سمعی، فی الملأ بقیت إلی الآن بلا غسل و کفن تری، و ما لقبرک عن قبورنا نای، ثمّ مرّغت ناصیتها بدمه، و نادت: وا ولداه! وا حسیناه! وا قتیلاه! وا جدیلاه! وا غریباه! هذا، و دم الحسین علیه السّلام علی وجهها یسیل، و تقول: بهذا ألقی اللّه الجلیل. هذا وجدّه و أبوه و أمّه و أخوه فی بکاء و عویل.
فمدّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، یده و قلّب کفّی الحسین علیه السّلام، و قال: من قطع یا ولدی کفّیک؟
فقال: یا جدّاه! قطعهما جمّال لی. قال: و ما مراده بذلک؟ فقال: یا جدّاه! لأجل هذه التّکّة الّتی فی سراویلی، کلّما مدّ یده لیأخذها قبضت علیها لئلّا تنکشف عورتی، و کنت کلّما مددت یدا قطعها حتّی أتی علیهما، فلّما سمع بذلک رمی نفسه بین القتلی خشیة منک یا جدّاه.
فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله: یا أخسّ الأنام علیک لعنة اللّه الملک العلّام، فعلت هذا بولدی، سوّد اللّه وجهک، و قطع یدیک فی الدّنیا، قبل الآخرة، فلم أشعر إلّا و قد سقطتا إلی الأرض کالعجین، و الوجه کما تری کقالب قار، فلعلّک تدعو لی بالموت، ففارقته بعد أن لعنته، ألا لعنة اللّه علی القوم الظّالمین.
أقول: إذا سمعتم یا إخوانی هاتین الرّوایتین، فاصغوا لما أذکر لکم من روایة عجیبة و هی ما ذکره الغزالی فی کتاب سرّ العالمین، و ذلک حیث قال: و أمّا قصّة زعیم بن بلعام فهی عجیبة، قد أراد أن ینظر من أین منبع النّیل، فلم یزل یسیر حتّی وجد الخضر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 326
علیه السّلام، فقال له: ستدخل مواضع کذا، و کذا ثمّ أعطاه علائمها فوصل إلی جبل، فیه قبّة من یاقوت علی أربعة أعمدة و النّیل، یخرج من تحتها، و فیه فاکهة لا تتغیّر، قال: فرقیت رأس الجبل، فرأیت وراءه بساتین و قصورا و دورا، و عالما عزیزا، و کنت شیخا أبیض الشّعر، فهبّ علیّ نسیم سوّد شعری، و أعاد شبابی، فنودیت من ملک القصور، إلینا یا زعیم إلینا فهذه دار المتّقین. فجذبنی و الخضر منعنی، و هذا سرّ قوله صلّی اللّه علیه و اله، سبعة أنهار من الجنّة جیحون، و سیحون، و دجلة، و الفرات، و النّیل و عین بالبردن بالمقدس، عین سلوان لأنّ منها ماء زمزم. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 441- 442
__________________________________________________
(1)- و نیز در مدینة المعاجز مسطور است، راوی می‌گوید: مردی را در مکه دیدار کردم که با حالی تباه و چهره‌ای سیاه فریاد برمی‌آورد که: «أیّها النّاس! دلّونی علی أولاد محمّد.»
گفتند: «کیستی؟»
گفت: «من فلان پسر فلان.»
گفتند: «دروغ مزن! او صحیح و صبیح 1 بود. تو سیاه و تباهی.»
گفت: «گوش دارید تا چه گویم. من جمال حسین علیه السّلام در بعضی از منازل با او بودم. (فرأیت تکّة لباسه.) بند زیر جامه او را دیدار کردم و طمع در آن بستم و بعد از شهادت آن حضرت، چون راه کوفه پیش داشتیم، در عرض راه مرا آن بند زیر جامه فرا یاد آمد.
از آنجا باز آمدم به مقتل شهدا، و آن حضرت را با سر بریده آغشته به خون دیدم. دست فرا بردم که آن بند را مأخوذ دارم. دست مبارک را برآورد و بر دست من زد؛ چنان‌که عروق من خواست بگسلد.
برخاستم و پای بر سینه آن حضرت گذاشتم و بند را بگرفتم و چند که کشیدم، نتوانستم. به اندازه اصبعی از دست او فرا کشید. پس کاردی برآوردم و انگشتان مبارکش را قطع کردم و دیگرباره آن بند را بگرفتم تا بگشایم. ناگاه خیلی را دیدم که از جانب فرات فراز آمدند و استشمام رایحه‌ای کردم که هرگز اطیب 2 از آن ندیدم. با خود می‌اندیشیدم که این جماعت از لشکر ابن سعد بازشتافته‌اند تا اگر در میان کشتگان زنده‌ای به دست کنند، سر بر دارند. سخت بترسیدم و خود را در میان کشتگان درافکندم و مخفی داشتم.
این وقت آن مردی که از پیش روی آن جماعت بود، با چهره‌ای که شنعت آفتاب می‌کرد 3 ندا در داد که: «منم محمد رسول خدای!»
و آن دیگر گفت: «منم علی مرتضی.»
و سه دیگر فرمود: «منم حمزه اسد اللّه.»
چهارم گفت: «منم جعفر طیار.»
پنجم بانگ برآورد: «منم حسن بن علی.»
پس فاطمه علیهما السّلام نزدیک شد و همی گریست و گفت: «حبیبی و قرّة عینی! أبکی علی رأسک المقطوع؟ أم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 327
__________________________________________________
- علی یدیک المقطوعتین؟ أم علی بدنک المطروح؟ أم علی أولادک الأساری؟»
یعنی: «ای محبوب من! ای روشنی چشم من! بر سر بریده‌ات بگریم؟ بر دستهای قطع شده‌ات ناله کنم؟
بر بدن به خاک افتاده‌ات زاری کنم؟ بر اولاد اسیرت جزع فرمایم؟»
آن‌گاه رسول خدا فرمود: «سر محبوب من در کجاست؟»
ناگاه دیدم سر حسین بر دست پیغمبر است. پس آن سر را بر پیکر حسین گذاشت و آن حضرت برخاست و مستوی بنشست و پیغمبر با او معانقة 4 کرد و بگریست و فرمود: «ای فرزند! تو را جوعان و عطشان می‌بینم. خداوند سیر و سیراب نکناد دشمنان تو را. قاتل تو را نمی‌شناسم. بگوی تا کدام کس قطع کرد اصابع تو را؟»
عرض کرد: «اینک در پهلوی من است.»
جمال 5 را گفتند: «رسول خدا تو را طلب می‌کند و مرا در نزد او حاضر کردند.»
فرمود: «ای دشمن خدای! تو را چه افتاد که انگشتان فرزند مرا قطع کردی؟ خداوند روی تو را سیاه کناد.»
جمال گفت: «از آن وقت من به این صورت برآمدم.»
جماعتی که در گرد او بودند، زبان به لعن او گشودند.
(1). صحیح: سالم. صبیح: زیبا، خوشرو.
(2). اطیب: خوشبوتر.
(3). آفتاب در برابر رخسار او زشت می‌نمود.
(4). معانقه: دست در گردن یکدیگر انداختن.
(5). جمال (چوشداد): ساربان، شترران.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام 6، 4/ 19- 21
(6). [این مطلب در احوالات حضرت سجّاد علیه السّلام، 3/ 357- 358 تکرار شده است].
در جلد هفدهم عوالم مسطور است که: سعید بن المسیب روایت کرده است که: بعد از شهادت سید الشهدا علیه السّلام، چون هنگام موسم برسید، در رکاب سید سجاد علیه السّلام به زیارت مکه شتافتم. هنگام طواف کعبه، مردی را دیدم با رویی سیاه همچون شب مظلم و دو پای لنگ و دو دست شل خویش را به استار 1 کعبه آویخته است و می‌گوید: «اللّهمّ! ربّ هذا البیت! اغفر لی و ما أحسبک أن تفعل و لو تشفّع فیّ سکّان سماواتک و أرضیک و جمیع ما خلقت لعظم جرمی.»
یعنی: «ای پروردگار من! ای خداوند این خانه؟ بیامرز مرا و می‌دانم نمی‌آمرزی اگر چند شفاعت کنند مرا ساکنان آسمانها و زمینها و تمام آفریدگان. چه، گناه من بزرگتر از آن است که آمرزیده شوم.»
سعید بن مسیب می‌گوید: «من و جماعتی از مردم در گرد او انجمن شدیم و گفتیم: «ابلیس از رحمت خدای مأیوس نیست. تو کیستی و جرم تو چیست؟»
آن‌گاه قصه خویش را درازتر از آنچه من بنده نگاشتم، تقریر کرد تا بدان جا که شمشیر شکسته‌ای در قتلگاه به دست کردم و دستهای حسین را قطع ساختم و قصد بند شلوار کردم. در این وقت زمین بجنبید و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 328
و أخذ رجل منهم تکّة سرواله، و کان لها قیمة، و ذلک بعدما سلبه النّاس یقول:
أردت أن أنزع التّکّة، وضع یده الیمنی علیها، فلم أقدر علی رفعها، فقطعت یمینه، فوضع یده الیسری علیها، فلم أقدر علی رفعها، فقطعتها، و هممت بنزع السّروال، فسمعت زلزلة، فخفت، و ترکته، و غشی علیّ و فی هذه الحال رأیت النّبیّ و علیّا، و فاطمة، و الحسن.
و فاطمة تقول: یا بنیّ قتلوک قتلهم اللّه. فقال لها: یا أمّ قطع یدی هذا النّائم. فدعت علیّ و قالت: قطع اللّه یدیک و رجلیک، و أعمی بصرک، و أدخلک النّار. فذهب بصری، و سقطت یدای، و رجلای، فلم یبق من دعائها إلّا النّار.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 360
__________________________________________________
- آسمان به اهتزاز درآمد. شنیدم که گوینده‌ای می‌گوید: «وا ابناه! وا مقتولاه! وا ذبیحاه! وا حسیناه! وا غریباه! یا بنیّ! قتلوک و ما عرفوک، و من شرب الماء منعوک.»
و من از خوف و خشیت، خویش را در میان کشتگان افکندم تا کس مرا نداند.
بالجمله، جمال قصه خویش را به شرح کرد تا به آنجا که رسول خدای از حسین پرسش فرمود:
«دستهای تو را کدام کس قطع کرد؟»
و آن حضرت مرا بنمود. پس پیغمبر سخت بگریست و بر سر من آمد.
فقال: مالی و ما لک یا جمّال! تقطع یدین طال ما قبّلهما جبرئیل و ملائکة اللّه أجمعون، و تبارکت بهما أهل السّماوات و الأرضین؟! أما کفاک ما صنع به الملاعین من الذّلّ و الهوان؟! هتکوا نسائه من بعد الخدور و انسدال‌السّتور، سوّد اللّه وجهک یا جمّال فی الدّنیا و الآخرة، و قطع اللّه یدیک و رجلیک و جعلک فی حزب من سفک دمائنا و تجرّء علی اللّه.
فرمود: «ای جمال! چه افتاده است تو را با من و مرا با تو؟ قطع کردی دستهایی که جبرییل و فرشتگان خدا می‌بوسیدند و اهل آسمان و زمین به آن تبرک می‌جستند! کافی نبود آن‌چه این ملاعین از خواری و ذلت بر حسین فرود آوردند و حرمت حریم او را نگه نداشتند و زنان او را در پس پرده‌ها نگذاشتند.
هان ای جمال! خداوند روی تو را در دنیا و آخرت سیاه کناد و دستها و پاهای تو را قطع کناد و تو را در شمار آنان به حساب گیرد که بر خدای بیرون شدند و خون ما را بریختند.
از پس این قصه، جمال گفت: «در طلب شفاعت به این حضرت ضراعت آوردم و دانسته‌ام آمرزیده نشوم.»
مردمان چون قصه او بشنیدند، «تقربا إلی اللّه» در لعن او هم آواز شدند؛ لعنة اللّه علیه.
(1). استار: پرده‌ها.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام 2، 4/ 21- 22
(2). [این مطلب در احوالات حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 358 تکرار شده است].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 329

حکی عن رجل أسدیّ «1» قال: کنت زارعا «2» علی نهر العلقمیّ بعد ارتحال عسکر بنی أمیّة، فرأیت عجائب لا أقدر أن أحکی إلّا بعضها، منها: إنّه إذا هبّت الرّیاح تمرّ علیّ نفحات کنفحات المسک و العنبر، و إذا سکنت أری [نجوما] «3»، تنزل من السّماء، «4» إلی الأرض و یرقی «4» من الأرض إلی السّماء مثلها، و أنا مفرّد «5» مع عیالی و لا أری «6» أحدا أسأله عن ذلک، و عند غروب الشّمس یقبل «7» أسد من القبلة، فأولّی عنه «8» إلی منزلی، فإذا أصبح الصّباح و طلعت الشّمس و ذهبت من منزلی أراه مستقبل «9» القبلة ذاهبا.
فقلت فی نفسی: إنّ هؤلاء خوارج قد خرجوا علی عبید اللّه بن زیاد، فأمر بقتلهم، و أری «10» منهم ما لم أره «10» من سائر القتلی، فو اللّه هذه اللّیلة لا بدّ من المساهرة «11»، لأبصر «12» هذا الأسد، یأکل «13» من هذه الجثث، أم لا؟ فلمّا صار [عند] غروب الشّمس و إذا به أقبل «14»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأسرار: «علی نهج مفصّل و ذلک أنّه»].
(2)- [مدینة المعاجز: «نازلا»].
(3)- [فی المطبوع: «ما»].
(4) (4- 4) [فی مدینة المعاجز: «و ترقی» و فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «إلی الأرض و ترقی»].
(5)- [فی مدینة المعاجز و الدّمعة السّاکبة: «متفرّد» و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی:
«منفرد»].
(6)- [مدینة المعاجز: «و لا أدری»].
(7)- [مدینة المعاجز: «یقدم»].
(8)- [المعالی: «منه»].
(9)- [المعالی: «متقبل»].
(10) (10- 10) [مدینة المعاجز: «ما لم أر»].
(11)- السّهری بالتّحریک عدم النّوم فی اللّیل کلّه أو بعضه و قد سهر بالکسر یسهر فهو ساهر و سهران إذا لم ینم اللّیل کلّه أو بعضه.
(12)- [مدینة المعاجز: «لأنظر»].
(13)- [فی مدینة المعاجز: «أیأکل» و فی الأسرار: «تأکل»].
(14)- [مدینة المعاجز: «قد أقبل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 330
فحقّقته و إذا هو «1» هائل المنظر، فأرتعدت منه؟ و خطر ببالی: إن کان مراده لحوم بنی آدم، فهو یقصدنی، و أنا أحاکی نفسی بهذا، فمثلته، و هو یتخطّی القتلی حتّی وقف علی جسد کأنّه الشّمس إذا طلعت، فبرک علیه، فقلت: یأکل منه، و إذا به یمرّغ وجهه علیه، و هو یهمهم «2»، و یدمدم.
فقلت: اللّه أکبر، «3» ما هذا إلّا أعجوبة «3»، فجعلت أحرسه حتّی اعتکر الظّلام، و إذا بشموع معلّقة ملأت الأرض، و إذا ببکاء و نحیب و لطم مفجع، فقصدت تلک الأصوات، فإذا هی تحت الأرض، ففهمت من ناع فیهم «4» یقول: وا حسیناه! وا إماماه! فاقشعرّ جلدی، فقرّبت من الباکی، و أقسمت علیه باللّه و برسوله من تکون «5» فقال: إنّا نساء «5» من الجنّ. فقلت: و ما شأنکنّ؟ فقلن: «6» فی کلّ یوم و لیلة هذا عزاؤنا علی الحسین علیه السّلام الذّبیح العطشان. فقلت: هذا الحسین الّذی یجلس عنده الأسد؟ قلن: نعم، أتعرف هذا الأسد؟
قلت: لا. قلن: هذا أبوه علیّ بن أبی طالب علیه السّلام. فرجعت، و دموعی تجری علی خدّی. «7»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(2)- [الأسرار: «یحمحم»].
(3) (3- 3) [فی البحار و العوالم و الأسرار و المعالی: «ما هذه إلّا أعجوبة» و فی مدینة المعاجز: «ما هذا الأعجوبة»].
(4)- [مدینة المعاجز: «منهم»].
(5) (5- 5) [فی مدینة المعاجز: «أناسا، فقال» و فی الدّمعة السّاکبة: «فقال: إنّا إناث»].
(6)- [فی مدینة المعاجز: «فقال»].
(7)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «و زاد السّیّد فی أنواره بعد ما قلن له هذا أبوه علیّ بن أبی طالب علیه السّلام:
فهممت أن أرجع، و دموعی تجری علی خدّی حزنا علیه، و إذا أنا برجال لم أر أطول منهم ذوی أسلحة کثیرة، فکاد فؤادی أن یطیر، و إذا بهم قائل یقول: ارجع. فرجعت خائفا، و قیل: هذا الرّجل هو الّذی دفن الحسین علیه السّلام].
در بعضی از کتب معتبره روایت کرده‌اند از مردی از قبیله بنی اسد که می‌گفت:
من زراعت می‌کردم در کنار نهر علقمه و بعد از ارتحال لشکر شقاوت اثر عمر، عجائب بسیار از شهدای آن صحرا مشاهده کردم که نمی‌توانم ذکر کرد. از جمله آن‌ها این بود که باد بر آن بدن‌های شریف می‌وزید و بویی بسیار نیکوتر از بوی مشک و عنبر به مشام من می‌رسید و پیوسته می‌دیدم که ستاره‌ها از آسمان به زیر می‌آمدند و به نزدیک بدن آن نجوم فلک امامت و خلافت و بالا می‌رفتند. من با عیال خود تنها در آن صحرا بودم و کسی را نمی‌دیدم که حقیقت احوال را معلوم کنم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 331
الطّریحی، المنتخب، 2/ 329- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 5- 6؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 440؛ مثله السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 262- 263؛ المجلسی، البحار، 45/ 193- 194؛ البحرانی، العوالم، 17/ 512- 513؛ المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 2/ 59- 60
و روی عن رجل أسدیّ قال: کنت زارعا علی نهر العلقمیّ بعد ارتحال عسکر بنی أمیّة، فرأیت عجائب لا أقدر أحکی إلّا بعضها، و هو إذا هبّت الأریاح تمرّ علیّ نفخات کنفخات المسک و العنبر و إذا سکنت أری نجوما تنزل من السّماء إلی الأرض و ترقی من الأرض إلی السّماء و أنا منفرد مع عیالی، و لا أری أحدا أسأله عن ذلک، و قبل غروب الشّمس یقبل أسد من القبلة فأولّی عنه إلی منزلی، فإذا أصبح الصّباح أراه مستقبل القبلة ذاهبا، فقلت فی نفسی: حکت عساکر ابن زیاد: أنّ هؤلاء خوارج قد خرجوا علی
__________________________________________________
- چون نزدیک غروب شد، سیاهی شخصی را می‌دیدم که پیدا می‌شد از جانب قبله و در میان کشتگان داخل می‌شد. چون صبح می‌شد، بر می‌گشت. من گمان می‌کردم که شیر است که به دریدن و خوردن آن کشتگان می‌آید. چون نظر کردم، آسیبی به آن بدن‌ها نرسیده بود. من از مشاهده این احوال تعجب می‌کردم و با خود می‌گفتم که می‌گفتند که: «این‌ها خارجی‌اند و بر خلیفه زمان خروج کرده‌اند. پس من چه سبب این غرایب از ایشان مشاهده می‌کنم؟»
پس در یکی از شب‌ها با خود قرار کردم که به خواب نروم، شاید حقیقت حال ایشان بر من ظاهر گردد. چون شام شد، باز آن شخص ظاهر شد و من متوهم شدم که مبادا شیر باشد و قصد من کند. در آن اندیشه بودم که در میان کشتگان داخل شد و به نزدیک یکی از آن بدن‌ها رفت که مانند آفتاب، نور از جسد منور ساطع بود. او را دربر گرفت و رو بر بدن او می‌مالید. از مشاهده این حال در حیرت بودم.
چون هوا بسیار تاریک شد، دیدم که شمع‌ها و مشعل‌های بسیار در آن صحرا روشن شد و از روز روشن‌تر، و ناگاه صدای شیون و نوحه و زاری و تپانچه بر رو زدن و سینه خراشیدن از جمیع آن عرصه بلند شد. گویا آن صدا از زیر زمین می‌آمد و یکی از آنها می‌گفت: «وا حسیناه! وا إماماه!»
من بر خود لرزیدم و با هزار ترس و بیم به نزدیک آن صدا رفتم و او را به خدا و رسول سوگند دادم که: «شما کیستید و سبب نوحه شما چیست؟»
گفت: «ماییم جنیان و هرشب تا صباح بر حسین تشنه لب شهید غریب نوحه می‌کنیم. آن‌که تو گمان شیر می‌کنی، شیر خدا علی بن ابی طالب علیه السّلام پدر او است که هرشب می‌آید و نزد او گریه و نوحه می‌کند.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 771- 772
(1)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 332
عبید اللّه بن زیاد، فأمر بقتلهم و أری منهم ما لم أر من سایر القتلی، فو اللّه هذه اللّیلة لا بدّ من المساهرة فی هذه الأرض لأبصر هذا الأسد یأکل من هذه الجثث أم لا؟
فلمّا صار غروب الشّمس و إذا به أقبل، فخفته، فإذا هو هایل المنظر، فأرتعت منه و هممت أن أنهزم عنه، فثبطت نفسی و راجعتها، و هو یتخطّی القتلی حتّی وقف علی جسد کأنّه الشّمس إذا طلعت تحت الغمام، فبرک علیه، فقلت: یأکل منه و إذا به یمرّغ وجهه علی ذلک الجسد و هو یهمهم، و یدمدم، و دموعه تجری علی خدّیه، فقلت: اللّه أکبر ما هذه «1» إلّا أعجوبة «1»، فجعلت أحرسه حتّی اعترک الظّلام، و إذا الشّموع معلّقة، فملأت هذه الأرض فزادنی عجبا، إذا أنا أسمع بکاء و نحیبا ساعة، و إذا بلطم مفجع، لکن لم أر أشخاصا، فقصدت تلک الأصوات، فخیل لی أنّی وقعت علیها، فأصغیت سمعی زمانا، فإذا هو تحت الأرض، و فهمت من ناع فیهم یقول: وا حسیناه! وا إماماه! فاقشعرّ جلدی و طار لبّی، فقربت من الباکی و أقسمت علیه، باللّه و برسوله من تکون؟ فقال: إنّا نساء من الجنّ. فقلت: و ما شأنکنّ؟ فقالت: فی کلّ یوم و لیلة هذا عزاؤنا علی الحسین العطشان المجدّل علی الرّملاء. فقلت: هذا الحسین الّذی یجلس عنده الأسد؟ فقالت:
نعم. قالت: أنت تعرف هذا الأسد؟ قلت: لا. قالت: هذا أبوه علیّ بن أبی طالب.
فهممت أن أرجع، و دموعی تجری علی خدّی حزنا علیه، و إذا برجال، لم أر أطول منهم ذو أسلحة کثیرة، فکاد فؤادی أن یطیر، و إذا بهم قائل یقول: فارجع. فرجعت خائفا.
و قیل: هذا الرّجل هو الّذی دفن الحسین علیه السّلام.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 249- 250
[و جاء فی الهامش، ما یلی]: هذا الکلام إفک عظیم و کلمة خاطئة، یدلّ علی أنّ هذه القصّة المنقولة، لا تخلوا من دسّ و اختلاق، فإنّ ظهور أمیر المؤمنین علیه السّلام فی صورة الأسد لا یمکن التّفوة به من رواد العلم، و طلّاب الفضیلة، فإنّه محال کما نقل جمع من البسطاء، نظیر ذلک فی المعراج أیضا: و إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله رأی فی لیلة المعراج أسدا، قد سدّ الطّریق علیه، و أخذ الخاتم من یده، ثمّ عرف أنّه أمیر المؤمنین علیه السّلام.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الأعجوبة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 333
و هذه النّقلیات من الآفائک و المفتریات، و من موضوعات الغلات، و المفوّضة، و بعض الصّوفیة، و من مختلقاتهم، و من خرافات بعض جهال الشّعراء الّذین نظموا تلک القصّة المجعولة فی أشعارهم، و ینشدونها فی مجالسهم، و الاعتقاد بهذه الأکاذیب، و إنشاد الشّعر فیها لا یصدر عمّن کان من أهل الإسلام و الإیمان.
لیت شعری أیة شرافة فی صورة الأسد، و هو الحیوان المفترس، حتّی تنقلب صورة أمیر المؤمنین علیه السّلام- العیاذ باللّه- علیها، و ینخلع من هو أفضل الخلائق بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله عن الصّورة الإنسانیّة الّتی هی أفضل صور الموجودات کلّها إلی الصّورة الحیوانیّة فإنّ الإنسان و صورته النّوعیّة أشرف الصّور و أحسنها، و أفضلها قال اللّه تعالی: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ، و قال تعالی: وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ. .. وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلًا، و قال سبحانه: وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ.* و فی تحسین خلقة الإنسان یقول تعالی: فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ.
فلیسمح لی القارئ الکریم أن أقول: إنّه هل انقلاب صورة أمیر المؤمنین بصورة الحیوان المفترس، کان باختیاره علیه السّلام أو أنّ اللّه تعالی أراد انقلاب صورته علیه السّلام بصورة الأسد؟
فإن کان الأوّل، فنقول: کیف رضی أمیر المؤمنین علیه السّلام أن ینخلع عن الصّورة الّتی یقول هو علیه السّلام فی حقّها: الصّورة الإنسانیّة هی أکبر حجج اللّه علی خلقه، و هی کتابه الّذی کتبه بیده، و هی الهیکل الّذی بناه بقدرته، و هی صورة مجموع العالمین و هی النّسخة المختصرة من اللّوح المحفوظ، و هی الشّاهدة علی کلّ غائب، و هی الحجّة علی کلّ جاحد، و هی الطّریق المستقیم إلی کلّ خیر، و هی الصّراط الممدود بین الجنّة و النّار؟
فکیف اختار علیه السّلام الصّورة الحیوانیّة علی الصّورة الإنسانیّة الشّریفة؟ فهل یسیغ وجدان عاقل من أهل الإیمان، أن ینسب هذا القول الشّائن المقذع إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام؟ حاشا و کلّا.
و إن کان الثّانی، فیلزم أن یکون اللّه تعالی- العیاذ باللّه- مسخ أمیر المؤمنین علیه السّلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 334
و حول صورته الشّریفة إلی الصّورة الحیوانیّة فإنّ المسخ عبارة عن تبدّل صورة أعلی، إلی صورة أدنی و تحوّل صورة إلی صورة أقبح منها، و نسبة هذا إلی اللّه تعالی، و إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام کفر و إلحاد. و أضف إلی ذلک أنّ المسخ اتّفق فی بعض الأمم السّالفة، کما ینبئ عنه القرآن الکریم من جهة تمرّد تلک الأمّة عن طاعة اللّه تعالی و الإیمان به، و الإصرار علی المعاصی، و عدم الانقیاد منهم، لأوامره و نواهیه، فغضب اللّه تعالی علیهم، و مسخهم علی صورة القردة و الخنازیر و غیرها، و لم یتّفق المسخ لاظهار الرّحمة و الشّفقة، فإن توهّم جاهل أنّ لشرافة الأسد و صولته، جعل اللّه تعالی أمیر المؤمنین علیه السّلام فی صورته، فیقال لهذا الجاهل أیّة شرافة لهذا الحیوان المفترس الحرام اللّحم الّذی یأکل الجیف، و أیّة صولة له فی مقابل الإنسان، و هو مسخر له کسائر الحیوانات. و ما یذکر فی حقّه علیه السّلام لفظ. (أسد اللّه) و هو من ألقابه الشّریفة یقصد به المعنی المجازی الّذی یعرفه، و یفهمه کلّ ناشئ من الطّلاب و أصاغرهم، و لیس المراد، هو المعنی الحقیقیّ قطعا، و بما أنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام قاتل الکفرة، و له الشّجاعة المشهورة و المواقف المشهودة فی الحروب و الغزوات و فی الجهاد مع الکفّار و المشرکین، و مع الأبطال و الشّجعان، فشبهوه بالأسد، و قالوا: هو أسد اللّه، کما ذکروا ذلک فی حقّ حمزة سیّد الشّهداء أیضا.
و قد صرح المجتهد المحقّق الأکبر، و المفسّر الأعظم السّیّد علی الحائریّ اللّاهوریّ قدّس سره فی تفسیر لوامع التّنزیل: إنّ الاعتقاد بظهور أمیر المؤمنین علیه السّلام فی المعراج بصورة الأسد و سدّه الطّریق علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و أخذه الخاتم من یده، کفر و زندقة و مذهب الإمامیّة بری‌ء من هذه الأکاذیب و المفتریات، و أئمّة أهل البیت الطّاهر علیهم السّلام، تبرأوا عن هذه الحکایات الموضوعة، و القصص المختلقة، و الأقوال المفتعلة، و قد حقّق قدّس سرّه هذا المطلب تفصیلا فی ذلک التّفسیر النّفیس، انظر إلی اللّوامع ج 15 ص 36- 37 ط هند.
و العجب بعد ذلک کلّه عن المحدّث المتتبّع المعاصر النّهاوندیّ نزیل المشهد الرّضویّ رحمه اللّه صاحب المؤلّفات المحتویة علی الصّحیح و السّقیم، و القویّ و الضّعیف، و قد ذکر فی کتابه: (أنوار المواهب) قصّة ظهور أمیر المؤمنین علیه السّلام فی لیلة المعراج بصورة الأسد،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 335
و نقلها عن بعض الکتب الضّعیفة الّتی لا یعتمد علیها، ثمّ أیّدها بهذا الخبر الّذی نقله المصنّف قدّس سرّه عن الزّارع الأسدیّ، و قال: إنّ هذا الخبر موجود فی المنتخب للطّریحیّ قدّس سرّه و نقله صاحب ریاض الشّهادة باختلاف فاحش، و ذکر أنّ هذا الزّارع الأسدیّ کان یهودیّا، و أنّه ذکر هذه القصّة للإمام السّجاد علیه السّلام و إنّه قال للیهودیّ: إنّ ذلک الأسد هو أمیر المؤمنین علیه السّلام. انظر إلی أنوار المواهب الجزء الثّالث ص 55- 56.
و طالع هذه الأقاویل العجیبة، و لا عجب من مسلک صاحب صحیفة الأبرار و طریقته حیث نقل فی القسم الثّانی فی باب معجزات أمیر المؤمنین علیه السّلام ص 24 عن بعض الکتب الضّعیفة أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله قال: فعرجت إلی عرش ربّی، فبیّنا یناجینی اللّه تعالی ربّی و أنا أناجیه، و إذا أنا بأسد واقف قدامی، فنظرت و إذا هو علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
فلینظر القارئ الفطن إلی هذه الشّطحات و الأقوال الشّنیعة الّتی ألصقها المؤالف و المخالف إلی الإمامیّة و ابتلی مجتمعنا المذهبی بهذه الأفائک و الأباطیل. «1»
__________________________________________________
(1)- قصه شیری که در قتلگاه در کنار حسین می‌خفت:
و دیگر در مدینة المعاجز مسطور است که: مردی از قبیله بنی اسد روایت کرده است که بعد از کوچ دادن لشکر بنی امیه از کربلا با ضجیع 1 خود بر نهر علقمی درآمدیم و شگفتیها دیدم که قدرت بر گفتن ندارم.
گاهی که باد وزیدن می‌گرفت، نفحات مشک و عنبر می‌پراکند و شبانگاه می‌نگریستم که ستاره‌های آسمان به زمین فرود می‌شدند و از زمین به سوی آسمان صعود می‌دادند و هنگام غروب آفتاب، از جانب قبله شیری در می‌رسید و به قتلگاه کشتگان در می‌رفت و بامدادان مراجعت می‌کرد.
با خویش اندیشیدم که این جماعت خوارجند که بر عبید اللّه بن زیاد درآمدند و به امر او کشته شدند؛ لکن من از قتلی 2 این عجایب ندیده‌ام. سوگند با خدای، یک امشب بیدار خواهم بود تا بدانم این شیر با کشتگان چه صنعت پیش خواهد داشت؟
هنگام غروب آفتاب حاضر شدم. ناگاه دیدم که شیری هایل المنظر 3 بادید آمد. مرا از خوف رعدتی بگرفت و بیم کردم که مباد قصد من کند. آن شیر به میان کشتگان درآمد و بر جسدی که طلیعه شمس داشت 4، بخفت و چهره خود بر آن جسد مسح همی کرد و همهمه و دمدمه همی داشت. گفتم: «اللّه اکبر! این چه اعجوبه 5 است؟»
و ببودم؛ چون تاریکی جهان را بگرفت، روی زمین را به شموع افروخته معلقه آکنده دیدم و بانگ لطمات مفجع شنیدم و های‌های بکا و نحیب اصغا نمودم و از تحت الارض شنیدم که ناعی می‌گوید: «وا حسیناه! وا إماماه!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 336
الأنوار النّعمانیّة (الهامش)، 3/ 250- 253
__________________________________________________
- پشت من بلرزید. پیش شدم و یک تن باکی 6 را سوگند دادم که این هنگامه از کجاست؟
گفت: «این جماعت زنان جن‌اند که هرروز و هرشب بر حسین ذبیح عطشان می‌گریند.»
گفتم: «این حسین همان است که شیر در کنار او است؟»
گفتند: «جز او نیست. آیا می‌شناسی آن شیر را؟»
گفتم: «نمی‌شناسم.»
گفتند: «او پدرش علی بن أبی طالب است.»
پس من باز شدم و آب چشمم بر چهره روان بود 7.
(1). ضجیع: همخوابه، همبستر.
(2). قتلی، جمع قتیل: کشته.
(3). هایل المنظر: کسی که دیدار او ترس‌آور است.
(4). مانند هنگام طلوع خورشید می‌درخشید.
(5). اعجوبه: چیز شگفت‌آور.
(6). باکی: گریان.
(7). این حکایت را مصنف با تمام خصوصیاتش در صفحه 261 جزء سوم ذکر کرد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 4/ 22- 23
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 337

أخبرنا أبو غالب أحمد و أبو عبد اللّه یحیی ابنا البنّاء فی کتابیهما، أنبأنا أبو بکر «1» أحمد بن محمّد بن سیاوش الکازرونیّ، أنبأنا أبو أحمد عبید اللّه بن محمّد بن محمّد بن أبی مسلم الفرضیّ المقرئ «2»، قال: قرئ علی أبی بکر محمّد بن القاسم بن یسار الأنباریّ النّحویّ و أنا حاضر، أنبأنا أبو بکر موسی بن إسحاق الأنصاریّ، أنبأنا هارون بن حاتم أبو بشر، أنبأنا عبد الرّحمان بن أبی حمّاد، أنبأنا الفضل بن الزّبیر، قال: کنت جالسا، فأقبل رجل فجلس إلیه، رائحته رائحة القطران، فقال له: یا هذا أتبیع القطران؟ قال: ما بعته قط.
قال: فما هذه الرّائحة؟ قال: کنت ممّن شهد عسکر عمر بن سعد، و کنت أبیعهم أوتاد الحدید، فلمّا جنّ علیّ اللّیل رقدت، [فرأیت فی نومی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و معه علیّ، و علیّ «3» یسقی القتلی من أصحاب الحسین]، فقلت له: اسقنی. فأبی، فقلت: یا رسول اللّه مره یسقینی. فقال: ألست ممّن عاون علینا؟ فقلت: یا رسول اللّه و اللّه ما ضربت بسیف و لا طعنت برمح و لا رمیت بسهم، «4» و لکنّی کنت «4» أبیعهم أوتاد الحدید. فقال: یا علیّ اسقه.
فناولنی قعبا مملوءا قطرانا، فشربت منه قطرانا، و لم أزل أبول القطران أیّاما، ثمّ انقطع ذلک البول عنّی «5» و بقیت الرّائحة فی جسمی.
فقال له السّدّی: یا عبد اللّه کل من برّ العراق و اشرب من ماء الفرات فما أراک تعاین محمّدا أبدا.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 244، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 298- 299 رقم 397- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 371؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2642- 2643، الحسین بن علیّ،/ 101- 102
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو الیمن زید بن الحسن، قال أخبرنا أبو عبد اللّه یحیی بن البناء، إجازة إن لم یکن سماعا، قال: أخبرنا أبو بکر ...»].
(2)- [ابن العدیم: «المعرّی»].
(3)- [لم یرد فی تاریخ مدینة دمشق].
(4) (4- 4) [ابن العدیم: «و لکنّنی»].
(5)- [فی ابن عساکر ط المحمودی و العبرات: «منّی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 338
عن السّدیّ، قال: کنّا عنده إذ جاءه رجل ریحه ریح القطران «1»، فقال السّدیّ: تبیع القطران؟ قال: لا. قال: فما هذه الرّیح «2»؟
قال: أخبرکم «3»، لا و اللّه لا أبیع القطران، إلّا أنّی کنت مع عمر بن سعد لعنه اللّه فی عسکره أبیعهم «4» الحدید، فلمّا أصیب الحسین صلوات اللّه علیه کنت فی العسکر قریبا، فرأیت فی المنام إذا جاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و علیّ صلوات اللّه علیه کان معه، و هو یسقی أصحاب الحسین، فقلت: أسقنی یا علیّ. فأبی، فقلت: یا رسول اللّه، قل لعلیّ یسقینی.
فقال: «اسقه یا علیّ».
فقال: «یا رسول اللّه، إنّ هذا ممّن أعان علینا». فقال: «ما فعلت؟» فقلت: بلی، قد کنت أبیعهم الحدید.
فقال لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم: «فعلت»؟ قلت: نعم.
قال: «یا علیّ اسقه قطرانا». فناولنی قدحا ملئ قطرانا فشربته، فمکث ثلاثة أیّام أبول القطران، و هذه ریحه قد بقیت.
فقال السّدیّ: إشرب من ماء الفرات، و کل من خبز البرّ، فما أراک تلقی محمّدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 335- 336 رقم 178/ 6
أمالی الطّوسیّ، قال السّدیّ لرجل: أنت تبیع القطران؟ قال: و اللّه ما رأیت القطران إلّا أنّنی کنت أبیع المسمار فی عسکر عمر بن سعد فی کربلاء، فرأیت فی منامی رسول اللّه و علیّ بن أبی طالب یسقیان الشّهداء، فاستسقیت علیّا، فأبی، فأتیت النّبیّ، فاستسقیت، فنظر إلیّ، و قال: ألست ممّن أعان علینا؟ فقلت: یا رسول اللّه أنّنی محترق، و و اللّه ما حاربتهم. فقال: اسقه قطرانا، فسقانی شربة قطران، فلمّا انتبهت کنت أبول ثلاثة أیّام القطران، ثمّ انقطع و بقیت رائحته.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 59
__________________________________________________
(1)- زاد فی ر: فإذا أنا برجلیه؟
(2)- فی ر: فما هذا القطران.
(3)- فی ر: أخبرک.
(4)- فی ر: أبیع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 339
(حکی) عن رجل کوفیّ حدّاد، قال: لمّا خرج العسکر من الکوفة لحرب الحسین بن علیّ علیه السّلام، جمعت حدیدا عندی، و أخذت آلتی، و سرت معهم، فلمّا و صلوا، و طنّبوا خیمهم، بنیت خیمة، و صرت أعمل أوتادا للخیم، و سککا و مرابط للخیل. و أسنّة للرّماح و ما اعوجّ من سنان أو خنجر أو سیف کنت بکلّ ذلک بصیرا، فصار رزقی کثیرا، و شاع ذکری بینهم حتّی أتی الحسین مع عسکره، فارتحلنا إلی کربلا و خیّمنا علی شاطئ العلقمیّ، و قام القتال فیما بینهم، و حموا الماء علیه، و قتلوه و أنصاره و بنیه، و کان مدّة إقامتنا و ارتحالنا تسعة عشر یوما، فرجعت غنیّا إلی منزلی و السّبایا معنا، فعرّضت علی عبید اللّه، فأمر أن یشهّروهم إلی یزید إلی الشّام.
فلبثت فی منزلی أیّاما قلائل، و إذا أنا ذات لیلة راقد علی فراشی، فرأیت طیفا کأنّ القیامة قامت، و النّاس یموجون علی الأرض کالجراد، إذا فقدت دلیلها، و کلّهم دالع لسانه علی صدره من شدّة الظّمأ، و أنا أعتقد أنّ فیهم «1»، أعظم منّی عطشا لأنّه کلّ سمعی و بصری من شدّته هذا غیر حرارة الشّمس، تغلی «2» منها دماغی، و الأرض تغلی کأنّها القیر «3» إذ أشعل «3» تحته نار، فخلت أنّ رجلی قد تقلّعت «4» قدماها، فو اللّه العظیم لو أنّی خیّرت بین عطشی، و تقطیع لحمی حتّی یسیل دمی لأشربه لرأیت شربه خیرا من عطشی.
فبینما «5» أنا فی العذاب الألیم، و البلاء العمیم، إذ أنا برجل قد عمّ الموقف نوره، و ابتهج الکون بسروره، راکب علی فرس، و هو ذو شیبة قد حفّت به ألوف من کلّ نبیّ، و وصیّ، و صدّیق، و شهید، و صالح، فمرّ کأنّه ریح «6» أو سیران «7» فلک «6»، فمرّت ساعة و إذا
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «بأنّ ما فیهم»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و الأسرار: «یغلی»].
(3) (3- 3) [فی البحار و العوالم و المعالی: «إذا أشعل» و فی الأسرار: «إذ اشتعل»].
(4)- [الأسرار: «تقطّعت»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «فبینا»].
(6) (6- 6) [المعالی: «عاصف»].
(7)- [الأسرار: «سیر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 340
أنا بفارس علی جواد أغرّ، له وجه کتمام القمر، تحت رکابه ألوف، إن أمر ائتمروا، و إن زجر انزجروا، فاقشعرّت الأجسام من لفتاته «1»، و ارتعدت الفرائص من خطواته «2»، «3» فتأسّفت عن الأوّل «4» ما سألت عنه خیفة من هذا «3»، و إذا به قد قام فی رکابه، و أشار إلی أصحابه، و سمعت قوله: خذوه، و إذا بأحدهم قابض «5» بعضدی کلبة حدید خارجة من النّار، فمضی بی إلیه، فخلت کتفی الیمنی «6» قد انقلعت، فسألته الخفّة، فزادنی ثقلا، فقلت له: سألتک بمن أمّرک علیّ من تکون؟ قال: ملک من ملائکة الجبّار. قلت: و من هذا؟
قال: علیّ الکرّار. قلت: و الّذی قبله؟ قال: محمّد المختار. قلت: و الّذین «7» حوله؟ قال:
النّبیّون، و الصّدّیقون، و الشّهداء، و الصّالحون، و المؤمنون. قلت: أنا ما فعلت حتّی أمّرک علیّ؟ قال: إلیه یرجع الأمر، و حالک حال هؤلاء. فحقّقت النّظر و إذا بعمر بن سعد أمیر العسکر، «3» و قوم لم أعرفهم «3» و إذا بعنقه سلسلة من حدید، و النّار خارجة من عینیه، و أذنیه، فأیقنت بالهلاک. و باقی القوم منهم مغلّل «8»، و منهم مقیّد، و منهم مقهور «9» بعضده مثلی.
فبینما «10» نحن نسیر، و إذا برسول اللّه الّذی وصفه الملک جالس علی کرسیّ عال یزهو «11» أظنّه «12» من اللّؤلؤ، و رجلین ذی «13» شیبتین بهیّتین عن یمینه، فسألت الملک «14» عن الشّابین «14»،
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة: «من التفاته» و فی المعالی: «من خطراته»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «من خطراته» و فی المعالی: «من سطواته»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی المعالی].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «علی الأوّل»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «قاهر»].
(6)- [فی الأسرار: «الأیمن» و لم یرد فی المعالی].
(7)- [فی البحار و العوالم و المعالی: «و الّذی» و فی الدّمعة السّاکبة: «و من»].
(8)- [الأسرار: «مقلّد»].
(9)- [المعالی: «مأخوذ»].
(10)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «فبینا»].
(11)- [فی العوالم و المعالی: «یزهر»].
(12)- [المعالی: «و قوائمه»].
(13)- [الدّمعة السّاکبة: «ذوی»].
(14- 14) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «عنهما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 341
فقال: نوح و إبراهیم، و إذا برسول اللّه یقول: ما صنعت یا علیّ؟ قال: ما ترکت أحدا من قاتلی «1» الحسین إلّا و أتیت به، فحمدت اللّه تعالی بأنّی «2» لم أکن منهم، وردّ إلیّ عقلی و إذا برسول اللّه یقول: قدّموهم! فقدّموهم إلیه، و جعل یسألهم، و یبکی، و یبکی کلّ من فی الموقف لبکائه، لأنّه یقول للرّجل: ما صنعت بطفّ کربلا بولدی الحسین؟ فیجیب:
یا رسول اللّه! أنا حمیت الماء علیه «3». و هذا یقول: أنا قتلته. و هذا یقول: «4» أنا سلبته، و هذا یقول: «4» أنا وطأت صدره بفرسی. و منهم [من] یقول: أنا ضربت ولده العلیل. فصاح رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و قال «5»: وا ولداه! وا قلّة ناصراه! وا حسیناه! وا علیّاه! هکذا صدر «6» علیکم بعدی «7» أهل بیتی «7»، انظر یا أبی، یا «8» آدم، انظر یا أخی، یا «8» نوح، کیف أخلفونی «9» فی ذرّیّتی؟ فبکوا حتّی ارتجّ المحشر، فأمر بهم زبانیة جهنّم، یجرّونهم أوّلا فأوّلا إلی النّار.
و إذا بهم قد أتوا برجل، فسأله، قال: ما صنعت شیئا. قال: أما «10» أنت نجّار «10»؟ قال:
صدقت یا سیّدی لکنّی ما عملت شیئا إلّا عمودا الخیمة الحصین بن نمیر، لأنّه انکسر من ریح عاصف، فوصلته. فبکی صلّی اللّه علیه و اله، و قال: کثّرت السّواد علی ولدی، خذوه للنّار «11».
و صاحوا: لا حکم إلّا للّه، و لرسوله، و وصیّه.
قال الحدّاد: فأیقنت بالهلاک، فأمر بی فقدّمونی، فاستخبرنی، فأخبرته، فأمر بی إلی
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «قاتل»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «علی أنّی»].
(3)- [فی البحار و المعالی: «عنه»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی البحار و العوالم و المعالی].
(5)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار و المعالی:].
(6)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «جری»].
(7) (7- 7) [لم یرد فی الأسرار].
(8)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «خلّفونی»].
(10) (10- 10) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «کنت نجّارا»].
(11)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «إلی النّار» و فی الأسرار: «إلی النّار فأخذوه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 342
النّار فلمّا سحبونی «1» إلّا و انتبهت، و حکیت لکلّ من لقیته، و قد یبس لسانه، و مات نصفه، و تبرّأ «2» کلّ من یحبّه، و مات فقیرا لا رحمة اللّه تعالی وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 197- 199- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 319- 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 632- 634؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 186- 189؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 445- 446؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 240- 242
بستان الواعظین، قال الفضل بن الزّبیر: کنت قاعدا عند السّدیّ، فجاء رجل، فجلس إلیه، فإذا منه ریح القطران، قال: فقال له السّدیّ: أتبیع قطرانا؟ قال: لا. قال له:
ما هذه الرّایحة؟ قال: شهدت عسکر عمر بن سعد، فکنت أبیع منهم أوتاد الحدید، فلمّا قتل الحسین علیه السّلام یوم عاشوراء، أتیت فی العسکر، فرأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی النّوم، و الحسین علیه السّلام و علیّ معهما، و هو یسقی الماء من قتل من أصحاب الحسین علیه السّلام، فاستسقیته، فأبی أن یسقینی، قال: فقال لی: ألست ممّن أعان علینا؟ فقلت: بلی کنت أبیعهم أوتاد الحدید. فقال لعلیّ علیه السّلام: اسقه قطرانا. قال: فناولنی قدحا، فشربت منه، فکنت ثلاثة أیّام أبول القطران، ثمّ ذهب عنّی، و بقیت هذه الرّایحة علیّ. قال: فقال السّدیّ: کل من خبز البرّ، و کل من کلّ النّبات، و اشرب من ماء الفرات، فما أراک تعاین الجنّة، و لا محمّدا أبدا. «3»
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 265 رقم 140
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «فما سحبونی»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «تبرّأ منه»].
(3)- ایضا روایت کرده است که مرد حدّادی در کوفه بود، چون لشکر عمر بن سعد بن جنگ سید الشهدا می‌رفتند، او آهن بسیاری برداشت و با لشکر ایشان رفت، و نیزه‌های ایشان را درست می‌کرد و میخ خیمه‌های ایشان را می‌ساخت و شمشیر و خنجر ایشان را اصلاح می‌کرد، آن حدّاد گفت: «من نوزده روز با ایشان بودم و اعانت ایشان می‌نمودم تا آن‌که آن حضرت را شهید کردند.»
چون برگشتم شبی در خانه خود خوابیده بودم، در خواب دیدم که قیامت برپا شده است و مردم از تشنگی زبانهایشان آویخته است و آفتاب نزدیک سر مردم ایستاده است و من از شدّت عطش و حرارت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 343
__________________________________________________
- مدهوش بودم.
آنگاه دیدم که سواره‌ای پیدا شد در نهایت حسن و جمال و در غایت مهابت و جلال، و چندین هزار پیغمبران و اوصیای ایشان و صدّیقان و شهیدان در خدمت او می‌آمدند، و جمیع محشر از نور خورشید جمال او منوّر گردیده، و به سرعت گذشت، بعد از ساعتی سوار دیگر پیدا شد مانند ماه تابان، عرصه قیامت را به نور جمال خود روشن کرد و چندین هزار کس در رکاب سعادت انتساب او می‌آمدند، و هر حکمی که می‌فرمود اطاعت می‌کردند. چون به نزدیک من رسید، عنان مرکب کشید و فرمود: «بگیر این را.»
ناگاه دیدم که یکی از آنها که در رکاب او بودند، بازوی مرا گرفت و چنان کشید که گمان کردم کتف من جدا شد.
گفتم: «به حق آن کسی که تو را به بردن من مأمور گردانید تو را سوگند می‌دهم که بگوئی او کیست؟»
گفت: «این علی کرّار است.»
گفتم: «آن‌که پیش از او گذشت که بود؟» گفت: «احمد مختار بود.» گفتم: «آنها که بر دور او بودند چه جماعت بودند؟»
گفت: «پیغمبران و صدّیقان و شهیدان و صالحان.»
گفتم: «شما چه جماعتید که بر دور این مرد برآمده‌اید و هرچه می‌فرماید اطاعت می‌کنید؟» گفت: «ما ملائکه پروردگار عالمیانیم، و ما را در فرمان او کرده است.»
گفتم: «مرا چرا فرمود بگیرید؟» گفت: «حال تو مانند حال آن جماعت است.»
چون نظر کردم عمر بن سعد را دیدم با لشکری که همراه بودند، و جمعی را نمی‌شناختم، و زنجیری از آتش در گردن عمر بود و آتش از دیده‌ها و گوشهای او شعله می‌کشید، و جمعی دیگر که با او بودند پاره‌ای در زنجیرهای آتش بودند، و پاره‌ای غلهای آتش در گردن داشتند، و بعضی مانند من، ملائکه به بازوهای ایشان چسبیده بودند.
چون پاره‌ای راه ما را بردند، دیدم که حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم بر کرسی رفیعی نشسته است و دو مرد نورانی در جانب راست او ایستاده‌اند، از ملک پرسیدم که: این دو مرد کیستند؟ گفت: یکی نوح علیه السّلام است و دیگری ابراهیم علیه السّلام، پس حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم گفت: چه کردی یا علی؟ فرمود: احدی از قاتلان حسین را نگذاشتم مگر آنکه همه را جمع کردم و به خدمت تو آوردم.
پس حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم فرمود: «نزدیک بیاورید ایشان را.»
چون ایشان را نزدیک بردند، حضرت از هریک از ایشان سؤال می‌کرد که چه کردی با فرزند من حسین و می‌گریست، و همه اهل محشر از گریه او می‌گریستند، پس یکی از ایشان می‌گفت که: من آب بر روی او بستم، و دیگری می‌گفت: من تیر به سوی او افکندم، و دیگری می‌گفت: من سر او را جدا کردم، و دیگری می‌گفت: من فرزند او را شهید کردم.
پس حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم فریاد برآورد: «ای فرزندان غریب بی‌یاور من، ای اهل بیت مطهّر من، بعد از من با شما چنین کردند؟!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 344
__________________________________________________
- پس خطاب کرد به پیغمبران که: «ای پدر من آدم و ای برادر من نوح و ای پدر من ابراهیم، ببینید که چگونه امّت من با ذرّیّت من سلوک کرده‌اند؟»
پس خروش از انبیا و اوصیا و جمیع اهل محشر برآمد. پس امر کرد حضرت زبانیه جهنّم را که:
«بکشید ایشان را به سوی جهنم.»
پس یک‌یک ایشان را می‌کشیدند، به سوی جهنم می‌بردند، تا آن‌که مردی را آوردند، حضرت از او پرسید که: «تو چه کردی؟»
گفت: «من تیری و نیزه‌ای نینداختم و شمشیری نزدم و نجار بودم، و با آن اشرار همراه بودم، روزی عمود خیمه حصین بن نمیر شکست و آن را اصلاح کردم».
حضرت فرمود: «آخر نه در آن لشکر داخل بوده‌ای، و سیاهی‌لشکر ایشان را زیاده کرده‌ای، و قاتلان فرزندان مرا یاری کرده‌ای، ببرید او را بسوی جهنّم، پس اهل محشر فریاد برآوردند که: حکمی نیست امروز مگر برای خدا و رسول خدا و وصیّ او.»
چون مرا پیش بردند و احوال خود را گفتم، همان جواب را به من فرمود و امر کرد مرا به سوی آتش برند، پس از دهشت آن حال بیدار شدم و زبان من و نصف بدن من خشک شده بود، و همه کس از من بیزاری جسته‌اند و مرا لعنت می‌کنند.»
و به بدترین احوال گذرانید تا به جهنّم واصل شد. 1
(1). [این مطلب را سپهر نیز در ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 358- 361 بیان کرده است که به دلیل طولانی بودن از تکرار آن خودداری می‌شود].
مجلسی، جلاء العیون،/ 788- 790
و دیگر در بستان الواعظین از فضل بن زبیر مروی است که گفت: «در مجلس سدی جای داشتم، ناگاه مردی درآمد و بنشست، و از وی مجلس را بوی قطران فروگرفت، سدی گفت: مگر قطران فروش باشی؟»
گفت: «نیستم.»
فرمود: «این بوی از چیست؟»
گفت: «من در لشکر عمر بن سعد حضور یافتم، و میخ‌های آهن با مردم لشکری فروختم، و از آن پس که حسین علیه السّلام شهادت یافت، رسول خدا را در خواب بدیدم حسین و علی علیهما السّلام در خدمتش حاضر بودند، و علی علیه السّلام اصحاب حسین را که در روز عاشورا با او کشته شدند، سقایت همی فرمود، و من نیز سخت تشنه بودم، و خواستار شربتی آب شدم، رسول خدای فرمود: تو آن کس هستی که دشمنان ما را یاری کردی؟ عرض کردم: جز این نبود که میخ‌های آهنین به ایشان بفروشم. پس با علی علیه السّلام فرمود: او را از قطران بنوشان.»
و آن حضرت قدحی از قطران به من داد تا بنوشیدم، چون سر از خواب برگرفتم تا سه روز بول من قطران بود، آنگاه قطران قطع شد، لیکن این بوی در من به جای ماند. 1
(1). [این مطلب را در احوالات حضرت سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 380 نیز آورده است].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 364
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 345
__________________________________________________
- از فضل بن زبیر روایت است که روزی در مجلس سدی بودم که مردی وارد شد و از او بوی قطران می‌آمد، سدی گفت: مگر قطران فروشی؟ گفت: نه، و لیکن در لشگر عمر سعد حاضر شدم و میخ‌های آهن به ایشان می‌فروختم، بعد از شهادت امام حسین علیه السّلام، در خواب دیدم که رسول خدا و علی و حسین با یکدیگرند، علی سقایت می‌کند اصحاب حسین را، من نیز تشنه بودم آب طلب کردم، رسول خدای فرمود: تو آن نیستی که دشمنان ما را یاری کردی و میخ به ایشان فروختی؟ پس فرمود: یا علی قطران به او بیاشامان.
پس علی قدحی از قطران به من داد که نوشیدم چون بیدار شدم تا سه روز بول من قطران بود و این بوی در من باقی بماند.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 240
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 346

فاعلم: أنّی قد رأیت فی نسخة قدیمة أنّه قد حکی عن رجل قال: فی الیوم الّذی قتل الحسین علیه السّلام و أصحابه، عرضت لی حاجة، فمضیت لقضائها، فمشیت فی البادیة، فمرّت علیّ نفحات کنفحات المسک و العنبر، فقصدت تلک الرّائحة الطّیّبة، فرأیت رجالا مطروحین و علی وجه الأرض و الرّیاح سافیة علیهم و نورهم یشرق علی الخلائق، و من بینهم رجل عظیم الهیئة، و هو مکبوب علی وجه الأرض و رأسه مقطوع من جثّته و الرّیاح سافیة علیه، و نوره قد وصل إلی أعناق السّماء، فدخل فی قلبی هیبة منه، و تقدّمت إلیه، و ارتعدت فرائصی، و إذا بهمهمة تحت الأرض بین قدمیّ و قائل یقول:
تنحّ یا رجل من هذا الشّخص الرّبانیّ. فقلت: یا ویلک من أنت؟ و من هذا الشّخص الرّبّانیّ؟ فقال: أنا ملک من الجنّ، و هذا المکبوب علی الأرض، هو الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و هؤلاء المطروحون الّذین تسفی علیهم الرّیاح أصحابه، و بنوه.
قلت: هذا الحسین الّذی هو مکبوب علی الأرض؟ قال: نعم. فأخذت حجرا من الأرض، و کسّرت به رأسی إلی أن غشی علیّ.
فلمّا أفقت، قلت: یا ویلک ما تصنع فی هذه الأرض؟ فقال: إنّ وطنی فی الکعبة، فسمعت أنّ الحسین قد قتل فی أرض کربلاء، فجئت إلی هنا، أبکی علی الحسین العطشان المذبوح.
فبینما نحن فی الکلام، فإذا بخیل قد قصدتنی، فخشیت أن یقتلونی، فملت عنهم و إذا بواحد منهم قد تبعنی و ضربنی بالسّوط حتّی غشی علیّ فرجع معهم، و هم یتخطّون القتلی، واحدا بعد واحد، حتّی أتوا إلی جثّة الحسین، فجعلوا یدوسون الصّدر الشّریف بسنابک خیولهم حتّی کسروا أضلاعه، و ظهره، ثمّ رجعوا إلی المکان الّذی أتوا منه، فجعلت أبکی و أنوح یومی کلّه إلی اللّیل.
فلمّا اعتکر الظّلام و إذا بغلبة عظیمة و بکاء و نحیب من ناحیة الشّرق، فنظرت، فرأیت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 347
رجالا لبسهم السّواد، و هم باکون و محزونون و من بینهم رجل ذو شیبة بهیّة و هو قابض علی شیبته و هو یقول: وا ولداه! وا قرّة عیناه! وا ثمرة فؤاداه! وا مقتولاه! وا ذبیحاه! یا ولدی یا حسین. فتقدّم إلی الجسد الشّریف، ورمی نفسه علیه، و وضع فمّه إلی نحره، و صدره و هو یشمّه و یبکی و یقول: من قتلک یا ولدی! و من کسّر صدرک و ظهرک، فتارة یشمّ صدره، و تارة ینظر إلی السّماء، و هو یشیر بیده إلی هؤلاء الرّجال واحدا بعد واحد، فهم یقبّلون الجسد الشّریف.
فلمّا فرغوا مضوا إلی ناحیة المغرب، و إذا بملک الجنّ بین قدمیّ تحت الأرض باکیا معوّلا.
فقلت: یا ویلک! أین ذهبت عن هؤلاء الرّجال الّذین یبکون علی الجسد الشّریف أظنّهم قرابة لهؤلاء المقتولین. قال: یا هذا و اللّه أنا حاضر، أتعرف الرّجال من یکونون؟
فقلت: لا و اللّه. فقال: الرّجل الّذی هو قابض شیبه بیده، هو جدّه محمّد المصطفی.
فقلت: و الّذین معه من یکونون؟ فقال: ملائکة من السّماء. فلمّا سمعت کلامه خنقتنی العبرة. فانکببت علی وجهی، و بکیت و بکی معی فإذا بغلبة عظیمة. ظننت أنّها الأولی، و لهم بکاء، و نحیب و من بینهم رجل و بیده مندیل أسود یمسح دموعه، و هو یقول: وا حرّ قلباه! علیک یا ولدی یا حسین! فتقدّم إلی الجثّة الشّریفة صلوات اللّه علیها، و جعل فمّه علی نحره، و هو یبکی، و یقول: یا ثمرة فؤاد المصطفی! و یا سرور قلب الزّهراء! و یا حشاشة قلبی أنا أبوک علیّ المرتضی.
فجعل یقبّل الجثّة الشّریفة، و دموعه کالدّم، تتقاطر من عینیه علیها، فلمّا رأیت ذلک غشی علیّ، فلمّا أفقت من غشوتی رأیت الرّجال واحدا بعد واحد، یقبّلون الجسد الشّریف روحی له الفداء، فمشوا ساعة، فغابوا عن بصری.
فسمعت رجّة عظیمة، و بکاء عالیا اهتزّت الأرض منها و هم رجال، و نساء، و امرأة من بین تلک النّساء، ناشرة شعرها، و علیها ثیاب سود، و مشبّکة أصابعها علی رأسها و هی تحنّ من قلب حزین، و الرّجال و النّساء یبکون لبکائها، ثمّ تقدّمت إلی الجثّة الشّریفة، فرمت بنفسها علیها، ثمّ أتی رجل من الرّجال فرمی بنفسه علی الجثّة الشّریفة، و هو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 348
یندب: وا أخاه! السّلام علیک، یا غریب الغرباء، السّلام علیک یا مذبوحا من القفا، أنا أخوک الحسن المجتبی. و الامرأة تقول: وا ابناه! وا مقتولاه! وا عطشاناه! یا ولدی! قتلوک و ما عرفوک، و من شرب الماء منعوک، و من القفا ذبحوک، و لا راقبوا جدّک و أباک، یا ولدی! کلّمنی أنا أمّک الزّهراء، و هذا شقیقک الحسن المجتبی.
فتکلّم الحسین علیه السّلام و کلامه یخرج من نحره، و هو یقول: یا أمّاه! یا فاطمة! یا أخاه! یا حسن! قتلونی، و من القفاء ذبحونی، و علی وجهی قلّبونی، و من شرب الماء منعونی، فعلیکم منّی السّلام. فلمّا نظرت ذلک حثوت التّراب علی رأسی، و ما أدری إلی أین أتوجّه، و مضیت لشأنی. و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم، و سیعلم الّذین ظلموا أیّ منقلب ینقلبون.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 454- 455
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 349

أخبرنا الحسن بن أحمد بن موسی، أخبرنا أبو أحمد عبید اللّه بن أبی مسلم الفرضیّ، أخبرنا محمّد بن القاسم الأنباریّ النّحویّ، حدّثنا موسی بن إسحق الأنصاریّ، حدّثنا هارون بن حاتم، حدّثنا عبد الرّحمان بن أبی حمّاد، عن ثابت بن إسماعیل، عن أبی النّضر الحرمیّ قال: رأیت رجلا سمج العمی، فسألته عن سبب ذهاب بصره فقال: کنت فیمن حضر عسکر عمر بن سعد، فلمّا جاء اللّیل رقدت، فرأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فی المنام و بین یدیه طشت فیهادم و ریشة فی الدّم، و هو یؤتی بأصحاب عمر بن سعد فیأخذ الرّیشة، فیخطّ بها أعینهم، فأتی بی، فقلت: یا رسول اللّه! و اللّه ما ضربت بسیف، و لا طعنت برمح، و لا رمیت بسهم. فقال: أفلم تکثر عدوّنا؟ فأدخل أصبعیه فی الدّم السّبّابة و الوسطی و أهوی بها إلی عینیّ، فأصبحت و قد ذهب بصری.
ابن المغازلی، المناقب،/ 405 رقم 459
(و قال) ابن رماح، لقیت رجلا مکفوفا قد شهد قتل الحسین علیه السّلام، فکان النّاس یأتونه و یسألونه عن سبب ذهاب بصره، فقال: إنّی کنت شهدت قتله عاشر عشرة، غیر أنّی لم أضرب، و لم أطعن، و لم أرم، فلمّا قتل رجعت إلی منزلی، فصلّیت العشاء الآخرة و نمت، فأتانی آت فی منامی و قال لی: أجب رسول اللّه! فإذا النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم جالس فی الصّحراء، حاسر عن ذراعیه، آخذ بحربة، و نطع بین یدیه و ملک قائم لدیه فی یده سیف من نار یقتل أصحابی، فکلّما ضرب رجلا منهم التهبت نفسه نارا؛ فدنوت من النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، و جثوت بین یدیه و قلت: السّلام علیک یا رسول اللّه. فلم یردّ علیّ و مکث طویلا مطرقا، ثمّ رفع رأسه، و قال لی: یا عبد اللّه انتهکت حرمتی، و قتلت عترتی، و لم ترع حقّی، و فعلت و فعلت. فقلت له: یا رسول اللّه، و اللّه ما ضربت سیفا، و لا طعنت رمحا، و لا رمیت سهما. فقال: صدقت و لکنّک کثرت السّواد، ادن منّی! فدنوت منه، فإذا طست مملوء دما، فقال: هذا دم ولدی الحسین. فکحلنی منه، فانتبهت و لا أبصر شیئا حتّی السّاعة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 350
(و أورد) هذا الحدیث مجد الأئمة السّرخسکیّ، و رواه عن أبی عبد اللّه الحدّاد، عن الفقیه أبی جعفر الهندوانیّ أنّه قال: یحکی عن عبد اللّه بن رماح القاضی. و ساق الحدیث إلی أن قال: و کلّما قتلهم عادوا أحیاء، فیقتلهم مرّة أخری، و قال: صدقت و لکن یا عدوّ اللّه لم ترع حقّ نبوّتی. و باقی الحدیث یقرب بعضه من بعض فی اللّفظ و المعنی، و لقد لقی بنو الحسن و الحسین من عتاة بنی العبّاس ما لقی آباؤهم من طغاة بنی أمیّة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 104
قال [هارون بن حاتم]: و أنبأنا عبد الرّحمان بن أبی حمّاد، عن ثابت بن إسماعیل، عن أبی النّضر الجرمیّ قال:
رأیت رجلا سمج العمی، فسألته عن سبب ذهاب بصره فقال: کنت ممّن حضر عسکر عمر بن سعد، فلمّا جاء اللّیل رقدت، فرأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی المنام، بین یدیه طست فیها دم و ریشة فی الدّم، و هو یؤتی بأصحاب عمر بن سعد، فیأخذ الرّیشة، فیخطّ بها بین أعینهم، فأتی بی، فقلت: یا رسول اللّه! و اللّه ما ضربت بسیف و لا طعنت برمح و لا رمیت بسهم. قال: أفلم تکثّر عدوّنا؟
و أدخل إصبعه فی الدّم- السّبّابة و الوسطی- و أهوی بهما إلی عینی، فأصبحت و قد ذهب بصری.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 244- 245، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 299
و سئل عبد اللّه الرّیاح «1» القاضی الأعمی، عن عمائه، فقال: کنت حضرت کربلاء، و ما قاتلت، فنمت، فرأیت شخصا هائلا قال [لی]: أجب رسول اللّه. فقلت: لا أطیق.
فجرّنی إلی رسول اللّه، فوجدته حزینا و فی یده حربة، و بسط قدّامه نطع و ملک قبله قائم فی یده سیف من النّار یضرب أعناق القوم، و تقع النّار فیهم، فتحرقهم، ثمّ یحیون و یقتلهم أیضا هکذا. فقلت: السّلام علیک یا رسول اللّه، و اللّه ما ضربت بسیف، و لا طعنت برمح، و لا رمیت سهما. فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله: ألست کثّرت السّواد؟ فسلمنی، و أخذ من طست فیه دم، فکحلنی من ذلک الدّم، فاحترقت عینای، فلمّا انتبهت کنت أعمی.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 58- 59- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 303؛ البحرانی، العوالم، 17/ 624
__________________________________________________
(1)- [فی البحار: «ابن رباح» و فی العوالم: «ابن ریاح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 351
و حکی الواقدیّ، عن ابن الرمّاح قال: کان بالکوفة شیخ أعمی قد شهد قتل الحسین، فسألناه یوما عن ذهاب بصره، فقال: کنت فی القوم، و کنّا عشرة غیر أنّی لم أضرب بسیف و لم أطعن برمح، و لا رمیت بسهم، فلمّا قتل الحسین و حمل رأسه رجعت إلی منزلی و أنا صحیح، و عینای کأنّهما کوکبان.
فنمت تلک اللّیلة، فأتانی آت فی المنام، و قال: أجب رسول اللّه. قلت: ما لی و لرسول اللّه؟ فأخذ بیدی و انتهرنی و لزم تلبانی و انطلق بی إلی مکان فیه جماعة و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله جالس، هو مغتم متحیّر، حاسر عن ذراعیه، و بیده سیف و بین یدیه نطع، و إذا أصحابی العشرة مذبّحین بین یدیه، فسلّمت علیه، فقال: لا سلم اللّه علیک و لا حیّاک، یا عدوّ اللّه الملعون، أما استحییت منّی تهتک حرمتی و تقتل عترتی و لم ترع حقّی؟ قلت:
یا رسول اللّه، ما قاتلت. قال: نعم و لکنّک کثّرت السّواد، و إذا بطست عن یمینه فیه دم الحسین، فقال: اقعد. فجثوت بین یدیه، فأخذ مرودا و أحماه، ثمّ کحل به عینی، فأصبحت أعمی کما ترون.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 159
وروی ابن ریاح، قال: رأیت «1» رجلا «2» مکفوفا قد شهد قتل الحسین علیه السّلام، فسئل «3» عن ذهاب «4» بصره، فقال: کنت شهدت قتله عاشر عشرة، غیر أنّی «5» لم أضرب «6» و لم أرم «5»، فلمّا قتل علیه السّلام رجعت إلی منزلی، و صلّیت العشاء الأخیرة «7»، و نمت، فأتانی آت فی منامی، فقال: أجب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، «8» فإنّه یدعوک «8». فقلت: ما لی و له؟ فأخذ بتلبیبی «9» و جرّنی إلیه، فإذا النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله جالس فی صحراء حاسر عن ذراعیه، آخذ بحربة،
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «لقیت»].
(2)- [فی البحار و العوالم مکانه: «عن عبد اللّه بن رباح (ریاح) القاضی قال: لقیت رجلا ...»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فسألته»].
(4)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(5) (5- 5) [فی البحار و العوالم: «لم أطعن برمح، و لم أضرب بسیف و لم أرم بسهم»].
(6)- [الأسرار: «لم أطعن و لم أضرب»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «الآخرة»].
(8) (8- 8) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(9)- [الدّمعة السّاکبة: «بتلابیبی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 352
و ملک قائم بین یدیه، و فی یده سیف من نار، فقتل «1» أصحابی التّسعة، فکلّما ضرب ضربة التهبت أنفسهم نارا. فدنوت منه، و جثوت بین یدیه، و قلت: السّلام علیک یا رسول اللّه. فلم یردّ علیّ، و مکث طویلا، ثمّ رفع رأسه، و قال: یا عدوّ اللّه انتهکت حرمتی، و قتلت عترتی، و لم ترع حقّی، «2» و فعلت ما فعلت «2» «3».
فقلت: و اللّه «4» یا رسول اللّه ما ضربت بسیف، و لا طعنت برمح، و لا رمیت بسهم.
قال: صدقت، و لکنّک کثّرت السّواد، ادن منّی! فدنوت منه، فإذا طست «5» مملوء دما، فقال لی: هذا دم ولدی الحسین علیه السّلام، فکحّلنی من ذلک الدّم، فانتبهت حتّی السّاعة لا أبصر شیئا. «6»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «یقتل»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [فی البحار و العوالم: «و فعلت»].
(4)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «طشت»].
(6)- ابن ریاح گوید: مرد نابینایی را دیدم که شاهد کشته شدن حسین علیه السّلام بود. از او پرسیدند: «چرا چشمت نابینا شد؟»
گفت: «من یکی از ده نفر هستم که شاهد کشته شدن حسین بودم؛ ولی من شمشیری به کار نبردم و تیری پرتاب نکردم. چون حسین کشته شد، به خانه‌ام بازگشتم و نماز عشا خواندم و خوابیدم. در عالم خواب شخصی آمد و مرا گفت: رسول خدا تو را احضار فرموده است، حاضر خدمتش باش.
گفتم: مرا با او کاری نیست؟
او گریبان مرا بگرفت و کشان‌کشان به خدمتش برد. دیدم رسول خدا در بیابانی نشسته و آستین بالا زده است، و حربه‌ای در دست دارد. فرشته‌ای در مقابل حضرت ایستاده و شمشیری از آتش به دست او است و نه نفر رفیقان مرا کشت و به هریک که شمشیر می‌زد، سراپایشان را شعله آتش فرامی‌گرفت.
نزدیک حضرت رفتم و در محضرش به زانو درآمدم و گفتم: «سلام برتو ای رسول خدا.»
حضرت جواب سلام مرا نداد. و مدتی گذشت. سپس سر برداشت و فرمود: «ای دشمن خدا! احترام مرا از میان بردی و خاندان مرا کشتی و حق مرا ملاحظه نکردی و کردی آنچه کردی.»
عرض کردم: «به خدا یا رسول اللّه نه شمشیری زدم و نه نیزه‌ای به کار بردم و نه تیری پرتاب نمودم.»
فرمود: «راست می‌گویی؛ ولی برسیاهی لشگرشان افزودی، نزدیک بیا.»
نزدیک رفتم. تشتی پر خون در مقابل حضرت بود. مرا فرمود: «این خون فرزندم حسین است.» پس، از همان خون بر چشم من کشید و من از خواب بیدار شدم و تا امروز هیچ نمی‌بینم.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 136- 137
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 353
ابن طاووس، اللّهوف،/ 136- 137- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 306؛ البحرانی، العوالم، 17/ 625؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 183- 184؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 445
و حکی سبط ابن الجوزی عن الواقدی: إنّ شیخا حضر قتله فقط، فعمی، فسئل عن سببه، فقال: إنّه رأی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم حاسرا عن ذراعیه، و بیده سیف، و بین یده نطع، و رأی عشرة من قاتلی الحسین مذبوحین بین یدیه، ثمّ لعنه، و سبّه بتکثیره سوادهم، ثمّ أکحله بمرود من دم الحسین، فأصبح أعمی.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
و روی عن أبی الحصین رضی اللّه عنه قال: رأیت شیخا مکفوف البصر، فسألته عن السّبب؟
فقال: إنّی من أهل الکوفة، و قد رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فی المنام، و بین یدیه طشت فیه دم عظیم من دم الحسین علیه السّلام، و أهل الکوفة کلّهم یعرضون علیه، فیلطّخهم بالدّم دم الحسین علیه السّلام، حتّی انتهیت إلیه و عرّضت علیه، فقلت: یا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله ما ضربت بسیف و لا رمیت بسهم و لا کثّرت السّواد علیه. فقال لی: صدقت، ألست من أهل الکوفة؟
فقلت: بلی. قال: فلم لا نصرت ولدی و لم ما أجبت دعوته، و لکنّک هویت قتل الحسین علیه السّلام و کنت من حزب ابن زیاد لعنه اللّه. ثمّ إنّ النّبیّ أومی إلیّ بإصبعه، فأصبحت أعمی.
فو اللّه ما یسرّنی أن یکون لی حمر النّعم، و ودت أن أکون بین یدی الحسین علیه السّلام.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 320- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 445
بستان الواعظین: قال الحرّ بن ریاح القاضی: رأیت رجلا مکفوفا قد شهد قتل الحسین علیه السّلام، و کان النّاس یأتونه، و یسألونه عن ذهاب بصره، قال: فکان یقول:
شهدت قتل الحسین علیه السّلام، و لکن لم أضرب بسیف، و لم أرم بسهم، فلمّا قتل الحسین علیه السّلام، رجعت إلی المنزل، و صلّیت العشاء الآخرة، و نمت، فأتانی آت فی منامی و جذبنی جذبة شدیدة، و قال لی: أجب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. فقلت: ما لی و له. فأخذنی، و جذبنی جذبة أخری شدیدة، و انطلق بی إلیه.
فإذا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم جالس فی المحراب مغتّما حاسرا عن ذراعیه، أخذ نجدة بین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 354
یدیه نطع، و ملک قائم بین یدیه، و بین یدی الملک سیف من نار، و کان أتی إلی تسعة من الأصحاب، فقتل أصحابی التّسعة، فکلّما ضرب الملک واحدة، التهب نفسه نارا، فکلّما قام الملک صاروا أحیاء، فقتلهم مرّة بعد أخری، حتّی قتلهم سبع مرّات.
فدنوت من النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و حبوت إلیه، فقلت: السّلام علیک یا رسول اللّه، ما ضربت بسیف، و لا طعنت برمح، و لا رمیت بسهم. فقال لی: صدقت، و لکن کثّرت علی ولدی السّواد، ادن منّی. فدنوت منه، فإذا طشت مملوء دما، فقال: دم ولدی الحسین. فکحلنی من ذلک الدم، فانتبهت أعمی لا أبصر شیئا «1».
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 265 رقم 139
__________________________________________________
(1)- [و تأتی حکایة هذه فی باب (عقوبة قاتلیه) بطرق عدیدة].
و هم ابن شهر آشوب به اسناد خود روایت می‌کند که: «مردی از سپاهیان ابن سعد را پرسش کردند که:
«تو را چه افتاد که از هردو چشم نابینا شدی؟»
گفت: «من در کربلا حاضر بودم، لکن آهنگ مقاتلت و مبارزت ننمودم. بعد از قتل حسین در خواب مردی هولناک دیدم، بانگ بر من زد که: «برخیز، رسول خدا تو را طلب می‌کند.»
گفتم: «مرا طاقت نیست.» دست در من افکند و مرا کشان‌کشان به حضرت رسول آورد و آن حضرت را حزین و کئیب دیدم. حربه‌ای به دست کرده و نطعی از پیش روی گسترده و ملکی با شمشیری از آتش به پای ایستاده و گروهی را گردن می‌زند و به آتش می‌سوزاند و دیگر باره زنده می‌کند و گردن می‌زند. گفتم:
السّلام علیک یا رسول اللّه! و اللّه ما ضربت بسیف و لا طعنت برمح و لا رمیت سهما.
سوگند با خدای، ای رسول پروردگار! نه با شمشیر ضربی آزمودم و نه با نیزه طعنی افکندم و نه تیری پرتاب کردم.
فقال النّبیّ: ألست أکثرت السّواد؟
پیغمبر فرمود: «آیا زیاد نکردی سواد سپاه خصم را؟» و فروگرفت مرا و از تشتی که سرشار بود از خون حسین مرا مکحول ساخت کانه در چشم من آتشی پراکند. چون از خواب انگیخته شدم، از هردو چشم کور بودم.
سپهر ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 378- 379
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 355

فصلّی عمر علیهم، و دفنهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 411، أنساب الأشراف، 3/ 206
فصلّی علیهم عمر بن سعد، و دفنهم. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 455- مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 296؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 463؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 189
و أقام عمر بن سعد یومه ذلک إلی الغد، فجمع قتلاه، فصلّی علیهم، و دفنهم. و ترک الحسین و أهل بیته و أصحابه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 39
و کان عمر بن سعد صلّی علی المقتولین من عسکره، و دفنهم. قال الطّبریّ: کانوا ثمانیة و ثمانین رجلا.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112
روی: إنّه لمّا کان من أمر الحسین علیه السّلام ما کان، و قتل شهیدا، و قطع رأسه الشّریف، أمر عمر بن سعد لعنه اللّه بدفن جمیع الخوارج و المنافقین من بنی أمیّة، و ترکوا الحسین علیه السّلام علی وجه الأرض ملقی بغیر دفن، و کذلک أصحابه.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 115- 116
و رجع عمر بن سعد من ذلک، و قیل: أقام إلی الغد، فجمع قتلاه، فصلّی بهم، و دفنهم، و ترک الحسین و أصحابه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 469
و أقام عمر بن سعد یومه «2» ذاک بعد الواقعة إلی الغد «2»، فجمع «3» قتلاه، فصلّی علیهم، و دفنهم، و ترک الحسین علیه السّلام و أصحابه منبوذین بالعراء «4».
__________________________________________________
(1)- عمر بن سعد بر کشتگان نماز کرد و به خاکشان سپرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3064
(2) (2- 2) [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: « (ذلک)، و غده إلی الزّوال»].
(3)- [فی نفس المهموم مکانه: «ثمّ إنّ عمر بن سعد لعنه اللّه أقام بقیّة یومه، و الیوم الثّانی إلی زوال الشّمس، فجمع ...»].
(4)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «لا مغسّلین و لا مکفّنین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 356
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 326- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 306؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 385؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 92- 93
و أقام ابن سعد یومه ذلک، ثمّ جمع قتلاه و صلّی علیهم، و دفنهم لعنهم اللّه، و ترک الحسین علیه السّلام و أهله، و أصحابه بالعراء مرمّلین بالدّماء.
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 271
و لمّا قتل الحسین علیه السّلام مضی ابن سعد بعد أن دفن جمیع قتلاه، و ترک الحسین علیه السّلام و أصحابه بغیر دفن. «1»
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 80
ثمّ إنّ عمر بن سعد جمع قتلاه، و صلّی بهم، و دفنهم، و ترک الحسین و أصحابه (رضی اللّه عنهم و أرضاهم) [عن أبی مخنف].
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 86
«ثمّ» إنّ ابن سعد صلّی علی القتلی من أصحابه، و دفنهم، و ترک الحسین علیه السّلام و أصحابه بغیر دفن، و أقام بقیّة الیوم العاشر، و الیوم الثّانی إلی زوال الشّمس. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 613، لواعج الأشجان،/ 197
لمّا سیّر ابن سعد الرّؤوس إلی الکوفة أقام مع الجیش إلی الزّوال من الیوم الحادی عشر، فجمع قتلاه، و صلّی علیهم، و دفنهم، و ترک سیّد شباب أهل الجنّة، و ریحانة الرّسول الأکرم، و من معه من أهل بیته و صحبه بلا غسل و لا کفن و لا دفن، تسفی علیهم الصّبا، و یزورهم وحش الفلا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 393
__________________________________________________
(1)- خود تا روز دیگر ماند و ابدان خبیثه کشتگان خود را دفن کرد و اجساد مطهره شهدا را در میان خاک‌وخون گذاشت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 696
مروی است که بعد از شهادت امام حسین علیه السّلام عمر بن سعد ملعون تا یک روز همان‌جا مکث کرد و کشتگان نحس نجس خود را دفن کرد و بدنهای مطهر منور آن معصوم و أصحابش را در میان خاک‌وخون در آفتاب گذاشته رفتند.
مدرسی، جنات الخلود،/ 22
(2)- پلیدی ابن سعد از اینجا آشکار می‌شود که بر تمام کشته‌شدگان از سپاه خودش نماز گزارد. آنان را به خاک سپرد. اما اجساد گلگون کفن جانبازان راه قرآن را، هم چنان روی زمین در آفتاب سوزان رها کرد و اجازه دفن آنها را نداد.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه أعیان الشیعه،/ 253- 254
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 357
و لمّا سیّر ابن سعد الرّؤوس إلی الکوفة عصر الیوم العاشر من المحرّم، أقام مع الجیش إلی زوال یوم الحادی عشر من المحرّم، فجمع قتلاه، و صلّی علیهم و دفنهم، و ترک سیّد شباب أهل الجنّة مع أهل بیته، و صحبه بلا دفن فی العرآء، تسفی علیهم الرّیح، و یزورهم الوحش.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 462
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 358

فی الإشارة إلی جملة أخری من المطالب: فاعلم أنّه قد علم ممّا أسلفنا أنّ ذلک الیوم أی یوم دخول أهل البیت الکوفة کان هو الیوم الثّانی عشر من المحرّم، ثمّ لا یخفی علیک أنّ بعض الرّوایات المتقدّمة المعتبرة قد دلّت علی أنّ أمّ کلثوم ما کانت مکشّفة الوجه و الرّأس و هکذا زینب.
فإنّ فی الخبر المرویّ عن سهل الشّهرزوریّ: ثمّ أقبلت من بعد أمّ کلثوم و علیها برقع أدکن.
و فی خبر آخر متقدّم: و خطبت أمّ کلثوم بنت أمیر المؤمنین فی ذلک الیوم من وراء کلّتها و الکلّة هی السّتر الرّقیق.
و فی الخبر المتقدّم المرویّ عن مسلم الجصّاص: أنّ زینب نطحت جبینها بمقدم المحمل حتّی رأینا الدّم یخرج من تحت قناعها.
فإن قلت: إنّ ما فی روایة السّیّد فی الملهوف ینافی ذلک، و بیان ذلک أنّه قال فیه کما تقدّمت إلیه الإشارة من [أنّ] ابن سعد لعنه اللّه رحل بمن تخلّف من عیال الحسین، و حمل نساءه علی أحلاس أقتاب الجمال بغیر وطاء، مکشّفات الوجوه بین الأعداء و هنّ ودائع سیّد الأنبیاء رسول اللّه ... إلی أن قال: فلمّا قاربوا الکوفة اجتمع أهلها للنّظر إلیهنّ، فأشرفت امرأة من الکوفیّات، فقالت: من أیّ الأساری أنتنّ؟ فقلن: نحن من أساری محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم. فنزلت امرأة من سطحها، فجمعت لهنّ ملاء و أزرا و مقانع، و أعطتهنّ فتغطّینّ.
فما فی هذه الرّوایة یعطی أنّهنّ کنّ حین دخولهنّ الکوفة، مکشّفات الوجوه و الرّؤوس، ثمّ تغطّین ما أعطت تلک الإمرأة الکوفیّة. علی أنّ ما فی هذه الرّوایة یساعده ما فی الرّوایة الأخری: من أنّ أمّ کلثوم غارت علی الحرم و النّسوان، و قالت: یا أهل الکوفة غضّوا أبصارکم عنّا، أما تستحیون من اللّه و رسوله أن تنظروا إلی حرم رسول اللّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 359
صلّی اللّه علیه و اله و سلم و هنّ عرایا.
قلت: إنّ وجه الجمع بین الأخبار هو: أنّ أمّ کلثوم ما کانت مکشوفة الرّأس و الوجه، حین دخولهنّ الکوفة، و هکذا زینب و إنّ التّعرّی و کشف الوجوه و الرّؤوس، إنّما کان بالنّسبة إلی جماعة من الحرم، و النّساء، و البنات، أو بالنّسبة إلی الجواری و الوصائف «1» خاصّة، و یمکن أن یکون نطح زینب رأسها بمقدم المحمل، بعد تغطّی أهل البیت بما أعطته تلک المرأة الکوفیّة، و تکون زینب أیضا قد تغطّت ممّا أعطته تلک المرأة.
فکیف کان، فقد بان من ذلک کلّه، أنّ الحرم و النّساء بأجمعهنّ قد دخلن مجلس ابن زیاد، و هنّ مغطّات الوجوه، و الرّؤوس ...
و نعم أنّ روایة أبی مخنف تنافی ذلک کما یأتی إلیها الإشارة فی المجلس الآتی هو مجلس دخول الحرم و النّسوان مجلس ابن زیاد لعنه اللّه، و کیف کان فلا ینبغی لأحد أن یذکر فی مجالس ذکر مصائب أهل البیت و مآدب الرّثاء، و التّعزیة ما یوجب کثرة الهمسات الباطنیّة و الخیالات المختلطة المشوّشة، فی قلوب المؤمنین، و ما یورث الوهن و الضّعف فی اعتقاداتهم، فإنّ غیرة المؤمنین المخلصین، و شیمتهم تأبی عن ذکر الأمور الّتی لا یناسب ذکرها فی المجالس و المآدب «2»، فکیف [بغیرة «3»] حجج اللّه الطّاهرین، و شیمة سادات خلق اللّه أجمعین، و لا سیّما سیّد الشّهداء الّذی خیّر بین الذّلّة و السّلّة، فاختار السّلّة علی الّذلّة، فإنّه سیّد أهل الأباء و الآنف، و أصحاب الغیرة و الشّیمة «4» الفاضلة، و المروّة الکاملة و اللّه سبحانه و تعالی أغیر من الکلّ، و هو حافظ و حفیظ.
فیا إخوانی و یا أیّها المحبّون الموالون، قد ورد عن الأئمّة المعصومین: أنّ روایة واحدة مع الدّرایة أفضل من ألف روایة بلا درایة. فإذا کان سیّد السّاجدین روحی له الفداء مع الحرم و النّسوان و هو معدن المروّة و الشّیمة و الغیرة. و وارثها عن آبائه المعصومین و فی
__________________________________________________
(1)- الوصیفة: الجاریة، الجمع و صایف. و قد یطلق الوصیف علی الخادم غلاما أو جاریة.
(2)- المأدبة: موضع الضّیافة.
(3)- [عن ط البحرین].
(4)- الشّیمة: الدّأب و العادة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 360
شأنهم و شأن أولادهم المعصومین نزلت آیة أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إلی آخره.
فإذا کان من جملة أقلّ مقدوراته بحول اللّه و قوّته و بما أتاهم اللّه من فضله. جعل الکوفة شاما، و الشّام کوفة، فکیف یرضی بحصول ما عن ذکره یشمئزّ «1» قلوب مخلصی شیعتهم المخلوقة من فواضل طینتهم؟ و لیس سرّ کون قلب عوالم الأمکان بأسرها أعنی رأس سیّدی و مولای روحی و روح العالمین فداه فی الرّمح الطّویل إلّا أنّه کان یراعی فیه أحوال الحرم و النّساء، و کان یری جمیع ما کان یجری علی أهل البیت، و قد کان عالما بما کان و ما یکون و ما یختلج بقلوب النّاس، و قضیّة تکلّمه مع ابن وکیده و إخباره عمّا اختلج بباله من القضایا المستفیضة و یأتی إلیه الاشارة.
و الحاصل: أنّ الحماة و الکفاة لأهل البیت و النّسوان کان زین العابدین و زینب و أمّ کلثوم و حامی الکلّ الرّأس الشّریف روحی له الفداء و اللّه بعد ذلک حفیظ، و اللّه من و رائهم محیط، فإن شئت بیانا لما فی المقام فانظر إلی شیمة سیّد السّاجدین و مروّته و غیرته، فإنّه مع ما کان فیه من ضعف البدن، و شدّة المرض کان یباشر بنفسه الشّریفة أمر محامل الحرم، و الجواری، و الوصایف بأجمعنّ فی باب الرّکوب علی المحامل و النّزول منها، و ضرب الفسطاط لهنّ ...
ثمّ انظر إلی شیمة أمّ کلثوم و غیرتها، فإنّ تلک الطّاهرة مع ما هی فیه من اضطراب القلب و شدّة حرقته، و حزنه کیف التفتت إلی ما کان فی قصد أهل الکوفة من النّظر إلی الحرم، و قالت: یا أهل الکوفة! غضّوا أبصارکم عنّا ... إلی آخره.
ثمّ إلی ما کان یفعله الجهلاء، و السّفهاء من إعطائهم أطفال أهل البیت ضغثا «2» من التّمرات و ضغثا من الجوزات و نحو ذلک، فکانت تلک الصّدّیقة الطّاهرة تمنع أهل الکوفة عن ذلک و تبیّن لهم حکم اللّه تعالی، و تأخذ کلّ ذلک من أیدی الأطفال، و أفواههم
__________________________________________________
(1)- قوله تعالی اشمئازت: أی انقبضت.
(2)- الضّغث بالکسر: قبضة حشیش یختلط فیها الرّطب بالیابس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 361
و ترمی بذلک الأرض، و سیأتی الإشارة إلی ما یشبه ذلک، ممّا صدر عن زینب و أمّ کلثوم فی جملة من المجالس الآتیة.
(فإن قلت) بیّن الحال، و أوضح المقال فی التّفرقة بین ما فعلته تلک المرأة الکوفیّة من إعطائها أهل البیت من الثّیاب و الملاء و الأزار و المقانع و قبول زینب و أمّ کلثوم ذلک منها، و تغطّی الحرم و النّسوان بما أعطته و بین ما کان یفعله جماعة من نساء، و رجال أهل الکوفة من إعطائهم أطفال أهل البیت أشیاء من التّمر و الجوز، و نحو ذلک، و توبیخ «1» أمّ کلثوم و تقریعها إیّاهم علی فعلهم ذلک.
(قلت) الفرق بین الفعلین غیر خفیّ فإنّ فعل تلک المرأة کشف عن کونها مؤمنة عارفة بحقّ أهل البیت، و من هی حالها کذلک لا تعطی ما أعطته إلّا علی النّهج الشّرعیّ، و الطّریق الموافق للکتاب، و السّنّة فذلک إمّا من باب احتسابها من الخمس، و إمّا من باب التّبرّع و الهدیّة، فساغ لأهل البیت، قبول ذلک منها، و أمّا من عدا تلک المرأة ممّن یعطی الأطفال کفّا من التّمر و کفّا من الجوز فالظّنّ من فعلهم هذا و لو قطع النّظر عن سائر الأمارات: أنّ ذلک کان منهم من باب الصّدقة و الرّقّة النّوعیّة البشریّة، فلمّا اطّلعت «2» أمّ کلثوم علی ذلک وجب علیها المنع عن ذلک من باب الأمر بالمعروف و النّهی عن المنکر، و أمّا أخذ التّمرات عن أفواه الأطفال، فکان ذلک منها للشّیمة العلویّة الهاشمیّة، و الغیرة الحسینیّة، فإنّ الأطفال و إن لم یکونوا فی دائرة التّکلیف إلّا أنّ غیرتها أبت عن دخول ما بمنزلة الأوساخ، إلی البطون الطّاهرة.
(فإن قلت): إنّ هاهنا سؤالا آخر، و هو أنّ أیدی أهل البیت قد کانت صفرات من الزّاد و الطّعام و النّفقة کسائر الأموال بعد أن شنّ الکفّار علیهم الغارة «3» الشّعواء و نهبوا الأموال فمن أین کانت معیشتهم؟ و من أین کان ارتزاقهم؟ مع کونهم بعد الارتحال من «4»
__________________________________________________
(1)- التّوبیخ: التّعییر.
(2)- [فی المطبوع: «اطلع»].
(3)- شنّ علیهم الغارة: فرقها علیهم من کلّ وجه.
(4)- [فی المطبوع: «فی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 362
کربلاء فی المسیر فی الصّحاری و السّباسب و القفار فی أقتاب الجمال إلی أن و صلوا الشّام، و لم یلبثوا فی الکوفة إلّا قلیلا من الأیّام، بل إنّ هذا السّؤال یتمشّی بالنّسبة إلی أزمنة مکثهم فی الکوفة و الشّام أیضا.
فهذا السّؤال مع کونه ممّا یختلج ببال الأکثر لم یشیر إلی ما یکون جوابا عنه لا فی الرّوایات، و لا فی کلمات العلماء من أصحاب المقاتل، و غیرهم، و یزید الإشکال إذا لوحظ ما مرّ إلیه الإشارة، من أخذ أم کلثوم التّمر و الجوز، من أفواه الأطفال، و رمیها بذلک إلی الأرض. و بعبارة أخری: إنّ أهل البیت ما کانوا یقبلون ما یکون من الصّدقة و لا شیئا ممّا یعطیه الأعداء الکفّار.
(قلت): إنّ الأمر و إن کان علی نمط ما أشیر إلیه من أنّ ذلک لم یبیّن لا فی روایة، و لا فی قول واحد من العلماء إلّا إنّا نقول: أنّ الجواب عن ذلک لیس فی غایة الصّعوبة و الإشکال، فإنّ ذلک قد مرّت الإشارة إلیه فی بعض المجالس المتقدّمة، أی فی المجلس المتضّمن نزول قصعة اللّحم مع القرصین من الخبز إلی أهل البیت بعد دعاء فضّة الّتی کانت جاریة فاطمة الزّهراء، فالنّسوة و الحرم کنّ لم یذقن شیئا من الطّعام إلی ذلک الزّمان و تلک اللّیلة أی لیلة نزول قصعة اللّحم من الغیب، لما فیهنّ من کثرة الحزن، و شدّة احتراق القلب إلّا أنّهنّ کنّ یعطین الصّغار الأطفال ممّا کان باقیا من التّمر و الطّعام بعد النّهب و الغارة، فإنّ الظّنّ من مطاوی جملة من الأخبار و لوازم طائفة من کلمات العلماء، أنّه قد بقی شی‌ء قلیل من الزّاد و النّفقة بعد النّهب و الغارة، ثمّ نقول بعد الغضّ و الإغضاء عن روایة نزول قصعة اللّحم مع القرصین مع الخبز: إنّ طائفة من مخلصی الشّیعة کانوا یوصلون إلی أهل البیت علی نهج السّرّ و الخفیة فی کلّ مکان من المنازل جملة ممّا یحتاجون إلیه، و لو قطعنا النّظر عن ذلک أیضا لقلنا إنّه کان عند النّسوان و الحرم و الأطفال من کان یرزق بوجوده کلّ دابّة یدّب فی الأرض إنسانا کان «1» أو غیره، فهو سیّد السّاجدین علیه السّلام حجّة اللّه علی الخلق أجمعین فالعجب کلّ العجب ممّن یبقی فی
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «کانت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 363
ورطة «1» الشّبهة و الاشکال فی مثل المقام و هو ممّن یذعن و یقرّ بأنّ جمیع خلق اللّه تعالی الّذین یحتاجون إلی الرّزق إنّما یرزقون بسبب محمّد و آله المعصومین صلوات اللّه علیهم أجمعین.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 472- 473
__________________________________________________
(1)- الورطة: التّهلکة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 364

و احتزّت رؤوس القتلی، فحمل إلی ابن زیاد اثنان و سبعون رأسا، مع شمر بن ذی الجوشن، و قیس بن الأشعث، و عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و عزرة بن القیس الأحمسیّ من بجیلة، فقدموا بالرّؤوس علی ابن زیاد.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 412، أنساب الأشراف، 3/ 206
و أقام عمر بن سعد بکربلاء بعد مقتل الحسین یومین، ثمّ أذن فی النّاس بالرّحیل، و حملت الرّؤوس علی أطراف الرّماح.
قالوا: و کانت الرّؤوس قد تقدّم بها شمر بن ذی الجوشن أمام عمر بن سعد. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256، 257- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2630، 2631، الحسین بن علیّ،/ 89، 90
قال: و قطف رؤوس الباقین، فسرّح باثنین و سبعین رأسا مع شمر بن ذی الجوشن، و قیس بن الأشعث، و عمرو بن الحجّاج و عزرة بن قیس، فأقبلوا حتّی قدموا بها علی عبید اللّه بن زیاد. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 456
__________________________________________________
(1)- و خودش پس از کشته شدن امام حسین دو روز دیگر در کربلا بماند و سپس فرمان حرکت داد و سرهای شهدا را که هفتاد و دو سر بود، بر نیزه‌ها نصب کرد.
گویند سرها را شمر بن ذی الجوشن پیشاپیش عمر بن سعد می‌برد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 305، 306
(2)- گوید: سرهای دیگران را نیز بریدند و هفتاد و دو سر همراه شمر بن ذی الجوشن و قیس بن اشعث و عمرو بن حجاج و عزرة بن قیس فرستادند که پیش عبید اللّه بن زیاد بردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3065
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 365
و أمر «1» برؤوس الباقین «2» من أصحابه «3» و أهل بیته «2» فقطّعت «4»، «5» و کانت «6» اثنین و سبعین رأسا «5»، و سرّح بها مع شمر بن ذی الجوشن، و قیس بن الأشعث، و عمرو بن الحجّاج «7».
فأقبلوا حتّی قدموا «8» بها «9» علی ابن زیاد «8». «10»
المفید، الإرشاد، 2/ 118- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 382؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 251؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612، لواعج الأشجان،/ 196؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 92؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 338
ثمّ قطعت رؤوس الباقین، فسرّح بإثنین و سبعین رأسا مع شمر بن ذی الجوشن، و قیس ابن الأشعث، و عمرو بن الحجّاج.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 39
و لمّا قتل الحسین أرسل رأسه، و رؤوس أصحابه إلی ابن زیاد مع خولی بن یزید، و حمید بن مسلم الأزدیّ.
و قیل: بل الّذی حمل الرّؤوس کان شمر، و قیس بن الأشعث، و عمرو بن الحجّاج، و عروة بن قیس. «11»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 296
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «ابن سعد»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی إعلام الوری].
(3)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أصحاب الحسین»].
(4)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام: «فنظّفت»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین].
(6)- [فی الإرشاد ط علمیّة: «و کانوا»].
(7)- [زاد فی نفس المهموم: «و عزرة بن قیس»].
(8) (8- 8) [مثیر الأحزان: «الکوفة»].
(9)- [لم یرد فی نفس المهموم و وسیلة الدّارین].
(10)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و روی: إنّ الرّؤوس کانت سبعین رأسا، و روی: ثمانیة و سبعین رأسا»].
و دستور داد سرهای مقدس دیگر از یاران و جوانان بنی هاشم را جدا کنند و آنها هفتاد و دو سر بود.
آنها را با شمر بن ذی الجوشن و قیس بن اشعث و عمر بن حجاج روانه کوفه کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 118
(11)- چون حسین کشته شد، سر او و سر یاران او را با خولی بن یزید و حمید بن مسلم ازدی نزد ابن زیاد فرستاد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 366
و أمر برؤوس الباقین من أصحابه، فنظّفت، و کانت اثنین و سبعین رأسا، و سرّح بها مع شمر بن ذی الجوشن، و قیس بن الأشعث، و عمرو بن الحجّاج. فلمّا قاربوا الکوفة کان عبید اللّه بن زیاد بالنّخیلة، و هی العبّاسیّة، و دخل لیلا. «1»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 45
و أمر برؤوس الباقین من أصحابه، و أهل بیته، فنظّفت «2» و سرّح بها مع شمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه و قیس بن ألاشعث، و عمرو بن الحجّاج، «3» فأقبلوا حتّی قدموا بها إلی «4» الکوفة «3». «5»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 142- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 107؛ البحرانی، العوالم، 17/ 367؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 383؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 468؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 93؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 351
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و بعث [عمر بن سعد] بالرّؤوس إلی عبید اللّه بن زیاد، الفاسق ابن الفاسق الدّعیّ لعنه اللّه و أخزاه، و کان اثنان و سبعون رأسا.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 290
ثمّ أمر برؤوس الباقین من أهل بیته و أصحابه، فقطّعت، و سرّح بها مع شمر بن ذی
__________________________________________________
- گفته شده است: کسانی که سرها را حمل کرده بودند، شمر، قیس بن اشعث، عمرو بن حجاج و عروة ابن قیس بودند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 192، 193
(1)- و باقی سرهای اصحاب و اقربای حسین را که ایشان هفتاد و دو تن بودند، به دست شمر بن ذی الجوشن و قیس بن اشعث و عمرو بن الحجاج لعنهم اللّه بفرستاد. عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 287
(2)- [فی الأسرار: «فقطعت»].
(3) (3- 3) [فی البحار و العوالم: «فأقبلوا بها حتّی قدموا الکوفة»].
(4)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسیلة الدّارین].
(5)- و دستور داد سرهای بقیه یاران و خاندان حضرت را شست‌وشو نمودند و به همراه شمر بن ذی الجوشن، قیس بن اشعث، عمرو بن حجاج فرستاد. اینان آمدند تا به کوفه رسیدند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 142
و روز دیگر در کربلا توقف نمود. بعد از آن، عزم بازگشتن کرد و رؤوس شهدا را بر قبایل مقسوم ساخته فرمان داد تا آنها را بر سر نیزه کردند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 171
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 367
الجوشن [و قیس بن الأشعث و عمرو بن الحجّاج] «1» إلی الکوفة.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 331- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 306
و روی عبد الملک بن عمیر: کان لی جار من بنی مساعدة، جسده و وجهه أسود، و رأسه أبیض، فقلت له یوما: ما هذا الّذی بک یا فلان؟ قال: یا أخی اعلم أنّی شهدت عسکر ابن زیاد، و أخذت من بعض الرّؤوس الّذی لأصحاب الحسین، فأصبحت کما ترانی و مع ذلک أنّی أری فی منامی: أنّ الرّأس کلّ لیلة یکلّمنی و یرمینی فی النّار. و قد علموا بذلک أهلی، فإذا علموا أنّی قد نمت أیقظونی. «2»
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 270- 271
و أمّا رؤوس سائر الشّهداء رضوان اللّه علیهم، فالّذی صرح به السّبط فی التّذکرة و تبعه جمع: أنّه بعثهم ابن سعد مع رأس الحسین. قال: ثمّ بعث ابن سعد إلی ابن زیاد برأس الحسین و رأس أصحابه. إلی أن قال: و حمل مع رأس الحسین اثنان و تسعون رأسا.
و فی کتاب الحسین: و قال ابن کثیر: لمّا سرّح عمر برأس الحسین علیه السّلام من یومه إلی ابن زیاد کان معه رؤوس أصحابه.
و المشهور عند المحدّثین و المؤرّخین: أنّه بعث رؤوس الأصحاب فی صبیحة یوم الحادی عشر بعدما أرسل رأس الحسین علیه السّلام من یومه مع خولی بن یزید.
قال الطّبریّ: قال أبو مخنف: و قطف رؤوس الباقین، فسرح باثنین و سبعین رأسا مع شمر بن ذی الجوشن و قیس بن الأشعث و عمرو بن الحجّاج و عزرة بن قیس، فأقبلوا حتّی قدموا بها علی ابن زیاد. و فی اللّهوف و البحار مثله.
و قال أبو إسحاق الإسفراینیّ: و ارتحل العسکر إلی الکوفة، و معهم ثمانیة عشر رأسا علویّات، قطّعوهم وقت قطع رأس الحسین، و هم إخوته و أولاده و بنو عمّه، و شالوهم
__________________________________________________
(1)- من الملهوف [و لم یرد فی البحار و العوالم].
(2)- و سرهای سایر شهدا را با شمر ولد الزّنا فرستاد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 368
علی أطراف الرّماح.
و قال الدّینوریّ فی الأخبار الطّوال: ثمّ آذن عمر بن سعد بالرّحیل- و کان المؤذّن حمید بن بکیر الأحمریّ علی ما فی الطّبریّ- قال الدّینوریّ: و حملت الرّؤوس علی أطراف الرّماح، و کانت اثنین و سبعین رأسا، جاءت هوازن منها باثنین و عشرین رأسا، و جاءت تمیم بسبعة عشر رأسا مع الحصین بن نمیر، و جاءت کندة بثلاثة عشر رأسا مع قیس بن الأشعث، و جاءت بنو أسد بستّة رؤوس مع هلال الأعور، و جاءت الأزد بخمسة رؤوس مع عیهمة بن زهیر، و جاءت ثقیف باثنی عشر رأسا مع الولید بن عمر. انتهی. و فی روضة الصّفا و عن المناقب مثله باختلاف یسیر.
و فی زبدة الفکرة فی تاریخ الهجرة للأمیر بیبرس رکن الدّین المنصوریّ المصریّ قال:
و بعث برأس الحسین و أصحابه إلی ابن زیاد، فجاءت کندة بثلاثین رأسا و صاحبهم قیس بن الأشعث، و جاءت هوازن بعشرین رأسا و صاحبهم شمر، و جاءت بنو تمیم بسبعة عشر رأسا و بنو أسد بستّة و مذحج بسبعة.
و فی اللّهوف: و روی أنّ رؤوس أصحاب الحسین علیه السّلام کانت ثمانیة و سبعین رأسا، فاقتسمتها القبائل لتتقرّب بذلک إلی عبید اللّه بن زیاد و إلی یزید بن معاویة، فجاءت بنو تمیم بسبعة عشر رأسا- إلی آخر ما مرّ باختلاف یسیر، و لا یهمّنا هذا الاختلاف.
نعم، الظّاهر المصرّح به فی جملة من کلماتهم: أنّ الرّؤوس حملت فی الیوم الحادی عشر و وصلت إلی الکوفة قبل وصول السّبایا.
قال الدّینوریّ: و کانت الرّؤوس قد تقدّم بها شمر بن ذی الجوشن أمام عمر بن سعد.
و أمر ابن زیاد أن تنصب الرّؤوس علی الرّماح مع رأس الحسین علیه السّلام، و استقبلوا بالرّؤوس السّبایا و الحدوا [؟] عمر بن سعد، ففعلوا ذلک.
و ذکر جماعة: أنّ الرّؤوس حملت مع السّبایا، و أمر ابن زیاد بحمل رأس الحسین علیه السّلام علی الرّمح، و استقبلوا به الرّؤوس و السّبایا.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 386- 388
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 369
و سرّح رؤوس أهل بیته، و صحبه «1» مع الشّمر و قیس بن الأشعث، و عمرو بن الحجّاج.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 391- مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 461- 462
__________________________________________________
(1)- [بحر العلوم: «و أصحابه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 370

و قال أبو مخنف: لمّا قتل الحسین جی‌ء برؤوس من قتل معه من أهل بیته و أصحابه إلی ابن زیاد، فجاءت کندة بثلاثة عشر رأسا، و صاحبهم قیس بن الأشعث، و جاءت هوازن بعشرین رأسا، و صاحبهم شمر بن ذی الجوشن، و جاءت بنو تمیم بسبعة عشر رأسا، و جاءت بنو أسد بستّة عشر رأسا، و جاءت مذحج «1» بسبعة أرؤس، و جاء سائر قیس بتسعة أرؤس.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 412، أنساب الأشراف، 3/ 207
و کانت اثنین و سبعین رأسا، جاءت هوازن منها باثنین و عشرین رأسا، و جاءت تمیم بسبعة عشر «2» رأسا مع الحصین بن نمیر، و جاءت کندة بثلاثة عشر رأسا مع قیس بن الأشعث، و جاءت بنو أسد بستّة رؤوس مع هلال الأعور، و جاءت الأزد بخمسة «3» رؤوس مع عیهمة بن زهیر، و جاءت ثقیف باثنی عشر رأسا مع الولید بن عمرو «4».
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2630، الحسین بن علیّ،/ 89
قال هشام: قال أبو مخنف: و لمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام، جی‌ء برؤوس من قتل معه من أهل بیته و شیعته و أنصاره إلی عبید اللّه بن زیاد، فجاءت کندة بثلاثة عشر رأسا، و صاحبهم قیس بن الأشعث، و جاءت هوازن بعشرین رأسا و صاحبهم شمر بن ذی الجوشن، و جاءت تمیم بسبعة عشر رأسا، و جاءت بنو أسد بستّة أرؤس، و جاءت مذحج بسبعة أرؤس، و جاء سائر الجیش بسبعة أرؤس، فذلک سبعون رأسا. «5»
__________________________________________________
(1)- [أنساب الأشراف: «مذهج»].
(2)- [ابن العدیم: «بأربعة عشر»].
(3)- [ابن العدیم: «بخمس»].
(4)- و سرهای شهدا را که هفتاد و دو سر بود، بر نیزه‌ها نصب کردند. قبیله هوازن بیست و دو سر و قبیله تمیم هفده سر را همراه حصین بن نمیر حمل می‌کردند. قبیله کنده سیزده سر همراه قیس بن اشعث بردند و بنی اسد شش سر را همراه هلال اعور می‌آوردند و قبیله ازد پنج سر همراه عیهمة بن زهیر و قبیله ثقیف دوازده سر همراه ولید بن عمرو آوردند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 305
(5)- ابو مخنف گوید: وقتی حسین بن علی علیه السّلام کشته شد، سر کسانی را که از خاندان و یاران و شیعیانش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 371
الطّبری، التّاریخ، 5/ 467- 468
قال أبو مخنف: جاءت کندة إلی ابن زیاد بثلاثة عشر رأسا، و صاحبهم قیس بن الأشعث، و جاءت هوازن بعشرین رأسا، و صاحبهم شمر بن ذی الجوشن، و جاءت بنو تمیم بتسعة عشر رأسا، و جاءت بنو أسد بتسعة رؤوس، و جاء سائر الجیش بتسعة رؤوس، فذلک سبعون رأسا. و جاء برأس الحسین خولی بن یزید الأصبحیّ.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112
فجاءت کندة بثلاثة عشر رأسا، و صاحبهم قیس بن الأشعث. و جاءت هوازن بعشرین رأسا، و صاحبهم/ شمر بن ذی الجوشن، و جاءت بنو تمیم بسبعة عشر، و بنو أسد بستّة، و بنو مذحج بسبعة.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 341
قال سلمان «1»: و لمّا قتل الحسین «2» و من معه حملت رؤوسهم إلی ابن زیاد، فجاءت «2» کندة بثلاثة عشر رأسا، و صاحبهم قیس بن الأشعث، و جاءت هوازن بعشرین رأسا، و صاحبهم شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ «1»، و جاءت بنو تمیم بسبعة عشر رأسا، و جاءت بنو أسد بستّة أرؤس، «1» و جاءت مذحج بسبعة أرؤس «1»، و جاء سائر الجیش بسبعة أرؤس «1»، فذلک سبعون رأسا. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 461
__________________________________________________
- با وی کشته شده بودند، پیش عبید اللّه بن زیاد آوردند.
مردم کنده سیزده سر آوردند و سرشان قیس بن اشعث بود. مردم هوازن بیست سر آوردند و سرشان شمر بن ذی الجوشن بود. مردم تمیم هفدة سر آوردند. مردم بنی اسد، شش سر آوردند. مردم مذحج هفت سر آوردند. بقیه سپاه، هفت سر آوردند و این همه، هفتاد سر بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3082
(1)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2) (2- 2) [نهایة الإرب: «جاءت»].
(3)- سلمان گفت: چون حسین و یاران او کشته شدند، سر آنها را نزد ابن زیاد بردند. کنده (قبیله) سیزده سر آورد که رئیس آنها قیس بن أشعث بود. هوازن (قبیله) بیست سر آورد که رئیس آنها شمر بن ذی الجوشن ضبابی بود. بنی تمیم هم هفده سر آوردند. بنی اسد شش سر و مذحج هفت سر و سایر افراد لشکر هفت سر آوردند که جمعا هفتاد سر می‌شود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 372
و روی: أنّ رؤوس أصحاب الحسین علیه السّلام کانت ثمانیة و سبعین رأسا، فاقتسمتها القبائل لتتقرّب بذلک إلی عبید اللّه بن زیاد و إلی یزید بن معاویة لعنهم اللّه، فجاءت کندة بثلاثة عشر رأسا، و صاحبهم قیس بن الأشعث، و جاءت هوازن بإثنی عشر رأسا، و صاحبهم شمر بن ذی الجوشن لعنهم اللّه، و جاءت تمیم بسبعة عشر رأسا، و جاءت بنو أسد بستّة عشر رأسا، و جاءت مذحج بسبعة رؤوس، و جاء باقی النّاس بثلاثة عشر رأسا. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 143- 144- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 384
و کانت عدّة رؤوس القتلی الّتی حملت إلی عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه، مع «2» صحبة رأس الحسین علیه السّلام سبعین «3» رأسا، و ذلک أنّ کندة جاءت بثلاثة عشر رأسا مع مقدمهم قیس ابن الأشعث، و جاءت هوازن بعشرین رأسا، و جاءت أخلاط من العسکر بستّة رؤوس.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 268
و روی أنّ رؤوس «4» أصحاب الحسین علیه السّلام و أهل بیته «4» کانت ثمانیة و سبعین رأسا، و اقتسمتها «5» القبائل لتتقرّب «6» بذلک إلی عبید اللّه، «7» و إلی یزید «7»:
__________________________________________________
(1)- و روایت شده است که: سرهای یاران حسین (هفتاد و هشت) سر بود که قبایل عرب به منظور تقرّب به دربار عبید اللّه بن زیاد و یزید بن معاویه (خدا لعنتشان کند) میان خود قسمت کردند. قبیله کنده با سیزده سر بریده آمد که رئیس‌شان قیس بن اشعث بود و هوازن با دوازده سر به ریاست شمر بن ذی الجوشن خدا لعنتشان کند و تمیم با هفده سر و بنی اسد با شانزده سر و مذحج با هفت سر و بقیّه سپاه هم با سیزده سر.
فهری، ترجمه لهوف،/ 143- 144
بیست و دو سر به هوازن و چهارده سر به بنی تمیم که سرور ایشان حصین بن نمیر بود، داد و به قبیله کنده که ریاست به قیس بن اشعث تعلق داشت، سیزده سر تفویض کرد و شش سر به بنی اسد که مهتر آن جماعت هلال بن اعور بود، مفوض گردانید و پنج سر به قبیله ازد سپرد و دوازده سر دیگر به ثقیف تسلیم کرد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 171
(2)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی نور الأبصار].
(4) (4- 4) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(5)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «اقتسمها»].
(6)- [فی البحار و العوالم و المعالی و وسیلة الدّارین: «لیتقرّبوا» و فی الأسرار: «لیقرّبوا»].
(7) (7- 7) [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 373
فجاءت کندة بثلاثة «1» عشر رأسا، و صاحبهم قیس بن الأشعث.
و جاءت هوازن باثنی عشر رأسا «2»، و صاحبهم شمر.
و جاءت تمیم بسبعة عشر رأسا «3».
و جاءت بنو أسد بستّة عشر رأسا «4»، و جاءت مذحج بسبعة رؤوس.
و جاء «5» سائر النّاس بثلاثة عشر رأسا «6».
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 331- 332- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 306- 307؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 93؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 351؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612- 613، لواعج الأشجان،/ 196- 197
و روی: إنّ عدد من قتل مع الحسین علیه السّلام، أربعة و ثمانون رجلا، فجاءت کندة بثلاثة و عشرین رأسا، صاحبهم قیس بن الأشعث لعنهم اللّه، و هوازن بعشرین رأسا، صاحبهم شمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه، و جائت تمیم بسبعة عشر رأسا، و جائت بنو أسد بستّة رؤوس، و جائت مذحج و باقی النّاس بباقی الرّؤوس، و کان صاحب رأس الحسین خولی
ابن یزید الأصبحیّ لعنهم اللّه. السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 271
فی تسلیة المجالس: روی أنّ رؤوس أصحاب الحسین علیه السّلام و أهل بیته کانت ثمانیة و سبعین رأسا، فلمّا سارت العساکر طالبین الکوفة، جاءت کندة بثلاثة عشر رأسا،
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «بثلاث»].
(2)- [زاد فی البحار و العوالم و الأسرار: «و فی روایة ابن شهر آشوب بعشرین» و أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و قیل: بعشرین» و زاد فی وسیلة الدّارین: «و فی روایة: بعشرین»].
(3)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و وسیلة الدّارین و زاد فی البحار و العوالم و الأسرار: «و فی روایة ابن شهر آشوب: «بتسعة عشر» و زاد فی المعالی: «أو بتسعة عشر»].
(4)- [زاد فی البحار و العوالم و الأسرار: «و فی روایة ابن شهر آشوب بتسعة رؤوس» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و قیل بستّة أرؤس»].
(5)- [فی البحار و العوالم و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و جاءت»].
(6)- [أضاف فی البحار و العوالم و الأسرار: «و قال ابن شهر آشوب: و جاء سائر الجیش بتسعة رؤوس.
و لم یذکر مذحج، قال: فذلک سبعون رأسا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 374
و هوازن باثنی عشر رأسا، و تمیم بسبعة عشر رأسا، و بنو أسد بستّة عشر رأسا، و مذحج بسبعة رؤوس، و جاء سائر النّاس بثلاثة عشر رأسا، و رأس مولانا الحسین علیه السّلام قد رفعوه علی ذابل طویل، و سیّروه علی رأس عمر بن سعد، و قد أخذ عمودا من نور الأرض إلی السّماء کأنّه البدر، و القوم یسیرون علی نوره، و قد شالوا کلّ الرّؤوس علی الرّماح. «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 377- 378
و أمر ابن سعد بالرّؤوس، فقطعت، و اقتسمتها القبائل لتتقرّب إلی ابن زیاد، فجاءت کندة بثلاثة عشر، و صاحبهم قیس بن الأشعث، و جاءت هوازن باثنی عشر، و صاحبهم
__________________________________________________
(1)- مع القصه! چون عمر بن سعد سر مبارک سید الشهدا علیه السّلام را با خولی سپرد، فرمان کرد تا دیگر سرها را تنظیف کردند و از خاک‌وخون بستردند و بدین‌گونه بر اقوام لشکر بخش کرد تا در طلب تقرب درگاه و کسب منزلت و جاه به نزد ابن زیاد برند: قیس بن اشعث کندی را که قائد قبیله کنده بود، سیزده سر بسپرد و شمر بن ذی الجوشن که سرهنگ قوم هوازن بود، دوازده سر بداد و جماعت بنی تمیم را هفده سر بهره افتاد و گروه بنی اسد را شانزده سر بهره رسید و مردم مذحج حامل هفت سر بودند و سیزده سر بر سایر قبایل بخش نمود. این جمله را به جانب کوفه روان داشت و خود روز عاشورا ببود و شب را نیز بغنود و روز یازدهم را تا گاهی که آفتاب از زوال بگشت، در کربلا اقامت نمود و بر کشتگان سپاه خویش نماز گذاشت و همگان را به خاک سپرد و اصحاب حسین علیه السّلام و اهل بیت رسول خدای، آنان که سر از تن برداشتند و آنان که سر نبریدند، جسد همگان را در بیابان بیفکندند. روز یازدهم چون روز از نیمه بگذشت، عمر بن سعد آهنگ کوفه نمود.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 26- 27
و در کیفیت بردن سرها به کوفه نیز مطلب صحیحی نرسیده [است]؛ غیر این‌که ابن شهر آشوب در مناقب و محمد بن ابی طالب موسوی در مقتل کبیر، بردن قبایل سرهای مطهره را به نزد ابن زیاد لعین ذکر کرده‌اند. اول به آن‌که طایفه کنده سیزده سر منور بردند رئیس ایشان قیس بن اشعث بود و هوازن بیست سر و رئیس ایشان شمر بن ذی الجوشن بود و بنو تمیم نوزده سر و بنو اسد نه سر و سایر لشکر نه سر. پس این هفتاد سر.
و محمد بن ابی طالب گوید: «مجموع هفتاد و هشت سر بود؛ و لکن وضع بردن را که بر نیزه بود، یا به نحو دیگر متعرض نشده‌اند و سید بن طاووس در لهوف و شیخ ابن نما در مثیر الاحزان می‌فرماید: «عمر بن سعد لعین سر امام حسین علیه السّلام را در روز عاشورا با خولی بن یزید اصبحی و حمید بن مسلم ازدی فرستاد به نزد ابن زیاد و به او امر کرد سرهای باقی اصحاب و اهل بیت آن سرور را از تن جدا کردند و هفتاد و دو سر بود و آنها را با شمر بن ذی الجوشن و قیس بن اشعث و عمرو بن الحجاج لعنهم اللّه فرستاد؛ «فاقبلوا بها حتّی قدموا الکوفة و اقام بقیة یومه و الیوم الثّانی إلی زوال الشّمس، ثم رحل بمن تخلّف من عیال الحسین».
و در بعض نسخ لهوف، هفتاد و دو سر نیست؛ بلکه هفتاد و هشت سر را ذکر کرده است و این کلام سید و ابن نما دلالت دارد که باقی سرها را نیز در یوم عاشورا فرستاد.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 486
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 375
شمر بن ذی الجوشن، و جاءت تمیم بسبعة عشر، و بنو أسد بستّة عشر، و مذحج بسبعة، و جاء آخرون بباقی الرّؤوس، و منعت عشیرة الحرّ الرّیاحیّ من قطع رأسه، و رضّ جسده.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 391
و أمر ابن سعد- بعد ذلک- بقطع رؤوس القتلی من أصحاب الحسین و أهل بیته، و قسمها بین القبائل المشترکة فی القتال، لتتقرّب بها إلی ابن زیاد، و تأخذ الجائزة منه.
فأعطی کندة- و صاحبهم قیس بن الأشعث- ثلاثة عشر رأسا.
و أعطی هوازن- و صاحبهم شمر بن ذی الجوشن- عشرین رأسا.
و أعطی تمیم: سبعة عشر رأسا.
و أعطی بنی أسد: ستّة رؤوس.
و أعطی مذحج- و صاحبهم عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ- سبعة رؤوس.
و أعطی باقی النّاس: ثلاثة عشر رأسا.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 460- 461
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 376

فقدم بهم و بنساء الحسین بن علیّ و هنّ:
زینب و فاطمة ابنتا علیّ بن أبی طالب.
و فاطمة و سکینة ابنتا الحسین بن علیّ.
و الرّباب بنت أنیف الکلبیّة امرأة الحسین بن علیّ و هی أمّ سکینة و عبد اللّه المقتول ابنی الحسین بن علیّ.
و أمّ محمّد بنت حسن بن علیّ امرأة علیّ بن حسین.
و موالی لهم، و ممالیک، عبید و إماء قدم بهم علی عبید اللّه بن زیاد مع رأس الحسین بن‌علیّ، و رؤوس من قتل معه رضی اللّه عنه و عنهم.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 78- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 192
و قال: و لمّا «1» أمر عمر بن سعد بثقل الحسین أن یدخل الکوفة إلی عبید اللّه بن زیاد، و بعث إلیه برأسه مع خولی بن یزید الأصبحیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 79- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 221
و أقام عمر بن سعد یومه و الغد، ثمّ أمر حمید بن بکیر الأحمریّ، فنادی فی النّاس بالرّحیل إلی الکوفة، و حمل معه أخوات الحسین، و بناته و من کان معه «2» من الصّبیان، و علیّ بن الحسین الأصغر مریض.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 411، أنساب الأشراف، 3/ 206- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 221
و أمر عمر بن سعد بحمل نساء الحسین، و أخوته، و بناته، و جواریه، و حشمه فی المحامل
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العبرات].
(2)- [لم یرد فی أنساب الأشراف و العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 377
المستورة علی الإبل. و کانت بین وفاة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و بین قتل الحسین خمسون عاما. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2630، الحسین بن علیّ،/ 89
و انتهبوا مضاربه و ابتزّوا حرمه و حملوهنّ إلی الکوفة. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 218- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 226
و سرّح «3» عمر بن سعد بحرمه «4» و عیاله إلی عبید اللّه، و لم یکن بقی «5» من «6» أهل بیت «6» الحسین علیه السّلام «5» إلّا غلام کان مریضا مع النّساء. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]. «7»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 390- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 192؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 429؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 208- 209؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 353
و أقام عمر بن سعد یومه ذلک «8» و الغد، ثمّ «9» أمر حمید بن بکیر الأحمریّ، فأذّن «9» فی النّاس بالرّحیل إلی الکوفة، و حمل معه بنات الحسین، و أخواته و من کان معه من الصّبیان، و علیّ بن الحسین مریض. «10»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 455- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 464
__________________________________________________
(1)- عمر بن سعد دستور داد تا زنان، خواهران، دختران و کنیزان امام حسین علیه السّلام را در کجاوه‌های پوشیده بر شتران سوار کردند. فاصله میان رحلت پیامبر صلی اللّه علیه و سلم و شهادت امام حسین علیه السّلام پنجاه سال بود.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 305
(2)- زنان و کودکانش را اسیر گرفتند و به کوفه بردند.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 182
(3)- [البدایة: «و أرسل»].
(4)- [السّیر: «بحریمه»].
(5) (5- 5) [السّیر: «منهم»].
(6) (6- 6) [البدایة: «آل»].
(7)- عمر بن سعد حرم و خانواده حسین را پیش عبید اللّه فرستاد. از خاندان حسین بن علی علیه السّلام به جز پسری نمانده بود، که بیمار بود و با زنان بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2975
(8)- [نهایة الإرب: «هذا»].
(9) (9- 9) [نهایة الإرب: «أذّن»].
(10)- گوید: عمر بن سعد آن روز و فردا را ببود. آن‌گاه حمید بن بکیر احمری را بگفت تا میان مردم ندای رحیل سوی کوفه داد. وی دختران و خواهران حسین را با کودکانی که همراه داشته بود و علی بن حسین را که بیمار بود، با خود ببرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3065
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 378
قال: و ساق القوم حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم «1» من کربلا کما تساق الأساری حتّی بلغوا بهم إلی الکوفة.
ابن أعثم الفتوح، 5/ 221
و ساقوا علیّ بن الحسین مع نسائه و بناته إلی عبید اللّه بن زیاد
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 241
و حمل أهله أسری و فیهم عمر، و زید، و الحسن بنو الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و کان الحسن بن الحسن بن علیّ، قد ارتثّ جریحا، فحمل معهم، و علیّ بن الحسین الّذی أمّه أمّ ولد، و زینب العقیلة، و أمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب، و سکینة بنت الحسین. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبییّن،/ 79
حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرح المصریّ، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی «3» اللّیث، قال:
أبی الحسین بن علیّ أن یستأنس «4»، فقاتلوه، فقتلوه، و قتلوا بنیه و أصحابه الّذین قاتلوا معه بمکان یقال له: الطّفّ، و انطلق بعلیّ بن حسین، و فاطمة بنت حسین، و سکینة بنت حسین إلی عبید اللّه بن زیاد، و علیّ یومئذ غلام قد بلغ.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 109 رقم 2806، مقتل الحسین،/ 39- عنه:
الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 195
فلمّا أن قتلوا عن آخرهم حملوه مع جملة النّساء و الصّبیان.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 250
و أقام بقیّة یومه، و الیوم الثّانی إلی زوال الشّمس، ثمّ نادی فی النّاس بالرّحیل، و توجّه
__________________________________________________
(1)- فی د: و آله.
(2)- و خاندانش را که در میانشان: عمر و زید، و حسن- فرزندان حسن بن علی علیهما السّلام بودند- و حسن بن حسن جزء زخمیان بود، و نیز علی بن الحسین (زین العابدین) علیه السّلام که مادرش کنیز بود، و زینب عقیله، و أم کلثوم دختران علی بن أبی طالب علیه السّلام، و سکینه بنت الحسین علیه السّلام بود، به اسارت بردند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 121
(3)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(4)- [مجمع الزّوائد: «یستأسر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 379
إلی الکوفة، و معه بنات الحسین علیه السّلام، و أخواته، و من کان معهنّ من النّساء و الصّبیان، و علیّ بن الحسین علیهما السّلام فیهم و هو مریض بالذّرب و قد أشفی. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 118
و أقام هو بقیّة یومه، و الیوم الثّانی إلی الزّوال، ثمّ نادی فی النّاس بالرّحیل، و توجّه نحو الکوفة، و معه بنات الحسین، و أخواته، و من کان معه من النّساء و الصّبیان و علیّ بن الحسین فیهم، و هو مریض بالذّرب و قد أشفی.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 251
«قال»: ثمّ أذن عمر بن سعد «2» بالنّاس فی الرّحیل «2» إلی الکوفة، و حمل بنات الحسین، و أخواته، و علیّ بن الحسین، و ذراریهم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 39- مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 332
قال: و ساق القوم حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم کما تساق الأساری، حتّی إذا بلغوا بهم الکوفة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 40
و جاؤوا بالحرم أساری إلّا شهر بانویه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112
و بعث عمر بن سعد برأسه إلی عبید اللّه بن زیاد، و حمل النّساء و الصّبیان.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 40
فأقام عمر بعد قتله یومین، ثمّ ارتحل إلی الکوفة، و حمل معه بنات الحسین، و أخواته، و من کان معه من الصّبیان، و علیّ بن الحسین مریض. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 296
ثمّ إن عمر بن سعد أقام بقیّة یوم عاشوراء و الثّانی إلی الزّوال، ثمّ أمر حمید بن بکیر الأحمریّ، فنادی فی النّاس بالرّحیل إلی الکوفة، و حمل معه بنات الحسین، و أخواته،
__________________________________________________
(1)- و خودش آن روز را تا به شب و فردا تا ظهر در کربلا ماند. سپس دستور کوچ داد و به سوی کوفه روان شد و همراهش بودند دختران حسین علیه السّلام و خواهران آن جناب و زنانی که با ایشان بودند و کودکان که در میان ایشان بود، علی بن الحسین علیه السّلام. او دچار بیماری معده بود و بیماریش چنان سخت بود که نزدیک به مرگ بود.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 118
(2) (2- 2) [تسلیة المجالس: «بالرّحیل»].
(3)- عمر بعد از قتل او دو روز ماند و بعد راه کوفه را گرفت. دختران و خواهران حسین را همراه برد.
علی بن الحسین (زین العابدین) هم بیمار بود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 193
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 380
و من معه من الصّبیان، و علیّ بن الحسین علیهما السّلام مریض بالذّرب.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 44
ثمّ إنّ القوم «1» استاقوا الحرم «1»، کما تساق الأساری حتّی أتوا الکوفة.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 76- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 51؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 193؛ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 263
و لمّا فرغ القوم من قتل الحسین علیه السّلام و أصحابه رضی اللّه عنهم، ساقوا حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم کما تساق السّبایا حتّی بلغوا الکوفة.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 124
قال هشام بن محمّد، و الواقدیّ، و ابن إسحاق: ثمّ بعث عمر بن سعد إلی ابن زیاد برأس الحسین، و رؤوس أصحابه، و بناته، و من بقی من الأطفال مع خولی بن یزید الأصبحیّ، و فیهم علیّ بن الحسین الأصغر و کان مریضا. «2»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 146
و حملوا النّساء علی الأقتاب حواسر.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 236
و أقام «3» «4» بقیّة یومه «3» و الیوم الثّانی إلی زوال الشّمس، ثمّ رحل «5» بمن تخلّف من عیال الحسین علیه السّلام، و حمل نساءه صلوات اللّه علیه علی أحلاس أقتاب الجمال «6» بغیر و طاء «7»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «ساقوا الحریم و الأطفال»].
(2)- عمر سعد لعنه اللّه آن روز آن‌جا بود. روز دیگر تا به وقت زوال و جمع پیران و معتمدان را بر امام زین العابدین و دختران امیر المؤمنین علیه السّلام و دیگر زنان موکل گرداند و جمله بیست زن بودند. امام زین العابدین علیه السّلام آن روز بیست و دو ساله بود و امام محمد باقر چهار ساله بود. هردو در کربلا بودند. حق تعالی ایشان را محفوظ داشت از برای آن‌که امامت ظاهر نشده بود. چون امامت ظاهر شود، بر خلق، حفظ او واجب بود.
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 287
(3) (3- 3) [فی مثیر الأحزان: «ابن سعد یومه و غده إلی الزّوال» و فی وسیلة الدّارین: «عمر بن سعد لعنه اللّه علیه بقیّة یوم عاشورا»].
(4)- [زاد فی المعالی: «عمر بن سعد لعنه اللّه»].
(5)- [و فی نفس المهموم مکانه: «ثمّ أمر حمید بن بکیر الأحمریّ فأذن بالنّاس بالرّحیل إلی الکوفة ثمّ رحل ...»].
(6)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان].
(7)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «و لا حجاب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 381
مکشّفات الوجوه بین الأعداء، و هنّ ودائع الأنبیاء «1»، و ساقوهنّ کما یساق سبی «2» «3» التّرک و «3» الرّوم فی أشدّ «4» المصائب و الهموم «5». و للّه درّ قائله:
یصلّی علی المبعوث من آل هاشم و یغزی «6» بنوه إنّ ذا لعجیب «7»
و قال آخر:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب «8»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 142- 143- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 107؛ البحرانی، العوالم، 17/ 367؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 383؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 468؛ القمی، نفس المهموم،/ 385- 386، 401؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 90- 91؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 350؛ المحمودی، العبرات، 2/ 221؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 93
[و جاء فی زیارة زار بها المرتضی علم الهدی رضی اللّه عنه الحسین علیه السّلام]:
السّلام علی النّسوة البارزات [...].
السّلام علی من طهّره الجلیل، السّلام علی من بشّر «9» به جبرئیل، السّلام علی من
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «خیر الأنبیاء» و فی الأسرار: «سیّد الأنبیاء»].
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین، و فی الأسرار: «سبایا»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «أسر»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین و العبرات].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «یعزی»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی].
(8)- خود عمر بن سعد آن روز را تا پایان و روز دیگر را تا ظهر در کربلا ماند. آن‌گاه بازماندگان اهل و عیال حسین را از کربلا کوچ داد و زنان حرم ابی عبد اللّه را بر شترانی سوار کرد که پاره گلیمی بر پشت‌شان انداخته شده بود؛ نه محملی داشتند نه سایبانی. در میان سپاه دشمن همه با صورت‌های گشوده و با این‌که آنان امانت‌های پیغمبران خدا بودند، همچون اسیران ترک و روم در سخت‌ترین شرایط گرفتاری و ناراحتی به اسیری بردند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 142- 143
(9)- [البحار: «افتخر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 382
ناغاه فی المهد میکائیل، السّلام علی من نکثت ذمّته «1» و ذمة حرمه «1»، السّلام علی «2» من انتهکت حرمة الإسلام فی إراقة دمه «2» [...] «3».
و سبی أهلک کالعبید، و صفّدوا فی الحدید، فوق أقتاب «4» المطیّات، تلفح وجوههم حرور «5» الهاجرات، یساقون فی الفلوات «6»، أیدیهم مغلولة إلی الأعناق، یطاف بهم فی الأسواق.
ابن طاووس، مصباح الزّائر،/ 226- 227، 233- عنه: المجلسی، البحار، 98/ 235، 241، 319، 322؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 372
و لمّا قتل الحسین و أصحابه، سیقت حریمهم، کما تساق الأساری، قاتل اللّه فاعل ذلک، و فیهنّ جمع من بنات الحسین، و بنات علیّ رضی اللّه عنهما، و عن الجمیع، و معهنّ زین العابدین مریضا.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 134- 135
و أمّا بقیّة أهله و نسائه، فإنّ عمر بن سعد وکّل بهم من یحرسهم، و یکلؤهم، ثمّ أرکبوهم علی الرّواحل فی الهوادج. «7»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 193
و حملوا نساءه، و أطفاله، و رأسه، و رؤوس أصحابه، و أهل بیته إلی الکوفة.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 159
ثمّ إنّ القوم ساقوا الحریم و الأطفال، کما تساق الأساری.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 193
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی البحار، 98/ 319].
(2) (2- 2) [البحار، 98/ 319: «من هتکت حرمته، السّلام علی من أریق بالظّلم دمه»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «أقطاب»].
(5)- [فی البحار، 98/ 322 و الدّمعة السّاکبة: «حرّ»].
(6)- [فی البحار، 98/ 322 و الدّمعة السّاکبة: «البراری و الفلوات»].
(7)- و نساء و اولاد و جواری امیر المؤمنین حسین رضی اللّه عنه در محملها نشاند و روی به کوفه نهاد و بعضی از مخالفان از کرده خویش پشیمان شدند و نوحه و زاری و گریه و بی‌قراری می‌کردند و چون علی بن الحسین رضی اللّه عنه گریه ارباب شقاق را ملاحظه کرد، فرمود که: «چون اینان بر قتل پدر و برادران و ابنا اعمام ما می‌گریند، پس کدام جماعت ایشان را کشته‌اند؟»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 171- 172
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 383
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و أقام عمر بن سعد بعد قتل الحسین یومین، ثمّ دخل الکوفة و معه بنات الحسین، و أخواته سبایا، و من کان معهم من النّساء و الصّبیان، و علیّ بن الحسین مریض.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 291
و سیق حریم الحسین إلی الکوفة، کالأساری. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 119- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 226
و أقام ابن سعد یومه ذلک و غده إلی الزّوال.
ثمّ إنّ عمر بن سعد لعنة اللّه علیه ارتحل فی الیوم الثانی «2» من مقتل الحسین علیه السّلام، و ساق حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله کما یساق الأساری، حافیات حاسرات مسلّبات باکیات یمشین فی أسر الذّلّ.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 331، 353
ثمّ أنّ عمر بن سعد أمر بالرّحیل، فأخذوا السّبایا علی الجمال، و حملوا علیّ بن الحسین أسیرا، و حملوا الرّؤوس علی الأسنّة، و ترکوا القتلی مطرحین بأرض الغاضریّات.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 469
قال أبو مخنف: و ساروا بالسّبایا، و علیّ بن الحسین و الحسن المثنّی علی الجمال بغیر
__________________________________________________
(1)- خود آن شب در کربلا توقف کرد. روز دیگر علم عزیمت به جانب کوفه برافراشت.
محبان خاندان نبوی و مخلصان و دودمان مرتضوی با دلی از دست غم شکسته و دستی بر سن الم فرو بسته، قلم اشکبار در دوات سوگوار فرو بردند و برصفحات روزگار مرقوم گرداندند که واقعه هایله اهل بیت سید عالم صلّی اللّه علیه و سلم در روز جمعه یا پنجشنبه دهم محرم روی نمود. صباح روز دیگر که خورشید انور بر پلاس ماتم نشسته، لباس کبود گردون در برانداخت و تیغ تقدیر رؤوس کواکب را از بدن جدا گرداند و گیسوی شب را مقطوع ساخت.
سحرگاهان که زد چرخ مکوکب ز زرین کوس کوس رحلت شب
کواکب نیز محفل برشکستند به همراهی شب محمل ببستند
عمر بن سعد طبل رحیل کوفته رؤوس شهدا را بر قبایل قسمت نمود و امام زین العابدین و نساء اهل بیت علیهم السّلام را بر شتران نشاند و متوجه کوفه شد
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 57، 58
(2)- [فی المطبوع: «الثّانی عشر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 384
غطاء و لا وطاء، و ترکوا القتلی مطروحین بأرض کربلا، و تولّی دفنهم أهل القری، و حملوا الرّؤوس فوق الرّماح، و هی ثمانیة عشر رأسا من أهل البیت.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 99- 100
و أمر ابن سعد بأخذ النّساء، فأخذوهنّ عن جسد الحسین علیه السّلام بالرّغم لا بالرّضاء، و ساروا بهنّ علی أقتاب «1» الجمال بغیر وطاء، و لا غطاء سبایا، طالبین الکوفة و ترکوا القتلی بأرض کربلاء.
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 271
و سار ابن سعد بنسائه، و من تخلّف من أهل بیته إلی الکوفة. «2»
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 80
فاعلم إنّا قد أشرنا فیما تقدّم إلی أنّ ابن سعد لعنه اللّه ارتحل من کربلاء فی الیوم الحادی عشر من المحرّم إلّا أنّ أهل البیت لم یدخلوا الکوفة فی ذلک الیوم بل باتوا فی لیلة ذلک الیوم فی خارج الکوفة، و ما ظفرت بما ینافی ذلک إلی الآن إلّا عبارة المفید، و ذلک قوله:
و لمّا وصل ابن سعد لعنه اللّه الکوفة من یوم غده، و معه بنات الحسین و أهله جلس ابن زیاد فی قصر الأمارة، و أذن للنّاس إذنا عامّا، و أمر بإحضار الرّأس الشّریف روحی له الفداء، إلی آخر کلامه.
و أنت خبیر بأنّ هذا بعد التّامّل فیه لا ینافی ما قدّمناه، لأنّ مقصود المفید محض ذکر ما جری بعد دخول أهل البیت الکوفة، من غیر مراعات تعیین الوقت لذلک، و القرینة
__________________________________________________
(1)- القتب: محرّکة رحل صغیر و الجمع أقتاب.
(2)- شیخ مفید و دیگران روایت کرده‌اند که چون حضرت سید الشهدا به عالم بقا و ملأ اعلا رحلت نمود، عمر سرهای شهدا را بر قبایل عرب قسمت کرد و با خواتین مکرمه اهل بیت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم در همان روز متوجه کوفه گردانید.
و پردگیان سرادق عصمت و مخدرات اهل بیت رسالت را بر محملها و شتران برهنه سوار کردند، و عمر نحس، آن مقربان درگاه رب العالمین را با شمر بن ذی الجوشن و قیس بن اشعث و عمرو بن حجاج متوجه کوفه کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 696، 704
شیخ مفید و سید ابن طاووس و دیگران این قضیه جانسوز را چنین روایت کرده‌اند که چون سرهای مقدس آن سروران جهان و برگزیدگان اهل زمین و آسمان را بر نیزه‌ها کردند، خروش از زمین و زمان، و فغان از ملائکه آسمان بلند شد. مجلسی، جلاء العیون،/ 704
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 385
علی ذلک موجودة فی کلامه، و ذلک قوله: أذن للنّاس إذنا عاما، أمر بإحضار الرّأس الشرّیف روحی له الفداء، فإنّ ذلک لا یمکن فی الیوم الحادی عشر من المحرّم لأنّ ارتحال ابن سعد لعنه اللّه من کربلا فی ذلک الیوم لم یکن إلّا بعد الزّوال و کیف کان.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 467
ثمّ إنّ عمر بن سعد توجّه إلی الکوفة بالسّبایا علی الجمال، نحو أربعین جملا بغیر وطاء و لا غطاء، و فخذا علیّ بن الحسین یترشّحان دما، و هو یقول:
یا أمّة السّوء لا سقیا لربعکم یا أمّة لم تراع جدّنا فینا
لو أنّنا و رسول اللّه یجمعنا یوم القیامة ما کنتم تقولونا
تسیّرونا علی الأقتاب عاریة کأنّنا لم نشیّد فیکم دینا
تصفّقون علینا کفّکم فرحا و أنتم فی فجاج الأرض تسبونا
[عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 86
و لنورد ما فی جمع الفوائد: اللّیث بن سعد: لمّا قتل الحسین و أصحابه، انطلقوا بعلیّ بن الحسین فی غلّ، و فاطمة و سکینة بنتا الحسین إلی ابن زیاد. «1»
__________________________________________________
(1)- روز یازدهم چون روز از نیمه بگذشت، عمر بن سعد آهنگ کوفه نمود [...].
عمر بن سعد فرمان داد که اهل بیت را از قتلگاه دور کنند و بر نشانند. اهل بیت را به تهدید و تهویل از قتلگاه دور کردند و سکینه را به زجر و زحمت تمام از جسد مبارک پدر باز گرفتند و دختران پیغمبر را مکشفات الوجوه بی‌مقنعه و خمار بر شتران بی‌وطاء و هودج سوار کردند و بعضی را در محملها و هودجهای بی‌پرده و پوشش جا دادند. و سید سجاد علیه السّلام را غل جامعه بر گردن نهادند و چون آن حضرت را از غلبه مرض توانایی اندک بود، هردو پای مبارکش را از زیر شکم شتر با یکدیگر علاقه کردند تا مبادا از پشت شتر درافتد و ایشان را چون اسیران ترک و روم روان داشتند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 27، 30
در کتاب بحار و دیگر کتب اخبار مسطور است که: چون بعد از شهادت سید الشهدا و شهدای دشت کربلا و نهب خیام مبارکه و آتش زدن خیمه‌ها و آن مصائب بزرگ و رزیت عظیم که بر عترت نبی کریم فرود آوردند و به فرمان پسر سعد علیه النحوسة و اللعن ذریه رسول و جگر پاره‌های بتول و اولاد سیف-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 386
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 16 رقم 21
ثمّ إنّ القوم ساقوا الحریم و الأطفال، کما تساق الأساری حتّی أتوا الکوفة.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 263
و فی کامل البهائیّ: إنّ عمر بن سعد لعنه اللّه أقام یوم عاشورا و غده إلی وقت الزّوال، و وکل جمیع المشائخ و المعتمدین علی الإمام زین العابدین علیه السّلام، و بنات أمیر المؤمنین، و سائر النّساء، و کنّ جمیعهنّ عشرین نسوة، و کان لزین العابدین علیه السّلام فی ذلک الیوم اثنان و عشرون سنة، و لمحمّد الباقر علیه السّلام أربع، و کانا کلاهما فی کربلاء، فحفظهما اللّه تعالی.
القمی، نفس المهموم،/ 386
و قال فی (أسرار الشّهادة): روی عبد اللّه بن سنان، عن أبیه، عن جدّه: «1» ثمّ أمر ابن سعد (لعنه اللّه) «1» بأن تحمل النّساء علی الأقتاب بلا وطاء، و حجاب. فقدّمت النّیاق إلی حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و قد أحاط القوم بهنّ، و قیل لهنّ: «2» تعالین، و «2» ارکبن، فقد أمر ابن سعد بالرّحیل، فلمّا نظرت زینب إلی ذلک، نادت، و قالت: سوّد اللّه وجهک یا ابن سعد! فی الدّنیا و الآخرة. تأمر هؤلاء القوم «3» بأن یرکّبونا، و نحن ودائع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فقل لهم: یتباعدون عنّا یرکب بعضنا بعضا، قال: فتنحّوا عنهنّ. فتقدّمت زینب علیهما السّلام، و معها أمّ کلثوم، و جعلت تنادی کلّ واحدة من النّساء باسمها، و ترکبها علی المحمل، حتّی لم یبق أحد سوی زینب علیها السّلام، فنظرت یمینا و شمالا، فلم تر أحدا سوی زین العابدین علیه السّلام و هو مریض، فأتت إلیه، و قالت: قم یا ابن أخی، و ارکب النّاقة. فقال: یا عمّتاه!
__________________________________________________
- مسلول و برادر رسول را بر آن‌حال که قلم را نیروی رقم و زبان را قدرت بیان و گوش‌ها را طاقت شنیدن نیست، بر شترها سوار و به طرف کوفه رهسپار کردند. سید سجاد را غل جامه برگردن بر نهادند و به سبب این‌که آن حضرت را از شدت مرض، تاب و توان اندک بود، هردو پای مبارکش را از زیر شکم شتر از هم آویختند تا مبادا از بالای شتر درافتد؛ و بانوان سرادق عصمت و خاندان طهارت را به این هیأت روان داشتند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 134
(1) (1- 1) [وسیلة الدّارین: «بأنّ عمر بن سعد، أمر»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 387
ارکبی أنت و دعینی أنا و هؤلاء القوم، فرجعت إلی ناقتها لأنّها لم تقدر علی مخالفة الإمام علیه السّلام، فالتفتت یمینا و شمالا، فلم تر إلّا أجسادا علی الرّمال و رؤوسا علی الأسنّة بأیدی الرّجال، فصرخت، و قالت: وا غربتاه! وا أخاه! وا حسیناه! وا عبّاساه! وا رجالاه! وا ضیعتاه بعدک یا أبا عبد اللّه. قال الرّاوی: فلمّا رأیتهم علی هذه الحالة ذکرت خروجهم من الحجاز، و ما کانوا علیه من العزّة، و الرّفعة، و العظمة، و الجلالة. فبکیت علی حالهم و ما جری علیهم. ثمّ قال: فلمّا نظر الإمام زین العابدین علیه السّلام إلی ذلک لم یتمالک علی نفسه دون أن قام و هو یرتعش من الضّعف، فأخذ بعصاة یتوکّأ علیها، «1» و أتی إلی عمّته، و ثنی رکبته، و قال: ارکبی، فلقد کسرت قلبی، و زدت کربی. فأخذ لیرکبها. فارتعش من الضّعف، و سقط علی الأرض، فلمّا رآه الشّمر (لعنه اللّه) أتی إلیه، و بیده سوط، فضربه، و هو ینادی: وا جدّاه! وا محمّداه! وا علیّاه! وا حسناه! وا حسیناه! فبکت زینب، و قالت:
ویلک یا شمر! رفقا بیتیم النّبوّة، و سلیل الرّسالة، و حلیف التّقی، و تاج الخلافة؟ فلم تزل تقول کذا حتّی نحته عنه، قال: و إذا بجاریة مسنّة سوداء قد أقبلت إلی زینب، فارکبتها، فسألت عنها. فقالوا: هذه فضّة جاریة فاطمة الزّهراء علیها السّلام. قال «1»: ثمّ ارکبوا الإمام علیه السّلام علی بعیر أعجف، فلم یتمالک الرّکوب من شدّة الضّعف فأخبروا ابن سعد (لعنه اللّه)، فقال: قیّدوا رجلیه من تحت بطن النّاقة. ففعلوا ذلک، و ساروا بهم علی تلک الحالة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 90- 92- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 350- 351
و أقام بقیّة الیوم العاشر و الیوم الثّانی إلی زوال الشّمس، ثمّ نادی فی النّاس بالرّحیل، و توجّه نحو «2» الکوفة، و حمل معه نساء الحسین علیه السّلام، و بناته، و أخواته، و من کان معه من الصّبیان [...].
و ساقوهم کما یساق سبی التّرک و الرّوم.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 613، لواعج الأشجان،/ 197
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [اللّواعج: «إلی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 388
و بعد الزّوال ارتحل إلی الکوفة، و معه نساء الحسین، و صبیته و جواریه و عیالات الأصحاب و کنّ عشرین امرأة، و سیّروهنّ علی أقتاب الجمال بغیر وطاء، کما یساق سبی الترّک و الرّوم و هنّ ودائع خیر الأنبیاء.
و أتاهنّ زجر بن قیس، و صاح بهنّ فلم یقمن، فأخذ یضربهنّ بالسّوط، و اجتمع علیهنّ النّاس حتّی ارکبوهنّ علی الجمال. و رکبت العقیلة زینب ناقتها، فتذکّرت ذلک العزّ الشّامخ، و الحرم المنیع الّذی تحوطه اللّیوث الضّواریّ و الأباة من آل عبد المطّلب و تحفّه السّیوف المرهفة، و الرّماح المثقّفة، و الأملاک تخدمها فیه، فلا یدخلون إلّا مستأذنین.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 393- 394، 399
و بعد زوال الیوم الحادی عشر من المحرّم أمر ابن سعد حمید بن بکیر الأحمریّ، فنادی فی النّاس بالرّحیل إلی الکوفة، فارتحل، و معه نساء الحسین، و بناته، و أهل بیته، و صبیته، و جواریه، و عیالات الأصحاب، و کنّ عشرین امرأة، و سیّروهنّ سبایا علی أقتاب الجمال بغیر رحل و لا وطاء، و ساقوهم کما یساق السّبی من التّرک أو الدّیلم [...].
و سیّروهنّ إلی الکوفة سبایا علی أقتاب المطایا بالذّلّ و الهوان. و رکبت العقیلة زینب الکبری ناقتها العجفاء، فتذکّرت ذلک العزّ الشّامخ و الحرم المنیع، و الخدر المصون.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 462- 463، 465- 466
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 389

فلمّا حمل النّساء و الصّبیان، فمرّوا بالقتلی، صرخت امرأة منهم: یا محمّداه! هذا حسین بالعراء، مزمّل بالدماء، و أهله و نساؤه سبایا. فما بقی صدیق و لا عدوّ إلّا أکبّ باکیا.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 79- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 221
فلطمن النّسوة، و صحن حین مررن بالحسین، و جعلت زینب بنت علیّ تقول:
یا محمّداه! صلّی علیک ملک «1» السّماء، هذا حسین بالعراء، مزمّل «2» بالدّماء، مقطّع الأعضاء یا محمّداه! و بناتک سبایا، و ذریّتک مقتّلة تسفی علیها الصّبا. فأبکت کلّ عدوّ و ولیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 411- 412، أنساب الأشراف، 3/ 206- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 221
قال أبو مخنف: فحدّثنی أبو زهیر العبسیّ، عن قرّة بن قیس الّتمیمیّ، قال: نظرت إلی تلک النّسوة لمّا مررن بحسین، و أهله، و ولده صحن و لطمن وجوههنّ. «3» قال: فاعترضتهنّ علی فرس، فما رأیت منظرا من نسوة قطّ کان أحسن من منظر رأیته منهنّ ذلک [الیوم]، و اللّه لهنّ أحسن من مها یبرین قال «3»: فما نسیت من الأشیاء لا أنس «4» قول زینب ابنة فاطمة حین مرّت بأخیها الحسین صریعا، و هی تقول: یا محمّداه! یا محمّداه! صلّی علیک ملائکة السّماء، هذا الحسین بالعراء، مرمّل بالدّماء، مقطّع الأعضاء، یا محمّداه! و بناتک سبایا، و ذریّتک مقتّلة، تسفی علیها الصّبا.
قال: فأبکت و اللّه کلّ عدوّ و صدیق. «5»
__________________________________________________
(1)- [فی أنساب الأشراف و العبرات: «ملیک»].
(2)- [فی أنساب الأشراف و العبرات: «مرمّل»].
(3) (3- 3) [نفس المهموم: «و قال»].
(4)- [نفس المهموم: «لا أنسی»].
(5)- قرة بن قیس تمیمی گوید: زنان را دیدم که وقتی بر حسین و کسان و فرزند وی گذشتند، فغان کردند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 390
الطّبری، التّاریخ، 5/ 455- 456- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 386- 387؛ المحمودی، العبرات، 2/ 222
فلمّا مرّوا بجثّة الحسین، و جثث أصحابه، صاحت النّساء، و لطمن وجوههنّ و صاحت زینب: یا محمّداه! صلّی علیک ملیک السّماء، هذا حسین بالعراء، مزمّل بالدّماء، معفّر بالترّاب، مقطّع الأعضاء. یا محمّداه! بناتک فی العسکر سبایا، و ذریتّک قتلی تسفی علیهم الصّبا، هذا ابنک محزوز الرّأس من القفا، لا هو غائب فیرجی، و لا جریح فیداوی.
و ما زالت تقول هذا القول حتّی أبکت و اللّه کلّ صدیق، و عدوّ، و حتّی رأینا دموع الخیل تنحدر علی حوافرها.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 39
فلمّا مرّوا بالقتلی صاحت زینب بنت علیّ: یا محمّداه! هذا حسین بالعراء! مرمّل بالدّماء! مقطّع الأعضاء! یا محمّداه! و بناتک سبایا، و ذریّتک قتلی، تسفی علیهم الصّبا.
[قال الرّاویّ]: فما بقی صدیق و لا عدوّ إلّا بکی.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 40
فاجتازوا بهم «1» علی الحسین، و أصحابه صرعی، فصاح النّساء، و لطمن خدودهنّ، و صاحت زینب أخته: یا محمّداه! صلّی علیک ملائکة السّماء، هذا الحسین «2» بالعراء، مرمّل بالدّماء، مقطّع الأعضاء «3»، و بناتک سبایا، و ذرّیّتک مقتّلة تسفی علیها الصّبا.
فأبکت کلّ عدوّ و صدیق. «4»
__________________________________________________
- و به صورت‌های خویش زدند.
گوید: بر اسب از راهشان گذشتم. به خدا هرگز زنانی نکودیدارتر از آنها ندیده بودم. به خدا از سیاه چشمان یبرین نکوتر بودند.
گوید: هرچه را فراموش کنم، گفته زینب، دختر فاطمه را فراموش نمی‌کنم که وقتی بر برادر مقتول خویش می‌گذشت، گفت: «ای محمدم! ای محمدم! فرشتگان آسمان بر تو صلوات گویند، این حسین است در دشت افتاده؛ آغشته به خون، اعضا بریده! ای محمدم! دخترانت اسیرند. باقیماندگانت کشتگانند که باد بر آنها می‌وزد.»
گوید: به خدا همه دشمن و دوست را بگریانید.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3065
(1)- [نهایة الإرب: «به»].
(2)- [نهایة الإرب: «حسین»].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب: «یا محمّداه»].
(4)- آنها را از نعش حسین و یاران حسین عبور دادند که بر زمین افتاده بودند. زنان فریاد زنان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 391
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 296- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 464- 465
قال قرة بن قیس التّمیمیّ: نظرت إلی النّسوة، لمّا مررن بالحسین علیه السّلام صحن، و لطمن خدودهنّ، فاعترضتهنّ علی فرس، فما رأیت منظرا من نسوة قطّ أحسن منهنّ، و یحسن ایراد شعر السّیّد الحمیریّ فی سبط النّبیّ:
امرر علی جدث الحسین و قل لأعظمه الزّکیّه
یا أعظما لا زلت من و طفآء ساکبة رویّه
و إذا مررت بقبره فأطل به وقف المطیّه
و أبک المطّهر للمطّهر و المطّهرة التّقیّه
کبکاء معولة أتت یوما لواحدها المنیّه
و لقد أحسن عقبة بن عمرو السّهمیّ بقوله:
إذا العین قرّت فی الحیاة و أنتم تخافون فی الدّنیا فأظلم نورها
مررت علی قبر الحسین بکربلا ففاض علیه من دموعی غزیرها
فما زلت أرثیه و أبکی لشجوه و تسعد عینی دمعها و زفیرها
و بکیت من بعد الحسین عصائبا أطافت به من جانبیها قبورها
سلام بآصال العشیّ و بالضّحی یورّیه نکباء الرّیاح و مورها
و لا برح الوفّاد زوّار قبره یفوح علیهم مسکها و عبیرها
قال قرّة بن قیس: فلم أنس قول زینب ابنة علیّ علیه السّلام حین مرّت بأخیها صریعا، و هی تقول: یا محمّداه! صلّی علیک ملیک السّماء، هذا حسین بالعراء، مرمّل بالدّماء،
__________________________________________________
- رخساره‌ها را می‌زدند و می‌کندند می‌خراشیدند. زینب، خواهر او (حسین) فریاد زد: «یا محمد! درود فرشتگان آسمان بر تو باد. این حسین است که سخت بر زمین افتاده است. به خون آغشته شده است.
اعضای پیکر او پاره‌پاره شده است و اینها دختران تو هستند که اسیر و برده‌اند. نسل و ذریه تو کشته شده است. باد صبا بر پیکر کشتگان می‌وزد.»
از ندبه او، دوست و دشمن گریستند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 193- 194
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 392
مقطّع الأعضاء، یا محمّداه! و بناتک سبایا، و ذریّتک قتلی، تسفی علیهم الصّبا. فأبکت کلّ صدیق و عدوّ، و یحقّ لی أن أورد بیتین، نظمتهما و لهذا المعنی عملتهما:
یصلّی الإله علی المرسل و یذکر فی المحکم المنزل
و یغزی الحسین و أبناؤه و هذا من المعجب المعضل
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 44- 45
فلمّا مرّوا علی جثّة الحسین بن علیّ علیه السّلام، صاحت زینب بنت علیّ: وا محمّداه! صلّی علیک إله السّماء، هذا حسین مرمّل بالعراء فی الدّماء، و بناتک سبایا و ذریتّک قتلی، تسفی «1» علیهم الصّبا، یا محمّداه! فأبکت کلّ عدوّ و صدیق.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 146
فلمّا مرّوا بمکان المعرکة، و رأوا الحسین و أصحابه مطرحین هنالک بکته النّساء، و صرخن، و ندبت زینب أخاها الحسین و أهلها، فقالت و هی تبکی: یا محمّداه! یا محمّداه! صلّی علیک اللّه، و ملک السّماء، هذا حسین بالعراء، مزمّل بالدّماء، مقطّع الأعضاء، یا محمّداه! و بناتک سبایا، و ذرّیّتک مقتّلة، تسفی علیها الصّبا. قال: فأبکت و اللّه کلّ عدوّ و صدیق.
[قال قرة بن قیس: لمّا مرّت النّسوة بالقتلی صحن و لطمن خدودهنّ، قال: فما رأیت من منظر من نسوة قطّ أحسن منظر رأیته منهنّ ذلک الیوم، و اللّه إنّهن لأحسن من مها یبرین «2». و ذکر الحدیث کما تقدّم] «3».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 193
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و هم صرعی، فصاح النّساء و لطمن الخدود، و صاحت زینب أخته: وا محمّداه! هذا حسین منبوذ بالعراء، مرمّل بالدّماء، مقطّع الأعضاء، و بناتک سبایا، و ذرّیتک مقتّلة، تسفی علیها الصّبا. فأبکت کلّ عدوّ و صدیق.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 291
__________________________________________________
(1)- سفت الرّیح التّراب تسفیه ذریّة: حملته کأسفته فهو ساف.
(2)- [فی المطبوع: «مها بیرین»].
(3)- سقط من المصریة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 393
فأخرجوا حافیات، حاسرات، مسلّبات، باکیات، یمشین سبایا فی أسر الذّلّة، فقلن:
بحقّ اللّه ما نروح معکم و لو قتلتمونا إلّا ما مررتم بنا علی مصرع الحسین. فأمر ابن سعد لعنه اللّه لیمرّوا بهم علی المقتل حتّی رأین إخوانهنّ، و أبناءهنّ، و ودّعنهم، فذهبوا بهنّ إلی المعرکة، فلمّا نظر النّسوة إلی القتلی، صحن، و ضربن وجوههنّ.
قال: فو اللّه ما أنسی زینب بنت علیّ و هی تندب الحسین، و تنادی بصوت حزین:
یا محمّداه! صلّی علیک ملیک السّماء، هذا حسین مرمّل بالدّماء، مقطّع الأعضاء، و بناتک سبایا، إلی اللّه المشتکی، و إلی محمّد المصطفی، و إلی علیّ المرتضی، و إلی حمزة سیّد الشّهداء.
وا محمّداه! هذا حسین بالعراء، تسفی علیه الصّبا، قتیل أولاد البغایا، یا حزناه وا کرباه، الیوم مات جدّی رسول اللّه، یا أصحاب محمّد، هؤلاء ذرّیّة المصطفی یساقون سوق السّبایا.
و فی بعض الرّوایات: یا محمّداه! بناتک سبایا، و ذرّیّتک قتلی، تسفی علیهم الصّبا، هذا ابنک مجزوز الرّأس من القفا، لا هو غائب فیرجی، و لا جریح فیداوی. فما زالت [تقول هذا القول] «1» حتّی أبکت و اللّه کلّ صدیق و عدوّ، حتّی رأینا دموع الخیل تنحدر علی حوافرها، ثمّ إنّ سکینة اعتنقت جسد الحسین، فاجتمع عدّة من النّاس حتّی جرّوها.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 332- 333
(روی): إنّه لمّا کان من أمر الحسین علیه السّلام ما کان، و قتل شهیدا، و قطع رأسه الشّریف، أمر عمر بن سعد لعنه اللّه بدفن جمیع الخوارج و المنافقین من بنی أمیّة، و ترکوا «2» الحسین علیه السّلام علی وجه الأرض ملقی بغیر دفن و کذلک أصحابه، و جاؤوا بالنّساء قصدا و عنادا، و عبروهم «3» علی مصارع آل الرّسول، «4» فلمّا رأت أمّ کلثوم أخاها الحسین علیه السّلام و هو مطروح
__________________________________________________
(1)- من المقتل.
(2)- [و فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «و فی تظلّم الزّهراء عن المنتخب و کذا فی المعدن: روی أنّ المنافقین من بنی أمیّة لعنهم اللّه ترکوا ...»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «عبّروهنّ»].
(4)- [من هنا حکاه فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 394
علی وجه «1» الأرض، تسفو «2» علیه الرّیاح و هو مکبوب، مسلوب وقعت من أعلی البعیر إلی الأرض، و حضنت أخاها الحسین، و هی تقول ببکاء و عویل: یا رسول اللّه! انظر إلی جسد «3» ولدک ملقی علی الأرض بغیر غسل، کفّنه «4» الرّمل السّافی «5» علیه، و غسله الدّم «6» الجاری من وریده «7»، و هؤلاء أهل بیته یساقون أساری فی سبی الذّلّ، ما «8» لهم محام یمانع عنهم، و رؤوس أولاده مع رأسه الشّریف علی الرّماح کالأقمار. «9» فلمّا أحسّوا بها عنفوها، و أرکبوها، و صاروا بها باکیة لا ترقی لها دمعة، و لا تبطل لها حسرة:
ستسأل تیم عنهم وعدیها و بیعتهم من أفجر الفجرات
هم منعوا الآباء عن أخذ حقّهم و هم ترکوا الأبناء رهن شتات
و هم عدلوها عن وصیّ محمّد فبیعتهم جاءت علی الفلتات
الطّریحی، المنتخب، 1/ 115- 116- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 373؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین «10»، 2/ 55
قال: ثمّ إنّ عمر بن سعد لمّا أذن للنّاس بالرّحیل إلی الکوفة، و أمر بحمل السّبایا من بنات الحسین، و إخوته، و ذراریهم، فمرّوا بجثّة الحسین و من معه، صاحت النّساء، و لطمن وجوههنّ، و «11» نادت زینب بنت علیّ: یا محمّداه! صلّی علیک ملیک السّماء، هذا حسین بالعراء، مرمّل بالدّماء، معفّر بالتّراب، مقطّع الأعضاء، یا محمّداه! بناتک فی العسکر
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و المعالی].
(2)- [المعالی: «تسفی»].
(3)- [أضاف فی المعالی: «الحسین»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «و کفنه»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «الشّافی»].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «دمه»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «وریدیه»].
(8)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «لیس»].
(9)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة السّاکبة و المعالی].
(10)- [حکاه فی المعالی عن تظلّم الزّهراء].
(11)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 395
سبایا، و ذریّتک مقتّلة «1»، تسفی علیهم الصّبا، هذا ابنک «2» محزوز «3» الرّأس من القفا، لا هو غائب فیرجی، و لا جریح فیداوی. فما زالت تقول هذا القول حتّی أبکت کلّ صدیق و عدوّ، حتّی رأینا دموع الخیل تنحدر «4» علی حوافرها. «5»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 470- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 374
فاعلم: إنّ المستفاد من أخذ مجامع الآثار و الرّوایات فی جملة من المقامات هو أنّ مرور النّساء علی مصارع الشّهداء کان فی الیوم الحادی عشر من المحرّم بعد الزّوال. لأنّ ذلک الوقت کان وقت ارتحال ابن سعد لعنه اللّه مع عکسره من کربلا إلی الکوفة، ثمّ قد
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «مقتولة»].
(2)- [فی المطبوع: «أبیک»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «مجروز»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «تتحدّر»].
(5)- چون به خیمه‌گاه رسیدند، نظر اهل بیت رسالت بر آن بدنهای پسندیده و اعضای بریده که در میان خاک‌وخون غلتیده بودند، افتاد؛ خروش برآوردند و سیلاب اشک از دیده‌ها روان کردند.
چون نظر ایشان در میان شهیدان بر جسد مطهر سید شهدا افتاد، صدا به شیون بلند کردند و خود را از شتران افکندند و از گریه و نوحه، ساکنان ملأ اعلا را به گریه درآوردند و دلهای حاضران را به آتش حسرت سوزاندند. زینب خاتون فریاد برآورد که: «وا محمدا! این حسین برگزیده و فرزند پسندیده تو است که با اعضای بریده در خاک‌وخون غلتیده است و با لب تشنه سرش را از قفا بریده‌اند و بی‌عمامه و ردا در خاک کربلا افتاده و روی منورش از خون سرخ شده و ریش مطهرش به خون خضاب شده است. و ما فرزندان توییم که ما را به اسیری می‌برند، و دختران توییم که ما را به بردگی گرفته‌اند، و هیچ حرمت تو را در حق ما رعایت نکرده‌اند؛ خیمه‌های ما را سوزاندند و غارت کردند.»
پس با مادر خود فاطمه زهرا علیهما السّلام خطاب کرد و از شکایت حال شهیدان کربلا و اسیران محنت و ابتلا، وحشیان صحرا و ماهیان دریا را در آتش حسرت کباب کرد.
پس رو به جسد مطهر آن سرور شهدا کرد و با جگر بریان و لب خونفشان گفت: «فدای تو گردم ای فرزند محمد مصطفی، و ای جگر گوشه علی مرتضی، و ای نور دیده فاطمه زهرا، و ای پاره تن خدیجه کبرا، و ای شهید آل عبا، و ای پیشوای اهل محنت و بلا.»
پس سکینه، دختر سید شهدا دوید و جسد منور پدر بزرگوار خود را دربر گرفت. رو بر آن بدن مبارک ممتحن می‌مالید و می‌نالید، تا آن‌که جمیع حاضران را از دوستان و دشمنان به گریه و فغان درآورد و از بسیاری گریه مدهوش شد، تا آن‌که آن محنت زده مظلومه را به جبر از آن امام معصوم جدا کردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 704- 705
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 396
اختلف أقوال أصحاب المقاتل فی أنّ ذلک العبور و المرور هل کان بطلب النّساء و التماسهنّ من ابن سعد ذلک، أم کان ذلک عداوة و عنادا من ابن سعد لعنه اللّه؟ فأکثر أصحاب المقاتل، قد صاروا إلی الأوّل و البعض منهم إلی الثّانی.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 460
و أمّا ما فی بعض الکتب المعتبرة فهو: ما روی عن عبد اللّه بن إدریس عن أبیه: أنّهم قد جاؤوا بالنّساء عنادا و عبّروهنّ علی مصارع آل الرّسول، فلمّا رأت أمّ کلثوم أخاها الحسین تسفی علیه الرّیاح و هو مسلوب و مکبوب وقعت من أعلی البعیر إلی الأرض و حضنت أخاها و هی تقول ببکاء و عویل: یا رسول اللّه! صلّی اللّه علیه و اله انظر إلی جسد ولدک ملقی علی الأرض بغیر دفن، کفنه الرّمل السّافی علیه، و غسله الدّم الجاری من وریدیه، و هؤلاء أهل بیته یساقون أساری فی أسر الذّلّ، لیس لهم من یمانع عنهم، و رؤوس أولاده مع رأسه الشّریف علی الرّماح کالأقمار، یا محمّد المصطفی هذه بناتک سبایا، و ذرّیّتک مقتولة.
فما زالت تقول هذا القول و نحوه، حتّی أبکت کلّ صدیق و عدوّ، حتّی رأینا دموع الخیل تتقاطر علی حوافرها، و ساروا بها و هی باکیة حزینة لا ترقی لها دمعة، و لا تبطل لها حسرة.
هذا، و لا یخفی علیک أنّ ما نقلنا أوّلا من روایة الملهوف کان ظاهره أنّ ذلک المرور من حرم رسول اللّه علی مصارع الشّهداء، إنّما کان فی یوم العاشوراء، و أنّ ذلک کان قبل حمل الحرم علی الأقتاب، و لکن مقتضی الحقّ، و التّحقیق هو ما عرفت من أنّ ذلک کان فی یوم الحادی عشر بعد الزّوال من المحرّم، و أنّه کان بعد حمل الحرم علی الأقتاب، فما یدلّ علی کلا الأمرین فی غایة الکثرة، و قد تقدّمت جملة منها، فمن جملة ذلک ما فی روایة قدامة ابن زایدة المتضمّنة حدیث أمّ أیمن و قد تقدّمت تلک الرّوایة، و کان ما یدلّ علی المطلب منها ما کان قد وقع فی صدرها، و ذلک من قول سیّد السّاجدین: إنّه لمّا أصابنا، و قتل أبی و قتل من کان معه من ولده و إخوته و سائر أهله، و حملت حرمه و نساؤه علی الأقتاب یراد بنا الکوفة، فجعلت أنظر إلیهم صرعی، و لم یواروا فیعظم ذلک فی صدری فکادت نفسی تخرج ...
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 397
و تبیّنت ذلک منّی عمّتی زینب بنت علیّ الکبری، فقالت: ما لی أراک تجود بنفسک یا بقیّة جدّی، و أبی، و إخوتی؟ فقلت: و کیف لا أجزع و قد أری سیّدی و إخوتی و عمومتی و ولد عمّی و أهلی مصّرعین بدمائهم مرمّلین مسلّبین لا یکفّنون و لا یوارون، و لا یعرج علیهم أحد و لا یقربهم بشر، کأنّهم أهل بیت من الدّیلم و الخزر. الحدیث.
و لا یخفی علیک أنّ المستفاد من سیاق جملة من الرّوایات، و صراحة بعضها أنّ إبانة الرّؤوس الطّیّبة الطّاهرة من أجساد أصحاب و أنصار سیّد الشّهداء روحی له الفداء، إنّما کانت فی الیوم الحادی عشر و أمّا یوم عاشوراء، فلم یقطع فیه إلّا رأس سیّد الشّهداء روحی له الفداء، و طایفة قلیلة من الأصحاب.
نعم، إنّ عبارة جمع من أصحاب المقاتل تعطی أنّ إبانة الرّؤوس الشّریفة بأجمعها عن الأجساد الطّاهرة إنّما کانت فی یوم عاشوراء، و ذلک مثل قولهم أنّ عمر بن سعد سرّح برأس الحسین روحی له الفداء یوم عاشوراء مع خولی بن یزید الأصبحیّ و حمید بن مسلم إلی ابن زیاد لعنه اللّه، ثمّ أمر برؤوس الباقین من أهل بیته و أصحابه، فقطّعت و سرّح بها مع شمر بن ذی الجوشن إلی الکوفة، و أقام ابن سعد یومه ذلک و غده إلی الزّوال، هذا، و یمکن أن یقال أنّه یمکن ارجاع ما فی هذه العبارة إلی الأوّل، و کیف کان علی البناء الأوّل.
و الکلام فی أنّ إبانة الرّؤوس الشّریفة من الأجساد الطّاهرة هل کانت قبل ساعة مرور حرم سیّد الشّهداء و بنات رسول اللّه علی مصارع الشّهداء أو بعد تلک السّاعة؟.
فنقول: إنّ الأمرین محتملان، و ما ظفرت إلی الآن بما یدلّ علی تحقیق الحال فی ذلک المقام، نعم، یمکن أن یقال: إنّ الظّاهر من سیاق جملة من الرّوایات و کلمات أصحاب المقاتل هو الاحتمال الأوّل، و المنقول عن بعض العلماء: أنّ مرور النّساء علی مصارع الشّهداء کان قبل إبانة الکفّار الرّؤوس الشّریفة عن الأجساد الطّاهرة، فعلی الأوّل تکون معرفة النّساء بتمییز الشّهداء بعضهم عن البعض، إنّما هی بتعریف الإمام سیّد السّاجدین و دلالته، فکانت کلّ أخت رامیة بنفسها علی جسد أخیها، و کلّ أمّ نادبة، و جازعة عند بدن ولدها. وا حسرتاه! وا مصیبتاه!، فإذا کان حال الإمام المعصوم حجّة اللّه علی جمیع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 398
خلقه ممّن فی السّماوات و الأرضین علی النّهج الّذی تضمّنه بعض الأخبار، من أنّه کان یجود بنفسه، و کادت تخرج نفسه، مع کونه طود النّهی و الصّبر، فکیف یکون حال الحرم من البنات و النّساء.
و قد رأیت فی بعض الکتب: إنّ سیّد السّاجدین، لمّا وقع نظره إلی جسد أبیه ألقی نفسه من أعلی البعیر علی الأرض مع أنّه کان مغلولا فی عنقه الجامعة.
و روی عن بعضهم: إنّه کان للحسین بنت صغیرة السّن، و کانت هی «1» بین تلک النّساء جالسة حول أبیها قابضة کتفه و کفّه فی حضنها، فتارة تشمّ کتفه و تارة تضع أصابعه علی فؤادها و تارة علی عینها، و تأخذ من دمه الشّریف و تخضّب شعرها، و وجهها و هی تقول: وا أبتاه! قتلک أقرّ عیون الشّامتین، و فرّح المعاندین، یا أبا عبد اللّه! ألبستنی بنو أمیّة ثوب الیتم علی صغر سنّی، یا أبتاه! إذا أظلم اللّیل من یحمی حمای؟ و إن عطشت فمن یروی ضمأی؟ یا أبتاه! نهبوا قرطی، و ردائی، یا أبتاه! انظر إلی رؤوسنا المکشوفة، و إلی أکبادنا الملهوفة، و إلی عمّتی المضروبة، و إلی أمّی المسحوبة.
قال: فذرفت عند ندبها العیون و سالت عند سجعها الجفون، فأتاهم زجر اللّعین، و قال: الأمیر نادی منادیه بالرّحیل، فهلمّوا و ارکبوا. فأتت البنت إلی السّائق اللّعین، فوقفت بین یدیه، و قالت یا هذا! سألتک باللّه و بجدّی رسول اللّه، أنتم الیوم مقیمون أم راحلون؟ قال: بل راحلون. قالت: یا هذا! إذا عزمتم «2» علی الرّحیل سیروا بهذه النّسوة، و اترکونی عند والدی، فإنّی صغیرة السّنّ و لا أستطیع الرّکوب، فاعملوا معی المعروف، و اترکونی عند والدی أبکی علیه بدمع مذروف، و قلب ملهوف، و استأنس به، فإذا متّ عنده سقط عنکم ذمامی و دمی.
فدفعها عنه، و أبعدها عنه، فلاذت بأبیها سیّد الشّهداء روحی له الفداء، و استجارت به و قبضت زنده، فأتی إلیها، و جذبها من عند أبیها، فقالت له: یا هذا! أنّ لی أخا صغیرا قتلته بنو أمیّة، فدعنی أزوره، و أتودّع منه کافاک اللّه تعالی. فأمهلها السّائق، فتخطّت
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «هو»].
(2)- [فی المطبوع: «عرفتم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 399
خطوات قلیلة، لأنّه کان قریبا من أبیه، فلمّا وقعت عیناها علیه تحسّرت، و أنشأت تقول:
قفوا ساعة بالنّوق لا ترکبونها و ریضوا لمن بالطّفّ خابت ظنونها
أحادی مطایاهم توقّف هنیئة أودّع نفسی ثمّ اقضی شؤونها
أودّع صغارا بالطّفوف تذبّحوا أشمّ ثنایاها و ألثم عیونها
و ألثم أکفّا قطّعتها ید العدی فما ضرّهم لو أنّهم یدفنونها
و أصبغ أردانی و شعری و مفرقی بدمّ رجال بالظّبا ینحرونها
أراهم نیاما و التّراب وسادهم علیهم طیور القفر طال أنینها
فباللّه ریضوا اوقفوا العیش «1» ساعة و لا تمنعوا زینبا و لا تضربونها
دعوها تودّع أهلها و رجالها فدون لقا المحبوب خابت ظنونها
فضرب سیاط القوم آلم جنبها و إن هی نادت جدّها یلطمونها
و إن هی قالت: یا رجالی أینکم فمن شعرها یا جیرتی تسحبونها
تنوح و ما تشفی النّیاحة ثاکلا إذا لم تجد فی نوحها من یعینها
تروم دنّوا من أخیها و تبتغی تودّعه أعداؤها یمنعونها
و تلتمسوا «2» النّظّار أن یفرجوا لها فلا یستحوا عنها و لا یرحمونها
فتهجم علی المذبوح تبغی تشمّه إذا ما دنت من قربه یدفعونها
رقیّة قومی و استری رأس زینب یعزّ علی آبائها ینظرونها
و یا ویح قلبی من یداوی جروحها و من یغسل الدّمّ الّذی فی متونها
و من ذا یسلّیها و یجلی همومها و هیهات بعد الیوم تغمض عیونها
و قد زاد أحزانی بکا النّوق حولها أتبکی علیها أم تبکی جنینها
__________________________________________________
(1)- [فی ط البحرین: «العیس»].
(2)- [فی ط البحرین: «و تلتمس»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 400
قال الرّاوی: ثمّ إنّها لثمته لثمات متتابعة، ثمّ أجلسته، و رفعته فی حضنها، و جعلت فمها علی نحره الشّریف، و نادت: یا أخی لو أنّی خیّرت بین المقام عندک، و إنّ السّباع تأکل من لحمی و بین الرّواح عنک، لتخیّرت المقام معک، فها أنا راحلة عنک غیر جافیة لک، و هذه نیاق الرّحیل تتجاذب بنا علی المسیر، قد أتونا بها مهزولة، لا محامل و لا هی مرحولة، و ناقتی یا أخی! مع هزلها صعبة الانقیاد، فلا أدری أین یریدون بنا أهل العناد، فأقرأ جدّی رسول اللّه، و جدّی علیّ المرتضی، و أمّی الزّهراء عنّی [السلام]، و قل لهم:
أختی شاکیة إلیکم حالها، و قد خرّموا اذنیها، و فصلوا خلخالها.
ثمّ أنّها وضعت فمها علی شفتیه «1»، [و] قبّلت خدّیه، فأتاها السّائق اللّعین، فجذبها عنه، و أرکبها قهرا، فلمّا رکبت النّاقة التفتت إلی أبیها، [و] قالت: یا أبی ودّعتک اللّه السّمیع العلیم، و أقرؤک السّلام و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم [...].
فهذه هی زینب بنت أمیر المؤمنین. و هی أمّ المصائب، و کیف تماثلها امرأة ذات مصیبة، فإنّ صفیّة [عمّة النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله] لمّا مرّت علی مصرع أخیها و رأت النّبیّ عند رأسه، و أمیر المؤمنین علیه السّلام عند رجلیه قوی حزمها، و استقرّ فؤادها، و أمّا زینب فإنّها لمّا مرّت علی مصرع أخیها و وقفت علیه، و لیس معها من حماتها و کفاتها و کهولها و شبّانها من یعزّیها، سقطت لحینها علی جسد أخیها، و جعلت تتمرّغ بدمائه و صاحت، و هتفت بجدّها و أبیها و إخوتها و أعمامها، فنادت: وا أخاه! وا سیّداه! وا أهل بیتاه! وا محمّداه! وا علیّاه! وا فاطماه! وا حمزتاه! وا جعفراه! وا عقیلاه! وا حسناه! وا حسیناه! وا مصیبتاه! «2» الیوم مات علیّ المرتضی، الیوم فقد حمزة سیّد الشّهداء، الیوم فقدنا أمّنا فاطمة الزّهراء.
و إذا تأمّلتم أیّها المؤمنون، و الشّیعة المخلصون فیما قد نقلنا لکم من هذه الرّوایات و الأخبار و تلک القضایا و الآثار، علمتم وجه بکاء صدیق و عدوّ عند مرور الحرم علی مصارع الشّهداء، و عرفتم سرّ تقاطر دموع خیل الأعداء علی حوافرها، و کیف لا؟ فإنّ
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «شفتیها»].
(2)- [زاد فی ط البحرین: «الیوم مات محمّد المصطفی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 401
تلک السّاعة کانت ساعة «1» قیام السّاعة، و کان الضّجّة و الصّیحة فیها من أهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، مثل صیحة نفخة الصّور، و قد تزلزت و تضعضعت فیها الأرضون و السّماوات، و عجّت، و ضجّت فیها قاطبة الموجودات من اصقاع ساهرة الإمکان.
ثمّ تفکّروا فیما جری تلک السّاعة علی الحرم، و أهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، من ظلم الکفّار، و ایذاء حزب النّار، فإنّهم کانوا یضربون الصّدّیقة الصّغری زینب بنت أمیر المؤمنین بالسّیاط، و یلطمونها إذا صاحت، و ناحت، و ضجّت، و نادت: وا جدّاه! وا محمّداه! وا علیّاه! و کانوا یجرّونها، و یسحبونها من شعرها، إذا قالت: یا حماتی، و یا رجالی أین أنتم؟
قد جرح بدنها الشّریف من کثرة الضّرب بالسّیاط، واکعاب الرّماح، حتّی أنّها قد فاضت الدّماء فی مناکبها و متونها.
و قد هجم الأشقیاء النّظّار من الکفّار حول الأجساد الطّاهرة، و الأبدان الطّیّبة، و کانوا ینظرون إلی ما یصنعه الحرم، و کثیرا ما کانت زینب لا تدنو من الجسد الشّریف، لتزاحم الکفّار حوله، و إذا کانت تدنو منه بعد المشّقة الکثیرة و التماسها من الکفّار أن یفرجوا لها الطّریق إلی الجسد الشّریف، و کانوا یمنعونها من تقبیل الجسد الشّریف، و شمّ البدن الطّیّب الطّاهر، و هی فی تلک الحالة مکشوفة الرّأس، مسلوبة المقنعة، و هکذا کانوا یصنعون بسائر النّساء و البنات.
فکلّ ذلک ممّا ورد فی الآثار، و نطقت بنقله البنت الصّغیرة للإمام الشّهید المظلوم، فی قصیدتها «2» الّتی أنشأت، حین مرورها علی مصارع الشّهداء، و ذلک من قولها: قفوا ساعة بالنّوق لا ترکبونها ... إلی آخره.
و قد نقلنا تلک القصیدة بتمامها، و قد دلّ بعض أشعار تلک القصیدة علی أنّ الأطفال المذبوحین یوم الطّفّ کانوا جماعة، و ذلک فی قولها: أودّع صغارا بالطّفوف، تذبّحوا ... إلی
__________________________________________________
(1)- [فی ط البحرین: «کساعة»].
(2)- [فی المطبوع: «قصیدته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 402
آخره.
و قد ذکر فی جملة من الکتب: أنّ سکینة أی هذه الصّغیرة قد غشی علیها و هی حاضنة جسد أبیها، و قد سمعت فی حال غشیتها کلام الإمام علیه السّلام المظلوم الشّهید روحی له الفداء، من حلقومه الشّریف:
شیعتی ما إن شربتم عذب ماء فاذکرونی
أو سمعتم بغریب أو شهید فاندبونی
و أنا السّبط الّذی من غیر جرم قتلونی
و بجرد الخیل بعد ال قتل عمدا سحقونی
لیتکم فی یوم عاش وراء جمیعا تنظرونی
کیف أستسقی لطفل فأبوا أن یرحمونی «1»
__________________________________________________
(1)- [انظر: 5/ 218].
ای شیعه! آیا زینبی که این همه محبت داشت به برادر، چه گذشت بر او در ورود به قتلگاه در آن زمان.
به روایت سید ابن طاووس، زنان را از خیمه بیرون کردند و آتش در خیمگاه افروختند. پس زنان پا برهنه گریه‌کنان بیرون آمدند و به آن ملاعینان گفتند: «شما را به خدا قسم می‌دهیم که ما را بر قتلگاه شهیدان بگذرانید.»
پس چون نظر آن اسیران بر آن کشتگان افتاد، صیحه زدند و بر صورت‌های خود زدند.
راوی گفت: به خدا قسم فراموش نمی‌کنم که زینب دختر امیر المؤمنین ندبه می‌کرد و به صدای حزین و قلب پر از اندوه می‌گفت: «یا محمد! صلّی اللّه علیک ملیک السّماء هذا حسین مرمّل بالدّماء مقطّع الأعضاء، و بناتک سبایا إلی اللّه المشتکی و إلی محمّد المصطفی و إلی علیّ المرتضی و إلی حمزة سیّد الشّهداء، یا محمّداه! هذا حسین بالعراء، تسفی علیه الصّبا قتیل أولاد البغایا یا حزناه!! یا کرباه! الیوم مات جدّی رسول اللّه، یا أصحاب محمّداه! هؤلاء ذریّة المصطفی یساقون سوق السّبایا.
راوی گفت: «فأبکت و اللّه کلّ عدوّ و صدیق» «و فی روایة حتّی رأینا دموع الخیل تتقاطر علی حوافرها»؛ یعنی: «از ندبه آن مخدره، دوست و دشمن گریستند؛ حتی اسبان مخالفان.»
به روایت منتخب، آن‌قدر گریستند که اشک ایشان قطره‌قطره فرومی‌ریخت بر سینه‌های آنها. پس سکینه خاتون آمد و نعش آن حضرت را در آغوش کشید. جماعتی از اعراب جمع شدند و آن مخدره را از نعش پدر بزرگوارش کشیدند و جدا کردند.
بیرجندی، کبریت أحمر،/ 118
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 403
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 460- 461، 462
«فقال» النّسوة: بحقّ اللّه إلّا ما مررتم بنا علی مصرع الحسین علیه السّلام. فمرّوا بهم علی الحسین علیه السّلام و أصحابه، و هم صرعی، فلمّا نظر النّسوة إلی القتلی، صحن، و ضربن وجوههنّ.
«1» «قال» الرّاویّ: فو اللّه لا أنسی زینب بنت علیّ، و هی تندب الحسین علیه السّلام، و تنادی بصوت حزین، و قلب کئیب: یا محمّداه! صلّی علیک ملیک السّما، هذا حسینک مرمّل بالدّما، مقطّع الأعضا، و بناتک سبایا إلی اللّه المشتکی، و إلی محمّد المصطفی، و إلی علیّ المرتضی، و إلی فاطمة الزّهراء، و إلی حمزة سیّد الشّهداء، یا محمّداه! هذا حسین بالعری، تسفی علیه ریح الصّبا، قتیل أولاد البغایا، وا حزناه! وا کرباه علیک یا أبا عبد اللّه! الیوم مات جدّی رسول اللّه، یا أصحاب محمّد! هؤلاء ذریّة المصطفی، یساقون سوق السّبایا.
«و فی» بعض الرّوایات: وا محمّداه! بناتک سبایا، و ذرّیّتک مقتّلة تسفی علیهم ریح الصّبا، و هذا حسین محزوز الرّأس من القفا، مسلوب العمامة و الرّدا، بأبی من أضحی عسکره فی یوم الاثنین نهبا، بأبی من فسطاطه مقطّع العری، بأبی من لا غائب فیرتجی، و لا جریح فیداوی، بأبی من نفسی له الفدی، بأبی المهموم حتّی قضی، بأبی العطشان حتّی مضی، بأبی من شیبته تقطر بالدّماء، بأبی من جدّه رسول إله السّما، بأبی من هو
__________________________________________________
- به روایت منتخب طریحی چون اهل بیت را قصدا و عنادا عبور دادند به قتلگاه و نظر ام کلثوم بربرادرش افتاد که بر روی درافتاده و لباس‌های آن حضرت را به غارت برده‌اند و باد، خاک کربلا را بر آن حضرت می‌افشاند، خود را از شتر انداخت و نعش برادر را در آغوش کشید و به شدت گریست و خطاب به جدش عرض کرد: «یا رسول اللّه! «انظر الی جسد ولدک ملقی علی الأرض بغیر غسل، کفنه الرّمل السّاقی علیه، و غسله الدّم الجاری من وریدیه، و هؤلاء أهل بیته یساقون أساری فی سبی الذّلّ لیس معهم محام یمانع عنهم و رؤوس أولاده مع رأسه الشّریف علی الرّماح کالأقمار.»
پس اهل کوفه آن مخدره را به عنف از جسد مقدس برادرش جدا کردند و سوار کردند و بردند؛ در حالی که باکیه و حزینه بود و اشک آن مخدره از تقاطر نمی‌ایستاد. ألا لعنة اللّه علی القوم الظالمین.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 119
(1) (1*) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 404
سبط نبیّ الهدی، بأبی محمّد المصطفی، بأبی خدیجة الکبری، بأبی علیّ المرتضی، بأبی فاطمة الزّهراء، بأبی من ردّت له الشّمس حتّی صلّی. قال: فأبکت و اللّه کلّ عدوّ و صدیق (1*)، ثمّ إنّ سکینة بنت الحسین علیه السّلام اعتنقت جسد أبیها، فاجتمع عدّة من الأعراب، حتّی جرّوها عنه.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 197- 198، أعیان الشّیعة، 1/ 613
فمرّوا بهنّ علی المعرکة، فلمّا نظرن إلی القتلی سائلة دمائهم، مقطّعة أعضائهم، معفّرین بالثّری، مزمّلین بالدّماء، صحن و بکین و أبدین النّوح، و العویل، و رأین الحسین علیه السّلام جثّة بلا رأس صرخن صرخة عالیة، و القین بأنفسهنّ من الأقتاب، و جعلت زینب علیها السّلام تندب أخاها الحسین علیه السّلام بصوت حزین: وا حسیناه!
و جاءت سکینة، فاعتنقت أباها، و جعلت تمرّغ وجهها علی جسده، و هی تبکی حتّی غشی علیها، ثمّ جاء أعداء اللّه، فجذبوها منه، و أبعدوها عنه، و أرکبوها، قالت سکینة: سمعت أبی علیه السّلام یقول: و أنا مغشیّ علیّ:
شیعتی ما إن شربتم عذب ماء فاذکرونی
أو سمعتم بقتیل أو شهید فاندبونی
و أنا السّبط الّذی من غیر جرم قتلونی
و بجرد الخیل بعد ال قتل عمدا سحقونی
لیتکم فی یوم عاش ورا جمیعا تنظرونی
کیف أستسقی لطفلی فأبوا أن یرحمونی
و سقوه سهم بغی عوض الماء المعین «1»
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 93
فقلن النّسوة: باللّه علیکم إلّا ما مررتم بنا علی القتلی. و لمّا نظرن إلیهم مقطّعین الأوصال، و قد طعمتهم سمر الرّماح، و نهلت من دمائهم بیض الصّفاح، و طحنتهم الخیل
__________________________________________________
(1)- [انظر: 5/ 218].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 405
بسنابکها، صحن و لطمن الوجوه، و صاحت زینب: یا محمّداه! هذا حسین بالعراء، مرمّل بالدّماء، مقطّع الأعضاء، و بناتک سبایا، و ذرّیّتک مقتّلة. فأبکت کلّ عدوّ و صدیق حتّی جرت دموع الخیل علی حوافرها.
ثمّ بسطت یدیها تحت بدنه المقدّس، و رفعته نحو السّماء، و قالت: إلهی تقبّل منّا هذا القربان. و هذا الموقف یدلّنا علی تبوّئها عرش الجلالة، و قد أخذ علیها العهد و المیثاق بتلک النّهضة المقدّسة، کأخیها الحسین علیه السّلام و إن کان التّفاوت بینهما محفوظا، فلمّا خرج الحسین عن العهدة بإزهاق نفسه القدسیّة، نهضت «العقیلة زینب» بما وجب علیها، و منه تقدیم الذّبیح إلی ساحة الجلال الرّبوبیّ و التّصریف به، ثمّ طفقت، سلام اللّه علیها، ببقیّة الشّؤون و لا استبعاد فی ذلک بعد وحدة النّور و تفرّد العنصر.
و اعتنقت سکینة جسد أبیها الحسین علیه السّلام، فکانت تحدّث أنها سمعته یقول:
شیعتی ما إن شربتم عذب ماء فاذکرونی
أو سمعتم بغریب أو شهید فاندبونی «1»
و لم یستطع أحد أن ینحیها عنه، حتّی اجتمع علیها عدّة، و جرّوها بالقهر.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 396- 398
فقلن النّسوة للموکّلین بهم: باللّه علیکم إلّا ما مررتم بنا علی مصرع الحسین و القتلی من أهل بیته و أصحابه! فمرّوا بهنّ علی مصارع القتلی. فلمّا نظرن إلیهم مقطّعی الأوصال، قد طعمتهم سمر الرّماح، و نهلت من دمائهم بیض الصّفاح، و طحنتهم الخیل بسنابکها صحن، و ولولن، و لطمن الخدود.
و جعلت زینب ابنة علیّ علیه السّلام تحدّ النّظر من جسم أخیها الحسین، و هی تنادی بصوت حزین، و قلب کئیب: یا محمّداه! صلّی علیک ملیک السّماء، هذا حسین بالعراء، مرمّل بالدّماء، مقطّع الأعضاء، محزوز الرّأس من القفاء، مسلوب العمامة و الرّداء،
__________________________________________________
(1)- [انظر: 5/ 218].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 406
یا محمّداه! و بناتک سبایا، و ذرّیّتک مقتّلة تسفی علیهم ریح الصّبا، بأبی من عسکره فی یوم الاثنین نهبا، بأبی من فسطاطه مقطّع العری، بأبی من لا هو غائب فیرتجی، و لا هو مریض فیداوی، بأبی المهموم حتّی قضی، بأبی العطشان حتّی مضی، بأبی من شیبته تقطر بالدّماء ...
قال الرّاویّ: فأبکت و اللّه کلّ عدوّ و صدیق حتّی جرت دموع الخیل علی حوافرها.
ثمّ وقفت علی جسده الشّریف بخشوع و تأمّل، و بسطت یدیها تحت الجثمان المقدّس، و رفعته نحو السّماء، و قالت: «الهی تقبّل منّا هذا القربان».
و اعتنقت سکینة جسد أبیها الطّاهر، و هی تندبه، و تبکیه، و تودّعه، و لم یستطع أحد أن ینحّیها عنه، حتّی اجتمع علیها عدّة من الأعراب، فجرّوها عنه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 463- 464
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 407

حدّثنی أبو عیسی عبید اللّه بن الفضل بن محمّد بن هلال الطّائیّ البصریّ رحمه اللّه قال:
حدّثنی أبو عثمان سعید بن محمّد، قال: حدّثنا محمّد بن سلام بن یسار الکوفیّ، قال:
حدّثنی أحمد بن محمّد الواسطیّ، قال: حدّثنی عیسی بن أبی شیبة القاضیّ، قال: حدّثنی نوح بن درّاج، قال: حدّثنی قدامة بن زائدة، عن أبیه، قال: قال علیّ بن الحسین علیه السّلام:
بلغنی یا زائدة! أنّک تزور قبر أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام أحیانا؟ فقلت «1»: إنّ ذلک لکما بلغک. فقال لی: «2» فلما ذا تفعل «2» ذلک، و لک مکان عند سلطانک الّذی لا یحتمل أحدا علی محبّتنا، و تفضیلنا، و ذکر فضائلنا، و الواجب علی هذه الأمّة من حقّنا؟ فقلت: و اللّه ما أرید بذلک إلّا اللّه، و رسوله، و لا أحفل بسخط من سخط «3»، و لا یکبر فی صدری مکروه ینالنی بسببه. فقال: و اللّه إنّ ذلک «4» لکذلک. فقلت: و اللّه إنّ ذلک لکذلک. یقولها «4» ثلاثا، و أقولها ثلاثا. فقال: أبشر، ثمّ أبشر، ثمّ أبشر، فلأخبرنّک بخبر کان عندی فی النّخب المخزون «5».
«6» فإنّه «7» «8» لمّا أصابنا بالطّفّ ما أصابنا، و قتل أبی علیه السّلام، و قتل من کان معه من ولده و إخوته، و سائر أهله، «9» و حملت حرمه، و «9» نساؤه علی الأقتاب، یراد بنا الکوفة، فجعلت
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «فقلنا»].
(2) (2- 2) [الأسرار: «فلم تفعل»].
(3)- [الأسرار: «من سخطه»].
(4) (4- 4) [الأسرار: «کذلک یقول»].
(5)- [الأسرار: «المخزونة»].
(6)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و بحر العلوم و وسیلة الدّارین].
(7)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «إنّه»].
(8)- [فی مثیر الأحزان مکانه: «عن قدامة بن زائدة قال: قال لی علیّ بن الحسین علیه السّلام بعد کلام أنّه ...»].
(9) (9- 9) [مثیر الأحزان: «و حمل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 408
أنظر إلیهم صرعی، و لم یواروا، فعظم «1» ذلک فی صدری «2»، «3» و اشتدّ «4» لما «3» أری منهم «5» قلقی «4»، فکادت نفسی تخرج، و تبیّنت «6» ذلک منّی عمّتی زینب الکبری بنت علیّ علیه السّلام، فقالت: ما لی أراک تجود بنفسک یا بقیّة جدّی، و أبی، و إخوتی؟ فقلت: و کیف لا أجزع و أهلع «7» و قد أری سیّدی، و إخوتی و عمومتی، «8» و ولد «9» عمّی «8»، و أهلی مصرّعین «10» بدمائهم، مرمّلین بالعری، مسلّبین، لا یکفّنون، و لا یوارون، و لا یعرج علیهم «11» أحد، و لا یقربهم بشر کأنّهم أهل بیت من الدّیلم و الخزر «12»، فقالت: لا یجزعنّک ما تری، فو اللّه إنّ ذلک لعهد من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله إلی جدّک، و أبیک، و عمّک، و لقد أخذ اللّه «13» المیثاق [من] أناس «13» من هذه الأمّة، لا تعرفهم فراعنة هذه الأمّة «14» و هم معروفون فی أهل السّماوات «15»، أنّهم یجمعون هذه الأعضاء المتفرّقة فیوارونها «16»، و هذه الجسوم المضرّجة «17»،
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «فیعظم»].
(2)- [بحر العلوم: «فی نفسی»].
(3) (3- 3) [فی البحار و العوالم: «و یشتدّ لما» و فی الأسرار: «و یشتدّ کما»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6)- [وسیلة الدّارین: «و علمت»].
(7)- [الأسرار: «و لا أبکی»].
(8) (8- 8) [لم یرد فی بحر العلوم/ 288].
(9)- [فی مثیر الأحزان و بحر العلوم،/ 465: «و بنی»].
(10)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم و مثیر الأحزان و بحر العلوم و وسیلة الدّارین: «مضرّجین»].
(11)- [فی مثیر الأحزان و بحر العلوم: «إلیهم»].
(12)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(13- 13) [لم یرد فی مثیر الأحزان، و فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و بحر العلوم و وسیلة الدّارین:
«میثاق أناس»].
(14)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و مثیر الأحزان و بحر العلوم و وسیلة الدّارین: «هذه الأرض»].
(15)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «و الأرض»].
(16)- [لم یرد فی الأسرار].
(17)- [زاد فی الأسرار: «بدمائها فیوارونها» و أضاف فی مثیر الأحزان و بحر العلوم، 288، و وسیلة الدّارین: «فیدفنونها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 409
و ینصبون لهذا «1» الطّفّ علما لقبر أبیک سیّد الشّهداء، لا یدرس «2» أثره، و لا یعفو رسمه، علی کرور اللّیالی و الأیّام و لیجتهدنّ «3» أئمة الکفر و أشیاع «4» الضّلالة فی محوه، و تطمیسه، فلا یزداد أثره إلّا ظهورا، و أمره إلّا علوّا «5»
فقلت: و ما هذا العهد؟ و ما هذا الخبر؟ فقالت: نعم «6»، حدّثتنی «7» أمّ أیمن: أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله زار «8» منزل فاطمة علیها السّلام فی یوم من الأیّام، فعملت له حریرة، و أتاه علیّ علیه السّلام بطبق فیه تمر، ثمّ قالت أمّ أیمن: فأتیتهم بعسّ «9» فیه لبن و زبد، فأکل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و علیّ و فاطمة، و الحسن، و الحسین علیهم السّلام من تلک الحریرة، «10» و شرب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله «10»، و شربوا من ذلک اللّبن. ثمّ «10» أکل و «10» أکلوا من ذلک التّمر و الزّبد «11»، ثمّ غسل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یده «12»، و علیّ یصبّ علیه «13» الماء.
فلمّا فرغ من غسل یده «14»، مسح وجهه، ثمّ نظر إلی علیّ، و فاطمة، و الحسن، و الحسین نظرا عرفنا به «15» السّرور فی وجهه، ثمّ رمق بطرفه نحو السّماء ملیّا، ثمّ أنّه «16»
__________________________________________________
(1)- [فی مثیر الأحزان: «فی هذا» و فی بحر العلوم: «بهذا»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «لا یندرس»].
(3)- [فی الأسرار و وسیلة الدّارین: «و لیجهدنّ»].
(4)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و بحر العلوم،/ 464- 465، و مثله فی وسیلة الدّارین].
(6)- [لم یرد فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان].
(7)- [مثیر الأحزان: «حدّثنی»].
(8)- [الأسرار: «جاء»].
(9)- العسّ: بالضّمّ و السّین المهملة المشدّدة: القدح الکبیر، و فی بعض النّسخ (بقعب) بفتح القاف المعجمة، قال للقدح مرخشب مقعّر.
(10) (10- 10) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(11)- [فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان: «بالزبّد»].
(12)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(13)- [لم یرد فی مثیر الأحزان، و فی الأسرار: «علیها»].
(14)- [الأسرار: «یدیه»].
(15)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «فیه»].
(16)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 410
وجّه وجهه نحو القبلة و بسط یدیه، و دعا «1»، ثمّ خرّ ساجدا، و هو ینشجّ «2»، فأطال النّشوج، «3» و علا نحیبه «3»، و جرت دموعه، ثمّ رفع رأسه، و أطرق إلی الأرض و دموعه تقطر، کأنّها صوب المطر، فحزنت فاطمة، و علیّ و الحسن، و الحسین علیهم السّلام، و حزنت معهم «4» لما رأینا «5» من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و هبناه أن نسأله، حتّی إذا طال ذلک، قال «6» له علیّ، و قالت له «6» فاطمة: ما یبکیک یا رسول اللّه، لا أبکی اللّه عینیک «7»؟ فقد أقرح قلوبنا ما نری «8» من حالک. فقال: یا أخی! «9» سررت بکم. «10» و قال مزاحم بن عبد الوارث فی حدیثه هاهنا، فقال: یا حبیبی «9»! إنّی سررت بکم «10» «11» سرورا ما سررت مثله قطّ، و إنّی لأنظر إلیکم و أحمد اللّه علی نعمته علیّ فیکم، إذ هبط علیّ جبرئیل علیه السّلام فقال: یا محمّد! إنّ اللّه تبارک و تعالی اطّلع علی ما فی نفسک، و عرف «12» سرورک بأخیک، و ابنتک، و سبطیک، فأکمل لک النّعمة، و هنّأک العطیّة بأن جعلهم و ذرّیّاتهم «13»، و محبّیهم، و شیعتهم معک فی الجنّة، لا یفرّق «14» بینک و بینهم، یحبون کما تحبی «15»، و یعطون کما تعطی حتّی ترضی و فوق الرّضا، علی بلوی کثیرة تنالهم فی الدّنیا، و مکاره تصیبهم بأیدی أناس ینتحلون ملّتک،
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «و یدعو»].
(2)- نشج الباکی نشیجا: غصّ بالبکاء فی حلقه من غیر انتحاب و القدر غلت فسمع لها صوت.
(3) (3- 3) [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [بحر العلوم: «لما رأیت»].
(6) (6- 6) [فی الأسرار و مثیر الأحزان: « (له) علیّ و»].
(7)- [مثیر الأحزان: «لک عینا»].
(8)- [الأسرار: «ما رأینا»].
(9) (9- 9) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(10) (10- 10) [لم یرد فی الأسرار].
(11)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(12)- [مثیر الأحزان: «و هرف»].
(13)- [مثیر الأحزان: «و ذراریهم»].
(14)- [الأسرار: «لا نفرّق»].
(15)- من الحبأ و هو العطاء بلا من و لا جزاء، و فی بعض النّسخ: یحیون کما تحیی. و الأنسب هو ما فی المتن.
[و فی البحار و العوالم و الأسرار و بحر العلوم: «یحیون کما تحیی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 411
و یزعمون أنّهم من أمّتک، براء من اللّه و منک خبطا خبطا «1»، و قتلا قتلا، شتّی مصارعهم، نائیة قبورهم، خیرة من اللّه لهم و لک فیهم، فأحمد اللّه عزّ و جلّ علی خیرته، و ارض بقضائه. «2» فحمدت اللّه، و رضیت بقضائه «2» بما اختاره لکم.
ثمّ قال لی «3» جبرئیل: یا محمّد «4» إنّ أخاک مضطهد بعدک، مغلوب علی أمّتک، متعوب من «5» «6» أعدائک، ثمّ مقتول بعدک، یقتله «6» أشرّ الخلق و الخلیقة، و أشقی البریّة، یکون «7» نظیر عاقر النّاقة «8»، ببلد تکون إلیه هجرته، و هو مغرس «9» شیعته، و «9» شیعة ولده، و فیه علی کلّ حال یکثر بلواهم، و یعظم مصابهم، و إنّ سبطک هذا- و أومأ بیده إلی الحسین- مقتول فی عصابة من ذرّیّتک، و أهل بیتک، و أخیار من أمّتک بضفّة «10» الفرات «11»، بأرض «12» یقال لها «12» کربلا، و من أجلها یکثر الکرب و البلاء علی «13» أعدائک، و أعداء ذرّیّتک فی الیوم الّذی لا ینقضی کربه، و لا تفنی حسرته، و هی أطیب «14» بقاع الأرض، و أعظمها حرمة، «15» یقتل فیها سبطک، و أهله «15»، و إنّها من «16» بطحاء الجنّة.
__________________________________________________
(1)- خبط خبطا: ضرب ضربا شدیدا.
(2) (2- 2) [لم یرد فی الأسرار و مثیر الأحزان].
(3)- [لم یرد فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [بحر العلوم: «علی»].
(6) (6- 6) [الأسرار: «أعدائکم تقتله»].
(7)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان].
(8)- [فی الأسرار و مثیر الأحزان: «ناقة صالح»].
(9) (9- 9) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(10)- [فی الأسرار: «بجنب» و فی مثیر الأحزان: «علی ضفّة»].
(11)- الضّفّة: من النّهر جانبه و من البحر ساحله.
(12- 12) [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «تدعی»].
(13)- [مثیر الأحزان: «علی أیدی»].
(14)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «أطهر»].
(15- 15) [لم یرد فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان].
(16)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «لمن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 412
فإذا کان ذلک الیوم الّذی یقتل فیه سبطک «1» و أهله، و «1» أحاطت به «2» کتائب أهل الکفر «1» و اللّعنة «1»، تزعزعت الأرض من أقطارها، و مادت الجبال، و کثر اضطرابها، و اصطفقت «3» البحار بأمواجها، و ماجت السّماوات بأهلها، غضبا لک یا محمّد! و لذرّیّتک، و استعظاما لما ینتهک من حرمتک، و لشرّ ما تکافی «4» به «5» فی ذرّیّتک، و عترتک، و لا یبقی شی‌ء من ذلک إلّا استأذن اللّه عزّ و جلّ فی نصرة أهلک «6» المستضعفین المظلومین، الّذین هم حجّة اللّه علی خلقه بعدک. فیوحی اللّه إلی السّماوات، و الأرض، و الجبال «7» و البحار «8»، و من فیهنّ: إنّی أنا اللّه الملک القادر، الّذی «9» لا یفوته هارب، و لا یعجزه ممتنع، و أنا أقدر فیه «10» علی الانتصار، و الانتقام، و عزّتی و جلالی لأعذّبنّ من وتر رسولی، و صفیّی، و انتهک حرمته، و قتل عترته، و نبذ عهده، و ظلم أهل بیته «11» عذابا لا أعذّبه أحدا من العالمین.
فعند ذلک یضجّ کلّ شی‌ء فی السّماوات و الأرضین «12» بلعن «13» من ظلم عترتک، و استحلّ حرمتک، فإذا برزت تلک العصابة إلی مضاجعها، تولّی اللّه عزّ و جلّ قبض أرواحها «14» بیده «15»، و هبط إلی الأرض ملائکة «16» من السّماء السّابعة «16»، معهم آنیة من الیاقوت،
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «بهم»].
(3)- اصطفقت الأشجار: اضطربت و اهتزّت بالرّیح و العود و تحرّکت أوتاره.
(4)- [فی البحار و الأسرار: «یتکافی»].
(5)- [زاد فی مثیر الأحزان: «من أمّتک»].
(6)- [مثیر الأحزان: «أهل بیتک»].
(7)- [لم یرد فی الأسرار].
(8)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(9)- [البحار: «و الّذی»].
(10)- [لم یرد فی البحار، و فی مثیر الأحزان: «منکم»].
(11)- أهله. [و فی البحار و العوالم و الأسرار: «أهله»].
(12)- [فی مثیر الأحزان و بحر العلوم: «و الأرض»].
(13)- [الأسرار: «یلعن»].
(14)- [بحر العلوم: «أرواحهم»].
(15)- [لم یرد فی الأسرار].
(16- 16) [مثیر الأحزان: «من السّماوات السّبع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 413
و الزّمرّد، مملوءة من ماء الحیاة، و «1» حلل من حلل الجنّة، و طیب من طیب الجنّة، فغسّلوا جثثهم «2» بذلک الماء، و ألبسوها الحلل، و حنّطوها بذلک الطّیب، و صلّت «3» الملائکة صفّا صفّا علیهم.
ثمّ یبعث اللّه قوما من أمّتک لا یعرفهم الکفّار، لم یشرکوا فی تلک «4» الدّماء بقول، و لا فعل «4»، و لا نیّة، فیوارون أجسامهم، و یقیمون رسما لقبر سیّد الشّهداء بتلک البطحاء، یکون علما لأهل الحقّ، و سببا للمؤمنین إلی الفوز، و تحفّه ملائکة من کلّ سماء مائة ألف ملک فی کلّ یوم و لیلة، و یصلّون علیه، «5» و یطوفون علیه «5»، و یسبّحون اللّه عنده، و یستغفرون اللّه لمن زاره «6»، و یکتبون أسماء «7» من یأتیه زائرا من أمّتک متقرّبا إلی اللّه تعالی، و إلیک بذلک، و أسماء آبائهم، و عشائرهم، و بلدانهم، و یوسمون «8» فی وجوههم بمیسم نور عرش‌اللّه: هذا زائر قبر خیر الشّهداء، و ابن خیر الأنبیاء. فإذا کان یوم القیامة، سطع «9» فی وجوههم من أثر ذلک المیسم نور «10» تغشی منه «10» الأبصار یدلّ علیهم، و یعرفون به.
و کأنّی بک یا محمّد! بینی و بین میکائیل، و علیّ أمامنا، و معنا من ملائکة اللّه ما لا یحصی عددهم «11»، و نحن نلتقط من ذلک المیسم فی وجهه من بین الخلائق، حتّی ینجّیهم اللّه من هول ذلک الیوم و شدائده، و ذلک حکم اللّه و عطاؤه لمن زار قبرک یا محمّد «12»!
__________________________________________________
(1)- [مثیر الأحزان: «و معهم»].
(2)- [فی الأسرار و مثیر الأحزان: «جثّتهم»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «و صلّی»].
(4) (4- 4) [مثیر الأحزان: «بقول»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان].
(6)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «لزوّاره»].
(7)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(8)- [مثیر الأحزان: «یسمّون»].
(9)- [الأسرار: «یطلع»].
(10) (10- 10) [مثیر الأحزان: «یغشی»].
(11)- [لم یرد فی الأسرار، و فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «عدده»].
(12)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 414
أو قبر أخیک، أو قبر سبطیک، لا یرید به غیر اللّه عزّ و جلّ، و سیجتهد «1» أناس ممّن حقّت علیهم اللّعنة من اللّه، و السّخط أن یعفوا رسم ذلک القبر و یمحوا أثره، فلا یجعل اللّه تبارک و تعالی لهم إلی ذلک سبیلا «2».
ثمّ قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله: «3» فهذا أبکانی و أحزننی.
قالت زینب: فلمّا ضرب ابن ملجم لعنه اللّه أبی علیه السّلام «4»، و رأیت علیه «5» أثر الموت منه، قلت له: یا أبه! حدّثتنی أمّ أیمن بکذا و کذا، و قد أحببت أن أسمعه منک. فقال: یا بنیّة! «6» الحدیث کما حدّثتک أمّ أیمن، «7» و کأنّی بک، و بنساء «7» «8» أهلک، سبایا بهذا البلد، أذلّاء خاشعین، تخافون أن یتخطّفکم النّاس، فصبرا صبرا، فو الّذی فلق الحبّة، و برأ النّسمة، ما للّه علی ظهر «9» الأرض یومئذ ولیّ غیرکم، و غیر محبّیکم، و شیعتکم، و لقد قال لنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله حین أخبرنا بهذا الخبر: إنّ إبلیس لعنه اللّه فی ذلک الیوم یطیر فرحا، فیجول الأرض کلّها بشیاطینه «10»، و عفاریته، فیقول: یا معاشر «11» الشّیاطین! قد أدرکنا من ذرّیّة آدم الطّلبة، و بلغنا فی هلاکهم الغایة، و أورثناهم النّار، إلّا من اعتصم بهذه العصابة، فاجعلوا شغلکم بتشکیک النّاس فیهم «12»، و حملهم علی عداوتهم، و إغرائهم «13»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «سیجدّ» و فی الأسرار: «سیجی‌ء» و فی بحر العلوم: «و سیجدون»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(3)- [زاد فی مثیر الأحزان: «یا أخی»].
(4)- [زاد فی مثیر الأحزان: «بالسّیف»].
(5)- [لم یرد فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان].
(6)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(7) (7- 7) [الأسرار: «أنّک و بنیات»].
(8)- [فی البحار و العوالم: «ببنات» و فی مثیر الأحزان: «بنیات»].
(9)- [مثیر الأحزان: «علی وجه»].
(10)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «فی شیاطینه»].
(11)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «یا معشر»].
(12)- [لم یرد فی الأسرار].
(13)- [مثیر الأحزان: «و إغوائهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 415
بهم، و أولیائهم، حتّی تستحکموا «1» ضلالة الخلق، و کفرهم، و لا ینحو منهم ناج، و لقد صدّق علیهم إبلیس «2»، و هو کذوب، أنّه لا ینفع مع عداوتکم عمل صالح، و لا یضرّ مع محبّتکم و موالاتکم ذنب غیر الکبائر.
قال زائدة: ثمّ قال علیّ بن الحسین علیه السّلام بعد أن حدّثنی بهذا الحدیث: خذه إلیک، ما «3» لو ضربت فی طلبه آباط الإبل حولا، لکان قلیلا. «4»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «تستحکم»].
(2)- [زاد فی الأسرار و مثیر الأحزان: «ظنّه»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «أما» و فی مثیر الأحزان: «أما إنّک»].
(4)- به سند معتبر از حضرت امام زین العابدین علیه السّلام منقول است که آن حضرت فرمود: «چون در صحرای کربلا پدرم را با عموها و برادران و خویشان شهید کردند، و حرم محترم و زنان مکرم او را بر جهاز شتران سوار کردند و روانه کوفه گردانیدند و به معرکه قتال رسیدیم و نظر من بر آن بزرگواران افتاد که در میان خاک‌وخون افتاده‌اند و کسی متوجه دفن ایشان نشده [است]، حالتی مرا عارض شد که نزدیک بود مرغ روحم از آشیان بدن پرواز کند؛ چون زینب عمه من این حالت را در من مشاهده کرد، گفت: ای نور دیده مستمندان و ای یادگار بزرگواران! این چه‌حال است که در تو مشاهده می‌کنم؟
گفتم: چه‌گونه جزع نکنم و حال آن‌که پدر بزرگوار و سید عالیمقدار خود را با برادران و عموهای نامدار و خویشان نیکوکردار برهنه در میان خاک‌وخون می‌بینم که کسی به دفن ایشان نمی‌پردازد، و متوجه ایشان نمی‌گردد، گویا ایشان را از مسلمانان نمی‌دانند، عمه‌ام گفت: ای نور دیده این حالت را جد تو رسول خدا به پدر وجد و عم تو خبر داده و فرمود: حق تعالی گروهی از این امت را خواهد فرستاد که دست ایشان به خون این شهیدان آلوده نشده باشد، و این اعضای متفرق شده و بدنهای پاره‌پاره را جمع خواهند کرد و مدفون خواهند گردانید، و نشانی برای ضریح مقدس سید شهدا در این صحرا نصب خواهند کرد که اثر آن هرگز برطرف نشود و نشان او به مرور زمان محو نگردد، و هرچند سعی نمایند پیشوایان کفر و اعوان ضلالت در محو آن، اثر ظهورش زیاده گردد و رفعتش بیشتر شود.
و این قصه چنان بود که ام ایمن روایت کرده که روزی حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم به دیدن حضرت فاطمه علیها السّلام آمد و فاطمه، حریره‌ای برای آن حضرت ساخت. حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام طبق خرمایی آورد، و من کاسه شیر و مسکه آوردم و آن جناب با امیر المؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام از آنها تناول کردند و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام آبی آورد و حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم دست مبارک خود را شست و بر رو کشید و نظری از روی سرور و شادی به سوی آن بزرگوار افکند. پس متوجه آسمان شد و رو به جانب قبله آورد و دست به دعا گشود. پس به سجده رفت و صدای گریه آن حضرت بلند شد.
چون سر از سجود برداشت، مانند باران، آب از دیده مبارکش می‌ریخت و آن حالت سبب اندوه جمیع اهل بیت شد. پس حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام و فاطمه از سبب آن حالت سؤال کردند. حضرت فرمود:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 416
__________________________________________________
- «چون من به اجتماع شما شاد شدم، جبرئیل نازل شد و گفت: حق تعالی بر شادی تو مطلع شد و نعمت را بر تو تمام گردانید و این عطیه عظمی را بر تو گوارا ساخت و مقرر فرمود که ایشان با فرزندان و شیعیان ایشان با تو در بهشت باشند، و میان تو و ایشان جدایی نیفکند و هر بخشش که تو را کرامت فرماید به ایشان نیز عطا کند تا تو راضی و خشنود گردی؛ و لیکن بلاهای بسیار به ایشان خواهد رسید و مکاره بی‌شمار ایشان را در خواهد یافت بر دست جماعتی که ملت تو را بر خود بندند و دعوی کنند که از امت تواند، و خدا و رسول از ایشان بیزارند، و اهل بیت تو را به قتل رسانند هریک را در مکانی، و قبرهای ایشان از یکدیگر دور باشد. حق تعالی برای ایشان این مصایب را اختیار کرده است که سبب رفع درجات ایشان شود. پس خدا را حمد کن و به قضای او راضی باش.»
پس جبرییل گفت: «ای محمد! برادر تو علی، مظلوم و مغلوب امت ستمکار تو خواهد شد تا آن‌که به درجه شهادت خواهد رسید. این فرزند زاده تو حسین شهید خواهد شد. در میان گروهی از فرزندان و اهل بیت تو و نیکان امت تو در کنار فرات در زمینی که آن را کربلا گویند و به سبب آن کرب و بلا بر دشمنان تو و دشمنان ذریت تو بسیار خواهد بود، در روزی که کرب و شدت آن روز نهایت ندارد، و حسرت آن روز به پایان نمی‌رسد، و آن زمین پاک‌ترین بقعه‌های زمین است، و حرمت آن از همه قطعه‌های زمین بیشتر است، و آن از زمینهای بهشت است. چون درآید آن روزی که فرزند زاده تو و اهل او در آن روز شهید خواهند شد، و احاطه خواهند کرد به ایشان لشکرهای اهل کفر و لعنت، و جمیع اطراف زمین خواهند لرزید، و کوهها به حرکت و اضطراب خواهند آمد، و دریاها متلاطم و مواج خواهند شد، و آسمانها و اهل آنها به لرزه و اضطراب خواهند آمد از روی غضب از برای تو و ذریت تو، و برای عظیم شمردن هتک حرمت تو، و برای جزای بدی که امت تو را خواهند داد در ذریت و عترت تو، و هیچ مخلوقی نماند مگر آن که از خدای تعالی دستوری طلبد در یاری کردن اهل بیت ضعیف و مظلوم تو که حجت خدایند بر خلق بعد از تو.
پس خدا وحی کند به سوی آسمانها، و زمینها، و کوهها و دریاها و هرچه در آنهاست که: «منم پادشاه خداوند قادر که گریزنده‌ای از دست من به در نمی‌رود، و امتناع کننده‌ای مرا عاجز نمی‌گرداند، و از هرکه خواهم در هروقت که خواهم انتقام می‌توانم کشید، به عزت و جلال خود سوگند یاد می‌کنم که عذاب کنم کسی را که فرزند پیغمبر و برگزیده ما را کشته است، و هتک حرمت او نموده، و عترت او را به قتل آورده، و پیمان او را شکسته، و ستم بر اهل بیت او کرده، چنان عذابی که احدی از عالمیان را چنان عذاب نکرده باشم.»
پس در آن‌وقت هرکه و هرچه در آسمانها و زمینهایند، به صدای بلند لعنت کنند بر کسی که ستم بر عترت تو کرده و هتک حرمت تو را حلال شمرده؛ چون آن گروه سعاتمند به سوی شهادت شتابند، حق تعالی به دست رحمت خود قبض ارواح ایشان نماید و از آسمانهای هفتم ملکی چند بر زمین آیند با ظرفهایی از یاقوت و زمرد مملو از آب حیات، و با خود بیاورند حله‌های بهشت و بویهای خوش بهشت، و آن بدنهای مطهر را به آن آبها بشویند و به آن حله‌ها کفن کنند و به آن طیبها حنوط کنند، و صفوف ملائکه بر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 417
__________________________________________________
- ایشان نماز کنند. پس حق تعالی گروهی را برانگیزاند که آن کافران آنها را نشناسند و در آن خونها به گفتار و کردار و نیت خاطر شریک نشده باشند تا بدنهای محترم را دفن کنند و علامتی برای قبر سید شهدا در آن صحرا نصب کنند که نشانه‌ای باشد برای اهل حق و سببی باشد برای رستگاری مؤمنان.
و در هر شبانه روز، صد هزار ملک از هر آسمان فرود آیند و بر دور آن احاطه نمایند و صلوات فرستند بر او، و خدا را تنزیه کنند نزد او، و طلب آمرزش کنند برای زیارت کنندگان او، و نویسند نامهای آنها را که به زیارت او می‌آیند از امت تو برای تقرب جستن به سوی خدا و به سوی تو، و نامهای پدران ایشان و قبیله‌ها و شهرهای ایشان را. و گروهی از آنها که بر ایشان واجب گردیده است سخط و لعنت خدا، سعی خواهند کرد که محو کنند نشان آن قبر مطهر را و بر طرف کنند علامت آن ضریح منور را، و خدا نخواهد گذاشت و هرروز آن علامت را بلندتر خواهند کرد.
زینب خاتون گفت: «چون پدرم امیر المؤمنین علیه السّلام را ضربت زدند، من این حدیث را به خدمت او عرض کردم. فرمود: ام ایمن راست گفته است. گویا می‌بینم که تو و سایر زنان اهل بیت مرا در این شهر به خواری و مذلت اسیر کنند و شما بترسید که مردم شما را بربایند. پس در آن‌وقت صبر کنید که سوگند یاد می‌کنم به آن خداوندی که دانه را شکافته و خلایق را آفریده است که در آن‌وقت، روی زمین دوست خدا به غیر شما و محبان و شیعیان شما نخواهند بود. در وقتی که حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم این خبر را به ما نقل کرد، ما را خبر داد که شیطان در آن روز از روی شادی پرواز خواهد کرد با شیاطین و اعوان خود در روی زمین خواهد گردید، و با اعوان خود خواهد گفت: ای گروه شیاطین! آن‌چه می‌خواستیم از فرزندان آدم به عمل آوردیم و در هلاک ایشان به نهایت رسیدیم، و ایشان را به جهنم رساندیم و از ایشان نجات نمی‌یابد، مگر کسی که دست به دامان ولایت اهل بیت رسالت زند. پس مشغول شوید به تشکیک مردم در حق ایشان و تحریص مردم بر عداوت ایشان و عداوت دوستان ایشان، تا کفر و ضلالت خلق مستحکم شود و هیچ‌کس از ایشان نجات نیابد.»
این حدیث شریف اگرچه سابقا مذکور شده بود، در این مقام به مناسبت بعضی از آن ایراد شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 705- 709
ابن قولویه در کتاب کامل، سند به سید سجاد علیه السّلام می‌رساند که فرمود: در یوم طف چون ابواب دواهی و مصایب فراز گشت، پدر را کشته و در خاک‌وخون آغشته دیدم. فرزندان او را و برادران و اعمام خود را مقتول نگریستم و زنان و خواهران را مانند اسیران روم و ترک نظاره کردم، سخت بر من گران آمد و سینه من تنگی گرفت و همی خواست جان از تن من پرواز کرد. عمه من زینب، چون ما را بدین‌گونه دیدار کرد، فقالت: ما لی أراک تجود بنفسک؟ یا بقیّة جدّی و أبی و إخوتی! فقلت: و کیف لا أجزع و أهلع و قد أری سیّدی و إخوتی و عمومتی و ولد عمّی و أهلی مضرّجین بدمائهم، مرمّلین بالعراء، مسلّبین لا یکفّنون و لا یوارون و لا یعرّج علیهم أحد و لا یقربهم بشر؟! کأنّهم أهل بیت من الدّیلم و الخزر.
زینب با سید سجاد گفت: «ای یادگار جد من و پدر من و برادران من! این چیست که می‌نگرم؟ همی خواهی به جهان دیگر تحویل داد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 418
__________________________________________________
- سید سجاد علیه السّلام فرمود: «چه‌گونه جزع نکنم و چه‌گونه بر این مصائب شکیبا توانم بود و حال آن‌که می‌بینم پدر خود و سید خود و برادران خود و اعمام خود و عمزادگان خود و اهل و عشیرت خود را در این بیابان بی‌پهنا، در خون آغشته، عریان‌تن و بی‌کفن و هیچ‌کس بر ایشان مهربان و نگران نمی‌شود؟ چنان دانند که اسیران دیلم و خزرند.» [...] 1
(1). [ادامه مطلب در جلد حضرت سجاد علیه السّلام کامل‌تر می‌باشد].
سپهر، ناسخ التّواریخ سید الشهدا، 3/ 30- 31
و در بحار الانوار و دیگر کتب اخبار مسطور است، که قدامه بن زائده از پدرش زائده روایت نموده است:
قال علیّ بن الحسین: بلغنی یا زائدة! أنّک تزور قبر أبی عبد اللّه سلام اللّه علیه.
«امام علیه السّلام فرمود: «ای زائده به من رسیده است که تو قبر أبی عبد اللّه علیه السّلام را گاه‌به‌گاه زیارت می‌کنی «فقلت ان ذلک فکما بلغک».
زائده می‌گوید: «عرض کردم، داستان چنان است که به عرض آستان رسیده است.
«فقال لی: فلماذا تفعل ذلک و لک مکان عند سلطانک الّذی لا یحتمل أحدا علی محبّتنا و تفضیلنا و ذکر فضائلنا و الواجب علی هذه الأمّة من حقّنا».
به من فرمود: «چه‌گونه این کار کنی؟ با این‌که تو را در خدمت سلطان خودت که قبول نمی‌کند احدی را بر محبت و تفضیل و ذکر فضایل و ادای حقوق واجبه ما را بر این امت مکانت و منزلتی است.»
عرض کردم: «سوگند با خدای در این کار جز خدای و رسول خدای را نگران نیستم و از سخط هیچ کس میندیشم؛ و هر مکروهی در این راه بر من فرود آید، سخت حقیر شمارم.»
فرمود: «و اللّه إنّ ذلک لکذلک»، سوگند با خدای آن‌چه گویی چنان است که گویی؛ یعنی این سخن به عقیدت گذاری.»
عرض کردم: «با خدای همین است که گویم.»
پس آن حضرت سه دفعه این کلمه بگذاشت و من نیز سه دفعه آن کلمه بگذاشتم. آن حضرت فرمود:
«أبشر، ثمّ أبشر، ثمّ أبشر» بشارت باد تو را، پس بشارت باد تو را .. تا سه دفعه؛ «فلا خبرنک بخبر کان عندی فی النّخب المخزونة أنّه لمّا أصابنا ما أصابنا بالطّفّ و قتل أبی و قتل من کان معه من ولده و إخوته و سائر أهله و حملت حرمه و نسائه علی الأقتاب یراد بنا الکوفة فجعلت أنظر إلیهم صرعی و لم یواروا فیعظم ذلک فی صدری و یشتدّ لما أری قلقی فکادت نفسی تخرج و تبیّنت ذلک منّی عمّتی زینب بنت علی الکبری، فقالت:
ما لی أراک تجود بنفسک یا بقیّة جدّی و أبی و إخوتی؟ فقلت: و کیف لا أجزع و لا أبکی و لقد أری سیّدی و إخوتی و عمومتی و ولد عمّی و أهلی مصرعین بدمائهم مرمّلین بالعراء مسلّبین لا یکفّنون و لا یوارون و لا یعرّج علیهم أحد و لا یقر بهم بشر کأنّهم أهل بیت من الدّیلم و الخزر».
فرمود: تو را خبر دهم به خبری که نزد من می‌باشد در نخب 1 مخزونه؛ که چون در واقعه کربلا رسید به ما آن‌چه رسید؛ و پدرم و آنان که در خدمتش بودند از فرزندان و برادران و سایر کسان آن حضرت کشته-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 419
__________________________________________________
- شدند و حرم و نسوان او را بر اقتاب بر نشاندند و همی خواستند ما را به سوی کوفه کوچ دهند، من به ایشان در نظاره بودم که به جمله در خاک‌وخون افتاده هستند و پوشیده نیستند. پس این حالت در سینه من باری گران افکنده قلق 2 و اضطراب من شدت گرفت؛ چندان که همی خواست جان از تنم بیرون شود، و عمه‌ام زینب کبری دختر علی علیه السّلام این حالت در من مشاهدت نمود و گفت: «ای یادگار جد و پدر و برادرانم! چیست مرا که تو را به جان خود به بازی می‌نگرم؟» گفتم: «چه‌گونه زاری و جزع نکنم؟ با این‌که پدر بزرگوار و سید والاتبار خویش و برادران و عموها و عم‌زادگان و کسان خود را در میان خاک‌وخون برهنه می‌نگرم که در بیابان، ایشان را افکنده‌اند و جامه از تن ایشان بیرون کرده‌اند، و هیچ‌کس در صدد کفن و دفن ایشان نیست و اجساد ایشان را در خاک نپوشیده‌اند، نه کسی را با ایشان نظاره و نه کسی را به جانب ایشان گذاره‌ای است، گویا ایشان را از کفار ترک و دیلم می‌شمارند و در جمله مسلمانان نمی‌دانند.»
«فقالت: لا یجز عنّک ما تری، فو اللّه إنّ ذلک لعهد من رسول اللّه إلی جدّک و أبیک و عمّک و لقد أخذ اللّه میثاق اناس من هذه الأمّة لا تعرفهم فراعنة هذه الأرض و هم معروفون فی أهل السّموات أنّهم یجمعون هذه الأعضاء المتفرّقة فیوارونها و هذه الجسوم المضرجة و ینصبون لهذا الطّفّ علما لقبر أبیک سیّد الشهدا علیه السّلام لا یدرس أثره و لا یعفو رسمه علی کرور اللّیالی و الأیّام و لیجتهدن أئمة الکفر و أشیاع الضّلالة فی محوه و تطمیسه، فلا یزداد أثره إلّا ظهورا و أمره إلّا علوّا».
زینب سلام اللّه علیها گفت: «آن‌چه می‌نگری، تو را به جزع و ناله درنیفکند، سوگند با خدای این عهد و خبری است که رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله و سلم با جد و پدر و عم تو نهاده، که خداوند مأخوذ داشته گروهی از این مردمان را که فراعنه این زمین، ایشان را نمی‌شناسند، و اهل آسمان به حال ایشان عارف هستند، و دست ایشان به خون این شهدا آلایش نیافته است تا این اعضای پراکنده و بدنهای پاره‌پاره را فراهم نموده، مدفون گردانند و برای ضریح مقدس سید الشهدا علیه السّلام نشانی و گنبدی برخواهند کشید که از مرور ایام و لیالی فرسوده نشود و روزگاران دراز و زمانهای دیر باز هرچند بر آن برگذرد، آثارش محو نشود و هرگز نشانش از میان نرود. هرچند پیشوایان کفر و اعوان ضلالت در محو آن کوشش نمایند، ظهورش بیشتر و نمایشش فزونتر و رفعتش برتر شود.
و از این خبر در حقیقت از دو خبر آینده حدیث می‌فرماید؛ یکی این‌که از این به بعد نیز ائمه کفر و پیشوایان ضلالت حکمران بریت خواهند بود؛ دیگر این‌که در محو این اثرها، کوششها بخواهند نمود، لکن «و اللّه متمّ نوره و لو کره الکافرون» 3؛ چنان‌که آن چند که توانستند، کردند و کاری نساختند و همه بمردند واثری از خودشان و خاکشان برجای نماند؛ لکن رسوم این مقابر مطهره و مراقد هرروزی از روز پیش نماینده‌تر؛ و خوارق آیات و معجزات و کرامات را سپارنده‌تر است؛ کاش بودند و می‌دیدند که چگونه سلاطین کامکار و خواقین نامدار در این میادین 4 عرش قرین خاکسار می‌شوند و تاج و کلاه از سر می‌سپارند و چه پیشانیها بر خاک این آستانها می‌سایند؛ و چه آرزوها می‌طلبند و به چه امیدها نایل می‌شوند؛ چه دیدهای تار به زیارت این مراقد شریفه روشن، چه جانهای فکار به مشاهدت این مشاهد جلیله گلشن؛ چه رنجوران زار و نزار از تلثیم 5 آن عتبات 6 عالیات سالم و شاد خوار؛ چه مردم عقیم 7 از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 420
__________________________________________________
- توسل به این حضرات عالی درجات دارای ابنای کریم شدند؛ هیچ روزی بر نیاید که دهل شادمانی شفای کوران و کران به آسمان برنیاید، و هیچ شبی نگذرد که آوای کرنای فرح‌انگیز قضای حوائج حاجتمندان و بروز معجزات و کرامات این قبور مطهره از فرش به عرش نرسد؛ از تمامت سکان 8 روی زمین و ملل عالم حمل نذورات کنند؛ و مشاهدت معجزات و کرامات نمایند؛ حتی آنان که به امام و امامت معتقد نیستند، در عرض حوائج مسامحت نورزند و این مراقد مطهره که فیض عام و نعمت مطلق است، در حق دوست و دشمن و بیگانه و آشنا مضایقت نفرمایند. سلاطین بزرگ جهان مفاخرتها می‌کنند که در شمار ادنی خدام، بلکه سگهای این آستان عرش نشان باشند و نشان جاروب کشی این آستانهای مبارک را از تاج کیانی و کرزن 9 خسروانی گرامی‌تر می‌شمارند، جانی دادند و جان جهانی خریدند و روانی سپردند و چه دوزخیان را به جنان جاویدان، روان داشتند: بأبی أنتم و أمّی و طابت الأرض الّتی فیها دفنتم فیا لیتنا کنّا معکم فنفوز فوزا عظیما.
بالجمله، امام زین العابدین علیه السّلام می‌فرماید: «گفتم این عهد و این خبر چیست؟»
«فقالت: حدّثتنی أمّ أیمن أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم زار منزل فاطمة فی یوم من الأیّام فعملت له حریرة و أتاه علیّ علیه السّلام بطبق فیه تمر ثم قالت أمّ أیمن: فأتیتهم بعسّ فیه لبن و زبد، فأکل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و شربوا من ذلک اللبن ثمّ أکل و أکلوا من ذلک التّمر و الزّبد ثمّ غسل رسول اللّه یده و علیّ یصب علیها الماء، فلما فرغ من غسل یده مسح وجهه ثمّ نظر إلی علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین نظرا عرفنا منه السّرور فی وجهه ثمّ رمق بطرفه نحو السماء ملیّا، ثمّ وجّه وجهه نحو القبلة و بسط یدیه یدعو ثمّ خرّ ساجدا و هو ینشج فأطال النّشوج و علا نحیبه و جرت دموعه، ثمّ رفع رأسه و أطرق إلی الأرض و دموعه تقطر کأنّها صبوب المطر فحزنت فاطمة و علیّ و الحسن و الحسین و حزنت معهم لما رأینا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و هبناه أن نسأله حتّی إذا طال ذلک قال له علیّ علیه السّلام، و قالت له فاطمة: ما یبکیک یا رسول اللّه لا أبکی اللّه عینیک فقد أقرح قلوبنا ما نری من حالک؟ فقال:
یا أخی و قال المزاحم و ابن عبد الوارث فی حدیثه هاهنا فقال: یا حبیبی! إنّی سررت بکم سرورا ما سررت مثله قط و إنّی لأنظر الیکم و أحمد اللّه علی نعمته علیّ فیکم إذ هبط علیّ جبرئیل فقال: یا محمّد! إنّ اللّه تبارک و تعالی اطّلع علی ما فی نفسک و عرف سرورک بأخیک و ابنتک و سبطیک فأکمل لک النّعمة و هنّأک العطیّة بأن جعلهم و ذریّاتهم و محبّیهم و شیعتهم معک فی الجنّة لا یفرق بینک و بینهم یحیون کما تحیی و یعطون کما تعطی حتّی ترضی و فوق الرّضی علی بلوی کثیرة تنالهم فی الدّنیا و مکاره تصیبهم بأیدی النّاس ینتحلون ملّتک و یزعمون أنّهم من أمّتک براء من اللّه و منک خبطا خبطا و قتلا قتلا شتی مصارعهم ناعیة قبورهم خیرة من اللّه لهم و لک فیهم فأحمد اللّه عزّ و جلّ علی خیرته و أرض بقضائه، فحمدت اللّه و رضیت بقضائه بما اختاره لکم».
جناب زینب خاتون سلام اللّه علیها فرمود: حدیث راند مرا ام ایمن، که رسول خدای یکی روز از ایام به دیدار فاطمه علیهما السّلام بیامد، فاطمه از بهر آن حضرت حریره‌ای ترتیب داد و علی سلام اللّه علیه طبقی از خرما در حضرتش بازنهاد، و من قدحی شیر و مسکه 10 حاضر ساختم، و آن حضرت و امیر المؤمنین و فاطمه و حسنین سلام اللّه علیهم أجمعین از آن حریره بخوردند و از شیر و خرما و سرشیر تناول فرمودند. آن‌گاه علی علیه السّلام آب بر دست مبارک پیغمبر بریخت و بنشست؛ و چون پیغمبر فراغت یافت، چهره مبارک را با-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 421
__________________________________________________
- دست خود مسح فرمود و از روی سرور و شادی نظری بر ایشان بیفکند؛ چنان‌که آثار سرور از دیدار مبارکش مشاهدت می‌رفت؛ آن‌گاه متوجه آسمان شد و به آسمان نگران شد. پس، روی به قبله آورد و هر دو دست مبارک به دعا برگشود و پس از دعا، سر به سجده نهاد و گریه او را فروگرفت. آواز گریه‌اش بلند شد و اشک دیدگانش جاری گردید. چون سر از سجده برداشت، مانند باران از دیدگان مبارکش آب روان بود. از این حال، اهل بیت و من در اندوه و ملال شدیم و از هیبت و حشمت آن حضرت نیروی پرسش نداشتیم؛ و چون مدتی این‌حال به طول انجامید، حضرت امیر المؤمنین و فاطمه علیهما السّلام عرض کردند:
«این گریستن از چیست؟ که خدای چشمت را گریان ندارد.»
فرمود: «ای برادر من! و به روایتی ای حبیب من! همانا من به حضور و اجتماع شما شادمان شدم، و چنان مسرور شدم که هیچ وقت آن سرور نیافتم؛ در این‌حال که بر شما نگران و خدای را بر این نعمت سپاس گویا بودم، به ناگاه جبرییل بر من فرود آمد و گفت: خداوند تبارک و تعالی بر سرور و شادمانی تو مطلع گردید و نعمت را بر تو تمام گردانید و این عطیت بزرگ را بر تو گوارا فرمود؛ و مقرر نمود که ایشان و ذریات و دوستان و شیعیان و پیروان ایشان با تو در بهشت جاوید باشند و در میان تو و ایشان، جدایی نیفکند. همان تحیت یابند که تو بینی؛ چندان که مایه خوشنودی تو گردد؛ لکن بلیات و مصائب کثیره بر ایشان فرود آید و در دار دنیا به مکارهی عظیم از مردمی که دین تو را از روی باطل به خویش نسبت دهند، دچار شوند؛ و این مردم گمان همی برند که در شمار امت تو هستند؛ با این‌که از خدای و تو بری و بیزار می‌باشند و ایشان هریک از اهل بیت تو را در مکانی به ضرب شدید و قتل در آورند؛ و مصارع و قبور ایشان از هم جدا و دور باشد؛ و خدای تعالی این مصیبت را از بهر ایشان اختیار فرموده است تا موجب ارتفاع درجات ایشان گردد. پس خدای را بر آنچه برای ایشان اختیار فرموده [است]، سپاس گذار و به قضای او خوشنود باش.
پس، من خدای را سپاس گذاشتم و در آنچه از بهر شما اختیار نموده‌ام خوشنود شدم.»
«قال جبرئیل: یا محمّد! إنّ أخا مضطهد بعدک مغلوب علی أمّتک متعوب من أعدائک، ثمّ مقتول بعدک یقتله أشرّ الخلق و الخیلقة و اشقی البریة نظیر عاقر النّاقة ببلد تکون هجرته إلیه و هو مغرس شیعته و شیعة ولده و فیه علی کلّ حال یکثر بلواهم و یعظم مصابهم، و إنّ سبطک هذا و ما بعده إلی الحسین مقتول فی عصابة من ذریّتک و أهل بیتک و اخیار من أمّتک بضفّة الفرات بأرض تدعی کربلاء من أجلها یکثر الکرب و البلاء علی أعدائک و أعداء ذریّتک فی الیوم الّذی لا ینقضی کربه و لا تفنی حسرته و هی أطهر بقاع الأرض و أعظمها حرمة و أنّها لمن بطحاء الجنّة، فإذا کان ذلک الیوم الّذی یقتل فیه سبطک و أهله و أحاطت به کتائب أهل الکفر و اللعنة تزعزعت الأرض من أقطارها و ما دامت الجبال و کثر اضطرابها و اصطفقت البحار بأمواجها، و ماجت السّموات بأهلها غضبا لک یا محمّد و لذریّتک و استعظاما لما ینتهک من حرمتک و لشرّ ما یکافی به ذریّتک و عترتک و لا یبقی شی‌ء من ذلک إلّا یستأذن اللّه عزّ و جلّ فی نصرة أهلک المستضعفین و المظلومین الّذین هم حجّة اللّه علی خلقه بعدک، فیوحی اللّه إلی السّموات و الأرض و الجبال و البحار و من فیهنّ: إنّی أنا اللّه الملک القادر الّذی لا یفوته هارب، و لا یعجزه ممتنع، و أنا أقدر فیه علی الانتصار و الانتقام و عزّتی و جلالی لأعذّبنّ من وتر رسولی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 422
__________________________________________________
- و صفیّی و انتهک حرمته و قتل عترته و نبذ عهده و ظلم أهله عذابا لا أعذبه أحدا من العالمین. فعند ذلک یضجّ کلّ شی‌ء فی السّموات و الأرضین یلعن من ظلم عترتک و استحلّ حرمتک».
آن‌گاه جبرئیل عرض کرد: یا محمّد! همانا برادرت علی علیه السّلام بعد از تو به سبب تقویت دین و حفظ آیین تو به دست اشر و اشقی 11 امت تو مقهور و مغلوب و مقتول خواهد شد و او را نکوهیده‌ترین مردمان و شقی‌ترین آفریدگان که نظیر پی کننده ناقه صالح است، در آن شهر که هجرتگاه او است، یعنی شهر کوفه شهید خواهد کرد و آن شهر مغرس 12 شیعیان او و شیعیان فرزندان او است. مصیبت و بلیت او عظیم خواهد بود.
اما این سبط تو حسین علیه السّلام با جماعتی از فرزندان و اهل بیت و نیکان از امت تو در کنار نهر فرات در زمین کربلا شهید می‌شود و به سبب کشتن او، کرب و بلا و اندوه و حزن دشمنان تو و دشمنان ذریه تو در آن روز که اندوهش را تمامی و حسرتش را انجامی نباشد، بسیار می‌گردد؛ و این زمین کربلا اطهر تمام بقاع 13 زمین و در حرمت بزرگ‌تر از تمامت آنها و از زمین مستوی بهشت است؛ و چون آن روز که فرزندزاده تو و اهل تو شهید می‌شوند، فرا رسد، و لشگر کفر و ملعنت بر وی احاطت نمایند، زمینها بالجمله جنبان و کوهها به تمامت لرزان و با انقلاب و اضطراب فراوان گردد.
و دریاها با تمام اضطراب موج از موج درافکنند؛ و آسمانها اهل خویش را با اضطراب و پریشانی دراندازد به سبب خشم و غضبی که برای تو و ذریه تو و عظیم شمردن هتک حرمت تو و جزای ناخوبی که از امت تو به ذریت تو می‌رسد، آنها را فروگرفته خواهد بود و هیچ آفریده‌ای نماند؛ جز این‌که از خدای قاهر و قادر دستوری طلبد؛ که اهل بیت مظلوم تو را که بعد از تو حجت خداوند می‌باشند، بر آفریدگان یاری نماید. پس، خداوند تعالی وحی نماید به آسمانها و زمینها و کوهها و دریاها و هرچه در آنهاست که:
«منم پادشاه قاهری که هیچ گزنده از حیطه اقتدار من بیرون نشود؛ و امتناع هیچ‌کس مرا عاجز نگرداند از هرکه خواهم در هروقت که خواهم انتقام می‌توانم کشید. به عزت و جلال خود سوگند یاد می‌کنم که عذاب می‌نمایم آن‌کس را که فرزند پیغمبر و برگزیده مرا و آن‌کس را که هیچ خونی با خون او برابر نباشد به کشته و پرده حشمت و حرمت او را چاک زده و عترت او را مقتول ساخته و پیمان او را بشکسته و بر اهل بیت ستم رانده است، آن‌گونه عذابی که هیچ‌کس از عالمیان را چنان عذابی نکرده باشم. پس، این هنگام هرکه و هرچه در آسمانها و زمینها هستند به آواز بلند بر آن‌کس که بر عترت تو ستم رانده و هتک حرمت تو را و او را شمرده [است]، لعنت نمایند.
«فإذا برزت تلک العصابة إلی مضاجعها تولی اللّه عزّ و جلّ قبض أرواحها بیده و هبط إلی الأرض ملائکة من السّماء السّابعة معهم آنیة من الیاقوت و الزّمرّد مملؤة من ماء الحیات و حلل من حلل الجنّة و طیب من طیب الجنّة فغلسوا جثتهم بذلک الماء و البسوها الحلل و حنّطوها بذلک الطّیب و صلّی الملائکة صفا صفا علیهم ثمّ یبعث اللّه قوما من أمّتک لا یعرفهم الکفّار و لم یشرکوا فی تلک الدّماء بقول و لا فعل و لا نیّة فیوارون أجسامهم و یقیمون رسما لقبر سیّد الشّهداء بتلک البطحاء یکون علما لأهل الحقّ و سببا للمؤمنین إلی الفوز و تحفّه ملائکة من کلّ سماء مأة ألف ملک فی کلّ یوم و لیلة، و یصلّون علیه، یسبّحون اللّه عنده، و یستغفرون اللّه لزوّاره،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 423
__________________________________________________
- و یکتبون أسماء من یأتیه زائرا من أمّتک متقربا إلی اللّه و إلیک بذلک و أسماء آبائهم و عشایرهم و بلدانهم و یوسمون بمیسم نور عرش اللّه هذا زائر قبر خیر الشهداء و ابن خیر الأنبیاء، فإذا کان یوم القیامة سطع فی وجوههم من أثر ذلک المیسم نور تغشی منه الأبصار یدلّ علیهم و یعرفون به، و کأنّی بک یا محمّد بینی و بین میکائیل و علیّ أمامنا و معنا من ملائکة اللّه لا یحصی عدده و نحن نلتقط من ذلک المیسم فی وجهه من بین الخلائق حتّی ینجیهم اللّه من هول ذلک الیوم و شدائده و ذلک حکم اللّه و عطائه لمن زار قبرک یا محمّد أو قبر أخیک أو قبر سبطیک لا یرید به غیر اللّه عزّ و جلّ و سیجد اناس حقّت علیهم من اللّه اللّعنة و السّخط أن یعفوا رسم ذلک القبر و یمحوا أثره فلا یجعل اللّه تبارک و تعالی لهم إلی ذلک سبیلا، ثمّ قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم: فهذا أبکانی و أحزننی».
و چون این زمره از آفریدگان را زمان شهادت فرا رسد، و در مضاجع خویش فروافتند، خدای تعالی با دست قدرت خویش ایشان را قبض فرماید و از هفتمین آسمان فرشتگان با ظرفهایی از یاقوت و زمرد سرشار از آب حیات با طیب و حلل 14 بهشتی فرود آیند و آن ابدان مطهره را غسل و کفن و حنوط 15 نمایند؛ و فرشتگان بر ایشان نماز گزارند؛ آن‌گاه خدای تعالی مردمی را که کافران ایشان را نشناسند و در آن خونها که ریخته در گفتار و کردار و اندیشه خاطر شریک نشده باشند، برانگیزاند تا آن بدنهای محترم را دفن نمایند؛ و علامت و رسمی برای قبر سید الشهدا در آن صحرا برکشند؛ که برای اهل حق نشان و علامتی و مؤمنان را برای فوز و رستگاری سببی باشد و به هرروز و شب، صدهزار فرشته از هر آسمان فرود آیند و آن مکان مقدس را احاطه نمایند و زیارت کنند و در آنجا خداوند را تسبیح نمایند و برای زوار آن مرقد مطهر از خدای تعالی در طلب و اسامی آنان که از امتان تو محض تقرب به حضرت پروردگار و حضرت تو به آن مکان شریف تشرف می‌جوید، و اسامی پدران و عشایر 16 و شهرهای ایشان را بنویسند و از نور عرش خدای بر جبین ایشان بگذارند. که این، شخصی است که زیارت‌کننده قبر بهترین شهیدان و پسر بهترین پیغمبران است.
و چون روز قیامت پدید آید، از چهره‌های ایشان از اثر این نشان نوری رخشنده و نماینده و فرازنده گردد، که دیدها را خیره گرداند، و ایشان را دلیل شود.
جبرییل عرض می‌کند: گویا من نگران تو در حضرت تو هستم، ای محمد! که در میان من و میکاییل باشی و علی علیه السّلام در پیش‌روی ماست. آن چند از فرشتگان با ما خواهند بود که شماره‌اش را جز خدای احصا نکند؛ و ما به دستیاری این نور که در جبین زوار است و ایشان را ازجمله آفریدگان ممتاز داشته [است] زائرین را برمی‌گیریم و خداوند به آن علت ایشان را از شدائد و هیبت روز قیامت نجات می‌بخشد.
و این جمله عطایا و حکومتی است که خدای را در حق زائرین قبر تو و قبر برادرت علی و قبر دو سبط و دو فرزندزاده تو حسن و حسین مرعی و مبذول می‌گردد که بیرون از ریا زیارت نموده باشند. زود باشد که جماعتی که لعنت و سخط خدای بر ایشان واجب و لازم افتاده [است]، سعیها و کوششها نمایند تا مگر نشان آن قبر مطهر را برطرف گردانند و علامت ضریح را براندازند؛ لکن خدای ایشان را بر باره امید خودسوار نمی‌گرداند و بر مرکب آرزو نمی‌نشاند و روز تا روز آثار و علامات آن قبر مطهر بزرگ‌تر و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 424
__________________________________________________
- بلندتر و نماینده‌تر خواهد شد.
بالجمله پیغمبر فرمود: گریستن من به سبب این واقعه بود.
«قالت زینب: فلمّا ضرب ابن ملجم لعنه اللّه أبی صلوات اللّه علیه و رأیت اثر الموت منه قلت: یا أبة! حدّثتنی أمّ ایمن بکذا و کذا و قد أحببت أن اسمعه منک. فقال: یا بنیّة الحدیث کما حدّثتک أمّ أیمن و کأنّی بک و بنساء أهلک لسبایا بهذا البلد أذلّاء خاشعین تخافون أن یتخطّفکم النّاس فصبرا صبرا فو الّذی فلق الحبّة و برء النّسمة ماللّه علی ظهر الأرض ولی غیرکم و غیر محبّیکم و شعیتکم، و لقد قال لنا رسول اللّه حین أخبرنا بهذا الخبر أنّ إبلیس فی ذلک الیوم یطیر فرحا فیجول الأرض کلّها فی شیاطینه و عفاریته، فیقول: یا معشر الشّیاطین قد أدرکنا من ذریة آدم الطّلبة و بلغنا فی هلاکهم الغایة، و أورثناهم النّار إلّا من اعتصم بهذه العصابة، فاجعلوا شغلکم بتشکیک النّاس فیهم و حملهم علی عداوتهم و إغرائهم بهم و أولیائهم حتّی تستحکم ضلالة الخلق و کفرهم و لا ینجو منهم ناج، و لقد صدق علیهم ابلیس و هو کذوب انّه لا ینفع مع عدواتکم عمل صالح و لا یضرّ مع محبّتکم و موالاتکم غیر الکبائر».
یعنی: زینب خاتون سلام اللّه علیها فرمود: چون پدرم امیر المؤمنین را از دست ابن ملجم ملعون ضربت رسید، و حالت وفات در آن حضرت مشاهدت رفت، این حدیث را در حضرتش به عرض رسانیدم و عرض کردم: همی دوست دارم صحتش را از تو بشنوم.
فرمود: ام ایمن راست گفته است! گویا نظاره همی‌کنم که تو را و سایر زنان اهل بیت مرا در این شهر به خواری و مذلت اسیر کنند. و شما چندان ترسناک باشید که مردمان، شما را می‌ربایند، پس، بر شما باد صبوری و شکیبایی!
همانا سوگند یاد می‌کنم به آن خداوندی که دانه را بشکافت؛ و آفریدگان را بیافرید که در آن هنگام جز شما و دوستان و شیعیان شما، خدای را دوستی نخواهند بود؛ و در آن وقت که رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله و سلم این خبر با ما می‌گذاشت؛ فرمود: شیطان در آن روز از کمال سرور و شادی پریدن گیرد و با شیاطین و اعوان خود در روی زمین جولان بخواهد داد و با ایشان خواهد گفت: ای گروه شیاطین! آنچه در ضلال و هلاکت بنی آدم آرزومند بودیم، ادراک نمودیم؛ و ایشان را به آتش نار دچار ساختیم؛ هیچ‌کس را نجات نباشد، مگر آن کسی را که به حبل ولایت اهل بیت رسالت چنگ دراندازد.
پس کوشش ورزید تا مردم را در حق ایشان به شک و ریب درافکنید و به عداوت ایشان و دوستان ایشان بازدارید تا رشته کفر و ضلالت مردمان استوار شود و هیچ‌کس از ایشان رستگار نگردد.
آن‌گاه می‌فرماید: «اگر چند شیطان کار به وسوسه و دروغ می‌افکند، لکن در این سخن که با شیاطین و اعوان خویش گفت، هرکس به این جماعت توسل جوید، رستگار می‌شود. به راستی سخن کرد چه با عداوت شما با هیچ کرداری شایسته به سود نرسند و با محبت و موالات 17 شما بیرون از معاصی کبیره هیچ گناهی زیان نرساند.
زائده می‌گوید: از آن پس که علی بن الحسین علیه السّلام این حدیث با من بگذاشت؛
قال: خذه إلیک اما لو ضربت فی طلبه آباط الإبل حولا لکان قلیلا.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 425
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 260- 266- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 179- 183؛ البحرانی، العوالم، 17/ 361- 366؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 452- 454؛ القمی، نفس المهموم،/ 387؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 93- 97؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 287- 289؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین «1»،/ 349
__________________________________________________
- فرمود: این حدیث را نیک محفوظ بدار و دانسته باش که اگر یک سال در طلب آن شتر برآیی و پای بر پهلوی شتر بزنی و بر شتاب و عجلت بیفزایی، برای دریافت چنین گوهر بی‌بهایی زحمتی نبرده و عجلتی ننموده باشی.
در این حدیث مبارک از غرایب معانی و عجایب مبانی که بر مراتب حضرت زینب و اهل بیت حاکی است، بسیار است و پاره‌ای محققان را در پاره‌ای مطالب و موارد این حدیث مبارک و قبض ارواح شهدا به‌دست رحمت خداوند بیانات است؛ که بر آنان که در اخبار و آثار بیرون از تتبع نباشد، پوشیده نیست. این بنده قلیل البضاعه 18 می‌گوید: مسائل اهل بیت اطهار و مقامات ذریه رسول مختار و احادیث و اخبار ایشان را هیچ‌کس به حقیقت دریافت نتواند کرد و از لطائف و دقایقش دانا نتواند گردید.»
(1). نخب جمع نخبه؛ برگزیده و انتخاب شده از هرچیز و منظور در این‌جا، اخبار و روایاتی است که در ضمن دارا بودن مطالب عالیه و مضامین فائقه، امتیاز و برتری کامل به سایر اخبار دارد.
(2). قلق: اضطراب.
(3). خداوند نور خود را تمام و کامل خواهد کرد اگرچه کفار را خوش نیاید. الصّف آیه (8).
(4). میادین جمع میدان محل وسیع برای تجمع و انجام مسابقات.
(5). تلثیم: بوسیدن.
(6). عتبات جمع عتبه: آستانه.
(7). عقیم: نازا.
(8). سکان جمع ساکن: سکونت کننده.
(9). کرزن: نیم تاج مرصعی که ملوک پیشین بالای سر خود می‌آویخته‌اند و به عربی سر و فرق سر را گویند.
(10). مسکه: غذایی که سد رمق کند و قوتی نداشته باشد.
(11). اشقی: بدبخت‌تر.
(12). مغرس: جای روئیدن و رشد و نمو.
(13). بقاع: جمع بقعه، قطعه‌ای از زمین.
(14). حلل: جمع حله: لباسی که تمام بدن را می‌پوشاند.
(15). حنوط: مالیدن کافور بر مواضع هفتگانه میت.
(16). عشایر: جمع عشیره: قبیله، قوم.
(17). موالات: دوست داشتن.
(18). قلیل البضاعة: کم مایه. سپهر،
ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 290- 301
(1)- [حکاه فی وسیلة الدّارین عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 426
و أمّا علیّ بن الحسین: فإنّه لمّا نظر إلی أهله مجزّرین و بینهم مهجة الزّهراء بحالة تنفطر لها السّماوات، و تنشقّ الأرض، و تخرّ الجبال هذا عظم ذلک علیه، و اشتدّ قلقه، فلمّا تبیّنت ذلک منه زینب أهمّها أمر الإمام، فأخذت تسلیه و تصبره، و هو الّذی لا توازن الجبال بصبره، و فیما قالت له: «ما لی أراک تجود بنفسک یا بقیّة جدّی و أبی و إخوتی، فو اللّه. إنّ هذا لعهد من اللّه إلی جدّک و أبیک، و لقد أخذ اللّه میثاق أناس لا تعرفهم فراعنة هذه الأرض، و هم معروفون فی أهل السّماوات أنّهم یجمعون هذه الأعضاء المقطّعة، و الجسوم المضرّجة، فیوارونها، و ینصبون بهذا الطّفّ علما لقبر أبیک سیّد الشّهداء، لا یدرس أثره، و لا یمحی رسمه علی کرور اللّیالی و الأیّام، و لیجتهدنّ أئمة الکفر، و أشیاع الضّلال فی محوه، و تطمیسه، فلا یزداد أثره إلّا علوّا».
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 398- 399
و أمّا الإمام زین العابدین علیه السّلام، فإنّه لمّا نظر إلی أبیه و القتلی من أهل بیته، مجزّرین علی وجه الأرض، مرمّلین بدمائهم، و بینهم بضعة الزّهراء و ولید الإمامة، و ربیب النّبوّة و سیّد شباب أهل الجنّة بحالة تتفطّر لها السّماوات، و تخرّ لها الجبال هدّا.
قالوا: فعظم علیه ذلک المنظر المؤلم، و اشتدّ قلقه، و عظم علیه الحزن و المصاب، و کادت روحه أن تخرج.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 464
و لمّا نظر علیّ بن الحسین علیهما السّلام إلی جثّة أبیه و بنی أبیه و بنی عمومته و سائر الشّهداء، و هم صرعی علی وجه الصّعید، مرمّلین بدمائهم تسفی علیهم الرّیاح، لم یواروا و لم یدفنوا علی سنّة الإسلام، عظم ذلک فی صدره، و اشتدّ علیه، فزاد قلقه، و عظم جزعه، فکادت نفسه أن تخرج من بدنه و تفارق روحه الدّنیا، فاستبان ذلک لعمّته عقیلة الهاشمییّن زینب الکبری، فالتفتت إلیه، فقالت: ما لی أراک تجود بنفسک یا بقیّة جدّی و أبی و أخی.
فقال علیّ بن الحسین: یا عمّتی کیف لا أجزع و لا أهلع «1» و قد أری سیّدی و إخوتی و عمومتی و ولد عمّی و أهلی مضرّجین بدمائهم مرمّلین، و بالعراء مسلّبین لا یکفّنون
__________________________________________________
(1)- إلی هنا ذکرنا لفظ المصدر بالمعنی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 427
و لا یوارون، و لا یعرّج علیهم أحد، و لا یقربهم بشر، کأنّهم أهل بیت من الدّیلم و الخزر.
فقالت [زینب: یا ابن أخی] لا یجزعنّک ما تری فو اللّه إنّ ذلک لعهد من رسول اللّه إلی جدّک و أبیک و عمّک، و لقد أخذ میثاق أناس من هذه الأمّة لا تعرفهم فراعنة هذه الأمّة، و هم معروفون فی أهل السّماوات، أنّهم یجمعون هذه الأعضاء المتفرّقة، و هذه الجسوم المضرّجة فیوارونها، و ینصبون لهذا الطّفّ علما لقبر أبیک سیّد الشّهداء، لا یدرس أثره، و لا یعفو رسمه علی کرور اللّیالی و الأیّام، و لیجتهدنّ أئمة الکفر، و أشیاع الضّلالة فی محوه و تطمیسه، فلا یزداد أثره إلّا ظهورا و أمره إلّا علوّا.
المحمودی، العبرات، 2/ 223
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 428

نقل: أنّه لمّا ارتحل عمر بن سعد لعنه اللّه، و من معه من أرض کربلاء، متوجّها إلی الکوفة و معهم حرم رسول اللّه، و رؤوس العلوییّن، و رأس الحسین یقدمهم، سمعوا هاتفا یقول: (نقل أنّ الأبیات لسلیمان بن قتیبة):
مررت علی أبیات آل محمّد فلم أرها أمثالها یوم حلّت
فلا أبعد اللّه الدّیار و أهلها و إن أصبحت عنها برغم تخلت
و کانوا رجاء ثمّ صاروا رزیّة لقد عظمت تلک الرّزایا و جلت
ألا إنّ قتل السّبط من آل هاشم أذلّ رقاب المسلمین فذلّت
ألم تر أنّ الشّمس أضحت مریضة لقتل حسین و البلاد اقشعرت
فلیت الّذی أهوی إلیه بسیفه أصاب به یمنی یدیه فشلت
الطّریحی، المنتخب، 2/ 476- 477
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 429

ثمّ قال: و جاؤوا بالحرم أساری إلّا شهر بانویه، فإنّها أتلفت نفسها فی الفرات.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 307؛ القمی، نفس المهموم،/ 386؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 93؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 351
فإن قلت: کیف یوطّن الشّیعیّ نفسه علی أنّ أمّ علیّ بن الحسین علیه السّلام، و هی شهربانو بنت یزدجرد ملک العجم بعد شهادة الحسین علیه السّلام، تزوّجت بمولی من الموالی إمّا معتق أو غیر معتق و هل النّفس تقبل مثل هذا، و إن کان جائزا فی الشّریعة، قلت: قد روی الصّدوق نوّر اللّه ضریحه، عن الرّضا علیه السّلام، إنّ شهربانو أمّ علیّ بن الحسین علیه السّلام «1» قد ماتت فی نفاسها به و کانت للحسین علیه السّلام أمة مدخولة، فسلّمه إلیها و کانت هی الّتی تولّت تربیته و کان یقول لها أمّی و یحترمها ذلک الاحترام و هی الّتی زوجها مولاه و المراد به واحد من شیعته و خواصّه لإطلاق المولی علیه أیضا.
و قد روی التّصریح به فی حدیث آخر، و فی بعض الرّوایات: أنّها ألقت نفسها فی الفرات فی وقت شهادة الحسین علیه السّلام خوفا من یزید لأنّه کان یکره العجم، و قیل: إنّ علی بن الحسین علیه السّلام أرکبها جملا فی تلک الواقعة الهائلة و قال لها: کونی علی ظهره أین
__________________________________________________
(1)- أمّ السجّاد علیه السّلام اسمها شاه زنان بنت یزدجرد و قیل شهربانویه و الاعتماد علی الأوّل فإنّ علیه ذهب الشّیخ المفید فی الإرشاد و الشّیخ الطّبرسیّ فی کتابه اعلام الوری و الشّهید ابن الفتّال فی الرّوضة و ما روی عن الرّضا سلام اللّه علیه فی خبر وفاتها من أنّها ماتت عند ولادة السّجاد علیه السّلام فعلیه المعوّل کما ذکره المصنّف قدّس سرّه و قصّة کونها مدفونة 1.
(1). فی الرّی أسطورة لا مسحة لها من الواقع و لکن ممّا ینبغی لفت النّظر إلیه هو أنه ذکر فی بعض الکتب المعتبرة: إنّ شهربانویه کانت حاضرة فی وقعة الطّفّ الفظیعة- تلک الکارثة الفجیعة- و هذا دلیل علی عدم کون شهر بانویه أمّ السّجاد علیه السّلام بل أمّه اسمها شاه زنان کما ذکرنا و قد ماتت فی نفاسها به، و صرح به أیضا ابن أبی الثّلج البغدادیّ المتوفی (325) ه فی تاریخ الأئمة انظر ص 15 ط قم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 430
مضی. فقیل: إنّه مضی بها إلی الرّی و الآن فیه بقعة یزورها النّاس و یقولون هذا قبر أمّ علیّ بن الحسین علیهما السّلام، و لکنّ الاعتماد علی ما روی عن الرّضا علیه السّلام.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 87- 89
عن ابن شهر آشوب علی ما نقل عنه فی البحار إنّ شهر بانویه لم تسلب ثیابها، و ذلک حیث قال: و جاؤوا بالحرم أساری إلّا شهر بانویه، فإنّها أتلفت نفسها فی الفرات، هذا و یمکن أن یکون ذلک بعد النّهب و الغارة.
(تذییل): فیه بیان أمور: اعلم أنّ ما عن شهر آشوب فی قضیّة شهر بانویه ممّا لم أظفر به فی کلام أحد فإن کان الأمر کما ذکر، فلابدّ من أن تکون هذه «1» المرأة غیر شاه زنان التّی هی بنت الملک یزدجرد أمّ الإمام علیه السّلام سیّد الساجدین. فإنّ أمّ الإمام علیه السّلام قد ماتت فی النّفاس فی ولادة الإمام، و فی بعض کتب التّواریخ المعتبرة أنّ شهر بانویه الّتی کانت فی کربلا هی أمّ فاطمة زوجة القاسم، و قد أوصی إلیها سیّد الشّهداء روحی له الفداء، بأن ترکب جواده بعد الشّهادة، فهو یوصلها إلی الأرض المقدّرة لها، و الأمر الّذی ماضیة إلیه، فهی علی ما فی الألسنة مشهور غایبة فی جبل من جبال الرّیّ، فی مکان قریب من مقبرة السّیّد الأجلّ الثّبت الثّقة ذی المناقب و المفاخر السّیّد عبد العظیم الحسنیّ، و قد شاع، و ذاع «2» فی الألسنة إنّ فی قلّة الجبل یری شی‌ء یشبه قطعة من خمار المرأة، أو إزارها و لا یستطیع أن یقرب من ذلک [المکان] إنسان ذکر، بل المرأة الحبلی أیضا إذا کان ما فی بطنها جنینا ذکرا ...
و فی ذلک الکتاب إنّ شهر بانویه لمّا رکبت جواد الإمام علیه السّلام، و أرادت أن تمضی إلی الأرض الّتی کانت مأمورة به تمسّکت بها فاطمة بنتها، فقالت: لا أفارقک فأردفتها علی الجواد، فلمّا طوی الجواد الأرض، و وصل إلی الرّی فی قریب من ساعة بإذن اللّه تعالی.
قالت شهر بانویه لفاطمة: انزلی هنا فإنّ فی ذلک المکان أخوالا لک یتکفّلون أمورک،
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «هذا»].
(2)- [فی المطبوع: «زاع» و صحّحنا عن ط البحرین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 431
و یراعون شأنک فإنّی ماضیة إلی أمر أوصانی به الإمام علیه السّلام، فلا یجوز لی التّخلف عنه، و لا لأحد الاطّلاع علیه، و لا المشارکة فیه. فنزلت فاطمة عن ظهر الجواد، فمضت شهربانویة إلی ما کانت مأمورة بالمضی إلیها، و اللّه أعلم بذلک و حججه الطّاهرون صلوات اللّه علیهم.
ثمّ علی البناء علی صحّة الخبر الّدال علی القاء شهربانویه نفسها فی الفرات، لا بدّ من أن نقول إنّ هذا لم یصدر منها، إلّا برخصة من سیّد الشّهداء علیه السّلام، و إذن منه روحی له الفداء و ذلک لحکمة خفیّة عن إدراک عقولنا إیّاها.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 437
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 432

(غرفة) الأزدیّ یقال له صحبة، و هو معدود فی الکوفیین، روی عنه أبو صادق، قال:
و کان من أصحاب النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم و من أصحاب الصّفّة، و هو الّذی دعا له النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم أن یبارک له فی صفقته.
قال: «1» دخلنی شکّ من شأن علیّ، فخرجت معه علی شاطئ الفرات، فعدل عن الطّریق «2»، و وقف و وقفنا حوله، فقال بیده: هذا موضع رواحلهم، و مناخ رکابهم، و مهراق دمائهم، بأبی من لا ناصر له فی الأرض، و لا فی السّماء إلّا اللّه.
فلمّا قتل الحسین خرجت حتّی أتیت المکان الّذی قتلوا فیه، فإذا هو کما قال، ما أخطأ شیئا.
قال: فاستغفرت اللّه ممّا کان منّی من الشّکّ و علمت أنّ علیّا رضی اللّه عنه لم یقدم إلّا بما عهد إلیه فیه «3». أخرجه ابن الدّبّاغ مستدرکا علی أبی عمر.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 4/ 169- عنه: التّستری، بهج الصّباغة، 5/ 93- 94
__________________________________________________
(1)- [فی بهج الصّباغة مکانه: «و روی أسد الغابة عن غرفة الأزدیّ- بالغین المعجمة- قال: ...»].
(2)- [بهج الصّباغة: «و عدلنا»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی بهج الصّباغة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 433

قال: أخبرنا یحیی «1» بن حمّاد، قال: حدّثنا أبو عوانة، عن عطاء بن السّائب «2»، عن میمون، عن شیبان بن مخرم «3»، قال- و کان عثمانیا یبغض علیّا!- قال «4»: رجع «5» مع علیّ من صفّین، قال: فانتهینا إلی موضع، قال: فقال:
«6» ما یسمّی «7» هذا الموضع؟ قال: قلنا «6»: کربلاء. قال: کرب و بلاء. قال: ثمّ قعد علی رابیة «8»، و قال:
یقتل هاهنا قوم أفضل شهداء علی وجه «9» الأرض «10» لا یکون «10» شهداء رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم. قال: قلت: بعض «11» کذباته و ربّ الکعبة!
قال: فقلت لغلامی- و ثمّة «12» حمار میّت-: جئنی برجل هذا الحمار «13» فأوتدته فی المقعد
__________________________________________________
(1)- [و فی ابن عساکر مکانه: «أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد الباقی، أنبأنا الحسن بن علیّ، أنبأنا محمّد بن العبّاس، أنبأنا أحمد بن معروف، أنبأنا الحسین بن الفهم، أنبأنا محمد بن سعد، أنبأنا یحیی ...»].
(2)- [من هنا حکاه فی التّهذیب].
(3)- [التّهذیب: «محرم»].
(4)- [التّهذیب: فأخبر أنّه»].
(5)- [فی تاریخ مدینة دمشق و ابن عساکر ط المحمودی: «رجعنا»].
(6) (6- 6) [التّهذیب: «ما اسم هذا الموضع؟ فقالوا له»].
(7)- [تاریخ مدینة دمشق: «سمّی»].
(8)- [فی تاریخ مدینة دمشق و التّهذیب: «دابّته»].
(9)- [ابن عساکر ط المحمودی: «ظهر»].
(10) (10- 10) [التّهذیب: «إلّا»].
(11)- [التّهذیب: «هذه بعض»].
(12)- [ابن عساکر ط المحمودی: «و ثمّ»].
(13)- [زاد فی التّهذیب: «فأتانی به»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 434
الّذی کان فیه قاعدا «1».
فلمّا قتل الحسین، قلت لأصحابی: انطلقوا ننظر. فانتهینا إلی المکان و إذا «2» جسد الحسین علی رجل الحمار، و إذا أصحابه ربضة حوله.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 48- 49 رقم 276- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 215، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 234، تهذیب ابن بدران، 4/ 337- 338
شیبان بن مخزّم سمع علیّا فی کربلاء- قاله أبو حمزة-، عن عطاء، عن میمون بن مهران.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 2- 2/ 253
القاسم بن محمّد المروزیّ، بإسناده، عن شیب بن محزوم، أنّه قال: بینا نحن نسیر مع أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، إذ بلغ کربلاء. فقال: ما اسم هذا المکان.
قالوا: کربلاء. قال: کرب و بلاء.
ثمّ نزل، فقعد علیّ علی رابیة، ثمّ قال: یقتل فی هذا الموضع خیر شهداء علی ظهر الأرض بعد شهداء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. ثمّ قام، فنظرت، فإذا عظام حمار.
فقلت لغلامی: خذ عظما. فأخذه، و جاءنی به. فقلت له: احفر له هاهنا. حیث جلس أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام، فحفر هنالک حفیرا، فدفنت فیه العظم، و أبقیت منه شیئا یسیرا علی وجه الأرض لیری موضعه.
فلمّا قتل الحسین علیه السّلام، قلت لأصحابی: انطلقوا بنا إلی المکان الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام. فإذا جسد الحسین علیه السّلام علی العظم الّذی دفنت، و أصحابه حوله.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 138 رقم 1080
حدّثنا «3» محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا ابن یحیی «4» بن أبی سمینة، ثنا یحیی بن حمّاد،
__________________________________________________
(1)- [زاد فی التّهذیب: «و ضرب الدّهر ضربته»].
(2)- [ابن عساکر: «فإذا»].
(3)- [ابن عساکر: «أخبرناه أبو علیّ الحدّاد، و غیره فی کتبهم، قالوا: أنبأنا أبو بکر بن ریذة، أنبأنا سلیمان ابن أحمد (نا أحمد)، أنبأنا»].
(4)- [و فی کفایة الطّالب مکانه: «أخبرنا الحافظ یوسف بن خلیل، أخبرنا ابن أبی زید، أخبرنا محمود، أخبرنا ابن فاذشاه، أخبرنا الإمام أبو القاسم الطّبرانی، حدّثنا محمّد بن یحیی ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 435
ثنا أبو عوانة، عن عطاء بن السّائب، عن میمون بن مهران «1»، عن شیبان بن مخرم «2»- «3» و کان عثمانیّا «3»- قال: إنّی لمع علیّ رضی اللّه عنه إذ أتی کربلاء، فقال: یقتل فی هذا الموضع «4» شهداء لیس مثلهم «4» شهداء إلّا شهداء بدر. فقلت: بعض کذباته! و ثمّ «5» رجل حمار میّت، فقلت لغلامی: خذ رجل هذا الحصار «6»، فأوتدها «7» فی مقعده، و غیّبها «7». فضرب الدّهر «8» ضربة «9»، فلمّا قتل الحسین «10» بن علیّ رضی اللّه عنهما انطلقت و معی «11» أصحاب لی «12»، فإذا جثّة «11» الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه علی رجل ذاک «13» الحمار، و إذا أصحابه ربضة «14» حوله.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 118 رقم 2826، مقتل الحسین،/ 52- عنه: الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 161- 162؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 14/ 215، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 234- 235، مختصر ابن منظور، 7/ 147؛ الکنجی، کفایة الطّالب،/ 427؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 190- 191
مسند الموصلیّ: روی عبد اللّه بن یحیی، عن أبیه: أنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام لمّا حاذی نینوی و هو منطلق إلی صفّین، نادی: اصبر أبا عبد اللّه بشطّ الفرات. فقلت: و ماذا؟
فذکر مصرع الحسین علیه السّلام بالطّفّ.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی المختصر و مجمع الزّوائد].
(2)- [مجمع الزّوائد: «محرم»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی کفایة الطّالب].
(4) (4- 4) [مجمع الزّوائد: «شهید لیس مثله»].
(5)- [الخوارزمی: «ثمّ رأیت»].
(6)- [فی الخوارزمی و ابن عساکر و کفایة الطّالب و مجمع الزّوائد: «الحمار»].
(7) (7- 7) [الخوارزمی: «فی مقامه و عینها»].
(8)- [مجمع الزّوائد: «الظّهر»].
(9)- [الخوارزمی: «ضربانه»].
(10)- [کفایة الطالب: «حسین»].
(11- 11) [کفایة الطّالب: «أصحابی، فإذا بجثّة»].
(12)- [مجمع الزّوائد: «أصحابی»].
(13)- [لم یرد فی ابن عساکر ط المحمودی، و فی المختصر و کفایة الطّالب و مجمع الزّوائد: «ذلک»].
(14)- [الخوارزمی: «ربض»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 436
جویریة بن مسهر العبدیّ: لمّا رحل «1» علیّ إلی صفّین، وقف بطفوف کربلاء، و نظر یمینا و شمالا و استعبر، ثمّ قال: و اللّه ینزلون ههنا، فلم یعرفوا تأویله إلّا وقت قتل الحسین علیه السّلام.
الشّافی فی الأنساب: قال بعض أصحابه: فطلبت ما أعلم به الموضع، فما وجدت غیر عظم جمل، قال: فرمیته فی الموضع. فلمّا قتل الحسین علیه السّلام وجدت العظم فی مصارع أصحابه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 2/ 271- عنه: المجلسی، البحار، 41/ 315
(الباب الخامس و العشرون) فیما نذکره من کتاب الفتن للسّلیلیّ من تعریف مولانا علیّ علیه السّلام لأصحابه: لمّا اجتاز کربلا بقتل الحسین علیه السّلام، فی موضع منها فکان کذلک.
و ذکر بإسناده المتّصل، عن عطاء بن السّائب، عن میمون، عن شیبان، قال: أقبلنا مع علیّ ابن أبی طالب علیه السّلام من صفّین حتّی نزلنا کربلاء، و هو علی بغلة له، فنزل عن البغلة، فأخذ کفّا من تحت حافر البغلة، فشمّها، ثمّ قبّلها، و وضعها علی عینیه، و بکی، و قال: و أی حبیب یقتل فی هذا الموضع کأنّی أنظر إلی ثقل من آل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم قد أناخوا بهذا الوادی، فخرجتم إلیهم فقتلتموهم، ویل لکم منهم، و ویل لهم منکم، ما أعلم شهداء أفضل منهم إلّا شهداء خلقهم مع محمّد صلّی اللّه علیه و اله ببدر. ثمّ قال: ایتونی برجل حمار- أو فکّ حمار- فأتیته برجل حمار میّت، فأوتده فی موضع حافر البغلة، فلمّا قتل‌الحسین صلوات اللّه علیه جئت، فاستخرجت رجل الحمار من موضع دمه علیه السّلام، و أنّ أصحابه لربض حوله.
السّیّد ابن طاووس، الملاحم و الفتن،/ 114- 115
__________________________________________________
(1)- [البحار: «دخل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 437

و أمّا الحرّ الرّیاحیّ فأبعدته عشیرته إلی حیث مرقده الآن، و قیل: إنّ أمّه کانت حاضرة، فلمّا رأت ما یصنع بالأجساد حملت الحرّ إلی هذا المکان. و کان أقرب الشّهداء إلی الحسین ولده «الأکبر» علیه السّلام، و فی ذلک یقول الإمام الصّادق لحماد البصریّ: قتل أبو عبد اللّه غریبا بأرض غربة یبکیه من زاره، و یحزن له من لم یزره، و یحترق له من لم یشهده، و یرحمه من نظر إلی قبر ابنه عند رجلیه فی أرض فلاة، و لا حمیم قربه، ثمّ منع الحقّ، و توازر علیه أهل الرّدة حتّی قتلوه، و ضیّعوه، و عرضوه للسّباع، و منعوه شرب ماء الفرات الّذی یشربه الکلاب، و ضیّعوا حقّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و وصیّته به، و بأهل بیته، فأمسی مجفوا فی حفرته صریعا، بین قرابته، و شیعته قد أوحش قربه فی الوحدة، و البعد عن جدّه، و المنزل الّذی لا یأتیه إلّا من امتحن اللّه قلبه للإیمان، و عرفه حقّنا.
و لقد حدّثنی أبی أنّه لم یخل مکانه منذ قتل من مصلّ علیه من الملائکة أو من الجنّ و الإنس أو من الوحش و ما من أحد إلّا و یغبط زائره و یتمسّح به، و یرجو فی النّظر إلیه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 488
الخیر لنظره إلی قبره. و إنّ اللّه تعالی لیباهی الملائکة بزائریه. و أمّا ماله عندنا، فالتّرحم علیه کلّ صباح و مساء.
و لقد بلغنی أنّ قوما من أهل الکوفة و ناسا غیرهم من نواحیها یأتونه فی النّصف من شعبان فبین قارئ یقرأ، وقاصّ یقصّ، و نادب یندب، و نساء یندبنه، و قائل یقول المراثی.
فقال حمّاد: قد شهدت بعض ما تصف.
قال علیه السّلام: الحمد للّه الّذی جعل فی النّاس من یفد إلینا، و یمدحنا، و یرثی لنا، و جعل عدوّنا من یطعن علیهم، و یهدّدونهم و یقبّح ما یصنعون.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 412- 418
و لقد أجمع أرباب السّیر و المقاتل: أنّ قوما من بنی أسد، کانوا نزولا بالغاضریّة حول کربلاء، هم الّذین تولّوا دفن الحسین علیه السّلام، و أهل بیته و أنصاره- فی الیوم الحادی عشر- أو الثّانی عشر علی الأصحّ- بعدما صلّوا علیهم- فی الأمکنة الّتی هی علیه الآن- کما علیه الطّبریّ و ابن الأثیر فی تاریخهما بحوادث سنة 61 هجریّة و إرشاد المفید، و بحار المجلسیّ، و لهوف ابن طاووس و غیرها-.
و للاطّلاع علی تفصیل قصّة الدّفن و أنّه کان بإشراف من الإمام علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام، ننقل القصّة عن السّیّد نعمة اللّه الجزائریّ فی کتابه (الأنوار النّعمانیّة) و الدّربندیّ فی کتابه (أسرار الشّهادة)، و السّیّد العظیمیّ فی کتابه (الإیقاد) و عن کتاب (الکبریت الأحمر) أیضا للتستریّ و غیرها. و هی هکذا:
«لمّا ارتحل عسکر ابن سعد من کربلا عصر الیوم الحادی عشر من المحرّم، و ساروا بالسّبایا و الرّؤوس إلی الکوفة، نزلت طائفة من بنی أسد فی مکانهم إلی جنب نهر العلقمیّ، و بنوا بیوتهم هناک. فخرجت نساؤههم یستقین من الفرات فی الیوم الثّالث بعد قتل الحسین علیه السّلام، فمرّوا فی طریقهم علی المعرکة، و إذا هنّ یرین جثثا حول المسنّاة، و أخری نائیة عن الفرات، و بینهنّ جثّة قد جلّلتهم بأنوارها، و عطّرتهم بطیبها، و هی مطروحة علی وجه الصّعید تشخب دماؤهم، کأنّهم قد قتلوا لیومهم. فتصارخن النّساء، و قلن:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 489
هذا و اللّه الحسین و أهل بیته و صحبه.
فرجعن إلی رجالهنّ صارخات، و قلن لهم: یا بنی أسد! أنتم جلوس فی بیوتکم و هذا الحسین، و أهل بیته، و أصحابه مجزّرون کالأضاحی علی الرّمال، تسفی علیهم الرّیاح، فبماذا تعتذرون من رسول اللّه و أمیر المؤمنین و فاطمة الزّهراء إذا وردتم علیهم، حیث أنّکم لم تنصروا أولادهم و لا دافعتم عنهم بضربة سیف و لا بطعنة رمح، و لا بجذبة سهم.
فقالوا: إنّا نخاف من بنی أمیّة. فقلن لهم: إن فاتکم نصرة تلک العصابة، فقوموا الآن إلی مواراة أجسادهم، فإن لم تدفنوها نتولّی دفنها بأنفسنا.
فجاء الرّجال إلی المعرکة- و قد وضعوا لهم عینا ینظر إلی طریق الکوفة-. فصارت همّتهم أوّلا مواراة جثّة الحسین علیه السّلام، فجاؤوا إلی الجسد الطّاهر، و قد عرفوه بملامح الإمامة، و أنوار النّبوّة، و صار لهم حوله بکاء و عویل، و حاولوا تحریک عضو من أعضائه، فلم یتمکّنوا.
فقال کبیرهم- و قد أقرّوا رأیه-: نجتهد أوّلا فی دفن أهل بیته و أصحابه، و بعد ذلک نری رأینا فیه. فقال أحدهم: کیف یکون دفنکم له و ما فیکم من یعرف من هذا، و من هذا، و هم- کما ترون- جثث بلا رؤوس، قد غیّرت معالمهم الشّمس و التّراب. فلربّما نسأل عنهم فما الجواب؟.
فبینما هم کذلک إذا بفارس قد طلع علیهم من جانب الکوفة و قد ضیّق لثامه. فلمّا رأوه انکشفوا عن الجثث الزّواکی. فأقبل الفارس، و نزل عن ظهر جواده، و جعل یتخطّی القتلی واحدا بعد واحد- هو منحنی الظّهر- حتّی إذا وقع نظره علی جسد الحسین علیه السّلام رمی بنفسه علیه، و احتضنه، و جعل یشمّه تارة، و یقبّله أخری، و هو یبکی و قد بلّ لثامه من دموع عینیه، و هو یقول: «یا أبتاه بقتلک قرّت عیون الشّامتین، یا أبتاه بقتلک فرحت بنو أمیّة، یا أبتاه بعدک طال حزننا، یا أبتاه بعدک طال کربنا».
ثمّ التفت إلی بنی أسد، و قال لهم: لم کان وقوفکم حول هذه الجثث؟
قالوا: أتینا لنتفرّج علیها. قال: ما کان هذا قصدکم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 490
قالوا: اعلم یا أخا العرب، الآن نطلعک علی ما فی ضمائرنا. إنّا أتینا لنواری جسد الحسین و أجساد أهل بیته، و أصحابه. فلمّا طلعت علینا خشینا أن تکون من أصحاب ابن زیاد، فانکشفنا عن تلک الجثث.
فعند ذلک خطّ الأعرابیّ لبنی أسد خطّا فی الأرض، و قال لهم: احفروا هاهنا. ففعلوا، فأمرهم أن یضعوا فیها سبعة عشر جثّة. ثمّ خطّ لهم خطا آخر فی الأرض قریبا من الأوّل، و قال لهم: احفروا هاهنا. ففعلوا، فأمرهم أن یضعوا باقی الجثث فیها. و استثنی جثّة واحدة، و أمرهم أن یشقّوا لها ضریحا ممّا یلی الرّأس الشّریف، ففعلوا، فأمرهم أن ینزلوا تلک الجثّة فی ذلک المکان.
ثمّ إنّه علیه السّلام تخطّی قریبا من جثّة الحسین علیه السّلام، و أهال یسیرا من التّراب، فبان قبر محفور، و لحد مشقوق حفره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله- کما فی روایة أمّ سلمة فی رؤیا رأتها- فتقرّب الرّجال لیعینوه علی دفن تلک الجثّة الطّاهرة، فإذا هو یقول لهم بخضوع و خشوع: أنا أکفیکم أمره.
فقالوا له: یا أخا العرب، کیف تکفینا أمره، و کلّنا قد اجتهدنا علی تحریک عضو من أعضائه فلم نتمکّن. فبکی علیه السّلام و قال: إنّ معی من یعیننی علیه. ثمّ إنّه بسط کفّیه تحت ظهره الشّریف، و قال: «بسم اللّه و باللّه و فی سبیل اللّه و علی ملّة رسول اللّه، هذا ما وعد اللّه و رسوله، و صدق اللّه و رسوله، ما شاء اللّه، لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم». ثمّ أنزله وحده و لم یشرک معه أحدا.
و لمّا أقرّه فی لحده وضع خدّه علی نحره الشّریف، و هو یبکی و یقول: «طوبی لأرض تضمّنت جسدک الطّاهر، أمّا الدّنیا فبعدک مظلمة، و أمّا الآخرة فبنورک مشرقة، أمّا الحزن فسرمد، و أمّا اللّیل فمسهّد. حتّی یختار اللّه لأهل بیتک دارک الّتی أنت فیها مقیم، و علیک منّی السّلام یا ابن رسول اللّه، و رحمة اللّه و برکاته». ثمّ خطّ بأصبعه علی الأرض:
هذا قبر الحسین بن علیّ بن أبی طالب الّذی قتلوه عطشانا غریبا. ثمّ التفت إلی بنی أسد، و قال: انظروا هل بقی أحد؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 491
فقالوا: نعم یا أخا العرب: بقی بطل مطروح حول المسنّاة- و حوله جثّتان- و کلّما حملنا منه جانبا سقط الآخر، لکثرة ضرب السّیوف، و طعن الرّماح، و رشق السّهام.
فقال: امضوا بنا إلیه، فمضینا إلیه، فلمّا رآه انکبّ علیه یقبّله، و یقول: «علی الدّنیا بعدک العفا- یا قمر بنی هاشم- و علیک منّی السّلام من شهید محتسب و رحمة اللّه و برکاته».
ثمّ أمرهم أن یشقّوا له ضریحا، فأنزله فیه وحده، و لم یشرک معه أحدا. و أشرج علیه اللّبن، ثمّ أمرهم بدفن الجثّتین حوله، ففعلوا.
ثمّ مضی الأعرابیّ إلی جواده، فداروا حوله، و سألوه عن نفسه، و عن تلک الأجساد الزّواکی. فقال لهم: أمّا ضریح الحسین علیه السّلام فقد علمتموه. و أمّا الحفیرة الأولی، ففیها أهل بیته، و الأقرب إلیه منهم ولده علیّ الأکبر. و أمّا الحفیرة الثّانیة، ففیها أصحابه.
و أمّا القبر المنفرد، ممّا یلی الرّأس الشّریف فهو لحامل رایة الحسین حبیب بن مظاهر الأسدیّ. و أمّا البطل المطروح حول المسنّاة فهو العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام. و أمّا الجثّتان فهما أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام. فإذا سألکم سائل بعدی فأعلموا بذلک.
فقالوا له: یا أخا العرب، نسألک بحقّ الجسد الّذی واریته بنفسک و لم تشرک معک أحدا منّا: من أنت؟
فبکی بکاء شدیدا، و قال: أنا إمامکم علیّ بن الحسین. فقالوا: أنت علیّ بن الحسین؟ قال نعم. ثمّ غاب عن أبصارهم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 466- 470
و خلف تلک الجثث الطّاهرة ثلاثة أیّام (و قد أقام ثلاثا غیر مقبور) قال: و کان إلی جنب العلقمیّ طائفة من بنی أسد، فتمشّت نساء تلک الطّائفة إلی المعرکة، فرأوا أولاد الرّسول، و أفلاذ حشاشته الزّهراء البتول، و أولاد علیّ، فحل الفحول، و جثث أنصارهم من تلک الأصحار، تشخب الدّماء من جراحاتهم، کأنّهم قتلوا فی تلک السّاعة، فتداخل النّساء من ذلک تمام العجب.
فابتدرن إلی أهلهنّ و قلن لأزواجهنّ ما شاهدن، ثمّ قلن لهم: بماذا تعتذرون من رسول اللّه، و أمیر المؤمنین، و فاطمة الزّهراء إذا أوردتم علیهم حیث أنّکم لم تنصروا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 492
أولاده، و لا دافعتم عنهم بضربة، و لا بطعنة رمح و لا بجذبة سهم.
فقالوا لهنّ: إنّا نخاف من بنی أمیّة و قد لحقتهم الذّلّة، و شملتهم النّدامة من حیث لا تنفعهم، و بقین النّسوة یجلسن حولهم، و یقلن لهم: إن فاتکم نصرة تلک العصابة النّبویّة و الذّبّ عن هاتیک الثّلّة العلیّة، فقوموا الآن إلی موارات أجسادهم الزّکیّة، فواروها فإنّ اللّعین ابن سعد قد واری أجساد من أراد مواراته من قومه، فبادروا إلی موارات أجساد آل اللّه، و ادفعوا عنکم بذلک العار، فماذا تقولون إذ قالت العرب لکم: إنّکم لم تنصروا ابن بنت نبیّکم مع قربه منکم، و حلوله بنادیکم، فقوموا، و اغسلوا بعض الدّرن منکم. قالوا:
نفعل ذلک.
فأتوا إلی المعرکة، و صارت همّتهم أوّلا أن یواروا جثّة الحسین من بین تلک الجثث، و لکنّهم ما کانوا یعرفونه لأنّها بلا رؤوس، و قد غیّرتها الشّموس.
فبینما کذلک و إذا بفارس مقبل (و هو الإمام زین العابدین، لأنّه فی الرّوایة المعتبرة، وردت لا یدفن المعصوم إلّا المعصوم) حتّی إذا قاربهم، قال: ما بالکم؟ قالوا: اعلم إنّا أتینا لنواری جثّة الحسین علیه السّلام، و جثّة ولده، و إخوته و أنصاره، و لم نعرف جثّة الحسین. فلمّا سمع ذلک نزل عن جواده، و جعل یتخطّی القتلی، فوقع نظره علی جسد الحسین علیه السّلام، فاحتضنه، و هو یبکی، و یقول: وا أبتاه! بقتلک قرّت عیون الشّامتین، یا أبتاه! بقتلک فرحت بنو أمیّة، یا أبتاه! بعدک طال حزننا، یا أبتاه! بعدک طال کربنا.
قال: ثمّ إنّه مشی قریبا من محلّ جثّته، فأهال سیرا من التّراب، فبان قبر محفور، و لحد مشقوق، حفره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله کما فی روایة أمّ سلمة فی رؤیا رأتها، فنزل الجثّة الشّریفة، و واراها فی ذلک المرقد الشّریف کما هو الآن، ثمّ وضع کفّه علی القبر، و جعل یخطّط بأنامله.
و عن بعض الصّالحین: إنّ الإمام زین العابدین علیه السّلام کتب: هذا قبر الحسین بن علیّ ابن أبی طالب علیه السّلام الّذی قتلوه عطشانا، غریبا. ثمّ التفت الإمام زین العابدین علیه السّلام إلی بنی أسد، و قال: انظروا هل بقی أحد؟ فقالوا: نعم یا أخ العرب، بقی البطل مطروح حول
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 493
المسنّاة «1»، و حوله جثّتان، و کلّما حملنا جانبا منه سقط الآخر لکثرة ضرب السّیوف و السّهام. فقال علیه السّلام: امضوا بنا إلیه. فمضینا إلیه، فلمّا رآه انکب علیه، و قبّله، و قال: علی الدّنیا بعدک العفا، یا قمر بنی هاشم! و علیک منّی السّلام من شهید محتسب، و رحمة اللّه و برکاته. ثمّ أمرنا بدفن الجثّتین حوله. ثمّ توجّه الإمام زین العابدین علیه السّلام إلی بنی أسد، و قال: قد علمتم ضریح الحسین علیه السّلام، و أمّا الحفرة الأولی، ففیها أهل بیته، و الأقرب إلیه منهم، ولده علیّ الأکبر، و أمّا الحفرة الثّانیة، ففیها أصحابه علیهم السّلام، و أمّا القبر المنفرد ممّا یلی الرّأس الشّریف، فهو قبر حامل رایة الحسین حبیب بن مظاهر الأسدیّ.
ثمّ قال علیه السّلام: أمّا البطل المطروح حول یمینه فهو قبر العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام.
و أمّا الجثّتان، فهما أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام فإذا سألکم سائل بعدی فاعلموه. فقلنا له:
یا أخا العرب! نسألک بحقّ الجسد الّذی واریته بنفسک و لم تشرک معک، من أنت؟ فبکی بکاء شدیدا، و قال: أنا إمامکم علیّ بن الحسین علیه السّلام. فقلنا: أنت علیّ بن الحسین؟
فقال: نعم. فغاب عن أبصارنا.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 345- 347
و دفنت جثّته صلوات اللّه علیه فی الموضع المعروف بکربلاء، و علیه مشهد مزور معروف.
مجد الدّین، لوامع الأنوار، 3/ 46
و لمّا انفصل الرّجس عمر بن سعد بجیشه من کربلاء خرج قوم من أهل الغاضریّة من بنی أسد، ممّن کانوا یسکنون قرب مصارع سیّد الشّهداء و أصحابه علیهم السّلام، فصلّوا علی تلک الجثث الطّاهرة المقطّعة المرمّلة بالدّماء، و دفنوهم فی المحلّ الّذی الآن و فی جمیع الأعصار السّالفة یزورهم المؤمنون.
قال سبط ابن الجوزیّ فی مقتل الحسین علیه السّلام: من کتابه: مرآة الزّمان المخطوط، ص 97 قال: و دفن أهل الغاضریّة من بنی أسد، أجسادهم بعدما قتلوا بیوم.
و کان زهیر بن القین قد قتل مع الحسین رضی اللّه عنه، فقالت امرأته لغلامه [...]
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «المثناة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 494
و دفن [وا] الحسین رضی اللّه عنه فی موضعه [المعروف فی جمیع الأعصار] و حفر [وا] للباقین حفرة کبیرة تحت قدمیه، و ألقوا أهله [و أصحابه] فیها إلّا العبّاس بن علیّ، فإنّه بعید عنهم علی طریق الغاضریّة، [ف] دفن فی المکان الّذی قتل فیه.
المحمودی، العبرات، 2/ 224
مرقد الحسین علیه السّلام: یوجد حول مرقد سیّد الشّهداء الحسین علیه السّلام مثوی عدّة أبطال من أصحابه، ففی نفس المکان الّذی سقط الإمام علی الأرض من الجواد، ثمّ قتل، یسمّی الیوم: المقتل، و أخذ جثمانه الطّاهر من المقتل إلی المکان الّذی دفن فیه بعد ثلاثة أیّام فی الضّریح المقدّس، و بجنبه مرقد نجله علیّ الأکبر، و یلیه قبور الشّهداء الإثنین و السّبعین علی روایة، و فی الرّواق المتّصل یوجد مرقد حبیب بن مظاهر الأسدیّ، و فی محاذاته تقریبا من الجانب الآخر قبر أحد أحفاد الإمام و هو إبراهیم المجاب، و علی بعد ثلاثمائة متر تقریبا یوجد مرقد أبی الفضل العبّاس علیه السّلام، فی روضة مستقلة و فی جنوب البلد الموقع المسمّی الیوم بمحلّة المخیّم، یوجد المحلّ الّذی أقیم فیه مخیّم الحسین حیث کان المعسکر الحسینیّ بأهله و عیاله، هذا بالإضافة إلی مزارات فی ضواحی البلد، و إلیک لمحة عنها:
المقتل: وصفه عبد الوهّاب عزام فی رحلاته المطبوعة بمصر سنة 1358 ه یقول: (و قد دخلنا المسجد فإذا هو یدوی بالقارئین الدّاعین فزرنا الضّریح المبارک، و منعنا جلال الموقف أن نسرح أبصارنا فی جمال المکان و ما یأخذ الأبصار من زینة و حلوة و رواق، و فیه سرداب یهبط فیه نحو عشر درجات إلی مکان مغطی بشبکة من الحدید، یسمّونه (المذبح)، و یقولون: إنّ دم الحسین علیه السّلام سال فیه عندما قتل فی فاجعة کربلاء. و المشاهد علی مدخل السّرداب باب فضّی مزّین لم یعد منذ عهد قریب الدّخول فی هذا السّرداب)، و الّذی سمعته من المشایخ فی هذا البلد أنّ الدّرج یبلغ الأربعین، لا کما وصفه الدّکتور عزام‌و لیس الیوم بوسع أحد أن ینزل هذا السّرداب.
الحسینی الجلالی، مزارات أهل البیت علیهم السّلام،/ 79
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 495
ضریح علیّ الأکبر: و یقع عند رجلی الإمام الحسین علیه السّلام مباشرة. و یضمّهما معا الضّریح المسدّس الشّکل حیث یکثر طولا عند مرقد علیّ الأکبر، و یزار بزیارة مخصوصة تنبئ عن عظمته و دوره البطولی فی الجهاد الإسلامی المقدّس ضدّ الظّلم.
الحسینی الجلالی، مزارات أهل البیت علیهم السّلام،/ 79
ضریح الشّهداء: المأثور أنّ رفات الشّهداء فی واقعة کربلاء الرّهیبة هی الیوم بعد مدفن علیّ الأکبر، و لم یحدد بالضّبط، فهذه السّاحة بعد قبر علیّ الأکبر تعتبر قویّا، إنّ مدفنهم فیها، و إن شاع الیوم بوضع شباک خاصّ فی زاویة من هذه السّاحة تخلیدا لذکراهم و زیارتهم هناک، و الأفضل زیارتهم بعد ذلک، و إنّ هذه السّاحة بأکملها تعتبر مدفنا لرفاتهم جمیعا، و لیست تلک البقعة الخاصّة.
قال المامقانیّ فی المرآة: (و أمّا الضّریح المعد الیوم للشّهداء، و المتعارف عند العوام بالمضی إلیه و زیارة الشّهداء هناک، فمن المنکرات المتعارفة لأنّ الضرّیح المذکور خارج عن قبور الشّهداء و المضی إلیها مستلزم لأنّ تداس قبورهم و تهتک حرماتهم) انتهی. إذا فالأفضل أن یزاروا من عند قبر الإمام علیه السّلام، و ینبغی هنا أن تذکر نصّ زیارة الشّهداء الّتی تحتوی علی ذکری هؤلاء، و مدی بطولتهم، و تضحیتهم فی سبیل العقیدة.
الحسینی الجلالی، مزارات أهل البیت علیهم السّلام،/ 80
المخیّم: و فی خارج الصّحن الحسینیّ فی الجنوب الغربیّ یوجد مکان یعرف بالمخیّم الحسینیّ، و یقع فی محلّة المخیّم المعروف الیوم، و لا یزال الزّوّار و الوفود تجتمع لتجدید الذّکری السّنویّة فی نفس المقام الواقع علی طریق الحرّ- کربلاء الیوم و یقام مرکز سنوی یمثل فیه بحرق الخیام کما حصل فی العاشر من محرّم و هذا المأتم یقام سنویّا فی کلّ عام و علی باب المخیّم توجد هذه الأبیات:
هذی خیام بنی النّبیّ محمّد بالطّفّ حصنا شیدت للدّین
قد خصّها الباری بکلّ فضیلة شرفا فلا بیت لها بقرین
سلها إذا أشرفت فی أعتابها أین الحسین بعبرة و شجون
فتجبک ها قد نالها و أصابها من بعده أعداؤه مزقونی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 496
ضواحی کربلاء: یوجد حول مرقد الإمام الحسین کثیر من مصارع الشّهداء فی سبیل الإسلام و مراقد الأعلام و المؤمنین.
الحسینی الجلالی، مزارات أهل البیت علیهم السّلام،/ 85
مرقد الحرّ: فی غربی کربلاء یبعد عن المدینة سبعة کیلو مترات جاءت الإشارة إلیه فی کثیر من المصادر منها موجز تاریخ البلدان العراقیّة للحسنیّ ص (67) یقول: و هی علی بعد ثلاثة أمیال من غرب کربلاء مرقد الحرّ بن یزید الرّیاحیّ الزّعیم العراقیّ الّذی جاهد مع الحسین ضدّ جیش یزید بن معاویة، و قبره بدیع تعلوه قبّة من الکاشی الملوّن، و یزوره أکثر الّذین یزورون کربلاء، کما یقصده أکثر الأهالی للنّزهة و الرّفاهة لما یحیط بالمزار من البساتین، و علی باب قبّة القبر کتابة نصّها: (قد عمّر هذا المکان بهمّة حسین خان شجاع السّلطان فی محرّم الرّابع عشر 1325 ه و کان أوّل من شید هذا القبر الشّاه إسماعیل الصّفویّ یوم دخل بغداد و حکمها)، و یری الزّائر لدی دخوله عند باب الإیوان قد عمّر بسعی الحاجّ السّیّد عبد الحسین کلیدار فی عام 1330 ه.
الحسینی الجلالی، مزارات أهل البیت علیهم السّلام،/ 85
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 497

و کان زهیر بن القین قد قتل مع الحسین، فقالت امرأته لغلام له، یقال له شجرة:
انطلق فکفّن مولاک، قال: فجئت فرأیت حسینا ملقی، فقلت: أکفّن مولای و أدع حسینا. فکفّنت حسینا، ثمّ رجعت، فقلت ذلک لها، فقالت: أحسنت. و أعطتنی کفنا آخر، و قالت: انطلق، فکفّن مولاک. ففعلت.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 81- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 224- 225
و کان زهیر بن القین، قد قتل مع الحسین، و قالت امرأته لغلام له: اذهب، فکفّن مولاک. فذهب، فرأی الحسین مجرّدا، فقال: أکفّن مولای، و أدع الحسین، لا و اللّه.
فکفّنه، ثمّ کفّن مولاه فی کفن آخر. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 182، 388
قال سبط ابن الجوزیّ فی مقتل الحسین علیه السّلام من کتابه: مرآة الزّمان المخطوط ص 97 قال: [...] و کان زهیر بن القین قد قتل مع الحسین رضی اللّه عنه، فقالت امرأته لغلامه شجرة:
اذهب، فکفّن مولاک، و أعطته کفنا.
فذهب لیکفّنه، فرآی الحسین رضی اللّه عنه مجرّدا، فقال: أکفّن مولای، و أدع الحسین؟ لا و اللّه. فکفّنه، و عاد، فأخذ کفنا آخر، فکفّن مولاه فیه.
المحمودی، العبرات، 2/ 224
__________________________________________________
(1)- و در قمقام زخار روایت کند که زوجه زهیر بن قین غلام خود را کفنی داد تا زهیر را کفن کند.
غلام به قتلگاه آمد. بدن امام را برهنه دید و گفت: «لا و اللّه! بدن فرزند رسول خدا را برهنه نگذارم. خواجه خود را کفن کنم.»
آن جامه بر جسم مقدس کرد. بازآمد و کفن دیگری برای زهیر آورد.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 489
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 498

قال: و أمر عبید اللّه بن زیاد بحبس من قدم به علیه من بقیّة أهل حسین معه فی القصر، فقال ذکوان أبو خالد: خلّ بینی و بین هذه الرّؤوس، فأدفنها، ففعل، فکفنها، و دفنها بالجبّانة، و رکب إلی أجسادهم، فکفنّهم، و دفنهم.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 81
ثمّ أمر عمرو بن سعید برأس الحسین، فکفّن و دفن بالبقیع، عند قبر أمّه.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 85
قالوا: و کان عمرو بن سعید من رجال قریش، و کان یزید بن معاویة قد ولّاه المدینة، فقتل الحسین و هو علی المدینة، فبعث إلیه برأس الحسین، فکفّنه، و دفنه بالبقیع إلی جنب قبر أمّه فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 176
و دفن رأس الحسین فی حائط بدمشق، إمّا حائط القصر، و إمّا غیره. و قال قوم: دفن فی القصر، حفر له و أعمق.
قال: فبعث یزید برأسه إلی المدینة، فنصب علی خشبة، ثمّ ردّ إلی دمشق، فدفن فی حائط بها، و یقال فی دار الإمارة، و یقال: فی المقبرة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 416، 419، أنساب الأشراف، 3/ 214، 219
علیّ بن إبراهیم، عن أبیه «1»، عن یحیی بن زکریا، عن یزید بن عمر بن طلحة قال:
قال لی «2» أبو عبد اللّه علیه السّلام و هو بالحیرة: أما ترید ما وعدتک؟ «3» قلت: بلی- یعنی الذّهاب
__________________________________________________
(1)- [فی کامل الزّیارات و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة مکانه: «حدّثنی أبی و محمّد بن یعقوب، عن علیّ بن إبراهیم بن هاشم، عن أبیه ...»].
(2)- [لم یرد فی کامل الزّیارات و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
(3)- [أضاف فی کامل الزّیارات و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «قال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 499
إلی قبر أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه- قال: فرکب و رکب إسماعیل «1» و رکبت معهما «2» حتّی إذا «3» جاز الثّویّة «3» و کان بین الحیرة و النّجف عند ذکوات «4» بیض نزل و نزل إسماعیل و نزلت معهما «5» فصلّی و صلّی إسماعیل و صلّیت، فقال لإسماعیل: قم، فسلّم علی جدّک الحسین علیه السّلام «6». فقلت: جعلت فداک ألیس الحسین بکربلاء؟ فقال: نعم، و لکن لمّا حمل رأسه إلی الشّام سرقه مولی لنا، فدفنه بجنب أمیر المؤمنین علیه السّلام.
الکلینی، الفروع من الکافی، 4/ 571 رقم «1»- عنه: ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 34؛ الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 10/ 310؛ المجلسی «7»، البحار، 45/ 178؛ البحرانی، العوالم، 17/ 451؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 151
عدّة من أصحابنا، عن سهل «8» بن زیاد، عن إبراهیم بن عقبة، عن الحسن الخزّاز، «9» عن الوشّاء «9» أبی الفرج، عن أبان بن تغلب قال: کنت مع أبی عبد اللّه علیه السّلام فمرّ بظهر الکوفة، فنزل، فصلّی رکعتین، ثمّ تقدّم قلیلا، فصلّی رکعتین، ثمّ سار قلیلا، فنزل، فصلّی رکعتین، ثمّ قال: هذا موضع قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام. قلت «10»: جعلت فداک و الموضعین «11» اللّذین «12» صلّیت فیهما؟ قال «13»: موضع رأس الحسین علیه السّلام، و موضع منزل «14»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی کامل الزّیارات: «ابنه معه» و أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «معه»].
(2)- [فی کامل الزّیارات و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «معهم»].
(3) (3- 3) [فی وسائل الشّیعة: «جاز الثّوبة» و فی الدّمعة السّاکبة: «جاء الثّوبة»].
(4)- [فی وسائل الشّیعة و الدّمعة السّاکبة: «زکوات»].
(5)- [فی کامل الزّیارات و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «معهم»].
(6)- [فی کامل الزّیارات و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «الحسین بن علیّ علیه السّلام»].
(7)- [حکاه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة عن کامل الزّیارات].
(8)- [فی کامل الزّیارت مکانه: «حدّثنی أبی و محمّد بن الحسن جمیعا، عن الحسن بن متیل، عن سهل ...»].
(9) (9- 9) [کامل الزّیارات: «الوشا عن»].
(10)- [وسائل الشّیعة: «فقلت»].
(11)- [کامل الزّیارات: «فما الموضعین»].
(12)- [فی کامل الزّیارات و وسائل الشیّعة: «الّذین»].
(13)- [وسائل الشّیعة: «فقال»].
(14)- [کامل الزّیارات: «منبر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 500
القائم علیه السّلام «1».
الکلینی، الفروع من الکافی، 4/ 571- 572 رقم «2»- عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 10/ 310؛ مثله ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 34
و اختلف فی موضع رأسه، فمنهم من زعم أنّ رأسه علی رأس عمود «2» فی مسجد جامع دمشق عن «3» یمین القبلة «4»، و قد رأیت ذلک العمود «5»، و منهم من زعم أنّ رأسه فی البرج الثّالث من السّور علی باب الفرادیس بدمشق «6»، و منهم من زعم أنّ رأسه بقبر «7» معاویة، و ذلک أنّ یزید دفن رأسه فی قبر أبیه، و قال: أحصنه بعد الممات، فأمّا جثّته فبکربلاء.
ابن حبّان، الثّقات، 3/ 69، مشاهیر علماء الأمصار،/ 7
حدّثنی أبو عبد اللّه الحسین بن عبد اللّه الخرقیّ «8»، قال: حدّثنا أبو محمّد هارون بن موسی التلعکبریّ، قال: حدّثنا أبو علیّ محمّد بن همام، قال: حدّثنا حبیب بن الحسین، قال: حدّثنا أبو هاشم عبید بن خارجة، عن علیّ بن عثمان، عن فرات بن الأخنف، قال:
کنت مع أبی عبد اللّه، و نحن نرید زیارة أمیر المؤمنین علیه السّلام، فلمّا صرنا إلی الثّوبة نزل، «9» فصلّی رکعتین «9»، فقلت: یا سیّدی! ما هذه الصّلاة؟ قال: هذا موضع منبر القائم علیه السّلام، أحببت أن أشکر اللّه فی هذا الموضع.
ثمّ مضی، و مضیت معه حتّی انتهی إلی القائم الّذی علی الطّریق، فنزل، فصلّی رکعتین،
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسائل الشّیعة: «و رواه ابن قولویه فی المزار عن أبیه، و محمّد بن الحسن، عن الحسن ابن مثیل، عن سهل بن زیاد، و الّذی قبله عن أبیه، و محمّد بن یعقوب، عن علیّ بن إبراهیم مثله»].
(2)- من م، و فی الأصل: عامود.
(3)- من م، و فی الأصل: علی.
(4)- [أضاف فی مشاهیر العلماء: «بجنب القبّة الخضراء»].
(5)- من م، و فی الأصل: العامود.
(6)- التّصحیح من معجم البلدان 6/ 349، و فی الأصل و م: بدمس- خطأ، و قال یاقوت: باب الفرادیس باب من أبواب دمشق.
(7)- فی م [و مشاهیر العلماء]: فی قبر.
(8)- [مدینة المعاجز: «الحرمیّ»].
(9) (9- 9) [مدینة المعاجز: «و صلّی رکعنیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 501
فقلت: ما هذه الصّلاة؟ قال: هاهنا نزل القوم الّذین کان «1» معهم رأس الحسین علیه السّلام فی صندوق، فبعث اللّه عزّ و جلّ طیرا فاحتمل الصّندوق بما فیه، فمرّ بهم جمّال، فأخذوا رأسه فجعلوه فی الصّندوق، و حملوه. فنزلت و صلّیت هاهنا «2»، ثمّ مضی و مضیت معه حتّی انتهی إلی موضع، فنزل و صلّی رکعتین، و قال: هاهنا قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّا إنّه لا یذهب «3» الأیّام حتّی یبعث اللّه رجلا ممتحنا فی نفسه بالقتل «4» یبنی علیه حصنا فیه سبعون طاقا. قال حبیب بن الحسین: سمعت هذا الحدیث قبل أن یبنی علی الموضع شی‌ء. ثمّ إنّ محمّد بن زید وجّه فبنی علیه، فلم یمضی «5» الأیّام حتّی امتحن محمّد فی نفسه بالقتل.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 244- 245- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 289
حدّثنی أبی، عن سعد بن عبد اللّه، عن الحسن بن موسی الخشّاب، عن علیّ بن أسباط رفعه «6» قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: إنّک إذا أتیت الغریّ، رأیت قبرین قبرا کبیرا و قبرا صغیرا، فأمّا الکبیر فقبر أمیر المؤمنین، و أمّا الصّغیر فرأس الحسین بن علیّ علیه السّلام.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 34- 35- عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 10/ 311؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 152
حدّثنی محمّد بن الحسن و محمّد بن أحمد بن الحسین جمیعا «7»، عن الحسن بن علیّ بن مهزیار، عن أبیه علیّ بن مهزیار، قال: حدّثنی علیّ بن أحمد بن أشیم، «8» عن رجل،
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «کانوا»].
(2)- [زاد فی مدینة المعاجز: «شکرا للّه»].
(3)- [مدینة المعاجز: «لا تذهب»].
(4)- [مدینة المعاجز: «فی القتل»].
(5)- [مدینة المعاجز: «فلم تذهب»].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «و فی الکامل بإسناده علیه السّلام إلی علیّ بن أسباط رفعه ...»].
(7)- [فی البحار و العوالم: «معا»].
(8) (8*) [فی البحار و العوالم: «عن یونس بن ظبیان- أو عن رجل، عن یونس- عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 502
عن «1» یونس بن ظبیان، قال: کنت عند أبی عبد اللّه علیه السّلام بالحیرة «2» أیّام مقدمه علی أبی جعفر فی لیلة صحیانة مقمرة، قال: فنظر إلی السّماء، فقال: یا یونس! أما تری هذه الکواکب ما أحسنها أما أنّها أمان لأهل السّماء و نحن أمان لأهل الأرض. ثمّ قال:
یا یونس! فمر بإسراج البغل و الحمار، فلمّا أسرجا، قال: یا یونس! أیّهما أحبّ إلیک البغل أو الحمار؟ قال: فظننت أنّ البغل أحبّ إلیه لقوّته، فقلت: الحمار. فقال: أحبّ أن تؤتونی به. قلت: قد فعلت. فرکب، و رکبت، و لمّا «2» خرجنا من الحیرة، قال: تقدّم یا یونس! قال: فأقبل یقول تیامن تیاسر، فلمّا انتهینا إلی الذّکوات الحمر، قال: هو المکان؟ قلت:
نعم. فتیامن، ثمّ قصد إلی موضع فیه ماء، و عین، فتوضّأ، ثمّ دنی من أکمة، فصلّی عندها، ثمّ مال علیها، و بکی، ثمّ مال إلی أکمة دونها، ففعل مثل ذلک. ثمّ قال:
یا یونس! افعل مثل ما فعلت. ففعلت ذلک. فلمّا تفرّغت قال لی: یا یونس! تعرف هذا المکان؟ فقلت: لا. فقال: الموضع الّذی صلّیت عنده أوّلا هو قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام، و الأکمة الأخری رأس الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام (8*) إنّ الملعون عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه لمّا بعث رأس «3» الحسین علیه السّلام إلی الشّام ردّ إلی الکوفة. فقال: أخرجوه عنها لا یفتن «4» به أهلها، فصیّره اللّه عند أمیر المؤمنین علیه السّلام. فالرّأس مع الجسد، و الجسد مع الرّأس «5».
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 36- 37- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 178؛ البحرانی، العوالم، 17/ 451؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 152- 153
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «و فیه [کامل الزّیارات] أیضا فی خبر طویل بإسناده عن ...»].
(2) (2- 2) [الدّمعة السّاکبة: «إلی أن قال: فلمّا»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «برأس»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «لا یفتتن»].
(5)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «بیان: قوله: فقال أی قال عبید اللّه، قوله فالرّأس مع الجسد أی بعد ما دفن هناک ظاهرا ألحق بالجسد بکربلا، أو صعد به مع الجسد إلی السّماء کما فی بعض الأخبار أو أنّ بدن أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه کالجسد لذلک الرّأس و هما من نور واحد.
أقول: قد روی غیر ذلک من الأخبار فی الکافیّ و التّهذیب، تدلّ علی کون رأسه علیه السّلام مدفونا عند قبر والده صلّی اللّه علیهما و اللّه یعلم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 503
حدّثنی بذلک محمّد بن علی ما جیلویه رحمه اللّه، عن عمّه محمّد بن أبی القاسم، عن محمّد ابن علیّ الکوفیّ، عن نصر بن مزاحم، عن لوط بن یحیی، عن الحارث بن کعب «1»، عن فاطمة بنت علیّ صلوات اللّه علیهما [...]
«2» و لم یرفع «3» ببیت المقدس «4» حجر «5» عن «6» وجه الأرض «5» إلّا «7» وجد تحته دم عبیط و أبصر «8» الناس الشّمس علی الحیطان حمراء کأنّه «9» الملاحف المعصفرة إلی أن خرج علیّ بن الحسین علیه السّلام بالنّسوة، وردّ «10» رأس الحسین إلی کربلاء. «11»
الصّدوق، الأمالی،/ 167- 168- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 140؛ البحرانی، العوالم، 17/ 440؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 119؛ القمی، نفس المهموم،/ 448؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 166؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 395؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 165؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 246
مسألة: هل ما روی من حمل رأس مولانا الشّهید أبی عبد اللّه علیه السّلام إلی الشّام صحیح؟
و ما الوجه فیه؟
الجواب: هذا أمر قد رواه جمیع الرّواة و المصنّفین فی یوم الطّفّ و أطبقوا علیه.
و قد رووا أیضا أنّ الرّأس أعید بعد حمله إلی هناک، و دفن مع الجسد بالطّفّ.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی الأنوار النّعمانیّة].
(2)- [من هنا حکاه فی روضة الواعظین و نفس المهموم و وسیلة الدّارین].
(3)- [وسیلة الدّارین: «و لم یدفع»].
(4)- [فی الأنوار النّعمانیّة و العوالم و وسیلة الدّارین: «فی بیت المقدس»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- [فی البحار و العوالم و المعالی: «علی»].
(7)- [الأنوار النّعمانیّة: «إلّا و قد»].
(8)- [الأنوار النّعمانیّة: «و نظر»].
(9)- [الأنوار النّعمانیّة: «کأنّها»].
(10)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «ردّوا»].
(11)- فاطمه دختر حسین علیه السّلام گفت: [...] در بیت المقدس سنگی برنداشتند جز آن‌که خون تازه زیرش بود و مردم، خورشید را بر دیوارها سرخ دیدند، مانند پتوهای رنگین تا علی بن الحسین با زنان بیرون شد و سر حسین را به کربلا برگرداند.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 167- 168
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 504
فإن تعجّب متعجّب من تمکین اللّه تعالی من ذلک من فحشه و عظم قبحه، فلیس حمل الرّأس إلی الشّام أفحش و لا أقبح من القتل نفسه، و قد مکّن اللّه تعالی منه و من قتل أمیر المؤمنین علیه السّلام.
و من شرط التکلیف التّمکین من القبیح فی دار التّکلیف، و لا یحول اللّه تعالی بین المکلّف و بینه، و إنّما تمکّن من ذلک کما تمکّن فی دار التّکلیف من کلّ قبیح ممّا یکثر تعداده.
رسائل الشّریف المرتضی، 3/ 130
و فی العشرین [من صفر] ردّ رأس الحسین إلی جثّته حتّی دفن مع جثّته، و فیه زیارة الأربعین، و هم حرمة بعد انصرافهم من الشّام.
أبو ریحان البیرونی، الآثار الباقیة،/ 331
و عنه [محمّد بن الحسن بإسناده عن محمّد بن أحمد بن داوود] قال: حدّثنا محمّد بن همام «1»، عن محمّد بن محمّد بن رباح قال: حدّثنا عمّی أبو القاسم علیّ بن محمّد، قال: حدّثنی عبید اللّه ابن أحمد بن خالد التّمیمیّ قال: حدّثنی الحسن بن علیّ الخزّاز، عن خاله یعقوب بن‌إلیاس، عن مبارک الخبّاز، قال: قال لی أبو عبد اللّه علیه السّلام: أسرجوا البغل و الحمار فی وقت ما قدم و هو فی الحیرة. قال: فرکب و رکبت حتّی دخل الجرف، ثمّ نزل، فصلّی رکعتین، ثمّ تقدّم قلیلا آخر، فصلّی رکعتین، ثمّ تقدّم قلیلا آخر «2»، فصلّی رکعتین، ثمّ رکب و رجع، فقلت له: جعلت فداک ما الأوّلتین «3» و الثّانیتین و الثّالثتین؟ قال: الرّکعتین الأوّلتین «3» موضع قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام. و الرّکعتین الثّانیتین موضع رأس الحسین علیه السّلام، و الرّکعتین الثّالثتین موضع منبر القائم علیه السّلام.
الطّوسی، التّهذیب، 6/ 34- 35 رقم 71- عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 10/ 309
و عنه، عن محمّد بن علیّ، عن عمّه قال: حدّثنی «4» أحمد بن حمّاد «4» بن زهیر القرشیّ،
__________________________________________________
(1)- [وسائل الشّیعة: «تمام»].
(2)- [زاد فی وسائل الشیعة: «فنزل»].
(3)- [وسائل الشّیعة: «الأوّلیّین»].
(4) (4- 4) [وسائل الشّیعة: «أحمد بن أحمد بن حامد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 505
عن یزید بن إسحاق شعر، عن «1» أبی السّخیف الأرجنیّ «1» قال: حدّثنی عمر بن عبد اللّه بن طلحة النّهدیّ، عن أبیه قال: دخلت علی أبی عبد اللّه علیه السّلام- فذکر حدیثا فحدّثناه- قال:
فمضینا معه- یعنی أبا عبد اللّه علیه السّلام- حتّی انتهینا إلی الغریّ قال: فأتی موضعا فصلّی ثمّ قال لإسماعیل: قم فصلّ عند رأس أبیک الحسین علیه السّلام. قلت: ألیس قد ذهب برأسه إلی الشّام؟ قال، بلی و لکن فلان مولانا سرقه، فجاء به، فدفنه هاهنا. «2»
الطّوسی، التّهذیب، 6/ 35 رقم 72- عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 10/ 309- 310
قال حمزة: و قد کان حدّثنی بعض أهله أنّه رأی رأس الحسین بن علیّ علیهما السّلام مصلوبا بدمشق ثلاثة أیام.
قال أبی: فحدّثنی أبی، عن أبیه: أنّ أباه حدّثه: أنّ الرأس مکث فی خزائن السّلاح حتّی ولی سلیمان بن عبد الملک، فبعث إلیه، فجی‌ء به، و قد قحل و بقی عظما أبیض، فجعله فی سفط و طیّبه، و جعل علیه ثوب و دفن فی مقابر المسلمین.
فلمّا ولی عمر بن عبد العزیز، بعث إلی الخازن، خازن بیت السّلاح: وجّه لی برأس الحسین بن علیّ علیه السّلام. فکتب إلیه الخازن: أنّ سلیمان أخذه منّی. فکتب إلیه: إن أنت لم تحمله، فتجی‌ء به لأجعلنّک نکالا. فقدم علیه، فأخبره أنّ سلیمان أخذه، فجعله فی سفط و صلّی علیه و دفنه، فصحّ ذلک عنده، فلمّا دخلت المسودة سألوا عمّا صنع به.
الشّجری، الأمالی، 1/ 176
و ذکر الأجل المرتضی رضی اللّه عنه فی بعض مسائله: إنّ رأس الحسین بن علیّ ردّ إلی بدنه بکربلاء من الشّام، و ضمّ إلیه، و اللّه أعلم.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 255
و أمّا رأس الحسین علیه السّلام، فقال بعض أصحابنا: إنّه ردّ إلی بدنه بکربلاء من الشّام، و ضمّ إلیه. و قد وردت روایة بأنّ الصّادق علیه السّلام لمّا بلغ الغریّ و معه ابنه إسماعیل و جماعة
__________________________________________________
(1) (1- 1) [وسائل الشّیعة: «إسحاق الأرحبیّ»].
(2)- [أضاف فی وسائل الشّیعة: «و رواه عبد الکریم بن طاووس فی (فرحة الغریّ) بالإسناد السّابق، و روی فیه أیضا جملة من الأحادیث السّابقة و الآتیة» [أراد بالآتیة حدیث فی الفروع عن الکافی]].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 506
من أصحابه، نزل عن دابّته فی موضع منها، و صلّی رکعتین، ثمّ قال لإسماعیل: قم وزر رأس أبی عبد اللّه علیه السّلام. فقال له بعض من کان: یا ابن رسول اللّه! ألیس رأسه علیه السّلام، بعث إلی الشّام؟ قال الصّادق علیه السّلام: بلی إلّا أنّ فلانا من موالینا- و سمّی رجلا- سرقه، و جاء به إلی هذا الموضع و دفنه.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 109- 110
شاذباذیّ: بفتح الشّین المعجمة، و الباء و الألف بین الذّالین المعجمتین، و فی آخرها الیاء.
هذه النّسبة إلی موضع بمرو، بأسفل ماجان، یقال لها سرشابیّ، و مع هذه الکلمة یقال شخص لأخذ الصّلة للحسین رضی اللّه عنه، لمّا بلغ بذلک الموضع شاذباذیا. و ذکر المعدانیّ فی کتاب «المراوزة» أنّ رأس الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه مدفون فی مرو فی قصر من سکّان المجوس، علی یمین الدّاخل تحت الجدار.
السّمعانی، الأنساب، 3/ 370
و ذکر الإمام أبو العلا الحافظ بإسناده، عن مشایخه: أنّ یزید بن معاویة حین قدم «1» علیه برأس «1» الحسین علیه السّلام و عیاله «2»، بعث إلی المدینة، فأقدم علیه عدّة من موالی بنی هاشم، و ضمّ إلیهم عدّة من موالی أبی سفیان، ثمّ بعث بثقل الحسین، و من بقی من أهله معهم، و جهّزهم بکلّ شی‌ء، و لم یدع لهم حاجة بالمدینة إلّا أمر لهم بها، و بعث برأس الحسین علیه السّلام إلی عمرو بن سعید بن العاص و هو إذ ذاک عامله علی المدینة. فقال عمرو:
وددت أنّه لم یبعث به إلیّ. ثمّ أمر عمرو «3» برأس الحسین علیه السّلام فکفّن و دفن فی البقیع «3» عند قبر أمّه فاطمة علیها السّلام.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 75- مثله المجلسی «4»، البحار، 45/ 145؛ البحرانی، العوالم، 17/ 452- 453؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 150
و قال «5» غیره: أنّ سلیمان بن عبد الملک بن مروان رأی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی المنام، کأنّه
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «علیه (إلیه) رأس»].
(2)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
(3) (3- 3) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «به، فدفن بالبقیع»].
(4)- [حکاه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة عن صاحب المناقب].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «و ذکر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 507
یبرّه، و یلطّفه، فدعا الحسن البصریّ «1» و قصّ علیه، و سأله عن تأویله، فقال الحسن «1»:
لعلّک اصطنعت إلی أهله معروفا. فقال سلیمان: إنّی وجدت رأس الحسین فی خزانة یزید ابن معاویة، فکسوته خمسة من الدّیباج، و صلّیت علیه فی جماعة من أصحابی و قبرته.
فقال الحسن: إنّ النّبیّ رضی عنک «2» بسبب ذلک. فأحسن إلی الحسن «3» البصریّ، و أمر له بجوائز «3».
و قال «4» غیرهما «5»: إنّ «6» رأس «7» الحسین علیه السّلام «6»، صلب بدمشق ثلاثة أیّام، و مکث فی خزائن بنی أمیّة حتّی ولی سلیمان بن عبد الملک، «8» فطلبه فجی‌ء به- و هو عظم أبیض قد قحل «8»- فجعله فی سفط و طیّبه، و جعل علیه ثوبا، و دفنه فی مقابر المسلمین بعدما صلّی علیه. فلمّا ولی عمر بن عبد العزیز، بعث إلی المکان «9» یطلبه منه «9»، فأخبر بخبره، فسأل عن الموضع الّذی دفن فیه، فنبشه و أخذه، و اللّه أعلم بما «10» صنع به، و الظّاهر من دینه أنّه بعثه «11» إلی کربلاء، فدفن مع جسده «12».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 75- 76- مثله المجلسی «13»، البحار، 45/ 145؛ البحرانی، العوالم، 17/ 453؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 150- 151؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 456
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «فسأله عن ذلک، فقال»].
(2)- [البحار: «منک»].
(3) (3- 3) [فی البحار و العوالم: «و أمره بالجوائز»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «و ذکر»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «غیره»].
(6) (6- 6) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «رأسه»].
(7)- [فی الأسرار مکانه: «و قد قال قوم: أنّ عمر بن سعد دفنه بالمدینة، و قد روی جماعة أنّ رأس ...»].
(8) (8- 8) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فطلب، فجی‌ء به و هو عظیم (عظم) أبیض»].
(9) (9- 9) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «یطلب منه الرّأس»].
(10)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «ما»].
(11)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «بعث»].
(12)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «أقول: هذه أقوال المخالفین فی ذلک، و المشهور بین علمائنا الإمامیّة أنّه دفن رأسه مع جسده، ردّه علیّ بن الحسین علیهما السّلام و قد وردت أخبار کثیرة فی أنّه مدفون عند قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام، و سیأتی بعضها و اللّه یعلم].
(13)- [حکاه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة عن صاحب المناقب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 508
قال حمزة: و قد کان حدّثنی بعض أهلنا أنّه رأی رأس الحسین مصلوبا بدمشق ثلاثة أیّام.
«1» قال أبی، فحدّثنی أبی، عن أبیه، أنّه حدّثه، أن ریّا حدّثته «1»، أنّ الرّأس مکث فی خزائن السّلاح حتّی ولی سلیمان بن عبد الملک. فبعث إلیه، فجاء به، و قد قحل و بقی عظم أبیض. فجعله فی سفط و طیّبه. و جعل علیه ثوبا، و دفنه فی مقابر المسلمین. فلمّا ولی عمر بن عبد العزیز بعث إلی الخازن خازن بیت السّلاح: وجّه إلیّ رأس الحسین بن علیّ، فکتب إلیه «2»: إنّ سلیمان أخذه، و جعله فی سفط. و صلّی علیه، و دفنه. فصح ذلک عنده.
فلمّا دخلت «3» المسوّدة سألوا عن موضع الرّأس فنبشوه و أخذوه. و اللّه أعلم ما صنع به.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 73/ 119، تراجم النّساء،/ 103، مختصر ابن منظور، 8/ 369- 370
ثمّ أمر، فغسّل بماء الورد دفعات، و کفّن فی عدّة أثواب دبیقیّة «4»، و کان بحضرة یزید جماعة من أهل عسقلان، فسألوه أن یدفن عندهم، فسلّمه إلیهم، فدفنوه بمدینتهم، و بنوا علیه مشهدا. و هو إلی الآن یزار من الآفاق و یعرف بمشهد الرّأس. و دفن بدنه الشّریف المقدّس بکربلاء.
و فی أیّام عضد الدّولة فناخسرو «5» أمر أن یبنی علیه مشهدا، فبنی و هو إلی الآن عامر، فیه نحو من ألف دار، یعرف بمشهد الحسین.
العمرانی، الإنباء،/ 16
و ذکر المرتضی فی بعض مسائله، أنّ رأس الحسین علیه السّلام ردّ إلی بدنه بکربلاء من الشّام، و ضمّ إلیه. و قال الطّوسیّ: و منه زیارة الأربعین «6».
و روی الکلینیّ «7» فی ذلک روایتین: إحداهما عن أبان بن تغلب، عن الصّادق علیه السّلام، أنّه
__________________________________________________
(1) (1- 1) [المختصر: «فحدّثت ریّا»].
(2)- [أضاف فی المختصر: «الخازن»].
(3)- [المختصر: «رحلت»].
(4)- دبیق موضع فی مصر اشتهر فی القرون الوسطی بصنع الأقمشه. انظر التّعلیقات.
(5)- تصحیح القیاسیّ، و فی الأصل: فناخرو (التّعلیقات).
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و المعالی].
(7)- [فی المطبوع: «الکلبیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 509
مدفون بجنب أمیر المؤمنین علیه السّلام، و الأخری عن یزید بن عمرو بن طلحة، عن الصّادق علیه السّلام: أنّه مدفون بظهر الکوفة، دون قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 77- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی، العوالم، 17/ 327؛ القمی، نفس المهموم،/ 466؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 191
و روی: أنّه رأی سلیمان بن عبد الملک رسول اللّه یبش معه «1»، فسأل الحسن البصریّ عن ذلک، فقال: لعلّک فعلت إلی أهل بیته معروفا؟ فقال: رأیت رأس الحسین فی خزانة یزید، فلمّا عرض علیّ لففته فی خمسة دبابیج، و عطرته، و صلّیت علیه، و دفنته، و بکیت کثیرا. فقال له الحسن: قد رضی عنک رسول اللّه بهذا الفعل.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 63
و بعث برأس الحسین إلی عمرو بن سعید بن العاص- و هو عامله علی المدینة- فکفّنه و دفنه عند قبر أمّه فاطمة. هکذا قال ابن سعد.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 344
ثمّ أمر [عمرو بن سعید] به فکفّن و دفن عند قبر أمّه فاطمة علیها السّلام. هکذا قال محمّد بن سعد. «2» و ذکر ابن أبی الدّنیا «3» من حدیث عثمان بن عبد الرّحمان، عن محمّد بن عمر بن صالح «3»: أنّهم وجدوا رأس الحسین فی خزانة لیزید، فکفّنوه و دفنوه بدمشق عند باب الفرادیس «4». و عثمان و محمّد لیسا بشی‌ء عند أهل الحدیث، و الأوّل الصّحیح.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 50- 51، المنتظم، 5/ 344
و أمّا الرّأس الشّریف: اختلف النّاس فیه، قال قوم: إنّ عمرو بن سعید، دفنه بالمدینة.
و عن منصور بن جمهور: أنّه دخل خزانة یزید بن معاویة، لمّا فتحت وجد به جؤنة حمراء، فقال لغلامه سلیم: احتفظ بهذه الجؤنة، فأنّها کنز من کنوز بنی أمیّة. فلمّا فتحها إذا فیه «5» رأس الحسین علیه السّلام و هو مخضوب بالسّواد، فقال لغلامه: ائتنی بثوب. فأتاه به،
__________________________________________________
(1)- البش: طلاقة الوجه.
(2)- [من هنا حکاه فی المنتظم].
(3) (3- 3) [لم یرد فی المنتظم].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المنتظم].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «فیها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 510
فلفّه، ثمّ دفنه بدمشق، عند الفرادیس عند البرج «1» الثّالث ممّا یلی المشرق.
و حدّثنی جماعة من أهل مصر: أنّ مشهد الرّأس عندهم یسمّونه مشهد الکریم، علیه من الذّهب شی‌ء کثیر، یقصدونه فی المواسم، و یزورونه، و یزعمون أنّه مدفون هناک، و الّذی علیه المعوّل من الأقوال: أنّه أعید إلی الجسد بعد أن طیف به فی البلاد، و دفن معه «2»، و لقد أحسن نایح هذه المرثیة، فی فادح هذه الرّزیّة:
رأس ابن بنت محمّد و وصیّه للنّاظرین علی قناة یرفع
و المسلمون بمنظر و بمسمع لا منکر فیهم و لا متفجّع
کحلت بمنظرک العیون عمایة و أصمّ رزؤک کلّ أذن تسمع
أیقظت أجفانا و کنت لها کری و انمت عینا لم تکن بک تهجع
ما روضة إلّا تمنّت أنّها لک حفرة و لخطّ قبرک مضجع
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 58- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 144؛ البحرانی، العوالم، 17/ 452؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 148
و رأسه فی الشّام، و علیهما مشهدان مزوّران، و ترک بنو أمیّة رأسه علیه السّلام فی خزانتهم، فأقام فیها إلی أیّام سلیمان بن عبد الملک، فأمر بإخراجه، و تکفینه، و تعظیمه، فرأی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی منامه یبرّه، و یلاطفه، فسأل الحسن- یعنی البصریّ- فقال: لعلّک فعلت إلی أهله معروفا، فأخبره بما کان منه.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 128
ذکر عبد اللّه بن عمرو «3» الورّاق فی کتاب المقتل: أنّه لمّا حضر «4» الرّأس بین یدی ابن زیاد لعنه اللّه أمر حجّاما، فقال: قوّره. فقوّره و أخرج لغادیده، و نخاعه و ما حوله من اللّحم، و اللّغادید ما بین الحنک و الصّفحة العنق من اللّحم، فقام عمرو بن الحریث
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «باب»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «عمر»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «أحضر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 511
المخزومیّ، فقال لابن زیاد: قد بلغت حاجتک من هذا الرّأس، فهب لی ما ألقیت منه.
فقال: ما تصنع به؟ فقال: أواریه. فقال: خذه، فجمعه فی مطرف خزّ کان علیه، و حمله إلی داره و هی بالکوفة تعرف بدار الخزّ، دار عمرو بن الحریث المخزومیّ، فغسّله، و طیّبه، و کفّنه، و دفنه فی داره.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 147- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «1»، 5/ 149- 150
و اختلفوا فی الرّأس علی أقوال، أشهرها: أنّه ردّه إلی المدینة مع السّبایا، ثمّ ردّ إلی الجسد بکربلاء، فدفن معه، قاله هشام و غیره.
و الثّانی: أنّه دفن بالمدینة عند قبر أمّه فاطمة علیها السّلام، قاله ابن سعد. قال: لمّا وصل إلی المدینة کان سعید بن العاص، والیا علیها، فوضعه بین یدیه، و أخذ بارنبة أنفه «2»، ثمّ أمر به فکفّن، و دفن عند أمّه فاطمة علیها السّلام [...]
و الثّالث: أنّه بدمشق حکی ابن أبی الدّنیا، قال: وجد رأس الحسین فی خزانة یزید بدمشق، فکفّنوه، و دفنوه بباب الفرادیس، و کذا ذکر البلاذریّ فی تاریخه، قال: هو بدمشق فی دار الإمارة. و کذا ذکر الواقدیّ أیضا.
و الرّابع: أنّه بمسجد الرّقّة علی الفرات بالمدینة المشهورة، ذکره عبد اللّه بن عمر الورّاق فی کتاب المقتل، و قال: لمّا حضر الرّأس بین یدی یزید بن معاویة، قال: لأبعثنّه «3» إلی آل أبی معیط «3» عن رأس عثمان، و کانوا بالرّقّة، فبعثه إلیهم، فدفنوه فی بعض دورهم، ثمّ ادخلت تلک الدّار فی المسجد الجامع، قال: و هو إلی جانب سدرة «4» هناک، و علیه شبیه النّیل، لا یذهب شتاء، و لا صیفا.
و الخامس: أنّ الخلفاء الفاطمییّن نقلوه من باب الفرادیس إلی عسقلان، ثمّ نقلوه إلی القاهرة، و هو فیها، و له مشهد عظیم یزار.
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی الدّمعة السّاکبة عن تذکرة الخواصّ و التّبر المذاب].
(2)- الأرنبة، بهاء طرف الأنف.
(3) (3- 3) [الدّمعة السّاکبة: «إلی أبی معیط عوضا»].
(4)- السّدر: شجر النّبق الواحدة بهاء. [الدّمعة السّاکبة: «ستره»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 512
و فی الجملة: ففی أیّ مکان کان رأسه أو جسده فهو ساکن فی القلوب، و الضّمائر قاطن فی الأسرار و الخواطر، أنشدنا بعض أشیاخنا فی هذا المعنی:
لا تطلبوا المولی حسین «1» بأرض شرق أو بغرب
و دعوا الجمیع و عرّجوا نحوی فمشهده بقلبی
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 150- 151- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 148- 149، 150
قال جدّی: لیس العجب من قتال ابن زیاد «2» الحسین و تسلیطه عمر بن سعد علی قتله و الشّمر، و حمل الرّؤوس إلیه «2» و إنّما العجب من خذلان یزید و ضربه بالقضیب ثنایاه، و حمل آل رسول اللّه سبایا علی أقتاب الجمال، و «3» عزمه علی أن یدفع فاطمة بنت الحسین إلی الرّجل الّذی طلبها، و إنشاده أبیات ابن الزّبعری: (لیت أشیاخی ببدر شهدوا) «3»، وردّه الرّأس إلی المدینة، و قد «4» ظنّ أنّه «4» تغیّرت ریحه، و ما کان مقصوده إلّا الفضیحة و إظهار رایحة الرّأس، أفیجوز أن یفعل هذا بالخوارج؟ ألیس بإجماع المسلمین أنّ الخوارج و البغاة یکفّنون و یصلّی علیهم، و یدفنون؟
«4» و کذا قول یزید لی أن أسبیکم، لمّا طلب الرّجل فاطمة بنت الحسین قولا یقنع لقائله، و فاعله، باللّعنة «4»، و لو لم یکن فی قلبه أحقاد جاهلیّة و أضغان بدریّة لاحترم الرّأس لما وصل إلیه و لم یضربه بالقضیب و کفّنه و دفنه، و أحسن إلی آل رسول اللّه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 163- 164- عنه: السّمهودی، جواهر العقدین،/ 413
فصل فیما نذکره من الجواب عمّا ظهر فی أنّ ردّ رأس مولانا الحسین علیه السّلام کان یوم العشرین من صفر. «5» اعلم إنّ إعادة مقدّس رأس مولانا الحسین صلوات اللّه علیه إلی
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «الحسین»].
(2) (2- 2) [جواهر العقدین: «للحسین»].
(3) (3- 3) [جواهر العقدین: «ذکر أشیاء من قبیح ما اشتهر عنه»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی جواهر العقدین].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 513
جسده الشّریف یشهد به لسان القرآن العظیم المنیف حیث قال اللّه جلّ جلاله: وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ. فهل بقی شکّ حیث أخبر اللّه أنّه من حیث استشهد حیّ عند ربّه مرزوق مصون، فلا ینبغی أن یشکّ فی هذا العارفون.
و أمّا کیفیّة إحیائه بعد شهادته، و کیفیّة جمع رأسه الشّریف إلی جسده بعد مفارقته، فهذا سؤال یکون فیه سوء أدب من العبد «1» علی اللّه جلّ جلاله أن یعرّفه کیفیّة تدبیر مقدوراته، و هو جهل من العبد «1»، و إقدام ما لم یکلّف العلم به، و لا السّؤال عن صفاته.
و أمّا تعیین الإعادة یوم الأربعین من قتله و الوقت الّذی قتل فیه الحسین صلوات اللّه و سلامه علیه و نقله اللّه جلّ جلاله إلی شرف فضله کان «2» الإسلام مقلوبا، و الحقّ مغلوبا، و ما تکون الإعادة بأمور دنیویّة، و الظّاهر أنّها بقدرة الإلهیة، لکن وجدت نحو عشر «3» روایات مختلفات فی حدیث الرّأس الشّریف کلّها منقولات، و لم أذکر إلی الآن أنّنی وقفت و لا رویت تسمیة أحد ممّن کان من الشّام حتّی أعادوه إلی جسده الشّریف بالحائر علیه أفضل السّلام، و لا کیفیّة لحمله من الشّام إلی الحائر علی صاحبه أکمل التّحیّة و الإکرام، و لا کیفیّة لدخول حرمه المعظّم، و لا من حفر ضریحه المقدّس المکرّم حتّی عاد إلیه، و هل وضعه موضعه من الجسد، أو فی الضّریح مضموما إلیه «4» فلیقتصر الإنسان علی ما یجب علیه من تصدیق القرآن من أنّ الجسد المقدّس تکمّل عقب الشّهادة، و أنّه حیّ یرزق فی دار السّعادة، ففی بیان الکتاب العزیز ما یغنی عن زیادة دلیل و برهان.
ابن طاووس، الإقبال،/ 588- 589- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 153- 154
فأمّا رأس الحسین علیه السّلام فروی أنّه أعید، فدفن بکربلا مع جسده الشّریف علیه السّلام،
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «و قد کان»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «عشرون»].
(4)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 514
و کان «1» عمل الطّائفة «1» علی هذا «2» المعنی المشار إلیه، و رویت آثار کثیرة مختلفة غیر ما ذکرناه ترکنا وضعها کیلا «3» ینفسخ ما شرطناه من اختصار الکتاب. «4»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 195- 196- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 144؛ البحرانی، العوالم، 17/ 452؛ القمی، نفس المهموم،/ 466؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 459
روی بإسناد صحیح عن أبی السّخیف الأرجنیّ، قال حدّثنا عمر بن عبد اللّه بن طلحة النّهدیّ، عن أبیه، قال: دخلت علی أبی عبد اللّه علیه السّلام، فذکر حدیثا، فحدّثناه، قال:
فمضینا معه- یعنی أبا عبد اللّه- حتّی انتهینا إلی الغریّ، قال: فأتی موضعا فصلّی، ثمّ قال لی: «صلّ عند رأس أبیک الحسین» قلت: ألیس قد ذهب رأسه إلی الشّام؟ قال: «سرقه أحد موالینا، فجاء به فدفنه هاهنا».
السّبزواری، جامع الأخبار،/ 73 رقم 95/ 6
قد اختلف المؤرّخون فی مقرّ رأسه، فمنهم من قال: إنّه دفن بدمشق، و منهم من زعم أنّه نقل إلی مرو، و منهم من یقول: إنّه أعید إلی الجسد و دفن بالطّفّ، و منهم من قال:
دفن بعسقلان، ثمّ نقل إلی مصر، و منهم من قال: دفن بالمدینة عند قبر أمّه فاطمة رضی اللّه عنهما. و قد رأینا أن نذکر أقوالهم فی ذلک و مستحجهم.
قال: فأمّا من قال إنّه دفن بدمشق فإنّه یقول: إنّه لمّا قتل الحسین رضی اللّه عنه، و حمل رأسه إلی عبید اللّه بن زیاد بالکوفة، کما تقدّم و قصد حمله إلی دمشق، طلب من یقوّره، فلم یجبه إلّا طارق بن المبارک مولی بنی أمیّة و کان حجّاما، ففعل، و قد هجی أبو یعلی الکاتب، و هو أحد أسباط طارق هذا، فقیل فیه:
__________________________________________________
(1) (1- 1) [تسلیة المجالس: «العمل من الطّائفة»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی تسلیة المجالس].
(3)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «لئلّا»].
(4)- و اما سر حسین علیه السّلام روایت شده است که بازش آورده و در کربلا با پیکر شریفش دفن شد و عمل طایفه شیعه هم بر طبق همین معنی که گفتیم، بوده است و آثار گوناگونی به جز آنچه گفتیم، روایت شده است که ما ناگفته گذاشتیم تا شرط اختصاری که کرده بودیم، از میان نرود.
فهری، ترجمه لهوف،/ 195- 196
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 515
شقّ رأس الحسین جدّ أبی یع لی وساط الدّماغ بالإبهام
ثمّ أرسل ابن زیاد به إلی دمشق، فنصبه یزید بن معاویة بها ثلاثة أیّام، و وضع فی مسجد عند باب المسجد الجامع، یعرف بمسجد الرّأس، (و هو تجاه باب السّاعات، کان بابه هناک، ثمّ سدّ و فتح من مشهد زین العابدین فی سنة ثلاثین و ستّمائة و نحوها)، ثمّ کان الرّأس فی خزانة یزید بن معاویة.
و اختلف أیضا القائلون إنّه دفن بدمشق فی المکان الّذی دفن فیه بها. فحکی ابن أبی الدّنیا فی المقتل عن منصور بن جمهور، أنّه قال: دخلت خزانة یزید بن معاویة، فلمّا فتحت أصبت جونة حمراء، فقلت لغلام لی یقال له سلیم: احتفظ بهذه الجونة، فإنّها کنز من کنوز بنی أمیّة، فلمّا فتحتها وجدت بها رأسا، و ورقة مکتوب فیها: «رأس الحسین ابن علیّ بن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم»، و إذا هو مخضوب بالسّواد، فلفّه فی ثوب، ثمّ دفنه عند باب الفرادیس، عند البرج الثّالث ممّا یلی المشرق. و حکی الإسترآبادیّ فی کتابه «الدّاعی إلی وداع الدّنیا» عن أبی سعید الزّاهد، أنّه قال: قبر الحسین بکربلاء و رأسه بالشّام فی مسجد دمشق علی رأس أسطوانة، و قال غیره: علی عمودین یمین القبلة، و قیل: إنّ یزید دفنه فی قبر أبیه معاویة، و منهم من قال: فی مقابر المسلمین.
و أمّا من قال: إنّه بمرو، فإنّه یقول: إنّ أبا مسلم الخراسانیّ لمّا استولی علی دمشق، أخذ الرّأس و نقله إلی مرو، و دفن بها فی دار الإمارة: و أن الرّأس حشی بالمسک و کفّن، و صلّی علیه مرّة بعد أخری.
و أمّا من قال: إنّه أعید إلی الجسد و دفن معه، فمنهم من یقول: إنّ یزید أعاده بعد أربعین یوما، و منهم من یقول: بل استقرّ فی خزانة السّلاح إلی أن ولی سلیمان بن عبد الملک، فأحضره، و قد قحل، و بقی عظم أبیض، فجعل علیه ثوبا و جعله فی سفط و صلّی علیه، و دفن فی مقابر المسلمین، فلمّا ولی عمر بن عبد العزیز بعث إلی خازن السّلاح یطلب منه الرّأس، فطالعه بما کان من أمره، فأمره بنبشه و أخذه، فاللّه أعلم بما صنع به، لکنّهم أستدلّوا من دیانة عمر بن عبد العزیز و صلاحه و خیره أنّه نقله إلی الجسد و دفن معه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 516
و أمّا من قال: إنّه کان بعسقلان، ثمّ نقل إلی مصر، فاستنادهم فی ذلک إلی رؤیا منام، و ذلک أنّ رجلا رأی فی منامه، و هو بعسقلان أنّ رأس الحسین فی مکان بها، عیّن له فی منامه فنبش ذلک الموضع، و ذلک فی أیّام المستنصر باللّه العبیدیّ صاحب مصر، و وزارة بدر الجمالیّ، فأبتنی بدر الجمالیّ له مشهدا بعسقلان، فلم یزل الأمر علی ذلک إلی أن تغلّب الفرنج علی عسقلان، فی سنة ثمان و أربعین و خمسمائة، فحمل إلی القاهرة فی البحر.
و حکی محمّد بن القاضی المکین عبد العزیز بن حسین فی سیرة الصّالح بن رزّیک، قال: لمّا ولی عبّاس بن أبی الفتوح الوزارة بمصر فی سنة ثمان و أربعین و خمسمائة، فی مستهلّ جمادی الآخرة وصل الخبر بتملّک الفرنج عسقلان، فنقل رأس الحسین فیها- من المشهد الّذی أنشأه أمیر الجیوش بدر الجمالیّ، و کمله الأفضل- إلی القاهرة، فکان وصوله إلیها فی یوم الأحد، ثامن جمادی الآخرة سنة ثمان و أربعین و خمسمائة، و کان قد سیّر أحد الأستاذین الخواصّ لتلقّیه إلی مدینة تنّیس، فوصل فی عشاری من عشاریات الخدمة، و دخل فیه إلی خلیج القاهرة، و أدخل من باب البستان المعروف بالکافوریّ، فی لیلة الإثنین التّاسع من الشّهر، و سلک به إلی القصر الغربیّ إلی أن وصل إلی القصر الشّرقیّ، و لم یزل الحال علی ذلک إلی أن حدّث من عبّاس و ابنه ما حدّث، من قبل الظّافر و إخوته و ابن أخیه، علی ما نذکر ذلک إن شاء اللّه فی أخبارهم فی کتابنا هذا، فلمّا نهض الصّالح بن رزّیک فی الطّلب بثأرهم، و ولی الوزارة، لم یقدّم شیئا علی الشّروع فی بناء المشهد بالقصر، فی الموضع المعروف بقبّة الخراج من دهالیز باب الدیلم و کمّل المشهد، فلمّا کان فی لیلة، یسفر صباحها عن تاسع المحرّم سنة خمس و خمسین و خمسمائة، خرج ابن رزّیک من داره راجلا إلی الإیوان، فأخرج الرّأس، فحمله خاشعا مستکینا إلی أن أحلّه بالضّریح، و مدحه الشّعراء، فمن ذلک قول أحدهم:
أدرکت من عبّاس ثأرا دونه ما أدرک السّفّاح من مروان
و حقرت ما فخر ابن ذی یزن به لمّا أقرّ الملک فی غمدان
و جمعت أشلاء الحسین و قد غدت بددا فأضحت فی أعزّ مکان
و عرفت للعضو الشّریف محلّه و جلیل موضعه من الرّحمان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 517
أکرمت مثواه لدیک و قبل فی آل الطّرید غدا بدار هوان
و قضیت حقّ المصطفی فی حمله و حظیت من ذی العرش بالرّضوان
و نصبته للمسلمین تزوره مهج إلیه شدیدة الهیمان
أسکنته فی خیر مأوی خطّه أبناؤه فی سالف الأزمان
و لو استطعت جعلت قلبک لحده فی موضع التّوحید و الإیمان
حرم تلوذ به الجناة فتنثنی محبوّة بالعفو و الغفران
قد کان مغتربا زمانا قبل ذا فالآن عدت به إلی الأوطان
و أمّا من قال: إنّه بالمدینة، فإنّه یقول: إنّه لمّا نصب بدمشق و طیف به، أمر یزید بن معاویة النّعمان بن بشیر الأنصاریّ، أن یحمله إلی المدینة، لیشاهده النّاس، و لیرهب به عبد اللّه بن الزّبیر، فلمّا وصل إلی المدینة و دخل به علی عمرو بن سعید الأشدق، قال:
وددت أنّ أمیر المؤمنین، لم یکن بعث به إلیّ. فقال له مروان بن الحکم: اسکت لا سکتّ و لکن قل کما قال:
ضربت دوسی فیهم ضربة أثبتت أوتاد ملک فاستقر
ثمّ أمر به عمرو بن سعید فکفّن و دفن عند قبر أمّه فاطمة رضی اللّه عنهما.
و قیل: بل أرسل إلی من بالمدینة من بنی هاشم، أن دونکم رأس صاحبکم، فأخذوه، فغسّلوه، و کفّنوه، و صلّوا علیه، و دفنوه عند قبر أمّه رضی اللّه عنهما، و اللّه تعالی أعلم، و قد تکلّم عمر بن أبی المعالی أسعد بن عمار بن سعد بن عمار [بن علیّ] رحمه اللّه تعالی فی کتابه الّذی ترجمه «الفاصل بین الصّدق و المین فی مقرّ رأس الحسین» علی هذه الأقوال المتقدّمة، و وهنها و ضعّفها [و استدلّ علی ضعفها]، و رجح أنّه بالمدینة، حتّی کاد یبلغ به مبلغ القطع. فقال ما معناه: أمّا قولهم إنّه کان فی خزائن بنی أمیّة إلی أن ظهرت الخلافة العبّاسیّة، و أنّ أبا مسلم نقله إلی خراسان، فهذا بعید جدّا، و ذلک أنّ أبا مسلم لمّا فتح الشّام کان بخراسان، و الّذی فتح دمشق عبد اللّه بن علیّ بن [عبد اللّه بن] عبّاس، فکیف یتصوّر أن ینقله أو یمکن من نقله إلی مولاه بخراسان؟ و لو ظفر به فی خزائن بنی أمیّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 518
لأظهره للنّاس لیزدادوا لبنی أمیّة بغضا، و أیضا فقد ولی العبد الصّالح عمر بن عبد العزیز الخلافة، و بعید أن کان یترک رأس ابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی خزائن السّلاح و لم یواره.
و أمّا قولهم إنّه کان بعسقلان، فلم یوجد ذلک فی تاریخ من التّواریخ أنّه نقل إلی عسقلان و لا إلی مصر، و یقوّی ذلک أنّ الشّام و مصر لم یکن بهما شیعة علویّة، فینقل إلیهم لیروه، و تنقطع آمالهم من الحسین و تضعف نفوسهم عن الوثوب مع غیره و الانضمام إلیه.
و أمّا قولهم إنّه بالمدینة عند قبر أمّه، فقد قاله محمّد بن سعد فی طبقاته، و ابن أبی الدّنیا، و أبو المؤیّد الخوارزمیّ خطیب خوارزم فی إحدی روایاتهما، و صحّحه أبو الفرج
ابن الجوزیّ، و اللّه تعالی أعلم. النّویری، نهایة الإرب، 20/ 476- 481
ثمّ قال حمزة: و قد حدّثنی بعض أهلنا أنّه رأی الحسین مصلوبا بدمشق ثلاثة أیّام، و حدّثنی ریّا: أنّ الرّأس مکث فی خزائن السّلاح حتّی ولی سلیمان، فبعث، فجی‌ء به، و قد بقی عظما أبیض، فجعله فی سفط، و طیّبه، و کفّنه، و دفنه فی مقابر المسلمین. فلمّا دخلت المسوّدة سألوا عن موضع الرّأس، فنبشوه، و أخذوه، فاللّه أعلم ما صنع به.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 216
ثمّ بعث یزید برأس الحسین إلی عامله علی المدینة، فقال: وددت أنّه لم یبعث به إلیّ، ثمّ أمر به فدفن بالبقیع عند قبر أمّه فاطمة رضی اللّه عنها.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 351
و قال عبد الصّمد بن سعید القاضی، ثنا سلیمان بن عبد الحمید البهرانیّ، سمعت أبا أمیّة الکلاعیّ، سمعت أبا کرب، قال: کنت فی القوم الّذین توثبوا علی الولید بن یزید، و کنت فیمن نهب خزائنهم بدمشق، فأخذت سفطا، و قلت فیه غنائی، فرکبت فرسی و جعلته بین یدی، و خرجت من باب توما ففتحته، فإذا بحریرة فیها رأس مکتوب علیه: «هذا رأس الحسین» فحفرت له بسیفی و دفنته.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 351
روی عن الحسن البصریّ رحمه اللّه: أنّ سلیمان بن عبد الملک رأی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی المنام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 519
یلاطفه و یبشّره، فلمّا أصبح سلیمان سأل الحسن عن ذلک، فقال له الحسن: لعلّک صنعت إلی أهل بیت النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم معروفا. قال: نعم، وجدت رأس الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما) فی خزانة یزید، فکسوته خمسة أثواب، و صلّیت علیه مع جماعة من أصحابی، و قبرته. فقال له الحسن: إنّ رضی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم عنک بسبب ذلک. فأمر سلیمان للحسن بجائزة سنیّة.
الزّرندی، درر السّمطین،/ 226- عنه: السّمهودی، جواهر العقدین،/ 413
و ذکر ابن سعد: أنّ جسده دفن حیث قتل، و أنّ رأسه، کفّنه یزید و أرسله إلی المدینة، فدفن عند قبر فاطمة رضی اللّه عنها.
فقال الشّیخ شمس الدّین: ثمّ علّق الرّأس- علی ما قیل- بدمشق ثلاثة أیّام، ثمّ مکث الرّأس فی خزائن السّلاح حتّی ولی سلیمان الخلافة، فبعث، فجی‌ء به، و قد بقی عظما أبیض، فجعله فی سفط، و طیّبه، و کفّنه، و دفنه فی مقابر المسلمین، فلمّا دخلت المسوّدة نبشوه، و أخذوه، و اللّه أعلم بمکانه الآن من ذلک الوقت.
قلت: و بعضهم زعم أنّ الخلفاء الفاطمیّین لمّا کانوا بمصر تتبّعوه، فوجدوه فی علبة رصاص بعسقلان، فحملوه إلی مصر، و جعلوه فی المکان الّذی هو الیوم معروف بمشهد الحسین بالقاهرة، و کان ذلک عندهم فی داخل القصر یزورونهم. و اللّه أعلم.
الصّفدیّ، الوافی بالوفیات، 12/ 426- 427
و اختلف النّاس أین حمل الرّأس المکرّم من البلاد، و أین دفن، فذکر الحافظ أبو العلاء الهمدانیّ، أنّ یزید حین قدم علیه رأس الحسین، بعث إلی المدینة، فأقدم علیه عدّة من موالی بنی هاشم، و ضمّ إلیهم عدّة من موالی أبی سفیان، و بعث برأس الحسین إلی عمرو ابن سعید بن العاص، و هو إذ ذاک عامله علی المدینة.
فقال عمرو: وددت إنّه لم یبعث به إلیّ. ثمّ أمر عمرو بن سعید برأس الحسین رضوان اللّه علیه، فکفّن، و دفن فی البقیع عند قبر أمّه فاطمة رضی اللّه عنها، قال: هذا أصحّ ما قیل فیه و کذلک قال الزّبیر بن بکّار: و إنّ الرّأس حمل إلی المدینة.
(و ما ذکر) أنّه نقل إلی عسقلان أو القاهرة لا یصحّ.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 135- 136
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 520
فالمشهور عند أهل التّاریخ و أهل السّیر: إنّه بعث به ابن زیاد إلی یزید بن معاویة، و من النّاس من أنکر ذلک. و عندی أنّ ألأوّل أشهر فاللّه أعلم. ثمّ اختلفوا بعد ذلک فی المکان الّذی دفن فیه الرّأس، فروی محمّد بن سعد: أنّ یزید بعث برأس الحسین إلی عمرو بن سعید نائب المدینة، فدفنه عند أمّه بالبقیع. و ذکر ابن أبی الدّنیا من طریق عثمان بن عبد الرّحمان، عن محمّد بن عمر بن صالح- و هما ضعیفان-: أنّ الرّأس لم یزل فی خزانة یزید بن معاویة حتّی توفّی، فأخذ من خزانته، فکفّن، و دفن داخل باب الفرادیس من مدینة دمشق. قلت: و یعرف مکانه بمسجد الرّأس الیوم داخل باب الفرادیس.
الثّانی: و ذکر ابن عساکر فی تاریخه فی ترجمته ریّا حاضنة یزید بن معاویة، أنّ یزید حین وضع رأس الحسین بین یدیه تمثّل بشعر ابن الزّبعری یعنی قوله:
لیت أشیاخی ببدر شهدوا جزع الخزرج من وقع الأسل
قال: ثمّ نصبه بدمشق ثلاثة أیّام، ثمّ وضع فی خزائن السّلاح، حتّی کان زمن سلیمان ابن عبد الملک جی‌ء به إلیه، و قد بقی عظما أبیض، فکفّنه، و طیّبه، و صلّی علیه، و دفنه فی مقبرة المسلمین، فلمّا جاءت المسوّدة- یعنی بنی العبّاس- نبشوه و أخذوه معهم. و ذکر ابن عساکر أنّ هذه المرأة بقیت بعد دولة بنی أمیّة، و قد جاوزت المائة سنة فاللّه أعلم.
و ادعت الطّائفة المسمّون بالفاطمییّن الّذین ملکوا الدّیار المصریّة قبل سنة أربعمائة إلی ما بعد سنة ستّین و ستّمائة، أنّ رأس الحسین وصل إلی الدّیار المصریّة، و دفنوه بها، و بنوا علیه المشهد المشهور به بمصر، الّذی یقال له تاج الحسین، بعد سنة خمسمائة. و قد نصّ غیر واحد من أئمّة أهل العلم علی أنّه لا أصل لذلک، و إنّما أرادوا أن یروّجوا بذلک بطلان «1» ما أدعوه من النّسب الشّریف، و هم فی ذلک کذبة خونة، و قد نصّ علی ذلک القاضی الباقلانیّ و غیر واحد من أئمّة العلماء، فی دولتهم فی حدود سنة أربعمائة، کما سنبیّن ذلک کلّه إذا انتهینا إلیه فی مواضعه إن شاء اللّه تعالی. [قلت: و النّاس أکثرهم]
__________________________________________________
(1)- کذا بالأصل، و لعلّها: باطل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 521
یروّج علیهم مثل هذا، فإنّهم جاؤوا برأس، فوضعوه فی مکان هذا المسجد المذکور، و قالوا: هذا رأس الحسین. فراج ذلک علیهم و اعتقدوا ذلک، و اللّه أعلم] «1».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 204
(و قال) أحمد بن محمّد بن یحیی بن حمزة الحضرمیّ القاضی، أخبرنی أبی، عن أبیه، أخبرنی أبی حمزة بن یزید، قال: رأیت امرأة عاقلة من أعقل النّساء، یقال لها: ریّا حاضنة یزید بن معاویة، یقال: بلغت مائة سنة، قالت: دخل رجل علی یزید، فقال: یا أمیر المؤمنین أبشر! فأمکنک اللّه من الحسین، قتل وجی‌ء برأسه إلیک. و وضع فی طست، فأمر الغلام، فکشفه، فحین رآه خمر وجهه کأنّه یشمّ منه رائحة، و إنّ الرّأس مکث فی خزائن السّلاح حتّی ولی سلیمان، فبعث، فجی‌ء به، فقد بقی عظما فطیّبه و کفّنه و دفنه، فلمّا وصلت المسوّدة سألوا عن موضع الرّأس و نبشوه، و أخذوه، فاللّه أعلم ما صنع به.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 357
و أمّا رأسه [الشّریف]: فالمشهور بین أهل التّاریخ و السّیر: إنّه بعثه [ابن] زیاد بن أبیه الفاسق إلی یزید بن معاویة، و بعث به یزید إلی عمرو بن سعید الأشدق [المعروف ب] لطیم الشّیطان و هو إذ ذاک [أمیر] بالمدینة، فنصبه و دفن عند أمّه بالبقیع.
و ذکر ابن أبی الدّنیا: أنّ الرّأس [الشّریف] لم یزل فی خزانة یزید حتّی هلک، فأخذ ثمّ غسل و کفّن و دفن داخل باب الفرادیس من مدینة دمشق. و اللّه أعلم.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 299
و ذکر الحافظ ابن عساکر رحمه اللّه: [...] ثمّ نصبه بدمشق ثلاثة أیّام، ثمّ وضع بخزانة السّلاح حتّی کان زمن سلیمان بن عبد الملک، فجی‌ء به و قد بقی عظما أبیضا فکفّنه و صلّی علیه و دفنه فی مقابر المسلمین.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 299- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 328
__________________________________________________
(1)- سقط من المصریّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 522
(إعلم): إنّ أهل السّنّة اختلفوا فی تکفیر یزید بن معاویة و ولی عهده من بعده، فقالت طائفة إنّه کافر لقول سبط ابن الجوزیّ، و غیره: المشهور أنّه لمّا جاءه رأس الحسین رضی اللّه عنه جمع أهل الشّام، و جعل ینکث رأسه بالخیزران، و ینشد أبیات ابن الزّبعری: لیت أشیاخی ببدر شهدوا، الأبیات المعروفة، و زاد فیها بیتین مشتملین علی صریح الکفر، و قال ابن الجوزیّ فیما حکاه سبطه عنه: لیس العجب من قتال ابن زیاد للحسین، و إنّما العجب من خذلان یزید، و ضربه بالقضیب ثنایا الحسین، و حمله آل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم سبایا علی أقتاب الجمال، و ذکر أشیاء من قبیح ما اشتهر عنه، وردّه الرّأس إلی المدینة، و قد تغیّرت ریحه، ثمّ قال: و ما کان مقصوده إلّا الفضیحة و إظهار الرّأس فیجوز أن یفعل هذا بالخوارج و البغاة یکفّنون و یصلّی علیهم، و یدفنون؟! و لو لم یکن فی قلبه أحقاد جاهلیّة، و أضغان بدریّة لاحترم الرّأس لمّا وصل إلیه و کفّنه و دفنه، و أحسن إلی آل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، انتهی، و قالت طائفة: لیس بکافر لأنّ الأسباب الموجبة للکفر لم یثبت عندنا منهاشی‌ء، و الأصل بقاؤه علی إسلامه حتّی یعلم ما یخرجه عنه، و ما سبق أنّه المشهور، یعارضه ما حکی أنّ یزید لمّا وصل إلیه رأس الحسین، قال: رحمک اللّه یا حسین! لقد قتلک رجل لم یعرف حقّ الأرحام، و تنکر لابن زیاد. و قال: قد زرع لی العداوة فی قلب البّر و الفاجر، وردّ نساء الحسین و من بقی من بنیه مع رأسه إلی المدینة لیدفن الرّأس بها.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 131
و أرسل [یزید] برأسه و بقیّة بنیه إلی المدینة [...] و قیل: بل کانت الرّأس فی خزانته لأنّ سلیمان بن عبد الملک رأی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم فی المنام یلاطفه، و یبشره، فسأل الحسن البصریّ عن ذلک، فقال: لعلّک صنعت إلی آله معروفا. قال: نعم وجدت رأس الحسین فی خزانة یزید. فکسوته خمسة أثواب، و صلّیت علیه مع جماعة من أصحابی، و قبرته. فقال له الحسن: هو ذلک سبب رضاه صلی اللّه علیه و سلم علیک، فأمر سلیمان للحسن بجائزة سنیة. «1»
__________________________________________________
(1)- سر او را با بقیه اهل بیت او به مدینه فرستاد [...] و گفته‌اند که سر مبارک حسین علیه السّلام در خزینه یزید بود؛ زیرا که سلیمان بن عبد الملک که یکی از ملوک بنی امیه بود پیامبر صلّی اللّه علیه و سلم را در خواب دید که ملاطفت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 523
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 119
و الصّحیح: أنّ الرّأس المکرّم، دفن بالبقیع إلی جنب أمّه فاطمة، و ذلک أنّ یزید بعث به إلی عامله بالمدینة عمرو بن سعید الأشدق، فکفّنه و دفنه.
__________________________________________________
- و ملایمت به وی می‌نمود و خوش خبری داد او را و تعبیر این خواب از حسن بصری پرسیدند، حسن گفت: «شاید که احسانی در حق اهل بیت کرده باشی.»
عبد الملک گفت: «بلی سر حسین علیه السّلام را در خزینه یزید یافتم آن‌گاه آن را در پنج جامه پیچیدم و با جماعتی از اصحاب بر وی نماز گزاردم و دفن کردم.»
حسن بصری رحمه اللّه گفت: «این فعل تو سبب رضای پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم است از تو.»
بعد از آن سلیمان بن عبد الملک جایزه نیکو جهت حسن بصری فرستاد.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 345- 346
و امام چهارم با خواهران و عمات و سایر اقربا متوجه مدینه طیبه گشته، در بیستم شهر صفر سر امام حسین و سایر شهیدان کربلا را (رضی اللّه عنهم) به ابدان ایشان منضم ساخت و از آنجا به سر تربت مقدس جد بزرگوار خود شتافته و رحل اقامت انداخت.
اصح روایات که مختار بعضی از شیعه حیدر کرار و علمای اخیار است، در باب مدفن سر مکرم آن قدوه ابرار همین که ثبت افتاده است؛ اما طبقه‌ای از مورخان خلاف این گفته‌اند. امام یافعی در مرآة الجنان از حافظ ابو العلای الهمدانی روایت کرده است که: «یزید سر امام شهید را به مدینه فرستاد و حاکم آن بلده عمر بن سعید آن سر مکرم را در کفن پیچید و به گورستان نزدیک روضه مقدسه فاطمه زهرا سلام اللّه علیهما دفن کرد و العلم عند اللّه تعالی.»
بر رأی مستخبران آثار و ضمیر مستمعان اخبار در نقاب اختفا و حجاب استتار نخواهد بود که علمای متقدمان و فضلای متأخرین در باب مقتل امام حسین و معارضات زینب بنت امیر المؤمنین و محاورات امام زین العابدین با یزید لعین رسایل ساخته‌اند و مؤلفات پرداخته و خامه سوگوار در این اوراق مجملی از آن وقایع بر لوح بیان نگاشت و زبان سخن‌گذار از تقریر تفصیل آن احوال احتراز لازم داشت. مثنوی
ز تفصیل افعال اهل عناد که لعنت بر آن قوم بد فعل باد
قلم راست ننگ و زبان راست عار خرد را به جز لعن ایشان چه کار؟
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 60- 61
و بعضی گفته‌اند که: «سر أمیر المؤمنین حسین علیه السّلام را امام زین العابدین علیه السّلام به مدینه برد و در گورستان بقیع در جوار قبر برادر او، أمیر المؤمنین حسن علیه السّلام دفن کرد.»
و بعضی گفته‌اند: «امام زین العابدین علیه السّلام سر أمیر المؤمنین حسین علیه السّلام را آورد و در موضعی که قبر او آنجا بود، با تن او دفن کرد و سپس به مدینه رفتند.
و صحیح آن است که سر امیر المؤمنین حسین علیه السّلام در طف کربلا است.
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 170
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 524
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
و أمّا رأس الحسین علیه السّلام فروی أنّه ردّ، فدفن بکربلاء مع جسده الشّریف، و قیل:
بعث به إلی المدینة، فدفن عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و فی روایة یزید بن عمر و روایة أبان بن تغلب، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام: «أنّه دفن بالغریّ عند أبیه (صلّی اللّه علیهما)» و اللّه أعلم.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 80- 81
عبد الکریم بن طاووس فی (فرحة الغریّ) قال: ذکر محمّد بن المشهدیّ فی مزاره، عن محمّد بن خالد الطّیالسیّ، عن سیف بن عمیرة، قال: خرجت مع صفوان بن مهران الجمال إلی الغریّ فزرنا أمیر المؤمنین علیه السّلام، فلمّا فرغنا من الزّیارة صرف صفوان وجهه إلی ناحیة أبی عبد اللّه علیه السّلام، و قال: تزور علیّ بن الحسین بن علیّ من عند رأس أمیر المؤمنین علیه السّلام. قال صفوان: وزرت مع سیّدی أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد الصّادق علیه السّلام و فعل مثل هذا و ذکر الحدیث ...
أقول: هذا یحتمل قصد الزّیارة من بعد، و یحتمل ارادة زیارة رأس الحسین علیه السّلام.
محمّد بن الحسین فی (المجالس و الأخبار) عن علیّ بن محمّد بن حمویه، عن حمزة بن القاسم، عن سعد بن عبد اللّه، عن محمّد بن الحسین، عن محمّد بن أبی عمیر، عن مفضّل ابن عمر، قال: جاز الصّادق علیه السّلام بالقائم المائل فی طریق الغریّ، فصلّی عنده رکعتین، فقیل له: ما هذه الصّلاة؟ فقال: هذا موضع رأس جدّی الحسین بن علیّ علیه السّلام وضعوه هاهنا.
و عن محمّد بن الحسن و محمّد بن أحمد بن الحسین جمیعا، عن الحسن بن علیّ بن مهزیار، عن أبیه، عن علیّ بن أحمد بن أشیم، عن یونس بن ظبیان، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام (فی حدیث)، أنّه رکب، و رکبت معه حتّی نزل عند الزّکوات الحمر، و توضّأ، ثمّ (حتّی خ) دنی إلی أکمّة، فصلّی عندها، و بکی، ثمّ مال إلی أکمّة دونها، ففعل مثل ذلک، ثمّ قال: الموضع الّذی صلّیت عنده أوّلا موضع أمیر المؤمنین و الآخر موضع رأس الحسین، و أنّ ابن زیاد لمّا بعث برأس الحسین بن علیّ إلی الشّام ردّ إلی الکوفة، فقال: أخرجوه منها، لا یفتن به أهلها، فصیّره اللّه عند أمیر المؤمنین علیه السّلام، فدفن، فالرّأس مع الجسد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 525
و الجسد مع الرّأس. أقول: و تقدّم ما یدلّ علی استحباب صلاة الزّیارة و یأتی ما یدلّ علی ذلک.
و قد روی السّیّد رضی الدّین علیّ بن طاووس فی کتاب (الملهوف) و غیره أنّ رأس الحسین علیه السّلام أعید، فدفن مع بدنه بکربلا، و ذکر أنّ عمل العصابة علی ذلک، و لا منافاة بینهما.
الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 1/ 311- 312 رقم 5، 6، 8، 9
زیارة أخری رواها المفید و السّیّد و الشّهید و غیرهم رضی اللّه عنهم، عن صفوان و اللّفظ للمفید قال: سألت الصّادق علیه السّلام، فقلت: کیف تزور أمیر المؤمنین علیه السّلام؟ فقال: یا صفوان إذا أردت ذلک فاغتسل [...]
فإذا بلغت العلم و هی الحنّانة فصلّ هناک رکعتین، فقد روی محمّد بن أبی عمیر، عن المفضّل بن عمر قال: جاز الصّادق علیه السّلام بالقائم المائل فی طریق الغری، فصلّی رکعتین، فقیل له: ما هذه الصّلاة؟ فقال: هذا موضع رأس جدّی الحسین بن علیّ علیه السّلام وضعوه هاهنا لمّا توجّهوا من کربلا، ثمّ حملوه إلی عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه فقل هناک: اللّهمّ إنّک تری مکانی و تسمع کلامی و لا یخفی علیک شی‌ء من أمری، و کیف یخفی علیک ما أنت مکوّنه و بارئه، و قد جئتک مستشفعا بنبیّک نبیّ الرّحمة، و متوسّلا بوصیّ رسولک، فأسألک بهما ثبات القدم و الهدی و المغفرة فی الدّنیا و الآخرة. «1»
المجلسی، البحار، 97/ 281، 282 رقم 18
و نقل رأسه الشّریف إلی الشّام و منه إلی عسقلان، ثمّ إلی مصر، و بنی علیه المشهد
__________________________________________________
(1)- مترجم گوید:
بدان که در سر مبارک سید شهدا، خلاف میان عامه بسیار است و ذکر اقوال ایشان فایده‌ای ندارد.
مشهور میان علمای شیعه آن است که امام زین العابدین علیه السّلام آن را با سرهای سایر شهدا به کربلا آورد و در روز اربعین به بدنها ملحق گردانید. این قول به حسب روایات بسیار بعید می‌نماید. احادیث بسیار دلالت می‌کند بر آن‌که مردی از شیعیان آن سر مبارک را دزدید و آورد در بالای سر حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام دفن کرد، و به این سبب در آنجا زیارت آن حضرت سنت است. این روایت دلالت کرد که حضرت رسالت آن سر گرامی را با خود برد، و در آن شکی نیست که آن سر و بدن به اشرف اماکن منتقل شد و در عالم قدس به یکدیگر ملحق شدند؛ و هرچند کیفیت آن معلوم نباشد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 747- 748
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 526
العظیم و یقال: أنّه أعید إلی جسده الشّریف، و یروی أنّه سأل عن هذا الموضع لمّا نزله، فقیل: کربلاء، فقال: کرب و بلاء. فتشاءم بهذا الإسم، قال کثیر:
فسبط سبط إیمان و برّ و سبط غیّبته کربلاء
الزّبیدی، تاج العروس، 8/ 97
و اختلفوا فی رأس الحسین بعد مسیره إلی الشّام إلی أین صار، و فی أیّ موضع استقرّ، فذهبت طائفة إلی أنّ یزید أمر أن یطاف برأسه الشّریف فی البلاد، فطیف به حتّی انتهی إلی عسقلان، فدفنه أمیرها بها، فلمّا غلب الأفرنج علی عسقلان افتداه منهم الصّالح طلائع وزیر الفاطمییّن بمال جزیل، و مشی إلی لقائه من عدّة مراحل، و وضعه فی کیس حریر أخضر علی کرسیّ من خشب الأبنوس، و فرش تحته المسک و الطّیب، و بنی علیه المشهد الحسینیّ المعروف بالقاهرة قریبا من خان الخلیلیّ، و إلی ذلک أشار القاضیّ الفاضل فی قصیدة مدح بها الصّالح؛ و ذهب آخرون منهم الزّبیر بن بکّار و العلاء الهمدانیّ إلی أنّه حمل إلی أهله، فکفّن و دفن بالبقیع عند قبر أمّه، و أخیه الحسن.
و ذهبت الإمامیّة إلی أنّه أعید إلی الجثّة و دفن بکربلاء بعد أربعین یوما من المقتل.
و اعتمد القرطبیّ الثّانی، و الّذی علیه طائفة من الصّوفیّة أنّه بالمشهد القاهریّ، و ذکر بعضهم أنّ القطب یزوره کلّ یوم بالمشهد القاهریّ.
و قال المناویّ فی طبقاته: ذکر لی بعض أهل الکشف و الشّهود أنّه حصل له اطّلاع علی أنّه دفن مع الجثّة بکربلا، ثمّ ظهر الرّأس بعد ذلک بالمشهد القاهریّ، لأنّ حکم الحال بالبرزخ حکم الإنسان الّذی تدلّی فی تیار جار، فیطف بعد ذلک فی مکان آخر.
فلمّا کان الرّأس منفصلا طفّ فی هذا المحلّ من المشهد، و ذکر أنّه خاطبه منه.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 214- 216
و منها: ما فی فرحة الغریّ بالإسناد عن محمّد بن أحمد بن داوود، عن محمّد بن علیّ، عن عمّه قال: حدّثنی ابن حمّاد بن زهیر القرشیّ، عن یزید بن إسحاق شعر، عن أبی السّخیف الأرمویّ، قال: حدّثنا عمر بن عبد اللّه بن طلحة الهندیّ، عن أبیه، قال: قلت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 527
لأبی عبد اللّه علیه السّلام: فذکر حدیثا حدّثنا قال: فمضینا معه- یعنی أبا عبد اللّه علیه السّلام- حتّی انتهینا إلی الغریّ، فصلّی علیه السّلام، فأتی موضعا فصلّی، ثمّ قال لإسماعیل: قم فصلّ عند رأس أبیک حسین علیه السّلام. قلت: ألیس قد ذهب برأسه علیه السّلام إلی الشّام؟ قال: بلی، و لکن فلان مولی لنا سرقه، فجاء به فدفنه هاهنا.
و قال فی کتاب تظلّم الزّهراء: رأیت فی مسند الزّهراء لبعض علمائنا خبرا غریبا، روی عن فرات بن أحنف قال: کنت مع أبی عبد اللّه علیه السّلام، فلمّا صرنا إلی الثّویّة نزل، فصلّی رکعتین، فقلت: یا سیّدی ما هذه الصّلاة؟ قال: هذه موضع منبر القائم علیه السّلام أحببت أن أشکر اللّه فی هذا الموضع، ثمّ مضی، و مضیت معه حتّی انتهی إلی القائم الّذی علی الطّریق، فنزل، فصلّی رکعتین، فقلت: ما هذه الصّلاة؟ قال: هاهنا نزل القوم الّذین کان معهم رأس الحسین علیه السّلام فی صندوق، فبعث اللّه عزّ و جلّ طیرا، فاحتمل الصّندوق بما فیه، فمرّ بهم جمال، فأخذوا رأسه، و جعلوه فی الصّندوق، و حملوه، فنزلت، و صلّیت هاهنا شکرا للّه، ثمّ مضی، و مضیت معه حتّی انتهی إلی موضع، فنزل، و صلّی رکعتین، و قال: هاهنا قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام (الحدیث).
و قال صاحب الکتاب المذکور: و اختطاف الطّیر الصّندوق لا ینافی صیرورته إلی مولی من موالیهم علیهم السّلام آخرا، بل یحتمل أن یکون الطّیر هو المولی الّذی سرقه و اختطفه کالطّیر، فدفنه، و علی التّقدیرین إنّما کان هذا بعد ردّه من الشّام لمکان المعجزات المشاهدة من رأسه المقدّس صلوات اللّه علیه.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 151- 152، 153
و لا یخفی علیک إنّ أخبار هذا العنوان أیضا کثیرة، بل أنّها نیّف و عشرة، ففی بعضها حتّی انتهینا إلی الغریّ، قال: فأتی الصّادق علیه السّلام موضعا، فصلّی فیه، ثمّ قال لإسماعیل:
قم، فصلّ عند رأس أبیک الحسین علیه السّلام. قالت: ألیس قد ذهب برأسه إلی الشّام؟ قال:
بلی و لکن فلان مولانا سرقه، فجاء به، فدفنه هاهنا.
و فی آخر مثله، و فیه: فقلت: جعلت فداک الحسین علیه السّلام بکربلا؟ فقال: نعم، و لکن لمّا حمل رأسه إلی الشّام، سرقه مولی لنا، فدفنه بجنب أمیر المؤمنین علیه السّلام. و فی بعضها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 528
قلت: جعلت فداک! و الموضعان اللّذان صلّیت فیهما؟ فقال: موضع رأس الحسین علیه السّلام، و موضع منزل القائم علیه السّلام.
و فی آخر: أنّک إذا أتیت الغریّ، رأیت قبرین قبرا کبیرا و قبرا صغیرا، فأمّا الکبیر فقبر أمیر المؤمنین، و أمّا الصّغیر فرأس الحسین.
و فی آخر: إنّ ابن زیاد لعنه اللّه تعالی لمّا بعث برأس الحسین علیه السّلام إلی الشّام ردّ إلی الکوفة، فقال: أخرجوه منها، لا یفتن به أهلها، فصیّره اللّه تعالی عند أمیر المؤمنین علیه السّلام، فدفن، فالرّأس مع الجسد و الجسد مع الرّأس. الحدیث.
أقول: قد روی السّیّد الأجلّ رضی الدّین علیّ بن طاووس فی کتاب الملهوف و غیره:
إنّ رأس الحسین علیه السّلام أعید، فدفن مع بدنه بکربلا، و ذکر أنّ عمل العصابة علی ذلک، و لا یخفی علیک إنّه یمکن الجمع بین هذه الرّوایات، و بین ما ادّعاه ابن طاووس بحمل الدّفن فیها علی دفن مجرّد الوضع عند أمیر المؤمنین أو حمله بعد الدّفن بقلیل، و إنّ الدّفن عند أمیر المؤمنین علیه السّلام کان من جهة الخوف، ثمّ حمل إلی کربلا بعد الأمن، و دفن عند الجسد الشّریف، و یؤیّده قوله علیه السّلام فی الرّوایة الأخیرة: فالرّأس مع الجسد و الجسد مع الرّأس.
ثمّ لا یخفی إنّا نکتفی فی باب زیارات سیّد الشّهداء، و ما یتعلّق بذلک فی الباب بما أشرنا إلیه فی المقامات المذکورة من تلک الأخبار الشّریفة، و بما ذکرنا فی تذییلاتها من البیانات و الأسرار، و لا تتوهمّن إنّی استقصیت کلّ الأخبار فی ذلک الباب أو جئت بجمیع البیانات و الأسرار المتعلّقة بها، هیهات، هیهات، فإنّ أخبار الأئمّة أبحر علوم، لا تساحل فهی المسک «1»، کلّما کرّرته یتضوّع.
فمن أخذ بالضّرس القاطع من العلم و الفهم و تأمّل فیما أشرنا إلیه من الأخبار، یجد فیها علوما جمّة، و قواعد و أصولا محکمة غیر محصاة، أما تری أنّ هذه الطّائفة من الأخبار الواردة فی استحباب زیارة رأس سیّد الشّهداء عند قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام قد
__________________________________________________
(1)- ضاع المسک: فاحت رائحته و انتشرت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 529
أفادت أصلا أصیلا؟ و هو أنّ أجساد الأئمّة أی أجسادهم الأصلیّة الدّنیویّة باقیة فی قبورهم غیر مرفوعة إلی السّموات، کما تسمع الکلام المشبّع فی هذا الشّأن فی مجلس من مجالس هذا الکتاب، و قد أفادت جملة أخری من الأخبار المتقدّمة فی جملة من المقامات إنّ المعاد الرّوحانی أی بقاء الأرواح فی البرزخ، و عدم تطرّق الفناء إلیها أصلا من الأمور الحقّة الواقعیّة.
و بعبارة أخری: إنّ روح کلّ أحد، و نفسه عبارة عن حقیقة ذاته، و نفس مهیّته و هو جوهر باق فی البرزخ بعد الموت لا یتطرّق إلیه الفناء أصلا، و قد استفدنا ذلک من الأخبار النّاطقة، بأنّ أرواح الأنبیاء و الأوصیاء تهبط من السّماء إلی الأرض فی جملة من الأزمنة و الأوقات الشّریفة لزیارة قبر سیّد الشّهداء.
فهذا کما تری یردّ ما علیه معاشر المتکلّمین من أنّ الرّوح عبارة عن بعض الأعراض أو الامور العرضیّة تفنی بمجرّد موت الانسان، و قد کرّرنا الإشارة إلی هذا المطلب فی جملة من مواضع هذا الکتاب لکونه من المطالب المهمّة. فمن أراد الکلام الأشبع الأتمّ الأوفی لذلک الشّأن فلیراجع إلی الفنّ الأعلی من کتاب الخزائن. «1»
__________________________________________________
(1)- در کامل الزیاره سند به یزید بن عمرو بن طلحه منتهی می‌شود. می‌گوید: در ارض حیره حاضر خدمت ابو عبد اللّه صادق آل محمد علیه السّلام بودم. فرمود: «حاضری از برای زیارت قبر امیر المؤمنین علیه السّلام که با تو میعاد نهادم.»
عرض کردم: «حاضرم.»
پس آن حضرت سوار شد و فرزندش اسماعیل را نیز فرمان کرد تا سوار گشت. من نیز بر اسب خویش بر نشستم و راه نجف پیش داشتیم و از طریق ثویه عبور دادیم و چون از بهر نماز پیاده شدیم و از نماز فراغت جستیم، آن حضرت اسماعیل را فرمود: «برخیز و جدت حسین بن علی را سلام کن.»
عرض کردم: «فدای تو باد جان من. مگر حسین در کربلا نیست؟»
فقال: نعم و لکن لمّا حمل رأسه إلی الشّام، سرقه مولی لنا، فدفنه بجنب أمیر المؤمنین.
فرمود: حسین در کربلا مدفون است؛ لکن وقتی سر آن حضرت را به جانب شام حمل می‌دادند، غلامی از ما 1، آن سر مبارک را سرقت کرد و در جنب امیر المؤمنین مدفون ساخت و هم‌چنان سند به ابو عبد اللّه علیه السّلام منتهی می‌شود.
قال: إنّ عبید اللّه بن زیاد لمّا بعث برأس الحسین بن علیّ إلی الشّام، ردّ إلی الکوفة، فقال: أخرجوه عنها،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 530
__________________________________________________
- لا یفتتن به أهلها، فصیّره اللّه عند أمیر المؤمنین، فالرّأس مع الجسد و الجسد مع الرّأس.
یعنی: ابن زیاد سر مبارک حسین علیه السّلام را به جانب شام روان داشت و به جانب کوفه باز آمد. ابن زیاد گفت: «این سر را در کوفه نباید جا داد تا مبادا مردم کوفه مفتون شوند و فتنه‌ای حدیث 2 کنند.»
پس خداوند آن سر مبارک را در نزد امیر المؤمنین علیه السّلام جا داد. پس آن سر همایون با جسد خویش پیوسته است. در خبری که در کافی و تهذیب مسطور است، دلالت می‌کند که: «سر حسین علیه السّلام در پهلوی قبر مادرش فاطمه سلام اللّه علیها مدفون است.»
این خبر را صاحب مناقب به اسناد ابو العلای حافظ تشدید 3 می‌کند، که: «چون سر حسین را به نزد یزید آوردند، گاهی که به اسعاف حاجات اهل بیت می‌پرداخت و ایشان را به جانب مدینه روان می‌ساخت، آن سر مبارک را با جماعتی از موالی بنی هاشم و عددی از موالی ابو سفیان به نزد عمرو بن سعید بن العاص که این وقت حاکم مدینه بود، فرستاد. بر عمرو گوارا نیفتاد. گفت: دوست داشتم که یزید سر حسین را به نزد من نفرستادی. و آن سر مطهر را در بقیع در جنب قبر مادرش فاطمه به خاک سپرد.»
و ابن نما گوید: «جماعتی بر این سخن هم داستانند و چنان دانند که عمرو بن سعید در مدینه به خاک سپرد.»
و در خبر است 4 که منصور بن جمهور وقتی در خزانه یزید بن معاویه داخل شد، جونه‌ای 5 سرخ دید. با غلام خویش، سلیم گفت: «این جونه را نیکو بدار که گنجی است از گنج‌های بنی امیه.»
چون آن را سر بگشود، سر حسین را با لحیه مخضوب به سواد 6 نگریست. غلام خویش را بفرمود تاجامه‌ای بیاورد و آن سر مطهر را در جامه پیچید و در دمشق در باب الفرادیس در کنار برج ثالث از طرف مشرق مدفون ساخت. جماعتی از اهل مصر چنان دانند که مدفن آن سر مبارک در مدینه ایشان است و آن مقام را مشهد کریم خوانند و در مواسم معین به زیارت آن حاضر شوند؛ به شرحی که عنقریب 7 خواهیم نگاشت. گروهی برآنند که بعد از آن‌که آن سر مطهر را در بلاد و امصار 8 عبور دادند، باز آوردند و با جسد شریف ملحق ساختند.
و نیز روایت کرده‌اند که: سلیمان بن عبد الملک بن مروان، رسول خدای را در خواب دیدار کرد که با او اظهار تفقد و تلطف 9 فرمود. بامدادان که از خواب انگیخته شد، حسن بصری را طلب داشت و رؤیای دوشینه را با او به شرح کرد. حسن گفت: «همانا با اهل بیت پیغمبر صنعتی به معروف کرده باشی.»
سلیمان گفت: «در خزانه یزید، سر حسین علیه السّلام را یافتم و آن را به دیباج بپوشانیدم و با جماعتی از اصحاب خود بر آن نماز گذاشتم و به خاک سپردم.»
حسن گفت: «به این کردار رسول خدا را از خود خشنود ساختی.»
سلیمان را سخن او در تعبیر خواب پسنده افتاد و او را به جوایز بزرگ شاد خاطر ساخت.
و نیز گفته‌اند: «سر حسین علیه السّلام را سه روز در دمشق مصلوب 10 داشتند و آن‌گاه در خزاین بنی امیه گذاشتند، چون نوبت خلافت به سلیمان بن عبد الملک رسید، آن سر مطهر را برداشت و جامه در پوشید و مطیب 11 ساخت و در مقابر مسلمین به خاک سپرد. چون نوبت به عمر بن عبد العزیز افتاد، از مدفن او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 531
__________________________________________________
- فحص کرد و آن زمین را نبش 12 کرد و آن سر مبارک را مأخوذ داشت و کس ندانست که با آن سر چه صنعت کرد؛ چون گمان می‌رود که دیندار بود، تواند شد که به کربلا فرستاد و به جسد مطهر ملحق ساخت.
صاحب عوالم گوید: «علمای امامیه برآنند که آن سر منوّر با جسد مطهر ملحق گشت و علی بن الحسین علیهما السّلام به کربلا آورد و مدفون ساخت؛ چنان‌که در روضة الشهدا مسطور است که: سرهای شهیدان را به تمامت علی بن الحسین به کربلا آورد و به خاک سپرد و نیز اخبار کثیره وارد است که سر حسین علیه السّلام در جنب قبر امیر المؤمنین سلام اللّه علیه مدفون است.»
عبوس المنصوری الدوادار، در کتاب زبدة الفکرة که خاص در تاریخ بنی امیه نگاشته و حدیث وقایع را سال تا سال مقرر داشته است، می‌گوید: «در زمان بنی العباس آن سر مبارک را از شام به عسقلان بردند و روزگاری در مشهد عسقلان مدفون بود. وقتی چنان افتاد که از غلبه مردم افرنج بیمناک شدند، لاجرم آن سر مبارک را از عسقلان به قاهره مصر تحویل دادند.»
در کتاب عوالم و بعض کتب متقدمین اشارتی رفته است که: آن سر مبارک را به مصر بردند، لکن هیچ‌یک به شرح رقم نکرده‌اند. واجب می‌کند که من بنده شرح این واقعه را از تاریخ مصر که از روز غلبه اسلام و خطط 13 آن مملکت روز تا روز و سال تا سال در قلم آورده‌اند، مرقوم دارم.
همانا محمد بن علی بن یوسف بن میسر که در شمار علمای تاریخ است، می‌گوید: در شهر شعبان در سال 491 هجری، افضل بن امیر الجیوش لشکری شایسته آهنگ بیت المقدس کرد و چون بدان اراضی درآمد، پسرهای ارتق 14 را رسول فرستاد و پیام داد، صواب آن است که بی‌آن‌که خدنگی در میانه سفیر شود و یا سری دستخوش شمشیر شود، سر به فرمان فرود آرید و این مدینه را به من تسلیم دارید. ایشان به پشتوانی لشکر ترک سر به فرمان در نیاوردند و رسول را بیازردند و شهر را دروازه‌ها فروبستند و به خویشتنداری نشستند. افضل فرمان داد تا لشکر جنبش کرد و قلعه را حصار دادند و منجنیق‌ها نصب کردند، دیوار سور را از یک‌سوی فرود آوردند. قلعگیان ناچار سر به فرمان نهادند و چاکرانه سر تسلیم پیش دادند. این وقت افضل از در تلطف و تفضل در ایشان نگریست و جرم و جریرت ایشان را معفو داشت و پسرهای ارتق یکی سکمان و آن دیگر ایلغازی را تشریف کرد و رها ساخت و به معسکر خویشتن بازگشت و از آن‌جا به شهر عسقلان آمد که ثغر مسلمانان بود از افرنج، و در عسقلان در مکانی مدروس 15 سر حسین بن علی علیهما السّلام مدفون بود. افضل آن زمین را نبش کرد و آن سر مبارک را برآورد و از عطر و غالیه 16 بخشی بر آن نثار فرمود و در سبدی یا صندوقی جا داد و مشهدی 17 نیکو از برای آن سر مبارک بنیان کرد و چون ساخته و پرداخته گشت، خویشتن آن رأس شریف را بر سینه نهاد و پیاده طی مسافت کرده و به مقبره آورد و به خاک سپرد.
شرح حال ملک افضل به روایتی مشهد عسقلان را امیر الجیوش بدر الجمالی بنیان کرد و پسرش افضل به پا آورد و این افضل مشهور به شاهنشاه و ملقب به ملک الافضل است و در شمار وزرا و امرای مستنصر و مستعلی از خلفای بنی فاطمه‌اند که در مملکت مصر فرمان‌گذار بودند؛ چنان‌که احوال هریک از ایشان ان شاء اللّه در جای خود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 532
__________________________________________________
- به شرح خواهد رفت و ابن خلکان می‌گوید: ملک افضل به این شرح مال مخلف گذاشت:
ششصد هزار هزار دینار زر سرخ و دویست و پنجاه اردب 18 درهم و هفتاد و پنجهزار جامه دیبا و اطلس و حمل سی شتر خف ذهب عراقی 19 و دواتی مرصع 20 که بهای یک جوهر آن دوازده هزار دینار بود و یکصد میخ زر داشت که هر میخ صد مثقال به میزان می‌رفت و هر ده میخ را در یک مجلس نصب کرده بود و بر سر هر میخی مندیلی مذهب و ملون 21 بلونی بود تا هر بامداد کدام را بپسندیدی بپوشیدی و پانصد صندوق جامه خاص تنپوش خود داشت از بافت‌های تنیس 22 و دمیاط و دو صندوق سوزن ذهب داشت و از خیل و بغال و مراکب و بقر و جوامیس و غنم و حلی و طیب 23 و امثال آن‌ها از حوصله حساب افزودن بود و بهای شیر گوسفندان او به سالی سی هزار دینار ارتقا یافت. اکنون به سر داستان آییم.
گزارش مشهد سر مبارک در مصر در خبر است که آن سر مبارک را در عسقلان چون از مشهد الرأس قدیم به قبه تازه حمل می‌دادند، هنوز خون تازه داشت و بوی مشک می‌پراکند و روز یکشنبه هشتم جمادی الآخر سال 548 هجری، آن سر همایون را به قاهره مصر درآوردند. نخست در کافوری نهادند و از آن‌جا در سرداب جا دادند و از سرداب به قصر زمرد در جنب قبه دیلم به باب دهلیز الخدمه مدفون ساختند و مردمان چون در برابر قبر عبور می‌دادند، زمین را بوسه می‌زدند و امیر سیف المملکه تمیم و قاضی مؤتمن ابن سکین روز سه‌شنبه دهم جمادی الآخره به زیارت آن قبر حاضر شدند و در هر یوم عاشورا در برابر آن قبر شریف شترهای بسیار نحر و گاو و گوسفند بی‌شمار ذبح می‌کردند و به اعلی صوت نوحه می‌کردند و می‌گریستند و قاتلان حسین را لعن می‌کردند و سب و شتم می‌فرمودند و کار بدین‌گونه داشتند تا دولت بنی فاطمه به نهایت شد.
ابن عبد القاهر در کتاب تاریخ مصر خبر می‌دهد که: طلائع بن رزیک از امرای مصر که منعوت 24 به صالح است، در سال 549 هجری خواست مسجدی در محله زویله 25 که نزدیک به دروازه قاهره است، بنیان کند و سر مبارک را از قصر زمرد به آنجا نقل دهد، تا این فخر در دودمان او بماند. مردم قصر رضا ندادند.
ناچار در تشیید آن بنا پرداخت و با سنگ رخام محکم و مشید ساخت و این در خلافت فایز بود.
(1). شیعه و دوست ما.
(2). حدیث کردن: ایجاد کردن، برپا ساختن.
(3). تشدید: پابرجا ساختن.
(4). به مقتل «ابن نما»: مراجعه شود.
(5). جونه: سبدی است که با چرم پوشیده شده باشد.
(6). ریشی به رنگ سیاه خضاب گشته است.
(7). عنقریب: به همین زودی.
(8). امصار (جمع مصر): شهر.
(9). تفقد: پرسش و دلجویی. تلطف: مهربانی.
(10). مصلوب: آویخته.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 533
__________________________________________________
- (11). مطیب (بر وزن و معنی معطر): خوش بوی.
(12). نبش: استخراج گور و معدن.
(13). خطط (به کسر اول و فتح ثانی جمع خطه)؛ (به کسر اول و فتح تشدید ثانی): زمینی که در آن فرود آیند و پیش از آن فرود نیامده باشند.
(14). ارتق (به ضم اوّل و ثالث و سکون ثانی): جد سلاطین ارتقیه.
(15). عسقلان (به فتح اوّل و سکون ثانی): یکی از شهرهای شام که در کنار دریا واقع گشته است، و آن را (عروس الشام) نیز نامند. ثغر (چو فلس): مرز، سرحد. افرنج: فرنگستان. مدروس: خراب، کهنه.
(16). غالیه: چند رقم بوی خوش است که با یکدیگر مخلوط می‌کنند.
(17). مشهد: در لغت به معنی «مکان شهادت»، و در این‌جا مقصود «گنبد» و «بارگاه» است.
(18). اردب (بر وزن درهم با تشدید آخر): پیمانه بزرگی است که در مصر 24 صاع گنجایش دارد.
(19). به مقدار 30 بار شتر طلا.
(20). مرصع (بصیغه مفعول): گوهر نشان.
(21). مذهب: طلا کاری شده. ملون: رنگ شده.
(22). تنیس (چو جرجیس): بلدی است از جزایر بحر روم که لباس‌های فاخر منسوب بدان جاست.
(23). خیل: گله اسب. بغال، جمع بغل: استر. بقر: گاو، جوامیس (جمع جاموس)، گاومیش. غنم: گوسفندان. حلی: زیور.
طیب: بوی خوش.
(24). رزیک (بضم اوّل و کسر و تشدید ثانی و سکون ثالث). منعوت: موصوف، ملقب.
(25). زویله (مصغرا): نام محله‌ای است در قاهره مصر.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 191- 197
بیان اختلاف اقوال در باب سر مطهر امام حسین علیه السّلام و مدفن آن: همانا در فقره سر مبارک امام حسین علیه السّلام اختلاف روایات بسیار است. ابو مخنف گاهی که از در گذشتن ابن زیاد از قتل حضرت سجاد به سبب جناب زینب خاتون سلام اللّه علیها بیان می‌کند، می‌گوید: «از آن پس، خولی اصبحی را بخواند و گفت: این سر را بدار تا با تو باز گویم. و آن خبیث به منزل خویش ببرد.» الی آخر الخبر.
و در بحار الأنوار از صاحب کامل و صاحب مناقب و ابن نما مذکور است که چون عمر بن سعد سر مبارک را به خولی اصبحی بداد تا به ابن زیاد حمل کند، خولی شب هنگام برفت و در قصر الاماره را بسته یافت. لاجرم به منزل خود شتافت؛ الی آخرها و از خبر نخست چنان می‌رسد که این حکایت در شب چهاردهم محرم و از خبر ثانی شب یازدهم محرم بوده است.
و در اخبار الدول مسطور است که: «شمر ملعون فرود گشت و آن سر مبارک را که سرهای جهانیش به فدا باد، از تن جدا ساخت و به خولی اصبحی تسلیم نمود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 534
__________________________________________________
- و در روضة المناظر مسطور است که: «آن سر مبارک را سنان بن انس نخعی ملعون جدا کرد.» و نیز می‌گوید: «بعضی گفته‌اند: شمر مرتکب گشت و به عمر بن سعد بیاورد. آن‌گاه سرها و زنان و اطفال را نزد عبید اللّه بردند و عبید اللّه به یزید فرستاد و یزید ایشان را به مدینه تجهیز کرد.» و می‌گوید: «در موضع سر مبارک اختلاف ورزیده‌اند. بعضی گفته‌اند به مدینه فرستادند و پهلوی مادرش سلام اللّه علیهما مدفون ساختند.» و بعضی گویند: «نزد باب الفرادیس دمشق مدفون است.» و برخی گویند: «خلفای مصر سری را از عسقلان به شهر قاهره نقل کردند و در آن‌جا مدفون ساختند و مشهدی بر آن برآوردند که به «مشهد الحسین» مشهور است.
و ابن اثیر گوید: «چون مردم کوفه آن سر منور را به دمشق آورد و در مسجد دمشق وارد کردند، مروان بن الحکم بیامد و از ایشان از چگونگی حال بپرسید. داستان بگذاشتند. مروان از نزد ایشان برخاست.»
و در شرح شافیه، در ضمن حکایتی که مسطور می‌دارد و از معجزه سر مبارک سخن می‌کند، در آخر خبر می‌گوید: «امام زین العابدین علیه السّلام صیحه برکشید و عرض کرد: «و علیک السّلام و رحمة اللّه و برکاته یا أبتاه! ایتمتنی یا ابتاه! عنی و فرق بینی و بینک فها أنا راجع إلی حرم جدّی صلّی اللّه علیه و اله اودعک اللّه و استرعیک و اقرء علیک السّلام».
و صاحب عمدة الطالب گوید: «در خدمت آن حضرت یکصد و بیست تن پیاده و هفتاد تن سواره از اهل بیت و اصحابش مقتول شدند.»
این خبر او به سبب غرابتش در این کتاب مسطور شد و می‌گوید: «زنان و اطفال و سر مبارک آن حضرت و اصحابش به سوی کوفه و از آن پس، از کوفه به سوی شام حمل شد.»
و در ارشاد مفید مسطور است که: «شمر ملعون آن سر مبارک را به دستیاری خولی بن یزید اصبحی علیهما اللعنة نزد عمر بن سعد پلید فرستاد.»
و در امالی، شیخ صدوق علیه الرحمه، سنان ملعون را فاعل امر عظیم و قاتل امام کریم نوشته است و می‌فرماید: «تا علی بن الحسین علیهما السّلام با زنان اهل بیت از شام بیرون نشدند و آن سر مبارک را به کربلا باز نگرداندند، آن آثار سماویه و ارضیه مرتفع نشد.»
و در رساله صبان می‌گوید: «اختلاف ورزیده‌اند که آن سر مبارک را بعد از آن‌که به شام بردند، در چه مقام جای گرفت؟ طایفه‌ای بر آن عقیدت باشند که یزید پلید فرمان کرد تا آن سر مبارک را در بلاد طواف دهند. پس، از شهری به شهری گردش دادند تا به عسقلان رسیدند و در آنجا مدفون ساختند. چون مردم فرنک بر آن شهر استیلا یافتند، طلایع بن رزیک از وزاری بنی فاطمه مالی فراوان بداد و آن سر مبارک را بگرفت و تا چند منزل به زیارتش راه سپرد و در کیسه حریر سبز بر کرسی از چوب آبنوس جای داد و با مشک و طیب مفروش ساخت و مشهد حسینی که در قاهره معروف و نزدیک به خان خلیلی است، بر آن بر کشید و قاضی الفاضل در آن قصیده که در مدح وزیر مذکور گفته، به این داستان اشارت کرده است.»
بعضی دیگر که زبیر بن بکار نیز از این جماعت است و هم علاء همدانی با ایشان موافقت دارد، بر آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 535
__________________________________________________
- رفته‌اند که آن سر را با اهل بیت آن حضرت حمل و کفن کردند و در بقیع، پهلوی قبر مادرش و برادرش حسن علیه السّلام دفن نمودند. گروه امامیه بر آن مذهب هستند که آن سر را بعد از آن‌که چهل روز از مدت شهادت آن حضرت بگذشت به کربلا بازگردانیدند و به بدن مبارک ملحق ساختند. قرطبی به قول دوم اعتماد دارد. طایفه‌ای از صوفیه را عقیدت چنان است که آن سر مبارک در مشهد قاهری است و در آن‌جا همه روزه‌اش قطب زیارت کند.
و مناوی در طبقات خود گوید: «بعضی از اهل کشف و شهود مرا فرمود که او را در عالم کشف اطلاع حاصل گشت که آن سر مبارک با جثه شریفه‌اش در کربلا مدفون شد. از آن پس، آن سر مطهر در مشهد قاهری ظهور گرفت؛ لأنّ حکم الحال بالبرزخ حکم الانسان الّذی تدلّی فی تیّار جار فیطفو بعد ذلک فی مکان آخر فلمّا کان الرّأس منفصلا طفا فی هذا المحلّ من المشهد».
و هم این شخص می‌گوید: «در آن مکان با آن سر مبارک به خطاب و مخاطبه نایل شده است.
و در نور الابصار به این روایات و افزون‌تر اشارت کند و از معجزات و کرامات آن سر منور و رؤیای جماعتی حدیث کند که در مشهد مصری معروف زیارت کرده‌اند و به حاجات و استجابت دعوات نایل شده‌اند.
و راقم حروف در ذیل مجلدات مشکوة الادب در ضمن حال خلفای بنی فاطمه و احوال مصر به این مطلب مبسوط اشارت کرده است.
و به روایت دمیری در حیاة الحیوان شبل بن یزید، برادر خولی بن یزید، آن سر مبارک را از بدن جدا و به برادرش خولی تسلیم کرد.
و صاحب فصول المهمه گوید: «بعضی گفته‌اند سنان بن انس نخعی علیه اللعنة مباشر قتل آن حضرت شد و به قولی شمر بن ذی الجوشن لعنة اللّه علیه مباشر و عمر بن سعد، آن سر مبارک را با سنان بن انس نزد ابن زیاد لعنة اللّه علیهم بفرستاد.»
و ابو اسحاق اسفراینی در نور العین گوید: آن سر مبارک را اهل بیت با خود حمل کردند و به کربلا بیاوردند و با جسد شریف ملحق ساختند؛ و می‌گوید: بعضی گویند آن سر مبارک در خزانه یزید بماند تا بمرد و بعد از موتش سلیمان بن عبد الملک دریافت و این وقت استخوانی سفید بود. پس کفن کرده در مقابر مسلمانان مدفون ساخت.
و نیز گوید: به روایتی، چون یزید ملعون علی بن الحسین و سایر اهل بیت را به مدینه بفرستاد، فرمان کرد تا سرهای شهدا را دفن کردند؛ لکن سر مطهر امام حسین صلوات اللّه علیه را مدفون نساختند و آن سر را در خارج دمشق بردند و پنجاه سوار به محارست آن سر مأمور کردند تا شب و روز به حراست مشغول باشند و این کار از کثرت خوف و فزع آن نابکار بود و چون آن پلید به دوزخ رسید، حارسان آن سر را بیاوردند و در خزانه یزید بگذاشتند.
و هم گوید: «روایت کرده‌اند که طایفه بنی فاطمه که در مصر حکومت داشتند، آن سر مبارک به ایشان پیوست و در مشهد مشهور مدفون ساختند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 536
__________________________________________________
- ملا محمد باقر بن ملا محمد تقی رشتی در کتاب تذکرة الائمه می‌فرماید: «در کیفیت آن سر مبارک خلاف است. آن‌چه مشهور است، این است که حضرت سید الساجدین علیه السّلام بیاورد و با بدن پدر بزرگوار خود ملحق ساخت، و به روایتی در شام مدفون کردند و اکنون آن موضع به مشهد الرأس معروف است و به زیارتش نایل می‌شوند و به روایتی یزید ملعون آن سر مبارک را بر در خانه خود نصب کرد و شب هنگام ناپدید شد و حضرت جبرییل علیه السّلام ببرد و این قول بسیار قوی است.»
و در ناسخ التواریخ و بعضی کتب دیگر مسطور است که در کامل الزیارة سند به یزید بن عمرو بن طلحه منتهی می‌شود که: در ارض حیره در خدمت حضرت ابی عبد اللّه امام جعفر صادق علیه السّلام حاضر بودم. فرمود:
«برای زیارت قبر امیر المؤمنین علیه السّلام که با تو میعاد نهادم، حاضری؟»
عرض کردم: «حاضرم.»
پس آن حضرت سوار شد و فرزندش اسماعیل را فرمان کرد تا سوار شد. من نیز بر اسب خویش برآمدم و به نجف شدیم. چون از نماز فراغت یافت، به اسماعیل فرمود: «برخیز و جدت حسین بن علی را سلام کن!»
عرض کردم: «فدای تو باد جان من. مگر حسین در کربلا نیست؟»
فرمود: «در کربلا مدفون است، لکن گاهی که سر آن حضرت را به جانب شام حمل می‌دادند، غلامی از ما آن سر را سرقت کرد و در جنب امیر المؤمنین مدفون ساخت.»
و نیز بر این منوال روایتی دیگر وارد است و چون امیر المؤمنین و حسین علیهما السّلام از یک نورند، پس آن سر همایون با جسد خود پیوسته است و موافق خبری که در کافی و تهذیب مسطور است، دلالت بر آن کند که سر امام حسین علیه السّلام در پهلوی قبر مادرش مدفون است؛ چنان‌که بعضی دیگر نیز اشارت کرده‌اند.
و خبری که از یافعی مسطور گردید و صاحب مناقب نیز از ابو العلای حافظ رقم می‌کند: «چون یزید آن سر را به مدینه فرستاد، عمرو بن سعید در بقیع در پهلوی قبر مادرش فاطمه علیهما السّلام مدفون ساخت. ابن نما نیز بر این روایت موافق است.
و هم در خبر است که منصور بن جمهور گاهی که داخل خزانه یزید بن معاویه شد، جؤنه سرخ، یعنی سبدی که با چرم پوشیده باشند، بدید. با غلام خود سلیم گفت: «این جونه را نیکو بدار که گنجی است از گنجهای بنی امیه.»
چون سرش بر گشودند، سر مبارک امام حسین را با لحیه مخضوب به سواد بدیدند. غلام خویش را بفرمود تا جامه بیاورد و آن سر مطهر را در جامه پیچید و در دمشق در باب الفرادیس در کنار برج ثالث از طرف مشرق مدفون ساخت و جماعتی از مردم مصر چنان دانند که این سر مبارک در مدینه ایشان است و آن مقام را مشهد کریم خوانند و در مواسم معین به زیارتش حاضر شوند؛ چنان‌که به آن اشارت رفت.
و گروهی بر آن رفته‌اند که بعد از آن‌که سر مبارک را در بلاد و امصار عبور دادند، بازآوردند و باجسد شریف ملحق ساختند و سلیمان بن عبد الملک رسول خدای و به قولی فاطمه سلام اللّه علیها را در خواب بدید که با وی اظهار تلطف فرمود. از حسن بصری تعبیر بخواست. حسن گفت: «ببایست با اهل بیت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 537
__________________________________________________
- پیغمبر نیکی نموده باشی.»
سلیمان از دفن کردن، احترام ورزیدن و نماز گذاشتن بر سر مبارک بگفت. حسن گفت: «رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله را بدین کردار خوشنود ساختی.»
سلیمان را این تعبیر پسندیده افتاد و جایزه بزرگش بداد.
و هم گویند: «چون عمر بن عبد العزیز خلافت یافت، از مدفن آن سر مبارک فحص کرد، آن سر مبارک را مأخوذ داشت و ندانستند که چه کرد. چون اظهار دینداری می‌کرد، تواند بود که به کربلا فرستاده و با جسد مطهر ملحق ساخته باشد.»
صاحب عوالم گوید: «علمای امامیه بر آن عقیدت هستند که آن سر منور با جسد شریف ملحق شد و علی بن الحسین علیه السّلام به کربلا آورد و مدفون ساخت.»
و صاحب روضة الشهدا گوید: «امام زین العابدین سرهای تمامت شهدا را به کربلا آورد و در خاک سپرد.»
و ابن جوزی گوید: «در باب سر مبارک، اقوال مختلفه است. اشهر آن است که آن سر را با سبایا به مدینه آورد و از آن پس به کربلا بازگرداندند و با بدن شریف مدفون ساختند. قول ثانی آن است که در کنار قبر مادرش فاطمه صلوات اللّه علیها دفن کردند. شعر مروان بن الحکم را گاهی که در مدینه آن سر مبارک را بدید، مذکور داشته است.
سیم آن است که در دمشق است.
چهارم این است که در مسجد رقّه مشرف بر فرات در مدینه مشهوره است؛ چه یزید بن معاویه علیه اللعنة چون آن سر مبارک را بدید، گفت: «این سر را برای آل ابی معیط در عوض سر عثمان می‌فرستم.»
ایشان در رقه جای داشتند و آن جماعت آن سر مبارک را در بعضی از خانه‌های خود مدفون ساختند و از آن پس، آن خانه جزو مسجد جامع شد.
قول پنجم این است که خلفای بنی فاطمه از باب الفرادیس به عسقلان و از آن‌جا به قاهره نقل و دفن کردند و مشهدی عظیم بر آن برآوردند و زیارت کنند.
ابن جوزی می‌گوید: به هرحال و هر مکان که باشد، سر و جسد مبارکش در قلوب ساکن و در ضمایر و خواطر قاطن است؛ چنان‌که بعضی از مشایخ ما در این باب گفته‌اند:
لا تطلبوا المولی الحسین بارض شرق أو بغرب و دعوا الجمیع و عرّجوا نحوی فمشهده بقلبی
و به روایت محمد بن طلحه شافعی در کتاب مطالب السؤول عمر بن سعد، آن سر مبارک را به دستیاری بشر بن مالک علیه اللعنة نزد ابن زیاد بفرستاد.
و در کشف الغمه گوید: «ابن سعد آن سر مبارک را به ابن زیاد حمل کرد و آن ملعون فرمان کرد تا در تمام کوچه‌های کوفه گردش دادند و با اهل بیت به سوی یزید بفرستاد.»
و در محرق القلوب نیز از مکالمه آن سر مبارک با امام زین العابدین و وداع امام زین العابدین با سر منور-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 538
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 161- 162
اختلفوا فی رأس الحسین رضی اللّه عنه بعد مسیره إلی الشّام، إلی أین سار و فی أیّ موضع استقرّ، فذهب طائفة إلی أنّ یزید أمر أن یطاف به فی البلاد، فطیف به حتّی انتهی به إلی عسقلان، فدفنه أمیرها بها، فلمّا غلب الفرنج علی عسقلان افتداه منهم الصّالح طلائع
__________________________________________________
- روایت کند و هم از روایت مردم شیعی در الحاق آن سر با بدن مطهر در روز اربعین می‌نویسد و نیز می‌گوید: «از بعضی روایات معلوم می‌شود که آن سر را پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله با خود ببرد و هیچ شک و شبهت نمی‌رود که آن سر مبارک به بهترین اماکن انتقال یافته و به نحوی از آن‌جا به بدن مطهر ملحق شده باشد؛ اگرچه به‌عنوان جزم معلوم نتوان کرد.»
و اعثم کوفی گوید: «علی بن الحسین علیهما السّلام با خواهران و عمات و سایر اقربا متوجه مدینه طیبه گشت و در بیستم شهر صفر سر مبارک امام حسین و رؤوس سایر شهدا را با ابدان ایشان ملحق کرد و از آن‌جا روی به مدینه نهاد.»
و صاحب حبیب السیر نیز به این خبر اشارت کرده و نیز روایتی را که از یافعی مذکور شد، مسطور می‌دارد.
و صاحب ریاض الشهاده نیز به اغلب روایات مسطوره اشارت کند و نیز گوید: سلیمان بن عبد الملک آن سر را مخفیانه به کربلا فرستاد تا با بدن شریف ملحق ساختند و آن خواب مذکور را بدید.»
و هم گوید: «بعضی گفته‌اند که یکی از شیعیان دزدیده به مصر برد و در محلی که به راس الحسین مشهور است، مدفون ساخت و به روایتی یکی از مردم شیعه بدزدید و در نجف اشرف بالای سر مرقد منور امیر المؤمنین علیه السّلام مدفون ساخت و به این جهت زیارت آن حضرت در آن موضع شایع و معهود است.»
و به روایت و تصریح زکریا بن محمود قزوینی در کتاب آثار البلاد و اخبار العباد و ابو ریحان محمد بن احمد بیرونی در کتاب آثار الباقیة من الامم الخالیة در بیستم صفر آن سر مطهر به جسد منور ملحق شد.
و راقم حروف در جمله این اخبار به همان خبر که جبرییل آن سر مطهر را ببرد، بیشتر عنایت دارد و البته جبرییل برده است و به دستیاری حضرت سجاد با بدن مبارک مدفون شده و در این باب نبش قبر نیز لازم نیاید؛ چه ممکن است از فراز قبر مبارک حفره کرده‌اند و سر مبارک را مدفون و ملحق داشته‌اند و از این بر افزون افعال ائمه و ابدان مطهره ایشان را با دیگران قیاس نتوان کرد و هیچ زیان ندارد و همان وقت که بدن مبارک را مدفون کرده‌اند، سر نیز با بدن بوده و آن سر که مشهود و بر نیزه منصوب شده است، برای مراعات ظاهر و حفظ پاره‌ای مسائل باشد.
و اگر کرامت و معجزه محسوس شده است، به جهت نسبت به آن حضرت است؛ چه اگر صد هزار سر را درصد هزار موضع بر سر نیزه نصب نمایند و به آن حضرت منسوب دارند و یا هزار مکان را به مدفن مبارکش نسبت دهند، نظر به مقامات ولایت و امامت از همه‌جا بروز معجزه و کرامت می‌شود؛ چنان‌که از آن دار که به حضرت عیسی بن مریم علیهما السّلام منسوب ساختند؛ با این‌که وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ آثار و آیات کرامت مشهود می‌نمایند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام (ط کتابفروشی اسلامیه)، 2/ 489- 496
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 539
وزیر الفاطمییّن بمال جزیل، و مشی إلی لقائه من عدّة مراحل، و وضعه فی کیس حریر أخضر علی کرسی من الآبنوس، و فرش تحته المسک و الطّیب، و بنی علیه المشهد الحسینیّ المعروف بالقاهرة قریبا من خان الخلیلیّ، و قیل دفن بالبقیع عند قبر أمّه، و أخیه الحسن و هو قول ابن بکّار و العلّامة الهمدانیّ و غیرهما، و ذهبت الإمامیّة إلی أنّه أعید إلی الجثّة، و دفن بکربلاء بعد أربعین یوما من القتل، و اعتمد القرطبیّ الثّانی و الّذی علیه طائفة من الصّوفیة أنّه بالمشهد القاهریّ.
قال المناویّ فی طبقاته: ذکر لی بعض أهل الکشف و الشّهود أنّه حصل له اطّلاع علی أنّه دفن مع الجثّة بکربلاء، ثمّ ظهر الرّأس بعد ذلک بالمشهد القاهریّ، لأنّ حکم الحال بالبرزخ حکم الإنسان الّذی تدلّی فی تیار جار، فیطف بعد ذلک فی مکان آخر، فلمّا کان الرّأس منفصلا طفّ فی هذا المحلّ بالمشهد الحسینیّ المصریّ، و ذکر أنّه خاطبه منه ا ه.
قال الشّیخ علیّ الأجهوریّ فی رسالة فضائل یوم عاشوراء: ذهب جمع من أهل التّاریخ إلی دفن الرّأس بالمشهد المصریّ المعروف، و کذا جمع من أهل الکشف.
قال الشّیخ عبد الوّهاب الشّعرانیّ فی کتاب طبقات الأولیاء عند ذکره الحسین: دفنوا رأسه ببلاد المشرق، ثمّ رشا علیها طلائع بن رزیک بثلاثین ألف دینار، و نقلها إلی مصر و بنی علیها المشهد الحسینیّ، و خرج هو و عسکره حفاة إلی نحو الصّالحیّة من طریق الشّام، یتلقّون الرّأس الشّریف، ثمّ وضعها طلائع فی کیس من حریر أخضر علی کرسیّ آبنوس، و فرشوا تحتها المسک، و العنبر، و الطّیب، قدر وزنها مرارا. انتهی.
و فی المنن للشّعرانیّ ما نصّه: أخبرنی یعنی الخواصّ أنّ رأس الإمام الحسین رضی اللّه عنه حقیقة فی المشهد الحسینیّ قریبا من خان الخلیلیّ، و أن طلائع بن رزیک نائب مصر وضعها فی القبر المعروف بالمشهد فی کیس من حریر أخضر علی کرسیّ من خشب الآبنوس، و فرش تحتها المسک و الطّیب، و أنّه مشی معها هو و عسکره حفاة من ناحیة قطیة إلی مصر لمّا جاءت من بلاد العجم فی قصّة طویلة.
و فی المنن أیضا فی موضع آخر، قال: زرت مرّة رأس الحسین بالمشهد أنا، و الشّیخ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 540
شهاب الدّین بن الجلبیّ الحنفیّ، و کان عنده، توقّف فی أنّ رأس الإمام الحسین فی ذلک المکان، فثقلت رأسه، فنام، فرأی شخصا کهیئة النّقیب، طلع من عند الرّأس، و ذهب إلی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و ما زال بصره یتبعه حتّی دخل الحجرة النّبویّة، فقال: یا رسول اللّه! أحمد بن الجلبیّ و عبد الوهّاب زارا قبر رأس ولدک الحسین. فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: اللّهمّ تقبّل منهما و اغفر لهما. و من ذلک الیوم ما ترک الشّیخ شهاب الدّین زیارة الرّأس، إلی أن مات، و کان یقول: آمنت بأنّ رأس الحسین هنا. انتهی.
و هذا ممّا یشهد للقول الأوّل، و یعضده أیضا ما ذکره الشّیخ عبد الفتّاح بن أبی بکر بن أحمد الشّهیر بالرّسام الشّافعیّ الخلوتیّ فی رسالته نور العین بقوله: و من ذلک ما لأهل الکشف و الاطّلاع فی مقرّها، ما ذکره خاتمة الحفّاظ و المحدّثین شیخ الإسلام و المسلمین نجم الدّین الغیطیّ رضی اللّه عنه نقلا عن شیخ الإسلام الشّیخ شمس الدّین اللّقانیّ شیخ السّادة المالکیّة فی عصره رحمه اللّه تعالی، أنّه کان یوما جالسا بالجامع الأزهر مع القطب الکبیر الشّیخ أبی المواهب التّونسیّ، یتحدّث معه و إذا بالشّیخ أبی المواهب قام مستعجلا، و ذهب إلی نحو باب المدرسة الجوهریّة الّتی بالجامع، و خرج منها، فتبعه الشّیخ شمس الدّین المذکور، و هو لا یشعر به إلی أن وصل إلی المشهد المبارک و هو خلفه، فلمّا دخل المسجد وجد إنسانا واقفا علی باب الضّریح الشّریف و یداه مبسوطتان و هو یدعو، فلمّا فرغ الرّجل من الدّعاء، و مسح علی وجهه بیده، رجع الشّیخ اللّقانیّ إلی الجامع الأزهر و إذا بالشّیخ أبی المواهب التّونسیّ رجع، فقال له الشّیخ اللّقانیّ: یا مولانا رأیتک ذهبت مستعجلا من باب الجوهریّة و ها أنت رجعت؟ فقال: کنت فی مصلحة. و کتم عنه القضیّة، فقال له: ذهبت إلی المسجد الحسینیّ؟ قال: نعم، فما الّذی أعلمک بذلک؟ قال:
کنت معک فیه. قال: فما رأیت؟ قال: رأیت إنسانا واقفا علی باب الضّریح یدعو، و وقفت أنت خلفه، و وقفت أنا خلفکما أدعو أیضا. فقال: أبشر یا شمس الدّین! فإنّ جمیع ما دعوت به استجیب لک فی ذلک الوقت. قلت: یا سیّدی! و من هذا الرّجل؟ قال القطب: الغوث الجامع یأتی کلّ یوم- أو قال کلّ یوم الثّلاثاء- فیزور هذا المشهد، فلمّا وقع عندی مجیئه فی ذلک الوقت، قمت إلیه و حضرت معه الزّیارة، و قبّلت یده، فالزم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 541
ذلک یحصل لک خیر، فما زال الشّیخ اللّقانیّ یزور ذلک المکان إلی أن مات رحمه اللّه تعالی.
(و من) ذلک ما نقل عن الشّیخ الجلیل أبی حسن التّمّار رضی اللّه عنه أنّه کان یأتی إلی هذا المکان للزّیارة، ثمّ إذا دخل إلی الضّریح یقول: السّلام علیکم! فیسمع الجواب: و علیک السّلام یا أبا الحسن! فجاء یوما من الأیّام، فسلّم، فلم یسمع الجواب بردّ السّلام، فزار، و رجع، ثمّ جاء مرّة أخری و سلّم، فسمع الجواب، یردّ السّلام، فقال: یا سیّدی! جئت بالأمس و سلّمت، فما سمعت جوابا، فقال یا أبا حسن! لک المعذرة کنت أتحدّث مع جدّی صلی اللّه علیه و سلم فلم أسمع کلامک، و هذه کرامة جلیلة لأبی الحسن التّمّار رضی اللّه عنه.
(و من) ذلک أیضا ما أخبر به العلّامة الشّیخ فتح الدّین أبو الفتح الغمریّ الشّافعیّ:
أنّه کان یتردّد إلی الزّیارة غالبا، فجلس یوما یقرأ الفاتحة، و دعا، فلمّا وصل فی الدّعاء إلی قوله: و اجعل ثوابا مثل ذلک، فأراد أن یقول فی صحائف سیّدنا الحسین ساکن هذا الرّمس، فحصلت له حالة، فنظر فیها إلی شخص جالس علی الضّریح، وقع عنده أنّه السّیّد الحسین رضی اللّه عنه، فقال فی صحائف: هذا- و أشار بیده إلیه- فلمّا أتمّ الدّعاء ذهب إلی الشّیخ الجلیل الشّیخ عبد الوهّاب الشّعرانیّ رضی اللّه عنه، فأخبره بذلک، فقال له الشّیخ:
صدقت، و أنا وقع لی مثل ذلک، ثمّ ذهب إلی الشّیخ کریم الدّین الخلوتیّ رضی اللّه عنه، فأخبره بذلک، فقال له الشّیخ کریم الدّین: صدقت، و أنا مازرت هذا المکان إلّا بإذن من النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم انتهی هذا ما ثبت عن أرباب الکشف. و فی کتاب الخطط للمقریزیّ بعد کلام علی مشهد الحسین رضی اللّه عنه ما نصّه: و کان حمل الرّأس الشّریف إلی القاهرة من عسقلان، و وصوله إلیها فی یوم الأحد ثامن جمادی الآخرة سنة ثمان و أربعین و خمسمائة، و کان الّذی وصل بالرّأس من عسقلان الأمیر سیف المملکة تمیم و الیها، و القاضی المؤتمن مسکین، و حصل فی القصر یوم الثّلاثاء العاشر من جمادی الآخرة المذکورة، و یذکر أنّ هذا الرّأس الشّریف لمّا أخرج من المشهد بعسقلان وجد دمه لم یجف، و له ریح کریح المسک، فقدم به الأستاذ مکنون فی عشاری من عشاریات الخدمة، و أنزل به إلی الکافور، ثمّ حمل فی السّرداب إلی قصر الزّمرّد، ثم دفن عند قبّة الدّیلم بباب دهلیز الخدمة، و قال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 542
ابن عبد الظّاهر: مشهد الإمام الحسین. قد ذکرنا أن طلائع بن رزیک المنعوت بالصّالح، کان قد نقل الرّأس الشّریف من عسقلان لمّا خاف علیها من الفرنج، و بنی جامعه خارج باب زویلة لیدفنه به، و یفوز بهذا الفخار، فغلبه أهل القصر علی ذلک، و قالوا: لا یکون ذلک إلّا عندنا، فعمدوا إلی هذا المکان و بنوه له، و نقلوه إلیه الرّخام، و ذلک فی خلافة الفائز علی ید طلائع فی سنة تسع و أربعین و خمسمائة ا ه.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 269- 272
(کرامتان): الأولی اتّهم شخص من أتباع السّلطان الملک النّاصر، بأنّه یعرف الدّفائن، و الأموال الّتی بالقصر، فأمر بتعذیبه، و أخذه متولی العقوبة، و جعل علی رأسه خنافس، و شدّ علیها قرمزیّة، یقال إنّ هذه العقوبة أشدّ العقوبات، و أنّ الإنسان لا یطیق الصّبر علیها ساعة إلّا تنقب دماغه، و تقتله، ففعل به ذلک مرارا، و هو لا یتأوّه، و توجد الخنافس میتة، فسألوه: ما سبب هذا؟ فقال: حملت رأس الحسین لمّا جاء. فعفا عنه ا ه خطط. «1»
__________________________________________________
(1)- چنان‌که لسان الملک در کتاب ناسخ التواریخ از عباس منصوری در کتاب زبدة الفکرة که در تاریخ بنی امیه فقط نگاشته و وقایع را سال به سال به تحریر آورده، روایت کرده است که:
«در زمان بنی العباس، آن سر مبارک را از شام به عسقلان بردند و بعد از مدتی که در مسجد عسقلان بود، آن را به قاهره مصر تحویل دادند.»
در عوالم العلوم، سید عبد اللّه بحرینی از تلامذه علامه مجلسی که به حسب روایات و بیان با بحار متحد است و اختلاف اندکی در ترتیب ابواب دارد و بیست و پنج مجلد بحار را گویند که در صد مجلد قرار دارد و در سایر کتب نیز اشاره به نقل و تحویل آن سر مطهر به مصر شده است- الجمله شواهدی از کلمات بزرگان دارد- شرح آن را در تاریخ مصر، محمد بن علی بن یوسف که از علمای معروف تاریخ می‌باشد، مرقوم داشته است که در شهر شعبان سال 491 هجری، ملک افضل که از امرا و وزرای مستنصر و مستعلی از خلفای بنی فاطمه بود که مملکت مصر فرمانگذار او بود. شام را گرفت و از آن‌جا به شهر عسقلان آمد و آن سر مطهر را که در محل خرابی مدفون و مشهد الرأس می‌گفتند، بیرون آورد و به غالیه خوشبو کرد و بر سینه نهاد و پیاده طی مسافت کرد و در مشهدی نیکو که برای آن ساخته بود، به خاک سپرد و آن روز هنوز آن سر مطهر، خون تازه می‌داشت و بوی مشک از آن ساطع بود و این ملک افضل با سادات نیز مراعات و احترام و بخششها منظور می‌داشت و علامتی برای سادات قرار داد که شناخته و احترام می‌شده باشند. پس کار او به جایی رسید که ملقب به شاهی شد و مال او وافر شد؛ به حدی که 600 هزار هزار دینار سرخ، دویست و پنجاه اردب نقره مسکوکه هر اردبی بیست و چهار صاع باشد، پنج هزار جامه حریر و اطلس و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 543
__________________________________________________
- 30 شتر بار طلای غیر مسکوک از او مخلف شد و دواتی مرصع داشت که قیمت یک دانه جواهر آن، 12 هزار دینار بود و 500 صندوق جامه خاص داشت و از خیل و بغال و مراکب و بقر و جاموس و غنم و حلی و طیب از حوصله حساب خارج داشت و روز یکشنبه هشتم جمادی الاخرة سال 548 هجری، آن سر مطهر همایون را به قاهره مصر درآوردند و در کافور نهادند و دفن کردند. اول امر در سردابی و بعد به قصر زمرد در جنب قبه دیلم نقل دادند و چون مردم از نزد او می‌گذشتند، زمین را بوسه می‌زدند و امیر سیف المملکه و قاضی مؤتمن بن سکین به زیارت او حاضر شدند و در هر یوم عاشورا در برابر آن قبر شریف شتر و گاو و گوسفند بسیار می‌کشتند و به اعلی صوت نوحه می‌کردند و می‌گریستند و لعن می‌کردند بر قاتلان آن حضرت و حال به این منوال بود تا زمانی که دولت بنی فاطمه منقرض شد.
در خبر است که چون سلطان ناصر بر مصر استیلا یافت، بعضی از خدام آن مشهد شریف را مؤاخذه و حکم کرد که از هوام و جانوران موذی جمله‌ای بر سر او گذاشتند و تعبیه کردند که راه فرار نداشتند و آن خادم را هیچ اذیتی و رنجی نرسید؛ چون ملاحظه کردند همه مرده بودند. چند مرتبه چنین کردند و هر دفعه آن جانوران مردند. چون سبب را از او سؤال کردند، گفت: «وقتی که سر مطهر را نقل می‌دادند، آن را احترام کردم و در برکشیدم و حمل دادم.»
سلطان ناصر گفت: «از این است!»
و درباره او احسان کرد.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 249- 250
و آن را در مدینة المعاجز از محمد بن جریر طبری امامی روایت کرده است و منافات دارد وقوع این در آن نشاة با این‌که آن اجساد طاهر عنصریه بر خاک افتاده بود و با روایت که از بعض ثقات نقل شده که یوم عاشورا نزدیک به غروب عمر بن سعد لعین از خیمه خود بیرون آمد و جمعی با او بودند و کلوخ‌ها از میان سنگ‌ها بیرون آوردند آن رؤسای اشقیا و کلاب نار و تعلیمی در دست داشت و به هر جسدی که می‌رسید و می‌شناخت، می‌گفت: «این فلان است.»
و آن‌که نمی‌شناخت، سؤال می‌کرد تا رسید به جسد مطهر ابی عبد اللّه ارواحنا فداه و گفت که آن حضرت را بلند کردند و زخم‌های بدن مقدسش را می‌شمرد که همه در پیش روی بود؛ مگر یک زخم که در کتف و شانه آن حضرت بود و اصحاب او گفتند: «این زخم قدیمی و کهنه است و امروز واقع نشده است.»
کسی را خدمت امام زین العابدین علیه السّلام فرستاد و از او سؤال کرد. امام سجاد فرمود: «آن، اثر انبان‌ها است که شب‌ها به دوش می‌کشید و طعام به خانه‌های فقرا و مساکین می‌برد.» و از این روایت مستفاد می‌شود که در آن وقت، اجساد طاهره هنوز سر بر بدن داشتند که به آن شناخته می‌شدند؛ به جز حضرت امام حسین که به علامت سنگ و کلوخ و حربه شکسته‌ها که جمع شده بود دور آن جسد مطهر شناختند و آن مقتضای آثار و روایت است که سرها را در روز بعد از عاشورا از بدن جدا کردند و بر رؤوس قبائل قسمت کردند که به کوفه بردند به طمع جایزه؛ مگر سر مطهر سرور مظلومان را؛ که در همان روز عاشورا فرستاد با خولی ملعون و آن لعین آن سر مطهر را شب به خانه خود برد و در زیر اجانه، یعنی ظرفی گذاشت‌و نور از آن سر به آسمان ساطع بود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 544
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 272
أقول: اختلفت الکلمات فی مدفن الرّأس الشّریف علیه أفضل التّسلیمات، فقال قوم:
إنّه بعث به یزید إلی عمرو بن سعید بن العاص عامله علی المدینة، فقال عمرو: وددت أنّه لم یبعث به إلیّ. ثمّ أمر به، فدفن بالبقیع عند قبر أمّه فاطمة علیها السّلام.
و قیل: إنّه کان فی خزانة یزید إلی أن دخل منصور بن جمهور خزانته، فوجده فی جونة حمراء و هو مخضوب بالسّواد، فدفنه بدمشق عند باب الفرادیس.
و قیل: وجده سلیمان بن عبد الملک بن مروان فی خزانة یزید، فکساه خمسة من الدّیباج و صلّی علیه فی جماعة من أصحابه، و قبره.
و الّذی اشتهر بین علمائنا الإمامیّة أنّه إمّا دفن مع جسده الشّریف ردّه علیّ بن الحسین علیه السّلام، و إنّه دفن عند أمیر المؤمنین علیه السّلام کما فی أخبار کثیرة.
قال ابن شهر آشوب: ذکر المرتضی فی بعض مسائله أنّ رأس الحسین ردّ إلی بدنه بکربلا من الشّام، و ضمّ إلیه. و قال الطّوسیّ: و منه زیارة الأربعین.
و فی تاریخ حبیب السّیر: أنّ یزید بن معاویة سلّم رؤوس الشّهداء إلی علیّ بن الحسین علیهما السّلام، فألحقها بالأبدان الطّاهرة یوم العشرین من صفر، ثمّ توجّه إلی المدینة الطّیّبة.
و قال: هذا أصحّ الرّوایات الواردة فی مدفن الرّأس المکرّم.
و ذکر السّبط فی التّذکرة فیه خمسة أقوال: دفنه بکربلاء، و فی المدینة عند قبر أمّه علیها السّلام، و بدمشق و بمسجد الرّقّة، فی القاهرة.
و قال: أشهرها أنّه ردّه إلی المدینة مع السّبایا، ثمّ ردّ إلی الجسد بکربلاء، فدفن معه- إلی أن قال- و فی الجملة، ففی أیّ مکان کان رأسه أو جسده فهو ساکن فی القلوب و الضّمائر، قاطن فی الأسرار و الخواطر، أنشدنا بعض أشیاخنا فی هذا المعنی:
__________________________________________________
- و اما آن‌که قبل از عبور اسرا بود به مقتل و مصرع شهدا یا بعد محل خلاف است.
بیرجندی، کبریت احمر/ 485- 486
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 545
لا تطلبوا المولی الحسین بأرض شرق أو بغرب
و دعوا الجمیع و عرّجوا نحوی فمشهده بقلبی «1»
القمی، نفس المهموم،/ 466- 467
و أمّا مشهد الرّأس بمحص: فما ظفرت به کما أنّی لم أظفر بمشهد الرّأس من کربلاء إلی عسقلان. نعم فی جنب الباب الشّمالی من صحن مولانا أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام
__________________________________________________
(1)- می‌گویم: اقوال در محل دفن سر مقدس مختلف است. جمعی گویند:
یزید، او را نزد عمرو بن سعید بن عاص عامل مدینه فرستاد و عمرو گفت: «کاش آن را برایم نمی‌فرستاد.» و دستور داد در بقیع دفن شد. گفته‌اند در خزانه یزید بود تا منصور بن جمهور آن را گشود و سر را در سبد سرخی یافت که هنوز اثر خضاب سواد در آن بود و آن را در باب الفرادیس دمشق دفن کرد و گفته‌اند که سلیمان بن عبد الملک آن را در خزانه یزید یافت و پنج پارچه کفن دیبا بر آن پوشید و با جمعی از اصحاب خود بر آن نماز خواند و او را به خاک سپرد. مشهور نزد علماء امامیه این است که با تن شریف به وسیله امام چهارم دفن شده و یا در مدفن امیر المؤمنین دفن شده است. چنان‌چه در اخبار بسیاری این چنین است.
ابن شهر آشوب گوید: سید مرتضی در یکی از رساله‌های خود گفته است:
سر حسین از شام به کربلا برگردانیده شد و به بدن پیوست و طوسی زیارت اربعین را از این‌جا دانسته است. در تاریخ حبیب السیر آمده است که: یزید همه سرهای شهدا را به علی بن الحسین علیه السّلام داد و آن حضرت روز بیستم صفر آنها را به بدنها ملحق کرد و به مدینه متوجه شد. گفته این أصح روایات است در مدفن سر مطهر.
سبط در تذکره گفته، درباره آن پنج قول است:
1. دفن در کربلا؛
2. دفن در مدینه نزد قبر مادرش؛
3. در دمشق؛
4. در مسجد رقه؛
5. در قاهره.
گفته مشهورتر این است که با اسرا به مدینه برگشت و از آنجا در کربلا به تن پیوست و با او دفن شد.
به‌هرحال، هرجا سر یا تن او دفن باشد، در دل و وجدان بشر جا، و در نهاد و خاطر عمومی مأوا دارد و یکی از مشایخ ما، در این معنی سروده است:
به شرق و غرب مجویید قبر پاک حسین به سوی قلب من آیید کان مزار وی است
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 223
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 546
مسجد یسمّی مسجد رأس الحسین، «1» و فی ظهر الکوفة عند قائم الغریّ مسجد یسمّی بالمسجد الحنّانة فیه یستحبّ زیارة الحسین علیه السّلام لأنّ رأسه علیه السّلام وضع هناک.
قال المفید و السّیّد و الشّهید فی باب زیارة أمیر المؤمنین علیه السّلام: فإذا بلغت العلم، و هی الحنّانة فصلّ هناک رکعتین.
فقد روی محمّد بن أبی عمیر، عن مفضل بن عمر، قال: جاز الصّادق علیه السّلام بالقائم المائل فی طریق الغریّ، فصلّی رکعتین، فقیل له: ما هذه الصّلاة؟ فقال: هذا موضع رأس جدّی الحسین بن علیّ علیه السّلام وضعوه هاهنا لمّا توجّهوا من کربلاء، ثمّ حملوه إلی عبید اللّه ابن زیاد.
و قال شیخ الفقهاء العظام صاحب جواهر الکلام: و یمکن أن یکون هذا المکان موضع دفن الرّأس الشّریف «2» إلی آخر ما قال «3»، ممّا لا أحبّ نقله، بل أتعجّب منه رحمه اللّه کیف نقله. «4»
القمی، نفس المهموم،/ 427- 428- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 94- 95؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 351- 352
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(4)- اما مشهد الرأس حمص را در جایی ندیدم چنان‌چه از مشهد الرأس کربلا و عسقلان هم خبری نیست، آری در کنار درب شمالی صحن امام حسین مسجدی است به نام مسجد رأس الحسین و در پشت کوفه نزد قائم الغری مسجدی است به نام مسجد حنانه که زیارت حسین علیه السّلام به مناسبت آن‌که سرش را در آن‌جا نهادند مستحب است.
مفید و سید و شهید در باب زیارت امیر المؤمنین علیه السّلام گفته‌اند: «چون به علم که حنانه است رسیدی آن جا دو رکعت نماز بخوان.»
محمد بن ابی عمیر از مفضل بن عمر روایت کرده است که: «امام صادق علیه السّلام به ستون خم راه غری گذشت و در آن‌جا دو رکعت نماز خواند، به او گفتند: «این چه نمازی است؟» فرمود: «این‌جا موضع سر جدم حسین است. چون از کربلا آمدند آن را در این‌جا نهادند و از این‌جا نزد عبید اللّه لعین بردند.»
شیخ فقهاء عظام صاحب جواهر الکلام گفته است: «ممکن است این‌جا مدفن رأس شریف باشد ...»
تا آخر کلامش که نمی‌خواهم آن را نقل کنم و مورد تعجب من است که چه‌گونه آن را نقل کرده است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 204
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 547
و قال المرحوم وحید عصره شیخنا النّوریّ نوّر اللّه مضجعه: أنّه کان قریبا من النّجف الأشرف میل من الجصّ و الآجر «1»، و یقال له القائم و یسمّوه «2» بالعلم، فلمّا قبض أمیر المؤمنین علیه السّلام و جاؤوا إلی النّجف الأشرف، فلمّا و صلوا إلی العلم، و القائم انحنی تعظیما لأمیر المؤمنین کالرّاکع، فسمّوه «3» بالحنّانّة. وزید فی شرفه: أنّه لمّا جی‌ء برأس الحسین علیه السّلام إلی الکوفة، و وصل هناک، و قد مضی من اللّیل شطره، فوضع اللّعین الحامل الرّأس المبارک فی ذلک المقام، و هذا أوّل منزل نزل به رأس الحسین علیه السّلام فی طریق الکوفة بقی غریبا، وحیدا فی ذلک المقام «4».
ثمّ بنوا مسجدا فی ذلک المکان، و سمّی بالمسجد الحنّانة، و یستحبّ فیه الدّعاء و الزّیارة، و قیل: إنّ المسجد بنی فی موضع یقال له الحنّانة، لأنّه لمّا وصلت جنازة أمیر المؤمنین إلی ذلک الموضع حنّت حنینا شدیدا، فسأل الحسن علیه السّلام عن سبب ذلک الحنین، قال: لأنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام کان یأتی فی اللّیالی المظلمة إلی هذا الموضع، و یصلّی فیه، فحنّت الأرض فی فراق أمیر المؤمنین. و قیل: سمّی بالحنّانة لأنّه لمّا وضع رأس الحسین علیه السّلام فی ذلک الموضع سمع من الرّأس الشّریف حنین و أنین إلی الصّباح. و اللّه العالم، انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 95- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 352
أقول: و یظهر من الأخبار أنّ معهم [أهل البیت علیه السّلام فی رجوعهم کربلا] الرّؤوس المطهّرة، و دفنوها مع الأجساد الطّیّبة، و إن کان فیها أقوال کثیرة، و ها نحن نقتصر علی ذکر شرذمة منها.
__________________________________________________
(1)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: «و قال میرزا حسین النّوریّ: إنّ حنّانه قرب من النّجف الأشرف بناء من الحصی و الآجر ...»]. (2)- [وسیلة الدّارین: «و یسمّونه»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «فسمّونه»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین و أضاف:
«أقول: إنّ هذا المسجد وقع فی زماننا، هذا فی داخل مدینة النّجف، و یسمّی تلک المنطقة بمنطقة الحنّانة و هی منطقة کبیرة جدّا و مشهورة، و لقد تشرّفت إلی زیارته حین وصولی إلی النّجف الأشرف بتاریخ (1345) هجریّة وزرته إلی هذا الزّمان و هو (1395) مرارا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 548
قیل: إنّه کان فی خزانة یزید رأس الحسین علیه السّلام إلی أن دخل منصور بن جمهور خزانته، فوجده فی جؤنة حمراء و هو مخضوب بالسّواد، فدفنه بدمشق عند باب الفرادیس.
و قیل: وجده سلیمان بن عبد الملک بن مروان فی خزانة یزید، فکساه خمسة أثواب من الدّیباج، و صلّی علیه فی جماعة من أصحابه، و قبره، و فی بعض التّواریخ: أنّ سلیمان بن عبد الملک بن مروان رأی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله فی المنام کأنّه یبرّه و یلطّفه، فدعا الحسن البصریّ، فسأله عن ذلک، فقال: لعلّک اصطنعت إلی أهله معروفا. فقال سلیمان: إنّی وجدت رأس الحسین علیه السّلام فی خزانة یزید بن معاویة، فکسوته خمسة من الدّیباج، و صلّیت علیه فی جماعة من أصحابی، و قبرته. فقال الحسن: إنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله رضی عنک بسبب ذلک. ففرح سلیمان، و أحسن إلی الحسن، و أمر بالجوائز. انتهی.
و قال قوم: إنّه بعث به یزید إلی عمرو بن سعد بن العاص عامله علی المدینة، فقال عمرو: وددت أنّه لم یبعث به إلیّ. ثمّ أمر به، فدفن بالبقیع عند قبر أمّه فاطمة علیها السّلام، و قیل: إنّه دفن عند أمیر المؤمنین علیه السّلام کما فی أخبار کثیرة.
قال المجلسیّ قدّس سرّه: و المشهور بین علمائنا الإمامیّة: أنّه دفن رأسه مع جسده الشّریف، و کان عمل الطّائفة علی هذا المعنی المشار إلیه، و قال ابن شهر آشوب: ذکر المرتضی فی بعض مسائله: أنّ رأس الحسین علیه السّلام ردّ إلی بدنه بکربلا من الشّام، و ضمّ إلیه. و قال الطّوسیّ قدّس سرّه: و منه زیارة الأربعین.
و فی تاریخ حبیب السّیر: أنّ یزید بن معاویة سلّم رؤوس الشّهداء إلی علیّ بن الحسین علیه السّلام فألحقها بالأبدان الطّاهرة یوم العشرین من صفر، ثمّ توجّه إلی المدینة الطّیّبة.
و قال: هذا أصحّ الرّوایات الواردة فی مدفن الرّأس المکرّم، و ذکر سبط ابن الجوزیّ فی التّذکرة فیه خمسة أقوال، دفنه بکربلا، و فی المدینة عند قبر أمّه، و بدمشق، و بمسجد الرّقّة، و فی القاهرة. و قال: أشهرها أنّه ردّ إلی المدینة مع السّبایا، ثمّ ردّ إلی الجسد بکربلاء، فدفن معه إلی أن قال: و فی الجملة: ففی أیّ مکان کان رأسه أو جسده فهو ساکن فی القلوب و الضّمائر و قاطن فی الأسرار و الخواطر، أنشدنا بعض أشیاخنا فی هذا المعنی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 549
لا تطلبوا المولی الحسین بأرض شرق أو بغرب
و دعوا الجمیع و عرّجوا نحوی فمشهده بقلبی
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 190- 191
اختلف فیه علی أقوال ذکرناها فی لواعج الأشجان: (الأوّل) «1» إنّه عند أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام بالنّجف «2» معه إلی جهة رأسه الشّریف «2»، ذهب إلیه بعض علماء الشّیعة استنادا إلی أخبار وردت بذلک فی الکافی و التّهذیب، و غیرهما من طرق الشّیعة عن الأئمة علیهم السّلام (و فی) بعضها: إنّ الصّادق علیه السّلام قال لولده إسماعیل: أنّه لمّا حمل إلی الشّام، سرقه مولی لنا، فدفنه بجنب أمیر المؤمنین علیه السّلام، «3» و یؤیّده ورود زیارة للحسین من عند رأس أمیر المؤمنین علیهما السّلام. عن أئمّة أهل البیت «3».
(الثّانی): أنّه مدفون مع جسده الشّریف، (و فی) البحار: أنّه المشهور بین علمائنا الإمامیّة ردّه علیّ بن الحسین علیهما السّلام. (و فی) الملهوف: أنّه أعید، فدفن بکربلاء مع جسده الشّریف، و کان عمل الطّائفة علی هذا المعنی المشار إلیه «انتهی». و اعتمده هو أیضا فی کتاب الإقبال، (و قال) ابن نما: الّذی علیه المعوّل من الأقوال أنّه أعید إلی الجسد بعد أن طیف به فی البلاد، و دفن معه. انتهی.
و عن المرتضی فی بعض مسائله: أنّه ردّ إلی بدنه بکربلاء من الشّام، و قال الشّیخ الطّوسیّ: و منه زیارة الأربعین.
(و قال) سبط ابن الجوزیّ فی تذکرة الخواصّ: «4» أشهر الأقوال إنّ «4» یزید ردّه إلی المدینة مع السّبایا، ثمّ ردّ إلی الجسد بکربلاء، فدفن معه، قاله هشام. و غیره انتهی «5».
(الثّالث): أنّه مدفون بظهر الکوفة دون قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام، رواه فی الکافی بسنده
__________________________________________________
(1)- [فی اللّواعج مکانه: «اختلفت الرّوایات و الأقوال فی ذلک علی وجوه، الأوّل ...»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی اللّواعج].
(3) (3- 3) [اللّواعج: «و هذا القول مختص بالشّیعة»].
(4) (4- 4) [اللّواعج: «اختلفوا فی الرّأس علی أقوال أشهرها أنّه یعنی»].
(5)- [أضاف فی اللّواعج: «فهذا القول مشترک بین الشّیعة و أهل السّنة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 550
عن الصّادق علیه السّلام.
(الرّابع): أنّه دفن بالمدینة المنوّرة عند قبر أمّه فاطمة علیها السّلام و إنّ یزید أرسله إلی عمرو ابن سعید بن العاص بالمدنیة، فدفن عند أمّه الزّهراء علیها السّلام، و أنّ مروان بن الحکم کان یومئذ بالمدینة، فأخذه، و ترکه بین یدیه و قال:
یا حبّذا بردک فی الیدین و لونک الأحمر فی الخدّین
و اللّه لکأنّی أنظر إلی أیّام عثمان.
حکاه سبط ابن الجوزیّ فی تذکرة الخواصّ عن ابن سعد فی الطّبقات. «1» و فی کتاب جواهر المطالب لأبی البرکات شمس الدّین محمّد الباغندیّ الشّافعیّ کما فی نسخة مخطوطة فی المکتبة الرّضویّة عند ذکر أحوال الحسین علیه السّلام: و أمّا رأسه، فالمشهور بین أهل التّاریخ و السّیر، أنّه بعثه ابن زیاد الفاسق إلی یزید بن معاویة و بعث به یزید إلی عمرو بن سعید الأشدق لطیم الشّیطان و هو إذ ذاک بالمدینة، فنصبه، و دفن عند أمّه بالبقیع «1».
(الخامس): أنّه بدمشق، قال سبط ابن الجوزیّ: حکی ابن أبی الدّنیا، قال: وجد رأس الحسین علیه السّلام فی خزانة یزید بدمشق، فکفّنوه، و دفنوه بباب الفرادیس. و کذا ذکر البلاذریّ فی تاریخه، قال: هو بدمشق فی دار الإمارة و کذا ذکر الواقدیّ أیضا انتهی.
«1» و فی جواهر المطالب: ذکر ابن أبی الدّنیا: أنّ الرّأس لم یزل فی خزانة یزید، حتّی هلک، فأخذ، ثمّ غسّل، و کفّن، و دفن داخل باب الفرادیس بمدینة دمشق، انتهی «1».
(و یروی): أنّ سلیمان بن عبد الملک، قال: وجدت رأس الحسین علیه السّلام فی خزانة یزید ابن معاویة، فکسوته خمسة أثواب من الدّیباج، و صلّیت علیه فی جماعة من أصحابی و قبرته. (و فی روایة): أنّه مکث فی خزائن بنی أمیّة حتّی ولی سلیمان بن عبد الملک، فطلب، فجی‌ء به و هو عظم أبیض، فجعله فی سفط و طیّبه، و جعل علیه ثوبا، و دفنه فی مقابر المسلمین بعدما صلّی علیه، فلمّا ولّی عمر بن عبد العزیز سأل عن موضعه، فنبشه، و أخذه، و اللّه أعلم ما صنع به.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی اللّواعج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 551
(و قال) بعضهم: الظّاهر من دینه أنّه بعث به إلی کربلاء، فدفنه مع الجسد الشّریف.
«1» و فی جواهر المطالب، عن الحافظ ابن عساکر: أنّ یزید بعدما نصبه بدمشق ثلاثة أیّام وضعه بخزانة السّلاح حتّی کان زمن سلیمان بن عبد الملک، فجی‌ء به، و قد بقی عظما أبیض، فکفّنه، و طّیبه، و صلّی علیه، و دفنه فی مقابر المسلمین «1»، (و روی) ابن نما، عن منصور بن جمهور: أنّه دخل خزانة یزید لمّا فتحت، فوجد بها جؤنة حمراء، فقال لغلامه سلیم: احتفظ بهذه الجؤنة، فإنّها کنز من کنوز بنی أمیّة، فلمّا فتحها إذا فیها رأس الحسین علیه السّلام و هو مخضوب بالسّواد، فلفّه فی ثوب، و دفنه عند باب الفرادیس عند البرج الثّالث ممّا یلی المشرق. انتهی.
(أقول): و کأنّه هو الموضع المعروف الآن بمسجد، أو مقام، أو مشهد رأس الحسین علیه السّلام بجانب المسجد الأمویّ بدمشق، و هو مشهد مشید معظم.
(السّادس): أنّه بمسجد الرّقّة علی الفرات بالمدینة المشهورة. حکی سبط ابن الجوزیّ، عن عبد اللّه بن عمر الورّاق إنّ یزید لعنه اللّه قال: لأبعثنّه إلی آل أبی معیط عن رأس عثمان، و کانوا بالرّقّة. فبعثه إلیهم، فدفنوه فی بعض دورهم، ثمّ أدخلت تلک الدّار فی المسجد الجامع، قال: و هو إلی جنب سدرة هناک و علیه شبه النّیل، أو لا یذهب شتاء، و لا صیفا.
(السّابع): أنّه بمصر نقله الخلفاء الفاطمیّون من باب الفرادیس إلی عسقلان، ثمّ نقلوه إلی القاهرة و له فیها مشهد عظیم یزار، نقله سبط ابن الجوزیّ.
(أقول): حکی غیر واحد من المؤرّخین، إنّ الخلیفة الفاطمیّ «2» بمصر أرسل إلی عسقلان، و هی بین مصر و الشّام، فاستخرج رأسا، قال: إنّه رأس الحسین علیه السّلام و جی‌ء به إلی مصر، فدفن فیها فی المشهد المعروف الآن و هو مشهد معظّم یزار، و إلی جانبه مسجد عظیم رأیته فی سنة 1321، و المصریّون یتوافدون إلی زیارته أفواجا، رجالا و نساء،
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی اللّواعج].
(2)- [اللّواعج: «العلویّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 552
و یدعون، و یتضرّعون عنده، و أخذ الفاطمیّین «1» لذلک الرّأس من عسقلان، و دفنه بمصر لا ریب فیه. لکن الشّأن فی کونه رأس الحسین علیه السّلام (و هذه) الوجوه الأربعة الأخیرة کلّها من روایات أهل السّنّة، و أقوالهم خاصّة، و اللّه أعلم. «2»
__________________________________________________
(1)- [اللّواعج: «العلویّین»].
(2)- درباره این‌که سر مطهر را کجا به خاک سپردند، نظرات گوناگونی ابراز شده است که ذیلا به آنها اشاره می‌شود:
الف: سر امام را در نجف اشرف، کنار قبر حضرت علی بن أبی طالب، در طرف سر آن حضرت دفن کرده‌اند. این نظر را برخی از علمای شیعه با استناد به روایاتی که در کتاب کافی و تهذیب آمده است، پذیرفته‌اند. در یکی از این روایات می‌خوانیم: «امام صادق (سلام اللّه علیه) به فرزند خود اسماعیل فرمودند که سر بریده امام پس از بردن به شام، توسط یکی از دوستداران ما ربوده و در جوار امیر المؤمنین علیه السّلام دفن شد.»
این نظریه را قرائن دیگری نیز تأیید می‌کنند. از جمله آن‌که در زیارت بالای سر امیر المؤمنین علیه السّلام که از امامان شیعه به دست ما رسیده، زیارت حضرت حسین بن علی علیه السّلام نیز وارد شده است.
ب: سر امام در کنار پیکر پاک حضرتش به خاک سپرده شده است. بنابر آن‌چه که در کتاب گرانقدر بحار الانوار ذکر شده است، این نظر را بیشتر عالمان امامیه پذیرفته‌اند و معتقدند که حضرت علی بن الحسین سر را به کربلا بازگرداند. سید بن طاووس در کتاب لهوف می‌فرماید: «سر مطهر امام به کربلا آورده و در کنار پیکر گلگون دفن شد. سیره طایفه شیعه نیز این نظر را تأیید می‌کند.»
دانشمند مزبور در کتاب اقبال الاعمال نیز به این نظر متمایل است. ابن نما که مردی مورد اعتماد و دانشمندی متتبع به شمار می‌رود، در این‌باره می‌فرماید: «سر امام را در شهرها گرداندند؛ ولی سرانجام به‌کربلا عودت داده و همراه جسد مطهر دفن شد.»
سید مرتضی و شیخ طوسی نیز با این نظر موافق هستند. سبط ابن الجوزی معتقد است که سر بریده امام همراه کاروان اسیران از شام به مدینه آورده شد و سپس آن را از مدینه به کربلا بردند و در کنار جسد مقدس حضرت به خاک سپردند.
ج: شیخ کلینی در کتاب ارزشمند کافی از امام صادق علیه السّلام روایت می‌کند که سر مطهر سالار شهیدان، بیرون از کوفه در نزدیکی مرقد مطهر امیر المؤمنین علیه السّلام مدفون است.
د: سر امام را در مدینه نزد مرقد مقدس مادرش فاطمه زهرا سلام اللّه علیها به خاک سپرده‌اند. این مطالب را سبط ابن الجوزی از کتاب الطبقات الکبری نقل می‌کند و می‌نویسد: «یزید، سر امام را برای عمرو بن سعید بن عاص، فرماندار مدینه گسیل داشت و او آن را در کنار قبر مادر امام دفن کرد. ابو البرکات شمس الدین محمد الباغندی الشافعی نیز در کتاب جواهر المطالب همین نظر را پذیرفته است و آن را نظریه مشهور تاریخ‌نگاران و سیره‌نویسان می‌داند.
ه: مدفن سر امام در دمشق است. سبط ابن الجوزی به نقل از ابن أبی الدنیا می‌نویسد: «سر مطهر امام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 553
__________________________________________________
- در خزانه یزید در دمشق یافته شد و پس از دفن و کفن در «باب الفرادیس» به خاک سپرده شد.»
بلاذری و واقدی نیز در کتاب‌های تاریخ خود همین مطلب را نقل کرده‌اند. در کتاب جواهر المطالب چنین آمده است که سر مقدس امام تا پایان سلطنت یزید در خزانه حکومتی حفاظت می‌شد و پس از هلاکت وی در باب الفرادیس دفن شد. در روایت دیگر آمده است که: «سلیمان بن عبد الملک اموی این کار را انجام داد و پس از آن‌که پنج قطعه دیبا بر سر کفن کرد و با عده‌ای بر آن نماز گزارد، آن را به خاک سپرد.»
عده‌ای معتقدند که سلیمان بن عبد الملک اموی سر را در قبرستان مسلمین دفن کرد. وی در زمان عمر بن عبد العزیز از آنجا منتقل شد که ظاهرا باید به کربلا آورده شده باشد.
حافظ ابن عساکر، بنابر نقل جواهر المطالب گوید: «پس از آن‌که سر بریده امام را به دمشق آوردند، یزید فرمان داد تا سه روز در برابر دیدگان مردم نصب شود. سپس آن را به جایگاه سلاح انتقال داد تا آن که خود به هلاکت رسید. آن‌گاه سلیمان اموی سر را در گورستان مسلمانان به خاک سپرد.»
ابن نما مؤلف کتاب مثیر الاحزان به نقل از منصور بن جمهور می‌نویسد: «پس از هلاکت یزید و گشوده شدن خزانه او، به آنجا رفتم و ظرفی قیمتی یافتم و باخود پنداشتم که در آن، گنجی نهفته است. ظرف را به خدمتکار خود دادم و سفارش کردم که از آن مراقبت کند. اما بعد از آن‌که به سراغ گنج رفتم، با سر مبارک امام رو به رو شدم. بی‌درنگ آن را کفن و در باب الفرادیس دفن کردم.
نگارنده این سطور معتقد است، مرکزی که امروز در دمشق به نام مسجد رأس الحسین و یا مقام رأس الحسین، یا مشهد رأس الحسین، معروف شده و در نزدیکی جامع اموی می‌باشد، همان مدفنی است که تاریخ‌نگاران بیان کرده‌اند.
و: مسجد رقه در نزدیکی فرات. سبط ابن الجوزی در کتاب خود از عبد اللّه بن عمر نقل می‌کند که:
«یزید سر مبارک امام را نزد آل ابی معیط فرستاد که آنان در منطقه رقه می‌زیستند. این عده، سر را در خانه‌ای دفن کردند و این خانه بعدها جزو مسجد جامع شد. گفته‌اند درختی در کنار مدفن سر مطهر بود که به برکت آن سر، همواره سبز می‌ماند.»
ز: مصر، همان‌جایی که اکنون مشهد رأس الحسین نامیده می‌شود. خلفای فاطمی سر را از دمشق به مصر انتقال دادند و در قاهره به خاک سپردند. این مطلب را سبط ابن الجوزی آورده است.
مورخین می‌نویسند: «یکی از خلفای فاطمی، فردی را به عسقلان، ناحیه‌ای بین مصر و شام روانه کرد.
فرد مزبور در عسقلان سری را یافت و مدعی شد که سر امام حسین علیه السّلام است. به دستور خلیفه فاطمی این سر به مصر منتقل شده و در مشهد الرأس دفن شد. البته در این مطلب تردیدی نیست که چنین عملی در زمان خلیفه فاطمی انجام گرفته است؛ اما نمی‌توان قاطعانه گفت که این سر متعلق به امام علیه السّلام بوده است.
در هر صورت امروزه مشهد الرأس زیارتگاه عمومی مردم بوده و آنان با علاقه بسیار به این مرکز رفت‌و آمد می‌کنند.»
در پایان، یادآوری این نکته ضروری است که چهار نظریه اخیر را فقط دانشمندان اهل سنّت ابراز-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 554
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 626- 627، لواعج الأشجان،/ 247- 250
رأیت بعد سنة 1321 ه فی المقبرة المعروفة بمقبرة باب الصّغیر بدمشق مشهدا وضع فوق بابه صخرة کتب علیها ما صورته:
«هذا مدفن رأس العبّاس بن علیّ و رأس علیّ بن الحسین الأکبر و رأس حبیب بن مظاهر» ثمّ أنّه بعد ذلک بسنین هدم هذا المشهد و أعید بناؤه، و أزیلت هذه الصّخرة و بنی ضریح داخل المشهد و نقش علیه أسماء کثیرة لشهداء کربلاء، و لکن الحقیقة أنّه منسوب إلی الرّؤوس الشّریفة الثّلاثة المقدّم ذکرها بحسب ما کان موضوعا علی بابه کما مرّ. و هذا المشهد: الظّنّ قوی بصحّة نسبته، لأنّ الرّؤوس الشّریفة بعد حملها إلی دمشق و الطّواف بها، و انتهاء غرض یزید من إظهار الغلبة و التّنکیل بأهلها و التّشفّی، لا بدّ أن تدفن فی إحدی المقابر، فدفنت هذه الرّؤوس الثّلاثة فی مقبرة باب الصّغیر، و حفظ محلّ دفنها، و اللّه أعلم. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 627
اختلفت الأقوال فی مدفن الرّأس الشّریف علی أقوال: منها ما اشترک بین الإمامیّة و العامّة، و منها ما اشترک بین الإسماعیلیّة و العامّة، و منها ما اختصّ بالإمامیّة، و منها ما اختصّ بالعامّة، و نقول:
__________________________________________________
- کرده‌اند، اما علمای شیعه امامیه به جز سه نظر نخست، اظهار دیگری نداشته‌اند؛ و اللّه أعلم.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 288- 290
(1)- در دمشق، مقبره‌ای است به نام «مقبرة باب الصّغیر». بعد از سال 1321 نگارنده، این مقبره را مشاهده نمود. بر سر در مقبره سنگی وجود داشت که بر آن این عبارت دیده می‌شد:
اینجا جایگاه سرهای مطهر عباس بن علی، علی بن الحسین الأکبر و حبیب بن مظاهر است.
چند سال بعد هنگام تجدیدبنای مقبره، سنگ مزبور از بین رفت و به جای آن ضریحی در داخل مقبره قرار دادند که بر روی آن نام بسیاری از شهیدان کربلا نقش شده بود. اما حقیقت آن است که این مقبره منسوب به همان سه بزرگواری است که نام بردیم.
البته در مورد صحت چنین انتسابی، باتوجه به آن‌که یزید پس از ایجاد رعب و وحشت در دل مردم، چاره‌ای جز دفن سر شهداء نداشت، بعید به نظر نمی‌رسد که این سه سر، در مقبره مزبور به خاک سپرده شده و نام آنها مضبوط مانده باشد.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 290- 291
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 555
المشترک بین الإمامیّة و العامّة:
إنّه بعد ما طیف فی الشّام ردّ إلی کربلا، و دفن مع الجسد. هذا هو المشهور بین الإمامیّة، و علیه عملهم فی الأعصار، بل یمکن دعوی الإجماع علیه خصوصا فی عصرنا.
قال السّیّد فی اللّهوف: فأمّا رأس الحسین علیه السّلام فروی أنّه أعید، فدفن بکربلا مع جسده الشّریف، و کان عمل الطّائفة علی هذا المعنی المشار إلیه.
و قال الشّیخ ابن نما بعد ذکره الأقوال فی مدفن الرّأس: و الّذی علیه المعوّل من الأقوال أنّه أعید إلی الجسد بعد أن طیف به فی البلاد، و دفن معه.
و قال الفتّال النّیسابوریّ فی روضة الواعظین: و خرج علیّ بن الحسین علیهما السّلام بالنّسوة من الشّام، و ردّ رأس الحسین إلی کربلاء.
و فی البحار: المشهور بین علمائنا الإمامیّة أنّه دفن رأسه مع جسده، ردّه علیّ بن الحسین علیهما السّلام.
و قال السّبط فی التّذکرة: و اختلفوا فی الرّأس علی أقوال: أشهرها أنّه ردّ إلی المدینة مع السّبایا، ثمّ ردّ إلی الجسد بکربلاء، فدفن معه. قاله هشام و غیره.
لعلّ فی العبارة تصحیفا، و الصّحیح أنّه ردّه ابن زیاد مع السّبایا إلی الشّام، ثمّ ردّ إلی کربلاء. و یمکن أن یراد بالمدینة مدینة الشّام، و إلّا فظاهره أنّ یزید ردّه مع السّبایا إلی المدینة، ثمّ ردّ من المدینة إلی کربلاء، و هو بعید جدّا. نعم یمکن أن یقال: ردّه یزید مع السّبایا إلی المدینة، ثمّ ردّ من بین الطّریق إلی کربلاء، فدفن مع الجسد. فتدّبر «1».
و عن المرتضی فی بعض مسائله: أنّه ردّ إلی بدنه بکربلا من الشّام. و قال الطّوسیّ:
و منه زیارة الأربعین.
و فی کتاب الحسین، قال: و الإمامیّة و بعض أهل السّنّة علی أنّه مدفون مع الجسد
__________________________________________________
(1)- [و لعلّ هذا هو الصّحیح، فإنّ یزید لمّا سیّرهم و سیّر الرّؤوس الطّاهرة معهم، سیّرهم إلی المدینة، و لم یقدّر فی سیرهم التّعریج علی کربلاء، و عندما و صلوا إلی مفترق الطّریق، طلبوا من الّذین کانوا یتولّون أمرهم التّعریج بهم إلی کربلاء، فوصلوها وزاروا زیارة الأربعین، و دفنوا الرّؤوس الطّاهرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 556
بکربلاء.
و قال أبو إسحاق الإسفراینیّ: ثمّ حشا یزید الرّأس بالمسک و الکافور و سلّمه لهم- أی الأساری- فأخذوه و ساروا به إلی کربلا، و دفنوه مع الجسد الشّریف.
و فی ترجمة تاریخ الأعثم الکوفیّ، قال: ثمّ جهّز یزید علیّ بن الحسین و من معه إلی المدینة، و سلّم إلیهم رؤوس الشّهداء، فتوجّهوا إلی المدینة، و وصلوا إلی کربلا فی یوم العشرین من صفر، فدفن الرّأس مع الجسد الشّریف، و دفنوا رؤوس سائر الشّهداء هناک. انتهی.
و فی تاریخ حبیب السّیر: إنّ یزید بن معاویة، سلّم رؤوس الشّهداء إلی علیّ بن الحسین علیهما السّلام، فألحقها بالأبدان الطّاهرة یوم العشرین من صفر، ثمّ توجّه إلی المدینة الطّیّبة. قال: و هذا أصحّ الرّوایات الواردة فی مدفن الرّأس الکریم. انتهی.
و بالجملة فعمل العصابة علی ذلک قدیما و حدیثا.
أمّا کیفیّة دفنه هل وضع موضعه من الجسد أو فی الضّریح؟ فنقول فیه ما قاله السّیّد ابن طاووس فی الإقبال: اعلم أنّ إعادة رأس مولانا الحسین علیه السّلام إلی جسده الشّریف یشهد به لسان القرآن العظیم، فلا ینبغی أن یشکّ فی هذا العارفون، و أمّا کیفیّة إحیائه بعد شهادته، و کیفیّة جمع رأسه الشّریف إلی جسده بعد مفارقته، فهذا سؤال یکون فیه شواذب من العبد علی اللّه عزّ و جلّ جلاله أن یعرفه کیفیّة تدبیر مقدوراته. إلی أن قال:
و ما کانت الإعادة بأمور دنیویّة، و الظّاهر أنّها بقدرة إلهیّة. إلی أن قال: و لم أذکر الآن أنّنی وقفت، و لا رویت من کان من الشّام إلی الحائر- علی صاحبه أکمل التّحیّة و الإکرام- و لا کیفیّة دخول حرمه المعظّم، و لا من حضر ضریحه المقدّس حتّی عاد إلیه، و هل وضعه موضعه من الجسد أو فی الضّریح مضموما إلیه، فلیقتصر الإنسان علی ما یجب علیه من تصدیق القرآن من أنّ الجسد المقدّس تکلّم عقیب الشّهادة، و أنّه حیّ یرزق.
انتهی.
و بالجملة إن قلنا بلحوق الرّأس إلی الجسد- کما هو ظاهر بعض الأخبار و کلمات
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 557
بعض الأخیار- فذلک بقدرة إلهیّة، و إن قلنا بوضعه عند الجسد، فبأمور عادیّة، و سیجی‌ء عن قریب زیادة بیان و توضیح لذلک. فانتظر.

قال فی کتاب الحسین: و الإسماعیلیّة و کثیر من أهل السّنّة علی أنّه دفن بدمشق و نقل إلی عسقلان و منها إلی القاهرة. و سیجی‌ء ضعفه وردّه.

هو أنّ الرّأس دفن عند أبیه الطّاهر بالنّجف الأشرف. عدّ السّیّد المعاصر فی لواعجه هذا قولا و نسبه إلی بعض علماء الشّیعة و لم یذکر القائل، و کلّما فحصنا لم نجد من یقول به إلّا ظاهر صاحب الوسائل حیث قال: استحباب زیارة رأس الحسین عند قبر أمیر المؤمنین علیهما السّلام و استحباب صلاة رکعتین لکلّ منهما. ثمّ ذکر الأخبار الواردة فی ذلک إلی أن قال:
و قد روی رضی الدّین علیّ بن طاووس فی کتاب اللّهوف و غیره: أنّ رأس الحسین أعید، فدفن مع بدنه بکربلا. و ذکر أنّ عمل العصابة علی ذلک، و لا منافاة بینهما. انتهی.
و لعلّ مراده أنّه دفن عند أمیر المؤمنین علیه السّلام، ثمّ أعید إلی کربلاء بقدرة إلهیّة أو بأمور عادیة. و بالجملة فهذا لیس قولا قبال عمل العصابة.
و أعجب من هذا ما قاله المحدّث المعاصر القمیّ قدّس سرّه: و الّذی اشتهر بین علمائنا الإمامیّة أنّه إمّا دفن مع جسده الشّریف ردّه علیّ بن الحسین علیه السّلام، أو أنّه دفن عند قبر أمیر المؤمنین کما فی أخبار کثیرة.
و کأنّه قدّس سرّه احتاط فی القول و نسب التّوقّف و الاحتیاط إلی المشهور. و هو کما تری، إذ المشهور بل المجمع علیه ما ذکرنا، و القول بدفنه فی النّجف عند أبیه إلی الآن لم نجد به قائلا.
و کأنّ الأصحاب أعرضوا عن الأخبار الدّالة علی ذلک و أولوها بوجوه التّأویل، مع أنّ الأخبار کلّها نصب أعینهم، و لم یعملوا بمضمونها مع مخالفتها فی نفسها و معارضة بعضها مع بعض، فلنذکر الأخبار الواردة فی ذلک:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 558
(منها) ما قاله المفید و السّیّد ابن طاووس و الشّهید رضوان اللّه علیهم فی باب زیارة أمیر المؤمنین علیه السّلام، فإذا بلغت العلم و هی الجبّانة فصلّ هناک رکعتین، فقد روی محمّد بن أبی عمیر، عن مفضل بن عمر، قال: جاز الصّادق علیه السّلام بالقائم الماثل فی طریق الغریّ، فصلّی رکعتین، فقیل: ما هذه الصّلاة؟ فقال علیه السّلام: هذا موضع رأس جدّی الحسین علیه السّلام، وضعوه هاهنا لمّا توجّهوا من کربلا، ثمّ حملوه إلی عبید اللّه بن زیاد- إلی آخر الحدیث.
و لیس فی الوسائل قوله «وضعوه هنا» إلی آخر الحدیث.
و فی المستدرک عن محمّد بن المشهدیّ فی مزاره عن الصّادق علیه السّلام أنّه زار رأس الحسین عند رأس أمیر المؤمنین علیه السّلام.
و بهذا وردت أخبار أخر دالّة علی أنّه علیه السّلام صلّی موضع رأس الحسین علیه السّلام، و قد مرّ فی روایة المفید ما یوضح ذلک.
و بالجملة فلیس نصّا بل و لا ظاهرا فی أنّه دفن هناک رأس الحسین علیه السّلام. نعم یستحبّ زیارة الحسین عند أمیر المؤمنین علیه السّلام من الزّیارات البعیدة، و کذا زیارة رأس الحسین عند أمیر المؤمنین، و یؤیّد ذلک اختلاف الأخبار فی موضع رأس الحسین و أنّه علیه السّلام صلّی فیه، ففی بعضها عند الذکوات، و فی بعضها فی أمکنة بعد الذّکوات، و فی بعضها حتّی دخل الجرف، فنزل، و صلّی، و فی بعضها العلم و هی الجبانة.
نعم، فی بعض الأخبار تصریح بأنّه دفن الرّأس الشّریف هناک، منها ما رواه محمّد بن الحسن بإسناده، عن عمر بن عبد اللّه بن طلحة النّهدیّ، عن أبیه، قال: دخلت علی أبی عبد اللّه علیه السّلام، فذکر حدیثا حدّثناه، قال: مضینا معه- یعنی أبا عبد اللّه- حتّی انتهینا إلی الغریّ، قال: فأتی موضعا، فصلّی، ثمّ قال لإسماعیل: قم فصلّ عند رأس أبیک الحسین علیه السّلام. قلت: ألیس قد ذهب رأسه إلی الشّام. قال: بلی، و لکن فلان مولانا سرقه، فجاء به، فدفنه هاهنا.
و مثله فی روایة الکافی بأدنی تغییر قال: سرقه مولی لنا، فدفنه بجنب أمیر المؤمنین علیه السّلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 559
(و منها): ما رواه محمّد بن قولویه بإسناده إلی علیّ بن أسباط رفعه، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: إنّک إذا أتیت الغریّ رأیت قبرین، قبرا کبیرا، و قبرا صغیرا، فأمّا الکبیر فقبر أمیر المؤمنین علیه السّلام، و أمّا الصّغیر فرأس الحسین علیه السّلام.
و منها: ما رواه محمّد بن الحسن و محمّد بن أحمد بن الحسین جمیعا، عن الحسن بن علیّ بن مهزیار بإسناده، عن یونس بن ظبیان، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی حدیث: أنّه رکب و رکبت معه حتّی نزل عند الذّکوات الحمر، و توضّأ و صلّی، ثمّ دنی إلی أمکنة، فصلّی عندها، و بکی، ثمّ مال إلی أمکنة دونها، ففعل مثل ذلک، ثمّ قال: الموضع الّذی صلّیت عنده أوّلا موضع أمیر المؤمنین، و الآخر موضع رأس الحسین، و إنّ ابن زیاد لمّا بعث برأس الحسین بن علیّ ردّه إلی الکوفة، فقال: أخرجوه عنها لا یفتن بها أهلها، فصیّره اللّه عند أمیر المؤمنین، فدفن الرّأس مع الجسد و الجسد مع الرّأس.
و هذه الرّوایات مع اشتمالها علی أمور غریبة، و مخالفتها لجلّ أحادیث الخاصّة و العامّة و إعراض الأصحاب عنها، و لا تدلّ علی بقاء الرّأس هناک بعد الدّفن، بل یظهر من الرّوایة الأخیرة لحوقه بالجسد بکربلا بعدما دفن هناک.
قال فی البحار: قوله «و الرّأس مع الجسد و الجسد مع الرّأس» أی بعدما دفن هناک ظاهرا ألحق بالجسد بکربلا، أو صعد به مع الجسد إلی السّماء کما فی بعض الأخبار.
و یؤیّد ذلک بل یشعر به قوله «فصیره اللّه عند أمیر المؤمنین».
و أمّا احتمال أنّ المراد بالجسد جسد أمیر المؤمنین و أنّ بدن أمیر المؤمنین کالجسد لهذا الرّأس لأنّهما من نور واحد، فبعید جدّا.
و ممّا یؤیّده أنّ اللّه تعالی صیّر الرّأس مع الجسد ما فی البحار و غیره، عن سلیمان الأعمش، عن رجل، من موکّلی الرّأس الشّریف، قال: و أمر یزید، فأدخل الرّأس فی القبّة الّتی بأزاء القبّة الّتی یشرب فیها، و وکلنا بالرّأس. إلی أن قال: ثمّ سمعت منادیا ینادی: یا محمّد! اهبط. فهبط و معه خلق کثیر من الملائکة، فأحدقت الملائکة بالقبّة، ثمّ إنّ النّبیّ دخل القبّة، و أخذ الرّأس منها.
قال: و فی روایة: إنّ محمّدا قعد تحت الرّأس، فانحنی الرّمح و وقع الرّأس فی حجر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 560
رسول اللّه، فأخذه و جاء به إلی آدم، فقال: یا أبی آدم! ما تری ما فعلت أمّتی بولدی من بعدی. قال الرّجل: فاقشعرّ لذلک جلدی ثمّ قام جبرئیل، فقال: یا محمّد! أنا صاحب الزّلازل. فأمرنی لأزلزل بهم الأرض. و أصیح بهم صیحة واحدة، یهلکون فیها. فقال:
لا. قال: یا محمّد! دعنی و هؤلاء الأربعین الموکّلین بالرّأس. قال: فدونک. فجعل ینفخ بواحد واحد، فدنا منّی، فقال: تسمع و تری. فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله: دعوه دعوه لا یغفر اللّه له. فترکنی و أخذوا الرّأس و ولوا، فافتقد الرّأس من تلک اللّیلة، فما عرف له خبر- إلی آخر الرّوایة أخذنا منها موضع الحاجة.
و یؤیّده ما فی اللّهوف قال: قال یزید لعلیّ بن الحسین: أذکر حاجاتک الّتی وعدتک بقضائهنّ. فقال له: الأولی ترینی وجه سیّدی و مولای و أبی الحسین فأتزّود منه ... قال یزید: أمّا وجه أبیک فلا تراه أبدا.
لأنّه لا یمکنه أن یریه. فظهر ممّا ذکر أنّ الرّأس مع الجسد و الجسد مع الرّأس.

فتنتهی إلی سبعة، و لا یهمّنا البحث عن ذلک، إذ جملة منها مبنیّة علی الرّؤیا و الکشف و رأی الصّوفیّة، و بعض منها ینتهی إلی خبر واحد رأی رأسا فی مکان دفن فیه، و ظنّ أنّه رأس الحسین، و بعض منها مبنیّ علی القول الباطنیّ، منهم من نقل المیت من مکان إلی مکان، و لا فائدة فی نقلها إلّا العلم بالتّاریخ، فمن أراد فلیرجع إلی تذکرة السّبط، و أبسط ممّا فیه ما ذکره علیّ جلال الحسینیّ فی کتاب الحسین، فإنّه قد أتعب نفسه، و نقل الأقوال کلّها مع ردّها، إلی أن قال:
أقول: تقصیت ما قیل قدیما و حدیثا فی مکان الرّأس الشّریف، و لم أر اختیار أحد هذه الأقوال، لأنّ أدّلتها جمیعا لیست قاطعة، و تبع ذلک شقیقه ابن تیمیة فی منهاج السّنة.
و یمکن أن یقال: إنّ بعض الأمکنة الّتی قیل فیها رأس الحسین هو المکان الّذی وضع فیه الرّأس ثمّ أخذ منه، کما هو الظّاهر فی المسجد الأمویّ بالشّام، فإنّ فیه مقاما یسمّی برأس الحسین و قد تشرّفت بزیارته مرارا، إذ قد مرّ أنّه أتی برأس الحسین فی المسجدالأمویّ فوضعوه فی مکان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 561
و یمکن أن یقال: إنّه هو المکان الّذی وضع یزید الرّأس الشّریف فی بیته، فلمّا زادوا فی المسجد، و وسعوه دخل ذلک البیت فی المسجد.
قال السّبط فی التّذکرة، و نعم ما قال: و فی الجملة: ففی أیّ مکان کان رأسه أو جسده فهو ساکن فی القلوب و الضّمائر قاطن فی الأسرار و الخواطر، أنشدنا بعض أشیاخنا:
لا تطلبوا المولی الحسین بأرض شرق أو بغرب
و دعوا الجمیع و عرّجوا نحوی فمشهده بقلبی
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 427- 435
لمّا عرف زین العابدین الموافقة من یزید، طلب منه الرّؤوس کلّها، لیدفنها فی محلّها، فلم یتباعد یزید عن رغبته، فدفع إلیه رأس الحسین مع رؤوس أهل بیته، و صحبها، فألحقها بالأبدان.
نصّ علی مجیئه بالرّؤوس إلی کربلاء فی «حبیب السّیر» کما فی نفس المهموم ص 253 و ریاض الأحزان ص 155.
و أمّا رأس الحسین علیه السّلام: ففی روضة الواعظین للفتّال ص 165، و فی مثیر الأحزان لابن نما الحلّی ص 58: إنّه المعوّل علیه عند الإمامیّة، و فی اللّهوف لابن طاووس ص 122: علیه عمل الإمامیّة. و فی إعلام الوری للطّبرسیّ ص 151، و مقتل العوالم ص 154، و ریاض المصائب و البحار: إنّه المشهور بین العلماء، و قال ابن شهر آشوب فی المناقب ج 2 ص 200: ذکر المرتضی فی بعض رسائله أنّ رأس الحسین أعید إلی بدنه فی کربلاء، و قال الطّوسیّ: و منه زیارة الأربعین، و فی البحار عن العدد القویّة لأخ العلّامة الحلّی، و فی عجائب المخلوقات للقزوینیّ ص 67: فی العشرین من صفر ردّ رأس الحسین علیه السّلام إلی جثّته، و قال الشّبراویّ: قیل: أعید الرّأس إلی جثّته بعد أربعین یوما، و فی شرح همزّیة البوصیریّ لابن حجر أعید رأس الحسین بعد أربعین یوما من قتله. و قال سبط ابن الجوزیّ: الأشهر أنّه ردّ إلی کربلاء، فدفن مع الجسد، و المناویّ فی الکواکب الدّریّة ج 1 ص 57: نقل اتّفاق الإمامیّة علی إنّه أعید إلی کربلاء، و إنّ القرطبیّ رجحه، و لم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 562
یتعقّبه، بل نسب إلی بعض أهل الکشف و الشّهود، أنّه حصل له اطّلاع علی أنّه أعید إلی کربلاء.
و علی هذا فلا یعبوء بکلّ ما ورد بخلافه، و الحدیث بأنّه عند قبر أبیه بمرأی من هؤلاء الأعلام، فإعراضهم عنه یدلّنا علی عدم وثوقهم به، لأنّ أسناده لم یتمّ، و رجاله غیر معروفین. و قال أبو بکر الآلوسیّ: و قد سئل عن موضع رأس الحسین:
لا تطلبوا رأس الحسین بشرق أرض أو بغرب
و دعوا الجمیع و عرّجوا نحوی فمشهده بقلبی
و قال الحاجّ مهدیّ الفلوجیّ الحلّی.
لا تطلبوا رأس الحسین فإنّه لا فی حمی ثاو و لا فی واد
لکنّما صفو الولاء یدلّکم فی أنّه المقبور وسط فؤادی
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 469- 470
لقد اختلف المؤرّخون و أرباب المقاتل- من الفریقین- اختلافا کبیرا فی موضوع مدفن رأس الحسین علیه السّلام و بعض رؤوس أهل بیته.
فقیل: إنّه دفن بجنب قبر أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام و عند رأسه الشّریف.
و علیه روایات کثیرة عن الأئمّة الأطهار علیهم السّلام تشیر إلی ذلک، ذکرها الحرّ العاملیّ فی (وسائله ج 10 باب 32 من أبواب المزار و ما یناسبه) بعد أبواب العمرة.
و قیل: إنّه دفن فی البقیع مع أمّه الزّهراء علیه السّلام، دفنه والی المدینة- یومئذ- عمرو بن سعید بن العاص، بعد أن سیّره إلیه یزید بن معاویة مع النّعمان بن بشیر الأنصاریّ.
ذکر ذلک العماد الحنبلیّ فی (شذرات الذّهب: 1/ 67)، و الیافعیّ فی (مرآة الجنان:
1/ 146)، و ابن کثیر فی (البدایة و النّهایة: 8/ 204)، و وسیلة المآل: ص 194، و ابن سعد فی طبقاته و غیرهم.
و قیل: فی القاهرة، و اختلفوا أیضا فی سبب دفنه هناک، فمن قائل بأنّ العقیلة زینب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 563
علیها السّلام دفنته هناک- کما فی دائرة المعارف الحدیثة ص 152- و من قائل: إنّ الفاطمییّن نقلوه من باب الفرادیس- فی دمشق- إلی (عسقلان)، و منها حمل إلی القاهرة- من طریق البحر- فی سنة 548 ه أیّام المستنصر باللّه العبیدیّ صاحب مصر- کما فی نور الأبصار للشّبلنجیّ: ص 121- و غیره.
و قیل: إنّه دفن فی دمشق- علی اختلاف بین القائلین بهذا القول-: إنّه فی حائط، أو فی دار الإمارة، أو فی خزانة یزید، أو فی المقبرة العامّة، أو فی داخل باب الفرادیس فی (جامع دمشق) ...
قال القرمانیّ فی (أخبار الدّول: ص 109) ط القاهرة: «و اختلفوا فی مکان دفن فیه رأس الحسین رضی اللّه عنه، و فی مسالک الأبصار: إنّه حمل جسد الحسین و رأسه إلی المدینة المنوّرة، حتّی دفنوه عند قبر أخیه الحسن، و قیل: دفن الرّأس بالقاهرة بالمشهد المعروف بباب القرافة. و قیل: إنّه دفن رأسه عند قبر أمّه بالمدینة المنوّرة، و الأصح: أنّه دفن فی جامع دمشق ...».
و لکنّ المشهور عند الشّیعة الإمامیّة: أنّ رأس الحسین علیه السّلام بالخصوص، و کذلک بقیّة رؤوس أهل البیت الّتی حملت إلی الشّام کلّها أعیدت مع الإمام زین العابدین و زینب ابنة علیّ علیه السّلام إلی کربلاء یوم الأربعین، و دفنت مع أجسادها، و لذلک أثرت زیارة الأربعین عند الشّیعة.
و لعلّ مردّ ذلک إلی طلب الإمام زین العابدین علیه السّلام رأس أبیه و رؤوس أهل بیته من یزید بن معاویة حینما عرض له یزید أن یطلب منه ما یشاء، بعد أن أظهر الأسف، و النّدم علی ما فعله ابن زیاد فی قتل الحسین و أهل بیته الأطهار علیهم السّلام خوفا من تصّدع کیانه المهزوز.
فقد ذکر صاحب کتاب (حبیب السّیر): أنّ یزید بن معاویة سلّم رؤوس الشّهداء إلی علیّ بن الحسین، فألحقها بالأبدان الطّاهرة یوم العشرین من صفر، ثمّ توجّه إلی المدینة الطّیّبة، و قال: «هذا أصحّ الرّوایات الواردة فی مدفن الرّأس المکرّم».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 564
و قال ابن الجوزیّ فی (تذکرته: ص 265) طبع النّجف: «و اختلفوا فی الرّأس علی أقوال، أشهرها أنّه ردّه إلی المدینة مع السّبایا، ثمّ ردّ إلی الجسد بکربلاء، فدفن معه، قاله هشام و غیره».
ثمّ استعرض الأقوال الأخر الّتی ذکرناها: أنّه دفن بالمدینة عند قبر أمّه فاطمة علیها السّلام و أنّه بدمشق، و أنّه بمسجد الرّقّة علی الفرات بالمدینة المشهورة، و أنّه فی القاهرة ...
و إلیه یشیر النّویریّ فی (نهایة الإرب ج 20 ص 477) بنحو عرض أحد الأقوال فی الموضوع حیث یقول: «قد اختلف المؤرّخون فی مقرّ رأس الحسین، فمنهم من قال: إنّه دفن بدمشق، و منهم من زعم: أنّه نقل إلی مرو، و منهم من یقول: إنّه أعید إلی الجسد و دفن بالطّفّ، و منهم من قال: دفن بعسقلان، ثمّ نقل إلی مصر، و منهم من قال: دفن بالمدینة عند قبر أمّه فاطمة علیها السّلام ...».
و علی ذلک الرّأی المشهور ابن طاووس فی (لهوفه: ص 82) طبع النّجف، قال فیه:
«و أمّا رأس الحسین، فروی: أنّه أعید، فدفن بکربلاء مع جسده الشّریف، و کان عمل الطّائفة علی هذا المعنی المشار إلیه ...».
و مثل ذلک یری المجلسیّ فی (بحاره: ج 45 ص 144) طبع طهران الجدید.
و کذلک یری ابن نما الحلّی فی (مثیر الأحزان: ص 58) فإنّه- بعد أن یذکر الأقوال المختلفة- یقول: «و الّذی علیه المعوّل من الأقوال: أنّه أعید إلی الجسد بعد أن طیف به فی البلاد و دفن معه».
و کذلک یری الفتّال فی کتابه (روضة الواعظین ص 192)، و الطّبرسیّ فی (إعلام الوری:
ص 151)، و نور اللّه البحرانیّ فی (مقتل العوالم: ص 154)، و الشّبراویّ فی کتابه (الإتحاف بحبّ الاشراف: ص 12)، و المحدّث القمیّ فی کتابه (نفس المهموم: ص 253)، و البیرونیّ فی کتابه (الآثار الباقیّة: ج 1 ص 331)، و القزوینیّ فی (عجائب المخلوقات: ص 67)، و المناویّ فی کتابه (الکواکب الدّریّة: ج 1 ص 57). و کذلک یری ابن شهر آشوب فی (مناقبه): أنّه المشهور بین الشّیعة، و ینقل رأی السّیّد المرتضی و الشّیخ الطّوسیّ فی ذلک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 565
إلی غیر هؤلاء من أقطاب التّاریخ و المقاتل. فلا یبقی لنا مجال للتّشکیک فی ذلک. و کذلک الرّأی فی بقیّة الرّؤوس المحمولة إلی الشّام- علی اختلاف بین المؤرّخین- فی عددها. و اللّه العالم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 470- 472
قال السّیّد قدّس سرّه فی اللّهوف: و أمّا رأس الحسین علیه السّلام، فروی أنّه أعید، فدفن بکربلاء مع جسده الشّریف و کان عمل الطّائفة علی هذا المعنی المشار إلیه. أقول: اختلفت الکلمات فی مدفن الرّأس الشّریف علیه أفضل الصّلاة، فقال قوم: أنّه بعث به یزید إلی عمرو بن سعید الأشدق عامله علی المدینة. فقال عمرو: وددت أنّه لم یبعث به إلیّ. ثمّ أمر به، فدفن بالبقیع عند قبر أمّه فاطمة. و قیل: إنّه کان فی خزانة یزید، إلی أن دخل منصور بن جمهور خزانته و کان موجود فی جونة حمراء، و هو مخضوب بالسّواد، فدفنه بدمشق عند باب الفرادیس. و قیل: وجده سلیمان بن عبد الملک بن مروان فی خزانة یزید، فکساه خمسة من الدّیباج، و صلّی علیه فی جماعة من أصحابه، و قبره.
اشتهر بین علماءنا الإمامیّة أنّه دفن مع جسده الشّریف ردّه علیّ بن الحسین علیه السّلام فی یوم 20 صفر سنة 61 لمّا رجع من الشّام مع أهل بیته.
و یدلّ علیه قول ابن شهر آشوب نقلا عن علم الهدی السّیّد المرتضی فی بعض مسائله:
إنّ رأس الحسین ردّ إلی بدنه بکربلاء من الشّام و ضمّ إلیه. و قال الطّوسیّ قدّس سرّه: و منه زیارة الأربعین.
و قال فی (حبیب السّیر) إنّ یزید لعنه اللّه سلّم رؤوس الشّهداء إلی علیّ بن الحسین، فألحقها بالأبدان الطّاهرة یوم العشرین من صفر سنة 61، ثمّ توجّه إلی المدینة الطّیّبة، و قال هذا أصحّ الرّوایات الواردة فی مدفن الرّأس الشّریف.
و ذکر السّبط فی التّذکرة فیه یعنی فی مکان دفن الرّأس الشّریف خمسة أقوال:
(1) دفن بکربلاء، (2) فی المدینة المنوّرة عند قبر أمّه، (3) بدمشق، (4) بمسجد الرّقّة، (5) فی القاهرة. و مسجد رأس الحسین، مشهور إلی هذا التّاریخ 1395 من الهجرة موجود.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 400- 401
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 566
ففی تذکرة سبط ابن الجوزیّ، قال کاتب الواقدی: دفن رأس الحسین علیه السّلام بالمدینة عند أمّه.
التّستری، بهج الصّباغة، 5/ 281 «1»
__________________________________________________
(1)- ملحق کردن امام سجاد علیه السّلام، سر اطیب سید الشهدا علیه السّلام را به جسد مبارک بعد از چهل روز:
و از شواهد آمدن اسرای خاندان نبوت در بیستم ماه صفر 61 هجرت در اربعین اول به کربلا، عبارت از ملحق ساختن سر مبارک سید الشهدا علیه السّلام به جسد اطیب و انورش در کربلا است که جمعی تصریح کرده‌اند که راس مطهر بعد از چهل روز از شهادت ملحق به بدن اطهر شده است.
مشهور میان علمای امامیه رضوان اللّه علیهم چنان‌چه علامه مجلسی قدّس سرّه بر آن تصریح فرموده آن است که راس اطهر و اطیب سید الشهدا علیه السّلام را در روز اربعین اول بیستم ماه صفر سال 61 حضرت امام سجاد علیه السّلام با سایر اهل بیت از شام وارد کربلا شده و سرهای مقدس شهدا را به بدنهای آنها ملحق کرده است.
اما سایر اقوال راجع به مدفن راس مطهر را اعتماد نشاید و لذا به نقل مقداری از عبارات اشخاصی که تصریح کرده‌اند راس مطهر را بعد از چهل روز از عاشورا به بدن مبارک در کربلا ملحق کرده‌اند، می‌پردازیم و سپس این موضوع را بررسی می‌کنیم.
سید اعظم رضی الدین علی بن طاووس حسنی قدّس سرّه در لهوف فرموده 1: «فأما رأس الحسین علیه السّلام فروی أنّه أعید فدفن بکربلاء مع جسده الشّریف و کان عمل الطّائفة علی هذا المعنی المشار إلیه و رویت آثار کثیرة مختلفة غیر ما ذکرناه ترکنا وضعها کیلا ینفسخ ما شرطناه من اختصار الکتاب.»
از کلام آن سید والا مقام مفهوم می‌شود که عمل شیعه بر آن است که سر مبارک امام علیه السّلام به جسد اطهر ملحق شده است و به سایر اقوال در آن باره اعتنا نداشته‌اند و می‌فرماید که: «آثار زیادی در این خصوص نقل شده است.» به جهت اختصار که لهوف هم نظرش بر آن بوده و برای زوار و قرائت آن کتاب در مجالس عزا تألیف فرموده است، از نقل آن اقوال درباره راس مطهر خودداری کرده است؛ مانند این‌که راس مطهر را خلفای فاطمیین از باب الفرادیس در دمشق که از خزانه یزید پیدا کرده و در آنجا دفن کردند و بعدا از عسقلان به مصر بردند و در قاهره دفن کردند و در آنجا بارگاه عظیمی دارد که زیارتگاه است؛ چنان‌چه سبط ابن الجوزی نقل کرده است.
علامه امین عاملی قدّس سرّه در لواعج الاشجان فرموده است 2: «أقول: حکی غیر واحد من المؤرّخین أنّ الخلیفة العلویّ بمصر أرسل إلی عسقلان و هی مدینة کانت بین مصر و الشّام، و الآن هی خراب، فاستخرج رأسا زعم أنّه رأس الحسین علیه السّلام و جی‌ء به إلی مصر، فدفن فیها فی المشهد المعروف الآن و هو مشهد معظم یزار، و إلی جانبه مسجد عظیم رأیته فی سنة إحدی و عشرین بعد الثّلاثمائة و ألف و المصریّون یتوافدون إلی زیارته أفواجا رجالا و نساء و یدعون و یتضرّعون عنده.
و أخذ العلویّین لذلک الرّأس من عسقلان، و دفنه بمصر کأنّه لا ریب فیه لکن الشّأن فی کونه رأس الحسین علیه السّلام.»
چنان‌چه فرموده است: «بنابه اتفاق مؤرخین خلفای فاطمیین مصر سری را از عسقلان به قاهره انتقال داده‌اند و به نام راس مطهر امام علیه السّلام در آنجا دفن کرده‌اند و مشهد بزرگی بالای آن ساختمان ساخته‌اند؛ ولی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 567
__________________________________________________
- حرف سر آن است که آیا واقعا آن سر راس مطهر حسین علیه السّلام بوده است؟»
هرگز به این امر علم نداریم و ثابت و محقق نشده است؛ به‌ویژه که دست سیاست و ریاست خلفای فاطمیین با آن بازی کرده است و چه منظور سیاسی در آن عمل داشته‌اند که سری را از عسقلان به مصر برده‌اند.
آیا ظاهرا از ترس صلیبی‌ها این کار را کرده‌اند و واقعا خوف و هراسی از آنها داشته‌اند؟ صلیبی‌ها به چه منظوری باید آن مشهد را خراب کنند؟ تا خلفای فاطمیین از ترس آنها نسبت به راس مدفون در عسقلان، انتقال به قاهره بدهند؟ و کدام امر است که دست سیاست و ریاست با آن بازی می‌کند؟ ولی حقیقت آن محفوظ باشد. چه خوب گفته شده است: «ألا قاتل اللّه السّیاسة و الرّیاسة، فما دخلا شیئا إلّا أفسداه.»
چنان‌چه در عصر خودمان نظایر این قبیل قضایا زیاد دیده می‌شود و اگر شرح داده شود، کلام به درازا می‌کشد و ممکن است بهانه جلوگیری از نشر کتاب شود:
شرح این هجران و این خون جگر این زمان بگذار تا وقت دگر
و: «الأمور مرهونة بأوقاتها».
یکی از معاصرین گوید: صاحب الاخبار السّنیة چنین روایت کرده است:
الافضل بن بدر جمالی، وزیر اسبق مصر در یکی از سفرهایش به عسقلان دستور داد تا برای مشهد رأس الحسین که در کنار عسقلان واقع بود، بنای مجللی برپا کنند.
این بنا که زیارتگاه عموم بود، پس از سقوط عسقلان نیز به حال خود باقی ماند و صلیبی‌ها هیچ‌گونه آسیبی به آن نرساندند؛ تا این‌که طلایع به وزارت مصر رسید. طلایع که از شیعیان خالص آل علی علیه السّلام بود و نسبت به آثار آن خاندان سخت تعلق خاطر داشت، شرط احتیاط را در آن دید که سر مطهر را از عسقلان که به واسطه وجود صلیبیان پیوسته در معرض خطر بود، به محل امنی منتقل کند و به این منظور، ساختمان مسجد بزرگی را در کنار شهر قاهره آغاز کرد؛ لکن همین‌که کار ساختمان به پایان رسید، خلیفه به وی گفت که: این بنا چون در خارج حصار قرار گرفته است، لذا نمی‌تواند محل امنی باشد. پس بهتر است که به جای آن، یکی از کاخ‌های داخل شهر را که از آسیب دشمن و حملات آینده صلیبیان در امان است، انتخاب کند از این‌رو، طلایع مسجد مزبور را به حال خود گذاشت و قصر زمرد را که از کاخ‌های زیبا و مجلل بود، به این منظور انتخاب کرد و آن‌گاه در میان آن، بنای بسیار باشکوهی برپا ساخت و سر مطهر را از مدفن سابق به آن‌جا منتقل کرد. به این ترتیب، آن سر پر شوری که در چندین قرن پیش برفراز نیزه‌ها و روی سپرهای جنگاوران دست‌به‌دست گشته و از میدان کارزار به کوفه و از کوفه به دمشق و از آنجا به عسقلان برده شده بود، این بار از عسقلان به قاهره برده شد و در مسجدی که اکنون مشهور به جامع سیدنا الحسین است، مدفون شد.
قولی که نقل شد: «مدفن رأس مطهر در قاهره است و از عسقلان به آنجا برده‌اند.» از شیعه احدی را بر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 568
__________________________________________________
- آن قول قائل نتوان پیدا کرد؛ مگر بعضی از تاریخ‌نویسان عصر حاضر ما که اعتمادشان بر تواریخ بیشتر باشد و قول مشهور میان شیعه را که ملحق کردن سر مطهر به بدن مبارکش در کربلا باشد، به کنار بگذارد؛ چنان‌چه علامه سید امین عاملی قدّس سرّه تصریح فرموده است که: «قول مزبور به اهل سنت اختصاص دارد و احدی از شیعه بر آن قائل نیست.» 3
محدث قمی قدّس سرّه در منتهی الامال گوید: «احادیث بسیار دلالت می‌کند بر این‌که مردی از شیعیان شام شبانه سر مبارک را دزدید ...»
و سپس گوید: روایت است که یزید در پاسخ تقاضای حضرت سجاد علیه السّلام که می‌خواست سر پدر را بار دیگر زیارت کند، گفت: «تو دیگر هرگز آن را نخواهی دید.»
و این روایت، مضمون حدیث راجع به سرقت رفتن سر مبارک را تأیید می‌کند ...
و بعضی گفته‌اند: از ظاهر تواریخ چنین برمی‌آید که سر مطهر از بالای در سرای یزید به سرقت رفت و به وسیله شیعیان آن حضرت در عسقلان به خاک سپرده.»
محدث قمی قدّس سرّه فرموده است: «احادیث بسیار دلالت می‌کند ... الخ جای تعجب است در کدام یک از آن احادیث است که مردی از شیعیان راس مطهر را شبانه دزدید و آن را آورد در عسقلان دفن کرد؛ بلکه از آن احادیث است که امام صادق علیه السّلام می‌فرماید: «قال لولده إسماعیل إنّه لمّا حمل إلی الشّام سرقه مولی لنا فدفنه بجنب امیر المؤمنین علیه السّلام.»
اگر سرقت اصل داشته باشد، آورده نزد امیر المؤمنین علیه السّلام در نجف اشرف دفن کرده است؛ نه در عسقلان و اگر به عراق آورده باشد، در کربلا دفن می‌کند؛ پس چرا به نجف می‌برد.
و اما پاسخ یزید پلید به امام سجاد علیه السّلام این است که: «سر پدر را هرگز نخواهی دید.»
در تواریخ دیگر تصریح شده است که امام علیه السّلام سر مبارک را با رؤوس سایر شهدا بالاخره از یزید گرفت؛ چنان‌چه یزید در اول امر از دادن سایر اشیای غارت شده نیز خودداری می‌کرد؛ ولی امام علیه السّلام اصرار ورزید که در میان آنها مغزل جده‌ام فاطمه زهرا علیها السّلام و مقنعه و قلاده و پیراهن او موجود است 4.
باید رد شود.» و گرفت.
و آن‌چه بعضی گفته و احتیاط کرده و به ظاهر تواریخ نسبت داده‌اند و شاید واقعیت نداشته باشد- چنان چه واقع هم ندارد- این است که سر مطهر از بالای در سرای یزید به سرقت رفت و به وسیله شیعیان آن حضرت در عسقلان به خاک سپرده شد.
جای بسی حیرت است؛ زیرا قولی که راجع به دفن شدن رأس مطهر در عسقلان است و آن قول اختصاص به سنی‌ها دارد این است که سر مبارک در خزانه یزید در دمشق بود و آن را کفن و در باب فرادیس دفن کردند، اما خلفای فاطمیین از آنجا نقل دادند و در عسقلان دفن کردند 5. بعد از آن، از عسقلان در سال 548 ه. روز یکشنبه 8 جمادی الاخرة به قاهره حمل شده است. چنان‌چه در کلمات علامه امین عاملی قدّس سرّه گذشت، نه این‌که سر مبارک به سرقت رفت و در عسقلان به خاک سپرده شد؛ زیرا دفن کردن سر در عسقلان بعدا اتفاق افتاده است؛ یعنی بعد از زمان یزید و به سرقت رفتن سر مطهر.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 569
__________________________________________________
- ابن فضل اللّه عمری در کتاب مسالک الابصار فی ممالک الامصار مطبوع به تحقیق احمد زکی پاشا از مدارک و مصادر معتبره مشهوره است، گوید: و المدی بعید بین مقتل الحسین و مبنی مشهد عسقلان ص 220 ط دار الکتب قاهره سال (1342 ق) و انکار کرده است که رأس مطهر به قاهره حمل شده باشد.
معلوم می‌شود کسی که گفته است: «راس مطهر به سرقت رفت و به وسیله شیعیان در عسقلان دفن شد.» روایت سرقت رفتن رأس مطهر را ضمیمه به تاریخ دفن شدن سری را در عسقلان کرده از آن نتیجه موهومی گرفته است که هیچ‌گونه اعتماد را نشاید.
علامه امین عاملی قدّس سرّه فرموده است: «الخامس (یعنی از اقوال که درباره رأس مطهر است): أنّه بدمشق، قال سبط ابن الجوزیّ حکی ابن أبی الدّنیا قال: وجد رأس الحسین علیه السّلام فی خزانة یزید بدمشق، فکفّنوه و دفنوه بباب الفرادیس، و کذا ذکر البلاذریّ فی تاریخه، قال: هو بدمشق فی دار الإمارة، و کذا ذکر و الواقدیّ أیضا. انتهی.
و یروی سلیمان بن عبد الملک، قال: وجدت رأس الحسین علیه السّلام فی خزانة یزید بن معاویة، فکسوته خمسة أثواب من الدّیباج و صلّیت علیه فی جماعة من أصحابی و قبرته.»
و فی روایة: أنّه مکث فی خزائن بنی أمیّة حتّی ولی سلیمان بن عبد الملک، فطلب، فجی‌ء به و هو عظم أبیض فجعله فی سفطه و طیّبه و جعل علیه ثوبا و دفنه فی مقابر المسلمین بعد ما صلّی علیه. فلمّا ولی عمر بن عبد العزیز سأل عن موضعه، فنبشه، و أخذه و اللّه أعلم ما صنع به، و قال بعضهم: الظّاهر من دینه إنّه بعث به إلی کربلاء فدفنه مع الجسد الشّریف و روی ابن نما، عن منصور بن جمهور: أنّه دخل خزانة یزید لمّا فتحت، فوجد بها جونة حمراء، فقال لغلامه سلیم: احتفظ بهذه الجونة فإنّها کنز من کنوز بنی أمیّة. فلمّا فتحها إذ بها رأس الحسین علیه السّلام و هو مخضوب بالسّواد، فلفّه فی ثوب و دفنه عند باب الفرادیس عند البرج الثّالث ممّا یلی المشرق.
انتهی.
بعد از نقل آن کلمات، سید امین عاملی قدّس سرّه گوید: «أقول: و کأنّه هو الموضع المعروف الآن بمسجد أو مقام أو مشهد رأس الحسین علیه السّلام بجانب المسجد الأموی بدمشق، و هو مشهد مشیّد معظّم.»
از این کلمات و عبارات چنین برمی‌آید که پیدا شدن راس مطهر بنا به قول سنی‌ها در خزانه یزید پس از مدتها بوده است؛ نه این که از بالای در سرای یزید به سرقت رفت و در عسقلان مدفون شد.
و با آن اقوال مختلفه و آرای پراکنده که باهم تعارض واضح دارند، چطور می‌شود به یکی از آنها اعتماد کرد و یکی را ترجیح داد؟ تا کجا رسد که کسی که بسیار به تاریخ‌هایی که از قلم هرشخصی تراوش کرده است و علاقه و اعتماد بسیاری بر آنها دارد، خبر سرقت رفتن راس اطهر را بر آنها بچسباند و نتیجه‌ای که هیچ‌گونه ارزشی ندارد و موهوم محض است، اخذ نماید و موضوعی که هرگز واقعیت ندارد، در کتابش بنگارد و راس مطهر را در عسقلان مدفون سازد.
امام یافعی یمنی مکی متوفی به سال 768 ه در مرآت الجنان گوید 6: «و ما ذکر أنّه نقل إلی عسقلان أو القاهرة لا یصحّ.»
یعنی: آن‌چه گفته شده که راس مطهر امام علیه السّلام به عسقلان نقل شده است و یا به قاهره نقل داده‌اند،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 570
__________________________________________________
- صحیح نیست. از کلام یافعی نیز که صریحا نقل کردن راس مطهر را به عسقلان و یا قاهره انکار کرده است، ظاهر می‌شود که نزد وی محقق شده است که سری که نقل داده‌اند، راس مطهر امام علیه السّلام نبوده است.
پس، آن‌چه خلاصه گفتار جمعی از مؤرخان اهل سنت است این که سر مبارک امام علیه السّلام را از خزانه یزید پلید یافته‌اند و آن را در باب الفرادیس دمشق دفن کرده‌اند و ظاهرا این قضیه در زمان سلیمان بن عبد الملک، خلیفه پرخور اموی اتفاق افتاده 7 و در زمان فاطمیین مصر از باب الفرادیس به عسقلان نقل داده و از آنجا نیز در سال 548 ه یا 549 ه به قاهره حمل کرده‌اند و به نقل بعضی، این قضیه حمل راس شریف از خوف صلیبی‌ها بوده است؛ ولی از کجا که امثال امیر الجیوش بدر جمالی، وزیر المستنصر باللّه معد فاطمی و ملک الافضل و در زمان الفائز باللّه طلائع بن رزیک و دیگر زمامداران وقت، نظرات سیاسی که در انظار مردم اثر بگذارد، از این عمل‌شان نداشته‌اند و بی‌جهت نیست که امام یافعی ابو محمد عبد اللّه بن علی بن سلیمان یمنی مکی متوفی در سال 768 ه گفته است:
«نقل دادن راس مطهر را به عسقلان یا قاهره صحت ندارد. چنان‌چه عین عبارت او گذشت و خود امام یافعی نقل کرده است که راس مطهر را یزید به مدینه منوره با خاندان رسالت و جمعی از موالی بنی هاشم و عده‌ای از موالی ابو سفیان فرستاد و در مدینه در بقیع نزد قبر مادرش فاطمه علیها السّلام دفن شد و گوید 8: «هذا اصحّ ما قیل فیه.» و از زبیر بن بکار نیز این قول را نقل کرده است، ولی زبیر بن بکار از دشمنان اهل بیت علیهم السّلام است. اقوالش به قدر پشیزی ارزش ندارد و اگر راس مطهر را به مدینه برده باشند، در آن‌جا دفن نشده است و قبر مادرش زهرای بتول علیها السّلام در بقیع نیست. جده امام علیه السّلام فاطمه بنت اسد در بقیع مدفون است و از مورخان که گفته‌اند راس مطهر را به مدینه برده‌اند، قائلند به این که آن را از مدینه به کربلا آورده و به جسد اطیب ملحق کرده‌اند.
سبط ابن الجوزی در تذکرة الخواص گوید: «و اختلفوا فی الرّأس علی أقوال أشهرها أنّه ردّه إلی المدینة مع السّبایا، ثمّ ردّ إلی الجسد بکربلاء، فدفن معه، قاله هشام و غیره.»
گوید: اختلاف کرده‌اند درباره راس مطهر به چند قولی که مشهورترین آن قول‌ها آن است که راس مطهر را یزید به مدینه با اسرای اهل بیت فرستاد و از مدینه برگردانیده شد به جسد اطهر در کربلا و دفن شد راس مطهر با جسد مبارک و این قول را هشام و غیر او گفته است.
در صورتی که اسرای اهل بیت علیهم السّلام در اربعین به کربلا آمده‌اند، قطعا رأس مطهر را که با خودشان آورده‌اند در کربلا دفن می‌کنند؛ دوباره با خودشان به مدینه نمی‌برند و این قول که از اقوال سنی‌هاست، مؤید قول مشهور میان امامیه است که راس مطهر به کربلا برگردانیده و با جسد اطهر دفن شد.
بعد از جریان اوضاع شام و قیام افکار عمومی مردم بر علیه یزید، چنان‌چه طبری و سبط ابن الجوزی تصریح کرده‌اند، یزید در اول امر مسرور شد و از ابن زیاد بسیار خوشحال بود و او را مورد انعام و جایزه خود قرار داد؛ ولی بعدا که دید انعکاس قضیه کربلا در انظار مردم نتیجه بد بخشید، گناه را گردن ابن زیاد انداخت و گفت: «کاش متحمل اذیت می‌شدم و حسین علیه السّلام را با خودم به منزل خود وارد می‌کردم به جهت حفظ احترام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و رعایت حرمت پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم و قرابت او این کار را می‌کردم و می‌گفت: لعن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 571
__________________________________________________
- اللّه ابن مرجانة لقد بغضنی إلی المسلمین و زرع لی فی قلوبهم البغضاء ثمّ غضب علی ابن زیاد و نوی قتله 9.»
کسی که گوید: «ابن زیاد مرا نزد مسلمان‌ها مبغوض گردانید و تخم عداوت مرا در دل‌های آنها کاشت، چطور راس مطهر را به مدینه می‌فرستد که خلاف حیلت او است؟»
مجاهد گوید: «به خدا قسم، احدی در مردم نماند مگر این که یزید را سب کرد و دشنام داد و به او عیب گرفت و او را ترک کرد 10.»
نگارنده گوید: «چون همه مردم می‌دانستند که ابن زیاد هرچه کرده به امر یزید بوده است، با وصف این که اسرای اهل بیت علیهم السّلام را که خواست از شام حرکت دهد، به نعمان مأموریت داد که به اهل بیت احترام کند، بلکه از بغض و کینه مردم و نفرت آنها کاسته شود، به نعمان گفت که با عده سپاهی کاروان خاندان نبوت را تا به وطن بدرقه کند و دستور داد که کاروان را در شب حرکت دهد.
همه‌جا قافله از پیشاپیش باشد و مأموران با فاصله تقریبا یک میدان اسب سایه به سایه آن حرکت کنند.
هرجا که یکی از افراد خاندان رسالت برای انجام امری پیاده شد و قافله آنها توقف کرد، مأموران نیز به انتظار سوار شدن مجدد او در جای خود بایستند.
هرجا که قافله فرود آمد و خیمه زد، مأموران نیز در نزدیکی همان محل فرود آیند و خیمه زنند، مأموران با افراد قافله خاندان رسالت با احترام بسیار رفتار کنند؛ مانند رفتار غلام در مقابل مولی و سید خود.
با این ترتیب و احترام خاندان نبوت از شام حرکت کردند. چطور می‌شود با آنان راس مطهر را برای ارعاب و قدرت نمایی و تسلط نشان دادن به مدینه فرستد؟»
مرحوم حاج فرهاد میزرا معتمد الدولة، فرزند مرحوم عباس میرزا نائب السلطنة 11 ابن فتحعلی شاه قاجار در سال 1292 قمری در سفر حج به مصر رفت و بارگاه مشهد رأس الحسین علیه السّلام را در قاهره دید و عظمت آن ساختمان در نظر وی جلوه کرد و چون ذهن او را مقام و عظمت امامت گرفته بود، تصور کرد که از جهت بودن راس مطهر در آن مکان است و لذا گفت: «قول یافعی را در این باب صحیح نمی‌دانم.» یعنی قول او که گفته است: «نقل راس مطهر به قاهره صحیح نیست»؛ چنان‌چه نقلش گذشت. بعد معتمد الدوله گوید: «در مدینه مصر که از بلاد عظیمه دنیاست، چنین مسجدی بیهوده نمی‌توان ساخت.»
مدرکش همان جلوه کردن عظمت آن مسجد در قاهره در نظر اوست؛ والا دست سیاست ریاست طلب‌های روزگار و حیله و تزویر آنها، ساختمان‌های مهم‌تر از آن را در صفحه روزگار به یادگار می‌گذارد.
اگر به شواهد این مطلب پرداخته شود، کلام به درازا می‌کشد.
و استاد شیخ احمد فهمی محمد در کتاب «ریحانة الرّسول صلّی اللّه علیه و اله سیدنا الحسین علیه السّلام» در تأیید دفن شدن راس مطهر در قاهره به نقل صدور کرامات صوفیانه از آن مشهد و مسجد عظیم پرداخته و به شرح خواب‌های فراوان همت گمارده است که ابدا در نزد ما به درد نمی‌خورد و نمی‌توانیم برای آنها ارزشی قائل باشیم. رجوع شود به کتاب نامبرده از ص 183 تا آخر آن کتاب؛ طبع مصر.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 572
__________________________________________________
- وجود قبه عالیه، مسجد بزرگ و ساختمان مهم در جایی دلیل بر صحت آن‌چه معروف در میان مردم است که بدون تحقیق متوجه موضوعی می‌شوند، نمی‌باشد. در قبرستان دمشق قبری که قبه عالی دارد، به حضرت فاطمة بنت الحسین علیه السّلام و حضرت سکینة بنت الحسین علیه السّلام منسوب است؛ ولی دلیل نمی‌شود که آن دو بانوی با عظمت اسلامی در آنجا دفن شده باشند؛ زیرا به موجب تواریخ معتبره، هر دو بانوی معظمه در مدینه منوره از دنیا رفتند و در بقیع مدفونند.
منظور گنبد و بارگاه و قبه عالی دلیل صحت آن‌چه اشتهار یافته و قبری را به کسی نسبت داده‌اند، نمی‌باشد؛ بلکه باید مدفون در آن محل ثابت شده باشد و انسان به مدفون شدن شخصی یقین پیدا کند. پس قبه و مسجد موجود در قاهره- چنان‌چه ذهن مرحوم حاج فرهاد میرزا معتمد الدولة قاجار را گرفته است- دلیل مدفون شدن سری که از عسقلان به قاهره برده‌اند، و راس مطهر سید الشهدا سلام اللّه علیه باشد، نمی‌شود [...]
و ناگفته نماند: ممکن است به اذهان بعض اشخاص خطور کند در صورتی که مدفون شدن راس مطهر سید الشهدا علیه السّلام در قاهره در مسجد مشهد الحسین علیه السّلام ثابت نیست- بلکه به اعتقاد ما امامیه عدم دفن راس مطهر در آن مکان محقق است- پس چرا این همه در کتب اهل سنت کرامات از آن بقعه عظیمه نقل می‌کنند؟ امکان دارد فی الجمله صدور کرامت از آن مکان صحت داشته باشد.
در رفع این شبهه گفته می‌شود که: «صدور کرامات از آن مکان یا بعضی جاهایی که ممکن است وقوع کرامتی در آن محل که به نام امام‌زاده، یا مسجد، یا هر محلی که در آن‌جا عبادت به خدا می‌شود و از آن‌جا امامی را ائمه معصومین علیهم السّلام دائما از دور زیارت می‌کنند بالاخره مورد توجه می‌شود، زیرا این‌قدر مردم در مکانی ایستاده و از آن مکان دائما متوجه و متوسل به امامی از معصومین علیهم السّلام می‌شوند و لابد به سلام چند نفری اقلا جواب می‌دهند و به آن مکان با گوشه چشمی نظر می‌افکنند و اگر کسی در آن مکان روی تضرع به درگاه خداوندی بیاورد و متوسل به اولیاء او بشود و از خداوند درباره آنها طلب نزول رحمت و سلام نماید قطعا آن‌جا را مورد لطف و توجه قرار می‌دهند و محل استجابت دعوات می‌شود؛ چون در توسل به انبیاء و اولیاء و ائمه معصومین علیهم السّلام دور و نزدیک فرق نمی‌کند گرچه نزد قبور مطهرشان خصوصیت نیز دارد ولی از دور هم توسل و چنگ زدن به دامن پاک آنها ممکن و جائز بوده و امکان و رجحان داشته و فرق نمی‌کند، اما این مطلب دلیل نیست که مدفون در آن مکان واقعا راس مطهر امام علیه السّلام، یا در مکان‌های دیگر امام‌زاده بلا واسطه است.»
بررسی به اخبار وارده در مدفون شدن رأس مطهر در نجف نزد امیر المؤمنین علیه السّلام:
آن‌چه از نظر دینی و جنبه مذهبی باید مورد بررسی قرار گیرد- نه از جهت تاریخی و نقلیات مؤرخان عادی که صحت و سقم و درست و یا نادرست وقایع را به قلم می‌آورند- عبارت است از نظر به اخبار وارده در مدفون شدن راس مطهر سید الشهدا علیه السّلام در نزد امام امیر المؤمنین علیه السّلام در نجف اشرف است.
در خبر مرفوع ابن اسباط از امام صادق علیه السّلام می‌فرماید: «إنّک إذا أتیت الغریّ رأیت قبرین، قبرا کبیرا،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 573
__________________________________________________
- و قبرا صغیرا، فاما الکبیر فقبر امیر المؤمنین علیه السّلام، و أمّا الصّغیر فرأس الحسین علیه السّلام 12.»
یعنی: «وقتی که تو به نجف رفتی، دو تا قبر خواهی دید. قبر بزرگ و قبر کوچک؛ اما بزرگ آن قبر امیر المؤمنین علیه السّلام است، و قبر کوچک آن سر مبارک امام حسین علیه السّلام است.»
معلوم می‌شود در آن زمان، قبر کوچکی در نزد امیر المؤمنین علیه السّلام در نجف نمایان بوده و به عنوان این‌که راس مطهر در آنجا دفن شده، قبر کوچکی ساخته شده است.
و در بعض اخبار است، امام صادق علیه السّلام که به نجف آمد، دو رکعت نماز برای زیارت امیر المؤمنین علیه السّلام و دو رکعت برای موضع سر مبارک امام حسین علیه السّلام و دو رکعت برای موضع منبر قائم علیه السّلام نماز خواند 13.
و در خبر یونس بن ظبیان گوید:
امام صادق علیه السّلام سوار مرکب شد. من هم در حضور آن حضرت سوار شدم. تشریف آورد و نزد تپه‌های سرخ پیاده شد. وضو گرفت. پس از آن به جایی که ریگ جمع شده بود، نزدیک شد و در آنجا نماز خواند. گریه فرمود. بعد تمایل فرمود به جایی که پایین‌تر از اولی، ریگ جمع شده بود؛ مثل همان عمل به جا آورد؛ یعنی نماز خواند و گریه کرد و فرمود: «جایی که اول در آنجا نماز خواندم، موضع قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام بود و آن دیگری، موضع راس مطهر حسین علیه السّلام بود.»
ابن زیاد لعنه اللّه وقتی که راس حسین علیه السّلام را به شام فرستاد آن را به کوفه برگردانیدند و ابن زیاد گفت که راس مطهر را از کوفه خارج کنند تا اهل کوفه به جهت راس مطهر آشوب نکنند و خداوند برگردانید راس مطهر را به نزد امیر المؤمنین علیه السّلام دفن شد؛ «فالرّأس مع الجسد و الجسد مع الرّأس».
و جملات آخری خبر که فرمود: «فالرّأس مع الجسد ... و الخ» احتمال دو سه معنی در آن می‌رود و ظاهرش آن است که جمعی از اهل تحقیق گفته‌اند: «فالرّأس مع الجسد أی بعدما دفن هناک ظاهرا الحق بالجسد بکربلاء.»
یعنی بعد از آن‌که سر مطهر نزد امیر المؤمنین علیه السّلام برحسب ظاهر دفن شد، به جسد اطهر در کربلا ملحق شد و احتمال این معنی در نظر بسیار قوی است.
ولی اشکال در آن است که هنوز آن زمان، یعنی در سال 61 از هجرت، قبر امیر المؤمنین علیه السّلام را در نجف اشرف کسی از اشخاص عادی نمی‌شناخت تا آنچه در روایات دیگر که فرموده‌اند: «لمّا حمل رأسه إلی الشّام سرقه مولی لنا فدفنه بجنب امیر المؤمنین علیه السّلام» 14، تحقق یابد و از غلامان آن را از شام بدزدد و بیاورد در نجف، جنب امیر المؤمنین علیه السّلام دفن نماید و علاوه این کار با آوردن امام سجاد علیه السّلام راس مطهر را به کربلا و ملحق کردنش به بدن اطهر درست نمی‌آید، چنان‌چه مشهور میان امامیه است.
سید عالم جلیل، حاج سید اسد اللّه حسینی تنکابنی قدّس سرّه در کتاب «مصائب الهداة» 15 بعد از نقل اقوال نسبت به دفن شدن سر مبارک امام علیه السّلام گوید: «لکن خبر حمل امام سجاد علیه السّلام اشهر و اظهر واصح در نظر است و مؤید به عقل و نقل است.»؛ یعنی حمل کردن امام سجاد علیه السّلام و سر مطهر را ملحق کردنش به جسد اطیب در کربلا صحیح‌تر است.
شیخ محدث کبیر، شیخ حر عاملی قدّس سرّه بعد از نقل روایات که به بعض آنها اشاره شد، کلام سید اجل ابن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 574
__________________________________________________
- طاووس قدّس سرّه را نقل کرده است که می‌فرماید: «سر مطهر برگردانیده شد بر جسد اطیب و با بدن مبارک در کربلا دفن شد و عمل امامیه بر آن است.»
او فرموده است: «و لا منافاة بینهما»؛ یعنی: «در میان عمل اصحاب ما امامیه و آن روایات منافاة ندارد.»
و به این جمله اجمالی اکتفا کرده و به کلام خودش خاتمه داده است.
شاید عدم منافات میان عمل اصحاب و آن روایات این است که ممکن است راس مطهر را موقع بردن به شام نزد قبر امام علیه السّلام گذاشته باشند، یا در مراجعت دادن از آن‌جا در نزد قبر مبارک امیر المؤمنین علیه السّلام گذاشته و از آن‌جا برگردانیده و در کربلا با جسد اطهر دفن کرده‌اند و شیخ الفقها، صاحب جواهر الکلام قدّس سرّه بعد از نقل روایات مزبوره و نقل کلام سید اجل ابن طاووس قدّس سرّه که عمل امامیه بر آن است که راس مطهر در کربلا به جسد اطهر ملحق شده است، می‌فرماید: «و لعلّه لا منافاة لامکان دفنه مدة ثم نقل إلی کربلاء.»
یعنی: «شاید منافات میان آن روایات و عمل اصحاب نباشد؛ زیرا ممکن است راس مطهر را در نزد امیر المؤمنین علیه السّلام مدتی دفن کرده و بعد از آن به کربلا نقل شده و با جسد اطهر دفن شده باشد.»
و صاحب جواهر الکلام بعد از آن کلمات شریفه‌اش روایتی را نقل کرده است که امام صادق سلام اللّه علیه در نزد قائم مائل در طریق غری نماز به‌جا آورد و از آن حضرت سؤال شد: «آن، چه نمازی بود که خواندید؟»
فرمود: «این‌جا موضع راس مطهر جدم حسین علیه السّلام است که آن را در این‌جا گذاشتند.» 16
و بعد، مطلبی را به‌طور امکان نقل فرموده که خوب است در کتاب جواهر الکلام بماند و از آن نقل نشود؛ چون به ثبوت نرسیده و حدس محض است.
پس امکان گذاشتن راس مطهر در نزد قبر مبارک امیر المؤمنین علیه السّلام وجود دارد؛ ولی این امکان‌ها و احتمال‌ها را در مقام جمع میان اخبار در مقام فقاهت و اجتهاد گفته و از فقیه صادر می‌شود و ظاهر اخبار مزبوره، دفن راس مطهر در جنب امیر المؤمنین علیه السّلام است و نه وضع کردن آن در نزد قبر مبارک امام علیه السّلام.
به علاوه، از روایات و از بعض تواریخ هم معلوم می‌شود، قبر کوچکی در نزد قبر امیر المؤمنین علیه السّلام وجود داشته که علامت دفن شدن رأس مطهر بوده است و اگر این مطلب حقیقت دارد، چطور شده که بعدا آثاری از آن نمانده است؛ گرچه اشخاصی هستند که از بالای سر قبر مطهر امیر المؤمنین علیه السّلام رد نمی‌شوند؛ نظر به آن روایاتی که اشاره شد.
آن‌چه کار را سهل و این موضوع مبهم را آسان می‌کند، این است که حقیقت امر در مفاد آن روایات بر ما معلوم نیست و وضع کردن راس مطهر در نزد امیر المؤمنین علیه السّلام و یا دفن کردن در جنب آن حضرت و ازآن‌جا نقل دادن به کربلا و الحاق به جسد اطهر، احتمالاتی است که در مقام فقاهت برای رفع منافات میان عمل اصحاب و مفاد آن روایات گفته شده؛ ولی خداوند بر حقایق عالم است و چنان‌چه نقل شد، در بعضی از آن روایات، جملات متشابهی وجود دارد که فرموده است: «فالرّأس مع الجسد ... إلخ» اشاره به آن است که راس مطهر با جسد اطهر دفن شده است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 575
__________________________________________________
- ممکن است حقیقت امر در آن روایات سری باشد از اسرار که واقع آن بر ما مکشوف نشده و برای مصالحی که در آن زمان وجود داشته، آن احادیث از ائمه علیهم السّلام صادر شده است. علاوه بر اسانید آن اخبار که درست تنقیح و تصحیح نشده است و مانند مبارک خباز که در کتب رجال ذکری از وی نیست و یونس بن ظبیان که از وضاعین حدیث است، از راویان آن اخبارند.
با این‌که آن روایات در جلو چشم علمای اعلام امامیه و فقهای عظام اثنی عشریه بوده است و در کتب جوامع حدیث شیعه آنها را دیده‌اند، به آنها اعتنا نداشته‌اند واعراض‌شان از آن اخبار محقق بوده و شاهد آن است که وثوق و اطمینان به آنها نکرده‌اند؛ زیرا صحت اسناد آن روایات تمام نشده است و رجالی که آنها را روایت کرده‌اند، غیر معروف می‌باشند.
شکی نیست که اعراض اصحاب از خبر و یا اخباری گرچه بیشتر باشد، قادح بوده است و وجود عیبی را در آن اخبار می‌رساند؛ بلکه هر قدر اخبار بیشتر بوده و اسناد صحیح داشته باشد، قادح بودن اعراض قوی‌تر می‌شود؛ چون در اخبار چنان‌چه در مورد خود محقق شده است، عمل اصحاب شرط نیست؛ بلکه اعراض‌شان قادح بوده وجود عیبی را لازم گرفته است. پس، آن‌چه سید معاصر، علامه محقق، آقا سید عبد الرزاق مقرم نجفی قدّس سرّه در کتاب مقتل الحسین علیه السّلام فرموده، صحیح و قابل قبول است و خوب است عین عبارات آن مرحوم که از اصدقا بود و مصداق «الحب فی اللّه» با آن مرحوم در میان بود، در این‌جا برای اتمام فایده نقل شود.
در کتاب مقتل الحسین علیه السّلام گوید:
الرّأس مع الجسد. لما عرف زین العابدین علیه السّلام الموافقة من یزید طلب منه الرّؤوس کلّها لیدفنها فی محلّها فلم یتباعد یزید عن رغبته، فدفع إلیه رأس الحسین علیه السّلام مع رؤوس أهل بیته و صحبه، فألحقها بالأبدان.
نص علی مجیئه الرّؤوس إلی کربلاء فی «حبیب السّیر» کما فی نفس المهموم ص 253 و ریاض الأحزان ص 155 و أمّا رأس الحسین علیه السّلام ففی روضة الواعظین للفتال ص 165 و فی مثیر الاحزان لابن نما الحلی ص 58: انّه المعوّل علیه عند الإمامیّة، و فی اللهوف لابن طاووس ص 112 علیه عمل الامامیة، و فی اعلام الوری للطبرسی ص 151 و مقتل العوالم ص 154 و ریاض المصائب و البحار: أنّه المشهور بین العلماء، و قال ابن شهر آشوب فی المناقب ج 2 ص 200:
ذکر المرتضی فی بعض رسائله أنّ رأس الحسین علیه السّلام أعید إلی بدنه فی کربلاء، و قال الطّوسی: و منه زیارة الأربعین، و فی البحار عن العدد القویة لأخ العلامة الحلی قدّس سرّه مثله. و فی عجائب المخلوقات للقزوینیّ ص 67: فی العشرین من صفر ردّ رأس الحسین علیه السّلام إلی جثّته. و قال الشّبراویّ: قیل أعید الرّأس إلی جثّته بعد أربعین یوما و فی شرح همزیّة البوصیریّ لابن حجر: أعید رأس الحسین علیه السّلام بعد أربعین یوما من قتله، و قال سبط ابن الجوزی: الأشهر إنّه ردّ إلی کربلاء فدفن مع الجسد 17، و المناوی فی الکواکب الدرّیّة ج 1 ص 57 نقل اتفاق الامامیّة علی أنّه أعید إلی کربلاء، و انّ القرطبیّ رجّحه و لم یتعقبه بل نسب إلی بعض أهل الکشف و الشّهود أنّه حصل له اطلاع علی أنّه أعید إلی کربلاء.
سید معاصر محقق رحمه اللّه بعد از بیان جملات مذکوره فرموده است:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 576
__________________________________________________
- و علی هذا فلا یعبأ بکلّ ما ورد بخلافه، و الحدیث بأنّه عند قبر أبیه بمرأی من هؤلاء الأعلام، فإعراضهم عنه یدلّنا علی عدم وثوقهم به لأنّ اسناده لم یتمّ، و رجاله غیر معروفین.
و از کتب بسیار معتبر قدیم که در آن تصریح شده که راس مطهر در کربلا در بیستم ماه صفر به جسد اطیب ملحق شد، عبارت ابو ریحان بیرونی است که در کتاب خود الاثار الباقیة بر آن تصریح کرده است.
ابو ریحان، مردی حکیم، مورخ و ریاضیدانی مشهور است. احتمال داده شده که اصل وی از اهل بیرون در بلاد سند بوده و مدتی در خوارزم اقامت داشته؛ ولی تحقیق آن است که اصلش از اهل خوارزم و در سال 440 هجرت وفات یافته است، تشیع بودن وی جای شک نیست؛ اما حرف سر این است که شیعه امامی اثنا عشری بوده و یا زیدی است. از تعبیرات وی از امام صادق سلام اللّه علیه و دفاعش از آن حضرت در موضوعی، اثنا عشری بودن وی نزد اینجانب قوی است و شاید برحسب اقتضای زمان و محیطش به زیدی بودن تظاهر داشته است.
ابو ریحان در کتاب نفیس خود «الاثار الباقیة عن القرون الخالیة» از نفایس کتب و از جلایل آثار به شمار می‌رود، ولی متأسفانه نسخه ناقصی از آن در اروپا به طبع رسیده و آن کتاب در ایران به وسیله یکی از مبتلایان به تعصب قومی ترجمه و به فارسی برگردانده است و نواقص و معایبی را که ترجمه‌های فارسی نوعا دارد، آن نیز دارا می‌باشد- و خوب است عین عبارت عربی آن کتاب و سپس ترجمه‌اش نقل شود.
ابو ریحان گوید: «و فی العشرین ردّ رأس الحسین علیه السّلام إلی جثّته حتّی دفن مع جثّته و فیه زیارة الأربعین و هم حرمة بعد انصرافهم من الشّام.»
مترجم الاثار الباقیه در ترجمه آن عبارت گوید: «در روز بیستم آن، سر حسین علیه السّلام را به بدنش ملحق و در همان جا دفن کردند و زیارت اربعین راجع به این روز است و به این سبب این زیارت را اربعین گویند که چهل نفر از اهل بیت او پس از مراجعت از شام، قبرش را زیارت کردند.» 18
و برای خواننده عزیز پوشیده نیست که وجه تسمیه زیارت اربعین در کلام ابو ریحان غیر از آن است که مشهور است و از مختصات ابو ریحان به شمار است؛ زیرا هنوز غیر از او به کسی دیگر اطلاع نداریم که زیارت اربعین را به جهت زیارت چهل نفر از اهل بیت سید الشهدا علیه السّلام بداند؛ بلکه مشهور آن است که زیارت اربعین، یعنی بعد از چهل روز از شهادت آن حضرت است که اهل بیت علیه السّلام وارد کربلا شدند و راس مطهر به بدن اطیب ملحق کردند و جابر انصاری قدّس سرّه نیز مشرف شده و قبر مطهر را زیارت کرده‌اند.
زکریا بن محمد قزوینی در کتاب عجائب المخلوقات گوید: «الیوم الأوّل منه عید بنی أمیّة ادخلت فیه رأس الحسین رضی اللّه عنه بدمشق و العشرون منه ردّت رأس الحسین إلی جثّته.»
یعنی: «روز اول از ماه صفر، عید بنی امیه است که در آن روز، رأس مبارک حسین علیه السّلام را وارد دمشق کردند و روز بیستم از ماه صفر، سر مبارک حسین علیه السّلام بر جثه مبارکش برگردانده شد.»
و شیخ بهائی قدّس سرّه در توضیح المقاصد فرموده است: «روز اول صفر سر مطهر امام حسین علیه السّلام حمل بر یزید در دمشق شد و بنی امیه آن روز را عید کردند.» ص 5، ط مصر.
شیخ شهید ابن فتال نیشابوری قدّس سرّه در روضة الواعظین (ص 165) و فقیه ابن نما در مثیر الاحزان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 577
__________________________________________________
- (ص 58) طبع سنگی قدیم، و سید ابن طاووس قدّس سرّه در لهوف و شیخ طبرسی قدّس سرّه در اعلام الوری (ص 151) و شیخ عبد اللّه بحرانی قدّس سرّه در مقتل عوالم (ص 154) و صاحب ریاض المصائب بعد از آن‌که اقوال علمای عامه را نقل کرده‌اند، فرموده‌اند: «هذه اقوال المخالفین فی ذلک و المشهور بین علماء الإمامیّة أنّه دفن رأسه مع جسده ردّه علیّ بن الحسین علیه السّلام.»
یعنی تمام اقوالی که گفته شده است، تمامی اقوال اهل سنت درباره راس مطهر است و اما مشهور میان علمای امامیه آن است که راس مطهر با جسد سید الشهدا علیه السّلام دفن شده است. آن را علی بن الحسین علیهما السّلام برگردانده و عمل امامیه بر این است.
چنان‌چه این قول مشهور میان علمای امامیه را از علمای اهل سنت نیز اطلاع دارند و آن را می‌دانند و بر علمای امامیه نسبت می‌دهند و سید علم الهدی قدّس سرّه چنان‌چه ابن شهر آشوب قدّس سرّه در مناقب نقل کرده، به طور جزم این قول را فرموده و شیخ طوسی قدّس سرّه فرموده که زیارت اربعین از آن جهت است.
و شبراوی گوید: «قیل أعید الرّأس إلی الجثّة بکربلاء بعد أربعین یوما من قتله.»
رجوع شود به کتاب الاتحاف بحب الاشراف، ص 12 و عین همین عبارات را در صفحه 23 نیز گفته است. سبط ابن الجوزی در تذکرة الخواص گفته است: «که اشهر آن است که سر مطهر به کربلا برگردانده و با جسد مطهر دفن شد.» (ص 150).
و شیخ مناوی در کتاب الکواکب الدریة ج 1 (ص 57) گوید: «نقل اتفاق الامامیّة علی أنّه أعید إلی کربلاء»؛ یعنی نقل شده است که: «امامیه اتفاق دارند بر این که راس مطهر به کربلا برگردانده شد.»
و مورخ شهیر، صاحب حبیب السیر گوید: «تمامی رؤوس شهدا را یزید به حضرت سجاد علیه السّلام تسلیم کرد و آن حضرت آن‌ها را در روز بیستم صفر به ابدان طاهره ملحق فرمود و بعد متوجه مدینه شد و این صحیح‌ترین روایات درباره مدفن رأس مکرم است.»
و نظیر این کلام در ریاض الاحزان است، ص 155 و محدث قمی قدّس سرّه در نفس المهموم از حبیب السیر نقل کرده است.
از این نقلیات معلوم می‌شود که یزید در اول امر بعد از اظهار امام علیه السّلام که: «باید راس مطهر را به من بدهی.» و آن پلید امتناع ورزید. بعدا امام علیه السّلام اصرار فرمود و اشیای غارت شده و راس مطهر و سایر رؤوس شهدا را گرفته است. در شام مزاری برای رؤوس شهدای مشهور است؛ شاید بعضی از سرها مانده و در دمشق دفن شده است.
علامه مجلسی قدّس سرّه در بحار فرموده است: «راس مبارک با جسد شریف مدفون است و این قول مشهور میان علمای ما امامیه است و آن را علی بن الحسین علیهما السّلام برگردانید.»
و سید ابن طاووس قدّس سرّه در اقبال نیز بر این قول اعتماد فرموده است: «گرچه به احتمال این‌که اسرای اهل بیت علیهم السّلام یک ماه در شام توقف کرده باشند، در قضیه اربعین به اشکال دچار شده است؛ ولی به مدفون شدن راس مطهر در کربلا اعتماد فرموده است؛ در صورتی که جمعی چنان‌چه عبارت بعضی از آن‌ها نقل شد، تصریح کرده‌اند که راس مطهر پس از چهل روز از شهادت به بدنش ملحق شد و این موضوع، این را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 578
__________________________________________________
- می‌رساند که در اربعین به کربلا آمده و رأس مطهر را به بدن اطهر ملحق کرده‌اند.»
علامه محدث جزایری قدّس سرّه در انوار نعمانیه در ضمن کلامی گوید: «خرج علی بن الحسین علیه السّلام بالنّسوة و ردّ رأس الحسین علیه السّلام إلی کربلا، ج 3، ص 246، ط تبریز.»
شبلنجی در نور الابصار گوید: «ذهبت الامامیّة إلی أنّه أعید إلی الجثة و دفن بکربلاء بعد أربعین یوما من المقتل.» (ص 115)، ط مصر، سنة 1320 ه ق.
یعنی امامیه درباره مدفن راس مطهر برآن رفته‌اند که راس مطهر برگردانده شد به جسد اطهر بعد از چهل روز از شهادت آن حضرت و در کربلا مدفون شد.
و عین این عبارت را علامه شیخ محمد صبان از علمای اهل سنت در کتاب اسعاف الراغبین گفته است.
رجوع شود به هامش نور الابصار، ص 160، از طبع نامبرده و به کتاب الحسین، علی جلال، ص 140.
مورخ حمد اللّه مستوفی در تاریخ گزیده گوید 19: «اهل بیت را با سر حسین علیه السّلام پیش یزید بن معاویه فرستادند. او به سخن ابو برده، برادر ابو موسی اشعری ایشان را به مدینه فرستاد و سر حسین علیه السّلام را باز به کربلا پیش تنش فرستاد و به روایتی در عسقلان دفن کردند و به روایتی در حران.»
و گفته شد که دفن رأسی در عسقلان که راس مطهر سید الشهدا علیه السّلام باشد، معلوم نیست و دست سیاست فاطمیین و دیگران با آن بازی کرده و سری را به عنوان راس مطهر از محلی به محل دیگر نقل داده‌اند و دفن در حران هم در کلام مستوفی دیده می‌شود.
علی جلال در کتاب الحسین گوید 20: «و الامامیّة و بعض أهل السّنة علی أنّه مدفون مع الجسد بکربلاء.»
علی جلال در نقل اقوال و آرا درباره راس مطهر در کتاب نامبرده خود طول و تفصیّل داده و نتوانسته است به یکی از آن‌ها به طور قطع جزم نماید و در آخر کلامش گفته است: «دفن کردن راس مطهر در دمشق و نقل دادن به آن از آن‌جا به عسقلان و از عسقلان به قاهره ثابت نشده است؛ به نحوی که ثبوت تمام باشد. رجوع شود به ص 149- 150.
و در کتابش از اقوال ضعیفه و کلمات هذیان و حرف‌های خرافی زیاد است و از کلمات بیهوده ابن تیمیه حرانی نیز بسیار نقل کرده است که غیر از تمایل به مسلک جمود وهابی‌گری، چیزی بیشتر نیست.
پس قول صحیح آن است که علمای امامیه بر آن قائل شده‌اند و عمل‌شان بر آن است که رأس مطهر سید الشهدا علیه السّلام را امام سجاد علیه السّلام در مراجعت از شام با رؤوس شهدا به کربلا آورده است؛ گرچه یقینی نیست که تمامی سرهای شهدا را با خود آورده باشد؛ ولی سر مطهر را با مخدرات عصمت و طهارت بی‌شک با خود به کربلا آورده و در اربعین روز بیستم شهر صفر سال 61 در کربلا ملحق به جسد اطهر و اطیب کرده و سایر رؤوس شهدا را نیز در کربلا دفن فرموده است.
آیا در آن موقع که امام علیه السّلام می‌خواسته راس مطهر امام حسین علیه السّلام را در قبر مبارکش ملحق به بدن اطهر کند، آن مخدرات و بانوان عصمت در چه حال بوده‌اند؟
قطعا امام علیه السّلام آنها را امر می‌کند که کنار شوند و آن منظره را که در ذهن انسان تصور می‌شود، ندیده باشند که عبارت از کشف قبر مطهر و الحاق راس انور است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 579
__________________________________________________
- و در بعض تواریخ معتبره نقل شده است که رباب بنت امرئ القیس کلبی که زوجه باوفای سید الشهدا علیه السّلام بود، تا یک سال در کنار قبر مبارک امام علیه السّلام در کربلا ماند و در آنجا اقامت کرد و بعد از آن به مدینه بازگشت و از کثرت غم و حزن و تأسف بر آن حضرت از دنیا رفت. آن بانوی با وفا با اسرای اهل بیت به شام رفته بود و در مراجعت در اربعین در کربلا مانده و تا یک سال در کنار قبر مبارک امام علیه السّلام در کربلا اقامت گزیده بود.
ابن الاثیر در تاریخ کامل گوید: «و کان مع الحسین امرأته الرّباب بنت امرئ القیس، و هی أمّ ابنته سکینة، و حملت إلی الشّام فیمن حمل من أهله، ثمّ عادت إلی المدینة ... و قیل: أنّها أقامت علی قبره سنة و عادت إلی المدینة فماتت أسفا علیه 21.»
در کتاب یکی از معاصران است که شیخ کلینی قدّس سرّه در کتاب کافی از مصقلة بن طحان روایت کرده است که گفت:
«از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: «هنگامی که حضرت سید الشهدا علیه السّلام شهید شد، زوجه کلبیه او بر قبر ابی عبد اللّه علیه السّلام ماتم اقامه کرد و تا یک سال گریست.»
نگارنده گوید: «زوجه کلبیه آن حضرت عبارت از رباب، مادر سکینه و عبد اللّه رضیع است و یک سال بعد از واقعه کربلا و فاجعه عاشورا زنده بود و لا بد در اربعین اول در بیستم ماه صفر سال 61 هجرت از اسارت شام برگشته 22 و در کنار قبر سید مظلموان سید الشهدا علیه السّلام اقامت کرده و جلو آفتاب نشسته و در سایه قرار نگرفته و تقریبا پس از یک سال، مراجعت به مدینه کرده و از دنیا رحلت فرموده است.
ملاحظه تاریخ آن بانوی معظمه، جریان اربعین اوّل سال 61 را تأیید می‌کند.»
و آن‌چه از شیخ کلینی قدّس سرّه نقل شد، به تبعیت از یکی از معاصران است که به نشر بعض تألیفات اقدام کرده و بدون تحقیق و تثبت و ضبط، چند کتابی طبع و نشر کرده و در کتابش به این عبارت از شیخ کلینی قدّس سرّه نقل کرده است.
ثقة الاسلام کلینی در کافی از مصقلة بن الطحان روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: «هنگامی که حضرت سید الشهدا علیه السّلام شهید شد، اقامت امرأته الکلبیة علی قبر أبی عبد اللّه مأتما و بکت سنة کاملة و بکین النّساء و الجواری ... إلی آخر.»
اما آن‌چه در کتاب کافی از شیخ کلینی قدّس سرّه موجود است، عین عبارت آن این است:
مصقلة الطحّان قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول: لمّا قتل الحسین علیه السّلام أقامت امرأته الکلبیة علیه مأتما و بکت و بکین النّساء و الخدم ... إلی آخره.
در نسخ متعدده از کتاب کافی عبارت همین است که نقل شد و علامه فیض کاشانی قدّس سرّه نیز در وافی عین این عبارت را نقل فرموده و فقط مصقلة را باثاء مثلثه (مثقله) نوشته است. رجوع شود به کافی، ج 1، کتاب الحجة، ص 466، ط آخوندی، تهران و ص 254، ط تبریز به سال 1311 ه. ق و مرآت العقول، ج 1، ص 394 و کافی با شرح ملا صالح مازندرانی قدّس سرّه ج 7، ص 230، ط تهران، به سال 1385 ه. ق و دیگر نسخ چاپی و خطی از کتاب کافی و رجوع شود به وافی، ج 1، باب 115، ص 174.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 580
__________________________________________________
- بعد از این همه تفصیل و واضح بودن اصل عبارت، روایت نامبرده معلوم نیست، معاصر در کتابش از کجا جملات: «علی قبر أبی عبد اللّه» «سنة کاملة» را به روایت کتابی مثل کافی افزوده و از کدام نسخه نقل کرده که بلاشک غلط بود و چرا نسخ صحیحه را به کنار گذاشته و از آنها نقل ننموده است؟
اگر آن کلمات افزوده شده در روایت بعض نسخ کافی وجود داشت، علامه مجلسی قدّس سرّه در مرآت العقول و مولی صالح مازندرانی قدّس سرّه در شرح کافی به آن نسخه اشاره می‌کردند؛ در صورتی که ابدا متعرض نشده‌اند.
نمی‌دانم با این‌گونه مسامحه و سهل‌انگاری در نقل روایات چند مجلد تألیف با آن همه سستی عبارات و به کلی خالی از تحقیقات طبع و نشر دادن چه فایده به عالم اسلام خواهد بخشید؟ بلکه ضرر خواهد ورزید.
در صورتی که معنی روایت با اضافه کردن آن جملات مذکوره بسیار فرق می‌کند. خداوند صدیقنا العلامة الخطیب، آقای حاج میرزا عباسقلی تبریزی واعظ چرندابی رحمه اللّه را غریق رحمت خود فرماید، روزی درباره تألیفات این شخص معاصر جامد بی‌تحقیق محرّف روایات صحبت به میان آمد. فرمود: «من تألیفات وی را به کتابخانه خودم نمی‌گذارم وارد بشود و در ردیف و در جرگه کتب نفیسه قرار بگیرد.»
حالا از آن‌چه راجع به روایت مذکوره شرح داده شد، معلوم می‌شود، اگر به تحقیق محتویات تألیفات معاصری که بدون ذکر نام وی به‌طور اشاره گذشتیم، پرداخته شود، چه‌قدر اشتباهات و تحریفات و تصحیفات در آنها به وی رخ داده است و باید کتاب مستقلی تألیف شود و متأسفانه که برای جمعی در آینده، بلکه در حال حاضر مصدر نقل شده است و برای اشخاص مسامحه کار در آتیه مدرک درست خواهد شد.
(1). ص 112، ط 2، صیدا.
(2). ص 247، ط 3، صیدا، سال 1353 ق.
(3). رجوع شود به لواعج الاشجان ص 247، ط 3، صیدا.
(4). لواعج الاشجان ص 236 ط صیدا.
(5). سبط ابن الجوزی در تذکره گوید: إنّ الخلفاء الفاطمیین نقلوه من باب الفرادیس الی عسقلان ثمّ نقلوه إلی القاهرة و هو فیها و له مشهد عظیم یزار و فی الجملة: ففی أی مکان کان رأسه أو جسده فهو ساکن فی القلوب و الضّمائر قاطن فی الأسرار و الخواطر ... الخ، ص 151، ط ایران، سال 1285 ق.
(6). ج 1، ص 136، ط حیدرآباد، سال 1337 ه.
(7). سیوطی در تاریخ الخلفا در ترجمه سلیمان گوید: «اکل فی مجلس سبعین و مانة و خروفا و ست دجاجات و مکوک زبیب‌طائفی، سلیمان در سال 96 به خلافت نشسته و در سال 99 وفات کرده است. شاید از پرخوری مرده است.
(8). مرآة الجنان، ج 1، ص 136، ط حیدرآباد.
(9). تذکرة الخواص، ص 150، ط سال 1285 ه ق: غضب بر ابن زیاد و نیت بر قتل او، تماما از روی حیله و به جهت تبرئه از خون سید الشهدا علیه السّلام بوده است که بلکه با کشتن ابن زیاد خود را در انظار مردم تبرئه کند؛ ولی موفق نشد.
(10). تذکرة الخواص، ص 149.
(11). قمقام، ص 592، ط تهران، سال 1377 ه ق.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 581
و رأسه ذکر المقریزیّ فی أخبار مصر أنّه نقل إلی مصر بدولة الفاطمیّین.
مجد الدّین، لوامع الأنوار، 3/ 46
و رواه أیضا فی مقتل الحسین علیه السّلام من کتاب مرآة الزّمان المخطوط، ص 97 قال: و لمّا أحضر الرّأس بین یدی ابن زیاد، أمر بتقویره! فلم یتجاسر أحد أن یقدم علیه، فقام طارق بن المبارک الکوفیّ و کان حجّاما [و هو] جدّ أبی یعلی کاتب عبید اللّه بن خاقان وزیر المتوکّل، فقوّره، فقال له ابن زیاد: اخرج لغادیده- و هی اللّحم الّذی بین الحنک و صفحة العنق- ففعل.
فقام إلیه عمرو بن حریث المخزومیّ، فقال: قد بلغت حاجتک من هذا الرّأس فهب لی ما ألقیت منها. قال: و ما تصنع به؟ قال: أواریه. قال: خذه. فأخذه فی طرف ردائه و کان من حرادین؟ و حمله إلی داره، فغسلّه، و طّیّبه، و لفّه فی خرقة خزّ و دفنه فی داره.
و تعرف الیوم بدار عمرو بن حریث بالکوفة.
المحمودی، العبرات، 2/ 205- 206
__________________________________________________
- (12). جواهر الکلام، شیخ الفقهاء آقا شیخ محمد حسن نجفی قدّس سرّه ج 20، ص 93 ط نجف آخوندی.
(13). رجوع شود به وسائل الشّیعة، باب 33، از ابواب مزار.
(14). الوسائل، ج 5، ص 310، ط تهران، ط اسلامیة.
(15). کتاب مصائب الهداة در سال (1332 ه ق) در تهران طبع شده است.
(16). جواهر، ج 20، ص 93، ط نجف.
(17). تذکرة الخواص، ص 150.
(18). ص 392، ط تهران، سال 1321، ه. ش. تصریح ابوریحان احتمال ورود اهل بیت را به کربلا در موقع رفتن از کوفه به شام باطل می‌کند، چون گفته است: «پس از مراجعت از شام ... الخ.»
(19). تاریخ گزیده، ص 202، ط تهران به سال 1339 ه. ش با تصحیح آقای دکتر عبد الحسین نوایی.
(20). ص 139، ط مصر، القاهرة، سال 1349 ه. ق.
(21). تاریخ ابن الاثیر، ج 4، ص 88، ط بیروت.
(22). رباب بنت امرئ القیس کلبی است و نسبت دادن شیخ ابن شهر آشوب قدّس سرّه در مناقب، ج 4، ص 82، رباب را با امرئ القیس کندی شاعر مشهور اشتباه است. و کندی کافر بوده و کلبی بعد از اسلام آوردنش رباب را به سید الشهدا علیه السّلام تزویج کرده است و شاید در نسخه مناقب اشتباه مطبعی، یا خطا از قلم ناسخ است.
قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اوّل اربعین حضرت سید الشهدا،/ 304- 326، 333- 360
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌5، ص: 583